Book Title: Anekant 1968 Book 21 Ank 01 to 06
Author(s): A N Upadhye
Publisher: Veer Seva Mandir Trust
Catalog link: https://jainqq.org/explore/538021/1

JAIN EDUCATION INTERNATIONAL FOR PRIVATE AND PERSONAL USE ONLY
Page #1 -------------------------------------------------------------------------- Page #2 -------------------------------------------------------------------------- ________________ da mAmika praprala 1650 anekAnta wome . .....AAMS '.. . -w- OPATRA / riginal SHORT bhagavAna grAdibrahmA, prAdinAtha / vaha bAbA, rilapara mamantabhadrAzrama (vIra-mevA-mandira) kA mukha patra Page #3 -------------------------------------------------------------------------- ________________ viSaya-sUcI anekAnta ko sahAyatA kamAMka viSaya paSTha 21) meTa kammIrIlAlajI (kazmIra vAlo) ne apane muputra vinoda kumAra jI jaina (ijIniyara) kA vivAha 1. mvayambhU-tRti--padyanandyAcArya lA. mahAvIra pramAda jI aravAla meTalavarsa revADI kI 2 yagamtilaka kA mAskRtika yadhyayana-- DA0 putrI ci. kumArI pramilA ke mAtha jainavidhi se 30 apraila gokulacanda jaina AcArya ema e pI-eca. DI 2 ko sampanna hugrA / uma muavasara para 751) ke nikAla 3. monAgiri middhakSetra aura tanmambandhI mAhitya / hae dAna meM me 21) anekAnla ko madhanyavAda prApta hue / -DA0 nemicanda zAstrI, ema e. DI liT 8 21) gayabahAdura seTha harakhacanda jI pANDyA gacI ke 4 kyA kabhI kimI kA garva sthira rahA hai? 13 laghubhrAtA nAgacanda jI kI suputrI ci0 maroja kumArI ke mAnava jAtiyoM kA devIkaraNa -mAdhvI / vivAhopalakSa me nikAle hae 541) ke dAna meM meM ikkIma zrI maghamitrA 14 | rupayA anekAnta ko mavanyavAda prApta hue| AzA hai damI 6 praniSThA tilaka ke kartA namicandra kA mamaya taraha anya mahAnubhAva bhI dhArmika evaM sAmAjika avamage ----paM0 milApacandra kaTAriyA para granakAnta ko mahAyatA bhijavAne kA prayatna kreNge| pAgama aura tripiTako ke madarbha meM ajAtazata vyavasthApa 'anekAnta' kuNika-muni zrI nagagana vogmevAmandira 21 dariyAgaMja, dillii| 8 kulapAka ke mANika mvAmI- DA0 vidyAdhara johaga purakara anekAnta ke grAhakoM se mugva kA sthAna - -paramAnanda anekAnta ke premI pAThako me nivedana hai ki anekAnta 10. gajapUna kAnika mAlavA kA jaina-pugatanya- kA 21ve varSa kA prathamAka unakI mevA meM pahuMca rahA hai| nemiha gauda ema. bI. eDa " | kRpayA aka milate hI 21va varSa kA vArSika mUlya 6) 11 mAdhyAya meghavijaya ke megha mahodaya meM manIgrAIra meM bhijavA kara anugRhIta kreN| anyathA agalA ulligvina katipaya apAtra racanA. aka vI0 pI0 meM bhejA jaavegaa| vyavasthApaka 'anekAnta' agaracanda nAhaTA agravAlo kA jaina samkati svAsthya-kAmanA paramAnanda zAstrI vIra mavAmandira ke samthApaka vayovRddha prasiddha ni12. mAhitya-mamIkSA--paramavanda zAstrI / 7 hAmika vidvAna 50 jugalakizora jI mukhtAra eTA meM bImAra ho gaye the| unakI avasthA 12 varSa kI hai, ima sampAdaka-maNDala baddhAvasthA meM bhI ve bagabara lambana kArya karate hai| aura DA0 prA0 ne0 upAdhya yogamAra kI prastAvanA limva rahe hai| anekAnta parivAra DA0pramasAgara jana unakI svAsthya kAmanA karate hae unake cirajIvI hone kI zrI yazapAla jaina kAmanA karatA hai| anekAnta meM prakAzita vicAro ke lie sampAraka maNDala uttaradAyI nahIM hai| -vyavasthApaka anekAnta / anekAnta kA vArSika mUlya 6) rupayA eka kiraNa kA mUlya 1 rupayA 25 paM0 Page #4 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prom aham anekAnA paramAgamasya bIja niSiddhajAtyandhasindhuraviSAnam / sakalanayavilasitAnA viroSamayanaM namAmyanekAntam // / varSa 21 kiraNa 1 vIra-sevA-mandira, 21 dariyAgaMja, dillI-6 vIra nirvANa savat 2464, vi0 saM0 2025 praprela san 1968 svayambhU stutiH svayaMbhuvAyena samuddhataM jagajjaDatvakUpe patitaM pramAvataH / parAtmatattva pratipAdanollasadvaco guNairAdi jinaH sa sevyatAm // 1 -pAnandyAcArya artha-svayambhU-svayaM hI prabodha ko prApta hue jisa prAdi (RSabha) jinendra ne pramAda ke vaza hokara prajJAnanArUpa kueM meM gire hue jagata ke prANiyo kA paratattva aura prAtmatattva (athavA utkRSTa prAtmatattva) ke upadeza me zobhAyamAna vacanarUpa guNo se uddhAra kiyA hai usa Adi jinendra kI prArAdhanA karanA caahie| bhAvArtha-isa padya meM prayukta 'guNa' dAbda ke do artha hai-hitakArakatva Adi guNa tathA rassI / usakA abhiprAya yaha hai ki jisa prakAra koI manuSya yadi asAvadhAnI se kue~ me gira jAtA hai to itara dayAlu manapya kueM meM rassiyo ko DAlakara unake sahAre se use bAhara nikAla lete hai| isI prakAra bhagavAna Adi jinendra ne jo bahuta se prANI ajJAnatA ke vaza hokara dharma ke mArga se vimukha hote hue kaSTa bhoga rahe the unakA hitopadeza ke dvArA uddhAra kiyA thA-unhe mokSamArga meM lagAyA thaa| unhone unako aise vacano dvArA padArtha kA svarUpa samajhAyA thA jo ki hitakAraka hote hue unhe manohara bhI pratIta hote the| 'hita manohAri ca durlabha vacaH' isa ukti ke anusAra yaha sarvasAdhAraNa ko sulabha nahIM hai // 1 Page #5 -------------------------------------------------------------------------- ________________ yazastilaka kA sAMskRtika adhyayana DA0 gokulacanda prAcArya, ema. e. pA-eca. DA. pANinI ke viSaya meM somadeva ne eka mahattvapUrNa jAna- sasarga vidyA yA nATyazAstra, citrakalA tathA zilpakArI dI hai| inake pitA kA nAma paNi yA pANi thaa| zAstra viSayaka sAmagrI bhI yazastilaka meM paryApta aura isIlie inhe pANi putra bhI kahA jAtA thaa| gaNita ko mahattvapUrNa hai| lalitakalAye aura zilpa vijJAna nAmaka somadeva ne prasaNyAta zAstra kahA hai| somadeva ke samaya tIsare adhyAya me ima sAmagrI kA vivecana kiyA gayA hai| pramANazAstra ke rUpa me akalaka-nyAya kI pratiSThA ho cukI kAmazAstra ko somadeva ne kantumiddhAnta kahA hai| thI / rAjanIti me guru, zukra, vizAlAkSA parIkSita, pArA yazastilaka meM isakI mAmagrI yatra tatra bigvarI hai| bhogAzara, bhIma, bhISma tathA bhAradvAja racita nItizAstroM kA vali rAjastuti ko kahate the / ullekha hai / somadeva ne gaja vidyA me yazodhara ko romapAda kI taraha kahA hai| romapAda ke atirikta gajavidyA vize kAvya aura kaviyoM meM momadeva ne apane pUrvavartI aneka mahAkaviyo kA ullekha kiyA hai| urva, bhAravi, SajJo me ibhacArI, yAjJavalkya, vAddhali (vAhAli), nara, nArada, rAjaputra tathA gautama kA ullekha hai| kula milAkara bhavabhUti, bhartahari, bhartRmaNTha, kaNTha, guNADhya, vyAsa, bhAsa, bosa, kAlidAsa, bANa, mayUra, nArAyaNa, kumAra, mAgha tathA yazastilaka me gaja vidyA viSayaka prabhUta sAmagrI hai / gajotpatti kI paurANika anuzruti, uttama gaja ke guNa, gajo ke rAjazekhara kA eka sAtha eka hI prasaga meM ullekha hai| bhadra, manda, mRga aura sakIrNa bheda, gajo kI madAvasthA, somadeva dvArA ullikhita ahila, nIlapaTa, tridaza, kohala, usake guNa-doSa aura cikitsA, gaja paricAraka, gaja zikSA gaNapati, zakara, kumuda tathA kekaTa ke viSaya meM abhI hame ityAdi ke viSaya me somadeva ne vistAra me likhA hai| vizeSa jAnakArI nahI upalabdha hotii| varamaci kA bhI maine upalabdha gajazAstro se isakI tulanA karake dekhA hai / eka padya uddhRta kiyA gayA hai / ki yaha sAmagrI eka svatantra gajazAstra ke lie paryApta hai| dAzAnaka pAra pAyANaka zikSA aura sAhitya kA gajazAstra kI taraha prazvazAstra para bhI somadeva ne tA pazAstalaka khAna hai / prA0 hAndakA ne isa sAmagrA kA vistAra se prakAza DAlA hai| rAjAzva ke varNana me kevala vistAra se vivacana kiyA hai, hamane isakI punarAvRtti eka prasaga me hI paryApta jAnakArI de dI hai| revata aura nahA ka zAlihotra azvazAstra vizeSajJa mAne jAte the| somadeva ne pariccheda gyAraha meM Arthika sthiti para prakAza DAlA azva ke ikatAlIsa guNo kI parIkSA karanA apekSita gayA hai| somadeva ne kRSi, vANijya, sArthavAha, nau santaraNa batAyA hai| yazastilaka meM ina sabhI guNoM ke viSaya meM aura videzI vyApAra, vinimaya ke sAdhana, nyAya Adi ke paryApta jAnakArI dI gayI hai| azvazAstra ke sAtha tulanA viSaya meM paryApta sAmagrI dI hai| kAlI jamIna vizeSa karane para yaha sAmagrI aura bhI mahattvapUrNa aura upayogI upajAU hotI hai| sulabha jala, sahaja prApya zramika, kRSi siddha hotI hai| ke upayogI upakaraNa, kRSi kI vizeSa jAnakArI tathA ratnaparIkSA me zukanAsa kA ullekha hai| vaidyaka yA ucita kara kRSi kI samRddhi meM kAraNa hote hai| tabhI Ayurveda me kAzirAja dhanvantari, cArAyaNa, nimi, dhiSaNa vasundharA pRthvI cintAmaNi kI taraha zasya sampatti tathA caraka kA ullekha hai| roga aura unakI paricaryA luTAtI hai| nAmaka parikcheda me inake viSaya me vizeSa jAnakArI dI hai| vANijya meM somadeva ne sthAnIya tathA videzI vyApAra Page #6 -------------------------------------------------------------------------- ________________ yazastilaka kA sAMskRtika adhyayana kA ullekha kiyA hai| sthAnIya vyApAra ke lie prAyaH eka vRtti svIkAra bhale hI kara lI jAye, kintu use acchA cIja kA alaga-alaga bAjAra yA hATa hotA thaa| baDe- nahI mAnA jAtA thaa| bar3e vyApArika kendra peNThAsthAna kahalAte the| deza-deza ke gyArahave pariccheda meM isa sampUrNa sAmagrI kA vivevyApArI prAkara ina peNThAsthAno me apanA rojagAra karate . the| peNThAsthAnoM kA saMcAlana rAjya kI ora se hotA thA yA kisI vizeSa vyakti dvArA / inameM vyApAriyo ko dAyA inameM vyApAriyoM ko pariccheda bAraha meM yazastilakame ullikhita zastrAstrI hara taraha kI suvidhA dI jAtI thii| madhyayuga me jo vyA- kA vivecana hai| momadeva ne chattIsa prakAra ke zastrAstro pArika pragati huI usame ina maDiyo kA vizeSa hAtha thaa| kA ullekha kiyA hai| ina ullekho kI eka baDI vizeSatA yaha hai ki inase adhikAza zastrAstro kA svarUpa bhAratavarSa me vyApAra karane ke lie jima prakAra unake prayoga karane ke tarIke tathA katipaya anya bAtoM para videzI sArtha pAte the usI prakAra bhAratIya sArtha TADA bAdhakara videzI vyApAra ke lie nikalate the / somadeva ne bhI prakAza par3atA hai| dhanuSa, asidhenukA, kartarI, kaTAra, kRpANa. khaDga,kaukSeyaka, yA karavAla, taravAri, bhusuDI, tAmralipti tathA suvarNadvIpa ke vyApAra ko jAne vAle sArthoM kA ullekha kiyA hai| maDalAna, asipatra, prazani, akuza, kaNaya, parazu yA kuThAra, somadeva ke yuga me vastu vinimaya tathA mRdrA ke madhyama prAsa, kunta, bhindipAla, karapatra, gadA, dumphoTa yA mUsala, se vinimaya kI praNAlI thii| pichar3e kSetro me vastu vini mudgara, paridha, daNDa paTTisa, cakra, bhramila, pTi, lAMgala, maya calatA thA / mudrAoM meM somadeva ne niSka, kApiNa zakti, trizala, zaku, pAza, vAguga, kSepaNi hasta tathA gola ghara ke viSaya meM isa pariccheda me paryApta jAnakArI dI tathA sumana kA ullekha kiyA hai| niSka vaidika yaga me eka mvarNAbhUpaNa thA, kintu bAda me eka niyata svarNa mudrA bana gayA / manusmRti me niSka ko cAra-suvarNa yA tIna mI tRtIya adhyAya meM saba cAra pariccheda hai| inama lalita bIsa rattI ke barAbara kahA gayA hai| kArSApaNa cAdI kA kalAno tathA zilpa vijJAna viSayaka sAmagrI kA vivecana sikkA thaa| manusmRti meM ise rajata pugaNa aura dhAraNa hai| pariccheda eka meM saMgIta, vAdyayantra tathA nRtyakalA kA kahA hai / purANa kA vajana battIsa rattI hotA thA kArSA- vivecana hai| somadeva ne yazodhara ko gItagandharvacakravartI paNa kI phuTakara kharIja bhI hotI thii| suvarNa niSka kI kahA hai| yazodhara kA hastipaka, jisakI ora mahAganI taraha eka sone kA sikkA thaa| anagaDha sone ko hiraNya prAkaSTa haI, sagIta meM mAhira thaa| saMgIta aura mbara laharI kahate the aura jaba usI ke sikke DhAla lie jAte to ve kA ananya sabadha hai| somadeva ne sapta mbage kA ullekha suvarNa kahalAte the| manusmRti ke anusAra suvarNa kA vajana kiyA hai| assI rattI yA solaha mASA hotA thaa| vAdya yantro meM yazastilaka ke ullekha vizeSa mahattva somadeva ne nyAsa yA dharohara rakhane kA bhI ullekha ke haiN| vAdyo ke lie mammilita zabda prAtodya yaa| kiyA hai| prAcAra, vyavahAra tathA vizvAsa ke lie vizruta saMgItazAstra kI taraha momadeva ne bhI vAdyo ke ghana, mUpira, vyakti ke yahAM nyAsa rakhA jAtA thaa| yadi nyAsa rakhane nata aura avanaddha, ye cAra bheda batAye hai| somadeva ne vAle kI niyata kharAba ho jAye aura vaha samajha le ki teIsa vAdya yantro kI jAnakArI dI hai| zakha, kAhalA, nyAsa dhartA ke pAsa aisA koI pramANa nahI, jisake AdhAra dudubhi, puSkara, DhakkA, prAnaka, bhambhA tAla, karaTA, para vaha kaha sake ki usane amuka vastu usake pAsa nyAsa trivilA, Damaruka, ruMjA, ghaTA, veNu, vINA, bhallarI, rakhI hai, to vaha nyAsa ko haDapa jAtA thaa| vallakI, paNava, madaga, bherI, paTaha aura DiNDima, ina sabhI bhUti yA sevAvRtti ke viSaya meM logo kI bhAvanA ke viSaya meM yazastilaka kI sAmagrI se paryApta prakAza acchI nahIM thii| vivaza hokara AjIvikA ke lie sevA- par3atA hai| sagItazAstra ke anya prantho ke tulanAtmaka Page #7 -------------------------------------------------------------------------- ________________ anekAnta adhyayana ke AdhAra para ina vAdya yantroM kA isa pariccheda yakSa mithuna ke citra banAye gaye the| pratIka citroM me meM pUrA paricaya diyA gayA hai| tIrthaMkaro kI mAtA ke solaha svapnoM ke citra the| zvenRtyakalA viSayaka sAmagrI bhI yazastilaka me paryApta tAmbara sAhitya meM inakI saMkhyA caudaha batAI gaI hai| hai| somadeva ne likhA hai ki samrAT yazodhara nATyazAlA airAvata hAthI, vRSabha, siMha, lakSmI, laTakatI huI puSpa meM jAkara kuzala abhinetAoM ke sAtha abhinaya dekhate the| mAlAye, candra-sUrya, matsya yugala, pUrNa kubha, pagrasarovara, nATya prAraMbha hone ke pUrva raMgapUjA kI jAtI thii| soma- siMhAsana, samudra, phaNayukta sarpa, prajvalita agni, ratno kA deva ne isakA vistAra se varNana kiyA hai| Dhera aura deva vimAna ye solaha svapna tIrthakara kI mAtA bAlaka ke garbha meM jAne ke pahale dekhatI hai| prAcIna pANDuyazastilaka me nRtya ke lie nRtya, nRtta, nATya lAsya, lipiyo meM bhI inakA citrAkana milatA hai| tANDava tathA vidhi zabda pAye hai| nRtya, nRtta aura nATya dekhane meM samAnArthaka zabda lagate hai, kintu vAstava meM inameM ragAvalI yA dhUlicitro kA sAmadeva ne chaha bAra paryApta antara thA / dazarUpaka me dhanajaya ne inake pAraspa- ullekha kiyA hai| citrakalA me ragAvali kA kSaNika citra rika bhedo ko spaSTa kiyA hai| nATya dRzya hotA hai, isa kahate hai| isake dhUlicitra aura racitra do bheda hai| lie ise 'rUpa' bhI kahate hai aura rUpaka alakAra kI taraha Ajakala ise ragIlI yA alpanA kahA jAtA hai| pratyeka prAropa hone ke kAraNa rUpaka bhii| kAvyo meM vaNita mAgalika avasara para ragIlI banAna kA pracalana bhAratavaSa dhIroddhata Adi prakRti ke nAyakoM, nAyikAmo tathA pAtro meM abhI bhI hai| kA Agika, vAcika AhArya tathA sAtvika abhinayo dvArA prajApati prokta citrakarma kA eka vizeSa prasaga meM avasthAnukaraNa nATya kahalAtA hai / yaha rasAzrita hAtA ullekha hai| padya kA tAtparya hai ki jo kalAkAra prabhA hai / nRtya bhAvAzrita aura kala dRzya hotA hai| tAla ari maNDala yakta tathA nava bhaktiyo sahita tIrthakara kA citra laya ke Azrita kie jAne vAle nartana ko nRtta kahate hai| hata h| banA sakatA hai vaha sampUrNa pRthvI kA bhI citra banA isame abhinaya kA sarvathA abhAva rahatA hai| lAsya aura sakatA hai| tANDava nRtta ke hI bheda hai| isa pariccheda meM isa sampUrNa citrakalA ke anya ullekho me dhvajAmo para bane citra, sAmagrI kA vizada vivecana kiyA gayA hai / dIvAlo para bane siMha tathA gavAkSo se jhAkatI huI kAmipariccheda do meM yazastilaka kI citrakalA viSayaka niyo ke ullekha hai| isa paricchada meM isa sampUNa sAmagrI sAmagrI kA vivecana hai| somadeva ne vibhinna prakAra ke kA vivecana kiyA gayA hai|| bhitti citro tathA dhUli citro kA ullekha kiyA hai| prajA pariccheda tIna meM yazastilaka kI vAstuzilpa viSayaka pati prokta citra karma kA sadarbha vizeSa mahattva kA hai| mAmayI kA vivecana kiyA gayA hai| somadeva ne vibhinna usakA eka padya bhI uddhRta kiyA gayA hai| prakAra ke zikhara yukta caityAlaya, gamanacubI mahAbhAgabhavana, bhitticitra banAne kI eka vizeSa prakriyA thii| bhitti tribhuvana-trilakanAmaka rAjaprAsAda, lakSmIvilAsatAmarasa citra banAne ke lie bhIta kA palastara yA upalepa kaisA nAmaka sthAnamaDapa, zrI sarasvatI vilAsa kamalAkara honA cAhie, use kaise banAnA cAhie, usa para likhAI nAmaka rAjamadira, digvilayavilokanavilAsa nAmaka krIr3A karane ke lie jamIna kaise taiyAra karanA cAhie-ityAdi prAsAda, karivinodavilokanadohada nAmaka vAsabhavana, gRhakA mAnasollAsa me vistRta varNana hai| somadeva ne do dIpikA, pramadabhavana tathA yantradhArAgRha kA vistRta varNana prakAra ke bhitti citro kA ullekha kiyA hai-vyakti kiyA hai| citra aura pratIka citr| eka jinAlaya me bAhubali, caityAlayoM ke zikharo ne somadeva kA vizeSa dhyAna pradyumna, supArzva, azoka rAjA aura rohiNI rAnI tathA AkRSTa kiyA / somadeva ne likhA hai ki zikhara kyA the Page #8 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pazastilaka kA sAMskRtika adhyayana mAno nirmANa kalA ke pratIka the / zikharo kI paTani para marakataparAganirmita ragAvali, sacaraNazIla hemakanyakAye, siha nirmANa kiyA jAtA thaa| maNimukura yukta dhvaja tuhinataru ke valIka, kUrcasthAna ityAdi kA vizleSaNa kiyA staMbha aura staMbhikAyeM, sacitra dhvaja daNDa, ratnajaTita gayA hai / kAcana kalaza, cadrakAnta ke bane praNAla, ujjvala mAmalA dIpikA aura pramadavana ke viSaya me bhI somadeva ne sAra kalaza aura una para khelatI huI kalahasa zreNI viTako paryApta jAnakArI dI hai| dIpikA rAjabhavana me eka pora para baiThe zuka zAvaka, ina sabake kAraNa zikhara aura adhika se dUsarI ora dauDatI huI vaha lambI nahara thI, jise bIcapAkarSaNa kA kendra bana rahe the| somadeva kI isa sAmagrI bIca me rokakara, puSkaraNI, gadhodaka kUpa, krIDA vApI ko vAstusAra, prAsAdamaDana tathA aparAjita pRcchA kI prAdi manorajana ke mAdhana banA lie jAte the aura anta tulanA pUrvaka spaSTa kiyA gayA hai| meM jAkara dIpikA pramadavana ko sIcatI thii| dIpikA tribhuvanatilaka prAsAda ke varNana me somadeva ne prAcIna tathA pramadavana dono ke prAcIna vAstu-zilpa kI yaha vizevAstu zilpa kI aneka mahattvapUrNa sUcanAe~ dI hai| isase SatA bahuta samaya taka jArI rahI aura bhArata ke bAhara bhI jAta hotA hai ki prAcIna kAla me sUrya aura agni mandira irAke ullekha milate hai| isa pariccheda me isa sabake kI taraha indra, kubera, yama, varuNa, candra prAdi ke bhI viSaya meM vistRta jAnakArI dI gayI hai| mandiro kA nirmANa kiyA jAtA thaa| pariccheda cAra me yantrazilpa viSayaka sAmagrI kA prAsthAna maDapa ko somadeva ne lakSmIvilAma nAma vivecana hai| yantradhArAgRha ke prasaga me somadeva ne aneka diyA hai| gujarAta ke baDaudA Adi sthAnoM me vilAsa prakAra ke yAntrika upAdAno kA ullekha kiyA hai| kucha nAmAntaka bhavano kI paraparA aba taka surakSita hai / mugala sAmagrI anya prasago meM bhI pAyI hai| vAstu me jise darabAre Ama kahA jAtA thA, usI ke lie yantradhArAgRha ke nirmANa ko paraparA kA kramazaH prAcIna nAma prAsthAna maDapa thA somadeva ne isakA vistRta vikAsa huA hai| mamagagaNa sUtradhAra meM pAMca prakAra ke varNana kiyA hai| __ vArigRho ke ullekha hai| somadeva ne yantradhArAgRha kA prAsthAnamaDapa ke hI nikaTa gaja aura azvazAlAeM vistAra se barNana kiyA hai| yahA yantrajaladhara yA mAyAbanAI jAtI thii| rAjabhavana ke nikaTa ina zAlAoM ke megha kI racanA kI gaI thii| vibhinna prakAra ke pazubanAne kI paraMparA bhI prAcIna thii| rAjA ko prAta. gaja- pakSiyo ke maha se nikalatA huaA jala dikhAyA gayA thaa| darzana zubha batAyA gayA hai, yaha isakA eka bar3A kAraNa yantraputtalikAeM, yantravRkSa Adi kI racanA kI gayI thii| pratIta hotA hai / phatehapura sIkarI ke prAcIna mahalo me isa yantradhArAgRha kA pramukha AkarSaNa yantrastrI thI, jisake hAtha prakAra kI vAstu kA darzana aba bhI dekhA jAtA hai| chUne para nAkhAgro se, stana chUne para cUcuko se, kapola chUna sarasvatI vilAsa kamalAkara samrATa kA nijI vAsa- para netro se, sira chUne para nAbhi se candana cacita jala kI bhavana thaa| krIDA parvataka kI talahaTI meM banAye gaye digva- dhArAe~ bahane lagatI thii| somadeva ne pakhA jhalane vAlI layavilokana prAsAda me samrATa avakAza ke kSaNoM ko tAmbUlavAhinI yAntrikaputtalikAmo kA bhI ullekha kiyA prAnandapUrvaka bitAte the| kArivinodavilokanadohada Aja- hai antaHpura ke prasaMga me yantraparyaka kA ullekha hai| isa kala ke sporTas-sTeDiyama ke sadRza thaa| masijavilAsahasa- pariccheda me isa sampUrNa sAmagrI kA vivecana kiyA gayA tivAsatAmarasa nAmaka bhavana paTarAnI kA antaHpura thaa| hai| yaha saptatalaprAsAda kA sabase UparI bhAga thaa| isake varNana caturtha adhyAya me yastilakakAlIna bhUgola para prakAza meM somadeva ne bahumUlya aura pracura sAmagrI kI jAnakArI hAlA gayA hai| yazastilaka me saitAlIsa janapada, cAlIsa dI haiN| rajatavAtAyana, amalaka dehalI, jAtarUpabhittiyA~, nagara aura grAma, pA~ca vRhattara bhArata ke deza, paMdraha bana Page #9 -------------------------------------------------------------------------- ________________ anekAnta aura parvata tathA bAraha bhIla bhAra nadiyoM ke ullaMkha hai| vana, mandara, malaya, manimanoharamekhalA, vindhya, zikhaNDiisameM kucha sAmagrI aisI bhI hai jA somadeva ke yuga meM tANDava, suvenA, metabandha aura himAlaya kA ullekha kiyA astitva meM nahI thii| esI sAmagrI ko somadeva ne parampaga hai| ina sabake viSaya meM isa pariccheda me jAnakAra dI meM prApta kiyA thaa| maiMne isa sampUrNa sAmagrI kA pAca gaI hai| paricchedoM meM vivecana kiyA hai| pariccheda pAca meM yazasnilaka meM ullikhita sagevara pahale pariccheda me yazastilaka meM ullimbita senAlIma tathA nadiyoM kA paricaya diyA gayA hai / somadeva ne mAnasa janapado kA paricaya hai| avanti, azmaka, andhra, indrakaccha, yA mAnasarovara jhAla tathA gagA, yamunA narmadA, jalavAkamboja, karNATa yA karNATaka, karahATa kAlaga, thakAzaka, hinI,godAvarga, candrabhAgA, marasvatI, marayU, loNA, sindhu kAcI, kAzI, kIra, kurujAgala, kuntana kerala, koga, aura siprA nadI kA ullekha kiyA hai| isa pariccheda meM kauzala, girikUTapattana, cedi cegma, cola, janapada, DahAla, inake bAre meM jAnakArI prastuta kI gayI hai| dazANaM, prayAga, pallava, pAcAna, pANDu yA pANDaya, bhoja barbara, madra, malaya, magadha, yaudheya, lampAka, lATa, vanavAmi, pacama adhyAya yaga stilaka kI zabda sampatti viSayaka hai| yazastilaka mamkRta ke prAcIna, apramiddha, apracalita baga yA bagAla, bagI, zrIcanda, thImAla, mindhu, sUrasena, nathA navIna zabdo kA eka viziSTa koza hai| momadeva ne saurASTra, yavana nathA himAlaya ina menAnisa janapadoM meM se prayAnapUrvaka se aneka zabdo kA yazamtilaka me magraha kiyA yazastilaka meM kaI eka kA eka bAra aura adhikAza kA hai| vaidika kAla ke bAda jina zabdoM kA prayoga prAya eka se adhika bAra ullekha hayA hai / isa paricchaMda meM una mamAna ho gayA thA jo zabdakoza grantho meM to pAye hai, mbakA paricaya diyA gayA hai| kintu jinakA prayoga sAhitya meM nahIM huA yA nahI ke pariccheda do meM yazasnilaka ullikhita cAlIsa nagara bagabara hamA, jI zabda kevala vyAkaraNa grantho me sImita aura grAmI kA paricaya hai| ahicchatra, ayodhyA, ujja the tathA jina zabdoM kA prayoga kinhI vizeSa viSayoM ke yinI, ekacaRpura, ekAnasI, kanakagiri, kakAhi, kAkandI, granthoM meM hI dekhA jAtA thA, me aneka zabdoM kA saMgraha pAmpilya, kuzAgrapura, kinnaragIha, kusumapura, kauzAmbI. yazastilaka meM upalabdha hotA hai| isake atirikta yazacampA, cukAra, tAmralipti. padmAvatIpura, pAnikheTa, stinaka meM aise bhI aneka zabda hai, jinakA saskRta sAhitya pATaliputra, podanapura, paurava, balabAhanapura, bhAvapura. bhUmi meM anyatra prayoga nahIM miltaa| bahata se zabdo kA to tilakapUra, uttara mathaga. dakSiNa mathuga yA maduga, mAyA artha aura dhvani ke AdhAra para somadeva ne svayaM nirmANa purI, mithilApura, mAhiSmatI gajapura rAjagRha, vallabhI. kiyA hai| lagatA hai somadeva ne vaidika, paurANika, dAzaMvArANasI, vijayapura, hastinApura, hamapura, svastimati, nika, vyAkaraNa, koza, Ayurveda, dhanurveda, azvazAstra, gajasopArapura, zrImAgara yA zrIsAgaram. sihapura tathA zakhapura, zAstra, jyotiSa tathA sAhityika grantho se cunakara viziSTa ina cAlIsa nagara aura grAmoM ke viSaya meM yazastilaka meM zabdo kI pRthak-pRthak mUciyA banA lI thI aura yazastijAnakArI pAyI hai| isa paricchaMda meM inakA paricaya diyA maka meM yathAsthAna unakA upayoga karate gye| yazastilaka gayA hai| kI zabda sampatti ke viSaya me somadeva ne svaya likhA hai pariccheda tIna meM yazastilaka meM ullikhita vRhatara ki "kAla ke karAla ne jina zabdo ko cATa DAlA unakA bhAratavarSa ke pAca deza-nepAla, siMhala, suvarNadvIpa. vija maiM uddhAra kara rahA hai| zAstra-samudra ke tala me DUbe hue ya.ghaM, nayA kulata kA paricaya diyA gayA hai| zabda-ratno ko nikAlakara maiMne jisa bahumUlya prAbhUSaNa kA pariccheda cAra meM yazastilaka meM ullikhita padraha vana aura parvato kA paricaya hai| somadeva ne kAlidAsakAnana, nirmANa kiyA hai, use sarasvatI devI dhAraNa kreN|" kalAsa, gandhamAdana, nAbhigirI, nepAlazala, prAgaDi, bhIma- prastuta prabandha meM maiMne aise lagabhaga eka sahasra zabda Page #10 -------------------------------------------------------------------------- ________________ yazastilaka kA sAMskRtika adhyayana diye haiM / pATha sau zabda isa udhyAya me hai tathA do sau se prathama mahattvapUrNa kArya apekSita hai, vaha hai somadeva ke dono bhI adhika zabda anya adhyAyo me yathAsthAna diye hai| upalabdha anyoM ke prAmANika saMskaraNa taiyAra karane kaa| isa adhyAya me zabdoM ko vaidika, paurANika, dArzanika aise saskaraNa jinameM ina granthoM se sambandhita sampUrNa prakAprAdi zreNiyo meM vargIkRta na karake prakArAdi kama se zina aura aprakAzita sAmagrI kA upayoga kiyA gayA ho| prastuta kiyA gayA hai| zabdoM para maine tIna prakAra se apane anusabAna kAla me mujhe nirantara isakI tIvra anu apane pAsavAna vinAra kiyA hai-1. kucha zabda aise haiM, jina para vizeSa bhUti hotI rahI hai| abhI taka dono granthoM ke jo saskaraNa prakAza DAlanA upayukta lgaa| aise zabdo kA mUla sadarbha nikale hai, ve azuddhi puja to hai hI, aneka dRSTiyo se artha tathA Avazyaka TippaNI dI gaI hai| 2. somadeva ke apUrNa aura avaijJAnika bhI hai| isake atirikta unako prayoga ke AdhAra para jina zabdoM ke artha para vizeSa prakAza prakAzita TA bhI bdA ke atha para vizaSa prakAza prakAzita hue bhI itanA samaya bIta gayA ki bAjAra meM par3atA hai, una zabdo ke pUre madarbha de diye hai| 3. jina eka bhI prati upalabdha nahIM hotii| bhI pati patana zabdo kA kevala artha denA paryApta lagA, unakA sadarbha yazastilaka kA eka aisA saskaraNa mai svayaM taiyAra saketa tathA artha diyA hai| kara rahA hU~, jisame zrIdeva ke prAcIna TippaNa. zrutasAgara ___ zabdoM para vicAra karane kA prAdhAra zrIdeva kRta kI saMskRta TIkA tathA prAdhanika anusaghAno kA to pUrNa TippaNa tathA zrutasAgara kI apUrNa saMskRta TIkA to rahe hI upayoga kiyA hI jAyagA, hindI anuvAda aura sAskRtika hai, prAcIna zabda kAza tathA mAniyara viliyamma pAra prA0 bhASya bhI sAtha meM rhegaa| isa saskaraNa ke svarUpa kI ApTe ke kozo kA bhI upayoga kiyA hai| svaya somadeva mAdhAraNa parikalpanA isa prakAra haikA prayoga bhI prasagAnusAra zabdo ke artha ko kholatA calatA 1 yazastilaka kA mUla zuddha pATha hai / zliSTa, kliSTa, apracalita tathA navIna zabdoke kAraNa (prAcIna pANDulipiyo ke AdhAra para) yazastilaka durUha avazya lagatA hai, kintu yadi sAvadhAno- 2. zratasAgara kI samkRta ttiikaa| pUrvaka isakA mUkSma adhyayana kiyA jAe to krama bama se 3 mUla kA hindI anavAda / yazastilaka ke varNana svaya hI Age pIche ke sadarbho ko - 4. sAskRtika bhASya / spaSTa karate calate hai| isa prakAra yazastilaka kI kujI 5-6. prastAvanA meM yazastilaka kI sampUrNa upalabdhiyo yazastilaka me hI nihita hai| somadeva kI isa bahumUlya kA sarvekSaNa tathA pariziSTa me yazastilaka kA sAmagrI kA upayoga bhaviSya meM koza grantho meM kiyA jAnA vizAla shbdkosh| caahie| nItivAkyAmRta ke sapAdana kA kArya paTanAke zrI zrIdhara isa taraha uparyukta pAca adhyAyoM ke paccIsa paricchedo vAmadeva mauhAnI ne karane kI ruci dikhAyI hai| prAzA hai me prastuta prabandha pUrNa hotA hai| ve ise avazya karege / yadi kinhI kAraNovaza na kara pAye, somadeva ke samagra adhyayana ke lie isa samaya jo sarva to yazastilaka ke bAda ise bhI mai pUrA kruuNgaa| anekAnta ke grAhaka baneM 'bhanekAnta' purAnA khyAtiprApta zoSa-patra hai| aneka vidvAnoM aura samAja ke pratiSThita vyaktiyoM kA abhimata hai ki vaha nirantara prakAzita hotA rhe| aisA tabhI ho sakatA hai jaba usameM ghATA na ho aura isake lie prAhaka saMkhyA kA bar3hAnA anivArya hai| hama vidvAnoM, prophesaroM, vidyASiyoM, seThiyoM, zikSA-saMsthAnoM, saMskRta vidyAlayoM, kAlejoM, vizvavidyAlayoM aura na bhuta ko prabhAvanA meM zravA rakhane vAloM se nivedana karate haiM ki 'bhanekAnta ke haka svayaM bane aura dUsaroM ko bnaaveN| aura isa taraha bana saMskRti ke pracAra evaM prasAra meM sahayoga pradAna kreN| vyavasthApaka 'anekAnta' Page #11 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sonAgiri siddhakSetra aura tatsambandhI sAhitya DA0 nemicandra zAstrI, ema. e. (traya). pI-eca. DI. sonAgiri siddhakSetra ke zramaNagiri, svarNagiri, svarNA- premIjI ke ukta kathana ko nirAdhAra kahanA to anucala, kanakAcala, kanakagiri eva kanakapavaMta prAdi nAma bhI cita hai; para yaha puna. vicAraNIya avazya hai| sonagiri milate haiM / nirvANakANDa' meM svarNagiri se naga aura pranaga- ke sambandha me jo ullekha upalabdha hai, unase usakI nirvANa kumAra ke nirvANa prApta karane kA ullekha pAyA hai| jana bhUmi ke rUpa meM 15vI zatI yA isase pUrva kI mAnyatA itihAma ke prasiddha vidvAna sva0pa0 nAthagama premI ne siddha hotI hai| vahA~ ke mUrtilekha 13vI zatI ke upalabdha aneka pramANoM ke AdhAra para gajagRha paJcaparvato meM zramaNa- hai, ata isa kSetra kI pratiSThA isake pUrva hI ho cukI giri ko naga, anagakumAra kA nirvANasthala siddha kiyA hai, hogii| 15vI zatI ke apabhraza bhASA ke vidvAn kavi sAtha hI unhone jaina eva bauddha vAGmaya ke AdhAra para rahadha ne "riTraNemicariu' kI prazasti me sonagiri kA rAjagRha ke RSiri kA nAmAntara zravaNa yA zramaNagiri ullekha kiyaa| batAyA hai - ko mAnA hai| premInIko monagiri ke siddhakSetra hone me 'kamalakitti uttamakhama-dhArau, prazakA thI hI, para unhe isakI prAcInatA me bhI sandeha bhavaha bhava-aMboNihi-tArau / thaa| unake nibandha kA adhyayana karane se yaha dhAraNA tassa paTTa 'kaNaddi' paridRu, utpanna hotI hai ki sonagiri kA pracAra siddhakSetra ke rUpa siri 'suhacaMda' su-tava-ukkaMThiu / 17vI zatI ke pazcAt huA hai| unhone svarNAcala arthAta- bhaNya jIvo ko sasAra samudra se pAra karane mAhAtmya ke prakAzita hone para likhA hai-"aisA mAlUma ___ vAle uttama kSamA ke dhAraka kamalakIti hue / inake paTTadhara hotA hai ki yaha saba kagamAta saurIpura yA baTezvara ke zabhacandra kA kanakagiri-sonAgiri para abhiSeka hapA bhaTTAraka jinendrabhUSaNa (vizvabhUSaNa ke ziSya aura brahma thaa| mahAkavi raidhU ne kamalakItti kA nirdeza isa grantha harSamAgara ke putra) kI hai, jinhone aTera nikAsI dIkSita kI antima prazasti meM kiyA hai| devadatta se yaha 16 moM kA saskRta kAvya vi0 sa01845 zaMdaU sUri suguru 'suhacaMdoM, me banavAyA aura unhone hI ise sabase pahale middhakSetra ke 'kamalakitti-paDheMbara cNdo|| rUpa me prasiddha kiyaa|" kamalakItti aura unake paTTadhara ziSya zubhacandra kA 1 agANagakumAga vikkhaa-pcddh-koddi-risishiyaa| kA nirdeza vi0 saM0 1506; 1510; 1530 aura muvaNNagiri-matthayatthe NivvANa gayA Namo tesi / / 1636 ke abhilekhoM meM upalabdha hotA hai| kamalakItti -nirvANakANDa (gAthA) kASThAsaghI mAthuragaccha aura puSkaragaNa ke bhaTTAraka hemanaga anaga kumAra sujAna, pAMca koDi masa argha prmaan| kIti ke ziSya the / yathAmRkti gaya sAnAgiAra-zAza, ta vado tribhuvanapati Isa // savat 15.6 varSe jyeSTha sudI 15 zukre kASThAsaMgha -nirvANakANDa (bhASA) zrIkamalakItti devAH tadAmnAye sA0 thirU strI bhAnade putra 2 janasAhitya aura itihAsa, hindI pratharatnAkara kAryAlaya, bambaI, dvitIya saskaraNa pR0 436 4 janagraMtha-prazastisaMgraha dvitIya bhAga, vIrasevA mandira, 3 vahI, pR0 436 dillI pR0 88 Page #12 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sonAgiri siDakSetra aura tatsambandhI sAhitya sA. jayamAla jAlhaNa te praNamaMti mahArAja putra goshl'| eka anya abhilekha se bhI kamalakItti kA bhadrAraka + + + + + hemakItti ke paTra para pratiSThita honA siddha hotA hai| saM0 1510 varSe mAgha sudi 8 some kASThAsaghe bha. saM0 1506 jeTha sudi ... zuke zrIcandrapATadurga pure kamalakItideva anotkAnvaye gargagotre tArana bhA0 denhI putra cauhAnavaze rAjAdhirAja zrIrAmacandradeva yuvarAja zrIpratApasadRya bhA. vAru putra Semacanda prnnmti'| candra devarAjyavartamAne zrIkApThAmadhe mathurAnvaye puSkaragaNe + + + + + savat 1530 varSe mAgha sudi 11 zuke zrIgopAcala prAcArya zrIhemakIttideva tatpa? bha. zrIkamalakItideva / durge mahArAjA zrIkItisiMghadeva kASThAsaghe mAtharagacche paM0 prAcArya raDadhU naamdhey| puSkaragaNe bha0 zrIhemakItti tatpa? bha0 kamalakIti tatpaTTa prataeva spaSTa hai ki sonAgiri kSetra kI bhaTTAraka paraMbha0 zubhacandra tadAmnAye agrotakAnvaye gargagotre s.....