Book Title: Jaipur Khaniya Tattvacharcha Aur Uski Samksha Part 1
Author(s): Vanshidhar Vyakaranacharya, Darbarilal Kothiya
Publisher: Lakshmibai Parmarthik Fund Bina MP
Catalog link: https://jainqq.org/explore/090217/1

JAIN EDUCATION INTERNATIONAL FOR PRIVATE AND PERSONAL USE ONLY
Page #1 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jayapura (khAniyA) tattvacacI aura usakI samIkSA prathama bhAga ( praznottara 1, 2, 3, 4 kI samIkSA ) samIkSA- lekhaka siddhAntAcArya paNDita vaMzIdhara vyAkaraNAcArya nyAyatIrtha, jaina darzana - sAhityazAstrI bInA (sAgara), ma0pra0 sampAdaka nyAyAlaMkAra, nyAyaratnAkara DaoN0 paM0 darabArIlAla koThiyA nyAyAcArya vArANasI, ( u0 pra0) prakAzaka zrImatI lakSmIbAI (patnI paM0 vaMzIdhara zAstrI) pAramArthika phaNDa bInA (madhya pradeza) Page #2 -------------------------------------------------------------------------- ________________ samarpaNa siddhAntaratna na.paM. ratanacandrajI mukhtAra sahAranapura sAdara samarpita -vaMzISara zAstrI Page #3 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prakAzakIya sva. zrImatI lakSmIbAI (palnI paM0 vaMzIdhara zAstrI) pAramArthika phaNDa, bonA-iTAvAse "pAniyA tatsamana aura urAkI g2amInA" bhAga 1 kA prakAzana karate e. mujhe paraga harSa ho rahA hai| yaha grantha isa phaNDase prakAditi honevAlA dUsarA grantha hai| isake pUrva irA phaNDase "jaina zAsanameM nizcaya aura vyavahAra'. grantha prakAzita ho cukA hai, jo akhila bhAratavarSIya digambara jaina vidvatpariSadrI puraskRta hai / "jana gAsanameM nizcaya aura vyavahAra" grandhake prakAzakIyameM yaha vizvAsa pragaTa kiyA gayA thA ki "phaNDaye grantha-prakAzanakA yaha krama satata jArI rahegA aura saMbhavataH isakA dUsarA prakAzana 'sAniyA tattvacarcA aura usako samIkSA' hogA, jisameM 4-5 vaNDa ho sakate haiM, kyoMki pratyeka praznavI tatvacarcA saMbandhI sAmagrIke sAtha hI usakI samIkSA sambandhI sAmagrIkA usameM prakAzana kiyA jaayNgaa|" irAkI kriyAtmaka pariNati prastuta granthakA prakAzana hai, jo nizcaya hI kama harSakA viSaya nahIM hai| jaina zAsana nizcaya aura vyavahAra' tathA 'khAniyA tattvaca kI samIkSA' ye donoM grantha siddhAMtAcArya paM0 vazIdharajI vyAkaraNAcAryakI kRtiyAM haiN| inase pUrva paM0 jIke mahattvapUrNa 'jaina tattva-mImAMsAkI mImAMsA' (bhAga 1) va 'jana darzanameM kAryakAraNabhAva aura kAraka-vyavasthA' ye do anya stra 10 rAjendrakumArajI nyAvatIrtha, mathurAne jana saMskRti sevaka samAjase prakAzita karAye the / ukta cAroM andha sonagar3ha-mAnyatAoM ke ekAnta mithyApanako ujAgara karaneke liye likhe gaye hai aura merA vizvAsa hai ki ye grantha isako pUtimeM saphala siddha hoNge| siddhAMtAcArya paM. vaMzIdharajI vyAkaraNAcArya hamAre pUjya pitAzrI hai| inhoMna ukta uddezyakI pUrti ke lie hamArI pUjyA mAtA sva0 zrImatI lakSmIbAIko cira-smRtimeM pAramArthika phaNDakI sthApanA kI thI, jisakA AdhAra aura saMracanA nimnAMkita rUpameM unake dvArA svayaM lekhabaddha kI gaI thii| "jabase maiMne sonagar3ha sAhitya aura usakA anusaraNa karanevAle sAhityake viruddha saiddhAntika lekhanI calAnA prArambha kiyA tabhIse mere mastiSkameM isa prakArakA vikalpa calatA rahA ki yadi mere dvArA nirmita sAhitya ke prakAzanako vyavasthA kadAcit kisI anya sthalase na ho sake to usake prakAzanake lie eka phaNDakA nirmANa kiyA jAye va usakA upayoga uparyukta kAryake atirikta anya kalyANakArI kAryoMmeM bhI AvazyakatAnusAra yadi suvidhA ho to kiyA jAve, lekina mukhya kAryako durlakSita kisI bhI hAlatameM na kiyA jAne / ___maiMne 4 julAI san 1974 se sAmAnya rUpase phaNDa-nirmANake anukUla apanI pravRttiyAM Arambha kara dI thii| isI bIca 25 sAyeM bhagavAn mahAvIra nivaNi mahotsavake upalakSyameM zrI vIranirvANa bhAratI meraThane vidvAnoMkA sammAna karamekI yojanA prArambha kI, jisake antargata zrI 108 upAdhyAya muni vidyAnandajI mahArAjake tatvAdhAnameM vidvatsammAna-samArohakA eka Ayojana dillIke vijJAna-bhabanameM dinAMka 25 akTUbara, 1974 ko kiyA gayA thA / isameM anya 14 vidvAnoM Page #4 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jayapura (khAniyA) tatvacarcA aura usakI samIkSA ke sAtha mujhe bhI sammAnita kiyA gayA thaa| isa sammAnameM svarNapadaka, prazasti-patra va kImatI UnI zAlake sAtha 2500-do hajAra pA~ca sau rupayoMkI nidhi mahAmahima uparASTrapati zrI bI. DI. jattI mahodAke karakamaloMse pratyeka tihAnako samarpita kI gaI thii| maiMne 2500-rupayoMkI isa nidhikA upayoga phaNDa-nirmANameM karanekI rUparekhA nizcita kI thI / ataH dinAMka 9 pharavaro, san 1975 ko merI patnI zrImatI lakSmIbAIkA svargavAsa ho jAnepara unakI smRti banAye rakhane ke uddezyase apanI taraphase bhI usameM dhanarAzi milAkara mere dvArA phaNDako mUrtarUpa de diyA gyaa| isa taraha miti kArtika vadI amAvasa saMvat 2034, dinAMka 11 navambara san 1977 ko phaNDakI rAzi 20937 rupaye 70 paise bIsa hajAra nau sau satIsa rupae sattara paise hai / isa dina takakA Aya-vyayakA hisAba nimna prakAra haijamAkI vigata kharcakI vigata 2500)00 tArIkha 2-11-74 ko sammAna-nidhi 756)00 dinAMka 4-7-74 se 1271)51 tArIkha 10--.-75 ko kRSi Aya dinAMka 11-11-77 taka kharca 1315)73 tArIkha 18--7-76 ko kRSi-Aya 20937)70 zeSa rahA dinAMka 1500000 tArIkha 12--9--77 ko jamA kiyA 11-11-77 ko 16.6)46 tArIkha 11-11-77 taka kA vyAja 21693)70 21693)70 abhI taka isa pAramArthika phaNDako rAMcAlana-vyavasthA likhita rUpameM taiyAra nahIM kI gaI thI, ataH use likhita rUpa de rahA huuN| pAramAthika phaNDako saMracanA aura saMcAlana-vyavasthA 1. phaNDakA nAma-isa pAramArthika phaNDakA nAma "sva. zrImatI lakSmIbAI (patnI 50 vaMzIdhara zAstro) pAramArthika phaNDa, bInA-iTAvA" hai / 2. phaNDakA uddezya-- isakA uddezya digambara jaina saMskRtikI mUla-mAnyatAoMkA saMrakSaNa va pracAra karanA hai / isakI pUrti mAhitya prakAzana dvArA kI jaayegii| 3. yataH yaha phaNDa vaiyaktika hai ataH isakA saMcAlana jaba taka maiM (vaMzIdhara zAstrI) jIvita hU~ taba taka maiM hI karUMgA / merI mRtyu pazcAt isakA saMcAlana kramazaH mere putra, pautra, prapautra Adi taba taka karate raheMge jaba taka isameM dhanarAzikA sadabhAva rhegaa| 4. phaNDake mUla uddezyakI pUrtike lie mUla dhanarAzikA bhI upayoga kiyA jA skegaa| itanA avazya hai ki isake saMvardhana karanekA yathAsaMbhava prayatna kiyA jAyegA, jisase yaha adhika-se adhika sthAyitvako prApta kara sake / 5. saMcAlakake kartavya(ka) saMcAlaka phaNDa-nidhikA upayoga uddezyako pUrti meM hI kreNge| Page #5 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prakAzakIya (kha) phaNDa - nidhi meM vRddhi karanekA bhI saMcAlaka yathAsambhava prayatna karate rheNge| yadi isake liye kahIM se Arthika sahAyatA prApta hogI to use bhI ve saharSa svIkAra kareMgeM ! (ga) phaNDakI uddezya pUtike prayatna meM saMcAlaka satata jAgarUka raheMge / (gha) phaNDake Aya-vyayakA vyavasthita hisAba likhita rUpa meM hI rakheMge / 7 (Ga) AvazyakatA aura anukUlatA ke anusAra uddezya kI pUtike liye kArya-praNAlIko vistRta karanekI ora bhI lakSya rakheMge / (ca) AvazyakatA honepara ve ise paMjIbaddha bhI zAsana dvArA karAveMge aura yadi AvazyakatA huI to ve ise TrasTakA rUpa denemeM saMkoca nahIM kareMge / phaNDako nidhiko vyavasthA (ka) phaNDakI nidhi vartamAna meM pharma paM0 vaMzIdhara sanatakumAra bInA- iTAvA meM jamA rakhI gaI hai| bhaviSya meM bhI vahIM jamA rahegI, jisake Upara pharma isa pAramArthika phaNDako 50 paise pratizata mAhavArI byAja detA hai aura detA rahegA / (kha) saMcAlaka samajheM to nidhiko kisI baiMka meM bhI jamA karA sakate haiM / (ga) phaNDa ke Aya-vyayakA hisAba vArSika taiyAra kiyA jAyegA / varSakI samApti kArtika yadI amAvasako mAnI jAvegI / (gha) uddezya pUrti ke lie Avazyaka honepara saMcAlaka cAhe jitanI rakama pharmase eka musta le sakeMge / maiM ghoSaNA karatA hU~ ki isa pAramArthika phaNDakA nirmANa maiMne svecchAse apane tana aura manakI pUrNa svastha avasthA meM binA kisI bhaya va da bAvake likhakara kara diyA so sanada rahe / dinAMka 12 navambara san 1977 miti kArtika sudI 2, saMvat 2034 zanivAra va kalama khuda vaMzIdhara zAstrIko / daH vaMzIdhara zAstrI gavAhaH 1. uparyukta pAramArthika phaNDakA nirmANa paM0 vaMzIdharajIne svayaM likhakara kiyA aura mere sAmane svecchA se hastAkSara kiye - - (sahI) daH bAlacanda zAstrI dinAMka 12-11-77 / 2. uparyukta pAramArthika phaNDakA nirmANa paM0 vaMzIdharajIne svayaM likhakara kiyA aura mere sAmane svecchAse hastAkSAra kiye - (sahI) da: dulIcaMdra, di0 12-11-77 / phaNDako pravRttiyAM vartamAnameM isI AdhAra para haiN| push AmavyayakA hisAba dinAMka 12-11-77 se 27-10-81 takakA nimna prakAra hai Page #6 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jayapura (khAniyA) tattvacarcA aura usakI samIkSA nAme jamA 20937070pichalI bAkI silaka rokar3ameM dinAMka 6598-56 granthasvAte nAme .7-10-81 ko 12-11-77 ko 20937 = 70 pai0 1. 'jaina zAsanameM nizcaya aura vya200 - 00 thI pro0 hukamacanda jI jaina chatarapura bahAra', 2. 'jaina tatva-mImAMsAkI se AyA di. 3-6-78 ko 200.00 mImAMsA' (bhAga 1), 3. 'jaina darzanameM kArya-karaNabhAva aura kAraka-vyavasthA 1000 000 zrI bhA. di.jaina vidvatpaSidarase prApta pranthoM meM lagI pUMjI 6598 - 56 "jana zAsanameM nizcaya aura vyavahAra'' 14.7 % 62 phUTakara kharca 12-11-77 se 27-10granthapara puraskAra-nidhi, dinAMka 81 taka 14-6-80 ko 1000=00 5331 = 60 kAgaja kharIda smAniyA tatva-carcA 4245 = 41 jyAja di. 12-11-77 se 27-10 aura usakI samIkSAke mudraNa ke liye 81 takakA 4245 - 41 1079 - 65 grantha-bikrI 27-10-61 takakI 840 - 15 thI paM0 darabArIlAlajI koThiyA vArANasoke pAsa jamA bAiDiMgake 5300 = 00 zrImatI guNamAlA jaina klarka sTeTa kapar3A kharIdake lie 27-10-81 ko baiMka bInAkA denA di0 2.1-10-81 ko 5300 - 00 1950 AcArya mahAvIrakIti "saMsthA AvAgar3hase lenA 27-10-81 ko 32762 = 76 paise 1950 16795 = 35pharma paM0 baMzIdhara sanasakumAra bInAse lenA tA. 27-10-81 ko 16795 - 35 3029 - 98 silaka bAkI rokar3ama 27-10-81 3029 - 98 3276276 'jaina zAsanameM nizcaya aura vyavahAra' granthako kevala 500 pratiyA~ madrita karAI gaI thii| isameM yaha hetu batAyA gayA thA ki samAjameM sAhityika rucikA abhAva hone aura svAdhyAyI vyaktiyoM ke lie upayogI honese bikrIkI saMbhAvanA kama hai| yahI bAta 'svAniyA tatvacarcA aura usakI samIkSA' pranthake mudraNake viSaya meM bhI hai| ata: isako bhI mAtra 500 pratiyA~ chapavAI gaI hai| anyakA mudraNa sundara aura bAiDiMga TikAU honA cAhie, isa bAtakA dhyAna 'jana zAsanameM nizcaya aura vyavahAra' grandhake prakAzanako bhauti prakRta grantha 'jayapura khAniyA) tattvacarnA aura usakI samIkSA ke prakAzanameM bhI rakhA gayA hai| anya bar3A honese isakI pUrI dAiDiMga ar3hiyA kapar3ekI karAI gaI hai| isa grantha ke prakAzita ho jAnepara aba phaNDake sTAkameM isa sahita 'jana zAsanameM nidavaya aura vyayahAra', 'jaina tatva-mImAMsAkI mImAMsA' (bhAga 1) aura 'jaina darzanameM kArya-kAraNabhASa aura kArakAvyavasthA' ye Page #7 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prakAzakIya sabhI grantha upalabdha haiM / ye sonagar3ha vicAradhArAko niHsAratAko spaSTa kara jaina saMskRtike saiddhAMtika pahalUpara uttama prakAza DAlate haiM / AzA evaM vizvAsa hai ki rAmAja ke prabuddha pAThaka isakA samAdara kreNge| tathA sAhitya pracArake anurAgI isako adhika pratiyAM maMgAkara vidvAnoM, sAdhu-santoM aura lAyabreriyoko vitarita kreNge| dinAMka - 20- 2 - 81 nivedaka-- vibhava kumAra jaina maMtrI sva0 zrImatI lakSmIbAI ( patnI paM0 baMzIdhara zAstrI ) pAramArthika phaNDa, bInA-iTAvA ( sAgara ) ma0pra0 Page #8 -------------------------------------------------------------------------- ________________ apanI bAta tattvakI pRSThabhUmi san 1963 ke prAraMbha meM zrI paM0 jaganmohanalAlajI zAstrI kaTanI se bAta-cIta ke prasaMga mRjhe yaha jAnakArI milI ki paM0 phUlacaMdrajI siddhAMtazAstrI, vArANasI "jaina tatva mImAMsA" pustakako sazodhanake sAtha punaH prakAzita karanA cAhate haiN| maiMne irA jAnakArIke AdhAra para paM0 phUlacaMdrajI ko isa AzayakA patra likhA ki yadi Apa "jaina tattva - mImAMsA" pustakako saMzodhana ke sAtha punaH prakAzita kara rahe hoM to merI hArdika bhAvanA ki usake prakavAle pUrva Apa aura maiM kucha tattva-vimarza kara leN| paM0 phUlacaMdrajIkA isa saMbaMdha meM jo uttara AyA thA usakA Azaya yaha thA ki yadi meM sAmUhika tasvacarcAkA Ayojana karane meM unakA sahayogI banU~ to uttama hogA / yadyapi maiM sAmUhika tattvacarcAkA pahale se virodhI hI thA, kyoMki merI dhAraNA thI ki isa Ayojana se kucha lAbha nahIM hogA / parantu paM0 phUlacaMdrajIne jaba yaha vizvAsa dilAyA ki unakI hArdika bhAvanA tatvanirNaya karane kI hai to maiMne unheM likha diyA ki Apa jaba bonA padhAreM taba Apake isa prastAvapara vimarza kara liyA jAyegA / yataH paM0 phulacaMdrajIko usa samaya bInA AnekA zIghra yoga mila gayA thA, ataH unake Ane para donoMne vimarza karake eka saMyukta vaktavya taiyAra kara alpa kAlameM hI samAcArapatroM meM prakAzanArtha bheja diyA thA / usa samaya phUlacaMdrajIne mujhase yaha bhI pUchA thA ki tatvacarcA ke lie kauna-sA sthAna upayukta hogA ? isa para merA uttara yaha thA ki jo sthAna Apako adhika anukUla ho use dUsarA pakSa nirvivAda svokAra kara legA / parantu jayapura-khAniyAM meM zrI 108 AcArya zivasAgarajI mahArAjake samakSa ekAeka yaha nirNaya kara liyA gayA ki tattvacarcA khAniyAM meM ho aura usakA prAraMbha 20 akTUbara san 1963 se kiyA jAye | itanA ho nahIM, yaha nirNaya hone ho tattvacarcAke Ayojana meM saMbhAvya vyayaka banakA bhAra apane Upara lekara zrI 0 seTha horAlAlajI pATanI, nivAI vAloMne bra lADamalajIke sAtha milakara ubhayapakSa ke 34 vidvAnoMko 20 akTUbara ke saMketapUrvaka tattvacarcAkA AmaMtraNa-patra tatkAla preSita kara diyA thA / tathA tattvacarcA meM ruci rakhane vAle vidvAnoMne apanI svIkRti bhI 0 lADamalajI ke pAsa tatkAla bheja dI thii| kintu paM0 phUlacandrajIne svIkRti nahIM bhejI thii| phalataH unako svIkRti prApta karane ke lie va0 lAimalajIko unake sAtha lambA patrAcAra karanA par3A tathA unako paM0 phulacandrajIkI svIkRtikA jaba AzvAsana milA to samaya kama raha jAne ke kAraNa unhoMne vidvAnoMse tAra dvArA yaha anurodha kiyA ki ve 20 akTUbara ke pUrva khAniya pahu~cane kI kRpA kreN| bra0 jI kA tAra milane para bahuta se vidvAna tatkAla khAniyo yAtrA para ghara se nikala pdd'e| zeSa katipaya vidvAn khAniyA~ yAtrA para calane vAle hI the ki unheM ba0 lADamalajIkA dUsarA tAra milA, jisakA Azaya yaha thA ki paM0 phUlacandra jI nahIM A rahe haiM, isaliye carcA sthagita kara dI gaI hai / yaha tAra milane para una vidvAnoMne, ( jinameM maiM bhI sammilita thA ) apanI yAtrA sthagita kara dI thii| parantu 20 akTUbara ko paM0 phUlacandrajI jaba ekAeka khAniyA~ pahu~ce to vra0 lADamalajIne tIsarI bAra tAra dvArA vidvAnoM ko sUcita kiyA ki paM0 phUlacandrajI khAniyA~ pahu~ca cuke haiM, ataH zIghra khAniya pahu~ceM / phalataH paM0 pannAlAlajI sAhityAcArya, sAgara aura maiM 21 akTUbarako calakara 22 akTUbara ke prAtaH khAniyA~ Page #9 -------------------------------------------------------------------------- ________________ apanI bAta pahu~ca sake / zrI paM0 ajitakumArajI zAstrI Adi katipaya anya vidvAn bhI 22 akTUbara ke prAtaH hI khAniyo pahuMca sake the / paM0 phUlacandrajI sahita jo vidvAn 20 akTUbarako svAniyA~ pahu~ca cuke the unhoMne 21 akTUvarako eka sAtha baiThakara tattvaca kI prakriyAko vyavasthita rUpase sampanna karane ke lie Avazyaka niyama nirdhArita kiye the aura unhIM niyamoMke AdhArapara khAniyA~meM 22 annadravarase eka navambara taka tatvacarcAka do dora sampanna hue the| yahA~ maiM batalAnA cAhatA hai ki paM0 phUlacandrajIne bInAme mere sabhakSa yaha prastAva bhI rakhA thA ki tattvaca meM ubhayapakSasammata praznahI vicAra ke liye svIkRta hoMge aura unapara vicAra karanekI prakriyA yaha hogI ki una praznoMpara sarvaprathama donoM pakSa apanA-apanA mantabya Agama-pramANa sahita likhakara eka dUsare pakSa ke samakSa prastuta kareMge / irAdhA pazmAt dUsare dauramai donoM hI pakSa eka-dUsare pakSa se prApta una mantavyoM para Agama-pramANa sahita apano likhita AlocanAyeM paraspara meM prastuta kareMge aura tIsare (aMtima) daura meM donoM hI pakSa enA-dusare pakSase prApta una AlocanAoMkA uttara Agama-pramANa sahita likhakara eka-dUsare pakSake sAmane rkhge| mana paM0 phUlacandrajIke isa prastAtrako saharSa mAna liyA thaa| parantu unase ukta prastAva likhita rUpameM nahIM liyA gyaa| isakA pariNAma yaha huA ki khAniyA~ meM tattvaca ke avasara para paM0 phUlacandra jIne apane sahayogI sonagaDhake pratinidhi paM0 micandra jI pATano ke prabhAva meM Akara apanA upayakta prastAva samApta kara diyA thaa| isa taraha tatva apane nirNIta rUpako khokara zaMkA-samAdhAnakai rUpameM parivartita ho gaI thii| phalataH praznoMkA nirdhAraNa karane meM hamAre pakSakA pramukha hAtha honese hamArA pakSa to zaMkA-pakSa bana gayA thA aura sonagar3ha-pakSa samAdhAna-pakSa ho gayA thaa| prastutameM pAThakoMse nivedana yahA~ yaha dhyAtavya hai ki sonagar3hapakSa ne tatvacami sarvatra zaMkApakSako 'aparapakSa' nAmase sambodhita kiyA hai aura maiMne usa (tattvacI) ko isa samIkSAmeM kAMkApakSako 'pUrvapakSa' tathA samAdhAnapakSako 'uttarapakSa' nAmame gabhihita kiyA hai| ataH pAThaka mahAnubhAva tatvacacakiI isa samIkSAkA svAdhyAya karate samaya ina sambodhanoMkA dhyAna rakheMge, aisA nivedana hai| unase merA yaha bhI nivedana hai ki 'apanI dAta' nAmase likhI prastuta prastAvanA maiMne Ame sonagaDhako 'sonagar3hapakSa' aura itara pakSako 'aparapakSa' nAmoMse sambodhita kiyA hai| ve isakA bhI dhyAna rkheN| tatvaca ka prakAzanake sambandhameM--- vAnivauM tatvaca kA pravAzana AcAryakalpa paM. zrI ToDaramala andhamAla, jayapurase huA hai| vaha granthamAlA sonagar3ha kI hI saMsthA hai aura sonagar3ha khAniyA~ tattvacami eka pakSa thaa| ukta tattvacarcAkA prakAzakIya granthamAlAke vyavasthApaka paM0 nemicanmajI pATanIne likhA hai aura pATanIjI usa tatvacacami sonagar3hakI orase eka pratinidhi the| tathA usakA sampAdakIya paMka phUlacandrajIne likhA hai| paM0 phUlacandrajI usa cami sonagar3hapakSa ke madhya pratiniti / gadyapi maiM yaha nahIM kahanA cAhatA ki usa graMthamAlAko svAniyA tatvacarcAkA prakAzana nahIM karanA thA aura na maiM yaha bhI kahanA cAhatA hU~ ki pATanaujIko usakA prakAzakIya va paM0 phUlacandrajIko usakA sampAdakIya nahIM likhanA thA / parantu tathya yaha hai ki khAniyA tattvacAkA prakAzana karane tathA usakA prakAzakIya pasampAdakIya likhane se pUrva una mahAnubhAvoMko nizcita hI yaha socanA thA ki jisa granthakA prakAdhAna kiyA jA rahA hai aura prakAzakIya va sampAdakIya ve likha rahe hai vaha mAtra sonagar3hakA ho grantha nahIM hai| yadi ve Page #10 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jayapura (khAniyA) tattacarcA aura usakI samIkSA mahAnubhAva yaha soyanephA prayatna karate to vizvAsa hai ki ve jayapura khAniyAM tattvacarcAko kevala (sonagar3ha) pakSake pracArakA sAdhana nahIM banAte / yahA~ maiM eka bAta yaha bhI kahanA cAhatA hU~ ki ukta granthamAlAkI taraphase prakAzita khAniyA tattvacarcAke donoM bhAgoMke prArambhameM jo sAtaca! samIparahikoMgI boTo pApiyAM manikAlI gaI haiM unake usa mudraNameM bhI hameM yadyapi koI Apatti nahIM hotI, parantu unake usa mudraNa meM isaliye Apatti hai ki usameM una mahAnubhAvoMkA uddezya sonagar3hapakSa ko prAmANika aura ucita siddha karane tathA aparapakSako aprAmANika aura anucita batAnekA rahA hai, jo dUpita hai| isakI puSTi paM0 phUlacandrajIke vaktavyoMse hotI hai / khAniyA tatvacarcAke sampAdakIya pRSTha 33 para unhoMne likhA hai : "Ageke lie bhI vyavasthA yaha thI ki pratyeka sAmagnI eka pakSa dUsareke pAsa madhyasthata mAdhyamsa hI bhejegA / parasparake patravyavahAra meM to isakA pUrI tarahase pAlana honA saMbhava nahIM thA / hA~, tattyacarcA sambandhI patrakoM para vyavasthAnusAra madhyasthake hastAkSara honA Avazyaka thA 1 hamArI orase to isa vyavasthAko barAbara dhyAna meM rakhA gyaa| parantu aparapakSane ise vizeSa mahatva na dekara pUrI sAmagrI mare pAma sIdhI bheja dI / itanA saMketa mAtra isaliye kiyA hai ki aparapakSakI tIsare daurako sAmagrI para mavyasthave. hastAkSara nahIM hai|" isake uparAnta prakAzita jaina tattvamImAmA (dvitIya saMskaraNa) ke 'Atmanivedana' (pRSTha 7 va 8) meM bhI paM0 phUlacaMdra jIne likhA hai 1. "niyamAnusAra likhita carvA tIna dauroMgeM pUrNa honI thii| unamese do daurakI likhita carcA to vahIM sampanna kara lI gaI thii| tIsare daurakI carcA parokSameM likhita AdAna-pradAnase sampanna ho sakI / niyama yalcha thA ki likhita rUpameM jo bhI sAmagrI eka-dUsare pakSa ko samarpita yI jAyegI urA para sammelana ke samaya apane-apane pakSa ke nirNIta pratinidhi hastAkSara kareMge aura madhyasthake mArphata yaha eka-dusareko samarpita kI jaayegii| kintu tIsare daurakI sAmagrI samarpita karate samaya usa pala ko orase isa niyamakI pUrNa rUpase upekSA kI gaI, kyoMki usa pakSakI orase jo likhita sAmagrI rajisTrI vArA hameM prApta huI thI usapara na to usa pakSake pAMca se cAra pratinidhiyoM ne apane hastAkSara hI kiye the aura na hI vaha madhyasthakI mArphata hI bhejI gaI thI, usa para kevala eka pratinidhine hastAkSara kara diye aura sIdhI hamAre pAsa bheja dI gii|" 2. "usa pakSake praninidhi vidvAnoM dvArA aisA kyoM kiyA gayA yaha to hama nahIM jAnate / phira bhI isa parase yaha niSkarSa to nikAlA hI jA sakatA hai ki usa pakSakI orase tIsare daurakI jo likhita sAmagrI taiyAra kI gayI usameM usa pakSake anya cAra pratinidhi vidvAn sahamata nahIM hoMgeM / yadi sahamata hote to ve niyamAnusAra avazya hI hastAkSara karate aura sAtha hI niyamAnusAra madhyasthakI mArphata bhijAte bhii| una pratinidhi svarUpa cAra vidvAnoMkA hastAkSara na karanA avazya hI tIsare daurakI usa pakSakI orase prastuta kI gaI likhita pUrI sAmagrI para praznacihna lagA detA hai| tatkAla'isa viSaya para hama aura adhika TimgaNI nahIM karanA cAhate / AvazyakatA par3I to likheNge|" 3. "isa prakAra tIsare daurakI pratizaMkA sAmagrI ke prApta honepara hamAre sAmane avazya hI yaha savAla rahA hai ki hama ise svIkAra kara usake AdhArapara pratyuttara taiyAra kareM yA niyamaviruddha isa likhita sAmagrIke prApta honese hama use vApisa kara deN| anta meM kAphI vicAra vinimayake bAda yahI socA gayA ki bhale hI yaha likhita sAmagrI niyamaviruddha prApta huI ho usake pratyuttara taiyAra karanA hI prakRtameM upayogI hai| aura isa Page #11 -------------------------------------------------------------------------- ________________ apanI bAta prakAra pratyuttara taiyAra honepara niyamAnusAra hamAre pakSake tInoM pratinidhiyoMne usakA vAcana kiyA / tathA vAcana pUrA honepara tInoM pratinidhi vidvAnoMne hastAkSara kiye aura madhyasthakI mArphata bhijA diyA gyaa|" ye vaktavya spaSTa batalAte haiM ki ullikhita phoTo kApiyoMke mudraNameM paM0 phUlacaMdrajIkA uddezya sonagar3ha pakSako prAmANika aura ucita siddha karane tathA aparapakSa ko aprAmANiva aura anucita siddha karanekA thA / paM0 phUlacandrajIkA yadi yaha uddezya nahIM hotA to ve avazya hI sAniyA meM do dauroMkI samAptipara tRtIya daurakI sAmagrIka viSayameM aparapakSake sabhI pratinidhiyoM dvArA likhe gaye adhikArapatrapara dhyAna dete / aura naba ve khAniyA tattvaca ke sampAdakIyake uparyukta vaktavya va jaina tattva-mImAMsA (dvitIya saMskaraNa) ke Atmanivedana ke uparyukta vaktavyoMko kadApi nahIM likhate / jaina tatva-mImAMsA (tritIya saMskaraNa) ke AtmamivaMdanake upayukta vastayoM meM to paM0 phUlacandra jIne bahuta kucha anargala likhate hue yahA~ taka likha DAlA hai ki "tatkAla isa viSaya para hama aura adhika TippaNI nahIM karanA cAhataM / AvazyakatA pallI to likheNge|" uparyukta sabhI vaktavya dekhakara aisA lagatA hai ki 50 phUlacandrajIko isa bAtapara usa samaya atyanta soma ho gayA thA ki aparapakSa ke tRtIya daurako sAmagrIpara mAtra eka pratinidhine hastAkSara kiye haiM, zeSa cAra pratinidhiyoMne darApara hastAdAra nahIM kiye hai| aura isa kSobhase unakA citta itanA pIr3ita ho gayA ki ve aparapakSake pratinidhiyoM dvArA likhe gaye adhikArapatrapara dhyAna nahIM de ske| usa adhikArapatrakI pratilipi nimnAMkita hai : adhikAra-patra "hama nIce likhe pratinidhi tattvaca ke antima (tRtIya) daurameM sabhI pratizaMkAoM va dIgara kAgajAtapara hastAkSara karanekA adhikAra zrI paM0 ajita kumAra jI, dillIko yA pratinidhiyoM se jo bhI samayapara upasthita rahegA use yaha adhikAra dete haiM ki vaha hastAkSara kara kAgajAta kA AdAna-pradAna kare / inameMse kisIke bhI hastAkSara hama logoM ko mAnya hoNge| koI bhI patra vyavahAra nimnAMkita patoMpara kiyA jA sakatA hai / 1. paMDita ajitakumAra zAstrI, abhaya priTiMga presa, ahAtA kedArA, pahAr3I dhIraja, dillI / 2. paMDita vaMzIdhara jI vyAkaraNAcArya, vInA (sAgara) ma0pra0 dinAMka 1-11-63 sahI-jIvandhara jaina, sahI-baMzIdhara zAstrI, sahI-pannAlAla jaina, sahI-makkhanalAla zAstrI, shii-maannikcNdr| isa adhikAra patra dvArA mujhe adhikAra diyA gayA hai vaha mujhe svIkAra haiN| shiiajitkumaar| sahI-baMzIdhara jaina (madhyastha) 1-11-63 prApta kIsahI-jaganmohanalAla jaMna 1-11-63 noTa :-1. isakI prAmANika eka pratilipi maiMne pratizaMkA tInakI sampUrNa sAmagrI ke sAtha vi0 28-1-64 ko zrI paM0 phUlacandra jI vArANIke mAMgane para unako rajisTrI dvArA punaH bheja dI thii| tathA isake sAtha Avazyaka spaSTIkaraNa bhI bhejA thaa| Page #12 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jayapura (khAniyA) tattvacarcA aura usakI samIkSA 2. isakI prAmANika dUsarI pratilipi maiMne pratizaMkA tInako sampUrNa sAmagrIke sAtha di0 28-3-64 ko hI paM0 vaMzIdharajI nyAyAlaMkAra (madhyastha) ko bhI rajisTrI dvArA bheja dI thii| tathA isake sAtha bhI yAvazyaka spaSTIkaraNa bhejA thaa| isa taraha aparapakSakI ora se sabhI pratinidhiyoMke hastAkSara na hote hue bhI jo tRtoya vorakI sAmagrI paM0 phUlacandraNI vArANasIko va paM0 ghaMzIdharajI nyAyAlaMkAra (madhyastha) ko maiMne bhejI zrI yaha pratinidhiyoM dvArA pradatta adhikAra-patrake AdhArapara hI bhejI gaI thii| isaliye usake bhejanemeM niyamake ullaMghanakA prazna khar3A hI nahIM hotaa| ataH mere atirikta dUsare cAra pratinidhiyoMke usapara hastAkSara na honese paM0 phUlacandrajIne jo yaha niSkarSa nikAlA hai ki 'tRtIya daurakI sAmagrIse anya pratinidhi vidvAn sahamata nahIM hoMge' use kalpita hI kahA jA gakA hai| isake atirikA yadi jI ha male hai ki zeSa cAra pratinidhi aparagazakI tRtIya daurakI sAmagro saMbhavataH sahamata nahIM the / lo janakA isapara kSobha karanA yA Apatti upasthita karanA vyartha hai / isase to unheM prasannatA hI honI cAhie thI, kyoMki aparapakSake cAra pratinidhiyoMkA unako samajhase sonagaDhake anukala ho jAnA unakI mahattvapUrNa saphalatA thii| parantu yaha bAta sthalabali vyaktiko samajha meM bhI A sakatI hai ki jo pratinidhi kviAna aparapakSako prathama aura dvitIya dIroMkI sAmagrIse sahamata rahe haiM ve tRtIya daurakI sAmagrIse kase asahamata mAne jA sakate hai, jaba taka ki ve apane mataparivartanako spaSTa ghoSaNA na kreN| itane para bhI yakSi paM. phalacandrajI yaha samajhate hoM yA unhoMne sama vivAnoMkhe yaha jAnakArI prApta kara lI ho ki ve vidvAn sonagar3ha pakSakI dRSTise prabhAvita ho gaye hai to isapara aparapakSako liye kucha kahanA nahIM hai / kintu isameM sonagar3hapakSako yA paM0 phUlacaMdra jIko hI socanA hai ki isa tarahake kalpita yA mahattvahIna AdhAroMpara kyA sonagar3hakA pakSa vAstavika siddha ho sakatA hai ' pathArthameM to una mahAnubhAvoMko sonagar3hakA pakSa vAstavika siddha karane ke lie muktiyoM aura Agama pramANoMkI hI mahAyatA leno Avazyaka hogii| evaM unheM apanI vRttiyoM aura pravRttiyoMkA samanvaya bhI adhyAtmake sAtha karanA hogA / una mahAnubhAvoMse merA kahanA hai ki unako paraspara virodhI nimna do ghaTanAoMke AdhArapara adhyAtmake viSasameM aneka bAra socanA cAhie ki eka ora to unake adhyAtmavAdake sUryako zArIrika vyAdhi sahana na kara sakane ke kAraNa bambaIke jasaloka aspatAlameM sadAke liye asta honA par3A aura dUsarI ora prAtaHsmaraNIya pUjyapAda gaNezaprasAdajI varNIke pairameM lalitapurameM jaba bhayAnaka vipalA phor3A pragaTa huA to ve usakI vedanAko apane AdhyAtmika tejake AdhArapara hI zAntipUrvaka sahana karate hae apanI zAna aura dhyAna AdijhI dainika nAmeM sAmAnya rUpase pravRtta rhe| itanA hI nahIM, urA phor3eko dekhakara lAlA rAjakRSNajI, dillI vAle varNIjIke pAsa DaoNkTarako le aaye| jaba DaoNkTarane unase kahA ki mahArAjako Aparezanake liye aspatAla le caliye, taba vaNIMjIne dRr3hatAke sAtha aspatAla jAnese manA kara diyaa| varNIjI aspatAla nahIM gaye aura DaoNkTarane vahIM kSetrapAlameM hI unakA Aparezana kiyA thaa| varNIjIne leTakara Aparezana karAne tathA klorophArma muMbanase bhI dRDhatApUrvaka manA kara diyA thA aura carcA karate hue baiThe-baiThe hI bar3I zAntise oNparezana karA liyA thaa| DaoNkTara varNIjIkI isa AdhyAtmika dRr3hatAko bekhakara bahata prabhAvita huA evaM natAstatra ho gayA thA / AdhyAtmikatAko samajhaneke liye ye do udAharaNa upayukta evaM paryApta hai| ina paraspara virodhI pUrva aura pazcima jaisI donoM ghaTanAoMke AdhArapara sAmAnya jana bhI adhyAtmako paSTatayA samajha' sakatA hai| usake liye adhyAtmake samajhane meM tatva-vivecanAko bhI AvazyakatA nahIM hai| Page #13 -------------------------------------------------------------------------- ________________ apanI bAta eka bAta aura hai / yaha yaha ki uparyukta vaktavyoMmeM paM0 phUlacandrajIne jo yaha likhA hai ki "isa prakAra tIsare daurako pratizaMkAsAmagrI ke prApta honepara hamAre sAmane avazya hI yaha savAla rahA hai ki hama ise svIkAra kara usake AdhArapara pratyuttara taiyAra kareM yA niyamaviruddha isa likhita sAmagrI ke prApta honese hama use vApisa kara deN|" merA mata hai ki paM0 phUlacandra jI yA samasta sonagar3ha pakSa pratizaMkA tInakI usa sAmagrIko niyamaviruddha kahakara. kadApi vApisa nahIM karate, kyoMki use vApisa karane ke pratikUla pariNAmako ve acchI taraha samajhate the| ataevaM sAmagrIko jo unhoMne vApisa nahIM kiyA vaha aparipakSake prati unakI udAratA yA dayA nahIM thI, apitu vaha unakI pratiSThAkA prazna th|| uparyukta likhanemeM unakA uddezya kevala aparapakSako aprAmANika aura ayogya pracArita karanA thA | maiM paM0 phUlacandrajI aura samasta sonagaDha pakSakI isa manovRttiko samajhatA thA, ataH maiMne pratizaMkA tInakI sAmagrIke sAtha paM0 phUlacandrajI aura madhyasthajI donoMko jo vivaraNa patrakI prati bhejI thI usameM sabhI Avazyaka bAteM saSTa kara dI gaI thiiN| isake atirikta usa sAmagrIpara madhyasthake hastAkSara na honA koI mahatvapUrNa zruTi nahIM thI, jisake kAraNa vaha sAmagrI sonagar3hapakSake lie vicArake ayogya ho jAtI / paM0 phUlacandra jI aura samasta sonagar3ha pakSa isa tathyako jAnate bhI the / yahI kAraNa hai ki usa sAmagrIko vApisa na kara usapara sonagar3ha pakSa dvArA vicAra kiyA gyaa| paM0 phUlacandrajIne jayapura-lAniyA tattvacarcAke sampAdakIya pRSTha 33 para usI jaise anya niyamoM ke callaMghanake viSayameM likhA hai ki 'sammelanakI kAryavAhI tArIkha 21-10-63 se 1-11-63 taka calI thii| ina dinoMmeM tatvacarcA ke do daura sampanna ho cuke the| tIsarA daura honA zeSa ra / kintu sabhI vidvAn apaneapane ghara jAne ke liye utsuka the| isaliye tIsare daurako sampanna karaneke liye alagase niyama banAye gaye / kintu una niyamoMmeMse pRSThasaMkhyA aura samayakI maryAdA nizcita karane vAle niyamoMkA donoM orase samucita pAlana na ho sakA / parantu isase tIsare daurako sampanna karane meM koI dAvA nahIM AyIM / ' isase sahaja hI isa niSkarSapara pahu~cA jA sakatA hai ki yataH pRSThasaMkhyA aura samayakI maryAdA nizcita karanevAle niyamoMkA ullaMghana sonagar3ha pakSane bhI kiyA thA, phira bhI use to unhoMne yukta batalA diyA, lekina madhyastha ke hastAkSara sambandhI niyamakA ullaMghana bataH kebala aparapakSane kiyA thA, ata: usako hI unhoMne ayukta batalAyA / paM0 phUlacandrajI aura samasta sonagar3ha kA yaha kArya nyAya aura vivekake anusaraNakA nahIM mAnA jA sakatA hai| maiM to iro unakA cAturya hI kahUMgA ki unhoMne apane anukUla aura aparapasa ke pratikUla pracAra karane hetu saMgata-asaMgata aura saca-jhUTha sabhI upAyoMkA sundara DhaMgase upayoga kiyA hai ! astu / prastuta samIkSA-grantha 1. prastuta grantha jayapura ( khAniyA ) tatvacarcAkI saMgokSAkA prathama khaNTha hai / isameM ukta carcAka sabhI-17 praznottaroMmase vebala Adike cAra praznottaroMkI samIkSA kI gaI hai| zeSa 13 praznottaroMkI samIkSA AgAmI khaNDoMmeM kI jaayegii| 2. isa khaNDameM upata cAroM praznottaroMkI samIkSAke cAra-cAra prakaraNa nirdhArita kiye gaye hai(1) sAmAnya samIkSA, (2) prathama daurakI samIkSA, (3) dvitIya daurakI samIkSA aura (4) tRtIya daurakI smiikssaa| Page #14 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 16 jayapura (khAniyA) tatvacarcA aura usakI samIkSA viSaya-paricaya 1. aparapakSa aura monagar3hapakSake madhya vivAdakA prathama viSaya yaha thA ki jahA~ aparapakSa dravyakarma ke udayako saMsArI AtmA ke vikArabhAva aura caturgati bhramaNa ke hone meM sahAyaka mAnatA hai vahA~ sonagar3hapakSakA kahanA haiM ki saMsArI AtmAkA vikArabhAva aura caturgatibhramaNa dravyakarmake udayake yogake binA svakIya yogyatA ke AdhArapara svayaM (apane-Apa ) hI hotA hai / dravyakarmakA udaya usameM sarvathA akiMcitakara hI banA rahatA hai isa vivAdako samApta karaneke liye hI varapara pakSane sonagar3hapakSa ke samakSa yaha prazna upasthita kiyA thA ki "dravyakarmake udayase saMsArI AtmAkA vikArabhAva aura caturgatibhramaNa hotA hai yA nahIM ?" parantu isa praznake uttara meM sonagar3hapakSa ne jo yaha likhA hai ki 'dravyakarmake udaya aura saMsArI AtmAke vikArabhAva tathA caturgati bhramaNa meM vyavahArase nirmita naimittika sambandha hai, karttA karma sambandha nahIM hai|' isa uttarase eka to aparapakSa ke praznakA samAdhAna nahIM hotA, kyoMki pradanameM yaha nahIM pUchA gayA hai ki dravyakarmake udaya aura saMsArI AtmAke vikArabhAva tathA caturgati bhramaNa meM nimittanaimittika saMbaMdha vyavahArase hai yA viSayase ? tathA yaha bhI nahIM pUchA gayA hai ki dravyakarmake udaya aura saMsArI AtmAke vikArabhAva tathA caturarItibhramaNa meM kartRkarma sambandha hai yA nahIM ? jabaki inakA samAdhAna hI isa uttaravacana se ho sakatA hai aura jo yaha pUchA gayA hai ki dravya karmake udayase saMsArI AtmA kA vikArabhAva aura caturgatibhramaNa hotA hai yA nahIM ?" isakA usase samAdhAna nahIM hotA / dUsarI bAta yaha hai ki aparapakSa bhI dravyakarmake udaya aura saMsArI AtmA vikArabhAva tathA caturgatibhramaName nimittanaimittika sambandhako nizvayase na mAnakara vyavahArase ho mAnatA hai tathA sonagar3hapakSa ke samAna usameM kartRkarma sambandhako aparapakSa bhI nahIM mAnatA hai aura mAnatA bhI hai to sonagar3hapakSa ke samAna hI upacArase mAnatA huuN| isa taraha sonagar3hapakSane praznake viSayakI upekSA karake aprakRta aura nirvivAda viSayako ho apane uttara vacanakA viSaya banAyA hai| so usakA yaha prayatna tatvacarcAkI dRSTise anucita hai / yadyapi aparapakSa apane dvitIya aura tRtIya dauroMmeM ina saba bAtoM ko spaSTa kiyA hai parantu sonagar3ha pakSane usapara dhyAna nahIM diyA hai, isaliye isa samIkSAgrantha meM ina saba bAtoMpara punaH vistArase prakAza DAlA gayA hU~ / 2. aparapakSa jIvita zarIrakI kriyA ke pRthak pRthak do bheda mAnya karatA hai - eka hai jIvake sahayoga se honevAlI zarIrakI kriyArUpa jIvitazarIrakI kriyA aura dUsarA hai zarIra ke sahayoga se honevAlI jIvakI kriyArUpa jIvitazarIrakI kriyA / inameMse aparapakSa bhI jIvake sahayogase honevAlI zarIrakI kriyArUpa jIvitazarIrako kriyA se AtmAmeM dharma-adharma nahIM mAnatA hai, parantu vaha zarIra ke sahayoga se honevAlI jIvakI kriyArUpa jIvita zarIrakI kriyAse to AtmAyeM dharma-adharma niyamase mAnatA hai| sonagar3hapakSa jIvita zarIrakI kriyAke uparyukta prakAra pRthak-pRthak do bheda na mAnakara zarIrako kriyAke rUpameM donoMko sammilita kara eka bheda hI svIkAra karatA hai aura usase vaha AtmAmeM dharma-adharmakI utpatti nahIM mAnatA hai| isa taraha donoM pakSoMke madhya vivAdakA dUsarA viSaya yaha thA ki jahA~ aparapakSa zarIrake sahayoga se honevAlI jIvakI kriyArUpa jIvita zarIrakI kriyAse AtmAmeM dharma-adharma mAnatA hai vahA~ sonagar3hapakSa eka to zarIrake sahayoga se honevAlI jIvakI kriyAko zarIrakI kriyAro pRthaka nahIM mAnatA hai| dUsare, vaha usa kriyAse AtmAmeM dharma-adharmakI utpatti nahIM mAnatA hai / phalataH isa vivAdako samApta karanekI dRSTise hI aparapakSane sonagar3ha pakSake samakSa yaha prazna upa sthita kiyA thA ki "jIvita vArIrakI kriyAse AtmAmeM dharma-adharma hotA hai yA nahIM ?" parantu sonagar3hapakSane isa praznakA jo yaha uttara diyA hai ki "jIvita zarIrakI kriyA pudgaladavyakI paryAya honeke kAraNa usakA ajIta meM antarbhAva hotA hai, isaliye vaha svayaM jIvakA na to dharma bhAva hai aura na adharma bhAva hI hai / " Page #15 -------------------------------------------------------------------------- ________________ apanI bAta 17 isa uttarase bhI aparapakSa ke praznakA samAdhAna nahIM hotA, kyoMkiukta prazna meM yaha nahIM pUchA gayA hai ki jIvita zarIrakI kriyA AtmAkA dharmabhAva hai yA adharmabhAva ? jabaki isakA samAdhAna ho usa uttaravacanase ho sakatA hai aura jo yaha pUchA gayA hai ki jIvitavArIrakI kriyA se AtmAmeM dharma-adharma hotA hai yA nahIM ? isakA usase samAdhAna nahIM hotaa| dUsarI bAta yaha hai ki aparapakSa bhI jIvake sahayoga se honevAlI zarIrako kriyAko AtmAkA dharmabhAva yA adharmabhAva nahIM mAnatA hai| sAtha hI vaha jIvake sahayogase honevAlI zarIrakI kriyA rUpa jIvitazarIrakI kriyAne AtmAmeM dharma-adharmakI utpatti bhI nahIM mAnatA hai| vaha to kevala zarIrake sahayogase honevAlI jIvakI kriyArUpa jIvitazarIrakI kriyA ho AtmAmeM dharma-adharmakI utpatti mAnatA hai / ina rAba bAtoMko bhI aparapakSane apane dvitIya aura tRtIya dauroMmeM spaSTa kiyA hai / parantu sonagar3ha pakSane usapara bhI dhyAna nahIM diyA hai| ataH isa samIkSA meM ina saba bAtoMpara bhI vistArase prakAza DAlA gayA hai| 3. aparapakSa aura sonagar3ha pakSake madhya vivAdakA tIsarA viSaya yaha thA ki jahAM aparapakSa puNyabhAvarUpa jIvadayA se pRthak nizcayadharma aura vyavahAradharma ke rUpameM dharmarUpa jIvadayA ko bhI mAnya karatA hai vahA~ sonagar3hapakSa puNyabhAvarUpa jIvadayA se pRthak nizcayadharmarUpa jIvadayAko mAnya karake bhI vyavahAragharmarUpa jIvadayAko nizcita hI nahIM mAnatA hU~ / ataH isa vivAdako samApta karane ke lie hI aparapakSane sonagar3hapakSa ke samakSa yaha prazna upasthita kiyA thA ki jIvadayAko dharma mAnanA mithyAtva hai kyA ? isa praznakA usara sonagar3hapakSane yaha diyA hai ki isa prazna meM yadi dharmapadakA artha puNyabhAva hai to jIvadayAvate puNyabhAva mAnanA mithyAtva nahIM hU~ / ' tathA 'madi isa praznameM dharmapadakA artha vItarAgapariNati liyA jAye to jIvadayAko dharma mAnanA mithyAtva hai / ' tAtparya yaha hai ki jahA~ aparapakSa ne apane prazna meM yaha batalAyA hai ki jisa taraha jIvadayA puNyabhAvarUpa hotI hai usI taraha vaha dharmarUpa bhI hotI hai / parantu sonagar3ha pakSane praznakA Azaya isa rUpameM grahaNa kiyA hai, mAno aparapakSa puNyarUpa jIvadayAko ho varmarUpa jIvadayA mAnatA ho / so yaha sonagar3hapakSakI bhUla huuN| isakA spaSTIkaraNa aparapakSane dvitIya aura tRtIya dauroMmeM kiyA hai| parantu sonagar3ha pakSale usapara dhyAna nahIM diyA / ataH isa samIkSAgrantha meM isapara bhI vistArase prakAza DAlA gayA hai / 4. aparapakSa aura sonagar3hapakSa ke madhya vivAdakA cauthA viSaya yaha thA ki jahA~ aparapakSa vyavahAradharmako nivadharma meM sAdhaka mAnatA hai vahA~ sonagar3hapakSa vyavahAradharmako nizcayadharma meM sAdhaka nahIM maantaa| ataH isa vivAdako samApta karane ke lie aparapakSane sonagapakSake samakSa yaha prazna prastuta kiyA thA ki "vyavahAra dharma nizcaya meM sAdhaka hai yA nahIM ?" isakA uttara sonagar3hapakSa ne yaha diyA hai ki "nizcaya ratnatrayasvarUpa tI apekSA yadi vicAra kiyA jAtA hai to vyavahAradharma nizcayadharma meM sAdhaka nahIM hai, kyoMki nizcayadharma kI utpatti paranirapekSa hotI hai / " yadyapi aparapakSane dvitIya aura tRtIya dauroMmeM AgamapramANoM ke AdhArapara yaha siddha kiyA hai ki vyavahAradharma nizvayadharma meM sAdhaka hai, parantu sonagar3hapakSane usapara dhyAna nahIM diyA hai | ataH isa samIkSA meM isapara bhI vistArase prakAza DAlA gayA hai / aparapakSakA sonagar3ha ke sAtha isI viSaya ke antargata dUsarA vivAda yaha thA ki jahA~ aparapakSa vyavahAradharmako azubha pravRtti nivRttipUrvaka zubha pravRtti ke rUpa meM zarIra ke sahayoga se honevAlI jIvakI kriyA mAnatA hai vahA~ sonagar3hapa bahAra dharmako azubha pravRttise nivRttipUrvaka zubhameM pravRttike rUpame jIvake sahayogase honevAlI zarIrako kriyA mAnatA hai / yadyapi aparapakSa meM dvitIya aura tRtIya dauroMmeM isapara bhI vicAra karate hue batalAyA hai ki vyavahAradharma jIvake sahayoga se honevAlI zarIrakI kriyA na hokara zarIra ke sahayogase honevAlI jIvako hI kriyA hai / parantu sonagar3ha pakSane isapara bhI dhyAna nahIM diyA hai / ataeva isa samIkSAgraMtha meM usapara bhI vistArase prakAza DAlA gayA hai / Page #16 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 18 svamatakI puSTimeM sonagar3ha pakSake asamyak prayatna sonagar3ha pakSa ke mukhya pratinidhi paM0 phUlacanda jIne tasvacarcA hone se pUrva patravyavahArameM bAra-bAra tatvameM vItarAgabhAva apanAne kI bAta likhI thI tathA tattvacarcAke avasarapara khAniyA meM sonagar3hapakSakI preraNAse dinAMka 29-10-62 kI pArita kiyA gayA thA ki 'tatvacarcA vItarAgabhAva se hogI' / parantu tasvacarcA meM zonagar3ha kI orase jo bhI prayatna kiye gaye haiM unheM samyak nahIM kahA jA sakatA / yahA~ isI bAta ko spaSTa kiyA jAtA ' 1. sonagar3ha pakSane praznoM ke uttara meM yatra-tatra aisI tarka-paddhatiko apanAyA hai jo anubhava aura indriyapratyakSake viruddha honese tatva nirNaya karane meM grAhya nahIM mAnI jA sakatI hai| bAstavame usa tarkapaddhatiko anubhava aura indriyapratyakSa ke viruddha honese 'tarkapaddhati' kahanA hI ayukta hai| udAharaNArtha sonagar3hapakSane taJca00 64para likhA hai ki "aparapakSa koTa pahanane kI AkAMkSA rakhanevAle vyaktiko icchA aura darjIko icchAke AdhAra para koTakapar3A kaba koTa bana sakA yaha nirNaya karake koTakArya meM bAhya sAmagrI ke sAmrAjyakI bhale hI ghoSaNA kare / kintu vastusthiti isase sarvathA bhinna hai / aparakSake ukta kathanako ulaTakara hama yaha bhI kaha sakate haiM ki koTa pahananeko AkAMkSA rakhanevAle vyaktine bAjArase phoTakA kapar3A kharIdA aura bar3I utsukatApUrvaka vaha use darjIke pAsa le bhI gyaa| kintu abhI usa kapar3ekA koTaparyAyarUpase pariNata honekA svakAla nahIM AyA thA, isaliye use dekhate hI darjIkI aisI icchA ho gaI ki abhI hama isakA koTa nahIM banA sakate aura jaba usa kapar3eko koTaparyAya sannihita ho gaI to darjI, mazIna Adi bhI usakI utpatti meM nirmita ho gaye / " isa kathana meM jo yaha tarka upasthita kiyA gayA hai ki "abhI usa kapar3e koTaparyAyarUpase pariNata honekA svakAla nahIM AyA thA, isalie use dekhate hI dajoMkI aisI icchA ho gaI ki abhI hama isakA koTa nahIM banA sakate aura jaba usa kapar3e kI paryAya sannihita ho gaI to darjA, mazIna Adi bhI usakI utpatti meM nimitta ho gaye / " so yaha tarka pratyeka mAnavake anubhava aura indriyapratyakSa donoMke viruddha hai, kyoMki anubhava meM aura dekhane meM yahI AtA hai ki jabataka darjI aura mazIna AdikA vyapAra kapar3e kI koTa paryAya ke anukUla nahIM hotA tabataka usa kapar3e koTaparyAyakA nirmANa nahIM ho sakatA hai aura jaba darjI aura mazIna AdikA vyApAra usake anukUla hone lagatA hai to vaha kapar3A bhI koTa paryAyakA rUpa dhAraNa kara letA hai| maiM isa bAtako bho bAramvAra spaSTa kara cukA hU~ ki jise sonagar3hapakSa svakAla kahatA vaha kapar3e darjI aura mazIna ke vyApAra karane para hI pragaTa hotA hai| ukta tarkako ayuktatAko isa samIkSA meM para vistArase spaSTa kiyA gayA hai| pR0 138 jayapura (khAniyA) tattvacarcA aura usakI samIkSA 2. sonagar3hapakSa ne aparayakSa ke praznoMke jo uttara diye haiM unakI una pradanoMke sAtha sonagar3hapakSa ne saMgati biThalAnekA bhI dhyAna nahIM rakhA hai| udAharaNArtha - kahA jA sakatA hai ki sonagar3hapakSane prathama, dvitIya aura tRtIya praznoM jo uttara diye haiM unako saMgati una praznoMke sAtha nahIM baiThatI hai| isa bAtako viSayaparicaya' prakaraNa meM Upara spaSTa kiyA jA cukA hai / 3. sonagar3ha pakSane tatvacarcA meM jAnate hue bhI yatra-tatra aparapakSa ke abhiprAya ke pratikUla vikalpa uThAkara unake khaNDana karanekA prayatna kiyA hai, jo asamyak haiM / udAharaNArthaM ta0ca0 pR0 32 para sonagar3hapakSa ne likhA hai ki " aparapazane padmanantripaMcaviMzatikA 23, 7 kA dvayakRto loke vikAro bhavet' isa vacanako uddhRta kara jo vikArako dokA kArya batalAyA hai so yahA~ dekhanA yaha hai ki jo vikArarUpa kArya hotA hai caDh kisI eka sayakI vibhAvapariNati hai yA do dravyoMko milakara eka vibhAgapariNati hai ? vaha do kyoM kI milakara eka vibhAvapariNati hai yaha to kahA nahIM jA sakatA, kyoMki do dravya milakara eka kAryako Page #17 -------------------------------------------------------------------------- ________________ apanI bAta trikAlameM nahIM kara sakataM / ' yaha kathana aparapakSa ke abhiprAyake pratikUla honese anAvazyaka hai / isakA spaSTI. karaNa maiMne isI samIkSAgranthage 10 33 para vistArase kiyA hai / isI taraha sonagar3hapakSane tatvacarcAka pR0 32 para bhI likhA hai ki "isa praznakA samAdhAna karate hue prathama uttara meM hI hama yaha batalA Aye haiM ki saMsArI AtmAke vikArabhAva aura caturgatiparibhramaNa) dravyakramakA udaya nimitta mAtra hai / vikArabhAva tathA caturgatiparibhramaNakA mukhyakartA to svayaM zrAtmA hI hai / " so sonagar3hapakSakA yaha likhanA bhI zaktikA durupayoga hai, kyoMki agarapajhane kahIM para bhI yaha nahIM likhA hai ki akarmakA udaya saMsArI AtmAke vikArabhAya aura caturgatibhramaNakA mukhya kartA hai| yaha praznottara ebake sAmAnyasamIkSA-prakaraNameM kiye gaye sonagar3hapakSa aura aparapakSake mataikya aura matabhedake spaSTIkaraNase samajhA jA sakatA hai| 4, sonagar3hapakSane sarvatra adhikatara nirarSaka vitaNDAvAdakA Azraya liyA hai| yaha bhI pratyeka praznottarako samIkSAse samajhA jA sakatA hai / 5. sonagarapakSane tatvacarcAmeM aneka sthaloMpara |naHsaMkoca chalavattiko bhI apanAyA hai| udAharaNArtha-usane ta capa074-75 para likhA hai ki yahA~ aparapakSane 'svayaM' parake 'apane Apa' arthakA virova disalAna liye go pramANa diye haiM unake viSaya meM to hameM vizeSa kucha kahanA nahIM hai / kintu yahA~ hama itanA saMketa kara denA Avazyaka samajhate haiM ki eka to prastuta praznake prathama va dUsare uttarameM hamana 'svayameMda' padakA artha 'apane Apa na karake svayaM hI' kiyA hai| isa padakA 'apane Apa yaha artha aparapakSane hamAre kathanake rUpa meM prastuta praznakI dUsarI pratikAmeM mAnakara TIkA karatI prAraMbha kara dI hai jo yukta nahIM hai| hamane isakA virodha irAliye nahIM kiyA ki nizcayakattAka arthabhaM 'svayamaya padakA yaha artha grahaNa karane meM bhI koI Apatti nahIM / so avasthAmeM 'apane Apa' padakA artha hogA 'parakI sahAyatA binA Apa kartA hokara' / Azaya itanA hI hai ki jisakI kriyA apane meM ho kArya apane meM ho vaha dUsarekI sahAyatA liye binA apane kAryakA Apa hI kartA hotA hai anya padArtha nahIM / " yahA~ sonagar3hapakSa dvArA apanAI gaI chalavattikA maiMne isa samIkSAke 10 186-187 para vistArase prakAzana kiyA hai| 6. sonagar3hapakSane tattvacarcA meM AgamapramANoMkA nirbhavatAke sAtha anartha kiyA hai, yaha bAta bhI tattvacarcAkI samIkSA svAdhyAyase avagata ho jaaygii| ye saba tathya aise haiM jinase sonagar3hapakSake svamata-samarthana meM kiye gaye prayatna spaSTatayA asamyak siddha hote haiM / grantha-mudraNameM kucha bhUleM 1. sAniyA tattvacarcA pR0 15 paMkti 4 meM "Age-pIche karanekA" isa vAkyAMzake sthAnapara 'AgepIche na karanekA" yaha mudrita ho gayA hai / isakA mudraNa pAda-TippaNIke rUpameM honA yA / yaha hamArI anavadhAnatAke kAraNa huA hai| 2. sAniyA tattvacarSA pa0 19 paMkti 8 meM bhI "jo pariNamana hotA hai" irA vAkyAMzake sthAna para "jo pariNamita hotA hai" yaha mudrita ho gayA hai / yaha bhI hamArI anavadhAnatAkai kAraNa huA hai / isakA bhI mudraNa pAda-TippaNIke rUpameM honA thaa| 3. khAniyA tattvacarcA pR0 19 para hIpAda-TippaNIke rUpa meM 'pUrva pakSake patrakameM lAla syAhIse cihnita vAkyAMza nimna prakAra hai-yaha vAkya mudrita ho gayA hai jo mudrita nahIM honA thaa| vaha bhI hamArI anavaghAnatAke kAraNa hA hai| Page #18 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 20 jayapura (gvAniyA) tatvacarcA aura usakI samIkSA zraddhAMjali , sadbhAvanA aura zubhakAmanA 1. sAniyA tattvacarcA ke prathama aura dvitIya daura khAniyA meM saMgha sahita virAjamAna zrI 108 AcArya zivasAgarajI mahArAjake tattvAvadhAna meM sampanna hue the / unakA aba svargArohaNa ho gayA / unake prati maiM bhakti aura vinayapUrvaka hArdika zraddhAMjali samarpita bAramA huuN| 2. tattvacarcAko tryavasthita rUpa deneke lie donoM pakSoMkI sammatise zrI . vaMzIdhara nyAyAlaMkArako madhyastha nirvAcita kiyA gayA thaa| ve bhI hamAre bIca nahIM hai / tathA tasvacami aparapakSake nirvAcita pratinidhi sarvazrI paM0 mANikacaMdrajI nyAyAcArya, paM0 makkhanalAlajI nyAyAlaMkAra aura paM0 jIvandharajI nyAyatIrtha bhI svargastha ho cuke hai / ina saba mahAvidvAnoMke prati maiM hArdika sadbhAvanA pragaTa karatA huuN| 3. tattvaca ke AyojanameM tana, mana aura dhanakI pUrNa zakti lagAnevAle a0 seTha hIrAlAlajI pATanI nivAI bhI svargastha ho cuke haiM, unake prati bhI merI hArdika sadbhAvanA hai / 4. si0 ra0ma0 paM0 ratanacandrajI mukhtAra sahAranapurakA bhI svargavAsa ho cukA hai / mukhtAra sA0 mahAna Agama jJAnI the aura aparapakSake to ve prANa hI the| tattvacA aparapakSakI sAmagrI taiyAra karane meM unhoMne bejor3a zrama kiyA thA / tattvacarcAkI samIkSakA yaha prathama bhAga unheM samarpita karake maiM unake prati hArdika sadbhAvanAke sAtha apanI kRtajJatA pragaTa karatA huuN| 5. saunagar3hake santa zrI kAnajI svAmIkA bhI svargavAsa ho cukA hai| ve sonagar3ha vicAradhArAke saMsthApaka aura AdhArasta the / maiM unake prati bho hArdika sadbhAvanA pragaTa karatA hai| 6. tattvaca meM sakriya bhAga lenevAle sarvazrI paM0 rAjendra kumArajI mathurA aura paM0 ajitakumArajI zAstrI dillI tathA dillI meM pratizaMkA tInakI taiyArI meM sahayogI zrI paM0 zyAcandra jI siddhAntazAstrI sAgara bhI hamAre bIca nahIM haiM / ina sabake prati bhI maiM hArdika sadbhAvanA pragaTa karatA huuN| 7. tattvacarcAka avasarapara khAniyA aparapakSakI orase upasthita sarvadhI paM0 jugalakizorajI mukhtAra dillI, paM0 indralAlajI zAstrI jayapura aura paM0 paramAnandajI zAstrI dillI upasthita the / inakA bhI svargavAsa ho gayA / ina sabake prati bhI merI hArdika sadabhAvanA hai / 8. maiM tattvacarcAme aparapanake anyatama pratinidhi zrI paM0 pannAlAlajI sAhityAcArya aura tattvaca - maiM sakriya bhAga lene vAle bAbU nemicandajI vakIla sahAranapurake dIrgha jIvanako zubhakAmanA karatA hU~ / 9. maiM sonagapakSake pratinidhi sarvazrI paM0 phUlacandrajI siddhAntazAstrI vArANasI, paM. jaganmoinalAlajI zAstrI kaTanI aura paM0 namicandrajo pATanI AgarAke bhI dIrgha jIvanakI hArdika zubhakAmanA karatA huuN| ye ho tatvacarcAkI AghArabhUmi the| yadi ye tatvacarcAma sammilita na hote to sattvacarcAkA AdhAra hI koI nahIM rhtaa| 10. tattvacarcApha Ayojaka aura vyavasthApaka zrI 70 lADamalajI jayapuravA tattvaca meM yogadAna atyanta sarAhanIya rahA / maiM unake bhI do jIvanako hArdika zubhakAmanA karatA huuN| 11. zrI paM0 kailAzacandrajI siddhAntAcArya vArANasI bhI tattvacarcAke avasarapara taTasthabhAvase khAniyA meM upasthita the tathA ubhayapake aneka vidvAn aura zrImAn tattvaca ka avasarapara sammilita hue the / ina sabake dIrgha jIvanakI bhI maiM hArdika zubhakAmanA prakaTa karatA huuN| Page #19 -------------------------------------------------------------------------- ________________ apanI bAta kRtajJatA-prakAzana 1. zrI DaoN0 paM0 darabArIlAla phodiyA vArANasI mere bhrAtRja haiN| unhoMne isa granthake sampAdanameM apanI vidvattAkA prabhAvapUrNa paricaya diyA hai tathA sampAdana saMlagnatA aura zramapUrvaka kiyA hai| unakI isa kartavyaniSThAke prati mere hRdayameM atyanta AdarabhAva hai| 2. mere bhrAtRja paM0 dulIcandra bInA aura seTha ravIndrakumAra jaina, sudarzana presa, bInAne zuddhipatra tayAra karanemeM apanA kArya chor3akara sahAyatA kI hai / inakA yaha sevAbhAva smaraNIya hai / dhanyavAda-vacana sundara mudraNake lie maiM mahAvIra priTiMga presa, vArANasIke svAmI zrI bAbUlAlajI phAgulla va unake samasta parikarako hArdika dhanyavAda detA huuN| kheda prakAza maiM Upara spaSTa kara cukA hU~ ki sonagar3hapakSane aparapakSa ke matakhaNDana meM aura svamatapuSTimeM aneka asamyaka prayatna kiye haiN| mithyA tarkapaddhatiko apanAnA, jAnate hae bhI anAvazyaka vikalpa upasthita kara unakA khaNDana karanA. praznoM ke anusAra jasaranArapakSapara yAro mAhaula phira unakA khaNDana karanA, vitaNDAvAda aura lavRttikA Azraya lenA evaM AgamapramANoMkA anartha karake AgamakA avarNavAda karanA Adi unake udAharaNa haiM / phalataH samIkSA karate samaya tattatsandarbha meM prakRta samIkSAsandhameM kucha kaThora zabdoM kA bhI prayoga karanA par3A hai, isakA hArdika kheda hai / antima vaktavya svAniyA tattvacarcAkI sabhIzAkA prakAzana dIrgha samayake pazcAt ho rahA hai / samayake dIrgha hone meM eka hetu yaha hai ki svAniyA tattvacarcAkI samIkSA likhanese pUrva maiM sonagar3ha vicAradhArAke viSayameM adhikAdhika gambhIratAse vicAra kara lenA cAhatA thaa| isa dRSTi se maiMne khAniyA tattvacarcAkaM pUrva paM0 phUlacaMdrajIkI "jaina tatvamImAMsA" para "jaina tattvAmAMsAkI mImAMsA" pustaka ligatI aura pazcAt 'jaina darzanameM kArya-kAraNabhAva aura kArakabyabasthA" antha likhA / ye donoM anya kramazaH san 1972 va 1973 meM prakAzita he| isake anantara "jaina zAsanameM nizcaya aura vyavahAra." grantha likhaa| isakA prakAzana san 1978 meM huaa| ina tInokA khAniyA tattvaca kI samIkSA likhane meM atyadhika sambandha hai| dUsarA haitu yaha hai ki "jaina bAsanameM nizcaya aura vyavahAra" granyakI racanAke madhya meM asvastha ho gayA aura Age "khAniyA tattvacarcA" ke lekhanake samaya merI asvasthatA bar3hatI hI gaI, jisake kAraNa merA zArIrika daurbalya bhI kAphI ho gayA / isI madhya A~khoM meM motiyAbinda ho jAneke kAraNa par3hane-lillane meM narvathA asamartha ho gyaa| bAdako eka A~khakA oNparezana karAnA par3A / dUsarI A~khakA oNparezana karAnA hai| ina pratyavAyoMke kAraNa prakRta grantha yadyapi adhika dIrghakAlake pazcAt prakAzita ho rahA hai / phira bhI mujhe isake prakAzita honekA atyanta harSa hai, kyoMki Aja bhI isakA mahattva kama nahIM huA hai aura taba taka kama nahIM hogA jaba taka sonagar3hakI ekAnta vicAradhArAkA sadabhAva rhegaa| isake atirikta isameM jaina saMskRti saiddhAntika pahalUko samajhaneke lie vistRta sAganI samaviSTa hai / maiMne isakA svAdhyAya karanevAloM ko suvidhAke lie AraMbhameM samIkSAke pUrva khAniyA tattvacarcAko bhI de diyA hai / Page #20 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 22 jayapura (khAniyA) tatvacarcA aura usakI samIkSA aba maiM dUsare netrake motiyAbindukA Aparezana karAneke pazcAt khAniyA tattvacarcA-samIkSAke dUsare Adi zeSa bhAgoMko likhane kI soca rahA huuN| merI hArdika bhAvanA hai ki jaba taka jIvana hai aura socane tathA likhanakI zakti hai tabataka maiM isI kAryameM saMlagna rhuuN| isa granyako anubhava, indri yapratyakSa (lokavyavahAra), tarka aura AgamapramANoMke AdhArapara jitanA vyavasthita banA sakatA thA, banAnekA prayatna kiyA hai / tathApi merI alpajJatAke kAraNa isameM zruTiyAM raha jAnA svAbhAvika hai / ataeva niSpakSa vidvAnoMse merA vinamra nivedana hai ki ve siddhAntako surakSAko dRSTise una truTiyoMkI jAnakArI mujhe meM, tAki maiM unheM pariSkRta kara skuuN| zruTiyoMke pariSkArase mujhe atyanta harSa hogaa| isake sAtha hI merA dRr3ha vizvAsa hai ki sonagar3hamatase jaina saMskRtikA saMddhAntika pakSa vikRta huA hai, jisakA dUSita prabhAva di0 jaina saMskRtika AcArapakSapara bhI par3A hai / antima zrutavalI bhAvAhuke samaya meM jaina saMghakA prathama vighaTana huA thA tathA usake pazcAt Age bhI vighaTanako prakriyA cAlU rahI tathApi jainasaMskRtike saiddhAntika pakSako sabhIne surakSita rakhA / parantu sonagar3hane anubhava, indriya-pratyakSa (loka-vyavahAra), tarka aura AgamapramANoMkI upekSA pAra kA mahatva TArane yA hai| isaliye vidvAnoMse vinamra anurodha hai ki ve vyaktigata svArthako tyAga kara jaina saMskRtike saiddhAntika pakSako ujAgara karane meM apanI vijuttAkA upayoga kreN| pAThakoMse nivedana hai ki ve zuddhipatrako dekhakara hI isa graMthakA svAdhyAya kreN| tathA anavadhAnatAke kAraNa bahuta-sI azuddhiyoMkA zuddhIkaraNa na ho sakA ho, yaha bhI sambhava hai / ataH unakI sUcanA mujhe denekI kRpA kreN| dinAMka 20-2-82 -vaMzopara pAstrI Page #21 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sampAdakIya jaina zAsana meM vastu vyavasthA yA padArthajJAnake lie do sAdhana svIkAra kiye gaye haiN| eka hai pramANa aura dUsarA hai naya | pramANa ke do bheda haiM- 1. parokSa aura 2. pratyakSa / indriyoM aura manakI sahAyatA se jo avizada (dhUlA aspaSTa ) jJAna hotA hai vaha parokSa hai tathA indriya aura manako sahAyatA ke binA mAtra mAmAkI apekSAse jo vizada ( spaSTa ) jJAna hotA hai vaha pratyakSa hai / Agama meM jJAnamArgaNAke antargata mATha jJAnoMkA kathana kiyA gayA hai| ina ATha jJAnoMmeM mati zruta, avadhi, mana paryaya aura kevala ye pAMca jJAna samya jJAna tathA viparIta mati viparIta zruta aura vibhaGgAvadhi ye tona jJAna mithyAjJAna pratipAdita kiye gaye haiM / pAMcoM sammAnoMko pramANa" aura tInoM mithyAjJAnoMko pramANAbhAsa" bhI kahA gayA hU~ / AcAyoMne ina sabhIkA vistArapUrvaka apane mUlagranthoM tathA TIkAgranthoMke dvArA nirUpaNa kiyA hai / jJAtavya hai ki uparyukta pA~ca jJAnoMme zrutako chor3akara anya cAra (mati, avadhi, manaHparyaya aura kevala ) jJAna svArtha pramANa haiM / arthAt jJAtA ina cAra jJAnoMsa jJeyako svayaM jAnatA hai, dUsaroMko unase jJeyakA bodha nahIM karA sakatA / kintu zruta pramANakI vizeSatA hai ki yaha svArtha aura parArtha donoM prakArakA hU~ | svArthaM zruta jJAnAtmaka haiM aura parArtha zruta vacanAtmaka hai / unhI ke bheda naya haiM / jJAnanava svArtha zrutake tathA vacananaya parArtha zrutake bheda hai| pramANa vastu (jIvAdi padArtho ko akhaNDa (samaya-dharma zrama bhedase rahita ) viSaya karatA hai aura naya vastu (jIvAdi) ko khaNDa (dharma-dharma ke bheda ) rUpameM grahaNa karatA hai / isIse sakalAdezako pramANa aura videzako nama kahA gayA hai| varmIko vipatra karane vAlA vyArthika tathA dharma (paryAya, guNa, svabhAva ) ko grahaNa karane vAlA naya paryAyArthika hai| vastuko khaNDita karake grahaNa karaneke kAraNa dravyArthika aura paryAyArthika ke rUpameM nayoMkA nirUpaNa kiyA gayA hai| pramANa aura namameM yahI bheda hai| jahA~ ullikhita mati Adi cAroM jJAna mAtra svArtha pratipattike sAdhana honese pramANa haiM vahA~ thuta svArtha tathA parArtha donoM pratipattiyoMkA sAghana honese pramANa aura naya donoM hai / yaha jeyamImAMsAkI dRSTise dArzanika nirUpaNa hai / yogAdemImAMsAkI dRSTise ukta nayoMse bhinna nizcaya aura vyavahAra ina do nayoMkA bhI vivecana kiyA gayA hai, jise AdhyAtmika nirUpaNa kahA gayA hai / adhyAtmakA artha hai vastukA nijI (asaMyogI) rUpa / isa asaMyogI rUpako jo naya janAtA yA batalAtA hai vaha niznayanaya hai aura jo vastuke saMyogI rUpako pradarzita karatA hai yaha vyavahAranaya hai / AcArya vidyAnandane tattvArya zlokavAttika meM jIvAdi sabhI drazyoMmeM ina donoM nayoMkA upayoga kiyA hai| ina nayoMke vivecanakA lakSya yastuko parakhane aura jAnane kA hai| nizcayataya jahA~ svarUpasparzI hai vahA~ vyavahAranaya saMyogasparzI hai / ye donoM hI naya yathArtha haiM- apane-apane viSaya (asaMyogI aura saMyogI rUpa) ko sahI rUpa meM grahaNa karanero samyaka naya haiN| inameM nizcayako samyak aura vyavahArako mithyA mAnanA yA kahanA anekAnta dRSTi nahIM hai, jo jaina tattvajJAnakA prANa haiM / AcArya rAmantabhadrane nirapekSatAko miyA aura sApekSatAko sabhyak batalAyA hai| nizcayanayakA hI upadeza aura vyavahAranayakA anupadeza anekAntadarzanameM nahIM hai / usameM donoM nayoMkA upadeza hai / vAstava meM anekAnta aura usake pratipAdaka syA 3. vahI, 1-12 / 1. 'pramANanayairadhigamaH ' --ta. sU 1-6 // 4. yahI, 1-9 / 6. sa0 sa0 1-6 / 2. vI. 1 9, 10, 12 / 5. vahI, 1 31 / 7. vahI, 1-6 / Page #22 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 24 jayapura (khAniyA) tattvacarcA aura usakI samIkSA dvAdadarzana meM paraspara sApekSa hI nizcaya aura vyavahAra donoMko mAnya kiyA gayA hai-- kisI ekakI bhI upekSA usameM nahIM haiN| isI tathyako vyakta karanevAlI nimna gAthA hai, jo pUrvAcAryokta prAcInatama hai aura jise AcArya amRtacandrane samayasAra gAthA 12 kI vyAkhyAmeM uddhRta kiyA hUM jada jiNamayaM pavajjaha tA mA vavahAra- picchae muyaha / ekkeNa viNA china ti aSNa uNa tacvaM // 'jinakI yadi pravRtti cAhate ho to vyavahAra aura nizcayako mata chor3o, kyoMki vyavahArako chor3a dene para tIrthakA aura nizcayako tyAga detepara tattva-vastusvarUpakA uccheda ho jAyagA / AcArya amRtacandra itanA hI nahIM kahA, kintu isI gAyA ke kalaza 4 meM samagra jinavacanako ubhaya nayake virodhako dUra karane vAle 'syAt' padase yukta bho kahA hai aura tabhI una vacanoMse kalyANa batalAyA hU~ / yahI jinazAsana hai | para idhara 30-40 varSoMse sonagar3haye vyavahAropadezanirapekSa nizcayanayakI vicAradhArA pravAhita huI hai| isa vicAra dhArAkA prabhAva kucha vidvAnoM aura aneka jana-sAmAnya para par3A hai aura ve jina-vANIkI anekAntapaddhatikA tyAga karane lage haiN| bhale hI unake jIvana meM vaha sukhada adhyAtma na bhI AyA ho, kintu vyavahArakA palAyana avazya hI huaa| isake aneka udAharaNa haiM / kavivara paM0 banArasIdAsa Arambha meM bar3e ammAza the / eka upanyAsa bhI likhaa| kintu bAdako jaba ye samhale aura AgarAke adhyAtmiyoMke samparka meM Aye to adhyAtmI bana gaye tathA vyavahArako chor3a diyaa| jaba unheM apanA vaha adhyAtma bhI ekAnta mAlUma par3A, kyoMki usameM vyavahAra na yA, taba unhoMne jIvanazuddhi svIkAra kara lii| phalataH unhoMne jainI nItiko, jo sahajagabhya usIkA pracAra-prasAra kiyA / hetu donoM nayoMko apanAkara syAdvAda-paddhati nahIM hai, samajhA aura apanI racanAoM dvArA isameM sandeha nahIM ki jisa adhyAtmake ine-gine jJAtA the, zrIkAnajI svAmIne usake anekoM jJAtA paidA kara diye aura anekoMkI sarvathA vyavahAraparaka ruci evaM pravRttiko adhyAtmakI mora mor3a diyaa| isake lie samAjako zrIkAnajI svAmIkA AbhAra mAnanA caahie| kintu use sabase bar3I bhUla yaha huI ki unhoMne adhyAtmakA ekAGgI upadeza diyA va pracAra kiyA / vyavahArakA kathana bhI usake sAtha honA Avazyaka thaa| binA tapa, tyAga aura sAdhanA ke sahI artha meM adhyAtmakI upalabdhi nahIM ho sakatI / yahI kAraNa hai ki ve mRtyuke antameM vedanAko nahIM saha sake / sukamAla, sukIzala Adi saikar3oM udAharaNa haiM, jinheM veznAne vicalita nahIM kiyaa| samayasArI hotA burA nahIM hai, bahuta acchA hai / mumukSukA lakSya to nahIM hai / kintu vyavahAra meM use utAranA caahie| unakI bhUlakA pariNAma yahU huA ki jise dekho usIke hAthame samayasAra hai aura usIkA vaha pravacana karatA hai| bhale hI vaha dravyasaMgraha mI na par3hA ho, gommaTasAra, trilokasAra, mUlAcAra Adi siddhAntagranthoMkI bAta to dUra hai 1 aisI sthiti meM usake viruddha AvAja uThanA svAbhAvika hai| banArasIdAsane bhUla kii| usakA parimArjana bhI svayaM kara liyA | niyamasAra TIkA ke kartA padmaprabhamaladhArine usakI 53 vIM gAthAkA artha karane me bhUla kii| kintu ne usakA parimArjana nahIM kara sake / unako bhUlako zrIkAnajI svAmI bhI nahIM jAna pAye aura TIkAke anusAra unhoMne pravacana prastuta kiye | sonagar3ha se prakAzita niyamasArako TIkAkA hindI anuvAda bhI anuvAdakane vaisA hI bhUlabhaza kiyaa| sonagar3ha aura aba jayapurase prakAzita Atmadharma meM diye svAmIjI ke una mULa gAthA aura TIkA donoM para kiye pravacanako bhI usI bhUlake sAtha prakaTa kiyA hai / sampAdaka DaoN0 hukamacandra bhArillane bhI usakA saMzodhana nahIM kiyA / Page #23 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sampAda-mIda yahA~ hama use spaSTa kara denA Avazyaka samajhate hai / niyamasArakI vaha gAthA aura TIkAkAra pamaprabhamalapAridevakI usakI TIkA nimna prakAra hai sammattasya NiminaM jiNasuttaM tassa jANayA purisA / aMtaraheU bhaNidA dasaNamohassa khayapahudI / / 53 / / 'asya samyakramapariNAmasya vAhAsahakArikAraNaM vItarAgasarvajJamukhakamalavinirgatasamastavastuprasipAdanasamartha dravyazrutameva tattvajJAnamiti / ye mumukSavaH tepyupacArataH padArthanirNayahetutvAt antaraMgahetava ityuktAH darzanamohanIyakamAyaprabhRteH sakAzAt iti |'--ttiikaa pR0 109, songddh'-sNskrnn| gAthA aura usakI isa TIkAkA hindI anuvAda zrI maganalAla jainane istra prakAra kiyA hai-'samyaktvakA nimitta, jinasUtra hai| jinasUtrake jAnanevAle puruSoMko (samyaktvake) antaraMgahetu kahe hai / kyoMki unako darzanamohake kSayAdika hai|' (gaathaarth)| 'isa samyaktva pariNAmakA bAhya sahakArI kAraNa vItarAga sarvazake mukhakamalase nikalA huA samasta vastuke pratipAdanameM samartha aisA dravyazrutarUpa tattvajJAna hI hai| jo mumukSu haiM unheM bhI upacArase padArthanirNayake hetupaneke kAraNa (samyaktva pariNAma) ke antaraMga hetu kahe hai, kyoMki unheM darzanamohanIyakarmake kSayAdika hai|' aisA hI pravacana svAmIjIne bho gAthA ora TIkAkA kiyA hai / unakA yaha pravacana (sambhavataH jUna 1981 ke) Atmadharma meM prakAzita kiyA gayA hai / krintu ukta gApAkI TIkAkAra dvArA kI gayI TIkA, unakA hindI anuvAda aura pravacana na mUlakAra bhAcArya kundakundake AzayAnusAra haiM aura na siddhAntake anukUla hai|| yathArtha meM isa gAthAmeM AcArya kundakundane samyagdarzanake bAhya aura antaraMga do kAraNoMkA nirdeza kiyA hai aura kahA hai ki samyagdarzanakA bAhya nimitta jinasUtra aura usake jJAtA puruSa hai tathA antaraMga nimitta darzanamohanIyakarmaka kSama, kSayopazama aura upazama hai| yahI siddhAnta bhI hai| AcArya pUjyapAdane 'nirdezasvAmitvasAdhana' Adi sUtrako vyApAmeM samyagdarzana ke bAhya aura ampantara do sAdhanoMko batalAte hue bAhya sAdhana jinabimbadarzanAdiko tathA abhyantara sAdhana darzanamohanIyakarmake kSayAdikako pratipAdita kiyA hai / jinagUtrake jJAtA puruSa jinasUtra kI taraha ekadama para (bhinna) hai ve antaraMga kAraNa kadApi nahIM ho skte| unheM antaraMga kAraNa kahanA hI galata hai| darzanamohanIyakarmajhe kSaya, kSayopazama aura upazamako samyaktvakA antaraMga kAraNa mAnanA saMgata hai, kyoMki samyaktvakI utpattima unakA sAkSAt sambandha hai| kundakunda bhAratoke saMkalayitA evaM sampAdaka paM0 pannAlAlajI sAhityAcAryane bhI niyamasArako ukta gAthAkA vahI artha kiyA hai, jo hamane Upara pradarzita kiyA hai / unhoMne likhA hai ki 'sabhyaktvakA bAhya nimitta jinasUtra-jinAgama aura usake jJAyaka puruSa haiM tathA antaraMga nimitta darzanamohanImakarmakA kSaya Adi gayA hai|' isakA bhAvArtha bhI unhoMne diyA hai| usameM likhA hai ki 'nimitta kAraNake do bheda hai-eka bahiraMga nimitta aura dUsarA antaraMga nimitta / samparatvako utpattikA,bahiraMga nimitta jinAgama aura usake jJAtA puruSa hai tathA antaraMga nimitta darzanamohanIya arthAt mithyAtva, samyabhizyAva tathA samyaktva prakRti evaM anantAnubandhI kroSa, mAna, mAyA, lobha ina prakRtiyoMkA upazama, kSaya aura kSayopazamakA honA hai / bahiraMga nimittake milanepara kAryakI siddhi hotI bhI hai aura nahIM bhI hotI / parantu antaraMga nimittake milanepara kAryako siddhi niyamaro hotI hai|' isa kathanase itanA hI abhipreta hai ki padmaprabhamaladhAridevane ullikhita gAthAke arthameM jo mahAn Page #24 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 26 jayapura (khAniyA) tavacarcA aura usakI samIkSA bhUla kI usIkI punarAvRtti sonagar3hane kI patA nahIM, isakI paramparA kaba taka clegii| vastutaH yaha siddhAnta viruddha aura khataranAka hai / padmaprabhamacAridevakI taraha svAmIjIne jAna-anajAnameM ekAGgI adhyAtmake upadeza evaM pracArako mahAna bhUla kI haiN| usakA parimArjana ho sakegA, yaha kaThina dikhAI detA hai| kintu usakA parimArjana yathAzIghra Avazyaka evaM anivArya hai| isa paramparAko rokane athavA usapara gambhIratApUrvaka vicAra karanekA prayatna honA hI cAhie / jayapura (nayA) meM niSya meM eka vidvatsagoSTI aktUbara calI thI, saMgoSThI meM kaI praznoMpara 1963 meM Ayojita kI gayI thii| yaha saMgoSThI lagabhaga 11 dina taka vicAra huaa| sonagar3apakSa aura itarapakSa ke rUpameM yaha saMgoSThI Arambha huii| sonagar3ha ke pramukha pratinidhi paM0 phUlacandrajI zAstrI vAgaNasI aura itara pakSa ke pramukha pratinidhi paM0 vaMzIdharajI vyAkaraNAcArya the / isa saMgoSThI se AzA thI ki tattvacarcA vItarAgakathAke rUpameM hogI, jisase tattva nirNaya ho sake / kintu goSThIkA rUpa vijigISukathAke rUpameM pariNata ho gayA, jaisAki sonagar3ha pakSakI orase prakAzita 'jayapura (khAniyA) tattvacarcA ke do bhAgoMke adhyayanase avagata hotA hai / anyathA tattvacarcAkA prakAzana, sampAdana aura usakA dhuMAvAra pracAra-prasAra sonagar3hapakSakI orase na hotA ! donoM pakSoM kI orase hI hotA yA kisI taTastha prakAzana saMsthA se hotA / isake atirikta praznoMke uttara ghumA-phirAkara na dekara AgamAnusAra diye jAne cAhie the / yaha saba vijigISukathA meM hotA hai, vItarAgakathAmeM nahIM / tatva nirNaya ke lie kI jAne vAlI viziSTa vidvAnoMkI tattvacarcA ho vItarAgakathA hai| jisa kathA meM jaya-parAjayakI bhAvanA jAgRta rahe aura usake lie vaise prayatna bhI kiye jAyeM to yaha kathA (carcA) vItarAgakathA nahI hai, vijigISukathA hai aura vijigI kathA meM tattva-niya nahIM ho pAtA / hameM kheda hai ki jayapura (khAniyA) tattvacarcAne samAjakI utsukatApUrNa tatva jijJAsAko zAnta nahIM kiyaa| ataeva siddhAntAcArya paNDita vaMzIdharajI siddhAntazAstrI vyAkaraNAcArya, dInA ( ma0pra0) ne ukta tasvacarcA praznottaroMkI samIkSA karanA Avazyaka ho nahIM, anivArya bhI samajhA aura usIke phalasvarUpa unhoMne prArambhika cAra praznottaroMkI samIkSA isa prathama khaNDa meM prastuta kI hai / vyAkaraNAcAryajI ke cintanakI yaha vizeSatA hai ki ve hara viSayapara gambhIratA se vicAra karate haiM aura jaldabAjI meM ve nahIM likhate / phalataH unake cintanameM jahA~ gaharAI rahatI hai vahA~ maulikatA evaM samatulA bhI dRSTigocara hotI hai| yaha saba bhI jainAgama, jaina darzana aura jaina nyAya zAstra ke samaveta prakAza meM unhoMne kiyA hai / isa dRSTise unakA yaha samIkSA grantha nizcaya hI tattva nirNayaparaka evaM mahatvapUrNa hai / yadyapi meM pUjya vyAkaraNAcAryajIkA bhrAtRja hU~ aura unakI pratibhA evaM cintana- dRSTi ke samakSa nagappa | kintu unake Adezako TAla na sakA / use zirodhArya karake unake isa granthakA sampAdaka banA / antima prUpha maiMne svayaM dekhA, phira bhI azuddhiyAM raha gyiiN| isake lie meM pAThakoM tathA unase kSamA yAcanA karatA hU~ / 15-4-1982, camelI kuTIra, 1/128, DumarAMva kaoNlonI, assI, vArANasI - 5 ( u0 pra0 ) - darabArIlAla koThiyA sevAnivRtta rIDara, jaina bauddha darzana kA0 hi0 vi0 vi0 Page #25 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jayapura (khAniyA) tattvacarcAkI viSaya-sUcI 1. zaMkA-samAdhAna 1-75 tRtIya daura 80-93 pratizaMkA 3 80-84 maMgalAcaraNa pratizaMkA 3 kA samAdhAna 85-92 prathama daura 1.2 1. praNama-hitIya pAnIsarokA saMhAra 85 kAMkA 1 aura jagakA samAdhAna 2. pratizaMkA 3 ke AdhArase vicAra 85 dvitIya daura 3-14 3. zaMkA-samAdhAna 93-128 pratizaMkA 2 pratizaMkA kA samAdhAna prathama daura 93 zaMkA 3 aura usakA samAdhAra tRtIya daura 10-75 dvitIya ra 94-100 pratizaMkA 3 pratizaMkA 2 94-98 pratizaMkA 3 kA samAdhAna pratizaMkA 2 kA samAdhAna 1. adhyAtmameM rAgAdikA paudagalika bata tutIma aura 101-198 lAnekA kAraNa pratizaMkA 2. mamayalAra gAthA 68 ko TIkAkA pratizaMkA 3 kA samAdhAna 110-128 Azaya 1. prathama-dvitIya praznottaroMkA upasaMhAra 110 3. kamaMdiya jIvakI antaraMga yogyatAkA 2. pratizaMkA 3 ke AdhArasa vicAra 111 sUcakA hai, jotra bhAvakA kartA nahIM 42 4, zaMkA-samAdhAna 129-157 4. prastuta pratizaMkAmeM ullivita anya prathama daura 129 uraNoMkA spaSTIkaraNa zaMkA 4 aura usakA samAdhAna 129 5. samyaka niyatikA svarUpa nirdeza dvitIya aura 130-123 6. prasaMgase prakRtopayogI nabovA khulAsA 41 pratizaMkA 2 130--132 7, krankirma AdikA vicAra pratigaMkA 2 kA samAdhAna 2. zaMkA-samAdhAna 76-92 / tRtIya daura 133-151 pratizaMkA 3 prathama daura 76 1. prazna cArakA pariziSTa zaMkA 2 aura usakA samAdhAna 76 | pratizaMkA 3 kA samAdhAna 144-157 dvitIya daura 77-80 1. lapasaMhAra 144 pratiyaMkA 2 17-78 2. pratizaMkA 3 ke AdhArase vivecana 144 pratizaMkA 2 kA samAdhAna 28-80 3. prazna cArake pariziSTakA mahApoha 157 Page #26 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pRSThaka - puSTi jayapura (khAniyA) tattvacarcAkI samIkSAkI viSaya-sUcI viSaya ___pRSThAMka | viSaya praznottara 1 ko samIkSA 1-89 3.donoM nimitoMke lakSaNoMkA maMgalAcaraNa nirdhAraNa 13-14 1. praznottara 1 ko sAmAnya sabhokSaH 16 .. upa rA sammata donoM praznottara 1 ke Avazyaka aMzoMke uddhAraNa 1-2 nimittoMke lakSaNa samyak nahIM hai 14-15 ina usaraNoMko yahA~ prastuta karanekA 5. pUrva pakSa dvArA abhihita donoM nimittoMprayojana ke lakSaNa samyaka hai 15 uttara prazna se bAhara hai 6. uktalakSaNoMke samyakapane aura uttara aprAsaMgika hai asamyak paneko mAgama dvArA uttara anAvazyaka hai mataikya ke viSaya 7. prakRta viSayakA upasaMhAra 18-19 matabhedake viSaya 8. uttarapakSakA saMbhAvita bhaya aura uparyakla vivecanake AdhArapara do vicAra usakA nirAkaraNa gIya bAteM 9.nimittoMkA kArya meM praveza saMbhava samIkSA likhane hetu kyoM nahIM? uttarapakSa dvArA apane uttarameM viparIta 10. nimittoMkA kAryameM praveza anAparisthatiyoMkA nirmANa vazyaka kyoM? 20-21 uttarapakSa kA pUrvapakSapara ulaTA Aropa 7-9 11. kartAkA lakSaNa 21-22 2. praznottara 1 ke prathama vaurakI samIkSA 5-11 | 12. yahA~ yogyatAse vastakI nitya upAsamayasAra gAthA 81 ko arthameM uttarapakSa kI bhUla 9 dAna zakti hI abhipreta hai 22-23 praznake uttarameM ukta gAthAmoMkI anupayogitA 9 / 13. kAryotpattike viSaya meM uttarapakSakA upasa gAthAe~ uttarapakSa kI mAnyatAke eka anya dRSTikoNa aura usakA viparIta haiM nirAkaraNa praznake uttarameM anya pramANa bhI anupayogI haiM 10 / 14. uttarapakSa ke dRSTikoNakA anya ukta pramANa bhI uttarapakSa kI mAnyatA ke prakArase nirAkaraNa 27-29 viparIta prayojana siddha karate haiM 10-11 / dvitIya bhAgakI samIkSA 3. praznottara 1 ke dvitIya daurakI samIkSA 11-32 tRtIya bhAgakI samIkSA 30-31 dvitIya daurameM pUrvapaznakI sthiti 11-12 | | caturtha bhAgako samIkSA uttarapakSa dvArA pUrvapakSake viSayakA pA~ca paMcama bhAgakI samIkSA bhAgoMmeM vibhAjana 4-praznosara 1 ke tRtIya caurakI samIkSA 36-189 prathama bhAgakI samIkSA 12-29 1. uttarapakSakA kathana 12 | nRtIya daura meM pUrvapakSako sthiti 2. samIkSA 12-13 | tRtIya dauramai uttarapazakI sthiti 32-33 Page #27 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jayapura (sAnimA) tatvacarcAkI samIkSAkI viSaya-sUcI viSaya uttara praznako sImAse bAhma honese anAvazyaka uttarapakSakI usa sthitikI samIkSA aura usakI puSTikA prayAsa bhI uttarapakSakA dhyakarmodayako prakRta kAryaka anAvazyaka prati nimitta mAnanA chala pUrNa hai 34 uttarapakSakA eka anya kathana aura usakI uttara praznake AvAyake viparIta 34-35 / samIkSA nimittako akiMciskara siddha karanekA praznottara 2 ke vittIya vorako samIkSA 196-204 prayatna ayukta 35-36 dvitIya daurameM pUrva pakSakI sthiti kyA jayabhavalAkA vacana bAhaya kAraNakA ! dvitIya daurameM uttarapakSake vividha kathana aura niSedhaka hai? 36-37 | unakI samIkSA 196-204 ukta vivAdapara sUkSma vimarza aura siddhAnta- 4. praznottara 2 ke tRtIya vorako samIkSA 205-236 kA nirNaya 37-38 | tRtIya daura meM pUrvapanakI sthiti 205 uttarapakSake virodhI vaktavyoMpara vicAra -40 | tRtIya dauramai uttarapakSakA prArambhika kathana uttarapakSakA anupayogI vaktavya | aura usakI samIkSA 205 uttarapakSakA eka anya vaktavya aura usapara sattIya daurameM pratizaMkA 3 ke AdhArase prakaTa vimarza 40-41 uttarapakSake vicAroMkI samIkSA 205-236 1. kathana 1aura usakI samIkSA 206.211 prakRtameM pUrvapakSa dvArA ubRtta 'sadakAraNavannityam' vacanakA prayojana 2 kathana 2 aura usakI samIkSA 211-212 saMkhyA 1 se 19 taka kathana aura unakI 3. kathana 3 aura usakI samIkSA 212-215 samIkSA 4. kathana 4 aura usakI samIkSA 215 42-189 viSayakA upasaMhAra 5. kathana 5 aura usakI samIkSA 215-216 189 praznottara 2 ko samIkSA 190-236 6, kathana 6 aura usakI samIkSA 216-217 7. kathana 7 aura usakI samIkSA 217-220 1. praznottara 2 kI sAmAnya samIkSA 190-193 pUrvapakSake praznakA uddharaNa 8, jayana 8 aura usakI samIkSA 220-221 9. kathana 9 aura usakI samIkSA 221-223 uttara pakSaphe uttarakA uddharaNa 190 10. kathana 10 aura usakI samIkSA 223-224 prazna prastuta karane meM pUrvapakSakA abhiprAya 190 11. kathana 11aura usako samIkSA 224-225 jIvita zarIrakI kriyAMse pUrva pakSakA zrAzaya 190 uttarapakSaka uttarapara vimarza 12. kadhana 12 aura usakI samIkSA 225-226 1. kAna 13 aura sasakI samIkSA 226-232 uttarapakSake samakSa eka vicAraNIya prazna 190-191 14. dhana 14 aura usakI samIkSA 233 prakRta viSayake sambandha katipaya AdhArabhUta 15. kathana 15 aura usakI samIkSA 234 siddhAnta 191-112 16. kathana 16 aura usakI samIkSA 234-235 2. praznottara 2ke prathama dorako samIkSA 193-195 17. kathana 17aura usakI samIkSA 235-236 uttara praznake Azayake pratikUla 193 praznotara 3 kI samIkSA 236-272 prakRta viSayameM uttarapakSako Agamase viparIta | 1. praznottara 3 kI sAmAnya samIkSA 236-249 mAnyatAe~ 193-194 | pUrvapakSake praznakA uddharaNa Page #28 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 273 kAya jayapura (khAniyA) tattvacarcA aura usakI samIkSA uttagpakSake uttarakA uddharaNa 236 / praznosara 4 kI samIkSA 272-309 jIvadavAke prakAra 236-237 / 1. praznottara 4 ko sAmAnya samIkSA 272-278 puNyabhUta pyAkA vizeSa spaSTIkaraNa 237 pUrvapazake praznakA uddharaNa 272 nizcayadharmarUpa dayAkA vizeSa spaSTI uttarapakSake uttarakA uddharaNa 272 karaNa 237-239 dharmakA lakSaNa 252-273 dhyavahAradharmarUpa dayAkA vizeSa spaSTIkaraNa 239 jIbakI bhAvavatI aura kriyAvatI zaktiyoMke / AdhyAtmika dharmakA vizleSaNa sAmAnya pariNamanoMkA vivecana 239-24, nivacamadhamakI vyAkhyA 274 jItrakI kriyAvatI zaktike pravRttirUpa pariNa vyavahAradharmako vyAkhyA 274-275 manokA vivecana 240-241 / prAsaMgika spaSTIkaraNa 275-276 jIvako kriyAvatI zaktike dayA aura adayA katipaya jJAtavya vizeSatAeM 276-277 rUpa pariNamana ka cana pakSakI prApti nizcayadharma pUrvaka vyavahAracarmarUpa dayAkA vizleSaNa aura | . hotI hai 277 241-242 | jIvako nizcayadharmakI prApti vyavahAradharmaAcArya vIrasenake vacana meM 'suha-suddha-pariNA pUrthaka hotI hai 278 mehi padakA grAhya artha 242-245 6. praznottara 4 ke prathama vorako samIkSA 278-282 prakRtameM koMke Asraya aura bandha tathA saMvara prazna prastuta karane meM pUrvapakSakI dRSTi 278 aura nirjaraNako prakriyA 245-247 uttarapakSake uttarakI samIkSA 278-282 uparyukta vivecanakA phalitArtha 247-249 3 praznottara 4 ke vitIyavorako samIkSA 283-287 2. praznottara 3 ke prathama daurako samIkSA 249-250/ dvitIya daurame purvapakSa kI sthiti prazna prastuta karanemeM pUrvapakSa kI dRSTi 249 | dvitIya daurameM uttarapakSako sthiti aura uttarapakSakA uttara visaMgata bhI hai, ardhasammata usakI samIkSA 283-287 bhI haiM aura anucita bhI hai 249 -350 4. praznottara 4 ke tRtIya daurakI samIkSA 287-309 3. praznottara 3 ke dvitIya daurakI samIkSA 250-255 / tatIva daurameM pUrvapakSakI sthiti 287 dvitIya dauramai pUrvapakSakI sthiti 250-251 | tatoya dorameM utarapakSakI sthiti aura dvitIya daurameM uttarapakSakA prArambhika kathana usakI samIkSA 287-219 aura usakI samIkSA 251-252 | niSkarSa 299-303 prakRtameM uttarapakSa dvArA prastuta AgamavacanoM- jaina zAsanameM nayavyavasthAkA bAdhAra 303-306 para vicAra 252-255 / nayavyavasthAko mAnya karanA anivArya hai 306 4. praznottara 3 ke tRtIya vaurakI samIkSA 255-272vastuvijJAnako dRSTi se nayabyavasthAkA rUpa 307 tRtIya daura meM pUrvagakSakI sthiti 255-256 | lokajIvanameM nayavyavasthAkA rUpa tRtIya dorameM uttarapakSakA prArambhika kathana AdhyAtmika jIvana meM nayavyavasthAkA rUpa 307-308 aura usakI samIkSA 256-260 AgamadvArA vyavahAramayakI upayogitAkI tatIsa daurameM nirdiSTa uttarapakSake AgeMke puSTi 308-309 kathanoMkI samIkSA 260-272 / mokSamArgameM vyavahAradharmakA mahattva Page #29 -------------------------------------------------------------------------- ________________ zrI vItarAgAya namaH prathama dora : 1 : maMgalaM bhagavAn vIro maMgalaM gautamo gaNI / maMgalaM kundakundAryo jainadharmo'stu maMgalam // zaMkA 1 dravya karmake udayase saMsArI AtmAkA vikAra bhAva aura caturgati bhramaNa hotA hai yA nahIM ? samAdhAna dravya karmo ke udaya aura saMsArI AtmA ke vikAra bhAva tathA caturgatibhramaNa meM vyavahArase nimittanaimittika sambandha hai, kartA karma sambandha nahIM hai / bhagavAn kundakunda isI viSayako spaSTa karate hue samayaprAbhUtameM likhate haiM jIva pariNAmahedu kammataM puggalA pariNamati / puggalakammaNimittaM tava jIvo vi pariNamadda ||80|| vi kumbai kammaguNe jovo kammaM taheva jIvaguNe / aNNoSNaNimite du pariNAmaM jANa donhaM pi // 81 // | eeNa kAraNeNa du kattA AdA saeNa bhAveNa 1 savvabhAvAnaM // 82 // puggalakammakathANe Na du kattA pudgala karmake artha - pudgala jIvake pariNAmake nimittase karmarUpa pariNamita hote haiM tathA jIva bhI nimittase pariNamana karatA hai| jIva karmameM vizeSatAko (paryAyako) utpanna nahIM krtaa| usI prakAra karma jIva vizeSatAko (paryAyako) utpanna nahIM karatA, parantu paraspara ke nimittase donoM kA pariNAma jAno / isa kAraNa se AtmA apane hI bhAvase kartA hai parantu pudgala karmake dvArA kiye gaye samasta mAyoMkA kartA nahIM hai ||80-82 // do dravyoMkI dikSita paryAyoM meM nimittanaimittika sambandha vyavahAra nayase hai isakA spaSTIkaraNa paJcAstikAyakI gAthA 89 kI zrImat amRtAcandrAcAryakRta TokAse ho jAtA hU~ / TIkA isa prakAra hai"tata ekeSAmapi gati sthitidarzanAdanumIyate na tau tayormukhyahetu / kintu vyava hAravyavasthApito udAsInau / isa kAraNa ekake hI gati aura sthiti dekhane meM AtI hai, isalie anumAna hotA hai ki ve gatisthiti ke mukhya hetu nahIM haiM / kintu vyavahAramaya dvArA sthApita udAsIna hetu haiM / Page #30 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jayapura ( khAniyA ) tasvacarcA aura usakI samIkSA isa prakAra paramAgamake isa uddharaNase yaha phalita hotA hai ki do dravyoMkI vivakSita paryAyoMmeM nimittavaigindhi vyahai, nahIM 2 do dravyoMko vivakSita paryAyoMmeM kartA karmasaMbaMdha kyoM nahIM hai isakA spaSTIkaraNa karate hue pravacanasArameM kahA hai kammaNapAoggA khaMdhara jIvassa pariNaI pappA | gacchati kammabhAvaM Na hi te jIveNa pariNamidA // 12- 77 / 1169 // artha - karmasvake yogya skandha jIvakI pariNatiko prApta karake karmazAvako prApta hote haiM, jIva unako pariNamAtA nahIM hai / / 2 77 / 169 / / isa viSayakA vizeSa spaSTIkaraNa karate hue amRtacandra AcArya ukta gAthAkI TIkAme likhate haiMyato hi tulyakSetrAvagAhajIvapariNAmamAtraM bahiraMgasAdhanamAzritya jIvaM pariNamayitAramantarenApi karmatvapariNamanazAMka yoginaH pudgalaskandhAH svayameva karmabhAvena pariNamanti / tato'vadhAte na pudgala piNDAnAM karmatvakartA puruSo'sti // 169 // artha -- karmarUpa pariNamita hone kI zaktivAle pudgalaskaMdha tulya kSetrAvagAharo yukta jIvake pariNAmamAtrakA - jo ki bahiraMga sAdhana hai usakA Azraya lekara jIva unako garimAnevAlA nahIM hone para bhI svayameva karmabhAvase pariNamita hote haiN| isase nizcita hotA hai ki pudgala piNDoke kAMpanekA karttA AtmA nahIM hai / / 169 / / isIprakAra isa ullekhase yaha bhI phalita hotA hai ki karmarUpa pudgalapiNDa jIvake bhAvoMkA kartA nahIM hai / isaprakAra do dravyoMkI vivakSita paryAyoMme kartA-karma sambandha nahIM hai, phira bhI AgamameM jahA~ bhI do dravyoMkI vivakSita paryAyoMmeM kartA karmasaMbaMdha kahA hai so vaha vahA~para upacAramAtrase kahA hai / jIvahi hedubhUde baMdhassa du parisadRNa pariNAmaM / jIveNa karda kammaM bhaNNadi uvayAramattena // 105 // ( samayasAra ) artha - jIva nimittabhUta honepara karmavandhakA pariNAma hotA huA dekhakara jIvane karma kiyA yaha upacAramAtrase kahA jAtA hai / / 105 / / isakI TIkA meM isI viSayako spaSTa karate hue amRtacandra AcArya kahate haiM--- iha khalu paudgalikakarmaNaH svabhAvAdanimittabhUte'pyAtmanyanAderajJAnAttannimittasutenAjJAnabhAvena pariNamanAnnimittIbhUte sati sampadyamAnatvAt paudgalikaM karmAtmanA kRtamiti nirvikalpa - vijJAnaghanabhraSTAnAM vikalpaparAyaNAnAM pareSAmasti vikalpaH / sa tUpacAra eva na tu paramArthaH / / 105 || artha -- isa loka meM vAstavame AtmA svabhAvase paudgaliMka karmakA nimittabhUta na hone para bhI anAdi ajJAna ke kAraNa usake nimittabhUta ajJAna bhAvarUpa pariNamana karanese pudgala karmakA nimittarUpa honepara pudgala karmakI utpatti hotI hai, isalie AtmAne karmako kiyA aisA vikalpa una jIvoMke hotA hai jo nirvikalpa vijJAnaghanase bhraSTa hokara vikalpaparAmaNa ho rahe haiM / parantu AtmAne karmako kiyA yaha upacAra hI hai, paramArtha nahIM / / 105 / / Page #31 -------------------------------------------------------------------------- ________________ dvitIya daura : 2 : namaH zrIvarddhamAnAya nirdhUtakalilAtmane / sAlokAnAM trilokAnAM dvidyA darpaNAyate // zaMkA 1 dravyakarmake udayase saMsArI AtmAkA vikArabhAva aura caturgatibhramaNa hotA hai yA nahIM ? pratizaMkA 2 isa praznakA uttara jo Apane yaha diyA hai ki 'vyavahArase nimisa-namittikasambandha hai, karttA karma sambandha nahIM hU~ so yaha uttara hamAre praznakA nahIM hai, kyoMki hamane dravyakarma aura AtmAkA nimittanaimittika tathA kartRkarma sambandha nahIM pUchA hai / isa viSaya meM Apane jo samayasArakI gAthA 80, 81, 82 kA pramANa diyA hai vaha pramANa Apake uttarake viruddha par3atA hai, kyoMki ina gAthAoMkA spaSTa artha yaha hai ki- 'pudgaloMkA karmarUpa pariNamana jIvake bhAvoMke nimittase hotA hai aura jIvake bhASakA pariNamana pudgala karmake nimittase hotA hai / ' aisA hI artha Apane bhI kiyA hai| kintu 81vIM gAthAkA artha karate hue Apane jo usameM vizeSatA ( paryAya) zabdakA prayoga kiyA hai yaha mUla gAthAro viparIta hai, kyoMki vizeSatA (paryAya) pariNAmako chor3akara anya kucha nahIM hai / isake sivAya Apane ina gAthAoMkA jo niSkarSa nikAlA hai vaha bhI bAdhita hai| sAtha hI isa sambandha meM jo kartRkarma sambandhakA niSedha kiyA hai vaha bhrama utpAdaka hai, kyoMki hamArA dana nimitta-kala ke uddezyase hI hai upAdAna kartAke uddezya se nahIM hai / jaisA ki paJcAstikAyakI 88vIM gAthAkI TIkAmeM zrI amRtacandra sUrine spaSTa rUpase dhvajA phaharAne meM vAyuko hetukartRtA batalAI hai| yathA hi gatipariNataH prabhaJjano vaijayantInAM gatipariNAmasya hetukartA''valokyate / isI TIkA yathA gatipUrvasthitipariNatasturaGgo azvArasya sthitipariNAmasya hetukartA'valokyate / vAkya dvArA ghur3arAvArake rukane meM ruke hue ghor3e ko hetukartA mAnA hai / paJcAstikAya kI nimnalikhita 55 aura 58vIM gAthAoM meM zrI kundakundAcArya ne kahA hai ki karma prakRtiyAM jIvake nara-nArakAdi paryAyarUpa bhAvoMke satkA nAza aura asetkA utpAda karatI haiM / - tiriya maNuA devA idi NAmasaMjudA payaDI / kubrvvati sado NAsaM asado bhAvassa uppAdaM // 55 // kammeNa viNA udayaM jIvassa Na vijjade uvasamaM vA / khaiyaM khaovasamiyaM lamhA bhAvaM du kammakarda ||58|| Page #32 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jayapura (khAniyA) tattvacarcA aura usakI samIkSA pravacanasArako nimnalikhita gAyAmeM zrI kundakundAcAryane jIvakI manuSya Adi paryAyoMkA karmako kartA mAnA hai 4 kammaM NAmasamakkhaM sabhAvamadha appaNI sahAveNa / abhibhUya paraM tiriyaM NeraiyaM vA suraM kuNadi // 117 // isakI TIkA zrI amRtacandra sUrine bhI isakI puSTi kI haiN| rAmayasArakI nimnalikhita gAthAkI TIkA meM zrI amRtacandra sUrine nimittakartA svIkRta kiyA hai / yathAanitya yogopayogAceva tatra nimittatvena kartArau / dravyasaMgrahameM likhA hai munasyArI paNA vachAro du NicchapadI / cekammANAdA suddhaNayA suddhabhAvANaM // 8 // svAmikArtikeyAnuprekSA nimnalikhita gAyA meM likhA hai ki pudgalameM aisI zakti hai ki yaha AtmA kevalajJAnakA vinAza kara detI hai- kavi aputrA dIsada puggaladavvassa erisI sattI / kevalaNAsahAyo viNAsido jAi jIvassa // 211 // devAgamakI doSAvaraNa mohaniniHzeSAstyatizAyanAt / kvacidyathA svahetubhyo vahirantalakSayaH // 4 // kArikA sambandhI aSTazatI meM zrI akalaGkadevane likhA hai ki-vacanasAmarthyAdajJAnAdirdoSaH svaparapariNAmahetuH / isakI vyAkhyA meM zrI vidyAnanda svAmIne aSTasahastrI meM ajJAna, moha Adi doSa tathA jJAnAvaraNa, mohanIya Adi paudgalika kama meM paraspara kArya kAraNabhAva vistAra se batalAyA hU~ / samayasArakI gAthA 13 kI TIkAmeM zrI amRtacandra sUrine likhA hai tatra vikArya-vikArakobhayaM puNyaM tathA pApaM AsrAvyAsrAvako bhayamA sravaH saMvArya saMvArako - bhayaM saMvaraH ""svayamekasya puNyapApAsrava saMvara nirjarAbandhamokSAnupapatteH / tadubhayaM ca jIvAjIvAviti / zrI amRtacandra sUrine samayasArakaladA 174 meM AtmA rAgAdi vikArabhAya kevala AtmAmAtra ( upAdAna) meM nahIM hotaa| usake lie para (karma) sambandha Avazyaka kAraNa batalAyA hai / na jAtu rAgAdivikArabhAvamAtmAtmano yAti yathArkakAntaH / tasminnimittaM parasaGga eva vastusvabhAvo'yamudeti tAvat // 175 // samayasArako nimnalikhita gAthAmeM vyavahArase jIvako dravyakamakA kartA batalAyA haibahArassa du AdA pudgalakammaM karedi NeryAvahaM // 84 // zrI vidyAnanda svAmIne karmakA lakSaNa karate hue AptaparIkSA ke pRSTha 246 para likhA haijIvaM paratantrIkurvanti sa paratantrIkriyate vA yaMstAni karmANi / Page #33 -------------------------------------------------------------------------- ________________ zaMkA 1 aura usakA samAdhAna arthAt jo AtmAko paratantra karate haiM ve karma hai| samayasArakI nimnalikhita gAthAme zrI kundakundAcAryane paudgalika karmakA phala AtmAko duHkha honA batalAyA hai aSTavihaM pi ya kammaM sabbaM pudgalamayaM jiNA viti / jassa phalaM taM buccai dukkhaM ti bipaJcamANassa // 45 // cavalA pustaka 6 pRSTha 6 para likhA haitaM Avaredi tti pANAvaraNIyaM kamma / arthAt AtmAke jJAnaguNakA jo AvaraNa karatA hai vaha jJAnAvaraNa karma hai| ghavalA pustaka 5 pRSTha 185 tathA 223 tathA pustaka 16 pRSTha 512 para rAgAdi vibhAvabhAvoMko karmajanita kahA hai tattha oghabhavo NAma aTThakammANi aTTakammaNidajIvapariNAmo vaa| inake atirikta samasta dhavala, jayadhavala, mahAghavala, rAjavAtika, zlokavArtika, sarvArthasiddhi, gommaTasAra, tattvArthasUtra Adi siddhAnta granthoM meM AtmA tathA dravyakokA paraspara vikArya-vikArabhAva spaSTa batalAyA hai| isake Age Apane jo paJcAstikAyakI gAthA 89 kA uddharaNa diyA hai, vaha bhI hamAre praznase saMgata nahIM hai, kyoMki yaha ukharaNa udAsIna nimitta kAraNase sambandhita hai| sAtha hI svayaM amRtacandra surine usI paJcAstikAyakI 87 aura 94 vIM gAthAkI TokAmeM udAsInako bhI anivArya nimittakAraNa batalAyA hai| gAthA 87 ko TIkA tatra jIva-pudgalo svarasata eva gatitatpUrvasthitipariNAmApannau / tayoryadi gatipariNAma tatpUrvasthitipariNAmaM vA svayamanubhavatorbahiraGgahetU dharmAdharmoM na bhavetAM tadA tayonirargalagatisthitipariNAmatvAdaloke'pi vRttiH kena vAryeta ? artha-vahA~ jIva aura pudgala svabhAvase hI gati aura sthiti pariNAmako prApta hai / so unake isa pariNamanako svayaM anubhava karate hue yadi dharma aura adharma drabya bahiraGga kAraNa na hoM to unakA yaha pariNamana niragala-nidhi ho jAyagA aura isa dazAmeM unakA sadabhAva alokama bhI kauna roka sakegA? gAthA 94 kI TIkA yadi gatisthityorAkAzameva nimittamiSyet tadA tasya sarvatra sadbhAvAjjIvapudgalAnAM gatisthityoniHsImatvAtpratikSaNamaloko hIyate / artha-yadi AkAza hI gati aura sthitikA kAraNa mAnA jAya to usakA sarvatra sadbhAva honese jIva aura padgalakI gati tathA sthiti sImA rahita ho jAyagI arthAn vaha alokameM bhI hone lagegI aura aisA homese alokakA parimANa prati samaya kama hotA jAyagA / . sarvArthasiddhi adhyAya 5 mUtra 22 meM kAla dravyakI anivArya udAsIna kAraNatA batalAI hai dharmAdInAM dravyANAM svaparyAya nirvRti prati svAtmanaiva vartamAnAnAM bAhyopagrahAdvinA tadvatyabhAvAt tatpravartanopalakSitaH kAlaH / Page #34 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jayapura ( khAniyA) tatvacarcA aura usakI samIkSA artha- vya apanI-apanI payarakA utpatika prati yadyapi svayaM hI pravRtti karate hai tathApi bAhya sahAyakake binA unakI yaha pravRtti nahIM ho sakatI, ataH unheM pravartAnevAlA kAla TraSya hai / Apane jo pravacanasArakI gAthA 169 tathA usakI bhI amRtacandra surikRta TIkAkA uddharaNa diyA hai usameM svayaM zabdakA artha 'svayameva' (apane Apa) na hokara apane rUpa' hai| isake atirikta unase jo yaha phalitArtha nikAlA hai ki do dravyoMkI vivakSita parvAyoM meM kartRkarma sambandha nahIM hai usakA Azama kebala upAdAna kAraNako dRSTise hai, nimittakAraNakI dRSTiro nhiiN| samayasArakI gAthA 105 meM jo upacAra zabda AyA hai vaha isa arthakA dyotaka hai ki pudgalakA karma rUpa pariNamana pudgala meM hI hotA hai, jIva rUpa nahIM hotaa| kintu jIvaye. pariNAmoMkA nimitta pAkara hotA hai arthAt jIva pudgala karmokA upAdAna kartA nahIM, nimitta kartA hai| AzA hai Apa hamAre mUla praznakA uttara denakI kRpA kareMge / maMgalaM bhagavAn vIro maMgalaM gotamo gnnii| maMgala kundakundAryo jainadharmo'stu maMgalam || zaMkA 1 dravya karmake udayase saMsArI AtmAkA vikArI bhAva aura caturgati bhramaNa hotA hai yA nahIM? pratizaMkA 2 kA samAdhAna pratizaMkA naM0 2 meM zaMkArUpameM upasthita kiye gaye viSayoMkA vargIkaraNa (1) paMcAsti gA 88 tathA 55-58, pra0 sAra0 gA0 115; sa0 sAra gA* 100 ko TIkA, dravya saM0 gA0 8. svA0 kAtike gA0 211: de0 sto lo04; sa0 sAra gA0 13 TIkA; sasAra kalaza 175; sa0 sAra gA0 84; Aptapa0 pR0 246; sa0 sAra gA0 45, dhavalA pu0 6 pR0 6; aura dhavalA pa0 5 pu0 185-223 tathA pustaka 16 pRSTha 512; isa prakAra vividha granthoMke lagabhaga 17 pramANoMke AdhArase nimitta hetukartRtA siddha karate hue saMsArI jIpa aura karmodayameM jo nimitta-naimittika sambandha hai use gauNa dikhAnekA prayatna kiyA gayA hai / (2) paMcAsti0 gA0 89 kA uddharaNa kisI bhI prakArake nimittiko vyavahAra hetu batAneke lie uddhRta kiyA gayA hai, para use prakRtameM asaMgata batalAyA gayA hai / (3) paMcArita mA0 87-94 tathA sarvA si., a0 5 sU0 22 ke uddharaNoM dvArA udAsIna nimittoMkI kAryake prati anivArya nimiptatA siddha kI gaI hai| . (4) pra. sAra mA0 169 meM svayameva padakA artha prati zaMkAmeM apane ApakA niSedhakara 'apane rUpa' kiyA gayA hai| (5) sa. sAra, gA0 105 meM Aye hue upacAra zabdake arthako badalanekA prayatna kiyA gayA hai / Page #35 -------------------------------------------------------------------------- ________________ zaMkA ? aura usakA samAdhAna samAdhAna isa prakAra hai- (1) pratizaMkA 1 meM vividha pramANa dekara jo saMmAge jIva aura karmodayameM hetukartRtA siddha karane kA prayatna kiyA gayA hai so aisA karane meM kyA uddezya rahA hai yaha samajha meM nahIM aayaa| yadi hetukartRtA siddha karate hue nimittoM meM udAzIna nimitta aura preraka nimitta aisA bheda karanekA abhiprAya rahA ho to vaha iSTa hai, kyoMki paMcAstikAya gAthA 88 meM yaha bheda spaSTa padoMmeM dikhalAyA gayA hai / parantu vahA~ aise bhedako dikhalAte hue bhI ukta vacanake AdhArase yadi yaha siddha karanekA abhiprAya ho ki preraka kAraNake balase kisI dravyameM kArya Age-pIche kabhI bhI kiyA jA sakatA hai to yaha siddha karanA saMgata na hogA, kyoMki 'hetukartR' padakA vyapadeza nimittamAtrameM dekhA jAtA hai aisA Agama pramANa / sarvArthasiddhi meM kahA bhI hai yadyevaM kAlasya kriyAvattvaM prApnoti / yathA ziSyo adhIte, upAdhyAyo'dhyApayatIti ? naiSa doSaH, nimittamAtre'pi hetukartR vyapadezo dRSTaH / yathA kA rISo'gnirarUpApayati / evaM kAlasya hetukartRtA / artha - zaMkA - yadi aisA hai jo kALa kriyAzyA hotA hai yayA ziSya par3hatA hai, adhyApaka par3hAtA hai ? samAdhAna - yaha koI doSa nahIM, kyoMki nimitamAtra meM bhI hetuka vyapadeza dekhA gayA hai / yathAkaNDeko agni par3hAtI hai / isa prakAra kAlako hetukartRRtA hai / yaha Agamavacana hai| isase yaha jJAta to hotA hai ki nimittakAraNa do prakArake haiM - eka ve jo apanI kiyA dvArA anya dravyake kArya meM nimitta hote haiM aura dUsare ve jo cAhe kriyAvAn dravya hoM aura cAhe akriyAvAn zrabhya hoM; parantu jo kriyA ke mAdhyama se nimitta na hokara niSkriya kyoMke samAna anya dravyoMke kArya meM nimitta hote haiM | AcArya pUjyapAda saba nimittoM ko samAna mAnate haiM isa siddhAntakI puSTi unake dvArA racita iSTopadezake isa yacanase bhI hotI hai nAzo vijJatvamAyAti vijJo nAjJatvamRcchati / nimittamAtramanyastu gatairdharmAstikAyavat / / 35 / / artha -- ajJa vijJapaneko prApta nahIM hotA aura vijJa apaneko prApta nahIM hotA / kintu anya dravya apanI vivakSita paryAyake dvArA usa prakAra nimitta hai jisa prakAra dharmAstikAya gatikA nimitta hai // 35 // isakA spaSTIkaraNa karate hue isI zlokako TIkAmeM likhA hai bhadra ! ajJastastrajJAnotpattyayogyo'bhavyAdivijJatvaM tasvajJatvaM dharmAcAryAdyupadezasahasreNApi na gacchati / tathA coktam svAbhAvikaM hi niSpattI kriyAguNamapekSyate / na vyApArazatenApi zukavatpAThyate nakaH // tathA vijJastattvajJAnapariNato'jJatvaM tattvajJAnAtparibhraMzampAya sahasreNApi na gacchati / tathA coktam bacce patatyapi bhayadbhutavizvaloke muktAdhvani prazamino na calanti yogAt / bodhapradIpahRtamohamahAndhakArAH samyagdRzaH kimuta zeSaparISaheSu || Page #36 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jayapura ( khAniyA ) tattvacarcA aura usakI samIkSA nanvaivaM bAhyanimittakSepaH prApnotItyatrAha-anyaH punarguruvipakSAdiH prakRtArthasamutpAdabhraMzayonimittamAtraM syAt, tatra yogyatAyA eva sAdhakatvAt / kasyAH ko yathA-~ityatrAha-gaterityAdi / ayamoM yathA yugapadbhAvigatipariNAmonmukhAnAM bhAvAnAM svakIyA gatizaktireva gateH sAkSAjjanikA / tavaikalye tasyAH kenApi kartumazakyatvAt / dharmAstikAyastu gatyupagrAhakadravyavizeSastasyAH sahakArikAraNamAtra syAt / evaM prakRte'pi / ato vyavahArAdeva gurvAdeH zuzrUSA prtipttvyaa| he bhadra ! aja arthAt tattvajJAnako utpatti ke lie ayogya abhavya Adi vilapaneko arthAt tattvajJapaneko dharmAcArya Adike hajAroM upadezoMse bhI nahIM prApta hotA / kahA bhI hai kAryako utpattimeM svAbhAvika kriyA guNa apekSita haiM, kyoMki saMkar3oM vyApAra karanepara bhI baka toteke samAna nahIM par3hAyA jA sktaa| ___usI prakAra vijJa arthAt tattvajJAnarUpase pariNata huA jIva ajhapaneko arthAt tattvajJAnase bhraMzako hajAroM upAyoMke dvArA bhI nahIM mArata hotA / dIpagAra mahA hai .. bhayase bhAgane hue samasta lokapara banake giranepara bhI mokSamArgameM upazamako prApta hue jIva yogase palAyamAna nahIM hote ! to phira borarUpI pradIpase jinakA moharUpI andhakAra naSTa ho gayA hai aise samyagdRSTi jIva zeSa parISahoMse calAyamAna kaise ho sakate hai| kisa yogyatAkA kauna nimitta hai / yathA-isalie yahAM kahA hai-gaterityAdi / jisa prakAra eka sAtha honevAlI gati pariNAmake sammukha hue padArthokI apanI gati zakti hI gatikI sAkSAt anikA hai| usake viruddha yogyatAke honepara use koI bhI karane meM samartha nahIM hai / dharmAstikAya dravya to gatikA upagrAhaka vasa vizeSa hokara usa (yogyatA) kA sahakArI kAraNamAtra hai / isIprakAra prakRttameM bhI jAnanA cAhiye / isalie vyavahArase hI guru AdikI zuzrUSA jAnanI caahie| isa prakAra iSTopadezake ukta Agama vacana aura usakI TIkAse spaSTa jJAta hotA hai ki nimitta kAraNoM meM pUrvokta prakArase do bheda honepara bhI janako nimittatA praspaika dravyake kAryake prati samAna hai / kAryakA sAkSAt utpAdaka kAryakAlakI yogyatA hI hai, nimitta nahIM / yaha ThIka hai ki prazna 1 kA uttara dete hue samayabhArakI 80 se 82 takako jina tIna gAthAoMkA uddharaNa dekara nimitta-naimittikabhAva dikhalAyA gayA hai vahA~ kartR-karma sambandhakA nirdeza mAtra isalie kiyA gayA hai tAki koI aise bhramameM na par3a jAya ki yadi AgamameM nimitta meM kartR parnekA vyavahArase vyapadeza kiyA gayA hai to vaha yathArthameM kartA banakara kAryako utpanna karatA hogaa| vastutaH jainAgamameM kartA to upAdAnako hI svIkAra kiyA hai aura yahI kAraNa hai ki jinAgamameM kartAkA lakSaNa 'jo pariNamana karatA hai vaha kartA hotA hai' yaha kiyA gayA hai / samayasAra phalazameM kahA bhI hai yaH pariNamati sa kartA yaH pariNAmo bhavettu tatkarma / yA pariNati: kriyA sA trayamapi bhinnaM na vastutayA 1151 / / jo pariNamana karatA hai vaha kartA hai, jo pariNAma hotA hai vaha karma hai aura jo pariNati hotI hai vaha kiyA hai / vAstavameM ye tInoM alaga nahIM hai| Page #37 -------------------------------------------------------------------------- ________________ zaMkA 1 aura usakA samAdhAna ataeva nimittakartAko vyavahAra (upacAra) se hI kartA mAnanA yukti-saMgata hai, kyoMki epha drampakA kartadharma dUsare dradhyameM nahIM upalabdha hotA / mAtra kAryameM kauna dravya usa samaya nimitta hetu hai yaha dikhalAne ke lie hI kartA Adi rUpase nimittakA upacArase ullekha kiyA jAtA hai| spaSTa hai ki prathama praznakA jo uttara diyA gayA hai vaha yathArtha hai| (2) paJcAstikAya mAthA 89 meM niHsandeharUpase udAsIna nimittakI vyavahArahetuptA siddha kI gaI hai| para itane mAtrane kriyAke dvArA nimitta honevAle nimittoMko vyavahAra hetu mAnanemeM koI bAdhA nahIM AtI, kyoMki abhI pUrvameM inTopadeza TIkAkA jo uddharaNa de Aye hai usameM spaSTarUpase aise nimittoMko vyavahAra hetu batalAkara isa dRSTi se donoMmeM samAnatA siddha kI gaI hai| (3) aisA niyata hai ki pratyeka vyake kisI bhI kAryakA pRthak upAdAna kAraNake samAna usake svatantra eka yA ekase adhika nimitta kAraNa bhI hote haiM / isIkA nAma kArapha-sAkalya hai| aura isIlie jinAgamameM sarvatra yaha svIkAra kiyA gayA hai ki ubhaya nimitta se kAryako utpatti hotI hai| zrI samantabhadra svAmIne ise dravyagata svabhAva isI abhiprAyase kahA hai / ve likhate haiM nAhI tagemAbhimAle kAryeSu te tavyamataH svabhAvaH / naivAnyathA mokSavidhizca puMsAM tenAbhivaMdyastvamUSirbudhAnAM ||-svyNbhuu-stotr // 6 // kAryoMmeM bAhya aura Abhyantara upAdhiko samayatA hotI hai, yaha dravyagata svabhAva hai / anyathA arthAt . aisA svIkAra nahIM karanepara puruSoMkI mokSa-vidhi nahIM bana sktii| yahI kAraNa hai ki RSi svarUpa Apa vRdhajanoMke dvArA vandanIya hai| yaha to hai ki kAryomeM bAhya aura Abhyantara upAdhikI samagratA hotI hai, kyoMki aisA dravyagata svabhAva hai ki jaba nizcaya 'upAdAna apanA kArya karatA hai taba anya dravya paryAyadvArA usakA vyavahAra hetu hotA hai| para niyama yaha hai ki pratyeka samayamai nimittako prApti upAdAnake anusAra hotI hai / tabhI jIvoMko mokSavidhi bhI bana sakatI hai / jaisA ki bhAvaliMgake honepara dravyaliMga hotA hai isa niyamase bhI siddha hotA hai / yadyapi pratyeka manuSya bhAvaliMgake prApta hone ke pUrva hI dravyaliMga svIkAra kara letA hai para usa dvArA bhAvasiMgakI prApti drayaliMgako svIkAra karate samaya hI ho jAtI ho aisA nahIM hai / kintu jaba upAdAnake anusAra bhAvaliMga prApta hotA hai taba usakA nimitta dravyaliMga rahatA hI hai / tIrthakarAdi kisI mahAna puruSako donoMko eka sAtha prApti hotI ho yaha bAta alaga hai, isalie pratyeka kAryameM nimitta anivArma hai aisA mAnanA yadyapi Agamaviruddha nahIM hai, para isa parase yadi koI yaha phalitArtha nikAlanA cAhe ki jaba jaise nimitta milate hai taba vasA kArya hotA hai Agama-saMgata nahIM hai| upacArase aisA kathana karanA anya bAta hai aura use yathArtha mAnanA anya bAta hai| (4) pravacanasAra gAyA 169 meM 'svayameMba' padakA artha svayaM hI hai apane rUpa nhiiN| isake lie samayasAra gAthA 116 Adi tathA 168 saMkhyAka gAthAoMkA avalokana karanA prakRtameM upayogI hogaa| AgamameM sarvatra 'svayameva' pada 'svayaM hI' isI arthameM vyavahRta huA hai / yadi kahIM 'apane rUpa' artha kiyA gayA ho to vaha pramANa sAmane AnA cAhiye / (5) g2amayasAra gAthA 105 meM upacArakA jo artha prathama praznake uttarameM kiyA gayA hai vaha artha saMgata hai / isakI puSTi bhavalA pustaka 6 pRSTa 59 me hotI hai 1 pramANa isa prakAra hai Page #38 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jayapura (khAniyA) tatvacarcA aura jasakI samIkSA . muhyata iti mohanIyam / evaM saMte jIvassa mohaNIyattaM pasajjadi ti NAsaMkaNijja, jIvAdI abhiNNamhi poggaladabve kammasaSNide uvayAreNa kattArattamAroviya tathA uttiido| jisake dvArA mohita kiyA jAtA hai vaha mohanIya karma hai| zaMkA-aisA honepara jIvako mohanIya karmapanA prApta hotA hai ? samAdhAna-aisI AzaMkA nahIM karanI cAhiye, kyoMki jIvase abhinna (vizeSa saMyogarUpa, paraspara viziSTa eka kSetrAvagAhI) karmasaMjaka pRdgala-dravya meM upacArase kartApanekA Aropa kara naisA kahA hai| isa Agama ghacanameM 'uvayAreNa' aura 'Aroviya' pada dhyAna dene yogya haiM / spaSTa hai ki kAryakA nirupAdaka yastutaH upAdAna kartA hI hotA hai| nimitta meM to upacArase katapinekA Aroga kiyA jAtA hai / vatIya daura zaMkA dravyakarmake udayase saMsArI AtmAkA vikAra bhAva aura caturgati bhramaNa hotA hai sA nahIM ? pratizaMkA 3 isa praznakA Azaya yaha thA ki jIvameM jo krodha Adi vikArI bhAva utpanna hote hue pratyakSa dekhe jAte hai kyA ve vyakarmodaya ke binA hote haiM yA dUnyakarmodayake anurUpa hote haiN| saMsArI jIvakA jo anmamaraNarUpa caturgati bhramaNa pratyakSa dikhAI de rahA hai kyA yaha bhI karmodayake adhIna ho rahA hai yA yaha jIva svatantra apanI yogyatAnusAra caturgati bhramaNa kara rahA hai ? ___ Apake dvArA isa praznakA uttara na to prathama vaktavyameM diyA gayA hai aura na isa dUsare vaktavya meM diyA gayA hai-yadyapi Apake prathama vaktavya ke Upara pratizaMkA upasthita karate hue isa ora ApakA dhyAna dilAyA gayA thA / Apane apane donoM vaktavyoMmeM nimitta katankirmaphrI aprAsaMgika carcA prArambha karake mUla praznake uttarako TAlanekA prayatna kiyA hai| yaha to sarva sammata hai ki jIva anAdi kAlase vikArI ho rahA hai| vikArakA kAraNa karmabandha hai, kyoMki do padArthoke paraspara bandha binA lokameM vikAra nahIM hotA / kahA bhI hai dvayakRto loke vikAro bhavet / -padamanandipaMcaviMzati 23-7 / yadi krodha Adi vikArI bhAvoMko karmodaya binA mAna liyA jAye to upayogake samAna ye bhI jIvaka svabhAva bhAva ho jAyeMge aura aisA mAnane para ina vikArI bhAvoMkA nAza na honese mokSa abhAvakA prasaMga AjAvegA, kyoMki sadakAraNavannityam / -AptaparIkSA kArikA 2 TIkA jo sat (maujUda) hai aura akAraNa hai vaha nitya hotA hai / ) Page #39 -------------------------------------------------------------------------- ________________ zaMkA 1 aura usakA samAdhAna athavA mukta jIvake bhI vikArI bhAvoMkA prasaMga nA jaaygaa| yaha pratyakSa dekhA jAtA hai ki kisI meM jAnA adhika hai aura kisI meM jAna hIna hai| eka hI puruSa jAnakI hInAvikatA dekhI jAtI hai| yaha taratamabhAva niSkAraNa nahIM ho sakatA hai| ataH jJAnameM jo tara-tamabhAvakA kAraNa hai vaha jJAnAvaraNa kagaM ha / kahA bhI hai-- edassa pamANassa vaTihANita ratamabhAvo Na tAba NikkAraNo, vaDhi-hANohi viNA egsruuvennaavtthaannppsNgaado| Na ca evaM, thaannuvlNbhaado| tamhA sakAraNAhi tAhi hodagvaM / jaMtaM hANitara-tamabhAvakAraNaM tamAvaraNamidi siddha |-jydhvl 1-56 isakA tAtparya bhAva Upara diyA jA cukA hai / isa karmodayase jIvakI nAnA avasthA tathA vicitra vikArI bhAva ho rahe haiM, jinakA samayasAra Adi granyoMmeM vivecana kiyA hai aura vaha isa prakAra hai samayasArakI battIsavIM gAthAmeM AtmAko 'bhAvya' aura phala denekI sAmarthya sahita udaya honevAle mohanIya karmako 'bhAvaka' batalAyA hai| ekasau-aThAnavI gAthAmaM karmodaya vipAkase utpanna honevAle vividha bhAvoMko AtmasvabhAva nahIM batalAyA hai / gAthA 199 meM pumgalakammaM rAgo tassa vivAgodao hadi eso| aura isakI TIkAmeMasti kila rAgo nAma pudgalakarma, tadudayaviSAkaprabhatro'yaM ra.garUpo bhAvaH / ye vAkya diye haiM, jinameM batalAyA hai ki rAga pudgalakarma hai aura pRdgala kamake vipAkakara utpanna yaha pratyakSa anubhavagocara rAgarUpa bhAva hai / aura gAdhA 281 kI TIkAmeM likhA hai ki rAgAdika bhAva karmavipAka udayase utpanna hue haiM / * paMcAstikAyakI gAthA 131 kI TIkA iha hi darzanamohanIyavipAkakalpapariNAmatA mohaH, vicitracAritramohanIyavipAkapratyaye prItyaprItI raagdvessii| ina vAkyoMmeM batalAyA hai ki nizcayase isa jIvake jaba darzanamohanIya karmakA udaya hotA hai taba usake rasa vipAkase samutpanna azraddhAnarUpa bhAvakA nAma moha hai| gAthA 148 kI TIkAme batAyA hai ki jIvake rAga dveSa moharUpa pariNAma mohanIya karmake vipAkase utpanna hae vikAra hai jIvabhAvaH punA ratirAgadveSamohayutaH mohanIyavipAkasaMpAditavikAra ityarthaH / * 150 vI gAthAko TIkA batalAyA hai ki vAstavameM saMsAro jIya anAdi mohanIya karmane ukSyakA anusaraNa karanevAlI pariNatise azuddha hai| aura gAthA 156 meM batalAvA hai ki vAstavamai mohanIya karmaka udayakA anusaraNa karanevAlI pariNatike yazase raMjita upayogabAlA vartatA huA jIva paradravyameM zubha yA azubha bhAvako karatA hai| appA paMguha aNuharai appu Na jAi Na ei| bhuvaNattayaha~ vi majjhi jiya vihi ANai vihi Nei ||1-6611-prmaatmprkaash Page #40 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jayapura (khAniyA) tatvacarcA aura usakI samIkSA / artha-he jIva ! yaha AsmA paMgukai samAna hai / Apa na kahIM jAtA hai, na AtA hai / tIna lokameM isa jIvako karma hI le jAtA hai, karma hI le AtA hai / / 1-66 / / kammaI diva-dhaNa-cikkaNaI gavaI vjjsmaaii| pANa-viyakkhaNu jIvadA sampAhi pAhi nA // 2.13.2: pa. artha-ve jJAnAvaraNa Adi karma balabAna haiM, bahuta haiM, jinavA vinAza karanA azakya hai; isaliye cikane hai, bhArI haiM aura inake samAna abhesa hai, isa jJAnAdi guNase catura jIvako khoTe mArga paTakate haiM / / . kammAI baliyAI valio kammAda tyi koi jge| savva balAI kamma maledi hatthIva NaliNi vaNaM ||1621||-muulaaraadhnaa artha-jagatameM karma hI atizaya balavAn hai, usase dUsarA koI bhI balavAn nahIM hai| jaise hAthI kamalavanakA nAza karatA hai, vaise hI yaha balavAn karma bhI sarva bandha vidyA dRzya zarIra parivAra sAmarthya ityAdikA nAza karatA hai / / 1621 // kA vi auvyA dIsadi puggaladavvassa erisI sttii| kevalaNANasahAve viNAsido jAi jIvassa ||211||-svaa0 kA0 a0 artha-pudgala dravyako koI aisI apUrva zAkti hai jo jIdhaka kevalajJAnasvabhAvako bhI naSTa kara detI hai / prazna naM0 5 ke dvitIya uttarameM svA0 kA0 a0 gAthA 319 uddhata karate hue Apane svaya svIkAra kiyA hai ki jIvakA upakAra yA apakAra zubhAzubha karma karate haiN| lathA prapana naM0 16 ke prathama sattarameM bhI Apane yaha svIkAra kiyA hai ki jIvameM bahutase dharma aise haiM jo Agantuka hai aura jo saMsArakI vivakSita bhUmikA taka AtmA dRSTigocara hote hai, usake bAda usameM upalabdha nahIM hote| ina Agama pramANoMse siddha hotA hai ki vAstava meM vikArI bhAva vyakarmodayake anurUpa hote haiN| samayasAra mAthA 89 va 278-279 meM sphaTika maNikA dRSTAnta dekara yaha siddha kiyA gayA hai ki yadyapi jIvakA pariNamana svabhAva hai tathApi usake bhAva karmodaya dvArA kiye jAte hai, isIliye 50 se 56 taka kI gAthAboM meM yaha batalAyA hai ki ye rAgAdika bhAva paudgalika hai aura vyavahAra naya se jIvake haiN| mamayasAra gAthA 68 kI TIkAmeM yaha kahA gayA hai ki jisa prakAra jose jo utpanna hotA hai usI prakAra rAgAdi pudgala karmose rAgAdi utpanna hote haiM, isI kAraNa nizcaya nayase rAgAdika (bhAva) podgalika haiN| samayasAra gAthA 113115 meM kahA hai ki jisa prakAra upayoga jIvase ananya hai usa prakAra krodha jIvase ananya nahIM hai| ___ anya kAraNoM aura karmodayarUpa kAraNoMmeM maulika antara hai, kyoMki bAhya sAmagrI aura antaraMgakI yogyatA milane para kArya hotA hai / kintu ghAtiyA varmodaya ke sAtha aisI bAta nahIM hai, vaha to antaraMga yogyatA kA sUcaka hai| jaisA ki svayaM zrImAn paM0 phUlacandrajI ne karmagraMtha pustaka 6 kI prastAvanA pR0 44 para likhA hai-- antaraMgameM baisI yogyatAke abhAva meM bAhma sAmagrI kucha bhI nahIM kara sakatI hai| jisa yogIke rAga bhAva naSTa ho gaye haiM, usake sAmane prabala rAgakI sAmagrI upasthita honepara bhI rAga paMdA nahIM hotaa| isase mAlUma par3atA hai ki antaraMga yogyatAke binA bAhya sAmagrIkA mUlya nahIM hai / yadyapi karmake viSayameM bho aisA hI kahA jA sakatA hai para karma aura bAhya sAmagrI inameM molika antara hai| Page #41 -------------------------------------------------------------------------- ________________ zaMkA 1 aura usakA samAdhAna karma vesI yogyatAkA sUcaka hai, para bAhya sAmagnIkA vaisI yogyatAse koI sambandha nahIM / kabhI vaisI yogyatA ke sadbhAvameM bhI bAhya sAmanA nahIM milatI aura usake abhAva meM bhI bAhya sAmagrIkA saMyoga dekhA jAtA hai, kintu karmake viSayameM aisI bAta nahIM hai / usakA sambandha tabhI taka AtmAmeM rahatA hai jaba taka usameM tadanukUla yogyatA pAI jAtI hai| ataH karmakA sthAna vAhya sAmagrI nahIM le sktii| ata: karmake nimittase jIvakI vividha prakArako avasthA hotI hai aura jIvameM aisI yogyatA AtI hai| isI bAtako iSTopadeza padya 7 kI TIkAmeM kahA hai malaviddhamaNebyaktiryathA nekaprakArataH / karmaviddhAtmavijJaptistathA nekaprakArataH / / artha-jisa taraha malake sambandhase maNike aneka rUpa dInane lagate haiM usI taraha karmake sambandhase AtmAkI bhI aneka avasthAeM dIkhane lagatI hai / / isI prakAra padya 7 kI TIkAmeM bhI madirAkA dRSTAnta dekara yaha siddha kiyA hai ki jISa mohanIya kodayake kAraNa padArthokA vAstavika svarUpa nahIM jAna sakatA / iSTopadezakA vaha padma isa prakAra hai 0 mohena saMvRtaM jJAnaM svabhAvaM labhate na hi / mattaH pumAn padArthAnAM yathA madanakodravaH // 7 // artha-jisa taraha mAdaka kodoke khAnase unmatta huA puruSa padArthoMkA yathArtha svarUpa nahIM jAnatA; usI prakAra mohanIya karmake dvArA AcchAdita jJAna bhI padArthoke vAstavika svarUpako nahIM jAna sakatA // 7 // karma balavAn hai, udayameM Akara navIna kokA bandha jIvake sAtha kara detA hai / aisA hI zrI amRtacandra mUrine kahA hai kitvavApi samullasatyavazato yat karma baMdhAya tat ||110|-klsh artha-kintu AtmAmeM avazapane jo karma pragaTa hotA hai vaha baMdhakA kAraNa hai / / 11 / / zrI paM0 phUlacandrajI bhI karmako balavattAko ina zabdoMmeM svIkAra karate haiM karma to AtmAkI vividha avasthAoMke hone meM nimitta hai aura usameM aisI yogyatA utpanna karatA hai jisase vaha avasthAnusAra zarIra vacana mana aura zvAsocchvAsake yogya pudgaloMko yoga dvArA grahaNa karake tadrUpa pariNa mAtA hai| pacAdhyAyI pR0 159 vizeSArtha (varNI granthamAlA) kramoMkI sadA ekasI dazA nahIM rahatI / kabhI karma balavAna hotA hai aura kabhI jIva balabAna ho jAtA hai / jaba jIva balavAn hotA hai to vaha apanA kalyANa kara sakatA hai / kahA bhI hai kattha vi balio jIvo kattha vi kammA iMti bliyaa| jIvassa ya kammassa ya puSa viruddhAi vairAi ||-issttopdesh gA.31kI TI0 artha-kabhI yaha jIva balavAna ho jAtA hai aura kabhI karma balavAn hotA hai| isa taraha jIva aura kamoMkA anAdi kAlase paraspara viruddha baira hai / / isa karmakI balavattAke kAraNa yaha jIva anAdi kAlase caturgati bhramaNa kara rahA hai isa bAtako zrI akalekedeva rAjavAtika pR0 2 meM kahate haiM Page #42 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jayapura khAniyA) taracarcA aura usakI samIkSA athA balIbardaparibhramaNApAditAragartabhrAnti ghaTIyantrAntijanika balIvadaMparibhramaNAbhAve cAragartabhrAntyabhAvAd ghaTIyantrabhrAntinivRtti ca pratyakSata upalabhya sAmAnyato dRSTAdanumAnAda balIvadaMtulyakarmodayApAditAM caturgatyaragartabhrAnti zArIra-mAnasabividhavedanAghaTIyantrabhrAntinikA pratyakSata upalabhya jJAnadarzanacAritrAgninirdagdhasya karmaNa udayAbhAve caturgasyaragartabhrAntyabhAvAt saMsAraghaTIyantrabhrAntinivRttyA bhavitavyamityanumIyate yAsI saMsAraghaTIyantrabhrAntinivRttiH sa eva mokSa iti / arthAt-jaise ghaTIyaMtra (rehaTa) kA dhUmanA usake ghureke ghUmanase hotA hai aura dhurekA ghUmanA usameM jute hue balake ghUmane para / yadi balakA ghUmanA banda ho jAya to dhurekA ghUmanA ruka jAtA hai aura dhureke ruka jAne para ghaTIyantrakA ghU manA banda ho jAtA hai / usI taraha karmodayarUpI bailake calanepara hI cAra gatirUpI dhurekA cakra calatA hai aura caturgatirUpI ghurA hI aneka prakArako pArIrika mAnasika Adi vedanArUpI ghaTI-yantrako. ghumAtA rahatA hai / karmodayako nivRtti hone para caturga tikA cakra ruka jAtA hai aura usake skanese saMsArarUpI ghaTIyaMtrakA paricalana samApta ho jAtA hai. isIkA nAma mokSa hai| isI sambandhamai nimna pramANa bhI draSTavya hai preryate karma jIvena jIvaH praryata karmaNA / etayoH prerako nAnyo naumAvikasamAnayoH ||106||-upaaskaadhyyn 10 29 artha-jIva karmako prerita karatA hai aura karma jIvako prerita karatA hai| ina donoMkA sambandha naukA aura nAvikake samAna hai, koI tIsarA ina donoMkA preraka nahIM hai // 106 / / 5 klezAya kAraNaM karma vizuddhe svayamAtmani / goSNamambu svata: kintu tadIya hnisaMzrayam ||247||-upaaskaadhyyn pR0 120 artha-AtmA svayaM vizuddha hai aura karma usake klezakA kAraNa hai| jaise jala svayaM garama nahIM hotA, Agaphe sambandhase usameM garmI A jAtI hai // 247 / / / utpAdya mohamadavihvalameva vizva vedhAH svayaM gatagAThakavadyatheSTam ! saMsArabhIkaramahAgahanAntarAle hantA nivArayitumatra hi kA samarthaH ||77||-aatmaanushaasn artha-karmarUpI brahmA samasta vizvako hI moharUpI madirA murzita karake tatpazcAt svayaM hI Thagake samAna nirdaya banakara icchAnusAra saMsArarUpI bhayAnaka mahAyanoM madhyameM usakA ghAta karatA hai| usase rakSA karaneke lie bhalA dusarA kauna samartha hai ? arthAt koI nahIM / / 77 / / Apane svayaM bhI prazna naM. 5 ke uttara meM karmako balavattA svIkAra karate hue mAnA hai ki sukha duHkha bharaNa Adi saba karmodayake anusAra hotA hai| kintu isa prazna ke uttara meM Apa usako svIkAra nahIM kara rahe haiM yaha AzcaryakI bAta hai| yaha hamAre praznakA Agama sammata uttara hai| praznakA uttara na dekara Apane jo aprAsaMgika vivecana ekAnta niyativAda tathA nokarma Adi nimittoM ke viSayameM kara diyA hai aba usa para bhI vicAra kiyA jAtA hai Apane likhA hai ki-'preraka kAraNase kisI dravya meM kArya Age pIche kabhI bhI kiyA jA sakatA hai, so yaha siddha karanA saMgata na hogaa| ApakA aisA likhanA ucita nahIM hai / Page #43 -------------------------------------------------------------------------- ________________ zaMkA 1 aura usakA samAdhAna (a) sarva kAryoM kA sarvathA koI niyata kAla ho aisA ekAnta niyama nahIM hai, kyoMki pravacanasArameM ghI amRtacandra AcAryane kAlanaya aura akAlanapa, niyatinaya aura aniyatinaya ina gayoMkI apekSA kAryako siddhi batalAI hai aura aisA pratyakSa bhI dekhA jAtA hai, aura kisIne koI kApa niyata bhI nahIM kiyA hai / ataH Age pIche na karanekA prazna hI nahIM utthtaa| (A) karmasthitibaMdhake samaya niSeka racanA hokara yaha nivata ho jAtA hai ki amuna karma vargaNA amuka samaya udayameM AdegI, kintu bandhAvalike pazcAt utkarSaNa, apakarSaNa, sthitikAMDakavAta, udIraNA, avipAkamirjarA Adi dvArA karmavargaNA Age pIche bhI udayameM AtI haiM jisako karbhazAstra ke vizeSajJa bhalIbhAMti jAnate hai / kintu itanA niyata hai ki koI bhI karma svabhukha yA paramakharUpagaM apanA phala diye binA akarmabhAvako prApta nahIM hotA / (jayadhavala pu0 3 10245) / isa viSayakA vizeSa viSecana prazna naM. 5 ke patraka meM kiyA jAvegA tathA Age bhI yathA avasara kUcha likhA jaavegaa| ___ Apane likhA hai ki-'do dravyoMkI vivakSita paryAyoMmeM nimitta-maimittikarAmbandha vyavahAranayase hai, nizcayanamase nahIM / ' sarvatra sthAna ra para isIra aura diyA gayA hai| 'nyavahAranaya ke pUrva 'mAtra' zabda lagAkara yA usakA artha 'upacAra' karake yaha bhI darzAyA gayA hai ki avahArase jo kathana hai yaha vastutaH vAstavika nahIM hai| yadi nayoMke svarUpa tathA viSayagara dhyAna diyA jAya to spaSTa ho jAtA hai ki nimitta-naimittika sambandhakA kathana nizcayanayase honekA prasaMga hI jAnna nahIM ho sakatA hai / jo viSaya jisa nayakA hai usakA kathana usa hI napase kiyA jA sakatA hai, anya nayase nhiiN| yadi usa hI viSayako anya nayakA viSaya banA diyA jAyagA to marva viSTava ho jAyamA aura naya vibhAjana arthAt naya ayavasthA bhI samIcIna nahIM raha skegii| jaise pratyeka dravya vyavahAra nayakI apekSAro anitya hai| yadi nizcayanaya kI apekSAse bhI dravyako anitya kahA jAyagA to vyavahAranaya tathA nizcayanayama koI antara hI na rahegA / donoM eka hI ho jAyeMge / dravyako nitya batalAne vAlA koI naya hI na rhegaa| isa prakAra dravyake dUsare dharmakA kathana nahIM ho sakaneke kAraNa vastu svarUpakA jJAna ekAMgI (marvathA ekAntarUpa) evaM mithyA ho jAyagA / arthAta dravya ekAntataH (sarvathA) anitya ho jAyagA aura isa prakAra pUrNa kSaNikavAda A jAyagA / ataH anityatAkA kathana dhyapahAranayase hI ho sakatA hai. nizcayanayase nahIM ho sakatA hai / nizcayanaya to vyavahAranaya ke viSayako praNa karane meM aMgha-puruSa ke samAna hai| kintu isakA artha yaha nahIM hai ki vyavahAranayakA viSaya honase anityatA prAmANika, vAstavika yA satya nahIM hai| anityatA bhI utanI hI prAmANika, vAstavika va satya hai jitanI nisylaa| * yadi vyavahAranayake viSayako prAmANika nahIM mAnA jAyagA to vyavahAra naya mithyA ho jAyagA, kintu AgamameM pratyeka naya prAmANika mAnA gayA hai| jo paranirapekSa kunaya hotA hai usIko mithyA mAnA gayA hai, samyak nayako bhiyA nahIM mAnA gayA hai / * eka dravyave. khaNDa yA do drabyoMkA sambandha vyavahAranavakA viSaya hai / ata: do dravyoMkA sambandha honeke kAraNa nimitta naimitika sambandhakA kathana' vyavahAranavase hI ho sakatA hai, niztayanayase nahIM / jaise para pranyoM ke sAtha jo jJeSa-jJAyakasambandha hai umakA kathana vyavahAranayase hI ho sakatA hai, nizcayanayaro nhiiN| cUMki yahA~ bhI do dravyoMkA sambandha hai| jaise varNako oNstra hI batalA sakatI hai, nAka Adi anya indriyA~ nahoM / Page #44 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jayapura (khAniyA) tattvacarcA aura usakI samIkSA ataH nAkAdi anya indriyoMse varNa nahIM hai. yaha kahanekA prasaMga hI nahIM gAtA hai| isI prakAra nimitta. naimittikasambandha nizcaya nayase nahIM yaha prazna hI utpanna nahIM hotA, kyoMki do dravyoMkA sambandha nizcayanayakA viSaya hI nahIM hai| punazca-Apane likhA hai ki 'saMsArI AtmAke vikArabhAva tathA caturgali bhramaNama dravya karmoka udayakA vyavahArase nimitta naimittika sambandha hai, rtRkarmasambandha nahIM hai / ' AgeM Apane apane uttarameM eka sthAna para yaha bhI likhA hai ki 'yoMkI vivakSita paryAyoMmeM kartakarmasambandha nahIM hai, phira bhI AgamameM jahA~ bho do davyoMkI vivakSita paryAyoM meM karnu-karmasambandha kahA hai vahIM vaha upacAramAtrase kahA hai| isase yaha to phalita ho hI jAtA hai ki AgamameM dravyakarmoka udayakA mAtmA ke vikArabhAva aura catugAta bhramaNake sAtha kartRkarmasambandhakA pratipAdana kiyA gayA hai aura AgamakA yaha pratipAdana Apako bhI svIkAra hai / kevala Apa usa kartR-karmasambandhako upacAramAtra svIkAra karake kAryake prati nimittako akiMci karatA siddha kara denA cAhate . hai| isa taraha hamAre Apake madhya matabheda kevala itanA hI raha jAtA hai ki jahAM hamArA pakSa AtmAmeM utpanna honevAle rAgAdi vikAra aura caturgatina maNarUpa kAryako utpattimeM dravyakarmake udayarUpa nimittakAraNa yA nimittakartAko sahakArI kAraNa yA sahakArI kartAke rUpameM sArthaka (upayogI) mAnatA hai vahA~ ApakA pakSa use upacarita kahakara ukta kAryameM akivitkAra arthAt nirarthaka (nirupayogI) mAnatA hai aura taba bApakA pakSa apanA yaha siddhAnta nizcita kara letA hai ki kArya kevala upAdAnako apanI sAmaryase svataH hI niSpanna ho jAtA hai| usakI niSpatti meM nimitta kI kucha bhI apekSA nahIM raha jAtI hai| jaba ki hamArA pakSa yaha ghoSaNA karatA hai ki anubhava, tarka aura Agama sabhI pramANoMse yaha siddha hotA hai ki yadyapi kAryakI niSpatti upAdAnameM huA karatI hai arthAt upAdAna hI kAryarUpa pariNata hotA hai phira bhI upAdAna kI usa kAryarUpa pariNatimeM nimittakI apekSA barAbara banI huI hai arthAta upAdAnakI jo pariNati AgamameM svaparapratyaya svIkAra kI gayI hai vaha pariNati jamAdAnakI apanI pariNati hokara bhI nimittakI sahAyatAse hI huA karatI hai, apane Ae nahIM ho jAyA karatI hai| cUMki AtmAke rAgAdirUpa pariNamana aura caturgati bhramaNako usakA (AtmAkA) straparapratyaya pariNamana Agama dvArA pratipAdita kiyA gayA hai, ataH vaha pariNamana AtmAkA apanA pariNamana hokara bhI dravyakoMka udayakI sahAyatAsa hI humA karatA hai / jaise . na jAtu rAgAdiniminabhAvamAtmAtmano yAti ythaarkkaantH| tasminnimittaM parasaMga evaM vastusvabhAvo'yamudeti tAvat / / 175 / / -samayasAra AtmakhyAti TIkA kalaza isameM amRta candrasUrine spaSTa kara diyA hai| kalazakA bhAva yaha hai ki AtmAmeM utpanna honevAle rAgAdibhAvoMkA AtmA svayaM nimitta nahIM hai, kintu paravastuke saMsargase hI AtmAmeM rAgAdibhAva utpanna hote haiM, jisa prakAra ki sUryakAntamaNi parake saMsargase hI tadanurUpa vividha raMgoMke rUpa pariNata hotA hai / vastukA svabhAva hI aisA hai ki paravastuke saMyogase baha tadanurUpa pariNamana karatI rahatI hai / isI bAtako 'jIvapariNAmahe,'......ityAdi samayasArakI 80vIM gAthA bhI puSTa kara rahI hai, jirAko Apane apane pakSakI puSTi ke liye apane uttarameM upasthita kiyA hai, lekina jisake viSayameM hama apanI dvitIya pratizaMkAmeM likha cuke haiM ki yaha gAthA Apake mantavyake viruGga hI abhiprAya prakaTa karatI hai| yAne jIvake Page #45 -------------------------------------------------------------------------- ________________ zaMkA 1 aura usakA samAdhAna / pariNamanakI sahAyatAle hI pudgala karmarUpa pariNamana karate haiM aura puyala karmako sahAyatAse hI jIva rAgAdi vibhAvarUpa pariNamana karatA hai| samayasArako 82vIM gAthA bhI aisI bAtako matalA rahI hai ki 80 aura 81vIM gAdhAoM ke anusAra cUMki pudgaloMkA hI karmarUpa pariNamana hotA hai / pudgaloM meM honevAlA karmarUpa yaha pariNamana AtmAkA pariNamana nahIM hai, vaha to usa pariNamanameM kevala nimittakAraNa (sahakArI kAraNa) yA nimitta kartA (sahakArI kartA) hI hotA hai| isI prakAra AtmAko hI samAvizya parijanana hotA hai| AtmAmeM honevAlA rAgAdirUpa baha pariNamana pudgalakA pariNamana nahIM hai, vaha to usa pariNamanameM kevala nimittakAraNa ( sahakArI kAraNa) yA nimitta kartA (sahakArI kartA) hI hotA hai, isalie AtmAmeM jo bhI pariNamana hotA hai usake honemeM yadyapi pudgala karmakA sahayoga apekSita hotA hai, lekina usa pariNamanakA upAdAna kAraNa yA kartA AtmA hI hotA haiM, pudgala karma nahIM / isI taraha pudgalameM jo bhI (kama nokarmarUpa) pariNamana hotA hai, yadyapi usake hone meM AtmAke rAgAdi bhAvoMkA sahayoga apekSita hotA hai, lekina usa parigamanakA upAdAna kAraNa yA kartA pudgala hI hotA hai AtmAke rAgAdibhAva nahIM / samayasArakI 80, 81 aura 82vIM gAthAoMke ukta abhiprAyako lakSyameM rakhakara hI samayasArako nimnalikhita gAthAkA artha karanA cAhiA . jIvamhi hedubhUde baMdhassa du passidUNa pariNAmaM / jIveNa kadaM kammaM bhaNNadi upayAramatteNa / / 105 // yaha artha isa prakAra hai ki cUMki jIvakA sahyoga milane para hI pudgala karmakA bandharUpa pariNamana dekhA jAtA hai, isalie jIvane pudgalakA karmarUpa pariNamana kara diyA aisA upacAramAtrase arthAt nimittanaimittikabhAvakI apekSAro kahA jAtA hai / yahA~ para 'upacAramAtrase' isa padakA artha nimisanamittikabhAva se hI ullikhita 82, 81 aura 82cI gAthAoMke AdhAra para karanA susaMgata hai / tAtparya yaha hai ki lokavyavahArameM jisa prakAra upAdAnIpAdeyabhAvakI apekSA ziSyakA adhyayana karanA aura nimitta-naimittika bhAvakI apekSA upAdhyAyakA ziSyako par3hAnA donoM hI vAstavika hai usI prakAra upAdAnopAdeyabhAvakI apekSA pudgala kA karmarUpa pariNata honA aura AtmAvA rAgAdirUpa pariNata honA tathA nimisa-naimittika bhASakI apekSA jIva dvArA padagalakA karmarUpa diyA jAnA aura pudagala dvArA AtmAkA rAgAdirUpa kiyA jAnA donoM hI bAstavika hai| tattvArthazlokavAtikama sattvArthasUtrake adhyAya prathama sUtra kI vyAkhyA karate hue AcArya vidyAnandine bhI paTa 151 para upAdAnopAdeyabhAvake samAna nimitta-namittika bhAvako vAstavika hI kahA hai| vaha kathana nimna prakAra hai sahakArikAraNena kAryasya kathaM tad ( kAryakAraNatvam ) syAdekadravyapratyAsatterabhAvAditi cet, kAlapratyAsattivizeSAt sasiddhiH / yadanantaraM hi yadavazyaM bhavati tattasya sahakArikAraNamitaratkAryamiti pratItam | na cedaM sahakAritvaM kvacid bhAvapratyAsattiH kSetrapratyAsattirvA, niyamAbhAvAt / nikaTadezasyApi cakSuSo rUpajJAnotpattau sahakAritvadarzanAt, saMdaMzakAdezcAsuvarNasvabhAvasya sauvarNakaTakotpattI / yadi punaryAvat kSetraM yadyasyotpattI sahakAri dRSTaM yathAbhAvaM ca tattAvat kSetra tathAbhAvameva sarvazreti niyatA kSetrabhAtapratyAsattiH sahakAritvaM kArye nigadyate, tadA na doSo, virodhAbhAvAt / tadevaM vyavahAranayasamAzrayaNe kAryakAraNabhAvo dviSThaH sambandhaH saMyogasamavAyAdivat pratItisiddhatvAt pAramArthika eva na punaH kalpanAropitaH, sarvathApyanavadyatvAt / Page #46 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jayapura (khAniyA) tattvacarcA aura usakI samIkSA artha sahakArI kAraNake sAtha kAryakA kAryakAraNabhAva kaise siddha hotA hai ? kyoMki sahakArI kAraNa aura kAryameM eka vyatAkA abhAva hai, yadi aisA kahA jAya to isakA uttara yaha hai ki sahakArikAraNake sAtha kAryakA kAryakAraNabhAva kAlapratyAsattike rUpameM mAnA gayA hai, kyoMki jisake anantara jo avazya hotA hai yaha sahakArI kAraNa kahA jAtA hai aura dUsarA kArya kahalAtA hai aigA hI pratIta hotA hai| aisA sahakArisva kahIM para bhI bhAvapratyAsatti athavA kSetrapratyAsattirUpa nahIM hotA hai, kyoMki inakA niyama banatA nahIM hai / dekhane meM AtA hai ki nikaTa dezameM sthita cakSuko bhI rUpajJAnako utpattimeM sahakAritA hotI hai isI prakAra suvarNabhAvase rahita arthAt loha dhAtuse nirmita saMdezaka (saMDAsI) Adi ko bhI suvarNanirmita kaTaka Adi kI utpatti meM sahakAritA hotI hai| yadi jitane kSetrameM jo jisa kArya kI utpattimeM sahakArI kAraNa hotA hai. isI prakAra jo jisa bhAvarUpase sahakArI kAraNa hotA hai vaha utane meM aura usa bhAvarUpameM sahakArI hotA hai-aisI kSetra aura bhAvarUpa pranyAsattiko kAryameM sahakAritya kaha diyA jAya to phira kAlapratyAsattikI taraha kSetrapratyAsatti aura bhAvapratyAsattirUpa bhI sahakAritvako mAnA jA sakatA hai| isameM koI virodha nahIM hai / isa prakAra vyavahAranayakA Azraya lana para do padAmi rahalA kAryakAraNabhAva sabandha bhI saMyoga aura samavAya Adike samAna pratItisiddha hone ke saba pAramArthika hI hai, kalpanA dvArA AgeSita nahIM hai; kAraNa ki yaha sarvathA nirdoSa hai / isI prakAra aSTazatImeM zrImad bhaTTAkalaMkadevane bhI sahakArI kAraNako kAryake prati upAdAna ke lie sahayogadAtAke rUpameM pratipAdita kiyA hai / vaha vacana nimna prakAra haitadasAmadhyamakhaNDayadakiJcitkaraM kiM sahakArikAraNaM syAt ? -aSTasahasrI pRSTha 105 artha-usako arthAt upAdAnakI asAmathryakA khaNTana nahIM karate hue sahakArikAraNa yadi akiMcikara hI banA rahatA hai to usa hAlatameM vaha sahakArI kAraNa kahalA sakatA hai kyA ? arthAta nahIM kahalA sakatA hai| ye saba Agamake pramANa sahakArI kAraNa ko aura nimittanaimittikabhAvako vAstavika tathA kAryake prati sArthaka aura upayogI hI siddha karate haiM, vevala kalpanAropita yA upacarita nhiiN| isalie samayasArako 'jIvati ledabhade-gAthAmeM paThita upacAra zabdakA artha kalpanA yA Aropana karake nimittanaimittikabhAvarUpa jo artha tamane kiyA hai vahI susaMgata hai| isI prakAra ukta gAthAkI 'iha khalu paudgalikakarmaNa ................' ityAdi rUpa jo TIkA AcArya amRtacandrane kI hai usameM bhI upacAra zabdakA artha nimittanamittikabhAvarUpa hI kiyA gayA hai| saMpUrNa TIkA nimna prakAra hai-- iha khalu paudgalikakarmaNaH svabhAvAdanimittabhUte'pyAramanyanAderajJAnAnnimittabhUtenAjJAnabhAvena pariNamanAnnimittIbhUte sati sampadyamAnatvAt paudgalika karmAtmanA kRtamiti nirvikalpavijJAnadhanabhRSTAnAM vikalpaparANAM pareSAmasti vikalpaH sa tUpacAra eva na tu paramArthaH // 15 // artha-padyapi AtmA ( zuddha ) svabhAvarUpase paudgalika karmakA ( pudgalake karmarUpa pariNamanakA ) nimittabhUta nahIM hai tathApi anAdikAlase usakI vibhAvasthiti rahane ke kAraNa paugalika karmameM niminabhUta ajJAna ke rUpa pariNa mana honese usake ( AtmAke ) nimitta bana jAne para hI pudgalakA karmarUpa pariNamana Page #47 -------------------------------------------------------------------------- ________________ zaMkA 1 aura usakA samAdhAna hotA hai, isalie AtmA dvArA pudagalakA karmarUpa pariNamana kiyA gayA--aisA vikalpa sana logoMkA hotA hai jo nirvikalpa vijJAnaghanase bhRSTa arthAt vikArI pariNati meM vartamAna ataeva vikalpaparAyaNa haiN| lekina 'AtmA dvArA padagalakA karmarUpa kiyA jAnA' yaha upacAra hI hai arthAta nimittanaimittikabhAvakI apekSAsa hI hai, paramArtharUpa nahIM hai arthAt upAdAnopAdeyabhAvakI apekSAse nahIM hai / / 105 / / AcArya amRtacandra ne jo yaha samavasAra kalaza racA hai... yaH pariNamati sa kartA yaH pariNAmo bhavettu tatkarma / yA pariNatiH kriyA sA trayamapi bhinnaM na vastutayA // 51 // isameM 'jo pariNamita hotA hai arthAt jisameM yA jisakA pariNamana hotA hai vaha kartA hai' kartAkA yaha lakSaNa upAdAnopAdeyabhAvako rakSyameM rakhakara hI mAnA gayA hai| paramsa isa para dhyAna na dete hue usa lakSaNako sAmAnyarUpam kartAkA lakSaNa mAnakara nimittanaimittikabhAvako apekSA AgamameM pratipAdita kartakarmabhAvako upacarita ( kalpanAropita ) mAnate hae Apake dvArA nimittakartAko akiMcitkara ( kAryake prati nirupayogI ) karAra diyA jAnA galata hI hai, kyoMki nimittakartAko samayasAra gAthA 100 meM AcArya kundakundane tathA isakI TokAmeM AcArya amRtanandrane sArthakarUpameM hI svIkAra kiyA hai, jo nimna prakAra hai jovo Na kareMdi ghaDaM Neva par3a gava sesage dabve / joguvaogA uppAdagA ya tesi havadi kattA // 100 / / maTa, TaraSana ko nahIM mAratA hai, kintu jIbabe, yoga aura upayoga hI unake kA hai tathA unakA kartA AtmA hai // 10 // TokA-yatkila ghaTAdi krodhAdi vA paradravyAtmakaM kama tadayamAtmA tanmayatvAnuSaMgAd dhyApyavyApakabhAvena tAvanna karoti, nityakartRtvAnuSaMgAt nimittanaimittikabhAvenApi na tatkuryAt / anityau yogopayogAveva tatra nimittatvena kartArI, yogopayogayostvAtmavikalpavyApArayoH kadAcidajJAnena karaNAdAtmAgi kartAstu tathApi na paradravyAtmakakarmakartA syAt / / 10 / / ardha- lo ghaTAdi athavA krodhAdirUpa paradravyAtmaka karma hai usako yaha AtmA nAmakA dravya vyApyavyApakagAvase arthAt ugAdAnopAdeyabhAyame to karatA nahIM hai, kyoMki isa tarahase* usameM tanmayatva ( paradRzyAtmaka ghaTAdi aura krodhAdirUpa karmamayatva ) kA prasaMga upasthita hotA hai tathA vaha AtmA nAmakA dravya paradanyAtmaka ghaTAdi aura krodhAdikapa karmako nimittanaimitikabhAvarUpase bhI nahIM karatA hai, kyoMki nimittanaimittikamAvarUpase kA mAnane para usakA ( AtmAkA zAzvata hone ke kAraNa paradravyAtmaka ghaTAdi aura krodhAdirUpa karma karane meM nityakartatva prasasta ho jAyagA; ataH Atmadavya svayaM kartA na hokara usakI anityabhUta yoga aura ayogarUpa paryAya hI paradra cyAtmaka ghaTAdi athavA brodhAdirUpa karmako nimittarUpase kartA hotI hai| yadyapi AtmA sthaphe vikalpa aura vyApArarUpa yoga tathA upayoga ko kadAcit apanI vibhAva pariNatikke kAraNa karatA hai, ataH AtmA bhI kA hotA hai to bhI vaha (AtmA) paradravyAtmaka karmakA kartA nahIM hotA haiN| athAt AtmAka anityabhUta yoga aura upayoga hI paradravyAtmaka karmaka nimittarUpase kartA hota haiM / / 10 / / ____ isa prakAra 'caH pariNamati sa kartA' kataki isa lakSaNake AdhAra para Apake dvArA nimittakartRtvako upacArage (kalpanAropitarUpase) kartRtva batAnA asaMgata hI hai / * pUrvapakSake patrako lAla syAhIme cilita vAkyAMza nimna prakAra hai usameM ( paradravyAtmaka ghaTAdi aura krodhAdirUpa karmameM ) tanmayatva ( Atmamayatva ) / Page #48 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jayapura (khAniyA) tattvacarcA aura usakI samIkSA mApane apane uttarameM nimitta kartAko upacAra se ( kalpanAropitarUpase ) kartA mAnane meM yadyapi yaha yukti dI hai ki eka inyakA kartRdharma dUsare 4dhyameM nahIM upalabdha hotA' lekina isase bhI nimitta kartAkA upacArase (kalpanArogitarUpase) kartRtva sathita nahIM hotA hai, kyoMki isa yuktise kevala isa bAtakA hI samarthana hotA hai ki nimittakA koI bhI dharma vAyameM praveza nahIM pAtA hai. nimittarUpa koI kartA hI nahIM hotA-yaha bAta isase samarthita nahIM hotI hai aura ki Upara likhe anusAra nimisarUpa kartA Agama pratipAdita hai, isalie nimitsa rUpa kartAko vAstavika svIkAra karanA galata nahIM hai, balki use Apake dvArA upacArase arthAt kevala kalpitarUpase svIkAra karanA hI galata hai| AgamameM sarvatra kAryakAraNabhAvako anyaya-vyatireka ke AdhAra para hI mAnA gayA hai arthAt jisa vastu kA jisa kAryake sAtha anvaya-vyatireka pAyA jAtA hai vaha vastu usa kArya ke prati kAraNa hotI hai aisA kathana AgamakA hai yathA anvayanyatirekasamadhigamyo hi sarvatra kAryakAraNabhAvaH / tI ca kArya prati kAraNavyApArasadhyapekSAvevopapadyate kulAlasyeva kalazaM prati / -prameyaratnamAlA, tRtIya samudeza, sUtra 63 kI vyAkhyA / kAryakAraNabhAva sarvadha anvaya aura vyatirekake AdhAra para hI mAnanA caahie| ve ancaya aura vyatireka kArya ke prati kAraNabyApArasApekSa hI upapanna hote haiM, jaise ki kalazake prati kumhArake anvaya aura vyatireka upapanna hote hai| ___ isameM upAdAna kAraNake samAna nimisakAraNameM bhI kArya ke prati anvaya aura vyatireka mAne gaye haiM, ata: jisa prakAra kAryake prati upAdAnabhUta vastu apane dvegase arthAt AzrayarUpase vAstavika kAraNa hotI hai usI prakAra kAryake prati nimittabhata vastu bhI apane DhaMgase arthAta upAdAnake sahakArirUpase vAstavika kAraNa hotI hai| usakI ( nimittabhUta vastukI ) yaha upAdAna sahakAritArUpa kAraNatA kAlpanika nahIM hai / vAstavika bAta yaha bhI hai ki AgamameM syaparapratyaya pariNAmarUpa kAryako samAnarUpase ubhayazaktijanya mAnA gayA hai / yathA evaM dusaMjogAdiNA aNubhAgaparUvaNA kAyambA, jahA ( maTTiA) piMDa-daMDa-cakka-cIvara-jalakuMbhArAdINaM dhddppaaynnaannubhaago| ---dhavala pu0 13, pR0 349 artha-isI prakAra hisaMyogAdirUpase anubhAgakA kathana karanA cAhie / jaise-miTTI piDa, daNDa, cakra, cIvara, jala aura kumhAra AdikA ghaTotpAdanarUpa anubhAga / dhavalAkA yaha vacana svaparapratyaya pariNabhanakI ubhayaktijanyatAkA spaSTa upadeza de rahA hai| AgamameM upacArakI vyAkhyA isa prakAra kI gaI haimukhyAbhAbe sati prayojane nimitte ca upacAraH pravartate / --AlApapaddhati artha--mukhyakA abhAva rahate hue yadi prayojana aura nimitta upasthita hoM to upacArakI pravRtti hotI hai| upacArakI yaha vyAkhyA spaSTa batalA rahI hai ki jahA~ apacArakI pravRttike lie prayojana tathA nimitta hoM vahIM para vaha upacArapravRtti huA karatI hai| jaise annameM prANoMkA yA bAlakama siMhakA upacAra lokama kiyA jAtA hai| ina donoM sthaloMmeM cUki upacArapravRtti ke lie prayojana tathA nimitta donoMkA sadbhAva pAyA jAtA hai, ataH annameM prANoMkA aura bAlakameM siMhakA upacAra saMgata hai| annameM prANoMkA upacAra karane ke lie annameM pAyI jAnevAlI prANasaMrakSakatA hI nimitta hai aura lokameM isa taraha Page #49 -------------------------------------------------------------------------- ________________ zaMkA 1 aura usakA samAdhAna 21 prANasaMrakSakatAke rUpameM annakA mahattva prasthApita karanA hI prayojana hai| isI prakAra bAlakameM siMhakA upacAra karaneke lie bAlakama pAyA jAnevAlA siMha sadazaurgahI nimitta hai aura isa taraha siMhake sadaza zaurya guNa saMpannatAke rUpameM bAlakakI prasiddhi karanA hI prayojana hai| isa taraha nirmisa aura prayojanakA sadabhAva rahate hue hI annameM prANoMkA tathA bAlakameM siMhakA upacAra kiyA gayA hai / isI prakAra Agama meM bhI upacAra pravRttike dRSTAnta upalabdha hote haiN| jaise parArthAnumAna yadyapi jJAnAtmaka hI hai, parantu usakA upacAra vacanameM kiyA gayA hai, kyoMki vacana jJAnarUpa parArthAnumAnakA kAraNa hotA hai / tadvacanamapi taddhetutvAditi / -parIkSAmukhasUtra 3-56 yahA~para kAraNameM kAryakA upacAra kiyA gayA hai / isameM bhI upacAra pravRtti ke lie nimitta aura prayojanakA sadbhAva hai| ina saba dRSTAntoMke AdhArapara prakRtameM hamArA Apase yaha kahanA hai ki nimitta nAmakI vastumeM kAraNatva vA vartRtvakA jaba Apako upacAra karanA hai to isa upacAra pravRttike lie yahA~para nimitta tathA prayojanake sadabhAvakI bhI Apako khoja karanI hogI, jirAkA ! nimina nathA prayojanaka sadbhAvakA ) yahA~para sarvathA abhAva hai| yadi ApakI dRSTi meM nimittameM kAraNatA yA kara rakhakA upanAra karane ke lie yahA~para nimitta tathA prayojanakA sadbhAva ho, to batalAnA caahie| yadi Apa kaheM ki kArya ke prati nimitta nAmakI vastukA jo upAdAna ke lie sahyoga apekSita rahatA hai yahI mahApara upacAra pravRttimeM nimitta hai aura isa taraha kArya ke prati mimina nAmakI vastu kI upayogitAko lokameM prasthApita kara denA hI prayojana hai to isa viSaya meM hama Apase kevala itanA hI kahanA cAhate haiM ki nibhisakA kAryake prati upAdAnako sahayoga denA yadi Apako mAnya ho jAtA hai to isase phira nimittakI vAstavikatA hI siddha ho jAtI hai| aisI hAlatameM sase upacarita kaise kahA jA sakatA hai ? 'upAndIyate anega' isa vigrahake AdhArapara 'upa' upasargapUrvaka AdAnArthakA 'A' upasarga viziSTa 'dA' dhAtuse kartAke artha meM "lyuTa' pratyaya hokara upAdAna zabda nimpanna huA hai, jisakA artha yaha hotA hai ki jo pariNamanako svIkAra kare, grahaNa kare yA jisameM pariNamana ho use upAdAna kahate hai| isa taraha upAdAna kAryakA Azraya ThaharatA hai| isI prakAra nirmadyati' isa vigrahaH AdhArapara 'ni' upasarga pUrvaka snehArthaka 'mida' dhAtuse kaki arthameM 'kta' pratyaya hokara nimitta zabda niSpanna huA hai| mitra zabda bhI iso 'mid' pAturo 'kra' pratyaya hokara banA hai / isa prakAra jo mitra ke samAna upAdAnakA sneha na kare arthAt usakI kAryapariNatimeM jo mitrake rAmAna sahayogI ho vaha nimitta kahalAtA hai / isa vivecanaro yaha bAta atyanta spaSTa ho jAtI hai ki kArya ke prati nimitta upacarita ( kAlpanika ) nahIM hai, balki upAdAnake sahayogIke rUpameM vaha vAstavika hI hai| isa prakAra AgamameM jahA~ bhI nimitta mittikabhAvako lekara upacArahetu yA upacArakartA, vyavahArahetu yA vyavahArakartA, bAhya hetu yA bAhya kartA, gauNa hetu yA gauNa kartA Adi ghAbdaprayoga pAye jAte haiM una sabakA artha nimittakAraNa (mahakArI kAraNa) yA nimittakA (sahakArI kartA) hI karanA caahie| unakA Aropita hetu (kAlpanika hetu) yA Aropita kartA (kAlpanika kartA) artha karanA asaMgata hI jAnanA cAhie / isI prakAra AgamameM jahA~ bhI upAdAnopAdeyabhAvako lekara paramArtha hetu yA paramArtha kA, nizcaya hata yA nizcaya kartA, antaraMga hetu yA antaraMga kartA, mukhya hetu yA mukhya kartA Adi zabdaprayoga pAye jAte hai una sabakA artha upAdAna kAraNa yA apAdAna kartA hI karanA caahie| isakA kAraNa yaha hai ki kAryakaraNatvako Page #50 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jayapura (khAniyA) tatvacarcA aura usakI samIkSA dRSTige jaba vicAra kiyA jAtA hai to nimitta aura upAdAna donoM hI kAraNa svaparapratyayarUpa kAryameM samAnarUpase hI apane-apane svabhAvAnusAra apane apane DhaMgase sArthaka yA upayogI huA karate hai| aisA nahIM hai ki ukta svaparapratyayarUpa kAryako kevala :- pAdAna hI sampanna kara letA hai aura nimitta baMTA-baiThA kevala hAjirI hI diyA karatA hai / isa viSamameM AcArya vidyAnandike nimnalikhita vacanoMpara bhI dhyAna denA jarUrI hai guni sumati TramyA dezAta deva, keyUrAdisaMsthAnaparyAyArthAdezAccAsaditi tathA pariNamanazaktilakSaNAyAH prativiziSTAnta:sAmagryAH, suvarNakArakavyApArAdilakSaNAyAzca bahiHsAmayAH sannipAte keyUrAdisaMsthAnAtmanotpadyate / -aSTasahasrI pR0 150 artha- suvarNatvAdi dravyAMza rUpameM sat aura keyUrAdike AkArabhUta paryAyAMzarUpameM asat suvarNa dravya ho keyUrAdike AkAroMse pariNata hone kI zaktihapa antaraMga sAmagrI aura svarNakArake vyApAra AdirUpa bahiraMga sAmagrIkA sannipAta ho jAnepara keyU rAdike AkArarUpase utpanna hotA hai / / . isake sAtha hI isa bAtapara bhI dhyAna denA Avazyaka hai ki upAdAna kAraNako samAnatA rahate hue bhI nimittakAraNoMkI vicitratAke avalambanase kAryoM meM bhI vicitratA dekhI jAtI hai| svAmI samantabhadrane kahA bhI haikAmAdiprabhavazcitraH karmabandhAnurUpataH / / 19 / / -devAgamastotra ___-aSTasahasrI pRSTha 267 martha-paudgalika karmaki bandhake anusAra hI jIvoMmeM kAmAdiko vivizvarUpatA huA karatI hai / isa viSayameM pravacanasAra gAthA 255 kI TIkAkI nimnalikhita paMktiyAM bhI draSTavya hai yathaikeSAmapi bIjAnAM bhUmivaparItyAnniSpattivaparItyaM tathakasyApi prazastarAgalakSaNasya zubhopayogasya pAtratraparItyAtphalavaiparItyaM kAraNavizeSAtkAryavizeSasyAvazyaMbhAvitvAt / artha-jisa prakAra bhUmikI viparItatAse eka hI prakArake zrIjoMmeM kAryotpattiko viparItatA dekho jAtI hai usI prakAra eka hI tarahakA zubhopayoga bhI pAtroMkI viparItatAke kAraNa phalameM viparItatA lA detA hai, kyoMki kAraNavizeSase kArya meM vizeSatAkA honA avazyaMbhAvI hai / ina pramANoMse spaSTa hai ki nimittakAraNa upAdAnakI kAryapariNatimeM kevala hAjirI hI nahIM diyA karatA hai, balki apane DhaMgase upAdAnakA anuraMjana kiyA karatA hai| hamane apanI dvitIya pratizaMkAmeM bhI aise bahutase Agama pramANa upasthita kiye haiM jinase siddha hoptA hai ki nimisoMkA kArya upAdAnako kAryake prati sahAyatA pahu~cAnA hI rahA karatA hai / isalie jisa prakAra upAdAnakAraNa apane rUpameM yAne kArya ke AzrayarUpameM vAstavika hai, yathArtha hai aura sadbhUta hai usI prakAra nimittakAraNa bhI apane rUpameM yAne phAryake prati upAdAna sahakArIrUpameM vAstavika hai, yathArtha hai aura sadbhUta hai| Apane apane uttarameM udAsIna aura preraka aise do bheda svIkAra kara lie, yaha to prasannatAkI bAta hai, parantu Apa ina donoM ke kAryabhedako abhI taka mAnaneke lie taiyAra nahIM haiN| aisI sthiti meM ApakI isa medadvayakI mAnyatAkA koI artha hI nahIM raha jAlA hai| Apa likhate hai ki 'paMcAstikAya gAthA 88 meM Page #51 -------------------------------------------------------------------------- ________________ zaMkA 1 aura usakA samAdhAna nimittoMke udAsIna aura preraka aise do bheda svIkAra kiye gaye hai| mAlabha par3atA hai ki kevala isIliye hI Apa nimittoMke preraka aura udAsIna ye do bheda mAnane ke lie bAdhya hue hai, parantu inameM pAyA jAnevAlA antara Apako mAnya nahIM hai / yahI kAraNa hai ki isa prasaMga meM Apane ziSyo'dhIte, upAdhyAyo'dhyApayati' isa preraka nimittake udAharaNa ke sAtha kArISo'gnirayApayati' isa udAsIna nimittako samakakSa rakha diyA hai aura apane isa abhiprAyako sarvArtha siddhike vacana dvArA samarthita karanevA bhI prayatna kiyA hai / lekina isa prayatnameM Apa isalie saphala nahIM ho sakate haiM ki sarvArthasiddhikA vaha vacana phrevala itanI hI bAta batalAtA hai ki karta zabda kA prayoga udAsIna aura preraka donoM prakArake nimittoMke viSayameM AgamameM kiyA gayA hai, jisake mAnane meM hameM bhI koI Apatti nahIM hai| kintu unameM pAye jAnevAle antarakA niSedha usase samarthita nahIM hotA hai| isa viSaya meM Apane apane uttarameM sarvArthasiddhike usa vacanako uddhata kiyA hai aura usakA artha bhI kiyA hai, parantu usakA abhiprAya hI Apane galata liyA hai; ataH Apa isa para punaH dhyAna deN| Age Apane likhA hai ki 'nimitta kAraNa do prakAra ke haiM--eka ve jo apanI kriyA dvArA anya vyake kAryameM nimitta hote haiM aura dUsare ve jo cAhe kriyAvAn hoM aura cAhe akriyAvAn hoM, parantu jo kriyAke mAdhyamase nimitta na hokara niSkriya dravyoMke samAna hI anya dravyoMke kAryome nimitta hone hai| isa viSayameM hamArA kahanA yaha hai ki yadi sabhI prakAra ke nimitta upAdAnake kArya karate samaya kevala hAjirI hI diyA karate haiM to kriyAke mAdhyamase nimitta honA tathA kriyA karate hA yA na karate hue bhI kriyAke mAdhyamake dinA hI nimitta honA ina donoM avasthAoM meM koI antara nahIM raha jAtA hai| kAraNa ki Apake matAnusAra sabhI nimittoMkA kArya upAdAnake kArya karate samaya usakI kevala hAjirI bajAnA hI hai, isaliye jaba AgamameM preraka aura udAsIna do prakArake pRthaka-pRthak nimitta batalAye gaye hai aura unheM Apane bhI nilabhAvase svIkAra kara liyA hai to ina donoM antarako bhI Apako svIkAra kara lenA cAhiye / vaha antara yaha hai ki jisa anya vastuke vyApArake anusAra upAdAnake kArya meM vaiziSTya AtA hai vaha vastu preraka nimitta kahalAtI hai| jaise dvitIya pratizaMkAmeM aise Agama pramANoMkA hama ullekha kara Aye haiM jinameM preraka nimittoMke udAharaNa diye gaye haiN| unameMse eka yaha hai ki gatirUpase pariNata vAyu patAkAko gatimeM kAraNa hotI hai / isameM prerakatA yaha hai ki hAkA rukha jisa ora hogA dhvajA usI aura avazya phaharAya Age Apane likhA hai ki 'preraka kAraNake balase kisI dravyake kAryako Age pIche kabhI bhI nahIM kiyA jA sakatA hai, so isa viSayameM hama pahale hI spaSTa kara cuke haiM ki karmabandhakI nAnArUpatAse kAmAdimeM bhI nAnArUpatA A jAtI hai tathA bhUmiko viparItatAse bojako utpattimeM bhI viparItatA A jAtI hai / isase siddha hotA hai ki preraka nimitta ke balase kArya kabhI bhI kiyA jA sakatA hai| Apane bhI prazna naM. 5 ke dvitIya uttarameM karmAnusAra kArya honA svIkAra kiyA hai, jisakA ullekha Upara kiyA jA cukA hai| thor3A vicAra kIjiye, ki eka vyaktine zIta hatuke A jAne para garma (UnI) kapaDAkA koTa banavAnA Avazyaka samajhakara bAjArase kapar3A kharIdA, parantu jaba vaha use darjI ke pAsa le gayA to darjana samayAbhAvake kAraNa usakI AkAMkSAke anusAra zIghra koTa banAne meM apanI asamarthatA batalAyI, isa taraha koTakA bananA taba taka rukA rahA jaba taka ki dajA~ke pAsa koTake banAne kA avakAza nahIM nikala aayaa| isa dRSTAnta meM vicAramA yaha hai ki koTa pahinane kI AkAMkSA rakhane vAle vyakti dvArA kharIde hae usa kapar3e meM, jaba ki use darjIkI marjI para chor3a diyA gayA hai, kaunasI aisI upAdAnaniSka yogyatAkA abhAva banA huA hai ki vaha kapar3A koTarUpase pariNata nahIM ho pA rahA hai aura jisa samaya vaha darjI koTake sInekA vyApAra Page #52 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 24 jayapura (khAniyA) tattvacarcA aura usakI samIkSA karane lagatA hai to usa kapar3e meM kaunasI upAdAnaniSTha yogyatAkA apane Apa sadbhAva ho jAtA hai ki vaha kapar3A koTa banakara taiyAra ho jAtA hai| vicAra kara dekhA jAya to yaha saba sAmrAjya nimittakAraNa sAmagrIkA hI hai, upAdAna to benArA apanI yogyatA liye tabhI se taiyAra baiThA hai jaba vaha darjIke pAsa pahu~cA thA / yahA~ para hama usa kapar3ekI eka eka kSaNameM honevAlI paryAyoMkI bAta nahIM kara rahe hai, kyoMki koTa paryAya ke nirmANase unakA koI sambandha nahIM hai / hama to yaha kaha rahe haiM ki pahale se hI eka nizcita AkAravAle kapar3e kA vaha Tukar3A koTake AkArako kyoM to darjIke vyApAra karane para prApta ho gayA aura jaba taka darjIne koTa banAne rUpa apanA vyApAra cAlU nahIM kiyA taba taka vaha vayoM jaisAkA sa~sA par3A rhaa| jisa anvaya vyatirekAbhya kAryakAraNabhASakI siddhi Agama pramANase hama pahale kara Aye haiM usase yahI siddha hotA hai ki sirpha nimittakAraNabhUta darjIkI badaulata ho usa kapar3eko koTarUpa paryAya AgekI pichar3a gayI / koTake nirmANa kAryakI usa kapar3e kI sambhAvya kSaNavartI kramika paryAyoMke sAtha jor3anA kahA~taka buddhigamya ho sakatA hai ? yaha Apa hI jAneM, kyoMki eka to pratyeka vastumeM agurulaghuguNoM ke AdhAra para kSaNika paryAyoMkA honA sambhava pratIta hotA hai, dUsare kAlika sambandhase samayAdiko apekSA navInase purAne rUpa parivartanake rUpameM paryAyoMkA kSaNikatva sambhava hai| isameM vicAranekI bAta yaha hai ki kyA ina paryAyoMkI kramotpattike AdhAra para kapar3e meM koTarUpa sthUla paryAyakA nirmANa sambhava hai? yadi nahIM, to phira aura kaunaso aisI kSagika pAMyAMkA totA usa kapar3e meM vidyamAna hai jinako kamikatA ke AdhAra para kapar3ekI antima paryAya darjI Adi bAhya sAmagrIke vyApArakI apekSA ke binA hI koTakA rUpa dhAraNa karane meM samartha ho sakI / yaha bAta anubhavagamya hai ki darjIke dvArA kapar3e kI koTa paryAyake nirmANake anurUpa vyApAra karanese pahale usa kapar3e meM jo bhI paryAyeM kama yA akrama rUpa se hotI A rahI hoM, una paryAyoMke sAtha koTa paryAyakA koI bhI kramika sambandha nahIM jur3atA hai, kyoMki koTa paryAyake nirmANase pahale jahA~ taka sambhava hai vahIM taka kapar3ekA svAmI koTako chor3akara yadi anya koI vastukA nirmANa darja karAnekA nirNaya kara letA hai to darjI usa kapar3e viSayameM apanA vyApAra koTa paryAya ke anurUpa na karake usa vastuke anurUpa karane lagatA hai jisako kapar3ekA svAmI usase banavAnA cAhatA hai / itanI bAta avazya hai ki darjI jaba phoTa paryAyake nirmANakA kArya prArambha karatA hai to koTa ke jitane aMga use kATane haiM aura unakI silAI karanA una saba aMgoMke kATane va sonekA koI krama na hote hue bhI unameM se jisa aMgako jaba vaha kATanA va sonA prArambha karatA hai taba usa kapar3ekI usa aMga rUpa kaTAI aura silAI meM kramikatA vidyamAna rahegI hI yAne usa aMgake jitane silasilevAra pradeza hai unheM kramase hI kATegA aura kramase hI unakI silAI hogI, phira bhI isameM bhI yaha sambhava hai ki phaTAI va silAI ke vyApArake viSaya svatantra hone ke kAraNa vaha darjI kapar3e kI kaTAI va silAIko bIcameM adhUrI chor3akara bhI dUsarA vyApAra kara sakatA hai aura bAdameM kaTAI va silAIke vyApArako punaH cAlU kara sakatA hai| yA dUsarA anya vyakti bhI usa kaTAI va silAI rUpa vyApArako cAlU kara sakatA hai| hameM Azcarya hotA hai ki yaha saba vyavasthA anubhavagamya aura Apake pakSa dvArA jIvana vyavahArameM anivArya rUpase apanAI jAne para bhI isa vastu tatva vyavasthA meM Apa isakI upekSA kara rahe haiM / Age Apane AcArya pUjyapAda ke iSTopadezakA 'nAjJo vijJatvamAyAti' yaha batalAne kA prayatna kiyA hai ki 'jo kucha hotA hai vaha kevala upAdAnakI hotA hai' parantu isake viSayameM hama Apako batalA denA cAhate haiM ki isase bhI Apa meM asamartha hI raheMge / kAraNa ki ukta zloka eka to dravyakarmake viSayameM nahIM hai| ityAdi loka upasthita karake apanI yogyatAke balapara hI apane mata kI puSTi karane dUsare vaha hameM itanA hI Page #53 -------------------------------------------------------------------------- ________________ zaMkA aura usakA samAdhAna 25. batalAtA hai ki jisameM jisa kAraki niSpanna honekI yogyatA vidyamAna nahIM hai usameM nimitta apane balase usa kAryako utpanna nahIM kara sakatA hai aura yaha bAta hama bhI mAnate hI haiM ki miTTI meM jaba paTarUpase pariNata honekI yogyatA nahIM pAyI jAtI hai to julAhA Adi nimittoMkA sahayoga mila jAne para bhI miTTIse paTakA nirmANa asambhava hI rahegA / irAkA tAtparya yaha hai ki pAdAnameM anukUla svaparapranyaya pariNamanakI yogyatA na ho, lekina nimitta sAmagrI vidyamAna ho to kArya niraparaga nahIM honA / bhI saraha upAyAne anukUla svaparapratyaya pariNamanakI yogyatA ho lekina nimitta gAmagrI prApta na ho to kArya nahIM hogA, yadi japAdAnameM ukta prakArakI yogyatA ho aura nimitta sAmagrI vidyamAna ho, lekina pratibandhaka bAhya sAmagrI upasthita ho jAye to bhI kArya nahIM hogaa| isa bhautika vikAsake yuga meM vyamita pA rASTra jitanI abhUtapUrva evaM AzcaryameM DAlanevAlI vaijJAnika khojeM kara rahe haiM ye saba hameM nimittoMke asIma zAktibistArako sUcanA de rahI haiN| pUjyapAda AcAryake ukta zlAkameM jo 'nimittamAtramanyastu' pada par3A huA hai. usakA Azaya yaha nahIM hai ki nimitta upAdAnako kArya pariNatimeM akiMcitkara hI banA rahatA hai jaisA ki Apa mAna rahe haiM, kintu usakA Azaya yaha hai ki upAdAna meM yadi kAryotpAdanakI kSamatA vidyamAna ho to nimitta uro kevala apanA mahayoga pradAna kara sakatA hai / aisA nahIM, ki upAdAna meM avidyamAna yogyatAkI niSpatti bhI nimitta dvArA kI jA sakatI hai| isase yaha tathya phalita hotA hai ki jisa prakAra jaina saMskRti vastumeM strapratyaya aura svaparapratyaya pariNamanoMko svIkAra karatI hai usI prakAra vaha mAtra parapratyaya pariNamanakA dRr3hatAke sAtha niSedha bhI karatI hai / arthAt pratyeka vastumeM sva ati upAdAna aura para arthAt nimina donoMke saMyukta vyApArase niSpanna honevAle svaparapratyaya pariNamanoka sAtha sAya jaina saMskRti aise pariNAmana bhI svIkAra karatI hai jo nimitoMkI apekSAke binA kevala uAdAnake apane bala para hI utpanna huA karate haiM aura jinheM vahA~ svapratyaya nAma diyA gayA hai, parantu kisI bhI vastumeM aisA eka bhI pariNamana kisI kSetra aura kisI kAlameM utpanna nahIM ho sakatA hai jo sva arthAt upAdhAnako upekSA karake kevala para arthAt nimitta ke malapara niSpanna ho sakatA ho / isa taraha jaina saMskRtimeM mAtra parapratyaya pariNamanako dRr3hatAke sAtha asvIkRta kara diyA gayA hai| isa prakAra ApakA yaha likhanA asaMgata hai ki "nimita kAraNoMmeM pUrvokta do bheda honepara bhI unakI nimittatA pratyeka vyake kArya ke prati samAna hai| kAryakA sAkSAt utpAdaka kAryakAlakI yogyatA hI hai, nimitta nhiiN| kyoMki isa tarahakI mAnyatAkI saMgati hamAre Upara likhe kathanake anusAra jaina saMskRti kI mAnyatAbe viruddha baiThatI hai| Age Apane svAmI samantabhadrakI 'bAhyetaropAdhirAmagrateya' isa kArikAkA ullekha karake bAhya aura Abhyantara kAraNoMkI arthAt upAdAna aura nimittakAraNoM kI samagratAko kAryAtpattimeM sAdhaka mAna liyA hai yaha to ThIka hai, parantu kArikAmeM paThita 'dhagatasvabhAvaH' padakA artha samajhanemeM Apane bhUla kara dI hai aura usa bhUlake kAraNa ho Apa nimittako upAdAnase kAryotpatti hone meM upacarita arthAta kalpanAropita kAraNa mAnakara kevala upAdAnase hI kAryotpatti mAna baiThe haiN| isake sAtha apanA eka kalpita siddhAnta bhI Apane vinA AgamapramANake anubhava aura taka viparIta prasthApita kara liyA hai ki pratyeka samayameM nimittakI prApti upAdAnake anusAra hI hotI hai| jisakA Azaya sambhavataH Apane yaha liyA hai ki upAdAna svayaM kAyotpattike samaya apane anakala nimittoMko ekatrita kara letA hai| aura isa saMbhAvanAvI satyatA isa AdhArapara bhI mAnI jA sakatI hai ki Apane Page #54 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 26 jayapura ( khAniyA ) tattvacarcA aura usako samIkSA tAdRzI jAyate buddhirvyavasAyazca tAdalAH / sahAyAstAdRzAH santi yAdRzI bhavitavyatA // isa padhako apane abhiprAyake anusAra artha kara praznake uttara meM pramANarUpase upasthita kiyA hai| isa padya kI pramANatA aura aprANatA tathA Apake dvArA svIkRta isake arthakI samAlocanA so hama usI prazna ke prakaraNameM hI kareMge, yahA~ to sirpha hameM itanA hI kahanA hai ki svAmI samantabhadrakI 'bAhma taropAdhisamagrateya' isa kArikAmeM paThila 'dravyagatasvabhAvaH' padakA artha jo Apane samajhA hai yaha ThIka nahIM hai / usakA artha to yaha hai ki pratyeka dravyameM pariNamana karaneke viSaya meM do prakArake svabhAva vidyamAna haiN| unameM se eka svabhAva to yaha hai ki vaha kitane hI pariNamanoM (paDguNahAnibuddhirUpa pariNamanoM) kI kevala apane hI balapara kSaNa-kSaNameM utpatti honekI yogyatA rakhatA hai / aura usakA dUsarA svabhAva yaha hai ki kitane hI pariNamanoMko anukUla nimittoMke sahayogapUrvaka yathAyogya pratyeka kSaNameM athavA nAnA kSaNoM ke eka samUhameM utpatti honekI yogyatA usameM pAyI jAtI hai| ye donoM vastuke svabhAva hI haiM arthAt nimitta kI apekSAke binA phevala upAdAnake apane hI balapara pariNamanakA honA aura nimittoMkA sahayoga lekara upAdAnake pariNamanakA honA ye donoM hI svabhAva dravyagata hai / Age Apane likhA hai ki 'yadi pratyeka kSaNameM nimittakI prApti upAdAnake anusAra na mAnI jAya to mokSa vidhi nahIM bana sakatI hai|' isa viSayameM hamArA kahanA yaha hai ki jIvakI mokSaparyAya svapratyaya paryAya na hokara svaparapratyaya paryAya hI hai / kAraNa ki muktikA svarUpa AgamagrandhoMmeM dRzyakarma, no-karma aura bhAvakarmoke kSapaNake AdhArapara hI nizcita kiyA gayA hai| bandhahetvabhAvanirjarAbhyAM kRtsnakarmavipramokSo mokssH| -tatvA0 a0 10, sUtra 2 / artha-saMvara aura nirjarApUrvaka sampUrNa kokA kSaya ho jAnA hI mokSa kA svarUpa hai| isa taraha AgAmI karmoMke AsravakA nirodha aura vidyamAna karmokI nirjarAko AtmAko pUrNa svAtaMtryadazAke vikasita hone meM nimitta rUpase jaina saMskRtimeM svIkRta kiyA gayA hai| isI prakAra caraNAnuyogapara AdhArita paMcamahAnatAdi bAhma arthAt vyavahAra cAritra aura karaNAnuyogapara AdhArita Atmavizuddhi svarUpa antaraMga arthAt nizcaya cAritrake samanvayako hI muktikA sAdhana jaina saMskRti meM svIkAra kiyA gayA hai| isa taraha jaba jIka caraNAtuyoga aura karaNAnuyogake anusAra puruSArtha karatA huA apane bhAva zuddha karatA hai taba ina zuddha bhAdoMke nimittase navIna karmoMkA saMbara tathA baMdhe hue koMkI nirjarA hotI hai aura isa prakAra ghAtiyA karmokA aya kara kevalajJAnako prApta kara letA hai| tathA antameM zeSa sabhI prakArake karmoMkA nAza kara mukti prApta kara letA hai | ataH Agama sammata siddhAntAnusAra to mokSa kI prAptimeM koI bAdhA nahIM AtI / kintu Apake dvArA pratipAdita siddhAntake anusAra joba puruSArtha karane ke liye svatantra nahIM rahatA hai, vaha to niyatike adhIna rahatA hai, ataH mozakI vidhi nahIM bana sakatI hai| ___ Age Apane likhA hai ki 'yadyapi pratyeka manuSya bhAvaliMgake prApta honeke pUrva hI dayaliMga svIkAra kara letA hai, para usa dvArA bhAvaliMgakI prApti dravyaliMgako svIkAra karate samaya hI ho jAtI ho, aisA nahIM hai / kintu jaba upAdAnake anusAra bhAvaliMga prApta hotA hai taba usakA nimitta liMga rahatA hI hai / tIrthakarAdi kisI mahAn puruSako donoMko eka sAtha prApti hotI ho, maha bAta alaga hai / ' Page #55 -------------------------------------------------------------------------- ________________ zaMkA 1 aura usakA samAdhAna 27 isake viSaya meM hamArA kahanA hai ki Agama meM vyavahAra cAritrako nizcaya cAritrameM kAraNa svIkAra kiyA gayA hai-- bAhyaM tapaH paramaduzcaramAcaranstvam AdhyAtmikasya tapasaH parivRrhaNArtham // - svayaMbhU stotra, kunthajina stuti, padya 83 artha----3 bhagavan ! Apake lie huI bAhya tapakA AvaraNa kiyA thA / isa vipayake anya anekoM pramANa prazna naM 3, 4 va 13 ke uttaroMmeM dekhaneko mileMge / uparokta Apake kathanameM bhI prakArAntarase yaha to svIkAra kara prApti ke lie dravyaliMga anivArya kAraNa hai arthAt dravyaliMga grahaNa kiye sakatI hai| jahA~ ina donoMkI eka sAtha prApti batalAI gaI hai kiyA jAtA hai aura kucha kSaNa pazcAt hI bhAvaliMga ho jAnese, eka sAtha prApti kahalAtI hai| yadi bilkula eka sAtha bhI hai aura bhAvaliMga kArya hai / jaise chahaDhAlA cauthI DhAla chanda 2 yugapat hote hU prakAza dIpaka te hoii| bhAvaligako prApti ke lie jIva apane puruSArtha dvArA anivArya kAraNarUpase dravyaliMgako grahaNa karatA hai / bhAvaliMgako prAptike samaya vyaliMga svayameva, binA jInake puruSArtha ke Akara upasthita nahIM ho jAtA hai | ataH yaha kahanA ThIka nahIM hai ki 'bhAvaliMga hone para liMga hotA hai / ' pratyuta bhAvaliMga hone se pUrva dragako to usakI utpatti ke liye kAraNarUpase milAyA jAtA hai / dravyaliMgake grahaNa karanepara hI bhAvapatti ho sakatI hai. isake grahaNa kiye bagaira usakI utpatti nahIM ho sakatI hai / jaise dhUmra agnike honevara hI ho sakatA hai, agnike binA nahIM ho sakatA hai apitu agni ke kAraNa nahIM hai| kSetrakI apekSA honepara ho bhI yA na bhI ho / usake sAtha anya kAraNoMkI bhI karmabhUmikA Arya khaNDa, kAlakI kintu bhAva ligakI utpattike lie mAtra dravyaliMga hI AvazyakatA hai-- jaise cAritramohanIya karmakA kSayopazama apekSA duSamA- suSamA yA duSabhA kAla tathA svayaM jIvakA puruSArtha Adi / yadi anya yaha saba yA inameM se koI kAraNa nahIM milegA to bhAvaliMgakI utpatti nahIM hogI, kyoMki kAryakI utpatti samasta kAraNoM ke milane para hI hotI haiM / kintu anya kAraNa na milanepara kArya na hone kA yaha artha nahIM ki jo kAraNa mile haiM unameM kAraNatva bhAva (dharma) nahIM hai / yadi inameM kAraNatva na ho to inake bagaira bhI, anya kAraNoke mila jAne mAtra se hI kArya ho jAnA cAhie, kintu aisA hotA nahIM hai| ataH inameM svabhAvataH vAstavikarUpa kAraNatva zakti siddha ho jAtI hai aura isI prakAra anya kAraNoM meM bhI sikha ho jAtI hai| kAraNakA lakSaNa bhI mAtra itanA hI hai ki jisake binA kArya na ho / ' jeNa viNA jaMNa hodi caiva taM tassa kAraNaM 1 - zrI dhavala 14 90 liyA gayA hai ki bhAvaliMga kI binA bhAvaliMgakI prApti nahIM ho vahA~ bhI vAstava meM dravyaliMga pUrva meM hI grahaNa vaha antara jJAnameM nahIM AtA hai, isa kAraNa prApti mAnI jAtI hai, taba bhI dravyaliMga kAraNa artha - jisake binA jo nahIM hotA hai vaha usakA kAraNa hai / yaha bAta dUsarI hai ki kArya ke ho jAne para usa kAryako dekhakara yaha anumAna lagA liyA jAya ki isa kAryake lie jo-jo kAraNa Avazyaka ye vaha saba mile haiM, kyoMki sarva kAraNa mile binA usa kAryakA honA asambhava thA / yaha bhI anumAna ho jAtA hai ki jo kAraNa sAtha meM rahanevAle haiM ve sAtha meM haiM aura jo dogakakA yA dhUmako dekhakara agnikA anumAna pUrva meM ho jAnevAle haiM ve ho cuke haiM / jaise prakAza ko dekhakara Page #56 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jayapura ( khAniyA ) tatvacarcA aura usakI samIkSA lagAyA jA sakatA hai| isa prakAra kAryaM apane kAraNoMkA mAtra zApaka hI ho sakatA hai| kintu isakA yaha artha nahIM ki jaba prakAza yA dhUma apane upAdAnake anusAra utpanna huA to dIpaka yA agniko svayameva hI usake nirmita rUpase upasthita honA pdd'aa| jisako prakAza yA ghUmakI AvazyakatA hotI usako usake kAraNabhUta dIpaka yA agniko apane puruSArtha dvArA juTAnA par3atA hai| ataH ApakA uparyukta siddhAnta pratyakSa ke bhI viruddha hai / 28 yadi ApakA uparyukta siddhAnta mAnA jAyagA to kArya kAraNabhAva bilkula ulTA ho jAyagA, kyoMki jaba svayameva upAdAnase honevAle kAryake anusAra kAraNoM ko upasthita honA par3A to vaha kArya una kAraNoM kI upasthiti meM kAraNa ho gayA arthAt kArya kAraNa bana gayA aura kAraNa kArya bana gye| isakA phalitArtha yaha huA ki uparokta dRSTAntoMge bhAvaliMga, prakAza yA dhUma (jo kArya haiM ) dravyaliMga, dIpaka yA agni ke hone meM kAraNa bana gaye, kyoMki jaba bhAvaliMga Adi apane upAdAnase hue to anivAryarUpase drayaliMga Adiko honA pdd'aa| yaha bAta Agama tathA pratyakSa viruddha hai / 'upAdAnake anusAra bhAvaliMga prApta hotA hai| kevala yaha mAnyatA bhI ThIka nahIM hai / bhAvaliMga kSAyopazamika bhAva hai / isako prApti cAritramohanIya karmake kSayopazamarUpa nimittake anusAra hI upAdAna meM hotI hai / tatra kSayopazamena yuktaH kSAyopazamikaH / zrI paJcAstikAya gA0 56 kI TIkA artha - pharmo ke kSayopazama sahita jo bhAva hai vaha kSAyopazamika bhAva hai / isa bhAko, paudgalika karmake kSayopazama dvArA janya honeke kAraNa hI kathacit mUrtIka tathA arfejJAnakA viSaya mAnA hai / isa prakAra yaha spaSTa ho jAtA hai ki cAritramohanIya karmake kSayopazama hI bhAtraliMga AtmAmeM utpanna hotA hai, anyathA nhiiN| ataH ApakA yaha phalitArthaM nikAlanA ki nimitakI prApti upAdAna ke anusAra hotI hai' Agama viruddha hai / Apake uparokta siddhAnta ke anusAra jaba upAdAna apane anusAra kArya kara hI letA hai, taba nimittakI AvazyakatA ho kyA raha jAtI hai| cU~ki Agama meM sarvatra yaha prarUpaNa kiyA gayA hai ki nimitta tathA upAdAna rUpa ubhaya kAraNoMse hI kArya hotA hai aura nimitta hetu kartA bhI hotA hai, ataH zabdoM meM to Apane use ( nimittako ) inkAra nahIM kiyA, kintu mAtra zabdoM meM svIkAra karate hue bhI Apa nimittabhUta vastu meM kAraNatvabhAva svIkAra nahIM karate haiM tathA nimittako akicitkara batalAte hue mAtra upAdAnake anusAra hI arthAt ekAntataH mAtra upAdAnase hI kAryakI utpatti mAnate haiM / Agamake zabdoM ko kevala nibAhane ke liye yaha kaha diyA gayA hai ki nimitta kI prApti upAdAnake anusAra huA karatI hai| tAki yaha na samajhA jAya ki Agama mAnanIya nahIM hai| isa ekAnta siddhAntako mAnyatA se yaha spaSTa ho jAtA hai ki nimitta kAraNa mAtra dazoM meM hI mAnA jA rahA hai, vAstava meM usako kAraNarUpane nahIM mAnA jA rahA hai / hamane apanI dUsarI pratizaMkA meM yaha spaSTa kiyA thA ki pravacanasArakI gAthA 169 tathA usakI zrI amRtacandrakRta TIkAmeM jo 'svayaM' 'apane Apa' na hokara 'apane rUpa' hI hai| isake anantara punaH Apane apane 'svayabheva' padakA artha 'svayaM hI' hai apane rUpa nahIM / zabda AyA hai usakA artha pratyuttara meM yaha kahA hai ki Page #57 -------------------------------------------------------------------------- ________________ zaMkA 1 aura usakA samAdhAna 20 isa viSayameM hamArA kahanA yaha hai ki 'svayameva' pada kundakunda svAmIke anthoMmeM jahA~ bhI kAryakAraNabhAvake prakaraNameM AyA hai vahIM sarvatra usakA artha 'apane rUpa' arthAt 'svayaM kI vaha pariNati hai.' 'yA svayaMmeM hI baha pariNati hotI hai| aisA hI karA cAhie / 'binA sahakArI kAraNake apane Apa yaha pariNati hotI hai' aisA artha kadApi saMgata nahIM ho sakatA hai| isakA kAraNa yaha hai ki samayasAra gAthA 80 va 81 meM tathA gAthA 105 meM aura isake atirikta anma bahuta sthAnoMmeM bhI AcArya kundakunda tathA AcArya amRtacandra dvArA tathA isI prakAra samasta AcArya paramparAke Aga masAhityameM upAdAnakI sthaparapratyayarUpa pratyeka pariNati nimittasApekSa hI svIkAra kI gayI hai aura yaha hama pUrvameM spaSTa kara cuke haiM ki nimitta bhI upAdAnakI taraha kAryotpattimeM sahakArI kAraNo rUpameM vAstavika tathA anivArya hI hai, kalpita nahIM; ataH upAdAnakI svaparapratyaya pariNasi nimittakAraNake sahayogake binA apane Apa hI ho jAyA karatI haiyaha mAnyatA Agama viruddha hai| isalie yahI mAnanA zreyaskara hai ki kAryakAraNabhAvake prakaraNa meM jahA~ bhI Agama sAhitya meM 'svayameva' pada AyA hai vahAM para usakA artha vahI karanA cAhie jo hamane Upara likhA hai| .. ___ Apane likhA hai ki pravacanasAra gAyA 169 meM 'svayameva' padakA artha 'svayaM hI' hai, 'apane rUpa' nahIM / aura Age likhA hai ki isake lie samayasAra gAthA 116 Adi tathA 168 saMkhyAka gAthAoMkA avalokana karanA prakRtameM upayogI hogaa|' isa para hamArA kahanA yaha hai ki kisI bhI zabdakA artha prakaraNake anusAra nizcita kiyA jAtA hai / jaise pravacanasAra gAthA 168 kI zrI amRtacandra AcAryakRta TokAmeM paThita 'svayameva' zabdakA artha prakaraNAnusAra 'apane Apa hI Apane ThIka mAnA hai aura hama bhI vahIM isI arthako ThIka samajhate haiM / kAraNa ki vahIM prakaraNake anusAra yaha dikhalAyA gayA hai ki loka pudgalakAyoMse svataH hI vyApta ho rahA hai, usakA kAraNa amma nahIM hai; lekina isakA matalaba yaha nahIM ki AgamameM jahA~ bhI 'svayameva' padakA pATha kiyA gayA hai vahA~ sarvatra ukta 168vI gAthAko TIkAke 'svayameva' padake samAna 'apane Apa' artha karanA hI ucita hogaa| jaise bhojanake samaya 'saindhana' zabdakA namaka artha lokameM liyA jAtA hai aura yuddhAdi kAryoMke avasara para 'saindhava' zabda kA ghor3A' hI artha liyA jAtA hai isI prakAra yahA~ bhI samajhanA cAhie / samayasAra gAthA 116 AdimeM jo 'svayaM' zabda AyA hai usakA bhI artha 'apane Apa' nahIM mAnA jA sakatA hai| kAraNa ki una mAthAoMmeM paThita 'svayaM' zabdakA itanA hI prayojana grAhya hai ki pudagala karmavargaNAe~ hI karmarUpase pariNata hotI hai, jIvakA pudgalame karmarUpase pariNamana nahIM hotaa| ve gAthAe~ nimna prakAra hai jIve Na sayaM baddhaM Na sayaM pariNamadi kammabhAveNa / jai puggaladabamiNaM appariNAmI tadA hodi // 11 // kammaiyabaggaNAsu ya apariNamaMtIsU kammabhAveNa / saMsArassa abhAvo pasajjade saMskhasamao. vA // 117 / / jIvo pariNAmayade pugmaladabvANi kammabhAveNa / te sayamAraNamaMte kahaM tu pariNAmayadi cedA // 118 // aha sayameva hi pariNamadi kammabhAveNa puggalaM dabbaM / jIvo pariNAmayade kamma kammattamidi micchA // 119|| Page #58 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jayapura (vAniyA) tatvacarcA aura usako samIkSA NiyamA kammapariNadaM kammaM ci ya hodi puggalaM dancha / taha taM NANAvaraNAipariNadaM muNasu tacceva / / 120 / / (paMcakam) ina gAthAoM dvArA AcArya kundakundane pudgasa dravyake pariNAmI svabhAvakI siddhi kI hai / jaiseatha pudgaladravyasya pariNAmisvabhAvatvaM sAdhayati sAMsyamatAnuyAyiziSya prati / -ullikhita gAthAoMko avataraNikA artha-ukta gAthAoMke dvArA sAMsyamatAnuyAyI ziSvake prati pudgaladravyakA pariNAmI svabhAva siddha karate haiN| vahA~para pahalI bAta to yaha hai ki rAsyimatAnuyAyI pRdgala indhake pariNAmI svabhAvako nahIM mAnatA hai, isalie AcAryako isake siddha karanekI AvazyakatAko anubhUti huI hai| dUsarI bAta yaha hai ki isa . avataraNikAmeM 'svayaM' zabdakA pATha nahIM honese bhI yaha bAta spaSTa ho jAtI hai ki ukta gAthAoM dvArA kevala vastuke pariNAmI svabhAvakI siddhi karanA hI AcAryako abhISTa rahI hai, apane Apa pariNAmI svabhAvakI nahIM / aba vidhAranA yaha hai ki yadi AcArya kundakundako ukta gAthAoMke dvArA apane Apa arthAt anya (AtmA) kI sahAyatAko apekSA rahita pudgaladravyakA karmarUpame pariNAmI svabhAva siddha karanA abhISTa hotA to ApArtha amRtacandra inakI ukta avataraNikAmeM 'svayameva' zabdakA pATha avazya karate / dUsarI bAta yaha hai ki gAthA 115 ke uttarArdhameM jo saMsArake abhAvakI athavA sAMkhyamatako prazaktirUpa Apatti upasthita kI hai vaha pudgalako pariNAmI svabhAva na mAnanepara hI upasthita ho sakatI hai 'apane Apa pariNAmI svabhAva' ke abhAvameM nahIM / kAraNa ki pariNAmI svabhAvake abhAvame to ukta donoM ApattiyoMko prasakti sambhava hai, parantu 'apane Apa pariNAmI svabhAva' ke abhAvameM ve ApattiyAM isalie sambhava nahIM mAlUma detI ki pudgala dravyameM 'apane Apa pariNAmI svabhAva' ke abhAva meM parasApekSa pariNAmI svabhAvakA sadbhAva siddha ho jaaygaa| aisI hAlatameM saMsArakA abhAva ayavA sAMkhya samaya kaise prasakta ho sakegA? yaha bAta vicAraNIya hai| eka bAta aura vicAraNIya hai ki yadi ina gAthAoMmeM 'svayaM' zabdakA artha 'apane apa' grAhya mAnA jAyagA to gAthA 117 ke pUrvArdha meM bhI 'svayaM' zabdake pAThakI AvazyakatA anivArya ho jAyagI, aisI hAlata meM usameM AcArya kundakunda 'straya' zabdaye. pATha karanetrI rekSA nahIM kara sakate the / ina saba kAraNoM se spaSTa hai ki 116 Adi gAthAoMmeM AcArya kundakundako 'svayaM' zabdakA artha apane Apa' abhISTa nahIM thA, balki apane rUpa' hI abhISTa thA / isa niSkarSake sAtha jo ina gAthAoMkA artha honA cAhie yaha nimna prakAra hai artha-yadi pudagala dravya jIvameM apane rUpase baddha nahIM hotA aura usakI apane rUpase karmarUpa pariNati nahIM hotI to aisI hAlatameM vaha apariNAmI hI ThaharatA hai / isa taraha jaba kArmaNavargaNAe~ karmarUpase pariNata na hoM to eka to saMsArakA abhAva ho jAyagA, dUsare zabdoMmeM pariNAmI svabhAvakA niSedha karanevAle sAMkhpamata kI prasakti ho jAyagI / yadi kahA jAya ki jIvadravya pudgala Trampako karmabhAvase pariNata karA degA, isalie na to saMsArakA abhAva hogA aura na sAMkhyamatakI prasakti hI prApta hogI, to jIvadravya karmarUpase pariNata honekI yogyatA rakhanevAle pudgaladravyako karmarUpase pariNata karAyagA athavA aise pudgalako karmarUpase pariNata pharAyamA jisameM karmarUpase pariNata honekI yogyatA vidyamAna nahIM hai / yadi jIva una pudgaloMko karmarUpase pariNata karAvaMgA jinameM karmarUpase pariNata honeko yogyatA vidyamAna nahIM hai to jina pudgaloMmeM karmarUpase Page #59 -------------------------------------------------------------------------- ________________ zaMkA 1 aura usakA samAdhAna 31 pariNata honekI yogyatA kA abhAva hai yAne jo kabhI karmarUpase pariNata ho hI nahIM sakate hai unheM jIva dravya ' kaise karmarUpa banA sakegA, isalie yadi yaha mAnA jAya ki aise pudgaloMko jIvadrazya karma rUpase pariNata karegA jinameM karmarUpase pariNata honekI yogyatA vidA mAna hai to phira 'jIva apariNamanazIla arthAt parigamanako yaummatAse rahita pudgalako karmarUparo pariNamana karAtA hai, yaha karara gAthA 118 ke pUrvArddha meM pratijJAta siddhAnta mithyA ho jAtA hai / isa taraha mAthA 116 se saMsUcita yaha siddhAnta hI lIka hai ki jIvake sAtha pudgalakI apanI baddhatA hotI hai / aisA nahIM samajhanA cAhiye ki jIvake sAtha saMyoga honegara bhI pudgala svayaM abaddha hI banA rahatA hai| isI taraha 'jIvake sAtha saMyukta honepara pRdagala meM svayaMkI karmarUpa pariNati ho jAyA karatI hai| aisA nahIM samajhanA cAhiye ki jIvake sAtha saMyukta hokara bhI pudgala svayaM karmarUpa pariNatise alaga hI banA rahatA hai / isa prakAra yaha bAta nizcita ho jAtI hai ki karmarUpa pariNatiko prApta pRdgaladravyako ho karmarUpa avasthA hai aura isa taraha jJAnAvaraNAdi ATha pharmarUpa jitanI bhI avasthAe~ banatI haiM ye saba pudgalakI hI avasthAe~ haiN| isa vivecanase bilkula spaSTa hai ki 116 Adi gAthAoMmeM paThita 'svayaM' zabdakA artha 'apane Apa' na hokara 'apane rUpa' hI karanA cAhiye / hama Ama nAgamake eka do aura bhI aise pramANa yahA~ de rahe haiM jinameM 'svayameva' yA 'svayaM' zabdakA 'apane Apa' artha na hokara 'Apa ho' artha hotA hai| isake liye samayasArakI 306 va 307 gAthAoMkI AramakhyAti TIkAko dekhiye / ina gAthAoMkI TokAmeM paThita 'svayamevAparAdhatvAt' tathA 'svayamamRtakumbho bhavati' ina vAkyoMmeM 'svayaM' zabdakA 'Apa hI' yaha artha hI grahaNa karanA caahiye| isI prakAra samayasAragAthA 13 ko AtmakhyAti TIkAmeM paThita svayamekasya puNyapApAstravasaMvaranirjarAbandhamokSAnupapatteH' isa vAkyameM bhI 'svayaM' mAndakA 'Apa rUpa' artha hI abhISTa hai| Age Apane likhA hai ki 'samayasAra gAthA 105 meM upacArakA jo ardha prathama praznake uttara meM kiyA gayA hai vaha artha saMgata hai|' isa viSaya meM hamane dvitIya pratizaMkAmeM jo Azaya vyakta kiyA thA, usake Upara Apane gambhIratApUrvaka vicAra nahIM kiyaa| aba isa pratizaMkAmeM bhI pUrvameM upacArake arthaka viSayameM hama vistAra pUrvaka likha aAye hai jisapara Apa avazya hI gambhIratApUrvaka vicAra kreNge| Apane upacAra zabdake apane dvArA kiye arthako saMgatike liye jo dhavala pustaka 6 puSTha 11 kA pramANa upasthita kiyA hai usake viSayameM hamArA kahanA yaha hai ki ukta prakaraNameM AtmAmeM vidyamAna kartatvakA upacAra usase (AtmAse) abhinna (eka kSetrAvagAhI) pudgaladravyameM kiyA gayA hai, isaliye 'mukhyAbhAve sati prayojane nimitte ca upacAraH pravartate' upacArakI yaha vyAkhyA yahA~para paTita ho jAtI hai, parantu aisA upacAra prakRtameM sambhava nahIM hai| kAraNa ki AtmAke katatvakA upacAra yadi dravyakarmameM Apa kareMge to isa upacAra ke liye sarvaprathama Apako nimitta tathA prayojanako dekhanA hogA, jinakA ki yahA~para sarvathA abhASa hai / isa viSayakA vivecana hama isa lekha meM pahale kara hI cuke hai| noTa-isa viSayameM prazna 5,6,11 ora 17 para bhA dRSTi ddaaliye| Page #60 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jayapura ( khAniyA ) tattvacarcA aura usakI samIkSA maMgalaM bhagavAn vIro maMgalaM gautamo mnnii| maMgalaM kundakundAryoM jainadharmo'stu maMgalam // zaMkA 1 dravyakarmake udayase saMsArI AtmAkA vikArabhAva aura caturgatibhramaNa hotA hai yA nahIM? pratizaMkA 3 rA samAdhAna isa praznakA magAdhAna karate hue prathama uttarameM hI hama yaha batalA Aye hai ki saMsArI AtmAke vikArabhAva aura caturgatiparibhramaNameM dravyakarmakA lakSya nimittamAtra hai / vikArabhAva tathA caturgati paribhramaNakA mukhyakartA to svayaM AtmA hI hai / isa tathya ko puSTimeM hamane rAmayasAra, paMcAstikAyaTokA, pravacanasAra.. aura usako TIkAke aneka pramANa diye hai kintu apara pakSa isa uttarako apane praznakA samAdhAna mAnaneke lie tagAra pratIta nahIM hotaa| eka ora to baha dradhyakama ke udayako nimittarUpase svIkAra karatA hai aura dUsarI aura drabvakarmodaya aura saMsArI AtmAke vikArabhAva tathA caturgatiparibhramaNameM vyavahAra nayase batalAye gaye nimitta naimittikasambandhako apane mUla praznakA uttara nahIM mAnatA isakA hameM Azcarya hai / hamAre prathama uttarako lakSya kara apara pakSakI orase upasthita kI gaI pratizaMkA 2 ke uttarameM bhI hamArI orase apane prathama uttarame nihita abhiprAyakI hI puSTi kI gaI hai| __ tatkAla hamAre sAmane hamAre dvitIya uttarake AdhArase likhI gaI pratizaMkA 3 vicArake lie upasthita hai / isa dvArA sarvaprathama yaha zikAyata kI gaI hai ki hamArI orase apara pakSane mUla praznakA uttara na to prathama vaktavyameM hI diyA gayA hai aura na hI dUsare vaktavyameM diyA gayA hai / 'saMsArI jIvake vikArabhAva aura catugati paribhramaNameM karmodaya vyavahAranapase nimittamAtra hai, mukhya kartA nahIM' isa uttarako apara pakSa aprAsaMgika mAnatA hai| aba dekhanA yaha hai ki vastUsvarUpako spaSTa karanekI dRSTise jo usara hamArI aurase diyA gayA hai vaha aprAsaMgika hai yA apara pakSakA vaha kathana aprAsaMgika hI nahIM siddhAntaviruddha hai jisameM usakI orase vikArakA kAraNa bAhya sAmagrI hai ise yathArtha kathana mAnA gayA hai| apara pakSane padmanandi paMcaviMzatikA 23, 5 kA 'hRyakRto loke vikAro bhavet' isa vacanako uddhRta kara jo vikArakho dokA kArya batalAyA hai so yahA~ dekhanA yaha hai ki jo vikArarUpa kArya hotA hai vaha kisI eka dravyakI vibhAva pariNati hai yA do dravyoMkI milakara eka vibhAva pariNati hai ? yaha do dravyoMkI milakara eka vibhAva pariNati hai yaha to kahA nahIM jA sakatA, kyoMki do drazya milakara eka kAryako trikAlameM nahIM kara sakate / isI bAtako samayasAra AtmakhyAti TIkAmeM spaSTa karate hue batalAyA hai nobhI pariNamataH khalu pariNAmo nobhayoH prajAyeta / ubhayona pariNatiH syAdyadanekamanekameva sadA // 53 // isakI TIkA karate hue paM0 zrI jayacanda jI likhate haiM do dravya eka hoke nahIM pariNamate aura do vyakA eka pariNAma bhI nahIM hotA tathA do dravyakI eka pariNati kriyA bhI nahIM hotI, kyoMki jo aneka dravya haiM ve aneka hI haiM eka nahIM hote // 53 // Page #61 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 33 zaMkA 1 aura usakA samAdhAna isake bhAvArtha ve likhate hai-- . do vastu haiM ne sarvathA bhinna hI haiM, pradeza bhedarUpa hI haiM, donoM ekarUpa hokara nahIM pariNamatI, eka pariNAmako bhI nahIM upajAtIM aura eka kriyA bhI unakI nahIM hotI aisA niyama hai / jo do dravya ekarUpa ho pariNamaiM to saba dravyoMkA lopa ho jAya / / yaha vastusthiti hai| isake prakAzameM 'dvayakRto loke vikAro bhavet' / isa vacanakA vAstavika yahI artha phalita hotA hai ki saMyogarUpa bhUmikAma eka dravyake vikAra pariNatike karanepara anya draSya vivakSipta paryAyake dvArA usameM nimitta hotA hai 1 isase spaSTa vidita ho jAtA hai ki nizcaya vyavahAra donoM nayavacanoMko svIkAra kara 'yakRto loke vikAro bhaveta' yaha vacana likhA gayA hai| spaSTa hai ki mUla praznakA uttara likhate samaya jo hama yaha siddha kara Aye hai ki 'saMsArI AtmAke vikAra bhAva aura caturgati paribhramaNameM dravyakarmakA jadaya nimittamAtra hai| usakA mukhya kartA to svayaM AtmA hI hai| vaha yathArtha likha Aye haiM / pacanandipaMcaviMzatikAke ukta vacanase gI yahI siddha hotA hai| apara pakSakA kahanA hai ki 'yadi krodha Adi vikArI bhAvoMko karmodaya binA mAna liyA jAve to upayogake samAna ye bhI jIvake svabhAva ho jAyeMge aura aisA mAnane para ina vikArI bhAvoMkA nAza na honese mokSake abhAvakA prasaMga aajaavegaa|' Adi, samAdhAna yaha hai ki krodha Adi vikArI bhAvoMko jIva svayaM karatA hai, isalie nizcayanayase ve paranirapekSa hI hote haiM isameM sandeha nhoN| kAraNa ki eka vyake svacatuSTayameM anya dravyake svacatuSTayakA atyantAbhAva hai / isI tagamo kaSTapala meM rakhAra bhI jAkaNa pu: :: pR0 117 meM kahA hai--- bajjhakAraNaNiravekkho vtthuprinnaamo| pratyeka vastukA pariNAma bAhya kAraNa nirapekSa hotA hai / kintu jisa-jisa samaya jIva krodhAdi bhAvarUpase pariNamatA hai usa-usa samaya krodhAdi dravyakarmake udayakI niyamase kAlapratyAsatti hotI hai, isalie byavahAra nayase krodhAdi kaSAyake udayako nimittakara krodhAdi bhAva hue yaha kahA jAtA hai / kAraNa do prakArake haiM--bAhya kAraNa aura Amyantara kAraNa / bAhya kAraNako upacarita kAraNa kahA hai aura Abhyantara kAraNakI anupacArita kAraNa saMjJA hai / ina donoMkI samapratAmeM kAryakI utpatti honekA niyama hai| ataeva na to saMsArakA hI abhAva hotA hai aura na hI mokSameM krodhAdi bhAvoMkI utpattikA prasaMga hI upasthita hotA hai| krodhAdi karmoko nimitta kiye binA krodhAdi bhAva hote haiM aisA mArA kahanA nahIM hai aura na aisA prAgama hI hai, / hamArA kahanA yaha hai ki krodhAdi vikArI bhAvoMko svayaM svatantra hokara jIva utpanna karatA hai. krodhAdi karma nahIM / AgamakA bhI yahI abhiprAya hai / yadi aisA na mAnA jAyagA to na to krodhAdi bhAvoMkA kabhI abhAva hokara isa jIvako muktiko hI prApti ho sajhegI aura na hI do dravyoMmeM bhinnatA siddha ho rAkegI / isI tathAko dhyAna meM rakhakara tatvAnuzAsana meM yaha baghana upalabdha hotA hai.. abhinnakartR karmAdiviSayo nizcayo nayaH / vyavahAranayo bhinnakatR karmAdigocaraH // 29 // jisa dravyake usI dravyameM kartA aura karma Adiko vipaya karanevAlA nizcayanaya hai tathA vividha dravyoMmeM eka-dUsareke kartA aura karma Adiko biSava karanevAlA vyavahAranaya hai / / 29 / / Page #62 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jayapura (khAniyA) tazvacarcA aura usakI samIkSA yahA~ vividha dravyoM meM eka-dUsare ke pharjI ANi dharmIko vyavahAranayase svIkAra kiyA gayA hai so yaha kathana tabhI bana sakatA hai jaba ekake dharmako dUsare meM Aropita kiyA jaae| isoko asadbhUta vyavahAra kahate haiM / isa tathya ko vizadarUpase samajhane ke lie AlApaddhatike 'anyatra prasiddhasya dharmasyAnyatra samAropaNabhUtavyavahArAkA anyatra samAropa karanA adbhUta vyavahAra hai' ityAdi cacamapara dRSTipAta kIjie / apara palane AptaparIkSA kArikA 2 se 'sadakAraNayannityam' vacanako kyoM uddhRta kiyA, isakA vizeSa prayojana hama nahIM samajha ske| kyA aisA ekAnta niyama hai ki jo-jo jIvakA svabhAva hotA hai vaha sarvathA nitya hotA hai| apara pakSa isa bAtako bhUla jAtA hai ki jaina darzanake anusAra AptaparIkSA kA uksa bacana dhyArthikanakA hI vaktabya ho sakatA hai, paryAyArthikanayakA vaktavya nahIM, kyoMki jaina darzana meM koI mI vastu sarvathA nitya nahIM svIkAra kI gaI hai| aura svabhAva paryAya sarvathA kAraNa ke abhAva meM hotI ho maha - bhI nahIM hai / vahA~ bhI pratyeka kAryake prati bAhya aura Abhyantara upAdhikI samagratAko janadarzana svIkAra karatA hai / jahA~ bhI Agama meM svabhAva kAryako paranirapekSa batalAyA hai vahA~ usakA Azaya itanA hI hai ki jisa prakAra kovAdi bhAva karmokSya Adiko nimittakara hote haiM usa prakAra svabhAva kArya karmodaya Adiko nimittakara nahIM hote / spaSTa haiM ki AptaparIkSAkA ukta vacana prakRta meM upayogI nahIM hai / apara pakSane jayamAlA 1-56 ke bacanako uddhRtakara jo yaha prasiddha kiyA hai ki pratyeka kArya bAhyAbhyantara sAmagrIko samagratAmeM hotA hai so isakA hamane kahIM niSedha kiyA hai| rAgAdi bhAvakI utpatti meM karmakI nimittatAko jaise apara pakSa svIkAra karatA hai usI prakAra hama bhI svIkAra karate haiN| vivAda isameM nahIM hai / kintu vivAda isameM hai ki paradravyako vivakSita paryAyako nimisakara dUsare dradhyameM jo kArya hotA hai usakA yathArtha karttA kauna hai ? apara pakSane paramAtmaprakAza gAthA 66 aura 78 ko upasthita kara yaha si karanekA prayatna kiyA hai ki jIvako sukha-duHkha ra naraka - nigoda Adi durgati denevAlA karma hI hai| AtmA to paMgu samAna hai| yaha na kahIM jAtA hai aura na AtA hai| tIna loka meM isa oko karma hI le jAtA hai aura karma hI le AtA hai| zAyada apara pakSa nimitta kartAkA yahI artha karatA hai aura isIko vaha apane pratakA samucita uttara mAnatA hai| kintu vaha vyavahArakA vaktavya hai ise apara pakSa bhUla jAtA hai / parakA samparka karane se jIvako kaisI gati hotI hai vaha ina vacanoM dvArA prasiddha kiyA gayA hai| yahA~ yaha smaraNa rakhane yogya bAta hai ki parakA samparka karanA aura na karanA isameM jovakI svatantratA hai / isameM usakI svatantratA haiM ki jaise koI puruSa yA strI apane Upara kirAsana tela DAlakara aura agni lagAkara jala mare / jo aisA karatA hai vaha niyamase marakara durgatikA pAtra hotA hai aura jo aisA nahIM karatA vaha marakara durgatikA pAtra nahIM hotaa| aisA hI inameM nimittanaimittika yoga hai / isI prakAra prakRtameM jAnanA caahie| paramAtmaprakAzake kartA isa saMsArI jIvako parake samparka karanekA kyA phala hai yaha dikhalAkara usase virata karanA cAhate haiN| yaha to hai ki yaha jIva parakA samparka karake naraka- nigodakA pAtra hotA hai aura apanA puruSArtha bhUlakara paMguke samAna banA rahatA hU~ / para isakA artha yaha nahIM ki vaha jIva parakA samparka to kare nahIM, phira bhI para drazya ise sukhI - dukhI yA naraka - nigoda AdikA pAtra banA deve / parakA samparka karane se jIvakA sukhI dukhI honA aura bAta hai aura parase yaha jIva sukhI-dukhI hotA hai, aisA mAnanA aura bAta hai| paramAtmaprakAza ke kartAne inameM se prathama vacanako dhyAna meM rakhakara hI 'appA paMguha' tathA 'kammai~ didadhaNacikkaNaI' ityAdi vacana 34 Page #63 -------------------------------------------------------------------------- ________________ zaMkA 1 aura usakA samAdhAna kahe hai / yadyapi saMmArI jIva parakA samparka karane ke phalasvarUna svayaM sukhI dukhI tathA narakA-nigoda Adi gatiyoMkA pAtra hotA hai / para yaha kArya jinaka sara kama hotA hai unakI mimitatA dikhalAne ke lie hI yaha kahA gayA hai ki AtmA paMgake samAna hai| bA na AtA hai aura na jAtA hai| vidhi hI tIna lokameM irA jovako le jAtA hai aura le AtA hai / ityAdi / yahA~ itanA vizeSa jAnanA cAhie ki paramAtmaprakAza dohA 66 meM AyA huA vidhi zabda jahA~ bApakarmakA.sUcaka hai vahA~ vaha paramAmAkI prAptike pratipakSabhata bhAvakamako bhI sUcita karatA hai| jaba isa jInyakI davya-garyAyasvarUpa jisa prakArako yogyatA hotI hai taba usakI usake anugAra hI pariNati hotI hai aura usameM nimitta hone yogya bAhya sAmagrI bhI umauke anakA milatI hai aisA hI vikAlAbAdhita niyama hai. isameM kahIM apavAda nahIM, tathA yadi parako lakSyakara pariNamana hotA hai to niyamase vibhAva pariNatiko utpatti hotI hai aura svabhAvako lakSyakara pariNamana hotA hai to niyamase svabhAva paryAyakI utpatti hotI hai| jovake saMsArI bane rahane aura mukti prApta karane ko yaha cAvI hai| isameM bhI kahIM koI apavAda nahIM / yahA~ parake samparka karataMtrA abhiprAya hI parako lakSyakara pariNamana karanA liyA hai| para vastu vibhAva pariNatimeM tabhI nimitta hotI hai jaba yaha jIna usako lakSyakara pariNamana karatA hai, anyathA samArI jIva kabhI bhI mukti prApta karanekA adhikArI nahIM ho sktaa| ataeva prakRtaga vahI samajhanA cAhie ki jaba vivakSita Travya apanA kArya karatA hai taba bAhya mAmagrI usameM yathAyogba nimita hotI hai| paramAtmaprakAzake ukta kathanakA yahI abhiprAya hai| samayasAra gAthA 278 va 272 ro bhI yahI siddha hotA hai| ukta gAthAoM meM yadyapi yaha kahA gayA hai ki jisa prakAra sphaTika maNi Apa zuddha hai, vaha lAlimA Adi rUpa svayaM nahIM pariNamatA hai| kintu vaha anya rakta Adi dravyoM dvArA lAlimArUpa pariNamAyA jAtA hai usI prakAra jJAnI Apa zuddha hai, vaha rAga Adi rUpa svayaM nahIM pariNamatA hai| kintu baha rAgAdirUpa doSoM dvArA rAgo kiyA jAtA hai / parantu isa kathanakA ThIka Azaya kyA hai isakA spaSTIkaraNa AcArya amRtacandrane 'na jAtu rAgAdi' ityAdi kalaza dvArA kiyA hai| isameM para padArthako nimitta na batalAkara parake saMgameM nimittatA sucita kI gaI hai / isase spaSTa vidita hotA hai ki AgamameM jahAM-jahA~ isa prakArakA kathana AtA hai ki jIvako karma sukha-dukha dete haiM, kama bar3e balavAn hai, ve ho ise narakAdi durgatiyoMge aura devAdi sugatiyoM meM le jAte haiM vahA~vahA~ ukta kathanakA yahI artha karanA cAhie ki jaba taka yaha jIva karmodayakI saMgati karatA hai taba taka ise maMgAra paribhramaNakA pAtra honA par3atA hai| vargIya jIvake sukha-dUpatrAdimeM nimitta hai isakA Azaya itamA hI hai / paramAtmaprakAzameM isI Agavako ina zabdoM meM vyakta kiyA gayA hai ki yaha jIva paMgu ke samAna hai| vaha na kahIM jAtA hai aura na AtA hai, karma hI ise tIna lokameM le jAtA hai aura le AtA hai Adi / AgamameM donoM prakArakA kathana upalabdha hotA hai| kahIM upAzanakI mukhyatAse kathana kiyA gayA hai aura kahIM nimitta vyavahArake yogya bAhya mAmagrIko mukhyatAse kayana kiyA gayA hai / jahA~ upAdAnakI mukhyatAse kathana kiyA gayA hai vahA~ use nizcara (vArya) kathana jAnanA cAhie aura jahA~ nimitta vyavahArake yogya bAhya sAmagrI kI mukhyatAsa kathana kiyA gayA hai vahA~ usa asadbhutamyavahAra (aparita) kathana jAnanA cAhie / zrI samayasAra gAthA 32 ko TokA nimitta vyavahArake yogya mohAdayako bhAvaka aura AtmAko bhAvya kahA gayA hai so usakA AzaSa itanA hI hai ki jaba taka yaha jAca mohodaya ke samparka meM ekatvabuddhi karatA rahatA hai tabhI taka mohodaya bhAtraka vyavahAra hotA hai aura AtmA bhAvya kahA jAtA hai| yadi aisA Page #64 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jayapura (khAniyA) tattvacarcA aura usakI samIkSA na mAnA jAya to satata mohodayake vidyamAna rahane ke kAraNa yaha AtmA bhedavijJAnake balase kabhI bhI bhAvyabhAvaka saMkara doSakA parihAra nahIM kara sakatA 1 isa prakAra ukta kathana dvArA AtmAkI svatantratAko akSuNNa banAye rakhA gayA hai| AtmA svayaM svatantrapane mohodayaro anuraMjita ho to hI mAhodaya raMjaka hai, anyathA nahIM, yaha ukta kathanakA tAtparya hai / samayasAra gAthA 198 meM bhI isI tathyako sUcita kiyA gayA hai ki jitane aMzameM jIva puruSArthahIna hokara karmodayalpa vipAse yukta hotA hai utana azameM jIvameM vibhAva bhAva hote haiM / ataH ye parake samparka meM hue haiM isalie inheM parabhAva bhI kahate hai aura ye AtmAke vibhAvarUpa bhAva honese svabhAvarUpa bhAvoMse bahirbhUta hai, isalie heya hai / yadi inameM isa jIvako heya buddhi ho jAya to parake samparkameM bhI heya buddhi ho jAya yaha tathya isa gAthA vArA sUcita kiyA gayA hai / spaSTa hai ki yahA~ bhI AtmAkI svatantratAko akSuNNa banAye rakhA gayA hai| karmodaya balapUrvaka ise vibhAvarUpa pariNamAtA hai yaha isakA Azaya nahIM hai / kintu jaba vaha jIva svayaM svatantratApUrvaka karmodavase yukta hotA hai taba niyamase vibhAvarUpa pariNamatA hai yaha ukta kathanakA tAtparya hai| samayasAra gAthA 199 kA bhI yahI Azaya hai / samayasAra mAthA 281 meM ukta kathanase bhinna koI dUsarI bAta kahI gaI ho aisA nahIM samajhanA caahie| jisako nirmita kara jo bhAva hotA hai, vaha usase jAyamAna huA hai aisA kahanA Agama paripATI hai jo mAtra kisa kAryameM kauna nimitta hai ise sUcita karaneke abhiprAyase hI AgamameM nirdiSTa kI gaI hai| vizeSa khulAsA hama pUrvameM hI kara Aye haiN| upAdAna meM honevAle vyApArako pRthak satAka bAhma sAmagrI trikAlameM nahIM kara sakatI isa tathyako to apara pakSa bhI svIkAra kareMgA / ataeva AtmAmeM utpanna honevAle rAga, dveSa aura moha karmodayase utpanna hote haiM aisA kahanA vyavahAra kathana hI to tthhregaa| ise paramArthabhUta (yathArtha) kathana to kisI bhI avasthAmeM nahIM mAnA jA sktaa| samayasAravI ukta gAthAoMmeM imI saraNiko lakSyameM raratakara ukta kathana kiyA gayA hai| tathA yahI Azaya unako TIkA dvArA bhI vyakta kiyA gayA hai| yadi apara pakSa nimitta vyabahArake yogya bAhya sAmagrI meM yathArtha kartRtvakI buddhikA tyAga kara de to pUre jinAgamakI saMgati baiTha jAya / vizeSu kimavikam / paJcAstikAya gAthA 131 kI TokApara hamane dRSTipAta kiyA hai| isameM moha tathA puNya-pApake yogya gubhAzubha bhAvoMkA nirdeza kiyA gayA hai aura sAtha hI ve virAko nimitta kara hote haiM maha bhI batalAyA gayA hai| paJcAstikAya gAthA 148 kA bhI yahI Azaya hai isa tathyako svayaM AcArya amRtacandra 'bahiraGgAtaraGgabandhakAraNAkhyAnametat-yaha bandhake bahiraGga aura antaraGga kAraNakA kathana hai' ina padoM dvArA svIkAra karate haiN| gAthA 150-151 meM to pratyakarmamokSake hetubhUta parama saMvararUparo bhAvamokSa ke svarUpakA vidhAna hai | gAthA 156 kI TIkAkA 'mohanIyodayAnuvRttivazAt' pada dhyAna dene yogya hai / isase spaSTa jJAta hotA hai ki jaba yaha jIva mohanIyake udayakA anuvartana karatA hai tabhI yaha usase ramjita upayogavAlA hotA hai aura tabhI yaha para dravyameM zubha yA azubha bhAvako dhAraNa karatA hai| isa prakAra samayasAra aura paJcAstikAyake ukta ullekhose usI tathyakI puSTi hotI hai jisakA hama pUrva meM nirdeza kara mAye haiN| bAhA sAmagrI dUsareko balAt anyathA pariNamAtI hai yaha uksa vacanoMkA ASAya nahIM hai, jaisA ki apara pakSa una vacanoM dvArA phalita karanA cAhatA hai| paramAtmaprakAzake ullekhoMkA Azama kyA hai isakI carcA hama pUrvameM hI vistArake sAtha kara Aye haiM / mUlArAdhanA gA0 1621 tathA svAmikArtikeyAnuprekSA mAthA 211 kA bhI Azaya pUrvokta kathanase bhinna Page #65 -------------------------------------------------------------------------- ________________ zaMkA 1 aura usakA samAdhAna / nahIM hai / mUlArAdhanAmeM 'kammAI baliyAI' yaha gAthA usa prasaMgameM AI hai jaba niryApakAcArya kSapakako apanI samAdhimeM dA karane ke abhiprAyase karmakI balavattA batalA rahe haiM aura sAtha hI usameM anurajAyamAna na hokara samatAbhAva dhAraNa karane kI preraNA de rahe haiM / yaha to hai ki jisa samaya jisa karmakA udaya-udIraNA hotI hai usa samaya AtmA svayaM usake anurUpa pariNAmakA kartA banatA hai, kyoMki apane upAdAnake sAtha usa pariNAmakI jisa prakAra antarvyApti hai usI prakAra usa kake udayake sAtha usako bAhya vyApti hai| phira bhI AcArya ne yahAM para karmodayakI balavattA batalAkara usameM anaraMjAyamAna na honekI preraNA isalie dI hai ki jisase yaha AtmA apanI svatantratAke bhAvapUrvaka karmodayako nimittakara honevAle bhAvoMmeM apaneko Avara na kiye rhe| svAbhikArtikeyAnuprekSA gAthA 211 dvArA pudgala drazyakI jisa zaktikA nirdeza kiyA hai usakA Azaya itanA hI hai ki jaba yaha jIva kevalajJAnave abhAvarUpase pariNamatA hai taba kevalajJAnAvaraNa vyakarmakA udaya usameM nimitta hotA hai / yadi aisA na mAnA jAya aura pudagala vyakI sarvakAla yaha zakti mAnI jAya ki vaha kevalajJAna svabhAvakA sarvadA vinAza karanekI sAmarthya rakhatA hai to koI bhI jIva kevalajJAnI nahIM ho sakatA / spaSTa hai ki ukta vacana dvArA AcArya padamala dravyakI kevalajJAnAvaraNarUpa usa paryAyakI udamazaktikA nirdeza kiyA hai jisako nimittakara jISa kevalajJAna svabhAvarUpase svayaM nahIM pariNamatA / aisA hI inameM nimitta-naimittika yoga hai ki jaba yaha jIva kevalajJAnarUparI nahIM pariNamatA taba usameM kevalajJAnAvaraNakA udaya rAhaja nimitta hotA hai / imIko vyavahAranAyase yoM kahA jAtA hai ki kevalazAnAvaraNake udayake kAraNa isa jIvake kevalajJAnakA ghAta hotA hai| svAmikAtikayAnuprekSAkA yaha upakAra prakaraNa hai / usI prasaMgase ukta gAthA AI hai, ataeva prakaraNako dhyAnameM chakara usake hArdako grahaNa karanA cAhie / zaMkA ke dvitIya uttarama svA0 kA a0 gAthA 319 ke AdhArase jo hamane yaha likhA ki zubhAzubha karma jIvakA upakAra yA apakAra karate haiM to yaha kathana zubhAzubha kramaka udayake sAtha jIvake upakAra yA apakArako bAdha vyAptiko dhyAnameM rakhakara hI kiyA gayA hai / isa jIvako koI lakSmI detA hai mA koI upakAra karatA hai yaha prazna hai / imI praznakA samAdhAna gAthA 319 me karate hue batalAyA hai ki lokameM isa jIvako na to koI lakSmI detA hai aura na anya koI upakAra hI karatA hai / kintu upakAra yA apakAra jo bhI kucha hotA hai vaha saba zubhAzubha karmako nimitta vara hotA hai| yaha AcArya vacana hai / irA dvArA do bAteM spaSTa kI gaI hai| pUrvAdhaM dvArA to jo manuSya yaha mAnate hai ki 'amuka devI-devatA Adise mujhe lakSmI prApta hogo yA merI amuka Apatti Tala jAyegI' usakA niSedha yaha kaha kara kiyA gayA hai ki lokama' jo kucha bhI hotA hai vaha zubhAzubha karbhaka udayako nimitta kara hI hotA hai / bAhya sAmagrI ke milAnekI ghintAmeM AramavaMcanA kyoM karatA hai ? anuphUla bAhma sAmagrI ho aura apAbha kamakA udaya ho to bAhya sAmagrIse kyA lAbha ? usakA honA aura na honA barAbara hai / tathA vArA yaha sUcita kiyA gayA hai ki zubhAzubha karma tarI karaNIkA phala hai, isalie jaisI tUM karaNI usIke anurUpa karmabandha hogA aura uttara kAlameM usakA phala bhI usIke anurUpa milegaa| ataeva tUM apanI karaNIkI ora dhyAna da / zubhAzubha karma to usakAra-apakArama nimittamAtra hai, vastuta: unakA kartA to tUM svayaM hai / yaha naya vacana hai; isa samajhakara yathArthako grahaNa karanA prasyeka satpuruSakA kartavya hai / anyathA zubhAzubha karmakA sahabhAva sadA rahalese kabhI bhI yaha jIva usase mukta na ho skegaa| Page #66 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jayapura (khAniyA) tattvacarcA aura usakI samIkSA jise upakAra kahate haiM vaha bhI mAnyatAkA phala hai aura jise apakAra kahate haiM vaha bhI mAnyatAkA phala hai / yaha saMyogI avasthA hai / ata eva jisake saMyogameM isake honekA niyama hai unakA jJAna isa vacana dvArA karAyA gayA hai| itanA hI Azaya isa gAthAkA lenA caahie| hamane zaMkA 5 ke apane dUsare uttarameM jo kucha bhI likhA hai, isI Azayako dhyAname rakhakara likhA hai| ataeva isa parase anya Azaya phalita karanA ucita nahIM hai| prazna 16 ke prathama uttarameM hamane moha, rAma, dveSa Adi jina Agantuka bhAvoMkA nirdeza kiyA hai usakA Azaya yaha nahIM ki ve jIvake svayaMkRta bhAva nahIM haiN| jIva hI svayaM bAdhya sAmagrIma iSTAniSTa yA ekatva vRddhi kara una bhALarUpa pariNamatA hai, isalie ve jIvake hI pariNAma hai / isI tathyako dhyAna meM rakhakara AcArya kundakundane prabacanasArameM yaha vacana kahA hai-- jIvo pariNamadi jadA suheNa asuheNa vA suho asuho / suddheNa tadA suddho harvAda hi pariNAmasabbhAvo // 9 // aisA isa jIvakA pariNAmasvabhAva hai ki jaba yaha zubha yA azubharUpase pariNamatA hai saba zubha yA azubha hotA hai aura jaba zuddharUpale pariNamatA hai taba zubha hotA hai / / 9 // phira bhI moha, rAga, dveSa Adi bhAvoMko AgamameM jo Agantuka kahA gayA hai usakA kAraNa itanA hI hai ki ve bhAva svabhAbake lakSyase na hokara parake lakSyase hote haiN| hai ve jobake hI bhAva aura jIva hI svayaM svataMtra kartA hokara unheM utpanna karatA hai, para ve parake lakSyase utpanna hote haiM, isalie unheM Agantuka kahA gayA hai yaha ukta kayanakA tAtparya hai| isa prakAra apara pakSane apane pakSa ke samarthanameM yahA~ taka jilane bhI Agama pramANa diye haiM unase yaha to trikAlameM siddha nahI hotA ki anya dravya tabhinna anya vyake kAryakA vAstavika kartA hotA hai| kintu unase yahI siddha hotA hai ki pratyeka dravya svayaM upAdAna hokara apanA kArya karatA hai aura usake yogya bAhya sAmagrI usameM nimitta hotI hai| samayasAra gAthA 278-979 kA kyA Azaya hai isakA vizeSa khulAsA hama pUrvameM hI kara Aye haiN| eka jIva hI kyA, pratyeka dravya svayaM pariNamana svabhAvavAlA hai, ataeva jisa bhAvarUpa vaha pariNamatA hai usakA karttA vaha svayaM hotA hai| pariNamana karanevAlA, pariNAma aura pariNamana kriyA meM tInoM bastupanevI apekSA eka hai, bhinna-bhinna nahIM, isa liye jaba jo pariNAma utpanna hotA hai usarUpa vaha svayaM pariNama jAtA hai, isameM anyakA kucha bhI hastakSepa nahIM / rAga, veSa Adi bhAva kramadiyake dvArA kiye jAte haiM. yaha vyavahAra kathana hai| karmakA udaya karmameM hotA hai aura jIvakA pariNAma jIvameM hotA hai aigI do kriyAe~ aura do pariNAma donoM dravyoM meM eka kAlameM hote hai, isalie karmodayameM nimitta vyavahAra kiyA jAtA hai aura isI nimitta vyavahArako lakSyameM rakhakara yaha kahA jAtA hai ki isane ise kiyA / yaha usI prakArakA upacAra vacana hai jaise miTTI dhar3ako ghIkA bar3A kahanA upacAra pacana hai / tabhI to mAcArya kundakundane samayasAra gAMthA 107 meM aise kathanako vyavahAranayakA vaktavya kahA hai| 1. adhyAtma meM rAgAdhiko podgalika batalAnekA kAraNa samayasAra 50 se 56 taka kI gAthAoMmeM rAgAdikako jo paudgalika batalAyA hai usakA Azaya yaha nahIM ki unakA vAstavika karmA pudgala hai, jIva nahIM; yA ve jIvake bhAva na hokara pudgalakI paryAya hai / Page #67 -------------------------------------------------------------------------- ________________ zaMkA 1 aura usakA samAdhAna hai to ve jIvake hI bhAva aura svayaM jIva hI unheM utpanna karatA hai| unakI utpattimeM pudgala aNumAtra bhI vyApAra nahIM karatA, kyoMki eka vyako pariNAma kriyAko dumarA drazca trikAlameM nahIM kara sakatA, anyathA tanmayapanekA prasaMga honese donoM dravyoM meM ekatA prApta hotI hai / / samayasAra gAthA 99 1, yA do kriyAoMkA kartA eka dravyako svIkAra karanA par3atA hai / mamayarAAra gAthA 85 } / kintu aisA mAnanA jinAjAke viruddha hai| jinAzA yaha hai-- jo jamhi guNe davve so aNNamhi du Na saMkamadi dabane / so aNNamasaMkato kaha taM pariNAmae davvaM / / 103 / / jo vastu jisa dravya aura guNameM vartatI hai va anya dravya aura guNameM saMkramaNako nahIM prApta hotI, anyarUpase saMkramaNako nahIM prApta hotI huI vaha anya vastuko kaise pariNamA sakatI hai, arthAt nahIM pariNamA sakatI // 13 // aisI avasthAmeM jIva meM hone vAle moha, rAga aura dveSa Adi bhASa azuddha nizcayanayako apekSA vicAra karanepara jIva hI hai| yaha kathana pathArtha hai, isameM aNumAtra bhI sandeha mhiiN| isI tathyako dhyAnameM rakhakara upasa' gAthAoMkI (50-56) TIkAme AcArya janasenane azuddha paryAyAdhika nizcayanayakI apekSA unheM jIva svarUpa hI svIkAra kiyA hai| itanA hI nahIM, kartA-karma adhikAra gAthA 88 meM svayaM AcArya kundakunda unheM jIva bhAvarUpase svIkAra karo haiM / isI tathyako AcArya amRtacandra ne ukta gAthAko TIkAmeM ina zabdoM meM svIkAra kiyA hai yastu mithyAdarzanamajJAnamaviratirityAdi jIvaH sa mUrtAtpudgalakarmaNo'nyazcaitanyapariNAmasya vikAraH ||88|| aura jo mithyAdarzana, ajJAna, bhavi rati Adi jIva hai ve mRrtIka mudgalakarmase anya caitanya pariNAmake vikAra haiM // 8 // isa prakAra ukta vivecanase yaha bhalI-bhAMti siddha ho jAtA hai ki moha, rAga, dveSa Adi bhAva jIvake hI hai / 'svatantra: kartA isa niyamake anusAra svayaM jIna ho Apa vartA hokara unarUpa pariNamatA hai| phira bhI samayasArameM unheM paudagalika isalie nahIM kahA ki verUpa, rama, gandha aura sparzastra rUpa hai yA padgala Apa kartA banakara janarUpa pariNamatA hai| unheM paudgalika kahanekA kAraNa anya hai| bAta yaha hai ki parama pArijAmika bhAvako grahaNa karaneyAle zuddha nizcayanayake viSayabhUta ciccamatkAra jJAyamasvarUpa AtmAke lakSyase utpanna huI AtmAnubhUtimeM unakA bhAna nahIM hotA, isalie ve rAgAdibhAva jIvake nahIM aisA mamavasAra 50 se 56 takakI gAthAoMmeM kahA gayA hai| isI tathyako spaSTa karate hue ukta gAthAoMkI TIkAmeM AcArya amRtacandra likhate hai yaH prItirUpo rAgaH sa sarvo'pi nAsti jIvasya, pudgaladravyapariNAmamayatve satyanubhUtebhinnasvAt / yo'prItirUpo dveSaH sa saM'pi nAsti jIvasya, pudgalaMdravyapariNAmamayatvaM satyanubhUtebhinnasvAt / yastatvApratipattirUpo mohaH sa sarvo'pi nAsti jIvasya, pudgaladravyapariNAmamayarabe stynubhuutebhinntvaat| jo prItirUpa rAga hai yaha saI hI jIvakA nahIM hai, kyoMki pudgala dravyake pariNAmarUpa honese vaha AtmAnubhUtise bhinna hai / jo aprItirUpa dveSa hai vaha sarva hI jAvakA nahIM hai, kyoMki pudgaladravya ke pariNAma Page #68 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jayapura (khAniyA) tattvacarcA aura usakI samIkSA rUpa honese vaha AtmAnubhUtise bhinna hai / jo tattvoMkI apratipattirUpa moha hai vaha sarva hI jIvakA nahIM hai, kyoMki pudgaladrajyake pariNAmarUpa honese vaha AtmAnubhUtise minna hai| AgamameM dravyAthikanayake jitane bheva niviSTa kiye gaye hai unameM eka paramabhAvagrAhaka dravyAthikanama bhI hai / isake viSayakA nirdeza karate hue AlApapatimeM likhA hai-- paramabhAvanAhakadravyAthiko yathA-jJAnasvarUpa aatmaa| AtmA jJAnasvarUpa hai ise svIkAra karanevAlA paramabhAvagrAhaka dravyAthikanaya hai| isI tathyako nayana krAdisaMgrahameM ina zabdoM meM vyakta kiyA hai gelai davvasahAvaM asukha-suddhovayAraparicattaM / so paramabhAvagAhI gAyabvo siddhikAmeNa ||199 / / * jo azuddha, zuddha aura upacarita bhAvoMse rahita dravyasvabhAvako grahaNa karatA hai use siddhi (mukti) ke ika bhazya jIvoM dvArA paramabhAvanAhI dravyArthikanaya jAnanA cAhie / / 199 // tAtparya yaha hai ki mokSamArgameM azuddha, zuddha aura upacarita bhAvoMko gauNakara eka trikAlI jJAyaka svabhAva AtmA hI Azraya karane yogya batalAyA gayA hai| jo Asanna bhavya jIva aise abheda svarUpa AtmAko lAkara (dhyeya banAkara) tanmaya hokara pariNamatA hai use jo AtmAnubhUti hotI hai use usa kAla meM rAgAnubhUti trikAlameM nahIM hotii| yahI kAraNa hai ki samayasArako ukta gAthAoM dvArA ye rAmAdi bhAva jIvake nahIM haiM yaha kahA gayA hai| isa prakAra ye rAgAdi bhAva jIvake nahIM hai isa tathyakA sakAraNa jJAna ho jAne para bhI inheM paudgalika kahanekA kAraNa kyA hai yaha jAna lenA Avazyaka hai / yaha to sabhI mumukSu jAnate hai ki jise jinAgamameM midhyAdarzana yA moha kahA gayA hai usakA phala sva-parameM ekatvabuddhike sivAya anya kucha bhI nahIM hai aura jise rAga-dveSa kahA gayA hai usakA phala bhI parameM iSTAniSTa bujike sivAya anya kucha bhI nahIM hai| yataH parake saMyogameM ekalva buddhi tathA iSTAniSTa buddhi isa jIvake anAdi kAlase hotI A rahI hai| isakA kartA maha jIva svayaM hai| para padArtha isakA kartA nahIM / parakA saMyoga banA rahe phira bhI yaha jIva usake Azrayase ekatvanuddhi yA iSTAniSTa buddhi na kare yaha to haiM / kintu parapadArtha svayaM kartA bana kara isa (jIba) meM ekatva bRddhi yA iSTAniSTa buddhi utpanna kara de yaha trikAlameM sambhava nahIM hai| vataH ukta prakArakI ekatvabuddhi yA iSTAniSTa buddhi pudgalakI vividha prakArako racanAkA Alambana karanese hotI hai, anyathA nahIM hotI, yahI kAraNa hai ki adhyAtmameM moha, rAga aura dveSa Adi bhAvoMko paudgalika kahA gayA hai / yaha vastusthiti hai / mokSamArgameM Alambana yA dhyeyakI dRSTise moha, saga aura dveSameM nijasva buddhi karanekA to niSedha hai hii| jeyake karaNa (jJeyako) maiM jAnatA hU~ isa prakArake vikalpakA bhI niSedha hai| itanA hI kyoM ? samyagdarzanAdi svabhAva bhAva merA svarUpa hai, inheM Alambana banAnese mujhameM mokSamArgakA prakAza hokara muktikI prApti hogI airo vikalpakA bhI niSedha hai, kyoMki jahA~ taka vikalpabuddhi hai vahA~ taka rAga kI cAratArthatA hai| jJAyaka svabhAva AsmAke abalambanase tanmaya pariNamana dvArA jo samyagdarzanAdirUpa zuddhi utpanna hotI hai, tanmaya AtmAkI anubhUti manya vastu hai aura bheda-juddhi dvArA utpanna huI vikalpAnubhUti anya vastu hai| yaha rAgAnubhUti hI hai, AtmAnubhUti nahIM / AcArya kahate hai ki jabataka avalambana ( paMtha ) nirvikalpa nahIM hogA tabataka nirvikalpa anubhUtiphA honA asambhava hai / yahI Page #69 -------------------------------------------------------------------------- ________________ zaMkA 1 aura usakA samAdhAna kAraNa hai ki mokSamArgakI dRSTise sabhI prakArake vyavahArako goNakara ekamAtra nizcamasvarUpa jJAyaka AtmAke avalambana karanekA upadeza diyA gayA hai| isI tathyako spaSTa karate hue samayasAra bAlazameM kahA bhI hai sarvatrAdhyavasAnamevamakhilaM tyAjyaM yaduktaM jinastanmanye vyavahAra eka nikhilo'pyanyAzritastyAjitaH / samyak nizcayamekameva tadamI niSkampamAkramya ki zukhajJAnaghane mahimni na nije badhnanti santo dhRtim / / 13 / / sarva vastuoMmeM jo adhyavasAna hote haiM ve saba jinendra devane pUrvokta rItise tyAgane yogya kahe hai, isalie hama yaha mAnate haiM ki jinendradeva ne anyake Azrayase honevAle samasta vyavahAra chur3AyA hai / taba phira, ye satpuruSa eka samyaka nizcayako hI nicalatayA aGgIkAra karake zuddha jJAnaghanasvarUpa nija mahimAme sthiratA kyoM dhAraNa nahIM karate? isa prakAra itane vivecanase yaha kA ho jAtA haika vAlA samAdiko utpADa tayA pudagalakA Alambana karane se hI hotI hai, svabhAvakA Alambana karanese nahIM hotI, isalie to unheM adhyAtmameM paudgalika kahA gayA hai| pudgala Apa kartA hokara unheM utpanna karatA hai yA ve pudgalakI paryAya hai, isalie unheM paudgalika nahIM kahA gayA hai / isa apekSA vicAra karanepara to jIva Apa aparAnI hokara unheM utpanna karatA hai aura Apa sanmaya hokara moha, rAga, dveSa AdirUpa pariNamatA hai, isalie ciDikAra hI haiM / phira bhI jJAyaka svabhAva AtmAke avalambana vArA utpanna huI AramAnubhUtimeM unakA prakAdhA nahIM hotA, isalie usase bhinna hone ke kAraNa vyavahAranayase unheM jIvakA kahA gayA hai| isa prakAra samayasArakI ukta gAthAoMmeM varNAdike samAna rAgAdiko kyoM to paudgalika kahA gayA hai aura kyoM ce vyavahAranayase jIyake kahe gaye hai isakA saMkSepameM vicAra kiyaa| 2. samayasAra gAyA 68 ko TIkAkA Azaya aba samayasAra gAthA 68 kI TIkApara vicAra karate haiM / isameM 'kAraNake anusAra kArya hotA hai / jaise jIpUrvaka utpanna hue jo jau hI haiM / ' isa nyAyake anusAra guNasthAna yA rAgAdi bhAvoMko paudgalika siddha kiyA gayA hai / isaparase apara pakSa nizcayanayase unheM podgalika svIkAra karatA hai / kintu apara pakSa madi pudgala Apa kartA hokara unheM utpanna karatA hai, isalie ve nida cayanamase podgalika hai mA pudgalake sabhAna rUpa, rasa, gandha aura sparzavAle hone ke kAraNa nizcayanayase ye paudgalika haiM aisA mAnatA ho to usakA donoM prakArakA mAnanA sarvathA Agamaviruddha hai, kyoMki parake avalambanasa utpanna hue ve jIvake hI cidvikAra haiM aura jIvane Apa kartA hokara unheM utpanna kiyA hai / ataeva azuddha paryAyAthikanayase ve jIva hI hai| isI tathyako spaSTa karate hue AcArya jayasena ukta gAthAkI TIkA likhate haiM yadyapyazuddhanizcayena cetanAni tathApi zuddhanizcayena nityaM sarvakAlamacetanAni / azuddhanizcayastu vastuto yadyapi dravyakarmApekSayAbhyantararAgAdayazcetanA iti matvA nizcayasaMjJAM labhate tathApi zuddhanizcayApekSayA vyavahAra ev|| guNasthAna yadyapi azuddha nizcayanayase cetana haiM tathApi zuddha nizcayanayase nitya-sarvakAla acetana hai / dravpakarmakI apekSA Abhyantara rAgAdika cetana hai aisA mAnakara yadyapi anuna nizcaya vAstavamai nizcama saMjJAko prApta hotA hai tathApi zuddha nizcayakI apekSA vaha vyavahAra hI hai / Page #70 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jayapura (khAniyA) tatvacarcA aura usakI samIkSA isa prakAra ukta kathana se yaha bilakula spaSTa ho jAtA hai ki mohanIya karmake udayako Alambana ( nimitta ) kara jo guNasthAna yA rAgAdi hote haiM ve azuddha nizcayanayako apekSA jIva ho haiM / yahA~ jo unheM jIva honekA niSedha kara acetana kahA hai vaha zuddha nizcayanayakI apekSA hI kahA hai| tAtparya yaha hai ki (1) trikAlI jJAyaka svabhAva AtmA ke avalambanase utpanna huI mAtmAnubhUti meM guNasthAnabhAva yA rAgAdibhAvakA prakAza dRSTigocara nahIM hotA / ( 2 ) the pudgalAdi paradravyakA avalambana karanese utpanna hone ke kAraNa zuddha caitanya prakAza svarUpa na hokara cidvikAra svarUpa hai ataeva acetana haiM tathA (3) unakI jIvake sAtha kAlika vyApti nahIM pAI jAtI, isalie zuddha nizcayanayakI apekSA ve jIva nahIM haiM, ataeva pauga lika haiM / aisA adhyAtma paramAgamameM kahA gayA hai| yaha jIva anAdi kAlase svako bhUlakara parakA avalambana karatA A rahA hai aura parake avalambana se utpanna cihnikAroMmeM upAdeya vRddhi karatA jA rahA hai, inameM heya buddhikara unase virata karanA ukta kathana prayojana hai| yahI kAraNa hai ki kartA-karma adhikAra meM rAgAdi bhAvoM kA kartA svatantrapane svayaM jIva hI hai yaha batalAkara bhI jIvAjIvAdhikAra meM parakA abalambana karanese [ya] honeke kAraNa unameM parabuddhi karAI gaI hai / AzA hai apara pakSa samayasAra gAyA 68 kI TokAse yahI tAtparya grahaNa karegA, na ki yaha ki pudgala svayaM svatantratayA Apa kartA hokara una guNasthAna yA rAgAdiko karatA hai, isalie yahA~ unheM paudgalika kahA gayA hai / samayasAra gAthA 113 116 meM bhI yahI Azaya vyakta kiyA gayA hai| yadi apara pakSa nimittanaimilikabhAva aura kartA karmabhAva meM nihita abhiprAyako hRdayaGgama karanekA prayatna kare to use vastusthitiko samajhane meM dera na lage / 42 3. pharmodaya jIvako antaraMga yogyatAkA sUcaka hai, jIvabhAvakA kartA nahIM Age apara pakSane 'anya kAraNoM aura karmodaya rUpa kAraNoMmeM maulika antara hai, kyoMki bAhya sAmagrI aura antaragakI yogyatA milane para kArya hotA hai| kintu ghAtiyA karmodayake sAtha aisI bAta nahIM hai, yaha to antaraMga yogyatAkA sUcaka haiM | yaha vacana likhakara apane isa vakta kI puSTi meM apanI (paM0 phUlacandra zAstrIkI) karmagraMtha pu0 6 kI prastAvanA pu0 44 kA kucha aMza uddhRta kiyA hai / hameM isa bAtakI prasannatA hai ki apara pakSane apane ukta kathana dvArA ghAtiyA karmodayako jIvakI antaraMga yogyatAkA sUcaka svIkAra kara liyA hai| isase yaha sutarAM phalita ho jAtA hai ki saMsArI jIna karma aura jIvake anyonyAvagAharUpa saMyoga kAlameM svayaM kartA hokara apane ajJAnAdirUpa kAryako karatA hai aura karmodaya karttA na hokara mAtra usakA sUcaka hotA hai / isIko jIvake ajJAnAdi bhAvoMmeM karmodayakI nimittatA kahI gaI hai| hamAre jisa vacanako yahA~ pramANarUpameM upasthita kiyA gayA hai usakA bhI yahI Azaya hai / kintu apara pakSane hamAre ukta vacanoM ko uddhRta karate hue 'ataH karmakA sthAna bAhya sAmagrI nahIM le sakatI / ' isake bAda ukta ullekhake isa anako to chor3a diyA hai. 