| parA me kamalakIti aura zubhacandra ke nAma itihAsa kI dRSTi se mahattvapUrNa hai| yaha kSetra vi0 saM0 1500 ke pUrva saM0 1636 vaizAkha vadi 8 candravAsare zrIkASThAsaghe siddhakSetra ke rUpa meM mAnya thA, taba zubhacandra kA kanakapaddi mAthuragacche puSkaragaNe bha0 kamalakItti devAH tatpa bha0 -kanakAdi-para abhiSeka huaa| zubhacandra ke pazcAt zrIzubhacandra devAH tatpaTTe bha0 yaza senadevA. tadAmnAye'... / sonAgiri ke sAtha bhaTTAraka yazassena kA sabaMdha rahA hai| uparyukta abhilekho se spaSTa hai ki hemakItti ke paTTa para ina yazassena dvArA pratiSThApita eka dazalakSaNayantra vi. kamalakItti, kamalakItti ke paTTa para zubhacandra aura zubha- sa. 1636 kA prApya hai| candra ke paTTa para yaza senadeva AsIna hue| bhaTTAraka kamala kamalakItti bhaTTAraka ke do ziSya the-zubhacandra aura kItti ne tattvasAra TIkA kI racanA kI hai| isa TIkA me kumArasena . sonAgiri kSetra kA adhikAra zabhacandra kI jo prazasti aMkita kI gaI hai, usame saMgha, gaNa, gaccha ve ziSyaparamparA ke adhIna rahA hai| prataH vi0 sa0 ko 17vIM hI hai, jo pUrvokta abhilekho me akita hai| yahA~ kamala zatAbdI ke madhya taka mAthuragaccha aura puSkaragaNa ke kotti ko bhaTTAraka kSemakItti, hemakItti aura sayamakItti bhaTTAraka yahA~ kI gaddI ke adhikArI rahe / satrahavI zatI ke kI paramparA me amalakItti kA ziSya likhA gayA hai| uttarArddha me yaha kSetra kucha dino taka balAtkAra gaNa kI 1 bhaTTAraka sampradAya, jainasaskRti saMrakSaka saMgha, zolApUra, aTera zAkhA ke bhaTTArako dvArA upayukta huaa| abhilekhoM vi0 2014 lekha saMkhyA 560 ke adhyayana se aisA anumAna hotA hai ki bhaTTAraka vizva2 vahI, lekha sakhyA 562 bhUSaNa ke samaya taka gopAcala, vaTezvara aura sonAgiri ye 3 vahI, lekha sakhyA 563 tInoM hI sthAna eka hI bhaTTAraka paramparA ke adhIna rhe| 4 vahI, lekha sakhyA 565 eka sthAna kA bhaTTAraka hI tInoM sthAno kI dekhabhAla karatA 5 zrImanmAthuragaccha puSkaragaNe zrIkASThasaghe muniH, thA / sonAgiri kSetra mUlata' balAtkAragaNa ke bhaTTArakoM kA sambhUto yatisagha nAyakamaNi. zrIkSemakItirmahAn / thA, prata vizvabhUpaNa se pazcAt yahA~ kI gaddI para svatantra tatpaTTAmbaracandramA guNagaNI zrIhemakIttirguruH, rUpa se bhaTTAraka abhipivata hone lge| isa paramparA meM zrImatsayamakotipUritAdazApUro garIyAnabhUt // 1 // devendra bhUSaNa, jinendra bhUSaNa, narendrabhUSaNa eva candrabhUpaNa abhavadamalakIttistatpadAmbhojabhAnumunagaNanuta- prabhRti ke nAma upalabdha hote hai| kItivizvavikhyAtakIttiH / niSkarpa yaha hai ki bhaTTArako ke sambandhoM kA adhyayana zama-yama-dama-mUtiH. khaDagarAtikItti karane se sonAgiri kSetra kI manyatA 15vI zatI se pUrva jaMgatikamalakItti prAthitajJAnamUttiH // 2 // -nagrantha-prazasti sagraha prathamabhAga, vIrasevA 6 prAcIna jainalekhasagraha, sampAdaka bAbu kAmatAprasAda / mandira, pR0 123.124 7 bhaTTAraka-sampradAya, solApura, pR. 226 (lakhADU 565) Page #13 -------------------------------------------------------------------------- ________________ anekAnta kI upalabdha hotI hai| prataH premIjI ne jo vi0 saM0 ullekha pAyA hai tathA mUlasaMgha balAtkAra gaNa ke zravaNasena 1842 ke bAda siddhakSetra ke rUpa meM mAnya hone kA anumAna aura kanakasena nAmaka do bhAiyoM kA bhI nirdeza kiyA hai| kiyA thA, vaha samIcIna nahI hai| pUvoMkta vicAra vinimaya vikrama sa0 335 to azuddha hai; kyoki balAtkAra gaNa se isa kSetra kI prasiddhi kA samaya 15vIM zatI taka pahuMca kA astitva dazamI zatI ke pUrva ke vAGmaya me nahIM milatA jAtA hai| hai| isa gaNa kA sabase prAcIna abhilekha I0 san 1075 sonAgiri kSetra para saMkalita prAcIna granthoM kI pANDa- kA upalabdha hai / ataH svargIya premIjI ne vi0 sa01335 lipiyAM bhI isa kSetra kI prAcInatA siddha karatI haiN| yahAM kA anumAna kiyA thA, para kAlagaNanA karane para yaha kASThAsaMghI candrakIrti ke ziSya bhaTTAraka amarakIti dvArA savat bhI azuddha pratIta hotA hai| hamArA anumAna hai ki biracita 'NemiNAhacariu' kI prati prApya hai| isa grantha kA "tIna sataka petIsa" pATha prazaddha hai aura isake sthAna para racanAkAla vi0 sa0 1244 bhAdrapada zuklA cartudazI hai| "eka sahasa paitIsa" honA cAhie / ukta pATha me "dinA" sonAgiri bhaNDAra meM upalabdha prati kA lekhanakAla vi0 zabda bhI vicAraNIya hai| jyotiSa meM "dina' zabda do sa0 1512 hai| arthoM me upalabdha hotA hai--divasa aura ravivAra / bhAra tIya paramparA me saptAha kA prathama dina ravivAra ko mAnA paNDita pAzAdharajI ne svopajJa sahasranAma kI racanA gayA hai, ata: kAlagaNanA prasaga me 'dina' ravivAra kA artha kI hai / isa grantha para zrutasAgara sUri ne vi0 saM0 1570 bodha karatA hai| yataH prathama vAreza 'ravi' hai, jisase me saskRtaTIkA likhI hai| isa grantha kI pANDulipi bhI sAmAnyataH bAreza ke AdhAra para 'dina' ravivAra ke artha me yahA~ ke granthAgAra meM prApya hai| vyavahRta hai| isa prakAra abhilekha se vi0 sa0 1035 pratimAlekha pauSa zuklA pUrNimA ravivAra ko jIrNa mandira ke nirmANa pratimAlekho se bhI isa kSetra kI prAcInatA para prakAza kiye jAne kA phalitArtha nikalatA hai| kAlagaNanA karane paDatA hai / yahA~ kA mukhya mandira candraprabha svAmI kA hai| para vi0 sa0 1035 me pauSa pUNimA bhI ravivAra ko isa mandira kA jIrNoddhAra vi0 sa0 1883 me mathurA ke paDatI hai, ata. candraprabha svAmI kA prAcIna mandira vi. seTha lakhamIcanda dvArA sampanna huA hai| isa mandira me 1035 me nirmita huA hai| candraprabha svAmI kI pratimA jIrNa mandira ke zilAlekha kA sArAza grahya kara hindI me kA sthApatya bhI madhyakAlIna hai, isa prakAra kI mUttiyA~ padyabaddha abhilekha akita kiyA gayA hai / yathA khajurAho ke kAlAvazeSo meM bhI upalabdha hai| prataeva mukhya mandira saha rAjatabhaye, candranAya jina Isa / mandira kA nirmANa vikrama kI 11vIM zatI me huA hogaa| pozasudI pUnama dinA, tIna sataka paitIsa // sonAgiri kSetra me anya prAcIna mUrtilekha bhI upalabdha mUlasaMgha para gaNa karo (hyo), balAtkAra samudAya / hai| yahA~ 16 sakhyaka mandira rAjAkher3A (dhaulapura) ke zravaNasena aru dUsare, kanakasena dui bhAya // jaisavAla samAja kA hai| isa mandira me nimnalikhita do vojaka prakSara bA~cake, kiyo sunizcaya rAya / prAcIna abhilekha pAye jAte hai :-1 savat 1213 golAaura likhyo to bahuta sau. so nahi parayo lkhaay|| 1 svastizrI citrakUTAmnAyadAvali mAlavada zAntinAthadeva isa abhilekha me saMvat 335 pauSa zuklA pUrNimA kA sambandha zrIbalAtkAra-gaNa municandra-siddhAnta-devara zisinu anantakIti-devaru heggaDe kesava-devaGga dhArA1 jainagrantha prazastisagraha, dvitIya bhAga, vIrasevA mandira, pUrvaka mADi koTevu pratiSThe puNya sAnti |-jain zilApR0 66 prastAvanA lekha saMgraha dvitIya bhAga, 208 sakhyaka / yaha abhilekha 2 jaina sAhitya aura itihAsa, bambaI, dvitIya saMskaraNa balagAmbe me cannabasavappa ke kheta me eka bhagnamUrti para pR0 435 upalabdha humA hai| Page #14 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sonAgiri siddhakSetra aura tatsambandhI sAhitya pallIvase sA0 sAbU soDho, sAdhU zrI lallUbhAryA jiNA, bhagIratha ne vi0 saM0 1861 me jyeSTha zuklA caturdazI tayo suta sAbU dIlhA bhAryA palhAsasa jinanAthaM savinayaM ko ise pUrNa kiyA hai| isa kRti meM kSetra ke mukhya mandira prnnmnti| parikramA eva anya mandiro kA varNana kiyA hai| una dinoM + + + + meM isa kSotra para kArtika sudi pUrNimA ko melA lagatA thaa| 2 savat 1643 varSe zrImUlasaMghe sarasvatIgacche balA- kavi ne isa mele kA sajIva citraNa kiyA hai| yathAskAragaNe (zrI) cAruNadIdeva tadanvaye zrI gollArADAnvaye melA hai jahA ko kAtika suda pUnau ko, sA0 nAve bhAryA kevala eka putra nagau gollAsuta seTha hATa hU bajAra nAnA bhAMti juri pAe haiN| callAtI nitya praNamanti / bhAvadhara vaMdana ko pUjana jinedra kAja, mUrtilekho ke atirikta isa mandira me do-tIna anya pApa mUla nikaMdana ko dUra hU se dhAe haiN| pratimAe~ bhI 11-12vI zatI kI kalAsUcaka hai| madhya- goTha jeunAre puni dAna deha nAnAvidhi, kAlIna pASANa, sthApatya evaM aGgopAGga kI prAkRti surga paMtha jAive ko pUrana pada pAe haiN| 'nAgara' zailI kI hai| anya ekAdha mandira meM bhI prAcIna kojie sahAya pAi pAe haiM bhagIratha, pratimAe~ virAjamAna haiN| guruna ke pratApa 'sonAgirI' ke guNa gAe haiN| nIcI pahADI para nirmita mandiro kA sthApatya mugala kRti ke racanAkAla kA nirdeza karate hue batAyA gayA kalA se prabhAvita hai| yahAM ke gumbajo kA AkAra-prakAra haievaM koNAkAra toraNa musalamAnI kalA ke anurUpa hai| jeTha sudI caudasa bhalI, jA dina racI bnaay| prAya. sabhI mandira sau-dI-sau varSa se prAcIna pratIta nahI saMvat aSTAvasa ikisaTha, saMvata leu ginaai|| pada suna jo bhAva ghara, more dei sunaaii| hote / manavAMchita phala ko lie, so pUrana pada ko paai|| sonAgiri kSetra sambandhI sAhitya isa paccIsI me kavi ne kSetra ke mandiroM kA bhI ___ sonAgiri kSetra ke sambandha me kaI pUjApATha eva mAhA sakSipta paricaya prastuta kiyA hai| kSetra kI vadanA se ramya sUcaka racanAe~ upalabdha hotI hai / bhaTTAraka jagadbhUSaNa antarAtmA pAvana ho jAtI hai aura karmakAluSya naSTa ke ziSya bhaTTAraka vizvambhUSaNa ne vi. sa. 1722 ke ho jAtA hai / bhAvapUrvaka vandanA karane se vizuddhatA aura lagabhaga "sarva lokya jinAlaya jayamAlA" nAmaka eka pavitratA ke sAtha manokAmanAe~ bhI pUrNa hotI hai| krodha, laghukAya grantha racA hai| isame siddhakSetra aura atizaya kSetra mAna, mAyA aura lobha rUpa kapAya kSINa hotI hai tathA aura atizayakSetroM kA vivecana kiyA gayA hai| bhaTTAraka jJAna, zraddhA, bhakti kI samRddhi hone se paramAnanda kI upavizvabhUSaNa sonAgiri ke bhaTTAraka the, ata: inhoMne apane labdhi hotI hai| kavi ne vivaraNAtmaka paricaya ke sAtha ukta grantha kA sonAgiri kI vandanA se kiyA hai : kSetra kA prAntarika mahattva bhI akita kiyA hai| siddhakSetra sonAgiri buMdelakhaMDe, pAyAto candraprabhacaMDe / ke rUpa me mUlyAGkana upasthita karate hue tIrthavadanA ko paMcakoDi revA vahamAna, rAvanasUna mokSa zivajANaM / 32 karmanirjarA kA hetu pratipAdita kiyA hai| + + + + + 'svarNAcalamAhAtmyam' saskRta kAvya kI racanA kAnyamUlasaMgha zAradabaragacche balAtkAra kundAnbaya haMsa // 66 kubja brAhmaNa kula me utpanna devadatta dIkSita ne kI hai| jagatAbhUSaNa paTTadinezaM, vizvabhUSaNa mahimA ja gnneshN| ye bhadauriyA rAjAmo ke rAjya meM sthita aTera nAmaka nagara lADabhavya upadeza suracitA, sadAcane jayamAla sacItA // 97 ke nivAsI the| inhone bhaTTAraka jinendrabhUSaNa kI AjJA sonAgiri paccIsI aitihAsika racanA hai, isame se 'svarNAcalamAhAtmya' aura sammedazikhara mAhAtmya' ina sonAgiri kSetra kA sakSipta itivRtta vaNita hai| kavi donoM granthoM kI racanA kI hai| isa grantha me yaudheya deza ke Page #15 -------------------------------------------------------------------------- ________________ anekAnta zrIpura nagara ke rAjA mAreMjaya ke putra naMga aura anaMga aura anaMgakumAra ke svarNAcala se mukti gamana ke samAcAra kumAra kI kathA vaNita hai| batAyA gayA hai ki usa samaya ko sunakara suvarNabhadra ne sonagiri kSetra ke lie yAtrA mAlavadeza ke ariSTapura nagara me dhanaJjaya nAma kA rAjA sagha nikAlA aura vahA~ jAkara dIkSA dhAraNa kara lii| rAjya karatA thaa| isa rAjA ke rAjya para telaga deza ke ghora tapazcaraNa karane ke uparAnta unhone paJca sahasra rAjA amRtavijaya ne akAraNa hI mAkramaNa kiyA / dhana- muniyo sahita mokSapada prApta kiyaa| jaya ne mANDalika rAjA ariJjaya ko apane sahAyatArtha sonAgiri tIrthakSetra kI yAtrA karane se sabhI prakAra Amantrita kiyA / prArajaya ka dAnA putra naga mAra anaga- kI laukika icchAeM pUrNa hotI hai / kavi ne batAyA hai-- kumAra sasainya ariJjaya kI sahAyatA karane ke hetu ariSTa yasyAM kRtAyAM bhAvena saMsAre putrakAminAm / pura pahuMce aura yuddha me unhone amRtavijaya ko parAsta kara satputra lAbhastadvAddhi dhanalAbho dhanAthinAm // diyA tathA use bandI banA liyA gayA / bandI bana jAne se dharmArthinAM dharmalAbhaH kAmalAbhastukAminAm / amRtavijaya ke mana meM atyanta glAni utpanna huI aura mumukSaNAM mokSalAbho bahunoktena ki budhAH / / unakA mana virakti se bhara gyaa| isI samaya ariSTapura Idaka padArtho navAsti yasya lAbho na vai bhavet / me candraprabha bhagavAn kA samavazaraNa paayaa| bhagavAn kI vadamAnAH pUjayaMto ye svarNAcalamuttamam // divyadhvani pravAhita huii| unake upadeza ko sunakara -svarNAcalamAhAtmyam, 16 / 24-26 dhanaJjaya, naMga, anaga Adi virakta ho gaye aura sabhI ne jina dIkSA grahaNa kii| isa sandarbha me kavi ne candraprabha sonAgiri kSetra kI vandanA karane se putrArthI ko bhagavAn ke mukha se amRtavijaya aura dhanaJjaya kI zatratA satputra lAbha, dhana ke icchuko ko dhana lAbha; dharmAthiyo ke kAraNa kA varNana pUrvabhava kI ghaTanAgro ke kathana dvArA dhamalAbha eva kAmAthiyA kA kAmanA ko pUti hotA hai| nirdiSTa kiyA hai| apanI pUrvabhavAvali ke zravaNa se hI adhika kyA, isa pAvana kSetra kA vandana karane se mumukSuo dhanaJjaya ko vairAgya bhAva utpanna huaa| ko mokSa kI prApti bhI sambhava hai| vizva meM aisA koI tadanantara bhagavAn candraprabha kA samavazaraNa vihAra padAtha nahA hajA svaNAcala kA vandanA pAra pUjA karane karatA huA svarNAcala para phuNcaa| yahA~ battIsa lAkha varSa vAlo ko prApta na ho ske| jo bhaktibhAva pUrvaka isa kSetra taka bhavyajIvo ko kalyANamArga kA ve upadeza dete rhe| kA pUjana-vandana karatA hai, usakA pUjA prAtaSThA davA darA hotI hai| anantara pAThave adhyAya se kathA dUsarI mur3atI hai| ujjayinI ke rAjA zrIdatta aura rAnI vijayA ke kAI kavi ne isI adhyAya me svarNAcala kI yAtrA kA putra nahI thaa| rAjA-rAnI putrAbhAva ke kAraNa cintita mahattva pratipAdita karate hue isa kSeza kA pUjana-vandana rahate the| saubhAgvaza vahA~ prAdigata aura prabhAgata nAmaka ko battIsa karoDa proSadhopavAsa kA phaladAyaka likhA hai| cAraNa RddhidhArI munirAja pdhaare| unhoMne rAjA-rAnI yathAko sonAgiri kI yAtrA vidhipUrvaka karane kA upadeza yaH zrIsvarNAcalasyAtra yAtrAmiSTa pradAyinIm / diyaa| rAjA ne sonAgiri kI yAtrAke lie sagha nikAlA pApaghnI tathA puNyaddhinoM bhavyasatkRtAm // tathA vidhipUrvaka sasagha usa puNya bhUmi kI vadanA kii| kuryAd bhAvena saMyukto dvAtriMzatkoTisammitaH / isake phalasvarUpa rAjA-rAnI ke suvarNabhadra nAmakA putraratna yatphalaM prApyate bhavyarvataH proSaSanAmabhiH / utpanna humaa| vayaska hone para suvarNabhadra kA vivAha prApnuyAviha saMsAre tadvadeva viniJcayam / sampanna huaa| kAlAntara me naga, anagakumAra munirAja tasmAdavazyamasyAtra yAtrA kAryA vicakSaNaH / / ujjAyanI pdhaare| unake upadeza se zrIdatta ne dIkSA grahaNa -svarNAcalamAhAtmyam 16:12-14 kara lI aura svarNAcala para jAkara tapa karane lgaa| naMga isa prakAra kavi devadatta ne sonAgiri kSetra kI yAtrA Page #16 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sonAgiri siddhakSetra aura tatsambandhI sAhitya kA vistArapUrvaka mahattva pratipAdita kiyA hai| naMga aura meM mandiroM kA nirvANa ho cukA thaa| candraprabha svAmI kA anagakumAra kA puNyacarita bhI isI kAvya meM pAyA jAtA samavazaraNa lAkhoM varSoM taka yahA~ rahA, ataH pradhAna mandira hai, anya kisI grantha me nahI / candraprabha bhagavAn kA rahanA tarkasaMgata hai| naga aura anaMga'sonAgiri kSetra ke tIna pUjA grantha upalabdha hai| kumAra kA sambandha sonAgiri ke sAtha avazya hai, ataeva saskRta bhASA me kavi pAzA dvArA viracita pATha patroM kI isake siddhakSeza hone meM prAzakA nahI hai| yahA~ kA meruyaha pUjA hai| pUjA meM racanAkAla kA nirdeza nahI hai, para mandira, jo ki cakkI ke prAkAra kA hone ke kAraNa bhASA zailI ke AdhAra para ise satrahavI zatI kI racanA cakkI vAlA mandira kahalAtA hai, bahuta AkarSaka hai| parvata mAnI jA sakatI hai| ke Upara kA nAriyalakuNDa eva bajanIzilA yAtriyoM ke lie vizeSa rucikara hai| parvata para kula 77 mandira aura hindI bhASA meM isa kSetra ko tIna pUjA pratiyo kA nIce aThAraha mandira hai| adhikAza mandira vikrama savat nirdeza milatA hai ! racayitAoM ke nAma ina pUjA pratiyA kI aThArahavI aura 16vI zatI ke hI bane hue hai| isa me akita nahI hai aura na racanAkAla kA hI spaSTa niza kSetra kI vizeSatA isa bAta me hai ki yahA~ dhArmika vaataahai| rAjasthAna ke jana zAstra bhaNDArI ko granthasUco varaNa ke sAtha prakRti kA ramaNIya rUpa bhI parilakSita hotA caturthabhAga me granthasakhyA 5521 aura 5865 me ukta hai| kalakala ninAda karate hue jharane eva harita makhamala pUjAoM kI sUcanA dI gaI hai| 5865 sakhyA ke guTake me kI AbhA prakaTa karatI huI dUrvA bhAvuka hRdayakolhaja hI pAvAgiri aura monAgiri kI ina dono hI kSetro kI apanI ora AkRSTa kara letI hai| pUjA nibaddha hai| hama kSetra ke adhikAriyoM se itanA namra nivedana bhI upasaMhAra kara denA apanA kartavya samajhe hai ki ve vahA~ ke mUrtilekha eva grantha prazastiyoM ko prAmANika rUpa meM prakAzita karA sonAgiri kSetra nirvANabhUmi hai, isakA pracAra pandrahavI dene ko vyavasthA kare, jisase isa puNyabhUmi kA itihAsa zatI se vyApaka rUpa meM hai| yo yahA~ para 11-12vI zatI likhA jA ske| kyA kabhI kisI kA garva sthira rahA hai ? re cetana | tU kisa kisa para garva kara rahA hai, sasAra meM kabhI kisI kA garva sthira nahIM rahA / jisane kiyA usI kA patana huA / phira pAmara / terA garva kaise sthira raha sakatA hai| ahaMkAra kSaNa me naSTa ho jAtA hai| jaba sAMsArika padArtha hI susthira nahI rahate, tava garva kI sthiratA kaise raha sakatI hai ? so vicAra, ahaMkAra kA parityAga hI zreyaskara hai| isa sambandha me kavivara bhagavatIdAsa prosavAla kA nimna padya vicAraNIya hai : dhUmana ke dhaurahara dekha kahA gavaM kara, ye to china mAhi jAhi pauna parasata ho| saMdhyA ke samAna raMga dekhata ho hoya bhaMga, dIpaka pataMga jaiseM kAla garasata hii|| supane meM bhUpa jaiseM indra dhanurUpa jaise, prosa baMda dhUpa jaise durai darasata ho| - aisoI bharama saba karmajAla vargaNA ko, tAmeM maDha magna hoya mara tarasata hI // Page #17 -------------------------------------------------------------------------- ________________ mAnava jAtiyoM kA devIkaraNa sAdhvI zrI saMghamitrA jainAgamoM meM ullekha hai ki bhagavAna mahAvIra ko bhI sakSama hote hai| jaina paramparA ke anusAra deva zabda se maMgalamayI vANI sunane ke lie cAra prakAra ke deva upa- una prANiyoM kA bodha hotA' hai jinakA nivAsa sthAna isa sthita hote the| dharatI para nahI hai| jo yA to isa loka se sahasroM mIla (1) bhavana pati, (2) vANavyantara, (3) jyotiSka UMce rahate hai yA sahasroM mIla nIce, jahA~ mAnava kI pahu~ca mora (4) vaimAnika ye deva kauna the? unakI kyA mahattA kisI bhI prakAra se nahI hai| una devo kA zarIra sUkSma thI ? kyA saskRti thI? kahA~ rahate the ? Aja yaha prazna paramANuoM se banA hotA hai| ve samaya-samaya para cAhe bahuta hI mImAsanIya bana gae hai / bhinna-bhinna paramparAmo jaisA rUpa parivartita karane meM sakSama hote hai| unake zarIra me deva zabda se bhinna-bhinna bodha hotA hai| vaidika darzana me asthi, mAsa aura rakta jaisA koI tattva nahIM hotaa| ke vyAkhyAtA Rgveda aura purANa ina dono ke deva bhI isalie ve sadA yuvA bane rahate hai, bahuta hI Rddhi sampanna eka nahI hai| Rgveda me deva zabda (Natural Powers) prANI hote hai unhe isa dharatI kI dUra se hI gadha AtI hai| kA pratIka hai| unhoMne sUrya, candra, marut, varuNa, agni bhagavAna mahAvIra kI pariSada me upasthita hone vAle prAdi kI sacAlita zaktiyoM ko deva rUpa meM svIkAra kyA ye hI deva the? isa prazna ke sadarbha me hame kucha kiyA hai| Rgaveda ke devo meM mAnavIya sambandha nahIM hote cintana karanA hai| the / yadyapi' Rgvada ko prAthanA meM aisA gAyA jAtA hai jaina dRSTi se devo ke krama meM sabase pahale bhavanapati niyama aura yamI sUrya kI santAna hai / . dono paraspara Ate hai inake dasa prakAra hai| I-bahina hai / yama dina hai aura yamI raat| eka bAra (1) asura, (2) nAga, (3) vidyuta, (4) suparNa, yamI vaivAhika sambandha kI yAcanA karatI hai lekina yama / (5) agni, (6) vAyu, (7) stanita, (8) udadhi, bhAI-bahina ke pavitra sambandha ko surakSita rakhanA cAhatA hI hai ataH vaha isa prastAva ko asvIkAra kara detA hai| isa ina daso me asura kumAra kA sthAna sarva prathama hai| pavitra sambandha ko yuga-yuga taka sudRr3ha rakhane ke lie yama asura kumAra kI carcA vaidika, bauddha aura jaina tInoM paraaura yamI kabhI nahI milata, yama AtA ha taba yamA calA mparAoM meM rahI hai| itihAsa ke saMdarbha meM yaha spaSTa hai jAtI hai aura yamI AtI hai taba yama bhAga jAtA hai / yahI ki kisI samaya yahA~ para tIna mukhya jAtiyA~ nivAsa sa kA krama yuga-yuga se calA A rahA hai| dAnA karatI thii| deva, asura aura mAnava' / bAlmIki rAmAyaNa kA prAja taka kabhI milana nahIM huaa| Rgveda meM deva meM AyA hai ki deva, asura aura manuSya ina tIno jAtiyo viSayaka isI prakAra ke sAre kalpita sambandha hai| ke hathiyAroM ko calAne meM rAma bahuta hI nipuNa the| paurANika devo me mAnavIya sambandha jur3a jAte hai| 3. jIvAbhigama devatAdhikAra / unakA parivAra hotA hai| santAne hotI hai| janma maraNa 4. propapAtika adhyAya 1 ko dhAraNa karate hai| tathA varadAna aura abhizApa dene meM 5. devAsura manuSyANAM sarvAstreSu vizAradaH / 1. aupapAtika adhyAya 1 samyag vidyA vrata snAto-yathAvatsAGga vedavit // 34 // 2. The Sphiny Speakes Ch. IV P. 27. vA. rA. pAyodhyAkANDa sarga 2 // Page #18 -------------------------------------------------------------------------- ________________ mAnava jAniyoM kA devIkaraNa manu kI santAna mAnava, diti kI mantAna daitya, (asura) sagrAma deva aura daityoM ke bIca amRta ko lekara huA thaa| aura aditi kI santAna deva jAti meM praviSTa huii| yaha isa sagrAma meM bhI asuro se deva hArane lage taba viSNu ke aditi kauna hai ? maharSi yAska ne nighaNTu me pRthvI ke pAsa ge| viSNu ne dadhIci RSi se hathiyAra mAgane kI 21 nAma ginAe hai usameM eka nAma aditi bhI pRthvI salAha dI / dadhIci ne apanI asthi kA eka Tukar3A devoM kA nAma hai / aditi ko deva mAtA bhI kahA hai| isase ko diyA aura vizvakarmA ne zastra bnaayaa| usI zastra spaSTa hotA hai ki deva jAti ko janma dene kA saubhAgya prayoga se devo ne asuro ko parAjita kara diyA thaa| isa isa pRthvI ko milA / paurANika abhimata yaha hai ki diti parAjaya ke bAda asura pAtAla meM cale ge| paura aditi kAzyapa kI patniyA~ thii| aditi se deva aura vaidika paramparA aura jaina paramparA dono ke anusAra diti se daitya (asura) paidA hae / ye paraspara sautele bhAI amuro kA nivAsa sthAna pAtAla mAnA hai lekina yaha the isalie bAra-bAra yuddha hA karate the| pratyeka zabda pAtAla kahA~ thA yahI eka mahattvapUrNa prazna hai| hindU purANa kA samaya ke sAtha utkarSa aura apakarSa hotA hai / asura me sAta pAtAla mAne gae hai.-atala, vitala, sutala, talAzabda aAja abhadra artha meM prayukta hotA hai para usa samaya tala, mahAtala, rasAtala aura paataal'| sarvatra aisA nahI thaa| asura ve the jo surA nahI pIte the| jaina darzana meM batAyA hai ki dharatI ke nimnastarIya nazA nahIM karate the| surA nahI pIne ke kAraNa hI unakA bhAga me pAtAla hai| itihAsa kI dRSTi se bhI pAtAla kI nAma asura paDA thA' isase lagatA hai yaha bahuta hI sabhya kalpanA vartamAna pRthvI ke nimnastarIya bhAga meM hai| jahA~ jAti thI isame khAna-pAna kA uccastarI viveka thaa| Aja bhI asura jAti ke dhvasAvazeSa prApta hai| dharatI kA bahuta sabhava hai ki aneka prANI kA sarakSaNa karane ke kAraNa parvatIya bhAga Urdhva bhAga hotA hai| tibbata, cIna aura bhA unha asura kahA gayA ho| asana-prANAna rakSatIti- usake pAsa-pAsa ke pradeza parvatIya bhAga para base hue hai| asuraH / tibbata ko saMskRta sAhitya meM triviSTapa kahA jAtA hai / paurANika sAhitya meM devAsara kA saMgrAma bahuta hI triviSTapa' nAma svarga kA hai / ise Urvaloka me bhI mAnA prasiddha hai| asura eka bahuta hI balavAna jAti thii| jaba hai| isase spaSTa hotA hai ki tibbata, cIna aura usake deva aura amura kA prathama sagrAma hA to asaro ne saro prAsapAsa kA bhAga uvaloka meM sammilita the| aura yahI ko burI taraha se harA diyA thaa| asara ke guru zakrAcArya svargabhUmi thii| yahA~ para devasaMskRti kA vikAsa thaa| the unake pAsa eka aisI vidyA thI ki sagrAma me ghAyala vanavAsa karate samaya RSi bhAradvAja ne kahA-citrakUTa masuro ko punaH zIghra hI svastha banA diyA jAtA thaa| parvata para bahuta se RSi saikaDo varSa tapa kara mahAasuroM ko jItane kA sAhasa devoM me nahI thA samudra manthana deva ke sAtha svarga ko cale gae the| Apa vahI para ke samaya deva-asuroM ke bIca eka bhayaMkara sagrAma chir3A thaa| nivAsa kre| viSNu triviSTapa ke adhipati the| hindI vizva ke itihAsa meM yaha sagrAma bahuta hI mahattvapUrNa siddha 1. bA0 rA. vAla kADa marga 45 zloka 40 hA kyoki isa samaya daitya saskRti eka ora iDoneziyA 2. bhAgavatase amerikA taka tathA dUsarI ora aphrIkA aura ijipTa 3. skanda purANa-mahezvara khaDa-1 pra0 50 zloka taka phaila gaI thii| abhI-abhI iDoneziyA meM khudAI hone 2 / 3 / 4 se daitya saMskRti ke bahuta se cihna prApta hue hai| yaha 4. svargastriviSTapa ghaudivau bhuvistaviSatAviSo nAkaH / 1. hindU deva parivAra kA vikAsa khaNDa 1 pR0 51 gaustridivamUrdhvaloka. surAlayastatsadastvamaTA: // 87 // -abhidhAna cintAmaNi devakANDa 2 2. vA0 rA. bAlakAMDa sarga 45 zloka 40 3. vA. rA. vAla kA. sarga 45 zloka 38 5. RSayastatra bahavovihatya zaradAM zatam / tapasAdivamArUDhA kapAla zirasA saha // 31 // 4. The s.S Ch. IV P.31 -bA0rA0 ayodhyA kA0 sarga 54 Page #19 -------------------------------------------------------------------------- ________________ anekAnta koza meM triviSTapa ko hI baikuNTha kahA gayA hai| nIce paDatA thA usa bhUmi ko pAtAla mAna gayA thaa| viSNu yahI nivAsa karate the| ziva himAlaya kI kailAsa pAtAla bhUmi bahuta vistRta thii| asura jaba hAra gae taba coTI para rahate the usI ke pAsa mAna sarovara thaa| deva sutala, talAtala aura mahAtala me cale gaye the| sutala jAti yahA~ para krIDA karane ke lie pAyA karatI thii| bahuta sundara bhUmi hone ke kAraNa sutala kahA gayA thaa| indra kI purI amarAvatI thI jo vartamAna meM cIna hai| vartamAna me sutala iMDoneziyA me A gayA hai| aura Aja brahmA kA nivAsa sthAna brahma loka thA jo vartamAna me bhI vahA~ bali nAma kA dvIpa hai jisakA sambandha asuroM ke harmA ho gayA hai| udayAcala parvata jahA~ sUrya udaya hotA adhipati bali se hai| kucha vidvAnoM kA abhimata hai ki hai isake viSaya meM bAlmIki rAmAyaNa me sugrIva kahatA hai- bali mahAbalipura meM rahatA thA jo abhI dakSiNa meM hai| yaha sthAna brahmA ne banAyA thaa| brahmaloka aura bhUloka me rasAtala pAtAla meM ganDavAnA khaDa kA uttara pazcima bhAga jAne ke bIca kA dvAra yahI thaa| vartamAna meM hindustAna tukistAna, kAzpiyana eriyA, madhya eziyA aura eziyA kI apekSA se sUrya sarva prathama varmA ke parvata se udita hotA kA kucha bhAga pA jAtA hai| yahA eka rasA nAma kI nadI hai| isa pramANa se spaSTa hai ki varmA hI pahale brahmaloka vahatI thI jisakA nAma dartamAna megroksasa ho gayA hai| thaa| prA0 caturasena zAstrI kA kathana hai-- deva zrI nAra isa rasA nadI ke AdhAra para bhI isako rasAtala kahA parvata para rahate the| zrI nAra ko Aja sInAra kahate hai| gayA thA vartamAna meM eziyA isI rasAtala kA parivartita yaha parvata phArasa meM hai| urvaloka kI sImA ke bAda rUpa ho aisA anumAna hotA hai| isI rasAtala bhAga meM saptasindhu pAtA hai| yahAM para mAnava jAti nivAsa karatI daitya, garur3a aura nAga tInoM jAtiyA~ nivAsa karatI thii| thii| yaha deza sigdha aura sarasvatI ke bIca kA pradeza thA raghu ne azvamegha yajJa ke samaya apane ghor3e ko rasAtala me jisameM satalaja, vyAsa, rAvI, cinAba aura bhelama Adi chipAyA thaa| yuddha ke samaya viSNu se hAra kara mAli sAta nadiyA~ bahatI thii| isIlie ise saptasindhu kahA sumAli rAkSasa bahuta samaya taka rasAtala pAtAla meM hI gayA thaa| isameM sArA pajAba, kazmIra kA dakSiNI pazcimI chipakara rahe the| isase lagatA hai ki rasAtala chupane ke bhAga aura aphagAnistAna kA vaha bhAga pA jAtA hai| jo lie eka bahuta hI gambhIra sthAna thaa| atala aura kuMbha (kAbula) nadI ke pAsa basA huA hai| isake dakSiNa vitala patAla acchaM bhI nahI the aura kharAba bhI nahI me jahA~ Aja rAjasthAna hai vahA~ samudra thaa| isI prakAra the / yahA~ para bhI rAkSasa aura bAnara jAti nivAsa karatI pUrva dizA meM bhI jahA~ Aja uttara pradeza hai| vahA~ bhI thii| talAtala, sutala aura mahAtala ke bIca me paDatA thaa| samudra thA / yaha sapta sindhu bhAga hI avestA me 'haptahindu' mahAtala me jAne ke lie talAtala ko pAra karanA par3atA aura vartamAna meM hindustAna ho gayA hai| sapta sindhu ke thaa| mahAtala pRthvI kA vaha bhAga thA jahA~ para sone aura pAsa tetIsa kA dariyA prAtA thA jisakA pichalA bhAga cA~dI kI khAne thii| maTAtala kA cA~dI kI khAne thii| mahAtala kA apabhraza hote-hote makSikA aura phira mekaskio ho gayA hai 1 mekaskio varta1. Thes.s Ch. IV P.34 2. vhii| mAna meM amarIkA kI bahuta sundara nagarI hai| 3. The S.S. Ch. XIV P. 139 sAtavAM pAtAla bahuta hI dUra aura gambhIra sthAna hai| 4. kAcanasya ca zailasya-sUryasya ca mahAtmanaH / bATa pAne se pahale sumAli ke vazaja vahIM rahe the| inhIM prAviSTA tejasA saMdhyA-pUriktA prakAzate // 64 / / 6. The s.s Ch. 10 P.91 pUrvametatkRtaM dvAraM-pRthivyA bhuvanasya ca / 1. The SS Ch. 10 P. 5EUR sUryosyodayana caiva-pUrvAhyaSAM dvigucyate // 65 // 8. raghuvaza sarga 13 zloka 8 -vA0 rA0 kiSkindhA kA0 sarga 40 6. bA0 rA0 uttara kADa sarga 3 zloka 28,26,30 5. vayaM rakSAma pariziSTa (prA0 caturasena zAstrI) 10. The ss. Ch. 10 P. 13 Page #20 -------------------------------------------------------------------------- ________________ mAnava jAtiyoM kA devIkaraNa mAna pAtAla meM yuddha ke bAda asura saskRti phaila gaI thI deva pariSada sahita asura hindustAna ke dakSiNa meM to asura saMskRti kA bahuta hI asura pariSada sahita deva vikAsa huA thaa| isakI puSTi do tIna bAto se kI deva pariSada sahita deva gaI hai| inameM jo duHzIla hai pApI hai ve asura aura jo suzIla keralake nivAsiyoM kA yaha vizvAsa hai ki bali unake hai sadAcAra parAyaNa hai ve deva hai| rAjA the| aba bhI loga eka saptAha ke lie bar3I dhUma ukta kathana me deva aura asura dono zabdoM kA mAnadhAma se utsava manAte hai| maisUra me yaha dhAraNA hai ki vIkaraNa hayA hai| mahiSAsura vahI rAjya karatA thaa| jo suzIla aura sadAcArI hai unhe deva kahA gayA hai jaina darzana meM asura kumAroM kA zArIrika varNana karate aura jo pApI va du zIla hai unheM prasura kahA gayA hai| hue batAyA hai ki unakA raMga mahAnIla maNi ke samAna nAga tathA suparNanIlA thA unake cehare para maNi kI sI