'phira bhI antaraMga meM yogyatA ke rahate hue bAhya sAmagrIke milanepara nyUnAdhika pramANa meM kArya to hotA hI hai isalie nimittoMkI parigaNanAmeM bAhya sAmagrI kI bhI ginatI ho jAtI hai / para yaha paramparA nimitta hai, isalie isakI parigaNanA nokarmake sthAnameM kI gaI haiM / ' aura isake sthAna meM hamAre vaktavya ke rUpa meM apane isa vanako sammilita kara diyA hai Page #71 -------------------------------------------------------------------------- ________________ zaMkA 1 aura usakA samAdhAna 'ataH karmake nimittase jIvako vividha prakArako avasthA hotI hai aura jIvameM aisI yogyatA AH / aba hamAre aura apara pakSave. ukta ullekhake AdhAragara jaba akAlamaraNakA vicAra karate haiM to vidita hotA hai ki jaba jaba AtmAmeM manuSyAdi eka paryAyake vyayako aura devAdirUpa dUsarI paryAyake utpAdako antaraMga yogyatA hotI hai taba taba viSabhakSaNa, giripAta AdibAhya sAmagrI tathA manuSyAdi Ayu. kA vyaya aura devAdi AyukA udaya usakI sUcaka hotI hai aura aisI avasthAmeM AtmA svayaM apanI manuSyAdi paryAyakA vyaya kara devAdi paryAvarUpase utpanna hotA hai| spaSTa hai ki eka paryAyake vyaya aura dUsarI paryAyake utpAdarUpa upAdAna yogyatAke kAlakI apekSA vicAra karane para maraNa kI kAlamaraNa saMjJA hai aura isako goNakara anya karma tathA nokarmarUpa sUcaka sAmagrIkI apekSA vicAra karane para usI maraNavI akAlamaraNa saMjJA hai| yaha vastusthiti hai jo apara pakSake ukta vaktavyase bhI phalita hotI hai| hameM AzA hai ki apara eza apane vaktavya 'kintu cAtiyA kamodayake sAtha aisI bAta nahIM hai, vaha to antaraMga yogyatAkA sUcaka hai|' isa baccanako dhyAna meM rakhakara sarvatra kArya-kAraNabhAvakA nirNaya kregaa| 4. prastuta pratizaMkAmeM uhilakhita anya uddharaNoMkA spaSTIkaraNa aba prastuta pratizaMkAmeM uddhRta una ullekhoMpara vicAra karate hai jinheM apara pakSa apane pakSake samarthanameM samajhatA hai / unameMse prathama ullekha iSTopadezakA zloka 7 hai / isameM moha arthAt mithyAdarzanase sampRkta huA jJAna apane svabhAvako nahIM prApta karatA hai yaha kahA gayA hai aura usakI puSTimeM 'madanakodravako nimitta kara matta huJA puruSa padArthoMkA ThIka-ThIka jAna nahIM kara paataa|' yaha dRSTAnta diyA gayA hai| dUsarA ullekha samayasAra kalaza 110 kA tIsarA caraNa hai| isameM batalAyA hai ki AtmAmeM apanI puruSArthahInatAke kAraNa jo karma (bhAva kama) pragaTa hotA hai yaha naye karmabandhakA hetu (nimitta) hai| tIsarA ullekha paMcAdhyAyI pR0 159 ke vidoSArthakA hai| isameM karmako nimittatAko svIkAra kara vyavahAra kartArUpase usakA ullekha karake mana, vANI aura zvAsocchvAsake prati jIvakA bhI vyabahAra kartA rUpase ullekha kiyA gayA hai| cauthA ullekha iSTopadeza zloka 31 kI saMskRta TokAse ukta kiyA gayA hai| isameM kahIM (apane pariNAmavizeSameM) karmako aura kahIM (apane pariNAmavizeSameM) jIvako balavattA svIkAra kI gaI hai / pA~cayAM ullekha tattvArthabArtikakA hai / isameM jIvake caturgatiparibhramaNameM karmodayakI hetutA aura usakI vizrAntimeM karmaka udayAmAvako heturUpase svIkAra kiyA gayA hai| chaThA ullekha upAsakAdhyayanakA hai| isameM vyavahAranayase jIva aura karmako paraspara preraka batalAyA gayA hai / isakI puSTi nau aura nAviko dRSTAnta dvArA kI gaI hai| sAtavAM uddharaNa bhI upAsakAdhyayanakA hI hai| isameM agnike saMyogako nimitta kara garama hae jalave dRSTAnta dvArA karmako nimitta kara jIva meM saMkleza bhAvako svIkAra kiyA gayA hai| AyA udAharaNa AtmAnuzAsanakA hai / isameM vyavahAranayase kamako brahmA batalA kara saMsAra-paripATI usakA phala batalAyA gayA hai| Page #72 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jayapura (khAniyA) tattvacarcA aura usakI samIkSA apane pakSake samarthanameM apara pakSane meM ATha pramANa upasthita kiye hai| ina saba dvArA kisa kAryameM kauna kisa rUpameM nimitta hai isakA vyavahAranayase nirdeza kiyA gayA hai| isako spaSTa rUpase samajhane ke liye samayasArakA vaha vacana paryApta hai jaha rAyA vavahArA dosagaNuppAdago ti aalvido| taha jIvo bavahArA dabaguNuppAdago bhaNido / / 108 / / jisa prakAra rAjA vyavahArase prajAke doSa-muNakA utpAdaka kahA gayA hai usI prakAra jIva vyavahArase pudgala dravyake guNoMkA utpAdaka kahA gayA hai / / 108 // Azaya yaha hai ki yathArthameM pratyeka dravya apanA kArya svayaM karatA hai aura anya bAhya sAmagrI usameM nimitta hotI hai / phira bhI lokameM nimitta vyavahArake yogya bAhya sAmagrIko apekSA yaha kahA jAtA hai ki'isane yaha kArya kiyA / ' pUrvameM apara pakSane jo ATha Agama pramANa upasthita kiye hai ve saba vyavahAranayake vacana hai, ataH una dvArA yahI sUcita kiyA gayA hai ki kisa kAryameM kauna nimitta hai| pratyeka kAryameM upAdAna aura nimisa vyavahArake yogya bAhya sAmagrIkI yuti nivamase hotI hai isameM mandeha nahIM / parantu upAdAna jaise apane kArya meM svayaM vyApAradAna hotA hai vaise Ahya sAmagrI usake kArya meM vyApArabAna nahIM hotI yaha siddhAnta hai / ise hudayaMgama karake yathArthakA nirNaya karanA cAhie / isI tathyako spaSTa karate hue puruSArthasiddhathupAyameM kahA hai jIvakRtaM pariNAma nimittamAtraM prapadya punaramye / svayameva pariNamante'tra pudgalAH karmabhAvena / / 12 / / jIvake dvArA kiye gaye pariNAmako nimittamAna karake usase bhinna pug2ala svayaM hI karbharUpase pariNama jAte haiM / / 12 / / yahA~ 'jIvakRta' aura 'svayameva' ye donoM pada dhyAna dene yogya hai / jIvake rAga-dveSa Adi pariNAmoMkI utpatti meM yadyapi karmodaya nimitta hai phira bhI unheM jIvakRta kahA jAtA hai| isase spaSTa vidita hotA hai ki jisa dravyameM jo kArya hotA hai usakA mukhya (nizcaya-yathArtha) kA vahI dravya hotA hai, nimitta vyavahArake yogya bAhya sAmagrI nahIM / jaro kA RhnA upacAra kathana hai| jisa dranAmeM jo kArya hotA hai usakA mukhya kA vaha dravya to hai hI, sAtha hI vaha paranirapekSa hokara hI use karatA hai yaha 'svayameva' pakSse sUcita hotA hai / prastuta pratizaMkAmeM apara pakSane karmodanako jIvako Antarika yogyatAkA sUcaka svIkAra kara liyA hai, ataH isase bhI ukta kathanakI hI puSTi hotI hai / spaSTa hai ki ukta AThoM mAgama pramANa apara pakSake vicAroM ke samarthaka na hokara samayasArake uksa kathanakA hI samarthana karate haiM / ataeva unase hamAre vicAroMkI hI puSTi hotI hai| ___apara pakSane ina pramANoMmeM eka pramANa 'kattha vi balio jIvo' yaha vacana bhI upasthita kiyA hai aura isako utthAnikAmeM likhA hai ki-'jaba jIva balavAn hotA hai to vaha apanA kalyANa kara sakatA hai|' yahA~ vicAra yaha karanA hai ki aisI avasthAmai jIva svayaM apanA kalyANa karatA hai yA bAhya sAmagrI dvArA usakA kalyANa hotA hai| yadi bAdha sAmagrI dvArA usakA kalyANa hotA hai yaha mAnA jAma to 'jIva apanA kalyANa kara sakatA hai aisA likhanA nirarthaka hai aura yadi vaha svayaM apanA kalmANa kara letA hai yaha Page #73 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 45 zaMkA aura usakA samAdhAna mAnA jAya to pratyeka kArya anyake dvArA hotA hai yaha likhanA nirarthaka ho jAtA hai / prakRtameM ina do vikalpoMke sivAya tIsarA vikalpa to svIkAra kiyA hI nahIM jA sakatA, kyoMki usake svIkAra karane para bAhya sAmagrI akiMcitkara mAnanI par3atI hai| ataeva 'kattha vi balio' ityAdi vacanako vyavahAranayakA kathana hI jAnanA cAhie jo kramako balavattAmeM jIvakI puruSArtha hInatAko aura karmakI hInatAmai jIvako utkRSTa puruSArthatAko sUcita karatA hai / spaSTa hai ki ukta kathanase yaha tAtparya samajhanA cAhie ki jaba jIva puruSArthahIna hotA hai taba svayaM apane kAraNa vaha apanA kalyANa karanemeM asamartha rahatA hai aura jaba utkRSTa puruSArthI hokara Atmonmukha hotA hai saba vaha apanA kalyANa kara letA hai / isa prakAra ukta AThoM Agama pramANa kisa prayojanase lipivaJca kiye gaye haiM aura unakA kyA Azaya lenA cAhie isakA khulAsA kiyA / __ 5 samyak niyasikA svarUpanirdeza aba hama apara parama pavitAkA 3 ko ganameM rakhakara niyativAdake samyaka svarUpapara saMkSepameM prakAza hAlage / isakA vizeSa vicAra yadyapi pAMcavIM zaMkAke tIsare daurake usarameM kareMge, phira bhI jaba prastupta pratizaMkAme isakI caracA kI hai to yahA~ bhI usakA vicAra kara lenA Avazyaka samajhate haiM / / apara pakSane sabhI kAryokA sarvathA koI kAla niyata nahIM hai isake samarthana meM tIna hetu diye haiM 1. AcArya amatacandra ne kAlanaya-akAlanaya tathA niyatinaya-aniyatinaya ina nayoMkI apekSA kArya kI siddhi batalAI hai, isalie sabhI kAryokA sarvathA koI kAla niyata nahIM hai| 2. sabhI kAyoMkA kAla sarvathA niyata nahIM hai aisA pratyakSa bhI dekhA jAtA hai aura kisIne koI krama niyata bhI nahIM kiyA hai, ataH Age-pIche karanekA prazna hI nahIM uThatA / 3. karma sthitibandhake samaya niSeka racanA hokara yaha niyata ho jAtA hai ki amuka karmavargaNA amuka samaya udayameM AbeMgI, kintu bandhAvalike pazcAta utkarSaNa, agakarSaNa, 'sthatikANDakaghAta, udIraNA, avipAka nirjarA Adise pharmavargaNA Age-pIche bhI udaya AtI hai| isase bhI jJAta hotA hai ki sabhI kArya niyata kAlameM hI hote haiM, yaha nahIM kahA jA sktaa| ye tIna hetu hai / inake AdhArase apara pakSa sabhI kAryoM ke sarvathA niyata kAlakA niSedha karatA hai / aba Age inake AdhArase krama vicAra kiyA jAtA hai 1. prathama to prabacanasAramai nirdiSTa kAlanaya-akAunaya tathA niyattinama-aniyatinayake AdhArase bicAra karate haiM / yahA~ prathamataH yaha samajhane yogya bAta hai ki ve donoM mapratipakSa nayayugala hai, ataH astinaya-nAstinaya isa sapravipakSa nayayugalake samAna ye donoM nayayugala bhI eka hI kAlameM eka hI arthameM vivakSAbhedase lAgU par3ate haiM, anyathA ve naya nahIM mAne jA sakate / apara pakSa ina nayayugaloMko nayarUpase to svIkAra karatA hai, parantu kAlabheda Adiko apekSA unake viSayako alaga-alaga mAnanA cAhatA hai isakA hameM Azcarya hai / vastutaH kAlanaya aura akAsanama ye donoM naya eka kAlameM eka hI arthako viSaya karate haiN| yadi ina donoMmeM antara hai to itanA hI ki kAla naya kAla kI mukhyatAro usI arthako viSaya karatA hai aura akAlanaya kAlako gauNakara anya hetuoMkI mukhyatAse usI arthako viSaya karatA hai / yahA~ bhakAlakA artha hai kAlake sivAya anya hetu / isI abhiprAyako dhyAna meM rakhakara sasvArthasUtra meM Page #74 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 46 jayapura (khAniyA) tatvacarcA aura usakI samIkSA 'arpitAnapi siddheH' (5-32) yaha sUtra nibaddha huA hai| spaSTa hai ki jo paryAya kAla vizeSako mukhyatAse kAlanayakA viSaya haiM, vahI paryAya kAlako gajakara anya hetu kA hai| . prayacanasArakI AcArya amRtacandrakRta TIkAmeM ina donoM navoM kA yahI abhiprAya liyA gayA hai| mullA ina nayA prArambha karane ke pUrva yaha prazna uThA ki AtmA kauna hai aura vaha se prApta kiyA jAtA hai ? isakA samAdhAna karate hue AcArya amRtacandra kahate haiM ki yaha AtmA caitanya sAmAnyase vyApta ananta kA adhiSThAtA eka dravya hai, kyoMki ananta dharmoko grahaNa karanevAle ananta naya haiM aura unameM vyApta hokara rahanevAle eka zrutajJAna pramANa pUrvaka svAnubhayase vaha jAnA jAtA hai ( pravacanasAra pariziSTa ) / isase spaSTa vidita hotA hai ki yahA~ jina 47 nayoMkA nirdeza kiyA gayA hai unake viSayabhUta 47 dharma eka sAtha eka AtmAmeM upalabdha hote haiM, anyathA una nayoMme eka sAtha zrutajJAna pramANako vyApti nahIM bana sakatI 1 ataeva prakRtameM kAlnaya aura akAlanaya ke AdhArase to yaha siddha karanA sambhava nahIM hai ki saba kamakA sarvathA koI niyata kAla nahIM hai / pratyuta inake AdhAra se yahI siddha hotA hai ki kAlanayakI viSayabhUta vastu hI usI samaya vivakSAbheda se aphAlanAyakI bhI viSaya hai / ataeva sabhI kArya apane-apane kAlameM niyatakramase hI hote hai aisA nirNaya karanA hI samyak anekAnta hai / yaha to kAlanaya aura akAlanayakI apekSA vicAra hai| niyatinaya aura aniyatanayakI apekSA vicAra karanepara bhI ukta tathyakI hI puSTi hotI hai, kyoMki prakRtamaM dravyoMkI kucha paryAyeM kramaniyata hoM aura kucha paryAyeM aniyatakramase hotI hoM yaha artha ina nayoMkA nahIM hai| yadi yaha artha ina nayoMkA liyA jAtA hai| so ye donoM sapratipakSa naya nahIM bana sakate / ataeva vivakSAbhedase meM donoM naya eka hI kAlameM eka ho arthako viSaya karate haiM yaha artha hI prakRtameM ina nayakA lenA cAhie / AcArya amRtacandra ne pravacanasArameM ina nayoMkA jo spaSTIkaraNa kiyA hai usase bhI isI abhiprAyakI puSTi hotI hai| unake ukta kathana ke anusAra niyati padakA artha haM dravyakI saba avasthAoM meM vyApta hokara rahanevAlA trikAlI anyayarUpa dravyasvabhAva aura aniyata padakA artha hai kSaNa-kSaNa meM parivartanazIla paryAya svabhAva / 'utpAda vyaya zrIvyayuktaM sat' (ta0 sU0 5-30 ) tathA 'sadravyalakSaNam' (ta0 sU0 9 - 29) ina Agama vacanoMke anusAra bhI pratyeka naya pratyeka rAmayame jahA~ ukta donoM prakArake svabhAvoMko liye hue hai vahIM vivakSA bhedase use (dravyako ) grahaNa karanevAle ye donoM naya haiM / niyavinaya pratyeka dravyake dravyasvabhAvako viSaya karatA hai aura aniyatanaya pratyeka dravyake paryAya svabhAvako viSaya karatA hai yaha ukta kathanakA tAtparya hai / ataeva ukta donoM nayoMke AghArase bhI yaha siddha nahIM hotA ki dravyoMkI kucha paryAyeM aniyata kramase hotI haiM, pratyuta ina nayoMke svarUpa aura viSaya para dRSTipAta karane se yahI siddha hotA hai ki dharmAdi dravyoMke samAna jIva aura pudgala ina do havyoM ko bhI sabhI paryA meM apane-apane kAlameM niyatakarase hI hotI haiM / satkA artha hI yaha hai ki jisa kAlameM jo jisarUpameM sat hai usa kAlameM vaha usa rUpameM svarUpase svataH siddha svayaM sat hai / usakI parase prasiddhi karanA yaha to mAtra vyavahAra hai, jo mAtra isa tathya ko sUcita karatA hai ki vivakSita samaya meM vivakSita dravya jisa rUpameM sat hai, usase agale samaya meM sadrUpameM vaha kisa prakArakA hogA / kAraNa kAryabhAvakI caritArthatA bhI isI vyavahArako prasiddha paryAyeM kramaniyata hotI haiM aura kucha karane meM hai | usase anya prayojana phalita karanA yaha to satke svarUpa meM haiM apara pakSa isa tathya para dRSTipAta kara hRdayase isa bAtako svIkAra kara hastakSepa karaneke samAna hai / AzA legA ki jisa dravyakI jo paryAya Page #75 -------------------------------------------------------------------------- ________________ saMkA 1 aura usakA samAdhAna 7 jisa kAlameM jisa dezameM jisa vidhise honA nizcita hai sasa vyakI yaha paryAya usa kAlameM usa deza meM usa vidhise niyamase hotI hai| 2. apara pakSakA apane pakSa ke samarthanameM dUsarA tarka hai ki sabhI kAryoMkA kAla sarvathA niyata hai aisA pratyakSase jJAta nahIM hotaa| isake sAtha usa pakSakA yaha bhI kahanA hai ki unakA kisIne koI krama bhI niyata nahIM kiyA hai, ataH kauna kArya pahale honevAlA bAdameM huA aura bAdameM honevAlA pahale ho gayA yaha prazna hI nahIM uThatA / yaha apara pakSakA apane kathanake samarthana meM vaktavyakA sAra hai| isa dvArA apara pakSane apane pakSake samarthana meM do tarka upasthita kiye hai| prathama sarkako upasthita kara vaha apane indriya pratyakSa aura mAnasa pratyama (jo parokSa hai) dvArA yaha dAvA karatA hai ki vaha apane ukta zAna dvArA pravya avasthita kAryakaraNakSama usa yogyatAkA pratyakSa jJAna kara letA hai jise sabhI AcAryone atIndriya kahA hai| kintu usa pakSakA aisA dAvA karanA ucita nahIM hai, kyoMki sabhI AcAryoMne eka svarase kAryako hetu mAnakara usa dvArA vivakSita kArya karane meM samartha antaraMga yogyatAkaM jJAna karanekA nirdeza kriyA hai| AcArya prabhAcandra prameyamamalamArtaNDa pa0 237 meM likhate hai tatrApi hi kAraNaM kArye'nupakriyamANaM yAvatpratiniyataM kAryamutpAdayati tAvatsarva karamAnnotpAdayatIti codye yogyateva zaraNam / usameM bhI kAryase upakriyamANa na hotA huA kAraNa jaba taka pratiniyata kAryako utpanna karatA hai taba taka sabako kyoM utpanna nahIM karatA aisA prazna honepara AcArya kahate hai ki yogyatA hI zaraNa hai / isa ullekhameM yogyatAko parokSa mAnakara hI yaha prazna kiyA gayA hai ki kArya kAraNakA to upakAra karatA nahIM, phira bhI vaha pratiniyata kAryako hI kyoM utpanna karatA hai, saba kAryoM ko kyoM utpanna nahIM karatA? spaSTa hai ki isa ullekha meM pratiniyata kArya dvArA kAraNameM nihita pratiniyata kAryakaraNakSama yogyatAkA jJAna karAmA gayA hai / isa prakAra prakRtameM kAryahetupho hI mAnyatA dI gaI hai, hamAre yA apara pakSa ke pratyakSa pramANako nhiiN| svAmI samantabhada to isI tathyako aura bhI spaSTa zabdoM meM sUcita karate hue svayaMbhUstotrameM supArzva jinakI stutike prasaMgase kahate haiM alaMdhyazaktirbhavitavyateyaM hetudvyaavisskRtkaaryliNgaa| anIzvaro janturahaMkriyAtaH saMhatya kAryeSviti sAdhvavAdIH // 3 // hetudvayase utpanna honevAlA kArya ho jisakA jJApaka hai aisI yaha bhavitavyatA adhyazakti hai / kintu maiM ise kara sakatA hU~ aise vikalpase pIr3ita huA prANI bAhya sAmagrIko milAkara bhI kAryoMke karane meM samartha nahIM hotA / he jina ! Apane yaha ThIka hI kahA hai / / 3 / / isameM bhI yahI batalAyA gayA hai ki kAryako dekhakara hI yaha anumAna kiyA jAtA hai ki isa kAraNameM isa kAlameM isa kAryakro utpanna karanekI yogyatA rahI hai, tabhI yaha kArya huA hai / yadyapi kahIM-kahIM kAraNako dekhakara bhI kAryakA anumAna kiyA jAtA hai, yaha saca hai, parantu isa ' paddhatise kAryakA jJAna vahIM para sambhava hai jahAM para vivakSita kAryave avikala kAraNoMkI upasthitikI Page #76 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 48 jayapura (khAniyA) tattvacarSA aura usakI samIkSA samyak jAnakArI ho aura sAtha hI usase bhinna kAryake kAraNa upasthita na hoN| itane para bhI isa kAraNameM isa kAryake karanekI Antarika yogyatA hai aisA jJAna to anumAna pramANase hI hotA hai / ataH sabhI kAryoMkA kAla sarvathA niyata nahIM hai aisA dAvA apara pakSa apane pratyakSa pramANake balapara to trikAlameM kara nahIM sktaa| aba raha gayA yaha tarka 'ki kisIne kAryoMkA koI kama niyata bhI nahIM kiyA hai, ataH Age pIche karanekA prazna hI nahIM utthtaa|' so yaha tarka par3hanemeM jitanA suhAvanA lagatA hai utanA yathArthatAko liye hue nahIM hai, kyoMki hamAre samAna sabhI zrutajJAno 'jaM jassa jammi dese' ityAdi tathA 'pubvapariNAmajutaM kAraNabhAveNa baTTade davaM' ityAdi zruti ke balase yaha acchI tarahase jAnate hai ki jo kArya jisa kAlameM aura jisa dezameM jima vidhise hotA hai vaha kArya usa kAla aura usa dezameM usa vidhise nigramase hotA hai isameM indra, cakravartI aura svayaM tIrthakara bhI parivartana nahIM kara sakate / ataeva zrutike bala para hamArA aisA jAnanA pramANa hai / aura vaha zruti divyadhvanike AdhArase lipibaddha huI hai, isalie divyadhvanika balapara baha zruti bhI pramANa hai / aura vaha divyadhvani kevalajJAnake AdhArapara pravRtta huI hai, isalie kevalajJAnake balapara divyadhvani bhI pramANa hai / aura kevalajJAnakI aisI mahimA hai ki maha tIna loka aura vikAlavartI samasta padArthoko vartamAnake samAna jAnatA hai| isalie kevalajJAna pramANa hai| yahA~ yaha to hai ki pratyeka padArthakA jisa kAlameM aura jisa dezameM jisa vidhise pariNamana hone kA niyama hai vaha svayaM hotA hai, kucha kevalajJAnake kAraNa nahIM hotaa| parantu sAthameM bAharI niyama hai ::tye:. se patrikA honekA niyama hai use kevalajJAna usI prakAra jAnatA hai / aisA hI enameM jJeya-jJAyaka sambandha hai / ataH kAryoMkA kisIne koI krama niyata nahIM kiyA yaha likhakara samyak niyatikA niSedha karanA ucita nahIM hai| eka ora to apara paza 'kAyauMkA kisIne koI krama niyata bhI nahIM kiyA' yaha likhakara kAryokA Age-pIche honA mAnanA nahIM cAhatA aura dUsarI ora utkarSaNa Adike dvArA karmavargaNAoMkA Age-pIche udayameM AnA bhI svIkAra karatA hai / yaha kyA hai ? ise usa pakSakI mAnyatAko viDambanA hI kahanI cAhie / spaSTa hai ki apara pakSane 'sabhI kAryokA kAla sarvathA niyata nahIM hai| ityAdi likhakara jo sabhI kAryoMke krama niyamitapanekA niSedha kiyA hai vaha ukta pramANoM ke balase tarkakI kasauTI para kasanepara yathArtha pratIta nahIM hotA / 3. apara pakSa ne apane tIsare hetumeM karmasthiti Adike AdhArase vicAra kara yaha niSkarSa phalita karanekI ceSTA kI hai ki bandhake samaya jo sthitibandha hotA hai usameM bandhAvalike bAda utkarSaNAdi dekhe jAte hai. ataH jo kArya jisa samaya honA hai use Age-gIche kiyA jA sakatA hai / yadyapi isa viSayapara vizeSa vicAra zaMkA pA~cake antima uttarameM karanevAle haiN| yahA~ to mAtra ivanA hI sucita karanA paryApta hai ki sattAmeM sthita jisa karmakA jisa kAla meM jisako nimittakara uttArpaNa Adi honA niyata hai usa karmakA usa kAla meM usako nimittakara hI vaha hotA hai, anyakA nahIM aisI bandhake samaya hI usameM yogyatA sthApita ho jAtI hai| karmazAstra meM karmaphI bandha, udaya aura utkarSaNAdi jo dasa avasthAe~ bratalAI hai ve isI AdhArapara batalAI gaI haiM / hare, jisa vyavasthAko karmazAstrameM svIkAra nahIM kiyA gayA hai, karmameM aise kisI kAryakA kevala bAhya sAmagrI ke balapara apara pakSa honA siddha kara sake to avazya hI yaha mAnA jA sakatA hai ki yaha kArya binA upAdAnazaktike kevala bAhA sAmagrIke balapara karmameM ho gayA / vyavasthA vyavasthA hai / vyavasthAke anusAra kAryakA honA aniyamameM nahIM AtA / karmazAstrake pragAr3ha abhyAsakA hama dAvA to nahIM karate / parantu karmazAstrake thor3e bahuta abhyAsake balapara itanA avazya hI nirdeza kara denA cAhate haiM ki karmazAstrako vyavasthAke Page #77 -------------------------------------------------------------------------- ________________ zaMkA 1 aura usakA samAdhAna 49 anusAra jisa karmameM jisa samaya jo kArya hotA hai vaha niyamita kramase hI hotA hai / ataH karmazAstra ke anusAra kisI bhI kAryako Age gIle hone kA dAvA karanA kisI bhI avasthA meM ucita nahIM kahA jA sakatA / isa prakAra jina tIna hetuoMke AdhAra se apara pakSane samyak niyatikA virodha kiyA hai ve tInoM hetu yathArtha kaise nahIM haiM isakA nAgamake AdhArase yahA~ vicAra kiyA / ataeva prakRta meM yahI samajhanA cAhie ki samyak niyati Agamasiddha hai, anyathA na to padArthavyavasthA ho bana sakatI hai aura na hI kArya-kAraNavyavasthA hI bana sakatI hai / 6. prasaMga prakRtopayogI nayoMkA khulAsA isI prasaMga apara pakSane nayoMkI caracA karate hue vyavahAra nayako asabhUta mAnanese asvIkAra kiyA hai| usa pakSa kA aisA kahanA mAlUma par3atA hai ki jisane prakArake vyavahAra naya AgamameM batalAye gaye haiM ve saba sadbhUta hI haiN| yaha prazna aneka prasaMgoM para aneka praznoMmeM uThAyA gayA hai / yadi apara pakSa Agamapara dRSTipAta karatA to use svayaM jJAta ho jAtA ki AgamameM vyavahAranagake jo cAra bheda kiye haiM unameM se do sadbhUta vyavahAramaya ke bheda haiM aura do adbhUta vyavahAranayake bheda haiM / jahA~ pratyeka dravyako vyavahAranayase anitya kahA hai vahIM vaha sadbhUta vyavahAramaya se hI kahA gayA hai, jise Agama paJcalime paryAyArthika nizcaya nayarUpase svIkAra kiyA gayA hai| kintu jahA~ kisI eka dravya meM dUsare dravya kAryako apekSA nimitta vyavahAra kiyA gayA hai vahA~ vaha sadbhUta vyavahAranayakA viSaya na hokara asaddbhUta vyavahAranayakA hI viSaya haiM / kAraNa ki eka dravya kAryakA kAraNa dharma dusare dravyameM rahatA ho yaha trikAlameM sambhava nahIM hai| ataH eka dravyake kAryakA dUsare dravyako nimitta arthAt kAraNa kahanA upacarita hI ThaharatA hai / yahI kAraNa hai ki AlApapaJcatimeM asadbhUtta vyavahArakA lakSaNa karate hue likhA hai anyatra prasiddhasya dharmasyAnyatra samAropaNamasadbhUtavyavahAraH / masadbhUtavyavahAra evopacAraH / upacArAdapyupacAraM yaH karoti sa upacaritAsabhUtavyavahAraH / anyatra prasiddha hue dharmakA anyatra Aropa karanA asadbhUta vyavahAra hai| asadbhUta vyavahArakA nAma hI upacAra hai / upacArake bAda bhI jo upacAra karatA hai vaha upacaritAsadbhUtavyavahAra hai| (dekho samayasAra gAthA 56 TIkA, AlApa paddhati tathA nayacakrAdisaMgraha pR0 79 gAthA 223 ) yaha tI apara pakSa bhI svIkAra karegA ki pratyeka dravyake guNadharma usake usImeM rahate haiN| vicAra kIjie ki kumbhakAra bhinna vastu hai aura miTTI bhinna vastu hai| yadi miTTI ke kisI dharmako kumbhakArameM yA kumbhakAra kisI dharmako miTTI meM paramArthase svIkAra kiyA jAtA hai to ina donoMmeM ekatA prApta hotI hai / kintu miTTI apane svacatuSTayakI apekSA bhinna vastu hai, usameM kumbhakArake svacatuSTayakA atyanta abhAva hai | usI prakAra kumbhakAra apane svacatuSTayakI apekSA bhinna vastu hai, usameM miTTIo svacatuSTayakA atyanta abhAva haiM / aisI avasthAmeM yadi ghaTakA kartA kumbhakArako kahA jAtA hai vo ghaTakA kartA dharma kumbhakAra meM Aropita ho to mAnanA par3egA aura isI prakAra kumbhakArakA karma yadi ghaTako kahA jAtA hai to kumbhakArakA karmadharma ghaTameM Aropita hI to mAnanA pdd'egaa| yahI kAraNa hai ki hamane sarvatra nimittanaimittika sambantrako asadbhUtaorehAranayakA viSaya batalAkara use upacArita hI prasiddha kiyA hai| naya eka vikalpa hai / vaha sadbhUtako to viSaya karatA hI hai / kAlapratyAsattimAdikI apekSA jisameM nimitta vyavahAra yA naimittika vyavahAra 7 Page #78 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 50 jayapura (khAniyA) tattvacarcA aura usakI samIkSA kiyA gayA hai yA nikSepa vyavasthA anusAra jo nAma, sthApanA aura dravya nikSepakA viSaya hai use bhI viSaya karatA hai| azravA naigamanayake svarUpa dvArA asadabhUta vyavahAralayako samajhA jA sakatA hai| jisa paryAyakA saMkalpa hai vaha vartamAnameM aniSpanna hU~ phira bhI usake Alambanase saMkalpamAtra ko grahaNa karane vAle nayako naMgamanaya kahA hai| isI prakAra asadbhutamyavahAranaya iSTArthakA jJAna karAne meM samartha hai, isIlie use samyaka nayoMmeM parimaNita kiyA hai| bheda dvArA vastuko grahaNa karanA jahA~ sadbhUta vyavahAranapa kahA gayA hai vahAM usakI vivakSAbhedase nizcayanaya saMjJA bhI AgamameM pratipAdita kI gaI hai| kintu nimittanaimittika sambandhako (do dravyoMmeM) batalAnevAlA vyavahAranaya asadabhUta vyavahAranaya hI hai, vaha kisI bhI avasthAmeM nizcaya saMjJAko prApta karanekA adhikArI nahIM, ataeva vyavahAra kahakara bhedavyavahAra aura nimitta naimittika vyavahAra ina donoM ko eka koTimeM rakhakara pratipAdana karanA ucita nahIM hai / jJeya svarUpase jJeya aura jJAyaka svarUpase jJAmaka hai| yaha Aropita dharma nahIM hai, asaH inakA sambandha kahanA bhale hI vyavahAra (upacAra) hoo, isameM bAdhA nahIM, parantu hai ye donoM dharma apane-apana meM sadbhUta hI, asadbhUta nahIM / kintu aisI bAta nimitta-naimittika sambandhake viSaya meM nahIM hai / kumbhakAra svarUpase caTakA nimitta nahIM hai aura na hI ghaTa (miTTI) svarUpase kumbharakArakA karma (naimittika) hI hai| phira bhI anyake kA anyare moTa karate miTTI kA kumbhakArameM aura kumbhakArake karma dharmakA ghaTameM AroMpa karake kumbhakArako ghaTakA kartA aura ghaTako kumbhakArakA karma kahanA asadbhUta byavahAra hI hai| yadi yaha sadbhuta vyavahAra hotA to vivakSAbhedase nizcaya saMzAko bhI prApta hotaa| kintu yaha vyavahAra asadbhuta hI hai, ataeva yaha vivakSAbhedame nizcaya saMzAko prApta karanekA bhI adhikArI nahIM aura isa apekSAse apara pakSa dvArA diyA gayA netrakA udAharaNa prakRsameM akSarazaH lAgU par3atA hai| netra rUpako hI jAnatA hai, rasako nhiiN| phira bhI use rasako jAnanevAlA kahA jAyagA to vaha asadbhUta vyavahAra hI tthhregaa| usI prakAra kumbhakAra apane yoga aura vikalpakA hI kartA hai, caTakA nahIM, phira bhI use ghaTakA kartA kahA jAyagA to yaha asadbhUta vyavahAra hI ThaharegA, kyoMki nidacapase jaise netra rasako jAnanemeM asamartha hai usI prakAra kumbhakAra bhI nizcayase vaTa kI kriyA karane meM sarvathA asamartha hai| isa prakAra nayoMkA prasaMga upasthita kara apara pakSane jo hamAre "do vyoMkI vivakSita paryAyoMmeM nimitta-naimitika sambandha vyavahAranayase I, nizcayanayase nhiiN|' isa kathana para TIkA kI hai vaha kaise Agama viruddha hai isakA vicAra kiyA / 7. katA-karma AdikA vicAra Age apara pakSane kartA-karma bhAva aura nimitta-naimittika bhAvakI gharacA upasthita kara apane una vicAroMko yahAM bhI duharA diyA hai jinakI vizeSa caracA zaMkA 5 ke tIsare daura meM kI hai| isI prasaMgameM apara pakSane likhA hai 'isa taraha hamAre Apake madhya matabheda kevala itanA hI raha jAtA hai ki jahA~ hamArA pakSa AtmAmeM utpanna honevAle rAgAdi vikAra aura caturgatibhramaNarUpa kAryako utpattimeM dravyakamake udayarUpa nimitta kAraNa Page #79 -------------------------------------------------------------------------- ________________ zaMkA hai aura usakA samAdhAna yA nimitta kartAko sahakArI kAraNa yA sahakArI katta ke rUpameM sArthaka (upayogI) mAnatA hai yahA~ ApakA pakSa use upacarita kaha kara ukta kAryameM akiciskara arthAt nirarthaka ( nirupayogI ) mAnatA hai aura taba ApakA pakSa apanA yaha siddhAnta nizcita kara letA hai ki kArya kevala upAdAnako apanI sAmanyase svataH hI niSpanna ho jAtA hai| usakI niSpatti meM nimittakI kucha bhI apekSA nahIM raha jAtI hai| jaba ki hamArA pakSa yaha ghoSaNA karatA hai ki anubhava, tarka aura Agama sabhI pramANoMma yaha siddha hotA hai ki yadyapi kAryakI niSpatti upAdAnameM hI huA karatI hai arthAt upAdAna hI kAryarUpa pariNata hotA hai phira bhI upAdAnakI usa kAryarUpa pariNatimeM nimitta kI apekSA barAbara banI huI hai arthAt upAdAnakI jo pariNati AgamameM sva-parapratyaya svIkAra kI gaI hai vaha pariNati upAdAnakI apanI pariNati hokara bhI nimitta kI sahAyatAse hI huA karatI hai, apane Apa nahIM ho jAyA karatI hai| cUMki AtmAke rAgAdirUpa pariNamana aura caturgati bhramaNako usakA (AtmAkA) svaparapratyaya pariNamana Agama dvArA pratipAdita kiyA gayA hai, ataH vaha pariNamana AtmAkA apanA pariNamana hokara bhI loke utA" hAga ratA hai| yAdi / ___ yaha apara pakSake vaktavyakA aMza hai| isameM una saba bAtoMkA ullekha ho gayA hai jinheM apara pakSa siddha karaneve prayatnameM haiM / Age ise dhyAnameM rakhakara pUre vaktavyApara vicAra kiyA jAtA hai yaha to apara pakSa bhI svIkAra karegA ki eka akhaNDa satko bheda vicakSAmeM tIna bhAgoM meM vibhakta kiyA gayA hai-dravyagat, guNasat aura paryAyasat / apara pakSa vyasat aura guNasatkaM svarUpako to svataH siddha mAnane ke lie taiyAra hai, kintu paryAyasatke viSayameM usakA kahanA hai ki vaha parako sahAyatAse arthAt parake dvArA utpanna hotA hai| ugAdAna to sva hai aura abheda vipakSa meM jo upAdAna hai vahI upAdeya hai, isalie vaha apanese, apanemeM, apane dvArA Apa phartA hokara karmarUpase utpanna huA yaha kathana yathArtha bana jAtA hai / kintu jisa bAhya sAmagrImeM nimisa vyavahAra kiyA gayA hai vaha ( vaha svayaM parake kAryakA svarUpase nimittakAraNa nahIM hai yaha bAta yahA~ dhyAnameM rakhanI caahie| ) para hai, ataH usameM yaha kArya huA ise to yathArtha na mAnA jAya aura usake dvArA Apa kartA hokara parake isa kAryako usane utpanna kiyA ise yathArtha kaise gAnA jA sakatA hai, arthAt trikAlameM yathArya nahIM mAnA jA sakatA, kyoMki donoMmeM sarvathA sattAbheda hai, pradezabheda haiM, kartA AdikA sarvathA bheda to hai ho / paraphe dvArA kArya huA thA paraphI sahAyatAse kArya huA ise Agama pramANase yadi hama asadbhuta vyavahAra kathana yA upacarita kathana batalAte haiM to apara pakSa use nirarthaka yA nirupayogI likhane meM hI apanI caritArthatA samajhatA hai, isakA hameM Azcarya hai| jahA~ upAdAna aura upAdeyameM bheda vivakSA karake upAdAnase upAdeyakI utpatti huI yaha kathana hI vyavahAra kathana ThaharatA hai vahAM parake dvArA usase saIthA bhinna parake kAryakI utpatti hotI hai se asadbhata vyavahAra kathana na mAnakara sadbhuta vyavahAra yA nizcaya kathana kaise mAnA jA sakatA hai, isakA svamatake samarthanakA pakSa chor3akara apara pakSa hI vicAra kre| kyA yaha apara pakSa AgamameM batalA sakatA hai ki eka dravyake kAryake kartA Adi kAraNa dharma dUsare dvandhyameM vAstava meM pAye jAte hai ? yadi nahIM to vaha pakSa kumbhakAra ghaTakA kartA hai isa kathana ko asadbhUtavyavahAramaya / upacarittopacAralaya) kA kathana mAnane meM kyoM hicakicAtA hai : pahale to use isa tathyako niHsaMkoca rUpameM svIkAra kara lenA cAhiye aura phira isake bAda isakI sArthakatA yA upayogitA kyA hai isa para vicAra karanA cAhiye / hameM AzA hai ki yadi vaha isa paJcatise vicAra karegA to use isa kathanakI sArthakatA aura upayogitA bhI samajha meM A jaaygii| yaha kathana iSTArtha Page #80 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 52 jayapura ( khAniyA ) tattvacarcA aura usakI samIkSA arthAt nizcayakA jJAna karAnemeM samartha hai, isase isakI sArthakatA yA upayogitA siddha hotI hai, isase nahIM ki vaha svayaM apane meM yathArtha kathana haiN| ise yathArthaM kathana mAnanA anya bAta hai aura sArthaka arthAt upayogI mAnanA anya bAta hai / yaha kathana upayogI to hai para yathArtha nahIM yaha ukta kathanakA tAtparya hai / AcArya vidyAnandine tattvArthazlokavAtika pRSTha 151 meM sahakArI kAraNakA aura kAryakA lakSaNa karate lisA hai- hue yadanantaraM hi yadavazyaM bhavati tattasya sahakArikAraNamitaratkAryamiti / jo jisake anantara niyamase hotA hai vaha usakA sahakArI kAraNa hai aura itara kArya hai / isakA tAtparya hI yaha hai ki jaba jo kArya hotA hai taba usakA jo sahakArI kAraNa kahA gayA hai| vaha niyamase rahatA haiM aisI ina donoM meM kAlapratyAsatti hai / yaha yathArtha hai / arthAt usa samaya vivakSita kAryakA honA bhI yathArtha hai aura jisameM sahakArI kAraNatA sthApita kI gaI hai usakA honA bhI yathArtha hai / yaha ha donoMkI kAlapratyAsatti hU~ / kintu isake sthAna meM ukta kathanakA yadi yaha artha kiyA jAya ki jise sahakArI kAraNa kahA gayA hai vaha apane vyApAra dvArA anya dravyake kAryako utpanna karatA hai to ukta kathanakA aisA artha karanA yathArtha na hokara upacArita hI hogaa| AcAryane sahakArI kAraNakA lakSaNa karate hue jo vAkya racanA nibaddha kI hai thor3A usapara dRSTipAta kiijie| ve sahakArI kAraNakA yaha lakSaNa nahIM likha rahe haiM ki jisakA vyApAra jise utpanna karatA hai vaha sahakArI kAraNa hai / kintu isake sthAna meM yaha likha raheM haiM ki jisake anantara jo niyama hotA hai vaha sahakArI kAraNa hai| isase spaSTa vidita hotA hai ki bAhya sAmagrIkA vyApAra anya bravya meM kAryako trikAlameM utpanna nahIM karatA yadi use anya dravyake kAryakA sahakArI kAraNa kahA bhI gayA haiM to kevala isalie ki usake anantara anya dravyakA yaha kArya niyamase hotA hai / / samajha meM A jAtA hai / isase tattvArthazlokavArtikake ukta kathanakA kyA tAtparya hai yaha AsAnI se samayasAra kalaza meM jo 'na jAtu' ityAdi kalaza nibaddha kiyA gayA hai vaha bhI isI abhiprAyase nivaddha kiyA gayA hai ki eka dravya dUsare drayamako pariNamAtA nhiiN| isameM AyA huA 'parasaMga' pada dhyAna dene yogya hai / apane rAmarUpa pariNAmake kAraNa AtmA parakI saMgati arthAt parameM rAgavRddhi karatA hai aura isalie vaha parake saMyoga meM sukha-duHkhAdi rUpa pharakkA bhoktA hotA hai| yadi vaha parameM rAmabuddhi karanA chor3a de to parake saMyoga meM jo use sukha-duHkhAdi phalakA bhAgI honA par3atA hai usase anya jAya / spaSTa hai ki yahA~ parako sukha-duHkhAdi rUpa pariNamAnevAlA nahIM kahA gayA hai, kintu parakI saMgati karanerUpa apane aparAdhako hI sukhaduHkhAdikA mUla hetu kahA gayA hai / samayasArako "jIvapariNAmahedu" ityAdi 80vI gAthA bhI yahI prakaTa karatI hai ki kisakI saMgati karane ke phalasvarUpa kisakI kaisI pariNati hotI hai| vaha parakA doSa nahIM hai, apanA hI doSa hai isa tathyako sUcita karane ke lie "Na vi kudhvadda" ityAdi 81vIM gAthA likhI hai / aura anta meM "eeNa kAraNeNa " ityAdi 82vIM gAthA dvArA upasaMhAra karate hue yaha spaSTa kara diyA hai ki saba dravya apane-apane pariNAma ke hI vAstava meM kartA haiM, koI kisI dUsareke pariNAmakA vAstavika kartA nahIM hai / phira bhI yadi apara pakSa Page #81 -------------------------------------------------------------------------- ________________ zaMkA aura usakA samAdhAna 53 sahakArI kAraNakA yaha artha karatA hai ki yaha dUsare dravyako kriyAko sahAyaka rUpameM karatA to use apane isa sadoSa vicArake saMzodhanake lie samayasAra gAthA 85-86 para dRSTipAta karanA cAhie aura yadi vaha usakA kAlapratyAsattivaza yadanantaraM yadbhavati' itanA hI artha karatA hai to isame hameM koI Apatti nhiiN| aisA artha karanA Agamasammata hai / 'jIvahi hedubhUde' ityAdi gAthA meM AyA huA 'uvayAramaroNa' pada 'asadbhUtavyavahAra' isa arthakA sUcaka hai jaisA ki hama AlApapaddhatikA uddharaNa upasthita kara pUrva meM hI sUcita kara Aye haiN| para dravya anya dravyake kAryakA vAstavika nimitta nahIM aura na vaha kArya usakA naimitika hai / yaha vyavahAra hai jo asadbhUta hai| yahI bAta 'uvayAramattena' isa pada dvArA sUcita kI gaI hai / tatvArthazlokAtika 10 151 ke uddharaNakA jo abhiprAya hai isakA khulAsA hamane pUrvameM hI kiyA hai| usase adhika usakA dUsarA Azaya nahIM hai / mImAMsAdarzana zabdako sarvathA nitya mAnakara sahakArI kAraNase dhvanikI prasiddhi mAnatA hai aura phira bhI vaha kahatA hai ki isase zabda adhikRta rUpase nitya ho banA rahatA hai| aSTazatI (aSTasahasrI pR0 105) kA 'tadasAmathryaMma khaNDayat' ityAdi vacana isI prasaMga meM AyA hai| isa dvArA bhaTTAkalaMkadevane mImAMsA darzana para doSakA ApAdAna kiyA hai. isa dvArA jainadarzanake siddhAnsakA udghATana kiyA gayA hai aisA yadi apara pakSa samajhatA hai to use hama uma pakSako bhramapUrNa sthiti ho maaneNge| hameM isakA duHkha hai ki usakI orase apane pakSa ke samarthana meM aise vacanoMkA bhI upayoga kiyA gayA hai| sarvathA nityavAdI mImAMsaka yadi zabdako sarvathA nitya mAnatA rahe, phira bhI vaha usameM dhvani Adi kAryakI prasiddhi sahakArI kAraNoMse mAne aura aisA honepara bhI vaha zabdoM meM vikRtiko svIkAra na kare to usake lie yahI doSa to diyA jAyagA ki sahakArI kAraNoMne usakI sAmarthyakA yadi khaNDana nahIM kiyA hai to unhoMne dhvani kArya kiyA, yaha kaise kahA jA sakatA hai, ve to arkacitkara hI bane rhe| spaSTa hai ki isa bacanase apara pakSake abhiprAyakI aNumAtra bhI puSTi nahIM hotI / apara pakSane aSTazatI ke ukta vacanameM Aye hue 'tat' padakA artha upAdAna jAnabUjha kara kiyA hai / as fh usakA artha 'sarvathA nitya zabda' hai / yaha sUcanA hamane buddhipUrvaka kI hai aura isa abhiprAyasa kI hai ki jainadarzana meM upAdAnakA artha nityAnitya vastu liyA gayA hai| kintu mImAMsAdarzana zabdako aisA svIkAra nahIM karatA / apara pakSane rAmayasAra gAthA 105 kI AtmakhyAti TIkAko upasthita kara jo apane vicArakI puSTi karanI cAhI haiM vaha ThIka nahIM haiM, kyoMki ukta TIkA ke anta me Aye hue 'sa tUpacAra eva na tu paramArthaH ' isa padakA artha hai-- 'vaha vikalpa to upacAra hI hai arthAt upacarita arthako viSaya karanevAlA hI hai, paramArtharUpa nahIM hai arthAt yathArtha arthako viSaya karanevAlA nahIM hai|' kintu ise badalakara apara pakSa se isa vAkpakA yaha artha kiyA hai-- 'AtmA dvArA pudgalakA karmarUpa kiyA jAnA yaha upacAra ho hai arthAt nimittanaimittika bhAvako apekSA se hI hai paramArtharUpa nahIM hUM arthAt upAdAnopAdeya bhAvako apekSA se nahIM hai / hameM Azcarya hai ki apara pakSa ne ukta vAkyake prArambhameM Aye hue 'saH' padakA artha 'vikalpa' na karake 'AtmA dvArA pudgalakA karmarUpa kiyA jAnA yaha artha kaise kara liyaa| apara pakSako yaha smaraNa rakhanA cAhie ki nimitta vyavahAra aura naimittika vyavahAra upacarita hotA hai aura yaha taba banatA hai jaba parane parake kAryako kiyA aise vikalpakI utpatti hotI hai / yahI tathya ukta gAyA aura usakI TIkA dvArA prakaTa kiyA gayA hai| Page #82 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jayapura (khAniyA) tattvacarcA aura usakI samIkSA agara pakSane 'yaH pariNamati sa kartA' ityAdi kalazako uddhRta kara 'yaH pariNamati' padakA artha kiyA hai-'jo pariNamita hotA hai arthAt jisameM yA jisakA pariNamana hotA hai|' jaba ki isa padakA vAstavika artha hai- 'jo pariNamatA hai yA pariNamana karatA hai| ukta pavameM 'yaH pariNamati' pada hai 'yatpariNamana bhavati' pada nahIM iM, sira nahIM gAya, pA, usane rA eke arthako na karake svamatise anyathA artha kyoM kiyaa| spaSTa hai ki vaha pakSa upAdAnako yathArtha kartA banAye rakhane meM apane pakSakI hAni samajhatA hai tabhI to usa pakSake dvArA isa prakArase arthameM parivartana kiyA gyaa| AgamameM nimitta vyavahAra yA nimittakA Adi vyavahArako sUcita karanevAle bacana paryApta mAtrAma upalabdha hote hai isameM sandeha nahIM, para usI AgamameM yaha bhI spaSTa kara diyA gayA hai ki ye saba bacana asaddhRtavyavahAranayako lakSyameM rakhakara AgamameM nibaddha kiye gaye haiN| (isake liye dekho samayasAra gAthA 105 se 108 tathA unakI AtmakhyAti TIkA, bRhadvyasaMgraha gAthA 8 kI TIkA Adi / ) ___ yahA~ yaha bAta bhI dhyAna dene yogya hai ki jisa prakAra AgamameM upAdAnakartA aura upAdAna kAraNake lakSaNa upalabdha hote haiM aura sAtha hI unheM yathArtha kahA gayA hai usa prakAra AgamameM nimisakartA yA nimitta kAraNake na to kahIM lakSaNa hI upalarUpa hote haiM aura na hI kahIM unheM yathArtha hI kahA gayA hai / pratyuta aise arthAt nimittakartA yA nimittakAraNaparaka vyavahArako aneka sthaloMpara ajJAniyoMkA anAdi rUr3ha lokavyavahAra hI batalAyA gayA hai (dekho samayasAra gAthA 84 ba usakI donoM saMskRta TIkAe~ aadi)| apara pakSane hamAre kathanako lakSya kara jo yaha likhA hai ki 'parantu isa para dhyAna na dete hue usa lakSaNako sAmAnyarUpase kartAkA lakSaNa mAnakara nimittannamisika bhAvakI apekSA AgamameM pratipAdita kartakarma bhAvako upacarita (kalpanAropita) mAnate hue Apake dvArA nirmitakartAko akiMcitkara (kAryake prati nirupayogI) karAra diyA jAnA galata hI hai|' kintu apara panakI hamAre kathanapara TippaNI karanA isalie anucita hai, kyoMki paramAgamameM eka kAryake do kartA vAstavameM svIkAra hI nahIM kiye gaye hai / samayasAra kalazameM kahA bhI hai maikasya hi kartArI dvau stodve karmaNI na caikasya / nekasya ca kiye dve ekamaneka yato na syAt // 54|| eka dravya (kArya) ke do kartA nahIM hote, eka dravyake do karma nahIM hote aura eka vyakI do kriyAe~ mahIM hotI, kyoMki eka dravya aneka ibhyarUpa nahIM hotA // 54 // . isase spaSTa vidita hotA hai ki jaba eka kAryake paramAtrarUpa do kartA hI nahIM hai, aisI avasthAmeM paramAgamameM do kartAoMke do lakSaNa nibaddha kiyA jAnA kisI bhI avasthAmeM sambhava nahIM hai, isalie prakRtameM mahI samajhanA cAhie ki 'yaH pariNamati sa kartA' isa rUpameM kartAkA jo lakSaNa nibaddha kiyA gayA hai yaha sAmAnyarUpase bhI kartAkA lakSaNa hai aura vizeSarUpase bhI, kyoMki jahA~ para do mA dose adhika eka jAtikI vastueM hoM vahA~ para hI sAmAnya aura vizeSa aisA bheda karanA sambhava hai / yahA~ jada eka kAryakA kartA hI eka hai so epha kartAke do lakSaNa ho hI kaise sakate haiM ? yahI kAraNa hai ki eka kAryakA eka kartA honese paramAgamameM kartAkA eka hI lakSaNa lipibaddha kiyA gayA hai / nimittapharsA vAstavamai kartA mahIM, isalie parabhAgamameM usakA lakSaNa bhI upalabdha nahIM hotA / yaha to vyavahAramAtra hai| ataeva isa sambandhameM hamArA jo kucha bhI kathana hai vaha yathArtha hai aisA yahA~ samajhanA cAhie / Page #83 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 55 zaMkA hai aura usakA samAdhAna apara pakSane apane pakSa ke samarthanameM samayasAra gAthA 100 ko upasthita kiyA hai, kintu yaha gAthA visa yAnimAyase nibasa kA gaI hai| isake lie samasAra 07 gAyA avalokanIya hai| usake prakAzameM isa pahanese yaha spaSTa ho jAtA hai ki gAthA 100 meM AcArya kandakandane jo kumbhakArake yoga aura vikalpako ghaTakA utpAdaka kahA hai aura AcArya amatacandane kumbhakArake yoga aura vikalpako jo nimitta kartAkahA hai yaha kisa abhiprAyase kahA hai| gAthA 107 meM yaha spaSTa batalAyA gayA hai ki AtmA pagala karmako utpanna karatA hai, karatA hai, dhitA hai, pariNamAtA hai aura grahaNa karatA hai yaha saba kathana vyavahAranaya kA vaktavya hai / gAthA 100 meM to mAtra nimitta kartAke arthameM kisa prakArakA prayoga kiyA jAtA hai yaha batalAyA gayA hai| kintu gAyA 107 meM aisA prayoga kisa nayakA viSaya hai ise spaSTa kiyA gayA hai / ataH isa parase bhI apara pakSake abhiprAyakI puSTi na hokara hamAre hI abhiprAyako puSTi hotI haiM / apara pakSa yaha to batalAye ki jaba jisameM nimitta vyavahAra kiyA gayA hai usakA koI bhI dharma jisameM naimittika davahAra kiyA gayA hai usameM praviSTa nahIM hotA to phira vaha usakA yathArthameM nimitta kartA-kAraNarUpase kartA kaise bana jAtA hai ? bAgamameM jaba ki aise kathanako upacarita yA upacarittopacarita spaSTa zabdoM meM ghoSita kiyA gayA hai to apara pakSako aise Agamako mAna lenemeM Apatti hI kyA hai / hamArI rAyameM to use aise kathanako binA hicakicAhaTake pramANa mAna lenA cAhie / ____ apara pakSane prameyaratnamAlA samuddeza 3 sU0 63 se 'anvaya-vyatireka' ityAdi bacana uddhata kara apane pakSakA samarthana karanA cAhA hai, kintu isa vacanase bhI itanA hI jJAta hotA hai ki jisake anamtara jo hotA hai vaha usakA kAraNa hai aura itara kArya hai| yahI bAta isI sUtrakI vyAkhyAmeM ina zabdoMmeM kahI gaI hai-- tasya kAraNasya bhAve kAryasya bhAbitvaM tadbhAvabhAvitvam / usake arthAt kAraNa hone para kAryakA honA yaha tadbhAvabhAvitva hai / kintu yaha sAmAnya nirdeza hai / isase bAhya sAmagrIko upacarita kAraNa kyoM kahA aura Amyantara sAmagrIko anupacArita kAraNa kyoM kahA yaha jJAna nahIM hotA / isakA vicAra to unhIM pramANoMke AdhAra para karanA par3egA jinakA hama pUrva meM nirdeza kara Aye hai / / __ yaha to apara pakSa bhI svIkAra karegA ki eka dravyameM eka kAlameM eka hI kAraNa dharma hotA hai aura usa dharmake anusAra vaha apanA kArya bhI karatA hai| jaise kumbhakArameM aba apanI kriyA aura vikalpa karanekA kAraNa dharma hai taba vaha apanI kriyA aura vikalpa karatA hai, miTTokI ghaTa niSpattirUpa kriyA nahIM karatA / aisI avasthAmeM kumbhakArako ghaTakA kartA upacArase hI to kahA jAyagA / aura usa upacArakA kAraNa yaha hai ki jaba kumbhakArakI vivakSita kiyA aura vikalpa hotA hai taba miTTI bhI upAdAna hokara ghaTarUparo pariNamatI hai / isa prakAra kumbhakArako vivakSita kriyAke sAtha ghaTa kAryakA ambaya-vyatireka bana jAtA hai / yahI kAraNa hai ki kumbhakArako ghaTakA kartA upacArase kahA gayA hai| kintu aisA upacAra karanA tabhI sArthaka hai jaba vaha yathArthakA jJAna karAve, anyathA vaha vyavahArAbhAsa hI hogaa| yaha vastusthitikA svarUpa nirdeza hai| isase bAhya sAmagrImeM anya dravya kAryakI phAraNatA kAlpanika hI hai yaha jJAna ho jAtA hai| phira bhI AgamameM isa kAraNatAko kAlpanika na kahakara jo upaparita kahA hai vaha saprayojana mahA hai| khulAsA pUrva meM hI kiyA hai aura Age bhI kreNge| Page #84 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 56 jayapura (khAniyA) tattvacarcA aura usakI samIkSA cavalA pu. 13 pR0 349 kA uddharaNa (jise apara pakSane prastuta kiyA hai) saMyogako bhUmikAmeM upacarita anubhAgakA hI nirUpaNa karatA hai| pratyeka vyakA vAstavika anubhAga kyA hai yaha 'tatya asesadavyAcagamo jIvANubhAgo' ityAdi vacanase hI jAnA jAtA hai| apara pakSane 'mukhyAbhAve sati' ityAdi vacanako upacArakI vyAkhyA mAnA hai jo ayukta hai / isa vacana vArA so mAtra usakI pravRtti kahA~ hotI hai yaha batalAyA gayA hai | upacArako vyAkhyA usI AlApapaddhatimeM isa prakAra dI hai anyatra prasiddhasya dharmasthAnyatra samAropaNamasadbhUtavyavahAraH / asadbhUtavyavahAra eva upcaarH| anyatra prasiddha hue dharmakA anyatra Aropa karanA asadbhUta vyavahAra hai / asadbhUta vyavahAra hI upacAra hai| apara pakSane upacAra kahA~ pravRtta hotA hai isake samarthana meM tIna udAharaNa diye haiM, kintu unakA Azaya kyA hai ise samajhanA hai| eka udAharaNa bAlakakA hai| bAlapa meM yathArthameM siMhapanA to nahIM hai / hA~ jisa prakAra siMhameM kraurya-zaurya guNa hotA hai, usake samAna jisa bAlakameM yaha guNa upalabdha hotA hai usa bAlaphameM siMhakA upacAra kiyA jAtA hai / yahA~ tatsadRSTA guNa upacArakA kAraNa hai| isase spaSTa jJAta hotA hai ki siMhame jo guNa hai vahIM gaNa dAlakameM to nahIM hai| phira bhI lAlA ko jo siMha kahA gayA hai vaha kevala tatsadRzA guNako dekhakara hI kahA gayA hai / ataeva yaha upacAra kathana hI hai, vAstavika nahIM / yaha dRSTAnta hai aba ise dArTAntapara lAgU kiijie| prakRtameM kArya-kAraNabhASakA vicAra prastuta hai| kArya eka hai aura kAraNa do-eka bAhya sAmagrI, jo apane sva catuSTaya dvArA kAryakre svacatuSTayako sparza karane meM sarvathA asamartha hai aura dUsarI antaHsAmagrI jI kAryake avyavahita prAva rUpasvarUpa hai / aisI avasthAmeM ina donoM kAraNoMmeM kAryakA vAstavika kAraNa kauna ? donoM yA eka ? ise yathArtharUpameM samajhane ke lie kArakoMke svarUpapara dRSTipAta karanA hogaa| kAraka do prakArake haiM-eka nizcaya kAraka aura dUsare vyavahAra kAraka | nizcaya kAraka jisa dravyameM kArya hotA hai / usase abhinna hote haiM aura vyavahAra kArake jisa dravyameM kArya hotA hai usase bhinna mAne gaye hai / pratyeka dravyameM apanA kArya karane meM samartha usase abhinna chaha kAraka niyamase hote hai. isako samajhaneke lie paMcAstikAma gAthA 62 aura usako TokA dekhane yogya hai / isakI utyAnikAkA nirdeza karate hue AcArya amRtacandra likhate hai atra nizcayanayenAbhinnakArakatvAkarmaNo jIvasya ca svayaM svarUpakatatvamuktam / nizcayase abhinna kAraka honese karma aura jIva svayaM svarUpake (apane-apane svarUpake) kartA hai aisA yahA~ kahA hai| AgamameM jahA~ svarUpa prAptikA niveza kiyA gayA hai yahA~ yahI kahA gayA hai| ayamAtmAtmanAtmAnamAtmanyAtmana aatmne| samAdadhAno hi parAM vizuddhi pratipadyate // 1-113 ||-angaardhrmaamRt / svasaMvedanase suSya ksa huA yaha AtmA svasaMvedanarUpa apane dvArA zuddha cidAnandasvarUpa apanI prAptike lie indriya jJAna aura antaHkaraNa jJAnarUpa apanese bhinna hokara nirvikalpasyarUpa apanemeM zuddha cidAnandasvarUpa apaneko dhyAtA huA utkRSTa viza viko prApta hotA hai / / 1-113 / / Page #85 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 57 zaMkA aura usamA samAdhAna isI tathyako paramAtmaprakAza adhyAya ekameM ina zabdoMmeM vyakta kiyA hai bhavataNubhoyavirattamaNu jI appA jhAei / tAsu gurukkI vellaDI saMsAriNi tuTTei // 32 / / saMsAra, zarIra aura bhogoMmeM virakta mana huA jo jIva AtmAko dhyAtA hai usakI bar3I bhArI saMsArarUpI bela chinna-bhinna ho jAtI hai // 32 // isase spaSTa jJAta hotA hai ki pratyeka samayameM nizcaya SaTkArakarUpase pariNata huA pratyeka drasya svayaM apanA kArya karanemeM samartha hai / isako vizadarUpase samajhane ke lie tattvArthazlokavArtika 10 410 kA 'tataH sUktaM lokAkAzadharmAdidravyANAmAdhArAdheSatA' yaha bakAvya dRSTipathameM lene yogya hai / isameM spaSTa batalAyA hai ki nizcayanayase (yathArthaspase) vicAra karanepara pratyeka dravyameM sthitirUpa, mamanarUpa aura pariNamana Adi rUpa jo bhI kArya hotA hai use yaha dravya svayaM apane dvArA apane meM Apa kartA hokara karanemeM samartha hai, kyoMki pratyeka dravyakA utsAda, yama aura praudyarUpa jo bhI svarUpa hai vaha vinasA hai / abheda vivakSAmeM ye tInoM eka hai, bhedavivakSAmeM hI ye tIna kahe jAte haiN| isapara yaha prazna hotA hai ki ye tInoM jaba ki dravyasvarUpa hai to kAlabhedase pratyeka dravya anya-anya kyoM pratIta hotA hai, use jo prathama samayameM hai vahI dUsare samayameM rahanA cAhie ? isI praznakA samAdhAna vyavahAranayase karate hue yaha bacana likhA hai vyavahAranayAdeva utpAdAdInAM sahetukatvapratIteH / vyavahAranayase hI utpAdAdika sahetuka pratIta hote haiM / maha to apara pakSa bhI svIkAra karegA ki vyavahAranayake do bheda hai-sadbhUta vyavahAranaya aura asadbhUta vyavahAranaya / sadbhUta vyavahAranayameM bhedavivakSA mukhya hai aura asadbhUtavyavahAranayameM upacAra vivakSA mukhya hai / isase do tathya phalita hote haiM ki sadbhUta vyavahAranayajI apekSA vicAra karanepara kisa paryAyayukta dravyake bAda agale samayamai kisa paryAya yukta dravya rahegA yaha jJAta hotA hai aura asadbhUta vyavahAranaya kI apekSA vicAra karanepara bAhma kisa prakAra ke saMyogameM kisa prakArako paryAyase yukta dravya rahegA yaha jJAta hotA hai / yahA~ AcArya vidyAnandine jo utpAdAdiko vyavahAranaya se sahetuka kahA hai usakA Azaya bhI yahI hai / isI tathya ko unhoMne aSTasahasrI pR0 112 meM ina zabdoMmeM vyakta kiyA hai svayamutpitsorapi svabhAvAntarApekSaNe vinazvarasyApi tadapekSaNaprasaMgAt / etena sthAsnoH svabhAvAntarAnapekSaNamuktam, virasA pariNAmina: kAraNAntarAnapekSotpAdAditrayavyavasthAnAt / tadvizeSe eva hetuvyApAropagamAt / svayaM utpAdazIla hai phira bhI usameM yadi svabhAvAntarakI apekSA mAnI jAya to jo svayaM vinAzazIla hai usameM bhI svabhAvAntarakI apekSA mAnanekA prasaMga AtA hai| isase svayaM spitizIla meM svabhAvAntarakI apekSA nahIM hotI yaha kahA gayA hai, kyoMki visrasA pariNamanazIla padArthameM kAraNAntarakI apekSA kiye binA utpAdAditrayakI vyavasthA hai; tadvizeSameM hI hetukA vyApAra svIkAra kiyA hai| yahA~ 'tadvizeSe evaM hetulyApAropagamAt' isa vacanake tAtparyako samajhane ke lie aSTasahasrI Page #86 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jayapura (khAniyA) tatvacarcA aura usakI samIkSA pa0 150 ke pariNamanazaktilakSaNAyAH prativiziSTAntaHsAmagyAH suvarNakArakavyApArAdilakSaNAyAzca bahiHsAmagryAH sannipAte' pada dhyAna dene yogya hai 1 isa dvArA kaisI antaH sAmagrI aura kaisI bAhya sAmagrIkA sannipAta hone para kaisA utpAda hotA hai yaha batalAyA gayA hai| zAdI pahI jaNa hotA hai ki svabhAvase dravya utpAdAdi yasvarUpa honeke kAraNa apane pariNAmasvabhAvake thAlambana dvArA yapi ina tIna rUpa svayaM pariNamatA hai, anya koI use inarUpa pariNamAtA nahIM hai / phira bhI antaH-bAhya sAmagrIke kisa ma hone para kisa rUpa pariNamatA hai isakI prasiddhi usase hotI hai, ataH sadbhUta vyavahAranayase antaHsAmagrIko aura asadbhUta vyavahAra nayase bAhya sAmagrIko usakA utpAdaka kahA gayA hai / ekako dUsarekA utpAdaka kahanA yaha vyavahAra hai aura svayaM utpanna hotA hai kahanA nizcaya hai / arthAt nizcaya nayakA viSaya hai| yahAM sadbhUta vyavahAranayakA khulAsA yaha hai ki upAdAna aura upAdeyakA svarUpa svataHsiddha honepara bhI yaha naya upAdeyako upAdAna sApekSA svIkAra karatA hai / asadbhUta vyavahAranayakA khulAsA yaha hai ki bAhya sAmagrI svarUpase anyake kAryakA nimitta nahIM hai phira bhI yaha naya use anya bAhya sAmagrI sApekSa svIkAra karatA hai| ___ yahA~ ina donoM kyavahAroMmeM hamane upacaritopacArakI vivakSA nahIM kI hai / usakI vivakSAmeM upAdAna upAdeyakA utpAdaka hai yaha kathana upararita sadbhUta vyavahAramayakA viSaya hogA aura kumbhakAra ghaTakA kartA hai yaha kayana upacarita asadbhUta vyavahAranayakA viSaya tthhregaa| anyatra jahA~ kahIM hamane upAdAnase upAdeyakI upapatiko yadi nizcayanayakA vaktavya kahA bhI hai to vahA~ abheda vivakSAmeM hI vasA pratipAdana kiyA gayA hai aisA yahA~ samajhanA caahie| yaha vastusthiti hai| isake prakAzameM jaba hama bAhya sAmagrIko apekSA vicAra karate haiM to vidita hotA hai ki kumbhakArameM jo SaT kAraka dharma haiM ve apane hai, miTTIke nhiiN| tathA miTTI meM jo SaT kAraka dharma hai ve miTTIke hai, kumbhakArake nhiiN| ataeva kumbhakArako apane kartAdi poMke kAraNa yoga aura vikalpakA kartA kahanA tathA miTThIko apane kartAdi dharmoke kAraNa ghaTakA kartA kahanA to paramArthabhUta hai / phira bhI jisa samaya miTTI apanA aTarUpa vyApAra karatI hai usa samaya kumbhakAra bhI apanA yoga aura vikalparUpa aisA vyApAra karatA hai jo ghaTa pariNAmake anukUla kahA jAtA hai| vastutaH yahI kumbhakArameM ghaTake phartApaneke upacArakA hetu hai / isI tathyako samayasAra gAthA 84 ko AtmarUyAti TIkA 'kalazasambhavAnukula vyApAraM kurvANa:kalazakI utpattike anukUla vyApArako karatA huA' ina zabdoMmeM vyakta karatI hai| jaise bAlaka siMhakA kArya to nahIM karatA, phira bhI vaha apane krorya-zaurya guNake kAraNa siMha kahane meM AtA hai / yahI upacAra hai| vaise hI kumbhakAra miTTImeM ghaTakriyA to nahIM karatA, phira bhI vaha miTTI dvArA kI jAnevAlI ghadakriyAka samaya apanI yoga aura vikalparUpa aisI kriyA karatA hai jisase use miTTImeM ghaTa kriyAkA kartA kahA jAtA hai / yahI capacAra hai| hameM vizvAsa hai ki apara pama pUrvokta udAharaNa dvArA Agama pramANoMke prakAzameM isa tathya ko grahaNa kregaa| __ apara pakSane upacAra kahA~ pravRtta hotA hai yaha dikhalAneke lie jo anya do udAharaNa prastuta kiye haiM unakA prAzaya bhI yahI hai / anna apane pariNAma lakSaNa kriyAkA kartA hai aura prANa apane pariNAma lakSaNa kriyAke kartA hai / ye paraspara eka-dUsareko kriyA nahIM krte| phira bhI kAlapratyAsatti vaMza yahA~ annameM prANoMkI nimittatA upacarita kI gaI hai| ataeva anna jaise prANoMkA upacarita hetu hai usI prakAra prakRtameM Page #87 -------------------------------------------------------------------------- ________________ zaMkA 1 aura usakA samAdhAna jAna lenA cAhie / vacanameM paranumAnakA upacAra kyoM kiyA jAtA hai isakA khulAsA bhI isase ho jAtA hai aura isa udAharaNase yahI jJAta hotA hai ki kumbhakAra vAstavameM ghaTotpattikA hetu nahIM hai| apara pakSane apane prakRta vivecanameM sabase bar3I bhUla to yaha kI hai ki usane bAhya sAmagrIko svarUpase anyake kAryakA nimita svIkAra karake apanA pakSa upasthita kiyA hai / kintu usa pakSakI orase aisA likhA jAnA ThIka nahIM hai, kyoMki ukta kathanako vAstavika mAnane para anya udayake kAryakA kAraNadharma dUsare dravyama vAstavameM rahatA hai yaha svIkAra karanA par3atA hai aura aisA svIkAra karane para do dravyoMmeM ekatAkA prasaMga upasthita hotA hai| ataeva apara pakSako prakRtamai yaha svIkAra karanA cAhie ki bAhya sAmagrIko anyake kAryakA hetu kahanA yaha prathama upacAra hai aura usa AdhArase use vahI kahanA yA usakA kartA kahanA yaha dUsarA upacAra hai / 'annaM va prANAH' yaha vAstava meM upacaritopacArakA udAharaNa hai / sarvaprathama to yahA~ vyavahAra (upacAra) nayase annameM prANoMkI nimittatA svIkAra kI gaI hai aura usake bAda punaH vyavahAra (upacAra) nayakA Azraya kara anna prANa hI hai aisA kahA gayA hai / yahA~ vyavahAra pada upacArakA paryAyavAcI hai / ataeva Aga meM jahAM bhI eka dravyako dUsare dravyake kAryakA vyavahAramayase nimitta kahA gayA hai vahA~ use usa kAryakA upacAranayasa nimitta kahA gayA hai aisA samajhanA cAhie / ___ upacAra aura vyavahAra ye ekArthavAcI hai| isake lie dekho samayasAra gAthA 108 tathA usako AtmakhyAti ttiikaa| samayasArako ukta gAthAmeM 'babahArA' pada AyA hai aura usakI vyAkhyA karate hue AcArya amRtacandrane usake sthAnameM 'upacAra' padakA prayoga kiyA hai / samayasAra gAthA 106 aura 107 tathA unakI AtmakhyAti TIkAmeM bhI yahI bAta kahI gaI hai| itanA hI kyoM, isI arthako batalAne ke lie svayaM AcArya kundakundane gAthA 105 meM 'upacAramAtra' padakA prayoga kiyA hai / spaSTa hai ki AgamameM jahA~ jahA~ vyavahArase nimitta hai, hetu hai yA kAraNa hai aisA kahA gayA hai vahA~ vaha kathana upacArase kiyA gayA hai aisA samajhanA cAhie / tattvArthavArtika a0 5 0 12 se bhI yahI tathya phalita hotA hai / yahA~ bhaTTAkalaMkadevane jaba 'saba dravya paramArthase svapratiSTha hai' isa vacanako svIkRti dI taba yaha prazna uThA ki aisA mAnane para to anyonya AghArake zyAghAtakA prasaMga upasthita hotA hai| isI praznakA samAdhAna karate hue unhoMne likhA hai ki eka ko dusarekA AdhAra batalAnA yaha vyavahAranayakA vaktavya hai, paramArthase to saba dravya svapratiSTha hI hai| yadi koI zaMkA kare ki yahA~ paramArthakA artha drazyArthika hai to yaha bAta bhI nahIM hai | kintu yahA~ paramArtha padakA artha paryAyAdhika nizcayarUpa evambhUtanaya hI liyA gayA hai| isa prakAra isa vivecanase bhI yahI jJAta hotA hai ki samayasArameM jisa prakAra vyavahAra pada upacArake arthameM pramukta huA hai usI prakAra anya AcAryoMne bhI isa (vyavahAra) padakA upacArake artha meM hI prayoga kiyA hai / yaha tathya hai / isa tathyako dhyAna meM rakhakara AlApapaddhatike 'mukhyAbhAve sati prayojane nimitte copacAraH pravartate / ' isa padakA asadbhUta vyavahAranayase yaha artha phalita hotA hai ki yadi mukhya (yathArtha) prayojana aura nimitta (kAraNa) kA abhAva ho arthAt adhivakSA ho tathA asadbhUta vyavahAra prayojana aura asadbhUta vyavahAra nimitta kI vivakSA ho to upacAra pravRtta hotA hai| tathA akhaNDa dravyameM bhedavivakSA vaza isakA yaha artha hogA ki mukhya arthAt myAthika nayakA viSayabhUta yathArya prayojana aura yathArtha nimitta kA abhAva ho arthAt avivakSA ho tathA sadbhUta vyavahArarUpa prayojana aura sadbhUta zyaghahArarUpa nimittakI vivakSA ho to upacAra pravRpta hotA hai| Page #88 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jayapura (khAniyA) tattvacarcA aura usakI samIkSA yahI kAraNa hai ki 'mukhyAbhAve' ityAdi ghacanake bAda usa upacArako kahIM adhinAbhAva sambandharUpa, kahIM saMzleSasambandharUpa aura kahIM pariNAmapariNAmisambandha Adi rUpa batalAyA gayA hai| isalie AlApapaddhatike ukta vAkyako dhyAnameM rakhakara apara pakSane usake AdhArase yahA~ jo kucha mI likhA hai vaha ThIka nahIM, yaha tAtparya hamAre ukta vivecanase sutarAM phalita ho jAtA hai| apara pakSane isI prasaMgameM upAdAna padako nirukti tathA vyAkaraNase siddhi karate hue likhA hai ki 'jo pariNamanako svIkAra kare, grahaNa kare vA jisameM pariNamana ho use upAdAna kahate haiM / isa taraha upAdAna kAryakA Azraya ThaharatA hai|' tathA nimitta padako nirukti aura ruyAkaraNase siddhi karate hue usake viSayameM likhA hai ki 'jo mitrake samAna upAdAnakA snehana kare arthAt usakI kAryapariNatimeM jo mitrake samAna sahayogI ho vaha nimitta kahalAtA hai|' upAdAna aura nimittake viSayameM yaha apara pakSakA baktavya hai| isase vidita hotA hai ki apara pakSa upAdAnako mAtra prAthaya kAraNa mAnatA hai aura nimittako shyogii| ataeva prazna hotA hai ki kAryakA kartA kauna hotA hai ? apara pakSa apane ukta kathana dvArA kAryako upAdAnakA to svIkAra kara letA hai isameM sandeha nahIM, anyathA vaha upAdAnake lie 'usako kAryapariNatimeM' aise zabdoMkA prayoga nahIM krtaa| parantu vaha upAdAnako kAryakA muruSa (vAstavika) kartA nahI mAnanA cAhatA isakA hameM Azcarya hai / samayasAra kalazameM yadi jIva pudgalakamako nahIM karatA hai to kauna karatA hai aisA prazna uThA kara usakA samAdhAna karate hue likhA hai ki yadi tuma apanA tIna moha (ajJAna) dUra karanA cAhate ho to kAna kholakara suno ki vAstava meM pudgala hI apane kAryakA kartA hai, jIva nhiiN| samayasAra kalazakA yaha vacana isa prakAra hai jIvaH karoti yadi pudgalapharma naMva kastahi tatkuruta ityabhizaMkayava / ertAha tIvrarayamohanibarhaNAya saMkIrtyate zRNuta pudgalakarma kartR // 63 / / apara pakSa jaba ki kAryake prati vyavahAra kartA yA vyavahAra heta Adi zabdoM dvArA prayukta hae bAhya padArthako upacAra kartA yA upacArahetu svIkAra kara letA hai, aisI avasthAmeM use AgamameM kiye gaye 'upacAra' padake arthako dhyAnameM rakhakara isa kathAnako avAstavika mAna lenemeM Apatti nahIM honI cAhie / isase upAdAnakartA vAstavika hai, yaha sutarAM phalita ho jAtA hai / bAhya sAmagrImeM nimitta vyavahArako lakSyameM rakhakara upacAra kA yA upacAra hetukA AgamameM kathana kyoM kiyA gayA hai isakA prayojana hai aura isa prayojanako lakSya meM rakha kara yaha kathana vyartha na hokara sArthaka aura upayogI bhI hai| kintu isa AdhArapara apara pakSa dvArA usa kayanako hI vAstavika TaharAnA kisI bhI avasthAmeM ucita yA paramArthabhUta nahIM kahA jA sktaa| apara pakSane apane pakSake samarthana meM Agamake jo tIna udAharaNa upasthita kiye hai unameMse aSTasahanI 10 150 kA udAharaNa nizcaya upAdAnake sAtha bAhya sAmagrIkI mAtra kAlapratyAsattiko sacita karatA hai| devAmama kArikA 99 se mAtra itanA hI sUcita hotA hai ki yaha jIva apane rAgAdi bhAvoMko mukhya kara jaisA karmabandha karatA hai usake anusAra use phalakA bhAgI honA par3atA hai| phalabhogameM karma to nimittamAtra hai, usakA mukhya kartA to svayaM jIva hI hai| apara pakSa ne isa kArikAke uttarArdha ko chor3akara use Agama pramANake rUpameM upasthita kriyA hai| isase karma aura jIvake rAmAdi bhAvoM meM Page #89 -------------------------------------------------------------------------- ________________ zaMkA 1 aura usakA samAdhAna 61 nimittanaimittika yoga kaise banatA hai itanA hI siddha hotA hai, ataeva usase anya artha phalita karanA ucita nahIM hai| tIsarA udAharaNa pravacanasAra gAthA 255 kI TIkAkA hai| kintu isa vancanako pravacanasAra gAthA 254 aura usakI TIkAke prakAzameM par3hane para vidita hotA hai ki isase upAdAnake kAryakArI panekA hI samarthana hotA hai / rasapAka kAla meM bIjake samAna bhUmi phalakA svayaM upAdAna bhI hai ise apara pakSa yadi dhyAna meM le le to use isa udAharaNa dvArA AcArya kisa tathyako sUcita kara rahe haiM isakA jJAna hone meM dera na lge| nimittanaimittika bhAvako apekSA vicAra karanepara isa AgamapramANase yaha vidita hotA hai ki bIjakA jisa rUpa apane kAlameM rasapAka hotA hai tadanukUla bhUmi usameM nimitta hotI haiM aura upAdAna -upAdeya bhAvakI apekSA vicAra karane para isa AgamapramANase yaha vidita hotA hai ki bhUmi bIjake sAtha svayaM upAdAna hokara jaise apane kAlameM iSTArthako phalita karato he vaise hI prakRtameM jAnanA caahie| spaSTa hai ki ina tIna AgagapramANoMse apara pakSa matakA samarthana na hokara hamAre abhiprAyakI hI puSTi hotI hai| bAhya sAmagrI upAdAna kAryakAla meM upAdAnakI kriyA na karake svayaM upAdAna hokara apanI hI kiyA karatI hai, phira bhI bAhya sAmagrI kriyAkAla meM upAdAnakA vaha kArya hone kA yoga hai, isalie bAhya sAmagrI meM nimitta vyavahAra kiyA jAtA hai| ise yadi apara pakSa nimitta kI hAjirI samajhatA hai to isameM hameM koI Apatti nahIM hai / nimitta vyavahAra ke yogya bAhya sAmagrI upAdAna ke kAryakA anuraMjana karatI hai, upakAra karatI hai, sahAyaka hotI hai yaha saba karAra (tAra) kA hI nattavya hai, nizcayanayakA nhiiN| apane pratibedhaka svabhAva ke kAraNa nizcayanayakI dRSTimeM yaha pratiSedhya hI hai / AzA hai ki apara pakSa isa tathya ke prakAza pAdana kArya kAlameM bAhya sAmagrI meM kiye gaye nimitta vyavahArako vAstavika ( yathArtha ) mAnanekA Agraha chor3a degA / hamane pacAstikAya gAthA 88 ke prakAzameM bAhya sAmagrI meM kiye gaye nimittavyavahArako jahA~ do prakArakA batalAyA hai vahA~ usI TIkA bacanase ina bhedoMko svIkAra karaneke kAraNakA bhI patA laga jAtA hai| jo mukhyataH apane kriyA pariNAma dvArA yA rAga aura kriyA pariNAma dvArA upAdAna ke kArya meM nimitta vyavahAra padavIko dhAraNa karatA hai use jAgama meM nimittakartA yA hetukartA kahA gayA hai| isIko lokameM preraka kAraNa bhI kahate haiM aura jo ukta prakArake sivAya anya prakArase vyavahAra hetu hotA hai use Agama meM udAsIna nimitta kahane meM AyA hai / yahIM ina donoMmeM prayogabhedakA mukhya kAraNa hai| paMcAstikAyake ukta vacanase bhI yahI siddha hotA hai| isa prakAra hamane ina donoM bhedoMko kyoM svIkAra kiyA hai, isakA yaha spaSTIkaraNa hai / apara pakSa ina donoMko svIkAra karane meM upAdAna ke kAryabhedako mukhyatA detA hai so upAdAnameM kArya bheda to donoMke sadbhAvameM hotA hai| prazna yaha nahIM hai, kintu prazna yaha hai ki usa kAryako vAstava meM kauna karatA hai ? jise Agama meM hetukartA kahA gayA hai yaha ki upAdAna ? yadi jise Agama meM hetukartA kahA gayA hai vaha karatA hai to use upAdAna hI mAnanA hogaa| kintu aisA mAnanA svayaM apara pakSa ko bhI iSTa nahIM hogA, ise hama hRdayase svIkAra karate haiN| aisI avasthA meM phalita to yahI tathya hotA hai ki upAdAnane svayaM yathArtha kartA hokara apanA kArya kiyA aura bAhya sAmagrI usameM vyavahArase hetu huii| isa apekSAse vicAra karane para bAhya sAmagrIko vyavahArahetutA eka hI prakArakI hai, do prakArakI nahIM, yaha siddha hotA hai| AcArya pUjyapAdane iSTopadeza meM 'nAjJo vijJatvamAyAti' ityAdi vacana isI abhiprAyase likhA hai / isa vacana dvArA Page #90 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 62 jayapura (khAniyA) tasvacarcA aura usakI samIkSA ve yaha sUcita kara rahe haiM ki vyavahArahetutA kisI prakArase kyoM na mAnI gaI ho, anyake kArya meM vaha vAstavika na honese isa apekSAse samAna hai| arthAt anyakA kArya karanemeM dharmadravyake samAna donoM hI udAsIna hai| aba rahI preraka nimitta vyavahArake yogya bAhya sAmagrI ke anurUpa pariNamanakI bAta so yaha hama apara pakSase hI jAnanA cAheMge ki yaha anurUpa pariNamana kyA vastu hai : udAharaNArtha karmako nimitta kara jIvake bhAyasaMsArako sRSTi hotI hai aura jIvake rAga-dveSako nimitta kara karmakI sRSTi hotI hai / yahA~ karma nimitta hai aura rAga-dveSa pariNAma naimittik| isI prakAra rAga-dveSa pariNAma nimipsa haiM aura karma naimittika / to kyA isakA yaha artha liyA jAya ki nimittameM jo guNadharma hote haiM ve naimitti kameM saMkramita ho jAte haiM, yA kyA isakA yaha artha liyA jAya ki jisako upAdAna nimitta banAtA hai usa jaisA kriyA pariNAma yA bhAva pariNAma apanI upAdAna zaktike balase vaha apanA svayaM utpanna kara letA hai ? prathama pakSa to isalie ThIka nahIM, kyoMki eka drabyake guNa-dharmakA dUsare vravyameM saMkramaNa nahIM hotaa| aisI avasthAmeM dUsarA pakSa hI svIkAra karanA par3atA hai / samayasAra gAthA 80-82 kI AtmakhyAti TIkAme nimittIkRtya' padakA prayoga isI abhiprAyase kiyA gayA hai| anya dRSya dusareke kArya meM svayaM nimita nahIM hai| kintu anya prazyako lakSya karaAlambana kara anya jisa dravyakA pariNAma hotA hai usakI apekSA usameM preraka nimitta vyavahAra kiyA jAtA hai / pudgala dravya apanI viziSTa sparza paryAyake kAraNa dUsarekA samparka karake apanI upAdAna zaktike balase jisakA samparka kiyA hai usake samAna karmarUpase pariNama jAtA hai aura jIva apane kaSAyake kAraNa dUsareko lakSya karake apanI upAdAna zaktike balase jisako lakSya kiyA hai vaisA rAgapariNAma apanemeM utpanna kara letA hai / yahI saMsAra aura tadanurUpa karmabandhakA bIja hai| yahI kAraNa hai ki pratyeka mokSArthIko bAramasvabhAvako lakSyameM lene kA upadeza AgamameM diyA gayA hai, isalie prakRtameM yahI samajhanA cAhie ki pratyeka upAdAnake vAyameM jo vaiziSTaya AtA hai use apanI Antarika yogyatA vaza svayaM upAdAna hI utpanna karatA hai, bAhya sAmagrI nhiiN| phira bhI kAlapratyAsatti vaza kriyAkI aura pariNAmakI sadRzatA dekhakara jisake lakSyase vaha pariNAma hotA hai usameM preraka nimitta vyavahAra kiyA jAtA hai| anya vyake kArya meM preraka nimitta zyavahAra karanekI yaha sArthakatA hai / isake sivAya apara pakSa ne isake sambandhameM anya jo kucha bhI likhA hai vaha pathArtha nahIM hai| hamane jo yaha likhA hai ki preraka kAraNale balase kisI vyake kAryako Age-pIche kabhI bhI nahIM kiyA jA sakatA hai, vaha ma Artha likhA hai, kyoMki upAdAnake abhAvameM jaba ki bAe sAmagrImeM preraka nimitta vyavahAra bhI nahIM kiyA jA sakatA to usake dvArA kAryakA Age-pIche kiyA jAnA to atyanta hI asambhava hai| karmakI nAnArUpatA bhAvasaMsArake upAdAnakI nAnArUpatAko tathA bhUmiko viparItatA bIjakI vaisI upAdAnatAko hI sacita karatI hai| ataeca upAdAnake abhAvameM jaba ki bAhya sAmagrImeM preraka nimita vyavahAra hI nahIM kiyA jA sakatA, aisI avasthAmeM apara pakSa dvArA 'preraka nimittake balase kArya kabhI bhI kiyA jA sakatA hai aisA likhA jAnA usake ekAnta Agrahako hI sUcita karatA hai / apara pakSane mahApara zItaRtu, kapar3A aura darjIkA udAharaNa dekara yaha siddha karanekA prayatna kiyA hai ki kapaDese bananevAle koTa Adike samAna jitane bhI kArya hote haiM unameM ekamAtra nimitta vyavahArake yogya bAdya sAmagrIkAhI bolabAlA hai| isa sambandhameM apara pakSa apane ekAnta jhAgrahavaza kyA likhatA hai usapara dhyAna diijie| usakA kahanA hai ki ANA Page #91 -------------------------------------------------------------------------- ________________ zaMkA 1 aura usakA samAdhAna 'isa taraha koTakA bananA tantaka rukA rahA jabataka ki dharjIke pAsa koTake banAnekA avakAza nahIM nikala AyA / isa dRSTAntameM vicAranA yaha hai ki koTa pahinanekI AkAMkSA rakhanevAle vyakti dvArA kharIde hue usa kapar3emeM, jaba ki use darjIkI marjIpara chor3a diyA gayA hai, kaunasI aisI upAdAnaniSTha yogyatAkA abhAva banA huA hai ki vaha kapar3A koTarUpase pariNata nahIM ho pA rahA hai aura jisa samaya vaha darjI koTake sInekA vyApAra karane lagatA hai to usa kapar3emeM kaunasI upAdAnaniSTha yogyatAkA apane-Apa sadbhAva ho bhAtA hai ki yaha kapar3A koTa banakara taiyAra ho jAtA hai| vicAra kara dekhA jAya to yaha saba sAmrAjya nimittakAraNa sAmagrIkA hI hai, upAdAna to becArA apanI yogyatA lie tabhIse taiyAra baiThA hai jaba vaha daki pAsa pahu~cA thA / yahA~para hama usa kapar3ekI eka eka kSaNa meM honevAlI paryAyoMkI bAta nahIM kara rahe haiM, kyoMki koTa paryAyaphe nirmANase unakA koI sambandha nahIM hai| hama to yaha kaha rahe hai ki pahalese hI eka nizcita AkAravAle kapar3ekA vaha Tukar3A koTake AkArako kyoM to dajIMke vyApAra karanepara prApta ho gayA aura jabataka pIne koTa banAnerUpa apanA vyApAra cAlU nahIM kiyA tabataka vaha kyoM jaisA-kA-taisA par3A rahA / jisa anvaya-vyatirekagamya kArya-kAraNabhAvakI siddhi AgamapramANase hama pahale kara Aye haiM usase yahI siddha hotA hai ki sirpha nimitta kAraNabhUta darjIkI badaulata hI usa kapar3eko koTarUpa paryAya Aneko pichar3a gaI, koTake nirmANa kAryako u desI sambhAra bhAvanA pramiH yAyAma zAtha kahAMtaka buddhigamya ho sakatA hai yaha Apa hI jAneM / ' Adi / yaha prakRtameM apara pakSake baktavyakA kucha aMza hai / isa dvArA apara pakSa yaha batalAnA cAhatA hai ki ananta pudgala paramANuoMkA apane-apane sparza vizeSake kAraNa saMzleSa sambandha hokara jo AhAravargaNAmoMkI niSpatti huI aura unakA kArpAsa vyanjana paryAyarUpase pariNamana hokara julAheke vikalpa aura yogako nimittakara jo vastra banA usa vastrakI koTa AdirUpa paryAya darjIke yoga aura vikalpapara nirbhara hai ki aba pAhe vaha usakI koTaparyAyakA niSpAdana kare / na karanA cAhe na kre| jo vyavahAranayase usa vastrakA svAmI hai vaha bhI apanI icchAnusAra usa vastrako nAnArUpa pradAna kara sakatA hai| vastrakA agalA pariNAma kyA ho yaha vastrapara nirbhara na hokara dI aura svAmI Adiko icchApara hI nirbhara hai| aise saba kAryomeM ekamAtra nimittakA hI bolabAlA hai, upAdAnakA nahIM / apara pakSake kathanakA Azaya yaha hai ki vivakSita kArya pariNAma ke yogya upAdAnameM yogyatA ho, parantu sahakArI sAmagrIkA yoga na ho yA Age-pIche ho to usI ke anusAra kArya hogaa| kintu apara pakSa kA yaha saba kathana kArya-kAraNaparamparAke sarvathA viruddha hai, kyoMki jise vyavahAra namase sahakArI sAmagrI kahate haiM use yadi upAdAna kAraNake samAna kAryakA yathArya kAraNa mAna liyA jAtA hai to kAryako jaise upAdAnase utpanna honeke kAraNa tatsvarUpa mAnA gayA hai vaise hI use sahakArI sAmagrIsvarUpa bhI mAnanA par3atA hai, anyathA sahakArI sAmagnImeM yathArtha kAraNatA nahIM bana sakatI / dUsara darzanameM sannikarSako pramANa mAnA gayA hai| kintu jamAghAryoMne usa mAnyatAkA khaNDana yaha kaha kara hI kiyA hai ki sannikarSa domeM sthita honeke kAraNa usakA phala arthAdhigama donoMko prApta honA caahie| (sarvArtha siddhi a. 1. su. 10) vaise hI eka kAryakI kAraNatA yadi do yathArtha mAnI jAtI hai to kAryako bhI ubhayarUpa mAnane kA prasaMga AtA hai| yataH kArya ubhayarUpa nahIM hotA, ataH apara pakSameM sahakArI sAmagrIko nirvivAdarUpase upacarita kAraNa mAna lenA caahie| apara pakSa jAnanA cAhatA hai ki bAjArase phoTakA kapar3A sarodaneke bAda aba taka darjI usakA koTa Page #92 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 64 jayapura (khAniyA) tatvacarcA aura usakI samIkSA nahIM banAtA taba taka madhya kAlameM kapar3e meM kauna sI aisI upAdAna yogyatAkA abhAva banA huA hai jisake binA kapar3A koTa nahIM banatA / samAdhAna yaha hai ki jisa avyavahita pUrva paryAyake bAda kapar3A koTa paryAyako utpanna karatA hai vaha paryAya jaba usa kapar3emeM utpanna ho jAtI hai taba usake bAda hI vaha kapar3A koTa paryAyarUpase pariNata hotA hai| isake pUrva umra kapar3eko koTakA upAdAna kahanA pradhyAdhika nayakA vaktavya hai / apara pakSa koTa pahanane kI AkAMkSA rakhanevAle vyaktikI icchA aura darjIko icchAke AdhArapara koTakA kapar3A kaba koTa bana sakA yaha nirNaya karake koTa kArya meM bAhya sAmagrI ke sAmrAjyako bhale hI ghoSaNA kare | kintu vastusthiti isase sarvathA bhinna hai / apara pakSa ke ukta kathanako ulaTakara hama yaha bhI kaha sakate hai ki koTa pahanane kI AkAMkSA rakhanevAle vyaktine bAjArase koTakA kapar3A kharIdA aura bar3I utsukatA pUrvaka yaha use darjIke pAsa le bhI gayA kintu abhI usa kapar3e koTa paryAyarUpase pariNata honekA svakAla nahIM AyA thA, isalie use dekhate hI darjIkI aisI icchA ho gaI ki abhI hama isakA koTa nahIM banA sakate aura aba usa kapar3e kI koTa paryAya sannihita ho gaI to darjI, mazIna Adi bhI usako utpatti meM nimitta ho gaye / / apara pakSa yadi isa tathya ko samajha le ki kevala dravyazakti jaina darzana meM kAryakArI nahIM mAnI gaI hai, kyoMki vaha akelI pAI nahIM jAtI aura na kevala paryAya zakti ho jaina darzanameM kAryakArI mAnI gaI hai, kyoMki vaha bhI akelI pAI nahIM jAtI / ataeva prativiziSTa paryAya zakti yukta asAdhAraNa dravyazakti hI jainadarzana meM kAryakArI mAnI gaI hai| to kapar3A kana koTa bane yaha bhI use samajha meM A jAya / aura isa bAtake samajhameM Ane para usake viziSTa kAlakA bhI nirNaya jAya / pratyeka kArya svakAlameM ho hotA hai / harivaMzapurANa sarga 52 meM likhA hai caturaMgabalaM kAlaH putrA mitrANi pauruSam / kAryakRttAvadevAtra yAvaddaivabalaM param // 71 // deve tu vikale kAla- pauruSAdinirarthakaH iti yatkathyate vidbhistattathyamiti nAnyathA // 72 // jaba taka utkRSTa daivabala hai tabhI taka caturaMga bala, kAla, putra, mitra aura pauruSa kAryakArI haiN| devake vikala hone para kAla aura pIruSa Adi saba nirarthaka haiM aisA jo vidvatpuruSa kahate haiM vaha yathArtha haiM, anyathA nahIM hai / / 71-72 / / yaha Agama pramANa hai / isase jahA~ pratyeka kAryake viziSTa kAlakA jJAna hotA hai vahA~ usase yaha bhI jJAta ho jAtA hai ki deva arthAt dravya meM kAryakArI antaraMga yogyatAke sadbhAva meM ho bAhya sAmagrIko upayogitA hai, anyathA nahIM / yahA~ para hamane 'deva' padakA artha 'kAryakArI mantaraMga yogyatA' AptamImAMsA kArikA 88 kI aSTazatI TIkA ke AdhAra para hI kiyA hai| bhaTTAkalaMkadeva 'deva' padakA artha karate hue vahA~ para likhate haiMyogyatA karma pUrva vA devamubhayamadRSTam / pauruSaM punariceSTitaM dRSTam / yogyatA aura pUrva karma inako deva saMjJA hai / ye donoM adRSTa haiM / kintu iceSTitakA nAma pauruSa hai jo dRSTa haiM / AcArya samantabhadrane kArya meM ina donoM ke gauNa-mukhyabhAvase hI anekAntakA nirdeza kiyA hai| isase Page #93 -------------------------------------------------------------------------- ________________ zaMkA 1 aura usakA samAdhAna 65 spaSTa vidita hotA hai ki kapar3A jaba bhI koTa banatA hai apanI dravya-paryAyAtmaka antaraMga yogyatAke balase ho banatA hai aura tabhI darjIkA yoga tathA vikalpa Adi anya sAmagrI usakI usa paryAyako utpattimeM nimitta hotI hai / apara pakSa yadyapi kevala bAhya sAmagrI ke AdhArapara kArya kAraNabhAvakA nirNaya karanA cAhatA hai| aura use vaha anubhavagamya batalAtA hai / kintu usakI yaha mAnyatA kAryakArI antaraMga yogyatAko na svIkAra karane kA hI phala hai jo Agamaviruddha honese prakRta meM svIkAra karane yogya nahIM hai| lokameM hameM jitanA hamArI indriyoMse dikhalAI detA hai aura usa AdhAra para hama jitanA nizcaya karate haiM. kevala utaneko ho anubhava mAna lenA tarkasaMgata nahIM mAnA jA sakatA hamArI samajhase apara pakSa prakRta meM kAryakArI antaraMga yogyatAko svIkAra kiye binA isI prakArakI bhUla kara rahA hai jo yukta nahIM hai / ataeva use prativiziSTa bAhya sAmagrIko svIkRti ke sAtha yaha bhI svIkAra kara lenA cAhie ki jisa samaya koTa paryAya ke anurUpa prativiziSTa dravya - paryAya yogyatA usa kapar3e meM utpanna ho jAtI hai tabhI vaha kapar3A koTa paryAyakA upAdAna banatA hai, anya kAlameM nahIM / bAhya sAmagrI to nimittamAtra hai| apara pakSa kAlakramase honevAlI kSaNika paryAyoMke sAtha kapar3e ko koTarUpa paryAyakA sambandha jor3anA ucita nahIM mAnatA, kintu koI bhI vyaMjana paryAya kSaNa-kSaNameM honevAlI paryAyoMse sarvathA bhinna ho aisA nahIM hai / apane sadRza pariNAmake kAraNa hama kisI bhI vyaMjana paryAmako vaTI, ghaMTA Adi vyavahAra kAlake anusAra cirasthAyI kaheM yaha dUsarI bAta hai, para hotI haiM ve pratyeka samaya meM utpAdavyayazIla hI / paryAyadRSTise jaba ki pratyeka dravya pratyeka samayameM anya anya hotA hai, aisI avasthAmeM ukta kapar3e ko bhI pratyeka samaya meM anya anya rUpase svIkAra karanA hI tarka, Agama aura anubhavasammata mAnA jA sakatA hai / ataeva kapar3e kI koTa kAlakramase honevAlI niyata kramAnupAtI hI hai aisA yahAM samajhanA caahie| apara pakSane bAhya sAmagrIko kAraNa mAnakara jo kucha bhI likhA hai vaha saba vyavahAranayakA hI vaktavya hai / nizcayanayakI apekSA vicAra karanepara ananta pudgaloMke pariNAmasvarUpa kapar3eko jisa kAla meM apane upAdAna ke anusAra saMghAta yA bhedarUpa jisa paryAyake honekA niyama hai usa kAlameM vahI paryAya hotI hai, kyoMki pratyeka kArya upAdAna kAraNake sadRza hotA hai aisA niyama hai| isI tathyako pragaTa karate hue AcArya jayasena samayasAra gAthA 372 kI TIkA meM likhate haiM upAdAnakAraNasadRzaM kAryaM bhavatIti yasmAt / darjI jaba usakI icchA meM AtA hai taba kapar3ekA koTa banAtA hai yaha parAzrita anubhava hai aura kapar3A upAdAna ke anusAra svakAlameM koTa banatA hai yaha svAzrita anubhava hai| parAdhInatAkA sUcaka hai aura dUsarA anubhava svAdhInatAkA sUcaka hai| mero kise yathArthake Azraya mAnA jAya 1 anubhava donoM haiN| prathama anubhava yaha apara pakSa hI nirNaya kare ki apara pakSa iSTopadezake 'nAjJo vijJatvamAyAti' ityAdi zlokaMko karatA / kyoM svIkAra nahIM karatA isakA usakI orase koI kAraNa nahIM karma aura nokarma sabakA parigraha kiyA gayA hai| apara pakSa miTTI meM paTa karatA / kintu miTTI pudgala dravya hai| ghaTa aura paTa donoM hI pudgalako miTTI meM paTarUpa banane kI yogyatA nahIM hai yaha to kahA nahIM jA sakatA / parasparameM eka dUsare rUpa pariNamanekI 9 PM dravyakarmake viSaya meM svIkAra nahIM diyA gayA hai| vastutaH isa dvArA banane kI yogyatAko svIkAra nahIM vyaMjana paryAyeM haiN| aisI avasthA meM Page #94 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 66 jayapura (khAniyA) tasvacarcA aura usako samIkSA yogyatAko dhyAna meM rakhakara hI inameM AcAryoMne itaretarAbhAvakA nirdeza kiyA hai| phira kyA kAraNa hai ki miTTI se julAhA paTa paryAyakA nirmANa karane meM sarvathA asamartha rahatA hai| yadi apara pakSa kahe ki vartamAnameM miTTI meM Tapa banekI paryAya yogyatA na honese hI julAhA miTTI se paTa banAne meM asamartha hai to isase siddha huA ki jo dravya jaba jisa paryAyake paridhAmana ke sammukha hotA hai tabhI anya sAmagrI usameM vyavahArase nimitta hotI hai aura isa dRSTise vicAra kara dekhane para vahI nirNaya hotA hai ki bAhya sAmagrI mAtra anya kArya karane meM vaise ho udAsIna hai jaise dharmadravya gati udAsIna hai| saba dravya pratyeka samaya meM apanA-apanA kArya karane meM ho vyasta rahate hai| unheM tInoM kAloMmeM eka kSaNakA bhI vizrAma nahIM milatA ki ve apanA kArya chor3akara dUsare kA kArya karane lageM / ataeva iSTopadezake ukta bacanake anusAra prakRta meM yahI samajhanA cAhie ki jisa prakAra dharma dravya anyakA kArya karanemeM udAsIna hai usI prakAra anya sabhI dravya anya dravyakA kArya karanemeM udAsIna haiN| yaha to kAla pratyAsattikA hI sAmrAjya samajhie ki kabhI aura kahIM ve anya ke kArya preraka nimitta vyavahAra padavIko prApta ho jAte haiM aura kabhI tathA kahIM ve anya kAryameM udAsIna nimitta vyavahAra padavIko prApta ho jAte haiM / bauddha darzana, kAraNako dekhakara bhI kAryakA anumAna kiyA jA sakatA hai, ise svIkAra nahIM karatA / isI bAta ko dhyAna meM rakhakara kaisA kAraNarUpa liMga kAryakA anumApaka hotA hai yaha siddha karaneke liye yaha likhA hai ki jahA~ kAraNasAmagrIkI avikalatA ho aura usase bhinna kAryako jJApaka sAmagrI upasthita na ho vahA~ kAraNa se kAryakA anumAna karane meM koI bAdhA nahIM aatii| kintu hameM kheda hai ki apara pakSa isa kathanakA aisA viparyAsa karatA hai jisakA prakRtameM koI prayojana hI nahIM / irAkA vizeSa vicAra hama chaThI zaka ke tIsare daura ke uttarameM karanevAle haiM, isalie isa AdhArase yahA~ isakI vizeSa carcA karanA hama iSTa nahIM mAnate / kintu yahA~ itanA saMketa kara denA Avazyaka samajhate haiM ki jisa prakAra vivakSita kAryakI vivakSita bAhya sAmagrI hI niyata hetu hotI hai usI prakAra usakI vivakSita upAdAna sAmagrI hI niyata hetu ho skegii| ataeva pratyeka kArya pratyeka samaya meM pratiniyata AbhyantarabAhya sAmagrIko nimitta kara hI utpanna hotA hai aisA samajhanA caahie| sva-parapratyaya pariNamanakA abhiprAya bhI yahI hai / isa parase upAdAnako aneka yogyatAvAlA kaha kara bAhya sAmagrI ke balapara cAhe jisa kAryakI utpattikI karUpanA karanA mithyA hai| apara pakSa kA kahanA hai ki bAhya sAmagrI upAdAnake kArya meM sahayoga karatI hai so yaha sahayoga kyA vastu hai ? kyA donoM milakara eka kArya karate haiM yaha sahayogakA artha hai ? kintu yaha to mAnA nahIM jA sakatA, kyoMki do dravya milakara eka kriyA nahIM kara sakate aisA dravyasvabhAva hai (dekho samayasAra kalaza 54 ) / kyA eka dravya dUsare dravyakI kriyA kara detA hai yaha sahayogakA artha hU~ ? kintu yaha kathana bhI nahIM mAnA jA sakatA, kyoMki eka dravya apanese bhinna dUsare dravyakI kriyA karanemeM sarvathA asamartha hai (dekho prava ghanasAra a0 2 gA0 95 jayasenIya TIkA ) | kyA eka dravya dUsare dravyako paryAya meM vizeSatA utpanna kara detA hai yaha sahayogakA artha hai ? kintu jaba ki eka dravyakA guNadharma dUsare dravyameM saMkramita hI nahIM ho sakatA aisI avasthA meM eka davya dUsare dravyako paryAya meM vizeSatA utpanna kara detA hai yaha kahanA kisI bhI avasthA paramArthabhUta nahIM mAnA jA sakatA (dekho samayasAra gAthA 103 aura usakI AtmakhyAti TIkA) / upAdAna aneka yogyatAvAlA hotA hai, isalie bAhya sAmagrI use eka yogyatA dvArA eka kArya karanemeM hI Page #95 -------------------------------------------------------------------------- ________________ zaMkA 1 aura usakA samAdhAna 67 pravRtta karatI rahatI hai kyA yaha sahayogakA artha hai ? kintu apara pakSa ko maha saNA bhI asaMgata hai, kyoMki AgamameM viziSTa paryAyagukta dravyako hI kAryakArI mAnA gayA hai ( dekho aSTasahasrI pR0 150, svAmikArtikeyAnuprekSA gAthA 230, zlokavArtika pR0 69 tathA prameyakamalamArtaNDa pR0 200 aadi)| zyA kSetrapratyAsatti yA bhAvapratyAsattike hone para upAdAnameM kArya hotA hai yaha sahayogakA artha hai ? kintu sahayogakA paha artha karanA bhI ThIka nahIM hai, kyoMki dezApratyAsatti aura bhAvapratmAsattika honepara anya dravya niyamase anyake kAryako utpanna karatA hai aisA koI niyama nahIM hai ( dekho zlokavArtika pR0 151) ! isa prakAra sahayogakA artha ukta prakArase karanA to banatA hI nahIM / ukta vikalpoMke AdhArapara jitanI bhI tarkaNAe~ kI jAtI hai ve saba asat ThaharatI haiN| aba rahI kAlapratyAsatti. so yadi apara pakSa bAhya sAmagrI upAdAnake kArya meM sahayoga karatI hai isakA artha kAlapratyAsattirUpa karatA hai to usake dvArA sahayogakA yaha artha kiyA jAnA Agama, tarka aura anubhavasammata hai, kyoMki prakRtameM 'kAlapratyAsatti' pada jahA~ kAlako vivakSita paryAyako sUcita karatA hai vahA~ vaha vivakSita paryAyayukta bAhyAbhyantara sAmagrIko bhI sUcita karatA hai / pratyeka samavameM pratyeka dravyako apanA kArya karaneke lie aisA yoga nivamase milatA hai aura usake milanepara pratyeka samayame pratiniyata kAryakI utpatti bhI hotI hai, aisA hI dravyasvabhAva hai| usameM kisIkA hastakSepa karanA sambhava nhiiN| spaSTa hai ki prakRtameM nimitta ke sahayogako carcA karake apara pakSane svapratyaya aura sva-parapratyaya pariNamanoMke viSayameM jo kucha bhI likhA hai vaha bAgama, tarka aura anubhavapUrNa na hone se tattvamImAMsAmeM grAhya nahIM mAnA jA sakatA / ___ isa prakAra pUrvokta vivecana ke AdhArapara hamArA yaha likhanA sarvathA yuktiyukta hai ki 'nimitta kAraNoMmeM pUrvokta do bheda hone para bhI unakI nimittatA pratyeka dravyaphe kArya ke prati samAna hai|' yahI jainadarzanakA Azaya hai / anAdikAsase jana saMskRti isI AdhArapara jIvita calI A rahI hai aura ananta kAla taka ekamAtra isI AdhArapara jIvita rhegii| isase apara pakSa yaha acchI tarahase jAna sakatA hai ki jaina saMskRtika viruddha apara pakSako hI mAnyatA hai, hamArI nahIM / vicArakara dekhA jAya to harivaMzapurANa sarga 58 kA yaha kathana to jaina saMskRtikA prANa hai svayaM karma karotyAtmA svayaM tatphalamaznute / svayaM bhrAmyati saMsAre svayaM tasmAdvimucyate // 12 // yaha AtmA svayaM apanA kArya karatA hai, svayaM usake phalako bhogatA hai, svayaM hI saMsAra meM paribhramaNa karatA hai aura svayaM hI usameM mukta hotA hai // 12 // __ mAlUma nahIM apara pakSa parAzrita jIvanakA samarthanakara kisa ulajhanameM par3A huA hai, ise vaha jAne / vaijJAnikoMkI bhautika khojase hama bhalIbhAMti paricita haiM / usase to yahI siddha hotA hai ki kisa viziSTa paryAya yukta bAhyAbhyantara sAmagrIke sadbhAvameM kyA kArya hotA hai| hameM mAlUma huA hai ki jApAnameM do nagaroMpara aNubamakA visphoTa honepara jahA~ asaMkhya prANI kAlakalita hue vahA~ bahutase kSudra jantu reMgate hue bhI pAye gaye / kyA isa udAharaNase upAdAnake svakAryakartRtvakI prasiddhi nahIM hotI hai, api tu avazya hotI hai / mAge apara pakSane hamAre dvArA ullikhita svAmI samantabhadrakI 'bAhyetaropAdhi' ityAdi kArikAko parcA karate hue hamArI mAnyatAke rUpameM likhA hai ki sambhavataH hama yaha mAnate haiM ki 'upAdAna svayaM kAryotpatti ke samaya apane anukUla nimittoMko ekatrita kara letA hai| kintu apara pakSane hamAre kisa kamanake Page #96 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 68 jayapura (khAniyA ) tatvacarcA aura usakI samIkSA AdhArapara hamArA yaha artha phalita kiyA hai yaha hama nahIM samajha sake / hamane bhaTTAkalaMkadevakI aSTazatIke 'tAdRzI jAyate buddhi:' isa vacanako pramANarUpameM avazya hI uddhRta kiyA hai aura vaha nirvivAdarUpase pramANa hai| para usase bhI ukta Azaya sUcita nahIM hotaa| nimittoMko juTAne kI bAta apara pakSa kI orase hI yathArtha mAnI jAtI hai| usakI orase isa AvazyakA kathana 5vIM zaMkAke tIsare daura meM kiyA bhI gayA hai / hama to aise kathanako kevala vikalpakA pariNAma hI mAnate haiM / ataeva irA bAtako lekara apara pakSane yahA~ para 'dravyagatasvabhAvaH' padakI jo bhI vivecanA kI hai vaha yukta nahIM hai / kintu usakA Azaya itanA hI hai ki jise Agama meM svapratyaya pariNAma ( svabhAva paryAya ) kahA hai aura jise Agama meM sva-para pratyaya ( vibhASa paryAya ) kahA hai vaha saba bAhya Abhyantara upAdhiko samagratAmeM hotA hai aisA dravyagata svabhAva hai / jAge apara pakSane hamAre kathanako uddhRtakara mokSako sva-parapratyaya siddha karanekA prayatna kiyA hai| kintu AgamameM ise kisa rUpameM svIkAra kiyA gayA hai isake vistRta vivecana meM tatkAla na par3akara usakI puSTimeM eka AgamapramANa de denA ucita samajhate haiN| paMcAstikAya gAthA 36 ko AcArya amRtacandra kRta TIkA meM likhA hai fear hi ubhayakarmakSaye svayamAtmAnamutpAdayannAnyatkicidutpAdayani / ubhaya karmakA kSaya honepara siddha svayaM AtmA ( siddha paryAya ) ko utpanna karate hue anya kisIko utpanna nahIM karate | isase svapratyaya paryAya aura sva-parapratyaya paryAyake kathanameM antarnihita rahasyakA spaSTa jJAna ho jAtA hU~ / kintu apara pakSa ina donoMko eka koTimeM rakhakara ukta rahasyako dRSTipathameM nahIM le rahA hai itanA hI hama yahA~ kahanA cAheMge / hamane paMcAstikAyakA anantara pUrva hI vacana uddhRta kiyA hai| usakA jo Azaya hai vahI Azaya tatvArtha sUtra ke 'bandhahetvabhAva-' ityAdi vacanakA bhI hai| yahA~ apara pakSane karaNAnuyoga aura caraNAnuyogakI carcAkara jo nizcayacAritra aura vyavahAracAritrake eka sAtha hone kA saMketa kiyA hai so usakA hamArI orase kahA~ niSedha kiyA gayA hai| hamArA kahanA to itanA hI hai ki nizcayacAritra ke sAtha honevAlA paMca mahAvratAdirUpa pariNAma vyavahAracAritra saMjJAko prApta hotA hai / anyathA mokSamArga kI dRSTise vaha niSphala hai| sAtha hI paMca mahAvratAdirUpa pariNAma usI avasthAmai nizcayacAritrakA kAraNa arthAt vyavahArahetu kahA jAtA hai jaba ki nizcayacAritrase vaha anuprANita hotA rahe / svabhAvake Alambana dvArA antarmukha honese AtmAmeM jo nizcayacAritrarUpa zuddhi utpanna hotI hai usakA mUla hetu to AtmAkA AtmasvabhAvake sanmukha honA hI hai| abuddhipUrvaka yA buddhipUrvaka saMjvalana pariNAma mAtra usake astitvakA virodhI nahIM, isalie vyavahAracAritra saMjJaka vaha vyavahAra nayase nindayacArikA sAdhaka kahA gayA hai| esadviSayaka AgamameM jitane vacana milate haiM unakA ekamAtra yahI Azava hai / isI tathyako spaSTa karate hue samayasAra kalaza meM kahA bhI hai- klizyantAM svayameva duSkaratarermokSonmukhaiH karmabhiH, klizyantAM ca pare mahAvratatapobhAreNa bhagnAzciram / sAkSAnmokSa idaM nirAmayapadaM saMvedyamAnaM svayaM jJAnaM jJAnaguNaM vinA kathamapi prAptuM kSamante na hi // 142 // Page #97 -------------------------------------------------------------------------- ________________ zaMkA 1 aura usakA samAdhAna koI jIva duSkaratara aura mokSase parAGmukha karmoke dvArA svayameva (jinAjAke bimA) kleza pAte hai to pAo aura anya koI jIva (mokSonmutra arthAt kathaMcit jinAjhAmeM kathita) mahAvrata aura tapake bhArase bahuta samaya taka bhagna hote hue kleza kareM to karo, kintu jo sAkSAt molasvarUpa hai, nirAmayakA sthAna hai aura svayaM saMvedhamAna hai aise isa jJAnako jJAnagaNa ke binA kisI bhI prabArase ye prApta nahIM kara sakate // 142 / / isase spaSTa jJAta hotA hai ki parama vota gaga cAritrakI prAptikA sAkSApta mArga ekamAtra svabhAva sanmukha ho tanmaya hokara pariNamanA hI hai, isake sivAya anya saba nimittamAtra hai| yahI kAraNa hai ki AcArya kundakundane samayasArameM gRhastha aura muniyoM dvArA grahNa kiye gaye vyaliMgake vikalpako chor3akara darzana-jJAna-dhAritrasvarUpa mokSamArga meM apane AsmAko gruyAta karane kA upadeza diyA hai / samayasArakA vaha vacana isa prakAra hai tamhA jahitu liMge sAgAraNagAraehi va ghie| dasaNa-NANa-caritte appANaM jhuMja moklapahe / / 411 // isakI TIkAmeM AcArya amutacandra likhate hai yato dravyaliMga na mokSamArgaH samaH sahastamapi nAri rahA darzana-nana yAgina ceva mokSamArgatvAt AtmA yoktavya iti sUtrAnumatiH // 411|| yataH idhyaliMga mokSamArga nahIM hai, ataH sabhI dravyaliMgoMko chor3akara mokSamArga honese darzana-jJAnacAritrameM ho AtmAko mukta karanA cAhie aisA paramAgamakA upadeza hai // 411 // apara pakSakA kahanA hai ki 'bhAvaliMga honese pUrva dravyaliMgako to usakI utpattike lie kAraNarUpase milAyA jAtA hai| kintu apara pakSa kA yaha kathana isIse bhrAnta Thahara jAtA hai ki eka dravyaliMgI sAdhu ATha varSa antarmuhUrta kama eka pUrvakoTi kAla laka vyaliMgako dhAraNa karake bhI usa dvArA eka kSaNake lie bhI bhAliMgako dhAraNa nahIM kara pAtA aura AtmAke sanmukha huA eka gRhastha pariNAma vizuddhiko vRddhike sAtha brAhya meM nirgranya hokara antama hurtameM apakaNikA adhikArI hotA hai| spaSTa hai ki jo TrayaliMga bhAvaliMgakA sahacara honase nimitta saMbhAko prApta hotA hai yaha milAyA nahIM jAtA, kintu pariNAma vizudikI vRddhike sAtha svapameca prApta hotA hai| AgamameM dravya liMgako mokSamArgakA upacArase sAdhaka kahA hai to aise hI drazyaliMgako kahA hai / mithyA ahaMkArase 'puSTa hue bAhya kriyAkANDake pratIkasvarUpa vyaliMgako nahIM / aparapakSane yugapat hote ha prakAza dIpaka teM hoI |-chhvaalaa bAla 4,1 bacanako uddhRta phara yaha svayaM hI spaSTa kara diyA hai ki nizcaya cAritrakA sahacara TramyaliMga hI AgamameM vyavahAranayase usakA sAdhana kahA gayA hai| ataH pUrvameM dhAraNa kiyA gayA dravyaliMga bhAvaliMgakA sAdhana hai, apara pakSake isa kathanakA mahatva sutarA kama ho jAtA hai| thAlI bhojanakA sAdhana kahA jAtA hai, para jaise pAlIse bhojana nahIM kiyA jAtA usI prakAra anya jina sAdhanoMkA ullekha yahA~ para apara pakSane kiyA hai unake viSayame jAna lenA caahie| ve yathArtha sAdhana nahIM hai yaha ukta kathanakA tAtparya hai| mukhya sAdhana vaha kahalAtA hai jo svayaM apanI kriyA karake kAryarUpa pariNamatA hai| anyako yathArtha sAdhana kahanA kalpanAmAtra hai| yaha pratyakSase hI dikhalAI detA hai ki bAhya sAmagrI na to svayaM kAryarUpa hI pariNamaThI Page #98 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 70 jayapura (khAniyA) tattvacarcA aura usakI samIkSA hai aura na kAryadravyakI kriyA hI karatI hai / aiso avasthAmeM unheM yayArtha sAdhana kahanA mArgameM krisIko luTatA huA dekhakara 'mArga luTatA hai' isa kathanako yathArtha mAnane ke samAna hI hai / apara pakSane hamAre kathanako dhyAnameM liye binA jo kArya-kAraNabhAvakA ulTA citra upasthita kiyA hai vaha isalie ThIka nahIM, kyoMki na to upAdAnake kAraNa nimitta vyavahArake yogya bAhya sAmagrIko upasthita honA par3atA hai aura na hI nimitta vyavahAra ke yogya bAhya sAmagrIke kAraNa upAdAnako hI upasthita honA par3atA hai| yaha saja yoga hai jo pratyeka kArya meM pratyeka samayameM sahaja hI milatA rahatA hai / 'maiMne amuka kAryake nimitta mikAme yaha bhI kathanamAtra hai jo puruSako yoga aura vikalpako lakSya meM rakhakara kiyA jAtA hai 1 vastuta: eka dravya dUsaraM dadhyakI kriyAkA kartA trikAlameM nahIM ho sakatA / ataH yahA~ hamAre kathanako lakSya meM rakhakara apara pakSa ne kArya-kAraNabhAvakA jo ulTA citra upasthita kiyA hai use kalpanAmAtra hI jAnanA caahie| hamArA 'upAdAnake anusAra mAvaliMga hotA hai|' yaha kathana isalie paramArthabhUta hai, kyoMki karmaphe kSayopazama aura bhAvaliMgake eka kAlameM honekA niyama honese upacArase yaha kahA jAtA hai ki yogya kSayopazamake anusAra AtmAmeM bhAvaliMgakI prApti hotI hai| jisa paMcAstikAyakA yahI apara pakSane havAlA diyA hai usI paMcAstikAya gAthA 58 meM pahale saba bhAvoMko karmakRta batalAkara gAthA 59 meM usakA niSedha kara yaha spaSTa kara diyA hai ki AtmAke bhAvoMko svayaM AtmA utpanna karatA hai, karma nahIM / ataH cAritramohanIma karmake kSayopazamake anusAra bhAliMga hotA hai ise yathArtha kathana na samajhakara apane upAdAnake 'anusAra bhAvaliMga hotA hai ise hI Agamasammata yathArtha kathana jAnanA cAhie / isa parase apara pakSa bhI svayaM nirNaya kara sakatA hai ki yathArtha kathana apara pakSa kA na hokara hamArA hI hai| Age apara pakSane nimitta vyavahArako yathArtha siddha karaneke lie salAhaneke rUpameM jo kucha bhI vaktavya diyA hai usase itanA hI jJAta hotA hai ki apara pakSa kisa nayako apekSA kyA vaktavya AgamameM kiyA gayA hai isa ora dhyAna na dekara mAtra apanI mAnyatAko Agama banAne ke phera meM hai, anyathA vaha pakSa asadbhUta vyavahAranayake vaktavyako asadbhUta mAnakara isa nayakI apekSA kathana AgamameM kisa prayojanase kiyA gayA hai usapara dRSTipAta karatA / vizeSa khulAsA hama pUrvameM hI kara Aye haiM, isalie yahA~ una saba tathyoMkA punaH khulAsA nahIM krte| pravacanasAra gAthA 169 ko AcArya amRtacandra kRta TIkAmeM 'svayaM' pada mAyA hai / hamane isakA sartha prakRta zaMkAke prazrama uttarameM 'svayaM' hI kiyA hai| kintu apara pakSako yaha mAnya nahIM / vaha isakA artha 'apane rUpa' karatA hai / isake samarthanameM usa pakSa ko mukhya mukti yaha hai ki sahakArI kAraNake binA koI bhI pariNati nahIM hotI, isalie kArya-kAraNabhAvake prasaMgameM sarvatra isa padakA artha 'apane rUpa yA 'apana meM karanA hI ucita hai / isa prakAra apara pakSake isa kathanase mAlUma par3atA hai ki yaha pakSa utpAdavyaya-novyasvarUpa pratyeka satkI utpatti parakI sahAyatAse yA parase hotI hai yaha siddha karanA cAhatA hai| kintu usa pakSa ko yaha mAnyatA sarvathA Agamaviruddha hai, ataeva jahA~ bhI nizcayanayakI apekSA kathana kiyA gayA hai vahAM pratyeka kArya yathArthameM paranirapekSa hI hotA hai isa siddhAntako dhyAnameM rakhakara 'svayameva' padakA 'svayaM hI' artha karanA ucita hai / itanA avazya hai ki yadi vistArase hI isa pakSakA artha karanA ho to nizmaya SaTkArakarUpa bhI isa padakA artha kiyA jA sakatA hai, kyoMki pratyeka dravya nizcayame Apa kA Page #99 -------------------------------------------------------------------------- ________________ zaMkA 1 aura usakA samAdhAna hokara apane meM apane lie apanI pichalI paryAyakA apAdAna karake apane dvArA apanI paryAyarUpako Apa utpanna karatA hai| isameM parakA aNumAtra bhI yogadAna nahIM hotaa| hA~, asadbhUta vyavahAranapase parasApekSa kArya hotA hai yaha kahanA anya bAta hai| kintu isa kathanako paramArthabhUpta nahIM jAnanA cAhie / yahI kAraNa hai ki samayasArameM sarvatra vyavahAra pakSako upasthitakara nizcayanayake kathana dvArA asat kahakara usakA niSedha kara diyA gayA hai| kAryakAraNabhAvameM bhI isI paddhatiko apanAyA gayA hai| apara pakSane pravacanasAra gAthA 169 kI ukta TokAke AdhArase yaha carcA calAI hai| usameM 'pudgalaskandhAH svayameva karmabhAvena pariNamanti' yaha vAkpa AyA hai, jisakA artha hogA-'pudgalaskandha svayaM hI karmarUpase pariNamate haiN|' jaisA ki apara pakSakA kahanA hai usake anusAra yaha artha kadApi nahIM ho sakatA ki--'pudgalaskandha apanerUpa karmarUpase pariNamate haiM / ' kyoMki aisA artha karane para 'apane rUpa' tathA 'karmarUpase' ina donoM vacanoMmeM eka vacana punarukta ho jAtA hai| apara pakSane isI prasaMgameM samayasAra 116 se 120 takakI gAthAe~ upasthita kara ina gASAoMkI avataraNikAmeM 'svayameva' pada na hone ke kAraNa sarva prathama yaha siddha karanekA prayatna kiyA hai ki AcArya kundakunda ina gAthAnoM dvArA pariNAmasvabhAvakI siddhi kara rahe haiM, apane Apa ( svataHsiddha ) pariNAma svabhAvakI siddhi nahIM kara rahe hai| kintu apara pakSa isa ghAtako mUla jAtA hai ki jisakA jo svabhAva hotA hai vaha usakA svarUpa honese svataHsiddha hotA hai. isalie AcArya amuvacandrane ukta gAdhAoMkI abataraNikAmeM 'svayameva' pada na dekara pratyeka dravyako svataHsiddha svarUpasthitikA hI nirdeza kiyA hai / ataeva ukta avataraNikAke AdhArase apara pakSane jo yaha likhA hai ki 'ukta gAthAoM dvArA kevala vastuke pariNAmasvabhAvakI siddhi karanA hI AcAryako abhISTa rahI hai apane Apa pariNAmasvabhAvakI nhiiN|' vaha yukta pratIta nahIM hotaa| isI prasaMgama dusarI Apatti upasthita karate hue apara pakSane likhA hai ki 'gAthA 117 ke uttarArdha meM * jo saMsArake abhAvakI athavA sAMsyamatako prasaktirUpa Apasi upasthita kI hai vaha pudgalako pariNAmI svabhAva na mAnane para hI upasthita ho sakatI hai apane Apa (sthataHsiddha) pariNAmI svabhAvake abhAvameM nhiiN|' Adi / kintu yaha Apatti isalie ThIka nahIM; kyoMki pratyeka dravyako parataH pariNAmasvabhAvI mAna lenepara eka to yaha dravyakA svabhASa nahIM ThaharegA aura aigI avasthAmeM dravyakA hI abhAva mAnanA pdd'egaa| dUsare yaha jIva pudgala karmase sadA hI bar3ha banA rahegA, ataeva mukti ke lie yaha bAtmA svatantrarUpase prayatna bhI na kara skegaa| madi apara pakSa isa Apattiko upasthita karate samaya gAthA 116 ke pUrvArdhapara dRSTipAta kara letA to usake dvArA yaha Apasi hI upasthita na kI gaI hotii| pudgala apane pariNAma svabhAvake kAraNa Apa svatantra kartA hokara jIvake sAtha baJja hai aura Apa mukta hotA hai, isIse baca dazAmeM jIvakA saMsAra manA huA hai| yadi aisA na mAnA jAya aura pudgalako svabhAvase apariNAmI mAnA jAya to eka to saMsArakA abhAva prApta hotA hai, dusare sAMkhyamatakA prasaMga AtA hai yaha ukta gAthAoMkA tAtparya hai, na ki yaha jise apara pakSa phalita kara rahA hai / spaSTa hai ki yaha dUsarI Apatti bhI prakRtameM apara pakSake iSTArthakI siddhi nahIM karatI / AcArya amRtacandrane isa viSayako vizadarUpase spaSTa karate hue likhA hai atha jIvaH pudgaladravyaM karmabhAvena pariNamayati tato na saMsArAbhAvaH iti takaH ? ki svayamapariNamamAnaM pariNamamAnaM vA jIvaH pudgaladravyaM karmabhAvena pariNAmayet ? na tAvattatsvayamapariNama Page #100 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 72 jayapura (khAniyA) tattvacarcA aura usakI samIkSA mAnaM pareNa pariNamayituM pAryeta / na hi svato'satI zaktiH kartumanyena pAryeta / svayaM pariNamamAnaM tu na paraM pariNamayitAramapekSeta / na hi vastuzaktayaH paramapekSante / tataH pudgaladravyaM pariNAmasvabhAva svayamevAstu / tathA sati kalazapariNatA mRttikA svayaM kalaza iba jaDasvabhAvajJAnAvaraNAdikarmapariNataM tadeva svayaM jJAnAvaraNAdi karma syAt / iti siddhaM pudgaladravyasya pariNAmasvabhAvatvam / isakA artha karate hue paM0 zrI .....: likho -.. aura jo aisA tarka kare ki jIva pudgala dravyako karma bhAvakara pariNamAtA hai isaliye saMsArakA abhAva nahIM ho sakatA? usakA samAdhAna yaha hai ki pahale do pakSa lekara pUchate hai jo jIva pudgalako pariNamAtA hai vaha svayaM apariNamateko pariNamAtA hai yA svayaM pariNamateko pariNamAtA hai ? unameMse pahalA pakSa liyA jAya to svayaM apariNamateko nahIM pariNamA sakatA, kyoMki Apa na pariNamateko parake (dvArA) pariNamAneko sAmarthya nahIM hotI, svataH zakti jisameM nahIM hotI vaha para kara bhI nahIM kI jA sktii| aura jo pudgaladravyako svayaM pariNamateko jIva karmabhAvakara pariNamAtA hai aisA dUsarA pakSa liyA jAya to yaha bhI ThIka nahIM, kyoMki apane Apa pariNamate hue ko anya pariNamAnevAleko AvazyakatA hI nahIM, kyoMki vastuko zakti parakI apekSA nahIM krtii| isaliye pudgaladravya pariNAmasvabhAva svayameva hove| aisA hone para jaise kalazarUpa pariNata huI miTTI apane Apa kalaza hI hai usI taraha jar3a svabhAva jJAnAvaraNa Adi karmarUpa pariNata huA pudgala dravya hI Apa jJAnAvaraNa Adi karma hI hai| aise pudgala dravyako pariNAmasvabhAvatA siddha huaa| yaha paramAgamakI spaSTokti hai jo nizcathapakSa aura vyavahArapakSake kathanakA Azaya kyA hai ise vizadarUpase spaSTa kara detI hai| nizcayanamase dekhA jAya to pratyeka dravya svayaM pariNAmasvabhAvavAlA honese apane utpAda-vyayarUpa pariNAmako apanemeM, apane dvArA, apane lie, Apa hI karatA hai| use isake liye parakI sahAyatAkI aNumAtra bhI apekSA nahIM hotii| yaha kathana vastusvarUpako udghATana karanevAlA hai, isalie vAstavika hai, kathanamAtra nahIM hai| vyavahAranayase dekhA jAya to kumbhakArake vivakSita kriyA pariNAmake samaya miTTokA vivakSita kriyApariNAma dRSTipathameM AtA hai, yataH kumbhakArakA viSakSita kriyA pariNAma miTTIke ghaTapariNAmakI prasiddhikA nimitta (hetu) hai, ataH isa naya se yaha kahA jAtA hai ki kumbhakArane apane kriyApariNAmadvArA miTTImeM ghaTa kiyA / yataH yaha kathama vastusvarUpako udghATana karanevAlA na hokara use AcchAdita karanevAlA hai, ataH vAstavika nahIM hai, kadhanamAtra hai| paramAgamameM nizcayanayako pratiSedhaka aura vyavahAranayako pratiSeSya kyoM batalAyA gayA hai yaha isase spaSTa ho jAtA hai| svarUpakA upAdAna aura pararUpakA apohana karanA yaha jaba ki vastukA vastutva hai| aisI avasthAmeM usa dvArA asat pakSako kahanevAle vyavahAratayakA apohana apane Apa ho jAtA hai / isI tathyako spaSTa karate hue aSTasAhanI pR0 131 meM likhA hai svapararUpopAdAnApohanavyavasthApAdyatvAvastuni vastutvasya / artha pUrva meM likhA hI hai| vyabahAranaya asat pakSako kahanevAlA hai yaha isIse spaSTa hai ki vaha anyake dharmako anyakA kahatA hai| isI tathyako spaSTa karate hue AcArya amRtacandrane samayasAra gAthA 56 kI TIkAmeM yaha vacana likhA hai Page #101 -------------------------------------------------------------------------- ________________ zaMkA 1 aura usakA samAdhAna 73 ___ iha hi vyavahAramayaH kila paryAyAzritatvAjjIvasya pudgalasaMyogavazAdanAdiprasiddhabandhaparyAyasya kusumbharaktasya kApAsikavAsasa ivopAdhikaM bhAvamavalambyotplavamAnaH parasya vidadhAti / yahA~ vyayahAranaya paryAyAzrita honese kusumdI raMgase raMge hue tathA sapheda rUIse bane hue vastrake aupAghika bhAvakI bhAMti pudgalake saMyogavaza anAdikAlase jisakI bandha paryAya prasiddha hai aise jodhake aupAdhika bhAvakA avalambana lekara pravatamAna hotA huA dUsarake kahatA hai| paNDitapravara ToDaramalajIne apane mokSamArgaprakAzaka adhyAya 7 ke aneka sthalopara nizcaya-vyavahArake viSayameM isI kAraNa yaha likhA hai yahA~ jina Agama virSe nizcaya-vyavahArarUpa varNana hai / tinavirSa yathArthakA nAma nizcaya hai, upacArakA nAma vyavahAra hai / (pR0 287) eka hI vyake bhAvako tisa svarUpa hI nirUpaNa karanA so nizcayanaya hai| upacArakari tisa dravyake bhAvakoM anya dravyake bhAvasvarUpa nirUpaNa karanA so vyavahAra hai| (pR. 369) isa prakAra itane vivecana dvArA yaha sugamatAse samajhameM A jAtA hai ki samayasArakI ukta gAthAoM dvArA pudgala drakSyake svataHsiddha pariNAmasvabhAvakA hI kathana kiyA gayA hai| jaba ki pudgaladravya parakI apekSA kiye binA svarUpase svayaM pariNAmIsvabhAva hai aisI avasthAmeM vaha parasApekSa pariNAmIsvabhAva hai isakA niSedha hI hotA hai, samarthana nahIM yaha bAta itanI spaSTa hai jitanA ki sUryakA prakAtha / ___ apara pakSakA kahanA hai ki yadi ina gAthAoMmeM 'svayaM' zabdakA artha 'apane Apa' grAhya mAnA jAyagA to mAthA 117 ke pUrvArdha meM bhI svayaM' zabdake pAThakI AvazyakatA anivArya ho jaaygii| aisI hAlatameM usameM AcArya kundakunda 'svayaM' zabdake pATha karanekI upekSA nahIM kara sakate the|' ___ isakA samAdhAna yaha hai ki eka to gAthA 116 aura gAthA 118 meM Aye hue 'svayaM' padakI anuvRtti ho jAnese mAthA 117 ke arthakI saMgati baiTa jAtI hai, isalie apara pakSane gAthA 117 ke pUrvArdhameM 'svayaM' padako na dekhakara jo Apatti upasthita kI hai vaha ThIka nahIM / dUsare samayasArakI isa gAthAko gAthA 122 ke prakAzameM par3hanepara yaha spaSTa vidita ho jAtA hai ki isa gAthAmeM AcAryako 'svarga' pada iSTa hai / gAthA 122 meM vahI bAta kahI gayI hai jisakA nirdeza gAthA 117 meM AcAryane kiyA hai / antara kevala itanA hI hai ki gAthA 122 meM jIvako vivakSita kara ukta viSayakA vivecana kiyA gayA hai aura gAthA 117 meM pudgalako vivakSita kara ukta viSayakA vivecana kiyA gayA hai| abhiprAyako vRSTise donoMkA pratipAdya viSama eka hI hai / ataH gAthA 117 ke pUrvArdhama 'svayaM' padako na dekhakara apara pakSane jo ukta sabhI gAthAoM meM 'svayaM' padake 'apane mApa' 'svayaM hI' artha pharanemeM Apatti upasthita kI hai vaha ThIka nhiiN| isa prakAra ukta vivecanase ekamAtra yahI siddha hotA hai ki pudgala svayaM pariNAmI svabhAva hai aura sAtha hI ukta vivecanase yaha abhiprAya sUtarAM phalita ho jAtA hai ki apara pakSane apane tarkoM ke AdhArapara ukta gAthAoMkA jo artha kiyA hai vaha ThIka nahIM hai / vaise to yahA~para ukta, gAthAoMkA artha denekI AvazyakatA nahIM thii| kintu apara pakSane jaba unakA apanI matise kalpita artha apanI prastuta pratizaMkAmeM diyA hai, aisI avasthAmeM yahA~ sahI artha de denA Avazyaka hai / vaha isa prakAra hai __ yadi yaha pudgala dravya jIvameM svayaM nahIM ba~dhA aura karmabhAvase svayaM nahIM pariNamatA to vaha apariNAmI siddha hotA hai| aisI avasthAmeM karmavargaNAoMke karmarUpase svayaM nahIM pariNamanepara saMsArakA abhAva prApta hotA Page #102 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jayapura (khAniyA) tatvacarcA aura usakI samIkSA hai athavA sAMkhyamatA prasaMga AtA hai| yadi yaha mAnA jAya ki jIva pudgala dravyoMko karmarUpase pariNAmAtA hai to ( prazna hotA hai ki ) svayaM nahIM pariNamate hue una pudgala dravyoMko cetana mAtmA kaise pariNamA sakatA hai| isalie yadi yaha mAnA jAya ki pudgala dravya apane Apa hI karmarUpase pariNamatA hai to jIba karma arthAt pudgala dravyako karmarUpase pariNAmAtA hai yaha kathana mithyA siddha hotA hai| isalie jaise niyamase kamarUpa pariNata pudgala ya karma hI hai vaise hI jJAnAvaraNAdirUpa pariNata pudgala dravya jJAnAvaraNAdi ho haiM aisA jAno / / 116-120 // 74 isa prakAra isa arthapara dRSTipAta karanese ye do tathya spaSTa ho jAte haiM- prathama to yaha ki apara pakSane ukta gAthAoMkA jo artha kiyA hai vaha una gAthAoMkI zabdayojanAse phalita nahIM hotA / dUsare ina gASAoM meM Aye hue 'svayaM' padakA jo mAtra 'apane rUpa' artha kiyA hai vaha aikAntika honese grAhya nahIM hai / karttA ke artha meM usakA artha 'svayaM ho' yA 'Apa hI karanA saMgata hai| aura yaha bAta Agamaviruddha bhI nahIM hai, kyoMki nityeopari utpanna karatA hai| isI tathyako spaSTa karate hue samayasAra meM kahA bhI hai bhAvaM sumahaM karedi AdA sa tassa khalu kaptA / taM tassa hodi kamma so tassa du vedago appA ||102 // AtmA jisa zubha yA azubha apane bhAvako karatA hai usa bhAvakA vaha vAstava meM kartA hotA hai aura baha bhAva usakA karma hotA hai aura vaha AtmA karmarUpa usa bhAvakA bhoktA hotA hai // 102 // isI tathyako spaSTa karate hue harivaMdApurANa sarga 58 meM bhI kahA hai avidyArAgasaMvilaSTo bambhramIti bhavArNave / vidyAvairAgyazuddhaH san siddhagatyavikala sthitiH // 13 // ityadhyAtma vizeSasya dIpikA dIpikeva sA / rUpAdeH zamayatyAzu tamisraM tatra santatam // 14 // adhirAga se saMzliSTa huA yaha jIva saMsArarUpI samudra meM ghUmatA rahatA hai aura vidyAvairAgyase zuddha hokara siddhagati avikala sthitivAlA hotA hai ||13|| yaha adhyAtma vizeSako batAnevAlI dIpikA hai / isalie jaise dIpaka rUpAdi viSayaka andhakArako zIghra naSTa kara detA haiM usI prakAra yaha bhI ajJAnAndhakArako zIghra naSTa kara detA hai / / 14 / / isase prakRtameM svayaM padakA kyA artha honA cAhie yaha spaSTa ho jAtA hai / yahA~ apara pakSane 'svayaM' padake 'apane Apa' arthakA vizeSa dikhalAne ke lie jo pramANa diye haiM unake viSaya meM to hameM vizeSa kucha nahIM kahanA hai / kintu yahA~ hama itanA saMketa kara denA Avazyaka samajhate haiM ki eka to prastuta praznake prathama va dUsare uttara meM hamane 'svayameva' padakA artha 'apane Apa' na karake 'svayaM hI' kiyA hai| isa kA 'apane Apa yaha artha apara pakSane hamAre kathana ke rUpameM prastuta praznakI dUsarI pratizaMkA meM mAnakara TIkA karanI prArambha kara dI hai jo yukta nahIM hai| hamane isakA virodha isalie nahIM kiyA ki nizcayakartAke artha meM 'svayameva' padakA yaha artha grahaNa karane meM bhI koI Apatti nahIM / aisI avasthAmeM 'apane Apa' padakA artha hogA 'marakI sahAyatA binA Apa kartA hokara / ' Azaya Page #103 -------------------------------------------------------------------------- ________________ zaMkA 1 aura usakA samAdhAna dha ho, kArya apane meM ho vaha dUsarekI sahAyatA liye binA apane kAryakA itanA hI hai ki jisakI kriyA apane Apa hI kartA hotA hai, anya padArtha nahIM / isa prakAra pravacanasAra gAthA 169 ko TIkAmeM 'svayameva' padakA kyA artha lenA cAhie isakA khulAsA kiyA / anyatra jahA~-jahA~ kArya kAraNabhAva ke prasaMgase yaha patra AyA hai vahAM vahA~ isa pada kA artha karane meM yahI spaSTIkaraNa jAnanA caahiye| yadi aura gaharAI se vicAra kiyA jAya to yaha pada nizcayakartA ke artha meM to prayukta huA hI hai, isake sivAya isa padase anya nizcayakArakoMkA bhI grahaNa ho jAtA hai / Age apara pakSane 'upacAra' padake artha ke viSaya meM nirdeza karate hue dhavala pu0 6 10 11 ke AdhArase jo area anya dharmako anyameM Aropita karanA upacAra hai / isa arthako svIkAra kara liyA hai vaha ucita hI kiyA hai| usI prakAra vaha pakSa samayasAra gAthA 105 meM Aye hue 'upacAra' padakA bhI ukta artha grahaNa karegA aisI hameM AzA hai, kyoMki jisa prakAra dhavala pu0 6 pR0 11 meM jIvake kartRtva dharmakA upacAra jIvase abhinna ( eka kSetrAvagAhI ) mohanIya dravyakarma meM karake jIvako mohanIya kahA gayA hai usI prakAra rAmagasAra gAthA 105 meM karmaNAoMke kartutva dharmakA Aropa jIva meM karake jIvako pudgala karmakA kartA kahA hai| donoM hai| yahA~ mohanIya karmodaya jIvake ajJAnabhAva ke honemeM nimitta hai / samayasAra gAthA 105 meM jIvakA ajJAna pariNAma jJAnAvaraNAdirUpa karma pariNAma meM nimitta hai / isa prakAra donoM sthaloMpara bAhya sAmagrIrUpase vyavahAra hetukA sadbhAva hai| ataeva samayasAra gAthA 105 maiM 'mukhyAbhAve sati prayojane' ityAdi vacanakI caritArthatA bana jAtI hai / samayasAra gAthA 105 ko lakSya rakhakara apara pakSakA kahanA hai ki 'parantu aisA upacAra prakRta meM sambhava nahIM hai. kAraNa ki AtmAke phakhakA upacAra yadi dravyakarmameM Apa kareMge to isa upacAra ke lie sarvaprathama Apako nimitta tathA prayojana dekhanA hogA ki jisakA sarvathA abhAva hai|' samAdhAna yaha hai ki yahA~ para yavahArahetu aura vyavahAra prayojanakA na to abhAva hI hai aura na hI AtmAke kartutva kA upacAra dravyakarma meM kara rahe haiM / kintu prakRtameM hama karmapariNAmake sanmukha huI karmavagaMNAoMke kartutvakA Aropa vyavahArahetu saMjJAko prApta ajJAnabhAvase pariNata AtmAmeM kara rahe haiN| ataeva 'ataH yahA~ bAhya hetu aura bAhya prayojanakA sarvathA abhAva hai, isalie upacArako pravRtti nahIM ho sakatI' apara pakSakA aisA abhiprAya vyakta karanA Agama viruddha to hai hI, tarka aura anubhava ke bhI viruddha hai| apara pakSa yadi ukta gAthAkI racanApara dRSTipAta kare to use jJAta hogA ki svayaM AcAryane gAthA pUrvArdha 'hedubhUde' pakSakA ullekha kara bAhya nimittakA nirdeza kara diyA hai tathA 'baMdhassa du parisadUNa pariNAmaM vacanakA ullekha kara mukhyakartA aura mukhya karmakI sUcanA kara dI hai| phira bhI brAhma nimittake jJAna karAnerUpa bAhya prayojanako lakSya meM rakhakara mukhyakartA sthAnameM pudgalakarmadharmaNAmoMke kartRtvakA unase abhinna ( eka kSetrAvagAhI ) ajJAna pariNata jIva meM upacAra karake upacArase ukta jIvako karmakA kartA kahA gayA hai| spaSTa hai ki samayasAra gAthA 105 meM upacAra padakA vahI artha liyA gayA hai jisakA ki hama pichale uttarameM saMketa kara Aye haiN| aura jise dhavala pu0 6 0 11 ke muhyata iti mohanIyam' vacanake anusAra apara pakSane bhI svIkAra kara liyA hai| isa prakAra apara pakSa dvArA upasthita kiye gaye mUla praznakA avAntara viSayoMke sAtha sAMgopAMga vizvAra kiyA / Page #104 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prathama daura zaMkA 2 jIvita zarIrakA kriyA AramAma dharma apa hotA hai yA nahIM ? wle samAdhAna jIvita zarIrakI kriyA pudgala drazyako paryAya hone ke kAraNa usakA ajIya tattvameM antarbhAva hotA hai, isalie vaha svayaM jIvakA na to dharmabhAva hai aura na adharmabhASa hI hai| mAtra jIvita zarIrakI kriyA dharma nahIM hai ise spaSTa karate hue nATaka samayasArameM paNDitapravara bamArasIdAsajI kahate haiM je vyavahArI mUr3ha nara paryAyabuddhi jIva ! tinake bAhya kriyA hI ko hai avalaMba sadIca / / 121 // kamati bAhija daSTi so bAhija kriyA karata / mAne mokSa paraMparA manameM haraSa dharaMta // 122 // zadAtama anubhava kathA kahe samakitI koy| so sunike tAsoM kaheM yaha zivapaMtha na hoya // 123 / / isa tathyakA samarthana AcAryacarya amRtacandra ke isa kalavAse hotA hai vyavahAra vimUDhadRSTamaH paramArthaM kalayanti no janAH / tuSabodhavimugdhabuddhayaH kalayantIha tuSaM na tandulam // 242 // isa kalazakA artha pUrvokta dohoMse spaSTa hai / isI viSayapara vizeSa prakAvA DAlate hue paramAtmaprakAzameM bhI kahA hai ghora karaMtu vi sava-caraNu sayala vi sattha muNaMtu / paramasamAhivibajjiyasa Na vi devakhai siu saMtu // 2-191 // artha-jo ghora tapazcaraNa karatA hai aura sakala zAstrakA bhI manana karatA hai, parantu parama samAdhise rahita hai vaha rAga, dvepa aura moha Adi doSoMse rahita mokSako prApta nahIM hotA / / 2-191 / / phira bhI jIvita zarIrakI kriyAkA dharma-adharmake sAtha nokarmarUpase nimitta-naimittika sambandha hone ke kAraNa jIvake zubha, azubha aura zuddha jo bhI pariNAma hote haiM unako lakSyameM lete hue upacAra nayakA Azraya kara jIvita zarIrakI niyAse dharma adharma hotA hai yaha kahA jAtA hai / Page #105 -------------------------------------------------------------------------- ________________ dvitIya daura : 2: zaMkA 2 jIvita zarIrako kriyA se AtmAmeM dharma adharma hotA hai yA nahIM ? pratizaMkA 2 hamAre ukta praznake uttara meM jo Apane yaha likhA hai ki 'jIvita zarIrakI kriyA pudgala dravyako paryAya hone ke kAraNa usakA ajIva tatvameM antarbhAva hotA hai|' so ApakA yaha likhanA Agama, anubhava tathA pratyakSa se viruddha hai, kyoMki jIvita zarIrako sarvathA ajIva tatva mAna lenepara jIvita tathA mRtaka zarIrameM kucha antara nahIM rahatA / jIvita zarIra iSTa sthAnapara jAtA hai, para mRtaka zarIra iSTa sthAnapara nahIM jA bhA sakatA / dA~toMse kATanA, mAranA pITanA, talavAra bandUka lAThI calAkara dUsarekA ghAta karanA, pUjA-prakSAla karanA, satpAtroM ko dAna denA, likhanA, kezaloMca karanA, dekhanA, sunanA, sUMghanA, bolanA, praznauttara karanA, zarAba pInA, mAMsa khAnA Adi kriyAe~ yadi ajIva tattvako hI haiM to ina kriyAoM dvArA AtmAko sammAna, apamAna, daNDa, jela Adi kyoM bhoganA par3atA hai ? tathA svarga-naraka bAdi kyoM jAnA par3atA hai ? aNuvrata mahAvrata, bahiraGga lapa, samiti Adi jIvita zarIrase hI hote haiM, bhagavAn RSabhadevane 1000 varSa taka tapasyA zarIra dvArArA kI thI / arhanta bhagavAnkA vihAra tathA divyadhvani zarIra dvArA hI hotI hai / kAyavAGmanaH karma yoga: ( 6-1 0 sU0 ) isa sUtra ke anusAra karmAsa meM zarIra tathA tatsambandhI vacana evaM dravyamana kAraNa haiN| ajIvAdhikaraNa AsravakA kAraNa hai / vaha bhI jIvita zarIrake anusAra hai / jIvita zarIrase hI upadeza diyA jAtA hai, pravacana kiyA jAtA hai, zAstra likhA jAtA hai, pravacana sunA jAtA hai ! Apane jo apane kathana kI puSTimeM zrI paM0 banArasIdAsa jIke nATaka samayasAra kalaza tathA paramAtmaprakAzake padyoMkA avataraNa diyA hai| unakA Azaya to kevala itanA hai ki midhyAdRSTi mAtra apanI zArIrika kriyAse mukti prApta nahIM kara sktaa| phira bhI bahirAtmAkA zarIra dvArA bAlatapase svargagamana hotA hI hai| tathA asat zArIrika kriyAoM dvArA saMsArabhramaNa hotA hai| jaisA ki tattvArtha sUtra meM kahA hai / ( ta0 sU0 6-20 ) vacavRSabhanArAca saMhananavAle jIvita zarIrase zukladhyAna hokara muSita hotI hai, usI saMhananavAle zarIrase tItama pApamayI kriyA dvArA sAtavAM naraka bhI milatA hai / Page #106 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 78 jayapura (khAniyA ) tatvacarcA aura usakI samIkSA paJcAstikAyaphI gAthA 171 kI TIkAmeM likhA haisaMhananAdizaktyabhAvAt zuddhAtmasvarUpe sthAtumazakyatvAt vartamAnabhave puSyabandhaM karoti / artha-zArIrika saMhananazaktike abhAdase zuddha AtmasvarUpameM sthira na ho sakaneke kAraNa vartamAnabhava, puNyabandha karatA hai| zrI kundakundAcArya ne rayaNasArameM kahA hai dANaM pUjA mukkhaM sAvayadhamme Na sAvayA teNa viNA // 11 // artha-dAna karanA aura pUjA karanA thAvaka dharmameM mukhya hai, unake binA zrAvaka nahIM hotA / / 11 / / kundakumdAcAryakA batalAyA huA yaha dharma jIvita zarIra dvArA hI hotA hai| antameM Apane svayaM azubha, zubha aura zuddhabhAvoMkA nokarma zarIrako nimittakAraNa mAna liyA hai, kintu nirAdhAra upacAra zabdakA prayogakara arthAntara karanekA prayAsa kiyA hai| zaMkA 2 jIvita zarIrakI kriyAse AtmAmeM dharma adharma hotA hai yA nahIM ? pratizaMkA 2 kA samAdhAna pratizaMkA naM0 2 ko upasthita karate hue tasvArthasUtra pa6, sU0 1, 6 va 7 tathA paMcAsti0 gA0 171 aura rayaNasAra mA0 11 ko pramANarUpameM upasthita kara tathA katipaya laukika udAharaNa dekara yaha siddha karanekA prayatna kiyA gayA hai ki jIvita zarIrakI kriyAse AtmAmeM dharma adharma hotA hai| yaha to suvimita satya hai ki AgamameM nizcayaralaSayako yathArtha dharma kahakara usake sAtha jo devAdikI zratA, saMyamAsaMyama aura saMyamasambandhI pratAdimeM pravRttirUpa pariNAma hotA hai use vyavahAra dharma kahA hai| aura samyagdRSTike zarIrameM ekatvabuddhi nahIM rahatI / yadi koI jIva zarIrameM ekatyabukhi kara zarIrako kriyAko AtmAkI kriyA mAnatA hai to use apratibuddha kahA hai / yahA~ ( samayasArameM ) kahA hai kamme Nokammamhi ya ahamidi ahakaM ca kamma NokammaM / jA esA khalu buddhI appaDibuddho havadi tAva / / 19 // artha-karma aura nokarma ( dehAdi tathA zarIrako kriyA ) meM maiM hU~, tathA maiM karma-nokarma hai 'jo aisI buddhi karatA hai tabataka vaha apratibaddha hai / / 19 // isI tathyako spaSTa karate hue pravacanasAra gAthA 160 meM bhI kahA hai NAhaM deho Na maNo Na ceva vANI Na kAraNaM tesi / kattA Na kArayidA aNumaMtA Neba kattINaM / / 160 / / artha-maiM na deha hU~, na mama hU~ aura na vANI hai| unakA kAraNa nahIM hU~, kartA nahIM hai, kArayitA nahIM hU~ aura kartAkA anumodaka nahIM hU~ / / 16 / / Page #107 -------------------------------------------------------------------------- ________________ vAMkA 2 aura usakA samAdhAna isakI TokAmeM kahA hai zarIraM ca vAcaM ca manazca paradravyatvenAhaM prapadye / tato na teSu kazcidapi mama pakSapAto'sti / sarvatrApyahamatyantaM madhyastho'smi / tathAhi na khalvahaM zarIravAGa manasAM svarUpAdhArabhUtamavetanadravyamasmi / tAni khalu mAM svarUpAdhAramantareNApyAtmana: svarUpa dhArayanti / tato'haM zarIra-cAGa manaHpakSapAtamapAsyAtyantaM madhyastho'smi / ityAdi / / artha-ma zarIra, vANI aura manako paradra byake rUpameM samajhatA hai, isalie mujhe unake prati kucha bhI pakSapAta nahIM hai| maiM una sabake prati atyanta madhyastha haiN| yathA-yAstava meM maiM zarIra, vANI aura manake svarUpakA AdhArabhUta adhetana dravya nahIM huuN| mere svarUpAdhAra hue vinA hI ve vAstaghameM apane svarUpako dhAraNa karate hai / isalie maiM zarIra, vANI aura manakA pakSapAta choDakara atyanta madhyastha huuN| Age punaH likhA hai deho ya maNo vANI poggaladasyappaga ti NiSTThiA / poggaladavyaM hi puNo piMDo paramANudavANa // 161 / / artha-deha, mana aura vANI pudgalamavyAtmaka hai aisA jinadevane kahA hai / aura ve pudgaladravya paramANu dravyoMkA piNDa hai / / 161 // pravacanasAra gAthA 162 tathA niyamasArameM bhI yahI svIkAra kiyA gayA hai, isalie inakA ajIva tattvameM antarbhAva nahIM hotA yaha to kahA nahIM jA sktaa| pratizaMkA 2 dvArA zrI tattvArthasUtra Adike uddharaNa dekara jo jIvita zarIrase dharmakI prAptikA samarthana kiyA gayA hai so vaha AsavaphA prakaraNa hai| usa adhyAyameM dharmakA nirdeza nahIM kiyA gayA hai / usameM bhI jahA~ kahA~ nimittakI apekSA nirdeza bhI A so nimitta to aneka padArtha hote haiM to kyA itane mAtrase una sabase dhamakI prApti mAnI jaaygii| zarIra Adi padArthoM ko jahAM bhI nimitta likhA hai so vaha vijAtIya asadbhUta vyavahAra nayakI apekSA hI nimitta kahA hai| isI tathyako svIkAra karate hue solApUrase muTita nayacakra pR0 45 meM ina zabdoM dvArA svIkAra kiyA hai--- zarIramapi yo jIvaM prANI prANino vadati sphuTam / asadbhUto vijAtIyo jJAtavyo munivAkyataH // 1 // artha-jo prANiyoMke zarIrako bhI jIva kahatA hai use jinadevake upadezAnusAra vijAtIya asadbhUta vyavahAra jAnanA cAhie // 1 // svayaMbhastotrameM thI vAsupUjya bhagavAnko stuti karate hue kahA hai yavastu bAhyaM guNadoSasUteH nimittmaabhyntrmuulhetoH| adhyAtmavRttasya tadaGgabhUtamAbhyantaraM kevalamapyala te||59|| artha-Amyamtara arthAta upAdAnakAraNa jisakA mUla hetu hai aisI guNa aura doSoMkI utpattikA jo bAhma vastu nimittamAtra hai. mokSamArgapara ArUr3ha hue jIbake lie vaha gauNa hai, kyoMki he bhagavan ! Apake matameM upAdAna hetu kArya karane ke lie paryApta hai / / 59 // Page #108 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jayapura (khAniyA) tatvacarcA aura usakI samIkSA tAtparya yaha hai ki jo apane upAdAnako samhAla karatA hai usake lie upAdAnake anusAra kArya kAla meM nimitta avazya hI milate / aisA nahIM hai ki upAdAna apanA kArya karane ke sammukha ho aura usa kArya meM anukUla aise nimitta na mileN| isa jIvakA anAdikAlase para dravyake sAtha saMyoga banA calA A rahA hai, isalie vaha saMyogakAla meM hone vAle kAryoMko jaba jisa padArthakA saMyoga hotA hai usase mAnatA A rahA hai, yahI isakI mithyA mAnyatA hai| phira bhI yadi jIvita zarIrakI kriyAse dharma mAnA jAve to munike Ise gamana karate samaya kadAcit kisI jIvake pagakA nimitta pAkara bharanepara usa kriyA se muniko bhI pApabandha mAnanA par3egA / para aisA nahIM hai| jinAgamameM kahA bhI hai 80 viyojayati cAsubhinaM ca vadhena saMyujyate / - sarvArthasiddhi 7-13 dUsareko nimittakara dUsare ke prANoMkA viyoga ho jAtA hai, phira bhI vaha hiMsAkA bhAgI nahIM hotA / ata eva pratyeka prANI ke apane pariNAmoMke anusAra ho puNya, pApa aura dharma hotA hai, jIvita zarIra kI kriyA ke anusAra nahIM yahI yahA~ nirNaya karanA cAhie aura aisA mAnanA hI jinAgamake anusAra hai / vRtIya daura : 3 / zaMkA 2 jIvita zarIrakI kriyA se AtmAmeM dharmaM adharma hotA hai yA nahIM ? pratizaMkA 3 isake uttarameM Apane yaha likhA ki 'jIvita zarIrakI kriyA pudgala dravyako paryAya honeke kAraNa usakA ajIva tatvameM antarbhAva hotA hai, isalie vaha svayaM jIvakA na to dharma bhAva hai aura na adharmabhAva hI haiN| mAtra jIvita zarIrako kriyA dharma nahIM / ' isa uttarameM Apane jIvita zarIra kI kriyAse AtmAmeM dharma adharma hotA hai yA nahIM, isa mUla praznako to huA nahIM, sirfa itanA likha diyA ki zarIrakI kriyA dharma adharma nahIM hai / jaisA ki hamane pUchA ho ki jIvita zarIrakI kriyA dharma hai yA adharma ? yaha sarvavidita hai ki dharma aura adharma AtmAko pariNatiyA~ hai aura ve AtmAmeM ho abhivyakta hote haiM / parantu unake abhivyakta hone meM jIvita zarIrako kriyAe~ nimitta par3atI hai| yadi aisA na ho to zarIra dvArA honevAlI samIcIna aura asamIcIna pravRttiyA~ nirarthaka ho jaaveN| kAryakI siddhimeM nimitta aura upAdAna--donoM kAraNa Avazyaka haiM, parantu kevala upAdAnakI mAnyatA zAstra sammata kArya-kAraNa vyavasthA para kuThArAghAta kara rahI hai / Page #109 -------------------------------------------------------------------------- ________________ zaMkA 2aura usakA samAdhAna Apane nATaka samayasArake dII uddhRta karate hue 19 sa carIko vile, dharma mAnanevAle midhyAdRSTikA ullekha kiyA hai so usase praznakA samAdhAna nahIM hotA, kyoMki zarIrako kriyAko to sarvathA hama bhI dharma-adharma nahIM maante| hamArA abhiprAya to yaha hai ki AtmAko dharma aura adharma pariNasimeM jIvita zarIrakI kriyA nimitta hai, jise Apa nimisa yA upacAra mAtra kahakara avastubhUta-asatyArya siddha karanA cAhate haiM, para kyA vAstavameM yaha saba avastubhUta hai ? yadi avastubhUta hI hai to mokSaprApsike lie karmabhUmija manuSyakA deha aura jyAnako siddhike lie uttama saMhanana Adiko anivAryatA zAstra saMmata nahIM raha jaaygii| bAhyetaropAdhisamagrateyaM kAryeSu te dravyagataH svbhaavH| navAnyathA movidhizca puMsAM tenAbhikandhastvamRSirbudhAnAm // 6 // -syayaMbhUstotra samantabhanna svAmIke isa ullekhase yaha spaSTa hai ki kAryako utpatti meM bAhya aura Abhyantara donoM kAraNoMko pUrNatA Avazyaka hai / dravyakA-padArthakA kAryotpatti ke viSayameM yahI svabhAva hai / anyayA-mAtra bAhya yA Abhyantarake hI kAraNa mAnanepara puruSake mokSakI siddhi nahIM ho sktii| svayaMbhUstotrake isase pUrvavartI zloka-'yabastu bAhyaM guNadoSasUteH' kA jo artha Apane apane pratyuttarameM kiyA hai usase bAtaropAdhi-lokake sAtha pUryApara virodha pratIta hotA hai, isalie hamArI dRSTise yadi usakA nimna prakAra artha kiyA jAya to usase pUrvApara virodha hI dUra nahIM hotA, balki saMskRta TIkAkArake bhAvakI bhI surakSA hotI hai / artha--guNa-doSako utpattimeM jo bAhya vastu nimitta hai vaha cUMki adhyAtmavRttamAtmAmeM honevAle zubhAzubha lakSaNarUpa antaraMga mUla kAraNakA aMgabhUta hai-sahakArI kAraNa hai, ataH kevala antaraMga bhI kAraNa kahA jA sakatA hai| phira yaha pAna kI vizeSatAko lakSyameM rakhakara kathana kiyA gayA hai, ataH isase kAryakAraNakI vyavasthAko asaMgata nahIM mAnA jA sakatA / pAtrakI vizeSatAko dRSTi meM rakhakara kisI kathanako vivakSita-mukhya aura avivakSita-gauNa to kiyA jA sakatA hai / parantu use avastubhUta-aparamArtha nahIM kahA jA sktaa| dharme dharme'nya evArtho dharmiNo'nantadharmaNaH / aGgitvejyatamAntasya zeSAntAnAM tadaGgatA / / 22 // -aSTasahasrI samantabhadra svAmIne aMga zabdakA prayoga kiyA hai, jisakA artha TIkAkArane--- zeSAntAnAM syAcchandasUcitAnyadharmANAM tadaMgatA tadguNabhAvaH / paMmita meM gauNa artha kiyA hai aura gauNakA arthavivakSito mukhya itISyate'jyo guNo'vivakSo na nirAtmakaste / -svayaMbhUstotra 53 zloka dvArA avivakSita batalAyA hai, parantu avivakSitako nirAtmaka-asadbhUta nahIM batalAyA / tatvArthasUtrake uddharaNoMke viSayameM Apane likhA so usakA spaSTIkaraNa yaha hai ki mUla praznameM dharmaadharma donoMkI carcA hai, na kevala dharma ko| vahA~ abhiprAya mAtra itanA hai ki kAryasiddhi meM para padArtha kAraNa par3atA hai yA nhiiN| usakI aura ApakI samanvayAtmaka dRSTi nahIM maI mAlUma hotI hai / Page #110 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jayapura (khAniyA) tattvacarcA aura usakI samIkSA Age Apa likhate haiM ki 'jo upAdAnakI samhAla karatA hai usake lie upAdAnake anusAra kArya - kAlameM nimitta avazya milate hai| aisA nahIM hai ki upAdAna apanA kArya karane ke sammukha ho aura usa kArya meM anukUla aise nimitta na mileN| so ApakA aisA likhanA Agama viruddha par3atA hai, kyoMki dhavalA pu0 1 pR0 150 para 82 nirvANapuraskRto bhavyaH uktaJca siddhattaNassa joggA je jIvA te havaMti bhavasiddhA / umalavigame niyamo tANaM kaNagovalANamiva // isa gAthAkA artha likhate hue likhA hai ki jisane nirvANako puraskRta kiyA hai usako madhya kahate haiN| kahA bhI hai- jo jIba siddhatvake yogya haiM unheM bhavya kahate haiM, kintu unake kanakopalake samAna malakA nAza honekA niyama nahIM hai / isake vizeSArtha meM paM0 phUlacandra jI ne svayaM likhA hai siddhatva kI yogyatA rakhate hue bhI koI jIva siddha avasthAko prApta kara lete haiM aura koI jIva siddha avasthAkI nahIM prApta kara sakate haiM / jo bhavya hote hue bhI siddha avasthAko prApta nahIM kara sakate haiM unake lie yaha kAraNa batalAyA hai ki jisa prakAra svarNa pASANameM sonA rahate hue bhI usakA alaga kiyA jAnA nizcita nahIM hai usI prakAra siddha avasthAkI yogyatA rakhate hue bhI tadanukUla sAmagrI ke na milanese siddha padavI prApta nahIM hotI hai| isa prakAra yaha svIkAra kiyA gayA hai ki bhavya jIvameM yogyatA hote hue bhI upadeza Adi sAmagrI rUpa nimiloMke na milanese siddhapadakI prApti nahIM hotii| isIke lie zIlavatI vidhavA strI kA dRSTAnta diyA gayA hai / jisa prakAra zIlavatI viSavA strI meM putra utpanna karane kI yogyatA to hai. kintu patikA maraNa ho jAne ke kAraNa patirUpa nimittakA saMyoga na milane se putrotpatti nahIM hotI / aise anekoM udAharaNa haiM ki upAdAna meM yogyatA hai, parantu nimitta na milanese kArya nahIM hotA / varNo granthamAlAse prakAzita tasvArthasUtrake 0 218 para paM0 phUlacandrajIne svayaM isa prakAra likhA hai jo kAraNa svayaM kAryarUpa pariNama jAtA hai vaha upAdAna kAraNa kahalAtA hai| kintu aisA niyama hai ki pratyeka kArya upAdAna kAraNa aura nimittakAraNa ina doke melase hotA hai, kevala eka kAraNase kAryakI utpatti nahIM hotI chAtra subodha hai para adhyApaka yA pustakakA nimitta na mile to vaha par3ha nahIM sakatA / yahA~ upAdAna hai kintu nimitta nahIM, isalie kArya nahIM huaa| chAtrako adhyApaka yA pustakakA nimitta mila rahA hai para vaha mandabuddhi hai, isalie bhI vaha par3ha nahIM sakatA / yahAM nimitta hai kintu upAdAna nahIM, isalie kArya nahIM huA / nimittake binA kevala upAdAnase ariat utpatti nahIM hotI / isa prakAra jaba yaha svIkAra kiyA jA cukA hai ki upAdAna upasthita haiM, kintu nimitta nahIM hai, isalie kArya nahIM huA, isake viruddha Apako aisA nahIM ki upAzana apanA kArya karaneke sammukha ho aura usa kArya meM anukUla nimitta na mileM, isa bAtako kauna ThIka mAna legA ? pratyakSameM dekhA jAtA hai ki manuSya dekhanA cAhatA hai, kintu motiyAbinda A jAnese athavA anya koI cIjakI jar3a A jAnese nahIM dekha sakatA / calanA cAhatA hai para lakavA mAra jAnese cala nahIM sakatA ! Page #111 -------------------------------------------------------------------------- ________________ zaMkA 2 aura usakA samAdhAna cisakI sthiratArUpa dhyAnake binA mokSA nahIM ho sakatA aura cipsakI sthiratA zarIra balake binA nahIM ho sakatI / kahA bhI hai-- viziSTa saMhananAdizaktyabhAvAnirantaraM tatra sthAtuM na zaknoti / -pamcAstikAya gAthA 170 kI TIkA arthAt viziSTa zaktike abhAvake kAraNa nijasvabhAvanirantara nahIM Thahara sakatA / isI bAtako paM0 phulacandrajIne tatvArthasUtrakI TIkAmeM likhA hai cittako sthira rakhaneke lie Avazyaka zarIrabala apekSita rahatA hai jo ukta tIna saMhananavAloMke sivA anyake nahIM ho sktaa| ataH mokSamArmameM zarIrabala apekSita rahatA hai arthAt zarIrabalarUpa nimitta ke binA mukti nahIM ho sktii| pAcapurAgAmeM kahA bhI hai yaha tana pAya mahA tapa kIje yAmeM sAra yahI hai / mAtra zarIrakI kiMgAse dharma-adharma nahIM hotA sA ekAnta niyama bhI nahIM hai, kyoMki kahIM-kahIM mAtra zarIrakI kriyAse bhI dharma-adharma hotA hai| jaise ki mAtra zarIrakI ceSTAse saMyamakA cheda honA / pravacanasArakI gAthA 211-212 kI TIkA dekhiye dvividhaH kila saMyamasya chedaH-bahiraGlo'ntaraGgazca / tatra kAyaceSTAmAtrAdhikRto bahiraMgaH, upayogAdhikRtaH punarantaraGgaH / tatra yadi samyagupayuktasya zramaNasya prayatnasamArabdhAyAH kAyaceSTAyAH kathaMcidbahiraGgacchedo jAyate tadA tasya sarvathAntaraGgacchedavajitatvAdAlocanapUrvikayA kriyayeva pratIkAraH / yadA tu ma evopayogAdhikRtacchedatvena sAkSAccheda evopayukto bhavati tadA jinoditavyavahAravidhividagdhadhamaNAzrayAlocanapUrvakatadupadiSTAnuSThAnena pratisaMdhAnam / artha-saMyamakA cheda do prakArakA hai-bahiraMga aura antaraMga / usameM mAtra kAyaceSTAsambandhI bahiraMgaccheda hai aura upayogasambandhI antaraMga cheda hai| usameM yadi bhalIbhA~ti upayukta zramaNake prayatnAta kAyaceSTAkA kathaMcit bahiraMgaccheda hotA hai to vaha sarvathA antaraMga chedase rahita hai isalie AlocanA pUrvaka kriyAse hI usakA pratIkAra hotA hai, kintu yadi vahI zramaNa upayogasambandhI cheda honese sAkSAt ruMdameM hI upayukta hotA hai to jinokta vyavahAra vidhimeM kuzala zramaNake Azrayase, bhAlocanApUrvaka, unase upadiSTa anuSThAnadvArA pratisaMdhAna hotA hai / isa prakAra pravacanasArake ukta ullekhase yaha siddha hai ki mAtra kAyatheSTAse bhI adharma hotA hai / yaha hI bAta zrI 108 maNimAlIkI kathAse bhI siddha hotI hai ki mAtra zarIrako kriyAse kAyaguptirUpI saMyamakA cheva ho gyaa| vaha kathA isa prakAra hai-zrI 108 maNimAlI munirAja vihAra karate hue eka dina ujjayinI pahu~ce aura vahA~kI zmazAna bhUmimeM dhyAnakI siddhi nimitta mizcalarUpase sthira ho gye| usI samaya eka koriyA maMtravAdI mahAyatAlI vidyA siddha karaneke lie vahAM AyA / dhyAnameM sthita muni mahArAjake zarIrako usane mukA zarIra samajhA / kahIM se vaha eka dUsarA mastaka uThA lAyA aura pIchese munirAjake mastakake sAtha jor3a diyaa| khIra pakAne ke lie usa korivAne eka mastakakA cUlA banAyA aura agni jalA dI / agnike tApase muni mahArAjakI naseM saMkucita ho gaI, jisase unake donoM hAtha Uparako uTha gye| isase Page #112 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jayapura (khAniyA) tattvacarcA aura usakI samIkSA unakI kAyagupti bhaMga ho gaI / (mahArAnI celanAcaritra pR0 112, sUratase prakAzita vIra saM0 2486) / aba yaha bAta siddha kI jAtI hai ki mAtra zarIrako kriyAse aisA dharma hotA hai jo sarva karmakSayakA va saMsAra vicchedakA kAraNa hai| yaha to sunizcita ha ki kaMbalo jinake moha rAga dveSakA abhAva hai, isalie unake jo puNyodayase calane baiThane tathA upadeza dene rUpa zArIrika kriyA hotI hai yaha bandhakA kAraNa nahIM hotI, api tu kathaMcit kSAyikI honese mokSa kA kAraNa hotI hai| pravacanasArameM zrI kundakunda svAmIne kahA bhI hai puNNaphalA arahatA tesi kiriyA puNo hi odyaa| ___ mohAdIhi virahimA tamhA sA khAiya ti madA // 45 // artha-puNyaphalavAle arahanta haiM aura unako kriyA bhauyikI hai / arahanta bhagavAn mohAdise rahita haiM, isalie unakI kriyA kSAyikI mAnI gaI hai / isakI TIkA bhI amRtacandra mUrine likhA hai moha-rAga-dveSarUpANAmuparaJjakAnAmabhAvAccaitanyavikArakAraNatAmanAsAdayantI nityamIdayikI kAryabhUtasya bandhasyAkAraNabhUtatayA kAyaMbhUtasya mokSAsya kAraNabhUtatayA ca kSAyikyeva kathaM hi nAma nAnumanyeta ! artha-moha-rAga-dveSarUpI uparajakoM (dhikArI mAvoM) kA abhAva honerI arahanta bhagavAnkI bihAra Adi kriyA caitanya vikArakA kAraNa nahIM hotI, isalie kAryabhUta bandhakI akAraNabhUtatAse aura kAryabhUta mokSa kI kAraNabhUtatAse kSAyiko hI kyoM nahIM mAnanI cAhie, arthAt avazya mAnanI cAhie / kevalI bhagavAnke vedanIya, nAma aura gotra karmako sthiti yadi AyukarmakI sthitise adhika hotI hai to vedanIya Adi tIna kamaukI adhika sthitikA nAza karaneke lie usa sUpa prayatna yA upayogake binA hI kevalIsamucAta hotA hai, kyoMki ina tIna karmokI adhika sthitikA nAza hue binA saMsArakA viccheda nahIM ho sktaa| zrI pavalasiddhAnta 10250302 meM kahA bhI haisaMsAravicchitto ki kAraNam ? dvAdazAMgAvagamaH tattIvabhaktiH kevalisamuddhAto'nivRtti pariNAmAzca / artha saMsAra pichedakA kyA kAraNa hai : dvAdazAMgakA jJAna, unameM tIvabhakti, kevalisamuddhAta aura anivRttirUpa pariNAma ye saba saMsAra vicchedake kAraNa haiM / cAra ghAtiyA karmokA nAza ho jAnese kethali jinakA upayoga sthira ho jAtA hai / kisI bhI zArIrika kriyAke lie usa rUpa prayatna yA upayogakI AvazyakatA nahIM hotI, vintu ve kriyAe~ svAbhAvika hotI hai, ataH kevalisamuddhAtarUpa kriyA bhI svAbhAvika hotI hai jo saMsAra vicchedakA kAraNa hai / saMsAra vicchedakA jo bhI kAraNa hai vaha saba dharma hai / isa prakAra upayukta pramANoMse yaha siddha ho gayA ki dharma-adharmameM zarIrakI kriyA sahakArI kAraNa to hai hI, kinhIM avasthAoMmeM mAtra zarIrako kriyA saMyamakA cheda rUpI adharma tathA saMsAravicchedakA kAraNa rUpa dharma bhI hotA hai| Page #113 -------------------------------------------------------------------------- ________________ zaMkA 2 aura usakA samAdhAna maMgalaM bhagavAn vIro maMgalaM gautamo gaNI / maMgalaM kundakundAryo jainadharmo'stu maMgalam / / zaMkA 2 jIvita zarIrakI kriyAse AtmAmeM dharma-adharma hotA hai yA nahIM ? pratizaMkA 3 kA samAdhAna 1. prathama-dvitIya praznottaroMkA upasaMhAra isa praznake prathama uttarameM hamane sarvaprathama yaha spaSTa kara diyA thA ki jIvita zarIrakI kriyA pudgala dravyakI paryAya hai, isalie usakA ajIva tattvameM antarbhAva hotA hai / yaha na to jIvakA dharmabhAya hI hai aura na adharmabhAva hii| dUsarI yaha bAta spaSTa kara dI thI ki isako nokarmameM parigaNanA kI gayI hai| ataeva jIvabhAvameM yaha nimittamAtra baho gayI hai| kintu nimitta kathana asadbhUta byavahAranayavA viSaya honase isa kathanako upacarita ho jAnanA caahie| kintu apara pakSa jIvita zarIrako kriyAkA ajIba tattvameM antarbhAva karaneke lie taiyAra nahIM hai / isakA khulAsA karate hue pratizaMkA 2 meM usakA kahanA hai ki 'jIvita zarIrako sarvathA majIva tavameM mAna lene para jIvita tathA mataka dArIrameM kucha antara nahIM raha jaataa|' isa pratizaMkAmeM anya jo bhI kathana huA hai vaha isI AzayakI puSTi karatA hai / ataeva isake uttarameM nizcaya-vyavahAra dharmakA svarUpa batalAkara hamane likhA hai ki zarIra aura zarorakI kriyA ekatra buddhi yaha apratibuddhakA lakSaNa hai ataeva samyagdRSTi usase dharmako prApti nahIM maantaa| adharmakI prApti bhI usase hoto hai aisI bhI mAnyatA usakI nahIM rhtii| vaha to kAryakAlameM nimittamAtra hai| 2. pratizaMkA 3 ke AdhArase vicAra hamane prathama uttarame hI yaha spaSTIkaraNa kiyA hai ki jIvita zarIrakI kiyA jIvakA na dharma hai aura na adharma hI / isapara apara pakSakA kahanA hai ki yaha hamAre mUla praznakA uttara nahIM hai / samAtrAna yaha hai ki yadi jIvita zarIrakI kriyAse dharma-adharmakI prApti svIkAra kI jAya to use AtmAkA dharma-adharma mAnanA bhI anivArya ho jAtA hai / samayasArameM indha aura mokSake kAraNoMkA nirdeza karate hue likhA hai bhAvo rAgAdijudo jIveNa kado du baMdhago bhnnido| rAgAdivippamukko abaMdhago jANago. Navari // 167 // jIvakRta rAgAdi yukta bhAva naye karmakA bandha karAnevAlA kahA gayA hai / kintu rAgAdise rahita bhAva bandhaka nahIM hai, vaha mAtra jJAyaka hI hai / / 16711 isI abhiprAyako dhyAnameM rakhakara mukti aura saMsArake kAraNoMkA nirdeza karate hue ratnakaraNThazrAdhakAcArameM bhI kahA hai Page #114 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jayapura (khAniyA) tattvacarcA aura usakI samIkSA sadRSTi-jJAna-vRttAni dharmaM dharmezvarA viduH / ratepratyanIkAni bhavanti bhavapaddhatiH ||3|| tIrthaMkarAdi gaNadhara devoMne samyagdarzana, samyagjJAna aura samyak cAritrako dharma kahA hai tathA inase ulaTe mithyAdarzanAdi tInoM saMsArake kAraNa hU~ ||3|| - 86 ina pramANoMse spaSTa haiM ki jo dharma aura adharmake kAraNa haiM ve svayaM dharma aura adharma bhI hai / yataH apara pakSa jIvita zarIrakI kriyAse dharma aura adharmakI prApti mAnatA hai ataH usa pakSa ke isa kathanase jIvita zarIrakI kriyA bhI svayaM dharma-adharma siddha ho jAtI / yahI kAraNa hai ki mUla praznake uttarake prArambhameM hI hamane yaha sTrIkaraNa karanA ucita kara ki Ajita zarIrakI kriyA na to svayaM AtmAkA dharma hI hai aura na adharma hI / apara pakSa ne apanI isa pratizaMkA 3 meM vidhimukhase yaha to svIkAra kara liyA hai ki 'dharma aura adharma AtmAko pariNatiyA~ haiM aura ve AtmAmeM hI abhivyakta hote haiN|' kintu niSedha mukhase vaha pakSa yaha aura svIkAra kara letA ki jIvita zarIrako kriyA na to svayaM dharma hai aura na adharma ho, to usa pakSa ke isa kathana se yaha zaMkA dUra ho jAtI ki vaha pakSa apanI bhUla zaMkA dvArA kahIM jIvita zarIrakI kriyAko hI to dharma-adharma nahIM ThaharAnA cAha rahA hai / yataH isa zaMkAkA nirmUlana ho jAya isI bhAvako dhyAna meM rakhakara hamane prathama uttarake prArambha meM yaha khulAsA kiyA hai ki jIvita zarIrakI kriyA na to svayaM AtmAkA dharma hai aura na adharma hI / apara pakSakA kahanA hai ki AtmAke dharma-adharmake abhivyakta hone meM jIvita zarIrakI kriyAe~ nimitta haiM so isako hamArI orase asvIkAra kahA~ kiyA gayA hai| apane donoM usaroM meM hamane ise spaSTa kara diyA hai| kintu zarIra dvArA honevAlI samIcIna aura asamIcIna pravRttiyoMke sambandhameM yaha khulAsA kara denA Avazyaka hai ki AtmAke zubhAzubha pariNAmoMke AdhArapara hI unheM samIcIna aura asamIcIna kahA jAtA hai / ve svayaM samIcIna aura asamIcIna nahIM hotiiN| yadi ve svayaM samIcIna aura asamIcIna hone lageM to apane pariNAmoMke samhAlakI AvazyakatA hI na raha jAya / sAgAradharmAbhUta a0 4 meM isakA spaSTIkaraNa karate hue likhA hai viSvagjIvacite loke kva caran ko'pyamokSata | bhAve sAdhano bandha-mokSI cennAbhaviSyatAm // 23 // yadi bandha aura mokSa ke bhAva hI ekamAtra kAraNa na hoM to jIvoMse vyApta pUre lokameM kahIM vicaratA huA koI bhI prANI mokSa ko prApta kare ||23|| isI tathyako spaSTa karanevAlA sarvArthasiddhikA yaha vacana bhI lakSya meM lene yogya hai| usake chaThe adhyAya sUtra tInameM kahA hai- kathaM yogasya zubhAzubhatvam ? zubhapariNAmanirvRtto yogaH zubhaH azubha pariNAmanirvRttazcAzubhaH / zaMkA- yogakA zubhAzubhapanA kisa kAraNa se hai ? samAdhAna --jo yoga zubha pariNAmoMko nimitta kara hotA hai vaha zubha yoga hai aura jo yoga azubha pariNAmoMko nimitta kara hotA hai vaha azubha yoga hU~ / isase spaSTa hai ki jIvita zarIrakI kriyA svayaM samocIna aura asamIcIna nahIM huA karatI, kintu zubhAzubha pariNAma ke AdhArase usameM samIcIna aura asamIcInapanekA vyavahAra kiyA jAtA hai / jIvake Page #115 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 87 zaMkA 2 aura usakA samAdhAna hameM vizvAsa hai ki isa spaSTIkaraNake AdhArapara apara pakSa jIvita zarIrakI kriyAoMke svayaM samIcIna aura asamIcIna honeke vicArakA tyAgakara apane isa vicArako mukhyatA degA ki pratyeka prANIko mokSake sAdhanabhUta svabhAva sanmukha hue pariNAmoMkI samhAlameM laganA cAhie / saMsArake chedakA ekamAtra yahI bhAva mUla kAraNa hai, anyathA saMsAraphI hI vRddhi hogii| bAhya kriyA dharma nahIM hai isa abhiprAyakI puSTi meM hI hamane nATaka samayasArake vacanakA ullekha kiyA thaa| apara pakSakA kahanA hai ki kriyAko to sarvadhA dharma-adharma hama bhI nahIM mAnate / to kyA isa parase yaha Azaya phalita kiyA jAya ki apara pakSa jIvita zarIrako kriyAko kathaMcita dharma-adharma mAnatA hai ? yadi yahI bAta hai to apara pakSake isa kathanakI ki 'dharma aura adharma AtmAkI pariNatiyA~ haiM aura ve AtmAmeM ho abhivyakta hote haiM kyA sAryakatA rahI? isakA apara pakSa svayaM vicAra kre| yadi yaha bAta nahIM hai to usa pakSako isa bAtakA spaSTa khulAsA karanA thaa| yaha to apara pakSa bho jAnatA hUM ki nimitta aura kAraNa paryAyavAcI rAMjJAe~ haiN| vaha bAhma bhI hotA hai aura Abhyantara bho / unameM-se Abhyantara nimitta kAryakA mukhya-nizcaya hetu hai / yahI kAraNa hai ki AcArya samantabhadane svayaMbhUstotra kArikA 59 meM mokSamArgameM bAhya nimittakI gauNatA batalAkara Abhyantara hetuko paryApta kahA hai| isa kArikAmeM AyA huA 'aMgabhUtam' pada goNapanekA hI sUcaka hai aura tabhI 'abhyantaraM kevalamapyalaM te' isa vacanakI sArthakatA bana sakatI hai| 'aMgabhUta' padakA artha 'gauNa' hai isake lie aSTasahasrI pR0 153 'tadaMgatA tadguNabhAvaH' isa bananapara duSTipAta karanA caahie| apara pakSAne jIvita zarIrako kriyAko AtmA dharma-adharma meM nimitta svIkAra karake yaha siddha karane kA prayatna kiyA hai ki pratyeka kAryakI utpattimeM donoM kAraNoMko pUrNatA Avazyaka hai aura isake samarthanameM svayaMbhUstotrakA 'bAhyetaropAdhisamanateyam' bacana ukta kiyA hai / kintu prakRtameM vicAra yaha karanA hai ki mokSa dilAtA kauna hai ? kyA zarIra mokSa dilAtA hai yA vajavRSabhanArAcasaMhanana yA zarIrakI kriyA mokSa dilAtI hai ? mokSakI prAptimeM viziSTa kAlako bhI hetu kahA hai| kyA yaha moThA dilAtA hai ? yadi yahI bAta hotI to AcArya gRpicacha tattvArthasUtrake prArambhameM 'samyagdarzana-jJAna-cAritrANi mokSamArgaH / ' 1-1 isa sUtrakI racanA na kara isameM bAhyAbhyantara sabhI sAmagrokA nirdeza avazya krte| kyA kAraNa hai ki unhoMne bAhya sAmagrIkA nirdeza na kara mAtra Abhyantara sAmagrIkA nirdeza kiyA hai, apara pakSako isapara dhyAna denA caahie| kisI kAryako utpatti ke samaya Abhyansara sAmagrIkI samagratAke sAtha bAhya sAmagrIkI samagratAkA honA anya bAta hai aura Abhyantara sAmagrIke samAna hI bAhma sAmagrIko bhI kAryakI utpAdaka mAnanA anya bAta hai / antaraM mahadantaram / isa mahAna antarako apara pakSa dhyAnameM le yahI hamArI bhAvanA hai| yadi vaha isa antarako dhyAna meM le le to usa pakSako yaha hRdayaMgama karanemeM sugamatA ho jAya ki hama bAhya sAmagrIko upacarita kAraNa aura Abhyantara sAmagrIko anupacarita kAraNa yayoM kahate haiM / yaha to koI bhI sAhasa pUrvaka kaha sakatA hai ki Atmasammukha huA AtmA ratnatrayako utpanna karatA hai aura ratnatrayapariNata AtmA mokSako utpanna karatA hai, parantu yaha bAta koI sAhasapUrvaka nahIM kaha sakatA ki jIvita zarIrakI kiyA ratnatraya yA mokSako utpanna karatI hai / sarvArtha siddhi a0 1 0 1 meM samyakcAritrakA lakSaNa karate hue likhA hai Page #116 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jayapura ( khaniyA ) tasvacarcA saura usakI samIkSA saMsArakAraNanivRtti pratyAgUNasya jJAnavataH karmAdAnanimittakriyoparamaH samyakpAritram / saMsArake kAraNakI nivRtti ke prati udyata hue jJAnI puruSake karmake grahaNameM nimittabhUta kriyAkA uparata honA sampakacAritra hai| yaha Agama vacana hai| isase to yahI vidita hotA hai ki rAgamUlaka yA mogamUlapha jo bhI kriyA hotI hai yaha mAtra bandhakA hetu hai / aba apara pakSa hI batalAve ki ukta kriyAke sivAya aura aisI zarIrakI kauna-sI kriyA bacatI hai jise mozcakA hetu mAnA jAya / hamane mo jIvita zarIrako kriyAko dharma-adharmakA nimitta kahA hai | kintu usakA itanA hI mAzaya hai ki bAhya viSayameM iSTAniSTa buddhi hone para usake sAtha jo bhI zarIrako kriyA hotI hai use upacArase avarmakA nimitta kahA jAtA hai aura isI prakAra Atmasammukha hue jIvake dharmapariNatine kAlameM zarIrako jo bhI kriyA hotI hai use upacArase dharmakA nimitta kahA jAtA hai| isI prakAra deva-guru-zAstrako lakSyakara zubhabhAvake hone para usake sAtha jo bhI kriyA hotI hai use upacArase usI bhAvakA nimitta kahA jAtA hai| ___AcArya vidyAnandine tattvArthazlokavAtika pR0 65 meM 'samyagdarzana-jJAna' ityAdi sUtrakI vyAkhyA karate hue batalAyA hai ki viziSTa sambAdarzana-jJAna-cAritra hI sAkSAt mokSamArga hai / isapara zaMkA huI ki isa prakAra avadhAraNa karane para ekAntakI prasakti hotI hai| taba isakA samAdhAna karate hue ve kyA likhate hai isa para dhyAna dojie ___ manyevamapyavadhAraNe tadekAntAnuSaMga iti cet ? nAyamanekAntavAdinAmupAlambhaH, nayArpaNAdekAntasyeSTatvAt, pramANArpaNAdevAnekAntastha vyvsthiteH| zaMkA-isa prakAra bhI avadhAraNa karane para usa (mokSamArga) ke ekAntakA anuSaMga hotA hai ? samAdhAna-nahIM, yaha ekAntavAdiyoMkA upAlambha ThIka nahIM, kyoMki naya (nizcayanaya) kI mukhyatAmeM aisA ekAnta hameM iSTa hai / pramANako mukhpatAse hI anekAntako vyavasthA hai / / kathaMcit samyagdarzana Adi eka-ekako aura sAtha hI kathaMcit samyagdarzanAdi tInoMko milAkara yugapat mokSakA kAraNa kahanA yaha pramANabuSTi hai| nizcavanaya dRSTi to yahI hai ki samyagdarzanAdi tInarUpa pariNata AtmA hI mosakA sAkSAt kAraNa hai / isI tathyako zlokavAtikake ukta vacana dvArA spaSTa kiyA gayA hai| yaha pramANadRSTi aura nizcayanayadRSTikA nirdezaka vacana hai / isase hameM yaha suspaSTa rUpase jJAta ho jAtA hai ki samyagdarzanAdi eka-ekako mokSa kA kAraNa kahanA yaha sadbhUta hokara bhI jaba ki vyavahAranayakA sUcaka vacana hai| aisI avasthAmeM viziSTa kAla yA zarIrakI kriyAko usakA hetu kahanA yaha to asadbhUtavyavahAra vacana hI ThaharegA / ise yathArtha kahanA to do dravyoMko milAkara eka kahane ke barAbara hai / apara pakSakA kahanA hai ki 'mAtra bAhma yA Abhyantarake hI kAraNa mAnanepara puruSake mokSako sisi nahIM ho sktii|' Adi / samAdhAna yaha hai ki jisa samaya jo kArya hotA hai usa samaya usake anukUla Abhyantara sAmagrIko samagratAke samAna bAhya sAmagrIkI samagratA hotI hai| isIkA nAma dradhyagata svabhAva hai / kintu ina donoM meMse kisameM kisa rUpase kAraNatA hai isakA vicAra karanepara vidita hotA hai ki bAhya sAmagrImeM kAraNatA asadbhUta vyavahAranayase hI bana sakatI hai| Abhyantara sAmagrI meM kAraNatAko jisa prakAra sadbhuta mAnA gayA Page #117 -------------------------------------------------------------------------- ________________ zaMkA 2 aura usakA samAdhAna hai usI prakAra yadi bAhya sAmagrImeM bhI kAraNatAko sadbhUta mAnA jAya to puruSakI mokSavidhi nahIM bana sakatI yaha sakta kArikAkA Azaya hai| apara pakSa ne iso prasaMgameM 'yadvastu bAhyaM' ityAdi kArikAkA ullekha kara apanI dRSTise usakA artha diyA hai / kintu vaha ThIka nahIM, kyoMki usakA artha karate samaya eka to 'abhyantaramUlahetoH' padako 'guNadoSasUte:' kA vizeSaNa nahIM banAkara 'adhyAtmavRttasya abhyantaramUlahetoH sat aGgabhUtam' aisA andhaya kara usakA artha kiyA hai| dUsare 'aGgabhUtam padakA artha prakRtameM 'gauNa' hai / kintu yaha artha na kara usakA artha karate samaya sAbhiprAya usa padako vaisA hI rakha diyA hai / tIsare cauthe caraNameM Aye hue 'alam' padako sarvathA upekSA karake usakA aisA artha kiyA hai jisase pUrI kAriphAse dhvanita honevAlA abhiprAya hI maTiyAmeTa ho gayA hai| usakA sahI artha isa prakAra hai-abhyantara bastu mUla hetu hai jisakA aise guNa-doSako utpatimeM jo bAhya vastu nimitta hai vaha adhyAtmavRtta arthAt mokSa-mArgIke lie gauNa hai, kyoMki usake lie abhyantara kAraNa hI paryApta hai| isa kArikA AyA huA 'api' pada 'eva' arthako sUcita karatA hai| apara pakSane ukta kArikAkA apane abhiprAyase artha karaneke bAda jo yaha likhA hai ki 'phira yaha pAtrakI vizeSatAko lakSya meM rakhakara kathana kiyA gayA hai, ataH isase kAya-kAraNako vyavasthAko asaMgata nahIM mAnA jA sktaa| pAtrakI vizeSatAko dRSTimeM rakhakara kisI kayanako vivakSita-mukhya aura avivakSita-gauNa to kiyA jA sakatA hai, parantu use avastu bhUta-aparamArtha nahIM kahA jA sktaa|' usakA samAdhAna yaha hai ki isameM sandeha nahIM ki pAtra vizeSako lakSyameM rakhakara yaha kArikA likhI gaI hai, kyoMki jo adhyAtmavRtta jIva hotA hai usakI dRSTimeM asadbhUta aura sadabhUta donoM prakArakA vyavahAra gauNa rahatA hai, kyoMki parama bhAvagrAhI nizcayako dRSTi meM goNa kara tathA sadbhUta vyavahAra aura asadbhUta vyavahArako dRSTimeM mukhyakara pravRtti karanA yaha to mithyAdRSTikA lakSaNa hai, samyagdRSTikA nahIM / yahI kAraNa hai ki bhAcArya kundakundane samayasAra gAvA 2 meM svasamaya (samyagdRSTi) aura parasamaya (mithyAdRSTi) kA lakSaNa karate hue likhA hai ki jo darzanajJAna-cAritra meM sthita hai vaha svasamaya hai aura jo pudgala krarmapradezoMmeM sthita hai vaha parasamaya hai / yaha dRSTiko apekSA kathana hai / isI tathyako dhyAnameM rakhakara paNDitapravara daulatarAmajI eka bhajanameM kahate haiM - hama to kabahU~ na nija ghara Aye para ghara phirata bahuta dina bIte nAma aneka dharAye / hama to kabahU~ na nija ghara Aye / parapada nijapada mAna magana he para pariNati lipaTAye / zuddha buddha citkanda manohara cetana bhAva na bhAye / hama to kabahU~ na nija ghara aaye| apara pakSane jo yaha likhA hai ki 'ataH isase kArya-kAraNako vyavasthAko asaMgata nahIM mAnA jA sakatA / ' hama ise bhI svIkAra karate haiM, kyoMki upacarita aura anupacarita donoM dRSTiyoMko milAkara pramANa duSTise AgamameM kArya-kAraNakI jo vyavasthA ko gaI vat 'bAhya aura Amyantara upAdhiko samagratAmeM pratyeka kArya hotA hai yaha dravyagata svabhAva hai' isa yavasthAko mAnameM rakhakara hI kI gaI hai| donoMko samagratAmeM Page #118 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jayapura (khAniyA) tattvacarcA aura usakI samIkSA pratyeka kArya hotA hai yaha yathArtha hai, kalpanA nahIM / kintu inameMse abhyantara kAraNa yathArtha hai aura vaha yathArtha kyoM hai tathA bAhya kAraNa ayathArtha hai aura vaha ayathArtha kyoM hai yaha vicAra dusarA hai| ise jo ThIka tarahase jAnakara vaisI zraddhA karatA hai vaha kArya-kAraNa bhASakA yathArtha jJAtA hotA hai aisA yadi hama kaheM to koI atyukti na hogii| vicAra to kIjie ki yadi bAhyAmpatara donoM prakArakI sAmagnI yathArtha hotI to AcArya adhyAtmavRtta ke lie nimisa vyavahArake yogya bAhya sAmagrIko dRSTimeM gauNa karanekA upadeza kyoM dete aura kyoM mokSako prasinimeM adhyAtara kAraNako hI paryApta btlaate| vastataH isameM saMsArI bane rahane aura honekA bIja chipA huA hai / jo puruSa bAhya sAmagrIko yathArtha kAraNa jAna apanI mithyA buddhi yA rAgabukSike kAraNa usameM lipaTA rahatA hai vaha sadAkAla saMsArI banA rahatA hai aura jo puruSa apane AramAko hI yathArtha kAraNa jAna tathA vyavahArase kAraNa saMjJAko prApta bAhya sAmagrImeM heyabuddhi kara apace AtmAkI zaraNa jAtA hai vaha paramAtmapadakA adhikArI hotA hai| apara pakSane apane pratyakSako pramANa mAnakara aura laukika dRSTi se do-tIna dRSTAnta upasthita kara isa siddhAntakA khaNDana karanekA prayatna kiyA hai ki 'upAdAnake apane kAryake sanmukha honepara nimittavyavahAraphe yogya bAhya sAmagrI milatI hI hai|' kintu usa pakSakA yaha samagna kathana kAryakAraNakI viDambanA karanevAlA hI hai, usakI siddhi karanevAlA nahIM / hama pUchate haiM ki mandabuddhi ziSyake sAmane adhyApana kriyA karate hue adhyApakake rahane para ziyana apanA koI kArya kriyA yA nahIM ? yadi kaho ki usa samaya ziSyane apanA koI kArya nahIM kiyA to ziSyako usa samaya apariNAmI mAnanA pdd'egaa| kintu isa doSase bacaneke liye apara pakSa kahegA ki ziSyane usa samaya bhI adhyayana kAryako chor3akara apanA anya koI kArya kiyA hai| to phira apara pakSako yaha mAna lenA cAhie ki usa samaya ziSyakA jaisA upAdAna thA usake anurUpa usane apanA kArya kiyA aura usameM nimitta vyavahArake yogya bAhya sAmagrI nimitta huI, adhyApaka nimitta nahIM huaa| jisa kAryako lakSyameM rakhakara apara pakSane yahA~ doSa diyA hai, vastutaH usa kAryakA ziSya asa samaya upAvAna hI nahIM thaa| yahI kAraNa hai ki adhyApana kriyA rata adhyApakake honepara bhI vaha nimitta vyavahArake ayogya hI banA rahA / yaha kAryakAraNa vyavasthA hai, jo pratyeka vyake pariNAma svabhAva ke anurUpa honese isa tathyakI puSTi karatI hai ki 'upAdAna ke kAryake sanmukha honepara nimitta vyavahArake yogya bAhma sAmagrI milatI hI hai|' prakRsameM apara pakSa kI sabase bar3I bhUla yaha hai ki vivakSita kArya to huA nahIM phira bhI vaha, jisameM usa samaya usane jisa kArmako kalpanA kara rakhI hai, use usa samaya usakA upAdAna mAnatA hai aura isa AdhArapara yaha likhanekA sAhasa karatA hai ki subodha chAtra hai para adhyApaka Adi nahIM mile, isalie kArya nahIM huaa| apara pakSa ko samajhanA cAhie ki subodha chAtrakA honA anya bAta hai aura chAtrakA upAdAna hokara adhyayana kriyAse pariNata honA anya bAta hai| isI prakAra apara pazako yaha bhI samajhanA cAhie ki adhyApakakA adhyApanarUpa kriyAkA karanA anya bAta hai aura usa kriyA dvArA anyake kArya vyavahArase nimitta bamamA anya bAta hai| adhyApaka adhyApana kalA sIkhane ke lie ekAntameM bhI adhyApana kiyA kara sakatA hai aura mandabuddhi chAtra ke sAmane bhI isa kriyAko kara sakatA hai| para ina donoM sthaloMpara vaha nimitta vyavahAra padavIkA pAtra Page #119 -------------------------------------------------------------------------- ________________ zaMkA 2 aura usakA samAdhAna nahIM / usameM adhyApanarUpa nimitta vyavahAra tabhI hotA hai jaba koI chAtra use nimitta kara svayaM par3ha rahA haiN| yaha kArya-kAraNa vyavasthA hai jo sadAkAla pratyeka kAryapara lAgU hotI hai / ataH apara pakSane apane pratyakSa jJAnako pramANa mAnakara jo kucha bhI yahA~ likhA hai vaha yathArtha nahIM hai aisA samajhanA caahie| apara pakSa ne prakRtameM paMcAstikAya gAthA 170 kI TIkA, paM0 phulacandrakRta tattvArthasUtra TIkA aura pArzvapurANake pramANa dekara pratyeka kAryameM bAhya sAmagrIkI AvazyakatA siddha kI hai| samAdhAna yaha hai ki pratyeka kArya bAhyAbhyantara sAmagrIko samagratAmeM hotA hai isa siddhAntake anusAra niyata bAhya sAmagrI niyata Abhyantara sAmagrIko sUcaka honese vyavahAra nayase Agama meM aisA kathana kiyA gayA hai| kintu itane mAtra ise yathArthaM kathana na samajhakara vyavahAra kathana hI samajhanA caahie| ekake guNa-dharma ko dUsarekA kahanA yaha vyavahArakA lakSaNa hU~ / ataeva vyavahAranayase aisA hI kathana kiyA jAtA hai jo vyavahAra vacana honese AgamameM aura loka meM svIkAra kiyA gayA hai / agara pakSane pravacanAra gAthA 211-212 kI TIkAkA pramANa upasthita kara yaha siddha karanekA prayatna kiyA hai ki kahIM kahIM mAtra zarIrakI kriyAse bhI dharma-adharmaM hotA hai| jaise ki mAtra zarIrakI saMyamakA cheda honA' kintu apara pakSakA yaha kathana ekAntakA sUcaka honese ThIka nahIM, kyoMki prakRta meM yathAmArga na kI gaIM kAyaneSTA abhAvako sUcita karane ke lie AcAryane kAyaceSTAmAtrAdhikRta saMyamast bahiraMga saMyamacheda kahA hai aura isalie AnAryane isakA anya prAyazcitta kahA hai| spaSTa hai ki isa vacanase apara pakSa ke abhinata kI siddhi nahIM hotI / pratyuta isa vacanase to vahI siddha hotA hai ki AtmakArya meM mAvavAna vyakti yadi bAhya zarIraceSTAko prayatnapUrvaka bhI karatA hai to bhI zarIra kriyA karanekA bhAva dopAdhAyaka mAnhA gayA hai aura yahI kAraNa hai ki paramAgama meM sUtrokta vidhipUrvaka kI gaI pratyeka kriyA kA prAyazcitta kahA hai / yahA~ apara pakSane jo maNimAlI muniko kathA dI hai vaha zayana samayakI ghaTanAse sambandha rakhatI hai / una samaya munikI kAya gupti aisI honI cAhie thI ki usako nimitta kara zarIra ceSTA nahIM hotI / kintu muni apanI kAyagupti na rakha ske| yaha doSa hai / isI doSakA udghATana usa kathA dvArA kiyA gayA hai / mAlUma par3atA hai ki yahA~ agara pakSa aise udAharaNa upasthita kara vaha siddha karanA cAhatA hai ki AtmakArya meM sAvadhAna antaraMga pariNAmoMke abhAva meM bhI zarIrakI kriyAmAtrase dharma ho jAtA hai jo yukta nahIM hai / kevala jinake puNyako nimittakara calane Adi rUpa kriyA hotI hai isameM sandeha nahIM, para itane mAse vaha mukti kI sAvana nahIM mAnI jA sktii| anyathA yoganirodha karake kevalI jina sUkSmakriyApratipAtI tathA vyuparata kriyAnivRtti dhyAnako kyoM dhyaate| jisa jinAgama meM kSAyika cAritrake honepara bhI yogakA sadbhAva hone dhAvika cAritrako sampUrNa cAritrarUpase svIkAra na kiyA gayA ho usa jinAgamase yaha phalita karanA ki kevalI jinakI calane Adi rUpa kriyA mokSakA kAraNa hai ucita nahIM hai / pratyuta isase yahI mAnanA cAhie ki kevalI jinake jabataka yoga aura tathanusAra bAhya kriyA hai tabataka ryApitha bAlava hI hai / kevalI jina samudvArA apane vIrya vizeSase karate haiM aura use nimitta kara tIna karmokA sthitighAta hotA hai / antaraMga meM vItarAga pariNAma nahIM hai aura zrIrthavizeSa bhI nahIM hai, phira bhI yaha kriyA ho gaI aura use nimittakara ukta prakAra kamakA sthitighAta ho gayA aisA nahIM hai / Page #120 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jayapura (khAniyA) tattvacarcA aura usako samIkSA apara pakSane dhavala pu0 1 pR0 302 kA pramANa upasthita karane ke bAda likhA hai ki 'cAra dhAtiyA karmokA nAza ho jAnese phevali jinakA upayoga sthira ho jAtA hai| kisI bhI zArIrika kriyAke lie usa rUpa prayala yA upayogako AvazyakatA nahIM hotI, kintu ve kriyAe~ svAbhAvika hotI hai, ataH kevalisamubAtarUpa kriyA bhI svAbhAvika hotI hai jo saMsAra vicchedakA kAraNa hai| saMsAravicchedakA jo bhI kAraNa hai vaha saba dharma hai|' samAdhAna yaha hai ki kevalI jinake jo bhI zArIrika kriyA hotI hai vaha rAgapUrvaka nahIM hotI isI arthameM AcAryoMne use svAbhAvikI ataeva kSAyikI kahA hai / parantu kevalisamuddhAlarUpa kriyA to AtmapradezoM kI kriyA hai, zarIrakI kriyA nahIM aura usakA hetu yoga tathA AtmAkA vIryavizeSa hai, ataH vaha tIna adhAtiyA koMkI sthiti vAsakA hetu (nimitta) rahI Ao, isameM bAdhA nhiiN| kintu isase yaha kahA~ siddha huA ki zarIrakI kriyAse AtmAme dharma-adharma hotA hai, arthAt trikAlameM siddha nahIM hotaa| ataeva pUrvokta vivecanake AdhArase yahI nirNaya karanA samIcIna hai ki zarIrako kriyA para dravya (pudgala) kI paryAya honese usakA ajIva tattvameM hI samAna hotA hai, bhana : rupe yAtmAke dharma-adharma meM upacArase nimitta kahanA anma bAta hai / vastutaH yaha AtmA apane zubha, azubha aura zuddha pariNAmoMkA vartA svayaM hai, ataH vahI unakA mukhya (nizcaya) hetu hai / vizeSa spaSTIkaraNa pUrva meM kiyA hI hai| Page #121 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prathama daura : 1 : zaMkA 3 jIvadayAko dharma mAnanA mithyAtva hai kyA ? samAdhAna 1 isa inameM yadi dharma padakA artha puNya bhAva hai to jIvadayAko puNya bhAva mAnanA mithyAtva nahIM hai, kyoMki jIvadayAkI parigaNanA zubha pariNAmoMmeM kI gaI hai aura zubha pariNAmako Agama meM puNya bhAva mAnA hai / paramAtmaprakAzameM kahA bhI hai suhapariNAme dhambhu para asuhe" hoi aham | dohiSi ehi vivajjiyau sukSu Na baMdhai kammu // 2-713 artha - zubha pariNAmase mukhyatayA dharma - puNya bhAva hotA hai aura azubha pariNAmase adharma - pApa bhAva hotA hai tathA ina donoM hI prakArake bhAvose rahita zuddha pariNAmavAlA, jIva karmabandha nahIM karatA // 2-71 / / suha ityAdipadakhaNDanArUpeNa vyAkhyAnaM kriyate / 'suhapariNAmeM dhamma para' zubhapariNAmena dharmaH puNyaM bhavati mukhyavRtyA | 'asuhe" hoi ahammu azubhapariNAmena bhavatyadharmaH pApam / TIkAkA paryAyArthase spaSTa hai / yadi isa prazna meM 'dharma' padakA artha vItarAga pariNati liyA jAya to jovadayAko dharma mAnanA midhyAtva hai, kyoMki jIvadayA puNyabhAva hone ke kAraNa usakA Asrava aura banvatattvameM antarbhAva hotA hai, saMbara aura nirjarAtattvameM antarbhAva nahIM hotA / jaisA ki zrI samayasArako gAthA 264 se spaSTa hai-taha viya sacce datte baMbhe apariggahasaNe ceva / kora ajjhavasaraNaM jaM teNa du baJjhae puSNaM // 264 // aura isI prakAra satyameM acauryameM, brahmacarya meM aura aparigraha meM jo adhyavasAna kiyA jAtA hai usase puSyakA bandha hotA hai // 264 // isakI TIkA AcArya amRtacandra kahate haiM --- "yastu ahiMsAyAM yathA vidhIyate adhyavasAyaH tathA yazca satya-datta brahmAparigraheSu vidhIyate sa sarvo'pi kevala eva puNyabandhahetuH / ...aura jo ahiMsA meM adhyavasAya kiyA jAtA hai, usI prakAra, satya, acaurya, brahmacarya aura aparigrahameM bhI jo adhyavasAya kiyA jAtA hai vaha bhI ekamAtra puNyabandhakA hI kAraNa hai / Page #122 -------------------------------------------------------------------------- ________________ dvitIya daura zaMkA 3 jIvadayAko dharma mAnanA mithyAtva hai kyA ? pratizaMkA 2 isa praznake sattarameM Apane jIvadayAko dharma mAnate hue usakI zubha pariNAmoMmeM parigaNanA kI hai| yaha eka apekSAse ThIka hote hue bhI ApakA yaha kathana ki 'usakA Asrava aura bandhatatvameM antarbhAva hotA hai, 'saMbara aura nirjarAmeM nahIM' yaha Agamake anukUla nahIM hai| Apane apane kapanakI puSTimeM jo samayasArakI gAthA 264 ko uddhRta kiyA hai usameM ahiMsA Adiko puNzvabandhakA kAraNa nahIM kahA hai kintu isake viSayameM honevAle adhyavasAnako hI puSyabandhakA kAraNa kahA hai / TIkAkAra zrI amRtacandrasUrine gAyAkI TIkA prArambha karate hue jo 'evamayamajJAnAt' padakA prayoga kiyA hai usase bhI siddha hotA hai ki adhyavasAna hI karmabandhakA kAraNa hai | yaha prakaraNa pranyakAra zrIkundakundAcAryane 247 vI gAthAse prArambha kiyA hai aura ina gAthAoMmeM mUr3a, ajJAnI Adi zandoMkA prayoga karate hue yaha darzAyA hai ki miyyAdRSTikA annAnamaya adhyavasAna bhAva hI bandhakA kAraNa hai| Apane apane abhiprAyakI puSTike liye jo paramAtmaprakAza kI 71 vIM mAyAko pramANa rUpameM upasthita kiyA hai usameM bhI 'suhapariNAme dhamma' pada dvArA zubha pariNAmako dharma batalAyA gayA hai| TIkAkAra zrI brahmadevane 'dharmaH puNyaM bhavati mukhyavRttyA gada meM mukhyavRttyA zabdase zubhapariNAma dvArA saMvara nirNarA honA bhI thotita kiyA hai / isake samarthanameM anya Agama pramANa bhI draSTa vya haisvAmikArtikeyAnuprekSAko saMbara bhAvanAkI gAthA 3 kramika saMkhyA 27 nimna prakAra hai guttI jogaNiroho samidI ya pamAdavajaNaM ceva / dhammo dayApahANo sutattaciMtA aNuNehA / / 97 / / artha-yoganirodhAlA gupti, pramAdatyAgarUpa samiti, dayApradhAna dharma aura sutattva cintanarUpa anuprekSA hai| saMvara bhAvanAmeM kahI jAneke kAraNa isa gAthAmeM prokta cAroM kriyAe~ saMgharako kAraNa hai ! ukta gAthAmeM spaSTa rUpase dharmako dayApradhAna batalAyA hai / saMskRta TIkAkArane bhI isI bAtakA samarthana kiyA hai| padmanandi pamcaviMzatikAme likhA hai ___ antastattvaM vizuddhAtmA bahistattvaM dayAGgiSu / dvayoH sanmIlane mokSastasmAd dvitayamAzrayet / / 6.60 / / artha-vizuddha AtmA antastattva hai aura prANiyoMkI dayA bahistattva hai / antastazva tathA bahistasvaina donoMke milane para mokSa hotA hai isaliye ina donoMkA Azraya karanA cAhiye / Page #123 -------------------------------------------------------------------------- ________________ zaMkA 3 aura usakA samAdhAna isakI puSTi saMskRta TIkAkArane bhI kI hai / bodhapAhuDameM zrI kundakundAcArya ne kahA hai dhammo dayAvisuddho pabajjA savvasaMgaparicattA / devo bavagayamoho udayayaro bhabbajovANa // 2 // artha---yAse vizuddha dharma, samasta parigrahase rahita munidIkSA (pravrajyA); vItarAga deva ye tInoM bhabhya jIvoMkA kalyANa karanevAle haiM / pampa nandipaJcaviMzatikAmeM kahA haiAdyA sadvatasaMcayasya jananI saukhyasya satsaMpadA dharmataroranazvarapadArohaka niHzreNikA / kAryA sadbhirihAGgiSu prathamato nityaM dayA dhArmika __dhiGnAmApyadayasya tasya ca paraM sarvatra zUnyA dizaH // 1-811 artha- yahAM dharmAtmA sajjanoMko sabase pahale prANiyoMkI sadA dayA karanI cAhiye, kyoMki vaha samIcauna vratasamUhakI Aya-pramukha hai, sukha evaM utkRSTa sampadAoMkI jananI hai, dharmarUpI vRkSa kI jar3a hai tathA avinazvara pada (mokSamahala) para car3hane ke liye apUrva nasainI haiM / nirvadha puruSake nAbhako bhI dhikkAra hai, usake liye samasta dizAeM zUnyarUpa hai| isI granthameM Age kahA haidevaH sa kiM bhavati yatra vikArabhAvo, dharmaH sa kiM na karuNAGgiSu yatra mukhyaa| tat kiM tapo gururathAsti na yatra bodhaH sA ki vibhUtiriha yatra na pAtradAnam / / 2-18 // artha-vaha deva kyA? jisameM ki vikAra bhAva ho, vaha dharma kyA ? jahA~ ki prANiyoM meM dayA nahIM hai, vaha tapa bhI kyA hai ? jisameM vizAla jJAna nahIM hai aura vaha vibhUti bhI kyA hai ? jisameM pAtradAna nahIM kiyA jaataa| dayAko dharma batalAnekA yahI kathana isI granthake chaThe adhikArake 37 se 40 takake zlokoMmeM bhI spaSTa kiyA hai / zrI kundakundAcAryane bhAvapAhuDameM likhA hai mohamayagAravehi sa mukkA krunnbhaavsNjuttaa| se sambaduriyakhabhaM hati cArittakhaggeNa / / 159 / / artha---jo vyakti moha, mada, bhAravase rahita aura karuNAbhAvase sahita haiM ve apane cAritrarUpI khaDga dvArA samasta pAparUpI stambhako chinna-bhinna kara DAlate haiN| zrI pavalAmeM bhI vIrasenAcAryane dayAko jIvakA svabhAva batalAyA hai, jo nimna prakAra haikaruNAe jIvasahAyassa kmmnnidttvirohaado| -dhavala pustaka 13 pRSTha 362 artha-karuNA jIvakA svabhAva hai, ataH use karmajanita kahanemeM virodha AtA hai / Page #124 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jayapura (khAniyA) tattvacarcA aura usakI samIkSA zrI rAjadArtika a0 1 sU0 2 meM samyagdRSTike jo prazama, saMvega, anukampA aura mastikya ye cAra lakSaNa zrI alaMkadeva batalAyeM haiM / unameM anukampA (dayA) bhI sammilita hai / pramANa dekhieprazama-saMvegAnukampAstikyAdyabhivyaktilakSaNaM prathamam / 96 artha - prazama, saMvega, anukampA aura AstikyakI abhivyakti ho jAnA sarAya samyagdarzanakA lakSaNa hai / inameM anukampAkA artha dayA kiyA gayA hai| isa kAraNa dayA samyagdarzanakA aGga hone se dharma rUpa hai / Apane dayAko zubha bhAva batalAkara mAtra Astrava aura bannakA kAraNa batalAyA hai yaha ucita nahIM hai, kyoMki zubha bhAva saMvara aura nirjarAke bhI kAraNa haiN| pramANa nimna prakAra hai| zrI vIrasenAcAryane jayaghavalAke maMgalAcaraNakI vyAkhyA meM kahA hai suha- suddhapariNAmehi kammakkhayA bhAve takkhayANuvavattIdo / artha - yadi zubha aura zuddha pariNAmoMse kamakA kSaya na mAnA jAya to phira karmokA kSaya ho hI nahIM sktaa| isake Age vIrasenAcArya jayadhavalA pu0 1 109 meM likhate haiMarahaMtaNamokkAro saMgahiyabaMdhAdo asaMkhejjaguNakamsaksvayakArao ti tattha vi muNINaM pavRttipasaM gAdo / arahaMtaNamokkAra bhAveNa ya jo karedi payaDamadI / so sanvadukkhamokkhaM pAvadda acireNa kAlena ||3|| artha -- arahaMta namaskAra tatkAlIna bandhakI apekSA asaMkhyAtaguNI karmanirjarAkA kAraNa hai, isa liye sarAgasaMyama ke samAna usameM bhI muniyoMkI pravRtti prApta hotI hai| jo vivekI jIva bhAvapUrvaka arahantako namaskAra karatA hai vaha atizIghra samasta duHkhoMse mukta ho jAtA hai / jiNasAhuguNuktiNapasaMsaNaviNayANasaMpaNNA / suda-sIla - saMjamaradA dhammanjhANaM muNeyatvA // 55 // ki phalamedaM dhammajJANaM ? akkhavayesu viulAmarasuhaphalaM guNaseNIye kammaNijjarAphalaM ca / khavaesa puNa asaMkhejjaguNaseDhi kammapadesaNijjaraNaphalaM suhakammANamukkassANubhAga vihANaphalaM ca / ataeva dharmAdanapetaM dharmyaM dhyAnamiti siddhaM / ettha gAhAo hoti suhAsava saMvara NijjarAsuhAI biulAI / jjhANavarassa phalAI suhANubaMdhINa dhammassa // 56 // jaha vA ghaNasaMghAyA khaNeNa pavaNAyA vilijjati / jhANapaNovayA taha kammaghaNA vilijjati // 57 // -dhavalA pu0 13 pR0 76-77 artha -- jina aura sAdhuke guNoMkA kIrtana karanA, prazaMsA karanA, vinaya karanA, dAnasampannatA, zruta zIla aura saMyama meM rata honA ye saba bAteM dharmadhyAnameM hotI haiM aisA jAnanA cAhiye / Page #125 -------------------------------------------------------------------------- ________________ zaMkA 3 mora usakA samAdhAna zaMkA- isa dharmadhyAnakA kyA phala hai ? samAdhAna -- akSapaka jIvoMko deva paryAyasambandhI vipula sukha milanA usakA phala hai aura guNazreNI meM karmokI nirjarA honA bhI usakA phala hai / tathA kSapaka jIvoMke to asaMkhyAta guNazreNIrUpase karmapradezoMkI nirjarA honA aura zubha karmoke utkRSTa anubhAgakA honA usakA phala hU~ / ataeva jo dharmase anapeta vaha dharmadhyAna hai yaha bAta siddha hotI hai / isa viSaya meM gAthAeM utkRSTa dharmadhyAnase zubha Alaya, saMvara, nirjarA aura devoka sukha ye zubhAnuvandhI vipUla phala hote haiM // 56 // jaise meghapaTala pavana se tADita hokara kSaNamAtrameM vilIna ho jAte haiM vaise hI dhyAnarUpI pavanase upahata hokara karmamegha bhI vilIna ho jAte / / 57 / / devasenAcArya kRta bhAvasaMgrahameM bhI kahA hai 57 AvAsapAI kammaM vijJAvacca ca dANa- pUjAI | jaM kuNai sammadiTThI taM sabvaM NiJjaraNimittaM // 610|| artha -- jo samyagdRSTi puruSa pratidina apane AvazyakoMkA pAlana karatA hai, vrata, niyama AdikA pAlana karatA hai, vaiyAvRtya karatA hai. pAtradAna detA hai aura bhagavAn jinendrakA pUjana karatA hai usa puruSakA vaha saba kArya karmokI nirjarAkA kAraNa hai / zrI pravacanasArameM gAthA 79 ke bAda zrI jayasena svAmIkI nimna prakAra gAthA haitaM devadevaM jadi gaNavasa gurutiloyassa | paNamaMta je maNussA te sokla akkhayaM jati ||2 // artha -- una devAdhideva jinendrako, gaNadharadevako aura sAdhUmahArAjako jo manuSya vandana karatA hai vaha akSaya arthAt mokSa sukhako prApta karatA hai| zrI vala pustaka 6 pRSTha 427 para nimnalikhita ullekha hai kathaM jiNavinadaMsaNaM paDhamasammattappattIe kAraNaM ? jiNavinadaMsaNeNa Niti NikAcidassa vimicchattAdikamma kaLAvassa khayadaMsaNAdo / artha -- zaMkA -- jinabimbakA darzana prathama samyaktvakI utpattikA kAraNa kisa prakAra hai ? samAdhAna -- jinabimba darzana se nirdhAtti aura NikAcitarUpa bhI mithyAtvAdi karmakalApakA kSaya dekhA jAtA hai, jisase jinabimbakA darzana prathama samyaksthakI utpattikA kAraNa hai / jayadhavala pustaka 1 pRSTha 369 para ullekha hai tirayaNasAhaNa visaya lohAdo saggApayaggANamuppattidaMsaNAvo / 13 artha - ratnatraya sAdhana viSayaka lobhase svarga aura mokSako prApti dekhI jAtI hai / Apane kSmAko puNyarUpa dharma svIkRta kiyA hai so puNya bhI sAdhAraNa vastu nahIM hai| use bhI jinasena svAmIne puNyAttIrtha karazriyaM ca paramAM naiHzreyasIcA stute ! Page #126 -------------------------------------------------------------------------- ________________ apapura (khAmiyA) zastrapara bAra usako samIkSA mahApurANake prathama bhAga pRSTha 25 zloka 129 meM muktilakSmIkA sAdhaka batalAyA hai / zrI bhAvasaMprahameM bhI kahA hai :---- __sammAdiTThIpuNaM Na hoi saMsArakAraNaM NiyamA / mokkhassa hoi deuM jai viNiyANa Na sA kuNaha / / 404 / / artha-samyamdRSTi dvArA kiyA huA puNya saMsArakA kAraNa niyamase nahIM hotA hai| yadi samyagdRSTi puruSa dvArA nidAna na kiyA jAya to vaha puNya mokSakA hI kAraNa hai| ___ yadi nijazuddhAtmaivopAdeya iti bhasthA tatsAdhakatvena tadanukUlaM tapazcaraNaM karoti tatparijJAnasAdhakaM ca paThati tadA paramparayA mokSasAdhakaM bhavati / no cet puNyabandhakAraNaM tameveti // -paramAtmaprakAza a0 2 gA0 191 TIkA artha-yadi nija zuddha pAramA ho upAdeya hai aisA mAnakara usake sAkapanese usake anukUla tapa karatA hai aura zAstra par3hatA hai to vaha paramparAse mokSakA hI kAraNa hai| aisA nahI kahanA cAhie ki vaha kevala puNyabaMdhakA hI kAraNa hai| zaMkA 3 jIvadayAko dharma mAnamA mithyAtva hai kyA ? pratizaMkA 2 kA samAdhAna ukta zaMkAkA jo uttara diyA gayA thA usa para pratizaMkA karate hue lagabhaga aise 20 zAstroMke pramANa upasthita kara yaha siddha karaneko ceSTA kI gaI hai ki jIvadayAko dharma mAnanA mithyAtva nahIM hai | isameM saMdeha nahIM ki unameM kucha aise bhI pramANa hai jinameM saMvarake kAraNoMmeM dayAkA antarbhAva huA hai| jayadhavalAkA eka aisA bhI pramANa hai jisameM zuddha bhAvake sAtha zubha bhAvako bhI karmakSayakA kAraNa kahA hai / zrI ghavalAjIke eka pramANameM yaha bhI batalAyA hai ki jinavimbadarzanase niti-nikAcita chandhakI thucchitti hotI hai / isIprakAra bhAvasaMgrahameM yaha bhI kahA hai ki jinapUjAse karmakSaya hotA hai| aise hI yahA~ jo aneka pramANa saMgraha kiye gaye haiM unake viviSa prayojana batalAkara una dvArA paryAyAntarase dayAko puNya aura dharma ubhayarUpa siddha kiyA gayA hai / ye saba pramANa to lagabhaga 20 hI hai / yadi pUre jinAgamameM se aise pramANoMkA saMgraha kiyA jAya to eka svatantra vizAla grantha ho jaay| para ina pramANoM ke AdhArase kyA puNyabhAvarUpa dayAko itane mAtra se mokSakA kAraNa mAnA jA sakatA hai ? AcArya amRtacandrane puruSArthasiddhyupAyameM nirjarA aura puNyake kAraNarUpa siddhAntakA nirdeza karate hue likhA hai yenAMzena sudRSTistenAMzenAsya bandhanaM nAsti / yenAMzena tu rAgastenAzenAsya bandhanaM bhavati // 212 // yenAzena jJAnaM tenAMzenAsya bandhanaM nAsti / yenAzena tu rAgastenAMzenAsya andhanaM bhavati // 213 / / Page #127 -------------------------------------------------------------------------- ________________ zakA 3. aura usakA samAdhAna yenAMzena paritraM tenAMzenAsya bandhanaM nAsti / yenAMzena tu rAgastenAzenAsya bandhanaM bhavati // 214 / / isa jIvake jisa aMzase samyagdarzana hai usa aMzase isake bandhana nahIM hai| parantu jisa aMzase rAga hai usa aMzase isake bandhana hai / jisa aMzase isake jJAna hai usa aMzaro isake baMdhana nahIM hai| parantu jisa aMzase rAga hai usa aMzase irAke bandhana hai / jisa aMzase isake cAritra hai usa aMzase isake bandhana nahIM hai| parantu jisa aMzase isake rAga hai usa aMzase isake bandhana hai // 21.1 / Age isI bAgamake 216 veM zlokameM the isI tampakA samarthana karate hue punaH kahate haiM darzanamAtmadinizcitirAtmaparimAnamiSyate bodhaH / sthitirAtmani cAritraM kuta etebhyo bhavati bandhaH // 216 / / AtmazraddhAkA nAma samyagdarzana hai, AtmajJAnako samyagjJAna kahate haiM aura AtmAmeM sthitikA nAma samyazcAritra hai, inase bandha kaise ho sakatA hai // 216 / / zrI samayasArajI meM kahA hai ratto baMdhadi kammaM muMcadi jIvo viraagsNptto| eso jiNovadeso samhA kammesu mA rAja / / 150 // rAgI jIva karma bAMdhatA hai aura vairAgya prApta jIva kamase chUTatA hai, yaha jinendra bhagavAnkA upadeza hai, isalie hai bhanyajIva ! tU pharmomeM prIti-rAga mata kara / isako TIkAmeM likhA hai yaH khalu rakto'vazyameva karma badhnIyAt viraka evaM mucyetetyayamAgamaH sAmAnyena raktatvanimittatvAcchubhamazubhamubhayakarmAvizeSeNa bandhahetuM sAdhayati, tadubhayamapi karma pratiSedhayati / artha-'rakta arthAt rAgI avazya karma baudhatA hai, aura virakta arthAt virAgI hI karmase chUTatA hai' aisA jo yaha Agama vacana hai so sAmAnyatayA rAgIpanakI nimittatAke kAraNa zubhAzubha donoM karmoko abizeSatayA bandhake kAraNarUpa siddha karatA hai aura isalie dhonoM karmoMkA niSedha karatA hai // 14 // isa prakAra isa kathanase spaSTa hai ki zubhabhAva cAhe vaha dayA ho, karuNA ho, jinavimba darzana ho, vratoMkA pAlana karanA ho, anya kucha bhI kyoM na ho yadi vaha zubha pariNAma hai to usase mAtra bandha hI hotA hai, usase saMghara, nirjarA aura mokSakI siddhi honA asambhava hai / jisa prakAra koI manuSya bhojana karane ke bAda bhI yadi yaha mAnatA hai ki mere upavAsa hai usI prakAra para dravyameM prIti karanevAlA usase yadi apanI karmakSapaNA mAnatA hai to usakA aisA mAnanA Agama, anubhava aura yukti tInoM ke viruddha hai| zrI samayasArajImeM samyagdRSTiko jo anandhaka kahA hai isakA yaha artha nahIM ki usake bambhakA sarvathA pratiSedha kiyA hai| usakA to mAtra yahI artha hai ki sampadRSTike rAgabhAvakA svAmitva na honese use abandhaka kahA hai, kyoMki samyagdRSTi aura rAgadRSTimeM bar3A antara hai / jo samyagdRSTi hotA hai vaha rAgadRSTi nahIM hotA aura jo rAgadRSTi hotA hai vaha samyagdRSTi nahIM hotaa| isI abhiprAyako dhyAna meM rakhakara dhI samayasArajImeM kahA bhI hai Page #128 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 100 jayapura ( khAmiyA ) tatvapardhA puggalakam rAgo tassa vivAgodabhI haSadi esI / pA 'du pusa majjha bhAvI jANagabhASI hu ahamiSako / / 199 / / artha - rAga pudgala karma hai| usakA vipAkarUpa udaya yaha hai| yaha merA bhAva nahIM hai| maiM to nizcaya se eka jJAyakabhAva hai / / 166 // vahI punaH kahA hai pUrvaja appA N suNadi jANagasahAvaM / udayaM kammavivAgaM ya mudita biyANaMtI // 200 // artha -- isa prakAra sampAdRSTi AtmAko ( apane ko ) jJAyakasvabhAva jAnatA hai aura tatvako arthAt yathArtha svarUpako jAnatA huA karmake vipAkarUpa udayako chor3atA hai || 200 // cetanA tIna prakArakI hai-- jJAnacetanA, karmacetanA aura karmaphalacetanA | unameM se samyagdRSTi apane ko jJAnacetanAkA svAmI mAnatA hai, karmacetanA aura karmaphalacetanAkA nahIM / kintu zubha rAgarUpa dayAkA antarbhAva karmacetanA meM hotA hai, isaliye karmake vipAkasvarUpa usake aisI dayA avazya hotI hai para vaha isakA svAmI nahIM hotA / yadi prakRta meM dayAse vItarAga pariNAma svIkAra kiyA jAtA hai aura isake phala svarUpa jina ullekhoMke Azraya se pratizaMkA ra dayAko karmakSapaNA yA mokSakA kAraNa kahA hai to use usa rUpa svIkAra karane meM tattvakI koI hAni nahIM hotI, kyoMki rAga pariNAma eka mAtra bandhakA hI kAraNa hai, phira bhale hI vaha dasaveM guNasthAnakA sUkSmasAmparAya rUpa rAga pariNAma hI kyoM na ho aura bItarAga bhAva eka mAtra karmakSapaNA kA ho hetu hai, phira bhale hI vaha avirata samyagdRSTikA vItarAga pariNAma kyoM na ho| isI abhiprAyako dhyAna meM rakhakara zro samayasArajIke kalazoMmeM kahA bhI hai mRta jJAnasvabhAvena jJAnasya bhavanaM sadA / ekadravyasya bhAvaraNAnmokSa hetustadeva tat // 106 / / vRtta karmasvabhAvena jJAnasya bhavanaM na hi / dRSyAntarasvabhAvatvAnmokSa heturna karma tad // 107 // artha-jJAna eka dravyasvabhAvI ( jIvasvabhAvI ) honese jJAnake svabhAvase sadA jJAnakA bhavana banatA hai, isaliye jJAna hI mokSakA kAraNa // 106 // karma anya drayasvabhAvI ( pudgalasvabhAvI ) honese karma ke svabhAvase jJAnakA bhavana nahIM banatA, isalie karma mokA kAraNa nahIM hai ||107 // Page #129 -------------------------------------------------------------------------- ________________ tRtIya daura zaMkA 3 prazna thA kijIvadayAko dharma mAnanA mithyAtva hai kyA? pratizaMkA 3 isa prazna ke uttarameM Apane pahale patraka jIvadayAko dharma na mAnane ke lie tIna bAteM likhI thI1. puNyApa hai, kina gari tokintu dharma rUpa nahIM hai| 2. paramAtmaprakAzAphI 71vIM gAthAkA pramANa diyA jisameM zubhapariNAmako dharma batalAyA hai / parantu TIkAkArake 'zubhapariNAmena dharmaH puNyaM bhavati mukhyavRttyA' arthAt 'zubhapariNAmase dharma hotA hai jo ki mukhyavRtise puNyarUpa hai / isa vAkyake AdhArase Apane zubha pariNAmako dharmarUpa honeko upekSA kara puNyarUpa nizcita kara diyaa| aisA karate hue granthakAra tathA TIkAkAra dvArA zubha pariNAmoMko dharmarUpa batalAye Anepara bhI Apane use puNyakA AdhAra lekara, jIvadayAko Asava-cacya tattvameM balAn svecchAse adharmameM DAla diyaa| tayAca jIvadayAko dharma mAnanA mithyAtva bhI batalA diyA / 3. samayasArakI 264vIM gAthAkA uddharaNa dekara jIvadayAko adhyavasAna (kaSAyaprabhAvita galata abhiprAya-abhimAna Adike kAraNa yoM mAna lenA ki maiMne use maranese bacA liyA Adi) rUpa batalAyA, tadanusAra jIvadayAko dharma na mAnakara mASa puNyamandharUpa apsalAyA / Apake isa uttarake nirAkaraNameM hamane Apako dUsarA patraka diyA jisameM zrI AcArya kundakunda, vIrasena, akalaMka, devasena, svAmI kArtikeya Adi RSiyoMke praNIta prAmANika-ArSagnanthoM-dhavala, jayadhavala, rAjavArvika, bodhapAharU, bhAvapAhuDa, bhAvasaMgraha, svAmikAtikeyAnuprekSA Adike lagabhaga 20 pramANa dekara do bAteM siddha kI thI 1. jIvakSyA karanA dharma hai| 2. puNyabhAva dharmarUpa hai / puNyabhAva yA zubhabhAvoMse saMghara nirjarA tathA puNya karmabandha hotA hai / bhArSagranthoMke zraddhAlu bandhu ina RSiyoM tathA unake granthoMkI prAmANikatApara aprAmANikatAko a~gulI nahIM uThA sakate, kyoMki hamako saMsAntika evaM dhArmika pathapradarzana ina RSiyoM tathA inake ArSagranthoMse ho prApta hotA hai aura usakA kAraNa hai ki unameM nirvivAda jinavANI nibaddha hai| yaha to ho sakatA hai ki ina ArSagrandhoMkI koI bAta kadAcit hamArI samajha meM na Aye, kintu yaha bAta kadApi nahIM ho sakatI ki una anyoMkI koI bhI bAta aprAmANika yA amAnya ho / tadanusAra AzA pI ki ina anyoM ke pramANa dekhakara caraNAnuyoga tathA janazramake mUlAdhAra dayAbhAvako dharmarUpa svIkAra kara liyA jAtA, parantu AzA phalavatI nahIM huii| Apake dUsare patrakameM una ArSa pramANoMkI prAmANikatAkI upekSA karate hue unakI avahelanAmeM nimna Page #130 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 102 jayapura (khAniyA) tavacarcA aura usakI samIkSA paMktiyAM likhI gaI hai-- 'ye saya pramANa to lagabhaga 20 hI haiM, yadi pUre jinAgamameM se aise pramANoMkA saMgraha kiyA jAye to eka svatantra vizAla grantha ho jAya, para ina pramANoMke AdhArapara kyA puNyabhAvarUpa dayAko itane mAtra se mokSakA kAraNa mAnA jA sakatA hai ?....phira punaH aprAsaMgika uddharaNa dekara likhA gayA hai'zubhabhAva cAhe vaha dayA ho, karuNA ho, jinabimbadarzana ho, vratoMkA pAlana ho, anya kucha bhI kyoM na ho, yadi vaha zubha pariNAma hai to usase mAtra bandha ho hotA hai usase saMvara, nirjarA aura mokSakI siddhi honA asambhava hai|' isakA spaSTa artha yaha huA ki uparyukta mahAn AcAryoMkA yaha kathana ki zubhabhAvase saMvara va nirjarA bhI hotI hai asaMbhava honeke kAraNa mithyA hai| Azcarya hai ki koI bhI jinavANIkA bhakta ina mahAn AcAryoM evaM mahAn granthoMke spaSTa kathanako mithyArUpa kahanekA sAhasa kaise kara sakatA hai ? isake sAtha hI mUla viSayako achUtA rakhakara viSayAntara meM praveza kiyA gayA hai / usameM jo samayasAra, puruSArthasiddhyupAya tathA samayasAra kalAke 4-5 pramANa uddhRta kiye gaye haiM unameM se eka bhI pramANa, eka bhI vAkya tathA eka bhI zabda aisA nahIM hai jisameM jIvadayAko dharma mAnanepara mithyAtvako saMbhAvanA siddha hotI hai / kAraNa batalAne Apane apane isa pakameM kevala rAgabhAvako kI hai usa viSaya meM asahamata nahIM hai, ataH ukta donoM granthoMke uddharaNa hameM svIkAra haiN| kitanA acchA hotA ki Apa bhI una ArSa granthoMko pramANa mAnakara 'dhammo dayApahANo' -- dharma dayA pradhAna hai 1 dhammo dayAvisuddha pavvajjA savvasaMgaparicattA | vavagayamoho udayayaro bhavvajIvANaM // 25 // devo --joSapAhura artha -- dayA se vizuddha dharma sarvaparigraha rahita dIkSA - sAdhu mudrA aura moha rahita vItarAga deva ye tInoM bhavya jIvoMke abhyudayako karanevAle haiM / karuNAe jIvasahAvassa kammajaNidattavirohAdo / artha - karuNA jIvakA svabhAva hai, ataH use karmajanita kahane meM vizeSa AtA hai / tathA - ghavala pu0 1350 362 sammAdiTThIpuNNaM Na hoi saMsArakAraNaM NiyamA / moksa hoi heU jar3a vi NiyANaM Na so kuNai // 404 || -- bhAvasaMgraha artha --- samyagdRSTikA puNya saMsArakA kAraNa nahIM hai, niyamase mokSakA kAraNa hai / Adi nirvivAda vAkyoMko zraddhAbhAva se hI yadi svIkAra kara lete to jainadharma ke mUla tattva para hamArA aura ApakA matabheda dUra ho jAtA / rAgabhAvakI karmabandhI kAraNatApara vizvAra karanese pahale hama eka mahattvapUrNa Arya vidhAnako mora punaH ApakA dhyAna AkarSita karane kA lobha saMvaraNa nahIM kara sakate / AzA hai Apa usa zirasA mAnya vAkya para ekabAra punaH gambhIratA se vicAra karanekA prayatna kreNge| suhasuddhapariNAmehiM kammaklayA bhAve takkhayANutravattIdo | Page #131 -------------------------------------------------------------------------- ________________ zaMkA 3 aura usakA samAdhAna 106 artha- zubha aura zuddha bhAvoM dvArA yadi kamakA kSaya na ho to phira karmIkA kSaya kisI taraha ho ho nahIM sakatA / dhavala pu0 1 0 6 ke isa mudrita arthase bhI spaSTa ho jAtA hai ki zubhase bhI karmo kA kSaya hotA hai aura zuddhase bhI ataH ApakA 'zuddha ke sAtha zubha aisA artha karanA ThIka nahIM hai / hama AzAvAdI haiM, ataH AzA rakhate haiM ki ye puSTa pramANa dayA aura puSyaviSayaka ApakI dhAraNAko parivartita karane meM sahAyaka hoMge / Apane rAgabhAvako kendra banA kara puNyabhAvoM yA zubhabhAvoMko kevala karmaaroh sAtha banekA prayatna kiyA hai yaha zubha bhAvoMkI avAntara pariNatiyoM para dRSTi na jAnekA phala jAna par3atA hai| itanI bAta to avazya hai ki dazarve guNasthAna taka rAgabhAva laghu laghutara laghutama rUpase pAyA jAtA hai aura yaha bhI satya hai ki rAgabhAvase karmo kA Azraya tathA bandha huA karatA hai| tathA ca amRtacandra sUrine jo asaMyata samyagdRSTi, saMyamAsaMyamI evaM sarAgasaMyata ke mizrita bhAvoMko apanI prajJA chenI se bhinna-bhinna karate hue rAgAMza aura ratnatrayAM dvArA karmake bandhana aura abanyanakI sundara vyavasthA puruSArthasiddhayupAya pratyake tIna zlokoM kI hai unameM eka akhaNDita mizrita bhAvakA vizleSaNa samajhAne ke lie prayatna kiyA gayA hai / yaha mizrita akhaNDa bhAva hI zubha bhAva hai, ataH usase Astrava bandha bhI hotA hai tathA saMvara nirjarA bhI hotI hai| yaha mizrita zubha bhAvakI akhaNDatA nimna prakArase spaSTa hotI hai hama jisa prakAra dAla bhAta roTI zAka pAnI Adi padArthokA mizrita bhojana karate rahate haiM, kAlI mirca, sauMTha, pIpala, harar3a, giloya Adi sammilita padArthoko pAnI meM milAkara Agako garmose jisa prakAra kAr3hA banAyA jAtA hai jisakA ki milA huA rasa hotA hai, usameM vAta pitta kaphase utpanna hue vividha prakArake khA~sI jvara Adi rogoMko kama karane, dUra karane tathA zarIra meM bala utpanna karane Adi kI sammilita zakti hotI hai usI prakAra mukha dvArA pahu~ce hue usa vividha prakArake lAye hue bhojanase eka hI sAtha aneka tarahake sammilita pariNAma huA karate haiN| peTameM kAkI taraha rasa banatA hai usase khUna mAMsa, haDDI Adi vA- upadhAtuoMkI racanA hotI hai / usI bhojanase aneka prakAra ke roga bhI dUra hote haiM tathA aneka prakArake choTe-moTe navIna roga mI utpanna huA karate haiN| ThIka aisI hI bAta karmabandha aura karmaphalake viSaya meM prati samaya huA karatI hai / indriyoM, zarIra, mana, vacana, kaSAya AdikI sammilita kriyAse prati samaya sAta kamaukA bandha huA karatA hai aura kisI eka samaya bAyu karma sahita jJAnAvaraNa Adi AThoM karmokA bhI ban huA karatA hai| yogoM aura kapayoM kI tIvra, manda Adi pariNati anusAra una karma prakRtiyoMkI sthiti, anubhAga Adi vividha prakArakA pariNamata hotA hai| kisI karmaprakRti meM tIvratA AtI hai, kisI meM mandatA, kisI meM karmapraveza kama aura kisImeM adhika Ate haiN| isI taraha kI sammilita vividhatA AThoM kamauke udaya kAla meM bhI huA karatI hai| jJAna, darzana, zraddhA, cAritra, Atmazakti Adi guNoMkA honAdhika honA, AkulatA vyAkulatA honA, cintA, rAga, dva eSa, krodha, mAna Adi kaSAyoMkI taratamatA honA Adi vividha prakArake phala prati samaya milA karate haiN| jisa taraha aneka prakArake khAye hue sammilita bhojanameM usake dvArA honevAle sammilita pariNamanameM buddhi dvArA vibhAjana kiyA jAtA hai ki amuka padArtha ke kAraNa amuka-amuka zarIrake dhAtu upavAsu roga Adipara amuka-amuka sarahakA prabhAva hubA aadi| isI taraha sammilita karma bagha aura karma udayake viSaya meM bhI AdhyAtmika jJAna dvArA vibhAjana kiyA jAtA hai / ataeva karmodaya ke samaya AtmAmeM vividha prakArakA mizrita pariNAma Page #132 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 104 jayapura ( khAniyA ) tasvacarcA aura usakI samIkSA hotA rahatA hai| usa sammilita pariNAmake vibhAjanako bicArA to jA sakatA hai kintu kiyA nahIM jA sakatA / aba hama zubhopayogake viSayameM vicAra karate haiM taba vahA~ bhI aisA hI mizrita phala pragaTa hotA halA pratIta hotA hai / rAga aura virAga aMzoMkA sammilita rUpa zubhopayoga huA karatA hai jisako ki aMza vimAjana dvArA vicArA to jA sakatA hai ki isameM itanA aMza rAga pariNAmakA hai aura itanA aMza virAga pariNAmakA hai, parantu usa mizrita pariNAmakA kriyAtmaka vibhAjana nahIM kiyA jA sakatA / tadanusAra caudhe, pAMcaveM, chaThe, sAtaveM guNasthAnoMkI zubha pariNatimeM sammilita samyaktva, jAma, cAritra, cAritrAcAritrakRta virAga cAritrAcAritrakrata virAga aMza bhI hotA hai aura kucha kaSAya nokavAyakRta rAgoza bhI hotA hai, tadanusAra una guNasthAnoMmeM sammilita eka vicitra prakArakA pariNAma hotA hai jaisA ki mitra guNasthAnameM samyaktva tathA mithyAtva bhAvase pRthak vicitra prakArakA mizra pariNAma hotA hai, usa mitra guNasthAnake vicitra mizrita pariNAmameM zraddhA, azraddhAkA kriyAtmaka vibhAjana azakya hotA hai / tadanusAra zubha pariNatikI mizrita avasthA huA karatI hai jisase ki karmabamgha, pharmasaMvara aura karmanirA ye tInoM kArya eka sAtha huA karate haiN| yaha bAta bhI dhyAnameM rakhane yogya hai ki paudhese sAta guNasthAna taka zubhopayoga hI hotA hai, anya koI zuddhopayogAMza Adi una guNasthAnoMmeM nahIM hotA, kyoMki eka samayameM eka hI upayoga hotA hai aura AtmA usa samaya apane upayogase tanmaya hotA hai| eka samaya meM do upayoga sApa sApa nahIM ho sakate hai| isake pramANameM zrI pravacanasArakI gAthA 8 va 9 dekhanekI kRpA kareM: jIvI pariNadi jadA suheNa asuheNa yA suho asuho / sukheNa tadA suddho havadi hi pariNAmasanmAvo // 9 // artha-jaba yaha pariNAma svabhAvavAlA jIva zubha-azubha yA zukhabhAvakari pariNamatA hai, taba zubhaazubha yA zuddha rUpa hI hotA hai| jisa taraha jalatA huA dIpaka apane eka hI jvalita pariNAmase prakAza, andhakAranAza, uSNatA, telazoSa ( telasakhAnA ), batI jalAnA Adi aneka kArya karatA hai usI taraha eka samayameM honevAle kevala eka zabha upayoga pariNAma dvArA kAryakAraNabhAvase karmabandha, karmasaMvara aura karmanirjarArUpa tInoM kArya hote rahate haiM / yahI zubha upayogarUpa puNya AtmAko muktike nikaTa lAtA hai / pahalA guNasthAnavartI mithyAdRSTi jIva jaba samyaktva ke sammukha hotA hai taba zuddha pariNAmoM ke abhAvameM bhI asaMkhyAtaguNI nirjarA, sthitikANDakaghAta aura anubhAgakANDakaghAta karatA hI hai| sAt zubhopayoga rUpa puNyakA pratyeka bhAva karma-saMvara, karma-nirjarA, karmabandharUpa tInoM kArya pratisamaya kiyA karatA hai, ataH jIvadayA, dAna, pUjA, vrata Adi kArya guNasthAnAnusAra saMvara, nirjarAke bhI nirvivAda kAraNa haiN| jisake kucha anya pramANa bhI nIce die jAte haiM / svAmI kArtikeyAnuprekSAkI nimna gAthA dhyAna dene yogya hai Nijjiyadosa devaM sajivANaM dayAvaraM dhamma / vajjiyagathaM ca guruM jo maNNAdi sohra hodi saTTiI // 317 / / artha-jo kSudhA tRSA Adi aThAraha doSoMse rahita deva, sarva jIvoMpara dayA karane vAle dharma aura anya--parigraha rahita guruko mAnatA hai vaha samyagdRSTi hai| Page #133 -------------------------------------------------------------------------- ________________ zaMkA 3 aura usakA samAdhAna saMskRta TIkAkA aMza bhI draSTavya hai ca punaH dharma vRrSa zreyaH manyate zraddadhAti / kathaMbhUtaM dharmam ? sarvajIvAnAM dayAparaM sarveSAM jIvAnAM prANinAM pRthivyaptejovAyuvanaspatitrasakAdhikAnAM zarIriNAM manovacanakAyakRtakAritAnumataprakAreNa dayAparaM kapotkRSTaM dharma zraddadhAti yH| tathA ca dhammo vatthusahAvo khamAdibhAvo ya dasaviho dhammo ! rayaNattayaM ca dhammo jIvANaM rakSaNaM dhammo // iti dharma manute / isa TIkAse mI dayAko dharma mAnanA siddha hai| niyamasAra gAthA 6 ko TIkAmeM uddhRta prAcIna mAyA draSTavya hai, jisameM dayAko dharma kahA gayA hai so dhammo jattha dayA so vi tavo visayaNiggaho jassa / dasaaTThadosarahio so devo patthi saMdeho / / artha-dharma vahI hai jisameM dayA hai, tapa vahI hai jahA~ viSayoMkA nignaha hai aura deva vahI hai jisameM aThAraha doSa nahIM haiN| dayA-dama-tyAga-samAdhisaMtateH pathi prayAhi praguNaM prayalavAn / nayatyavazyaM bacasAmagocaraM vikalpadUraM paramaM kimapyasau // 107 // -AtmAnuzAsana artha-he bhavya ! tUM prayatna karake sarala bhAvase dayA, indriyadamana, dAna aura dhyAnakI paramparAke mArga meM pravRtta ho jA, vaha mArga nizcayame kisI aise uskRSTa pada (mokSa) ko prApta karAtA hai jo vacanoMse anibaMdhanIya evaM samasta vikalpase rahita hai| ekajIvadayekatra paratra sakalA: kriyAH / paraM phalaM tu pUrvatra kRSezcintAmaNeriva // 361 // -yazastilaka upAsakAdhyayana artha--akelI jIvadayA eka ora hai aura zeSakI saba kriyAe~ dUsarI ora hai| zeSa krimAoMkA phala khetIke samAna hai aura jIvadayAkA phala cintAmaNike samAna hai| upasama dayA ya khaMtI vaDDhai verAgadA ya jaha jaha se| taha taha ya mokkhasokkhaM akkhINa bhAviyaM hoi // 62 / / -mUlAcAra dvAdazAnuprekSA artha--upazama, dayA, zAnti aura vairAgya jaise-jaise jIva ke bar3hate hai vaise-vaise hI akSaya mokSa sukhakI prApti hotI hai| chajjI vasaDAyadaNaM NiccaM maNavayaNakAyajogehi / kuru daya parihara muNivara bhAvi apuvaM mahAsataM // 133 / / -bhAyapAhur3a artha-he munivara | tU mana, yacana, kAyase cha: kAyake jIvoMkI dayA kara, chaH anAyatanako chor3a aura apUrva mahAsattva (cetanA bhAva) ko bhAya / Page #134 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jayapura (khAniyA) carcA aura usakI samIkSA mohamayagAraha ya mukkA je karuNabhAvasaMjutA / te sambadduriyalabhaM hRNaMti cArittatvaggeNa || 158 || artha -- je muni mohamada, gArava ina kari rahita ara karuNA bhAva kara sahita haiM, khaDga kari pAparUpI stambhako hameM hai / jIvadayA dama saccaM acoriyaM vaMbhacerasaMtose / sampadaMsaNaNANaM tao ya sIlassa parivArA || 19|| - zIlapADa artha -- jIvadayA ipriyanikA damana, satya, acaurya, brahmacarya, maMtoSa, samyagdarzana, jJAna aura tara-- ye saba zolake parivAra hai / Age gAthA 20 meM kahA hai- sIlaM mokkhassa sopANaM--zIla mokSake lie nasainIke samAna hai / jaha-jaha NicvedasayaM vairAgadayA pavaTTeti / taha taha abbhAsayara vivyANaM hoI purisassa // 1864 // 2 106 -- mUlArAdhanA artha - jaise jaise nirveda, prazama, vairAgya, dayA aura indriyoMkA damana bar3hatA hai vaise-vaise hI puruSake pAsa mokSa AtA jAtA hai / / 1864 // - bhAvapAhuDa ve dhAritrarUpI jIvadayA saMyama hai kyoMki saMyama Atmadharma hai| kapana karate aura saMyama kevala baMcakA hI kAraNa nahIM, kintu saMvara-nirjarAkA bhI kAraNa haiM, uttama kSamA Adi vasa dhamoMmeM saMyama bhI eka dharma hai| saMyama dharmake svarUpakA hue zrI pathanamti AcArya kahate hai jantukupAditamanasaH samitiSu sAdhoH pravartamAnasya / prANendriyaparihAraM saMyamamAhurmahAmunayaH // 1196 // arthAt jisakA mana jIvadayAse bhoga rahA hai tathA jo IrSyA bhASA Adi pAMca samitiyoMmeM pravartamAna hai aise sAdhuke dvArA jo SaTukAya jIvoM kI rakSA aura apanI indriyoM kA damana kiyA jAtA hai use gaNadhara devAdi mahAmuni saMyama kahate haiM / isI bAta ko zrI phUlacandrajIne svayaM ina zabdoM meM likhA hai SaTkAyake jIvoM kI bhale prakArase rakSA karanA aura indriyoMko apane-apane viSayoMmeM nahIM pravRtta hone denA saMyama hai| ----tattvArthasUtra pR0 417, varNo granthamAlAse prakAzita / midhyAvRSTike jo aur Adika zubhabhAva sAMsArika sukhakI prAptike uddezyase kiye jAte haiM ve mAtra rAgarUpa honese aura indriyasukhako icchA lie hue honese kela bandhake hI kAraNa hai| aise hI zubhabhAvoM ko zrI pravacanasAra ( prathama adhyAya) Adika granthoM meM heya batalAyA hai / jo zubhabhAva samyagdRSTike vItarAgatA evaM mokSaprApti ke lie hote hai unase saMvara nirjarA bhI hotI hai| unhoMse sambandhita yaha prazna hai| unakA kana pravacanasAra (tRtIya adhyAya) Adika granthoM meM hai / inhIM ko niratizaya tathA sAtizayake nAmase bhI kahA jA sakatA hai / samyagdRSTikA dayA Adi zubhabhAva, karmacetanA na mAnakara jJAnacetanA mAnA gayA hai, isalie use mAtra bandhakA kAraNa mAnanA Agamaviruddha hai / Page #135 -------------------------------------------------------------------------- ________________ zaMkA 3 aura usakA samAdhAna Apane antame likhA hai. yadi 'prakRtameM dayAse vItarAma pariNAma svIkAra kiyA jAtA hai......" Adi / isake viSayameM hamArA kahanA hai ki jaba Agamake AdhAra para saiddhAntika carcA hotI hai taba kisI vyakti vizeSakI mAnyatAkA prazna nahIM raha jaataa| hamArI to Agamapara hI pUrNa zraddhA hai aura Agamake uslekhoMkI saMgati maiThAnekA hI prayatna karate haiM yahI hamArI mAnyatA hai / kisI vyakti vizeSakI svecchAnusAra bhAnyatA yA pratipAdanake anusAra apanA pUrvakA AgamAnukUla zraddhAna badalA nahIM jA sakatA hai aura na badalanA hI cAhie / AgamameM kyA mAnA gayA hai yaha siddha karaneke lie Apake samakSa ArSa granthoM ke pramANa upasthita haiM, una para Apa vicAra kareMge aisI AzA hai| antameM Apane samayasAra kalaza 106-107 loka ujata kara mathitArtha ke rUpameM nimnalikhita zabda likhe hai-'isalie jJAna ho mokSakA kAraNa hai|' isapara hamArA itanA hI saMketa hai ki Apane jaisA samajhA hai vaha ThIka nahIM hai| yadi jJAnamAtra ho mokSakA kAraNa hotA to zrI kundakunda AcArya mokSa pAdRDa granthameM yoM na likhate dhuvasiddhI titthayarA cajaNANajudo karei tavayaraNaM / NAUNa dhubaM kurajA tavayaraNaM NANajutto vi // 60 / / artha-tIrthakarako usI bhavase avazya Atmasiddhi (mukti ) hotI hai, tathA ve janmase mati, zruta, avadhi jJAna sahita aura munidIkSA lete hI mana parmayazAnasahita cAra jJAnadhAraka ho jAte hai| cAra jJAnadhAraka hokara bhI ve tapazcaraNa karate haiN| ( tapasyA karane ke bAda hI tIrthakara mukta hote haiN| ) aisA jAnakara jJAnasahita vyaktiko avazya tapasyA karanA cAhie / yAnI binA cAritrake jhAnamAtrase mukti nahIM hotii| tathAtra tIrthakarA jagajyeSThA yadyapi mokSagAminaH / tathApi pAlitaJcaiva cAritraM mokSahetukam / / artha-yadyapi tIrthakara jagattreSTha tathA muphtigAmI hote haiM to bhI tIrthaMkaroMne mokSake kAraNabhUta cAritrakA pAlana avaza kiyA hai / sUtrapAtur3ameM dho kundakunda AcArya likhate hai Na ci silAi vasthadharo jiNasAsage jai vi hoi titthyro| Naggo vi mokkhamaggo sesA ummaggayA sabye // 32 // artha-jainadharmameM vastradhAraka (saMyamarahita) tIrthakara bhI kyoM na ho, vaha mukta nahIM ho sakate / molamArga nagna digambara rUpa hai, zeSa sabhI janmArga hai| mokSaprAbhutameM zrI kundakunda AcArya likhate hai gANaM caritahINaM daMsaNahINaM tahiM saMjutaM / aNNesu bhAvarahiyaM liMgaragahaNeNa kiM sokkhaM // 57|| arthAt-cAritrase rahita jJAna sukhakArI nahIM hai / samyagdarzanajJAnacAritrANi mokSamArgaH / tasvArthasUtra 1-1 / artha-sammagdarzana, samyagjJAna aura samyak cAritra ( ratnazraya ) mokSakA mArga hai / rAjavAtikameM isI sUtrakI TIkA zrI akarzakadevane likhA hai hataM jJAnaM kriyAhInaM, hatA cAzAninA kriyaa| Page #136 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jayapura (khAniyA) tattvacarcA aura usakI samIkSA artha-mAriSa rahita jJAna mokSamArgameM kAryakArI nahIM hai| ityAdi aneka ArSa pramANoM dvArA ApakA yaha likhanA ki 'jJAna hI mokSa kA kAraNa hai / ' aprAmANika sikha hotA hai| isa viSayameM samayasAra (ahiMmA mandira, 1 dariyAgaMja, dillIse prakAzita) ke pRSTha 118 kI TippaNI meM likhA hai ekAntena jJAnamapi na bandhanirodhaka, ekAntena kiyApi na bandhanirodhikA iti siddha ubhAbhyAmeva mokssH| artha-ekAntase na to mAtra jJAna hI karma-bandhakA rokanevAlA hai aura na kevala cAritra-kriyA ho karma-vandhako rokanevAlI hai| isase yaha siddha huA ki jJAna cAriva donoMke dvArA hI mokSa hotA hai / isI viSayako zrI kundakunda AvAryane samayasAra ko 155vIM gAthAmeM kahA hai jIvAdIsadahaNaM sammattaM tesimadhigamo NANaM 1 rAyAdIpariharaNaM caraNaM eso du mokkhapaho / / artha-jova ajoya Adi tastroMkA zraddhAna karanA samyaktva hai, una tatvoMkA jAnanA jJAna hai, rAga Adi bhAvoMkA parihAra samyakcAritra hai / ye samyagdarzana, samyagjJAna, samyakcAritra mokSa mArga hai| isa mAyAko TIkAmeM zrI amRtacandra sUri likhate haiM--- mokSahetuH kila samyagdarzanazAnacAritrANi / tatra samyagdarzanaM tu jIvAdizravAnasvabhAvena jJAnasya bhavanaM / jIvAdijJAnasvabhAvena jJAnasya bhavanaM jJAnaM / rAgAdipariharaNasvabhAvama jJAnasya bhavanaM cAritraM / tadevaM samyagdarzanajJAna cAritrANyekameva jJAnasya bhavanamAyAtam / tato jJAnameva prmaarthmoksshetuH| ___artha-mokSakA kAraNa samyagdarzana, samyagjJAna, mampakcAritra hai| yahA~ samyagdarzana to jIpAvika tattvoMke zraddhAnasvabhAvase jJAnakA honA hai| jIvAdika jJAnasvabhAvase zAnakA honA jJAna hai / rAga Adike parihAra svabhAvase jJAnakA honA cAritra hai / isa prakAra samyagdarzana jJAna cAritra eka hI jJAnarUpa honA siddha huA / isalie jJAna hI paramArthase mokSakA kAraNa hai| zrI amRtacandra sUrike isa kathanake anurUpa hI 176-107 meM kalazakA abhiprAya hai / tadanusAra 'jJAna mokSakA kAraNa hai| isakA spaSTa abhiprAya yahI hai ki 'samyagdarzana sambacAritra sahita jJAna mokSakA kAraNa hai'-mAtra jJAna (jIvAdi tattvoMkA adhigama) mokSakA kAraNa nahIM hai / ina uparyukta ArSa pramANoM dvArA spaSTa. pramANita hotA hai ki jIvadayA saMyamarUpa hai tathA saMvara aura nirjarAkA kAraNa honese dharma hai| Apane atapAlanako zubha bhAvameM garbhita karake usase saMvara-nirjarA tathA mokSasiddhi honA asambhava batalAyA hai| isa viSayakA nirNaya karaneke lie sarva prazyama bratoMkA svarUpa dekhanA Avazyaka ho jAtA hai| zrI tattvArthasUtrake adhyAya 7 ke sUtra ? meM atoMkA lakSaNa nimna prakAra diyA hai hiMsAnRtasteyAbrahmaparigrahebhyo virativratam / artha---hiMsA, jhUTha, corI, abrahma tathA parigrahase virakti prata hai| Page #137 -------------------------------------------------------------------------- ________________ zaMkA 3 aura usakA samAdhAna 109 ukta lakSaNase yaha spaSTa ho jAtA hai ki prata virahita arthAt nivRttirUpa hai, pravRttirUpa nahIM hai| isI kAraNa yaha samyakvAritrameM garmita hai| jitanI bhI nivRtti hai vaha kevala saMvara tathA nirjarAkI hI kAraNa hai, vaha kabhI bhI bandhakA kAraNa nahIM ho sakatI hai| ataH pratIkA pAlana saMghara-nirjarAkA kAraNa hai / siddhAnta meM aNuvratI evaM mahAvratIke pratyeka samaya asaMkhyAtaguNI nirjaga batalAI hai| avrata samyagdRSTike liye aisA niyama nahIM hai| isase siddha hotA hai ki vahA~ ata hI asaMkhyAptaguNI nirjarAke kAraNa hai| daptAdAna grahaNa karanA yA satya bolanA Adi vratoMkA lakSaNa nahIM hai / inako vratoMkA lakSaNa svIkAra kara lene para azyApti doSa AtA hai, kyoMki dattAdAnako na grahaNa karane kI avasthA yA maunastha Adi avasthAmeM muniyoMke, yaha lakSaNa ghaTita na honeke kAraNa, mahAvrata hI na raheMge / kintu yaha iSTa nahIM ho sakatA hai, kyoMki muniyoMke hara samaya mahAvata rahate hai, zreNI Adike guNasthAnameM sthita muniyoM ke bhI mahAvata honA svIkAra kiyA gayA hai / 12veM guNasthAnameM apramAda batalAte hue kahA haipaMca mahanvayANi paMca samidIyo tiSiNa guttoo Nisse sakasAya bhAvo ca appamAdo NAma / -dhavala pu0 14 pR0 86 artha-paMca mahAnata, paMca samiti, tIna gupti aura samasta kaSAyoMke abhAvakA nAma apramAda hai| isase pramANita hotA hai ki 12veM guga sthAnameM bhI paMca mahAvata Adika hote haiM aura ve apramAdarUpa haiN| yaha vrata samyacArikarUpa hai / isake kucha pramANa nIce diye jAte hai hiMsAto'nRtavacanAt steyAdabrahmataH parigrahataH / kArasnyaikadezaviratazcAritraM jAyate dvividham ||40|-purussaarthsiddhyupaay artha-hiMsAse, asarayabhASaNase, corIse, kuzIlame aura parigrahase sarvadeza tathA ekadeza tyAga se, vaha cAritra do prakAra hiMsAnRtacaurebhyo maithunasevAparigrahAnyAM ca / pApapraNAlikAbhyo viratiH saMjJasya cAritram ||49||-rtnkrnnddshraavkaacaar artha-hiMsA, anuta, caurya, maithunasevana, parigraha ye pApa Avaneke pranAlA hai, inase jo virakta honA so samyagjJAnIke cAritra hai| pAyAraMbhaNivittI puSNAraMbhe