kAnti thI unakI prAMkheM lAla thii| dAta dUdha kI taraha sapheda aura hAtha-paira amura ke bAda nAga aura suparNa kA ullekha pAtA hai ke talave agni me tape svarNa kI taraha lAla the| isa nAga aura suparNa ye dono hI yahA~ kI prasiddha jAtiyA~ thI zArIrika varNana se anumAna hotA hai ki-yaha asara jAti jo Aja bhI prAsAma kI tarapha milatI hai| nAgAlaiMDa garma pradeza meM rahane vAlI bahuta hI svastha aura vIra jAti pradeza bhI isI nAga jAti kA sUcaka hai / nAgavaza itihAsa thii| dakSiNa hindustAna bahata garma pradeza mAnA jAtA hai| ke pRSTho para bahuta hI carcita rahA hai| bhagavAna mahAvIra vahA~ ke nivAsiyoM kA varNa Aja bhI zyAma hotA hai| svayaM nAgavaMza ke the aisA muni zrI nathamala jI ne apane ina saba bAtoM se niSkarSa yaha prAtA hai ki asura vaza kA eka nibandha me siddha kiyA hai| zizunAga vaza RSyamUka rAjya dakSiNI bhArata meM thaa| asura parivAra nizcaya hI parvata kI rakSA kiyA karatA thaa| bimbasAra ke samaya balazAlI aura sabhya samudAya thA / Arya saskRtike vikAsa zizunAga vaza kAzI para rAjya kiyA karatA thaa| nAgame ina samudAyo kA mahattvapUrNa hAtha thA / devarAja indra vaza kI aneka zAkhAe~ thii| takSaka, ahi, vAsuki, paNI, kI kanyA jayantI kA asura guru zukrAcArya se vivAha hA phaNI, pannaga, zeSanAga prAdi-prAdi / iname se koI jAti thaa| isase lagatA hai ki devoM ke sAtha inake vaivAhika bhI kazmIra meM nivAsa karatI thii| zeSanAga aura anantanAga sambandha hote the| ke nAma para Aja bhI vahA~ tIrtha sthAna bane hue hai / vAsuki prajJApanA' sUtra meM AyA hai ki asuro ke zarIra kA jAti kA nivAsa sthAna samarakanda aura makaranda deza thaa| sahanana bahuta hI sundara hotA hai yaha sahanana zabda bhI unhe aji ke pUrvaja ahi kahalAte the| pANinI vyAkaraNa ke Aja mAnava siddha karatA hai, kyoki sahanana kA sambandha praudArika racanAkAra pANinI aura pAhika nAma se isI nAgavaza kI zarIra se hai| vaikriya zarIra dhAraka devo ke asthiyA donI sUcanA milatI hai| mAja ke yuga meM gAyo ke dhanI ahIra hI nahI aisI jaina darzana kI spaSTa mAnyatA hai / bauddha darzana isI ahi jAti ke vaMzaja hai aisA unake nAma se anumAna isI ahi jAti me batAyA hai ki isa duniyA~ me cAra prakAra ke loga vidyamAna hai| aAja kA vaNika zabda isa parNI zabda kA hI apabhraza asura pariSada sahita asura ho aisA pratIta hotA hai / jAkArta nadI ke kinAre para 1. hindUdeva parivAra kA vikAsa pR0 17 sithiyama rahate the unako nAgoi bhI kahA jAtA thaa| 2 aupapAtika a01 parNI, nAgoDa milakara pannaga nAma ho gayA thA / 3. prajJApanA sUtra 1. bhagavAna mahAvIra jJAta putra the yA nAgaputra / pR0 4. aguttara nikAya-ni0 4 amuravarga pR0 66 2. The s.s Ch. IV P. 33 Page #21 -------------------------------------------------------------------------- ________________ anekAnta takSaka jAti kI sUcanA takSazilA vizvavidyAlaya se astitva isa dharatI para hai| eka bhI nAma aisA nahI hai milatI hai / janamejaya ne isI sthAna para nAga yajJa kiyA jinakA nizAna isa dharatI para nahIM hai tathA ina devoM ke thA usameM usane nAgajAti ko homa diyA thA kyoMki cihna aura vAhana bhI isa dharatI ke hI pazu-pakSI hai| isa takSaka jAti ne janamejaya ke pitA parIkSita ko mAra DAlA anumAna ke AdhAra para ina devo kA dharatI ke nivAsI thA'nAga jAti kA garur3a jAti se bahuta vaira thaa| garuDa honA hI adhika puSTa hotA hai| kA prAgarUpa (SU) su jAti' hai| ise suparNa bhI kahA vyantara devajAtA hai| sUparNa aura nAga donoM par3osI the| imalie (1) pizAca, (2) bhUta, (3) yakSa, (4) rAkSasa, unameM svAbhAvika vaira ho gayA thA / suparNa jAti (garur3a) (5) kinnara, (6) kiMpuruSa (7) mahoraga, (8) gandharva / jAkAta nadI ke pUrva meM rahatI thii| Aja use jarphasana inameM sarvaprathama pizAca hai| pizAca bhI yahA~ kI eka kahA jAtA hai| takSaka kI mUla jAti TokArisa' thI jo jAti thI jo kazmIra kI tarapha rahatI thI yaha jAti TokAri sthAna meM rahatI thii| jisako Aja tukistAna kaccA mAsa khAtI thii| paizAcI bhASA prAkRta kI eka kahA jAtA hai| samudra manthana ke samaya deva, daitya, nAga, mahattvapUrNa bhASA hai| usakA honA hI kitanA puSTa pramANa kacchapa, garuDa, gandharva, Adi sabhI jAtiyA sammilita hai ki isake bolane vAloM ke astitva me sadeha nahI kiyA thiiN| devAsura saMgrAma meM ina jAtiyo ne daityo kA sAtha jA sakatA hai| diyA thaa| vidyutkumAra agnikumAra Adi kauna the ? isakA aitihAsika aura sAhityika pRSTho me koI ullekha nahI tibbata pradeza meM bhUTTAna nAma kA eka pradeza hai / Aja milatA anumAna hotA hai ki ye kisI jAti ke mUla nAma ke itihAsajJa bhUTTAna kA bhI bhUta sthAna se artha baiThAte hai| nahIM upAdhigata nAma hoN| jaise vidyutkumAra usa varga ko unakA abhimata hai ki yahA~ eka bhUta jAti nivAsa karatI thI isalie isa sthAna kA nAma bhUta sthAna aura kramazaH kahA jAtA ho ki jisake hAtha me vidyuta sambandhI kAryo / bhUTTAna ho gayA hai| vanavAsa karate samaya rAma kI hita kA sacAlana ho agni kI sAmagrI para zAsana karane vAle kAmanA ke lie bhUta jAti kA spaSTa ullekha vAlmIki agnikumAra dvIpoM kA sarakSaNa karane vAle dvIpa kumAra, gamAyaNa me huA hai| samudroM para paharedArI karane vAle udadhikumAra dizAmo para Adhipatya rakhane vAle dig kumAra vAyu sambandhI yAnoM kA yakSasacAlana karane vAle vAyukumAra aura yuddha ke samaya sAirana yakSa bhI eka jAti thI jo vRkSa ke nIce bhI apanA kI taraha vizeSa yantro kA saMcAlana karane vAle stanita ghara banA kara rahatI thI isalie inakA dUsarA nAdha vaTakumAra kahe jAte ho| ho sakatA hai ina nAmo kI koI vAsI bhI hai| inako guphApo meM chipakara rahane kA abhyAsa jAtiyA~ ho yA aura bhI koI kAraNa rahI ho para yaha to thA isalie inakA nAma guhyaka bhI hai kAlidAsa ne apane spaSTa hI hai ki kiso ke nAmakaraNa meM sthAnIya saMskRti 4. rAkSasAnA pizAcAnA raudrANAM krUrakarmaNAm / tathA prAsapAsa ke vAtAvaraNa kA hAtha rahatA hai| sthAnIya kravyAdAnA ca sarveNa ca mA bhUtputraka te bhayam // 17 // pazu pakSiyoM tathA aneka atyanta prasiddha vastuoM ke AdhAra -ayodhyA kADa sarga 25 para bhI aneka nAma nirmita hote hai / ina bhavanapati devo ke 5. mayAcitA devagaNAH zivAdayo maharSayo bhUtagaNA: suroragAH jitane bhI nAma hai ve saba nAma una padArthoM ke hai jinakA abhiprayAtasya vana cirAya te hitAni kAMkSantu dizazca 1. bhAratIya itihAsa kI rUparekhA pR0 523 rAghavaH // 43 // -ayodhyA kADa sarga 25 2. Thes.s. Gh. IV P.33 6. yakSaH puNyajano rAjA guhyako vaTavAsyapi // 3. vahI -abhidAna ci0 deva kAMDa 2 zloka 164 Page #22 -------------------------------------------------------------------------- ________________ mAnava jAtiyoM kA devIkaraNa kAvya meghadUta meM yakSa ko pramukha pAtra ke rUpa meM svIkAra yakSa paura rAkSasa jAti kI utpatti ke viSaya meM kiyA hai / yakSa kA adhipati kubera' kailAsa kI coTI para paurANika jagatakI yaha mAnyatA hai ki eka bAra saba manuSya rahatA thA isake pAsa puSpaka vimAna thaa| yaha vimAna mila kara brahmA ke pAsa gae aura unhoMne brahmA se pUchA bahuta teja gati se dauDA karatA thaa| caitraratha nAma kA hameM kyA karanA cAhie ? tabhI brahmA ne kahA--prANiyoM bana hI sundara vana thaa| alakA usakI nagarI thii| dhana kI rakSA aura pUjA kro| jinhoMne rakSA kA bhAra liyA kA svAmI mAnA jAtA thaa| ziva kA mitra thaa| rAvaNa ve rAkSasa aura jinhoMne pUjA kA bhAra liyA ve yakSa kahakA sautelA bhAI thaa| manuSyoM ko vAhana bhI banAtA' thaa| laaye| eka bAra yakSa aura rAkSasoM ke bIca bhayaMkara yuddha Aja hama yakSa aura rAkSasa zabda ko nimna artha meM chiDA / sArI bhUmi rakta paMkila ho gaI pAkhira yakSa hAra lete hai kintu kabhI isa dharatI para yakSa aura rAkSasa donoM ge| kubera kA puSpaka vimAna rAvaNa ne chIna liyaa| hI bahuta uccastarI jAti thii| gavaNa jaba puSpaka vimAna para caDha kara giri ko pAra kara kinnara kiMpuruSajAne lagA taba vimAna ruka gayA / nAndI ne Akara batAyA kinnara aura kipuruSa bhI eka yakSa jAti thI jo prAja ki yahA~ ziva rahate hai unakI ijAjata ke binA deva dAnava, bhI himAcala pradeza ke uttara bhAga meM milatI hai| isa yakSa, rAkSasa, kinnara, nAga, garuDa, gandharva prAdi koI bhI jAti ke manaSyo kA makha ghoDe kI taraha lambA hotA thA pAra nahI kara sakatA / taba vaha ziva ke pAsa gayA / ziva liA dame tagavadana' bhI kahA jAtA thaa| eka bAra ne use candrahAsa diyaa| aura usI dina se vaha ziva kA candra ke putra budha ne aneka striyo se ghirI triloka sundarI pujArI ho gyaa| isa yuddha ke bAda samagra yakSa jAti / ko ghumate hue dekhaa| vaha usake rUpa ko dekhakara pAzcarya rAkSasa jAti ke sAtha mila gaI / cakita ho gyaa| mana hI mana socA nAgakumAriyoM asura rAkSasa kumAriyo tathA apsarApo se bhI adhika sundara yaha strI rAkSasa jAti bhI eka bahuta balavAna jAti thii| kauna hai| pAsa jAkara pUchA to pAyA ki yaha triloka rAkSama saMskRti kA vistAra dakSiNa meM bhI thaa| rAkSasa sundarI apane vara ko DhaDha rahI hai| tabhI budha ne pAsa ke jAti kA suprasiddha adhipati pAja rAmAyaNa ke pAThakoM se parvata kI mora maketa karate zAka pravidita nahI hai / dakSiNa ke kucha bhAga me aAja bhI rAvaNa kucha vizeSa tapa karate hue nivAsa karo tumhe kipuruSa jAti ko pUjya mAnA jAtA hai aura rAma ko heya dRSTi se samajhA milo| mana kI bAto me jAnA jAtA hai| unakA abhimata hai ki rAvaNa kA caritra kitanA kaikayo tIra se vIdhI haI kinnarI ke samAna bhUmi para leTa UMcA thA ki eka nArI kI binA icchA ke usa para hAtha jAtI haiN| taka nahIM uThAyA aura usane apane praNa para prANo kA bali- mahoragadAna taka kara diyaa| jaba ki rAma apanI eka nArI kI uraga bhI eka jAti thii| yaha nAga vaza kI upazAkhA sarakSA bhI nahI kara sakA / rAvaNa pahale sUryavazI thA aura 3. bA. rA. uttara kADa sarga 4 ilAMka 11-12.13-14 sarya kI pUjA kiyA karatA thA sUryako rA kahA jAtA thaa| 4 The ss. Ch. 4 P 32 rA kI pUjA karane ke kAraNa usakA nAma rAvaNa paDA 5. kinna istU kimpuruSastUrajavadano mayuH / / thaa| -pra0 ci0 deva kAMDa sarga 88 zlo013-23 1. paulastyarvazravaNa ratnakarAH kubera / / 6. vA0 rA0 uttara kADa sargapha zlo0 13-23 abhi0 ci0 de0 kA0 2 zloka 186 7 vidarzitA yadAdevI-kubjayA pApayA bhRzam / 2 yakSau nRdharmadhana do nara vAhana ca0 / / . tadA zetesma sA bhUmI, digdhabiddheva kinarI // 1 // -abhi0 ci0 de0 kA0 2 zloka 186 / -bA0 rA0 ayodhyA kADa sarga: Page #23 -------------------------------------------------------------------------- ________________ anekAnta thI vAlmIki rAmAyaNa meM isakA ullekha hai| rAma kI vazI bana ge| jo loga zIta pradezoM meM rahate the unakA prazaMsA karate hue kahA gayA hai ki sura, asura, mAnava, mUrya kA tApa bahuta sukhakAraka thaa| makAna banAte samaya gandharva, uragAdi saba prANiyoM me gama kA bala, Arogya ITe mUrya ke tApa se bahuta jaldI sUkha jAyA karatI thI isa aura dIrgha jIvana vidita hai| isalie ve sUrya kI pUjA karane lage aura Age calakara gandharva sUryavaMzI ho gae / sUryavazI loga bar3e kaThora hRdaya ke hote gandharva jAti bar3I capala aura nityapriya hotI thI the / candravazI candramA kI zItalatA grahaNa kara saubhya svainako majAka karane meM bar3A Ananda prAtA thaa| inakI bhAva meM rahane kA abhyAsa karate the| sUryavazI loga mRtAjAti meM vivAha vizeSa paddhati se hotA thaa| jaba inakI tmA ke mAtha AdamI aura pazu ko bhI gAr3ate the| mAnava vivAha paddhati ko dUsaro ne apanAnA zuru kiyA taba se kI bali bhI uname nihita thii| candra vazI loga aisA nahI isa paddhati kA nAma gandharva vivAha par3a gayA / isakI rAja- kiyA karate the / sUryavaMzI loga bahata kalAkAra the unhone pAnI kA nAma gandhAra thA jo vartamAna me kandhAra ho gayA bahata vizAla bhavana banAye / hai / aphagAnistAna me aphagAna loga hai uname gandharva jAti mizra ke perAmiDa ina mUryaziyo se nirmita hai / vestha ke cihna prAja bhI milate hai / gandhava jAti kalAga bahuta ke uttara-pazcima bhAga meM eka mandira hai jisake prAgana kA sundara hote the / bAlmIki rAmAyaNa me gama ke maundarya ko eka patthara 12 Tana kA hai| candravazI adhika kalAkAra gandharva jAti se upamita kiyA hai| nahIM the / ve varSoM taka jhopaDiyo me hI rahate the| ye donoM jyotiSka saskRtiyA~ bAhara se pAI aura bhArata para chA gaI / pahale jyotiSka devo meM sUrya, candra, tArA, graha aura nakSatra ye donoM saMskRtiyA~ bhinna-bhinna thI aura bAda meM donoM bhagavAna kI pariSada meM upasthita the| purANo kI kalpanA ka ho gii| inakI maskati kA vikAsa , hai ki sarya aura candra kauna the? AkAza se sUrya aura candra phaila gayA thA / vanavAsa jAte samaya kauTAyA m kA dharatI para avataraNa hone kI bAta buddhigamya kama hotI hai ki sUrya, candra, zukra, kubera aura yama tumhArI rakSA hai| saMbhava kalpanA yaha hai ki isa bhUmi para mUryavaza aura kreN| yahA~ kubera aura yama vyakti vizeSa ke sAtha sUrya caMdravaMza the| candra kA ullekha kisI vyakti yA jAti kA hI sabhavata' itihAsa batAtA hai ki rAma sUryavazI aura kRSNa candra saketa karatA hai| vaMzI the| sUryavaza aura candravaMza bhI bahuta vistRta vaza the| 12 prakAra ke vaimAnika deva sabase anta me aae| sauinakA udbhava vizeSa paristhiti ko lekara huA thaa| jo dharma, IzAna, sanatkumAra, mAhendra, brahma lAntaka, zukra, loga bahuta garma pradezoM meM rahate the unake lie sUrya kA tApa mahastrAraja, prAnataja, prANataja, pAraNaja, acyutaja / bahuta kaSTadAyaka thaa| candramA kI kiraNe unheM amRta ke samAna pratIta hotI thI isalie garma pradeza meM rahane vAle iname se kisI bhI jAti kA ullekha itihAsa ke loga candra kI pUjA karane lage aura ve Age calakara candra- prakAza meM nahIM hai para yaha to spaSTa anumAna lagAyA jA sakatA hai ki ukta cAra prakAra ke devoM meM se adhikAza 1. bala mArogya mAyuzca-rAmasya viditAtmanaH yahA~ kI jAtiyA~ pramANita ho cukI hai to phira kyA kAraNa devAsura manuSyeSu-sagandharvoragebuca // 50 // anya bhI dharatI para nivAsa karanevAlI jAtiyA~ nahI thii| -vArA0 ayodhyA kaoNDa sarga 2 2. The SS. Ch. IV P. 32 inako inakAra karane me to eka bhI puSTa pramANa nahIM hai 3. gandharva rAjapratima, loke vikhyAtapauruSam / 4. zukra saumazca mUryAzca, dhanado'yaM yamastathA / dIrgha bAhu mahAsattva mattamAtaGgagAminam // 28 // yAnna tvAmAcitA rAma daNDakAraNya vAsinam // 23 // -vA0 sa0 ayodhyA kADa sarga 3 -vA0rA0 ayodhyA kA0 sarga 25 Page #24 -------------------------------------------------------------------------- ________________ mAnava jAtiyoM kA devIkaraNa pratyuta unako svIkAra karane me jainAgamo me kucha aise lar3akI thii| jisane dupyanta ko pasanda kiyA / gagA devI ne prAnumAnika pramANa prAja bhI upalabdha haiM / praupapAtika sUtra rAjA zAntanu ke sAtha pANi-grahaNa kiyaa| indra svaya meM ina devoM ke aMga pratyaga, gati prAdi kA spaSTa vivecana gautama RSi kI patnI ahilyA para mohita ho gayA thaa| hanA hai para yaha varNana kahIM nahI pAyA ki deva pAe aura eka bAra gautama RSi ko anAmthiti meM una jaisA rUpa unake paira dharatI se cAra agula Upara the tathA unakI palake dhAraNa kara ahilyA ke pAsa cale paae| gautama RSi jhapakAra nahI rahI thI jaba ki jaina siddhAnta yaha mAnatA acAnaka pAe aura yaha dekha kara to krodhita hokara abhihai ki vaikriya zarIra dhAraka devo ke paira dharatI se cAra zApa diyA ki tumhArA zarIra calanI kI taraha mahasroM chidroM aMgula Upara rahate hai aura A~kheM bhI jhapakArA nahIM krtii| vAlA ho phira vagdAna vigaMpa se indra ke gahana chidra sahasra ina cAra prakAra ke devoM ke AbhUSaNa tathA mukuTo ke vizeSa cakra ke rUpa meM parivartita ho gaye tabhI se indra sahasra cakSu cihnoM kA varNana karate hue batAyA ki inake kAna meM kahalAne lge| ' kuNDala thaa| zarIra me candana kA lepa lagAyA huA thaa| raghuvaga me AtA hai ki svaya raghu mapannIka indra se jhone vastra pahane hue th| dasA aguliyA ma azAThayA pahanA milane ge| devAsura saMgrAma meM dupyanta, dazaratha Adi ne haI thii| maNi ratno se jaTita bhujAo para bhujabandha tha, daityo meM lar3ane ke lie indra ko madada kI thii'| nirantara karNapITha the| mastaka se lekara nIce taka puSpa mAlAe yuddha hone ke kAraNa devo ke pAsa TAstra mAmagrI bahuta pahanI huI thii| deza-deza kI vezabhUSAe thii| nAgaphaNa, acchI taiyAra ho gaI thii| mahAbhArata kI baDAI se pahale garur3a, baca, puSpa, siMha, azva, hAthI, mRga, sarpa, vRSabha, arjuna svaya himAlaya ko pAra kara divya zastra lAne ko talavAra, meMDhaka, mampaka Adi cihno se unake mukuTa cihnita kara the / aba dekhanA yaha hai ki ina AbhUSaNo me se kauna se deva jaba manupyo se milane Ate to himAlaya ko pAra prAbhUSaNa aise hai jinakA upayoga yahAM kI mAnava karake pAte the aura manuSyo ko bhI devo me milane jAte jAti nahI karatI thii| bhagavAna ko vandana karane jAte samaya mahArAja koNika ne bhI isI prakAra ke AbhUSaNa samaya himAlaya pAra karanA par3atA thaa| isase spaSTa hai ki himAlaya kI ora tathA usakI coTiyo para deva saskRti dhAraNa kiye hue the| kA vikAma thaa| dUsarI mora madhya bhUbhAga me mAnava rahate ina devo ke mukuTo meM jo pazu-pakSiyoM ke cihna hai ve / the tathA hindustAna ke dakSiNa-pazcima me daitya saMskRti saba ke saba pazu-pakSI isa dharatI ke hI hai| koI bhI aise pracalita thI jimame amura, nAga, mupaNa, kacchapa, garur3a Adi pazu-pakSI kA cihna nahIM hai jo isa dharatI ke atirikta kAphI jAtiyA~ sammilita thii| iname deva jAti bahuta UcI sthAna ke ho| deza kAla kI dUrI meM akhaNDita ekarUpatA mAnI jAtI thI, vaha urdhva sthAna meM rahatI thii| saMskAra nahI hotii| pA~ca mahAdvIpoM ke bhI saba ke saba pazu-pakSI acche the| dimAga bahuta acchA hotA thaa| loga unheM eka nahIM hote aura na saba prakAra ke AbhUSaNo me bhI eka pUjya dRSTi se degvA karate the| Aja bhI kahate hai ki bArUda rUpatA hotI hai to phira kyA kAraNa hai ki eka adRzya ke gole sabase pahale cIna meM naiyAra hue jo bahuta saMbhava hai duniyA~ meM rahanevAle prANiyoM kI mAnava jAti se ekarUpatA ki unhI deva vaMzajoM kI dena ho / mAnava jAti kA nivAsa thii| yahI prazna basa hame yahA~ kI jAti vizeSa mAnane ko madhya me thaa| yahA dharmapradhAna saMskRti thii| tyAga aura vivaza kara detA hai| tapAvala para inake sAmane svaya devatA bhI natamastaka the| paurANika sAhitya se to yaha bhI spaSTa hotA hai ki ina devoM aura manuSyoM ke bIca vaivAhika sambandha hote the| 1. pugadevAsure yuddhe saha rAjaSibhiH patiH / devatA kI santAna mainakA kA sambandha vizvAmitra se huA agacchatvAmupAdAya devagajyasya sAyakRta // 11 // thaa| urvazI rAjA pururavA se bhohita thI jo apsarA kI -vA0 rA0 ayodhyA kADa sarga: Page #25 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 22 anekAnta jaina darzana meM kahI isa prakAra ke deva aura manuSyoM ke ora dakSiNI golArdha ke rAkSasa kAle raga ke the| bIca sambandha kA ullekha nahIM huA hai lekina devoM kA bauddha darzana meM pAyA hai ki eka samaya bhagavAn vaizAlI varNana karate samaya praupapAtika meM eka aisA tathya pAyA hai ke mahAvana me kUTAgAra zAlA me vihAra karate the| usa jo eka nayA ho rahasya udghATita karatA hai| ukta devo samaya pA~ca sau licchavI the| uname se kucha nIla varNa, nIla ke zarIra kA raga cAra prakAra kA mAnA gayA hai| zyAma, vastra aura nIla alakAro vAle, kucha licchavI pIta varNa, pIlA, lAla aura sapheda / Adhunika vidvAnoM kA abhimata pIta vastra aura pIta alakAro vAle, kucha licchavI lAla hai ki sasAra kI samasta jAtiyA~ ina cAra hI ragoM meM varNa, lAla vastra aura lAla alakArovAle aura kucha vibhakta hai| rUmI, cInI aura magoliyA pIlI jAti ke / licchavI zveta varNa, zveta vastra aura zveta alakArobAle loga hai / amerikA ke reDa iMDiyana bhI maMgoliyA varga me the| mAne jAte hai| pIlI jAti ke loga pUrvI eziyA tathA deva jAti ke raMgo ke sAtha mAnava jAti ke raMgo kA pazcima aura vipuvan amerikA ke adhikAMza bhAga me rahate the / aphrikA tathA garma pradezo ke loga zyAma raga ke hote / sAmya hame koI bahuta hI gambhIra niSkarSa para pahuMcAtA hai haiN| yUropa meM lAla aura zveta raga ke loga hote hai| aura yaha socane ke lie avasara detA hai ki bhagavAna kI prAcIna kAla me bhI yahI mAnyatA rahI hai| vAlmIki pariSada meM upasthita honevAle deva yadi dharatI se dUra koI rAmAyaNa ke anumAra rAvaNa kA dhvasa karane ke lie sugrIva bhinna hI vAyumaNDala me rahanevAle hote to isI dharatI para ne apAra senA jamA kI thI usame sUrya ke samAna lAla, nivAsa karanevAle aura dharatI kI pAbahavA me palanevAle candramA kI taraha sapheda, kamala kesara jaise pIle loga prANiyoM ke rago se yaha samatA nahIM hotI prata lagatA hai ye deva bhI isI dharatI para rahane vAle prANI the| dharatI para zAmila the| niSkarSa kI bhASA yaha hai ki rAma aura rAvaNa ke yuddha vibhinna jAtiyAM phailI huI thI uname se deva jAtiyAM bhI me eka ora bhUmaNDala ke pUre uttarI golArdha ke zveta, thii| unakA zarIra mAnava jaise hI asthi. rakta Adi pIlI, aura lAla raMga kI jAtiyA~ sammilita thI to dUsarI paramANu po se banA huA thaa| inakI saMskRti, inakI bhASA, inakA rahana-sahana mAnavIya jagat me koI nivizeSa nahI 1. taruNAditya varNezca-zazi gaurazca vAnara / thA aisI sabhava kalpanA lagatI hai| pana kesara varNezca-vetai meru kRtAlaya. // 13 // -vA0 rA0 kiSkindhA kADa marga 36 2 aguttara nikAya-ni0 5 brAhmaNa varga pR0 424 sabodha jIvana kiteka tApa sAmA tU iteku kara, lakSa koTi jora jora neku na aghAtu hai| cAhatu dharA ko dhana prAna saba bharoM geha, yoM na jAne janama sirAnoM mohi jAtu hai| kAla sama krUra jahAM nizadina ghero kareM, tAke bIca zazA jIva koloM ThaharAtu hai| dekhatu haiM naina niso jaga saba calyo jAta, taU mUDha ceta nAhi lobha lalacAtu hai| + + sunire ! sayAne nara, kahA kara ghara ghara, tero ju zarIra ghara gharI jyoM taratu hai| china china choje prAyu jala jaise gharI jAya, tAhU ko ilAja kachu urahU paratu hai / / prAdi je sahe hai te to yAdi kachu nAhi tohi aAge kaho kahA gati kAhe ucharatu hai| gharo eka dekho khyAla gharI ko kahA~ hai cAla, gharI gharI dhariyAla zora yoM karatu hai| -bhagavatIdAsa + Page #26 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pratiSThA tilaka ke kartA nemicandra kA samaya milApacandra kaTAriyA "vidyAbhUSaNa" pratiSThA tilaka ke kartA nemicandra hai inhoMne pratiSThA- isa prakAra nemacadra ne apanI vazAvalI to vistRta tilaka meM apane vazakA varNana isa prakAra kiyA hai- likha dI parantu ve kisa sAla savata meM huye yaha likhane kI kRpA nahI kii| yaha gRhastha the, inhoMne ukta pratiSThApatha vIrasena, jinasena, vAdI saha aura vAdirAja inake vaza meM hastimalla gRhAzramI huye / ina hastimalla ke kula pAzAdharakRta pratiSThAzAstra ko prAdhAra banAkara likhA hai| meM paravAdimalla muni haye / aura bhI kaI huye jinhoMne yadyapi inhoMne aAzAgharakA kahI ullekha nahIM kiyA hai kiMtu dIkSA le jainamArga kI prabhAvanA kI / isI kula me lokapAla dono me itanA adhika mAmya hai ki use dekhakara yaha ni: dvija gRhasthAcArya huye jo cola rAjA ke sAtha apane badhuvarga Ttha apane badhavarga sakoca kahA jA sakatA hai ki-prakarAropaNa prAdi kucha ko lekara karnATa deza me aaye| unake samayanAtha nAma kA vizeSa prakaraNo ko choDakara bAkI sArA kA sArA tArkika putra hayA / samayanAtha ke Adimalla, Adimallake nemicaMdra ne aAzAghara ke gratha se jyo kA tyo le liyA hai| citAmaNi, citAmaNi ke anaMtavIrya / anatavIrya ke pArzvanAtha mirpha donoM me zabda racanA kA hI antara hai, prAyaH artha pArzvanAtha ke AdinAtha / AdinAtha ke vedikodaDa / vedi- ikasAra hai / dono kA milAna karane meM yaha bAta koI bhI kodaDa ke brahmadeva / aura brahmadeva ke devendra nAmaka putra huA jAna sakatA hai ataH unake udAharaNa dene kI maiM jarUrata jo mahitAzAstroM meM nipuNa thA devendra kI bhAryA kA nAma nahI smjhtaa| kintu AzAdhara pratiSTApATha ke kitane hI AdidevI thaa| yaha grAdidevI kI vijayapArya aura zrImatI padya to nemicadra ne jyo ke tyo bhI liye hai| kI putrI thii| isa prAdidevI ke cadrapArya brahmasUri aura isase spaSTa prakaTa hotA hai ki ye nemicadra pAgAdhara pArzvanAtha ye tIna sage bhAI the| usa dapati (devendra-prAdidevI) ke bAda haye hai| bAda me hone kA dUsarA hetu yaha hai kike tIna putra haye-AdinAtha, nemicadra aura vijym| inhone apane pratiSThAtilaka ke magalAcaraNa meM idranadi AdinAtha jina sahitAzAstro kA pAragAmI huA / isake Adi kRta pratiSThAzAstroM ke anusAra kathana karane kI bAta trailokyanAya, jinacadrAdi vidvAna putra huye / aura vija- kahI hai| aura idra nadi ne apanI jinasahitA me prAzAdharayama jyotiSa kA paMDita huA jisakA samatabhadra putra sAhitya kRta siddhabhaktipATa ko uddhRta kiyA hai| tathA nemicadra ne kA vidvAna huaa| tathA nemicaMdra, abhayacadra upAdhyAya ke apane pratiSThAgraMtha ke 18ve pariccheda meM ekasaMdhisahitA ke pAsa par3hakara tarka vyAkaraNa kA jJAtA huprA / nemicadra ke bhI bahuta se zloka uddhRta kiye hai| udhara eka sadhi bhI do putra huye-kalyANanAtha aura dharmazekhara / donoM hI mahA apanI jinamahitA ke 20ve pariccheda me indranadI kA ullekha vidvAna huye / nemicaMdra ne satyazAsana parIkSA mukhya prakara- karate hai / ina saba ullekho se yahI nizcita hotA hai ki NAdi zAstra race / rAjasabhAo me prativAdiyo ko jIta AgAdhara ke bAda indranadI, indranadI ke bAda ekasadhi aura kara jisane jainadharma kI prabhAvanA kI jisako rAjA dvArA eka sadhi ke bAda nemicadra hae hai| 10 AzAdhara jI vi0 chatra, caMvara, pAlakI bheTa me milii| aura jo sthira kadaba sa-1300 taka jIvita the yaha nirdhAMta hai| gira kA rahane vAlA hai aise nemicadrane apane mAmA brahmasUri ayaMpArya apane banAye "jinendrakalyANAbhyudaya" nAmaka Adi bandhuoM ke prAgraha se yaha pratiSThAtilaka atha banAyA pratiSThApATha ko vi0 saM0 1376 meM pUrNa karate haye likhate hai ki-maiMne yaha pratiSThAgratha indranaMdI, pAzAdhara, hastimalla Page #27 -------------------------------------------------------------------------- ________________ anekAnta aura eka madhi ke kathano kA sAra lekara banAyA hai| nemicandra ne jo vaMzAvalI dI hai usame ve apanA vazakrama indranadi ne svaracita sahitA meM eka jagaha hastimalla 10 pIDhI pUrva meM hone vAle lokapAla dvija se zurU karate hai / kA ullekha kiyaa| (dekho usakA 3rA pariccheda) kintu aura brahmasUri apanI baMzAvalI 'apane se 4 pIDhI pUrva me jainasiddhAtabhArakara bhAga 5 kiraNa 1 me hastimallakRta hone vAle hastimalla se zurU karate haiM / isakA artha yaha pratiSThAvidhAna kI prazasti chapI hai umame hastimalla ne bhI hA ki nemicaMdra ne hastimalla se karIba eka sau varSa pUrva indranadI kA ullekha kiyA hai| isase hastimalla aura indra- me apanI vazAvalI zarU kI hai| isa prakAra yaha antara naMdI dono mamakAlika siddha hote hai / raphA hokara nemicandra kA samaya vikrama kI 15vI sadI kA phalitArtha yaha huA ki hamtimalla, indra nadI aura pUrvAddhahI ThIka rahatA hai aura yahI samaya brahmasUri kA bhI hai ekamadhi ye atima saba prAzAdhara ke samaya se lekara vi0 nemicandrane prazasti me lokapAla hastimalla ke kula saM01376 ke madhya meM huye hai| me humA likhA hai| isakA artha yaha nahIM samajhanA ki ukta pratiSThAtilaka ke kartA nemicandra kaba hue ? aba lokapAla hastimalla ke bAda huA hai| cUki hastimalla hama isa para vicAra karate hai / ina nemicandra ne jo apanI eka vikhyAta vidvAna huye the isalie nemicaMdra ne hastimalla vazAvalI dI hai usake anumAra brahmamari riste meM inake ke pUrvaja lokapAla Adi ko hastimalla ke anvaya meM honA mAmA lagane the / nemicandra ne hastimalla ke kula meM hone likha diyA hai| kyoki jisa vaza me koI prasiddha puruSa vAle kochapAla dvija se lekara apane pitA devendra taka karIba ho jAtA hai to usakI Age pIche pIDhiye usI ke nAma ke 6 pIDhI kA ullekha kiyA hai / ina pIr3hiyoM kA samaya yadi dosau varSa bhI mAnaliyA jAya to nemicandra kA samaya vikrama vanza se bolI jAyA karatI hai| yahA itanA jarUra samajha kI 16vI zatAbdikA parvAddha banatA hai| kinta nemicandrake lenA ki nemicaMdra aura brahmasUri donoM samAna vaMza meM hote samaya meM hI unake mAmA brahmamUri hae hai unhoMne bhI huye bhI jisa satAna paraMparA me nemicadra huye hai usa satAna pratiSThAgratha banAyA hai usame ve likhate hai ki paraMparA meM na hastimalla huye aura na brahmasUri hii| arthAt nemicadra aura brahmasUri dono ke paradAdo ke paradAde Adi "pADaya deza meM guDipatana nagara ke gajA pADava narendra jude-jude the| the / govida bhaTTa yahI ke rahane vAle the| unake hastimalla "bAbU choTelAlajI smRti pratha" me DA0 nemicadra jI ko Adi lekara chaha pUtra the / hastimalla ke putra kA nAma zAstrI pArA vAlo kA "bhaTTArakayugIna jainamaskRta sAhitya pArzvapaDita thA / vaha apane bandhano ke sAtha hoyasala deza kI pratiyo" nAmaka lekha prakAzita hayA hai / usame lekhaka me jAkara rahane lagA thA jimakI rAjadhAnI chatratrayapurI thii| nena mAlama ina nemicadrakA samaya (pR. 118) vikrama pAvapaDita ke candrapa, candra nAtha, aura vaijayya nAmaka tIna kI13vI sadI kisa prAdhAra se likhA hai? Apane kucha putra the| unameM meM cadranAtha apane parivAra ke sAtha hemAcala aura bhI grathakAroM kA samaya yadvA tadvA limva diyA hai| meM jA bamA aura do bhAI anya sthAnoM ko cale ge| cadrapa / jaise ki Apane bhairavapadmAvatIkalpa Adi maMtrazAstro ke ke pUtra vijayendra prA aura vijayandraka brhmsuri|" kA malliSaNa kA samaya 12vI zatI likhA hai| yaha nusAra hAstamalla unake pitAmahaka bilkula galata hai| ina malliSeNa ne mahApurANa kI racanA pitAmaha the / yadi eka eka pIThIke 25-25 varSa gina lie vi0 saM0-1104 meM pUrNa kI hai| ata ye 11vI sadI ke jAye to hAstamalla unase lagabhaga sau varSa pahale ke the| ata va 12vI sadI ke prArambha meM huye hai| isI taraha isase nemicadra aura brahmasUri kA samaya vikrama kI 15vI Apane vAgbhaTTAlakAra ke TIkAkAra vAdirAja ko toDAnagara zatAbdi kA pUrvArTa siddha hotA hai / Upara hama 16vI zadI ke rAjA mAnasiha kA matrI aura unakA samaya vi0 sa0kA pUrvAddha batA pAye hai / donome ekasau varSakA antara hai| 1426 likhA hai| yaha bhI ThIka nahIM hai / ukta vAdirAja yaha antara isa taraha dUra kiyA jA sakatA hai ki (zeSa pRSTha 32 1ra) Page #28 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Agama aura tripiTikoM ke saMdarbha meM ajAtazatra kuNika aNuvrata parAmarzaka muni zrI nagarAja zreNika kI taraha kuNika (ajAtazatru) kA bhI dono mahAna AjIvikA pAtA thaa| usakA kArya thA, mahAvIra ko paramparAgo me samAna sthAna hai| dono hI paramparAe use prati dina kI pravRtti se use avagata karate rhnaa| usake apanA apanA anuyAyI mAnatI hai aura isake lie dono ke nIce aneko karmakara rahate the / ve bhI bhAjIvikA pAte the| pAsa apane-apane prAdhAra hai| bauddha paramparA ke anusAra unake mAdhyama se mahAvIra ke pratidina ke samAcAra usa sAmaJjaphala mutta kA samparka buddha aura ajAtazatru kA prathama pravRtti vAduka puruSa ko milate aura vaha unhe kuNika ko prathama milana thaa| usI me vaha buddha, dharma aura magha kA btaataa'| zaraNAgata upAsaka huaa'| buddha ke prati ajAtazatru ko mahAvIra ke campA-Agamana aura kuNika ke bhaktibhakti kA anya udAharaNa unakI asthiyoM para eka mahAn, nidarzana kA vivaraNa praupapAtika sUtra meM bahuta hI vizad stUpa banavAnA hai| buddha ke bhagnAvazeSa jaba bAMTe jAne lage aura preraka hai / 'mAmajaphala sutta' kI taraha vaha bhI yadi usa samaya ajAtazatru ne bhI kuzInAga ke mallo se kaha- gaveSako kI samIkSA kA viSaya banA hotA, to utanA ho lAyA-buddha bhI kSatriya the, mai bhI kSatriya huuN| avazeSo kA mahattva usakA bntaa| sthiti yaha hai ki jitanI zodhaeka bhAga mujhe avazya milanA caahie| droNa vipra ke khoja aba taka tripiTa ko para haI hai. utanI AgamoM para parAmarza para use eka asthi-bhAga milA aura usa para usane nhii| yadi aimA havA hotA, to anekoM mahattvapUrNa viSayo mtUpa bnaayaa| para nirNAyaka prakAza pddtaa| ajAtazatru kuNika ke viSaya sAmajaphala sutta me ajAtazatru kArtika pUrNimA kI meM bhI jitanI avagati pAgama dete hai, utanI tripiTaka gata ko hI apane rAjavaidya jIvaka komAra bhatya