pauttikaraNaM pi / NANaM dhammajmANaM jiNabhaNiyaM sabvajIvANaM // 97 // rayaNasAra artha-pApArambhase nivRtti tathA puSayArambhameM pravRtti bhI. sarva jIvoMke jJAna evaM dharmadhyAna hai, aisA jinendra bhagavAnne kahA hai / ___ isa prakAra zrI kundakunda AcAryane vratoMko jJAna evaM pramaMdhyAna prarUpita kiyA hai tathA cAritrapAhaha gA0 27 meM inako saMyama aura cAritra batalAyA hai paMcidiyasaMvaraNaM paMcavayA pNcviskiriyaasu| paMcasamidi tayaguttI saMjabhacaraNaM nirAyAraM // 27 // Page #138 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 110 jayapura (khAniyA) tasvacarcA aura usakI samIkSA artha-paMcendriyoMkA saMvaraNa, paMca vrata, paccIsa kriyA, paMca samiti tapA tIna gupti muniyoM ke saMyama evaM cAritra hai| pratyeka jaina Agama abhyAsIko yaha to muvidita hI hai vi cAritra, saMyama tathA dharmyadhyAna saMdaranirjarA evaM mosasiddhike kAraNa hai| ata bhI cAritra, saMyama evaM dharmyaSyAnarUpa honese saMbara-nirjarA evaM mokSasiddhike kAraNa siddha ho jAte hai| ataH yaha kahanA ki vratapAlanase saMghara-nirjarA tathA mokSasiddhi honA asambhava hai-sarvathA Agamaviruddha hai| yaha prazna ho sakatA hai ki kahIM-kahIM AgamameM vratoMko zubha Atra va-bandhakA bhI kAraNa kyoM batalAyA hai? usakA samAdhAna yaha hai ki una vratoMke sAtha dasAdAnakA grahaNa. satyabhASaNa bAdirUpa jo rAgasahita pravRtti aMza rahatA hai aura jisakA ina pratoMmeM tyAga nahIM kiyA gayA hai, usase hI zubha Asava-yaya hotA hai / jaise ki deva Ayake Anada pratyayoMmeM tattvAryasUbameM 'samyaktvaM ca' arthAt samyaktvase bhI deva AyukA bandha hotA hai, aisA kahA gayA hai| vAstavameM samyaktva bandhakA kAraNa nahIM hai, kintu samyakravake sAtha rahanevAlA rAgAMza hI deva Ayu ke bandhakA kAraNa eka mimi nagara nigamorI kAraNa rAI / ko bandhakA kAraNa kahA jAtA hai usI prakAra eka mizrita akhaNDa paryAya honeke kAraNa vratoMko bhI zubha bandhakA kAraNa kahA jAtA hai / eka mizrita akhaNDa paryAya nivRtti tathA pravRtti (rAga) donoM aMza sammilita hai| ataH usase bhAstrava-bandha bhI hai aura saMbara-nirjarA bhI hai| kramazaH pravRtti (rAga) aMdhake kSINa ho jAne para mASa saMvaranirjarA hI hotI hai| rAgake sAtha jo pApoMse nivRtti banI rahatI hai, usase usa samaya bhI saMvara-nirjarA barAbara hotI rahatI hai| AgamameM jisa-jisa syAnapara vratoMko choDanekA upadeza pAyA jAtA hai, vahAM savikalpase nirvikalpa samAdhimeM pahu~cAneke liye vratoMmeM honevAlA adhyavasAna yA usake pravRttirUpa rAgAMza athavA vratoMke vikalpako hI chur3Ane kA upadeza hai, na ki nivRtti rUpa svayaM yatoMko chor3anekA / kyoMki pAporI nivRttirUpa bratoMke chor3anekA artha hogA pApoMmeM pravRtti karanA, jo ki kabhI iSTa nahIM ho sakatA hai| jaise Upara sapramANa batalAyA gayA hai-vrata to Uparake zreNIke guNasthAna AdimeM bhI kAyama rahate haiM chor3e nahIM jAte haiN| maMgalaM bhagavAn vIro maMgalaM gautamo gaNo / maMgale kundakundAoM jainadharmo'stu maMgalam / / zaMkA 3 jIvadayAko dharma mAnanA mithyAtva hai kyA ? pratizaMkA 3 kA samAdhAna 1. prathama-dvitIya praznottaroMkA upasaMhAra jo badayA padake svadayA aura paradayA donoM artha sambhava haiN| kintu prakRtameM mUla prazna paradayAko ghyAnameM rakhakara hI hai, isa bAtako dhmAnameM rakhakara hamane prathama uttarameM yaha spaSTIkaraNa kiyA ki yadi Page #139 -------------------------------------------------------------------------- ________________ kA 1aura usakA samAdhAna 111 dharma padakA artha puNyabhAva liyA jAya to jIvadayAko puNya mAnanA mithyAtva nahIM hai / isa uttarameM Agama pramANa bhI isI arthakI puSTi meM diye gye| apara pakSane apanI prathama pratizaMkAmeM eka apekSAse hamAra ukta kathanako to svIkAra kara liyA / kintu sAthameM Agamake lagabhaga bIma pramANa upasthita kara yaha bhI siddha karanekA prayatna kiyA ki jIvadayAkA saMbara aura nirDamA sanga meM bhI antardhAna hotA hai isalie vaha mozakA bhI kAraNa hai| apara pakSane o pramANa upasthita kiye unameM kucha aise bhI pramANa haiM jinameM dharmako dayApradhAna kahA gayA hai, mA karuNAko jIvakA svabhAva kahA gayA hai yA zubha aura zuddhabhAvoMse karmokI kSapaNA kahI gaI hai aura sAtha hI aise pramANa bhI upasthita kiye jinameM spaSTa rUpase sagarUpa puNyabhAvakI sUcanA hai / kintu inameMse kisa pramANakA kyA Azaya hai yaha spaSTa nahIM kiyA gyaa| ve kahA~ kisa apekSAse likhe gaye haiM yaha bhI nahIM bolA gyaa| isalie hameM apane hasare utsara yaha TippaNI karane ke lie bAdhya honA par3A ki 'ye saba pramANa to lagabhaga 20 hI hai| yadi pUre jinAgamameMse aise pramANoMkA saMgraha kiyA jAya to svatantra anya bana jAya / phira bhI una pramANoMko dhyAnameM rakhakara hamane apane dUsare uttarameM yaha spaSTIkaraNa kara diyA ki puNya (zubharAga) bhAvarUpa jo dayA hai vaha to mokSakA kAraNa nahIM hai / ho, isakA artha vItarAgabhAva Adi liyA jAya to vaha saMvara aura nirjarArUpa honese avazya hI mokSakA kAraNa hai| yahA~ yaha spaSTa kara denA Avazyaka hai ki AgamameM sasaga sampayatvako yA sarAgacAritra Adiko jahA~ bandhakA kAraNa kahA hai vahIM unheM paramparA mokSakA kAraNa bhI kahA hai / para usakA Azaya dUsarA hai, isalie prakRtameM usakI vivakSA nahIM hai / yahA~ to nirNaya isa bAtakA karanA hai ki rAmarUpa zubhabhAva yA puNyabhAva bhI kyA usI taraha mokSa kA kAraNa hai jisa taraha nizcaya ralatraya / ina donoMmeM kucha antara hai yA donoM eka samAna hai| pUrI carcAkA kendrabindu bhI yahI hai / hamane apane prathama aura dUsare uttarameM isI Azayako spaSTa karanekA prayatna kiyA hai| 2. pratizaMkA 3 ke AdhArase vicAra tatkAla pratizaMkA 3 vicArake lie prastuta hai / isake ArambhameM hamAre prathama usarako lakSyameM rakhakara tIna niSkarSa phalita kiye gaye haiN| prathama uttara hamane anya jIvoMkI dayAko lakSyameM rakhakara diyA thA, isalie isa apekSAse apara palane hamAre prathama uttarakA jo yaha niSkarSa phalita kiyA hai ki 'jIvadayA puNyabhAva hai, jo ki zubha pariNAmarUpa to hai, kintu dharmarUpa nahIM hai| vaha yathArtha hai, para jIvoMkI dayA para bhAva arthAt rAgabhAva hai, isalie vaha dharma arthAt vItarAga bhAva kathamapi mahIM ho sakatA / dUsarA niSkarSa hamAre Azayako spaSTa nahIM karatA / paramAtmaprakAza gAthA 71 meM bhAboMke tIna bheda kiye gaye hai-dharma, adharma aura zuddha / spaSTa hai ki yahA~ dharma pada zuddhabhAvoMse bhinna zubhabhAvake arthameM AyA hai| isakI TIkAkA bhI yahI Azaya hai / usameM spaSTa kahA gayA hai ki zubhabhAvase dharma arthAt mukhyarUpase puNya hotA hai| isase spaSTa ho jAtA hai ki zubhabhAvase vItarAga bhAvarUpa dharma hotA hai yaha upacAra kathana hai / kintu apara pakSane isakA aisA artha kiyA hai jisase bhrama honA sambhava hai| tIsare niSkarSaka viSayameM mAtra yahI mbulAsA karanA hai ki para jIvoMkI dayAkA vikalpa to samyadRSTiyoM yahA~ taka ki muniyoMko bhI hotA hai| yadi aisA na mAnA jAya to inake pUjA, bhakti, avamaNa Page #140 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 112 jayapura (khAniyA) tazvacarcA aura usakI samIkSA Adi vyavahAra dharma nahIM bana sktaa| hamArI samajhase yaha bAta apara pakSa ko bhI mAnya hogI, ataH apara pakSako niHsaMkocarUpase graha svIkAra kara lenA cAhie ki puNyabandharUpa jIvadayA samyagdRSTiyoMke bhI hotI hai| apara pakSane apane pratizaMkArUpa dUsare patraka meM vividha granthoMke aneka AgamapramANa diye haiM / yaha saca haiM aura unameM se kucha meM jIvadayA dharma hai tathA zubhabhAvase karmakSaya hotA hai yaha bhI kahA gayA hai| kintu kahA~ kisa kA nayadRSTise kyA Azaya hai isakA spaSTIkaraNa karanA vivekiyoMkA kAma hai / hamane apane dUsare uttarameM vahI kiyA hai| kyA ise ArSa graMthoMkI prAmANikatA para apara pakSa dvArA aprAmANikatAkI aMgulI uThAnA kahanA upayukta hai ? isakA apara pakSa svayaM vicAra kre| yadi yahI bAta hai to vaha svayaM apane ko isa doSase baro nahIM rakha sakatA / apara pakSako yaha samajhanA cAhie ki kisI mavAkyako apramANita ghoSita karanA anya bAta hai aura vahA~ jisa dRSTile vivecana kiyA gayA hai, nayadRSTise usake Azayako kholanA anya bAta hai / apara pakSa yadi vyavahAradharma aura nizcayadharma donoM ko milAkara nizcayadharma kahanA cAhatA hai aura vaha hamase bhI aisA kahalAveditA rahA hai usakI vaha jAma hamAre dvArA kabhI bhI pUrI nahIM kI jA skegii| jaba ki jinAgamameM ye do bheda kiye haiM aura unake kAraNoM tathA phalakA alagaalaga vivecana kiyA hai aisI avasthAmeM hama to vahI kaheMge jise sthAna-sthAna para jinAgamameM spaSTa kiyA gayA hai / zrI pravacanasArameM zubha, azubha aura zuddha bhAvakA nirdeza karate hue likhA haijIvo pariNamadi jadA suheNa asuddeNa vA suho asuho / sudveNa tadA suddho havadi hi pariNAmasabbhAvo // 9 // pariNAmasvabhAvAlA yaha jIva jaba zubha yA azubharUpase pariNamatA hai taba zubha yA azubha hotA hai chaura jaba zuddharUpase pariNamatA hai taba zuddha hotA hai // 9 // Age inameM se kisameM upAdAnabuddhi kI jAya aura kisameM tyAgabukhi rakhI jAya isa abhiprAyase inake phalakA nirdeza karate hue likhA hai dhammeNa pariNadappA appA jadi suddhasaMpayogajudo / pAvadi NivvANasuhaM suhovajutto va saggamuhaM // 11 // dharma se pariNita svabhAvavAlA yaha AtmA yadi zuddhopayoga meM yukta hotA hU~ to mokSasukhako prApta karatA haiM aura yadi zubhopayogabAlA hotA hai to svargasukhako prApta karatA hai // 11 // Agama pramANa hai| inakI prAmANikatA para koI bhI zraddhAlu bandhu aprAmANikatAkI aMgulI uThAnekA sAhasa nahIM kara sktaa| aisI avasthAmeM dUsare jIvoMko dayArUpa zubhabhAvoM ko yadi hamane puNyabandhakA kAraNa likhA to AgamakI avahelanA kahIM huI / isa kathana dvArA to hamane AgamakA rahasya kholakara mokSamArga hI prazasta kiyaa| kyA apara pakSa yaha cAhatA hai ki pratyeka bhavya jIva parajIvoMko dayAko mokSakA kAraNa jAna usImeM ulajhA rahe mora AtmasvabhAva ke sammukha ho sacce AtmakalyANake mArga meM na lge| hama nahIM samajhate ki vaha aisA cAhatA hogaa| yadi yahI bAta hai to zubha aura azubha bhAvoM meM antara to karanA hI caahie| dRSTipatha meM lenA cAhie / usa pakSako pravacanasArake ukta ullekhoMke AdhArapara sAtha hI unake kAraNabheda aura phalabhedako bhI apane Page #141 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Bit3 aura kA 113 apara pakSa ne apane dUsare patraka meM jo Agama pramANa diye haiM, bhalA vaha pakSa ho batalAyeM ki unakI upekSA karanekA sAhasa hama kaise kara sakate the| tabhI to hamane jIvadayA ke svadayA aura paradayA aise do bheda karake svadAkA antarbhAva vItarAgabhAva meM aura paradayAkA antarbhAva rAgarUpa puNya bhAva meM karake apane dUsare uttara meM unake phalakA bhI pRthak nirdeza kara diyA hai| apara pakSane saba pramANoM ko eka paMkti meM rakha kara aura unakA Azaya khole binA una sabhI pramANoMse apane abhiprAyakI puSTi karanI cAhI hai / yaha dekhakara hI hameM apane dUsare uttara meM maha likhanA par3A hai ki 'meM saba pramANa to lagabhaga 20 hI haiN| yadi pUre jinAgamameM se aise pramANoMkA saMgraha kiyA jAve tI eka svatantra vizAla grantha ho jAya, para ina pramANoMke AdhArase kyA puNyabhAvarUpa dayAko itane mAtrase mokSakA kAraNa mAnA jA sakatA hai / " hamane apane pichale uttara meM jo yaha likhA hai ki 'zubhabhAva cAhe vaha dayA ho, karuNA ho, jinanimbadarzana ho, vratoMkA pAlana ho, anya kucha bhI kyoM na ho, yadi vaha zubha pariNAma hai to usase mAtra bandha hI hotA hai / usase saMcara, nirjarA aura mokSakI siddhi honA asambhava hai| vaha pravacanasAra gAthA 11 tathA usakI donoM AcAryoM dvArA racita saMskRta TIkAoMko lakSya meM rakhakara hI likhA hai / hama AzA karate the ki agara pakSa bhI isI prakAra pratyeka Ayama pramANako upasthita karate hue AgamakA kauna vacana kisa Azaya se likhA gayA hai ise suspaSTa karatA jAtA / udAharaNArthaM jayaghavalA meM kahA haisubha-suddhapariNAmehi kamakkhayAbhAve takhayANuvadattado / yadi zubha aura zuddhapariNAmoMse karmoMkA kSaya nahIM hotA to kamakA kSaya ho hI nahIM sakatA / / isaliye aise sthalapara isameM zubha pariNAmako zuddha pariNAmoMke samAna karmakSayakA kAraNa kahA agara pakSako cAhiye thA ki vaha isa vacanakA Azaya anya Agama vacanake prakAza meM avazya ho spaSTa kara detA to isase kauna kathana kisa vivakSAse kiyA gayA hai yaha sabako samajhameM sugamatAse A jAtA / prakRtameM kamase kama isakA khulAsA kisa prakArase kiyA jAnA iSTa yA isake lie pravacanasAra gAthA 11 kI AcArya jayasenakRta TIkApara dRSTipAta kIjie tatra yacchuddha saMprayogazabdavAcyaM zuddhopayogasvarUpaM vItarAgacAritraM tena nirvANaM labhate / nirvikalpasamAdhirUpazuddhopayogazaktyabhAve sati yadA zubhIpayogarUpasarAgacAritreNa pariNamati tadA pUrvamanAkulatvalakSaNapAramArthika sukha viparIta mAkulatvotpAdakaM svargasukhaM labhate / pazcAt paramasamAdhisAmagrIsabhAtre mokSaM ca labhate / yahA~ jo zuddha saMprayoga zabdakA vAcya zuddhopayoga svarUpa vItarAga cAritra hai usase nirvANako prApta karatA hai| tathA nirvikalpa samAdhirUpa zuddhopayogarUpa zaktike abhAva meM jaba zubhopayogarUpa sarAgacAritra rUpase pariNamatA hai taba anAkulatvalakSaNa pAramArthika sukhase viparIta AkulatAke utpAdaka svargasukhako prApta karatA hai / pazcAt parama samAdhirUpa sAmagrIke sadbhAvameM mokSasukhako prApta karatA hai / yaha spaSTa kiyA yaha AgamapramANa hai / isa dvArA zubha aura zuddha donoM prakArake bhAvoMkA thA phala gayA hai / isa dvArA hama yaha acchI taraha jAna lete hai ki zubha bhAvoMko jo zrIjayadhavalAmeM karmakSayakA hetu kahA hai vaha kisa rUpa meM kahA hai| vastutaH to vaha puSyabandhakA hI hetu hai / use jo karmakSayakA hetu kahA [ vaha isa apekSA se hI kahA gayA hai ki usake anantara jo zuddhopayoga hotA hai vaha vastutaH karmakSaya kA 15 gayA Page #142 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jayapura ( khAniyA ) tattvacarcA aura usakI samIkSA hetu hai, isaliye upacArase use bhI karmakSayakA hetu kahA gayA hai| zubhabhAva bamdhakA kAraNa hai isakA nirdeza karate hue paMcAstikAyameM bhI kahA hai jemahamahamukSiNa bhAra karedi jadi appaa| so teNa hadi baddho poggalakammeNa viviheNa // 147 / / yadi AtmA vikArI vartatA huA udIrNa zubha-azubha bhAvako karatA hai to vaha usa bhAvake nimittase nAnA prakArake pudgala karmoMse baddha hotA hai // 147 // isase zubha pariNAma karanekA kyA phala hai isakA sahaja patA laga jAtA hai| yaha apara gakSa dvArA apane dvitIya patraka upasthita kiyA gayA eka udAharaNa hai jisakA yahA~ hamane do Agama pramANoMke prakAzameM spaSTIkaraNa kiyA hai| apara pakSa dvArA upasthita kiye gaye pramANoMke viSayameM bhI isIprakAra spaSTIkaraNa jAna lenA caahiye| hamArI to dRSTi savA kAlase tattvavimarzakI rahI hai aura rhegii| isakA vicAra to apara pakSa ko hI karanA hai ki koI bhI jinavANIkA bhakta mahAn AcArya aura mahAna grandhoM ke nayavizeSase kiye garne kathanako usI rUpa meM grahaNa na kara use sarvathA rUpameM kyoM svIkAra karatA hai ? isakA hameM vizeSa Azcarya hai| hamane to jIbadayA kisa apekSAse zubhabhAya hai aura kisa apekSAse vItarAga bhAva hai, mAtra imakA apane pichale uttaroM meM khulAsA kiyaa| yadi apara pakSa use hamArA mUla viSayako chue binA viSayAntarameM praveza karanA mAnatA hai to bhale hI mAnatA rahe, usakI icchA / kintu jisakA hamane pichale uttaroMmeM nirdeza kiyA hai vaha hamArA viSayAntarameM praveza karanA nahIM hai, api tu mUla praznakA spaSTIkaraNa mAtra hai / jIvadayA svatantra koI dravya nahIM hai| yaha jIvakA pariNAma hai jo navizeSase zubha bhI ho sakatA hai aura zuddha bhI / puruSArthasiddha yupAya Adi zAstrIya pramANoM dvArA isIkA spaSTIkaraNa kiyA gayA hai ki yadi jIvadayAko zubha pariNAmaspa liyA jAtA hai to usakA antarbhAva Amnava aura bandhatattvameM hotA hai aura use zaddha pariNAmarUpa liyA jAtA hai to usakA antarbhAva saMvara, nirjarA aura mokSa tasvameM hotA hai| apara pakSa ise nirvivAdarUpameM svIkAra kara le yahI isa prayAsakA phala hai| isI tathyako spaSTa karate hue pravacanasArameM likhA hai suha pariNAmo puNNaM asuho pAyaM ti bhaNiyamaNNe su / pariNAmo gaNagado dukkhakkhayakAraNaM samaye // 18 // parake prati zubha pariNAma puNya hai aura azubha pariNAma pApa hai aisA jinendradeva ne kahA hai| tathA jo pariNAma anyako lakSyakara nahIM hotA hai use zAstrameM duHkhake kSayakA kAraNa kahA hai // 18 // hamane pichale uttarameM isI jinAgamako lakSyameM rakhakara dUsare jIvoMkI dayAko puNyabhAva aura svadamAko vItarAga bhAva kahA hai / zubhabhAvakA phala karmAnava hai aura zuddhabhAvakA phala karmanirodha hai, isake liye pravacanasAra gAthA 156 tathA 245 para dRSTipAta kiijie| dayA kaho, karuNA kaho yA anukampA kaho ina tInoMkA Azaya eka hI hai| AcArya kumdakunda prava. banasArameM jIvoMmeM kI gaI anukampAko zubhopayoga batalAte hue likhate hai--- Page #143 -------------------------------------------------------------------------- ________________ zaMkA 3 aura usakA samAdhAna jo jANadi jiNide pecchadi siddha taheva aNagAre / jovesu sANukaMpo uvaogo so suho tassa / / 157 / / jo jinendra ko jAnatA hai, siddhoM tathA angAroMko zraddhA karatA hai aura jInAke prati anukampAyukta hai varAkA vaha zubhopayoga hai // 157 // yadi apara pakSa kahe ki hama ina saba pramANoMko prakRtameM upayogI nahIM mAnate / hame to aisA pramANa dIjie jisameM spaSTa rUpase dayAkA ullekha ho aura use Asrava bhAva batalAyA gayA ho to isake lie tattvArthasArake Asrava prakaraNake isa vacana para dRSTipAta kIjie : dayA dAnaM tapaH zolaM satyaM zaucaM damaH kSamA / vayAvRtyaM vinItizca jinapUjArjavaM tathA // 25 / / sarAgasaMyamazceva saMyamAsaMyamastathA / bhUtavratyanukampA ca sadvedyAsrabahetavaH // 26 // dayA, dAna, tapa, zaMla, satya, zauca, dama, kSamA, vayAvRtya, vinaya, jinapUjA, Arjava, sarAmasaMyama, saMyamAsayama tathA jIvoM aura vratiyoMpara anukampA ye saca sAtAbedanoyake Aravarka het hai / / 25-26 / / isa prakAra ukta pramANoMse spaSTa hai ki hama prathama aura dvitIya uttarameM jo kucha bhI likha Aye hai vaha AgamakA Azaya honese pramANa hai| apara pakSane bodhaprAbhatakA uddharaNa upasthita kara jo dharmako dayApakAna batalAkara apane abhimatakI siddhi karanI cAhI hai, vaha yukta nahIM hai, kyoMki jahA~ bhI dharmako dayApradhAna kahA hai vahA~ 'dayA' pada mukhyatamA vItarAgabhAvakA sUcaka hI liyA gayA hai| yaha isIse spaSTa hai ki svayambhUstotrameM abhinandana jinakI stuti karate samaya unheM dayAvadhUkA Azraya karanevAlA tathA zAnti jinakI stuti karate samaya unheM dayAmUrti kahA gayA hai| jisasahasranAma to spaSTataH sarvaza vItarAga jinakI stuti hai| isameM jinadevako dayAvaja, mahAkAruNika, dayAgarbha, dayAyAga aura dayAnidhi nAmoM dvArA sambodhita kiyA gayA hai / jinadeSake ye saba nAma arthagarbha arthAta gaNanAma haiM / isase bhI yahI siddha hotA hai ki 'dayA' yaha zabda jahAM jinAgama meM zubha rAgarUpa puNyabhAvake artha meM AtA hai vahA~ vaha vItarAgarUpa dharmake artha bhI AtA hai| isalie bodhaprAmRtake 'dhammo dayAvisuddho' isa ullekhake AdhAra para 'dharma' padakA artha mukhyarUpase vItarAga bhAva hI lenA cAhie, kyoMki jisase rAgako puSTi hotI ho vaha jinAgama hI nahIM ho sakatA / dhavala pustaka 13 ke 'karuNAe jovasahAvassa' ityAdi uslekhakA bhI yahI Azaya hai| tabhI to usameM karuNAke karma janita honekA virodha kiyA gayA hai| jo karmako nimitta kara utpanna nahIM hotA vaha to mAtra niracaya ratnatrayarUpa AtmapariNAma hI ho sakatA hai| apane abhimatakI puSTi meM apara pakSane bhAvasaMgrahakI 'sammAiTThIpUNaM' ityAdi gAthA upasthita kI hai / yadi apara pakSa isake antima caraNapara dhyAna de to nayavizeSase kaha gaye isa vacanakA artha sahaja hI spaSTa ho jAya / AgamameM vyavahAra ratnatrayako vyavahArase mokSakA hetu batalAyA hI hai / isa vacanase usI abhiprAyakI pRSTi hotI hai| athavA samyagdRSTikA puNya dIrgha saMsArakA kAraNa nahIM hai, alpa kAlameM hI vaha mokSakA pAtra hogA yaha Azaya bhI isa gAthAkA ho sakatA hai| Page #144 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jayapura (khAniyA) tattvacarcA aura usakI samIkSA jayadhavalA pu0 1 pR0 6 ke 'subha-suddhapariNAmehi' kA kyA Azaya hai isakA spaSTIkaraNa hA uttarameM hama pahale hI kara Aye haiN| aba taka prarUpita samagra kathanakA sAra yaha hai 1. dayA pada TEL honoM aauta vyakta dazA-tAbha bhAvake zuma bhI aura vItarAgabhAvaka arthameM bhii| 2. zubhabhAva parabhAva honeke kAraNa usakA yathArthameM Asrava aura bandha tasvameM hI antarbhAva hotA hai| jahA~ bhI ise nirjarAkA hetu kahA hai vahA~ baisA kathana vyavahAranamase hI kiyA gayA hai / 3. vItarAgabhAva nijabhAva honese usakA antarbhASa saMbara, nirjarA aura mokSa tattvameM hI hotA hai| 4, vItarAgabhAva vyavahArase Asrava aura bandhakA kAraNa hai yaha vyavahAra vItarAmabhAva para lAgU nahIM hotA, kyoMki yaha saba prakArake vyavahArako dRSTi meM gauNa kara ekamA nizcayasvarUpa jJAyaka AtmAke Alammanase sammayasvarUpa utpanna hotA hai| ataH vaha svarUpase hI saba prakArake vyavahArase atIta hai| usa para kisI prakArakA upacAra lAgU nahIM hotaa| apara pakSa jisa prakAra AzAvAdI hai, usI prakAra hama bhI AzAvAdI haiN| kyA hI acchA ho ki apara pakSa rAgarUpa puNyabhAva aura vItarAga bhAvameM vAstavika antarako samajhakara 'dayA'padakA jahA~ jo artha iSTa ho use usI rUpa meM svIkAra kara le aura isa prakAra zubhabhAva aura vItarAgabhAvameM ekatva sthApita karanese apaneko judA rakhne / hameM zubha bhAvoMkI avAntara pariNatiyoMkA pUrA jJAna ho yA na ho / para hama itanA nizcayasa jAnata hai ki jo bhI zubhabhAva utpanna hotA hai vaha karma tathA nokarmake samparkaka phalasvarUpa hI utpanna hotA hai, isalie vaha karmasvabhAvabAlA honese niyamase karmabandhakA hetu hai yaha mokSakA hetu trikAlameM nahIM ho sktaa| muso tathyako spaSTa karate hae AcArya zramatacandra samayasAra gAthA 156 ko TIkA likhata hai yaH khalu paramArthamokSahetoratirikto pratatapaHprabhRtizubhakarmAtmA keSAMcinmoAhetuH sa sarvA'pi pratiSiddhaH, tasya dravyAntarasvabhAvatvAt tatsvabhAvena jJAnabhavanasyAbhavanAt / kitane hI prANI paramArtharUpa mokSahetu ke sivAya pata, tapa Adi zubhakarma mokSa ke hetu hai aisA mAmale haiN| kintu vaha sabhI niSiva hai, kyoMki vaha dravyAntarasvabhAba hai, usake svabhAvase jJAnakA honA nahIM bntaa| isI arthako spaSTa rUpase samajhane ke lie isa kalaza para dRSTipAta kIjie vRttaM karmasvabhAvena jJAnasya bhavanaM na hi / dravyAntarasvabhAvatvAnmokSaheturna karma tat / / 107 / / karmasvabhAvase vartanA jJAnakA honA nahIM hai, isalie vaha ( zubha bhAva ) mokSakA hetu nahIM hai, kyoMki vaha anya ( pudgala ) dravapake svabhAvavAlA hai / / 107 // hameM prasannatA hai ki apara pazcane rAgamAtrako bandhakA hetu mAna liyA hai| kintu itanA svIkAra karaneke bAda bhI usakI orase jo rAgAMza aura ratnatrayAMzameM ekatva sthApita karane ke lie yukti dI gaI hai yaha sarvathA ayogya hai| isa sambandhameM usa pakSakA kahanA hai Page #145 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 117 zaMkA 3 aura usakA samAdhAnaM 'tathA ca amRtacandrasUrine jo asaMyata samyagdRSTi, saMyamAsaMyamI evaM sarAgasaMyatake mizrita bhAvoMko apanI prajJA unI bhinna-bhinna karate hue mAMsa aura nanayAMza dvArA karmake dhana aura avadhakI sundara vyavasthA puruSArthasiddhaghupAya granthake tIna palokoM kI hai unameM eka akhaNDita mizrita bhAvakA vizleSaNa samajhAne ke lie prayatna kiyA gayA hai| yaha mizrita akhaNDa bhAga hI zubha bhAva hai, ataH usase bakhavandha bhI hotA hai tathA saMvara-nirjarA bhI hotI hai|' apane isa abhiprAyakI puSTike liye apara pakSane bhojana, kAr3hA aura karmako dRSTAnta rUpameM upasthita kiyA hai| kintu usakA yaha sada kathana vastusvarUpako spaSTa karanevAlA na honese prakRta brAhma nahIM hai| khulAsA isa prakAra hai sarva prathama vicAra yaha karanA hai ki AcArya amRtabandhane rAgAMza aura rasmatrako bhinna-bhinna kyoM batalAyA AcArya zrI kundakunda samayasArameM likhate haiM jIvo baMdho va tahA chijjati salakkhaNehi niyaehi / paNNAchedaNANa figur u NANatamAvaNyA // 294 // jIba aura bamdha ye donoM nizcita apane-apane lakSaNoM dvArA buddhirUpI chainIse isa taraha chedane cAhie ki jisa taraha chede hue ve donoM nAnA ho jaya ||294 / / isakI TokAmeM AcArya amRtacandra likhate haiM AtmA aura ke vidhA karanerUpa kArya meM kartA AtmAke karaNa sambandhI vicAra karanepara nizcayataH apane se bhinna karaNakA abhAva honese bhagavatI prajJA hI chedanAtmaka karaNa hai| usake dvArA chinna hue nAnApako avazya hI hote haiM / isalie prazA dvArA hI AtmA aura bandha bhinna-bhinna kiye jAte haiM / ye donoM zaMkA - AtmA aura anya vetya cetakamA ke kAraNa atyanta pratyAsanna honese ekIbhUta haiM tathA bhedavijJAnakA abhAva honeke kAraNa ve eka cetaka hI hoM aise vyavahArako prApta hote haiM, ataH unakA prazAka dvArA chedanA kaise zakya hai ? samAdhAna-AsmA aura anyake niyata svalakSaNa haiM, unakI sUkSma antaHsandhimeM prazArUpI chainIko sAvadhAna hokara paTakanese unako chedA jA sakatA hai aisA hama jAnate haiM / -gAthA 294 kI TIkAke kucha aMzakA artha | aisA karanekA phala (prayojana) kyA hai isakA spaSTIkaraNa karate hue mAthA 295 ko TIkAme AcArya amRtacandra likhate haiM AtmA aura bandhako prathama to unake niyata svayoMke jJAna dvArA sarvathA hI chedanA caahie| tatpazcAt rAgAdilakSapavAle samasta vandhako to chor3anA cAhie aura upayoga lakSaNavAle zuddha AtmAko hI grahaNa karanA caahie| AtmA aura bandhake dvighA kazmekA vAstava meM yahI prayojana hai ki bandhake tyAgase zuddha AtmAkA grahaNa ho jAya / atyanta pratyAsanna do ko bhinna-bhinna karane kI yaha rIti hai bhinna jAnA jAtA hai jo utpAda hai vahIM vyava hai aisA honepara bhI lakSaNa ekamAtra isI paddhatile doko bha medase Agama meM unheM do batalAyA Page #146 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jayapura (sAniNa tasvanI aura namako samIkSA hai / (AptamImAMsA kArikA 58 / ) prakRtameM AcArya amRtacandra ne isI myAyase puruSArthasiddhayupAyameM 'yenAMzena vizuddhiH' ityAdi vacana likhe haiM / rAgakA kAraNa karmopAdhime mayukta hokara pariNamanA hai aura nizcaya ralayakA kAraNa jAyaka svabhAva AtmAke Alambana dvArA tanmaya hokara pariNamanA hai| rAgakA (zubhAzubhakA) lakSaNa parAzraya bhAva karanA hai aura ratnatrayakA lakSaNa zuddha catanyakA svAyaya prakAzamAna hai| rAgakA phala saMsArako paripATI hai au nizcaya ratnatrayakA phala zuddha AtmAkI prApti hai| isa prakAra kAraNabheda, lakSaNabheda aura kAryabhedase ye donoM bhinna-bhinna hai. eka nahIM hai| aisI avasthA meM inheM mizrita kahakara donoMkA kArya Arava aura bandha tathA saMvara aura nirjarA mAnanA saMgata nahIM hai / jaba phi apara pakSa hI unheM mizrita svIkAra karatA hai to isase ve do aMza sutarAM siddha ho jAle haiM / isase no ve donoM aMza mile hue sarIne daukhate haiM, eka nahIM haiM yahI siddha hotA hai / aura jaba ki meM donoM eka nahIM hai, do haiM to unake do honekA kAraNabheda, kAryabheda aura lakSaNabheda bhI apara pakSako nirvivAda rUpameM svIkAra kara lenA caahie| sASTa hai ki zubhabhAvakA kArya nizcayasa ekamAtra Asrava aura bandha hai tathA nizcaya ratnatrayakA kArya ekamAtra saMvara aura nirjarA tathA antameM mokSa hai yahI siddha hotA hai / eka bAta aura hai ki rAgabhAva aura rAtaparyAya vikArasaMpRkta aura vibhAvabhAva honese svayaM bandhasvarUpa hai / aisI avasthAmeM vaha saMdara aura nirjarAkA hetu kaise ho sakatA hai, arthAt trikAlameM nahIM ho sktaa| saMbara aura nirjarAkA hetu vahI ho sakatA hai jo svayaM saMvara-nirjarAsvarUpa hai / phira bhI agara pakSa nizcayase rAgako yadi saMghara aura nirjarAkA hetu mAnanA cAhatA hai to usakA yaha mAnanA rAgako saMvara, nijarA aura mokSasvarUpa mAnanA hI kahA jAyagA, kyoMki AgamakA aisA abhiprAya hai ki nizcayase jo jisakA hetu hotA hai vaha svayaM tatsvarUpa hI hotA hai| kintu jahA~ jitane aMza vItarAyatA utpanna hotI hai vaha utane aMzamaiM rAgakA abhAva hokara hI utpanna hotI hai, ataH rAga nizcayase vItarAgatAko vikAlameM utpanna nahIM kara sakatA aisA hI yahA~ nirNaya karanA cAhie / phira bhI AyamameM jo rAgako nizcaya.ratnatrayakA vyavahAramayase hetu kahA gayA hai vaha sahabara sambandhako dekhakara upacArase hI kahA gayA hai| vivakSita ratnatrayake sAtha vivakSita rAgAMzake rahane meM koI hAni nahIM yaha jJAna karAnA hI isakA prayojana hai| isI tathyako spaSTa karate hue samayasAra kalazameM kahA hai yAvatpAkamupaiti karmavirattirjJAnasya samyaGa, na sA karmajJAnasamuccayo'pi vihitastAvanna kAcitkSatiH / kintvatrApi samullasatyavazato yatkarma bandhAya tat mokSAya sthitamekameva paramaM jJAnaM vimuktaM svataH // 11 // jaba taka jJAnakI karmavirati bhalIbhAMti pUrNatAko nahIM prApta hotI tabataka pharma aura jJAnako samuccaya bhI vihita hai, usameM koI hAni yA virodha nahIM / kintu isa avasthAmeM bhI AtmAmeM avakApane jo pharma udita hotA hai vaha to bandhakA hetu hai aura paradravya-bhAvose svayaM bhinna jo parama zAna hai vaha eka hI mokSa kA hetu hai // 11 // isa prakAra pUrvokta kathanasa apara pakSaka isa matakA khaNDana ho jAtA hai ki caturthAdi guNasthAnoMmeM rAgAMza aura ratnatrayAMzarUpa jo mizrita zubhabhAva hai vaha Anaca aura bandhakA bhI hetu hai tathA saMvara aura Page #147 -------------------------------------------------------------------------- ________________ zaMkA 3 aura usakA samAdhAna 115 nirSarAkA bhI hetu hai / kintu isase yahI siddha hotA hai ki jo rAgAMza hai vaha ekamAtra Asrava aura bandhakA hetu hai aura jo ratnatrayAMza hai vaha saMvara aura nirjarAkA hetu hai / yaha to apara pakSane bhI svIkAra kara liyA hai ki rAgAthA 10 guNasthAnake anta taka pAyA jAtA hai aisI avasthAmeM baha rAgAMza aura ratnatrayAMza mithita rUpa zubhabhAvako chaThe guNasthAna taka hI kyoM svIkAra karatA hai, Age kyoM nahIM svIkAra karatA ? yadi vaha kahe ki Age dhyAnakI bhUmikA hai. isalie vahA~ para lakSyase buddhipUrvaka rAgako pravRtti nahIM pAI jAtI hai / ataH vahA~ rAgAMza ekamAtra bandhakA hI hetu hai| taba to isase yahI siddha hotA hai ki abuddhipUrvaka jitanA bhI rAgAMza hai vaha to mAtra bandhakA kAraNa hai hii| buddhipUrvaka rAga bhI bamghakA hI kAraNa hai| aura isa kathanase yaha tathya sutarAM phalita ho jAtA hai ki ratnatrayAMza svayaM AramasvarUpa honese aNumAtra bhI bandhakA hetu nahIM / apara pakSane apane vicAroMke samarthanameM eka bhojanakA udAharaNa diyA hai aura dUsarA kAlekA udAharaNa diyA hai| kintu ye udAharaNa hI isa bAtakA samarthana karate hai ki bhojanameM yA kADemeM jina tattvoMkA samAveza hotA hai unase unhIM tattvoMkI puSTi hotI hai| udAharaNArtha kAma kapha kSayakAraka dravyakA samAveza kara hI usa kAr3he pAna karane para kaphakI hAni hotI hai, anyathA nahIM hotI / isase siddha hai ki pratyeka tattva apanA-apanA hI kArya karatA hai, anyakA nhiiN| karmazAstra bhI isI AzayakA samarthana karatA hai| bArahaveM guNasthAnameM jJAnAvaraNakA udaya hai| para usase moha mA ryAyavIjana meM gomaatii| karmakA vipAka kisa prakAra hotA hai isakA jJAna karAte hue tattvArtha sUtra a0 8 sU 0 22 meM batalAyA hai'sa yathAnAma / ' jisa karmakA jo nAma hai, usake anusAra hI usakA phala hotA hai| isase siddha hai ki jisakA jo kArya hai usase usI kAryakI niSpatti hotI hai, anya kAryakI niSpatti honA nikAlama sambhava nhiiN| phira bhale hI ve milakara hI kyoM na rheN| kintu kareMge apanA-apanA hI kaary| isI prakAra rAgabhAva aura ratnatrayake viSayameM bhI jAna lenA cAhie / ____ apara pakSAne cauthese lekara sAtaveM guNasthAna takakai pariNAmako mitraguNasthAnake pariNAmake samAna batalAte hue likhA hai ki 'una guNasthAnoMmeM sammilita eka vicitra prakArakA pariNAma hotA hai jaisA ki mizra guNasthAnameM samyaktva tathA mithyAtvabhAvase pRthak yicitra prakAra kA pariNAma hotA hai, usa mizra guNasthAnake vicitra mizrita pariNAmameM zraddhA-azraddhAkA kriyAtmaka vibhAjana azakya hotA hai| tadanusAra zubha pariNatikI mizrita ayasthA hA karatI hai jisase ki karmabandha, karmasaMbara aura karmanirjarA ye tInoM kArya ekasAtha huA karate haiN| kintu apara pakSa kA yaha kathana ThIka nahIM hai, kyoMki isase pUrI mokSamArgakI vyavasthA hI gar3abar3A jAtI hai| jo karmazAstrakA sAdhAraNa jAnakAra bhI hogA vaha bhI aise vicitra kathanako trikAlameM svIkAra nahIM kregaa| yaha to sabhI jAnate hai ki tIsare guNasthAnameM kAraNa eka hai-sarpadhAti mizraprakRtikA udaya / tadanusAra usakA kArya bhI eka hai--mizra pariNAma / isalie use azakyavivecana kahA hai / gommaTasAra jIvakANDameM kahA bhI hai sammAmicchudayeNa ya jattaMtarasamvadhAdikajjaiNa / Na ya samma miccha pi ya sammisso hodi pariNAmo // 21 / / / Page #148 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jayapura (khAniyA) sasvacarcA aura usakI samIkSA jAtyantara sarvadyAtike kAryasvarUpa samyagmidhyAtvake udayase jo samyaktva bhI nahIM hai, mithyAtva bhI nahIM hai aisA sammizra pariNAma hotA hai // 21 // kintu yaha sthiti caturyAdi guNasyAnoMmeM kSAyopazamika bhASoMkI nahIM hai| vahAM kAraNa dake anusAra kAryabhedakA AgamameM spaSTa ullekha dRSTigocara hotA hai| udAharaNasvarUpa baMdaka samyaktvako liijie| ise vedaka isaliyA kahA jAtA hai, kyoMki isameM samyaktva prakRtikA udaya banA rahatA hai / aura samyaktva isalie hai, kyoMki yaha mithyAtva Adi chaha prakRtiyoMke udayAbhAvI kSaya aura sadavasthArUpa upazamase hotA hai / aba vicAra kIjie ki kyA vedaka samyaktvakI salanA mizra guNasthAnake mizramAvase kI jA sakatI hai? donoMkA lakSaNa bhinna hai / mitha guNasthAnakA mizrabhAva sarvaghAti prakRtike udayase honeke kAraNa vibhAva bhAva hai| aura vedaka samyaktva sarvapAti prakRtiyoMke kSayopazamase honeke kAraNa AtmAkA svabhAvabhAva hai| isI prakAra pAMcaveM guNasthAnake viratAvirata pariNAmakI sthiti hai| yahA~ apratyAkhyAnAvaraNa karAyakA udaya nahIM hai isalie to virata bhAva hai aura pratyAravAnAvaraNa kaSAyakA udaya hai, isalie adhiratabhAva hai| tadanusAra inake kArya bhI pRthaka-pRthak dekhe jAte hai| viratabhAvake kAraNa yaha jIva ahiMsAse virata rahatA hai aura aviratabhAvake kAraNa sthAvarahiMsAkA tyAga nahIM kara pAtA / isa prakAra jaba yahA~ kAryabheda hai to usase honevAle phalameM bhI bheda ho jAtA hai| jitane aMzame AtmasthitirUpa cAritra pragaTa' hunA hai utane jIvake saMvara-nirjarA hai aura jitane aMzameM aviratibhAva hai utane aMzameM Asava-bandha hai| isalie caturthAdi guNasthAnoMke kSAyopazamika bhAvoMkI mizra guNasthAnake mizrabhAvake sAtha tulanA karanA sarvathA asaMgata hai| mizra guNasthAnakA mizrabhAva jahA~ azakyavivecana hai, vahIM caturthAdi guNasthAnoMkA kSAyopazamikabhAva zakyavivecana hai| apara pakSakA kahanA hai ki cauthese sAtaye guNasthAna taka zubhopayoga hI hotA hai| abhya koI zuddhopayoga Adi una guNasthAnoMmeM nahIM hotaa| kintu yaha kathana bhI yukta nahIM, kyoMki caturthAdi guNasthAnoM meM AtmAnubhUti hotI hI nahIM yaha mAnanA Agamaviruddha hai / bRhadravyasaMgrahameM gAyA 47 kI TIkAmeM likhA hai tad dvividhapi nirvikArasva saMvittyAramakaparamadhyAnena muniH prApnoti / usa donoM prakArake mokSamArgako muni nirvikAra svasaMvittisvarUpa parama dhyAnake dvArA prApta karatA hai| yaha samyakcAritrakA prakaraNa hai, isalie yahA~ muniko lakSya kara ukta kathana kiyA gayA hai| isase vidita hotA hai ki nirvikAra svasaMvittirUpa parama ghyAna munike niyamase hotA hai| isI ArthagranthakI 46vI gAthAmeM 'gANissa' pada pAyA hai| isakI vyAkhyA karate hue TIkA likhA hai ityubhayakriyAnirodhalakSaNacAritraM kasya bhavati ? 'NANissa' nizcayaralatrayAtmakAbhedajJAninaH / zaMkA-ubhaya kriyAniroghalakSaNa bAriba kisake hotA hai ? samAdhAna-jJAnIke arthAt nizcaya ratnatrayAtmaka abheda jJAnIke hotA hai / ina pramANoMse hama jAnate hai ki sAta guNasthAnameM munike zuddhopayoga niyamase hotA hai, kyoMki vahA~ para bAhya viSayameM zubhAzubha vacana-kAya vyApAramA kriyAnyApArakA tathA bhautara zubhAzubha mAnasika vikalparUpa kriyAnyApArakA sarvazrA nirodha hokara yaha AtmA niSkriya nitya niraMjana vizaddha jJAna-darzanasvabhAva dvArA Page #149 -------------------------------------------------------------------------- ________________ zaMkA 3 ora usakA samAdhAna 121 apane AtmAmeM tanmaya hokara pariNama jAtA hai / isIkA nAma parama upAna hai aura isIkA nAma AtmAnubhUti hai| aisI AtmAnubhUti yadi munike na ho to vaha muni kahalAnekA pAtra nahIM / kintu jJAnI yaha saMjJA to samyagdRSTikI bhI hai / koI apane AtmAko na jAne (na anubhaveM) aura rAgake paravaza huA dAhya viSayoMmeM hI iSTAniSTa yA heyopAdeya buddhi karatA rahe to vaha saccA jJAnI nahIM / jJAnakA lakSaNa hI yaha hai ki jo jJAna svabhAvarUpase pariNamatA hai vaha jJAnI / aura isake viparIta jo rAgasvabhAvarUpase pariNamatA hai yaha ajJAnI / jJAnI yaha samyagdRSTi kI saMjJA hai aura ajJAnI midhyAdRSTi ko kahate haiM / sarvArthasiddhi a0 1 sU0 32 meM kAraNaviparyAsa, bhedAbhedaviparyAsa aura svarUpaviparyAsa ina tInakA nirdeza kiyA hai| isase spaSTa jJAta hotA hai ki samyagdRSTiko kAraNa viparyAsa, bhedAbhedaviparyAsa aura svarUpaviparyAsa nahIM hotA / vaha parase bhinna AtmasvarUpako yathAvat jAnatA hai aura paradravya bhAvoM se bhinna jAnana kiyArUpa AtmAkA pariNamanA isIkA nAma AtmAnubhUti hai| spaSTa hai ki aisI AtmAnubhUti dRSTi bhI hotI hai jise zubhopayoga kahanA upayukta nahIM hai, kyoMki zubhopayogakA viSaya parapadArtha hai | AtmAnubhUti usase bhinna hai / ataeva siddha huA ki caturthAdi guNasthAnoM meM bhI zuddhopayoga hotA hai / apara pakSa kahegA ki caturthAdi gRNasthAnoM meM zuddhopayoga hotA hai isakA mAgamame kahA~ nirdeza hai ? samAdhAna yaha hai ki caturthAdi guNAsthAnoM meM dharmadhyAna bahulatAse hotA hai aura AtmAnubhUti dIrghakAla bAda alpa hotI hai, isalie ina guNasthAnoMmeM usakA nirdeza nahIM kriyA / isI viSaya ko spaSTa karate hue paNDitapravara ToDaramalajI apanI rahasyapUrNa ciTThI meM likhate hai yahA~ prazna --jo aise anubhava kona guNasthAnameM kahe haiM ? tAkA samAdhAna -- cauthe hI se hoya haiM, parantu cauthe to bahuta kAlake antarAlameM hoya hai aura Uparake guNaThAne zIghra - zIghra hoya hai / bahuri prazna - jo anubhava to nirvikalpa hai tahA~ Uparake aura nIceke guNasthAnanimeM bheda kahA ? tAkA uttara - pariNAmanakI magnatA viSe vizeSa hai| jaise doya puruSa nAma le haiM ara do hI kA pariNAma nAma vise hai, tahA~ eka ke to magnatA vizeSa hai ara eka ke stoka hai taise jAnanA / isase spaSTa hai ki cauthese sAtaveM guNasthAna taka kevala zubhopayoga hI hotA hai aisA jAnanA samajhanA mithyA / itanA avazya hai ki ina guNasthAnoM meM jo AtmAnubhUti hotI hai use dharmadhyAna hI kahate haiM, zukladhyAna nahIM / zukladhyAnameM eka mAtra zuddhopayoga hI hotA hai, parantu dhyAna meM zubhopayoga bhI hotA hai aura zuddhopayoga bhI yahI ina donoM meM vizeSatA hai / caturthIdi guNasthAnoM meM zubhopayogake kAlameM usase Asrava bandha tathA saMvara- nirjarA donoM hote hoMge aisA kahanA bhI ThIka nahIM, kyoMki taba AtmAyeM jo samyagdarzanAdirUpa vizuddhi hotI hai isake kAraNa saMvara nirjarA hotI hai aura zubhopayoga kAraNa Amrayanbandha hotA hai tathA jaba AtmAnubhUti hotI hai taba isake kAraNa saMvara-nirjarA hotI hai aura abuddhipUrvaka rAgake kAraNa yAkhava candha hotA hai| isase eka kAlameM eka hI upayoga hotA hai yaha vyavasthA bhI bana jAtI hai aura kisakA kauna yathArtha kAraNa hai isakA bhI jJAna ho jAtA hU~ / apara pakSakA kahanA hai ki eka kAraNase aneka kArya hote hue dekhe jAte haiM / samAdhAna yaha hai ki zubhayoga saMvara- nirjarAkA virodhI hai| paMcAstikAya mAthA 144 kI TIkA batalAyA hai 16 Page #150 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 122 jayapura (khAniyA) tattvacarcA aura usakI samIkSA zubhAzubhapariNAmanirodhaH saMvaraH / zubha aura azubha pariNAmakA nirodha karanA saMvara hai / isI tathyako aura bhI spaSTa karate hue paMcAstikAya gAyA 142 meM kahA hai * jassa paNa vijjadi rAgo doso moho va savvadavvesu / sarvAdi suhaM asuhaM samasuhadukkhassa bhikkhussa 1142 / / jisakA saba dravyoMmeM rAga, dveSa yA moha pariNAma nahIM hai, sukha dukhameM sama pariNAmavAle usa bhikSuke zubha aura azubha karmakA Asrava nahIM hotA / / 142 / / isalie zubhopayogase saMvara nirjarArUpa kArya mAnanA yogya nahIM hai / apara pakSakA kahanA hai ki 'pahalA guNasthAnavartI mithyAdRSTi jIva jaba samyaktvake sanmukha hotA hai taba zuddha 'pariNAmoMke abhAva meM bhI asaMkhyAtaguNI nirjarA sthitikANDakaghAta aura anubhAgakANDakathAta karatA hI hai / savat zubhogayogarUpa puNyakA pratyeka bhAva karmasaMvara, karma-nirjarA, karmabandharUpa tInoM kArya pratisamaya kiyA karatA hai / ataH jIvadayA, dAna, pUjA, vrata Adi kArya guNasthAnAnusAra saMdara, nirjarAke bhI nirvivAda kAraNa haiM / ' samAdhAna yaha hai ki prathama guNasthAnameM isa jIvake paradravya bhAvoMse bhinna AtmasvabhAva ke sanmukha honepara jo vizuddhi utpanna hotI hai vaha vizuddhi hI asaMkhyAtaguNI nirjarA AdikA kAraNa hai, paradravya- bhAvoM meM pravRtta huA zubhopayoga pariNAma nahIM / yaha jIva jaba ki midhyAdRSTi hai. aisI avasthAmeM usake zuddhopayoga samAna zubhopayoga kahanA bhI upayukta nahIM hai / phira bhI vahA~para jo bhI vizeSatA dekhI jAtI hai vaha AtmasvabhAva sanmukha hue pariNAmakA hI phala hai 1 apara pakSane dayA dharma hai isakI puSTi meM svAmikArtikeyAnuprekSA, usakI TIkA, niyamasAra gAthA 6 kI TIkA, AtmAnuzAsana, yazastilaka AcArya kundakundakRta dvAdazAnuprekSA, bhAvapADuDa, zIlapAhuDa aura mUlArAdhanA ke aneka pramANa upasthita kiye haiM / kintu una saba pramANoMse yahI prakhyApana hotA hai ki jo nizcaya dayA arthAt vItarAgapariNAma hai vahI AtmAkA yathArtha dharma hai, sarAga pariNAma AtmAkA yathArtha dharma nahIM hai, phira cAhe vaha vrata pariNAma ho, bhUtadayA ho, anya kucha bhI kyoM na ho / sarAgabhAva honese vaha jIvakA nizcayasvarUpa yathArthaM dharma nahIM ho sakatA, kyoMki moha, rAga aura dveSarUpase pariNata hue jIvake nAnA prakArakA bandha hotA hai, isalie unakA kSaya karanA hI ucita hai| pravacanasAra meM isI abhiprAyako vyakta karate hue likhA bhI hai moheNa va rAgeNa va doseNa va pariNadassa jIvassa / jAyadi viviho baMdho tamhA te saMkhavaidannA // 84 // mohase, rAgase aura dopase pariNata hue jIvake vividha prakArakA bandha hotA hai, isalie unheM uttarottara ghaTAnA cAhie ||84|| ataeva parajIvoMmeM kiye gaye karuNAbhAva yA dayAbhAvako dharma mAnane ke prati jJAnI jIvoMkI kyA dRSTi honI cAhie isake lie pravacanasArake isa vacanapara dRSTipAta kIjie aTThe ajadhAgaNaM karuNAbhAvo ya maNuva- tirie 1 visaesu a pyasaMgo mohassedANi liMgANi // 75 // Page #151 -------------------------------------------------------------------------- ________________ zaMkA 3 aura usakA samAdhAna 123 padArthoMkA ayathAgrahaNa, tiryaJcoM tathA manuSyoMmeM karuNAbhAva aura viSayoMkI saMgati ye mohake lakSaNa hai / / 85 / / isako TIkAmeM AcArya amRtacandra likhate haiM padArthoMkI ayathAtathya pratipatti dvArA tathA tiryaMca aura manuSyamAtra prekSAyogya haiM phira bhI unameM karuNAbuddhi dvArA mohako abhISTa viSayoMke prasaMgase rAgako aura anabhISTa viSayoMmeM aprItise dveSako isa prakAra ina tIna liMgoMse ina tInoMko jAnakara jaise hI yaha tIna prakArakA moha utpanna ho vaise hI use naSTa kara denA cAhie / saMskRta - TIkA anya meM dekhie / isa gAthApara TIkA karate hue AcArya jayasena likhate haiM---- zuddha AtmAdi padArtha yathAsvarUpa avasthita hai, phira bhI unheM viparItAbhiniveza yaza bayathArtha rUparI grahaNa karanA tathA manuSyoM bAra tiyaMcoM meM zuddhAtmopalAtralakSaNa parama upekSAsaMyama ke viparIta karuNAbhAva aura dayAbhAva karanA athavA vyavahArase karuNA nahIM karanA yaha darzanamohakA cinha hai| nirviSaya sukhake AsvAdase rahita bahirAtmA kA jo manojJa aura amanoja viSayoMmeM prakarSarUpa se saMsarga hotA hai use dekhakara prIti aura apratilakSaNa cAritra mohasaMjJAtrAle rAgadveSa jAne jAte haiN| vivekIjana unna cinhoM dvArA moha, rAma aura dveSako jAna lete haiM / isalie unakA parijJAna hone ke anantara hI nirvikAra svazuddhAtmabhAvanA dvArA rAma dveSa aura mohakA nAza kara denA caahie| saMskRtaTIkA mUlameM dekhie / Azaya yaha hai parajIvoMke lakSyase utpanna huI dayA zubharAga hai, use AtmAkA nizcayadharma mAnanA miyAtva hai aura vyavahAradharma mAnanA midhyAtva nahIM hai / jJAnI jIvake kRpA yA karuNAbhAva se jIvoMmeM anukampA hotI hai para vaha mamaHkheda hI hai ise spaSTa karate hue paMcAstikAya gAthA 137 ko TokAmeM macAyeM amRtacandra likhate haiM--- kaJcidanyAdiduH khaplutamavalokya karuNayA tatpraticikIrSA kulitacittattramajJAnino'nukampA / jJAninastvatrastanabhUmikAsu viharamANasya janmArNavanibhagnajagadava lokanAnmanAgmanaH kheda iti / tuSAdi duHkhase pIr3ita prANIko dekhakara karuNAke kAraNa usakA pratIkAra karaneko icchAse Akulita vitta honA ajJAnako anukampA hai tathA janmAva meM nimagna jagat ke avalokanase kiMcit manaH kheda honA yaha vikalpa bhUmikA meM vartate hue jJAnoko anukampA hai / dayA, karuNA, kSamA, vrata, saMyama, dama, yama, niyama aura tapa AgamameM prayukta hue haiM aura vyavahAra dharma ke artha meM bhI prayukta hue haiN| kisa artha meM inakA prayoga huA hai ise jAnakara yathArthakA nirNaya kreN| mAnanA ucita nahIM hai / ityAdi zabda nizcaya dharma ke artha meM bhI yaha vivekiyoMkA kartavya hai ki kahA~ donoMko milAkara eka kahanA aura ajJAnIkA zubha aura azubhabhAva kA hetu hai hI / jJAnI kA bhI zubha bhAva puNyarUpa aura azubhabhASa pAparUpa honese nizcayase ekamAtra bandha karAnevAlA hI hai| puNya aura pApapadArthakA nirNaya karate hue paMcAstikAya gAthA 108 kI TokAmeM AcArya amRtacandra likhate haiM zubhapariNAmo jIvasya tannimittaH karmapariNAmaH pudgalAnAM ca puNyam / azubhapariNAmI jIvasya tannimittaH karmapariNAmaH pudgalAnAM ca pApam ! Page #152 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 124 jayapura (khAniyA) tattvacarcA aura usakI samIkSA jIyakA zubha pariNAma aura tannimittaka pudgaloMkA karmapariNAma puNya hai / tathA jIvakA azubhaparijAma aura tannimittaka pudgaloMkA karmapariNAma pApa hai| apara pakSane samyagdRSTike zubhabhAvoMko vItarAgatA aura mokSa prAptikA hetu kahA hai aura usako puSTimeM prazcanasAra Adi granthoM kA nAmollekha bhI kiyA hai| sAtha hI yaha bhI likhA hai ki 'samyagdaSTikA zubhabhASa karmacetanA na hokara jJAnacetanA mAnA gayA hai| kintu yaha saba kathanamAtra hai, kyoMki AgamameM na to kahIM zubhabhAvoMko vItarAgatA aura mokSaprAptikA nizcaya hetu batalAyA hai aura na karmacetanAkA antarbhAva jJAnacetanAmeM hI kiyA hai| ina donoMke lakSaNa hI AgamameM jade-jade prarUpita kiye gaye haiN| samayasAra gAthA 30 AdikI TIkA karmacetanAkA lakSaNa karate hue likhA hai tatra jJAnAdanyatredamahe karomIti cetanaM krmcetnaa| usameM, jJAnase bhinna anya bhAyoM meM aisA cetanA ki 'maiM isako karatA hU~ / ' kama cetanA hai| isase spaSTa hai ki zubha bhAvoMkA jJAnacetanAme kayamapi antarbhAva nahIM ho sakatA / dayA zabda sarAgabhAva aura vItarAgabhASa donoMke arthameM AgamameM prayukta huA hai, jaisA ki aparapakSa dvArA upasthita kiye gaye AgamapramANoMse bhI vidita hotA hai, mAtra isI abhiprAyase hamane 'yadi pravRtameM dayAse vItarAma pariNAma svIkAra kiyA jAtA hai' ityAdi kasana apane dUsare uttarameM kiyA thaa| isa AdhArase apara pakSane jo abhiprAya vyakta kiyA hai vaha pradhAnatAse svayaM usa pakSako hI dhyAna dene yogya hai, hamArA to usa ora dhyAna sadAse rahA hai aura isIlie hama zusa pariNati aura zubhapariNatiko milAkara eka nahIM likha yA kaha rahe hai| apara pakSako bhI ina donoM ke vAstavika bhedako svIkAra kara lenA cAhie / samagra AgamameM sumela biThalAnekA ekamAtra yahI mArga hai| jAna AtmAkA pradhAna guNa hai. usa dvArA akhaNDa AtmAkA kathana huA hai, isalie mokSaprAbhUtake sAtha saMgati baiTha jAtI hai| samayasAra kalaza 106, 107 meM isI artha meM 'jJAna' zabda AyA hai / anyatra bhI aisA hI samajhanA cAhie / isakA vizeSa khulAsA AcArya amRtacandrane samayasArake pariziSTa meM kiyA hI hai| usa para dRSTipAta kiijie| mokSaprAbhRta gAthA 60 meM jo tapazcaraNa karanekI preraNA kI hai vaha icchAnirodharUpa tapazcaraNa karane ke lie hI kahA gayA hai / 'icchAnirodhastapaH' yaha prasiddha Agama vacana hai 'cAritra bhI 'svarUpasthiti' kA dUsarA nAma hai-'svarUpe caraNaM cAritram / ' prabacanasAra gAthA 7, AcArya amatacandrakRta TIkA / bAhya tapa yA cAritrako jo tapa yA cAritra maMjJA prApta hai vaha nizcamatapa aura nizcaya cAritrakA sahacara honese hI prApta hai| AcAryane mokSaprAbhUta gA. 60 meM aise hI tapazcaraNa karanekI preraNA kI hai| munidIkSA svarUpasthitikA dUsarA nAma hai / vaha na ho aura bAhya taya karanekA vikalpa aura kriyAkANDa mAtra ho to vaha na saccI munidIzA hai aura na saccA tapazcaraNa hI hai| apara pakSane Age sUtraprAbhUta, mokSaprAbhRta tathA tattvAyatra-tattvArthavAtikake jo pramANa diye hai ve pUrvokta abhiprAyakI hI puSTi karate hai| tabhI to tattvArthavAtikameM cAritrakA yaha lakSaNa kiyA hai saMsArakAraNanivRtti pratyAgUrNasya jJAnavato bAhyAbhyantarakriyAvizeSopagmaH samyakanAritram / saMsArake kAraNoMkI nivRttike prati udyata hue jJAnIke bAha aura abhyantara kriyAkA upagma honA samyakcAritra hai| Page #153 -------------------------------------------------------------------------- ________________ zaMkA I aura usakA samAdhAna 129 dekhie, isa vacanameM bAhma anazanAdi aura Abhyantara vikalparUpa kriyAke prati saparamabhAvako samyakacAritra kahA hai, ina kriyAoMko nhiiN| isase spaSTa hai ki yathArtha jJAnI vahI hai jo ina kriyAoMke karanemAtrase AtmAkA hita na mAnakara svarUpameM ramaNatA karane ke lie prayatnazIla rahatA hai| antastatva samajhaneke lie kaThina to hai para yaha hitakArI honese samajhane yogya avazya hai| apara pabhane ahiMsA mandira dariyAgaMja 1 dillIse prakAzita samayasAra 10 118 kI ora hamArA dhyAna AkarSita kiyA so vahA~ para 'kriyA' zabda AtmA aura AsravoMmeM bhedako jAnakara AtmasvarUpa pariNamaneke arthameM hI AyA hai| ise gAthA 72 kI amRtacandra AcArya kRta TIkAse samajhA jA sakatA hai / 47 saMkhyAka kalavA bhI isI mabhiprAyako sUcita karatA hai| __ apara pakSane samayasAra gAthA 155 aura usako TIkAkA pramANa diyA hai, usase hamAre isI abhiprAyakI hI puSTi hotI hai ki rAgAdiko nivRttikA nAma hI saccA cAritra hai| jJAna padase samyagdarzanAdi tInarUpa pariNata AtmA hI liyA gayA hai isameM hameM to vivAda nahIM, apara pakSa bhI isa vikalpako chor3a de ki samayasAra kalaza 106-107 meM 'jJAna' pada akele jJAna ke artha meM AyA hai| yadi vaha aisA nahIM samajhatA thA to usakI orase yaha zaMkA hI upasthita nahIM kI jAnI cAhie thI, kyoMki prakRta viSayase isakA koI sambandha nhiiN| yahAM para apara pakSane ukta pramANoMke AdhArase jo yaha phalita kiyA hai ki 'jIvadayA saMyama taparupa I tathA saMvara aura nirjarAkA kAraNa honese dharma hai, vaha ThIka nahIM, kyoMki eka to una pramANoM dvArA dUsarI vastu kahI gaI hai, dUsare jIvadayA padase vaha pakSa yadi zubhabhAvako grahaNa karatA hai to na to vaha yathArtha tapasaMyamakhya hai aura na hI nizcayadharmakA yathArtha hetu hai, ataeva use yathArtha dharma nahIM mAnA jA sakatA / ho use vyavahAra dharma mAnane meM mAgamase koI bAdhA nahIM AtI aura isalie use AgamameM nizcaya dharmakA upacarita hetu kahA gayA hai| apara paane hamAre eka kathanako galatarUpameM upasthita kara jo Azaya liyA hai vaha ThIka nahIM / dUsare uttarameM hamArA kahanA yaha hai-'zubhabhAva cAhe vaha dayA ho, karuNA ho, jinabimbadarzana ho, vratoMkA pAlana karanA ho, anya kucha bhI kyoM na ho yadi vaha zubha pariNAma hai to usase mAra bandha hI hotA hai, usase saMvara, nirjarA aura mokSakI siddhi honA asambhava hai / ' isake sthAna meM apara pakSane hamAre isa kathanako ina zabdoM meM upasthita kiyA hai 'Apane vatapAlanako zabhabhAvamai garbhita karake usase saMbara-nirjarA tathA mokSasiddhi honA asambhava batalAyA hai|' apara pakSako hama batalA denA cAhate hai ki hamane prasapAlanako zubhabhAvamaiM garbhita nahIM kiyA hai| kintu hamane yaha likhA hai 'zubhabhAva cAhe vaha .. ....vratoMkA pAlana karanA ho,.... ...yadi vaha zubha pariNAma hai to usase mAtra bandha hI hotA hai, usase saMbara, nirjarA, mokSakI siddhi honA asambhava hai|' __ koI bhI niSpakSa vicAraka yaha jAna sakatA hai ki apara pakSaka ukta vAkyameM aura hamAre isa kathanameM kitanA antara hai / astu, apara pakSane yahA~ tattvArthasUtra a0 7 sU01 ko upasthitakara aura usa dvArA pratipAdita vyavahAra Page #154 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 126 jayapura (khAniyA) tattvacarcA aura usakI samIkSA cAritrako nivRttirUpase samyakcArikhamaiM garbhita kara likhA hai ki jitanI bhI nivRtti hai vaha kevala saMvara tayA nirjarAko hI kAraNa hai, vaha phabho bho bandhakA kAraNa nahIM ho sakatI hai| ataH pratoMkA pAlana saMvaranirjarA hai|' kintu apara pakSa yaha bhUla jAtA hai ki isa sUtra dvArA mAtra azubhase nivRtti kahI gaI hai, zubha aura azubha donoMse nivRtti nahIM kahI gaI hai / ataH isa mUtra dvArA Asrava tattvakA hI nirUpaNa huA hai, saMvaranirjarA yA mokSatattvakA nhiiN| hamAre isa kathanakI puSTi usa sUtrako utthAnikAse ho jAtI hai| sarvArthasiddhimeM isakI utthAnikAmeM likhA hai AsravapadArtho vyAkhyAtaH / tatprArambhakAle evoktaM 'zubhaH puNyasya' iti tat sAmAnyenoktam / tadvizeSapratipattyartha kaH punaH zubhaH ityukte idamucyate / Asrava padArthakA vyAkhyAna kiyaa| isake prArambha kAla meM hI kahA hai--'zubhaH puNyasya / ' para vaha sAmAnyarUpase kahA hai| usake bhedoMkA zAna karAnake lie 'zubha kyA hai' aisI pRcchA honepara yaha sUtra kahate haiM / isase spaSTa hai ki isa sUtra dvArA AtravatattvakA hI kathana kiyA gayA hai, saMghara, nirjarA aura mokSatattvakA nhiiN| tattvArthasUtrake ukta sUtrameM kisa prakArakI nivRtti kahI gaI hai isake lie bRhadravyasaMgrahake isa vacanapara dRSTipAta kIjie asuhAdo viNivittI suhe pavittIya jANa cAritta / vadasamidiguttirUvaM vavahAraNayA du jiNabhaNiyaM // 45 // jo azubhase nivRtti aura zubhameM pravRtti hai use cAritra jaano| ise jinadevane vyavahAranayase bata, samiti aura guptirUpa kahA hai / / 4 / / apara pakSakA kahanA hai ki 'yattAdAnagrahaNa karanA yA satya bolanA Adi vratoMkA lakSaNa nahIM hai / inako vratoMkA lakSaNa svIkAra kara lenepara avyApti doSa AtA hai| kintu apara pakSakA yaha likhanA yaktisaMgata nahIM hai, kyoMki ise svIkAra kara lenepara eka to bRhadravyasaMgrahake ukta Agama bacanake sAtha virodha AtA hai| usameM spaSTa vAndoM dvArA zubhameM pravRttiko cAritra ghoSita kiyA gayA hai| dUsare, sAdhu ke jabataka AhAra Adike grahaNakA vikalpa yA kapAyAMza banA huA hai taba taka vyavahArase zubha pravRttikA sarvathA niSedha nahIM kiyA jA sktaa| Ageke guNasthAnoM meM yathAyogya saMjJAoMkA sadabhAva aura chedopasthApanA saMyama isI AdhArapara svIkAra kiyA gayA hai / isake lie nauveM adhyAya meM 22 parISahoMkA prakaraNa draSTavya hai| dhavala pu0 14 1089 meM jo apramAdakA lakSaNa diyA hai, usakA Azaya itanA hI hai ki pAMca mahAzrata aura pAMca samitirUpa vikalpa to chaThaveM guNasthAnameM hotA hai / Age chedopasthApanA saMyama rUpase inakA sadabhAva svIkAra kiyA gayA hai| usake bhI Age sUkSmasAMparAya saMyama aura yathAkhyAta saMyamameM inheM gabhita kara liyA hai| isase spaSTa hai ki tattvArthasUzrame 7veM adhyAyake prArambhameM jina vratoMkA nirdeza hai unakA mAnava tattvameM ho antarbhAva hotA hai| yahI kAraNa hai ki devAyuke AtravoMmeM sarAmasaMyama aura saMyamAsaMyamako bhI parigaNita kiyA gayA hai / tatthArthavAtika a0 6 sU0 20 meM likhA hai Page #155 -------------------------------------------------------------------------- ________________ zaMkA 3 aura usakA samAdhAna 127 prAk zubhapariNAmAH sarAgasaMyamAdayaH vyAkhyAtAH / te devasyAyuSa Asravahetavo bhavantIti saMkSepaH / pahale zubhapariNAma sarAgasaMyamAdika kaha Aye haiM, ve devAcuke AsraSake hetu hai yaha isa sUtra kA saMkSepa hai / ataH tattvArthasUtrake ukta vacana ke AdhAra para to azubharo nivRtirUpa aura zubhameM pravRtirUpa vratako saMbara - nirjarAkA kAraNa kahA nahIM jA sakatA / aba rahe puruSArthasiddhayupAya ratnakaraNDa zrAvakAcAra rathaNasAra aura cAritra pramANahI antarbhAva hotA haiM / ina sabhI pramANoM dvArA nizcaya samyakcAritrake sAtha honevAle vyavahAra samyak cAritrakA hI svarUpa nirdeza kiyA gayA hai / pratyeka jaina AgamAbhyAsIko ukta pramANoMke prakAza meM yaha acchI taraha jJAta hai ki nizcayasvarUpa cAritra, saMyama tathA dharmadhyAna saMvara- nirjarA evaM mokSasiddhike kAraNa haiM / vyavahAra nayase kahe gaye cAritra, saMyama tathA dharmadhyAna nhiiN| ye to svayaM Asava honeme bandhake hI kAraNa haiN| pavahAra nayase kahe gaye vratoMkA vyavahAra cAritra, saMyama aura dharmadhyAna meM hI antarbhAva hotA hai, ataH inase saMbara - nirjarA aura mokSakI nizcayase siddhi hotI hai aisA kahanA sarvathA Agamaviruddha hai / hameM prasannatA hai ki rAgagrahita pravRtyaMzakI apekSA adara pakSane vratoMko AsravanbandhakA hetu mAna liyA hai| kintu usa makSakA yaha likhanA ki 'dattAdAnagrahaNa, satyabhASaNa Adi rUpa jo rAgasahita pravRtyaMza hai usakA ina vratoM meM grahaNa nahIM kiyA gayA hai' sarvathA Agamaviruddha hai| mAlUma par3atA hai ki apara pakSa aisA likhakara vyavahAra meM vratarUpase svIkRta pUjA, bhakti, dAna, svAdhyAya, dayA Adi sabhI satpravRttirUpa vyavahAra kI upekSA kara denA cAhatA hai| ye sabhI dattAdAna aura satyabhASaNake samAna satpravRttiyoM vratahI tI hai / mokSamArga meM nizcaya ke sAtha honevAlI ina sabhI satpravRttiyoMko vAcAmane vyavahAradharma hI to kahA hai| hama isI uttara meM bRddhavya saMgrahakA uddharaNa upasthita kara Aye hai usameM spaSTatayA batalAyA hai ki jisa prakAra azubharUna hiMsA, asatya Adise nivRtti vyavahAra samyakcAri usI prakAra ahiMsA, satyabhASaNa Adi zubha meM pravRtti bhI vyavahAra samyakcAritra hai / apara pakSa ne 'jIvadayAko dharma mAnanA mithyAtva hai kyA ?" yaha prazna kiyA hai| sAtha hI isakI puSTi meM aneka AgamapramANa dekara yaha bhI siddha karanekA prayatna kiyA hai ki jIvadayA dharma hai aura usase saMghara-nirjarA bhI hotI hai / aba pUchanA yaha hai ki apara pakSa ke matAnusAra yadi jIvadayA dharma hai to satyabhASaNa aura dattAdAnAdi dharma kyoM nahIM ? kyA jIvadamA rAgasahita pratyaMza nahIM hai ? hama yaha acchI taraha samajha rahe haiM ki apara pakSa mazubhase nivRttiko dharma kaha kara use saMvararUpa siddha karanekI ceSTAmeM hai, parantu isase usane jisa anyathA prANAko janma diyA hai usase vaha paraspara viruddha kathana ke doSase apanI rakSA nahIM kara sakatA / eka ora to jIvadayAko dharma mAnanA aura dUsarI ora satyabhASaNa tathA klAdAnAdiko vrata nahIM mAnanA yaha paraspara viruddha kathana nahIM hai to aura kyA hai ? isakA apara pakSa svayaM vicAra kare / apara pakSakA hamAre pakSa ke Upara yaha doSAropaNa hai ki hamArA pakSa vyavahAra dharmakA lopa karane para tulA huA hai| kintu usake vakta Agamaviruddha kathanase jisa anartha paramparAko janma milegA use vaha pakSa abhI nahIM samajha rahA hai| pakSavyAmoha isIkA dUsarA nAma hai| koI atyukti nahIM hogii| hama to apara pakSa ke ukta kathanase yaha yadi ise ulTI gaMgA bahAnA kahA jAya to samajhe haiM ki hamArA pakSa vyavahAra dharmakA Page #156 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 128 jayapura ( khAniyA ) tattvacarcA aura usakI samIkSA lopa karanA cAhatA hai ! yaha to lasa pakSa kA panAramAtra hai / vastutaH vaha pakSa svayaM lokamero pUjA, bhakti, dAna Adi sabhI satpravRttiyoM kA lopa kara denA cAhatA hai tabhI to vaha pakSa satyabhASaNa Adiko batarUpase svIkAra karaneke lie taiyAra nahIM dikhAI detaa| ___ apara pakSakA kahanA hai ki 'dattAdAna grahaNa karanA yA satya bolanA pratoMkA lakSaNa nahIM hai, inako vratoMkA lakSaNa svIkAra karanepara avyApti doSa AtA hai| kAraNa ki dattAdAnako na grahaNa karanekI avasthAmeM yA maunastha Adi avasthAmai muniyoMke yaha lakSaNa ghaTita na hone ke kAraNa mahAvata hI na rheNge|' samAdhAna yaha hai ki abhiprAyameM dattAdAnakA grahaNa yA satya bolanerUpa pariNAmake bane rahane ke kAraNa daptAdAnako na grahaNa karanekI avasthAmeM yA maunastha avasthAmeM bhI vratoMkA lakSaNa ghaTita ho jAtA hai, isalie avyApti doSa nahIM aataa| sAdhuoM ke 28 mUlaguNa batalAye haiN| unameM pAMca samitiyAM bhI sammilita haiN| ye pAMcoM samitiyA~ pravRttirUpa hI svIkAra kI gaI hai / isI prakAra gRhasthoMke 12 vratoMmeM atithisaMvibhAga prata bhI pravRttirUpa hI svIkAra kiyA gayA hai| isase spaSTa hai ki vyavahAra dharmameM azubhase nivRtti aura zubhameM pravRtti hI mukhyarUpase lI gaI hai, kyoMki azubha nivRttikA artha hI zubhapravRtti hai| inako isa prakAra pRthak nahIM kiyA jA sakatA jaisA ki apara pakSane inakA pRthak rUpase vidhAna kiyA hai| itane vivecana ke bAda bhI yadi apara pakSa satyabhASaNa Adiko vyavahAra atarUpase svIkAra nahIM karanA cAhatA to inheM avrata to kahA jA sakatA nahIM aura matoMmeM inakI gaNanA Apa karanA cAhate nahIM aisI avasthAmeM inakI kyA sthiti hogI isakA apara pakSa svayaM nirNaya kreN| yahA~ para apara pakSane jisa prakAra yaha svIkAra kara liyA hai ki vAstava meM samyaktva bandhakA kAraNa nahIM hai, kintu samyaktyake sAtha rahanevAlA rAgAMza hI deva A yuke bandhakA kAraNa hai| usI prakAra vaha yaha bhI svIkAra kara legA ki zubha-azubhako nivRttirUpa nizcaya cAritrAMza yA ratnatrayAMza vAstavameM bandhakA kAraNa nahIM hai, kintu usake sAtha rahanevAlA rAgAMza ho vAstavameM bandhakA kAraNa hai / ise svIkAra kara lene para usa pakSane jo yaha likhA hai ki 'eka mizrita akhaNDa paryAya nivRtti tathA pravRtti (rAga) donoM aMza sammilita hai / ataH usase bAkhava-baMdha bhI hai aura saMbara nirjarA bhI hai|' isakA sutarAM nirAsa ho jAyagA / nizcaya ratnatrayAMzameM kevala azubhakI hI nivRtti nahIM hai, kintu zubhakI bhI nivRtti hai / ataH siddha huA ki jo nizcaya ralatrayAMza hai usase saMbara aura nirjarA hai aura gRhasthoM tathA muniyoM ke usa usa padake yogya jo zubha-azubharUpa pravRttyaza yA rAgAMza hai usase Asrava aura bandha hai| - AgamameM apara pakSa ke kathanAnusAra vratoMke chor3ane kA upadeza to kahIM nahIM hai| ina pratoMke dhAraNa karanemAtrase hI maiM muktikA pAtra baneMgA aise vikalpake chaDAnekA upadeza avazya hai| aba yaha jIva svabhAva sammukha ho nirvikalpa samAzikA adhikArI banatA hai tazva atarUpa vikalpa svayaM vilayamAna ho jAte haiM itanA avazya hai / zubha-azubhakI nivRttirUpa jo vrata hai vaha to eka mAtra vItarAgabhAva hai / urAko saMjJA kucha bhI rakha lI jAya, hai vaha svayaM eka mAtra vItarAga bhAva ho| saptabhAdi guNasthAnoM meM yadi vratoMkA sadbhAva hai bhI to eka mAtra isI rUpameM hai| isa prakAra kisa rUpameM dayA Atmadharma hai aura kisa rUpameM puNyabhAva hai isakA spaSTIkaraNa kiyA / Page #157 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prathama daura : 1 : zaMkA 4 vyavahAra dharma nizcaya dharmameM sAdhaka hai yA nahIM ? samAdhAna nizcaya ratnatrayasvarUpa nizcaya dharmakI utpattikI apekSA yadi vicAra kiyA jAtA hai to vyavahAra dharma nizcaya dharma meM sAdhaka nahIM hai, kyoMki nizcaya dharmakI utpatti para nirapekSa hotI hai| zrI niyamasArajI meM kahA bhI hai taha daMsaNavaogo sahA vedara viyappado duviho / kevala maMdirahiyaM asahAyaM taM sahAvamidi bhaNidaM ||13|| cakkhu acakkhU oho tiSNi vi bhaNidaM vibhAvadicchati / pajjAo dubiyappo saparAvekkho ya Niravekkha ||14|| artha -- usI prakAra darzanopayoga svabhAva aura vibhAvake bhedase do prakArakA hai| jo kevala indriya rahita aura ahAya hai vaha svabhAva darzanopayoga kahA gayA hai| tathA cakSu acakSu aura avadhi ye tInoM vibhAva darzana kahe gaye haiM, kyoMki paryAya do prakArakI hai-svaparasApekSa aura nirapekSa / / 13-14 / / tAtparya yaha hai ki sarvatra vibhAva paryAya svaparasApekSa hotI hai aura svabhAva paryAya paranirapekSa hotI hai| pudgala dravyakI apekSA isI bAtako spaSTa karate hue isI niyamasArakI gAthA 28 meM bhI kahA haiaSNaNirAvekkho jo pariNAma so sahAvapajjAvo / khaMdhasarUveNa puNo pariNAmo so vihAvapajjAvo ||28| artha -- anya nirapekSa jo pariNAma hotA hai vaha svabhAvaparyAya hai aura skandharUpa jo pariNAma hotA hai vaha vibhAva paryAya hai // 28 // yataH nizcaya ratnatraya svabhAva paryAya hai, ataH usakI utpattikA sAdhaka vyavahAra dharma nahIM ho sakatA yaha ukta pramANase spaSTa hu~ / 17 * tathApi caturtha guNasthAna se lekara savikalpa dazAmeM vyavahAra dharma nizcaya dharmake sAtha rahatA hai, isaliye vyavahAra dharma nizcayadharmakA sahacara hone ke kAraNa sAdhaka (nimitta ) kahA jAtA hai| Page #158 -------------------------------------------------------------------------- ________________ dvitIya daura : 2 : zaMkA 4 vyavahAra dharma nizcaya dharmakA sAdhaka hai yA nahIM ? pratizaMkA 2 isakA uttara Apane yaha diyA hai-- 'nizcaya ratnatrayasvarUpa nizcayadharmako utpattiko apekSA yadi vicAra kiyA jAtA hai to vyavahAradharma nizcayadharmakA sAdhaka nahIM hai, kyoMki nizcayadharma kI utpatti paranirapekSa hotI haiM / " apane isa abhiprAyakI siddhike liye niyamasArako gAthA 13 aura 14 kA pramANa upasthita kiyA hai, jisake AdhAra para Apane yaha niSkarSa nikAlA hai ki cUMki svabhAva paryAya paranirapekSa hai aura isa taraha nizcayadharma jaba paranirapekSa siddha hotA hai to ise vyavahAradharma sApekSa kaise mAnA jA sakatA hai / Apake uttarase yaha mAlUma hotA hai ki sabase bar3I cintA Apako yahI hai ki yadi nizcayadharmako vyavahAradharma sApekSa mAnA jAtA hai to phira nizcayadharmako AtmAko vibhAva paryAya mAnanekA prasaMga upasthita ho jAyagA, parantu isa para hamArA kahanA yaha hai ki vyavahAradharma aura nizcayadharma donoM AtmA hI dharma hai / nizcayadharma meM vyavahAradharmakI sAdhyatA mAna lene para bhI paranirapekSatA kA sadbhAva banA rahane se (nizcaya dharmake samAna vyavahAra dharma bho para nahIM hai, isaliye) nizcayadharmako AtmAko svabhAva paryAyatAkA abhAva nahIM ho sakatA / Agamarbhe vyavahAradharmako nizcayadharmakA sAcaka batalAyA hai| jisake kucha pramANa nimnalikhita hai-nizcaya vyavahArayoH sAdhya sAdhanabhAvatvAtsuvarNasuvarNapASANavat artha - nizcaya aura vyavahAra meM paraspara sAdhyasAdhanabhAva hai, jaise sonA sAdhya hai aura suvarNapASANa sAdhana hai| paMcAstikAya gA0 159, zrI amRtacandrajIkRta TIkA tathA paramAtmaprakAza a0 2 12 TIkA / bhinnaviSayazraddhAna- jJAna cAritre radhiropyamANasaMskArasya bhinnasAdhyasAdhanabhAvasya rajaka - zilAtalasphAlyamAnavimalasalilAplutivihitoSapariSvaGgamalinavAsasa iva manAGa manAvizuddhimavigamya nizcayanayasya bhinnasAdhyasAdhanabhAvAbhAvAddarzana- jJAna cAritrasamAhitasvarUpe vizrAntasakalakriyA kANDa Dambara nistaraMga parama caitanyazAlini nirbharAnandamAlini bhagavatyAtmani vizrAntimAsUtrayantaH / - paMcAstikAya gA0 172 amRtacandrasUrikRta TIkA artha -- jIva pahale bhinnasvarUpa zraddhAna jJAna cAritrarUpa vyavahAraratnatraya se zuddhatA karate haiM- jaise aata ant dhobI bhinna sAdhyasAdhanabhAvakara zilAke Upara sAbuna Adi sAmagriyoMse ujjvala karatA hai, ta~se hI jIva vyavahAra nayakA avalambana pAya bhinna sAdhyasAdhana bhAvake dvArA kramase vizuddhatAko prApta hotA haiN| tadanantara nizcaya nayakI mukhyatAse bhinna sAdhyasAdhanabhAvakA abhAva honese darzana jJAna cAritra svarUpa fe sAvadhAna hokara antaraMga gupta avasthAko dhAraNa karatA hai / Page #159 -------------------------------------------------------------------------- ________________ zaMkA 4 aura usakA samAdhAna 131 zrI jayasena jIne bhI paMcAstikAya gA0 105 ko TIkAmeM likhA hainizcayamokSamArgastha paramparayA kAraNabhataM pbhaarmokssmaarg:| arya---vyavahAra mokSamArga paramparA karake nizcaya mokSamArgakA kAraNabhUta hai / isI granthako gAthA 160 tathA 161 ke zIrSaphameM sUrijIne nimnaprakAra diye hai nizcayamokSamArgasAdhamabhAvena vyavahAramokSamArganirdezo'yam / tathA vyavahAramokSamArgasAdhyabhAvena nizcayamokSagArgopanyAso'yam / artha- nizcaya mokSamArNakA sAdhanarUpa vyavahAra mokSamArga tathA vyavahAra mokSamArgama sAdhyarUpa nizcaya mokssmaarg| isI prakAra inhIM gAthAoMko TIkAmeM zrI jayasenajIne bhI spaSTa rUpase vyavahAra mokSamArgako nizcayamokSamArgakA sAdhaka batalAyA hai| nizcayamokSamArgasAdhakavyavahAramokSamArgakathanarUpeNa / pRSTha 262 dhI pravavanasAra gA0 202 kI TIkAmeM sUrijIne vyavahAra jJAnAcAra, darzanAcAra, cAritrAcAra, tapAcAra aura vIryAcAra ke viSaya meM spaSTa kahA hai ki inake prasAdase jIva ghaddhAnmasthitiko prApta hotA hai| zrI paramAtmaprakAzajI zloka kI TokAmeM bhI vyavahAra paMcAcArako nizcaya paMcAcArakA sAdhaka batalAyA hai| adhyAya 2 iloka kI TIkA meM bhI vyavahAra ratnatrayako nizcayaratnatrayakA sAdhaka batalAyA hai samyagdarzana-jJAna-cAritrarUpanizcayaratnatrayalakSaNanizcayamokSamArgasAdhakaM vyavahAramokSamA jaaniihi| zrI vyasaMgrahajIkI TIkAke pramANa nimna prakAra haiMnizcayaratnatrayaM tatsAdhakaM vyavahAraratnatrayarUpaM / -pu0 81 nizcayaratnatrayapariNataM svazuddhAtmadravyaM sadbahiraMgasahakArikAraNabhUtaM paMcaparameSThyArAdhana ca zaraNam / ' pR0 102 arhatsavaMzapraNItanizcaya-vyavahAranayasAdhya-sAdhakabhAvena manyate.......samyagdRSTalakSaNam / atra vyavahArasamyaktvamadhye nizcayasamyaktvaM kimartha vyAkhyAtamiti cet ? vyavahArasamyaktvena nizcayasamyaktvaM sAdhyata iti sAtha-sAdhakabhAvajJApanArthamiti / pR0 176 nizcayadhyAnasya paramparayA kAraNabhUtaM yacchubhopayogalakSaNaM vyavahAradhyAnam / pR0 204 nizcayaratnatrayAtmakanizcayadhyAnastha paraMparayA kAraNabhUtaM bAhyAbhyantaramokSamArgasAdhaka paramasAdhubhaktirUpaM / -pR0 215 dvAdazavidhaM tapaH / tenaiva sAdhyaM zuddhAtmasvarUpe pratapana nizcayatapazca / -10 223 Apane apane uttarake antameM jo yaha likhA hai ki 'caturtha guNasthAnase lekara savikalpa dazAmeM vyavahAra dharma nizcayadharma ke sAtha rahatA hai, isalie kyavahAradharma nizca yadharmakA sahacara homeke kAraNa sAdhaka vahA gayA hai| isake viSaya meM hamArA Apase yaha nivedana hai ki vyavahAradharma nizcayadharmakA sahapara hone ke kAraNa sAdhaka kisa uddezyase mAnA jAtA hai ? kRpayA isakA spaSTrokaraNa kIjiye / padArthoM meM sahacarabhAva to Page #160 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 132 jayapura (khAniyA ) tavacarcA aura usakI samIkSA bahutase vidyamAna rahate haiM phira bhI unameM ekakA dUsare sAtha sAdhya sAdhakabhAva mAnA jAnA anivArya nahIM hotA hai| dUsarI bAta yaha hai ki jisa taraha Apa sahacara hone ke kAraNa vyavahAra dharmako nizcayadharmakA sAdhaka kahate haiM usI taraha sahacara rahanevAle nizcayadharmako kyA Apa vyavahAradharmakA sAdhaka mAnate hai ? uparokta pramANoMke AdhAra para yaha siddha hotA hai ki Agama meM vyavahAradharmako nizcayadharma kA sAdhaka sahacara honeke kAraNa nahIM mAnA gayA hai| yadi mAnA gayA ho to kRpayA Apa spaSTa kIjiye / vyavahAradharma nizcayadharma meM sAdhaka hai, yA nahIM ? pratizaMkA 2 kA samAdhAna zaMkA 4 meM vyavahAradharma nizcayadharmakA sAdhaka hai yA nahIM? yaha pRcchA kI gaI thii| isake uttara pa batalAyA gayA thA ki utpattiko apekSA to vyavahAradharma nizcayadharmakA sAdhaka nahIM hai, kyoMki nizcaya kI sarvadA sarvatra ekamAtra svabhAva ke Azrayase ho utpati hotI hai| nayacakra meM kahA bhI hai hAro baMdha mokkho jamhA sahAvasaMjutto / lamhA kuru taM gauNaM sahAvamA rAhaNAkAle // 77 // artha - ataH vyavahArase bandha hotA hai aura svabhAvakA Azraya lenase mokSa hotA hai, isalie svabhAvakI ArAdhanA kAla meM arthAt mokSamArga meM vyavahArako gauNa karo // 77 // 8 isa sambandhI pratizaMkAmeM pravacanasAra, paJcAstikAya, paramAtmaprakAza aura dravyasaMgraha vividha pramANa upasthita kara jo yaha siddha kiyA gayA hai ki vyavahAradharma nizcaya dharmakA sAdhaka hai so vaha kathana asadabhuta vyavahArakI apekSA hI kiyA gayA hai| yahI kAraNa hai ki zrIjayasenAcAryane paJcAstikAya gAthA 105 kI TIkAmeM aura dravyasaMgraha pR0 204 meM vyavahAra ratnatraya ko paraMparA se nizvavaratnatrayakA sAdhaka kahA hai| zrI patipravara ToDaramalajI sAba ne mokSamArgaprakAzaka meM isa viSayako spaSTa karate hue likhA hai samyagdRSTi zubhopayoga bhae nikaTa zuddhopayoga prApti hoya aisA mukhyapanA kari kahIM zubhopayoga zuddhayogakA kAraNa bhI kahie hai| pR0 377 dillI saMskaraNa zrI paMcAstikAya gAthA 105 kI jayasenAcAryakRta TIkAmeM aura bRhadravya saMgraha TIkA pR0 204 meM mokSa - jo vyavahAradharmako nizcayadharmakA paramparAse sAdhaka kahA hai so vaha isI abhiprAyase kahA hai / vastutaH mArga eka ho hai / usakA nirUpaNa do prakArakA hai| isalie jahA~ nizcaya mokSamArga hotA hai vahA~ usake sAtha honevAle vyavahAradharmarUpa rAmapariNAmako vyavahAra mokSamArga Agama meM kahA hai aura yataH vaha sahacara honese nizcaya mokSamArgake anukUla haiM, isalie upacArase nizcaya mokSamArgakA sAdhaka bhI kahA hai| zrIpaMDitapravara ToDaramalajIne khulAsA karate hue likhA hai jahAM sAMcA mokSamArgako mokSamArga nirUpaNa so nizcaya mokSamArga hai aura jahA~ jo mokSamArga Page #161 -------------------------------------------------------------------------- ________________ zaMkA 4 aura usakA samAdhAna 133 to hai nAhIM, parantu mokSamArgakA nimitta hai vA sahacArI hai tAkI upacAra kari mokSamArga kahie so vyavahAra mokSamArga hai / jAteM nizcaya vyavahArakA sarvatra aisA hI lakSaNa hai| sAMcA nirUpaNa so nizcaya, upacAra nirUpaNa so vyavahAra, tAteM nirUpaNa apekSA doya prakAra mokSamArga jAnanA / eka nizcaya mokSamArga hai, eka vyavahAra mokSamArga hai aise doya mokSamArga mAnanA mithyA hai| bahuri nizcaya vyavahAra dokanikUM upAdeya mAneM hai so bhI bhrama hai / jAte nizcaya vyavahArakA svarUpa to paraspara virodha lie hai / - mAkSamA prakAzaka pR0 365-366 dehalI saMskaraNa tAtparya yaha hai ki nizcaya dharma aura vyavahAra dharma donoM hI AtmAke dharma arthAt paryAyAMza hU~ / kintu nizvayadharma AtmAkA svAzrita paryAyAMza hU~ aura vyavahAra dharma AtmAkA parAzrita paryAyAMza hai| prAthamika bhUmikAmeM ye donoM mizrarUpa hote haiN| aisI avasthA meM nizcayadharma kI utpatti vyavahAra dharmake dvArA mAnane para mAtmAko svabhAva sanmukha honekA prasaMga hI nahIM jA sakatA / ataeva isa sambandha meM jo pUrva meM spaSTIkaraNa kiyA hai vaisA zraddhAna aura jJAna karanA hI zAstrAnukUla 1 zrI pravacanasAra meM ina donoM meM mahAn bheda hai isa tathyakA bahuta sAragarbhita zabdoM dvArA spaSTIkaraNa kiyA gayA hai| use apanI sUkSmekSaNikAse dhyAnameM lenepara vyavahAra dharmako nizcaya dharmakA jo sAdhaka kahA hai vaha kathana upacaritamAtra hai yaha tathya acchI tarahase spaSTa ho jAtA hai 1 vahA~ kahA hai saMpadyate hi darzanajJAnapradhAnAccAritrAdvItarAgAnmokSaH / tata eva ca sarAgAddevAsuramanujarAjavibhavaklezurU bandhaH / ato guNeSTaphalAhI rAmacAritramupAdeyamaniSTaphalatvAtsarAgacAritraM heyam // 6 // artha-darzana jJAnapradhAna ghAritrase, yadi vaha ( cAriza ) vItarAga ho to mokSa prApta hotA hai, aura usase ho, yadi vaha sarAga ho to devendra-asurendra-narendra ke vaibhava klezarUpa bandhakI prApti hotI haiN| isa liye mumukSuko hRSTavAlA honese vItarAga cAritra grahaNa karane yogya ( upAdeya ) hai, aura aniSTa phalavAlA honese sarAga cAritra tyAgane yogya ( deva ) hai // 6 // hamArA prazna thA - tRtIya daura : 3 : zaMkA 4 vyavahAra dharmaM nizcaya dharmakA sAdhaka hai yA nahIM ? pratizaMkA 3 isa prazna ke uttara Apake patra meM mUla praznako na chUte hue svabhAva aura vibhAva darzanopayogapara tathA pudgala ko svabhAva vibhAva paryAyapara prakAza DAlakara niyamasArako tIna gAthAeM uddhRta kI gaI thIM, parantu una pramANoMkA mUla viSayase kucha sambandha nahIM hai / Page #162 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 134 jayapura (khAniyA) tattvacarcA aura usakI samIkSA Apake usa patrakapara hamane pravacanasAra, paJcAstikAya, paramAtmaprakAza aura dravyasaMgraha granthoMke aneka pramANa dekara yaha siddha kiyA thA ki vyavahAraghama (vyavahAra ratnatraya) sAdhana hai aura nizcayadharma (nizcaya ratnatraya) sAdhya hai| paramatramANabhUta, mUlasaMvake pratiSThApaka zrIkundakundAcArya tathA anya AdhyAtmika prAmANika AcAryoka ArSa pramANa dekhakara jinavANIkA thaDAlu tatsyavettA natamastaka hokara unheM svIkAra kara lekhA hai, aigI ho AzA Apaye bhI thI: kintu Apane una pramANoMko svIkAra nahIM kiyA aura asadbhata vyavahAranayako Ara lekara una mAlaniyA hai nA di. mAmAna mAmAla bhATApanApakI apekSAse mahIM hai aura na usakI apekSAse ho hI sakatA hai| isake liye AlApapaddhati ke antameM diyA huA adhyAtma nayoMkA prakaraNa draSTavya hai / vahA~ sadbhUta tathA asadbhUta nyabahAranayakA nimna prakAra lakSaNa diyA hai| vyavahAro bhedaviSayaH, ekavastuviSayaH sadbhUtavyavahAraH, bhinnavastuviSayo'sadbhUtavyavahAraH / artha-tryavahAranaya bheSa viSayavAlA hai| eka hI vastu jisakA viSaya hai vaha sadbhUtavyavahAranaya hai aura bhinna vastu jisakA viSaya hai vaha arAdbhUtatryavahAranaya hai / isa vivecanase ArapAkA vyavahAra ratnatraya hai yaha sadbhUtavyavahAra nayakA viSaya ThaharatA hai| apanI pakSapuSTike liye Apane koI bhI aisA Agama pramANa upasthita nahIM kiyA jo vyavahAra dharmako nizcayadharmakA sAdhana na mAnatA ho| hamAre prazna 12 ke uttaramai Apane spaSTarUpase svIkAra kara liyA hai ki 'kuguru kudharma kuzAstrakI zraddhA gRhIta mithyAtva hai tathA sudeva suzAstra suguruko zraddhA samyagdarzana hai / ' isI tathyako spaSTa karate hue zrI niyamasArameM nimna gAthA dI hai . attAgamataccANaM saddahaNAdo havei sammattaM // 5 // artha-Apta, Agama aura tattvoMkI zraddhAse samyatratva hotA hai / usakI TIkAmeM spaSTIkaraNa karate hue likhA haivyavahArasamyaktvAkhyAnametat / yaha vyavahAra samyaktyake svarUpakA kathana hai / 'samyagdRSTike aisI zraddhA avazya hotI hai aura vaha aise kathanako zAstrokta mAnatA hai ApakA yaha uttara ThIka hai, ataH hamane ise svIkAra kara liyA hai / parantu Apane hamAre cauthe prazna ke uttarameM jo likhA hai vaha Apake isa ukta 12 veM praznake uttarase viruddha hai| Apane isa cauthe praznake uttarameM likhA hai ki vyavahAra dharmarUpa rAgapariNAmako vyavahAra mokSamArga AgamameM kahA hai tathA yaha bhI kahA hai ki 'vaha (rAgapariNAma sahacara honese nizcaya mokSamArgake anakala hai| ApakA rAga pariNAmako nizcaya mokSamArgake anaphala likhanA ucita nahIM hai| rAga pariNAma to nizcaya mokSamArgake anukUla nahIM ho sktaa| ataH ApakA yaha likhanA Agama sammata nahIM hai, kyoMki kisI bhI Agama granthameM mAtra rAga pariNAmako vyavahAra mokSamArga nahIM kahA hai| yadyapi vyavahAra mokSamArga arthAt vyavahAra ratnatrayake sAtha prazasta rAgabhAva rahatA hai, parantu mokSamArga mAtra rAyabhAvako nahIM batalAyA gayA hai| sarvatra sampagdarzana, samyagjJAna aura samyaka cAritrako ratnatraya yA mokSamArga kahA hai 1 jaisA ki nimna pramANoMse spaSTa siddha hotA hai Page #163 -------------------------------------------------------------------------- ________________ zaMkA 4 aura usakA samAdhAna niyamasArakI ullikhita 5 vI gASAmeM vyabahAra samyaktvakA lakSaNa Apta, Agama aura tatvakI zraddhA batalAyA hai, rAgako nahIM / - zrIpazvAstikAyameM gAthA 106 ke pazcAt zrIjayasenAcAryakRta TIkAmeM bhI eka gAthA AI hai, jo isa prakAra hai evaM jiNapaNNatte sadamANassa bhAvado bhAve / purisassAbhiNibodhe daMsaNasado havadi jutte // artha---isa prakAra jinendra bhagavAna dvArA praNIta padArthoMmeM rucirUpa zraddhAna karate hue puruSako jo mati zruta zAma hote hai use yunAva sandhaSTi hotA hai| zrIjayasenAcArya isakI TIkA likhate haiM atra sUtre yadyapi kvApi nirvikalpasamAdhikAle nirvikArazuddhAtmarucirUpaM nizcayasamyaktvaM spRzati tathApi pracureNa bahiraMgapadArthaharucirUpaM yad vyavahArasamyaktvaM tasyaiva tatra mukhytaa| arya-isa Agama vAkpameM yadyapi kabhI nirvikalpa samAdhikAlameM nivikAra zuddhAtmarucirUpa nizcaya samyamatvakA sparza hotA hai to bhI adhikatAse bahiraMga padArtha rucirUpa jo vyavahAra samyavasva rahatA hai usIkI yahA~ para mukhyatA hai / kRSi, pratIti, zraddhA ekaparyAyavAcI zabda hai / isI anya vyavahAra mokSamArgakA svarUpa nimna prakAra batalAyA hai dhammAdIsadahaNaM samattaM NANamaMgapuvyagadaM / ciTThA tavamhi cariyA vavahAro mokkhamaggo tti / / 160|| artha-dharmAdi tathyoMke zraddhAnarUpa samyagdarzana, aMga-pUrvagata jJAna aura tapazcaraNarUpa cAritra yaha vyavahAra mokSamArga hai| isa gAthAkA zIrSaka vAkya zrI amRtacandra sUrine nimna prakAra diyA hai-- nizcayamokSamArgasAdhanabhAvena pUrvoddiSTavyavahAramokSamArganirdezo'yam / artha-Age nizcaya mokSamArgake sAdhanarUpase pahale kahe gaye vyavahAra mokSamArgakA nirdeza haiM / zrI amRtacandrasUrine TIkAmeM isIkA vistArase kathana kiyA hai tathA vyavahAra mokSamArgakA sAdhakabhAva aura nizcaya mokSamArgakA sAdhyabhAva siddha kiyA hai| dravyasaMgrahako 13vIM gAthAkI TIkA (pR035) meM bhI spaSTa likhA hai atsirvajJapraNItanizcaya-vyavahAranaya sAdhya-sAdhakabhAvena manyate" samyAdRSTalakSaNam / artha-zrI arhanta sarvaza bhagavAnake dvArA kahe hue nizcaya-gavahAranayako jo sAdhyasAdhaka bhAvase mAnatA hai vaha samyagdRSTikA lakSaNa hai| isakA spaSTa Azaya yaha huA ki jo nizcayanamako sAdhya aura vyavahAranayako sAdhakabhAvase nahIM mAnatA hai vaha samyagdRSTi nahIM ho sakatA hai| paramAtmaprakAzake dUsare adhyAyakI 14 vI gAthAkI TIkA dekhiyevItarAgasarvajJapraNItaSadravyAdisamyazraddhAnazAnanatAdyanuSThAnarUpI vyavahAramokSamArgaH / Page #164 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 136 jayapura (khAniyA) tattvacarcA aura usakI samIkSA artha-vItarAga sarvajJa vArA pratipAdita chaha dravyAdikA samyak dhaDAna, jJAna tathA pratAdikA anuSThAnarUpa byavahAramokSamArga hai| zrI niyamasArameM pUrvokta 5 vauM gAthAke atirikta 51 se 55 taka pA~dha gAthAoM meM ratnatrayakA vistuta svarUpa kathana hai vivarIyAbhiNiyasavivajjiyasabdahaName snmt| saMsayavimohavinbhamavijjiyaM hodi saNANaM / / 51 // cala-malinamagAdattavivajjiyasadahaNameva sammattaM / adhigamabhAve gANaM heyopAdeyataccANaM // 52 // sammattassa NimittaM jiNasuttaM tassa jANayA purisaa| aMtaraheU bhaNidA dasaNamohassa khayapahudI // 53 // sammasa saNNANaM vijjadi mokkhassa hodi suNa caraNaM / vavahAra-NicchaeNa du tamhA caraNaM pavakkhAmi // 54 / / vavahAraNayacaritte vavahAraNayassa hodi tvcrnn| NicchayaNayacAritte tavacaraNaM hodi Nicchayado 555 / / artha-viparItAbhiniveza rahita zraddhAna hI samyaktva hai, saMzaya-vimoha-vibhrama rahita samparajJAna hotA hai|||52|| cala-masina-agADa rahita zraddhAna hI samyaktva hotA hai| heya upAdeya tatvoMkA jJAna samyagjJAna hai // 52 // jinasava tathA unakA jJApaka puruSa samyaktvakA bahiraMga nimitta hai, aura darzanamohake kSayAdika antaraMga hetu kahe gaye hai // 53 // he bhavya jIva 1 suna, mokSa ke liye samyaktva, samyagjJAna tathA samyakacAritra hote haiM, isaliye vyavahAra tathA nizcaya cAritrakA kathana karatA hU~ // 54 / / mavahAranayake cAritrameM vyavahAranayakA tapazcaraNa hotA hai aura nizcayanayake cAritramai nizcayanayakA tapazcaraNa hotA hai // 55 / / ina gAthAoMke TIkAkArale nimnalikhita TIkA dvArA gAthArthakA vistAra karate hue spaSTa kiyA hai ki 55vIM gAyAke uttarArdhake atirikta zeSa saba vyavahAraratnatramake svarUpakA kathana hai / TIkA dekhiye bhedopacAraratnatrayamapi tAvad viparItAbhinivezavijitazraddhAnarUpaM bhamavatAM siviparamparAhetubhUtAnAM paJcaparameSThinAM calamalinAgADhavajitasamayajanitanizcalabhaktiyuktatvameva 1 viparIte hariharahiraNyagarbhAdipraNIte padArthasArthe hyabhinivezAbhAva ityarthaH / saMjJAnamapi ca saMzayavimohavibhramavivajitameva / tatra saMzayastAvat jino vA zivo vA deva iti / vimohaH zAkyAdiprokte vastuni nizcayaH / vibhramo hyajJAnameva / pApakriyAnivRttipariNAmazcAritram / iti bhedopacAraratnajayapariNatiH / tatra jinapraNItaheyopAdeyatattvaparicchittireva samyagjJAnam / artha---bhedopacAra ratnatraya bhI viparItAbhiniveza rahita zraddhAna, Atmasiddhike paramparA kAraNabhUta paca parameSThI bhagavAnakI cala, malina evaM agAr3ha rahita nizcala bhakti ho hai, jo ki harihara, brahmAdipraNIta viparIta padArthasamUhameM abhinivezakA abhAvarUpa hai aura samyagjJAna bhI saMzaya, vimoha, vibhrama rahita hI hai / inameM saMzayakA kA yaha hai ki 'jina' deva hai ? yA 'ziva' deva hai ? zAkyAdi-bauddhAdi dvArA kahI huI vastuoMmeM nizcaya honA vimoha hai| vibhrama ajJAnatA hI hai aura pApakriyAse nivRttirUpa pariNAma cAritra hai / yaha bhedopacAra ratnatrayakI pariNati hai / inameM jinapraNIta heyopAdeya tattvakA jJAna hI sampajJAna hai| Page #165 -------------------------------------------------------------------------- ________________ zaMkA 4 aura usakA samAdhAna 137 Age calakara isI pratyake cauthe adhyAyameM vyavahAracAritrakA kathana hai, jisameM pAMca pApoMse nivRtti arthAt paJca vrata, pA~ca samiti tathA tIna guptiko vyavahAra cAritra kahA hai / isa adhyAyako antima gAthA 76 dvArA yaha spaSTa kiyA hai ki isa adhyAyameM vyavahAra cAritrakA kathana kiyA hai / panca pApoMke tyAgakA nAma vrata batalAyA hai, kriyA karate samaya pramAda asAvadhAnIkA tyAga samiti hai aura mana, vacana, kAyakI kriyAkA nirodha karanA gupti haiM / zrI kundakundAcArya darzana pAhuDameM likhate haiM-- chaha davya Nava payatthA paMcatthI sapta tacca NiddiTThA / saddahai tANa rUvaM so saddiddho muNeyavo // 192 // artha -- jinendra dvArA nirdiSTa chaha dravya, nava padArtha, pA~ca astikAya tathA sapta tattvoMke svarUpakA jo zraddhAna karatA hai use samyagvRSTi jAnanA cAhiye // 19 // zrI samantabhadrAcArya ratnakaraNDa zrAvakAcAra meM likhate haiM zraddhAnaM paramArthAnAmAptagamatapobhUtAm / trimUDhApoDhamaSTAMgaM samyagdarzanamasmayam ||4|| artha - satyArtha Apta, Agara aura gurukA zraddhAna karanA so samyagdarzana hai / yaha tIna mUDhatA rahita, ATha aMga sahita aura ATha mada rahita hotA hai / aise anya bhI bahuta pramANa haiM / ina saba pramANoMse spaSTa ho jAtA hai ki vyavahAra ratnatrayako mAtra rAgarUpa kahanA arthAt 'nizcaya ratnatrayake sAtha jo rAma rahatA hai usa rAgAMzakA nAma vyavahAra ratnatraya hai' kahanA Agama viruddha hai| pratyuta 'rAga, bheda yA vikalpa sahita jo sapta tattva AdikA zraddhAna va jJAna tathA pApoMse nivRttirUpa cAritra hai vaha vyavahAraratnatraya yA vyavahAramokSamArga hai|' isIko upacAra ratnatraya bhI kahA jAtA hai / yaha nizcayaratnatraya evaM mokSakA hetu hai / jisake kucha pramANa pahale patraka meM tathA isI lekhameM Upara diye haiN| aura bhI dekhiye zrI amRtacandra sUri puruSArthasiddhayupAya granthame nizcayake sAtha vyavahAra ratnatrayako muktikA kAraNa batalAte haiM- samyaktvabodhacAritralakSaNo mokSamArga ityeSaH / mukhyopacArarUpaH prApayati paraM padaM puruSam ||22|| artha - isa prakAra yaha pUrva kathita nizcaya aura upacAra vyavahArarUpa samyagdarzana jJAna cAritralakSaNa - vAlA mokSamArga AtmAko paramAtmapada prApta karAtA hai / 15 paJcAstikAyakI gAthA 70 ko TIkAme jayasenAcArya likhate haiM- . nizcaya vyavahAramokSamArgacArI gacchati nirvANanagaram / artha - - nizcaya tathA vyavahAra mokSa mArgapara calanevAlA vyakti mokSa nagarako pahu~ca jAtA hai / nizcaya vyavahAramokSakAraNe sati mokSakArya sambhavati / - paJcAstikAya gAthA 106 jayasenIyA TIkA mA Page #166 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 128 jayapura ( khAniyA ) tatvacarcA aura usakI samIkSA vItarAgatvaM nizcaya-vyavahAranayAbhyAM sAdhyasAdhakarUpeNa parasparasApekSAbhyAmeva bhavati muktisiddhaye na ca punanirapekSAbhyAmiti vAtikam / -paJcAstikAya 172 mAthA zrI jayasenAcAryakRta TokA artha-cItarAgatA, nizcaya tathA vyavahAra nayake sAdhyasAdhaka bhAvase paraspara sApekSa honepara hI mukti kI siddhi ke liye hotI hai, donoM nayoM ke nirapekSa honepara vaha vItarAmatA muktisiddhi ke liye nahIM hotii| zrI paM0 daulatarAmajI chahaDhAlA graMthakI tIsarI hAlameM likhate hai aba vyavahAra mokSamaga suniye, hetu niyatako hoI // 2 // artha-ama vyavahAra mokSamArgakA svarUpa suno, jo ki nizcaya mokSamArgakA kAraNa hai / chaThavIM DhAlake anta meM ve niSkarSa (graMthakA nicor3a) kahate haiM-- mukhyopacAra dubheda yoM bar3abhAgi ratnatraya dhreN| aru dhareMge te ziva laheM tina suyaza-jala jagamala hareM / artha-isa prakAra jo bhAgyazAlI puruSa nizcaya tathA vyavahAra ratnatrayako dhAraNa karate hai athavA bhaviSyameM dhAraNa kareMge ve mokSa prApta karate haiM aura unakA svaccha yArUpI jala saMsArake mailako dUra karatA hai| yahA~ dhonoM vAloM meM paM0 daulatarAmajIne vyavahAraralatrayako bhI nizcamaratnatrayakA kAraNa batalAte hue mokSakA kAraNa batalAyA hai| aba prasaMgavaza nizcayararanatraya (mokSamArga) kA svarUpa dikhalAneke liye kucha pramANa diye jAte haiMzrI kundakundAcArya paJcAstikAyameM likhate hai jo caradi NAdi picchadi appANaM appaNA aNaNNamaya 1 so cAritaM gANaM desaNamidi Nicchido hodi // 162|| artha-jo (AtmA) AtmAko AramAse ananyamaya AcaratA hai, jAnatA hai vaha (AtmA hI) cAritra hai, jJAna hai, darzana hai aisA nizcaya ratnatraya hai| ho kundakundAcArya bhAvapAhuDameM likhate haiM ___ appA appammi rao sammAdiTTI havei phuDa jiivo| jANai taM saNNANaM caradiha cArittamaggu ti / / 31 / / artha-jo AtmAmeM rata hai vaha samyagdRSTi hai, use jAnanA samyagjJAna hai aura usameM AcaraNa krn| so samyakcAritra hai| amRtacandra sUri puruSArthasiddhadhupAmameM eka praznakA uttara dete hue likhate haiM darzanamAtmavinizcitirAtmaparijJAnamiSyate bodhaH / sthitirAtmani cAritraM kuta etebhyo bhavati bandhaH / / 216|| artha-apanI AtmAkA vinizca ya sampAdana hai, AtmAkA vizeSa zAna samyagjJAna hai aura Atma sthiratA samyakacAritra hai| ina tInoMse bandha kaise ho sakatA hai ? Page #167 -------------------------------------------------------------------------- ________________ zaMkA 4 aura usakA samAdhAna yau nemicandra siddhAntacakravartI apane dravyasaMgrahameM likhate hai sammaTuMsaNaNANa caraNaM mokkhassa kAraNaM jANe / tavaddArA NikaLyado taniyamaio Nio appA // 39 // artha-samyagdarzana, samyagjJAna aura samyakcAritrako vyavahArase mokSakA kAraNa jAno aura nizcayase samyagdarzanAdi trirUpa AtmA mokSakA kAraNa hai / paramAtmaprakAza adhyAya 2 dohaka 14 kI TIkAmeM likhA hai ___ vItarAgasamyaktvaM nijazuddhAtmAnubhUtilakSaNam / vItarAgacAritrAvinAbhUtaM tadeva nizcayasamyaktvam / / artha-dhItarAga samyaktvakA lakSaNa svazuddhAtmAnubhUti hai aura vaha vItarAga cAritrakA adhinAbhUta hai / yaha hI nizcaya samyaktva hai| __paM0 daulatarAma jI ne bhI chahavAlA sIsarI DhAla meM nizcaya ratnatrayakA svarUpa isa prakAra nirdiSTa kiyA hai para dravyanaleM bhinna ApameM ruci samyaktva bhalA hai Apa-rUpako jAnapanI so samyagjJAna kalA hai / Apa-rUpameM lIna rahe thira samyakcAritra soI aba vyavahAra mokkha maga suniye hetu niyatako hoI / / 2 / / artha-anya dravyoMse pRthak apanI AtmAkI ruci honA nizcaya samyagdarzana hai, kevala nija AtmA ko jAnanA nizcaya samyagjJAna hai aura apane AtmAmeM lIna honA so nizcaya samyakcAritra hai / aba vyavahAra mokSamArgakA varNana karate haiM jo ki nizcaya mokSamArgakA kAraNa hai| uparyukta pramANoM aura vyavahAra tathA nizcaya ralatramake svarUpapara vicAra karanese yaha sphuTa rUpase prakaTa ho jAtA hai ki sahacaratAke kAraNa nizcaya vyavahAra ratnatrayameM sAdhya-sAdhakabhAva nahIM mAnA gayA hai, api tu kArya-kAraNa bhAvase honero mAnA gayA hai| isa prakAra yaha kahanA ki 'jahA~ nizcaya mokSamArga hotA hai vahAM usake sAtha honevAle vyavahAra dharmarUpa rAga pariNAmako vyavahAra mokSamArga AgamameM kahA hai| Agama saMgata nahIM jAna par3atA hai, kyoMki mAtra rAgAMzakA nAma vyavahAra ratnatraya nahIM hai aura na mAtra rAgAMza nizcaya ratnatrayakA sAdhaka ho sakatA hai| Apase pahale uttarame nivedana kiyA gayA thA ki 'Apa aise pramANa dene kI kRpA kareM jahA~ mAtra rAgAMzako vyavahAraratnatraya kahA gayA ho aura isa prakAra sahacaratAke kAraNa sAdhya-sAMghaka bhAva siddha kiyA gayA ho' kintu unake lie Apane eka bhI pramANa nahIM diyA, pratyuta paJcAstikAya gAthA 105 para thI jayasenAcAryakRta TIkA aura bRhadravyasaMgraha pR0 209 kA pramANa dekara yahI siddha kiyA hai ki vyavahAra ratnatraya nizcaya ratnatrayakA paramparAse sAdhaka hai| 'vyavahAra dharma nizcaya dharmameM sAdhaka hai yA nahIM ?' isa praznake mUlameM Azaya yaha thA ki Aja samAjake andara pravacanakI aisI dhArA cala par3I hai jisameM kahA jAtA hai-"maiM zuddha buddha niraJjana hai, kAlika Page #168 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 140 jayapura (khAniyA) tatvacarcA aura usakI samIkSA akhaNDa dravya hU~, bAya cAritrase AtmAkA kalyANa honezalA nahIM, pratyuta karmabandha hotA hai| ise dhAraNa kara to yaha jIva ananta bAra aveyakameM utpanna ho cukA hai|' isake phalasvarUpa samAja meM vyavahAra dharma se aruci phailane lagI hai | kitane hI tyAgiyoMne gRhIta ta chor3a diye haiM, janatAmeM rAtribhojana aura abhayabhakSaNakI pravRtti cala par3I hai / aura rAdhAraNa gRhasthakA jo kulAcAra hai use bhI loga chor3a rahe haiN| phira dezavrata aura mahAvratakI ora logoMkI abhiruci jAgRta ho yaha dUrakI bAta raha gaI hai| logoMkI yaha mAnyatA banatI jAtI hai ki dharma to eka nizcaya dharma hai, vyavahAra dharma koI dharma nahIM hai| vaha to mAtra bandhakA kAraNa hai, usake pAlanese kucha lAbha nahIM hotaa| anAdi kAlase lage hue mohake saMskAravaza janatA to tyAgake mArgase dUra rahatI hai, usa para use aise upadeza mileM ki vyavahAra dharma meM kyA rakhA hai ? taba to use tyAgakI prApti atyanta durlabha ho jaaygii| isI abhiprAyase yaha prazna thA ki "vyavahAra dharma nizcaya dharmameM kAraNa hai yA nahIM ?" para isa ora ApakA lakSya nahIM gayA aisA jAna par3atA hai| mokSamArgaprakAzakake jo avataraNa Apane diye hai unase yaha abhISTa siddha nahIM hotA ki vyavahAra nizcayakA sAdhaka nahIM hai| kintu usase to yahI siddha hotA hai ki vyavahAra nizcayakA sAdhaka hai, kyoMki vahA~ para bhI vyavahArako nizcayakA nimitta kahA gayA hai| jimAgamakA upadeza nayavAdako liye hue hai aura nayavAda pAtra ke anusAra hotA hai| isIlie nayako parArtha zrutajJAnakA bheda mAnA gayA hai| zrI amRtacandra svAmIne paJcAstikAyakI TIkAke antameM prAthamika ziSyoM ke viSayameM nimnAMkita paMktiyAM bar3I mahattvapUrNa likhI haiM vyavahAramayena bhinnasAdhyasAdhanabhAvamavalambyAnAdibhedavAsitabuddhayaH sukhenaivAvataranti tIrtha prAthamikAH / artha-jinakI buddhi anAdi kAlase bhedabhAva kara vAsita ho rahI hai aise prAthamika ziSya bhinna sASyasAdhanabhAvakA avalambana lekara mukhase hI dharmatIrtha meM avatIrNa ho jAte haiN| dharmako anAyAsa prApta ho jAte haiN| isake AgekI paMktiyAM bhI draSTavya hai, jinameM unhoMne prAthamika ziSya vyavahAra dharmase AtmasAdhanA karatA huA nizcaya dharmako prApta hotA hai isakA ullekha kiyA hai tathAhIdaM zraddheyamidamazraddheyamayaM zraddhAtedaM zraddhAnamidamazraddhAnamidaM jJeyamidamajJeyamayaM jJAtedaM jJAnamidamajJAnamidaM caraNIyamidamacaraNIyamayaM caritedaM caraNamiti kartavyAkarttavyakartRkarmavibhAgAvalokanollasitapezalotsAhAH zanaiH zanarmohamallamunmUlayantaH kadAcidajJAnAnmadapramAdatantratayA zithilatAtmAdhikArasyAtmano nyAyyapathapravartanAya prayuktapracaNDadaNDanItayaH punaH punardoSAnusAreNa dattaprAyazcittAH santatoyuktAH santo'tha tasyaivAtmano bhinnaviSayazraddhAnajJAnavAritraradhiropyamANasaMskArasya bhinnamAdhyasAdhanabhAvasya rajakazilAtalasphAlyamAnavimalasalilAplutavihitoSapariSvaMgamalinavAsasa iva manAGmanAgvizuddhimadhigamya nizcayanayasya bhinnasAdhyasAdhanabhAvAbhAvAddarzanazAnacAritrasamAhitatvarUpe vizrAntasakalakriyAkANDADambaranistaraMgaparamacaitanyazAlini nirbharAnandamAlini bhagavatyAtmani vizrAntimAsUcayantaH krameNa samupajAtasamarasIbhAvAH paramavItarAgabhAvamadhigamya sAkSAramokSamanubhavantIti / artha-'tIrtha kyA hai? so dikhAte hai-jina jIvoMke aise vikalpa hoMhi ki yaha vastu zrakSA karane mogya hai, yaha vastu zraddhA karane yogya nahIM hai, zraddhA karanevAlA puruSa aisA hai, yaha zraddhAna hai, isakA nAma athadvAna hai, yaha vastu jAnane yogya hai, yaha nahIM jAnane yogya hai, vaha svarUpa jJAtAkA ha, yaha jJAna hai, Page #169 -------------------------------------------------------------------------- ________________ zaMkA 4 aura usakA samAdhAna 141 yaha ajJAna hai, yaha Adarane yogya hai, yaha vastu Acarane yogya nahIM hai, yaha AcAramayI bhAva hai, yaha AcaraNa karanevAlA hai, yaha cAritra hai. aise aneka prakArake karane na karaneke kartA karmake bheda upajate haiM, una vikalpoM ke hote hue una puruSa tIko sudRSTike bar3hAva se bAra-bAra una pUrvokta guNoMke dekhanese prakaTa ullAsa lie utsAha bar3he haiM / jaise dvitIyAke candramAko kalA bar3hatI jAtI haiM taise hI jJAna darzana cAritrarUpa amRta candramAkI kalAoMkA kartavyAkartavya bhedoMse una jIvoMko bar3havArI hotI hai / phira unhIM jIvoMke zanaiH zanaiH moharUpa mahAmallakA sattAse vinAza hotA hai / kisa hI eka kAlameM ajJAnatA ke Aveza haiM pramAdakI adhInatAse unahI free Atma zithilatA hai, phira AtmAko nyAya mArga meM calAne ke lie Apako daNDa dete haiN| zAstra myAyase phira ye hI jinamArgI bAraMbAra jaisA kucha ratnatrayameM doSa lagA hoya usI prakAra prAyazcitta karate haiM / phira nirantara udyamI rahakara apanI AtmAko jo AtmasvarUpase bhinna svarUpa (bhinna padArthoko viSaya karanevAlA) zraddhAna jJAna cAritrarUpa vyavahAra ratnatraya zuddhatA karate haiM, jaise malIna vastrako dhobI bhinna sAdhyasAdhanabhAva kara zilAke Upara sAbuna Adi sAmagriyoMse ujjvala karatA hai / taseM hI vyavahAranayakA avalamba pAya bhinna sAdhyasAdhanabhAvake dvArA guNasthAna car3hane se kramavazuddhatAkA hotA hai phi una hI mokSamArga sAdhaka jIvoMke nizcayanayakI mukhyatAse bhedasvarUpa para bhavalambI vyavahAramayI bhinna sAdhyasAdhanakA abhAva hai, isa kAraNa apane darzana jJAna cAritra svarUpa viSaM sAvadhAna hokara antaraMga gupta avasthAko dhAraNa karatA hai / aura jo samasta bahiraMga yogoM se utpanna hai kriyAkANDakA ADambara tinase rahita nirantara saMkalpa-vikalpoMse rahita parama caitanya bhAvoMke dvArA sundara paripUrNa AnandavaMta bhagavAn parama brahma AtmAmeM sthiratAko kare haiM aise je puruSa haiM ve hI nizcayAvalambI jIva haiM / vyavahAranayase avirodhI kramase parama samarasI bhAva ke bhoktA hote haiM / - pAMDe hemarAja kRta hindI TIkA pR0 247-48 zrI kundakunda svAmIkI nimnalikhita gAthA bhI hameM yahI patha pradarzana karatI hai ki kahIM kisake lie kauna naya prayojanavAn hai- suddho suddhAdeso nAyavI paramabhAvadarisIhi / vahAradesiyA puNa je du aparameTThidA bhAve // 12 // - samayasAra artha ---- jo zuddha naya taka pahu~cakara zraddhAvAn hue tathA pUrNa jJAna caritravAn ho gaye unako to zuddha nayakA upadeza karanevAlA zuddhamaya jAnane yogya hai| aura jo aparamabhAva arthAt zrakhA jJAna aura cAritra ke pUrNabhAvako nahIM pahu~ca sake tathA sAdhaka avasthAmeM hI Thahare hue haiM ve vyavahAra dvArA upadeza karane yogya haiM / lokama jinadharmakI dezanA, paraspara sApekSa ubhayanayake hI AdhIna hai, ekanayake AdhIna nhiiN| jaisA ki kahA hai- jar3a jiNamayaM pavajjaha tA mA vabahAraNicchae muyaha / ekkeNa viNA chijjara titthaM aNgeNa uNa tacchaM // -- samayasAra gAthA 12 ko mAtmakhyAtiTIka artha --- yadi tuma jainadharmakA pravartana cAhate ho to vyavahAra aura nizcaya ina donoM nayoMko mata chor3o, Page #170 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 142 jayapura (khAniyA) tattvacarcA aura usakI samIkSA kyoMki vyavahAra ke binA to tIrtha-vyavahAra mArgakA nAza ho jAyagA aura dUsare nizcayake binA tasva (vastu) kA nAza ho jAyagA / noTa -- nizcayanaya aura vyavahAranayake svarUpako samajhAne ke lie prazna saMkhyA 1, 5, 6, 16 va 17 bhI dekhiye | isake sAtha isakA pariziSTa bhI haiM / prazna cAra kA pariziSTa saMkSepa meM isakA antima phalitArtha yaha hai ki caturtha guNasthAnavartI avirata samyagdRSTi, paMcama guNasthAna vartI zrAvaka aura saMyama jo hAjira kiyA hai vaha so vyavahAra dharma kahalAtA hai tathA samyagdarzana aura samyakcAritrarUpa AtmAkI vizuddha avikArI vItarAgatA pUrNa jo sthiti banatI hai use nizcaya dharma kahate haiM / vItarAgI deva vItarAgI guru aura vItarAgatA ke poSaka Agamake prati bhakti pragaTa karanA, inake prati AkRSTa ho jAnA yaha saba avirata samyagdRSTikA bAhya AcAra arthAt vyavahAra samyagdarzanarUpa vyavahAra dharma kahalAtA hai aura sAMsArika pravRttiyoM ke ekadeza tyAgane rUpa aNuvratoMko dhAraNa karanA yaha sana zrAvakakA bAhya AcAra arthAt vyavahAra cAritra rUpa vyavahAra dharma tathA unhIM sAMsArika pravRttiyoMke sarvadeza tyAgane rUpa mahAvratoMkA dhAraNa karanA yaha saba saMyamI muniyoMkA bAhya AcAra arthAt vyavahAra cAritra rUpa vyavahAra dharma kahalAtA hai / prANIkA lakSya AtmAko vizuddha-nirvikAra vItarAga aura svatantra banAnekA jana saMskRti meM nirdhArita kiyA gayA hai isaliye isa prakArakA nizcayadharma prANI ke sAmane sAdhya ke rUpameM upasthita hotA hai aura jaba vaha prANI yathAyogya prakAra se kramazaH avirata samyagdRSTi, thAvaka tathA muniyoMke uparyukta bAhyAcArake rUpameM vyavahAra dharmako apanAtA hai / aviratasamyagdRSTi, zrAvaka aura muniyoMke bAhyAkAra rUpa vyavahAradharmako dravyaliMga aura inake antaraMga mAtmavizuddhimaya nizcayadharmako bhAvaliMga bhI kahate haiM / vyavahAradharmakA pratipAdaka caraNAnuyoga hai aura nizcayadharmakA pratipAdaka karaNAnuyoga hai| caturtha, paMcama aura SaSTha guNasthAnavartI jIva jIvanakI bAhya sthiti meM pravartamAna rahate haiM, ataH aise jIvoMkA mukhyattayA bAhya puruSArtha para lakSya rahanA Avazyaka ho jAtA hai aura yahI kAraNa hai ki ina jIvoMke vyavahAra dharmakI mukhyatA tathA nizcayadharmako gauNatA svabhAvataH rahatI hai / saptama guNasthAnase lekara Age guNasthAnoM meM rahanevAle jIva jIvanako antaraMga sthitimeM pravartamAna ho jAte haiM, ataH aise jIvoMkI vRtti bAhya puruSArthase haTakara antaraMga puruSArtha ke unmukha ho jAtI hai| yahI kAraNa hai ki saptama Adi guNasthAnoMmaM pahu~ce hue jIvoMke nizvaya dharmakI pradhAnatA tathA vyavahAra dharmakI goNatA svabhAvataH ho jAtI hai / isa abhiprAyako dhyAna meM rakhakara hI AcArya kundakundale nimnalikhita gAthAkI racanA kI hai-- suddhA suddhAdesI gAyavvA paramabhAvadarasIhi / bahAradesiyA puNa je du aparame TTidA bhAve ||12|| - samayasAra artha -- jo jIva jIvanakI bAhya sthiti se haTakara antaraMga sthiti meM pahu~ca gaye haiM unheM apane parama (usSTa) svAti mAyake darzana hote haiM isa kAraNa una jIvoMke zuddha (svAzrita) nizcayadharmakI pramukhatA Page #171 -------------------------------------------------------------------------- ________________ zaMkA 4 aura usakA samAdhAna pAyo jAtI hai| tathA jo abhI apane jIvanako bAhya sthitimeM hI pravartamAna hai unheM isa hAlatameM aparama bhAvake hI darzana huA karate haiM, ataH ina jIvoMke parAzrita vyavahAra dharmako hI pramukhatA pAyI jAtI hai| vyavahAra dharmakA sadbhAva nizcaya dharmake abhAvame bhI pAyA jAtA hai aura jahA~ nizcaya dharmakA sadabhAva hogA vahA~ vyavahAra dharmakA sadbhAva rahanA hI caahie| isase vyavahAra dharmakI kAraNatA aura nizcaya dharmako kAryatAmeM koI bAdhA upasthita nahIM hotI hai, kyoMki AgamakA abhiprAya vyavahAra dharmako kAraNa aura nizcana garna sakA kArya svIkAra gara hai ki nizcaya dharmakI utpatti aura sthiti vyavahAra dharmako aMgIkAra kiye binA asambhava hai, isaliye ApakA aisA socanA bhI galata hai ki nizcaya dharmako prApta honepara vyavahAra dharmakI prApti apane Apa ho jAtI hai| samayasArako "apaDikkamaNaM duviha" ityAdi 283 se 285 vI gAthAoMkI AtmakhyAti TIkAse spaSTa rUpameM yaha bAta siddha hotI hai ki vyavahAra dharma nizcaya dharmako utpatti aura sthitimeM kAraNa hotA hai / vaha TIkA nimna prakAra hai tataH etat sthitaM, paradravyaM nimittaM, naimittikA Atmano raagaadibhaavaaH| yadyecaM neSyeta tadA dravyApratikramaNApratyAkhyAnayoH kartRtvanimittatvopadezo'narthaka eva syAt / tadanarthakatve tvekasyavAtmano rAgAdibhAvanimittatvApattau nityakartRtvAnuSaMgAnmokSAbhAvaH prasajyecca / tataH paradravyamevAtmano rAgAdibhAvanimittamastu / tathA sati tu rAgAdInAmakAraka evAtmA, tathApi yAvannimittabhUtaM dravyaM na pratikrAmati na pratyAcaSTe ca tAvannamittikabhUtaM bhAvaM na pratikAmati na pratyAcaSTe c| yAvattu bhAvaM na pratikAmati na pratyAcaSTe tAvattakkateMdha syAt / yadaiva nimittabhUtaM dravya pratikrAmati pratyAcaSTe ca tadeva naimittika bhUtaM bhAvaM pratikAmati pratyAcaSTe ca / yadA tu bhAvaM pratikAmati pratyAcaSTe ca tadA sAkSAt akate va syAt // 283, 284, 285|| artha-isa taraha maha nizcita ho jAtA hai ki para dravyA nimittakAraNa hai aura AzmAke rAgAdivikAra paradrajyake nimittase utAnna honevAle haiN| yadi aisA nahIM mAnA jAya to Agamame dravya apratikramaNa aura drazya apratyAkhyAnameM jo AtmAke rAga-dveSAdi vikArokI utpattikI nimittatA pratipAdipta kI gayI hai yaha anarthaka ho jaaygii| isake anarthaka ho jAne para eka AtmAmeM hI rAgAdikI utpattikA prasaMga prApta ho jAne para AtmAmeM rAmAdike nityakartRtvakI bhI prasakti ho jAnese mokSaphe abhAvakA bhI prasaMga upasthita ho jAyagA, isaliye AtmAmeM utpanna honevAle rAgAdi vikAroMkA nimitta para dravya ho ThaharatA hai / isa taraha yadyapi AtmA svayaM to rAgAdikA akAraka hI hai to bhI jaba taka jIva nimittabhUta para vayakA pratyAkhyAna aura pratikramaNa nahIM karegA taba taka bhAvarUpa rAgAdi vikAroMkA pratikramaNa aura pratyAkhyAna nahIM ho sakatA hai| isa taraha taba taka AtmA rAgAdikA kartA hI banA rahatA hai aura jaba nimittabhUta para dvanyakA pratikramaNa va pratyAkhyAna jIva karatA hai tabhI vaha usake nimittase honevAle rAgAdikA bhI pratikramaNa aura pratyAsyAna karatA hai / isa prakAra jaba rAgAdi vikAroMkA bhI pratikramaNa aura pratyAkhyAna ho jAtA hai taba AtmA rAgAdikA sAkSAt akartA ho jAtA hai / 283, 284, 285 / / isase eka bAta yaha bhI siddha hotI hai ki AtmAkI pariNatimeM jo krodhAdirUpatA pAyI jAtI hai usakA kAraNa kroSAdi dravyakarmo kA udaya hI hotA hai| AtmAmeM krodhAdi vikAroMkI utpatti svataH apane Apa nahIM ho jAtI hai| paNDita daulatarAmajIne chahaDhAlAkI tIsarI hAlameM vyavahAra dhamakI nizcaya dharmama kAraNatAkA spaSTa ullekha kiyA hai Page #172 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 14 jayapura (khAniyA) tatvacarcA aura usakI samIkSA jo satyAratha rUpa so nizcaya kAraNa so vvhaaro| isI prakAra svAmI samantabhadra ne bhI likhA haibAhya tapaH paramaduzcaramAcaraMstvamAdhyAtmikasya tapasaH paribRMhaNArtham // 83 // -svayaMbhUstotra artha-he bhagavan ! Apane AdhyAtmika ( nizcaya ) tapakI vRkSike liye bAhya ( vyavahAra ) tapakA kaThoratAke sAtha AcaraNa kiyA thaa| noTa-~tryabahAranaya aura nizcayanaya ke svarUpako samajhaneke liye anya praznoMpara bhI dRSTi DAliye / maMgala bhagavAn vIro maMgalaM gautamo gaNI / maMgalaM kundakundAryoM jainadharmo'stu maMgalam // zaMkA 4 vyavahAradharma nizcayadharmameM sAdhaka hai yA nahIM ? pratizaMkA 3 kA samAdhAna 1. upasaMhAra hamane apane prathama uttarameM likhA hai ki nizcaya ratnatraya svabhAvabhAva hai, isaliye nizcayase vyavahAra dharma usakA sAdhaka nahIM hai / tathApi sahacara sambandhake kAraNa vyavahAradharma nizcayadharmakA sAdhaka ( nimitta ) kahA jAtA hai| apara pazcane isapara zaMkA karate hue apane dUsare patrakameM kucha Agama pramANa dekara vyavahAra dharma nizcayadharmakA sAdhaka hai yaha siddha kiyA hai| sAtha hI yaha bhI likhA hai ki vyavahAra dharmako nizcayadharmakA sAdhaka mAna lenepara bhI nizcayadharma paranirapekSa banA raha sakatA hai| isakA uttara dete hue hamane apane dUsare uttarameM likhA ki vyavahAradharmako nizcayadharmakA asadbhUta vyavahAra namase sAdhaka batalAyA hai / sAtha ho vyavahAra mokSamArga nizcaya mokSamArgakA sahacara honese anukUla hai, isalie isameM nizcaya mokSamArgaka sAdhakapanekA vyavahAra kiyA hai yaha bhI batalAyA hai| Page #173 -------------------------------------------------------------------------- ________________ zaMkA 4 aura usakA samAdhAna 2. pratizakA 3 ke AdhArase vivecana tatkAla pratizaMkA 3 ke AdhArase tRtIya patraka para vicAra karanA hai| isake prArambhameM apara pakSane yaha saMketa kiyA hai ki hamane prathama uttarameM niyamasArakI jo tIna gAthAe~ uddhRta kI haiM unakA prakRta viSayase koI sambandha nahIM, kintu bAta aisI nahIM hai| una gAthAoM dvArA hamArA yaha dikhalAnA hI prayojana ghA ki nizcaya mokSamArga nizcaya ratnatraya pariNata AtmA hai vaha AtmasvabhAvake avalambana karanese hI utpanna hotA hai| ataH vyavahAra dharmako usakA sApaka vyavahAranayase hI mAnA jA sakatA hai| yaha paramArtha kathana nahIM hai, nimittakA kAma karAnA mAtra isakA prayojana hai| apane dUsare patrakameM apara pakSane pravacanasAra Adi aneka granthoMke pramANa diye hai isameM sandeha nahIM kintu krisa nayase una zAstroMmeM ve pramANa ullikhita kiye gaye haiM aura unakA Azaya kyA hai isa viSayameM apara pakSane eka zabda bhI nahIM likhA hai| hamArI dRSTi to nayadRSTise unakA Azaya spaSTa karaneko hai, jaba ki apara pakSa usa spaSTIkaraNako upekSAkI dRSTi dekhakara usakI avahelanA karatA hai / kyA ise hI parama pramANabhUta, mUlasaMghake pratiSThApaka thI kundakundAcArya tathA anya AdhyAtmika prAmANika AcAryoka ArSa vAkyoMko parama zraddhAlu aura tatvavettA banakara svIkAra karanA kahA jAya isakA apara pakSako hI nirNaya karanA hai| pUre jinAgamako dRSTi meM rakhakara usake hArdako grahaNa kara apane kalyANake mArgameM lagA jAya yaha hamArI dRSTi hai aura isI dRSTise pratyeka uttarameM hama yathArthakA nirNaya karanekA prayatna karate A rahe hai| apara pakSa bhI isa mArgako svIkAra kara le aisA mAnasa hai / sva-parake kalyANakA yadi koI mArga hai to ekamAtra yahI hai| hamane apane dUsare uttarameM vyavahAra dharmako asadbhUta vyavahAra napase nizcaya dharmakA sAdhaka likhakara una pramANoMko TAlanekA prayatna nahIM kiyA hai, kintu unake hArdako hI spaSTa karanekA prayatna kiyA hai / vyatrahAradharma AtmAkA dharma kisa nayako apekSA kahA gayA hai isakA spaSTIkaraNa karate hue bRhadvyasaMgraha gAthA 45 meM batalAyA hai tatra yo'so bahiviSaye paJcendriyaviSayAdiparityAgaH sa upacaritAsadbhUtavyavahAreNa / usameM bAhyameM jo pAMcoM indriyoM ke viSaya AdikA tyAga hai vaha upavarita asadbhUta vyavahAranayase cAritra hai| yaha Agama pramANa hai| isase spaSTa vidita hotA hai ki upacarita asadbhUta vyavahAralayakI apekSA hI vyavahAra dharma cAritra yA dharma saMjJAko dhAraNa karatA hai / yaha vAstava, AtmAkA dharma nahIM hai / aisI avasthAmeM use niznama dharmakA sAvaka upacarita asadbhUta vyabahAranayase hI to mAnA jA sakatA hai / nizcaya dharma phevala ho aura vyavahAra dharma na ho aisA nahIM hai / ye caturthAdi guNasthAnoM meM yugapat vartate haiM aisA ekAnta niyama hai / paraspara avinAbhAvI haiN| isIse AgamameM vyavahAra dharmako nizcaya dharmakA sAdhana (nimitta) kahA gavA hai aisI jisakI zraddhA hotI hai usake nizcaya dharmake sAtha vyavahAra dharma hotA hI hai| kintu isake viparIta jisakI yaha zraddhA banI huI hai ki myavahAra dharmako aMgIkAra karanA merA parama kartavya hai, bhAtra usake pAlana karanese AtmadharmakI utpatti ho AyagI aura aisI zradAyaza jhAyakasvabhAva svarUpa yathArtha sAdhana AtmAke avalambanakI ora dRSTipAta nahIM karatA yaha trikAlameM nizcayadharmakA adhikArI bananekA Page #174 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jayapura (khAniyA) tatvacarcA aura usakI samIkSA pAtra nahIM hotA / isase yaha bAta AsAnIse samajhameM A jAtI hai ki mokSamArgakI prAptikA yathArtha sAdhana to nirvikAra cighanasvarUpa AtmAkA avalambana hI hai| vahI merA parama kartavya hai, usakA avalambana lenepara nizcaya mokSamArgakI utpasimeM vyavahAra dharma nimittamAtra hai, nizcaya mokSamArgakI prAptikA nizcaya sAdhana nhiiN| paMcAstikAya Adi paramAgamameM isI rahasmako spaSTa kiyA gayA hai aura isIlie hI pAramezvarI tIrthapravartanAko ubhayanayAyatta kahA gayA hai / paMcAstikAya gAthA 159 kI amRtacandrasUri racita TIkA / nizcayadharmako prApti tabhI nirapekSa samajha meM AtI hai jaba ki abheda ratnatraya svarUpa AtmAkI prApti mAtmAmeM abhedarallavayake parama sAdhanabhUta AtmAse svIkAra kI jAya aura isake vitarIta vyavahAradharmase usakI utpatti yathArthameM mAnI jAya to vaha nirapekSatA kaisI? vaha to nirapekSatAkA upahAsamAtra hai| yahI kAraNa hai ki AgamameM upacarita asadbhUta vyavahAranayase hI vyavahAradharmako nizcayadharmakA sAdhana kahA hai / apara pakSane AlApapaddhatikA khasaraNa upasthita kara yaha siddha karanekA prayala kiyA hai ki AtmAkA vyavahAra ratnatraya asadbhUta byabahAramayakA viSaya nahIM hai, kintu apara pakSakA yaha likhanA isalie ThIka nahIM hai, kyoMki vyavahAra ratnatraya AtmAkA yathArtha ralavaya nahIM hai| usameM yathArtha rasnatrayakA samAroga karake use ratnatraya kahA gayA hai, isalie to vaha ( vyavahAra ratnatraya ) asadbhUta vyavahAranayakA viSaya ThaharatA hai, kyoMki nizcaya ratnatraya bhinna vastu hai aura vyabahAra ratnatraya bhinna vastu hai / ye donoM eka nahIM / yadi eka hote to ye do kaise kahalAte aura eka AtmAmeM eka sAtha apanI-apanI pRthak-pRthaka sattA rakhate hue kaise rahate? isakI puSTimeM apara pakSane pramANa na denekI zikAyata kI hai so eka pramANa to hamane bahada vyasaMgrahakA pUrvameM diyA hI hai / dUsarA pramANa yaha hai pApakriyAnivRttizcAritraM iti bhedopacAraratnatrayapariNatiH / pApakriyAnivRsti cAritra hai yaha bhedopacAra ratnatraya pariNati hai| apara pakSane likhA hai ki hamane prazna 12 ke uttarameM 'kuguru kudharma kuzAstrako zraddhA gRhIta mithyAtva hai tathA sudeva suzAstra suguruko zraddhA samyagdarzana hai|' aisA svIkAra kiyA hai| nivedana yaha hai ki mudevAdikI zraddhA samyagdarzana hai yaha kathana hamane vyavahAranayase hI svIkAra kiyA hai| apara pAne yahA~ jo niyamasArakA pramANa diyA hai usase bhI yahI siddha hotA hai / / hamane prastuta prazna ke dUsare uttarameM vyavahAra dharmako rAgapariNAma likhakara use nizcaya mokSamArgake anukUla likhA hai / yaha apara pakSako mAnya nahIM / usakA kahanA hai ki 'rAgapariNAma to nizcaya mokSamArgake anukUla nahIM ho sakatA / ' Adi / nivedana hai ki apara pakSane hamAre kathanakA havAlA dete hue eka to use pUrA uddhRta nahIM kiyA, dUsare usake eka zabdako pakar3akara TIkA karanI prArambha kara dii| yaha tattvavimarzakA mArga nahIM kahA jA rAkatA / hamArA vaha pUrA vAkya isa prakAra hai vahAM usake sAtha honevAle vyavahAra dharmarUpa rAgapariNAmako vyavahAra mokSamArga mAgamameM kahA hai aura yataH vaha sahacara honese mokSamArgake anukUla hai isalie use upacArase nizcaya mokSamArgakA sAdhaka bhI kahA hai / Page #175 -------------------------------------------------------------------------- ________________ zakA 4 aura usakA samAdhAna apara pakSane isI vAkyako apane tIsare patrakameM uddhRta kiyA hai / phintu use uddhRtta karate hue eka to 'vahA~ usake sAtha hone vAle' prArambhake isa vacanako chor3a diyA hai / dUsare, bocakA kucha aMza chor3akara do kathanake rUpameM use uddhRta kiyA hai / tIsare hamAre vAkyameM Aye hue 'vaha' padake Age kauMsameM (rAgapariNAma) gaha pada apanI ora se jor3a diyA hai| aura isa prakAra usa vAzyake Azayako naSTakara apanI TIkA prArambha kara dI hai| apara pakSakA kahanA hai ki mAtra rAgapariNAmako kisI bhI Agama granthameM vyavahAra mokSamArga nahIM kahA hai| kintu apara pakSakA yaha kahanA ThIka nahIM, kyoMki mAtra rAgapariNAmako hamane bhI mokSamArga nahIM likhA hai aura aisA hai bhI nahIM ki jo jo rAgapariNAma hotA hai yaha saba mokSamArga ho hotA hai| kintu aisA avazya hai ki nizcaya mokSamArma ke sAtha sacce devAdikI zraddhA, saJne zAstraka abhyAsa tathA aNuvatamahAvata Adike PM jo zubha pariNati detI hai to padamAraNameM bhAvahAra mokSamArga kahA hai| isase hamArA yaha kathana siddha ho jAtA hai ki nizcaya mokSamArgake sAtha honevAlA vyavahAra dharmarUpa rAgapariNAma vyavahAra mokSamArga hai / hamAre ukta kathanakI puSTimeM bRhadamyasaMgraha gAthA 39 ko TIkAke isa vacana para dRSTipAta kIjie vItarAgasarvajJapraNItaSaDdravyapaJcAstikAyasaptatattvanavapadArthasamyanaddhAna-zAnavratAunuSThAnavikalparUpI vyavahAramokSamArgaH / nijanirajanazuddhAtmatattvasamyaka zraddhAnajJAnAnucaraNakAgyapariNatirUpo nizcayamokSamArgaH / / zrIvItarAma marvajJadeva kathita chaha dazya, pAMca astikAma, sAta taraca aura nau padArthoke samyak dhaddhAna, jJAna aura vrata AdilA AcaraNake vikalparUpa vyavahAra mokSamArga hai tathA nija niraMjana zuddha Atmatatvaka samyak zrajJAna, jJAna aura anucaraNakI ekAgra pariNatirUpa nizcaya mokSamArga hai| sarAga cAritrakA lakSaNa karate hue isI pandhakI 45vIM gAthA azubhase nivRtti aura zubhameM pravRttiko vyavahAra cAritra kahA hai aura use vata, samiti tathA gaptirUpa batalAyA hai| tathA isakI vyAkhyA dezacAritrako isakA eka avayavarUpa batalAyA hai| Age isI gAthAkI vyAkhyAmeM yaha bhI likhA hai taccAcArArAdhanAdicaraNazAstroktaprakAreNa paMcamahAvratapaMcasamiti-niguptirUpamapyapahRtasaMyamAkhyaM zubhopayogalakSaNaM sarAgacAritrAbhidhAnaM bhavati / aura vaha AcAra-ArAdhanA Adi paraNAnuyogake zAstroM meM kahe anusAra pAMca mahAvata, pAMca samiti aura tIna guptirUpa hotA huA bhI apahRta saMyama nAmaka zubhopayoga lakSaNavAlA sarAga saMyama nAmavAlA hotA hai| paMcAstikAyameM likhA hai--- arahaMtasiddhasAhusu bhattI dhammammi jA ya khalu cetttthaa| aNugamaNaM pi gurUNaM pasattharAgo tti buccaMti // 136|| arihanta, siddha aura sAdhuoM ke prati bhakti, dharma meM niyamase ceSTA aura guruoMkA anugamana yaha prazasta rAga kahalAtA hai // 136 // Page #176 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 148 jayapura (khAniyA) tatvacarcA aura usakI samIkSA yahA~ TIkAmeM dharmakA artha vyavahAra dharma kiyA hai aura likhA hai ki prazasta (arihantAdi) isake viSaya hai, isalie yaha prazasta rAga hai / prazasta rAga kyA hai isakA nirdeza karate hue malAcAra (vaDAvazyaka adhikAra) meM likhA hai arahatesu ya rAo vavagadarAgesu dosrhiesu| dhammamhi ya jo rAo sudhe yajo bArasavidhamhi // 73 // Airiesa ya rAo samaNesa ya bahasade critddddhe|| eso pasattharAo vadi sarAgesu sabvesu // 74 / / rAgaDha Sase rahisa arihaMtoMmeM jo rAga hai, dharmameM aura bAraha prakArake zrutame jo rAga hai, sathA cAritrase vibhUSita AcAyoM, zramaNoM aura upAdhyAyoMmeM jo rAga hai vaha prazasta rAga hai| yaha saba sarAga jIvoMke hotA hai / / 73-74 // yahA~ taka hamane jo pramANa upasthita kiye haiM unako dhyAnameM rakhakara yadi vicArakara dekhA jAya to nizcaya samyaktvake sAtha honevAlA yaha prazasta rAga hI vyavahAra sambadarzana aura vyavahAra samyagjJAna hai 1 tathA azubhase nivRttipUrvaka zubhameM pravRtti rUpa jo prazasta rAga hai yahI vyavahAra samyakcAritra hai / yaha vyavahAra samyakcArika bhI niyamase nizcaya samyakcAritrakA avinAbhAvI hai / mUlAcAra mUlaguNAdhikAra gAyA 3 kI TIkAmeM prasakA lakSaNa karate hue likhA hai yatazabdo'pi sAvadhanivRttI mokSAvAptinimittAcaraNe vartate / vrata zabda bhI sApadyakI nivRtti honepara mokSa prAptike nimittabhUta AcaraNameM vyavahRta hotA hai| ye jitane bhI vrata haiM ye azubhase niyuttirUpa aura zubhameM pravRtirUpa hI haiM / isIse dravyasaMgrahameM azubhase nivRtti aura zubhameM pravRttiko cAritra batalAyA hai / vratoMkA Asava tattvameM antarbhAva karanekA kAraNa bhI yahI hai / inake lakSyase zubhopayoga hotA hai, zuddhopayoga nahIM hotA, isakA bhI yahI kAraNa hai / zubhopayoga saMghara aura nirjarAkA kAraNa na hokara mAtra Asana bandhakA heta hai isakA vizeSa khulAsA hama tIsare prazna ke tIsare uttarameM vizeSa rUpase kara Ama hai| niyamasArameM jo Apta, Agama aura padArthoke zraddhAnako vyavahAra samyagdarzana kahA hai usakA Azaya hI itanA hai ki inake yathArya svarUpako jAnakara inameM pragAr3ha ruci arthAt pragADha bhakti rakhanI cAhie aura bhakti prazasta rAgakA udreka vizeSa hai / arihantAdikameM aisA prazasta rAga samyagdRSTike hI hotA hai, isalie ise nizcaya samyaktvase bhinna ghyavahAra samyaktva kahA hai| mithyAtva Adi sAta prakRtiyoM ke upazama, kSaya, kSayopazama honepara jo zraddhAguNakI mithyAtva paryAyakA vyaya hokara samyaktvarUpa pariNAma hotA hai, jo ki AtmAkI vizuddhirUpa hai vaha nizcaya samyaktva hai| aura usake honepara jo sacce devAdimeM vizeSa anurAga hotA hai yaha vyavahAra samyaktva hai / isa prakAra ina donoMmeM mahAn antara hai| sambhavataH apara pakSa kA yaha khyAla banA huA hai ki rAmavizeSakai kAraNa nizcaya samyaktvako hI vyavahAra samyaktva kahate hai, kintu yaha bAta nahIM hai| vastusthiti yaha hai ki niztava mabhyavaravake sAtha jo sacce devAdi paradravya viSayaka prazasta rAga hotA hai use hI vyavahAra rAmyaktva kahata hai / isI prakAra vyavahAra Page #177 -------------------------------------------------------------------------- ________________ zaMkA 4 aura usakA samAdhAna 149 samyagjJAna aura vyavahAra samyakcAritrake viSayameM khulAsA kara lenA cAhie / adhyAtmameM vyavahArakA lakSaNa ho yaha hai ki jo jisa rUpa na ho usako usa rUpa kahanA vyavahAra kahalAtA hai / vyavahArakA yaha lakSaNa sadbhUta aura asadbhuta donoM prakArake vyavahAroMmeM ghaTita hotA hai / yadi inameM antara hai to itanA hI ki sadbhUta rUpa vastu hai to, parantu sarvathA pRthaka nahIM hai / para asadabhuta vyavahAraphI viSayabhUta vastu mAtra upacarita hotI hai udAharaNArtha hama pahale bRhadravyasaMgrahakA pramANa upasthita kara Aye haiM / usameM vyavahAra cAritrako cAritra upacarita asadbhUta vyavahAranayase batalAyA gayA hai| usakA Azaya hI yaha hai ki vyavahAra cAritra vAstavameM cAritra nahIM hai kintu nizcaya cAritrakA sahacara honese pratAdirUpa prazasta rAgako upacArase cAritra kahA gayA hai| apara pakSa ne bRhadravyasaMgraha mAthA 47 ke "duvihaM pi mokkhaheDa' isa vacanapara, to dRSTipAta kiyA hI hogA / usane AgamameM yaha bhI par3hA hogA vi vyavahAra mokSamArga mokSakA paramparA hetu hai aura nizcaya mokSamArga sAkSAt hetu hai / vaha yaha likha ho rahA hai ki vyavahAra mokSamArga sAdhaka hai aura nizcaya mokSamArga sAdhya hai / aisI avasthAmeM vaha pakSa doko eka hI kyoM batalAne lagA hai yaha hamArI samahAke bAhara hai| jo nizcayamokSamArga haiM vahI yadi vyavahAra mokSamArga hai to phira ve donoM eka he| inameM sAdhakasAdhyabhAvako caracA karanA hI vyartha hai| aura yadi vaha inheM vAstava meM do mAnatA hai to ina donoMke pRthaka-pathaka lakSaNa bhI svIkAra karane caahie| sAtha hI una donoMko isa rUpameM mAnanA cAhie ki eka AtmAmeM una donoMkA sadbhAva eka sAtha bana jAya / tabhI to unameM se ekako sAdhana (nimitta) aura dUsareko sAdhya kahA jA sakemA / miTrI ghaTarUpa pariNama rahI ho, phira bhI usakA bAhya sAdhana kumbhakArAvihI aisA mAnA vicitra bAta hai| tAtparya yaha hai ki nizcaya ratnatrayake sAtha usase minna dUsarI koI vastu avazya honI cAhie jisameM sAdhana vyavahAra kiyA jA sake aura be donoM paraspara avinAbhAvI hone caahie| spaSTa hai ki yahA~para zraddhA viSayabhUta devAdiko prazasta rAgako vyavahAra samyagdarzana bahA gayA hai, jJAnopayogake viSayabhUta AgamAbhyAsameM prazasta rAgako vyavahAra samyagjJAna kahA gayA hai aura caryAke viSayabhUta bratAtike niyamarUpa prazasta rAgako vyavahAra sampakacAritra kahA gayA hai / tathA AtmAke zraddhA, jJAna aura cAritrakI zaddhirUpa pariNatiko nizcaya samyagdarzana nizcayasamyagjJAna aura nizcaya samyakUcAritra kahA gayA hai| aparapakSane tIsare praznake apane tIsare patrakameM tatvArthasUtra 10 7 sU0 1 ke AdhArase eka bAta yaha bhI likhI hai ki 'vrata virakti arthAt nivRttirUpa haiM, pravRttirUpa nahIM haiN|' mAlUma par3atA hai ki isI kAraNa aparapakSako vyavahAra ralAyako devAdi viSayaka prazasta rAgarUpa mAnanemeM bAdhA par3a rahI hai| parantu usa pakSakA yaha vidhAna mokSamArgapara gaharA prahAra karanevAlA hai ise baha pakSa nahIM samajha rahA hai / yaha joba mokSamArgI kaise banatA hai usakA krama yaha hai ki 'sarvaprathama yaha jIva tattvajJAnapUrvaka kudevAdikA tyAgakara sacce devAdimeM ruci karatA hai, kuzAstroMko chor3akara samyak zAstroMkA adhyayana karatA hai, gurukA upadeza sunatA hai aura mithyAtvako poSaka kriyAoMko chor3akara devapujA Adi kriyA karatA hai / isa prakAra azubhase nivRtta hokara zubhameM pravRtta hotA hai|' kintu itanA karanemAtrase use samyaktva prApti nahIM hotI, kyoMki ye mokSa prAptike sAkSAt sAdhana nahIM haiM / mokSamArgakI prAptike kAlameM nimittamAtra haiM / itanI bhUmikA to bhidhyAdRSTiko hI bana jAtI hai phira bhI samyaktva nahIM hotA hai / kAraNa Page #178 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 150 jayapura (khAniyA) tasvacarcA aura usakI samIkSA yaha hai ki itanA to usane ananta bAra kiyA, parantu isake sAtha usane svabhAva sammukha hokara apane bhAtmAkA anubhava eka bAra bhI nahIM kiyaa| samyaktva-prAptikA jo sAkSAt sAdhana hai usakA avalambana kare nahIM aura samyaktva ho jAya, yaha nahIM ho sakatA / aura svabhAva sammukha hone kA upAya yaha hai ki ukta jIvako 'zubhameM na magma hoya zuddhatA bisaranI nahIM' vacanake anusAra zubhameM magna hokara upayogamaya cikanabhatkArarUpa AtmAke sAtha sattasa anugamana karanevAle apane bAtmasvabhAvako dRSTi ojhala nahIM kara denA caahie| kumbhakArakA miTTIko saMyogakara vyApAra ho nahIM tathA manameM ghaTa banAnekA vikalpa rakhe nahIM / mAtra kiyA to vaha dUsareko lakSya rakhakara kare aura vikalpa bhI dUsarekA karatA rahe phira bhI ghaTakA nimitta kahalAvai / jaise yaha sambhava nahIM hai usI prakAra zubha kriyA meM rata yaSTha jIva kriyA to AtmAse bhinna anyako lakSya kara karatA rahe aura manameM vicAra bhI anyakA karatA rahe phira bhI yaha kriyA AtmazuddhikA nimitta kalAve yaha bhI sambhava nahIM hai| pahale AtmaprApti rUpa prayojana samajhanA cAhie aura usa prayojanako lakSyameM rakhakara kiyA honI cAhie, tabhI vaha kriyA yA vaha vicAra usakA nimitta kahalAnekA pAtra hotA hai| yahA~ mukhya prayojana saMvara, nirjarA aura mukti hai / vaha AtmAke avalambana karanese hI hote haiM, parake avalambana karanese nhiiN| sacce deva, guru aura zAstra AtmAke pratinidhi haiM, isalie unakA guNAnuvAda, bhakti aura zraddhA karanekA upadeza AgamameM diyA gayA hai / jina puNya puruSoMne AtmasvabhAvakA avalambanakara use prApta kiyA hai, nirantara usakA apanI vANI dvArA bhAna karAte rahate haiM aise satpuruSoM ke nirantara samAgama karanekA upadeza bhI AgamameM isIlie diyA gayA hai| kintu yahI karanA mukhya nahIM hai, mukhya to AtmasvabhAvakA avalambanakara tadrUpa pariNamana dvArA apanemeM saMvarAdirUpa zuddhi utpanna karanA hai| ataeva prakRtameM yahI tAtparya samajhanA cAhie ki azubha kriyAka nirobase zubha kriyA hotI hai / svabhAva sanmukha honeke lakSyase kI gaI vahI kriyA vyavahArameM kahalAtI hai / saMvara zubhAzubhapariNAma nirodhasvarUpa honeke kAraNa ina donoMse bhinna hai| anagAradharmAmRta a0 2 zloka 41 kI TIkAmeM kahA bhI hai bhAvasaMvaraH zubhAzubhapariNAmanirovaH dravyapugya-pApasaMvarasya heturityarthaH / zubhAzubha pariNAmakA nirAdha bhAvasaMvara hai / vaha dravya puNya-pApake saMvarakA nimitta hai| jo jIva mokSamArgake sanmukha hotA hai mA uttarottara bhAvasaMvara-nirjarArUpa vizuddhi utpanna karatA hai usake lie use prApta karanekA krama hI yahI hai ki svabhAvake lakSyase pahale yaha jIva azubhase nivRtta hokara zubhameM jAtA hai| kintu zubhameM jAnA hI isakA mukhya prayojana na honese usameM bhI azubhake samAna heya buddhi rakhatA huA svabhAva sanmukha honekA upakrama karatA rahatA hai| aisA karate rahane se koI aisA apUrva abasara AtA hai jaba vaha svabhAvameM magna ho tatsvarUpa pariNamana dvArA apane saMvarAdirUpa zuddhiko utpanna karatA hai yA usameM vRddhi karatA hai| aparapakSane paMcAstikAya gAthA 106 tathA jayasenAcArya kRta usakI TIkAkA jo uddharaNa diyA hai unakA bhI yahI Azaya hai / AcArya jayasenane vyavahAra samyaktvakA svarUpa nirdeza karate hue spaSTa kahA hai'bahiraMgapadArtharucirUpam / ' yaha vacana hI sacce Apta, Agama, padArtha ghiSayaka pragAr3ha anurAgako sUcita karatA hai / yahA~ ruci zabda pragAr3ha anurAgake arthameM vyavahRta huA hai| yahI bhAva paMcAstikAya gAthA 160 kA bhI hai| usameM anya bAta nahIM kahI gaI hai| usa gAthAke zIrSakake bhAvako hama manasA svIkAra karate Page #179 -------------------------------------------------------------------------- ________________ zaMkA 4 aura usakA samAdhAna 151 hai / vahA~ sAdhana zabda nimitta ke arthameM AyA hai| ise apara pakSa bhI svIkAra karegA / aura ekako dUsarekA nimitta kahanA yaha upacAra hai / tabhI vaha vyavahAra mokSamArga saMjJAkA adhikArI haiM aura tabhI usa rUpa pariNAmako tatvameM garbhita kara use bandhakA hetu kahA gayA hai aura tabhI use saMtara tattvase vilakSaNa batalAyA gayA hai| usakI AcArya amRtacandra kRta TIkAkA yahI Azaya haiN| isameM koI sandeha nahIM ki jo bRhadudravyasaMha gAthA 13 kI TIkAke vacanAnusAra vyavahAranayako sAdhyabhUta nizcayanayakA upacarita hetu svIkAra na kara use paramArtharUpa mAnatA hai vaha samyagdRSTi nahIM hai| hamane paramAtmaprakAza ke dUsare adhyAyakI gAthA 14 para dRSTipAta kiyA hai, usa dvArA usI vyavahAra mokSamArgakA nirdeza kiyA gayA hai jisakA hama pUrva meM spaSTIkaraNa kara Aye haiM / nivamasArakI 51 prabhRti pAMca gAthAoM para hamne dRSTipAta kiyA hai| inakI TIkA karate hue zrI padmaprabhamaladhArIdeva medopavAra ratnatrayako nizcayabhakti rUpa ghoSita kara rahe haiN| TIkA para dRSTipAta kIjie / padakI zraddhA Adi isake sivA aura anya kyA ho sakatA hai| apara pakSa yadi ise dRSTipatha meM le to use yaha svIkAra karane meM dera na lage ki nizcaya ratnatraya se bhinna vaha nizcaya bhaktirUpa anurAga hI ho sakatA hai, anya kucha nahIM / niyamasArake cauthe adhyAyameM pAMca pApoMko nivRtiko vrata batalAyA hai aura use vrata, samiti, guptirUpa kahA hai| isIse yaha spaSTa hai ki pApakriyAoM se nivRtti aura vratAdirUpa puNya kriyAoM meM pravRttikA nAma hI vrata hai| darzanaprAbhUtake ullekhase bhI yahI siddha hotA hai ki chaha dravyAdikI saccI zraddhA samyagdRSTike hI hotI hai| yahI bAta ratnakaraNDa zrAvakAcArake vacanase bhI jJAta hotI hai| isameM virodha kise hai yaha hamArI samajha meM nahIM AyA / yahA~ to vicAra isa bAtakA ho rahA hai ki vyavahAra ratnatraya aura nizcaya ratnatraya kyA vastu hai, kyA ye donoM eka hai yA bhinna-bhinna vastu haiM aura unameM sAdhya sAdhana bhAva kisa nayase kahA gayA hai / yaha apara pakSa hI vicAra kare ki kyA ullekhoMkA Azaya spaSTa kiye binA unake upasthita kara dene mAtra se devAdiviSayaka prazasta rAga vyavahAra ratnatraya nahIM hai isakI puSTi ho jAtI hai ? pUrvokta pramANaka prakAzameM vicAra kara dekhA jAya to apara pakSako vidita hogA ki Agama viruddha hamArA kathana na hokara vastutaH apara pakSa hI aisA prayatna kara rahA hai jise Agama viruddha kahanA upayukta hogA / dUsareko zabdoM dvArA lAhita karane kI ceSTA karanA anya bAta hai aura Agama pramANoMke prakAza meM yathArthakA nirNaya karanA anya bAta hai / apara pakSane likhA hai ki rAga, bheda yA vikalpa sahita jo saptatatva AdikA zraddhAna va jJAna tathA pApoMse nivRttirUpa cAritra hai vaha vyavahAra ratnatraya yA vyavahAra mokSamArga hai / ' hamane apara pakSake isa kathana para dRSTipAta kiyA / kintu apara pakSa hamArI isa ghRSTatAko kSamA karegA ki vaha jo kahanA cAhatA hai vaha zabdoM dvArA vyakta nahIM ho pA rahA hai| hamArI samajhase sadbhUta vyavahAra nayakA Azraya lekara vaha kahanA yaha cAhatA hai ki nizcaya samyaktvAdi tInoM meM se eka-ekako muktikA sAdhana kahanA vyavahAra ratnazraya hai / yahA~ tInoM milakara mukti ke sAdhana haiM, eka-eka nahIM, isalie to yaha vyavahAra upavarita huA aura pratyekameM muktiko sAghanatA vidyamAna hai, isalie vaha vyavahAra sadbhUta huaa| isa prakAra nizcaya ratnatraya meM se eka ekako sAvana kahanA upacarita sadbhUta vyavahAra nayakA viSaya hai / yA muktirUpa pariNata AtmA kArya hai aura ratnatraya pariNata AtmA usakA kAraNa hai aisA bheda dvArA kathana karanA sadbhUta vyavahAra nayakA viSaya hai| kintu apara pakSane vAkya yojanAkara usa dvArA jo kathana kiyA Page #180 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 152 jayapura ( khAniyA ) tatvacarcA aura usakI samIkSA vaha asadhyavahAra nayase hI kahA jA sakatA hai aura aisI avasthAmeM devAdi viSayaka zraddhA mAdi prazasta rAgarUpa hI Thaharate haiM / nizcaya namakI dRSTimeM prathama do to upacarita haiM hI, kyoMki anya kAraNa ho aura anya kArya ho yA eka-eka kAraNa ho aura mukti kArya ho yaha yathArthaM na hone se ise yaha naya svIkAra nahIM karatA, pratyuta usakA niSedha hI karatA hai| isake lie samayasAra gAthA 272 para dRSTipAta kIjie / kintu upacarita adbhUta vyavahAra navase jo kucha kahA jAtA hai, vastu vaisI na honese yaha nizcayanako dRSTimeM sarvathA heya hai / kyoMki eka to yaha naya vastu jaisI nahIM hai haMsI kahatA hai| dUsare, usakA sAdhana-sAdhya Adi bhAvase anyake sAtha sambandha sthApita karatA ataeva yaha upacarita asadbhUta vyavahAra nayakA hI viSaya hai / apara pakSane yahAM jo puruSArtha sicupAya, paMcAstikApakI AcArya jayasena kRta TIkA tathA chahaDhAlA jo udAharaNa upasthita kiye haiM ve saba ukta kathanako ho puSTi karate haiN| koI samajhe ki mokSamArgIke vyavahAra ratnatraya hotA hI nahIM, mAtra nizcaya ratnatraya hI hotA hai isa ekAntakA parihAra una vacanoMse hotA hai / kintu ina donoMkA svarUpa kyA hai ise samajhanA anya bAta hai / paramAtmaprakAza dharmapuruSArtha (vyavahAradharma) se mokSa puruSArtha ( nizcayadharma) bhinna hai yaha batalAte hue likhA hai- dhamma atya kAma vi evahU~ sayala mokkhu / uttamupabhaNANi jiya aNNeM jeNa Na sokkhu // 2 - 3 || hai jIva ! dharma, artha kAma aura aura ina saba puruSArthoMmeM jJAnI puruSa mokSako uttama kahate haiM, kyoMki anya puruSArthIse parama sukha nahIM milatA || 2-3 // surhAra mokSamArga aura nizcaya mokSamArgameM sAdhana sAdhyabhAva kisa rUpa meM hai isake lie paramAtmaprakAza a0 2 dohA 14 ke isa TIkAvacanapara dRSTipAta kIjie atrAha ziSyaH - nizcayamokSamArgo nirvikalpaH, tatkAle savikalpa mokSamArgo nAsti, kathaM sAko bhavatIti / atra parihAramAha - bhUtagamanayena paramparayA bhavatIti / athavA savikalpanirvikalpabhedena nizcayamokSamArgo dvivA / tatrAnantajJAnarUpo'hamityAdi savikalpasAdhako bhavati, nirvikalpasamAdhirUpo sAdhyo bhavatIti bhAvArtha: / yahA~ ziSya prazna karatA hai - nizcaya mokSamArga nirvikalpa hai, usa samaya savikalpa ( vyavahAra ratnatrayarUpa) mokSamArga nahIM hai, vaha sAdhaka kaise hotA hai ? yahA~ samAdhAna karate haiM-bhUta naigamanayakI apekSA paramparAse sAdhana hai / athavA savikalpa maura nirvikalpake bheda nizcaya mokSamArga do prakArakA hai| unameM se 'maiM ananta jJAnarUpa hU~' aise vikalpakA nAma savikalpa mokSamArga sAdhaka hai aura nirvikalpa samAdhirUpa sAvya hai yahU isa kathanakA bhAvArtha hai isase vyavahAra mokSamArga kyA hai aura use sAdhana kisa rUpa meM kahA hai isakA kucha hada taka jJAna ho jAtA hai | apara pakSane nizcaya ratnatrayakA jJAna karAneke lie yahA~ paMcAstikAma, bhAvapAhuDa, puruSArthaM siddhayupAya, dravyasaMgraha, paramAtmaprakAza aura chahaDhAlAke kucha pramANa upasthita kiye haiN| unase ina bAtoM kA jJAna hotA hai Page #181 -------------------------------------------------------------------------- ________________ zaMkA 4 aura usakA samAdhAna 1. AtmAphI AramA dvArA bAramAmeM jo vakSA, mAna aura mAtmasthitirUpa svabhAva pariNati hotI hai usakA nAma nizcaya ratnatraya hai| 2. aise rasnatrayase bandha kaise ho sakatA hai, arthAt trikAlameM nahIM hotA / 3. nizcayase aise ratnatrayakI utpattikA sAdhana AtmA hI hai| yaha karaNa sAdhana hokara apane dvArA apane AtmAmeM Apa kartA banatA huA nizcaya ratnatrayako utpanna karatA hai| kintu vyavahAra ratnatraya isase viruddha svabhAvavAlA hai| isakA viSaya sva nahIM hai, para hai, vaha bandha svabhAvavAlA hai aura vaha nizcaya ratnatrayakA kAraNa honese ratnatraya kahalAtA hai / sAtha hI vaha vItarAga devAdi para padArthIko sAdhana banAkara utpanna hotA hai, isalie vaha prapAsta rAgasvabhAvayAlA honeke kAraNa sahara sambanadhaza sAdhaka kahA gayA hai| ataeva hamane jo yaha likhA hai ki 'jahA~ nizcaya mokSamArga hotA hai vahA~ usake sAtha honevAle vyavahAra dharmarUpa rAgapariNAmako vyavahAra mokSamArga AgamameM kahA hai vaha mAgama saMgata hI likhA hai / apara pakSane ukta kathano spaSTataH poSaka jina pramANoMkI jijJAsA kI thI ve yahA~ diye hI hai / hameM vizvAsa hai ki apara pakSako unake AdhAra para yathArthakA nirNaya karanemeM sahAyatA milegii| tattvArthasUtrameM hiMsAdi kriyAkI nivRtti kA bhAnavatasvameM antarbhAva karanA aura dravyasaMgrahameM vrata, samiti aura guptiko zubhakriyA likhakara usa rUpa pravRttiko vyavahAra meM kahanA hI yaha siddha karatA hai ki vyavahAra dharma samace devAdiviSayaka prazasta rAga pariNAmakA hI dUsarA nAma hai| jo bhI indha hotA hai yaha paryAyAthika nayase yoga aura kaSAyako nimitta kara hI hotA hai aura vyavahAracarma bandhakA hetu hai, kya AcAryone usakA Asrava vattvameM antarbhAva kiyA hai| isalie use sacce devAdiviSayaka prazasta rAgarUpa hI jAnanA cAhie yaha ukta kathanakA tAtparya hai / apara pakSane 'vyavahAradharma nizcayadharmameM sAdhaka hai yA nahIM ? yaha prazna kisa abhiprAyase kiyA hai ise hama tatkAla samajha gaye the| kintu apara pakSa ne vartamAnameM pravacanakI jo dhArA pala rahI hai usake AzayakI ora lakSya na dekara usake prati virodhakA jo vAtAvaraNa batalAyA hai vaha ucita nahIM hai| isase samAjakI jo hAni ho rahI hai vaha bacanAtIpta hai| hama kucha kAla pUrva ho gaye aise manuSyoMko jAnate haiM jinhoMne muniliMga taka dhAraNa kara apanA patana to kiyA ho, samAjameM mokSamArgake prati adhaddhA bhI utpanna kI, pUrva meM ho gaye aise tyAgiyoMko bhI jAnate haiN| vartamAmakAlakI hama bAta nahIM karanA cAhate, kyA itane mAtrase jaise vyavahAra kapanIkA niSedha nahIM kiyA jA sakatA usI prakAra yaha dekhakara ki kucha manuSyoMne nizcaya kathanIko sunakara yadvA tavA pravRttiko prArambha kara diyA hai yaha bAta saccI ho to, nizcaya kathanIkA niSedha karanA aura usake lie Andolana takakA mArga grahaNa karanA kahA~ taka ucita hai isakA apara pakSa svayaM vicAra kre| jahAM taka samAjake usa vargakA prazna hai jo nizcaya kathanIphe zAstrokA vizeSarUpase abhyAsa karate haiM, unake anurupa pravacanoMmeM sammilita hote haiM, usake sambandhameM hama yaha dRr3hatApUrvaka kaha sakate hai ki na to unameMse rahadhA AlU Adi kandamUla, begana aura zahada Adi abhakSya bhakSaNa karate haiM, jo pUrvameM karate rahe hai unhoMne unakA syAga kara diyA hai| pratidina devadarzana karanA yA devapUjA karanA tathA zAstrasvAdhyAyameM sammilita honA yaha unakA pradhAna kartavya ho gayA hai| rAtribhojama bhI unameM prAyaH nahIM dekhA jAtA / kintu isake viparIta jo sthiti samAjameM hai usakI ima apara pakSake samAna lAMchanake rUpameM gharSA nahIM karanA cAhate / hama Page #182 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 154 jayapura (khAniyA) tasvacarcA aura usakI samIkSA to yahI cAhate haiM ki jisase samAja meM pracalita vyavahAradharma prANavAn bana jAya aura raho sahI kurItiyA~ bhI nAmazeSa ho jAyeM aise mArgako aMgIkAra karanA ho zreyaskara hai| kyA hama AzA kareM ki apara pakSa virodhake rukhako chor3akara hamAre isa prayatna meM sahayogI banegA / hamArI orase svAgata hai / vItarAgatAkI dRSTise eka mAtra hI mArga hai jisa para sabako milakara calanekA saMkarUpa karanA cAhie / yadi apara pakSa mokSamArgaprakAzaka ke AdhAra se hI yaha svIkAra kara letA hU~ ki nizcaya dharmakI prApti meM vyavahAradharma nimitamAtra hai to samasyA hI hala ho jAtI hai| aisI avasthAmeM apara pakSako vyavahAra dharmakA vahI artha svIkAra karanA hogA jisakA nidezaka hai| apara pakSakA kahanA hai ki 'nayavAda pAtra ke anusAra hotA hai|' isakA Azaya itanA hI haiM ki pAtra sunakara apanI zaktike anusAra use aMgIkAra kara apane jIvanameM utAranekA prayatna karatA hai / upadezako AcArya amRtacandra ne 'vyavahAranayena' ityAdi paMkti savikalpa buddhivAle jIvoMko lakSyameM rakhakara hI likhI hai| yahA~ 'prAthamikA:' padakA artha savikalpa buddhivAle jIva hI hai| jaba koI jIva vikalpakI bhUmikA hotA hai to vaha apanA upayoga kyA zraddhAna karane yogya hU~ aura kyA zraddhAna karane yogya nahIM hai ityAdi tathyoMke nirNaya karane meM ho lagAtA hai| aura aisA nirNaya karake vaha apane puruSArthaM dvArA kramazaH fafekalpatAnt ora Dhalane lagatA hai / jo anAdi kAlase bhedabuddhise vAsita cittavAle haiM unheM aise nirNaya dvArA tIrthapara ArohaNa karanA sugama hotA hai yaha AcAryake kathanakA sAra hai| unake dvArA diye gaye udAharaNa bhI yahI siddha hotA hai / apara pakSane samayasArakI 12vIM gAthA uddhRta kI hai| usake dvArA jisa tattvakA pratipAdana huA hai| usake lie padmanandipaMcaviMzatikAntargata ekatvasaptati adhikArakA yaha zloka mArgadarzaka haipramANa -naya-nikSepA arvAcIne pade sthitAH / kevale ca punastasmistadekaM pratibhAsate // 16 // savikalpa avasthA meM pramANa, naya aura nikSepa saba hai| kevala nirvikalpa avasthAmeM to eka caitanya hI anubhava meM AtA hai // 16 // yahA~ acIna padakA artha vyavahArapada savikalpa avasthA hai aura 'kevale tasmin padase nirvikalpa vyavasthAkA grahaNa huA hai| yahI tathya samayasArakI 12vIM gAthAmeM prarUpita huA hai / vahA~ bhI "paramabhAvadarasIhiM" pada dvArA zuddha Atmatattvako anubhavanevAle jIvoMkA mahaNa kiyA gayA hai aura 'aparame dvidA bhAve' pada dvArA savikalpa avasthAkA grahaNa huA hai| isa tathya ko samajhanepara hI ukta gAthAkA Azaya spaSTa samajhameM AtA hai| AcArya amRtacandrane solaha vAnake sonekA udAharaNa dekara yaha spaSTa kiyA hai ki jisa prakAra yaha sonA atyanta nirmala hotA hai usI prakAra dravyAthika nayakA viSayabhUta AtmA samasta paradravya bhAvoMse bhinna honeke kAraNa atyanta nirmala hai| aisA AtmA ho zuddhakA viSaya hai| jo parama bhAvadarzI - zuddhAtma-bhAvadarzI jIva haiM ye aise hI AtmAko anubhavate haiM / kintu jo savikalpa avasthA meM sthita jIva haiM unakA azuddha sone ke samAna azuddha vyAramA jAnA huA prayojanavAn hai / isase nizcaya vyavahAra nayake kathanakA prayojana kyA hai yaha samajha meM A jAtA hai / yahI paraspara sApekSa ubhaya namakI dezanAkA tAtparya hai / saMsArI AtmA paramabhAvagrAhI ki nayakI apekSA atyanta zuddha hai aura paryAyArthika nayako apekSA atyanta azuddha hai| isa prakAra Page #183 -------------------------------------------------------------------------- ________________ zaMkA 4 aura usakA samAdhAna 155 eka hI AtmA eka kAlameM kathaMcita zuddha hai aura kacit azaddha hai| jinavANI bhI yahI hai aisA jAnakara aura paryAyArthika namake viSayako gauNa kara jo dravyASika nayake viSayabhUta AtmAko dRSTi meM avalambanakara tatsvarUpa pariNamatA hai sahI parama padakA adhikArI hotA hai / yaha 12vIM gAthA aura usakI donoM TIkAoMkA Azaya hai| isase vyavahAranayakA viSaya jAnane ke lie to prayojanavAn batalAyA para Adara karane yogya nahIM batalAyA, yaha tathya bhI samajhameM A jAtA hai, kyoMki kauna aisA mumukSu jIva hai ki jo jisa muNasthAnameM hai usI meM rahanA caahegaa| usakA prayatna to nirantara Age bar3hane kA hI hogA / aura Age bar3hanA usI guNasthAnake bhAvoMmeM rata rahanese bana nahIM sktaa| vaha jisa guNasthAnameM hai usa guNasthAnake anurUpa hI pravRtti karegA, isameM sandeha nahIM / kintu usa pravRttiko Age bar3hAne kA sAdhana na mAnakara antaraMgameM usa sAdhanako apanAnekI ceSTA karatA rahegA jo use vartamAna guNasthAnase uThAkara yathAyogya Ageke gaNasthAnoM meM pahacA degaa| aisA yadi koI mAdhana hai to vaha ekamAtra jAyaka bhAvakA avalambana le tatsvarUpa pariNamanA hI hai| isameM jitanI pragAr3hatA bhAtI jAyagI utanA hI vaha Age bar3hatA jAyagA / isake sivA mokSamArga meM Age bar3hanekA anya koI sAcana nhiiN| yahI kAraNa hai ki nizcaya dharmakI prAptimeM vyavahAra dharmako nimitta mAtra kahA hai| sAkSAt sAvana to jAyaka svabhAvakA avalambana kara tatsvarUpa pariNAmanA ho hai| ___ AcArya amRtacandra ne jo 'jai jiNamayaM' ityAdi gAthA uddhRta kI hai usakA bhI yahI Azaya haiM / vyavahAra napake anusAra guNasthAnabheda hai, mArgaNAsthAna bheda hai aura jobasamAsabheda haiM Adi / bhalA aisA kauna mumukSa jIna hai jo isakI sattA nahIM maanegaa| yadi inheM ne svIkAra kiyA jAya to utkRSTa / pravRtti hI nahIM bana sakato aura usake abhAva meM vyavahAra tIrthakI siddhi nahIM hotii| svAmikAtikeyAnuprekSAmeM uttama tIrthakA nirdeza karate hue likhA hai rayaNattayasaMjutto jIvo vi have uttama titthaM / saMsAra tarei jado rayaNatayadivvaNAvAe / 191 / / ranAyake saMyukta yahI jIva uttama tIrtha hai, kyoMki vaha ralatrayarUpI divya nAvase saMsArako pAra karatA hai / 191 / / aura isI prakAra aisA kauna mumukSu jIva hai jo zuddha nayake viSayabhUta nitya piyanasvabhAva zuddha Atmatattvako nahIM svIkAra karegA, kyoMki usake abhAvameM tattvakI vyavasthA hI nahIM bana sktii| phira to bheda vyavahAra yA upacarita vyavahArakI bAta karanA hI vyartha ho jAtA hai-'mUlo nAsti kutaH zAkhA / ' isa prakAra do naya haiM aura donoM ke viSaya haiM aisA pratyeka jJAnI jAnatA ho hai / jinamatakI pravRttikA yaha mUla hai| 3. prazna cArake pariziSTakA UhApoha isa pariziSTa ke prArambhameM maha to svIkAra kara liyA hai ki sacce davAdi viSayaka bhakti pramukha utkRSTa anurAga vyavahAra dharma hai| sAtha hI isameM bAhma kriyAko bhI vyavahAra dharmameM gabhita kiyA gayA hai| kintu usa bAhya kriyAse AtmAko prazasta rAgarUpa pariNati lI gaI hai yA pudgala dravyakI kriyA lI gayI hai isakA spaSTIkaraNa nahIM kiyA gayA hai| kriyA zabda pariNAmake ardhameM bhI AtA hai aura parispandake artha meM bhI AtA hai| yadi apara pakSako bAe kriyAse sacce vevAdiviSayaka prazasta rAga apekSita hai to samyagdaTike Page #184 -------------------------------------------------------------------------- ________________ da jayapura (khAniyA) tatvacarcA aura usakI samIkSA lI gayI hai to vaha vyavahAra dharma kahanA aise pariNAmako samyak vyavahAra dharma mAnanA upayukta ho hai / kintu yadi bAhya kriyAse pudgaladravyakI kriyAM paradravyakA pariNAma / samyagdRSTi ke usameM parabRddhi ho gaI, isalie use AtmAkA ucita nahIM hai| prazasta rAgapariNati meM vaha nimitta hai, isalie use vyavahAra dharma to upacarita dhAraNA bhI upacaritopacAra hai| tathya samajha meM A jAveM, isalie pada hai spaSTIkaraNa kiyA hai / apara pakSAne pariziSTake tIsare pairA AtmAke vizuddha-nirvikAra- vItarAga aura svatantra banane ke lakSyako nizcayadharma saMjJA dI hai| kintu aisA likhanA ThIka nahIM hai, kyoMki lakSyakA nAma nizcaya dharma na hokara vizuddha-nirvikAra vItarAgarUpa pariNatikA nAma nizcaya dharma hai / apara pakSakA kahanA hai ki "avirata samyagdRSTi bhASaka aura muniyoMke bAhyAcArarUpa vyavahAra dharmako dravyaliMga aura inake antaraMga Atmavizuddhimaya nizcaya dharmako bhAvaliMga bhI kahate haiM / " samAdhAna yaha hai ki apara pakSane jo likhA hai usapara vizeSa UhApoha na karake mAtra usakA dhyAna bhAvaprAbhUta ke isa vacanakI ora AkarSita kara denA cAhate haiM bhAveNa hoi liMgINa huliMgI hoi davvamitteNa / tamhA kuNijja bhAvaM kiM korai dabbaliMgeNa // 48 // bhAvase hI muni ligI hotA hai, dravya mAtra se liMgI nahIM hotaa| isalie bhAva liMgako dhAraNa karanA cAhie, kyoMki dravyaliMgase kyA kArya sagha sakatA hai / / 48 / / isa gAthAmeM dravyaliMgI pada bhAvazUnya munike lie ho AyA hai / gAthA 50 meM isake lie dravya zramaNa padakA bhI prayoga kiyA gayA hai| gAthA 72 meM so aise muniko hI dravyanirgrantha likhA hai jo rAgasaMyukta hai aura jinabhAvanAse rahita hai| dekhie je rAgasaMga juttA jiNamAvaNa rahiyadavvaNiggaMthA | Na larhati te samAhiM bohi jiNasAsaNe vimalA // 72 // jo dravyanirgrantha rAgasaMga yukta hokara jinabhAvanAse rahita ve jinazAsana meM samAdhi aura bodhiko nahIM prApta hote / / 72 / / apara pakSakA kahanA hai ki 'nizcayadharmakA pratipAdaka karaNAnuyoga hai kintu yaha bAta nahIM hai, kyoMki nizcayadharma kA kathana mukhyatayA dravyAnuyogakA viSaya hai / ratnakaraNDa zrAvakAcArameM dravyAnuyoga ke svarUpakA nirdeza karate hue likhA hai- jIvAjIvasutattve puNyApuNye ca bandha-mokSau ca / dravyAnuyogadIpaH zrutavidyA lokamatanute // 46 // pAnuyogarUpI dIpaka jIva, ajIva, puNya, pApa bandha aura mokSatattvarUpase zrutavidyArUpI Alokako vistAratA hai || 46 // nizcayadharmakA saMvara, nirjarA aura mokSatattvameM hI antarbhAva hotA hai| ataH nizcayadharmakA kathana sourcyoga kiyA gayA hai aisA nirNaya karanA hI ucita hai / Page #185 -------------------------------------------------------------------------- ________________ zaMkA 4 aura usakA samAdhAna 157 apara pakSakA kahamA hai ki 'cauthe, pAMcaveM aura chaThaM guNasthAnavAle jIvoM kA lakSya mukhyatayA bAhya puruSArtha para rahanA Avazyaka hai| kintu sA vidhAna karate hue apara pakSane yahA~ bAhya puruSArtharo arthapuruSArtha aura kAmapuruSArtha liyA hai yA dharmapahaSA liyA hai. yaha ukta kathanase zAta na ho skaa| jo kucha bhI ho, pakSakA yaha kaMcana hai Agamaviruju ho, kyoMki aviratasamyagdaSTi aura zrAvaka jo bhI bAhya kriyA karatA hai vaha heyabuddhise hI karatA hai, anyathA vaha aviratasabhyagdRSTi aura zrAdaka kahalAnekA pAtra nahIM / samayasAra nirjarAdhikArameM aise jIvoMkI bAhya pariNatiko tIna dRSTAntI dvArA spaSTa kiyA gayA hai-pahalA udAharaNa viSa khAnevAle vadya kA diyA hai, dUsarA udAharaNa aratibhAvase madyapInevAlekA diyA hai aura tIsarA udAharaNa para gharameM prakaraNaceSTA karanevAle kA diyA hai| sAgAradharmAbhUtameM kotavAlake dvArA pakar3e gaye corake sabhAma samyagdRSTiko batalAyA hai / isase spaSTa hai ki ukta jIvoMke vyavahAra dharmako karate hue bhI antaraMgameM mukhyatA nizcayadharmakI hI rahatI hai 1 sAgAradha matake maMgalAcaraNakA 'tamarAgiNAm' pada vizeSarUpase dhyAna dene yogya hai| nIcI padavI meM rahanA yaha na to rAmyagdRSTiko hI iSTa hotA hai aura na zrAvakako hI / aba rahI munikI bAta, so usake to saMjvalana kaSAyajanya alpa pramAdake kAlameM hI antarmuhUrta kAlake lie bAhya pravRtti dekhI jAtI hai| unakI jo sAmAyika Adi SakriyAe~ hotI hai ye niyamase sAmAyika pUrvaka hI hotI hai / isIse unheM nizcama SaT kriyA saMjJA mUlAcArameM dI gaI hai| mUlAcAra prathama bhAga gA0 3 ko TokA meM likhA hai AvazyakakartavyAni AvazyakAni nizcayakriyAH sarvakarmanirmUlanasamarthaniyamAH / isase spaSTa hai ki bAhya kriyA karate hue bhI munika jIvanameM nizcayadharma gauNa ho hI nahIM sktaa| apara pakSane yahA~ para apane vicAroMkI puSTimeM samayasAra gAthA 12 kA upayoga kiyA hai / kintu usa gAthAphA Azama hI dUsarA hai| isakA spaSTa khulAsA ghohe ho pahale hama kara Aye haiM / apara pakSane isakA jo Azaya liyA hai vaha ThIka nahIM yaha ukta vivecanase spaSTa ho jAtA hai| ___ apara pakSakA yaha likhanA bhI Agama viruddha hai ki vyavahAradharmakA sadbhAva nizcayadharmake abhAvameM bhI pAyA jAtA hai, kyoMki jaise samyagdarzanake pUrva jitanA bhI jJAna hotA hai vaha mithyAjJAna mAnA gayA hai iso prakAra nizca yadharmake pUrva jitanI bhI kriyA hotI hai vaha yathArtha nahIM mAnI gaI hai| nizcayadharmake sAtha honebAlI puNyapariNatirUpa bAhya kriyAko hI AgamameM vyavahAra dharma kahA hai, anyathA aTThAIsa mUlaguNa rUpa dravyaliMgako AgamameM nindA nahIM kI gaI hotii| isase spaSTa hai ki nizca yadharmake pUrva vyavahAradharma hotA hI nahIM / jo hotA hai vaha usa padakA vyavahAradharma nahIM / antaraMgameM anantAnubandhI AdikA udaya banA rahe aura koI jIva mandakaSAya vaza bAhya kriyA karane lage, phira bhI vaha nizca yadharmake kAlameM honevAle avirata samyagdRSTi Adi padakA vyavahAradharma kahalAye yaha vicitra bAla haiM / nimitta-naimittika yoga eka kAlameM hotA hai| pahale nimitta yA aura bAdameM naimittika huA aisA kAryakAraNabhAva nahIM hai / hA~ apara pakSa apane vidhAna dvArA yaha svIkAra karanA cAhatA hai ki nizcayavarmakI prAptike pUrva jo kriyA hotI thI vaha nizcayadharmako prAptike kAlameM vyavahAradharma saMjJAko prApta ho jAtI hai, to bAta dUsarI hai| kintu apara pakSa usase jo yaha artha phalita karanA cAhatA hai ki pahalekI kriyAke kAraNa nizcayadharmakI prApti hotI hai vaha galata kauna kArya kisa kramase hotA hai isakA kathana karanA anya bAta hai aura nimitta-naimittikapaneke AdhArapara kArya-kAraNakA vicAra karamA anya bAta hai| Page #186 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 158 jayapura (khAniyA) tatvacarcA aura usakI samIkSA apara pakSa ne samayasArakI 'appaDikamaNaM duvihaM' gAthA ubUta kara tIna gAthAoMko TIkA dI hai| aura usa parase yaha siddha kiyA hai ki para dravya nirmita kAraNa hai aura AzmAke rAgAdi vikAra para dravyake nimittase hote haiN|' para apara pakSa isa tathya ko bhUla jAtA hai ki para dravyameM rAgAdikI nimittatAkA vyavahAra kaba hotA hai, unake prati prIti- aprIti karane para yA sadA kAla hI / yadi ve sadA kAla nimitta haiM to isa jIvake rAgAdikA parihAra honA sadA kAla asambhava hai| yadi isa doSase bacane ke lie apara pakSakA yaha kahatA ho ki jaba yaha jIva unake prIti - aprItirUpa pariNAma karatA hai tabhI ve rApAdikI utpattimeM nimitta hai, anyathA nhiiN| to isase siddha huA ki yaha rAgAviSTa jIva Apa kartA hokara rAgAdiko utpanna karatA hai, para jinako lakSya kara yaha rAgAdiko utpanna karatA hai unake sAtha rAgAdi pariNAmoMkA nimittanaimittikapanA bana jAne se unakA pratikramaNa aura pratyAkhyAna karAyA jAtA hai / jaise AtmA svabhAvase rAgAdikA kartA mahIM hai, vaise ho paradravya mI svabhAvase rAgAdikake utpAdaka nahIM hai| unameM utpAdakatAkA vyavahAra tabhI banatA hai jaba ki unake lakSya se AtmA rAgI, dveSI ho pariNamatA hai| AtmAmeM pAyI jAnevAlI kovAdirUpatAke sambandha meM bhI isI nyAyase vicAra kara lenA caahie| isakA vizeSa UhApoha 5veM praznake tIsare uttara meM karanevAle haiM hii| paNDitapravara daulatarAmajIne chahaDhAlAkI tIsarI DhAlameM vyavahAradharma meM jo nizcayadharmakI hetutAkA ullekha kiyA hai vaha vyavahArahetutA kI dRSTise hI kiyA hai| vyavahAra dharma jaba ki svayaM upacarita dharma hai to vaha nizcayadharmakA upavarita hetu hI ho sakatA hai / isase siddha hotA hai ki vyavahAradharma nizcayadharmakA paramArthase sAdhaka nahIM hai / use nizcayadharmakA sAdhaka upacAra nayakA Azraya karake hI kahA gayA hai / Page #187 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jayapura (khAniyA) tattvacarcAkI samIkSA Page #188 -------------------------------------------------------------------------- ________________ OM zrItattvadazibhyo nmH| maMgalAcaraNa devazAstragRhan natvA jana siddhAntabIpikA / sAmiyAtasvadharSAyAH samIkSA likhyate mayA // 1-praznosarakI sAmAnya samIkSA praznottara 1 ke Avazyaka aMzoMke uddharaNa pUrvapakSa 1-dravyakarmake udayase saMsArI AtmAkA vikArabhAva aura catagatibhramaNa hotA hai yA nahIM ? taca. pR0 1 / uttarapakSa 1-davyakarmake udaya aura saMsArI AtmAke vikArabhAva tathA caturgatibhramaNameM vyavahArase nimitta naimittika sambandha hai, kartR-kama-sambandha nahIM hai / tara ca0 pR0 1 / pUrvapakSa 2-isa praznakA uttara jo Apane yaha diyA hai ki vyavahArase nimitta naimittika sambandha hai, karta-karma sambandha nahIM hai, so yaha uttara hamAre praznakA nahIM hai, kyoMki hamane dravyakarma aura AtmAkA nimittanaimittika tathA kartR-karma sambandha nahIM pUchA hai |-t. ca0 pu0 4 / uttarapakSa 2---yaha ThIka hai ki praznakA usara dete hue samayasArako 80 se 82 takako jina tIna gAthAoMkA uddharaNa dekara nimitta-naimittikabhAva dikhalAyA gayA hai vahA~ kartR-karma sambandhakA nirdeza mAtra isalie kiyA gayA hai tAki koI aise bhramameM na par3a jAya ki yadi AgamameM nimitta meM kartRpanekA vyavahArase vyapadeza kiyA gayA hai to vaha yathArthameM kartA banakara kAryako karatA hogaa| vastutaH jainAgama kartA to upAdAnako hI svIkAra kiyA gayA hai aura yahI kAraNa hai ki jinAgamameM kattAkA lakSaNa "jo pariNamama karatA hai vaha kartA hotA hai" yaha kiyA gayA hai |-t0 ca0 pR. 8 / pUrvapakSa 3-isa praznakA Azaya yaha thA ki jIvameM jo krodha Adi vikArI bhAva utpanna hote hue pratyakSa dekhe jAte haiM kyA ve dravyakarmodayake binA hote haiM yA dravyakarmodayake anurUpa hote haiN| saMsArI jIvakA jo janma-maraNarUpa caturgatibhramaNa pratyakSa dikhAI de rahA hai kyA vaha bhI karmodaya ke adhIna ho rahA hai yA yaha jIva svataMtra apanI yogyatAnusAra caturgatibhramaNa kara rahA hai| ___ Apake dvArA isa praznakA uttara na to prathama vaktavyameM diyA gayA hai aura na isa dUsare vaktavyameM diyA gayA hai yadyapi Apake prathama baktavyake Upara pratizaMkA upasthita karate hue isa ora ApakA dhyAna dilAyA gayA thA / Apane apane donoM vaktavyoMmeM nimitta-karta-karma sambandhako aprAsaMgika cI prArambha karake mUla prazna uttarako TAlanekA prayala kiyA hai| yaha to sarvasammata hai ki jIva anAdikAlase vikArI ho rahA hai| vikArakA kAraNa karmabandha hai, kyoMki do padArthoMke paraspara bandha binA lophameM vikAra nahIM hotaa| kahA bhI hai-"yakRto loke vikAro bhavet"-padmanandi-paMcavizatikA 23-7 / Page #189 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 2 jayapura (khAniyA) tatvacarcA aura usakI samIkSA yadi krotra Adi vikArI bhAvako karmodaya binA mAna liyA jAye to upayogake samAna ve bhI jIvake svabhAva-bhAva ho jAyeMge aura aisA mAnane para ina vikArIbhAvakA nAza na honese mokSake abhAvakA prasaMga A jAvegA 1ta0 ca0 pR0 10 / uttarapakSa 3- isa praznakA samAdhAna karate hue prathama uttara meM hI hama yaha batalA Aye haiM ki saMsArI AtmAke vikArabhara aura caturgatiparibhramaNa meM dravyakarmakA udaya nimittamAtra hai| vikArabhAva aura caturgatiparibhramaNakA mukhyakarttA to svayaM AtmA hI hai| isa tathpakI puSTi meM hamane samayasAra paMcAstikAyaTIkA, pravacanasAra aura usakI TIkA aneka pramANa diye haiN| kintu apara pakSa isa uttarako apane praznakA samAdhAna mAnane ke liye taiyAra nahIM pratIta hotA / eka ora to vaha dravyakarmake udayako nimitta rUpase svIkAra karatA hai aura dUsarI ora pakarmodaya aura saMsArI AtmA ke vikArabhAva tathA caturgatiparibhramaNameM vyavahAranamase batalAye gaye nimittanaimittika sambandhako apane mUlaprakanakA uttara nahIM mAnatA, isakA hameM Azcarya hai / hamAre prathama uttarako lakSyakara apara pakSakI morase upasthita kI gaI pratizaMkA 2 ke uttara meM bhI hamArI orase apane prathama uttarameM nihita abhiprAyakI hI puSTi kI gaI hai / tatkAla hamAre sAmane dvitIya uttarake AdhAra se likhI gaI pratizaMkA 3 vicArake lie upasthita hai / isa dvArA sarvaprathama yaha zikAyata kI gaI hai ki hamArI orase apara pakSake mUlapraznakA uttara na to prathama vaktavya meM hI diyA gayA hai aura na ho isa dUsare vaktavyameM diyA gayA hai / "saMsArI jIvake vikArabhAva aura caturgatiparibhramaNa meM karmodaya vyavahAranayase nimitta mAtra hai, mukhyakartA nahIM" isa uttarako apara pA saMgika mAnatA hai / aba dekhanA yaha hai ki vastusvarUpako spaSTa karane kI dRSTise jo uttara hamArI orase diyA gayA hai aprAsaMgika hai yA apara pakSakA yaha kathana aprAsaMgika hI nahIM, siddhAntaviruddha hai, jisameM usakI orase vikArakA kAraNa bAhya sAmagrI hai, ise yathArtha kathana mAnA gayA hai / apara pakSane padmanandivazitikA 23 7 kA "dvayakRto loke vikAro bhavet" isa vacanako uddhRtakara jo vikArako do kA kArya batalAyA hai so yahA~ dekhanA yaha hai ki jo vikArarUpa kArya hotA hai vaha kisI eka dravyakI vibhAvapariNati hai yA do dravyoMkI milakara eka vibhAvapariNati hai ? vaha do dravyoMko milakara eka vibhAvapariNati hai yaha to kahA nahIM jA sakatA, kyoMki do anya milakara eka kAryako trikAlameM nahIM kara sakate / isI bAtako samayasAra AtmakhyAtiTIkAmeM spaSTa karate hue batalAyA hai / nobhI pariNamataH khalu pariNAmo nobhayoH prajAyeta / ubhayorna pariNatiH syAdyadanekamanekameva sadA // 53 // - 10 ca0 pR0 32 ina uddharaNoMko yahA~ prastuta karanekA prayojana ina uddharaNoMko yahA~ prastuta karanekA prayojana yaha hai ki tatvajijJAsuoMko yaha samajha A jAe ki pUrva pakSane apane praznameM jo pUchA hai usakA samAdhAna uttarapakSa ke uttarase nahIM hotaa| Age isI bAtako spaSTa kiyA jA rahA hai pUrva pakSake uddharaNoMse yaha spaSTa hotA hai ki vaha uttarapakSase yaha pUcha rahA hai ki dravyakarmakA udaya saMsArI bhAramA vikArabhAva tathA caturgatibhramaName nimitta hotA hai yA nhiiN| svayaM uttarapakSane bhI apane Page #190 -------------------------------------------------------------------------- ________________ zaMkA-samAdhAna 1 kI samIkSA 3 tRtIya daura ke anuccheda meM isa bAtako svIkAra kiyA hai| isaliye uttarapakSako apanA uttara yA to aisA denA cAhie thA ki dravyakarmakA udaya saMsAro AtmAke vikArabhAva aura caturgatibhramaNa meM nirmita hotA hai / athavA aisA denA cAhie thA ki vaha usameM nimitta nahIM hotA hai- saMsArI AtmAkA vikArabhAva aura caturgatibhramaNa dravyakarmake udayake nibhipta hue binA apane Apa ho hotA rahatA hai| uttarapakSane praznakA uttara yaha diyA hai ki " dravyakarmake udaya aura saMsArI AtmAke vikArabhAva tathA caturgatibhramaNa meM vyavahArase nimittanaimittika sambandha hai, kartRkarma sambandha nahIM hai / " 0 0 pR0 1 / isa uttarameM "vyavahArase nimittanaimittika sambandha hai" isa kathanakA Azaya yaha hotA hai ki dravyakarmake udaya aura saMsArI AtmA ke vikArabhAva tathA caturgatibhramaNa meM svIkRta nimittanaimittika sambandha orehArakA viSaya hai| svayaM uttarapakSane bhI apane tRtIya daurake anuccheda 1 meM yaha svIkAra kiyA hai| parantu pUrvapakSa ne apane prazna meM yaha nahIM pUchA hai ki dravyakarmake udaya aura saMsArI AtmA bikArabhAva tathA caturgatibhramaNa meM svIkRta nimit-naimittika sambandha vyavahAranayakA viSaya hai yA nizcayanayakA athavA yaha nahIM pUchA hai ki ukta nimittanaimittika sambandha vyavahArase hai yA nizcayase / pUrvapakSakA prazna to yaha hai ki karmake udayasaMsArI AtmAkA vikArabhAva aura caturgatibhramaNa hotA hai yA nahIM (ta0 ca0 pR0 1) / isakA Azaya yaha hotA hai ki dravyakarmakA udaya saMsArI AtmAke vikArabhAva aura caturgatibhramaNameM nimitta hotA hai yA nhiiN| athavA yaha Azaya hotA hai ki dravyakarmake udaya aura saMsArI AtmAke vikAra bhAva tathA caturgatibhramaNa meM nimittanaimittika sambandha vidyamAna hai yA nahIM / praznakA spaSTa Azaya yaha hotA hU~ ki karmakA udaya saMsArI AtmA ke vikArabhAva aura caturgatibhramaName nimitta rUpase kAryakArI hotA hai mA vaha vahAM para usa rUpa meM sarvathA akicitkara ho banA rahatA hai aura saMsArI AtmA dravyakarmodayake nimitta hue binA apane Apa hI vikArabhAva tathA caturgatibhramaNarUpa pariNamana karatA rahatA 1 yataH uttarapakSa dvArA diye gaye ukta uttarase ukta praznakA uparyukta prakAra samAdhAna nahIM hotA, ataH nirNIta hotA hai ki uttarapakSa dvArA diyA gayA uttara pUrvapakSa ke praznakA uttara nahIM hai / uttara prazna ke bAhara bhI hai uttarapakSane apane uttara meM yaha atirikta bAta bhI jor3a dI hai ki drazyakarmake udaya aura saMsArI AtmAke vikArabhAva tathA caturgatibhramaNa meM kartRkarmasambandha nahIM hai, jisakA praznake sAtha kucha bhI sambandha nahIM hai, kyoMki pUrvapakSa ne apane prazna meM unake madhya kartRkarsa sambandha hone yA na honekI carcA hI nahIM kI hai| isa taraha isase bhI nirNIta hotA hai ki uttarapakSa dvArA diyA gayA uttara pUrvapakSa ke praznakA uttara nahIM hai / uttara aprAsaMgika hai| yataH uparyukta vivecana ke anusAra uttarapakSa dvArA diyA gayA uttara pUrvapakSake praznakA uttara nahIM hai ataH spaSTa ho jAtA hai ki ukta uttara aprasAMgika hai / 1. eka ora to vaha dravyakarmake udayako nimittarUpase svIkAra karatA hai / 0 0 pR0 32. 1 2. aura dUsarI ora zravyakarmodaya aura saMsArI AtmAke vikArabhAva tathA caturgatibhramaNa meM vyavahAranayase batalAyeM gaye nimittanaimittika sambandhako apane mUla praznakA uttara nahIM mAnatA, isakA hameM Acarya hai / 0 ca0 pR0 32 / Page #191 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 4 jayapura (khAniyA) tatvacarcA aura usakI samIkSA uttara anAvazyaka hai| eka bAta yaha bhI hai ki donoM hI pakSa ukta naimittika sambandhako vyavahAratayakA viSaya mAnate haiM / usameM donoM pakSoMke madhya koI vivAda hI nahIM hai| isa bAtako uttara pakSa bhI jAnatA hai / ataH use apane uttarameM usakA nirdeza karanA anAvazyaka hai / yadyapi isa viSaya meM donoM pakSoMke madhya yaha vivAda hai ki jahAM uttarapakSa vyavahAranayake vipayako sarvathA abhUtArtha mAnatA hU~ yahAM pUrvapakSa use kathaMcit abhUtArtha aura kathaMcit bhUtArtha mAnatA hai, parantu vaha prakRta prazna viSayase bhinna honeke kAraNa usapara svatantra rUpase hI vicAra karanA saMgata hogA / ataeva isa para yathAvazyaka Age vicAra kiyA jAyagA / dUsarI bAta yaha hai ki dravyakarmake udaya aura saMsArI AtmAke vikArabhAva tathA caturgatibhramaNa meM donoM pakSa karma sambandhako nahIM mAnate haiM aura mAnate bhI haiM to upacArase mAnate haiN| isa bAta ko bhI uttarapakSa jAnatA hU~ / ataH usake dvArA usara meM isakA nirdeza kiyA jAnA bhI anAvazyaka hai / yadyapi isa viSaya meM bhI donoM pakSoMke madhya yaha vivAda hai ki jahAM uttarapakSa usa upacArako sarvathA abhUtArtha mAnatA hai vahAM pUrvapakSa use kathaMcit abhUtArtha aura kathaMcit bhUtArthaM mAnatA hai| isapara bhI yathAaure Age vicAra kiyA jAyagA / yataH prasaMgavaza prakRta viSayako lekara donoM pakSoMke madhya vidyamAna mataikya aura matabhedakA spaSTIkaraNa kiyA jAnA tattvajijJAsuoM ko suvidhAke lie Avazyaka hai ataH yahAM unake mataikya aura matabhedakA spaSTI - karaNa kiyA jAtA hai / mataikyake viSaya 1. donoM hI pakSa saMsArI AtmA ke vikArabhAva aura paturgatibhramaNa meM dravyakarmake udayako nimittakAraNa aura saMsArI AtmAko upAdAnakAraNa mAnate haiM / 2. donoM hI pakSa mAnate haiM ki ukta vikArabhAva aura caturgatibhramaNa upAdAnakAraNabhUta saMsArI AmAkA hI hotA hai / nimittikAraNabhUta udayaparyAya viziSTa prakarmakA nahIM hotA / 3. donoM hI pakSoMkI mAnyatAmeM ukta kAryakA upAdAnakAraNabhUta saMsArI AtmA yathArtha kAraNa aura mukhya kartA hai ca nimittakAraNabhUta udayamamaya viziSTa dravyakarma ayathArtha kAraNa aura upacArita kartA hai | 4. donoM hI pakSakA kahanA hai ki ukta kAryake prati upAdAnakAraNabhUta saMsArI AtmAmeM svIkRta upAdAnakAraNatA, yathArthakAraNatA aura mukhyakartRtva nizcayanayake viSaya haiM aura nimitta kAraNabhUta udayaparyAya viziSTa dravyakarma meM svIkRta nimittakAraNatA, ayathArthakAraNatA aura upacaritakartRsva vyavahAranaya ke viSaya haiM / matabhedake viSaya 1. yadyapi donoM hI pakSa prakRta kAryake prati upAdAnakAraNarUpase svIkRta saMsArI AtmAko usa kAryarUpa pariNata honeke AdhArapara kAryakArI mAnate haiM, parantu jahA~ uttarapakSa usI kAryake prati nimitta kAraNarUpase svIkRta udayaparyAgaviziSTa dravyakarmako usa kAryarUpa pariNata na hone aura upAdAnakAraNabhUta saMsArI AtmAkI usa kAryarUpa pariNati meM sahAyaka bhI na honeke AdhArapara sarvathA akiMcitkAra mAnatA hai| Page #192 -------------------------------------------------------------------------- ________________ zaMkA-samAdhAna 1 kI samIkSA yahAM pUrvapakSa use vahAMpara usa kAryarUpa pariNata na hone ke AdhAra para akiMcitkara aura upAdAnakAraSabhUta saMsArI AtmAko usa kAryarUpa pariNatimeM sahAyaka honeke AdhArapara kAryakArI mAnatA hai / 2, yadyapi donoM hI pakSa prakRpta kAryake prati upAdAnakAraNarUpase svIkRta saMsArI AtmAko usa kAryarUpa pariNata honeke AdhArapara mathArthakAraNa aura mukhya kattA mAnate haiM, parantu jahAM uttarapakSa usI kAryake prati nimittakAraNarUpase svIkRta udayaparyAyaviziSTa dravyakarmako usa kAryarUpa pariNata na hone aura upAdAnakAraNabhUta saMsArI AtmAkI usa kAryarUpa pariNatimeM sahAyaka bhI na honeke AdhArapara ayathArthakAraNa aura upacaritakartA mAnatA hai vahAM pUrvapakSa use vahAMpara usa kAryarUpa pariNata na honeke sA upA kAraNabhUta saMsArI AtmAkI usa kAryarUpa pariNatimeM sahAyaka honeke AdhArapara ayathArtha kAraNa aura upacaritakartA mAnatA hai| 3. yadyapi donoM hI pakSa prakRta kAryake prati upAdAna kAraNa, yathArthakAraNa aura mulyakA rUpase svIkRta saMsArI AtmAko usa kAryarUpa pariNata honeke AdhAra para bhUtArtha mAnate hai, parantu jahA~ uttara pakSa usI kAryake prati nimittakAraNa, ayathArthakAraNa aura upacarita kA rUpase svIkRta udayaparyAya viziSTa dravyakarmako usa kAryarUpa pariNata na hone aura saMsArI AtmAkI usa kAryarUpa pariNatima sahAyaka bhI na hone ke AdhAra para sarvathA abhUtArtha mAnatA hai vahAM pUrvapakSa use vahAM para usa kAryarUpa pariNata na hone ke AdhAra para abhUtArtha aura saMsArI AtmAko usa kAryarUpa pariNatimeM sahAyaka honeke AdhArapara bhUtArtha mAnatA hai| 4. yadyapi donoM hI pakSa prakRta kArya prati upAdAnakAraNa, yathArthakAraNa aura mukhya kA rUpase svIkRta saMsArI AramAko usa kArya rUpa pariNata honeke AdhArapara bhatArtha mAnakara nizcayanayakA viSaya mAnate hai, parantu jahA~ uttarapakSa usI kAryake prati nimittakAraNa, yathArthakAraNa aura upacarita kartA rUpa se svIkRta udayaparyAya viziSTa vyakarmako usa kArya rUpa pariNata na hone aura sArI AtmAkI usa kArya spa pariNatimeM sahAyaka bhI na hone ke AdhAra para sarvathA abhUtArtha mAnakara vyavahAranayakA viSaya mAnatA hai vahA~ pUrvapakSa use vahA~ para usa kArya rUpa pariNata na honeke AdhAra para abhUtArya aura saMsArI AtmAko usa kArya rUpa pariNatimeM sahAyaka honeke AdhAra para bhUtArtha mAnakara vyavahAranayakA viSaya mAnatA hai / ___uparyukta vivecanakA niSkarSa yaha hai ki saMsArI AtmAke vikArabhAva aura caturgattibhramaNarUpa kArya ke prati donoM pakSoMke madhma na to saMsArI AramAko upAdAna kAraNa, yathArthakAraNa aura mukhya kA mAnanephe niSayameM vivAda hai aura na usakI kAryakAritA, bhatArthatA aura niScayanaya viSayatAke viSaya meM vivAda hai| isI taraha usI kArya prati donoM pakSoMke madhya na to udayaparyAya viziSTa vyakarmako nimitta kAraNa, ayathArtha kAraNa aura upacaritakA mAnaneke viSayameM vivAda hai aura na usako vyavahAranayaviSayatAke viSayameM vivAva hai| donoM pakSoMke madhya viSAva kevala ukta kAryake prati udayaparyAya viziSTa vyakarmako uttarapakSako mAnya sarvathA akiciskaratA aura sarvathA abhUtArthatA tathA pUrva pakSako mAnya kathaMcit akicitkaratA va kathaMcita kAryakAritA tathA kathaMcit abhUtArthatA va kathaMcit bhUtArthatAke viSayameM hai| uparyukta vivecanake AdhAra para do vicAraNIya bAteM uparyukta vivecana ke AdhAra para do bAteM vicAraNIya ho jAtI haiN| eka to yaha ki saMsArI AtmAke vikArabhAva aura caturgatibhramaNameM donoM pakSoM dvArA nimittakAraNarUpase svIkRta udaeparyAyaviziSTa bramyakarma Page #193 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jayapura (khAniyA) tattvacarcA aura usakI samIkSA ko pUrvapakSako mAnyatAke anusAra usa kAryarUpa pariNata na honeke AdhAra para akiMcikara aura upAdAna' kAraNabhUta saMsArI AramAkI usa kAryarUpa pariNatimeM sahAyaka honeke AdhAra para kAryakArI mAnA jAe yA uttarapakSakI mAnyatAke anusAra use yahAM para usa kArya rUpa pariNata na hone aura upAdAnakAraNabhUta saMsArI AtmAkI kAryarUpa pariNatima mahAyaka bhI na honeke AdhAra para sarvathA akicitkara mAnA jAya / aura dUsarI yaha ki usa udayaparyAvaviziSTa dravyakarmako pUrva pakSako mAnyatAke anusAra uparyukta prakArase kathaMcit akiciskara va kathaMcit kAryakArI mAnakara usa rUpameM kacit abhRtArtha aura athaMcit bhUtArtha mAnA jAya, ya isa taraha use abhUtArtha aura bhUtArtharUpameM vyavahAranayakA viSaya mAnA jAe yA uttarapazakI mAnyatAke anusAra use vahA~ para upayukta prakAra sarvathA kiMcitkara mAnakara usa rUpameM sarvathA abhUtArtha mAnA jAe va isa taraha use sarvathA abhUtArtha rUpameM vyavahAranayavA viSaya mAnA jaae| uparyukta donoM bAtAmase prathama kAtaka sambandhameM vicAra karaneke uddezyase hI khAniyA tattvaca ke avasarapara donoM pakSoMkI sahamatipUrvaka uparyukta prathama prazna upasthita kiyA gayA thaa| itanA hI nahIM, khAniyA tattvacaSAMke sabhI 17 prazna ubhayapakSakI sahamati pUrvaka hI carcA ke liye prastuta kiye gaye the| yahA~ prasaMgavaNa maiM itanA saMketa kara denA ucita samajhatA hU~ ki tattvacarcAko bhamikA taiyAra karane ke avasarapara paM0 phUlacandrajIne mere samakSa eka prastAva isa ANayakA rakhA thA ki carcA ke lie jitane prazna upasthita kiye jAyeMge ve saba ubhaya pakSako sahamatise hI upasthita kiye jAyeMge aura upasthita sabhI praznoMpara donoM pakSa prathamataH apane apane vicAra Agamake samarthana pUrvaka eka dUsare pakSake samakSa prastuta kareMge tathA donoM hI pakSa eka dUsare pakSake samakSa rakhe gaye una vicAroMpara Agamake AdhArapara hI apanI AlocanAe~ eka dUsare pakSake samakSa prastuta kareMge aura ansameM donoM hI pakSa una AlocanAoMkA uttara bhI Agamase pramANita karate hue eka dUsare pakSa samakSa prastuta kareMge / ___ yadyapi paM0 phUlacandrajIke isa prastAvako maiMne saharSa tatkAla svIkAra kara liyA thA, parantu carcAke avamarapara paM0 phalacandrajI sonagar3ha ke pratinidhi nemicandrajI pATanIke durAgraha ke sAmane jhukakara apane ukta prastAvako racanAtmaka rUpa dene ke lie taiyAra nahIM hae / isakA pariNAma yaha huA ki jo sabhI prazna ubhaya pakSa sammata hokara donoM pakSoMko samAna rUpase vicAraNIya the, ve pUrvapakSake prazna banakara raha gaye aura uttarapakSa unakA samAdhAnakartA bana gayA / yataH praznoMko prastuta karanemeM pUrvapakSane pramukha bhUmikAkA nirvAha kiyA thA, ataH use eka to paM. phUlacandrajIke ukta parivartita rukhako dekhakara usako dRSTise ojhala kara denA par3A aura dUsarI bAta yaha bhI thI ki usake sAmane tattvanirNayakA uddezya pramukha mA va usako aNu mAtra bhI yaha kalpanA nahIM thI ki uttarapakSa pUrvapakSakI isa sahanazIlatAkA durupayoga karegA | parantu tattvacarcA adhyayanase yaha spaSTa hotA hai ki uttara pakSane pUrvapakSako sahanazIlatAkA tattvavarSA meM aghikase adhika durupayoga kiyA hai| maha bAta tattvaca kI isa samIkSAse bhI jJAta ho jaaygii| samIkSA likhane hetu yataH ubhaya pakSa sahamata ve sabhI prazna uparyukta prakAra pUrvapakSa ke prazna bana gaye aura uttarapakSa unakA samAdhAnakartA / ataH isa samIkSAkA likhanA tasvanirNaya karanekI dRSTise Avazyaka ho gayA hai| eka bAta Page #194 -------------------------------------------------------------------------- ________________ zaMkA-samAdhAna 1 kI samIkSA aura hai ki paM0 phUlacandra nIke prastAvake anusAra donoM pakSa pratyeka praznapara yadi apane-apane vicAra prastuta karate to donoM pakSoMko antima sAmagrI eka dUsare pakSako samAlocanAse achUtI rahatI / aura isa taraha donoM pakSoMko antima sAmagrIpara matabheda rahanepara tatva nirNaya karanekA adhikAra tattvajijJAsuoM ko prApta hotA / parantu jisa rUpa meM tattvacarcA sAmane hai usameM antima uttara uttarapakSakA honese tattvajijJAsuoM ko tattvanirNaya kara lenA saMbhava nahIM raha gayA hai / isa dRSTise bhI isa samIkSA kI upayogitA bar3ha gaI hai / uttarapakSa dvArA apane uttara meM viparIta paristhitiyoMkA nirmANa pUrvameM batalAyA jA cukA hai ki prakRta pradanako prastuta karanemeM pUrvapakSakA Azaya isa bAtako nirNIta karanekA thA ki dravyakarmakA udaya saMsArI AtmAke vikArabhASa aura caturgatibhramaNa meM nimitta rUpase arthAt sahAyaka hone rUpase kAryakArI hotA hai yA vaha vahA~ para sarvathA akicitkara hI banA rahatA hai va saMsArI karma udakA sahayoga prApta kiye binA apane Apa hI vikArabhAva tathA caturgatibhramaNa karatA rahatA hai| uttarapakSa praznako prastuta karane meM pUrvapakSake isa Azayako samajhatA bhI thA, anyathA vaha apane tRtIya daurake anuccheda meM pUrvapakSa ke prati aisA kyoM likhatA ki "eka ora to vaha dravyakarmake udayako nimitta rUpase svIkAra karatA hai parantu jAnate hue bhI usane apane prathama daura meM praznakA uttara na dekara usase bhinna nayaviSayatA aura kartRkarma sambandhako aprAsaMgika aura anAvazyaka carcAko prAraMmbha kara diyaa| isa taraha yaha spaSTa ho jAtA hai ki uttarapakSane apane uttarameM viparIta paristhitiyoMkA nirmANa kiyA hai aura isake kAraNa hI pUrvapakSako apane tRtIya daurake anuccheda meM yaha likhanA par3A ki 'Apake dvArA isa praznakA uttara na to prathama vaktavya meM diyA gayA hai aura na dUsare vaktavyameM diyA gayA hai- yadyapi Apake prathama vaktavyake Upara pratizaMkA upasthita karate hue isa ora ApakA dhyAna dilAyA gayA thA / Apane apane donoM vaktavyoM meM nimitta kartRkarma sambandhako aprAsaMgika carcA prArambha karake mUla praznake uttarako TAlane kA prayatna kiyA hai| uttarapakSakA pUrvapakSa para ulTA Aropa kapara kiye gaye spaSTIkaraNa se yaha jJAta ho jAtA hai ki uttarapakSane apane tRtIya daura ke anu0 2 meM jo yaha likhA hai ki 'vastusvarUpako spaSTa karanekI dRSTise jo uttara hamArI orase diyA gayA hai yaha aprAsaMgika hai yA aparapakSakA yaha kathana aprAsaMgika ho nahIM siddhAntaviruddha hai jisameM usakI orase vikArakA kAraNa bAhya sAmagrI hai ise yathArtha kathana mAnA gayA hai| so usakA uttarapakSakA aisA likhanA 'ulTA cora kotavAlako DA~Te' jaisA hI hai, kyoMki usane svayaM to pUrvapakSa ke praznakA uttara na dekara nayaviSayatA aura kartR-karma sambandhako aprAsaMgika aura anAvazyaka carcA prArambha kI, lekina apanI isa truTiko svIkAra na kara usane aprAsaMgikatAkA ulTA pUrvapakSapara hI Aropa lgaayaa| isase yahI spaSTa hotA hai ki uttarapakSane pUrvapakSake praznakA uttara dene meM AnAkAnI kI hai aura ise chipAneke liye hI usane ukta aprAsaMgika aura anAvazyaka prArambha kii| yahI kAraNa hai ki usake isa prayatnako pUrvapakSa ne apane vaktavyameM mUla prazna ke uttarako TAlane kA prayatna kahA hai / isI taraha uttarapakSa ne apane uparyukta vaktavyameM jo yaha likhA hai ki 'vikArakA kAraNa bAhyasAmagrI hai ise yathArtha kathana mAnA gayA hai' so yaha bhI pUrvapakSa ke Upara uttarapakSakA mithyA Aropa hai, kyoMki pUrvapakSa, jaisA ki pUrva meM spaSTa kiyA jA cukA hai, vikArako kAraNabhUta bAhyasAmagrIko uttarapakSa ke samAna ayathArtha kAraNa hI mAnatA hai / isa viSaya meM donoM pakSoMke madhya yaha matabheda avazya hai ki jahA~ uttarapakSa vikArakI kAraNabhUta usa Page #195 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 8 jayapura (khAniyA) tatvacarcA aura usakI samIkSA bAhya sAmagrIko vahIM pUrvokta prakAra sarvathA akicitkara rUpameM ayathArtha kAraNa mAnatA hai vahA~ pUrvapakSa use vaha pUrvoktaprakAra hI kathaMcit akiMcitkara aura kathaMcit kAryakArI rUpameM ayathArtha kAraNa mAnatA hai / donoM pakSoM kI paraspara virodhI ina mAnyatAoMmeM kauna-sI mAnyatA Agamasammata hai aura kauna-sI Agamasammata nahIM hai, isa para Age vicAra kiyA jAyagA / isI prakAra uttarapakSane apane ke anusUcI meM upa 'dvamakuto loke vikAro bhavet' isa AgamavAkya ko lekara usapara ( pUrvapakSa para ) mithyA Aropa lagAneke liye likhA hai ki 'aparapakSane padmandipaMcavizatikA 237 ke 'dramakRtI loke vikAro bhavet' isa kathanako uddhRta kara jo vikArako do kA kArya batalAyA hai so vahAM dekhanA yaha hai ki jo vikArarUpa kArya hotA hai vaha kisI eka dravya kI vibhAvapariNati hai yA do dravyoMkI milakara eka vibhAvapariNati hai ? vaha do dravyoMkI milakara eka vibhAvapariNati hai yaha to kahA nahIM jA sakatA, kyoMki do dravya milakara eka kAryako trikAla meM nahIM kara sakate / ' isa viSaya meM merA kahanA hai aura uttarapakSa bhI jAnatA hai ki ukta AgamavAzyakA yaha abhiprAya nahIM hai ki do milakara eka vibhAvapariNati hotI hai, apitu usakA abhiprAya yahI hai ki eka vastukI vikArI pariNati dUsarI anukUla vastukA sahayoga milane para hI hotI hai va pUrvapakSa ne isI Azayase ukta AgamavAkya ko apane vaktavyameM uddhRta kiyA hai, do dravyoMkI milakara eka vibhAvapariNati hotI haiM, isa Azayase nahIM / isa taraha uttarapakSakA pUrvapakSa para yaha Aropa lagAnA bhI mithyA hai / jAna par3atA hai ki uttarapakSa pUrvapakSapara ukta prakArakA mithyA Aropa lagAnekI dRSTise hI ukta AgamavAkyakA yaha abhiprAya lenA cAhatA hai ki do dravyoMkI milakara eka vibhAvapariNati hotI hai| isa taraha kahanA cAhie ki uttarapakSakI yaha vRtti usa vyakti ke samAna hai jo dUsareko apazakuna karaneke liye apanI AMkha phor3ane kA prayatna karatA hai / antameM maiM kahanA cAhatA hU~ ki tattvaphalita karanekI dRSTise kI jAnevAlI isa tasvacarcA meM aise sArahIna aura anucita prayatna karanA uttarapakSa ke liye zobhAspada nahIM hai / kintu usane aise prayatna tasvacaca sthAna-sthAnapara kiye haiM / isase yahI niSkarSa nikalatA hai ki uttarapakSane apane isa prakArake prayatnoM dvArA pUrvapakSako ulajhA denA hI apane liye zreyaskara samajha liyA thA / uttarapakSa isa taraha ke prayatnoMkA eka pariNAma yaha huA hai ki khAniyA tattvacarcA sattvacarcA na rahakara kevala disaNDAvAda bana gaI hai aura vaha itanI vizAlakAya ho gaI hai ki usameMse tattva phalita kara legA vidvAnoM ke lie bhI sarala nahIM hai / yadyapi pUrvapakSa ne apane vaktavyoM meM zakti bhara yaha prayatna kiyA hai ki khAniyA tattvatvarSA tattva phalita karane taka hI sImita rahe / parantu isa viSaya meM uttarapakSakA sahayoga nahIM mila sakA, yaha khedekI bAta hai / vAstavika bAta yaha hai ki isa tattvacatra kisI prakAra apane pakSa ko vijayI banAyA jaave| apane ukta uddezyako pUrtike lie hI hue hU~ / uttarapakSane apanI eka hI dRSTi banA lI thI ki jisa isalie usake Adise anta taka ke sabhI prayatna kevala Page #196 -------------------------------------------------------------------------- ________________ zaMkA-samAdhAna 1 kI samIkSA yahA~ para maiM eka bAta yaha bhI vaha denA cAhatA hU~ ki uttarapakSane apane pakSa ke samarthana meM jisa AgamakI paga-paga para duhAI dI hai usakA usane bahuta se svAdapara sAbhiprAya anartha bhI kiyA hai| jaisA ki pUrva meM balAyA jA cukA hai ki padmanandi paMcavicAtikA 13 7 kA usane pUrvapakSakA miyyA virodha karaneke lie jAna-bUjhakara viparIta artha karanekA prayatna kiyA hai aura isI tarahake prayatna usane Age bhI kiye haiM jinheM yathAsthAna prakAzameM lAyA jAyagA / aba Age prakRta prasnottara ke pratyeka daurakI sAmagrI kI pRthak pRthak samIkSA kI jAtI hai / 2. praznottara 1 ke prathama daurako samIkSA samayasAra gAthA 81 ke arthameM uttarapakSakI bauddhika bhUla uttarapakSane pUrvapakSa ke praznakA jo uttara apane prathama daura meM diyA hai usakI puSTi meM usane yahA~ para samayasArakI 80 se 82 takakI tIna gAthAoM ko pramANarUpameM prastuta kiyA hai| inameMse gAthA 81 kA artha usane viparIta kiyA hai / vaha artha nimna prakAra hai * "jIva karma vizeSatAko ( paryAyako) utpanna nahIM krtaa| isI prakAra karma jIvame vizeSatAko (paryAyako) utpanna nahIM karatA / parantu parasparake nimittase donoMkA pariNAma jAno / " - 0 0 pR0 1 aisA artha karanemeM uttarapakSa kI bhUla yaha hai ki isameM usane Agamake AdhArapara svayaM svIkRta siddhAnta kI upekSA kara dI hai| usane Agamake AdhArapara yaha siddhAnta sthira kiyA hai ki jo pariNamatA hai yA pari mana karatA hai vaha kartA hotA hai / parantu gAthA 81 kA artha karate samaya usane isa siddhAntako bhulA diyA 'hai| ukta siddhAnta ke anusAra gAthAkA artha nimna prakAra haiM 'jIva karmaguNako nahIM karatA arthAt karmaguNarUpa pariNata nahIM hotA aura karma jIvaguNako nahIM karatA arthAt jIvaguNarUpa pariNata nahIM hotA / parantu parasparake nimittase donoM kA pariNAma jAno / ' aisA mAlUma hotA hai ki uttara pakSane gAcAmeM paTita 'karmaguNa' aura 'jIvaguNa' ina donoM padoMko saptamI tatpuruSa ke rUpa meM samasta pada samajhakara gAyAkA artha kiyA jaba ki una padoMko SaSThI tatpuruSa ke rUpameM samasta pada mAnakara gAthAkA artha karanA cAhie thA / prazna ke uttara meM ukta gAthAoM kI anupayogitA samayasAra gAthA 82 eka vastumeM amla varatuke kartutvakA niSedha karatI hai jo nirvivAda hai / parantu prakRta prazna ke uttara meM usakI upayogitA nahIM hai. kyoMki pUrva meM spaSTa kiyA jA cukA hai ki prazna dravyakamoMdaya aura saMsArI AtmA ke vikArabhAva tathA caturgatibhramaName nimittanaimittika sambandhako kAryakAritA yA akiM citkaratAkA nirNaya karanekI dRSTi meM kiyA gayA hai| isa taraha 80 se 82 takkI ukta gAthAoM meM se kevala gAthA 80 kI upayogItA hI prazna ke uttara meM ho sakatI haiN| gAthA 81 kI upayogitA bhI kucha aMzoMmeM praznake uttara meM sakatI hai. kyoMki usake uttarArdha bhI ukta nimitta naimisika sambandhakI puSTi kartRkarma sambandha niSedha pUrvaka hotI hai / tathApi praznakA jo uttara uttarapakSane diyA hai usakA jaba prazna ke Azaya se mela nahIM khAvA to ye donoM gAthAe~ bhI vahAM anupayogI siddha hotI haiM / 22 Page #197 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jayapura (khAniyA) tatvacarcA aura usakI samIkSA 10 ukta gAthAe~ prakRtameM uttarapakSakI mAnyatA ke viparIta haiM eka bAta yaha bhI hai ki samayasArako ukta gAthAe~ dravyakarmodaya aura saMsArI AtmAke vikArabhAva tathA caturgati bhramaNa svIkRta nimittanaimittikabhAvako uttarapakSako mAnya akiMcitkaratAko siddha karanemeM asamartha haiM, pratyuta pUrvapakSako mAnya usakI kAryakAritAko hI siddha karatI haiM, kyoMki gAthAoMkA artha karate samaya svayaM uttarapakSa ne isa bAtako svIkAra kiyA hai ki eka dUsare ke nimittase eka dUsarekA pariNAma hotA hai / isa viSayako Age spaSTa kiyA jAyagA / prazna ke uttara meM anya pramANa bhI anupayogI haiN| uttarapakSane apane usa rame paMcAstikAya gAyA 89 ko jisa TIkAkA uddharaNa nimittako vyavahAra hetu siddha karaneke lie diyA hai usake viSaya meM yadyapi pUrvapakSako uttarapakSa ke sAtha koI vivAda nahIM hai, parantu usakA prazna ke uttara meM koI upayoga nahIM hai, kyoMki pUrva meM spaSTa kiyA jA cukA hai ki prayatna nayaviSaya ko lekara nahIM kiyA gayA hai, apitu nimittanaimittika sambandhakI kAryakAritA yA akiMcitkaratAko siddha karanekI dRSTise kiyA gayA hai| isa taraha vahA~ ukta sambandhako vyavahAra nayaviSayatAko puSTa karanevAlI paMcAstikAyako ukta TIkAko uddhRta karanekI kyA upayogitA raha jAtI hai| eka bAta yaha bhI hai ki ukta nimittanaimittika sambandhI vyavahAranayaviSayatAko lekara donoM pakSoMke madhya koI vivAda bhI nahIM hai / jaisA ki pUrva meM batalAyA jA cukA hai / isI taraha uttarapakSane apane uttara meM do dravyoMkI vivakSita paryAyoMmeM kartRkarma sambandhakA niSedha karaneke lie pravacanasAra gAyA 2 77 / / 169 / / aura usakI TIkAko bho uddhRta kiyA hai tathA unameM kartRkarma sambandha ko upacaritarUpatAko siddha karaneke lie samayasAra gAthA 105 aura usakI TIkAko bhI uddhRta kiyA hai| parantu jaba pUrva meM spaSTa kiyA jA cukA hai ki isa viSaya meM donoM pakSoMke madhya na to koI vivAda hai aura na prazna hI isa Azaya se kiyA gayA hai to uttarapakSa dvArA jAnate hue bhI isa prakArakA nirarthaka prayAsa kiyA jAnA usakI buddhimAnIkA sUcaka nahIM hai / ukta pramANa bhI uttarapakSakI mAnyatAke viparIta prayojana siddha karate haiM pravacanasAra gAthA 2-77 / / 169 / / aura usakI TIkAse uttara pakSakI mAnyatA ke viparIta yaha prayojana siddha hotA hai ki karmasvake yogya skandha (kAmaNavargaNAe~) AtmAko anukUla pariNatiko prApta kara pharmabhAvako prApta hote haiM / isI taraha samayasAra gAthA 105 aura usakI TIkAse bhI uttarapakSakI mAnyatA ke viparIta yaha prayojana siddha hotA hai ki jIvake nimitta honepara karmabandhakA pariNAma dekhA jAtA hai / isa taraha inase kAryotpatti meM pUrvapakSako mAnya nimittakI kAryakAritA hI siddha hotI hai| uttarapakSako mAnya usakI akicitkaratA siddha nahIM hotI / kiMca, pravaghanasAra gAthA 2- 77 / / 169 / / aura usakI TIkAse jIva karmake kartRtvakA jo niSedha siddha hotA hai yaha nirvivAda hai / parantu unase kAmaNavargaNAoMke karmarUpa pariNamanameM jIva kI nimitta rUpa se ( sahAyaka ) kAraNatAkI to siddhi hI hotI hai / isI taraha samayasAra gAthA 105 aura usakI TIkAse karma ke prati jIva meM upacarita kartRtva siddha hotA hai, vAstavika kartRtva nahIM, jo nirvivAda hai / parantu unase bhI to siddha hotA hai ki jIva meM karmabandhake prati upacarita kartRva tabhI siddha hotA hai jaba usa karmacaSake yaha Page #198 -------------------------------------------------------------------------- ________________ zaMkA-samAdhAna 1 kI samIkSA prati jIvako nimitta rUpase kAryakArI svIkAra kara liyA jAve, anyathA nhiiN| isa taraha kahA jA sakatA hai ki uparyukta kathana uttarapakSako nimittako akiMcikara svIkAra karanekI mAnyatAkA AtmaghAtI hai / tAtparya yaha hai ki uttarapakSa, jaisA ki pUrva meM spaSTa kiyA jA cukA hai-saMsArI jIvake vikArabhASa aura caturgatinamaNameM udayaparyAya viziSTa vyakarmako nimittakAraNa to mAnatA hai, parantu vaha vahIM use usa kAryarUpa pariNata na hone aura upAdhAnakAraNabhUta saMsArI AtmAko usa kAryarUpa pariNatimeM sahAyaka bhI na hone ke AdhArapara sarvathA akiMcikara hI mAnatA hai jaba ki pUrvapakSa usa kArya ke prati usa udayaparyAvaviziSTa vyakarmako jo nimittakAraNa mAnatA hai vaha isa AdhArapara mAnatA hai ki vaha udayaparyAyaviziSTa dravyakarma usa kArya rUpa pariNata na honeke AdhArapara akiMcitAra aura upAdAnakAraNabhUta saMsArI AtmAkI usa kArya rUpa pariNatimeM sahAyaka honeke AdhArapara kAryakArI siddha hotA hai| prayacanasArako ukta gAthA (2-77 / / 169 // ) va usakI TIkA tathA rAmayamAra gAthA 105 aura usakI TIkAse bhI vaha udayaparyAya viziSTa dravyakarma pUrvokta prakAra saMsArI AtmAke vikArabhAva aura caturgatibhramaNarUpa kAryake prati sahAyaka hone ke AdhArapara kAryakArI hI siddha hotA hai| uttarapakSako apanI mAnyatAke virodhI ina AgamavacanoMko upasthita karate hue isa sthitipara gambhIratA pUrvaka vicAra karanA cAhie thaa| pUrvameM spaSTa kiyA jA cukA hai ki pUrvapakSake praznakA Azaya yahI thA ki donoM hI pakSoM dvArA nimitta kAraNarUpase svIkRta dravyakarmakA udaya saMsArI AtmAke vikArabhAva aura caturgatibhramaNameM sahAyaka honerUpase kAryakArI hotA hai yA yaha usameM sarvathA akicikara hI banA rahatA hai| parantu uttarapazane apane usarameM usa vyakarmake udavake viSayameM na to pUrva pakSako isa mAnyatAko svIkAra kiyA hai ki dravyakarmakA jadaya gaMsArI AtmAke vikAra bhAva aura caturgatibhramaNameM sahAyaka rUpase kAryakArI hotA hai| aura na usake viSaya meM apanI sarvathA akiMcitkaratA sambandhI mAnyatAko hI puSTa kiyA hai| usane apane uttarameM kevala itanA hI batalAyA hai ki dravyakarmodaya vyavahAranayase nimittakAraNa hai va sAthameM yaha bhI kathana kiyA hai ki drazyakama ke udama aura saMsArI AtmAke vikArabhAva tathA caturgatibhramaNameM kartakarma sambandha nahIM hai jabaki ina donoM bAtoMkA pradanake uttarameM koI upayoga nahIM hai aura jaisA ki pahale ho spaSTa kiyA jA cukA hai ki pUrva pakSako uttarapakSa ke sAtha na to dravyakarmodayagata nimittatAko vyavahAranayakA viSaya mAnane meM vivAda hai aura na dravyakarmodaya va saMsArI AtmAke vikArabhAva tathA caturgatibhramaNameM kartRkarmasambandhako na mAnaneke viSayameM hI vivAda hai / pUrvapakSakA prazna kevala yaha thA ki vyakarmakA udaya saMsArI AtmAke vikArabhAva aura caturgatibhramaNameM nimitta (sahAyaka) rUpase kAryakArI hotA hai yA vaha usameM sarvathA akiMcitkara hI banA rahatA hai| aisI sthitimeM uttarapakSako praznakA uttara dete samaya yaha nirNaya karanA thA ki kyA usakA uttara praznakA samAdhAna karane meM sakSama hai ? tattvajijJAsuoMko isa viSayameM gambhIratApUrvaka vicAra karanA caahie| Age prakRta praznottarake dvitIya daurakI samIkSA kI jAtI hai| 3. praznottara 1 ke dvitIya zaurako samIkSA dvitIya dorameM pUrvapakSakI sthiti yataH uttarapakSane apane prathama daura meM pUrva pakSake praznakA uttara nahIM diyA hai, ataH pUrvapakSane apane dvitIya daurameM uttarapakSake prathama daurako sAmagrIkI AlocanA karate hue aise AgamapramANoMko uddhRta kiyA hai, jinase saMsArI AtmAke vikArabhAva aura caturgatibhramaNameM saMsArI AtmAke lie sahAyaka hone rUpase drabyakarma Page #199 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jayapura (khAniyA) tattvacarcA aura usakI samIkSA ke udayakI kAryakAritA siddha hotI hai antameM "AzA hai Apa hamAre mUla praznakA uttara deneko kRpA kreNge|" isa nivedana rUpa kathana dvArA uttarapakSako praznakA uttara deneke lie prerita kiyA hai| uttarapakSa dvArA pUrvapakSake viSayakA pAMca bhAgoMmeM vibhAjana uttarapazane apane dvitIya daurameM pUrvapakSa ke nivedanapara dhyAna na dena hue usake dvitIya daurakI sAmagrI para AlocanAtmaka DhaMgase vicAra karanekI ceSTA kI hai tathA viSArake lie jarAkI sAmagrIko pAMca bhAgoMmeM vibhakta kiyA hai| yahA~ usa sAmagrIkI samIkSA bhI pratyeka bhAgake kamase kI jAtI hai| prathama bhAgakI samIkSA prathama bhAgama ekatrita pUrvapakSakI sAmagrIpara vicAra karate hue uttarapakSane nimnakathana kiyA hai "pratizaMkA 2 meM vividha prakArake pramANa dekara jo saMsArI jIva aura dravyakarmodayameM hetukartRtA siddha karanekA prayatna kiyA gayA hai so aisA karane meM kyA uddezya rahA hai, yaha samajhameM nahIM aayaa| yadi hemakartatA siddha karate hue nimittoMmeM udAsIna nimitta aura preraka nimitta aisA bheda karanekA abhiprAya rahA ho to yaha iSTa hai, kyoMki pravacanasAra gAthA 88 meM yaha bheda spaSTa zabdoM meM dikhalAyA gayA hai| parantu aise bhedako dikhalAte hue bhI uSata vacanake AdhArase yadi yaha siddha karane kA abhiprAya ho ki preraka kAraNa balase kisI dravyameM kArya Age-pIche kabhI bhI kiyA jA sakatA hai to yaha siddha karanA saMgata na hogA, kyoMki hetukartR padakA vyapadeza nimitta mAtrameM dekhA jAtA hai|" -taca pR07| ___isase Age usane (5. preraka pro. : dAna nimita tupa pana vyapadezako puSTi ke lie sarvArthasikkei pramANako uddhata kiyA hai tathA donoM nimittAmeM samAnatA siddha karane ke lie usane iSTopadeza aura usakI TokAko bhI uddhRta kiyA hai / samIkSA pUrvapakSane pratizaMkA 2 meM vividha pramANa dekara jo saMsArI jIva aura dravyakarmodayameM hetukartRtA siddha karanekA prayatna kiyA hai usameM usakA uddezya upAdhAna kartRtva aura nimitta kartRtvakA prakRtameM bheda dikhalAta. hue yantra prakaTa karanekA thA ki dravyakarmodaya saMsArI AsmAke vikArabhAva aura catugaMtibhramaNameM upAdAnakAraNabhUta saMsArI AtmAkI sahAyatA mAtra karatA hai, upAdAnakAraNabhUta saMsArI AtmAkI taraha vaha usa kAryarUpa pariNata nahIM hotaa| jaisA ki pUrvapakSane apane vaktavya meM svayaM likhA hai ki "hamArA prazna nimittakartAka uddezyase hI hai upAdAnakartAke uddezyase nahIM hai / tathApi uttarapasane pUrvapakSake kathanakA isa abhiprAyase bhinna abhiprAya grahaNa karate hue usakI (pUrvapakSakI) orase nimittakAraNake jo preraka aura udAsIna do bhedoM kI sthApanA kI aura jinheM usane svayaM bhI pravacanasAra gAthA 88 ke AdhArase svIkAra kiyA hai. isa viSayameM pUrvapakSako koI virodha nahIM hai / isI prakAra uttarapakSane sarvArthasiddhi ke uddharaNake AdhArase jo preraka aura udAsIna donoM nimittakAraNoMko hetukartA svIkAra kiyA hai usase bhI pUrvapakSa sahamata hai, kyoMki pUrvapakSane apane baktabyameM preraka nimittako helukartA siddha karate hue bhI udAsIna nimitta meM hetuphartRtvaka niSedhakA AbhAsa nahIM diyA hai / parantu uttarapakSake vaktabyase aimA mAlUma hotA hai ki vaha heturtRtva ke AdhArase udhA1. dekho, ta: ca pR0 6 / 2. dekho, ta0 na0 pR. 3 / Page #200 -------------------------------------------------------------------------- ________________ zaMkA-samAdhAna 1 kI samIkSA sona nimitako akicitkaratAko nirvivAda mAnakara usake samAna preraka nimittako bhI hetukartRtva ke AdhArase akiMcitkara mAna lenA cAhatA hai, jaba ki use mAlUma honA cAhie thA ki pUrvapakSa preraka aura udAsIna donoM nimittoMco upAdAnakI kAryarUpa pariNatimeM sahAyaka hone rUpase kAryakArI hI mAnatA hai| tAtparya yaha hai ki kAryotpatti meM upAdAnako to donoM hI pakSa kAryarUpa pariNata honeke AdhArase kAryakArI mAnate haiN| parans jahA~ uttarapakSa preraka aura udAsIna donoM hI nimittoMko kAryarUpa pariNata na hone aura upAdAnakI kAryarUpa pariNatimeM sahAyaka bhI na honeke AdhArase sarvathA akiMcitkara mAnatA hai vahA~ pUrvapakSa ukta donoM hI nimittoMko kAryarUpa pariNata na honeke AdhArase akiMcitkara aura upAdAnakI kAryarUpa pariNati meM sahAyaka honeke AdhArase kAryakArI mAnatA hai / donoM pakSoMkI paraspara virodhI ina mAnyatAomase kisa mAnyatAko satya aura krisa mAnyatAko asatya mAnA jAya, isakA nirNaya karaneke lie donoM nimittoMka viSayameM vicAra karane kI AvazyakatA hai| isake lie sarvaprathama inake lakSaNoMkA nirdhAraNa kiyA jAtA hai / donoM nimittoMke lakSaNoMkA nirdhAraNa yataH uttarapakSa kAryotpattimeM donoM hI nimittoMko upayukta prakAra sarvathA akiMcitkara mAnatA hai ataH vaha unake lakSaNa isa prakAra nirdhArita karatA hai ki "preraka nimitta hai jo apanI kriyA dvArA anya drabyake kAryameM nimitta hote haiM aura udAsIna nimitta meM haiM jo cAhe kriyAvAn dravya hoM aura cAhe akriyAvAn dravya hoM, parantu jo kriyAke mAdhyamase nimitta na hokara niSkriya dravyoveH samAna anya vyoM ke kArya meM nimitta hote haiN|"-s0 ca0 pR. 7 mataH pUrvapakSa kAyotpattimeM donoM hI nimittoMko uparyukta prakAra kathaMcit arthAt kAryarUpa pariNata na hone ke AvArapara akiMcitkara aura kathaMcit arthAt upAdAnakI kAryarUpa pariNatimeM sahAyaka honevo AdhAra para kAryakArI mAnatA hai ataH azakI mAnyatAke anusAra donoM nimittoMke lakSaNa isa prakAra ho sakate haiM ki preraka nimitta ve haiM jinake sAtha kAryakI ambaya aura vyatiraMka vyAstiyoM rahA karatI hai aura udAsIna nimitta ye hai jinakI kAryake sAtha anvaya aura vyatireka vyAptiyAM rahA karatI hai| nimittoM ke sAtha kAryakI anvaya aura vyatireka vyAptiyoMkA rahatA aura kAryake sAtha nibhittoMkI anvaya aura vyatireka jyAptiyoMkA rahanA ina donoM lakSaNoM meM antara yaha hai ki anukUla nimittoMkA sahayoga milanepara upAdAnako vivakSita kAryarUpa pariNati honA aura jaba taka anukUla nimittoMkA sahayoga prApta na ho taba taka usakI (upAdAnakI) vivakSita kAryarUpa pariNati naho sakanA yaha nimittoM ke sAtha kAryakI anvaya aura vyatireka vyAptiyA~ haiM tathA upAdAnakI kAryarUpa pariNatike avasara para nimittoMkA upAdAnako apanA sahayoga pradAna karanA aura upAdAna jaba taka apanI kAryarUpa pariNata honekI prakriyA prArambha nahIM karatA taba taka unakA (nimittoMkA) apanI taTastha sthitimeM banA rahanA yaha mimittoMkI kAryake sAtha anvaya aura vyatireka vyAptiyAM hai| inameMse pahale prakArakI anvaya aura vyatireka vyAptiyoMkA sadabhAva jina nimittoMmeM pAyA jAye ve preraka nimitta kahalAna yogya hai aura dUsare prakArako anvaya aura vyatireka vyAptiyoMkA sadbhAva jina nimittoM meM pAyA jAveM ye udAsona nimitta kahalAne bogya hai| yataH pahale prakArakI anvaya aura vyatireka dhyAptiyoMkA sadabhAva preraka nimittoMmeM pAyA jAtA hai ataH unake (preraka nimittoMke) bala para kArya Age pIche Page #201 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jayapura ( khAniyA) tatvacarcA aura usakI samIkSA kabhI bhI kiyA jA sakatA hai aura vataH dUsare prakArako ankya aura vyatireka vyAptiyoMkA sadbhAva udAsIna niSioMgeM pA jAtA hai ataH una aso nimittoMke) bala para kArya Age pIche to nahIM kiyA jA sakatA, phira bhI unakA sahayoga upAdAnako kAryarUpa pariNatimeM avaSaya rahA karatA hai| preraka nimittoMke viSayameM udAharaNa yaha hai ki jaba aijanameM gati hotI hai tabhI usase saMyukta relake khidaboMmeM gati hotI hai aura jaba taka aiMjanameM gati nahIM hotI taba taka ve relake Dibbe niSkriya hI bane rahate haiN| udAsIna nimittoMke viSayameM udAharaNa yaha hai ki jaba relake himchoMmeM gati hotI hai taba rela paTarI usameM sahAyaka hotI hai aura jaba taka relake DibboMmeM mati nahIM hotI taba taka rela paTarI apanI taTastha sthitimeM hI banI rahatI hai| isakA tAtparya yaha hai ki rela ke DibbomeM gati tabhI saMbhava hai jaba aiMjana aura rela paTarI donoMkA apane-apane DhaMgase sahayoga prApta ho| isake atirikta yaha bhI dhyAtavya hai ki DibboMmeM breka lagA ho so aiMjanake kriyAzIla rahate aura rela paTaro ke vidyamAna rahate hue bhI una DibboMmeM gati nahIM ho sakatI hai / isI taraha DibboM meM aMka to na lagA ho lekina aiMjana aura rela paTarI donoMke sahayogakA yA donoM se kisI ekake sahayogakA abhAva ho rahA ho to bhI DibboMmeM gati nahIM ho sakatI hai| isa taraha kAryotpatti meM upAdAna, preraka nibhitta aura udAsIna nimitta tInoMkA apanA-apanA mahattva haiN| inameMse upAdAnakA mahattva kAryarUpa pariNata hone meM hai, preraka nimittoMkA mahattva upAdAnako kAryotpattike prati taiyAra karane meM hai aura udAsIna nimittoMkA mahatva kAryotpatti meM udyata upAdAnako apanA sahayoga pradAna karane meM hai| yaha bhI dhyAtavya hai ki upAdAna use kahate haiM jisameM kAryarUpa pariNata honekI svabhAvataH yogyatA vidyamAna ho| isalie aisA nahIM samajhanA cAhie ki preraka nimitta upAdAnakI usa yogyatAko na karatA hai| preraka nimittoMkA kArya lo usa yogyatAko kAryarupase vikasita hone ke liye preraNA mAtra karanA hai| uttara pakSane Upara jo preraka aura udAsIna nimittoMke lakSaNoMkA nirdhAraNa kiyA hai, vaha pUrvapakSako mAnya nahIM hai, kyoMki una lakSaNoM ke AdhArase donoM hI nimitta kAryotpatimeM akiMcitkara siddha hote hai, jabaki pUrvapakSa donoM hI nimittoMko kAryotpatimeM pUrvokta prakAra kAryakArI mAnatA hai| isI taraha pUrvapakSa dvArA kahe donoM nimittoMke lakSaNa uttarapakSako mAnya nahIM hai, kyoMki una lakSaNoke AdhArase donoM hI nimitta kAryotpatti meM kAryakArI siddha hote haiM jabaki uttarapakSa donoM hI nimittoMko kAryotpattimeM pUrvokta prakAra sarvathA akicitkara mAnatA hai| ataH donoM pakSoM dvArA abhihita ina donoM nimittoMke donoM prakArake lakSaNoM ke samyakpane aura asamyakpaneke viSaya meM yahA~ vizeSa vicAra karanA upayukta hogaa| itanA spaSTa hai ki donoM hI pakSa upAdAnakI kAryarUpa pariNatike avasara para donoM nimittoMkI upasthitiko svIkAra karate haiN| itanI samAnatA pAI jAne para bhI donoM pakSoMke madhya jo matabheda hai vaha yaha hai ki uttarapakSa unheM vahA~ sarvathA akiMcitara mAnatA hai jabaki pUrvapakSa unheM vahA~ kAryotpattimeM upAdAnake sahAyaka hone rUpase kAryakArI mAnatA hai| uttarapakSa sammata donoM nimittoMke lakSaNa samyaka nahIM hai uttarapakSako mAnya donoM nimitoMke lakSaNa samyaka nahIM hai| isakA pahalA kAraNa yaha hai ki yadi unako kAryAtpattimeM sarvathA akicitkara mAna liyA jAtA hai to kAryotpatti ke avasara para anya vastuoMkI Page #202 -------------------------------------------------------------------------- ________________ zaMkA-samAdhAna 1 kI samIkSA upasthitike samAna inakI upasthitiko bhI nimitta rUpase svIkAra karanA saMgata nahIM hogaa| athavA kAryotpatti ke avasara para jisa prakAra ukta donoM nimittoMkI upasthitiko nimitta rUpase svIkAra kiyA jAtA hai usI prakAra anya vastuoMkI upasthitiko bhI vahA~ nimisa rUpase svIkAra karane kA prasaMga aayegaa| isakA dUsarA kAraNa yaha hai ki donoM nimittoMko kAryotpatti ke prapti sarvathA akicitkara mAnane para unake pRthak-pRthak lakSaNoMke nirdhAraNakA koI prayojana nahIM rahatA, kyoMki donoM nimittoM meM jo bheda hai vaha kAryotpatti ke prati unakI prerakatA aura bhaprerakatA ( udAsInatA) rUpa' pRthaka-pRthak upayogitAke rUpameM hI sArthaka mAnA jA sakatA hai| lekina jaba kAryotpattimeM donoM nimitoMko akicikara mAna liyA jAtA hai to unameM kAryotpattike prati cAheM kriyA dvArA nimittatA svIkAra kI jAve mA cAheM niSkrivarUpase nimittatA svIkAra kI jAye, isase unakI kAryotpattike prati nimittatAmeM koI antara nahIM hotA hai| isa taraha uttarapakSa dvArA svIkRta donoM nimittoMke lakSaNoMkA asamyakpanA siddha ho jAtA hai| pUrvapakSa dvArA abhihita donoM nimittoMke lakSaNa samyaka haiM pUrvapakSako mAnya donoM nimittoMke lakSaNa samyaka hai| isakA eka kAraNa yaha hai ki donoM nimittoMko upAdAnakI kAryarUpa pariNatima apane-apane hamase sahAyaka hona rUpase yadi kAryakArI mA jAtA hai to isaro kAryotpatti ke avasara para unakI nimittarUpase upasthiti patritayukta ho jAtI hai| dUsarA kAraNa maha hai ki donoM nimittoMko upAdAnakI kAryarUpa pariNasimeM apane-apane DhaMgame sahAyaka hone rUpameM jaba kAryakArI mAna liyA jAtA hai to kAryotpattike prati nimittauke sAtha kAryako andhaya aura vyatireka vyAptiyoMke AdhAra para nimittatA svIkAra karane aura nimittoMkI kAryake sAtha anvaya aura vyatireka vyAptiyoMke AdhAra para nimittatA svIkAra karane ke rUpameM pRthaka-pRthak sahAyakatva siddha ho jAnese preraka aura udAsIna donoM nimittoMmeM mantara siddha hai| isa taraha pUrvapakSa ko mAnya donoM nimitoMke lakSaNokA samyakpanA siddha ho jAtA hai| ukta lakSaNoM ke samyakpane aura asamyakpanekI Agama dvArA puSTi parIkSAmukhasUtra 3-63 ko prameyaratnamAlA TokAmeM aisA kathana pAyA jAtA hai jo donoM nimittoMke lakSaNoMkA nirdhAraNa karatA hai / vaha kayana nimna prakAra hai : ___ "anvaya-vyatirekasamadhigamyo hi sarvatra kAryakAraNabhAvaH / tau ca kArya prati kAraNadhyApArasavyapekSAvevopapadyante kulAlaspeva kalazaM prati / / " artha-kAryakAraNabhAvakA nirNaya sarvatra kArya aura kAraNake sAtha vidyamAna anvaya aura vyatirekake AdhArapara hI karane yogya hai| ve anvaya aura vyatireka kArya ke prati kAraNabhyApAra sApekSa hI upapanna hote hai| jaise kalazarUpa kAryake prati kumbhakArarUpa kAraNavyApArasApekSa anvaya aura vyatireka dekhe jAte haiN| isase nirNIta hotA hai ki kAryakAraNabhAvakI niyAmaka kArya aura kAraNameM vidyamAna anvaya aura vyatireka vyAptiyA~ hI hai| kArya-kAraNabhAtra eka to upAdAnopAdeyabhAvarUpa hotA hai jo upAdAna kAraNa aura upAdeya kArya meM pAyA jAtA hai| isa upAdAnopAdevabhAvarUpa kAryakAraNabhAvakI niyAmaka upAdAna kAraNa aura upAdeya kArya meM vidyamAna anvaya aura vyatireka vyAptiyAM hotI hai, jo isa prakAra hai-jisa vastu meM jisa kAryakI upAdAnazakti (kArya Page #203 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jayapura (khAniyA) tattvarcA aura usakI samIkSA rUpa pariNata honekI svAbhAvika yogyatA) vidyamAna rahatI hai usa vastuko hI usa kAryarUpa pariNati ho sakatI hai aura jisa vastumeM jisa kAryako upAdAnazakti (kAryaraDA pariNata honekI svAbhAvika yogyatA) kA abhAva rahatA hai usa vastukI usa kAryarUpa pariNati trikAlameM kabhI nahIM ho sakatI hai| dUsarA kArya-kAraNabhAya nimitta-naimittikAvarUpa hotA hai jo nimittakAraNa aura naimittika kArya meM pAyA jAtA hai| isa nimitta-naimittikabhAvarUpa kAryakAraNabhAvakI niyAmaka bhI nimitta aura naimittika kArya meM vidyamAna anvaya aura vyatireka nyAptiyAM hotI hai / parIkSAmukha sUtra 3-63 kI prameya-ratnamAlA TIkAkA jo uddharaNa Ara diyA gayA hai usameM jo "kulAlasyeva kalazaM prati" ke rUpameM dRSTAntaparaka-kathana hai jarAse avagata hotA hai ki upAdAnopAdeyabhAvarUpa kAryakAraNabhAvake samAna nimitta naimittikabhAvarUpa kArya-kAraNabhAva bhI hotA hai jisakI upayogitA kAyotpattimeM huA karatI hai / arthAt upAdAna kAraNa jo apanI kAryarUpa pariNata hone kI svAbhAvika yogyatAke AdhArapara kAryarUpa pariNata hotA hai vaha nimittoMkA sahayoga milane para hI hotA hai, anyathA nhiiN| isalie jisa prakAra kAryotpattike prati para batalAye gaye prakArakI anvaya aura vyatireka vyAptiyAM upAdAna kAraNa aura upAdeya kArya meM svIkRta kI gaI hai usI prAra usI kAryotpatti ke prati nimittakAraNa aura naimitta kArya meM bhI ampaya aura vyatireka vyAptiyAM svIkAra kI gaI hai / itanA avazya hai ki AgamameM nimittakAraNa do prakArake batalAye gaye hai| eka preraka nimittakAraNa aura dUsarA apreraka (udAsIna) nimittakAraNa / ina donoM nimittakAraNoM kI kAryake prati andhaya aura vyatireka vyAptiyAM bhI Agamage pRthak-pRthaka rUpameM niscita kI gaI haiN| aryAta nimittoMkA sahayoga milane para hI upAdAna kAraNa kAryarUpa pariNata hotA hai aura jaba taka unakA sahayoga upAdAnakAraNako prApta nahIM hotA taba taka vaha kAryotpatti kI svAbhAvika yogyatAke sadbhAvameM bhI kAryarUpa pariNata hone meM asamartha hI banA rahatA hai| ye kArya ke prati preraka nimittakAraNoM meM vidyamAna andaya aura vyatireka vyAptiyA hai| isI prakAra jaba upAdAnakAraNa kAryarUpa pariNata hotA hai taba nimitta bhI use apanA sahayoga pradAna kiyA karate haiM aura jaba taka upAdAna kAryarupa pariNata hone ke lie udyata nahIM hotA taba taka ve nimitta bhI apanI taTasthasthitimeM bane rahate haiN| ye kAryake prati apreraka (udAsIna) nimittoMmeM vidyamAna ambaya aura vyatireka vyAptiyAM haiN| isaprakAra yaha preraka aura apreraka arthAta udAsona donoM nimittoMkI kAryake prati anvaya aura vyatireka vyAptiyoMkA spaSTIkaraNa hai| tAtparya yaha phi jainAgamameM kAryotpattiko vyavasthA isa prakAra strIvuta kI gaI hai ki upAdAna (kAryarUpapariNata honekI svAbhAvika yogyatA viziSTa padArtha) to kAryarUpa pariNata hotA hai, parantu yaha tabhI kArya rUpa pariNata hotA hai jaba ume preraka aura apreraka (udArIna) nimittoMkA sahayoga prApta ho jAtA hai| usako preraka nimittoMkA sahayoga prerakatAke rUpa meM aura apreraka (udAsIna) nimittoMkA sahayoga aprerakatA (udAsInatA) ke rUpa meM milA karatA hai / isa taraha upAdAna kAraNa, preraka nimittakAraNa aura apreraka (udAsIna) nimittakAraNa ina tInoMke rUpameM kAraNarAAmagrIphe milane para hI kAryAtpatti (upAdAnakI kAryarUpa pariNati) hotI hai| tInoM kAraNoMmeM jo kArvotpattike prati pUrvokta prakArase pRthak-pRthak anvaya aura vyatireka vyAptiyAM rahA karatI hai unameM upAdAna kAraNa meM jo kArya ke prati manvaya aura vyatireka vyAptiyAM pAyI mAtI haiM unheM antAni nAma diyA gayA hai, kyoMki upAdAna kAryarUpa pariNata hotA hai| isake atirikta Page #204 -------------------------------------------------------------------------- ________________ zaMkA-samAdhAna 1 kI samIkSA donoM prakArake nimittoM meM jo kArya ke prati anvaya aura vyatireka vyAptiyAM pAyI jAtI haiM unheM bahavyApti nAma diyA gayA hai, kyoMki donoM hI nimita karata hone vAle upAdhanake mAtra sahAyaka hote haiN| yaha mahirvyApti preraka aura udAsIna donoM prakArake nimittoMmeM pUrvokta prakAra bhinnabhinna rUpameM haiM / ina bhinna-bhinna rUpameM vidyamAna va bahirvyApti nAmase kahI jAne vAlI andaya aura vyatireka vyAptiyoMke AdhAra para hI preraka aura udAsIna nimittoMke pUrvokta lakSaNa nidhArita kiye gaye haiM / 17 isa prakAra pUrvapakSako mAnya donoM nimittoMke pUrvokta lakSaNa Agamake AdhArapara samyak siddha hote haiM / tathA uttarapakSako mAnya pUrvokta nimittoMke lakSaNoMke samarthana meM uttarapakSane na to koI Agama pramANa prastuta kiyA hai aura na aisA AgamapramANa upalabdha ho hotA hai / ataH unakA asamyakpanA spaSTatayA vidita ho jAtA hai / AgamapramANoMke AdhArapara Upara donoM nimittoMke samyak lakSaNoMkA jo nirdhAraNa kiyA gayA hai usase kAryotpatti ke prati donoM nimittoMkI kAryakAritAkA samarthana hotA hai. akicitkaratAkA nhiiN| Age pramANake AdhArapara unakI isa phArmakAritAkA aura bhI samarthana kiyA jAtA hai / pUrva meM batalAyA jA cukA hai ki uttarapakSake dvArA prathama daura meM udghRta pravacanasAra gAthA 277 / / 169 / / aura usakI TIkAse va samayasAra gAthA 105 aura usakI TIkAse kAryake prati preraka nimittoMkI upAdAnakA sahAyaka hone rUpase kAryakAritA spaSTatayA siddha hotI hai| ina AgamapramANake atirikta samayasAra gAthA 91 se bhI kAryotpattike prati preraka nimitoMkI kAryakAritA siddha hotI hai| vaha gAthA nimna prakAra hai jaM kui bhAgamAdA kattA so hodi tassa bhAvassa / kammata pariNamade tamhi sayaM puggala davvaM // 91 // artha - AtmA apane jisa pariNAmako karatA hai usakA vaha kartA hotA hai aura AtmAke usa parigAmake honepara pudgala dravya svayaM (apanI yogyatAnusAra ) karmarUpa pariNata hotA hai / isI taraha puruSArthasiddhayupAyakI kArikA 12 se bhI kAryotpattike prati preraka nimittoMkI kAryakAritA siddha hotI hai / vaha kArikA bhI nimna prakAra hai jIvakRtaM pariNAmaM nimittamAtraM prapadya punaranye / svayameva pariNamante'tra pudgalAH karmabhAvena // 12 // artha -- jIvadvArA kRta pariNAmako mAtra nimittarUpase prApta kara anya pudgala vaha svayaM ( apanI yogyatAke anusAra) karma rUpase pariNata hote haiM / ina saba AgamapramANoMse preraka nimiloMkI upAdAnako kAryarUpa pariNatimeM sahAyaka hone rUpase kAryakAritA spaSTa siddha hotI hai, akicitkaratA nahIM, kyoMki ina saba sthaloMmeM preraka nimittoM ke sAtha kAryakI anvaya aura vyatirekavyAptiyA~ haiM / isI taraha pUrvapakSAne apane dvitIya' daura meM jo paMcAstikAyakI gAthA 87 aura 94 kI AcArya 1. dekho, ta0 ca0 pR0 2 / 2. dekho, ta0 ca0 105 / 23 Page #205 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jayapura (khAniyA) tattvacarcA aura usako samIkSA amRtacandrakRta TIkAoMko uddhRta kiyA hai unase udAsIna nimittoMkI bhI kAryakAritA siddha hotI hai, akicitkaratA nahIM / kyoMki ina sthaloMmeM udAsIna nimittoMkI bhI kAryake sAtha anvaya aura vyatireka vyAptiA~ siddha hai| isI taraha sarvArthasiddhi (5-22) meM apanI yogyatAnusAra pariNamana karane vAle dharmAdidravyoMkI svakIya paryAyarUpa kAryotpatti meM kAlako jo anivArya udAsIna kAraNa batalAyA gayA hai, usase bhI udAsIna nimittoMkI kAryakAritA siddha hotI hai| sarvArthasiddhikA vaha uddharaNa bhI pUrvapakSa ne apane dvitIya daura meM diyA hai| isa taraha jaba uparyukta AgamapramANoMke AdhArapara preraka aura udAsIna donoM hI nimittoMkI upAdAnako kAryarUpa pariNatimeM sahAyaka hone rUpase kAryakAritA siddha hotI hai to uttarapakSane jo unheM vahA~ upasthita kara akiMcitkara mAnA hai vaha AgamabAdhita ho jAtA hai| preraka aura udAsIna donoM nimitoMkI bhinnatAkA spaSTIkaraNa pUrva meM kiyA hI jA cukA hai / isI prakAra sarvArthasiddhi aura iSTopadeza tathA usako TIkAke jo uddharaNa uttarapakSane apane dvitIya daurameM diye hai unase yadyapi preraka aura sadAsIna donoM prakArake nimittoMmeM kAryotpattike prati hetukaturUpa kAraNatAkI samAnatA siddha hotI hai| parantu unakI yaha samAnatA pUrva pakSako mAnya kAryotpatti upAdAnakAraNake prati sahAyaka honeke AdhAra para kAryakAritAke rUpameM ho jAnanA cAhie, uttarapakSako mAnya sahAyaka na honeke AdhAra para akiMcitkaratAke rUpameM nahIM / tAtparya yaha phi nimitta cAhe preraka ho, yA udAsIna, donoM hI uparyukta pramANoM ke anusAra kAryospattimeM upAdAnabhUta kAraNake prati sahAyaka honeke AdhAra para kAryakArI hI siddha hote haiN| donoM yA donoMmeMse koI bhI nimitta vahA~ upAdAna bhUta kAraNake prati sahAyaka ma hone rUpase akiMcitkara siddha nahIM hote / prakRta viSayakA