se buddha kA nhiiN| paricaya pAtA hai aura pA~ca sau hAthiyo para pAMca mau mahAvIra-pAgamana kA sandeza rAniyo ko lie usI rAta me buddha kA sAkSAt karatA hai| mahAvIra aura kaNika kA yaha samparka campA nagarI meM mahAvIra se usakA prathama sAkSAt kaba hotA hai, yaha kahanA kaba hAtA hai, yaha kahanA hotA hai-mahAvIra grAmAnugrAma vihAra karate 14 sahasra hotA_maTA kaThina hai| unake jitane sAkSAt unase milate hai; ve cira bhikSu 36 sahasra bhikSuNiyo ke parivAra se campA nagarI me : paricaya aura ananyabhakti ke hI sUcaka milate hai| prathama pAye / pravRtti vAduka puruSa yaha savAda pA, pAnandita humA, upAGga praupapAtika prAgama mukhyata: mahAvIra aura kuNika ke praphullita huaa| snAna kara maMgala vastra pahane, alpa bhAra sambandhoM para hI prakAza DAlatA hai| campAnagarI aura yukta tathA bahuta mUlya yukta prAbhUSaNa phne| ghara se kuNika kI rAjya sthiti kA bhI vahA~ sundara citraNa hai| niklaa| campA nagarI ke madhya hotA huA bhabhasAra putra kuNika kI mahAvIra ke prati rahI bhakti ke viSaya meM vahA~ kuNika kI rAjasabhA me pAyA, jaya-vijaya zabda se vardhApanA batAyA gayA hai-usake eka pravRtti vAduka puruSa thaa| vaha 3 tassa Na koNiassa raNNo ekke purisa viulakaya 1 esAha, bhante, bhagavantaM saraNaM gacchAmi dhamma ca bhikkhu vittie bhagavo pavittivAue, bhagavo tadde vasima saGgha ca / upAsaka ma bhagavA dhAretu prajjatagge pavitti nniveei| tassa Na purisassa bahave aNNe pANupetaM saraNaM gataM / purisA diNNa-bhati-bhatta-vepraNA bhagavo pavitti2 buddhacaryA, pR. 506 vAumA bhagavo tadde vasinaM pavitti nivedeti / Page #29 -------------------------------------------------------------------------- ________________ anekAnta kI, bolA-"devAnupriyA pApa jinake darzana cAhate hai, yathArUpa sthAna grahaNa kara saMyama aura tapa se prAtmA ko jinake darzana Apake lie pathya haiM, jinake nAma-gotra Adi bhAvita karate hae vicarane lge| campAnagarI ke zRgATakoM ke zravaNa se hI prApa haSTa-tuSTa hote hai, ve zramaNa bhagavAn aura catuSko para sarvatra yahI carcA thI-"zramaNa bhagavAn mahAvIra grAmAnagrAma vicarate hue kramaza: campA nagarI ke mahAvIra yahAM pAye hai, pUrNa bhadra caitya meM Thahare hai| unake upanagara me pAye hai aura campAnagarI ke pUrNabhadra caitya meM nAma-gotra ke zravaNa se hI mahAphala hotA hai| unake sAkSAt mAnevAle hai / yaha sambAda Apake lie priya ho|" darzana kI to bAta hI kyA devAnupriyo ! calo, hama saba bhabhasAra putra kuNika usa pravRtti-nivedaka se yaha savAda bhagavAn mahAvIra ko vandana-namaskAra kre| vaha hamAre isa sunakara atyanta harSita huaa| usake netra aura mukha vikasita loka aura paraloka ke lie hitakara aura sukhakara hogaa|" ho ge| vaha zIghratA se rAja-siMhAsana chor3akara uThA, tadannatara logone snAna kiyA, vastrAbhUSaNoM se susajjita pAdukAe~ kholI / pAco rAjacinha dUra kiye| eka sATika hue tathA mAlAe dhAraNa kii| kucha ghoDo para, kucha hAthiyo uttarAsaga kiyaa| ajalibaddha hokara sAta-pATha kadama mahA- para va kucha zivikAyo meM prArUDha hokara tathA aneka janavRnda vIra kI dizA me mAge gyaa| bAye paira ko sacita paidala hI bhagavAn mahAvIra ke darzanArtha cle| kiyA / dAye paira ko sakoca kara dharatI para rakhA / mastaka pravRttivAduka purupa ne kuNika ko yaha harSa-savAda ko tIna bAra dharatI-tala para lgaayaa| phira thoDA-sA Upara sunaayaa| rAjA ne sAr3he bAraha lAkha * rajata mudrAo kA uThakara hAtha joDe / ajali ko mastaka para lagAkara 'namo- 'prIti-dAna' kiyA / taba bhabhasAra putra kuNikane balavyApta tthuNa' se abhivAdana karate hue bolA-"zramaNa bhagavAn puruSa (senAdhikArI) ko bulAyA aura kahA-"hastiratna mahAvIra jI Adikara hai, tIrthakara hai yAvat siddha gati kA sajAkara tayAra kraa| caturAganA sanA ke abhilASuka hai| mere dharmopadezaka aura dharmAcArya hai, subhadrA Adi rAniyoM ke lie rathoko taiyAra karo / campAunhe merA namaskAra ho| yahA~ se meM tatrastha bhagavAna kA nagarI kA bAhara aura bhItara se svaccha kro| galiyo aura vandana karatA huuN| bhagavAn vahI se mujhe dekhate hai|" rAjamArgoM ko sjaao| darzakoM ke lie sthAna sthAna para isa prakAra vandana namaskAra kara rAjA puna. sihAsanA maca taiyAra kro| meM bhagavAna mahAvIra kI abhivandanA ke lie jaauugaa|" rUDha huaa| usane pravRtti vAduka puruSa ko eka lakSa aSTha sahasra rajata mudrAmo kA 'prItidAna' diyA aura kahA rAjA ke prAdezAnusAra saba taiyAriyAM huI / rAjA hastiratna hAthI para savAra huaa| subhadrA prabhRti rAniyA~ "bhagavAn mahAvIra jaba campA ke pUrNa bhadra caitya me padhAre, ratho para savAra huI / isa prakAra caturaginI senA ke mahAn taba mujhe punaH sUcanA denaa|" vaibhava ke sAtha rAjA bhagavAn mahAvIra ke darzanAthaM calA / mahAvIra kA campA-prAgamana 3 mUla prakaraNa meM 'rajata' zabda nahI hai, para paramparA se sahasra kiraNoM se muzobhita sUrya AkAza meM udita aisA mAnA jAtA hai ki cakravartikA, prItidAna sAr3e huaa| prabhAta ke usa manorama vAtAvaraNa meM bhagavAn mahA bAraha koTi svarNa-mudrAmo kA hotA hai / vAsudeva kA vIra jahA~ campAnagarI thI, pUrNabhadra caMtya thA, vahA~ pdhaare| prItidAna sAr3he bAraha koTi rajata-mudrAoM kA hotA 1 khaDga, chatra, mukuTa, upAnat aura cAmara / hai tathA mADalika rAjAmo kA prItidAna sAr3he bAraha 2 NamotthuNa samaNassa bhagavagro mahAvIrassa Adigarassa lakSa rajata-mudrAmo kA hotA hai| titthagarassa' "jAba sapAviu kAmassa mama dhammAya -uvavAI (hindI anuvAda), pR0 133 riyamsa dhmmovdesgss| 4 kuNika rAjA ke vaibhava, ADambara aura abhiyAnavadAmi Na bhagavata tatthagaya iha gae, pAsai me (me se) vyavasthA ke vistRta varNana ke lie draSTavya praupabhagavaM tatthagae ihagaya;-ti kaTu vadaha Namasai ? pAtika sUtra / Page #30 -------------------------------------------------------------------------- ________________ mAgama aura tripiTakoM ke saMdarbha meM prajAtazatru kuNika campA nagarI ke madhya bhAga se hotA huA pUrNabhadra caitya ke kaha sake / isase adhika kI to bAta hI kyA?" yaha kaha samIpa aayaa| zramaNa bhagavAn mahAbora ke chatra Adi kara gajA jima dizA se AyA thA, usa dizA se vApisa tIrthakara atizaya dUra me dekhe / vahI usane hastiratna choDa gyaa| diyaa| pAcoM rAja-cinha choDa diye / vahA~ se vaha bhagavAna jaina yA bauddha? mahAvIra ke sammukha paayaa| paca abhigamana kara bhagavAn sAmajaphala sutta aura isa praupapAtika prakaraNa ko mahAvIra ko vandana-namaskAra kiyaa| vandana-namaskAra kara tulanA kI dRSTi se dekhA jAye to propapAtika-prakaraNa bahuta mAnasikI, vAcikI aura kAyika upAsanA karane lgaa| gaharA paDa jAtA hai| sAmaJjaphala sutta meM ajAtazatra ke mahAvIra kA upadeza : zravaNa baddhAnayAyI hone meM kevala yahI pakti pramANabhUta hai, ki bhagavAna mahAvIra ne upasthita pariSada ko ardhamAgadhI "aAja se bhagavAn mujhe ajalibaddha zaraNAgata upAsaka bhASA me dezanA dI, jisameM batAyA- "loka hai, praloka / smjhe|' praupapAtika-prakaraNa me pravRtti vAduka puruSa kI hai| isI prakAra jIva, ajIva, bandha, mokSa, puNya, pApa, niyukti, siMhAsana se abhyutthAna aura NamotthuNa se abhiprAthava, savara, vedanA, nirjarA Adi hai| prANAtipAta, vandana, bhaktisUcaka sAkSAtkAra, Adi usake mahAvIrAmRSAvAda, adattAdAna, maithuna, parigraha, krodha, mAna, mAyA, nayAyI hone ke jvalanta pramANa hai| ina zabdoM se kilobha Adi hai| prANAtipAta-viramaNa, mRSAvAda,viramaNa, "jaisA dharma aApane kahA, vaisA koI bhI zramaNa yA brAhmaNa adattAdAna-viramaNa, mathuna-viramaNa, parigraha-viramaNa,... kahane vAlA nahI hai", usakI nirgrantha dharma ke prati pUrNa yAvat mithyAdarzanazalyaviveka hai| sabhI astibhAva asti AsthA vyakta hotI hai / lagatA hai, buddha ke prati ajAtazatra meM hai, sabhI nAsti-bhAva nAsti me hai| sucIrNa karma kA kA samarpaNa mAtra aupacArika thaa| mUlataH vaha buddha kA sucIrNa phala hotA hai, duzcIrNa karma kA duzcINaM phala hotA anuyAyI banA ho, aisA pratIta nahI hotaa| hai| jIva pRNya-pApa kA sparza karate hai| jIva janma-maraNa buddha se jahA~ usane eka hI bAra sAkSAt kiyA', mahAkarate hai| puNya aura pApa saphala hai / "dharma do prakAra kA vIra se aneka bAra sAkSAt karatA hI rahA hai| yahAM taka hai- agAra dharma aura anagAra dharma / anagAra dharma kA ki mahAvIra-nirvANa ke pazcAt mahAvIra ke uttarAdhikArI tAtparya hai--sarvataH sarvAtmanA muNDa hokara gahAvasthA se sudharmA kI dharma-pariSad me bhI vaha upasthita hotA hai| agRhAvasthA me cale naanaa| arthAt prANAtipAta Adi se DA0 smitha kA kahanA hai-bauddha aura jaina donoM hI sarvathA viramaNa / agAra dharma bAraha prakAra kA hai-pAca, ajAtazatru ko apanA-apanA anuyAyI hone kA dAvA karate aNuvrata, tIna guNavrata va cAra shikssaavrt'|" hai, para lagatA hai, jainoM kA dAvA adhika prAdhAra-yukta hai| zramaNa bhagavAn mahAvIra se dharma kA zramaNa kara pariSad - 2 Natthi Na aNNe kei samaNe vA mAhaNevA je erisa dhamma utthii| bhaMbhasAra putra kuNika bhI utthaa| vandana-namaskAra mAikkhittae / kimaga puNa etto uttaratara ? kara bolA--- "bhante ! ApakA nirgrantha pravacana su-AkhyAta 3 praupapAtika sUtra ke AdhAra se / hai, suprajJapta hai, subhASita hai' suvinIta hai, subhAvita hai, 4 Buddhist India, p. 88. anuttara hai, Apa ne dharma ko kahate hue upazama ko kahA, 5 sthAnAga vRtti, sthA0 4, u0 3 upazama ko kahate hue viveka ko kahA, viveka ko kahate hue 6 pariziSTa parva, sarga 4, zloka 15-54 viramaNa ko kahA, viramaNa ko karate hae pApa karmoM ke Both Buddhists and Jains claimed him as prakaraNa ko khaa| one of them serves. The Jain claim app. "anya koI zramaNa yA brAhmaNa nahI hai, jo aisA dharma ears to be well founded. 1 vistRta vivecana ke lie draSTavya, upAsakadasAMga sUtra --Oxford History of India, by V. A. pra01 Smith, Second Edition, Oxford,1923p.51. Page #31 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 28 anekAnta #. rAdhAkumuda mukharjI ke anusAra bhI mahAvIra aura buddha kara rahe the, zizu ajAtazatru bimbasAra kI goda me thaa| kI vartamAnatA me to ajAtazatru mahAvIra kA hI anuyAyI bimbasAra kA dhyAna buddha ke upadeza meM na lagakara, punHthaa| unhone yaha bhI likhA hai ki jaisA prAya. dekhA jAtA punaH ajAtazatru ke dulAra me laga rahA thaa| buddha ne taba hai, jaina ajAtazatru aura udAyibhadda dono ko acche caritra rAjA kA dhyAna apanI ora khIcA / eka kathA sunAI, kA batalAte hai; kyoki dono janadharma ko mAnanevAle the| jisakA hArda thA-tuma isake moha me itane ba~dhe ho, yahI yahI ajAtazatra kA samarpaNa mAtra popacArika thaa| mUlata tamhArA ghAtaka hogaa| vaha bauddha kA anuyAyI banA ho, aisA pratIta nahI hotaa| vajjiyo ko vijaya ke lie ajAtazatru ne apane maMtrI ajAtazatru ke buddhAnuyAyI na hone meM aura bhI anekoM vassakAra ko buddha ke pAsa bhejaa| vijaya kA rahasya pAne ke nimitta hai -devadatta ke sAtha ghaniSThatA, jabaki devadatta lie sacamuca vaha eka SaDayantra hI thaa| ajAtazatru buddha buddha kA vidrohI ziSya thA, vajjiyo se zatratA, jabaki kA anuyAyI hotA, to isa prakAra kA chadma kaise khelatA / vajji buddha ke atyanta kRpA-pAtra the; prasenajit se yuddha, jaba ki prasenajit buddha kA parama bhakta eva anuyAyI thaa| kahA jAtA hai, maudgalyAyana ke vadhaka 500 nigaThoM bauddha-paramparA use pitR-hataka ke rUpa meM dekhatI hai, kA vadha ajAtazatru ne krvaayaa| isase usakI bauddha dharma jaba ki jaina paramparA apane kRtya ke prati anutApa kara lene ke prati dRDhatA vyakta hotI hai, para yaha ullekha aTTakathA para use apane pitA kA vinIta kaha detI hai| ye samullekha kA hai, ata eka kivadantI mAtra se adhika imakA koI bhI donoM paramparAgro ke kramaza. dUratva aura sAmIpya ke mahattva pratIta nahIM hotaa| sUcaka hai| __ aTTakathApro ke aura bhI kucha ullekha hai / jaise-buddha ___ajAtazatru ke prati buddha ke mana meM anAdara kA bhAva kI mRtyu kA savAda ajAtazatru ko kauna sunAye, kaise thA, vaha isa bAta se bhI pratIta hotA hai ki zrAmaNya-phala sunAye--amAtyavarga meM yaha prazna uThA / sabane socAko carcA ke pazcAt ajAtazatru ke cale jAne para baddha rAjA ke hRdaya para AghAta na lage, isa prakAra se yaha bhikSugrI ko sambodhita kara kahate hai ---"ima rAjA kA sambAda sunAyA jAya / matriyo ne duHsvapna-phala ke nivAraNa saskAra acchA nahIM rahA / yaha rAjA prabhAgA hai / yadi yaha kA bahAnA kara 'catu-madhura' snAna kI vyavasthA kii| usa rAjA apane ghamaMrAja pitA kI hatyA na karatA to grAja Anandaprada vAtAvaraNa me unhone buddha ke nirvANa kA samvAda ise isI Asana para baiThe baiThe viraja, nirmala, dharma-cakSu ajAtazatru ko munAyA / phira bhI samvAda sunate hI ajAtautpanna ho jaataa|" devadatta ke prasaga me bhI buddha ne zatru mUcchita ho gyaa| do bAra puna: "catu-madhura" snAna kahA-bhikSuyA! magadharAja ajAtazatru, jo bhI pApa hai, karAyA gyaa| taba usakI mUrchA TUTI aura usane gaharA unake mitra hai, unase prema karate hai aura unase sasarga duHkha vyakta kiyA / eka paramparA yaha bhI kahatI hairakhate haiN| mantrI vassakAra ne janma se nirvANa taka buddha kI citrAvali eka bAra buddha rAjaprAsAda meM bimbasAra ko dharmopadeza dikhA kara ajAtazatru ko buddha kI mRtyu se jJApita kiyaa| isa ghaTanA se buddha ke prati rahI prajAtazatru kI bhakti kA 1 hindU sabhyatA pR0 160-1 digdarzana milatA hai| bahuta uttarakAlika hone se yaha koI , pR0 264 pramANabhUta AdhAra nahI bntii| 2 dIgha nikAya, sAmaJjaphala sutta 3 praupapAtika sUtra, (hindI anuvAda), 1026; sena- 6 jAtakaTTakathA, thusa jAtaka, saM0 338 prazna, tRtIya ullAsa, prazna 237 7 dhammapada aTTakathA, 10-7 4 dIghanikAya, zrAmaNyaphala sutta 8 ghammapada aTTakathA, 2, 605-6 5 vinaya piTaka, cullabagga, saghabhedaka khandhaka, 7 & Encyclopaedia of Buddhism, p. 320 Page #32 -------------------------------------------------------------------------- ________________ mAgama aura tripiTakoM ke saMdarbha meM prajAtazatru kuNika 29 devadatta ke ziSya miNDikA-putra upaka ne buddha se carcA buddha ke athavA bauddha saMgha ke anya kisI bhikSu ke tI kI; prajAtazatru ke pAsa prAyA aura buddha kI gardA karane kabhI darzana kiye aura na unake sAtha dharma-carcA hI kii| lagA / para ajAtazatru krodhita huA aura use cale jAne ke aura na mere dhyAna meM yaha bhI prAtA hai ki usane buddha ke lie khaa| aTTakathAkAra' ne itanA aura joDa diyA hai jIvana-kAla me bhikSu-saMgha ko kabhI Arthika sahayoga bhI ki ajAtazatru ne apane karmakage se use galahatthA dekara diyA ho / nikalavAyA / isa prasaMga se bhI ajAtazatru kA anuyAyitva "itanA to avazya milatA hai ki buddha nirvANa ke siddha nahIM hotaa| aziSTatA se carcA karanevAlo ko tathA pazcAt usane buddha kI asthiyo kI mAMga kI, para vaha bhI mukhara gardA karanevAlo ko hara buddhimAn vyakti TokatA hI yaha kaha kara ki 'maiM bhI buddha kI taraha eka kSatriya hI hU~ hai| yadi upaka ajAtazatru ko buddha kA dRDha anuyAyI mAnatA, aura una asthiyo para usane phira eka stUpa banavAyA / to apanI bItI munAne vahAM jAtA hI kyo ? apane guru dUsarI bAta- uttaravartI grantha yaha batAte hai ki buddha-nirvANa devadatta kA hitaiSI samajha kara hI usane aisA kiyA hogaa| ke tatkAla bAda ho jaba rAjagRha me prathama saMgIti huI, taba uttaravartI sAhitya meM kucha pramaga se bhI milate hai. ajAtazatru ne saptapaNI guphA ke dvAra para eka sabhA-bhavana jo bauddha dharma ke prati prajAtanatra kA vidveSa vyakta karate banavAyA thA, jahA~ bauddha piTako kA saMkalana hamA, para isa hai / avadAnazataka ke anusAra rAjA bimbisAra ne buddha kI bAta kA bauddha dharma ke prAcInatama aura maulika zAstroM meM vartamAnatA me hI buddha ke nakha aura kezo para eka stUpa lezamAtra bhI ullekha nahIM hai| isa prakAra bahuta sambhava hai apane rAjamahalo meM banavAyA thaa| rAjamahala kI striyA~ ki usana bAba dhama kA binA svAkAra kiye hI usake prati dhUpa, dIpa aura phaloM se usakI pUjA kiyA karatI thii| sahAnubhUti dikhAI ho| yaha saba usane kaMvala bhAratIya ajAtazatra ne sihAsanArUr3ha hote hI pUjA banda karane kA rAjAgrA kI usa prAcIna paramparA ke anusAra hI kiyA ho prAdeza diyA / zrImatI nAmaka strI ne phira bhI pUjA kI to ki saba dhamoM kA sarakSaNa rAjA kA kartavya hotA hai" use mRtyu-daNDa diyA / theragAthA-paTakathA ke anusAra mAtA kA dohada ajAtazatru ne apane anuja sIlavat bhikSu ko maravAne kA kuNika ke janma aura pitR-droha kA varNana donoM hI bhI prayala kiyaa| ukta udAharaNa ajAtazatru ko bauddha paramparAgo meM bahuta kucha samAna rUpa se milatA hai| jaina dharma kA anuyAyI siddha na kara pratyuta vigaMdhI siddha karate pAgama nirayAvalikA aura bauddha zAstra dIghanikAya-prakathA hai; para inakA bhI koI AdhArabhUna mahatva nahIM hai| me etadvipayaka varNana milatA hai| dono hI paramparAmo ke bauddha sAhitya ke marmajJa rAIsa DeviDsa bhI spaSTata. anumAra isake pitA kA nAma theNika (bimbisAra) hai| likhate hai-"bAtacIta ke anta meM ajAtazatru ne buddha ko mAtA kA nAma jaina paraparA ke anumAra cellaNA tathA bauddha spaSTatayA apanA mArgadarzaka svIkAra kiyA aura pita-hatyA paramparA ke anusAra kosaladevI thaa| mAtA ne garbhAdhAna kA pazcAtApa vyakta kiyaa| kintu yaha asadigdhatayA vyakta ke avasara para siMha kA svapna dekhaa| bauddha paramparA me kiyA gayA hai ki usakA dharma-parivartana nahI kiyA gyaa| aisA ullekha nahIM hai| garbhAvasthA meM mAtA ko dohada utpanna isa viSaya meM eka bhI pramANa nahI hai ki usa hRdayasparzI humA / jaina paramparA ke anusAra dohada thA-rAjA zreNika prasaMga ke pazcAta bhI vaha buddha kI mAnyatApo kA anusaraNa ke kaleje kA mAMsa tala kara, bhUnakara maiM khAU aura madya karatA ho| jahA~ taka mai jAna pAyA hai, usake bAda usane pIU / bauddha paramparA ke anusAra dohada thA-rAjA 1 aMguttara nikAla, 4-8-188 zreNika kI bAhu kA rakta piiuu| dono hI paramparAgoM ke 2 Encyclopaedia of Buddhism, p. 319 anusAra rAjA ne dohada kI pUrti kii| jaina paramparA ke 3 avadAnazataka, 54 anusAra abhayakumAra ne aisA chadma racA ki rAjA ke kaleje 4 theragAthA-paTakathA, gAthA 606-16 ___3 Buddhist India, pp. 15-16 Page #33 -------------------------------------------------------------------------- ________________ anekAnta kA mAsa bhI na kATanA paDe mora rAnI ko yaha anubhava pitA kA vadha hotA rahe ki rAjA ke kaleje kA mAsa kATA jA rahA hai jaina paramparA ke anusAra kuNika kisI eka parva-dina aura majhe diyA jA rahA hai / bauddha paramparA ke anumAra para apanI mAtA callaNA ke pAsa pAda-vandana karane ke lie vaidya ke dvArA bAhu kA rakta nikalavA kara dohada kI pUrti gyaa| mAtA ne usakA pAda vandana svIkAra nahI kiyaa| kii| dohada-pUrti ke pazcAt rAnI isa ghaTanA-prasaga se kAraNa pUchane para mAtA ne zreNika ke putra-prema kI ghaTanA du.khita hotI hai aura garbhastha bAlaka ko hI naSTa-bhraSTa sunAI aura use usa duSkRtya ke lie dhikkaaraa| kuNika karane kA prayatna karatI hai| bauddha paramparA ke anusAra vaha ke mana meM bhI pitR-prema jaagaa| apanI bhUla para anutApa aisA isalie karatI hai ki jyotiSI use kaha deta hai hA / tatkAla usane nigaDa kATane ke lie parazu hAtha me yaha pitR-hataka hogaa| jaina paramparA ke anusAra vaha svaya me uThAyA aura pita-mocana ke lie cala paDA / zreNika ne hI soca letI hai ki jisane garbhastha hI pitA ke kalaMje kA mocA- yaha mujhe mArane ke lie hI pA rahA hai| acchA mAsa mAgA hai, na jAne janma lekara vaha kyA karegA? ho, apane Apa meM prANAnta kara luu| tatkAla usane tAlapUTa zreNika kA putra-prema viSa khAyA aura apanA prANa-viyojana kiyaa| janma ke anantara jaina paramparA ke anusAra callaNA bauddha paramparA meM batAyA gayA hai ki dhUma-gRha meM use avakara para DalavA detI hai| vahA~ koI kurkuTa usakI kozala-devI ke sivAya anya kisI ko jAne kA Adeza kaniSTha agulI kATa letA hai| agulI se raktazrAva hAne nahI thaa| ajAtazatru gajA ko bhUkhA rakhakara mAranA lagatA hai| rAjA zreNika isa ghaTanA kA patA calate hI cAhatA thA, kyoki devadatta ne kahA thA-pitA zastra-vadhya putra-moha se vyAkula hokara vahA AtA hai, use uThA kara nahI hotA; ata use bhUkhA rakha kara hI mAre / kozalarAnI ke pAsa le jAtA hai aura rakta va mavAda cusa-vasa devI milane ke bahAne utmaga meM bhojana chipAkara le jAtI kara bAlaka kI agulI ko ThIka karatA hai| bauddha paramparA aura rAjA ko detii| ajAtazatra ko patA calA to usane ke anusAra janmate hI rAjA ke karmakara bAlaka ko vahA sa karmakarI ko kahA-merI mAtA kA utsaga bAdha kara mata haTA lata hai, isa bhaya se ki rAnI kahI ise maravA na DAla / jAne do| taba vaha jUDe me chipA kara aisA karane lgii| kAlAntara se ve use rAnI ko sauMpate hai| taba putra-prema se usakA bhI niSedha huA, taba vaha svarNa-pAdukA me chipA kara rAnI bhI usame anurakta ho jAtI hai| eka bAra ajAta aisA karane lgii| usakA bhI nigaMdha hone para rAnI gandhozatra kI agulI meM eka phoDA ho gayA / vyAkulatA se rote bAlaka ko karmakara rAjasabhA me rAjA ke pAsa le ge| daka se snAna kara apane zarIra para cAra madha kA pAvale / poDA phaTa gyaa| kara rAjA ke pAsa jaatii| rAjA usake zarIra ko cATaputra-prema se rAjA ne vaha rakta aura mavAda ugalA nahI, cATa kara kucha dina jIvita rhaa| anta me ajAtazatra ne mAtA ko dhUma-gRha meM jAne se roka diyaa| aba rAjA pratyuta nigala gyaa| zrotApatti ke sukha para jIne lgaa| pitA ko kArAvAsa pitR-droha ke sambandha se jaina paramparA kahatI hai, kuNika ajAtazatru ne jaba yaha dekhA ki rAjA mara hI nahI ke mana me mahatvAkAkSA udita huI, aura anya bhAiyo ko rahA hai, taba usane nApita ko bulAyA aura Adeza diyA apane sAtha milA kara svaya rAjya siMhAsana para baiThA tathA -"mere pitA rAjA ke pairo ko zastra se cIra kara unapara nigar3a-bandhana kara zreNika ko kArAvAsa me DalavA diyaa| nUna aura tela kA lepa karo aura khaira ke pragAro se unhe bauddha paramparA ke anusAra ajAtazatru devadatta kI pkaayo| nApita ne vaisA hI kiyA aura rAjA mara gyaa| preraNA se mahattvAkAMkSI banA aura usane apane pitA ko anutApa ghUma-gRha (loha-karma karane kA ghara) me DalavA diyaa| zreNika kI mRtyu ke pazcAt kuNika kA anutApita Page #34 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prAgama aura tripiTakoM ke saMdarbha meM prajAtazatru kuNika honA dono hI parampagae batAtI hai| jaina paramparA ke racanA-kAla vikrama saMvat ke pUrva kA mAnA jAtA hai tathA anusAra to mAtA se putra-prema kI bAta suna kara pitA kI aTTakathApo kA racanA-kAla vikrama saMvat kI pAMcavI mRtyu se pUrva hI kuNika ko anutApa huA thaa| rAjA kI zatAbdI kA hai| yaha bhI eka bhinnatA kA kAraNa hai| prAtma-hatyA ke pazcAt to vaha parazU se chinna campaka-vRkSa jisa-jisa paramparA meM anuzrutiyo se kathA-vastu kA jo bhI kI taraha bhumitala para gira pdd'aa| muhUrtAnara se saceta rUpaka A rahA thA, vaha zatAbdiyo bAda va zatAbdiyoM ke hyaa| phaTa-phaTa kara royA aura kahane lagA graho / maiM antara se likhA gayA / kitanA adhanya hU~, kitanA apuNya hai, kitanA prakRtapuNya vadha-sambandhI samullekhoM se yaha to avazya vyakta hotA hU~, kitanA duSkRta huuN| maine apane devatulya pitA ko nigaDa- hai ki bauddha paramparA ajAtazatru kI krUratA suspaSTa kara bandhana meM DAlA / mere hI nimitta se zreNika rAjA kAlagata denA cAhatI hai, jaba ki jaina paramparA use madhyama sthiti huaa| isa zoka se abhibhUta hokara vaha kucha hI samaya meM rakhanA cAhatI hai| bauddha paramparA me pairo ko ciravAne, pazcAta gajagRha chor3a kara campAnagarI meM nivAsa karane unameM namaka bharavAne aura agni se tapAne kA ulle lagA / use hI magadha kI rAjadhAnI banA diyaa| bahuta hI amAnavIya-sA lagatA hai / jaina paramparA me zreNika ko kevala kArAvAsa milatA hai| bhUkho mArane Adi kI bauddha paramparA ke anusAra--jisa dina bivasAra kI yAtanAe vahA~ nahI hai ! mRtyu bhI usakI 'AtmahatyA ke rUpa mRtyu huI, usI dina ajAtazatra ke putra utpanna huaa| me hotI hai / jaba ki bauddha paramparA ke anusAra ajAtazatra savAdabAhako ne putra-janma kA likhita savAda ajAtazatra ke hAtha meM diyaa| putra-prama se rAjA hapa-vibhora ho utthaa| svaya pitR-vadhaka hotA hai| isa saba kA hetu bhI yahI ho sakatA hai ki kuNika jaina paramparA kA anuyAyI vizeSa thaa| asthi aura majjA taka putra-prema meM pariNata ho gyaa| usake mana me AyA, jaba maine janma liyA, taba rAjA mAtR-paricaya zreNika ko bhI itanA hI to prema hA hogaa| tatkSaNa dono parampagamo meM kuNika kI mAtA kA nAma bhinnausane karmakage ko kahA-- 'mere pitA ko bandhana-mukta bhinna hai| jAtaka ke anamAra kozala-devI kozala deza ke kro|" savAda-vAhako ne vimbisAra kI mRtyu kA patra bhI rAjA mahAkozala kI putrI thI arthAt kozala-nareza prasenarAjA ke hAtho meM de diyaa| pitAkI mRtya kA samvAda par3hate jit kI bahina thii'| vivAha-prasaga para kAzI deza kA ho vaha cIkha uThA aura dauDa kara mAtA ke pAsa praayaa| eka grAma use daheja meM diyA gayA thA / bimbisAra ke vadha mAnA se pUchA- "mere prati mere pitA kA sneha thA !" se prasenajit ne vaha grAma vApisa le liyaa| laDAI huI, mAtA ne vaha agulI casane kI bAta ajAtazatru ko bnaaii| eka vAra hArane ke pazcAt prasenajit kI vijaya huii| taba vaha aura bhI zoka vihvala ho uThA aura apane kie bhAneja samajha kara usane ajAtazatru ko jIvita chor3A, hue para anutApa karane lgaa| sandhi kI nathA apanI putrI bajirA kA usake sAtha vivAha kiyA / bahI gA~va punaH ume kanyA-dAna meM de diyaa| samIkSA mayatta-nikAya ke isa varNana me ajAtazatru ko prasenajit dohada, aMgulI-braNa, kArAvAsa Adi ghaTanA-prasago ke 150 dalasukha mAlavaNiyA, prAgama-yuga kA jaina-darzana, bAhya nimitta kucha bhinna hai, para ghaTanA-prasaMga hArda ko dRSTi sanmati jJAnapITha, AgarA, 1966 pR0 26 se donoM paramparAmo meM samAma hai| eka hI kathA-vastu kA 2 draSTavya, bhikSu dharma rakSita, prAcArya buddhaghoSa, mahAbodhi do paramparAgo meM itanA-sA bheda asvAbhAvika nahIM hai| sabhA, sAranAtha, vAgaNasI, 1956 pR0 7 pratyeka bar3I ghaTanA apane vartamAna me hI nAnA rUpo me praca- 3 Jataka Ed. by Fausball, Vol. III, p. 121 lita ho jAyA karatI hai| saMbhavata: nirayAvalikA pAgamakA 4 jAtaka aTTakathA, sa0 246, 283 Page #35 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 32 anekAnta kA bhAneja bhI kahA hai aura 'vaidehIputta' bhI kahA hai| ina bahina thii| ve vaizAlI ke rAjA ceTaka kI kanyAe thii| donoM nAmo meM koI sagati nahI hai| buddhaghoSa ne yahA~ bhagavAna mahAvIra kI mAtA trizalA rAjA ceTaka kI bahina vaidehI' kA artha 'videha' dezakI rAja-kanyA na kara 'paMDitA' thii| ata 'vibeha-dinna' yA 'videhapatta' prAdi vizeSaNa kiyA hai| yathArthatA yaha hai ki jaina paramparA me kathita bahuta hI sahaja aura buddhigamya hai| jaina prAgamo meM bhI to cellaNA vaizAlI gaNatantra ke pramukha ceTaka kI kanyA hone kaNika ko 'videhapratta' kahA gayA hai| rAIsa DeviDsa ke se 'vaidehI thii| prasenajit kI bahina kozala-devI prajAta- matAnusAra bhI bimbisAra ke do rAniyAM thI--eka prasenazatra kI koI eka vimAtA ho sakatI hai / tibbatI paramparA' jit kI bahina kozala-devI nathA dUsarI videha-kanyA, aura tathA pramitAvAna sUtra ke anusAra ajAtazatru kI mAtA ajAtazatru videha kanyA kA putra thaa| kA nAma "vaidehI vAsavI" thA aura usakA vaidehI hone kA rAjA vimbasAra jaba dhUmra gRha me thA, paricArikA rAnI kAraNa bhI yahI mAnA gayA hai ki vaha videha-deza kI gaja kozalA thI, yaha aTTakathA batAtI hai / ensAyaklopIDiyA kanyA thii| 'videha' zabda kA prayoga tathArUpa se anyatra bhI prApha buddhijma me paricArikA gaNI kA nAma khemA batAyA bahalatA se milatA hai / bhagavAn mahAvIra ko 'videha videha gayA hai aura use kozala deza kI rAjakanyA bhI kahA hai| dinne videhajacce' kahA gayA hai| mahAvIra svaya videha deza para yaha spaSTata bhUla hI pratIta hotI hai| khemA vastuta meM utpanna hae the, isalie 'vaideha'; unakI mAtA bhI videha madra deza kI thI5a | lagatA hai, kozala-devI ke badale khemA deza meM utpanna thI; isalie 'videhadattAtmaja'; aura videhI kA nAma de diyA gayA hai| amitAyuAna sUtra tabA tibbatI me zreSTha the, isalie 'videhajAtya' kahe gaye haiN| paramparA ke anusAra paricArikA rAnI kA nAma 'vaidehI mahAkavi bhAsa ne apane nATaka svapnavAsavadattA meM vAmavI' thA aura vaha vaizAlI ke sihasenApati kI putrI thii| DA0 rAdhAkumuda mukharjI kahate hai ---"vaidehI vAmavI rAjA udAyana ko 'videha-putra' kahA hai; kyoki usakI kI pahicAna cellaNA meM kI jA sakatI hai|" bauddha paramAtA videha-deza kI rAja-kanyA thii| jaina paramparA ke anusAra cellaNA aura udayana kI mAtA mRgAvatI magI mparA kI isa vividhatAno meM bhI isame pare kI bAta nahI nikalatI ki ajAtazatru videha-rAja kanyA kA putra thA aura isIlie vaha 'vaidehIputta' kahalAtA thaa| na jAne 1 saMyutta nikAya 3-2-4 prAcArya baddhaghoSa ke kyo yaha bhrama rahA ki 'badehI' nAma 2 ghedehI putto ti vedehIti paNDitAdhivacana eta , paNDi 'paDitA' kA hai aura ajAta-zatru kozala-deza kI rAja-kanyA titthiyA putto ti attho|| kozalA kA putra thaa| (kramazaH) -sayutta nikAya aTTakathA, 1, 120 1 Avazyaka Ni, bhAga 2, patra 164 3 Rockhill, Life of Buddha, p. 63 2 Avazyaka cUNi, bhAga 1, patra 245 4 S.BE. Vol. XLIX, p. 166 3 bhagavatI sUtra, zataka 7 uddezaka 6, pR0 576 5 Rackhill, Life of Buddha, p. 53 4 Buddhist India, p. 3 6 kalpa sUtra, 110 5 Encyclopaedia of Buddhism, p. 316 7S.B.E. Vol. XXII, P. 256, vasaMtakumAra caTTo- 6 therI, gAthA aTTakathA, 136-143 pAdhyAya, kalpasUtra (bagalA anuvAda), pR27 7 Rackhill, Life of Buddha, p. 63 8 hindU-sabhyatA, pR0 168 8 hindU sabhyatA, pR0 183 Page #36 -------------------------------------------------------------------------- ________________ kulapAka ke mANikasvAmI DaoN0 vidyAdhara joharApurakara Andhra pradeza me haidarAbAda-kAjIpeTa relamArga ke pAlera pandrahavI yA solahavI zatAbdI ke lekhaka siMhanandi ne sTezana se cAra mIla uttara meM kulapAka nAmaka choTA mA mANika svAmI vinatI nAmaka caudaha padyo kA gujarAtI grAma he yahA eka bhavya jina madira meM bhagavAna RSabhadeva gIta liyA hai (pUrA gIta hamane 'tIrthavandanasagraha' me de kI purAtana pratimA hai jo mANika svAmI ke nAma se prasiddha diyA hai) jisa ke anasAra isa valapAkapura ke maannikhai| isake sambandha meM prApta aitihAsika ullekho kA yahA svAmI kI pratimAkA nirmANa bharata rAja ne apanI mudrikA varNana kiyA jAtA hai| ke indra nIla ratna se karAyA thaa| bAda meM yaha pratimA idra ke bhavana meM aura phira lakAdhIza rAvaNa ke yahA rahI, tadaudayakIti ko apabhra za racanA tIrthavadanA ke solahavaM padya ma mANikadeva ko namaskAra kiyA hai| ina kA anamA- natara bahuta samayaleka samudra ka jala meM magna rhii| zAsana nita samaya terahavI zatAbdI hai) devI kI kRpA se dAkara rAya ne isa mUrti ko prApta kara yaha madira bnvaayaa| yahA naye-naye veza aura phUlo ke mukuTa vaMTijjaDa mANikadeu deu| jasa NAmaI kammaha hoi chau // meM bhagavAna kI pUjA kI jAtI hai| arthAt-una mANikadeva ko vadana ho jina ke nAma meM jina prabhumUri ke vividha tIrthakalpa (caudahavI sadI) karmoM kA nAza hotA hai| meM bhI uparyakta kahA hai| unhone zakara rAjA ko kalyANa zeSa pR0 24 kA) samaya vAdirAja aura jagannAtha kA hai / DA0 nemicadrajI mAnasiha ke nahI rAyasiha ke matrI the aura unakA samaya zAstrI ne zAyada ukta sakalakIti ko 15 vI zatI me vi0 kI 18vI kA pUrvArddha thaa| ina vAdirAja ke bar3e bhAI hone vAle prasiddha sakalakIti samajhakara vAdirAjakRta vAgbhajagannAtha kavibhI bar3e vidvAna the, jinhone caturvizatisadhAna, bAlakAra kA TIkAkAla vi0sa-1426 likha diyA ho sukhanidhAna aura zvetAbaraparAjaya Adi aneka graMtha race era aisA pratIta hotA hai / Apane upadezaratnamAlA ke kartA the| ina tIno graMtho kI prazastiye vIrasevAmadira dillI bhaTTAraka sakalabhUSaNa kA samaya vikrama kI 15vI zatI se prakAzita prazastisagraha ke prathama bhAga meM chapI hai / mukha- likhA ha yaha bha likhA hai yaha bhI samIcIna nahI hai / svaya graMthakAra ne upanidhAna atha me videhakSetrIya zrIpAla cakravati kA kathAnaka dezaratnamAlA kI samApti kA samaya vi0sa01627 diyA hai| yaha kathA AdipurANa me jayakumAra ke pUrvabhavo me AI hai| yathAhai / isa gratha kI racanA ina jagannAtha kavi ne sakalacadra, maptaviMzatyadhike SoDazazata vatsareSu vikramataH / sakalakIti (ye sakalakIti prasiddha sakalakIti se jude hai) zrAvaNamAse zukla pakSe SaSThayA kRto grathaH // 265 / / aura padmakIti AdikoM kI preraNA se mAlapurA gAMva me ko ataH sakalabhUSaNa 10 vI zatI ke hai / na ki 15vI thii| ye khaMDelavAla jaina sogANI gotrake the, zAha pomarAja zatI ke| ke putra the aura bha. narendra kIrti ke ziSya the / ukta paya adyAvadhitaka bahuta sI aitihAsika sAmagrI prakAza me kIrti-sakalakIrti kA samaya bhaTTArakasapradAya pustaka ke prAcukI hai itane para bhI vidvAna loga bhUleM karate haiM yaha pR0-208 para 18vI zatI kA prathama caraNa likhA hai / yahI kheda kI bAta hai| Page #37 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 34 anekAnta kA rAjA batAyA hai kalyANa ke kalacuri rAjavaMza meM saMkama sukulapAka bandoM mANikadeva / rAjA ne san 1177 se 1180 taka rAjya kiyA thaa| ho sugomaTa svAmI karu nita seva // sakatA hai ki usI ne yaha mandira banavAyA ho / zIlavijaya satrahavI sadI ke hI kArajA ke bhaTTAraka jinasena ne (satrahavI sadI) kI tIryamAlA ke anusAra zaMkararAya to bhI yahA kI yAtrA kI thI - zivabhakta thA, mandira usa kI jinabhaktA rAnI ne banavAyA / jinasena nAva gururAya ne saMghatilaka ete diya / thA (jaina sAhitya aura itihAsa pR0 448) / mANikyasvAmI yAtrA sakala dharmakAma bahu bahu kiya // pandrahavI sadI ke marAThI lekhaka guNakIti ne apane (bhaTTAraka sapradAya pR016) dharmAmRta graMtha me bhI mANika svAmI ko namaskAra kiyA isI varSa dIpAvalI kI chadriyo meM hama ne isa kSetra ke hai (pariccheda 167) darzana kiye| isa samaya kSetra pUrNata: zvetAmbara sapradAya kullapAkhya mANika svAmisa namaskAra maajhaa| ke adhikAra meM hai yadyapi uparyukta varNano se spaSTa hai ki solahavI sadI ke gujarAtI lekhaka sumatisAgara kI madhyayuga me digambara yAtrI bhI yahA barAbara jAte rahe hai / tIrthajayamAlA (padya 11) meM bhI mANikasvAmI ko yahAM ke mandira ke mabhAgRha meM mukhya mUrti mANikasvAmI vadana hai ke atirikta anya bAraha bhavya (karIba eka mITara UMcI) suvijhAcala bAvaNagaja deva / ardhapadmAsana mUtiyA hai| ina kI zilpazelI dAkSaNa bhArata sugomaTa mANikasvAmI seva // ke zravaNabelagola, kArakala, mUDabidrI Adi sthAnoM ko satrahavI sadI ke gujarAtI lekhaka jJAnasAgara ke sarva mUrtiyo ke samAna hI hai ina ke pAdapITho para pratiSThA sabadhI tIrthavandanA meM bhI eka chappaya isa viSaya me hai lekha avazya hI rahe hogA khada kI bAta hai ki ina sabhI deza tilaMga majhAra mANika jinavara vdo| mUrtiyo ke paMge taka sImanTa kA plAsTara isa taraha kara bharatezvarakRta biba pUjiya pApa nikado // diyA gayA ki ve pAdapITha naSTa prAya. ho gaye hai| kevala pAMca maNi suprasiddha nIlavarNa jinakAmaha / zilAlekha mandira ke bAharI prAkAra meM hai jisake anusAra pUjata pAtaka jAya darzanalI sukha thAyaha // isa kA jIrNoddhAra jahAgIra bAdazAha ke jamAne meM kesara. kinara tubara apacharA sakala mila sevA kare / kuzala gaNI ne karavAyA thaa| brahma jJAnasAgara vadati mANikajina pAtaka hre|| noTa- isa lekha meM uddhRta sabhI racanAe~ pUrNa rUpa satrahavI sadI ke hI jayasAgara kI tIrtha jayamAlA ke meM hamAre dvArA sapAdita 'tIrthavandana sagraha' 10 jIvarAja gyArahaveM padya me bhI kahA hai grathamAlA zAlApura, me sagRhIta hai|] sukha kA sthAna re cetana / tU sukha kI khoja meM idhara udhara bhaTaka rahA hai| usakI prApti ke liye mRga kI bhAti chalAge bhara rahA hai| para yaha saba bhaTakanA terA vyartha hai; kyoki para vastupro aura parasthAno me sukha nahI hai / terA sukha to tere andara hai| bAhara nahIM, jarA antara dRSTi ko ughADa kara dekha / jaise tilo me tela aura gorasa meM makkhana hai, yA dUdha meM ghI hai, dhUlikaNoM aura pAnI me nahI hai / ghaTa ke paTa khola kara andara jhAka, tujhe sukha avazya milegaa| carma cakSutro se dikhane vAle ina bAhya padArtho me uma sukha kA leza bhI nahI, bAhya padArthoM kI camaka-damaka meM jo tujhe mugva kA-sA AbhAsa ho rahA hai vaha sukhAbhAma hai| bAhya padAryoM ke sayoga meM tU sukha kI kalpanA kara rahA hai ? yaha terA ajAna hai, tU unake sayoga me sukha mAnatA hai aura viyoga meM dugva, "sayuktAnA viyogo hi bhavatA hi niyogataH / sayoga viyoga ke sAtha mizrita hai| tU isa bhautika sAmagrI ke juTAne me jIvana kI amUlya ghaDiyA bitA rahA hai, yaha tere ajJAna kI parAkASThA hai / vaha sukha nahI dukha hai, tU usa parAdhIna, vinazvara sukha ke pIche mata dauDa / annadRSTi aura viveka se kAma kara aura Atmastha hokara svarUpa meM magna hone kA prayatna kara tujhe sacce svAdhIna sukha kA anubhava hogaa| -paramAnanda Page #38 -------------------------------------------------------------------------- ________________ rAjapUta kAlika mAlavA kA jaina-purAtattva pro0 tejasiMha gaur3a ema. e. vI. eDa. gupta mAmrAjya ke patana ke upagata mAlavA me bhI pita kI gii| gajanItika utAra caDhAva calatA rahA / phira jaba paramAra vidizA jile ke gyArasapura nAmaka sthAna para jaina rAjapUtoM kA prAdhipatya mAlavA para huA to lagabhaga 300 madige ke bhagnAvazeSa mile hai / mAlavA me jaina madiro ke varSoM nava mAlavA me inakA hI zAsana rahA / mAlavA meM jitane bhagnAvazeSo kA patA abhI taka canA hai, unameM jainadharma kI unnati ke liye yaha samaya bahuta hI hitakArI prAcInatama avazeSa yahI para upalabdha hue hai| isa madira rahA / isa yuga meM kaI jaina madiroM kA nirmANa huaa| kA maDapa vidyamAna hai aura vinyAma eva stambho kI racanA ima yuga ke prArambhika kAla meM jaina mandira the| jisakA zailI va rAhA ke samAna hai| phargamanane inakA nirmANa kAla varNana DA0 hIrAlAla jaina isa prakAra dete hai / jaina harivaza- 10vI zatAbdI ke pUrva nirdhArita kiyA hai / yahI para eka pUrANa kI prazasti me isake kartA jinasenAcArya ne spaSTa aura madira ke avazeSa mila the, kintu jaba usa maMdira kA ullekha kiyA hai ki zaka savana (70560 man 783) meM jIrNoddhAra huA to usane apanI maulikatA hI kho dii| unhoMne vardhamAnapura ke pUrvAlaya (pAzvanAtha ke madira) phargamana' ke matAnamAra gyArasapura ke AsapAsa ke samasta kI anna rAjavasati meM baiThakara harivazapurANa kI racanA kI pradeza meM inake bhagnAvazeSa vidyamAna hai ki yadi unakA aura usakA jo bhAga zepa rahA use vahI ke zAtinAtha vidhivata makalana va adhyayana kiyA jAya to bhAratIya vAstu madira meM baiThakara pUrA kiyaa| usa samaya uttara meM indrA- kalA aura vizeSata jainavAstukalA ke itihAsa ke bar3e dIrgha yuddha dakSiNa meM kRSNa ke putra zrIvallabha va pazcima meM vatsa- rikta sthAna kI pUrti kI jA sakatI hai| rAja tathA sauramaDala meM vIra varAha nAmaka rAjAmro kA khajurAho zailI ke kucha madira Una nAmaka sthAna para rAjya thaa| yaha vardhamAnapura saurASTra kA vartamAna baDhamAna prApta huA hai / yaha sthAna kharagona nagara ke pazcima meM sthita mAnA jAtA hai| kintu maine apane lekha meM siddha kiyA hai hai| Una ke do tIna avazeSa eka musalamAna ThekedAra dvArA ki harivaza purANa me ullikhita vardhamAnapura madhya pradeza dhvasta kara diye gae the tathA inake patthara Adi kA upayoga ke dhAra jile meM badanAvara hai jisase 10 mIla dUrI para saDaka nirmANa ke kArya meM kara liyaa| uttarI bhArata me sthita vartamAna dUtariyA nAmaka gA~va hai, prAcIna dostarikA khajagahoM ko choDakara itanI acchI sthiti meM aise maMdira honA cAhiye, jahA~ kI prajA ne jinasena ke ullekhAnusAra milane vAlA aura koI dUsarA sthAna nahI hai / Una ke madige kI dIvAro para kI kArIgarI khajurAho se kucha kama usa zAtinAtha madira me vizeSa pUjA arcA kA utsava kiyA hai kintu zeSa saba bAto me saralatA se Una ke madiro kI thaa| isa prakAra vardhamAnapura meM AThavI zatI me pArzvanAtha nulanA khajurAho se kI jA sakatI hai / khajurAho ke samAna aura zAtinAtha ke do jainamadiro kA honA siddha hotA hai| hI Una ke madiro ko bhI do pramukha bhAgo me vibhAjita zAtinAtha madira 400 varSa taka vidyamAna rhaa| isakA pramANa hame badanAvara se prApta acchuptAdevI kI mUrti para 1. bhAratIya saMskRti me jainadharma kA yogadAna pRSTha 332-33 ke lekha meM pAyA jAtA hai, kyoki usame kahA gayA hai History of Indian and Eastern Archtki savata 1226 (I01172) kI baizAkha kRSNa pacamI tecture Vol. II PP. 55 ko vaha mUrti varSamAnapura ke zAMtinAtha caityAlaya meM sthA- 3 vahI pR. 55 Page #39 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 36 anekAnta kiyA jA sakatA hai-1-hindU madira aura 2. jainmdir| huI hai| jisa prakAra kI sIDhiyA~ khajurAho kI RSabhadeva Una me eka rAjyAdhikArI dvArA dakSiNa-pUrvI sataha para pratimA ke pAsa aura giranAra meM banI huI hai| ye madira khudAI karane para vahA kucha purAnI nIva aura bahuta bar3I 11vI aura 12vI sadI ke AsapAsa nirmita kiye gae hai| mAtrA meM jaina-mUrtiyA nikalI thii| uname se eka mUti para isa sthAna ko pAvAgiri ThaharAyA gayA hai jisakA vikrama sa0 1182 yA 1162 arthAt I. san 1125 yA prAkRta nirvANa kANDa meM do bAra ullekha pAyA hai:1135 kA lekha khudA huA hai jisake dvArA yaha vidita hotA rAmasumA veNNi jaNA lADaNaridANa paca koddiiyo| hai ki yaha mUrti A. ratnakIti dvArA nirmita kI gaI thI' / pAvAgiri vara sihare NibbANa gayA Namo tesi // 5 // DA0 hIrAlAla jaina kA kathana hai ki madira pUrNata. pASANa pAvAgiri vara sihare suvaNNa bhaddAI-muNivarA curo| khaNDo se nirmina, capaTI chata va garbhagRha, sabhAmaMDapa yukta calaNA-NaI-taDagge NivvANa gayA Namo tesi // 14 // pradakSiNA rahita hai| jinase prAcInatA siddha hotI hai / caki kSetra ke grAsapAsa siddhavara kUTa tathA baDavAnI bhittiyo aura stambho para sarvAga utkIrNana hai jo khajurAho kI kalAse mela khAtA hai / catura honese do madira caubArA ke dakSiNa me cUlagiri zikhara kA siddhakSetra hai tathA prAma pAsa aura bhI prAcIna avazeSa va sthala hai / isI se yaha DerA kahalAte hai / khambho para kI kucha puruSastrI rUpa prAkRtiyA zRgArAtmaka ati mundara aura pUrNata. surikSata hai| sthAna DA0 hIrAlAla jaina ko dUsarA pAvAgiri pramANita yadyapi isa caubArA DerA madira kA zikhara dhvasta ho gayA lagatA hai| kintu pa0 nAthUgama premI dUsarA pAvAgiri Una hai| phira bhI Una ke sundaratama avazepo meM se eka hai| ko na mAnate hae lalitapura eva jhAsI ke nikaTa"pavA" maDapa ke sammukha hI eka baDA barAmadA hai| kintu aAsapAsa nAmaka grAma ko pAvA zabda ke adhika nikaTa mAnate hai| koI barAmadA nahI hai / maDapa ATha stambho vAlA vargAkAra arthAta premI jI pavA ko pAvAgiri mAnate haiN| hai| madhya meM gola gumbada hai tathA cAra dvAra hai jiname se 11vI sadI me jaina madiro ke kucha avazeSa narasiha gaDha eka devAlaya kI ora pUrva aura pazcima kAle dvAra bAhara jilA gajagaDha (vyAvaga) se 6 mIla dakSiNa meM sthita kI ora tathA zeSa bacA huA cauthA dvAra maDapa kI aura hai bihAra nAmaka sthAna para bhI prApta hue hai| yahAM jaise devAlaya chata rahita hai, lekina isame digambara mUrtiyoM hai| madiro ke mAtha hI hindU, bauddha va islAma dharma ke avazeSa uname se eka para vikrama saM013 (124) kA eka lekha hai| mile haiN| isake atirikta DA0 eca0 DI0 trivedI ne nimnAkita sthAno para bhI jaina madiroM ke avazeSa batAye hai isa madira se kucha hI dUrI para dUsarA jaina madira hai jo isI kAla ke hai| jo Aja kala gvAlezvara kA madira kahalAtA hai / isakA (1) bojavAr3A -yaha sthAna devAsa jile me hai tathA yaha nAma isaliye par3A ki yahA~ para gvAla pratikUla mausama devAsa ke dakSiNa pUrva me indaura se 45 mIla kI dUrI para (gamI-varSA) meM Azraya lete hai| inakI racanA zailI Adi bhI caubArA DerA madira jaisI hI hai / isa madira meM bhI Progress Report of Archaeological Survey of India W C. 1919 PP. 63-64 digambara jaina mUrtiyAM hai| madhya vAlI pratimA 12 // phuTa ke lagabhaga UMcI hai / kucha mUtiyo para lekha bhI utkIrNa hai| 2 DA. hIrAlAla jaina vahI pR0 331 se uddhRta jisake anusAra ve vikrama sa0 1263 arthAta I0san 1206 / 3 vahI pR0 331 me bheMTa kI gaI thii| yahA~ usI prakAra kI sIDhithA banI 4 jaina sAhitya aura itihAsa pu0 430-31 | Bibliography of Madhya Bharat Part I .1 Progress Reporot of Archacological Survey Archaeology Pege 7 of India W C. 1919 PP. 61 6 Bibliography of Madhya Bharat pR07,8, 2 bhAratIya saMskRti me jainadharma kA yogadAna pR0 331 6, 14, 18, 21, 24, 33, 44 Page #40 -------------------------------------------------------------------------- ________________ rAjapUta kAlika mAlavA kA jaina-purAtatva sthita hai| yahA~ prAcIna kAlika 10vI-11vI zatAbdI ke isake atirikta "lakSmaNo" jilA jhAbuA me bhI eka jaina madiro ke avazeSa mile hai| vikrama savata 1234 kA jaina mandira aura mUrtiyA milI hai| yaha sthAna bhI jaina eka lekha bhI yahA~ se milA hai| tIrtha hai| isakI prAcInatA isa bAta se siddha hotI hai ki (2) bIthalA '-bUDhI cadege jilA gunA se 5 mIla savat 1427 me nimADa kI tIrtha yAtrA para nikale jainadakSiNa pazcima meM sthita hai| yahA 12vI sadI ke jaina- tIrtha-yAtrI zrI jayAnanda muni ne apane pravAsagIti me isa mandiro kI prApti huI hai| tIrtha kA ullekha kiyA hai| jimake anusAra yahAM para (3) borI . -yaha grAma jilA jhAbumA me sthita hai| jainiyo ke 2000 ghara the tathA 101 zikhara banda mandira yahA~ bhI jaina mandira mile hai tathA eka moTIdAra kuoM bhI the / savat 1427 ke ullekha meM yaha bAta pramANita hotI milA hai| hai ki yahA ke mandira savat 1427 ke pUrva bane hoge / (4) chaparA - jilA rAjagar3ha (byAvarA) meM hai| jaina va "mukRta mAgara" meM romA ullekha milatA hai ki pethaDa kumAra hindU mandira mile hai| tIna muniyo para lekha bhI utkIrNa matrIzvara ke putra jhAjhaNa kumAra ne mADavagar3ha se zatrujaya kA magha nikAlA thA jo lakSmaNI pAyA thaa| kahane kA (5) gurilA kA pahAr3a -yaha sthAna caMderI jinA nAtparya yaha hai ki molahavI zatAbdI taka pUrNarUpeNa sabhI gunA se grATha mIla kI dUrI para sthita hai| yahA~ do digambara jainiyo ko yaha tIrtha vidita thaa'| molahavI sadI meM yA jaina mandira mile hai| vahA~ ke ka mandira me eka yAtrI isake pazcAt yaha sthAna kisa prakAra dhvasta jhA, koI kA sa01307 kA lekha yaha middha karatA hai ki yaha madira jAnakArI nahI milatI hai| yadi pUre mAlavA ke jainamadiro isake pUrva kA banA hayA hai| kA itihAsa khojA jAe to usameM adhikAza madhpakAlIna mileMge / kintu ina jaina mandiro ke jIrNodvAra ke pariNAma (6) kar3oda :-dhAra meM uttara pazcima kI pora 14 mIla kI dUrI para sthita hai| yahA eka jaina mandira va svarUpa ye apanA maulika svarUpa khote gaye aura isa prakAra hindU mandira tathA mIDhIdAra kuyA milA hai| inakI prAcInatA naSTa hotI gii| (7) purAgulAnA :-mandasaura jile me boliyA grAma mAiba aura dhAra meM bhI janamandige kA bAhulya thaa| se 4 mIla kI dUrI para sthita hai tathA garoTha ke DAmara kintu aba maba naSTa ho cuke hai| kucha jaina mandiro kA roDa se jur3A huyA hai| yahA 11vI zatAbdI 12vI zatAbdI upayoga masjido ke rUpa meM kara liyA gayA hai / mADava meM kA eka jaina mandira va kucha pratimAe hai| yahAM se eka 700 jaina mandira hone kA ulleva mukRtasAgara meM milatA saskRta kA zilAlekha bhI milA hai kintu usa para kAI hai jiname me 300 jaina zvetAmbara mandiroM para pethaDadeva tithi nahIM hai| yaha abhI indaura purAtattva saMgrahAlaya meM aura usake putra jhAjhaDadeva ne sone ke kalaza caDhAe the| vidyamAna hai| mAivagaDha ke jaina mandige ko dhvasta karane athavA pari(8) vaI kher3A -mandasaura ke samIpa thaDAda relava vanita karane kA eka alaga prakaraNa ho jAtA hai| kinta sTezana se 2 mIla kI dUrI para hai| yahA~ para eka jaina yahA~ yaha vicAraNIya hai ki yadi mADavagar3ha meM itanI pani dIvAlo aura chata para acchI citrakArI adhika makhyA me mandira the to ve kahA~ gaye ? mADavagaDha me daravAje kI caukhaTa para 12vo zatAbdI kA nAmavAlA eka Aja bhI anaka bhagnAvazapa ha, unakA vAstAvakatA ko lekha bhI hai| yahA kA bhagavAna pArzvanAtha kA mandira laga ora dhyAna denA Avazyaka hai| paramAra kAla meM ghAra me bhaga 1000 varSa pUrva banA pratIta hotA hai| yaha jainiyo 1 jaina tIrtha sarvasa graha bhAga 2 pR0 313-14 kA tIrthasthAna bhI hai| 2 phargusana vahI pR0 263-64 1 jaina tIrtha sarvasagraha bhAga 2 pR0 334 3 zrI mADavagaDha tIrtha-nadalAla lor3hA pR0 18 Page #41 -------------------------------------------------------------------------- ________________ manekAnta saMgamaramara ke jaina mandira kA bhI nirmANa huA thaa| ke jINoddhAra kA mamaya 1233, 1380 aura 1580 vi0 savata hai| ___isa yuga me jisa prakAra jaina mandiro kA. bAhalya ThIka usI prakAra jaina pratimAno kA bhI honA svAbhAvika jaina pratimAyo kA eka vizAla saMgraha "zrI jaina hI kyoki binA pratimA ke mandira kasA? mandiroM purAtattva bhavana jayasiMhapUga ujjaina" meM bhI hai| yahA~ para ke atirikta bhI pratimAno ke aneka avazeSa prApta hue hai| vibhinna tIrthakage kI pratimAno ke mAtha hI anya pratimAe. prAcIna mandiroM ke ullekhita sthAno para to pratimAno ke bhI hai| adhikAga pratimA digambara hai| kucha zvetAmbara sundara udAharaNa haiM hI kintu kucha pratimAyo ke aura namUne pratimAe bhI dikhAI detI hai| iga sagraha kI sabhI pratimAeM mile hai jiname ghasoI jilA madasIra, gadhAvala jilA kahI na kahIM se khaNDita hai| kaI pratimAno ke mira nahIM devAsa vizeSa rUpa se ullekhanIya hai| ghamoI ke viSaya me hai to kaI ke ghara nahI hai| kUTa pratimAmA ke hAtha para aisA kahA jAtA hai ki vahA para mUrtiyA isa bAhulya ke Te hai| ye pratimAe yahAM aneka sthAno se lAkara rakhI gaI sAtha prApta hotI hai ki kheto, khalihAno eva gharo kI hai| jinameM se pramukha gunA jilA hai| kucha pratimAe~ murudIvAlo para bhI inake udAharaNa dekhane ko mila jAte hai| jera, badanAvara tathA ratalAma jila meM bhI yahA~ pAI hai| gadhAbala me bhI gharo, kupro, udyAno eva khato meN| adhikAza pratimAno para lakha utkIrNa hai| kintu adhika vigvarI huI prastara pratimAeM hai jinakI sakhyA lagabhaga do ghima jAne ke kAraNa spaSTa rUpa meM par3hane meM nahI pAte hai| sau hai| ye pratimAeM bhI paramAra yugIna dasavI zatAbdI eka khaNDita pratimA jisakA kevala nimna bhAga hI zeSa hai, kI hai / bAbU choTelAla jaina' ne apane eka lekha "ujjaina para savata 1222 kA lagkha hai| isa pratimA para "svastika' ke nikaTa di0 jaina prAcIna mUrtiyo" me gadhAvala ke jaina cinha hai. jisake AdhAra para hama kaha sakate hai ki yaha purAtatva kI vizeSa carcA kI hai| gadhAvala ke sambandha meM pratimA 10ve torthakara bhagavAna zotalanAtha jI kI hai| eka bAta ullekhanIya yaha hai ki yahA~ sabhI digambara jaina bhagavAna jitanAtha jI kI eka pratimA jo ki khaDita hai pratimAeM hai| gunA se prApta huI hai| isa pratimA para sa0 1231 kA lekha utkIrNa hai kintu ghima jAne ke kAraNa paDhane me barAbara vizAla pratimAo kI paramparA me baDavAnI nagara nahI pAtA hai| bhagavAna pArzvanAtha kI jitanI pratimAe ke samIpa calagiri parvata zreNI ke talabhAga meM utkIrNa 84 hai uname sarpaphaNa abhI bhI lagabhaga pUrNa hai / yahA~ ke sagrahAphITa UMcI khaDgAsana pratimA vizeSa ullekhanIya hai| ise laya kI lagabhaga sabhI pratimAe lAla athavA bhUre retIle bAvanagajA ke nAma se bhI pukArate hai| isake eka ora patthara kI hai| koI koI pratimA hI kAle patthara kI yakSa tathA dUsarI ora yakSiNI utkIrNa hai| di0 jaina dikhAI detI hai| DirekTarI ke anusAra cUlagiri me 22 mandira hai| madiro sampUrNa mAlavA ke jaina purAtattva ke viSaya meM anveSaNa 1 ujjayinI darzana pR0 84 Avazyaka hai jisase aneka rahasya prakaTa hone kI sambhA2 anekAnta varSa 16 / 1-2 pR0 126 vanA hai| 3 anekAnta varSa 12 / 10 pR0 321-28 4 DA0 hIrAlAla jaina vahI pR0 350 5 jana sAhitya aura itihAsa pR0 442 Page #42 -------------------------------------------------------------------------- ________________ upAdhyAya meghavijaya ke meghamahodaya meM ullikhita : katipaya aprApta racanAe~ pragaracanda nAhaTA jaina vidvAnoM ne prAcIna sAhitya ke marakSaNa aura jo abhI taka prApta nahI haI hai unake sambandha me zodha premI navIna sAhitya ke sRjana ma jaisI tatparatA dikhAI hai vaimI vidvAnoM kA dhyAna prApita karanA Avazyaka ho jAtA anyatra durlabha hai / jisa samaya mudraNa kI suvidhA nahI huI hai| prastuta lekha meM aisI hI kucha racanAoM kI carcA kI thI usa samaya hastalikhita pratiyo ko likhanA kitanA jA rahI hai| kaSTa sAdhya thA isakI kucha jhAko katipaya pratiyoM ke 18vI zatAbdI ke prArambha me upAdhyAya meghavijaya lekhako ne lekhana ke anta meM kucha iloka diye hai unameM eka bahuta bar3e vidvAna ho gae hai| jinhoMne kaI mahAkAvya mila jAtI hai / jaina vidvAna jo bhI acchA gratha jahA bhI prabandha kAvya laghukAvya aura vilakSaNakAvya banAne ke sAthajisa kisI ke pAsa devane usakI nakala apane vyaktigata sAtha vyAkaraNa, jyotiSa, grAdi aneka viSayoM ke gratha banAe upayoga yA jJAnabhanDArI ke lie kara liyA karate th| hai| inake bahuta se gratha prakAzita bhI ho cuke hai| kaI isokAraNa jaina hI nahI jenatara hajAge-choTI-bar3I racanAye varSa pahale maine inakI racanAoM ke sabandha meM eka lekha unake dvArA likhI huI Aja bhI prApta hai / yadyapi jitanI nAgarI pracAriNI patrikA meM prakAzita kiyA thaa| muni bar3I sakhyA meM hastalikhita pratiyA ligI gaI thI usakA jina vijayajI sampAdita sighI jaina grathamAlA meM meghavijaya bahana baDA aga naSTa ho cukA hai phira bhI bahuta-sI gamI jI ke 2-3 gratha prakAzita haye hai| unake sampAdako ne bhI jainenara racanAya jaina bhanDAge meM hai jinakI anya koI bhI meghavijayajI kI racanAmo kA vivaraNa diyA hai / kheda hai prati kisI janatara magRhAlaya meM nahIM miltii| hasta- jima mahAna vidvAna ko svargavAmI hA kevala 275 varSa bhI limvita pratiyA prAcInatama eva zuddha ho jaina bhanDAge meM pUre nahIM hue unakI racanAmabhI pUrNa rUpa se prApta nahI hai / adhika milato hai / itanI tatparatAse vRddhi aura marakSaNa hamAre saMgraha meM unake caritra eka citra kAvya vijJapti lekha karane para bhI Aja hajAge jaina racanAye bhI alabhya ho hai jimakI pUrNa prati abhI taka kahI bhI prApta nahIM huii| gaI hai| uname se kucha kA uddharaNa aura kucha kA ullekha mahopAdayAya binayamAgara jI ne neghavijayajI kI racanAo anya gratho meM pAyA jAtA hai / jimase vidita hotA hai ki ke sambandha me eka khoja pUrNa nibandha likhA hai jo zIghra hI usa samaya taka to ve racanAye prApta thI para Aja unakA prakAzita hogA / isame unakI kucha aisI racanAyo kA bhI kahI bhI patA nahI lagatA / yadyapi jaina bhanDAra yA gratha- ullekha kiyA gayA hai jo aba taka ajJAta thI maiMne bhI aisI magraha bhArata ke kone-kone aura saikar3o sthAno meM hai aura do ajJAta racanAyo kI khoja pahale kI thI aura 1-2 lekha sabakI sUcI nahI banI hai jinakI sUcI banI huI hai unakI jaina matya prakAza Adi meM prakAzita kiye the| sidhI jaina bhI jAnakArI prakAzita nahI huI hai isIlie yaha sambhava hai grandhamAlA se prakAzita kii| ki ve alabhya mAnI jAne vAlI racanAye una sagrahAlayoM meM prastAvanA meM meghavijayajI kI racanAyo kI nAmAaba bhI surakSita ho jina sagrAhalayokI sUcI eva jAnakArI valI dI hai| uname kucha kI pratiyA abhI taka hame dekhane abhI taka prakAza meM nahIM A pAI / vigata kucha varSoM meM ko nahIM milii| unakA ullekha bhI vinayasAgara jI ke aisI alamya racanAye khoja meM bhI prApta huI haiM isIlie racita megha mahodaya-varSa prabodha nAmaka mahatvapUrNa pratha meM Page #43 -------------------------------------------------------------------------- ________________ anekAnta ullikhita anya vidvAnoM kI aisI racanAoM kA vivaraNa sAdheSu hanyate vRSTinirabhra vRSTiruttamAM // 222 diyA jA rahA hai jinakA upayoga meghavijayajI ne apane evaM dezaniveza puTThAlajalaprANyAdi saMmUcrchanAda / ukta grantha meM kiyA hai| para unakI pUrI pratiyA merI hetUna prAgavagamya samyagudakAsArasya sArasyadIn / prApta nahI hai / jisa kimo manjana kA va hIravijayamUri kA to kahI patA nahI calanA para racanAyeM kahI mila jAye to usakI ve jAnakArI mUjhe / meghajI horajI bambaI se san 1925 meM prakAzita 'megha sUcita karane yA prakAzita karane kA kaSTa kare / cUki megha- mAlA' vicAra kA racayitA vijayaprabhamUri batalAyA hai| mahodaya meM megha arthAta varSA mavandhI mahatvapUrNa vivaraNa hai| taTAgi usake gata tadyapi usake anta meM vijayaprabhari ke race jAne kI vija isalie yaha grantha bahuta hI mahatvapUrNa hai| aura isa grantha / prazasti nahIM hai| me jina alamya racanAyo kA uddharaNa va ullekha hai ve bhI zrIhora vijayasUri kRta meghamAlAyAM proktum zrIhora vijaya avazya hI mahatva ko hogii| megha mahodaya hindI anuvAda rajucchavammi vAmo uttaro vahai dhnnnissphttii| sahita pa. bhagavAnadAsa jaina ne mavat 1983 me bIkAnera puvvAI nIrabahu no pacchima vAeNa karavarayaM / 104 me rahate samaya prakAzita kiyA thaa| unase bhI ina alamya dakkhiNa vAya dukAlo ahavA bajjeI vAu cudiso| racanAmo sambandhI pUchA gayA to uttara milA ki graMtha prakA taha loya uvadvaSa jujjhai rAyA khagro loe / / 105 zana ko 40 varSa ho jAne para bhI ina racanAyA kI pratiyA kvacittu-pUrvavAte tIizukA matkuNA mUSakAdayaH / unhe kahI bhI nahIM mila sakI hai bAruNe tu yugandharyA niSpattibahulA bhuvi // 106 megha mahodaya me 'hIra meghamAlA' nAmaka grantha kA ___dUsare grantha durgadeva ke mRSTi mavatsara ke uddharaNa medhaullekha aura uddharaNa aneka sthAno meM milatA hai isa grantha mahodaya meM pAe jAte hai| isa grantha kI bhI anya koI ke nAma se jaisA ki lagatA hai ki isakI racanA napAgaccha pUrI prati jAnane meM naho paaii| durgadeva ke anya kaI grantha ke hIravijaya sUri ne kI aura imakA spaSTa ulleva magha prApta hote hai jiname me ripTasamuccaya' to prakAzita bhI mahodaya me hai| isa gratha ke uddharaNa medhamahodaya ke 44 ho cukA hai| durgadeva jyotiSa grAdi ke acche jaina vidvAn 41-62, 237, 236, 253, 258, 260, 264, 286, mAlUma hone hai| ata unakA mRSTi savatsara avazya hI 262, 311, 316, 340, 342, 350, 385, 414, ullagvanIya kRti hai jimakI khoja kI jAnI cAhie / 451, 460, 461, 512, ina sthAno me huA hai| uddhRta durgadeva kI racanAye prAkRta bhASA kI prApta hai / meghamahAdaya gAthAye va zloka prAkRta aura saskRta dono bhASAmo ke hai| ke prArambha meM saMskRta aura phira prAkRta mUlagAthA dI gaI yahA katipaya uddharaNa diye jA rahe hai ... hai| uddharaNa isa prakAra hai :hIra meghamAlAyAmapi atha janamate durgadevaH svakRtaSaSTi saMvatsaragranthe punarevamAhapariveSa vAya baddala saMmArAgaM ca iMdaghaNu hoii| proM namaH paramAtmanaM vanditvA zrIjinezvaram / hima karai gajja vijju ghaMTA gambho bhaNiehi // 218 kevalajJAnamAsthAya durgadevena bhASyate / 1 jIvemyaH puTThAlAH sUtra pathageva samIritAH / pArtha uvAcatena kecidajIvAH syurmahAvRSTazca hetavaH // 216 bhagavan durgadeveza ! devAnAmadhipa ! prabho ! jalayonikajIvAdeH sadbhUtiH pracyutiyathA / bhagavan kathyatAM satyaM saMvatsaraphalAphalam // 2 vicAryate dezataste tathA grAme ca maNDale // 220 durgadeva uvAcayahine'bhrAdisambhUtimaghazAstre niruupitaa| zRNu pArtha ! yathAvRttaM bhaviSyanti tathAdbhutam / yathA sA vRSTi hetuH syAt tathAbhrAdeH paricyutiH // 221 durbhikSaM ca subhikSaM ca rAjapIr3A bhayAni ca // 3 yaduktam etad yo'tra na jAnAti tasya janma nirarthakam / prAdau daza RNAkSi jyeSTha zukle nirIkSayet / tena sarva pravakSyAmi vistareNa zubhAzubham // 4 Page #44 -------------------------------------------------------------------------- ________________ upAdhyAya meghavijaya ke meghamahodaya meM ullikhita katipaya praprApta racanAe~ nikA prabhava vibhavo zubhau, zuklo'zubhaH, pramoda prajApatI- tathA varSAdhipeloke dIptadIpotsavaH smRtaH // 23 zubhI, aGgirA azubha, zrImukhabhAvau zabhau, yuvA viruddhaH, kevalakIti digambaro'pyAhadhAtA samaH, Izvara bahudhAnyau zubhau, pramAthI viruddha., mAghasya zuklasaptamyAM yadAbhaM jAyate'bhitaH / vikramavRSabhau zubho, citrabhAnuviruddhaH, subhAnutAraNau zubhau, tadA vRSTirghanA loke bhaviSyati na saMzayaH // 11 // pArthivo viruddhaH, vyayaH sama. ||iti prathamA vishtikaa|| svAtiyoga.bhaNiyaM duggadeveNa jo jANai viykkhnno| mAghe ca kRSNasaptamyAM svAtivoge'bhrajitam / so savvattha vi pujjo Nicchayo laDalacchoya // 1 himapAte paNDavAte sarvadhAnyaH prajAsukham // 316 DA. gopANI ke kathanAnusAra riSTa samuccaya kA tarthava phAlgune caitre vaizAkhe svAti yogajam / dUsarA nAma kAlajJAna bhI hai| arthAt mRtyu ke pahale vidyudabhrAdikaM zreSTa-mASAr3he'pi subhikSAkRta // 320 usakA jJAna prApta karane kA vivaraNa ima riSTa samuccaya prastuta grantha ke pRSTha 324-374 aura 443 meM cAtumeM hai| pratyeka mAnava ke liye vizeSa antima pArAdhanA kI sikulaka aura pR0 356 aura 481 me tithikulaka kI taiyArI ke lie mRtyu jJAna kI vizeSa AvazyakatA hai hii| gAthAe uddhRta hai / inameM se pR0 374 vAlI udRta gAthA riSTa samuccaya apane DhaMga kA eka hI grantha hai / isake se cAturmAsakulaka kA Upara nAma dene para bhI mUlagrantha kA tIna saskaraNa prakAzita ho cuke hai| pahalA saskaraNa nAma araghakANDa siddha hotA hai| prAkRta bhASA kA yaha adhyApaka amRtalAla gopANI ne saskRta chAyA aura agrejI arghakANDa durgadeva ke arghakANDa se bhI bhinna hai| yaha anuvAda sahita prakAzita kiyaa| dUsarA saskaraNa unhI nemIcandra zAstrI ke udadhRta durgadeba ke arghakANDa ke ke sampAdita siMghI jaina granthamAlA se vistRta rUpa me prArambhika padya se spaSTa hai| cAturmAsakulaka paura prakAzita huaa| tIsarA saskaraNa DA. nemIcandra jaina tithikulaka kitane bar3e haiM yaha to unakI pUrI prati prApta jyotiSAcArya kA hindI anuvAda sahita javaracanda phUla- hone para hI vidita ho sakatA hai| megha mahodayame diye canda godhA jaina granthamAlA, indaura se saMvat 2005 me gae uddharaNa nIce die jA rahe hai jinase ina granthoM ko nikalA / usameM durgadeva kI anya racanAoM me aragha kADa, khojane meM suvidhA rhegii| matra mahodadhi aura maraNa kaNDikA hai| ripTa samuccaya caturmAsa kulakeaura maraNa kaNDikA eka hI viSaya kI laghu-vaddha racanAe prASAr3hapunnimAe puzvAsAr3hA havijja dinraaii| hai / araghakAnDa me tejI madI kA vivaraNa 146 gAthAmro mA cattAri vi mAsA khema subhiSAM suvAsaM ca // 60 ma hai| matra mahodadhi 36 gAthA kA choTA mA grantha hai graha heTimAya puNima mUleNaM jAi paDhama be puharA / jisake antima ullekha se durgadeva digambara siddha hote hai| tA dunna vi mAsAmro dubhikkhaM uvari subhikkhaM // 61 zrI nemIcandra zAstrI ne araghakANDa kA paricaya dete graha uvari ve puharA puvvAsADhA havijja nakkhataM / hA likhA hai ki 'isameM 60 savatsaro ke phalAphala kA bhI tA hoi duNNi mAsA khemasubhikkhaM viyANAhi // 12 saMkSepa me sundara varNana hai|' ata. sambhava hai meghavijaya me ahava pavisiUNa mUlaM bhujai cattAri puhara jai kahavi / ullikhita durgadeva kA sRSTi savatsara araghakANDa kA hI tA cattAri vi mAsA dubhikkhaM hoI rasahANi // 63 aga ho / ukta grantha se yahA~ uddhRta pATha milAkara nirNaya prahavA uttarasAr3hA bhujai cattAri puharamaviyAraM / karanA Avazyaka hai| tA jANaha dukkAlaM mAsA uttaraha cattAri // 64 tIsarA alabhya grantha digambara kevalakIti ke meghamAlA graha bhajaive puharA puvAummi uttarAsAThA / kA ullekha eva eka zloka isa prakAra hai tA uvari bemAsA hoi subhikkhAyo rasahANi // 98 kevalakIti-digambara kRta meghamAlAyAM punareva- maha bhujai be puharA mulaM puthvaM havijja navakhataM / prAgacchati yayA bhUpe gehe gehe mahotsavaH / upari puravAsAdA dukkhaM pacchA suhaM hoI // 66 Page #45 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 42 bhanekAnta namiUNa tiloyaravi jagavallaha jalaharaM mhaaviirN| to prakAzita ho cukA hai para meghavijaya ne isa grantha kI bucchAmi pragdhaka kahiyaM jiNavariSeNa // 206 prAkRta gAthAnoM ke bhI uddharaNa die haiN| bhadrabAhu kI racanA kattiyapUnamadivase kattiyarikvaM ca hoi saMpunnaM / prAkRta bhASA meM honI cAhie, ata: isa prAkRta bhadrabAhu tA cattAri vi mAsA hoi subhikkhaM suhaM loe // 200 saMhitA kI khoja atyAvazyaka hai| yahA~ meghamahodaya