upasaMhAra prakRta viSayameM jo tathya sAmane Ate hai ve isa prakAra haiM 1. uttarapakSane paMcAstikAya gAthA 88 ke AdhAra para jo nimittakAraNake preraka aura udAsIna do bheda svIkAra kiye haiM unheM pUrva pakSa bhI svIkAra karatA hai| 2. uttarapakSane sarvArthasiddhi (5-22) ke AdhAra para preraka aura udAsIna donoM hI nimittoMmeM jo hetukartRtva mAnya kiyA hai use bhI pUrvapakSa svIkAra karatA hai| 3. jahA~ uttarapakSa hetu kartRtvake AdhAra para preraka aura udAsIna donoM hI nimittoMko avicitkara mAnatA hai vahA~ pUrvapakSa usI hetukartRtvake AdhAra para donoMko kAryakArI svIkAra karatA hai| 4. uttarapakSane donoM nimittoMkI akiMcitkaratAko siddha karane ke lie jo unake lakSaNa dime hai pUrvapakSane unakI kAryakAritAko siddha karane ke lie unase bhinna unake lakSaNa prastuta kiye haiM aura jo Agama pramANose samarthita hai| 1. dekho, ta.ca. pR0 5 / 2, dekho, ta0 cpR07| Page #206 -------------------------------------------------------------------------- ________________ zaMkA-samAdhAna 1 kI samIkSA 5. jahA~ uttara pakSakA kahanA hai ki preraka nimittoMke valaye kisI dravyake kAryako Age-pIche nahIM kiyA jA sakatA hai vahA~ pUrva pakSakA kahanA hai ki 'preraka timita' zabda se hI yaha dhvanita hotA hai ki unake balase kAryako Age-pIche bhI kiyA jA sakatA hai / isa prakAra gaharA vimarza karane para avagata hotA hai ki pUrvapakSa kI mAnyatAe~ saMgata haiM aura uttarapakSa kI mAnyatAe~ rAMgata nahIM haiM / 11 uttarapakSakA saMbhAvita bhaya aura usakA nirAkaraNa Age uttarapakSa ke usa bhayakA bhI nirAkaraNa kiyA jAtA hai jo use donoM nimittoMko kAryakArI mAnane para preraka nimittoMke balase kAryake Age pIche honekI mAnyatA se utpanna ho gayA hai / yataH pUrvapakSa ne donoM prakArake nimittoMko upAdAnakI kAryarUpa pariNatimeM sahAyaka hone rUpase kAryakArI mAnA hai aura usane yaha bhI svIkAra kiyA hai ki preraka nimitta aura kAryameM vidyamAna pUrvokta andaya aura vyatirekavyAptiyoMke anusAra usa preraka nimitta ke balase kArya Age pIche kiyA jA sakatA hai, ataH uttarapakSako yadi yaha bhaya ho ki isa taraha to preraka nimitta ke balase upAdAnameM viparIta kArya bhI ho sakatA hai / phalataH ajJa vijJatAko aura vijJa ajJatAko prApta ho jAegA tathA zukake samAna baka ( bagulA ) ko bhI par3hAyA jA sakegA, to usakA yaha bhaya nirAdhAra hai, kyoMki pUrvameM spaSTa kiyA jA cukA hai ki kArasikI svAbhAvika yogyatAke abhAva meM koI vastu preraka nimitta ke balase usa kArya rUpa pariNata nahIM ho sakatI hai | preraka nimitta to kAryotpattiko svAbhAvika yogyatA viziSTa vastuko hI usa kArya rUpa pariNata hone meM preraNA kara sakatA hai| arthAt preraka nimitta usI vastuko usa kAryotpatti ke prati prerita karatA hai jisameM usa kAryakI svAbhAvika yogyatA vidyamAna rahatI hai / upAdAna kAryotpatti ke lie preraka nimittoMkI preraNA isalie Avazyaka hai ki unakI preraNA prApta kiye binA upAdAna kAryotpattikI svAbhAvika yogyatA ke sadbhAvameM bhI apane meM usa kAryako utpanna nahIM kara sakatA hai / yA uttarapakSa yaha dAvA kara sakatA hai ki kumbhakArarUpa preraka nimitta kI preraNA prApta kiye binA hI miTTI apane meM ghaTakAryako utpanna kara sakatI hai ? arthAt nahIM kara sakatI hai kyoMki vaha miTTI se honevAlI ghaTotpatti ke avasara para ghaTAnukUla vyApAra karate hue kumbhakArarUpa preraka nimittakI anivArya upasthitiko svIkAra karatA hai phira bhale hI vaha yaha mAnatA rahe ki ukta avasarapara kumbhakAra rUpa preraka nimittako upasthiti rahate hue bhI miTTI svayaM ( apane Apa ) arthAt kumbhakAra kI preraNA prApta kiye binA hI apane ghaTako utpanna kara letI hai aura kumbhakAra vahA~ sarvathA akicitkara hI banA rahatA hai / parantu usakI yaha mAnyatA pramANasammata nahIM hai / jaisA ki isase pUrva spaSTa kiyA jA cukA hai / pUrvapakSa AgamapramANoM ke AdhAra para yaha siddha kara cukA hai ki upAdAnarUpa padArthakI jo kAryarUpa pariNati usameM vidyamAna kAryotpattiko svAbhAvika yogyatAke anurUpa hotI hai vaha preraka aura sAtha hI apreraka nimittoMkA sahayoga milane para hI hotI hai, svayaM (apane Apa ) nahIM / isa taraha upAdAnakI kAryarUpa pariNati meM preraka aura udAsIna donoM prakArake nimitta apane-apane DhaMga se sahAyaka honeke AdhAra para kAryakArI spaSTa siddha hote haiN| ve vahA~ para sarvathA akiMcitkara nahIM bane rahate haiM / iSTopadeza ke padya 35 aura usakI TIkA meM nirdiSTa 'svAbhAvikaM hi niSpattI' va 'bacce patatyapi ' ina donoM kA itanA hI abhiprAya hai ki kAryakI svAbhAvika yogyatAke abhAva meM kevala nimittoMke balapara Page #207 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ayapura (khAniyA) tattvacarcA aura usakI samIkSA hI vastukI kAryarUpa pariNati nahIM hotI hai| inase yaha niSkarSa nikAlanA sahI nahIM hai ki kArya kevala upAdAnakAraNabhUta vastukI svAbhAvika yogyatAke balapara hI ho jAtA hai aura nimitta vahA~ aphicikara hI banA rahatA hai| satya to yaha hai ki kAryarUpa pariNati svayaM upAdAnakI hotI hai aura vaha usameM vidyamAna svAbhAvika yogyatAke anurUpa hotI hai / parantu vaha preraka aura udAsIna nimittoMkA sahayoga milanepara hI hotI hai| isa taraha donoM nimitta upAdAnako kAryarUpa pariNatimeM sahAyaka hoMne rUpase kAryakArI hI siddha hote haiM / ve vahA~ saryathA akiMcitkara nahIM rahate haiM / yaha pUrvameM vistArase spaSTa kiyA jA cukA hai tathA iSTopadeza padya 35 meM va usako TIkAke 'nanvevaM bAhyanimittakSepa: prApnoti' ityAdi kathanameM bhI "nimitta' zabdakA prayoga pAyA jAtA hai, jisakA artha TIkAke 'dharmAstikAyastu gatyupagrAhakadravyavizeSastasyAH sahakArikAraNaM syAt' isa vacanake bhAdhArapara sahakArI kAraNa hotA hai| isa taraha donoM nimittoMkI kAryake prati sahAyaka hone rUpase anivAryatA siddha hai / yahA~ itanA spaSTa karanA isalie Avazyaka huA ki uttarapakSa kAryotpattimeM yadi upAdAna, preraka nimitta aura udAsIna nimitta ina tInoMko pUrvokta prakAra pRthak-pRthak upayogitAko samajha le aura yaha bhI samajha le ki kAryotpatti upAdAnameM hI hotI hai aura upAdAnagata kAryAnukUla yogyatAke anurUpa hI hotI hai, parantu preraka aura udAsIna nimittoMkA sahayoga milanepara hI vaha hotI hai, to preraka nimittake balase kArya Age-pIche kabhI bhI kiyA jA sakatA hai yaha mAnyatA donoM pakSoM ke madhya nivivAda siddha ho jAyegI aura taba uttarapakSakA baha bhaya bhI samApta ho jaayegaa| uttarapakSa saMbhavataH yaha bhI socatA hai ki yadi upAdAnakI kAryarUpa pariNatimeM preraka aura udAmIna nimitta kAraNoMkA sahayoga apekSita mAnA jAye to upAdAnakI taraha donoM nimittakAraNoMkA kArya meM praveza bhI svIkAra karanA anivArya ho jAyegA, so usakA aisA socanA mithyA hai, kyoMki upAdAnako kAryarUpa pari timeM ukta donoM nimittoMkA sahayoga Avazyaka hone para bhI usakA jyAdAna kI taraha kAryameM praveza na to saMbhava hai aura na Avazyaka hI hai| nimittoMkA kAryameM praveza sambhava kyoM nahIM ? jisa kAraNake sAtha kAryakA tAdAtmya sambandha hotA hai usI kAraNakA kAryameM praveza ho sakatA hai| jisa kAraNake sAtha kAryakA tAdAtmya sambandha na ho kintu saMyoga sambandha ho usa kAraNakA kArya meM praveza kadApi nahIM ho sakatA hai, kyoMki do vastuyeM paraspara saMyukta hokara bhI eka nahIM ho sakatI haiN| isa taraha tAdAtmya sambandha honeke kAraNa upAdAnakA to kArya meM praveza hotA hai lekina tAdAtmya sambandha na hokara saMyoga sambandha hone ke kAraNa donoM nimittoMkA kArya meM praveza saMbhava nahIM hai| nimittoMkA kAryameM praveza anAvazyaka kyoM ? nimittoMkA kArya meM praveza anAvazyaka hai, kyoMki kAraNakA kAryarUpa pariNata honA eka bAta hai aura unakA usameM sahAyaka honA anya bAta hai| jaise pIlalake bartanameM rakhA gayA ghI vikRta ho jAtA hai / isameM jJAtavya bAta yaha hai ki vikRta to ghI hotA hai aura vaha usameM vidyamAna vikRta honeko nijI svAbhAvika yogyatAke anusAra vikRta hotA hai, parantu vaha tabhI vikRta hotA hai jaba use pItalake bananameM rakha diyA jAtA hai / isake pUrva usameM vikRta honekI svAbhAvika yogyatAkA sadbhAva rahate hue bhI vaha vikRta nahIM hotA hai / lokame aisA jAnakara hI cIko pItalake bartana meM rakhanA abhISTa nahIM mAnA jAtA hai| isase spATa samajhameM AtA hai ki pIkI vikArarUpa pariNatimeM cImeM vidyamAna usakI svAbhASika yogyatA anusAra hokara bhI pItalake Page #208 -------------------------------------------------------------------------- ________________ zaMkA-samAdhAna 1 kI samIkSA bartanakA saMyoga milane para hI hotI hai usake binA nahIM / isakA niSkarSa yaha hai ki na to pItalakA bartana ghI ko vikArarUpa pariNati meM praviSTa hotA hai aura na pItala ke bartana ke saMyogake abhAva meM ghI hI vikRta hotA hai kintu pItalakA vartana trIkI vikRta pariNatimeM saMyoga sambandhake Azrayase sahAyaka mAtra hotA hai| isase siddha hotA hai ki pItala ke bartanakA ghIko vikRtimeM praveza Avazyaka nahIM hai / 21 yadi kahA jAye ki jaba pItalake vartanakA praveza ghIkI vikArI pariNatimeM nahIM hotA to use usa kArya meM sahAyaka na mAnanA hI ucita hai, to isakA uttara yaha hai ki pItala ke bartanameM bIke na rakhanepara usake vikRta hone kI saMbhAvanAko Upara nirasta kiyA jA cukA hai| isa taraha yaha mAnanA hI ucita hai ki jIkI vikRta pariNati meM dIsalakA sahAyakA kAraNa hotA hai tathA saMyoga sambandhake sAtha sahAyaka kAraNatA yA nimittakAraNatAkA koI virodha bhI nahIM hai / isI prakArakI sthiti 'miTTI ghar3A banatI hai' ora 'kumbhakAra ghar3A banAtA hai' ityAdi sthaloMmeM bhI jAna lenA cAhie / yahA~ uttarapakSa yadi yaha kahe ki nimittakA kArya meM praveza na honese vaha akicitkara mAnA gayA hai to pUrva meM hI spaSTa kiyA jA cukA hai ki isa mAnyatA ke viSaya meM pUrvapakSakA uttarapakSa ke sAtha koI virodha hI nahIM haiN| vivAda to kevala donoM pakSoMke madhya isa bAtakA hai ki nimittako jahA~ pUrvapakSa kAryameM upAdAnakA sahAyaka hone ke AdhArapara kAryakArI mAnatA hai vahA~ uttarapakSa use vahA~ para upAdAnakA sahAyaka na hone ke AdhArapara arkacitra ho mAna lenA cAhatA hai / uttarapakSa dvitIya daurake isI bhAgameM 'yaH pariNamati sa kartA ityAdi samayasAra kalaza ke AdhArapara okartAkA lakSaNa 'jo pariNamana karatA hai arthAt pariNata hotA hai vaha kartA hotA hai' aisA mAnA gayA hai so isake viSaya meM bhI pUrvapakSakA uttarapakSake sAtha koI virodha nahIM hai, kyoMki pUrvapakSa bhI uttarapakSakI taraha upAdAnako hI kAryarUpa pariNata hone ke AdhArapara kartA mAnatA hai / yataH usakI bhI mAnyatAmaM nimitta kAryarUpa pariNata nahIM hotA ataH use vaha bhI uttarapakSakI taraha kartA nahIM mAnatA hai aura mAnatA bhI hai to utarapakSake samAna vaha bhI use upacArase hI kartA mAnatA hai| donoM pakSoMkI isa mAnyatAmeM yadi koI antara hai to vaha isa bAta kA hai ki pUrvapakSako mAnyatA meM nimitako upacaritakartA mAnanekA AvAra nimitta kA kAryarUpa pariNata hone meM upAdAnakI sahAyatA karanA jabaki uttarapakSakI mAnyatAmeM nimittako upacaritakartA mAnanemeM koI AdhAra nahIM nizcita kiyA gayA hai, kyoMki vaha upAdAnakI kAryarUpa pariNatimeM nimitta ko sarvathA akiMcitkara mAnatA hai / hai isI prakAra uttarapakSane dvitIya daurake isI bhAgake anta meM yaha bhI likhA hai ki 'ataeva nimitta - kartAko vyavahAra (upacAra) se kartA mAnanA muktisaMgata hai, kyoMki eka dravyakA kartRdharma dUsare dravyameM upalab nahIM hotA" so donoM pakSoMke madhya isa viSaya meM bhI koI virodha nahIM hai| virodha to donoM pakSoM ke madhya sAmAnya rUpase preraka aura udAsIna donoM hI prakArake nimittoMko kAryAtpatti meM upAdAnakA sahAyaka rUpase kAryakArI mAnane, na mAnanekA hai aura vizeSarUpase dravyakarmake udayako saMsArI AtmA ke rikArabhAva tathA caturgati maNa meM sahAyakarUpase kAryakArI mAnane, na mAnanekA hai| isaliye uttarapakSako apane vaktavyameM isI viSayapara apanA mantavya prakaTa karanA cAhie thaa| parantu usameM apanA mantavya na to isa viSaya meM spaSTa rUpase 1. dekho ta0 ca0 pR0 9 Page #209 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jayapura (khAniyA) sattvacarcA aura usakI samIkSA prakaTa hI kiyA hai aura na karanA hI cAhatA hai| yahI kAraNa hai ki vaha aprakRta aura nirvivAda viSayoMkI carcA meM svayaM ulajha gayA hai aura unakI hI carcA meM pUrvapakSako bhI usane ulajhane kI ceSTA kI hai / yaha yogyatAse vastukI nitya upAdAnazakti hI abhipreta hai pUrva meM batalAyA jA cukA hU~ ki koI bhI kArya usI vastumeM utpanna hotA hai yA vahI vastu kAryarUpa pariNata hotI hai jisameM usa kAryakI utpattikI svAbhAvika yogyatAkA sadbhAva rahatA hai| yahA~ kAryotpattike prasaMga meM svIkRta svAbhAvika yogyatAse vastue~ vidyamAna nitya upAdAnazaktirUpa kramazaktikA hI grahaNa abhipreta hai, anitya upAdAnazaktirUpa paryAyazaktikA grahaNa abhipreta nahIM haiM / isakA kAraNa yaha hai ki after upAdAnazakti kAryarUpa hI hotA hai aura usakI utpati vastume ( davya ) vidyamAna nitya upAdAnazaktike anusAra preraka aura udAsIna donoM prakArake nimittoMke sahayoga se hI huA karatI hai / use jo anitya upAdAna zakti kahA jAtA hai usakA kAraNa yaha hai ki usake anantara uttarakAlameM hI ukta nitya upAdAnazaktiviziSTa vastu donoM hI prakArake nimittoMke sahayogase anya kAryarUpa anitya upAdAnazakti pragaTa hotI hai| yahA~ bhI yaha jJAtavya hai ki uttarakAla meM pragaTa honevAlI usa anitya upAdAna zakti ke kAryarUpa hone para bhI usake uttarakAlameM pragaTa honevAlI paryAyarUpa kAryakI apekSA use anitya upAdAna zakti kahA jAtA hai| isa kathana kI saMgati prameyakamalamArtaNDake nimnalikhita uddharaNase jAnI jAtI hai- " yaccocyate zaktinityA anityA vaisyAdi / tatra kimayaM dravyazaktI paryAyazaktI vA praznaH syAt ? bhAvAnAM dravyaparyAyazatyAtmakatvAt / tatra dravyazakti nitya anAdinidhanasvabhAvatvAd dravyasya paryAyazaktisvanityaiva sAdisaparyavasAnatvAt paryAyANAm / na ca dravyazakte nityatve sahakArikAraNAnapekSayaivArthasya kAryakAritvAnuSaMga dravyazakteH kevalAyAH kAryakAritvAnabhyupagamAt / paryAyazaktisamanvitA hi dravyazaktiH kAryakAriNI viziSTayapariNatasyaiva dravyasya kAryakAritvapratIteH / tatpariNatizcAsya sahakArikAraNApekSayaiva iti paryAyazaktestadeva bhAvAnna sarvadA kAryotpattiprasaMgaH sahakArikAraNApekSAvayarcya ca / " pra0 ka0 mA0 2-2 patra 52 zAstrAkAra, nirNayasAgarIya prakAzana | artha -- aura jo kahA jAtA hai ki zakti nitya hai yA anitya ityAdi ? vahA~ yaha prazna dravyazaktike viSaya meM hai yA zaktike viSaya meM ? kyoMki padArtha dravya aura paryAya ubhayazakti sampanna hote haiM / inameM se dravyazakti nitya hI hai, kyoMki dravya anAdinidhana svabhAvavAlA hotA hai| paryAmazakti to anitya hI hai| kyoMki paryAyeM sAdi aura sAnta hotI haiN| yadi kahA jAye ki dravyazaktike nitya honese sahakArI kAraNoM kI apekSA kiye binA ho padArtha meM kAryakAritAkA prasaMga AyegA, so aisA nahIM hai, kyoMki kevala dravyazaktiko kAryakArI nahIM mAnA gayA hai| paryAyazakti se samanvita dravyameM hI kAryakArizva svIkAra kiyA gayA hai, kyoMki viziSTa paryAyarUpase pariNata dravyameM hI kAryakAritvakI pratIti hotI hai / dravyako paryAyarUpa pariNati sahakArI kAraNoMkI sApekSatAmeM hI hotI hai| isa prakAra paryAyazaktikI utpatti sahakArI kAraNoMkI sApekSatA meM hI honeke kAraNa na to sarvadA kAryotpatti hotI hai aura na sahakArI kAraNoM kI vyarthatA ho siddha hotI hai / kamalamA ke isa kathanase tIna bAteM nizcita hotI haiM- eka yaha ki nizya upAdAnazakti arthAt drayazaktirUpa svAbhAvika yogyatA viziSTa vastu ho kAryarUpa pariNata hotI hai| dUsarI yaha ki jaba vastu anitya upAdAna zaktirUpa paryAkzakti ke rUpameM pariNata ho jAtI haiM tabhI vaha kAryarUpa pariNata hotI hai aura tIsarI yaha ki vaha anitya upAdAnazakti arthAt paryAyazaktirUpa pariNati sahakArI kAraNoMke milane Page #210 -------------------------------------------------------------------------- ________________ kAkA-samAdhAna 1 kI samIkSA para hI hotI hai| kAryotpattikI yaha prakriyA pratyeka vastumeM anAdikAlase calI AI hai aura anantakAla taka calI jAyegI / yadyapi kAryotpattikI aisI hI prakriyAko pUrvapazakI taraha uttaragakSa bhI svIkAra karatA hai| parantu pUrva aura uttara donoM pakSoMkI mAnyatAoMmeM antara yaha hai ki jahAM uttarapakSa yaha mAnatA hai ki kAryotpatti to bastuko yogyatAnusAra hotI hai aura sarvadA usake anukala hI nimitta milate rahate haiM vahA~ pUrvapakSa yaha mAnatA hai ki vastumeM kAryotpattikI yogyatAke anusAra kAryotpattike honepara bhI jaba jaise nimitta milate hai unake anusAra hI usa yogyatAke AdhArapara kArya utpanna hukSA karate haiN| jaisA ki uparyukta prameyakamalamArtaNDake uddharaNase prakaTa hai / kAryotpattike viSayameM uttarapakSakA eka anya dRSTikoNa aura usakA nirAkaraNa uttarapakSane dvitIya daurake isI bhAgameM iSTopadezake padya 35 aura usakI TIkAko uddhRta kara unakA arya karate hue anta meM isa prakArakA niSkarSa nikAlA hai ki "isa prakAra iSTopadezake ukta Agama vacana aura usakI TIkAse spaSTa zAta hotA hai ki nimittakAraNoM meM pUrvokta prakArase do bheda hone para bhI unakI nimittatA pratyeka vyake kAryake prati samAna hai| kAryakA sAkSAta utpAdaka kAryakAlakI yogyatA hI hai, nimitta nahIM |"-t. pa. pR08| uttarapakSa dvArA nikAle gae isa niSkarSakI samIkSA karanese pUrva yahAM usake dvArA ukta padya aura usakI TIkAke kiye game artha para vicAra kara lenA Avazyaka hai 1. ukta padya ( 35 ) kA artha karate hue uttarapakSane likhA hai ki "anya dravya apanI vivakSita paryAyaphe dvArA usa prakAra nimitta hai jisa prakAra dharmAstikAya gatikA nimitta hai|" -ta. ca pR1 isameM "apanI vivakSita parmAyake dvArA" isa aMzakA bodhaka koI pada padya meM nahIM hai| yaha padyArthI atirikta hai jo anAvazyaka hai| yadi uttarapakSakI dRSTimeM vaha Avazyaka hai to eka to usakA nirdeza padya meM kisI padake dvArA kiyA jAnA cAhie thaa| dUsare, isa aMzako dharmAstikAyapadake sAtha bhI sambaddha karanA thA / mAlUma par3atA hai ki "anya dravya" padake sAtha use sambaddha karane aura "dharmAstikAya" padake sAtha sambaddhana karane meM uttarapakSakA abhiprAya anya dravya aura dharmAstikAyameM preraka nimittatA aura udAsIna nimitta tAkA bheda dikhalAkara unameM akipitkaratAke rUpameM samAnatA batalAnekA hai / parantu vaha pramANasaMgata nahIM hai, kyoMki unameM kAryakAritAkI siddhi aura akiyitkaratAkA niSedha puSTa pramANoM dvArA kiyA jA cukA hai| 2. TIkAgata "baje patatyapi" ityAdi padya kA artha uttarapakSako isa prakAra karanA cAhie thA ki jisake bhayase sampUrNa loka dolAyamAna ho jAtA hai aura jisakA mArga kisIse avaruddha nahIM hotA, usa bAke girane para bhI vivekarUpI pradIpase moharUpI mahAna aMdhakArako naSTa karanevAle prazamavAn samyagdRSTi jIva jaba yogase calAyamAna nahIM hote hai to ve anya pariSahoM ( upadravoM ) se kaise calAyamAna ho sakate haiM? 3. "nanvevaM bAhyanimittakSepaH prApnotItyatrAha- anyaH punarguruvipakSAdiH prakRtArthasamutpAdabhraMzayonimitamAnaM syAt / tatra yogyatAyA eva sAkSAt sAdhavAtvAta" isa uddharaNakA artha Avazyaka hote hue bhI uttarapakSane nahIM kiyA hai| vaha artha nimna prakAra hai Page #211 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 24 jayapura { khAniyA ) tattvacarcA aura usakI samIkSA "yadi kevala yogyatAke palase hI kAryotpatti svIkAra kI jAye to baho bAhma nimittoMko sApekSatA samApta ho jaayegii| so isake uttara meM yaha kahA jA sakatA hai ki anya guru va vipakSa Adi prakRtArthake utpAda aura bhraMzameM nimitta mAtra hote haiM / yogyatA hI sAkSAt utpAdaka huA karatI hai|" yahA~ nimittakA artha sahakArI kAraNa hai yaha jAnakArI TIkAke "dharmAstikAyastu gatyupagraha pravyavizeSastasyAH sahakArikAraNamA syAt" isa kathanase prApta hotI hai / isa taraha "nanve" ityAdi kayanase aura usameM paThita "yogyatAyAH" padakA "sAkSAt"pada vizeSaNa honese nimittoMkI kAryakAritA hI siddha hotI hai, jisakA niSedha uttarapakSa karanA cAhatA hai, kyoMki "yogyatAyAH" padakA "sAkSAt" vizeSaNa tabhI sArthaka ho sakatA hai jaba nimittoMko kArya prati kAryakArI mAnA jAe / mAlUma par3atA hai ki isIlie "namveda'' ityAdi kathanakA artha uttarapakSane apane baksamyameM nahIM kiyA hai| 4. "kasyAH ko yathA" ityAvi TIkAkA artha uttarapakSane jo kiyA hai usameM "tavaikalye tasyAH kenApi phArasyatvAda" za yAdamA basana kiyA hai ki "usake viruddha yogyatA hone para use koI bhI karane meM samartha nahIM hai|"'so isake sthAna meM yaha artha karanA cAhie ki "usa yogyatA (gatizakti) ke abhAvameM use (usa gatizaktiko) koI bhI karane meM samartha nahIM hai / " "tavaikalye" pakSakA artha 'usake viruddha yogyatA hone para" karanA sarvathA galata hai| yahA~ usakA artha to "usa yogyatA ( gatizakti ) kA abhAva hone para" sandarbhasaMgata hai aura TIkAkArako bhI vahI vivakSita hai| iSTopadeza padya 35 aura usakI TIkAke artha para Upara jo daSTi DAlI gaI hai usakA uddezya yahI hai ki isase uttarapakSake dvArA nikAle gaye niSkarSa kitane aprAmANika hai, yaha prakaTa ho jAtA hai| Ageke vivecanase yaha aura bhI spaSTa ho jAtA hai| uttarapakSane iSTopadezake ukta padma aura usakI TIkAse jo niSkarSa nikAle haiM unase una tIna bAtoMkA saMketa milatA hai jinase uttarapakSakA kAryotpatti sambandhI dRSTikoNa jJAta ho jAtA hai / 1.pahalI bAta yaha hai ki uttarapakSa ukta padya 35 aura usakI TIkA AdhArapara nimittoMke preraka aura udAsIna do bheda svIkAra kara donoMmeM samAnatA mAnatA hai / 2. dUsarI bAta yaha hai ki vaha unata padya aura usakI TIkAke AdhArapara siddha samAnatAko preraka aura udAsIna nimittoMkI akicitkaratAke rUpameM svIkAra karatA hai| 3. tIsarI bAta yaha hai ki kAryotpattikI yogyatAse yaha nitya upAdAnazaktirUpa dravyazaktiko na grahaNa kara kAryakAlakI yogyatAke rUpameM anitya upAdAnazaktirUpa paryAyazaktiko svIkAra karatA hai| ina tonoM bAtoMmeM pahalI aura dUsarI donoM bAtoMke viSayameM AgamapramANoMke AdhArapara pUrva meM spaSTa kiyA jA cukA hai ki naraka aura udAsIna donoM nimittoMkI svIkRti nirvivAda hai aura unameM samAnatAko svIkRti bhI nirvivAda hai| parantu donoMkI samAnatAko jahA~ uttarapakSa kAryake prati unakI akiMcitkaratAke 1. dekho, ta0 ca0 pU0 8 / Page #212 -------------------------------------------------------------------------- ________________ zaMkA-samAdhAna 1 kI samIkSA rUpameM svIkAra karatA hU~ vahA~ pUrvapakSa unakI samAnatAko kAryotpatti ke prati kAryakAritAke rUpa meM svIkAra karatA hai / yaha bhI AgamapramANoM ke AdhArapara pUrva meM siddha kiyA jA cukA hai / tIsarI bAta viSayameM hamArA kahanA hai ki uttarapakSane iSTopadeza padya 35 aura usakI TIkA meM 'yogyatA' zabdase jo kAryakAlakI yogyatA ke rUpa meM anitya upAdAnazaktirUpa paryAyazaktiko grahaNa kiyA hai| vaha saMgata nahIM hai, kyoMki ukta padma aura usakI TIkAse aisA koI saMketa nahIM milatA hai, jisake AdhArapara 'yogyatA' zabda se kAryakAlakI yogyatAko grahaNa kimA jAma / ukta padma aura usakI uddhRta kI gayI TIkA meM koI bhI aisA pada yA vAkya nahIM hai, jo kAryakAlako yogyatAke rUpameM anitya upAdAnazaktirUpa paryAyazaktikA grahaNa prakaTa kareM aura yogyatAse nitya upAdAnazaktirUpa dravyazaktikA niSedha kreN| yaha gaharAIse dekhanepara spaSTa jJAta ho jAtA hai| prameyakamalamArtaNDake uparyukta uddharaNa se yaha dinakara prakAza kI taraha aura bhI adhika spaSTa hai / prameyakamalamArtaNDake uparyukta use prakaTa hai ki vastumeM abhityapAdAnatirUpa paryAyazaktikI utpati kAryarUpa honese usa vastuko svAbhAvika nitya upAdAnazaktirUpa dravyazaktike anusAra preraka nimittoM kA sahayoga prApta honepara hI hotI hai / ata: unheM (preraka nimittoM ko) akicitkara kadApi nahIM mAnA jA sakatA hai / dUsare, anitya upAdAnazatirUpa paryAyazaktikI vastu utpatti ho jAnepara bhI yaha niyama nahIM mAnA jA sakatA hai ki usake anantara uttarakAlameM vivakSita paryAyakI hI utpatti hotI hai anya paryAyako nahIM, kyoMki AgamapramANoMke AdhArapara siddha hai ki vastumeM svAbhAvika niraya upAdAna zaktirUpa dravyazaktike anusAra usI paryAyakI utpatti hotI hai, jisake anukUla preraka nimittoMkA sahayoga use usa samaya prApta hotA hai / isa taraha uttarapakSa kI yaha mAnyatA galata ho jAtI hai ki dravyake svakAlameM pahuMca jAnepara niyamase vivakSita paryAyakI hI utpatti hotI / prameyaka malamArtaNDake ukta uddharaNase yaha bhI siddha hai ki nimitta akricittrara na hokara kAryakArI ho hote haiM, AgamapramANa ( paMcAstikAya gAthA 87 - 14) ke AdhArapara yaha mI spaSTa hai ki kAryotpatti meM preraka nimittoMke samAna udAsIna nimitta bhI kAryakArI hote haiM - ve akiMcitkara nahIM bane rahate haiM / isake atirikta bAghaka kAraNoMkA abhAva bhI kAryotpatti ke lie Avazyaka hotA hai, jisakA samarthana nimna prakArase hotA hai dvAdaza guSNasthAnake prathama samaya meM jo AtmasvabhAvakI pUrNa nirmalatA pragaTa ho jAtI hai usakA nimitta kAraNa dazama guNasthAnake anta samaya meM mohanIya karmakA sarvathA kSaya ho jAnA hI hai tathA trayodaza guNasthAnake prathama samaya meM jo AtmasvabhAvakA pUrNa vikAsa hotA hai usakA nimitta kAraNa dvAdaza guNasthAnake anta meM jJAnAvaraNa, darzanAvaraNa aura anvarAya kamakA kSaya ho jAnA hI hai| lekina itanA honepara bhI jaba jIva siddha paryAya prApta nahIM hotA to jAna par3atA hai ki vahA~ jIvakI siddha paryAyake pragaTa honemeM bAdhakakAraNabhUta yoga tathA cAra aghAtiyA karmo kA sadbhAva vidyamAna hai| isI taraha caturdaza guNasthAnake prathama samaya meM usa jIvakI ghogarahita avasthA 'jAnepara bhI jo usakI siddha paryAya pragaTa nahIM hotI usakA bhI bAdhaka kAraNa para cAra aghAtiyA karmokA sadbhAva avagata hotA hai / isa taraha jaiba jIva caturdaza guNasthAnameM bAdhakakAraNabhUta cAroM aghAtiyA karmo kA bhI kSaya karake nokamoMke sAtha apanA sarvathA rAmbandha viccheda kara letA hai| tabhI usako siddha paryAyakI prApti hotI hai isase nirNIta hotA hai ki preraka aura udAsIna nimittoMke sadbhAvake sAtha bAdhaka kAraNoMkA abhAva bhI kAryopatti meM sAdhaka hotA hai| isa prakAra kAryotpatti ke lie vastuko svAbhAvika yogyatA ke rUpa meM nitya 24 Page #213 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 26 jaya zAniyA) latyagA aura usakI samIka upAdAnazaktirUpa pramazakti, preraka aura udAsIna nimittoMkA sadbhAva tathA bAdhaka kAraNoMkA abhAva ina sabhIkI samagratA, jise kAryajanikA sAmagrI kahA jAtA hai, anivArya hai| isa taraha yaha bAta acchI taraha spaSTa ho jAtI hai ki vastuko svAbhAvika yogyatAke rUpameM nitya upAdAnazaktirUpa dravyazakti hI mukhyatayA kAryotpattimeM sAdhaka hotI hai| kAryakAlakI yogyatAke rUpameM anitya upAdAnazaktirUpa paryAyazaktiko kAryotpattimeM pradhAna sAvaka mAnanA ucita nahIM hai, kyoMki usake svayaM kAryarUpa honese usake sahakArI kAraNoMkA yoga milanepara hI vaha utpanna hotI hai| dUsare, usake utpanna ho jAnepara bhI bAdhaka kAraNoMkA sadabhAva rahanepara kAryotpatti nahIM hotI hai| yaha avazya hai ki jahA~ vastukI pUrva paryAya aura uttara paryAya jo pUrvIsara bhASa pAyA jAtA hai yahA~ usake AdhArapara unameM bhI kAryakAraNabhAvako sApanA karanA asaMgata nahIM hai| parantu kAryakAlakI yogyatA aura kArya meM pUrvottara bhAvake rUpameM hI kAryakAraNa bhAva jAnanA cAhie / utpAdyotpAdaka bhAvarUpa kAryakAraNa bhAva to vastuko svAbhAvika yogyatAke rUpameM nitya upAdAnazaktirUpa dravyazakti aura kArya meM mAnanA hI yukta hai| eka bAta aura hai ki pUrvaparyAyakA vinAza hone para hI uttaraparyAyakI utpatti hotI hai athavA pUrvaparyAyakA vinAza hI uttaraparyAyanI uttpati hai, isalie bhI pUrvaparyAyako uttaraparyAyakA upAdAna nahIM kahA jA sakatA hai / ise Aga prakaraNAnusAra aura bhI spaSTa kiyA jaayegaa| uparyukta vivecanase yaha bAta bhI spaSTa hai ki vastuko svabhAvabhUta yogyatAke rUpamai nisya upAdAnaza ktirUpa dravyazakti aura kArya donoM meM vidyamAna upAdAnopAdeyabhAvarUpa kAryakAraNabhAva tabhI kAryakSama hotA hai jaba usa kAryake anukala preraka aura udAsIna nimittoMkA sahayoga prApta hotA hai tathA bAdhaka kAraNoMkA abhAva bhI vidyamAna rahatA hai| ataeva kAyotpattike prati preraka aura udAsIna donoM prakArake nimittoMko phisI bhI hAlatameM akiMcitkara nahIM kahA jA sakatA hai| yahA~ aSTasahastrIgata aSTazatI kA nimna vAkya jJAtavya hai ___ tadasAmathryamakhaNDayadakiMcitkaraM kiM sahakArikAraNaM syAt ? ( pR0 105. nirNayasAgarIya prakAzana / ) artha-usakI (upAdAnakI) arthAt kAryarUpa pariNata honekI svAbhAvika yogyatA viziSTa vastukI asAmathrya arthAta akele kArya rUpa pariNata na ho sakane rUpa azaktikA khaNDana (bhedana) ma karatA huA sahakArI kAraNa yadi vahA~ akiMcitkara hI banA rahatA hai to use kyA sahakArI kAraNa kahA jA sakatA hai ? arthAt nahIM kahA jA sakatA hai| isase bhI sahakArI (nimitta) kAraNoMkI kAryotpatti meM kAryakAritA hI siddha hotI haiM, akiMcitkaratA nhiiN| yadyapi aSTasahasrImata aSTazatIke ukta kayanake viSayameM uttarapakSane eka AkSepa tattvacami prastuta kiyA hai, parantu usapara isI prakaraNameM Age vicAra kiyA jAyegA / isa vivecanase maha niSkarSa nikalatA hai ki kAryakAlako yogyatA arthAt anitya upAdAnazaktirUpa paryAyazakti kAryarUpa hone ke kAraNa nimittAdhIna siddha hotI hai| ataH uttarapakSakA yaha linanA ki "kAryakA sAkSAt utpAdaka kAryakAlakI yogyatA hI hai, nimitta nahIM" sarvathA asaMgata hai / isI prakAra usakI yaha mAnyatA bhI asaMgata hai ki vastuke svakAla (kAryakAla) meM pahuMca jAnepara niyamase vivakSita kAryakI hI 1. dekho, tapa0 pU0 8 / Page #214 -------------------------------------------------------------------------- ________________ zaMkA-samAdhAna 1 kI samIkSA utpatti hotI hai, kyoMki jo bhI dravya kI uttara paryAya hogI vaha usakI svAbhAvika yogyatAke anusAra hI hogii| para hA~, nimitoMkA sahayoga jaisA hogA vaisI hI paryAya usakI svAbhAvika yogyatAke AdhArapara hogI / isakA Azaya yaha hai ki nimitta tyameM aisI paryAyako utpanna nahIM kara sakatA hai jisakI svAbhAvika yogyatA usa dravyameM na ho, lekina jisa paryAyake utpanna honekI yogyatA dravyameM vidyamAna hai vaha paryAya tabhI utpanna ho sakatI hai jaba vaha nimittoMkA sahayoga pAjhara apane svakAlameM pahu~ca jAyegA aura taba bhI usake anukUla nimitoMkA sahayoga milanepara hI vaha utpanna hogii| kAryakAraNamAtrakI vyavasthA isI prakAra pAyI jAsI hai| uttarapakSake dRSTikoNakA anya prakArase nirAkaraNa ___ kAryotpatti ke viSabameM uttarapakSakA jo yaha dRSTikoNa hai ki "kAryako utpAdaka kAryakAlako yogyatA hI hai. nimitta nahIM' isakA nirAkaraNa anya prakArase bhI kiyA jAtA hai| vastukA svabhAva pariNamana karanekA hai arthAt vastumeM pariNamana karane kI yA pariNata honekI svAbhAvikra cogyatA hai| isake AdhAra para hI usameM pariNamana huA karatA hai tathApi usakA vaha pariNamana do prakArase hotA hai-eka pariNamana svanimittaka (paranimittAnapekSA) hotA hai aura dUsarA pariNamana paranimittasApekSA hotA hai| paranimittAnapekSA pariNamanako svanimittaka aura paranimittasApekSa pariNamanako svaparapratyaya pariNamana pratipAdita kimA gayA hai| vastukA svanimittaka pariNamama vyavahArakAlo bheda--samayake rUpameM vibhakta hokara satata SaDguNahAnibuddhirUpa hotA hai aura usakA svaparapratyaya pariNamana vyavahArakAlake hI bheda-samaya, AvalI, ghar3I, ghaMTA, dina, saptAha, pakSA, mAsa, RtU, ayana aura varSa Adike rUpameM vibhakta hokara salata SaDguNahAnivRddhirUpa pariNamanase pRthak pariNamanake rUpameM hotA hai| svapratyaya aura svArapratyaya donoM hI prakArake do Adi pariNamana satata ekake pazcAt eka rUpameM hote haiM arthAt donoM hI prakArake do Adi parigamana kabhI bhI yugapat (eka sAtha) nahIM hote| ho, sabhI svapratyayapariNamana paranimittAnapeza hone ke kAraNa niyatakramase hI hote haiM jabaki sabhI svaparapratyayaparipAmana paranimittasApekSA honake kAraNa yathAyogya paranimittoke samAgamake anusAra niyatakrama aura aniyatakrama donoM rUpase hote hai| svaparapratyayapariNamanoMkI niyatakramatA aura aniyatakramatAko isa taraha samajhA jA sakatA hai ki jIvake jo krodha, mAna, mAyA aura lobha rUpa vividha prakArake pariNamana hote hai ve yathAkrama krodha, mAna, mAvA aura lobha rUpa padgalakoke udayake nimittase hote haiN| arthAta jaba taka jIvameM krodhakarmakA udaya vidyamAna rahatA hai tabataka usakA koSarUpa pariNamana hotA rahatA hai aura jaba usameM krodhakarmake udayakA abhAva hokara 1. 'vividha utpAdaH svanimittaH parapratyayazca / svanimitastAvadanantAnAmagurulaghuguNAnAmAgamaprAmANyAda bhyupagamyamAnAnAM SaTsthAnapatitayA yA hAnyA ca pravartamAnAnAM svabhAvAdeteSAmutpAdo vyayazca / parapratyayo'pi azvAdigatisthityavamAhanahetRtvAtyANe kSaNe teSAM bhedAttatitvamapi bhinna miti parapratyayApekA utpAdo vinAzazca vyavaliyate / -sarvArthasiddhi 5-7 / Page #215 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 28 jayapura (khAniyA) tattvacarcA aura usakI samIkSA mAna, mAyA yA lobha ina tInoM karmoM se kisI ekakA udaya hotA hai taba usakA vaha pariNamana bhI yakrama mAna, mAyA yA lobha rUpa hotA hai| aba yadi uttarapakSakI mAnyatAke anusAra jIvameM honevAle krodha Adi pariNamanoMkI utpatti kAryakAlakI yogyatAke anusAra mAnI jAye aura krodha Adi karmoMke udayako vahA~ para sarvayA akiMcikara hI mAna liyA jAye to jisa jIvakrI vartamAna samayameM krodharUpa pariNati ho rahI hai usake pUrva samayameM kAraNarUpase aura uttarasamayameM kAryarUpase krodharUpa pariNati hI usa jIvakI svIkAra karanA anivArya ho jAyegA / isa taraha anAdi kAlase ananta kAla taka usa jIvakI satata krodharUpa pariNati hotI rahanI cAhie arthAt usameM na to kabhI mAna, mAyA, yA lobharUpa pariNati hogI aura na krozrarUpa pariNatikA sarvathA abhAva hokara usakI zuddha svabhAvarUpa pariNati hI kabhI ho skegii| isa taraha vizvakI sabhI vastuyeM vartamAnameM jisa rUpameM raha rahI hai unakA matata usI rUpameM rahanekA prasaMga upasthita ho jaavegaa| lekina vizvakI sabhI vastuoMkI isa prakArako sthiti mAnavamAtraka anubhava, indriyapratyA, tarka aura Agama pramANoM ke viparIta hI nirNIta hotI hai| imaliye kAryotpattimeM kAryakAlakI yogyatAko kAraNa na mAnakara pariNamanoMkI vividhatAke liye nimittoMko kAraNa mAnanA anivArya hai| yaha satya hai ki bastako svAbhAvika yogyatAke binA nimitta vastume kAryotpatti ke prati asamartha rahate haiN| ataH pastumeM kAryotpattike anukUla svAbhAvika yogApAva svImA nAkI nAnapAra hai / aura bana svAbhAvika yogyatA nitya upAdAnazaktike rUpameM dravyazakti hI ho sakatI hai, anitya upAdAnazatti ke rUpameM paryAyazakti, jise kAryakAlakI yogyatA kahA jAtA hai, nahIM ho sakatI hai, kyoMki kAryarUpa hone ke kAraNa use svAbhAvika nahIM mAnA jA sakatA hai / isa vivecanale prakaTa hai ki nitya upAdAnazaktirUpa dravyazaktika pameM kAryotpattikI svAbhAvika yogyatAkA sadbhAva va ukta avarArapara anukUla preraka aura udAsIna nimittoMkA rAdbhAva tathA bAdhaka nimittoMkA abhAva ye sabhI vastumeM kAryotpattike sAdhaka hote haiN| yahA~ itanA aura dhyAtavya hai ki prameyakamalamArtaNDa ke pUrvokta kathanake anusAra anitya upAdAnazaktirUpa paryAyazaktiviziSTa nitya upAdAnazaktirUpa dravyakti kAryotpattimeM sAdhaka honese anitya upAdAnazaktirUpa paryAyazaktiko bhI kAryakAlakI yogyatAke rUpameM kAryotpattikI sAdhaka mAnanA caahie| yadi kahA jAe ki miTTIsa jo ghaTako utpatti hoto hai vaha sthUla rUpase sthAsa, koza aura kuzUla paryAyoMke kramase hI hotI hai va sUkSmarUpasa eka-eka kSaNakI paryAyoMke kramase hotI hai| isalie ghaTotpattimeM pUrvaparyAya aura uttaraparyAyameM utpAdyotpAdakabhAvarUpa kAryakAraNabhAva mAnanA Avazyaka hai to aisI mAnyatA bhI yuktimukta nahIM hai, kyoMki yadi pUrva aura uttaraparyAya meM utpAdyotpAdakabhAvarUpa kAryakAraNabhAva svIkAra kiyA jAe to jisa prakAra ghaTako miTTIkA ghaTa kahA jAtA hai usI prakAra kuzalakI uttara paryAya honase ghaTako kuzUlakA ghara kahanA bhI anivArya ho jaaegaa| dUsarI bAta yaha hai ki pUrva paryAya uttara paryAyavI utpattimeM niyAmaka nahIM hai| aisI sthitimeM miTTIse honevAlI ghaTotpatti meM bhI kAryakAlakI yogyatAko utpAyotpAdakabhAvake AvArapara kAraNa mAnanA asaMgata hai| tIsarI bAta yaha hai ki lokameM kumbhakAra dvArA apanA kriyAvyApAra bIcameM roka denepara ghaTa adhUrA dekhA jAtA hai athavA daNDake pAtarI bocameM hI ghaTakA binAza dekhanemeM AtA hai tathA kumbhakArakI kuzalatA aura akuzalatAkA prabhAva usa utpanna honevAle ghaTame spaSTa dikhAI detA hai| isase eka to kAryakAlakI yogyatAko kArya niyAmavatA samApta ho jAtI hai / dUsare, Page #216 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 1 kI 29 nimittakI sarvathA akiMcitkaratAkI mAnyatAkA anta ho jAtA hai| tIsare, uttarapakSa kI yaha mAnyatA bhI nirasta ho jAtI hai ki jaba vastu kAryakAlakI mogmatA pragaTa hotI hai to niyamase vivakSita kAryakI ho utpatti hotI hai / isa taraha kAryotpattike viSaya meM yahI niyama nizcita hotA hai ki vastumeM kAryotpatti ke anukUla svAbhAvika yogyatA vidyamAna ho tathA anukUla preraka aura udAsIna nimittoMkA sadbhAva va bAdhaka kAraNoMkA abhAva ho tabhI vivakSita kAryakI utpatti hogI, anyathA usI kAryakI utpatti hogI, jisake anukUla vahA~ ukta sabhI sAdhana sAmagrIkA samAgama hogA / dvitIya bhAgakI samIkSA pUrvapane apanI dvitIya pratizaMkA (ta0 ca0 pR0 5 ) meM nimnalikhita kathana kiyA hai- 'isake Age Apane jo paMcAstikAyako gAthA 89 kA uddharaNa diyA hai vaha bhI hamAre praznase saMgata nahIM hai, kyoMki yaha uddharaNa udAsIna nimitta kAraNase sambandhita hai / sAtha hI svayaM amRtacandra sUrine usI paMcAstikAyakI 87 aura 94 vIM gAthAkI TIkA meM udAsIna nimitako bhI anivArya nimitta kAraNa batalAyA hai / ' uttarapakSane apane dvitIya dIrameM isapara vicAra karate hue ta0 ca0 pR0 9 meM dvitIya bhAga ke antargata likhA hai "paMcAstikAya gAthA 89 meM niHsandeha rUpase udAsIna nibhiptakI vyavahAra hetutA siddha kI gayI hai / para itane mAtra se kriyAke dvArA nimitta honevAle nimitoMko vyavahAra hetu mAnane meM koI bAdhA nahIM bhAtI, kyoMki abhI pUrva meM iSTopadeza TIkAkA jo uddharaNa de Aye haiM usameM spaSTa rUpase aise nimittoMko vyavahArahetu batalAkara isa dRSTise donoM meM samAnatA siddha kI gayI hai / " uttarapakSake isa uttaravaktAko yahA~ samIkSA kI jAtI hai pUrva se yaha kahA~ siddha hotA hai ki vaha preraka nimittako vyavahArahetu nahIM mAnatA hai| vaha bhI uttarapakSakI taraha preraka aura udAsIna donoM nimitoMko vyavahArahetu mAnatA hai / parantu prazna preraka aura udAsIna nimittoMko vyavahArahetu mAnane, na mAnaneke viSaya meM nahIM hai| apitu prazna yaha hai ki vyavahArahetu hote hue bhI preraka nimittako kAryotpatti meM upAdAnakA sahAyaka hone rUpameM kAryakArI mAnA jAya yA use vahA~ sarvathA akkicitkara svIkAra kiyA jAya ? pUrvapakSa to apane ukta kathanameM yaha bhI spaSTa svIkAra kara rahA hai ki preraka nimittake samAna paMcAstikAyakI gAthA 87 aura 194 kI TIkAoM ke mAdhArapara udAsIna nimitta bhI kAryotpatti upAdAnakA sahAyaka hone meM kAryakArI hai, akicitkara nahIM / para uttarapakSa udAsIna nimittako to kAryake prati akicitkara mAnakara vyavahArahetu mAnatA hI hai| kintu preraka nimittako bhI vaha kAryake prati akiMcitkara mAnakara vyavahAra hetu mAnanA cAhatA hai / parantu udAsIna aura preraka donoM hI nimitta Agamake AdhArapara pUrvokta prakArase kathaMcit akicitkara aura kathaMcit kAryakArI hokara vyavahAra hetu siddha hai| preraka nimittako kAryakAritA samayasAra gAthA 80, 91 aura 105 ke anusAra tathA udAsIna nimittakI kAryakAritA paMcAstikAya gAthA 87 aura 94 kI TIkAoM ke anusAra dinakara prakAzakI taraha suprasiddha hai / ataH uttara pakSa dvArA mAnya inakI akiMcitkaratAkA nirasana Page #217 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jayapura (khAniyA) tattvacarcA aura usakI samIkSA svataH ho jAtA hai| mAnanIya anubhaH, indiA patyakSa, yukti aura lokavyavahArake AdhArapara bhI donoM nimittIko kAryakAritAko puSTi tathA akiMcitkaratAkA nirAsa hotA hai| tRtIya bhAgakI samIkSA tRtIya bhAgameM nirdiSTa pUrva pakSake kathanake viSayameM uttara pakSane likhA hai ki "aisA niyata hai ki pratyeka dradhyake kisI bhI kAryakA pRthaka upAdAna kAraNake samAna usake svatantra eka yA ekase adhika nimitta kAraNa bhI hote hai / isIkA nAma kArakasAkalpa hai aura isIlie jinAgamameM sarvatra yaha svIkAra kiyA gayA hai ki ubhayA nimittase kAryakI utpatti hotI hai|" isakI puSTi ke lie usane samantabhadra svAmIke svayaMbhastotrake "bAhyataropAdhi" ityAdi padya 60 ko bhI uddhRta kiyA hai| uttarapakSa ke isa kathanake sAtha pUrva pakSakA koI virodha nahIM hai| uttarapakSako hI yaha socanA hai ki yaha saba kathana to pUrva pakSa dvArA mAnya nimittoMkI kAryakAritAkA hI samarthana karatA hai, na ki usake dvArA mAnya unakI akiMcitkaratAkA samarthana / svayaMbhastrotrake padya 60 se bhI yahI prakaTa hotA hai ki dravyakA svabhAva hI aisA hai ki usameM kAryakI utpatti bAhya aura abhyantara donoM nimittoMkI rAmagratAse hI hotI hai| isa uddharaNako prastuta ka uttarapakSakI nimittoMko akiniskara svIkAra karanekI mAnyatA siddha nahIM hotii| pratyuta usake "kArya to kevala upAdAnake balapara hI hotA hai nimitta vahAM akivikara hI bane rahate haiN|" tathA "jinAgamameM sarvatra yaha svIkAra kiyA gayA hai ki ubhayanimittase kAryakI utpati hotI hai| ina donoM viruddha kathanoM meM asaMgati AtI hai| uttarapakSako yaha bhI vicAra karatA hai ki tapAdAnakI kAryarUpa pariNati meM yadi nimittoMke sahayogako AvazyakatA nahIM hai to AgamameM phira kAryakI utpatti meM upAdAnameM sahAyaka hone rUpase nimittoko sthAna kyoM diyA gayA hai ? eka bAta aura hai ki uttarapakSako yahA~ bhI pUrvokta prakAra yahI bhaya hai ki nimittoMko upAdAnako kAryotpattimeM sahAyaka mAnanese upAdAnakI taraha nimittoMkA bhI kArya meM praveza svIkAra karanA hogaa| parantu isa bhayakA nirAkaraNa pUrvame kiyA jA cukA hai| isalie isa viSayameM yahA~ itanA hI kahanA paryApta hai ki upAdAnako kAryake sAtha dravyapratyAsatti rahanake kAraNa usakA hI praveza kArya meM hotA hai / parantu nimitsoMkI kAryake sAtha kAlapratyAsatti hI rahatI hai, dravyapratyAsatti nahIM, ataH unakA kArya meM praveza nahIM hotA hai| padyapi utsarapakSa kAryakaM sAtha nimittoMko kAlapratyAsatti mAnakara bhI unheM yahA~ para akiMcitkara mAnatA hai| parantu yahA~ yaha dhyAtavya hai ki nimitta kAlapratyAsattike AdhArapara jo upAdAnakI kAryapArapatimeM sahAyaka hone rUpase kAraNa mAne gae hai ve vahAM para anvaya aura vyatireka vyAptiyoMke AdhAra para hI mAne gae hai| isakA vivecana pUrva meM kiyA jA cukA hai| AcArya vidyAnanda svAmIne tattvAryazlokavArtika (paSTa 151) meM sahakArI (nimitta) kAraNakA jo lakSaNa nirdhArita kiyA hai usase bhI sahakArI kAraNakI kAlapratyAsattike AdhArapara kAryakAritA ho siddha hotI hai / vaha lakSaNa nimna prakAra hai 'yadanantaraM hi yadavayaM bhavati tattasya sahakArikAraNa mitarat kAryamiti / ' 1. dekho, ta. ca0 109 / 2. nirNayasAgara presa, bambaI prakAzana / Page #218 -------------------------------------------------------------------------- ________________ zaMkA-samAdhAna 1 kI samIkSA isakA artha hai ki niyamase jisake anantara jo hotA hai vaha usakA sahakArI kAraNa hai aura isa kArya / isa jvalanta pramANase bhI sahakArI kAraNako kAryakAritA spaSTa hai| isI tRtIya bhAgameM uttarapakSane kAryoMmeM bhAcArya samantabhadrake svayambhUstotrake uddharaNa dvArA bAhya aura Ampantara upAdhiyoM (kAraNoM) kI samagratAko svIkAra kiyA hai, phira bhI usane liyA hai ki ''jaba nizcaya upAdAna apanA kArya karatA hai taba anya dravya paryAya dvArA usakA vyavahAra hetu hotA hai|" usakA yaha saba kathana pUrvApara viruddha aura pAThakoMko gumarAha karanevAlA hai| jaba sahakArI kAraNa akiMcitkara siddha ho nahIM hote, to uttarapakSakA dhumAvameM chAlanA ucita nahIM hai| isa para hama Age vistArapUrvaka vicAra kreNge| isI prakAra usane isI bhAgameM dravyaliMga aura bhAliMgakI bhI aprAsaMgika carcA uThAyI hai, jo yahA~ sarvathA anupayukta hai| phira bhI hama usake viSayame bhI Age vicAra kareMge / caturtha bhAgako samIkSA isa bhAgameM pUrvapakSa dvArA pravacanasAra gAthA 169 kI amRtacandrIya TIkAke 'svayameva' padakA artha 'apane rUpa' karanepara anAvazyaka vivAda uThAte hue uttarapakSane likhA hai ki "pravacanasAra gAthA 169 meM 'svayameva' padakA artha svayaM hI hai apane rUpa nahIM / uttarapakSa isase yaha batalAnA cAhatA hai ki upAdAnakI kAryarUpa pariNati nimittakA sahayoga prApta kiye binA svayaM hI arthAt apane Apa hI hotI hai| usakI isa mAnyatAkA nirAkaraNa pratirzakA 3 meM vistArase kiyA hai tathA 'svayameva' padake arthapara paryApta prakAza DAlA gayA hai aura isa samIkSAmeM bhI 'svayameva' padake artha para Age prakAza DAlA jAyagA / paMcama bhAgakI samIkSA pUrvapakSane likhA thA ki 'samayasAra gAthA 105 meM jo upacAra zabda AyA hai vaha isa arthakA chotaka hai ki pudgalakA pariNamana pudgalameM hI hotA hai, jIvameM nahIM hotA hai / kintu jIvake pariNAmoMkA nimitta pAkara baha hotA hai| arthAta jIva padagalakamaukA upAdAnakartA nahIM, nimittakatA hai|' isapara uttarapakSAne isa paMcama bhAgameM likhA hai ki "samayasAra gAthA 105 meM upacArakA jo artha prathama prazna ke uttarama kiyA gayA hai vaha artha saMgata hai| kintu prayatna karanepara bhI vahA~ usake dvArA kiyA gayA upacArakA vaha artha saMgata yA asaMgata rUpameM upalabdha nahIM hotaa| mAlUma nahIM, uttarapakSa isa prakArake galata vaktavya dekara dUsaroMkI AMkhoMmeM dhUliprakSepakI ceSTA kyoM karatA hai ? isa viSayameM bhI hama Age sapramANa vicAra kreNge| . vahA~ itanI bAta avazya spaSTa kara denA cAhatA hU~ ki uttarapakSane isI paMcama bhAgake anta meM dhavalA pu0 6 pR0 59 kA jo uddharaNa diyA hai usameM 'mRhyata iti mohanIyam' isa aMdAkA usane bhramavaza viparIta artha kiyA hai / dhavalA pustaka 6, pR0 59 kA vaha vacana aura usakA uttarapakSa dvArA kiyA gayA artha nimna prakAra hai| "muhyata iti mohanIyam' evaM saMte jIvassa mohaNIyattaM paisajjadi ti NAsaMkaNijjaM jIvAdo abhiNNamimaha poggaladavye kammasaNNide uvayAreNa kattArattamAroviya tadhA uttiido|' 1. dekho, ta0 0 109 / 2. dekho, ta0 ca pR09| 3. ta0 ca0, pR0 6 / Page #219 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 32 jayapura (khAniyA) tatvacarcA aura usakI samIkSA isakA usa rapakSa dvArA kiyA gayA artha nimna prakAra hai'jisake dvArA mohita kiyA jAtA hai yaha mohanIya karma hai / zaMkA- aisA hone para jIvako mohanIya karmapanA prApta ho jAtA hai ? samAdhAna - aisI AzaMkA nahIM karanI cAhiye, kyoMki jIvase abhinna ( vizeSa saMyogarUpa, paraspara viziSTa kAhI ) karmasaMjJaka pudgaladravya meM upacArase karttApinekA Aropa kara vaisA kahA hai / " isa artha meM uttarapakSanaM 'muhyata iti mohanIyamam' isa aMzakA 'jisake dvArA mohita kiyA jAtA hai| vaha mohanIya karma hU~ / ' vaha artha kiyA hai so vaha artha ThIka nahIM hai| isake sthAnameM use usakA vaha artha karanA thA ki 'jo mohita kiyA jAtA hai 'yA' jo mohita hotA hai / ' kyoMki yaha artha karanese hI dhavalAke ukta zaMkA-samAdhAnarUpa vacanake arthako saMgati hotI hai| uttarapakSako yaha bhI jJAta honA cAhie yA ki 'muhyata iti mohanIyam' yaha prayoga karmake viSayameM kiyA gayA hai| isalie usakA yahI artha hai ki 'jo mohita kiyA jAtA hai vaha mohanIya hai / ' yahA~ yaha bhI dhyAna dene yogya hai ki dhavalAke ukta vacanameM upacArakA artha nahIM batalAyA gayA hai, tathA uttarapakSane jo yaha likhA hai ki "isa Agama vacanameM' 'uvapAreNa' aura 'Arobiya' pada dhyAna dene yogya haiM / spaSTa hai ki kAryakA niSpAdaka vastuta: upAdAnakartA ho hotA hai / nimitta meM to upacArase karttApakA Aropa kiyA jAtA hai|" so isameM vivAda nahIM hai, parantu isase nimittako kicitkara nahIM siddha kiyA jA sakatA hU~ / 4. praznottara ekake tRtIya borakI samIkSA tRtIya daura meM pUrvapakSakI sthiti pUrvapakSa tRtIya daura meM sarvaprathama apane praznakA Azaya spaSTa karate hue yaha kathana kiyA hai ki uttarapakSane apane prathama aura dvitIya donoM dauroMmeM praznakA uttara nahIM diyA hai| isake pazcAt "dvayakRto loke vikAro bhavet " isa padma nandipaMcavizatikA (23-7 ) ke AdhArapara yaha siddha kiyA hai ki vastukI vikArI pariNati dUsarI vastukA sahayoga prApta hone para hI hotI hai| usakA sahayoga prApta hue binA apane Apa nahIM ho jAtI / isake bhI pazcAt "sadakAraNavannityam - " Apta parIkSA kAlikA 2 kI TIkA AdhArase batalAyA hai ki jIvaka vikArI pariNati yadi karmodaya ke binA mAnI jAe to upayoga ke samAna jIvakA svabhAva bhAva ho jAnese yaha kabhI naSTa nahIM hogii| isake jAge vividha AgamapramANoMke valaye isa bAtakA samarthana kiyA hai ki jIvameM utpanna honevAle vikArakA nimitta pudgalakarmakA udaya hai aura antameM uttarapakSa ke dvitIya daura kI AlocanApUrvaka AgamapramANoMke AdhArapara siddhAntapakSa kI puSTi kI hai / tRtIya daura meM uttarapakSakI sthiti uttarapakSa ne apane tRtIya daura meM pUrvapakSa kathanakI upekSA karate hue prazna uttarameM usI dRSTikoNa * ko apanAyA hai jisa dRSTikoNako vaha apane prathama aura dvitIya dauroMmeM apanA cukA hai| isalie usane apane tRtIya daura meM pUrvapakSa ke praznakA jo uttara diyA hai usase bhI praznakA samAdhAna nahIM ho sakA hai| arthAt uttara pakSa ne apane tRtIya daura meM bhI pUrvapakSa ke praznake uttarame prathama aura dvitIya dauroMkI unhIM bAtoM ko 1. dekho vra0 ca0 pR0 6 / Page #220 -------------------------------------------------------------------------- ________________ zaMkA-samAdhAna 1 kI samIkSA duharAyA hai jisakA prakRta praznake sAtha koI sambandha nahIM hai / viDambanA yaha hai ki isa daura meM usane pUrva pakSapara aneka kalpita Aropa lagAye haiM aura unake AdhArapara pUrvapakSako yadvA rAmrA AlocanA kI hai 1 uttarapakSa kI isa sthitikI samIkSA uttarapakSa ne apane tRtIya daurake prArambha meM jo kucha likhA hai usakA uddharaNa samIkSAke sAmAnya prakaraNameM dete hue usakI vahA~ sAmAnya samIkSA bhI kI gayI hai / usameM yaha spaSTa kara diyA gayA hai ki uttarapakSane apane vaktavyameM "dvayakRto loke vikAro bhavet " isa vacanakA viparIta abhiprAya grahaNa karake usake AdhArase pUrvako prathama to isa rUpa meM pradarzita karanekA asaphala prayatna kiyA hai, mAno pUrvapakSa do vastuoMkI milakara eka bikArI pariNati mAnatA hai aura pazcAt usake virodha meM samayasArake "nobhI pariNamataH skhalu" ityAdi kalaza padya 53 ko uddhRta kiyA hai parantu jaba pUrvapakSa do vastuoM kI milakara eka vikArI pariNati mAnatA hI nahIM haiM aura uttarapakSa bhI isase anabhijJa nahIM hai to use isa taraha pradarzita karanekA nirarthaka aura anucita prayAsa nahIM karanA cAhiye thA / / Age calakara uttarapakSane "dvayakRto loke vikAro bhavet" vacanakA artha phalita karate hue likhA haiM ki "saMyogarUpa bhUmikAmeM eka dravya vikArapariNati karanepara anya dravya vivakSita paryAyake dvArA usameM nimita hotA hai|" isake Age spaSTIkaraNa ke rUpameM usane usameM yaha bhI likhA hai ki isase spaSTa vidita hotA hai ki nizcaya aura vyabahAra donoM nayavacanoM ko svIkAra kara "dvayakRto loke vikAro bhavet" yaha vacana likhA gayA hai| spaSTa hai ki mUla praznakA uttara likhate samaya jo hama yaha siddha kara Aye haiM ki saMsArI AtmA vikAra bhAva aura caturgatibhraNa meM dravyakramakA udaya nimitta mAtra haiM, usakA mukhya karttA to AtmA hI hai, yaha yathArtha likha Aye haiM / padmanandipaMcaviMzatikA ke ukta vacanase bhI yahI siddha hotA hai" / hameM kahanA par3atA hai ki uparyukta prakAra jo kucha uttarapakSane likhA hai vaha saba usakA tatvazAoMke sAmane pUrvapakSako galata DhaMgase prastuta karanekA asaphala prayAsa hai| usake isa prayAsako tattvajijJAsuoM kI mAMkhoM meM dhUla jhoMkanekA prayAsa kahA jAyegA / isakA spaSTIkaraNa nimna prakAra hai (1) pUrvapanaM padmanandicavizatikAke ukta vacanako apanI isa mAnyatA kI puSTi ke liye uddhRta kiyA hai ki aarkarmakA udaya saMsArI bAtmAke vikArabhAva aura caturgatibhramaName nimita hotA hai| yaha bAta uttarapakSa bhI acchI taraha jAnatA hai| phira bhI usane pUrvapakSa ke Azayako anyathA citritakara apane padakI maryAdAko bhaMga kiyA hai / (2) dravyakarmake udaya aura saMsArI AtmA ke vikArabhAva tathA caturgatibhramaNameM vidyamAna nimittanaimittika saMbaMdhako pUrvapakSa bhI vyavahAranupakA hI viSaya mAnatA hai, isa bAta se bhI uttarapakSa anabhijJa nahIM haiN| kevala donoM pakSoM kI mAnyatAoM meM antara yaha hai ki jahA~ uttarapakSa vyavahAranayake viSayako kalpanAropita yA kathanamAtra svIkAra karatA hai vahIM pUrvapakSa vyavahAramaya ke viSayako kalpanAropita yA kathanamAtra na mAnakara vyavahArarUpameM vAstavika hI mAnatA hai / 1. dekho, ta0 ca0 pR0 33 / 2. dekho, ta0 ca0 pU0 33 // 25 Page #221 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ___ jayapura (khAniyA) tattvacarcA aura usakI samIkSA (3) pUrvapakSako mAnyatAmeM bhI pratyakarmakA sadaya saMsArI AtmAke vikArabhAva aura caturgatibhramaNameM uttarapakSakI mAnyatAke samAna migina maya hotA hai jamaNa mamya kI AtmA hI hotA hai. yaha bhI uttarapakSa jAmatA hai| donoMmeM matabheda yahI hai ki jahA~ uttarapakSa draSyavarmake udayako ukta kAryake prati usa kAryarUpa pariNata na hone aura usameM sahAyaka bhI na honeke AdhArapara sarvathA akicikara nimitta kAraNa mAnatA hai vahAM pUrvapakSa use usa kAryake prati usa kAryarUpa pariNata na honeke AdhArapara akicitkara aura usameM sahAyaka honeke AdhArapara kiMcitkara kAryakArI nimittakAraNa mAnatA hai / pUrvapakSake praznakA Azaya yaha rahA hai ki dravyakarmakA udaya saMsArI AtmAke vikArabhAva aura caturgatimramaNameM kAryakArI nimitta kAraNa hotA hai yA vaha vahopara akiMcitkara rUpameM hI nimitta kAraNa hotA hai| usake isa praznakA Azaya use vahA~ mukhyakA mAnane vA na mAnaneke rUpameM nh| rahA hai, kyoMki donoM hI pakSa use popara upacaritakartA hI mAnate haiM / yahA~ bhI donoM pakSoMke madhya kevala yaha matabheda hai ki uttarapakSa usa upacarita kartRtvako kalpanAropita yA kavanamAtra mAnatA hai jabaki pUrvapakSa usa upacaritakartRtvako upacarita rUpameM vAstavika hI mAnatA hai, kalpanAropita yA kathanamAtra nahIM maantaa| isa vivecanake anusAra uttarapakSako pUrvapakSake praznapara isa rUpameM hI vicAra karanA thA ki dravyakarmakA udaya saMsArI bAramAke bikArabhAva aura caturgati bhramaNameM sahAyaka rUpase kAryakArI nimitta kAraNa hotA hai yA yaha vahA~para sahAyaka na hone rUpase akiMcitkara rUpameM hI nimitta kAraNa hotA hai| uttarapakSako isa avasara para vyavahAramaya aura nidacayanaya tathA upacaritakartutva aura mukhya kartRtva jaise aprakRta aura anAvazyaka kathanoM meM na to svayaM ulajhanA thA aura na hI pUrvapakSako ulajhAnA thaa| yaha to donoMko zaktikA apavyaya karanA tathA bagaleM sAphanA hai| dravyakarmodayako prakRta kAryake prati nimitta mAnanA chalapUrNa hai uttarapakSane jo yaha likhA hai ki "spaSTa hai ki mUla praznakA uttara likhate samaya jo hama yaha siddha kara Aye hai ki saMsArI bhAtmAke vikAra bhAva aura caturmatibhramaNameM pratyakarmakA udaya nimitta mAtra hai, usakA mukhyakartA to svayaM AtmA hI hai / "' so usakA yaha likhanA chalapUrNa hai, kyoMki Age calakara usane isake viruddha bhI likhA hai ki "jisa jisa samaya jIva krodhAdi bhAvarUpase gariNata hotA hai usa usa samaya krodhAdi dravyakarmake udayakI kAlapratyAsapti hotI hai| isase usane vahI abhiprAya phalita karanA cAhA hai ki saMsArI AtmAke vikArabhAva aura caturgatibhramaNake avasara para krodhAdi dravyakarmakA udaya vidyamAna to rahatA hai, parantu vaha usameM akicikara hI banA rahatA hai nimittarUpase kAryakArI nahIM hotaa| uttara praznake Azayase viparIta uttarapakSa uparyukta dravyakarmake udayako saMsArI AtmAke vikArabhAva aura caturgatibhramaNameM sahakArI na hone rUpase akiMcitkara mAnatA hai aura pUrvapakSa use vahA~ sahakArI rUpase kAryakArI mAnatA hai| donoM pakSoMke isa matabhedako samApta karane ke uddezyase hI prakRta prazna prastuta kiyA gayA thA / parantu uttarapasane 1. dekho, ta. ca0 pR0 33 / 2. dekho, vahI, 33 / Page #222 -------------------------------------------------------------------------- ________________ zaMkA-samAdhAna 1 kI samIkSA praznake Azayako durlakSita karake una bAtoM para apane vicAra vyakta kiye hai jinakA praznake sAtha koI sambandha nahIM hai / isase prakaTa hai ki uttarapakSakA uttara praznake Azayase viparIta hai / nimittako akiMcitkara siddha karanekA prayatna ayukta uttarapakSane prakRta prazna para vicAra karate hue nimittako upAdAnakI kAryarUpa pariNatimeM sahAyaka na hone kapase akiMcitkara siddha karaneke lie jo yaha likhA hai ki "saMyogarUpa bhUmikAmeM eka dravyake vikArapariNatike karane para anya dravya vivakSita paryAyake dvArA usameM nimitta hotA hai| parantu usakA yaha kA udAsIna nimittameM ghaTita honepara bhI kAryake prati usakI akiSirakaratAko siddha karanemeM asamartha hai, kyoMki udAsIna nimitta bhI paMcAstikAya gAthA 80 aura 14 ke anusAra upAdAnakI kAryarUpa pariNatimeM sahAyaka hone rUpase kAryakArI siddha hotA hai| hama pUrvameM spaSTa bhI kara cuke hai ki jaba relagAr3I calatI hai to vaha relapaTarIpara hI calatI hai| isaliye yadi isa paTarIko relagAr3IkI gatimeM sahAyaka hone rUpase kAryakArI na mAnA jAma-use vahA~ usa rUpa meM akiMcitkAra hI mAnA jAtA usako durmika vidhAne, usane majabUtI aura surakSAkA dhyAna rakhane aura isake lie dhana aura zramakA upayoga karane Adi vyavasthAoMkI nirarthakatA siddha ho jAyegI tathA relapaTarokA avalambana liye binA ho relagADIke calanekA prasaMga upasthita ho jaayegaa| itanA hI nahI, relapaTarIko tor3aphor3a ho jAne para bhI rela ke gira par3ane va jamInameM phaMsane AdikI samasyAyeM apane Apa hI samApta ho jaanegii| utarapakSako udAsona nimittakI akicitkaratA siddha karanese pUrva ina bAtopara gambhIratApUrvaka vicAra karanA caahie| "saMyogarUpa' bhUmikAme' ityAdi uparyukta kathana preraka nimisameM to sarvathA ghaTita nahIM hotA, kyoMki preraka nimittakA kArya upAdAna (kAryarUpa pariNava honeko yogyatA viziSTa vastu) ko kAryarUpa pariNata hone ke liye sakSama banAne kA hai yA voM kahiye ki use kAryarUpa pariNata honeke liye prerita karanekA hai| arthAta vastU meM upAdAnazakti vidyamAna rahane para bhI jaba taka preraka nimitta use kAryarUpa pariNata hone ke liye sakSama nahIM banAyegA, taba taka usako vivakSita kAryarUpa pariNatikA honA asambhava hai| isa viSecanase spaSTa hai ki kAryotpattimeM upAdAna, preraka nimitta aura udAsIna nimitta tInoM apane apane DhaMgame kAryakArI haiN| udAharaNArtha-'jase ziSya adhyApakase pradIpale prakAzameM par3hatA hai|" yahAM upAdAna kAraNabhUta ziNya hI pAThanakriyArUpa pariNata hotA hai| usakI isa paThanakriyAmeM preraNA denevAlA adhyApaka hai, ataH use preraka nimitta kahA jAtA hai| par3hanevAlA ziSya bhI ho aura par3hAnevAlA adhyApaka bhI ho, parantu yadi vahA~ para udAsIna rUpase sahAyatA karanevAle pradIpakA prakAza na ho, to na adhyApaka par3hA sakatA hai aura na ziSma par3a sakatA hai| ataH dIpakakA prakAza bhI apreraka ( udAsIna ) rUpase nimitta ( sahAyaka ) hai / isI prakAra samasta vastuoMko kAryotpatti meM bhI upAdAna, preraka nimitta aura udAsIna nimitta tInoM hI apane apane DhaMgase kAryakArI kAraNa siddha hote haiN| tInobhese koI bhI kAraNa dahI kiMcitkara nahIM hai / ina tInoM kAraNoMkA sadbhAva rahate hue bhI yavi bAdhaka kAraNakA abhAva na ho to kAryotpatti nahIM ho sakatI hai| ataeva bAdhakAmAva bhI kAryotpatti meM sahAyaka hai / use bhAvAntara svarUpa mAnanepara usakA donoM nimittoMmeM yathAyogya samAveza ho jAtA hai| 1. dekho, ta010 pu. 33 / Page #223 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jayapura (khAniyA) tattvacarcA aura usakI samIkSA ___ yahA~ yaha bhI dhyAtavya hai ki "ziSya par3hatA hai," "adhyApaka par3hAtA hai" aura "dIpaka par3hAtA hai" jaise vacanoMkA bhI prayoga puthak-pRthak rUpameM dekhanemeM AtA hai| kintu aise vacana-prayogoMmeM mukhyatA aura gauNatAkI vivakSA hotI hai| arthAt "ziSya par3hatA hai" isa vacana-prayogameM upAdAnavI mukhyatA aura preraka evaM udAsIna nimittoMkI gauNatA hai| "adhyApaka par3hAtA hai" isa vacana prayogameM preraka nimittakI mukhyatA va upAdAna va udAsIna nimitta donoMkI gauNatA hai| isI taraha "dIpaka par3hAtA hai" ima bacanaprayogameM udAsIna nimittako pradhAnatA hai aura upAdAna tathA preraka nimittakI gauNatA hai| parantu yaha tathya hai ki kAryotpatti meM tInoM hI kAryakArI hote haiM / ataH tInoM se kisIko bhI akiMcitkAra nahIM kahA jA sakatA hai| ina tInoMke lakSaNa bhI pathaka-pRthaka haiN| jaise upAdAna vaha hai jo kAryarUpa pariNata hone kI svAbhAvika yogyatA apane andara rakhatA ho, preraka nimitta vaha hai jisake sAtha kAryako anvaya aura vyatireka vyAptiyA~ hotI hai aura sadAsIna nimitta yaha hai jisako kAryake sAtha anvaya aura vyatireka vyAptiyA~ hotI haiN| isa prakAra lakSaNabhedake AdhArapara tInoM kAraNa pRthak-pRthaka siddha hote hai aura kAryotpatti, apanI nizcita sArthakatA prakaTa karate hai| upAdAna aura donoM preraka aura udAsIna nimittoMmeM jo bheda hai, vaha yaha hai ki upAdAna kAryarUpa pariNata hotA hai va donoM nimitta usameM sahAyaka bhAva hone haiN| preraka aura udAsIna nimittoMkA bho bheda isa AdhArapara hai ki preraka nimitta balase kArya mArge-pIche kabhI bhI kiyA jA sakatA hai / parantu udAmIna nimitta ke balapara kAryako Age-pIche nahIM kiyA jA sakatA phira bhI usake sahayoga ke binA kAryako utpatti nahIM hotii| isase usako bhI kAryotpattimeM anivAryatAko jhuThalAyA nahIM jA sakatA / kyA jayadhavalAkA bacana bAhya kAraNakA niSedhaka hai? pUrvapakSane apanA abhiprAya prakaTa karate hue kahA thA ki yadi krodhAdi vikArobhAvoMko drampakamodayake binA mAna liyA jAde, to upayogake samAna meM bhI jIvake svabhAva bhAva ho jAyeMge aura aisA mAnanepara una vikArI bhAvoMkA nAza na honese mokSake abhAvakA prasaMga A jAyegA / ' uttarapakSane pUrvapakSake isa kathanako uddhRta karake usake samAdhAna meM likhA hai ki "krodhAdi vikArI bhAvoMko jIva svayaM karatA hai, isalie ke nizcayanayase paranirapekSa hI hote haiM, isameM sandeha nahIM, kAraNa ki eka Trampake svacatuSTayameM anya dravyake svacatuSTayakA atyanta abhAva hai|" apane isa lekhakI puSTike lie usane jayadhavalA pustaka 7, pR0 117 se "bajjhakAraNaNiravekkho vatthupariNAmo" isa baccanako uddhRta kiyA hai tathA usakA artha bhI 'pratyeka bassukA pariNamana bAhyakAraNa nirapekSa hotA hai|" diyA hai / hameM Azcarya hai ki uttarapakSa praznakartAka mUla praznakA samAdhAna na karake mAtra apane abhiprAyako doharAtA hai aura usakA jarA bhI poSaka koI bacana milanegara use prastuta kara detA hai| na usakI gaharAIko dekhatA hai, na sandarbhako aura na vaktAko sandarbhita vivakSAko / vastuko syavasthA ubhayanayase hai / jaba ekanayase vaktA kathana karatA hai to vahIM dUsarA naya avivakSita hotA hai| syAdvAdI vastAko prarUpaNA isI prakAra hotI hai| 1. ta ca0 pR101 2. 3, vahI, pR0 33 / Page #224 -------------------------------------------------------------------------- ________________ zaMkA-samAdhAna 1 kI samIkSA AgamamAnyatA hai ki sabhI kAryoko utpalimeM upAdAna, preraka nimitta aura udAsIna nimitta ye tInoM kAraNa anivArya hai, jaisA ki hama aneka jagaha pahale hI spaSTa kara Aye haiM / vastukA pariNAma vastuse hI utpanna hogA, vastuse atiriktase vaha kadApi utpanna nahIM hogA, aisA jatra kathana kiyA jAtA hai to usase vaktAkA yahI abhiprAya hotA hai ki vaha upAdAnakI apekSA kathana kara rahA hai, bAhya kAraNoM (preraka va udAsIna nimittoM) ko sahakAritAkA vaha niSedha nahIM krtaa| kara bhI kase sakatA hai| anyathA vastukI anekAntAtmakatA, jo usakA prANa hai, lupta ho jAvegI / jayadhavalAkArakA ukta vacana dvArA upAdAnapara bala denekA abhiprAya hai-vastuke pariNamanameM dasta hI upAdAna hotI hai, kyoMki vahI usa rUpa pariNata hotI hai, bAhya kAraNa nahIM, ataH upAdAnakI dRSTi se vastuke pariNamanameM vastu ko ho apekSA hogI, bAhya kAraNoMkI nahIM / ataeva vastupariNamanako bAhyanirapekSa kahA jAtA hai| kintu isakA tAtparya yaha nahIM ki vaha unake abhAvameM bhI ho jAtA hai| yaha to jainadarzanakA siddhAnta hai, jise uttara pakSa bhI asvIkAra nahIM kara sakatA / jayadhavalAke ukta vacanako nayaviSakSAnusAra hI grahaNa karanA caahie| usakI vivakSA, sandarbha aura gaharAIkI ora bhI dhyAna rahanA cAhie / isakA niSkarSa yaha hai ki pUrvapakSa jayatrabalAke ukta kathanasa sahamata hai tathA uttarapakSa dvArA diyA gayA usakA artha bhI use mAnya hai| isake alAyA lastarapakSake isa matase bhI vaha iMkAra nahIM karatA ki krodhAdi vikArI bhAvoMkA kartA jIva hI hotA hai, kyoMki ukta vikArI bhAvarUpa pariNati jIvakI hI hotI hai, dravyakarmakI nhiiN| isake sAtha hI pUrvapakSa uttarapakSake isa kathanako bhI mAnatA hai ki krodhAdi vikArI bhAvarUpa pariNati jIvakI apanI hI pariNati honeke kAraNa vaha paranirapekSa hai| parantu paranirapekSatA yA bAhyakAraNa nirapekSatAkA vaha artha nahIM hai ki usa pariNatimeM parakI-bAhyakAraNoMkI sahAvakatA nahIM haive usameM avazya sahAyaka haiM aura sahAyakake rUpameM unakA sadabhAva vahA~ honase ve akicitkara nahIM hai / yadi upAdAna jIyake sAtha preraka aura udAsIna nimitta (bAhAkAraNa--dravyakarmodaya) na ho to trikAlameM bhI akele jIvase krodhAdi vikArI bhAvoMkI utpatti nahIM ho skegii| anyathA mukta jIvoM meM bhI unakI utpattikA prasaMga aavegaa| aba raha jAtA hai pravacanasAra gAthA 169 kI amatacandrIya TIkAmeM Agata 'ravayaM' zabdake arthakA bicAra / usake artha aura abhiprAyake sambandhameM pUrva aura uttara donoM pakSoMmeM vivAda kevala isa bAtakA hai ki jIvake krodhAdi bikArI bhAdoMko utpattimeM dravyakarmodaya sahAyaka honerUpase kAryakArI nimitta hai athavA vaha usameM sahAvaka na hone rUpase akicitra nimitta hai 1 isI bAtakA yahA~ nirNaya abhISTa hai| ukta vivAdapara sUkSma vimarza aura siddhAntakA nirNaya yahA~ ukta viSaya para sUkSma vimarza kiyA jAtA hai| koAdivikAragAna jIvameM utpanna hote hai aura isalie jItha unakA upAdAna kAraNa hai| ise donoM pakSa svIkAra karate hai| yaha bhI donoM svIkAra karate hai ki ve tabhI hote haiM jaba dravyavarmakA udaya hotA hai| aba vicAraNIya paha hai ki ve krodhAdi vikArIbhAva jIvameM Tradhyakamake udaya honepara hote haiM aura lakSya na honepara nahIM hote, to 'anvayavyatirekasamadhigamyo hi kAryakAraNabhAvaH' isa sAmAnya kAryakAraNabhAva siddhAntake anusAra dravyakarmake udayako krodhAdi vikArabhAvoMkA sahAyaka kAraNa--nimittakAraNa kyoM nahIM mAnA jAya aura krodhAdivikArako usakA naimisika kArya kyoM svIkAra na kiyA jAya? jaba krodhAdi vikArabhAva akele jIvake na hokara dravyakarma ke udayake sadabhAvameM Page #225 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jayapura glAniyA TalapI aura umkI samIkSA honese ve usake bhI kArya hai to drAkarmodayako unakA sahAyaka kAryakArI nimitta mAnanA anivArya hai... usakA apalApa nahIM kiyA jA sakatA hai hai| yaha bhI sazya hai, jise ubhayapakSa nirvivAda mAnate hai ki jIda una krodhAdi vikArIbhAvoMkA upAdAma hai aura upAdAna eka hI hotA hai, jabaki nimitta (sahAyaka kAraNa) anaginata hote haiM aura ve krodhAdi vikArI bhAvoMke upAdAna nahIM hote / aisI vastusthitimeM dravyakarmodayako sahAyaka na hone aura isalie use akiMcitkara honekA kathana kaise koI kara sakatA hai| yaha antasse vicAranA cAhie / hameM Azcarya hai ki uttarapakSa pUrvAgrahake vazIbhUta hokara davyakarmodayako krodhAdi vikArIbhAvoM kA sahAyaka nimitta nahIM mAnatA aura use akicikara kahatA hai| jabaki anbaya aura vyatirekase usameM sahAyaka kAraNatA siddha hotI hai / nyAyazAstrakA hI nahIM, darzanazAstra aura adhyAtmazAstrakA bho siddhAnta hai ki koI bhI kArya ho, vaha bAhya (nimitta) aura itara (Abhyantara-upAdAna) donoMkI samagratAse niSpanna hotA hai| ataH krodhAdivikAra mAtra eka (upAdAna) kAraNa jampa nahIM hai, apitU ubhava (upAdAna aura nimitta donoM kAraNa janya hai| isase spaSTa hai ki nimittakAraNa sahAyaka kAraNa hai aura vaha kAryakArI (krodhAdi bhAvoMkI naimittika janyatAko utpanna karanevAlA) honese kadApi akiMcitkara nahIM kahA jA sktaa| isa vivecanase spaSTa ho jAtA hai ki jayazvalAkA ukta bacana uttara pakSakI mAnyatA (koSAdi vikArI bhAvoMkI utpattimeM dravyakarmodaya sahAyaka na honese akiMcitkara nimitta hai, isa mata) kA poSaka nahIM hai / ataH use prastuta karanA vyartha hai--uttara pakSakI mAtra asaphala ceSTA hai| uttarapakSake virodhI vaktavyoMpara vicAra (1) uttara pakSane prakRta viSayameM paraspara viruddha kathana karate hue likhA hai ki 'krodhAdi dravyakoko nirmita kiye binA krovAri bhAva hote haiM, aisA hamArA kahanA nahIM hai aura na aisA Agama hI hai / hamArA kahanA yaha hai ki krodhAdi vikArI bhAvoMko svayaM svataMtra hokara jIva utpanna karatA hai, krodhAdi karma nahIM / AgamakA bhI yahI abhiprAya hai|" (2) eka anya jagahapara usane likhA hai ki "jisa-jisa samaya' jIva krodhAdi bhAvarUpase pariNamatA hai usa-usa samaya krodhAdi dravyakarmake udayakI niyamase kAla-pratyAsatti hotI hai, isalie vyavahAranayase krodhAdikaSAyake udayako nimitta kara krodhAdhi bhAva hae, aisA kahA jAtA hai|" uttarapakSake ye do vaktavya hai, jo spaSTatayA paraspara viruddha haiN| pahale vaktavya meM, pUrvapakSa dvArA nimitta kAraNoMkI kAyotpattimai anivAryatA siddha kara denepara, aba yaha kahatA hai ki 'krodhAdi dravyakarmopho nimitta kiye binA krodhAdi bhAva hote haiM, aisA hamArA kahanA nahIM hai aura na aisA Agama hI hai|' aisA kahakara uttarapakSa asandigdha rUpameM jIvake krodhAdi vikArI bhAvoMkI utpattima krodhAdi vyakarmokI nimittakAraNatAko svIkAra kara letA hai aura Agamako bhI usakA, samarthaka batalAtA hai| usake isa svIkArameM kevala antara yahI hai ki sIdhI nAka na pakar3a kara drAviDI prANAyAmase use pakar3atA hai| athavA andha sapake vilapraveza nyAya (andhA rArpa bilameM sIdhe na ghusa kara usake cakkara lagA kara ghusatA hai) kA vaha anusaraNa karatA hai| mAzcarya yaha ki vaha yaha bhI doharAtA jAtA hai ki 'hamArA kahanA yaha hai ki krodhAdi 1. ta0 pa. pU. 33 / 2. vahI, pR0 33 / Page #226 -------------------------------------------------------------------------- ________________ zaMkA-samAdhAna 1 kI samIkSA 39 vikArI bhAvoMko svayaM svataMtra jIva utpanna karatA hai, krodhAdi karma nhiiN| AgamakA bhI yahI abhiprAya hai|' ise kyA kahA jAya | uttarapakSa kahIM bhI sthira nahIM rahatA aura na yaha dekhatA hai ki merA kathana pUrvApara viruddha tathA asaMgata hai| kheda yaha hai ki vaha Agamako donoM ora ghasITa kara usakI durdazA kara rahA hai / jaba baha pratipAdana karatA hai ki hama dravyakoMko jIvake krodhAdi bhAvoMkI utpatti meM nimitta honekA niSedha nahIM karate aura Agama bhI aisA nahIM hai| dUsarI ora vaha yaha bhI kahatA jAtA hai ki krodhAdi vikArI bhAvoMko svayaM svataMtra hokara jIva utpanna karatA hai, krodhAdi karma nahIM / ' to uttara pakSake kaunase kathanako pramANa aura saMgata mAnA jAya / pAThaka svayaM nirNaya kreN| padi uttara pakSakA yaha abhiprAya hai ki jIvameM jo krodhAdi bikArI vibhASa utpanna hote haiM ve yadyapi vyakarmodayakI sahAmote I, miA lAbhakAra nahIM hotA, kyoMki ve dravyakarmodayarUpa na hokara jIyarUpa hI hote haiM, to yaha pUrvapakSako asvIkAra nahIM hai, RyoMki isa taraha jIvake krodhAdi vikArI bhAvoMke utpanna hone meM dravyakarmodayakI sahakAritA evaM kAryakAritA spaSTa svIkAra kara lI jAtI hai| parantu usake isa prathama vaktavyakA usIke agale dvitIya vaktavyake sAtha virodha hai, kyoMki dvitIya vaktavyameM usane yaha prakaTa kiyA hai ki vyakarmodayakI jIvake krodhAdi vikArI bhAvarUpa pariNata honemeM upAdAna jIvake sAtha kAlapratyAsatti mAtra honese vaha usameM sahAyaka na hone ke kAraNa akiMcitkara nimitta kAraNa hai| ye donoM kathana kitane visaMgata hai, yaha bhI uttara pakSako dekhanA cAhie / kevala buddhikauzalakA prakaTa karanA yA zAstrArtha ke laTakoMkA mAzraya lenA hI abhISTa nahIM honA cAhie / tattvanirNayakA prayojana mukhya honA cAhie, isI uddezyase tattvacarcAkI yojanA banAI gayI thii| dUsarA vaktavya jahAM pahale vaktavyase viruddha hai vahA~ vaha ghumAvadAra bhI hai| jIvake krodhAdi bhAvarUpa pariNAmoMkI utpattimeM krodhAdi drampakarmake udayakI niyamase kAlapratyAsattiko svIkAra kara kyA uttarapakSa marmako nimitta kAraNa amAnya kara sakatA hai aura jaba vaha lage hAtha usI ke sAtha yaha bhI kaha rahA hai ki 'isalie vyavahAramayase krodhAdi kaSAyake udayako nimitta kara krodhAdi bhAva hue aisA kahA jAtA hai|' kaisI viDambanA hai ki vaha krodhAdi kaSAyake udayako nimitta kara honevAle krodhAdi bhAvoMko mAna rahA hai aura upAdAnake sAtha nimittoMkI kAlapratyAsatti ko bhI aMgIkAra kara rahA hai, phira bhI nimittoMko isa mahAna dena (sArthakatA-upAdAna nimittoMke sadabhAva kAlameM hI kAryakArI hotA hai, anya kAlameM nahIM)anvaya-vyatirekase siddha nimittoMkI anivArya sahAyakatA kAryakAritAko svIkAra karanese vaha katarA rahA hai| ukta rUpase kathana karanepara uttarapakSa nimittoMko akicikara kahanekA sAhasa kara hI nahIM sakatA hai| rahI vyavahAranapase krodhAdikaSAyake udayako nimitta mAnane kI bAta / so use pUrvapakSa mI svIkAra karatA hai| parantu vyavahAramaya kalpita yA mithyA nahIM hai / yadi use kalpita vA mithyA mAnA jAya to usakA viSaya bhI kalpita yA mithyA ho jAyagA / vaha mithyA yA kalpita tabhI ho sakatA hai jaba nizcayanaya aura usake viSayakA yaha tiraskAra yA niSedha kre| ataH paraspara sApekSa dravyAthika aura paryAyAthika nayoMkI bhAMti nizcayanaya tathA vyavahAranayako bhI paraspara sApekSa svIkAra karanepara hI unameM samyakanayapanA mAnA gayA hai| anyathA ve durnaya kahe jAyeMge / vyavahAramaya apane viSayako sahI rUpameM nizcayanayakI taraha hI jAnatA-grahaNa karatA hai / ataH vaha sampanapa hai aura usa nayase krodhAdikaSAyake udayako jIvake kroSAdi vikArI bhASoMkI Page #227 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 4. ayapura (khAniyA) tattvavarSA aura usakI samIkSA utpattimeM nimitta batalAnA yA kahanA sahI jaina siddhAnta hai| use tor3a-maror3akara prastuta karanA mA usakI anyayA vyAkhyA karanA jaina siddhAnta nahIM hai| apane-apane viSaya-nirUpaNameM bhyAthika aura paryAyAdhika nayoM kI taraha nizcaya aura vyavahAranaya donoM rAmAna hai / ise uttara pakSa bhI jAnatA hai| kintu pakSAgrahavaza baha lIpA-potI karaneko zreSTA karatA hai| uttarapakSakA anupayogI vaktavya uttara pakSane tattvAnuzAsana' padya 29 ko uddhRta kara eka aise viSayako cher3A hai, jisakI prakRtameM jarA bhI upayogitA nahIM hai / usane likhA hai ki "jisa vyake usI davyameM kartA aura karma Adiko viSaya karanevAlA nizcayalaya hai tathA vividha dravyoM meM eka-dUsareke kartA aura karma Adiko viSaya karanevAlA vyavahAramaya hai| isake viSayoM pUrvapakSako koI virodha nahIM hai| para praznake uttarameM isako upayogitA kyA hai? ise usane nahIM socaa| uttarapakSake eka anya vaktavya aura usapara vimarza ___ uttara pakSane uparyukta baktabdhake Age likhA hai ki "yahA~ vividha dravyoM meM eka-dUsareke kartA Adi dharmoko byabahAranavase svIkAra kiyA gayA hai so vaha kathana tabhI bana sakatA hai jaba ekake dharmako dUsaremeM Aropita kiyA jAye / isIko ag2adbhUta avahAra kahate haiM / isa tathyako vizada rUpameM samajhane ke lie AlApapaddhatike "anyatra prasiddhasya dharmasthAnyatra samAropaNamasadbhUtavyavahAraH"-anyatra prasiddha dharmakA anyatra samAropa karanA asadbhUta vyavahAra hai ityAdi vacana para dRSTipAta kiijie|" isa viSayameM bhI pUrvapakSakA uttarapakSake sAtha koI matabheda nahIM hai / kevala yaha dhyAna rakhanA Avazyaka hai ki eka vastuke dharma kA dUsarI vastumeM samAropaNa karaneke liye AlApapaddhatimeM hI tIna AdhAra svIkAra kiye gaye haiM arthAt jahA~ mukhyarUpatAkA abhAva, nimittakA sadbhAva aura prayojanakA bhI sadbhAva ho vahIM upacAra (samAropa) kI pravRtti hotI hai| isa sambandhameM eka udAharaNa yaha hai ki lokameM mattikAke rUpameM vidyamAna ghaTameM jo dhRtarUpatAkA Aropa kiyA jAtA hai usameM yaha bAropa ina AdhAroMpara kiyA jAtA hai ki eka to caTakA ghRtarUpa honA sambhava nahIM honese mukhyarUpatAkA abhAva yahAM vidyamAna hai| dUsare, ghaTa aura ghRtameM saMyogasambandhASita AdhArAdheyabhAvake vidyamAna rahane se nimittakA sadbhAva bhI yahA~ vidyamAna hai aura tIsare, ghaTameM ghRta rakhane yA usameMse ghRta nikAlana rUpa prayojanakA sadbhAva yahA~ vidyamAna hai / isa taraha miTTIke rUpameM vidyamAna ghaTameM ukta tInoM AvAroMpara ghRtarUpatAkA Aropa saMbhava ho jAtA hai / isa saMbaMdhameM dUsarA udAharaNa yaha diyA jA sakatA hai ki lokameM miTTI meM vidyamAna ghaTakartRtvakA jo kumbhakAra vyaktimeM Aropa kiyA jAtA hai usameM bhI yaha Aropa ina AdhAroMpara kiyA jAtA hai ki eka to 1. abhinnakartRkarmAdiviSayo nizcayo masaH / ____ vyavahAranayo bhinnakartRkarmAdigocaraH ||-t0 zA0 / 2. ta0 ca010 23 / 3. destro ta0 na0 pR0 34 / 4. mukhyAbhASe sati nimitta prayojane ca upadhAraH pravartate / AlApapaddhati / Page #228 -------------------------------------------------------------------------- ________________ zaMkA-samAdhAna 1 kI samIkSA kumbhakAra vyakti ghaTake murUpa kartRtvakA abhAva hai, kyoMki jisa prakAra miTTI paTarUpa pariNata hotI hai usa prakAra kumbhakAra ghaTarUpa pariNata nahIM hotaa| dUsare, miTTIse nirmita honevAle ghaTakI utpattimeM kumbhakArako sahAyatA apekSita rahA karatI hai, kyoMki kumbhakAra vyaktikA sahayoga prApta hue binA miTTI kadApi ghaTarUpa pariNata nahIM hotI hai| ataH nimittakA sadabhAva bhI vahAM pAyA jAtA hai aura tIsare, kumbhakAra dvArA ghaTanirmANakA prayojana jalAharaNa Adike rUpa meM vahA~ nizcita rahatA hai| ataH prayojanakA sadbhAva bhI yahA~ svIkRta karane yogya hai| isa taraha miTTI meM vidyamAna ghaTakartRtvakA kumbhakAra vyakti meM upata tIna AdhAroMse bhAropa hotA hai| prakRtameM isakA samanvaya isa prakAra hotA hai ki krodhAdi vikArI bhAvoMkA mukhyakartA jIva hotA hai| parantu jIvameM ve krodhAdi vikArI bhAva dravyakarmake udayakA sahayoga prApta hone para hI hote haiM, dravyakarmake udayakA sahayoga prApta hue binA nahIM hote / ise Agamake AdhArapara pUrva meM spaSTa kiyA jA cukA hai| isa taraha jIvameM vidyamAna krodhAdi vikArI bhAvoMke kartatvakA jo dRzyakarmake udayameM Aropa AmamameM pratipAdita kiyA gayA hai usameM bhI uparyukta tIna AdhAroMko svIkRta kiyA gayA hai arthAt eka to dravyakarmodavameM jIvake krodhAdi vikArI bhAvoMke mukhyakatattvakA abhAva hai. kyoMki jisa prakAra jIva una krodhAdi vikArI bhAvoMke rUpameM pariNata hotA hai usa prakAra udayaparyAyaviziSTa karma una rUpa pariNata nahIM hotA / dUsare, jIvameM honevAle krodhAdi vikArI bhAvoMkI utpattimeM udayaparyAyaviziSTa vyakarmakI sahAyatA apekSita rahA karatI hai, kyoMki usake sahayogake binA jIvakI krodhAdi vikArIbhASarUpa pariNati nahIM ho sakatI hai, ata: nimittakA sadbhAva bhI yahAM vidyamAna hai aura tIsare krodhAdi vikArI bhAvoMke utpanna honekA prayojama jIvakA saMsAraparibhramaNa Adike rUpameM yahA~ svIkRta karane yogya hai| isa taraha jIvake krodhAdi vikArI bhAboMke kartutvakA udayaparyAyaviziSTa dravyakarmameM ukta tIna AdhAroMse Aropa ho jAtA hai| isa vivecanase sahaja jJAta ho jAtA hai ki jaba AlApapaddhatike "anyatra prasiddhasya dharmasyAnyatra samAropaNamasadbhUtavyavahAraH" vacanake AdhArapara uttarapakSa jIvameM utpanna hone vAle kodhAdi vikArI bhAvoMkA Aropita kartA yA upacaritakartA udayaparyAyaviziSTa dravyakarmako svIkAra karaneke lie taiyAra hai to use usa paryApaviziSTa vyakarmako usa upacarita yA bAropita kartatvakI prasiddhike lie jIvake krodhAdi vikArI bhAvoMko utpatti meM sahAyaka hone rUparo kAryakArI nimittakAraNa svIkAra karanA anivArya ho jAtA hai / yataH uttarapakSa dravyakarmodayako jIvake krodhAdi vikArI bhAvoMkI utpattimeM sahAyaka hone rUpase kAryakArI nimittakAraNa svIkAra karane ke lie taiyAra nahIM hai kyoMki vaha to use vahA~para sahAyaka na hone rUpase aphiSikara nimittakAraNa mAnatA hai, ataH usake matAnusAra jIvake krodhAdi vikArI bhAvoMkI utpatti meM dravyakarma ke udayako upacarita yA Aropita kartA mAnanA kisI bhI prakAra saMbhava nahIM hai prakRtameM pUrvapakSa dvArA uddhRta "sadakAraNavannityam" vacanakA prayojana __ pUrvapakSane apane sUtIsa dorama prasaMgavA jo bhAptaparIkSA kA rikAkI TIkAke uparyuvata vacanako uddhRta kiyA hai usakA prayojana mAtra itanA hai ki jo sat ho aura jisakA koI kAraNa na ho use nyAya darzanameM nitya mAnA gayA hai aura yataH uttarapakSa jIvameM vidyamAna koSAdi vikArI bhAvoMke sadabhAvako vyakarmodayake nimitta hue binA apane mApa hI mAna lenA cAhatA hai ataH usake akAraNa ho jAnese jIvameM unake sadbhAvako upayogake samAna sAryakAlika mAnanekA prasaMga AtA hai ko uttarapadAko bhI abhISTa nahIM hai / sa0-6 Page #229 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jayapura (khAniyA) tattvacarcA aura usakI samIkSA isa viSaya meM uttarapakSa ne jo dravyAthika aura paryAyAthika nayoMkI dRSTise nityatA aura anityatAke vikarUpa prastuta kiye haiM unakI koI AvazyakatA nahIM hai, kyoMki pUrvapakSa bhI uttarapakSake samAna jaina darzanakI isa vyavasthAse aparicita nahIM hai| 42 vAstava meM uttarapakSakA varSA sarvatra aisA hai ki prakRtakI upekSA karake aprakRta kI ora jAnekA kisI-na-kisI bahAne usane sadA prayatna kiyA hai aura usa aprakRta viSayako usane isa rUpameM prastuta karaneko zreSTA kI hai jaise pUrvapakSa usa viSayase sarvathA anabhijJa ho 1 virodhameM isI prakAra ke aura bhI kathana kiye haiM jinakI uttarapakSa ne apane tRtIya daura meM pUrvapakSa yahA~ kramazaH samIkSA kI jAtI hai / kathana 1 aura usakI samIkSA (1) uttarapakSane tattvacarcA pRSTha 34 para likhA hai ki "aparapakSane jayaghavalA 1-56 ke vacanako udbhuta kara jo yaha prasiddha kiyA hai ki pratyeka kArya bAhyAbhyantara sAmragIkI samagratAmeM hotA hai, so isakA hamane kahAM niSedha kiyA hai| rAgAdi bhAvakI utpatti meM karmakI nimittatAko jaisA aparapakSa svIkAra karatA haiM usI prakAra hama bhI svIkAra karate haiM / vivAda isameM nahIM huuN|" isakI samIkSAmeM kahA jA sakatA hai ki bAta vAstava meM aisI nahIM hai jaisI uttarapakSane apane uparyukta vaktavyameM kahI hai, kyoMki vaisI bAta kahanepara bhI vaha rAgAdi bhAvakI utpatti meM dravyakarmake udayako sahAyaka hone rUpase kAryakArI nimittakAraNa na mAnakara sahAyaka na hone rUpase oNrkecirakara nimittakAraNa hI mAnatA jabaki pUrvapakSa use vahA~para sahAyaka hone rUpase kAryakArI nimittakAraNa hI mAnatA hai, jo Agamasammata hai va uttarapakSakI mAnyatA Agamaviruddha hai, ise pUrva meM spaSTa kiyA jA cukA hai| kathana 2 aura usakI samIkSA (2) uttarapakSane vahIM para Age likhA hai- " kintu vivAda isameM hai ki paradravyakI vivakSita paryAyako nimittakara dUsare dravyameM jo kArya hotA hai usakA yathArtha karttA kauna hai" ? isakI samIkSA isa prakAra hai-pUrva aura uttara donoM pakSoMke madhya vivAda isa bAtakA nahIM hai ki ukta rAgAdi bhASakA yathArtha kartA kona hai, kyoMki pUrva meM kahA jA cukA hai aura uttarapakSa bhI isase anabhijJa nahIM hai ki paradravyakI vivakSita paryAyako nimittakara dUsare dravyameM jo kArya hotA hai usakA yathArtha kartA uttarapakSake samAna pUrvapakSakI mAnyatAmeM bhI vahI dravya hotA hai jisa drampa meM vaha kArya utpanna hotA hai yA jo dravya usa kAryarUpa pariNata hotA hai| jisa dravyako nimittakara yaha kArya hotA hai use pUrvapakSa bhI usa kAryakA uttarapakSake samAna ayathArtha kartA mAnatA hai| isa taraha donoM pakSoMke madhya prakRtameM jo vivAda hai vaha kisako yathArthakartA mAnA jAye, yaha na hokara isa bAtakA hai ki jahA~ uttarapakSa nimittakAraNabhUta vastuke usa ayathArtha kartRtvako kAryotpatti ke prati sahAyaka na hone ke AdhArapara akiMcitkara svIkAra karatA hai vahAM pUrvapakSa usake usa ayathArthakatvako kAryotpatike prati sahAyaka honeke AdhArapara kAryakArI svIkAra karatA hai| donoM pakSoMkI paraspara virodhI ina mAnyatAoM meM pUrvapakSakI mAnyatA Agamasammata hai, uttarapakSakI mAnyatA Agamasammata nahIM hai, ise bhI spaSTa kiyA jA cukA hai| Page #230 -------------------------------------------------------------------------- ________________ zaMkA-samAdhAna 1 kI samIkSA kathana 3 aura usakI samIkSA (3) uttarapakSane vahIM para Age likhA hai-"aparapakSane paramAtmaprakAzakI gAthA 66 aura 78 ko upasthitakara yaha siddha karanekA prayala kiyA hai ki jIvako sukha duHkha aura naraka-nigoda Adi durgati dene vAlA karma hI hai| AtmA to paMgake samAna hai| vaha na kahIM jAtA hai aura na AtA hai| tIna lokameM isa jIvako karma hI le jAtA hai aura karma hI le AtA hai| zAyada aparapakSa nimittakartAkA yahI artha karatA hai aura isIko apane praznakA snara mAnatA hai 1 kintu yaha vyavahAranayakA vaktavya hai ise aparapaMkSa bhUla jAtA hai|" isakI samIkSAmeM hama kahanA cAhate hai ki pUrvapakSa bhI use uttarapakSake samAna vyavahAranayakA hI viSaya mAnatA hai, nizcayanayakA nhiiN| donoM pakSoM ke madhya jo vivAda hai vaha kevala isa bAtakA hai ki jahA~ uttarapakSa use vyavahAranayakA viSaya kAryotpatti ke prati sahAyaka na honeke AdhArapara akicitkarake rUpameM svIkAra karatA hai vahAM pUrvapakSa use abahAranavakA viSaya kAryotpattike prati sahAyaka honephe AdhArapara kAryakArIke rUpameM svIkAra karatA hai| inameM se pUrvapakSakI mAnyatA to Agamasammata hai, uttarapakSakI mAnyatA Agamasammata nahIM hai / ise bhI pUrvamaM spaSTa kiyA jA cukA hai| kathana 4 aura usako samIkSA (4) uttarapakSane vahIM Age calakara yaha kathana kiyA hai ki -"parakA samparka karanepara jovakI kaisI gati hotI hai, yaha ina vacanoM dvArA pratipAdita kiyA gayA hai"| isakI samIkSAmeM maiM kahanA cAhatA hai ki uttarapakSake isa kathanameM vivAda nahIM hai| parantu vaha jaba isa taraha ke samparkako jIvake sukha-duHkha aura naraka, nigoda Adi avasthAoMke hone meM nimisakAraNa mAna letA hai to phira usakA usa parasamparkako jIvakI ukta avasthAoMke nirmANameM sarvathA akiMcitkara mAnanA asaMgata ho jAtA hai, kyoMki isa tarahase to kAryotpatti meM parasamparka sahAyaka honeke AdhArapara kAryakArI ho hotA hai, sahAyaka na honeke AdhArapara akicikara batalAnA siddha nahIM hotaa| isa taraha uttarapakSake sAmane yaha eka gaMbhIra samasyA khar3I rahatI hai / kathana 5 aura usakI samIkSA (5) uttarapakSane vahIM para Age yaha kathana kiyA hai ki-"yahAM yaha smaraNa rakhane yogya bAta hai ki parakA samparka karanA aura na karanA isameM jIvakI svatantratA hai" | isakI samIkSA bhI maiM kahanA cAhatA hU~ ki uttarapakSakA yaha kathana hameM bhI mAnya hai| parantu parakA samparka karane meM svataMtra hote hue bhI jIva jaba vaka yathAyogya moha, rAga aura dveSake vazIbhUta rahatA hai taba taka hI vaha Asaktivaza yA azaktivaza yA kartavyavaza parakA samparka karatA hai aura sukhI-duHkhI naraka, nigoda Adi azubha tathA zubha matiyoMkA pAtra banatA hai| kathana 6 aura usakI samIkSA 16) Age uttarapakSane isI anucchedameM yaha dikhalAnekA prayatna kiyA hai ki "sukha-duHkha aura narakanigoda AdikA para nimitta na hokara parakA samparka ho nimitta hotA hai"| isameM pUrvapakSako koI Apatti nahIM hai, kyoMki vaha bhI isa bAtase aparicita nahIM hai ki kAryotpatti para vastu tabhI nimitta hotI hai jaba Page #231 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 44 jayapura (khAniyA) tatvacarcA aura usakI samIkSA unakA yathocita samparka kAryarUpa pariNata hone vAlI arthAt upAdAnakAraNabhUta vastuke sAtha hotA huuN| itanA atra hai ki miTTI ke sAtha daNDacakrAdikA yathocita samparka hone para hI ghaTotpatti ho sakatI hai, yaha jAna lene para hI kumbhakAra ghaTotpatti ke liye miTTI ke sAtha apanA va daNDacakrAdikA yayocita samparka karatA hai / isa taraha uttarapakSane isa viSayako lekara jo kucha kathana kiyA hai vaha saba vyartha aura anAvazyaka hai / fare vivecanase spaSTa hai ki donoM pakSoMke madhya meM nimna mAnyatAe~ samAna haiM - (ka) rAgAdibhAvarUpa pariNati jovakI ho hotI hai, karma kI nahIM / (kha) jIva hI rAmAdibhAvakA yathArtha kartA hai, karma usakA yathArtha kartA na hokara ayathArtha kartA hai| (ga) karma meM vidyamAna maha athArthaM kartRtva vyavahAratatrakA hI viSaya hai| nizcayanayakA nahIM / (gha) jIva parakA samparka karanemeM svataMtra hai aura sukha-duHkha Adi parake samparkase hI hote haiM / ina samAna mAnyatAoMke sAtha donoM pakSoMke bIca nimna mAnyatAe~ vivAdagrasta bhI haiM / (ka) jahA~ pUrvapakSa jIvakI rAgAdi pariNatimeM dravyakarmodayako sahAyaka honese kAryakAri nimittakAraNa mAnatA hai| ant uttarapakSa ukta rAgAdipariNatimeM usa dravyakarmake udayako sahAyaka na honese akicitkara nimittakAraNa svIkAra karatA hai / (kha) isI taraha jahA~ pUrvapakSa ukta kArya ( gagAdiparita) ke pati karNedayako sahAyaka hone se kAryakAri hone ke AdhArapara ayathArthakartA mAnatA hai vahA~ uttarapakSa usa kAryake prati ukta dravyarmodayako sahAyaka na honese akiMcitkara honeke AdhArapara ayathArthakartA aMgIkAra karatA hai| (ga) isI prakAra jahAM pUrvapakSa dravyakarmodakI nimittakAraNatA aura usakI avathArthakatAko svIkAra kara usakI kAryakAritA ke AdhArapara use kathaMcit bhUtArtha rUpa meM vyavahAranayakA viSaya mAnatA hai vahA~ uttarapakSa ukta dravyakarmodayako nimitta kAraNatA aura usako ayathArthakatAko svIkAra kara ukta kAryake prati sahAyaka na honese AyI akiMcitkaratA ke AdhArapara use sarvathA abhUtArtharUpa meM vyavahAranayakA viSaya mAnatA hai| inake sambandha meM pahale paryApta spaSTa kiyA jA cukA hai / ataeva pUrvapakSako mAnyatAe~ hI Agamasammata hai, uttarapakSako mAnyatAe~ Agamasammata nahIM haiM / kathana 7 aura usakI samIkSA (7) uttarapakSane sa0 ca0 pR0 35 para yaha kathana kiyA hai ki - "paramAtmaprakAza dohA 66 meM AyA huA 'vidhi' zabda jahA~ dravyakarmakA sUcaka hai vahIM para paramAtmA kI prApti ke pratipakSabhUta bhAvakarmako bhI sUcita karatA hai / " isa viSaya meM pUrvapakSako koI Apatti nahIM hai / parantu irAke Age vahIM para uttarapakSane kathana kiyA hai ki "jaba isa jIvakI dravya paryAya svarUpa jisa prakArakI yogyatA hotI haiM taba usakI usake anusAra hI parigati hotI hai aura usameM nimitta hone yogya bAhyasAmagrI bhI usIke anukUla milatI hai aisA hI trikAlAbAdhita niyama hai, isameM kahIM apavAda nahIM" isa kathana ke antima aMza ( usameM nimitta hone yogya bAhya sAmagrI bhI usIke anukUla milatI hai aisA hI trikAlAbAdhita niyama hai isameM kahIM apavAda nahIM) meM pUrvapakSako vivAda hai kyoMki usake AdhArapara uttarapakSa yaha siddha karanA cAhatA hai ki "jaba upAdAna kAraNabhUta vastu vivakSita kAryarUpa pariNata hotI hai taba usako usake anukUla nimitta niyamase mila jAyA karate haiM" parantu vaha ThIka nahIM hai, kyoMki upAdAna arthAt kAryarUpa pariNata hone kI svAbhAvika yogyatA viziSTa vastukI vivakSita kAryarUpa pariNati pUrvokta preraka aura udAsIna nimitoMkA samparka prApta honepara hI hotI hai aura na milane para nahIM hotI / tAtparya yaha hai ki uttarapakSakI mAnyatA ke anusAra upAdAnase jaba jaisA kAryaM utpanna hotA hai saba nimitta bhI usIke anukUla prApta hote haiM aura pUrvapakSa kI mAnyatAke Page #232 -------------------------------------------------------------------------- ________________ zaMkA-samAdhAna 1 kI samIkSA anusAra kArya yadyapi upAdAnagata svAbhAvika yogyatAke anukUla hI ho jAte haiM parantu jaba use nimitta milate haiM tabhI ve una nimittoMke anusAra upAdAnagata ukta yogyatAke anurUpa hote haiM / kathana 8 aura usakI samIkSA (8) uttarapakSane Age calakara ta0 ca0 pR0 35 ke isI anucchedameM vaha kathana kiyA hai ki-"jaba vivakSita Tramya apanA kArya karatA hai taba bAca sAmanI usameM yathAyogya nimitta hotI hai| paramAtmaprakAzake ukta kathanakA yaho abhiprAya hai| usakA yaha phAyana bhI pramANasaMgata nahIM hai, kyoMki yaha spaSTa kiyA jA cukA hai ki yadyapi vahI vastu vivakSita kAryarUpa pariNata hotI hai jisameM usa kAryarUpa pariNata honeko svAbhAvika yogyatA vidyamAna rahatI hai, parantu usakI vaha kAryarUpa pariNati anukula preraka aura udAsIna nimittoMkA sahayoga prApta hone para hI hotI hai, na milanepara nahIM hotii| niSkarSa yaha ki vivakSita vastukI vahI pariNati hotI hai jisakI yogyatA usameM vidyamAna rahate hue anukUla preraka aura udAsIna nimittoMkA sahayoga use prApta hotA hai| isa taraha paramAtmaprakAzake ukta kathanakA jaisA abhiprAya uttarapakSa lenA cAhatA hai vaha yukta nahIM hai| pratyuta pUrvapakSakA abhiprAya pramANasaMgata hai aura yahI vastusthiti hai| kathana e aura usakI samIkSA (1) uttarapakSaneta0 pa 10 35 ke hamI anucchedameM Age likhA hai-'samasAra gAthA 278 1279 se bhI yahI siddha hotA hai| ukta gAthAoMmeM yadyapi yaha kahA gayA hai ki jisa prakAra sphaTika maNi Apa zuddha hai vaha lAlimA Adi rUpa svayaM nahIM pariNamatA hai| kintu vaha anya rakta Adi dravyoM dvArA lAlimA Adi rUpa pariNamAyA jAtA hai usI prakAra jJAnI Apa zuddha haiM vaha rAga Adi rUpa svayaM nahIM pariNamatA hai kintu vaha rAga Adi doSoM dvArA rAgI Adi kiyA jAtA hai| parantu isakA ThIka Azaya kyA hai isakA spaSTIkaraNa AcArya amRtacandrane "na jAtu rAgAdi" ityAdi kalaza dvArA kiyA hai| isameM para padArthako nimitta na batalA kara parake saMgameM nimittatA sUcita kI gaI hai| isase spaSTa hotA hai ki AgamameM jahA~-jahA~ isa prakArakA kathana AtA hai ki jIvako karma sukha-duHkha dete haiM, karma bar3e balavAna hai. ye hI ise naraka Adi durgasiyoMmeM aura devAdi sugatiyoMmeM le jAte haiM vahA~-vahA~ ukta kathanakA yahI artha karanA cAhie ki jaba taka jIva karmodayakI saMgati karatA rahatA hai taba taka use saMsAra-paribhramaNakA pAtra honA par3atA hai / karmodaya jIvake sukha-duHkha Adimai nimitta hai, isakA Azaya hattanA hI hai| paramAtmaprakAza meM isI Azayako ina zabdoMmeM vyakta kiyA gayA hai ki yaha jIva paMguke samAna hai vaha na kahIM jAtA hai aura na AtA hai, karma lokameM ise le jAtA hai aura le AtA hai Adi / " saptarapakSake isa kathanake viSayameM pUrvapakSako aNumAtra bhI vivAda nahIM hai, kyoMki isI mAvAyako dhyAnameM rakhakara hI pUrvapakSane paramAtmaprakAzake ukta donoM padyoMko apane vaktavyameM uddhRta kiyA hai| parantu jo bAta vivAdakI hai usako to uttarapakSa itanA lambA likhane ke pazcAt bhI apanI dRSTise oDarala kiye hue hai arthAta uttarapakSa sphaTika maNimeM utpanna haI lAlimAmeM lAla vastuko aura ugIke samAna jIvameM utpanna hone vAle rAgAdi bhAvoM meM rAgAdi pradhyakarmake udayako nimitta mAnakara bhI jaba ina nimittoMko ukta kAryake prati sahAyaka na hone rUpase akicilkara mAna letA hai to nimittaukI isa akiMcitkaratAkA uttarapakSake uparyukta kathanake sAtha karo mela baiTha sakatA hai ? yaha uttarapakSako mocanA caahie| sAtha hI tattvajijJAsuoMko bhI isapara vicAra karanA cAhie / Page #233 -------------------------------------------------------------------------- ________________ t jayapura ( khAniyA ) tasvacarcA aura usakI samIkSA kathana 10 aura usakI samIkSA (10) Age taka ca. pa. 35para hI uttarapanane likhA hai-"AmamameM donoM prakArakA kathana upalabdha hotA hai / kahIM upAdAnako mukhyatA kathana kiyA gayA hai aura kahIM nimittavyavahArake yogya bAe sAmagrIkI mukhyatAse kathana kiyA gayA hai| jahA~ upAdAnakI mukhyatAse kathana kiyA gayA hai vahIM use nizcaya yathArtha kathana jAnanA cAhie aura jahA~ nimitta vyabahAra yogya bAhya sAmagrIkI mukhyatAse kathana kiyA gayA hai vahA~ use arAdbhUta vyavahAra (upacarita) kathana jAnanA caahie|" uttarapakSake isa kathana meM jahA~ taka AgamakA rAmarthana hai vahA~ taka pUrvapakSako koI Apatti nahIM hai arthAt pUrvapakSa AgamameM vidyamAna nizcaya aura vyavahAra donoM prakArake kathanoMko svIkAra karatA hai / kahA~ kaba kisa dRSTi se AgamameM kathana kiyA gayA hai use bhI vaha mAnya karatA hai aura upAdAnakI mukhyatAse kiye gaye kathanako nizcaya yA niminako ya:se nigamalako amAbhUta vyavahAra (upacarita) vaha bhI mAnatA hai| donoM pakSoMke madhya jo vivAda hai vaha ina bAtoM meM hai ki jahAM uttarapakSa nimittako sarvathA akiMcitkara mAnatA hai aura isI akiMcitkaratAke AdhArapara use vaha apathArtha kAraNa va upacaritakartA mAnakara isI rUpameM asadabhUta vyavahAra (upacarita) svIkAra karatA hai vahA~ pUryapakSa nimittako kArya meM sahAyaka hone rUpase kAryakArI mAnatA hai aura isI kAryakAritAke AdhArapara vaha use ayathArthakAraNa va uparitakartA svIkAra kara isI rUpameM asadbhUta vyavahAra (upacarita) mAnatA hai / kathana 11 aura usakI samIkSA (11) uttarapakSane ta pa. pR0 35 para hI Age yaha kathana kiyA hai-'zrI samayasAra gAthA 32 kI TIkA nimittamyavahArake yogya mohodayako bhAvaka aura AtmAko bhAvya kahA gayA hai so usakA Azama itanA hI hai ki jaba taka yaha jIva mohodaya ke samparkameM ekatvabuddhi karatA rahatA hai tabhI taka mohodayameM bhAvaka vyavahAra hotA hai aura AtmA bhASya kahA jAtA hai| yadi aisA na mAnA jAye to satata mohodayake vidyamAna rahane ke kAraNa yaha AtmA bhedavijJAnake balase kabhI bhI bhAvya-bhAvaka saMkaradoSakA parihAra nahIM kara sakatA / isa prakAra ukta kathana dvArA AtmAko svataMtratAko akSaNNa banAye rakhA gayA hai| AtmA svayaM svataMtrapane mohodayase anuraMjita ho to hI mohodaya raMjaka hai anyathA nahIM, yaha ukta kathanakA tAtparya hai|" uttarapakSane apane isa kathanameM jIvako apanI vibhAva pariNatike karanemeM svataMtra rUpase kAraNa siba karaneke liye mohodayako usameM sahAyaka na hone rUpase akiMcitka ra mAnya karanA cAhA hai aura isake liye usane samayasAra gAthA 32 kI TIkAkA viparIta Azaya prastuta karanekI ceSTA kI hai| __ samayasAra gAthA 32 kA susaMgata Azaya yaha hai ki jaba taka jIvameM sambaddha mohakarmakA udaya vidyamAna hai taba taka vaha jIva apanI vibhAvapariNati karatA rahatA hai aura isa AdhArapara hI mohakarmakA udaya bhAvaka . kahalAtA hai va AramA bhAvya kahalAtA hai| isakA spaSTIkaraNa isa prakAra hai ki jaba taka jovameM mithyAtva karmakA udaya vidyamAna rahatA hai taba taka vaha jIva apanI mithyAtvarUpaM pariNati karatA rahatA hai aura usa mithyAsvarUpa pariNatike kAraNa vaha bhAvamithyAdaSTi banA rahatA hai| lekina yadi usa jIvameM mithyAtva karmaka udayakA usa karmaka upazama, kSaya athavA kSayopazamake rUpameM abhAva ho jAtA hai to vaha jIva bhAvasamyagdRSTi ho jAtA hai| isa taraha jIvakI mithyAtvarUpa pariNati mithyAtvakarmake udayakI sahAyatAse utpanna honeke kAraNa usa mithyAtvakarmako bhAvaka kahA jAtA hai aura AtmAko bhAvya kahA jAtA hai| pUrvapakSane bhI apane Page #234 -------------------------------------------------------------------------- ________________ zaMkA 4 aura usakA samAdhAna tRtIya daura meM taca pu0 11 para dRSTise samayasAra gAthA 32 kI TIkAke AdhArapara AtmAko bhASya aura mohakarmako bhASaka mAnya kiyA hai / __ uttarapakSane apane uparyukta kathanameM samayasArako ukta gAthA 32 kI TIkAke Azayake rUpameM yaha kahA hai ki "jaba taka yaha jIva mohodayake samparka meM ekAtvabuddhi karatA rahatA hai tabhI taka mohodayameM bhAvaka vyavahAra hotA hai aura AtmA bhAgya kahA jAtA hai|" isase uttarapakSakA yahI abhiprAya ho sakatA hai ki jIva dvArA mohakarmake udayakA samparka karate hue bhI usase apanI ekatvabuddhi nahIM karane para na to mohodayako bhAvaka kahA jA sakatA hai aura na AtmAko bhAvya kahA jA sakatA hai| parantu usakA yaha abhiprAya asaMgata hai, kyoMki jIvameM jana taka mithyAtvakarmakA udaya vidyamAna rahatA hai taba taka usameM apanI ekatvabuddhikA abhAva ho pAgara meM nIca sAgariyA dRSTi bagaH gahanA hai / aisI bAta nahIM hai ki vaha isa avasarapara bhAvasamyagdRSTi ho jAtA ho, kyoMki vaha bhAvasamyagdRSTi tabhI bana sakatA hai jaba usameM mithyAtvakarmaka udayakA usa karmake upazama, kSaya aura kSayopazamake rUpameM abhAva ho jAtA hai| isaliye samayasAra gAthA 32 kI TIkAkA yahI Azaya grahaNa karanA uSita hai ki ekatvabaddhike bane rahane yA na bane rahanepara bhI jaba taka yaha jIva mohodayake samparkameM rahatA hai taba taka usakI moharUpa pariNati hotI rahatI hai| ataH usa samaya taka mohodayako bhAvaka aura AtmAko bhAvya svIkAra karanA saMgata hai / samasAra gAthA 161 meM AcArya dudakudane yahI kahA hai ki samyaktvako rokanevAlA mithyAtvakarma hai aisA jinendradevane kahA hai| ataH usake udaya se jIvako mithyAdRSTi jAnanA caahie| isa vivecanase yaha spaSTa hotA hai ki mohodayakA samparka rakhate hue jIva ukta ekatvabuddhiko samApta to kara sakatA hai, parantu yaha niyama nahIM mAnya kiyA jA sakatA hai ki ekatvabuddhike samApta hone mAtrase jIvakI moharUpa pariNatikA abhAva hokara bhAvya-bhAvaka saMpharadoSakA parihAra ho hI jAtA hai / yaha niyama na mAnanekA kAraNa yaha hai ki ekaravabuddhikA tyAga vyavahArasamyagdarzana kahalAtA hai aura vaha dhamavahArasamyagdarzana mithyAtvakarmake udayake AdhArapara bhAvamithyAtvarUpase pariNata prathama guNasthAnabhartI arthAt bhAvamiSyASTi jIvake bhI sambhava hai, kyoMki ekatvabuddhi yA ekatva buddhikA tyAga donoM jIvake mAnasika, azubha yA zubha puruSArtha hai tathA ve azubha aura zubha donoM puruSArtha bhabyamithyAdRSTi jIvameM aura yahA~ taka ki abhaya mizyAvRSTi jIvameM bhI Agama dvArA svIkAra kiye gaye haiN| isa taraha usa ekatvabujhima tyAgasvarUpa vyavahArasamyagdarzana bhadhyamithyAvRSTi jIvameM jaba pragaTa hotA hai taba jIva parapadArthoM meM apane mAnasika, vAcanika aura kAyika Atma-puruSArtha dvArA hI anAsakti bhAvako mudRr3ha karatA huA prazama, saMvega, anukampA aura Astikya bhAvako apane antaHkaraNameM vikasita kara letA hai tathA vaha yadi bhavya hai to kadAcita adhaHkaraNa, apUrvakaraNa aura 1. sammattapaDiNibaddha micchattaM jiNavarehi parikahiyaM / tassodayeNa jIvo micchAdidi tti NAyayo ||1618-smysaar 2. (ka) rAddahadi ya pattiyadi ya rocedi ya taha puNo ya phAsedi / ___ dhamma bhogaNimittaM Na TU so kammalamaNimittaM ||275||-smysaar (kha) yasamidI guptIo sIlatavaM jiNabarehi paNNattaM / kuvvato vi abhavavo aNNANI micchadiTThI du||273||-smysaar Page #235 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jayapura (khAniyA) tatvacarcA aura usakI samIkSA anivRttikaraNa pariNAmoM ke AdhArapara yathAyogya ukta moha (mithyAtva) karmake udayakA anAdimithyAvarzanakI apekSA usa karmakA upazamake rUpameM aura sAdimizyAdarzanakI apekSA usa karmakA lapaNama, kSaya yA kSayopazamake rUpa meM abhAva karake ukta bhAma-bhAvakasaMkaradoSakA parihAra kara bhAvasamyagdRSTi ho jAtA hai| isa prakAra isa vivecanase yaha bAta niSita ho jAtI hai ki ukta ekatyabuddhikA tyAga ho jAnepara bhI jaba taka jIvameM mithyAtvakrarmake udayakA usa karmake upazama, kSaya yA kSayopazamake rUpameM abhAva nahIM ho jAtA taba taka usa jIvake bhAvya-bhAvaka saMkaradoSakA parihAra nahIM hotA hai| aisI hAlata meM uttarapakSakA yaha kathana ki "jaba taka yaha jIva mohodaya ke samparka meM ekatvaddhi karatA rahatA hai tabhI taka mohodayameM bhAvaka vyavahAra hotA hai aura AtmA bhAvya kahA jAtA hai| yadi aisA na mAnA jAye to savata mohodayake vidyamAna rahane ke kAraNa yaha AtmA bheda-vijJAnake balase kabhI bhI bhAbya-bhAvaka saMkaradoSakA parihAra nahIM kara sakatA hai" mahattvahIna aura asaMgata hai / isI prakAra utsarapakSakA yaha kathana bhI ukta hAlata meM mahattvahIna aura asaMgata hai ki "isa prakAra isa kathana dvArA AtmAko svatantratAko akSuNNa banAye rakhA gayA hai| AtmA svayaM svatantra pane mohovayase anuraMjita ho to hI mohodaya raMjaka hai abhyathA nahIM' isa kathanake mahattvahIna aura asaMgata honekA kAraNa yaha hai ki AtmAkI svatantratA kevala isa bAtameM hai ki moharUpa pariNati usakI apanI hI pariNati hai aura vaha usameM vidyamAna svAbhAvika yogyatAke anurUpa hotI hai / AramAkI svatantratA isa bAtameM nahIM hai ki usako vaha mAharUpa pariNati mohavAmake athavA mohakarmake udayake samparka ( sahayoga) ke binA apane Apa hI hotI hai| ataH pUrvapakSake anusAra aisA mAnanA hI Agama aura yuktiroM saMgata hai ki saMsArI AtmAke vikArabhAva tathA caturgatibhramaNameM dravyakarmakA udaya sahAyapha honerUpase kAryakArI nimittakAraNa hai / uttarapakSake anusAra aisA mAnanA Agama aura yuktise saMgata nahIM hai ki saMsArI AtmAkA vaha vikArabhAva aura dhaturgatibhramaNa svayaM svatantrapane arthAt drazyakarmodayakI sahAyatAke binA apane Apa hI hotA hai va dravyakarmakA udaya usameM sahAyaka na hone rUpase satata akiMcikara hI banA rahatA hai| ekatvabuddhikA abhAva bhAvamithyAdRSTi jovake bhI ukta prakArase sambhava hai, jisakA Upara paryApta spaSTIkaraNa kiyA gayA hai| vAstavika bAta yaha hai ki uttarapakSako pahalese hI yaha bhaya satA rahA hai ki yadi preraka aura udAsIna kAraNoMko upAdAnakAraNabhUta vassukI kAryarUpa pariNatimeM apane-apane DhaMgase sahAyaka hone rUpameM kAryakArI mAnA jAye to usa kAryotpatti ke prati upAdAnakAraNabhUta vastuko svatantratA naSTa ho jaayegii| phintu usakA yaha bhaya nirarthaka hai, kyoMki kAryotpattimeM vastukI svatantratA kisa rUpameM hai yA ho sakatI hai, isa bAtako pUrvapakSane apane vaktavyoMmeM bAra-bAra spaSTa kiyA hai aura isa samIkSAmeM bhI spaSTa kiyA gayA hai / yadi uttarapakSa isapara dhyAna nahIM detA to isakA kyA upacAra hai ? kyoMki yaha usakI AtmAkI svatantratA hai ? lephina vaha kAryotpattimeM isa taraha yadi nimittauMko akiMcitkara siddha karanekI ceSTA kare to tatva phalita nahIM homA / AgAmI samIkSAkI bhUmikA pUrvapakSane apane tRtIya dauramai pR0 11 se pR0 14 taka aneka AgamapramANoMko prastuta kara unake dvArA dravyakarmake udayako saMsArI AtmAke vikArabhAva aura caturgatibhramaNameM prerakarUpase sahAyaka honeke AdhArapara kAryakArI nimitakAraNa siddha kiyA hai / parantu uttarapakSa ne yA to Agamake Azayako yathArUpameM samajhanekI ceSTA nahIM kI hai yA jAnabUjhakara usane usakA viparIta Azaya pragada kiyA hai aura pUrvapakSa ke kathanake Azaya Page #236 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pAMkA-samAdhAna 1 kI samIkSA ko bhI usane yathArUpameM grahaNa karane kA prayAsa nahIM kiyA hai / phalataH usane apane tRtIya daurameM pR0 36-38 taka pUrvapakSa dvArA pR0 11 se 14 taka prastuta AgamapramANoMkA viparIta Azaya grahaNa karake pUrvapakSake kathana kA virodha karanemeM hI apanI zakti lagAI hai| pUrvapadaka praznakA uttaHo apanA dhyAna kevala vivAdagrasta viSayapara hI kendrita rakhanA cAhie thaa| parantu usane apane uttarameM jo kathana kiyA hai vaha vyartha aura sImAkA atikramaNa karake kiyA hai / hama Age yahI spaSTa kareMge / kathana 12 aura usakI samIkSA pUrvapakSane apanI mAnyatAke samarthana meM tRtIya daurameM pu011 para samayasAra gAthA 198 aura 199 ko pramANarUpameM prastuta kiyA hai / usake sambandha meM uttarapakSane apane tRtIya dauroM pR0 36 para nimna likhita kathana kiyA hai "samayasAra gAghA 198 meM bhI isI tathyako sUcita kiyA gayA hai / jitane aMzameM jIva puruSArthahIna hokara karmodayarUpa tripAkase yukta hotA hai utane aMzameM jIvameM vibhAva bhAva hai hue hai isalie inheM paramAva bhI kahate haiM aura ye AtmAke vibhAvarUpa bhAra honese svabhAvarUpa bhAvoMse bahibhUta haiM, isalie heya hai / yadi inameM isa jInako heyabuddhi ho jAye to parake samparkameM bhI heyabuddhi ho jAye yaha tathya isa gAthA dvArA sUcita kiyA gayA hai / spaSTa hai ki yahA~ bhI AtmAkI svatantratAko akSuNNa banAye rakhA gayA hai / karmodaya balapUrvaka ise vibhAvarUpa pariNamAtA hai yaha isakA Azaya nahIM hai| kintu jaba yaha jIva svayaM svatantratA pUrvaka karmodayase yukta hotA hai taba niyamase vibhAvarUpa pariNamatA hai yaha ukta kathanakA tAtparya hai / samayasAra gAthA 199 kA bhI yahI ApAya hai / " isa kathanakI samIkSA nimna prakAra hai| samayasAra gAthA 198 aura 199 kA rAketa karane meM pUrvapakSakA yaha uddezya thA ki uttarapakSako yaha jJAta ho jAye kijIvake vikArI bhAvoMkI utpattimeM dravyakarmodaya prerakarUpase nimitta kAraNa hotA hai| ati jitane bhI jIvame vibhAna bhASa hote haiM ve saba yadyapi jIvakI pariNatike rUpameM hI hote haiM va jIvameM vidyamAna tadanukUla svAbhAvika yogyatAke anurUpa hI hote haiM, parantu ve jIvameM tabhI hote haiM jaba use tadanukUla karmodaya kA prerakarUpase sahayoga prApta hotA hai| uttarapakSane pUryapakSAke isa kathanakI upekSA karate hae isake viparIta uparyukta vaktavyameM kathana kiyA hai ki "jaba yaha jIna svayaM svatantratApUrvaka karmodayase yukta hotA hai taba vaha niyamase vibhAvarUpa pariNamatA hai|" isakI puSTima usakA vahIMpara yaha kahanA hai ki 'karmodaya balapUrvaka ise vibhAvarUpa nahIM prinnmaataahai|" aisA kathana karane meM uttarapakSakA uddezya yahI hai ki vaha karmodayako usa kAryameM sarvathA akiMcikara siddha karanA cAhatA hai| parantu pUrvameM anumana, yukti aura Agama pramANoMke AdhArapara yaha siddha kiyA jA cukA hai ki usa kArya meM dravyakarmodaya akicikara nahIM hai, pratyuta prerakarUpase kAryakArI hai, jisakA Azaya yaha hai ki vikArarUpa kArya usake upAdAnakAraNabhUta saMsArI AtmAmeM usakI nijI svAbhAvika yogyatA honepara bhI praraka nimittake balase Age-pIche kabhI bhI kiyA jA sakatA hai| isa prakAra preraka nimitta upAdAnakAraNabhUta vastuko balAt pariNamAnekI kSamatA to rakhatA hai, parantu usakI yaha kSamatA isa prakArakI hai ki vaha usa kSamatAke AdhArapara ugAdAnakAraNabhUta dhastu meM vizeSatA utpanna kara sakatA hai| vaha kisI bhI vastuko jisa san Page #237 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 50 jayapura (khAmiyA) tattvacarcA aura usakI samIkSA kisI kAryakA upAdAna nahIM banA sakatA, arthAt preraka nimitta upAdAna meM apanA kalAtmaka paricatra to de sakatA hai, parantu vaha jar3ako cetana aura cetanako jar3a nahIM banA sakatA hai| preraka nimitta ke svarUpa aura kAryakA vistArase vivecana pUrvameM nahI jA cukA hai / uttarapakSane apane uparyukta vaktavyameM yaha bhI kathana kiyA hai ki 'jitane aMzameM jIva puruSArthahIna hokara karmopAse yukta hotA hai utane aMzameM jIva meM vibhAva bhAva hote haiN| so isameM vivAda nahIM hai / parantu vivAdakI bAta to yaha hai ki jIvameM puruSArthahInatA apane Apa hI nahIM A jAtI haiN| usakI usa puruSArthahInatAkA AdhAra nokarmabhUta mana, vacana (mukha) aura zarIrakA pratikUla honA hai / uttarapakSane apane uparyukta vaktavyameM yaha bhI kathana kiyA hai ki "yataH ye parake samparka meM hue haiM isalie inheM parabhAva bhI kahate haiM aura ye AtmA vibhAvarUpa bhAva honese svabhAvabhUta bhAvosa bahirbhUta haiM isalie deva haiN| yadi inameM isa jIvako heya buddhi ho jAye to parake samparka meM heya buddhi ho jAye yaha tathya isa gAthA dvArA sUcita kiyA gayA hai / " isa sambandha meM hamArA kahanA hai ki samayasAra gAyA 198 aura 199 se uttarapakSa dvArA pratipAdita uparyukta tathya sUcita hotA hai yA nahIM, yaha to alaga bAta hai / parantu usane jo upayukta kathana kiyA hai vaha hameM bhI mAnya haiM / kintu usane jo yaha kahA hai ki "spaSTa hai ki yahAM bhI AtmAkI svatantratAko banAye rakhA gayA hai" so isase vaha AtmAkI jisarUpameM svatantratA batalAnA cAhatA hai vaha saMgata nahI hai, kyoMki saMsArI AtmA paratantra hai, isa bAtako Upara spaSTa kiyA jA cukA hai / kathana 13 aura usakI samIkSA (13) uttarapakSaneta0 0 pR0 36 para yaha bhI kathana kiyA hai ki "samayasAra gAthA 281 meM ukta kathanase bhinna koI dUsarI bAta kahI gaI ho aisA nahIM samajhanA caahie| jisako nimitta kara jo bhAva hotA hU~ vaha usase jAyamAna huA hai aisA kahanA Agama kI paripATI hai jo mAtra kisa kArya meM kauna nimitta hai ise sUpita karaneke abhiprAyase hI AgamameM nirdiSTa kI gaI hai| " isa kathana ke dvArA uttarapakSakA abhiprAya samayasAra gAthA 198 aura 199 ke sambandha meM usake dvArA kiye gaye vivecanase jJAta hotA hai| lekina usakA nirAkaraNa pUrva meM kiyA jA cukA hai| ataH yahA~para uttarapakSa dvArA usakA saMketa kiyA jAnA koI mahatva nahIM rakhatA hai| isake atirikta isa kathana meM uttarapakSane yaha bhI kahA hai ki "jisako nimitta kara jo bhAva hotA hai vaha usase jAyamAna huA hai aisA kahanA AgamakI paripATI hai" isa sambandha meM merA kahanA hai ki isa prakArake kathana kI paripATI AgamameM hI nahIM, lokameM bhI pAI jAtI hai | parantu yaha nizcita hai ki aisI paripATI AgamakI 'yA lokakI ho, donoM hI kAryotpatti meM nimittako sahAyaka hone rUpase kAryakArI hI siddha karatI haiM / yataH uttarapakSa nimittako kAryotpatti meM sahAyaka hone rUpase kAryakArI mAnane ke liye taiyAra nahIM haiM ataH usake matameM AgamakI ukta paripATIkI saMgati viTha lAnA kadApi sambhava nahIM hai| usa rapakSane apane ukta kathana meM jo yaha kahA hai ki "kisa kArya kA kauna nimitta hai ise sUcita karaneke abhiprAyase hI ukta paripATI Agama meM nirdiSTa kI gaI hai" sare usakA aisA kahanA bhI nirarthaka aura avicArita hai, kyoMki jaba vaha kAryotpatti meM nimittako sahAyaka hone rUpase kAryakArI mAnake lie taiyAra nahIM hai so "kahA~ kauna nirmita hai" ise sUcita karane kI kyA AvazyakatA hai? Page #238 -------------------------------------------------------------------------- ________________ zaMkA-samAdhAna 1 kI samIkSA kathana 14 aura usakI samIkSA (14) uttarapakSane isI anuccheda meM Age yaha bhI kayana kiyA hai ki "upAyAnameM hone vAle vyApArako pRthak sattAka bAhya sAmagrI trikAlameM nahIM kara sakatI hai| isa tathyako aparapakSa bhI svIkAra karegA / ataeva AtmAmeM utpanna hone vAle rAga, dveSa aura moha karmodayase utpanna hote hai aisA kahanA vyavahAra kapana hI to ThaharegA / use paramArthabhUta (yathArtha) kathana to kiso avasthAmeM nahIM kahA jA sakatA hai|" isa sambandhameM merA kahanA yaha hai ki upAdAna meM hone vAle vyApArako pRthak sattAka bAhya sAmagrI trikAlameM nahIM kara sakatI hai, yaha nirvivAda hai, parantu yadi isameM uttarapakSakA yaha abhiprAya ho ki vaha bAhya mAmagrI upAdAna meM hone vAle kArya kI utpattimeM sahAyaka bhI nahIM ho sakatI hai, to yaha amukta hai, kyoMki upAdAnako kAryarUpa pariNati meM vaha bAdha sAmagrI Avazyaka evaM anivAryarUpase hotI hai| usake binA upAdAna bhI paMgu rahatA hai| donoMko saMghaTanAse hI kArya hotA hai| yaha pUrvameM Agamake ASArapara pramANita bhI kiyA A cukA hai| ataeva yaha sunizcita hai ki AtmAmeM utpanna hone vAle rAga, dveSa aura mohakI utpattimeM karmodaya sahAvaka huA karatA hai aura vaha isa AdhArapara hI vyavahAranayakA viSaya hotA hai / yataH uttarapakSa rAga, drava aura mohakI utpatti meM karmodayako AtmAkA sahAyaka na mAnaneke kAraNa use sarvathA akici ho mAnatA hai ataH usake matameM use patrahAranayakA viSaya kahanA bhI asaMgata ho jAtA hai uttarapakSane apane isI kathanameM jo yaha kahA hai ki "ise paramArthabhata (yathAtha) kathana to kisI bhI avasthAme nahIM mAnA jA sakatA hai" so isameM pUrvapakSako koI Apatti nahIM hai, kyoMki vaha bhI ise paramArthabhUta (yathArtha) kathana na mAnakara upacArabhUta (ayathArtha) kathana hI mAnatA hai| kintu uttarapakSa jahA~ upacArako kalpanAropita mAtra mAnatA hai vahA~ pUrvapaza use upacAra kAmeM vAstavika hI mAnatA hai| ise bhI pUrvameM spaSTa kiyA jA cukA hai| kathana 15 aura usakI samIkSA (15) utsarapakSane ukta anucchedake antameM kahA hai ki "yadi aparapakSa nimittanyavahArake yogya bAhya sAmagrImeM yathArtha kartutvako buddhikA parityAga kara de to pUre jinAgagako saMgati baiTha jaaye|" yaha uttarapakSakA pUrvapakSapara mithyA Aroga lagAkara tasvajijJAsuoMkI dRSTi meM use girAnakA mAtra duSprayala hai, kyoMki pUrvapama bhI bAhya sAmagrI ko upAdAnako kAryotpattimeM yathArthakAraNa na mAnakara ayathArthakAraNa hI mAnatA hai / para pUrva pakSa ukta bAhya sAmagrIko upAdAnako kAryAtpatti meM jo ayathArtha kAraNa mAnatA hai so usarapakSakI taraha usameM sahAyaka na hone ke AdhArapara na mAnakara pUrvameM Agamase pramANita sahAyaka hone ke AdhArapara hI mAnatA hai| yadi uttarapakSa ukta bAhya sAmagrIko pUrvapakSakI taraha upAdAnako kAryotpattimeM sahAyaka hone rUpase hI ayathArthakAraNa mAna le tathA sahAyaka na hone rUpase use vahAMpara ayathArthakAraNa mAnya karane kI apanI haThakoM chor3a de to pUre jinAgamakI saMgati baiTha jAye / kathana 16 aura usakI samIkSA (16) pUrvapakSane apane tRtIya daurameM tattvacarcA pR0 11 para AtmAmeM utpanna hone vAle vikArI bhAvoMkI utpatti meM drazyakarmake udayako sahAyaka hone rUpase kAryakArI nimittakAraNa siddha karane ke lie gaMcAstikAya gAthA 131, 148 va 150 kI TokAoMko aura gAthA 156 ko bhI pramANarUpameM prastuta kiyA hai| uttarapakSane ina sabakA mAtra saMketa dete hAtaca. pu. 36 para apanA nimna mantavya prakaTa kiyA hai Page #239 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jayapura ( khAniyA ) tattvacarcA aura usakI samIkSA "jaba yaha jIva mohanIyakarmake udayakA anuvartana karatA hai tabhI yaha usase raMjita upayoga vAlA hotA hai aura tabhI yaha paradravyameM zubha yA azubha bhAvako dhAraNa karatA hai" / isameM pUrvapakSako koI vivAda nahIM hai / parantu usane apanA yaha mantavya AsmAmeM utpanna honevAle yikArIbhAvoMkI utpattimeM anyakarmodagako sahAyaka na hone rUpase akicikara siddha karane ke lie pragaTa kiyA hai| isake atirikta Ageke atucchedameM usane yaha bhI likhA hai ki "isa prakAra samayasAra aura paMcAstikAyake ukta ullekhoMse usI tathyakI puSTi hotI hai jisakA hama pUrvameM nirdeza kara Aye hai / bAhya sAmagrI dUsareko balAt anyathA pariNamAtI hai yaha ukta vacanoMkA gAzaya nahIM hai jaisA ki aparapakSa una vacanoM dvArA phalita karanA cAhatA hai' to yaha mantavya bhI uttarapakSane AtmAmeM utpanna honevAle vikArI bhAvoMkI utpattimeM dradhyakarmaphe udayako preraka na hone rUpase akiMcitkara siddha karaneke lie pragaTa kiyA hai| isako samIkSA nimna prakAra hai pUrvameM Agamake AdhAra para spaSTa kiyA jA sakA hai ki upAdAnako kAryarUpa pariNatimeM preraka aura sadAsIna donoM hI nimitta sahAyaka hone rUpase kAryakArI hI siddha hote haiN| sAtha hI Amamake AdhArapara maiM yaha bhI siddha kara cukA hU~ ki preraka nimittake balase kArya Age-pIche kabhI bhI kiyA jA sakatA huuN| ataH uttarapakSa ke ukta donoM mantavya pramANasaMgata nahIM hai / pUrvapakSa yaha kahA~ mAnatA ki bAhma sAmagrI dUsareko balAt anyathA pariNamAtI hai| uttarapakSakA pUrvapazapara yaha Aropa sarvathA galata evaM mithyA hai, kyoMki Agama, mukti aura anubhavake AdhArapara tathA lokavyavahArake AmArapara bhI hama pUrva meM yaha nirNaya kara Aye hai ki kAryotpatti upAdAnameM vidyamAna usakI svAbhAvika yogyatAke anurUpa hotI hai| para vaha kAryotpatti tabho hotI hai jaba preraka nimittakA usake anukUla sahayoga use prApta ho jAtA hai / isa taraha preraka nimitake balase kArya Age pIche to kiyA jA sakatA hai, parantu vaha (preraka nimitta) isa prakArakA ula: phera nahIM kara sakatA hai ki usake bala se jar3a cetana aura cetana jar3a bana jAye, kyoMki jar3ameM cetana banane kI aura cetanameM jar3a bananekI svAbhAvika yogyatAkA abhAva hai| uttarapakSa pUrvapakSapara isa prakArake galata Aropa lagAkara preraka aura udAsIna nimittoMkI kAryotpatti meM sahAyakatA aura unakI kAryavAritAkA apalApa nahIM kara kktaa| kathana 17 aura usakI samIkSA (17) pUrvapakSa ne apane mantavyake samarthana meM taca pR0 11 va 12 para paramAtmaprakAzake jina do padyoMko uddhRta kiyA hai unakA usarapakSane jo Azaya grahaNa karanekI sUcanA ta0 ca gR. 36 gara kI hai usakA nirAkaraNa pUrva (kathana naM0 3 kI samIkSA)meM kiyA jA cukA hai| kathana 18 aura usakI samIkSA (18) pUrvapakSane preraka nimittoMke sambandha meM apanI upayukta mAnyatAkI puSTi ke liye mUlArAdhanAkI gAthA 1621 aura svAmikArtikeyAnuprekSAkI gAthA 211 kA bhI tacapa. 12 para ullekha kiyA hai| inameMse mUlArAknA gAthA 1621 phe viSayameM uttarapakSane tAra* pR0 37 para nimnalikhita kathana kiyA hai (ka) "mUlArAmanAmeM balayAI kammAI" "yaha gAyA usa prasaMgameM AI hai jabaki niryAgakAnAryakSapakako apanI mamAdhimeM par3ha karanA abhiprAyame karmakI balavattA batalA rahe hai aura gAtha hI usameM anuraMjAyamAna na hokara samatAbhAva dhAraNa karanekI preraNA de rahe hai| yaha to hai ki jisa samaya jisa karmakA udaya-udIraNA Page #240 -------------------------------------------------------------------------- ________________ zaMkA-samAdhAna 1 ko samIkSA 53 hotI hai usa samaya AtmA svayaM usake anurUpa pariNamanakA katrtA banatA hai, kyoMki apane upAdAnake sAtha usa pariNAmako antardhApti hai| isI prakAra usa karmake udaya ke sAtha usakI bahiyApti hai| phira bhI AcAryana yahAMpara karmAdayako balabattA batalAkara usameM anuraMjAyamAna na honekI preraNA isalie dI hai ki jisameM yaha AtmA apanI svataMtratAke bhAvapUrvaka karmodayako nimittakara hone vAle bhAvoM meM apane ko Abaddha na kiye rhe| uttarapakSa ne apane isa baktavyameM jo kucha likhA hai vaha pUrvapakSake lie vivAdako vastU nahIM hai, kyoMki saba Agamake anusAra hai| para prazna yaha hai ki gAthAmeM karmakI jo balavattA batalAI gaI hai vaha kyA kAlpanika hai yA yathArtha hai? yadi kAlpanika hai to phira AcAryako aisA batalAnakA nirarthaka prayatna nahIM karanA cAhie thaa| yataH AcAryane kSapakako samAdhimeM dAha karane ke lie usakA upadeza diyA hai aura kSapakapara unake usa upadezakA avazya prabhAva par3atA hai / ataH nirNIta hotA hai ki karmako balavattA kAlpanika nahIM hai, vAstavika hai| usase graha bhI nirNIta hotA hai ki AtmAmeM vikAro bhAvoMke utpanna hone meM kramamA'daya sahAyaka honeke rUpase kAryakArI hI hotA hai, akicitkara nahIM rahatA hai| yahI kAraNa hai ki jaba paka karmodayase prabhAvita hone lagatA hai to niryApakAcArya use apanA mAnasika, vAcanika aura kAmika puruSArtha usake pratikala jagAne aura sammalana rakhanekI preraNA dete haiN| isa taraha isa gAthAke AdhArapara saMsArI AtmAke vikArabhASa aura caturgatibhramaNake prati AtmAmeM khyakarmodayakI sahAyaka hone rUpase kAryakAritAkI puSTi niHsandeha hotI hai| uttarapakSa gAthAke prasaMga Adi dvArA asAra lIpApotI nahIM kara sktaa| yaha tathya aisA hai ki vaha ukta kAryake prati karmakI balavattA arthAta prerakarUpameM sahAyaka honempase vidyamAna kAryakAritAko TAla nahIM sakatA hai| yaha saba vyavahAranaya kA viSaya isalie mAnA gayA hai ki karmodaya saMsArI AtmAke vikArarUpa pariNata na hokara saMsArI AtmAkI usa vikArarUpa pariNatimeM sahAyaka mAtra huA karatA hai| (kha) svAmikAtikeyAnuprekSA gAthA 211 ke sambaMdhameM bhI uttarapakSane ta0 ca pR0 37 para nimna kathana kiyA hai "svAmikAtikeyAnuprekSA gAthA 211 dvArA pudgala dravyako jisa zaktikA nirdeza diyA gayA hai usakA Azaya itanA hI hai ki jaba yaha jIva kevalajJAnake abhAvaspase pariNamatA hai taba kevalajJAnAvaraNa dravyakarmakA udaya usameM nimitta hotA hai| yadi aisA na mAnA jAye aura pudgaladbyakI sarvakAla yaha zakti mAnI jAye ki vaha kevalajJAnasvabhAvakA sarvadA vinAza karanekI sAmarthya rakhatA hai to koI bhI jIva kevalajJAnI nahIM ho sakatA / spaSTa hai ki ukta vacana dvArA AcArya ne pudagala dravyakI kevalajJAnAvaraNarUpa usa paryAyakI udayazaktikA nirdeza kiyA hai jisako nimittakara jIva kevalajJAnasvabhAvarUpameM svayaM nahIM prinnmtaa| aisA hI isameM nimitta-naimittika yoga hai ki jaba vaha jIva kevalajJAnarUpase nahIM pariNamatA taba usameM kevalajJAnAvaraNakA udaya sahaja nimitta hotA hai| isIko vyavahAranayase yoM kahA jAtA hai ki kevalajJAnAvaraNa ke udayake kAraNa isa jIvake phevalajJAnakA ghAta hotA hai| svAmikAtikrayAnuprekSAkA yaha upakAra prakaraNa hai| isI prasaMga usta gAthA AI hai / ataeva prakaraNako dhyAna meM rakhakara usake hArda ko grahaNa karanA caahiye| hameM Azcarya hai ki uttarapakSako pUrvapakSakA jo uttara denA cAhie vaha na dekara vaha mAtra vyAkhyAna dene lagatA hai| pUrvapakSane isa mAthAkA apane vaktavyameM jo ulae kiyA hai vaha kevala AtmAke vikArI bhAvoMkI utpattima vyakarmake udayakI prerakarUpase sahAyatAko dhyAna meM rakhakara kiyA hai| arthAt isa gAthAke Page #241 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jayapura (khAniyA) tattvacarcA aura usakI samIkSA AdhArapara bhI dravyakarmadaya saMyArI AtmAke vikArabhAva aura paturgatibhramaNa meM sahAyaka hone rUpase kAryakArI nimitta siddha hotA hai / parantu uttarapakSane isakA koI uttara nahIM diyA / lagatA hai ki use yaha bhaya hai ki yadi kevalajJAnAvaraNa karmako kevalajJAnake vikAsa meM bAdhaka mAnA jAye to usakA udaya sadA kAla vidya mAna rahane ke kAraNa koI bhI joba kabhI bhI kevalajJAnI nahIM bana sakegA aura isIliye vaha yukti, anubhava aura lokavyavahArake viruddha kathana karatA hai va Agamako apane abhiprAya ke anukUla tor3a maror3a karatA hai / usane likhA hai ki "jaya yaha jIva kevalajJAnake abhAvarUpase pariNamatA hai taba kevalajJAnAvaraNa dravyakarmakA udaya usameM nimiza hotA hai" aura isake Age vaha yaha likhatA hai ki "yadi aisA na mAnA jAye aura pudagala dravyakI sarvakALa graha zakti mAnI jAye ki vaha svabhAvakA sarvadA vinAza karane kI sAmarthya rakhatA hai to koI bhI jIna kevalajJAnI nahIM ho sakatA" parantu vAstavika bAta yaha hai ki kevalajJAnAvaraNa karmakeo jIvake svabhAvabhUta jJAnake abhAva meM prerakarUpase kAryakArI sahAyaka honepara bhI tathA usameM kevalajJAnake vikAsako na hone denekI satramA sAmarthya vizvamAna rahanepara bhI jIva jaba kevalajJAnAvaraNa karmake pratikUla aura kevalajJAnake vikAsake anukUla apanA samyagdarzana jAna pAritrarUpa puraSArya karane laga jAtA hai taba kevalajJAnAvaraNa karmakA abhAva hokara kevalajJAnakA vikAsa jIva meM ho jAtA hai| tAtparya yaha hai ki karma tatast apanA phala karmakA sahayoga prApta honepara hI de sakatA hai / isalie yadi karmake pratikUla nokarmakA samAgama jIvako prApta ho jAtA hai to karma apanA kArya karane meM akSama ho jAtA hai aura isa taraha kevalajJAnAdharaNa karmakA abhAva ho jAnepara AtmAkA phevalajJAna rUpabhAga prakaTa ho jAtA hai tathA isI prakriyAko sdIkAra kara lenepara uttarapakSake pUrvokta bhayakA bhI nirAkaraNa ho sakatA hai / pUrva meM yaha spaSTa kiyA jA cukA hai. ki midhyAdRSTi arthAt prathama guNasvAnavarttI jIva apane meM midhyAtvakarmakA udaya rahate hue bhI apane mAnasika, vAcanika aura kAmika puruSArtha ko bAhya nimittasAmagrI kI anukUlatAke AdhArapara usa mithyAtyakarmake yathAyogya upazama, kSaya athavA kSayopazamake liye kara sakatA hai| isase nirmAta hotA hai ki kevalajJAnAvaraNa karmakA sarvadA udaya rahate hue bhI bAhya nokarmokI sahAyatA ke AdhArapara jIva usake binAzakA puruSArthakara sakatA hai aura aisA puruSArtha karanepara vaha jIva kevalajJAnAvaraNa karmakA sarvathA kSaya karake ke bana jAtA hai| isa taraha uttrpkssk| aisA kathana karanA saMgata nahIM hai ki jaba yaha jIva kevalajJAnarUpase nahIM pariNamatA taba usameM kevalajJAnAvaraNa karmakA udaya sahaja hI nimitta hotA hai, kyoMki isa prakAra ke kathanase atasha rUpase pariNamita na hone meM kevalajJAnAvaraNa karmakA udaya sahAyaka na hone rUpase arkicitkara siddha hotA hai jo AgamAnukUla nahIM hai, kyoMki Agamake AdhArapara yaha siddha kiyA jA cukA hai ki preraka nimitta aura sAtha hI apreraka ( udAsIna) nimitta donoM upAdAnakI kAryarUpa pariNati meM sahAyaka hone rUpase kAryakArI hI hote haiM. donoMmeMse koI bhI nimitta vahAMvara akicitkara nahIM hotA / ataH aisA kathana karanA hI Agamasammata hai ki jIva meM jaba taka kevalajJAnAvaraNakarmakA udaya vidyamAna rahatA hai taba taka usake (jIva) kevalajJAnasvabhAvakA jAta hotA rahatA hai| isataraha kevalajJAnAvaraNa ke udayako vahAMpara sahAyaka hone rUpase kAryakAritA ho siddha hotI hai, oNkacitkaratA nahIM, aura yahI bAta bAra-bAra Agamake AdhArase kahI jA rahI hai| isameM niNIta hotA hai ki kevalajJAnAvaraNakarmake udaya meM honevAlA kevalajJAnakA prAtarUpa kAryakAritA kAlpanika na hokara vAstavika hI hai| itanA jarUra hai ki vaha kAryakAritA upAdAnake kAryake rUpameM na hokara usa kArya meM mAtra sahAyaka hone rUpase hI usameM rahatI hai| ataeva use nizcayanayakA viSaya na mAnA jAkara vyavahAranavakA hI viSaya mAnA gayA hai / 54 Page #242 -------------------------------------------------------------------------- ________________ zaMkA-samAdhAna 1 kI samI / anta meM uttarapasane apane isI vaktavyameM yaha kayana kiyA hai ki "svAmikAtikeyAnuprekSAkA yaha upakAra prakaraNa hai| isI prasaMgameM ukta gAthA AI hai ataeva prakaraNako dhyAna meM rakhakara usake hAdako grahaNa karanA cAhie" usakA yaha kathana vivAdakA viSaya na honepara bhI usake sambandhameM itanA kahA hI jA sakatA hai ki yahA~ usa upakArakI saMgati tabhI saMbhava ho sakatI hai jaba kevalajJAnAvaraNa karmake udayako kevalajJAnakA ghAta karanemeM sahAyaka hone kApase kAryakArI preraka nimittakAraNa svIkAra kiyA jAye / tAtparya yaha hai ki kevalajJAnakI prakaTatAke abhAvarUpa kevalajJAnakA bAta to jIvameM hI hotA hai, parantu usameM sahAyaka hone rUpase kAryakArI preraka nimittakAraNa jJAnAvaraNakarmakA lakSya hai| gAthAkA hAI isI sapameM mAnya kiyA jAnA caahie| kathana 19 aura usakI samIkSA (19) pUrvapakSane, saMsArI AtmAke vikArabhAva aura caturgatizramaNalpa kArya prati dvanyakarmakA udaya sahAyaka hone rUparo kAryakArI rUpameM nimittakAraNa hai, ise uttarapakSa ke kathanase bhI samarthita karane ke liye taH ca pR0 12 para nimnalikhita kathana kiyA hai "prazna naM 5 ke dvitIya uttarameM svA0 kA a0 gAthA 319 ko ukta karate hue Apane svayaM svIkAra kiyA hai ki jIvakA upakAra yA apakAra zubhAzubha karma karane hai| tathA prazna naM 16 ke prathama uttarameM bhI Apane yaha svIkAra kiyA hai ki jIvameM bahuta se dharma aise hote haiM jo Agantuka hai aura jo saMsArakI vivakSita bhUmikA saka AtmAmeM dRSTigocara hote haiM usake bAda sasameM upalabdha nahIM hote|" uttarapakSake isa kathanase pUrvapakSane yaha siddha kiyA hai ki jaba uttarapakSane prazna ne0 5 ke dvitIya uttarameM svA kA a0 gAthA 319 ke AdhArase jIbake upakAra apakArako karane vAlA zubhAzubha karmodaya hai, yaha svIkAra kiyA hai aura prazna naM. 16 ke prathama uttara meM jIvake moha, rAga, dveSa Adi vikArI bhAvoMko Agamsuka mAnA hai to use saMsArI AtmAke vikArabhAva aura caturgati bhramaNake prati byakarmake udayako sahAyaka hone rUpase kAryakArI nimitta kAraNa mAnane meM kyoM Apatti honA cAhie ? uttarapakSanne prazna naM0 5 ke dvitIya uttara aura prazna naM0 16 ke prathama sattarameM jo uparyukta prakArase likhA hai usake AvArase pUrvapakSane kahA thA ki uttarapakSa bhI pUrva pakSako mAnyatAkA samarthana karatA hai| so pUrvapakSake isa kathanakA usane prathama praznottarake tRtIya daura meM nimnaprakAra nirAkaraNa karanekA asaphala prayatna kiyA hai (1)"zaMkA 5 ke dvitIya uttarameM svA0 kA0 a0 gAthA 319 ke AdhArase jo hamane yaha likhA ki zubhAzubha karma jIvakA upakAra yA apakAra karate hai so yaha kaSana zubhAzubha pharmake udayake sAtha jIbake upakArakI bAhya vyAptiko dhyAnameM rakhakara hI kiyA gayA hai| isa jIvako koI lakSmI detA hai yA koI upakAra karatA hai| yaha prazna hai / isI praznakA samAdhAna gAthA 319 meM karate hue batalAyA hai ki lokameM isa jIbako na to koI lakSmI detA hai aura na koI upakAra karatA hai| kinsu upakAra yA apakAra jo bhI kucha hotA hai vaha saba zubhAzubha kramako nimittakara hotA hai"|-t. ca0 pR0 37 / (2) "yaha AcArya vacana hai / isa dvArA do bAteM spaSTa kI gaI haiN| pUrvAdhaM dvArA to jo manuSya yaha mAnate haiM ki amuka devI devatA Adise mujhe lakSmI prApta hogI yA merI amuka Apatti Tala jAyegI usokA Page #243 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 56 jayapura (svAniyA) tattvacarcA aura usakI samIkSA niSedha yaha kahakara kiyA hai ki lokameM jo kucha bhI hotA hai vaha zubhAzubha karmake udayako nimittakara hI hotA haiM | tUM bAhya sAmagrI milAnako cintA meM AtmavaMcanA karmakA udaya ho to bAhya sAmagrI se kyA lAbha? dvArA yaha sUcita kiyA hai ki zubhAzubha karma terI anurUpa karmabandha hogA aura uttarakAlameM usakA phala aura dhyAna de / zubhAzubha karma to upakAra avakAra meM yaha nayavacana hai, ise samajhakara yathArthako grahaNa karanA pratyeka sadguruSakA sadbhAva sadA rahane se kabhI bhI jIva usase mukta na ho sakegA / " ta0 karatA hai ? anukUla bAhya sAmagrI ho aura azubha usakA honA aura na honA barAbara hai tathA uttarAddha karanIkA phala hai isaliye jaisI tUM karanI karegA usIke bhI usIke anurUpa milegA / ataeva tUM apanI karanIkI nimittamAtra hai, vastutaH unakA kartA to tU svayaM hai / karttavya hai| anyathA zubhAzubha karmakA 0 pR0 37 / (3) "jise upakAra kahate haiM vaha bhI mAnyatAkA phala hai aura jise apakAra kahate haiM vaha bhI mAnyatAkA phala hai maha saMyogI avasthA | ataeva jisake saMyoga meM isake honekA niyama hai usakA jJAna isa vacana dvArA karAyA gayA hai| itanA hI Azaya isa gAthAkA lenA caahie| hamane zaMkA 5 ke apane dUsare uttarameM jo kucha bhI likhA hai, isI Azayako dhyAna meM rakhakara kiyA hai ataeva isapara se anya Azaya phalita karanA ucita nahIM hai / " ta0 ca0 pR0 38 // (4) " prazna 16 ke prathama uttara hamane moha, rAga, dveSa Adi jina Agantuka bhAvoMkA nirdeza kiyA hai usakA Azaya yaha nahIM ki ve jIvake svayaMkRta bhAva nahIM haiN| jIva hI svayaM bAhya sAmagrI meM iSTAniSTa yA ekatvabuddhi kara jana bhAvarUpa pariNamatA hai, isaliye ye jIvake hI pariNAma haiM / " ta0 ca0 pR0 38 / uttarapakSa pUrva vaktavyakA uparyukta jina cAra anucchedoM dvArA nirAkaraNa karanekI ceSTA kI hai unameM se pratyeka anucchedaka samIkSA yahA~ prastuta kI jAtI hai (1) jisa prakAra zubhAzubha karma jIvakA upakAra yA apakAra karate haiM isa viSaya meM uttarapakSa zubhAzubha karmake sAtha jIvake upakAra yA apakArakI bahirvyApti mAnatA hai, usI prakAra dravyakarmake udayase saMsArI AtmAkA vikArabhAva aura caturgati bhramaNa hotA hai / isa viSaya meM pUrvapakSa bhI dravyakarmake udaya ke sAtha saMsA AtmA vikArabhAva aura caturgati bhramaNakI bahirvyApti mAnatA hai aura jisa prakAra uttarapakSa zubhAzubha karmake udayako jIvake upakAra thA apakAra meM nimita mAnatA hai usI prakAra pUrvapakSa bhI dravyakarmake udayako saMsArI AtmA dhikAramAva aura caturgati bhramaNa meM nimitta mAnatA hai / isaliye uttarapakSa prathama anucchedake dvArA pUrvapakSakA hI samarthana karatA hai / parantu donoM pakSoMke madhya antara isa bAtakA hai ki jahA~ pUrvapakSa dravyakarma ke udayako saMsArI AtmAke vikArabhAva aura caturgati bhramaNa meM sahAyaka hone rUpase kAryakArI nimitta mAnatA hai vahIM uttarapakSa zubhAzubha karmake udayako jIvake upakAra yA apakAra meM sahAyaka na hone rUpase referee nimitta mAnatA hai / (2) yataH uttarapakSako saMsArI AtmAke vikArabhAva tathA caturgati bhramaNa meM dravyakarmake udayako sahAyaka hone rUpaye kAryakArI nimitta mAnanA abhISTa na hokara sahAyaka na hone rUpase akicitkara nimitta mAnanA hI abhISTa hai ataH usane dvitIya anuccheda meM "loka meM jo kucha bhI hotA hai vaha zubhAzubha karmaka udayako nimitta kara hI hotA hai" aisA likhakara bhI nimittako akicitkara siddha diyA hai ki "zubhAzubha karma terI karanIkA phala hai / " parantu itanA likhanepara bhI ke dvitIya uttara ke anusAra jIvakI upakAra yA avakAra rUpa pariNati meM zubhAzubha karaneke liye yaha bhI likha usake sAmane zaMkA naM0 5 karmodayako sahAyaka hone Page #244 -------------------------------------------------------------------------- ________________ zaMkA-samAdhAna 1 kI samIkSA 57 rUpaye kAryakArI nimitta abhISTa na hote hue bhI use mAnane ke atirikta koI cArA nahIM hai| isakA kAraNa yaha haiM ki jIvakI upakAra yA apakAra rUpa pariNati karmovikAra caturgatirUpa pariNati meM dravyakarmake udayako nimittakAraNa mAnakara bhI yadi unheM vahA~ para sahAyaka hone rUpase kAryakArI nimittakAraNa na mAnakara sahAyaka na hone rUpase akiMkhiskara nimittakAraNa hI mAnA jAye, to aisI avasthA meM zubhAzubha karmodayako jIvakrI upakAra - apakArarUpa pariNatimeM aura dravyakarmake udayako saMsArI AmAko vikArabhAva tathA caturgati bhramaNa rUpa pariNatimeM nimitta rUpase kAraNa mAnanekI koI AvazyakatA hI nahIM raha jAvegI / lekina isa prakArako anAvazyakatAkA samarthana na to Agamase hotA hai aura na uttara pakSako abhISTa hI hai, kyoMki pUrva meM spaSTa kara cukA hai ki bAgama meM kAryake prati nimittakAraNakI AvazyakatAko svIkAra kiyA gayA hai tathA uttara pakSa bhI kAryake prati nimitta kAraNakI AvazyakatAko svIkAra karatA hai / isaliye zubhAzubha karmodayako jIvakI upakAra - apakAra rUpa pariNatimeM va karmodayako saMsArI AtmAkI vikArabhAva tathA caturgati bhramaNa rUpa pariNati meM unheM usa usa kArya rUpa pariNata na honepara bhI usa umra kAryarUpa pariNati meM sahAyaka hone rUpase kAryakArI nirmita kAraNa mAnanA anivArya hai / uttarapakSane dvitIya anucchedameM jo likhA hai ki "usakA kartA tUM svayaM hai / yaha nayavacana hai / ise samajhakara yathArthako grahaNa karanA pratyeka satpurupakA kartavya hai / anyathA zubhAzubha karmakA sadbhAva sadA rahane se kabhI bhI yaha jIva usase mukta na ho sakegA " usake viSaya meM merA kahanA hai ki jIvako hI upakAra - apakAra rUpa pariNati hotI hai aura saMsArI AtmA hI vikArabhAva tathA caturgati-bhramaNa rUpa pariNata hotA hai, isalie ye ata yA saMsArI AtmA hI unakA upAdAna kAraNa, nizcaya kAraNa aura mukhya kartA hotA hai / parantu pariNatiyA~ zubhAzubhakarmodaya aura dravyakarmodayako sahAyatA milanevara hI hotI hai, anyathA nahIM, isa sathyako asvIkRta nahIM kiyA jA sakatA hai / yaha saba pUrva meM spaSTa kiyA jA cukA hai| uttarapakSakI yaha Apatti ki zubhAzubha karmodayako jIvako upakAra - apakAra rUpa pariNati meM va dravyakarmodayako saMsArI AtmAkI vikArabhAva tathA caturgAtibhramaNa rUpa pariNati meM kAraNa mAnanepara zubhAzubhakarmodaya aura dravyakramoMdayakA sadbhAva sadA rahane se jIva va saMsArI AtmA kabhI bhI unase mukta nahIM ho sakeMge, vyartha hai, kyoMki jIva yA saMsArI AtmA zubhAzubhakarmakA yA dravyakarmakA udaya rahate hue bhI yadi unakA kSayopazama athavA kSaya karaneke lie apanA mAnasika, vAcanika aura kAyika puruSArtha lageM, to aise puruSArthake AdhArapara ve una zubhAzubha karmo ke udayako yA corris hU~ / Agama meM isa bAta ko spaSTatayA svIkAra kiyA gayA hai| yaha hama pUrva meM spaSTa kara cuke haiM / yathAyogya upazama, anukUla rUpameM karane ko naSTa kara sakate uttarapakSane apane isI dvitIya anucchedameM svA0 kA0 a0 ke AdhArapara hI ukta kathana ke atirikta jo bhI kathana kiyA hai usakA sambandha prakRta viSayase na honeke kAraNa yahA~ usakI samIkSA karanA bekAra hai aura samaya evaM zaktikA apavyaya hai / itanA avazya kahanA hai ki isa ( 319vIM ) gAyAse jIva kI upakAra - apakArarUpa pariNati meM zubhAzubhakarmodaya sahAyaka hone rUpase kAryakArI nimittakAraNa hI siddha hotA hai / jaisA ki uttarapakSako svayaM bhI gAyAkA artha karate hue svIkAra karanA par3A hai / (3) uttarapakSa ne tRtIya anuccheda meM jo kucha likhA hai usase vaha yaha batalAnA cAhatA hai ki zubhAzubha karmodaya jIvake upakAra yA apakArakA yathArtha kartA nahIM hai| usake viSaya meM pahale spaSTa kiyA jA cukA hai| ki uttarapakSa kI isa mAnyatAmeM pUrvapakSako koI virodha nahIM hai| pUrvapakSa kA to kevala yaha kahanA hai ki yaha < Page #245 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jayapura ( khAniyA ) tattvacarcA aura usako samIkSA use vahA~ uttarapakSakI taraha 'sahAyaka na hone rUpase akiMcitkara nimittakAraNa' nahIM mAnatA / apitu sahAyaka hone rUpase 'kAryakArI nimittakAraNa' hI mAnatA hai jo bhAgamasammata hai| (4) uttarapakSane isa caturtha anucchedameM prazna 16 ke prathama uttarakA spaSTIkaraNa karate hue jIvake rAga, vRSa aura moha rUpa bhAvoMko usake svayaMkRta bhAva kahA hai so isa viSayameM pUrvapakSako bhI isa rUpameM koI virodha nahIM hai kyoMki jIva hI una rUpa pariNata hotA hai| lekina yadi uttarapakSa svayaMkRta zabdakA artha aisA mAne ki ve rAgAdi bhAva karmodayakI sahAyatAke binA apane Apa hI jIvameM utpanna ho jAyA karate hai, to usakI yaha mAnyatA Agamasammata na honese vaha pUrvapakSako asvIkRta hai / pravacanasAra gAthA 9 kA bhI itanA hI abhiprAya hai ki jIvameM jo azubha, zubha yA zuddha bhAva hote haiM ve yathAyogya karmake udaya upazama, kSayopazama yA kSayako sahAyatA prApta honepara hote hue bhI jIvarUpa hI hote hai aura isa AdhArapara hI unheM vahA~para svayaMkRta bhAva kahA hai| ukmAdikI nimittakAraNatAkA vahA~ niSedha nahIM hai, yaha spaSTa hai| kathana 20 aura usakI samIkSA (20) uttarapakSane ta. ca. 50 38 para yaha bhI likhA hai ki "moha, rAga, dveSa Adi bhAvoMko prAgamameM jo Agantuka kahA gayA hai usakA kAraNa itanA hI hai ki ve bhAva svabhAvake lakSyase na hokara parake lakSpase hote haiM, ve jobake hI bhAva haiM aura jIva ho svayaM svatantra kartA hokara unheM utpanna karatA hai, para ve paraphe lakSyase utpanna hote haiM, isalie unheM Agantuka kahA gayA hai / yaha ukta kathanakA tAtparya hai|" pUrvapakSako uttarapakSakI isa bAtako mAna lene meM koI Apatti nahIM hai, parantu prazna yaha hai ki ina bhAvoMkI utAttimeM zubhAzubha karmodaya yA vyakodayako sahAyaka hone rUpase kAryakArI nimittakAraNatA uttarapakSako abhISTa nahIM hai, jise kisI bhI hAlatameM TAlA nahIM jA sakatA hai| vAstava meM yahI use svIkArya honA cAhie / kathana 21 aura usakI samIkSA (21) bAgetaca. pu. 38 para hI uttarapakSane yaha likhA hai ki "isa prakAra aparapakSane apane pakSake samarthana meM yahA~ taka jitane bhI Agama pramANa diye haiM unase yaha to trikAlameM siddha nahIM hotA ki anya dravya tabhinna anya vyake kAryakA vAstavika kartA hotA hai| kintu unase yahI siddha hotA hai ki pratyeka dravya svayaM upAdAna hokara apanA kArya karatA hai aura usake yogya bAhya sAmagrI usameM nimitta hotI hai|" pUrvapakSane yaha apane vaktavyoMmeM bAra-cAra spaSTa kiyA hai ki pUrva aura uttara donoM pakSoMke madhya prazna dravyakodayako saMsArI AtmAke vikAra bhAva aura caturgatibhramaNameM upAdAnakartA, yathArthakartA yA mukhyakartA mAnane, na mAnanekA nahIM hai, kyoMki donoM pakSa drampakarmodayako upAdAnakartA, yathAryakartA yA mukhyakartA nahIM mAnate, sase donoM nimittakartA, ayathAryakartA mA upacaritakartA hI mAnate hai / parantu duHkha aura Azcarya isa thAtakA hai ki uttarapakSa apane vaktavyame bAra-bAra isI mithyA dhAtako doharAtA mAlUma par3atA hai ki pUrvapakSa pratyakarmako saMsArI AtmAke vikArabhAva aura caturmati bhramaNameM padhArthakartA mAnatA hai, jaba ki vaha use kAryakArI nimitta kAraNa batalAtA aura siddha karatA A rahA hai| isase spaSTa hotA hai ki tattvacarcA uttarapakSakA lakSya tatva phalita karanekA na hokara kevala svamatakI ucita yA anucita upAyoM dvArA puSTi karanekA ho rahA hai aura hai| Page #246 -------------------------------------------------------------------------- ________________ zaMkA-samAdhAna 1 kI samIkSA kathana 22 aura usakI samIkSA (22) Age taka ca. 1038 para hI uttarapakSane likhA hai ki "samayasAra gAthA 278-279 kA kyA Azaya hai isakA vizeSa khulAsA hama pUrvameM hI kara aaye|" so isa viSaya meM bhI merA kahanA hai ki uttarapakSane jahA~ para yaha khulAsA kiyA hai vahIMpara maiM usakI saMgati-amaMgatikA bhI spaSTIkaraNa kara AyA hU~ / ataH yahA~ usakI samokSAmeM kucha kahanA piSTapepaNa hogaa| kathana 23 aura usakI samIkSA {23) uttarapakSane ta0 ca0 pR0 38 para Age aura likhA hai ki "eka jIva hI kyA, pratyeka dravya svayaM pariNamana svabhAva vAlA hai, ataeva jisa bhAva' rUpa vaha pariNamatA hai usakA kartA yaha svayaM hotA hai| pariNamana karanevAlA, pariNAma aura pariNamana kriyA ye tInoM vastupanekI apekSA eka hai, bhinna-bhinna nahIM isalie jaba jo pariNamana utpanna hotA hai usa rUpa vaha svayaM pariNama jAtA hai, isameM anyakA kucha bhI hastakSepa nhiiN| rAga, tU'Sa Adi bhAva karmodayake dvArA kiye jAte hai yaha vyavahAra vacana hai| karmakA udaya karmameM hotA hai aura jIvakA pariNAma jIvameM hotA hai aisI do kriyAyeM aura do pariNAma donoM dravyoMmeM eka kAlameM hote hai, isalie karmodaya meM nimitta vyavahAra kiyA jAtA hai| aura isI nimitta vyavahArako lakSyama rakhakara yaha kahA jAtA hai ki isane ise kiyaa| yaha usI prakArakA upacAra vacana hai jaise miTTIke ghar3eko ghI kA ghar3A kahanA upacAra vacana hai| tabhI to AcArya kundakundane samayasAra gAthA 107 meM aise vacanako vyavahAranayakA vaktavya kahA hai|" isakI samIkSA isa prakAra hai yaha tathya hai ki jinAgamameM pratyeka dravya pariNamanasvabhAva vAlA mAnA gayA hai, isalie usakA jo pariNamana hotA hai vaha usameM hI hotA hai aura usa rUpa hI hotA hai tathA usa rUpa hone ke kAraNa jasakA kA bhI vahI dravya hotA hai| isake anasAra uttarapasakA yaha kathana nirvivAda hai ki "pariNamana karanevAlA, pariNAma aura pariNamana kriyA ye tInoM vastupanekI apekSA eka hai, bhinna-bhinna nahIM hai" tathA usakA yaha kathana bhI nirvivAda hai ki "jisa bhAva rUpa vaha pariNamatA hai usakA kartA vaha svayaM hotA hai|" kinsu usI jinAgamame yaha bhI batalAyA gayA hai ki pratyeka dravya pariNamanasvabhAva bAlA to hai parantu usakA koI pariNamana to svayaM arthAta nimittakAraNabhUta baslukA sahayoga prApta hue binA apane Apa hA karatA hai aura koI pariNamala nimitta kAraNabhata vastukA sahayoga prApta honepara hI hotA hai, apane Apa nahIM hotaa| isakA kAraNa yaha hai ki jinAgamameM svapratyaya aura svaparapratyaya do prakAraphe pariNamana batalAye gaye hai| yaha hI batalAyA gayA hai ki unameMse svapratyaya pariNamana to nimitta kAraNabhuta vastukA sahayoga prApta hue binA apane Apa hI hote rahate haiM, parantu svaparapratyaya pariNamana nimittakAraNabhUta vastukA sahayoga prApta hone para hI hote hai apane-Apa nahIM hote| isase yaha nirNIta hotA hai ki saMsArI AtmAkA jo vikArIbhAva aura caturgatibhramaNa rUpa pariNamana hotA hai vaha svaparapratyaya pariNamana hai aura vaha dravyakarmodayakI sahAyatA prApta honepara hI hotA hai, usake binA apane Apa nahIM hotaa| isa prakAra dravyakarmodaya aura saMsArI AtmAke vikArabhAva tathA caturgatibhramaNameM nimipta-namittikabhAvarUpa kAryakAraNabhASa vidyamAna hai| phira bhI karmake udaya rUpa pariNAmakA praveza saMsArI AtmAmeM nahIM hotA va saMsArI AtmAke 1. dekho, taH sU0 5-30 / 2. dekho, ta* sU0 5-7 ko sa0 siddhi TIkA / Page #247 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jayapura (khAniyA) tatvacarcA aura usakI samIkSA vikAra bhAva tathA caturgatibhramaNa rUpa pariNAmakA praveza dravyakarma meM nahIM hotA / isa siddhAntako uttarapakSakI isa mAnyatAnusAra ki "karmakA udaya karma meM hotA hai aura joSakA pariNamana jIva meM hotA hai / " pUrvapakSa bhI mAnatA hai / uttarapakSa ne apane uparyukta kathanameM kahA hai ki "pratyeka davya svayaM pariNamana svabhAva vAlA hai" yahAM dravyako pariNamana svabhAvAnA to 'svayaM' zabdaprayoga Agamasammata nahIM hai / usakA prayoga uttarapakSane kevala isa abhiprAyase kiyA hai ki usakI mAnyatAyeM pratyeka dravyakA pratyeka pari mana nimittakAraNabhUta vastukA sahayoga prApta hue binA apane Apa hI huA karatA hai / parantu Upara batalAyA jA cukA hai ki Agama' meM svapratyayapariNamanake atirikta svaparapratyayapariNamana bhI svIkAra kiyA gayA hai jo nimittakAraNabhUta vastukA sahayoga prApta honepara hI huA karatA hai, usakA sahayoga prApta hue binA apane-Apa nahIM hotA / uttarapakSane apane uparyukta vaktavyameM likhA hai ki " dravyameM jaba jo pariNamana hotA hai usa rUpa baha svayaM pariNama jAtA hai isameM anyakA kucha bhI hastakSepa nahIM " yahA~ bhI usane svayaM kA prayoga kiyA hai / usase vaha yadi yaha pragaTa karanA cAhatA hai ki pariNamana upAdAnakAraNabhUta vastukA apanA hI hotA hai usameM nimittakAraNabhUta vastukA aNumAtra bhI praveza nahIM hotA, to usameM koI vivAda nahIM hai / parantu vaha yadi 'svayaM' zabda se vahIM yaha prakaTa karanA cAhatA hai ki upAdAnakAraNabhUta vastu kA pratyeka pariNamana nimitakAraNabhUta vastukA sahayoga prApta hue binA apane Apa hI huA karatA hai jaisA ki uttarapakSa "isameM anyakA kucha bhI hastakSepa nahIM" isa kathanase jJAta hotA hai, to vaha Agamasammata nahIM hai jaisA ki Upara spaSTa kiyA jA cukA hai ki Agama meM vastuke svapratyayapariNamanake atirikta usakA svaparapratyayapariNamana bhI svIkAra kiyA gayA hai, jo nimitta sApekSa hotA hai / pUrvapakSane apane tRtIya daura meM sa0 ca0 pR0 28 se pR0 31 taka isa bAtako vistArase spaSTa kiyA hai ki AgamameM prayukta 'svayaM' zabdakA kahA~ kyA artha likhA gayA hai / yadyapi uttarapakSana apane tRtIya daura meM ta0 ca0 pR0 70 aura usake Age pRSThoMpara usakI AlocanA bhI kI hai, parantu maiM urApara yahA~ vicAra na karake Age hI vicAra karU~gA / yahA~para to maiM kevala yahI kahanA cAhatA hU~ ki uttarapakSAne 'svayaM' zabdakA prayoga kAryakAraNabhAva ke viSayameM ekAnta niyativAda aura niyatavAda ina donoM mAnyatAoMko svIkAra karate hue kAryotpattinimittako sarvathA akiMcitkara siddha karaneke lie hI kiyA hai / parantu AgamameM jaba uparyukta prakAra svapratyaya aura svaparapratyaya donoM prakArake pariNamana svIkAra kiye gaye haiM to isase uttarapakSa kI ekAnta niyativAda aura niyatavAda meM donoM hI mAnyatAyeM svataH nirasta ho jAtI haiM / uttarapakSane apane uparyukta vaktavyameM yaha bhI likhA hai ki "aisI do kriyAyeM aura do pariNAma donoM aria eka kAlameM hote haiM, isaliye karmodayameM nimitta vyavahAra kiyA jAtA hai" / yahA~ uttarapakSako yaha dekhanA cAhiye ki Agama meM aura lokameM bhI do dravyoMkI do kriyAoM aura do pariNAmoM kA eka kAlameM hone mAtra se unameM nimittanaimittika vyavahAra nahIM svIkAra kiyA gayA hai pratyuta Agamane to yaha batalAyA gayA hai ki nimitta vyavahAra usI vastumeM hotA hai jo vastu kAryotpatti meM upAdAna kAraNabhUta vastukI asAmarthyako 1. dekho ta0 sU0 5-7 ko sa0 siddhi TIkA / Page #248 -------------------------------------------------------------------------- ________________ zaMkA-samAdhAna 1 kI samIkSA naSTa karake usako samartha banA detI hai / athavA yo kahiye ki kAryotpattimeM upAdAma kAraNabhUta bastuko apanA sahayoga pradAna karatI hai yA yoM kahiye ki kAryotpattimeM jisake sAtha kAryakI yA jisakI kAryake sAtha anvaya aura vyatireka vyAptiyA~ pAI jAtI hai| ve saba bAteM pUrva meM Amama pramANoMke AdhArapara spaSTa kI jA cukI haiN| isa viSaya meM eka laukika daSTAnta hai ki koI vyakti zirapara bojhA rakhne hue hai aura usake bhArase | kaSTakA anubhava ho rahA hai| usa avasarapara vaha vyakti yaha jAnatA hai ki bojhAkA bhAra bozAmeM hai aura kaSTakA anubhava use ho rahA hai, parantu vaha yaha bhI jAnatA hai ki usake usa kaSTAnubhavanameM sahAyaka hone rUpase bojhA nimitta banA huA hai vahI kAraNa hai ki jaba usa vyaktiko kaSTa sahana nahIM hotA to vaha usa bojheko siraparase jamInapara paTaka detA hai aura taba usakA vaha kaSTAnubhava bhI samApta ho jAtA hai, tathA sukhAnubhava hone lagatA hai| isase kAryotpattimeM nimittakI sahAyaka hone rUpase kAryakAritA siddha ho jAtI hai| jirA prakAra nojhama kaSTAnubhavanake prati sahAyaka hone rUpa kAryakAritAke AdhArapara nimitta vyavahAra kiyA jAtA hai usI prakAra prakRtameM dravyakarma yA dravyakarmodaya meM bhI saMsArI AtmAke vikArabhAva aura caturgati bhramaNake prati sahAyaka hone rUpase kAryakAritAke AdhArapara nimitta vyavahAra hotA hai sarvathA akiMcitkaratAke AdhArapara nahIM, jaisA ki uttarapakSa mAnatA hai| uttarapakSane apane uparyukta vaktavyameM Age vaha kahA hai ki "isI nimitta vyavahArako lakSyameM rakhakara vaha kahA jAtA hai ki isane ise kiyA" usameM hameM vivAda nahIM hai| hama bhI usameM pUrvokta prakArase nimitta vyavahArako svIkAra karate hai| kintu isakA yaha artha nahIM hai ki vaha nimitta vyavahAra akicitkara hai| akiMcitkara mAnanepara urAkI na upayogitA rahegI aura na apekSA, ise hameM nahIM bhUlanA caahie| uttarapasane apane uparya kta vaktavya meM aura likhA hai ki "yaha jamI prakArakA upacAra kathana hai jaise miTTIke ghar3eko ghIkA bar3A kahanA upacAra vacana hai" so usakA yaha kayana bhI nivivAda hai, kyoMki pUrvapakSa bhI uttarapakSakI taraha kAryotpattike prati nimita meM kiye jAne vAle "isane ise kiyA"isa kapanako upacAra kathana ho mAnatA hai| para yaha bhI tathya hai ki upacArako pravRtti vahIM para hotI hai jahA~ mukhyarUpatAkA abhAva ho aura nimitta tathA prayojana ho / miTToke dhar3eko ghIkA ghar3A kahanameM upacAra isI AdhAra para hotA hai ki eka to usa ghar3emeM dhIrUpatAkA abhAva pAyA jAtA hai, isIliye mukhyarUpatAkA abhAva vahA~ hai| dUsare ghI aura par3e meM saMyoga sambandhAzrita AcArAdheyabhAva pAyA jAtA hai jo miTTIke ghar3eko ghIkA pahA kahane meM nimitta banA huA hai aura tIsare miTTIke ghar3eko dhIkA ghaDA kahanekA prayojana bhI vahAM para yaha hai ki usa baDemeM ghI rakhane yA usamase bI nikAlaneke liye hI cIkA ghar3A lAo" ityAdi vAkyoMmeM "dhokA dhar3A" isa prakArakA prayoga pAyA jAtA hai| yahA~ dhyAna dene yogya hai ki ghI aura bar3emeM vidyamAna saMyogasambandhazrita AdhArAdheyabhAva sarvathA kalpita nahIM hai, kyoMki miTTIse nirmita usa ghaTeko hI "pIkA ghar3A' kahA jAtA hai jisameM ghI rakhA ho yA ghI rakhA jAtA ho| aisA nahIM hai ki miTTIse nimitta sabhI ghar3oMko "ghIkA ghA' kahA jAtA ho| yadi dhI aura ghaDe meM vidyamAna saMyogasambandhAzrita bAdhArAdheyabhAvako sarvathA kalpita hI mAnA jAve to vahA~para upa1. tadasAmarthyamakhaNDayadakiMcikara ki sahakArikAraNaM syAt ? aSTasahasrI pRSTha 105, nirNayasAgarIya prakAzana / Page #249 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 62 jayapura (khAniyA) tattvacarcA aura usakI samIkSA cArakI pravRti honA sambhava nahIM hai / bhAgamameM bhI saMyoga-sambandhAdhita kArya-kAraNabhAva va AdhArAdheyabhAva Adi sambandhoMkI samrathA kalpitarUpatAkA niSedha pAyA jAtA hai| isa taraha tAdAmpa-sambandhake abhAvameM bhI ukta AcArAdheyabhAvako saMboga-sambandhaka sadabhAvako AdhArapara yathArtha mAnanA yogya hai, kalpita nahIM / isI taraha dravyakarmodaya meM upacarita kartatvakI pravRttikA bhI yahI AdhAra hai ki eka to dravyavodayameM saMsArI mAtmAke vikArI bhAva aura caturgati bhramaNa rUpa kAryake mukhya kartatvakA abhAva hai| dUsare, vaha dravyakarmodaya ukta saMsArI AtmAke vikArabhAva tathA catutibhramaNarUpa kArya meM sahAyaka hone rUpase kAryakArI nimitta kAraNa hai| yadi aisA na mAnA jAye aura ukta kArya ke prati usa vyakarmodayako sarvathA akicitkara hI mAnA jAye, to usameM ukta prakArake upacArita kartutvako siddhi karanA asambhava hai athavA yoM kahiye ki usameM kartutvaphe upacArakI pravRtti honA sambhava nahIM hai / uttarapakSane apane upayukta vaktavyake antameM jo yaha kathana kiyA hai ki "tabhI to AcArya kundakundane samayasAra gAthA 107 meM aise kapanako vyavahAranayakA vaktavya kahA hai' isake viSayameM merA kahanA hai ki samayasAra mAdhA 108 meM jo bahA gayA hai vaha saba kAryotpatti) nimirAkAraNako sahAyaka hone rUpase kAryakAritAkI svIkRti ke AdhArapara hI kahA gayA hai / yaho use aura spaSTa kiyA jAtA hai samayasAra gAthA 104 meM AcArya kundakandana yaha udazrISa kiyA hai ki AtmA svadravya aura svagaNakA pudgalakarmameM AdhAna nahIM karatA hai aura una donoMko usameM AdhAna na karanepara vaha usa pudgalakarmakA kartA kaise ho sakatA hai ? kyoMki jo kAryarUpa pariNata hotA hai vahI kartA hotA hai| isa taraha AtmAmeM pudgala karmake kartRtvakA niSedha kara diye jAnepara samayasAra gAthA 105 ke mAdhyamase isa AdhArapara AtmAmeM pudgalakarmake kartRtvakA vidhAna kiyA gayA hai ki yataH jIvake hetu honepara hI bandhakA pariNAma dekhA jAtA hai ata: "jIvane karma kiyA" aisA upacArase kahA jAtA hai / isase yaha niSkarSa nikalatA hai ki jaba taka jIvako pudgalake karma rUpa pariNamanameM sahAyaka hone rUpase kAryakArI hetu nahIM mAnA jAyegA taba taka urAmeM (jovameM) pudgala karmake kartRtvakA upacAra karanA sambhava nahIM hogaa| isake pazcAt samayasAra gAdhA 106 ke mAdhyamase AvArya kundakundane dRSTAnta dvArA isa bAtako puSTa kiyA hai ki yoddhA hI yuddha karate hai, parantu lokameM yuddhakA kA rAjAko mAnA jAtA hai, kyoMki yoddhA rAjAkI preraNAse hI yuddhameM pravRtta hote haiM arthAt jaba taka rAjAjJA na ho taba taka yoddhA yuddha meM kadApi pravRta 1. tadevaM vyavahAranayasamAzrayaNe kAryakAraNabhAvo dviSThaH sambandhaH saMyogasamavAyAdivat pratItisicaravAta pAramArthika eva na puna: kalpanAropitaH sarvathApyanavacatvAt |-t zlo. bA.10 151, nirNayasAgarIya prakAzana | 2. davvaguNassa ya AdA Na kuNAdi pAgalagamhi kammamhi / taM ubhayamavato tamhi kahaM tassa so kattA // 104 // samayasAra 3. "yaH pariNamati sa kartA".-rAmayasAra kalaza 51 / 4. jIvamhi hemUde baMghassa du passidUNa pariNAma / jIveNa kadaM karma bhaNadi uvayAramatteNa ||105||-smysaar Page #250 -------------------------------------------------------------------------- ________________ zaMkA-samAdhAna 1 kI samIkSA nahIM hote hai| isaliye jisa prakAra preraka nimitta honeke AdhArapara rAjAko yuddhakA kartA mAnA jAtA hai usI prakAra jJAnAdharaNAdika rUpa pariNati upAdAnakAraNabhuta pudgalakI honepara bhI jIvako vyavahAra (upacAra) se unakA kartA mAnA jAtA hai kyoMki vaha jIva samayasAra gAthA 105 ke anusAra pudgalake usa karmarUpa pariNamamameM sahAyaka hone rUpase kAryakArI hetu hotA hai| ___ isa taraha uparyukta vivecanake anusAra samayamAra gAthA 107 ke mAdhyamase AcArya kundakundake dvArA yaha spaSTa kiyA gayA hai ki AtmAkA pudgalako karmarUpase utpanna karanA yA karanA, bAMdhanA,pariNamAnA aura grahaNa karanA yaha vyavahAranayakA vaktavya hai| jisakA tAtparya yaha hai ki yadyapi AtmA pudgalakarmarUpase utpanna nahIM hotA yA pudagalakarmarUpa nahIM hotA, pudgalakarmarUpase nahIM baMdhatA, pudagalakarmarUpase nahIM pariNamatA aura pudagalakarmarUpaye grahIsa nahIM hotA, kyoMki karmarUpase utpatti, karmarUpase racanA, karmarUpase bandha, karmarUpase pariNamana aura karmarUpase grahaNa pudgalakA hI hotA hai, tathApi pudgalakI ye sabhI avasthAyeM AtmAke sahayogake binA sambhava nahIM haiM / ataH AtmAkA pudgalako karmarUpase utpanna karanA yA karanA, bAMdhanA, panA aura mAmalA na sApaka hone mAse vyavahAranayakA hI Rthana nirNIta hotA hai arthAt utpanna honA aura utpanna karanA, nirmita honA aura nirmita karanA, baMdhanA aura bAMdhanA, pariNata honA aura pariNata karAnA tathA grahaNa honA aura grahaNa karanA ina pAMcoM vikalpa-yugaloMmeM pahalA-pahalA vikalpa hI nizcayanayakA vikalpa hai dUsarA-dUsarA vyavahAranayakA vikalpa hai| isakA spaSTIkaraNa AcArya kundakundake samayazAra gAthA 108 ke mAdhyamase isa prakAra kiyA gayA hai ki jisa prakAra prajA apane svabhAvake anusAra hI doSa aura guNa rUpa banatI hai parantu "yathA rAjA tathA prajA" kI lokoktike anusAra rAjAko prajAke doSa aura guNakA utpAdaka mAnA jAtA hai usI prakAra AtmAko pudgalake karmarUpa pariNamanakA uparyukta prakAra vyavahAra rUpase utpAdaka kahA jAtA hai| kathana 24 aura usakI samIkSA 24. uttarapakSane 'adhyAtmameM rAgAdiko paudgalika batalAnekA kAraNa' zIrSakase ta0 ca0 pR0 38 se 41 taka jo kathana kiyA hai vaha anupayukta aura nirarthaka hai kyoMki eka to usa kathanake pratipAdya viSayaka sambandhameM pUrvapakSa bhI sahamata hai / dUsare, prakRta viSayameM usakI koI upayogitA nahIM hai / isakA khulAsA isa prakAra hai 1. uttarapakSake ukta krathanake sambandhameM pUrva pakSa ke sahamata hone ke kAraNa nimna hai (ka) uttarapakSake samAna pUrvapakSa bhI rAgAdi bhAvoMkA vAstavika kartA jIvako hI mAnatA hai, pudgala. ko nhiiN| 1. jodhehi kade jude rAraNa kadaM ti jaMpade logo / taha vavahAreNa kadaM NANAvaraNAdi jIveNa ||106/-smysaar / uppAdedi karedi ya baMghadi pariNAmae di gihadi ya / AdA puggaladavaM vyavahAraNayassa.vattabdha ||10||-smysaar 3. jaha rAyA bavahArA dosa-guNampAdago tti bAla vido| taha jIvo vavahArA dabbanaNappAdago bhaNido ||10811-smysaar Page #251 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jayapura (khAniyA) tattvacarcA aura usakI samIkSA (kha) uttarapakSa ke rAmAna pUrvapakSa bhI mAnatA hai ki ve rAgAdi bhAva jIvake hI apane bhAva haiM, pudgalake apane bhAva nahIM haiM aura ve jIvameM hI utpanna hote haiM, pudgalameM nahIM / (ga) uttarapakSa ke samAna pUrvapakSa bhI mAnatA hai ki jIva ho una rUpa pariNata hotA hai| pudgala kadApi una rUpa pariNata nahIM hotaa| aura jIva hI una rUpa pariNata honekA vyApAra karatA hai| pudgala una rUpa pariNata hone kA kadApi vyApAra nahI karatA / lekina isa viSaya meM itanA matabheda hai ki jahA~ pUrvapakSa pudgalako jIvakI una rUpa pariNati meM niyamase sahAyaka hone rUpase kAryakArI mAnatA hai vahA~ uttarapakSa pudgalako jIvakI una rUpa pariNatimaM sahAyaka na hone rUpase kAryakArI nahIM mAnatA tathA use sarvathA akicitkara batalAtA hai / 6.4 (gha) pUrvapakSa uttarapakSa kI isa mAnyatAko bhI svIkAra karatA hai ki 'eka dravyakI pariNamana kriyAko dUsarA dravya vikAlameM nahIM kara sakatA, kyoMki yadi eka dravya dUsare dravyako kriyA karane laga jAya to samayasAra gAthA 99 ke anusAra donoMmeM tanmayapanekA prasaMga honese ekatAko prasakti hotI hai yA samayasAra gAthA 85 ke anusAra do kriyAoMkA karttA eka drazyako svIkAra karanekA prasaMga AtA hai, jo Aganake viruddha hai / ' isIprakAra samayasAra gAthA 103 ko jinAzAke rUpameM jaisA uttarapakSa pramANa mAnatA hai usI prakAra pUrvapakSa bhI mAnatA hai / (ca) pUrvapakSa uttarapakSa ke isa kathana ko bhI svIkAra karatA hU~ ki 'jIva meM honevAle moha, rAga aura dveSa ANi bhAva azuddha nimna apekSA dine use uttarapakSa ke isa kathana meM bhI koI vivAda nahIM hai ki "isI tathya ko dhyAna meM rakhakara ukta (50 -56) gAthAoM kI TIkAoM meM AcArya jayasenane azuddha paryAyArthika nizcayakI apekSA unheM jIvarUpa hI svIkAra kiyA hai" / (cha) pUrvapakSako uttarapakSakI yaha bAta bhI mAnya hai ki "kartA karmAdhikAra gAthA 88 meM svayaM AcArya kundakundane ora usako TIkAmeM AcArya amRtacandra ne moha Adi bhAvoMko jIvabhAvarUpa svIkAra kiyA hai" / vAle (ja) pUrvapakSako uttarapakSa ke isa kathana meM bhI virodha nahIM hai ki "paramapAriNAmika bhAvako grahaNa karane zuddha nizcaya ke viSayabhUta cicamatkAra jJAyaka svarUpa AtmAkai lakSyase utpanna huI AtmAnubhUti meM unakA bhAna nahIM hotA, isaliye ye rAgAdi bhAva jIvake nahIM, aisA samayasAra gAthA 50 se gAthA 56 takakI gAthAoM meM kahA gayA hai" tathA isI tathyako spaSTa karate hue ukta gAthAoMko TIkAmeM AcArya amRtacandra jo kucha likhA hai aura jise uttarapakSane apane kathanameM pramANarUpase uddhRta kiyaa| vaha bhI pUrvapakSako mAnya hai / (jha) uttarapakSa ne dravyAdhikanyake bhedoMmeM paramabhAvagrAhaka dravyArthikanayako svIkAra karate hue usakI puSTimeM jo AlApAddhati aura nayacakrAdisaMgraha vacanoMko pramANarUpase uddhRta kiyA hai vaha bhI pUrvapakSako uttarapakSa samAna hI mAnya hai / (c) isI taraha uttarapakSane ta0 ca0 pR0 40 para tAtparya ke rUpameM jo likhA hai vaha to ThIka hai, parantu usane usI anuccheda meM jo yaha likhA hai ki "Asannabhavya aise abhedasvarUpa AtmAko lakSya kara (dhyeya banAkara sanmaya hokara pariNamatA hai use jo AtmAnubhUti hotI hai use usa kAlameM rAgAnubhUti vikArmela Page #252 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 65 zaMkA-samAdhAna kI samIkSA nahIM hotI" / isake viSayameM merA kahanA hai ki rAgAnubhUptise pRthak zuddha AtmAnubhUti 11 guNasthAnase pUrva kisI bhI jIvako honA saMbhava nahIM hai kyoMki 103 guNasthAna taka jIvoMke prakRti aura pradeza bandhake alAvA sthiti aura anubhAga bandha bhI hotA hai| yaha bandha isa bAtako batalAtA hai ki vahA~ rAgAnubhUtise pRthaka zuddha AtmAnubhUtikA honA saMbhava nahIM hai| (1) uttarapakSane ta0 pa0 10 40 para Age likhA hai ki "isa prakArake rAgAdi bhAva jIvake nahIM hai" ityAdi, so vaha bhI hama mAnate haiM / isa anucchedake Age jo "yaha vastusthiti hai" ityAdi anuccheda likhA hai tathA isake samarthanameM usane jo samayasAra kalaza 103 ko udaSata kiyA hai vaha bhI pUrvapakSako mAnya hai| antameM usane ta. ca010 41 para likhA hai ki ''isa prakAra itane vivecanase yaha spaSTa jJAta ho jAtA hai ki AtmAmeM rAgAdikI utpatti mukhyatayA pudgalakA Alambana karanese hotI hai, svabhAvakA mAlambana karanese nahIM hotI, isaliye to unheM adhyAtmameM paugalika kahA gayA hai| pudgala Apa kartA hokara unheM utpanna karatA hai yA ve pudgalakI paryAya hai isaliye paudgalika nahIM kahA gayA hai / isa apekSAse vicAra karane para to jIva Apa aparAdhI hokara unheM utpanna karatA hai aura Apa tanmaya hokara moha, rAga, dveSa Adi rUpa pariNamatA hai isalie ve cidavikAra hI haiN| phira bhI jAyaka svabhAva AtmAke abalambana dvArA utpanna huI AtmAnabhatimeM unakA prakAza nahIM hotA, isaliye usase bhinna honeke kAraNa vyavahAranayase unheM jIvakA kahA gayA hai / isaprakAra samayasArako ukta gAthAoMmeM varNAvike samAna rAgAdiko kyoM to podgalika kahA gayA hai aura kyoM ve vyavahAranayase jIvake kahe gaye hai isakA saMkSepameM vicAra kiyaa"| isa kathanameM bhI pUrvapakSako koI vivAda nahIM hai| kevala itanA spaSTa kara denA Avazyaka hai ki jIva Apa aparAdhI hokara unheM karatA huA bhI pudgala karmake sahayogase hI unheM karatA hai, pudgala karmake sahayoga ke binA kadApi nahIM karatA hai| (2) prakRtameM uttarapanake ukta zIrSakase kiye gaye kayanakI upayogitA na honekA kAraNa yaha hai ki uttarapakSane apanA vaha kathana pUrvapana dvArA ta0 10 10 12 para kiye gaye isa kathanako lakSyameM rakhakara kiyA hai ki "yadyapi jIva kA pariNamana svabhAva hai tathApi usake bhAva karmodaya dvArA kiye jAte hai, isaliye samayasAra 50 se 56 taka kI gAthAoMmeM yaha batalAyA gayA hai ki rAgAdi bhAva paudgalika haiM aura vyavahAranayase jIvake hai| lekina pUrvapakSake isa kathanake AdhArapara uttarapakSake ukta kathanakI upayogitA siddha nahIM hotI hai| (ka) prathama to hamAre kathanakA tAtparya yaha hai ki yadyapi rAgAvibhAva jIvake hI pariNAma hai arthAt jIva hI unakA upAdAna honese una rUpa pariNamatA hai parantu unakA pradhAna kAraNa upAdAnakAraNabhUta jIva na hokara jIvako una rUpa pariNata honemeM sahAyatA pradAna karane vAlA nimitta kAraNabhUta pudgalakarmakA udaya hai / isameM hetu yaha hai ki ye rAgAdi bhAva upAdAnakAraNabhUta jIbameM tabhI taka utpanna hote haiM jaba taka usameM karmakA udaya vidyamAna rahatA hai aura jaba usameM karmake udayakA usa karmake upazama, kSaya yA kSayopazamake AdhArapara abhAva ho jAtA hai taba usameM una rAgAdi bhAvoMkA bhI abhAva niyamase ho jAtA hai| yadyapi kAryotpattimeM upAdAnakAraNako vAstavika kAraNa, yathArthakAraNa aura mukhyakA mAnA gayA hai va nimittakAraNako vyavahArakAraNa, ayathArthakAraNa aura uparitakartA kahA gayA hai / parantu kahIM to kAryotpattimeM upAdAnakAraNa pradhAna holA hai aura kahIM nimitakAraNa / jahA~ kAryotpatimeM upAdAna kAraNa pradhAna hotA hai vahA~ usameM nimittakAraNa gauNa hotA hai aura jahA~ kAryotpattimeM nimittakAraNa pradhAna hotA hai| vahAM usameM upAbAnakAraNa gauNa hotA hai| udAharaNArtha sa -1 Page #253 -------------------------------------------------------------------------- ________________ kyAra (khaniyA papayA aura usalI sIkSA (1) miTTIse utpanna hone vAle ghaTako utpattimeM upAdAnakAraNabhUta miTTI pradhAna kAraNa hai kyoMki ghaTakI sattAke sAtha miTTIkI satA anusyUta rahatI hai| parantu usI ghaTakI utpattimeM nimittakAraNabhUta phumbhakAra gauNa kAraNa hai, kyoMki SaTekI sattAke sAtha kumbhakAra kI sattA anusyUta nahIM hai| isakA tAtparya paha hai ki jaba taka ghaTa vidyamAna rahatA hai taba taka vaha apanI miTTIrUpatAko nahIM chor3atA hai, parantu ghaTakI sasA rahate hue bhI kumbhakArako sattAse usakA koI sambandha nahIM rahatA hai arthAt kumbhakArako sattAkI paTakI sattAmeM koI apekSA nahIM rahatI hai / yahA~ ghaTotpatti meM upAdAnakAraNabhUta miTTI to pradhAna kAraNa haiM aura nimittakAraNabhUpta kumbhakAra gauNa kAraNa hai| (2) darpaNako raktAdirUpa pariNatimeM nimittakAraNabhUta raphtAdi vastue~ pradhAna kAraNa hotI hai aura upAdAnakAraNabhUta darpaNa goNa kAraNa hotA hai, kyoMki darpaNako jaba taka raktAdi vastuoMkA samAgama prApta rahatA hai tabhI taka darpaNako raktAdi rUpa pariNati dekhI jAtI hai aura jaba una raktAdi vastuoMkA darpaNake sAtha samAgama samApta ho jAtA hai taba darpaNakI raktAdi rUpa pariNati bhI samApta ho jAtI hai| isI prakAra jIvameM utpanna hone vAle rAgAdi bhAvoMkI utpattimeM nimisakAraNabhata dravyakarmodaya pradhAnakAraNa hotA hai aura upAdAnakAraNabhUta jIva gauNa kAraNa hotA hai, kyoMki jIvakI rAgAdi rUpa pariNati tabhI taka hotI hai jaba taka nimittakAraNabhUta karmakA udaya usameM vidyamAna rahatA hai / aura jaba jIvameM nimittakAraNabhUta karmakA udaya karmake upazama, kSaya yA kSayopazamake honepara samApta ho jAtA hai taba upAdAnakAraNabhUta jIvakI yaha rAgAdi bhAva rUpa pariNati bhI samApta ho jAtI hai| isase siddha hai phi darpaNakI raktAdi rUpa pariNatimeM raktAdi vastue~ aura jIyakI rAgAdi bhAva rUpa pariNatimeM karmakA udaya praSAnakAraNa haiM va darpaNa aura jIva gauNa kAraNa hai| (3) jisa prakAra kAryotpattike upAdAna aura nimitta donoM kAraNoM se AgamameM upAdAnakAraNako nizcayazabdako vyutpasike anusAra nizcayanayakA viSaya aura nimittakAraNako vyabahArayAbdako vyutpattike anusAra vyavahAramayakA biSaya mAnA jAtA hai usI prakAra kAryotpattimeM kAraNa bhata pradhAna aura gauNa donoM kAraNoM meM se pradhAna kAraNako nizcayazamyakI vyutpattike anusAra nizcayanayakA viSaya aura gauNa kAraNako vyavahArazabdakI vyutpatti ke anusAra vyavahAranayakA viSaya mAnanA ucita hai| isa taraha AcArya kundakundane samayasAra 50-56 takakI gAthAoMmeM jIvake rAgAdi bhAvoMko jo paudgalika kahA hai usakA kAraNa yahI hai ki unakI utpattimeM nimittakAraNabhUta karmakA udaya pradhAna kAraNa hai aura upAdAnakAraNabhUta jIva gauNa kAraNa hai / ataeva unheM nizcayanayameM paudgAlika tathA vyavahAranayase jovarUpa kahA gayA hai| isa vivecanase saMsArI AtmAke vikArabhAya aura caturgatibhramaNake prati dravyakarmodayameM vidyamAna nimitakAraNatAkI sarvathA akiMciskaratA sijhana hokara sahAyaka hone rUpase kAryakAritA hI siddha hotI hai| usIkI prasiddhike liye taka ca. 1012 para upayukta kathana kiyA hai| uttarapakSakA kartavya thA ki vaha ukta kathanake prakAzameM jIvake rAgAdi bhAvoMkI utpattimeM karmodayako sarvathA akicilkara nimittakAraNa mAnaneke apane durAgrahako chor3akara use bahA~para sahAyaka hone rUpase kAryakArI mimittakAraNa svIkAra karatA / parantu usane aisA na kara taca. 1038 se 41 taka apane kathamameM una aprAsaMgika bAtoMkI carcA uThAyI hai, jo na to prakRta viSayake liye Avazyaka hai aura na upyogii| phira bhI merA kahanA hai ki usarapakSako pUrvapakSake Aka kayanameM saMbhava virodhako dikhAnA thA, na ki pUrvapakSa jina bAtoMko mAnatA hai unhIM bAtoMko doharAnA thaa| Page #254 -------------------------------------------------------------------------- ________________ zaMkA-samAdhAna 1 kI samIkSA Aruvarya yaha hai ki uttarapakSane rAgAdiko ekaapekSAse paunalika bhI mAnatazA vyavahAra sIsake bhI mAnA aura ve paudgalika kyoM hai va vyavahArase jIvake kyoM haiM irAkA vivecana bhI kiyA, parantu aba pUrvapakSane pahalese hI unheM usI apekSAse paudgalika mAnA hai aura vyavahArase jIvake mAnA hai to dUsaroMkI dRSTi meM pUrvapakSako girAne tathA usakA kalpita virodha karane ke liye uttarapakSane pUrvapakSake Upara managaDhansa mithyA Aropa gar3akara unakA khaNDana AgamapramANoMke AdhArapara isa DhaMgase karanekI ceSTA kI, jisase tattvajijJAsuoMko yaha jAna par3e ki Agamako jAnakArI aura bhakti kevala usI meM hai, pUrvapakSameM na to bhAgamakI jAnakArI hai aura na bhakti ho hai / parantu usakA yaha mAtra chala hai, jo tattvaphalita karanekI dRSTise usake liye zobhAspada nahIM hai| tAtparya yaha hai ki pUrvapakSakI dRSTimeM ye bAteM vivAdagrasta nahIM hai, jinheM uttarapakSane ta0 ca0 pR0 38 se pu041 taka prastuta kI hai / vivAdakA mukhya mahA yahI hai ki kAryotpatti meM nimittakAraNako sahAyaka hone rUpase kAryakArI mAnA jAye yA use vahAM para sarvathA akiSitkara svIkAra kara upAdAnakI kAryarUpa pariNati nimittakAraNakA sahayoga prApta hue binA apane Apa hI huI svIkAra kara lI jAye ? usarapakSa ko apane vicAra isI muddepara pragaTa karanA cAhie the / nirvivAda aura anAvazyaka bAtoMkA vistAra 'dhAnake bhUsepara mUsala paTakanA' kahA jAyegA, jisase koI phala prApta nahIM hotA aura na tatva prahaNa hotA ho| kathana 25 aura usakI samIkSA (25) uttarapakSa ne "samayasAra gAthA 68 kI TIkAkA Azaya" zIrSakase ta0 10 pu. 41 para nimnalikhita kathana kiyA hai "aba samayasAra gAthA 68 ko TIkApara vicAra karate hai-isameM kAraNake anusAra kArya hotA hai jaise jo pUrvaka utpanna hue jo jo ho hai isa nyAyake anusAra guNasthAna yA rAgAdi bhAvoMko podgalika siddha kiyA gayA hai| isa parase aparapakSa nizcayanapase unheM paudgalika svIkAra karatA hai kintu aparapazca yadi pudgala Apa kartA hokara unheM utpanna karatA hai isalie ve nizcayanayase paudgalika hai yA pudagalake samAna rUpa, rasa, gaMdha aura sparza vAle hone ke kAraNa nizcayanayase ye paudgalika hai aisA mAnatA ho to usakA donoM prakArakA mAnanA sarvathA Agamaviruddha hai, kyoMki parake avalambanase utpanna hue ve jIvake hI ghivikAra hai aura jIvane Apa kartA hokara unheM utpanna kiyA hai / ataeva azuddha paryAyArSikanayase ye jIva hI hai|" unnarapakSane yaha kathana pUrvapakSa dvArA taca0 pa012para kiye gaye isa kathanapara vicAra karate hue kiyA hai ki "samayasAra gAyA 68 kI TokAmeM yaha kahA gayA hai ki jisa prakAra jose jau utpanna hotA hai usI prakAra rAgAdi pudgala kose rAgAdi utpanna hote hai isI kAraNa nizcayanayase rAgAdi bhAva podgalika haiN|" yahA~ uttarapakSake kathanapara vicAra karaneke pUrva pUrva pakSa ke kathanakA Azaya diyA jAtA hai| uttarapakSane pUrvapakSa ke kathanakA viparyAsa kiyA hai aura usake kathanako Agamaviruddha kahA hai| parantu jisa prakAra rpaNameM padArthakA jo pratibimba par3atA hai vaha darpaNake svabhAvabhUta svacyatAkI vikRti mAtra honese upAdAnakAraNabhUta darpaNa kI hI pariNati hai, tathApi use darpaNakI pariNati na bolakara, lokameM yahI bolA jAtA hai ki vaha amuka padArthakA pratibimba hai| aisA bolanekA kAraNa yaha hai ki darpaNa usa pariNatimeM sapAvAna Page #255 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jayapura (sAniyA) tattvacarcA aura usakI samIkSA kAraNa hote hue bhI pradhAna kAraNa nahIM hai aura amuka padArtha usa pariNati meM sahAyaka ( nimitta ) kAraNa hote hue bhI pradhAna kAraNa hai / isa taraha darpaNakI yaha pariNati nizcayanayase to lokameM padArthakA pratibimba rUpameM mAnI jAtI hai aura vyavahAra nayase yaha darpaNakI pariNati mAnI jAtI hai| isI prakAra jIvameM jo rAgAdi bhASa utpanna hote hai ve yadyapi jIvake zuddha svabhAvakI vikRti mAtra honese upAdAnakAraNabhUta jIvako hI pariNatiyA~ hai, parantu unheM jodhakI pariNati na bolakara AgamameM yahI bolA gayA hai ki ve paudgalika hai| aisA bolanakA kAraNa yaha hai ki jIva una pariNatiyoMmeM upAdAnakAraNa hote hue bhI pradhAna kAraNa nahIM hai aura pudgalapharma una pariNatiyoMmeM sahAyaka ( nimitta ) kAraNa hote hue bhI pradhAna kAraNa hai / isa taraha jIvakI ye rAgAdibhAvarUpa pariNatiyAM nizcayanayasa to pAnI baudalakadaI haiM aura vyavahAranayase ye jIvakI pariNatiyA~ mAnI gaI haiN| ___ yahA~ yaha dhyAtavya hai ki jisa taraha darpaNako bikArI pariNati upAdAnakAraNabhUta darpaNa gauNa kAraNa hai aura usameM sahAyaka ( nimitta ) kAraNabhUta amuka padArtha pradhAna kAraNa hai| usI prakAra jIvakI rAgAdibhAvarUpa pariNatiyoMmeM upAdAnakAraNabhUta bhISa gauNa kAraNa hai aura usameM sahAyaka (nimitta ) kAraNabhUta paudgalika dravyakarma pradhAna kAraNa hai 1 pUrvapakSake uparyukta kathanake Azayapara dhyAna denese yaha spaSTa ho jAtA hai ki usane prakRta prakaraNameM samayasAra gAthA 68 kI TIkAko jo pramANarUpase prastuta kiyA hai usame usakA uddezya saMsArI mAtmAke vikArabhAva aura caturgatibhramaNameM dravyakarmake udayako sahAyaka hone rUpase kAryakArI siddha karanA va uttarapakSako mAnya usameM sahAyaka na hone rUpase usakI ( dravyakarma ke udayakI ) akicitkaratAkA niSedha karanA hI hai, kyoMki pUrva meM spaSTa kiyA jA cukA hai ki kAryotpattike viSayameM donoM pakSoMke madhya "upAdAna hI kAryarUpa pariNata hotA hai nimitta nahIM" | isa viSayameM koI vivAda nahIM hai| donoM pakSoMmeM vivAda kevala kAryotpattimeM nimittakI nimittakAraNatAke viSaya meM hI hai aura vaha isa rUpameM hai ki jahA~ pUrvapakSa upAdAnakI kAryarUpa pariNatimeM nimittakAraNako sahAyaka hone rUpase kAryakArI mAnatA hai vahIM usarapakSa use vahA~para sahAyaka na hone rUpase akiMcitkara hI mAnatA hai aura kahatA hai ki upAdAnakI kAryarUpa pariNati nimittakAraNakI sahAyatAke binA apane Apa hI ho jAyA karatI hai| pAThaka dekheMge ki uttarapakSane apane uparyukta kathanameM donoM pakSoMmeM vidyamAna isa matabhedako samAhita na kara pUrvapakSapara anucita Aropa lagAnekI asaphala ceSTA kI hai| usane likhA hai ki "pUrvapakSa yadi jIvake rAgAdi bhAvoMko nizcayanayase paugalika isa AdhArapara mAnatA ho ki pudgala Apa kA hokara usa rUpa pariNata hotA hai yA isa AdhArapara mAnatA ho ki jIvake rAgAdi bhAva pagalake samAna rUpa, rasa, gaMdha aura sparza vAle haiM to usako meM donoM prakArako mAnyatAyeM Agamaviruddha hai|" / ye donoM hI Aropa kalpita aura durabhiprAyapUrNa hai, kyoMki pUrvapakSa jIvake rAmAdi bhAvoMko nizcayanayase paudgalika isalie nahIM mAnatA hai ki pudgala karma usa rUpa pariNata hotA hai yA isalie nahIM mAnatA hai ki jIvake ve rAmAdi bhAva pudgala karmake samAna rUpa, rasa, gaMdha aura sparza vAle haiN| pratyuta vaha unheM mazuddha nizcayanayase paudgalika isalie mAnatA hai ki unakI utpattimeM upAdAnakAraNabhUta jIva pUrvokta prakAra gauNa kAraNa hai aura nimittakAraNabhUta pRdgala karmakA udaya pUrvokta prakAra pradhAna kAraNa hai / svayaM uttarapakSane bhI samayasAra gAthA 68 kI AcArya jayasena dvArA kRta TIkAke AdhArapara' jIvake rAgAdi bhAvoM Page #256 -------------------------------------------------------------------------- ________________ zaMkA-samAdhAna 1 kI samIkSA 0 ko nizcayanayase paudadhika mAnane meM punarukta hote hue bhI unheM yahA~ diyA jAtA hai 0 50 42 para isI prakArale AdhAroMko svIkAra kiyA hai| "uttarapakSa kahatA hai ki "isa prakAra ukta kathanase yaha bilkula spaSTa ho jAtA hai ki mohanIya karmake udayako avalambana ( nimitta ) kara jo guNasthAna yA rAgAdi bhAva hote haiM ye azuddha nizcayanayakI apekSA jIva hI hai| yahAM jo unheM jIba hone kA niSedha kara apetana kahA hai vaha zuddhanayakI apekSA hI kahA hai / tAtparya yaha haiM ki (1) trikAlI jJAyaka svarUpa AtmAke avalambanase utpanna huI AtmAnubhUtimeM guNasthAna yA rAgAdi bhAvakA prakAza dRSTigocara nahIM hotaa| (2) ve pudgalAdi paradravyakA avalambana karanese utpanna honeke kAraNa zuddha caitanya prakAyasvarUpa na hokara cidikAra svarUpa haiM ataeva acetana hai tathA (3) unakI jIvake sAtha vaikAlika vyApti nahIM pAI jAtI, isalie zuddha nizcayanayakI apekSA ve jIva nahIM haiM. ataeva paugalika hai " 0 0 50 42 1 uttarapakSa ke isa manase spaSTa hai ki yaha vidhAnta hai aura apane kathanako mUla jAtA hai tathA pUrva pakSapara kalpita Aropa lagAne ko udyata rahatA hai / lagAte uttarapakSa jAnatA hai ki pUrvapakSa uttarake isa kathanakA niSedhaka nahIM hai vaha to uttarapakSa ke isa kathanakA bhI pUrNa samarthaka hai ki "yaha jIva anAdikAla ko bhUlakara parakA avalambana karatA A rahA hai aura paraphe ase utpanna civikAroMmeM upAveya buddhi karatA A rahA hai, isameM heya buddhi kara unase avalambanase virata karanA ukta bacanakA prayojana hai| yahI kAraNa hai ki kartRkakAra rAgAdi bhAvoMkA kala svatantrapane svayaM jIva hI hai yaha batalAkara bho jIvAjIvAdhikAra meM parakA avalambana karanese hone ke kAraNa unameM para buddhi karAI gaI hai / " parantu prakRta prakaraNa pUrvapakSane jo samayasAra gAthA 68 kI TIkAkA ullekha kiyA hai usa ullekhakA prayojana vaha nahIM hai jise uttarapakSaneta 0 pR0 42 ke upayukta anucchedameM kiyA hai, kyoMki Upara batalAyA jA cukA hai ki eka ho isa viSayako lekara donoM pakSoMke madhya koI matabheda nahIM hai aura dUsare prakRta viSayake sAtha usakA koI sambandha bhI nahIM hai prakRta viSaya to mAtra itanA hI haiM ki karmake usakI saMsArI AtmA vikAra bhAva aura caturthItabhramaNa meM sahAyaka hone rUpase kAryakArI nimittakAraNa mAnA jAye yA use vahA~para sahAyaka na hone rUpase arkicitkara nimitta kAraNa hI mAna liyA jaaye| pacapi 0 0 0 42 ke uparyukta anucchedane uttarapadAne bhI yaha svIkAra kiyA hai ki jIvanA jo guNasthAna yA rAmAdi bhAva rUpa pariNamana hotA hai yaha mohanIya karmakA avalambana (nimita) kara hI hotA hai, parantu Azcarya isa bAtakA hai ki uttarapakSa aisA svIkAra karake bhI mohanIya karmake udayako vahA~para sahAyaka hone rUpase kAryakArI nibhisakAraNa na mAnakara sahAyaka na hone rUpase akicirakara nimitta kAraNa hI mAnatA hai va saMsArI AtmAke vikArI bhAva tathA caturgatibhramaNa rUpa pariNatiko usake sahayoga binA apane Apa hI mAna letA hai jise Agamaviruddha bAra-bAra kahA jA cukA hai| para uttara pakSa abhI taka usakA AgamAnusAra samAdhAna prastuta nahIM kara sakA aura apane Agrahapara ArUr3ha hai, jo tattva nirNayakA avazeSa hai| isa taraha uttarapakSakI kAryotpattike prati nimittakAraNako sarvathA akicitkara svIkAra karanekI mAnyatA Agamaviruddha tadavastha hai / yadyapi uttarapakSane ta0 ca0 pR0 42 ke apane uparyukta kathana ke anta meM pUrvapakSa para eka mithyA Aropa aura likhA hai ki "AyA hai aparapakSa samayasAra gAthA 68 kI TIkAle yahI sAsparya grahaNa karegA, na Page #257 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jayapura (khAniyA) tattvacarcA aura usakI samIkSA ki yaha pudgala svayaM svatantrasayA Apa kartA hokara una guNasthAna yA rAgAdiko karatA hai isalie yahA~ unheM pIdgalika kahA gayA hai / " 70 hama uttarapakSase pUchanA cAhate haiM ki pUrvapakSane samayasAra gAthA 68 kI TIkAkA tAtparya ukta prakArakA kahIM grahaNa kiyA hai ? uttarapakSa yadi pUrvapakSa dvArA prastuta samayasAra gAthA 68 kI TIkAke ullekha zako samajhane kI ceSTA karatA to use jJAta ho jAtA ki jIvakI pariNatisvarUpa guNasthAna va rAgAdikako zuddhanizcayanayase paudgalika aura azuddha nizcayataya yA vyavahAranayase jIvarUpa mAnaneke viSaya meM donoM pakSoMke madhya koI vivAda hI nahIM hai / vivAda kevala isa triSayameM hai ki jisa prakAra pUrvapakSa saMsArI AtmAke vikArabhAva tathA caturgatibhramaNa mathakarmake udayako sahAyaka hone rUpase kAryakArI nimittakAraNa mAnatA hai tathA use guNasthAna va rAgAdikA zuddha nizcayanayase paudgalika mAnanekA AdhArabhUta pUrvokta prakArase siddha pradhAna kAraNa aura azuddha nizcayanaya yA vyavahArata yase jIva rUpa mAnanekA AdhArabhUta pUrvokta prakArase hI siddha gauNa kAraNa svIkAra karatA hai usa prakAra uttarapakSa guNasthAna va rAgAdikA zuddha nizcayanayase paugalika mAnanekA AdhArabhUta kAraNa ra azuddha zciyanaya yA vyavahAranayase jIva rUpa mAnanekA AdhArabhUta gauNa kAraNa svIkAra nahIM karatA hai, kyoMki vaha ( uttarapakSa ) jaba saMsArI AtmA ke vikAra - bhAva aura caturgatibhramaName dravyakarmake udayako sahAyaka hone rUpase kAryakArI nimitta kAraNa na mAnakara sahAyaka na hone rUpase akiMcitkara nimitta kAraNa mAnatA hai to use guNasthAna va rAgAdikA zuddha nizcayanaya se paugalika va azuddha nizcayanayase yA vyavahAranayase jIva rUpa mAnanekA AdhArabhUta pradhAnakAraNa aura goNakAraNa svIkAra karanA usake ( uttarapakSa ke ) mata meM sambhava nahIM hai, jisake pariNAmasvarUpa guNasthAna va rAgAdiko zuddha nizcayanayase paudgalika acetana aura azuddha nizcayanayase yA vyavahAranayase jIva rUpa svIkAra karanekI sa0 ca0 pR0 42 para nirdiSTa usakI mAnyatA hI samApta ho jAtI hai, jo usake liye abhISTa nahIM hai / kathana 26 aura usakI samIkSA (26) pUrvapakSane saMsArI AtmAke vikArabhAva aura caturgatibhramaNa meM dravyakarmake udayako sahAyaka hone rUpase kAryakArI nimittakAraNa siddha karaneke liye ta0 0 pR0 12 para yaha likhA hai ki "samayasAra gAyA 113-115 meM kahA hai ki jisa prakAra upayoga jIvase ananya hai usa prakAra jIvako pariNati svarUpa krodhabhAva jIvase anamya nahIM hai " yaha kathana bhI pUrvapacane isI abhiprAyase kiyA hai jisa abhiprAyase usane samayasAra gAthA 68 kI TIkAkA ullekha kiyA hai| parantu uttarapakSa samayasAra gAthA 113-115 kA bhI yahI Azaya lenA cAhatA hai jo Azaya usane samayasAra gAthA 68 kI TIkAkA liyA hai| isaliye hI usane likhA hai ki "samayasAra gAthA 113 115 meM bhI yahI abhiprAya vyakta kiyA gayA hai|" (ta0 0 042) arthAt isase uttarapakSa yaha prakaTa karanA cAhatA hai ki usakA jo dRSTikoNa samayasAra gAyA 68 ko TIkAke viSaya meM hai vahI dRSTikoNa samayasAra gAthA 113 115 ke viSaya meM bhI hai| isa viSaya meM maiM itanA hI kahanA cAhatA hUM ki jisa prakAra uttarapakSakA samayasAra gAthA 68 kI TIkA meM svIkRta dRSTikoNa pUrvapakSa ke abhiprAya se viparIta hai usI prakAra usakA samayasAra gAthA 113 115 meM svIkRta dRSTikoNa bhI pUrvapakSake abhiprAyase viparIta hai| ataH samayasAra gAthA 68 kI TIkAkI taraha samayasArako gAthAe~ 113-195 bhI uttarapakSa ke lie mUla praznakA samAdhAna karanemeM sahAyaka nahIM ho sakatI haiM / Page #258 -------------------------------------------------------------------------- ________________ zaMkA-samAdhAna kI samIkSA ta. ca. pR0 42 ke uparyukta anuccheda antameM uttarapakSane likhA hai ki "padi aparapakSa nimittanaimittika bhAva aura kartR pharmabhAvameM nihita abhiprAyako hRdayaMgama karanekA prayAsa kareM to use vastusthitiko samajhane meM dera na lge|" isake viSayameM bhI mega kahanA hai ki yadi uttarapakSa nimitta-naimittika bhAva aura kartu-karmabhAvameM nihita Agamake abhiprAyako hRdayaMgama karanekA prayatna kare to use vastusthitiko samabhAne meM dera na lage, kyoMki AmamakI avahelanA se iSTa nahIM hogii| donoM hI pakSa kanakarmabhAvako upAdAnopAdeya bhAvake rUpameM svIkAra karate haiN| sirpha nimitta-naimittika bhAvake viSaya meM hI unameM vivAda hai, pani pUrvapa: gora tinako samayA hone pase kAryakArI mAnatA hai vahA~ uttarapakSa use yahA~ para sahAyaka na hone sapase akiMcikara hI mAmalA hai| isa madepara gambhIratAse vicAra na kara uttarapakSa unhIM bAtoMmeM svayaM ulajhA huA hai aura pUrvapakSako bhI unhI meM ulajhAe rakhanA cAhatA hai, jinameM donoMko avivAda hai| ise usakI cAla hI kahA jA sakatA hai| uttarapakSase hamArA kahanA hai ki vaha apane isa dRSTikoNameM parivartana kare aura parvapakSake mantavyapara gaharAIse vicAra kreN| hama mAzA karate hai ki aisA karanepara vaha avazya hI kAryotpattimeM nimittako pUrvapakSakI taraha sahAyaka hone rUpase kAryakArI svIkAra kara legA, use akicikara nahIM mAnegA / aisA karanepara prakRta praznakA samAdhAna ho sakatA hai| kathana 27 aura usakI samIkSA (27) pUrvapakSane ta0 0 10 12 para yaha kathana kiyA hai ki-"anya kAraNoM aura karmodaya rUpa kAraNoMmeM maulika antara hai, kyoMki bAhya sAmagrI aura antaraMgakI yogyatA milanepara kArya hotA hai| kintu pAtiyAkarmodayake sAtha aisI bAta nahIM hai| vaha to mantaraMga yogyatAkA sUcaka hai / jaisA zrImAn paM0 phUlacandrajIne karmagraMtha pustaka 6 kI prastAvanA pRSTa 44 para likhA hai / " isake Age usane paM0 phUlacandrajIkI prastAvanA nirdiSTa aMzako uddhata kiyA hai, jo nimna prakAra hai __ "antaraMgameM vaisI yogyatAke abhAvameM bAhya sAmagrI kucha bhI nahIM kara sakatI hai| jisa yogIke rAgabhAva naSTa ho gaye haiM usake sAmane prabala rAgako sAmagrI upasthita honepara bhI rAga paidA nahIM hotaa| isase mAlUma par3atA hai ki antaraMga yogyatAke binA bAhya sAmagrIkA mUlya nahI hai / yadyapi karmaphe viSayameM bhI aisA hI kahA jA sakatA hai| para karma aura bAhya sAmagrI inameM maulika antara hai| karma vaisI yogyasAkA sUcaka hai, para bAhya sAmagrIkA vaisI yogyatAse koI sambandha nahIM hai| kabhI vaisI yogyatAke sadabhAvameM bhI bAhma sAmagrI nahIM milatI aura usake abhAva meM bhI bAhya sAmagrIkA saMyoga dekhA jAtA hai| kintu karmake viSayameM aisI bAta nahIM hai| usakA sambandha tabhI taka AtmAmeM rahatA hai jaba taka usameM tadanukUla yogyatA pAI jAtI hai / ataH karmakA sthAna grAhya sAmagrI nahIM le sb-tii|" pUrvapakSane 50 phUlacandra jIko prastAvanAphe isa uddhRta aMzakai AdhArapara apanA mata pragaTa karate hue likhA hai ki "ataH kamake nimittase jIvakI vividha prakArako avasthA hotI hai aura jIvameM vaisI yogyatA AtI hai|" pUrvapakSake isa matapara vicAra karate hue uttarapakSane "karmodaya jIvako antaraMga yogyatAkA sUcaka hai jIvabhAvakA kartA nahIM" dIrSakake antargata taca 1042 para likhA hai ki "hameM isa bAtakI prasannatA hai ki aparapakSane apane ukta kathana dvArA prAtiyAkarmodayako jIvakI antaraMga yogyatAkA sUcaka svIkAra kara liyA hai| isase sUtarAm phalita ho jAtA hai ki saMsArI joSa karma aura jIvake anyonyAvagAharUpa saMyoga kAlameM svayaM kA hokara apane ajJAnarUpa kArya karatA hai aura karmodaya kartA na hokara mAtra usakA Page #259 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 72 jayapura (khAniyA) tatvacarcA aura usakI samIkSA sUtraka hotA hai| isIko jIvake ajJAnAvi bhAvoM meM karmodayako nimittatA kahI gaI hai| hamAre jisa vacanako mahA~ pramANa rUpa se uddhRta kiyA gayA hai usakA bhI yahI Azaya hai / " uttara pakSakI ina saba bAtoMko yahA~ samIkSA kI jAtI hai-- jinAgamameM yaha kahA gayA hai ki pratyeka jIvameM svata: siddha ataeva anAdinidhana vibhAva zakti (vibhAvarUpase pariNasa hone kI yogyatA) vidyamAna hai| isa zakti kI vyakti arthAt jIvako vibhAvarUpa pariNati bhI anAdikAlase hotI AI hai, kyoMki yibhAvapariNatike hone meM nimittabhUta ghAtiyAkarmodayakA sabhAca jIvameM anAdikAlase haiN| jaise jIvameM mithyAtvarUpase pariNata honekI yogyatAsvarUpa vibhAvazakti to svataH siddha hai, isa kAraNase vaha usameM anAdikAlase hI rahatI hai| parantu usa yogyatAke AdhAra para jo jIvakA mithyAtvarUpa pariNamana anAdikAlase hotA bhA rahA hai vaha usameM anAdikAlase hI vidyamAna ghAtimAkoM meM mohanIyake bheda mithyAtvakamake udayase hotA hai / isakA Azaya yaha hai ki jIvameM jaba taka mithyAtva karmakA udaya vidyamAna hai taba taka usake sahayogase jIvakI pariNati svataH siddha vibhAvazaktike AdhArapara niyamase mithyAtvarUpa hotI hai| lekina yadi koI bhavya (mokSa prApta karanekI yogyatA viziSTa) jIva apane mAnasika vAnika aura kAyika paruSArtha ke balase kadAcita mithyAtva karmake udayakA usa karmake yathAyogya upazama, kSaya athavA kSayopazamake ho jAnepara abhAva kara detA hai to vibhAvazaktikA sadabhAva rahate hue bhI usa jIvakA vibhAvarUpa vipariNamana honA samApta ho jAtA hai| yahA~ prasaMgavaza maiM yaha kaha denA cAhatA hU~ ki jimAgamameM jo yaha pratipAdita kiyA gayA hai ki ghAtiyA karmodayakA sahyoga pAkara svataH siddha vibhAvazakti (vibhAvarUpase pariNata honekI yogyatA) viziSTa jIvakA vibhAvarUpa pariNamana hotA hai / isase paM0 phUlacandrajI dvArA karmagrantha pustaka 6 kI prastAvanAmeM nirdiSTa 'kintu karmaka viSayameM aisI bAta nahIM hai isakA sambandha tabhI taka AtmAmeM rahatA hai jaba taka usameM tadanukUla pogyatA pAI jAtI hai| yaha kathana prerya-preraka bhAvarUpa kAryakAraNa bhAvapara vicAra karanekI apekSA asaMgata ho jAtA hai, kyoMki Agamake uparyukta pratipAdanase jahA~ karmake udayake sAtha jIvakI svataH siMca vaibhAvika zaktike AdhArapara hone vAlI vibhAvarUpa pariNatikA avinAbhAva nirNIta hotA hai vahA~ paM0 phUlacandrajIke isa pratipAdanase Agamake viparIta jIvakI svataH siddha vaibhAvika zaktike AdhArapara hone vAlI vibhAva pariNatike sAtha karmake udayakA avinAbhAva nirNIta hotA hai| ina donoM (uparyukta Agama aura paM0 phUlacandrajIke) pratipAdanoMmeM paraspara virodha hai kyoMki Agamake pratipAdanase jIbanI vibhAvarUpa pariNatimeM karmodayakI prerakarUpameM sahAyaka honerUpase kAryakAritA siddha hotI hai jaba ki paM0 phUlacandrajIke upata pratipAdanase jIvako vibhAvarUpa pariNatimeM karmodayakI sahAyaka na honerUpase akiMcitkaratA siddha hotI / / yaha bAta dUsarI hai ki paM0 phulacandrajI apane pratipAdanase bhI jIvakI vibhAvarUpa pariNatimeM kamaMdiyaka sahAyaka na honese akiMcitkaratA siddha nahIM kara sakate haiM, kyoMki nimitakAraNakA kArya ke sAtha jo avinA 1. bhayaskAntopalAkRSTA sUcIvattadvayoH pRthaka / asti zaktivibhAvAcyA miyo bandhAdhikAriNI / / 2 45||-pNcaadhyaayii 2. pariNamamAnasya ciptaH cidAtmakaH svayamapi svakaiviH / bhavati hi nimittamAtraM paugalika karma tasyApi // 13 // puruSArthasiddhayupAya / Page #260 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 73 zaMkA-samAdhAna 1 kI samIkSA bhAva hai usake AdhArapara nimittakAraNabhUta vastu nimisakAraNa ho sikha hotI hai aura usa nimittakAraNako are AdhArapara pUrva meM kAryakArI siddha kiyA jA cukA hai, vaha akiMcitkara siddha nahIM hotA / Agamake ukta pratipAdanase yaha spaSTa jJAta hotA hai ki ajJAnAdi vibhAvarUpa pariNamana svakIya vibhAga AdhArapara jIvakA hI hotA hai, ataH jIva ho usakA karttA hai / parantu usakA vaha pariNamana mithyAtva karmake udayakA sahayoga milanevara hI hotA hai| ataH uttarapakSane apane uparyukta vaktavya meM jo yaha kahA hai ki "saMsArI jova karma aura jIvake anyonyAvagAharUpa saMyoga kAlameM svayaM kartA hokara apane ajJA nAdi kArya karatA hai aura karmodaya kartA na hokara mAtra usakA sUcaka hotA hai" usameM vivAda na hone se pUrvapakSane apane vaktavyameM yaha likhA hai ki anya kAraNoM aura karmodayarUpa kAraNoM meM maulika antara hai| bAhya sAmagrI aura antaraMga kI yogyatA milanepara kArya hotA hai, kintu jAtiyAkarmodaya ke sAtha aisI bAta nahIM hai| yaha to antaraMga yogyatAkA sUcaka hai aura isakI puSTi usane karmagrantha pustaka 6 kI paM0 phulacandrajI dvArA likhita prastAvanAse kI hai / parantu uttarapakSAne ta0 ca0 pR0 42 para jo uparyukta kathana kiyA hai use spaSTa hotA hai ki paM0 phUlacandrajIne karmagrantha pustaka 6 kI prastAvanAyeM jo yaha likhA hai ki 'karma vaisI yogyatAkA subaka haiM' vaha unhoMne jIva kI vibhAvapariNatiko utpattimeM karmodayakI sahAyaka na hone rUpa citratAko dRSTimeM rakhakara likhA hai jabaki pUrvapakSaneta0 ca0 pR0 12 para apane vaktavya meM jo karmoMkSyako antaraMga yogyatAkA sUcaka kahA vaha isa dRSTise kahA hai ki karmodaya jIvakI vibhAvapariNatikI utpatti meM sahAyaka hone rUpase kAryakArI hai| isakA tAtparya yaha hai ki yadyapi karmodaya jIvakI vibhAvapari patikA kartA nahIM hotA hai, kyoMki vibhAvarUpa pariNati vaibhAvikazakti viziSTa jobakI hI hotI hai, karmoMdayakI nahIM 1 kintu karmodagra jIvakI vibhAvarUpa pariNati meM sahAyaka hote rUpase kAryakArI hai, vaha akicitkara nahIM hai" isakI puSTi pUrvapakSake 0 ca0 pR0 12-13 para uddhRta paM0 phUlacandrajIke kathana ke antameM nirdiSTa isa kathana se hotI hai ki "karmodaya ke nimittase jIvako vividha prakArakI avasthA hotI hai aura jIvameM vaisI yogyatA AtI hai" / isa taraha isa vizvanase spaSTa hai kiM pUrvapakSa jo karmodayako antaraMga yogyatAkA sUcaka mAnatA hai vaha isa AdhAra para mAnatA hai ki karmodaya jIvako vibhAva pariNatimeM sahAyaka hone rUpase kAryakArI nimitta kAraNa hotA hai tathA uttarapakSa jo karmodayako antaraMga yogyatAkA sUcaka mAnatA hai vaha isa AdhArapara mAnatA hai ki karmodaya jIvakI vibhAvarUpa pariNati meM sahAyaka na hone rUpase akiMcitkara hI banA rahatA hai| parantu yaha tathya hai ki jaba taka jIvakI svataH siddha vibhAva zaktike AdhArapara hone vAlI vibhAva pariNatikI utpatti karmodayako sahAyaka hone rUpase kAryakArI nahIM mAnA jAtA hai taba taka use ukta antaraMga yogyatAkA sUcaka nahIM mAnA jA sakatA hai| donoM pakSoMmeM yahI matabheda hai| isake bAvajUda donoM hI pakSa karmo ko jIvako vibhAvarUpa pariNatikA kartA nahIM mAnate haiM / ataH uttarapako yaha bhrama dUra kara denA hie ki pUrvapakSa karmodayako jIvakI vibhAva pariNatikA kartA mAnatA hai / uttarapakSane apane vaktavyameM karmodayako antaraMga yogyatAkA sUcaka mAnaneke AdhArapara pUrvapakSa prati prasannatA vyakta kI hai| para usane paM0 phUlacandrajIke karmagrantha pustaka 6 kI prastAvanA prakaTa kiye abhiprAyako tatvacarcA meM badalakara svayaM apane Upara tuSArapAta kara liyA hai| abhiprAya badalane aura usapara kucha kahane ke pUrva meM yahA~ Avazyaka kUcha kathana kara denA cAhatA hU~ / sa0-10 Page #261 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jayapura (khAmiyA) tatvacarcA aura usako samIkSA utarapakSane apanA uparyukta jo vaktavya ta0 ca0 pR0 42 para nirdiSTa kiyA hai usake Age usane likhA hai ki "kintu aparapazane hamAre ukta vacanoMko udhRta karate hue 'ata: karmakA sthAna bAlA sAmagrI nahIM le sakatI' isake bAda ukta ullekhake isa vacanako to chor3a diyA hai" aisA likhakara usane pUrvapakSa dvArA chor3e gaye vacanako uddhRta kiyA hai jo nimna prakAra hai er "phira bhI antaraMga meM yogyatA rahate hue bAhya sAmagrI ke milane para nyUnAdhika pramANa meM kArya to hotA hI hai isaliye nimittoMkI parigaNanA meM bAhya sAmagrI kI bhI gaNanA kI jAtI haiM para yaha paramparAnimita hai. isaliye isakI parigaNanA nokarmake sthAnapara kI gaI hai" tathA isake bhI Age usane (uttarapakSane) "aura isake sthAnameM hamAre vaktavyake rUpameM usane apane isa vajanako sammilita kara diyA hai" aisA likhakara * pUrvaraast usane isa rUpameM uddhRta kiyA hai- "mataH karmake nimittase jIvakI vividha prakArakI avasthA hotI hai aura jIvame vaMsI yogyatA AtI hai / " isa viSaya meM merA yaha kahanA hai ki uttarapakSane pUrvapakSapara paM0 phUlacandrajIkI prastAvanAke ukta aMzako chor3a denekA jo doSAropaNa kiyA hai vaha ucita nahIM hai, kyoMki pUrvapakSane paM0 phulacandrajIkI prastAbanAke ukta aMzako kisI durabhiprAyase nahIM chor3A hai kintu prakRta meM usakA vizeSa upayoga na hone ke kAraNa hI chor3A hai / tathA uttarapakSane pUrvapakSapara dUsarA doSAropaNa yaha kiyA hai ki "pUrvapakSane paM0 phUlacandrajI ke vaktavya meM apane vacana ko sammilita kara kiyA hai" so usake (uttarapakSa ke ) dvArA pUrvapakSapara yaha dopAropaNa bhrAntivaza kiyA gayA hai, kyoMki pUrvapakSane apanA ukta vacana apane mantavyakA samarthana karane kI dRSTise hI likhA hai, ise usane uttarapakSake vaktavyako puSTi meM nahIM likhA hai, jaisA ki Upara spaSTa kiyA jA cukA hai| Upara maiMne jo yaha likhA hai ki uttarapakSane gaM0 phUlacandrajIke karmagrantha pustaka 6 kI prastAvanA meM nihita abhiprAyako badala diyA hai vaha isa AdhArapara likhA hai ki paM0 phulacandrajIne ukta prastAvanAyeM jo yaha kathana kiyA hai ki phira bhI antaraMga meM yogyatA ke rahate hue bhI bAhya sAmagrI milanegara nyUnAdhika pramANa meM kArya to hotA hI hai' ityAdi, so isase kArya ke prati kamoMdayakI aura bAhya sAmagrIkI sahAyaka hone rUpase kAryakAritA hI siddha hotI hai jabaki uttarapakSa usa prastAvanAkA upayoga kAryake prati kramadeva aura bAhya sAmagrIko sahAyaka na honerUpase akiMcitkaratA siddha karaneke liye karanA cAhatA hai / paM0 phUlacaMdrajIne karmagranya pustaka 6 kI prastAvanAyeM jo yaha likhA hai ki 'kabhI vaisI yogyatAke sadbhAvameM bhI bAhya sAmagrI nahIM milatI aura usake abhAvameM bho bAhya sAmagrIkA saMdhAna dekhA jAtA hai' yaha mAnyatA uttarapakSako bhI hai kyoMki paM0 phUlacaMdrajI aura uttarapakSa meM koI antara nahIM hai| paM0 phUlacandra jI hI uttarapatrake sarvesarvA rahe haiN| isa taraha jo kucha paM0 phUlacandrajIne uttarapazvakI orase likha diyA usapara hI uttarapatrake zeSa sabhI pratinidhiyoMne apanI svIkRti dekara hastAkSara kiye haiN| aisI sthiti meM paM0 phUlacandrajIne karmagraMtha pustaka 6 kI prastAvanA meM jo yaha mAnya kiyA hai ki 'kabhI vaisI yogyatAke sadbhAvameM bhI bAhya sAmagrI nahIM milatI aura usake abhAva meM bhI bAhya sAmagrIkA saMyoga dekhA jAtA hai' so yaha mAnyatA uttarapakSako bhI mAnyatA samajhanA caahie| isa taraha kahA jA sakatA hai ki uttarapakSa eka ora to yaha svIkAra karatA hai ki "kabhI vaisI yogyatA ke sadbhAvameM bhI bAhya sAmagrI nahIM milatI aura usake abhAva meM bhI bAhya sAmagrIkA saMyoga dekhA jAtA hai" aura dUsarI ora usane ta0 ca0 pR0 387 para yaha bhI svIkAra kiyA hai ki "z2aMsI honahAra hotI hai usake anusAra hI Page #262 -------------------------------------------------------------------------- ________________ zaMkA-samAdhAna 1 ko samIkSA buddhi ho jAtI hai, pRSArtha bhI vaisA hI hone lagatA hai aura sahAyaka (nimita) kAraNa bhI vaise hI mila jAyA karate haiM ' tathA ise pramANita karaneke liye usane vahIMpara "tAdRzI jAyate buddhirvyavasAyazca tAdRzaH / sahAyAstAdRzAH santi yAdRzI bhavitavyatA // " isa laukika padyako bhI pramANa rUpameM prastuta kiyA hai| uttarapakSa dvArA svIkRta ukta donoM mAnyatAe~ paraspara virodhI hai, ataH uttarapakSako maha nirNaya karatA hai ki vaha donoMmero kirA mAnyatAko svIkAra karatA hai / donoMmeMse jisa mAnyatAko vaha svIkAra kara letA hai usase atirikta dUsarI mAnyatAke prati use apanA moha chor3a denA caahie| isa viSayameM maiM Age vistArapUrvaka vicAra kruuNgaa| prakRtta zIrSakake antargata antameM uttarapakSane ta. ca0 pR 43 para likhA hai--"aba hamAre aura aparapakSa ke ukta ullekhoMke AdhArapara jaba akAla maraNakA vicAra karate haiM to vidita hotA hai ki jaba-janna pAramAmeM manuSyAdi eka paryAyake vyayakI aura devAdi rUpa dUsarI paryAyake utpAdakI antaraMga yogyatA hotI hai taba-taba viSabhakSaNa, giripAta Adi bAhya sAmagrI tathA manuSyAdi AyukA vyaya aura devAdi AraphA udaya usakI sucaka hotI hai aura aisI avasthA AtmA svayaM apanI manuSyAdi paryAyakA vyaba kara devAdi paryAya rUpase utpanna hotA hai| isase spaSTa hotA hai ki eka paryAvake vyaya aura dUsarI paryAyake utpAdarUpa upAdAna yogyatAke kAlakI apekSA vicAra karanepara maraNakI kAlamaraNa saMjA hai aura isako gauNa kara anya karma tathA nokarma rUpa sUcaka sAmagrIkI apekSA vicAra karanepara ulI maraNakI akAla maraNa saMjJA hai" | isa viSayameM maiM vistArase vicAra to Age karU~gA yahA~ kevala yaha kaha denA cAhatA hU~ ki uttarapakSane kAlamaraNa aura akAlamaraNakA antara jisa AdhArapara dikhalAnekA prayatna kiyA hai vaha na Agamasammata hai aura na yuktisaMgata hai / AgamameM yaha batalAyA hai ki jahA~ AyukI vipakSaNa Adi bAhma sAmagrIke balase sadIraNA hokara samApti hotI hai vaha akAlamaraNa kahA jAtA hai aura jahAM AyukI niSekanamase udaya hokara samApti hotI hai baGga kAlamaraNa kahalAtA hai| donoM hI prakArake maraNoMmeM jIvakI manuSyAdi paryAyakA vyaya aura devAdi paryAyakA usAda samAna rUpase hotA hai / yadyapi isa utpAda aura vyayameM donoM maraNoMmeMse kahIM bhI koI atirikta vizeSatA nahIM pAI jAtI hai| unameM itanI hI vizeSatA hai ki akAla maraNameM to AmukarmakI udIraNA hokara samApti hotI hai aura kAlamaraNameM Aya-karmako niSekakramase udaya hokara samApti hotI hai| yahI gommaTasAra karmakANDameM kahA gayA hai-- visabeyaNaratakkhayabhayasatthagahaNasaMklesehi / ussAsAhArANaM nirodhado chijjade AU / / 57 / / artha :-viSa, vedanA, raktakSaya, bhaya, zastragrahaNa aura saMpaleza tathA svAsa va AhArakA nirodha honese AyukA chedana hotA hai / isase spaSTa hai ki uparyukta nimittoMkA samAgama prApta honepara AyuHkarmakI udo raNA hokara jIvakA akAla maraNa hotA hai| isI prakAra tatvArthasUtra meM bhI pratipAdita kiyA gayA hai aupapAdikacaramottamadehAsaMkhyeyavarSAyuSo'napavAyuSaH // 2-53 / / Page #263 -------------------------------------------------------------------------- ________________ huM jayapura (khAniyA) tatvacarcA aura usakI samIkSA artha :- aupapAdika janma vAle devoM aura nArakiyoM, carama aura uttama deha bAloM tathA asaMkhyAta varSakI Ayu vAloMko Ayu anvavartya hotI hai arthAt inakA akAla maraNa na hokara kAla maraNa hI hotA hai / zeSa jIvoMkA akAla aura kAla donoM prakArakA maraNa sambhava hai / ina donoM AgamapramANoMpara dhyAna denese spaSTa ho jAtA hai ki uttarapakSane jo kAla maraNa aura akAla maraNakI paribhASAe~ nizcita kI haiM ve Agamaviruddha haiM / sabase antameM pR0 43 para hI uttarapakSane likhA hai ki "yaha vastu sthiti hai jo aparapakSa ke uyata vaktavyase bhI phalita hotI hai| hameM AzA hai ki aparapakSa apane vaktavyako 'kintu ghAtiyA karmodayake sAtha aisI bAta nahIM hai vaha to antaraMga yogyatAkA sUcaka hai|' isa vacanako dhyAna meM rakhakara sarvatra kArya-kAraNabhAvakA nirNaya karegA" / isake viSaya meM merA mantavya hai ki pUrvapakSa to apanI isa mAnyatApara pahale bhI dRr3ha thA, Aja bhI dRr3ha hai aura Age bhI dRDha rahegA ki 'ghAtiyAka moMdayake sAtha aisI bAta nahIM, vaha so antaraMga yogyatAkA sUcaka hai' parantu jaisA ki Upara spaSTa kiyA jA cukA hai ki pUrvapakSakI isa mAnyatAseghAtiyA karmodayameM tent vibhAva pariNatiko utpattike prati kAryakArI nimittakAraNatA siddha hotI hai, uttarapakSako mAnya arkacitra nimittakAraNatA nhiiN| isalie uttarapakSako pUrvapakSa kI mAnyatA ke AdhArapara apanI mAnyatA ke viSayameM yaha nirNaya karanA hai ki pUrvapakSakA dRSTikoNa samyak hai yA usakA apanA dRSTikoNa samyak hai aura isa taraha use yadi yaha bAta samajha meM A jAye ki pUrvapakSakA dRSTikoNa hI samyak hai usakA apanA dRSTikoNa samyaka nahIM hai to use apane haThavAdako chor3akara pUrvapakSa ke Agama-sammata dRSTikoNako apanA lenA cAhie / kathana 28 aura usakI samIkSA (28) pUrvapakSa ne ta0 ca0 0 13-14 para vividha Agama-pramANake mAghArapara yaha siddha kiyA hai ki dravyakarmodaya saMsArI AtmA ke vikArabhAva aura caturgatibhramaNa meM sahAyaka hone rUpase kAryakArI nimittakAraNa hotA hai / vaha vahA~ sarvathA akiMcitkara nimittakAraNa nahIM hai / uttarapakSaneta0 ca0 pR0 43-44 para pUrvapakSa kathanapara vicAra karate hue "prastuta pratizaMkAmeM ullikhita anya uddharaNoMkA spaSTIkaraNa" zIrSaka ke antargata prathama to una uddharaNoMkA Azaya spaSTa kiyA hai aura pazcAt apanA mantavya isa rUpameM vyakta kiyA hai ki "apane pakSa ke samarthana meM aparaNAne ye ATha pramANa upasthita kiye haiM / inake dvArA kisa kArya meM kauna kisa rUpameM nimitta hai isakA vyavahArase nirdeza kiyA gayA hai / " isake anantara apane irA mantavya ke samarthana meM usane samayasAra gAthA 108 ko pramANa rUpameM adbhuta kiyA hai| vaha gAthA nimna prakAra hai "jaha rAyA vavahArA dosaguNa-pAdago ti Alavido / taha jIvo vabahArA davvaguNappAdago bhaNido // " isakA artha uttarapakSane yaha kiyA hai jisa prakAra rAjA vyavahArase prajAke doSa guNakA utpAdaka kahA gayA hai usI prakAra jIva vyavahArase gudgala dravya guNoM kA utpAdaka kahA gayA hai|" uttarapakSane Age yaha bhI likhA hai- " Azaya yaha hai ki yathArtha meM pratyeka dvaya apanA kArya svayaM karatA hU~ aura bAhya sAmagrI usameM nimitta hotI hai / phira bhI lokame nimittavyavahArake yogya bAhya Page #264 -------------------------------------------------------------------------- ________________ zaMkA-samAdhAna 1 kI samIkSA sAmagrIkI apekSA yaha kahA jAtA hai ki "isane yaha kArya kiyaa|" pUrva meM aparamanane jo ATha pramANa upasthita kiye haiM ve saba vyavahAranayake vacana hai ataH una dvArA yaha sUcita kiyA gayA hai ki visa kArya meM kauna nimitta hai / pratyeka kArya meM upAdAna aura nimitta vyavahAra yogya vAhya sAmagrIkI yuti niyamase hotI hai isamma sandeha nahIM / parantu upAdAna jaise apane kArya meM svayaM vyApAravAna hotA hai vaise bAdya sAmagrI jasake hone meM vyApAravAn nahIM hotI yaha siddhAnta hai / ise hRdayaMgama karake yathArthakA nirNaya karanA caahie|" isa viSaya meM maiM kahanA cAhatA hU~ ki pUrvapakSako uttarapakSake upayukta vivecanameM vivAda nahIM hai, kyoMki isameM jo kahA gayA hai vahIM pUrvapakSa bahatA hai| itanA antara hai ki pUrvaganake anusAra nimittavyavahAra usI vastu meM hotA hai jo upAdAnakI kAryarUpa pariNatimeM sahAyaka hotI hai jabaki uttarapakSa mAnatA hai ki upAdAnakI kAryarUpa garitimeM sahAyaka na hote hue bhI vAhA stameM nimitta vyavahAra hotA hai| yahA~ socanekI bAta hai ki jo sahAyaka nahIM hai vaha nimitta-sahakArI kase kahA jA sakatA hai / ataH pUrvapakSa kI mAnyatA yukta evaM Agamasammata hai aura uttarapakSakI mAnyatA yukta aura Agama sammata nahIM hai| ise pahale bhI kahA jA cukA hai| __ uttarapakSane apane uparyukta vivecanake samarthana meM puruSArthasidyupAyakA bhI uddharaNa diyA hai, jo nimna prakAra hai jIvakRtaM pariNAma nimittamAtraM prapadya punaranye / svayameva pariNamante'tra pudgalAH karmabhAvena / / 12 / / isakA artha uttarapakSane yaha kiyA hai-"jIvake dvArA kiye gaye pariNAmako nimitta mAtra karake usase bhinna pudgala svayaM hI karmarUpa pariNama jAta hai|" ___ maiM kahanA cAhatA hU~ ki uttarapakSa dvArA prastuta kiye gaye isa zlokake artha aura usake AzayameM bhI pUrvapakSako vivAda nahIM hai / donoM ke dRSTikoNoMmeM jo antara hai vaha Upara spaSTa kiyA jA cukA hai arthAt jahA~ pUrvapakSane nimittakAraNako kAryake prati sahAyaka hone rUpame kAryakAri mAnA hai vahIM uttarapakSane use kAryaka prati sahAyaka na hone rUpase akiMcikara svIkAra kiyA hai| tAtparya yaha hai ki pUrvapakSake vaktavyoM aura isa samIkSAmeM kiye gaye vivecanoMse spaSTa hai ki saMsArI AtmAka vikArabhAva aura caturmatibhramaNameM donoM pakSa saMsArI AtmAko hI yathArtha kAraNa mAnata haiM, isalie isa viSayameM donoM meM vivAda nahIM hai / tathA donoMko isa viSayameM bhI vivAda nahIM hai ki dravyakarmodaya usa kAryakA yathArtha kartA na hokara upacaritakatA hI hai| isI taraha donoMko isama bhI vivAda nahIM hai ki saMsArI AtmAmeM vidyamAna ukta kAryakA yathArtha kartutva nizcayanayakA viSaya hai aura dravyakarmodayameM vidyamAna usI kAryakA upacArita kartRtva vyavahAralayakA viSaya hai| donoMmeM vivAda kevala yahI hai ki jahAM pUrvapakSa dravyakarmodayako saMsArI AtmAke vikArabhAva aura catutibhramaNameM sahAyaka honerUpase kAryakArI nimittakAraNa mAnatA hai aura isI AdhArapara vaha use upacaritakartA mAnakara vyavahAranayakA viSaya mAnatA hai vahAM uttarapakSa use vahA~para sahAyaka na honeke AdhArapara akiMcikara nimittakAraNa mAnatA hai aura iso AdhArapara vaha use upacaritakartA mAnakara vyavahAranayakA viSaya mAnatA hai / yadyapi pUrvapakSane apane "dravyakramake udayase saMsArI AtmAkA vikArabhAva aura catutibhramaNa hotA Page #265 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jayapura (khAniyA) tattvacarcA aura usakI samIkSA hai yA nahIM" isa praznameM ukta viSayapara hI jora diyA hai jaisA ki pUrva meM spaSTa kiyA jA cukA hai| parantu uttarapakSane apane uttara meM isa viSayako sparza nahIM karate hae itanA hI ullekha kiyA hai ki saMsArI AtmAkai vikArabhAva aura caturmatibhramaNakA yathAryakartA saMsArI AtmA hI hai, vyakarmodaya nahIM, kyoMki dravyakarmodaya usameM nimitta mAtra hai| isalie vaha unakA yathArthakartA na hokara upacaritakartA hI hai| isapara merA kahanA hai ki pUrva aura uttara donoM pakSoM meM eka to isa viSayako lekara vivAda hI nahIM hai| dUsare, prazna bhI isa viSayako lekara nahIM kiyA gayA hai / ata: usarapakSa dvArA praznake uttarameM jo kucha kahA gayA hai vaha praznake anurUpa nahIM honese pUrvapakSakA yaha prazna asamAhita hI hai ki byakarmake udayako saMsArI AtmAke vikArabhAva aura caturgatibhramaNameM sahAyaka hone rUpase kAryakArI nimittakAraNa mAnA jAye yA use vahA~para sahAyaka na hone rUpase akiMcitkara nimittakAraNa hI mAna liyA jAye ? pUrvameM bahu bAra UhApoha pUrvaka spaSTa kara diyA gayA hai ki dravyakarmake udayako saMsArI AtmAke vikArabhAba aura catagatinamaNameM kAryakArI nimisakAraNa mAnanA Agamasammata aura yukta hai, use akiMcikara nimittakAraNa mAnanA na yukta hai aura na Agamasammata hai| utsarapakSane apane prakRta vaktavyake anta meM taca. pR044 para likhA hai---''spaSTa hai ki ukta AThoM AgamapramANa aparapazake vicAroMke rAmarthaka na hokara samayasArake ukta kathanakA hI samarthana karate haiM ataeva janase hamAre vicAroMkI hI puSTi hotI hai|" isapara maiM kahanA cAhatA hU~ ki uttarapakSane pUrvapakSapara yaha mithyA Aropa lagAyA hai ki cUMki yaha (pUrvapakSa ) dravyakarmake udayako saMsArI AtmAke vikArabhAva aura caturgatibhramaNameM yathArtha kAraNa yA mukhyakartA mAnatA hai, isame usake ukta AThoM pramANa aparapakSake vicAroMke samarthaka nahIM hai| parantu pUrvapakSane mAra-cAra spaSTa kiyA hai ki vaha dravyakarmake udayako saMsArI AtmAke vikArabhAva va caturgatibhramaNameM yathArtha kAraNa yA mukhya kartA nahIM mAnatA hai, saMsArI AtmAko hI usakA yathArthakAraNa mA mukhyakartA svIkAra karatA hai| dravyakarma to usameM sahAyaka hone rUpase mAtra kAryakArI nimittakAraNa hai| pUrvapakSa dvArA bArabAra itanA saba kucha spaSTa kiye jAne para bhI usakI upekSA karake uttarapakSane sarvatra isI bAtako uchAlA hai ki pUrvapA dravyakarmake udayako saMsArI AtmAke vikArabhAva va caturgatibhrayaNameM pathArthakAraNa yA mukhyakartA bhAnatA hai tathA isIke khaNDanameM usane apanI sampUrNa zakti lagAI hai jo nirarthaka siddha huI hai, kyoMki pUrvapakSa yaha mAnatA hI nahIM hai ki dravyakarma kA udaya saMsArI AtmAke vikArabhAva aura caturgatibhramaNakA yathArthakAraNa yA mukhyakartA hotA hai| use kevala pUrvapathake isa mUla praznakA hI uttara denA thA ki dravyakarma kA udaya saMsArI AramAke vikArabhAva aura dhatutibhramaNameM sahAyaka hone rUpase kAryakArI nimittakAraNa hotA hai yA vaha vahAM para sahAyaka na hone rUpase akicikara nirmisakAraNa hI banA rahatA hai / pUrvapakSane apanI mAnyatAke rAmarthanameM ta0 ca pR0 13 para paM0 phUlacandrajI dvArA likhita paMcAdhyAyo adhyAya 2 ke padya 50 ke vizeSArthako bhI uddhata kiyA hai, jo nimna prakAra hai "karma to AtmAkrI vividha avasthAoMke hone meM nimitta hai aura usameM aisI yogyatA utpanna karatA hai jisase vaha avasthAnusAra zarIra, vacana, mana aura zvAsocchvAsakeM yogya pudgalako yoga dvArA grahaNa karake tadarUpa pariNamAtA hai|" isapara uttarapakSane ta. ca. 1043 para limbA hai-"tIsarA ullekha paMcAdhyAyI Page #266 -------------------------------------------------------------------------- ________________ zaMkA-samAdhAna 1 kI samIkSA 10 159 ke vizeSArthakA hai| isameM karmako nimittatAko svIkAra kara vyavahArakArUpase usakA ullekha karake mana, vANI aura zvAsocchvAsake prati jIvakA bhI vyavahArakArUpase ullekha kiyA gayA hai|" isapara mera kanA naha hai ki pUrva pakSAne paM. candrajIke ukta vidoSArthakA uddharaNa anya Agama pramANoMke uddharaNoM ke sAtha isa dRSTi se kiyA hai ki usase dravyakarmake udayamai saMsArI AtmAke vikArabhAva aura caturgatibhramaNake prati sahAyaka hone rUpase kAryakArI nimittakAraNatAkA spaSTa samarthana hotA hai| parantu paM0 phUlacandrajI sahita sampUrNa uttarapakSane anya sabhI uddharaNoMke sAtha paMcAdhyAyIke uddharaNakA bhI mahI Azaya vyakta kiyA hai ki isa uddharaNase bhI saMsArI AtmAke vikArabhAva aura caturgatibhramaNake prati dravyakarmaka udayameM nizcaya kartatva siddhana hokara vyavahAra kartatva hI siddha hotA hai| kintu uttarapakSakA yaha kathana yA to vAka chala hai yA apanI galatIko svIkAra na kara usakA samarthana karane vAlA hai| vAstavameM ukta uddharaNoM ko pUrvapakSa dvArA prastuta karanekA uddezya pratyakarmake udayako saMsArI AtmAke vikArabhAva aura catUmatibhramaNake prati sahAyaka honese kAryakArI nimittakAraNa batalAnA yA usakA samarthana karanA hai| ataH uttarapakSako yA to dravyakarmake udayako ukta kArya ke prati mahAyaka hone rUpameM kAryakArI nimittakAraNa svIkAra karanA hogA yA use vahA~para sahAyaka na hone rUpase akicitkara nimittakAraNa mAnanekI apanI mAnyatAke samarthana meM anya AgamapramANoMkI khoja karanA Avazyaka hogii| yataH uparyukta Amama pramANoMse drazyakramake udayako ukta kAryake prati sahAyaka hone rUpameM kAryakArI nimittakAraNatAkrI hI siddhi hotI hai tathA pUrvameM bhI anya pramANoMka AdhArapara usakI ukta kArya ke prati kAryakArI nimittakAraNatAkI siddhi kI jA cukI hai / ataH uttarapakSakI sthiti 'ito vyAghra itastaTI' nyAyakA anusaraNa karane ke atirikta nahIM hai| uttarapakSane isI sandarbha meM ta0 0 1044 para yaha bhI likhA hai ki "aparapakSane ina pramANoMmeM eka pramANa 'kazya vi balio jIvo' yaha vacana bhI upasthita kiyA hai aura usako utthAnikAmeM likhA hai ki jaba jIva balavAna hotA hai to vaha apanA kalyANa kara sakatA hai" isapara vicAra karate hue uttarapakSa ne Age likhA hai-"yahA~ yaha vicAra karanA hai ki aisI avasthAmeM jIva svayaM apanA kalyANa karatA hai yA bAe sAmagrI dvArA kalyANa hotA hai|" yadi bAdya sAmagrI dvArA usakA kalyANa hotA hai yaha mAnA jAye to "jIva apanA kalyANa kara sakatA hai" aisA likhanA nirarthaka hai aura yadi vaha svayaM apanA kalyANa kara letA hai yaha mAnA jAye to pratyeka kArya anyake dvArA hotA hai yaha likhanA nirarthaka ho jAtA hai| prakRtameM ina do vikalpoMke sivAya tIsarA vikalpa to svIkAra kiyA hI nahIM jA sakatA hai, kyoMki usake svIkAra karanepara bAzva sAmagrI akiMcitkara mAnanA par3atI hai| ataeva "katthavi nalio jIvo" ityAdi vacanako vyavahAramayakA kathana hI mAnanA cAhie jo karmakI balavattAmeM jIvakI puruSArthahInatAkI aura karmakI hInatAmeM jIvakI utkRSTa puruSArthatAko sUcita karatA hai| spaSTa hai ki ukta kathanase yaha tAtparya samajhanI cAhie ki jaba jIva puruSArthahIna hotA hai taba svayaM apane kAraNa baha apanA kalyANa karane meM asamartha rahatA hai aura jaba utkRSTa puruSArthI hokara Atmonmukha hotA hai taba vaha apanA kalyANa kara letA hai|" yaha AlocanAtmaka kathana uttarapakSane pUrva pakSa ke taba0 pR. 13 meM nirdiSTa isa kathanako lakSyama rakhakara kiyA hai ki "kokI sadA eka-sI dazA nahIM rahatI hai| kabhI karma balavAna hotA hai aura abhI jIva balavAn hotA hai / jaba jIva malavAn hotA hai to vaha apanA kalyANa kara sakatA hai|" Page #267 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jayapura (khAniyA) tattvacarcA aura usakI samIkSA pUrvapazake isa kathanameM aisI koI bAta nahIM hai jo uttarapakSake upayukta vaktavyakA AdhAra bana sake, kyoMki uttarapazmane apane ukta vaktanayameM jo kucha likhA hai usake viSayameM pUrvapakSakA uttarapakSake sAtha koI virodha nahIM hai / pUrvapakSakA itanA kahanA avazya hai ki yadyapi pu jhapAthahIna jIva hI hotA hai, lekina karmodaya kI tIvratAkI sahAyatA milanebhara hotA hai| isI taraha yadyapi jIva hI utkRSTa puruSArthI hotA hai, lekina karmodayakI mandatAkA saMyoga milane para hI hotA hai| tAtparya yaha hai ki jIva apanA puruSArtha mana, vacana aura kAyake AghArame kiyA karatA hai| yaha puruSArtha do prakAra kA hotA hai-eka puruSArtha to karmodayakI tIvratAmeM hotA hai jo saMsAra ( AtmAke akasyANa kA kAraNa rotA hai aura dusarA puruSArtha karmodayakI mandatAmeM hotA hai jo mukti (AtmakalyANa) kA kAraNa hotA hai| donoM hI prakArake puruSArtha jIva paudgalika mana, vacana (mukha) aura kApake bala para kiyA karatA hai / isa taraha jaba taka jIvameM karmodayakI tIvratA vidyamAna rahatI hai taba taka usakA mAnasika, vAcanika aura kAyika puruSArtha AtmakalyANake pratikUla hI hotA hai aura jaba jIkmeM karmodayakI mandatA ho jAtI hai taba usakA mAnasika, vAcanika aura jhAyika puruSArtha AtmakalyANake anukUla hone lagatA hai| pUrvapakSane prakRtamaiM jA "katyati balio" ityAdi padya kA uddharaNa diyA hai vaha isI abhiprAyase diyA hai ki va apanI tItA aura bhandatAke AdhArapara kramazaH jIvake AtmakalyANake pratikUla aura anukUla purupAryoMke honemeM sahAyaka honerUpase kAryakArI nimitta kAraNa hai va isalie nizcayanayakA viSaya na hokara vyavahAranayakA hI viSaya hotA hai aura yataH AtmAke akalyANa aura kalyANakA vAstavika kAraNa upayukta prakArakA Atma puruSArtha hI hotA hai / ataH isa tarahake puruSArthaka AdhArapara vaha jIva apane akalyANa aura kalyANakA vAryakartA honeke AdhArapara nizcayarUpa honese nizcayanayakA viSaya hotA hai| jISake AtmavalyANake pratikUla mAnasika, vAcanika aura kAyika puruSArthako vyavahArake rUpameM mithyAdarzana, mithyAjJAna aura miyyAcAritrarUpa bandhamArga kahate haiM aura jIvake AtmakalyANake anukUla mAnasika, vAvanika aura kAyika pururArthako vyavahArake rUpameM hI samyagdarzana, samyagjJAna aura samyakcAritrarUpa mokSamArga kahate hai tathA isI vyavahAra samyagdarzana, vyavahAra samyagjJAna aura vyavahAra samyakacAritrarUpa puruSArthake AdhAra para hI jIvameM yavidhi mithyAtvAdi karmoMkA yathAyogya upazama, kSaya yA kSayopazama ho jAne para yathASasara jo Atmavizuddhi pragaTa hotI hai use nizcama samyagdarzana, nizcaya samyamjJAna aura nizcaya samyakacAritrake rUpameM nizcaya mokSamArga kahate hai| kathana 29 aura usakI samIkSA (29) uttarapakSane pUrvapakSako pratizaMkA do para vicAra karate hue ta0 ca : pR0 7 para likhA hai"preraka kAraNake balase kisI dravyameM kArya Age-pIche kabhI bhI kiyA jA sakatA hai to yaha siddha karanA saMgata na hogaa"| yadyapi isa samIkSAgranyameM maiM pUrvameM siddha kara cukA hai ki preraka kAraNale balase kArya Age-pIche kabhI bhI kiyA jA sakatA hai, phira bhI uttarapakSakA yaha kahanA ki use 'siddha karanA saMgata na hogA' svayaM asaMgata hai| donoM pakSoMne isa viSayako lekara tRtIya daurameM apane apane pRthak-pRthak mantavya vyakta kiye hai unakI saMgati-asaMgatikA nirNaya karaneke lie una baktavyoM para yahAM punaH vicAra kiyA jAtA hai| Page #268 -------------------------------------------------------------------------- ________________ zaMkA-samAdhAna 1 kI samIkSA 81 uttarapakSaneta0 0 pR0 7 para jo pUrvapakSa ke uparyukta kathanako saMgata siddha na honekI bAta kahI hai usakI saMgatiko pUrvapakSa ne ta0 ca0 pR0 15 para nimna prakAra spaSTa kiyA hai -- (a) "sarva kAryokA sarvathA koI niyatakAla ho aisA ekAnta niyama nahIM hai, kyoMki pravacanasAra meM at AcArya amRta ne kAlanaya aura akAlanaya, niyaMtinaya aura anivartinaya ina donoM nayoMkI apekSA kAryakI siddhi balalAI hai| aura aisA pratyakSa bhI dekhA jAtA hai aura kisI meM koI krama niyata bhI nahIM hai, ataH Age-pIche na karanekA prazna hI nahIM utthtaa| (A) " karma sthitibandhake samaya niSeka racanA hokara yaha niyata ho jAtA hai ki amuka karmavargaNA amuka samaya udaya meM AvegI, kintu bandhAvalike pazcAt utkarSaNa, apakarSaNa, sthitikANDakaghAta, udIraNA, afaraft, Adike dvArA karmavaNA Age-pIche bhI udayameM AtI hai, jise karmazAstrake vizeSajJa bhalIbhAMti jAnate haiM / kintu yaha niyata hai ki koI bhI karma svamukha yA paramukhase apanA phala diye binA akarmabhAvako prApta nahIM hotA" / - jayavavalA pustaka 3 0 245 / apane kathanako sarvathA saMgata siddha karaneke liye pUrvapakSane uparyukta anuccheda (a) meM spaSTatayA pratipAdana kiyA hai ki 'sarva kAryoMkA sarvathA koI niyatakAla ho, aisA ekAnta niyama nahIM hai / isake samarthana meM tIna puSTa hetu diye haiM- ( 1 ) pravacanasArameM zrI amRtacaMdra AcAryane kAlanaya aura akAlanaya tathA niyatinaya aura anivartinama ina donoM prakArake nayoMkI apekSA kAryakI siddhi batalAI hai / (2) 'aura aisA pratyakSa bhI dekhA jAtA hai' (3) aura 'kisIne koI krama niyata bhI nahIM kiyA hai'| 'ataH kArya Age-pIche na karanekA prazna hI nahIM utthtaa| aisA kahanA susaMgata hai, asaMgata nahIM / isakA spaSTa Azaya yaha hai ki pravacanasAra meM AcArya amRtacandra dvArA samaya-asamaya para tathA niyataaniyata rUpameM kAryakI siddhi batalAnA va samaya-asamayapara tathA niyata aniyata rUpameM usakI utpatti pratyakSa dekhA jAnA aura kisIke dvArA kisI dravyame kAryakI utpattikA koI krama niyata na karanA ye tInoM hetu aise haiM jinake AdhArapara sarvakAryoMkA sarvathA koI niyatakAla siddha nahIM hotA / aisI vastusthitimeM kisI bhI dvaya meM kAryake Age-pIche na honekA prazna nahIM uThatA aura na use asaMgata hI kahA jA sakatA hai aura jaba aran kAryoM kI utpattikA mAge-pIche kabhI bhI honA siddha hotA hai to uttarapakSakA ta0 ca0 pR0 7 para nirdiSTa uparyukta kathana hI asaMgata siddha hotA hai / yataH uttarapakSa pUrvapakSa ke 0 ca0 pR0 15 para nirdiSTa anuccheda ( a ) ke uparyukta kathanako ThIka tarahase samajha nahIM sakA hai, ataH usane pUrvapakSa ke ukta kathanako ta0 pa0 pR0 45 para do bhAgoM meM vibhakta karake una bhAgoMkA 10 45 se pR0 48 taka khaNDana karanekA prayatna kiyA hai| yahA~ una donoM bhAgoM ko uddhRta kara unakI samIkSA kI jAtI hai--- (1) prathama bhAgapara uttarapakSaneta0 0 0 45-46 taka likhA hai ki "prathama to pravacanasAra meM nirdiSTa kAlana akAlanaya tathA niyatinaya-aniyatanayake AdhArase vicAra karate haiN| vahIM prathamataH yaha samajhane yogya bAta hai ki ve donoM sapratipakSa nayayugala haiM, ataH astinama nAstinaya isa sapratipakSa nayayugalake samAna ye donoM nayayugala bhI eka ho kAlameM eka hI arthameM vivakSAbhedase lAgU par3ate haiM, anyathA ye naya nahIM mAne jA sakateM 1 aparapakSa ina nayayugaloM ko nayarUpase to svIkAra karatA hai, parantu kAlabheda AdikI apekSA sa0-11 Page #269 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 82 jayapura (khAniyA) tarcA aura usakI samIkSA dina do unake viSayako alaga-alaga mAnanA cAhatA hai / isakA hameM Azcarya hai| vastutaH kAlanaya aura akAlanaya ye donoM naya eka eka hI antara hai to itanA hI ki kAlanaya kAlakI mukhyatAse usI narthako viSaya karatA hai aura akAlanaya kAlako gauNa kara anya hetuoM kI mukhyatAse usI athakI viSaya karatA hai| yahA~ akAlakA artha hai kAlake sivAya anya hetu | isI abhiprAyako dhyAna meM rakhakara tattvArtha sUtra meM arpitAnarpita siddha e (5-38) yaha sUtra nibaddha huA hai| spaSTa hai ki jo paryAya kAlavizeSakI mukhyatAse kAlayakA viSaya hai vahI paryAya kAlako gauNa kara anya hetuoMkI murutAse bakAlanayakA viSaya hai / pravacanasArakI AcArya amRtacandra kRta TIkA meM ina donoM nayoMkA yahI abhiprAya liyA gayA hai / isakI samIkSA isa bAtako svIkAra karanemeM pUrvapakSako Apati nahIM ho sakatI hai ki jisa prakAra astinaya aura nAstinaya ye donoM sapratipakSanaya haiM usI prakAra kAlanaya aura akAlanaya tathA niyavinaya aura aniyatanaya ye donoM nayayugala bhI sapratipakSanaya haiM, parantu jo viSaya astinayA hai usase viruddha viSaya nAstinayakA hai| jo viSaya kAlanayakA hai usase viruddha viSaya akAlayakA hai aura jo viSaya niyaniyakA hai usase viruddha viSaya aniyattinayakA hai / arthAt astinaya kA viSaya vastumeM vidyamAna svavya kSetra kAla-bhAva sApekSa astitva dharma hai aura nAstikA viSaya usI vastu meM vidyamAna paravavya-kSetra -kAla-bhAva sApekSa nAstitva dharma hai / kAlanayakA viSaya vastumeM vidyamAna kAlasApekSa dharma hai aura akAlanayakA viSaya usI vastumeM vidyamAna kAlase bhinna sAdhana sApekSa hu~ / tathA niyavinayakA viSaya vastumeM vidyamAna svataH siddha dharma hai aura aniyattinayakA viSaya usI vastu meM vidyamAna parataH siddha dharma hai / apane isa kathanako hama aura adhika spaSTa karate haiM jo vastu jisa samaya dravyakI apekSA pRthvI rUpa haiM vaha vastu usa samaya dravyakI hI apekSA jala, agni yA vAyurUpa nahIM hai| jo vastu jisa samaya kSetrako apekSA eka kSetrameM vidyamAna hai yaha vastu usa samaya kSetrakI hI apekSA usa kSetrase bhinna kSetrameM vidyamAna nahIM hai / jo vastu jisa samaya kAlako apekSA jina kAlANuoM ke sAtha saMyukta ho rahI hai vaha vastu usa samaya kAlako ho apekSA una kAlANuoMse bhinna kAlANuoMke sAtha saMyukta nahIM ho rahI hai aura jo vastu jisa samaya bhAvakI apekSA apanI jisa paryAyako dhAraNa kiye hue haiM vaha vastu usa samaya bhAvakI hI apekSA usa paryAyase bhinna apanI anya viruddha paryAya ko nahIM dhAraNa kiye hue haiN| yaha vastumeM astinaya aura nAstinaya sApekSa kathana hai / jisa vastu kAla sApekSa dharmake pragaTa honekI yogyatA vidyamAna hai usa vastumeM phAlAnapekSa ( kAlase bhinna sAdhana sApekSa ) dharmake pragaTa hone kI bhI yogyatA vidyamAna hai| jaise -- jisa manuSya yA tiyaMna vizeSameM kAmaraNakI yogyatA vidyamAna hai usa manuSya yA tica vizeSameM akAlamaraNakI bhI yogyatA vidyamAna hai yA jisa Amraphala meM Rtu ke anusAra pakane kI yogyatA vidyamAna hai usa Amraphala meM kRtrima USmAke AdhArapara pakI yogyatA bhI vidyamAna hai| yaha bAta dUsarI hai ki jisa manuSya yA tica vizeSako akAlamaraNake sAdhana prApta na hoM to usa manuSya yA tiryaca vizeSakA kAlamaraNa hI hogA aura jisa manuSya yA niyaMtra vizeSako akAlamaraNake sAdhana prApta ho jAyeM to usa manuSya yA tiyaMca vizeSakA akAlamaraNa ho jAyegA / isI taraha jisa Amraphalako kRtrima USmA ke sAdhana prApta na ho usa AmraphalameM Rtuke anusAra hI pakvatA Page #270 -------------------------------------------------------------------------- ________________ -samAbhAsapIH AyegI aura jisa Amraphalako kRtrima USmAke sAdhana prApta ho jAveM vaha bhAmraphala asamayameM hI pakA jaayegaa| yaha vastumeM kAlanaya aura akAlanaya sApekSa kathana hai| pratyeka vastukA niyata svabhAvake sAtha aniyata svabhAva bhI jinAgamameM svIkAra kiyA gayA hai arthAt vastukA eka svabhAva to niyata ( svataH siddha hotA hai aura dUsarA svabhAva amiyapta (bAhma sAdhana sApekSa ) hotA hai| jaise jalakA niyata svabhAva zItatA hai, parantu usameM aniyata svabhAvabhUta svakIya yogyatAkA sadabhAva rahanake kAraNa usameM agni ke saMyogase uSNatA bhI A jAtI hai| yaha vastumeM niyatimaya aura aniyatinaya sApekSa kathana hai| isa vitracanase vaha acchI saraha sASTa ho jAtA hai ki astinama, kAlanaya aura niyatinayakA apanAapanA jo vastudharma viSaya hotA hai usase viruddha apanA-apanA yastudharma hI nAstinama, akAlanaya aura niyattinayakA viSaya hotA hai | isase uttarapakSakA eka to ta0 ca. pR0 45 para nirdiSTa yaha kathana asaMgata ho jAtA hai ki 'vastutaH kAlanaya aura akAlanaya ye donoM naya eka kAlameM eka hI arthako viSaya karate haiM / yadi inameM koI antara hai to itanA hI ki kAlanaya kAlako mukhyatAse usI arthako viSaya karatA hai aura akAlanaya kAlako gauNa kara anya hetuoMko mulyatAme usI arthako viSaya karatA hai|" dUsare, usakA ta0 ca0 pu. 45 para hI nirdiSTa yaha kathana bhI asaMgata ho jAtA hai ki "ataH astinava aura nAstinaya isa sapratipakSa nayayugala ke samAna ye donoM nayayugala bhI eka hI kAlameM eka hI artha meM vivakSAbhedase lAgU par3ate hai, anyathA ve naya nahIM mAne jA sakate haiN| aparapakSa ina nayayugaloMko naya rUpase to svIkAra karatA hai, parantu kAlabheda AdikI apekSA inake viSayako alaga-alaga mAnatA hai isakA hameM Azcarya hai|" aura tIsare, usakA ta0 ca0 pa0 43 para nirdiSTa yaha kathana bhI amaMgata siddha ho jAtA hai ki "eka paryAyake vyaya aura dUsare paryAyake utpAda rUpa upAdAna yogyatAke kAlako apekSA vicAra karanepara umI maraNakI kAlamaraNa saMjJA hai aura kAlako gauNa kara anya karma tathA nokarmarUpa sUcaka sAmagrIkI apekSA vicAra karane para usI maraNako akAlamaraNa saMjJA hai| uttarapakSake isa tIsare kathanako asaMgatiko AgamapramANoMke AdhArapara pahale usI prakaraNameM bhI siddha kiyA jA cukA hai| yataH astinatha aura nAstinaya, kAlanaya aura akAlanaya tathA niyatinaya aura aniyatinaya ina sabhI nayayugaloMke aMgabhUta donoM nayoMkA viSaya vastukA mAtra eka-eka dharma na hokara paraspara virodhI bhinnabhinna dharma hI hotA hai / ataH tatvArthasUtrake "arpitApitasiddhaH" (5-38) isa sUtrakI yukti aura Agama sammata saMgati bhI tabhI hotI hai| tAtparya yaha hai ki eka hI vastumeM paraspara virodhI astitva aura nAstitva, tattva (sat) aura atatva (atata). ekarana aura anekazva, nityatva aura anityatva Adi dharmayugaloMkA eka sAtha sadabhAva Agama dvArA svIkAra kiyA gayA hai| evaM manuSya yA tiyaca vizeSameM kAlamaraNa aura akAlamaraNakI pRthaka-pRthaka yogyatAoMkA eka sAtha sadbhAva tathA AmraphalameM kAlAnusAra aura kAlake sivAya anya sAdhanoMke anusAra pakanekI pRthak-pRthaka donoM yogya tAoMkA eka sAtha sadbhAva svIkAra karanA bhI ayukta aura Agamaviruddha nahIM hai| isI taraha pravacanasArakI TIkAmeM AcArya amRtacaMdrane eka hI AtmAmeM akhaNDa caitanyarUpa svataHsiddha va audayikAdi bhAvarUpa parataH siddha donoM prakArake pRthak-pRthak svabhAvoMkA eka sAtha sadbhAva svIkAra kiyA Page #271 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jayapura (khAniyA) tattvacarcA aura usakI samIkSA hai| aura "apitAnapitasise" sUtrameM yataH paraspara virodhI ina donoM dharmoko pRthaka-pRthak rUpameM vivakSA mAnya kI gaI hai, asaH uttarapakSane usa sUtrakA jo yaha abhiprAya grahaNa karanekI ceSTA kI hai ki eka hI dharmakA grahaNa apekSA bheSase bhinna-bhinna rUpameM huA karatA hai so yaha abhiprAya sarvathA asaMgata haiN| vastumeM paraspara virodhI do dharmokI vivakSA bhedase svIkRti hI "apitAnapitasiddha" sUtra dvArA batalAgI gayo hai| saMbhavataH uttarapakSa yaha samajha rahA hai ki jisa prakAra kArya to epha hai parantu usakA kazcana upAdAna aura nimitta donoMkI apekSAse honeke kAraNa usameM upAdAnakI apekSA upAdeyatA aura nimittakI apekSA maimittikatA donoM eka sAtha mAnI jAtI hai usI prakAra prakRtameM bhI hogaa| kintu usakA aisA bhamajhanA ama pUrNa hI hai, kyoMki eka vastu upayukta prakArase paraspara virodhI do dharmoko svIkRti hI anekAMtakA hArda hai aura vaha pramANakA viSaya hai| para nayakA viSama sApekSa ekAnta-eka-eka dharma hai aura eka dharmakI vivakSA honepara virodhI dharma avivakSita hokara rahatA hai tathA vaha dUsare samaya meM hI dUsare nayakA viSaya hogaa| so vaha bhI tabhI jaba usakI vivakSA hogI, kyoMki eka kAlameM eka hI dharma naya dvArA jAnA yA kahA jA rAkatA hai, do dharma nhiiN| kArya bhI eka vastu hai, isalie upAdAnakI apekSA upAdevarUpa pariNata hone mpa tathA nimittakI apekSA naimittika honerUpa paraspara bhinna do yogyatAoM (ghamau) kA sadabhAva mAnya karane yogya hai| isa taraha kAryabhUta vastumeM ugAbAnakI apekSA upAdhyatA aura nimittakI apekSA naimittikatAkA sadbhAva svIkAra karanA hI "oNpatAnapitasiddha" sUtrakI sArthakatA hai| tAtparya yaha hai ki vastue~ ananta hai aura pratyeka vastu meM paraspara virodhI do dharmo ko lekara ananta dharmayugaloMkA sadbhAva hai, jinakA samanvaya "apitaanpitsi|" sUtra dvArA jaina darzana meM kiyA gayA hai| eka hI dharmakA vivakSAbhedase kathana karanA mAtra ukta sUtrakA abhiprAma nahIM hai / apitu bhinna-bhinna dharmoMkA vivakSAbhedaro kathana karanA hI usakA abhipreta hai / uttarapakSane ta0, ca0e046 para jo yaha likhA hai ki "ina nayoMkA prArambha karanese pUrva yaha prazna uThA ki AtmA kauna hai aura kaise prApta kiyA jA sakatA hai ? isakA rAmAdhAna karate hue AcArya amRtacandra vahate haiM ki yaha AtmA caitanya sAmAnyase vyApta ananta dhokA adhiSThAtA eka dravya hai, kyoMki ananta dhamoMko grahaNa karanevAle anantanaya hai aura unameM vyApta hokara rahanevAle eka zrutajJAna pramANapUrvaka svAnubhavase vaha jAnA jAtA hai| (pravacanasAra pariziSTa) isase spaSTa vidita hotA hai ki vahIM jina 47 nayoMkA nirdeza kiyA gayA hai unake viSayabhUta 47 dharma eka sAtha eka AtmAmeM upalabdha hote hai anyathA una nayoMmeM eka sAtha zrutajJAnako vyApti nahIM bana sakatI hai|" so uttarapakSa prabacanasAra pariziSTake ullikhita kathanapara yadi gaMbhIratApUrvaka dhyAna de to use mAlUma ho jAyegA ki usa kathanase pUryapakSake ukta kacanakA hI samarthana hotA hai usake ( uttarapakSake) ta0ca010 43 ora 45 para nidiSTa ukta kathanoMkA usase samarthana nahIM hotA / yadyapi svayaM uttarapakSane ta0 ca0 pR046 para nidiSTa ukta kathanameM 47 navoMkA viSaya AcArya amRtacandra ke kathanAnusAra pRthaka-pRthak svIkAra kiyA hai tathA pUrvapakSa ke kathanameM bhI aisA hI svIkAra kiyA gayA hai / parantu utsarapakSake ta. ca 10 43 aura pu0 45 para nirdiSTa'apane kathanoMmeM use asvIkAra kiyA hai| ina paraspara virodhI kathanoMpara uttarapakSako dhyAna denA cAhie, jisase vaha sahI rUpameM tattvakA Akalana kara ske| Age uttarapakSane ta0 10 10 46 ke usI anucchedameM jo yaha likhA hai ki "ataeva prakRtama kAlanaya aura akAlanayake AdhArase to yaha siddha karanA saMbhava nahIM hai ki sarvakAryokA koI eka niyatakAla Page #272 -------------------------------------------------------------------------- ________________ zaMkA-samAdhAna 1 kI samIkSA 85 nahIM hai / prata isake AdhArase yahI siddha hotA hai ki kAlanayako viSayabhUta vastu hI usa samaya vivakSAbhedase akAlanayakA bhI viSaya hai / ava sabhI kArya apane-apane kAlameM niyatakramase hI hote haiM aisA nirNaya karanA ho sampaka anekAnta hU~" / so uttarapakSakA yaha kathana Upara kiye gaye usake svayaMke aura pUrvapakSa ke farartist dekhate hue sarvathA aTapaTA pratIta hotA hai, kyoMki usake uparyukta vivecanase aura pUrvapakSake yaha hotA hai sarvakAryoM kA koI eka niyatakAla hai aura na yaha nirNIta hotA hai ki kAlanayakI viSayabhUta vastu hIM uparyukta prakAra se usI samaya vivakSAbheda akAlayakA viSaya hotI hai| isake atirikta ukta kathanase yaha bhI nirNIta nahIM hotA ki "ataeva sabhI kArya apane-apane kAlameM niyatakramase hote haiM aisA nirNaya karanA hI samyak anekAnta hai" / Age uttarapakSaneta0 ca0 pR0 46 para hI likhA hai ki 'niyatinaya aura aniyatanayakI apekSA vicAra karanepara bhI ukta kathanako hI puSTi hotI hai, kyoMki prakRtameM kyoMkI kucha paryAyeM kramaniyata hoM aura kucha paryAyeM aniyatakramase hotI hoM, yaha artha ina nayoMkA nahIM hai / yadi yaha artha ina nayoMkA kiyA jAtA hai| to ye donoM sapratipacanaya nahIM bana sakate haiN| ataeva vivakSAbhedase ye donoM naya eka hI kAlameM eka hI arthako viSaya karate haiM, yaha artha hI ina nayakA prakRta meM lenA caahie'| so uttarapakSake isa kampanakI niH sAratA mI kAya aura akAlanayake viSaya meM kiye gaye mere vivecana va AcArya amRtacaMdrake kathanAnusAra kiye gaye svayaM uttarapakSake uparyukta vivecanase siddha ho jAtI hai, kyoMki vahA~ batalAyA gayA hai ki astinaya aura nAstinaya, kAlanaya aura akAlanaya tathA niyatinaya aura aniyavinaya ina sabhI nayayugaloMke aMzabhUta pratyeka nayakA viSaya eka hI dharma na hokara eka hI vastu meM vidyamAna pRthak-pRthak dharma hI hotA hai / apane ukta vaktavyameM uttarapakSane jo yaha likhA hai ki "dravyoMkI kucha paryAyeM kramaniyata hoM aura kucha paryAyeM aniyatakramase hotI hai, yaha artha ina nayoMkA nahIM hai" / so uttarapakSako mAlUma honA cAhie ki Agama meM svapratyaya ( SaDguNahAnivRddhirUpa ) paryAyoM ko hI niyatakramase svIkAra kiyA gayA hai aura unase atirikta sabhI svaparapratyaya paryAyoMko nimittoMke sahayoga ke anusAra niyatakramase aura aniyatakramase svIkAra kiyA gayA hai, ise pUrva meM spaSTa bhI kiyA jA cukA hai aura Age bhI AvazyakatAnusAra spaSTa kiyA jAyegA / tAtparya yaha hai ki vastumeM paraspara virodhI do dharmokI sattAkI svIkRti hI anekAnta hai aura unakA kathana karanA syAdvAda hai / svAdvAda aise hI anekAntakA pratipAdaka hotA hai, aisA jAnanA cAhie / isa prakAra AcArya amRtacandra ne pravacanasArakI apanI TIkAmeM ina nayokA jA spaSTIkaraNa kiyA hU~ usake viSaya meM Upara kiye gaye vivecanake anusAra pUrvapakSa aura uttarapakSakA koI virodha nahIM hai| apitu usase usake ukta abhiprAyakI puSTi na hokara pUrvapakSa ke abhiprAyako hI puSTi hotI haiN| isI taraha uttarapakSa dvArA ta0 ca0 pR0 46 para Age ke anuccheda meM nirdiSTa " utpAdanyamatrIbhyayuktaM sat" ( ta0 sU0.5-30 ) tathA "saddravyalakSaNam" ( 0 sU0 5-28 ) ina sUtroMse bhI pUrvokta prakAra usake abhiprAyakI puSTi saMgata na hokara pUrvapakSa ke abhiprAyakI puSTi hI saMgata hotI hai| itanA hI nahIM, isI anuccheda meM uttarapakSa svayaM apane kathana meM yaha spaSTa svIkAra kara rahA hai ki "niyatinaya pratyeka vyake dravyasvabhAvako viSaya karatA hai aura aniyatanaya pratyeka dravyake paryAyasvAbhAvako viSaya karatA hai" / isase spaSTa hai ki donoM nayakA viSaya vastukA eka dharma na hokara pRthaka-pRthaka dharma hI hotA hai| isaliye uttarapakSakA yaha likhanA bhI mithyA hai ki "satkA artha hI yaha hai ki jisa kAlameM jo jisa rUpameM sat hai usa kAlameM vaha usa rUpameM svarUpale Page #273 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jayapura (khAniyA) tatvacarcA aura usakI samIkSA stataH siddha svayaM sat hai / usakI parase prasiddhi karanA yaha to mAtra vyavahAra hai" kyoMki vastu meM utpAda aura vyaya svapratyayake mAya svArapratyaya bhI AgamameM svIkAra kiye gaye hai| isake atirikta uttarapakSane tathA pR046 ke iso anucchedameM jo aura likhA hai usase bhI uttarapakSakA tattva Upara kiye gaye vibaMdhanake anusAra phalita nahIM hotaa| antameM usI anucchedameM uttarapakSane likhA hai ki "jisa dranyakI jo paryAya jisa kAlameM jisa dezameM jisa vidhise honA nizcita hai.' ityAdi, usake viSayamaM Age taca ke paMcama praznotarako samIkSAmeM vicAra kiyA jAyegA / (2) uttarapakSane pUrvapakSa ke ta. ca0 pu015 para nirdiSTa anuccheda (a) ke dvitIya bhAgapara vicAra / Age cala 1047 para likhA hai ki "aparapakSakA apane pakSake samarthanameM dasarA tarka hai ki sabhI kAryoMkA kAla sarvathA niyata hai aisA pratyakSase jJAta nahIM hotA / isake sAtha usakA yaha bhI kahanA hai ki unakA kisIne koI krama bhI niyata nahIM kiyA hai ataH kaula kArya pahale hone vAlA bAdameM huA aura bAdameM honevAlA pahale ho gayA yaha prazna hI nahIM utthtaa| isake Ageta.pa. 48 para hI usane likhA hai-"maha aparapakSa kA apane pakSa ke samarthanamaM vaktabyakA sAra hai / isa dvArA aparapakSana apane pakSa ke samarthanameM do tarka upasthita kiye haiN| prathama takako upasthita kara vaha apane iMdriyapratyakSa aura mAnasapratyakSA (jo parokSA hai) dvArA yaha dAvA karatA hai ki vaha apane ukta jJAna dvArA draJcameM avasthita kAryakaraNAma usa yogyatAkA pratyakSa kAna kara letA hai jise sabhI AcAryone atIndriya kahA hai| kintu usa pakSakA aisA dAvA karanA ucita nahIM hai, kyoMki sabhI bAcAoMne eka svarase kAryako heta mAnakara usa dvArA vibakSita kArya karane meM samartha aMtaraMga yogyatAke jJAna karanekA nirdeza kiyA hai"| isake Age vahIMpara utsarapakSAne apane kathanake samarthanameM eka pramANa to AcArya prabhAcaMdrake prayakamalamArtaNDa pR0237 kA diyA hai aura dUsarA pramANa svAmI samantabhadrakRta svayaMbhU stotrake antargata supAparva jinakI stutike "alaMdhyazaktirbhavitavyatayam" ityAdi padyako diyA hai| isake bhI Age vahIM para usane yaha bhI likhA hai ki "yadyapi kahIM-kahIM kAraNako dekhakara bhI kAryakA anumAna kiyA jAtA hai| yaha saca hai, parantu isa paratise kArya kA jJAna bahIM para sambhava hai jahAM para vivakSita kAryake avikala kAraNoMkI upasthitikI samyaka jAnakArI ho aura sAtha hI usase bhinna kAryake kAraNa upasthita na hoN| itane para bhI isa kAraNameM isa kAryake karanekI AMtarika yogyatA hai aisA jJAna to anu. mAna pramANase hI hotA hai" / anta meM upayukta sampUrNa kathanake AdhArapara uttarapakSane vahIM para yaha niSkarSa nikAlA hai ki "ataH sabhI kAryoMkA kArya sarvathA niyata nahIM hai aisA dAbA aparapakSa apane pratyakSa pramAcake balapara to trikAlameM nahIM kara sktaa"| yahA~ isakI samIkSA kI jAtI hai maiM pUrvameM spaSTa kara cukA hai ki pUrvapazane uttarapakSake "preraka kAraNake balase kisI dravyameM kArya Age-pIche kabhI bhI kiyA jA sakatA hai to yaha siddha karanA saMgata na hogA" isa kathanakI asaMgatiko siddha karane ke liye ta. ca0 10 15 para nirdiSTa anuccheda (a) meM sarvakAryoMkA sarvathA koI niyatakAla ho aisA ekAnta niyama nahIM hai yaha likhakara isake samarthana meM tIna hesu diye hai (1) pravacanasArakI apanI TIkArme thI amRtacandra AcArya ne kAlanaya aura akAlanaya, niyatinaya aura aniyatinaya ina nayoMkI apekSA kAryakI siddhi batalAI hai / (2) aura aisA pratyakSa bhI dekhA jAtA hai| Page #274 -------------------------------------------------------------------------- ________________ zaMkA-samAdhAna 1 ko sabhIkSA (3) aura kisIne koI krama niyata bhI nahIM kiyA hai| inameMse prathama hetuke sambandhameM uttarapakSa ke mantabyakI samIkSA Upara kI jA cukI hai|| dvitIya hetuke sambandhameM uttarapakSane ta0 tha0 pR. 47 para jo mantavya prakaTa kiyA hai usapara pUrvapakSane apane "sarvakAryokA sarvathA koI niyatakAla ho aisA ekAnta niyama nahIM hai" isake samarthanameM dUsarA tarpha yaha prastuta kiyA hai ki "aura aisA pratyakSa bhI dekhA jAtA hai| jisakA Azaya yaha hai ki lokameM 4 to niyatakramase yA niyatakAlameM hote hue dekhe jAte haiM aura koI kArya aniyatakramase yA aniyatakAlameM hote hue dekhne jAte haiN| jaise pUrva bhI batalAyA hai ki mAmraphalako yadi DAlI meM hI lagA rahane diyA jAye to vaha niyatakAlame hI pakvatAko prApta hogA aura use tor3akara yadi kRtrima USmAmeM rasma diyA jAyegA to vaha asamayameM hI pakakara taiyAra ho jAyegA / isI taraha koI darjI kisI eka vyakti ke kapar3e kI silAI kara rahA hai lekina usake pAsa yadi koI anya vyakti kapar3A silAneke liye pahu~ca jAye to usake Agraha para vaha apane cAlU kAmako rokakara usa anya vyaktike kapar3ekI silAI karane laga jAvegA / aisA aneka udAharaNa pratidina pratyeka vyaktikI dRSTimeM Ate rahate haiN| uttarapakSa pUrvapakSa ke isa Azaya para dhyAna detA to usane jo Upara taca. pR0 47 para asatya kathana kiyA hai usakA avasara use prApta nahIM hotaa| uttarapakSane pUrvapakSake kathanake bhAzayako sama sanekI ceSTA nahIM kI aura binA sone samajhe usane dvitIya bhAgake antargata ta0 ca0pa047 para apane asatya vaktavyameM kutarka kiyA hai ki pUrvapakSa prAyameM avasthita kAryakaraNakSama usa yogyatAkA apane indriyapratyakSa aura mAnasa pratyakSa dvArA jJAna kara letA hai jise sabhI AcAryone atIndriya svIkAra kiyA hai| vAstavameM pUrvavakSane ta0 ca05015 para anaccheda (a) meM jo tarka diyA hai ki "aura aisA pratyakSa bhI dekhA jAtA hai" usakA Azaya pUrvokta prakAra yahI hai ki kAryako utpatti samaya asamaya para niyatakrama aura aniyatakrama donoM tarahase hotI huI pratyakSa dekhI jA sakatI hai / svayaM uttarapakSane bhI ta0 ca .45 para pUrvapazake ukta kathanako "sabhI kAryokA kAla sarvathA niyata nahIM hai aisA pratyakSa bhI dekhA jAtA hai" isa kathanake rUpa meM mAnya kiyA hai| parantu uttarapakSane ta0ca010 47 para pUrvapakSake ukta kathanako utkaTapulara karake nibaddha kiyA hai ki ''aparapakSakA apane pakSake samarthanameM dUsarA tarka yaha hai ki sabhI kAryokA kAla sarvathA niyata hai aisA pratyakSase jJAta nahIM hotA" jo pUrvapakSa ke uparyukta kathanake aura usake uparyukta prakArake Azayake tathA uttarapakSake ta. 20 pR. 45 para nirdiSTa kathanake sarvathA viparIta hai| isa taraha uttarapakSa dvArA ta0 010 47 para nirdiSTa apane kathanameM jo pUrvapakSapara uparyukta Aropa lagAyA hai usakA mithyApana utsarapakSake apane ukta kathanase hI siddha ho jAtA hai / tAtparya yaha ki pUrvapakSake kathanase yaha siJca nahIM hotA ki vaha apane indriya pratyakSa aura mAnasa pratyakSa dvArA dravyameM avasthita kAryakaraNakSama yogyatAkA pratyakSa jJAna kara lenA cAhatA hai jise AcAryona eka matase atIndriya mAnya kiyA hai / vAstavika bAta yaha hai ki pUrvapakSa bhI uttarapakSakI taraha dravyameM avasthita kAryakaraNakSama yogyatAko atIndriya hI mAnatA hai tathA isake samarthana meM uttarapakSane jo AcArya prabhAcandra aura svAmI samantabhadrake vacanoMko pramANa rUpase upasthita kiyA hai unheM bhI vaha svIkAra karatA hai| ataeva uttaragakSakA pUrvapakSake Upara uparyukta prakArakA Aropa vebuniyAda hai| uttarapakSane dUsare tarkako jisa rUpameM yahA~ prastuta kiyA hai usa rUpameM pUrvapakSane usa anuScheda (a) meM nahIM upasthita kiyA hai| ataH use pUrvapakSakI orase usa rUpameM upasthita kiyA jAnA uttarapakSakA manapar3hata hai| Page #275 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 88 jayapura (khAniyA) tasvacarcA aura usakI samIkSA pUrvapakSane apane "sarvakAryokA marvathA koI niyatakAla ho, aisA ekAnta niyama nahIM hai" isa kayanake samarthanameM ta0 ca pR0 15 para nirdiSTa anuccheda (a) meM tIsarA tarka yaha prastuta kiyA hai ki "aura kisIne koI krama niyata bhI nahIM kiyA hai" isameM bhI pUrvapakSakA Azaya yahI hai ki uttarapakSane ta ca0 pR. 7 para preraka kAraNake balase kAryako Age-pIche karaneke praznako uThAkara jo use asaMgata batalAyA hai so usakA isa praznako uThAnA aura phira use asaMgata batalAnA donoM anAvazyaka hai kyoMki yaha tathya hai ki kisIne kAryotpasikA koI krama niyata nahIM kiyA hai / isaliye isase uttarapakSakA ta0 10 ta048 para nirdiSTa "aba raha gayA yaha tarka ki "kisIne koI krama niyata bhI nahIM kiyA hai" so yaha tarka par3hane meM jitanA suhAvanA lagatA hai utanA yathArthatAko liye hue nahIM hai" yaha kathana bhI prakRta prakaraNameM sarvathA nirarthaka ho jAtA hai tathA isake nirarthaka ho jAnese isake samarthanameM uttarapakSake dvArA nahIM para pratipAdita "kyoMki hamAre samAna sabhI tajJAnI "jaM jassa jammi dese" ityAdi tathA "pubbapariNAmajuttaM kAraNabhAveNa bar3hade davaM" ityAdi ghRtake balase yaha acchI taraha jAnate haiM ki kArya jisa kAlameM aura jisa dezameM jisa vidhise hotA hai vaha kArya usa kAlameM aura usa dezameM usa vidhise niyamase hotA hai| ise indra, cakravartI aura svayaM tIrthakara bhI parivartita nahIM kara sakate" yaha hetuparaka kathana bhI prakRta prakaraNameM nirarthaka ho jAtA hai| yahA~para eka bAta yaha bhI spaSTa kara denA cAhatA hU~ ki uttarapakSane "ataH Age-pIche na karanekA prazna hI nahIM uThatA" isa bAkyako kevala ''ora kisone koI krama niyata bhI nahIM kiyA hai" isa tarka vAkyakA aMza samajha liyA hai so maiM use yaha dhyAna dilA denA cAhatA hai ki ukta vAkyakA saMbaMdha kebala isI tarkavAkyase nahIM hai apitu ukta anuccheda (a) ke tInoM tarkavAkyoMse hai| isI taraha maiM use yaha bhI dhyAna dilA denA cAhatA hai ki pUrvapakSa dvArA ukta anuccheda (a) ke prAraMbhameM nirdiSTa "sarvakAryoMkA sarvathA 'koI niyatakAla ho aisA ekAnta niyama nahIM hai" isa vAkyakA saMbaMdha bhI kevala "pravacanasArakI apanI kAmeM zrI amRtacaMdra AcAryana kAlanaya aura akAlanaya, niyatinaya aura aniyatinaya ina donoMkI apekSA kAryakI siddhi batalAI hai" isI tarkavAkyase na hokara tInoM tarkavAkyoMse hai / antameM yahA~ yaha spaSTa kara denA Avazyaka hai ki pratizaMkA tInameM ta. pa. pR0 15 para pUrvapakSake kathanake rUpa meM jo anuccheda (a) hai usake antameM jo yaha vAkya likhA huA hai ki "ataH Age-pIche karanekA prazna hI nahIM uThatA", usameM 'Age-pIche karane ke bIcameM 'na' zabda chUTa gayA hai| use 'ataH Age-pIche na karanekA prazna hI nahIM uThatA" isa rUpa meM saMzodhita kara par3hanA cAhie, kyoMki pUrvapakSane likhA to yahI thA ki ''ata: Age-pIche na karanekA prazna hI nahIM uThatA" parantu TApa karane vAlene usameM "na" ko chor3a diyA / TAipiSTakI isa bhUlase jo gar3abar3I huI hai use ThIka kara lene para sasarapakSako usake sambandha AlocanA karanekI AvazyakatA nahIM raha jaayegii| . uttarapakSane apane ta0 ca0 pR0 48 ke usI anucchedameM jo yaha pratipAdana kiyA hai ki "bhatAva zrutike balapara hamArA aisA jAnanA pramANa hai aura vaha zruti divyadhvanike AdhArase lipibaddha huI hai isaliye divyadhvanike balapara vaha zruti bhI pramANa hai aura vaha divyadhyani kevalajJAnake AdhArapara pravRtta huI hai, isaliye kevalajJAnake balapara divyadhvani bhI pramANa hai aura kevalajJAnako aisI mahimA hai ki baha tIna loka Page #276 -------------------------------------------------------------------------- ________________ zaMkA-samAdhAna 1 kI samIkSA aura trikAlabattI samasta padArthIko ghartamAnake samAna jAnatA hai, isaliye kevalazAna pramANa hai|" vaha bhI uparyukta AdhArapara prakRta prakaraNameM nirarthaka ho jAtA hai| isI taraha uttarapakSane isI anucchedameM Age jo yaha kathana kiyA hai ki "ataH kAryokA kisIne koI krama niyata nahIM kiyA hai" yaha likhakara "samyak niyatikA niSeSaM kA vijanahIM."maha bho uparyukta vivecanake AdhArapara prakRti prakaraNameM nirarthaka ho jAtA hai| ___ yahA~ maiM itanI bAta aura kaha denA cAhatA hU~ ki yadyapi * uttarapakSa dvArA prakRta prakaraNa meM nirdiSTa uparyukta zruti, divyadhvani aura kevalajJAnakI carcA prakRta prakaraNoMmeM nirarthaka hI hai tathApi uttarapakSa yadi unakA upayoga uparyavata prakArakI samyaka niyatike samarthana meM karanA cAhatA hai, to kare, parantu yaha sthala usake liye upayukta nahIM hai / isapara maiM praznottara 5 kI samIkSA vizeSa vicAra kruuNgaa| uttarapakSane apane isI anuccheda meM likhA -"eka ora to aparapakSa "kAryokA kisIne koI kama niyata bhI nahIM kiyA hai" yaha likhakara kAryoMkA Age-pIche honA mAnanA nahIM cAhatA aura dUsarI ora utkarSaNa Adike dvArA karmavargaNAoMkA Age-pIche udayameM AnA bhI svIkAra karatA hai / yaha kyA hai ? ise aparapakSako mAnyatAko viDambanA hI kahanA cAhie" so uttarapakSane TAipisTakI ukta bhalakA lAbha uThAnA cAhA hai / parantu hama Upara spaSTa kara cuke haiM ki pUrvapakSakA kathana 'ataH Age-pIche na karanekA prazna hI nahIM uThatA" isa rUpa meM hI thaa| vAstava meM pUrvapakSakI mAnyatA to mahI hai ki preraka kAraNake balase kArya Age-pIche kabhI bhI kiyA jA sakatA hai| . isa taraha prakRta anucchedave. antameM uttarapakSane jo likhA yaha hai ki "spaSTa hai ki aparapakSane" sabhI kAryoMkA sarvathA kAla niyata nahIM hai" ityAdi likhakara jo sabhI kAyoMke kramaniyatapanekA nipaMdha kiyA hai vaha ukta pramANoM ke balase tarkakI kasauTI para kasane para yathArtha pratIta nahIM hotA" isase vaha kevala Atmasantopa ho kara sakatA hai, kyoMki na hamArI vaisI mAnyatA hai aura na sabhI kAryokA kAla sarvathA niyata hai, yaha Upara siddha kiyA gayA hai| (3) pUrvapakSane ta0 ca pR0 15 para anuccheda (a) meM nirdiSTa "sarvakAryokA koI niyatakAla ho, aisA ekAnta niyama nahIM hai" isa mAnyatAko puSTimeM 10 ca0 pR. 15 para hI anuccheda (A) me yaha kathana bhI kiyA hai-- kamasthitibandhake samaya nika-racanA hokara yaha niyata ho jAtA hai ki amuka karmavargaNA amuka samaya udayameM AvegI kintu bandhAvalike pazcAt utkarSaNa, apakarSaNa, sthitikANDakaghAta, udIraNA, avipAkanirjarA Adi ke dvArA karmavargaNA Age-pIche bhI udayamaiM AtI hai" ityAdi / hamAre isa kathanapara uttarapakSane tRtIya bhAgameM ta* ca: pu0 48 para nimnalikhita kathana kiyA hai "aparapakSane apane tIsare hetu, karmasthiti Adike AdhAraro vicArakara yaha niSkarSa phalita karanekI ceSTA kI hai ki bandhake samaya jo sthitibandha hotA hai usameM bandhAvalike bAda utkarSaNa Adi dekhe ataH jo kArya jirA samaya honA hai usa Age-pIche bhI kiyA jA sakatA hai"| uttarapakSane isake Age likhA hai-"yadyapi isa viSayapara vicAra zaMkA 5 ke antima uttarameM karane vAle haiN| yahAM to mAtra itanA hI sUcita karanA paryApta hai ki sattAmeM sthita jisa kamakA jisa kAlameM jisako nimitta kAra utkarSaNa Adi honA niyata hai usa karbhakA usa kAlameM usako nimittakara hI vaha hotA hai, anyathA nahIM aisI bandhaka samaya Page #277 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jayapura (khAniyA) tattvacarcA aura usakI samIkSA hI usameM yogyatA sthApita ho jaatii| karmazAstra meM karmako bandha, udaya aura utkarSaNa mAdi jo dasa avasthAeM batalAyI hai ve isI AdhArapara batalAyI hai| hA~, jisa avasthAko karmazAstrameM svIkAra nahIM kiyA gayA hai va kisI kA galA sAmoke balapa aparapakSa honA siddha kara sake to avazya hI yaha mAnA jA sakatA hai ki yaha kArya binA upAdAna zaktike kevala bAhya sAmagrIko balapara karmameM ho gyaa"| so uttarapakSake isa kathanake viSayameM kaha denA cAhatA hU~ ki pUrvapakSako isameM koI virodha nahIM hai, kyoMki pUrvapakSa kI mAnyatA bhI yahI hai ki binA upAdAna zaktike kevala bAhya sAmagrIke balapara karmameM utkarSaNa Adi nahIM huA karate haiN| pUrvapakSakA kahanA to yaha hai ki karmameM jo utkarmaNa Adi hote hai ve yadyapi usameM pAI jAne vAlI upAdAna zaktike balapara hI huA karate haiM, parantu anukUla bAhya sAmagrIkA sahayoga prApta honepara hI ve huA karate haiM / jaise pUrva meM batalAyA jA cukA hai ki calate to relagAr3I ke Dibye hI haiM aura ve apanI upAdAna zaktike valapara hI calate haiM, parantu itanA avakSya hai ki ve iMjinakA sahayoga prApta honegara hI calA karate haiN| usake sahayogake binA kadApi nahIM calate haiN| itanA hI nahIM. relagADIke DibboM aura iMjinake calane meM rela paTarIkA bhI sahayoga Avazyaka rahatA hai| isakA tAtparya yaha hai ki preraka kAraNakA kArya kisI bhI vastumeM binA upAdAna zAktike kAryako niSpanna karanA nahIM hai, kevala upAdAnazakti viziSTa vastuma hone vAlI kAryolpattike prati preraka kAraNakA kArya usa vastuko preraNA pradAna karanA hai aura udAsIna kAraNakA kArya upAdAna zakti viziSTa vastu yadi kAryarUpa pariNata hone ke lie nevAra hai to jase kAryarUpa pariNata honeke avasarapara apanA sahayoga pradAna karanA hai arthAt preraka kAraNake yogase kArya Age-pIche kabhI bhI kiyA jA sakatA hai aura udAsIna kAraNa yadyapi kAryako Age-pIche to nahIM karA sakatA hai parantu baha kAryarUpa pariNata honeke lie taiyAra upAdAnako kAryarUpa pariNati meM apanA sahayoga pradAna kiyA karatA hai / yaha saba viSaya pUrva meM spaSTa kiyA jA cukA hai| yahAM maiM eka bAta yaha bhI spaSTa kara denA cAhatA hU~ ki uttarapakSane apane uparyukta vaktavyameM samyak nitikA svarUpa aisA nirdhArita kiyA hai ki jisa kAryakA jisa kAlameM aura jisa dezama jisa vidhise honA nizcita hai vaha kArya usa kAlameM aura usa dezameM "usa vidhise niyamase hotA hai" rAre uttarapakSakI dRSTimeM samyak nimatikA yadi yahI svarUpa hai to isase "khodA pahAr3a nikalI cuhiyA' vAlI kahAvata caritArtha hotI hai| yaha saba meM praznottara 5 kI samIkSAmeM spaSTa kruuNgaa| yahAM to mujhe kevala itanI bAta kahanI hai ki uttarapakSane jisa prakAra samyaka niyatike svarUpa meM catarAIse deza, kAla aura vidhikA samAveza karanekI ceSTA kI hai usI prakAra vaha yadi unako upayogitA para bhI dhyAna detA to saMbhava hai use apanI isa ceSTAkI nirarthakatA samajhame A jAtI hai aura saba use ta0 ca0 pR0 49 para "ataeva prakRtameM yahI samajhanA cAhie ki samyaka niyati Agama siddha hai. anyathA na to padArtha-vyavasthA hI bana sakatI hai aura na hI kAryakAraNa vyavasthA hI bana sakatI hai" yaha niSkarSa phalita karanekI AvazyakatA nahIM raha jAtI, kyoMki isako svIkAra kiye binA hI padArtha-vyavasthA aura kArya-kAraNa byavasthA donoM hI bana sakate haiM / isakA bhI spaSTIkaraNa praznottara 5 kI samIkSA tathA anya praznoMkI samIkSAmeM kiyA jAyagA / kathana 30 aura usakI samIkSA pUrvapakSana uttarapakSake prati vA pR0 15 para yaha kahA hai ki-"Apane likhA hai ki" "do Page #278 -------------------------------------------------------------------------- ________________ zaMkA-samAdhAna 1 kI samIkSA 5.1 coats vikSata paryAyoMmeM nimittanaimittika sambandha vyavahAranayase haiM, nizvayase nahIM "sarvatra sthAna-sthAna para isI para jora diyA gayA hai / vyavahAra nayake pUrva mAtra zabda lagAkara usakA artha upacAra karake yaha bhI darzAyA gayA hai ki vyavahArase jo kathana hai vaha vastutaH vAstavika nahIM haiM" / uttarapakSa ne pUrvapakSa ke isa kathanapara vicAra karate hue 0 0 pR0 49 para "prasaMgavaza prakRtopayogI khulAsA" zIrSaka antargata likhA hai - "isI prasaMga meM aparapakSane nayoMkI carcA karate hue vyavahAranayako asadbhUta mAnaneme asvIkAra kiyA hai| usa pakSakA aisA kahanA mAlUma par3atA hai ki jitane prakAra vyavahAranava AgamameM batalAye gaye haiM ve saba sadbhUta hI haiN| yaha prazna aneka prasaMgoMmeM aneka praznoMma uThAyA gayA hai / yadi aparapatra Agamapara dRSTipAta karatA to use svayaM jJAta ho jAtA ki Agama meM vyavahAranaya ke jo cAra bheda kiye haiM uname se do sadbhUta vyavahArayake bheda haiM aura do asadbhUta vyavahAranayake bheda haiM / " Age isakI samIkSA kI jAtI hU~ jisa prakAra uttarapakSa Agamake AvArapara vyavahAranapake sadbhUta aura asadbhUta do bheda mAnakara pratyeka anupanarata aura upakArata dondI maMda svIkAra karatA hai usI prakAra pUrvapakSa bhI svIkAra karatA hai. ataH uttarapakSakA pUrvapakSa ke uparyukta kathanakA yaha Azaya nikAlanA mithyA hai ki pUrvapakSa vyavahAratayako adbhUta mAnane se asvIkAra karatA hai / pUrvapakSa ke uparyukta kathanaphA itanA hI Azaya hai ki vyavahAranaya ke sadbhUta aura adbhUta do bheda tathA iname se pratyeka ke anupacArita aura upacaritake rUpameM do-do bheda hokara bhI apane-apane DhaMgaye vAstavika hai jisakA abhiprAya mAtra itanA hI hai ki inameM se koI bhI bheda AkAzakusumake samAna kalpanAropita nahIM hai| pUrva meM uddhRta mAcArya vidyAnaMdake tatvArthazlokavAtika pR0 151 ke kathanameM ukta sabhI prakAra ke vyavahAranayoMko pAramArthika kahakara unakI kalpanAropitatAkA niSedha kiyA gayA hai|' isa taraha donoM pakSoM madhya isa bAtakA matabheda nahIM hai ki vyavahAranayake sadbhUta aura asadbhUta do bheda hai; aisA nahIM hai ki uttarapakSa to vyavahAranayako sadbhUta aura asadbhUta donoM prakArakA mAnatA hai, parantu pUrvapakSa use kevala sadbhUta ho mAnatA hai| donoM pakSoMmeM jo matabheda hai vaha itanA hI hai ki jahAM uttarapakSa do dravyoMmeM vidyamAna honeke kAraNa asadbhUta vyavahAranayakA viSayabhUta timittanaimittika sambandha nimittake kAryarUpa pariNata na hone aura kAryotpatti meM sahAyaka bhI na honese nirNIta usakI sarvathA oNkacitkaratA ke AdhArapara use kalpanAropita mAnatA hai vahAM pUrvapakSa vahI nimittanaimittika sambandha nimittakaM kAryarUpa pariNata na honese nirNIta akicitkaratA aura kAryotpatti meM sahAyaka hone se nirNIta kAryakAritAke AdhArapara kathaMcit vAstavika svIkAra karatA hai, sarvathA kalpanAropita nahIM / tAtparya yaha hai ki vyavahArataya cAhe sadbhUta ho, asadbhUta ho, anupacarita ho yA upacarita ho, sabhI rUpoMmeM apane-apane DhaMga se vAstavika hI hai arthAt koI bhI naya AkAzakusumakI taraha kalpanAropita nahIM hai| yahAM paramArtha, vAstavika yA sadbhUta tInoM zabdoM yahI Azaya grahaNa karanA hai ki ukta cAroM prakArake vyavahAstayoM meM se koI bhI natha kalpanAropita nahIM haiM aura na unakA viSayabhUta padArtha bhI kalpanAropita hai| isI bAta kI puSTi pUrvapakSa ke nimnalikhita kathana karate haiM-- 1. tadevaM vyavahAranayarAmAzraya kAryakAraNabhAvAM viSThaH sambandhaH saMyogasamavAyAdivat pratItisiddhatvAt pAramArthika eva na punaH kalpanAropitaH sarvaccApyanavadyatvAt / Page #279 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jayapura (khAniyA) tattvacarcA aura usako samIkSA (1) "yadi nayoM ke svarUpa tathA viSayapara dhyAna diyA jAye to spaSTa ho jAtA hai ki nimitta nemitika sambandhakA kathana nizcayanayase na honekA prasaMga hI upasthita nahIM ho sakatA hai| jo viSaya jisa nayakA hai usakA kathana usI nayase kiyA jA sakatA hai, anya nayase nahIM 1 yadi usa hI nayake viSayako anya nayakA viSaya banA diyA jAyegA to sarvaviplava ho jAyegA aura naya-vibhAjana arthAta naya-vyavasthA bhI rAmIcIna nahIM raha sakegI 1 jaise pratyeka Travya vyavahAranayako apekSAse anitya hai| yadi nizcayanayako apekSAsa bhI dravyako anitya kahA jAyegA to vyavahAranaya tathA nizcayanayama koI antara nahIM rhegaa| donoM eka hI ho jAvegeM / dravyako nitya lAne vAlA koI nahIna rakhemA : isa pada ke dasare dharmakA kathana nahIM ho sakaneke kAraNa vastusvarUpakA jJAna ekAMgI (sarvathA ekAMta rUpa) evaM mizyA ho jAvegA | arthAt dravya ekAMzataH anitya ho jAyegA aura isa prakAra pUrNa kSaNikavAda A jAyegA / ataH anityatAkA kathana bhyavahAranayase hI ho sakatA hai, nizcayanayase nahIM / nizcayanaya to vyavahAranapake viSayako grahaNa karanemeM anya puruSake samAna hai| kintu isakA artha yaha nahIM ki vyavahAranayakA viSaya honese anityatA prAmANika, vAstavika yA satya nahIM hai| anityatA bhI utanI hI prAmANika, vAstavika va satya hai jitanI nityatA" / ta* ca0 pR0 15 (2) "yadi byavahAranayake viSayako prAmANika nahIM mAnA jAyegA to vyavahAranaya mithyA ho jAyegA / kintu zrAgama meM pratyeka nayako prAmANika mAnA gayA hai| o paranirapekSa kunaya hotA hai usIko mithyA mAnA gayA hai, samyak nayako mithyA nahIM mAnA gayA hai / " ta0 50 10 15 / (3) "eka dravyake khaNDa yA do dravyoMkA sambandha vyavahAranayakA viSaya hai / ataH do azyoMkA sambandha hone ke kAraNa nimitta-namitika sambandhakA kathana vyavahAranagase hI ho sakatA hai, nizcayanayase nhiiN| jaise paradravyoMke sAtha jo jJeya-jJAyaka sambandha hai usakA kathana vyavahAranaya se hI ho sakatA hai. nizcayanayase nhiiN| cUMki yahAM bhI do dravyoMkA sambandha hai, jaise varNako AMkha batA sakatI hai, nAka Adi anya indriyA~ nhiiN| ataH nAka Adi anya indriyoMse varNa nahIM hai, yaha kahanekA prasaMga hI nahIM AtA hai| isI prakAra nimittanaimittika sambandha nizcayanayase nahIM, yaha prazna hI utpanna nahIM hotA, kyoMki do dravyoMkA sambandha nizcayanayakA viSaya hI nahIM hai / " ta0 ca pR0 15-16 / __ isa prakAra pUrvapakSake uparyukta kathanoMse yahI nirNIta hotA hai ki pUrvapakSa arAdbhUta ThayavahAranayako bhI jo paramArtha, vAstavika aura satya batalAtA hai usakA Azaya itanA hI hai ki vaha use AkAzakusumakI taraha kalpanAropita nahIM mAnatA hai, kintu vaha pratyeka nayake viSayako apane-apane tuMgase hI paramArtha, vAstavika aura satya mAnatA hai arthAt nizcayanayakA viSaya apane baiMgase, anumacarita sadbhUta vyavahAra nayakA niSaya apane DhaMgame, upacarita sadbhata vyavahAranaya kA viSaya apane haMgase anupacArita asadbhuta vyavahAranayakA viSaya apane DhaMgase aura upacarita asata vyavahAranayakA viSaya apane DhaMgase paramArtha, vAstavika aura satya hai| tattvajijJAsuoMko isapara dhyAna denA cAhie / - uttarapakSane tacapR0 49 para isI anucchedameM Age likhA hai-"jahI pratyeka dravyako vyavahAranayase anitya kahA hai vahIM vaha sadbhata vyavahAramayase hI kahA gayA hai, jise AgamapaddhatimeM paryAyArthika nizcayanayarUpa svIkAra kiyA gayA hai, kintu jahA~ kisI eka dravyameM dUsare dravya ke kAryako apekSA nimitta vyavahAra kiyA jAtA hai vaha sadbhuta vyavahAranayakA viSaya na hokara asadbhUta tryavahAranayakA hI viSaya hai| kAraNa ki eka dravyake kAryakA kAraNadharma dUsare dravyameM rahatA ho, yaha trikAla meM saMbhava nahIM hai| ataH eka Page #280 -------------------------------------------------------------------------- ________________ zaMkA-samAdhAna 1 kI samIkSA dravyake kAryakA dusare vyako nimittakAraNa kahanA upacArita hI ThaharatA hai / " tathA isake bhI Age usI anuccheda meM usane "yahI kAraNa hai ki AlApapaddhatimeM asadbhata vyavahAranayakA lakSaNa karate hue likhA hai|" aisA likhakara AlApapaddhatike vacanako apane pakSake gumarthanameM udadhata bhI kiyA hai| isameM uttarapakSane jo yaha lignA hai ki "jahA~ pratyeka dravyako vyavahAranabase anitya kahA hai vahAM vaha sadabhata vyavahAranayase hI kahA hai jise Agamapaddhatima paryAyAdhika nizcayanaya rUpase svIkAra kiyA gayA hai| kintu jahAM kisI eka navyameM dumare pratyake kAryako apekSA nimitta vyavahAra kiyA gayA hai vahAM vaha sadbhUta vyavahAranayakA biSaya na hokara asadabhata byavahAranayakA hI viSaya hai" so isa viSaya meM pUrvapakSako usarapakSake sAtha koI vivAda nahIM hai, kyoMki pUrvapana bhI aisA hI mAnatA hai| vivAda isa bAtakA hai ki jahA~ uttarapakSane kisI eka dravyameM dUsare dralake kArya kI apekSA nimitta byavahAra karane ke lie koI AdhAra mAnya naha kiyA hai vahA~ pUrvapakSakA kahanA hai ki jahA~ kisI eka dravyameM dUsare dravya ke kAryakI apekSA nimitta vyavahAra hotA hU~ vahA~ vaha nimitta vyavahAra isa AdhArapara hotA hai ki vaha eka Idhya dUsare dravyake kAryakI utpatti meM sahAyaka hone rUpase kAryakArI hotA hai| kintu uttarapakSa eka dravyako dUsare pratyake kAryameM sahAyaka hone rUpase kAryakArI na mAnakara use sahAyaka na honaM rUpase akicitkara hI mAnatA hai| isI taraha uttarapakSane AlApapaddhatika ''anyatra prasiddhasya dharmasyA'nyatra samAropaNamasadbhutavyavahAraH" isa kathanake AdhArapara eka drabyake kAryakA dUsare dravyako nimitta arthAt kAraNa kahanA upacarita asadbhUta vyavahAranapase mAnA hai so isameM bhI prarvapakSako uttarapakSake sAtha vivAda nahIM hai / tathApi jahA~ pUrvapakSa ukta upacAraprabattimeM AlApapaddhatike hI "mukhyAbhAve sati nimitta prayojane ca upacAraH pravartate' isa vacanake anusAra mukhyarUpatAka abhAva tathA nimitta aura prayojanaka sadbhAvako AdhAra mAnatA hai vahA~ uttarapakSa ise svIkAra nahIM karatA hai, anyathA use eka dravyako dUsare dravyake kAryakI utpattimeM sahAyaka hone rUpase kAryakArI mAnaneke lie bAdhya honA par3egA, jo use iSTa nahIM hai / isake Age uttarapakSane ta0 ca0 e049 para ho "vaha to aparapakSa bhI svIkAra karaMgA ki pratyeka dravyake muNadharma usake usImeM rahate haiM" yahA~ se lekara "yahI kAraNa hai ki hamane sarvatra nimitta naimittika ndhako asadbhUta vyavahAranayakA viSaya batalAkara use upacarita hI prasiddha kiyA hai|' yahA~ taka jo likhA hai usake viSayameM bhI pUrvapakSako uttarapakSake sAtha koI vivAda nahIM hai| kevala vivAda isa bAtakAI ki asadbhUta vyavahAranapake biSayabhUta nimitta-naimittika sambandhako pUrvapakSa to sAhAyya-sahAyaka bhAvaphe rUpameM paramArtha, vAstavika va satya mAnatA hai| parantu uttarapakSa usa sAhAyya-sahAyaka bhAvake abhAvake rUpameM AkAzakusumakI taraha kalpanAropita hI mAnatA he jo Agama-viruddha hai| jaise aneka aNuoMkI ekamekapane rUpa milAvaTaka AdhArapara niSpanna pRthvI, jala, agni aura vAyu rUpa bastuve niSacayarUpa dravya na hokara vyavahArarUpa (upacarita) dravya isalie mAnI gayI haiM ki unakA astitva eka akhaNDa vyake rUpameM nahIM hai| yadi unakA astitva eka akhaNDa dravya ke rUpameM mAnA jAye to kabhI bhI unakI skandharUpatAkA vighaTana nahIM ho sakegA jabaki unakA vighaTana Agama aura indriya pratyakSake AdhArapara svIkAra kiyA gayA hai| isa prakAra unakA astitva upacarita hokara bhI paramArtha, vAstavika va satya mAnanA anivArya hai. kyoMki pathivI jala, agni aura vAyurUpa ye sabhI skandha apane- apane rUpameM lokameM kAryakArI hI siddha ho rahe haiN| Age vahIM uttarapakSane likhA hai-"naya eka vikalpa haiM yaha sadbhUtako to viSaya karatA hI hai bAhya Page #281 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jayapura (khAniyA) tattvacarcA aura usakI samIkSA pratyAsatti AdikI apekSA jisameM niSita vyadanA : naiminika kAlakAra kiyA jAtA nikSepa vyavahAra ke anusAra nAma, sthApanA aura dravya vizeSakA viSaya hai use bhI viSaya karatA hai" / so isa kathanameM bhI pUrvapakSako vivAda nahIM hai / parantu vivAdabI bAta yaha hai ki pUrva pana to inake viSayako AkAzakusukakI taraha kalpanAropita nahIM mAnakara usa-usa rUpa meM usake astitvako svIkAra karatA hai, lekina uttarapakSa use kevala kathana mAtra kar3akara kalpanAropita hI mAna lenA cAhatA hai| isa bAtakA uttarapakSako avazva vicAra karanA hai ki yadi ina nayoM aura nikSepoMkA viSaya AkAzakusamakI taraha kalAnAropita mAtra hai to phira use nayoM aura nikSepoMkA viSaya mAnA hI kaise jA sakatA hai ? Age uttarapakSane ta. ca0 pa050 para yaha likhA hai ki "athavA naigamanayake svarUpa dvArA asadbhuta vamabahAranayako samajhA jA sakatA hai" Adi; so isame itanA hI vivAda hai ki pUrvapakSa naMgamanayake viSayako AkAzakusumakI taraha kalpanAropita mAtra nahIM mAnatA hai jabaki uttarapakSa use kalpanAropita mAnatA hai / Age yahIMpara uttarapakSane "bheda dvArA vastuko grahaNa karanA jahAM sadbhUta vyavahAranaya kahA hai" se lekara "ataeva vyavahAra kahakara bheda vyavahAra aura nimitta-naimittika vyavahAra ina donoMko eka koTimeM rakhakara pratipAdita karanA ucita nahIM hai" yahAM taka jo kucha kathana kiyA hai vaha saba pUrva pakSa ko mAnya hai| parantu pUrvapakSakA kahanA hai ki asadbhuta vyabahAranaya ke viSayakA bhI madbhuta vyavahAranAyake samAna astitva svIkAra karanA anivArya hai, bhale ho vaha upacarita ho| lekina aisA mAnanA uttarapakSako abhISTa nahIM hai, kyoMki aisA mAnanepara nimittako kAryake prati akiMcitkara svIkAra karanekI usakI mAnyatA samApta ho maayegii| Age yahIM para uttarapakSane jJeya-jJAyaka sambandha aura nimitta-maimittika sambandha ina donoM meM jI antara dikhalAyA hai usameM pUrvapakSako koI Apatti nahIM hai| parantu jahAM pUrNapakSa kumbhakAramaM ghaTakAraNatA yA ghaTakartRtvakA Aropa caTako utpattimeM kumbhakArake sahAyaka hone ke AdhArapara sthIkAra karatA hai vahAM uttarapakSa kumbhakArameM ghaTakAraNatA yA ghaTakartatvakA Aropa ghaTako utpattimeM kumbhakArake sahAyaka honeke binA hI mAna letA hai| isa taraha jahAM pUrvapazcakI mAnyatAmeM Aropita padArtha bhI AkAzakasamakI taraha kalpanAropita mAtra siddha na hokara Aropita rUpameM paramArtha, vAstavika aura satya siddha hotA hai yahAM usarapakSakI mAnyatAmeM Aropita padArtha Aropita rUpameM paramArtha, bAstavika aura satya siddha na hokara AkAzakusumakI taraha kevala kalpanAropita mAtra siddha hotA hai jo Agama-viruddha hai| ise pahale bhI spaSTa kiyA jA cukA hai| yahAM itanI vizeSatA bhI samajhanA cAhie ki yadyapi uttarapakSa kI isa bAtase hama asahamata nahIM hai ki jisa prakAra jeya svarUpase zeya aura jJAyaka svarUpase jJAyaka hai usI prakAra kumbhakAra ghaTotpattimeM svarUpase kAraNa yA kartA nahIM hai va ghaTa svarUpase kumbhakArakA kArya nahIM hai| tathApi yaha avazya hai ki kumbhakArameM ghaTotpattike prati sahAyaka hone rUpase yogyatAkA sadbhAva hai aura ghaTameM kumbhakArake sahAyakatvameM utpanna hone kI yogyatAkA sadbhAva hai, anyathA ghaTotpattimeM kumbhakArako nimitta aura ghaTako naimittika kahanA asaMbhava ho jaayegaa| Age uttarapakSane aura likhA hai ki-"netra rUpako jAnatA hai, rasako nahIM / phira bhI usako rasako jAnane vAlA kahA jAyegA to yaha asadbhRta vyavahAra hI ThaharegA" | irA viSayameM merA kahanA hai ki uttarapakSako mAnya yaha asadbhuta vyavahAra AkAzakA kusuma jaisA hai| parantu "kumbhakAra ghaTakA kAraNa yA kA Page #282 -------------------------------------------------------------------------- ________________ zaMkA-samAdhAna 1 kI samIkSA 25 hai" aura ghaTa kumbhasArakA kArya hai'. yaha atadbhuta vyavahAra AkAzakusuma jaisA asadbhuta vyavahAra nahIM hai, kyoMki jo kumbhakArako ghaTakA kAraNa yA kartA kahA jAtA hai aura SaTako kumbhakArakA kArya kahA jAtA hai vaha uparyukta prakAra ghaTotpatti meM kumbhakArake sahAyaka hone aura paTake kumbhakArakI sahAyatAmeM utpanna honeke AdhArapara hI kahA jAtA hai| ataH "netra rarAko jAnatA hai" yaha vyavahAra aura "kumbhakAra ghaTakA kAraNa yA kartA hai" va "caTa kumbhakArakA kArya hai" ye donoM prakArake vyavahAra asadbhuta vyavahAra hote hue bhI samAna nahIM kahe jA sakate haiM, kyoMki "meSa rasako jAnatA hai" yaha asadbhuta vyakAra jahA~ mAkAzakusumakI taraha kalpanAropita hai vahAM "kumbhakAra SaTakA kAraNa yA kartA hai' aura 'ghara kumbhakArakA kArya hai" yaha asadbhUta vyavahAra AkAzakusumakI taraha kalpanAropita nahIM hai, pratyuta vaha uparyukta prakArase paramArtha, vAstavika va satya hai / yataH Agamasammata isa mAnyatAko uttarapakSa mAnane ke lie taiyAra nahIM hai ataH isa viSayameM pUrva aura uttara donoM pakSoMke madhya viroSa hai| tattvajijJAsuoMko tathya para dhyAna denA caahiye| isa vivecanase vaha bAta acchI taraha nirNAta ho jAtI hai ki uttarapakSakA "isa prakAra nayoMkA prasaMga upasthitakara aparapakSane jo hamAre" do drazyoM kI vivakSita paryAyoMmeM nimitta-naimittika sambandha vyavahAramayase hai nizcayanayase nahIM "isa kathanapara TIkA kI hai vaha kaise Agama-viruddha hai, isakA vicAra kiyA" yaha kathana sarvathA niHsAra sinna ho jAtA hai, kyoMki uttarapakSake kathanapara pUrvapakSane jo TIkA kI hai vaha Agamake anusAra hI kI hai / jaisA ki uparyukta prakAraro spaSTa hai| kathana 31 aura usakI samIkSA uttarapakSane ta0 ca0 pR050 para "kartA-karma AdikA vicAra" zIrSakake antargata kartA aura karma Adike vicAraphe prasaMgameM prathamataH pUrvapakSake ta0 ca0 pU016 para nirdiSTa baktabyake nimna aMzako uddhRta kiyA hai "isa taraha hamAre Apake madhya matabheda kevala itanA hI raha jAtA hai ki jahAM hamArA pakSa AtmAmeM utpanna honeyAle rAgAdi vikAra aura caturgatibhramaNa kAryako utpatti meM pradhyakamake udayarUpa nimitta kAraNa yA nimittakartAko sahakArI kAraNa yA sahakArI kattoMke rUpa meM sArthaka (upayogI) mAnatA hai vahAM ApakA pakSa use upacarita kahakara ukta kAryameM akiMcitkara arthAt nirarthaka (nirupayogI) mAnatA hai aura taba ApakA pakSa apanA yaha siddhAnta nizcita kara letA hai ki kArya kevala upAdAnakI apanI sAmarthyase svataH hI niSpanna ho jAtA hai / urAko niSpattimeM nimitta kI kucha bhI apekSA nahIM raha jAtI hai jabaki hamArA pakSa yaha ghoSaNA karatA hai ki anubhava, tarka aura Agama sabhI pramANoMse yaha siddha hotA hai ki yadyapi kAryakI nirupati upAdAna meM hI huA karatI hai arthAta upAdAna ho kAvaMrUpa pariNata hotA hai phira bhI upAdAnakI usa kAryarUpa pariNatimeM nimittakI apekSA barAbara banI rahatI hai arthAt upAdAnakI jo pariNati AmamameM svaparapratyaya svIkAra kI gayo hai vaha pariNati upAdAnakI apanI hokara bhI nimittakI sahAyatAse hI hotI hai| apane Apa (nimittakI sahAyatAkI apekSA kiye binA) nahIM hotii| cUMki AtmAke rAgAdi rUpa pariNamana aura caturgatibhramaNako AgamameM usakA (AtmAkA) svapara pratyaya pariNa mana pratipAdita kiyA gayA hai ataH vaha pariNamana AtmAkA apanA pariNamana hokara bhI dravarmodayakI sahAyatAse hI huA karatA hai"| isapara uttarapakSane apanA mantavya (ta0 ca0 pu. 51 para) nimna prakAra vyakta kiyA hai Page #283 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jayapura (khAniyA ) tattvacarcA aura usakI samIkSA pradeza bheda hai| "yaha to aparapakSa bhI svIkAra karegA ki eka akhaNDa satko bheda vivakSAmeM tIna bhAgoM meM vibhakta kiyA gayA hai - dravasat guNasat aura paryAyasat pakSa dravya aura gumazaka svarUpako to pata ziddha mAnane ke lie taiyAra hai kintu parvAyasat ke viSaya meM usakA kahanA hai ki vaha parakI sahAyatA se arthAt parake dvArA utpanna hotA hai| upAdAna sva haiM aura abheda vivakSAmeM jo upAdAna hai vahIM upAdeya hai isalie vaha apane apane meM apane dvArA Apa karttA hokara karmarUpase utpanna huA yaha kathana yathArtha bana jAtA hai / kintu jisa bAhya sAmagrImeM nimitta vyavahAra kiyA jAtA hai vaha (svayaM parake kArthakA svarUpase nimittakAraNa nahIM hai yaha bAta yahA~ dhyAnameM rakhanA cAhie) para hai, ataH usameM yaha kArya huA ise to yathArthaM na mAnA jAye aura usake dvArA Apa kartA hokara isa kAryako usane utpanna kiyA ise yathArtha kaise mAnA jA sakatA hai arthAt trikAlameM yathArtha nahIM mAnA jA sakatA hai, kyoMki donoM meM sarvathA sattA bhaiva hai, karttA AdikA sarvathA bheda to hai hI / parake dvArA kArya huA yA parakI sahAyatA se kArya huA ise Agama pramANase yadi hama adbhUta vyavahAra kathana yA upacarita kathana batalAte haiM to aparapakSa use nirarthaka yA nirupayogI likhane meM hI apanI caritArthatA samajhatA hai isakA hameM Azcarya hai / jahA~ upAdAna aura upAdeya meM bhedavivakSA karake unase upAdevako utpati huI yaha nAthana hI vyavahAra kathana ThaharatA hai yahA~ parake dvArA usase sarvathA bhinna parake kAryako utpatti hotI hai ise asadbhUta vyavahAra kathana na mAnakara sadbhUta vyavahAra yA nizcaya kathana kaise mAnA jA sakatA hai ? isakA svamata ke samarthanakA pakSa chor3akara aparapakSa hI hI vicAra kre| kyA yaha aparapakSa Agamase batalA sakatA hai ki eka dravya kartA Adi kAraNadharma dUsare dravyameM vAstava meM pAye jAte haiM? yadi nahIM to vaha pakSa "kumbhakAra ghaTakA kartA hai" isa kathanako asadbhUta vyavahAranaya (upacaritopacAranaya) kA kathana mAnane meM kyoM hicakicAtA hai ? pahale to use isa kathanako niHsaMkoca rUpameM svIkAra kara lenA cAhie aura phira isake vAda usakI sArthakatA yA upayogitA kyA hai isapara vicAra karanA caahie| hameM AzA hai ki yadi vaha isa paddhati se vicAra karegA to use isa kathanakI sArthakatA aura upayogitA bhI samajha meM A jaavegii| yaha kathana iSTArtha arthAt nizcayakA jJAna karAne meM samartha hai isase isakI sArthakatA yA upayogitA siddha hotI hai, isase nahIM ki vaha svayaM apane meM yathArtha karana hai | ise yathArtha kathana mAnanA anya bAta hai aura sArthaka arthAt upayogI mAnanA anya bAta hai / yaha kathana upayogI to hai para yathArtha nahIM yaha ukta kathanakA tAtparya hai / " Age isako samIkSA kI jAtI hai donoM pakSoMke ina uparyukta vaktavyoMpara dhyAna denepara pAThakoM ko yaha bAta saralatAse samajhameM A sakatI hai ki uttarapakSane apane vaktavyameM pUrvapakSa ke vaktavyakaM viSayameM jo kucha likhA hai use likhate samaya usane yA to pUrvapakSa ke vaktavya ke Azaya ko samajhane kI ceSTA nahIM kI hai athavA jAna-bUjhakara tattvajijJAsuoM ko bhrama meM DAlane kA prayatna kiyA hai| yahA~ vAstavikatAko spaSTa karanekA prayAsa kiyA jAtA hai / (1) pUrvapakSa sat aura guNasatko svataH siddha hI mAnatA hai, jaisA ki uttarapakSane likhA hai aura svataH siddhA artha hai ki drabhyasat aura guNasat donoM hI anAdi nidhana hai / (2) uttarapakSa paryAyasatko bhI svataH siddha mAnatA hai aura vaha yahA~ svataH siddhakA artha " apane se, apane meM, apane dvArA Apa karttA hokara kAryarUse utpanna huA" karatA hai| ise bhI svIkAra karanemeM pUrvapakSakI koI Apatti nahI hai / kevala usakA kahanA yaha hai ki jahAM uttarapakSa paryAyakI utpattiko bAhya sAmagrI ke sahayoga binA apane Apa hotI huI mAnatA hai vaha pUrvapakSa usa utpattiko AvazyakatAnusAra bAhya Page #284 -------------------------------------------------------------------------- ________________ zaMkA-samASAna 1 kI samIkSA 97 sAmagrIke sahayogake AdhArapara hotI huI mAnatA hai| yahA~ "AvazyakatAnusAra" kahane meM hetu yaha hai ki AgamameM paryAyasatko svapratyaya aura svaparapratyaya ina do bhedoM meM vibhakta kiyA gayA hai| inameM svaparapratyaya pariNamana aisA hai jo bAhya sAmagrIkA sahayoga prApta hae binA nahIM utpanna hotA / pata: uttarapakSa svaparapratyaya pariNamanakI utpatti ke viSayameM isa bAtako mAnane ke lie taiyAra nahIM hai ki vaha bAhma sAmagrIkA sahayoga prApta hue binA utpanna nahIM hotA, ataH pUrvapakSakA uttarapakSa ke sAtha isameM matabheda hai| yadyapi uttarapakSa svaparapratyama pariNamanakI utpatti ke avasarapara vAhya sAmagrIko upasthitiko svIkAra karatA hai parantu usakA kahanA hai ki usa bAhya sAmagrIke sahayogako apekSA usa pariNamanakI utpattimeM maNa mAtra bhI nahIM rahA karatI hai, jo Agama-viruddha hai kyoMki AgamameM svaparapratyaya pariNamanako utpattimeM bAhya sAmagrIke sahayogakI AvazyakatAko svIkAra kiyA gayA hai| (3) uttarapakSane apane ukta vaktavyameM pUrvapakSake svaparapratyaya pariNamanake viSaya meM parakI sahAyatAse utpanna hone sambandhI kathanake isa Azayako vikRtarUpase prastuta karanekI ceSTA kI hai ki "pUrvapakSa svaparapratyaya pariNamanako parake dvArA utpanna huA mAnatA hai" so usakI yaha ceSTA anucita hai, kyoMki pUrvapakSa svaparapratmaya pariNamanakA parakI sahAyatAse utpanna honA svIkAra karatA hai, parake dvArA utpanna honA svIkAra nahIM karatA / isakA kAraNa yaha hai ki eka vastu apanA astitva svatantra rakhate hae dUsarI vastuke kAryakI utpattimeM sahAyaka to ho sakatI hai, parantu usake kAryako vaha trikAlameM nahIM kara sakatI, kyoMki yadi vaha vastu dUsarI vastuke kAryako karane laga jAye to use apanA astitva usa dUsarI vastumeM saMkramita kara denA hogA, jo asambhava hai / (4) yadyapi donoM pakSoMne svaparapratyaya pariNamana kI utpattike prasaMgameM upAdAna aura bAhya sAmagrIko sthAna diyA hai, parantu donoM ke vicAroM meM nimnalikhita masakya aura matabheda pAyA (ka) donoM pakSa svaparapratyaya pariNamanakI utpatti meM upAdAnako nizcapakAraNa, yathArthakAraNa va mukhyakartA mAnate hue use nizcayanayakA viSaya svIkAra karate haiM va bAhya sAmagrIko vyavahArakAraNa, yathArthakAraNa aura upacaritakartA mAnate hue use vyavahAranayakA viSaya mAnate haiN| parantu donoM pakSa dAhA sAmagrIko vyavahArakAraNatA, apathArthakAraNatA aura upacaritakartRtvake svarUpakA nirdhAraNa bhinna-bhinna prakArase karate haiN| pUrvapakSa jahA~ svaparapratyaya pariNamanakI utpattimeM bAhya sAmagrIko vyavahArakAraNatA, ayathArthakAraNatA aura upacarikartRtvake svarUpakA nirdhAraNa usameM usake sahayogI hote rUpase kAryakAritAke AdhArapara karatA hai vahA~ sattarapakSa usameM usake sahayogI na hone rUpameM akiMcitkaratAke AdhArapara karatA hai| inameM pUrvapakSakI mAnyatA yukti evaM Agama rAmmata hai aura uttarapakSakI mAnyatA usase viparIta hai| ise pahale vizadatamA spaSTa kiyA jA cukA hai| (kha) donoM hI pakSa nizcayanayake dravyAthika nizcayanaya aura paryAyAthika nizcayanaya ye do bheda svIkAra karate haiM va vyavahAranayake sadbhuta aura asadbhata ye do bheda mAnakara donoMke anupacarita aura upa . 1. tadasAmarthyamakhaNyadakiMcitkara ki sahakArikAraNaM syAt |-assttshtii, aSTasahasrI pR0 105 ( ni sA prakAzana) sa0-13 - -- -- Page #285 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jayapura (khAniyA) tasvacarcA aura usakI samIkSA carita ye do bheda svIkAra karate haiM / parantu vyavahAranamakI asadbhUtatA ke viSaya meM donoMkI dRSTi bhinna-bhinna kiyaa| hai, jise vAle yahIM (ga) donoM hI pakSa svaparapratyaya kAryakI utpatti meM upAdAnakAraNabhUta vastuko dravyArthika nizcayanayakA viSaya mAnate hai / irA namake AdhArapara hI ghaTako utpattimeM upAdAnakAraNabhUta miTTI dravyArthika nizcayanamakA viSaya siddha hotI hai| (gha) pUrvapakSakI mAnyatA anusAra ukta kAryako utpatti meM upAdAnakAraNabhUta vastuko sukSma dRSTise kAryAdhyavahita pUrvakSaNavartI paryAya aura sthUla dRSTise kAryavyavahita pUrvakI nAnAkSaNavartI paryAya paryAyArthika nizcayanaya yA anupacirata sadbhUta vyavahAranayakA viSaya siddha hotI hai / jaise ghaTakI utpatti sUkSma dRSTise miTTIko kAryarUpa ghaTaparyAya yA avyavahita pUrvakSaNavartI paryAya aura sthUla dRSTise usa paryAyase avyavahita pUrvakI nAlAkSaNavartI kuzUlaparyAya yA to paryAyArthika nivavayanayakA viSaya hotI hai yA anupacarita sadbhUta vyavahAranayakA viSaya siddha hotI hai / sambhavataH uttarapakSako bhI yaha bAta mAnya hogI / (ca) pUrvapakSa kI mAnyatA ke anusAra ukta kAryakI utpatti meM upAdAnakAraNabhUta vastukI sUkSma dRSTise kAryAdhyavahita kAraNabhUta pUrNakSaNavartI paryAyase athavA sthUla dRSTise kAryAJcavahita kAraNabhUta pUrvakI nAmAkSaNavartI paryAyase avyavahita pUrvakI kSaNavartI thA nAnAkSaNavartI paryAya paramparayA paryAyArthika nizcayanakA athavA upacarita sadbhUta vyavahAranayakA viSaya hotI hai| jaise ghaTakI utpattimeM sUkSma dRSTise ghaTa paryAyase avyavahitapUrvakI eka kSaNavartI paryAyase bhI avyavahita pUrvakI kSaNavartI paryAya yA sthUla dRSTise kuzUlaparyAyase avyavahita pUrvako kozaparyAya paramparayA paryAyArthika nizcayanayakA athavA upacarita sadbhUta vyavahAranayakA viSaya siddha hotI hai / sambhavataH uttarapakSako yaha bAta bhI mAnya hogii| (cha) pUrvapakSa kI mAnyatA anusAra ukta kAryakI utpatti meM kAryarUpa pariNata honevAlI vastuke kAryarUpa pariNata hone ke avasarapara bAhya sAmagrI bhI sahAyaka hone rUpase kAraNa siddha hotI haiM jo asadbhUta vyavahAranayakA viSaya / isameM bhI sAkSAt aura paramparayA kAraNatAkA bheda pAyA jAtA hai| ataH jo sAkSAt kAraNa ho vaha to anupacArita asadbhUta vyavahAranayakA viSaya hai aura jo paramparayA kAraNa ho vaha upacarita asadbhUta vyavahAranayakA viSaya hai / isa vyavasthAko ghaTotpattimeM isa prakAra samanvita kiyA jA sakatA hai ki usa baTotpatti meM miTTIkI taraha kumbhakAra, cakra, daNDa Adi bhI kAraNa hote haiM / unameMse miTTI rUpa pariNata hone ke AdhArapara kAraNa hotI hai aura kumbhakAra, cakra, daNDa Adi unameM sahAyaka hone ke AdhArapara kAraNa hote haiN| ina kumbhakAra Adi kAraNoM meM bhI kumbhakAra sahAyaka hone rUpaye sAkSAt kAraNa hotA hai aura cakra, daNDa Adi sahAyaka hone rUpase paramparayA kAraNa hote haiN| ataH kumbhakAra to anupacarita aura asadbhUta vyavahAranayakA viSaya hai aura cakra, daNDa Adi upacarita asadbhUta vyavahAranayake viSaya haiM / yataH ukta kAryakI utpattimeM uttarapakSa bAhya sAmagrIko sahAyaka hone rUpase kAraNa nahIM mAnatA hai kevala kAryotpattike avasarapara usakI upasthiti mAtra svIkAra karatA hai ataH usakI asadbhUta kAraNatA ko vaha kalpanAropita mAtra mAnatA hai / donoM pakSoM kA yahI matabheda hai / inameMse pUrvapakSako mAnyatA Agamasammata hai parantu uttarapakSakI mAnyatA Agamasammata nahIM hai| ise bhI pUrva meM spaSTa kiyA jA cukA hai / isa vivecanakA niSkarSa yaha hai ki pUrvapakSa aura uttarapakSa donoMke madhya kAryotpatti ke viSayameM kAryarUpa pariNata honevAlI vastumeM dravyarUpa upAdAna kAraNatAko svIkAra karane aura use dravyathika nizcayanaya Page #286 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 22 jhAMkA-samAdhAna 1 kI samIkSA kA vimA pAno kAI vivAda nahIM hai| isI prakAra kAryarUpa pariNata honevAlI vastuko paryAyoMmeM abhedavikAse upAdAna mAraNatAko svIkAra karane aura unheM paryAyAthika nizcayanayakA viSaya mAnane meM tathA una paryAyoMmeM bhedavivakSAse sadbhutavyavahArakAraNatAko svIkAra karane aura unheM uparyukta prakAra anupacarita aura upacarita sadbhuta vyavahAranapakA viSaya mAnane meM bhI koI vivAda nahIM hai| isI taraha donoM pakSoMke madhya bAhya vastumeM nimitta kAraNatAko uparyukta prakAra yathAyogya anupacarita aura upacarita kAraNatAke rUpameM svIkAra karane aura unheM yathAyogya anupacArita aura uparita asadbhUta vyavahAranavakA viSaya svIkAra karane meM bhI koI vivAda nahIM utthtaa| kevala vivAda isa bAta hai ki jahA~ pUrvapakSa bAhya sAmagrIkA kAryotpattimeM rAhAyaka hone rUpase kAryakArI nimitta kAraNa mAnakara usI kArvakAritAke AdhArapara svIkRta nimittakAraNatAko asadbhuta vyavahAramayakA viSaya mAnatA hai vahA~ uttarapakSa usa bAhya sAmagrIko kAryotpattimeM sahAyaka na hone rUpame aphiciskara nimittakAraNa mAnakara isI akicitkaratAke AdhArapara svIkRta nimitta kAraNatAko asadabhata dhavanAranayakA viSaya mAnatA hai| isa prakAra jahA~ pUrvapakSakI mAnyatAmeM asadbhUta vyavahAranayakA viSaya uparyukta prakArako kAryakAritAke AdhArapara Agamake anusAra paramArtha, vAstavika yA satya siddha hotA hai vahA~ uttarapakSakI mAnyatAmeM asadabhata vyavahAramayakA viSaya upayukta prakArako akiMcitkaratAke AdhArapara Agamase viruddha AkAzAkurAmakI taraha kalpanAropita mAtra siddha hotA hai| yaha saba pUrva meM bhI kahA jA cukA hai| tAtparya yaha hai ki pUrvapakSa aura uttarapakSake madhya 'kumbhakAra ghaTakA karsA hai" isa kathanako asadbhuta vyavahAramayakA kathana mAnane meM vivAda nahIM hai / vivAda donoM pakSoMye. madhya kevala yaha hai ki "kumbhakAra ghaTakA kartA hai' yaha kathana asadbhUta vyavahAranayakA viSaya hokara uttarapakSakI mAnyatAke anusAra jahA~ apane DhaMgase AkAzAkusumakI taraha kalpanAropita mAtra siddha hotA hai vahA~ pUrvapakSako mAnyatAke anusAra vaha apane haMgase paramArtha, vAstavimA aura satya siddha hotA hai| isase spaSTa ho jAtA hai ki uttarapakSane apane vaktavayameM pUrvapakSapara jo Aropa lagAye haiM ve yukta nahIM hai| uttarapakSane isI vaktadhyameM jo yaha batalAyA hai ki kumbhakAra yadyapi ghaTakA kartA nahIM hotA, tathApi use ghaTakA kA kahanese iSTArtha arthAt nizcayArthakA jJAna ho jAyA karatA hai| isake sambandha meM maha kahanA cAhatA hU~ ki isa kathanase iSTArthakA bona kisa AdhArapara hotA hai ? isapara uttarapakSane vicAra nahIM kiyA, kyoMki isa kathanase iSTArthakA bodha, tabhI saMbhava hai jaba kumbhakArako ghaTotpattimeM sahAyaka hone rUpase kAryakArI nimittakAraNa mAnA jAye, anyathA nhiiN| ataH isa prakAra ghaTotpattimeM ghaTarUpa pariNata hone rUpase nizcayakAraNabhUta miTTI paramArtha kAraNa hai usI prakAra vahA~para usa miTTIkI ghaTarUpa pariNatimeM sahAyaka hone rUpase asadbhuta vyavahArakAraNabhUta kumbhakAra bhI paramArtha kAraNa hai arthAt AkAzakusumakI taraha yaha bahApara kalpanAropita yA kathAnamAtra kAraNa nahIM / isapara yadi uttarapakSa yaha kahanA cAhe ki ghaTotpatti meM asadRbhUta vyavahArakAraNabhUta kumbhakArako kalpanArogita isalie nahIM kahA jA sakatA hai kyoMki vaha miTTIkI iSTArthabhUta nizcayakAraNatAkA bodha karAtA hai to isa viSayameM hamArA kahanA hai ki vaha miTTIkI iSTArthabhUta nidacapakAraNatAkA boca kisa rUpameM karAtA hai, isakA spaSTIkaraNa uttarapakSako karanA cAhie thaa| dUsare, uttarapakSakI dRSTi meM kumbhakAra jaba miTTIkI ghaTarUpa pariNatike honemeM sarvathA akiMcitkara banA rahatA I to kisa AdhArapara vaha miTTI ko iSTArthabhUta nizcayakAraNatAkA bodha karAtA hai, isakA spaSTIkaraNa use Page #287 -------------------------------------------------------------------------- ________________ w jayapura (khAniyA) tattvacarcA aura usakI samIkSA karanA cAhie thA aura tIsare, yaha prazna bhI hotA hai ki uttarapakSakI mAnyatA ke anusAra jaba kumbhakAra ghaTotpattike prati miTTIkI nizcayakAraNatAkA bodha karAtA hai to phira use vahA~para sarvathA akicitkara kaise kahatA hai ? Azcarya hai ki uttarapakSa Agamake tathya aura pUrvapakSa kI dRSTipara dhyAna na dekara kevala apane pUrvAgraha para hI tattvacarcA meM pravRtta huA hai, usako dRSTi aNumAtra bhI tatva phalita karanekI nahIM rahI hai / kathana 32 aura usakI samIkSA uttarapakSane sahakArI kAraNake lakSaNake prasaMga tu0 ca0 pU0 52 para AcArya vidyAnaMdake tattvArthalokavAki ki hai- " yadanantara hi yadavazyaM bhavati tattasya sahakArikAraNamitarat kAryamiti / " isakA artha bhI usane yaha kiyA hai ki "jo jisake anantara niyamase hotA hai vaha usakA sahakArI kAraNa hai dUsarA kArya hai" / ukta vacanakA uttarapakSa dvArA kiyA gayA yaha artha asaMgata hai, kyoMki sahakArI kAraNake sadbhAva meM bhI bAdhaka kAraNake upasthita ho jAnepara athavA vivakSita vastu kAryako upAdAna zaktikA abhAva rahanepara kAryakI utpatti nahIM hotI hai / jaise trayodaza guNasthAna ke prathama samayameM mokSamArgako pUrNatA ho jAnepara bhI Saree kAraNabhUta yoga aura atrAtiyA karmokA sadbhAva rahane ke kAraNa jIvako mokSako prApti nahIM hotI hai / tathA kuMmakArake ghaTAnukUla vyApArarUpa sahAyaka kAraNa ke sadbhAva meM bhI upAdAnazaktirahita ghAlU mizrita miTTI se ghaTotpatti nahIM hotI hai| ataH ukta vacanakA artha madda karanA cAhie ki jisake anantara ho jo niyamase hotA hai vaha usakA sahakArI kAraNa hai aura dUsarA kArya hai" / ukta vacanakA aisA artha karane se eka to uparyukta donoM prakArake doSoM kA nirAkaraNa ho jAtA hai, dUsare usa vacanameM vidyamAna 'hi' zabdakI isase sArthakatA siddha ho jAtI hai jabaki uttarapakSa dvArA kiye gaye athase ukta vacanameM vidyamAna 'hiM' zabda nirarthaka ThaharatA hai| Age uttarapakSane likhA hai- "isakA tAtparya yaha hai ki jaba jo kArya hotA hai taba usakA jo sahakArI kAraNa kahA gayA hai vaha niyamase rahatA hai aisI ina donoMmeM kAlapratyAsati hai / yaha yathArtha hai arthAt usa samaya vivakSita kAryakA honA bhI yathArtha hai aura jisameM sahakArI kAraNamA sthApita kI gaI hai usakA honA bhI yathArtha hai yaha ina donoMkI kAlapratyAsatti hU~" / uttarapakSane apane isa vaktavya se yaha sUcita karanekA prayatna kiyA hai ki kAryotpattike avasara para usakA sahakArI kAraNa bhI vaha upasthita rahatA hai| isase vaha yaha batalAnA cAhatA hai ki kAryAtpatti ke ba sarapara sahakArI kAraNake upasthita rahanepara bhI usakA kAryotpatti meM koI upayoga nahIM hotA hai| uttarapakSakA yaha dRSTikoNa samyaka nahIM hai, kyoMki hama pUrva meM spaSTa kara cuke haiM ki aSTasahasrI pR0 105 para nirdiSTa aSTazatIke vacanAnusAra bAhyavastumeM kArya ke prati sahakArIkAraNatAkA vyavahAra karaneke lie usa bAhyavastukI usa kArya ke prati sahAyaka hone rUpase kAryakAritAko svIkAra karanA parama Avazyaka hai / aSTazatIkA vaha vacana nimna prakAra hai tadasAmarthya makhaNDayada kicitkaraM kiM sahakArikAraNaM syAt ?" Page #288 -------------------------------------------------------------------------- ________________ zaMkA-samAdhAna 1 ko samIkSA artha-usakI (upAdAnakAraNabhUta vastukI) kAryotpatti na ho sakane rUpa asAmarthya (azakti) kA khaNDana na karate hue bAhyavastu vahA~para yadi akiMcitkara. hI banI rahatI hai to kyA ase sahakArIkAraNa kahA jA sakatA hai ? arthAta nahIM kahA jA sakatA hai| ___ yataH tattvArthazlokavAtika aura aTa sahanIke racayitA AcArya vidyAnaMda hI haiM ataH aSTasahasrImeM nirdiSTa hone ke kAraNa unake dvArA mAnya aSTazatIphe ukta pacanakA tatvArthazlokavAtikake ukta bacanake sAtha sAmaMjasya sthApita karaneke lie usakA (tattvArthazlokavAtikake ukta vacanakA) tadanukUla artha hI grahaNa karanA ucita hai / isa kathanase yaha nirNIta hotA hai ki upAdAnavAraNabhUta vastuko kAryarUpa pariNati honeke avasarapara sahAyaka kahI jAnevAlI vastUkI kevala upasthiti donoM kI kAlapratyAsatti nahIM hai pratyuta usa vastukA upAdAna kAraNabhUta vastuko kAryarUpa pariNata hone ke lie samartha banA denA hI dogoMkI kAlapratyAsatti hai / sA vaha niSkarSa nikalatA I ritu rUpAnakAragara vastukI kAryarUpa pariNatimeM sahAyaka hone rUpase ho kAryakArI hotI, vaha sahAyaka na hone pase akiMcitkara nahIM rahatI hai| tAtparya yaha hai ki sahakArIkAraNabhUta dravyakarmodayake honepara ugAdAsakAraNabhUta saMsArI AtmA apanI rAgAdirUpa pariNata na ho sakane rUpa asAmarthyako naSTa kara vikAramAna aura caturgatibhramaNa rUpa pariNata hotA hai arthAta kAryakI upAdAnazakti (kArya rUpa pariNata honakI yogyatA) viziSTa saMsArI AtmA drazyakarmodayakI sahAyatA prApta honepara hI rAgAdi rUpa pariNata hotA hai aura saMsAra paribhramaNa kiyA karatA hai / aura yadi karmodayakA abhAva ho jAve to vaha na to rAgAdirUpa pariNata ho sakatA hai aura na saMsAra paribhramaNa kara sakatA hai| yahI kAraNa hai ki jinAgamameM jIvoMko drabyakarmodayako samApti karanekA upadeza diyA gayA hai / yahA~ yaha nahIM samajhanA cAhie ki sahakArI kAraNa honero dravyakarmodayakA praveza saMsArI AtmAke vikArabhAva aura caturgatibhramaNa rUpa kArya meM prasakta ho jAyegA, kyoMki kArya meM upAdAna kAraNake ho pravezakA niyama hai, sahakArI kAraNake pravaMzakA nhiiN| isa sambandhameM hama pahale bhI kAphI prakAza DAla cuke haiN| yahI kAraNa hai ki kumbhakArake badAnukUla vyApArake binA upAdAnakAraNabhUta miTTI kI ghaTarUpa pariNata nahIM ho sakatI hai| ataeba kumbhakAra svayaM athavA anyakI preraNAse jaba ghaTAnukUla cyApAra karane meM pravRtta hotA hai tabhI mRtikA ghaTarUpa pariNata hotI hai| isa prakAra uttarapakSakA aisA mAnanA bhrAntipUrNa hai ki jaba miTTI apanA pariNamana ghaTarUpa karaneke liye udyata hotI hai t| kumbhakAra bhI apanA tadanukUla vyApAra karanemeM pravRtta hotA hai| isake viparIta yahI samyak hai ki jaba kumbhakAra apanA vyApAra ghaTotpattike anukUla karatA hai tabhI upAdAna kAraNabhUta miTTI apanA ghaTarUpa pariNamana kiyA karatI hai / Age uttarapakSane likhA hai-"kintu isake sthAna meM ukta kathabakA yadi yaha artha kiyA jAye ki jise sahakArI kAraNa kahA gayA hai yaha apane vyApAra dvArA anya vyake kAryako utpanna karatA hai to ukta kathanakA aisA artha karanA yathArtha na hokara upacArita ho hogA" / so uttarapakSaka isa kathanako pUrvapakSa bhIma parantu uttarapakSa jahA~ usa upacArako AkAzakasamakI taraha kalpanAropita mAtra mAnatA hai vahAM purva kalpanAropita mAtra na mAnakara sahAyakakAraNatAke AdhArapara paramArtha, vAstavika satya mAnatA hai| uttarapakSake usa upacArako kalpanAropita mAnanekA kAraNa yaha hai ki vaha sahAyaka kAraNako kAryotpatsimeM Page #289 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 102 jayapura (khAniyA) tatvacarcA aura usakI samIkSA sahAyaka na hone rUpase akiMcikara hI mAnatA hai aura pUrvapakSa usa upacArako paramArtha, vAstavika va satya isalie mAnatA hai kyoMki vaha sahAyaka kAraNa kAryotpattimeM sahAyaka hone rUpase kAryakArI hai / aura cUMki sahAyaka kAraNa kAryotpattimeM upAdAna kAraNase bhinna nimittakAraNabhUta vastu rUpa hotA hai / ataH "parAzrito vyavahAraH" isa Agamavaca nake anusAra yaha kathaMcit asadbhUta vyavahAranayakA viSaya hotA hai, sarvathA kAlpanikatAke rUpameM asadbhUta vyavahAranayakA viSaya nhiiN| Age isI anuccheda meM uttarapakSane likhA hai-"AcAryane sahakArI kAraNakA lakSaNa karate hue jo vAkyaracanA nibaddha kI hai thor3A usapara dRSTipAta kiijie| ve sahakArI kAraNakA yaha lakSaNa nahIM likha rahe hai ki jisakA vyApAra jilo kAma karatA hai sakArA hintu isane ipAnapara vaha yaha likha rahe hai ki jisake anantara jo niyamase hotA hai yaha sahakArI kAraNa hai| isase spaSTa vidita hotA hai ki bAhA sAmagrI kA vyApAra anya dravya meM kAryako utpanna nahIM karatA / padi use anya dravyake kAryakA sahakArI kAraNa kahA bhI gayA hai to kevala isaliye ki usake anantara anya prazyakA yaha kArya nimamase hotA hai" / isakI samIkSA nimmaprakAra hai yaha sIka hai ki AcArya vidyAnandane mahakArIkAraNake lakSaNake viSayameM yaha nahIM likhA hai ki jisakA vyApAra jise uttAnna karatA hai vaha sahakArI kAraNa hai kyoMki pUrva meM spaSTa kiyA jA cukA hai ki pUrvapakSakI mAnyatAmeM bhI sahakArI kAraNa anya vyake kAryako trikAlamai utpanna nahIM kara sakatA hai / parantu yaha avazya hai ki vaha anya dravyake kAryameM sahAyaka niyamase hotA hai| ataH pUrvapakSakI mAnyatA Agamasammata hai| kintu uttarapakSako mAnyatA Agamasammata nahIM hai| ise pUrva meM vistArase spaSTa kiyA jA cukA hai| pUrva meM yaha bhI spaSTa kiyA jA cukA hai ki tatvArthaklophavArtikake ukta vacanakA yaha artha nahIM hai ki "jisake anamtara jo hotA hai vaha usakA sahakArI kAraNa hai" pratyata jasakA artha yaha hai ki jisake antara hI jo niyamase hotA hai vaha usakA sahakArI kAraNa hai / isase yaha nirNIta hotA hai ki sahakArI kAraNake sadbhAvameM usakI sahAyatAse hI kArya hotA hai / vaha na to sahakArI kAraNake abhAvameM hotA hai aura na usakI sahAyatAke binA hotA hai / isa taraha tanvArthazlokavAtikake ukta kathanameM paThita 'anantara' zabdakA yahI abhiprAya lenA cAhie ki sahakArI kAraNa ke sadbhAvameM usakI sahAyatAse hI kAryako utpatti hotI hai| isaliye uttarapakSakA maha dRSTikoNa ki "kArya sahakArI kAraNako sahAyatAke binA apane Apa hI ho jAyA karatA hai" asaMgata hai| Age ta. ca0 1052 para uttarapakSane likhA hai-"samayasArakalazameM jo 'na jAta' ityAdi kalaza nibaddha kiyA hai vaha bhI isI abhiprAyase nibaddha kiyA gayA hai ki eka dravya dUsare dRzyako pariNamA tA nahIM" so usameM pUrvapakSako vivAda nahIM hai| isake bhI Age uttarapakSane likhA hai ki "isameM AyA hA 'parasaMga' para dhyAna dene yogya hai| apane rAmarUpa pariNAmake kAraNa AtmA parakI.saMgati arthAta parameM rAga baddhi karatA hai aura isIliye use parake saMyogame sukha-duHkhAdi rUpa phalakA bhAgI honA par3atA hai, usase vaha baca nAye spaSTa hai ki yahAM parako sukha-duHkhAdi rUpa pariNamAnevAlA nahIM kahA gayA hai| kintu parakI saMgati karane rUpa apane aparAdhako hI sukha-duHkhAdikA mUla hetu kahA gayA hai"| so isameM bhI pUrva pakSako vivAda nahIM hai, kyoMki pUrvapakSa bhI parako jIvake sukhaduHkhAdikA kartA nahIM mAnatA hai / pUrvapakSakA kahanA to yaha hai ki parakA saMyoga jIvakI sukha-duHkhAdi rUpa pariNatimeM nimitta (sahAyaka) mAtra hotA hai| AgamakA bhI yahI abhiprAya hai| Page #290 -------------------------------------------------------------------------- ________________ zaMkA-samAdhAna 1 kI samIkSA prazna kevala yaha hai ki parasaMgarUpa nimittakAraNa AramAkI vikArapariNatirUpa kAryameM sahAyaka rUpase kiMcitkara hai yA sahAyaka na hone rUpase akiMcikara hai? isakA samAdhAna khojanepara yahI milatA hai ki jIvakI sukha-duHkhAdi pariNati parake saMyogakA nimitta milanepara hI hotI hai| yahI nahIM, jIvakI rAgAdirUpa pariNati bhI vyakarmodayake sAtha parakA saMyoga pAkara huA karatI hai| jIva karmodaya ke binA aura parakI saMgatike binA apane Apa arthAt svabhAvase hI rAgAdirUpa pariNata nahIM hotA hai| yahI kAraNa hai ki jIbakI rAgAdirUpa pariNatiko svabhAva pariNati na mAnakara vibhAva pariNati ho AgamameM mAnA gayA hai| ataH 'na jAta' ityAdi kalazase uttarapakSa jo yaha siddha karanA cAhatA hai ki jIva parakI sahAyatAke binA apane Apa hI sukha-duskhAdirUpa yA rAgAdirUpa pariNati karatA rahatA hai so usakA yaha prayatna nirarthaka hI hai| eka bAta yaha bhI hai ki acetana miTTIko jo ghaTAdirUpa paribhAti hotI hai vaha kumbhakArakI sahAyatAke binA nahIM hotI / isaliye uttarapakSako yaha vicAra karanA hai ki miTTI kAmakArakA saMga karake ghaTarUpa pariNata hotI hai yA kumbhakArakA saMga honepara vaha ghaTarUpa pariNata hotI hai| pahalA vikalpa to miTTI ke acetana honeke kAraNa saMgata nahIM ho sakatA hai, dUsarA vikalpa hI saMgata ho sakatA hai / lekina aisA svIkAra kara lenepara uttarapakSako miTTIkI ghaTarUpa pariNatimeM kumbhakArako sahAyaka hone rUpase kAryakArI mAnanA anivArya ho jAtA hai| use tathA tattvajijJAsuoMko isapara gambhIratAke sAtha vicAra karanA caahie| ___ Age taka ca0 pR0 52 para hI uttarapakSa ne "jIvapariNAmaheMdu" se lekara "koI kisI dUsareke pariNAmakA vAstavika kartA nahIM hai" yahA~ taka jo kucha likhA hai vaha nirvivAda hai / parantu usane jo yaha likhA hai ki "phira bhI yadi aparapakSa sahakArI kAraNakA yaha artha karatA hai ki vaha dUsare prakhyakI kriyAko sahAyaka rUpameM karatA hai to use apane isa sadoSa vicArake saMzodhanake liye samayasAragAthA 85-86 para dRSTipAta karanA caahie|" isa viSayameM hamArA kahanA hai ki samayasAra mAthA 85-86 kA abhiprAya yaha hai ki yadi jIvako apane bhAvoM aura pudagalake bhAvoM (pariNAmoM) kA vAstavika kartA mAnA jAtA hai to usameM parakI aura apanI donoM kriyAoMko phara nekI prarAkti hotI hai, jo Agama aura anubhavake pratikUla hai / isaliye aisA mAnane vAlA jIva midhyAdRSTi hai| isa taraha samayasArakI 85-86 gAthAe~ eka dravyameM dusare dravya ke kAryake vAstavika (nizcaya) kartatvakA hI niSedha karatI hai, sahAyakarUpa upacaritakartatvakA nahIM, kyoMki eka dravya apanI kriyAko karatA huA bhI dUsare dravyako kriyA meM sahAyaka ho sakatA hai, isameM Agama, anubhava, indriyapratyakSa aura anumAna pramANoMse kucha bhI virodha nahIM hai aura na yaha lokavyavahArake hI viruddha hai / ataH uttarapakSa dvArA Upara "phira bhI yadi" ityAdike rUpameM jo kucha likhA gayA hai vaha nirarthaka hai tathA usake AmeM usane aura likhA hai ki ''yadi vaha usakA kAlapratvAmattivaza "padanantara yadbhavati" itanA hI artha karatA hai to isameM hameM koI Apatti nhiiN| aisA artha karanA Agamasammata hai" so isake viSayameM bhI hamArA kahanA yaha hai ki sahAyaka kAraNako kAryake sAtha kAlapratyAsattikA kevala itanA hI rUpa nahI hai ki kArya sahAyaka kAraNake sadbhAvameM hotA hai, pratyuta usakA rUpa yaha hai ki kArya sahAyaka kAraNake sadbhAvameM usakI sahAyatAse huA karatA hai, kyoMki kAlapratyAsattikA kAryotpattike avasarapara sahAyaka kAraNakA kevala sadbhAva artha karanese eka to "tadasAmarthya makhaNDayat" ityAdi Agama pramANase virodha AtA hai| dUsare, kAryotpattike avasarapara vidyamAna sahAyaka kAraNase atirikta anya vastuoMkI bhI kAryake sAtha kAlapraspAsatti svIkAra karanekA prasaMga upasthita hotA hai aura tIsare, kAlapratyAsattikA kevala sadabhAva arSa svIkA Page #291 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 104 jayapUra (khAniyA) tatvacarcA aura usako samIkSA karanese sahAyaka kAraNako sahAyaka kAraNa kahanA bhI asaMgata ho jAtA hai / uttarapakSake sAmane ye saba samasyAyeM haiM, jinakA samAdhAna usake liye saMbhava nahIM hai / Age uttarapakSaneta0 ca0 0 53 para jo yaha likhA hai ki "jIvamhi hedubhUde" ityAdi gAthA meM AyA huA "uvayAramaNa " pada mamadbhUta arthakA sUcaka hai / so isameM bhI pUrvapakSako vivAda nahIM hai / parantu usane AlApapaddhati ke AdhArapara jo asadbhUta vyavahArako kalpanAropita mAtra siddha karanekA prayAsa kiyA hai usakA nirAkaraNa pUrvameM ho kiyA jA cukA hai / Age uttarapakSaneta ca0 50 53 para hI likhA hai ki "paradravya anya dravyake kAryakA vAstavika nimitta nahIM aura na vaha kArya usakA nimittika hai / yaha vyavahAra hai jo asadbhUta hai / yahI bAta "ukyAramatteNa " isa pada dvArA sUcita kI gaI hai" so usake dvArA nimittilA aura nemittakatAko jo asadabhUta vyavahAra mAnA gayA hai vaha to ThIka hai, parantu nimittatA aura naimitakatA meM donoM sahAyya sahAyaka bhAvake rUpameM vAstavika hI hai, kalpanAropita mAtra nahIM haiM / kathana 33 aura usakI samIkSA pUrva sahakArIkaraNako kAryake prati kAryakAritAkI siddhike liye ta0 0 pR0 18 para aSTasahI pRSTha 105 para nirdiSTa aSTarAtI ke nimnalikhita vacanako uddhRta kiyA hai 'tadasAmathryaMmakhaNDayada kicitkara ki sahakArikAraNaM syAt ?" I isakA artha usane yaha kiyA hai ki "usakI arthAt upAdAnako asAmathryakA khaNDana nahIM karate hue sahakArI kAraNa yadi akicitkara hI banA rahatA hai to use sahakArI kAraNa kahA jA sakatA hai kyA ? arthAt nahIM kahA jA sakatA hai / rAo isa para vicAra karate hue uttarapakSane ta0 ca0 pR0 53 para yaha kathana kiyA hai -- "mImAMsAdarzana zabdako sarvathA nitya mAnakara sahakArI kAraNase dhvanikI prasiddhi mAnatA hai aura phira bhI yaha kahatA hai ki isase zabda avikRta rUpase nitya hI banA rahatA hai / aSTazatI (atrI pR0 105) kA " tadasAmarthyamakhaNDayat" ityAdi vacana isI prasaMga meM AyA hai| isa dvArA bhaTTAkalaMkadevane mImAMsAdarzanapara doSakA ApAdana kiyA hai / isa dvArA jaina darzanake siddhAMta kA udghATana kiyA hai, aisA yadi aparapakSa samajhatA hai to ise hama usa pakSa kI bhramapUrNa sthiti ho maaneNge| hameM isakA duHkha hai ki usakI ora se apane pakSa ke samarthana meM aise vacanoM kA bhI upayoga kiyA gayA hai / " isakI samIkSA nimna prakAra hai bhaTTAkalaMkadeva ne apane grantha aSTavAtI meM " tadasAmarthya makhaNDayat" ityAdi vacanakA nirdeza mImAMsAdarzana dvArA zabdako sarvathA nitya mAnakara sahakArI kAraNase dhvanikI prasiddhi kriyaM jAnepara doSakA ApAdAna karaneke liye phiyA hai | parantu isase sahakArI kAraNa kI kArya ke prati pUrvapakSa dvArA svIkRta kAryakAritAko siddhimeM koI bAghA nahIM AtI hai| yadi uttarapakSako isameM koI bAdhA samajha meM AI thI to use usakA spaSTa nirdeza karanA cAhie thA / vAstava meM bhaTTAkalaMkadevakA bhAvAya ukta kathana karanemeM yaha hai ki mImAMsAdarzana meM eka ora to zabdako sarvathA nitya mAnakara sahakArI kAraNase dhvanikI prasiddhi kI gaI hai aura dUsarI ora aisI sthiti meM bhI zabdako avikRta rUpase nitya ho svIkAra kiyA gayA hai, jo asaMbhava hai, kyoMki bhaTTA kalaMkadeva ke kathanAnusAra yadi sahakArI kAraNa zabdakI dhvani rUpase pariNata na ho sakane rUpa asAmarthyakA khaNDana nahIM karatA hai-vaha yahAM para sarvathA akicitkara hI banA rahatA hai to use sahakArI kAraNa nahIM kahA Page #292 -------------------------------------------------------------------------- ________________ zaMkA-samAdhAna 1 kI samIkSA 105 jA sakatA hai / isa taraha isase ahA~ eka aura mImAMsA darzanake prati doSakA ApAdana hotA hai vahIM dUsarI aura irArI jaina darzanake siddhAntakA udghATana bhI ho jAtA hai| ataH bhramapUrNa sthiti pUrvapakSakI na hokara uttarapakSako hI ho rahI hai / uttarapakSa ukta vacana ke viSayameM isa tathyako samajha le to usakI vaha bhramapUrNa sthiti samApta ho jAyegI tathA pUrvapakSake prati duHkha pragaTa karaneko use koI AvazyakatA nahIM raha jaayegii| ___ uttarapakSa kA kahanA hai ki aSTazatIphe ukta baghanase jaina darzanake siddhAMtakA udghATana nahIM hotA hai, kyoMki usakA yaha bhrama banA huA hai ki jaina darzana sahakArI kAraNako kAryake prati akiSirakara hI svIkAra karatA hai| kintu yaha spaSTa hai ki jaina darzanameM sahakArI kAraNako kAryotpatti ke prati kAryakArI svIkAra kiyA gayA hai / yaha hama prameyakamalamArtaNDa (2-1, pR0 187) ke uddharaNa dvArA pUrvameM vizeSarUpase spaSTa kara Aye hai aura usakA artha bhI yahA~para diyA gayA hai / tAtparya yaha ki prameyakamalamArtaNDakA yaha kathana sahakArI kAraNako kAryotpatti ke prati spaSTa rUpase kAryakArI siddha karatA hai| pUrvapakSane ta. ca.10406 para bhI prameyakamalamArtaNDake usa uddharaNa ko diyA hai tathA svayaM uttarapakSane bhI taba ca 50 385 para use diyA hai| pUrvapakSane taca meM sarvatra aise bahatase AgamapramANoMke uddharaNa diye hai, jinase kAryotpatti ke prati sahakArI kAraNa kI kAryakAritA hI siddha hotI hai| ata: uttarapakSakA sahakArI kAraNako kAryake prati sarvathA akiMcitkara mAnanA asaMgata hai| uttarapakSako pUrvAgrahakA parityAga karake taTastha bhAvase vastusthitipara vicAra karanA caahie| ___ uttarapakSane ukta anucchedame Age yaha likhA hai ki "sarvapA nityavAdI mImAMsaka yadi pAndako sarvathA nitya mAnatA rahe, phira bhI vaha usameM dhvani Adi kAryakI prasiddhi sahakArI kAraNoMse mAne aura aisA honepara bhI vaha zabdoM meM vikRtiko svIkAra na kare to usake liye yahI doSa to diyA jAyegA ki sahakArI kAraNoMne usakI sAmarthyakA yadi khaNDana nahIM kiyA so unhoMne dhvani kArya kiyA yaha kaise kahA jA sakatA hai, ve to akiMcitkara hI bane rahe / spaSTa hai ki isase aparapakSake abhiprApakI aNu mAtra bhI puSTi nahIM hotii|" ___ mAlUma par3atA hai ki uttarapakSane aisA kahate samaya prakRtakA gaharAIse vicAra nahIM kiyA hai, kyoMki usake kayanase hI spaSTa hai ki zabdoMmeM dhvani kAryako prasiddhike prati sahakArI kAraNa akiciskara nahIM bane rahate haiM, apitu unake sahayogase dhvani rUpa pariNata honekI yogyatA viziSTa zabda dhvani rUpa pariNata hone meM samartha hote hai / anyathA unheM sahakArI kAraNa nahIM kahA jA sakatA hai| usarapakSake isa vaktavyase sahakArI kAraNoMkI kAryake prati sahAyaka hone rUpase kAryakAritA spaSTa siddha hotI hai / ataeva usakA yaha likhanA asaMgata hai ki ''spaSTa hai ki isase aparapakSaka abhiprAyako aNu mAtra bhI puSTi nahIM hotI hai" / jabaki usake hI abhiprAyakI puSTi hotI hai| __ uttarapakSane vahIM yaha likhA hai ki "sahakArI kAraNone usakI sAmarthyakA yadi khaNDana nahIM kiyA to unhoMne dhvani kArya kiyA yaha phaise kahA jA sakatA hai"? so isameM jo usa 'sAmarthya' zabdake sthAna meM sAmarthya zabdakA parivartana kiyA hai vaha usakI anavadhAnatAkA sUcaka hai, kyoMki aSTazatIke ukta bacanameM 'sAmarthya' zabdakA pAThana hokara 'asAmathrya' zabdakA hI pATha hai aura dahI prakRtasaMgata hai| yadi uttarapakSane 'asAmaya' zabdake sthAnameM 'sAmarthya' zabdakA prayoga budhipUrvaka kiyA hai to yaha usakA chasa hai kyoMki jaina siddhAnta ke anusAra eka vastu dUsarI vastu kI sAmarthyakA khaNDana kabhI nahIM kara sakatI hai| jinAgamameM sahakArI kAraNase upAdAna (kAryarUpa pariNata hone kI yogyatA viziSTa vastu) ke sAmaryakA khAna honA nahIM batalAyA hai, apitu usakI sa0-14 Page #293 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 106 jayapura (khAniyA) tasvacarcA aura usakI samIkSA asAmarthya kA khaNDana honA hI batalAyA gayA hai / aSTazatIke ukta vacana tathA anya Agama pramANase yahI avagata hotA hai ki sahakArIrUpa vastu kisI dUsarI kAryarUpa pariNata honevAlI upAdAnarUpa vastukI kAryarUpa pariNata na ho sakanerUpa asamArthyakA ho khaNDana karatI hU~, na ki usakI sAmathryakA tAtparya yaha haiM ki upAdAna zakti ( kAryarUpa pariNata hone kI yogyatA ) viziSTa vastu jo kAryarUpa pariNata hone meM asamartha rahatI hai usakI usa asamarthatAkA khaNDana karake sahakArI kAraNa use kAryarUpa pariNata honeke liye samartha banA detA hai / jaise calanekI yogyatA viziSTa paMgu manuSya tabhI gamana kara sakatA hai jaba use lAThIkA sahArA mila jAtA hai| aisA nahIM samajhanA cAhie ki lAThI usa paMgu vyaktiko calaneko yogyatAkA khaNDa kara detI hai tathA aisA bhI nahIM samajhanA cAhie ki sahakArI kAraNa upAdAna zaktise rahita vastumeM usa upAdAna zaktiko utpanna kara detA hai / jaise calane kI yogyatA rahita choTA zizu lAThIkA sahArA mila jAnepara bhI gamana nahIM kara sakatA hai| isa prakAra sahakArI kAraNakA kArya na to vivakSita upAdAna zakti se rahita vastumeM upAdAnazaktiko utpanna karanA hai aura na vivakSita upAdAna zakti viziSTa vastuko usa upAdAna zaktiko samApta karanA hai, kevala vivakSita upAdAna zakti viziSTa vastuko kAryakSama banAnA hI sahakArI kAraNakA kArya hai| isakA Azaya yaha hai ki sahakArI kAraNakA sahayoga prApta honepara hI upAdAna kAraNabhUta vastu kAryarUpa pariNata hotI hai / uttarapakSaneta0 0 0 53 para Age likhA hai ki "aparapakSane aSTazatIke ukta vacana meM Aye hue 'tat' zabdakA artha 'upAdAna' jAna-bUjhakara kiyA hai jabaki usakA artha 'sarvathAra nitya zabda' hai| yaha sUcanA hamane pUrva kI haiM aura isa abhiprAya se kI hai ki jainadarzanameM upAdAnakA artha 'nityAnitya vastu' kiyA gayA hai kintu mImAMsA darzana zabdako aisA nahIM svIkAra karatA" so uttarapakSake isa kathanameM pUrvapakSa ko koI Apatti nahIM hai / parantu aSTazatI ke 'tat' zabdakA artha "sarvathA mitva zabda" honepara bhI prakaraNavaza usakA vahA~ upAdAna artha karanA asaMgata nahIM hai, bhale hI mImAMsaka dhvanikI apekSA upAdAna kAraNabhUta zabdako sarvathA nitya mAne va jaina sabhI upAdAna kAraNabhUta vastuoMko nityAnitya mAne / itanA avazya hai ki vastuko sarvathA nitya mAnane se usakA kAryarUpa pariNata honA asaMbhava hai / nityAnitya mAnane se hI vastu sahakArI kAraNakA sahayoga prApta honepara kAryarUpa pariNata ho sakatI hai| vastutaH yahA~ 'sahakArI kAraNa' ke prayogate tat zabda se 'upAdAna kAraNa' kA grahaNa hI abhISTa hai| isa taraha pUrvapakSane prakaraNavaza "tat" zabdakA yadi upAdAna artha kiyA vo isase jaina siddhAntakA vighAta nahIM hotA hU~ / kathana 34 aura unakI samIkSA Age uttarapakSaneta0 ca0 pR0 53 para hI likhA hai- "aparapazane samayasAra gAyA 105 kI AtmakhyAti TIkAko upasthita kara jo apane vicAroMkI puSTi karanI cAhI hai vaha ThIka nahIM hai, kyoMki ukta TIkAke anta meM Aye hue "sa tu upacAra eva na tu paramArtha" isa padakA artha hai - vaha vikalpa to upacAra hI haiM arthAt upacarita arthako viSama karanevAlA hI hai| paramArtharUpa nahIM hai arthAt yathArtha arthako viSaya karane vAlA nahIM hai" / "s Upara usarapakSane pUrvapakSa dvArA kiye gaye samayasAragAthA 105 kI AtmakhyAti TIkAke ullikhita arthake viSaya meM galata citraNa kiyA hai| uttarapakSa ne apane vaktavyameM jo likhA hai ki "TIkAma AyeM hue Page #294 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 107 zaMkA samAdhAna 1 kI samIkSA tu upacAra eva na tu paramArtha: " isa padakA artha hai vaha vikalpa to upacAra hI hai arthAt upacarita arthako viSaya karane vAlA hI hai, paramArtharUpa nahIM hai arthAt yathArtha arthako viSaya karane vAlA nahIM hai"| usameM uttarapakSane "sa tUpacAra eva na tu paramArtha" isakA artha karate hue yaha dikhalAnekA prayatna kiyA hai ki isameM Aye hue "sa:" padakA artha "vaha vikalpa" hI svIkAra karanA ucita hai| isa sambandhameM merA kahanA haiM ki pUrvapakSane "sa tUpacAra eva na tu paramArthaH " isa padakA artha karate hue "saH" padakA "AtmA dvArA pudgalakA karmarUpa kiyA jAnA yaha artha kiyA hai / umake atirikta aura abhiprAya nahIM liyA jA sakatA hai / isI taraha pUrvagabhane 'ma tUpacAra evaM isa saMpUrNa padakA jo "AtmA dvArA pudgalakA karmarUpa kiyA jAnA yaha upacAra hI hai arthAt nimittanaimittika bhAvakI apekSAse hI hai" yaha artha kiyA hai, isase vaha yaha batAnA cAhatA hai ki yataH upacArakI pravRtti AlApapaddhatike vacana ke anusAra mukhyake abhAva aura nimitta tathA prayojanake sadbhAvameM hI huA karatI hai / ataH isase spaSTa hotA hai ki AtmAko jo upacArase pudgala karmakA karttA kahA gayA hai vaha isalie ki eka to AtmA svayaM (Apa) pudgalakarmarUpa pariNata nahIM hotaa| dUsare, vaha jaba taka apanA ajJAnarUpa pariNamana karatA rahatA hai taba taka vaha pudgala ke karmarUpa pariNamanameM sahAyaka huA karatA hai, jo isa bAtako siddha karatA hai ki upacAra kevala AkAza kusumakI taraha kalpanAropita mAtra na hokara nimittanaimittika bhAvako vAstavikatA ke AdhArapara paramArtha, mAstavika aura satya hai / isa taraha utarapakSaneta0 pu0 53 para nirdiSTa uparyukta anucchedameM hI Age jo yaha likhA hai ki "hameM Azcarya hai ki aparapakSane ukta vAkyake prArambha meM Aye hue "sa:" padakA artha "vikalpa" na karake "AtmA dvArA pud galakA karmarUpa kiyA jAnA" yaha artha kaise kara liyA" / so yaha usane pUrvapakSa ke abhiprAyako na samajha galata samajhA hai, jaisA ki Uparake vivecanase spaSTa haiM / isI taraha usane isI anucchedameM Age jo yaha likhA hai ki "nimitta vyavahAra aura naimittika vyavahAra upacarita hotA hai" so isameM hameM etarAja nahIM hai / parantu isake Age jo yaha likhA hai ki " aura yaha taba banatA hai jaba parane parake kAryako kiyA" aise vikalpakI utpati hotI haiM" so usakA aisA likhanA saMgata nahIM hai, kyoMki "parane parake kAryako kiyA" yaha vikalpa to upacAra hI hai aura yaha taba banatA hai jaba eka vastu dUsarI vastuko kAryotpattimeM sahAyaka hone rUpase kAryakArI nimittakAraNa hotI hai / upacArakI sthiti bhinna-bhinna sthaloM meM bhinna-bhinna prakArase nirmita hotI hai, jisakA spaSTIkaraNa nimna prakAra hai (1) nimittakAraNako kAryake prati jo upacArita kAraNa kahA jAtA hai usameM hetu yaha hai ki nimitta. kAraNa upAdAnakAraNakI taraha kAryarUpa pariNata na hokara kAryotpatti meM sahAyaka mAtra huA karatA hai| lekina jisa prakAra upAdAnakAraNakA kAryarUpa pariNata honA vAstavika hai usI prakAra nimittakAraNakA upAdAna kAraNako kAryarUpa pariNatimeM sahAyaka honA bhI vAstavika / ghaTotpatti meM nimittakAraNabhUta kumbhakAra miTTIkI taraha rUpa pariNata na hokara miTTIkI ghaTarUpa pariNatimeM vAstavika rUpase sahAyaka hotA hai / isI lie use upacArita kAraNa kahA jAtA hai / (2) nimittakAraNako kAryake prati jo upacaritakarttA kahA jAtA hai vaha AlApa paddhatike upacAralakSaNake anusAra usameM mukhya kartRtvakA abhAva aura vAstavika rUpameM sahAyaka hone rUpa se nimitakAraNatAkA sadbhAva 1. mukhyAbhAve sati nimitte prayojane ca upacAraH pravartate / Page #295 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 108 jayapura (khAniyA) tatvacarcA aura usakI samIkSA honese kahA jAtA hai| yaha hama aneka jagaha kaha cuke haiM ki jaise ghaTotpatti ke prati nimittakAraNabhUta kumbhakAra ghaTakA mukhya kartA to nahIM hai, kyoMki kumbhakAra ghaTarUpa pariNata nahIM hotA, phira bhI miTTIkI ghaTarUpa pariNatimeM vaha vAstavika rUpameM sahAyaka hotA hai / ataH use ghaTakA upacaritakartA kahA jAtA hai| upacaritakAraNa aura upacaritakartA donoMmeM yaha antara hai ki nimitta kAraNa kAryake prati sahAyaka hAne rUpase vAstavika kAraNa hokara bhI kAryase bhinna vasturUpa hotA hai, isIlie use upacarita kAraNa kahate hai aura kAryase bhinna usa vastumeM sahAyaka hone rUpase vAstavika nimittakAraNatAke AdhArapara AlApapaJcatike anusAra kartatvakA Aropa kiyA jAtA hai| isalie use upacAratakartA kahA jAtA hai| yataH upacarita kAraNa aura upacarikartA donoM hI kAryase bhinna vasturUpa hote haiM, ataH donoM hI asadbhUta vyavahAranayake viSaya hote haiN| (3) pRthvI, jala, agni aura vAyu ina cAroM vastuoMko upacarita vastu kahA jAtA hai| isakA kAraNa yaha hai ki ye cAroM vastue~ nAnA aNuoMke piNDaspa honese sakhaNDa huA karatI hai / tathA sakhaNDa hokara bhI skandha rUpa se akhaNDa hotI hai| ataH skandharUpase akhaNDarUpatAko prApta ye cAroM vastue~ azuddha dravyArthikanayakA viSaya hai aura cUMki nAnA aNuoMke piSTarUpa honese unameM sakhaNDarUpatA bhI rahatI hai, ataH upacarita sadbhUta vyavahAranayakA bhI viSaya hotI hai| AlApapaddhatike ullekhAnusAra jo upacArako pravRti hotI hai vaha bhI bhinna-bhinna sthaloMmeM bhinnabhinna prakArake nimittoMke mAghArapare hotI hai| Upara kumbhakArameM ghaTakartRtvake upacArako pravRttike viSaya meM batalAyA jA cukA hai ki kumbhakAra isalie upacarita kartA hai ki vaha ghaTakAryake prati sahAyaka honeke AdhArapara vAstavika nimitta kAraNa hotA hai| yahAM AlApapaddhatike anusAra upacArapravRttike anya sthaloMkA bhI digdarzana karAyA jAtA hai / miTTIke ghar3eko jo ghIkA ghar3A kahA jAtA hai vaha upacAra rUpameM hI kahA jAtA hai aura vaha isa AdhArapara kahA jAtA hai ki usa ghar3emeM pIrUpatAke abhAvake sAtha ghar3A aura ghI meM vidyamAna saMyoga saMbaMdhAzrita vAstavika AdhArAdheyabhASa nimitta banA huA hai| "anna hI prANa hai" yahA~para jo annako prANa kahA jAtA hai baha upacArase kahA jAtA hai aura vaha isa lie ki annameM prANarUAtAke abhAghake sAtha prANoMkI surakSAkI vAstavika sahAyakatA pAI jAtI hai| "gaMgA nadI meM TaparA hai" isa kathanakA artha hai ki 'gaMgAke taTapara TaparA hai' so yaha saparita artha hai aura yaha artha isa AdhArapara kiyA jAtA hai ki gaMgA nadImeM TaparAkI sthiti rUpa mukhyAdhuke abhAvake sAtha gaMgA aura taTameM vAstavika sAmIpya pAyA jAtA hai| lokameM bAlakako siMha kaha diyA jAtA hai vaha bhI upacArase kahA jAtA hai aura vaha isa AdhArapara ki yadyapi bAlakameM siMha, rUpatAkA to abhAva hai, kintu siMhake samAna guNoMkA vAstavika rUpameM sadbhAva hai / "maMca (macAna) cillAte hai" isakA jo 'maMcapara baiThe puruSa cillAte haiM, yaha artha kiyA jAtA hai vaha bhI upacArase kiyA jAtA hai, kyoMki usameM maMcarUpa mukhyArthaka abhAvake sAtha maMca aura puruSoMmeM vAstavika saMyoga pAyA jAtA hai / "dhanuSa daur3atA hai" isa vAkyakA jo 'ghunadhArI puruSa daur3atA hai' yaha artha kiyA jAtA hai vaha bhI upacarita artha hai aura vaha isalie ki yahA~ para dhanuSa rupa mukhyArthake abhAbake sAtha dhanuSa aura puruSameM vAstavika saMyoga hai| isa viSayameM loka aura AgamameM aura bhI aise udAharaNa mila sakate haiM, jinameM uparyukta prakAra mukhyarUpatAke abhAvaphe sAtha pRthaka-pRthak prakArake nimittoMkA vAstavika sadabhAva pAyA jAtA hai| Page #296 -------------------------------------------------------------------------- ________________ zaMkA-samAdhAna 1 kI samIkSA upacAra-pravRttike ina udAharaNoMke prakAza meM prakRptameM bhI jJAtavya hai ki samayasAra gAthA 105 aura usakI TIkA mAtmAko jo pudgalakarmakA kabitalAyA gayA hai vaha upacArase batalAyA gayA hai, jo isa AdhArapara siddha hotA hai ki AtmAmeM pudgalakarmake kartRtvakA yayArtha rUpameM abhAva hai, kyoMki karmarUpa pariNamana AtmAkA na hokara pudgalakA hI hotA hai / tathA samayasAra mAyA 105 aura usakI TIkAke anusAra vaha yAtmA pudagalake usa karmarUpa pariNamanameM sahAyaka home rUpase vAstavika nimitta (sahAyaka) hotA hai / ataH yahA~para bhI AlApapaddhatike pUrvokta vacanakA samanvaya hotA hai| tAtparya yaha hai ki AtmAmeM pudgalakarmake upacaritakartRtvakI siddhi ke lie samayasAra gAthA 105 aura usakI TokAke anusAra usameM pudgalake karmarUpa pariNamanake prati sahAyaka hone rUparo vAstavika nimittakAraNatAko svIkAra karanA Avazyaka hai| arthAta samayasAra gAthA 105 aura usakI AtmasyAti TokAmeM yahI batalAyA gayA hai ki jIvake hetubhUta arthAt sahAyaka hone rUpase kAraNa honepara hI pudgalakarmakA vandharUpa pariNamana dekhA jAtA hai, ataH "jIvane karma kiyA' yaha upacAnse kahA jAtA hai| usI TIkA yaha bAta aura bhI spaSTa rUpase matalA dI gaI hai ki jabataka AtmAkA pariNamana ajJAnarUpa ( moha, rAga aura deSa rUpa) hotA rahatA hai tabataka hI pudgalakA karmarUpa pariNamana hotA hai aura jaba AtmAkA ajJAnarUpa ( moha, rAga aura dveSarUpa) pariNamana honA samApta ho jAtA hai taba pUdagalakA karmarUpa pariNamana honA bhI samApta ho jAtA hai| yahI kAraNa hai ki nIvako pudgalake karmarUpa pariNamanako rokaneke lie apane moha, rAga aura 'Sa rUpa ajJAnako samApta karane kI preraNA AgamameM kI gaI hai| isase jJAta hotA hai ki AtmAmeM pudgalakamakartRtvakA upacAra AkAzakusumakI taraha kalpanAropita mAtra nahIM hai, apitu sAhAyya-sahAyaka bhAvarUpa vAstavika nimitta naimittikabhAvapara AdhArita hai| sarvatra upacAraprasiddhike lie isI prakriyAkA avalambana upayukta hotA hai| ___ isa taraha uttarapakSane apane uparyukta baktavyameM jo kucha likhA hai usake viSayoM pUrvapakSakA kevala itanA hI mantavya hai ki jahA~ uttarapakSa nimitta (sahAyaka) kAraNako kAryake prati sahAyaka na hone rUpase svIkRta akiMcitkaratAke AdhArapara avAstavika mAnatA hai aura nimittakAraNabhUta vastumeM svIkRta upaparita kartRtvako AkAzakusumakI taraha kalpanArogita mAtra mAna letA hai vahA~ pUrvapakSa tasa nimitta (sahAyaka) kAraNako kAryake prati sahAyaka hone rUpase svIkRta kAryakAritAke AdhArapara vAstavika mAnatA hai aura usa nimittakAraNabhUta vastumeM strIkRta upavarita kartRtvako AkAzakusumakI taraha kalpanAropita na mAnakara use vAstavika hI mAnatA hai| isa abhiprAyase hI pUrvapakSane samayasAra gAyA 105 kI TIkAkA artha karate hue jo yaha likhA hai ki "AtmA dvArA pudgalakA karmarUpa kiyA jAnA yaha upacAra hI hai arthAt nimittanamittika bhAvakI apekSAse hI hai| paramArtha bhUta nahIM hai arthAt upAdAnogAdeya bhAvako apekSAse nahIM hai|" vaha saMgata hai| kathana 35 aura usakI samIkSA (35) uttarapakSane ta0 ca. pa0 54 para pUrvapakSake prati yaha kathana kiyA hai ki "aparapakSAne 'yaH pariNamati sa kartA' ityAdi kAlAko uddhRta kara 'yaH pariNamati' padakA artha kiyA hai. -''jo pariNamana hotA hai arthAta jisameM yA jisakA pariNamana hotA hai|" jabaki isa padakA vAstavika artha hai-"jo pariNamatA hai Page #297 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jayapura (khaniyA) tatvacarcA saura usakI samIkSA yA pariNamana karatA hai|" ukta padya meM "yaH pariNamati" pada hai "patpariNamanaM bhavati" pada nahIM hai, nahIM mAlUma, aparagakSane ukta padake yathArtha arthako na karake svamatise anyathA artha kyoM kiyaa| spaSTa hai ki baha pakSa upAdAnako yathArthakartA banAye rakhane meM apane pakSakI hAni samajhatA hai| tabhI to usa pakSake dvArA isa prakArase arthameM parivartana kiyA gayA / " __uttarapakSake isa kathanakI samIkSAmeM maiM sarvaprathama yaha kahanA cAhatA hU~ ki usane (uttarapakSane) "ya: pariNamati" padake "jo pariNamana hotA hai" isa arthako lekara jo yaha niSkarSa nikAlA hai ki "spaSTa hai ki yaha pakSa upAdAnako yathArtha kartA banAye rakhane meM apane pakSakI hAni samajhatA hai tabhI to usa pakSake dvArA isa prakArase arthameM parivartana kiyA gyaa|" so usakA ukta arthave AdhArapara aisA niSkarSa nikAlanA ucita nahIM hai, jayoMki usa ayaMkA isa tarahake niSkarSake sAtha koI mela nahIM baiThatA hai| dUsare, tattvamami "yaH pariNamati padakA jo yaha artha pAyA jAtA hai ki "jo pariNamana hotA hai" so yaha pUrvapakSa pArA svIkRta artha nahIM hai / usake dvArA svIkRta artha to yaha hai ki "jo pariNamita hotA hai, jisakI puSTi pUrvapakSa dvArA kiye gaye "arthAta jisameM yA jisakA pariNamana hotA hai| isa spaSTIkaraNase ho jAtI hai, kyoMki paha spaSTIkaraNa "jo pariNamita hotA hai" isa arthakA hI ho sakatA hai / "jo pariNamana hotA hai" isa kA nhiiN| isa bAtako usarapakSa na samajhatA ho, aisA nahIM hai| vAstava meM pUrvapakSane "yaH pariNamati" padakA yadyapi "jo pariNamita hotA hai" yahI artha kiyA thA, parantu TAipa karane vAlekI bhalase usake sthAnameM "jo pariNamana hotA hai" yaha TAipa ho gayA, jisakA saMzodhana nahIM ho sakA / ataH uttarapakSane isa sAmAnya azukhiko lekara jo pUrvapakSakI AlocanA kI hai vaha kevala bAtakA bavaNDara banAnA hai / ataH ukta padakA artha pUrvapakSane 'jo pariNamita hotA hai' yaha kiyA hai, jise uttarapakSa asvIkAra nahIM kara sktaa| kathana 36 aura usakI samIkSA (36) uttarapakSane ta* ca0 pR0 54 para yaha kathana kiyA hai ki "AgamameM nimitta vyabahAra aura nimittakartA Adi vyavahArako sUcita karanevAle vacana paryApta mAtrAmeM upalabdha hote hai isameM saMdeha nahIM, para usI AgamameM yaha bhI spaSTa kara diyA gayA hai ki ye saba bacana asadbhUta vyavahAranayako lakSyameM rakhakara hI bhAgamameM nibaddha kiye gaye hai|"}-iske lie dekho, samayasAra gAthA 105 se 108 tathA unakI AtmakhyAti TIkA, bRhadavya saMgraha gAthA 8 kI TIkA aadi)| ___ isakI samIkSAmeM merA kahanA yaha hai ki pUrvapakSa bhI aise sabhI vacanoMko asadbhUtavyavahAranayake hI vacana mAnatA hai / parantu donoM pakSoMmeM antara yaha hai ki jahAM uttarapakSa asadbhUtavyavahAranayakai viSayako upacarita mAnakara bhI usa upacArako kalpanAropita mAtra mAnatA hai vahIM pUrvapakSa asadbhutasyavahAranayako upacarita mAnakara bhI usa upacArako kalpanAropita mAtra na mAnakara upacarita rUpameM vAstavika hI mAnatA hai| kathana 37 aura usakI samIkSA (37) pUrvapakSane ta0 ca pR0 19 para uttarapakSake prati yaha kathana kiyA hai ki isameM "jo parigamita hotA hai arthAt jisameM yA jisakA pariNamana hotA hai yaha kartA hai" kartAkA yaha lakSaNa upAdAnoMpAdemabhAvako lakSya meM rakhakara hI mAnA gayA hai| parantu isapara dhyAna na dete hae isa lakSaNako sAmAnyarUpase Page #298 -------------------------------------------------------------------------- ________________ zaMkA-samAdhAna 1 kI samIkSA 111 kartAkA lakSaNa mAnakara nimitta namittakabhAvako apekSA sAmanana pratipAdita kartR-karmabhAvako upacarita (kalpanAropita) svIkAra karake Apake dvArA nimittakartAko akiMcitkara (kArya ke prati anupayogI) karAra diyA jAnA galata hI hai" apane isa kathanake samarthana meM pUrvapazcane vaha para samayasAra gAthA 100 aura usakI AtmakhyAti TIkAko bhI udhata kiyA hai| pUrvapakSake isa kathanapara uttarapakSane ta ba.0 54 para yaha kathana kiyA hai-"yahA~ yaha bAta dhyAna dene yogya hai ki jisa prakAra AgamameM upAdAnakartA aura upAdAnakAraNake lakSaNa upalabdha hote hai aura sAtha hI unheM yathArtha kahA gayA hai usa prakAra AgamameM nimittakartA yA nimittakAraNake na to kahIM lakSaNa ho upalabdha hote hai aura na hI vahA~ unheM yathArtha hI mAnA gayA hai, pratyuta aise arthAt nimittakartA yA nimittakAraNaparaka ghyabahArako aneka sthaloMpara azAniyoMkA anAdirUna lokavyavahAra hI batalAyA gayA hai / dekho, samayasAra gAthA 84 aura usakI donoM saMskRta TIkArya Adi / ' uttarapakSakA yaha kathana mithyA hai kyoMki AgamameM upAdAnakartA aura upAdAnakAraNake lakSaNoMko taraha nimitakartA aura nimittakAraNake bhI lakSaNa upalabdha hai, jisake kucha udAharaNa nimna prakAra haiM (1) AcArya vidyAnandane ta0 zloka vA0 10 151 para nimittakAraNakA nimnalikhita lakSaNa nirdhArita kiyA hai 'yadanantaraM hi yadavazyaM bhavati tattasya sahakArikAraNam / ' arthAt jisake anantara hI jo niyamase hotA hai vaha usakA sahakArI (nimisa) kAraNa hai| isa viSayako pUrva meM vistArase spaSTa kiyA jA cukA hai aura pUrvapakSane ise tattvacarcA meM bhI spaSTa kiyA hai| (2) AcArya akalaMkavane aSTazatI ( aSTasahasrI pR0 105) meM nimittakAraNako upAdAnakI kAryarUpa pariNatimeM sahAyaka hone rUpase kAryakArI siddha karane ke lie nimnalikhita vacana nibaddha kiyA hai 'tadasAmadhyamakhaNDayadakiMcitkaraM kim sahakArikAraNaM syAt ?' ati upAdAna (kAryarUpa pariNata honeko yogyatA viziSTa vastu) kI asAmarya (kAryarUpa pariNata na ho sakane rUpa azakti) kA khaNDana nahIM karatA huA akicitkara rahanepara sahakArI kAraNa ho sakatA hai kyA? arthAt nahIM ho sakatA hai / isameM nimittakAraNakA lakSaNa spaSTa parilakSita hai aura pUrvapakSane bhI tattvacarcAmeM ise spaSTa kiyA hai| (3) AcArya prabhAcAdrane bhI prameyakamalamArtaNDake pR0 187 para "yaccocyate" ityAdi kathana dvArA sahakArI (nimitta) kAraNako kAryake prati sahAyaka hone rUpase kAryakArI svIkAra kiyA hai, jisase sahakArI kAraNakA lakSaNa batAnA prabhAcaMdrako iSTa hai| ise bhI pUrvameM spaSTa kiyA jA cukA hai aura pUrvapakSane bhI tattvacarcA meM spaSTa kiyA hai| (4) AcArya vidyAnandane ta0 zlo0 vA0 ke 10 151 para "tadeva vyavahAranayasamAzrayaNe" ityAdi dvArA pratipAdana kiyA hai ki asadabhUtavyavahAratayakA viSayabhUta nimitta-maimittikabhAva rUpa kAryakAraNabhAva pAramArthika hI hotA hai, kalpanAropita nahIM hotaa| isase bhI nimittakAraNakA lakSaNa dhvanita hotA hai| ise bhI pUrvameM spaSTa kiyA jA cukA hai aura pUrvapakSAne tattvacarcA meM bhI spaSTa kiyA hai / Page #299 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jayapura (khAniyA) tattvacarcA aura usakI samIkSA ina pramANoMse yaha spaSTa hai ki Agama meM nimittakAraNakA lakSaNa bhI nirdhArita kiyA gayA hai tathA Aga meM jisaprakAra upAdAnakAraNako kAryarUpa pariNata honeke AdhArapara kAryakArI mAnakara usakI vAsta vikatAko svIkAra kiyA gayA hai usI prakAra Agama meM nimitta kAraNako upAdAnakAraNakI kAryarUpa pariNati meM sahAyaka hone ke AdhArapara kAryakArI mAnakara usako bhI vAstavikatAko svIkAra kiyA gayA hai / 112 hA~ maiM yaha bhI spaSTa kara denA cAhatA hU~ ki vastutasvakI vAstavikatA aneka prakArase avagata kI jAtI hai / upAdAnakAraNako jo vAstavika kahA gayA hai vaha isa AdhArapara kahA gayA hai ki svayaM vaha kAryarUpa pariNata hotA hai / tathA nimittakAraNa yadyapi svayaM kAryarUpa pariNata nahIM hotA tathApi vaha upAdAnakI kAryarUpa pariNati meM anivArya sahAyaka hone rUpase kAryakArI kAraNa hotA hai, ataH use bhI vAstavika mAnA jAtA hai| jaise jalako zItalatA usakA svabhAvadharma honese vAstavika hai / kintu uSNatA svabhAvadharma na honepara bhI samayasAra gAthA 14 kI AtmakhyAti ke anusAra bhUtArtha ( vAstavika ) hai kyoMki vaha anike saMyogase janya jalakI hI vikRti hai / yadyapi jalameM agni saMyogase utpanna honevAlI uSNatA tathA kAryarUpa pariNata honevAlI upAdAna rUpa vastuse bhinna nimittakAraNarUNa vastumeM usa kAryake prati sahAyaka hote rUpase pAI jAnevAlI nimittakAraNatA donoM hI vAstavika siddha hotI haiN| parantu unameM yaha bheda hai ki jahA~ jalameM pAI jAnevAlI zItalatA jalakA svabhAvadharma honero nizcayanayakA viSaya hai tathA jalakI pariNati honese sadbhUtavyavahAranayakA aura usI jala meM pAI jAnevAlI uSNatA agnisaMyogajanya honese asaddbhUtavyavahAranayakA viSaya hai vahA~ upAdAnakAraNatA kAryarUpa pariNata honevAlI vastukA nityatA (dravya) ke rUpameM svabhAvadharma honese nidacayanayakA aura anityatA ( paryAya) ke rUpa meM svabhAvadharma hone se sadbhUtavyavahAranayakA viSaya hai tathA nimittakAraNatA kAryarUpa pariNata hone vAlI vastuse bhinna kAryotpatti meM sahAyaka hone vAlI vastukA dharma honese asadbhUta vyavahArakA viSaya hai / uttarapakSako Agamake isI abhiprAya ke anusAra vastusthiti prakaTa karanA cAhie / ataeva upAdAnakartRtva isaliye yathArtha hai ki upAdAnabhUta vastu kAryarUpa pariNata hotI hai aura nimittakartRtva isaliye yathArtha nahIM hai ki nimittabhUta vastu kAryarUpa pariNata nahIM hotI hai / tathApi nimittabhUta vastu AlApapaddhati ke ukta vacana ke anusAra upAdAnabhUta vastukI kAryarUpa pariNatimeM sahAyaka honeke AdhAra para svIkRta upacaritakartRtva bhI AkAzakusumakI taraha kalpanAropita na hokara upacarita rUpameM vAstavika hI hai / tAtparya yaha hai ki upAdAnakAraNatA aura upAdAnakartRtva donoM hI upAdAnabhUta vastu vAstavika dharma hu~ kyoMki upAdAnakAraNabhUta vastu kAryarUpa pariNata hotI hai / yataH nimittabhUta vastu upA nabhUta vastuko kAryarUpa pariNati meM sahAyaka (nimitta ) hotI hai| ataH nimita kAraNatA bhI isa AdhAravara nimittabhUta vastukA vAstavika dharma siddha hai aura cUMki nimita kartRzva nimittabhUta vastukA upacarita dharma hotA hai, isaliye vaha bhI upacarita rUpameM vAstavika dharma siddha hotA hai / vaha AkAzakusumakI taraha kalpanAropita mAtra nahIM hai / hama isa vivecanase jAna sakate haiM ki upAdAna aura nimittakI vAstavikatA kisa rUpameM hai| uttarapakSako isa para dhyAna denA cAhie / uttarapakSane apane uparyukta kathana ke antameM jo yaha likhA hai ki "nimittakarttA" yA nimittakAraNaparaka vyavahArako aneka sthaloMpara ajJAniyoMkA anAdirUr3ha lokavyavahAra hI batalAyA gayA hai / so vaha eka Page #300 -------------------------------------------------------------------------- ________________ zaMkA-samAdhAna 1 kI samIkSA dRSTise hai, sarvathA nahIM / AgamameM nimittakartA yA nimittakAraNaparaka vyavahArako ajJAniyoMkA anAdirUr3ha lokavyavahAra batalAnekA abhiprAya yaha hai ki jo jIva vyavahArakI vyavahArarUpatAko aura nizcayarUpatAko pRthak-pRthak nahIM samajhakara vyavahArako vyavahArarUpatAko nizcayarUpatA samajha baiThe hai ye ajJAnI hai| aise azAniyoM ke prati ho samayasAragAthA 85-86 kI racanA AcArya kundakundane kI hai, jisakA Azaya yaha hai ki vyavahArakI vyavahArarUpatAko nizcayarUpatA samajha lenese vyavahArameM vyavahArarUpatAke sAtha nizcayarUpatAkI prasakti hotI hai jo jinAjJAke viruddha hai| jaise kumbhakAra ghaTake prati vyavahArakAraNa arthAt nimittakAraNa hotA hai| aba yadi use ghaTakA nizcayakAraNa arthAta upAdAnakAraNa mAna liyA jAve to usameM ghaTake prati sahAyaka hone rUpa apanI kiyAke sAtha ghaTarUpa pariNata hone rUpa kriyAkI bhI prasakti ho jAvegI, jo ki upAdAnabhUta miTTIkI kriyA hai / ____ Age saptarapakSAne ta0 ca0 pu0 54 para hI likhA hai-"aparapakSane hamAre kathanako lakSyakara jo yaha likhA hai "ki parantu isa para dhyAna na dete hue usa lakSaNako sAmAnyarUpase krartAkA lakSaNa mAnakara nimitta-naimittika bhAvakI apekSA AgamameM pratipAdita karta-karmabhAvako upacarita (kalpanAropita) mAnate hue Apake dvArA nimittakartAko akiMcitkara (kArya ke prati nirUpayogI) karAra diyA jAnA galata hI hai' / kintu aparapanakI hamAre kathanapara TippaNo karanA isaliye anucita hai, kyoMki paramAgamameM eka kAryake do kartA vAstava meM svIkAra hI nahIM kiye gaye haiN"| isakI puSTi meM uttarapasane "nakasya hi katro dvau staH" ityAdi samayasAra kalaza 52 ko bhI udhata kara likhA hai--"isase spaSTa vidita hotA hai ki aba eka kAryake paramArtharUpa do kartA hI nahIM hai, aisI avasthAmeM paramAgamameM do kartAoMke lakSaNa nibaddha kiyA jAnA kisI bhI avasthA sambhava nahIM hai, isaliye prakRtameM yahI samajhanA cAhie ki 'yaH pariNamati sa kartA' isa rUpameM kartAkA jo lakSaNa nibaddha kiyA gayA hai vaha sAmAnya rUpase bhI kartAkA lakSaNa hai aura vizeSa rUpase bhI, kyoMki jahA~para do yA do se adhika eka jAtiko vastuyeM hoM vahA~ para hI sAmAnya aura vizeSa aisA bheda karanA sambhava hai| yahA~ jaba eka kAryakA kA eka hI hai to eka kartAke do lakSaNa kaise ho sakate haiM ? yahI kAraNa hai ki eka kAryakA eka kartA honese paramAgamameM kattakA eka hI lakSaNa lipibaddha kiyA gayA hai| nimittakartA vAstabameM kartA nahIM, isaliye paramAgamameM isakA lakSaNa bhI upalabdha nahIM hotaa| yaha to vyavahAra mAtra hai| ataeva isa sambandhameM hamArA jo kucha bhI kathana hai vaha yathArtha hai aisA yahA~ samajhanA cAhie" / isakI samIkSA nimna prakAra hai lagatA hai ki uttarapakSane pUrvapakSake abhiprAyako ThIka taraha nahIM samajhA hai| usane ta. ca0 pU0 19 para "parantu isapara dhyAna na dete hue' ityAdi jo kathana kiyA hai usakA abhiprAya hai ki AgamameM kataki do bheda nizcita kiye gaye hai-eka upAdAnakartA aura dUsarA nimittakartA / inameMse upAdAnakartA kAryarUpa pariNata honeke rUpa meM yathAryakartA hai aura nimittakartA kAryarUpa pariNata na hokara upAdAnakI kAryapa parigatimeM sahAyaka hone rUpase sahAyakakartA-ayathAryakartA hai| AlApapaddhatike pUrvokta vacanake anusAra usakA Azaya yahI hai| isase spaSTa hai ki AgamameM kAryake prati do kartA mAne gaye haiN| para ve donoM eka jAtike nahIM hai arthAt eka kartA to vaha hai jo kAryarUpa pariNata hotA hai aura dUsarA kA vaha hai jo kArya rUpa pariNata na hokara upAdAnakI kAryarUpa pariNatimeM sahAyaka hone rUpase kA hotA hai / "nakasya hi kartArau saka-15 Page #301 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 114 jayapura (khAniyA) tatvacarcA aura usakI samIkSA vo staH" ityAdi samayasArakalaza 52 eka kAryake do upAdAnakartAoMkA hI niSedha karatA hai / vAstavameM kisI bhI eka kAryakA eka upAdAnakartA hotA hai aura dUsarA nimittakartA hotA hai / isakA vaha niSedha nahIM krtaa| ataH usake AdhArapara uttarapakSa dvArA pUrvapakSako eka kAryake prati eka upAdAnakartA aura dUsarA nimittakA ina do kartAoMkI mAnyatAkA niSedha kiyA jAnA ucita nahIM hai| pUrvapakSane apanI isa mAnyatAke samarthanameM samayasAra gAyA 100 aura usakI AtmakhyAti TIkAko bhI vahIM uddhRta kiyA hai jisase spaSTa vidita hotA hai ki kAryotpatti ke prati upAdAnakartAka sAtha nimittakatAko bhI AgamameM svIkAra kiyA gayA hai| isake alAvA AgamameM svapratyaya pariNamanake atirikta svaparapratyaya pariNamanakI svIkRtise bhI pUrvapakSako ukta mAnyatAko puSTi hotI hai| isa prakAra uttarapakSane ta0 ca0 pR. 54-55 para isa viSayameM jo kucha likhA hai vaha saba tarkahIna aura Agamavirukha hai| Agetaca.58 55 para usapane lie para pare batalAye ki jaba jisameM nimitta vyavahAra kiyA gayA hai usakA koI bhI dharma jisameM naimittika vyavahAra kiyA gayA hai usameM praviSTa nahIM hotA to phira vaha yathArtha meM usakA nimitta kartA-kAraNa rUpaye kA kaise bana jAtA hai? Agamame jabAMka aise kathanako upacarita yA upacaritopacarita spaSTa zabdoMma ghoSita kiyA gayA hai to aparapakSako esa bhAgamako mAna lene meM Apatti kyA hai| hamArI rAyame to use aise kayanako binA hicakicAhaTake pramANa mAna lenA caahie|" isa viSayameM merA kahanA hai ki pUrvapakSa bhI aise kayanako upacarita yA upacaritopacarita svIkAra karatA hai| parantu vaha usa upacarita aura upacaritopacarita kathanako kalpanAropita nahIM mAnatA hai jabaki uttarapakSa use kalpanAropita mAtra mAnatA hai| yaha prakaTa hai ki miTTI meM hone vAlI ghaTotpattima kumbhakAra, cakra, daNDa mAvi sahAyaka hone rUpase kAraNa hote haiN| inameMse kumbhakAra upacAratakAraNa hai kyoMki vaha usa ghaTotpattima sAkSAta sahAyaka hotA hai| cakra usa ghaTotpattimeM kumbhakArakA sahAyaka hokara paramparayA sahAyaka kAraNa hotA hai, ataH vaha upacaritoSacarita kAraNa aura daNDa usa ghaTotpattime cakrakA sahAyaka hokara kumbha- . kArakA sahAyaka hotA huA aparaparamparayA sahAyaka kAraNa hotA hai, ataH vaha upacAratoparitoparita kAraNa hai / isa taraha yadyapi ye tInoM asadbhUta kAraNa hai aura asadbhuta vyavahAranayake viSaya hai tathApi tInoMkI upayogitA miTTIse utpanna hone vAle ghaTakI utpattimeM asandigdha hai, kyoki inamase kisI bhI abhAvameM ghaTosatti nahIM hotii| ataH tInoM hI apane-apane DhaMgase yathArtha hai / ve AkAzakusumakI taraha kalpanAropita kAraNa nahIM hai arthAt ghaTotpattimeM inakI upacarita Adi rUpameM sahAyatA vAstavika hI hai, kalpanAropita nahIM hai| kathana 38 aura usakI samIkSA pUrvapakSane ta0 ca0 pR0 20 para likhA hai ki "AgamameM sarvatra kAryakAraNabhAvakA anvaya-tryatirekake AdhArapara hI mAnA gayA hai arthAt jisa vastukA jisa kAryake sAtha anvaya-vyatireka pAyA jAtA hai vaha vastu usa kAryake prati kAraNa hotI hai aisA kathana AgamakA hai" irAkI puSTi ke liye hI usane prameyaratnamAlA (samuddeza 3, sUtra 63 kI vyAkhyA) kA uddharaNa bhI diyA hai| pUrvapakSaka isa kathanakI bhI uttarapakSane ta0 ca0 50 55 para AlocanA kI hai| likhA hai ki "aparapakSane pramemaratnamAlA samuddeza 3 sUtra 53 se "anvaya-vyatireka" ityAdi vacana uddhRta kara apane pakSakA Page #302 -------------------------------------------------------------------------- ________________ zaMkA-samAdhAna 1 kI samIkSA samarthana karanA cAhA hai 1 kintu isa pacanase bhI itanA hI jJAta hotA hai ki jisake anantara jo hotA hai vaha usakA kAraNa hai aura itara kArya hai| yahI bAta isI sUtrakI vyAkhyA ina zabdoMmeM kahIM gaI hai-"tasya kAraNasya bhAve kAryasya bhAbitva tadbhAvabhAvitva" (usake arthAt kAraNake honepara kAryakA honA yaha tadbhAvabhAvitva hai) / kintu yaha sAmAnya nirdeza hai| isase bAhA sAmagrIko upacaritakAraNa kyoM kahA aura Abhyantara kAraNako anupacArita kAraNa kyoM kahA, yaha jJAna nahIM hotA" / isakI samIkSA isa prakAra hai pUrvapakSane ta0 ca050 20 para kiye gaye apane ukta kathanake Age yaha bhI likhA hai ki "isameM apAdAna kAraNake samAna nimittakAraNameM bhI kAryake prati anvaya aura vyatireka mAne gaye hai| ataH jisa prakAra kAryake prati upAdAnakAraNabhUta vastu apane DhaMgase ASaya rUpase vAstavika kAraNa hotI hai usI prakAra kAryake prati nimittabhUta vastu bhI apane se arthAta upAdAnake sahakArI rUpase vAstavika kAraNa hotI hai| usakI arthAt nimitta bhUta vastukI yaha upAdAnasahakAritArUpa kAraNatA kAlpanika nahIM hai / '' isa kathanase spaSTa hai ki pUrvapakSane prameyaratnamAlAke uparyukta vacanakA usaraNa nimittakAraNako usarapakSako mAnya kAlpanikatAkA niSedha karaneke liye diyA hai / ataeva uttarapakSa dvArA kI gayI pUrvapakSako uparyukta AlocanA nirarthaka evaM anupayukta hai| Age uttarapakSane ta. ca0 10 55 para hI likhA hai ki "yaha to aparapakSa bhI svIkAra karegA ki eka dranameM eka kAlameM eka ho kAraNadharma hotA hai aura usa dharmake anusAra vaha apanA kArya bhI karatA hai| jaise kumbhakArameM jaba apanI kriyA aura vikaraNa karanekA kAraNadharma hai taba vaha apanI kriyA aura vikalpa karatA hai. gidIkI ghaTaniSpatirUpa kriyA nahIM krtaa| aisI avasthA meM kumbhakArako ghaTakA kA upacArase hI to kahA jAyegA" / pUrvapakSako isameM koI vivAda nahIM hai / vaha bhI aisA hI mAnatA hai| uttarapakSane isI anucchedameM punaH likhA hai ki "aura usa upacArakA kAraNa yaha hai ki jaba kumbhakArako vivakSita kriyA aura vikalpa hotA hai taba miTTI bhI upAdAna hokara ghaTarUpa pariNamatI hai" so isameM bhI pUrvapakSako koI vivAda nahIM hai / Age uttarapakSane likhA hai ki "isa prakAra kumbhakArakI vivakSita kriyAke sAtha ghaTa kAryakA anvaya dhyatireka bana jAtA hai" / yahA~ para itanA dhyAna aura rakhanA cAhie ki kumbhakArakI usa kriyAke sAtha ghaTa kAryakA jo annaya-patiraka banatA hai vaha isa AdhAra para banatA hai ki kumbhakArako vaha kriyA ghaTakAryake prati sahAyaka hoto dekhI jAtI hai / Age isI anucchedameM tattarapakSane likhA hai ki "yahI kAraNa hai ki kumbhakArako ghaTakA kartA upacArase kahA gayA hai| kintu aisA upacAra karanA tabhI sArthaka hai jaba vaha yathArthakA jJAna karAve, anyathA vaha vyavahArAbhAsa hI hogA yaha vastusthitikA svarUpa nirdeza hai| isase bAhya sAmagrImeM anya TraSyake kAryako kAraNatA kAlpanika hI hai yaha jJAna ho jAtA hai| phira bhI AgamameM isa kAraNatAko kAlpanika na kahakara jo upacarita kahA hai yaha saprayojana kahA hai khulAsa pUrvameM hI kiyA gayA hai aura Age bhI kareMge" / isa sambandhama merA kahanA hai ki ghaTakAryake prati kumbhakArako jo upacArase kapta kahA gayA hai vaha isaliye kahA gayA hai ki vaha ghaTarUpa gariNata na hokara miTTIkI ghaTarUpa pariNatimeM miTTIkA sahAyaka hotA hai| ataH uttarapakSakA yaha kathana ki "kintu aisA upacAra karanA tabhI sArthaka hai jaba vaha yathArthakA jJAna karAve, Page #303 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jayapura (khAniyA) tattvacarcA aura usakI samIkSA anyathA yaha vyavahArAbhAsa hogA" nirarthaka hai / isI taraha "yaha vastusthitikA svarUpa nirdeza hai" aisA likhakara uttarapakSane likhA hai ki "isase bAjha sAmagrImeM anya dravyake kAryakI kAraNatA kAlpanika hI hai" / so usakA yaha kathana vastusthiti ke viruddha hai, kyoMki pUrvapakSane ta ca meM tathA hamane isa samIkSAmeM sarvatra spaSTa kiyA hai ki AgamameM bAhya sAmagrIko jo kAryospasike prati upacaritakartA mAnA gayA hai usakA AdhAra yaha batalAyA gayA hai ki bAta sAmagro kAyotpatti meM upAdAnako sahAyaka hone rUpase anivArya kAraNa hoto hai / uttarapakSakA usase yaha niSkarSa nikAlanA sarvathA galata hai ki "phira bhI AmamameM isa kAraNatAko kAlpalika na kahakara jo upacarita kahA hai vaha saprayojana kahA hai" kyoMki kAlpanika aura upacaritameM bar3A antara hai| kAlpanika to avastu hotI hai parantu upadharita vastu hotI hai| phira jaba uttarapakSa upacAra kathanako saprayojana mAnatA hai to nAhya sAmagrIko kAryotpatti meM akiMcitkara kase mAnA jA sakatA hai ? kathana 39 aura usakI samIkSA (39) pUrvapakSane ta ca0 pR. 20 para dhavala pustaka 13 pR. 349. ke "evaM dusaMjogAdiNA" ityAdi vacanako uddhRta kara jo yaha kahA hai ki "pavalAjhA yaha vacana svapara pratyaya pariNamanakI ubhayaktijanyatAkA spaSTa upadeza de rahA hai| uttarapakSane isakI AlocanA karate hue ta0 ca0 pR0 56 para liyA hai ki "dhavalA pustaka 13 10 349 kA uccaraNa (jise aparapakSane prastuta kiyA hai| saMyogako bhUmikAmai upacarita anubhAgakA hI nirUpaNa karatA hai" | uttarapakSake isa kathanameM pUrvapakSako koI virodha nahIM hai| parantu upacArako kAlpanika mAnanA pramANasaMgata nahIM hai, kyoMki jisa prakAra svapratyaya kArya svapratyayarUpa meM vAstavika hai usI prakAra svaparapratyaya kArya bhI svaparapratyayarUpameM vAstavika hI hai, kAlpanika nahIM hai| kathana 40 aura usakI samIkSA (40) pUrvapakSane ta0 ca0 pR. 2. para "upacArakI pravRtti ke liye AgamameM upacArakI vyAkhyA isa prakAra kI gaI hai" isa kathanake sAtha AlApapaddhatike 'mukhyAbhAne' ityAdi bacanako uddhRta kiyA hai aura yaha batalAnekA prayatna kiyA hai ki jahAM mukhparUpatAkA abhAva ho tathA nimitta aura prayojanakA sadbhAva ho vahIM upacArakI pravRtti hotI hai / tathA isake samanvayake lie kahA hai ki jaise annameM prANoMkA yA bAlakameM siMhakA upacAra lokameM kiyA jAtA hai" Adi / so isakI AlocanA karate hue uttarapakSane taH ca. pR0 56 para likhA hai ki "aparapakSane 'murupAbhAve sati' ityAdi vacanako upacArako vyAkhyA mAnA hai jo ayukta hai| isa kathana vArA to mAtra usakI pravRtti kahA~ hotI hai yaha batalAyA gayA hai" tathA isa kathanake anantara upacArakI vyAkhyAsvarUpa AlApapaddhatike "anyatra prasiddhasya dharmasyAnyatra samAropaNamasadbhutavyavahAraH / asaddhRtavyavahAra eva upacAraH" / isa vacanako ukSata kiyA hai / isa viSayameM mujhe kevala itanA ho kahanA hai ki yadi pUrvapakSane upacArake pravRttisthalako upacArakI vyAkhyA samAveza kara diyA hai to isameM kyA amuktatA hai; yaha samajha meM nahIM AyA, kyoMki vyAkhyAkA artha kevala lakSaNa hI nahIM hotA hai / vyAkhyAmeM vastuke svarUpa, viSaya, bheda-prabheda aura pravRtisthala Adi sabhIkA samAveza hotA hai| uttarapakSako ucita hai ki bAlakI khAla na nikAla saMgata hI vaktAke abhiprAyako samajhe / Age isI viSayakA vistAra karate hue ta0 ca. 10 56 para uttarapakSane likhA hai-"prakRtame kAryakAraNabhAvakA vicAra prastuta hai| kArya eka hai aura kAraNa do-eka bAra sAmagrI, jo apane svacatuSTaya Page #304 -------------------------------------------------------------------------- ________________ zaMkA-samAdhAna 1 kI samIkSA 7 dvArA kArya ke svacatuSTayako sparza karane meM sarvathA asamartha hai aura dUsarI antaHsAmagrI, jo kArya avyavahita prAgurUpa svarUpa hai| aisI avasthA meM ina donoM kAraNoM meM kAryakA vAstavika kAraNa kona ? donoM yA eka ? ise yathArtha rUpameM samajhane ke lie kArakoMke svarUpa para dRSTipAta karanA hogA / kAraka do prakArake hai - eka nizcayakAraka aura dUsare vyvhaarkaark| nidacayakAraka jisa dravyameM kArya hotA hai use abhinna hote haiM aura vyavahArakAraka jisa dravyameM kArya hotA hai usase bhinna mAne gaye haiM / pratyeka dravya meM apanA kArya karane meM samartha usase abhinna chaH kAraka niyamase hote haiM / isako samajhane ke lie paMcAstikAya gAthA 12 aura usakI TIkA dekhane yogya hai" / uttarapakSakA graha kathana baccoM jaisA hai aura piseko pIsatA hai, kyoMki usameM hameM vivAda nahIM hai / vaha saba to hama svIkAra karate hI haiM / isake Age uttarapakSane vahIM para pratyeka dravya meM apanA kArya karane meM samartha usase abhinna chaH kArakoM kI svAgata nirdiSTa AcArya amRtacandra ke vacanakA pramANa diyA hai tathA vahIM para anagAradharmAmRta aura ta0 0 0 57 para paramAtmaprakAzake vacanoMko bhI pramANarUpase upasthita kiyA hai| so usameM bhI hameM vivAda nahIM hai / parantu isake Age usane inake niSkarSa ke rUpameM jo likhA hai ki "isase spaSTa jJAta hotA hai ki pratyeka samaya meM nizcaya kArakarUpase pariNata huA pratyeka damya svayaM apanA kArya karane meM samartha hai " so yaha ThIka nahIM hai, kyoMki yaha kathana dravya ke pratisamaya hone vAle svapratyayarUpa kAryake viSaya meM hI lAgU hotA hai, svapara pratyaya kAryake viSaya meM nahIM / isa viSayako pUrva meM preraka nimitokA vivecana karate samaya spaSTa kiyA gayA hai / isake Age isa viSaya ke samarthana meM uttarapakSane ta0 zlo0 vA0 pR0 410 kA eka adhUrA uddharaNa isa prakAra diyA hai- " tataH sUktaM lokAkAzadharmAdidravyANAmAdhArAdheyatA", isapara merA kahanA hai ki kamase kama uttarapakSako maha uddharaNa usake dvArA kiye gaye spaSTIkaraNake anusAra pUrA denA thA jo isa prakAra hai"tataH sUktaM lokAkAzadharmAdidravyANAmAzrArAdheyatA vyavahAranayAzrayA pratipattavyA bAdhakAbhAvAditi nizcayanayAnna teSAmAdhArAdheyatA yuktA" ityAdi aura spaSTIkaraNake prAraMbha meM itanA aura jor3a denA thA ki "isaliye ThIka hI kahA hai ki lokAkAza aura dharmAdi dravyoMkI AdhArAdheyatA vyavahAranagAzrita jAnanA cAhie" I aisA karanese hI vyavahAranayake viSaya meM uddhRta ta0 zlo0 vA0 ke uddharaNakA ThIka abhiprAya samajha meM A sakatA thA / vAstava meM ta0 zlo0 vA0 ke ukta kathanase vyavahAranaya bhI vyavahAra kathanameM usI prakAra vAstavika siddha hotA hai jisa prakAra nizcaya nizcayake kathanameM vAstavika haiM / yataH yaha bAta pUrvapakSako to abhISTa haiM, kintu uttarapakSako abhISTa nahIM hai / isIliye uttarapakSaneta zlI0 vA0 kA ukta uddharaNa apane viparIta par3ane se pUrA dene meM kaMjUsI baratI aura usakA spaSTIkaraNa bhI Agamaka abhiprAyake viparIta apanI icchAnusAra kiyA / ise kyA kahA jAye ? tanirdhAraNa to nahIM kahA jA sakatA / astu / maka / abhiprAya yaha hai ki vastutattvako samajhane meM nizcayanayakI jitanI upayogitA hai utanI hI upayogitA vyavahAranayakI kAryako siddha karanemeM hai| isa bhAvanA se hI AcArya amRtacandrane samayasArakI AtmasyAti TIkA meM nimna Agama vacanako udghRta kriyA hai jaI jiNamayaM pavajaha tA mA bavahAraNicchae, mugraha 1 ekkeNa viNA chijjaha titthaM aNNeNa uNa taccaM // Page #305 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jayapura (khAniyA) tattvacarcA aura usakI samIkSA isakA artha yaha hai ki "yadi jina zAsanakI pravatti (rakSA, pracAra, prasAra) cAhate ho to vyavahAra aura nizcaya donoMko mata chor3o, kyoMki vyavahArake chor3anase varmatIrtha kA nAza hotA hai aura nizcayako chor3a denese vastutattva naSTa hotA hai| ataH donoMkA grahaNa Avazyaka hai|" isako dhyAnameM rakhakara jahA~ pUrvapakSa vyavahAra aura nizcaya donoM navoM ko apane-apane daSTikoNakA prarUpaNa karanese vAstavika svIkAra karatA hai vahA~ uttarapatha nizcayanayako vAstavika aura vyavahAranamako avAstavika ( kalpanAropita ) mAtra mAnanA cAhatA hai / yahI pUrvapakSa aura uttarapakSake vivAdakI mUla Age uttarapakSane taka ca010 57 para ta. ilo0 vA0pa0410 kA yaha kathana bhI uddhRta kiyA hai ki "vyavahAranayAdevotpAdAdInAM sahetakatvAtItaH" aura usakA artha bhI umane yaha kiyA hai ki "dhyadahAranayase hI utpAdAdika sataka pratIta hote hai / parantu prazna phira bhI asamAhita rahatA hai, kyoMki vyavahAranayake viSayako vaha AkAzakusumakI taraha kalpanAropita mAtra mAnatA hai, jo pramANaviruddha hai| ise pUrvameM bho spaSTa kiyA jA sakA hai| mAge ta ca pR0 57 para hI uttarapakSa likhA hai---''yaha to aparapakSa bhI svIkAra karegA ki vyavahAranayake do bheda hai" ityAdi / so ise svIkAra karane meM pUrvapakSako koI Apatti nahIM hai tathA usakI paSTike lie usane jo aSTasahasrI pa. 112 kA uddharaNa diyA hai jo usameM aura usake arthameM bhI pUrvapakSakA koI virodha nahIM hai / parantu usane aSTasahasrI 10 112 ke uddharaNake aMzabhata "tadvizeSe eva hetuvyApAropagamAta" vacanake abhiprAyako samajhane ke lie jo aSTasahastrI 10 150 kA uddharaNa prastuta kiyA hai usake AdhArapara prakaTa kiye gaye abhiprAyase pUrvapakSa sahamata nahIM hai kyoMki usase vaha svaparapratyaya kAryameM mI bAhya sAmagrIkI akiMcitkaratAko siddha karanA cAhatA hai kintu vaha aSTa rAisIke ukta vacanase siddha nahIM hotI hai| usake ta0ca. pa0 58 para nirdiSTa isa kathanase ki "sadabhata vyavahAramayase antaHsAmagrIko aura asadabhUtavyavahAramayasa bAya sAmagrIko utpAdaka kahA gayA hai| ekako dUsarevA utpAdaka kahanA vyavahAra hai aura svayaM utpanna hotA hai yaha kahanA nizcaya hai arthAta nizcayanayakA viSaya hai" pUrvapakSako virodha nahIM hai| parantu uttarapakSa jo usase asadbhUta vyavahAranayake viSayako AkAzakusumakI taraha kAlpanika mAnanA cAhatA hai vaha kisI pramANase siddha nahIM kiyA jA sakatA hai / ise pUrva meM aneka sthalopara spaSTa kiyA jA cu isake Age ta0 ca0 0 58 para hI uttarapakSane jo "yaha vastusthiti hai" ityAdi anuccheda likhA hai usake viSayameM bhI pUrvapakSako koI Apatti nahIM hai / lekina usane isa anucchedake antameM jo yaha likhA hai ki "hameM vizvAsa hai ki aparapakSa pUrvokta udAharaNa dvArA AsamapramANoM ke prakAzameM isa tathyako grahaNa karegA / " yaha usane pUrvapakSane nizcaya aura vyavahArake vizyameM Agama pramANoMke AdhArapara nirNIta dRSTikoNako nahIM samajhane ke kAraNa hI likhA hai| isa viSayameM pUrvapakSakA kyA dRSTikoNa hai, yaha bAta pUrvapakSane apane vaktavyoM meM svayaM spaSTa kI hai aura isa samIta meM maiM bhI aneka sthaloMpara spaSTa kara cukA hai| ___ isake Age uttarapalane ta. ca0 pR0 58-59 para yaha kathana kiyA hai ki 'aparapakSane upacAra kahA~ pravRtta hotA hai yaha batalAne ke lie jo anya do udAharaNa prastuta kiye haiM unakA Azaya bhI yahI hai / anna apane pariNAmalakSaNa kriyAkA kartA hai| aura apane pariNAma lakSaNakriyAke kA hai| ye paraspara Page #306 -------------------------------------------------------------------------- ________________ zaMkA-samAdhAna 1 kI samIkSA 119 eka dUsarekI kriyA nahIM karate / phira bhI kAlapratyArAttivaza yahA~ annameM prANoMkI nimisatA upacarita kI gaI hai| ataeva anna jaise prANoMkA upacarita hetu hai usI prakAra prakRtameM jAna lenA caahie| vacanameM parArthAnumAnakA upacAra kyoM kiyA jAtA hai isakA khulAsA bhI isase ho jAtA hai aura isa udAharaNase bhI yahI jJAta hotA hai ki kumbhakAra vAstavameM ghaTotpattikA hetu nahIM hai|" isa kathanakI samIkSAmeM mujhe itanA hI kahanA hai ki "anna ho prANa haiM" yahA~para annameM prANoMkA upacAra kiyA gayA hai aura vaha ina AdhAroM para kiyA gayA hai ki anna yadyami prANahaNatAkA abhAva hai lekina vaha anna prANoMke saMrakSaNameM vAstavameM nimitta (sahAyaka) hai, isaliye AlApaddhatike "mukhyAbhAveM" ityAdi vacanake anusAra annako jo prANa kahA gayA hai vaha upacArase kahA gayA hai| isase spaSTa hotA hai, ki annameM prANoM ke saMrakSaNako nimittatA upacarita nahIM hai kintu prANoMke saMrakSaNameM vAstavika rUpameM nimitta (sahAyaka) honeke AdhArapara annameM prANarUpatA upacarita kI gaI hai| uttarapanane isI anucchedameM jo yaha likhA hai ki "vavanamai parArthAnumAnakA upacAra kyoM kiyA jAtA hai isakA khulAsA bhI isase ho jAtA hai" so usakA aisA likhanA asaMgata hai, kyoMki vacana parArtha anumAnajJAnameM hetu hotA hai ataH vacanako bho parA anumAna kahA gayA hai| tAtparya yaha hai ki parArtha anumAna pramANa to vAstava meM jJAnarUpa hI hotA hai, lekina usake honemeM vacana sahAyaka rUpase hetu hotA hai, ataH usa vacanako bhI parArtha anumAna kahA jAtA hai| yahA~ kAraNameM kAryakA upacAra kiyA gayA hai| aura aisA upacAra vastubodhaka hone kAlpanika nahIM hai, vAstavika hai / isI anucchedake antameM uttarapakSane jo yaha likhA hai ki "isa udAharaNa se bhI jJAta hotA hai ki kumbhakAra dAstabameM ghaTotpattimeM hetu nahIM hai" so usakA yaha bhrama hai, kyoMki kumbhakAra ghaTotpatti miTTIkI taraha ghaTarUpa pariNata na hone para bhI miTTIkI usa ghaTarUpa pariNatima sahAyaka hone rUpase vAstavika ho hesu hai arthAt AkAzakusumako taraha kalpanAropita hetu nahIM hai aura isa sahAyakahetutAke AdhArapara kumbhakArameM ghaTakartRtvakA upacAra kiyA jAtA hai / tAtparya yaha hai ki ghaTotpattimeM kumbhakArakA sahAyaka honA upacarita nahIM hai, vaha to vAstavika hai lekina sahAyaka honeke AdhArapara usameM (kumbhakArameM) ghaTakA kartRtva upacarita hai| mAge uttarapakSane ta0 ca010 59 para yaha kathana kiyA hai ki "aparapakSane apane prakRta vivecanameM sabase bar3I bhUla to yaha kI hai ki usane bAdha sAmagrIkA svarUpase anyake kAryakA nimitta svIkAra karake apanA pakSa upasthita kiyA hai| kintu usa pakSakI orase aisA likhA jAnA ThIka nahIM hai, kyoMki ukta kathanako vAstavika mAnanepara anya vyake kAryakA kAraNadharma dUsare dravyameM vAstabameM rahatA hai yaha svIkAra karanA par3atA hai aura aisA svIkAra karanepara do dravyoMmeM ekatAkA prasaMga upasthita hotA hai| ataevaM aparapakSako prakRtameM yaha svIkAra karanA cAhie ki bAhma sAmagrIko anya kAryakA hetu kahanA yaha prathama upacAra hai aura usa AdhArase use vahI kahanA yA usakA kartA kahanA yaha dUsarA upacAra hai| "anna vai prANAH" yaha vAstavameM upacaritopacArakA udAharaNa hai sarvaprathama to yahA~ vyavahAra (upacAra) nayase annameM prANoMko nimittatA svIkAra kI gaI hai aura usake bAda punaH vyavahAra (upacAra) nayakA Azraya kara hI prANa hai aisA kahA gayA hai| yahA~ vyavahAra pada upacArakA paryAyavAcI hai| ataeva bAgamameM jahA~ bhI eka Page #307 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 120 jayapura (khAniyA) tasvacarcA aura usakI samIkSA vyako dUsare dravya kAryakA vyavahnAnayase nimitta kahA gayA hai yahA~ use usa phArmakA upacAranayate nimitta kahA gayA hai aisA samajhanA cAhie / " isakI samIkSA isa prakAra hai uttarapanane aisI caturAIse pUrvapakSakA upasthApana kiyA hai, mAno vaha use nahIM mAnatA aura uttarapakSa usakI galatI batalAkara use manavAnA cAhatA hai / kintu usakA yaha dUSita prayAsa hai / uttarapakSane apane isa vaktavya ke prAraMbha meM jo yaha likhA hai ki "aparapakSane apane prakRta vivecanameM sabase bar3I bhUla to yaha kI hai ki usane bAhya sAmagrIko svarUpase anyake kAryakA nimitta svIkAra karake apanA pakSa upasthita kiyA hai / " isa para merA kahanA hai ki uttarapakSa pUrvapakSakI isa svIkRtiko ki "bAhya sAmagrI svarUpase anyake kAryakA nimitta banI huI hai" jo usakI bhUla samajha rahA hai, so usakA aisA samajhanA asaMgata hai, kyoMki aparapakSa nimittakA artha sahAyaka kAraNa mAnatA hai / AgamameM bhI kAryotpatti meM jahA~ upAdAnakI sApekSatA meM faivai prayoga kiyA gayA hai vahIM usakA artha sahAyaka kAraNa hI kiyA gayA hai| kAryotpatimeM sahAyaka kAraNa kAryarUpa pariNata hone vAlI upAdAnakAraNabhUta vastuse bhinna vastu hI hotA hai aura yaha Agamasiddha haiN| tathA eka vastu kArya meM anya vastuke sahAyaka hone rUpa nimittatA vAstavika hI hotI hai / tAtparya yaha hai ki eka vastumeM jaise upAdAna aura upAdeyakA bheda hai| jo vastu kAryarUpa pariNata hotI hai vaha upAdAna kahI jAtI hai aura usakA yaha kArya upAdeya kahA jAtA hai| inakI vAstavikatA tAdAtmya saMbaMdhAzrita hai / vaise hI usa vastuye anya vastu usa kArya meM sahAyaka honese nimitta hotI hai aura vaha kArya usakA naimittika kahA jAtA hai tathA unakI yaha vAstavikatA saMyogasaMbaMdhAzrita hai / tAdAtmya aura saMyoga donoM hI sambandha apane-apane DhaMga se vAstavika hote haiN| ise pUrva meM spaSTa kiyA jA cukA hai / isa taraha eka dravyake kArya meM dUsare dravyakI sahAyaka hone rUpa nibhiptatAko svIkAra karanepara bhI do dravyoMmeM ekatAkA prasaMga kahA jAtA hai ? isI anuccheda meM isake Age uttarapakSane jo yaha likhA hai ki "ataeva aparapakSako prakRtameM yaha svIkAra karanA cAhie ki bAhya sAmagrIko anya kAryakA hetu kahanA yaha prathama upacAra hai aura usa AdhArase use vahI kahanA yA usakA karttA kahanA yaha dUsarA upacAra hai / " so uttarapakSako jJAta honA cAhie ki pUrvapakSa dvArA bhI nimittako upacaritakAraNa svIkAra kiyA gayA hai / parantu isa upacArako vaha parAzritatA ke AdhArapara upacAra mAnatA hai va isake AdhArase usI nimittane anya vastuke kartRtva kA upacAra yaha AlApapaddhatike pUrvokta vacanake AdhArapara svIkAra karatA hai / isa taraha uttarapakSa aura pUrvapakSa donoMmeM jo matabheda hai vaha yaha hai ki jahA~ uttarapakSa ina donoM hI upacAroMko kalpanA ropita mAtra mAnatA hai vahA~ pUrvapakSa unheM kalpanAropita nahIM mAnatA hai / pUrvapakSakI yaha mAnyatA Agamasammata hai / para uttarapakSakI mAnyatA Agamasammata nahIM hai / yahA~ dhyAtavya hai ki hetu (kAraNa) kevala upAdAna hI nahIM hotA / bAhya sAmagrI bhI hetu hotI hai / isIsa 'hetutramAviSkRtakAryaliGgA', 'bAhyeta ropAdhisamagrateya' jaise mAgama vacana haiM / isI anuccheda meM Age uttarapakSa ne likhA hai ki "annaM vai prANAH " yaha vAstava meM upacaritopacArakA udAharaNa hai, Adi, so isa viSaya meM bhI pUrvapakSako virodha nahIM hai| vaha uttarapakSakI taraha use kevala kalpanAropiTha mAnane ko taiyAra nahIM hai, kyoMki pUrvapakSako mAnyatA annakI prANoMke saMrakSaNameM svIkRta Page #308 -------------------------------------------------------------------------- ________________ zaMkA-samAdhAna 1 kI samIra nimitatA sahAyaka hone rUpase vAstavika hai| mAtra parAzritatAke AdhArapara vaha upacarita hai / vAstavameM amnameM prANarUpatAkA kathana AlApapaddhatike ukta vacanake anusAra upacarita hai| isI prakAra Ageke anucchedameM vyavahAra aura upacArako ekArthavAcI batalAte hue uttarapakSane likhA hai ki "upacAra aura vyavahAra ye ekArthavAcI hai" usameM bhI vivAda nahIM hai| parantu pUrvapakSakI dRSTimeM vyavahAra yA upacAra kalpanAropita nahIM hai, jaisA ki uttarapakSa mAnatA hai| isI prakAra jasarapakSa dvArA ta0 ca0 0 59 para nirdiSTa "tattvArtharAjabArtika a0 5 sU0 12 ro bhI yahI tathya phalita hotA hai" ityAdi anucchedake viSayameM bhI jAna lenA cAhie / arthAt usameM bhI pUrvapadAko viSAda itanA hI hai ki uttara pakSa usa tathyako kalpanAropita svIkAra karatA hai jaba ki pUrvapakSa use vAstavika mAnatA hai| uparyukta vivecanake pazcAta uttarapakSaneta0 ca0 1059 para hI jo yaha likhA hai ki "yaha tathya hai| isa tathya ko dhyAnameM rakhakara AlApapaddhatika 'mukhyAbhAye sati nimitta prayojane copacAraH pravatate" isa padakA asadbhuta vyavahAranayase yaha artha phalita hotA hai ki yadi mukhya (yathArtha) prayojana aura nimitta (kAraNa) kA abhAva ho arthAt avivakSA ho tathA asadbhUta vyavahAra prayojana aura asadbhUta vyavahAra nimittakI vivakSA ho to upacAra pravRtta hotA hai / " vaha nirAdhAra hai, kyoMki AlApapaddhatike ukta vacanakA artha yaha hai ki jahA~ mukhya (yathArtha) kA abhAva ho aura nimitta (kAraNa) va prayojanakA sadbhAva ho vahA~ upacArakI pravRtti hotI hai / jaise-"ghI kA ghar3A" isa vacanase 'ghIkA AdhArabhUta bar3A yaha arya vivakSita hai, jo upacarita artha hai, kyoMki ghIse ghar3e kA nirmANa saMbhava na honese ghI se nimitta ghar3A isa mukhya (yathArtha) arthakA pratipAdana "ghIkA ghar3A" isa vacanase nahIM hotA hai tathA "ghokA AdhArabhUta ghar3A" yaha artha isa kAraNase kiyA jAtA hai ki ghar3A pIkA AdhAra banA haA hai / itanA hI nahIM, "dhI kA ghar3A lAoM' isa vacanase vaktA yaha pratipAdana karanA cAhatA hai ki jisameM cI rakhA huA hai yA rakhA jAtA hai vaha ghaTA laao| jirAmeM usakA ghI rakhane yA nikAlane kA prayojana hotA hai| isI prakAra kisI vyakti vizeSako jo "kumbhakAra" zabdase bolA jAtA hai vaha isaliye nahIM bolA jAtA hai ki vaha vyakti vizeSa / madhya (upAdAna) kA hai kyoMki baThTha vyaktivizeSa ghaTarUpa pariNata nahIM hotA hai| parantu vaha miTrIse hone vAle caTake nirmANa meM sahAyaka hone rUpase nimitta (kAraNa) hotA hai tathA vaha ghaTAnukUla vyApAra prayojanase karatA hai kyoMvi. baTase jalAharaNa Adi kiyAyeM sampanna kI jA sakatI haiN| isaliye kumbhakAra jhAbdakA 'kumbhakA kA" yaha artha upacarita siddha ho jAtA hai| isI taraha usarapakSane ta0 ca0 pR0 59 para hI jo yaha likhA hai ki "tayA akhaNDa dravyameM bhedavivakSAvaza isakA yaha artha hogA ki mukhya arthAt dravyAthikanayakA viSayabhata yathArtha prayojana aura yathArtha nimitta kA abhAva ho arthAt avivakSA ho tathA sadbhUta vyavahArarUpa prayojana aura sadbhUta vyavahArarUpa nimittakI vivakSA ho to upacAra pravRtta hotA hai|" so "mukhyAbhAva" ityAdi ukta bacanakA yaha artha bhI uttarapakSakI kalpanAkI ur3Anake sivAya aura kucha nahIM hai, kyoMki vaha artha usakA nahIM hai / Age ta0 ca050 60 para uttarapakSane likhA hai ki "yahI kAraNa hai ki "mukhyAbhAye' ityAdi vacatake bAda usa upacArako kahIM avinAbhAva saMbaMdharUpa, kahIM saMzleSa rUpa aura kahIM pariNAma pariNAmisambandha Adi rUpa batalAyA gayA hai| yaha likhanA bhI usakA asaMgata hai, kyoMki jaba "mukhyAbhAve" ityAdi bacanakA uttarapakSa dvArA kiyA gayA upayukta artha ho asaMgata hai to isa kathanakA usake sAtha samanvaya karanekI nirarthakatA apane Apa siddha ho jAtI hai tamA ta ca pR0 60 para sa0-16 Page #309 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 122 jayapura ( khAniyA ) tattvacarcA aura usakI samIkSA hI kiyA gayA usakA yaha kathana bhI nirarthaka hai ki "isaliye AlApapaddhatike ukta vAkyako dhyAna meM rakhakara aparapakSane usake AdhAra se yahA~ jo kucha bhI likhA vaha ThIka nahIM yaha tAtparya hamAre ukta vivecanase sutarAM phalita ho jAtA hai / " acchA hotA, uttarapakSa una sthaloMko bhI yahA~ batalA detA, jahA~ upacArako avinAbhAvasambandharUpa, saMzleSasambandharUpa aura pariNAma - pariNAmI sambandha Adi rUpa batalAyA gayA hai / use yaha bhI ucita thA ki vaha ina sambandhoM ke sAtha upacArakA samanvaya karake dikhAtA, jisase unakI bhI samIkSA yA vimarza kiyA jAtA / uttarapakSane yaha rAba kathana gumasuma rUpameM hI kiyA hai, ataH usake viSaya meM kucha bhI nahIM likhA jA sakatA hai / kathana 41 aura usakI samIkSA (41) pUrvapakSaneta0 ca0 pR0 21 para vyAkaraNa ke AdhArapara upAdAna aura nimitta donoM zabdoM ke arthako spaSTa karane kA prayatna kiyA hai| usake viSayameM uttarapakSane 0 ca0 pR0 60 para kahA hai ki "aparapakSane isI prasaMga upAdAna padako nirukti tathA vyAkaraNa se siddhi karate hue likhA hai ki " jo pariNamanako svIkAra kare, grahaNa kare thA jisameM pariNamana ho use upAdAna kahate hai / isa taraha jyAdAna kAryakA Azraya ThaharatA hai" / tathA nimitta padakI nirukti aura vyAkaraNase siddha karate hue usake viSaya meM bisA hai ki "jo mitrake samAna upAdAnakA snehana kare arthAt usakI kAryapariNati meM mitrake samAna sahayogI ho vaha nimitta kahalAtA hU~" / upAdAna aura nimittake viSayameM yaha aparapakSakA vaktavya hai| isase vidita hotA hai ki aparapakSa upAdAnako mAtra kAraNa mAnatA hai aura nimitta sahayogI hotA hai ki kAryakA kauna hotA hai ? aparapakSa apane ukta kathana dvArA kAryako upAdAnakA to svIkAra kara letA hai, isameM sandeha nahIM, anyathA upAdAna ke lie "usakI kAryarUpa pariNati meM" aise zabdoM kA prayoga nahIM karatA / parantu vaha upAdAnako kAryakA mukhya ( vAstavika ) kartA nahIM mAnanA cAhatA, isakA hameM Azcarya hai / ' isake sambandhameM mujhe kevala itanA kahanA paryApta hogA ki pUrvapakSa ke uparyukta kathaname ho yaha siddha hotA hai ki upAdAna kAryakA karttA hotA hai aura yaha bhI siddha hotA hai ki vaha usakA mukhya karttA hotA hai tathA nimitta usako kAryarUpa pariNati meM apanA sahayoga pradAna karatA hai| isaliye uttarapakSane aparapakSapara jo Aropa lagAyA hai ki vaha upAdAnako kAryakA mukhya ( vAstavika ) kartA nahIM mAnanA cAhatA hai, isakA hameM Azcarya hai / vaha kevala tattvajijJAsuoM ke samakSa pUrvapakSako galata prastuta karanekA kutsita prayatna hai / kathana 42 ora usakI samIkSA (42) uttarapakSaneta0 pa0 pR0 60 para hI likhA hai ki "samayasAra kalaza meM yadi jIva pRdgalakarma ko nahIM karatA hai to kauna karatA hai aisA prazna uThAkara usakA samAdhAna karate hue likhA hai ki yadi tuma apanA tIvra moha (ajJAna dUra karanA cAhate ho to kAna kholakara suno ki vAstavameM pudgala hI apane kAryakArtA hai jIva nhiiN"| isake Age usane samayasAra ke usa kalazako bhI uddhRta kiyA hai| isake Age usane likhA hai ki "aparapakSa jabaki kAryake prati vyavahArakartA yA vyavahArahetu Adi zabdoM dvArA prayukta hue bAhya padArthako upacArakarttA yA upacAra hetu svIkAra kara letA hai aisI avasthA meM use bhagamameM kiye gaye upacAra padake arthako dhyAna meM rakhakara isa kathanako avAstavika mAna lenemeM Apatti nahIM honI cAhie / isase upAdAnakartA vAstavika yaha sutarAM phalita ho jAtA hai / bAhya sAmagrI meM nimitta vyavahArako lakSyame rakhakara upacArakarttA yA upacAra hetukA Agama meM kathana kyoM kiyA hai, isakA prayojana hai aura isa prayojanako Page #310 -------------------------------------------------------------------------- ________________ - zaMkA-samAdhAna 1 ko samIkSA 123 lakSyameM rakhakara yaha nAthana vyartha na hokara sArthaka aura upayogI bhI hai| kintu isa AdhArapara aparapakSa dvArA irA kacanako hI vAstavika ThaharAnA kisI bhI avasthAmeM ucita yA paramArtharUpa nahIM kahA jA sakatA hai"| isakI samIkSA isa prakAra hai samayasAra kalazameM jo kucha batalAyA gayA hai use pUrvapakSa bhI svIkAra karatA hai / parantu vaha kAryaka prati vyavahArakartA yA vyavahAra hetu Adi zabdoM dvArA prayukta hue bAhya padArthako upacArakartA yA upacAra hetu svIkAra karate hue bhI bAhya padArthako upacArako vAstavika jagataH samApAya-pramAnoM AdhAra usane apane camatavyoMmeM bAra bAra spaSTIkaraNa kiyA hai aura irA samIkSAmeM bhI usakA bAra bAra spaSTIkaraNa kiyA gayA hai / usakI uttarapakSa jAna-bUjhakara upekSA kara rahA hai| bAstabameM jisa prakAra kAryake prati upAdAnakAraNa kAryarUpa pariNata hone rUpase vAstavika hai usI prakAra nimittakAraNa bhI upAdAnako kAryarUpa pariNatimeM jasakA sahAyaka hone rUpase vAstavika hai| kintu nimittakAraNako jo AgamameM upacAra hetu kahA gayA hai usakA kAraNa yaha hai ki jisa prakAra upAdAnakAraNa kAryasa abhinna vasturUpa hotA hai usa prakAra nimittakAraNa kArya se abhinna vasturUpa na hokara usase vasturUpa hotA hai| isI taraha vAhya vastuko jo upacaritakartA kahA jAtA hai usakA bhI kAraNa yaha hai ki vaha upAdAnake samAna kAryarUpa pariNata na hokara upAdAnakI kAryarUpa pariNatima niyamase sahAyaka mAtra huA karatI hai, vaha vahAM akiMcitkara nahIM rahatI hai, isalie AlApapaddhatike "mukhyAbhAve" ityAdi vacanake anusAra use upacarita phA bhI kahA jAtA hai| usa rapakSane apane uparyukta kapanameM svayaM svIkAra kiyA hai ki bAhya sAmagrIko AgamameM jo upacArakA yA upacArahetu kahA gayA hai usakA prayojana hai aura isa prayojanako lakSyameM rakhakara yaha kathana vyartha na hokara sArthaka aura upayogI bhI hai| yadyapi uttarapakSane apane kathanamai bAhya vastuko upacArakartA aura upacAra hetu mAnane meM prayojanakA saMketa karate hue bhI vaha prayojana kyA hai yaha nahIM batalAyA hai tathApi vaha prayojana yahI hai ki vaha bAhya vastu upAdAnako kAryarUpa pariNatimeM sahAyaka hone rUpase kAryakArI huA karatI hai vaha vahAM sarvathA akiMcitkara nahIM banI rahatI hai| isalie usako kAryakAritA AvAzakusumake samAna kalpanAropita nahIM hai, ataeya vAstavika hai| use uttarapakSane apane uparyukta kathanameM jo sArthaka aura upayogI kahA hai usase bhI yahI dhvanita hotA hai ki vArya prati bAhya vastuko upacaritakAraNatA yA upacaritakartRtA AkAzakusumake samAna kalpanAropita mAtra na hokara pAramArthika hI hai| isa tathyapara uttarapakSako gambhIratAse dhyAna denA cAhie / uttarapakSa yadi ise svIkAra kara letA hai, to phira uttarapakSa aura pUrva pakSake madhya prakRta viSayameM koI vivAda nahIM raha jAtA hai| kathana 43 aura usakI samIkSA (43) kAryotpatti meM jisa prakAra upAdAna kAryarUpa pariNata hone rUpase kAryakArI hotA hai usI prakAra nimitta apAdAnakA sahAyaka hona rUpase kAryakArI hotA hai| nimitta kA kArya' vApara kevala hAjirI denA mAtra nahIM hai| pUrva pakSa ne apanI isa mAnyatAkI paSTimeM taH ca05022 para eka udAharaNa aSTasahasrI 50 150 kA diyA hai. jisakA bhAva yaha hai ki svarNa jo keyUra Adi rUpa pariNata hotA hai vaha tabhI hotA hai jaba svarNakArako vyApAra Adi rUpa bAhya sAbhagnIkA use sannipAta (saMyoga) prApta hotA hai / arthAt jaba taka Page #311 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 124 jayapura (khAniyA) tattvacarcA aura usakI samIkSA taba taka vaha svarNa keyUra nirdiSTa devAgama stotrake joboMmeM jo aneka tarahake arthAt jIva jisa prakArakA svarNako svarNakArake vyApAra Adi rUpa bAhya sAmagrIkA saMyoga prApta nahIM hotA Adi rUpa pariNata nahIM hotaa| dUsarA udAharaNa aSTasahalI pU0 267 para "kAmAdiprabhavazcitra:" ityAdi padya 99 kA diyA hai, jisakA bhAva yaha hai ki kAmAdivikAra utpanna hote haiM ve saba pudgalakarmake bandhake anusAra hI hote pudgalakarma baddha hotA hai usake anusAra usame (jo me ) mAdivikAroMkI utpatti hotI hai / aisA nahIM haiM ki ve vibhinna prakArake kAma, krodhAdi pudgala karmabandhake binA bhI utpanna ho jAte haiN| tIsarA udAharaNa pravacanasAra gAthA 255 kI TIkAkA diyA hai, jisakA bhAva yaha hai ki eka hI prakArake bojoma bhUmikI viparItatA ke kAraNa jisa prakAra kAryotpattiko viparItatA dekhI jAtI hai usI prakAra pravAstarAga-lakSaNa zubhopayogakA phala bhI pAtrakI viparItatAke kAraNa viparIta hotA hai / isakA hetu usI gAthAkI TIkA yaha diyA hai ki kAraNa vizeSa se kArya meM vizeSatAkA honA avazyaMbhAvI hai / isake uttarameM uttarapakSa ne ta0 0 0 60-61 para likhA hai ki "aparapakSane apane pakSa ke samarthana meM Agamake jo tIna udAharaNa upasthita kiye haiM unameM se aSTasahasrI pR0 150 kA udAharaNa nizcaya upAdAna ke sAtha bAhyasAmagrI kI mAtra kAlapratyAsattiko sUcita karatA hai / devAgama kArikA 99 se mAtra itanA hI sUcita hotA hai ki yaha jIva apane rAgAdibhAtroMko mukhya kara jaisA karmabandha karatA hai usake anusAra use phalakA bhAgI honA par3atA hai| phalopabhoga meM karma to nimittamAtra hai, usakA mukhyakarttA to svayaM jIva hI | aparapakSane isa kArikAke uttarArddhako chor3akara use Agama vacana ke pramANarUpameM upasthita kiyA hai / isase karma aura jIvake rAgAdibhAvoM meM nimittanaimittika yoga kaise banatA hai itanA hI siddha hotA hai| ataeva isase anya artha phalita karanA ucita nahIM hai| tIsarA udAharaNa pravacanasAra gAthA 255 kI TIkAkA hai / kintu isa vanako pravacanasAra gAthA 254 aura usakI TIkAke prakAzameM par3ane para vidita hotA hai ki isase upAdAna ke kAryakArIpanekA hI samarthana hotA hai| rasapAkakAlameM bIjake samAna bhUmi phalakA svayaM upAdAna bhI hU~ ise aparapakSa yadi dhyAnameM le le to use isa udAharaNa dvArA AcArya kisa tathyako sUcita kara rahe hai isakA jJAna hone meM dera na lge| nimittanaimittika bhAvakI apekSA vicAra karanepara isa AgamatragaNa yaha vidita hotA hai ki bIjakA jisa rUpa meM apane kAlameM rasapAka hotA hai tadanukUla bhUmi usameM nimitta hotI hai aura upAdAnopAdeyabhAvakI apekSA vicAra karanepara isa AgamapramANase yaha vidita hotA hai ki bhUmi bIjake sAtha svayaM upAdAna hokara jaise apane kAlameM iSTArthako phalita karatI hai vaise hI prakRta meM jAnanA cAhie | spaSTa hai ki ina tIna AgamapramANoMse aparapakSa matakA samarthana na hokara hamAre abhiprAyakI hI puSTi hotI hai / bAhya sAmagrI upAdAna ke kAryakAla meM upAdAnakI kriyA na karake svayaM upAdAna hokara apanI hI kriyA karatI hai, phira bhI bAhya sAmagrI ke kriyAkAlameM upAdAnakA yaha kArya honekA yoga hai, isaliye bAhya sAmagrI meM nimitta vyavahAra kiyA jAtA hai| ise yadi aparapakSa nimitako hAjirI samajhatA hai to isameM hameM koI Apatti nahIM hUM / nimitta vyavahArake yogya bAhya sAmagrI upAdAna ke kAryakA anuraMjana karatI haiM, upakAra karatI hai, sahAyaka hotI hai Adi yaha saba kathana vyavahAranaya ( upacAranaya) kA hI vaktavya hU~, nizcayanayakA nahIM | apane pratiSedhaka svabhAva ke kAraNa nizcayanayakI dRSTimeM yaha pratiSedhya hI hU~ / AzA hai| aparapakSa isa tathya ke prakAza meM upAdAnake kAryakAlameM bAhya sAmagrImeM kiye gaye nimittavyabahArako vAstavika ( yathArtha) mAnane kA Agraha chor3a degA / " Page #312 -------------------------------------------------------------------------- ________________ zaMkA-samAdhAna 1 kI samIkSA 125 Age isakI samIkSA kI jAtI hai prastutameM maiMne pUrva pakSaphe abhiprAyake sAtha jo uttarapakSake sampUrNa kathanako diyA hai vaha isa abhiprAyase diyA hai ki tattvajijJAsuoMko tasya samajhane meM saralatA hogii| arthAt donoMko par3hanese tatvajijJAsU yaha samajha leMge ki pUrvapakSa aura uttaragama ke kathanoM meM kahA~ antara hai| uttarapakSa jahA~ upAdAnakI kAyotpattimeM bAhya sAmagrIko sarvathA akicitkara kahanA cAhatA hai aura usameM mAtra nimitta vyavahAra svIkAra karatA hai vahA~ pUrvapakSa bAhma sAmagrIko kAryotpatti meM upAdAnakI sahAyaka honeke AdhAra para kAryakArI mAnakara usameM nimittabyavahAra svIkAra karatA hai| phalataH uttarapakSakI mAnyatAmeM bAhya sAmagrI upAdAnakI kAyotpattimeM sarvathA akiMcitkara rahatI hai aura usameM nimitavyavahAra AkAzakasamako taraha kalpanAropita mAtra siddha hora hai tathA pUrgama ko mAnA gAna nAmasadAnako kAryotpattimeM anivArya sahAyaka hone rUpase kAryakArI hotI hai aura usameM nimitta vyavahAra AkAzakusumakI taraha kalpanAropita na hokara vAstavika siddha hotA hai| tAtparya yaha hai ki jisa prakAra uttarapakSakI mAnyatAmeM bAhya sAmagrI upAdAnakI kriyA nahIM karatI hai usI prakAra pUrvapakSakI mAnyatAmeM bhI bAhya sAmagrI upAdAnakI kriyA nahIM karatI hai| isa taraha donoM pakSoMkI mAnyatAmeM itanI samAnatA hai ki upAdAna apanI kriyA karatA hai aura bAhya sAmagrI bhI apanI kriyAkA upAdAna hokara apanI hI kriyA karatI hai| parantu donoM pakSoMmeM itanI samAnatA pAI jAnepara bhI yaha matabheda hai ki pUrvapakSa preraka nimitta ke saMbaMdhoM kAlapratyAsattikA isa rUpameM nirdhAraNa karatA hai ki jaba bAhya sAmagrIkA vyApAra upAdAnakI vivakSita kAryarUpa pariNatike anukUla hotA hai taba upAdAna apanI yogyatA anusAra usa kAryarUpa pariNata hotA hai aura jaba taka bAhA sAmagrIkA vyApAra upAdAnakI vivakSita kAryarUpa pariNatike anukUla nahIM hotA taba taka upAdAnakI vaha pariNati nahIM hotI hai / taba upAdAnakI vahI pariNati hotI hai jisake anukUla bAhya sAmagrIkA vyApAra usa samaya hotA hai| para uttarapakSa preraka aura udAsIna donoM hI nimittoMke sambandhameM samAnarUpase kAlapratyAsattikA nirdhAraNa karatA hai| usakA mantabya hai ki jaba upAdAna vivakSita kAryarUpa pariNata hotA hai tabhI tadanukUla bAhya sAmagrI bhI vahA~ upasthita rahatI hai| yaha kAryakArI nahIM hotii| isake viparIta pUrvapakSa donoM (preraka aura udAsIna) nimittoMko unakI pRthaka-pRthaka kAlapratyAsattike AdhArapara kAryakArI svIkAra karatA hai| uttarapakSake uparyukta aksadhyase, jisameM usane nimitta kI mAtra hAjirI mAnI hai tathA "nimittavyabahArake yogya bAhya sAmagrIko upAdAnake kAryakA anuraMjana, upakAra, sahAyatA karanevAlI batalA kara usa saba kathanako vyavahAranaya (upacAranaya) kA ho vaktavya kahA hai, nizcayanayakA nahIM / prakaTa hai ki uttarapakSa upAdAnake kArma meM donoM nimittoMko akiMcitkara hI mAnanA cAhatA hai / yaha cintya hai| isa viSaya meM merA kahanA hai ki vyavahAranaya (upacAranaya) se bAhya sAmagrI upAdAnake kAryakA anuraMjana karatI hai, upakAra karatI hai aura usameM sahAyaka hotI hai, isameM Apatti nahIM hai| parantu uttarapakSa apane isa kathanase donoM nimittoMkI akicitkaratA siddha karanA cAhatA hai, jo middhana hokara unakI kAryakAritA hI siddha hotI hai / isakA kAraNa yaha hai ki bAhya sAmagrI dvArA upAdAnakA anuraMjana kiyA jAnA, upakAra kiyA jAnA aura usakI sahAyatA kiyA jAnA kalpanAropita na hokara vAstavika hI haiM tathA inake vAstavika honeke kAraNa ho (bAhya sAmagrImeM) upAdAnakI sahakAritA evaM nimitta-vyavahAra kiyA jAtA Page #313 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 126 jayapura (khAniyA) tattvacarcA aura usakI samIkSA hai / AgamameM yaha nizcayanayakA viSaya na hokara vyavahAranayakA viSaya isaliye mAnA gayA hai kyoMki vaha nimittabhUta bAhya vastu upAdAna bhUta vastuke kAryarUpa pariNata na hokara umakA anuraMjana va upakAra mAtra karatI hai aura usameM sahAyaka mAtra hotI hai / AzA hai uttarapakSa isa vivecanapara dhyAna degA aura apanI mAnyatAmeM parivartana karegA / isase use yaha lAbha hogA ki pUrvapakSa dvArA prasluta kiye gaye upayukta tInoM udAharaNoMmeM jo use visaMgati jAna par3atI hai vaha dUra ho jaavegii| dusarA lAbha use yaha hogA ki jo vaha upAdAnakI upAdAnatAkI to vAstavika mAnatA hai, kintu bAdha sAmagrIkI nimittatAko kalpanAropita mAtra mAnatA hai, kyoMki usa bhaya hai ki yadi bAhya sAmantrIko nimittatAko bhI kAryake prati vAstavika mAnA jAve to use bhI nizvayanayakA viSama mAnanA par3egA, so usakA yaha bhaya bhI dUra ho jAyegA, kyoMki kArya ke prati upAdAnatA aura nimittatA donoMko vAstavika mAna lene meM na Agama-virodha hai aura na yukti-virodha hai / pratIta hotA hai ki uttarapakSanne apane upayukta baktazyameM aisA rAmadAbAra likhA hai ki pUrvapakSa mAno bAdya sAmagrIko upAdAnakI kAyApAtameM mukhya kAraNa yA mukhya kattoM va yathArthakAraNa yA yathArthakartA mAnatA ho / parantu dhyAna rahe ki vaha aisA nahIM mAnatA / vaha to bAdya sAmagrIko upAdAnakI kAryotpatti meM sahAyaka hone rUpase hI vAstavika mAnatA tathA kAryarUpa pariNata na honeke kAraNa use mukhya kAraNa vA mukhyakartA va yathArthakAraNa yA yathArthakartA nahIM mAnatA / aba yadi uttarapakSa upayukta prakAra se Agamasammata sthitiko samasa le aura svIkAra kara le to donoM pakSoMkA ukta gatabheda samApta ho sakatA hai| uttarapakSane apane ukta vaktavya anta meM likhA hai ki "apane pratiSedhaka svabhAvake kAraNa nizcavanayakI dRSTi meM yaha pratiSedhya bhI hai| isakA kyA Azaya grahaNa karane yogya hai isa viSayameM Age prakAza DAlA jaavegaa| kathana 44 aura usakI samIkSA (44) Age ta. ca. 50 61 para uttarapakSane likhA hai -"hamane paMcAstikAya gAthA 88 ke prakAzameM bAhya sAmagrImeM kiye gaye nimita gyavahArako jahA~ do prakAra batalAyA hai vahAM usI TIkA vacanase ina bhedoMko svIkAra karane ke kAraNakA bhI patA laga jAtA hai| jo mukhyataH ana kriyA pariNAma dvArA yA rAga aura kriyA pariNAma dvArA upAdAnake kAryameM nimitta vyavahAra padavIko dhAraNa karatA hai use AgamameM nimittakartA yA hetukartA kahA gayA hai| isoko lokameM preraka kAraNa bhI kahate hai aura jo ukta prakArake sivAya anya prakArase hetu hotA hai use AgamameM udAsIna nimitta kahane meM AyA hai| yahI ina donoM meM prayogabhedakA mukhya kAraNa hai / paMcAstikAyake ukta vacanase bhI yahI siddha hotA hai| isa prakAra hamane ina donoM bhedoMko kyoM svIkAra kiyA hai isakA yaha spaSTIkaraNa hai|" isa viSaya meM itanA hI kahanA paryApta hai ki preraka aura udAsIna nimittoMke jo pRthak-pRthak lakSaNa uttarapakSane diye hai unase donoM nimittoMme prayogabheda siddha honepara bhI unakA kAryabheda siddha nahIM hotA, jabaki inameM prayogabheda aura kAryabheda donoM haiM / paMcAstikAyake kathanase bhI aisA hI nirNIta hotA hai / isa viSayako maiMne isI praznottarake dvitIya daurakI samIkSAmeM vistArase spaSTa kiyA hai tathA vahIM inake yuktimukta aura Page #314 -------------------------------------------------------------------------- ________________ karatA hai aura udAsIna nimitta kAryarUpa pA zaMkA-samAdhAna kI samIkSA 127 Agamasammata pRthaka-pRthak lakSaNoMkA bhI nirdeza kiyA hai| isaliye isa viSayameM yahA~ aura vicAra karanA Avazyaka nahIM raha jAtA hai| yadyapi uttarapakSane ta0 ca0 pU0 61 para Age yaha bhI likhA hai ki "aparapakSa ina donoMko svIkAra karanemeM apAdAnake kAryabhedako mukhyatA detA hai so upAdAnameM kAryabheda to donoMke sadbhAvameM hotA hai|" uttarapakSakA yaha kapana ThIka nahIM hai, kyoMki preraka nimittase hI kAryama vaiziSTaya AtA hai, udAsIna nimittase nahIM / isa viSayameM pUrvapakSane apane vaktabyameM Agama pramANa bhI diye hai| parantu uttarapakSa unako avahelanA kara rahA hai| isa samIkSAmeM bhI Agama pramANoMke AdhArapara spaSTa kiyA gayA hai ki preraka nimitta upAdAnakI kAryarUpa pariNata na ho sakAne rUpa azaktiko samAma karake use kAryarUpa pariNata hone ke lie taiyAra hai aura udAsIna nimitta kAryarUpa pariNata hone ke lie taiyAra (udhata) usa upAdAnako kAryarUpa pariNata hone meM apanA udAsIna (apreraka) sahayoga pradAna karatA hai| isake samarthanameMyaha dRSTAnta bhI diyA hai ki yadyapi relagAr3Ike DibboMme gatikriyA karanekI svabhAvataH yogyatA vidyamAna rahatI hai, parantu ve tabhI gatikriyA karate haiM jaba unase saMmukta iMjinameM gatikriyA hotI hai| isase prakaTa hai ki relagADIke DibboMkI gatikriyA meM iMjina preraka nimitta hotA hai tathA relapaTarI apreraka nimitta hotI hai| usapara yadi iMjina aura relagAr3Ike Dibbe calate haiM to baha janake calane meM sahAyaka ho jAyA karatI hai / vaha unako na to calAtI hai aura na use isa bAtase koI matalaba hai ki ve calate haiM yA nhiiN| yahA~ yaha bhI jJAtavya hai ki iMjinakI maMda yA tIvra gatike AdhArapara una DibboMkI bhI usIke samAna manda yA tIka gati dekhI jAtI hai / isa taraha yaha bAta spaSTa ho jAtI hai ki upAdAnake kArvameM vaiziSTaya preraka nimittasa AtA hai, jabati udAsIna nimitta upAdAnake kAryameM vaiziSTaya lAne meM sadA asamartha rahatA hai / ataH uttarapakSakA "upAdAnameM kAryabheda to donoMke sadbhAvameM hotA hai" yaha kathana mithyA hai| udAsIna nimitta upAdAnake kArgameM vaiziSTaya lAne meM asamartha kyoM rahatA hai, isakA kAraNa yaha hai ki udAsIna nimitta upAdAnakI kAryarUpa pariNatika avasarapara usakI sahAyatA udAsIna (apreraka) rUpase karatA hai| isakA mAnanA bhI Avazyaka isalie hai ki usake abhAvameM upAdAna kAryarUpa pariNata nahIM hotA hai| uttarapakSane Age rakha badalakara likhA hai ki "prazna yaha nahIM hai, kintu prazna yaha hai ki usa kAryako vAstamameM kauna karatA hai ? jise AgamameM haMta kA kahA gayA hai vaha yA ddhapAdAna?" ityAdi, so pUrva pakSane apane vaktavyoMmeM aura maiMne bhI apane ghaktayoM meM bAra-bAra kahA hai ki pUrvapakSa uttarapakSake samAna kAryakA mukhyakartA upAdAnako hI mAnatA hai. bAlA sAmagrI usameM nimittakartA, upacaritakatA yA ayathArthakattI hI hotI hai / donoMko mAnyatAoMmeM antara kevala yahI hai ki uttarapakSa jahA~ upAdAnako kAryarUpa pariNati meM bAdha sAmagrIko sahAyaka na honeke AdhArapara akicikara rUpame nimittakartA Adi mAnatA hai vahAM pUrvapakSa usameM bAhya sAmagrIko sahAyaka honeke AdhArapara kAryakArI rUpameM . nimittakartA Adi mAnatA hai / inameM pUrvapakSakI mAnyatA Agama sammata hai| ____ Age uttarapakSane apane vaktavya meM yaha bhI likhA hai ki ''aisI avasthAmeM phalita so yahI tathya hotA hai ki upAdAnane svayaM yathArthavata hokara apanA kArya kiyA aura bAhya sAmagrI usameM dhyayahAra heta hii|" isa kathanase bhI uttarapakSa yahI batalAnA cAhatA hai ki upAdAna hI kAryarUpa pariNata hotA hai bAhya sAmagrI nahIM / bAhya sAmagrI vyavahAra hetu honase vaha utanI sArthaka nahIM, jitanA upAdAna hai / isa taraha vaha aki Page #315 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 128 jayapura (khAniyA) tattvacarcA aura usakI samIkSA cirakara hI hai| parantu uttarapakSakA yaha mantavya pUrNatayA Agama-viruddha hai / Agama meM upAdAna aura bAhya sAmagrI donoM ko samAna rUpase kAryotyattike sAdhaka mAnA gayA hai- koI akicitkara nahIM hai / uttarapakSane Age aura likhA hai ki isa apekSAvara vicAra karanepara bAhya sAmagrIko vyavahArahetutA eka hI prakArakI hai, do prakArakI nahIM yaha siddha hotA hai / " so yaha asaMgata hai, kyoMki bAgama pramANoMke AdhArapara yaha siddha hai ki donoM nimitta upAdAna kI kAryarUpa pariNati meM sahAyaka hone rUpase kAryakArI hI haiM tathA inakI yaha kAryakAritA pUrvIka prakAra pRthaka-pRthaka rUpase siddha hone ke kAraNa pRthak pRthak bAhya sAmagrIko vyavahArahetutA bhI pRthaka-pRthaka do prakArakI siddha hotI haiM / uttarapakSane Age likhA hai ki "AcArya pUjyapAdane iSTopadezameM "nAjJo vijJatvamAyAti" ityAdi vacana isI abhiprAya se likhA hai| isa vacana dvArA ve yaha sUcita kara rahe haiM ki vyavahArahetutA kisI prakArase kyoM na mAnI gaI ho, anya dravyake kArya meM vaha vAstavika na honese isa apekSAse samAna hai / arthAt anya dravya kArya dharmadravyake samAna donoM ho udAsIna hai / " iSTopadezake ukta vacanakA kyA abhiprAya hai, ise bhI maiM isI praznottara ke dvitIya daurakI samIkSA meM spaSTa kara cukA / yahA~ maiM itanA aura batalA denA cAhatA hU~ ki preraka aura udAsIna donoM nimittoMkI vyavahArahetutA anya dravya kArya meM yadyapi samAna hai, parantu inakI usa samAnatAkA AdhAra anya dravyake kArya meM inakI akiMcitkaratA na hokara sahAyaka hone rUpase kAryakAritA hai / ise bhI meM uparyukta sthalapara spaSTa kara cukA hU~ jisase uttarapakSakA "vyavahArahetutA kisI bhI prakAra kyoM na mAnI gaI ho, anya dravyake kArya meM vaha vAstavika na honese isa apekSAse samAna haiM arthAt anya dravyake kArya meM dharmadravyake rAmAna donoM hI udAsIna hai / " yaha kathana isa rUpa meM bhI nirAkRta ho jAtA hai ki "sabhI preraka aura dharmadravya sahita sabhI uzasIna donoM prakArake nimitta anya dravyake kArya meM akicitkara ho rahA karate haiM" aura isa rUpameM bhI nirAkRta ho jAtA hai ki "preraka aura udAsIna donoM prakArake nimittoMmeM kAryabheda nahIM hai / " isakA kAraNa pUrva meM Agama pramANoM ke AdhArapara yaha spaSTa kiyA jA cukA hai| ki preraka nimitta to upAdAnako kAryarUpa pariNata honeke lie usakI akSamatAko samApta kara sakSama banAtA hai aura udAsIna nirmita kAryarUpa pariNata hone ke lie udyata usa upAdAnakI kAryarUpa pariNati meM avalambana rUpase sahAyatA pradAna karatA hai| isa viSayako pUrva meM relagAr3Ike Dibve Adike udAharaNoM dvArA spaSTa bhI kiyA jA cukA huuN| isa taraha yaha nirNIta ho jAtA hai ki upAdAna, preraka nimitta aura udAsIna nimitta sabhI upAdAnakI kAryarUpa pariNatimeM kAryakArI hote haiM tathA tInoMkA kAryakAritva apane-apane rUpameM hai / kathana 45 aura usakI samIkSA (45) Age uttarapakSane tu0 ca0 0 62 para likhA hai ki "aba rahI prerakanimittavyavahArayogya bAhya sAmagrI ke anurUpa pariNamana kI bAta, so yaha hama aparapakSase ho jAnanA cAheMge ki yaha anurUpa pariNa mana yA vastu hUM ?'' isake Age isI anuccheda meM usane yaha bhI likhA hai ki "udAharaNArtha karmako nimittakara jIvake bhAva saMsArako sRSTi hotI hai aura jIvake rAgadveSako nimittakara karma kI sRSTi hotI hai| yahAM karma nimitta hai aura rAga-dveSa pariNAma naimittika / isI prakAra rAga-dveSa pariNAma nimitta haiM aura karma naimittika / so kyA isakA yaha artha liyA jAya ki nimittameM jo guNadharma hote haiM ve naimittika meM saMkramita ho jAte haiM yA kyA yaha artha liyA jAya ki jisako upAdAna nimitta banAtA hai usa jaisA kriyApariNAma yA bhAvapariNAma apanI zakti ke balase vaha apanA svayaM utpanna kara letA hai| prathama pakSa to isalie ThIka nahIM, Page #316 -------------------------------------------------------------------------- ________________ zaMkA-samAdhAna 1 kI samIkSA 129 kyoMki eka dravyake guNa-dharmakA dUsare dravyameM saMkramaNa nahIM hotA / aisI avasthAmeM dUsarA pakSa hI svIkAra karanA par3atA hai"| isake Age isI anucchedameM uttarapakSane likhA hai ki "samayasAra mAthA 80-82ko AtmakhyAti TIkAmeM "nimittIkRtya" padakA prayoga isI abhiprAyase kiyA gayA hai| anya tathya dasareke kArya meM svayaM nimitta nahIM hai| kintu anya dravyako lakSyakara-avalambanakara anya jisa drazyakA pariNAma hotA hai usakI apekSA gareM prerakanimitanyavahAra ni nAnA! pudagalamA apanI viziSTa sparzaparyAyake kAraNa dUsarekA samparka karake apanI upAdAnazaktike balase jisakA samparka kiyA hai usake samAna pharmarUpase pariNama AtA hai aura jIva apane kaSAyake kAraNa dUsareko lakSya karake apanI upAdAna zakti ke balase jisako lakSya kiyA hai vaisA rAgapariNAma apanemeM utpanna kara letA hai| yahI saMsAra aura tadanurUpa karmabandhakA bIja hai" | isake Age usI anacchedama uttarapakSane likhA hai ki "yahI kAraNa hai ki pratyeka mokSArthIko AtmasvabhAvako lakSyameM lenakA upadeza' AgamameM diyA gayA hai| isa lie prakRtameM yahI samajhanA cAhie ki pratyeka upAdAnako kArya meM jo vaiziSTya AtA hai use apanI Antarika yogyatAvaza svayaM upAdAna hI utpanna karatA hai, bAhya sAmagrI nahIM / phira bhI kAlapratyAsattivaza kriyAko aura pariNAmako sadRzatA dekhakara jisake lakSyase vaha pariNAma hotA hai usameM nimittamyavahAra kiyA jAtA hai / anya dravyake kArya meM preraka nimittavyavahAra karanekI yaha sArthakatA hai"| Age usI anucchedake anta meM uttarapakSane likhA hai ki "isake sivAya aparapakSane isake sambandhameM anya jo kucha bhI likhA hai vaha yathArtha nahIM hai"| Age ina sabakI samIkSA ko jAtI hai donoM ho pA upAdAnakI kAryarUpa pariNatimeM bAdya sAmagrIko nimitta svIkAra karate hai aura donoM hI pakSa mAnate haiM ki bAhya sAmagrIko upAdAnakI kAryarUpa pariNatimeM nimitta svIkara karanekA yaha Azaya nahIM hai ki nimittabhUta bAhma sAmanoke guNa-dharma upAdAnakI kAryarUpa pariNatimeM praviSTa ho jAte hai, pratyuta donoM pakSoMkI mAnyatA hai ki kAryarUpa pariNamana upAdAnakA hI hotA hai aura vaha upAdAnameM svabhAvataH vidyamAna kAryarUpa pariNata honekI yogyatAke anurUpa hotA hai| kintu uttarapakSa apane vaktavyameM Age jo yaha kahatA hai ki "anya dravyako lakSyakara-Alambanakara anya jisa dravyakA pariNamana hotA hai usakI apekSA usameM preraka nimitta vyavahAra kiyA jAtA hai"| so uttarapakSa apane isa kathanakA yadi yaha Azaya grahaNa karatA hai ki upAdAna apanA kAryarUpa pariNamana nimittabhRta bAhya sAmagrorupa na karake apanerUpa hI karatA hai, parantu nimittabhUta bAhya sAmagrIko lakSyakara-Alambanakara arthAt sahayogase karatA hai to aisA svIkAra karane meM bhI pUrvapakSako koI Apatti nahIM hai / lekina vAstavameM bAta yaha hai ki uttarapakSa apane ukta kathanake AdhArapara upAdAnakI kAryarUpa pariNati meM nimittakAraNabhata bAhya sAmagrIko sarvathA akiMcitkara mAna lenA cAhatA hai, isaliye hI pUrvapakSako usake ukta kathanameM Apatti hai, kyoMki pUrvapakSa isI AdhArapara upAdAna kI kAryarUpa pariNatimeM nimittabhUva bAhya sAmagrIko sahAyaka hone rUpase kAryakArI siddha karatA hai, jaisA ki pUrva meM AgamapramANoMke AdhArapara spaSTa kiyA jA cakA hai| uttarapakSane samayasAra gAthA 80-82 ko mAtmakhyAtimeM nirdiSTa "nimittIkRtya" padakA hI 'lakSya kara" aura "mAlambana kara" yaha artha svIkAra kiyA hai / so yaha bhI pUrvapakSake lie vivAdako vastu nahIM hai aura isI AdhArapara usane jo yaha likhA hai ki "yahI kAraNa hai ki pratyeka mokSArthIko AtmasvabhAvako lakSyameM lenekA upadeza AgamameM diyA gayA hai"| so pUrvapakSako yaha bhI vivAdakA viSaya nahIM hai / parantu rapakSa jaba yaha mAnatA hai ki bAhya sAmagrIko lakSya karavAlambana kara upAdAna apanA kAryarUpa pariNamana sa0-17 Page #317 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 130 jayapura (khAniyA) tattvacarcA aura usakI samIkSA karatA hai to aisI hAlata meM nimittabhUta bAhya sAmagrIko upAdAnakI karyarUpa pariNati meM sarvathA akicitkara kaise kaha sakatA hai ? kyoMki yadi nimittabhUta bAhya sAmagrIko aisI hAlata meM bhI upAdAnako kAryarUpa parigatimeM sarvadhA akiMcitkara mAnA jAtA hai to usa nimittabhUta bAhya sAmagrI ke abhAva meM bhI upAdAnakA kAryarUpa pariNata honekA prasaMga upasthita ho jAvegA, jo uttarapakSako bhI mAnya nahIM hai, kyoMki usakI bhI yahI mAnyatA hU~ ki upAdAnakI kAryarUpa pariNati nimittabhUta bAhya sAmagrI ke yoga meM huA karatI haiN| dUsarI bAta yaha hai ki upAdAna to jar3a aura cetana donoM hI prakArake hote haiN| lekina jisa prakAra cetana upAdAna nimittabhUta bAhya sAmagrIkA Alambana lenekA buddhipUrvaka puruSArtha kara sakatA hai usa prakAra jar3a upAdAna to usakA Alambana lenekA buddhipUrvaka puruSArtha nahIM kara sakatA, isalie yahI mAnanA theyaskara hai ki nimittabhUta bAhya sAmagrIkA buddhipUrvaka yA abuddhipUrvaka arthAt prAkRtika DhaMga se samAgama milanepara hI upAdAnako kAryarUpa pariNati huA karatI hai| isa taraha upAdAnakI kAryarUpa pariNatimeM preraka aura udAsIna donoM prakAra se nimittabhUta bAhya sAmagrIko sahAyaka hone rUpase kAryakAritA hI siddha hotI hai| uttarapakSako isapara dhyAna denA caahie| uttarapakSa ne apane ukta vaktavya meM yaha bhI kahA hai ki "pratyeka upAdAna ke kArya jo vaiziSTya AtA hai use apanI Antarika yogyatAvaza svayaM upAdAna ho utpanna karatA hai" mo uttarapakSa irAkA yadi yaha Azaya letA hai ki vaha vaiziSTya upAdAnakI Antarika yogyatAkA ho pariNAma hai taba to pUrvapakSako isameM koI vivAda nahIM hai, lekina isakA vaha yadi isa rUpameM Azaya letA hai ki vaha vaiziSTya preraka nirmittasUja bAbAmamI ke upAdAna meM apane Apa hI A jAtA hai to yaha pUrvapakSako mAnya nahIM aura na yukta hai, kyoMki vaha vaiziSTaya upAdAnakI Antarika yogyatAkA pariNAma hote hue bhI anukUla preraka nimittabhUta bAhya sAmagrIkI sahAyatA milane para hI upAdAna meM AtA hai| pUjyapAda Adi AcAryoMke sAtha AcArya kundakunda aura AcArya amRtacaMdrakA bhI yahI dRSTikoNa hai| bhale hI uttarapakSa use mAne yA na mAne, kyoMki yaha usakI marjIkI bAta hai / uttarapakSane apane ukta vaktavyake antameM jo yaha likhA hai ki "isake sivAya aparapakSane isake sambandhameM anya jo kucha bhI likhA hai vaha yathArtha nahIM hai / " so usakA yaha likhanA bhI mithyA hai, kyoMki vaha usane Agamako tor3a-maror3a kara yA usake abhiprAyako nahIM rAmajJakara hI likhA hai / tattvajijJAsuoM ko svayaM isakA nirNaya karanA cAhie / kathana 46 aura usakI samIkSA (46) uttarapazane ta0 ca0 pR0 62 para hI Age yaha kathana kiyA hai ki "hamane jo yaha likhA hai ki preraka nimittake balase kisI dravyake kAryako Age-pIche kabhI bhI nahIM kiyA jA sakatA hai vaha yathArtha likhA hai, kyoMki upAdAnake abhAva meM jabaki bAhya sAmagrI meM preraka nimitta vyavahAra bhI nahIM kiyA jA sakatA haiM to usake dvArA kAryako Age-pIche kiyA jAnA to atyanta hI asambhava hai / " so kArya to upAdAnazaktike sadbhAva meM hI hotA hai| maiM isI praznottarake dvitIya daurako samIkSA meM isa sambandha meM vistArase yaha spaSTa kara AyA hU~ ki preraka nimittake balase upAdAnazaktiviziSTa kisI bhI dravyake kAryako Age-pIche kabhI bhI kimA jA sakatA hai| ataH isa viSaya meM yahA~ aura adhika likhanA Avazyaka nahIM hai| yahA~ uttarapakSane jo yaha likhA hai ki "kyoMki upAdAnake abhAva meM jabaki bAhya sAmagrI meM nimittampavahAra bhI nahIM kiyA jA Page #318 -------------------------------------------------------------------------- ________________ zaMkA-samAdhAna 1 ko samIkSA sakatA hai to usake dvArA kAryakro Age-poche kiyA jAnA to aspanta hI asambhava hai|" so usakA yaha likhanA nirarthaka hai, kyoMki upAdAnakAraNabhUta miTTIse ghaTakI utpatti ho rahI ho yA nahIM ho rahI ho, phira bhI kumbhakAra usameM preraka nimitta hotA hai yaha jAnakArI honA jaba asambhava nahIM hai to 'preraka nimittake balase kArya Age-pIche kabhI bhI kiyA jA sakatA hai' yaha nirNaya karanA kaise asambhava ho sakatA hai ? isa jAnakArI ke AdhArapara hI lokameM preraka nimittoMko jaTAyA jAtA hai aura unake balale kAryako Age-pIche karane yA na karanekI ceSTA kI jAtI hai tathA usameM saphalatA bhI milatI dekhI jAtI hai| isa bAtako uttarapakSa na jAnatA ho yA vaha aisI ceSTA na karatA ho, aisI bAta nahIM hai| kathana 47 aura usakI samIkSA (47apage igI anucandra meM uttarapakSane likhA hai ki "karmakI nAnArUpatA bhAvasaMsArake upAzanakI nAnAspatAko tathA bhUmiko viparItatA bIjakI sI AdAnatAko hI sUcita karatI hai" Adi / so isameM bivAda nahIM hai| parantu vicAraNIya yaha hai ki aisI sUcanA sabhI prApta ho sakatI hai jabaki karmako bhAvasaMsArakI utpattimeM aura bhamikI viparItatAko bIjakI viparIta pariNatimeM sahAyaka hone rUpase nimitta mAna liyA jAye / dUsare, pUrvapakSakA kahanA to yaha hai ki vastumeM vaisI upAdAnatA (kAryarUpa pariNati honekI yogyatA ) vidyamAna rahamapara bhI usaphI vyakti prerakanimittakA sahayoga milanepara hI hotI hai, isa niyamako upekSA nahIM kI jA sakatI hai| isakA kAraNa yaha hai ki samasta loka, jisameM uttarapakSa bhI sammilita hai, upAdAnakI vidhakSita kAryarUpa pariNatike lie satata anukUla preraka aura udAsInarUpase nimittabhUta vAdya sAmagrIkA avalambana liyA karatA hai| AgamameM upAdAnako kAryarUpa pariNatike viSaya meM donoM prakArake nimittoMko jo sthAna diyA gayA hai vaha bhI isI abhiprAyase diyA gayA hai| yaha bAta dUsarA hai ki vastumeM upAdAna zaktikA abhAva rahanepara koI bhI nimitta usa zaktiko utpanna nahIM kara sakatA hai| lekina yaha bhI satya hai ki anukUla nimittabhUta vastukA sahayoga mile binA upAdAnameM vivakSita kAryotpatti dekhanemeM nahIM AtI hai aura aisA uttarapakSa bhI jAnatA hai / isalie vaha bhI kAryasiddhike lie satata anukUla nimittoMkA avalambana lene kI ceSTA karatA hai| itanA avazya hai ki nimitta-naimittika bhAvakI yaha vyavasthA svaparapratyaya kAryotpatti hI lAgU hotI hai, sthapratyaya kAryotpatti meM nahIM / yataH vastuke SaDguNahAnivRddhirUpa pariNamanase atirikta rAbho pariNamanoMkA antarbhAva svaparapratvaya kAryoma hotA hai| ataeva kAryasiddhike lie uttarapakSa bhI samasta lokakI taraha anukula nimittoMkI upekSA nahIM kara sakatA hai aura na karatA hai, bhale hI isake virodha vaha kucha bhI kahatA rhe| uttarapakSa yaha bhI mAnatA hai ki pratikUla nimitta milanepara kArya bhI pratikUla hotA hai, isalie vaha kAryasiddhike lie satata anukUla nimittoMko milAnekI hI ceSTA kiyA karatA hai| kathana 48 aura usakI samIkSA (48) Age ta0 ca0 0 62 para hI uttarapakSane apanI mAnyatAke samarthanako dRSTise pUrvapakSakI mAnyatAke virodhameM yaha likhA hai ki ''aparapakSane yahA~para zItaRtu, kapar3A aura darjIkA udAharaNa dekara yaha siddha karanekA prayatna kiyA hai ki kapar3ese bananevAle koTa Adike samAna jitane bhI kArya hote haiM unameM eka mAtra vyavahArake yogya bAhya sAmagrIkA hI bolabAlA hai / " tathA isake Age usane likhA hai ki "isa sambandhameM aparapakSa apane ekAMta Agrahavaza kyA likhatA hai usapara dhyAna diijie|" aura aisA likhakara Page #319 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 132 jayapura (khAniyA) tattvacarcA aura usakI samIkSA usane pUrvapakSake kathanake kucha aMzako bhI ta0 ca0 pR0 63 para uddhRta kiyA hai| phira usane usakI mAlIcanAmeM Age likhA hai ki "yaha prakRtameM aparapakSake vaktavyakA kucha aMyA hai| isa dvArA aparapakSa yaha batalAnA cAhatA hai ki ananta pudagala paramANuoMkA apane-apane sparza vizeSake kAraNa saMzleSa sambandha hokara jo AhAravargaNAoMkI niSpatti huI aura unakA kAryAsa vyaMjana paryAyarUpase pariNamana hokara julAheke vikalpa aura yogako nimittakara jo vastra banA usa vastrakI koTa Adi paryAya darjIke yoga aura vikalpapara nirbhara hai ki jaba cAhe vaha usakI koTa paryAyakA niSpAdana kare na karanA cAhe na kre| jo vyavahAranayase usa vastrakA svAmI hai vaha bhI apanI mAnusAra utsama nAmaH 21 pra kAra samalA hai| paranakA agalA rUpa kyA ho, yaha vastrapara nirbhara na hokara darjI aura svAmI AdikI icchApara hI nirbhara haiN| aise saba kAryoMmeM ekamAtra nimittakA hI bolabAlA hai, upAdAnakA nhiiN| aparapakSake kayanakA Azaya yaha hai ki vivakSita kArya pariNAmake yogya upAdAnameM yogyatA ho, paranta sahakArI kAraNasAmagrIkA yoga na ho yA Age-pIche ho, to usIke anusAra kArya hogaa| kintu aparapakSakA yaha saba kathana kAryakAraNaparamparAke sarvathA viruddha hai, kyoMki jise vyavahAranayase sahakArI sAmagrI kahate hai usa yadi tapAdAna kAraNake samAna kAryakA yathArthakAraNa mAna liyA jAtA hai to kAryako jaise upAdAnase utpanna hone ke kAraNa tat-svarUpa mAnA gayA hai vaise hI use sahakArI sAmagrI svarUpa bhI mAnanA par3atA hai, anyathA sahakArI sAmagrImeM yathArthakAraNatA nahIM bana sktii| dUsare darzanameM sannikarSako pramANa mAnA gayA hai / kintu jainAcAryoMne usa mAnyatAkA khaNDana yaha kahakara kiyA hai ki sallikarSa dome honeke kAraNa usakA phala arthAdhigama donoMko prApta honA cAhie / (sarvArthasiddhi a0 10 10) vaise hI eka kAryakI kAraNatA yadi domeM yathArtha mAnI jAtI hai to kAryako bhI ubhayarUpa mAnanekA prasaMga AtA hai| ataH kArya ubhayarUpa nahIM hotA, ataH aparapakSako sahakArI sAmagrIko nirvivAda rUpase uparitakAraNa mAna lenA caahie|" bhAmeM isakI samIkSA kI jAtI hai itaH pUrva bAra-bAra kahA jA cukA hai ki jisa ghastumeM jisa prakArake kAryarUpa pariNata honeko yogyatA vidyamAna rahatI hai vahI vastu usa kAryarUpa pariNata hotI hai, isalie vaha vastu usa kAryako yathArtha kAraNa hai, isa bAtako donoM pakSa mAnate haiM aura donoM pakSa yaha bhI mAnate haiM ki jisa bAhya vastukA yoga milanepara vaha upAzanabhUta vastu kAryarUpa pariNata hotI hai vaha bAdhya vastu vahA~ upacArita yA vyavahArakAraNa hotI hai, isalie ye donoM bAteM donoM pakSoMko mAnya haiM / donoM pakSoMke madhya vivAdagrasta bAta kevala yaha hai ki nimittakA yoga rahanepara hI upAdAnakI kAryarUpa pariNati hotI hai isa bAtako mAnate hae bhI uttarapaza nimittako upAdAnajhI kAryarUpa pariNati meM sarvathA akiMcitkara mAna lenA cAhatA hai jabaki pUrvapakSa nimittakA yoga rahane para hI ugAdAnakI kArya rUpa pariNati hotI hai, isa AdhArapara nimittakA upAdAnakI kAryarUpa pariNatimeM sahAyaka hone rUpase kAryakArI mAnatA hai| upAdAnakI kAryarUpa pariNati meM nimittako akicikara mAnane uttarapakSakA kahanA yaha hai ki nimitta kA yoga rahanepara ho upAdAnakI kAryarUpa pariNati hotA hai| isa mAnyatAkA AvAya yaha hai ki jaba upAdAna apanI vivakSita kAryarUpa pariNati karatA hai taba atukala nimitta bhI vahAM niyamase upasthita rahatA hai parantu usa samaya nimitta aura upAdAna donoM svatantra rUpase apanAapanA hI kArya kiyA karate haiM, isalie nimittako kisI bhI hAlata meM upAdAnakI kAryarupa pariNatimeM kAryakArI nahIM mAnA jA sakatA hai| isake viparIta nimittako upAdAnakI kAryarUpa pariNatimeM kAryakArI mAnane meM Page #320 -------------------------------------------------------------------------- ________________ zaMkA-samAdhAna 1 kI samIkSA pUrva pakSakA kahanA yaha hai ki nimitta kA yoga rahanepara hI upAdAnako kArya rUpa pariNati hotI hai / isa mAnyatAkA Azaya yaha hai ki jaba supAdAnako apanI vivakSita kAryarUpa pariNatike anukUla nimittakA yoga milatA hai tabhI upAdAnakI vaha vivakSita kAryarUpa pariNati hotI hai aura na milanepara nahIM hotI hai| isa taraha isa vyavasthAke anusAra nimitta upAdAnako kAryarUpa pariNatimeM sahAyaka hone rUpase kAryakArI siddha hotA hai| yadyapi yaha bAta satya hai ki nimitta aura upAdAna donoM apanA-apanA hI kArya karate haiM, parantu kAryotpattimai jisa prakAra kAryarUpa pariNata honerUpase upAdAnako vAstavika kAraNa mAnA jAnA hai usI prakAra vahA~para upAdAnakI kAryarUpa pariNatimeM sahAyaka hoterUpase yadi nimitta ko vAstavika kAraNa na mAnakara kevala kalpanAropita kAraNa mAnA jAye to jIvakI saMsAra aura mokSakI vyavasthA bhaMga ho jAyegI, kyoki saMsAra aura mokSakI vyavasthA dhyavahArarUpa honese uttarapakSakI daSTima avAstavika hI siddha hotI hai| yadi kahA jAye ki saMsAra aura mozcakapa pariNamana jIvake hI pariNamana hai, isalie vAstavika haiM to bhI guddha nizcayanayako apekSAse to ve jIvake nahIM hai| vyavahAranayase hI ve usake vyavahata hote haiM, kyoMki zuddha nizcayanayase anAdi, anidhana, svAdhita aura akhaNDa zuddha (para saMyogarahita) pAriNAmika bhAva rUpa tatva hI vAstavika hai| ata: jIvakI saMsAra aura mokSarUpa pariNatiyAM vyavanAranayase hI siddha hotI haiN| isa taraha ve vyavahArarUpa honepara bhI kalpanAropita na hokara vAstavika hai| ataH nimittakAraNatA vyavahArarUpa hote hue bhI upAdAnakI kAryarUpa pariNatimeM sahAyaka hone ke rUpameM vAstavika mAnanA hI yuktisaMgata hai, kalpanAropita mAnanA yuktisaMgata nahIM hai| phira bhI yadi kahA jAye ki jIvako saMsAra aura mokSarUpa parijatiyA vyavahArarUpa hokara bhI sva-rUpake AdhArapara vAstavika hai to nimittakAraNa vyavahArarUpa hokara bhI sahAyaka hone rUpa pararUpake mAdhArapara vAstavika mAnanA kase asaMgata kahA jA sakatA hai? vastutaH jahA~ saMsAra mora mokSarUpa pariNatirvA AtmAkI hI pariNatiyAM honese unarUpa pariNata honevAlA upAdAnakAraNabhUta AtmA svAzmayatAke AvAravara nizcayakAraNake rUpameM nizcayanayakA viSaya siddha hotA hai vahIM ve mAtmAkI pariNatiyA~ paudgalika karmake yathAyogya udaya, upazama, kSaya aura zvayozama pUrvaka honese usameM sahAyaka honevAlA nimittakAraNabhUta karma parAzrayatAke AdhArapara vyavahArakAraNake rUpameM vyavahAranayakA viSaya siddha hotA hai| isa taraha nimitta upAdAnakI kAryarUpa pariNatima sahAyaka hone rUpase vAstavika siddha ho jAnepara usakI (nimitakI) vahA~ para (upAyAnakI kAryarUpa pariNatime) kAryakAritA hI siddha hotI hai, akiMcitkaratA nahIM / ataH isa AdhArapara pUrvapakSakA yaha kahanA ki "upAdAna arthAt kAryarUpa pariNata hone kI yogyatA viziSTa vastukI kAryarUpa pariNati meM nimittakA bolabAlA hai" asaMgata nahIM mAnA jA sakatA hai, kyoMki upAdAnameM vivakSita kAryarUpa pariNata honakI yogyatA svabhAvataH vidyamAna rahane para bhI usakI vaha pariNati tabhI hotI hai jaba use anukula preraka aura sakSasIna donoM prakArake nimittoMkA sahayoga prApta hotA hai aura taba taka vaha pariNati rukI rahatI hai jaba taka use unakA sahyoga prApta nahIM hotaa| yahA~ uttarapakSa yaha kaha sakatA hai ki upAdAna meM kAryarUpa pariNata honekI yogyatA svabhAvataH vidyamAna rahanepara bhI usakI vaha kAryarUpa pariNati kevala usa svAbhAvika yogyatAke AdhArapara na hokara tabhI hotI hai jaba yaha upAdAna apanI kAryAnyahita pUrvaparyAyako dhAraNa kara letA hai tathA upAdAnake usa Page #321 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jayapura (khAniyA) tatvacarcA aura usakI samIkSA kAryAvyavahita pUrvaparyAyako dhAraNa kara lene para niyamase bad kAryotpatti hotI hai, isaliye usa kAryotpatti meM nimitta kA bolabAlA na kahakara kAryAnyavahita pUrvaparyAyakA hI bolabAlA kahanA cAhie / parantu usakA yaha kahanA isaliya nirarthaka hai ki pUrvameM pramayakamalamArtaNDa Adi Agama pramANoMke AdhArapara yaha siddha kiyA jA cukA hai ki upAdAnI vaha kAvipavAhita purvaparyAya nimittakA sahayoga milanepara hI hotI hai, usake abhAvameM nhiiN| isa taraha kAryotpattimeM kAryAbdhayAhita pUrvaparyAyakA bolabAlA siddha na hokara nimittakA hI bolabAlA spaSTa siddha hotA hai| yataH upAdAnako nimittakA sahayoga prAyogika yA prAkRtika rUpameM satata milatA hI rahatA hai ataH usakI kAryotpatti satata hotI rahatI hai, usameM koI bAdhA upasthita nahIM hotI isa taraha yahI mAnanA yuktisaMgata hai ki jaba jaise nimitta milate haiM taba upAdAnameM kAryotpatti usakI apanI yogyatAke AdhArapara una nimittoMke sahayogake anusAra hI hotI hai| isa vivaMcanase uttarapakSakA yaha kathana bhI asaMgata siddha hotA hai ki upAdAnake kAryAdhyavAhita pUrvaparyAdhako dhAraNa kara lenepara niyamase vivakSita kAryako utpatti hotI hai| ataH uparyukta vivecanase yaha siddha ho jAtA hai ki jaba jaise nimitta milate hai taba upAdAnakI kAryarUpa pariNati usameM vidyamAna yogyatAke AdhArapara una nimittoMke anusAra hI hotI hai| ___ uttarapakSa upAdAnako kAryotpattimeM nimittako akiMcitkara. siddha karane ke lie yaha bhI kaha sakatA hai ki upAdAnako pratyeka kAryotpatti ke sAtha nimittakA aisA hI trikAlAbAdhita yoga rahatA hai ki jyAdAnako kAryotpattike avasarapara nimittake abhAvakI kabhI kalpanA hI nahIM kI jA sakatI hai aura yahI kAraNa hai ki upAdAnako kAryotpattimaM sahAyaka hone rUpase kAraNa na hote hue bhI nimittako vyavahAra (upacAra) ro kAraNa kahA jAtA hai so uttarapakSa yaha kahakara bhI nimittoMkI anivArya sahakAritAko svayaM svIkAra kara letA hai-camakA niSedha yA akicitkaratA kadApi siddha nahIM hotii| itanA hI nahIM, isase kAryotpatti ke lie buddhipUrvakra kiye jAne vAle puruSArthako hAnikA hI prasaMga AtA hai| ataH kArvotpattike viSayameM uttarapakSako mAnya vyavasthA zreyaskara na hokara pUrvapakSako mAnya vyavasthA hI bevasvara hai aura vahIM Agama, tarka, anubhava aura indriyapratyakSa sabhI pramANoMse samarthita hai / yaha bhI patya hai ki kAryotpattike lie nimittoMkI prApti prAkRtika aura prAyogika donoM prakArase hotI hai / ataH jisa kAryotpattimeM prAkRtika DhaMgase prApta nimittoMkI upayogitA hai yahA~ nimittoMkA trikAlAbAdhita yoga ho sakatA hai / parantu vahA~ bhI kAryotpatti nimittAnukUla hI hotI hai, isa vigayako aura spaSTa karane ke lie yahAM donoM pakSoMko apane-apane gase mAnya kAryotpattikI vyavasthAkA digdarzana karAyA jAtA hai (1) pUrvapakSakA kahanA hai ki kAryarUpa pariNata honekI svAbhAvika yogyatA viziSTa honese upAdAnakAraNabhUta bastu hI vivakSita kAryarUpa pariNata hotI hai| parantu vaha anukUla nimittakAraNabhUta vastukA sahayoga milanepara hI kAryarUpa pariNata hotI hai, usake abhAvameM nahIM hotii| isake viparIta uttarapakSakA kahanA hai ki kArmarUpa pariNata honekI svAbhAvika yogyatA viziSTa honese upAdAnakAraNabhUta vastu hI vivakSita kAryarUpa pariNata hotI hai aura vaha yadhapi nimittakAraNabhUta vastuko upasthitimeM hI hotI hai, parantu usameM nimittakAraNabhUta vastukA koI upayoga nahIM hotA hai vaha to apane Apa hI hotI hai / (2) pUrvapakSa kA kahanA hai ki upAdAnakAraNabhUta vastukI kAryarUpa pariNati niyamase nimittakAraNabhUta vastuke sadbhAvameM honeke kAraNa AgamameM aura lovAmeM usa nimitta kAraNabhUta vastuko usa kAryotpattimeM Page #322 -------------------------------------------------------------------------- ________________ zaMkA-samAdhAna 1 kI samIkSA sahAvaka hone rUpase kAryakArI mAnA gayA hai / isake viparIta uttarapakSakA kahanA hai ki upAdAnakAraNabhUta vastukI kAryarUpa pariNati nimittakAraNabhUta bastuko upasthitima to hotI hai, parantu usameM usa nimitta. kAraNa kAmA sahAyA holora se to nahIM ho| 17 ha nimitta kAraNabhUta vastu vahA~ kAryakArI nahIM hokara sarvathA akiMcikara hI banI rahatI hai| (3) pUrvapakSakA kahanA hai ki yadyapi upAdAnakAraNabhUta vastu ke kAryarUpa pariNata honese usa upAdAnabhUta vastuke sAtha kAryakA tAdAtmya saMbaMdha hotA hai aura nimittakAraNabhUta vastu ke upAdAnako kArya rUpa pariNatimeM sahAyaka honero nimittabhRta vastukA upAdAnake sAtha saMyoga saMbaMdha hotA hai| tathA jisa prakAra kAryarUpa pariNata honeke AdhArapara kArya prati upAdAnakAraNabhata yastameM svIkRta kAraNatA vAstavika hai usI prakAra upAdhAnakAraNabhUta vastukI usa kAryarUpa pariNatimeM sahAyaka honeke AdhArapara kAryake prati nimisakAraNabhata bastameM svIkata kAraNatA bhI vAstavika hai, kalpanAropita nahIM hai| ho, kAryake prati upAdAnakAraNabhUta vastumeM kAryarUpa pariNata honeke AdhAra para svIkRta kAraNatA aura nimittakAraNabhUta vastumeM upAdAnake kArya ke prati sahAyaka honeke AdhArapara svIkRta kAraNatA donoM apane-apane DhaMgase vAstavika hote hue bhI upAdAnakAraNabhUta vastU ke sAtha kAryakA tAdAtya saMbaMdha rahane ke kAraNa usameM (upAdAmakAraNabhata vastumeM) vidyamAna kAraNatA sva-patAke AdhArapara nizcayarUpa honese nizcayanayakA viSaya hotI hai aura nimittakAraNabhUta vastuke sAtha kAryakA saMyoga sambandha rahane ke kAraNa usameM (nimittakAraNabhUta vassumeM) vidyamAna kAraNatA pararUpatAke AdhArapara vyavahArarUpa honese vyavahAranayakA viSaya hotI hai| isake viparIta uttarapakSakA kahanA hai ki yataH upAdAnakAraNabhUta vastu kAryarUpa pariNata hotI hai ataH usake sAtha kAryakA tAdAramya sambandha nizcita hotA hai aura nimitta kAraNabhUta vastu kAryarUpa pariNata nahIM hotI va upAdAnakAraNabhUta vastuko kAryarUpa pariNatimeM sahAyaka bhI nahIM hotI, kevala upAdAnakAraNabhUta vastukI kAryarUpa pariNatiphe avarArapara upasthita mAtra rahA karatI hai, ataH nimittakAraNabhUta vastuke sAtha upAdAnagata kAryakA saMyoga sambandha nizcita hotA hai| isa taraha kArya ke prati upAdAnakAraNabhUta aura nimittakAraNabhUta donoM vassuoM meM itanA antara rahane ke kAraNa yaha nirNIta hotA hai ki jisa prakAra tApArampa sambandha honese kAryake prapti upAdAna kAraNabhUta vastu svIkRta kAraNatA kAryarUpa pariNata honeke AdhArapara vAstavika hai usI prakAra saMyoga sambandha honese kArya ke prati nimittakAraNabhUta vastumeM svIkRta kAraNatA kAryarUpa pariNata na hone va upAdAnakAraNabhUta vastu kI vAyurUpa pariNatimeM sahAyaka bhI na honeke AdhArapara kalpanAropita mAtra siddha ho jAnese vAstavika nahIM hai| ataeva kAryave prati upAdAnakAraNabhUta vastumeM svIkRta kAraNatA uparyukta prakAra vAstavika hone ke kAraNa nizcayarUpa ho jAnese nizcayanayakA viSaya hotI hai aura usI kAryake prati nimittakAraNabhUta prastubhe svIkRta kAraNatA upayukta prakAra kalpanAropita mAtra honeke kAraNa vyavahArarUpa ho jAnese vyavahAranayakA viSaya hotI hai / (4) pUrvapakSakA kahanA hai ki yataH upAdAnakAraNabhUta vastu kAryarUpa pariNata hotI hai ataH usa vastumeM aura kAryameM dravyapratyAsatti rahA karatI hai aura nimittakAraNabhata vastu ukta kAryarUpa pariNata na hokara usa kAryarUpa pariNata honevAlI upAdAnakAraNabhata bassUkI usa kAryarUpa pariNatima sahAyaka mAtra hotI hai, ataH usa vastumeM aura upAdAnagata usa kAryameM kAlapratyAsatti rahA karatI hai / yataH nimitta preraka aura khAsIna do prakAra ke hote haiM aura upAdAnakI kArtharUpa pariNatimeM sahAyatA rUpa kArya bhI pRthaka-pRSak hotA hai ataH Page #323 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jayapUra (khAniyA) tattvacarcA aura usakI samIkSA ukta donoM prakArake nimittoMmeM aura upAdAnagata kAryameM svIkRta kAlaprazAsatti bhI pRthak-pRthak rUpameM hI hotI hai| arthAta nimitta ke sAtha kAryakI anvaya aura vyatireka vyAptiyoMkA honA yaha preraka nimitta aura upAdAnagata kAryakI mAlabhalyAsAsa hai aura kAryake sAtha nibhisakI andaya aura vyatireka vyAtiyoMkA honA yaha udAsIna nimitta aura upAdAnagata kAryakI kAlapratyAsatti hai| isake viparIta uttarapakSakA kahanA hai ki mata: upAdAnakAraNabhUta vastu kAryarUpa pariNata hotI hai ataH usa vastumeM aura kAryameM dravyapratyAsatti rahatI hai aura nimitta kAraNabhapta vastu kAryarUpa pariNata nahIM hotI va usa kArya meM sahAyaka bhI nahIM hotii| kevala upAdAnakAraNabhata vastukI kAryarUpa pariNatike avasarapara upasthita mAtra rahatI hai| ataH usa vastumeM aura upAdAnagata kAryameM kAlapratyAsatti rahatI hai| nimitta preraka aura udAsIna do prakArake honepara bhI unakI tapAdAnagata kAryake prati kAlapatyAsattikA koI antara nahIM rahatA hai, kyoMki donoM hI nimitta upAdAnakI kAryarUpa pariNatike avasarapara upasthita mAtra rahate haiN| donoM hI nimittoMkA upAdAnagata kArya prati na to kAryarUpa pariNata hone rUpase upayoga hotA hai aura na upAdAnakI usa kAryarUpa pariNatimeM sahAyaka hone rUpase hI upayoga hotA hai arthAta jo kriyAvAna bAhya dravya upAdAnagata kAryake prati kriyAke AdhArapara nimita kahA jAtA hai vaha preraka nimitta kahalAtA hai aura jo kiyAvAna athavA niSkriya bAhya dravya upAdAnagata kArya ke prati kriyAke AdhArapara nimitta na kahA jAkara niSkriyatAke AdhArapara nimitta kahA jAtA hai vaha udAsIna nimitta kahalAtA hai| isa prakArakA donoM nimittoMmeM antara vidyamAna rahate hue bhI donoM hI ukta kAryakI utpattike avasarapara samAnarUpase kevala upasthita mAtra rahA karate hai| donoM hI na to upAdAnagata kArmarUpa pariNata hote haiM aura na upAdAnagata kAryakI utpattimeM sahAyaka hI hote hai| tAtparya yaha ki donoM nimittoMmeM phevala prayogakA bheda pAyA jAtA hai, kAryabheda nahIM, ataH donoM hI nimittoMmeM kAlapratyAsattiko upAdAnagata kAryotpasike avasarapara upasthita rahane mAtrake rUpameM samAnatA pAI jAtI hai / ukta vivecanase nimnalikhita tathya phalita hote haiM (1) kAryotpattike viSayameM upAdAnakI apekSA donoM pakSoMko mAnya vyavasthAke sambandhameM koI antara mahIM dekhane meM AtA / isI taraha usI kAryotpattike viSayameM nimitta kI apekSA donoM pakSoM ko mAmpa vyavasthAke sambandhameM yaha samAnatA pAI jAto hai ki donoM hI pakSa upAdAtagata kAryakI utpattike avasarapara nimittakI sthitiko svIkAra karate haiM / donoM hI pakSa yaha bhI svIkAra karate haiM ki vaha nimitta preraka aura udAsInake bhedase do prakArakA hotA hai| donoM hI pakSoMkA yaha bhI kahanA hai ki upAdAnagasa kAryotpatti ke sAtha donoM nimittoMkI kAlapratyAmati pAI jAtI hai aura donoM yaha bhI kahate hai ki upAdAnagata kAryake prati donoM nimittoMmeM vidyamAna kAraNatA vyavahAranayakA viSaya hotI hai| yaha donoM pakSoMkI samAnatA viSayaka tathya hai| (2) donoM pakSoMmeM nimnalikhita antara bhI pAyA jAtA hai (ka) pUrvapakSa upAdAnagata ukta kAryake prati nimisako sthitiko usa kAryarUpa pariNata na honeke AdhArapara aphiviskara aura lasa kAryospattimeM sahAyaka honeke AdhArapara kAryakArI rUpameM svIkAra karatA hai, jabaki uttarAkSa uso kAryotpatti ke prati nimittakI sthitiko usa kAryarUpa pariNata na hone aura usa kAryotpattimeM sahAyaka bhI na honeke AdhArapara sarvathA akicitkara rUpameM hI svIkAra karatA hai| Page #324 -------------------------------------------------------------------------- ________________ zaMkA-samAdhAna 1 kI samIkSA (kha) pUrvapakSa upAdAnagata ukta kAryotpattike prati nimittakI sthitiko sahAyaka hone rUpase kAryakArI rUpa meM svIkAra karake use pUrvokta prakArase preraka aura udAsIna (apreraka) do rUpa meM svIkAra karatA hai jabaki uttarapazna ukta kAryotpatti ke prati nimitako sthitiko usa kAryarUpa pariNata na hone va usameM sahAyaka bhI na hone rUpase sarvathA akiMcitkararUpameM svIkAra karake usa akicitkaratAkI samAnatAke kAraNa kAryabheda na mAnate hue nimittake preraka aura udAsIna do bheda pUrvokta prakArake prayogabhedake AdhArapara hI svIkAra karatA hai| mo pUrvapakSa upAdAnagata ukta kAryotpatti ke sAtha donoM nimittoMkI kAlapratyAsattiko isa rUpameM svIkAra karatA hai ki upAdAna arthAta kAryarUpa pariNata honeko yogyatA viziSTa bastu tabhI vivakSita kAryarUpa pariNata hotI hai jaba usake anakala preraka aura udAsIna nimittoMke sadbhAvakA yoga bhI use prApta rahatA hai aura yadi use tadanukUla preraka aura udAsIna nimitoMkA sadbhAva prApta na ho to vaha upAdAnabhUta vastu usa samaya usa vivakSita kAryarUpa pariNata nahIM hotI hai| phira to vaha usI kAryarUpa pariNata hotI hai jisa kAryake anukUla usa samaya preraka aura udAsona nimittoMkA sadbhAva jase prApta rahatA hai| isake viparIta uttarapakSa upAdAnagata kAryotpatti ke sAtha donoM nimittoMkI kAlapratyAsattiko isa rUpameM svIkAra karatA hai ki jaba upAdAnakI vivakSita kAryarUpa pariNati usakI apanI yogyavAnusAra hotI hai taba preraka aura udAsIna donoM nimitta bhI vahA~ upasthita rahate haiN| donoM pakSoM dvArA apane-apane DhaMgase ukta kAlapratpAsattikA pRthak-pRthaka rUpameM