me suraguru ravisuya gharaNiya, jai ekastha milati / .... uddhRta bhadrabAhu saMhitA kI prAkRta gAthAeM dI jA rahI haiM :bhUmikabAle maMDiyA, bhArI bhIkha bhamanti // 142 jaha vakka paravi sumo visaahmhmuulkttiyaaruuddho| yadAhaH zrIbhadrabAhu gurU pAdAHannaM kuNA mahagdhaM ikkaM nivaI viNAseI" // 142 rehAhi kittiyAi aTThAvIsaM pi Thavaha paMtIe / tithikula ke vizeSaH nippAiUNa tAhi sattahi nADIhiM mahabhoI // 60 tima uttarA ya addA puNavatra rohiNI ya jai kahavi / nADIha jattha caMdo pAvo somoya tattha jai dovi / huti kira puNimAe tammAse jANa dumbhikkhaM // 122 to tahiM jANa buTTI iya bhAsai bhaddabAhu gurU // 61 phagguNa puSNimadivase pumbApharaguNi havijja NakkhattaM / esovi ya puNacaMdo saMjutto kevalova jai hoi / cattAri vi puharAmo tA cauro mAsasubhikkhaM // 253 kevalacando nADIi tA niyamA duddiNaM kuNai // 62 be puharA ahava mahANakkhattaM hoi kahavi devvlaa| eyANaM pi ya majajhe amiyAi tie jalAsayo ahimo| tA jANai duve mAsA hoi mahagdhaM Na saMdeho // 254 turiyAe vAyamisso sesAsu samIraNo pahilo // 63 maha puNNA taddivase hoi mahArikkhayaM jayA kahavi / jai savyANa vi jogo gahANa amiyAi tige anaavutttthii| cattAri vi mAsA khalu tA jANaha viDaraM kAla // 255 aTThAra 18 vAra chuduhiNa sesAsu phala jahApattaM (?) // 64 bijalA vivAunADI dei jalaM somkhhrbhujogaa| maha puNima do puharA pugvAphagguNI havijja NakkhataM / uri uttaraphagguNI do puharA hoi jai kahavi / / 256 jalanADI tucchajalaM pAvAhiya jogagro dei // 65 tA paDhamA do mAsA hoi subhikkhaM suhaM na sNdeho| jai vAunADIpattA saNibhomA kimavi nahu jalaM diti / vo uri puNo mAsA sassaviNAseNa dukkAlo // 257 somajumA teu jalaM aisaya joeNa parisaMti // 66 praTTha paharA cauro mahavA jai hoi utarA jogo| visamapara kubhamINA sIho kakkaDaya vicchiyatulAmo / sassANaM tA hANI rasANa taha tillavamvANaM // 258 sajalAmo rAsImo sesA mukkA viyANAhi // 67 ravisaNibhomasukkA caMdaviDhappo ya buhagurU sukko| tithipayannA (prakIrNaka) nAmaka eka racanA kA ullekha ee sajalA NiccaM NAyanvA prANupuTavIe // 6 // to jinaratnakoza meM prApta hotA hai| tithikulaka usase -iti bhadrabAhusahitAyA bhinna hai yA eka hai isakA nirNaya to tithipayannA meM uparokta gAthAeM prApta hai yA nahIM yaha khojane para hI megha mahodaya ke pR0 37 me bhadrabAhu ke nAmase nimnokta AdhArita hai| bAta saskRta zloka me kahI gaI haijaisA ki pahale kahA gayA hai meghamahodaya eka bahuta krUrasaMyuktasUryendrograhaNe nRpatikSayaH / hI mahattvapUrNa grantha hai jisame aneko grantho kA ullekha hai| rASTrabhaGga iti prAhurbhadrabAhamunIzvarAH // 201 // jainetara meghamAlA Adi kA bhI upayoga kiyA gayA hai| upalabdha saskRtabhASA kI bhadrabAhu sahitA meM isa eka vizeSa ullekhanIya grantha kI carcA bhI yahA~ kara denA __ Azaya kA kathana hai yA nahI, anveSaNIya hai| Avazyaka hai ki bhadrabAhu sahitA nAmaka grantha saskRta kA meghamahodaya me gautama svAmI bhASita rAzimaDala pRSTha 196 se 206 meM diyA gayA hai| aura pR0 507-508 meM 1 ardhakANDa kA cAturmAsakulaka ke nAma se ullekhita iti gautamIya jJAnaM zloka 795 taka meM diyA hai| yaha kiyA jAnA vicAraNIya hai| (zeSa pRSTha 48 para) Page #46 -------------------------------------------------------------------------- ________________ agravAloM kA jaina saMskRti meM yogadAna paramAnanda zAstro [anekAnta varSa 20 kiraNa 5 se Age] pazcAt donoM mitroM ne saMvat 1896 me pArAdhanA kathA bakhatAvaramala aura ratanalAla ne vartamAna cauvIsI kopa kA padyAnuvAda savata 1896 meM pUrNa kiyA thaa| pUjA pATha savat 1892 me banAyA thaa| usa samaya usa samaya dillI meM bahAdurazAha (dvitIya) kA rAjya dillI me akabara (dvitIya)kA rAjya thA / akavara dvitIya thaa| vaha san 1837 (vi0 sa0 1894) meM takhta para pAlamazAha dvitIya ke bAda san 1806 (vi0 sa0 baiThA thaa| kavi ne usI ke rAjya meM prastuta grantha ko 1863 ) me gaddI para baiThA thA, isane sabhavata 13 varSa ke racanA kI hai| yaha grantha bhI pahale prakAzita ho cukA hai| lagabhaga rAjya kiyaa| ataeva sa0 1894 taka isI kA isa taraha dillI ke ina dono vidvAno ne gRha kAryoM meM rata rAjya rahA hai| usa samaya dillI meM rAjA suganacanda kI rahane hae jo sAhitya sevA kI hai vaha anukaraNIya hai / zailI kA vistAra thA / suganacanda kA putra pa0 giradhArI 35veM paM0 phatehacanda jI hai| Apa kA janma agravAla lAla thaa| jo prAkRta-saskRta aura hindI kA acchA kUla me hA thA / Apake dvArA likhI huI 'jana yAtrA vidvAna thA / aura apane prapitA (pitAmaha) dvArA banavAe darpaNa' nAmakI pustaka prakAzita ho cukI hai| hue mandira kI zAstra sabhA me zAstra pravacana karatA thaa| 3630 kavi jagadIzarAya hai| Apa kA vaMza bhI dillI kI usa zailI meM pa0 sugunacanda, pa0 giradhArIlAla agravAla thA / Apa hindI aura phArasI bhASA ke acche mnehIlAla, kAnajIlAla, jaijailAla, gupAlarAya aura sAhiba vidvAna the / Apa kA janma saMvat 1602 me huA thA / miha Adi sajjana the / pacakalyANaka pUjApATha kI racanA Apa bAlya avasthA se hI jaina siddhAnta ke rasika the| bhI inhone saM0 1862ve meM kI thii| Apane jyotiSa aura ramala meM bhI acchI yogyatA prApta kI sahAranapura ke lAlA saudAgaramala ne eka patra thii| Apa ke pada baDe sundara aura sarala hai / Apa kI eka vagvatAvaramala ko, jinadattacaritra' kI bhASA karane ke liye mAtra racanA 'jagadIza vilAsa' hai, jo prakAzita ho cukA likhA thA aura preraNA kI thI ki isakI bhASA jaldI vana hai Apake pado me phArasI bhASA ke zabdo kA prayoga jAya, to bar3I kRpA hogI / inhoMne apane mitra kI salAha jahAM-tahAM hayA hai| ApakA avasAna 61 varSa kI avasthA se bhASA banAnA svIkAra kara liyA thaa| aura isake liye me san 1963 meM huA thaa| unhone pa0 giradhArIlAlajI se prArthanAkI thI ki pApa hame 37ve vidvAn pa0 giradharalAla jI hai, jo rAjA maskRta kA hindI artha batalA de| taba giradhArIlAlane unhe maganacanda ke putra aura rAjA haramukha rAya ke pautra the / mamkRta padyo kA hindI meM artha batalAyA aura taba unhone apane sampanna parivAra meM janma lekara bhI prAkRta-saskRta usakI bhASA banAnekA upakrama kiyaa| lAlA aAnandarAyane kA acchA adhyayana kiyA thA / aura jaina siddhAntake aneka bhI preraNA kI thii| taba inhoMne sa0 1864 me mAgha kRSNA 64 ma mAgha kRSNA 3 savat vikrama nRpati ko aTThArahama mAna / navamI ke dina ukta grantha kA padyAnuvAda kiyA thaa| tApa adhika caurAnave, mAgha kuSNa pakha jAna / / 1 savat aSTAdazazata aura bANave jAna / 4 saMvat vikrama nRpati ko vRSa aru jJAna milAya / phAguna kArI saptabhI bhaumavAra pahacAna / / nArAyaNa lezyAtanI saMjJA sarva ginAya / / 2 saMvat aSTAdaza ju kahiye aura bANave tApara dIna / grISama Rtu vaMzAkha phala pakSa jAna adhiyaar| bhAdoM kI doyaja sukhakArI candravAra dina pUrana kIna / siddha joga zubhapaMcamI vRzcika zazi guruvAra / Page #47 -------------------------------------------------------------------------- ________________ anekAnta granthoM kA manana kiyA thA, jisase ve usake rahasya se liyaa| Apane apane bAbA se pUchA, parantu unhone isa paricita ho gae the| ve dharmapurA ke naye mandira kI zAstra kAraNa koI uttara na diyA, unhone socA ki yaha tArkika kAraNa koI uttara na diyA. ma sabhA meM pravacana karate the| aura jo jijJAsu sAdharmI pAjAte vyakti hai| maiM na choDane kI dalIleM daMgA, to ise jida the unheM usakA artha batalA dete the| aneka kaviyoM ne unase car3ha jAyagA / anta meM Apane apanI patnI se salAha lI, prAkRta aura saskRtakA artha sIkhA thA / Apane dillIme hisAra to patnI ne kahA ise chor3o to nahI, parantu yaha nizcaya pAnIpata agravAla di. jaina pacAyata ko kAyama kiyA thaa| kara lo ki sacce mukadame hI kiyA karU~gA, jhaThe nahIM / usa samayako janatAme ve bar3e pratiSThita mAne jAte the / Apa AmadanI thor3I hogI, to thoDe me hI gujara kara lgii| ne koI grantha racanA nahI kii| kintu racayitAoM ke kArya yaha bAta bAbUjIko jaeNca gii| unhone ukta nizcayAnusAra me mahayoga avazya diyA karate the| janamitramaDala kii| vakAlata jArI rakhI aura thor3e hI dinoM meM ApakI sacAI lAyabrerI meM unakA phoTo bhI lagA huA hai| dhanI hokara kI zoharata ho gaI aura usakA hAkimo para bhI mahAprabhAva vidvAna honA kaThina hai| pddaa| aDatIsaveM vidvAna bAbU mUrajabhAna jI hai, bAbU jI ApakA vivAha san 1882 me 11 varSa kI alpa kA janma nakuDa jilA sahAranapura me vi0 sa0 1925 me umra meM ho gayA thA, parantu san 1889 ke lagabhaga patnI huaA thA / Apa ke pitAmaha lAlA nAgaramala jI tahasIla kA viyoga ho gyaa| pazcAt san 1860 me dUsarA vivAha dAra the aura pitA lAlA khuzavatarAya jI nahara ke huA / isase Apake do putra hai| kulavata rAya aura sukhannajiledAra the| gaya / kulavantarAya injIniyara, aura mukhavanta rAya ilAhAsAta varSa kI umra ke bAda Apa jaba taka paDhate rahe bAda meM provarasiyara hai| taba taka Apa prAya: apane cAcA lAlA amRtarAya jI ke bAbUjI kA sArA khAnadAna urdU, phArasI-dA~ thA, dharma sAtha rahe, Apake cAcA pemAyaza aura nakzAkasI ke se kisI ko vizeSa ruci nahI thI, mAthame aruci bhI mAsTara the pahale hoziyArapura meM aura phira lAhaura meM / nhiiN| parvo eva tyauhAro para loga mandira jAte the aura hoziyArapura meM Apane miDila pAsa kiyA aura lAhaura meM urdU lipime NamokAra matra, pada vinatI Adi likha pada man 1885 (vi0 saM0 1942) me maiTrika / isake bAda liyA karate the| kintu striyoM prati dina madira jAyA Apa kAleja me bharatI hue; parantu isI samaya pitA jI karatI thii| kA dehAnta ho jAne se prApako nakar3a, vApisa AnA pdd'aa| Apane sabase pahale hoziyArapura meM lagabhaga bAraha varSa nakar3a me ghara para raha kara hI san 1887 me Apane kI umra me zvetAmbara sampradAya ke prasiddha muni AtmArAma loara saba prADineTa plIDara parIkSA kI taiyArI kI aura ke vyAkhyAna sune jo vahA~ cAturmAsa meM Akara rahe the| san 1887 meM pAsa ho gae / una dinoM yaha parIkSA lAhaura me Apake cAcA kA makAna jainamandira ke pAsa ilAhAbAda hAIkorTa kI tarapha se hotI thii| hI thaa| yaha mandira digambara-zvetAmbara dono sapradAyo kA plIDara ho jAne para pahale eka sAla taka to Apane sayukta thaa| Apa usame roja darzana karane jAte the aura sahAranapura me vakAlata kI, aura usake bAda Apa devabanda zAstra bhI sunate the| usase Apako jainadharma ke jAnane kI A gae aura vahA~ san 1914 taka vakAlata karate rhe| jijJAsA utpanna huii| vakAlata kA pezA Apako pasanda na thA, parantu pari- unhI dino pharrukhanagara se caudharI jiyAlAla ne 'jaina sthitiyoMne kucha aisA majabUra kiyA ki Apako vakAlata prakAza' nAmakA mAsika patra nikAlA, Apako vaha atyanta kA kArya karanA hI paDA / parantu mana me usake prati kasaka priya lagA. aura Apane ghara-ghara ghUma kara usake aneka banI rhii| aura tIna-cAra varSake bAda eka dina to mana meM dina to mana meM grAhaka bnaaye| vahA~ ke prAyaH sabhI digambara gharoM meM vaha aisA udvega hA aura vakAlata chor3ane kA nizcaya kara patra prAne lagA thaa| jaina samAja meM hindI kA saMbhavataH Page #48 -------------------------------------------------------------------------- ________________ agravAloM kA jana saMskRti meM yogadAna 45 yaha pahalA patra thaa| dakSiNa ko jaina samAjako jAgRta jaina grantho ke chapane kA prastAva kiyA thaa| ataeva 10 karanevAle seTha hIrAcanda nemacanda dvArA saMbhavata: usa samaya pyArelAla jI ne mocA ki yadi mahAsabhA rahI to jainagratha 'jaina bodhaka' bhI nikalane lagA thaa| chapane kA bakheDA khaDA ho jAyagA isase mahAsabhA ko san 1885 ke lagabhaga murAdAbAda ke muMzI mukunda- samApta kara denA hI zreyaskara hai| rAyajI aura pa0 cunnIlAlajI ne nizcaya kiyA ki jaina taba bAbUjI ne mahAsabhA ko phira meM punarujjIvita samAjakI unnati ke lie kucha prayatna kiyA jAya / muMzI karane kA nizcaya kiyA, jisakA pa0 cunnIlAlajI ne anujo saMskRta, phArasI aura arabI ke paDita the aura jamI- modana kiyaa| aura iTAvA jAkara muzI campatarAya jI kI dAra bhI the aura pa0 cunnIlAlajI maskRtana vidvAna the bhI anumati lI, antatogatvA mathurAke meleme mahAsabhA ko aura pADhatakA kAma karate the| dono vidvAno ne jagaha- punarujjIvita kiyA gyaa| bAbU campatarAyajI usake mahAjagaha bhramaNa kiyA, jaina sabhAe tathA jainapAThazAlAe matrI banAye gaye / sabhA kI orase eka sAptAhika patra bhI sthApita kii| inhoMne eka 'jaina patrikA' bhI prakAzita kI nikAlane kA nizcaya kiyA gayA aura usakA nAma 'jana thI, jimame unake bhramaNakA vRttAnta rahatA thA aura vaha saba gajaTa' ragvA gayA aura usake mabase pahale sampAdaka bAbU jagaha muphta bhejI jAtI thii| muzI mukandarAyajI baDe sabhA. mUrajabhAna jI banAe ge| yaha bAta jaina gajaTa ke prathama catura the| apane pravAsa me unhone bar3e kArya kiye-eka sampAdaka, yaha ghaTanA mabhavataH san 1601-2 kI hai| to mathurA me jaina mahAsabhA kI sthApanA kI aura rAjA bAbajI ne 'jaina gajaTa' kA sampAdana kArya DeDha varSa ke lakSmaNadAsa jI sI0 AI0 I0 ko umakA adhyakSa banAyA lagabhaga kiyaa| usake aneka grAhaka banAye jinakI sakhyA aura dUsare alIgar3ha me 10 chedAlAlajI kI adhInatA meM lijA kA pradhAnatA ma 500 ke ho gaI thii| bAbajI ne parizrama karake usakA koI bhI eka baDhI pATagAlA jaina vidvAna taiyAra karane ke lie kii| mAlana kiyA usakA pracAra saba kiyaa| vakAlata ukta dono vidvAnoM ke kArya kA bAbUjI para baDA hue nisvArtha bhAva se sevA karanA bahAta hI kaThina kArya hai| prabhAva pdd'aa| bAbU jI unhe apanA guru mAnate the, aura unhoMne usa samaya unakI vakAlata acchI cala rahI thii| yadyapi unake padacinhokA anusaraNa bhI kiyaa| aba bAbajIne jaina vakAlata kI aora unakA prAntarika bhukAva na thA, phira bhI granthoM ke svAdhyAya meM mana lagAyA aura dhIre-dhIre jainadharma unheM karanA hI par3atA thaa| use karate hue bhI mAmAjika kI yatheSTa jAnakArI prApta kara lii| eva dhArmika kAryoM meM kamI nahIM Ane dete the| jaina gajaTa devabanda meM vakAlata karate hae mana 1892 yA 3ma ke jIvana kI sabase ullekhanIya ghaTanA yaha thI ki bAbajI bAbUjI ne 'jaina hitopadezaka' nAmakA mAsika patra urda meM ne use dazalakSaNa parva meM dama dina ke liA dainika banA jArI kiyaa| usame 'upadezaka phaNDa' kAyama karane kI diyA thA aura aimA prabandha kiyA thA ki pratyeka grAhaka ko apIla kI gaI aura vaha kAyama bhI ho gyaa| usake maMtrI vaha dasa dino taka paDhane ko milatA thaa| muzI campanarAya jI DipTI majisTreTa banAe gae aura idhara jaina granthoM kI chapAI ke sAmAjika vivAda ke jyoniparatna caudharI jiyAlAla ne ukta phaNDa kI ora se kAraNa uttaronara virodha bar3hatA gayA, taba muzI campatadaurA zurU kiyaa| rAyajI kI mammati me bAbUjI ne jainagajaTa kI sampAdakI dIpAvalI kI chaTriyoM me maramAvA ke hakIma ugrasaina se stIphA de diyaa| parantU 'jana hitopadezaka' ko barAbara jI ke mAtha bAbUjI ne bhI ukta phaNDa kI ora se eka lambA cAlU rkhaa| mahAranapura ke lAlA ugrasaina jI bAbUjI ko daurA kiyaa| isa daure meM unheM murAdAbAda meM mAlUma huA bahuta cAhate the, unhone bAbUjI ko vahA~ jaina sabhAkA matrI ki mathurA meM sthApita mahAsabhA kA pa0 pyArelAla jI banAyA thaa| mahAsabhA ke mele para jaba chApe kA sagaThita alIgaDha kI kRpAse vighaTana ho gayA hai| kyoki molApura virodha huA taba ugrasaina jI bole ki sahAranapura jile kA ke sva0 seTha hIgacanda nemacanda ne mahAmabhA ke jalse meM jummA mai letA hU~ ki zAstra jI nahI chapa pAyege / taba bAba Page #49 -------------------------------------------------------------------------- ________________ anekAnta jIne garaja kara kahA ki zAstroM kI chapAI kA kAma to kueM meM ddaal'| sevA se ve ghabarAte bhI na the, mukhtAra sA0 mabase pahale sahAranapura jile me hI hogA, dekhe kauna kI preraNA se vIra-sevA-mandira sarasAvA me kitane hI gekatA hai| mahIne rahe, gotra karmAzrita U~catA-nIcatA para lekha bhI __ anaMtara bAbUjI ne nakur3a ke raIsa lA0 nihAlacandajI likhe, bhAgya aura puruSArtha nAmakA lekha likhaa| anekAnta kI sammati se jaina grantho ke chApane aura unake pracAra ke meM unake kaI lekha prakAzita hue, unase mujhe lekha likhane lie eka saMsthA sthApita kI aura lagabhaga eka hajAra kI preraNA milii| zodhakArya meM bhI unakI preraNA rhii| rupayA ikaTThA kara grantha chApane kA kArya zurU bhI kara diyaa| unhoMne mujhe apanI jIvanI ke kucha noTsa karAye the, para pahale zAyada ratnakaranDa zrAvakAcAra chapA thaa| bAbU jJAna- uname se kucha naSTa ho gae, jitane mile unake AdhAra para candajI isame zAmila the| unhone lAhaurase kaI grantha hI yaha lekha likhA hai| chapavAye the| isa taraha chApe kA jitanA virAdha huA bAbUjI ne kaI pustake likhI hai, kaI granthoke anuvAda usake bAvajada grantho kA prakAzana barAbara baDhatA hI calA hindI me kiye hai, uname dravyasagraha kI TIkA acchI hai| gayA / yadyapi chapAnevAlo se mahAnubhUti rakhanavAlA kA bhA jIvana-nirvAha, jananI aura ziza, vidhavA karttavya, byAhI samAja ne bahiSkAra kiyA kintu unhe saphalatA nahI bahU, asalI nakalI dharmAtmA, tArAdevI, rAmadulArI, satI milii| jaina hitopadezaka patra bhI banda ho gyaa| usake satavatI, gRhadevI, magalAdevI, manamohinI upanyAsa, bAda hindI me 'jJAna prakAzaka nAmakA patra nikaalaa| bhAgya aura puruSArtha, pAryamata lIlA, Rgveda ke banAnevAle kucha varSoM ke bAda san 1907 me mahAsabhA kA jalsA RSi, AdipurANa padmapurANa-samIkSA, dravyasagraha, SaTpAhur3a, kalakattA me hayA aura usame bAbUjI zAmila hue| una paramAtmaprakAza, puruSArtha siddhayupAya aura vasunandi zrAvadino jaina gajaTa kI bar3I durdazA ho rahI thii| usake lie kAcAra / jJAna sUryodaya do bhAga, jainadharmapravezikA, zrAviyogya sampAdaka kI AvazyakatA thii| taba bAbUjI ne apane kA dharmadarpaNa, yuvakoM kI durdazA Adi / sahayogI paM0 jugalakizorajI mukhtAra ke supurda karAyA, ina pustako mese kucha maine par3hI hai / bhASA acchI aura aura jaina gajaTa kA sampAdana prakAzana devabanda (sahArana- sarala hai, usame durUhatA nahI hai| kucha pustakokA prakAzana para) se hone lgaa| devabanda me prAkara jaina gajaTa khUba paM0 nAtharAmajI premI bambaI ne kiyA hai| unake aneka camakA aura usake 1500 grAhaka ho gaye / pa0 jugala- lekha bhI janahitaiSI meM prakAzita hue hai, jinakA sampAdana kizora jI ne usakA acchA sampAdana 3 varSa taka kiyaa| sIjI ne kiyA thaa| unake samIkSA-lekho parati usame bAbUjI kA pUrA-pUrA sahayoga rhaa| unhI dino calA, pa0 lAlArAmajI zAstrI ne unakA uttara likhA, to bAbajI ne Arya samAja ke prativAda me 'pAryamata lIlA' bhI bAbUjI ne unakA koI pratyunara nahI likhA, unakI Rgaveda ke banAnevAle RSi Adi mahattvapUrNa lekha likhe| AlocanA kI ora maine dhyAna bhI dilAyA, taba ve kahane 12 pharavarI san 1914 ko bAbUjI ne apanI calatI lage ki vivAda me par3anA nirarthaka hai, maiMne apane vicAra huI vakAlata chor3a dii| aura samAja-sevA me apanA jIvana likhe hai, janatA ko acche lage mAna legI, na lageM nahI arpaNa kara diyaa| bAbUjI baDe milanamAra aura pragatizIla mAnegI, parantu siddhAnta kI bAta eka hai ki apanI bAta vicAravAle vidvAna the| samAja-sevA me ve agraNI rahe, kaha denA aura cupa ho jAnA / kAlAntara me usakA prabhAva kintu pragatizIla vicAro ke kAraNa lokapriya na bana par3he binA nahIM rhtaa| sake / samAja-sevA ke badale meM unhone kabhI puraskAra nahIM Aja bAbUjI yahA~ nahI hai, ve paralokavAsI ho cuke cAhA, aura na nAmavarI kI icchA hI kii| unhoMne yazo- hai, kintu unakA sAhitya hI unakI sevA kA mUlyAkana lipsAkI kabhI cAha nahIM kI, para sevA-kArya se mukha mor3anA karAtA rhegaa| bhI nahIM jAnate the| ve kahA karate the ki 'nekI karo aura (kramazaH) Page #50 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sAhitya-samIkSA 1vAvA choTelAla jI jaina smRti prantha-prakAzaka bAbU ke pAtra hai| isa grantha ke sampAdanAdi kA saba ka rya jaina choTelAla jaina abhinandana grantha samiti kalakattA / prAkAra samAja ke prasiddha vidvAna paM0 cainasukhadAsa jI jayapura 20430 aThapejI pRSTha saMkhyA 700, sajilda prati kA aura unake sahayogiyoM ne kiyA hai| isake liye ve vizeSa mUlya 20) rupyaa| dhanyavAda ke pAtra haiM ! grantha magAkara pratyeka lAyabrarI ___isa grantha kI sAmagrI kA sakalana aura abhinandana pustakAlaya meM rakhanA Avazyaka hai| mamiti kA nirmANa bAbU choTelAlajI ke jIvana kAla me hI 2 yugavIra nibandhAvalI dvitIyakhaNDa-lekhaka jugalaho gayA thA kintu ukta bAbU sAhaba kA svargavAsa ho kizora mukhlAra, prakAdAka pa0 darabArIlAla koThiyA maMtrI jAne se abhinandana grantha kA prakAzana smRti grantha ke rUpa meM vIra sevAmandira TrasTa 21 dariyAgaja, dillI / pRSTha saMkhyA karanA par3A hai| phira bhI yaha kama santoSa kI bAta nahI 100, mUlya pATha rupayA / hai ki usakA prakAzana itane sundara rUpa me huaA hai| prastuta gratha, jaina samAja ke prasiddha aitihAsika vidvAn jaba jaina samAja meM jIvita samAja seviyoM ko koI nahI paM0 jugalakizora jI mukhtAra ke dvArA mamaya samaya para pUchatA, taba marane para to kahanA hI kyA hai ? likhe gaye lekhoM kA sakalana mAtra hai, jisase gratha kA nAma grantha do bhAgoM meM vibhakta hai hindI vibhAga aura aMgrejI 'yugavIra nibandhAvalI' nAma mArthaka hai / grantha do khaNDo meM vibhAga / hindI vibhAga 400 pRSThoM meM, aura aMgrejI vibhAjita hai, pahale khaNDa me 51 maunika nibandha diye hue vibhAga 300 pRSThoM me hai| donoM hI vibhAgo meM lekhoM kA hai| aura dUsare khaNDa meM 65 nibandha prAtmasAta hae hai| cayana bahula mundara huA hai| bhartI kA koI bhI lekha nahI jo uttarAtmaka, samAlocanAtmaka, smRti paricayAtmaka, hai, hindI vibhAga tIna khaNDoM meM vibhAjita hai| prathama vinoda zikSAtmaka aura prakIrNaka rUpa meM vibhakta haiN| ye gvaNDa meM sasmaraNa aura zraddhAMjaliyA~ hai dUsare khaNDa me saba nibandha saMvat 1907 me 1966 taka ke hai jo jaina itihAsa' purAtattva-viSayaka 26 lekha hai, tIsare khaNDa meM hitaiSI, jainagajaTa, janajagata aura anekAnta Adi patro meM sAhitya dharma-darzana viSayaka 18 lekha hai| aura agrejI prakAzita ho cuke haiN| mukhtAra mA0 vayovRddha vidvAna hai vibhAga meM 43 lekha hai / jo jaina viSayoM se sambaddha hai| unako lekhanI se prAyaH sabhA jana paricita hai| ve jA hindI agrejI me sabhI lekha jaina jainetara viziSTa vidvAno likhate hai vaha saba sayuktika mAra sapramANa hAtA hai / dvArA likhe gae hai| cUMki bAbU choTelAla jaina purAtattva ke unhoMne jana mAhitya aura jaina samAja kI bar3I mevA kI hai, unhAna jana mA premI vidvAna the, acche lekhaka aura vicAraka the unakI bhArata ve 62 varSa kI ima vRddhAvasthA meM bhI likha rahe haiN| jaina ke purAtatvajJa vidvAno se bar3I mitratA thii| agrejI meM 10 samAja unakI ima apUrva dena kA gaurava kre| unakI 11 lekha isa viSaya para hai jo bahuta hI mahatvapUrNa hai, aura sevAgro kA mUlya pAke / aura unakA sArvajanika abhinandana ve purAtattva ke vizeSajJa vidvAnoM dvArA likhe gae hai / jiname / kare / grantha ke mabhI nibandha mahattvapUrNa hai| isakA prAkkathana padma vibhUSita DA0 TI0 ena0 rAmacandrana bhI hai / grantha upa- DA0 jyAtiprasAda jA lakhanaU ne likhA hai| pratyeka pu yogI paThanIya va saMgrahaNIya hai| isa granthakA kula vyaya bhAra kAlaya pIra lAyaberiyo meM isakA magraha honA caahie| bAbU jugamandiradAsa jI kalakattA ne vahana kiyA hai| jo 3 varNo adhyAtma patrAvalI-sayojaka zrI varNI bAbU choTelAla jI ke priya mitra the / unhone apane sAdharmI snAtaka pariSad satanA, prakAyaka gaNezavarNI granthamAlA kartavyakA pUrNa rUpa se pAlana kiyA hai, isake liye ve dhanyavAda vArANasI / mUlya eka rupayA / Page #51 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 48 anekAnta prastuta pustaka prAta. ramaraNIya pUjya mAdhyAtmika sata vAkalIvAla smAraka samiti jypur| pRSTha saMkhyA 440 / gaNeza prasAda varNI dvArA samaya samaya para vibhinna vyattiyo mUlya 15 ruupyaa| ko likhe gaye una mAdhyAtmika patro kA sakalana mAtra hai, prastuta grantha rAjasthAna ke prasiddha seTha bhavarIlAla jI jo AdhyAtmika, upadezika aura sambodhaka hai| varNI jI vAkalIvAla kI smRti meM prakAzita kiyA gayA hai| jisame samayasAra ke rasiyA the / unakA pratyeka patra adhyAtma rasa unakA jIvana paricaya zraddhAjaliyA, sasmaraNa aura viziSTa meM sarAbora hai, unheM paDhate hI prAtmA para jo prabhAva akita lekha hai / grantha unake jIvana se sambandhita aneka citra bhI hotA hai vaha zabdo dvAga vyakta nahI kiyA jA sktaa| diye gaye hai, jisase unake kAryo kA aura kuTumba kA varNI snAtaka pariSad ne isa pustaka ko bahuta hI sundara acchA paricaya mila jAtA hai zraddhAjaliyA aura sasmaraNo rUpa meM prastuta kiyA hai / chapAI saphAI AkarSaka hai| mUlya me seTha jI ke prati zraddhApUrNa udgAra prakaTa kiye gaye hai| bhI adhika nahIM hai / adhyAtma ke jijJAmutro ko ise magA isase svargIya AtmA kA vistRta jIvana paricaya mila kara avazya par3hanA caahie| jAtA hai| viziSTa lekho kA cayana sundara bana par3A hai| 4 zrI bhaMvarIlAla vAkalIvAla smArikA-mampAdaka aneka lekha aitihAsika zodha-khoja ko liye hue hai / grantha pa0 indralAla zAstrI, pa0 vardhamAna pArzvanAtha zAstrI, DA0 kI chapAI saphAI sundara hai pa0 indralAla jI zAstrI ko lAlabahAdura shaastrii| prakAzikA-bhA0 zAtivIra di0 isameM vizeSa zrama karanA par3A hai, jisake liye ve dhanyavAda jaina siddhAntasarakSiNI sabhA ke antargata bhaMvarIlAla ke pAtra hai| -paramAnanda zAstrI (pR0 42 kA zeSAMza) arghakANDa kaI vyaktiyo ke milate hai| isalie yahA~ grantha kAra ko kisake racita arghakANDa kI mUcanA abhISTa hai, rAzimaDala aura jJAna koI grantharUpa meM to gautama svAmI kahA nahIM jA sktaa| pRSTha 420 me ityagata sahitAyA ke nAma se jJAta nahIM hai| patA nahI meghavijaya upAdhyAya rohiNI sakaTayoga. likhA hai yaha sahitA kauna-sI hai? pRSTha ne yaha kahA~ se liyA hai| 154 meM jIrNagrantha ke pAThAntara diye hai| para grantha aura meghamahodaya me uparokta racanAyo ke atirikta kaI kartA kA nAma nahI diyaa| jana pAgamo va grantho kA uddharaNa hai| jainetara granthoM meM meghamahodaya meM ullikhita para anupalabdha grantho me 2 jaganamohana, giradharAnanda, zarmAvinoda, vArAsaMhitA, nara- sabase adhika ullekhanIya hai| hIravijaya sUrI kI hIrapatijayacaryA, agasti, bhRgumuta, rUdrIyameghamAlA, ratnamAlA, meghamAlA aura digambara kevalakIti kI meghmaalaa| isI sArasagraha, kazyapa, bAlabodha, gArgIyasahitA prAdi grantho ke taraha bhadrabAha sahitA kI prAkRta gAthAye uddhRta hai to uddharaNa diye hai unameM se kucha grantha sambhava hai aprasiddha prAkRta bhASA ko ukta sahitA kahI prApta hai ? durgadeva ke hoN| kahI kahI para grantha ke nAma nirdeza binA uddharaNa de SaSTi saMvatsara ke nAma se jina padyoM ko uddhRta kiyA hai diye hai| kahI kevala meghamAlA yA meghamAlAkAra likha ve padya durgadeva ke racita ardhakANDa meM milate hai, yA isa diyA hai / patA nahI vahA~ kisake racita kauna sI meghamAlA nAma kA koI svatantra grantha hai? ityAdi bAtoM para vizeSajJa kI sUcanA hai| kaI jagaha arghakANDa ke uddharaNa hai| para aura zodha premI prakAza ddaale| Page #52 -------------------------------------------------------------------------- ________________ paMDita ajitakumAra jI kA Akasmika viyoga 10 ajitakumAra jI zAstrI padmAvatI puravAla jAti ke uccakoTi ke samAjasevI vidvAna the| unakA janma cAvalI jilA AgarA me huyA thA / adhyayana ke bAda ve mulatAna cale gaya the / vahA unakA prakalaka presa thA / mulatAna jaina samAja meM unakA acchA sammAna thaa| ve hindusthAna pAkistAna baTavAre ke samaya apanA presa lekara pahale mahAranapura yAya the aura bAda meM dehlii| dillI meM unakA abhaya prema calatA hai| zAstrIjI bar3e parizramI suyogya lekhaka aura vicAraka the / Apane grArya mamAjiyo ke khaDana meM pustaka niyI thI, nathA vetAmbara mata samIkSA, dainika jainadharmacaryA, vidhikA vidhAna, tAtvika vicAra, jainadharma paricaya yAdi aneka pustakaM bhI likhI hai / jainabadhu aura jainadarzana patroM kA prakAzana bhI kiyA kiyaa| bhA0 digambara jainasagha ke ve madamya rhe| Arya samAja se hone vAle zAstrArthoM meM bagavara yoga dete rhe| varSo me ve jaina-gajaTa ke sampAdaka the| ve prAcIna poTo ke vidvAna the| unakI lekhanI marala aura bhASA muhAvaredAra thii| ve vIgmevAmandira kI kAryakAriNI ke bhI sammAnita madamya the| unake akasmAna nidhana meM jo bhArga kSati huI hai usakI pUti honA mabhava nahI hai| pApa apane pIche patnI, eka putrI aura eka putra avivAhita choTa gA hai| unake viyoga meM di0 jana lAla paM0 prajitakumAra zAstrI mandira meM aneka masthAyI---bhA0 di0 jaina mahAmabhA, di. jaina pariSad, vIra mevAmandira, jainamitra maNDala, bhArata-jaina mahAmaNDala, jaina magaThana sabhA, gAstrI pariSad, multAna jaina samAja, padyAvatI pugvAla jainapacATana aura pAzvanAtha jaina yuvaka maNDala Adi-kI ora se prAyojita sabhA meM jo navabhArata TAimsa ke pradhAna sampAdaka akSaya kumArajI jana kI adhyakSatA meM huI thI, unake jIvana paricaya aura mamAja-sevA kA ullekha karate hue ukta mamthA macAlako ne apanI bhAvabharI zraddhAjali arpita kI thI, aneka vidvAnoM ke mAtha vIra sevAmandira ke mayakta matrI bAbU pramacanda jaina kazmIra vAlo ne bhI vIra sevAmandira kI ora se apanI hAdika zraddhAjali arpita kii| hama anekAnta parivAra ko pora meM divagata grAnmA ke lie yAnti kI kAmanA karate hA zoka saMtapta parivAra ke prati apanI hArdika samavedanA prakaTa karate hai| vIrazAsana jayantI isa varSa vIrazAsana jayantI 10 julAI budhavAra ke dina man 1668 ko avatarita huI hai| anya varSoM kI bhAti isa varSa bhI vIrazAsana jayantI kA mahotsava 10 julAI ko bIra mevAmandira 21 dariyAgajame prAta kAla manAyA jAvegA / sarva mahAnubhAva padhAra kara dharmalAbha le / -saM0 premacanda jaina Page #53 -------------------------------------------------------------------------- ________________ vIra-sevA-mandira ke upayogI prakAzana R. N. 10591/62 (1) pUrAtana-cainavAzya-sUcI-prAkRta ke prAcIna 46 mUla-granthoM kI padyAnukramaNI, jisake sAtha 48 TIkAdigrantho me uddhRta dUsare padyoM kI bhI anukramaNI lagI huI hai| saba milAkara 25353 padya-cAkyo kI mcii| sapAdaka mukhtAra zrI jugalakizora jI kI gaveSaNApUrNa mahatva kI 70 pRSTha kI prastAvanA se alakRta, DA. kAlIdAsa nAga, ema. e. DI. liTa ke prAkkathana (Foreword) aura DA0 e. ena. upAdhye ema. e. DI.liTa kI bhamikA (Introduction) se bhUSita hai, zodha-khoja ke vidvAnoke lie pratIva upayogI, bar3A sAija, sajilda 15... (2) prApta parIkSA-zrI vidyAnandAcArya kI svopajJa saTIka apUrva kRti,prApto kI parIkSA dvArA Izvara-viSayaka sundara, vivecama ko lie hae, nyAyAcArya paM darabArIlAlajI ke hindI anuvAda se yukta, sajilda / ... (3) svayambhUstotra-samantabhadrabhAratI kA apUrva grantha, mukhtAra zrI jugalakizorajI ke hindI anuvAda, tathA mahatva kI gavepaNApUrNa prastAvanA se suzobhita / (4) stutividyA-svAmI samantabhadra kI anokhI kRti, pApo ke jItane kI kalA, maTIka, sAnuvAda aura zrI jugala kizora mukhtAra kI mahatva kI prastAvanAdi se alakRta sundara jilda-sahita / (5) adhyAtmakamalamArtaNDa-paMcAdhyAyIkAra kavi rAjamala kI sundara prAdhyAtmikaracanA, hindI-anuvAda-sahita 1.50 (6) yuktyanuzAsana-tatvajJAna se paripUrNa mamantabhadra kI asAdhAraNa kRti, jisakA abhI taka hindI anuvAda nahI hamA thaa| mukhtAra zrI ke hindI anuvAda aura prastAvanAdi se pralakRta, sajilda / 75 (7) zrIpUrapArzvanAthastotra-prAcArya vidyAnanda racita, mahatva kI stuti, hindI anuvAdAdi shit| 75 (8) zAsanacatustrizikA-(tIrthaparicaya) muni madanakIrti kI 13vI zatAbdI kI racanA, hindI-anuvAda sahita 75 (E) samIcIna dharmazAstra-svAmI samantabhadra kA gRhasthAcAra-viSayaka pratyuttama prAcIna grantha, mukhtAra zrIjugalakizora jI ke vivecanAtmaka hindI bhASya aura gaveSaNAtmaka prastAvanA se yukta, sajilda / ... 