nirdhAraNa karane kA AdhAra yaha hai ki jahAM pUrvapakSa upAdAnagata kAryotpatti meM donoM nimittoMko sahAyaka hone rUpase kAryakArI mAnatA hai vahA~ uttarapakSa cakta kAryake prati donoM nimittAko sarvathA akiMcitkara hI mAnatA hai / (ca) yataH pUrvapakSa upAdAnagata kAryotpatti ke prati donoM nimittoMko sahAyaka hone rUpase kAryakArI mAnatA hai ata: usake dvArA usameM svIkRta nimittakAraNatA kalpanAropita na hokara vAstavika hI hotI hai| lekina pararUpa honeke kAraNa vyavahArarUpa ho jAnese vyavahAranayakA viSaya hotI hai aura yataH uttarapakSa upAdAnagata kAryotpatti ke prati donoM nimittoMko sarvathA akicitkara mAnatA hai ata: usake dvArA usameM svIkRta nimittakAraNatA kalpanAropita mAtra yA kathanamAtra siddha hone ke kAraNa vyavahArarUpa honese vyavahAranayakA viSaya hotI hai| niSkarSa yaha hai ki donoM pakSoM dvArA pRthak-pRthak rUpameM svIkRta ukta vyavasthAoM meM pUrvapakSakI vyavasthA Agama, tarka, anubhava tathA indriyapratyakSa dvArA samarthita honese yukta hai / kintu uttarapakSakI vyavasthA kevala durAgrahapUrNa hai| kathana 42 aura usakI samIkSA (49) uttarapakSane taka ca0 1063 para ukta anuccheda meM 'AgaM yaha likhA hai ki "aparapakSake kathanakA bAzaya yaha hai ki vivakSita kAryarUpa pariNamanake yogya upAdAnameM yogyatA ho, parantu sahakArI sAmagrIkA yoga na ho yA Age-pIche ho to usIke anusAra kArya hogA" isa kathanake sahI honepara bhI use uttarapakSane kArya-kAraNaparamparAke viruddha batalAyA hai tathA likhA hai ki "kyoMki jise vyavahAranayase sahakArI sAmagrI kahate hai use yadi upAdAnaphAraNake samAna kAryakA athArtha kAraNa mAna liyA jAtA hai to kAryako jaise upAdAnase utpanna hone ke kAraNa tatsvarUpa mAnA gayA hai vaise hI use sahakArI sAmagrI svarUpa sa0-18 Page #325 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 138 jayapura (khAniyA) tasvadharcA aura usakI samIkSA bhI mAnanA par3atA hai, anyathA sahakAsa sAmagrI yathArthakArA nahIM bana sakatA hai / ' Azcarya hai ki uttarapakSa pUrvapakSapara bAhya sAmagrIko yathArtha kAraNa mAnanekA mithyA Aropa lagA rahA hai| uttarapakSa batalAye ki pUrvapakSa bAhya sAmagnIko upAdAmakI kAryarUpa pariNatimeM yathArtha kAraNa kahA~ mAnatA hai / vaha bhI ayathArthakAraNa hI mAnatA hai| isaliye kAryako sahakArI sAmagrI svarUpa mAnanekA prasaMga upasthita hI mahIM hotA hai| itanA jJAtavya hai ki jisa prakAra kAryarUpa pariNata honese upAdAnameM yathArthakAraNatA vAstavika hai usI prakAra sahakArI kAraNoMmeM kAryarUpa pariNata na honepara bhI usameM sahAyaka honese ayathArthakAraNatA bhI vAstavika hI hai, kalpanAropita yA kathanamAtra nahIM hai| isa taraha pUrvapasakI uparyukta mAnyatA kArya-kAraNa paramparAke viruddha nahIM hai / yataH pUrvapakSa kI ukta mAnyatAnusAra kAryotpatti meM bAla sAmagrIkI mAtra sahAyatA apekSita honeke kAraNa kAryako bAhya sAmagrI svarUpa mAnanekI prasakti nahIM AtI hai, ataH uttarapakSakA ukta Aropa kevala galata hI nahIM, nirarthaka bhI hai / kathana 50 aura usakI samIkSA (50) isake Age uttarapakSane ta.0 1063-64 para likhA hai ki "aparapakSa jAnanA cAhatA hai ki bAjArase koTakA kapar3A kharIdane ke bAda jama taka darjI usakA koTa nahIM banAtA taba taka madhyakAlameM kapar3e meM kauna-sI aisI upAdAna yogyatAkA abhAva banA huA hai jisake binA kapar3A koTa nahIM bntaa| samAdhAna yaha hai ki jisa avyavahita pUrvaparyAyake bAda kapar3A koTa paryAyako utpanna karatA hai vaha paryAya usa kapar3e meM jaba utpanna ho jAtI hai saba usake bAda hI vaha kapar3A koTa paryAya rUpase pariNata hotA hai / isake pUrva usa kapar3eko koTakA upAdAna kahanA myAdhikanayakA vaktavya hai|" isake viSayameM maiM sirpha itanA hI kahanA cAhatA hai ki jaba kAryAvyavahita pUrvaparyAya nimittakAraNabhata bAhma sAmagrIkI sahAyatAse hI niSpanna hotI hai aisA Agama hai to uttarapakSake ukta kathanase pUrvapakSa ke praznakA samAdhAna nahIM hotA-vaha tadanastha banA rahatA hai| kathana 51 aura usakI samIkSA (51) isake Age uttarapakSane ta ca pR0 64 para likhA hai ki "aparapasa koTa pahinaneko AkAMkSA rakhane vAle vyaktikI icchA aura darjIkI icchAke AdhArapara koTakA kapar3A kaba koTa bana sakA yaha nirNaya karake koTa kArya meM bAhya sAmagrIka sAmrAjyakI bhale hI ghoSaNA kare, kintu vastusthiti isase sarvathA bhinna hai / aparapakSake usa kampanako ulaTakara hama yaha bhI kaha sakate haiM ki koTa pahinanekI AkAMkSA rakhane vAle vyaktine bAjArase koTakA kapar3A kharIdA aura bar3I utsUkatA pUrvaka vaha use darjIke pAsa le bhI gayA kintu abhI jasa kapar3e meM koTa paryAya rUpase pariNata hone kA svakAla nahIM AyA thA, isaliye use dekhate hI darjIkI aisI icchA ho gaI ki abhI hama isakA koTa nahIM banA sakate aura jaba usa kapaDekI koTa paryAya khannihita ho gaI to darjI, mazIna Adi bhI usakI utpattimeM nimitta ho gye|" / isake viSaya meM bhI merA kahanA hai ki eka to kapar3ekI koTa paryAya tabhI sannihita hotI hai jaba nimitabhUta bAe sAmagrI rUpa dIM, mazIna AdikA vyApAra tadanukala hotA hai| dUsare, uttarapakSakA ukta kathana Agama, yukti, anubhaba aura indriyapratyakSa ke bhI viruddha hai| kyA uttarapakSa ukta pramANoMke AdhArase yaha siddha kara sakatA hai ki jaba kapar3eko koTa paryAya sannihita ho jAtI hai tabhI darjI, mazIna AdikA tadanukUla vyApAra hotA hai / itanA hI nahIM, uttarapakSakA mata kathana usake isa viSayameM kiye jAne vAle Page #326 -------------------------------------------------------------------------- ________________ zaMkA-samAdhAna 1 kI samIkSA vicAroM, vacanoM aura pravRtti rupa puruSArthaka bhI viruddha hai| isapara uttarapakSako socanA caahie| vAstavameM phoTake sRjanameM jo mahatva kapar3ekA hai vahI aura utanA hI mahatva darjI, mazIna Adi bAhya sAmagrIkA hai| ise hameM bhUlanA nahIM caahie| kathana 52 aura usakI samIkSA (52) Age taka na. pR0 64 para hI uttarapakSane likhA hai ki "aparapakSa vadi isa tathyako samajha le ki kevala dravyazakti jaina darzana meM kAryakArI nahIM mAnI gaI hai, kyoMki vaha akelI nahIM pAI jAtI hai aura na kevala paryAyazakti hI jaina darzanameM kAryakArI mAno I hai, kyoMki vaha bhI akelI nahIM pAI jaatii| ataeva prativiziSTa paryAyazaktiyukta asAdhAraNa dravyazakti hI jaina darzanameM kAryakArI mAnI gaI hai| to kapar3A kaba koTa bane graha bhI use samajha meM A jAye aura isa bAtake samajhameM Anepara. usake viziSTa kAlakA bhI nirNaya ho jAye / " isakI samIkSAmeM kahanA cAhatA hU~ ki jaina darzanakI yaha jo mAnyatA hai ki paryAyazakti viziSTa dravya zakti hI kAryotpattimeM kAryakArI hotI hai use pUrvapakSa bhI nahIM muThalAtA hai / parantu dravyameM usa paryAyazaktikI utApti anukUla bAhya nimitta sAmagrIkI sahAyatAse hI hotI hai, yaha bhI dhyAnameM rakhanA Avazyaka hai / isase giddha hotA hai ki upAdAna arthAt kAryarUpa pariNata honeko yogyatA viziSTa vastukI kAryotpattimeM nimittoMkA jitanA bolabAlA hai| utanA nimittoMke AdhArapara utpanna hone vAlI paryAyazastikA nhiiN| yahA~ itanA aura samajha lenA cAhie ki yadyapi paryAyazakti svayaM kAryarUpa honese usakI utpatti bAhya nimittazAmagrIke AdhArapara hI hotI hai, tathApi dravyazaktike sAtha use bhI jo kAryotpattimeM kAraNa mAnA gayA hai usakA kAraNa yaha hai ki usa kAryAvyavahita pUrvaparyAya aura kAryameM pUrvottarabhAva pAyA jAtA hai / kathana 53 aura usakI samIkSA (53) Age uttarapakSane pratyeka kArya svakAlameM hotA hai, isakI puSTike lie harivaMzapurANa sarga 52 ke lokoM 71-72 ko bhI uddhRta kiyA hai jinakA artha usane yaha kiyA hai ki "jaba taka utkRSTa deva bala hai tabhI taka caturaMga bala, kAlapatra.mitra aura pauruSa kAryakArI hai| devabalake viphala honepara kAla aura pauruSa Adi saba nirarthaka hai aisA jo vidvatpuruSa kahate haiM vaha yathArtha hai, anyathA nahIM // 71-72 / / " isa sambandhameM merA kahanA hai ki harivaMzapurANa, sarga 52 ke ukta donoM zloka 71-72 spaSTa vatalA rahe haiM ki caturaMgabala, kAla, putra, mitra aura puruSArtha kAryotpattimeM kAryakArI hote haiM, ise uttarapakSane bhI ukta donoM zlokoMkA artha karate hue svIkAra kiyA hai| kevala itanI bAta hai ki caturaMgabala AdikI kAryakAritA tabhI taka hai jaba taka devavalakA sadbhAva rahatA hai, jo nirvivAda hai| parantu isase yaha kadApi siddha nahIM hotA ki devabala caturaMgabala Adi bAhya sAmagrIke samAgamake binA hI kAryakArI hotA hai| isaliye inake AdhArapara uttarapakSa kAryotpattimeM bAhya sAmagrIko akicitkaratAko kase siddha kara sakatA hai ? isake sAtha maiM yaha bhI kahanA cAhatA hU~ ki harivaMzapurANake ukta donoM zlokoMmeM daivabalakA artha pradhAnatayA vastukI dravyazaktike rUpameM hI abhipreta hai, paryAyazaktike rUpameM nahIM, kyoMki ukta zlokoM meM isa bAtakA koI saMketa nahIM pAyA jAtA hai ki debabalakA artha yahA~ kAryAvyavahita pUrvaparyAya vivakSita hai usakA kAraNa bhI yahI hai ki vaha kAvyivahita pUrva paryAya nimittabhUta bAhya sAmagrIkA sahayoga prApta honepara hI niSpanna hotI Page #327 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 140 jayapura (khAniyA) tattvacarcA aura usakI samIkSA hai / attaH harivaMzapurANake ukta kathanase uttarapakSake isa abhiprAyakI puSTi nahI hotI hai ki kAryotpattimeM bAhya sAmagrI akiMcitkara hI rahA karatI hai| irA vivecanase tattvaparcA pR0 64 para hI nirdiSTa uttarapakSakA yaha kathana bhI nirarthaka ho jAtA hai ki "yaha Agama pramANa hai / isase jahAM pratyeka kAryake viziSTa kAlakA jJAna hotA hai vahA~ usase yaha bhI zAta ho jAtA hai ki vaiva arthAt dravyameM kAryakArI antaraMga yogyatAke rAbhAva meM hI bAhya sAmagrIko upayogitA hai, anyathA nhiiN|" tAtparya yaha hai ki uttarapakSane apane isa kayanameM kAryakArI antaraMga yogyatAkA abhiprAya mukhyatayA svakAla arthAt kAryAvyavahita pUrvaparyAyake rUpameM liyA hai parantu Upara spaSTa kiyA jA cukA hai ki jasakA koI saMketa harivaMzapurANake ukta kathanameM nahIM hai / dUsare, Upara yaha bhI spaSTa kiyA jA cukA hai ki kAryAvyavahita usa pUrvaparyAyako utpatti nimittabhUta bAhya mAmagrIbI sahAyatApara hI nirbhara hai / isase yahI nirNIta hotA hai ki harivaMzapurANavo janata kathanameM daivabalakA abhiprAya mukhyatayA vastukI dravyazakti hI hai / yahI kAraNa hai ki kAryotpattima kAryAvyavahita pUrvaparyAya vAraNabhUta dravyazaktike vizeSaNake rUpameM hI prayukta hotA hai / isake atirikta yaha bAta bhI dhyAtavya hai ki kAryakAraNabhAva kArya aura dhyarUpa upAdAnazaktimeM hI utpAdyotpAdakabhAvake rUpameM hotA hai| kArya aura paryAyarUpa ugAdAnazaktimeM to pUrvottarabhAvarUpa kAryakAraNabhAva hI hotI hai, utpAdyotpAvabhAvarUpa kAryakAraNabhAva nhiiN| yaha bAta pUrva meM spaSTa kI jA cukI hai aura AvazyakatAnusAra Age bhI paTa kI jAgI . ____ uttarapakSane "deva" padakA artha jo "kAryakArI antaraMga yogyatA" grahaNa kiyA hai isake viSaya meM usakA kahanA hai ki yaha usane AptamImAMsA kArikA 68 kI aSTazatI TIkAke AdhArapara kiyA hai| isake sAtha hI usameM vahAM aSTazatoke usa davanako bhI ullU ta kiyA hai aura usakA yaha artha bhI nirdiSTa kiyA hai ki "yogyatA aura pUrvakarma inako "deva" saMjJA hai| ye donoM adRSTa hai / kintu ihaceSTitakA nAma paurupa hai jo dRSTa hai|" Age vahIMpara ugane likhA hai ki ''AcArya samantabhadrane kAryameM ina donoMke gauNa-mukhya bhAvase hI anekAntakA nirdeza kiyA hai| isase spaSTa vidita hotA hai ki kapaDA jaba koTa banatA hai apanI dravyaparyAyAtmaka antaraMga yogyatAke balase hI banatA hai aura tabhI darjIkA yoga tathA vikalpa Adi anya sAmagrI usakI usa parvAyakI utpatti nimitta hotI hai / " isake viSayameM merA kahanA hai ki aSTazatIke vacana aura AcArya samantabhadrake abhiprAyako pragaTa karane vAle uttarapakSa ke ukta kathana donoMse padma pi deva padake arthake rUpa meM "kAryakArI antaraMga yogyatA' ke grahaNa karane meM koI Apatti nahIM hai| parantu vaha kAryAdhyavAhita pUrvaparyAya viziSTa dravyazaktike rUpa meM hI grahaNa kiyA jA sakatA hai, dravyazaktiviziSTa paryAyazaktike rUpa meM nhiiN| isameM hetu yaha hai ki ukta paryAya pUrvokta prakAra kAryarUpa hI mAnI gaI hai tathA usakI utpati nimittabhRta bAA sAmagrIkI sahAyatAse hI hotI hai| isase yaha bhI spaSTa vidita hotA hai ki kapar3A jaba koTa banatA hai to apanI dravyaparyAyAtmaka antaraMga yogyatAke balase hI banatA hai, parantu darjI ke yoga aura vikalpa Adi bAhA sAgrIkA mahayoga milanepara hI vaha banatA hai / ataeva uttarapakSakA yaha mAnanA ki "kapar3A jaba bhI boTa banatA hai apanI Page #328 -------------------------------------------------------------------------- ________________ zaMkA-samAdhAna 1 kI samIkSA dravyaparyAyAtmaka antaraMga yogyatAke balase hI banatA hai aura sabhI darjIkA yoga tathA vikalpa Adi anya sAmagrI usakI narA paryAya meM nimitta hotI hai|" saMgata nahIM hai| kathana 54 aura usakI samIkSA (54) Age ta0 ca pR0 65 para uttarapakSane likhA hai ki "aparapakSa yadyapi kevala bAhya sAmagrIke AdhArapara kAryakAraNabhAvakA nirNaya karanA cAhatA hai aura use vaha anubhavagamya batalAtA hai| kintu usakI yaha mAnyatA kAryakArI antaraMga yogpatAko na svIkAra karanekA hI phala hai jo Agamaviruddha honase prakRtameM svIkAra karane yogya nahIM hai|" isa viSayame bhI merA kahanA hai ki uttarapakSa kA yaha saba likhanA yukta nahIM hai, kyoMki kAryakArI antaraMga yogyatAke sadabhAva aura nimitta bhUta bAhya sAmagrIkA sahayoga donoMke samAgamameM hI kAryotpatti hotI hai aura donoMkA samAgama na hone para vaha nahIM hotii| svayaM uttarapakSane bhI pUrvapakSakI isa mAnyatAko ta ca010 63 para svIkAra kiyA hai ki "aparapakSake kathanakA ApAya yaha hai ki vivakSita kAryapariNAma yogya tapAdAname yogyatA ho, parantu sahakArI sAmagrIkA yoga na ho yA Age-pIche ho jo sakA anusAra kArya hai| " usarapakSane ta0 ca pR0 65 ke usI anucchedameM Age aura jo kucha likhA hai vaha saba galata hai / prakRta viSayameM galata dRSTikoNa apanAnekA hI vaha phala hai aura Agamaviruddha hai / uttarapakSake usa lekhako maiM galata isalie kahatA hUM ki usane vaha pUrvapakSapara kAryotpattike prati kAryakArI antaraMga yogyatAko na mAnanekA uparyukta prakAra mithyA Aropa lagAkara likhA hai| uttarapakSake usa lekhako maiM usake dvArA galata dRSTikoNa apanAnekA phala bhI isalie kahatA hU~ ki kAryakArI antaraMga yogyatAkA mukhyArtha dravyazakti hI hai, kyoMki dravyazakti hI eka anukUla paryAyazaktike pazcAt anya anukUla paryAyarUpa pariNata hotI hai tathA pUrva aura uttara ye donoM paryAya nimittabhUta bAhya sAmagrIkA sahayoga milanepara hI utpanna hotI haiN| pUrva meM spaSTa kiyA jA cukA hai ki miTTIse ghaTakI utpatti sthUla dRSTise sthAsa, koza aura kuzala paryAyoMkI utpattike kramase aura sUkSma dRSTise eka-eka kSaNakI paryAyoMko utpattike kamase hotI hai / parantu miTTIko ye sabhI paryAyeM kumbhakArake vyApAra Adi vAhya sAmagrIke sahayogapUrvaka hI hotI hai| isake atirikta yaha bhI spaSTa kiyA jA cukA hai ki jIvameM krotra paryAyakI utpatti usameM vidyamAna tadanukUla kAryakArI antaraMga yogyatAke sadbhAbameM hote hue bhI krodhakarmaka udayako nimittakara hI hotI hai tathA usakI usa krodha paryAyake pazcAt yadi krodha paryAyako hI utpatti hotI hai to usa utpatti meM bhI pUrva krodha paryAyako kAraNa mAnanA ucita na hokara krodhakarmake udayako hI sahAyaka rUpase kAraNa mAnanA ucita hai, kyoMki jIvameM kotra paryAyake pazcAt mAna Adi paryAyoMmeMse koI eka paryAyakI utpatti bhI sambhava hai jisameM pUrva kroca paryAyako kAraNa mAnanA ucita na hokara mAna Adi koka udavako hI sahAyaka rUpase kAraNa mAnanA ucita hai| isa bAtako pUrvameM sahetuka spaSTa kiyA A cukA hai| isase nirNIta hotA hai ki kAyotpattimeM sarvatra kAryakArI antaraMga yogyatAke rUpameM dravyazaktiko hI mukhya kAraNa kahanA ucita hai, paryAyazaktiko nahIM / uttarapakSake usa lekha ko maiM Agamaviruddha bhI isaliye kahatA hU~ ki maiMne isa samIkSA-granthameM sarvatra uttarapakSakI kAryotpatti sambandhI ukta mAnyatAko Agamavisava siddha kiyA hai / aura paryAyazaktika viSayameM sabase Page #329 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 142 jayapura (khAniyA) tattvacarcA aura usakI samIkSA bar3A varka Agamame yaha batalAyA gayA hai ki usakI utpatti usake kAryarUpa hone se bAhya sAmagrI ke balapara hI hotI hai| tathA yaha bAta anubhava, tarka aura indriyapratyakSa se bhI siddha hai kathana 55 aura usakI samIkSA (55) pUrvapakSaneta00 pR0 24 para likhA hai ki "yahA~ hama usa kapar3e kI eka-eka kSaNameM honevAlI paryAyoMkI bAta nahIM kara rahe haiM" ityAdi isakI AlocanA meM usarapakSane ta0 ca0 pR0 65 para likhA hai ki "aparapakSa kAlakramase honevAlI kSaNika paryAyoMke sAtha kapar3eko koTa paryAyakA sambandha jor3atA ucita nahIM mAnatA / kintu koI bhI vyaMjana paryAya kSaNa-kSaNa meM honevAlI paryAyoMse bhinna ho aisA nahIM hai / apane sadRza pariNAmake kAraNa hama kisI vyaMjana paryAyako ghaTI, ghaMTA Adi vyavahAra kAlake anusAra cirasthAyI kaheM, yaha dUsarI bAta hai para hotI haiM ye pratyeka samaya meM utpAda vyayarUpa hI paryAya dRSTise pratyeka dravya pratyeka samaya meM anya anya hotA hai, aisI avasthAmeM usa kapar3e ko bhI pratyeka samaya meM anya anya rUpase svIkAra karanA hI tarka, Agama aura anubhavasammata mAnA jA sakatA hai| ataeva kapar3eko koTa paryAya kAlakramase honevAlI niyatakramAnupAtI hI hai aisA yahA~ samajhanA cAhie / " pratIta hotA hai ki uttarapakSane jo yaha saba likhA hai vaha pUrvapakSake kathanake abhiprAyako viparIta samajhakara likhA hai / pUrvapakSa ke ukta kathanakA yaha Azrama nahIM hai ki kapar3e kI jo koTa paryAya apanI kAryakArI antaraMga yogyatA ke anusAra prAyogika DhaMgase prApta darja ke tadanukUla vyApAra Adi bAhya sAmagrI AdhArapara niSpanna huI hUM vaha kSaNa-kSaNameM anya anya rUpatAko prApta darjIke vyApAra Adi vAhya sAmagrI AdhArapara kSaNa-kSaNa meM anya anya rUpatAko nahIM prApta hotI huI ho niSpanna huI haiM, kyoMki pUrvapakSa kI mAnyatA yaha hai ki kapar3e kI apanI kAryakArI antaraMga yogyatA ke anusAra niSpanna huI vaha koTa paryAya prAyogika DhaMga se prApta dajake vyApAra Adi bAhya sAmagrIko kSaNa-kSaNa meM hotI huI anya anya rUpatAke AdhArapara kSaNakSaNa meM anya anya rUpatAko prApta hotI huI hI niSpanmeM huI hai / jaisA ki miTTI ghaTako utpatti kAraNabhUta nAnAkSaNavartI svAsa koza, kuzUla paryAyoMkI athavA sUkSmarUpase eka-eka kSaNavartI paryAyoMkI utpatti se spaSTa hai | ataH uttarapakSane jo yaha likhA hai ki " aparapakSa kAlakramase honevAlI kSaNika paryAyoMke sAtha kapar3e kI koTa paryAyakA sambandha jor3anA ucita nahIM mAnatA" so usakA yaha likhanA mithyA hI hai| aura isIse usakA yaha kathana ki "koI bhI vyaMjana paryAya kSaNa-kSaNa meM honevAlI paryAyoMme bhinna ho aisA nahIM hai / apane sadRza pariNAmake kAraNa hama kisI vyaMjana paryAyako ghaTI, ghaMTA Adi vyavahArakAlake anusAra cirasthAyI kaheM yaha dUsarI bAta hai, para hotI haiM ve pratyeka samaya meM utpAdavyayarUpa hI paryAyadRSTise jaba ki pratyeka dravya pratyeka samaya meM anya anya rUpa hotA hai, aisI avasthA meM usa kapar3e ko bhI pratyeka samaya meM anya anya rUpase svIkAra karanA ho tarka, Agama aura anubhavasammata mAnA jA sakatA hai / " ayukta hai | itanI bAta avazya hai ki pUrvapakSako utarapakSakA "ataeva kapar3ekI koTa paryAya kAlakSapaye honevAlI niyatakramAnupAtI hai" yaha kathana isa rUpa meM mAnya hai ki kapar3ekI apanI kAryakArI antaraMga yogyatA va prAyogika DhaMgase prApta darjAke vyApAra Adi vAhya sAmagrI ke AdhArapara niSpanna huI koTa paryAya usa bAhya sAmagrIkI kSaNa-kSaNa meM hotI huI anya anya rUpatA ke AdhArapara kSaNa-kSaNa meM anya anya rUpa hI hotI hai / isa taraha pUrvapakSa aura uttarapakSake madhya isa samAnatA ke rahate hue bhI pUrvapakSaneta0 0 pR0 24 para jo yaha kathana kiyA hai ki "yahAM hama usa kapar3ekI eka-eka kSaNa meM honevAlI paryAyoMkI bAta nahIM kara Page #330 -------------------------------------------------------------------------- ________________ zaMkA-samAdhAna 1 kI samIkSA 143 rahe haiM" ityAdi / so usakA Azaya yaha hai ki koTake nirmANArtha lAye gaye usa kapar3e meM usa samaya kAlakramase pratikSaNa kAryakArI antaraMga yogyatAke anusAra prAkRtika DhaMga se prApta pratikSaNa anya anya rUpatAko prApta preraka aura udAsIna nimittoMke AdhArapara honevAle pariNamanoMkI jo prakriyA calI A rahI thI una parimanakI vaha prakriyA to usa kapar3ekA koTa bana jAnepara bhI cAlU rhii| parantu kapar3ekA jo pratikSaNa anyaanya rUpatAko prApta koTa rUpa pariNamana huA vaha cU~ki prAyogika DhaMgase prApta pratikSaNa anya anya rUpa darjIke vyApAra Adi preraka aura udAsIne nimitta bAhya sAmagrI vA kara usako prAkRtika DhaMgase prApta preraka aura udAsIna nimittabhUta bAhya sAmagrI ke AdhArapara kAlakramase pratikSaNa honevAle una pariNamanoMkI prakriyAkA aMga nahIM mAnA jA sakatA hai| isalie pUrvapakSakA 0 0 pU0 24 para nirdiSTa "yahA~ para hama usa kapar3ekI eka-eka kSaNa meM honevAlI paryAyoMkI bAta nahIM kara rahe haiM" ityAdi kathana asaMgata nahIM hai / tAtparya yaha hai ki kapar3e kI jo pratikSaNa anya anya rUpatAko prApta kapar3A rUpa vyaMjana paryAya banI vaha bhI prAyogika DhaMga se prApta pratikSaNa anya anya rUpa preraka aura udAsIna nimittabhUta bAhya sAmagrI ke AdhArapara bnii| isake pUrva usakI jo pratikSaNa anya anya rUpatAko prApta sUta rUpa vyaMjana paryAya banI thI vaha bhI prAyogika DhaMgase prApta pratikSaNa abhya anya rUpa preraka aura udAsIna nimittabhUta bAhya sAmagrIke AdhArapara hI banI thI aura pazcAt jo pratikSaNa anya anya rUpatAko prApta koTa rUpa vyaMjana paryAya banI vaha bhI prAyogika DhaMga se prApta pratikSaNa anya anya rUpa preraka aura udAsIna nimitta bhUta bAhya sAmagrI ke AdhArapara hI banI / lekina pratikSaNa anya anya rUpatAko prApta ina sUta, kapar3A aura koTa rUpa vyaMjana paryAyoMke sadbhAva meM bhI prAkRtika DhaMga se prApta pratikSaNa anya anya rUpa preraka aura udAsIna nimitabhUta bAhya sAmagrI ke AdhArapara pratikSaNa anya anya rUpatAko prApta jo paryAyeM satata nirAbAdha ho rahI haiM ve sabhI paryAyeM anya haiM aura jina sUta, kapar3A aura koTa rUpa vyaMjana paryAyoMmeM ye paryAyeM satata ho rahI haiM ve sUta, kapar3A aura koTa rUpa vyaMjana paryAyoMse abhya haiM arthAt donoM tarahakI paryAyoMko prakriyA pRthak-pRthak rUpa meM eka sAtha cala rahI hai / donoM taraha kI paryAyeM eka prakriyAkI aMga nahIM haiN| mujhe AzA hai ki isa vistRta vivecanase uttarapakSa prakRta viSaya meM vAstavika sthiti ko samajhane kI ceSTA karegA aura pUrvapakSa ke ta0 ca0 pR0 24 para nirdiSTa uparyukta kanake viSaya meM use jo mithyA bhrama hai use dUra kara legA, kyoMki yaha bAta nirvivAda hai ki pratyeka vastumeM aNa-kSaNa meM honevAle pariNamanoMkI eka prakriyA prAkRtika DhaMgase prApta nimittabhUta bAhya sAmagrI ke sahayoga se satata nirAbAdha cala rahI hai| isake atirikta vastumeM kSaNa-kSaNa meM honevAle pariNamanoMkI dUsarI prakriyA bhI prAyogika DhaMga se prApta nimittabhUta bAhya sAmagrI sahayoga se yathAvasara calatI hai| vassuke pariNamanoM kI bonoM prakriyAyeM pRthaka-pRthaka haiN| inameM se pahalI prakriyAko sUkSma vyaMjanapariNamanoM (paryAyoM) kI prakriyA kahanA cAhie aura dUsarIko sthUla vyaMjanapariNamanoM (paryAyoM) kI prakriyA kahanA caahie| pUrvapakSako dRSTimeM pariNamanoMkI ye donoM prakriyAe~ thIM, jinake AdhArapara hI usane ta0 0 pR0 24 para uparyukta kathana kiyA hai| kathana 56 aura usakI samIkSA (56) uttarapakSa ne apane isI vaktavya meM likhA hai ki "aparapakSane bAhya sAmagrIko kAraNa mAnakucha bhI kathana kiyA hai vaha vyavahAranayakA ho vaktavya hU~ / " isameM hameM vivAda nahIM hai, parantu itanA kara jo Page #331 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jayapura (sAniyA) sattvacarcA aura usakI samIkSA avazya hai ki byavahAranayakA viSaya honepara bhI vaha pUrvapakSakI dRSTike anusAra apane rUpameM vAstavika hI hai, uttarapakSa kI dRSTi ke anusAra kalpanAropita mAtra nahIM hai / yaha bAta pahale spaSTa kI jA cukI hai| kathana 57 aura usakI samIkSA (57) uttarapakSane apane isI vaktavyameM yaha likhA hai ki "nizcayanayakI apekSA vicAra karanepara ananta pudagaloMke pariNAmasvarUpa phapar3ekI jisa kAlameM apane upAdAnake anusAra saMghAta yA bhedarUpa jisa paryAyake hone kA niyama hai jarA kAlameM vahI paryAya hotI hai, kyoMki pratyeka kArya upAdAna kAraNake sadRza hotA hai aisA niyama hai|" so yaha usane nimittako akiMcitkara siddha karaneke lie hI likhA hai jo Agama-viruddha hai / bhAgama to yaha hai ki nizcayanayakI apekSA vicAra karanepara ananta pudgaloMke pariNAmasvarUpa kapar3ekI apane upAdAnake anusAra saMghAta yA bhedarUpa jisa paryAmake honekA niyama hai vahI paryAya hotI hai parantu vaha tabhI hotI hai jaba use anukUla bAhya nimittasAmagrIkA sahayoga prApta hotA hai| isa taraha isase upAdAnakI taraha kAryotpattimeM nimitta kI bhI kAryakAritA siddha hotI hai| AcArya jayasena dvArA samayasAra gAthA 372 kI TIkAmeM nirdiSTa "upAdAnasadRzaM kArya bhavati" isa kayanakA samanvaya pUrvapakSake kathanake sAtha hI ucita DhaMgase hotA hai uttarapakSake kathanake sAtha nahIM, kyoMki uttarapakSakA kathana vyavahAranama nirapekSa honese mithyA hI siddha hotA hai / jabaki pUrvapakSakA nizcavanayakathana vyavahAranaya sApekSa honese samyaka hai / tAtparya yaha hai ki nizcayanaya vahI samyaka hai jo vyavahAranayasApekSa hotA hai| yataH kAryotpattimeM uttarapakSa kevala nizvayanayake viSayabhUta upAdAnako hI kAryakArI mAnatA hai, vyavahAranayake viSayabhUla mimittako vahAM vaha pUrvokta prakAra akiMcitkara hI mAnatA hai| ataH usakA kathana vyavahAranayanirapekSa honese samyaka nahIM hai| kathana 58 aura usako samIkSA (58) uttarapakSane ta. ca0 pU0 65 para hI Age likhA hai ki "darjI jaba usakI icchAmeM AtA hai taba kapar3ekA koTa banAtA hai yaha parAzrita bhAva hai aura kapar3A upAdAnake anusAra svakAlamai koTa banatA hai yaha svAzrita bhAva hai / anubhava donoM haiM / prathama anubhava parAdhInatAkA sUcaka hai aura dUsarA anubhava svAdhInatAkA sUcaka hai / yaha aparAkSa nirNaya kare ki inameM se kise yathArthake Azraya mAnA jaaye|" isakI samIkSAmeM merA kahanA yaha hai ki pUrvapakSako usarapakSake isa kathanameM kevala isa bAtakA virodha hai ki uttarapakSa svakAlakA yaha artha svIkAra karatA hai ki jisa kAlameM kapar3ekA koTa bananekA niyama hai usa kAlameM kapar3A koTa banatA hai / isake viparIta pUrvapakSa usakA yaha yaha artha svIkAra karatA hai ki jisa kAlameM kapar3eko koTa nirmANake anukUla bAhya sAmagrIkA yoga milatA hai usa kAlameM kapar3A koTa banatA hai 1 tathA svAzrita anubhava hI yathArtha ke Azrayase hai yaha uttarapakSake samAna pUrvapakSako bhI mAnya hai / parantu uparyukta prakArake parAthita anubhavako uttarapakSa bhale hI kImata na kare, kyoMki vaha kapar3AkA koTa banane meM darjIkI icchA Adi bAhya sAmagrIko akicikara mAnatA hai| parantu pUrvapakSa-svAzrita anubhavake sAtha-sAtha parAzrita anabhavakI bhI kImata karatA hai, kyoMki vaha kapar3ekA koTa banane meM dIkI icchA Adi bAhya sAmagrIko bhI kAryakArI mAnatA hai| kathana 59 aura usakI samIkSA (59) Age uttarapakSane ta 20 pR0 65-66 para yaha kathana kiyA hai ki-"aparapakSa iSTopadezake "nAjo vijJatvamAyAti" ityAdi zlokako dravyakarmake viSaya meM svIkAra nahIM karatA, kyoM svIkAra nahIM Page #332 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 145 zaMkA-samAdhAna zIkSA karatA, isakA usakI orase koI kAraNa nahIM batalAyA gayA hai / " yaha uttarapakSakA pUrvapakSapara mithyA lAMchana hai, kyoMki pUrvapakSane taca pa0 24-25 para spaSTa likhA hai ki "Age Apane AcArya pUjyapAdake iSTopapadezakA 'nAjJo vijJatvamAyAti' ityAdi zloka upasthita karake yaha batalAnekA prayatna kiyA hai ki 'jo kucha hotA hai vaha kevala upAdAnako apanI yogyatAke balapara hI hotA hai parantu hama batalA denA cAhate haiM ki isase bhI Apa apane matakI puSTi karanemeM asamartha hI raheMge, kAraNa ki ukta zloka eka to drabyakarmake udayake viSayameM nahIM hai| dUsare, vaha hameM itanA hI batalAtA hai ki jisameM jisa kAryake niSpanna hone kI yogyatA vidyamAna nahIM hai usameM nimitta apane balase usa kAryako utpanna nahIM kara sakatA hai|" pUrvapakSake isa kayanakI AlocanA karate hue uttarapakSane ukta kathana kiyA hai| parantu uttarapakSakA yaha kathana ki "aparapakSa iSTopadezake "nAjJo vizavamAyAti' ityAdi zlokako dravyakarmake viSayameM svIkAra nahIM karatA" sattvajijJAsuoMko bhramameM DAlane vAlA hai, kyoMki pUrvapazake sampUrNa kathanapara dRSTi DAlanese yaha spaSTa ho jAtA hai ki uttarapakSakA ukta kathana pUrvapakSake mahI abhiprAyako prakaTa nahIM karatA hai| pUrvapakSa kA kahanA to yaha hai ki "nAjho vijJatvamAyAti" ityAdi zloka sAkSAt dravyakarmase sambandha nahIM rakhatA hai tathA paramparayA pUrvapakSane usa zlokakA sambandha dravyakarma ke viSaya meM svIkAra kiyA hI hai, jaisA ki usake "dUsare vaha hameM itanA hI batalAtA hai ki jisameM jisa kAryake niSpanna honekI yogyatA vidyamAna nahIM hai usameM nimitta apane balase usa kAryako utpanna nahIM kara sakatA hai" isa dUsare vikalpase spaSTa hai| ataH uttarapakSako isa viSaya ko lekara pUrvapakSAke Upara AkSepa karanekrI gujAiza nahIM raha jAtI hai| kathana 60 aura usakI samIkSA (60) pUrvapakSane ta ca0 pR0 25 para apane uparyukta kathanake Age yaha kathana kiyA hai-"aura yaha bAta hama bhI mAnate hai ki miTTI meM jaba paTarUpase pariNata honeko yogyatA nahIM pAI jAtI hai to julAhA Adi nimittoMkA sahyoga mila jAne para bhI miTTIse paTakA nirmANa asambhava hI rahegA" ityAdi / isapara AkSepa karate hue uttarapakSane apane uparyukta kayanameM Age likhA hai ki "agarapakSa miTTI meM paTa bananekI yogyatAko svIkAra nahIM krtaa| kintu miTTI pudgala dravya hai / ghaTa aura paTa donoM pudgalakI vyaMjana paryAya hai| aisI avasthAmeM miTrI meM paTarUpa bananekI yogyatA nahIM hai yaha to kahA nahIM jA sakatA / parasparameM eka dUsare rUpa pariNamanekI yogyatAko dhyAnameM rakhakara hI inameM AcAryoMne itaretarAbhAvakA nirdeza kiyA hai|" isake Age vahIMpara uttarapakSane yaha likhA hai ki "phira kyA kAraNa hai ki miTTIse julAhA paTaparyAyakA nirmANa karanemeM sarvatra asamartha rahatA hai / yadi aparapakSa kaheM ki vartamAnameM miTTI meM paTarUpa bananeko yogyatA na honese hI julAhA miTTIse paTa banAnemeM asamartha hai to isase siddha huA ki jo dravya jaba jisa paryAyake pariNamanake sammukha hotA hai tabhI anya sAmagrI usameM vyavahArase nimitta hotI hai aura isa dRSTise vicAra kara dekhanepara yahI nirNaya hotA hai ki bAdya sAmagrI mAtra anyake kArya karane meM vaise hI udAsIna hai jaise dharmadravya gatimeM udAsIna hai|" isakI samIkSA meM yaha kahanA cAhatA hU~ ki pUrvapakSa apane vaktavya dvArA miTTI meM paTa nirmANakI yogyatAke abhAvakI bAta kara rahA hai| parantu gudgalameM paTa nirmANakI yogyatAke abhAvakI bAta nahIM kara rahA hai| uttarapakSako pUrvapakSake Upara AkSepa karanese pUrva yaha bAta avazya socanA cAhie thii| miTTI pudgala dravya avazya hai, kyoMki yaha zuddha arthAta aNurUpa nAnA pudgala dravyoMkA hI piNDa (skandha) hai| parantu sa0-19 Page #333 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 146 jayapura (khAniyA) tatvacarcA aura usakI samIkSA aNurUpa nAnA pudgala dravyoMkA skandha honeke AdhArapara usameM paTa nirmANakI vogyatA kA sadbhAva vahI svIkAra kara sakatA hai jisane isa viSaya saMbaMdhI jaina darzanako vyavasthAko nahIM samajhA hai| jaina darzanakI vyavasthAke anusAra pratyeka aNurUpa pudgala meM ghaTa paTa Adi paryAyoMkI yogyatAoMkA sadbhAva svIkAra karate hue bhI nAnA aNuoM skandha rUpa miTTI meM ghaTa nirmANakI yogyatAkA sadbhAva aura paTa nirmAkI yogyatAkA prabhAva svIkAra karanekA kAraNa yaha hai ki miTTI meM pudgalatvake AdhArapara ghaTakA nirmANa na hokara mRttikAsvake AdhArapara hI ghaTakA nirmANa hotA hai| isI taraha nAnA aNuoMke skandha rUpa kapAsameM bhI pudgalatvake AdhArapara paTakA nirmANa na hokara kArpAsatvake AdhArapara hI paTakA nirmANa hotA hai| isakA Azaya yaha hai ki pudgalameM mRttikAtvakA udbhava ho jAnA hI ghaTotpattikI dravyagata yogyatA hai aura pudgala kAryAsatvakA udbhava ho jAnA hI paTotpattiko dravyagata yogyatA hai / isa taraha vaha yogyatA paryAyagata nahIM hUM 1 ghaTameM aura padameM AcAryane jo itaretarAbhAva svIkAra kiyA hai kAraNa yaha hai ki phapAsa rUpa skandhake paramANu vahAMse nikala kara miTTIrUpa skandhameM milakara ghaTarUpatAko dhAraNa kara sakate haiM aura miTTI rUpa skandhake paramANu hA~se nikalakara kapAsa rUpa skandhameM milakara padarUpatAko dhAraNa kara sakate haiN| itanA hI nahIM, pRthvI, jala, agni aura vAyu rUpa svamSoMke paramANu bhI usa usa skandhase nikalakara eka-dUsare se bhinna yathAyogya pRthvI, jala, agni aura vAyu rUpa skambhoM meM milakara usa usa rUpatAko dhAraNa kara sakate haiN| isakA arra yaha hai ki aNurUpa pudgala ma pRthvI rUpa haiM, na jala rUpa haiM, na agnirUpa hai aura na vAyurUpa haiM kintu unameM aisI yogyatA vidyamAna haiM ki ve pudgala paramANu yathAyogya pRthvI Adi kisI bhI skandhameM milakara usa umra rUpako dhAraNa kara sakate haiN| isa taraha kevala ghaTa aura paTameM hI nahIM, apitu pRthvI, jala, agni aura vAyumeM bhI AcAyane itaretarAbhAva hI svIkAra kiyA hai| atyantAbhAva nahIM, kyoMki atyantAbhAva eka svataMtra dravyakA dUsare svataMtra dravya meM hI huA karatA hai aura vaha kAlika hotA hai | ataH pRthvI, jala, agni aura vAyu tathA miTTI aura kapAsa yA ghaTa aura paTa sabhI pudgala dravya haiM, ataH gudgala dravya hone ke kAraNa ina sabhI meM itaretarAbhAva ho svIkAra kiyA gayA hai| isI prakAra pUrvapakSa aisA mAnatA hai ki miTTI meM paTa bananekI kArpAsatvarUpa dravyagata yogyatAkA abhAva hai| vaha uttarapakSa ke samAna yaha nahIM mAnatA hai ki miTTI meM paTa bananekI kA satya rUpa paryAyagata yogyatAkA abhAva kyoMki jaba taka miTTI miTTI banI rahatI hai taba taka usameM paTarUpa banane kI kArpAsatva rUpa yogyatAkA abhAva vidyamAna rahatA | kevala vaha miTTI jaba miTTI na rahakara kapAsa bana jAtI hai taba miTTI meM nahIM, kintu kapAsameM ho kArpAsatva rUpa paTa bananekI yogyatAkA sadbhAva mAnA jA sakatA hai| aura yaha yuktisaMgata bhI pratIta hotA hai| phalataH uttarapakSakA apane vaktavya meM yadi aparapakSa kahe' ityAdi kathana avicArita ramya hI hai / isI prakAra uttarapakSane jo yaha kathana kiyA hai ki "aparapatra miTTI meM paTa dananekI yogyatAko svIkAra nahIM karatA | kintu miTTI pudgala dravya hai / ghaTa aura paTa donoM pudgala dravyakI vyaMjana paryAyeM haiM / aisI avasthA meM miTTI meM paTarUpa banane kI yogyatA nahIM hai yaha to kA nahIM jA sakatA / paraspara meM eka dUsare rUpa pariNamanakI yogyatAko dhyAna meM rakhakara hI inameM AcAryoMne itaretarAbhAvakA nirdeza diyA hai / " usakA yaha saba kathana bhI nirarthaka hai / isI taraha uttarapakSa pUrvapakSakI miTTI meM paTanirmANako yogyatAkA abhAva rahanese julAhA usase paTa banAne meM asamartha hai / " isa mAnyatAse jo yaha siddha karanA cAhatA hai ki "jo dravya jaba jisa paryAya pariNamanake sanmukha hotA hai tabhI anya sAmagrI usameM vyavahArase nimitta hotI haiN|" so isa saMbaMdha meM uttarapakSakA Page #334 -------------------------------------------------------------------------- ________________ zaMkA-samAdhAna 1 kI samIkSA yaha prayAsa nirarthaka hai, kyoMki kAra kahA jA cukA hai ki miTTIke aMzabhUta paramANuoMke miTTIse pRthak hokara kapAsake aMza bana jAnepara miTTImeM nahIM, apitu kapAsameM hI paTa nirmANakI dravyagata yogyatAkA sadabhAva svIkAra kiyA jA sakatA hai aura usa avasarapara bhI taba taka unase paTakA nirmANa nahIM hotA jaba taka julAhe dvArA usa kapAsako apane sahayogase sUta Adi rUpa paryApoMke rUpameM pariNamita nahIM karA diyA jAtA hai / uttarapakSane kapAsake sUta Adi paryAyoMke rUpameM pariNamanake na honemeM julAheke sahayogake abhAdako kAraNa na mAnakara kevala vivakSita sUta Adi paryAyoMse adhyayahita pUrvaparyAya rUpa pariNamanake abhAvako hI jo kAraNa mAnya kiyA hai usakA nirAkaraNa pUrvameM kiye gaye mere vivecanase ho jAtA hai arthAt pUrvameM yaha spATa kiyA jA cukA hai ki kAryotpattike prati kAraNarUpase svIkRta usa kAryAvyavahita paryAyakI utpatti nimittakAraNabhUta bAhya sAmagrIkA sahaga prApta honecara ho hotI hai| isI taraha prakRtameM bhI pUta Adi vivakSita paryAya rUpa kArya prati kAraNa rUpase svIkRta usa kAryase avyavahita pUrvaparyAyakI utpatti nimitta kAraNabhUta julAhe Adi bAhya sAmagrIkA sahayoga prApta honepara hI hotI hai. aisA jAnanA caahie| uttaragamane apane "jo dravya aba jisa pariNamanake sanmukha hotA hai tabhI anya sAmagrI usameM ta hotI hai" isa vacanameM jo yaha likhA hai ki "anya sAmagrI usameM vyavahArase nimitta hotI hai" so anya sAmagrIko vyavahArase anya vyake kArya meM nimitta mAnane meM to pUrvapakSako Apatti nahIM hai, kyoMki pUrvama yaha bhI spaSTa kiyA jA cukA hai ki pUrvapakSa anya sAmagrIko anya dadhyake kArya vyavahArase hI nimitta mAnatA hai / parantu uttarapakSakA "jo dravya jaba jisa paryAyake pariNamake sanmukha hotA hai tabhI anya sAmagrI usameM nimitta hotI hai" yaha kathana pUrvapakSako mAnya nahIM hai, kyoMki koI bhI dravya kisI bhI vivakSita paryAyake pariNamanake sanmukha tabhI hotA hai jaba preraka nimitta kAraNabhUta anya sAmagrIkA sahayoga use prApta ho jAtA hai / aura jaba taka use usakA sahayoga prApta nahIM hotA taba taka vaha usa paryAyake pariNamanake sanmukha nahIM hotA hai / yaha bAta bhI pUrva meM spaSTa kI jA cukI hai| isI taraha uttarapakSane apane vaktavyame jI yaha likhA hai ki "bAhya sAmagrI anya dravyale kAryako karane meM vaise hI udAsIna hai jaise dharmadranya gatimeM udAsIna hai" so pUrva meM uttarapakSake isa kathanake viruddha yaha bhI spaSTa kiyA jA cukA hai ki koI bAhya sAmagro to anya Trampa ke kAryameM preraka rUpase pRthak nimitta hotI hai aura koI bAhya sAmagrI anya drazyake kArya meM dharmadravyake samAna udAsIna rUpase pRthak nimitta hotI hai / itanA hI nahIM, uttaragama udAsInatAkA artha jo akicitkaratAke kagameM mAnatA hai usakA niSedha bhI pUrva meM Agama pramANake AdhArapara kiyA jA cukA hai| ataH uttarapakSakA preraka aura udAsIna donoM nimittoMko samAnarUpase udAsIna nimitta mAnanA bhI asaMgata haiM aura usake dvArA "udAsIna" zabdakA akiMcitkara artha kiyA jAnA bhI asaMgata hai| kathana 61 aura usakI samIkSA (61) isI taraha uttarapakSane usI anucchedameM apane uparyukta kathanake Age jo yaha kathana kiyA hai ki "saba dravya pratyeka samayameM apanA-apanA kArya karane meM hI vyasta rahate hai| unheM tInoM kAloMmeM eka kSaNakA bhI vizrAma nahIM milatA ki ve apanA kArya choTakara dUsare dravyakA kArya karane lgeN|" so pUrvagakSake lie yaha vivAdakI vastu nahIM hai kyoMki pUrvapakSa bhI yaha nahIM mAnatA hai ki anya dravya anya vyake kAryakA kartA Page #335 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jayapura (khAniyA) tattvacarcA aura usakI samIkSA hotA hai / usakA kahanA to yaha hai ki anya dravya anya dratyaphe kAryameM mAtra sahAyaka hI hotA hai / parantu vahIMpara Age usane (uttarapazane) jo yaha likhA hai ki "ataeva iSTopadezake ukta bacanako anusAra prakRtameM yahI samajhanA cAhie ki jisa prakAra dharmadravya anyakA kArya karanemeM udAsIna hai usI prakAra anya sabhI dravya anyakA kArya karane meM udAsIna hai"| so isakA nirAkaraNa bhI parake kathanase hI ho jAtA hai ati apara yaha batalAyA gayA hai ki koI bAhya sAmagrI to anya drabbake kArya meM preraka rUpame pRthaka nimitta hotI hai, koI bAhya sAmagrI anya dravyake kArya meM dharmadra vyake samAna udAsIna rUpase pRthaka nirmita hotI hai tathA yaha bhI batalAyA gayA hai ki prakRtameM udAsInatAkA artha akiviskaratA nahIM hai | isase uttarapakSakA "ataeva iSTo. padezake ukta vacanake anusAra" ityAdi kAthana bhI nirAkRta ho jAtA hai| kathana 62 aura usakI samIkSA (62) isI taraha uttarapakSane vahIMpara apanI mAnyatAke rAmarthanameM likhA hai ki "yaha to kAlapratyAsattikA hI sAmrAjya samajhiye kitI rahIM nAle kArya simita nyanatArApattIko prApta ho jAte haiM aura kabhI aura kahIM anyake kArya meM udAsInanimittavyavahArapadavIko prApta ho jAte hai / so prakRtameM uttarapakSa dvArA svIkRta kAlapratyAsatti to pUrvapakSako bhI mAnya hai, parantu kAlapatyAsattika svarUpakI mAnyatAma pUrvapakSa aura uttarapakSake madhya matabheda hai tathA preraka nimitta kI kAlapratyAsatti aura udAsIna nimittakI kAlapratyAsattiko uttarapakSa jahAM eka rUpa ho mAnatA hai vahAM pUrvapakSa donoMkI kAlapratyAsattiko pRthak-pRthaka rUpameM hI svIkAra karatA hai| isI taraha jahA~ uttarapakSa apaneko mAnya kArapratyAsattike AcAra para preraka aura udAsIna donoM nimittoMko anya vyake kArya prati akicilkara mAna lenA cAhatA hai vahA~ pUrvapakSa apanevo mAnya kAlapratyAsattike AdhArapara preraka aura udAsIna donoM nimittoMko kAryakArI hI mAnatA hai / yaha saba viSaya pUrvameM spaSTa kiyA jA cukA hai| kathana 63 aura usakI samIkSA (63) pUrvapakSAne ta0 ca0e025 para apane kathanake tAtparyane rUpameM likhA hai ki "upAdAnameM anUphUla svaparapratyaya pariNamanakI yogyatA na ho lekina nimitta-sAmagnI vidyamAna ho to kArya niApanna nahIM hogA / isI taraha upAdAnameM anukUla svaparapratyaya pariNamanakI yogyatA ho, lekina nimittasAmagrI prApta na ho to kArya nahIM hogaa| isI taraha yaSi upAdAnameM ukta prakArako yogyatA ho aura nimitta sAmagrI bhI vidyamAna ho lekina pratibandhaka bAhya sAmagrI upasthita ho jAve, to bho kArya nahIM hogaa| irA bhautika vikAsake yugameM vyakti yA rASTra jitanI abhUtapUrva evaM Azcarya meM DAlanevAlI vaijJAnika khojeM kara rahe haiM ve saba hameM nimittoMke asIma zakti-vistArakI sUcanA de rahI hai / isake Age pRSTha 25 para hI pUrvapakSane likhA hai ki "pUjyapAda AcAryake ukta ilokama jo "nimittamAtramanyastu' pada par3A huA hai usakA Azaya yaha nahIM hai ki nimitta upAdAnakI kAryapariNatimeM akicikara hI banA rahatA hai jaisA ki Apa mAna rahe haiN| kintu usakA Azaya yaha hai ki upAdAnameM yadi kAryotpAdanako zakti vidyamAna ho to nimitta usa kAyotpatti meM use (upAdAnako) kevala apanA sahayoga pradAna kara sakatA hai| aisA nahIM ki upAdAnameM avidyamAna yogyatAkI niSpatti bhI nimitta dvArA kI jA sakatI hai| isase yaha tathya phalita hotA hai ki jisa prakAra jaina saMskRti vastameM svapratyama aura svaparapratyaya pariNamanoMko svIkAra karatI hai usI prakAra vaha mAya parapratyaya Page #336 -------------------------------------------------------------------------- ________________ zaMkA-samAdhAna 1 kI samIkSA i pariNamanakA butAke sAtha niSedha bhI karatI hai| arthAt pratyeka vastusva arthAt upAdAna aura para arthAt nimitta donoM saMyukta vyApArase niSpanna honevAle svaparapratyaya pariNamanake sAtha- sAtha jaina saMskRti aise pari mana bhI svIkAra karatI hai jo nimitoMkI apekSAke binA kevala upAdAnake apane balapara hI utpanna huA karate haiM aura jinheM vahA~ svapratyaya pariNamana nAma diyA gayA hai, parantu kisI bhI vastumeM aisA eka bhI pariyamana kisI kSetra aura kisI kAlameM utpanta nahIM ho sakatA hai jo sva arthAt upAdAnakI upekSA karake kevala para arthAt nimitta ke balapara niSpanna ho sakatA ho / isa taraha jainasaMskRtimeM mAtra parazyaya pariNamanako dRr3hatA ke sAtha asvIkRta kara diyA hai|" isake Age pRSTha 25 para hI pUrvapakSane likhA hai ki "isa prakAra ApakA yaha likhanA asaMgata hai ki 'nimittakAraNoMmeM pUrvokta do bheda honepara bhI unakI nimittatA pratyeka vyake kArya ke prati samAna hai / kAryakA sAkSAt utpAdaka kAryakAlakI yogyatA hI hai, nimitta nahIM kyoMki isa taraha kI mAnyatAko saMgati hamAre Upara likhe sthana ke anusAra jaina-saMskRtiko mAnyatA ke viruddha baiThatI hai / " pUrvapakSake ina sampUrNa kathanoM kI AlocanA meM uttarapakSane ta0 ca0 pR0 66 para sarvaprathama likhA hai ki "bauddha darzana kAraNako dekhakara bhI kAryakA anumAna kiyA jA sakatA hai ise svIkAra nahIM krtaa| isI bAta ko dhyAna meM rakhakara kaMsaH kAraNarUpa liMga kAryakA anumApaka hotA hai yaha siddha karaneke lie yaha likhA hai ki jahA~ kAraNa sAmagrI kI avikalatA ho aura usase bhinna kAryakI zApaka sAmagrI upasthita na ho vahA~ kAraNase kAryakA anumAna karane meM koI bAdhA nahIM aatii| kintu hameM kheda hai ki aparapakSa isa kathanakA aisA viparyAsa karatA hai jisakA prakRTameM koI prayojana nahIM isakA vizeSa vivAra hama ghaTI zaMkAke tIsare daura ke uttarameM karanevAle haiM, isalie isa AdhAra se yahA~ isakI vizeSa carcA karanA hama iSTa nahIM mAnate / kintu yahAM itanA saMketa kara denA Avazyaka samajhate hai ki jisa prakAra vivakSita kAryakI nirvAcita vA sAmagrI hI niyata hetu hotI hai usI prakAra usakI vivakSita upAdAna sAmagrI hI niyata hetu ho skegii| ataeva pratyeka kArya pratyeka samayamai pratiniyata Abhyantara bAhya sAmagrIko nimitta kara hI utpanna hotA hai aisA samajhanA cAhie | svaparapratyayaparigamanakA abhiprAya bhI yahI hai| isapara se upAdAnako aneka yogyatAvAlA kahakara bAhya sAmagrI ke balapara cAhe jisa kAryakI utpattikI kalpanA karanA miyA hai / " donoM pakSoM ke uparyukta kathanoM ke viSaya meM nimnalikhita kathana kara denA hI paryApta samajhatA hU~uttarapakSakI mAnyatA hai ki pratyeka kArya upAdAnakI apanI yogyatA ke balapara hI niSpanna ho jAtA hai nisi yahA~para sarvapA bakicitkara hI banA rahatA hai| pUrvako mAnyatA hai ki pratyeka kArya upAdAnakI apanI yogyatA ke balapara to hotA hai parantu nimittakA sahayoga milanepara hI hotA hai na milanepara nahIM hotA hai| isalie nimitta upAdAnako kAryarUpa pariNati sarvathA akiMcitkara na rahakara sahAyaka hone rUpase kAryakArI huA karatA hai| pUrva0 0 0 25 para nirdiSTa upayukta vaktavyoMke AdhArapara apane mantavyako puSTi karanekA prayatna kiyA hai aura uttarapakSaneta0 ca0 pR0 66 para nirdiSTa uparyukta vaktavya dvArA apane mantavyako puSTi karanekA prayatna kiyA hai / yataH isa samIkSAyeM meM sarvatra yaha spaSTa kara cukA hUM ki pUrvapakSa kI mAnyatA Agamasammata hai va uttarapakSa kI mAnyatA Agamaviruddha hai| ataH aba yahAM isa viSaya kucha bhI likhanA bAva zyaka nahIM raha gayA hai / Page #337 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 150 jayapura (sAniyA) tatvacarcA aura usakI samIkSA kathana 64 aura usakI samIkSA (64) uttarapakSAne apane upayukta vaktavyameM o yaha likhA hai ki "kintu hameM kheda hai ki aparapakSa isa kathanakA aisA viparyAsa karatA hai jisakA prakRtameM koI prayojana nahIM hai| tathA usake Age usane jo yaha likhA hai "isakA vizeSa vicAra hama chaThI zaMkAke tIsare daura ke uttara meM karanevAle hai / " so isakI samIkSA bhI maiM vahIMpara kruuNgaa| kathana 65 ora usakI samIkSA (65) usa rakAne apane upayukta vaktavya AgaM svapa2 pratyaya pariNamanakA abhiprAya batalAnekA jo pramatma kiyA hai usake viSayameM mAtra merA kahanA yaha hai ki uttarapakSa kAryotpattimeM nimittako sarvathA akicikara hI mAnatA hai to aisI hAlatameM usake matase svaparapratyaya pariNamanakI siddhi karanA asambhava ho jAnese usake dvArA svaparapratyaya pariNamanake abhiprAyako pragaTa kiyA jAnA anAvazyaka hai| kathana 66 aura usakI samIkSA (66) uparyukta vaktavya ke Age uttarapakSane ta 10 pu66 para bhI yaha likhA hai ki "aparapakSakA kahanA hai ki bAhya sAmagrI upAdAnake kAryameM sahayoga karatI hai to yaha sahayoga kyA vastu hai' ? tathA isake amantara usane sahayogake spaSTIkaraNa ke sambandhameM vividha prakArake vikalpa uThAkara unakA khaNDana kiyA hai| maiM una vikalpoMko aura unake khaNDanako apanI samIkSAke sAtha yahAM uddhRta kara denA ucita samajhatA hU~ / (2) uttarapakSane pahalA vikalpa "zyA donoM milakara yaha kArya karate haiM yaha sahayogakA artha hai ? yaha uThAkara isakA khaNDana ina zAbdoMmeM kiyA hai ki "kintu yaha to mAnA nahIM jA sakatA, kyoMki do dravya milakara eka kriyA nahIM kara sakate aisA vya svabhAva hai" (dekho-samayasAra kalaza 54) isakI samIkSAmeM merA kahanA hai ki "do dravya milakara eka kriyA nahIM kara sakate" yaha to sAmAnyatayA nirvivAda hai| parantu upAdAna aura nimitta donoM milakara isa rUpameM straparapratyaya kArya sampanna kiyA karate haiM ki upAdAna kArya rUpa pariNata hotA hai aura nimitta upAdAnako usa kAryarUpa pariNata hone meM preraka evaM udAsIna rUpase balAdhAyaka hotA hai, yaha bAta padamanandipaMcavizatikA "dvayavRto loke vikAro bhaveta" isa vadhanase siddha hotI hai| (2) uttarapakSane dUsarA vikalpa 'kyA eka dravya dUsare dradhyakI kriyA kara detA hai yaha sahayogakA artha hai ?" yaha uThAkara isakA khaNDana ina zabdoMma kiyA hai ki "kintu yaha bhI nahIM mAnA jA sakatA hai, kyoMki eka dravya apanese bhinna dUsare dravyako kriyA karane meM sarvathA asamartha hai| (dekho pravacanasAragAthA 15 ko jayasenIya TIkA)" / isakI samIkSAmeM merA kahanA yaha hai ki pUrvapakSako uttarapakSake isa kathanameM koI vivAda nahI hai| (3) usarapakSane tIsarA vikalpa "kyA eka dravya dUsare dravyakI paryAyameM vizeSatA utpanna kara detA hai yaha sahayogakA artha hai ?" isakA khaNDana ina zabdoMmeM kiyA hai ki "kintu aba ki eka dravyakA guNa-dharma dUsare dravyameM saMkramita hI nahIM ho sakatA aisI avasthAmeM eka dravya dUsare dravyakI paryAyameM vizeSatA utpanna kara detA hai yaha kahanA kisI bhI avasthAmeM paramArthabhUta nahIM mAnA jA sktaa|" (dekho samayasAragAthA 103 aura Page #338 -------------------------------------------------------------------------- ________________ zaMkA-samAdhAna 1 kI samIkSA 151 usako AtmakhyAti ttokaa)| isakI samIkSAmeM maiM yaha kahanA cAhatA hUM ki "eka dravya dUsare dravyako paryAyameM vizeSatA utpanna kara detA hai" yaha kahanA eka dravyake guNa-dharmakA TUrAre dravyameM praveza na ho sakaneke kAraNa to vAstavameM paramArthabhata nahIM hai, parantu upAdAnake vAryake prati nimittakA kArya pUrvokta prakAra preraka udA ma hi.4: pare 3 mAbhUta hI haiM to vaisA kahanA kalpanAropita mAtra nahIM hai| (dekho samayasAramAthA 91, 105, 106, 107 aura 108 ) tAtparya yaha hai ki samayasAragAthA 91 yaha batalAtI hai ki AtmAphe rAgAdi rUpase pariNata honepara hI pudgalakA karmarUpa pariNamana hotA hai, isaliye pudgalake karmarUpa pariNamanake prati AtmAmeM svIkRta nimittakAraNatA sahAyaka hone rUpase paramArthabhUta hI siddha hotI hai, akiMcitkara rUpase kalpanAropita mAtra siddha nahIM hotI / isI taraha rAmayasAragAthA 105 yaha batalAtI hai ki jIvake hetu honepara hI usake sa pudgala karmakA bandha hotA hai, isaliye jIya upacArase padagala karmakA kA hai| isase nirNIta hotA hai ki upacariptakartRtva nimitta ke upAdAnakI kAryotpattike prati sahAyaka honeke kAraNa upacarita rUpameM paramArthabhUta hI hotA hai, kalpanAropita bhAva nahIM hotaa| isI prakAra samayasAragAthA 1.6 yaha batalAtI hai ki jisa prakAra yuddha meM yoddhAoMkI pravRtti rAjAke Adeza se honeke kAraNa rAjAko byavahArase (upacArase) yuddhakA kartA mAnanA kalpanAropita mAtra na hokara nupacarita rUpameM paramArthabhUta hI hotA hai usI prakAra pudgalakI jJAnAvaraNAdirUpa pariNati jIvake rAgAdi pariNAmoMke AdhArapara honeke kAraNa jIvako bhI vyavahArase (upacArase) jJAnAvaraNAdi kokA kartA mAnanA kalpanAropita mAtra na hokara upacarita rUpameM paramArthabhUta hI hotA hai| iso pakAra samayasAra gAyA 107 yaha batalAtI hai ki AtmA pudgalako utAnna karatA hai Adi kathana nizcayanayase paramArthabhUta na hokara bhI vyavahAranayase to paramArthabhUta hI hotA hai, kalpanAropita mAtra nahIM hotA / isI prakAra samayasAragAthA 108 yaha batalAtI hai ki jaisA rAjA hotA hai vaisI hI prajA hotI hai (yathA rAjA tathA prajA) isa lokoktike AdhArapara jisa prakAra rAjAko prajAke doSoMkA aura guNoMkA vyavahArase (upavArase) utpAdaka mAnanA kalpanAropita mAtra na hokara upacaritarUpameM paramArthabhUta hI hai usI prakAra jIvako anya dravyake doSoM aura guNoM kA vyavahAraro utpAdaka mAnanA bhI kalpanAropita mAtra na hokara upaparitarUpameM paramArthabhUta ho hai ! isa taraha ye sabhI gAthAyeM isa bAtako batalAtI haiM ki eka vastu ke guNadharmakA dusarI vastumeM praveza na hote hue bhI eka vastukI dUsarI vastuke kAryolpAdana meM sahAyaka hone rUpase nimittakAraNanAko kalpanAropita mAtra kadApi nahIM mAnA jA sakatA hai / eka bAta aura hai ki yadi eka vastu kI anya vastuke kAryotpAdana meM sahAyaka hone rUpa nimitakAraNatAko usa rUpameM paramArthabhUta na mAnakara kevala kalpanAropita mAtra mAnA jAtA hai to upAdAnameM kAryotpattikA honA asaMbhava ho jAyegA / yaha bAta pUrva meM spaSTa kI jA cukI hai| (4) uttarapakSane cauthA vikalpa "upAdAna aneka yogyatA vAlA hotA hai, isaliye bAhya sAmagrI use eka yogyatA dvArA eka kArya karane meM hI pravRtta karatI rahatI hai kyA vaha sahayogakA artha hai ?" yaha uThAkara isakA khaNDana ina zabdoMmeM kiyA hai ki "kintu aparapakSako yaha tarkaNA asaMgata hai, kyoMki AgamameM viziSTa paryAya yukta dravyako hI kAryakArI mAnA gayA hai / (dekho, aSTasahasrI 10150, svAmikAtikeyAnupekSA mAthA 230, zlokavArtika pR0 69 tathA prabheyakamalamArtaNDa pRSTha 200 aadi|" isakI samIkSAmeM maiM yaha kahanA Page #339 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 152 jayapura (khAniyA) tattvacarcA aura usakI samIkSA cAhatA hU~ ki yadyapi viziSTa paviyukta dravya hI kAryakArI hotA hai, parantu isa viziSTa paryAyakI utpatti bAhya sAmagrIkA sahayoga milanepara hI hotI hai| (dekho-prameyakamalamArtaNDa 2.2 patra 52 zAstrAkAra nirNayasAgarIya prakAzama) / isa taraha kahA jA sakatA hai ki pUrvapakSakI "upAdAna aneka yogyatA vAlA hotA hai aura bAhya sAmagrI use eka yogyatA dvArA eka kAryameM pravRtta karatI hai / '' yaha tarkaNA asaMgata nahIM hai| (5) uttarapakSa ne pAMcavA~ vikalpa "kyA kSetrapratyAsatti yA bhAvapratyAsattike honepara upAdAnameM kArya hotA hai ?" yaha sahayogakA artha hai ?" yaha uThAkara isakA khaNDana ina zabdoM meM kiyA hai ki "kintu sahayogakA yaha artha karanA bhI ThIka nahIM hai, kyoMki devApratyAsatti aura bhAvapratyAsattike honepara anya tathya niyamase anya drazyake kAryako utpanna karatA hai aisA koI niyama nahIM hai| (dekho-zlokavArtika pR0 151) / ' isakI samIkSAmeM merA kahanA yaha hai ki pUrvapakSako isa saMbaMdhameM uttarapakSa ke sAtha koI vidyAda nahIM hai| uttarapakSane Age likhA hai ki "isa prakAra sahayogakA artha ukta prakArase karanA to banatA nhiiN| ukta vikalpoMke AvArapara jinanI bhI tarkaNAyeM kI jAtI haiM ve saba asata ThaharatI haiN| aba rahI kAlapratyAsatti, so yadi aparapakSa 'bAla sAmagrI upAdAnake kArya meM sahayoga karatI hai isakA artha kAlapratyAsatti karatA hai to usake dvArA sahayogakA yaha artha kiyA jAnA Agama, tarka aura anubhavasammata hai, kyoMki prakRta meM "phAlapratyAsatti" pada jahA~ kAlakI vivakSita paryAyako sUcita karatA hai vahAM vaha vivakSita paryAyayukta hyAbhyantara sAmagrIko bhI sacita karatA hai| pratyeka samaya meM pratyeka drazyako apanA kArya karaneke lie aisA yoga niyamase milatA hai aura usake milanepara pratyeka samayameM pratiniyata kAryako utpatti hoto hai,aisA hI dRzya svabhAva hai / isameM kisIkA hastakSepa karanA saMbhava nahIM / spaSTa hai ki prakRtameM nimittake sahayogakI carcA karake aparapakSane svapratyaya aura svaparapratyaya pariNamanoMke viSayameM jo kucha bhI likhA hai vaha Agama, tarka aura anubhavapUrNa ma honese tattvamImAMsAmeM grahaNa nahIM mAnA jA sakatA hai|" Age isako samIkSA kI jAtI hai uttarapakSane apane isa vaktavyameM jo yaha likhA hai ki "isa prakAra sahayogakA artha ukta prakArase karanA to banatA nahIM / ukta vikalpoMke AdhAragara jitanI bhI tarkaNAyeM kI jAtI haiM ve saba asat ThaharatI haiN|" so isa viSayameM merA kahanA yaha hai ki ukta vikalpoMmeM sahayoga zabdase jo artha uttarapakSane kalpita kiye haiM unameM aura unake slaNDanameM Agamake anusAra uttarapakSake sAtha pUrvapakSakA kisa prakArakA matasAmya aura matabheda hai isakA digdarzana upara kiyA jA cukA hai / isake Age usane (uttarapalane) jo yaha likhA ki "aba rahI kAlapratyArAtti sA yadi aparapakSa bAhya sAmagrI upAdAnake kArya meM sahayoga karatI hai" isakA artha kAlapratyAsatti rUpa karatA hai to usake dvArA sahayogakA yaha artha kiyA jAnA Agama, tarka aura anubhava sammata hai"| so pUrvapakSako uttarapakSake isa kathanameM to sahamati hai, parantu usake Age usakA yaha likhanA ki "kyoMki prakRti kAlapratyAsatti pada nahIM kAlako vivakSita paryAyako sUcita karatA hai vahAM vaha vikSitaparyAyayatrata bAhyAbhyantara sAmagrIko bhI sUcita karatA hai| pratyeka samayameM pratyeka drazyako apanA kArya karaneke lie aisA yoga niyamase milatA hai aura usake milanepara pratyeka samayamai pratiniyata kAryakI utpatti hotI hai aisA vyasvAbhAva hai| usameM kisIkA hastakSepa karanA sambhava nahIM hai"| Agama virUddha hai, kyoMki kAlapratyAsattikA yaha abhiprAya nahIM hai jo uttarapakSane apane uparyasta vaktavyameM svIkAra kiyA hai| kintu usakA yaha abhiprAya hai ki upAdAnako jisa kAlama jisa prakArako nimittabhUta bAhya sAmagrIkA yoga milatA Page #340 -------------------------------------------------------------------------- ________________ zaMkA-samAdhAna 1 kI samIkSA 153 haiM usa kAla meM usa sAmagrI ke anurUpa hI upAdAnase nijI yogyatA ke AdhArapara kAryakI utpatti hotI hai / Agama meM kAlapratyAsattikA isI rUpa meM abhiprAya pragaTa kiyA gayA hai| ise pUrva meM spaSTa kiyA jA cukA hai tathA tarka, anubhava, idayapratyakSa aura lokavyavahArase bhI usakA yahI abhiprAya siddha hotA hai / apane uparyukta vaktavya ke anta meM uttarapakSane jo yaha likhA hai ki "spaSTa ki prakRta meM sahayogI carcA karake aparapakSane svapratyaya aura svapapratyaya pariNamanoM ke viSayameM jo kucha bhI likhA hai vaha Agama, tarka aura anubhavapUrNa na honese tatvamImAMsA meM grAhya nahIM mAnA jA sakatA hai"| so yaha usane apanI pUrvokta prakAra galata mAnyatA ke saMskAra hI likhA hai / tatvajijJAsuoM ko isapara vicAra karane ke lie merI preraNA hai / kathana 67 aura usakI samIkSA (67) Age uttarapakSaneta0 ca0 pU0 67 para hI yaha likhA hai ki "isa prakAra pUrvokta vivecanake AdhArapara hamArA yaha likhanA sarvathA yuktiyukta haiM ki "nimittakAraNoM meM pUrvokta do bheda honepara bhI unakI nimitatA pratyeka dravyameM kArya ke prati samAna hai| yahI jainadarzanakA Azaya hai| anAdikAlase jaina-saMskRti isI AdhArapara jIvita calI A rahI hai aura ananta kAlataka ekamAtra isI AdhArapara jIvita rahegI isase aparapakSa yaha acchI taraha jAna sakatA hai ki jaina saMskRti ke viruddha aparapakSakI ho mAnyatA hai, hamArI nahIM / " uttarapakSake isa kathana ke viSaya meM merA kahanA yaha hai ki preraka aura udAsIna donoM nimittoMkI pratyeka dravyameM Ake prati samAnAkAra sahAyaka hote kAryakAritA ke AdhArapara hI jaina darzanameM svIkRta kI gaI hai, akicitkaratAke mAdhArapara nahIM, isalie uttarapakSa jisa AdhArapara jaina saMskRtiko anAdikAlase ananta kAlataka jIvita rakhanekI bAta karatA hai vaha usakA bhrama hai, kyoMki jaina- saMskRti anAdikAlase apane tarkapUrNa aura anubhavapUrNa Agama meM varNita pUrvameM pratipAdita siddhAntoM ke AdhArapara jIvita rahatI AI hai aura anantakAlataka unhIM siddhAntoMke AdhArapara jIvita rheNgii| uttarapakSa jaise aneka pakSoMke thaper3e hamezA ho usako lagate Aye haiM aura Age bhI laga sakate haiM parantu me thaper3e kara sake aura Age bhI nahIM kara sakeMge, ve svayaM hI cakanAcUra hote Aye aura hote jAyeMge / kathana 68 aura usako samIkSA usakA aNumAtra bhI bigAr3a nahIM (68) Age uttarapakSa ne ta0 ca0 pR0 67 para hI apane malake samarthana meM harivaMzapurANa sarga 98 kA zloka 12 uddhRta kara usakA yaha artha kiyA hai ki "yaha AtmA svayaM apanA kArya karatA hai, svayaM usake phalako bhogatA hai, svayaM hI saMsAra paribhramaNa karatA hai aura svayaM hI usase mukta hotA hai / " isakI samIkSA meM merA kahanA yaha hai ki harivaMzapurANake usa zlokake uttarapakSa dvArA kiye gaye isa artha meM to pUrvapakSako sAmAnyatayA koI vivAda nahIM hai / kevala itanA saMketa usake viSaya meM avazya karanA hai. ki "yaha AtmA svayaM apanA kArya karatA hai" isameM "apanA kArya" ke sthAna meM "karmabandha" pada rakhanA ucita jAna par3atA hai| isa taraha zloka kA yaha artha hotA hai ki "yaha AtmA svayaM (Apa ho) karmabandha karatA hai, Apa hI usake (karmabandhake) phalako bhogatA hai, Apa hI saMsAra paribhramaNa karatA hai aura Apa hI usa saMsAra paribhramaNa se mukta hotA hai"| isake sAtha hI meM yaha bhI saMketa kara denA cAhatA hU~ ki harivaMza purANake urA zlokase uttarapakSa yadi kAryotpatti meM nimitako citkara siddha karake svapratyaya aura svapara sa0-20 Page #341 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jayapura (svAniyA) tattvacarcA aura usakI samIkSA pratyaya donoM prakArake rakhe jamAnarUpanya pramahI mAna lenA cAhatA le to usake isa abhiprAyakI puSTi harivaMzapurANake usa lokase honA sambhava nahIM hai, kyoMki usa zlokase "jo karatA hai vahIM bharatA (bhogatA) hai" mAtra isa siddhAntakI puSTi hotI hai| isase yaha abhiprAya phalita nahIM hotA ki AtmA nimittabhUta bAhya sAmagrokA sahayoga prApta kiye binA hI ukta kAyauMko sampanna kara letA hai / kathana 69 aura usakI samIkSA (69) isake Age ta0 ca0 pR0 67 para hI uttarapane likhA hai ki "mAlUma nahIM aparapakSa parAzrita jIvanakA samarthana kara kisa ulajhanameM par3A huA hai, ise vaha jaane| vaijJAnikoM kI bhautika khojase hama bhalibhAMti paricita hai| usase to yahI siddha hotA hai ki kisa viziSTa paryAyavukta bAyAbhyantara sAmagrIke sadbhAvameM kyA kArya hotA hai| hameM mAlama haA hai ki jApAnameM do nagaroMpara aNubamakA visphoTa honepara jahAM asaMkhya prANI kAlakavalita hue vahA~ bahutase kSudra jantu reMgate huye bhI pAye gye| kyA isa udAharaNase upAdAnake svakArya kartRtvakI siddhi nahIM hotI hai, apitu avazya hotI hai" / Age isakI samIkSA kI jAtI hai pUrvapakSake sAmane parAzrita jIvanake samarthanakA prazna nahIM hai| sabhI mAnate hai ki parAzrita jIvana acchA nahIM hai| parantu itane mAtra parAzrita jIvanakA abhAva to nahIM mAnA jA sakatA hai| lokameM parAzrita jIvanakA astitva to nirvivAda hai ise uttarapakSa mAne yA na mAne / parantu isaparase uttarapakSa yadi yaha AzaMkA prakaTa kare ki isase upAdAnake svakAryakartRtvakI hAni ho jAyegI to usakI yaha zaMkA nirAdhAra hai, kyoMki kAryakA kartA to upAdAnako hI sabhI mAnate hai / kevala matabheda itanA hI hai ki jahA~ uttaraSakSa upAdAnakI kAryarUpa pariNatiko nimittakA sahayoga prApta kiye binA hI mAnatA hai vahAM pUrNapakSa upAdAnakI kAryarUpa pariNatiko nimisake sahayogase hI mAnatA hai| arthAta jahA~ uttarapakSa upAdAnakI kAryapariNatimeM sahAyaka na hone ke AdhArapara nimittako akicitkara mAnatA hai vahIM pUrvapakSa nimittako upAdAnakI kAryarUpa pariNati meM sahAyaka honeke AdhAra para kAryakArI hI mAnatA hai, akiMcitkara nahIM / tAtparya yaha hai ki pUrvapakSakI mAnyatAke anusAra vastumeM bANahAni vRddhirUpa svapratyaya pariNamanoMse atirikta upAdAnagata sabhI svaparaprazyama pariNamana nimittabhUta bAhma sAmagrI ke sahayogase hI utpanna huA karate haiN| isa bAtako Agamake AdhArapara pUrva meM spaSTa kiyA jA cukA hai| itanA hI nahIM, uttarapakSa jisa vidhiSTi payasthiyukta bAhyAbhyantara sAmagrIke sadbhAvameM kAryotpatti svIkAra karatA hai usa viziSTa paryAyakI utpattikai viSayameM bhI Agamake AdhArapara pUrvameM yaha siddha kiyA jAnakA hai ki usa viziSTa paryAyakI vaha utpatti bhI nimisabhata bAdha sAmagrIphe sahayogase hI haA karatI hai| yadi jApAnameM abamakA visphoTa honepara asaMkhya prANiyoMkI matyake sAtha hI kSadra jansuoMkI utpatti ho gaI to isase yaha to siddha nahIM ho jAtA ki unakI yaha utpatti kevala upAdAnagata yogyatAke AdhArapara ho gii| unakI vaha utpatti bhI bAdha sAmagrIkI sahAyatAke AdhArapara upAdAnagata yogyatAke anusAra huI aisA mAnanA cAhie / arthAta aNubamakA visphoTa hone para jo bhUmimeM garamAhaTa AI use hI una jantuoMkI utpatti meM kAraNa mAnanA cAhie / kathana 70 aura usakI samIkSA (70) pUrvapakSane ta0 ca* pR0 25 para yaha kathana kiyA hai ki "Age Apane svAmI samantabhadrakI "bAhmataropAdhisamagrateyaM" ityAdi kArikAkA ullekha karake bAhya ora Amyantara kAraNoMko samagratAko Page #342 -------------------------------------------------------------------------- ________________ zaMkA-samAdhAna 1 ko samIkSA 155 kAryotpattimeM sAdhaka mAna liyA hai yaha to ThIka hai, parantu kArikAmeM paThita "dravyagatasvabhAvaH' padakA artha samajhane meM Apana bhUla kara dI hai aura usa bhUlake kAraNa hI Apa nimittako upAdAnase kAryotpatti hone meM upacarita arthAt kalpanAropita kAraNa mAnakara kevala upAdAnase hI kAryotpatti mAna baiThe haiN| isake sAtha apanA eka kalpita siddhAnta bhI Apane binA Agama pramANake anubhava aura taka ke viparIta prasthApita kara liyA hai ki pratyeka samayame nimittakI prApti upAdAnake anusAra hI hotI hai jisakA Azaya saMbhavataH Apane yaha likhA hai ki upAdAna svayaM kAyotpattike samaya apane anukUla nimittoko ekatrita kara letA hai| irAkI AlocanA karate hue uttarapakSane ta0 ca pR0 67 para likhA hai ki ''Age aparapakSane hamAre dvArA ullikhita svAmI samantabhadrakI "bAhyetaropAdhi" ityAdi kArikAkI carcA karate hue hamArI mAnyatAke rUpameM likhA hai ki saMbhavataH hama vaha mAnate hai ki "upAdAna svayaM kAryotpattike samaya apane anukUla nimittoMko ekatrita kara letA hai"| kintu aparapakSane kisa kathanake AdhArapara hamArA yaha artha phalita kiyA hai yaha hama nahIM samajha skeN"| isake Age usane (uttarapakSane) svayaM likhA hai ki "hamane bhaTTAkalaMka devakI aSTadAtIke ''tAdRzI jAvata buddhiH"--isa kathanako pramANa rUpa se avazya hI uddhata kiyA hai aura yaha nirvivAda rUpase pramANa hai / parantu isase bhI ukta Azaya sUcita nahIM hotA' | isako samIkSAmeM merA kahanA yaha hai ki "tAdRzI Ayate yutiH" ityAdi vacanako uttarapakSa pramANa to mAnatA ho hai ataeva isake AdhArapara ho pUrvapakSane usake sa ca pR0 9 para nirdiSTa "para niyama yaha hai ki pratyeka samayameM nimittako prApti upAdAnake anusAra hI hotI hai| isa kathanakA usake (uttara dvArA upata Azaya liye jAnekI saMbhAvanA pragaTa kI hai| aba yadi uttarapakSa 'tAzI jAyate buddhiH" ityAdi kathanako pramANa mAnakara bhI yaha kahatA hai ki "isase bhI uyata Azaya sucita nahIM hotA to use isakA spaSTIkaraNa karanA cAhie thA / pUrvapakSakA kahanA to yaha hai ki "tAdRzI jAyate buddhiH" ityAdi kathana isI bAtako sUcita karatA hai ki "upAdAna svayaM kAryotpattike samaya apane anukUla nimittoMko ekatrita kara letA hai" parantu isake sAtha pUrvapakSakA yaha bhI kahanA hai ki ukta kathana janAgamakA nahIM hai, isalie pramANa rUpa nahIM hai| AcArya bhaTTAkalaMkadevane aSTazatI meM usakA uddharaNa lokoktike rUpameM una logoMkI mAnyatAkA khaNDana karane ke lie kiyA hai jo guruSArthase arthasiddhi mAnate hue bhI "tAdRzI jAyate buddhiH" ityAdi kathanake AbhArapara purupA kI siddhi devage svIkAra karate haiN| isa kathanako jainAgamakA kathana na mAnane meM hetu yaha hai ki jainAgamake anusAra kAryotpatti bhavitavyatA aura puruSArtha Adi svatantra hote hue eka dUsareke pUraka hote hai arthAta donoMmase koI bhI eka dusarekI adhInatAmeM niSpanna nahIM huA karatA hai / kevala itano bAta avazya hai ki kAryotpatti meM donoM hI apekSita rahA karate hai / isakA Azaya yaha hotA hai ki bhavitavyatA ho lekina puruSArtha Adi bAhya sAdhana vidyamAna na hoM to kAryotpatti nahIM hogii| isI taraha bhavitavyatA na ho, lekina puruSArtha Adi bAhya sAdhana hoM to bhI kArya nahIM hogaa| isa taraha "tAduzI jAyate buddhi." ityAdi kathana jainAgamakA aMga nahIM hU~ yaha bAta acchI taraha nirNIta ho jAtI hai| . kathana 71 aura usakI samIkSA (71) Age uttarapakSane ta0 ca0 10 68 para ukta anucchedameM hI yaha likhA hai ki "nimittoMko juTAne kI bAta to aparapakSa kI orase hI mathArtha mAnI jAtI hai| usakI orase isa AzayakA kathana 5vIM zAMkAke tIsare daura meM kiyA bhI gayA hai| hama to aise kapanako kevala vikalpakA pariNAma mAnate haiN| ataeva Page #343 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 16 jayapura (khaniyA) tatvacarcA saura usakI samIkSA isako lekara aparapakSane yahA~ " dravyagatasvabhASAH parakI jo vivecanA kI hai vaha kucha nahIM hai kintu usakA Azaya itanA hI hai ki jise Agama meM svapratyaya pariNamana (svabhAvaNaryAya) kahA hai aura jise Agama svaparapratyaya pariNamana (vibhAva paryAya) nahA hai vaha saba vAhyAbhyantara upAdhikI samagratA hotA hai aisA dravyagata svabhAva hai|" isa sahAya uttarapakSa dvArA apane uparyukta vaktavya pratipAdita nimitta juTAne kI bAta ke viSaya meM pUrvapakSane 5vIM zaMkAke tIsare daura meM jo kucha likhA hai usakA vahIM para spaSTIkaraNa karanA ucita hogaa| yahA~ to maiM kevala yaha kahanA cAhatA hU~ ki uttarapakSa base kacanako kevala vikalpakA pariNAma mAnatA hai to use svayaM apane anubhavapara dRSTipAta karanA cAhie, tAki vaha usa anubhavA apane isa vikalpa pariNAmakI mAnyatAkA samanvaya kara sake aura isa taraha usakI vivakSita kathanako vikalpakA pariNAma svIkRta karanekI mAnyatAkA usake anubhava ke sAtha yadi samanvaya na ho sake to use isa mAnyatAkA zyAga kara denA cAhie / pUrvapakSa dravyagatasvabhAvaH" padakI 0 0 0 26 para jo vivecanA kI hai usako uttarapakSane apane uparyukta vaktavyame yuktiyukta nahIM mAnA hai aura apanI orase usane usakA Azaya isa rUpa meM vyakta kiyA hai ki "jise Agama meM svapratyaya pariNAma (svabhAva paryAya) kahA hai aura jise AgamamaM svaparapratyaya pariNAma (vibhAva paryAya) kahA hai vaha saba vAhyAbhyantara upAdhikI samagratA hotA hai aisA mata svabhAva hai|" so uttarapakSa ke isa jinameM aura pUrvapakSa ke dvArA isa vivecaname to mujhe dravyagatasvabhAvaH" padakA eka hI jaisA abhiprAya samajhame A rahA hai| donoMmeM kevala yahI antara dikhAI detA hai ki jahA~ pUrvavakSa Agama ke AdhArapara sabhI dravyoM ko paguNahAnivRddhirUpa svabhAva paryAyoMko svapratyaya aura sabhI dravyoMkI zeSa svabhAvarUpa paryAyoMko tathA AtmA aura pudgalakI isa taraha kI svabhAvarUpa paryAyoMke sAtha vibhAvarUNa paryAyako bhI svaparapratyaya mAnatA hai vahAM uttarapakSAnaM apane uparyukta vaktavya meM svabhAva paryAya svapratyaya pariNAma aura vibhAvaryAko svapara pratyaya pariNAma kahA hai arthAt uttarapakSa paryAyoMke viSaya meM svapratyayakA artha svabhAva aura svaparapratyayakA artha vibhAva hI grahaNa karanA cAhatA hai aura ina donoMkI utpattiko vaha bAhya aura Abhyantara sAmagrIkI samagratAmeM svIkAra karatA hai jo apekSAkRta honese vivAdako vastu nahIM hai arthAt pUrvapakSa ke uparyukta kathanase uttarapakSake kathanameM mAtra yaha vizeSatA hai ki uttarapakSa sabhI dravyoMkI guNahAnibuddhirUpa svapratyaya paryAyoM viSayameM unameM vAsambhava vidyamAna uparyukta zepa rAbhI svaparapratyaya paryAyoMke viSaya mauna rahakara kevala AtmAkI karmoka upazama, dAma aura kSayopazamameM honevAlI svabhAva paryAyoM ko svapratyaya va karmoke udayameM honevAlI vibhAva paryAyoMko svaparapratyaya svIkAra karatA hai, isalie donoM pakSoMke paraspara bhinna kathanoM meM kevala apekSAkRta bheda rahane ke kAraNa vivAda ke lie koI sthAna nahIM hai / va isa taraha donoM pakSoMke madhya unake isa vaktavyoM ko dekhate hue kevala "tAdRzI jAya buddhiH" ityAdi padyakI pramANatA aura apramANatAkA tathA usakA kyA abhiprAya hai, isakA hI vivAda vidyamAna raha jAtA hai jisake viSayame merA kahanA hai ki pUrvI dRSTi yuktiyukta aura Agamasammata hai, uttarapakSa kI dRSTi yuktiyukta aura bAgamasammata nahIM hai / tatvajijJAsuoM ko isapara dhyAna denA cAhie / kathana 72 aura usakI samIkSA (72) pUrva0 0 0 26 para jIvakI mokSa paryApako svaparatyava paryAya batalAyA hai / Page #344 -------------------------------------------------------------------------- ________________ zaMkA-samAdhAna 1 ko samIkSA 157 uttarapakSane isakA khaNDana karate hae ta0 ca0 50 68 para "Age aparapakSane hamAre kathanako uddhRtta kara mokSako svaparapratyaya paryAya siddha karanekA prayatna kiyA hai| kintu AgamameM ise kisa rUpa meM svIkAra kiyA gayA hai isake vistRta vivecanameM tatkAla na par3akara usakI puSTi meM eka Agama pramANa denA ucita samajhate haiN|" itanA likhakara paMcAstikAya gAthA 36 ko AcArya amRtacandra kRta TIkAkA uddharaNa diyA hai jo nimna prakAra hai "siddho hi ubhayakarmakSaye svayamAtmAnamRtpAdayannAnyat kiMcidutpAdayati" | isakA artha usane yaha kiyA hai ki "ubhaya karmakA kSaya honepara siddha svayaM AtmA (siddha paryAya) ko utpanna karate hue anya kisIko utpanna nahIM karate / " isapara merA kahanA yaha hai ki donoM pakSoMkI svapratyaya aura svaparapratyaya paryAyoMkI mAnyatAoMmeM apekSAbhedakA hI antara hai, ise Upara spaSTa kiyA jA cukA hai| yahA~ maiM punaH spaSTa kara denA cAhatA hU~ ki AgamameM dravyoMkI paDmaNahAnivRddhi rUpa paryAyoMko svapratyaya aura unase atirikta unakI pathAsambhava zeSa sabhI paryAyoMko svaparapratyaya mAmya kiyA gayA hai| pUrvapakSako mokSaparyAya uttarapakSake samAna svabhAvaparyAya mAnane meM Apatti nahIM hai parantu vaha kAMke kSayakA nimitta milane para hI utpanna hotI hai ata. vaha svaparapratyaya paryAya kahI jAtI hai| paMvAstikAya gAyA 36 kI AcArya amRtattandra kRta TIkAke uttarapakSa dvArA apane vaktavya meM nadAra ukta bamaname bhI somAyane karmoM ke layako spaSTa rUpase nimitta svIkAra kiyA gayA hai| tAtparya yaha hai ki AgamameM dharma, adharma, AkAza, kAla tathA jIva aura pudgala ina mabhI dravyoMkI SaDguNahAnivRddhi rUpa paryAyoMko svapratyaya va inake atirikta unakI eka dUsare dravyake nimittage honevAlI paryAyoMko svaparapratyaya mAnya kriyA mayA hai| sabhI dravyoMkI SaDNahAnivRddhi rUpa mbapratyaya paryAya svabhAvarUpa hI hotA hai tathA dharma, adharma, AkAza aura kAla poMkI svaparapratyaya paryAyoM ko bhI svabhAvaparyAya kahanA yuSitayatrata hai tathA pada galakarma aura nokarma ke sAyada jIyoMkI jo kamoM ke upazaya, kSaya aura kSayopazama honepara svapatpratyaya paryAya hotI haiM unheM bhI sabhAvaparyAya kahanA ayukta nahIM hai evaM unakI kamauke uzyameM honevAlI svaparapratyaya paryAyoMko jo vibhAva paryAya kahA jAtA hai / yaha bhI yustiyukta hai| isI taraha pudgaloMkI skanvarUpa aura karma-nokarma svaparapratyaya paryAyoM ko azuddha paryAya kahanA bhI yuktiyukta hai, aisA jAnanA caahie| isa vivecana ke AdhArapara merA kahanA hai ki uttarapakSa kA ta0 ca pR0 68 para nirdiSTa "isase svapratyaya paryAya aura svaparapratyaya paryAyake kathanameM antanihita rahaskA spaSTa jJAna ho jAtA hai| kintu aparapakSa donoko eka koTima rakhakara ukta rahasyako dRSTipathame nahIM le rahA hai| itanA hI hama yahA~ kahanA paaheNge|" yaha kathana pUrvapakSapara lAgU nahIM hokara uttaraganapara hI lAgU hotA hai| vAstabameM tattvajijJAsuoMke lie yaha samajhanA kaThina nahIM hai ki krona pakSa uktaH rahasyako dRSTipathameM nahIM le rahA hai| Agetaca. pR0 68 para uttarapakSa ne likhA hai ki "hamane paMcAstibAyakA anantara pUrva hI kathana uddhRta kiyA hai usakA jo Azaya hai vahIM Azaya tatvArthasUtrake "bandhahatvabhAva" ityAdi vanakA bhI hai|" so paMcAstikAvaphe ukta TIkA-vacanako samIkSAmeM jo kahA gayA ho vaisA hI yahAM bhI samajhanA cAhie / Page #345 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jayapura (khAniyA) tattvacarcA aura usakI samIkSA 158 kathana 73 aura usakI samIkSA (73) Age uttarapakSane ta0 0 0 68 para hI yaha likhA hai ki "yahAM aparapakSane karaNAnuyoga aura caraNAnuyoga kI carcA kara jo nizcayacAritra aura vyavahAracAritra ke eka sAtha honekA saMketa kriyA hai| so usakA hamArI orase kahA~ niSedha kiyA gayA hai / " isa sambandhamaM merA kahanA yaha hai ki uttarapakSane aisA likhate samaya pUrvapakSa ke sampUrNa kathanapara dhyAna nahIM diyA hai| pUrvapakSa ne apanA kathana uttarapakSa ke "yadyapi pratyeka manuSya bhAvaliMga ke prApta hone se pUrva hI dravyaliMga strIkAra kara letA hai para usa dvArA bhAvaliMgakI prApti dravyaliMgako svIkAra karate samaya hI ho jAtI ho aisA nahIM hai kintu jahA~ upAdAnake anusAra bhArzaliMga prApta hotA hai taba usakA nimitta dravyalaga rahatA ho hai / tIrthaMkarAdi kisI mahAn puruSako donoM kI eka sAtha prApti hotI ho yaha bAta alaga haiN|" isa kaMpana ke sambandha meM kiyA hai aura vaha isa dRSTise kiyA hai ki uttarapakSa bhAvasiMga aura dravyaliMga meM nimittanaimittika bhAvarUpa kArya kAraNabhAva svIkAra karaneke lie taiyAra nahIM hai| uttarapakSakA mAtra itanA hI kahanA hai ki "jaba upAdAna ke anusAra bhAvaliMga hotA hai taba usakA nimitta dravyaliMga rahatA hI hai / " isa taraha uttarapakSa bhAvaliMga kI utpattimeM dravyaliMgako sahAyaka hone rUpase kAryakArI nimitta svIkAra karane ke lie taiyAra nahIM hai jabaki pUrva Agamake AdhArapara yaha kahanA hai ki bhAvaliMgakI utpatti meM dravyaliMga bhI mahAyaka hone rUpase nimittakAraNa hotA haiM arthAt dravya liMgako dhAraNa kiye binA jIvako bhAvaliMgakI prApti sambhava nahIM hai| bhale hI dravyaliMgakI prApti bhAvaliMgake pUrva mAnI jAye athavA donoMkI eka sAtha prApti mAnI jAye | mana, vacana (mukha) aura zarIra ye tInoM pIdgalika hai, kyoMki inakI racanA nokavargaNAse huA karatI hai| jIva dvArA dhanake samanvita abalambanapUrvaka jo mokSake anukUla kriyA kI jAtI hai use hI Aga meM dravyaliMga kahA jAtA hai aura isake AdhArapara una-una karmoMkA yathAsaMbhava upazama, kSaya athavA kSayopazama honepara jo Atmavizuddhi pragaTa hotI hai use Aga nAvaliMga kahA gayA hai / tAtparya yaha hai ki darzana mohanIya karmabheda mithyAtva sampramithyAtva aura samyakprakRti tathA cAritramohanIya karmake bheda anantAtubandhI kASAyarUpa krodha, mAna, mAyA aura lobha ina sAta karmAkRtiyoMkA upazama, kSaya yA kSayopazama honepara jo Atmavizuddhi jIva meM pragaTa hotI hai use nizcaya vA bhAva samyagdarzana kahA jAtA hai tathA isake anukUla mana, vacana aura kAyake samanvita avalambanapUrvaka jIva dvArA saMkalpI pApoMse nivRtta hokara jo prazama, saMvega, anukampA aura astikya rUpa AcaraNa kiyA jAtA hai use vyavahAra yaha dravdha samyagdarzana kahate haiM / isI taraha cAritramohanIya ke hI bheda apratyAkhyAnAvaraNa karAyarUpa krodha, mAna, mAyA aura lobha ina cAra karmaprakRtiyoMkA kSayopazama honepara jo Atmavidyuddhi jIva meM pragaTa hotI hai use dezaviratarUpa nizcaya yA bhAvasamyak cAritra kahA jAtA hai| tathA isake anukUla mana, vacana aura kArakaM samanvita avalambanApUrvaka jIva dvArA eka deza ArambhI pApoMse virata hokara jo aNuvratAdi rUpa AcaraNa kiyA jAtA hai use dezaviratarUpa vyavahAra yA dravyabhyacAritra kahate haiM / isI taraha cAritramohanIya karmake hI bheda pratyAkhyAnAvaraNa kaSAyarUpa krodha, mAna, mAyA aura lobha ina cAra karma prakRtiyoMkA kSayopazama honepara jo Atmavizuddhi jIvameM pragaTa hotI hai use saviratarUpa nizcaya yA bhAvasamyak cAritra vahA jAtA hai tathA usake anukUla mana, bacana aura kAyake samanvita avalambanapUrvaka jIva dvArA sarvadeza ArambhI pApoMse virata hokara jo mahAvratAdi rUpa AcaraNa kiyA jAtA hai use sarvavirata rUpa vyavahAra yA dravyasamyakucAritra kahate haiM / Page #346 -------------------------------------------------------------------------- ________________ zaMkA-samAdhAna 1 kI samIkSA - isa taraha vyavahAra yA vyasambagdarzana, degaviratarUpa pabahAra yA drabyasamyakacAritra aura sarvaviratarUpa nyavahAra yA vyasamyakacAritra kramazaH nizcaya yA bhAtra sambagyama, nizcaya yA bhAva dezacAritra aura nizcama yA bhAva sakala cAritrameM kAraNa siddha ho jAte haiN| svayaMbhastotrake "bAhyaM tapaH paramaduzcaramAcaranstvamAdhyArimakasya tapasaH parivahaNArdham" ityAdi padya se bhI yahI siddha hotA hai| kintu isase yaha niSkarSa nahIM nikAlanA cAhie ki ukta vyavahAra yA dravyasampamdarzana Adiko dhAraNa kara lenepara jIva niyamase nizcaya yA bhAvasamyagdarzana Adiko prApta ho jAtA hai, kyoMki ukta vyavahAra yA dravyasamyagdarzana Adi nizcaya yA bhAva mithyAdRSTi bhavya aura abhavyake bhI gambhava hai| itanA hI nahIM, nizcaya yA bhAva mithyAdaSTi bhavya jIvoMmeMse virale jIva hI dravya yA vyavahAra samyagdarzana Adika AdhArapara nizcaya yA bhAva samyagdarzana Adiko prApta hote haiM jinake antaHkaraNameM uno balage mokSa prApta karane kI utkaTa bhAvanA jAgRta ho jAtI hai arthAt karaNalabdhiko prApta kara jo paramArtha (AtmakalyANa) kI ora jAte hai| tathA unako dhAraNa kara jinakI bhAvanA sAMsArika dhrogoMkI rahA karatI hai dezabha gatiko prApta hote hae bhI saMmAra meM hI paribhramaNa karate rahate haiM aura jo jIva unheM mana, vacana aura kAyase samanvayapUrvaka nahIM dhAraNa karake "manameM kucha aura racanameM kucha aura tathA kare kucha aura" ko kahAvatako caritArtha karate hue dhAraNa karase hai ve apane isa pAkhaMDI rUpake kAraNa hamezA durgatike hI pAtra bane rahate haiN| samayasArakA "kilazyantAM svayameva dAvArataraiH" ityAdi kalaza 142 va "tamhA jahittu lige" ityAdi samayasAra gAthA 411 ye donoM grahI upadeza dete haiM ki dhyavahAra yA dravyasamyagdarzana Adiko eka to pAgtaNDarUpameM dhAraNa na karake mana, vacana aura kAyake samanvayapUrvaka ghAraNa karo aura dUsare, sAMsArika bhogoMkI AkAMkSAse ghAraNa na kara AtmakalyANakI bhAvanAse hI unheM dhAraNa kro| isa prakAra uttarapakSakA ta* ca0 0 69 para nirdiSTa "isame spaSTa jJAta hotA hai ki paramadItarAga cAritrakI prAptikA sAkSAt mArga eka pAtra svabhAva sammukha ho tanmaya hokara pariNamanA hI hai| isake sivAya anya saba nimitta mAtra hai" | yaha kathana tabhI vivAda rahita ho sakatA hai jaba uttarapakSa nimittabhUta vyavahAra pA dravya samyagdarzana Adiko usakI prAptimeM sahAyaka hone rUpase kAryakArI mAnaneke lie taiyAra ho uttarapakSa nimitabhUta vyavahAra yA dravya sampagdarzana Adiko usakI prApti meM sahAyaka hone rUpase kAryakArI na mAnakara sahAyaka ta hone rUpase akiMcitkara hI mAnatA hai / ataeva uttarapakSake sAtha pUrvapakSako vivAda hai| kathana 74 aura usakI samIkSA (74) uttarapakSane ta0 80 pR069 gara hI Age yaha kathana kriyA hai.--''aparapakSakA kahanA hai ki bhAvaliGga honege pUrva dravyaliMgapho to usakI utpatti ke lie kAraNarUpase milAyA jAtA hai"| kintu aparapakSakA yaha kathana isI prAnta ThaharatA hai ki eka vyaliMgI sAdhu ATha varSa antarmuhUrta kama ekapUrva koTi kAla taka dravyaliMgako dhAraNa vArake bhI usa dvArA eka kSaNa ke lie bhI bhAvaliMga dhAraNa nahIM kara pAtA aura AtmAke sanmukha huA eka gRhastha pariNAmayizuddhikI vRddhi ke sAtha bAhya meM nimrantha hokara antarmuhUrta meM chapakazreNIkA adhikArI hotA hai"| so uttarapakSakA isa kathanake AdhArapara pUrvapazake "bhAvaliMga honese pUrva drayaliMgako to usakI utpattika lie kArarUpase milAyA jAtA hai| isa kathanako bhrAnta kahanA asaMgata pakSakA usa kathanase yaha Azaya hai ki jaba taka vyaliMga dhAraNa nahIM kiyA jAyegA taka taka - Page #347 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 160 jayapura (khAniyA) tavacarcA aura usako samIkSA bhAvaliMga kI prApti asaMbhava / usakA Azaya yaha nahIM hai ki dravyaliMgako dhAraNa karanepara jIva niyamase bhAvaligako prApta ho hI jAtA hai| yaha bAta Upara spaSTa kI bhI jA cukI hai / kathana 75 aura usakI samIkSA (75) uttarapakSane apane ugI anuccheda meM Age jo yaha likhA hai ki "spaSTa hai ki jo impaliMga bhASaliMgakA sahacara hAneve nimitta saMjJAko prApta hotA hai vaha milAyA nahIM jAtA, kintu pariNAmavizuddhi kI vRddhi ke sAtha svayameva prApta hotA hai / Agama meM dravyaliMgako mokSamArgakA upacArase sAdhaka kahA hai to aise hI dravyaligako kahA hai| mithyA ahaMkArase puSTa hue bAhya kriyAkANDake pratIka svarUpa dravyaliMgako nahIM" / so uttarapakSakA yaha kathana pUrva ke lie nimnalikhita kAraNoMke AdhArapara vivAdagrasta hUM-- (1) uttarapakSa dravyaliMgako bhAvaliMgakA mAtra sahacara mAnatA hai jabaki pUrvapakSa dravyaliMgako bhAvaliMga ke pragaTa hone meM sahAyaka mAnatA hai| (2) uttarapakSakA kahanA hai ki jo dravyaliMga bhAvaliMgakA sahacara honese nimita saMjJAza prApta hotA hai vaha milAyA nahIM jAtA, kintu pariNAmavizuddhike sAtha svayameva prApta hotA hai| isake viparIta pUrvapakSakA kahanA hai ki dravyaliMga pUrvokta prakAra mana, vacana aura kAyake samanvita avalambanapUrvaka mokSake anukUla puruSArtha ke rUpameM jIva dvArA dhAraNa kiyA jAtA hai aura taba usakI sahAyatAse jIva meM pariNAma vizuddhi pragaTa hotI hai / (3) uttarapakSakA kahanA hai ki "Agama meM pracaliMgako jo mokSamArgakA upacArase sAdhaka kahA hai to aise hI dravyaliMgako kahA hai" / so isa kathana meM usakA abhiprAya yaha hai ki dayaliMga sahacara honeke kAraNa bhAvaligakA upacAraro arthAt kathana mAtra rUpameM yAnI akicitkararUpameM hI sAdhaka mAnA jAtA hai jabaki pUrvapakSakA kahanA hai ki dravyaliMga bhAvaligakA sahakArI rUpase kAryakArI hokara hI sAdhaka hotA hai / use jo upacArase sAdhaka mAnA jAtA hai usakA AdhAra yaha hai ki yaha bhAvaliMga kI taraha kevala AtmAzrita na hokara mana, vacana aura kA samanvita sahayoga se hone vAle AtmapuruSArtha rUpa hotA hai / / (4) uttarapakSakA yaha bhI kahanA hai ki mithyA ahaMkArase puSTa hue bAhya kriyAkANDa ke pratIka svarUpa dravpaliMgako mokSamArgakA sAdhaka nahIM kahA jAtA hai parantu pUrvapakSakA kahanA hai ki mithyA ahaMkArase puSTa hue bAhya kriyAkANDako prayaliMga kahanA hI ayukta hai| use to kuliMga hI kahA jA sakatA hai, kyoMki dravyaliMga to jIvake usa puruSArthakA nAma hai jo yogatrayake samanvita avalambanapUrvaka mokSake anukUla puruSArthake rUpameM kiyA jAtA hai / abhavya jova jisa prakAra ke dravya liMga ke AdhArapara svargAdi zubha gatiko prApta hotA hai vaha aise ho dravyaliMga ke AdhArapara svargAdi zubha gatiko prApta hotA hai jo yogatraya ke samanvita avalambana. pUrva mokSa ke anukUla puruSArthake rUpameM usake dvArA pAlana kiyA jAtA hai| mithyA ahaMkAra se puSTa hue dravya - liMga arthAt kuliMga AdhArapara vaha abhavya jIva hI nahIM apitu bhavya jIva bhI kadApi sadgati prApta karanekA pAtra nahIM hotA hai / vaha abhavya jIva mokSa ke anukUla uparyukta prakArake vizuddha dravyaliMgako dhAraNa karake bhI jo gokSa prApta karanekA adhikArI nahIM hotA usakA kAraNa to yaha hai ki usameM mokSa prApta karanekI svabhAvabhUta yogyatAkA abhAva hai| isake atirikta usakA lakSya uparyukta prakArake vizuddha dravyaliMgake AdhArapara sAMsArika bhogoM kI ora hI rahatA hai| jaisA ki samayasAra gAyA 275 se prakaTa hai| Page #348 -------------------------------------------------------------------------- ________________ zaMkA-samAdhAna 1 kI samIkSA tAtparya yaha hai ki bahutase mithyAdRSTi bhavya aura abhavya jIva jo mithyA ahaMkArase puSTa hue bAhya aNuvrata aura mahAvratarUpa kriyAkANDako dhAraNa kara liyA karate hai ve vAstava meM kuliMgI hI huA karate hai, unheM zubha gatikI prAptikA koI niyama nahIM hai| kintu aise bhI virale mithyAdaSTi bhavya aura abhavya jIva hote hai jo mana, vacana aura kAgake samanvita avalambanapUrvaka mokSake liye anukula bAhya aNumata aura mahAvratarUpa kriyAkANDako arthAt danyaliGgako dhAraNa kara niyamase zubha gatiko prApta hote hai tathA isI prakArake dravyaliMgako dhAraNa karane vAle una cirale bhanya jIvoMmase virale bhavya jIva aise hote haiM jo mokSa prAptikI utkaTa bhAvanA-- se usI dravyaliMgake AdhArapara una-una karmokA yathAyogya upazama, kSaya gaura kSayopazama kara nizcaya yA bhAva samyagdaSTi, nizcaya yA bhAna dezavirata va nizcaya yA bhAva sarvavirata hote hae antama mokSa prApta kara lete haiN| isa taraha dravpaliMgake viSayameM uttarapakSa aura pUrvapAkI jo dRSTiyAM hai unameM pUrvapakSa kI dRSTi mAgamAnuphUla tathA yuktiyukta hai| uttarapakSanI dRSTi na to AgamAnukUla hai aura na yuktiyukta hai / tatvajijJAsuoMko isapara gaharAIse dhyAna denA cAhiye / kathana 76 aura usakI samIkSA (76) Age uttarapakSane ta ca. pR069-70 para yaha kathana kiyA hai ki "aparapakSane "yugapat hote hU~ prakAza dIpaka te hoI (chahaDhAlA DhAla 4-1)" vacanako uddhRta kara yaha svayaM hI spaSTa kara diyA hai ki nizcayacAriyakA sahacara drazcaliga hI AgamameM vyavahAranayase usakA sAghana kahA gayA hai / ataH pUrvameM dhAraNa kiyA gayA vyaliMga bhAvaliMgavA sAdhana hai, aparapazaka isa kathanakA mahatva sutarAM kama ho jAtA hai" / isake viSayameM maiM kahanA cAhatA hai ki mokSa prApta karane kI utkaTa bhAvanAse yukta bhavya jIva sarvaprathama uparyukta prakArake dravyaligako cAraNa karatA hai aura aisA vicArakara dhAraNa karatA hai ki drazyaliMgako dhAraNa karanepara hI bhAvaliMgakI prApti sambhava hai, usake abhAvameM nhiiN| isa taraha pUrvapakSake "pUrvameM dhAraNa kiyA gayA dravyaliMga bhAva liMgakA sAdhana hai" isa kathanakA mahatva kahA~ kama hotA hai, apitu vaha bar3hatA hai / pUrvapakSane jo chahaDhAlAke uparyukta vacanakA uddharaNa diyA hai vaha isalie nahIM diyA hai ki dravyaliMga aura bhAvaliMga niyamaro sAtha hI utpanna hote hai| usakA kahanA to yaha hai ki sAmAnyatayA dravdhaliMgako dhAraNa karane ke pazcAta bhAvaliMga hotA hai| yadi kadAcita unakI utpatti sAthameM bhI ho to bhI dIpaka aura prakAzakI taraha una donoMma nimitta-naimittika bhAvarUpa kAryakAraNabhAva svIkAra karanA asaMmatta nahIM hogaa| isI taraha sahacara aura vyavahAranayakA viSaya honepara bhI nimitta upAdAnakI kAryotpattimeM sahAyaka hone rUpase kAryakArI hotA hai, yaha bAta hahahAlAka ukta vacanase bhI siddha hotI hai| kathana 77 aura usakI samIkSA (77) Age isI anucchedameM uttarapakSane likhA hai ki "thAlI bhojanakA sAdhana kahA jAtA hai, para . jaise thAlIse bhojana nahIM kiyA jA sakatA usI prakAra anya jina sAdhanoMkA ullekha yahA~para aparapanane kiyA hai usake viSaya meM jAna lenA cAhie / the yathArtha sAdhana nahIM haiM yaha ukta RthanakA tAtparya hai| mukhya sAdhana vaha kahA jAtA hai jo svayaM apanI kriyA karake kAryarUpa pariNamatA hai anyako yathArtha sAdhana kahanA kalpanAmAtra hai| yaha pratyakSase hI dikhalAI detA hai ki bAhya sAmagrI na to svayaM kAryarUpa hI pariNamatI hai aura na kAya dravyakI kriyA hI karatI hai aisI avasthAmeM unheM yathArtha sAdhana kahanA mArgameM kisIko luTatA huA dekhakara "mArga luTatA hai" isa kathanako yathArtha mAnane ke samAna hI hai"| saM0-21 Page #349 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 162 jayapura (khAniyA) tasvacarcA aura usako samIkSA ___ uttarapakSa pUrvapakSake kathanapara vicAra na kara apane pUrvAgrahako hI doharAtA hai, kyoMki pUrvapakSa dravya liMgako mokSakA tadarUpa pariNata hone rUpase yathArtha kAraNa kahIM mAnatA hai / yaha to usameM sahAyaka hone rUpase ayathArtha kAraNa hI mAnatA hai| usakA spaSTa kahanA hai ki jyAliga mAlakI prAptima sAdhanabhUta bhAvaliMgake pragaTa hone meM sahAyaka hone rUpase kAryakArI sAdhana hai| uttarapakSa una drabyaliMgako mokSakI prAplimeM sAdhanabhUta bhAvaliMgake pragaTa hone meM sahAyaka hone spase kAryakArI sAdhana nahIM mAnatA / use sarvathA kalpanAmAtra kahakara akiMcitkara hI mAnatA hai, jo Agama saMgata nahIM hai / yaha viSaya pUrva meM spaSTa kiyA jA cukA hai| kathana 78 aura usakI samIkSA (78) Age uttarapakSane sa0pa0 pR070 para yaha kathana kiyA hai ki "aparapakSane hamAre kathanako dhyAnameM lie binA jo kArya-kAraNa bhAvakA ulTA citra upasthita kiyA hai vaha isaliye ThIka nahIM, kyoMki ma to upAdAnake kAraNa nimitta vyavahArake yogya bAhya sAmagrIko upasthita honA par3atA hai aura na hI nimitta vyavahArake yogya bAhya sAmagrI ke kAraNa upAdAnako ho upasthita honA par3atA hai| yaha sahaja yoga hai jo pratyeka kAryameM pratyeka samaya meM sahaja ho milatA rahatA hai| "maiMne amuka kArya ke nimitta milAye" yaha bhI kathana mAtra hai jo puruSake yoga aura vikalpako lakSyameM rakhakara kiyA jAtA hai| vastutaH eka dravya dUsare dravyako kriyAkA kartA trikAla meM nahIM ho sktaa| ataH yahAM hamAre kathanako lakSyameM rakhakara aparapakSane kAryakAraNabhAvakA jo ulTA citra upasthita kiyA hai use kalpanAmAtra ho jAnanA caahie"| Age isakI samIkSA kI jAtI hai| vAyu calatI hai to vRkSa kI hAliyo hilatI haiM / isameM vAyukA calanA vAyumeM ho rahA hai aura vRkSakI DAliyoMkA hilanA AliyoM meM ho rahA hai| lekina yadi vAyu meM cale to DAliyAM nahIM hila sakatIM, aisA jJAna yadi lokako holA hai to kyA uttaramaza use asaMgata mAna lenA cAhatA hai ? yadi aisA hai to bhavana-nirmANa karate samaya usa bhavanameM vAyuke pravezake lie vaha buddhipUrvaka khir3akiyoM ko rakhane kI ceSTA kyoM karatA hai ? aura jisa samaya use vAyukI upayogitA anubhava meM nahIM A rahI hai athavA vaha vAyu hAnikara anubhava meM A rahI hai to vaha una khir3akiyoMko banda karane kI buddhipUrvaka ceSTA kyoM karatA hai? yadi ina saba bAtoMko vaha nimitta aura upAdAnakA athavA nimitta aura kArya kA sahaja yoga mAnatA hai, to vaha buddhipUrvaka khir3akiyoM ke kholane aura banda karane yA vividha kAraNoMko juTAneko bhI ceSTA kyoM karatA hai? uttarapakSa apane kAryakI sampannatAke liye saMkalpa bhI karatA hai, usa saMkalpa ke anusAra buddhikA vikalpa bhI usake mastiSkameM utpanna hotA hai aura tadanukUla baha prayana bhI karatA hai| aba yadi usakA saMkalpa, buddhikA vikalpa aura prayatna abhipreta kAryake anukUla hote hai to kArya bhI sampanna hotA hai aura yadi pratikUla hote haiM to kArya sampanna nahIM hotA yA unake AdhArapara upAdAmakI yogyatAke anusAra pratikUla kArya sampanna ho jAtA hai| itanA hI nahIM, usakA saMkalpa, buddhikA vikalpa aura prayatna kArmaka anukUla hote hue bhI yadi vahA~para anya nimittabhUta bAhya sAmagrIkA abhAva ho yA bAdhaka kAraNa upasthita ho jAya yA upAdAnameM kAryAnukUla yogyatAkA AbhAva ho to bhI kArya sampanna nahIM hotA hai| uttarapakSase merA eka hI prazna hai ki yaha aisI sthitimeM kyA apane saMkalpa, vikalpa aura prayatnako kAryotpatti meM sarvathA 'kalpanAmAtra' aura akiMcitkara mAnaneke lie taiyAra hai ? aura yadi vaha inheM jahA~ sarvathA kalpanAmAtra va akicikara hI mAnatA hai to usake ye saMkalpa, vikalpa aura pravala tInoM asamyak ho jAnese phira vaha yaha saba kyoM Page #350 -------------------------------------------------------------------------- ________________ zaMkA-samAdhAna 1 kI samIkSA - karatA hai ? isapara uttarapakSako gaharAIse socanA evaM vicAra karanA cAhie, kyoMki usakI mAnyatA hai ki yaha saba sahaja yogake rUpama hotA hai| kyA ise koI bhI buddhimAna svIkAra kara sakatA hai? uttarapakSane apane uparyasta vaktavyama kAryotpattike avasarapara puruSake yoga aura vikalpakI samaveta sthitiko svayaM svIkAra kiyA hai| usane yaha avazva kahA hai ki "vastutaH eka dravya dusare dravyako kriyAkA kA trikAlameM nahIM ho sakatA" / usameM pUrvapAko viyAda kahA~ hai / parantu isase vahA~ puruSake yoga aura vikalpakI sahAyaka hone rUpase anubhavagamya sthitikA niSedha nahIM kiyA jA sakatA hai aura na usakA asamyagamA hI siddha kiyA jA sakatA hai| bAta vAstava meM yaha hai ki sabhI dravyoMke apane pariNamana-svabhASake AdhArapara honevAle SaNahAnivRddhirUpa svapratyaya pariNamana niHsargataH honeke kAraNa abuddhipUrvaka hI huA karate haiM / itanA hI nahIM, sabhI zuddha dravyoM ke apane pariNamana-svabhAvake AdhArapara eka-dUsare dravyake nimittase honevAle svaparapratyaya pariNamana bhI abuddhipUrvaka hI huA karate haiM. kyoMki zrarma, adharma, AkAza, kAla aura aNurUpa pudgala ye sabhI zuddha davya acetana hai| AtmA yaNi netana hai tathApi usake zuddha ho jAnepara usake jo ukta prakArake svaparapratyaya pariNamana hote hai ve bhI abuddhipUrvaka hI huA karate haiM, kyoMki unameM buddhike avalambanamata mastiSkakA abhAva pAyA jAtA hai / yadyapi ekAdaza guNaspanisa lekara paMza sthAna aura nagara bAtha sambaddha rahaneke kAraNa AtmA mastiSka sahita rahA karatA hai| parantu caturdazaguNasthAnameM mastirakakA sadbhAva rahate hue bhI apanI niSkriyatAke kAraNa yaha AramA buddhike utpanna hone meM sahAyaka nahIM hotA hai ataH AtmAke caturdazaguNasthAna meM jo svaparapratyaya pariNamana hote haiM ye abuddhipUrvaka hI huA karate haiM / yadyapi ekAdazaguNasthAnase lekara prayodazaguNasthAna taka AtmAmeM nokarmabhUta mana, bacana aura kAyake sahayoga pUrvaka kriyA hotI rahatI hai| parantu urAkI vaha kriyA nokarmabhuta ukta mana, vacana aura kAyameM honevAlI nisargaja kriyAke AdhAraparahI huA karatI hai| isa kriyAma AtmA buddhipUrvaka pravRtta nahIM hotA, ataH una guNasthAnoM meM vidyamAna AtmAke svaparapratyaya pariNamana bhI abuddhipUrvaka hI hote haiM / yataH prathamaguNasthAnase lekara dazama guNasthAna taka AtmAkI bahata-sI kriyAyeM ddhipUrvaka huA karatI haiM aura usakI bahuta-sI kriyAyeM abuddhipUrvaka hA karatI hai, ataH ina guNasthAnoM meM vidyamAna AtmAke svaparapratyaya pariNamana yathAyogya buddhipUrvaka aura abuddhipUrvaka donoM hI prakArase hote haiN| pugala skandhoMke jo svaparapratyaya pariNama na hote haiM ve bhI una skandhoMkI acetanatA ke kAraNa abuddhipUrvaka hI hota hai / isa taraha yaha aisI vAstavikatA hai jise uttarapakSa TAla nahIM sakatA / irA vivecanase yaha nirNIta hotA hai ki kAryotpattimeM jIvake jitane bhI saMkalpa vikalpa aura prayatna hote haiM unhe vahA~ kadApi akiMcitkara nahIM mAnA jA sakatA hai / itanA avazya hai ki usake ve saMkalpa, vikalma aura pravala kutracita vivakSita kAryakI utpatti, sahAyaka hone rUpase kAryakArI hote haiM / lekina jahA~ unakI sahAyatAme vivakSita kAryotpatti nahIM hotI hai vahA~ aisA jAna lenA cAhie ki yA to upAdAnabhata vastUmeM usa kArya kI yogyatAkA abhAva hai yA jIvake saMkalpa, vikalpa aura prayatna tInoMmeM samanvayakA abhAva hai athavA anya sAdhana-sAmagrI kA abhAva yA bAdhakakAraNoMkA sadbhAva banA huA hai| ___ isa taraha uttarapakSane ta0 ca pR070 para jo uparyukta kathana kiyA hai aura usameM usane kAryospatti ke prati jo upAdAna aura nimitta bhUtta sAmagrIka sahajayogakA pratipAdana kiyA hai vaha yukti aura anubhavake viruddha hai tathA pUrvoza prakAra Agamake bhI viruddha hai aura lokavyavahAra ke viruddha to vaha hai ho / Page #351 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 164 jayapura (khAniyA) tattvacarcA aura usakI samIkSA isI saraha "maiMne amuka kArya ke nimitta milAye" yaha kathana mAtra to nahIM hai / kintu itanA avazya hai ki yadi kimIko isameM ahaMkAra utpanna ho jAye to vaha anucita hai, kyoMki kAryake nimitta milaneke sAtha kAryarUpa pariNata honevAlI vastumeM upAdAnazaktikA sadbhAva va bAdhaka kAraNoM kA abhAva AdikA yoga milanepara hI kAryakI utpatti hotI hai| "uttarapakSake "eka dravya darAraM dra vyakI kriyAkA kartA trikAlameM nahIM ho sakatA'' isa kathana meM pUrvapakSako aNumAtra bhI vivAda nahIM hai| kintu eka dravya dUsare dravyakI sahAyatA avazya karatA hai / isI abhiprAyase AcArya gaddhapicchane tatvArthasUtrameM 'paramAropanaho jovanAm sUtra (5-21) kA sRjana kiyA hai| isa taraha uttarapakSa bhale hI kahatA rahe ki "aparapakSane hamAre kathanako dhyAna meM na rakhakA kAryakAraNabhAvakA ulaTA citra upasthita kiyA hai kintu usakA aisA kahanA vAstavika nahIM hai, kyoMki pUrvapakSane pUrvakti prakArase yukti aura Agama-sammata kAryakAraNabhAva pradarzita kiyA hai| kathana 71 aura usakI samIkSA (79) Age uttarapakSane ta ca0 e07. para hI yaha kathana kiyA hai-"hamArA upAdAnake anusAra bhAliMga hotA hai" yaha kathana isaliye paramArtharUpa hai, kyoMki karmaka kSayopazama aura bhAvaligakA eka kAla meM honekA niyama honesa upacArase yaha kahA jAtA hai ki yogya kSayopazamake anusAra mAtmAma bhAvaliMgakI prApti hotI hai| jisa paMcAstikAyakA vahA~ aparapakSane havAlA diyA hai usI pacAstikAva gAthA 58 meM pahale saba bhAvoMko karmakRta batalA kara gAthA 59 meM usakA niSedha kara yaha spaSTa kara diyA hai ki AtmAka bhAvoMko svayaM AramA utpanna karatA hai, kama nahIM, ataH cAritramohanIyakarmake kSayopazamake anusAra bhAliMga hotA hai, ise yathArtha kayana na samajhakara apane upAdAnake anusAra bhAliga hotA hai, ise ho Agamasammata yathArtha kathana jAnanA caahie| isapara aparapakSa bhI svayaM nirNaya kara sakatA hai ki yathArtha kathana aparapakSakA na hokara hamArA hI hai|" isapara merA kahanA hai ki pUrvapakSa bhI pAdAnakI apekSA "upAdAnake anusAra bhAvaliMga hotA hai" ise yathArtha mAnatA hai| kintu vaha "cAritramohanIyakarmaka vayopadhAmake anusAra bhAvaliMga hotA hai" ise bhI nimitta kathanakI apekSA yathArtha mAnatA hai| itanA vizeSa hai ki "upAdAnake anabhAra bhAvaliMga hotA hai" isakI yathArthatAmeM pUrva pakSakI "upAdAna hI bhAvaliMga rUpa pariNata hotA hai' yaha dRSTi hai aura "cAriyamohanIyakarmaka kSayopazamake anusAra bhAvaliMga hotA hai" isakI yathArthatAmeM usakI "cAritramohanIyakarmakA kSayopazama upAdAnake bhAvaliMga rUpa pariNamanameM sahAyaka hotA hai" yaha daSTi hai / jabaki uttarapana "japAdAna hI bhAvaliMga rUpa pariNata hotA hai| ise hI yathArtha mAnatA hai aura "cAritramohanIyakarmakA yopazama upAdAnake bhAliMga rUpa pariNamana meM rAhAyaka hotA hai ise yathArtha nahIM mAnanA cAhatA. kyoMki va dhAnake bhAvaliMga rUpa pariNamanameM cAritramohanIyakarmake mayopazamako sahAyaka hone rUpase kAryakArI na mAnakara sahAyaka na hone rUpase akicitkara kahakara kAlpanika ho mAnatA hai| donoM meM yahI matabheda hai| unameM isa mAnyatAke viSayameM koI vivAda nahIM hai ki upAdAna bhAvaliMgakA yathArtha arthAta nizcaya kAraNa hai aura cAritramohanIvakarmakA kSayopazama ayathArtha arthAt byavahAra yA uparita kAraNa hai| vivAda yahI hai ki jahAM pUrvapakSa cAritramohanIyakarmake kSayopazamako bhAvaliMgame upAdAnakA sahAyaka hone ke AdhArapara kAryakArI Page #352 -------------------------------------------------------------------------- ________________ zaMkA-samAdhAna 1 kI samIkSA rUpameM ayathArtha arthAt yavahAra yA upacarita kAraNa mAnatA hai yahA~ uttarapakSa use vahA~ para sahAyaka na hone ke AdhArapara akiMcitkararUpamai apathArtha ati vyavahAra yA upa-varita kAraNa mAnatA hai| isI taraha donoM pakSoMke madhya isa mAnyatAke viSayameM bhI koI vivAda nahI hai ki upadAna bhAyaliMgakA yathArtha arthAt nizcaya kAraNa honese nizcayanakA viSaya hai aura cAritramohanIyakarmakA kSayopazama ayathArtha arthAt vyavahAramA upacarita kAraNa honese vyavahAranavakA viSaya hai| isameM bhI vivAda yahI hai ki jahAM pUrvapakSa cAritramohanIya karmake kSayopazamako bhAvaliMga upAdAnakA sahAyaka honeke AdhArapara kAryakArIrUpameM ayayArtha vyavahAra yA upacarita kAraNa mAnakara vyavahAranavakA viSaya mAnatA hai vahIM uttarapakSa usa cAritramohanIya karmake kSayopazamako bhAliMgameM upAdAnakA sahAyaka na honeke AdhArapara akicikara rUpameM ayathArtha arthAta vyavahAra yA upacarita kAraNa mAnakara vyavahAramayakA viSaya mAnatA hai| yaha bAta pUrva meM bhI nimitta-naimittika bhAvarUpa kArya-kAraNabhAvako lekara samApTakI jA cukI hai| uttarapakSa niSpakSa vicAra kare, to vaha samajha jAyegA ki usakA kathana yathArtha nahIM hai| pUrvapakSa kA kathana hI yathArtha hai| paMcAstikAya gAthA 58 aura 59 ko isI dRSTise dekhanA cAhie, tabhI unake artha evaM Azayako ThIka tarahase hRdayaMgama kiyA jA skegaa| kathana 80 aura usakI samIkSA (80) Age uttarapakSane ta0 ca0 pU0 70 para hI yaha kathana kiyA hai ki "Age aparapakSane nimitta vyavahArako yathArtha siddha karaneke lie ulAhanaka rUpameM jo kucha bhI vaktavya diyA hai usase itanA hI jJAta hotA hai ki aparapakSa nayakI apekSA yA vaktavya AgamameM kiyA gayA hai isa ora dhyAna na dekara mAtra apanI mAnyatAko Agama banAne ke pakSa hai, anyathA vaha pakSa asadbhuta vyavahAranayake vaktavyako asadbhuta mAnakara usa namakI apekSA kathana AgamameM kisa prayojanase kiyA gayA hai isapara dRSTipAta krtaa|" isakI samIkSA karanese pUrva meM yaha batalA denA cAhatA hU~ ki uttarapakSane apanA ukta kathana pUrvapakSake ta0 ca05.28 para nirdiSTa "Apake upayakta siddhAMtatra anusAra jana upAdAna apane anasAra kArya kara hI letA hai taba nimittakI AvazyakatA ho kyA raha jAtI hai ? cUMki AgamameM sarvatra yaha prarUpaNa kiyA gayA hai ki nimisa tathA upAdAna kA ubhayakAraNoMse hI kArya hotA hai aura nimitta hetukA bhI hotA hai ataH zabdoM meM to Apane use (nimittako) inkAra nahIM kiyA, kintu mAna zabdoMma svIkAra karate hue bhI Apa nimittabhUta vastumeM kAraNatva bhAva svIkAra nahIM karate haiM tathA nimittako avicikara batalAte hue mAtra upAdAnake anusAra hI arthAta ekAntataH upAdAnase hI kAryakI utpatti mAnate haiN| Agamake zabdoMko kevala nivAhane ke lie yaha kaha diyA gayA ki nigittakI prApti upAdAnake anusAra huA karatI hai tAki yaha na samajhA jAye ki Agama mAnanIya nahIM hai| isa ekAnta siddhAMtakI mAnyatAse yaha spaSTa ho jAtA hai ki nimittakAraNa mAtra zabdoMmeM mAnA jA rahA hai, vAstava meM use kAraNa rUpa nahIM mAnA gayA hai" isa kapanako AlocanA karate hue kiyA hai| uttarapakSake sakta mantavyapara yahA~ vimarza kiyA jAtA hai| smaraNa rahe kAtpittike prati upAdAna aura nimitta donoM kAraNoM ke viSaya meM jinAgamakA kyA abhiprAya hai, ise pUrvameM aneka AgamavananoMke uddharaNa dekara spaSTa kiyA gayA hai / phira bhI Azcarya hai ki una spaSTa Agamake uddharayo bAbajUda uttarapakSa apane Agrahapara bhAna hai / yahA~ punaH aura spaSTa kiyA jAtA hai| Page #353 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 69 jayapura (khAniyA) tattvacarcA aura usakI samIkSA samayasAra gAthA 80 meM batalAyA gayA hai ki jIvapariNAmake hetu (nimitta ) honepara pudgala karmarUpa pariNata hote haiM aura pudgalakarmake nimitta honepara jIva bhI usI prakAra arthAt rAgAdibhAvarUpa pariNat hotA hai| usakI gAthA 81 meM vatalAyA gayA hai ki jIva karmaguNarUpa pariNata nahIM hotA aura karma jIvaguNarUpa pariNata nahIM hotA, kevala eka dUsareke nimittase donoM apane uparyukta prakArake pariNamana kiyA karate haiN| ina donoM gAthAoMkA Azaya yaha hai ki jaba jInakI pudgalakarmake sAtha aura pudgalakI jIvake rAmAdi pariNAmoM ke sAtha kAlapratyAsatti arthAt eka kAlameM yoga hotA hai taba ho donoM apanA-apanA uparyukta prakArakA pariNamana karate haiM, anyathA nahIM / yadyapi jinAgama meM yaha bhI batalAyA gayA hai ki pratyeka vastu satata pariNamana karatI rahatI hai| eka ris lie bhI usakA pariNamana rukatA naho, eka sAtha hI yaha bhI jinAgama meM batalAyA gayA hai ki vastukA svaparapratyaya pariNamana nimittasApekSa hotA hai aura svapratyaya pariNamana nimittanirapekSa hotA hai / samayasAra gAthA 80 aura 81 meM jIva aura pudgalake nimitta gApekSa svaparapratyaya pariNamanoMkI vyavasthAkA hI digdarzana karAyA gayA hai | yahI vyavasthA samasta vastuoMke nimittasApekSa svarapratyaya pariNamanoM ke sambandhameM bhI samajha lenA cAhie / pUrvapakSa aura uttarapakSa meM ina nimittasApekSa pariNamanoMkI vyavasthAke sambandha meM ho vivAda hai arthAt pUrva meM kiye gaye vivecana ke anusAra uttarapakSa kA kahanA hai ki vastumeM pariNamanoMkI prakriyA satata cAlU rahate hue usakA jisa samaya jo pariNamana hotA haiM usa samaya usake anukUla nimittakAraNabhUta vastukA yoga use niyamase mila jAyA karatA hai| usake irA kathanakA abhiprAya yaha hai ki vaha eka vastukI pariNatimeM anma bhUta vastuko sarvathA akicitkara mAnatA hai / para pUrvapakSakA kahanA hai ki vastumeM pariNamanako prakriyA cAlU rahate hue bhI jisa samaya usake jisa pariNamanake anukUla use nimitta sAmagrIkA yoga milatA hai usa samaya hI usakA yahI pariNamana hotA hai / pUrvapakSa aisA kathana isaliye karatA hai ki vaha eka vastukI paripatimeM anya nimittabhUta vastuko anivArya sahAyaka hone rUpase kAryakArI mAnatA hai / yataH pUrvapakSa ne tattvacarcA meM aura maiMne usakI isa samIkSAmeM Agama pramANake bhAvApara yaha siddha kiyA hai ki nimitabhUta vastu upAdAnabhUta vastuko pariNatimeM sahAyaka hone rUpase kAryakArI hI hotI hai / ataH pUrvapakSakA ukta kathana Agamasammata hone se samyaka hai, uttarapakSakA nahI hai / uttarapakSane AgamakA artha ThIka tarahase samajhane kI ceSTA nahIM kI hai / koI bhI bhASAvijJAnI vyakti samayasAra gAthA 80 aura 81 ke artha para dhyAna dekara yaha svIkAra karaneke lie bAdhya ho jAyegA ki nibhisabhUta vastu upAdAnabhUta vastuko pariNatimeM sahAyaka hone rUpase kAryakArI hotI hai | Agamako isa vyavasthAko yadi uttarapakSa asvIkRta karanekI apanI jida nahIM chor3atA hai to usakI isa jidako samApta karanekA arahaMta bhagavAnake pAsa bhI upAya nahIM hai / jilAgama meM yaha batalAyA gayA hai ki miTTIkI ghaTarU paripati ho jAnepara bhI ghaTa miTTIke rUpako nahIM chor3atA, ataH miTTI aura ghaTameM abheda honese ghaTameM vidyamAna miTTIkA rUpa nizcayanayakA viSaya hai tathA miTTI meM ghaTakI upAdAnatA pAI jAtI hai aura ghaTameM miTTIko upAdeyatA pAI jAtI hai| ataH ina donoMmeM isa upAdAnopAdeyabhAvarUpa kAryakAraNabhAvake AdhArapara bheda siddha ho jAnese ghaTava sadbhUta vyavahAranayakA viSaya hotA hai / usI jinAgamameM yaha bhI batalAyA gayA hai ki miTTI se bananevAle ghaTake nirmANa meM kumbhakAra bhI sahAyaka hone rUpase kAraNa hotA hai / itanA avazya hai ki ghaTa aura kumbhakAra meM vastubheda vidyamAna Page #354 -------------------------------------------------------------------------- ________________ zaMkA-samAdhAna 1 kI samIkSA 167 rahane se kumbhakArakA ghaTa rUpase pariNata honA sambhava nahIM hai, ataH ina donoMmeM upAdAnopAdeyabhAva siddha na hokara nimittanaimittikabhAva ho mitra hotA hai / isa taraha kumbhakArameM vidyamAna nimittatA aura ghaTameM vidyamAna naimittikatA donoM adbhUta vyavahAranayakA tripatha hai / isase spaSTa jJAta hotA hai ki jisa prakAra miTTI aura TameM vidyamAna upAdAnopAdeyabhAva kalpanA - ropitamAtra na hokara vAstavika hai usI prakAra kumbhakAra aura ghaTa meM vidyamAna nimittanaimittikabhAva bhI kalpanAropita na hokara vAstavika ho hai / antara kevala itanA hai ki miTTI aura ghaTameM vidyamAna upAdAnopAdeyabhAva eka vastuniSTha tAdAtmyasaMvaMcAlita hone ke AdhArapara vAstavika hai aura kumbhakAra da ghaTameM vidyamAna nimitta naimittikabhAva vastuniSTha saMyogasaMbaMdhAzrita honeke AdhArapara vAstavika hU~ / athavA miTTI ghaTarUpa pariNata hotI hai ataH miTTI meM vidyamAna upAdAnakAraNatA aura TameM vidyamAna upAdeyatA rUpa kAryatA donoM vAstavika haiM / tathA kumbhakAra miTTI kI ghaTarUpa pariNatimeM sahAyaka hotA hai ataH kumbhakArameM vimAna vitaranA naitikatA rUpa kAryatA ye donoM bhI vAstavika haiM / arthAt inameM koI bhI AkAzakusumakI taraha kalpanAropita mAtra nahIM hai| isI prakAra miTTI aura ghaTane vidyamAna uparyukta prakArakI abhedarUpa vAstavikatA nizcayanayakA viSaya hai tathA inameM vidyamAna ukta prakArako kathaMcit bheda rUpa refretA sadbhUta upavahAranayakA viSaya haiM va kumbhakAra aura ghaTa meM vidyamAna uparyukta prakArakI sarvathA bhedarUpa vAstavikatA adbhUta vyavahAranayakA viSaya hai / yadyapi asadbhUta vyavahAranama aura isakA viSaya ayathArtha asatyArtha yA upacarita avazya hU~ parantu ve parAzritatA ke AdhArapara hI ayathArtha, asatyArtha aura upacarita haiM, kalpanAropitatA ke AdhArapara ayathArtha, asatyArtha aura upacArita nahIM hai / uparyukta vivecanake AdhArapara yaha kahA jA sakatA hai ki uttarapakSane apane ullikhita vaktavyameM jo yaha kahA hai ki "aparapakSa kisa namakI apekSA yA vaktavya Agama meM likhA gayA hai isa ora dhyAna na dekara mAtra apanI mAnyatAko Agama banAne ke phera meM haiM, anyathA vaha pakSa asadbhUta vyavahAranayake vayasamyako asadbhUta mAnakara isa nayakI apekSA kathana Agama meM kisa prayojanase kiyA gayA hai isapara dRSTipAta karatA / " so usakA yaha likhanA asaMgata hI hai, kyoMki pUrvapadAne Agamake Azayako samakSa kara hI ukta pratipAdana kiyA hai / aura usakI yaha mAnyatA Agamase pramANita 1 yaha pUrva meM nita bhI kiyA jA cukA hai| aisI sthiti meM uttarapakSa ke prati hI yaha kahA jA sakatA hai ki vaha kisa nayakI apekSA kyA vaktavya AgamameM likhA gayA hai isa ora dhyAna na dekara mAtra apanI mAnyatAko Agama banAne ke phera meM hai, anyathA vaha asadbhUta vyavahAra ko parAzritatA ke rUpameM asaddbhUta mAnakara isa nathakI apekSA kathana AgamameM kisa prayo janase kiyA gayA hai, isa ora avazya dRSTipAta karatA / kathana 81 aura usakI samIkSA (81) Age uttaragakSane ta ca0 pR0 70 para yaha kathana kiyA hai ki " pravacanasAragAthA 169 kI AcArya amRtacandrakRta TIkA meM "svayaM" pada AyA hai| hamane usakA artha prakRta zaMkA prathama usa rame "svayaM" hI kiyA hai| kintu aparapakSako yaha artha mAnya nhiiN| vaha isakA artha "apane rUpa" karatA hai| isake samapUrvapakSakI mukhya yukti yaha hai ki sahakArI kAraNake binA koI bhI pariNati nahIM hotI, isalie kAryakAraNabhAva ke prasaMga sarvatra isa padakA artha "apane rUpa" yA "apane meM" karanA hI ucita hai / " Page #355 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jayapura (khAniyA ) tattvacarcA aura usakI samIkSA usane yaha kathana pUrvapakSa ke ta0 0 0 28 para nirdiSTa "hamane apanI dUsarI pratizaMkAmeM yaha spaSTa kiyA thA ki pravacanasAra gAthA 169 tathA usako zrI AcArya amRtacandra kRta TIkAmeM jo "svayaM" zabda AyA hai usakA artha " apane Apa' na hokara "apane rUpa" hI hai| isa kathana kI aura pUrvapakSa hI tu0 ca0 10 29 para nirdiSya" isa viSaya meM hamArA yaha kahanA hai ki "svayameva" pada kundakunda svAmIke manthoMmeM jahA~ bhI kArya-kAraNabhAva ke prakaraNa AyA hai vahA~ sarvatra usakA artha "apane rUpa" arthAt "svayaMkI vaha pariNati hai" yA "svayaMge hI vaha pariNati hotI hai" aisA karanA cAhie binA sahakArI kAraNake apane Apa yaha pariNati hotI hai aisA kadApi saMgata nahIM ho sakatA hai / " isa kathana kI AlocanA karate hue kiyA hai| 168 Age uttarapakSa ke ukta kathana kI samIkSA kI jAtI hai yataH uttarapakSa upAdAnabhUta vastukI kAryarUpa pariNatimeM nimittabhUta vastuko sarvathA akiMcitkara mAnatA hai, ataH va pravacanAragAthA 169 kI AcArya amRtamandra kRta TIkAmeM Aye hue "svayaM" padakA artha "svayaM" karake yaha dikhalAnA cAhatA thA ki karmatva zaktike dhAraka mudgala skaMdha "svayaM" bharyAt nibhibhUta jIvakI sahAyatA ke binA apane bApa hI karmarUpa pariNata hote haiM / yataH pUrvapakSa upAdAnabhUta vastuko kAryarUpa pariNati meM nimittabhUta vastuko sahAyaka hone rUpase kArya - kArI mAnatA hai, ataH vaha pravacanasAra gAthA 169 kI AcArya amRtacandra kRta TIkAmeM Aye hue "svayaM" padakA artha "apane rUpa" karake yaha batAnA cAhatA hai ki karmasva zaktike vAraka pudgala skaMdha yadyapi nimittabhUta jIvakI sahAyatA se karmarUpa pariNata huA karate haiM, parantu unakI vaha kAryarUpa pariNati nimitta - bhUta jIvake anurUpa na hokara unameM vidyamAna karmarUpase pariNata honekI zakti ke anurUpa hI huA karatI hai / tAtparya yaha hai ki pravacanasAra gAthA 169 meM paThita "svayaM" padakA donoM pakSoMne jo apane-apane DhaMgase pRthak-pRthak artha svIkAra kiyA hai usake AdhArapara diye gaye uparyukta spaSTIkaraNase jJAta hotA hai ki donoM pakSoMke madhya isa bAta kI to samAnatA hai ki kamarUpase pariNata honekI yogyatA dhAraka pudgala skaMdha hI karmarUpa pariNata huA kI haiN| parantu ukta spaSTIkaraNaye yaha bhI jJAta hotA hai ki uttarapakSa "svayaM" padakA "svayaM" artha karake apanI isa gAmyatAko puSTi kara lenA cAhatA hai ki karmarUpa pariNata honekI yogyatA ke vAraka pudgala skaMdha apane Apa" arthAt "nimittabhUta jIvake sahayoga ke binA hI karmarUpa pariNata hote haiN| isake viparIta pUrvapakSa "svayaM" padakA "apane rUpa" artha karake apanI isa mAnyatAkI puSTi karatA hai ki karmarUpa pariNata honekI yogyatAke dhAraka pudgala skaMdha nimittabhUta jIvake sahayogapUrvaka apanI usa yogyatA anurUpa hI karmarUpa pariNata hote haiM / aba dekhanA yaha hai ki pravacanasAra gAthA 169 aura usako AcArya amRtacandra kRta TIkAse kyA uttarapakSakI mAnyatAkA samarthana hotA hai yA ki pUrvapakSa kI mAnyatAkA ? isakA nirNaya karaneke lie maiM yahA~para ukta gAthA aura usakI TIkAko uddhRta karatA hai gAthA -kammattaNapAogyA khaMdhA jIvassa paridi mayA / gacchati kammabhAvaM na hi te jIveNa pariNamidA // 169 // Page #356 -------------------------------------------------------------------------- ________________ zaMkA-samAdhAna 1 kI samokSA artha-karmatvake yogya arthAta karmarUpa pariNata hone kI yogyatA viziSTa padagala skaMdha jIvakI pariNatiko arthAta rAgAdi pariNatiko prApta kara arthAta Adhaya kara karmabhAvako arthAta karmarUpa pariNatiko prApta hote haiM / ve jIva dvArA karmarUpa pariNata nahIM kiye jAte arthAt karmarUpa pariNata honekI zaktise rahita pudgalaskaMdhoMko jIva karmarUpa pariNata karA detA ho, aisA nahIM hai| TIkA-yato hi tulyakSetrAvagADhajIvapariNAmamAtra bahiraMgasAdhanamAzritya jIvaM pariNamayitAramantareNApi karmatyapariNamanazaktiyoginaH pudgalaskandhAH svayameva karmabhAvena pariNamanti / tato'vadhAryate na khalu pudgalapiNDAnAM karmatvakartA puruSo'sti / artha-jisa kAraNage tutya kSetrameM avamAhanako prApta jIvako pariNati mAtra arthAt rAgAdi rUpa pariNati mAtra bAdya sAdhanakA Azraya karake pariNamana karAnevAle jIvake binA bhI karmarUpase pariNata honekI yogyatA viziSTa padanAlaskandha svayaM arthAta kamasvazaktike anurUpa hI karmarUpase pariNata hote haiN| isase nirNIta hotA hai ki jIva pudagalaskandhoMke karmarUpa pariNamanakA kartA nahIM hai| ukta mAthA aura usakI ukta TokAse yaha dhvanita hotA hai ki yadyapi jIvake sahayogase hI pudgalaskandhoMkA karmarUpase pariNamana hotA hai / tathApi jIbake sahayogase ghe hI padgalaskandha karmarUpa pariNata hote haiM, jinameM karmarUpase pariNata hone kI svAbhAvika yogyatA pAI jAtI hai arthAt joba una pudgalaskandhoMko karmarUpa pariNata nahIM karAtA hai, jinameM karmarUpase pariNata honekI svabhAvika yogyatA nahIM pAI jAtI hai| isase pratIta hotA hai ki jIva mudgalaskandhoMke karmarUpa pariNamanakA kartA nahIM hotA hai / ataH siddha hotA hai ki pudgalaskandhoMkI karmaNa pariNati urAme vidyamAma karmarUpase pariNata honekI svAbhAvika yogyatAke anurUpa hI hotI hai / jIva to unakI usa pariNatike hAnemeM nimitta (sahAyaka) mAtra hotA hai 1 pudgalaskaMdhoMke sAtha vaha jIva bhI karmarUpa pariNata hotA ho, aisA nahIM hai| AcArya jayasenane ukta gAthAkI TIkAmeM spaSTa likhA hai ki jIva nizcayase karmakA katA nahIM hotA, jisakA tAlArya yaha hai ki jIva vyavahArase karmakA kA hotA hai arthAt jIva karma kA RrtA karmarUpa pariNata hone rUpase na hokara pudgalake karmalA pariNamana meM sahAyaka hone rUpase hotA hai| isase bhI yahI prakaTa hotA hai ki karmarUpa pariNati to pudgalakI hI hotI hai aura vaha usI pudgalakI hotI hai jisa pudgalameM karmarUpase pariNata honekI svAbhAvika yogyatA pAI jAtI hai| kevala itanI bAta avazya hai ki pudgalako baha karmarUpa pariNati jIvakI sahAyatAse hotI hai, usakI sahAyatAke binA nahIM hotii| isa prakAra isa vivecanase acchI taraha spaSTa ho jAtA hai ki pravacanasAra mAthA 169 aura usakI AcArya amRtacandra kRta TIkA tathA AcArya jayasena kRta TIkAse bhI prakRta prakaraNameM "svayaM' padakA pUrvapakSako mAnya artha hI gahIta hotA hai, uttarapakSako mAnya artha nahIM, arthAta ukta gAthA aura usakI donoM TIkAoMke anusAra karmarUpa pariNata hone kI yogyatA viziSTa padagala hI karmarUpa pariNata hone rUpase karmakA kA hotA hai, jIva usakA usa rUpase pariNata hone rUpase kA nahIM hotaa| kevala vaha pudgalakI usa karmarUpa pariNati meM sahAyaka mAtra hotA hai| isa taraha jIvameM pudgalakI karmarUpa pariNatikA kartRtva na honepara bhI pUrvapakSako mAnya sahakArIpanekI siddhi to usameM avazya hotI hai, usakA uttarapakSa dvArA mAnya niSedha siddha nahIM saM0-22 Page #357 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 170 jayapura (khAniyA) tattvacarcA aura usakI samIkSA hotA / ataH samayasAramAmA 169 kI AcArya amRtacandra kRta TIkAmeM "svayaM" padakA pUrvapakSako mAnya "apane rUpa" artha hI saMgata hai, uttarapakSako mAnya "apane Apa " artha saMgata nahIM / kathana 82 aura usakI samIkSA (82) 0 0 0 70 para hI Age uttarapakSane likhA hai ki "isa prakAra aparapakSake isa kathana mAlUma par3atA hai ki vaha pakSa utpAda-yauvyarUpa pratyeka satko utpatti parakI sahAyatAye yA parase hotI hai yaha siddha karanA cAhatA hai kintu apanA yaha mAnyatA dayA " 1 isako samIkSA meM kahanA cAhatA hU~ ki pUrva utpAdavyayIvya rUpa pratyeka salukI utpattiko yathAyogya parakI sahAyatAse mAnatA hai, para nahIM mAnatA arthAt para usakA kala hotA hai aisA vaha nahIM mAnatA hai| ataeva usakA "parakI sahAyatAse" yaha likhanA to ucita hai, parantu "parakhe" likhanA bilakula nirAdhAra aura galata hai| aisA pUrvapakSane kahIM bhI nahIM likhA / utpAdAdiko parakI sahAyatA se mAnaneko pUrvapakSakI mAnyatAko Agamaviruddha batalAnA mithyA hai. kyoMki sarvArthasiddhi a0 5 sU0 7 meM yaha spaSTa batalAyA gayA hai ki utpAdavyaya-zakti se svabhAvataH sampanna pratyeka satkA utpAda-yaya svapratyaya aura svaparapratyaya do prakArase hotA hai tathA isa bAra pUrvapakSa pratyeka satuko utpAda-vyaya-dhanya zakti svabhAvataH sampanna mAnakara usa zakti ke anusAra honevAle usake utpAda vyayako svapratyaya aura svaparapratyaya do prakArase mAnatA hai| isake viparIta uttarapakSakA kahanA hai ki pratyeka sat yataH svabhAvataH utpAda-vyaya- zrIvyAktise sampanna hai ataH irA zaktike anusAra honevAlA isakA pratyeka utpAda vyayarUpa pariNamana bhI pratikSaNa svabhAvataH arthAt apane Apa hI huA karatA hai usako apane usa utpAda vyaya kisI bhI pariNamanake honegeM parakI sahAyatA apekSita nahIM hotI hai| parantu uttarapakSa kI yaha mAnyatA Agama-viruddha hai, jaisA ki ukta sarvArthasiddhi pratipadana se prakaTa hai| kathana 83 aura usakI samIkSA (83) Age 0 0 0 70-71 para uttarapakSane likhA hai--"ataeva jahA~ bhI navanavI apekSA kama kiyA gayA hai vahA~ para pratyeka kArya yathArthameM paranirapekSa hI hotA hai isa siddhAMtako dhyAna meM rakhakara "svayameva" padakA "svayaM hI" jayaM karanA ucita hai| itanA avazya hai ki yadi vistArase hI usa padakA artha karanA ho to nizcaya para kArakarUpa bhI isa padakA artha kiyA jA sakatA hai. kyoMki pratyeka drabhya nizcayanayase Apa kartA hokara apane meM apane liye apanI pichalI paryAyakA apAdAna karake apane dvArA apanI paryAvako Apa utpanna karatA hai| isameM parakA dhanu mAtra bhI yogadAna nahIM hotaa| hAM, asadbhUta vyavahAranayase parasApekSa kArya hotA hai yaha kahanA anya bAta hai| kintu isa kathanako paramArthabhUta nahIM jAnanA caahie| yahI kAraNa hai ki samayasAra meM sarvatra vyavahArapakSako upasthita kara nizcayanayake kathana dvArA asat kahakara usakA pratiSedha kiyA gayA hai| kArya kAraNabhAvameM bhI isI paddhatiko apanAyA gayA hai|" Age isakI samIkSA kI jAtI hai pUrvabatalAyA jA cukA hai ki "ziSya par3hatA hai" isakA abhiprAya yaha hai ki paThanakriyA zivayakI apanI hI kriyA hai / vaha ziSyameM hI ho rahI hai aura vaha usameM svabhAvataH pAI jAnevAlI paThanakriyAkI Page #358 -------------------------------------------------------------------------- ________________ zaMkA-samAdhAna 1 kI samIkSA yogyatAke anurUpa hI ho rahI hai usakI usa kriyA meM hI usakA hI purUSArtha ho rahA hai aura yaha usake hI lAbhake lie ho rahI hai| itanA hI nahIM vaha ziSyameM pichalI kriyAkA apAdAna hokara ho rahI hai aura vaha usake dvArA hI kI jA rahI hai| parantu usake hone meM adhyApakake preraNAtmaka vyApArako upekSita nahIM kiyA jA sakatA hai, isaliye "ziSya par3hatA hai" isa prayogake sAtha vahAM "adhyApaka par3hAtA hai" isa prayogakI bhI upayogitA buddhigamya ho jAtI haiN| isake sAtha usameM avalambana rUpase "dIpakake prakAzameM ziSya par3hatA hai" isa abhiprAyako pragaTa karanevAle "dIpaka par3AtA hai" isa prayogakI upayogitA bhI bRddhigamya ho jAtI hai| isa prakAra paraspara sambaddha ina tInoM prayogoM se prathama prayoga nizcayanayakA hai, kyoMki vaha prayoga paThanakriyAmeM tadrUpa pariNata honeke AdhAra para ziSyakI upAdAnabAraNatAko batalAtA hai / dUsarA prayoga asadbhuta kapabahAranabakA hai, kyoMki vaha prayoga ziSyako paThanakrivAke hone meM preraka rUpase adhyApakakI sahAyaka hone rUpa nimittakAraNatAko prakaTa karatA hai aura tIsarA prayoga bhI arAdbhata vyavahAranayakA hai, kyoMki vaha prayoga ziSyako paThanakriyAka hone meM avalambana rUpase dIpakakI sahAyaka hone rUpa nimittakAraNatAko jJAta karAtA hai / isase yaha niSkarSa nikalatA hai ki eka brabyakI kriyA nahIM kara sakatA hai aura karatA hai jisameM usa kriyAkI sarUpa pariNata hone kI yogyatAke rUpameM upAdAnakAraNatA vidyamAna rahatI hai| dUsarA dravya usa eka dravyako usa kriyAko na to kadAgi kara sakatA hai aura na karatA hI hai, kyoMki usa dUsare dRzyameM usa eka dravyakI usa rUpa pariNata honekI yogyatAke rUpameM upAdAnakAraNatA nahIM pAI jAtI hai| vaha dUsarA vya sarvadA apanI hI kriyA kara rAkatA hai aura karatA hai, kyoMki usameM bha. usAmA kamI kriyA kArakI upAdAnakAraNatA pAI jAtI hai| vaha avazya hai vaha dUsarA dravya apanI kriyA karate hue usa eka dravyakI kriyAke hone meM sahayogI bana jAtA hai, kyoMki usa eka dravyakI vaha kriyA usa dUsare dravyako kriyAke homeke avasara para ho hotI hai aura na honeke avasara para nahIM hotI hai| isakI puSTimeM dUsarA udAharaNa pUrvameM relagAr3I ke DibbekA, iMjinakA aura relapaTarIkA bhI diyA jA cukA hai| arthAta relagAr3I ke Dibbe meM honevAlI kriyA usakI apanI hI kriyA hai, RyoMki umakI vaha kriyA usameM vidyamAna tadanukUla yogyatAke anusAra hI huA karatI hai, parantu iMjinakI kriyAkA aura relapaTarIkA yathArUpa sahayoga prApta hone para hI usakI vaha kriyA huA karatI hai / unake yathArUpa sahayogake binA usakI vaha kriyA kadApi nahIM hotI hai| imase yaha nirNIta hotA hai ki pratyeka dravya usameM vidyamAna tadanukUla yogyatAke anusAra hI apanI svapapratyaya kriyA kriyA karatA hai| mAtra itanA hI nizcayanayakA viSaya hai| parantu usakI vaha kriyA preraka aura sadAsIna (apreraka) nimittabhUta anya dravyoMke yathAnurUpa sahayogase hI hotI hai| una anya dravyoMkA yathAnurUpa sahayoga prApta hue binA usakI vaha kriyA kadApi nahIM hotI, isaliye sahayogake rUpameM hI una anya dravyoMko vahA~ asadbhUta vyavahAranayakA viSaya mAnA gayA hai / isase spaSTa vidita hotA hai, ki nizcayanaya aura vyavahAranaya donoMkA viSaya paraspara sApekSa hI hotA hai aura isa sApekSatAke AdhAra para ho unheM samyak naya kahA jAtA hai| anyathA (nirapekSa hone para) ve mithyA kahe jaayeNge| yataH uttarapakSa pratyeka vyakI svapapratyaya kriyAko svapratyaya kriyAkI taraha preraka aura udAsIna nimittoMkA sahayoga prApta hue binA hI svIkAra karatA hai, ataH usakI isa svIkRtimeM nizcayanayakA viSaya Page #359 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 172 jayapura (khAniyA) tatvacarcA aura usakI samIkSA vyavahAranayake viSayase nirapekSa honeke kAraNa baha nizcayanayanaya na rahakara mithyA ho jAtA hai, kyoMki uttarapakSane apane banavyameM spaSTa likhA hai ki "isameM parakA aNumAtra bho yogadAna nahIM hotaa|" isa kathanase usake matameM nizcayanaya vyavahAranaya nirapeza hone ke kAraNa nizcayanaya naya na rahakara mithyA ho jAtA hai ! ataH usake dvArA Upara jisa rUpameM nidacayanayakA viSaya mAnA gayA hai vaha Agamasammata nahIM hai| isI taraha jo dArzanika eka dravyako kriyAko usa meM tadanukUla yogyatAkA abhAva rahate hae ke bala parase mAnate haiM unake matameM vyavahAranayakA viSaya nizcayanayake viSayasa nirapekSa ho jAne ke kAraNa usakA pratipAdaSa vyavahAranaya bhI naya na rahakara mithyA ho jAtA hai; aisA jAnanA cAhie / uttarapakSane apane uparyukta vaktavyameM jo yaha likhA hai ki "asadbhUta vyavahAranayase parasApekSa kArya hotA hai yaha kahanA anya bAta hai, kintu isa kathanako paramArtha rUpa nahIM mAnanA cAhie / ' so isake viSayame merA kahanA yaha hai ki asadbhUtavyavahAranayakA viSaya upayukta prakAra nizcayanayake vipayake rUpameM bhale hI paramArtha rUpa na ho, parantu upayukta prakAra ho arAdbhUtavyavahAranapake viSako rUpamai to vaha paramArthabhUta hI hai / arthAt "eka dravyakI kriyA dUsarA dravya nahIM karatA" isa rUpameM to vaha paramArthabhUta hI hai, kyoMki eka dravyako kriyAmeM dUsare dravya kA sahayoga kalpanAropita mAtra yA kathana mAtra nahI hotA hai, yaha nahIM bhUlanA caahie| kathana 84 aura usakI samIkSA (84) usI vaktavyameM Age calakara. uttarapakSane jo yaha likhA hai ki ''yahI kAraNa hai ki samayasArameM sarvatra vyavahArapakSako upasthitakara nizcayanaya ke kathana dvArA asat' kahakara usakA virodha kara diyA gayA hai / kArya-kAraNabhAvameM isI paddhatiko apanAyA gayA hai| so usakA yaha likhanA sarvathA bhramapUrNa hai, kyoMki samayasArameM jahA~ bhI vyavahArapakSako upasthita kara nizcayanayake kathana dvArA usakA niSedha kiyA gayA hai vahA~ graMthakArakA yahI Azaya hai ki jo loga vyavahArapakSako nizcayapakSa samajhakara vyavahAravimUr3ha ho rahe haiM unakI yaha vyavahAravimUr3hatA samAta ho jAye / usameM graMthakArakA abhiprAya vyavahArapakSako sarvathA asatya siddha karanekA nahIM hai / tAtparya yaha hai ki vyavahAra vyavahArarUpase to madarUpa hI hai, parantu usa jisane nizcayarUpa samajha rakhA hai usakI yaha bhrAnti hai aura iso bhrAntiko samApta karaneke lie hI samayasArameM ukta kathana kiyA gayA hai / Age udAharaNoM dvArA isa kathanako spaSTa kiyA jAtA hai (1) bAlakako siMha sadRza guNoMke AghArame upavarita yA Aropita siMha mAnanA to mithyA nahIM hai, parantu use usarUpase vAstavika siMha mAna lenA mithyA hai| (2) pRthvI, jala, agni aura vAyuke aNuoMke piNDarUpa svandhako upacarita vastu mAnanA to mithyA nahIM hai, paransu unheM aNuoMke samAna svataH siddha rUpameM yathArtha vastu mAnanA mithyA hai / (3) bIkA AdhAra hone ke kAraNa miTTIke ghar3eko ghoke ghar3e ke rUpa meM upavarita yA Aropita bar3A mAnanA mithyA nahIM hai, parantu use miTTIse nirmita par3eke samAna pIse nirmita par3eka rUpameM ghIkA mAnanA mithyA hai| (4) kumbhakAra vyaktiko miTTIkI kumbharUpa pariNati meM sahAyaka holeke kAraNa upacArase kumbhakAra Page #360 -------------------------------------------------------------------------- ________________ zaMkA-samAdhAna 1 kI samIkSA 173 kahanA arthAt kumbhakA kartA mAnanA to githyA nahIM hai, parantu use miTTIkI taraha kumbharUpa pariNata hone rUpase kumbhakAra athati kumbhakA kattI gAnamA mithyA hai| ina udAharaNoMse nirNIta hotA hai ki upacarita yA Aropita vastu upattarita yA Aropita rUpameM sadrUpa hI hai, AkAza kurAmakI taraha kalpanAropita yA kathanamAna nahIM hai, kyoMki usako ugaparita yA AropitarUpase lokameM upayogitA nivivAda hai| arthAta lokavyavahAra hotA hai aura vaha apane rUpase yathArtha hai| kathana 85 aura usakI samIkSA (85) Age calakara tana0 pra0 71 para hI uttarapakSane likhA hai--"agarapakSane pravacanasAra gAthA 169 kI ukta TIkAke AghArase yaha canoM dalAI hai| usameM pudgalasvAndhAH svayameva karmabhAvena pariNamanti" yaha vAkya AyA hai jisakA artha hogA-"padgalasvAngha svayaM hI karmarUpase pariNamna hai|" jaisA ki aparapakSakA kahanA hai usake anusAra yaha artha kadAni nahIM ho sakatA ki "pudagalasbandha apane rUpa karmarUpase pariNamate hai / " kyoMki aisA artha karane para "apanerUpa" tathA "karmApase" ina donoM bacanAmeM se eka vacana punarukta ho jAtA hai / '' __ isake sambandhameM merA kahanA hai ki uttarapakSakA yaha kathana na kevala bhramapUrNa hai, apitu mithyA bhI hai, kyoMki TIkAke ukta donoM vacanoMkA pUrvapazca dvArA kiyA gayA artha maMgata haiM aura donoM vacana bhinnAyaka hai / donoMke kiye arthoM-'pudgalaskandha apane rUpa karmarUpase pariNamate haiM'--kA abhiprAya hai ki 'gudgalaskandha' 'apane rUpa' arthAta apanI svAbhAvika kamavazaktike anurUpa karUAge' pariNama hai| isa taraha 'apanekhya aura 'karmalapasa' ye donoM vacana bhinna-bhinna abhiprAyako prakaTa karate haiN| ataH inameMse koI bhI vacana punarukta nahIM hai-donoM hI apunarukta hai| isakA aura bhI khulAsA isa prakAra hai| pUrvapazake kathanameM pravacana sArayo ukta TIkAme Aye 'svayaM' padakA jo 'apane rUpa' artha kiyA gayA hai usase pudagala kancoMkI kargarUpa pariNata honeko svabhAvabhUta yogyatA sUcita kI gayI hai aura karmabhAvena' padakA jo 'vArmarUpa' artha diyA gayA hai, usame usa yogyatAke AdhArapara honevAlI una pudgalaskandhoMkI karmarUpa pariNatiko batalAyA gayA hai| donoM vananoMka aoMkA abhiprAya alaga-alaga hai| ataH donoM ('apanerUpa' aura 'karmaphapa') vacanoMkA prayoga punarukta nahIM hai| unheM punarukta samajhanA yA batAnA aparapazakA mAtra bhrama hai| eka bAta aura hai| yadi uttarapakSakI mAnyatA anusAra 'pudgala skaMdhAH svayameva karmabhAvena pariNamanti' isa vAkyameM Aye svayaMkA artha 'agane ASa' svIkAra kiyA jAye, to 'svayameva' pada 'apane Apa arthAt nimittabhuta jIvake sahayogale binA' arthakA bodhaka honese pudgalaka karmarUpa pariNamana meM jIvakI pariNati akiMcitkara middha hotI hai| phalataH ukta gAthAmeM paThita 'jIvasya pariNadi pappA' pada aura usake artha ke rUpameM TIkAmeM abhihita 'tulyakSetrAvagAr3ha jIvapariNAmamAtra bahiraMgasAdhanamAzritya' pada donoM niraaMka siddha hote haiM / isake viparIta ukta vananoMkA yadi pakSa dvArA svIkRta artha kiyA jAye, to 'svayameva' pada 'apane rUpa' arthAta 'apanI barmasvazakti ke anurUpa' vargakA bodhaka honese pudgalake karmarUpa pariNamanameM jIvakI pariNati mirAbAdha evaM anibArya sahAyaka honese kAryakArI siddha hotI hai tathA donoM (gAthA va TIkAke) Page #361 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 24 jayapura (khAniyA) tasvacarcA aura usakI samIkSA padoMkI sArthakatA bhI siddha ho jAtI hai| pudgaloMkA karmarUpa pariNata honA kArya hai aura usameM upAdAna svayaM pudgala hai aura nimitta usameM jIvapariNati hai / 'svayaM' kA artha 'apane Apa' karanepara jo pariNati mugaloMke karmarUpa pariNayana meM kAraNa (nimitta) nahIM ho sakego aura usa hAlata meM gAthA va TIkAke ukta pada nirarthaka ho jaayeNge| ataH 'svayameva' padakA artha 'apane rUpa ''apanI karmazakti ke anurUpa yaho yukta evaM saMgata hai| kathana 86 aura usakI samIkSA sarva (86) ta0 ca0 pR0 71 para hI uttarapakSane yaha kahA hai ki "aparapakhane isI prasaMga samayasArako 116 se 120 takako gAoMko upasthita kara una gAthAoM kI avataraNikAmeM 'svayameva' pada na hone ke vaha Arya kundakunda ina gAthAoM dvArA pariNAmasvabhAvako siddhi kara rahe haiM. apane zApa (svataH siddha) pariNAmasvabhAvakI siddha nahIM kara rahe haiM / kintu aparapakSa isa bAta ko bhUla jAtA hai ki jisakA jo svabhAva hotA hai vaha usakA svarUpa honese svataH siddha hotA hai. isalie AcArya amRtacandra ne una gAthAoMkI avataraNikAmeM 'svayameva' pada na dekara pratyeka dravyakI svataHsiddha svarUpasthitikA ho nirdeza kiyA | ataeva avataraNikAke AvAra se aparapakSane jo yaha likhA hai ki ukta gAthAoM dvArA kevala vastu pariNAmI svabhAvakI siddhi karanA hI AcAryako abhISTa rahA hai| apane Apa pariNAmI svabhAvakI nahIM' yaha yukta pratIta nahIM hotA / " khedakI bAta hai ki uttarapakSa apanI mAnyatAko pUrvapakSapara lAdanekA anucita prayAsa karatA hai aura usake kathanakA viparyAsa karatA hai / pUrvapakSaneta0 ca0 pR0 30 para vastuke pariNAmI svabhAvako siddha karanevAlI AcArya kundakundake samayasArakI 116 me 120 gAthAe~ uddhRta kara tathA ina gAthAoMkI amRtacandrakRta TIkAgata avataraNikAke, jisameM 'svayaM' pada nahIM diyA huA hai, AdhArase likhA thA ki 'ukta gAthAoM dvArA kevala vastu pariNAmI svabhAvakI siddhi karanA ho AcAryako abhISTa hai, apane Apa pariNAmI svabhAvako nahIM' aura isakA spaSTIkaraNa vahA~ Age kiyA gayA hai| kintu uttarapakSane pUrvapakSa ke isa kathana meM prayukta 'apane Apa' pakSakA braikeTa meM 'svataH siddha' paryAyazabda apanI ora jor3a kara pUrvapakSa ke kathanako vikRta karanekA prayatna kiyA hai| sAMkhya AtmA ( puruSa ) ko apariNAmI mAnatA hai, yaha sarvavidita hai| AcAryane ukta gAthAoM dvArA AtmAko pariNAmI siddha kiyA hai| unhoMne spaSTa kahA hai ki jIvameM pudgaladravya apane rUpase baMdhA hai aura usakI apane rUpaye karmarUpa pariNati hotI haiN| yadi aisA na ho to jIva apariNAmI (caturgatike bhramaNa se rahita ) ho jAvegA / isa pratipAdana se vidita hai ki AcAryako yaha abhipreta hai ki jIvake sAtha pudgaladravya usameM karmarUpa pariNata honekI yogyatA honese pUrva me baMdhA hai aura usameM karmarUpa pariNamanekI yogyatA honese hI vaha karma (jJAnAvaraNAdi) rUpa pariNamatA hai| yahA~ mAcAryako 'karmarUpa pariNamanekI yogyatA' ho 'svayaM' dazandase vivakSita hai, jisakA sIdhA artha 'apanerUka' hai, apaneApa jIvako pariNatirUpa nimittanirapekSa artha vivakSita nahIM hai / yaha pUre sandarbhase avagata ho jAtA hai| AcArya amRtacandrakI inhIM gAthAoM kI TokAkI avataraNikAse bhI jJAta hotA hai, jaisAki ullikhita uddharaNa ke pUrvapakSa dvArA kiye gaye arthase prakaTa hai| phira bhI uttarapakSa pUrvapakSako ulajhAnekA arAphala prayAsa karatA hai| kintu tathya kyA hai, ise tattvajijJAsu acchI taraha samajha sakate haiN| hamArI roSTA hai ki uttarapakSa bhI gaharAIse isapara vimarza kare / eka bAta hama aura kahanA cAhate haiM ki uttarapakSa samajhatA hai ki 'jisakA jo svabhAva hotA hai vaha Page #362 -------------------------------------------------------------------------- ________________ zaMkA-samAdhAna 1 kI samIkSA 175 usakA svarUpa honese svataH siddha hotA hai, isaliye AcArya amRta candrane una gAthAoMkI avataraNikAmeM 'svayameva' pada na dekara pratyeka drabbakI svataH siddha svarUpa sthitikA nirdeza kiyA hai / " kintu usakA aisA samAnA nitAI kyoMni ra ero legarI pratyela TAkI svarUpa sthitikA nirdeza ho sakatA thA / vAstavameM 'svayameva' pada na denekA jo artha yA Azaya uttarapakSane rAmajhA hai vaha usakI apanI kalpanA hai| saca to yaha hai ki yahAM usake batAnekA prasaMga hI nahIM hai| prasaMga to dravyake pariNAmIsvabhAvako siddha karanekA hai, jise AcArya kundakunda aura unake TIkAkAra amRtacandra ne dravyako sahetuka evaM anvaya-vyatireka pUrvaka pariNAmIsvabhAva siddha kiyA hai tathA sAMsyAdika apariNAmI Adi svabhAvakA nirasana kiyA hai| spaSTatayA donoM hI AcArvAkA abhiprAya jIvameM baMdhe pudagala dravyako tathA AgAmIkAlameM baMdhanevAle pudgaladravyako karmarUpase pariNamana karanevAlA miha karatA hai aura vaha karmarUpase pariNata tabhI hogA, jaba usameM karmarUpa pariNata honeko svabhAvabhUta yogyatA hogii| isI bhAvako vyakta karane ke lie svayaM' pada gAthAoMmeM diyA gayA hai| yaha avazya hai ki svarUpa svataH siddha honepara bhI usakI abhivyakti to ubhaya kAraNose hI hotI hai| kevalajJAna jIvakA svata: siddha svarUpa hai, kintu usakI vyakti antaraMga aura bahiraMga donoM kAraNoMse hotI hai| yahA~ dukhyako pariNAmIsvabhAva siddha karane se usa pariNamana meM kAryakAraNabhAva batAnA hI mukhya abhipreta hai, svataH siddha svarUpakA nirNaya karanA nhiiN| usakA yahAM prakaraNa hI nahIM hai| phira vaha to svataH siddha hai hii| isapara uttarapakSako gaMbhIratAse vicAra karanA cAhie / - - - - isakA khulAsA isa prakAra hai| pUrvapakSa pudgalakI karmarUpase pariNata honekI pAkti avazya usakI svataH siddha svabhAvabhUta zakti mAnatA hai| kintu vaha yaha bhI kahatA hai ki usake AdhArapara honevAlA usakA karmarUpa pariNamana jIvake rAgAdi pariNAmoMkA sahayoga milanepara hI hotA hai| usakA vaha karmarUpa pariNamana na to pudgalameM karmarUpase pariNata honekI svataH siddha svabhAvabhUta zaktike abhAvameM ho sakatA hai aura na jIvake rAgAdi pariNAmoM ke sahayogake binA ho sakatA hai| pudgalake karmarUpa pariNamanameM sakta donoMkA sadmAva niyamase kAraNa hotA hai| AcArya amRtacandrane AcArya kundakundakI ullikhita (116-120) gAthAoMke arthako bhI apanI TIkAmeM spaSTa karate hue likhA hai ki yadi pudgaladravya jIvake sAtha svayaM arthAt apanI karmarUpase pariNata honeko svataH siddha svabhAvabhUta zaktike anurUpa karmarUpase pariNata nahIM hotA yAnI pudgala meM yadi jIvake sAtha baddhatA yA karmarUpase pariNata honekI svataH siddha svabhAvabhUta zakti vidyamAna nahIM hai to vaha pudgala dravya apariNAmI (kaTastha) ho jaavegaa| arthAta aisI sthiptimeM vaha na to jIvake sA baddha ho sakegA aura na kabhI karmarUpame pariNata hI ho skegaa| isa taraha kArmANa vargaNAoMke karmarUpase pariNata na honepara saMsArakA abhAva ho jaayegaa| arthAt jIvabA caturgati paribhramaNa nahIM hogA / athavA sAMkhyamata prasakta ho jaayegaa| yadi kahA jAya ki jIva pudagaladravyako karmarUpase pariNabhAtA hai, ataH saMsArakA abhAva nahIM hogA-yugaladraga (prakRti) kA dandha-saMsAra siddha ho jaaygaa| isapara prazna hotA hai ki pariNamate pudgadradapako jIva pariNamAtA hai yA apariNamate pudgala brampako yaha karmarUpase pariNamAtA hai ? prathamapakSa to isalie yukta nahIM hai, kyoMki jaba pudgaladravya svayaM-karmarUpa pariNabhanekI yogyatAse karmarUpa pariNamegA to dUsare pariNamAnevAle jIvakI vaha kyoM apekSA kregaa| dvitIya pakSa bhI yukta nahIM hai, kyoMki jo karmarUpa pariNamanekI yogyatAke abhAvase pariNama nahIM rahA hai vaha usake abhAva meM jISake dvArA bhI pariNamAyA nahIM jA sktaa| prasiddha hai ki 'jo zakti svataH nahIM hai vaha anyake dvArA nahIM lAyI jA sktii|' -- Page #363 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 176 jayapura (khAniyA) tasvacarcA aura usakI samIkSA arthAt karmarUpa pariNagane kI yogyatA ke abhAva meM pudgaladravyako jIva karmarUpase kadApi nahIM pariNamA sakatA hai! prakaTa hai ki vastuoM kI svabhAvabhUta zaktiyA~ paramukhApekSI nahIM hotIM / arthAt jIvameM baddha evaM baMdhanevAlA pudgaladravya karmarUpa tabhI pariNamatA hai jaba usameM karmarUpase pariNamane ko apanI vAstavika zakti (stuti) hotI hai| ataH pudgaladravya svayaM-karmarUpa pariNamanekI yogyatAse karmarUpase pariNAmasvabhAvavAlA hI siddha hotA hai| aisA svIkAra karanepara kalazarUpa pariNamanekI yogyatAse pariNata (viziSTa) miTTI jaise kala gamatI hai usI prakAra jasvabhAva pudgaladrabhya jJAnAvaraNAdi karmarUpa pariNamanekI yogyatA se karmarUpa pariNata hotA huA jAnAvaraNAdikarma kahA jAtA hai| isaro siddha hotA hai ki pudgalaya pariNAmasvabhAvI hai / AcArya amRtacandrane ullikhita gAthAoM para jo antameM kalA diyA jAtA hai usase to prastutakI sArI sthiti spaSTa ho jAtI hai / usameM unhoMne bahuta hI saMkSipta kintu sArabhUta zabdoM meM likhA hai ki 'isa prakAra ukta prakArase gudgaladravyako pariNamanazakti svabhAvabhUta nirvighta siddha huii| usake siddha honepara pud galA apane jisa bhAvako karatA hai usakA vaha pudgala hI karttA hai / ' 11 isa vivecanase spaSTa hai ki pudgala meM karmarUpa pariNamanekI svabhAvabhUta zakti ke sadbhAva meM ho karmarUpase pariNamana hotA hai, jisakA upAdAna kartA vahI hai aura nimittakartA sahakArI kAraNa AtmAkI rAgAdi hai| 169 ko AcArya amRtacandra kRta TIkAmeM jo vaha bhASapa pAyA jAtA hai ki 'karmatvapariNamanazakti yoginaH pudgalaskandharaH svayameva karmabhAvena pariNamanti' isameM paThita 'svayameva' patrakA uttarapakSakI mAnyatA ke anusAra "dimittabhUta jIvake sahayoga ke binA apane Apa artha saMgata na hokara pUrvapathake dvArA kiyA gayA usakA 'karmavazakti ke anurUpa artha hI prakaraNasaMgata evaM mUlakAra tathA TIkAkArasammata hai / uttarapakSa ke dvArA svIkRta uparyukta artha usakA mAnanepara jIvameM baMdhe yA AgAmI baMdhanevAle pudgala ke karmarUpa pariNAma meM jahA~ usakI svataH siddha karmasvazakti kAraNa ( upAdAna) siddha hai vaha usameM sahAyakarUpase kAraNa honevAlI jIvakI rAgAdi pariNatikI sarvathA upekSA hai, jabaki siddhAntataH usameM donoM hI kAraNa vyApta hote haiM, kyoMki vaha svaparapratyaya pariNamana hai / unameM kisI ekake bhI abhA meM vaha nahIM ho sktaa| isane vistRta vivecana evaM niSkarSase isI pariNAmapara pahu~cate hai ki 'svayaM' padakA artha 'apane rUpa-strakti ke anurUpa yahI kiyA jAnA cAhie, usakA 'apane Apa' artha nahIM karanA cAhiye, kyoMki isa artha meM pudgala ke karmarUpa pariNamanameM anivAryarUpase sahAyaka jIvako rAgAdi pariNatikA nirAkaraNa ho jAtA hai| ataH pUrvapakSakA kathana sarvathA mukta hai, ayukta nhiiN| uttarapakSakA kathana hI ayukta hai| kathana 87 aura usakI samIkSA uttarapakSaneta0 0 pR0 71 para Age likhA hai ki "isI prasaMga meM dUsarI Apatti upasthita karate hue apane likhA hai ki 'gAthA 117 ke uttarArdhameM jo saMsArake abhAvako athavA sAMkhyamatako prasaktirUpa Apatti upasthita kI hai vaha mudgalako pariNAmI svabhAva na mAnane para hI upasthita ho sakatI hai, apane Apa ( svata: siddha) pariNAmI svabhAva ke abhAva meM nahIM' aadi| kintu yaha Apatti isalie ThIka nahIM, kyoMki pratyeka dravyako parataH pariNAmI svabhAva mAnanepara eka to vaha dravyakA svabhAva nahIM ThaharegA aura aisI avasthAme dravyakA hI abhAva mAnanA par3egA / dUsare, yaha jIva pudgala karmase sadA hI baddha banA rahegA, ataeva mukti ke lie yaha AtmA svatantra rUpase prayatna bhI na kara skegaa| yadi aparapakSa isa Apattiko upasthita Page #364 -------------------------------------------------------------------------- ________________ zaMkA-samAdhAna 1 kI samIkSA 177 karate samaya gAthA 116 ke pUrvArdhapara dRSTipAta kara letA to usake dvArA yaha Apatti hI na upasthita ko gaI hotii|" mAluma par3atA hai ki uttarapakSa pUrvapakSake kathanake abhiprAyako samajha nahIM sakA hai / pUrvapakSake kayanakA abhiprAya to yaha hai ki uttarapakSa punalakA svaya apane Apa arthAta nimittabhUta jIvakI pariNatikI sahAyatA ke binA karmarUpa pariNata hone kA svabhAva mAnatA hai to usake abhAvameM saMsArake abhAba yA sAMkhyamatakI prasakti na hokara parataH arthAt nimittabhUta jIvakI pariNatiko sahAyatAse pudgalakA karmarUpa pariNata honekA svabhASa prasaksa hogA, jo uttarapakSake lie iSTa nahIM hai| sAtha hI bhAcArya kundakunda aura AcArya amRtacandra ke Azayake viruddha hai| uttarapakSako apane lekhameM isa samasyAko sulajhAnekA hI prayatna karanA thaa| usane apane lekhameM jo kucha kahA hai usase to aisA jAna par3atA hai ki vaha pakSa mAno pUrvapakSakI orase bola rahA hai| kaThinAI yaha hai ki uttarapakSa aparapakSake khaNDana karanekA hI prayatna karatA hai, usake praznakA mAgamasammata samAdhAna nahIM karanA cAhatA / AcAryane pudamalako pariNAmIsvabhAva na mAnanepara gAthA 117 ke ustarAdhameM saMsArake abhAva athavA sAMsyamatake prasaMga AnekI Apatti dI hai| use hI pUrvapakSane bhI doharAyA thA aura kahA thA ki vaha Apatti apane-Apa (svata: siddha) pariNAmI svabhAvake abhAva meM nahIM upasthita ho sakatI hai, kintu jIvakI rAgAdi pariNatikI sahAyakatArUpa bAhya kAraNa aura pudgala dravyakI svabhAvabhUta pariNAmazaktirUpa AbhyAntara kAraNa donoM kI apekSAse honevAle pudgalake pariNamana svabhAvako na mAnanepara hI upasthita ho sakatI hai / isakA spaSTa Azaya hai ki AcArya kundakunda aura AcArya amRtacandra dvArA prastuta Apattiko pUrvapakSane bhI spaSTa kiyA hai / pUrvapakSake ukta kathanase na to pratyeka dravyakA parataH pariNAmasvabhAva siddha hotA hai aura na jIna pudgala karma se sadA baddha banA rahatA hai, jisase vaha muktike prayatnase vacita rhe| yaha samaspA to uttarapakSake kathanase hI utpanna hotI hai ataH use hI isapara dhyAna denA hai| pUrvapakSa to ukta kayana dvArA itanA hI siddhAnta spaSTa karanA cAhatA hai ki pudagalakA, yahA~ taka ki pratyeka dravyakA jo pariNamana hotA hai, vaha bAhyakAraNa bIvakI pariNati Adi aura Abhyantara kAraNa apane-apane rUpase pariNamanakI svAbhAvika zakti ina donoMse hI hotA hai| ataH prakRtameM pudagala dravyako karmarUpa pariNamanekI zakti ke anurUpa karmarUpase pariNAmasvabhAvI mAnanA hI siddhAnta hai, apane Apa pariNAmasvabhAvI nahIM / uttarapakSase kyA hama AzA kareM ki vaha zAstrArtha ke laTake yA chala-nignahakI pravRttiko chor3akara sattvanirNayake lie prayatna kregaa| yahA~ itanA aura kaha denA cAhatA hU~ ki uttarapakSane apane ukta kathanameM uddhata pUrvapakSa ke ta0 0 pu0 30 para nirdiSTa gAthA "117 ke uttarArdhameM." Adi kathanake sAtha upalaldha 'apane Apa padake artha ke rUpameM dhaikaTake antargasa jo 'svataH siddha' pada likhA hai vaha bhI usameM pUrvapakSake abhiprAyako na samajha sakaneke kAraNa apanI orase hI likhA hai / pUrvapakSakA kathana kevala isa rUpame hai ki "gAthA 117 ke uttarArdhameM jo saMsArake abhAvakI athavA sAMkhyamatakI prasavitarUpa Apatti upasthita kI hai vaha pudgalako pariNAmI svabhAva na mAnanepara hI upasthita ho sakatI hai, apane Apa pariNAmI svabhAvake abhAva nhiiN|" aura usane yaha kathana isa abhiprAyase kiyA hai ki vaha pudagala meM karmarUpase pariNata hone kI svAbhAvika yogyatAko svata:siddha mAnatA huA usa yogyatAke AdhArapara honevAle pudgalake karmarUpa pariNamanako nimittabhUta jIpake sahayogase mAnatA hai, nimitta bhUta jIvake sahayogake binA apane Apa nahIM mAnatA hai| parantu uttarapakSa pudgalameM karmarUpase sa0-23 Page #365 -------------------------------------------------------------------------- ________________ {78 jayapura (khAniyA) tavacarcA aura usakI samIkSA pariNata hone kI svAbhAvika yogyatAko pUrvapakSakI taraha svataH siddha mAnatA huA bhI usake AdhArapara honevAle pudgala ke karmarUpa pariNamanako bhI nimittabhUta jIvake sahayoga ke binA apane Apa ho mAnatA hai / ataeva isakA niSedha karaneke lie pUrvapakSaneta0 0 pR0 37 para "gAthA 117 ke uttarArdha meM" Adi ukta kathana kiyA hai| isake atirikta yaha kahanA cAhatA hU~ ki ke ukta kathanameM usake isa abhiprAyako na samajha sakane ke kAraNa hI uttarapakSa ne apane kathanameM " kintu yaha Apatti isalie ThIka nahIM" Adi AkA aMza likhA hai, jo pUrvapakSI hI dRSTiko spaSTa karatA hai / pUrvapakSaneta0 10 22-30 para samayasAra 116 se 120 taka kI gAthAoMkA ullekha pravacanasAra gAthA 169 ke samarthana meM kiyA hai| ataH vahAM para bhI usane usakA yahI artha grAhya mAnA hai aura isakI puSTike lie una gAthAoMkA AcArya amRtacandra kRta TIkAke AdhArapara spaSTIkaraNa kiyA hai| sAmAnyataH donoM pakSoM meM isa viSaya meM koI vivAda nahIM hai ki pudgalakA karmarUpa hI pariNamana hotA hai, kyoMki usameM usa rUpase pariNata hone kI svAbhAvika yogyatAkA sadbhAva donoM hI pakSa svIkAra karate hai / vivAda kevala unameM isa bAta kA hai ki jahA~ pUrvapakSa pudgalake usa karmarUpa pariNamanako nimittabhUta jIvake sahayogase mAnatA hai vahA~ uttarapakSa pudgalake usa karmarUpa pariNamanako nimittabhUta jIvake sahayoga ke binA apane Apa hI mAnatA hai| yahA~ dhyAtavya hai ki AcArya amRtacandra kRta samayasArakI TIkA kalaza 175 meM paradravyako nimittatAkA spaSTa pratipAdana kiyA gayA hai| vaha kalaza nimna prakAra hai| -- na jAtu rAgAdinimittabhAvamAtmAtmano yAti yathArkakAntaH / tasminnimittaM parasaMga eva vastusvabhAvo'yamudeti tAvat // isakA abhiprAya yaha hai ki jisa prakAra sUryakAnta maNi apanI raktAdi pariNatikA Apa nimitta kabhI nahIM hotA usI prakAra AtmA bhI apanI rAmAdi pariNatikA Apa nimitta kabhI nahIM hotA / kintu jisa prakAra sUryakAntamaNike raktAdi pariNamanameM raktAdi paradravyakA saMga hI nimitta hotA hai usI prakAra AtmAke rAgAdi pariNamanameM bhI rAgAdi paradrazyakA saMga hI nimitta hotA hai, vAstava meM yaha vastukA svabhAva hai / yataH sAMkhyamatAnuyAyI vastu ke svataH siddha pariNamana svabhAvako arthAt vastu meM pariNamana hone kI svataHsiddha svabhAvika yogyatAko svIkAra nahIM karatA hai, ataH samayasAra gAthA 116 meM yaha batalAyA gayA hai ki yadi pudgala dravya jIvake sAtha 'svayaM' arthAt apanI baddha hone kI svataH siddha svabhAvika yogyatA ke AdhArapara baddha nahIM hotA aura svayaM arthAt apanI karmarUpase pariNata hone kI svataH siddha svabhAvika yogyatA ke AdhArapara karmarUpase pariNata nahIM hotA arthAt pudgalameM jovake sAtha baddha hone aura karmarUpase pariNata honekI svataHsiddha svabhAvika yogyatA vidyamAna nahIM hai to usa hAlata meM pudgala dravya apariNAmI ( kUTastha ) hI ThaharegA | isake pazcAt samayasAra gAthA 117 meM yaha batalAyA gayA hai ki pudgala dvaya samayasAra gAthA 116 ke kanake anusAra jaba apariNAmI ( kUTastha ) ho jAyegA vo usake karmarUpa pariNata na hone ke kAraNa saMsArakA abhAva athavA sAMkhyamatakI prabhakti upasthita ho jAyegI, jo jinazAsana ke pratikUla hone ke kAraNa donoM pakSoMko abhISTa nahIM hai / aba yahA~ vicAraNIya haiM ki yadyapi donoM pakSa pudgala ke karmarUpa pariNamanako usakI karmarUpa pariNata honekI svataH siddha svabhAvika yogyatA ke AdhArapara svIkAra karate haiM, parantu jahA~ pUrvapakSa pudgala karma Page #366 -------------------------------------------------------------------------- ________________ zaMkA-samAdhAna 1 kI samIkSA pariNata hone meM AgamakI isa avasthAko mAnya karatA hai ki usakA vaha karmarUpa pariNamana nimittabhUta jIvakI pariNatike sahayogase hotA hai vahA~ uttarapakSa padagalake karmalA pariNasa hone meM AgamakI isa vyavasthAko mAnva nahIM karatA ki usakA karmarUpa pariNamana nimittabhUta jIvako pariNatike sahayogase hotA hai| usakI mAnyatA hai ki pudgalakA vaha karmarUpa pariNamana nimittabhUta jIvake sahyogake binA apane Apa hI hotA hai| uttaragakSakI isa mAnyatAmai doSa yaha hai ki use, samayasAra mAthA 116 ke prathama tIna caraNoMkA "yadi pudgala drampako jIvameM svayaM arthAt nimittabhUta jIvake sahayogake binA apane Apa hI baddha na mAnA jAye va usake karmarUpa pariNamanako svayaM arthAta nimittabhata jIvake sahayogake binA apane Apa hI na mAnA jAya" yaha artha svIkAra karanA hogaa| isakA pariNAma yaha hogA ki usakI ukta mAnyatAke AdhArapara pudgala dravyako samayasAra gAthA 116 ke caturtha caraNake anusAra apariNAmo (kUTastha) na mAnakara parata:pariNAmI arthAt para ke sahayogase pariNamana karanevAlA svIkAra karanA hogA, jo uttarapakSa ko abhISTa nahIM hai, kyoMki vaha pudagalake karmarUpa pariNamamakI utpattiko svayaM arthAta nimittabhata jIvake sahayogake binA apane Apa hI mAnya karatA hai / isa taraha sapayasAra gAthA 116 kA caturtha caraNa asaMgata ho jAyegA / itanA hI nahIM, hama gAthA 116 kA gAthA 117 ke sAya samanvaya karanA bhI asambhava ho jAyegA, kyoMki gAthA 117kA susaMgata artha yaha hai ki ''padamalakarmavargaNAe~ jana apariNAmI (kaTastha) banI raheMgI to saMsArakA abhAva athavA sAMkhyamata prasakta hotA hai| isa taraha rAmaparAAra gAthA 116 ke caturtha caraNake sAtha usake prathama tIna caraNoMkI saMgati biThalAne ke lie aura gAthA 117 ke sAtha usakA (mAthA 116 kA) samanvaya karaneke lie gAthA 116 ke prathama tIna caraNoMkA "yadi pudgala drazyakA jIvameM svayaM arthAt apanI svataHsiddha svabhAvika yogyatAke anurUpa baddha na mAnA jAye va usake karmarUpa pariNamanako bhI svayaM arthAt apanI svataHsiddha svabhAvika yogyatAke anurUpa na mAnA jAye" yaha artha mAnya karanA hI anivArya hai / ataeva pUrvapakSakA kahanA hai ki samayasAra 116 se 120 takakI gAthAe~ pudgalakI karmarUpa pariNata hone kI svata-siddha svabhAvika yogyatAko hI batalAtI hai| usakA yaha kamarUpa parigamana svayaM arthAta nimittabhUta jIvake sahayoga ke binA apane Apa hotA hai isa bAtako nahIM batalAtI haiN| ataH gAthA 116 meM paThita 'svayaM' padakA pUrvapakSakI mAnyatAke anusAra 'apane rUpa' arthAt pudagalakI karmarUpa pariNati hone kI yogyatAke anurUpa" artha karanA hI susaMgata hai| uttarapakSakI mAnyatAke anusAra 'apane Apa' arthAt 'nimittabhUta jIvake sahayogake binA' artha karanA susaMgata nahIM hai / isakI puSTi imhI 116 se 120 takakI gAthAoMko AcArya amRtacandra kRta TIkAke anta meM race gaye unake kalaza 64 se mI hotI haiM / vaha kalaza nimna prakAra hai sthitetyavighnA khalu pudgalasya svabhAvabhUtA prinnaamshktiH| tasyAM sthitAyAM sa karoti bhAvaM yamAtmAnastasya bhavet sa kartA // 64 / / isakA artha yaha hai ki isa prakAra pRdgalakI pariNAmazakti (pariNamita honekI yogyatA) nirvighnarUpase svabhAvabhUta siddha hotI hai / usake siddha honepara vaha pudagala apanA jo bhAva (pariNAma) karatA hai usakA yaha kartA hotA hai| Page #367 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 180 jayapura (khAniyA) tattvacarcA aura usakI samIkSA isa tarahase bhI yaha nirNIta hotA hai ki samayasAra gAthA 116 meM paTita 'svayaM' padakA artha 'apane rUpa' hI svIkRta karane yogya hai, apane Apa nahIM / isa vizeSanake AdhArapara aba uttarapakSako hI yaha nirNaya karanA hai ki samayasAra, gAyA 116 meM paThita 'svayaM' padakA usakI mAnyatAke anusAra 'apane Apa' artha svIkAra kiyA jAye yA pUrva pakSa kI mAnyatA ke anusAra 'apane rUpa' artha svIkAra kiyA jAye ? uttarapakSane uparyavata apane kathanake anta meM likhA hai-'yadi aparapakSa isa Apatti ko prastuta karate samaya gASA 116 ke pUrvArdhapara dRSpiAta kara letA to usake dvArA yaha Apatti hI upasthita na kI gaI hotI / " isapara merA kahanA yaha hai ki gAthA 116 meM parita 'svayaM gadakA apane rUpa artha mAnya karane para hI samayasArakI 116 se 120 takakI sabhI gAthAoM aura unakI AcArya amatacandrakRta TIkAkI susaMgati baTa sakatI hai, 'apane Apa' artha mAnya karanepara nhiiN| kathana 88 aura usakI samIkSA (88) Age taka ca pR0 71 para isI anucchedameM uttarapakSa ne yaha kathana kiyA hai ki "yudgala apane pariNAmasvabhAvake kAraNa Apa svatantra kartA hokara jIvana sAtha baddha hai aura Apa mukta hotA hai / isosa baddha dazAmeM jIvakA saMsAra banA haA hai| yadi aisA na mAnA jAye aura pudagalako svabhAvase apariNAmI mAnA jAye to eka to saMsArakA abhAva prApta hotA hai, dUsare sAMrUpa' matakA prasaMga AtA hai| yaha ukta gAthAoMkA tAtparya hai|" isapara merA kahanA hai ki uttarapakSakA ukta gAthAoMkA aisA tAlArya nikAlane meM hameM koI Apatti nahIM hai, parantu vicAraNIya bAta yaha hai ki ukta gAthAoMkA graha tAtparya tabhI grahaNa kiyA jA sakatA hai jaba samayasAra gAthA 116 meM paThita 'svayaM' padakA pUrvapakSake daSTikoNake anusAra 'apane rUpa' artha svIkAra kiyA jAye / yataH uttaragakSa ukta 'svayaM' padakA 'apane rUpa artha grahaNa na karake apane Apa hI artha grahaNa karatA hai / ataH pUrvapakSakA kahanA hai ki ukta gAthAoMkA ukta tAtparya grahaNa karanA uttarapakSake lie sambhava nahIM hai| tAtparya yaha hai ki pUrvapakSa sakta gAthAoMkA vahI tAtparya grahaNa karatA hai jisa tAtparyako uttarapakSane apane isa vaktavyameM spaSTa kiyA hai, isalie pUrvapakSane prakRtameM uttarapakSa ke sAtha isa bAta ko lekara virodha pragaTa nahIM kiyA hai / pUrvapakSane prakRtameM uttarapakSake sAtha isa bAtako lekara hI virodha pragaTa kiyA hai ki uttarapakSa samayasAra gAthA 116 meM paTisa 'svayaM' padakA 'apane rUpa' artha na karake apane Apa' arya grahaNa karatA hai jisakA prAzaya yaha hotA hai ki padagalakA karmarUpa pariNamana jIvake sahayogake binA apane Apa hI hotA hai| isa taraha 'svayaM' padake isa arthake AdhArapara samaprasAra gAthA 116 aura 117 kA vaha tAtparya siddha nahIM hotA jo tAtparya uttarapakSane apane prakRta vaktavya meM diyA hai| sa vivecanase yaha bhI nirNIta hotA hai ki una anucchedaye. anta meM "spaSTa hai ki yaha dUsarI Apatti bhI prakRtameM aparapakSa ke iSTArthako siddha nahIM karatI" vaha bAthana bhI uttarapakSa dvArA pUrvapakSa ke abhiprAyako upayukta prakAra sahI rUpameM na samajha sakaneke AdhArapara hI likhA gayA hai, jo niSprayojana hone se upekSaNIya hai| Page #368 -------------------------------------------------------------------------- ________________ zaMkA-samAdhAna 1 ko samIkSA 18 kathana 89 aura usakI samIkSA (89) uttarapakSane apane dRSTikoNakA samarthana karaneke lie Age taka ca0 pR0 71-72 para samayasArakI 118 se 120 taka kI gAthAoMkI AcArya amRtacaMdrakRta TIkA aura usake pazcAt pR0 72 para isa TIkAko paM0 jayacandrajI dvArA kRta hindI arthako uddhRta kiyA hai| usa sambandhameM merA yaha kahanA hai ki AcArya amacandra kRta TIkA aura usakA paM0 jayacandrajI kRta hindI artha donoM padagalake gariNAmI svabhAva ati pagalakI karmarUpasa pariNata honekI svabhAvabhUta yogyatAko siddhike lie likhe gaye hai| unakA yaha abhiprAya kazApa nahIM liyA jA sakatA hai ki pudgalakA karmarUpa pariNata hone kI svabhAvabhUta yogyatAke AdhAragara honevAlA karmarUpa pariNamana "svayaM" arthAt nimittabhUta jIvake sahayoga ke binA apane Apa hI hotA hai| tAtparya yaha hai, jaisA ki pUrva meM bhI spaSTa kiyA jA cukA hai ki samayasArakI 116 se 120 takakI mAthAoM, unakI AcArya amacandra kRta TIkA tathA donoMne 60 jayacandra jI kRta hindI arthakA yahI abhiprAya hai ki pudgalakA karmarUpa pariNamana yadyapi nimitta bhUta jIvake sahayogase hI hotA hai, parantu vaha karmarUpa pariNamana pudgala meM vidyamAna pharmarUpa pariNata honekI svabhAva bhuta yogyatAve. anurUpa hotA hai| aisA nahIM samacAnA cAhie ki karmarUpa pariNata honekI svabhAvagata yogyatAkA abhAva rahate hue usakA (padagalakA) baha karmarUpa pariNamana jIva dvArA karA diyA hai| sAtha hI airA manamAnA rahA ki pagalakA karmarUpase pariNata honakI svabhAvabhUta yogyatAke anurUpa honevAlA vaha karmarUpa pariNamana nimittabhUta jIvake sahyogake binA apane Apa hI hotA hai / uttarapakSa isa tathyako samajha le to vaha una gAthAoM, una mAthAoMkI TIkA aura unake hindI artha meM nihita AcArya kundakunda, AcArya amatacandra aura paM0 jayacandrajIke abhiprAyako sahI rUpameM samajha sakatA hai| parantu vaha (uttarapakSa) isa tathyako samajhAnekA prayatna nahIM krtaa| vaha pudgalake karmarUpa pariNata hone meM nimittabhUta jIvako sarbadhA aviviskara hI mAnatA hai / yaha usakA durAgraha hI samajhanA caahie| paha saca hai ki jaina zAsanameM pudgalake vArmarUpa pariNamanama usa pudgala ko hI yathArthakartA mAnA gayA hai, kyoMki vahI vArmarUpa parigata hotA hai| ise donoM pakSa svIkAra karate haiM aura donoM hI ise bhI svIkAra karate haiM ki padamala dravyaka usa karmarUpa pariNamanameM joca yathArtha kattA nahIM hotA, kyoMki jIva karmarUpa pariNata nahIM hotA / imaliye vahAM para jIvako donoM hI pakSa ayathArtha pattA mAnate hai| parantu isa viSaya meM donoM pakSoMmeM matabheda yaha hai ki jahA~ pUrvapakSa padamala ke usa karmarUpa pariNamanameM jIvaka usa ayathArthakartavako usake (padagalake usa karmarUpa parimAnane sahAyaka honeke AvAgpara kAryakArI mAnatA hai vahA~ uttarapakSa pudagala ke karmabhapa pariNamanameM jInake usa ayathArthakatatvako usameM sahAyaka na honeke AdhApara akiMcitkara svIkAra karatA hai| ataH satvajijJAsuoMko nirNaya karanA hai ki pUrvapakSakI mAnyatA janazAsana sammata hai yA uttarapakSakI mAnyatA janazAsanasammamasa hai| kathana 90 aura usakI samIkSA (90) Age taka ca0e072 para hI uttarapakSane samayasArakI 118 me 120 takakI gAthAoMkI AcArya amaracandra kRta TIkA aura usake paM0 jayacandrajI kuta hindI artha ke AdhArapara yaha kathana kiyA hai Page #369 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 182 jayapura (khAniyA) tattvacarcA aura usakI samIkSA "yaha paramAgamako spaSTokti hai jo nizcayapakSa aura vyavahArapakSake kathanakA Azaya kyA hai ? ise vizada rUpase spaSTa kara detI hai / nizcayase dekhA jAye to pratyeka dravya svayaM pariNamana svabhAva vAlA honese utpAdavyayarUpa pariNamanako apane meM, apane dvArA, apane liye, Aga hI karatA hai / use isake lie para kI sahAyatA kI aNu mAtra bhI apekSA nahIM hotI / yaha kathana vastu svarUpako udghATana karanevAlA hai, isaliye vAstavika hai, kathanamAtra nahIM hai| vyavahAranayase dekhA jAye to kumbhakArake vivakSita kriyApariNAmake samaya miTrIkA vivakSita kriyApariNAma dRSTipathameM AtA hai| yataH kumbhakArakA vivakSita kriyApariNAma miTrIke ghaTa pariNAmakI prasiddhikA nimitta (heta) hai. ataH isa mayase kahA jAtA hai ki kumbhakArane apane kriyApariNAma dvArA miTTImeM ghaTa kiyA / ataH yaha kathana vastusvaktapako udghATana karane vAlA na hokara use AcchAdita karanevAlA hai| ataH vAstavika nahIM hai, dhanamAtra haiN| paramAgamameM niracyako pratiSedhaka aura vyavahAranayako pratiSedhya kyoM batalAyA gayA hai ? yaha isase spaSTa ho jAtA hai| isakI samIkSAmeM maiM yaha bAhnA cA:tA hU~ ki pUrvapakSako usa rapakSake sAtha samayasAra 118 se 120 takakI gAdhAoMkI AcArya amacandra kuta TIkA aura usake paM0 jayacandra jI kRta hindI arthake viSayameM koI vivAda nahIM hai 1 kintu unake AdhArapara uttarapakSane jisa rUpame nizcayanaya aura vyavahAranayake kathanakA Azaya vyakta kiyA hai vaha samdha nahIM hai / isakA kAraNa nimna prakAra hai / __pahale yaha spaSTa kiyA jA cukA hai ki nizcayanaya aura vyavahAramaya donoM parasparako sApekSa tAke AdhArapara hI naya kahe jAte hai / yadi aisA na ho to donoM mithyA ho jaayeNge| isaliye jisa prakAra nizcayanayakA viSaya sadarUpa hai usI prakAra vyahAranayakA viSaya bhI sadarUpa hI hai| vaha kalpita nahIM hai| itanA avazya hai ki nizcayanaya vastUka svAzrita rUpako viSaya karatA hai aura vyavahAranaya vastu ke parAzrita rUpako viSaya karatA hai / para jisa prakAra bastukA svAthita rUpa sadrUpa hai usI prakAra vastukA parAzrita rUpa bhI sadpa hI hai| tAtparya yaha hai ki pudgalakA jo vArmarUpa pariNamana hotA hai vaha pudgalakA hI pariNamana hai, kyoMki pudgala hI apanI kAryarUpa pariNata hone kI svataHsiddha svAbhAvika yogyatAke anusAra karmarUpase pariNata hotA hai aura yahI kAraNa hai ki vaha svarUpa honese nizcayanayakA viSaya hai| parantu pudgalakA vaha karmarUpa pariNamana nimittabhUta jIvake sahayogane hI hotA hai, jIvake sahayogake binA apane Apa kadApi nahIM hotaa| isaliye pudgalakA karmahapa pariNamana jIvake grahayogAdhita homese yaha vyavahAranayakA viSaya hai. nizcayanayakA nhiiN| isa taraha nidacaya aura vyavahAranayoMkI paraspara sApekSatA siddha honene uttara pakSa ke ukta vaktavyakA "nizcayanayaro dekhA jAye" yahA~se lekara "yataH yaha kathana vastusvarUpako udghATana karanevAlA na hokara use AcchAdita karane vAlA hai, ataH vAstavika nahIM hai, kathana mAtra hai|" yahA~ takakA sampUrNa kathana aikAntika hone se mithyA hai| isa vivecanase uttarapakSake ukta vaktavyakA "paramAgamameM nizcayako pratipaMdhaka aura vyavahAranayako pratiSedhya kyoM batalAyA gayA hai ? yaha imane spaSTa ho jAtA hai|" yaha kathana bhI ekAntadRSTigaraka honese mithyA hai / pUrva meM bhI meM spaSTa kara cukA hai ki vyavahAranaya nizcayanayakA isaliye pratiSedhya nahIM hai ki vaha sarvathA asadurUpa padArthako viSaya karatA hai apitu imaliyaM pratiSedhya hai ki vyabahAranayakA viSama sadrUpa hokara bhI niSacayanayakA viSaya jisa rUpase sadrUpa hai usa rUpameM sadpa na hokara usase pRthak rUpameM hI sadarUpa hai / jaise Page #370 -------------------------------------------------------------------------- ________________ zaMkA-samAdhAna kI samIkSA nizcayanayakA viSayabhUta svadravya-kSetra kAla-bhAvAzrita astitva vastukA vastutva hai usI prakAra vyavahAranayakA viSayabhUta parabravya-kSetra kAla - bhAvAzrita nAstitva bhI vastukA vastutva hai| arthAt jisa prakAra vastu ke vastukI siddhi ke lie svadravya kSetra - kAla- bhAvAzrita mastitva dharma vastu svIkRta karanA Avazyaka hai usI prakAra usakI siddhike lie paradravya-kSetra kAla-bhAvAzrita nAstittra dharma bhI vastu svIkRta karanA Avazyaka hai, kyoMki yadi vastu nizcayanayAzrita ukta astitva dharmake sAtha vyavahAranayAzrita ukta nAstitva dharmako svIkAra na kiyA jAye to vizvakI sabhI vastuoM meM advaitagane kI prasakti ho jAyegI, jo donoM pakSoMko iSTa nahIM hai / isaliye uttarapakSakA vastuke vyavahAra dharmako AkAzamakI taraha kAlpanika avAstavika, kayanamAtra mAnanA yukta nahIM hai / kathana 91 aura usako samIkSA 183 (91) isI taraha uttarapakSane ta0 ca0 pR0 72 para hI "vyavahAranaya asat pakSako kahane vAlA hai" kahate hue usake samarthanameM vahIM para likhA hai ki "vaha anya dravyake dharmako abhyakA kahatA hai" tathA isakI puSTi usane vahIM para samayasArakI gAthA 56 kI bhAcArya amRtacandra kRta TIkA aura paM0 ToDaramalajI ke mokSamArga prakAzaka ke pRSTha 287 tathA pRSTha 369 para nirdiSTa kathanoM ke uddharaNoM dvArA kI hai| isa saMbaMdha meM prathama to yaha kahanA cAhatA hU~ ki uttarapakSane jo yaha likhA hai ki "vyavahAranaya asav pakSako kahane vAlA hai" usakA nirAkaraNa karate hue maiMne pUrvameM spaSTa kriyA hai ki vyavahAranayakA viSaya bhI nizcayana viSayako taraha apane DhaMga se vAstavika hI hai| vaha AkAzakusumakI taraha sarvathA asat nahIM hai / itanA hI hai ki vyavahAranayakA viSaya nizvamanayake viSaya ke samAna sadarUpa nahIM hai / dUsarI bAta yaha kahanA cAhatA hU~ ki apane kathana ke samarthana meM uttarapakSane likhA hai ki "vaha anya dravya dharmako anyakA kahatA hai" so isase usake ukta kathanakA samarthana nahIM hotA, kyoMki usake dvArA uddhRta samayasAra gAthA 56 ko AcArya amRtacandrakRta TIkA aura paM0 ToDaramalajIke mokSamArgaprakAzaka, pR0 287 va 269 ke vacanoMse yahI Azaya prakaTa hotA hai ki pavahAranA nizcayakI taraha svAzritarUpameM yathArtha arthako grahaNa na karake parAzrita rUpameM ayathArtha arthAt upacarita artha ko hI grahaNa karatA hai, jisa parAzrita rUpako Agama meM AkAzakusumakI taraha sarvaSA asat na mAnA jAkara apane DhaMgase sadrUpa hI mAnA gayA hai| isa taraha uttarapakSakA "vyavahAranaya asat pakSako kahane vAlA hai" yaha karana Agama ke abhiprAyake viruddha ho siddha hotA hai / kathana 92 aura usakI samIkSA (12) uttarapakSane bhAge ta0 ca0 pR0 73 para apane kathanakA niSkarSa nikAlate hue likhA hai ki "isa prakAra itane vivecana dvArA yaha sugamatAse samajha meM A jAtA hai ki samayasArakI ukta gAthAoM dvArA pudgala dravya ke svataH siddha pariNAmasvabhAvakA hI kappana kiyA gayA hai| jabaki pudgala dravya parakI apekSA kiye binA svabhAva se svayaM pariNAmI svabhAva hai aisI avasthA meM vaha parasApekSa pariNAmI svabhAva hai isakA niSedha hI hotA hai, samarthana nahIM / yaha bAta itanI spaSTa jitanA ki sUryakA prakAza / " isakI samIkSAmeM merA kahanA hai ki uttarapakSake 'sabhavasArakI ukta gAthAoM dvArA pudgala dravyake svataH siddha pariNAma svabhAvakA hI kathana kiyA gayA hai|" isa kathanakA niSedha pUrvapakSa ne nahIM kiyA hai| yaha to pUrvapakSakI hI mAnyatA hai / usakA niSedha to uttarapakSake isa kathana se hotA haiM ki 'pudgala dravya parakI Page #371 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 184 jayapura (khAniyA) taravacarcA aura usakI samIkSA apekSA kiye binA svabhAvaro svayaM pariNAmI svabhAva hai| kyoMki 'pudgalakA pariNAmI svabhAva svataH siddha hai| aura 'pudgala dravya svayaM pariNAmI svabhAva hai| ina donoMke abhiprAyameM antara hai| pahale kathanakA abhiprAya yaha hai ki kapa nariNA , kharAH sarva pariNAma svabhAvake AdhArapara to hotA hai, parantu jIvako rAgAdi pariNatikA sahayoga milanepara hotA hai, jaba ki dUsare kathanakA yaha abhiprAya hai ki pudgalakA karmarUpa pariNamana usake svataHsiddha pariNamana svabhAvake AdhArapara jIvakI rAgAdi pariNatike sahayogake jinA apane Apa hotA hai| inameM pahalA kathana hI Agama sammata hai. dUsarA kathana Agama viruddha hai / ise pUrvameM spaSTa kiyA jA cukA hai| isa vivecanase uttara pakSakA ta. ca0 pR073 para nirdiSTa yaha kathana bhI nirasta ho jAtA hai ki 'isa prakAra ukta nive unase ekamAtra yahI siddha hotA hai ki pudgala svayaM pariNAmI svabhAva hai' aura aisI avasthA meM usakA yaha phalitArtha bhI nirasta ho jAtA hai ki 'aparapakSane apane tauke AdhArapara ukta mAdhAoMkA jo artha kiyA hai vaha ThIka nahIM hai / ' kathana 93 aura usako samIkSA (93) uttarapakSane ta0 ca0 10 173-74 para hI apane ukta vaktavyaphe Age yaha kathana kiyA hai ki "vaise to yahA~para ukta gAthAoMkA artha dene kI AvazyakatA nahIM thii| kintu aparapakSane jaba umakA apanI matise kalpita artha apanI prastuta pratizaMkA diyA hai aisI avasthAmeM mahA sahI artha de denA Avazyaka hai| aura isake Age usane ukta gAthAoM kA jo sahI artha samakSA hai vaha bhI likhA hai jo nimna prakAra hai. "yadi yaha pudgala drampa jIvameM svayaM nahIM bandhA aura karmabhAvase svayaM nahIM pariNamatA to vaha apariNAmI siddha hotA hai| aisI avasthA karma vargaNAoMke karmarUpase svayaM nahIM pariNamanepara saMsArakA abhAva prApta hotA hai athavA sAMsyamatakA pramaMga AtA hai| yadi yaha mAnA jAye ki jIva pudgala dravyoMko karmarUpase pariNAmAtA hai, to ( pradana hotA hai ki ) svayaM nahIM pariNamate hue una pudgala dravyoMko cetana AtmA se pariNamA sakatA hai| isaliye yadi yaha mAnA jAye ki pudgala dravya apane Apa hI karmarUpase pariNamatA hai to jIva karma arthAta padagala dravyako karmarUpase pariNamAtA hai yaha kathana mithyA siddha hotA hai| isaliye jaise niyamase karmarUpa pariNata pudgala dravya karma hI haM vaise hI jJAnAvaraNAdi rUpa pariNata pudgala dravya jJAnAbaraNAdi ho hai aisA jAno" / (116-120) isakI samIkSAmeM prathama bAta to maiM yaha kahanA cAhatA hU~ ki uttarapakSa "pudagala dravya svayaM pariNAmI svabhAva hai" aisA mAnakara isakA Azaya 'svayaM' padakA 'apane Apa' artha karake yaha lenA cAhatA hai ki pudgala dravyakA svabhAva apane Apa arthAt nimittabhUta jovake sayogake binA pariNamana karanekA hai aura pUrvapakSa "pudgala dravya svayaM pariNAmI svabhAva hai' aisA mAnakara isakA Azaya "svayaM" padakA 'apane rUpa" artha karake yaha lenA cAhatA hai ki pudgala drazyakA svabhAva apane rUpa arthAt pariNamana karanekI svAbhAvika yogyatAke anurUpa pariNamana karanekA hai| isa taraha pudgala dravya svayaM pariNAmI svabhAva hai isa AgamavAkyakA donoM pakSoM dvArA apane-apane TaMgase paraspara bhinna Azaya svIkAra kiye jAnake AdhArapara yaha niSkarSa nikalatA hai ki yadyapi donoM hI pakSa yaha mAnate hai ki karmarUpa pariNamana pudgalakA hI hotA hai yA pudgala hI karmarUpa pariNata hotA hai| parantu jahA~ pUrvapakSa kI mAnyatAke anusAra pudgalakA vaha karmarUpa pariNamana usameM vidyamAna Page #372 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 185 zaMkA-samAdhAna 1 kI samIkSA karmarUpa pariNata honekI svAbhAvika yogyatAke anusAra honepara bhI nimittabhUta jIvake sahayogase hotA hai vahA~ uttarapakSa kI mAnyatAke anusAra pudgalakA vaha krarmarUpa pariNamana usameM vidyamAna karmarUpa pariNata honekI svAbhAvika yogyatAke anusAra honeke kAraNa apane Apa arthAt nimitta bhUsa jIvake sahayogake binA hI hotA hai| isa taraha jahA~ pUrvapakSakI mAnyatAmeM pudgalake karmathapa pariNamanameM nimittabhUta jIva sahAyaka honeke AdhAra para kAryakArI siddha hotA hai vahA~ uttarapakSakI mAnyatA pudgalake pharmarUpa pariNamanameM nimittabhUta jIva sahAyaka na honeke AdhAragara akiMcitkara siddha hotA hai / uttarapakSa dvArA svIkRta samayasArako 116 me 120 taka kI gAthAoMke upata arthaka viSamameM maiM dUsarI nAta yaha kahanA cAhatA hai ki uttarapakSa dvArA kiye gaye ukta artha ke viSayameM pUrvapakSako sAmAnyataH koI vivAda nahIM hai| parantu itanI vAta avazya hai ki pUrvapakSa usameM vidyamAna "svayaM" padakA "Agane rUpa" artha karake yaha siddha karanA cAhatA hai ki pudagalameM karmarUpase pariNata honekI svAbhAvika yogyatA vidyamAna hai, isaliye usakA vaha pariNayana nimittabhUta jIvakA sahayoga honepara hI pudgalakI usa zaktike anurUpa hotA hai aura uttaragA usameM vidyamAna "svayaM" padakA "apane Apa" artha karake yaha siddha karanA cAhatA hai ki pudgalameM karmarUpase pariNata honekI svAbhAvika yogyatA vidyamAna hai isaliye usa zaktike AdhArapara hone vAlA usakA vaha pariNamana nimittabhUta jIvajhe sahayogake binA hI hotA hai| pUrva meM yaha spaSTa kiyA jA cukA hai ki ukta gAthAoMke likhane meM AcArya kundakundako aura unakI TIkA karane meM thAcArya amRtacandrakI jo duSTi rahI hai use samajhanekA pUrvapakSane to prayAsa kiyA hai isaliye usakA kathana AgamAnukUla hai / para uttarapakSanaM usa samajhanekA prayAsa ho nahIM kiyA hai| kevala apane pUrvAgrahayaza hI usane vaha kathana kiyA, ataH usakA kathana AgamAnukUla nahIM hai / tatvajijJAsuoMko isapara vicAra karanA caahie| kathana 14 aura usakI samIkSA (94) uttarapakSane ta. va0 pR074 para samayasAra 116 se 120 taka kI gAthAoMkA artha karane ke anantara yaha kathana kiyA hai-"isa prakAra irA arthapara dRSTipAta karanese ye do sathya spaSTa ho jAte hai-prathama to yaha ki aparapakSane ukta gAthAoMkA jo artha kiyA hai vaha una gAthAoMkI zabdayojanAse phalita nahI hotaa| dUsare ina gAthAoM meM Aye hue "svayaM" padakA jo mAtra "apane rUpa" artha kiyA hai vaha aikAntika honese grAhya nahIM hai| kartAka arthameM usakA artha "svayaM hI" yA "Apa hI" kucha karanA saMgata hai aura yaha bAta Agama viruddha bhI nahIM hai, kyoMki nizcayanayase pratyeka dravya Apa kartA hokara apane pariNAmako utpanna karatA hai" / isakI samIkSA nimnaprakAra hai usarapakSane apane isa vaktavyameM jo yaha kathana kiyA hai ki "aparapakSana ukta gAthAoMkA jo yaha artha kiyA hai una gAthAoMkI yAbdayojanAse phalita nahIM hotaa"| sI usake sambandhameM merA yaha kahanA hai ki uttarapakSa isa kathanake pUrva yadi pUrvapakSake usa kathita arthakA bhI nirdeza kara detA jisako lakSyameM lekara usane yaha kathana kiyA hai to uttama hotA, kyoMki vAstavikatA yaha hai ki ukta gAyAnakA pUrvapana bhI vahI artha mAnya karatA hai jise uttarapakSane sahI mAnakara ta010pa073-74 para nirdiSTa kiyA hai| usa arthake viSayameM donoM pakSoMke madhya kevala yaha matabheda hai ki jahAM uttarapakSa usa arthameM "svayaM" padakA "svayaM hI" yA "Apa hI" artha svIkRta karake usakA yaha Azaya grahaNa karatA hai ki pudagalakA karmahapa parimana usake sama-24 Page #373 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 186 jayapura (khAniyA) tavacarcA aura usakI samIkSA apane pariNamana svabhAva ke AdhArapara hotA huA nimittabhUta jIvako sahAyatA ke binA hI huA karatA hai / vahA~ pUrvapakSa "svayaM" padakA "svayaM hI" yA "Apa ho" artha svIkRta karake usakA yaha Azaya grahaNa karatA hai ki pudgala dravyakA kAryarUpa pariNamana usake apane pariNamana svabhAvake AdhArapara hotA huA bhI nimittabhUta jIant sahAyatAro huA karatA hai / inameMge pUrvapakSa dvArA svIkRta Aya hI AcArya kundakunda aura AcArya amRtacaMdra ke abhiprAyake anukUla hai, uttarapazca dvArA svIkRta Azaya AcArya kundakundake aura AcArya amRtacaMdrake abhiprAyake anukUla nahIM hai / uttarapakSa ne apane isa vaktavyameM jo yaha kathana kiyA hai ki "una gAthAoM meM Aye hue "svayaM" padakA jo mAtra " apane rUpa" artha kiyA hai vaha aikAntika honese grAhya nahIM hai" so isake saMbaMdha meM bhI merA yaha kahanA hai ki "svayaM" padakA "apane rUpa" artha kaise aikAntika hai aura usa kAraNa se vaha kyoM grAhya nahIM hai ? isa viSaya para bhI uttarapakSako prakAza DAlanA cAhie thaa| maiM "svayaM" padake "apane rUpa" arthakI saMgati aura "apane Apa " arthakI visaMgatike viSayameM pUrva meM hI vistAra se prakAza DAla cukA hU~ / kathana 95 aura usakI samIkSA ( 95 ) uttarapakSaneta0 ca0 pU0 74 para mAge 'svayaM' padake artha vipayameM yaha kathana kiyA hai-- "kata ke artha meM usakA artha "svayaM hI" yA "Apa hI " kucha karanA saMgata hai aura yaha Agama virUddha bhI nahIM hai"| isake viSaya meM merA kahanA yaha hai ki yaha bAta to nirvivAda hai / parantu apane isa kathana ke samarthanameM usane (uttarapakSane) Age jo yaha kathana kiyA hai ki nizcayanayase pratyeka dravya Apa katta hokara apane pariNAmako utpanna karatA hai" so yaha vivAdagrasta hai, kyoMki uttarapakSa aba nizcayanayake viSayako vyavahAranaya nirapekSa hI mAnya karatA hai to aisI hAlata meM nizcayanaya naya na rahakara mithyApanakA rUpa dhAraNa kara letA hai - isa viSayapara bhI maiM pUrvameM vistArase prakAza DAla cukA hU~ / kathana 96 aura usakI samIkSA (96) uttarapakSane Age apane "kata ki artha meM usakA artha "svayaM hI" yA " Apa hI " karanA saMgata hai" isa kathana ke samarthana meM jo samayasAra gAthA 102 tathA harivaMzapurANa sarga 58 ke zloka 33 aura 34 ko uddhata kiyA hai| so uttarapakSa isa sambandhameM pUrvapakSa ke dRSTikoNapara dhyAna denekA prayatna karatA to yaha saba likhanekI use AvazyakatA hI nahIM raha jAtI / mere dvArA "svayaM" padako lekara kiye gaye isa sampUrNa vivecanakA abhiprAya yaha hai ki "svayaM" padake artha viSayameM jo kathana pUrvapakSane tattvacarcA meM kiyA hai usapara uttarapA dvArA dhyAna na diye jAnekA hI yaha pariNAma hai ki usane uparyukta nirarthaka aura Agamake viparIta pratipAdana kiyA hai| tattvajijJAsuoM ko isapara vicAra karane kI AvazyakatA hai / kathana 97 aura usakI samIkSA (97) Age ta0 ca0 pR0 74-75 para uttarapakSane vaha kathana kiyA hai- "isase prakRtameM "svayaM" padakA kyA artha honA cAhie yaha spaSTa ho jAtA hai" / tathA isake anantara usane yaha kathana bhI kiyA hai ki "yahAM aparapakSane "svayaM" pavake "apane Apa " artha kA virodha dikhalAne ke lie jo pramANa diye haiM unake free so hameM vizeSa kucha nahIM kahanA hai, kintu yahA~ hama itanA saMketa kara denA Avazyaka samajhate ki Page #374 -------------------------------------------------------------------------- ________________ zaMkA-samAdhAna 1 kI samIkSA 187 eka to prastuta prazna ke prathama va dUsare uttarameM hamane "svayameva" padakA artha "apane Apa" ma karake "svayaM ho" kiyA hai| isa padakA "apane Apa" yaha arya aparapakSane hamAre kathanake rUpa meM prastuta praznakI dUsarI pratizaMkA meM mAnakara TIkA karatI prArambha kara dI hai jo yukta nhiiN| hamane isakA virodha isaliye nahIM kiyA ki nizcaya karttAka artha meM "svayameva" padakA yaha artha grahaNa karane meM bhI koI Apatti nhiiN| aisI avasthA meM "apane Apa" padakA artha homA "parakI sahAyatAke binA Apa kartA hokara' / Azaya itanA hI hai ki jisakI kriyA apane meM ho kArya apane meM ho vaha dusarekI sahAyatA liye binA apane kAryakA Apa kA hotA hai / anya padArtha nhiiN"| isakI samIkSAmeM merA kahanA yaha hai ki yadyapi uttarapakSane prakRtameM "svayaM'' padakA "svayaM hI" artha kiyA hai, parantu vaha usakA "apane Apa" ke rUpameM hI Azaya lenA cAhatA thaa| yaha bAta usIke "hamane kA virodha isaliye nahIM kiyA ki nizcayakartAka artha meM "svayameva" padakA yaha artha grahaNa karanameM bhI koI Apatti nahIM hai" isa kathanase jAnI jAtI hai aura isa bAtako dhyAnameM rakhakara hI pUrvapakSane apane kathanameM "svayameva" padakA utsarapakSakI orase "apane Apa" artha mAnakara usakI TIkA kI hai, isaliye usane jo pUrvapakSake kathanako agutrata kahA hai urAkA yaha kathana ho ayukta hai / dUsarI bAta yaha hai ki yadi uttarapakSa pUrvapakSakI usa TokAko ayukta samajhatA thA to use vahIMpara usakA virodha karanA cAhiye yA aura vahoMpara use 'svayaM" padake svaya ho' arthakA spaSTIkaraNa bhI kara denA cAhiye thA / yataH uttarapakSane vahAM para na to pUrvapakSake kathanakA virodha kiyA hai aura na "svayaM' padake "svayaM hI' arthakA spaSTIkaraNa hI kiyA hai ataH mAlUma hotA hai ki "svayaM' padakA 'svayaM hI" artha karane meM usane chalase kAma lenA cAhA hai| isa taraha merA kahanA hai ki uttarapakSakA yaha prayatna tattva phalita karane kI dRSTi se ucita nahIM hai| uttarapakSane apane vaktavyameM jo yaha kahA hai ki "hamane isakA virodha isaliye nahIM kiyA ki nizcapaka ke artha meM "svayameva" padakA yaha artha grahaNa karane meM bhI koI Apatti nhiiN| aisI avasthA meM "apane Apa" padakA artha hogA "parakI sahAyatA ke binA Apa kA hokara", uttarapakSane apane isa kathana ke spaSTIkaraNake rUpameM Age yaha bhI kahA hai ki "Azaya itanA hI hai ki jisako kriyA apane ho, kArya bhI apanemeM ho vaha dUsare kI sahAyatA liye binA apane kAryakA kartI hotA hai anya padArtha nahIM" so isake viSayameM merA kahanA hai ki pUrvapakSa aura uttarapakSake madhya vivAda bhI isI bAtakA rahA hai ki jahA~ uttarapakSa mAnatA hai ki jisakI kriyA apane meM ho kArya bhI apane meM ho vaha dUsarekI sahAyatAke binA apane kAryakA kartA hotA hai, jabaki pUrvagana mAnatA hai ki jisako triyA apane ho, kArya bhI apanemeM ho vaha dUsarekI sahAyatAse apane kAryakA kartA hotA hai / aura isa vivAdako samApta karanekI dRSTise hI tasvacarcAmeM prakRta prazna prastuta kiyA gayA thA, lekina yaha spaSTa hai ki vaha vivAda tatvacarcAse samApta nahIM ho sakA, ataeva sasvacarcAkI isa samIkSAko likhanekI ora dhyAna denA par3A hai| AzA hai isase donoM pakSoM ke madhya upata vivAda samApta ho jAyegA aura yadi ukta vivAda samApta na bhI ho to bhI tatvajijJAsuoMko tatvakA nirNaya karanameM isa samIkSAse mArgadarzana avazya hI prApta hogaa| kathana 98 aura usakI samIkSA (98) anta meM pravRtta viSayakA samApana karate hue uttara pakSane ta0 ca0 pR0 75 para yaha kathana kiyA hai-"isa prakAra pravacanasAra mAghA 169 kI TIkA meM "svayameva' padakA kyA artha lenA cAhiye isakA Page #375 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 188 jayapura (khAniyA) sattvacarcA aura usakI samIkSA khulAsA kiyaa| anyatra jahA~-jahA~ kAryakAraNabhAvake prasaMgameM yaha gada AyA hai vahAM-vahA~ isa gaDhakA artha karanemeM vahI spaSTIkaraNa jAnanA caahi|| yadi aura gaharAIse vicAra kiyA jAye to yaha pada nizcayakataki artha meM to prayukta huA hI hai isake sivAya isa pabase anya nizcaya kArakoMkA bhI grahaNa ho jAtA hai"| ___ isakI samIkSAmeM merA kahanA paha hai ki kAryakAraNabhAvake pramaMgameM donoM pakSoMke madhya pUrvokta prabAra vidAdakA viSaya "svayameva" padakA "svayaM hI" yA "Apa hI" artha karanA nahIM hai aura na hI yaha vivAdakA viSaya hai ki isa padako prayoga nizvayakartA Adi sabhI kArakoMke artha meM hotA hai| pUrvapakSa ko uttarapa ke sAtha vivAdakA viSaya yaha hai ki uttarapakSa kAryakAraNabhAvake prasaMgameM Aye hue "svayaM" padake AdhArapara yaha mAnya karatA hai ki upAdAnameM kAryako utpatti apane Apa arthAt nimittabhUta jIvako sahAyatAke binA ho hotI hai| isakI puSTi uttarapakSake ta010 pR074-75 para nirdiSTa "yahAM aparapakSane svayaM padaphe 'apane Apa' arthakA virodha dikhalAneke lie jo pramANa diye haiM" ityAdi vaktavya ke aMzabhUta "isa padakA 'apane Apa yaha artha apara pakSane hamAre kathanake rUpa meM prastuta praznakI dUsarI pratizaMkA meM mAnakara TIkA karanI THE vI jomA nahIM hai| hamane isakA virodha isaliye nahIM kiyA ki nizvayabartAka ardhameM 'svayameva' padakA yaha artha grahaNa karane meM bhI koI Apatti nahIM hai" ityAdi kathanase hotI hai| pUrva pakSako isa viSaya meM vivAda isaliye hai ki vaha (pUrvapakSa kAryakAraNabhAvake prasaMga meM Aye hA 'svayaM' padave. yaha mAnya karatA hai ki upAdAna meM kAryakI utpatti nimittakAraNabhUta brAhya vastukI sahAyatAne hI hotI hai, parantu yaha kArya nimittabhUta mAhya vasturUpa na hokara ugAdAnake apane rUpa arthAt upAdAnagata kAryarUpa pariNata hone kI svAbhAvika yogyatAke anurUpa hI hotA hai / prakRtameM bhI uttarapakSa karmarUpa pariNata hone kI svAbhAvika yogyatA viziSTa pudagalake karmarUpa pariNamanako svayaM' padake AdhArapara apane Apa arthAta nimittabhUta jIvakI sahAyatAke binA mAnya karatA hai jo pUrvapakSako vivAdakA viSaya hai, koki pUrvapakSa aisA na mAnakara svayaM padave AdhAra para hI aisA mAnatA hai ki karmarUpa pariNata honekI svabhAvika yogyatA viziSTa pudgalakI karmarUpa pariNati nimitta bhUta jorakI sahAyatAse hI hotI hai. parantu vaha jIvarUpa na hokara pRdgalake apane rUpa arthAt pudgalakI apanI karmarUpa pariNata honekI svAbhAvika yogyatAke anurUpa hI hotI hai / kathana 99 aura usakI samIkSA (99) sa0 ca pR0 75 para ho uttarapakSane "Age aparapajhane upacAra' padake arthaka viSayane nirdeza karate hae dhavala pustaka 6 pa011 ke AdhArase jo usa padake 'anya ke dharmako anyameM Aropita karanA upacAra hai' isa arthako svIkAra kara liyA hai vaha ucita hI kiyA hai"-ityAdi anuccheda likhA hai usakI samIkSA karanese pUrva meM yaha batalAnA cAhatA hai ki uttarapakSane pratizaMkA do kA samAdhAna karate hue taba pR0 10 para uddhRta ghavala pustaka 6 pR0 11 ke 'muhyata iti mohanIyam' isa vaSanakA jo "jisake dvArA mohita kiyA jAtA hai vaha mohamIya karma hai' yaha artha kiyA hai g2alata hai| usakA sahI artha 'jo mohita kiyA jAtA hai yA jo mohita hotA hai yaha mohanIya hai' yahI hai / ise maiM prakRta praznottarake dvitIya daurakI samIkSAmeM spaSTa kara cukA huuN| usa galatIke AdhAra para uttarapakSane dUsarI galatI yaha kI hai ki vaha sa0 ca0 0 75 para nirdiSTa uparyukta anucchedameM Age yaha kathana bhI galata kara gayA hai ki 'dhavala pu0 6 10 11 meM jIvake kartRtva dharmakA upacAra jIvase abhinna (eka kSetrAvagAhI) mohanIya dravya karma karake jIvako mohanIya kahA gayA hai| isameM galatapanA yaha hai ki uttarapakSame upacAra to jInaka kartatva dharmakA Page #376 -------------------------------------------------------------------------- ________________ zaMkA-samAdha 1 kI samIkSA 189 mohanIya dravyakarma kiyA hai, parantu usa upacArake AdhAra para use ( uttarapakSako ) jahA~ mohanIya dravyakarmako mohanIya kahanA thA vahAM yaha jIvako mohanIya kaha gayA hai| isa taraha yahA~ usane upacArako galata prakriyAko apanA liyA hai| pUrvapakSane prakRta praznottarake tRtIya daura meM ta0 0 pR0 31 para jo yaha likhA hai ki 'AtmAke kartRvacana upacAra yadi dravyakarma meM Apa kareMge to isa upacAra ke liye sarvaprathama Apako nimitta tathA prayojanako dekhanA hogA, jinakA ki yahAM para sarvathA abhAva hai, yaha usane uttarapakSa ke usa upacArakI galata prakriyAko svIkAra karane ke kAraNa likhA hai| isaliye maiM uttarapakSase yaha kahanA cAhUMgA ki jisa prakAra vaha samayasAra gAthA 105 meM karmarUpa pariNatikI kartRbhUta karmabargaNAoMke kartRtva dharmakA upacAra usameM nimittabhUta jIva meM karake jIvako upacArame karttA svIkAra karatA hai usI prakAra use (uttarapakSako ) dhavala pu0 6 10 11 ke vacanameM bhI jIvake kartRtya dharmakA upacAra eka kSetrAvagAhI mohanIya dravyakarma meM svIkRta karane ke AdhArapara mohanIyadravyakarmake hI upacArase mohanIya kahanA cAhiye / uttarapakSase merA eka yaha bhI anurodha hai ki usane apane vivecanoma AlApapaddhatike 'mukhyAbhAve sati prayojane nimitte ca upacAraH pravartate' isa bacanakA galata abhiprAya prakaTa kiyA hai, ataH gambhIratA ke sAtha vicAra kara usameM bhI sudhAra kara lenA cAhiye / viSayakA upasaMhAra svAniyA tattvacake prathama praznottarakI isa samIkSAse yaha acchI taraha spaSTa hotA hai ki donoM pakSoMke madhya prakRta viSaya sambandha meM anya koI vivAda na hokara kevala nimna vivAda ho the-- (1) jahA~ pUrvapakSa saMsArI AtmAke vikArabhAva aura caturgati bhramaNa meM dravyakarmake udayako sahAyaka hone rUpase kAryakArI nimitta kAraNa mAnatA hai vahA~ uttarapakSa saMsAro AtmAke usa vikArabhAra aura caturgati bhramaNa karmake udayako sahAyaka na hone rUpase akiMcitkara nimitta kAraNa mAnatA hai / (2) jahA~ pUrvapakSa saMmArI AtmAke vikArabhAva aura caturgati bhramaNa meM dravyakarmake udayako uma kAryarUpa pariNata na hokara usameM sahAyaka mAtra hona ke AdhArapara yathArtha kAraNa aura upacaritakartA mAnatA hai vahA~ usarapakSa saMsArI AtmAke vikArabhASa aura caturgati bhramaNameM dravyakarmake udayako usa kAryarUpa pariNati na hone aura usa kAryarUpa pariNatimeM sahAyaka bhI na honeke AdhArapara athathArtha kAraNa aura upacArikarttA mAnatA I (a) jahA~ pUrvapakSa saMsArI AtmA ke vikArabhAva aura caturgatibhramaNa meM dravyakarmake udayako usa kAryarUpa pariNata na hone ke AdhArapara abhUtArthaM kAraNa aura usa kArya meM sahAyaka hone ke AdhArapara bhUtArtha kAraNa mAnakara vyavahAranayakA viSaya mAnatA hU~ vahA~ uttarapakSa saMsArI AtmAke vikArabhAva aura cartugati pramANa meM zyakarmake udanako usa kAryarUpa pariNata na hone aura usameM sahAyaka bhI na honeke AdhArapara sarvadhA abhUtArthaM mAnakara vyavahAra nayakA viSaya mAnatA hai / uttarapakSako apane uttara meM praznake ina viSayoM para hI vicAra karanA thaa| parantu usane inakI upekSA karake aprakRta aura nirvivAda viSayoMko vivAdakA viSaya banAkara unake khaNDanameM ho apanI zaktikA adhikatama upayoga kiyA hai| yadyapi pUrvapakSa ne yathAsthAna usa rapakSako isakA smaraNa karAnekA bhI prayatna kiyA hai, parantu uttarapakSa ne usapara dhyAna na dekara anta taka apanI prArabdha prakriyAko nahIM chor3A hai| ataeva isa samIkSA meM maiMne pUrvapakSa aura uttarapakSa ke dRSTikoNoM aura mAnyatAoMkA vistArase spaSTIkaraNa karate hue siddhAntakA pratipAdana karanekA prayatna kiyA hai / AzA hI nahIM vizvAsa bhI hai ki isase satyajijJAsuoMko prakRta praznapara saiddhAntika nirNaya karane meM saralatA hogI / iti Page #377 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jayapura (khAniyA) tattvacarcA aura usakI samIkSA 1. praznottara 2 ko sAmAnya samIkSA pUrvapakSakA prazna-jIvita zarIrakI kriyAse AtmAmeM dharma-adharma hotA hai yA nahIM ta.ca0 pR076 / uttarapakSakA uttara---jIvita zArIrakI kriyA pudgala dravyamI paryAya hone ke kAraNa urAkA ajIva tasvameM antarbhAva hotA hai, isalie vaha svayaM jIvakA na to dharma bhAva hai aura na adharmabhASa hI hai / ta0 ca0 0 76 / prazna prastuta karane meM pUrvapakSakA abhiprAya pUrvapakSa jIvita zarIrakI kriyAle thAtmAmeM dharma aura adharma mAnatA hai| ataH uttarapakSa jIvita zarIrakI kriyAse AtmAmeM dharma aura adharma svIkAra karane ke liye taiyAra nahIM hai, ataH usane uttarapakSake samakSa prakRta prazna prastuta kiyA thA / jIvita zarIrakI kriyAse pUrvapakSakA Azaya jIvita zarIrakI kriyA do prakArakI hotI hai-eka to jIvake mahayogase honevAlI zarIrakI kriyA aura dUsarI zarIrake sahayogase honevAlI jIvakI kriyA / ina donoMmase prakRtameM pUrvapakSako zarIrake sahayogase honevAlI jIvakrI kriyA hI vinakSita hai, jIvake rAhayogage honevAlI zarIrakI kriyA vivakSita nahIM hai| isakA kAraNa yaha hai ki dharma aura amace donoM jIvakI hI pariNatiyAM hai aura unake sukha-duHkha rUpa phalakA bhoktA bhI jIva hI hotA hai| ata: jisa jIvita zarIrakI kriyAse AtmAmeM dharma aura adharma hote haiM usakA kI jIvako mAnanA hI yuktisaMgata hai, zarIrako nahIM / uttarapakSake uttarapara vimarza uttarapakSane praznakA jo uttara diyA hai usase usarapakSakI yaha mAnyatA jJAta hotI hai ki vaha jIvita zArIrakI kriyAko mAtra pudagaladrakI paryAya mAnakara usakA ajIva tattva meM antarbhAva karake usase AtmAmeM dharma aura adharma honekA niSedha karatA hai| uttarapakSakI isa mAnyatAmeM pUrvapakSako jIvake sahayogase honevAlI zarIrakI kriyAkI apekSA to kucha virodha nahIM hai, parantu AtmAmeM honevAle dharma aura adharma ke prati pUrvapakSa dvArA kAraNa rUpase svovRta zarIrake sahayogase honevAlI jIvakI kriyAkI apekSA virodha hai / yadi uttarapakSa pUrvapakSako mAnya zArIrake sahayogase honevAlI jIvavI kiyA rUpa jIvita zarIrakI kriyAko svIkAra na kare yA svIkAra karake bhI usako pudgala dravyakI paryAya mAnakara ajIva tattvameM antarbhUta kare tathA urAse AtmAmeM dharma aura avarmako utpatti na mAne to usakI isa mAnyatAse pUrvapakSa gahamata nahIM hai, kyoMki caraNAnuyogakA samasta pratipAdana isa bAtakI puSTi karatA hai ki zarIrake sahayogase honevAlI jIvakI kriyA jIvita zarIrakI kriyA hai aura pudgala dravyako paryAya na honero ajIva tattvameM antarbhUta na hokara jIvakI paryAya honese jIva tattvameM antarbhata hotI hai tathA usase AtmAmeM dharma aura adharma utpanna hote haiN| uttarapakSake samakSa eka vicAraNIya prazna uttarapana yadi zarIrake sahayogase honevAlI jIvakrI kriyAko svIkAra na kare yA svIkAra karake bhI use pudagala dravyako paryAya mAnakara usakA ajIva tattvameM antarbhAva kare tathA usako AtmAmeM honevAle dharma aura adharma ke prati kAraNa na mAne to usake samakSa yaha prazna upasthita hotA hai ki AtmAmeM dharma aura adharmakI utpasikA AdhAra kyA hai ! kintu pUrvapakSake samakSa yaha prazna upasthita nahIM hotA, kyoMki vaha zarIrake sahayogase honevAlI jIvako kiyAko AtmAmeM honevAle dharma aura aghamake prati kAraNa rUpase AdhAra mAnatA hai| yadi uttarapakSa yaha kahe ki dharma aura adharmakI utpatti meM AtmAkA puruSArtha kAraNa hai, to vaha puruSArtha zarIrake sahayogase honevAlI jInako kriyAse bhinna nahIM hai| isakA vivecana Age kiyA jaayegaa| isake Page #378 -------------------------------------------------------------------------- ________________ zaMkA-samAdhAna 2 kI samIkSA alAvA yadi vaha yaha kahe ki AtmAmeM dharma aura adharma AtmAko kAryAvyavahitapUrvakSaNavartI paryAyarUpa niyatike anusAra hote hai to isa prakArako niyatikA nirmANa AtmAkI nitva upAdAna zakti (svAbhAvika yogyatA) ke AdhArapara zarIrake sahayogase honevAlI jIvakI kriyArUpa AtmapuruSArtha ke balapara hI hotA hai / isakA vizeSa kathana praznottara ekakI samIkSAmeM kisAnakA hai aura Age bhI paharaNAnamAra kiyA jaayegaa| prakRta viSayake saMbandhameM katipaya AdhArabhUta siddhAMta (1) dharma aura adharma donoM jIvako bhAvavatI zaktike pariNamana hai aura zarIrake sahayogase honevAlI jIvakI pravRtti-nivRttirUpa kriyA usako (jIvakI) kriyAvatI zaktikA pariNamana hai / aura jIvakI kriyAvatI zaktikA yaha pravRtti-nivRttirUpa kriyApariNAma hI usakI bhAvavatI zakti pariNamana svarUpa dharma aura adharma meM kAraNa hotA hai| (2) prakRtameM 'jIvita zarora' padake antargata 'zarIra' zabdase zarIrake aMgabhUta dravyamana, vacana (bolanekA sthAna mukha) aura zarIra ina tInoMkA grahaNa vivakSita hai, kyoMki jIvakI bhAvavatI dAktike pariNamanasvarUpadharma aura adharmameM jIvako kriyAvatI zaktikA pravRtti-nivRttirUpa jo kriyArUpa pariNAma kAraNa hotA hai vaha zarIrake aMgabhUta dravyamana, vacana (mukha) aura zarIra ina tInoMmeMse pratyekAkai sahayogase alaga-alaga prakArakA hotA hai tathA jIvakI kriyAvatI zaktikA vaha kriyApariNAma yadi bAhya padArthoke prati pravRttirUpa hotA hai to usake sahayogase AtmAkI usa bhAvabatI zaktikA vaha pariNamana adharma rUpa hotA hai aura yadi usI kriyAvatI zaztikA vaha kriyA pariNamana bAhya padAthoMke prati pravRttise nivRttirUpa hotA hai to usake sahayogase AtmAkI usa bhAvavatI zaktikA vaha pariNamana dharmarUpa hotA hai| isakA spaSTIkaraNa nimna prakAra hai jIva dravyamanake sahayoNase zubha-azubha saMkalpa ke rUpameM pravRttirUpa yA isa prakArakI pravRttise nivRttirUpa Atma-vyApAra karatA hai, vacana (mukha) ke sahayogase zubha-azubha bolaneke rUpameM pravRttirUpa yA isa prakArakI prayattise nivRttirUpa Atma-bvApAra karatA hai aura zarIrake sahayogase yAbha-azabha halana-calana ke rUpameM pravattirUpa yA usa prakArako pravRttise nivRttirUpa Atma-vyApAra karatA hai / dravyamana, vacana aura pArIraka sahayogase honevAlA jInakA ukta zubha-azubha pravRttirUpa vA usa prakArako pravattise nivRttirUpa Atma-vyApArakA apara nAma Atma-puruSArtha hai aura ise hI jIvakI kriyAvatI zaktike pariNamana rUpameM jIvakI kriyArUpa jIvita zarIrakI kriyA kahate haiN| (3) jIyakA saMsAra, zarIra aura bhogoMke prati athavA hiMsA, jhUTha, corI, bhoga aura saMgraha rUpa pAMca pApIke prati ukta prakArakA mAnasika, vAcanika aura kAyika pravRttirUpa Atma-vyApAra azubha kahalAtA hai va usakA devapUjA, gurubhakti, svAdhyAya, saMyama, tapa, dAna, aNavrata, mahAvrata, samiti Adike prati mAnasika vAcanika aura kAvika pravRttirUpa AtmavyApAra zubha kahalAtA hai| tathA usakA ina mAnasika, vAcanika aura kAyika zubha-azubha pravRttirUpa AtmavyApAroMse manogutti, bacanagupti aura kAyaguptike rUpameM nivRttirUpa zuddha AtmavyApAra hotA hai| (4) zarIrake aMga-bhUta davya mana, bacana aura zarIrake sahayogase honevAle ukta tInoM prakArake AtmavyApAroM se zubha aura azubha pravRttirUpa donoM prakArake AtmavyApAroMse jIva yathAyogya zubha aura azubha karmoMkA bandha karatA hai va ukta prakArakI pravRttise manogupti, vacanagupti, aura kAyaguptike rUpameM nivRttirUpa AtmavyAparose jIva una karmoMkA saMbara aura nirjaraNa karatA hai| isa taraha baddhakoMke udayase jIvameM bhAva Page #379 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 122 jayapura (khAniyA) tattvacarcA aura usakI samIkSA vatI zaktike vizava pariNAmake rUpameM avarmabhAva pragaTa hotA hai tathA baMdhanevAle karmaki bandhameM rukAvaTarUpa saMbara aura baddha karmoke upazama, kSaya aura kSayopazama rUpa nirjaraNase jIvameM mAnavatI zaktike svabhAvapariNamanake rUpameM dharmabhAva pragaTa hotA hai| yahA~para yaha jJAtavya hai ki jaba taka prathama guNasthAnameM vidyamAna jIva kevala azubha pravRtti karatA hai taba taka vaha yathAyogya karmAkA andha hI karatA hai| tathA prathama, dvitIya aura tutIya guNasthAnoMmeM vidyamAna jIva jo azubha pravRttike sAtha gubha pravRtti karate haiM ve bhI yathAyogya karmokA bandha hI karate haiN| itanA hI nahIM, yadi kadAcit koI minmAdaSTi bhavya yA abhatrya jIva bhAsaktivaza honevAlI azubha pravRttikA sarvathA tyAga kara azaktivaza honevAlI aAbha pravRtti ke sAtha zubha pravRtti karane lagA ho to vaha bhI karmokA bandha hI karatA hai| isake atirikta yadi koI mithyAdRSTi bhavya yA abhavya jIva kadAcit Asaktivaza honevAlI azubhapravRttike sarvathA tyAga pUrvaka agaktivaza honevAlI azubha pravRttikA ekadeza mA sarvadeza tyAga kara detA hai tathA yathAvazyaka yA kiMcit anivArya mazaktivaza honevAlI anubha pravRtti ke sAtha pradhAnatayA zubha pravRtti karane lagatA hai to vaha bhI karmokA bandha hI karatA hai / lekina koI biralA mithyAdRSTi bhanya jIva yA samyamithyAdRSTi jIva ArAktivaza honevAlI azubha pravRtti ke sarvathA tyAgake AdhArase kAraNalabdhike rUpameM Atmonmukha ho jAtA hai to vaha vAyogya karmoMkA saMcara aura nirjaraNa bhI karane lagatA hai va azaktivaza honevAlI azubha pravRtti ke mAma zubha pravRti karatA huA karmoMkA Alava aura bandha bhI karatA hai| isI prakAra Asaktivaza honevAlI azubhapravRtti ke sarvathA tyAga pUrvaka AtmonmukhatAko prApta prathama, tRtIya vA caturtha guNasthAnavI jIva yadi abhAktivaza honevAlI azubha pravRtikA bhI eka deza tyAgakara apanI AtmonmukhatAmeM vRddhi kara letA hai to vaha yathAyogya karmoMke saMbara aura nirjaraNameM vRddhi kara prathAyogya rUpameM vidyamAna azaktivaza honevAlI azubha pravRtti ke sAtha zubha pravRti ke AdhArapara kaukA Asrava aura banda karatA hai| isI prakAra Asaktivaza honevAlI azubha pravRttike sarvathA tyAgapUrvaka AtmonmukhatAko prApta prathama, tRtIya, caturtha yA paMcama guNasthAnavartI jIva yadi zaktivaza honevAlI pravRtti kA yathAyogya rAvadeza tyAgakara apanI AtmonmukhatAmeM aura bhI vRddhi kara letA hai to vaha yathAyogya karmoMke saMghara aura nirjaraNameM aura bhI vRddhi karake yathAyogya rUpameM vidyamAna azaktivaza honevAlI azubha pravRtti ke sAtha zubha pravRtti ke AdhArapara kokA Asrava aura bandha karatA hai| isI taraha Asaktivaza honevAlI azubha pravRttike sarvathA tyAgapUrvaka AtmonmukhatAko prApta prazrama, tRtIya, caturtha, paMcama yA SaSTha guNasthAnavI jIva yadi azaktivaza honevAlI azubha pravRttikA sarvathA tyAgakara apanI AtmonmukhatAmeM aura bhI vRddhi kara letA hai to vaha yathAyogya karmoke saMghara aura mirja raNameM aura bhI vRddhi karake kramazaH saptama, aSTama, navama aura dazama guNasthAnoM meM pahu~cakara kevala Amyantara zubha pravRttikai AdhArapara kamokA Atrava aura bandha karatA hai| isI taraha aisA dazama guNasthAnavI jIva antameM apanI zubha puruSArtharUpa pravRttiko bhI samApta kara yathAyogya AtmonmukhatAkI pUrNatAko prApta hokara saMghara aura nirjaraNameM vRddhikara ephAdA yA dvAdaza guNasthAnameM aura dvAdaza guNasthAnake pazcAt yodA guNasthAnameM kevala mAnasika, vAcanika aura kAvika yogapravattike AdhArapara mAtra sAtAvadanIya karmakA kevala prakRti aura pradeza bandhaka rUpameM Asrava aura bandha karane laga jAtA hai aura prayodaza guNa sthAnavartI jIvako jaba ukta yogapravRtti bhI samApta ho jAtI hai to vaha caturdaza guNa sthAnake prArambha meM pUrNa saMvarako prAptakara tathA anta rAmaya meM zeSa vidyamAna aghAtiyA karmoMkA bhI kSayake rUpameM pUrNa nirjaraNa karake nokarmoMse sarvathA sambandha samApta kara siddha padacIko prApta ho AtA hai| Page #380 -------------------------------------------------------------------------- ________________ zaMkA-samAdhAna 2 kI samIkSA 193 isa vivecanase yaha spaSTa ho jAtA hai ki jIva apanI kriyAvatI zakti ke pariNamanasvarUpa zubha-azubha pravRttirUpa jIvita zarIrako kriyAke AdhArase apanI bhAvavasI zaktike pariNAmasvarUpa vibhAvarUpa adharmabhAvako prApta hotA hai aura apanI kriyAvatI zakti ke pariNamanasvarUpa zubha-azubha pravRtti se nivRttirUpa jIvita zarIrakI kriyA AghArase vaha apanI bhAvavatI zakti ke pariNamanasvarUpa svabhAvarUpa dharmabhAvako prApta hotA hai / isa vivecana ke AdhArase uttarapakSa yadi kadAcit prakRta viSaya saMbandhI Agama ke abhiprAyako samajhanekI ceSTA kareM, to mujhe vizvAsa hai ki vaha pUrvapakSakI isa mAnyatAko niyamase svIkAra kara legA ki zarIra ke sahayogase honevAlI jIvakI kriyArUpa jIvita zarIrakI kriyA se AtmAmeM dharma-adharma hotA hai / aba Age prakRtapraznottara ke pratyeka daurakI samIkSA kI jAtI hai / 2. praznotara 2 ke prathama daurako samIkSA uttara prazna ke Azaya ke pratikUla aura nirarthaka prakRta praznottarake sAmAnya samIkSA - prakaraNa se yaha spaSTa hai ki pUrvapakSakA prazna zarIrakai sahayogase honevAlI jIvako kriyArUpa jIvita zarIrakI kriyAse saMbaMdha rakhatA hai| arthAt pUrvapakSane apane prazna meM uttarapakSa yaha pUchanA cAhA hai ki zarIrake sahayoga se honevAlI jIbakI kriyArUpa jIvita zarIrakI kivAse AtmA dharma-adharma hotA hai yA nahIM ? lekina uttarapakSane praznakA jo uttara diyA hai use dekhanese spaSTa vidita hotA hai ki uttarapakSakA vaha uttara zarIra ke sahayoga se honevAlI jIvakI kriyArUpa jIvita zarIrako kriyA saMbaMdha na rakhakara jIvake rAhayoga se honevAlI zarIrakI kriyArUpa jIvita zarIrako kriyA se saMbaMdha rakhatA hai| arthAt uttarapakSa pUrvapakSa ke uparyukta inake uttara meM yaha batalAnA cAhatA hai ki jIyake sahayoga se honevAlI zarIrakI kriyArUpa jIvita zarIrako kriyAse AtmAyeM dharma-adharma nahIM hotA hai| isa taraha uttara prazna Azaya ke pratikUla siddha hotA hai| isake atirikta yahA~ yaha bhI dhyAtavya hai ki pUrva aura uttara donoM pakSoMke madhya jIvake sahayogase honevAlI zarIra kI kriyArUpa aubita zarIrakI kriyAse AtmAmeM dharma-adharma hone yA na honekA vivAda nahIM hai, kyoMki uttarapakSa ke samAna pUrvApana bhI jIvake sahayoga se honevAlI zarIrako kriyArUpa jIvita zarIrakI kriyAse AtmAyeM dharma-adharmakI utpatti nahIM mAnya karatA hai| isase uttarakI nirarthakatA bhI siddha hotI hai| isI taraha isase bhI yaha nirNIta hotA hai ki pUrvapakSakA prazna jIvake sahayoga se honevAlI zarIrakI kriyArUpa jIvita zarIrako kriyAse sApekSa na hokara zarIra ke sahayoga se honevAlI jIvakI kriyArUpa jIvita zarIrako kriyAse sApekSa hai, kyoMki donoM pakSoM ke madhya vivAdakA viSaya yahI hai / phalataH uttarapakSa ke sAmane pUrvapakSakA prazna abhI bhI anirNayako sthiti meM avasthita hai / prakRta viSaya meM uttarapakSakI Agamase viparIta mAnyatAyeM uttarapakSa zarIra sahayogase honevAlI jIvako kriyAko bhI jIvake sahayoga se honevAlI zarIrakI kriyA mAna lenA cAhatA hai / yaha bAta uttarapakSane apane uttarake samarthana meM ta0 0 0 76 para nATaka samayasAra padya 121-123, samapasAra kalaza 242 aura paramAtmaprakAza padya 2 191 ke jo uddharaNa diye haiM unase jJAta hotI hai, kyoMki nATaka rAmayasAra Adi ukta vacanoMmeM jo pratipAdana kiyA gayA hai vaha saba zarIra ke sahayoga honevAlI jIvakI kimAse saMbaMdha rakhatA hai / tathApi uttarapakSane una vacanoMke AdhArase sa0-25 Page #381 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jayapura (khAniyA) tattvacarcA aura usakI samIkSA jo apane uttara-vacana ke aucityako siddha karane kA prayAsa kiyA hai usase siddha hotA hai ki vaha pakSa zarIrake sahayogase honevAlI jIvakI kriyAko bhI jIvake sahayogase honevAlo zarIrakI kriyA mAnatA hai aura isa taraha isase yaha bhI siddha hotA hai ki vaha pakSa jIvake sahayogase honevAlo zarIrakI kriyAke samAna zarIrake sahayogase hInevAlI jIvakI usa kriyA bhI AtmAmeM dharma-adharmakI utpatti nahIM mAnatA hai so uttarapanakI ye donoM mAnyatAyeM Agamase viparIta hai, kyoMki prakRta praznottarake sAmAnya samIkSA-prakaraNameM yaha spaSTa kara diyA gayA hai ki caraNAnuyogakA samasta pratipAdana prakRtameM vivikSita kriyAko eka to zarIrake sahayoga se honevAlI jIvako kriyA batalAtA hai, jIvake mahayogase honevAlI dArIrakI kriyA nahIM | dUsare, caraNAnuyogakA vaha pratipAdana yaha bhI batalAtA hai ki zarIrake sahayogase honevAlI jIvakI usa kriyAse AtmAmeM dharma aura adharma hote haiN| jIvakI usa kriyAse AtmAmeM dharma aura adharma honekI prakriyAko prakRti praznottarake sAmAnya samIkSA prakaraNameM vistArase spaSTa kiyA gayA hai| uttara praznakI sImAse bAya honene anAra aura rAnA yaH2. manAvazyaka pUrvapakSane apane praznameM uttarapanase itanA hI pUchA hai ki jIvita zarIrako kriyAse AtmAmeM dharmaadharma hotA hai yA nahIM ? uttarapakSane apane uttara-vacanameM irAkA uttara na dekara yaha batalAyA hai ki jIvita zArIrakI kriyA pudgaladravyako paryAya honeke kAraNa ajIvatatvameM hI antarbhUta hotI hai isaliye vaha AsmAkA dharmabhAva bhI nahIM hai aura na adharmabhAva hI hai / isa taraha ukta uttarako praznake sAtha par3hanese yahI jJAta hotA hai ki ukta uttara praznakI sImAse vAhya hai, kyoMki pUrvapakSane apane praznameM yaha nahIM pUchA hai ki jIvita zarIrako kriyA AtmAkA dharmabhASa hai yA adharmabhAva / eka bAta aura hai ki jIvake sahayogase honevAlI zarIrakI kriyArUpa jIvita pArIrako kriyAko purvapakSa bhI AtmAkA dharmabhAva yA adharma bhAva nahIM mAnatA hai| itanA hI nahIM, pUrvapakSa to zarIrake sahayogase honevAlI jItrakI kriyArUpa jIvita zarIrakI kriyAko bhI AtmAkA dharmabhAva yA adharmabhAva nahIM mAnatA hai| vaha use kevala AtmAmeM honevAle dharmabhAva aura adharmabhAvakI utpalimeM pRthak-pRthak paro kAraNa mAtra mAnatA hai, jaimA ki prakRta praznottarake sAmAnya samIkSA-prakaraNa meM spaSTa kiyA gayA hai| isa taraha uttarapakSakA taca0 e0 76 para yaha likhanA ki "mAtra jIvita zarIrako kriyA dharma nahIM hai" bilakula anAvazyaka hai tathA uttarapakSake isa lekhake anAvazyaka ho jAnese apane isa kathanakI puSTi ke liye usake dvArA mATaka samayasArake padya 121-123 ko, samayasAra kalA 242 ko aura paramAtmaprakAza padya 2-191 ko udhata kiyA jAnA bhI anAvazyaka hai| uttarapakSakA eka anya kathana aura usakI samIkSA uttarapakSane ta0 ca0 10 76 para hI apane prathama daurake ansameM yaha kAna kiyA hai-"phira bhI jIvita zarIrakI kriyAkA dharma-adharmake sAtha nokarmarUpase nimitta-naimittika saMbaMdha honeke kAraNa jIvake zubha, azubha aura zuddha jo bhI pariNAma hote haiM unako lakSyameM lete hue upacAranayakA Azrayakara jIvita zarIrakI kriyAse dharma-adharma hotA hai yaha kahA jAtA hai|" isakI samIkSAmeM maiM eka bAta to yaha kahatA hU~ ki uttarapakSa jisa jobita zarIrakI kriyAkA jIva kI dharma-adharmarUpa pariNatiyoMke sAtha nimita-naimittika saMbaMdha hone kI bAta karatA hai vaha zarIrake sahayogase honevAlI jIvakI hI kriyA ho sakatI hai, kyoMki jIvake zubha, azubha aura zuddha pariNAmoMke sAya isI Page #382 -------------------------------------------------------------------------- ________________ zaMkA-samAdhAna 2 kI samIkSA 195 jIvita zarIrakI kriyAkA sAkSAt nimitta-naimittaka sambandha sthApita hotA hai| yadyapi jIvake sahayogase honevAlI zarIrakI kriyArUpa lIvita zarIrakI kriyA jIvako zubha, azubha aura zuddha pariNatiyoMmeM sAkSAt nimittakAraNabhUta sarorake sahayogase honevAlI jIvako kriyArUpa jIvita zarIrakI kriyA meM nibhisakAraNa hotI hai, ataH zarIrakI usa kriyAko bhI paramparayA jIvako sama. aSabha aura pariNatiyoM meM nimi mAnA jA sakatA hai| parantu prakUsameM zarIrake sahayogase honevAlI jIvakI kriyArUpa jIvita zarIrakI kriyAkA grahaNa hI agekSita hai, jIvake sahayogase honevAlI zarIrako kriyArUpa jIvita pArIrakI kriyAkA grahaNa apekSita nhiiN| isakA kAraNa yaha hai ki jIvako kriyAvatI zamitake pariNamanasvarUpa aura zarIrake agasta dravyamana, vacana aura kAyake sahayogase honevAlI zubha-azabha pravattirUpa kriyAyeM karmabandhakA kAraNa hoto hai aura unamese zubha pravRttirUpa kriyAoMke sAtha jIvameM pUrvokta prakAra yadi yathAyogya saMsAra, zarIra aura bhogoMse nivRttipUrvaka AtmonmakhatA A jAve to karma bandhake sAtha vaha saMsAra, zarIra aura bhogoMse nikRpti jIvameM karmo ke saMvara aura nirjaraNakA kAraNa hotI hai| jIvake sahayogase honevAlI zarIrake aMgabhata dravyamana, vacana aura kAyakI kriyAoMkA jIvake karmabandha yA karmakI nirjarAke sAtha koI sambandha nahIM hai, yaha bAta pUrvapakSa aura uttarapakSa doMnoMko abhISTa hai aura Agamasammata bhI hai| ise prakRta praznake sAmAnya samIkSAprakaraNameM vistArase spaSTa kiyA jA cakA hai aura AvazyakatAnusAra Age bhI spaSTa kiyA jaayegaa| uttarapakSake ukta kathanakI samIkSA meM dUsarI bAta yaha kahatA hU~ ki yasaH uttarapakSa nimitta naimittika sambandhako nimittabhUta bastukI kAryake prati sahAyaka na hone rUpa akicitkaratAke AdhArapara hI mAnya karatA hai jaba ki vaha nimitta-naimittika saMbaMdha Agamake anusAra nimittabhUta vastukI kAyake prati sahAyaka hone rUpa kAryakAritAke AdhArapara mAnya kiyA jA sakatA hai, jaisA ki praznottara 1 kI samIkSAmaM spaSTa kiyA jA cakA hai / ataH uttarapakSakA "upacAranayakA Azraya kara jIvita zarIrakI kriyAse AtmAmeM dharma-adharma hotA hai yaha kahA jAtA hai" yaha kathana nimittakAraNabhUta vastukI kArya ke prati sahAyaka na hone rUpa akiMcitkaratA kA pratipAdaka hone ke kAraNa asaMgata siddha hotA hai / kAryake prati nimitta kAraNabhUta vastukI sahAyaka hone rUpa kAryakAritAkA samarthana aura usakI kAryake prati sahAyaka na hone rUpa akiMcitkaratAkA khaNDana praznottara 1 kI samIkSAbhaM sthAna-sthAnapara vistArake sAtha kiyA jA cukA hai| vahIM maiM yaha bhI spaSTa kara cukA hU~ ki nimittabhUta vastu aura kAryameM svIkRta kartR-karma saMbaMdhake viSayameM upacArakI pravRtti AlApapaddhatike "mukhyAbhAve sati nimitta prayojane ca upacAraH pravartate" isa vacanake anusAra pUrvapakSako mAnya kArya ke prati nimittakAraNabhUta vastumeM mukhya kartutvakA abhAva aura sahAyaka hone rUpa kAryakAritAkA sadbhAva rahanepara hI hotI hai, uttarapakSako mAnya kAryake prati usa nimittakAraNabhUta vastuma mukhya kartRtvakA abhAva aura sahAyaka na hone rUpa akiMcitkaratAkA sadbhAva rahanepara nahIM hotI hai / isase nirNIta hotA hai ki do vastuoMmeM vidyamAna nimitta-maimittika saMbaMdha to vAstavika hI hai kevala usake AdhArapara na do vastuoM meM svIkRta karta-karma saMbaMdha hI upacarita hotA hai phira bhI use AkAzakusumakI taraha kathanamAtra yA kalpanAropita mAtra kadApi nahIM mAnA jA sakatA hai / itanA avazya hai ki do vastuoMmeM vidyamAna nimitta-namittaka saMbaMdhake AdhArapara siddha ka-karma saMbaMdha to upacarita honase vyavahAranaya dvArA gRhIta hotA hai aura do vastuoMmeM vidyamAna nimittanaimittika saMbaMdha parAzritatAta. AdhArapara yA eka hI vastuke do dharmoM meM vidyamAna nimittamittika sambandha bhedAzritatAke AdhArapara vyavahAramaya dvArA gRhIta hotA hai| Page #383 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jayapura (khAniyA) tattvacarcA aura usako samIkSA 3. praznottara 2 ke dvitIya daurakI samIkSA dvitIya daurameM pUrvapakSakI sthiti pUrvapakSane apane dvitIya daurameM usarapakSake prathama daura kI AlocanAke prasaMgameM taka pa0 150 para anuccheda ekameM sarvaprathama 'jIvita zarIrako sarvathA ajIva tatva mAna lenepara jIvita tathA mRtaka zarIrameM kucha antara nahIM rahatA / jIvita zarIra iSTa sthAnapara jAtA hai, mRtaka zarIra iSTa sthAnapara nahIM jA-A sakatA' yaha kathana karate hue uttarapakSake jIvita zarIrakI kriyA pudgala pranyakI paryAya hone ke kAraNa usakA ajIva tatvameM antarbhAva hotA hai| isa kathanako Agama, anubhava aura pratyakSake viruddha batalAyA hai tathA apane isa kathanake Age usane (pUrvapakSane) isI anuccheda ekameM 'dAMtoMse kATanA, mAranA, poTanA, talavAra banduka lAThI calAkara dUsaroMkA bAta karanA, pUjA-prakSAla karanA, satpAtroMko dAna denA, likhanA, kezaloMca karanA, dekhanA, sunanA, sUMghanA, bolanA, prazna uttara karanA. zarAba pInA, mAMsa khAnA Adi kriyAyeM yadi ajIva tatvako hI hai to ina kriyAoM dvArA AtmAko sammAna, apamAna, daNDa, jela Adi kyoM bhoganA par3atA hai tathA svarganaraka Adi kyoM jAnA par3atA hai ?' yaha kathana kiyA hai| isa kathanake bhI Age urAne vahIMpara anuccheda do meM 'aNuvrata, mahAvata, bahiraMga tapa, samiti lAdi jIvita pArIrase hI hote haiM, bhagavAna RSabhadevane eka hajAra varSa taka tapasyA zarIrase hI kI thI, arhanta bhagavAnakA vihAra tathA divya-dhvani Adi zarIra dvArA hI hotI hai|' yaha kathana bhI kiyA hai / isI taraha isake bhI Age usane yahI anuccheda 3 meM 'kAyabAGmanaH karma yogaH' (6-1 ta0 sU0) isa sUtrake anusAra karmAnAbameM zarIra tathA tatsambandhI vacana evaM dAmana kAraNa hai| ajIvAdhikaraNa AnavakA kAraNa hai| yaha bhI jIvita zarIrake anusAra hai| jIvita zarIrase hI upadeza diyA jAtA hai, pravacana kiyA jAtA hai, zAstra likhA jAtA hai, pravacana sunA jAtA hai / vaha kathana kiyA hai| pUrvapakSake ina saba kathanoMke AdhArapara yaha siddha hotA hai ki praznameM paThita jIvita zarIrakI kriyAse usakA abhiprAya yAgarake sahayogase honevAlI jIvakI kriyAkA hI hai, jIvake sahayogase honevAlo zarIrako kriyAkA nahIM / isI taraha usane (pUrvapakSane) vahIM anuccheda 4 meM paM0 banArasIdAsajIke nATaka samayasAra, samayasArakalayA aura paramAtmaprakAzake uttarapakSa dvArA apane pakSake samarthanake lie prathama daurama udhRta padyoMke Azayako spaSTa kiyA hai tathA ta nu0 (6-20) ke AdhArasa zarIrake rAhayogase honevAlI jIvakI asat kriyAoMse usake (jIvake) saMsAra parikramaNakI pRSTi ko hai aura antameM paMcAstikAca gAthA 171 kI TIkA tathA raNayasAra gAthA 11 ke AdhArapara apanI 'jIvita zArIrakI kriyAse AtmAmeM dharma-adharma hotA hai| isa mAnyatAko puSTi kI hai| dvitIya daurameM uttarapakSake vividha kathana aura unakI samIkSA (1) uttarapakSane apane dvitIya dIrame pUrvapakSake dvitIya daurakI AlocanAke prasaMgameM ta* ca0 pR0 78 para yaha kathana kiyA hai ki-'yaha to suvidita rAtya hai ki AtmAma nizcayaratnatrayako yathArtha dharma kahakara usake sAtha jo devAdiko zraddhA, saMyamAsaMyama aura saMyama sambandhI pratAdimeM pravRttirUpa pariNAma hotA hai use vyavahAradharma kahA hai / ' isakI samIkSAmeM merA kahanA hai ki uttarapakSane apane isa kathaname nizcavaratnatrayako jo yathArtha dharma kahA hai vaha to ThIka hai, parantu isa kathana meM itanA vizeSa jJAtavya hai ki yathAyogya vokA udaya honepara AtmAkI Page #384 -------------------------------------------------------------------------- ________________ zaMkA-samAdhAna 2 ko samIkSA bhAvavatI zaktikA jo mithyAdarzana, mithyAjJAna aura mithyAcAritrarUpa vibhAva pariNamana hotA hai use to AtmapariNatike rUpameM nizcayarUpa adharma jAnanA cAhie tathA unhIM karmoMkA upazama, kSaya yA kSayopazama honepara AsmAko bhAvavatI zaktikA jo samyagdarzana, rAmyagjJAna aura samyakcAriSarUpa svabhAva pariNamana hotA hai use AtmapariNaptike rUpameM nizcaya dharma jAnanA cAhie / isI taraha usane (uttarapakSane) devAdiko zraddhA saMyamAsaMyama aura saMyama saMbaMdhI vratAdimeM pravRtti rUpa pariNAmIko jo vyavahAradharma kahA hai vaha bhI ThIka hai, parantu isa kathanameM bhI itanA vizeSa jJAtavya hai ki hRdayake sahArepara honevAle bhAvavatI zaktike pariNamanasvarUpa devAdikI zraddhAke sAtha saMyamAsaMyama aura saMyama sambandhI pratAdimeM pravRttirUpa jo pariNamana hotA hai vaha to AtmAko kriyAktI zakti kA hI pariNamana hai aura dUsare vaha AtmAkI kriyAvatI zakti ke pariNamanasvarUpa AsaktiSaza aura azaktivaza honevAlI pravattiyoMse yathAyogya nitipUrvaka ho to hI use vyavahAra dharma kahA jA sakatA hai| kaMbala devAdikI zraddhAne sAtha saMyamAsaMyama aura saMmama sambandhI prasAdima pravRttikA nAma vyavahAradharma nahIM hai| use to mAtra pathyakarma hI kahanA caahie| isa viSaya kA sarvAMgINa vivecana isI praznottarako sAmAnya samIkSAke prakaraNameM vistArase kiyA jA cukA hai| (2) Age apane dvitIya daurameM tapa0 pR0 78 para hI uttarapazane yaha kathana kiyA hai--'aura samyagdRSTike zarIra meM ekasvabuddhi nahIM rhtii| yadi koI jIya zarIra meM ekatyabuddhi kara zarIrako kriyAko AtmAko kriyA mAnatA hai to use apratibaddha kahA hai|' tathA isI kadhanakI puSTi ke lie usane ta ca0 pu. 78-79 para Age samayasAra gAthA 19 pravacanasAra gAthA 160 aura usako TokA va pravacanasAra gAthA 161 ko uddhRsa kiyA hai tathA pravacanasAra gAthA 162 aura niyamasArakA ullekha karata hue solApurase mudrita nayacakrake pU0 45 para nirdiSTa 'zarIramapi yo prANI prANino vadati sphuTam / ' ityAdi padako bhI uddhRta kiyA hai| MAR isakI samIkSA meM maiM yaha kahanA cAhatA hai ki uttarapakSakA yaha saba kathana eka to nirvivAda honese dusara, prakRta viSayake lie nirApayogI hone se prakuta viSayase bAhara hai, kyoMki prakRtame vicAraNIya viSaya yahA hai ki jIvita zarIrako kriyAko padagalakI kriyA mAnA jA yA uro jIvako kriyAke rUpa meM bhI mAnya kiyA jAye? evaM usake AdhArapara AtmAmeM dharma-adharmakI utpattiko svIkRta kiyA jAye yA nahI? ataH upayukta to yahI hotA ki uttarapakSa isI viSayapara apane vicAra prakaTa krtaa| ___isa sambandhameM maiM apane vicAra isa rUpameM vyakta kara cukA hU~ ki jIvita zarIrakI kriyA do prakAra kI hotI hai-eka to jIvake sahayogase honevAlI zarIrako kriyA aura dUsarI zarIrake sahayogase honevAlI jIvakI kriyA / inameMse jIvake sahayogase honevAlI zarIrakI kriyAko padagalakI kriyA mAnanA bho nirvivAda hai aura usase AtmAma dharma-adharma nahIM hotA hai yaha mAnanA bhI nirvivAda hai| isa taraha vivAdakA viSaya yaha raha jAtA hai ki uttarapakSa zarIrake sahayogase honevAlo jIbakI kriyAko bhI pudagalakI kriyA mAnatA hai aura usase AtmAmeM dharma-adharmakI utpatti bhI nahIM mAnatA hai jabaki pUrvapakSa garIrake sahayogase honevAlI jIvakI kriyAko pudagalakI kriyA na mAnakara jIvakI hI kriyA mAnatA hai aura usase AtmAmeM dharma-adharmakI utpatti bhI mAnatA hai| inameMse pUrvapazakI mAnyatA samyak hai uttarapakSako mAnyatA samyaka nahIM hai| isa bAtako prakRta praznottara ke sAmAnya samIkSA prakaraNameM spaSTa kiyA jA cukA hai| uttarapakSane apane prakRta vaktavyameM Agama-vacanoMke AdhArapara yaha svIkAra kiyA hai ki yadi koI Page #385 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 198 bayapura (khAniyA) tattvacarcA aura usakI samIkSA jIva zarIrameM ekaravabuddhi kara zarIrakI kriyAko AtmAkI kriyA mAnatA hai to use apratibuddha kahA hai|' so ma sambandhameM mega kalanA rAha hai ki jisa prakAra zarIrakI kriyAko AtmAkI kriyA bhAmanevAlA apratibuddha hai usI prakAra jaba uttarapakSa zarIrake sahayogase honevAlI jIvakI kriyAko zarIrakI kriyA mAnatA hai to use bhI apratibuddha kyoM na kahA jAye ? isakA nirNaya uttarapakSako svayaM hI karanA cAhie / merA kahanA to yaha hai ki jo jIva garIrakI kriyAko AzmAkI kriyA mAnatA hai vaha bhI apratijuddha hai aura jo jIva jIvakI kriyAko zarIrakI kriyA mAnatA hai vaha bhI apratibaddha hai, kyoMki samayasAra gAthA 19 meM spaSTa likhA hai ki zarIrako jIva aura jIvako zarIra mAnanevAlA yA zarIrako jIvakA aura jIvako zarIrakA mAnanevAlA ye donoM hI aprativRddha hai| isa prakAra mere isa vivecanase yaha spaSTa ho jAtA hai ki zarIrake sahayogage honevAlI jIvakI kriyA jIvake sahayoga se honevAlI zarIrakI kriyAme pathaka hai| ataH jIvake sahayogase honevAlI zArIrakI kriyAse AtmAmeM dharma-adharma na hote hue bhI zarIrake sahayogase honevAlI jIvakI kriyAse AsmAmeM dharma-adharmake hone meM koI bAdhA nahIM hai| (3) uttarapakSane pUrvapakSake mantavyako apane dvitIya daurake prAraMbhameM isa rUpa likhA hai-'pratizaMkA naM0 2 ko upasthita karate hae tatvArthasUtra ma06, sU0 1, 6 va 7 tavA paMcAstikAya gAthA 171 aura rayaNasAragAthA 11 ko pramANarUpase upasthita kara tathA katipaya laukika udAharaNa dekara yaha siddha karanekA prayala kiyA gayA hai ki jIvita zarIrakI kriyAse AtmAmeM dharma-adharma hotA hai| aura isake virodha hI usane (uttarapakSane) apanA dvitIva daura likhA hai| isa saMbaMdha meM uttarapakSase pUchanA cAhU~gA ki kyA vaha sAhasapUrvaka yaha kaha sakatA hai ki pUrvapakSane apane dUsare daurameM AgamavacanoMke sAtha laukika udAharaNoMmeM jo kucha batalAyA hai usakA kartA jIva na hokara pudgala (zarIra) hI hotA hai aura usakA sukha-duHsvarUpa phala jIvako nahIM bhoganA par3atA hai| yadi aisA sAhasa yaha karatA hai to ise isakA dussAhasa hI kahA jAyegA, kyoki eka to vaha bhI isa siddhAMtako mAnaneke liye bAdhya hai ki usakA phala jIvako hI bhoganA gar3atA hai| dUsare jina AdhyAtmika granthoMke AdhArapara usane apane pakSakI puSTi karanekA prayatna kiyA hai una granthoMkA abhiprAya yaha hai ki jIva zarIrake aMgabhUta dravyamana, vacana aura zarIrake avalambanase jo kucha karatA hai usakA kartA vaha svayaM hI hai| ataH yadi vaha kriyA zubhaazubha pravRttirUpa ho to usase honevAle karmabandhake AdhArase vaha jIva saMsAra paribhramaNa karatA hai aura vaha kriyA yadi ukta prakArako pravRttise manogupti, vacanagupti aura kAyaguptike rUpa nivRttirUpa ho to usase karmoke saMbara aura nirjaraNapUrvaka yahI jIva rAsAra paribhramaNase mukta hotA hai| isa viSayako bhI prakRta praznosarake sAmAnya samokSA-prakaraNameM spaSTa kara diyA gayA hai / isapara bhI uttarapakSako vicAra karanA caahie| use kevala aisA samajhakara nahIM raha jAnA cAhie ki zarIra ke aMgabhUta dravamana, vacana aura zarIrake avalambanapUrvaka honevAlo jo kriyAyeM saMsArI jIvamaM dekhI jAtI hai unakA kartA jIva na hokara zarIrake aMgabhUta dravyamana, vacana aura zArIra hI unake kartA hote haiN| dekhane meM AtA hai aura anabhavameM bhI AtA hai ki saMsArI jIvako matirUpa padArtha jJAna podagalika indriyoM ke sahArepara hotA hai aura zrutarUpa padArtha jJAna mastiSkake sahArepara hotA hai / isa saMbaMdha yadi yaha kahA jAye ki saMsArI jIvako jo matirUpa padArtha jJAna hotA hai vaha paudagalika indriyoMke sahArapara na hokara usake svayaMke sahArepara hI hotA hai tathA usako jo thutarUpa padArtha jJAna hotA hai vaha bhI paudgalika mastiSkake Page #386 -------------------------------------------------------------------------- ________________ zaMkA-samAdhAna kI samIkSA sahArepara na hokara usake svayaMko sahArepara hI hotA hai to aisA kahanA samyaka nahIM hai, kyoMki usako jo padArtha jJAna matirUpameM aura zrutarUpameM hote haiM ve yadi indriyoM aura mastiSkake sahArepara na hokara kevala usake apane hI sahAresara hote haiM aisA mAnA jAye to unakA indriyoM aura mastiSkake abhAvameM honekA prasaMga upasthita ho jAyegA / isa taraha saba unheM matizAna aura zrutajJAna kahanA ho asaMgata ho jaayegaa| isa Apattiko dUra karane ke lie yadi una jJAnoMkA kartA jIvako na mAnakara indriyoMko aura mastiSkako hI mAnA jAye to jar3a honeke kAraNa indriyoM aura mastiSkako unakA kattA mAnanA saMbhava nahIM hogaa| prakAra yahI mAnanA thA skara hai ki ukta donoM prakAra ke jJAnoMkA kartA to jIva hI hai, parantu ve jJAna jIvako indriyoM aura mastiSkake sahArepara hI hote haiN| ___isI prakAra yaha bhI anubhavameM AtA hai ki jIva paudgalika manake sahArese saMkalpa-vikalparUpa kriyA karatA hai, paudgalika vacanake sahArese bolanerUpa kriyA karatA hai aura paulika zarIrake sahArese viziSTa prakArakI halanacalanarUpa kriyA karatA hai / isameM bhI yadi yaha kahA jAye ki ye saba kriyAyeM jIvakI paugalika mana Adike sahArese na hokara usake svayaMke sahArepara hI hotI hai to aisA kahanA sampaka nahIM hai, kyoMki usakI jo saMkalpa AdirUpa kriyAyeM hotI hai ve yadi dravyamAna Adike sahArepara na hokara kevala usake apane sahArepara hoto hai aisA mAnA jAve to paudagalika mana Adike abhAva meM bhI unako prasakti ho jAyegI / isa Apattiko dUra karaneke liye yadi una saMkalpAdi kriyAoMkA kartA jIvako na mAnakara dravyamana Adiko ho unakA kartA mAnA jAya to jar3a honeke kAraNa unakA phI dravyamana Adiko mAnanA saMbhava nahIM hogaa| phalataH yahI mAnanA zreyaskara hai ki ve saba saMkalpa AdirUpa kriyAyeM hotI to hai jIvako hI, parantu ve paudgalika mana Avike sahayogase ho huA karatI haiN| ataH nirNIta hotA hai ki dravyamana, vacana aura krAyaphe sahayogapUrvaka saMkalpa Adike rUpameM pUrvokta prakAra pravRtti aura nivRtti rUpa kriyAyeM jIyakI hI hotI hai| aura ve jIvita zarIrako kriyAyeM kahalAtI haiM va unase jIvameM dharma-adharma hote haiM / (4) uttarapakSane Age ta0 ca0 pU0 79 para yaha kathana kiyA hai--'pratizaMkA 2 dvArA zrI tattvArthasUtra Adike uddharaNa dekara jo jIvita zarIrase dharmakI prAptikA samarthana kiyA gayA hai so baha Asrava kA prakaraNa hai| usa adhyAya meM dharmakA nirdeza nahIM kiyA gayA hai| usameM bhI jahA~ kahIM nimittako apekSA nirdeza mI hA hai so nimitta to aneka padArtha hote hai to kyA itane mAtrase una sabase dharmakI prApti mAnI jaavegii| zarIra Adi padArthoko jahA~ bhI nimitta likhA hai so yaha vijAtIya asadbhUta vyavahAranayako apekSA hI nimitta kahA hai| isakI samIkSAmeM merA kahanA yaha hai ki yaha to ThIka hai ki tattvArthasUtra adhyAya 6 kA kathana Asravake prakaraNako dhyAnameM rakhakara kiyA gayA hai| parantu jaba uttarapakSa jIvita zarIrakI kriyAse dharma yA adharma kucha bhI nahIM mAnatA hai to usakI dRSTi se vaha jIvita zarIrako kriyA AsabakA bhI kAraNa kaise ho sakatI hai? pUrvapakSa to yaha mAnatA hai ki jIvake mahayogase honevAlI zarIrako kriyAse na to dharma hotA hai aura na adharma hI hotA hai, parantu zarIrake sahayogase jo jIvakI kriyA hotI hai vaha yadi Asaktivaza aura azaktivaza honevAlI saMsAra, kArIra aura bhogoM meM pravRttirUpa hai to adharmakA sAdhana hai aura yadi vaha ukta prakArako pravRttise manogupti, bacanagupti aura kAyagupti ke rUpameM nivRttirUpa hai to vaha dharmakA sAdhana ho jAtI hai / yahI kAraNa hai ki tatvArthasUtrake saptama adhyAyameM jahA~ ahiMsA Adiko pravRttike rUpameM mAladhakA kAraNa mAnA gayA hai vahA~ Page #387 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 200 jayapura (khAniyA) tattvacarcA aura usakI samIkSA navama adhyAyameM ahiMsA Adiko hiMsAdimeM pravRttise nivRttirUpameM dharmakA sAdhana mAnA gayA hai / uttarapakSane isI kathanameM jo yaha likhA hai ki 'nimita to aneka padArtha hote haiM to kyA itane mAnase ina sabase dharmakI-prApti mAnI jAyegI ? lo isake viSaya meM merA kahanA yaha hai ki jo nimitta dharmaphe sAdhana hoM unheM dharma prAptikA nimitta mAmA jAtA hai aura jo nimitta adharmaprAptike sAdhana hoM unheM adharmaprAptikA nimitta mAnA jAtA hai tathA jinase dharma yA adharma kisIkI bhI prApti na ho sake unheM vahAM para nimitta hI nahIM mAnA jA sakatA hai| uttarapakSane apane isa vaktabyameM jo yaha likhA hai ki 'zarIra Adi padArthoko vahA~ bhI nimitta likhA hai so vaha vijAtIya asadbhuta vyavahAramayako apekSA hI nimitta kahA hai|' so yaha nirvivAda hai, parantu isake saMbaMdha merA yaha kahanA hai ki adabhUta vyavahAranayakI apekSA jisako nimitta kahA hai vaha kAryameM sahAyaka hone rUpase kAryakAritAke AdhArapara hI kahA hai, sahAyaka na hona rUpase akiMcitkaratAke AdhArapara nahIM, jaisA ki uttarapakSa mAnatA hai / ise praznottara ekakI samIkSAmeM vistArase spaSTa kara diyA gayA hai| (5) uttarapakSane apane pazake samarthanameM Age ta* ca. pR0 79 para hI svayaMbhU stotrakA nimnalikhita padya uddhRta kiyA hai padasta gA gaNatoSonimittamAbhyantaramUlahetoH / adhyAtmavRttasya tadaGgabhUtamAbhyantaraM kevalamapyalaM te // 59|| isakA artha usane yaha kiyA hai ki 'abhyantara arthAt upAdAnakAraNa jisakA mUla hetu hai aisI guNa aura doSoMkI utpattivA jo bAhya vastu nimitta mAtra hai, mokSamA para ArUr3ha hae jIvake lie baha gauNa hai, kyoMki he bhagayan ! Apake mana meM upAdAna hetu kArya karaneke lie paryApta hai // 59 // Age taka ca0508. para usane ukta padyakA abhiprAya isa rUpameM likhA hai-'tAtparya yaha hai ki jo apane upAdAnavI samhAla karatA hai usake lie upAdAnake anusAra kAryakAlameM nimitta avazya hI milate hai / aisA nahIM hai ki upAdAna apane kArya karane ke sammukha ho aura usa kArya meM anukUla aise nimitta na mile / isa jIvakA anAdikAlase para dradhyake sAtha saMyoga banA calA A rahA hai, isaliye vaha saMyoga kAlameM honevAle kAyauMko jaba jisa padArthakA mayoga hotA hai usase mAnatA A rahA hai, yahI isakI mithyA mAnyatA hai| phira bhI yadi jIvita zArIrakI kriyA dharma mAnA jAve to munike Ipivase gamana karate samaya kadAcit kisI jIvake usake pagakA nimitta pAkara maranepara usa kriyAse muniko bhI pApabandha mAnanA par3egA, para aisA nahIM hai| apane isa abhiprAyake samarthanameM usane sarvArthasiddhike 'viyojayapti cAsubhirna vadhena saMyujyate / (7-13)' ko bhI ucca ta kiyA hai aura usakA usane yaha artha likhA hai ki "dUsareko nimitta kara dUsareke prANoMkA viyoga ho jAtA hai, phira bhI vaha hiMsAkA bhAgI nahIM hotA hai|" aura antameM usane yaha niSkarSa likhA hai ki 'ataeva pratyeka prANIko apane pariNAmoMke anusAra hI puNya, pApa aura dharma hotA hai| jIvita zarIrako kriyAke anusAra nahIM, yahI nirNaya karanA cAhie aura aisA mAnanA hI jinAgamake anusAra hai|' Age isakI samIkSAphI jAtI hai svayaMbhU stotrake ullikhita padyakA bAstavika artha yaha hai ki 'abhyantara arthAta aMtaraMga pariNAma jisakA mUla hetu hai aise guNoM aura doSoMbI utpattikA jo bAhya vastu nimitta arthAt avalambana hai adhyAtmameM pravRta (lokottara) janake lie vaha bAhya vastu jisakA aMga arthAt gauNa rUpale sahAyaka banI huI hai aisA aMtaraMga pariNApa kevala bhI he bhagavan ! Apake matameM samartha hai / ' Page #388 -------------------------------------------------------------------------- ________________ zaMkA-samAdhAna 2 kI samIkSA 201 mahA~ prakaraNa bhagavAna vAsupUjyakI bhakti karanekA hai| laukika aura lokottara donoM janoMke bhakti karaneke prakArameM yaha antara pAyA jAtA hai ki jahA~ laukikajana bhakti karanemeM cittakI sthiratAke lie bAhya vastukA avalambana letA hai vahA~ lokottarajana citta sthira ho jAnese bhaktike viSaya meM bAhya vastukA avalambana lenekA prayatna nahIM karatA hai| yaha bAta avazya hai ki vahA~ bhI bAhya vastukA yathAyogya sahayoga rahA karatA hai / isa tathyako samajhane ke lie stotrake pAMcoM padyoMke samanvita abhiprAyapara dhyAna denA Avazyaka hai| ataH yahA~ unakA samanvita abhiprAya pragaTa kiyA jA rahA hai / svAmI samantabhadane stotrake prathama padya meM batalAyA hai ki he bhagavan ! Apa kalyANakArI abhyudayakI kriyAoMma pUjya honase devendroM dvArA pUjyatAko prApta hone ke kAraNa vAsupUjya kahalAte haiM, ataH Apa mere dvArA bhI pUjya hai| isa taraha svAmI samantabhadrane sarvaprathama isa padya vArA bhagavAna ora apanemeM pUjya-pUjaka bhAvakA vidhAna kiyA hai| dUsare pakSa meM batalAyA hai ki he bhagavan ! rAga aura dveSase rahita hone ke kAraNa ApakA pUjA yA nidAse koI sambandha nahIM hai, tathApi Apake pavitra guNoMkA smaraNa karanese merA antaHkaraNa avazya pavitra ho sakatA hai / isa taraha pUjAke phalakA digdarzana karAkara svAmI samantabhadrane bhagavAna kI pUjAmeM kI jAnevAlI apanI pravRttiko ucita siddha kiyA hai| tIsare padmameM batalAyA hai ki he bhagavan / ApakI pUjAmeM pravRtta janako kucha sAyadya pravRtti bhI karanI par3atI hai, parantu puNyakI bahulatAke sAmane vaha nagaNya hai| isa taraha svAmI jIne prajAmeM pujaka dvArA svIkRta vA vastu ke avalambanako ucita ThaharAyA hai| cauthe padyameM batalAyA hai ki antaraMga pariNAma jisakA mUla hetu hai airo guma aura doSako utpattimeM jo bAhya vastu nimitta arthAt avalambana hotI hai lokottara janake lie vaha bAhya pastu jisakA aMga banI huI hai aisA antaraMga pariNAma kevala bhI hai bhagavan ! Apake matameM samartha hai| isa taraha unhoMne cittako sthiratAke lie pUjakako pujAmeM bAhya vastukA avalambana upAdeya batalAte hue lokottara janake lie citta kI sthiratA vidyamAna rahane ke kAraNa usa bAhya vastuko antaraMga pariNAmakA aMga batalAkara aMtaraMga pariNAmakI pradhAnatAko batalA diyA hai| pAMcave padyameM batalAyA hai ki kAryotpattiko sampannatA bAca aura antaraMga sAmagrIko samagnatA para hI nirbhara hai aisA dravyakA svabhAva hai| isa taraha unhoMne kAryotpatti meM bAhya vastumeM antaraMga pariNAmake prati aMgatAkA samarthana kiyA hai| isa vivecagase yaha nirNIta hotA hai ki uttarapakSane svayaMbhU stotrake ukta padya 59se jo yaha niSkarSa nikAlane kI beSTA kI hai ki kAryotpatti meM upAdAna hI samartha kAraNa hai, nimitta vahA~ sarvathA akiMcitkara hI banA rahatA hai so usakI yaha ceSTA nirarthaka hI hai, kyoMki isa padyameM eka to laukika janake lie bhagavAnako pUjAmeM bAhma vastu ke avalambanakA samarthana kiyA gayA hai / dUsare lokottara janake lie bAhya vastuke avalambanakA sarvathA niSedha nahI kiyA gayA hai| kintu use usakA aMga mAna liyA gayA hai| isase yaha niSkarSa nikalatA hai ki jisa prakAra laukika jana bhagavAnakI bhakti ke lie jisa prakArakI bAhya sAmagrIkA cittakI sthiratAke lie avalambana liyA karate haiM usa prakAra lokottarajanako sa prakArako bAhya sAmagrIkA avalambana lenA Avazyaka nahIM rahatA, kyoMki unakA cita sthira ho jAtA hai| phira bhI ve bhI bhagavAnakI pratimA mAdikA jo avalambana to lete haiM so itanA avalambana lenA unake lie anucita nahIM hai| tIsare, bhagavAnako bhakti laukikajana yA lokottara jana donoM hI drazyamana, vacana (mukha) aura kAyake avalambana pUrvaka hI kiyA karate hai / unameMse antaraMga pariNAma pUjakako bhAvavatI zakti kA mAnasika pariNamana hai aura bahiraMga pariNAma sa0-26 Page #389 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 202 jayapura (slAniyA) tattvacarcA aura usakI samIkSA pUjakakI kriyAvatI zaktikA mAnasika, vAcanika aura kAyika pariNamana hai| inabheme antaraMga pariNAma jo mAnasika pariNamana hai vahI pradhAna rahatA hai, kyoMki yadi antaraMga pariNAma bhakti karanekA na ho to vAcanika aura kAyika bAhya pariNAmoMko AgamameM nirarthaka batalAyA hai aura anubhava bhI yahI batalAtA hai / yahI kAraNa hai ki laukika janake lie cittako sthiratA na rahane ke kAraNa unakI usa sthiratAke lie bAhya vastukA abalambana lenA Avazyaka batalAyA gayA hai aura lokottara janake lie cipsa sthira ho jAneke kAraNa bAhya vastukA avalambana yadyapi Avazyaka nahIM batalAyA hai, phira bhI pratimA AdikA avalambana gauNarUpase lene meM asaMgati bhI nahIM hai, itanA hI Azaya svayaMbhU stotrake ukta caturtha padya kA grahaNa karanA cAhie / mahA~ maiM eka bAta yaha bhI kahanA cAhatA hU~ ki usarapakSane svayaMbhU stotrake ukta paya 59 kA uddharaNa kAryotpattimeM nimittakI akiMpitkaratA siddha karane ke lie hI diyA hai aura isIliye usane uma padya ke 'tadaMgabhUte' padako svataMtrapada mAnakara urAkA artha apane matake anusAra kiyA hai / parantu vaha yadi svayaMbhUstotrake hI padya 60 para dhyAna detA to vaha aisA galata prayatna kadApi nahIM kara sakatA thaa| dUsarI bAta yaha bhI kaha venA cAhatA hU~ ki usane "tadaMgabhUtam" padameM paThita "aMga" zabdakA "mauNa' artha svIkAra kiyA hai jo bahA~para kAryotpatti meM nimittabhUta bAhya vastuko mAno to sira kA vima jasako kAmacitkaratAko nahIM / uttarapakSako isapara dhyAna denA cAhie thA / uttarapakSane apane vaktavya meM taka ca0 0 80 para yaha likhA hai ki "yadi jIvita zarIrako kriyAse dharma mAnA jAve to muniko Ipithase gamana karate sagaya kadAcit kisI jIvake usake pagakA nimittapAkara, marane para usa kriyAse muniko pApa bandha mAnanA pdd'egaa|" tathA apane isa mantabyake samarthana meM usane sarvArthasiddhike bacanako bhI uddhRta kiyA hai so use mAlama honA cAhie thA ki usakA yaha saba kathana jIvake sahayogase honevAlI zarIrakI kriyArUpa jIvita zarIrakI kriyAkI apekSA hI saMgata ho sakatA hai, zarIrake sahayogase hone vAlI jIvakrI kriyArUpa jIvita zarIrako kriyAkI apekSA nhiiN| isakA kAraNa yaha hai ki zarIrake aMgabhUta mana, vacana aura kAyake sahayogase jona dvArA kiyA gayA prayatna aura sAtha hI inake sahayogase honevAlI jIvakI nisargataH hone vAlI yoga rUpa kriyA ye donoM karmabandhakA hI kAraNa hote hai| tAtparya yaha hai ki jIvakI kriyAvatI dAktikA paudgalika mana, vacana aura kAyave sahayogase jo kiyArUpa pariNamana hotA hai vaha eka to jova dvArA prayatnapUrvakra kiyA jAtA hai jise puruSArtha kahate haiM aura dUsarA binA prayatna ke prAkRtika DhaMgaro huzA karatA hai jise yoga kahate haiM / mana, vacana aura kAyaphe sahayogase hone vAle ye donoM kriyArUpa pariNamana niyamase karmake prakRti aura pradeza banyake nimittakAraNa huA karate haiN| yata: puruSArtharUpa jIvakI kriyAvatI zaktikA pariNamana niyamase bhAvayato zaktike pariNamana svarUpa antaraMga pariNAma rUpa kaSAyabhAbaro anuraMjita rahA karatA hai ataH usa avasarapara karmake sthiti bandha aura anubhAga bandha bhI huA karate haiN| isase yaha niSkarSa nikalatA hai ki zarIrake sahayogase honevAlI jIvabo pravRtti rUpa jIvita zarIrakI kriyA to hara hAlatameM bandhakA hI kAraNa hotI hai| isake atirike jokake sahayogase hone vAlI zarIrakI pravattirUpa jIvita zarIrakI kriyA kabhI bhI bandhakA kAraNa nahIM hotI hai| isa taraha sarvArthasiddhika una bacanakA yahI abhiprAya lenA cAhie ki jo muni sAvadhAnI pUrvaka Ipithase gamana kara rahA ho usakI yaha Page #390 -------------------------------------------------------------------------- ________________ zaMkA-samAdhAna 2 kI samIkSA 203 kriyA to niyamase bandhakA kAraNa hai| paranta yadi koI jIva usa agharAra para usake pagase anAyAsa daba kara maraNako prApta hotA hai to jarAkA nimitta zarIrake sahayogase honevAlI jIvakI kriyAko kadApi nahIM mAnA jA sakatA hai, pratyuta jIva ke nimittase honevAlI pArIrakI kriyA hI usakA nimitta hotI hai, aisA mAnanA hI yuktisaMgata hai| isameM niNIta hotA hai ki jIvake sahayogase honevAlI zarIrakI kriyArUpa jIvita zarIrako kriyAjanya prANivadhakA aparAdha jIba nahIM hai, isaliye usase jIvako karmabandha nahIM hotaa| itanA avazya hai ki gamanakriyAjanya vanya jIvo usa samaya bhI hotA hai, kyoMki vaha gamanakriyA zarIrake sahayogase honevAlo jIvako hI kiyA hai| (6) uttarapakSane ta0 50 pR0 78 para nirdiSTa apane vaktavyameM jo yaha liyA hai ki "jo upAdAnakI samhAla karatA hai usake lie upAdAna ke anusAra kAryakAlameM nimitta avazya hI milate hai| aisA nahIM hai ki upAdAna apanA kArya karaneke sammakha ho use kArya meM anukala aise nimitta na mileN| isake saMbaMdha merI samIkSA nimna prakAra hai : (ka) yahIM para "jo upAdAnakI samhAla karatA hai" isa kathanase uttarapakSakA kyA abhiprAya hai| yaha spaSTa nahIM hotA / merA to yaha bahnanA hai ki mamakSa jIvakA bhokSa prApta karane ke lie karmabandhakI kAraNabhUta pUrvokta mAnasika, vAcanika aura kAcika saMsArika pravRttiyoMmeM manogapti, vacanagupti aura kAyaguptike rUpameM nivRttikapa puSpArtha karanA hI apane upAdAnakI samhAla karatA hai, kyoMki aisA karane se hI usa mumukSa jIvameM mokSake kAraNabhUta karmasaMbara aura karmanirjaraNa hote haiM / yadi uttarapakSa bhI upAdAnakI samhAla karanekA yahI abhiprAya mAnya karatA hai to prakRta viSayameM pUrva aura uttara donoM pakSoMka madhya vivAda nahIM raha jAtA hai, kAraNa ki isa taraha pUrvapakSakI pUrvameM spaSTa kI gaI zArIrake sahayogarA honevAlI jIvakrI kriyArUpa jIvita zarIrakI kriyAse AtmAmeM dharma-adharma hone kI mAnyatA nivivAda ho jAtI hai| (kha) uttarapakSaka "jo upAdAnako samhAla karatA hai" ityAdi kathanake AdhAra para usake sAmane yaha vikalpa bhI anAyAsa hI khar3A ho jAtA hai ki jo jIva apane upAdAnako samhAla nahIM kara rahA hai usako kAryotpatti ke avasara para nimitta milate hI nahIM haiM yA pratikUla nimitta milate haiM ? yadi usako nimitta milate hI nahIM hai-aisA mAnA jAye to usa samaya upAdAnako kyA sthiti rahatI hai| yaha bAta spaSTa karanekI samasyA uttarapakSa ke sAmane khar3I ho jAtI hai aura yadi pratikUsa nimitta milate haiM--aisA mAnA jAe to usake sAmane usakI mAnyatAke viruddha yaha bAta prasakta hotI hai ki usa samaya una pratikUla nimittoMke yogase upAdAnameM pratikUla kArya bhI niyamase honA cAhie jisakA nirAkaraNa karanA uttarapekSake vazakI bAta nahIM hai| (ga) jahA~ taka upAdAmakI samhAla karanekI bAta hai-yaha cetana hone ke kAraNa jIvakA hI kArya ho sakatA hai, acetana hone ke kAraNa ajIvakA kArya kadApi nahIM ho sktaa| parantu kAryotpatti jIva aura ajIca donoM meM hotI hai, isaliye jIvake lie apane upAdAnakI samhAla karanekA kyA prayojana raha jAtA hai ? yadi kahA jAe ki jIvako apane upAdAnakI samhAla karanekA prayojana yaha hai ki ki aisA karanese usakA abhilaSita kArya sampanna ho sakatA hai, anyathA abhilaSita kArya ke pratikUla bhI kArya sampanna ho sakatA hai, to isake pUrva uttarapakSako yaha mAnya karanA Avazyaka hai ki nimitta upAdAnakI kAryotpattima kAryakArI hI hotA hai, akiMcitkara nahIM / (gha) uttarapakSakA kahanA hai ki "jo upAdAnako samhAla karatA hai usake lie upAdAnake anusAra Page #391 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 204 jayapura (khAniyA) tattvacarcA aura usakI samIkSA kAryakAlameM nimitta avazya hI milate haiM / " isa para merA kahanA hai ki uttarapakSA upAdAnase hone vAle kAryameM nimitako jaba akiMcitvara hI mAnatA hai to upAdAnake anusAra kAryakAlameM nimitta milane na milanekA uttarapakSake lie kyA mahattva raha jAtA hai ? pUrvapakSakA kahanA to yaha hai ki jisa samaya jaise nimitta milate haiM yA milAye jAte haiM usa samaya usa upAdAnase usakI yogyatAke AdhArapara una nimittoMke anukUla hI kArya niSpanna hotA hai| (ca) lattarapakSakA yaha bhI kahanA hai ki upAdAna jama apanA kArya karaneke sammukha hotA hai taba usa kAryake anukUla nimitta avazya hI milate haiM / lekina usakI yaha mAnyanA mithyA hai, kyoMki praznottara ekako samIkSAmeM pramANoM ke AdhArapara maiM spaSTa kara cukA hai ki upAyAna kI kArya ke prati sammukhatA preraka nimitta ke jalase hI hotI hai aura vahIM para yaha bhI spaSTa kara cukA hU~ ki upAdAnama kAryotpatti ke lie udAsIna minitoMkA sanAva jAdhaka kAraNoM kA abhAva bhI apekSita rahatA hai / isa vivecanase nirbhAva hotA hai ki uttarapakSakA "jo upAdAnakI samhAla karatA hai" ityAdi kathana anargala pralApa mAtra hai aura jo usake svayaMke lie eka musIbata hai| (7) isa vivecanase uttarapakSakA "isa jIvakA anAdikAlase paradravyake sAtha saMyoga banA calA A rahA hai| isaliye vaha saMyoga kAlame honevAle kAyoMbo jana jisa padArthakA saMyoga hotA hai urAse mAnatA calA A rahA hai| yahI usakI mithyA mAnatA hai|" yaha kathana bhI mahatvahIna ho jAtA hai| tatvajijJAsuoMko isa para dhyAna denA caahiye| (8) uttarapakSane apane prakuta vaktavyake anta meM jo yaha likhA hai ki 'ataeva pratyeka prANIko apane pariNAmoM ke anusAra hI puSpa, pApa aura dharma hotA hai, jIvita zarIrako kriyAke anusAra nahIM-yahI pahA nirNaya karanA cAhie aura aisA mAnanA ho jinAgama ke anusAra hai|" so meM spaSTa kara cukA haiM ki jodhakI bhAvavatI zaktike pariNamanasvarUpa dharma adharmameM zarIrake aMgabhUta dravyamAna, vacana aura zarIra tInoMke sahayogase honevAlI tathA jIvakI kriyAvatI dAktike pariNAmasvarUpa zubha aura adAma pravRtirUpa tathA isa prakArako pravRttiyoMse manogupti, vacana gupti aura kAyaMguptike rUpameM nivRttirUpa jIvita zarIrako kriyA hI yathAyogyarUpameM kAraNa hotI hai| isa taraha uttarapakSake "pratyeka jIbake pariNAmoMke anusAra hI puNya, pApa aura dharma hote hai|" isa kathanameM koI vivAda nahIM raha jAtA hai, kyoMki jIvakI bhAvavatI zaktike pariNamana svarUpa puNya, pApa aura dharma meM jIvake jina pariNAmoMko uttarapakSa kAraNa mAnatA hai ke pariNAma nivivAdarUpasa jIvako bhAnavatI zaktike hI pariNamana hai tathA unakI preraNAse zarIrake aMgabhUta drazvamana, vacana aura zarIrake sahyogase hone vAlI jIvakI kiyArUpa jIkti zarIrakI kriyAyeM jIvakI kriyAvatI zakti ke pariNamana hai / isake AdhArapara maiM yaha bhI spaSTa kara denA cAhatA hUM, ki "pratyeka prANIko apane pariNAmoMke anusAra puNya, pApa aura dharma hotA hai" isa kayanakA abhiprAya uttarapakSako isa rUpameM grahaNa karanA bAhie ki jisa jIkti zarIrako kriyA meM jIvakA upayoga laga rahA ho vaha to jIvakI kriyA hai aura jisa jIvita zarIrakI kriyAmeM jIvakA upayoga nahIM laga rahA ho vaha jIvakI kriyA na hokara vaha zarIra kI hI kriyA hai| isa taraha pRthya, pApa aura dharma jIvakI kriyAro hI siddha hote hai zarIkI kriyAse nahIM / isa taraha yadi uttarapakSa mere isa kathana para dhyAna detA hai to use pUrva pakSako jIvita zarIrako kriyAse AtmAmeM dharma-adharma hotA hai-isa mAnyatAko svIkAra karane meM koI kaThinAI nahIM hogii| Page #392 -------------------------------------------------------------------------- ________________ zaMkA-samAdhAna 2 ko samIkSA 4. praznoMttara 2 ke tutIya baurakI samIkSA tRtIya daura meM pUrvapakSakI sthiti pUrvapakSane Ane tRtIya daurameM sarvaprathama yaha spaSTa kiyA hai ki uttarapakSane apane uttarameM hamAre praznakA uttara nahIM diyA hai| isake pazcAt usane uttarapakSake dvitIya daurakI sAmagrIkI Agama pramANoMke AdhArapara AlocanA karate hA Agama pramANoM ke AdhArapara hI yaha siddha karanekA prayatna kriyA hai ki jIvita zarIrakI kriyAse AtmAmeM dharma-adharma hotA hai / tRtIya daurameM uttarapakSakA prArambhika kathana aura usakI samIkSA uttarapakSane apane tRtIya daura meM ta0 ca0pa0 85 para sarvaprathama 'prathama aura dvitIya praznottaroMkA upasaMhAra' zIrSakase antargata apane prathama aura dvitIya donoM dauroMkI sAmagrIko saMgati biThalAnekA prayatna kiyA hai jo nimna prakAra hai : (1) 'isa praznake prathama uttarameM hamane sarvaprathama yaha spaSTa kara diyA thA ki jIvita zarIrakI kriyA padagala drazyakI paryAya hai isaliye usakA ajIva tattvameM antarbhAva hotA hai| vaha na to jIvakA dharmabhAva hai aura na adharmabhAva hii| dUsarI yaha bAta spaSTa kara dI thI ki isakI nokarmama parigaNanA kI gaI haiN| ataeva jIvabhAvameM yaha nimitta mAtra kahI gaI hai| kintu nimitta kathana asadabhatta vyavahAranayakA viSaya hone se isa kathanako upacarita hI AnanA caahie|' (2) "kintu aparapakSa jIvita zarIrakI kriyAkA bhajIva tatvameM antarbhAva karane ke lie taiyAra nahIM hai / isakA khulAsA karate hue pratizaMkA 2 meM usakA kahanA hai ki 'jIvita zarIrako sarvathA ajIva tattvameM mAna lenepara jIvita tathA mRtaka zarIrameM kucha antara nahIM raha jAtA' isa pratizaMkAmeM anya jo kucha bhI kathana huA hai vaha isI AzayakI puSTi karatA hai|" (3) 'ataeva isake uttarameM nizcaya-vyavahAra dharma kA svarUpa basalAkara hamane likhA hai ki zarIra zarIrakI kriyAmeM ekatva buddhi yaha apratibuddhakA lakSaNa hai| mataeva samyagdRSTi isase dharmako prApti nahIM mAnatA / adharmakI prApti bhI usase hotI hai aisI bhI mAnyatA usakI nahIM rhtii| vaha to kAryakAlameM nimitta mAtra hai|' uttarapakSake ina tInoM anucchedoMkI samIkSAmeM mesa mAtra' itanA hI kahanA hai ki yadi uttarapakSa mere prakRta prapanottarakI sAmAnya samIkSAka prazrama aura pritIya donoM dauroMkI samIkSAka kathanoMpara dhyAna detA hai to use apanI prakRta viSaya sambandho bhUtakA patA ho sakatA hai| isaliye isa viSayameM mujhe yahA~para aba kucha kahanA zeSa nahIM hai| uttarapakSane apane prathama aura dvitIya praznottaroMkA upasaMhAra' zIrSaka ke antargata ukta kathanake Age 'pratizaMkA tInake AdhArase vicAra' zIrSakase pUrvapakSake tRtIya dIrakI sAmagrIkI AlocanA karate hue apane mantavyake samarthanameM jo kucha likhA hai usakI samIkSA yahA~ yathAkramase kI jAtI hai| Page #393 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 206 kathana 1 aura usakI samIkSA sarvaprathama 0 0 pR0 85 para hI uttarapakSane likhA hai- 'hamane prathama uttarameM hI yaha spaSTIkaraNa kiyA haiM ki jIvita vArIrakI kriyA jIvakA na to dharma hai aura na adharma hI / isapara aparapakSakA kahanA hai ki yaha hamAre mUla praznakA uttara nahIM hai| samAdhAna yaha hai ki yadi jIvita zarIrakI kriyAro dharma-adharmakI prApti svIkAra kI jAye to use AtmAkA dharma-adharma bhI mAnanA anivArya ho jAtA hai / ' Age isa kathana ke samarthana meM usane ( uttarapakSane) samayasAragAthA 167 aura ratnakaraNDa zrAvakAcAra patha ko uddhata karate hue likhA hai ki 'jo dharma aura adharmake kAraNa haiM ve svayaM dharma aura adharma bhI hai|' isakI samIkSA nimna prakAra hai jayapura (khAniyA) tattvacarcA aura usakI samIkSA (ka) pUrvapakSake pratizaMkA 2 aura 3 ke vivecanoM para dhyAna denese yaha bAta samajha meM AtI hai ki use uttarapakSa kI jIvake sahayoga se honevAlI zarIrako kriyArUpa jIvita zarIrakI kriyAko pudgala dravyakI paryAya mAnakara use ajIva tatyameM asaMbhUta karane aura usase AtmAyeM dharma-adharma na mAnaneke viSaya meM kucha bhI Apatti nahIM hai| maiMne apanI prakRta viSaya saMbaMdhI samIkSA meM bhI isa bAta ko spaSTa kara diyA hai / parantu vahIM para maiMne yaha bhI spaSTa kara diyA hai ki pUrvapakSakI eka anya mAnyatA yaha bhI haiM ki zarIra ke sahayogase honevAlI jIvakI kriyArUpa jIvita zarIrakI krima pudgala dravyakI paryAya na hokara jInakI hI paryAya hai ataH usakA antarbhAva ajIva tatva meM na hokara jIva tatvameM hI hotA hai va vaha kriyA AtmA meM honevAle dharma aura adharmameM kAraNa bhI hotI hai / aura maiMne apanI ukta samIkSAmeM yaha bhI spaSTa kiyA hai ki pUrvapakSakA prazna bhI jIvake sahayoga se honevAlI zarIrakI kriyArUpa jIvita zarIrakI kriyA viSayameM na hokara zarIra ke sahayoga se honevAlI jIvakI kriyArUpa jIvita dArIrakI krimAke viSaya meM ho hai / ' (kha) uttarapakSa ke dvArA pUrvapakSa kI zaMkA eka va pratizaMkA ra aura 3 ke viSayameM diye gaye utaroMpara dhyAna dene se yaha bAta samajhameM AtI hai ki vaha pakSa jIvake sahayoga se honevAlI zarIrakI kriyArUpa jIvita zarIrakI kriyA ke samAna zarIra ke sahayoga se honevAlI jauvakI kriyArUpa jIvita zarIrakI kriyAko bhI pudgala dravyakI paryAya mAnakara usako ajIva tatvameM hI arntabhUta karatA hai aura usase bhI vaha AtmAmeM dharma aura adharma nahIM mAnanA cAhatA hai, kyoMki usakI mAnyatA hai ki dA~toM se kATanA, mAranA pITanA, talavAra - bandUka - lAThI calAkara dUsaroMkA pAta karanA, pUjA-prazAla karanA, satpAtroMko dAna denA va aNuvrata mahAvrata Adiko dhAraNa karanA Adi kriyAyeM bhI pudgala dravyakI paryAyeM haiN| ataH unakA ajIva tatvameM ho antarbhAva hone se unase AtmAmeM dharma aura adharma nahIM hote haiN| parantu uttarapakSakI isa prakArakI mAnyatAko meM apane vivecana meM Agamaviruddha spaSTa kara cukA huuN| aura meM vahIM yaha bhI spaSTa kara cukA hU~ ki dA~toMse kATanA Adi ukta sabhI kriyAyeM pudgala kI payeM na hokara jIvakI hI paryAyeM haiN| kevala itanI bAta avazya hai ki ve jIvakI paryAyeM hokara bhI pudgala ke sahayogase huA karatI hai| ataH unakA antarbhAva ajIva tatva meM na hokara jIva satva meM hI hotA hai aura unase AtmAyeM dharma aura adharma huA karate haiN| (ga) maiMne prakRta viSaya ke saMbaMdha meM sAmAnya samIkSAyeM tathA prathama aura dvitIya donoM dauroMkI samIkSA meM yaha bhI spaSTa kiyA hai ki "jIvita zarIrako kriyA" isa padameM paThita 'zarIra' zabdase zarIra ke aMgabhUta dravyamana, vacana aura kAya ina tInoMkA grahaNa vivakSita hai tathA ina tInoMke kriyArUpa jIvita zarIrako kriyAyeM jIvakI kriyAvatI zaktike pariNamana haiM sahayoga se honevAlI jIvakI va dharma aura adharma AtmAkI Page #394 -------------------------------------------------------------------------- ________________ zaMkA-samAdhAna 2 kI samIkSA 207 bhArapatI zaktike pariNamana haiN| evaM ve sabhI kriyAyeM AtmAmeM ukta dharma aura adharmake hone meM kAraNa hotI hai| isa taraha jIyakI kriyAyatI zaktike pariNamana svarUpa jovita zarIrako kriyAoMmeM aura AtmAkI bhAvabatI zaktike pariNamana svarUpa dharma aura adharmame kArya-kAraNabhAva siddha ho jAnese yaha nirNota ho jAtA hai ki jIvakI ve kriyAyeM svayaM dharma aura adharma rUpa nahIM haiN| itanA avazya hai ki jIyakI una kriyAoMko jIvake hI arma aura adharma rUpa pariNamanoMme kAraNa honese vyavahAra rUpase dharma aura adharma kahA jAnA Agamase samarthita honese pUrvapakSako mAnya hai| (4) mere isa vivecanase uttarapakSakA 'yadi jIvita dhArIrakI kriyAse dharma aura adharmakI prApti svIkArakI jAye to use AtmAkA dharma-adharma bhI mAnanA anivArya ho jAtA hai| yaha kathana bhI nirarthaka ho jAtA hai| (ca) maiMne prakRta viSayake sAmAnya samIkSA-prakaraNa meM yaha bhI sASTa kara diyA hai ki zarIrake aMgabhUta vrajyamana, vacana aura kAyake sahayogase honevAlI jIvakI kriyAvatI zaktike pariNamanasvarUpa jIvita zarIrakI kriyA yadi saMsAra, zarora aura bhogoM ke prati athanA devapUjA Adike prati pravRttirUpa ho to use jIvake sAtha yathAyogya zubha aura azubha karmoM ke honetrAle bandhameM kAraNa honese jIvake adharmabhAzrameM kAraNa mAnA gayA hai tathA vaha jIvita zarIrakI kriyA yadi ukta prakArakI zubha aura azubha pravRttiyoMse manogupti, vacanagupti aura phAyaguptike rUpameM nivRtirUpa ho to use karmoMke saMbara aura nirjaraNa meM kAraNa honese jIvake dharmabhAvameM kAraNa mAnA gayA hai| (cha) isa vivecanase yaha bAta bhI samajha meM A jAtI hai ki jIvakI ukta prakArakI pravRttirUpa va usa pravRtti se nivRttirUpa jIvita zarIrakI kriyAse karmokA yathAyogya bandhayA saMvara aura nirjaraNa honA hI jIvakI kriyAvatI zaktikI sArthakatA hai| yataH uttarapakSa zarorake gaMgabhUta yamana, vacana aura kAyake sahayogase honevAlI 'dAMtoMse kATanA' Adi ullikhita pravRttirUpa zubha aura azubha kriyAoMko ora una pravRttirUpa dAbha aura azubha kriyAoMse manogupti, vacanagupti aura kAyaguptike rUpameM nivRttirUpa kriyAoMko jIvakI paryAya na mAnakara pudgalakI hI paryAya mAnatA hai, ataH ina pravRttirUpa aura nivRttirUpa kriyAoMmeM jIvakI bhAvavatI zaktike pariNamanasvarUpa dharma aura adharmako kAraNatAkA abhAva siddha ho jAnese vaha pakSa ukta dharma aura adharmakI kAraNatA pUrvakSaNavartI jIvako bhAvavatI zaktike pariNamanasvarUpa dharma aura adharma hI mAna lenA cAhatA hai jisase usake sAmane jIvako kriyAvatI zaktikI kyA sArthakatA hai ? yaha prapana vicAraNIya ho gayA hai jisakA samAdhAna karanA usake vazakI bAta nahIM hai| (ja) isake atirikta tatvArthasUtrake 'kAyavAGmanaH karma yogaH (6-1)' aura 'sa AstradhaH (6-2)' sUtroMpara tathA Agamake anya isI prakArake vacanoMpara bhI dhyAna diyA jAye to samajhameM A sakatA hai ki jIva ke sAtha podgalika karmoka bandhakA mukhya kAraNa jIvakI kriyAvatI zaktikI mAnasika, vAnika aura kAyika arthAt mana, vacana aura kAyake avalambanase hone vAlI pravRtti rUpa kriyA hI hai jise AgamameM yoga nAmase kahA gayA hai| yadyapi isa yogase sAmAnyatayA koke prakRtibandha aura pradezabanya hI hote hai, parantu yaha yoga jabataka kaSAyodayame anuraMjita rahatA hai taba taka isase karmoM ke pravRtibandha aura pradezabandhake sAtha sthitibandha aura anubhAgabandha bhI hote haiM / aura jaba isameM kaSAyakA anuraMjana samApta ho jAtA hai taba kevala prakRtibandha aura pradezabandha hI koMke hote haiM, sthitibandha aura anubhAgabandha taba nahIM hote / aura jaba ukta prakArake Page #395 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 208 jayapura (khAniyA) tattvacarcA aura usakI samIkSA yogakA jIva meM sarvathA abhAva ho jAtA hai taba karmoke prakRtivandha aura pradezabandha bhI samApta ho jAte haiM / yaha vivecana pUrva meM kiyA jA cukA hai| isa vivecana se maiM yaha batalAnA cAhatA hU~ ki uttarapakSane apanI mAnyatAke samarthana meM aura pUrvapakSakI mAnyatA ke virodha meM jo samayasAra gAthA 167 kA uddharaNa apane vaktavya meM diyA hai usakA yahI Azaya grahaNa karanA yuktisaMgata hai ki jIva kI kriyAvatI zaktikA mAnasika, vAcanika aura kAyika kriyArUpa pariNamana jabataka baddha karmoMke udayase prabhAvita jIvako bhAvavatI zaktike rAgAdi rUpa pariNamanasi prabhAvita rahatA hai tabataka ho jIvake sAtha karmokA bandha sthitibandha aura anubhAgabandhake rUpa meM hotA hai| ukta gAyAkA yaha Azaya ki 'jaba taka jInakI bhAratIya pani hotA rahatA hai taba taka hI karmoMkA bandha huA karatA hai aura jaba usakA rAgAdirUpa pariNamana samApta ho jAtA hai taba karmokA bandha samApta ho jAtA hai' grahaNa karanA yuktisaMgata nahIM hai, kyoMki jIvakI nAthavatI zaktike rAgAdi rUpa pariNamanoM kI samApti ho jAnepara bhI jIvakI kriyAvatI zakti ke mAnasika, vAcanika aura kAyika kriyArUpa pariNamanoMke AdhArapara karmoMke prakRtibandha aura pradezabandha cAlU rahate haiM / ataH unakA kAraNa jIvako bhAvavatI zaktike pariNamanoMko na mAnA jAkara usakI kriyAvato zaktike mAnasika, vAcanika aura kAyika pariNamanoMko ho ukta Agama vacanoMke AdhArapara mAnA jA sakatA hai| isapara uttarapakSako vicAra karanekI AvazyakatA hai / isa taraha uttarapakSane apanI mAnyatA ke samarthana meM jo ratnakaraNDa zrAvakAcArake padya 3 kA uddharaNa diyA hai usakA Azaya bhI nizcayarUpameM isa rUpa grahaNa karanA cAhie ki mohanIya karmake upazama, kSaya yA kSayopazamake AdhArapara jIvako bhAvavatI zaktike svabhAvabhUta pariNamanake rUpameM nizcaya samyagdarzana, samyajJAna aura samyak cAritra prakaTa hote haiM va mohanIya karmake udayake AdhArapara jIvako bhAvavatI zakti ke vibhA bhUta pariNamanake rUpameM nizcaya mithyAdarzana, mithyAjJAna aura mithyAcAritra pragaTa hote / jinake pragaTa hone kI vyavasthA nimna prakAra hai - (ka) darzanamohanIya karmake bheda mithyAtva karmake udaya meM jIva kI dhaddhArUpa bhAvavatI zaktike vibhAva pariNamanake rUpa meM nizcaya mithyAdarzana rUpa Atmasthiti huA karatI hai / (kha) darzanamohanIya karmake hI bheda samparimathyAtva karmake udaya meM jIvakI zraddhArUpa bhAvavatI zaktike vibhAva aura svabhAva ke mizrita pariNamana ke rUpameM nizcayasamyagmithyAtva rUpa Atmasthiti huA karatI hai / (ga) darzanamohanIya karmake upazama, kSaya yA kSayopazamameM jIvako prArUpa zakti ke svabhAva pariNamanake rUpameM aupazamika kSAyika yA kSAyopazamika nizcaya samyagdarzanarUpa Atmasthiti huA karatI hai / ( ) darzanamohanIya karmake upaya, upazama, kSaya aura kSayopazama meM ukta nizcayamidhyAdarzana, nizcayasabhya mithyAdarzana aura nizvayasamyadarzanake samAna hI jIvakI jJAnarUpa bhAvavatI zaktike yathAyogya vikRta, vikRtAvikRta aura bhavikRta pariNamanake rUpameM nizcaya mithyAjJAna Adi rUpa Atmasthiti huA karatI hai / (ca) mohanIya karma anubandha kaSAyake udayameM jIvako cAritrarUpa bhAvavatI zaktike vibhAva pariNAma ke rUpa meM nizcayaH mithyAcAritrarUpa Atmasthiti huA karatI hai / > Page #396 -------------------------------------------------------------------------- ________________ zaMkA-samAdhAna 2kI samIkSA (cha) ukta anantAnubandhI kaSAyake upazama, kSaya athavA kSayopazamameM ukta nizcaya mithyAcAritrake abhAvake sAtha cAritramohanoyakarmake hI bheda apratyAkhyAnAvaraNa Adi kaSAyoMke udayama jIvakI cAritrarUpa bhAvavatI zaktike viziSTa prakArake vibhAva pariNamanake rUpameM nizcama aviratirUpa Atmasthiti huA karatI hai / (ja) anantAnubandhI kaSAyake upazama, kSaya athavA kSayopazamameM ukta nizcaya mithyAcAritrake abhAvake sAtha apratyAzyAnataraNa kaSAyake myopazamameM jIvako cAritrarUpa bhAvavatI zaktike svabhAva pariNamanake rUpa meM nizcayadezaviratirUpa Atmasthiti huA karatI hai| (jha) anantAnabandhI kaSAvake uparAma, kSaya yA kSayopazamameM ukta nizcaya mithyAcAritrake abhAva sAtha apratyAkhyAnAvaraNa aura pratyAkhyAnAvaraNa kaSAyoMke kSayopazamameM jIva kI cAritrarUpa bhAvavatI zaktike svabhAva pariNamanake rUpameM nizcaya sarvaviratirUpa Atmasthiti huA karatI hai / (Ta) sampUrNa cAritramohanIya karma ke upazamameM jIvako bAritrarUpa bhAvavatI zaktike svabhAva pariNamanake rUpameM nizcaya aupazAmika cAritrarUpa Atmasthiti huA karatI hai| ise yathAkhyAtacAritra bhI kahA jAtA hai| (Tha) sampUrNa cAtrimohanIya karmake kSayameM jIvako cAritrarUpa bhAvavatI zaktike svabhAva pariNamanake rUpameM nizcaya kSAyikacAritrarUpa Atmasthiti huA karatI hai / ise bhI mathAkhyAtacAritra' kahA jAtA hai / - isI prakAra ratnakaraNDanAvakAcarake padya 3 kA Azaya vyavahAra rUpameM bhI isa rUpa grahaNa karanA cAhie ki jIvako jo bhAvavatI aura kriyAvatI ye do zaktiyA~ haiM unameM bhAvavatI zaktikA eka pariNamana to mastiSkake sahArepara cyavahAra mithyAjJAna aura vyavahAra samyagjJAna rUpa hotA hai aura dUsarA pariNamana mana (hRdaya) ke sahArepara vyavahAra midhyAdarzana aura vyavahAra samyagdarzana rUpa hotA hai tathA kriyAvatI zaktikA pariNamana bho mana, vacana aura kAyake sahArepara vyavahAra mithyAcAritra aura vyavahAra samyakcAritra rUpa hotA hai / inakI vyavasthA nimna prakAra hai| (ka) jIvakI bhAvavatI zaktikA mastiSkake sahArepara vyavahAra miyAjJAnake rUpameM aisA pariNamana hotA hai ki jIva lattvako atattva aura atattvako tatva samajhatA rahatA hai tathA vItarAgI deva, vItarAgatAke poSaka zAstra aura vItarAgatAke mArgapara Aruna guruko ahitakara va sarAgI deva, sarAgatAke poSaka zAstra aura sasamatAke mArgapara ArUna guruko hitakara samajhatA rahatA hai | ise jIvakA ajJAnabhASa kahate haiM / isI taraha jIvako bhAvavatI zaktikA mastiSkake sahArepara hI vyavahAra samyagjJAna ke rUpameM aisA pariNamana hotA hai ki jIva tattvako tatma aura atattvako atasva samajhane lagatA hai tathA ghItarAgI deva, vItarAgatAke poSaka zAstra aura vItarAgatAke mArgapara AruDha garuko hitakara va sarAgI deva sarAgatAke poSaka zAstra aura sarAgatAke mArgapara ArUr3ha guruko hitakara samajhane lagatA hai use jIvakA jJAnabhAva kahate haiM / (kha) jIvakI bhAvavatI zaktikA hRdayake sahArepara vyavahAramithyAdarzana ke rUpameM aisA pariNamana hotA hai ki jIva tattvameM anAsthA va atattvameM AsthA rakhatA hai tathA vItarAgI deva, dItarAgatAke poSaka zAstra aura vItarAgatAke mArgapara ArUDha gumameM anAdara bhAva aura bharAgI deva, sarAyatAke pIpaka zAstra aura sarAgatAke mArgapara ArUr3ha gurumeM Adara bhAva rakhatA hai| ise jIvakA ekAnta, viparIta, vinaya aura saMzaya sa0-27 Page #397 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 210 jayapura (khAniyA) tattvacarcA aura usakI samIkSA rUpa durabhiniveza kahate hai / isI taraha jIvako bhAvayato zaktikA hRdayake sahArepara hI vyavahArasamyagdarzanake rUpameM aisA pariNamana hotA hai ki jIva tasvameM AsthA va atattva anAsthA rakhane lagatA hai tathA dhItarAgI deva, vItarAgatAke poSaka zAstra aura vItarAgatAke mArgapara Arur3ha gahameM AdarabhAva va sarAgI deva, sarAgatAke poSaka zAstra aura sarAgatAke mArgapara ArUr3ha gurUmeM anAdara bhAva (mAdhyasdhyabhAva) rakhane lagatA hai| ise jIyakA prazama, saMvega, anukampA aura Assikya bhASa rUpa sabhyaabhiniveza kahate hai|| (ga) jIvakI kriyAvatI zaktikA mana, vacana aura kAyake sahArepara vyavahAra mithyAcArika rUpama aisA pariNamana hotA hai ki jIva bhAvavatI zaktike pariNAma svarUpa Asaktivaza honevAlA saMkalpI pAlarUpa azubha pravRtti kiyA karatA hai| (gha) jIvakI kriyAyatI zaktikA mana, vacana aura kAyake sahArepara hI vyavahAra aviratike rUpameM aisA pariNamana hotA hai ki jIva bhAva batI zaktike pariNAmasvarUpa aziktavaza honevAlI AraMbhI pAparUpa azubha prati kimA karatA hai / (ca) jIvakI kriyAvatI zaktikA mana, vacana aura kAyake sahArepara hI aisA bhI pariNamana hotA hai ki jIva kartavyavaza honevAlI puSyarUpa zubha pravRtti kiyA karatA hai| (cha) jIva apanI kriyAvatI zaktiko mana, vacana aura kAyake sahArepara Asaktivaza aura azaktivaza honevAlI pApa pariNatisvarUpa azubha pravRttise va mana, vacana aura kAyake sahArepara hI kartavyavaza honevAlI puNyapariNatisvarUpa zubha pravRttise manogupti, bacanagupti aura kAyaguptike rUpameM yathAvidhi nivRttiko prApta ho jAyA karatA hai| ___ yahAM itanA vizeSa samannanA cAhiye ki zubha aura azubha pravRttiyAM karmabandhakA kAraNa hotI hai aura zubha tathA azubha pravRttise yathAvidhi nivRtti karmasaMvara aura karmanirjaraNakA kAraNa hotI hai| isa viSayakA vistRta vivecana prakRta praznottara ke sAmAnya samIkSA-prakaraNameM kiyA jA cukA hai| yahAM yaha bhI vizeSa samajha lenA cAhie ki jauvakI bhAvavatI zaktike hRdayake sahArepara honevAle pariNamanake rUpa meM nirNIta ukta vyavahAra mithyAdarzana aura vyavahAra samyagdarzana tathA isI bhAvavatI zaktike mastiSkake sahArepara honevAle pariNamanake rUpameM nita ukta vyarahAra mithyAjAma aura vyavahAra samyagjJAna apane-apane rUpameM karmabandhaka yA karmasaMvara ba karma-nirjaraNake sAkSAta kAraNa nahIM hote hai| karma-bandha yA karmasaMvara va karma-nirjaraNake apane-apane rUpame sAkSAta kAraNa to jIvakI kriyAvatI zaktike uparyuSapta prakArase pravRttirUpa yA nivRttirUpa AtmapariNamana hI huA karate hai / bhAvavatI zaktike ve pariNamana kriyAvatI zanike karmabandha yA karmasaMbara aura karmanirjaraNa meM kAraNabhUta ukta pariNamanoMko prabhAvita karane mAtrase caritArtha ho jAyA karate hai| tAtparya yaha hai ki bhAvavatI zaktike pariNamanasvarUpa jJAna aura zraddhAmakA sarvathA abhAva va unakA mithyA yA samyaka pariNamana ina meM se koI bhI karmabanca yA karmasaMbara aura karmanirjaraNake kAraNa nahIM haA karate hai| tathA na acetana mana, vacana aura kApakI kriyAeM hI karmabandhake yA karmasaMbara aura karmanirjaraNameM kAraNa hotI hai, kevala jIvakI kriyAvatI zaktike ukta prakArako pravRttirUpa yA ukta prakArakI pravRttise nivRttirUpa pariNamana hI mathAyogya karmabandhake yA karmasaMvara aura karma-nirjaraNake kAraNa huA karate haiM / Page #398 -------------------------------------------------------------------------- ________________ zaMkA-samAdhAna 2 ko samIkSA 211 isake atirikta yahAM yaha bhI samajha lenA cAhie ki mithyAdRSTi jova prAyaH Asaktivaza honevAlI saMkalpI pAparUpa pravRtti hI kiyA karate haiN| parantu bahutase mithyAdRSTi jIva Asaktivaza honevAlI saMkalpI pAerUpa pravRtti ke sAtha kartavyavaza honevAlI puNyarUpa pravRtti bhI kiyA karate hai| koI-koI mithyAdRSTi jIva Asaktivaza honevAlI saMkalpI pAparUpa pravRttike sarvathA tyAgapUrvaka apAktivaza honevAlI AraMbhI pAparUpa pravRttike sAtha kartavyavaza honevAlI puNyarUpa pravRtti kiyA karate haiN| itanA hI nahIM, koI-koI mithyAdRSTi jIca Asaktivaza honevAlI saMkalpI pAparUpa pravRtti ke sarvathA tyAga pUrvaka azaktivaza honevAlI AraMbhI pAyarUpa pravRttikA bhI eka kSepa yA sarvadeza tyAga karate hae yathAyogya AvazyakarUpase yA anivArya rUpase AraMbhI pAparUpa pravRtti ke sAtha kartavyavaza honevAlI puSyarUpa pravRtti kiyA karate hai| yahAMpara yaha bhI dhyAtavya hai ki aisI ukta prakArakI sabhI pravRttiyAM mithyAdRSTi bhavya aura abhavya donoM prakAra ke jIva samAna rUpase yathAvasara karate rahate haiN| parantu ye jIva inake AdhArapara karmokA banda hI kiyA karate haiN| itanA avazya hai ki koI biralA mithvAdRSTi bhanya yadi Asaktivaza honevAlI saMkalpI pAparUpa pravRttiyoMke sarvathA tyAgapUrvaka Atmonmakha ho jAve to baha yathAyogya AraMbhI pAparUpa aura puNyarUpa pravRttiyoMke karane ke sAdhArapara karmoMkA bandha karate hue bhI Asaktivaza honevAlI saMkalpI pAparUpa pravRtise nivRtti honeke AdhArapara karmokA saMvara aura nirjaraNa bhI karane laga jAte haiN| zubha aura azubha pravRttiyoM aura isa prakArako pravRttiyoMse honevAlI nivRtti tathA unase honevAle yathAyogya karmabandha mA karmasaMbara aura karmanirjaraNa sambandhI jIvakI Ageke muNasthAnoMmeM kisa prakArako vyavasthA hai ise prakRta praznottarake sAmAnya samIkSA-prakaraNameM vistArase spaSTa kara diyA gayA hai| isa vivecanase uttarapakSakA 'jo dharma aura adharmake kAraNa hai ve svayaM dharma aura adharma bhI hai' yaha kathana nirasta ho jAtA hai, kyoMki Upara spaSTa kiyA jA cukA hai ki dharma aura adharma jIvakI bhAvavatI zakti ke pariNamana haiM aura unameM jo yathAyogya sAkSAta yA asAkSAt kAraNa hote haiM ve jIvakI bhAvavatI aura kriyAvatI zaktike pariNamana hai| itanA avazya hai ki unheM jIvakI bhAvavatI zaktike pariNamanasvarUpa dharma aura adharmameM kAraNa honese yadi vyavahAra dharma kahA jAye to yaha Agana sammata hai| kathana 2 aura usakI samIkSA Age uttarapakSane ta0 ca0 pR0 86 para yaha kayana kiyA hai -'yataH aparapakSa jIvita zarIrako kriyAse dharma aura adharmako prApti mAnatA hai ataH usa pakSake isa kathanase jIvita zarIrakI kriyA bhI svayaM dharmaadharma siddha ho jAtI hai| yahI kAraNa hai ki mUla prazna uttarake prArambhameM hI hamane yaha spaSTIkaraNa karanA ucita samajhA ki jIvita zarIrako kriyA na to svayaM AtmAkA dharma hI hai aura na adharma hii| aparapakSane apanI isa pratizaMkA 3 meM vidhimukharo yaha to svIkAra kara liyA hai ki dharma aura adharma zAtmAkI pariNatiyAM haiM aura ve AtmAma hI abhivyakta hotI hai| kintu niSedha mukhase vaha pakSa yaha aura svIkAra kara letA ki jIvita zarIrakI kiyA na to svayaM dharma hai aura na adharma hI, to usa pakSa ke isa kathanase yaha zaMkA dUra ho jAtI ki vaha pakSa apanI bhUla zaMkA dvArA kahIM jIvita zarIrakI kriyAko hI to dharma-adharma nahIM ThaharAnA pAha rahA hai| ataH isa zaMkAkA nirmulana ho jAya isI bhAbako dhyAna meM rakhakara hamane prathama uttarake prAraMbhameM yaha khulAsA kiyA hai ki jIvita zarIrako kriyA na to svayaM mAtmAkA dharma hai aura na adharma hI / ' Page #399 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 212 jayapura (khAniyA) tatvacarcA aura usakI samIkSA uttarapakSake isa kathanakI samIkSAmeM bhI maiM adhika kucha na kahakara kevala itanA kahanA payapti samajhatA hUM ki usakA yaha kayana bhI mere uparyukta vizeSanase nirasta ho jAtA hai, kyoMki pUrvapakSakA kahamA to yaha hai ki zarIrake sahayogase honevAlI jIvakI kriyArUpa jIvita zarIrakI kriyAse AtmAmeM dharma-adharma hotA hai tathA uttarapakSakA jo yaha kahanA hai ki jIvake sahayogase honevAlI zarIrakI kriyArUpa jIvita zarIrakI kriyA se AtmAmeM dharma-adharma nahIM hotA hai so isake viSayameM pUrvapakSako koI Apatti nahIM hai| isa taraha uttarapakSake sAmane pUrvapakSakA 'jIvita zarIrakI kriyAse AtmAmeM dharma-adharma hotA hai yA nahIM? yaha prazna zarIrake sahayogase honevAlI jIva kI kriyAkI apekSA abhI bhI asamAhita hokara jaisA-kA-taisA khar3A huA hai| __utsarapA zarIrake sahayogase honevAlI jIvakI kriyAko jo jIbake sahayogase honevAlI zarIrakI kriyA hI mAna lenA cAhatA hai, so isakA nirAkaraNa meM pUrva meM isa AdhArapara kara cukA hUM ki zarIrake sahayogase honevAlI jIvako niyA jIvakI kriyAvatI zaktikA pariNAma hone ke kAraNa zarIrakI kriyA na hokara jIvako hI kriyA siddha hotI hai| aba samAjazAsuoko isapa vicAra karanA cAhie / isI taraha uttarapakSakI jo yaha mAnyatA hai ki 'jIvita zarIrakI kriyA na to svayaM AtmAkA dharma hI hai aura na adharma ho' tI yaha mAnyatA pUrvapakSako jIvake sahayogase honevAlI zarIrakI miyArUpa jIvita zarIrakI apekSA to mAnya hai hI, sAtha hI pUrvapaza zarIrake sahayogase honevAlI jIvakI kriyArUpa jIvita zarIrakI kriyAko bhI AtmAkA dharma-adharma nahIM mAnatA hai, kyoMki vaha pakSa AtmAmeM honevAle dharma aura adharmako usakI bhAvavatI zaktikA pariNAma mAnatA hai aura zarIrake sahayogase honevAlI jIvakI kriyAko usakI kriyAdatI zaktikA pariNAma mAnatA hai jo kriyAvatI zakti usa bhAvavatI zaktise bhinnatAko prApta hai| itanA avazya hai ki jIvakI kriyAvatI zaktike pariNAmasvarUpa usa kriyAko usakI bhAvavatI zaktike pariNAmasvarUpa dharma aura adharmameM nimittakAraNa honese vaha pUrvapakSa paM0 daulatarAmajI dvArA racita havAlA (3-1) ke 'kAraNa so vavahArau' vacanake anusAra vyavahAra rUpase AtmAkA dharma aura adharma bhI mAnya karatA hai / tatvajijJAsuoMko isapara bhI vicAra karaneko AvazyakatA hai / kathana 3 aura usakI samIkSA uttarapakSane taka ca0 pRA 86 para hI Age yaha kathana kiyA hai-'aparapakSakA kahanA hai ki AtmAke dharma-adharmake abhivyakta honemeM jIvita zarIrakI kriyAyeM nimitta hai so isako hamArI orase asvIkAra kahA~ kiyA gayA hai| apane donoM uttaroM meM hamane ise spaSTa kara diyA hai kintu zarIra dvArA honevAlI sabhIcIna aura cIna pravattiyoMke sambandhameM yaha khalAsA kara denA Avazyaka hai ki AtmAke dAbhAzabha pariNAmoM ke AdhAra para hI unheM samIcIna aura asamIcIna kahA jAtA hai| ve svayaM samIcIna aura asamIcIna nahIM hotI / yadi va svayaM samIcIna aura asamIcIna hone lage to apane pariNAmoMke samhAlakI AvazyakatA hI na raha jaay| uttarapakSake irA kampanakI samIkSA meM pahalI bAta yaha kahanA cAhatA hU~ ki uttarapakSa kA yaha kathana prakRtameM asaMgata hai, kyoMki usane pUrvapakSake kathanake Azayako viparIta samajhakara hI yaha kathana kiyA hai| arthAt jahA~ pUrvapakSa apane kathanake 'jIvita zarIrakI kriyA' isa vacanakA 'zarIrake sahayogase honevAlI jIvakI kriyA' yaha artha svIkAra karake zarIrake sahayogase honevAlI jIvakI niyAse AtmAmeM dharma-adharma mAnatA Page #400 -------------------------------------------------------------------------- ________________ zaMkA-samAdhAna 2 kI samIkSA 213 hai vahA~ uttarapakSa umata kathanake 'jIvita zarIrakI kriyA' isa vacanakA pUrvapakSa dvArA svIkRta ukta arthaka viparIta 'jIvake sahayogase honevAlI zarIrakI kriyA' yaha artha svIkAra karake jIvake sahayogase honevAlo pArIrakI kriyAse AtmAmeM dharma-adharma hone kA niSedha karatA hai| yaha saba meM pUrvameM spaSTa kara cukA huuN| tatvajijJAsuoMko tatvanirNaya karanekI daNTise donoM pakSoMkI mAnyatAbhoMke isa antarako samajhanekI AvazyakatA hai| uttarapakSake ukta kathanakI samIkSAmeM maiM dUsarI bAta yaha kahanA cAhatA hUM ki AtmAmeM honevAle dharma aura adharma to donoM pakSoMkI mAnyatAmeM jAtmAkI bhAvavatI zaktike pariNamana hai, parantu unake honemeM jahA~ pUrvapakSa jIvakI hI kriyAvatI zaktike pariNamanasvarUpa aura zarIrake sahayogase honevAlI jIvakI kriyA rUpa jIvita zarIrakI kriyAko nimittakAraNa mAnatA hai vahA~ uttarapakSa isase viparIta jovake rAhayogase honevAlI zarIrakI kriyA rUpa jIvita zarIrakI kriyAko usameM nimittakAraNa mAnatA hai| isa taraha donoM pakSoMke madhya mAnyatAoMkA itanA matabheda vidyamAna rahanese maiM kaha sakatA hU~ ki uttarapakSake 'parapakSakA kahanA hai ki AtmAke dharma-adharma ke abhivyakta honemeM jIvita zarIrakI kriyA nimitta hai so isako hamArI orase asvIkAra kahAM kiyA gayA hai ? isa kathanako asaMgata hI samajhanA cAhie, kyoMki 'jIvita zarIrakI kriyA' isa vacanakA uttarapazako jaba pUrvapakSake mAnya arthaka viparIta artha ho abhISTa hai to usake ukta kathanako asaMgata mAnanA muktiyukta ho jAtA hai / yadyapi jIvake sahayogase honevAlI zarIrakI kriyA AtmAke dharma-adhargaka abhivyakta hone meM nimittabhUta aura zarIrake sahayogase honevAlI jIvakI kriyAke abhivyakta honeme nimitta hotI hai, ataH jIvake sahayogase honevAlI zarIrakI kriyAko bhI AtmAke dharma-adharmake abhivyakta hone meM paramparayA nimitta mAnA jA sakatA hai / parantu uttarapakSa ke kathanase aisA dhvanita hotA hai ki vaha jIyake rAhyogase honevAlI zarIrako krimAko AtmAke dharma-adharmaka abhivyakta honemeM sAkSAt nimittakAraNa hI mAnatA hai jabaki maiM Upara yaha spaSTa kara cukA hU~ ki AtmAke dharma-adharmake abhivyakta honemeM zarIrake sahayogase honevAlI jIvakI kriyA hI sAkSAt nimitta hosI haiM, jIvake sahayogase honevAlI zarIrako kriyA paramparayA hI nimitta hotI hai, sAkSAt nhiiN| isa taraha uttarapakSakA jIvake sahayogase honevAlo zarIrakI kriyAko AramAke dharma-adharmaka abhivyakta hone meM sAkSAta nimitta mAnanA asaMgata siddha ho jAtA hai| isI taraha uttarapakSa dvArA mAnya AtmAke dharma-adharmake abhivyakta honemeM jIvake sahayogase honevAlI zArIrakI kriyAkI sAkSAt nimittatAke asaMgata siddha ho jAnese usakA zarIra dvArA honevAlI samIcIna aura asamIcIna pravRttiyoMke sambandhameM yaha khulAsA kara denA Avazyaka hai ki AtmAke zubhAzubha pariNAmoMke bhAdhArapara hI unheM samIcIna aura asamIcIna kahA jAtA hai| ve svayaM samIcIna aura asamIcIna nahIM hotii|' yaha kathana anAvazyaka ho jAtA hai, kyoMki pUrvapakSa jaba jIvake sahayogase honabAlI zarIrako kriyAko AtmAke dharma aura adharmake abhivyakta hone meM sAkSAta nimitta mAnatA hI nahIM hai to usakI samIcInatA aura asamIcInatAke viSaya meM vicAra karanA nirarthaka sila ho jAtA hai| eka bAta aura hai ki AtmAke dharma aura adharmake abhivyakta hone meM sAkSAt nimittabhUta va zarIrake sahayogase honevAlI jIvakI kriyAko pUrvapakSa jIpakI bhAvavatI zaktike pariNamanasvarUpa zubhAzubha mAnasika Page #401 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 214 jayapura (khAniyA) tasyacarcA aura usakI samIkSA pariNAmoMke mAghArapara hI samIcIna aura asamocIna mAnatA hai, vaha svayaM samIcIna aura asamIcIna hotI hai - aisA pUrvapakSa nahIM mAnatA hai, isalie bhI uttarapakSakA ukta kathana anAvazyaka siddha ho jAtA hai / prasaMgavaza yahA~ maiM yaha bhI spaSTa kara denA cAhatA hU~ ki uttarapakSa AtmA ke zubhAzubha pariNAmoM ke AdhArapara jo zarIra dvArA honevAlI pravRtiyoMke sambandha meM samIcInatA aura asIcInatAkI bAta kara rahA hai, vaha zarIra ke sahayoga se honevAlI jIvakI pravRttiyoM (kriyAoM) ke sambandha meM hI kara rahA hai, kyoMki vaha zarIrake sahayogase honevAlI jIvakI pravRttiyoM (kriyAoM) ko hI yahA~ bhramacayA jIvake sahayoga se honevAlI zarIrako pravRttiyA~ (kriyAyeM ) samajha rahA hai / yaha bAta meM pUrva meM spaSTa kara cukA hU~ tathA vahIMpara meM uttarapakSa kI isa samajhake mithyApanako bhI isa AdhArapara spaSTa kara cukA hU~ ki jIvake sahayoga se honevAlI zarIrako kriyA aura zarIra ke sahayoga se honevAlI jIvako kriyA ye donoM apane-apane pRthak-pRthak hetu aura Azrama AdhArapara pRthaka pRthak hI siddha hotI haiM / uttarapakSa ke ukta kathanako samIkSAmeM meM tIsarI bAta yaha kahanA cAhatA hUM ki usa pakSane apane kathanake anta meM jo yaha likhA hai ki 'yadi ve svayaM samIcIna aura asamIcIna hone lage to apane pariNAmoM ke samhAlako AvazyakatA hI na raha jaay| so isa sambandhameM bhI maiM yahI kahanA cAhatA hU~ ki jIvake sahayoga se honevAlI zarIrakI kriyA to dUra rahI, pUrvapakSa to zarIrake sahayogase honevAlI jIvakI kriyAko mI svayaM samIcIna aura asamIcIna nahIM mAnatA hai, apitu vaha jIvakI bhAvavatI zaktike pariNamanasvarUpa zubhAzubha mAnasika pariNAmoMke AdhArapara hI use samIcIna aura asamIcIna mAnatA hai, kyoMki usakI mAnyatA hai aura jo Agamasammata hai ki jIvakA dravya mana, bacana (mukha) aura kAya ke sahayogase honevAlA jIvako hI kriyAvatI zakti ke pariNAmasvarUpa yoga ekAdaza dvAdaza aura trayodaza ina tIna guNasthAnoMmeM bhI huA karatA hai aura vaha yoga ina tInoM guNasthAnoMmeM vidyamAna jIvoMke sAtha sAtAvedanIya karmake prakRtivandha aura pradezabandha meM nimitta bhI hotA hai / vaha una guNasthAnoMmeM vidyamAna jIvoMke sAtha usa karmake sthitibandha aura anubhAgabandha meM nirmita nahIM hotA, kyoMki yogakI zubhatA aura azubhatAmeM kAraNabhUta jIvakI bhAvavatI zaktike pariNamanasvarUpa usa jIvake zubhAzubha mAnasika pariNAma kaSAyake udayameM dazama guNasthAna taka hI huA karate haiM, jinake balapara hI vaha yoga vahA~ karmoke prakRtibandha aura pradezabandha ke sAtha sthitibandha aura anubhAgabandhameM kAraNa hotA hai| isa taraha dazama guNasthAnake anta samayameM jaba kaSAyakA sarvathA upazama yA kSaya hotA hai to ekAdaza dvAdavA aura trayodaza guNasthAnoMmeM jIva ke yogakA sadbhAva rahate hue bhI usa yogakI zubhatA aura azubhatAkA abhAva rahaneke kAraNa bandhayogya sAtAvedanIya karmakA sthitibandha aura anubhAgabandha rUpa bandha na hokara kevala prakRtibandha aura pradezabandha rUpa hI bandha hotA hai| isake sAtha yaha bhI kahanA cAhatA hUM ki AgamameM jIvako apane jina pariNAmoMkI samhAlakA upadeza fdiyA gayA hai ve dravya bhanaka sahayogase honevAle va jIvako bhAvavatI zakti ke pariNamanasvarUpa zubhAzubha pariNAma hI haiM, kyoMki una pariNAmoMse hI prabhAvita yoga jIva meM kamoMke prakRtibandha aura pravezayandhake sAtha sthitibandha aura anubhAgabaMdhakA kAraNa huA karatA | uttarapakSa dvArA apane kacanake samarthana meM ta0 ca0 pu0 86 para udhRta sAgAradharmAmRta a0 4 padya 23 kA va sarvArthasiddhi a0 6 sUtra 3 kA bhI yahI abhiprAya hai / isa vivecanase uttarapakSakA ta0 ca0 pU0 87 para nirdiSTa 'hameM vizvAsa hai ki isa spaSTIkaraNa Page #402 -------------------------------------------------------------------------- ________________ i zaMkA-samAdhAna 2 kI samIkSA 215 ke AdhArapara aparapakSa jIvita zarIrakI kriyAoMke svayaM samIcIna aura asamIcIna honeke vicArakA tyAga kara apane isa vicArako mukhyatA degA ki pratyeka prANIko mokSa ke sAdhanabhUta svabhAva sammukha hue pariNAmoMkI samhAla meM laganA caahie| saMsArake chedakA ekamAtra yahI bhAva mUlakAraNa hai, anyathA saMsArakI vRddhi hogI / ' bhanietA hai. yaha kathana pUrvapakSake abhiprAyako na samajha sakane ke kAraNa hI kiyA hai| yaha bAta Uparake kathanase spaSTa ho jAtI hai| isalie tattvajijJAsuoMse anurodha hai ki ve pUrvapakSake jIvita zarIrakI kriyAle AtmAmeM dharma madharma hotA hai yA nahIM isa praznakA satya samAdhAna mere isa samIkSAtmaka vivecana ke prakAza meM dekhanekA prayatna kreN| uttarapakSane apane ukta kathanake anta meM jo yaha likhA hai ki 'pratyeka prANIko mokSake sAdhana bhUta svabhAva sanmukha hue pariNAmoM kI samhAlameM laganA cAhie / saMsArake chedakA ekamAtra yahI bhAva mUlakAraNa hai, anyathA saMsArakI vRddhi hogI / ' yaha nirvivAda hai / parantu maiM isa vipayameM yaha kahanA cAhU~gA ki uttarapakSa ne isa bAtako spaSTa karane kA kahIM prayatna nahIM kiyA hai ki mokSake sAdhanabhUta svabhAva sammukha hue pariNAmoMkI samhAla karanekA upAya kyA hai ? pUrvapakSakA aura merA isa sambandha meM yaha kahanA hai ki dravya mana, vacana (mukha) aura kAya avalambanapUrvaka honevAlI aura jIvako yathAyogya bhAvavatI aura kriyAvatI zaktike parimanasvarUpa zubhAzubha pravRttiyoMse yathAvidhi manogupti, vacanagupti aura kAyaguStike rUpameM nivRtti prApta karanA hI mokSasAdhanabhUta svabhAvasanmukha hue pariNAmoM kI samhAla karanekA upAya hai, jise uttarapakSa akiMcitkara kahakara upekSita karanA cAhatA hai| yaha saba pUrva meM vistArapUrvaka spaSTa kiyA jA cukA hai / kamana 4 aura usakI samIkSA uttarapakSa ne sa0 ca0 pR0 87 para hI likhA hai- 'bAhya kriyA dharma nahIM hai, isa abhiprAyakI puSTimeM hI hamane nATaka samayasArake vacanakA ullekha kiyA thA / ' isakI samIkSA meM merA kahanA itanA hI hai ki uttarapakSa kA yaha kathana to nirvivAda hai, parantu usane jisa abhiprAyase isako yahA~para likhA hai usa abhiprAyakI samIkSA isI praznottarakI samIkSA meM pUrva meM kara cukA huuN| pUrvapakSa bhI apane dvitIya aura tRtIya dauroMke kathanameM uttarapakSa ke usa abhiprAyako AlocanA kI hai / tatva- jijJAsuoMko unapara dhyAna denekI AvazyakatA hai| kathana 5 aura usakI samIkSA Age uttarapazcane ta0 ca0 pu0 87 para hI yaha kathana kiyA hai- 'aparapakSakA kahanA hai ki kriyAko to sarvathA dharma-adharma hama bhI nahIM mAnate / to kyA isaparase yaha Azaya phalita kiyA jAya ki aparapakSa jIvita zarIrakI kriyAko kathaMcit dharma-adharma mAnatA hU~ ? yadi yahI bAta hai to aparapakSake isa kathana kI ki 'dharma aura adharma AtmAkI pariNatiyA~ hai aura ye AtmAmeM hI abhivyakta hotI hai / ' kyA sArthakatA rahI ? isakA aparapakSa svayaM vicAra kreN| yadi yaha bAta nahIM hai to usa pakSa ko isa bAtakA spaSTa khulAsA karanA thA / " isakI samIkSA meM maiM prathama to yahI kahanA cAhatA hai ki uttarapakSane yaha kathana jIvita zarIrako kriyAke viSaya meM pUrvapakSa ke abhiprAyako viparIta samajhakara hI kiyA hai kyoMki pUrva me spaSTa kiyA jA cukA hai| Page #403 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 216 jayapura (khAniyA) tatvacarcA aura usakI samIkSA ki prakRta meM zarIra ke sahayoga se honevAlI jIvakI kriyAko hI pUrvapakSa jIvita zarIrakI kriyA mAnatA hai, jIvake sahayogase honevAlo zarIrakI kriyAko nhiiN| parantu uttarapakSa isase viparIta jIvake sahayogase honevAlI zarIrakI kriyAko ho jIvita zarIrakI kriyA mAnatA hai, zarIra ke sahayoga honevAlI jIvakI kriyAko nahIM 1 itanA hI nahIM, uttarapakSa zarIra ke sahayoga se honevAlI jIvakI kriyAko bhI jIvake sahayoga se honevAlI zarIrakI kriyA mAnatA hai| dUsare meM yaha kahanA cAhatA hU~ ki uttarapakSane apane kathanameM jo yaha likhA hai ki 'aparapakSakA kahanA hai ki kriyAko to sarvathA dharma-adharma hama bhI nahIM mAnate to kyA isapara se yaha Azaya phalita kiyA jAya ki aparapakSa jIvita zarIrako kriyAko kathaMcit dharma-adharma mAnatA hai, so isake viSaya meM merA yaha kahanA hai ki pUrvapakSa jIvita zarIrakI kriyAko kathaMcit dharma-adharma to svIkAra karatA hai, parantu vaha 'jIvita zarIrakA kriyA' isa bacAe hoga honevAlI jIvakI kriyA yaha artha mAnya karake hI aisA svIkAra karatA hai, 'jIvita zarIrako kriyA' isa vacanakA uttarapakSako mAnya 'jIvake sahayoga se honevAlI zarIrakI kriyA yaha artha mAnya karake nhiiN| isake sAtha hI pUrvapakSa 'kathaMcit' padakA 'vyavahAra' abhiprAya grahaNa karatA hai jisase yaha spaSTa ho jAtA ki pUrvapana zarIrake sahayoga se honevAlI jIvakI kriyArUpa jIvita zarIrako kriyAko AtmAkI vAstavika dharma-adharmarUpa pariNatiyoM ke pragaTa hone meM kAraNa honeke AdhArapara vyava hAra arthAt upacaritarUpase dharma-adharma svIkAra karatA hai| vyavahAra yA upacArakA spaSTIkaraNa praznottara 1 kI samIkSA meM vistArase kiyA gayA hai tathA AvazyakatAnusAra isa praznottara 2 kI samIkSAmeM bhI pahale kiyA jA cukA hai| uttarapakSane apane isI kathanameM Age jo yaha likhA hai ki "yadi yahI bAta hai to aparapakSake isa kathanako ki 'dharma aura adharma AtmAkI hI pariNatiyoM hai aura ve AtmAmeM hI abhivyakta hotI hai' kyA sArthakatA rahI ?" so isa viSayameM merA yaha kahanA hai ki pUrvapakSa prakRta meM vAstavika dharma-adharma to jIvako bhAva zaktike svAzrita pariNAmoMko mAnatA hai tathA vyavahArarUpa yA upacarita dharma-adharma jIvako bhAgavatIzakti ke mAnasika pariNAmako va jIvakI kriyAvatIzaktike mAnasika, vAcanika aura kAyika pariNAmoMko mAnatA hU~ / isa taraha uttarapakSakA vahIM para yaha likhanA ki "yadi yaha bAta nahIM hU~ to usa pakSa ko isa bAtakA spaSTa khulAsA karanA thA" anAvazyaka ho jAtA hai / bAta vAstava meM yaha hai ki utarapakSane pUrvapakSake prati jo Apatti prastuta kI hai, vaha usane 'jIvita zarIrakI kriyA' isa vacanakA 'jIvake sahayoga se honevAlI zarIrako kriyA' yaha artha svIkAra kara kI hai jabaki prakRta meM pUrvapakSa ne 'jIvita zarIrakI kriyA isa vacanakA 'zarIra ke sahayogase honevAlI jIvako kiyA' yahI artha svIkAra kiyA hai| ataH uttarapakSako hI yaha vicAra karanA hai ki usakA kathana samyaka hai yA pUrvapakSakA kathana samyak hai ? maiMne isa praznottarameM jo vivecana kiyA hai usase spaSTa hai ki pUrvapakSakA kathana hI samyak hai, uttarapakSakA nahIM / tatva jijJAsuoM ko dhyAna dekara isakA nirNaya karanA cAhiye / kathana 6 aura usakI samIkSA Age ta0 ca0 pR0 87 para hI uttarapakSane likhA hai- 'yaha to aparapakSa bhI jAnatA hai ki nimitta aura kAraNa paryAyavAcI saMjJAyeM haiN| vaha vAhya bhI hotA hai aura Abhyantara bhI / usameM se Abhyantara nimitta kAryakA mukhya nizcaya hetu hai| yahI kAraNa hai ki bAcArya samantabhadrane svayaMbhU stotra kArikA 59 meM mokSamArga meM bAhya nimitta kI goNatA batalAkara Abhyantara hetuko paryApta kahA hai| isa kArikAmeM lAyA huA 'aMgabhUtam' Page #404 -------------------------------------------------------------------------- ________________ zaMkA-samAdhAna 2 kI samIkSA 217 pada goNapanakA hI sUcaka hai aura tabhI 'Amyantara kevalamapyalaM te' isa vacanakI sArthakatA bana sakatI hai|" Age isako samIkSAkI jAtI hai nimitta zabdako sAmAnyatayA kAraNakA paryAyavAcI mAnanA nirvivAda hai| parantu kAraNake jaba apAdAna 'aura nimitta ye dona svIkRta karanA Azyaka to nAdAnakA artha kAryarUpa pariNata honevAlA aura nimittakA artha upAdAna kA mitra ke samAna snehana karanetrAlA arthAt sahAyatA karanevAlA kahanA hI ucita hai, kyoMki ugAdAna aura nimitta donoM zabdoMkI vyutpattike AdhArapara unakA pRthak-pRthaka aisA hI artha dhvanita hotA hai / AgamameM bhI upAdAna aura nimitta donoM zabdoMke antarako spaSTa dikhalAyA gayA hai| samayasArakI 80-82 gAthAyeM va puruSArthasiddhadhyupAyakI 12-13 kArikAeM upAdAna aura nimitta donoM zabdoMke antarakA spaSTa pratipAvana karatI hai| 'aMgabhUta' parakA gauNa artha pUrvapakSako bhI mAnya hai-yaha bAta pUrvameM spaSTa kI jA cukI hai| phevala isake sambandhameM donoM pakSoMke madhya vivAda isa bAtakA hai ki jahAM pUrvapakSa 'tadaMgabhUtam' padako 'Amyantaram' padakA vizeSaNa mAnatA hai vahA~ uttarapakSa use svapatrapada mAna letA hai| yahI kAraNa hai ki donoM pakSoM dvArA svayaMbhUstotrake padma 59 ke svIkRta artha meM antara pAyA jAtA hai| unameM se pUrvapakSakA artha samyak hai, uttarapakSakA artha samyaka nahIM hai isakA spaSTIkaraNa maiM pUrvameM kara cukA huuN| maiM pUrvameM yaha bhI spaSTa kara cukA hU~ ki uttarapakSa 'aMgabhUta' padakA jazca gauNa artha svIkAra kara letA hai to usane 'AbhyantaraM kevalamapyalaM te' vacanakA jo artha svIkAra kiyA hai vaha asaMgata siddha ho jAtA hai| isI taraha ukta padya meM paThita 'balam' padakA prakRtameM uttarapakSako mAnya 'paryApta' artha grahaNa na karake 'samartha artha ho grahaNa karanA caahiye| maiMne pUrvameM 'alam' pada kA samartha' artha hI grahaNa kiyA hai| kathana 7 aura usakI samIkSA mAge ta0 ca0 pU0 87 para hI uttarapakSane yaha kathana kiyA hai-'aparapakSane jIvita zarIrako kriyAko AtmAke dharma-adharmameM nimitta svIkAra karake yaha siddha karanekA prayatna kiyA hai ki pratyeka kAryakI utpatti meM donoM kAraNoMko pUrNatA Avazyaka hai aura isake samarthanameM svayaMbhUstotrakA 'bAhyataropAghisamagrateyam' pacana uddhRta kiyA hai| kintu prakRtameM vicAra yaha karanA hai ki mokSa dilAtA kauna hai ? kyA zarora mokSa dilAtA hai yA vanavRSabhanArAcasaMhanana mokSa dilAtA hai yA zarIrakI kriyA mokSa dilAtI hai ? mokSakI prAptimeM viziSTa kAlako bhI hetu kahA hai| kyA vaha mokSa dilAtA hai| yadi yahI bAta hai to AcArya gRddhapincha tattvArthasUtrake prArambhameM 'samyagdarzana-jJAna-cArivANi mokSamArgaH 1-1 isa sUtrako racanA na kara isameM bAhyAmvantara sabhI sAmagrIkA nirdeza avazya karate / kyA kAraNa hai ki unhoMne bAhya sAmagrIkA nirdeza na kara mAtra Amvantara sAmagrIkA nirdeza kiyA hai, aparapakSako isapara dhyAna denA cAhie / kisI kAryakI utpattike samaya Abhyantara sAmagrIkI samagratAke sAtha cAra sAmagroko samagratAkA honA anya bAta hai aura Abhyantara sAmagrI ke samAna hI bAhya sAmagrIko bhI kAryakI utpAdaka mAnanA anya bAta hai| 'antaram' 'mahadantaram isa mahAna antarako aparapakSa dhyAnameM le, yahI hamArI bhAvanA hai| yadi vaha isa antarako dhyAna meM le le to usa pakSako yaha hRdayagama karanameM sugamatA ho jAya ki hama bAhya sAmagrIko uparita kAraNa aura bhAbhyantara sAmagrIko anupacArita kAraNa kyoM kahate haiM ? yaha vo koI bhI sAhasapUrvaka kaha sakatA hai ki Atmasammukha sa0-28 Page #405 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 218 jayapura (khAniyA) tattvacarcA aura usakI samIkSA huA AtmA ranako utpanna karatA hai aura ratnatrayaparigata AtmA golako utpanna karatA hai, parantu yaha bAta koI sAhasapUrvaka nahIM kaha sakatA ki jIvita zarIrako kiyA ratnatraya yA mokSako utpanna karatI hai|" + uttarapakSa ke isa kathanase aisA lagatA hai ki vaha apaneko to taranajJa samajhatA hai aura pUrvapakSa ko atatvajJa samajhatA hai / kevala yahIM para nahIM, apitu tatvacarcA meM sarvatra uttarapakSa ne aisA hI samajhakara apanI lekhanI calAI hai| lekhanI calAne se pUrva usane kahIM para bhI yaha samajhane kA prayAsa nahIM kiyA ki pUrvapakSI amuka viSayameM kyA mAnyatA hai aura yaha apane bhaktoM meM kyA kaha rahA hai yadi vaha pUrvapakSa kI mAnyatAoM aura usa vaktavyoMke abhiprAyoMko samajhakara apanI devI calAne kI bAta socatA to vizvAsapUrvaka kahA jA sakatA hai ki vaha (uttarapakSa) apanI lekhanI anargaka raMgase kadApi nahIM calAtA / uttarapakSa dvArA sarvatra anargala DhaMgase lekhanI calAne kA yaha pariNAma huA hU~ ki tatvacarcA atyadhika lambAyamAna ho gaI hai aura vaha sArthaka bhI nahIM ho sakI hai| prakRta meM uttarapane apane vaktavya pUrvapatra ke prati jo kucha likhA hai usameM merA kahanA yaha hai ki jisa prakAra uttarapakSa kAryotpatti meM bAhya sAmagrIko upacarita kAraNa aura Abhyantara sAmagrIko anupacArita kAraNa mAnatA hai usI prakAra pUrvapakSa bhI kAryotpatti meM bAhya sAmagrIko upacarita kAraNa aura Abhyantara sAmagrIko anupacarita kAraNa mAnatA hai| donoM pakSoMkI mAnyatAoMmeM antara kevala yaha hai ki uttarapakSa kAryotpatti meM bAhya sAmagrIko jo upacarita kAraNa mAnatA hU~ yaha akiMcitkara rUpameM mAnatA hai| aura pUrvapakSa kAryotpatti bAhya sAmagrIko jo upacarita kAraNa mAnatA hai vaha aphicirakara rUpameM na mAnakara upAdAnakA sahAyaka hone ke AdhArapara kAryakArI rUpameM mAnatA hai| aba dekhanA yaha hai ki kyA uttarapakSa sAhasapUrvaka yaha kaha sakatA hai ki koI bhI bhavya jIna mAnavazarIra prApta kiye binA aura usameM bhI bacca vRSabhanArAca saMhanana prApta kiye binA mokSa prApta kara sakatA hai tathA vaha kyA suSamA duHSamA, duHSamA- suSamA aura duHSamA-ina tIna kAloMse atirikta kisI anya kAlameM mokSa prApta kara sakatA hai? yadi nahIM, to mokSa prApti meM inako akiMcitkara kaise mAnA jA sakatA hai ? rahI upAdAnake samAna inako kAraNa mAnanekI bAta sare pUrvapakSa ina sabako upAdAnakAraNake samAna kAraNa kahA~ mAnatA hai? yaha to inheM kevala upAdAnakA sahAyaka kAraNa hI mAnatA hai, kyoMki inake abhAva meM koI bhI bhavya jIva trikAlameM mukti prApta nahIM kara sakatA hai / isaliye 'antaraM mahadantaram' kI bAta pUrva pakSapara lAgU na hokara uttara pakSapara hI lAgU hotI hI vAstavika mUlya ho sakatA hai ki isa mahAn isa taraha utarapakSako apekSA mere isa kapanakA antarako uttarapakSa dhyAnameM le yahI merI bhAvanA hai / ' yahA~ maiM yaha bhI spaSTa kara denA cAhatA hUM ki pUrva pakSa jIvake sahayoga se honevAlI zarIrakI kriyAko mokSakA sAdhana nahIM mAnatA hai vaha to zarIrake sahayoga se honevAlI jokkI kriyAko hI mokSakA sAdhana mAnatA hai aura vaha kisa prakAra mokSakA sAdhana hotI hai tathA kisa prakAra saMsArakA sAdhana bana rahI hai, isakA spaSTIkaraNa prakRta praznottarakI samIkSA meM vistArase kiyA jA cukA hai, isaliye uttarapakSane apane prakRta kathana meM yaha to koI bhI sAhasapUrvaka kaha sakatA hai' ityAdi jo kucha likhA hai vaha saba nirarthaka ho siddha hotA hai| uttara pakSane apane prakRta kanake samarthana meM sarvArthasiddhi 0 1 0 1 meM nirdiSTa nimnalikhita vacana upayukta kiyA hai- Page #406 -------------------------------------------------------------------------- ________________ tter samAdhAna 2 kI samIkSA 'saMsArakAraNa nivRtti pratyAgUrNasya jJAnavataH karmAdAnanimittakiyo paramaH samyak cAritram / ' isakA artha usane yaha kiyA hai ki saMsAra ke kAraNoMkI nivRttike prati udyata hue jJAnI puruSa karma grahaNa meM nimittabhUta kriyAkA uparata honA samyakcAritra hai / ' 219 a merA kahanA ki pUrvapake liye yaha saba vivAdako vastu nahIM hai| yaha bAta mere samIkSAtmaka vivecanase spaSTa ho jAtI hai| vivAda to isa bAtakA hai ki jahA~ uttarapakSa isameM 'kriyA' padase jIvake sahayogase hone vAlI zarIrakI kriyAkA abhiprAya grahaNa karatA hai vahA~ pUrvapakSa isameM 'kriyA' padase zarIrake sahayoga se hone vAlo jIcakI kriyAkA abhiprAya grahaNa karatA hai / mere samIkSAtmaka vivecanase yaha bAta bhI spaSTa ho jAtI hai ki inameMse pUrvapakSa kI dRSTi samyak hai aura uttarapakSakI dRSTi asamyak hai / uttarapakSataM sarvArthasiddhike ukta vacanake AdhArapara Age ta0 ca0 pR0 88 para yaha kathana kiyA hai - " yaha Agama vacana hai| isase vidita hotA hai ki rAgamUlaka aura yogamUlaka jo bhI kriyA hotI hai vaha mAtra bantrakA hetu hai| aba aparapakSa ho batalAve ki ukta kriyA zivAya ora aiso zarIrakI kauna-sI kriyA bacatI hai jise mokSakA hetu mAnA jAya / hamane bhI jIvita zarIrako kriyAko dharma-adharmakI nimitta kahA hai / kintu usakA itanA hI Azana ki bAhya are sserniSTa buddhi honepara usake sAtha jo bhI zarIrako kriyA hotI hai use upacArase adharmakA nimitta kahA jAtA hai aura isI prakAra Atmasanmukha hue jIvake dharma pariNati ke kAlameM zarIrakI jo bhI kriyA hotI hai, use upacAra se dharmakA nimitta kahA jAtA hai / isI prakAra deva-guru-zAstrako lakSya kara zubha bhAvake hone para usake sAtha jo bhI kriyA hotI hai use upacArase usI bhAvakA nimitta kahA jAtA hai / ' 33 isa kathanake sambandhameM meM pahalI bAta to yaha kahanA cAhatA hU~ ki pUrvapakSakI mAnyatA ke anusAra bhI rAgamUlaka aura yogamUlaka jo bhI kriyA hotI hai vaha bandhakA hI kAraNa hotI hai, parantu vaha kriyA jIvake sahayogase hone vAlI zarIrako kriyA na hokara zarIra ke rAhayogase hone vAlI jIvakI hI kriyA hai aisA mAnya Agama sammata hai| isameM vizeSa yaha jJAtavya hai ki vaha kriyA yadi kevala pravRttirUpa hai to vaha bandhakA hI kAraNa hotI haiM aura vaha kriyA yadi yathAyogya pravRttise nivRttipUrvaka ho rahI hai to vaha karmabandhake sAtha karmasaMvara aura karmanirjaraNakA bhI kAraNa ho jAtI hai| isa viSayako prakRta praznottarake sAmAnya samIkSA - prakaraNa meM vistAra ke sAtha spaSTa kiyA jA cukA hai / karanA isa kathana ke viSaya meM maiM dUsarI bAta yaha kahanA cAhatA hU~ ki yahA~ prakaraNa isa bAtakA cala rahA hai ki mokSako prApti ke liye bhavya jIvako manurudehakI prApti honA va usakA vajravRSabhanArAca saMhananaviziSTa honA Avazyaka hai yA nahIM ? tathA suSamA duHSamA duHSamA- suSamA vA duHSamA kAlakI pravRtti Avazyaka hai yA nahIM ? uttarapakSakA kahanA hai ki mokSakI prApti to samyagdarzana-jJAna-vArizra se hI hotI haiM, parantu usa avasara para yaha saba bAhya sAmagrI bhI vidyamAna rahatI hai| pUrva pakSakA kahanA yaha hai ki mokSakI prApti samyagdarzana-jJAna-cAritra se hI hotI hai, parantu ukta bAhya sAmagrI usakI sahAyaka huA karatI hai / uttarapakSakI mAnyatAse yaha bAta nizcita hotI hai ki ukta avasarapara bAhya sAmagrIkA rahanA niyata hai tathA pUrvapakSako mAnyatAse yaha bAta nizcita hotI hai ki upAdAna sAmagrI ke sAtha yadi bAhya sAmagrIkA samAgama ho jAve Page #407 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 220 jayapura (khAniyA) sattvacA aura usakI samIkSA to ho kArya niSpanna hogA aura yadi upAdAnako bAhya sAmagrIkA samAgama prApta nahIM ho to kArya niSpAna nahIM hogaa| isase yaha niSkarSa nikalatA hai ki uttarapakSa kI mAnyatAke anusAra kAryotpattimeM bAhya sAmagrI akiMcikara siddha hotI hai va pUrvapakSako mAnyatA ke anusAra usakI kAryotpatti meM sahAyaka hone rUparo kAryakAritA siddha hotI hai| donoM pakSoMke madhya kevala itanA hI matabheda hai| maiMne isa samIkSA-meghameM isa bAtako siddha kiyA hai ki pUrvapakSakI mAnyatA hI anubhava, indriyapratyakSa, yukti aura Agamase saMgata siddha hotI hai, uttarapakSakI nahIM / aba tattva-jijJAsuoMkA kartavya hai ki ve svayaM vicAra kara isakA nirNaya kreN| uttarapakSane apane prakRta vaktavyameM anya jo kucha likhA hai, usake viSayameM pUrNapakSakI daSTikA spaSTIkaraNa mere uparyukta vivecana, isI praznottarake anya samIkSAtmaka vivecana aura praznottara 1 ke samIkSAtmaka vivecanase ho jAtA hai| Age ta0 ca0 "088 para hI utsarapakSane apane upayukta vaktavyake samarthana meM tatvArthazlokavAtikake vacanako bhI upasthita kiyA hai| usake viSayameM bhI. pUrvapakSake daSTikoNakA spaSTIkaraNa mere uparyukta vivecanase, isI praznottarake anya samIkSAtmaka vivaMcanase aura praznottara 1ke samIkSAtmaka vivaMcanase ho jAtA hai| isI taraha uttarapakSane vahIM para jo pramANadRSTi, nizcayanamadRSTi, vyavahAratayadRSTi, sadbhUtavyavahAranayaSTi aura asadbhutanyavahAranapradaSTi -inakA vivecana kiyA hai, unake viSayameM pUrvapakSake dRSTikoNakA sASTIkaraNa uparyukta AdhAroMpara hI ho jAtA hai / tAtparya yaha hai ki uttara pakSaka 'yaha pramANadaSTi aura nizcayanayaSTikA nirdezaka vacana hai / imase hameM yaha suspaSTarUpase jJAta ho jAtA hai ki samyagdarzanAdi eka-ekako mokSakA kAraNa kahamA yaha sadbhuta hokara bhI jabaki vyavahAranayakA sUcaka vacana hai aisI avasthAmeM viziSTa kAla yA zarIrakI kriyAko usakA hetu kahanA yaha to asadbhuta vyavahAra cacana hI tthhregaa| ise yathArtha kahanA to do dravyoMko milAkara eka kahaneke barAbara hai|' isa kathana ke viSaya meM bhI pUrvapakSakA spaSTIkaraNa yahI hai ki pramANakA viSaya, nizcayanayakA viSaya, yavahAranayakA viSaya, sadbhuta vyavahAranAkA viSaya aura asadbhuta vyavahAra nayakA viSaya---ye sabhI apane-apane DhaMgase vAstavika hI haiM, koI bhI kalpanAropita yA kathana mAtra nahIM hai / kyA uttarapakSa kaha sakatA hai ki nAnA aNurUpa vAstavika pudgala vyoMke paraspara bandhase jo pRthvI, jala, agni aura vAyurUA avAstavika (upacarita) gArthIkA nirmANa hotA hai ve saba padArtha kalpanAropita yA kathana mAtra hI haiM / yadi aisA mAnA jAma to ina padArtho kA jo lokameM japayoga dekhane meM AtA hai, use bhI kAlpanika aura kathana mAtra mAnanA hogA jo uttarapakSako bhI abhISTa nahIM hogA, kyoMki aisA mAnanese usake samasta jIvana-vyavahAra hI samApta ho jAvage / isaliye yahI mAnanA zreyaskara hai ki do dravya milakara eka arthAt tAdAtmya-sambandhAzrita vAstavika dravya na hote hue bhI saMyoga sambandhASita rUpase to ve vAstavika hai ho / jainadarzanake anekAntavAdakA yahI camatkAra hai| kathana 8 aura usakI samIkSA uttarapakSane ta ca 1088 para hI Age yaha likhA hai-'aparapakSakA kahanA hai ki mAtra bAhya yA Abhyantarako hI kAraNa mAnanepara puruSake mokSakI siddhi nahIM ho sktii|' Adi-irAke Age isake samApAnake rUpameM usane likhA hai Page #408 -------------------------------------------------------------------------- ________________ zaMkA-samAdhAna 2 ko samIkSA 221 'samAdhAna yaha hai ki jisa samaya jo kArya hotA hai usa samaya usake anukUla Agyantara sAmagrIkI samagratAke samAna bAhya sAmagrIko samagratA hoto hI hai| isIkA nAma dravyagata svabhAva hai / kintu ina donoMmeM se kisameM kisa rUpaye kAraNatA hai isakA vicAra karanepara vidita hotA hai ki bAhya sAmagrImeM kAraNatA asadbhuta vyavahAranayase hI bana sakatI hai| Abhyantara sAmagrImeM kAraNatAko jisa prakAra rAbhUta mAnA gayA hai, usI prakAra yadi bAhya sAmagrImeM bhI kAraNatAko sadabhata mAnA jAya to puruSakI mokSa vidhi nahIM bana sakatI / yaha ukta kArikAkA Azaya hai|' Age isakI samIkSA kI jAtI hai kArikAkA kyA bhAzaya hai ? yadi ise dUra rakhA jAya to kahA jA sakatA hai ki uttarapakSakA yaha lekha vivAdakA viSaya nahIM hai, aisI sthiti meM usane pUrvapakSake prati jo yaha dhAraNA banA lI haiM ki vaha bAhya sAmagrImeM bhI kAraNatAko Abhyantara sAmagrImeM vidyamAna kAraNatAke sadRza sadbhUta mAnatA hai so usakA yaha yA to bhrama hai yA jAnate hue bhI vaha usapara yaha Aropa tattva-jijJAsuoMko bhulAve meM DAlaneke liye lagA rahA hai| kucha bhI ho, isameM merA kahanA to yaha hai ki pUrvapakSakI mAnyatA to yaha hai ki kAryake prati Abhyantara sAmanI bhI hotI hai aura zaha; sAmasonADotI : sAmyantara sAmagrIko kAraNatA tAdAtmya saMbaMdhAbita honese nizcayanaya yA sadabhuta vyavahAranayakA viSaya hai aura vAhya sAmagrIkI kAraNatA saMyoga saMbaMdhAzrita honese asata vyavahAramayakA viSaya hai, kyoMki Abhyantara sAmagrI kAryarUpa pariNata hotI hai aura bAdha sAmagrI usa kAryameM upAdAnako sahAyaka hotI hai| isa taraha donoM hI apane-apane DhaMgaro kAryakArI huA karatI hai| donoMmeM koI bhI akiMcitkara nahIM rahA karatI hai| isase niNIta hotA hai ki donoM pakSoMke madhya vivAda kAryotpattike prati bAhya sAmagnImeM vidyamAna kAraNatAko asadbhUta mAnane na mAnanekA nahIM hai, apitu vivAda isa bAtakA hai ki jahA~ pUrvapala nAhya sAmagrI meM svIkRta kAraNatAko kAryotpatti meM upAdAna katAke rUpameM kAryakArI svIkAra karatA hai vahAM uttarapakSa bAhya sAmagrImeM svIkRta kAraNatAko kAryotpattika prati sahAyaka na hone sRgameM sarvathA kiMcitkara svIkAra karatA hai| praznottara 1 kI samIkSAmeM yaha spaSTa kara diyA gayA hai ki pUrvapakSakI mAnyatA rAbhyak hai uttarapakSakI mAnyatA samyaka nahIM hai / uparyukta kArikAkA kyA Azaya hai, yaha pUrva meM isI praznottarakI samIkSAmaM spaSTa kara diyA gayA hai| kathana 9 aura usako samIkSA usarapanane Age ta ca0 pra0 89 para yaha kathana kiyA hai-"aparapakSane isI prasaMgameM 'yavastu bAdha ityAdi kArikAkA ullekha kara apanI dRSTi se usakA artha kiyA hai kintu vaha ThIka nahI, kyoMki usakA artha karate samaya eka to 'AbhyantaramUlahetoH' padako 'guNadoSasUteH' kA vizeSaNa nahIM banAkara 'adhyAtmavRttasya Abhyanta ramUlahetoH tat aMgabhUtam' aisA anvaya kara usakA artha kiyA hai |duusre, 'aMgabhUtam' padakA artha prakRtI 'gauNa' hai| kintu yaha artha na kara usakA artha karate samaya sAbhiprAya usa padako vaisA hI rakha diyA hai / tIsare, cauthe caraNameM Aye hae 'alama' padakI sarvathA upekSA karake usakA aisA artha kiyA hai jisase purI kArikAse dhvanita honevAlA abhiprAya hI maTiyAmeTa ho gayA hai / " Age isakI samIkSA kI jAtI hai uttarapakSane pratikSakA 2 kA samAdhAna karate hue sa0ca. pR0 79 para 'yadanastu bAs' ityAdi kArikAkA apane pakSa ke samarthana meM uddharaNa dekara usakA jo artha kiyA hai, usase pUrvapakSa sahamata nahIM thA aura na hai bhii| isakA spaSTIkaraNa maiMne prakRta praznottaraka dvitIya daurakI samIkSAmeM vistArake sAtha kiyA hai| Page #409 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 222 jayapura (khAniyA) tattvacarcA aura usako samIkSA isanA avazya hai ki kArikAkA artha karanemeM pUrvapakSane jo mArga apanAyA hai usase bhI usakA (kArikAkA) abhiprAya maTiyAmeTa nahIM huA hai, tathApi maiM mAnatA hU~ ki 'Ambanta ramUlahetoH' pakSa kArikAmeM 'guNadoSasUte.' padakA vizeSaNa mAnya karanA bhI anucita nahIM hai, isaliye maiMne samIkSA-prakaraNameM use 'gaNadoSasUteH' padakA vizeSaNa svIkAra karake hI usakA artha kiyA hai| isa taraha ukta kArikAke do artha vicAraNIya ho jAte hai-eka to uttarapakSa dvArA svIkRta artha aura dUsarA mere dvArA svIkRta artha / donoM artha nimna prakAra hai usa rapakSa dvArA svIkRta artha yaha hai ki amyantara arthAt udAdAna kAraNa jisakA mUla hetu hai, aisI guNa aura doSoMkI utpattikA jo bAdya vastu nimitta mAtra hai, mokSamArgapara ArUr3ha hue jIvake liye vaha gauNa hai, kyoMki he bhagavan ! Apake matameM upAdAna hetu kArya karane meM paryApta hai // 59 / / (ta0 ca0 pR0 79) / uttarapakSa dvArA ta0 ca pR0 81 para jo artha kiyA gayA hai, vaha bhI isIse milatA-julatA hai| mere dvArA svIkRta artha yaha hai ki abhyantara arthAt antaraMga pariNAma jisakA mUla hetu hai aise guNoM aura doSoMkI utpattikA jo bAhya vastu nimitta arthAt avalambana hai adhyAtmameM pravRtta (lokottara) janake liye baha bAhya vastu jisakI aMga arthAt gauNa rUpase sahAyaka bano huI hai aisA antaraMga pariNAma kevala bhI he bhagavan ! Apake matameM samartha hai--(praznottara ke dvitIya daurakI smiikssaa)| maiMne praznotara 2 ke dvitIya daurakI samIkSAmeM jo prakRta viSayakA spaSTIkaraNa kiyA hai usase nirNIta ho jAtA hai ki uttarapakSa dvArA svIkRta artha ukta kArikAkA samyak artha nahIM hai apitu mere dvArA svIkRta artha hI samyak hai / aba yadi tattva jijJAsujala praoNpara IE- sa sa pApAH ki pUrvapakSa dvArA yA mere dvArA kRta arthase kArikAse dhvanita honevAlA abhiprAca maTiyAmeTa nahIM huA hai, apitu uttarapakSa dvArA kRta arthase hI yaha maTiyAmeTa huA hai kyoMki pUrNapakSane yA maiMne to apane arthameM Agamako ghyAnameM rastA hai, parantu uttarapakSane apane arthameM AgamakI pUrNatayA upekSA kara dI hai| isakA spaSTIkaraNa isI praznottarake dvitIya daurakI samIkSAmeM kiyA gayA hai| mAge vahIMpara uttarapakSane likhA hai ki "kArikAmeM AyA huA 'api' pada evaM' arthako sUcita karatA hai" so usakA yaha kahanA ucita na hokara 'api' padakA 'bhI' artha karanA hI ucita hai| yaha bAta bhI prakRta praznottarake dvitIya daurakI samIkSAmeM mere dvArA kRta spaSTIkaraNase jAnI jA sakatI hai| apane prakRta kathana meM uttarapakSane jo yaha likhA hai--'dusare aMgabhUtam' padakA artha prakRtameM 'gauNa' hai| kintu yaha artha na kara usakA artha karate samaya sAmiprAya usa padako vaisA hI rakha diyA hai|' so uttarapakSakA pUrvapakSa ke prati yaha likhanA asatya hai kyoMki pUrvapakSane isa viSayameM jo kucha likhA hai vaha nimna prakAra hai svayaMbhUstotrake isase pUrvavartI zloka--'yadvastu vAhyaM guNadoSasUte.'--kA jo artha Apane apane pratyuttarameM kiyA hai darAse bAhyettaropAdhi-palokake sAtha pUrvApara virodha pratIta hotA hai. isaliye hamArI dRSTi se yadi usakA nimna prakAra artha kiyA jAya to usase pUrvApara virodha hI dUra nahIM hotA, balki saMskRta TIkAkArake bhAvakI bhI surakSA hotI hai| artha-guNa, doSakI utpatti meM jo bAhya vastu nimitta hai vaha ki adhyAtmavRtta-AtmAmeM honevAlI zubhAzubha lakSaNarUpa antaraMga mala kAraNakA aMgabhUta hai-sahakArI kAraNa hai, ataH kevala antaraMga bhI kAraNa kahA jA sakatA hai| Page #410 -------------------------------------------------------------------------- ________________ zaMkA-samAdhAna 2 kI samIkSA 223 phira yaha pAtrako vizeSatAko lakSyameM rakhakara kathana kiyA gayA hai, ataH isase kArya-kAraNakI vyavasthAko asaMgata nahIM mAnA jA sktaa| pAtrako vizeSatAko dRSTi meM rakhakara kisI kathanako vivakSitamukhya aura avivakSita- pauNa to kiyA jA sakatA hai parantu use avastu bhUta- aparamArtha nahIM kahA jA sakatA / ' ( 0 0 pR0 79 ) / pUrvI isa lekhale ho'' zabdakA gauNa artha hI abhISTa hai| isakI puSTi pUrvapakSa dvArA vahIM para likhe gaye ukta kathanase ho jAtI hai / ataH uttarapakSane apane vaktavyameM dUsare 'aMgabhUtam' padakA artha prakRta meM 'gauNa' hai / kintu yaha artha na kara usakA artha karate samaya sAbhiprAya usa padako vaisA hI rakha diyA hai' aisA jo asatya kathana kara diyA hai, yaha Azcarya aura duHkhakI bAta hai / kathana 10 aura usakI samIkSA ta0 0 pR0 89 para hI Age uttarapakSane yaha kathana kiyA hai - "aparapakSa ne ukta kArikAkA apane abhiprAyase artha karaneke bAda jo yaha likhA hai ki "phira yaha pAtrakI vizeSatAko lakSyameM rakhakara kathana kiyA gayA hai, ataH isase kAryakAraNako vyavasthAko asaMgata nahIM mAnA jA sktaa| pAtra kI vizeSatAko dRSTimeM rakhakara kisI serat vivakSita mukhya aura avivakSita-gauNa to kiyA jA sakatA hai, parantu use avastubhUtaaparamArtha nahIM kahA jA sakatA / " usakA samAna yaha hai ki isameM sandeha nahIM ki pAtravizeSako lakSyameM rakhakara yaha kArikA likhI gaI hai, kyoMki jo adhyAtmavRtta jIva hotA hai usako dRSTimeM asadbhUta aura sadbhUta donoM prakArakA vyavahAra gauNa rahatA hai, kyoMki paramabhAvagrAhI nizcayako dRSTimeM gauNa kara tathA sadbhUta vyavahAra aura asadbhUta vyavahArako dRSTimeM mukhya kara pravRtti karanA yaha to midhyAdRSTikA lakSaNa hai, samyagdRSTikA nahIM / yahI kAraNa hai ki AcArya kundakundane samayasAra gAthA 2 meM svasamaya (samyagdRSTi ) aura parasamaya (midhyAdRSTi ) kA lakSaNa karate hue likhA hai ki jo darzana-jJAna cAritra meM sthita hai vaha sva-samaya hU~ aura jo pudgalakarmapradezoM meM sthita hai vaha para samaya hai| yaha dRSTikI apekSA kathana hai / " Age isakI samIkSA kI jAtI hai / jainAgama meM jIva, pudgala, dharma, adharma, AkAza aura kAlake bhedase chaha prakArakI vastuoM mAnI gaIM haiM / inameMse pratyeka vastu ekadusaro vastuse bhinnatAko prApta hai| yahA~ taka ki ananta jIva paraspara bhinnatAko prApta haiM, ananta pudgala paraspara bhinnatAko prApta haiM aura asaMkhpAta kAla paraspara bhinnatAko prApta haiM / jIvoMmeM yaha vizeSatA hai ki ve apane se bhinna vastuoMko bhI apanerUpa yA apanI mAna rahe haiM jo mithyA hai| isa taraha samayasAra gAyA 2 meM AcArya kundakundane yaha batalA diyA hai ki jo jIva parako apanA yA apane rUpa mAnatA hai yaha mithyAdRSTi hai aura jisa jIvane parako apanA yA apane rUpa mAnanA chor3akara darzana-jJAna-cAritrako hI apanA yA apane rUpa mAna liyA hai, vaha samaya dRSTi hai / isI taraha kAryotpatti upAdAna aura nimitta do prakArake kAraNokA yoga milanepara hotI hai| ina donoM prakArake kAraNoM se upAdAna to kAryarUpa pariNata hone rUpase kAraNa hotA hai aura nirmita usameM sahAyaka hone rUpase kAraNa hotA hai| jainAgamakI yahI mAnyatA hai / aba yadi koI jIva nimittakAraNako upAdAnakAraNake sadRza kAraNa mAnatA hai to vaha midhyAdRSTi hai aura vaha bhI mithyAdRSTi hai jo nimitta kAraNakI sahAyatA prApta hue binA hI upAdAnase kAryotpatti mAnatA hai tathA jo kAryotpattimeM upAdAna Page #411 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 224 jayapura (lAniyA) tatvacarcA aura usakI samIkSA kAraNa aura nimisakAraNa donoMke yogadAnako uparyukta prakArase yathArUpa (jaisA hai yesA) mAnane lagatA hai aura kAryotpatti meM unakI usa rUpase upayogitAko samajhane lagatA hai vaha samyagdRSTi hai| yahA~ itanA vizeSa samajha lenA cAhiye ki saMyoga sambandhake AdhArapara samyagdRSTi jIva bhI 'maha merA putra hai' 'yaha merA makAna hai' ityAdi prakArake apanepanakI buddhi kiyA karatA hai / aura ise jainAgamameM mithyAduSTi nahIM mAnA gayA hai| isI prakAra sampagdRSTi jIdha ghaTotpatimeM kumbhakAraphe sahAyaka honeke AdhArapara 'kumbhakArane ghaTa banAyA aisA mAnatA hai to use bhI jainAgamameM mithyAvRSTi nahIM mAnA gayA hai / arthAt tAdAtmya sambandhako apekSA jo bAta mithyA hai vaha saMyoga sambandhako apekSA satya ho jAtI hai / isI prakAra kAryarUpa pariNatike rUpame yadi nimittakAraNatAko mithyA kahA jAtA hai to vahI nimittakAraNatA kAryama upAdAnake prati sahAyakapanekI apekSA satma bhI mAnI jAtI hai| isa taraha prakRta vaktavyameM uttapakSane jo yaha likhA hai ki paramabhAvanAhI nizcayako dRSTimeM gauNakara tathA tadbhUta vyavahAra aura sasadbhuta vyavahArako dRSTi meM mukhyakara pravRtti karanA yaha to mithyAdRSTikA lakSaNa hai, mo usakA aimA likhanA jainAgamake viparIta hai, kyoMki nizcavadRSTiko gauNa aura vyavahAra dRSTiko mukhya to sabhyagdRSTi bhI kara sakatA hai| isalie, vyavahAradRSTiko nizcavadRSTi banA lenA hI miyAdRSTikA lakSaNa hai-aisA jAnanA cAhie / Age apane matakI puSTi ke lie uttarapakSane vahIMpara paNDitapravara daulatarAmajIke 'hama to kabahu~ ma ghara Aye' ityAdi bhajana ko bhI uddhRta kiyA hai / parantu usase uttarapakSake dRSTikoNakA samarthana na hokara mere uparyukta samIkSAtmaka dRSTikoNakA hI samarthana hotA hai / tattvajijJAsuoMko isapara dhyAna denA cAhiye / kathana 11 aura usakI samIkSA uttarapakSane ta ca pR0 89-90 para yaha kathana kiyA hai-"aparapakSa ne jo yantra likhA hai ki "ataH isase kAryakAraNako vyavasthAko asaMgata nahIM mAnA jA sakatA hai / " hama ise bhI svIkAra karate hai, kyoMki upacarita aura anupacArita donoM dRSTiyoMko milAkara pramANadRSTise AgamameM kArya-kAraNako jo vyavasthA kI gaI hai vaha 'bAhya aura Abhyantara upAkSikI samagratAmeM pratyeka kArya hotA hai yaha pranyagata svabhAva hai' isa vyavasthAko dhyAnameM rakhakara hI kI gaI hai| donoMkI samanatAmeM pratyeka kArya hotA hai maha yathArtha hai, karUpanA nahIM, kintu inameMse Abhyantara kAraNa adhArtha hai aura yaha yathArtha kyoM hai tathA bAhya kAraNa ayathArtha hai aura vaha ayathArtha kyoM hai, yaha vicAra dUsarA hai| ise jo Thoka tarahase jAnakara vasI zraddhA karatA hai vaha kArya-kAraNabhAvakA yathArtha jJAtA hotA hai, aisA yadi hama kaheM to koI atyukti nahIM hogii|" Age isakI samIkSA kI jAtI hai / uttarAzakA yaha kathana nirvivAda hote hue bhI isameM kevala itanA hI vivAda raha jAtA hai ki nimittakAraNabhUta bAhya sAmagrIko pUrva pakSa isalie ayathArtha kAraNa mAnatA hai ki vaha nimittabhUta bAhya sAmagrI svayaM kAryarUpa pariNata na hokara kAryarUpa pariNata honevAlI upAdAnabhata antaraMga sAmagrIkI kAryarUpa pariNatimeM sahAyaka mAtra huA karatI hai aura usa nimittabhUta bAhya sAmagrIko uttarapakSa isalie ayathArtha kAraNa mAnatA hai ki vaha nimittabhUta bAdya sAmagrI kAryarUpa pariNata honevAlI upAdAnabhUta antaraMga sAmagrIkI kAryarUpa pariNatimeM sahAyaka bhI nahIM huA karatI hai| pUrvapakSa aura uttarapakSakI paraspara bhinna hama Page #412 -------------------------------------------------------------------------- ________________ zaMkA-samAdhAna 2 kI samIkSA 225 mAnyatAoMmese pUrvapakSako mAnyatA samyapha haiM aura uttarapakSakI mAnyatA samyaka nahIM hai, yaha praznottara 1 kI samIkSAmeM spaSTa kara dI gaI hai / tatya -jijJAsuoMko isa para bhI dhyAna denA cAhie / kathana 12 aura usakI samIkSA uttarapakSane Age ta. ca. pR0 90 para maha kathana kiyA hai-"vicAra to kIjiye ki yadi bAhmAmyantara donoM prakArako sAmagrI yathArtha hotI to AcArya adhyAtmavRtta ke lie nimitta vyavahAra yogya bAhya sAmagroko dRSTimeM gauNa karanekA upadeza kyoM dete aura kyoM mokSakI prasiddhimeM abhyantara vAraNako hI paryApta batalAte / vastutaH isameM saMsArI bana rahane aura mukta honekA bIja chupA huA hai / jo puruSa bAya sAmagrIko yathArtha kAraNa jAna apanI mithyA buddhi yA rAga buddhi ke kAraNa usameM lipaTA rahatA hai vaha sadA kAla saMsArI banA rahatA hai aura jo puruSa apane AtmAko hI yathArtha kAraNa jAna tayA vyavahArase kAraNasaMjJAko prApta bAhya sAmagrImeM heyabuddhi kara apane AtmAkI zaraNa jAtA hai vaha paramAtma padakA adhikArI hotA hai|" isakI samIkSAmeM merA kahanA yaha hai ki eka to pUrvapana mokSa kI siddhike lie bAhya sAmagrIko mayArtha kAraNa na mAnakara ayathArya kAraNa mAnatA hai tathA antaraMga sAmagnoko hI yathArtha kAraNa mAnatA hai, kevala usakA kahanA mahakamokSasIhA bArA avArthakAramAnA kalpanAropita yA kathana mAtra nahIM hai, apitu sahAyaka hone rUpase vAstavikatAko lie hue hI hai| yaha bAta maiM sasvacarcAkI isa samIkSAmeM sthAna-sthAna para spaSTa karatA mAyA hai| dUsare, pUrvapakSako yaha bAta mAnya hai ki adhyAtmavRtta arthAta lokosara janake liye usameM bAhya sAmagrI gauNa kAraNa hai aura antaraMga sAmagrI mukhya kAraNa hai| parantu uttarapakSakA "vastutaH isameM saMsArI bane rahane aura mukta hone kA bIja chipA huA hai" ityAdi kathana ekAMgI hai, kyoMki adhyAtmameM pravasa janako bhI mokSa prApti ke prayatnameM gauNarUpase taba taka dAdya sAmagrIkA abalambana rahA karatA hai jaba taka vaha pUrNa Atma-nirbhara nahIM ho jAtA hai| tAtparya yaha hai ki adhyAtmameM pravRtta muni SaSTha guNa sthAnameM dRSTirUpameM pIchI kamaNDalu Adi bAhya sAmagrIkA avalambana lie hue rahatA hai| tathA saptama guNasthAnase lekara dazamaguNasthAna taka adRSTarUpameM dravyamanakA avalambana usake rahA karatA hai| isake pazcAt ho vaha Atmanirbhara hotA hai| yadi aisA na mAnA jAtha aura SaSTa guNasthAnakA muni pochIkamaNDalu Adiko svIkAra na kare to vaha usa avasthAmeM muni hI nahIM raha jAyagA / isI taraha saptamase lekara dazama takake guNasthAnoMmeM usakI sabhI pravRttiyoMko myamanake AdhArapara mAnanA anivArya hai| aisA svIkAra karake bhI pUrvapakSa uttarapakSako isa bAtako mAnatA hai ki 'jo puruSa bAhya sAmagrIkI yathArtha kAraNa Ama apanI mithyAdhuddhi yA rAgabuddhike kAraNa usase lipaTA rahatA hai vaha sadA kAla saMsArI banA rahatA hai ora jI puruSa apanI AtmAko hI yathArya kAraNa jAna tathA vyavahArake kAraNa saMjJAko prApta bAhya sAmagrI meM heya vRddhi kara apane AtmAkI zaraNa AtA hai vaha paramAtmA padakA adhikArI hotA hai|' tathApi uttarapakSako pUrvapakSake samAna isa bAtakA dhyAna rakhanA anivArya hogA ki mokSArthI puruSa jaba taka jainAgamame nirdhArita ukta vyavasthAke anusAra pravRtti nahIM karegA taba taka vaha saMsArI hI banA rhegaa| tAtparya yaha hai ki mamakSako mokSamArgI banane ke lie sarvaprathama Asaktivaza honevAlI saMkalpI pAparUpa pravRttiyoMkA tyAgakara apane jIvanako kevala azaktivaza honevAlI ArammI pAparUpa pravattiyoMpara hI nirbhara rakhanA hogaa| isake pazcAt apAktivaza honevAlI ArammI pAparUpa pravRttiyoMkA bhI yathAzakti kramazaH ekadeza aura sarvadezA tyAga karanA sa0-29 Page #413 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 226 jayapura (khAniyA) tasvacarcA aura usakI samIkSA hogA arthAt aNuvratI aura pazcAt mahAvratI bananA hogaa| isake bhI pazcAt vaha bAhyAvalambanakA sarvathA tyAga kara saptama guNasthAname vazama guNasthAna taka dravyamanake AdhArapara antaraMga meM pUrNa AtmAvalambI bananekA puruSArtha karegA aura isa taraha tabhI ekAdaza vA dvAdaza guNasthAnameM hI vaha pUrNarUpase AtmA kI zaraNa pA sakatA hai| yadi uttarA yavahAramaya sokara nirbharatAko bAta socatA hU~ to usakA aisA socanA babUla ke vRkSase Ama prApta karane kI cAha karanA mAtra hai / kathana 13 aura usakI samIkSA Age ta0 0 pR0 90 para hI uttarapakSane yaha kathana kiyA hai- "aparapakSane apane pratyakSako pramANa mAnakara aura laukika dRSTise do-tIna dRSTAMta upasthita kara isa siddhAntakA khaNDana karanekA prayatna kiyA hai| ki 'upAdAnake apane kAryake sammukha hone para nimittavyavahArake yogya bAhya sAmagrI milatI hI hai / kintu usa pakSakA yaha samagra kathana kAryakAraNako viDambanA karanevAlA hI hai| usakI siddhi karanevAlA nahIM / hama pUchate haiM ki mandabuddhi ziSyake sAmane adhyApana kriyA karate hue adhyApaka ke rahane para ziSya ne apanA koI kArya kiyA yA nahIM ? yadi kaho ki usa samaya ziSyane apanA koI kArya nahIM kiyA to ziSya ko usa samaya apariNAmI mAnanA pdd'egaa| kintu isa doSase cacaneke lie aparapakSa kahegA ki ziSyane usa samaya bhI rorer kAryako chor3akara apanA anya koI kArya kiyA hai| to phira aparapakSako yaha mAna lenA cAhiye ki usa samaya ziSyakA jaisA upAdAna thA usake anurUpa usane apanA kArya kiyA aura usameM nimitta vyavahArake yogya bAhya sAmagrI nimitta huI, adhyApaka nimitta nahIM huaa| jisa kAryako lakSya meM rakhakara aparapakSane maha doSa diyA hai, vastutaH usa kAryakA ziSya usa samaya upAdAna hI nahIM thaa| yahI kAraNa hai ki adhyApana kriyAmeM rata adhyApaka ke honepara bhI vaha nimitta vyavahArake ayogya ho banA rhaa| yaha kArya kAraNa vyavasthA hai, jo pratyeka dravyake pariNAma svabhAvake anurUpa hone se isa tathya kI dRSTi karatI haiM ki upAzanake kAryake sammukha hone para nimitta vyavahAra ke yogya bAhya sAmagrI milatI hI hai / " Age isakI samIkSA kI jAtI hai kArya-kAraNa vyavasthAko nirNIta karate meM uttarapakSakA mukhya muddA yaha hai ki 'upAdAna ke apane kAryake sanmukha honepara nimitta vyavahArake yogya sAmagrI milatI hI hai|' vicAra kara dekhA jAya to uttarapakSa isa kathanakA yaha abhiprAya honA cAhiye ki upAdAna arthAt kAryarUpa pariNata hone kI yogyatA viziSTa vastu jise nitya upAdAna kahate haiM, tabhI svaparapratyaya kAryarUpa pariNata hotI hai jaba vaha kAryarUpa pariNata honeke sammukha arthAt kAryAvyavahita pUrvaparyAyake rUpameM anitya upAdAna rUpa pariNata ho jAtI hai / to yaha mAnyatA to pUrvapakSa bhI hai, parantu isa sambandha meM pUrvapakSakA yaha kahanA avazya hai ki usakI yaha anitya upAdAnarUpa pariNati nimittabhUta bAhya mAmagrI ke sahayogapUrvaka hI huA karatI hai aura usake anantara pazcAt jo vivakSita kAryarUpa pariNati hotI hai vaha bhI nimittabhUta bAhyavastuke sahayogapUrvaka hI huA karatI haiM, kyoMki pUrva aura uttara donoM hI paryAyeM apanI-apanI pUrva paryAkA kArya hotI haiM aura uttara paryAyakA anitya upAdAna hotI haiM / pUrvapakSane isa AdhAra para hI uttarapakSake 'upAdAnake apane kAryake sammukha honepara nimitta vyavahArake yogya bAhyasAmagrI milatI hI hai|' isa siddhAntakA khaNDana kiyA hai| isa khaNDanameM hetu yaha hai ki uttarapakSake ukta siddhAntase kAryotpatti meM nimitta kAraNakI akicitkaratA siddha hotI haiM jabaki pUrvapakSa kAryotpatti meM nimittako sarvathA akiMcitkara na mAnakara sahAyaka hone rUpase kAryakArI hI mAnatA hai / kArya kAraNa vyavasthA ke saMbaMdha meM donoM pakSoMke madhya yahI matabheda hai / Page #414 -------------------------------------------------------------------------- ________________ zaMkA-samAdhAna 2 kI samIkSA 227 isa matabheda ke viSaya meM maiMne praznottara ekakI samIkSAmeM yaha siddha kiyA hai ki pUrvapakSa kI mAnyatA hI pramANasammata hai, uttarapakSako mAnyatA pramANasammata nahIM hai / yahA~para bhI maiM saMkSepameM isa bAta ko spaSTa kara rahA hU~ uttarapakSa yadi apane anubhava para dRSTi DAle to use jJAta ho jAyagA ki yaha svayaM upAdAnase vivakSita kAryakI utpatti ke liye nimittabhUta bAhya sAmagrIkA buddhipUrvaka avalambana liyA karatA hai aura yadi vaha apane indriyapratyakSa se samajhanA cAhe to use samajha meM A jAyagA ki dUsare vyakti bhI upAdAnase vivakSita kAryakI utpatti ke liye nimilabhUta bAhya sAmagrIkA buddhipUrvaka avalambana lete hue dekhe jAte haiM / kAryotpatti ke viSaya meM anubhava aura indriya kArya-kAraNakI pUrva pakSako mAnya uparyukta vyavasthA nizcita honese yadi kadAcit kAryatpitti na ho to isakA kAraNa yA to yaha hogA ki vastumeM vivakSita kAryarUpa pariNata hone kI svAbhAvika yogyatA rUpa nitya upAdAna zaktikA abhAva hai yA yaha hogA ki nitya upAdAna zaktirUpa yogyatAkA sadbhAva rahate hue bhI usameM vivakSita kAryakI utpattika anukUla nibhisabhUta bAhya sAmagrIkA sahayoga nahIM mila rahA hai / jaise yadi chAtra manda buddhi hU~ arthAt usameM adhyayana karanekI fior upAdAna zakti rUpa svAbhAvika yogyatAkA abhAva hai to adhyApaka yA pustaka Adi nimitta sAmagrIkA sahayoga prApta hone para bhI usameM adhyayana rUpa vivakSita kAryakI utpatti nahIM hogI / isaparase yadi uttarapakSa yaha siddha karanA cAhe ki isIliye to upAdAnake anusAra kArya hotA hai yaha siddhAnta mAnya kiyA gayA hai, to isake viSaya bhI yaha bAta kahI jA sakatI hai ki yadi chAtra subodha hai arthAt usameM adhyayana karanekI nitya upAdAna-zaktikA sadbhAva hai, lekina yadi adhyApaka yA pustaka Adi nimitta sAmagrIkA sahayoga prApta na na ho to vaha bhI adhyayanakArya se vaMcita raha jaaygaa| isase yahI niSkarSa nikalatA hai ki adhyayana ke lie ziSyakA subodha honA bhI Avazyaka hai aura anukUla nimitta sAmagrIkA sahayoga milanA bhI Avazyaka hai / isa taraha vivakSita kAryako utpatti meM nimitta sahAyaka hone rUpase kAryakArI siddha ho jAtA hai / isI prakAra yadi uttarapakSa tarkake AdhArapara vicAra kare to use jJAta ho jAyagA ki upAdAnase jo kAryakI utpatti hotI huI dekhI jAtI hai vaha tadanukUla nimittabhUta bAhya sAmagrI ke sahayogapUrvaka hI dekhI jAtI hai aura usake abhAva meM kabhI nahIM dekhI jAtI hai tathA vaha yadi Agamapara bhI dRSTipAta kare to use jJAta ho jAyegA ki prameyakamalamArtaNDa (zAstrAkAra) ke patra 52 para spaSTa likhA hai ki nitya upAdAnabhUta vastuse anitya upAdAnabhUta kAryAvyavahita pUrva pathamikI utpatti aura usake anantara pazcAt honevAle kAryakI utpatti donoM ho anukUla nimittabhUta bAhya sAmagrI ke sahayogapUrvaka hotI haiM, anyathA nahIM / prameyakamalamArtaNDake vacanakA uddharaNa maiMne praznottara ekako samIkSA meM diyA hai / isa taraha anubhava, indriyapratyakSa tarka aura Agama - ina sabhI pramANoMse puSTa uparyukta vivecanase uttarapakSakA usake apane prakRta vaktavya meM nirdiSTa 'aparapakSane apane pratyakSako pramANa mAnakara aura laukika dRSTise do-tIna dRSTAnta upasthita kara isa siddhAntakA khaNDana karanekA prayatna kiyA hai ki upAdAna ke apane kArya ke sammukha honepara nirmittavyavahArake yogya bAhya sAmagrI milatI hI hai| kintu usa pakSa kA yaha samagra kathana kAryakAraNakI biDambanA karanevAlA hI hai, usakI siddhi karanevAlA nahIM / ' yaha kathana nirasta ho jAtA hai tathA yaha nirNIta ho jAtA hai ki pUrvapakSakA kathana kArya-kAraNakI siddhi karanevAlA ho hai usakI biDambanA karane Page #415 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 228 jayapura (khAniyA) tatvacarcA aura usakI samIkSA vAlA nahIM hai / prastuta uttarapakSakA kathana hI kArya-kAraNakI biDambanA karane vAlA hai, usakI siddhi karane vAlA nahIM / uttarapakSa pUrva kathanako kAryakAraNakI vimbanA karanevAlA siddha karaneke lie apane prakRta meM hI Age jo yaha likhA hai ki "hama pUchate haiM ki manda buddhi ziSya ke sAmane adhyApana kiyA karate hue adhyApaka ke rahane para ziSyane apanA koI kArya kiyA yA nahIM ? yadi kaho ki usa samaya ziSyane apanA koI kArya nahIM kiyA to ziSyako usa samaya apariNAmI mAnanA par3egA / kintu isa doSa se bacane ke lie aparapakSa kahegA ki ziSyane usa samaya bhI adhyayana kAryako chor3akara apanA anya koI kArya kiyA hai|" so pUrvapakSako uttarapakSake isa kathanako svIkAra karane meM to koI Apasi nahIM hai, parantu isake Age nahIM para uttarapakSane jo yaha likhA hai ki "to phira aparapakSako yaha mAna lenA cAhie ki usa samaya ziSyakA jaisA upAdAna thA. usake anurUpa usane apanA kArya kiyA aura usameM nimitta vyavahArake yogya bAhya sAmagrI nimitta huI to ise pUrvapakSa isa rUpa meM svIkAra kara sakatA hai ki usa mandabuddhi ziSyane usa samaya adhyayana kAryako chor3akara jo apanA anya kArya kiyA vaha apanI nitya upAdAna arthAt kAryotpaptikI svAbhAvika yogyatAke anurUpa ho kiyA, usakI upekSA karake nahIM kiyA, parantu vahIM kArya kiyA jisake anukUla nimitta bhUta bAhya sAmagrokA use usa samaya sahayoga prApta ho gayA nimittabhUta bAhya sAmagrI sahayogakI upekSA karake nahIM kiyA | uttarapakSako bhI pUrvokta prakAra anubhava, indriyapratyakSa tarka aura Agama pramANoMke AdhAra para aisA hI svIkAra karanA ucita hai / tAtparya yaha hai ki vastu meM eka kArya to SaDguNahAnivRdvike rUpa meM nimittoMko apekSA kiye binA hI ekake bAda eka kramase satat svabhAvataH hI hotA rahatA / ise Agama meM svapratyaya kArya kahA gayA hai| isake atirikta dUsarA kArya bhI vastumeM huA karatA hai jise Agama meM svaraparapratyaya kArya kahA gayA hai / yaha svaraparapratyaya kArya vastumeM kaI prakAra se huA karatA hai| jaise koI svaparapratyaya kArya vastumeM kAryotpatsikI nitya upAdAnabhUta nAnA svAbhAvika yogyatAoMkA eka sAtha sadbhAva rahanepara bhI jisa yogyatA ke anukUla prAkRtika rUpaye nimittakA sahayoga usa samaya prApta ho rahA ho usake anusAra huA karatA hU~ / khAnameM par3I huI miTTI meM aisA hI svaparapratyaya kArya hotA rahatA hai tathA vastuoM meM jo purAnApana yA jorNatA Adi avasthAyeM utpanna hotI haiM, ve aise hI svaparapratyaya kArya meM antarbhUta hotI haiN| isa prakArake kArya vastuoM meM binA kA caTake satata hote rahate haiN| isI prakAra vastu nAnA yogyatAoM kA sadbhAva rahate hue bhI prAkRtika rUpase yadAkadA prApta nimittoMke sahayoga se aura bhI vilakSaNa kArya utpanna hote rahate haiM / jaise bhUkampa Adise makAna Adi vastuoMkA vinaSTa ho jAnA Adi kArya aise hI kAryameM antarbhUta hote haiM / bhUkampa Adise nAnA vastuoM meM jo samAna pariNamana na hokara pRthaka-pRthaka rUpameM pariNamana huA karate haiM, unakA kAraNa unakI upAdAna zaktiyoMkI bhinnatA yA nimittoM ke sahayogakI vivizrarUpatAko jAnanA nAhiye / inake atirikta vyakti puruSa balase saMgrahIta vividha prakAra ke nimittoMke rAhayogase bhI yadA-kadA vastuoM meM apanI-apanI upAdAna zakti rUpa svAbhAvika yogyatAoM ke AdhArapara bhinna-bhinna prakArakaM vivakSita svaparapratyaya kArya utpanna hote rahate haiM / aise kAryoMmeM jo vividhatA dekhI jAtI haiM vaha bhI upAdAnazaktiko vividhatA yA mitI vividhatAke AdhArapara hI AtI haiM tathA inake hone meM vyaktiko kuzalatA aura prabhAva huA karatA hai| bho Page #416 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pAMkA-samAdhAna 2 kI samIkSA 229 uttarapakSa kAryotpattike sambandha meM anubhavase siddha, indriyA tyakSase jJAta, takase nizcita aura Agamase prasiddha isa prakArakI kArya-kAraNavyavasthAkI upekSA karake kalpanAoMke zrAkAzameM vicaraNa karatA hatyA tatvajJAnakI bAta karatA hai, isase adhika vicArazUnyatAkI bAta aura kyA ho sakatI hai? uttarapakSane apane prakRta vaktavya meM hI Age jo yaha likhA hai ki 'adhyApaka nimitta nahIM huA' so yaha bhI vivAdarahita hai, kyoMki pUrvapakSakI gAnyatA to yahI hai ki kAryarUpa pariNata honekI svAbhAvika yogyatArUpa nitya upAdAna zakti ke sadbhAvameM hI nimitabhUta bAhya sAmagrI kAryotpattike prati sahAyaka hone rUpase kAryakArI huA karatI hai, usakA sadbhAva yadi vastumeM na ho to nimittabhUta bAla vastu mahApara akiMcitkara hI banI rahatI hai / vataH mandabuddhi ziSyameM adhyayana rUpa kAryotpattikI svAbhAvika yogyatA rUpa nitya upAdAna zaktikA abhAva banA huA hai, ataH adhyApana kriyA karate hae adhyApaka ke upasthita rahanapara bhI usa mandabuddhi ziSya meM jaba adhyayanarUpa kAryakI utpatti ho hI nahIM rahI hai to adhyApakakI adhyApana kriyAko bA~para nirarthaka mAnane pUrSapasako kyA Apatti ho sakatI hai ? arthAta use isameM koI Apatti nahIM hai| isalie uttarapakSane apane usI vaktavyameM Age jo yaha likhA hai ki 'jisa kAryako lakSyameM rakhakara aparapakSane yahA~ doSa diyA hai, bassuptaH usa kAryakA ziSdha usa samaya upAdAna hI nahIM thaa| yahI kAraNa hai ki adhyApana kriyA meM rata adhyApakake hone para bhI vaha nimitta vyavahArake ayogya hI banA rahA / ' to yaha anAvazyaka siddha ho jAtA hai, kyoMki pUrvapakSane jo doSa diyA hai usake sAtha isakA koI virodha nahIM hai| virodha to taba hotA jaba pUrvapakSa kAryotpattimeM ugAdAnako mahatva na dekara kevala nimittako mahatva detaa| vaha to kAryotpattimeM upAdAna aura nimitta donoMko hI apane-apane rUpameM mahatva detA hai| jaisA ki usane (pUrvapakSane) ta. ca. pR0 82 para uttarapakSake anyatama pratinidhi paM0 phalacandajIke varNI granthamAlAse prakAzita tatvArthasUtra sambandhI kathanakA uddharaNa dekara spaSTa kriyA hai / unakA yaha uddharaNa nimna prakAra hai - 'jo kAraNa svayaM kAryarUpa pariNama jAtA hai vaha upAdAnakAraNa kahA jAtA hai / kintu aisA niyama hai ki pratyeka kArya upAdAnakAraNa aura nimittakAraNa donoMke melase hotA hai, kevala eka kAraNase kAryakI utpatti nahIM hotI, chAtra subodha hai, para adhyApaka yA pustakakA nimitta na mile to vaha pada nahIM sktaa| yahA~ upAdAna hai, kintu nimitta nahIM, isalie kArya nahIM huaa| chAtrako adhyApaka yA pustakakA nimitta mila rahA hai, para vaha mandaju dhi hai, isalie bhI vaha par3ha nahI sakatA / yahA~ nimitta hai, kintu upAdAna nahIM, isalie kArya nahIM huaa| yadi uttarapA pUrva pakSa dvArA uddhata paMka phulacandajIke hI isa kathanapara dhyAna detA to use pUrvapakSa kI AlocanAkA avasara nahIM rhtaa| itanA hI nahIM, usakI (uttarapakSakI) dRSTriya prakRta viSayakI vAstavika sthiti bhI A jAtI / merA kahanA to itanA hai ki uttarapakSane apane anyatama pratinidhi paM0 phUlacaMdajI kI mAnyatAko svIkAra nahIM kiyA to vaha uttakA nijI mAmalA hai / isalie isa viSayane kucha na kahakara maiM yahIM kahanA cAhatA hU~ ki prakRta viSayakI samIkSAmeM maiMne jo kucha likhA hai, usase uttarapakSakA apane vaktavyake anta meM nirdiSTa yaha kathana ki 'yaha kArya-kAraNa vyavasthA hai, jo pratyeka vyake pariNAmasvabhAdhake anurUpa honese isa tathya kI puSTi karatI hai ki upAdAnake kArya ke sammukha honepara nimitta vyavahArake yogya bAhya sAmagrI milatI hI hai,' nirasta ho jAtA hai, kyoMki kArya-kAraNavyavasthAkA jo rUpa pramANasammata ho Page #417 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 230 jayapura (khAniyA) tavacarcA aura usako samIkSA sakatA hai, usako maiM apane isa samIkSAtmaka kathana meM spaSTa kara cukA hU~ aura vaha rUpa aisA hai ki vastumeM kAryakI utpatti yadyapi una vastukI svAbhAvika yogyatArUpa nitya upAdAna zaktike anurUpa hI hotI hai, parantu tadanukUla nimittabhUta bAhya sAmagrI sahayogapUrvaka hI hotI hai jisakA Azaya yaha hotA hai ki pratyeka vastu prati samaya kAryotpattiko svAbhAvika yogyatArUpa aneka upAdAna zaktiyoM kA sadbhAva rahatA hai, unameM prApta nimitoM ke anusAra koI eka kAryakI utpatti eka samaya meM huA karatI hai| jaise bAjArameM vikrIke lie rakhe hue kapar3e meM koTa, kamoja, kuratA Adi vividha prakArake vastra nirmANa kI svAbhAvika yogyatA rUpa nAnA nitya upAdAna zaktiyA~ vidyamAna rahatI haiM. parantu upabhoktA vyakti apane anukUla eka hI prakArakA vastra usase nirmita karatA hai yA darjI nirmita karAtA hai aura nahIM anubhava siddha sthiti hai| isake viparIta uttarapakSako jo yaha mAnyatA hai ki vastu prati samaya eka hI prakArako kAryoMtpatti kI yogyatA rahA karatI hai, isalie jisa vastumeM jisa prakArakI yogyatA jisa samaya hogI, usa samaya vahI kArya utpanna hogA, nimitta bhI vahA~ avazya rhegaa| parantu vaha usameM sarvathA akicitkara hI banA rahegA, so yaha anubhava Adi pramANoMke viruddha hai / ise pUrva meM spaSTa kiyA jA cukA hai / uttarapakSane apane pakSa ke samarthana Age 0 ca0 10 90 para hI yaha likhA hai 'pratameM aparapakSaka sabase bar3I bhUla yaha hai ki niti kArya to huA nahIM phira bhI vaha jisameM usa samaya usane jisa kAryakI kalpanA kara rakhI hai, use usa samaya usakA upAdAna mAnatA hai aura isa AdhAra para yaha likhanekA sAhasa karatA hai ki subodha chAtra hai para adhyApaka Adi nahIM mile, isalie kArya nahIM huA / aparapakSako samajhanA cAhiye ki subodha chAtra kA honA anya bAta hai aura chAtrakA upAdAna hokara adhyayana kriyAse pariNata honA anya bAta hai| isI prakAra aparapakSako yaha bhI samajhanA cAhiye ki adhyApakakA adhyApana rUpa kriyAkA karanA anya bAta hai aura usa kriyA dvArA anyake kArya meM vyavahArase nimitta bananA anya bAta hai / ' Age isakI samIkSA kI jAtI hai pUrvapakSa 0 0 0 82 para suboca chAtra aura manda buddhi chAvako AdhAra banAkara jo kucha likhA hai usakA abhiprAya yaha hai ki subodha chAtra meM adhyayana kAryakI svAbhAvika yogyatA pAI jAtI hai, lekina adhyApaka Adi nimitta sAmagrIkA sahayoga na milane se vaha adhyayana kAryase vaMcita raha jAtA hai| aura mandabuddhi chAtra meM adhyayanakAryakI svAbhAvika yogyatAkA hI abhAva rahatA hai, isalie adhyApaka Adi nimitta sAmagrIkA sahrayoga milanepara bhI vaha adhyayana kAryase vaMcita raha jAtA hai / uttarapakSane pUrvapakSake kapanakI jo bAlocanA kI hai usameM usane pUrvapakSa ke isa abhiprAyako samajhane kI ceSTA karanA Avazyaka nahIM samajhA hai / isaliye vaha apane vanatavyame likhatA hai ki 'aparapakSa kI sabase bar3I bhUla yaha hai ki vivakSita kArya to huvA nahIM, phira bhI vaha jisameM usa samaya usane jisa kAryakI kalpanA kara rakhI hai, use usa samaya usakA upAdAna mAnatA hai aura isa AdhArapara yaha likhanekA sAhasa karatA hai ki subodha chAtra hai para adhyApaka Adi nahIM mile, isalie kArya nahIM huaa| so ise maiM uttarapakSakI ho sabase beTI bhUla mAnatA hUM, kyoMki jisa prakAra AtmAmeM sarvazitva aura sarvajJatva ye donoM zaktiyAM svabhAvataH mAnI gaI hai, anyathA AtmA kadApi sarvadarzI aura sarvajJa nahIM bana sakatA hU~ phira usameM va donoM zaktiyAM samasta jJAnAvaraNa aura samasta darzanAvaraNa kamakA kSaya ho jAnepara labdhi rUpameM vyakta hotI haiM parantu vaha jo sarvadazIM ora savaMza ho rahA hai arthAt sarvako dekha aura jAna rahA hai vaha dekhanA aura jAnanA sarvasApekSa hI to ho rahA hai| isI prakAra padArthoMmeM jo Page #418 -------------------------------------------------------------------------- ________________ - -- - --- - -- - - -....--. zaMkA-samAdhAna 2 kI samIkSA 221 svaparapratyaya kAryoke hone kI svAbhAvika yogyatA mAnI gaI hai vaha upAdAna aura nimitta ubhaya kAraNa janyatAke sapameM hI svIkAra karanA ucita hai jisakA AAya yaha hotA hai ki upAdAna jo kAryarUpa pariNata hotA hai, usako vaha kAryarUpa pariNati nimittakAraNabhUta vastuko mahAyatApUrvaka hI huA karatI hai| isake anusAra upAdAnabhUta vastumeM upAdhAnatA arthAta kAryarUpa pariNata honekI yogyatAke bhamAna nimittabhUta vastumeM nimittatA arthAta upAdAnakI kAryarUpa pariNatima sahAyaka honerUpa svAbhAvika yogyatA bhI svIkAra karanA Avazyaka hai| isase nirNIta hotA hai ki upAdAna aura nimitta donoM hI prakA ke kAraNa nitya aura anitya do-do prakArake hote hai| ata: jisa prakAra kAryarUpa pariNata honekI svAbhAvika yogyatA viziSTa vastuko nitya upAdAna aura usakI kAryAvyavahita pUrva paryAyako anitya upAdAna mAnA jAtA hai usI prakAra nitya upAdAnakI kAryarUpa pariNatimeM sahAyaka honerUNa svAbhAvika yogyatAviziSTa vastuko nitya nimitta aura usake usa upAdAnabhata' vastuko karyarUpa pariNatimeM sahAyaka honerUpa vyApArako anitya nimitta jAnanA cAhie / jaise koI vyakti apane putrako adhyayana karane yogya samajhakara use adhyayana karAnekI dRSTise adhyApaka arthAt adhyApana karAnekI yogyatA viziSTa vyakti ke pAsa le jAtA hai / adhyAgI una duI pAmAra kara yo matakara use lakSya karake adhyApana kriyA karane laga jAtA hai / aba yadi putra subodha hotA hai arthAt adhyayana karanekI svAmAvika yogyatA viziSTa hotA hai to vaha adhyApakakI usa adhyApana kriyAkI sahAyatAse adhyayana karanemeM saphala ho jAtA hai| isake viparIta putra yadi mandabuddhi huA arthAt adhyayana karaneko svabhAvika yogyatArahita huA to adhyApakakI adhyApana kriyAkI sahAyatA prApta rahanepara bhI vaha adhyayana karane meM asamartha hI banA rahatA hai / kAryakI utpatti meM upAdAnopAdeyabhAva aura nimitta naimittikabhAvakI yahI prakriyA hai| parantu uttarapakSa aisA na mAnakara kahatA hai ki upAdAna apane kArya ke sanmukha honepara arthAt kAryAnyavahita pUrva pAmarUpa pariNata honepara niyamase kAryarUpa pariNata ho jAtA hai aura nimitta yadyapi vahAM upasthita rahatA hai, parantu vaha upAdAnakI usa kAryotpattimeM sarvathA akiMcikara hI banA rahatA hai ataH usameM kevala nimitta vyavahAra kiyA jAtA hai, so usakI yaha mAnyatA ekAnta niyativAda aura ekAnta niyatavAdapara hI AdhArita hai| ina donoM vAdoM kI samIkSA meM praznottara 5 aura praznottara 6 ko samIkSA karate samaya kAmaMgA isa sambandhameM maiM yahAM mAtra itanA kaha denA Avazyaka samajhatA hai ki nimittabhUta vastumeM upAdAnakI kAryarUpa pariNatimeM sahAyaka honerUpa nimitatAko yadi nitya nahIM mAnA jAya, to baddhimAna vyaktikA usa kAryakI utpatti meM usakI kAryotpattike pUrva mahaNa karanA saMbhava nahIM raha jaaygaa| itanA hI nahIM, jaba kAyotpatti meM nimitta sarvathA akiMcitkara hI banA rahatA hai to usameM nirmitavyavahAra karanekI kyA AvazyakatA raha jAtI hai| tattvajijJAsuoMko isapara vicAra karanA cAhiye / uttarapakSane apane isI vaktavyameM jo yaha likhA hai ki 'aparapakSako samajhanA cAhie ki subodha chAtrakA honA anma bAta hai aura chAtrakA upAdAna hokara adhyayana kriyAse pariNata honA anya bAta hai|" so uttarapakSake lie 'subodha chAtrakA honA' isa kathanako chAtrakI adhyayana karanekI svAbhAvika yogyatArUpa nitya upAdAna zaktikA paricAyaka va 'upAdAna hokara kriyAse pariNata honA' isa kathanakA adhyayana karane meM pravattise avyavahita pUrva paryAyarUpa anitya upAdAna zakti kA paricAyaka hI mAnanA hogA, jisake viSayameM pUrvapakSako koI virodha nahIM hai| isI taraha uttarapakSane vahIMpara jo yaha likhA hai ki "isa prakAra aparapakSako yaha bhI samajhanA cAhie ki adhyApakakA adhyApanarUpa kriyA karanA anya bAta hai aura usa kiyA dvArA anyake Page #419 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 232 jayapura (khAniyA) tattvacarcA aura usakI samIkSA kAryameM vyavahArase nimisa bananA abhya bAta hai"so isa sambandhame bhI merA yaha kahanA hai ki ina donoM bAtoMko anya-anya mAnane meM bhI pUrvapazako uttarapakSa ke sAtha koI virodha nahIM hai, kyoMki adhyApaka adhyayana karanekI svAbhAvika yogyatArUpa nitya upAdAna zakti biziSTa subodha chAtrake samakSa bhI adhyApana kriyA karatA hai aura baha adhyayana karane kI svAbhAvika yogyatArUpa nitya upAdAna zAktise rahita manda buddhi chAtrake samakSa bhI adhyApana kriyA karatA hai, parantu subodha chAtrake prati usako vaha kriyA sArthaka hotI hai aura mandabuddhi chAtrake prati usakI vaha kriyA nirarthaka hI banI rahatI hai| isa prakAra pUrvapakSa aura uttarapakSake madhya mAnyatAkI itanI samAnatA rahate hue bhI satabheda yahI hai ki jahAM uttarapakSa kAryotpatti meM kAryAvyavahita pUrva paryAyako mukhya upAdAna mAnakara nimittako sarvathA akiMciraphara mAna letA hai vahAM pUrvapalA aisA mAnatA hai ki kAryotpattiko svAbhAvika yogyatArUpa nitya upAdAnazakti viziSTa vastu jaya kAryAvyavahita pUrva paryAyalpa pariNata ho jAtI hai tabhI usa bastukI kAryarUpa pariNati hotI hai, parantu usa vastuko vaha kAryAvyavahita pUrva paryAyakapa pariNati tathA usake pakSa homegAlI vilita kAra ginimi mRta DAkA sahayoga milanapara hI hotI hai aura na milanepara nahIM hotI hai-aisA mAnakara pUrvapaza nimitta ko bhI utanA hI sahAyaka hone rUpase mukhya mAnatA huA kAryakArI hI mAnatA hai| yaha viSaya pUrva meM bhI spaSTa kiyA jA cukA hai aura praznottara 1 kI samIkSAmeM bhI spaSTa kiyA jA cukA hai tathA yaha bhI spaSTa kiyA jA cukA hai ki pUrvapakSakI mAnyatA hI Agamasammata hai, uttarapakSa kI mAnyatA Agamasammata nahIM hai / isI prasaMgameM uttarapakSanetaH ca 5090-91para yaha bhI kathana kiyA hai ki "adhyApaka adhyApanakalA sIkhane ke liye ekAntameM bhI adhyApanakriyA kara sakatA hai aura mandabuddhi chAtrake sAmane bhI isa kriyAko kara sakatA hai / para ina donoM sthaloMpara vaha nimittamyavahArapadavIkA pAtra nhiiN| isameM adhyApanarUpa nimitta vyavahAra tabhI hotA hai jaba koI chAtra use nimitta kara svayaM par3ha rahA hai| yaha kArya-kAraNavyavasthA hai jo sadA kAla pratyeka kAryapara lAgU hotI hai| ataH aparapakSane apane pratyakSa jJAnako pramANa mAnakara jo kucha bhI yahAM likhA hai vaha yathArtha nahIM hai, aisA samajhanA cAhiye / ' so isakA nirAkaraNa yathAyogya rUpameM mere upayukta vivecanase hI ho jAtA hai arthAta adhyApaka adhyApanakalA sIkhane ke liye ekAnta jo adhyApana kiyA karatA hai aura mandabuddhi chAtrake sAmane bhI jo adhyApana kiyA karatA hai to adhyApakakA ukta donoM sthAnoMpara kriyA karanA to nirvivAda hai| parantu ekAntameM kI gaI vaha kriyA adhyApana sIkhanekI dRSTise kAryakArI hI hai, nirarthaka nhiiN| isake atirikta mandabuddhi chArake sAmane adhyApaka jo adhyApana kiyA karatA hai, vaha yadyapi nirarthaka hai, kyoMki mandabadi chAtrako usase koI lAbha nahIM hotA, parantu isase adhyayana aura adhyApanameM jo nimitta-naimittika sambandha banA huA hai usapara isakA koI viruddha prabhAva nahIM par3atA hai| isa prakAra uttarapakSakA vaha likhanA ki yaha kArya kAraNa vyavasthA hai jo sadA kAla pratyeka kAryapara lAgU hotI hai, bilakula nirupayogI hai aura anubhava, yuSita aura Aga mase viruddha hai / Azcarya to yaha hai ki uttarapakSa kAryakAraNako vyavasthAkA jaizA pratipAdana yahA~ kara rahA hai usakA upayoga vaha svayaM nahIM karatA hai aura na kara hI sakatA hai / isaliye kahA jA sakatA hai ki vaha svayaM andhakArameM vicaraNa kara rahA hai aura dUsaroMko bhI usa andhakArameM paTaka denA cAhatA hai| isapara bhI uttarapakSa vicAra nahIM karanA cAhatA hai to na kare parantu tatvajijJAsuoMko to vicAra karanA hI caahiye| Page #420 -------------------------------------------------------------------------- ________________ zaMkA-samAdhAna 2 kI samIkSA 233 kathana 14 aura usakI samIkSA uttarapakSaneta0 ca0 pU0 91 para hI Age likhA hai -- aparapakSane prakRta meM paMcAstikAya gAthA 170 kI TIkA, paM0 phUlacanda jI kRta tattvArtha sUtrakI TIkA aura pAdapurANa ke pramANa dekara pratyeka kArya meM bAhya sAmagrI kI AvazyakatA siddha kI hai| samAdhAna yaha hai ki pratyeka kArya bAhyAbhyantara sAmagrIkI samagratA meM hotA hai, isa siddhAnta ke anusAra niyata bAhya sAmagrI niyata Abhyantara sAmagrIko sUcaka hone se vyavahAranaya se Agama meM aisA kathana kiyA gayA hai kintu itane mAtra se ise yathArtha kathana na samajhakara vyavahAra kathana hI samajhanA caahiye| ekake guNa-dharmako dUsarekA kahanA yaha vyavahArakA lakSaNa hai| ataeva vyavahAranayase aisA hI kathana kiyA jAtA hai jo vyavahAravacana honese AgamameM aura lokameM svIkAra kiyA gayA hai|" Age isakI samIkSA kI jAtI hai pUrvapakSa dvArA 0 0 93 para uddhRta paMcAstikAya gAthA 170 kI TIkA, paM0 phUlacandrajI kRta tasyArthasUtra kI TIkA aura pArzvapurANake kathanIke viSaya meM uttarapakSane apane ukta kathanameM virodha na dikhalA - kara usameM usane kevala yaha likhA hai ki 'niyata bAhya sAmagrI niyata Abhyantara sAmagrIko sUcaka honese vyavahAranayase mAgama meM aisA kathana kiyA gayA hai|' so uttarapakSa ke isa kathana ke viSaya meM aisA kahA jA sakatA hU~ ki vaha pakSa nAkako sIdhe mArgase na pakar3akara ghumAvadAra mArgase pakar3anA cAhatA hai, arthAt yaha bAhya sAmagrIko jo Abhyantara sAmagrIko sUcaka mAnatA hai, so isase to kAryotpatti meM bAhya sAmagrIkI usako mAnya arkicitkaratAkA khaNDana ho hotA hai| dUsare bAhya sAmagrIko Abhyantara sAmagrIko sUcaka mAnane meM usakA AdhAra kyA hai ? yaha prazna usake sAmane khar3A ho jAtA hai, jisakA samAdhAna usake pAsa nahIM hai, tIsare, bAhya sAmagrIko kAryotpatti meM jaba vaha sarvathA akiMcitkara hI mAnatA hai, to use bAhya sAmagrI se Abhyantara sAmagrI meM kAryotpattiko sUcanA kaise prApta hotI haiM, yaha bAta bhI use vicAraNIya banI jAtI hai| cauthe, jaba bAhyasAmagrI Abhyantara sAmagrI se honevAlI kAryotpattimeM sarvathA akicitkara hI banI rahatI hai aisI mAnyatA usakI hai to usako bAhya sAmagrI dvArA Abhyantara sAmagrI se honevAlI kAryotpatti meM sUcanA prApta karane kI AvazyakatA ho kyA raha jAtI hai ? yaha bhI use socanA hai / uttarapakSa ne apane vaktavyameM jo yaha likhA hai ki vyavahAranayase aisA kathana kiyA jAtA hai so yaha nirvivAda hai. kyoMki bAhya sAmagrI Ammantara sAmagrI se honevAlI kAryotpatti meM sahAyaka hone rUpase vyavahAra kAraNa hI hotI hai, Abhyantara sAmagrI kI taraha nizcaya kAraNa nhiiN| isaliye vaha nizcayanayakA viSaya na hokara vyavahAranayakA hI viSaya mAnI jA sakatI hai kyoMki kArya kAraNabhAvake prasaMga meM nizcayanayakA viSaya vastukA kAryarUpa pariNata honA hI mAnya kiyA gayA hai| uttarapakSa vyavahAranayake viSayako jo kapolakalpita yA kathanamAtra mAna lenA cAhatA hai usakA nirAkaraNa praznottara 1 kI samIkSA meM sthAna-sthAnapara kiyA jA cukA hai / sa0-30 uttarapakSane apane vaktavya meM " ekake guNa-dharmako dUsarekA kahanA" ise jo vyavahAranayakA lakSaNa batalAyA hai so isa viSaya meM bhI pUrvapakSako koI virodha nahIM hai / parantu ekake guNa-dharma ko dUsarekA vahIM para kahA jAtA hai jahA~ mukhyarUpatAkA abhAva va nimitta aura prayojanakA sadbhAva rahA karatA hai anyathA nahIM / AlApa paddhatike 'mukhyAbhAve sati prayojane nimitte ca upakAraH pravartate' isa bacanakA yahI Azaya hai / isa viSayako bhI prayanosara 1 kI samIkSA meM spaSTa kiyA jA cukA hai / Page #421 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jayapura (khAniyA) tattvacarcA aura usakI samIkSA 234 kathana 15 aura usakI samIkSA Age 80 ca0 pR0 91 para hI uttarapakSane yaha kathana kiyA hai- 'aparapakSane pravacanasAra gAthA 211212 kI TIkAkA pramANa upasthita kara yaha siddha karanekA prayatna kiyA hai ki kahIM kahIM mAtra zarIrako kriyAse bhI dharma-adharma hotA hai jaise ki mAtra zarIrakI ceSTAse saMyamakA cheda honA' kintu aparapakSakA yaha hoTha mArga na kI gaI kAyaceSTA ke abhAvako sUcita karaneke liye AcAryane phAyaceSTAmAtrAdhikRta rAyamachedako bahiraMga-saMyama kahA hai aura isaliye AcAryane alpa prAyazcitta kahA hai| spaSTa hai ki isa vacanase aparapakSa ke abhimatakI siddhi nahIM hotI, pratyuta isa vacanase to yahI siddha hotA hai ki AtmakArya meM sAvavAna vyakti yadi bAhya zarIraceSTAko prayatnapUrvaka bhI karatA hai| to bhI zarIrako kriyA karane kA bhAva doSAdhAyaka mAnA gayA hai aura yahI kAraNa hai ki paramAgama meM sUtrokta vidhipUrvaka pratyeka kriyAkA prAyazcitta kahA hai / " Age vahIM para uttarapakSane yaha likhA hai- "yahA~ aparapakSane jo maNimAlI munikI kathA dI hai vaha zayana samayakI ghaTanAeM sambandha rakhatI hai / usa samaya muniko kAyagupti aisI honI cAhiye thI ki usako nimitta kara zarIrakheSTA nahIM hotI, kintu muni apanI kAya gupti na rakha raake| yaha doSa haiN| isI doSakA udghATana usa kathana dvArA kiyA gayA hai| mAlUma par3atA hai ki yahA~ aparapakSa aise udAharaNa upasthita kara yaha siddha karanA cAhatA hai ki AramakAryameM antaraMga pariNAmoMke abhAva meM bhI zarIrako kriyAmAsa dharma ho jAtA hai, jo yukta nahIM hai / " uttarapakSa ke ina donoM anucchedoMkI samIkSAmeM meM yaha kahanA cAhatA hU~ aura pahale kahA bhI jA cukA hai ki jIvita zarIrakI kriyA do tarahako hotI hai-- eka to zarIrake sahayogase honevAlI jIvakI kriyA aura dUsarI jo ke sahayoga se honevAlI zarIrakI kriyA ! so pUrvapakSane prakRta prazna zarIra ke sahayoga se honevAlI tant kiyAko lakSyameM rakhakara hI upasthita kiyA hai, jIvake sahayoga se honevAlI zarIrako kriyAko lakSya meM rakhakara nahIM, kyoMki pUrvapakSa bhI sarvArthasiddhi (7-13) meM uddhRta viyojayati cAsubhinaM sa vaghena saMpUjyate' isa vacana ke AtrArapara jIvake sahayoga se honevAlI zarIrakI kriyAle AtmAmeM dharma-adharma nahIM mAnatA hai / isaliye uttarapakSako pUrvapacako isa dRSTiko dhyAna meM rakhakara hI prakRtameM vicAra karanA thA / arthAt jIvake sahayogale honevAlI zarIrakI kriyA to kisI bhI avasthAmeM dharma-adharmakA kAraNa nahIM hotI haiM / aba raha jAtI hai zarIra ke sahayoga se honevAlI jIvakI kriyA / so zarIra ke sahayogase hone vAlI jIvakI yaha kriyA do taraha se hotI hai - eka to antaraMga mAnasika pariNAma kI preraNAse hotI hai aura dUsarI antaraMga mAnasika pariNAmakI preraNA na honepara bhI hotI hai| inameM se jo zarIra ke sahayoga honevAlI jIvakI kriyA antaraMga mAnasika pari zAmakI preraNAse hotI hai vaha to dharma-adharmakA kAraNa hotI hI hai, lekina jo zarIrake sahayogase honevAlI jIvakI kriyA antaraMga mAnasika pariNAmakI preraNA ke binA hI hotI hai, vaha bhI dharma-adharmakA kAraNa hotI hai / ise lakSya meM rakhakara hI pUrvapana ta0 ca0 pu0 83 para apanA kathana usakI AlocanAmeM jo kucha ukta anucchedoM meM likhA hai vaha aprAsaMgika aura nirarthaka hai / kathana 16 aura usakI samIkSA kiyA hai| isa taraha uttarapakSane Age ta0 ca0 pR0 91 para hI uttarapakSane yaha kathana kiyA hai ki 'kevalI jinake puNyako nimitta kara calane Adi rUpa kriyA hotI haiM, isameM sandeha nahIM, para itane mAtrase vaha muktikI sAdhana nahIM mAnI Page #422 -------------------------------------------------------------------------- ________________ zaMkA-samAdhAna 2 kI samIkSA 235 jA sakatI / anyathA yoga nirodha karake kebalI jina sUkSmakriyApratipAtI tathA vyuparatakriyAnivRtti dhyAnako kyoM dhyAte ? jisa jinAgama meM kSAyika cAritrake honepara bhI yogakA sadbhAva hone se kSAyika cAritrako sampUrNa cAritra rUpa se svIkAra nahIM kiyA gayA ho usa jinAgamase yaha phalita karanA ki kevalI jinakI calane Adi rUpa kriyA mokSakA kAraNa haiM, ucita nahIM hU~ / pratyuta isase yahI mAnanA cAhie ki kevalI jinake jaba taka yoga aura tadanusAra bAhya kriyA hai taba taka IryApatha Asrava hI haiM / " Age usI para utarapakSane likhA hai - "kevalI jina samucAta apane vIryavizeSase karate haiM aura use nimitta kara tIna karmokA sthiti ghAta hotA hai / antaraMga meM vItarAga pariNAma nahIM hai aura vIryavizeSa bhI nahIM hai| phira bhI yaha kriyA ho gaI aura use nimittakara ukta prakArase karmoMkA sthitighAta aisA nahIM hai !" gayA, isakI samIkSA meM mujhe mAtra itanA hI kahanA hai ki pUrvapAne jisa abhiprAya se ta0 ba0 pR0 84 para apanA kathana kiyA hai usase viparIta Azaya grahaNa karake hI uttaradAne usakI AlocanA karanekA prayatna kiyA hai jo ayukta haiN| usa kathana meM pUrvapakSakA kyA Azaya hai, ise Upara spaSTa kiyA jA cukA hai / yaha to sunizcita hai prakRtivandha aura tAtparya yaha hai ki pUrva pazana ta0 ca0 pR0 85 para jo kathana kiyA hai usameM usakA abhiprAya yaha hai ki saMsArakA kAraNabhUta karmabanna pradezabandha ke sAtha hone vAlA sthiti aura anubhAgabandha ho hotA hai / kevala prakRtivandha aura pradezabandha saMsArakA kAraNa nahIM hotA | isalie kevalIjinako kriyA prakRtibandha aura pradezavantra rUpa karmabandhakA kAraNa hokara bhI niyamase saMkhAravRddhi kAraNa nahIM hotI hai / isa apekSAse hI use mokSakA kAraNa pUrvapakSane mAnA hai / uttarapakSane pUrvapAke' kathanako AlocanA karaneke prasaMga meM ukta anucchedoM meM jo kucha likhA hai usase pUrvapakSa anabhijJa hai yA vaisA vaha nahIM mAnatA hai, aisI bAta nahIM hai| isaliye pUrvapakSa kathana kI AlocanAse pUrva usakA kartavya thA ki pravacanasAra gAthA 45 ke abhiprAyapara vicAra karatA, kyoMki jisa prakArase usane pUrva pake nako AlocanA kI hai usa prakArase to pravacanasAra gAthA 45 bhI usakA Alocya ho jAtI hai jo saMbhavataH uttarapakSako abhISTa nahIM hai| isaliye maiM kahanA cAhatA hU~ ki uttarapakSakI isa viSaya meM sirpha virodha ke lie virodha karanekI nIti ucita nahIM mAnI jA sakatI hai / kathana 17 aura usakI samIkSA Age ta0 ca0 pR0 92 para usa rapakSane pUrvapAke ta0 ca0 pR0 pR0 302 meM nirdiSTa bacanako uddhRta kara kiye gaye vivecanako upasthita karake usake kucha likhA hai usake saMbaMdha meM bhI merA yahI kahanA hai ki uttarapakSane vaha bhI kevala karane kI nItiko apanA kara hI likhA hai kyoMki usase bhI pUrvapakSakI dRSTikA nahIM hai| 84 para dhavalasiddhAnta pustaka 2 samAdhAna ke rUpameM jo virodhake lie virodha nirAkaraNa honA saMbhava isa praznottara meM sabase bar3I samasyA yaha rahI hai ki uttarapakSane pUrvapadAkI AlocanA karanekA mUla AdhAra jIvake sahayogase honevAlI zarIrakI kriyAko banAyA hai jabaki pUrvapakSakA prazna zarIrake sahayoga se honevAlI jIvakI kriyA se sambaddha hai| uttarapakSa isa bAtako anta anta taka nahIM samajha pAyA hai yA samajha kara bhI usakI upekSA hI karatA AyA hai| ataH anta meM bhI usane yahI likhA hai ki "zarIrakI kriyA paradravya Page #423 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 236 jayapura (khAniyA) tatvacarcA aura usakI samIkSA (pad-gala) kI paryAya honese usakA ajIva tattva meM antarbhAva hotA hai" yaha to yahI kahAvata huI ki 'paMyoMkI bAteM sira mAthe para panAlA vahIMkA vahIM rhegaa|' isI taraha usane vahIMpara jo yaha likhA hai ki "ataH use AtmAkai dharma-adharmameM upacArase nimitta kahanA anya bAta hai| vastuta: yaha AtmA apane zubha-azubha aura yuddha pariNAmoMkA kartA svayaM hai / ataH bahI unakA mukhya hetu hai / " so maiM pUrva meM spaSTa kara cukA hU~ ki pUrvapakSane apane vaktavyoMmeM zarIrakI kriyAko AtmAke dharma-adharmameM upacarita hetu nahIM mAnakara zarIrake sahayogase honevAlI jIvakI kriyAko hI uparita hetu mAnA hai kyoMki Agama meM aisA hI mAnya kiyA gayA hai| isaliye uttarapakSakA zarIrako kriyAko AtmAke dharma-adharma meM uparita kAraNa mAnanA mithyA hI hai| ataH uttarapakSako zarIraphe mayogase honevAlI jIvako kriyAko AtmAke dharma-adharmakA kAraNa mAnanA cAhiye / yaha saba viSaya meM pUrvameM spaSTa kara cukA hU~ / pUrvapakSane isa bAtakA kahIM virodha nahIM kiyA hai ki "vastutaH yaha AtmA apane zubha-azubha aura zuddha pariNAmoMkA kartA svayaM hai, ataH vahI unakA mukhya (nizcaya) hetu hai / " pUrvapakSa kA kahnA to yaha hai ki zarIrake sahayogase honevAlI jIvakI kriyA AtmAkI dharma-adharmarUpa pariNatimeM sahAyaka hone rUpase kAryakArI nimittavAraNa hotI hai vaha vahA~ avicitkara nahIM rahatI hai| 1. praznottara 3 ko sAmAnya samIkSA pUrvapakSakA prazna-jIvadayAko dharma mAnanA mithyAtva hai kyA ?-tA ca pR0 93 / uttarapakSakA uttara-(ka) isa praznameM yadi "dharma" padakA artha puNyabhAva hai to jIvadayAko puNyabhAva mAnanA mithyAtva nahIM hai, kyoMki jIvadavAkI parigaNanA zubhapariNAmoMmeM kI gaI hai aura zubha pariNAmako AgamameM puNyabhAva mAnA hai |-t0 ca pR0 93 (kha) yadi isa praznameM "dharma" padakA artha vItarAga pariNati liyA jAye to jIvadayAko dharma mAnanA micyAva hai, kyoMki jIvadayA puNyabhAva hone ke kAraNa usakA Asrava aura bandhatatvameM antarbhAva hotA hai, saMvara aura nirjarA tatbameM antarbhAva nahIM hotA |--t. ca. pR0 93 jIvadayAke prakAra (1) jIvadayAkA eka prakAra puNyabhAna rUpa hai / ise Agamake AdhArapara uttarapakSake samAna pUrvapakSa bhI mAnatA hai tathA uttarapakSake samAna pUrvapakSa yaha bhI mAnatA hai ki paNyabhAva rUpa hone ke kAraNa usaka antarbhASa Asrava aura bandhatatva hotA hai, saMvara aura nirjarAmeM antarbhAva nahIM hotaa| isake sambandha donoM pakSoMmeM itanA matabheda avazya hai ki jahA~ pUrvapakSa puNyabhASa rUpa jIvadayAko vyavahAradharma rUpa jova dayAkI utpatti meM kAraNa mAnatA hai vahA~ usa rapakSa isa bAtako svIkAra karaneke lie taiyAra nahIM hai| puNyabhAva rUpa jIbadasA vyavahAradharma kA jIva dayAkI utpattimeM kAraNa hotI hai. isa bAtako Age spaSTa kiyA jaayegaa| (2) jIvadayAkA dusarA prakAra jIvake zuddha svabhAvabhata nizcayadharmarUpa hai / irAkI puSTi pUrvapakSane apane dvitIya aura tRtIya dauroMmeM dhavala pustaka 13 ke pRSTha 362 para nirdiSTa nimna vacanake AdhArapara kI hai Page #424 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 237 zaMkA-samAdhAna 3 kI samIkSA " karuNAe jIvasahAvassa kammajaNidattavirohAdo" artha --- karuNA jIvakA svabhAva hai ataH isake karmajanita hone kA virodha hai / yadyapi trAsa nameM jIvadayAko jIvakA svataHsiddha svabhAva batalAyA hai, parantu jIvake svataH siddha svabhAvabhUta vaha jIvanamA anAdikAla mohanIya karmako krodha prakRtiyoMke udayase vikRta rahatI AI hai, ataH mohanIya karmakI una ko prakRtiyoM ke yathAsthAna yathAyogya rUpameM honevAle upanAma, kSaya yA kSayopazamase jaba vaha zuddha rUpameM vikAsako prApta hotI hai tatra use nizcayadharmarUpatA prApta ho jAtI hai / isakA antarbhAva Asrava aura bancatatva meM nahIM hotA, kyoMki jIna ke zuddhasvabhAvabhUta hone ke kAraNa vaha kamake Alava aura bandhakA kAraNa nahIM hotI hai| tathA isakA antarbhAva saMyara aura nirjarA tattva meM bhI nahIM hotA, kyoMki isakI utpatti hI saMghara aura nirjarApUrvaka hotI hai / (3) jIvadayAkA tImarA prakAra adayApa azubha pravRtti se nivRttipUrvaka honevAlI dayArUpa zubha pravRttike rUpameM vyavahAra hai| isakA samarthana pUrvapakSane apane dvitIya aura tRtIya dauroMmeM Agama pramANoM ke AdhArapara kiyA hai / isakA antarbhAva adayArUpa azubha pravRttise nivRttirUpa honeke AdhArapara saMbara aura nirjarAkA kAraNa honese saMvara aura nirjarA tattva meM hotA hai va dayArUpa puNyapravRttirUpa honeke AdhArapara Asrava aura bandhakA kAraNa honese Asrava aura bandhatattvameM bhI hotA hai| kramoMke saMvara aura nirjaraNa meM kAraNa honese yaha vyavahAradharmarUpa jIvadayA jIvake zuddha svabhAvabhUta nizcayadharmarUpa jIvadayAkI utpatti meM kAraNa siddha hotI hai| puSyabhUta dayAkA vizeSa spaSTIkaraNa bhavya aura abhavya donoM prakArake jIva satata viparItAbhiniveza aura mithyAjJAnapUrvaka Asaktiyaza adayArUpa saMkalpI pApamaya azubha pravRtti karate rahate haiM / tathA kadAcita saMsArika svArthavaza dayArUpa puSvamaya zubha pravRtti bhI kiyA karate haiN| ye jIva yadi kadAcita bhadavArUpa saMkalpI pApamaya azubha pravRtti ke sAtha samyak abhiniveza aura samyagjJAnapUrvaka karttavyavaza dayArUpa puNyamaya zubha pravRtti karane lagate haiM to unake antaHkaraNameM usa akSyArUpa saMkalpI pApamaya azubha pravRttise ghRNA utpanna ho jAtI hai aura taba ve usa adayArUpa saMkalpI pApamaya azubha pravRttise sarvathA nivRtta ho jAte haiN| isa taraha vaha puNyabhAvarUpa jIvadayA adamArUpa saMkalpI pApamaya azubha pravRtti se sarvathA nivRttipUrvaka hone vAlI dayArUpa, puNyamaya zubha pravRttirUpa vyavahAra dharma kI utpatti kAraNa siddha hotI hai / nizcayadharmarUpa jIvadayAkA vizeSa spaSTIkaraNa nizcayadharmarUpa jIvakSvAkI utpatti bhaya jIva meM hI hotI hai, abhavya jIna meM nahIM / tathA usa bhavyajIva meM usakI utpatti mohanIya karmake bheda anantAnubandhI, apratyAkhyAnAvaraNa, pratyAkhyAnAvaraNa aura saMjayanarUpa kaSAyoMkI ko prakRtiyoMkA yathAsthAna yathAyogya upazama, aya yA kSayopazama honepara zuddha svabhAvake rUpa meM uttarottara prakarSako lekara hotI hai / isakI pratikriyA nimna prakAra hai (ka) abhavya aura bhavya donoM prakAra ke jIvoMkI bhAvavatI zaktikA anAdikAla se anantAnubandhI Adi ukta cAroM kaSAyoM ko krodha prakRtiyoMke sAmUhika udayapUrvaka avApa vibhAvapariNamana hotA AyA hai| donoM prakArake jIvoMmeM usa adayArUpa vibhAvapariNamanakI samApti meM kAraNabhUta kSayopazama, vizuddhi, dezanA aura Page #425 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 238 jayapura (khAniyA) tattvacarcA aura usakI samIkSA prAyogya labdhiyoMke vikAsako yogyatA svabhAvataH vidyamAna hai / bhavya jIvoM meM to usa adayArUpa vibhAva pari tikI samAptimeM anivAryakAraNabhUta AtmonmukhatArUpa karaNalabdhike vikAsako yogyatA bhI svabhAvataH vidyamAna hai| isa taraha jirA bhavya jIvameM jaba kSayopazama, bizuddhi, dezanA aura prAyogya labdhiyoMkA vikAsa ho jAnepara ukta karaNalabdhikA bhI vikAsa ho jAtA hai taba sarvaprathama usa karaNalabdhike balase uma bhanya jIvameM mohanIya karmake bheda darzanamohanIya karmakI yathAsambhavarUpameM vidyamAna mithyAtva, samyagmidhyAtva aura samyakaprakRtirUpa toma prakRtiyoMkA va cAritramohanIyakama prayaga bheda anantAnubandhI kaSAyako niyamase vidyamAna mAna, mAyA aura lobha prakRtiyoM ke sAtha kroca prakRtikA bhI yathAyogya upazama, kSaya yA kSayopazama honepara caturtha gaNasthAnake prathama samaya meM usakI usa bhAvanatI zaktikA zuddha svabhAvabhUta nizcayadharmake rUpameM eka prakArakI jIvadayArUpa pariNamana hotA hai| (kha) irAke pazcAt urA bhavya jIvameM yadi usa AtmonmukhatAkA karaNalabdhikA vizeSa utkarSa ho jAve to usake balame usameM cAritramo nIya karbhake dvitIya bheda apratyAkhyAnAvaraNa kaSAyakI niyamaro vidyamAna mAna, mAmA aura lobha prakRtigore sa. dha simAmI kSonazana honepara panamaguNasthAnake prathama samayameM usakI usa bhAvavatI zaktikA zuddha svabhAvabhUta nizcayadharma ke rUpame dUsare prakArakI jIvadayArUpa pariNamana hotA hai| (ga) isake bhI pazcAt usa bhazya jIvameM yadi AtmonmukhatA rUpa karaNalabdhikA aura vizeSa utkarSa ho jAye to usake balase usameM cAritra-mohanIyakarmake tRtIya bheda pratyAkhyAnAvaraNa kaSAyakI niyamase vidyamAna mAna, mAyA aura lobha prakRtiyoMke sAtha krodha prakRtikA bho kSayopazama honepara saptama guNasthAnake prathama samayameM usakI usa bhAvavatI zaktikA zuddha svabhAvabhUta nizcayadhamaka rUpameM tIsare prakArako jIvadayArUpa pariNamana hotA hai| yahAM yaha jJAtavya hai ki saptama guNasthAnako prApta jIva satata saptamase SaSTha aura SaSThase saptama donoM guNasthAnoM meM antarmuhUrta kAlake antarAlase jhulekI taraha jhUlatA rahatA hai / (gha) ukta prakAra saptamase SaSTha aura SaSTharI saptama donoM guNasthAnoMmeM jhulate huye usa jIyameM yadi saptamaguNasthAnoM pUrva hI darzanamohanIya karmako ukta tIna aura cAritramohanIya karma ke prathama bheda anantubandhI kaSAyakI ukta cAra ina sAta prakRtiyAMkA upazama yA kSaya ho cukA ho athavA saptama guNasthAnameM hI unakA upavAma yA zaya ho jAve to usake pazcAt vaha jIva usa AtmonmukhatArUpa karaNalabdhikA saptama, aSTama aura navama guNasthAnoMmeM kramazaH adhaHkaraNa, apUrvakaraNa aura bhanivRttikaraNake rUpa meM aura bhI vizeSa utkarSa prApta kara letA hai aura taba navama gaNasthAnameM hI usa jIvameM cAritramohanIya karmake ukta dvitIya aura satIya bhedarUpa apratyAkhyAnAvaraNa aura pratyAkhyAnAvaraNa kaSAyoMkI krodha prakRtiyoM ke sAtha cAritramohanIyakarmake hI caturtha bheda saMjvalana kaSAyakI kroSa prakRtikA bho upazama yA kSaya honepara usa jIvako usa bhAvavatI zaktikA zuddha svabhAvabhUta nizcayadharmake rUpameM cauthe prakArako jIvadayArUpa pariNamana hotA hai| isa vivecanakA tAtparya yaha hai ki yadyapi bhavya aura abhaya donoM prakArake jIvoMko bhAvavatI zAktikA anAdikAlase cAritramohanIyakarmake bheda anantAnubandhI Adi cAroM kaSAyoMkI krodha prakRtiyoMke sAmUhika udayapUrvaka adayArUpa vibhAvapariNamana hotA hai. parantu jaba jisa bhavya jIvako usa bhAbavatI zakti adayArUpa vibhAva pariNamana yathAsthAna urA-usa krodha prakRtikA yathAsaMbhava upazama, kSaya yA kSayopazama honepara yathAyogyarUpameM samApta hotA jAtA hai taba usake balase usa jIvakI usa bhAvavatozaktikA uttarottara vizeSatA Page #426 -------------------------------------------------------------------------- ________________ zaMkA-samAdhAna 3 ko samIkSA 239 liye huye zuddha svabhAvarUpa nizcayadharma ke rUpameM dayArUpa pariNamana bhI hotA jAtA hai / itanA avazya hai ki una una koSa prakRtiyoMkA yathAsthAna yathAyogya rUpa meM honevAlA vaha upadAma zraya yA kSayopazama usa bhavya jIvameM kSayopazama, vizuddhi, dezanA aura prAyogya labdhiyoMke vikAsapUrvaka AtmonmukhatArUpa karaNalabdhikA vikAsa honepara hI hotA hai| vyavahAradharmarUpa jIvadayAkA vizeSa spaSTIkaraNa madhya jIyameM uparyukta pAMcoM labdhiyoMkA vikAsa taba hotA hai jaba vaha jIva apanI kriyAvatI zakti ke pariNamanasvarUpa mAnazika yAvanika aura kAyika dayArUpa puNyamaya zubha pravRttiyoM ko kriyAvatI zakti hI pariNamanasvarUpa mAnasika, vAvanika aura kAyika adayArUpa saMkalpI pApamaya azubha pravRtiyoMse manogupti, vacanagupti aura kAya gupti ke rUpa meM sarvathA nivRttipUrvaka karane lagatA hai / ina azvArUpa saMkalpI pApamaya azubha pravRttiyoM se sarvathA nivRttipUrvaka kI jAnevAlI dayArUpa puNyamaya zubha pravRttikA nAma hI vyavahAradharmarUpa dayA hai / isa taraha yaha nirNata hai ki jIvakI kriyAvatI zakti ke pariNamana svarUpa vyavahAradharmarUpa jIvadayA ke balapara hI bhavya jIvameM bhAvavatI zaktike pariNamana svarUpa nizcayadharmarUpa jIvadayAkI utpatti meM kAraNabhUta kSayoparAma, vizuddhi, dezanA, prAyogya aura karaNalabdhiyoMkA vikAsa hotA hai| isa taraha nizcayadharmarUpa jIvadayAkI utpattimeM vyavahArazrarmarUpa jIvadayA kAraNa siddha hotI haiM / yahA~ yaha jJAtasya hai ki koI-koI abhavya jIva bhI isa vyavahAradharmarUpa dayAko aMgIkAra karake apane kSayopazama vizuddhi, dezanA aura prAyogya labdhiyoMkA vikAsa kara letA hai| itanA avazya hai ki usako svabhAvabhUta abhavyatA ke kAraNa usameM AtmonmukhatAhapa karaNalabdhikA vikAsa nahIM hotA hai / isa taraha bhI usameM bhAgavatI zaktike pariNamanasvarUpa nizcayadharmarUpa jIvadayAkA vikAsa bhI nahIM hotA hai| yahA~ yaha jJAtavya hai ki bhavya jIva meM ukta krodha prakRtiyoM kA yathAsaMbhava rUpa meM honevAlA vaha upazama, kSaya yA kSayopazama yadyapi AtmonmukhatArUpa karaNalabdhikA vikAsa honepara hI hotA hai, garantu usameM usa karaNalabdhikA vikAsa kramazaH kSayopazama, vizuddhi, dezanA aura prAyogya ina cAroM labdhiyoM kA vikAsa honepara hI hotA hai| ataH ina cAroM labdhiyoMko bhI ukta krodha prakRtiyoMke yathAyogya upazama, kSaya vA kSayopazamameM kAraNa mAnA gayA hai / jIvakI bhAvavatI aura kiyAvatI zaktiyoM ke sAmAnya pariNamanoMkA vivecana jIvako bhAvavatI aura kriyAvato donoM zaktiyoMko praznottara 2 ko samIkSA meM usake svataH siddha svabhAva ke rUpa meM batalAyA gayA hai| inameMse bhAvayatIzaktike pariNamana eka prakArane to mohanIya karmake udayamaiM vibhAvarUpa va usake upagrama, kSaya yA kSayopazamameM zuddha svabhAvarUpa hote haiM va dUsare prakArase hRdayake sahArepara tattvazraddhAnarUpa yA atattvazraddhAnarUpa aura mastiSka ke sahArepara tatvajJAnarUpa yA atattvajJAnarUpa hote haiM / evaM kriyAvatI zakti ke pariNamana saMsArAvasthA meM eka prakArase to mAnasika, vAcanika aura kAyika puNyamaya zubha aura pApamaya azubha pravRtirUpa hote haiN| dUsare prakArase pApamaya azubha pravRttise manogupti, vacanagupti aura kAya guptike rUpameM nivRttipUrvaka mAnasika, vAvanika aura kAyika puSyamaya zubha pravRttirUpa hote haiM aura tIsare prakAra se sakriya manovargaNA, vacanavarmaNA aura kAdavargaNA ke sahArepara pubhyarUpatA aura pAparUpatAse rahita AtmakriyA ke rUpameM hote haiN| inake atirikta saMsArakA viccheda ho jAnepara jIvakI kriyAvatI zaktikA Page #427 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 240 jayapura (khAniyA) tatvacarcA aura usakI samIkSA cauthe prakArase jo pariNamana hotA hai vaha svabhAvataH sardhvagamanarUpa hotA hai / jIvakI kriyAvatI zaktike ina cAroM prakArase honevAle pariNamanoM se pahale prakAra ke pariNamana koMke AsravapUrvaka prakRti, pradeza, sthiti aura anubhAgarUpa cAroM prakArake bandha meM kAraNa hone haiN| dUsare prakArake pariNamana pApamaya azubha pravRttise nivRttirUpa honase bhanyajIvameM yathAyogya karmoke rAMvarapUrvaka nirjaraNameM kAraNa hote haiM va puNyarUpa zubha pravRttirUpa honese yathAyogya phoka AsravapUrvaka prakRti, pradeza, sthiti aura anubhAgarUpa dhAroM prakArake bandhameM kAraNa hote haiN| tIsare prakArake pariNamana puNyarUpatA aura pAparUpatAse rahita honese kevala sAtAvedanIya pharmaka AsavapUrvaka prakRti tathA pradeza bandhau kAraNa hote haiM aura cauthe prakArakA pariNamana kevala AtmAzrita honase karmoke Amava aura bandhameM kAraNa nahIM hotA hai aura koka sabara Ara maraNapUrvaka una kamakA sarvathA abhAva ho jAnepara honerI usake kaki saMvara mora nirjaraNakA kAraNa honekA to prazna hI nahIM rahatA hai| jIvakI kriyAvatI zaktike pravRttirUpa pariNamanoMkA vizleSaNa jIvakI bhAvavatI zaktike hadayake sahArepara atasvathaddhAnarUpa va mastiSkake sahArepara atattavajJAnarUpa jo pariNamana hote hai unase prabhAvita hokara jIvakI kriyAvatI zaktike Asaktivaza mAnasika, vAcanika aura kAyika saMkalpI pApamaya azubha pravRttirUpa pariNamana hote hai / evaM kadAcita saMsArika sthArthavA puNyamaya zubhapravRttirUpa pariNamana bhI hote haiM / isI taraha jIvakI bhAvavatI zakti ke hRdayake sahArepara tattvavAnarUpa aura mastiSkake sahArepara tattvajJAnarUpa jo pariNamana hote hai unase prabhAvita hokara jIvako kriyAvatI zaktike eka to azanivaza mAnasika, vAcanika aura kAyika ArammI pApamaya azubha pravRttirUpa pariNamana hote haiM aura dUsare kartavyavaza mAnasika, bAghanika aura kAmika puNya maya zubhapravRttirUpa pariNamana hote haiN| saMsArI jIva Asakti, moha, mamatA tathA rAga aura dveSake vazIbhUta hokara mAnasika, vAcanika aura mAyika prayasihA jo lokaviruddha hiMsA, jhUTha, corI tathA padAki anAvazyaka bhoga aura saMgraha rUpa kriyAyeM sasata karatA rahatA hai ve sabhI kivAyeM saMkalpI pApa kahalAtI hai| inameM sabhI tarahakI svaparahitavighAtaka kriyA antarbhUta hotI hai| ___rAMsArI jIva azakti, majabUrI Adi anivArya paristhitiyoMvaza mAnasika, vAcanika aura kAyika pravRtirUpa jo lokasammata hisa aTha, corI tathA Avazyaka bhoga aura saMgrarUpa kriyAyeM karatA hai ve sabhI kriyA ArambhI pApa kahalAtI haiN| inameM jIvanakA saMcAlana, phUTambakA bharaNa-poSaNa tathA dharma, saMskRti, samAja, rASTra aura lokakA saMrakSaNa Adi upayogI kAryoko sampanna karane ke liye nItipUrvaka kI jAnevAlI asi, maSi, kRSi, sevA, zilpa, vANijya tathA anibArya bhoga aura saMgraharUpa kriyAyeM antarbhUta hotI hai| saMsArI jIva jitanI parahitakArI mAnasika, vAnika aura kAyika kriyAyeM karatA hai ve sabhI kriyAyeM puNya bahalAtI hai | isa prakArako puNyarUpa kriyAyeM do prakArako hotI hai-eka to sAMsArika svArthavAkI jAnevAlI puNNarUpa kriyA aura dUsarI kartavyavazakI jAnevAlI puNyarUpa kriyA / inameMse kartavyavazakI jAnevAlI puNyarUpa kriyA hI vAstavika puNya kiyA hai| aisI puNyakriyAse hI paropakAra ko siddhi hotI hai| isake atirikta vItarAgI devakI ArAdhanA, vItarAyatAke poSaka zAstroMkA paThana-pAThana, cintana aura manana va vItarAgatAke mArgapara ArUr3ha guruoMkI sevA-bhakti tathA svAvalambana zaktiko jAmRta karanevAle vratAcaraNa aura tazcaraNa Adi bhI puNyakriyAoMmeM antarbhUta hote hai| Page #428 -------------------------------------------------------------------------- ________________ zaMkA-samAdhAna 3 kI samIkSA yahA~ itanA vizeSa jJAtavya hai ki unata bhArambhI pApa bhI yadi Asakti Adive vazIbhUta hokara kiye jAte hai tathA puSya bhI yadi ahaMkAra Adike vazIbhUta hokara kiye jAte haiM to unheM saMkalpI pApa ho jAnanA caahie| saMsArI jIvakI kriyAvatI zaktike dayA aura adayA rUpa pariNamanoMkA vivecana Upara spaSTa kiyA jA cukA hai ki jIvakI bhAvavatI yAktikA cAritramohanIya karmake bheda anantAnubandhI Adi cAroM kaSAyoMkI krodha prakRtiyoMke sadayau adayArUpa vibhAva pariNamana hotA hai va unhIM krodhaprakutiyoMke yathAsthAna yathAsambhava rUpameM honevAle upazama, kSaya yA kSayopazamameM dayArUpa svabhAva pariNamana hotA hai / yahA~ jIvakI kriyAyatI zaktike mAnasika, vAcanika aura kAyika pariNamanokai viSayameM yaha batalAnA hai ki jIva dvArA parahitakI bhAvanAse kI jAnevAlI kriyAyeM puNyake rUpameM dayA kahalAtI hai aura jIna dvArA parake ahitakI bhAvanAse kI jAnevAlI kriyAyeM saMkalpI pApake rUpameM adayA kahalAtI hai| inake atirikta jIvakI jina kriyAoMmeM parake ahitakI bhAvanA preraka na hokara kevala svahitakI bhAvanA preraka ho, parantu jinase parakA ahita honA nizcita ho ve kriyAyeM bhAratItApake rUpameM azyA kahalAtI haiN| jaise eka nayakti dvArA anItipUrvaka dUsare vyaktipara AkramaNa karanA saMkalpI pAparUpa adayA hai| parantu usa dUsare vyakti dvArA AtmarakSAke liye usa Akramaka vyaktipara pratyAkramaNa karanA mArambhI pAparUpa adayA hai| yahA~ itanA vizeSa jAnanA cAhie ki jIvakI puNyamaya kriyA saMkalpI pApamaya kriyAka sAtha bhI sambhava hai aura Arambho pApamaya kriyAke sAtha bho sambhava hai, parantu saMkalpI aura ArambhI donoM pAparUpa kriyAoMmeM jIdakI pravRtti eka sAtha nahIM ho sakatI hai kyoMki saMkalpI pAparUpa kriyAoM ke sAtha jo ArambhI pAparUpa kriyAyeM dekhane meM Ato hai unheM vAstavameM saMkalpI pApaNa kriyAyeM hI mAnanA yuktisaMgata hai / isa taraha saMkalpI pAparUpa kriyAoMke sarvathA tyAgapUrvaka jo AraMbhI pAparUpa kriyAyeM kI jAtI haiM unheM hI vAstavika ArambhI pAparUpa kriyAyeM samajhanA caahie| vyavahAra dharmarUpa dayAkA vizleSaNa aura kArya Upara batalAyA jA cukA hai ki jIva dvArA mAnasika, vAcanika aura kAyika saMkalpIpApamaya adayArUpa azabha kriyAoMke sAtha parahitakI bhAvanAse kI jAnevAlI mAnasika, vAcanika aura kAyika zubha kriyAyeM puNyane rUpameM dayA kahalAtI haiM aura ve karmoka Asrava aura bandhakA kAraNa hotI haiN| parantu madhya aura abhavya donoM prakArake jIvoM dvArA kama-se-kama mAnasika, vAcanika aura kAyika saMkalpI pApamaya adayArUpa azubha vivAbhose manogupti, bacanagupti aura kAyaguptike rUpameM honevAlI sarvathA nivRttipUrvaka jo mAnasika, vAcanika aura kAyika dayAkai rUpameM puNyamaya zubha kriyAyeM kI jAne lagatI hai ve kriyAyeM hI vyahAradharmarUpa dayA kahalAtI haiM / isameM hetu yaha hai ki ukta saMkalpI pApamaya azvArUpa azubha kriyAoMse nivRttipUrvaka ko jAnevAlI puNyabhUta dayA bhavya aura abhaya donoM prakArake jIvoMmeM kSayopazama, vizuddhi, dezanA aura prAyogya labdhiyoMke vikAsakA kAraNa hotI hai tathA bhakSya jIvameM to vaha ina labdhiyoMke vikAsake sAtha AtmonmukhatArUpa karaNalabdhike vikAsakA bhI kAraNa hotI hai jo karaNalabdhi prathamataH mohanIyakarmake bheda darzanamohanIya karma kI yathAsaMbhaya rUpameM vidyamAna mithyAtva, samyagmithyAtva aura samyazakutirUpa tIna va mohanIyakarmake bheda cAritramohanIyakarmako anansAnubamdhI kavAyarUpa krodha, mAna, mAyA aura lobharUpa cAra isa taraha sAta sa0-31 Page #429 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 242 jayapura (khAniyA) tattvacarcA aura usakI samIkSA prakRtiyoM ke yathAyogya upazama, kSaya yA kSayopazama meM kAraNa hotI hai| isa taraha ukta vyavahAradharmarUpa dayA bhavyajIva meM karmo ke saMvara aura nirjaraNa meM kAraNa siddha hotI hai| itanI bAta avazya hai ki bhavyajIvakI usa vyavahAradharmarUpa prAmeM jitanA puNyasya dayArUpa pravRttikA aMza vidyamAna rahatA hai vaha so karmoka Asrava aura bandhakA hI kAraNa hotA hai tathA usa vyavahAradharmarUpa dayAkA saMkalpI pApamaya avArUpa pravRtti se honevAlI sarvathA nivRttikA aMza mauke saMvara aura nirjaraNakA kAraNa hotA hai / drazyasaMgraha granthakI gAthA 45 meM jo vyavahAracAritrakA lakSaNa nirdhArita kiyA gayA hai usake AdhArapara vyavahAradharmarUpa dayAkA svarUpa spaSTa rUpa se samajha meM A jAtA hai| vaha gAthA nimna prakAra hai ahA viNivittI suhe pavittIya jANa cAritaM / vada samidigutirUvaM vavahAraNayA du jiNabhaNiyaM // 45 // artha-azubhase nivRttipUrvaka honevAlI zubhameM pravRttiko jina bhagavAnane vyavahAracAritra kahA hai | aisA vyavahArAcAritra vrata samiti aura guptirUpa hotA hai| isa gAthAmeM vrata, samiti aura guptiko vyavahAracAritra kahane meM hetu yaha hai ki inameM azubhase nivRtti aura zubha pravRttikA rUpa pAyA jAtA hai| isa taraha isa gAthAse nirNIta ho jAtA hai ki jIva puSyarUpa atternet jaba taka pAparUpa adayA sAtha karatA hai taba taka to usa dayAkA antarbhAva puNyarUpa kyA hotA hai aura vaha jIva ukta puNyarUpa jIvadayAko jaba pAparUpa adamAse nivRttipUrvaka karane laga jAtA hai taba vaha puNyabhUtadayA vyavahAradharmakA rUpa dhAraNa kara letI hai, kyoMki isa damAse jahA~ eka ora puSya pravRttirUpatA ke AdhArapara kamakA Asrava aura bandha hotA hai vahA~ dUsarI ora usa dayAse pApapravRttise nivRttirUpatAke AdhArapara bhavya jIva meM karmokA saMbara aura nirjaraNa bhI huA karatA hai| vyavahAradharmarUpa dayAse karmoMkA saMbara aura nirjaraNa hotA hai isakI puSTi AcArya vIrasenake dvArA jayadhavalA ke maMgalAcaraNako vyAkhyAmeM nirdiSTa nimna vacanase hotI hai "suha-suddhapariNAmehiM kammakkhayAbhAve takkhayANuvavattIdo" artha- zubha aura zuddhake rUpameM mizrita pariNAmose yadi karmakSaya nahIM hotA ho to karmakSayakA honA asaMbhava ho jAyegA / AcArya vIrasenake vacana meM "suha suddhapariNAmehi" padakA grAhya artha AcArya vIrasenake ukta vacanake "suha- suddhapariNAmehi' padameM 'suha' aura 'suddha' do zabda vidyamAna haiM / inameM se 'suha' zabdakA artha bhavya jIvakI kriyAvatI zaktike pravRttirUpa zubha pariNamanake rUpameM aura 'sukha' zabdakA artha usa bhavya jIvako kriyAvatI zaktike azubhase nivRttirUpa zuddha pariNamanake rUpameM grahaNa karanA hI yukta hai / 'suha' zabdakA artha jIvako bhAvavatI zakti ke puNyakarmake udaya meM honevAle zubha pariNAmake rUpa meM aura 'suddha' zabda kA artha usa jIvako bhAvavatI pAktike mohanIya karma ke yathAyogya upazama, kSaya yA kSayopazama meM honevAle zuddha pariNamanake rUpameM grahaNa karanA yukta nahIM hai| Age isI bAta ko spaSTa kiyA jAtA hai--- rtant foyAvatI zakti ke mAnasika, vAcanika aura kAyika zubha aura azubha pravRttirUpa pariNamana karmoke mAtra aura bandhake kAraNa hote hai aura usI krivAtI zakti ke mAnasika, vAcanika aura kAyika usa Page #430 -------------------------------------------------------------------------- ________________ zaMkA-samAdhAna 3 kI samIkSA pravRttirUpa pariNamanoMse manogupti, vacanagumi aura phAyaguptike rUpameM nivRttirUpa zuddha pariNamana bhavya jIvameM kamoMke saMbara aura nirjaraNake kAraNa hote hai| jIcakI bhAvavatI zaktike na to zubha aura azubha pariNamana koke Asrava aura bandhake kAraNa hote haiM aura na hI usake zuddha pariNamana karmoMke saMvara aura nirjaraNake kAraNa hote haiM / isameM yaha hetu hai ki jIvakI kriyAyatI zaktikA mana, vacana aura kAyake sahyogame jo kriyArUpa pariNamana hotA hai use yoga kahate haiM-("kAyavAimanaH karma yogaH" ta0 s06-1)| yaha yoga yadi jIvakI bhAvabatI zaktike pUrvokta tattvazraddhAna aura tattvajJAnarUpa zubha pariNamanoMse prabhAvita ho to use zubha yoga kahate haiM aura vaha yoga yadi jIvakI bhAvavatI zaktike pUrvokta atattvavaddhAna aura atattvajJAna rUpa azuddha pariNamanoMse prabhAvita ho to use azubha yoga kahate haiM / ( "zubhapariNAmanivRtto yogaH zubhaH / azubhapariNAmanirdatto yogaH azubhaH''-sarvArthasiddhi 6-3) / yaha yoga ho karmoMkA Asrava arthAt bandhakA dvAra kahalAtA hai-("sa AsavaH" ta. sU. 6-2) / isa taraha jIvakI kriyAvatI zaktikA zubha aura azubha yogarUpa pariNamana hI koMke AsavapUrvaka prakuti, pradeza, sthiti aura anubhAga rUpa bandhakA kAraNa siddha hotA hai / yadyapi yogako samarUpatA aura azubharUpatAkA kAraNa honese jIvako bhAvavatI dAktike tattvazraddhAna aura tatvajJAna rUpa subha pariNamanoko va atatvaddhAna aura atattvajJAna rUpa azubha pariNAmoM ko bhI koke AsravapUrvaka bandhakA kAraNa mAnanA ayukta nahIM hai| parantu karmoke Asrava aura bandhakA sAkSAt kAraNa to yoga hI nizcita hotA hai| jaise koI DAkTara zIzI meM rakhI huI tejAbako bhramavaza khakI davAI samajha rahA . hai to bhI tabataka vaha tejAba rogIkI A~khako hAni nahIM pahuMcAtI hai jaba taka vaha DAkTara usa tejAbako rogIkI A~kha meM nahIM DAlatA hai aura jaba DAkTara jarA tejAbako rogIko khameM DAlatA hai to tatkAla vaha tejAba rogokI A~khako hAni pahu~cA detI hai| isI taraha aukhakI davAIko A~khakI dabAI samajhakara bhI jaba taka DAkTara use rogIkI A~kha meM nahIM DAlatA hai taba taka vaha davAI usa rogIkI A~khako lAbha nahIM pahu~cAtI hai| parantu jaba DAkTara usa davAIko rogIkI A~khameM DAlatA hai to tatkAla vaha davAI rogIkI A~khako lAbha pahuMcA detI hai / isase nirNIta hotA hai ki jIvakI kriyAvatI zaktikA zubha aura azubha yogarUpa pariNamana hI Arava aura bandhakA kAraNa hotA hai / itanA avazya hai ki jIvakI bhAvavatI zaktikA hRdayake sahArepara honevAlA tattvazraddhAna rUpa zubha pariNamana yA atattvazraddhAnarUpa azabha pariNamana va jIvakI bhAvavatI zakikA mastiSkake sahArepara honevAlA tattvajJAnarUpa zubhapariNamana yA atatvajJAnarUpa azubha pariNamana bhI yogakI zubharUpatA aura azubharUpatAmeM kAraNa hone paramparayA Asava aura bandhameM kAraNa mAne jA sakate hai| parantu bhAsrava aura bandhame sAkSAt kAraNa to yoga hI hotA hai| isI prakAra jIvakI kriyAvatI zaktike yogarUpa pariNamanake nirodhako hI karmake saMbara aura nirjaraNameM kAraNa mAnanA yukta hai-"AsavanirodhaH saMvaraH" ta0 sU09-1) jIvako bhAvavatI zaktike mohanIya karmaka yathAsambhava upazama, vaya yA kSayopazamameM honevAle svabhAvabhUta zuddha pariNamanoMko saMbara aura nirjarAkA kAraNa mAnanA yukta nahIM hai, kyoMki bhASavatI zaktike svabhAvabhata zuddha pariNamana mohanIyakarmaphe yathAsambhava upazama, kSaya yA kSayopazamapUrvaka hone ke kAraNa savara aura nirjarAke kArya honese karmoMke saMbara aura nirjaraNameM kAraNa siddha nahIM hote haiN| eka bAta aura hai ki jaba jIvakI kriyAvatI zaktike yogarUpa pariNamanoMse karmoMkA Amrava hotA hai to karmoM ke saMvara aura nirjaraNakA kAraNa yoganirodhako hI mAnanA yukta hai| yahI kAraNa hai ki jisa jIva gupasthAnakramase jitanA-jitamA yogakA nirodha hotA jAtA hai usa jIvameM yahAM utanA-utanA Page #431 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 244 jayapura (khAniyA) tattvacarcA aura usakI samIkSA kAkA saMvara niyamase hotA jAtA hai tathA jaba yogakA pUrNa nirodha ho jAtA hai taba karmoMkA saMghara bhI pUrNarUpa se ho jAtA hai| karmokA saMbara honepara baddha karmoMkI nirjarA yA to niSeka racanAke anusAra savipAka rUpameM hotI hai athavA "tapasA nirjarA ca" (ta gR0 9.3) ke anusAra kriyAvasI zaktike pariNamanasvarUpa tapake balapara avipAka rUpameM bhI hotI hai| isake atirikta yadi jIyakI bhAvavatI zaktike svabhAvabhUta zuddha pariNamanoMko saMvara aura nirjarAkA kAraNa svIkAra kiyA jAtA hai to jaba dvAdaza guNasthAnake prathama mamaya meM hI bhASavatI zaktike svabhAvabhUta pariNamanakI zuddhatAkA pUrNa vikAsa ho jAtA hai to eka to dvAdaza aura trayodaza guNasthAnoMmeM sAtAvedanIya karmakA AsavapUrvaka prakRti aura pradezarUpama bandha nahIM honA cAhie 1 dUsare dvAdaza guNasthAnake prathama samayameM hI bhAvavatI zaktike svabhAvabhUta pariNamanakI zuddhatAkA pUrNa vikAsa ho jAne para jJAnAvaraNa, darzanAvaraNa aura antarAya ina tInoM ghAtikarmokA tathA cAroM aghAtikarmokA sarvathA aya ho jAnA cAhiye / parantu jaba aisA nahIM hotA hai to yahI svIkAra karanA par3atA hai ki vahAM Asrava aura bandhakA mUla kAraNa yoga hai va vidyamAna jJAnAvaraNAdi ukta tInoM ghAtikarmoMkI evaM cAroM aghAtikarmIko nirjarA niSekakramase hI hotI hai / trayodaza gaNasthAnameM kevalI bhagavAna aghAtIkokI samAna sthitikA nirmANa karane ke lie jo samudghAta karate haiM vaha bhI unakI kiyAvatI zaktikA hI kAyika pariNamana hai / ___isa vivacanase yaha spaSTa ho jAtA hai ki jayadhavalAke maMgalAcaraNakI vyAkhyAmeM nirdiSTa AcArya vIrasenake uparyukta vacana ke aMgabhUta "suha-suddhapariNAmahi" padameM Aye 'guha' zabda se jInako kriyAvatI zaktike azubha pravRtti se nivRttipUrvaka zubhage pravRtti rUpa pariNamanoMkA abhiprAya grahaNa karanA hI saMgata hai / bhAvavatI zaktike tatvavadvAna aura tattvajJAnarUpa zubha ba mohanIya karmaka yathAsthAna yathAyogya upazama, kSaya yA kSayopazamameM honevAle svabhAvabhUta zuddha pariNamanoMkA abhiprAya grahaNa karanA saMgata nahIM hai| ___ yahA~ yaha bAta bhI vicAraNIya hai ki jayadhavalAke ukta vacanake 'suha-suddhapariNAmehi' padake antargata "suddha" zabdakA artha yadi jIvako bhAvavalIzaktike mohanIya karmake yathArAmbhava upazama, kSaya yA kSayopazama meM ko prApta zata pariNaganasvarUpa nizcayadharmake rUpameM svIkAra kiyA jAye to usa padake antargata "saha" zabdakA artha pUrvokta prakAra jIyako bhAvavatIzaktike tasvayadvAna aura lattvajJAna rUpa zubha pariNamanake rUpameM to svIkAra kiyA hI nahIM jA sakatA hai, kyoMki jIvakI bhAvavatI zaktike tasvazradvAna aura tatvajJAnarUpa ve pariNamana pUrvokta prakAra na to koMke Astrava aura bandhake sAkSAta kAraNa hote haiM aura na hI baddha karmoka saMvara aura nirjaraNake hI sAkSAt kAraNa hote haiN| isalie usa "suha' zabdakA artha yadi jIvakI kriyAyatI zakti ke pariNamanasvarUpa puNyamaya zubha pravRttikai rUpameM svIkAra kiyA jAye to yaha bhI sambhava nahIM hai, kyoMki puNyamaya zubha pravRtti to kamoMke Asrava aura bandhakA hI kAraNa hotI hai / ataH usa "suha" zabdakA artha jIvakI kiyAvatIyAktike pariNamanasvarUpa pApamaya azubha pravRttise nivRttipUrvaka puNyamaya zubha pravRtti ke rUpameM hI svIkAra karanA hogA, kyoMki isa prakArake vyavahAradharmake puNyamaya gubha pravRttirUpa aMzase jahA~ karmokA Asrava aura banya hotA hai vahIM usake pApamaya azubha pravRttise nivRtti rUpa aMzase karmokA saMvara aura nirjaraNa bhI hotA hai / parantu aisA svIkAra kara lenepara bhI jIvakI bhAvavatI zaktike svabhAvabhata nizcayadharmarUpa pari manako pUrvokta prakAra kamauke saMvara aura nirjaraNakA kAraNa siddha na honese vahA~ "suddha" zabdakA artha kadApi nahIM mAnA jA sakatA hai| isa prakAra jayadhavalAke ''suha-suddhapariNAmehi" padave. antargata "suddha" zabdake nirarthaka hone kA prasaMga upasthita hI jAyegA / ataH ukta "suha-suddhapariNAmehi" isa sampUrNa padakA artha Page #432 -------------------------------------------------------------------------- ________________ zaMkA-samAdhAna 3 kI samIkSA 245 jISakI kriyAvatI zaktike pariNamanasvarUpa pApamaya azubha pravRttise niyuttipUrvaka puNyamaya zubha pravRttike rUpameM hI mAhma ho sakatA hai| yadi kahA jAye ki jIvako mokSa kI prApti usako bhAvaktIzaktikA zuddha svabhAvabhUta nizcaya dharmake rUpameM pariNamana hone para hI hotI hai, isalie "suha-suddhapariNAmahi" padake antargata "suddha" zabda nirarthaka nahIM haiM to isa bAtako svIkAra karanemeM yadyapi koI Apatti nahIM hai, parantu aisA svIkAra karanepara bhI yaha to kahA hI jA sakatA hai ki mokSa kI prApti jIvakI bhAvavatIyAktike svabhAvabhUta zuddha pariNamanake honepara honA eka bAta hai aura usa svabhAvabhata zuddha pariNamanako karmakSayakA kAraNa mAnanA anya bAta hai, kyoMki vAstava meM dekhA jAye to dvAdaza guNasthAnavI jIvakA vaha zuddha svabhAva mokSarUpa zuddha svabhAvakA hI aMza hai jo mohanIya karmake sarvathA kSaya honepara hI prakaTa hotA hai| ansameM eka bAta yaha bhI vicAraNIya hai ki ukta "suha-suddhapariNAma hiM' padake antargata ''sukha" zabdakA jonakI bhAvavatIzaktikA svabhAyabhUta zuddha pariNamana artha svIkAra karane para pUrvokta yaha samasyA to upasthita hai hI ki dvAdaza guNasthAnake prathama samaya meM zukha svabhAvabhata nizcayadharmakA pUrNa vikAsa ho jAnepara jJAnAvaraNa, darzanAvaraNa aura antarAya ina tInoM ghAtikamoMkA tathA cAroM aghAtikarmoMkA eka sAtha kSaya haoNkI prasava hAsI / pApa hoyaha samasyA bhI sthita hotI hai ki jIvako bhAvabatI zaktike svabhAvabhUta zuddha pariNamanake vikAsakA prArambha jaba pradhama guNasthAnake anta samayameM mohanIya karmakI mithyAtva, sabhyagamithyAtva aura samyakaprakRtirUpa tIna aura anantAnubandhI krodha, mAna, mAyA ora lobha rUpa cAra ina sAta prakRtiyoMkA upazama, kSaya yA kSayopazama ho jAne para caturtha guNasthAnake prathama samayameM hotA hai to aisI sthitimeM usa svabhAvabhUta zuddha pariNamanako karmoMke savara aura nirjaraNakA kAraNa kairo mAnA jA sakatA hai ? arthAt nahIM mAnA jA sakatA hai / yaha bAta pUrva meM spaSTa kI jA cukI hai| uttarapakSako yaha jo mAnyatA hai ki jIva dravyakarmoke udayakI apekSA na rakhate hue svayaM (apane Apa) hI ajJAnI' banA huA hai aura una kramose yathAyogya upazama, bhaya yA kSayopazamako apekSA na rakhata hae svayaM (apane jApa) hI jJAnI banakara mokSa prApta kara letA hai so isa mAnyatAkA nirAkaraNa praznottara ekakI samIkSAmeM kiyA jA cukA hai tathA praznottara SaSThako samIkSA bhI kiyA jaayegaa| isI taraha uttarapakSako bhAnya niyativAda aura niyatavAdakA nirAkaraNa praznottara pA~cakI samIkSAmeM kiyA jAyegA / prakRtameM karmoMke Asrava aura bandha tathA saMvara aura nirjasakI prakriyA (1) abhavya aura bhavya mithyAdRSTi jIva jabataka Asaktivaza mAnasika, vAcanika aura kAyika saMkalpIpApamaya adayArUpa azubha pravRpti karate rahate haiM tabataka ve usa pravRttike AdhArapara satata karmokA Asava aura bandha hI piyA karate haiN| tathA isa saMkalpI pApamaya azubha pravRtti ke sAtha ve yadi kadAcit sAMsArika svArthavaza mAnasika, bAcanika aura kAyika puNyamaya dayArUpa zubha pravRtti bhI karate haiM to bhI ve una pravRttiyoM ke AdhArapara satata kA~kA Asrava aura bandha hI kiyA karate haiM / (2) abhavya aura bhavya mithyAdRSTi jIva jaba Asaktivaza honevAle saMkalpI pApamaya adayArUpa azubha pravRtti ke sAtha mAnasika, vAcanika aura kAyika puNyamaya dayArUpa zubha pravRtiko kartavyavaza karane lagate hai taba bhI de karmoMkA Asrava aura bandha hI kiyA karane hai| Page #433 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jayapura (khAniyA) tattvacarcA aura usakI samIkSA (3) abhavya aura bhavya mithyAdRSTi jIva ukta saMkalpIpApamaya adayArUpa azubha pravRtikA manoti cacanagupti aura kAya guptike rUpa meM sarvathA tyAga kara yadi aktivaza honevAle mAnasika, vAvanika aura kAki AraMbhIpApamaya adayArUpa azubha pravRttike sAtha kartavyavadA mAnasika, vAcanika aura kAyika puNyamaya dayArUpa zubha pravRtti karane lagate haiM to bhI ve karmIkA mAnaka aura baca hI kiyA karate haiM / 246 (4)abhavya aura bhavya midhyAdRSTi jIva yadi ukta saMkalpopApamaya adayArUpa azubha pravRtti ukta prakAra sarvathA tyAgapUrvaka ukta Arambha pApamaya avArUpa azubha pravRttikA bhI manogupti, bacanagupti aura kAya guptike rUpa meM eka deza athavA sarva deza tyAga kara kartavyavaza mAnasika, vAcanika aura kAyika puNyamaya dArUNa zubha pravRtti karane lagate haiM to bhI ve kamoMkA Alava aura bandha hI kiyA karate haiM / (5) abhavya aura bhavya midhyAdRSTi jova ukta saMkalpa pApamaya pradayArUpa azubha pravRttikA sarvathA tyAga kara ukta ArambhIpAgamaya adayArUpa azubha pravRtti ke sAtha karttavyavaza puNyamaya dayArUpa zubha pravRtti karate hue athavA ukta saMkalpIgApamaya adayArUpa azubha pravRttikA sarvathA va ukta AraMbhIpApamaya adayArUpa azubha pravRttikA ekadeza yA sarvadeza tyAga kara kartavyA puNyamaya zubha pravRtti karate hue yadi kSayopazama, vizuddhi, arer aura prayogya labdhiyoMkA apane meM vikAsa kara lete haiM to bhI ve kamoMkA Asrava aura bandha ho kiyA karate haiN| (6) yataH mithyAtva guNasthAnake atirikta sabhI guNasthAna bhavya jIvake hI hote haiM abhaya jIvake nahIM, ataH jo bhavya jIva sAsAdana samyagdRSTi ho rahe hoM unameM bhI ukta pA~coM anucchedoMmeMse do, tIna aura cAra saMkhyaka anucchedoM meM pratipAdita vyavasthAeM yathAyogya pUrvasaMskAravadA yA sAmAnyarUpase lAgU hotI haiM tathA anuccheda tIna aura cAra pratipAdita vyavasthAe~ mithyAtva guNasthAnakI ora jhuke hue samyagmithyAdRSTi rathara bhI lAgU hotI haiN| sAsAdana samyagdRSTi jovoM meM anuccheda ekame pratipAdita vyavasthA isalie lAgU nahIM hotI ki ve jo eka to kevala saMkalpIyApabhatra adayArUpa azubha pravRtti kadApi nahIM karate haiM va unakI pravRtti abuddhipUrvaka hone ke kAraNa pRSyamaya dayArUpa pravRtti bhI sAMsArika svArthavaza nahIM karate haiM / tathA unameM anuccheda pAMca meM pratipAdita vyavasthA isalie lAgU nahIM hotI ki ve apanA samaya vyatIta karake niyamase mithyAtva guNasthAnako hI prApta karate haiN| isI taraha midhyAtva guNasthAnakI ora jhuke hue samyagmithyAdRSTi jIvoM meM anuccheda eka aura dogeM pratibhArita vyavasthAe~ isalie lAgU nahIM hotIM kyoMki unameM saMkalpopApamaya amarUpa azubha pravRttikA avathA abhAva rahatA hai tathA unameM anuccheda pA~cako vyavasthA isalie lAgU nahIM hotI ki ve bhI midhyAtva guNAsthAnakI ora jhuke hue hone ke kAraNa apanA samaya vyatIta karake mithyAtva guNasthAnako hI prApta karate haiM / isa taraha sAsAdana samyagdRSTi aura mithyAtva guNasthAnakI ora jhuke hue samyagmithyAdRSTi jIva satata yathAyogya kamakA Alava aura bandha hI kiyA karate haiM / yahA~ yaha dhyAtavya hai ki sAsAdana] samyagdRSTi jIvoMke sAtha samyagmithyAdRSTi jIvoMkI pravRttiyoM bhI abuddhipUrvaka huA karatI haiM / (7) uparyukta jIvoMse atirikta jo bhavya midhyAdRSTi jIva aura samyagmithyAdRSTi jIvasamyaktva prAptiko ora jhuke hue hoM arthAt rAbhyatratva prApti meM anivArya kAraNabhUta karaNalabdhiko prApta ho gaye hoM ve niyamase yathAyogya karmo kA bhAva aura bandha karate hue bhI darzanamohanIya karmakI yathAsambhavarUpameM vidyamAna mithyAtatva, Page #434 -------------------------------------------------------------------------- ________________ zaMkA-samAdhAna 3 kI samIkSA samyagmithyAtva aura samyakprakRtirUpa tIna tathA cAritramohanIyakarmaye prathama bheda anantAnubandhI kaSAyakI niyamase vidyamAna krodha, mAna, mAyA aura lomarUpa cAra isa taraha sAta karmaprakRtiyoMkA upazama, kSaya yA kSayopazamake rUpameM saMghara aura nirjaraNa kiyA karate haiN| isI taraha caturtha guNasthAnase lekara AgeMke guNasthAnoMmeM vidyamAna jIva bhI yathAyogya karmoMkA mAnava aura bandha tathA yathAyogya kamaukA saMbara aura nirjaraNa kiyA karate hai / uparyuSata vivecanakA phalitArtha . ) koI abhavya aura bhavya mizyAdaSTi jIva saMkalpIpApamaya azyArUpa azubha pravRtti hI kiyA karate hai / athavA saMkalpIpApamaya adayArUpa azubha pravRtti ke sAtha sAMsArika svArthavaza puNyamaya dayArUpa zubha pravRtti bhI kiyA karate haiN| koI abhavya aura bhavya midhyAdRSTi jIva saMkalpIpApamaya adayArUpa azubha pravRtti ke sAtha puNyamaya dayArUpa zubha pravRttiko kartavyavaza kiyA karate haiN| koI abhazca aura bhavya mithyAdRSTi jIva saMkalpIpApamaya adayArUpa azubha pravRttike sarvathA tyAgapUrvaka ArambhIpApamaya adayArUpa zubha pravRttike sAtha kartavyavaza puNyamaya dayArUpa zubha pravRtti kiyA karate haiM evaM koI abhaya aura bhavya mithyAdaSTi jIba saMkalpopApamaya adayArUpa azubha pravRtike sarvayA va ArambhIpApamaya madayArUpa azubha pravRttike ekadezA athavA sarvadeza tyAgapUrvaka kartavyavaza puSyamava dayArUpa zubha pravRtti kriyA karate haiM / (2) koI sAsAdanasamyagdRSTi jIva sAmAnyarUpase saMkalpIpApamaya adayArUpa azubha pravRttike sAtha pUrvasaMskArake balapara kartavyavaza pugyamaya dayArUpa zubha pravRtti kiyA karate haiN| koI rAsAdanasamyagdRSTi jIva pUrvasaMskArake balapara saMkalpIpApamaya adayArUpa azubha pravRttise sarvathA nivRttipUrvaka ArAmbhIpApamaya adayArUpa azubha pravRtti ke sAtha kartavyavaza puNyamaya dayArUpa zubharUpa zubha pravRtti kiyA karate haiM aura koI sAsAdana samyagdRSTi jIka pUrvasaMskAravaza saMkalpIpApamaya adayArUpa azubha pravRttise sarvathA va ArambhIpAparUpa adayArUpa azubha pravRtti se ekadeza athavA sarvadevA nivRttipUrvaka karttavyavaza puNyamaya dayArUpa zubha pravRtti kiyA karate haiM / parantu sAsAdanasamyandRSTi jIvakI yathAyogya ye saba pravRttiyA~ abuddhipUrvaka hI huA karatI haiN| (3) samyagmidhyAdRSTi jIva yadyapi bhatrya midhyAdRSTi aura sAsAdanasampAdaSTi jIvoMke samAna hI pravRtti kiyA karate haiM parantu unameM itanI vizeSatA hai ki ve saMkalpIpApamaya adayArUpa azubha pravRtti kisI bhI rUpameM nahIM karate haiN| tathA samyagmidhyAdRSTi jIvakI bhI pravRttiA sAsAdana samyagdRSTi jIvake samAna abuddhipUrvaka hI huA karatI haiN| (4) caturtha guNasthAnameM lekara Ageke guNasthAnoMmeM vidyamAna sabhI jIva saMkalpIpApamaya adayArUpa azubha pravRttise sarvathA rahita hote haiM / isa taraha caturtha guNasthAnavI jIva yA to azaktivaza ArambhIpApamaya badayArUpa azubha prabhRtti ke sAtha karttavyavaza puNyamaya dayArUpa zubha pravRtti kiyA karate haiM athavA ArambhIpApamaya adayArUpa azubha pravRtti se ekadevA yA sarvadeza nivRttipUrvaka kartavyavaza puNyamaya dayArUpa zubha pravRtti kiyaa| karate haiN| (5) paMcama guNasthAnavartI jIva niyamase ArambhIpApamaya adayArUpa azubha pravRttise ekadeza nivRti rUpa zubha prabatti kiyA karate haiM, kyoMki aisA kiye binA jIvako paMcama guNasthAna kadApi prApta nahIM hotA hai / itanA avazya hai ki koI paMcama guNasthAnavartI jIva ArambhIpApamaya adayArUpa azubha pravRttise sarvadeza nivRttipUrvaka bhI karttavyabaza puNyamaya dayArUpa zubha pravRtti kiyA karate haiM / Page #435 -------------------------------------------------------------------------- ________________ aniyata aura usakI samIkSA (6) paNDa guNasthAnavartI jIva niyamase ArambhIpApamaya adayApa azubha pravRttise sarvadeza nivRttipuNyamaya zubha pravRtti kiyA karate haiM, kyoMki aisA kiye binA jIvako paSTha guNasthAna prApta pUrva kartavya nahIM hotaa| 146 (7) vaNTha guNasthAnase Age guNasthAnoM meM jIva ArambhIpApamaya azvArUpa azubha pravRttile sarvathA nivRtta rahatA hai tathA puNyamaya dayArUpa zubha pravRtti bhI bAhyarUpameM nahIM karate hue antaraMgarUpa meM hI taba taka karatA rahatA hai jaba taka navama guNasthAna meM ugako apratyAsthAnAvaraNa, pratyAsthAnAvaraNa aura jvalanAyakI krodha prakRtiyoMke sarvathA upazama yA zraya karanekI kSamatA prApta nahIM hotI / tAtparya yaha hai ki jIvake apratyA pAnAvaraNa krodhakarmakA udaya prathama guNasthAnase lekara caturtha guNasthAnake anta samayataka rahatA hai va paMcama guNasthAna meM aura usake Age usakA kSayopazama hI rahA karatA hai| isI taraha jIvake pratyAkhyAnAvaraNa krodha karmakA udaya prathama guNasthAnase lekara paMcama guNasthAnake anta samayataka rahA karatA hai va zreSTha guNasthAna meM aura usake Age usakA kSayopazama ho rahA karatA hai tathA ina sabhI guNasthAnoM meM saMjvalana krodha karmakA udaya hI rahA karatA hai parantu saMglanako cakarmakA udaya va apratyAsthAnAvaraNa aura pratyAkhyAnAvaraNa krodhakamaukA kSayopadhAma taba taka rahA karatA hai jaba taka navama guNasthAnameM inakA sarvathA upazama yA aba nahIM ho jAtA hai| apratyAkhyAnAvaraNa ko karmakA andha caturya guNasthAna taka hI hotA hai| prasyAsyAnAvaraNa krodha karmakA banya paMcana guNasthAna taka ho hotA hai aura saMjvalana ko karmakA anya navama guNasthAnake eka nizcita mAna taka hI hotA hai| ina sabake bandhakA kAraNa jIva kI bhAvavatI zaktike hRdaya aura mastiSka ke sahArepara honevAle bayAyogya pariNamanase prabhAvita jIvakI kriyAvatI zaktikA mAnasika, vAcanika aura kAyika yathAyogya pravRttirUpa pariNamana hI hai| jova tu guNasthAnameM jaba taka AraMbhIpApamaya adayApa azubha pravRttikA yathAyogya rUpa meM ekadezasyAga nahIM karatA taba taka to usake asvAsthAnAvaraNa kroma karmakA bandha hotA hI rahatA hai| parantu vaha jIva yadi AraMbhopApamaya adayApa azubha pravRttikA ekadeva spAga kara detA hai aura usa tyAgake AdhArapara usameM kadAcit usa apratyAkhyAnAvaraNa ko karmake kSayopazanako kSamatA prApta ho jAtI hai to usa jIva meM usa krodha karmake bandhakA abhAva ho jAtA hai| yaha vyavasthA caturtha guNasthAnake samAna prathama aura tRtIya guNasthAnoM meM bhI lAgU hotI hai| isI taraha jIva paMcama guNasthAna meM jaba taka AraMbhIcApamaya adalArUpa azubha pravRttikA sarvadeza tyAga nahIM karatA taba taka to usake pratyAsthAnAvaraNa krodhakarmakAbandha hotA hI hai parantu yaha jIva yadi AraMbhIpApamaya adayArUpa azubha pravRttikA sarvadeza tyAga kara detA hai aura isa tyAgake AdhArapara usameM kadAcit usa pratyAkhyAnAvaraNa kroca karmake kSayopazamakI kSamatA prApta ho jAtI hai to usa jIva usa koca karmaka vandhakA abhAva ho jAtA hai| yaha vyavasthA paMdana guNasthAnake samAna prathama tRtIya aura caturtha guNasthAnoM meM bhI lAgU hotI hai| paMcama guNasthAnake Age guNasthAnoMmeM taba taka jIva saMjvalanabandha karatA rahatA hai jaba taka vaha navama guNasthAna meM bandhake anukUla apanI mAnasika, vAcanika aura kAvika pravRtti karatA rahatA hai aura jaba yaha navana guNasthAna meM saMjAlakodhakarmake upazama yA kSayakI kSamatA prApta kara letA hai to usa jIvake usa zodhakarmake bandhakA abhAva ho jAtA hai / 1 itanA vivecana karanemeM merA uddezya isa bAtako spaSTa karanekA hai ki jIvakI kriyAvatI zaktike mAnasika, vAnika aura kAyika adayApa azubha aura dayArUpa zubha pravRttiyoMke rUpameM honevAle pariNamana hI creen Ana aura bandhameM kAraNa hote haiM va una pravRttiyoMkA nirodha karanese ho una krova karmokA saMvara Page #436 -------------------------------------------------------------------------- ________________ zaMkA-samAdhAna 3 kI samIkSA 249 aura nirjaraNa karanekI kSamatA jIvameM AtI hai| jIvakI bhAvavatI zaktikA na to mohanIya karmake udayameM honevAlA vibhAvarUpa pariNamana Alaya aura bandhakA kAraNa hotA hai aura na hI mohanIya karmake upazama, kSaya mA kSayama meM hone vAlA bhAvavatI zaktikA svabhAvarUpa zuddha pariNamana saMdara aura nirbharAkA kAraNa hotA hai / itanA avazya hai ki jodhako bhAvavatozaktike hRdayake sahArepara honevAle tatvazraddhAnarUpa zubha aura atattvazraddhAnarUpa azubha tathA mastiSkake sahArepara honevAle tattvajJAnarUpa zubha bhora atatvajJAnarUpa azubha pariNamana apanI 'zubharUpatA aura azubhatA AdhArapara yathAyogya zubha aura azubha karmaka Asrava aura bandhake para mparayA kAraNa hote haiM va tatvajJAna vyavahAra samyagdarzana ke rUpameM tathA tatvajJAna vyavahArasamyagjJAnake rUpameM yathAyogya hits Aya aura bandhake sAtha yathAyogya karmoke saMvara aura nirjarAke bhI paramparayA kAraNa hote haiN| isa vivecanase yaha bAta acchI taraha spaSTa ho jAtI hai ki kriyAvatIzakti ke pariNamanasvarUpa jIvakI mAnasika, vAcanika aura kAyika adayArUpa azubha aura dayArUpa zubha pravRttiyA~ yathAyogya azubha aura zubha kamauke Alava aura bandhakA sAkSAt kAraNa hotI haiM tathA azyArUpa azubha pravRttime nivRttipUrvaka honevAlI dayArUpa zubha pravRtti yathAyogya karmoMke Alava aura bandhake sAtha yathAyogya karmoMke saMvara aura nirjaraNakA sAkSAt kAraNa hotI hai evaM jIvako kriyAvatI zakti ke pariNamanasvarUpa tathA dayArUpa zubharUpatA aura adayArUpa azubharUpatAse rahita jIvakI mAnasika, vAcanika aura kAyika yogarUpa pravRtti mAtra sAtAvedanIya karmake AstracapUrvaka kevala prakRti aura pradezarUpa bandhakA kAraNa hotI hai tathA yogakA abhAva karmo ke saMvara aura nirjaraNakA kAraNa hotA hai / isa sAmAnya samIkSA ke sampUrNa vivecanase yaha bAta acchI taraha spaSTa ho jAtI hai ki jIva-vayA puNyarUpa bhI hotI hai. jIvake zuddha svabhAvabhUta nizcaya dharmarUpa bhI hotI hai va isa nizcaya dharmarUpa jIvadayA kI utpatti meM kAraNabhUta vyavahAra dharmarUpa bhI hotI haiN| arthAt tInoM prakArakI jIvadayAe~ apanA-apanA svatantra astitva aura mahatva rakhatI haiM / 2. praznottara 3 ke prathama daurakI samIkSA prazna prastuta karane meM pUrvapakSako dRSTi pUrvapakSadvArA prakRta meM kiye gaye vivecanoMse yaha bAta spaSTa hotI hai ki Agamame jIvadayA puNyabhUsa jIvadayA jIvake zuddha svabhAvabhUta nizvamagharmarUpa jIvadayA aura isa nizcayatrarUpa jIvadayA kI utpattimeM kAraNabhUta vyavahAradharmarUpa jIvadayA ke rUpa meM jo tIna prakAra batalAye gaye haiM unheM pUrvapakSa to mAnatA hai, parantu unameM se uttarapakSa kevala pRthyabhUta jIvadayAko mAnya karatA hai, dharmarUpa jIvadayAko nahIM mAnya karatA hai / itanA ho nahI, vaha pUrvapakSako dharmarUpa jIvadayAko mAnyatAko mithyAtva kahatA hai / yaha dhyAna meM rakhakara hI pUrvapakSane tatvacarcA ke avasarapara yaha prazna upasthita kiyA thA ki "jIvadayAko dharma mAnanA mithyAtva hai kyA ?" isa bAta ko maiM sAmAnya samIkSAmeM spaSTa kara cukA hU~ / uttarapakSakA uttara visaMgata bhI hai, ardhasammata bhI hai aura anucita bhI hai-- uttarapakSa ne apane uttara meM likhA hai dayAko puNyabhAva mAnanA mithyAtva nahIM hai" sa0-32 ki "isa praznameM yadi 'dharma' padakA artha puNyabhAva hai to jIvatathA Age likhA hai ki "yadi isa praznameM 'dharma' padakA artha Page #437 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 250 jayapura (khAniyA) tasvacarcA aura usako samIkSA vItarAga pariNati liyA jAye to jIvadayAko dharma mAnanA mithyAtva hai" so yaha uttara visaMgata hai, kyoMki praznameM kevala itanA ho pUchA gayA hai ki jovadayAko dharma mAnanA mithyAtva hai kyA ? jisakA Azaya yahI hotA hai ki AgamameM jisa prakAra jIvadayAko puNyarUpa mAnya kiyA gayA hai usI prakAra use vahA~ dharmarUpa bhI mAnya kiyA gayA hai| ata eva pUrvapakSane prazna bhI isI abhiprAyase upasthita kiyA thaa| parantu praznakA saughA uttara na dekara praznako dharmapadakI vyAkhyAma ulajhA denA uttarapakSake liye zobhAkI bAta nahIM kahI jA sakatI hai| uttarapakSane apane uttarake samarthana meM paramAtmaprakAza padya 2-71 aura usakI TokAko tathA samayasAra gAthA 264 aura usakI AcArya amRtacandrakRta TokAko upasthita kiyA hai| parantu praznake samAdhAnameM unakA koI upayoga nahIM hai, kyoMki paramAtmaprakAzakA padya aura usakI TIkAse jIvazyAko puNyarUpatAkA to samarthana hotA hai, parantu unase jIvadayAkI dharmarUpatAkA niSedha nahIM hotaa| isI taraha samayasArakI gAthA aura usakI TIkAse kevala puNyabhAvarUpa jIvadayAkA Arava aura bandhatatvameM antarbhAva to siddha ho sakatA hai, parantu inase jIvadayAkI dharmarUpatAkA niSedha siddha nahIM hotaa| eka bAta aura hai ki jIvadayAko puNyarUpa svIkAra karane aura usakA Anana aura bandhatatvameM antadhi mAmma karaneke viSayameM donoM pakSoM ke madhya vivAda bhI nahIM hai, kyoMki gatIza bhI jIvadayA meko nagara puka vAla aura bandhatatvameM ho antabharbhAva svIkAra karatA hai / yaha bAta pUrvapakSa ke dvitIya aura tRtIya dauroMse spaSTa hotI hai| vivAdakA viSaya to kevala yaha hai ki paramAtmaprakAzake padya 2-71 aura samayasArane padya 264 meM tathA unakI TokAoMse jisa prakAra jIvadayAko puNyarUpatA siddha hotI hai aura usa puNyarUpa jIvadayAkA Asrava aura bandhatatvameM antarbhAva siddha hotA hai usI prakAra pUrvapakSadvArA apane dvitIya aura tRtIya dauroMmeM upasthita dhavala pustaka 13 ke pRSTha 362 para nirdiSTa AcArya vIrasenake "karuNAe jIvasahAvassa kammaNidasavirohAdo" vacanase jIvadayAko jIvake phukha svabhAvabhUta nizcayadharmarUpatA va dravyasaMgrahakI gAthA 45 se usako vyavahAradharmarUpatA bhI sisa hotI hai / parantu uttarapakSa jovadayAko puNyarUpa mAnakara bhI dharmarUpa nahIM mAnatA hai| phalataH uttarapakSakA uttara ardhasammata siddha hotA hai| yahA~ yaha bhI dhyAtavya hai ki uttarapakSake prathama daura meM kiye gaye kayanase aisA bhI dhvanita hotA hai ki yaha pakSa apane prathama daurameM jIvadayAkI puNyarUpatAko svIkAra karake usI puNyarUpa jIvadayAkI dharmarUpatAkA niSedha karanA cAhatA hai so usakA yaha prayatna nirarthaka hai, kyoMki pUrvapakSa svayaM puNyabhUta jIvadayAko dharmarUpa nahIM mAnatA hai aura usakA prazna bhI puNyabhUta jIvadayAkI dharmarUpatAke viSaya meM nahIM hai, yaha bAta uttarapakSako uttara deneme pUrva hI soca lenA cAhie thii| praznako binA samajhe usakA uttara denA vidvattAkA cihna nahIM hai| uttarapakSane prAyaH sabhI praznoMkA uttara dene meM apanI aisI hI sthitikA pradarzana kiyA hai / tattvanirNaya karaneke prasaMgameM usakI isa prakArako sthiti anucita hI mAnane yogya hai| 3. praznottara 3 ke dvitIya daurakI samIkSA dvitIya daurameM pUrvapakSakI sthiti pUrvapakSane apane dvitIya daura, Agama pramANoMke AdhArapara jIvasyAkI puNyarUpatAkI svIkRtike sAtha usako zuddha svabhAvabhUta nizcayadharmarUpatAko ve isa zuddha svabhAvabhUta nizcayadharmarUpa jIvadayAko utpatti meM Page #438 -------------------------------------------------------------------------- ________________ kA-samApAra kI samIkSA 251 kAraNabhUta vyavahAra dharmarUpatAko svIkRti karate hue isa bAtako siddha karanekA prayala kiyA hai ki jIvadayAko dharma mAnanA mithyAtva nahIM hai| dvitIya daurameM uttarapakSakA prArambhika kathana aura usakI samIkSA uttarapakSane prakRta praznottara sambandhI apane dvitIya daurake prathama anuDhedameM yaha kathana kiyA hai"ukta zaMkAkA jo uttara diyA gayA thA usapara pratizaMkA karate hae lagabhaga 20 zAstroMke pramANa upasthita kara yaha siddha karane kI ceSTA kI gaI hai ki jIvadayAko dharma mAnanA mithyAtta nahIM hai| isameM sandeha nahIM ki inameM kucha aise bhI pramANa hai jinameM saMvarake kAraNoMmeM dayAkA antarbhAva huA hai| jayadhabalAkA eka aisA bhI pramANa hai jisameM zuddha bhAvake sAtha zubha bhAvako bhI karmakSayakA kAraNa kahA hai| zrI dhavalAjIke eka pramANameM yaha bhI batalAyA hai ki jinabimbadarzanase nipatti-nikAcita bandhakI vyucchitti hotI haiN| isI prakAra bhAvasaMgrahameM yaha bhI kahA hai ki jinapUjAse karmakSaya hotA hai| aise hI yahA~ jo aneka pramANa saMgraha kiye gaye hai unakA vividha prayojana batalAkara una dvArA paryAyAntarase dayAko puNya aura dharma bhayarUpa siddha kiyA gayA hai| ye saba pramANa to lagabhaga 20 hI hai| yadi pUre jinAgamase aise pramANoMkA saMgraha kiyA jAye to eka svatantra vizAla grantha bana jaaye| para ina saba pramANoMke AdhArase kyA puNyabhAvarUpa jIvadayAko itane mAtrase mokSakA kAraNa mAnA jA sakatA hai|" Age isakI samIkSA kI jAtI hai (1) usarapakSake isa vacanase itanA to nizcita ho jAtA hai ki vaha bhI isa bAta ko svIkAra karatA hai ki AgamameM puNyabhAvarUpa jinabimbadarzana, jinapUjA aura jIvadayA Adiko karmakSaya yA mokSakA kAraNa pratipAdita kiyA gayA hai| parantu aisA pratipAdana Agama meM kyoM kiyA gayA hai isapara upayogI hote hue bhI usane vicAra karanekI AvazyakatA nahIM samajhI hai| vAstavameM AgamameM aisA pratipAdana isaliye kiyA gayA hai ki puNyabhAvarUpa jina bimbadarzana, jinapUjA aura jIvadayA bhAdi pravRttiyoMke AdhArase jIvameM saMkalpIpApamaya azubha pravRttiyoMke prati ghRNA utpanna hotI hai jisake balase jIva saMpharupI pApamaya azubha pravRttiyoM kA sarvathA tyAga kara karmoM ke saMghara aura nirjaraNameM kAraNabhUta vyavahAradharmapara ArUr3ha ho jAtA hai| isa taraha puNyabhAvarUpa ve jinabimbadarzana, jinapUjA aura jIvadayA Adi zubha pravRttiyAM bhI paramparayA karmakSaya yA mokSakA kAraNa siJca ho jAtI hai| parantu itanA honepara bhI uttarapakSako yaha jJAta honA cAhie thA ki pUrvapakSakA prazna puNyabhAvarUpa jIvadayAko dharma mAnane kI bAtako lakSya meM rakhakara nahIM hai, apitu isa bAtako lakSya meM rakhakara hai ki AgamameM jisa prakAra jIvadayAko puNyabhAva rUpa mAmma kiyA gayA hai usI prakAra use yahA~ zuddha svabhAvabhUta nizcayadhamake rUpameM aura isameM kAraNabhUta byavahAradharmake lapameM dharmarUpa bhI mAnma kiyA gayA hai, ataH jIvadayAko jisa prakAra puNyabhASa mAnanA mithyAtva nahIM hai usI prakAra use dharma mAnanA bhI mithyAtva nahIM hai| uttarapazcako Agamake anukUla pUrvapakSake isa Azayako samajhakara praznakA uttara denekA prayatna karanA cAhie thaa| usane pUrvapakSake isa Azayako samajhanekI peSTAto kI nahIM, pratyuta viparIta Azaya grahaNavAra isa taraha praznakA uttara dene kA prayatna kiyA mAnoM! pUrvapakSa puNyabhAvarUpa jIvadayAko hI dharma mAnatA ho| yaha bAta uttarapakSaka apayukta anucchedake "para ina saba pramANoMke AdhArase kyA puSayabhASa rUpa jIvadayAko itane mAtrase mokSakA kAraNa mAnA jA sakatA hai?" isa aMzase jJAta hotI hai| parantu uttarapakSa dvArA pUrvapakSake viSaya meM isa prakArako mithyASTi banAkara praznakA uttara denA ucita nahIM hai| (2) uttarapakSake ukta kathanase yaha bhI nizcita hotA hai ki vaha pakSa isa bAtako bhI svIkAra Page #439 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 252 jayapura (khAniyA) tattvacarcA aura usakI samIkSA karatA hai ki jayalA zuddhabhAvake sAtha zubha bhAvako bhI karmakSayakA kAraNa kahA gayA hai / parantu usane jayadhvalAke vacana ke abhiprAyako bhI spaSTa karanekI ceSTA nahIM kI, jo Avazyaka thI / vAstavameM jayadhavalAkA jo "suhasuddhapariNAmehiM kammAkhayAbhAve takkhayANuvavattIdo" yaha vacana hai isake abhiprAyako maiMne sAmAnya samIkSA meM vistArase spaSTa kara diyA hai jo prakRtameM saMkSepase isa prakAra hai ki adayAbhUta azubha pravRttise nivRttike rUpa meM zuddha aura pravRti meM janakI kriyAvatI zaktike pariNamanasvarUpa vyavahAradharmarUpa jIvadayA ke davAbhUta zubha pravRtti rUpa zubha aMzase Astra aura bandha hote hue bhI usake ayAbhUta azubha pravRttise nivRttirUpa zuddha aMzase raoNbara aura nirjarAke rUpameM karmakSaya hotA hai / yadi uttarapakSa jayavalAke ukta vacanake isa Azayako samazaneko ceSTA karatA to vizvAsa hai ki usane apane dvitIya daura meM jisa prakAra puNyabhUta jIvadayAse pRthak vItarAga pariNatirUpa jIvake zuddha svabhAvabhUta nizcayadharmarUpa jIvayayAko svIkAra kara liyA usI prakAra vaha puNyabhUta jIvadayA se pRthak vyavahAradharma pa jIvadayA ko bhI svIkAra kara letA aura taba use pUrvapakSakI yaha bAta bhI samajha meM A jAtI ki jisa prakAra jIvadayAko puNya mAnanA mithyAtva nahIM hai usI prakAra use jIvake zuddha svabhAvabhUta nizcayadharma ke rUpameM va isa nizcayarUpa jIvadayA kI utpatti meM kAraNabhUta vyavahAradharma ke rUpameM dharma mAnanA bhI mithyAtva nahIM hai / prakRtameM uttarapakSa dvArA prastuta AgamavacanoMpara vicAra uttarapakSane apane pakSake samarthana meM yahA~ sarvaprathama AcArya amRtacandra dvArA racita puruSArthasiddhayupAya ke padya 212, 213 aura 214 ko va inake Age padya 296 ko upasthita kiyA hai| itanA hI nahIM, Age samayasAra gAthA 150 aura usakI AcArya amRtacandra kRta TIkAko bhI upasthita kiyA hai aura una saba AgamapramANoMke AdhArapara usane yaha niSkarSa nikAlA hai ki "isa prakAra isa kathana se spaSTa hai ki zubhabhAva cAhe vaha dayA ho, karuNA ho, jinabimbadarzana ho, vratoMkA pAlana karanA ho, anya kucha bhI kyoM na ho, yadi vaha zubha pariNAma hai to usase mAtra bandha hI hotA hai| usase saMvara, nirjarA aura mokSakI siddhi honA asambhava hai / " isapara merA kahanA hai ki Agama meM puNyarUpa jIvadayA ko bhI mokSakA kAraNa mAnA hai| parantu isa sambamdhameM pahale hI spaSTa kiyA jA cukA hai ki puNyarUpa jIvadayA jIvakI saMkalpIpApamaya adayAse ghRNA utpanna hone meM sahAyaka hotI hai aura isa ghRNAke balapara hI vaha jIva usa saMkalpopApamaya adayArUpa azubha pravRttikA sarvathA tyAga kara detA hai tathA isa sthitimeM vaha jIva jo pApamaya adayArUpa azubha pravRtti karatA hai use vaha azaktiyaNa ArambhIpApake rUpameM hI karatA hai, sAtha hI vaha kartavyavaza dayArUpa zubha pravRtti bhI niyamase kiyA karatA hai| isa taraha saMkalpapApamaya adayArUpa azubha pravRttise nivRttipUrvaka ArambhIpApamaya adayArUpa azubha pravRtike sAtha jIva jo puNyamaya dayArUpa zubha pravRtti karatA hai vaha vyavahAradharmarUpa dAmeM hI antarbhUta hotI hai / isa prakAra yaha bAta spaSTa ho jAtI ki puNyabhUta jIvadayA vyavahAradharma rUpa jIvadayA - kI utpatti kAraNa hotI hai tathA isa AdhArapara hI Agamame pugyabhUta jIvadathAko paramparayA mokSakA kAraNa mAnA gayA hai / vAstava meM to puSpabhAvarUpa jIvadayA zubha pravRtirUpa honese karmaki Asrava aura vandhakA hI kAraNa hotI hai aura pUrvapakSa bhI aisA hI svIkAra karatA hai| isase nirNIta hotA hai ki pUrvapakSa puNyabhAva rUpa jIvadayAko usa prakAra mokSakA kAraNa nahIM mAnatA jisa prakAra vyavahAradharmarUpa jIvadayA mokSakA kAraNa hotI hai| isa taraha pUrvapatha puNyabhAvarUpa jIvadayAko puNyabhAva rUpa hI mAnatA hai vaha use dharmarUpa " . + Page #440 -------------------------------------------------------------------------- ________________ zaMkA-samAdhAna 3 kI samIkSA 253 kadApi nahIM kahatA / ataH usakA prazna puNyabhAvarUpa jIvadayAko dharma mAnanakI dRSTi se nahIM hai, apitR isa dRSTise hai ki jIvadayAkA eka prakAra jisa taraha puNyarUpa hai usI taraha dUsarA prakAra jIvake zuddha svabhAvabhUta nizcayadharmasapa bhI hai aura tIsarA prakAra usa nizcayavarmarUpa jIvadayAkI utpattimeM kAraNabhUta vyavahAradharmarUpa bhI hai / pUrvapakSAne apane dvitIya aura tRtIya dauroMma jitanA vivecana kiyA hai vaha isI dRSTise kiyA hai| jIvadayAke sambandha meM kiye gaye isa spaSTIkaraNase yaha bAta acchI taraha nirNIta ho jAtI hai ki puruSArthasiddhaya pAyake pada 212, 213 aura 214 prakRta viSayameM pUrva pakSakI dRSTikA hI samarthana karate hai / arthAt vyavahAradharmarupa jovadayAmeM jitanA aMga adayArUpa azubha pravRttise nivRtti kA hai vahI karmoka saMvara aura nirjaraNakA kAraNa hokara mokSakA kAraNa hotA hai aura usameM jitanA aMdA dayArUpa zubha pravRttikA hai vaha to koke Anaca aura bandhakA hI kAraNa hotA hai| isI taraha puruSArtha siddhapAyake padya 216 meM yahI batalAyA gayA hai ki jIvakI bhAvavatI zaktikA hRdayake sahArepara honevAlA AtmazraddhAnarUpa vyavahAra samyagdarzana, mastiSkake sahArepara honevAlA AtmajJAnarUpa jyavahArasampamjJAna va jIvakI kriyAvatI zaktikA mAnasika, vAcanika aura kAyika pravRttirUpa kriyAse manogupti, bacanagupti aura kAyaguptike rUpameM nivRttirUpa Atmasthiti jise vyavahArasampakamAritra kahanA galata hai ina sabaro kA~kA banya nahIM hotA hai so yaha bhI pUrvapakSakI prakRta viSaya sambandhI uparyukta mAnyatAke viruddha nahIM hai| yadi puruSArthasiddhayupAyake padya 212, 213 aura 214 kA tathA 216 kA sambandha nizcayasampagdarzana, nizcayasamyagjJAna aura nizcayasamyakacArivase jor3A jAye to yaha ucita nahIM hai, kyoMki na to mohanIyakarmake udayameM honevAlI mithyAdarzana, mithyAjJAna aura mithyAcAritrarUpa vibhAva pariNati vamoMke Asapa aura bandhakA kAraNa hotI hai aura na hI mohanIyaka ke upazama, kSaya yA kSayopazayameM honevAlI samyagdarzana, samyammAna aura samyakacAritra rUpa svabhAva pariNati karmoMke saMbara aura nirjaraNakA kAraNa hotI hai| yaha bAta sAmAnya samIkSA-prakaraNameM spaSTa ko cA cukI hai| isI prakAra samayasAra gAthA 150 aura usakI AcArya amatacandra kRta TIkAse bhI pUrvapakSakI iSTikA virodha nahIM hotA hai, kyoMki AgamameM spaSTa kathana hai ki vyavahArasamyagdarzana, vyavahArasamyagjAna aura pravRtti nivRttirUpa vyavahArasamyakracArita karmoMke saMvara aura nirjaraNake kAraNa hote haiM va vyavahAramithyAdarzana, vyavahAramithyAgjJAna aura pravRttirUpa vyavahAra mithyAcAritra kamauke Arava aura bandhake kAraNa hote hai / (dekho, ratnakaraNDavAdakAcAra padya 3) / __isa taraha ina pramANoMke AdhArapara prakRta viSayaka sambandhameM uttarapakSane jo niSkarSa nikAlA hai vaha bhI pUrvapakSakI dRSTike viruddha nahIM hai| virodha to uttarapanako isaliye mAlUma par3atA hai ki yaha pakSa jo pUrvapakSakA virodha kara rahA hai vaha virodha puNyabhAvarUpa jIvadayAko lakSyameM rakhakara kara rahA hai jabaki pUrvapakSakA vivecana puNyabhAvarUpa jIvadayAse pRthak vyavahAradharmarUpa jIvadayAko lakSyameM rakhakara hai| uttarapakSane apane dvitIya dorameM Age taka ca0 e0 99 para yaha kathana kiyA hai-"zrI samayasArajI meM samyagdRSTiko jo abandhakA kahA hai isakA yaha artha nahIM ki usake bandhakA sardhabhA pratiSedha kiyA hai / usakA to mAtra yahI artha hai ki samyagdRSTiko rAgabhAvakA svAmitva na honese use abandhaka kahA hai, kyoMki samyagdRSTi aura rAgadRSTimeM bar3A antara hai / jo samyagdRSTi hotA hai vaha rAgadRSTi nahIM hotA aura o rAga Page #441 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 254 jayapura (khAniyA) tattvacarcA aura usakI samIkSA dRSTi hotA hai yaha samyagdRSTi nahIM hotA / " isake Age apane ukta abhiprAyakI puSTi ke lie ta. ca. pR0 100 para usame samayasAragAthA 121 aura 200 ko bhI upasthita kiyA hai tathA isake bhI Age apane pakSake samarthanameM usane cetanAke jJAnacetanA, karmacetanA aura karmaphala cetanAke rUpameM tIna bhedoMkA bhI kathana kiyA hai so inakA bhI pUrvapakSakI mAnyatApara uparyukta prakAra pratikUla prabhAva nahIM par3atA hai arthAt uttarapakSakA yaha saba kathana prakRtameM puNyabhAva rUpajIvadayAko lakSyameM rakhakara hai jaba ki pUrvapakSakA vivecana puNyabhAvarUpa jIvadayAse pRthaka vyavahAradharmarUpa jIvadayAko lakSyameM rakhakara hai| AgaM uttarapakSane apane dvitIya dIrameM ta. gha. 10 100 para hI yaha kathana kiyA hai ki "yadi prakRtameM dayAse vItarAga pariNAma svIkAra kiyA jAtA hai aura isake phalasvarUpa jina ullekhoMke Azrayase pratizaMkA domeM dayAko karmakSapaNA yA mokSakA kAraNa kahA hai to use usa rUpa svIkAra karane meM tattvakI koI hotI, kyoMki rAmapariNAma mAtra bandhakA hI kAraNa hai, phira bhale hI vaha dasaveM guNasthAnakA sukSmasAmparAya rAmapariNAma ho kyoM na ho aura vItarAgabhAva ekamAtra karmakSapaNAkA hI hetu hai phira bhale hI vaha avirata samyagdaSTikA vItarAga pariNAma hI kyoM na ho|" uttarapakSake isa kathanase yaha sUcita hotA hai ki vaha bhI pUrvapakSa ke samAna puNyabhUta jIvadayAse pRthak vItarAga pariNatike rUpameM dharmarUpa jIvadayAko mAnya karane ke lie taiyAra hai| isaliye use yaha bhI jJAta honA cAhie thA ki pUrvapakSane prakRtameM puNyabhAvarUpa jIvadayAse pathaka isI dItarAga pariNatirUpa jIvadayAko dharmarUpa se grahaNa kiyA hai / itanA avA kima tAhattarapakA apane prathama porake uttaravacanameM yaha likhanA ki ''yadi isa praznameM dharmapadakA artha vItarAgapariNati liyA jAye to jIvadayAko dharma mAnanA mithyAtva hai|" agaMgata siddha ho jAtA hai| isapara uttarapakSa yadi yaha kahanA cAhe ki usane to apane prathama daura meM puNyabhAvarUpa jIvadayAko dharma mAnane kI bAtako mithyAtva kahA hai, vItarAmapariNatirUpa