3.00 (10) jainagrantha-prazasti saMgraha bhA0 1 maMskRta aura prAkRta ke 171 aprakAzita granthoM kI prazastiyoM kA magalAcaraNa sahita apUrva saMgraha, upayogI 11 pariziSToM aura paM0 paramAnanda zAstrI kI itihAsa-viSayaka mAhitya paricayAtmaka prastAvanA me alakRta, sajilda / (11) mamAdhitantra aura iSTopadeza-pradhyAtmakRti paramAnanda zAstrI kI hindI TIkA sahita (12) anityabhAvanA-prA0 padmanandIkI mahatvakI racanA, mukhtAra zrI ke hindI padyAnuvAda aura bhAvArtha sahita 25 (13) tatvArthasUtra-(prabhAbandrIya)-mukhtAra zrI ke hindI anuvAda tathA vyAkhyA se yukta / 25 (14) zravaNabelagola aura dakSiNa ke anya jainatIthaM / (15) mahAvIra kA sarvodaya tIrtha '16 paise, (5) samantabhadra vicAra-dIpikA 16 paise, (6) mahAvIra pUjA 25 (16) bAhubalI pUjA-jugalakizora mukhtAra kRta (samApta) 25 (17) adhyAtma rahasya-pa. prAzAdhara kI sundara kRti mukhtAra jI ke hindI anuvAda sahita / (18) jainagrantha-prazasti sagraha bhA0 2 apabhraza ke 122 aprakAzita granthokI prazastiyo kA mahatvapUrNa sgrh| '55 pranthakAro ke aitihAsika gratha-paricaya aura pariziSTo sahita / sa. 50 paramAnda zAstrI / sajilda 12.00 (16) jaina sAhitya aura itihAsa para vizada prakAza, pRSTha saMkhyA 740 sajilda (vIra-zAsana-sagha prakAzana 5.00 (20) kasAyapAhuDa sutta-mUlagrantha kI racanA aAja se do hajAra varSa pUrva zrI guNadharAcArya ne kI, jisa para zrI yativRSabhAcArya ne pandraha sau varSa pUrva chaha hajAra zloka pramANa cUNisUtra likhe| sampAdaka paM hIrAlAlajI siddhAnta zAstrI, upayogI pariziSToM aura hindI anuvAda ke sAtha bar3e sAija ke 1.00 se bhI adhika pRSTho me| puSTa kAgaja aura kapar3e kI pakkI jilda / ... ... 20.00 (21) Reality mA0 pUjyapAda kI sarvArtha siddhi kA aMgrejI meM manuvAda bar3e prAkAra ke 300 pR. pakko jilda 6.00 prakAzaka-premacanda jaina, vIrasevA mandira ke lie, rUpavANI priTiMga hAusa, dariyAgaMja, dillI se mudrit| Page #54 -------------------------------------------------------------------------- ________________ dUmAsika jUna 1968 sukaan| *********************** XXXXXXXXXXXXXXXXXXXXXXXXXXX**** XXXXXXXXXXXXXXXXXXXXXXXXXXXXXXX kalpavRkSa para kamalAzIna tIrthakara rAjaghATa, vArANasI Xxxxxxxxxxxxxx********* samantabhadrAzrama (vIra-sevA-mandira) kA mukha patra Page #55 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 46 vIra-sevA mandira ko sahAyatA 21) lA* kezocanda jI jaina DipTIgaja ne lA. pannAlAla jI ke svargavAsa ke samaya nikAle hue dAna me se sabanyavAda prApta hue| vyavasthApaka 'anekAnta' anekAnta ko sahAyatA viSaya-sUcI kramAMka viSaya 1. cidAtmavadanA-munipayanandi 2. vyApti athavA avinAbhAva ke mUla sthAna kI khoja-50 darabArIlAla 3. pArasparika vibheda me abheda kI rekhAeM - sAdhvI kanakakumArI 4. pAgama aura tripiTako ke saMdarbha meM ajAtazatru kuNika-muni zrI nagagaja 5. paDita bhagavatIdAsa kRta jyotiSasAra-DA. vidyAdhara joharApurakara 6. 'TUDe' grAma kA ajJAta jaina pugatattva---pro. mAgacanda 'bhAgendu' ema. e. 7. maskRta se aruci kyo?-4. gopIlAla 'amara' ema. e. 8. devAgama stotra va usakA hindI anuvAda 10 bAlacandra siddhAnta zAstrI cittauDa kA kIrtistabha-50 nemacanda dhannUsA jaina mahAvIra kA mArga-mohinI siMghavI 11. digambara paramparA meM AcArya siddhasena 10 kailAzacandra jI siddhAnta zAstrI 12. bha0 zubhakIti aura zAntinAtha caritra 50 paramAnanda zAstrI agravAlo kA jaina saskRti meM yogadAna paramAnanda zAstrI 14. sAhitya-samIkSA--paramAnanda zAstrI 11) lA0 pannAlAla jI ke svargavAsa ke samaya nikAle hue dAna me se gyAraha rapayA anekAnta ko pharma lA0 ghamaNDIlAla nanheMmala jaina kasare sadara bAjAra se sadhanyavAda prApta hue| vyavasthApa 'anekAnta' 21 dariyAgaja, dillI 13. nyAya-dIpikA prAcArya abhinava dharmabhUSaNa kI nyAya-dIpikA kA dUsaga samkaraNa tayyAra ho gayA hai| isa grantha ke sapAdaka aura anuvAdaka paM. darabArIlAla jI koThiyA ema. e. nyAyAcArya vAgaNasI hai| prAkkathana, prastAvanA aura pariziSTAdi se alakRta mUlya sajilda pratikA 7) rupayA / grantha paune mUlya meM diyA jAegA / aura vidyArthiyoM ko vizeSa rUpa se 5) rupaye meM diyA jaaegaa| magAne kI jaldI kare / DAka kharca alaga hogaa| vyavasthApaka: vora sevAmandira 21 bariyAgaja, dillii| sampAdaka-maNDala DA0mA0 ne0 upAdhye DA. premasAgara jena zrI yazapAla jaina paramAnanda zAstrI anekAnta meM prakAzita vicAroM ke lie sampAraka maNDala uttaradAyI nahIM haiN| -vyavasthApaka bhanekAnta anekAnta kA vArSika mUlya 6) rupayA eka kiraNa kA mUlya 1 rupayA 2550 Page #56 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prom aham anekAnta paramAgamasya bIjaM niSiddhajAtyandhasindhuraviSAnam / sakalanayavilasitAnAM viroSamayanaM namAmyanekAntam / / varSa 21 // vIra-sevA-mandira, 21 dariyAgaMja, dillI-6 vIra nirvANa savat 2464, vi0 saM0 2025 jUna kiraNa 2 - san 1968 cidAtma vandanA cidAnandaika saddhAvaM paramAtmAnamavyayam / praNamAmi sadA zAntaM zAntaye sarvakarmaNAm // 1 khAdi paJcaka nimuktaM karmASTakavivajitam / cidAtmakaM paraM jyotirvande devandrapUjitam // 2 yadavyaktamabodhAnAM vyaktaM sadbodha cakSuSAm / sAraM yatsarvavastanAM namastasmai cidAtmane // 3 -muni zrI padmanandi artha-jisa paramAtmA ke cetana svarUpa anupama aAnanda kA madbhAva hai tathA jo avinambara eva zAnta hai usake lie maiM (payanandi muni) apane samastakoM ko zAnta karane ke lie madA namaskAra karatA hU~ // 1 // jo AkAza Adi pAca (AkAza, vAyu, agni, jana aura pRthivI) dravyo se arthaa| zarIra se tathA jJAnAvaraNAdi pATha karmoM se bhI rahita ho cukI hai aura devo ke indro se pUjita hai aimI uma caitanyarUpa utkRSTa jyoti ko mai namaskAra karatA hU~ // 2 // jo cetana prAtmA ajJAnI prANiyo ke lie ampaSTa tathA samyagjAniyo ke lie spaSTa hai aura masta vastumoM meM zreSTha hai usa cetana prAtmA ke lie namaskAra ho // 3 // -.c: Page #57 -------------------------------------------------------------------------- ________________ vyApti athavA avinAbhAva ke mUla sthAna kI khoja zrI darabArolAla koThiyA anumAna kA sabase adhika mahatvapUrNa aura anivArya nyAyavAttikakArako bhI nyAyasUtrakAra aura nyAyabhASyakAra aGga vyApti hai| isake hone para hI sAdhana sAdhya kA kI taraha avinAbhAva aura vyApti dono amAnya hai| gamaka hotA hai, usake prabhAvameM nahIM / ataeva isakA dUsarA ullekhya hai ki udyotakara'-avinAbhAva aura vyApti kI nAma avinAbhAva bhI hai| samIkSA kara to gaye, para svakIya siddhAnta kI siddhi me __ dekhanA hai ki ina dono zabdo kA prayoga kabase unakA upayoga unhone asandigdharUpame kiyA hai| unake Arambha huaA hai / akSapAdake' nyAyasUtra aura vAtsyAyanake' paravartI vAcaspati mizrane' avinAbhAvako hatake pA~ca nyAyabhASyame na vyApti zabda upalabdha hotA hai aura na rUpome samApta kahakara usake dvArA hI samasta heturUpokA avinAbhAva / nyAyabhASyameM itanA milatA hai ki liGgIme sagraha kiyA hai / para ve bhI apane kathanako paramparA-virodhI sambandha hotA hai athavA ve sambaddha hote hai / para vaha sambaddha dekhakara avinAbhAvakA parityAga karake udyotakarake abhivyApti athavA avinAbhAva hai, isakA vahA~ koI nirdeza prAyAnusAra pakSa dharmatvAdi pA~ca hetu rUpoko hI mahatva dete prApta nahI hotA / gautamake hetu lakSaNa-pradarzaka mUtrose bhI hai, avinAbhAva ko nahI / jayantabhaTTane avinAbhAva ko kevala yahI jJAta hotA hai ki hetu vaha hai jo udAharaNake svIkAra karate hue bhI use dharmatvAdi pA~ca rUpoma samApta sAdharmya athavA vaidhaya'se sAdhyakA sAdhana kare / tAtparya yaha batalAyA hai / aura use vyApti, niyama tathA pratibandha ki hetu ko pakSa meM rahane ke atirikta sapakSame vidyamAna kahA hai| aura vipakSase vyAvRtta honA cAhie, itanA hI artha hetu isa prakAra vAcaspati aura jayantabhaTTa ke dvArA jaba lakSaNasUtrose dhvanita hotA hai, hetu ko vyApta (vyApti spaSTatayA avinAbhAva aura vyAptikA praveza nyAyaparamparA viziSTa yA avinAbhAvI ) bhI honA cAhie, isakA meM ho gayA to uttaravartI nyAyagrathakAroMne unhe apanA unase koI saketa nahI milatA / udyotakarake nyAyavAttika liyA aura unakI vyAkhyAeM prArambha kara dI / yahI kAraNa se avinAbhAva aura vyApti dono zabda prApta hote hai| hai ki bauddhatAkiko dvArA mukhyatayA prayukta anantarIyaka para unheM udyotakarane para mata ke rUpa meM prastuta kiyA hai (yA nAntarIyaka ) tathA pratibandha aura jaina tarkaprathakAge tathA unakI mImAsA bhI kI hai| isase pratIta hotA hai ki ke dvArA pradhAnatayA prayogame AnevAle avinAbhAva eva 1 nyAyamU01 / 1 / 5,3435 / 2. nyAyabhA0 1 / 1 / 5, 34, 35 / 3. ligaligino. sambandhadarzana ligadarzana cAbhisambadhyate ligaligino sambaddhayordarzanenaliMgasmRtirabhisambadhyate / -nyaaybhaa01|1 / 5 / 4. nyA0 muu01|134, 35 / 5. avinAbhAvena pratipAdayatIti cet tnn...| -nyAyavA0 11115, pR0 50 tathA 11115, pR0 6. nyAyavA0 11115pR0 47, 46 / 7. yadyapyavinAbhAva pacasu caturpu vA rUpeSu liMgasya samA pyate ityavinAbhAvenaiva sarvANi ligarUpANi sagRhyante, tathApIha prasiddhasacchabdAbhyAM dvayoH sagrahe govalIvadanyAyena tatparityajya vipakSavyatirekAsatpratipakSatvAvAdhita viSayatvAni saMgRhNAti / -nyAyavA0 tAtpa0 11115, pR. 178 / 8. eteSu pacalakSaNeSa avinAbhAvaH samApyate / -nyAyakalikA pR02| Page #58 -------------------------------------------------------------------------- ________________ vyApti athavA avinAbhAva ke mUla sthAna kI khoja vyApti jaise zabda udyotakarake bAda nyAyadarzaname samAviSTa zuddha avinAbhAva nhii| yahI kAraNa hai ki TippaNakAra ho gaye va unheM eka-dUsare kA paryAya mAnA jAne lgaa| ne' avinAbhAva kA artha 'vyApti' evaM 'avyabhicarita jayantabhaTTane' avinAbhAva kA spaSTIkaraNa karaneke lie sambandha' de karake bhI zakara mizra dvArA kiye gaye avinAvyApti niyama pratibandha sAdhyAvinAbhAvitva ina sabako bhAva ke khaNDanase sahamati prakaTa kI hai aura "vastutastva umIkA paryAya batalAyA hai / vAcaspati' kahate hai ki liga naupAdhika sambandha eva vyAptiH" isa udayanokta' vyApti kA koI bhI sambandha ho use svAbhAvika eva niyata honA lakSaNa ko hI mAnya kiyA hai| isase pratIta hotA hai ki cAhie aura svAbhAvikakA artha ve upAdhirahita batalAte avinAbhAva vaizeSika darzana kI bhI svopajJa eva maulika hai| isa prakAra kA liMga ( sAdhana ) hI gamaka hotA hai mAnyatA nahI hai / aura dUsarA sambandhI ( liMgI) gamya / tAtparya yaha ki kumArilake mImAsA zlokavAttika' meM vyApti maura unakA avinAbhAva yA vyApti zabdo para jora nahI hai| avinAbhAva dono zabda milate hai / para unake pUrva na para udayana, kezava mizra, annambhaTTa vizvanAtha' prabhRti jaiminimUtrame ve hai aura na zabarasvAmI ke zAbarabhASyame / naiyAyikone to vyApti zabdako apanAkara usIkA vizeSa bauddhatArkika zakara svAmIke nyAyapravezame avinAbhAva vyAkhyAna kiyA hai tathA pakSadharmatAke sAtha use anumAnakA aura vyApti dono zabda nahIM hai| para unake artha kA pramugya aga batalAyA hai| gageza aura unake anuvartI bodhaka nAntarIyaka ( anantarIyaka ) zabda pAyA jAtA varddhamAna upAdhyAya, pakSadhara mizra, vAsudeva mitha, raghunAtha hai| dharmakIti 'dharmonara, arcaTa,' Adi bauddha naiyAyikone gigemaNi, mathurAnAtha tarkavAgIza, jagadIza tarkAlakAra, ina dono zabdoke atirikta uktArtha pratibandha aura nAnta gadAdharabhaTTAcArya prAdi navyanaiyAyikona vyAptipara sarvAdhika rIyaka zabdo kA bhI prayoga kiyA hai| inake pazcAt to cintana aura nibandhana kiyA hai / gagezane tatvacintAmaNime ukta zabda bauddha takaMgrathome bahulatayA upalabdha hai| 'tatra vyAptiviziSTa pakSadharmanA jJAnajanya jJAnamanumini / taba prazna hai ki ina (avinAbhAva aura vyApti ) tatkaraNamanumAnam" zabdo dvArA anumAna lakSaNa prastuta karake kA mUla sthAna kyA hai ? anusandhAna karane para jJAta hotA dhyApni' aura pakSadharmanA" dono anumAnAgokA navyapaddhati hai ki prazastapAda aura kumArilase pUrvavartI jaina tAkika se asAdhAraNa pariSkAra eva vivecana kiyA hai| samantabhadra dvArA, jinakA samaya vikrama kI 2 rI, 3 rI prazastapAdabhASyame" bhI avinAbhAvakA prayoga upalabdha zanI mAnA jAtA hai", avinAbhAva zabda prathama prayukta humA hotA hai| umame avinAbhUta ligako ligIkA gamaka bata- hai| unhone astitva ko nAstitva kA aura nAstitva ko lAyA gayA hai| para vaha vahA~ trilakSaNa rUpa hI abhipreta hai, 1 vahI, Tippa0 pR. 103 / 1. vahI 10 2 / 2 vahI, Tipa0 103 / 3. kiraNA0 pR. 2. nyAyavA0 tA. TI. 1125, pR0 165 / 4 mI0 zlo0 anu0kha0 zlo0 4,12,43 tathA 161 / 3. kiraNA0 pR0 260, 264, 265-302 / 5. nyAyapra0 pR0 4, 5 / 4. tarkabhA0 pR0 72, 78, 82, 83, 88 / 6. pramANavA0 1 / 3, 1 / 32 tathA nyAyabi0 pR. 30, 63; 5. tarkasa0 pR0 52-57 / hetabi0 pR0 54 / 6. siddhAntamu0 kA068, pR0 51-55 / 7. nyAyavi0 TI0 pR. 30 / 7. inake granthoddharaNa vistArabhaya se yahAM aprastuta hai| 8. hetuvi0 TI0 pR. 7, 8, 10, 11 Adi / 8. tattvaci0 anu0 khaNDa pR0 13 / & 'svAmI samantabhadra' 196, zrIjugalakizora mukhtAra / 6. vahI, pR. 77-52,86-86, 171-208, 206-432 / 10 astitva pratipadhyenA vina.bhAvyakarmiNA / 10. vahI, anu0kha0 pR. 623-631 / nAstitva prtissedhyenaavinaabhaavyekrdhaamnnaa| 11-12. pra0 bhA0 pR. 103 tathA 100 / -prAptamI0 kA017, 18 / Page #59 -------------------------------------------------------------------------- ________________ anekAnta astitvakA avinAbhAvI batalAyA hai| eka dUsare sthalapara nandi, prakalaka, mANikyanandi" prabhati jaina tarkaprathabhI unhone avinAbhAvako spaSTa svIkAra kiyA hai| aura kAroMne pravinAbhAva, vyApti aura anyathAnupapatti yA isa prakAra pravinAbhAvakA nirdeza mAnyatA ke rUpameM sarva anyathAnupapannatva tInoM kA vyavahAra paryAya zabdoMke rUpameM prathama samantabhadrane kiyA pratIta hotA hai| prazastapAdakI kiyA hai / jo ( sAdhana ) jisa ( sAdhya ) ke vinA na taraha unhoMne use vilakSaNa rUpa me svIkAra nahIM kiyaa| ho yA upanna na ho use avinAbhAva yA anyathAnupapanna unake pazcAt to vaha jaina paramparAme hetulakSaNa rUpa me hI kahA gayA hai"| asambhava nahI ki zAvarabhASyagata"marthApratiSThita ho gayA aura jisakA nirdeza bhI svaya samantabhadra patyusthApaka 'anyathAnupapadyamAna' aura prabhAkara kI vRhatI 'virodhataH' zabda ke dvArA kiyA hai tathA prakalaGka' meM" usake lie prayukta 'anyathAnupapatti' zabda arthApatti aura vidyAnanda' jaise unake vyAkhyAkAroMne usakA aura anumAnako abhinna mAnane vAle jaina tArkikose avinAbhAva ( anyathAnupapannatva) paraka vyAkhyAna bhI apanAye gaye ho, kyoki ye zabda jaina nyAyagrathome hI kiyA hai| pUjyapAdane, jinakA astitva-samaya IsAkI adhika pracalita evaM prayukta pAye jAte haiM aura udyotakara," pAMcavI zatAbdI hai, avinAbhAva aura vyApti dono zabdoM zAntarakSita" Adi prAcIna tArkikone unakA samAlocana kA prayoga kiyA hai| pAtra svAmI, siddhasena,' kumAra evaM uddharaNa jaina matake rUpame hI kiyA hai. mImAsaka Adi ke rUpame nahI / ata unakA udgama jaina tarkagrathose hI - - -- pratIta hotA hai| 1. dharmaghayavinAbhAvaH siddhayatyanyonyavIkSayA / -vahI, kA0 75 / 8. pramANapa0 pu. 72 para udghata 'manyathAnupapattyeka 2. sadharmaNava sAdhyasya mAdhAdivirodhata. / lakSaNa...' Adi kaa| -prAptamI0 kA0 106 / 6. nyAyavi0 2 / 187, 323, 327, 326 / 3. aSTaga prAptamI0 106 / 10. parIkSAmu0 3 / 11, 15, 16, 64, 65, 66 / 4. apTaza prAptamI0 106 / 11. sAdhana prkRtaabhaav'nuppnn| 5. sarvArthasi0 5 / 18, 10 / 4 / -nyAyavi0 2066 tathA pramANasa0 kA0 21 / ., 12 zAvarabhA0 1115, bRhatI pR. 110 / 6. tattvasa0 pR. 406 para uddhRta 'anyathAnupapannatva"" 13 vRhatI pR 110, 111 / Adi kArikA / 14. nyAyavA0 11235, pR. 131 tathA 1 / 115, pR 55 / 7. nyAyavA0 kA0 13, 18, 20, 22 / 15. tattvala0 405-408 / AzA ke dAya prAzAyA ye bhaveddAsAH te dAsAH sarvalokasya / pAzA dAsI yeSAM teSAM vAsAyate lokaH // AzA ke jo dAsa hai, ve sAre loka ke dAsa hai| jinhoMne apanI pAzA ko dAsa banA liyA, unake lie sArA loka dAsa hai / he pAtman / yadi tU avinAzI sukha kA pAtra bananA cAhatA hai to prAzA kA dAsa mata bana / use vijita karanA hI terI saphalatA kA mUla hai| icchAe~ ananta hai, unakA kahI anta dikhAI nahIM detaa| mAnava ke mAnasa samudra meM ve udvelita hotI rahatI hai| aura mAnava ko viveka bhraSTa kara anIti aura atyAcAra ke mArga para calane ke lie vAdha karatI hai| unake pAsa meM phaMsA buddhizAlI vyakti bhI ki kartavya vimUDha ho jAtA hai| nyAya anyAya kA use bhAna nahIM rhtaa| prata. he mumukSu, tU sAvadhAna ho| viveka ko jAgRta kara, AzA pizAcinI kA damana kara / aisA hone para terI loka me pratiSThA to hogI hI, kintu tU nizreyasa kA pAtra bhI bnegaa| Page #60 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Agama granthoM ke AdhAra para : pArasparika vibheda meM abheda ko rekhAeM sAdhvI kAnakumArI mAmayika paramparA aura vidhi-vidhAna rUDha banakara vizleSaNa karate hue kucha likhA gayA hai-prAcInakAla me kitanA duppariNAma lAte hai, isakA majAva pramANa hai jana- sAdhupro ke aneka gaNa the| vyavasthA kI dRSTi se eka gaNa mapo kA vibhaktikaraNa / kA sAdhu dUsare gaNa me nahI jA sakatA thaa| usake kucha bhagavAna mahAvIra ne vizAla saMgha kI muvidhA aura apavAda bhI the| apavAdika vidhi ke anusAra tIna kAraNo muvyavasthA ke lie vibhaktikaraNa kI vyavasthA dii| usa se bhinna sAmAcArika gaNo me jAnA vihita thaa| dUsare samaya vaha vyavasthA atyanta prAvazyaka thI, kyoki taba gaNa me jAne ko upasapadA kahA jAtA thaa| upasapadA ke hajAro sAdhu-sAdhviyA eka hI mahAvIra ke dharma-sagha me tIna prakAra hai-jAnArtha upamapadA, darzanArtha upasapadA pravajita the / vRhatsamudAya kA sucArurUpa se sacAlana karane aura cAritrArtha upspdaa| jJAnakI vartanA (punarAvRtti yA ke lie aneka suyogya vyaktiyo kI apekSA hotI hai / saba guNana ) sapAna (Tita jJAna ko pUrNa karanA ) aura eka ho gaNa me rahakara eka sAtha yogyatA prAptakara sake, grahaNa ke lie jo upasapadA svIkAra kI jAtI use jJAnArtha kama sabhava thA, isalie bhagavAna mahAvIra ne apane vRhattara upamapadA kahA jAtA thaa| isI prakAra darzana kI vartanA dharma-sagha ko pRthak-pRthak gaNoM meM vibhakta kara diyaa| (sthirIkaraNa ) mandhAna aura darzana viSayaka zAstro ke grahaNa ke lie jo upasapadA svIkAra kI jAtI, use (darzadhIre-dhIre vibhAjana kA vistAra huprA aura samaya kI nArya upasapadA ) kahA jAtA thaa| vaiyAvRtya aura tapasyA gati ke sAtha-sAtha vaha bRhatara sagha aneka ikAiyo meM baTa kI viziSTa sAdhanA ke lie jo upasapadA svIkAra kI gayA, phira bhI eka zRMgvalA me prAvaddha thA isalie uma sagha jAtI use ( cAritrArtha upamapadA) kahA jAtA thA / jJAna, ke sadasya pRthak gaNo me vibhakta hote hue bhI eka-dUsare se darzana aura cAritra kI vizepa upalabdhi ke lie dUmara gaNa nikaTa the| meM jAnA vihita thaa| mUla pAgama aura unakA vyAkhyA-sAhitya isa bAta kA pramANa hai ki usa samaya ke dharma pravartako ke pArasparika nizIthabhApya meM pAlocanA viSayaka vivecana prastuta sambandhoM meM koI dugava nahIM thaa| bhAvanAyo me sakoNanA karate hue likhA gayA hai ki mAlocanA tIna prakAra kI paura vicAge meM rUDhatA nahI thii| isalie ve prasAbhaugika, hotI hai| bihAra pAla hotI hai| vihAra mAlocanA, upamapadA pAlocanA aura amAdhAmika aura bhinna sAmAcArika saghoM meM apane ziSyA aparAdha mAlocanA / upasapadA ke tIna prakAra hai-jJAna ko upasapadA ke lie bheja dete the| upasapadA, darzana usapadA aura caaritrupspdaa| upasapadA Avazyaka niyukti meM upasAdA samAcArI kA 1. mAvazyaka niyukti gAthA 698 : uvasapayA ne tivihA nANe taha dasaNe carittaya / yaha mAnyatA zvetAmbara sampradAya kI hai| bhagavAna mahAvIra ne saghabheda kI koI vyavasthA nahI dI / sagha. dasaNanANe nirihA duvihAya caritta bhtttthaae| bheda to mahAvIra nirvANa ke 170 varSa vAda bhadrabAhu 2. nizItha bhApya 6310. pAloyaNA tivihA vihArAzrutakevalI ke samaya humA hai / -sampAdaka loyaNA, ubasapayAloyaNA avarAhAloyaNA / Page #61 -------------------------------------------------------------------------- ________________ anekAnta 2 hA ke lie eka gaNa ke muni dUsare gaNa me jAte the aura ve gaNa meM jAne ke lie saMnaddha hotA hai, taba sabhI sAdhArmika praticchaka kahalAte the| ve muni do prakAra ke hote the' aura ratnAdhika muni use pUchate hai-kyA tuma upasapadA paMjarabhagna aura pajarAbhimukha / yatamAna muniyo ke pAsa jo ke lie dUsare gaNa meM jAnA cAhate ho? vaha muni unase muni jAtA, vaha paMjarabhagna kahalAtA aura paribhavamAna pUche ki mujhe kisa gaNa meM aura kauna se prAcArya se upayAnI pAvasthoM ke pAsa se jo muni jAtA vaha paMjarAbhimukha sapadA lenI cAhie? bahuzruta muni jisa gaNa me aura kahalAtA thaa| pajara usa gaNa kA nAma hai jo gaNa prAcArya, jisa AcArya ke lie kahe, vaha usa gaNa me aura usa upAdhyAya, pravartaka sthavira aura gaNAvacchedaka se parigRhIta prAcArya ke pAsa jAkara upasapadA svIkAra kare / hotA hai| uttarAdhyayana sUtra meM muni ke lie dasa samAcArI kA vRhatkalpasUtra ke mUla pATha me upasapadA ke lie prAne vizleSaNa kiyA gayA hai| vahA upasaMpadA samAcArI ke vAlA mani kinakI anujJA se pAe etad viSaka paricarcA viSaya meM bhI carcA kI gaI hai| kI gaI hai| prastuta prasaMga isa tathya ko spaSTa karate haiM ki usa prAcIna paramparAgro ke anumAra zramaNasagha-vyavasthA meM samaya ke dharma-saghoM ke pravartaka bahuta udAra hote the, isalie sAta pada hote the-1: prAcArya, 2. upAdhyAya, 3. sthavira, apane ziSyoM ko dUsare gaNa me bhejane me aura dUsare gaNa ke 4. pravartaka, 5. gaNI, 6. gaNaghara, 7. gaNAvacchedaka jo zipyoko apane gaName sammilita karaneme unhe koI Apatti muni upasapadA ke lie apane gaNa se dUsare gaNa meM jAtA, nahI thii| para apane gaNa meM sammilita karane vAle AcArya vaha prAcArya, upAdhyAya, sthavira pravartaka gANa gaNadhara aura kauna muni kisa hetu se isa gaNa ko svIkAra karanA cAhatA gaNAvacchedaka kI binA anunA kahI nahIM jA sakatA thaa| hai, isa bAta kI parIkSA kie binA use apane gaNa me aura gItArtha hI jA sakatA thA, agItArtha nahIM jA sammilita hone kI anujJA nahI dete the| nizItha-bhASya sakatA thaa| meM isakA vistRta vivecana milatA hai| vyavahAra sUtra me bhI etad viSayaka prasaga kiyA gayA samanojJa aura asamanojJa dono hI prakAra ke muni hai'| jaba eka muni apane gaNa se upasaMpadA ke lie dUsare upasaMpadA ke lie jAte the| samAna sAmAcArika muni 1. nizIthabhASya 6346 : jayamANa parihave te pAgamaNa samanojJa kahalAte aura bhinna sAmAcArika muni asamanojJa / tasya dohi ThANehi / samanoja muni upasAdA ke lie jAte usake do hetu hote pajarabhagna abhimuhe AvAsayamAdi pAyarie / / the-jJAna aura darzana / cAritra una dono gaNoM me eka rUpa vRhatkalpabhASya, u0 4, sUtra 15 : bhikkhU ya gaNAya hotA thaa| asamanojJa savigna muni dUsare gaNoM meM jAte, vakamma icchejjA anna gaNa upasaMpajjittANaM viha- usake tIna hetu hone the| va jJAna, dazana ke sAtha cAritra rittae / no se kappaha aNApucchittA pAyariya vA, kA bhA vikAsa cAhata tha / uvajjhAya vA, paviti vA thera vA, gaNiM vA, gaNahara samanojJa aura asamanoja dono hI prakAra ke muni vA, gaNAvaccheyaM vA, anna gaNa uvasapajittANaM anna gaNa jjittANa viharasi ? je tattha savva rAiNIe taM / uvasapajjitANaM vihritte| teya se viyaraMti, eva vaejjA, graha bhate kassa kappAe ? je tattha bahusue ta se kappaha anna gaNaM uvasapajjittANa viharittae / vejjaa| javA se bhagaba va kkhai tassa prANA ubateya se no kappaha anna gaNa usapajjittAppa vAyaNA nidde se ciTThissAmi / / vihritte| 4. uttarAdhyayana, a0 26, gA0 4 : 3. vyavahArakalpa, u04, sU0 18 : bhivya gaNApro 5. vyavahAra bhASya, 64 : pravakamma anna gaNa uvasaMpajjitANaM viharejjA, ta ca samaNuNNa dugaNimitta uvasaMpajja te hoi emeva / kei sAhammie pAsittA vaejjA kaM ca prajjo uvasapA- amaNuNeNaM nariM vibhAgato kAraNe mAittaM Page #62 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prAgama-granthoM ke AdhAra para: pArasparika vibheda meM prabheda kI rekhAeM dUsare gaNa meM jAte to sabase pahale unake pAne kA uddezya khAne ke lie vigaya nahI dete hai| maiM bhukta zeSa vigaya pUchA jAtA thaa| prAcArya kI anujJA se aura pavitra uddezya khAnA cAhatA huuN| usakA bhI niSeva kara dete hai| merA se AnevAlA muni prAcArya kI anumati milane para usa gaNa zarIra prakRti se durbala hai, maiM khAne me dUdha, ghI, dahI Adi meM mila jAtA thaa| para jo muni nimnalikhita dasa kAraNoM kucha bhI le letA hU~ tabhI zarIra se kucha kAma kara sakatA ko lekara dUsare gaNa meM sammilita honA cAhatA':- hU~ anyathA nahI le sktaa| kyoki merA zarIra vigaya 1. kalaha karake prAtA, 2. vigaya [dUdha dahI Adi na bhAvita hai / vigaya ke prabhAva me na navIna jJAna prApta kara milane para pAtA, 3. yoga kA udvahana karane meM asamartha sakatA hU~ aura na pUrva gRhIta jJAna ko sthira rakha sakatA hokara pAtA, pratyanIka ke bhaya se prAtA, athavA Ane vAlA huuN| kyA mai bhI una vRSabha muniyoM kI taraha prabajita nahIM muni 5. stabdha 6. lubdha, 7. ugra, 8 AlasI, . anubandha hU~ jo unhe to manacAhI vigaya mila jAtI hai aura mujhe vaira aura 10. svacchanda mati hotA to usako asvIkAra nahIM miltii| kara diyA jAtA yA / yogavAhI' apanI duvidhA isa prakAra rakhatA haipratyeka praticchaka ke Ane para prAcArya use pUchate tuma hamAre saMgha ke prAcArya yogavAhI muni ko ekAntara upavAsa apane sagha aura prAcArya ko choDakara yahA kyoM Ae ho? karavAte hai athavA ekAntara pAyabila karavAte hai yA nivipUrvokta dazakAraNoM ke AdhAra para Ane kAlA muni apane kRtika AhAra dete hai| isa prakAra tapa karatA huA mai gaNa kI jIbhara pAlocanA karatA, kyoki vaha usa gaNa ko yoga kA vahana nahI kara sakatA isalie mai yahA ApakI chor3anA cAhatA thaa| anuzAsanA me AyA huuN| apanI burAiyoko chipAne kI aura dUsaroM kI bhUlo pratyanIka ke bhaya se Ane vAlA muni apanI dalIla ko prakAzita karane kI Adata prAdhunika jana-mAnasa kI isa prakAra detA hai, usa sagha meM eka muni merA virodhI taraha atIta meM bhI usa rUpa me thI, kyoki mAnavIya durba hai| harakSaNa vaha merI bhUla dekhatA hai, samAcArI me kahI latA sadA eka rUpa me calI A rahI hai / bhI merI bhUla ho jAtI hai to vaha sabake bIca me mujhe ___ kalaha' karake Ane vAlA muni apanI sthiti isa TokatA hai, tathA bhUla na hone para bhI prAcArya ko zikAyata prakAra prakaTa karatA-usa sagha ke sadasya bahuta jhagar3AlU karatA hai phira prAcArya merI bhartsanA karate haiM / usa sthiti prakRti ke hai / bAta-bAta me mere se jhagar3a lete hai / mai zAnta me maiM vahA samAdhistha nahIM raha sakatA, isalie mai aApake rahane kI koziza karatA hU~ phira bhI zAnta nahIM rahane dete, magha me sammilita honA cAhatA huuN| isalie mai yahA AyA huuN| jhagar3A gRhasthoM aura sAdhuoM dono ke sAtha ho sakatA thaa| stabdha' muni Atma-vizleSaNa karatA humA kahatA hai ki usa saMgha kI samAcArI ke anumAra prAcArya kA bahumAna vigaya' na milane se Ane vAlA muni apanA Atma karanA par3atA hai| prAcArya cahalakadamI karate haiM to unake nivedana isa prakAra karatA ki usa sagha ke prAcArya mujhe sAtha idhara-udhara ghUmanA paDatA hai vyAkhyAna dene ke lie 1. nizItha bhASya 6327 : ahigaraNa vigati joe paDi- jAte hai athavA sajJAbhUmi ke lie jAte hai to hara samaya gIe thaddha luddha Niddhamme / uThanA par3atA hai| merI kamara meM vAyu se bahuta darda rahatA alvasANa baddhavaro svacchaMdamatI parihiyabve / / 2. nizIthabhASya 6328 : gihisajae ahigrnne| 4. vahI, 6330 : egatara Nivigato jogo| vigati Na deti ghettu mottu pUritta ca gahi tevi // 5. vahI, 6330 paccatthiko va tahi sAhU / cakka khali. 3. vahI, 6326 : Naya vajjiyAya deho pagatIe dubalo graha tesu geNhati chiDhDANi kaheti ta gurUNa // bhte| 6. vahI, 6331 : cakamaNAdovva uTThaNa kaDi gahaNe kAmo tabbhAviyassa evihaM ga ya gahaNaM dhAraNaM katto // Natthi taddhavaM / Page #63 -------------------------------------------------------------------------- ________________ anekAnta hai, isalie bAra-bAra uThanA-baiThanA mere lie sabhava nahIM huaA kahanA hai ki- usa saMgha meM thoDo bahuta mAhAra-sAmagrI hotA, na uThane se usa sagha kI samAcArI kA bhaga hotA hai, milane para saba sadasya kune Adi prANiyo kI taraha eka usakA bhaga hone se mujhe kaDA daNDa milatA hai / ata mai dUsare para TUTa paDane hai, antara itanA hI hai ki isa prakAra ApakI zaraNa meM AyA huuN| kA AcaraNa karake phira micchAmi dukkaDa kara lete hai| una lubdhamani' apanI samasyA isa prakAra rakhatA ki bhikSA bhikSayo ke sAtha merA mana nahI lagatA, isalie maiM ApakI me to kucha bhakSaNIya yA abhilASaNIya padArtha laDDU-jalevI anuzAsana meM pAnA cAhatA hai| Adi milate haiM, unhe yA to prAcArya svaya khA lete hai yA jo muni' prAcArya ke anuzAsana ko bandhana mAnakara bAla, vRddha, rugNa aura atithi muniyo ko dete hai| usa pAtA hai, vaha apanI duvidhA prastuta karatA humA kahatA hai viSama sthiti meM rahanA mere lie sabhava nahI hai, isalie ki usa sagha me vaiyaktika svatatratA vilakula nahIM hai| mai Apake pAsa pAyA huuN| saghIya maryAdA ke anusAra saghATaka ke binA kahI bhI nahIM Niddhama (upra) muni kahatA hai ki samaya para jA pAnA aura to kyA mazAbhUmi ( deha cintA se nivRta aAvazyakI naiSidhikI karane meM kabhI bhUla ho jAtI hai hone ke lie ) bhI akelA nahIM jA sakatA / itanI athavA pramArjana ThIka nahI hotA hai to prAcArya atyanta parAdhInatA mujhasa sahI nahIM gaI, isalie mai yahA pAyA ugra daNDa dete hai / merA dila komala hai, maiM ugra prAyazcita hai| ina saba kAraNo se jo suni upasapadA ke lie pAtA, vahana karane meM asamartha haiM, isaliye mai usa magha ko chor3akara use AcArya apane saMgha meM sammilita hone kI svIkRti aApakI nitrA meM pAyA hai| nahIM deta the| pAlaso' muni apane prAne kA uddezya spaSTa karatA agara koI muni ina kAraNoM meM atirikta kAraNahupA kahatA hai ki uma sagha kI bhikSAcarI bahuta kaThina hai| jAna, darzana aura cAritra kI vizeSa upalabdhi ke lie rama sagha ke prAcArya apane lie AhAra paryApta hone para prAtA aura apanI sthiti isa prakAra prakaTa karatA ki mere bAla vRddha aura rugNa muniyoM ke lie bahuta lambI gocarI prAcArya ke pAsa jo mUtrArtha thA use to maine grahaNa kara karavAte hai / kSetra choTA hotA hai to rojAnA dusare grAmA liyA hai / mai mere prAcArya kI anujJA se vidhipUrvaka yahA meM jAnA par3atA hai, phira bhI AhAra paryApta nahI hotA AyA hai| Apa anugraha kara mujhe sUtrArtha kI vizeSa vAcanA to prAcArya kahate hai-kyA tumhAre lie yahA rasoI de| aise pavitra uddezya ko lekara Ane vAle muni ko banI huI hai, jo itanA sA AhAra lekara pA gae ? vApisa upasapadA kI AjJA na de to prAcArya prAyazcita ke bhAgI jAmo, ghUmo pUrA samaya aura pUrA zrama lagAkara paryApta hote hai, kyoMki aise pavitra uddezya ko lekara Ane vAle AhAra lekara pAyo isa prakAra dIrgha bhikSAcaryA se Ubakara mani kI avahelanA jJAna kI avahelanA hai| ata prAcArya maiM Apake pAsa AyA huuN| apane saMgha ke sadasyo se parAmarza lekara uma muni ko sagha anubaddha' vaira muni apanI sthiti kA citraNa karatA meM praveza karAne kI anunA de dete the| karane 1. nizIthabhASya, 6331 . ukkosamaya bhujati deta'NNosi parAmarza lene kI vidhi bahuta manovaijJAnika hai, kyoki tu luddheve| magha ke sadasyoM ko binA pUche prAcArya kevala apanI hI 2. vahI, 6332 : pAvasiya pajjayaNA prakaraNa atiugga icchA se nae sadasya ko sagha me svIkAra kara lete hai / to daNDa Niddhamme / pAne vAle nae vyakti ke prati saMgha ke sadasyoM kI sahAnu3. vahI, 6332 : bAlA, daTThA, dIhA bhikkhAlamiyo ya bhUti aura sahayoga nahIM rhtaa| binA sahAnubhUti aura unbhaas| sahayoga ke koI samAcArI ko svIkAra karane vAle vyakti 4. vahI, 6333 : pANa suNagAhi ya bhujati ekkau asakhaDeva mnnuvddo| 5. vahI, 6333 : ekalassa na labbhA calitu pevatu pANasuNagAva bhujaMti egatto bhaDi pi prnnvdo|| sacchaMdo // Page #64 -------------------------------------------------------------------------- ________________ mAgama-pranthoM ke prAdhAra para : pArasparika vibheva meM prabheda ko rekhAe~ kA vahAM mana nahIM lgtaa| aura sagha ke lie bhI yaha parIkSA lI jAtI thii| prAcArya yaha bhI dekhate the ki mai sthiti hitakara nahI hotii| upasapadA samAcArI ke anu- apane saMgha ke sadasyo ko bhUla hone para unheM sAvadhAna sAra kisI vyakti ke parihAra aura svIkAra me sagha kA karatA hai, adhyana aura sAdhanA mAdi viSayo meM prerita parAmarza lenA, hotA thaa| karatA hai para praticchaka ke prati udAsIna rahatA huuN| isa praticchaka ke pAne kI vidhi prakAra ke vyavahAra se usake mAnasa para kyA pratikriyA vidhi ke anusAra pAne vAlA praticchaka hI upasapadA hotI hai ? ke lie yogya mAnA jAtA thaa| jo muni apane prAcArya yadi usa upekSAbhAva kA usapara kucha asara hotA ko akelA choDakara yA zaikSya muniyoM ke bharose choDakara aura nivedana karate-karate usakI prAkhoM se mAMsU chalaka pAtA, vaha upasaMpadA ke lie yogya nahI mAnA jAtA hai| jAte aura gadagada svara me prArthanA karatA ki gurudeva! mujha jo muni vRddha prAcArya ko athavA sUtrArtha me zakita jaise nirAdhAra ke AdhAra prApa hI hai, mai bhI prApakI zaraNaprAcArya ko choDakara AtA, use bhI upasapadA ke yogya gata haiN| apane ziSyo kI taraha mujhe bhI galatI hone para nahIM mAnA jAtA thaa| sAvadhAna rahane kI preraNA de to usa muni ko upasapadA ke sagha kA koI sadasya glAna' athavA bahurogI hotA, lie svIkAra kara liyA jAtA thA jima muni para prAcArya unakA prAdhAra vaha eka hI muni hotA tathA mada dharmI ziSya ko udAsInatA kA koI asara hI nahIM hotaa| usa muni usake sivAya prAcArya kI bhI prAjJA nahI mAnate, vaha muni ko inkAra kara diyA jAtA thaa| bhI apane saMgha ko choDakara upasapadA ke lie anyatra nahIM praticchaka ke dvArA parIkSAjA sakatA thaa| jisa prakAra AcArya praticchaka muni kI parIkSA lete anivArya parIkSaNa vaise hI vaha muni bhI jima gaNa me jAtA, usa gaNa ke upamapadA ke lie Ane vAle muni kI yogyatA kA prAcArya kI parIkSA krtaa| usa gaNa ke sadasyoM meM koI parIkSaNa karanA bhI anivArya thaa| kyoki parIkSaNa kie bhI sadasya aAvazyaka samAcArI meM bhUla karatA to vaha vinA nae vyakti ko svIkAra karane se samaya para prAcArya prAcArya ko nivedana krtaa| prAcArya usa navAgantuka ke nathA sagha dono ke lie cintA kA viSaya ho sakatA hai / nivedana para usa bhUla karane vAle muni ko prAyazcita dete parIkSAkrama me sabase pahale usakI dinacaryA dekhI jAtI aura Age bhUla na kareM isa prakAra prerita karate to vaha thii| agara vaha muni apanI dinacaryA meM sajaga rahatA, muni usa gaNa aura prAcArya ko svIkAra karatA; anyathA aAvazyakI napidhikI vidhi-pUrvaka karatA, pratikramaNa- upasapadA ke lie anyatra calA jAtA thaa| pratilekhana Adi maulika kriyAno me antara nahIM prAne detA upasaMpadA ke lie mAne vAlA muni yadi yogya nahIM tathA jisa sagha meM sammilita huA hai usa saMgha ke sadasyo hotA to gItArtha ko spaSTa manAha kara dene, kyoki vaha me ghusamila jAtA, vaha muni upasapadA ke yogya maanaa| sthiti se anajAna nahIM hotaa| aura yadi vaha agItArtha jAtA thaa| hotA to use manovaijJAnika paddhati se samajhA dete the| parIkSaNa kI paddhati eka hI prakAra kI nahIM hAtI thA pratibaMdha patikintu vividha prakAra kI vidhiyo se bhAgantuka muni kI jo muni sUtrArtha kI vizeSa vAcanA ke liye pAtA para 1. nizItha bhASya 6335 : vyavahAra bhApya 74 : ahavA usake yogya nahIM hotA, usa muni se kahA jAtA thA ki ege pariNate appAhAre ya there| 1. nizItha bhApya 6346 ; vyavahAra bhApya 86 . 