jIvadayAko nahIM, to jase isa bAtakA spaSTIkaraNa prathama dorameM hI kara denA cAhie thA, kyoMki pUrvapakSane apane praznameM jIvadayApadakA hI pATha kiyA hai, puNyabhAvarUpa jIvadayApadakA pATha nahIM kiyA hai jisakA tAtparya yahI hai ki jisa prakAra jIvadayAko puNya mAnanA mithyAsva nahIM hai isI 'kAra jIvadayAko dharma mAnanA bhI mithyAtva nahIM hai| isa taraha pUrvapakSako uttarapakSake prathama uttarase hI vaha bAta samajhameM A jAtI ki uttarapakSa jInadayAko puNyabhASarUpa jIvadayAse pRthak vItarAgapariNati ke rUpameM dharmarUpa jIvadayAko bhI mAnya karatA hai / taba donoM pakSoMke madhya vivAda kevala vyavahAradharmarUpa jIvadayAko mAnane na mAnaneke viSayameM hI raha jAtA / isakA yaha suphala hotA ki prakRta prabamake sambandha meM use jo anAvazyaka prayAsa karanA par3A vaha use nahIM karanA par3atA tathA pUrvapakSa bhI kucha to anAvazyaka prayAsase baca jaataa| yahAM eka bAta avazya vicAraNIya hai ki uttarapakSane puNyabhUta jIvadayAse pRthaka vItarAgapariNatirUpa jIvadayAko to mAnya kara liyA hai, parantu isa vItarAmapariNatirUpa jIvadayAke do bheda hai-eka to anantAnuandhI Adi cAroM kaSAyoMkI kroSa prakRtiyoMke yathAyogya upazama, zava yA kSayopazamameM honevAlI jIvakI bhAvavatI zaktike pariNamamasvarUpa vItarAga pariNatirUpa jIvadayA aura dUsarI jIvakI kriyAvatI zakti ke pariNamanasvarUpa mAnasika, vAcanika aura kAyika adayArUpa azubha pravRttiyoMse manogupti, vacanagupti aura kAyaguptike rUpameM nivRttirUpa vItarAga pariNatirUpa jiivdyaa| ina donoMmeMse jIvakI bhAvavatI zaktike pariNamana svarUpa vItarAgapariNatirUpa jIvadayAkA antarbhAva to pArasvabhASabhUta mizcarpadharmameM hotA hai aura jIyako Page #442 -------------------------------------------------------------------------- ________________ zaMkA-samAdhAna 3 kI samIkSA kriyAvatI zaktike pariNamanasvarUpa vItarAgapariNatirUpa jIvakSyAkA antarbhAva pUrvokta prakAra vyavahAradharma hotA hai| inameMse pahalI nizcayadharmarUpa jIvadayAko to uttarapakSa ne apane uparyukta vaktavya meM svIkAra kara liyA hai, parantu dUsarI vyavahAradharmarUpa jIvadayAko vaha abhI bhI mAnya karane ke lie taiyAra nahIM hai / imalie isake viSayameM donoM pakSoMke madhya abhI bhI vivAda banA haA hai / isake atirikta uttarapakSake sAmane yaha samasyA banI huI hai ki jisa prakAra puNyabhUta jIvadayA zubha pravRtirUpa honese karmoMke saMbara aura nirjaraNakA kAraNa na hokara unake Arava aura bandhakA hI kAraNa hotI hai usI prakAra nizcayadharmarUpa jIvadayA yadyapi jIvake zuddha svabhAvabhUta honese karmoM ke bAlava aura bandhakA kAraNa nahIM hotI hai / parantu vaha karmoke saMvara aura nirjaraNakA bhI to kAraNa nahIM hotI hai, kyoMki usakI utpatti koMke saMvara aura nirjaraNapUrvaka hotI hai| isalie dayArUpa zubha pravRttirUpatAke AdhArapara karmoka Asrava aura zvadhdhakA kAraNa hote hue bhI adayArUpa azubha pravRttise nivRtti rUpatAke AdhArapara aura antameM dayArUpa zubha pravRttise bhI nivRttirUpatAke AdhArapara karmoke saMvara aura nirjaraNako kAraNabhUta vyavahAradharmarUpa dayAko mAnya karanA bhI uttarapakSako anivArya hai| yahA~ dUsarI bAta yaha bhI vicAraNIya hai ki uttarapakSane apane uparyukta vaktavyameM jo yaha likhA hai ki "vItarAgabhAva ekamAtra karmakSapaNAkA ho hetu hai' sA usane yaha yAda jIvako bhAvavatI zakti ke pariNamanasvarUpa vItarAgabhAvako lakSyameM rakhakara likhA hai to ayukta hai, kyoki Upara spaSTa kiyA jA cukA hai ki aisA vItarAgabhAva jaba karmakSapaNApUrvaka hI pragaTa hotA hai to use svayaM karmakSapaNAkA kAraNa nahIM mAnA jA sakatA hai| isalie yahA~ jIvakI kriyAvato zaktile pariNamanasvarUpa vItarAgabhAva hI grahaNa karane yogya hai / phalataH karmakSapaNAmeM kAraNabhUta bhAvahAradharmabhUta jIvadayAkI svIkRti uttarapakSako na cAhate hue bhI mAnanA par3atI hai| yaha viSaya pUrvameM spaSTa kiyA jA cukA hai| __antameM taH ca0 pu. 100 para hI uttarapakSane apane pakSake samarthana meM jo samayasAra kalaza 106 aura 107 ko prastuta kiyA hai so usakA Azaya yahI hai ki jIvakI bhAvavatI zaktikA svabhAvabhUta jJAnasvarUpa pariNamana honA hI mokSakA hetu hai / parantu isakA pannu svabhAvabhUta jJAnasvarUpa pariNamana mathAyogya karmako kSapaNApUrvaka hI hotA hai aura kSapaNA taba taka prArambha nahIM hotI jaba taka jIvakI kriyAvatIzaktikA mAnasika vAcanika aura kAyika azubha pravRttise manogupti, vacanagupti aura kAyaguptike rUpameM nivRttirUpa pariNamana nahIM hone lagatA hai / tAtparya yaha hai ki jIvako kriyAvatI zaktikA zubha pravRttirUpa pariNamana to AsavapUrvaka bandhakA kAraNa hotA hai aura usakA azubhase nivRttikA pariNamana saMvarapUrvaka nirjaraNakA kAraNa hotA hai| jIvakI bhAvavatI zaktikA na to azuddha pariNana Asrava aura bandhakA kAraNa hotA hai aura na hI usakA zuddha pariNamana saMvara aura nirjarAkA kAraNa hotA hai / isakA spaSTIkaraNa sAmAnya samIkSAmeM kiyA jA cukA hai| 4. praznottara 3 ke tRtIya daurakI samIkSA tRtIya daura meM pUrvapakSakI sthiti pUrvapakSane apane tRtIya daurale prArambhameM va0 ca pR0 101 para uttarapakSake prayama aura dvitIya dauroMkI AlocanA karate hue nimna kathana kiyA hai-- "Apake isa uttarake nirAkaraNameM hamane Apako dUsarA patraka diyA jisameM zrI AcArya kundanda, bIrasena, akalaMka, devasena, svAmI kArtikeya Adi RSiyoMke dvArA praNIta prAmANika ArSa granthoM-badala, Page #443 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 256 jayapura (khAniyA) tattvacarcA aura usakI samIkSA jayadhavala, rAjabArtika, bhAvapAhuDa, bhAvasaMgraha, svAmI kArtikeyAnuprekSA Adike lagabhaga 20 pramANa dekara nimna likhita do bAteM siddha kI thIM (1) jIvanayA karanA dharma hai| (2) puNyabhAva dharmarUpa hai / puNyabhAva yA zubha bhAvoMse saMvara nirjarA tathA puNyakarma-bandha hotA hai|" pUrvapakSake isa kathanakA abhiprAya yaha hai ki AgamameM puNyarUpa jIvadamAse pRthak vyavahAradharmarUpa jIvadayAko bhI mAnya kiyA gayA hai jo vyavahAradharmarUpa jIvadayA jIvakI adayArUpa azubha pravRttise nivRttipUrvaka yAbhUta zubha pravRttirUpa hotI hai| isa abhiprAyakI puSTi pUrvapakSake ho ta0 0 pR0 103 para nirdiSTa nimna kathana se hotI hai ___ "Agane rAgabhAvako kendra banAkara puNyabhAvoM yA zubhabhAvoMko kevala karmabandhake sAtha bAMdhanekA prayatna kiyA hai / yaha zubhabhAvoMko avAntara pariNatiyoMpara dRSTi na jAnekA phala jAna par3atA hai| itanI bAta to avazya hai ki dasaveM guNasthAna taka rAgabhAna laghu, laghutara, laghutamarUpase pAyA jAtA hai aura vaha bhI satya hai ki rAgabhAvase karmokA Asrava tathA bandha huA karatA hai| tathA ca amRtacandra sUrine jo asaMyata samyagdRSTi, saMyamAsaMyamI evaM sarAgasaMyatake mizrita bhAvoMko apanI prajJA chainIse bhinna-bhinna karate hue rAgAMza aura ratnaSayAMza dvArA kamaroM ke bandhana aura abandhanakI sundara vyavasthA puruSArthasiddhupAyagranthake tIna zlokoMmeM kI hai unameM eka akhaNDita mizritabhAkkA vizleSaNa samajhAneke lie prayatna kiyA gayA hai| yaha mizrita akhaNDabhAba hI zubha bhAva hai, ataH isase Asa vacandha bhI hotA hai tathA saMvara nirjarA bhI hotA hai|" ____ isa kathanake atirikta pUrvapakSadvArA Agama pramANoMke AdhArapara Age kiye gaye anya kathanoro bhI yahI nirNIta hotA hai ki pUrvapakSa jIbadayAko mAtra zubha pravRtti ke rUpameM puNyarUpa bhI mAnatA hai jo kevala karmoke Amrava aura bandhakA hI kAraNa hotI hai tathA vaha use jIvake zuddha svabhAvabhUta nizcayadharmarUpa bhI mAnatA hai jo mohanIyakarmakI krodhaprakRtiyoMke yathAsambhava upazama, kSaya yA kSayopazamapUrvaka jIyama pragaTa hotI hai| tathA jo na to kamoMke Asrava aura bandhakA kAraNa hotI hai aura na hI koka saMvara aura nirjaraNakA kAraNa hotI hai| evaM ina donoM ke atirikta vaha use vyavahAradharmarUpa bhI mAnatA hai jo tat-tata pApamaya pravRttise yathAyogya nivRttirUpa honese ralAvAMzake rUpameM koMke saMbara aura nirjaraNakA bhI kAraNa hotI hai tathA puNyamaya zubha pravRtirUpa honero rAgAMzake rUpameM karmoke Asava aura bandhakA bhI kAraNa hotI hai| isa taraha yaha jyavahAradharmarUpa' jIvadayA ratnatrayAMza ke rUpameM jIvake zuddhasvabhAvabhuta nizcayadharmarUpa jIbadayAkI utpattimeM kAraNa bhI siddha ho jAtI hai| yaha saba viSaya sAmAnya samIkSAmeM vistArase spaSTa kiyA jA cukA hai! tRtIya daurameM uttarapakSakA prAraMbhika kathana aura usakI samIkSA uttarapakSane apane tRtIya dauraphe prArambhameM "prathama aura vitIya praznottaroMkA upasaMhAra" zIrSakase ta. ca0 pR0 110 aura 111 para pAMca anuccheda likhe haiN| unameMse pratyeka anucchedako uddhRta kara usakI samIkSA kI jAtI hai (1) prathama anucchedameM uttarapakSane likhA hai ki 'jIvadayApadaphe svadayA aura paravayA donoM artha sambhava hai| kintu prakRtameM mUla prazna paradayAko dhyAnameM rakhakara hI hai, isa bAtako dhyAnameM rakhakara hamane prathama uttarameM Page #444 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 257 zaMkA-samAdhAna 3 kI samIkSA yaha spaSTIkaraNa kiyA ki yadi dharmapadakA artha puNyabhAva liyA jAye to jIvadayAko puNya mAnanA mithyAtva nahIM hai / isa usarameM Agama pramANa bhI isa arthakI puSTimeM diye|' isakI samIkSAmeM merA yaha kahanA hai ki uttarapakSane isa anucchedameM "jIvadayA" padake svadayA aura paradayAke rUpameM jo do bheda mAnya kiye haiM, unameM vivAda nahIM hai| parantu usane vahIMpara jo yaha likhA hai ki "prakRtameM mUla prazna paradayAko dhyAnameM rakhakara hI hai' so usakA yaha likhanA mithyA hai, kyoMki pUrvapakSakA prazna paradayA arthAt puSpabhAvarUpa jIvadayAko dhyAnameM rakhakara nahIM hai, apitu sAmAnya rUpase jIvadayAko dhyAnameM rakhakara hI hai. kyoMki pUrvapakSa apame praznameM uttarapakSase mAtra itanA pUcha rahA hai ki jIvadayAko dharma mAnanA mithyAtva hai kyA? puNyabhAvarUpa jIvadayAko dharma mAnanA bhayyAvayA ? yaha nahIM pUcha rahA hai aura aisA na pUchanekA kAraNa yaha hai ki uttarapatrake samAna pUrvapakSa bhI puNyabhAvarUpa jIpadayAko dharma nahIM mAnatA hai| yaha bAta prathama daurakI samIkSA spaSTa kI jA cukI hai| yataH pUrvapakSa samajhatA thA ki uttarapakSa jIpadayAko dharmarUpa nahIM mAnanA cAhatA hai ataeva usane prakRta prazna prastuta kiyA thaa| yadyapi uttarapakSAne apane dvitIya daurameM aura isa tRtIya daurameM jIvadayAko vItarAga pariNatike rUpameM jIvake zuddha svabhAvabhUta nizcayadharma bhI svIkAra kara liyA hai, parantu vaha isa nizcayadharmarUpa jIvadayAkI utpattimeM kAraNabhata vyavahAradharmarUpa jIvadanAko abhI bhI bhAnane ke lie taiyAra nahIM hai| (2) dvitIya anucchedameM uttarapakSane likhA hai ki "aparapanane apanI prathama pratizaMkAmeM eka apekSAse hamAre ukta kathanako to svIkAra kara liyA kintu sAthameM Agamake lagabhaga 20 pramANa upasthita kara yaha bhI siddha karane kA prayatna kiyA ki jIvadayAkA saMvara aura nirjarA tatvameM bho antarbhAva hotA hai, isaliye vaha mokSakA bhI kAraNa hai|" isakI samIkSAmeM merA yaha kahanA hai ki uttarapakSakA isa anucchedameM "apara pakSane apanI prathama pratizaMkA eka apekSAse hamAre ukta kathanako svIkAra kara liyA' yaha likhanA bhrAmaka hai, kyoMki pUrvapakSakA uttarapakSake sAtha jIvadayAke puNyabhAva rUpa hone aura usakA Asrava va bandha tattvameM antarbhAva hone ke sambandhameM vivAda na hokara kevala use dharmarUpa mAnaneke viSayameM hI vivAda thA, isIliye pUrvapakSane apane dvitIya daurameM 'isa praznake uttarameM Apane jIvadayAko dharma mAnate hue usako zubha pariNAmoMmeM parigaNanA kI hai yaha eka apekSAse ThIka hote hue bhI' yaha kathana kiyA hai| uttarapakSane isa anucchedameM pUrvapakSake kathanake rUpameM jo yaha likhA hai ki "kintu sAthameM Agamake lagabhaga 20 pramANa upasthita kara yaha bhI siddha karanekA prayatna kiyA ki jIvadayAkA saMvara aura nirjarA tattvameM bhI antarbhAva hotA hai isaliye vaha mokSakA bhI kAraNa hai ?" so aisA prayatna pUrvapakSane puSpabhUta jIvadayAse bhinna vyavahAradharmarUpa jIvadayAko lakSyameM rakhakara ho kiyA hai, kyoMki Agamake AdhArapara vaha vyavahAradharmarUpa jIvadayAko saMvara aura nirjarAkA kAraNa mAnakara mokSakA bhI kAraNa mAnatA hai| isa bAtako usane apane dvitIya aura tRtIya dauroMmeM spaSTa bhI kiyA hai tathA isa samIkSAmeM maiMne bhI spaSTa kiyA hai| (3) tRtIya anucchedameM uttarapakSane likhA hai ki 'aparapakSane jo pramANa upasthita kiye unameM kucha aise bhI pramANa haiM jinameM dharmako dayA pradhAna kahA gayA hai yA karuNAko jIvakA svabhAva kahA gayA hai yA zubha aura zuddha bhAvoMse kamaukI kSapaNA kahI gaI hai aura sAtha hI aise pramANa bhI upasthita kiye jinameM spaSTa rUpase rAgarUpa puNyabhAvakI sUcanA hai| kintu inameMse kisa pramANakA kyA Azaya hai yaha spaSTa nahIM kiyA sa-33 Page #445 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 258 jayapura (khAniyA) tatvacarcA aura usakI samIkSA gayA / ve kahAM kisa apekSa se likhe gaye haiM yaha bhI nahIM kholA gayA / isaliye hameM apane dUsare uttara meM yaha TippaNI karane ke liye bAdhya honA par3A ki 'ye saba pramANa to lagabhaga 20 hI haiM / yadi pUre jinAgamamero aise pramANakA saMgraha kiyA jAye to svataMtra grantha bana jAye / ' isakI samIkSAmeM meMrA yaha kahanA hai ki pUrvapakSa jIvadayAko puNyarUpa bhI mAnatA hai, jIvake zuddha svabhAvabhUta nizcayadharma rUpa bhI mAnatA hai aura nizcayadharmarUpa jIvadayAkI utpatti meM kAraNabhuta vyabahAradharma rUpa bhI mAnatA hai tathA apanI isa mAmmatAko puSTi ke liye hI usane ukta AgamapramANoMko upasthita kiyA hai / unameMse koI pramANa jovakI puNyarUpatAkA samarthaka hai| koI pramANa usakI zuddha svabhAvabhUta' nizcayadharmarUpatAkA samarthaka hai aura koImANa unakI davahAradhArUpatAkA samarthaka hai| uttarapakSakA bhI yahI kartavya thA ki vaha jIvadayAko una pramANoMke AdhArapara puNyarUpa, jIvake zuddha svabhAvabhuta nizcayadharmarUpa aura isameM kAraNabhUta jyavahAradharmarUpa svIkAra kara letaa| uttaspakSa ne isa anucchedameM jo yaha likhA hai ki "kintu inameM kisa pramANakA kyA Azaya hai yaha spaSTa nahIM kiyA gayA / ve kahA~ kisa apekSAse likhe gaye hai yaha bhI nahIM kholA gayA isake sambandha meM pahalI bAta to yaha kahanA cAhatA hai ki pUrvapakSane ina bAtoMpara isaliye dhyAna nahIM diyA ki usane prakulameM ina bAtoMko spaSTa karanekI koI AvazyakatA nahIM samajhI, kyoMki usake sAmane prazna kevala jIvadayAke upayukta tIna bhedokI puSTi karanekA thA / dUsarI bAta yaha kahanA cAhatA hU~ ki yadi uttarapakSa ina bAtoMko spaSTa karane kI AvazyakatA samajhatA thA, to acchA hotA ki ina bAtoMko yahI pradanake rUpameM upasthita na karake vaha svayaM hI spaSTa kara detA / tIsarI bAta maiM yaha kahanA cAhatA hai ki dvitIya daurakI samIkSAmeM maiMne ina bAtoMkA spaSTIkaraNa kara diyA hai isaliye aba yahA~ mere lie bhI inako spaSTa karanA Avazyaka nahIM raha gayA hai | uttarapakSane isa anucchedake antameM jo yaha likhA hai ki 'isaliye hameM apane dUsare uttarameM yaha TippaNI karane ke lie bAdhya honA par3A ki ye saba pramANa to lagabhaga 25 hI hai yadi pUre jinAgamamese aise pramANoMkA saMgraha kiyA jAye to svataMtra grantha bana jAme / ' so usake isa lekhake viSayameM to koI Apatti nahIM hai, tathApi uttarapakSa yadi TippaNI karanese pUrva praznake viSaya meM ina Agama pramANoMko upasthita karane meM pUrvapakSa ke Azayako samajhanekI ceSTA kara letA to acchA rahatA / parantu jaba usarapakSane praznake viSaya meM pUrvapakSa ke Azayako nahIM samajhakara aura praznako viparIta dizAmeM mor3akara pahale se hI mUlameM bhUla kara dI hai to phira usase isake atirikta aura kyA AzA kI jA sakatI thii| (4) caturtha anucchedameM uttarapakSane likhA hai ki 'phira bhI una pramANoMko dhyAna meM rakhakara hamane dUsare uttarameM yaha spaSTIkaraNa kara diyA ki puNya (zubha rAga) bhAva rUpa jo dayA hai vaha to mokSakA kAraNa nahIM hai / hA~, isakA artha vItarAgabhAva yadi liyA jAye to vaha saMbara aura nirjarA rUpa honese avazya hI mokSakA kAraNa hai|' isakI samIkSAmeM merA yaha kahanA hai ki uttarapakSane isa anucchedameM jo yaha likhA hai ki 'ina . pramANoMko dhyAna meM rakhakara hamane apane dUsare uttarameM yaha spaSTIkaraNa kara diyA ki puNya (zubha rAga) bhAva rUpa jo dayA hai vaha to mokSakA kAraNa nahIM hai / ' so yaha bhI usane praznake viSayameM pUrvapakSake Azayako nahIM samajha sakaneke kAraNa likhA hai, kyoMki pUrvapakSa puNya (zubharAga) bhAvarUpa dayAko mokSa kA kAraNa mAnatA hI nahIM haiM aura mAnatA bhI hai to paramparayA isa rUpameM mAnatA hai ki puSyarUpa jIvadayA jIva. saMkalpI pApoMse ghRNA utpanna honemeM kAraNa hotI hai aura jIvameM jaba saMkalpI pApoMse ghRNA utpanna ho jAtI hai to vaha jIva Page #446 -------------------------------------------------------------------------- ________________ zaMkA-samAdhAna 3 kI samIkSA una saMkaNI pApoMkA sarvathA tyAgakara azumase nivRttipUrvapha hone vAlI zubhameM pravRttirUpa byavahAradharmako aMgIkAra kara letA hai jo vyavahAradharma koMke saMvara aura nirjaraNa pUrvaka mokSakA kAraNa hotA hai isa viSayako pUrvameM vistArasa spaSTa kiyA gayA hai| uttarapakSane isa anucchedake anta meM jo yaha likhA hai ki isakA artha votarAgabhAva yadi liyA jAye to yaha saMvara aura nirjarA rUpa honese avazya hI mokSakA kAraNa hai / ' so yaha lekha usane vItarAgabhAvakA artha zuddha svabhAvabhUta nizcayavarmaka rUpameM grahaNa kara likhA hai / isaliye mithyA hai, kyoMki pUrva meM spaSTa kiyA jA cukA hai ki zuddha svabhAvabhUta nizcayadharmarUpa yaha bItarAgabhAba karmoMke saMvara aura nirjaraNapUrvaka honese kamauke saMbara aura nirjaraNakA kAraNa nahIM ho sakatA hai / isaliye yadi uttarapakSa vItarAgabhAvakA artha vyavahAradharmake aMzabhUta pApabhUta azubha pravRttime nivRtti ke rUpa meM svIkAra kara le to usakA ukta kathana saMgata ho sakatA hai, kyoMki vyavahAra dharmake aMzabhUta pApabhUta azubhase nivRtti hI kauke saMvara aura nirjarAkA kAraNa hotI hai / ise bhI pUrvameM spaSTa kiyA jA cukA hai| (5) paMcama agucchedameM uttarapakSane likhA hai ki 'yahA~ yaha spaSTa kara denA Avazyaka hai ki AgamameM sarAgasamyaktvako vA rArAgacAritra Adiko jahA~ bandhakA kAraNa kahA hai vahAM unheM paramparA mokSa kA kAraNa meM kahA hai| para samA ja mA hai, hAliye prakutameM usakI vivakSA nahIM hai| yahA~ to nirNaya isa bAtakA karanA hai ki rAgarUpa zubha bhAva yA puNyabhAva bhI kyA usI taraha mokSakA kAraNa hai jisa taraha nizcayadharma / ina donoMma kucha antara hai yA donoM eka samAna hai| pUrI carcAkA kendra bindu yahI hai / hamane apane prathama aura dvitIya uttarameM isI Azayako spaSTa karanekA prayatna kiyA hai|' isakI samIkSAmeM merA yaha kahanA hai ki uttarapakSa ne apane prathama aura dvitIya uttarameM jo kucha likhA hai yaha saba apanI isa dhAraNAke AdhArapara likhA hai ki pUrvapakSa puNyarUpa jIvadayAko hI dharma mAnatA hai jo mithyA hai, kyoMki pUrvapaza to puNyarUpa jIvadayAse pRthak jIvake zuddha svabhAvabhUpta nizcayadharmake lapameM va isameM kAraNabhUta vyavahAradharmake rUpameM hI jIvadayAko dharmarUpa svIkAra karatA hai| ataH isa bAtako maiM isI samIkSAmeM vistArake sAtha spaSTa kara cukA hU~, isaliye isa anucchedameM uttarapakSakA yaha likhanA ki 'yahA~ to nirNaya isa bAtakA karanA hai ki rAgarUpa zubha bhAva yA puSyamAva bhI kyA usI taraha mokSakA kAraNa hai jisa taraha nizcaya ratnatraya / ina donoMmeM kucha antara hai yA donoM eka samAna haiN|' nirarthaka aura anucita siddha ho jAtA hai| uttarapakSake isa levase aisA bhI jJAta hotA hai ki vaha puNyabhAva yA zubha bhAvako mokSakA kAraNa to mAnasA hai, parantu usa taraha nahIM mAnatA hai jisa taraha vaha nizcaya ratnatrayako mAnatA hai, isaliye puNyabhAva yA zubhabhAva jIvadayAko baha kisa taraha mokSakA kAraNa mAnatA hai yaha bAta use spaSTa karanI thii| yataH usane isa bAtako spaSTa nahIM kiyA, ataH isameM usakI dUSita manovRtti hI kAraNa jAna par3atI hai, kyoMki isa spaSTIkaraNase usakA pakSa usIke dvArA nirasta ho sakatA thaa| pUrva pakSa eka to puNyabhAva yA zubha bhAvarUpa jIvadayAko kamoM ke Asrava aura bandhakA kAraNa honese mokSakA kAraNa mAnatA hI nahIM hai vaha to vyavahAradharmarUpa jIvadayAko hI Asrava aura bandhakA kAraNa hone ke sAtha saMvara aura nirjarAkA bhI kAraNa honerI monakA kAraNa mAnatA hai| dUsare, vaha jo jyabhAva yA zubhabhAvarUpa jIvadayAko mokSakA kAraNa mAnatA hai vaha isa taraha mAnatA hai ki puNyabhAva yA zubhabhAva rUpa jIvadayA vyavahAradharma rUpa jIvadayAkI utpattimeM kAraNa hotI hai / isaliye vaha use paramparayA hI mokSakA kAraNa mAnatA hai / yaha saba viSaya isI samIkSAmeM vistArake sAtha spaSTa kiyA jA cukA hai / isa anucchedameM uttarapane jo maha likhA hai ki 'yahA~ yaha spaSTa Page #447 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 260 jayapura (khAniyA) tattvacarcA aura usakI samIkSA kara denA Avazyaka hai ki AgamameM sarAga samyaktyako yA sarAgacAritra Adiko jahAM karmabandhakA kAraNa kahA hai vahA~ paramparA mokSakA bhI kAraNa kahA hai|' so usakA yaha kathana to nirvivAda hai, parantu isake Age usane jo yaha likhA hai ki usakA Azaya dUsarA hai| so acchA hotA yadi vaha usa dUsare Azayako mahA~ spaSTa kara detaa| isa viSayameM usane Age jo kevala yaha likha diyA ki 'prakRtameM usakI vivakSA nahIM hai|' so ise usakA usa Azayako spaSTa karane kI bAtako to TAlanA hI kahA jA sakatA hai| lekina usakA isa taraha Avazyaka bAtako TAla denA ucita nahIM hai, kyoMki sambhava hai usake dvArA usa Azayako spaSTa kara denese prakRta viSayakI samasyAke sulajhanekA mArga prazasta ho jaataa| tAtparya yaha hai ki jIvakI krimAvatI zaktike pariNamana svarUpa azubhase nivRttipUrvaka honevAlI zubhameM pravRttirUpa vyavahAracAritrake rUpameM jo sampacAritra hai vaha zubha pravRttike rUpameM to bandhakA kAraNa hai aura azubha pravRttise nivRttike rUpameM paramparayA mokSakA kAraNa hai| ise paramparamA mokSakA kAraNa kahanekA Azaya yaha hai ki isa vyavahArasamyaka cAritrake AdhArapara bhavyajIva kSayopazama, vizuddhi, dezanA, prAyogya aura karaNa labdhiyoM ko apane vikasita kara letA hai / tathA karaNa labdhikA vikAsa mohanIya karmaka yathAsthAna yathAsaMbhava upazama, kSaya yA kSayopazamameM kAraNa hotA hai aura isake anantara hI usa jIyameM Atmavizuddhike rUpameM nizcayamokSamArga pragaTa hotA hai| isI taraha sarAma samyaktva bhI usa jIvakI bhAvavatI zaktike hRdayake sahArepara honevAle tatvazraddhAnarUpa pariNamanake rUpameM jyabahArasamyaktva hai| aise marAgasamyaktva aura sarAgacAritra donoM hI apane apane DhaMgase bandha aura mokSake kAraNa hote hai / jo manISI mohanIya karmaka yathAsambhava upazama, kSaya yA kSayopazamameM honevAle dazama guNasthAna takake nizcayasamyaktva aura nizcayamAritrako hI sarAgasamyaktva aura sarAgacAritra kahate haiM ve bhramameM hai, kyoMki nizcayasamyaktva aura nizcayacAritra jisa guNasthAnameM jisa rUpameM pragaTa hote haiM jIyake zuddha svabhAvarUpa honese bandhake kA nahIM hote haiM aura mohanIya karma ke yathAsambhava upazama, kSaya yA kSayopazama pUrvaka honese saMvara aura nirjarAkA kArya honese ne saMbara aura nirjarAke kAraNa bhI nahIM hote hai| isa viSayako tathA vyavahAra yA sarAga samyaktva aura vyavahAra yA sarAma cAritrakI apane-apane DhaMgakI mokSa kAraNatAko sayuktika isa samIkSA pahale hI spaSTa kiyA jA cukA hai| tRtIya daurameM nirdiSTa uttarapakSake Ageke kathanoMkI samIkSA uttarapakSane apane tatIya daura meM Age "pratirzakA 3 ke AdhArase vicAra" zIrSakase jo vicAra vyakta kiye haiM ve vicAra usane prathama aura dvitIya dauroMke samAna pUrvapakSake "jIvadayAko dharmaM mAnanA mithyAtva hai kyA? isa praznako "paNyarUpa jIvadayAko dharma mAnatA mithyAtva hai kyA?" isa rUpameM grahaNa karake puNyabhUta zyAko lakSyameM rakhakara hI vyakta kiye haiN| use maiM pahale bhI uttarapakSakI "mUla meM bhUla' kaha AyA hU~ Age usarapakSake una vicAroMkI samIkSA kI jAtI hai (1) uttarapakSane ta0 ca0 pR0 111 para paramAtmaprakAza padya 71 ko lekara pUrvapakSa kI AlocanA kI hai vaha ThIka nahIM, kyoMki prakRtameM yaha AlocanA mAtra Asrava aura bandhame kAraNabhUta puNyarUpa dayAko dRSTimeM rakhakara kI hai jabaki pUrvapakSakA kathana Asrava aura bandhake sAtha saMvara aura nirjarAmeM kAraNabhUta vyavahAradharmarUpa dayAko lakSyameM rakhakara hai| Page #448 -------------------------------------------------------------------------- ________________ zaMkA-samAdhAna 3 kI samIkSA (2) bhAge lasI pRSThapara uttarapakSane jo "para joyoMkI dayAkA vikalpa to samyagdRSTiyoM yahA~ taka kI muniyoMko bhI hotA hai"--ityAdi kathana kiyA hai, so use samajhanA cAhie yA ki parajIvoMko dayAphA vikalpa samyagdRSTiyoM aura muniyoM kA pahale kiye gaye vivecanake anusAra kevala puNyabhAvarUpa jIvadayAke rUpameM na hokara byavahAradharmarUpa jIva dayAke rUpameM hI hotA hai / kevala puNyabhASa rUpa jIvadayAkA vikalpa pUkti prakAra saMkalpI pApabhUta azyA pravRtta mi-pATi jAyake hai| hocA hai / (3) uttarapakSane ta0 ca0 10 112 para "aparapakSane apane pratizaMkA rUpa dUsare patrajhameM vividha granthoMke aneka pramANa diye hai" ityAdi kathana kiyA hai vaha bhI usane kevala puNyabhAvarUpa jIvadayApara dRSTi rakhakara hI kiyA hai / yadi yaha pakSa usa prakArakA kathana karanese pUrva vyavahAradharma rUpa jIvadayApara dRSTi DAlanekA prayatna karatA to use vaha saba likhane kI AvazyakatA hI nahIM raha jaatii| vahIMpara uttarapakSane "aparapakSa yadi vyavahAradharma aura nizcayadharma donoMko milAkara nizcayadharma kahanA cAhatA hai"-ityAdi kathana kiyA hai, so yaha bho usako dUSita dRSTikA pariNAma hai| vAstavameM uttarapakSako vyavahAradharma aura nizcayadharmake svarUpakA nirdhAraNa karanA hI Avazyaka hai / inake nirdhAraNameM AgamakA dRSTikoNa yaha hai ki vyavahAradharma to azubhame nivRttipUrvaka zubhameM pravRttike rUpameM jIvako kriyAvatI zaktikA pariNAma hai aura nizcayadharma mohanIya karmake yathAsthAna yathAsambhava upazama, kSaya yA kSayopazama pUrvaka honevAlA jIvako bhAvavatI zaktikA pariNAma hai| isa viSayako maiMne sAmAnya samIkSA vistArame spaSTa kiyA hai| (5) isake Age nahIMpara uttarapakSane apane pakSake samarthanameM pravacanasArako gAthA 9aura 11 ko bhI upasthita kiyA hai, to unakA bhI yahA~ koI upayoga nahIM hai / lagatA hai ki yaha mAtra zubha bhAva aura vyavahAradharmake aMzarUpa zubhabhAva ina donoMke bhedakoM samajhane meM asamartha rahaneke kAraNa hI emA kara rahA hai| mAnA ki mAtra zubha bhAva puSyabandhakA kAraNa hai, parantu azubhase nivRttipUrvaka honevAlA zubha bhAva to vyavahAradharmake rUpa meM eka apekSAse Astrava aura bandhakA bhI kAraNa hai aura eka apekSAse saMvara aura nirjarAkA bhI kAraNa hai| uttarapakSane ta ca0 pu. 113 para jo "aparapakSane apane dUsare patrakameM jo Agama pramANa diye hai-- ityAdi kathana kiyA hai usameM bhI use mAtra puNyabhAva aura vyavahAradharmajapa puNyabhAva ina donoMke bhedako samabAneko AvazyakatA hai| isI taraha ta ca0 10 113 para hI uttarapakSane jo yaha likhA hai ki "hamane apane pilale uttarameM jo baha likhA hai ki zabha bhAva nAhe dayA ho, karuNA ho, jinabimba darzana ho, anya kucha bhI kyoM na ho, yadi vaha zubha pariNAma hai to usase mAtra banca hI hotA hai usase saMvara, nirjarA aura mokSako siddhi honA asambhava hai" tathA Age aura bhI jo kucha likhA hai vaha saba mAtra puNyabhAvako apekSA so nivivAda hai. parantu isase gathaka pApabhAnase nivattipUrvaka honevAlA puNyabhAva vyavahAradharmake rUpameM bandhakA kAraNa hokara bhI saMvara aura nirjarA pUrvaka mokSakA bhI kAraNa hotA hai| isa bAtapara bhI uttarapakSako dhyAna rakhanA thaa| eka bAta yaha bhI vicAraNIya hai ki yadyapi pApabhAva aura puNyabhAva bandhake kAraNa honese samAna hai, parantu donoMmeM yaha bheda bhI hai ki ahA~ pApabhAva durgatikA kAraNa hai vahA~ puNyabhAnna mugatikA kAraNa hai| itanA hI nahIM, puNya bhAvameM pApabhAvase vaha bhI vizeSatA hai ki vaha saMvara aura nirjarapUrvaka mokSaka kAraNabhUta vyavahAracarmakI utpattimeM bhI kAraNa hai jaisA ki pUrvameM spaSTa kiyA jA cukA hai| Page #449 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 262 jayapura (khAniyA) tattvacarcA aura usakI samIkSA (6) Age uttarapakSane ta0 pa0 pR0 113 para hI jayapavalAke "zuha-suddhapariNAmehi kammakkhayAbhAva takkhayANuvavattado" kathanakI bhI varSA uThAI hai tathA isake abhiprAyakA nirNaya karaneke lie pravacanasAra gAthA 11 kI AcArya jayamena kRta TIkAko bhI prastuta kiyA hai aura likhA hai ki "yaha Agama pramANa haiM / isa dvArA zubha aura zuddha donoM prakArake bhAvoMkA kyA phala hai yaha spaSTa kiyA gayA hai / isa dvArA hama yaha acchI taraha jAna lete haiM ki zubha bhAvoMko jo zrI jayadhavalAmeM karmakSayakA hetu kahA gayA hai vaha kisa rUpameM kahA gayA hai / vastutaH to vaha puNyabandhakA hI hetu hai / use jo karmakSayakA hetu kahA gayA hai vaha isa Azayame kahA gayA hai ki usake anantara jo zudopayoga hotA hai vaha vastutaH karmakSayakA hetu hai isaliye upacAra use bhI karmakSayakA hetu kahA gayA hai / " isakI samIkSA nimna prakAra hai jayadhavalAke ukta kathanakA kyA abhiprAya honA cAhie, isakA vistArase vivecana maiMne sAmAnya samIkSAmeM kiyA hai| usameM maiMne spaSTa kiyA hai ki zubha-zava pariNAmoMkA artha usa bacanameM jIvakI kriyAvatI zaktike pariNamanasvarUpa azubhase nivRttirupa zuddha aura zubhameM pravRttirUpa zubhake rUpameM hI grahaNa karanA yukta hai, kyoMki jIvakI kriyAvatI zaktike pariNamanasvarUpa kevala zubha pariNAma Asrava aura bandhakA hI kAraNa hotA hai aura bhAvavatI zaktike pariNamanasvarUpa zuddha pariNAma saMbara aura nirjarA pUrvaka pragaTa honese saMvara aura nirjarAkA kAraNa nahIM hai / saraha utta jamA 'yaha Agama pramANa -ityAdi jo uparyukta apanA abhiprAya prATa kiyA hai vaha asaMgata siddha ho jAtA hai| usa kathanameM uttarapakSane jo yaha batalAyA hai ki zubha bhAva to puSyabandhakA hI hetu hai, so isameM to virodha nahIM hai parantu zuddhopayoga bhI to karmasakA hetu nahIM hai, kyoMki zuddhopayogakI utpatti hI karmakSaya pUrvaka hotI hai / tathA zuddhopayogako karmakSayakA hetu mAnya karane meM anya ApattiyAM bhI upasthita hotI hai jinheM maiM sAmAnya samIkSAmeM prakaTa kara cukA huuN| isa taraha jayazvalAkA "sRha suddhapariNAmehi"-ityAdi acana azubhase nivRttipUrvaka zubhameM pravRttirUpa vyavahAradharmakA hI jJApana karatA hai yahI mAnanA zreyaskara hai| (7) ta* ca pR0 114 para "zubhabhAva bandhakA kAraNa hai" isakI siddhike lie uttarapakSane paMcAstikAya gAthA 147 ko upasthita kiyA hai / parantu jaba "zubhabhAva bandhakA kAraNa hai" ise pUrvapakSa bhI mAnatA haiM to uttarapakSako isa sambandha meM itanA prayAsa karanekI AvazyakatA hI nahIM thii| (8) Age tam pa0 pR. 114 para hI utsarapakSane 'hamane to jIkdamA kisa apekSAse puNyabhAva hai aura kisa okSAse vItarAgabhAva hai" ityAdi kathana kiyA hai| isake sambandhameM merA yaha kahanA hai ki uttarapakSako itanA aura jJAtavya hai ki vItarAga pariNAma do prakArakA hotA hai-eka to jIvakI bhAvavatIzaktikA mohanIyakarmake upazama, kSaya yA kSayopazamameM honevAlA zuddha svabhAvabhUta nizcayadharmarUpa pariNAma aura dUsarA jauvako kriyAvatI zaktikA mohanIyakarmake upazama, kSaya yA kSayopazamameM kAraNabhUta azuddhase nivRttipUrvaka zubhameM pravRttirUe aura antameM zubhase bhI nivRttirUpa vyavahAradharmarUpa pariNAma / isa bAtako maiM dvitIya daurakI samIkSAmeM spaSTa kara cukA hai| (9) uttarapakSane Age ta0 ca pR0 114 para hI puruSArthasiddhadhupAga Adi zAstrIya pramANoMke AdhArapara maha kathana kiyA hai ki "yadi jIvadayAko zubha pariNAmarUpa liyA jAtA hai to usakA antarbhAva Asrava aura bandha tattvameM hotA hai aura use zuddha pariNAmarUpa liyA jAtA hai to usakA antarbhAva saMbara, Page #450 -------------------------------------------------------------------------- ________________ zaMkA-samAdhAna 2 kI samIkSA 263 nirjarA aura mokSa tattvameM hotA hai / " so isameM uttarapakSako hI itanA dhyAna aura denA hai ki zubha bhAva aura zuddhabhAva ke atirikta tIsarI jIvadayA vyavahAradharmarUpa bhI hotI hai aura usa vyavahAradharmarUpa jIvadayAkA hI antarbhAva pUrvokta prakAra Asrava aura bandhake sAtha saMbara aura nirjarA tatvameM hotA hai / sukhabhAvarUpa jIvadayA kA nhiiN| yadi uttarapakSa jIvadayAke puNyabhAva aura zuddhabhAva rUpa donoM bhedoMke sAtha tIsarA vyavahAradharma rUpa bheda bhI mAnya kara letA aura una tInoMke kAryakA vibhAjana bhI Agama aura yuksike AdhArapara sahIrUpameM meM samajha letA to phira aNumAtra bhI vivAda nahIM raha jAtA / evaM uttarapakSa dvArA apane pakSa ke samarthana meM upasthita pravacanasAragAthA 181 aura 151 tathA tatvArthasAra paca 25 aura 26 kA bhI yuktisaMgata samanvaya ho jAtA, kyoMki inake sambandha meM pUrvapakSako vivAda nahIM hai| uttarapakSa ko to apanI bhramabuddhise vivAda samajha leneke kAraNa hI nirarthaka prayAsa karanA par3A hai| bodhaprAbhUtameM uttarapakSa dayAkA jo vItarAga artha grahaNa karanA cAhatA hai vaha bho vivAdagrasta nahIM hai / parantu use yaha dhyAna rakhanA cAhie thA ki vItarAga bhAva jahA~ jIvakI bhAvavatI zakti ke pariNamanasvarUpa zuddha svabhAvabhUta nizcayadharmarUpa hotA hai vahIM vaha usa zuddha svabhAvarUpa nizcayadharmakI utpatti kAraNabhUta jIvako kriyAvatI zakti ke pariNamanasvarUpa vyavahAradharmarUpa bhI hotA hai / dhavala pRstaka 13 ke "karuNAe jIvasahAvassa" -- ityAdi vacanakA kyA Azaya hai, ise meM sAmAnya samIkSA meM spaSTa kara cukA huuN| isalie utarapakSane isake sambandha meM ta0 ca0 pR0 115 para jo kucha likhA hai vaha vizeSakI vastu nahIM hai| (10) uttarapakSaneta0 ca0 pU0 115 para apane abhimatakI puSTi meM aparapakSane bhAvasaMgrahako "sti" ityAdi gAthA upasthita kI hai|" Adi kathana kiyA hai / parantu uttarapakSane udaya kathanameM gAthAke sambandhameM jo kucha likhA hai usase jJAta hotA hai ki vaha gAthAke abhiprAyako nahIM samajha sakA hai / gAthAkA abhiprAya isa rUpameM lenA cAhie ki vAstava meM to samyagdRSTikA puNya mokSakA hI kAraNa hotA hai parantu isake lie yaha Avazyaka hai ki vaha nidAna na kre| isakA tAlArya yaha hai ki aupazamika aura kSAyika samyagdRSTi jIva to nidAna karate hI nahIM hai, kevala kSAyopazamika samyagdRSTi jIva hI aisA hai jisake mohanIyakarmakI samyaktva prakRtikA udaya rahaneke kAraNa usake prabhAva meM nidAna sambhava hai| gAyAmeM jo "puSNaM" padakA pATha hai usakA artha vyavahAradharmarUpa puSprabhAva ho grahaNa karane yogya hai, kyoMki samyadRSTi jIvake vyavahAra dharmarUpa puNvabhAva hI sambhava hai / kevala puNyabhAva sambhava nahIM hai| isa bAtako sAmAnya samIkSAmeM spaSTa kiyA jA cukA hai tathA vyavahAradharmarUNa puNyabhAva zubha pravRttike rUpameM malaya aura bandhakA kAraNa hote hue bhI azubhase nivRttike rUpameM saMvara aura nirjarAkA bhI kAraNa hotA hai| yaha bAta isI praznottarako samIkSA meM sthAna, sthAnapara spaSTa kI jA cukI hai| phalataH usakI mokSakAraNatA asaMdigdha 1 (11) uttarapakSane ta0 0 pR0 116 para apane samagra kathamakA sAra cAra vikalpoMmeM nirUpita kiyA hai / ve cAroM vikalpa isa prakAra haiM ki (1) dayApada Agama meM donoM arthoM meM vyavahRta huA hai - puNyabhAvake artha meM bhI aura vItarAga bhASake artha meM bhI / (2) zubhabhAva parabhAva honeke kAraNa usakA yathArthameM Amrava aura bandha tattvameM ho antarbhAva hotA hai / jahA~ bhI ise nirjarAkA hetu kahA hai vahA~ sA kathana vyavahAranayase hI kiyA gayA / (3) vItarAgabhAva nijabhAva honese usakA antarbhAva saMvara, nirjarA aura mokSatatva meM hotA hai / (4) vItarAgabhAva vyavahArase Asrava aura bandhakA kAraNa hai, yaha vyavahAra vItarAgabhAvapara lAgU nahI hotA, kyoMki vaha saba prakAra ke vyavahArako dRSTimeM gauNakara ekamAtra nizcayasvarUpa zAyaka AtmAke bAlambanase tanmayasvarUpa Page #451 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 264 jayapura (khAniyA) tattvacarcA aura usakI samIkSA utpanna hotA hai / ataH vaha svarUpase hI saba prakArake vyavahArase atIta hai / usapara kisI prakArakA upacAra lAgU nahIM hotA / inameMse prathama vikalpa vivAdarahita hai| kevala yaha jJAtavya hai ki eka vItarAgabhAva jIvakI kriyAvatI zaktike pariNamanarUpa hotA hai aura eka vItarAgabhAva jIvakI bhAvavatI zaktike pariNamanarUpa hotA hai| isa bAtako pUrvameM spaSTa kiyA jA cukA hai| dUsarA vikalpa bhI vivAdarahita hai| parantu vahA~ bhI yaha bAta jJAtavya hai ki kevala parabhAvarUpa jo zubha bhAva hai vaha to Asrava aura bandhakA hI kAraNa hotA hai va usakA sadabhAva maMkalpI pApoMmeM pravRtta mithyAdRSTi jIvake hI hotA hai| parantu usake AvArapara hI vaha jIva saMkalpIpAparUpa azubhase sarvathA nivRttipUrvaka zubhameM pravRttirUpa vyavahAradharmako aMgIkAra karatA hai jo vyavahAradharma mAnava aura bandhake sAtha saMvara aura nirjarAkA bhI kAraNa hotA hai| tIsare vikalpaka viSayameM itanA spaSTIkaraNa Avazyaka hai ki eka vItarAgabhAva zuddha svabhAvabhUta nidacayadharmake rUpameM jIyakI bhAvavatI zaktikai pariNamanasvarUpa hotA hai jo na to Asrava aura bandhakA kAraNa hotA hai aura na hI sevara aura nirjarAkA kAraNa hotA hai tathA eka vItarAgabhAva pravRttise nivRtti ke rUpameM jInakI kriyAvatI zaktike pariNamanasvarUpa bhI hotA hai jo saMbara aura nirjarAkA kAraNa hotA hai| cauthe vikalpake viSayameM sAmAnyarUpase to yahI kahA jA sakatA hai ki vaha aNumAtra bhI vivAdako vastu nahIM hai / parantu vizeSa rUpase yaha kahanA cAhie ki vyavahAradharmakA aMza jo vItarAgabhAva hai vaha to vAstavika rUpameM hI saMbara aura nirjarAkA kAraNa hotA hai aura usake sAtha usakA jo aMza puNyabhAva hai vaha vAstavika rUpameM hI Anada aura bamdhakA kAraNa hotA hai| yahAM kisI bhI prakArake upacArake lAgU karanekI koI AvazyakatA hI nahIM hai aura na pUrvapakSane kisI bhI prakArakA upacAra yahA~ mAnA hI hai| sasarapakSane cAra vikalpoMkA kathana karane ke anansara jo yaha likhA hai ki "kyA hI acchA ho ki aparapakSa rAgarUpa puNya bhAva aura vItarAgAvameM vAstavika antarako samajhakara 'dayA' padakA jahAM jo artha iSTa ho use usI rUpameM svIkAra kara le aura isa prakAra zubhabhAva aura vItarAgabhAvameM ekatva sthApita karane se apane ko judA rakhe / " so yaha usakI pUrvokta prakArakI bhramabuddhikA hI pariNAma hai tathA azubhase nivRttirUpa zuddha aura zubhameM pravRttirUpa zubhake rUpameM zubha-zuddha rUpa vyavahAradharmabhUta dayAko na mAnanekA pariNAma hai ataH usakA yaha kathana usapara hI lAgU hotA hai / pUrvapakSa zubhabhAya aura vItarAgabhAvameM na to ekatva mAnatA hai aura na kahIM para usane una donoMma ekasva sthApita karanekI bAta kahI hI hai| (12) uttarapakSane ta ca0 pR0 116 para hI Age "hameM zubhabhAvoM ko acAntara pariNatiyoMkA pUrA jJAna ho yA na ho" ityAdi jo kucha bhI kathana kiyA hai vaha bhI zubhabhAvase atirikta ukta zubha-zuddha bhAvarUpa vyavahAradharmako na mAnanekA hI pariNAma hai / yadi vaha zabhabhAvase atirikta zabha-zuddha bhAvarUpa A dharmako bhI mAnya kara le to usake vyartha ke saba vikalpa samApta ho jAyeMge | uttarapakSane apane pakSake samarthana meM jo samayasArakhI gAthA 156 kI AcArya amRtacandra kRta TIkAko upasthita kiyA hai usakA abhiprAya yahI hai ki kevala zubha pravRtirUpa ta, tapa Adi arthAt saMkalpI pApamaya pravRttiyoM ke sAtha kiye jAnevAle ata, tapa Adi Asrava aura bandhake hI kAraNa hote hai / parantu yadi ve hI prata, tapa Adi kama-se-kama saMkalpo pApoMse nivRttipUrvaka kiye jAvaM to abhabya jIvameM unake balame kSayopazama, vizuddhi, dezanA aura prAyogya labdhiyoMkA vikAma hotA hai aura bhavya jIvameM unake hI balase ina labdhiyoMke sAtha karaNalabdhikA bhI vikAsa ho jAnepara mohanIya karmakA yathAsthAna yathAyogya upazama, kSaya yA bhayopazama honepara zuma svabhAvabhata nizcayadharma prakaTa hotA hai / usarapakSako vahIMpara svayaM uyata samayasAra kalaza 110 ke abhiprAyako bhI samajhanekI Ava Page #452 -------------------------------------------------------------------------- ________________ zaMkA-samAdhAna 3 kI samIkSA eyakatA thI / usakA bhAzaya yaha to hai hI ki pApa aura puNyarUpa karma dravyAntarasvabhAva honese Asrava aura bandhake hI kAraNa hai parantu isase atirikta usakA yaha bhI Azaya hai ki zubha-zuddha rUpatAko prApta vyavahAradharmakI zubharUpatA bhI Asrava aura bandhakA hI kAraNa hotI hai / yaha bAta samayasAra kalamA' 109-110 aura 111 ke sammilita arthapara dhyAna denese samajha meM A sakatI hai| (13) uttarapakSane ta ca0 10 116 para Age yaha anuccheda likhA hai-"hameM prasannatA hai ki aparapajhane rAgamAtrako bandhakA hetu mAna liyA hai| kintu itanA svIkAra karaneke bAda bhI usakI orase jo rAgAMza aura ratnatrayAMzameM ekatva sthApita karane ke lie yakti dI gaI hai vaha sarvathA ayukta hai|" Age isakI samIkSA kI jAtI hai uttarapakSane apane isa anucchedameM jo yaha kathana kiyA hai ki "hameM prasannatA hai ki aparapakSane rAgamAtrako bandhakA heta mAna liyA hai" so yaha kathana karanese pahale hI use pUrvapakSake prakata viSaya sambandhI kathanoMke AdhArapara yaha jJAta ho jAnA cAhie thA ki pUrvapakSane rAmabhAvako bandhakA hI kAraNa mAnA hai| usane kahIMpara bhI yaha nahIM kahA hai ki rAgabhAva bandhakA kAraNa nahIM hai tathA yaha bhI nahIM kahA hai ki rAgabhAva monakA kAraNa hai| pUrvapakSa ke kathanake dipapameM uttarapakSako yaha bhI dhyAna denA cAhiye thA ki usane (pUrvapakSane) rAgAMza aura ratnatrayAMdAmeM mithita akhaNDabhAva to svIkAra kiyA hai, parantu akhaNDa ekatvako nahIM svIkAra kiyA hai| yadyapi pUrvapakSane ta0 ca0 pR0 101 para yaha avazya kahA hai ki "jIvadayA karanA dharma hai / puNyabhAva dharmarUpa hai / puNyabhAva yA zubhabhAvoMse saMvara-nirjarA tathA puNyakarmabandha hotA hai / " parantu usake isa kathanakA sambandha prakRsameM puNyabhAvarUpa jIvadayAse na hokara vyavahAradharmarUpa jIvadayAse hI hai| yaha bAta usapheta. ca. 10 103 para nirdiSTa "Apane rAgabhAvako kendra banAkara puNyabhAvoM yA zubhabhAvoMko kevala karmabandhake sAtha bAMdhanekA prayala kiyA hai| yaha zubhabhAvoMkI avAntara pariNatiyoMpara dRSTi na jAnekA phala jAna par3atA hai|" ityAdi kathanase zAsa hotI hai| pUrvapakSaka ta. ca0 10 103 para nirdiSTa kathanase yaha bAta bhI jJAta hotI hai ki vaha pakSa kevala puNyabhASarUpa jIvadayAko hI nahIM, apitu ukta vyavahAradharmarUpa jIvakSyAphe aMzabhUta puNyam 1. sanyastavyabhivaM samastamapi tatkameva mokSAthinA. sanyaste sati tatra kA kila krayA puNyasya pApatya vaa| samyaktvAdinijasvabhAvabhavanAnmokSasya heturbhavannaiSkarmyapratibaddhamuddhatarasaM jJAnaM svayaM dhAvati / / 109|| yAvatpAkamupaiti karmaviratinisma sampaG na mA, karmajJAnasamuccayo'pi vihitastAvanna kAcitkSatiH / kintvanApi samullasatyavato patkarma bandhAya tamokSAya sthitamekameva paramaM jJAnaM vimukta svataH / / 110 / / mAnAH karmanayAvalambanaparA jJAnaM na jAnanti ye, magnA mAnanayaSiNo'pi yadaptisvamahamdamaMdodyamAH / vizvasyopari te tarati satataM jJAnaM bhavantaH svayaM, ye kurvanti na karma jAtu na vazaM yAnti pramAdasm ca // 111 // sa0-34 Page #453 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 266 jayapura (khAniyA) tatvacarcA aura usakI samIkSA dAmeM pravRttiko bhI bandhakA hI kAraNa mAnatA hai vaha ukta vyavahArarUpadA aMzabhUta kevala pApamaya adayA pravRtti se nivRttiko hI saMvara-nirjarApUrvaka mokSakA kAraNa mAnatA hai / 1 isa vivecanase nirNIta hotA hai ki uttarapakSane apane ukta anuccheda meM jo yaha kahA hai ki hameM prasannatA hai ki aparapakSa ne rAgabhAvako bamdhakA hetu mAna liyA hai" vaha nirarthaka hI haiN| isake atirikta usake isa kaMcanake AdhArapara yaha bhI kahA jA sakatA hai ki vaha pakSa pUrvarakSaka prakRta viSaya sambandhI mAnyatA se anabhija ho rahA hai / abhyathA vaha uparyukta prakAra ke kathana karanekA nirarthaka prayAsa kadApi nahIM karatA mujhe to yahA~ taka vivAsa hotA hai ki uttarapakSane pUrvapakSa ke mantavyakI AlocanAmeM jo kucha likhA hai usako likhaneke pUrva usane pUrvapakSa ke aneka kathanoM para to dRSTi DAlanA taka Avazyaka nahIM samajhA hai, kevala apane saMskAravaza hI usane saba kucha likha DAlA hai / uttarapakSane ukta anuccheda meM jo yaha kathana kiyA hai ki 'kintu itanA svIkAra karane ke bAda bhI usakI orase jo rAgAMza aura ratnatrayAMzameM ekatva sthApita karaneke lie yukti dI gaI hai vaha sarvathA ayukta hai' so yaha kathana karane se pUrva uttarapakSako pUrvapakSake ta0 ca0 pR0 103 para nirdiSTa " tathA ca amRtacandra sUrine jo asaMyata sa'bhyagdRSTi, saMyamAsaMyamI evaM sarAgasaMyata ke mizritabhAvoMko apanI ajJAnIse bhinna-bhinna karate hue zamAMza aura ratnatrayAMza dvArA karmake bandhana aura avandhanakI sundara vyavasthA puruSArthaniSyupAya pratyake tIna zlokoM kI hai unameM eka akhaNDita mithitabhAvakA vizleSaNa samajhAne ke liye prayatna kiyA gayA hai| yaha mizrita akhaNDabhAva hI zubhabhAva hai, ataH usase mAtra bandha bhI hotA hai tathA saMvara- nirjarA bhI hotI hai|" isa kathanapara bhI use dhyAna de lenA cAhie thaa| yadi uttarapakSa ukta kathana karanese pUrva pUrvapakSa ke isa kathanapara dhyAna de letA to use samajha meM A jAtA ki pUrvapakSa rAgoza aura ratnatrayAMmeM ekalya na mAnakara mizraNakI sthitiko hI svIkAra karatA hai| isa taraha uttarapakSa ukta kathana meM pUrvapakSapara rAgAMza aura ratnatrayAMza meM ekasva sthApita karanekA asatya Aropa lagAne kA kadApi sAhasa nahIM karatA / utarapakSa ne pUrvapakSako mAnyatAkA virodha karane ke lie ta0 0 pR0 117 se 120 taka jitanA kathana kiyA hai vaha sarva kathana bhI mere dvArA kiye gaye uparyukta vivecanase nirarthaka siddha ho jAtA hai aura yaha bhI spaSTa ho jAtA hai ki uttarapakSane usa kathana meM jo Agama pramANa prastuta kiye haiM unase pUrva pakSako mAnyatAkA virodha na hokara samarthana hI hotA hai, kyoMki pUrvapakSako mAnya vyavahAratharmarUpa jIvadayA ke akhaNDita mizrita bhAva meM jitanA aMza puNyamaya dayArUpa pravRttikA hai vaha bandhakA hI kAraNa hotA hai va isake atirikta isameM jitanA aMza pApamaya avayArUpa pravRttise nivRttikA hai vaha saMcara- nirjarA pUrvaka mokSakA hI kAraNa hotA hai / yahA~ itanA vizeSa jJAtavya hai ki ukta vyavahAradharmarUpa jIvadayA usa akhaNDita mizrita bhAva meM Asava aura bandhakA kAraNabhUta jitanA aMza gAMvAke rUpameM puNyamaya dayArUpa pravRttikA hai vaha prakRtameM jIvakI kriyAbattI zaktike pariNamanake rUpameM hI grAhya hai aura usameM saMvara mirjarAkA kAraNabhUta jitanA aMza ratnatrayAMza rUpameM pApamaya adayArUpa pravRttise nivRttikA hai vaha bhI prakRta meM jIvaka kriyAvatI zakti ke pariNamanake rUpameM ho prAhya hai / ye donoM hI aMza prakRta meM jIvakI bhAvavatI zakti ke pariNamana ke rUpayaM grAhya nahIM hai kyoMki bhAvavatI zakti na to rAgAMza ke rUpameM zubha-azubha dayA- adayArUpa pariNamana AnAva aura bambake kAraNa hote haiM aura na hI usa bhAvavatI zaktike zubhAzubharUpatA se rahita zuddhasvabhAvabhUta dayArUpa pariNama saMghara aura nirjarA ke kAraNa hote haiM / isa viSayako sAmAnya samIkSAmeM vistAra se spaSTa kiyA gayA hai / Page #454 -------------------------------------------------------------------------- ________________ zaMkA-samAdhAna 3 kI samIkSA 267 (14) uttarapakSane taka ca0e0120 para Age yaha anuccheda likhA hai-"aparapakSakA kahanA hai ki cauthese sAtaveM gaNasthAna taka zubhopayoga hotA hai / anya koI zukhopayoga Adi una guNasthAnoM meM nahIM hotaa| kintu yaha kathana bhI yakta nahIM, kyoMki caturthAdi guNasthAnoMmeM AtmAnubhUti hotI hI nahIM yaha mAnanA mAgama viruddha hai|" isakI samIkSA nimna prakAra hai AgamameM upayoga ke dharma aura adharma sApekSa tIna bheda batalAye gaye hai-azubhopayoga, zUbhopayoga aura shuddhopyog| inameM se azubhopayoga adharma sApekSa hai tathA zubhopayoga aura zuddhopayoga ye donoM dharma sApekSa haiM / inake lakSaNa nimna prakAra haiM: ___ jIvakI bhAtravatI zaktike pariNamana svarUpa hRdayake sahArepara honevAle atattvazraddhAna aura mastiSkake sahArepara honevAle attasyajJAna pUrvaka idhita vicAra daSita bhAvanAyeM Adike rUpa meM jIvake jo bida unheM azabhopayoga karatA tathA jIvakI bhAvavatI zaktike pariNamana svarUpa udaya ke sahArepara honevAle tatvajJAna aura bhastika mahArapara honevAle tatvajJAna pUrvaka uttama vicAra, uttama bhAvanAyeM Adike rUpameM jIvake zo vikalA banane haiM unheM zubhopayoga kahate haiM / isI prakAra azubhopayogakI gamAptipUrvaka zubhopayogake rAmApta ho jAnepara jIvako bhAvanaptI zApitake pariNamana svarUpa upayogako jo zuddha, svAdhina, akhaNDa, nirvikalpaka aura nizcala dazA ho jAtI hai use guddhopayoga kahata hai| jIvameM isa zuddhopayogake pragaTa honekI prakriyA nimna prakAra hai: abhaya aura bhavya mithyAdUSTi jIca apanI kriyAvatI zaktiko pariNamanasvarUpa jo saMkalpI pApamaya azubha pravRtti kiyA karate hai vaha pravRtti ghe azubhopayoga ke AdhArapara hI karate haiM aura ve jIva yadi karttavyavaza puNyamaya zubha pravRtti karane lagate hai to use vai zubhopayogake AdhArapara karate haiN| isake anantara yadi ve donoM prakArake jIva zubhopayAgake AdhArapara usa saMkalpI pApamaya azubha pravRttiko sarvathA tyAgakara kriyAvatI zaktike pariNamana svarUpa AraMbhI pApamaya azubha pravRttike sAtha puNyamaya zubha pravRtti karane lagate haiM to inakI vaha pravRtti saMkalpI pApamaya azubha pravRttisa sarvathA nivRttipUrvaka puNyamaya zubha pravRttirUpa hagnese upayahAradharmakA prArambhika rUpa dhAraNa kara letI hai / tathA isa prakArake vyavahAravarbhake AdhArapara abhavya jIva apane meM kSayozama, vizuddhi, dezanA aura prAyoga ina cAra landhiyoMkA vikAsa karatA hai aura bhavya jIva isI vyavahAradharmake AdhArapara apana meM una cAra labdhiyoM ke sAtha karaNalabdhikA bhI vikAsa kara letA hai va isa karaNalabbike AdhArapara vaha bhavya jIva sarvaprathama darzanamohanIyakarmakI yathAsaMbhava rUpameM vidyamAna mithyAtva, sampagmithyAtva aura samyaktvaprakutirUpa tIna va cAritramohanIyakarmake prathama bheda anantAnubandhI kapAyakI krodha, mAna, mAyA aura lobhamapa cAra isa taraha sAta pravRttiyoMkA upazama, kSaya yA kSayopazama karake caturtha guNasthAnake prathama samayameM bhAvavatI zaktika pariNamana svarUga nizcaya (bhAva) samyagdarzana aura nidacaya (bhAva) samyakjJAna ke rUpameM Atmavizuddhiko prApta pa.ratA hai| aisA caturtha guNasthAnavartI jIva zubhopayogake AdhArapara hI kriyAvatI zaktiye pariNamana svarUpa ArambhI pApabhaya azubha pravRtti ke eka deza tyAgapUrvaka puNyabhaya zubha pravRttirUpa dUsare prakAra ke vyavahAravargako apanAtA hai| tathA isa vyavahAradharma ke anusAra prApta karalabdhike AdhArapara vaha jIva caritramohanIyakarma ke dvitIya bheda apratyAkhyAnAvaraNa kaSAyakI krodha, mAna, mAyA aura lobha prakRtiyoMkA kSayopazama karake paMcamagaNasthAnake prathama samayamai bhAvabatI zaktiko pariNamanasvarUpa nizcaya (bhAva) dezavirati samyakacAritrarUpa AtmavizuddhikI pragaTa karatA hai| aisA paMcamaguNasthAnavI jIva bhI usI zubhopayogake AdhArapara Page #455 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 368 jayapura (khAniyA) tatvacarcA aura usakI samIkSA kriyAvatI zaktike paripanana svarUpa bAraMbhI pApamaya azubha pravRttike sarvadeza tyAgapUrvaka puNyabhava zubha pravRttipa vyavahAradharmako apanAtA hai| tathA isa vyavahAradharmake anusAra prApta karaNalabdhike AdhArapara vaha jIva cAritramohanIya karmake tRtIya bheda pratyAkhyAnAvaraNa kaSAyakI krodha, mAna, mAyA aura lobha prakRtiyoMjAra kSayopazama karake saptama guNasthAna ke prathama samaya meM bhAvavatI zakti ke pariNamana svarUpa nizcaya (bhAva) sarvavirati samyakcAritrarUpa Atmavizuddhiko pragaTa karatA hai| isa saptama guNasthAnavartI jIvako svasthAnApramatta kahate haiM aura isake jo zubhopayoga hotA hai vaha abuddhipUrvaka hotA hai| vaha saptama guNasthAnavartI abuddhipUrvaka zubhopayogakA dhAraka svasthAnApramatta jIva apanA antarmuhUrta kAla rAmApta karake niyama paSTha guNasthAna meM patita ho jAtA hai a usake vahA~ jo zubhopayoga hotA hai vaha buddhipUrvaka hI hotA hai| vaha SaSTha guNastha' navartI jIva bhI apanA antarmuhUrta kAla samApta karake punaH saptama guNasthAna meM pahu~cakara svasthAnApramatta ho jaataa| prakAra punaH SaSTha guNasthAnameM patita ho jAtA hai / isa prakAra saptamase paSTha aura paSTa rAma guNasthAna prApta aura vaha bhI usI karane kI prakriyAmeM pravartamAna SaSTha guNasthAnavartI jIva saptama guNasthAname pahu~cakara yadi punaH zreSTha guNasthAna meM patita na ho to taba usa saptama guNasthAnavartI jIvako sAtizayApramatta kahA jAtA hai| jIva meM yahIse zuddhopayogakI bhUmikAkA prArambha hotA hai| zuddhopayoga kI yaha bhUmikA Age aSTama bhavama saura dazama guNasthAnoM meM uttarottara sudRr3ha hotI huI dazama guNasthAnake anta samaya meM caramotkarSa para pahu~ca jAtI hai| tathA dazama guNasthAnavartI jIva yadi upazamaka ho to ekAdaza guNasthAnameM aura kSapaka ho to dvAdaza guNasthAnameM zuddha svAzrita, akhaNDa, nirvikalpa aura nizcala dazAko prApta zuddhopayogako prApta kara strameM sthira ho jAtA hai / saptama guNasyAnakI sAtizayAzramatta dazAse lekara dazama guNasthAnavatIM jIvake upayogako zuddhopayoga na kahakara zuddhopayoga kI bhUmikA kahane meM hetu yaha hai ki ina guNasthAnoM meM bhI jIva pratisamaya yathAyogya karmakA Asrava pUrvaka prakRti, pradeza, sthiti aura anubhAga rUpa cAroM prakArakA bandha karatA hai jo bandha bhoga prabhAvita jIvako kriyAvatI zaktike pariNamana svarUpa manoyoga, vacanayoga aura kAyayoga ke AdhArapara saMbhava hai| isa taraha dazama guNasthAna takake jIvoMmeM zubhapayogako sattAko svIkAra karanA anivArya hai / phalataH zubhopayogakA sadbhAva rahate hue vahA~ zuddhopayogakA sadbhAva honA asaMbhava hI jAnanA cAhie, kyoMki jIva meM do upayoga eka sAtha kadApi nahIM hote haiM / isa vivecanase spaSTa hotA hai ki zubhopayogakA prArambha prathama guNasthAna se hI hotA hai| parantu caturthaguNasthAnase lekara sanlama guNasthAnake svasthAnApramatta bhAga taka hI nahIM, apitu dazama guNasthAna taka jIvake zubhopayoga hI rahatA hai / isa taraha unameM zuddhopayogI kalpanA karanA ayukta hai| sAtha hI anupayoga bhI ina guNasthAnoMmeM nahIM rahatA hai| prathama guNasthAna meM avazya hI pahale to azubhopayoga hI hotA hai, parantu bAda usake zubhapayogakI sambhAvanAko asvIkRta nahIM kiyA jA sakatA usakA pUrvokta prakAra AtmotkarSa nahIM ho sakatA hai| itanA avazya hai ki jIvake sAtaveM guNasthAnake sAtikyoMki zubhopayoga ke binA pAyApramatta bhAgameM vizeSa prakArako karaNalanike vikAsake AvApara zuddhopayoga kI bhUmikAkA nirmANa hotA hai / yadyapi utarapakSako isa bAtako svIkAra karane meM pUrvapakSako koI Apatti nahIM ki caturyAdi guNasthAnoMmeM jIvako AtmAnubhUti hotI hai / parantu vicAraNIya bAta yaha hai ki vahA~ jIvako vaha AtmAnubhUti hotI kisa prakArakI hu~ / vicAra karane para nizAMta hotA hai ki jIvako caturthaguNasthAnane lekara dazama guNasthAna Page #456 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 269 zaMkA-samAdhAna 3 kI samIkSA saka AtmAnubhUti hote hue bhI pUrvokta prakAra zubhopayogakA sadbhAva mAnya karanA asaMgata nahIM hai, kyoMki aisA koI niyama nahIM hai ki AtmAnubhUti zuddhopayogI jIvake ho hotI hai| caturthaguNasthAnameM AtmAnubhUtiko svIkAra karanekA AdhAra yaha hai ki vahA~ jIvameM nizcaya (bhAna) sampagdarzana aura nizcaya (bhAva) samyajJAnake rUpameM Atmavizuddhi pragaTa hotI hai| paMcama guNasthAnameM jIvako vizeSarUpase AtmAnabhUti hotI haiM, kyoMki vahIM usameM nizcaya (bhAva) dezavirati samyakcAritrarU, Atmavizuddhi pragaTa ho jAtI hai| praSTa guNasthAnameM jIvako aura bhI vizeSa rUpa AtmAnubhUti hotI hai, kyoMki vahAM usame nizcaya (bhAva) sarva virati sabhyakcAritrarUpa Atmavizuddhi pragaTa rahatI hai| isI taraha Age bhI uttarottara jaisI-jaimI AtmavizuddhikI vizeSatA AtI jAtI hai vaisI vaisI AtmAnubhUti meM bhI vizeSatA AtI jAtI hai| parantu isakA yaha abhiprAya kadApi nahIM phi caturtha guNasthAna se lekara dazama guNasthAna taka yadi AtmAnubhUti hotA hai to una guNasthAnoMmeM jIvoMke zuddhopayogakA sadabhAva mAnya karanA Avazyaka hai| vAstavika bAta hai ki AtmAnubhUti to azubhopayogI mithyAdaSTi jIvako bhI hotI hai| parantu usakI AtmAnubhUtiko AtmAnubhUti isaliye nahIM kahA jAtA hai ki vaha AtmAnubhUtiH vikUta Atmasthitike anusAra vikRtarUpame hI hotI hai| isase nirNIta hotA hai ki AtmAnubhUti jIvako pratyeka guNasthAna meM hotI hai, parantu jahA~ jamI Algasthiti rahA karatI hai jamoke anurUpa vahA~ basI hI AtmAnubhUti jIvako hotI hai| isake atirikta yadi uttarapakSa caturtha guNasthAnase lekara dazama guNasthAna taka vaisI AtgAlabhatiko kalpanA karatA hai jaisI ekAdazA aura dvAdaza guNasthAnoM meM hotI hai to yaha usakA bhrama hai, kyoMki ekAdaza aura dvAdaza guNasthAnoM meM honevAlI AramAnubhUtike sadRza AtmAnubhUtikA honA ina guNasthAnoMke pUrva sambhava nahI hai| yadi uttarapakSa AtmAnubhUtimeM honevAlI magnatAko AtmAnubhati kahanA cAhe to yaha mamnatA to pratyeka guNasthAna meM bhinna-bhinna DhaMgase haA karatI hai, kyoMki azubha dhyAnasvarUpa magnatA prathamaguNasthAnameM bhI sambhava hai / irAkA' yaha Azaya to kadApi nahIM hai ki jairAA zuddhAtmAnubhavana satata jIvako ekAdaza aura dvAdaza guNasthAnoM meM hotA hai vaisA hI zuddha AtmAnubhavana caturthAdi guNasthAnoM meM alpakAlake lie hotA hai| hA~, badi uttarapakSa sudAtmatatvake zraddhAna aura jJAnake rUpameM AtmAnubhUtikI svIkRti caturthAdi guNasthAnoMmeM mAnatA ho to aisA zraddhAna aura jJAna hue binA mithyAdRSTi jIva caturtha guNasthAnako prApta nahIM kara sakatA hai / itanA hI nahIM, abhaya jIva bhI aisA zraddhAna aura jJAna hue binA kSayopazama Adi cAra labdhiyoM kA vikAsa nahIM kara sakatA / uttarapakSAkA kahanA hai ki "cause sAta guNasthAna taka kevala zuddhopayoga ho hotA hai aisA jAnanAsamajhanA mithyA hai / itanA avazya hai ki ina guNasthAnoMmeM jo AtmAnubhUti hotI hai use dharmabhyAna ho kahate hai, zukladhyAna nahIM / zukladhvAnameM eka mAtra dAddhopayoga hI hotA hai / parantu dharmadhyAnameM zubhopayoga bhI hotA hai aura zuddhopayoga bhii| yahI ina donoMmeM vizeSatA hai|" (tAcA 10 121) / so uttarapakSAkA yaha kathana ayukta hai, kyoMki dharmadhyAnameM to zubhopayoga hI hotA hai / mAtra ho pRthaktvavitarka zukradhyAnameM zubhopayoga hI hotA hai| usameM bhI zuddhopayoga nahIM hotaa| anyathA vahA~ artha, caMjana aura yogako saMkrAnti honA asambhava hogaa| pathaktvavitarka zukladhyAnameM zuddhopayogI mAnA jAye aura artha, vyaMjana aura yogako saMkrAMti bhI mAnI jAye ye donoM bAta akhaNDa aura nirvikalpaka zuddhopayoga rahate hue sambhava nahIM hai| isI prakaraNameM ta* ca0 pR0 121 para hI Age uttarapakSane likhA hai ki "caturthAdi guNasthAnoMmeM pAbhopayogake kAla meM usase AsAya-bandha tathA saMbara-nirjarA donoM hote hoga aisA kahanA bhI ThIka nahIM, kyoMki Page #457 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 270 jayapura (khAniyA) tattvacarcA aura usako samIkSA AtmAmeM jo rAmyagdarzanAdi rUpa virAti hotI hai usake kAraNa saMvara-nirjarA hotI hai aura zubhopayogake kAraNa Astriva-bandha hotA hai" ityaadi| parantu uttarapakSakA yaha kathana bhI ayakta hai, kyoMki zubhopayoga svayaM sAkSAt Asava aura ukta prakArake bandhakA kAraNa nahIM hotA / apitu zubhopayogase prabhAvita yoga hI Astrava aura ukta prakArake bandhakA sAkSAta kAraNa hotA hai tathA yogakA nirodha saMvarakA kAraNa hotA hai aura nirjarA to kriyAvatI zaktike pariNamana svarUpa tapazcaraNase avipAka rUpameM hotI hai va niSekakramase savipAka rUpameM svataH huA karatI hai| samyagdarzanAdirUpa vizuddhi saMvara-nirjarAkA kAraNa nahIM hotI hai / Asrava aura bandha tathA saMvara ora nirjarAke hone kI prakriyAkA vistArase yuktisaMgata vivecana sAmAnya samIkSAmeM kiyA jA cukA hai| uttarapakSana caturthAdi guNasthAnoM meM AtmAnubhUti honeke AdhAra para zuddhopayogako siddhike lie jitane Agama pramANa yahA~ diye hai jana santra pramANoMkA samandhaya mera upayukta kathanake sAtha honameM koI bAdhA nahIM AtI / kevala uttarapakSako apanA dRSTikoNa parivartita karane kI AvazyakatA hai| isI prakaraNameM taca0 50 121 para hI Age uttarapakSane likhA hai ki ''aparapakSakA kahanA hai ki eka kAraNase aneka kArya hote chaga dekhe jAte haiN| samAdhAna yaha hai ki zubhopayoga saMbara-nirjarAkA virodhI hai|" isakI sagIkSAmeM merA yaha kahanA hai ki uttarapakSake samAvAnarUpa kathanase yaha bAta to siddha hotI hI hai ki eka kAraNase aneka kAryoM kA honA uttarapakSako bhI amAnya nahIM hai| kevala zubhopayogako vaha saMbaranirjarAkA kAraNa nahIM mAnanA cAhatA hai| parantu maiM sAmAnya samIkSAmeM spaSTa kara cukA hUM ki na to koI upayoga sAkSAta Asrava-ghakA kAraNa hotA hai aura na hI koI upayoga sAkSAt saMvara-nirjarAkA kAraNa hotA hai| itanA avazva hai ki yathAyogya upayogasa prabhAvita yoga hI sAkSAta Alava pUrvaka prakRti, pradeza, sthiti aura anubhAga bandhakA kAraNa hotA hai tathA yogakA nirodha hI saMvara pUrvaka nirjarAkA kAraNa hotA hai| uttarapakSane apane pakSa ke samarthanameM jitane bhI Agama pramANa upasthita kiye haiM unakA AvAya use Asrava-baMdha aura saMbara-nirjarAmeM sAkSAt kAraNabhUta yoga aura yoganirodhako lakSyameM rakhakara hI grahaNa karanA thA / tAtparya yaha hai ki azubhopayogase prabhAvita yoga pariNAma aura zabhopayogase prabhAvita yoga pariNAma kevala Asrava pUrvaka upayukta baMdhake hI kAraNa hote haiN| parantu zubhopayogaka AdhArapara hI yogameM azubhase nivRttipUrvaka zubhameM pravRsimpa pariNamana hotA hai isa taraha zubhopayoga azubhase nivRttirUpa yoga nirodhakA kAraNa honase to paramparayA saMbarapUrvaka nirjarAkA bhI kAraNa siddha hotA hai va zabhameM pravattikA yogakA kAraNa honese paramparayA AsavapUrvaka ukta prakArake baMdhakA kAraNa siddha hotA hai / azubhopayogakA abhAva honepara yogako azubharUpatAkA va zubhopayogakA abhAva honepara yogako zubharUpatAkA to abhAva hotA hai, parantu taba bhI yoga apane zuddharUpameM arthAta gubharUpatA aura azubhakagatAse rahita hokara vidyamAna rahatA hai / ataeka zuddhopayogake sadbhAva meM bhI zuddhayogake AdhArapara ekAdA, dvAdaza aura prayodaza guNasthAnoMmeM yathAyogya AsravapUrvaka prakRti aura pradezake rUpameM baMdha huA hI karatA hai| isI taraha zuddhopayoga saMvara aura nirjarAkA kAraNa nahIM hotA hai, kyoMki zuddhopayogakA sadabhAva rahate hue bhI jJAnAvaraNAdi tInoM ghAtikarma tathA cAroM aghAtikarma apanA-apanA kArya yathAsthAna nirAbAdha karataM hI rahate haiN| isI prakaraNameM uttarapakSane taca050 122 para prathama to pUrvapakSakA maha kathana uddhata kiyA hai Page #458 -------------------------------------------------------------------------- ________________ zaMkA-samAdhAna 3 kI samIkSA ki 'pahalA guNasthAnavI jIva jaba samyaktvake sanmukha hotA hai taba zuddha pariNAmoMke abhAva meM bhI asaMkhyAta guNI nirjarA, sthitikANDakapAta aura anubhAgakANDakaghAta karatA hI hai|" ityaadi| irAke samAdhAnameM Age uttarapanane likhA hai ki "prathama guNasthAnameM isa jIvake paradravya bhAvoMse bhinna AttAsthabhAvake sanmukha hone para jo vizuddhi hotI hai vaha vizuddhi hI asaMkhyAtaguNI nirjarA AdikA kAraNa hai|' ityaadi| isa sambandha meM merA kahanA yahI hai ki prathama gaNasthAnavI jIvake jo asaMkhyAtagaNI nirjarA Adi kArya hote haiM ve saba kArya karaNalabdhike prabhAvase hI hote haiN| itanA avazya hai ki usa karaNalabdhikA vikAsa sasa jIvameM zubhopayoga pUrvaka hI hotA hai. isaliye paramparayA bhopayoga bhI usameM kAraNa hotA hai / pUrvapakSake kathanakA bhI itanA hI Azaya hai / (15) Age ta. ca. pR0 122 para hI uttarapakSa ne jo vaha likhA hai ki "aparapakSane dayA dharma hai, isakI puSTimeM svAmI kArtikeyAnuprekSA, usako TIkA, niyamasAragAthA 6 ko TIkA, AtmAnuzAsana, yazastilaka, AcArya kundakuntakRta dvAdazAnuprekSA, bhAvapAhuDa, zIlapAiDa aura mUlArAdhanAke aneka pramANa upasthita kiye hai| kintu una saba pramANoMse yaha prakhyApana hotA hai ki jo nizcayadayA arthAt vItarAga pariNAma hai vahI AtmAkA yathArtha dharma hai, sarAga pariNAma AtmAkA yathArtha dharma nahIM hai" / ityAdi / isa sambandhameM maiM sAmAnya samIkSA ho spaSTa kara cukA hU~ ki jIvako bhAvayatI zaktike zuddha pariNAmasvarUpa jo dayA dharma hai vaha nizcayadharmake rUpameM yathArtha hai tathA jIvakI kripAvatI zaktike pariNamanasvarUpa apayArUpa azubha pravRttise nivRtipUrvaka honevAlI dayArUpa zubha pravRtti bhI zubha-zuddha rUpa vyavahAradharmake rUpameM yathArtha hI hai kalpanAropita nahIM hai / itanA hI nahIM, puNyamaya pravRttirUpa dayA bhI hai jo ina donoMse pathak hai| inameM se kisakA kyA kArya hai yaha bhI mAmAnya samIkSAmeM spaSTa kiyA jA cukA hai| uttarapakSane prakRta viSayako lakSyameM lekara Age bhI jitanA vivecana pUrvapazakI AlocanAke rUpameM kiyA hai usakA nirAkaraNa bhI mere uparyukta kathanase ho jAtA hai / (16) Agai ta0 ca0 pR0 124 para uttarapakSamai jo yaha likhA hai ki "aparapakSane samyagdRSTike zubha bhAvoMko vItarAgatA aura mokSa prAptikA hetu kahA hai aura usakI puSTimeM pravacanasAra Adi granthoMkA nAmolekha bhI kiyA hai| sAtha hI yaha bhI likhA hai ki samyagdRSTi kA zubhabhAva karmacetanA na hokara jJAnacetanA mAnA gayA hai / kintu yaha saba kathanamAtra hai kyoMki AgamameM na to kahIM zubhabhAvoMko vItarAga aura mokSaprApti kA nizcaya hetu batalAyA hai aura na karmacetanAtrA antarbhAva jJAnacetanAmeM hI kiyA hai / '' ityAdi / isa sambandhameM merA yaha kahanA hai ki pUrvapakSake tata ca. pR0 106 para kiye gaye prakusa viSaya saMbaMdhI kathanako na samajhakara hI uttarapakSane yaha saba likha DAlA hai| yadi uttarapakSa prakRtameM pUrvapakSako svIkRta puNya, byavahAravarma aura nizcayadharmake bhedako samajhanakI ceSTA karatA to use samajhameM A jAtA ki pUrvapakSakA yaha kathana vyavahAradharmase hI sambandha rakhatA hai mAtra puNyase usakA koI sambandha nahIM hai| tathApi AgamameM mAtra zubha bhAvoMko bhI vItarAgatA aura mokSaprAptikA paramparavA hetu batalAyA gayA hai tathA vyavahAradharmarUpa zubha bhAvoMko bhI nizcayadharmarUpa vItarAyatAkA aura mIkSaprAptikA hetu batalAyA hai| parantu yahA~ kisako kimarUpameM hetu batalAyA hai yaha bAta isI praznottarakI samIkSAmeM pahale batalAI jA cukI hai aura praznottara 4 kI samIkSAmeM bhI isa bAtako batalAyA jaayegaa| uttarapakSane apane kapanameM jo yaha likhA hai ki "zubhabhAva Page #459 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 272 jayapura (khAniyA) tattvacarcA aura usakI samIkSA vItarAgatA aura mokSaprAptikA nizcaya hetu nahIM hai so pUrvapakSane bhI use nizcaya hetu na mAnakara vyavahAra hetu hI mAnA hai / parantu uttarapakSa padi zubha bhAvoMkI vyavahArahetutAko kathanamAtra kahatA hai to usakA aisA kahanA satya nahIM hai, bayoMki praznottara ekakI samIkSAmeM yaha bAta spaSTa kara dI gaI hai ki vyavahAra hetu bhI kAryotpatti meM apane DhaMgase kAryakArI hI hotA hai, akiMcitkara nahIM banA rahatA / uttarapakSane apane kathana meM jo yaha kahA hai ki Aga meM karmacetanAkA antarbhAva jJAna cetanAmeM nahIM batalAyA hai / so pUrvapakSane karmacetanAkA jJAnacetanAmeM antarbhAva kahAM batalAyA hai| pUrvapakSane ta* ca pR0 106 para to yaha kahA hai ki samyagdRSTikA damA Adi zubha bhAva varmanetanA na mAnakara jJAnacetanA mAnA gayA hai|" jisakA abhiprAya yahI hotA hai ki AgamameM cetanAke jo tIna bheda batalAye gaye hai unameMse ekendriyase asaMjhIpaMcendriya takake jIvoMke to karmaphara rahatI hai, saMjIpaMnendriya mithyAdRSTi jIvoMke karmacetanA rahatI hai aura samyagdRSTi jIvoMke jJAnacetanA rahatI hai| ata: uttarapakSakA upasa kathana zvikapUrNa nahIM hai| isa taraha cetanAko lakSyameM lekara uttarapakSane jitanA vivecana kiyA hai vaha ayukta evaM anAvazyaka hai| uttarapakSane zAge ta0 ca0 10 125 ro 128 taka jitanA vivecana kiyA hai vaha saba vivecana usane jIvakI kriyAvatI zakike pariNamanasvarUpa azubharI nivRttipUrvaka zubhameM pravRttirUpa vyavahAradharma tathA bhAvavatI zaktike pariNamanasvarUpa AtmAke zuddha svabhAvabhuta nipacayadharmake svarUpa bhedako nahIM samajhakara hI kiyA hai 1 phalataH uttarapakSako vahAMpara urAve svayaMke dvArA upasthita aura pUrvapakSa dvArA upasthita Agama pramArNokA artha karanemeM bahuta khIMcAtAnI karanI par3I hai / vAstava meM prakRta prazna ke samAdhAnakA AdhAra yahI ho sakatA hai ki badayAma azubha pravRttike rUpoM jIyakI kriyAvatI zaktikA pariNamana hI pApabhUta azyA hai, dayArUpa zubha pravRtti ke rUpameM jIvako kriyAvatI zaktikA pariNamana hI puNyabhUta dayA hai tathA adayApa azubha pravRtise nivRttipUrvaka ghayArUpa zubhameM pravRtti ke rUpameM jIvako kriyAvatI zaktikA pariNamana hI vyavahAradharmarUpa dayA hai / inake atirikta krodhakamoM ke udayameM jIvako bhAvabatI zaktike pariNamanasvarUpa jo adayArUpa dhibhAva pariNamana hotA hai yaha bhAvarUpa adayA hai aura una krodhakamauke yathAyogya upazama kSaya yA kSayopazamapUrvaka jIvakI bhAvavatI zaktikA jo dayArUpa sthabhAvapariNAma hotA hai vaha bhAvarUpa dayA hai / aisA samajha lenepara hI tatvakA nirNama kiyA jA sakatA hai, anyathA nahIM / tathA prakRta praznakA samAdhAna bhI isI AdhArapara ho sakatA hai| praznottara 4 kI samIkSA 1. praznottara 4 ko sAmAnya samIkSA pUrvapakSakA prazna-vyavahAradharbha nizcayadharmameM sAdhaka hai yA nahIM ? ta0 ca pR0 129 / uttarapakSa kA uttara-nizcaya ratnatrayasvarUpa nizcamadharmakI utpattikI apekSA vicAra kiyA jAtA hai to vyavahAradharma nizcavadharmameM sAdhaka nahIM hai, kyoMki nizcayadharmakI utpatti panirapekSa hotI hai| ta0 va. pR0 129 / dharmakA lakSaNa ___vastuvijJAna (dravyAnuyoga) ko dRSTise "vatyusahAo dhammo" isa Agama vacana ke anusAra dharma yadyapi AtmAke svata:siddha svabhAvakA nAma hai, parantu adhyAtma vijJAna (karaNAnuyoga aura caraNAnuyoga) kI dRSTise Page #460 -------------------------------------------------------------------------- ________________ zaMkA-samAdhAna 4ko samIkSA dharma use kahate haiM jo jIvako saMsAraduHkhase chur3Akara uttama arthAt AtmasvAtantraya rUpa mokSasukhameM pahuMcA detA hai| AdhyAtmika dharmakA vizleSaNa ratnakaraNDazrAvakAcAra meM AdhyAtmika dharmakA vizleSaNa samyagdarzana, samyagjJAna aura samyakacAritrake rUpameM kiyA gayA hai jina sabhyaradarzana, samyagjJAnAcAriya zibirsana, mithyAzAna aura mithyAcAritra saMsArake kAraNa hote hai| AdhyAtmika dharmakA nizcaya aura vyavahAra do rUpoMmeM vibhAjana aura unameM sAdhya-sAdhaka bhAva zraddheya paM0 daulatarAmajIne chahaDhAlA meM kahA hai ki AtmAkA hita sukha hai| vaha sukha AkulatAke abhAvameM prakaTa hotA hai| AkulatAkA abhAva mojhameM hai, ataH jIvoMko mokSake mArgameM pravAsa honA cAhie / mokSakA mArga samyagdarzana, samyagjJAna aura samyakacAritrarUpa hai1 evaM ve samyagdarzana, samyagjJAna aura samyakacAritra nizcaya aura vyavahArake bhedase do bhAgoM meM vibhakta hai / jo samyagdarzana, samyagjJAna aura samyakacAritra satyArtha arthAt AramAke zuddha svabhAvabhUta hai unheM nizcayamIta mArga kahate haiM va jo sampagdarzana, samyagjJAna aura samyakacAritra nizcayamokSamArgake pragaTa honemeM kAraNa haiM unheM vyabahAramokSamArga kahate hai| chahahAlAke isa pratipAdanase mokSamArgakA samyagdarzana, samyagjJAna aura sabhyakacAritra ke rUpameM vizleSaNa, unakI nizcaya aura vyavahAra do bhedarUpatA va nizcaya aura vyavahAra donoM mokSamAgoMmeM vidyamAna sAdhyasAdhakabhAva ina sabakA parijJAna ho jAtA hai| isake atirikta paMcAstikAyako gAthA 105 kI bhAcArya jayasena kRta TIkAme bhI vyavahAramokSamArgako nizcamamokSamArgakA kAraNa batalAkara donoM mokSamArgoMmeM sAdhyasAghakabhAna mAnya kiyA gayA hai| tathA gAthA 159, 16. aura 161 kI AcArya amatacaMdra kRta TIkA" meM bhI aisA hI batalAyA gayA hai| 1. dezayAmi samIdhInaM dharma karmamivahaNam / ___ saMsAraduHkhata: salvAn yo gharatyuttame mukhe / / 2 / / ratnakaraNDazrAvakAcAra 2. sadRSTijJAnaprattAni dharma dharmezvarA viduH / / yadIpapratyanokAni bhavanti bhayapaddhatiH ||3|| Atama ko hita hai sunna so sukha AkUlatA bina kahiye / AphUlatA zivamAhi na tAteM zivamaga lAgyo cahiye / / sabhyadarzana jJAna caraNa ziva maga so davidha vicaaro| jo satyAratha rUpa so nizcaya kAraNa so babahAroM // 3-20 // 4. nizcayamokSamArgasya paramparayA kAraNabhato vyavahAramokSamArga: |-gaa.105, ttiikaa| 5. (ka) nizcamaNyavahArayoH sAdhyasAkkabhAvatvAt / gA0 159 kI TIkA (kha) nizcayamokSamArgasAdhakabhAvena yahAramokSamArganirdezo'yam / mA0 160 kI TIkA / (ga) vyavahAramokSamArgasAdhyabhAvena nizcamokSamArgopanyAso'yam / gA0 161 kI TIkA / sa0.35 Page #461 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jayapura (khAniyA) satvacarcA aura usakI samIkSA nizcayadharmako vyAkhyA __ karaNAnuyogakI vyavasthAke anusAra jIva anAdikAlase mohanIyakamase baddha hai aura usake udaya meM usako svataHsiddha svabhAvabhUta bhAvavatI zaktikA zuddhasvabhAvabhUta pariNamanake viparIta azuddha vibhAvabhUta pariNamana hotA hai| bhAvavatI zaktike isa azuddha vibhAvarUpa pariNamanakI samApti karaNAnuyogako vyavasthAke anusAra mohanIyAmake yathAsthAna yathAyogya upazama, kSaya yA zayopazamapUrvaka hotI hai| isa taraha jIvakrI bhAvavatI zaktike azuddha vibhAvabhUta pariNamanake samApta ho jAnepara usakA jo zuddha svabhAvabhUta pariNamana hotA hai use hI nizcayadharma jAnanA cAhie / isake prakaTa honekI vyavasthA nimna prakAra hai (ka) sarvaprathama nIvameM varNanamohanIyakarmako yathAsambhava rUpameM vidyamAna mithyAtva, samyasmithyAtva aura samyaktvaprakRtirUpa tIna va cAritramohanIyakarmake prathama bheda anantAnubandhI kaSAyakI niyamase vidyamAna krodha, mAna, mAyA aura lobhalA cAra ina sAta prakRtiyoMkA yathAyogya upazama, kSaya yA kSayopazama honepara usa jIbakI bhAvavatI zaktikA ratRrtha guNasthAnake prathama samayameM aupazamika, kSAyika yA kSAyopazamika nizcayasamyagdarzana ke rUpameM va nizcayasamparajJAnake rUpameM zuddhasvabhAvabhUta pariNamana prakaTa hotA hai| (kha) isake pazcAt jIvameM cAritramohanIyakarmake dvitIya bheda apratyAkhyAnAvaraNakaSAyako niyamase vidyamAna krodha, mAna, mAyA aura lobha prakRtiyoMkA kSayopazama honepara usa jIvakI bhAvavatI zaktikA paMcamagaNasthAnake pA samayameM dezaviraNa dilarApanAmike hamameM zuddha svabhAtra mata pariNamana pragaTa hotA hai| (ga) isake bhI pazcAt jobameM cAritramohanIyakarmake tRtIya bheda pratyAsthAnAvara NakaSAyako niyamase vidyamAna krodha, mAna, mAyA aura lobha prakRtiyoMkA kSayopazama honepara usa jIvakI bhAvavatI zaktikA saptama guNasyAnake prathama samaya meM savirati nizcayasamyacAritrake rUpameM zuvasvabhAvabhuta pariNamana prakaTa hotA hai| aisA saptama guNasthAnavartI jIva antarmuhUrta kAlake antarAlase saptamase SaSTha aura SaSThame saptama isa taraha donoM guNasthAnoMmeM yathAyogya samaya taka satata sUlekI taraha jhUlatA rahatA hai| (gha) yadi vaha saptama guNasthAnavI jIva pahalese hI ukta aupazamika yA kSAyika nizcayasamyagdarzanako prApta ho athavA saptama guNasthAnake kAlameM hI vaha ukta aupamika yA kSAmika nizcayasampagdarzanako ko prApta ho jAye to vaha taba karaNalabdhike AdhArapara nava nokaSAyoMke sAtha cAritramohanIyakarmake dvitIya bheda apratyArUpAnAbaraNa aura tRtIya bheda pratyAkhyAnAvaraNa ina donoM kaSAyoMphI krodha, mAna, mAyA aura lobha prakRtimoMkA tathA usake caturtha bheda saMjvalanakaSAyavI krodha, mAna, mAyA aura lobha prakRtiyoM kA bhI yathAsthAna niyamase upakSama yA kSaya karatA hai aura upazama hone para usakI bhAvavato zaktikA ekAdaza guNasthAnake prathama samayameM aupazamika yathAsthAta nizcayarAbhyakcAritrake rUpameM athavA kSaya honepara usako bhAvavatI zaktikA dvAdaza gaNasthAnake prathama samayameM zAyika yathAkhyAta nizcayasabhya cAritraka rUpa meM zuddha svabhAvabhata pariNamana pragaTa hotA hai| vyavahAradharmakI vyAkhyA vyavahAradharmako vyAkhyA karanese pUrva yahA~ maiM yaha spaSTa kara denA cAhatA hU~ ki nArakI, deva aura niryaca ina tInoM prakArake jIvoMmeM kebala agRhIta mithyAtva pAyA jAtA hai / ataH inameM vyavahAradharmakA Page #462 -------------------------------------------------------------------------- ________________ zaMkA-samAdhAna 4 kI samIkSA 275 vyavasthita kramase vivecana karanA sambhava nahIM le / kevala manuSya ho aisA dIva hai jisameM agRhIta mithyAtvake sAtha gRhIta mithyAtva bhI pAyA jAtA hai| phalataH manuSyoMmeM vyavahAradharmakA vyavasthita kramase vivecana karanA sambhava ho jAtA hai / ataH yahA~ manuSyoMkI apekSA kyavahAradharmakA vivecana kiyA jAtA hai / caraNAnuyogako vyavasthAke anusAra pApabhUta aghAptikarmoke udayameM abhavya aura bhavya mithyAdRSTi manuSyoMkI bhAvadatI zaktike hRdayake sahArepara atatvazraddhAnake rUpameM aura mastiSkake sahArepara atattvajJAnake rUpameM mithyA pariNamana hote rahate haiM tathA jaba unameM puNyabhUta aghAtikarmokA ukSya hotA hai taba atattvazraddhAna aura samajAjarUpamaraNamanonI nAdi honegAra jamalI usa bhAvatI zaktike hRdayake sahArepara tasvazraddhAnake rUpameM aura mastiSkake sahArepara tattvajJAna ke rUpameM sampapariNamana hone lagate hai / bhAvavatI zaktike dono prakArake samyaka pariNamanoMmaise tattvazraddhAnarUpa pariNamana samdhagdarzanake rUpameM vyavahAracarma kahalAtA hai aura tattvajJAnarUpa pariNamana samyagjJAnake rUpameM vyavahAradharma kahalAtA hai| caraNAnuyogako vyavasthAke anusAra bhAvanatI zaktike parigamana svarUpa ukta atattvazravAna aura ataravajJAnase prabhAvita abhatrya aura bhavya mithyAdaSTi manuSya apanI kriyAvatI zaktike pariNamanasvarUpa mAnasika, dAcanika aura kAyika saMkalpI pApabhUta azubha pravRttiyoM kiyA karate haiM aura kadAcis sAthameM laukika svArthavaza 'puNyabhUta zubha pravRttiyA~ bhI karate haiN| tathA jaba ve bhAvavatI zaktike pariNamama svarUpa ukta tattvajJAna aura tattvajJAnase prabhAvita hote haiM taba ve apano kriyAvatI zaktike pariNamanasvarUpa ukta saMkalpIpApabhUta azubha pravRttiyoMko sarvathA tyAgakara mAnasika vAcanika aura kAyika AraMbhI pApabhUta azubha pravRttiyoM ke sAtha kartavyavaza puNyabhUta zubha pravRttiyAM bhI karane lagate haiN| itanA hI nahIM, bhAvayatI zaktike pariNamanasvarUpa ukta tatvazraddhAna aura tattvajJAnake AdhArapara ve abhavya aura bhavya mithyAdaSTi mana kadAcit kriyAvatI zaktike pariNamanasvarUpa ukta saMkalpI pApabhUta azubha pravRttiyAMka sarvathA tyAgapUrvaka ukta AraMbhI pApabhUta azubha prattiyoMkA bhI ekadeza athavA sarvadeza tyAga karate hue anivArya ArambhI pApabhUta azubha pravRtitroM ke sAtha puNyabhUta zubha pravRttiyoM karate haiN| isa prakAra amavya aura bhavya mithyAdRSTi manuSya bhAvavatI zaktike pariNamanasvarUpa tattvajJAna aura tattvajJAnase prabhAvita hokara apanI kriyAvatI zaktike pariNamana svarUpa saMkalpI pApabhUta azubha pravRttiyoMko sarvazrA smAgakara jo apanI kriyAvatI zaktike pariNamanasvarUpa mArambhI pApabhUta azubha pravRttiyoM ke sAtha puNyabhUta zubha pravRttiyoM karate haiM una pravRttiyoMko naitika AghArake rUpameM vyavahAradharma kahA jAtA hai| tathA ve hI manuSya janma saMkalpI pApabhUta azubha pravRttiyoM tyAgapUrvaka ArambhI pApabhUta azubha pravRtti yAMkA ekadeza apacA sarvadeza tyAga kara hue puNyabhUta zubha pravRttiyAM karate haiM taba unheM kramazaH dezavirati athavA sarvaviratirUpa samyakcAritrake rUpameM vyavahAradharma kahA jAtA hai| prasaMgavaza maiM yahA~ yaha bhI spaSTa kara denA cAhatA hU~ ki abhavya aura bhavya mithyAdRSTi manuSyoMko bhAvavatI zaktike pariNamana svarUpa hadayake sahArepara honevAlA atasvadhadvAna vyavahAramithyAdarzana kahalAtA hai / aura unakI usI bhASavatI zaktike pariNamanasvarUpa mastiSkake sahArepara honevAlA atattvajJAna vyavahAramithyAjJAna kahalAtA hai| tathA mithyAdarzana aura midhyAjJAna ina donoMse prabhAvita una manuSyoMkI kriyAvatI zaktike pariNAma svarUpa mAnasika, vAcanika aura kAyika saMkalpI pApabhUta jo azubha pravRtti huA karatI hai vaha vyavahAramithyAcAritra kahalAtA hai| yahAM yaha dhyAtavya hai ki ukta prakArake vyavahAramithyAvarzana aura Page #463 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 276 jayapura (khAniyA) tattvacarcA aura usakI samIkSA vyavahAra mithyAjJAnake viparIta vyavahArasamyadarzana aura vyavahArasamyagjAna se prabhAvita hokara ve abhayya aura bhavya midhyAdRSTi manuSya saMkalpI pApabhUta azubha pravRttiyoMkA sarvathA tyAga karate hue yadi astivaza ArambhI pApakA aNumAtra bhI tyAga nahIM kara pAte haiM to unakI vaha ArambhI pAparUpa azubha pravRtti vyavahArarUpa avirati kahalAtI hai / yahA~ maiM yaha bhI spaSTa kara denA cAhatA hU~ ki jisa prakAra pUrva meM mohanIyakarmakI una una prakRtiyoMke yathAyogya upazama, kSaya yA kSayopazama pUrvaka honevAle bhAvavatI zakti ke pariNamanasvarUpa nizcayasamyakdarzana, nizcayasamyagjJAna va dezavirati sarvavirati aura yathAsyAta samyak cAritra ke rUpameM nizcayadharmakA vivecana kiyA gayA hai usI prakAra yahA~ prathama guNasthAnameM mohanIya karmako mithyAstha aura anantAnubandhI donoM prakRtiyoMke udayameM bhAvavatI zaktike pariNamanasvarUpa midhyAtvabhUta bhAva mithyAdarzana, bhAvamithyAjJAna aura bhAvamithyAcAritrake rUpameM dvitIya guNasthAna meM mohanIya karmakI anantAnubandhI prakRtike udaya meM bhAvI zaktike pariNamanasvarUpa sAsAdana sampavasva bhUta bhAvamidhyAdarzana, bhAvamithyAjJAna aura bhAvamithyAcAritra ke rUpa meM evaM tRtIya guNasthAna meM mohanIyakarma kI sampaka midhyAtvaprakRti ke udaya meM bhAvavatI zaktike pariNAmasvarUpa sabhyamidhyAtvabhUtAdarza sAnidhyAjJAna aura bhAvabhithyAcAritra ke rUpameM nizcaya (bhAva) dharmakA bhI vivecana karalenA cAhie / yahA~ bhI yaha SyAsabhya hai ki caturthaM guNasthAnake jIva meM nava nokaSAyake udayake sAtha atyAkhyAnAvaraNa, pratyAkhyAnAvaraNa aura saMvalana kaSTAyo ke sAmUhika udayameM jIvakI bhAgavatI zaktikA jo pariNamana hotA hai use bhAva-avirati jAnanA caahiye| ise na to bhAvamithyAcAritra kaha sakate haiM aura na viratike rUpameM bhAvasamyak cAritra hI kaha sakate haiM, kyoMki bhAvamiSpA zaritra anantAnubandhI kaSAyake udaya hotA hai aura viratike liye kama-se-kama apratyAkhyAnAvaraNakA kSayopazama Avazyaka hai / uparyukta donoM prakAra ke spaSTIkaraNoMke sAtha hI yahAM nimnalikhita vizeSatAyeM bhI jJAtavya hai(1) abhavya jIvoMke kevala prathama midhyAdRSTi guNasthAna ho hotA hai jabaki bhavya jIvoMke prathama mithyAdRSTi guNasthAnase lekara caturthadeza ayogakevalI guNasthAna paryanta sabhI guNasthAna sambhava hai / (2) nizvazramakA vikAsa bhavya jIyoMmeM hI hotA hai, jIvoMmeM bhI usa nizcayadharmakA vikAsa caturtha guNasthAna ke prathama guNasthAnoMse nahIM hotA / abhavya jIvoMmeM nahIM hotA / tathA bhavya samaya se prArambha hotA hai, isake pUrvake (3) jIvake caturtha guNasthAna ke prathama samaya meM jo nizcayakA vikAsa hotA hai vaha usa jIvakI bhAvavatI zakti pariNamanasvarUpa nizcayasamyagdarzana aura nizcayasamyagjJAnake rUpameM hotA hai| isake pazcAt jIvake paMcama guNasthAnake prathama samaya meM nizcayadharmakA vikAsa usa jIvako bhAvavatI zaktike pariNamanasvarUpa dezavirati nizcayasamyak cAritrake rUpameM hotA hai tathA isake bhI pazcAt jIvake nizcayadharmakA vikAsa saptama guNasthAna ke prathama samaya meM usa jIvako bhAvavatI zakti ke pariNamana svarUpa sarvavirati nizvayasamyak cAritrake rUpameM hotA hai aura jIva meM usakA sadbhAva pUrvokta prakAra paSTha guNasthAna se lekara dazama guNasthAna taka uttarosara utkarSa ke rUpame vidyamAna rahatA hai| dazama guNasthAnake Age jIva ke ekAdaza guNasthAnake prathama samaya meM nizcayadharmakA vikAsa jIvako bhAvavatI zakti pariNamana svarUpa aupapAmika yathAsyAta nizcayasamyakcAritrake rUpameM hotA hai athavA dazama guNasthAnase ho bhAge jIvake dvAdaza Page #464 -------------------------------------------------------------------------- ________________ zaMkA-samAdhAna 4 kI samIkSA 27 guNasthAnake prathama samaya meM nizcayadharmakA vikAsa usa jIvakI bhAvacatI zaktike pariNabhana svarUpa kSAyika yathAkhyAta nizcayasamyak cAritra ke rUpameM hotA hai tathA yaha jIvake Age ke sabhI guNasthAnoM meM vidyamAna rahatA hai / (4) pUrva meM spaSTa kiyA jA cukA hai ki eka vyavahAdharma rAmyagdarzana ke rUpa meM jIvakI bhAvavatI zaktikA hRdaya ke sahArepara hone vAlA pariNamana hai aura dUsarA vyavahAradharma samyagjJAnake rUpameM jIvakI bhAvavatI zaktikA mastiSka ke sahArepara honevAlA pariNamana hai / evaM tIsarA vyavahArazrarma naitika AcAra tathA dezavirati va sarvaviratirUpa samyak vAriyarUpameM vacana aura harepara honevAlA jIvakI kriyAvatI zaktikA pariNamana hai / isa sabhI prakAra ke vyavahAradharmakA vikAsa prathama guNasthAna meM sabhava hai aura abhavya va bhavya donoM prakAra ke jIvoM meM ho sakatA hai| itanA avazya hU~ ki ukta samyagdarzana va samyagjJAnarUpa tathA naitika AcArarUpa vyavahAradharmakA vikAsa prathama guNasthAna meM niyamase hotA hai kyoMki isa prakArake vyavahArakA vikAsa kiye binA amatrya jIva meM kSayopazama, vizuddhi, dezanA aura prAyogya ina cAra labdhiyoMkA va bhavya jIvameM ina cAroM labjiyoM ke sAtha karaNalavikA vikAsa nahIM ho sakatA hai / prathama guNasthAna meM dezavirati ora sarvavirati samyakcAritra rUpa vahAradharmake vikasita hone kA koI niyama nahIM hai parantu dezavirati samyakcAritrarUpa vyavahAradharmakA vikAsa caturtha guNasthAna meM hokara paMcama guNasthAnameM bhI rahatA hai / evaM sarvavirati samyak cAritrarUpa vyavahAradharmakA paMcama guNasthAnameM vikAsa hokara Age SaSThase dazama guNasthAna taka usakA sadbhAva niyamase rahatA hai| yahA~ itanA avazya dhyAtavya hai ki saptama guNasthAna se lekara dazama guNasthAna taka usa vyavahAradharmakA sadbhAva antaraMgarUpameM ho rahatA hai| tathA dvitIya aura tRtIya guNasthAnoM meM yathAsambhava rUpameM rahanevAlA vyavahAradharma bhI abuddhipUrvaka hI rahatA hai| ekAdaza guNasthAna se lekara Age ke sabhI guNasthAnoMmeM vyavahAdharmakA sarvathA abhAva rahatA hai / yahA~ kevala nizcayadharmakA hI sadbhAva rahatA hai / kriyAvatI zaktike pariNamana caru vyavahAra aviratikA sadbhAva prathama guNasthAnase caturtha guNasthAna taka hI sambhava hai / jIvako mokSakI prApti nizcayadharma pUrvaka hotI hai prakRta meM mokSa zabdakA artha jIva aura zarIra ke vidyamAna saMyogakA sarvathA viccheda ho jAnA hai / jIva aura zarIra ke vidyamAna saMyogakA sarvathA viccheda caturthadaza guNasthAnameM taba hotA hai jaba usa jIvake sAtha baddha cAra aghAtI kamakA sarvathA kSaya ho jAtA hai / jIvako caturthadaza guNasthAnakI prApti taba hotI hai jaba trayodaza guNasthAna meM kamasina meM kAraNabhUta jIvake yogakA sarvathA nirodha ho jAtA hai| jIvako prayodaza guNasthAnakI prApti taba hotI hai jaba jIvake sAtha baddha jJAnAvaraNa, darzanAvaraNa aura antarAya ina tIna ghAtI kamakA dvAdaza guNasthAna meM sarvayA kSaya jAtA hai| jIvako dvAdaza guNasthAnakI prApti taba hotI hai jaba jIvake sAtha mohanIyakarmaprakRtiyoMkA pUrva meM yathAsamaya kSaya hote hue dazama guNasthAnake anta samayame zeSa sUkSma lobha prakRtikA bhI kSaya ho jAtA hai| dvAdaza guNasthAnakA artha ho dazama guNasthAnake anta samayame mohanIya karmakA sarvathA kSaya ho jAnepara jIvakI bhAvavatI zakti ke pariNamanasvarUpa zuddha svabhAvabhUta nizcayadharmakA pUrNataH ho jAnA hai| isa vivecanase nirNIta hotA hai ki jIvako mokSako prApti nizcayadharma pUrvaka hotI hai / Page #465 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 278 rtant forecast prApti vyavahAradharmapUrvaka hotI hai| joyakI bhAvavatI zaktikA nizcayadharma ke rUpa meM prArambhika vikAsa caturthaguNasthAnake prathama samaya meM hotA hai aura usakA vaha vikAsa paMcamAdi guNasthAnoM meM uttarottara vRddhiko prApta hokara ekAdaza guNasthAna ke prathama samaya meM aupazamika yathAkhyAta nizcayasamyak cAritra ke rUpameM athavA dvAdaza guNasthAnake prathama samaya meM kSAyika yathAkhyAta samyak cAritrake rUpameM pUrNatAko prApta hotA hai / nizcayamaMkA vaha vikAsa mohanIya karmako unauna prakRtiyoM ke yathAsthAna yathAsaMbhava rUpa meM honevAle upazama, kSaya yA kSayopazama pUrvaka hotA hai / tathA mohanIyakarmakI prakRtiyoM kA yathAyogya vaha upazama, kSaya yA kSayopazama bhavya jIvameM AtmonmukhatArUpa karaNalabdhikA vikAsa honepara hotA haiM va usameM usa karaNalabdhikA vikAsa kSayopazama, bizuddhi, dezanA aura prAyogya priyoM ke vikAsapUrvaka hotA hai| evaM jIva meM ina labdhiyoM kA vikArA vyavahAradharma pUrvaka hotA hai| yaha vyava hAradharma azubha pravRttise nivRttipUrvaka zubhameM pravRttirUpa hotA hai| jIvako irAkI prApti taba hotI haiM jaba usa jIva bhAvavatI zakti hRdayake sahArepara honevAle tattvazraddhAnarUpa vyavahArasamyakdarzanakI aura mastiSkake sahArepara honevAle tattvajJAnarUpa vyavahArasamyagjJAnakI upalabdhi ho jAtI hai| isake vikAsa kI prakriyAko pUrva meM vyavahAramaMtrI vyAkhyAmeM batalAyA jA cukA hai| isa vivecanaye yaha nirNIta hotA hai ki vyavahAradharma nizcayadharmakI utpatti meM kAraNa hotA hai| yaha viSaya praznottara 2 aura 3 kI samIkSAse bhI jAnA jA sakatA hai| jayapura (khAniyA) tattvacarcA aura usakI samIkSA yahA~ yaha dhyAtavya hai ki jIvako apanI bhAvavatI zaktike pariNamanasvarUpa nizcayadharmakI utpatti meM kAraNabhUta mohanIya karmakA yathAyogya upazama, kSatra yA kSanpazama karaneke lie isa vyavahAragharmake antargata ekAnta mithyAtva ke viruddha prazabhabhAva, viparItamidhyAtvake viruddha saMvegabhAva, vinayamidhyAtvake viruddha anu kampAbhAva saMzayamidhyAtvake viruddha AstikyabhAva aura avivekarUpa ajJAnamidhyAtvake viruddha vivekarUpa samvarajJAnabhAvako bhI apanemeM jAgRta karanekI AvazyakatA hai| isI prakAra jIvako samasta jIvoMke prati mitratA ( samAnatA) kA bhAva, guNIjanoM prati pramodabhAva, duHkhI jIvoMke prati sevAbhAva aura viparIta dRSTi, vRtti aura pravRtti vAle jIvoMke prati madhyasthatA (taTastha ) kA bhAva bhI apanAne kI AvazyakatA hai| isa taraha sarvAMgINatAko prApta vyavahAradharma uparyukta prakAra nizcayadharmakI utpatti meM sAdhaka siddha ho jAtA hai / 2. praznottara 4 ke prathama daurakI samIkSA prazna prastuta karane meM pUrvapakSako dRSTi pUrvapakSa Agama pramANoMke AdhArapara AyavahAradharmako nizcayadharmakA sAdhaka svIkAra kiyA hai / yaha bAta usake dvitIya aura tRtIya dauroMke pratipAdanoMse jJAta hotI hai / yataH uttarapakSa vyavahAradharmako nizcayadharmako uttapattime sAdhaka nahIM mAnatA hai| ataeva pUrvapane tattvacarcA ke avasarapara yaha prazna prastuta kiyA thA ki "vyavahAradharma nizcaya meM sAdhaka hai yA nahIM" ? uttarapakSake uttarakI samIkSA uttarapakSane apane prathama daura meM isa bAtako siddha karane kA prayatna kiyA hai ki vyavahAradharma nizcayadharmameM sAdhaka nahIM hU~ | isake samarthanameM usakA kahanA hai ki nizcayadharmakI utpatti paranirapekSa hotI hai| va isakI puSTi ke lie vahIM para usane niyamasArako gAthA 13 aura 14 ko upasthita kiyA hai aura unake AdhAra Page #466 -------------------------------------------------------------------------- ________________ zaMkA-samAdhAna 4 kI samIkSA para yaha niSkarSa nikAlA hai ki sarvatra nizcayavarmakI utpatti paranirapekSa hotI hai| parantu niyamasArakI gAthA 13 aura 14 se yaha bAta siddha nahIM hotI hai / Ame isI bAtako spaSTa kiyA jAtA hai / uttarapakSa ne nizcayadharmako utpatti paranirapekSa hotI hai isa mAnyatAkI puSTike lie niyamasArako jina do gAyoMko prastuta kiyA hai ve gAthAyeM niyamasArake upayogaprakaraNakI hai| usa prakaraNakI anya gAthAoMke sAtha ina gAthAoMpara dRSTi DAlanese spaSTa hotA hai ki unake AdhArapara nizcayadharmako utpatti paranirapekSa siddha nahIM hotI hai| isa bAtakA spaSTIkaraNa karane ke lie upayogaprakaraNakI sabhI mAthAoMko yahA~ uddhRta kiyA jAtA hai| jIvo uvaogamao uvaogo NANadasaNo hoi / NANubaogo duviho sahAvaNANaM vibhAvaNANaM tti // 10 // kevalamidiyarahiyaM asahAya taM sahAvaNANaM ti / saNANidaraviyappe vihAvaNANaM have duvihaM // 11 / / saNNANaM caubhedaM madisudaohI taheva maNapaja / aNNANaM tivithappaM madiyAIbhedado ceva // 12 // taha desaNa unaogo sasahAvedara-viyappado duviho / kevalamidiyarahiyaM asahAyaM taM sahAvamidi bhaNidaM // 13 // cakkhu acakkhU oho tiNi vi bhaNidaM vibhaavdicchitti| paujAo duSiyappo saparAveklo ya Niravekkho // 14 // NaraNArayasiriyasurA pajjAyA te vibhAvamidi bhaNidA / kammopAdhivivajjiya pajjAyA te sahAvamidi maNidA // 15 // prakaraNako dekhate hue ina gAthAoM se gAthA 14 ke pUrvAddhakA sambandha gAthA 13 ke sAtha hai aura usake uttarArddhakA sambandha gAthA 15 ke sAtha hai| isa ghAtakI puSTi gAthA 14 ke pUrvArtakI AcArya panaprabhamaladhAridevakRta TokAke Age aura uttarAddhakI TIkAke pUrva meM nirdiSTa "anopayogavyAkhyAnantaraM paryAyasvarUpamucyate" vacanake AdhArapara hotI hai| isa vacanakA artha hai ki yahaoNpara upayoga ke vyAkhyAna ke anantara paryAyake svarUpakA kathana kiyA jAtA hai| isa taraha mAthA 10, 11, 12, 13 kA aura 14 ke pUrvAddhakA sammilita artha isa prakAra hai ki joka upayogAtmaka hai| upayoga jAma aura darzana do bhedarUpa hai| inameM jJAnopayoga svabhAva aura vibhAvake bhedase do prakArakA hai| indriyarahita aura asahAya kevala jJAnopayoga to svabhAvajJAnopayoga hai tathA prazasta aura aprazastake bhedase vibhAva jAnopayoga do prakAra hai| prazasta mAnopayoga mati, zruta, avadhi aura manAparyayake bhedase cAra prakArakA hai va aprazakta vibhAvajJAnopayoga mati, zruta aura avadhike bhedase tIna prakArakA hai| usI prakAra darzanopayoga bhI svabhAva aura vibhAvake bhedasa do prakArakA hai / indriyarahita aura asahAya kevaladarzanopayoga to svabhAvadarzanopayoga hai tathA vibhAvadarzanopayoga cakSudarzana, acazurdarzana aura avadhidarzanake bhedase tIna prakArakA hai"| isI prakAra gAthA 14 ke uttarArddhakA aura gAthA 15 kA sammilita artha isa prakAra hai ki paryAya Page #467 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 280 jayapura (khAniyA) tattvacarcA aura usakI samIkSA svapara sApekSa aura nirapekSa arthAt paranirapekSake bhedase do prakArakI hai| inameMse nara nAraka, tiryaga aura paryAyevinAyeM haiviya svabhAva paryAyeM hai / 1 uttarapakSane gAthA 13 aura 14 kA sammilita artha isa prakAra kiyA hai ki "isI prakAra darzanopayoga svabhAva aura vibhAva ke bheyase do prakArakA hai / jo kevala indriyarahita aura asahAya hai vaha svabhAva darzanopayoga kahA gayA hai| tathA cakSu, acakSu aura avadhi ye tInoM vibhAvadarzana kahe gaye haiM, kyoMki paryAyeM do prakAra kI haiM - svaparasApekSa aura nirapekSa" / isake Age tAtparyake rUpameM usane likhA hai ki "sarvatra vibhAgaparyAya svaparasApekSa hotI hai aura svabhAva paryAya paranirapekSa hotI hai" / uttarapakSa dvArA kRta ukta ardhapara vicAra (1) uttarapakSa dvArA kRta ukta artha ke sambandha meM sarvaprathama meM yaha spaSTa karanA cAhatA hU~ ki isameM uttarapaznane "kevaru" zabdakA bhramavaza "mAtra" artha kiyA hai jabaki prakaraNa ke anusAra "kevala" zabdakA "kevalogayoga" artha hI saMgata hai / (2) isake pazcAt maiM yaha bhI spaSTa karanA cAhatA hU~ ki jaba gAthA 14 ke uttarArddhakA sambandha gAthA 13 ke sAtha nahIM hai to usake AdhArapara uttarapakSane kevaladarzanopayogako jo paranirapekSa siddha kiyA hai vaha asaMgata hai| mAnA ki gAthA 13 ke uttarAddha meM kevaladarzanopayogako indriyarahita aura asahAya batalAkara svabhAva paryAya mAnya kiyA hai, parantu vicAraNIya bAta yaha hai ki itane mAse use kyA paranirapekSa paryAya mAnanA ucita hai ? kyoMki kevalalabdhikA upayogAkAra pariNamana padArthasApekSa hotA hai / tAtparya yaha hai ki " cetanAlakSaNo jIva:" (paMcAdhyAyI 2-3 ) ke anusAra jIvakA lakSaNa cetanA hai / yaha cetanA jJAna aura darzana do bhAgoM meM vibhakta hai| donoM hI cetanAoMke labdhi aura upayoga ke rUpa meM do-do bheda haiM / jJAnAvaraNakarmake kSayopazama yA kSayase cetanAkA jo vikAsa hotA hai use latrirUpa jJAnacetanA kahate haiN| aura darzanAvaraNakarmake kSayopazama yA kSayase cetanAkA jo vikAsa hotA hai use larUpa darzanacetanA kahate haiM / samasta jJAnAvaraNakarmake kSayase jJAnacetanAkA jo vikAsa hotA hai use kevalajJAna-tri kahate haiN| tathA matijJAnAvaraNakarmake kSayopazamapUrvaka honevAle jJAnacetanAka vikAsako matijJAnalabdhi, zrutajJAnAvaraNa karmake kSayopazamapUrvaka honevAle jJAnacetanAke vikAsako zrutajJAnalabdhi avadhijJAnAvaraNakarmake kSayopazamapUrvaka honevAle jJAnacetanAke vikAsako avadhijJAnalabdhi aura mana:paryayajJAnAvaraNa karmake kSayopazamapUrvaka honevAle darzana cetanAke vikAsako mana paryayajJAnalabdhi kahA jAtA hai| isI taraha samasta darzanAvaraNakarmakeAyase jo darzanacetanAkA vikAsa hotA hai use kevaladarzanalabdhi kahate haiM / tathA cakSudarzanadarzanAvaraNa karmake kSayopazamapUrvaka honevAle darzana cetanA vikAsako canurdarzanalabdhi, acakSudarzanAvaraNa karma ke kSayopazamapUrvaka honevAle darzanacetanAke vikAsako acakSudarzanalabdhi aura avadhidarzanAvaraNa karmake kSayopazamapUrvaka honevAle darzanacetanAke vikAsako avadhidarzanalabdhi kahA jAtA hai / kevalajJAnalabdhikA padArthAvalambanapUrvaka honevAlA pariNamana kevalajJAnopayoga kahalAtA hUM / tathA pratijJAtalabdhi ke padArthAvalambanapUrvaka honevAle pariNamanako matijJAnopayoga, zrutajJAnalabdhi ke padArthAvalambanapUrvaka hone vAle pariNamanako vRtajJAnopayoga avadhijJAnalabdhi ke padArthAvalambanapUrvaka honevAle pariNamanako avadhijJAnopayoga aura manaH paryayajJAnalabdhike padArthAvalambanapUrvaka honevAle pariNamanako mana:paryayajJAnopayoga Page #468 -------------------------------------------------------------------------- ________________ zaMkA-samAdhAna 4 kI samIkSA 281 kahate haiM / isI taraha kevaladarzanalavikA padArthAvalambanapUrvaka honevAlA pariNamana kevaladarzanopayoga ka lAtA hai| tathA cakSurdarzanalabdhi ke padArthavilambanapUrvaka honevAle pariNamanako cakSurdarzanopayoga, acakSurdarzanalabdhi ke padArthAvalambanapUrvaka honevAle pariNamanako akSurdarzanopayoga aura avadhidarzanalabdhike padArthAlambanapUrvaka honevAle pariNamanako avadhidarzanopayoga kahate hai / kevalajJAnopayoga aura kevaladarzanopayoga donoM padArthAvalambanapUrvaka hokara bhI yataH indriyarahita maura asahAya hote haiM ataH inheM kramazaH svabhAvabhUta jJAnopayoga aura svabhAvabhUta darzanopayoga kahate haiM va matijJAnopayoga, zrutajJAnopayoga, avadhijJAnopayoga aura mana:paryayajJAnopayoga indriyasahita aura sasahAya hone ke kAraNa vibhAvabhUta jJAnopayoga kahalAte haiM / tathA banudarzanopayoga, acakSurdarzanopayoga aura avajidarzanopayoga bhI indriya sahita aura sasahAya hone ke kAraNa vibhAvabhUta darzanopayoga kahalAte hai / matijJAnopayoga aura zrutajJAnopayoga ye donoM jJAnopayoga tathA cakSurdarzanopayoga aura acakSurdarzanIyoga donoM aura sahote haiM yaha bAta to spaSTa hai, parantu avadhijJAnopayoga aura mana:paryayajJAnopayoga ye donoM jJAnopayoga tathA avadhidarzanopayoga bhI indriyasahita aura sasahAya hote haiM / isakA kAraNa yaha hai ki eka to inake viSaya indriya aura manake viSayabhUta rUpI padArtha hote haiM / dUsare, ve padArtha dravya, kSetra, kAla aura bhAvakI maryAdApUrvaka inake viSaya hote haiM / yahA~ itanA vizeSa jJAtavya hai ki pratijJAnopayoga, zrutajJAnopayoga aura avadhijJAnopayoga midhyAdRSTi jIva meM mohanIyaka ki bheda mithyAtva aura anantAnubandhI ina donoM prakRtiyoMke udayase prabhAvita rahate haiM, sAsAdana samyaka dRSTi jIva meM anantAnubaMdhI kapAyake udayase prabhAvita rahate haiM aura samyagmidhyAdRSTi jIvameM samyagmithyAtvakarmake udayase prabhAvita rahate haiM, ataH inheM aprazasta jJAnopayoga kahate hai / tathA caturtha guNasthAnase lekara dvAdaza guNasthAna paryanta ye tInoM jJAnopayoga mohanIyakarmake yathAyogya upazama kSaya yA kSayopazamase prabhAvita rahate haiM, ataH unheM prazasta jJAnopayoga kahA jAtA hai| mana:paryayajJAnopayoga paSTha guNasthAnase lekara dvAdaza guNasthAnanta hI jIva meM vidyamAna rahatA hai, ataH vaha satata mohanIyakarmake yathAyogya upazama, kSaya yA kSayopazamase prabhAvita rahane ke kAraNa prazasta hotA hai va kevalajJAnopayoga samasta jJAnAvaraNakarmakA kSaya honepara trayodaza guNasthAna ke prathama rAmayameM pragaTa hotA hai, ataH vaha prazasta hI hotA hai / yataH sabhI darzanopayoga nirvikalpaka hote haiM, isaliye ve mohanIyakarmake udaya, upazama, kSaya yA kSayopazama se kadApi prabhAvita nahIM hote / phalataH sabhI darzanopayogoM meM prazastapane aura aprazastapakA bheda nahIM hai / 1 isa vivecanase nirNIta hotA hai ki AcArya kundakundane niyamasArakI ukta gAthAoM meM jo kevalajJAnopayoga aura kevaladarzanopayogako indriyarahita aura asahAya hone ke kAraNa svabhAvabhUta va zeSa sabhI jJAnopayogoM aura sabhI darzanopayogoMko indriyasahita aura sasahAya honeke kAraNa vibhAvarUpa batalAyA hai usameM unakI dRSTi kevalajJAnopayoga aura kevaladarzanopayogako svabhAvarUpatA ke AdhArapara paranirapekSa va zeSa sabhI jJAnopayogoM aura sabhI darzanopayogako vibhAvarUpatA ke AdhArapara svaparasApekSa batalAne kI nahIM hai, kyoMki svabhAvarUpa aura vibhAvarUpa sabhI jJAnopayoga aura sabhI darzanopayoga padArthAvalambanatA ke AdhArapara parasApekSa hI siddha hote haiM / isa taraha uttarapakSakA niyamasAra gAthA 13 aura 14 ke AdhArapara kevaladarzanopayogako indriyarahita aura asahAya honese svabhAvarUpa aura doSa sabhI darzanopayogoM ko indriyasahita aura sasahAya honese sa0-36 Page #469 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 282 jayapura (khAniyA) tattvacarcA aura usakI samIkSA vibhAvarUpa batalAnA to ThIka hai, parantu darzanopayogako svabhAvarUpatAke AdhArapara paranirapekSa batalAnA ThIka nahIM hai aura isa taraha nizcayadharmako utpattiko usako svabhAvarUpatAke AdhArapara paranirapekSa svIkAra kara usameM vyavahAradharmake sAtha sAdhya-sAdhakabhAdakA niSedha karanA ThIka nahIM hai| yahA~ yaha bhI vicAraNIya hai ki nizcamaratnatrayasvarUpa nizcayadharmakI samAnatA jJAnopayogoM aura darzanApayAMgoMke sAtha nahAkara jJAnalabdhiyAM aura darzanalabdhiyoM ke sAtha hai, kyoMki jIvako bhAvavatI zaktikA mohanIyakarmake upazama, kSaya yA kSayopazamake AdhArapara nizcayaralatrayasvarUpa nizcayadharmake rUpameM vikAsa hotA hai va jIvako bhAvavatI zaktikA hI bhAnAvaraNakarma ke kSayopazama yA kSayake AdhAra para jJAnalabdhike rUpameM tathA darzanAvaraNakarmake kSayopazama yA kSayake AdhArapara darzanala vidhake rUpameM vikAsa hotA hai| isI prakAra yaha bhI vicAraNIya hai ki nizcayadharma mohanIkarmaphe upadAma, kSaya yA kSayopazamapUrvaka utpanna hotA hai tathA jJAnalabdhi jJAnAvaraNakarma ke kSayopazama yA kSayapUrva darzanalabdhi darzanAvaraNakarmake kSayopazama yA kSayapUrvaka utpanna hotI hai, ataH nizpayadharma aupazamika, kSAdhika aura zAyopAmikarUpameM svabhAvabhUta bhI hai aura parasApekSa bhI hai| tathA sabhI zAnalaviSayoM aura sabhI darzanala bdhiyA~ bhI kSAyopazamika aura kSAyikarUpameM svabhAvabhUta bhI hai aura parasApekSa bhI haiN| uttarapakSane svabhAvabhUta paryAyakI utpattiko paranirapekSa siddha karane ke lie niyamasAra gAthA 28 ko bhI upasthita kiyA hai / parantu usa gAthAse bhI usake mabhISTako siddhi nahIM ho sakatI hai, kyoMki usa gAthAmai mahA batalAyA gayA hai ki pudgalako anyanirapekSa akhaNDa aNurUpa paryAya to svabhAvaparyAya hai aura skaMgharUpa paryAya do Abi aNuoMke saMyogake rUpameM hai, isIliye vibhAvaparyAya hai| usameM yaha nahIM batalAyA hai ki aNukI utpatti paranirapekSa hotI hai, kyoMki tattvAryasUtrake "bhedAdaNu" (5-27) sUtrake anusAra aNu bhI jaba skaMtrakI bhedanakrimAke AdhArapara niSpanna hotA hai to isa sthiti meM urAko utpattiko paranirapekSa kaise kahA jA sakatA hai ? ataH isa gAthAkai AdhArapara bhI svabhAvabhUta nizcadharmakI utpattiko byavahAradharmanirapekSa nahIM siddha kiyA jA sakatA hai| uttarapakSane apane isa daurake antameM jo yaha likhA hai ki "tathApi caturthaguNasthAnase lekara savikalpaka dazAmeM vyavahAradharma nizpayadharmake sAtha rahatA hai, isaliye vyavahAradharma nizcadharmakA sahacara hone ke kAraNa sAvaka (nimitta) kahA jAtA hai|" so vyavahAradharma nizcayadharmakA sahacara hone ke kAraNa sAdhaka kahA jAtA ho,aisI bAta nahIM hai, kyoMki eka to jaba donoM sahacara hai to donoMmeMse kisako sAdhya aura kisako sAdhaka kahA jAye graha nirNIta karanA asaMbhava hai| dUsare, AgamameM nizcayadharmakI utpattimeM sahAyaka hone ke kAraNa hI vyavahAradharmako nizcayadharmakA sAdhaka kahA gayA hai| isa viSayako praznottara ekakI samIkSA sthAna-sthAnapara spaSTa kiyA jA cukA hai / eka bAta aura hai ki yadyapi vyavahAradharmako nizcayadharmakA sahacara kahane meM koI Apatti nahIM hai, parantu usakA ina donoM gharmomeM sAdhya-sAdhakabhAvakA pratipAdana karanevAle AgamavacanoMke AdhArapara yahI abhiprAya grahaNa karanA cAhie ki vyavahAradharmake sadbhAva meM hI nivanayadharbhakI utpatti hotI hai usake abhAvameM nhiiN| isa prakAra sahanara hokara bhI donoMmeM vidyamAna avinAbhAvake AdhArapara vyavahAradharma nizcayadharmakA sAdhaka hI siba hotA hai| isa taraha ina donoM dharmoma svIkRta sAmya-sAghakabhAvako kalpita mAnanA ayukta hai| Page #470 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ___283 zaMkA-samAdhAna 4 kI samIkSA 283 3. praznottara 4 ke dvitIya daurako samIkSA dvitIya daura meM pUrvapakSakI sthiti pUrvapakSane apane vitIya daurameM uttarapakSa ke prathama daurakI AlocanA karate hue Agama pramANoMke AdhArapara apanI isa mAnyatAko puSTa kiyA hai ki "vyavahAradharma nizcayadharmakA sAdhaka hai / " dvitIya daurameM uttarapakSakI sthiti aura usakI samIkSA uttarapakSane apane dvitIya daurameM uttarakA samarthana karane ke lie sarvaprathama sA ca 132 para nayacanako nimna gAthAko upasthita kiyA hai vavahArAdo baMdho mokkho jamhA sahAvasaMjutto / tamhA kuru taM gauNaM sahAvamArAhaNAkAle 177 / / isa gAthAkI bhAratIya jJAnapIThase prakAzita nayacakra 342 saMkhyA aMkita kI gaI hai| isakA artha uttarapakSane isa prakAra kiyA hai "yataH vyavahArase bandha hotA hai aura svabhAvakA Azraya lenese mokSa hotA hai isaliye svabhAvako sArAMdhanAke kAlameM arthAt mokSamArga meM vyavahArako gauNa karo / / 77 / / isa arthameM utarapakSane "svabhAvakI ArAdhanAke kAlameM" isa aMzakA jo "mokSamArgameM" yaha abhiprAya grahaNa kiyaa| jasakA gAthAse mela barAtA hai yA nahIM, isa bAtapara use dhyAna denA cAhie thA aura yadi mela baiThatA hai to usakA spaSTIkaraNa karanA cAhie thaa| merA kahanA hai ki usakA gAthAke sAtha mela nahIM baiThatA hai| Age isI bAtako spaSTa kiyA jAtA hai sampUrNa gAthAkA kyA abhiprAya honA cAhie, isa viSayameM merA yaha kahanA hai ki AgamameM azubhase nivRttipUrvaka zubhameM hone vAlI jovakI pravRttiko vyavahAradharma kahA hai / tathA pUrvokta prakAra AgamameM yaha bhI kahA hai ki isa vyavahArazcarmaka "adAbhase nivRtti" rUpa aMzase karmoMke saMbara aura nirSaraNa hote hue bhI zubhameM honevAlI pravRttirUpa aMzase karmoke Asrava aura bandha hI huA karate haiN| isa taraha isa bAtako dhyAnameM rakhakara hI nayacakrake kartAna gAthAmeM "cavahArAdo baMdho" yaha pATha kiyA hai aura yataH svabhAvakA Azraya lenepara hI mokSako prApti sambhava hai, isake binA nahIM, ata: unhoMne gAthAmeM "moklo jamhA sahAvasaMjutto" yaha pATha kiyA hai| isa prakAra vyavahArase bandha aura svabhAvake Athayase mozca batalAkara anyakArane mAthAke uttarAddha meM jIvoMko yaha upadeza diyA hai ki svabhAvakI ArAdhanAke kAlameM vyavahArako gauNa kro| isakA tAtparya yaha hai ki yadyapi AgamapramANoM ke AdhArapara vyavahAra aura nizcaya donoM mokSamArgakI prAptike lie upayogI siddha hote hai. paranta AgamapramANoMke AdhArapara paha bhI nirNIta hotA hai ki sarvadhA saMvara aura nirjaraNa honepara hI jovako mokSakI prApti sambhava hai| yataH Upara kahe anusAra jIba jabataka vyavahAravarmameM pravRtta rahatA hai tabataka eka apekSAse kA~kA saMvara aura nirjaraNa hote hue bhI eka apekSAse kokA Asrava aura bandha bhI hotA hai, ataH nayacakrake kattAko gAthAmeM yaha likhanA par3A ki svabhAvakI ArAdhanA kAlama vyavahArako gauNa kro| dUsarI bAta yaha hai ki gAthAmeM paThita "gauNa" padako spayahAra dharmakI mokSakAraNatAkA niSedhaka nahIM mAnA jA sakatA hai| usase to mokSaprAptike lie vyavahAra Page #471 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 284 jayapura (khAniyA) tattvacarcA aura usakI samIkSA dharmako sApekSa svIkRti ho siddha hotI hai jisakA Azaya yaha hai ki mokSamArga meM pravana jIvako vyavahAradharma upayogI to hai parantu tabhI taka upayogI hai jabataka vaha jova svabhAvameM sthira nahIM hotA / jIya svabhAvameM sthira tabhI hotA hai jaba yaha svabhAvameM sthira honeke anukUla puruSArtha karatA hai aura jIvako dRSTi abataka vyavahAradharmako ora hai tabataka vaha svabhAvakI ora agnatara nahIM ho sakatA hai| isa taraha svabhAvakI ArAghanAke kAlameM arthAta svabhAva sthiratA prApta karane ke liA puruSArtha karate samaya jIvako byavahAradharmakI orase dRSTi haTAne kI AvazyakatA hai| lekina isakA yaha AzA nahIM ki vyavahAradharma mokSa prAptike lie upayogI nahIM hai, kyoMki jabataka jIva svabhAvako ora agrasara nahIM hotA tabataka use vyavahAradharma pAlanameM bhI sajaga rahanA Avazyaka hai| isameM hetu yaha hai ki vaha jIva svabhAvakI ora agrasara na hone ke kAlameM bhI yadi vyavahAradharmakI upekSA karatA hai to vaha svabhAvameM to sthira hogA nahIM, sAtha hI vyavahAradharmase caputa hokara apane ananta saMmArako hI vRddhi kregaa| vAstavameM Agamake anumAra mokSaprAptikI pUrvokta prakAra yaha prakriyA hai ki jIya prArambhameM to viparItAbhiniveza aura mithyAjAnake AdhArapara Asaktivaza saMkalpI gApamaya pravRtti ho kiyA karatA hai aura kadApita sAtha saMsArika svArthavaza puNyamaya pravRtti bhI karatA hai| parantu vaha jIva usa puNyamaya pravRtiko padi samyaka abhiniveza aura samyagjJAna pUrvaka kartavyabaza karane laga jAtA hai to isa AdhAra para use usa saMkalpI pApamaya pravRttise ghRNA ho jAtI hai / phalataH vaha jIva taba usa saMkalpI pApamaya pravRttikA sarvathA tyAgakara azaktiyaza ArambhI pApamaya pravRtti karate hue niyamase kartavyavaza puNyamaya pravRti kiyA karatA hai / dharmakA prArambhika rUpa yahI hai aura isa vyavahAradharma balapara hI vaha jIva apane andara kSayopazama, vizuddhi, dezanA aura prAyogya labdhiyoMkA vikAsa kara letA hai| itanA hI nahIM, yadi vaha bhavya huA to vaha ina cAroM labdhiyoM ke vikAsake pabacAta AtmonmakhatArUpa karaNalabdhikA vikAsa bhI apane andara kara letA hai| isa taraha karaNalabdhiko prApta vaha bhandha jIva prathamataH mohanIyake bheva darzanamohanoyakarmakI yathAsambhava rUpameM vidyamAna mithyAtva, sambamithyAtva aura samyaktvaprakRti rUpa tIna va mohanIyakarmake hI prathama bheda cAritramohanIyakarmaka prathama bheda anantAnubandhI kapAyako niyamame vidyamAna krodha, mAna, mAyA aura lobha rUpa cAra isa taraha sAta prakRtiyoM ke yathAyogya upazama, saya yA kSayopadAma pUrvaka caturtha guNasthAnake prathama samayameM samyagdarzana aura samyagjJAna ke rUpameM nizcayadharmako prApta karatA hai / isake pazcAt vaha jIva yathAzakti ArambhI pApamaya pravRttike ekadeza tyAgake sAtha karttavyavaMza puNyamaya pravRttirUpa vyavahAracarmake balapara uparyukta kramase cAritramohanIyakarmaka hitIya bheda agratyAkhyAnAvaraNa kaSAvakI niyamase vidyamAna krodha, mAna, mAyA aura lobha prakRtiyoMkA kSayopazama honepara paMcama guNasthAnake prabama samayameM dezaviratirUpa nizcayasabhyakcAritrako prApta karatA hai / isake bho pazcAt vaha jIva zaktike anusAra usa ArambhI pApamaya pravRttike sarvadeza tyAga ke sAtha puNyamaya pravRtti rUpa vyavahAradharmake balapara hI uparyukta kamase cAritramohanIyakarmake tRtIya bheda pratyAkhyAnAvaraNa kaSAyako niyamase vidyamAna kova, mAna, mAyA aura lobha prakRtiyoMkA ayopazama honepara saptama guNasthAnake prathama samayameM rAvanirati rUpa nizcayasamyavacAritrako prApta karatA hai| yaha saptama guNasthAnavartI jIva antarmaharta kAla taka hI saptama gaNasthAna meM raha sakatA hai, kyoMki usameM vahA~ sthira rahanekI dRr3hasAkA abhAva rahatA hai, isaliye usakA patana honA avazyaMbhAvI hai / isa taraha girakara vaha SaSTha guNasthAnameM A jAtA hai| isa SaSTa guNasthAnavI jIvako vyavahAradharmameM sajaga rahanekA upadeza AgamameM hai kyoMki SaSTha Page #472 -------------------------------------------------------------------------- ________________ zaMkA-samAdhAna 4 kI samIkSA 285 guNasthAna bAhya pravRttirUpa hotA hai / parantu usa guNasthAnakA kAla bhI antarmuhUrta hai, ataH yadi vaha apane padake anukUla vyavahAradharma ke pAlana meM pramAdI ho gayA to apanA kAla samApta karake vaha nIceke guNasthAnoMmeM bhI gira sakatA hai| phalataH use AgamameM yaha upadeza diyA gayA hai ki vaha saptama guNasthAnameM pahu~cane kA hI puruSArtha kare, kyoMki vaha saptama guNasthAna meM pahu~canekA puruSArtha karanevara hI Atmonmukha hokara saptama guNasthAna meM pahu~ca sakatA hai / isaliye use eka ora to vyavahAradharma meM sajaga rahanA hai aura dUsarI ora use isa tarahakA puruSArtha bhI karanA hai ki vaha Atmonmukha hokara saptama guNasthAna meM pahu~ca ske| isase yaha nirNIta hotA haiM ki paSTha guNasthAnavartI jIva jaba svabhAvakI ora jhuka jAyegA taba to use saptama guNasthAna prApta hogA aura jabataka usakI sthiti svabhAvakI ora jhukanekI nahIM hogI tabataka vaha SaSTha guNasthAna meM banA rahegA / isase yaha niSkarSa nikalatA hai ki gujarAta sAdhukA kartavya yaha hai ki vaha apane vyavahAradharmako karttavyaniSThA ke sAtha pAlana karate hue satata puruSArtha AtmasvabhAva kI ora jhukane kA hI karatA rhe| jaise cITI kisI UparI sthAnapara pahuMcane ke lie puruSArtha to car3hane kA hI karatI haiM, parantu yadi vaha na samhala sakane ke kAraNa giratI bhI hai to bhI usakA puruSArtha car3hanekA ho hotA hai / ThIka yahI dazA SaSTha guNasthAnavartI jIvako hotI hai| aura yaha tabataka hotI rahatI hai jabataka vaha saptama guNasthAna meM pUrNarUpa se sthira nahIM hotA hai, kyoMki saptama guNasthAna meM sthira ho jAnepara ho vaha jIva apanA samaya samApta karake aSTama guNasthAnameM pahu~ca sakatA hai isa taraha SaSTha guNasthAnavartI jIva Atmonmukha honeke lie jo puruSArtha karatA hai vaha puruSArthaM tabhI ho sakatA hai jaba vaha jIva vyavahAravamaMko gauNa kara detA hai anyathA nhiiN| vahA~ gauNazabdase yahI abhiprAya grahaNa karanA ucita hai ki vaha jIva vyavahAradharma kA pAlana to kare, parantu use puruSArtha pradhAnatayA Atmonmukha hone kA hI karanA cAhie / yahI kAraNa hai ki nayacakrako ukta gAthAmeM svabhAvakI ArAdhanA kAla meM arthAt svabhAvonmukha hone ke lie puruSArtha karate samaya SaSTha guNasthAnavartI jIvako vyavahAradharmako gauNa karane kI bAta kahI gaI hai / Age ta0 ca0 pU0 132 para uttarapakSa ne yaha kathana kiyA hai ki "isa sambandhI pratizaMkAma pravacanasAra, paMcAstikAya, paramAtmaprakAza aura dravyasaMgraha ke vividha pramANa upasthita kara jo yaha siddha kiyA gayA hai ki vyavahAradharma nizcayadharmakA sAdhaka hai so vaha kathana asadbhUtavyavahAranayakI apekSA se hI kiyA gayA hai / " isakI samIkSA meM merA yaha kahanA hai ki uttarapakSa vyavahAradharmako jo asaddbhUttavyavahAranaya kA viSaya mAnatA hai isameM hetu yaha hai ki vaha vyavahAradharmako jItra ke sahayoga se honevAlI zarIrako azubha kriyAse nivRtti ke sAtha zubha pravRttirUpa dArIrakI kriyA hI mAnatA hai / yataH pUrvapakSa hAradharmako mana, vacana aura kAyake sahayoga se honevAlI jIvakI azubha kriyAse nivRttike sAtha honevAlI jIvakI zubha kriyA mAnatA hai, ata: vaha (pUrva pakSa ) usa nivRttike sAtha pravRttirUpa vyavahAradharmako sadbhUtavyavahAranayakA viSaya mAnatA hai / inameM pUrvapakSako mAnyatA samyak hai, uttarapakSakI mAnyatA samyaka nahIM haiN| isa bAtako dvitIya praznotarakI samIkSA meM spaSTa kiyA jA cukA hai| isake atirikta merA yaha bhI kahanA hai ki vyavahAradharma cAhe adbhUta vyavahAranayakA viSaya ho athavA sadbhUta vyavahAranayakA viSaya ho parantu vaha nizvayava maMkI utpatti meM sAdhaka hotA hI hai| isaliye use mokSa kI prApti meM sarvathA akicitkara kadApi nahIM kahA jA sakatA hai arthAt mokSakA sAkSAt kAraNa na honese bhale hI vyavahAradharmako akiMcitkara kahA jAye, parantu Page #473 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 286 ayapura (khAniyA) tattvacarcA aura usakI samIkSA mokSake sAkSAtkAraNamata nizcayamokSamArgakI utpattimeM sAkSAta kAraNa honese use paramparayA mokSakA kAraNa kahanA ayukta mahIM hai / isa viSayako praznottara ekakI samIkSAse bhI samajhA jA sakatA hai| uttarapakSane paMcAstikAya gAthA 105 kI AcArya jayasena kRta TIkAke AdhArapara aura bRhadravyasaMgrahako TIkA pRSTha 204 ke kathanake AdhArapara vyavahAradharmako paramparayA mokSakA sAdhana mAnakara bhI usake abhiprAyako ulaTa-pulaTa karanekI ceSTA kI hai aura apanI isa bAtako ucita siddha karane ke lie usane paNDitapravara ToDaramalajIke mokSamArgaprakAzakakA nimna kathana upasthita kiyA hai "samyagdRSTika zubhopayoga bhaye nikaTa zuddhopayoga prApti hoya aisA mukhyapanA kari kahIM zubhopayogakoM zuzopayogakA kAraNa bho kahiye hai|" pR. 377 dillI saMskaraNa / isake viSaya merA yaha kahanA hai ki isa kathanakA bho yahI abhiprAya rAhaNa karanA ucita hai ki zubhopayogake anantara hI zuddhopayoga prApta hotA hai. amuzogayogaH nantara zuddhopayogakI prApti kadApi sambhava nahIM hai / isa taraha isa kathanase zubhopayoga aura zuddhopayoga; sAdhya-sAdhakabhAvakI hI siddhi hotI hai / mokSamArgaprakAzakake ukta kathanameM jo 'kahIM padakA pATha hai usakA Azaya yaha hai ki zubhopayoga zukhopayogakA kAraNa sarvatra nahIM hotA hai| vyavahAramokSamArga mokSakA paramparayA kAraNa kyoM hai, isakA spaSTIkaraNa bhI sAmAnya samIkSAmeM kiyA gayA hai| uttarapakSane ta. ca. pu. 132 para hI Age likhA hai ki "vastutaH mokSamArga eka hI hai| usakA nirUpaNa do prakArakA hai| isaliye jahA~ nizcaya mokSamArga hotA hai vahA~ usake sAtha honevAle vyavahAradharmarUpa rAgapariNAmako vyavahAra mokSamArga AgamameM kahA hai aura yataH vaha sahacara honese nizcaya mokSamArgake anukUla hai, isaliye upacArase nizcaya mokSamArgakA sAdhaka bhI kahA hai|" apane isa kathanake samarthana meM bhI uttarapakSane zrI paM0 ToDaramalajIke nimna kathanako upasthita kiyA hai "jahA~ sAMcA mokSamArgako mokSa mArga nirUpaNa so nizcaya mokSamArga hai aura jahA~ jo bhokSamArga to hai nAhIM parantu mojamArgakA nimitta hai va sahacArI hai tAkI upacAra kari mokSamArga kahiye so vyavahAra mokSamArga hai| jAta nizcaya vyavahArakA sarvatra aisA hI lakSaNa hai| sAMcA nirUpaNa so nizcaya, upacAra nirUpaNa so vyavahAra, tAta nirUpaNa apekSA doya prakAra mokSamArga jAnanA / eka nizcaya mokSamArga hai. eka vyavahAra mokSamArga hai aise doya mokSamA mAnanA mithyA hai| bahari nizcaya vyavahAra doUni upAdeya mAneM hai so bhI bhrama hai| jAta nizcaya vyavahArakA svarUpa to paraspara virodha lie hai| mokSamArgaprakAzaka pu0 365-366 dehalI sNskrnn"| isa sambandhameM merA kahanA hai ki uttarapakSakA mokSamArgako eka kahanA aura do mokSamArgokA niSedha karanA isa rUpameM vivAdakI vastu nahIM hai| yadi koI aisA mAne ki eka vyakti to vyavahAramokSamArganirapekSa nizcayamokSamArgase mokSa prApta kara sakatA hai aura dUsarA vyakti nizcayamokSamArganirapekSa vyavahAramokSamArgase mokSa prApta kara sakatA hai, to usakA aisA mAnanA mithyA hai / parantu pUrvapakSakA to Agamake AvArapara yahI kahanA hai ki jIyako bhokSakI prApti nizcayamokSamArgakI prApti honepara hI hotI hai| kintu nizcayamokSamArgakI prApti jIvako tabhI saMbhava hai jaba vaha vyavahAramokSamArgapara ArUr3ha ho jaaye| isase hI yaha nirNIta hotA hai ki vyavahAramokSamArga nizcayamokSamArgakA sAkSAt sAdhaka hai aura mokSakA Page #474 -------------------------------------------------------------------------- ________________ zaMkA-samAdhAna 4 kI samIkSA 287 paramparayA arthAt nizcayamokSamArgakA sAdhaka hokara sAdhaka hai| isa taraha sAkSAt honese nizcayamokSamArga ho mokA vAstavika kAraNa siddha hotA hai aura vyavahAramokSamArga mokSakA sAkSAt kAraNa to hai nahIM, apitu nizcayamokSamArgakA kAraNa hokara ho mokSakA kAraNa hai, ataH paramparayA kAraNa honese mokSakA upacarita kAraNa hai / isa taraha vyavahAramokSamArgako nizvayamokSamArgako prAptimeM kAraNatA spaSTa ho jAtI hai / AgamameM nizcaya aura vyavahAra donoM mokSamAgake madhya nizcaya mokSamArgakI sAdhyatA aura vyavahAra mokSamArgI sAmAnya karane kA yahI abhiprAya hai / mokSamArgaprakAzakake uparyukta vacanameM bhI isI abhiprAyase vyavahAramokSamArgako nizcayamokSamArgakA nimitta va sahacArI kahA hai aura usase yadi kevala sahacArI pada bhI hotA to usakA bhI yahI abhiprAya grahaNa karanA Agama sammata hotA / isa taraha usameM paThita sahacArIpada lina aura vyavahAra donoM mArgo meM sAdhya sAdhakabhAvakI hI sthApanA karatA hai, kyoMki yadi donoM mokSamArgo meM uparyukta prakAra sAdhya sAdhakabhAva na ho to yahA~ para vyavahAramokSamArgako nizcayazekSamArgakA sahacara batalAne kI AvazyakatA hI nahIM raha jAtI / ta0 ca0 10 133 para hI uttarapakSane jo pravacanasArakA kathana upasthita kiyA hai so vicAra kara dekhA jAye to usake sAtha pUrvapakSa kI mAnyatAkA aNumAtra bhI virodha nahIM hai, kyoMki pUrvapakSa vyavahAramokSamArgako mokSakA sAkSAt va vAstavika kAraNa nahIM mAnatA hai apitu paramparayA va upacArita kAraNa hI mAnatA hai aura aisA isa mAvArapara mAnatA hai ki vaha mokSa ke sAkSAt kAraNabhUta nizcayamokSamArgakA hI sAkSAt kAraNa hotA hai| isa taraha bhUla uttarapakSa kI hai ki vaha Agamake abhiprAyako nahIM samajha pA rahA hai aura isa liye vaha Agamake abhiprAyako viparIta grahaNa kara mokSakI prApti meM vyavahAramokSamArgako sarvathA akiMcirakara mAna letA hai / yadyapi pravacanasArake ukta kathana meM mokSa kI prApti meM vItarAgacAritrako upAdeya aura sarAgacAritrako heya pratipAdita kiyA gayA hai / parantu koI vyakti isa kathana ke AdhAra para yadi sarAgacAritrako prApta kiye binA ho vItarAgacAritrako prApta karanA cAhe to vaha sambhava nahIM hai| isaliye pravacanasArake kanakA yahI abhiprAya grahaNa karanA cAhie ki sarAgacAritra meM rahate hue bhI jaba taka sarAgacAritrakA abhAva karake vItarAgacAritrako nahIM prApta kara letA saba taka use mokSa kI prApti kadApi nahIM ho sakatI hai| yahA~ para dhyAtavya hai ki jIvako vItarAgacAritrakI prApti ekAdaza guNasthAnase pUrva sambhava nahIM hai| dazama guNasthAna taka to jIvake sarAgacAritra hI rahatA hai, kyoMki dazama guNasthAna taka saMjvalana sUkSmalobha ke rUpameM kaSAyakA udaya vidyamAna rahatA hai / 4. praznottara 4 ke tRtIya daurakI samIkSA tRtIya daura meM pUrvapakSakI sthiti pUrvapakSane apane tRtIya daura meM uttarapakSa ke prathama aura dvitIya dauroMkI AlocanA karate hue anya Agama pramANoM ke AdhArapara bhI apanI isI mAnyatAko puSTa kiyA hai ki - "vyavahAradharma nizcayadharma meM sAdhaka hai" / tRtIya daura meM uttarapakSakI sthiti aura usakI samIkSA uttarapakSane apane sUlIya daura meM pUrvapakSa ke dvitIya aura tRtIya dauroMkI AlocanA karate hue apanI "vyavahAradharma vizvavadharmameM sAdhaka nahIM hai" isa mAnyatA kI puSTimeM usI DhaMgako apanAyA hai jisa DhaMgako Page #475 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 288 jayapura (khAnathiA) tattvacarcA aura usakI samIkSA usane apane prathama aura dvitIya dauroM meM apanAyA thaa| ataH prathama aura dvitIya dauroMkI samIkSAse hI prAyaH usake tRtIya daurakI samIkSA ho jAtI hai / phalataH yahA~ usakI samIkSA mathAvazyaka rUpameM hI kI jAtI hai| uttarapakSake "upasaMhAra" zIrSakase kiye gaye vivecanako samIkSA uttarapakSane apane tRtIya daurake ArambhameM ta. ca0 pR. 144 para "upasaMhAra" zIrSakase jo vivecana kiyA hai usakI samIkSAke prazaMgameM yahA~ itanA spaSTa karanA Avazyaka hai ki jahA~ uttarapakSane apane dvitIya daurameM vyavahAradharmako nizcayadharmakA sApaka asadbhUta-vyavahAranapase batalAyA hai vahAM pUrvapakSane apane tRtIya daura meM vyavahAradharmako nizcayadharmakA sApaka sadbhUtavyavahAranayase batalAyA hai| uttarapakSa vyavahAradharmako nizcayadharmakA sAdhaka asadbhUtavyavahAranavame kyoM mAnatA hai aura pUrvapakSa vyavahAradharmako nizcayadharmakA sAdhaka sadbhutavyavahAranayase kyoM mAnatA hai ina donoM bAtoM ko dvitIya daurakI samIkSAmeM spaSTa kiyA jA cukA hai arthAta uttarapakSa jIvake rAhAyogase honevAlI zarIrakI yathAyogya kriyAko vyavahAradharma mAnatA hai, ataH usakI dRSTimeM vyavahAradharma nizcayadharmakA mAdhaka asadbhutavyabahAranayase siddha hotA hai / tathA pUrvapana zarIrake sahayogase honevAlI jIvakI yathAyogya kriyAko vyavahAracarma mAnatA hai, ataH unakI dRSTimeM vyavahAradharma nizcayadharmakA sApaka sadbhUtavyabahAranavase siddha hotA hai| donoM pakSoMkI ina mAnyatAoM se pUrvapakSako mAnyatA hI samyaka hai, isa bAtako praznottara 2 kI samIkSAse samajhA jA sakatA hai| aba yahA nalalAnA jA rahA hai niH pUrbhapA dAvahAradharmako nizcayadharmakA sAdhaka sadbhUtasyavahAranapase isaliye mAnatA hai ki mohanIyakarmako una-una prakRtiyoM kA athAsthAna yathAyogya upazama, kSaya yA kSayopazama honepara jIvako bhAvanatI zaktikA jo zuddha svabhAvabhUta pariNamana hotA hai use AgamameM yathAyogya nizcayasamyagdarzana, nizcaparAmparajJAna aura nizcayasamyakvAritrarUpa nizcayadharma kahA hai va AgamameM yaha bhI kahA hai ki hRdayake sahArepara jIvako bhAvayatrI zaktikA atattvazraddhAnarUpa azubha pariNamanakI samAptipUrvaka jI tattvazraddhAnarUpa zubha pariNamana hotA hai yaha vyavahArasamyak darzana hai| tathA mastiskake sahArepara jovakI bhAvanatI zaktikA atatvajJAnarUpa azubha pariNamanakI samAptipUrvaka jo tattvajJAnApa zana eriNamana hotA hai vaha vyavahArasambajJAna hai / evaM jIvakI bhAvavatI pAktike tattvajJAna aura tattvajJAnarUpa ukta zabha pariNamanose prabhAvita jIvakI niyAvatI zaktikA mAnasika, vAcanika aura kAyika azubha pravRtti se manogupti, vacanagupti aura kAyaguptirUpa nivRttipUrvaka jo zubha pravRttirUpa pariNamana hotA hai vaha vyavahArarAmyacAritra hai / isa taraha vyavahAradharma nizcayadharmase bhinnatAko prApta hokara mI nizcayadharmake samAna jIyakA pariNAma siddha honese use pUrvapakSa dvArA nizcayadharmakA sAdhaka sadbhUtavyavahAranapase batalAnA yukta hai / / ___ uttarapakSane apane ukta vivecanameM jo vaha kahA hai ki "vyavahAramokSamArga nizcayamokSamArgakA sahacara honese anukUla hai, isaliye isameM mokSamArgake sAdhakapanekA vyavahAra kiyA jAtA hai / " isake saMbaMdha meM dvitIya daurakI samIkSA, spaSTa kara cukA hU~ ki ghyavahAramokSamArga nizcayamozamArgakA sAdhaka sahacaratAke AdhArapara mAnya na hokara nizcayokSamArgakI utpattimeM sahAyaka honeke AdhArapara hI mAnya hai| isI taraha utsarapakSane apane ukta kathanamai vyavahAramokSamArgameM nizcayamokSamArgaka sAdhakapanakA vyavahAra anukulatAke AdhArapara karane kI jo bAta kahI hai isase to vyavahAramokSamArgakA nizcayamokSamArgake prati sAdhakapanA uttarapakSako mAnya kalpita arthAt AkAzakusumakI taraha sarvathA asadrUpa siddha na hokara pUrvapazako mAnya sadpa hI siddha hotA hai, kyoMki anukUlazabdake pracalita artha ke anusAra vyavahAramokSamArga nizcamamArgakI utpattimeM sahAyaka hone Page #476 -------------------------------------------------------------------------- ________________ zaMkA-samAdhAna 4 kI samIkSA 289 rUpase kAryakArI hI siddha hotA hai / ataH isa AdhArapara vyavahAramokSamArgameM nizcayamokSamArgake prati gAyakApanekA vyavahAra phalpita arthAt kathanamAtra siddha ga haizAstavika hI siddha hotA hai| uttarapakSaka "pratizaMkA 3 ke AdhArase vivecata" kise kiye gaye vAthanoM kI samIkSA (1) umarapakSane taraca. pR0 144 para hI "tatkAla pratizaMkA 3 kebhASA se vRtI para vicAra karanA hai" ityAdi jo anuccheda likhA hai usameM usane apane prathama daura meM prAguna nivabhasArako gAthAoM kA prakRta vijaya ke sAtha saMbaMdha sthApita karanekA isaliye prayatna kiyA hai ki pRpine sapane hanIya meM isa saMbaMdhakA niSedha vidhA hai| parantu uttarapakSakA yaha prayatna nirarthaka hI 5, nayoMki maine prathama kAramA mahilA niyamasArakI gAthAokA prakRta viSayaka sAtha sambandha na honevaH bAtako vistArasa rapaja 1741 hai| uttarapAne rakta anuccheda ke antameM jo vyavahAradharmako niyamadharmakA sAdhaka tadvArana vasabhAmA hai vaha to ThIka hai parantu vaha pakSa vyavahAralaya ke viSayako kalpita arthAn AkAzakusamI taraha yA sA mAnakara vyavahAranapako jo RthanamAtra kahatA hai vaha mithyA hai, koMki janasAmAvaliyanayAnapAna zabdarUpa Ara jJAnarUpa zrutamA kA aMza hai if sakA vijaya bhI nirasana ke samAna dAkSiA hai / kalpita ati AzakusumakI taraha sarvathA arAna siddha nahIM hotaa| nA ja hA niyanayakA viSaya abhedahA sata padArtha hotA hai vahA~ vyavahAranavakA viSaya bhavAsana padArtha ITE nahIM niSpanayakA viSaya sthApita rAta padArtha hotA hai vahA~ kapabahAranayakA zipA yAlA hai| aura jahA~ nizmayanayakA viSaya bhUtArga arthAn mukhyarupa sA padArtha hAnA vA sAmAna :: HA abhatArtha arthAta upacaritarUpa sat padArtha hotA hai| irA vipakako udAharaNoM ke dvArA isa taraha spaSTa kiyA jA sakatA ki yadi niznanAmA jIyAna abhezAtmaka sanahA tanya dharma hai to vyavahAranAekA vipaya jIva ke medAtmaka gadakA darzana, bAra nArina meM nInoM dharma hai| darzana, jJAna aura nAriya sadarUpa isaliye hai ki ye sadAnanyAhu va ye CATE: viSaya isaliye haiM ki no mAna hai baha jAga aura cArita nahIM hai, jo jAna hai ba zaMga aura jAri / nA aura 'no nAritra hai vaha darzana aura jJAna nahIM hai| isI taraha padi nizcayanaya kiyA japa, dAga yA gopanamA Adharasara niSpanna javake svAthikSa auramika, Ayika ArasAyanayamiDa sAmAnabhata padakA dharma hai no vyavahAranayakA viSama jI kamAMdapajanma patrita Af ala vibhAjana sadarUpa dharma hai| aura isI taraha yadi nizvayanakA viSaya joya kA jJAnAda gnn| sAya pavAH satya tAdAtmpa sambandha hai to vyavahArajayakA dipA jIvanAta anya padArthAMke sA ayabhArtha bhayo usamarita maMyoga sambandha hai| nAtparya yaha hai ki nizcakanayake rAmAna bihArana kA viSaya bhI badalA hotA hai| phalita ani AkAzamasumano taraha sarvathA arAdA nahIM hotaa| parantanizca mana nA vigayayAH aMgI madrUAtA hai usase bhinnApArahAranapake viSaya hI sAtA hai| isameM nirNata hotA kiniya aura vyavahAra donoM naya sat padArthako hI grahaNa karate hai| phalataH uttarapakSayA anahAranamako kathanamA mAnanA mithyA hai| prakRti meM nizcaya aura vyavahAranayoM kA samanvaya isa prakAra hotA hai ki nizcayadharma aura mokSama vidyamAna mAvya-rAdhikamA yathArtha sata hai, kyoMki nizcayatrama mokSakA strAzrita aura sAkSA kAraNa hai atAva rA-37 Page #477 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 290 jayapura (khAniyA) tattvacarcA aura usakI samIkSA yaha sAdhya-sAdhakabhAva nizvavanayakA viSaya hai / isake atirikta vyavahAra kA mokSa ke sAtha jo sAdhyasAdhakabhAva hai vaha ayathArtha arthAt upacarita sat hai, kyoMki vyavahAradharma mokSakA svAzrita aura sAkSAt kAraNa na hokara parAzrita aura paramparayA kAraNa hotA hai arthAt vyavahAramokSamArga mokSa ke svAzrita aura sAkSAt kAraNabhUta nizcayamokSa mArgakA kAraNa hokara ho mokSakA kAraNa hai / ataeva vyavahAratharma aura mokSameM vidyamAna sAdhya sAdhakabhAva upacarita sat honese vyavahAranayakA viSaya hai / yadyapi vyavahAradharmakA nizcayadharmake sAtha sAkSAt sAdhya-sAdhakabhAva hai, parantu nizcayadharma pUrvokta prakAra svAzritadharma hai aura vyavahAragha pUrvokta prakAra parAzrita hai isaliye nizcayazrarma aura vyavahAradharma meM vidyamAna sAdhya sAdhakabhASa sAkSAt honepara bhI vyavahArakA hI viSaya haiM / yahA~ yaha vyAtavya hai ki mokSa aura nizcayadharmameM vidyamAna sAdhya - sAvakabhAva isa prakArakA hai ki bhavya jIvako gokI prAptinizvadharmapUrvaka hI hotI hai| tathA nizcayadharmakI prApti honepara use mokSakI prApti niyamase hotI hai| nizttayadharma aura vyavahAradharma meM vidyamAna sAdhya sAmrakabhAva isa prakArakA hai ki bhAjIvako nizcayadharma kI prApti to vyavahAra dharmapUrvaka hI hotI hai, parantu vyavahAradharmapara ArUr3ha bhavyajIvako nizvayadharmakI prApti honA hI cAhie, aisA niyama nahIM hai| isakA kAraNa yaha hai ki vyavahAradharmapara ArUr3ha bhavya jIvako nizcayadharmakI prApti tabhI hotI hai jaba usameM kSayopazama, vizuddhi, dezanA aura prAyogya labdhiyoM kA vikAsa honepara kA bhI vikAsa ho jAtA hai| phalataH karaNalabdhikA vikAsa nizcayadharma kI prApti meM anivArya kAraNa siddha hotA hai / yahI kAraNa hai ki abhavya jIva meM kSayopazama, vizuddhi, dezanA aura prAyogya labbiyoM kA vikAsa honepara bhI usakI abhavyatA ke kAraNa jana karaNalabdhikA vikAsa sambhava nahIM hai to use nizcayadharma kI prApti nahIM hotI hai| isase nirNIta hotA hai ki vyavahAradharmapara ArUr3ha honepara nizcayadharmakI prApti honA hI cAhiye aisA niyama nahIM hai / itanA avazya hai ki jisa bhavyajIva meM kSayopazama trizuddhi, dezanA aura prAyogya labdhiyoMkA vikAsa honepara yadi karaNalabdhikA vikAsa ho jAtA hai to use niyamaseviko prApti hotI hai| bhavya aura bhavya donoM prakArake jIvoMmeM kSayopazama, vizuddhi, dezanA aura prAyo bkiA tathA bhavya jIvameM inake sAtha karaNalabdhikA bhI vikAsa vyavahAradharma pUrvaka hI hotA hai, isa bAtako sAmAnya samIkSA prakaraNa meM batalAyA jA cukA hai| isa taraha bhavya jIvako nizcaya kI prApti meM vyavahAradharma sAdhaka siddha ho jAtA hai| isa vivecanase uttarapakSakI "vyavahAradharma nizcayadharmakI utpatti meM sAdhaka nahIM hai, kyoMki nizcayadharmakI utpatti paranirapekSa hotI haiM" yaha mAnyatA nirasta ho jAtI hai / uttarapakSane apane ukta anuccheda ke anta meM jo yaha likhA hai ki "vyavahAradharma ko usakA sAdhaka vyavahAranayase hI mAnA jA sakatA hai| yaha paramArtha kathana nahIM hU~" so usakA yaha lekha pUrvapakSa ko isa rUpa meM to mAnya ho sakatA hai ki vyavahAradharma jIvakA pariNAma honepara bhI eka to bhAvadatI zakti ke pariNAmasvarUpa hRdaya yA mastiSkake sahArepara tathA kriyAvatI zakti ke pariNAmasvarUpa mana, vacana aura kAya ke sahArepara utpanna hotA hai ataH parAzrita hai| dUsare, vaha svayaM nizcayadharmarUpa na hokara nizcayadharmakI utpatti meM nimitta ( sahAyaka ) mAtra hotA hai, ataH use nizvayadharmakI utpatti meM nizcayakAraNa na mAnA jAkara vyavahArakAraNa hI mAnA jA sakatA hai / parantu uttarapakSa vyavahAradharmako eka to parAzrita honese jIvakA pariNAma nahIM mAnanA cAhatA hai| dUsare nizcanadharmako utpati use nimitta mAnakara bhI sarvathA akiMcitkara Page #478 -------------------------------------------------------------------------- ________________ zaMkA-samAdhAna 4 kI samIkSA 291 mAnatA hai aura isI dRSTi se usane likhA hai ki "yavahAradharmako usakA sAvaka vyavahAranayase hI mAnA jA sakatA hai, yaha paramArtha kathana nahIM hai" / so uttarapakSakA yaha lekha Agamaviruddha honese pUrvapakSako mAnya nahIM hai, kyoMki bhavya jIva Agamake anusAra jabataka hRdayake sahArepara honevAle bhAvavatI zaktike pariNamanasvarUpa atattvazraddhAnase aura mastiSkake sahArepara honevAle bhAvavatI zaktike pariNamanasvarUpa atattvajJAna evaM inase prabhAvita krimAvatI zaktike pariNamanasvarUpa mAnasika, vAcanika aura kAyika kama-se-kama saMkalpI pApamaya azubha pravRttise nivRtta hokara usI prakArase bhAvavatI zaktike pariNamanasvarUpa tattvazraddhAna aura tattvajJAnapUrvaka kriyAvatI zaktike pariNamanasvarUpa zubha pravRttimeM saMlagna nahIM hotA taba taka vaha apane meM nizcayadharmako utpanna nahIM kara sakatA hai / yahA~ ye bAteM bhI vicAraNIya hai ki uttarapakSa vyavahAradharmako nizcayadharmako utpattimeM vyavahAranayase sAdhaka mAnakara bhI jaba usa vyavahAradharmako nizcayadharmakI utpattimeM sarvathA aphiviskara hI svIkAra karatA hai to aisI sthiti meM use hArmako ninAmakI utpattima vyavahAramayase sAdhaka kahanekI kisa liye AvazyakatA huI ? yadyapi usakA kahanA hai ki nimittakA jJAna karAnA usa kathanakA prayojana hai| parantu jaba vaha nimittako kAryotpattimeM sarvathA akiMcitkara mAnatA hai to use usa kAryotpattike avasarapara nimittakA jJAna pharAnekI bhI AvazyakatA kyoM haI ? aura yadi yaha kAryotpatti meM nimittakA jJAna karAnA Avazyaka samajhatA hai to phira vaha nimittako kAryotpatti meM sarvathA akicitakara kahanekA mAhasa kase kara sakatA hai? (2) uttarapakSane ta gha* pR0 145 para jo yaha anuccheda likhA hai ki apane dUsare patrakameM aparapakSane pravacanasAra Adi aneka granthoM ke pramANa diye haiM' ityAdi / isameM usane pUrvapakSa dvArA apanI mAnyatAke samarthana meM dvitIya daurameM prastuta pravacanasAra Adi granthoMke pramANoMke AdhArapara nizcaya aura vyavahAra dharmoM ke sAdhya-sAdhakabhAvoM ko svIkAra karake bhI usI anucchedameM Age jo yaha likhA hai ki "kisa nayase ukta zAstroMmeM ye pramANa upasthita kiye gaye haiM aura unakA Azaya kyA hai? isa viSaya meM usane eka dAbda bhI nahIM likhA hai / " so isa sambandha meM use (usarapakSako) yaha jJAta honA thA ki pUrvapakSane taka ca0 pR0 134 gara spaSTa likhA hai ki "Apake usa kathanapara hamane prathacanasAra, paMcAstikAya, paramAtmaprakAza aura dravyasaMgraha granthoMke aneka pramANa dekara yaha siddha kiyA thA ki vyavahAradharma (vyavahAraratnatraya) sAdhaka hai aura nizcayadharma (nizcayaralatraya) sAdhya hai" tathA isakA spaSTa Azaya yahI hai ki vyavahAraratnatravasvarUpa vyavahAradharma nizcayaratnatrayasvarUpa mizcayavarma kI utpattimai nimitta (sahAyaka) rUpase sAdhaka hai / sAtha hI pUrvapakSane nizcaya aura vyavahAra donoM dharmoMke sAdhya-sAdhakabhAvako sadbhutamyavahAramayakA viSaya bhI spaSTa rUpase svIkAra kiyA hai| phalataH uttarapakSakA "visa nagate ukta zAstroMmeM ye pramANa upasthita kiye gaye haiM aura unakA ANaya yA hai ?" ityAdi dhana nirarthaka siddha ho jAtA hai uttarapakSane ukta anucchedameM Age jo yaha likhA hai ki "hamArI dRSTi nayadRSTi se unakA Azaya spaSTa karanekI hai jabaki aparapakSa usa spaSTIkaraNako upekSAkI dRSTi se dekhakara usakA avalelanA karatA hai" / isa lekhase uttarapakSane apane ta ca0 50 132 para nirdiSTa "isa sambandhI pratizaMkAmeM pravacanasAra, paMcAstikAya, paramAtmaprakAza aura dravyasaMgrahake vividha pramANa upasthita kara jo yaha siddha kiyA gayA hai ki vyavahAradharma nizcayadharmakA sAdhaka hai so yaha kathana asadbhuta vyavahAranayakI apekSA se hI kiyA gayA hai| isa kathanakA hI saMketa diyA hai| isa taraha uttarapakSane apane upata lekhase yaha batalAnA cAhA hai ki pravacanasAra Adi ukta Page #479 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 292 jayapura (khAniyA) tattvacarcA aura usakI samIkSA Agama pramANoM meM hArakarmako nizcayatrakA sAvaka asadbhUta vyavahAranayase hI kahA gayA hai| sI isase to yahI nirNata hotA hai ki donoM ke madhya nizcaya aura vyavahAra mokAmAgoMmeM svIkRta sAdhya sAdhakabhAvako vyava hArana mAnya karanemeM virodha nahIM hai kyoMki usa sAdhya sAdhakabhAvako pUrvapakSa bhI nizcayanayase nahIM mAnatA hai / isa donoM pakSotre madhya virodha kevala isa bAtakA hai ki jahA~ pUrvapakSa vyavahAra aura nizvaya donoM meM svIkRta gAya bhAva sadbhUtavyavahAranavase mAnatA hai vahA~ uttarapakSa usa sAdhya-rAdhyaka bhAvako samApane gAnatA hai| isaliye kevala yahIM bAta vicAraNIya raha jAtI hai ki usa goM tamanaM svIkRn rAjya-sAyakamAyako asaddbhUtavyavahAranapase mAnA jAye yA sadbhUtabhyavahArayase mAnA jAye yA dona ho upa mAnA jAyeM ? ina tIna vikalpoM meM se kauna-sA vikalpa pramANasammata hai, isakA nirNaya yahAM savAra gAthA 51. 95 aura 87 ke AdhArapara kiyA jAtA hai / hai ki midhyAtva ajJAna, yaha batalAyA gayA hai ki sAragAmA 51 meM kahA gayA hai ki rAga, dveSa aura moha jIvake nahIM haiM aura gAthA 55 meM guSTa kara liyA gayA hai ki pudgala hai| paratu gAdhA 87 meM yaha batalAyA ariti mAha aura krodha Adi bhAva jIvake haiN| inameM gAthA 51 meM jo rAga dve ke nahIM hai| abhiprAya yaha hai ki yuddhayakI dRSTise vicAra kiyA jAye to rAga dvega aura moha jIvake nahIM haiM arthAt ve jIvake akhaNDa caitanya samAna svataH siddha anAdinidhana svabhAvabhuta nahIM hai| nA gAthA 5 meM jo yaha batalAyA gayA hai ki rAga, dveSa aura moha vRdgala ke haiM / isakA agadgRta avahAra pudgala hai arthAt pudgalakarmaka udayakI mahAyanArI hI jIvana hai aura mAyA 87 meM jo yaha batAyA gayA hai ki rAga, dveSa aura moha jIvake hai | inakA vAyaM hi sadbhUta vyavahArajayase jIvake haiM arthAt pudgalavArma ke udayakI sahAyatA mAtra milanaMbara pariNata hotA hai / isI taraha jisa prakAra vizcaya jIvakA svAzrita pariNamana hai unAnprakArakA svAzrita pariNamata nahIM haiM, isalie jisa prakAra nizcayadharma vizvakA viSaya hai usa prakAra vyavahAradharma nizcayakA viSaya nahIM hai, apitu parakI mahAyatAse utpanna homa yaha jahAM agadhUta vyavahAranayakA viSaya hai vahIM parakI sahAyatAro utpanna honepara bhI daha pati jetA hI hai, isalie vaha sadbhUta vyavahAranayakA bhI viSaya hai tathA Upara yaha bhI batalAyA nA hai ki vizva ke prati sAkSAt sahAyaka kAraNa hotA hai, ataH nizcaya ke prati usakI vaha nAzvAt rAhAyaka kAraNatA anupacatirUpa meM sadbhUta honese anupacArita bhabhUta vyavahAranayakA viSaya hai aura modA ke prati vyavahArathamaM paramparayA kAraNa hotA hai| isalie mokSake prati usakI yaha paramparathA sahAyakakA patA upanatirUpameM sadbhUta honese upacarita rAbhUtavyavahAranayakA viSaya hai va anupacaritasadbhUtabahArabhavabhUta vaha anupacaritadbhUtAyakAraNatA tathA upacaritamabhUtavyavahArakI vidyadhabhUta vaha pacatirAhA kakAraNatA donoM hI sadbhUta huuN| kalpita arthAt AkAzakusumakI taraha sarvathA 1. zrIrasya Natthi rAgo Na vi dosro va vijjada moho / No paccaya Na kammaM zokammaM cAdi se gatthi // 51 // 2. jIvaTTaNAya guNaTTaNA va asthi jIvasya / jaMga evaM sabbe puggalavasta pariNAmA // 55 // 3. micchataM purA duvihaM jIvamajIva taheba aSNarNa / avida jogo moho kohAdIyA ime bhAvA || 873 | Page #480 -------------------------------------------------------------------------- ________________ zaMkA-samAdhAna 4 kI samIkSA 293 asadbhuta nahIM hai| uttarapakSa to ukta donoM prakArako sahAyaka kAraNatAoMko kalpita ati AkAzakusumakI taraha sarvathA agadamata hI mAnatA hai aura isa AvArapara ho vaha una donoM prakArako sahAyakakAraNatAoMko asadbhuta vyavahAramayakA viSaya mAnatA hai, jo Agama viruddha hai| ataH pUrvapakSa usakA virodha karatA hai| uparvata vivecanasa spaSTa hotA hai ki vyavahAradharma apanI sApekSa sadbhUta vyavahArarUpatA aura arAdbhUtazyavahArarUpatAke AdhArapara kramazaH sadbhUta aura asadbhuta donoM prakAra ke vyavahAranayokA viSaya hai, irAlie uttarapaH: mAnaye mA bhAga mAnakara deza lagabhRtavyavahAramakA viSaya mAnya kiyA jAnA ayukta hai| isI taraha upakta vivecanase yaha bhI spaSTa hotA hai ki vyavahAradharmakA nizcayaMvarmake sAya svIkRta bhASya-rAdhikabhAva mapanI anupacAritasa tavyavahArarUpatAke bhAvArapara anupacaritasadabhUtavyavahAranayakA viSaya hai va urAre jyabahArasamakA mokSake sAtha svIkRta sAdhyApakabhAva apanI upacaritasadbhutamyavahArarUpatAko AdhArapara upacantirAdbhUtanyavahAranapakA viSaya hai| isalie uttarapakSa dvArA ina donoM prakAra ke rAzya-sAdhakabhAvoMko asadbhUtavyavahArarUpa mAnakara asadbhUta vyavahAranayakA viSaya mAnya kiyA jAnA bhI ayukta hai / ataH uttarapakSakA prakata anucchedameM kiyA gayA yaha kAyana vi. "hamArI dhATa ho namadRSTise usakA Azaya spaSTa karanekI hai"-asaMgata siddha ho jAtA hai aura isa kathanake amagata siddha ho jAnege, usane vahIMpara Age jo yaha kathana kiyA hai ki "aparapakSa usa spaSTIkaraNako upekSAkI dRSTi se dekhakara usakI avahelanA karatA hai" yaha bhI asaMgata siddha ho jAtA hai| tathA isa kathanake bhI asaMgata siddha ho jAnese usane vahIMpara Age jo yaha kathana kiyA hai ki kyA ise hI paramapramANabhUna, mRlasaMdhaka pratiTApaka yo kundakundAcArya tathA anya AdhyAtmika AcAryoMke ArSavAkyoMko paramathanAla kaura tattvatrattA banakara / svIkAra karamA kahA jAye :" yaha kathana bhI asaMgata siddha ho jAtA hai| isa viSayameM merA yaha bhI kahanA hai ki pUrvapakSane ta0 ca0 pR0 134 para "Apake usa patrakAra hamane pravacanasAra, paMcAstikAya, paramAtmaprakAza aura dravyasaMgraha granthoMke aneka pramANa dekara siddha kiyA thA ki kAvahAradharma (vyavahAraratnatraya) sAdhaka hai aura nizcayadharma (nizcayaratnatraya) mAdhya hai" isa kathanake Age jo yaha kathana kiyA thA ki "paramapramANabhUta, mUlasaMghave, pratiSThApaka thI kundakundAcArya tathA anya AbhyAsmika pramANika AcAryoka Apa pramANa dekhakara jinavANIkA zraddhAlu aura tatvavettA natamastaka hokara unheM svIkAra kara letA hai| aisI ho AzA Apase bhI thii| isako lakSyameM lekara uttarapakSa ne purvapakSavA upahArA , karanekI dRSTise hI ukta kathana kiyA hai, so usakI isa upahAsa karaneko dRSTiko upayukta AgamavyavasthA ko dekhate huye azobhanIdha hI kahA kA jA sakatA hai / uttarapakSanne prakRta anucchedameM hI Age jo yaha kathana kiyA hai vi. 'pUra jinAgamako dRSTi meM rakhakara jarAve hAdako samajhakara kalyANave. mArga meM lagA jAye. yaha hamArI damTi hai aura isI dakTise pratyeka uttarameM hama yathArthakA nirNaya bAramA prayatna karate A rahe haiN| aparapakSa bhI isI mArgako svIkAra kara le, aisA mAnasa hai| sva-paraveH kalyANakA yadi koI mArga hai to eka mAtra mahI hai| isameM usane jo jinAgamake hArdako samajhakara kalyANake mArga meM laganekI apanI dRSTi batalAcI hai usake sambandha vizaMpa kucha na kahakara kevala itanA hI kahanA papti hai ki kalyANake mArgapara vahI vyakti cala sakatA hai jisake puNyakamothe udayake sAtha kaSAyoM kI atyanta mandatA ho| yadi uttarapakSakI yahI sthiti hai to vaha svAgata yogya hai, kyoMki jo kalyANake mArgapara calegA usakA kalyANa honA nizcita hai aura jo kalyANake mArgapara nahIM calegA Page #481 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 294 jayapura (khAniyA) tattvacarcA aura usakI samIkSA usakA akalyANa honA nizcita hai| tathA apanI kalyANake mArgapara calaneko dRSTi batalAne ke anantara uttarapakSa ne jo pUrvapakSako upadeza diyA hai use bhI meM anucita nahIM mAnatA hai, kyoMki khAnivAmeM jo tattvakA Ayojana zrI 108 AvArya zivasAgara jI mahArAja ke tatvAvadhAna meM sva0 pra0 seTha hIrAlAlajI pATana nivAI vAloMke Arthika sahayogake balapara ma0 lAimalajIne kiyA thA usakA bhI mUla uddezya kalyANake mArgako samajhane aura samajhAnekA hI thA tathA donoM hI pakSa apane antaHkaraNa meM isI bhAvanAko rakhakara kAzA aura vizvAsake sAtha bar3e utsAhave usameM sammilita huye the / yaha bAta avazya hai ki carcA prArambha hote hI uttarapakSa ke hRdayameM pakSavyAmoha utpanna ho jAnese usako nIti meM jo parivartana A gayA thA usake kAraNa vaha Ayojana uddezya kI pUrti meM saphala nahIM uttarapakSa ke dvArA apanAI gaI prakriyApara dhyAna denese jJAta anya bhI kI hai| skaa| mere isa kathana kI vAstavikatA tattvacarcA meM jAtI hai| usakI isa prakriyAko AlocanA isI (3) pUrvapakSaneta0 ca0 pU0 134 para jo " kintu Apane una pramANako svIkAra nahIM kiyA aura adbhUta vyavahAranayakI Ar3a lekara unheM TAla diyA hai, jabaki vaha kathana asadbhUta vyavahAranayakI apekSAse nahIM hai aura na usakI apekSAse ho hI sakatA hai" yaha kathana kiyA thaa| usakA uttara uttarapakSaneta0 0 pU0 145 para yaha diyA hai ki "hamane apane dUsare uttara meM vyavahAradharmako asaddbhUtavyavahAranayase nizcaya dharmakA sAdhaka likhakara una pramANoMko TAlanekA prayatna nahIM kiyA hai| kintu unake hArdako hI rapaSTa karanekA prayatna kiyA hai|" tathA isake Age "vyavahAradharma AtmAkA dharma kisa apekSAse mAnA gayA hU~" yaha likhakara isako spaSTa karane kI dRSTise usane bRhadravyasaMgrahakI gAthA 45 ke TIkA- cacanako upasthita kara usakA artha karate hue Age likhA hai ki "yaha Agama pramANa hai| isase spaSTa vidita hotA hai ki upacarita asadbhUtavyahAranakI apekSA hI vyavahAradharma cAritra yA dharmasaMjJAko dhAraNa karatA hai| vaha vAstava meM AtmAkA dharma nahIM hai / aisI avasthA meM use nizcayadharmakA sAdhaka upacarita asadbhUtavyavahAranayase hI to mAnA jA sakatA hU~ / " so usakA yaha saba lekha saMgata nahIM kyoMki pUrva meM spaSTa kiyA jA cukA hai ki eka vyavahAradharma vyavahArasamyagvarUpa hai| dUsarA vyavahAradharma vyavahArasamyagjJAnarUpa hai aura tIsarA vyavahAradharma vyavahArasamyakcAritrarUpa hai | tathA inamero jIvakI bhAgavatI zaktike hRdayake sahArepara honevAle atattvazraddhAnarUpa azubha pariNamanakI samAptipUrvaka usakA hRdayake sahArepara ho jo tatvazraddhAnarUpa zubha pariNamana hone lagatA hai vaha vyavahArasamyagdarzanake rUpameM vyavahAradharma hai va jIvako usI bhAvavatI zaktike mastiSka ke sahArepara honevAle tattvajJAnarUpa azubha pariNamanakI samAptipUrvaka usakA mastiSka ke sahArepara hI jo tattvajJAnarUpa zubha pariNamana hone lagatA hai vaha vyavahArarAmyagjJAnake rUpameM vyavahAradharma hai| evaM jIvakI bhAvavatI zaktike tattvajJAna aura tattvajJAnarUpa donoM zubha pariNamanoMse prabhAvita honepara jIvako krimAvatI zakti ke mAnasika, vAcanika aura kAyika saMkalpI pApamaya azubha pravRtirUpa pariNamanoMse sarvathA nivRtti pUrvaka usI kriyAvatIzaktike mAnasika, vAcanika aura kAyika AraMbhI pApamaya azubha pravRttirUpa pariNamanoMke sAtha jo usI prakArake puSyamaya zubha pravRttirUpa pariNamana hote haiM ve pariNamana naitika AcAraNarUpa vyavahArasamyakcAritra ke rUpameM vyavahAradharma hai evaM naitika AcAraNarUpa isa vyavahArasamyakcAritrake sadbhAvameM jIvakI kriyAvatI zaktike ukta AraMbhI pApamaya azubha pravRttirUpa pariNamanauro ekadeza athavA sarvadeza nivRtipUrvaka jo puNyamaya * 1. 'zatra yo'sau bahiviSaye paJcendriyaviSayAdiparityAgaH sa upacaritAsa bhUtavyavahAreNa // ' Page #482 -------------------------------------------------------------------------- ________________ zaMkA-samAdhAna 4kI samIkSA 295 zubha pravRttirUpa pariNamana hote haiM ve bhI kramazaH dezavirati yA sarvapirati rUpa vyavahArasampacAritrake rUpameM vyavahAradharma hai| isa vivecanase siddha hotA hai ki ukta sabhI vyavahAradharma yathAyogya jIvakI bhAvavatI athavA kriyAvatI donoM prakArakI zaktiyoMke pariNamana hone ke kAraNa sadRbhUtavyavahAradharmake rUpameM sadbhasadhyavahAranayake viSaya hai| tathA jIvakI bhAvavatI zaktiko pariNamanasvarUpa vyavahAraparma yataH udaya athavA mastiSkake sahArepara hote hai va jIvakI kriyAvatI zastike pariNAmasvarUpa vyavahAradharma yataH mana, vacana aura kAyake sahArepara hote haiM, ataH utpattimai parAzrita ho jAnese ke sabhI vyavahAradharma anupacArita asadbhutavyavahAradharmake rUpameM anucaritaasadabhUtavyavahAranayake viSaya hai| itanA hI nahIM, vyavahArasabhyamdarzana aura vyavahArasamparajJAna rUpa donoM vyavahAradharma jIvAdi bAhya padArthoke pradhAna aura jJAnarUpa honese tathA vyavahAra samyaka cAritrarUpa vyavahAradharma paMcedriyoMke viSayabhUta bAhya padAthoMke tyAgarUpa honese yathAyogyarUpameM bAdha padArthoke sApekSa honese ve sabhI vyavahAradharma upacaritamasadbhUtavyavahAradharmake rUpameM upacaritaasadbhUtavyavahAranayake bhI viSaya hai| isa taraha ukta sabhI vyavahArazrama jIvakI yathAyogya bhAvavatI athavA kriyAvatI zaktiyoM ke pariNamana honese yataH jIvake hI pariNamana hai, ataH unakA jIvakrI bhAvavatI zaktikA pariNamana honese jIvake pariNAmasvarUpa nizcayadharmake sAtha svIkRta sAdhva-sAdhakabhAva anupacArita sadabhUta vyavahArake rUpameM anuparitasa tavyavahAranayakA viSaya ho jAtA hai va unakA jIvakI bhAvabatI zaktikA pariNamana honese jIvake pariNAmanasvarUpa mokSa ke sAtha svIkRta sAdhya sAdhaka bhAva upacaritasadbhUtavyavahArake meM upacaritasadbhUtavyavahAranayakA viSaya ho jAtA hai, aisA jAnanA cAhie / isa viSayako udAharaNake AdhAragara isa taraha samajhA jA sakatA hai ki ghaTakArya to eka hai, parantu vaha upAdAnakAraNabhUta midrIkI apekSA upAdeya hai aura usakI utpattimeM jina mukhya aghavA paryAyarUpa nimattoMkI sahAyatA Avazyaka hai unakI apekSA vaha naimittika bhI hai| itanA hI nahIM, nimittoMkI vividharUpatAke AdhArapara baTakI vaha naimittikatA vividha rUpatAko bhI dhAraNa kiye hue hai| yataH upAdAnakAraNabhUta miTTI ghaTarUpa pariNata hotI hai ataH vaha ghaTakI utpatti meM nizcayakAraNa hai| tathA vaha miTrI kramazaH sthAsa, koza aura kuzUlarUpa pariNata hoto huI hI ghaTarUpa pariNata hotI hai, ataH ghaTako utpattimeM miTTIko ve sthAsa, koza aura kuzUla paryAyeM sadbhutanyavahArakAraNa hai| itanA hI nahIM kuzUlaparyAva ghaTase avyavahita pUrvakAlavartI paryAya homese ghaTotpatti meM sAkSAt sadbhUtavyabahArakAraNa honese anupacaritasadbhUtavyavahArakAraNa hai / koparyAya zalaparyApase avyavahita pUrvakAlavI paryAya honese ghaTotpattimeM paramparayA vyabahArakAraNa honese upacaritarAbhUtatryavahArakAraNa hai aura sthAsaparyAya kozapAyase avyavahita pUrvakAlavartI paryAya honese ghaTotpattimeM duharI paramparAka rUpameM rAdatavyavahArakAraNa honese upacaritopacaritasadbhata vyavahArakAraNa hai / phalataH ghaTotpattike prati miTTI meM vidyamAna nizcayakAraNatA nizcayanayakA viSaya hotI hai| kuzalaparyAyameM vidyamAna anuparitasadbhUtavyavahArakAraNatA anupacaritasadbhUtavyavahAranayakA viSaya hotI hai| kozaparyAyameM vidyamAna upacaritasadRbhatavyavahArakAraNatA upacaritasadbhutavyabahAranayakA viSaya hotI hai aura sthAsaparyAyameM vidyamAna upacaritopacaritasadbhatavyavahArakAraNatA upacaritopacaritasadbhutavyavahAranayakA viSaya hotI hai| isI taraha isa avasthAke AdhArapara ghaTakAryameM upAdAnakI apekSA Page #483 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 296 jayapura (khAniyA) tattvacarcA aura usakI samIkSA upAdeyatA aura nimattoMkI apekSA naimittikatA siddha hokara nimitta kAraNoM kI vividharUpatAke AdhArapara usa ghaTakI naimittikatAkI vividharUpatA bhI siddha ho jAtI hai va ghaTa meM vidyamAna usa ugAdeyatAkI nizcayanaviSamatA tathA usI ghaTa meM vidyamAna naimittikatAkI bhI usa-usa rUpa sadbhutabyavahAranaviSayatA bhI siddha ho jAtI hai| aigI ho sadbhUtabyavahArarUpa kAryakAraNabhAvavyavasthA ghaTa kArya ke sAtha miTTI kI sthAsa, koza aura kuzalaparyAyoMkI kSaNa-kSaNameM honevAlI paryAyoMkI apekSA bhI mamA lenA cAhie tathA unakI yathAyogya sadabhUtavyavahAranayaviSayatAko bhI isI taraha samaza lenA caahie| yahA~ jirA prakAra miTTIne hone vAlI ghaTotpattimeM miTTIkI hI syAsAdi sthUla aura sUkSma paryAyoMkI apane-apane DhaMgase rAdbhutavyavahArakAraNatA aura usakI nayaviSayatAkA pratipAdana diyA gayA hai usI prakAra jIvameM honevAlI nizcayadharmakI utpatti meM 'jIvI hI vyavahAradharmarUpa' parvAyakI sadbhUtavyavahArakAraNatAkA aura usakI nayavizyatAkA pratipAdana samajha lenA caahiye| yahA~ prasaMgavaza yaha bAta bhI spaSTa karane yogya hai ki midrIse jo ghaTako utpatti hotI hai vaha yadyapi uparyata prakAra sthUlarUparo miTToko sthAsa, kocA aura kumAlaparyApoM ke kramika vikAsa pUrvaka tathA sUkSmarUpase ina sthAna, koza aura kuzala paryAyoMko kSaNa-kSaNavartI paryAyoMke kramika vikAsa pUrvaka kI hotI hai / gantu khAnameM athavA ghaTotpattiko kSetrameM par3I huI miTTIko prAkRtika haMgale prApta bAya nimittoM ke sahayogarA jo pani satata hotI rahatI haiM una paryAyoM ke samAna miTTI kI ve sthAsa, koza, kuzUla aura ghaTa rUpa sthUla pAyeM aura ina svAta, koza, kumAra aura sTAya paryAyoMmeM antarmagna kSaNa-kSaNayartI parvAyeM bhI anAyAsa prApta bAma nimittoM ke sahayogase hI ho jAtI hoM, aisA nahIM hai athavA midIkI svapratyaya paryAyoM kI taraha bAhya nimitlomA sahayoga ke binA ho jAtI hoM, aimA bhI nahIM hai| apitu bumbhakAra dvArA saMkalpapUrvaka tadanukUla kriyAvyApAra kiye jAne para hI hotI haiM aura jaba taka kumbhakAra apanA tannukUla kriyAnyApAra nahIM karatA taba tamA miTTImeM ga poMkA utpanna honA saMbhava nahIM hai / isase spaSTa hai ki miTTI meM una paryAyoMke utpanna hone ke lie kumbhakArakA tadanukUla kriyAvyApAra apekSita rahatA hai / arthAta miTTI meM ghaTotpattike avasarapara jo prathamataH sthAmaparyAyakA, isake pazcAta kozaparyAyakA aura hamake bhI pazcAta kuzalaparyAyakA vikAsa ho jAne para ghaTaparyAyakA vikAsa hotA hai| vaha saba nikAsa kumbhakArakA tadanukUla kriyAvyApAra cAlU rahate hI hotA hai aura imaliye ho yaha mAnA jAtA hai ki miTTI meM rathAsase lekara vaTa paryanta kramazaH hone vAlI una sthAsa, koza, kuzala aura ghaTaH paryAyoM tathA unakI kSaNa-kSaNavatI paryAyoM kI utpatti tadanakala kriyAvayApArameM pravRtta bRmbhakAra kA rAhayoga rahate hI hotA hai, anyathA nahIM / itanA avazya hai ki jisa prakAra una paryAyoMmeM miTTIkA praveza rahatA hai, yA ke paryA miTTImeM praviSTa rahato haiM usa prakAra una paryAyoMmeM tadanukala kriyAdhyApArameM pravasa kumbhakArakA pravaTA nahIM hotA thA ye paryAcaM usa kumbhakArameM praviSTa nahIM hotii| ataeva miTTIkI una paryAyoM ke vikAsameM urA kumbhavArako arAdbhUta vyavahAra kAraNa mAnA jAtA hai / isake atirikta kumbhakAkA vaha kriyAvyApAra nagaNazIla cakraka sahayogase hotA dekhA jAtA hai aura cakrakA' vaha bhramaNa tadanuphala kriyAzIla dATI sahayogI hotA dekhA jAtA hai, ataH yaha bhI mAnA jAtA hai ki kumbhakArake usa kriyAvyApAra meM bhramaNazola cakra asadabhUta vyavahArakAraNa hai aura cakrake usa bhramadhameM ayanukUla kriyAzIla daNDa asadabhUta vyavahArakAraNa hai| yadi miTTIkI una praryAyoMkI utpattiko apekSA vicAra kiyA jAya to inakI irA asadagata vyavahArakAraNatAmeM yaha antara bhI pAyA jAtA hai ki piTromeM mana paryAyoMkI utpatti meM sAkSAt anatanyavahArakAraNa honese kumbhakAra anupacaritaasadbhutavyavahArakAraNa hai, cakra Page #484 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pAMkA-samAdhAna 4 kI samIkSA 297 paramparayA asadbhUtakAraNa honese upacaritaasaddbhUtavyavahArakAraNa hai aura daNDa duharI paramparAke rUpameM asadbhUta vyavahArakAraNa honese upacaritoSacarita asaddbhUtavyavahArakAraNa hai| tathA isa AdhArapara kumbhakArameM vidyamAna anupacaritaasaddbhUtavyavahArakAraNatA anupacaritaarAdbhUtavyavahAranayakA viSaya hotI haiM / cakra meM vidyamAna upacaritaasadbhUtavyavahArakAraNatA upacaritabhasadbhUtavyavahAranayakA viSaya hotI hai aura daNDameM vidyamAna upacaritoSacaritaasadbhUtavyavahAraNakAraNatA upacaritopatra ritaasadbhUtavyavahAnayakA viSaya hotI hai, aisA jAnanA cAhiye / yasaH Upara yaha bAta spaSTa kara dI gaI hai ki ghaTotpatti ke avasara para miTTI meM sthAsase lekaraghaTaparyaMnta sthAsa, koza, kuzUla aura ghaTake rUpameM jitanI sthUla aura unameM antarmana sUkSma parvAyoMkA kramazaH vikAsa hotA hai usa vikAsako prakriyA taba taka hI cAlU rahatI hai jaba taka usa miTTIko kumbhakAra ke tadanukUla kriyAvyApArakA sahayoga prApta rahatA hai| asa: isa AdhArapara yaha nirNIta hotA hai ki miTTIkA vaTaparyAya se avyavahita pUrvarUpa pariNamana ho jAne para bhI yadi kumbhakAra apanA tadanukUla kriyAvyApAra karanA banda kara detA hai to usa sthitimeM ghaTakI utpatti bhI ruka jAtI hai / phalataH uttarakSakI yaha mAnyatA ki "miTTI jaba ghaTaka abhyavahita pUrvaparyayarUpa pariNata ho jAtI hai to paTakI niyama utpatti hotI hai" nirasta ho jAtI hai| (4) vyavahAragharmake viSaya meM aura usakA nizcayadharma va mokSake sAtha yathAyogya pRthaka-pRthaka rUpameM svIkRta sAdhya-sAdhakAbhAva ke viSayameM prakRta praznottarako samIkSA meM aba taka jo kucha kahA gayA hai usase uttarapakSa dvArA ta0 ca0 pR0 145 ye pR0 157 taka Age jitanA kathana kiyA gayA hai usako bhI samokSA ho jAtI hai, kyoMki usa kathanameM utarapakSane apanI "vyavahAradharma nizcayadharma meM sAdhaka nahIM hai, isa mAnyatAke samarthana meM aisI koI naI bAta nahIM kahIM hai jisakI alaga se samIkSA karanA Avazyaka ho / itanI vAta avazya hai ki usane ta0 ca0 pR0 156 para yaha vizeSa kathana kiyA hai ki "aparapakSakA kahanA hai ki nizcayadharmakA pratipAdaka karaNAnuyoga hai / yaha bAta nahI hai, kyoMki nizcayadharmakA kathana mukhyataH granyAnuyogakA viSaya hai !" tathA apane isa kathana ke samarthana meM usane vahIM para ratnakaraNDa zrAvakAcAra ke padya 46 ko bhI upasthita kiyA hai jisameM yaha batalAyA gayA hai ki bravyAnuyoga jIva aura arjIva sutattvoMko tathA puNya aura apuNya (pApa) ko evaM bandha aura mokSako vidyA Aloka (prakAza) ke anurUpa vistAratA hai / " Age uttarapakSa ke ukta kathanako samIkSA kI jAtI hai Agamako laukika aura adhyAtmika do bhAgoM meM vibhakta kiyA jA sakatA hai / inameMse laukika Agama jIvoMke laukika hitase sambandha rakhatA hai aura adhyAtmika Agama jIvoMka adhyAtmika hitase sambandha rakhatA hU~ | evaM laukika aura adhyAtmika donoM ho prakAra ke Agama pramANa aura apramANake bhedase do-do prakArake hote haiN| inameM se jo lokika Agama jInoMke laukika hitake viSayoMkA samyak pratipAdana karane meM samartha aura acaka puruSoMdvArA racA gayA ho vaha pramANa hai va jo laukika Agama jIvoM ke laukika hilake viSayoMkA samyak pratipAdana karane meM asamartha hai aura taMtraka puruSoMdvArA racA gayA ho vaha apramANa hai| isI taraha jo AdhyAtmika. Agama jIvoMke AdhyAtmika hita ke viSayoMkA samvak pratipAdana karatemeM samartha hai tathA avacaka puruSoMhArA ravA gayA ho vaha pramANa hai va jo AdhyAtmika Agama jIvoMke AdhyAtmika viSayoMkA samyak pratipAdana karamemeM asamartha aura vaMcaka puruSoMdvArA racA gayA ho vaha apramANa hai / jaina saMskRti meM pramANabhUta AdhyAtmika Agamake sa0-38 Page #485 -------------------------------------------------------------------------- ________________ raNAnayAga vhh| 228 jayapura (khAniyA) tattvacarcA aura usakI samIkSA hI dravyAnuyoga, karaNAnuyoga, caraNAnuyoga aura prayamAnuyogake rUpameM cAra bheda mAnya kiye gaye haiM / inake svarUpako pRthaka-pRthak nimnaprakAra samajhA jA sakatA hai (1) dravyAnuyoga vaha hai jisameM adhyAtmako lakSyameM rakhakara jIva, pudgala, dharma, adharma, AkAza aura kAla nAmake padArthoMko svIkAra karake unake sthata siddha ataeva anAdi, anidhana, svAzrita aura akhaNDasvarUpa evaM unake svapratyaya aura svaparapratyaya pariNamanoMkA vivecana kiyA gayA ho| isa anuyogako vastuvijJAna bhI kaha sakate haiM / isameM vastutatvake vyavasthApaka samasta darzanazAstrakA antarbhAva hotA hai| vaha hai jisameM jIvoMke saMsArakA aura usake kAraNabhUta koMke udayameM honevAle upake zubha-azubha pariNAmoM tathA jIvoMke mokSa aura usake kAraNabhUta koke yathAsaMbhava upazama, kSaya aura kSayopazamameM honevAle unake zuddha pariNamanoMkA evaM una koMke Asrava aura baMdha tathA saMdara aura nirjaraNakA vivecana kiyA gayA ho / isama dhavala, jayadhavala, mahAvavala, jIvakANDa, karmakANDa, labdhisAra aura kSapaNAsAra Adi anyoMkA antarbhAva hotA hai| (3) caraNAnuyoga vaha hai jisameM jJAnAvaraNAdi karmaka Asrava aura vandhameM kAraNabhRta jIvoMke vyavahAramithyAvarSana, vyavahAramithyAjJAna aura vyavahAramithyAcAritrarUpa asamyak puruSArthakA va una koka saMvara aura nirjaraNameM kAraNabhUta jIvoMke vyavahArasamyagdarzana, vyavahArasamyagjJAna aura vyavahArasamyakcAritrarUpa samyak puruSArthakA vivecana kiyA gayA ho / isameM dhAvakadharma aura munidharmake pratipAdaka granthoMkA antarbhAva hotA hai| (4) prathamAnuyoga vaha hai jisameM adhyAtmako lakSyameM rakhakara jIvoMko asamyak puruSArthake tyAgapUrvaka samyak puruSArthameM pravRtta honekI preraNA denevAle mahApuruSoMke jIvanavRttoM aura aise hI kathAnakoMkA pratipAdana kiyA gayA ho / isameM mahApurANa, harivaMzapurANa, padmapurANa Adi purANa-sAhityakA va kathA-sAhityakA antarbhAva hotA hai| cAroM anuyogoMke isa pRthak-pRthak svarUpanirdhAraNase yaha bAta spaSTa ho jAtI hai ki inakA adhyAtmaka sAtha jo saMbaMdha hai vaha pRthak-pRthak rUpa meM hI hai / arthAt dravyAnuyoga jIvoMke lie kevala AtmasvarUpakI pahicAnakarane meM sahAyaka hai, karaNAnuyoga jIvoMko unake utthAna aura patanakA bodha karAtA hai, caraNAnuyoga jIvoMke utyAna aura patanameM kAraNabhUta unake puruSArthokA nirdeza karAtA hai aura prathamAnuyoga jIvoMko patanake kAraNabhUta puruSArthoko tyAgakara utthAnake kAraNabhUta puruSArtha meM pravRtta honekI preraNA detA hai / isase spaSTa ho jAtA hai ki pUrvapakSadvArA nizcaghamakA pratipAdaka karaNAnuyogako mAnya kiyA jAnA asaMgata nahIM hai, kyoMki niraSayasampagdarzana, nizcayasamyagjJAna aura nizcayasabhyacAritrakA nAma hI nizcayadharma hai aura ye nizyasamyagdarzana, nizcayasamyagjJAna aura nizcayarAmyak cArita yathAyogya kamAke saMvara aura nirjaraNapUrvaka ho jIvameM pragaTa hote hai| isI taraha yaha bhI tathya hai ki jaina sAhityameM jIba, pudgala, dharma, adharma, AkAza aura kAla nAmake dravyoM ke rUpameM jitanA vivecana pAyA jAtA hai vaha pathaka hai va jI. ajIya. Asrava bandha. saMvara. mirjarA aura mokSa nAmake tatvoMke rUpameM jitanA vivecana pAyA jAtA hai vaha pRthak hai| arthAt dravarUpa vivecanako vastuvijJAna kahanA yukta hai aura tattvarUpa viSecanako adhyAtmavijJAna kahanA yukta hai| isa taraha dravyAnuyoga aura karaNAnuyogake uparyukta svarUpa-vive vanake anusAra vastuvijJAnako dramAnuyoga kahanA yukta hai aura adhyAtmavijJAnako Page #486 -------------------------------------------------------------------------- ________________ zaMkA-samAdhAna 4 ko samIkSA 291 karaNAnuyoga kahanA yukta hai / phalataH isa dhAdhArapara bhI pUrvapakSadvArA nizcayadharmakA pratipAdaka karaNAnuyogako mAnya kiyA jAnA saMgata siddha hotA hai / svAmI samantabhadrane ratnakaraNDazrAvakAcArake padya 46 meM dhUmyAnayogake svarUpakA jo vivecana kiyA hai usase nizcayadharmakA pratipAdaka yadyapi dravyAnuyoga hI siddha hotA hai / parantu svAmI samantabhadrakA nizcayadharmakA pratipAdaka dravyAnuyogako svIkAra karanakA AdhAra yaha hai ki unhoMne karaNAnuyogako loka aura alokake vibhAgake pratipAdana, vyavahArakAlake utsapiNI aura avasapiNI bheda tathA utsapiNIke duHSamA-duHSamA Adi chaha aura avasarpiNIke suSamA-suSamA mAdi SaT kAloMke rUpameM honevAle yuga-pavirtanake pratipAdana evaM yathAyogya ubaloka, madhyaloka aura adholokameM vidyamAna svarga, manuSya, tiryaga aura naraka gatiyoM ke pratipAdana taka hI sImita rakhA hai / phalataH unakI dRSTi se tiloyapaNpatti, jambUdvIpaprajJapti aura trilokazAra Adi granthoMkA hI antarbhAva karaNAnuyogameM hotA hai| dhavala, jayapavala, mahAbandha, jIyakANDa, karmakANDa, labdhisAra, kSapaNAsAra Adi granthoMkA antarbhAva karaNAnuyogameM na hokara pranyAnayogameM hI hotA hai jo sApekSadRSTi se yadyapi bivAdakA vastu nahIM hai / parantu isase vastuvijJAna aura adhyAtmavijJAnako eka to kadApi nahIM mAnA jA sakatA hai / isaliye svAmI rAmantabhadrakI dRSTiro dravyAnuyogake vastuvijJAna aura adhyAtmavijJAnake rUpameM do bheda svIkAra karanA anivArya ho jAtA hai / yataH AgamameM yatra-tatra zravala Adi ukta granthoMko karaNAnuyogameM bhI antarbhUta kiyA gayA hai, ata: adhyAtmavijJAna svAmI samantabhadrakI dRSTi se dradhyAnayogakA viSaya hokara bhI anya AcAryokI dRSTise use karaNAnuyogakA viSaya mAnya kiyA jAnA ayukta nahIM hai| phalataH pUrvapanadvArA karaNAnuyogako nizcayadharmakA pratipAdaka mAnanA bhI yukta hai| uttarapakSake uktakathanase aisA jJAta hotA hai ki vaha pakSa bastuvijJAna aura adhyAtmavijJAna ke antarako nahIM samajha sakA hai aura na vaha AgamameM pratipAdita vyavahAradharmake svarUpa tathA sthitiko hI samajha sakA hai| aisI avasthAmeM mahI kahA jA sakatA hai ki vaha kevala adhyAtmake nAma para sonagar3hake ajJAnapUrNa, mithyA aura managhaDaMta mAnyatAoMse prabhAvita hokara hI tatvacarcA karaneke lie taiyAra haa| yahI kAraNa hai ki vaha apane pakSave. samarthana aura pUrvapakSa kI AlocanAmeM tarkapUrNa vyavasthita prakriyAko nahIM apanA sakA tathA usane tattvavarcAko vItarAgakathA nAma dekara bhI vijigISukathA banA diyA / evaM vijayakI bhAvanAse yadi use AgamakA artha-parivartana karanA bhI Avazyaka samahAmeM AyA to usane niHsaMkoca bhAvase patra-tatra aisA bhI kiyA hai| niSkarSa prakRta praznottarakI isa samIkSAmeM nizcaya aura vyavahAra dharmoke svarUpa aura unameM vidyamAna sAdhyasAdhakabhAvako spaSTa karaneke lie jo kucha kahA gayA hai usase uttarapakSako nimnalikhita mAnyatAyeM nirasta ho jAtI hai (1) uttarapakSa mAnatA hai ki jIvake sahayogase honevAlI zarIrakI yathAyogya kiyAkA nAma vyavahAradharma hai| para yaha mAnyatA isa AdhArapara nirasta hotI hai ki isa saMbaMdhameM isa samIkSAmeM jo vivecana kiyA gayA Page #487 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 300 jayapura (khAniyA) tatvacarcA aura usakI samIkSA hai usase yaha bAta spaSTa hai ki zarIrake sahayogase honevAlI jIvakI yathAyogya kriyAkA nAma hI vyavahAradharma hai| isakA tAtparya yaha hai ki zarIrake aMgabhUta hRdayake sahArepara jIvako apanI bhAvavatI zaktike pariNamanasvarUpa jo atattvazradAna ho rahA thA usakI sarvathA samApti hokara hRdayake sahArepara hI bhAvavatI pAtika pariNamanasvarUpa jo tattvavadvAna hone lagatA hai yaha vyavahArasammagdarzanake rUpameM vyavahAradharma hai| zarIrake aMgabhUta mastiSvAke sahArepara jIvako apanI bhAvavatI zakti ke pariNamanasvarUpa jo atattvajJAna ho rahA thA usakI sarvazvA samApti hokara mastiSkave sahArepara hI bhAvavatI zaktike pariNamanasvarUpa jo tattvajJAna hone lagatA hai vaha vyavahArasamyagjJAnake rUpa meM vyavahAradharma hai| evaM zarIrake aMgabhUta mana, vacana aura kAyake sahArepara jIvakA apanI kriyAvatI zaktike pariNamanasvarUpa jo azubha kiyAvyApAra ho rahA thA usase yathAyogya nivRttipUrvaka mana, vacana aura kAyake sahArepara hI kriyAktI zaktike pariNamanasvarUpa jo zubha kiyAdhyApAra hone lagatA hai vaha vyavahArasamyakvAritrake rUpameM vyavahAra hai| prasaMgavaza yahA~ maiM yaha spaSTa kara denA cAhatA hU~ ki zarIrakA aMgabhUta mana hI hRdaya aura mastiSkake bhedase do prakArakA hai, isaliye isa samIkSAmeM jahA~ manake sahArepara honevAle jIvako bhAvavatI zaktike pariNamannoMkA kathana kiyA gayA hai vahA~ una pariNamanokA kathana manako hRdaya aura mastiSka do bhAgoM meM vibhakta karake pRthaka-pRthaka rUpa meM kiyA gayA hai| isameM hetu yaha hai ki jIvakI bhAvanatI zaktike hRdayake sahArepara honevAle tatvazraddhAna aura atattvathaddhAnarUpa pariNamana anya hai va jIvakI bhAvavatI zaktike hI mastiSkake sahArepara honevAle tattvajJAna aura atattvajJAnarUpa pariNamana anya hai| yataH isa prakArakA anyapanA hRdaya aura mastiSkake sahAregara honevAle jIvakrI kriyAvatI zakti ke niyAvyApArarUpa pariNamanoMmeM nahIM pAyA jAtA hai| ataH isa samIkSAmeM jahA~ hRdaya aura mastiSkake sahArepara honevAle kriyAvatI zaktike kriyAnyApArarUpa pariNamanoMkA kathana kiyA gayA hai vahA~ una kriyAvyApArarUpa pariNamanoMkA kathana hRdaya aura mastikake sahArepara pRthak-pRthak rUpameM mahIM karake ukta donoM prakArase honevAle una pariNamanoMkA kathana hRdaya aura mastiSkase abhinna manake sahArepara hI kiyA gayA hai| (2) uttarapakSako dUsarI mAnyatA yaha hai ki vyavahAradharma jIbake lie nivacayadharmakI prApti hone meM kicitkara na hokara akiMcikara hI banA rahatA hai / maha mAnyatA isa AghArapara nirasta hotI hai ki isa samIkSA meM jIva honevAlI nizcayadharbhavI utpattimeM vyavahAradharmako miTTImeM honevAlo ghaTotpatti meM sthAsa Adi paryAyoMke samAna sahAyaka hone rUpase kAryakArIhI siddha kiyA gayA hai| (3) uttarapakSakI tIsarI mAnyatA yaha hai ki vyavahAradharma nizcayadharma kI utpatti meM asadbhUtavyavahArakAraNa hotA hai| __ yaha mAnyatA isa AdhArapara nirasta hotI hai ki isa samIkSAmeM vyavahAradharmako yataH nizcayadharmake samAna jIvakA hI pariNAma siddha kiyA gayA hai, ataH jisa prakAra ghaTotpattimeM miTTIko sthAsa jAdi paryAya miTTI ke pariNAma hone se sadbhUtavyavahArakAraNa hotI haiM usI prakAra vyavahAradharma bhI jIvakA pariNAma honese nizcavadharmakI utpattimeM sadbhUtavyavahArakAraNa hI siddha hotA hai / asadbhUtavyavahArakAraNa nahIM / 4. uttarapakSako cauthI mAnyatA yaha hai ki miTTI se honevAlI ghaTotpattimeM sthAsase lekara kuzUla paryanta Page #488 -------------------------------------------------------------------------- ________________ zaMkA-samAdhAna 4 kI samIkSA 301 sabhI sthula aura unameM antamagna kSaNa-kSaNavartI sabhI sUkSma paryAyeM sadbhUtavyavahArakAraNa na hokara anitya upAdAnakAraNake rUpa meM nizcayakAraNa hI hotI haiN| yaha mAnyatA isa mAghArapara nirasta hotI hai ki pUrvokta prakAra kAryAvyavahita pUrvaparyAya viziSTa dravyako hI anitya upAdAnakAraNa mAnya kiyA jA sakatA hai, kevala kAryAdhyayahita pUrvaparyAyako nahIM, kyoMki kAryarUpa pariNati to dravyakI hI hotI hai| itanA avazya hai ki dravyako vaha kAryarUpa pariNati dravyake kAryAvyavahita pUrvaparyAyarUpa pariNata ho jAnepara hI hotI hai / ___ tAtparya yaha hai ki yadyapi miTThI meM ghaTaparyAyakI utpatti tabhI hotI hai jaba miTTI kuzulaparyAyarUpa pariNata ho jAtI hai / tathA piTTImeM kuzUlaparyAyakI utpatti tabhI hotI hai jaba yaha miTTI kozaparyAyarUpa pariNata ho jAtI hai| evaM miTTI meM kozaparyAyakI utpatti tabhI hotI hai jaba vaha miTTI sthAsaparyAyarUpa paripata ho jAtI hai, parantu vahA~ upAdAnakAraNa to miTTIko hI mAnA jA sakatA hai, una paryAyoMko nahIM / isameM hetu yaha hai ki usa-usa kAryarUpa pariNatiko una paryAyoMkI pariNati na mAnI jAkara miTTIkI ho mAnya karanA yukta hai, kyoMki una parmAyoMkA to vinAza hokara hI miTTImeM usa-usa kAryakI utpatti hotI hai / itanA avazya hai ki miTTI meM kozaparyAya sthAsaparyAya pUrvaka hotI hai, ataH kozapathavimeM vaha sthAsaparyAya sadbhUtavyavahArakAraNa hotI hai / tathA miTTI, kuzUlaparyAya kozaparyAya pUrvaka hotI hai, ataH kuzUlaparyAyameM vaha kozaparyAya sadbhUtavyavahArakAraNa hotI hai / evaM miTTI meM ghaTaparyAya kuzUlaparyAya pUrvaka hotI hai, ataH ghaTaparvAyameM vaha kuzUlaparyAya sadbhUtavyavahArakAraNa hotI hai / (5) uttarapakSakI pAMcavI mAnyatA yaha hai ki nizcayakAraNake kAvyivahita pUrvaparyAyarUpa pariNata honepara kAryotpatti niyamase hotI hai| __maha mAnyatA isa AdhArapara nirasta hotI hai ki isa samIkSA pUrva meM yaha spaSTa kiyA jA cukA hai ki nizcayakAraNarUpa miTTImeM ghaTaparyAyase avyavahita pUrvaparyAyarUpa kuzalaparyAyakA vikAsa ho jAnepara bhI yadi asadbhutabyavahArakAraNarUpa kumbhakAra usa avasarapara apanA tadanukUla kriyAvyApAra roka detA hai to usa miTTImeM taba usa ghaTaparyAya rUpa kAryako utpatti bhI ruka jAtI hai| yahI vyavasthA syAsaparyAya, kozaparyAya aura kuzalaparyAyarUpa kAryoMkI utpattimeM bhI asadbhuta vyavahArakAraNarUpa kumbhakArakI arekSA jAna lenA cAhie / tAtparya yaha hai ki miTTImeM sthAsase lekara kramazaH kauza, kuzUla aura ghaTa paryAyoMkI utpatti kumbhakArake tadanukUla kriyAvyApArakA yoga milanepara hI hotI hai aura na milanepara nahIM hotI hai / phalataH jisa kSaNa meM kumbhakAra apanA tadanakala kiyAvyApAra roka detA hai usI kSaNase AmekI payioMkI utpatti bhI vaka jAtI hai, aisA jAnanA cAhie / ___isa vivecanase eka bAta yaha bhI sASTa ho jAtI hai ki kAryotpattimeM nizcayakAraNakI taraha sadbhutavyavahAraphAraNake sAtha asadbhUtavyavahArakAraNa bhI kAryakArI hote hai / itanA avazya hai ki kAryospatti meM ahA~ mizSayakAraNa kAryarUpase pariNata homese kAryakArI hotA hai vahA~ sadbhuta vyavahAra kAraNa usa kAryotpattimeM isa rUpase kAryakArI hote haiM ki kAryotpattimeM sadbhatavyabahAraphAraNarUpakAryAvyavahita pUrvaparyAyake rUpa meM nizcayakAraNakA pariNamana ho jAnepara hI vaha nizcayakAraNa kAryarUpa pariNata hotA hai| isI prakAra asadbhUtavyavahArakAraNa usa kAryotpatti meM isa rUpase kAryakArI hote hai ki nizcayakAraNako kAryarUpa pariNati Page #489 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 302 jayapura (khAniyA) tatvacarcA aura usakI samIkSA tathA hamase pUrva usa vyavahArakAraNarUpa pariNati donoM hI pariNatiyA~ nizcayakAraNa aura sadbhUtavyavahArakAraNase bhinna asaddbhUtavyavahArakAraNarUpa anya vastuoMke preraka athavA apreraka ( udAsIna) rUpase sahAyaka honepara hI hotI haiM / (6) uttarapakSako chaThIM mAnyatA yaha hai ki nizcayanamake viSayabhUta nizcayakAraNarUpa padArtha ke svataH niyatakramase honevAle pariNamanoMko vyavasthA meM sadbhUtavyavahAranayake viSayabhUta sadbhUtavyavahArakAraNa aura asadbhUtavyavahAralaya viSayabhUta asadbhUtavyavahArakAraNa kAryake prati akiMcitkara ho jAne se grAhma viSaya ke abhAva meM ve sabhI vyavahAranaya kathanamAtra siddha hote haiM / yaha mAnyatA isa AdhArapara nirasta hotI hai ki uttarapakSakA sadbhUtavyavahAranayake viSayabhUta sa bhUtavyavahArakArako aura asadbhUtavyavahAranapake viSayabhUta asadbhUtavyavahArakAraNako akiMcitkara mAnya karaneke viSaya meM jo yaha dRSTikoNa hai ki "nizcayanayake viSayabhUta nizcayakAraNa ke pariNamana svataH niyatakrama se hI hote haiM" isakA nirAkaraNa prathama praznottarakI samIkSA meM kiyA jA cukA hai aura paMcama praznottarakI samIkSA meM bhI kiyA jaayegaa| isake atirikta pUrva meM yaha spaSTa kiyA jA cukA hai ki jainazAsanameM eka to nizcayanayake viSayabhUta nizcayakAraNakI kAryarUpa pariNati se pUrva honevAlI pariNatiyoMko hI isa kAryarUpa pariNatike prati sadbhUtavyavahAranayake viSayabhUta sadbhUtavyavahArakAraNarUpa mAnya kiyA gayA hai| dUsare, jainazAsana meM yaha bhI mAnya kiyA gayA hai ki nizcayanayake viSayabhUta nizcayakAraNako kAryarUpa pariNati aura mora usakI isa kAryarUpa pariNatimeM kAraNabhUta pUrva meM honevAlI anma pariNati meM sabhI asadbhUtavyavahAranayake viSayabhUta asadbhUtavyavahArakAraNoMke preraka athavA apreraka rUpase sahAyaka honepara ho hotI haiM / phalataH sadbhUta aura asadbhUta donoM hI prakArake vyavahAranayoMke grAhya viSayakA sadbhAva siddha ho jAnese unheM kathanamAtra kadApi nahIM siddha kiyA jA sakatA hai / vAtparya yaha hai ki kArya ke prati upAdAnakAraNabhUta vastumeM vidyamAna kAryarUpa pariNata honekI svabhAvabhUta svataH siddha yogyatArUpa nitya nizcayakAraNatA nizcayanayakA viSaya nizcita ho jAne se jisa prakAra nizcayanaya kathanamAtra nahIM hai usI prakAra kAryake prati usa upAdAnakAraNabhUta vastukI kAryarUpa pariNatise pUrva hone bAlI pariNatiyoM meM pUrva meM jo anupacarita, upavarita aura upacaritoSacarita rUpase pUrvavartitva rUpa saMbhUtakAraNatA batalAI gaI hai vaha kramazaH anupacarita, upacarita aura upacaritopacarita sadbhUta vyavahAranayakA viSaya ho jAnese ve anupacarita upacarita aura upacaritopacarita sadbhUtavyavahAralaya bhI kathanamAtra nahIM haiM / evaM kAryake prati upAdAnakAraNabhUta vastuse bhinna vastuoM meM pUrva meM jo anupacarita, upacarita aura upacaritoSacarita rUpase yathAyogya preraka athavA apreraka rUpameM sahAyaka hone rUpa asadbhUtavyavahArakAraNatA batalAI gaI hai vaha kramaza: anuzcarita upacarita aura upacaritoSacaritaasadbhUta vyavahAranayoM kA viSaya ho jAne se ve anupacarita, upacarita aura upacaritoSacarita asadbhUtavyavahAramaya bhI kathanamAtra nahIM hai| jaise caTakAryake prati upAdAnakAraNabhUta miTTI meM vidyamAna ghaTakAryarUpa pariNata hone kI svabhAvabhUta svataH siddha yogyatArUNa nitya nizcayakAraNatA nizcayanayakA viSaya nizcita ho jAnese jisa prakAra vahA~ nizcayanaya kathanamAtra nahIM hai usI prakAra usa ghaTakAryake prati upAdAnakAraNabhUta miTTokI ghaTakAryarUpa pariNatike pUrva hone ke kAraNa kuzUla, koza aura svAsa pariNatiyoMmeM pUrva meM kramazaH jo anupacarita upacarita aura upacAra - topacarita rUpa se pUrvavartitva rUpa sadbhUtavyavahArakAraNatA batalAI gaI hai yaha vahA~ kramazaH anupacarita, upa Page #490 -------------------------------------------------------------------------- ________________ - -- zaMkA-samAdhAna 4 kI samIkSA 303 carita aura upacaritopacarita sadbhUtamyavahAranayoMkA viSaya nizcita ho jAnese ke anupacarita, upacarita aura pasAra pani tayAramA kathanamAtra nahIM hai| evaM usI ghaTakArmake prati upAdAnakAraNa rUpa miTTIse bhinna kumbhakAra, cakra aura daNDa rUpa vastuoMmeM pUrva meM jo anupacarita, upacarita aura upacaritopaparita rUpase preraka rUpameM sahAyaka hone rUpa asadbhUvampavahArakAraNatA matalAI gaI hai vaha vahA~ kramazaH anupacarita, upavarita aura upacarittopacarita asadbhUtavyavahAranayoMkA viSaya nizcita ho jAnese ve anupacarita, upacarita aura upacaritopacarita asadbhUtavyavahAranaya bhI kathanamAtra nahIM hai / yahI yaha jJAtavya hai ki sadbhUtavyavahAranaya aura asadbhUtavyavahAranaya tathA inake kramazaH viSayabhUta sadbhUtavyavahArakAraNatA aura asaddhRtavyavahArakAraNatAkrI paramparA upacaritocaritopacarita mAdike rUpa meM anupacarita, upavarita aura upacaritopacaritake Age bhI vahA~ taka mAnI jA sakatI hai jahA~ taka sambhava ho| yahAM yaha bhI jJAtavya hai ki kAryake prati nitya nizcayakAraNa to kAryarUpa pariNata hone kI svabhAvabhUta svataH siddha yogyatA viziSTa janAdAna kAraNabhUta vastu hI hotI hai va anitya nizcayakAraNa usa nisma nizcayakAraNabhUta vastukI kAryabhUta paryAyase pUrvavartI pogoMse viziSTa vahI upAdAnakAraNabhUta vastu hotI hai / tathA usa nitya nizcayakAraNabhUta vastuko kAryabhUta vastuse pUrvavartI vai payArya pUrvoksa prakAra anupacarita, upacarita aura upacaritogacarita Adika rUpameM sadbhUtavyavahArakAraNa hotI haiM / evaM kAryake prati nitya nizcayakAraNabhUta vastuse pRyana ve vastue~ anupacarita, ucaparita aura upacaritopacarita Adika rUpameM asadbhUtavyavahArakAraNa hotI hai jo niya nizcayakAraNabhUta nastuko kAryarUpa paryAyakI aura usa kAryarUpa paryAyase pUrvavartI paryAyoMkI utpatimeM preraka athavA apreraka rUpase sahAyaka hotI haiN| inameMse nitya nizcaya kAraNako kAryotpattimeM sarvathA bhUtAcaM kAraNa samajhanA cAhie, kyoMki nitya nizcayakAraNa kAryotpatti meM sadbhUtavyavahAraNakAraNarUpa ukta paryAyoM meM aura kAryabhUta paryAyameM bhI praviSTa rahatA hai / tathA kAryotpatti meM sadbhUtavyavahArakAraNabhUta ukta paryAyoM ko bhI yadyapi bhUtArtha kAraNa hI samajhanA cAhie, kyoMki ve paryAya nitya nizcayakAraNabhUta vastukI hI paryAya hai, parantu una pAyoM kA praveza kAryarUpa pariNatimeM nahIM hotA kyoMki jaina zAsanameM pUrva-pUrva paryAyakA vinAza hokara hI uttara-uttara paryAyako utpatti mAnya kI gaI hai| ataH una paryAyoM ko kathaMcit abhUtArtha bhI samajhanA cAhie / inake atirikta kArya ke prati nitya nizcagakAraNabhUsa vastuse pRthak jo vastue~ una sadbhUta vyavahArakAraNabhUta aura kAryabhUta paryAvoMkI utpattimeM preraka athavA apreraka rUpase nitya nizcayakAraNabhUta vastuko apanA sahayoga mAtra pradAna karatI hai una vastuoMko abhUtArtha kAraNa samajhanA cAhie / isa taraha isa vivecanase yaha bAta acchI taraha spaSTa ho jAtI hai ki kAryotpattike prati sAdhaka rUpase upayogI nitya nizvavakAraNatAko vivaza karanevAlA nizvavanaya jisa prakAra kathanamAtra nahIM hai usI prakAra usa kApotpatti ke prati sAvaka rUpa se upayogI anupavarita, upavarita aura upavaritopacarita Adi rUpa sadabhatarUpavahArakAraNatAko viSA karanevAlA anapavarita upavarita aura upacaritopavarita Adi rUpa sadbhUtamyavahAranaya evaM kAryotpattike prati sAdhaka rUpase upayogI anupacarita, upacarita aura upacaritopaparita Adi rUpa asadabhatabyabahArakAraNatAko viSaya karane vAlA anupacarita, upacarita aura upacaritopacarita asahArA dAnAMnA bhAkapanamAtra nahIM hai| Page #491 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jayapura (khAniyA) tatvacarcA aura usakI samIkSA jaina zAsanameM nayavyavasthAkA AdhAra jIvake viSaya meM yaha vicAra kiyA jA sakatA hai ki vaha yathAzakti padArthako jAnatA hai, jAne hue padArtha kA yathAsambhava vizleSaNa karatA hai aura vizleSaNa karake usa padArthakA apanI iSTasiddhike lie upayoga karatA hai| itanA hI nahIM, vizleSaNa karane ke AdhArapara vaha jova anya jIvoMko bhI padArthakA jJAna karAtA hai| isa taraha jaina zAsanameM padArthoko jAnane aura jAne hue padArthokA vizleSaNa karane ke lie mati, zrata, avadhi, manaHparyaya aura kevalake bhedase pAMca jJAnoMko mAmma kiyA gayA hai| ina pAMcoM zAnoM se matijJAna, avadhijJAna, manaHparyayajJAna aura kevalajAna ye cAra jJAna yathAzakti padArtho ko jAnaneke lie upayogI hai va zrutazAma jAne hue padArthoM kA vizleSaNa karaneke lie upayogI hai| yahA~ yaha avazya jJAtavya hai ki kevalajJAnI jIva kevalajJAnake dvArA padArthoMko jAnatA to hai, parantu yaha una jAne hue padArthoMkA vizleSaNa nahIM karatA, kyoMki usameM padArthakA vizleSaNa karanemeM samartha thutajJAnazaktikA abhASa pAyA jAtA hai / yahI kAraNa hai ki vaha dusare jIvoMke lie upadeza kartA nahIM hai, apitu mAtra bhavya jIvoMke bhAgyakA nimita milamepara vacanayogake balapara usakA upadeza hotA hai aura urAkA vaha sapadeza anakSarAtmaka oMkAra jaisI dhvanike rUpa meM hotA hai| usa dhvanikA kevalajJAna prabhAvase itanA atizaya avazya hai ki anakSarAtmaka hote hue bhI uga dhvanika AdhArapara sabhAmaNDalameM upasthita sabhI jIva apanI-apano yogyatAke anurUpa padArthakA jJAna kara liyA karate haiN| kevalajJAnI jIvoMko chor3akara matijJAnI, avadhijAnI aura manaHparyayajJAnI jIvoMmeM yataH yathAyogya matijJAna, avavijJAna yA manaHparyayajJAna. dvArA jAne hae padArthakA vizleSaNa karane meM samartha zrutajJAnazakti pAyI jAtI hai, ataH de jova yathAyogya gatijJAna, avadhijJAna aura manaHparyayajJAna dvArA padArtha kA jJAna karake zrutajJAna dvArA isakA vizlepaNa bhI kiyA karate haiN| mati, zruta, avadhi, manaH parSaya aura kevala ina pAMcoM jJAnoM se manaHparyaya aura kevala ye donoM jAna sambara hI hote haiM, ataH inase honevAlA padAryajJAna kabhI milA nahIM hotaa| inake atirikta mati. thata aura avadhi ye tInoM jJAna samyaka aura mithyA donoM prakAra ke hote hai / isaliye matijJAna yA avadhijJAnase jo padArthajJAna hotA hai vaha sampaka bhI hotA hai aura mithyA bhI hotA hai / tathA padAryajJAna yadi samyaka hotA hai to jAne hue padArthakA zrutajJAnale vizleSaNa bho samyaka hotA hai aura padArthajJAna yadi mithyA hotA hai to jAne hue padArtha kA zrutajJAnale vizleSaNa bhI mithyA hotA hai| yahA~ yaha bhI jJAtavya hai ki matijJAna aura zrutajJAnakA samyakpanA eka to indriyoM aura manake svasthapaneke AdhArapara hotA hai| dUsare, mohanIyakarmaka upazama, kSaya yA kSayopazamameM bhI hotA hai| isI taraha matijJAna aura zrutajJAnakA mithyApanA bhI indriyoM aura manake asvasthapaneke AdhArapara bhI hotA hai va mohanIya karmake udayameM bhI hotA hai| avadhijJAnakA sampapanA kevala mohanIyakarmake upadAma, thara, yA kSayopazamameM hotA hai aura mithyApanA kevala mohanIyakarmake udaya meM hI hotA hai, kyoMki avadhijJAna indriyasApeza nahIM hotaa| matijJAna, avadhijJAna, mataHparyayajJAna aura kevalajJAnase padArtha kA mAna jJAna hotA hai| ina jAnoMse padArthakA vizleSaNa nahIM hotaa| isa bAtako isa taraha samajhA jA sakatA hai ki eka bhatijJAnI jIva netroM ke sahayogale matijJAna dvArA khUTIpara TaMgI huI maNimAlAkA jJAna kara rahA hai to usa samaya use khUTI aura maNimAlAke sAtha maNimAlAmeM gumphita maNiyoMkA bhI jJAna hotA hai| vana maNiyoMke yayAsambhava mola, trikoNa, Page #492 -------------------------------------------------------------------------- ________________ i 1 zaMkA-samAdhAna 4 kI samIkSA 305 catuSkoNa Adi AkAroMkA tathA unake yathAsambhava choTe-madhyama-bar3e parimANoMkA bhI jJAna hotA hai / isake atirikta una maNiyoMke yathAsambhava lAla, hare, pIle Adi raMgoMkA bhI jJAna hotA hai evaM usa maNimAlA maNikA kauna dAnA ka gumphita haiM usa sthAnakA bhI jJAna hotA hai| parantu vaha jIva usa matijJAnase aisA vizleSaNa nahIM kara sakatA hai ki yaha khuTI hai| yaha maNimAlA hai / isa maNimAlA meM maNiyoMko saMsthA amuka parimANa meM haiN| maNiyoM amuka dAne gola hai, amuka dAneM trikoNa haiM aura amuka dAneM catuSkoNa yA anya amuka AkAra ke haiM / amuka dAne choTe haiM, amuka dAneM madhyama haiM aura amuka dAneM bar3e haiM | amuka dAneM lAla haiM, amuka dAneM hare haiM aura amuka dAneM gIle athavA anya amuka raMgake haiN| tathA vaha usa matijJAnase yaha bhI vizleSaNa nahIM kara pAtA hai ki amuka dAnA usa maNimAlA meM amuka sthAnapara gumphita haiM, amuka dAnA amuka sthAnapara gumphita hai yadi sahI sthiti anya indriyoMke sahayoga honevAle matijJAnake viSayameM bhI jAna lenA cAhie | evaM avadhijJAna aura manaH paryavajJAnake viSayameM bhI jAna lenA caahie| tAtparya yaha hai ki sabhI prakArake matijJAnoMse va avadhijJAna aura mana:paryayajJAnase, sAtha hI kevalajJAnase bhI padArthako jAnA to jA sakatA hai, parantu usa jAne hue padArthakA una jAnoMse vizleSaNa nahIM kiyA jA sakatA hai 1 isakA kAraNa yaha hai vijJAnoM dvArA eka se ho sakatA haiM jo vitatmika ho / parantu mati, avadhi, mana:paryaya aura kevala ina jJAnoM meM vitarkAtmakatA kA abhAva ho rahA karatA hai / kevala zrutajJAna hI vitarkAtmaka hotA hai| jaisA ki tatvArtha sUtrake "vitarkaH zrutam" (9-43 ) sUtrase jJAta hotA hai| eka bAta yaha bhI hai ki yadi ina sabhI jJAnoMko vitarkAtmaka mAnA jAye to zrutajJAnakI nirarthakatAkA prasaMga upasthita ho jAyegA, jabaki jainAgama meM zrutajJAnakA mati, avadhi, manaHparyaya aura kevalajJAna ina cAroMse pRthak astitva mAnya kiyA gayA hai| tatvArthasUtra ke "zrutaM matipUrvam" (1-20) sUtrase zrutajJAnakA matijJAnase pRthak hI astitva siddha hotA hai| isake atirikta yadyapi isa sUtrakA artha yaha hai ki zrutajJAna matipUrvaka hotA hai, parantu isakA Azaya yaha nahIM grahaNa karanA cAhie ki zrutajJAna mAtra matipUrvaka hI hotA hai, kyoMki sUtrakA Azaya yahI hai ki jo zrutajJAna matijJAnapUrvaka hotA hai vaha do, aneka aura dvAdaza bheTavAla hai / phalataH aisA mAnanemeM koI bAghA upasthita nahIM hotI ki zrutajJAna mavijJAnake samAna avadhijJAna aura mana:paryayajJAna pUrvaka bhI hotA hai| yahAM para maiMne mati zruta, avadhi, mana:paryaya aura kevalajJAnake viSaya meM jo uparyukta vivecana kiyA hai usapara vidvAnoMko vicAra karanA cAhie, kyoMki yaha vivecana yadi unakI samajhameM A jAtA hai to sonagar3hako sampUrNa mAnyatA kI nirarthakatA bhI unakI samajhA meM A jAyegI / matijJAna, avadhijJAna, mana:paryayajJAna aura kevalajJAna dvArA jIvoMko jo padArthajJAna hotA hai vaha vizleSaNAtmaka na hone se akhaNDAtmaka ho hotA hai, isalie ina jJAnoM dvArA honevAle padArthajJAnoM meM aMzoMkI parikalpanA saMbhava nahIM hai| phalataH inameM nayavyavasthA nahIM bana sakatI hai, kyoMki nayako pramANakA aMza mAnA gayA / yataH pramANavitarkAtmaka honese mati Adi jJAnoM dvArA jAne hue padArthakA vizleSaNa karatA hai, ata: usa zrutajJAnako sAMza mAnanA anivArya 'jAtA hai / isa taraha zrutajJAna meM nayavyavasthA bana jAtI hUM aura isake AdhArapara yaha kahA jA sakatA hai ki mati Adi jJAnoMse jAne hue padArtha ke eka-eka zraMzakA sajJAna dvArA vizleSaNa kiyA jAnA to nayajJAna hai aura sabhI azokA sAmUhika vizleSaNa usI zrutajJAna dvArA kiyA jAnA pramANajJAna hai / su0-39 Page #493 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jayapura (khAniyA) tattvacarcA aura usakI samIkSA kAra batalAyA jA cukA hai ki jIva zrutajJAnake dvArA padArthakA vizleSaNa karake dUsare jIvoMko padArthakA jJAna karAtA hai| isalie aba yahA~ yaha batalAyA jAtA hai ki eka jIva dUsare jIvako padArthakA jJAna vacanoM dvArA hI karA sakatA hai| yataH padArtha bhI sakhaNDa hotA hai aura vacana bhI sakhaNDa hotA hai ataH vacanameM bhI nayaccavasthA bana jAtI hai| sarvaprathama vacanakI sakhaNDatA isa prakAra siddha hotI hai ki akSararo lekara mahA mahAvAkya taka vacanake aneka bheda haiM / unase akSaroMkA samUha zabda kahalAtA hai, yathAyogya zabdoMkA samUha pada kahalAtA hai, padoMkA samUha vAkya kahalAtA hai, vAkyoMkA samUha mahAvAkya kahalAtA hai aura mahAvAkyoMkA samUha mahAmahAvAkya kahalAtA hai| isake atirikta AvazyakatAnusAra mahAmahAvAkyoMke samUha rUpa bhI bacana huA karate haiN| jaise tatvArthasUtra mokSamArgakA pratipAdaka grantha hai| usake dasa adhyAya hai tathA eka pAka adhyAya mokSamArgake ekaeka aMzakA pratipAdana karatA hai isa taraha sampUrNa tatvArthasUtra mokSamArgake sabhI aMgoMkA sAmUhika pratipAdana karatA hai, ataH sampUrNa tatvArthasUSa mokSamArgakA pratipAdaka honese pramANa-vacana hai aura eka-eka adhyAya ekaeka aMzakA pratipAdaka honese nayavacana haiM / isI prakAra navAne aneka aMza pApa Ate hai / jaise ki padagalameM rUpa. rasa, gaMdha aura sparza cAra gaNa pAye jAte hai / inameM rUpake pA~ca, rasake pAMca, gaMdhake do ora sparzake ATha bheda hote hai| isa taraha pudgalake ina sabhI guNoMkA sAmUhika pratipAdana karanA pramANavacana hai aura usake eka-eka guNakA pratipAdana karamA nayavacana haiN| isake atirikta padArtha meM paraspara virodhI do dharma bhI pAye jAte hai / jaise padArtha nitya bhI hai aura nitya bhI hai| isa taraha padArthako nityAnityAtmaka kahanA pramANavacana hai va nityatA aura anityatAkA usake aMzake rUpameM pratipAdana karanA namavacana hai| ye pramANavacana aura nayavacana donoM hI samyaka hai| parantu padArthako anityanirapekSa kevala nitya kahanA yA nilanirapekSa kevala anitya kahanA apramANa yA pramANAbhAsarUpa vacana haiN| isI taraha jIvake vyavahAradharmako jIyakA nizcayadharma kahanA mayAbhAmavacana hai| jaise mANavaka prayojana aura nimitta vegAt upasti to hai, parantu isa AdhArapara ise vAstavika zera mAna lenA nayAbhAsa hai / yaha udAharaNa vyavahAradharmako nizcayadharma kahanekA udAharaNa hai| tathA jIvake nizcayadharmako vyavahAradharma kahanA yaha bhI nayAbhAsavacana hai| jaise jIvakA caitanya nizcayadharma hai| parantu usa caitanya kI paMcabhUtorI utpatti kahanA nayAbhAsadamana hai / yaha udAharaNa nizcayazramako vyavahAradharma kahanekA udAharaNa hai| tattvArthasUtrake "pramANanayaMradhigamaH' (1-6) sUtrakI sarvArthasiddhi-TIkAmeM jo "sakalAdezaH pramANAbIno vikalAdezo nayAdhInaH" yaha vacana nirdiSTa kiyA gayA hai usase pramANa aura usake aMzabhUta nayakA svarUpa spaSTa samakSa meM A jAtA hai tathA nayadhyavasthAke AdhArakA bhI jJAna ho jAtA hai| nayavyavasthAko mAnya karanA anivArya hai yataH padArthake aneka dhamo tathA paraspara virodhI do dhokA sakhaNDa zutajJAnadvArA jJAna va sakhaNDa vacanadvArA pratipAdana hotA hai, ataH usa zrutajJAname evaM usa vacanameM nayavyavasthAko mAnya karanA anivArya ho jAtA hai / aisI nayavyavasthAkA vyAkhyAna vastuvijJAna, laukikajIvana aura AdhyAtmikajIvana ina tIna dRSTiyoMse pRthakapRthak nizcita hotA hai| Page #494 -------------------------------------------------------------------------- ________________ zaMkA-samAmA 4 ko samIkSA vastuvijJAnakI dRSTise namavyavasthAkA rUpa ___ vastuvijJAnakI dRSTise jaina zAsanameM padArthako tattvArya sUtrake "sad drazyalakSaNam' (5-29) va "utpAdavyayadhopayuktaM sata" (5-30) ina do sUtroMdvArA utpAda, vyaya aura dhaukhyAtmaka mAnya karake "apitAnapitasiddhaH" (5-32) sUtradvArA usake jJAna va pratipAdanakI vyavasthAko vivakSAdhIna batalAyA gayA hai| isase vastuvijJAnakI dRSTiro nayavyavasthAkA rUpa yaha banatA hai ki padArtha meM jo bhovyAMza hai vaha dravyAMza hai aura jo utpAdAMza aura vyayAMza hai va paryAyAMza hai| inameMse dravyAMzakA jJAna va pratipAdana to dravyAthikAnaya hai va paryAyAMzakA jJAna va pratipAdana paryAyAthikanaya hai| lokajIvanameM nayavyavasthAkA rUpa lokajIvanako dRSTi se nayavyavasthAkA rUpa isa prakAra banatA hai ki vaidya eka hI vastukA eka rogIke lie upabhoga karane kA Adeza detA hai va anya rogIke lie usa vastukA upabhoga na karanekA Adeza detA hai| bAjArameM jima gAlIko anucita mAnA jAtA hai vaha gAlI vivAhameM yadi gAne ke rUpameM prayakta na kI jAye arthAt gAlI na gAyI jAye to mehamAna apanA anAdara mAnatA hai / eka hI thAnake va.par3ese eka vyakti darjIko koTanirmANakA Adeza detA hai, dUsarA vyakti usa dajIko usa kapar3arI kamIja, kurtA Adive, nirmANakA Adeza detA hai / ThaMDa Rtume pahinane ke kapar3e anya hote hai aura bhISma Rtu meM pahinane ke kapar3e anya hote haiM / ityAdi udAharaNoMse jAnA jAtA hai ki lokajIvana hAni-sAbha, aucitya-anaucitya evaM AvazyakatA-anAvazyakatA AdirUpa nayavyavasthAke binA sucArU rUpase nahIM cala sakatA hai / AdhyAtmika jIvana meM nayavyavasthAkA rUpa adhyAtmakA saMbaMdha jIvI saMsArase mavitake sAtha hai| isa bAta ko dhyAna meM rakhakara jainAgamameM nayavyavasthAko sthAna diyA gayA hai, jo nimna prakAra hai yadyapi jIvakA svabhAva svataHsiddha honese anAdi, anidhana, svAzrita aura akhaNDa hai, parantu pudagalakamoMke sahayogaro jasakA vaha svabhAva sAdi, sAnta. parAzrita aura khaNDa-khaNDa ho rahA hai arthAt jIvakA svabhASa aSikRta aura avinAzI hokara bhI pudagalakarmake saMyogase vikRta aura vinAzazIla ho rahA hai| jaina zAmanameM jIvako ina donoM prakArako dazAoMmese svabhAvadazAto to nizcaya, yathArtha, mukhya, satyArtha, svAzrita Adi nAmoMse pukArA gayA hai aura svabhAvadazAse viparIta vibhAvadazAko vyavahAra, ayathArtha, upacarita, asatyArtha, parAzrita Adi nAmoMse pukArA gayA hai| inameM nizcaya AdirUpa dazAkA jJAna va pratipAdana nizcayanaya hai evaM vyavahAra AdirUpa dazAkA jJAna va pratipAdana vyavahAranaya hai| jo jIva pudgalakarbha saMyogajanya vibhAvadazAse mukta honA cAhatA hai use jaina zAsanameM yaha upadeza diyA gayA hai ki vaha sarvaprathama vibhAva dazAke mArgako tyAgakara svabhAvadazAke mArgako grahaNa kareM / isake lie use do bAteM Avazyaka batalAyIM gaI hai-eka makti aura dUsarI maktikA maarg| inamese bhakti to jIvakA lakSya hotA hai aura jisapara ArUDha honase mukti prApta ho sakatI hai use mokSamArga kahate haiM / isa mokSamAgake bhI do rUpa hote hai-eka to yaha ki jisa mArgase jIva anAdikAlase saMsArakA nirmANa karatA A rahA hai usakA dhIre-dhIre kramazaH tyAga kare aura dUsarA yaha ki jisa mArga se use saMsArase mukti prApta ho sakatI hai use pahaNa kre| inameM se mokSa pAneke sAkSAt mArgako to mokSakA nizcayamArga, yathArthamArga, mukhyamArga, satyAyamArga Page #495 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jayapura (khaniyA) tattvacarcA saura usakI samIkSA evaM svAcitamArga Adi nAmoMse pukArA jAtA hai aura saMsArake mArgake tyAgako vyavahAramokSamArga, ayabhArthamokSamArga, upacarita mokSamArga, asatyArthamokSamArga evaM parAzritamokSamArga Adi nAmoMse kahA AtA hai| yahA~ yaha bAta samajhaneko hai ki saMsArake mArgakA tyAga kiye binA mokSake mArgapara ArUr3ha honA sambhava nahIM hai, kyoMki yaha svabhAvika bAta hai ki jisa mArgapara jIva cala rahA hai usa mArgase vaha jIva jaba taka vimukha nahIM hogA taba taka vaha usase viparIta mArgake unmukha nahIM ho sakatA hai| jaise jisa jIvakA lakSya pazcimakI aura hai aura vaha yadi pazcimakI ora cala rahA hai to yaha vicAraNIya bAta nahIM hai, parantu jisakA lakSya pUrvakI ora hai aura vaha pazcimakI ora cala rahA hai to use apane lakSya kI prAptike lie sarvaprathama pazicamakI ora honevAle gamanakA tyAga karanA hogA, kyoMki jaba taka vaha pazcimakI ora gamana karanA nahIM hogA taba taka vaha pUrvako aura gamana nahIM kara sakatA hai| isI taraha jisa jIvakA lakSya saMsAra hai vaha yadi saMsArake mArgapara cala rahA hai to yaha vicAraNIya bAta nahIM hai, parantu jisakA lakSya pIkSa bana gayA hai arthAt jo mumukSu bana gayA hai use apanA lakSya prApta karaneke lie sarvaprathama saMsArake mArgakA tyAga karanA anivArya hai kyoMki saMsArake mArgakA tyAga kiye binA mokSake mArgako grahaNa karanA saMbhava nahIM hai| isase yaha bAta nirNIta hotI hai ki ovako mokSakI prApti yadyapi nizcayamokSamArgapara Ama honepara hI hotI hai, parantu yaha nizcayamojamArgapara tamI ArUr3ha ho rAkatA hai jaba vaha saMsAramArgakA tyAga karegA / jaina zAsanameM nizcayamokSamArgako jo nizcayamonamArga kahA gayA hai vaha isaliye kahA garA hai ki usapara Arur3a honepara hI mokSako prApti hotI hai parantu usa nizcayamokSamArgapara ArUtu hAneke lie saMsAramArgakA tyAga Avazyaka hai use hI vyavahAramokSamArga kahate haiM, kyoMki saMsArake mArgakA tyAga kiye binA mokSako prAptimeM sAkSAt kAraNabhUta nizcamokSamArgakI prApti saMbhava nahIM hai| ataH vyavahArase yA upacArase saMsArake mArgake tyAgako bhI mokSamArga kahA gayA hai| uttarapakSa yadi Agamako isa dRSTiko samajhanekI ceSTA karatA to use pUrvapakSakI "vyavahAradharma nizcayadharmameM sAdhaka hai" isa mAnyatAmeM vivAdakA avasara hI nahIM aataa| isa prakAra adhyAtmameM bhI nizvayamokSamArgakA jJAna karanA va pratipAdana karanA nizcayanaya hai aura vyakahAramokSamArgakA zAna karanA va pratipAdana karamA vyavahAramaya hai| isa vivecanase yaha bAta bhI nirNIta ho jAtI hai ki na to vyavahAramokSamArga nizcayamokSamArga yA mokSa kI prAptimeM akicitakara hai aura na vyavahAra naya kathanamAtra hai| Agama dvArA vyavahAranayakI upayogitAkI puSTi samayasAra gAthA 12 ko AtmakhyAti TIkAmeM jainAgamavI eka gAthAkA uslekha karate hue AcArya amRtacandrane vyavahAranayako bhI utanA ho mahatva diyA hai jitanA nizcayanamako / vaha gAthA nimna prakAra hai jai jiNamartha pavajaha tA mA vavahAra-picchae muyaha / ekkeNa viNA chijjai titthaM aNNeNa uNa tacca / artha-yadi jinamatakA pravartana iSTa hai to nizcaya aura vyavahAra donoM nayoM se kisIkA bhI parityAga na karo, kyoMki vyavahAranayakA tyAga kara denese tIrtha (mokSamArga) kI pravRtti samApta ho jAyegI aura nizcayanayakA tyAga kara denese Atmatatva hI naSTa ho jaayegaa| Page #496 -------------------------------------------------------------------------- ________________ zaMkA-samAdhAna 4 kI samIkSA tAtparya yaha hai ki mumukSu jIvako apane astitva, svarUpa aura patana tathA utthAna Adiko samajhAne kI AvazyakatA hai tathA patanake karaNa kyA hai aura utthAnake kAraNa kyA hai, isako bhI samajhanA Avazyaka hai / inamese apane astitva, svarUpa, patana aura u sthAna Adiko samajhanA to nizcayamaya hai aura patanake kAraNa kyA hai aura utthAnake kAraNa kyA hai, isa bAtako samajhanA vyavahAranaya hai / aba yadi nizcayanayako upekSA kI gaI to tatva naSTa ho jAnese dharmatIrthakA AdhAra hI samApta ho jAyegA aura yadi vyavahAranayakI upekSA kI gaI to jIvake utthAnameM kAraNabhata uparyata vyavahAra aura nizcaya parmatIrtha (mokSamArga) kI samApti ho jaayegii| isaliye nizcaya aura vyavahAra donoM nayoMko samajhane aura grahaNa karanekI AvazyakatA hai| __AcArya amRtacandranaM puruSArthasikyupAya pa 4 meM kahA hai ki ve mahApuruSa hI dharma kA pravartana karane meM sakSama hote hai jinheM nizcayanayako makhyarUpatA aura vyavahAranayakI upacaritarUpatAkA yathArtha jJAna ho tathA vahIM para padya 8 meM AcArya mahodayane kahA hai ki jisa vyaktime nizcayanaya aura zyavahAranaya donoMko ThIka tarahase jAnakara donoMmeM mAdhyasthyabhAva arthAt donoMke samAna mahattvako samajhA hai vahI dezanA (upadeza ke sampUrNa phalako prApta karatA hai / mokSamArgameM vyavahAradharmakA mahatva __ AghArya amRta candra ne puruSArthasiddhathupAyameM hI padya 39 se padma 48 taka vyavahAra ahiMsAkA vivecana karate hue padya 49 meM yadyapi yaha batalAyA hai ki jIvakI paravastuke kAraNa aNumAtra bhI hiMsA nahIM hotI tathApi pariNAmavizuddhike lie hiMsAke AyatanoMkA tyAga karanA ucita hai| isake Age padya 50 meM yaha bhI spaSTa kara diyA hai ki jisane nizcayako samajhA nahIM aura yaha mAna liyA ki jIvako paravastuke kAraNa aNumAtra bhI hiMsA nahIM hotI vaha jIba mUrkha hai, kyoMki baha bAhma kriyAoMmeM pramAdI hokara bAhya AcaraNako naSTa karatA hai| isase yaha bAta acchI taraha nirNIta ho jAtI hai ki nizcayadharmakI prAptimeM vyavahAradharmakA anapekSA gIya mahatva hai 1 iti 1 Page #497 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 50 8 12 13 21 30 32 35 * * * * * * * 22 29 27 11 24 41 42 42. 50 52 63 73 73 80 88 93 95 paMkti 2 18 99 109 112 113 117 25 28 1 24 8 12 20 12 24 13 2 5 6 32 25 3 4 18 10 34 29 28 34 20 122 123 131 30 132 14 135 26 136 138 139 155 3 22 22 23 jayapura (khAniyA) carcAkA zuddhipatra zuddhi evaM sAkSAt sAdhakatvAt azuddhi eva sAdhakatvAt 115 kammA huti sneha na upAdAna sahakArI rUpameM kArmaNa vargagAe~ pratIta nahIM karatA hai hone vAle [ thA ] apanI jJeya rAgavRddhi baneko paraspa gare ke karaNa hai jIvake pacakA hotI hai vaha bhI bhavvajoSANaM || 2 || hoi deu sAmAnyena guNasthAna meM zubha aura azubha taba avazya hI hote haiM liMgANi / 175 / / kaJcidu pratapanaM ataH (pRSTha 35) gAthAoM meM jAtA hai honese cidyana svabhAva 116 kammA huti snehana upAdAna ke sahakArI rUpameM kArmANa vargaNAe~ nahIM pratIta karatA rahatA hai hone vAlA X X X hamArI jJeya hai rAgabuddhi Ageko parabhAvaM paraspa dUsare jIvake usake pagakA hotI hI hai| vaha sabhI bhakva jIvANaM ||25| hoi he sa sAmAnyena guNasthAnoMmeM zubha aura zuddha taba pahaleke dUsarekA kahatA hai avazya hI prApta hote haiM liMgANi // 85 // kazcidu pratapanaM vijayanaM yataH * X X X gAthAoM meM mI jAnatA hai, dekhatA hai X X X cidghana svabhAva Page #498 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ..... . . pR0 paMkti 25 25 22 jayapura sAniyA tahAnAkI samIkSAkA zuddhipatra azuddhi zuddhi 1-praznottarakI 1 praznottara 1 ko anucchedameM anuccheda 1 meM karsa-karsa kata karma ukta-namisika ukta nimitta-naimittika bhRtArtha mAnatA hai| isa para bhUtArtha mAnatA hai, parantu praznake viSayase bhinma honeke kAraNa isapara yathArtha kAraNa aura ayathArtha kAraNa aura tutIya daurake anuccheda meM. tRtIya daurake anuccheda 1 meM tRtIya daurake anucchedameM tRtIya daurake anuccheda 2 meM anta anya vopapadyante vopapadyate upAdAnameM viparIta upAdAnameM yogyatAke viparIta arthAt nahIM kara sakatI hai arthAt nahIM kara sakatA hai, annivAryatA anivAryatA unakA pariNatimeM pariNati usameM usane use anitya use bhI anitya svanimittika svapratyaya sApaka mAnanA caahiye| sAdhaka mAnanA cAhie / tathApi jahA~ pUrvaparyAya.ko uttaraparyAyakI utpatti meM kAraNa mAnanA anivArya hai vahA~ pUrvaparyAya aura uttaraparyAya meM pUrvottarabhAvarUpa kAryakAraNa mAnatA hI jamamukta hai| utpAdyotpAdakabhAvarUpa kArya-kAraNA bhAva nhiiN| .. utpatimeM niyAmaka . .. utpatti meM sarvatra niyAmaka anantara anantara hI jo mohita kiyA jAtA hai 'yA' jo 'jo mohita kiyA jAtA hai yA 'jo mohita hotA mohita hotA hai|'.. . hai vaha mohanIya hai| . . . karmake viSayameM karmakArakake viSaya dravyakarmodayako uttarapakSakA vyakarmokSyako gAthA80 gASA 87... usakA 28 30 Page #499 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 312 pR0 35 40 W 1 47 47 49 49 51 59 62 64 64 64 65 65 65 66 68 h f paMkti 24 11 1 1 1 6 12 30 9 26 12 7 83 83 33 33 6 24 25 26 32 1 70 70 70 70 71 33 72 25 81 81 6, 9 5 15 16 18 5 29 81 29 82 5 10 25 85 26 85 29 jayapura (khAniyA) tattvacarcA aura usakI samIkSA azuddhi zuddhi pAThanakriyArUpa uttarapakSa ke eka paThanakriyArUpa uttarapakSakA eka unakA ho jAte haiN| dRSTi se usase ataH yogyatA ke honepara anivArya rUpase hotI hai yaha hI gAthA 108 sahAyaka na hone rUpase banAkara trikAmela hama mAnate haiM hotI hai / hamAre nizcayanamameM azuddha nizcaya nayase yaha pudgala zuddha nizcayanayase paugalika rAgAdikA zuddha nizcayanayase paudgalika zuddha nizcayanayase paudgalika apane Upara saMdhAna aura kisImeM prathama bhAgapara uttarapakSane 0 ca0 50 45-46 taka (5-38) niyatinayakA (5-38) apitu (ta0 sU0 5-28 ) usakA hote haiM / isI dRSTise usameM yataH yogyatA ke anurUpa honepara anivArya rUpase sahAyaka niyamase hotI hai / yaha bhI gAthA 107 sahAyaka hone rUpase banAkara ) trikAlameM pUrvapakSa mAnatA hotI hai| isakA spaSTIkaraNa nimna prakAra hai pUrvapakSa ke nizcayanaya se nizcayanayase yaha ki pudgala nizcayanayase paugalika rAgAdiko nizcayanaya se paudgalika nizcayanayase paudgalika apanI mAnyatAke Upara saMyoga aura kisIne prathama bhAgapara vicAra karate hue uttarapakSana 0 ca0 pR0 45-46 para (5-33) aniya vinayakA (5-32) parantu (va0 sU0 5-29) 4 1 Page #500 -------------------------------------------------------------------------- ________________ -- - -- - zuddhipatra paMkti zuddhi 27 24 M. P. 25 unameM 28 azuddhi sa0 ca0 pU0 48 lA pa0 pR. 47 aparapasane sabhI aparapakSane "sabhI kyoMki na hamArI kyoMki na pUrvapakSakI hamAre isa kathanapara pUrvapakSake isa kathanapara samajhameM A jAtI hai aura samajhameM A jAtI aura "mApane likhA hai ki" "Apane likhA hai ki nizcayanayase nahIM "sarvatra nizcayanayase nahIM" sarvatra use hamAre" do dravyoMkI hamAre "do nyoMkI kAryarUpase utpanna huA karatA hai kAryarUpase utpanna huSA" mAnya karatA hai svIkAra kiyA gayA hai| svIkAra kiyA gayA hai| yathArtha ayathArthaghaTaparmAya yA ghaTaparyAyase usameM aura asadbhuta asadbhUta sAmagrIkA sAmagrIko ataH isa prakAra ata: jisa prakAra sadbhUtaghayavahAramayakA aura sadabhUtavyavahAramayakA viSaya hai aura likhA hai "phi parantu likhA hai ki "parantu jo vastu kAryarUpa arthAt jo vastu kAryarUpa kahA jAtA hai? kahA~ AtA hai? siddha karate hue siddhi karate hue nizcayanayakA nahIM / prakaTa hai nizcayanayakA nahIM, prakaTa hai yaha cimsya hai| kiyA jAnA kalpanAropita kiyA jAnA vyavahAranayakA viSaya honepara bhI kalpanAropita (bAhya sAmagrI meM) bAhya sAmagrImeM upAdAnako sahakAritA evaM upAdAnakI sahakAritA hai evaM mAna lenameM na AgamaviroSa hai mAna lene meM nimittatAkI vyabahAranayaviSayatAke sAtha na Amamavirodha hai apane uparyukta vaktavyameM apanA uparyukta vaktavya bAstavika mAnatA vAstavika mAnatA hai yathArthakAraNa yA yathArthakartA nahIM yathArthakAraNa thA yathArthakartA nahIM mAnatA hai mAnatA apitu ayathArthakAraNa aura ayathArthakartA (upacaritakAtI) mAnatA hai 120 122 125 125 125 125 125 126 12 _ 126 ..-.- -.. Page #501 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 314 pu0 127 128 128 3 130 61 133 18 133 22 137 paMkti 5 2 138 139 25 2 5. 2 140 14 143 5 43 21 145 32 146 19 47 8 152 20 155 6 159 31 165 17 166 9 167 32 3 168 168 4 168 17 170 9 170 170 d 11 jayapura (khAniyA) tasvacarcA aura usakI samIkSA zuddhi parantu uttarapakSakA yaha kathana ThIka nahIM hai donoMko apane-apane rUpase isa apekSAsa parantu maiM isI praznottarake nimittakAraNako azuddhi uttarapakSakA yaha kathana ThIka nahI haiN| donoM ko samAnarUpase isa apekSApara maiM isI praznottarake nimittakAraNa usameM isa vigamako use pUrvokta prakArase preraka aura udAsIna (apreraka) do rUpa meM itanA jJAtavya jo mahattva kapar3e kA hai vahI aura utanA hotI hai anya anya rUpa dajoM vyaMjanaparyAyasa parantu ataH kAryAvyavahita paryAyI aNa likhA hai chapaka pakSameM eka sAtha pUrvapakSa kI "apane rUpa" ho hai "isa kathana kI nidiSTa" isa viSayameM kAryarUpa umrakA galata hai| upAdAdiko unameM isa viSayako usa kAryakAritAko pUrvokta prakArako prerakatA aura aprerakatA ( udAsInatA) ke rUpa meM mAmya karate hue nimittake preraka nimitta aura apreraka ( udAsIna ) nimitta ye do bheda prayogabhedake sAtha kAryabhedake AdhArapara itanA avazya jJAtavya jitanA mahatva kapar3e kA hai utanA hotA hai anya-anyarUpatAko prApta darjI vyaMjanapayAyeM X yataH kAryAvyavahita pUrva paryAyako grAhya liyA hai X kSapaka pherameM isake sAtha usa pakSakI "apane rUpa" hI hai" isa kayanakI nirdiSTa "isa viSayameM karmarUpa uttarapakSa kA galata hai, kyoMki isI taraha utpAdAdiko Page #502 -------------------------------------------------------------------------- ________________ zuddhipatra paMkti azuddhi 171 mAnyatAkI kriyAmeM hI svapapratyaya isa rUpameM 171 172 173 173 yogyatA aparapakSakA yogyatA' hI jJAta hotA hai 174 175 175 jise 175 25 177 puddhi mAnyatAko uttarapakSakA kriyAmeM svaparapratyaya isa rUpameM paramArtha mUta na hokara bhI eka dravyako kriyAmeM dUsarA drazya sahAyaka hotA hai isa rUpameM yogyatAkI anurUpatA uttarapakSakA yogyatAko anurUpatA ho yahI jJAta hotA hai jisase. siddha karanA hai zaktiko xxx diyA hai xxx pudgalakA hI pharmarUpa sva-rUpa karanA karanA ayathArtha kAraNa aura vaha pudgala vrakhyakI kriyApariNAma ho jAtA hai pathako avalamjana lete hai bhAvavatI yA kriyAvatI zaktikA zaktikA vAcanika sahayogase jIvakI bhAvavatI zArIra aura sAmAnya samIkSAke tathA siddha karatA hai zakti arthAta diyA jAtA hai (svataHsiddha) pudgalakA karmarUpa hI svarUpa kucha karanA kucha karanA yathArtha kAraNa aura pudgala dravyako kriyArUpa pariNAma jAtA hai padako avalambana to lete haiM bhAbacatI zaktikA pAktikA mAnasika, vAvanika sahayogase honevAlI jIvako bhAnabattI zarIra sAmAnya samIkSAke mUlakA samyamithyAdarzana aura nizcayasamyagdirzana 182 185 186 189 192 35 18 32 201 202 202 204 205 205 205 208 sampammithyAdarzana aura nizcayasambagdarzana Page #503 -------------------------------------------------------------------------- ________________ puru 209 paMkti 29 22 211 216 217 223 224 224 224 224 12 27 2251 225 20 225 226 227 228 jayapura (khAniyA) tatvacarcA aura usakI samIkSA azuddhi guruko hitakara guruko ahitakara aziktavaza sndhi pariNamana hU~ athAsaMbhava mAnasika, vAcanika yA kAyika pariNamana hai vyavahAra dharma vyavahAradharma aura vyavahAra adharma ho jAtA ki ho jAtA hai ki kahanA hI mAnya karanA ho (saca0 0 79) (ta: ca0 1.0 81) ki paramabhAvagrAho phi 'paramabhAvanAhI tadbhUta vyabahAra aura sasadbhuta sasadbhUta vyavahAra aura amadabhUta lakSaNa hai, pUrvapakSa isalie pUrvapakSa bhI ayathArtha kAraNa mAnatA hai, parantu vaha isaliye yaha praznottara yaha bAta praznottara dRSTi rUpameM dRSTa rUpameM vyavahArake vyavahArase so yaha prApta na prApta prastuta pratyuta nimitta huI to nimitta huI' so sasakI usako kiyA karatA hai kriyA karatA hai adhyApana kiyA karatA hai to adhyApana kriyA karatA hai so kiyA karatA hai kriyA karatA hai taHca.93 para 10 ca0 pU083 para banI bana saMsAravRddhi saMsAravRtikA pratikriyA padameM Aye 'suha' zabdase padase baddha karmoMke saMbara karmoMke saMvara pravRttike rUpameM pravRttike rUpameM vyavahAradharma adayA adayArUpa use xxx sarvAparati sarvavirati to yaha 17 228 231 24 232 23 232 232 1. 233 17 235 237 244 prakriyA 244 244 266 266 274 17 Page #504 -------------------------------------------------------------------------- ________________ zuddhipatra paMkti zuddhi bhAvavatI pAmArake 3 275 276 25 21 caturdaza ~ 'oo 5 277 277 278 28. ra5 23 azuddhi bhAvatI AdhArake caturthadaza caturthadaza caturthadaza nizcayadharmakA pUrNataH (taTastha) darzanacetanAke vaha vaha mokSamArgakI prathama yadi jabataka bhavya aura pariNAmasvarUpa dRzya pariNAmasvarUpa mana jIva miTTIkI hI upadeza kartA sabhAmaNDala vitAtmaka 21 28 286 287 290 290 caturdaza caturdaza nizcayadharma kI pUrNatA (taTasthatA) jAnacetanAka vaha bhI mokSamArga mokSakI xxx ki yadi jabataka jIva abhavya aura pariNamanake rUpameM hRdaya pariNamanake rUpameM mana jIvameM miTTIkI hI pariNati upadeza karatA sabhAmaNDapa vitakAtmaka 30 24