2. vahI, 6335 : gilANe bahuroge ya mada-dhamme ya jo puNa coijjato, daLUNa tatto, niyattatA ThANA / paahuii| mapAti ahaM me catto, codeha mamapi sIdataM / / Page #65 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 58 anekAnta tuma jisa sUtrArtha ko prApta karanA cAhate ho,' vaha abhI ugra muni kA pratiSeSamere pAsa nahIM hai| yadi vaha kahe ki maiMne to Apake pAsa hamAre saMgha meM jo muni dinacaryA meM lAparavAha rahatA hai, aisA sunA hai aura svayaM bhI dekhA hai| aisA kahane vAle hai, athavA pramArjana ThIka nahIM karatA, use hADAhaDa-tatkAla ko prAcArya kahate, tuma ThIka kahate ho, pahale maiM jo sUtrArtha vahana karane yogya-prAyazcitta milatA hai| detA thA para aba kaI sthala zaMkita ho gae hai| zaMkita yogavAhI manikA pratiSeSasUtrArtha kI vAcanA denA Agama niSiddha hai / ataH tuma usa yahA~ bhI jo muni yoga kA vahana karate hai, ve manacAhI gaNa meM jAkara vAcanA lo, jahA~ prAcArya niHzakita hokara vigaya nahIM le sakate / isa vidhAna ke anusAra isa sagha meM vAcanA dete hai| bhI tumhe koI suvidhA nahIM milegii| svacchanda muni kA pratiSedha' isa prakAra jo muni jisa suvidhA ke lie apane gaNa hamAre sagha ko samAcArI ke anusAra bhI akelA muni ko chor3akara pAtA, use vaisI kaThinAI dikhAkara pratiSedha aura kahI to jA hI nahIM sakatA, kintu saMjJAbhUmi ke lie kara diyA jAtA thaa| bhI akelA nahIM jA sakatA, isalie isa sagha me rahanA bhI ukta vivecana se spaSTa siddha hotA hai ki usa samaya tumhAre lie sambhava nahI hai| ke dharma-sagho ke pravartakoM meM paraspara koI tanAva ke bhAva manubaDa vara kA pratiSedha' nahIM the, isalie ziSyoM ke AdAna-pradAna meM bhI unheM kisI prakAra kA sakoca nahI hotA thA, Aja dharma-sagha apanI ___hamAre sagha kI samAcArI bhI maMDalAdhIna hai| khAna vaicArika saMkIrNatA aura rUr3hatA ke kAraNa eka-dUsare se pAna aura adhyana maNDalIstha karanA hotA hai, isalie yahAM TUTakara isa prakAra vilaga ho cuke hai ki puna: unako tumhAre lie kaThinAI hai| joDanA kaThina nahI, kintu asambhava sA laga rahA hai / mAlasI muni kA pratiSeSa sthiti yahA taka pahuMca cukI hai ki koI udAracetA prAcArya hamAre yahA~ svastha aura taruNa hI nahI para bAla, vRddha kisI dharma-sagha ke prAcArya se caracA bhI kara lete hai to aura rugNa muni bhI dIrgha bhikSA ke lie ghUmate hai to phira kaTTara sampradAyavAdI logoM meM bahuta bar3I halacala maca tumheM chUTa kaise milegI? jAtI hai| unakI dhAraNA ke anusAra asAbhogika, asA gha.mika aura bhinna sAmAcArika saMghoM kA milanA hI 1. vahI, 6354 : Nattheya me jamicchie sutta mae pAgama mithayAtva kA pratIka hai| sakiya ta tu| vartamAna paristhiti ke sadarbha meM agara dharma-sagha isa naya sakiya tu dijjai Nismaka sute gavesAhi / / prakAra kI dhAraNA ko lekara eka-dUsare se TUTate rahe to 2. nizItha bhASya 6355; vyavahAra bhASya 665 : dharma aura samAja kA koI uddhAra nahIM kara skege| ataH ekalleNa NalababhA vIyArAdI vijayaNA sacchade pratyeka dharmAcArya apanI dRSTiyoM meM sazodhana kare aura ekaroga dUsare se nikaTa hokara apanI vicchinna paramparA ko punaH ati / zRkhalAbaddha kre| 4. vahI, 6356 : alasa bhaNati vAhi jIta hiMDasi. amha 5. vahI, 6356 : pacchida hADAhaDa prAvi / ettha baalaatii| 6. vahI, 6356 : uvasaggaM tahA vigati / Page #66 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Agama aura tripiTakoM ke saMdarbha meM ajAtazatra kuNika muni zrI nagarAja nAma-bheda ajAtazatru vizeSagardA kA dyotaka na hokara usake zaurya kA jaina aura bauddha, donoM paramparAmo me nAma-bheda hai| dyotaka adhika pratIta hotA hai| jaina paramparA jahA use 'sarvatra 'kUNika' kahatI hai, vahA~ bauddha 'kUNika' nAma 'kUNi zabda se banA hai / 'kUNi' kA artha paramparA use sarvatra 'prajAtazatru' kahatI hai / upaniSad' aura hai-agulI kA ghaav'| 'kUNika' kA artha huA-aMgulI purANo' meM bhI ajAtazatru nAma vyavahata hayA hai / ke ghAva vAlA / vastusthiti yaha hai ki kUNika mUla nAma hai aura ajAtazatru prAcArya hemacandra kahate haiusakA eka vizeSaNa ( epithet ) kabhI-kabhI mUla nAma rUDhavaNAdi sA tasya kUNitA bhavadaguli / se bhI adhika upAdhi yA vizeSaNa pracalita ho jAte hai / tata sapAMzuramaNaH so'bhyazcIyata kUNikA // jaise-vardhamAna mUla nAma hai, mahAvIra vizeSatAparaka, para prAvazyaka caNi meM kuNika ko 'azoka candra' bhI kahA vyavahAra me 'mahAvIra' hI saba kucha bana gayA hai| bhAratavarSa gayA hai / para yaha virala prayoga hai| ke mAmAnya itihAsa me kevala ajAtazatru hI nAma pracalita hai| mathurA sagrahAlaya ke eka zilAlekha me 'ajAtazatru mahAzilA kaMTaka yuddha aura vajjI-vijayakRNika' likhA gayA hai| vastutaH isakA pUrA nAma yahI ajAtazatru ke jIvana kA eka aitimAhika ghaTanA-prasaMga honA cAhie / navIna sAhitya me 'ajAtazatru kUNika' zabda jaina zabdoM me 'mahAzilA kaTaka-yuddha' tathA bauddha zabdoM meM kA hI prayoga kiyA jAye, yaha adhika yathArthatAbodhaka 'vajjI-vijaya rahA hai / dono paramparAoM meM yuddha ke kAraNa, hogaa| yuddha kI prakriyA aura yuddha kI nippatti bhinna-bhinna prakAra se milatI hai| para isakA satya eka hai ki vaizAlI 'ajAtazatru' zabda ke do artha kiye jAte hai / na jAta: zatruryasya arthAt "jisakA zatru janmA hI nahI' aura gaNatantra para vaha magadha kI aitisAhika vijaya thii| isa prajAto'pi zatru arthAt 'janma se pUrva hI ( pitA kA ) yuddhakAla me mahAvIra aura buddha ; dono vartamAna the| dono zatru / dUsarA artha prAcArya buddhaghoSa kA hai aura vaha apane ne hI yuddha viSayaka prazno ke uttara diye haiN| dono hI pApa me sagata bhI hai, para yaha yukti-purassara hai aura pahalA paramparAmo kA yuddha viSayaka varNana bahuta hI lomaharSaka artha sahaja hai| kUNika bahuta hI zauryazIla aura pratApI aura tAtkAlika rAjanaitika sthitiyo kA paricAyaka hai| nareNa thA / anekoM durjaya zatruoM ko usane jItA thaa| prataH jaMna vivaraNa, bhagavatI sUtra nirayAvalikA sUtra tathA pAvazyaka cUNi meM mukhyata upalabdha hotA hai / bauddha vivaraNa 1. Dialogues of Buddha, Vol. II, p. 78 bodhanikAya ke mahAvIranivvANa sutta tathA usakI aTThakathA 2. vAyu purANa, pra. 66, zlo0 319; matsya purANa, me milatA hai| a0 271, zlo06 2. Apte's, Sankrit-English Dictionary, Vol. I, 6. Dr. Journal of Bihar and Orissa Research p. 580. Society, Vol. V, Part IV, pp. 550-51. 3. triSaSTazalAkA puruSa carica, parva 10, sarga 6, zloka 4. Dialogues of Budha, Vol. II, p. 78. 306 / 5. dIghanikAya aTThakathA, 1, 1... 4. asogavaNa... Page #67 -------------------------------------------------------------------------- ________________ anekAnta mahAzilAkaMTaka saMgrAma nakArAtmaka uttara dekara dUna ko vijita kiyA / dUta ne campA nagarI meM Akara kUNika ne kAlIkumAra Adi / lokamAra prAdi kUNika ko sArA sabAda khaa| kUNika uttejita huaa| apane daza bhAiyoM ko bulaayaa| rAjya, senA, dhana Adi Aveza me Akara usake proTha phaDakane lage akheiM lAla ho gyAraha bhAgo me bATA aura AnandapUrvaka vahA rAjya karane gaI / lalATa me trivalI bana gaI / dUta se kahA--"tIsarI lagA / kUNika rAjA ke do sage bhAI ( cellaNA ke putra ) bAra bAra jaanaa| ma tumha liAkhata patra datA huu| isama likhA halla aura vihalla the| rAjA zreNika ne apanI jIvitAvasthA hai--'hAra-hAthI vApisa karo yA yuddha ke lie sajja ho meM hI apanI do vizeSa vastueM unhe de dI thI-secanaka jAyo / ' ceTaka kI rAja sabhA me jAkara usake sihAsana hastI aura aThArahasarA devapradatta haar|| para lAta mAro / bhAle kI praNI para rakhakara merA yaha patra pratidina vihalla kumAra secanaka hastI para savAra ho, usake hAtho meM do / " dUta ne vaisA hI kiyaa| ceTaka bhI apane antaHpura ke sAtha jala-krIDA ke lie gagA taTa para patra par3hakara aura dUta kA vyavahAra dekhakara usI prakAra jaataa| usake Ananda aura bhoga ko dekhakara nagarI me uttejita huaa| Aveza me pAyA dUta se kahA -"mai yuddha carcA uThI-"rAjazrI kA phala to vihallakumAra bhoga rahA ke lie sajja huuN| kUNika zIghra Aye, mai pratIkSA karatA hai, kUNika nhiiN|" yaha carcA kUNika kI rAnI padmAvatI taka huuN|" ceTaka ke ArakSakoM ne dUta ko pakar3A aura ra phuNcii| use lagA-"yadi secanaka hAthI mere pAsa nahI, bhoja nopAnI dekara sabhA se bAhara kiyaa| devapradatta hAra mere pAsa nahI to isa rAjya-vaibhava se mujhe kUNika ne dUta se yaha saba sunA / kAlIkumAra Adi kyA?" kUNika se usane yaha bArtA khii| aneka bAra ke apane daza bhAiyoM ko bulAyA va kahA-"apane-apane Agraha se kUNika hAra aura hAthI mAgane ke lie vivaza rAjya me jAkara samasta senA se sajja hokara yahA pAyo / huA / halla aura vihallakumAra ko bulAyA aura kahA- ceTaka rAjA se maiM yuddha karUgA / " saba bhAI apane-apane 'hAra aura hAthI mujhe saupa do|" unhone uttara diyA- rAjyoM meM gye| apane apane tIna sahasra hAthI, tIna sahasra "hame pitA ne pRthak rUpa se diye hai| hama inhe kaise saupa ghoDe, tIna sahasra ratha, aura tIna karoDa padAtikoM ko de ?" kuNika isa uttara se ruSTa huaa| halla aura sAtha lekara Aye / kUNika ne bhI apane tIna sahasra hAthI, vihallakumAra avasara dekhakara hAra, hAthI aura apanA anta:- tIna sahasra azva tIna mahasra ratha aura tIna karor3a padApura lekara vaizAlI meM apane nAnA ceTaka ke pAsa cale gye| tiko ko sajja kiyaa| isa prakAra tetIsa sahasra hastI, kuNika ko yaha patA claa| usane ceTaka rAjA ke pAsa tetIsa sahasra azva, tetIsa sahasra ratha aura tetIsa karor3a apanA dUta bhejA aura hAra, hAthI tathA halla-vihalla ko padAtiko kI vRhat senA ko lekara kUNika vaizAlI para puna. campA lauTA dene ke lie khlaayaa| ceTaka ne kahA- paayaa| "hAra hAthI halla-vihalla ke hai| ve mere zaraNa Aye hai| rAjA ceTaka ne bhI apane mitra nava mallakI, mai unheM vApisa nahIM lauTAtA / yadi zreNika rAjA kA putra, navalicchavI, ina advAraha kAzI kozala ke rAjApro ko cellaNA kA pAtmaja, mega nAtRka ( dohitA ) kUNika ekatrita kiyaa| unase parAmarza mAgA--"zreNika rAjA halla-vihalla ko AdhA rAjya de to maiM hAra-hAthI use kI celaNA rAnI kA putra, merA natRka ( dohitA ) dilavAU / '' usane puna dUta bhejA aura kahalAyA--- "halla kUNika hAra aura hAthI ke lie yuddha karane pAyA hai| hama aura vihalla merI anujJA ke binA hAra hAthI le gaye hai| saba ko yuddha karanA hai yA usake sAmane samarpita honA hai ?" ye dono vastueM hamAre rAjya magadha kI hai|" ceTaka ne puna.. saba rAjAmo ne kahA-" yuddha karanA hai, samarpita nahI 1. kahA jAtA hai-secanaka hastI aura devapradatta hAra kA honA hai|' yaha nirNaya kara saba rAjA apane-apane deza meM mUlya zreNika ke pUre rAjya ke barAbara thaa| gaye aura apane-apane tIna sahasra hAthI, tIna sahasra azva, (Avazyaka cuNi, uttarArgha, patra 167) tIna sahastra ratha aura tIna karor3a padAtikoM ko lekara Page #68 -------------------------------------------------------------------------- ________________ mAgama aura tripiTakoM ke saMdarma meM prajAtazatra kuNika Aye itanI hI senA se ceTaka svaya taiyAra huaa| 57 navalicchavI, aime aTThAraha kAzI-kozala ke gaNa rAjAmo sahastra hAthI, 57 sahasa prazva, 57 sahasta ratha aura 57 kI parAjaya huI, kUNika kI vijaya huii|' karor3a padAtikoM kI senA lie ceTaka mI sagrAma bhUmi meM + vaMzAlI prAkAra bhaMgayA ittaa| gajA ceTaka bhagavAna mahAvIra kA upAsaka thaa| parAjita ceTaka rAjA apanI nagarI meM calA gyaa| upAsaka ke 12 vrata usane svIkAra kiye the| usakA prAkAra ke dvAra banda kara liye / kUNika prAkAra ko toDane apanA eka vizeSa abhigraha thA-"mai eka dina meM eka se me asaphala rhaa| bahuta samaya taka vaizAlI ko ghere vaha adhika bANa nahI claauugaa|" usakA bANa amodha thA vahI par3A rahA, eka dina prAkAzavANI huI-"zramaNa arthAt niSphala nahI jaataa| pahale dina ajAtazatra kI kUlabAlaka' jaba ma gdhikaa| vezyA meM anurakta hogA, taba ora se kAlIkumAra menApati hokara sAmane AyA / umane rAjA azokacandra ( kuNika ) vaizAlI nagarI kA adhigaruDa vyUha kI racanA kii| rAjA ceTaka ne zakaTa vyUha grahaNa kregaa|" kUNika ne kUlabAlaka kA patA lagAyA / kii| bhayakara yuddha huaa| gajA ceTaka ne apane amogha mAgadhikA ko bulaayaa| mAgadhikA ne kapaTa zrAvikA vana bANa kA prayoga kiyaa| kAlIkumAra gharAzAyI humA / kUla bAlaka ko apane Apa meM anurakta kiyA / kUla bAlaka isI prakAra eka-eka kara anya nava bhAI eka-eka dina naimittika vepa banA jaime-tame vaizAlI nagarI meM phuNcaa| senApati hokara pAye aura rAjA ceTaka ke amogha bANa se umane jAnA ki munimuvrata svAmI stUpa ke prabhAva se yaha mAre gye| mahAvIra usa samaya campA nagarI meM vartamAna nagarI baca rahI hai| lokoM ne zatru sakaTa kA upacAra pUchA, the / kAlIkumAra Adi rAjakumArI kI mAtAe~ kAlI taba usane kahA-yaha stUra TUTegA, tabhI zatru yahA se prAdi daza ra.niyoM ne yuddha-viSayaka prazna mahAvIra se pUche / haTegA / loko ne stUpa ko noDanA prArambha kiyaa| eka mahAvIra ne kAlIkumAra Adi kI mRtyu kA sAra vRntAta bAra kUNika kI senA pIche haTI, kyoki aisA samajhA kara unheM btaayaa| una rAniyoM ne mahAvIra ke pAsa dIkSA prAyA thaa| jyoM hI sArA stUra TUTA, kUNika ne kalabAlaka ke kahe anusAra ekA eka AkramaNa kara vaizAlI prAkAra grahaNa kii| bhaga kiyaa| indra kI sahAyatAkUNika ne tIna dino kA tapa kiyaa| kendra aura halla-vihalla hAra aura hAthI ko zatru se bacAne ke camarendra kI ArAdhanA kii| ve prakaTa hue| unake yoga liye bhage / prAkAra kI khAI meM pracchanna Aga thii| hAthI se prathama dina mahAzilAkaMTaka sagrAma kI yojanA huii| secanaka ise apane vibhaGga-jAna se jAna cukA thaa| vaha kagika zakrendra dvArA nirmita vacapratirUpa kaSaca se surakSita 2. bhagavatI sUtra, 7, uddezaka, mUtra 301, hokara yuddha me pAyA tAki ceTaka kA amogha bANa bhI usa 3. 'kUlavAlaka' nadI ke kula ke samIpa pAtApanA karatA mAra na sake / ghamAsAna yuddha humA / kUNika kI senA dvArA thaa| umake tapaH prabhAva se nadI kA prabhAva thoDA DAlA gayA kakara tRNa va patra bhI ceTaka kI senA para muDa gyaa| umase usakA nAma, 'kulavAlaka' humA / mahAzilA jaisA prahAra karatA thaa| eka dina ke sagrAma meM (uttarAdhyayana mUtra lakSmIvallabhakRta vRtti (gujarAtI 84 lAkha manuSya mre| dUsare dina rathamUsala sagrAma kI anuvAda sahita) ahamadAbAda, 1935, prathama khaNDa, vikUrvaNA huii| camarendra deva-nirmita svaya cAlita ratha pava 8 / claa| apane cAroM ora se mUsala kI mAra karatA huA / samaNa jaha kUlavAlae, mAgahina gaNi ramismae / sAre dina vaha zatru kI senA meM ghUmatA rhaa| eka dina meM rAyA pra prasogacadae demAli nayarI gahissae / 66 lAkha manuSyo kA sahAra humA / ceTaka aura navamallavI, -vahI, patra 10 1. nirayAvalikA sUtra (saTIka), pA 6-1 5. vahI, patra 11 Page #69 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 62 anekAnta mAge nahIM bddh'aa| balAt bar3hAyA gayA to usane halla- 2. vajjI ekamata se pariSada me baiThate hai, ekamata se vihalla ko nIce utAra diyA aura svaya agni meM praveza utthAna karate hai, eka hI karaNIya karma karate hai / ve sannikara gyaa| mara kara apane zatru adhyavasAyo ke kAraNa pAta bherI ke sunate hI khAte hue, prAbhUSaNa pahanate hue yA prathama devaloka meM utpanna huA / devapradatta hAra devatAmo ne vastra pahanate hue bhI jyo ke tyoM ekatrita ho jAte haiM / uThA liyaa| halla-vihalla ko zAsanadevI ne bhagavAna 3. vajjI aprajJapta (avaidhAnika) ko prajJAta nahI mahAvIra ke pAsa pahu~cA diyA vahA ve niggaTha-paryAya meM krte| prajJapta kA uccheda nahIM karate / dIkSita ho gye| 4. vajjI mahallako kA (vRddhoM kA) satkAra karate rAjA ceTaka ne pracchanna sthAna me AmaraNa anazana hai, gurukAra karate hai| unhe mAnate hai, pUjate hai / kiyA va apane zatru adhyavasAyo se sadgati prApta kii| 5. vajjI kula-striyo aura kula kumAriyoM ke sAtha bauddha paramparA-vajjiyoM se zatratA : balAt vivAha nahIM krte| gagA ke eka pattana ke pAsa parvata meM ratno kI khAna 6. vajjI apane nagara ke bAhara aura bhItara ke caityo thI / ajAtazatru aura licchaviyo me prAdhe-Adhe ratna bATa kA aAdara karate hai| unakI maryAdApo kA laghana nahIM lene kA samajhautA thaa| ajAtazatru-"aAja jAU~, kala krte| jAU~" karate hI raha jaataa| licchavI eka mata ho, saba 7. vajjI ahatoM kI dhArmika surakSA rakhate hai, isaratna le jAte / ajAtazatru ko khAlI hAtho lauTanA pdd'taa| liA ki bhaviSya meM unake yahA~ arhata Ate rahe aura jo aneko bAra aisA huA / ajAtazatru kruddha ho socane lagA / / hai, ve sukha se vihAra karate rhe| - "gaNa ke sAtha yuddha kaThina hai, unakA eka bhI prahAra jaba taka ye sAta aparihAnIya-niyama uname calate niSphala nahI jAtA', para kucha bhI ho, maiM mahaddhika vajjiyo rahege, taba taka unakI abhivRddhi hI hai, abhihAni nhiiN| ko ucchinna karUMgA, unakA vinAza kruuNgaa|" apane vajjiyoM meM bheda :mahAmatrI vassakAra brAhmaNa ko bulAyA aura kahA vassakAra puna, ajAtazatru ke pAsa AyA aura bolA"jahA~ bhagavAn buddha hai, vahA~ jAmo merI yaha bhAvanA unase __"buddha ke kathanAnusAra to vajjI ajeya hai, para upalApana kaho / jo unakA pratyuttara ho, mujhe btaayo|" (rizvata) aura bheda se unhe jItA jA sakatA hai|" usa samaya bhagavAn buddha rAjagRha me gRdhrakUTa parvata para rAjA ne pUchA-"bheda kaise DAle?" vihAra karate the / vassakAra vahA~ paayaa| ajAtazatru kI vassakAra ne kahA-"kala hI rAjasabhA meM prApa ora se sukha-prazna pUchA aura usake mana kI bAta khii| tAjiyoM kI carcA kre| mai unake pakSa meM kucha bolgaa| ka sAta aparihAnIya niyama pApa merA tiraskAra kare / kala hI mai vajjiyoM ke lie batalAye eka bheMTa bhej'gaa| usa doSAropaNa meM merA zara muDavA kara 1. sannipAta-bahula hai arthAt unake adhivezana me mujhe nagara se nikAla denaa| mai kahatA jAU~gA-"maiMne pUrNa upasthiti rahatI hai| tere prAkAra, parikhA Adi banavAye hai| maiM durbala sthAno 1. bharatezvara bAhubalIvRtti, patra 100-101 ko jAnatA huuN| zIghra hI mai tumhe sIdhA na kara dUM, to 2. buddha caryA ke anusAra parvata ke pAsa bahumUlya sugandha ___ merA nAma vassakAra nahIM hai|" vAlA mAla utaratA thaa| pR. 484 / agale dina yahI saba ghaTita huaa| bAta vajjinoM taka 3. dIghanikAya aTThakathA, sumaMgalavilAsinI, khaNDa 2, pR. bhI pahuMca gii| kucha logoM ne kahA-"yaha ThagI hai| ise bhA pahu 526; vimalacaraNa lA, buddhaghoSa, 111; hindU gaMgA pAra mata prAne do|" para adhika logo ne kahA gagA pAra mata / sabhyatA, pR. 187 / "yaha ghaTanA bahuta hI apane pakSa me ghaTita huI hai| vassa4. dIghanikAya, mahAparinivvANa sutta, 2:3(16) 1. vhii| Page #70 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prAgama aura tripiTakoM ke saMdarbha meM prajAtazatra kuNika kAra kA upayoga ajAtazatru karatA thaa| yaha buddhimAna hai, laDege ?" khulle hI dvAra ajAtazatru nagarI meM praviSTa hugrA, isakA upayoga hama hI kyo na kare? vaha zatru kA zatru vaizAlI kA sarvanAza kara calA gyaa| hai; ataH pAdaraNIya hai|" isa dhAraNA para unhone vassa- mahAparinivvAna mutta ke anusAra-prajAtazatru ke do kAra ko apane yahA~ amAtya banA diyaa| mahAmAtya sunIdha aura vassakAra me vajjiyoM se surakSita _ thoDa hI dino me usane vahA~ apanA prabhAva jamA rahane ke lie gagA ke taTa para hI pATaliputra nagara bsaayaa| liyaa| aba usane bajjiyoM meM bheda DAlane kI bAta zurU jaba vaha basAyA jA rahA thA, sayogavaza buddha bhI vahA~ pAye, kii| bahuta sAre licchavI ekatrita hote, vaha kisI eka se sunIdha aura vassakAra ke prAmantraNa para bhojana kiyaa| ekAnta hokara pUchatA-"kheta jotate ho?" carcA calane para pATaliputra kI prazasA kI aura usake tIna "hA~, jItate hai|" antarAya batAye-pAga, pAnI aura pArasparika bheda / buddha "do baila jota kara?" ke kathanAnusAra praryAstraga-devoM ke sAtha mantraNA karake "hA, do baila jotakara / " sunIgha aura vassakAra ne yaha nagara bamAyA thaa| dUsarA licchavI usa licchavI ko ekAnta me jAkara samIkSA pUchatA- 'mahAmAtya ne kyA kahA ?" vaha sArI bAta use donoM hI paramparAe~ apane-apane DhaMga magadha-vijaya aura kaha detA; para use vizvAsa nahIM hotA ki mahAmAtya ne vaizAlI-bhaMga kA pUrA-pUga vyorA detI haiM / buddha kA nimitta aisI sAdhAraNa bAta kI hogii|" "mere para tumhe vizvAsa yuddha kA prakAra prAdi dono paramparAmo ke sarvathA bhinna nahIM hai| sahI nahI batalA rahe ho|" yaha kaha sadA ke hai| jaina paramparA ceTaka ko licchavI-nAyaka ke rUpa me lie vaha usase TUTa jaataa| kabhI kisI licchavI ko vyakta karatI hai| bauddha paramparA pratipakSa ke rUpa meM kevala vassakAra kahatA-"Aja tumhAre ghara me kyA zAka banAyA vajjIsagha (licchavI-sagha) ko hI prastuta karatI hai| thA?" vahI bAta phira ghaTita hotii| kisI eka licchavI jaina paramparA ke kucha ullekha, jaise-kUNika va ceTaka kI ko ekAnta me le jAkara kahatA-"tuma bar3e garIba ho|" kramazaH 33 karor3a va 57 karor3a kI senA, zakra aura kisI ko kahatA-"tuma bar3e kAyara ho|" 'kisane kahA?' asurendra kA sahayoga, do hI dino me 1 karoDa 50 lAkha pUche jAne para uttara detA-"amuka licchavI ne, amuka manuSyo kA vadha honA, kUla bAlaka ke sambandha se AkAzaamuka licchavI ne|" vANI kA sahayoga honA, stUpamAtra ke TuTa jAne se liccha__ kucha hI dinoM me licchaviyoM me paraspara itanA pravi- viyo kI parAjaya hA jAnA prAdi bAte pAlakArika jaisI zvAsa aura manomAlinya ho gayA ki eka rAste se bhI lagatI hai| bauddha paramparA kA varNana adhika sahaja aura do licchavI nahI nikalate / eka dina vassakAra ne sanni- svAbhAvika lagatA hai| yuddha ke nimitta me eka mora ratnapAta bherI bjvaaii| eka bhI licchavI nahI pAyA taba use rAzi kA ullekha hai, to eka aura mahAdhya deva-pradatta hAra nizcaya ho gayA ki aba vajjiyo ko jItanA bahata kaa| bhAvanAtmaka samAnatA avazya hai| ceTaka ke bANa ko prAsAna hai| ajAtazatra ko prAkramaNa ke lie usane jaina paramparA me amogha batAyA gayA hai| bauddha paramparA pracchanna rUpa se kahalA diyaa| ajAtazatru sasainya cala kA yaha ullekha-"una (vajjigaNa) kA eka bhI prahAra pdd'aa| vaizAlI meM bherI bajI-"pAyo cale, zatru ko gagA niSphala nahIM jAtA", usI prakAra kA saketa detA hai| pAra na hone de|" koI nahI paayaa| dUsarI bherI bajI- jaina paramparA stUpa ke prabhAva se nagarI kI surakSA "prAmo caleM, nagara meM na ghusane de| dvAra banda karake rhe|" batAtI hai, buddha kahate haiM-"jaba taka vajjI nagara ke bAhara koI nahI paayaa| bherI sunakara saba yahI bolate-"hama va bhItara ke caityo (stUpoM) kA prAdara kareMge, taba taka to garIba haiM, hama kyA lar3eMge?"; hama to kAyara hai, hama / kyA lar3eMge ?"; "jo zrImanta haiM aura zauryavanta haiM, ve 1. dIghanikAya aTThakathA, khaNDa 2, pR. 523 Page #71 -------------------------------------------------------------------------- ________________ anekAnta yuddha ke pAtroM kA vyavasthita vyorA jitanA jaina eka asaMgati mAtI hai / bauddha paramparA ke anusAra udAyIparampaga detI hai, utanA bauddha paramparA nhii| ceTaka tathA bhadra kA janma usI dina huA, jisa dina zreNika kA 6 malla kI, : licchavI, adAraha gaNarAjAoM kA yatki- zarIrAnta huA', jabaki vajirA kA vivAha bhI zreNika kI cit vivaraNa bhI bauddha paramparA nahIM detii| mRtyu ke pazcAt huaa| vaizAlI-vijaya meM chadma-bhAva kA prayoga donoM hI matyaparampaga ne mAnA hai / jaina paramparA ke anusAra yuddha ke do kUNika (ajAtazatra) kI mRtyu dono paramparAmo me bhAga ho jAte hai : vibhinna rUpa se batAI gaI hai| 1. pakhavADe kA pratyakSa yuddha aura 2. prkaar-bhNg| jaina paraparA mAnatI hai-kUNika ne mahAvIra se pUchA cakravartI mara kara kahA~ jAte hai ? uttara milA-cakravartI ina dono ke bIca bahuta samaya bIta jAtA hai / DA0 pada para marane vAlA saptama naraka meM jAtA hai| gadhAkumuda mukharjI kI dhAraNA ke anusAra yaha avadhi kama-me-kama 16 varSoM kI ho sakatI hai| bauddha paramparA "mai mara kara kahA~ jAU~gA?" ke anusAra vassakAra lagabhaga tIna varSa vaizAlI meM rahatA "tuma chaThe naraka meM jaanoge|" hai aura licchaviyoM meM bheda DAlatA hai| isa sabame yaha "kyA mai cakravartI nahI hu ?" pratIta hotA hai ki bauddha paramparA kA upalabdha varNana "nahI ho|" kevala yuddha kA uttarArgha mAtra hai / isa para use cakravartI banane kI dhuna lgii| kRtrima rAniyAM aura putra codaha ratna banAye / pakhaNDa vijaya ke lie niklaa| timisra guphA me devatA ne rokA aura kahA-"cakravartI hI jaina paramparA meM kaNika kI tIna rAniyo ke nAma ima guphA ko pAra kara sakatA hai aura cakravartI bAraha ho mukhyatayA Ate hai-padyAvatI', cAriNI' aura mubhadrA / pAvazyaka cUNi ke anumAra kaNika ne 8 rAjakanyAno ke cuke hai|" kRNika ne kahA-"mai terahavA cakravartI huuN|" mAtha vivAha kiyA thA, para vahA unakA koI vizeSa pari isa anahonI bAta para deva kupita huA aura usane use vahI bhasma kara diyaa| caya nahIM hai| bauddha paramparA me kaNika ko ganI kA nAma vajirA bauddha pararaparA batAtI hai ki udAyIbhadra ne rAjyapAtA hai / vaha kozala ke prasenajit rAjA kI putrI thii| lobha se usakI hatyA kii| kuNika ke putra kA nAma jaina paramparA me udAyI aura isa viSaya meM dono paraparAmoM kI samAna bAta yahI hai bauddha paramparA me udAyIbhadra AtA hai| jaina paramparA ke ki kUNika mara kara naraka me gyaa| jaina paramparA jahA~ anusAra yaha padmAvatI kA putra thA aura bauddha paramparA ke tamaH prabhA kA ullekha karatI hai, vahA~ bauddha paramparA lohaanumAra vaha vajirA kA putra thaa| vajirA kA hone meM kumbhIya naraka kA ullekha karatI hai" / kula naraka jano ke 1. hindU sabhyatA, pR. 186 6. prAcArya buddhaghopa, sumagalavilAsinI, khaNDa 1, pR 167 2. "tassa Na kRNiyamsa ranno pajamAvaI nAmaM devI......" 7. jAtaka aTThakathA, khaNDa 4, pR. 346; Encyclo -nirayAvalika mUtra, (pI. ela. vaidya sapAdita), pR. 4 paedia Buddhism, 317. 3. "tassa Na kaNiyasma raNNo dhAriNI nAma devI ......" 8 sthAnAga mUtra vRtti, sthA. 4, tathA u0 3 tathA prAva -aurAnika mUtra (saTIka), sUtra 7, patra 22 zyaka cUNi, uttarArdha, patra 167-77 / 4. vahI, sUtra 33, patra 144 9. mahAvaMza 4-1 5. Avazyaka pUNi, uttarArdha, patra 167 10. dIghanikAya aTThakathA, khaNDa 1, pR. 267.38 Page #72 -------------------------------------------------------------------------- ________________ paNDita bhagavatIdAsa kRta jyotiSasAra DA0 vidyAdhara joharApurakara paNDita bhagavatIdAsa ke vaidyavinoda kA paricaya hamane gaccha ke bha0 guNacandra ke ziSya bha0 sakalacandra ke ziSya anekAnta meM prakAzita karAyA hai| isa lekha meM inhI kI bha0 mahendrasena ke ziSya the| prazasti ke mUla padya isa dUsarI racanA jyotiSasAra kA paricaya diyA jA rahA hai| prakAra haimantima prazasti ( jo azuddha saskRta tathA hindI me varSe SoDazasatcatuvatimite zrIvikramAdityake hai ) ke anusAra isa pratha kI racanA sa0 1664 me pUrI paMcamyA divase vizuddhatarake mAsAsvane nirmale / huI thii| isakI racanA ke lie megharAja ke putra bihArIdAsa pakSe svAtinakSatrayogazukle vAre badha sasthite sAdhanA ke putra udayacaMda muni kI preraNA kAraNa huI thii| rAjatsAhisahAvadIna bhavane sAhijahAM kathyate / / graMthakartA bhagavatIdAsa agrotaka anvaya (agravAla jAti ) zrIbhaTTArakapadmanaMdisudhiyo devA babhUvurbhuvi ke vaMzala gotra meM utpanna hue the tathA kASThAsagha mAthara- kASThAsaghasiromaNIbhyudayade khyAtI gaNe pusskre| anusAra sAta hai', bauddhoM ke anusAra pATha hai| bauddha paraM- pUrva bhava - anusAra ajAtazatru anaka bhavA ke pazcAt vidita kaNika ke pUrvabhavoM kI carcA bhI dono para parAyo meM vizeSa athavA vijitAvI nAmaka pratyeka buddha hokara nirvANa milatI hai| ghaTanAtmaka dRSTi se dono canAeM bhinna hai, prApta kregaa| para tatva mApa se ve eka hI mAnI jA sakatI hai / dAno kA hArda hai-zreNika ke jIva ne kaNika ke jIva kA kimI 1. ratnaprabhA, zarkarAprabhA, vAluprabhA, paMkaprabhA, dhUmaprabhA, eka janma me vadha kiyA thaa| tamaH prabhA, mahAtamaH prabhA. (trtmaaprbhaa)| bhagavatI sUtra, zataka 1, uddezaka 5 / ullekha hai| (udAharaNArtha deve, bhagavatI gUtra, zataka 2. saMjIva, kAlasutta, saMghAta, jAlaurava, dhUmaraurava, mahA- 6, uddezaka 7) bauddha sAhitya meM anyatra 5 narako pravIci, tapana, patApana / (jAtakaTThakathA, khaNDa 5, pR kI sUcI bhI milatI hai| (majjhimanikAya, devadUta 266, 271) divyAvadAna meM ye hI nAma hai, kevala sutta) tathA jAtako meM mphuTa rupa se dUsare nAmoM kA jAlaurava ke sthAna para raurava aura dhUmaraurava ke ullekha bhI hai| 'lohakumbhI nigya' kA ullekha bhI sthAna para mahAraurava milatA hai / (divyAvadAna, 67), sphuTa nAmo meM hai (jAtakaTThakathA, khaNDa 6, pR. 22, sayutta nikAya, aMguttara nikAya tathA suttanipAta me 10 khaNDa 5, pR. 266; sunanipAta aTTakathA, khaNDa 1, narako ke nAma pAye haiM-pravuda, niranbada, prababa, pR. 56 / ) aTaTa, ahaha, kumuda, sogandhika, uppala, pUNDarIka, 3. Dictionary of Pali Proper Names, Vol 1, paduma / (sa0 ni0 6-1-10; a. ni. (PTS), P. 35. khaNDa 5, pR. 173; suttanipAta mahAvagga, kokaliya 4. jaina varNana-nirayAvalikA sUtra, ghAsIlAlajI mahArAja sutta, 3 / 36) aTThakathAkAra ke anusAra ye narakoM ke kRta sundara boSinI TIkA, pR. 126.133; nAma nahIM, para naraka meM rahane kI avadhiyoM ke nAma bauddha varNana-jAtakaTThakathA, sakiccajAtaka, jAtaka haiN| bhAgamoM meM bhI isI prakAra ke kAla-mAnoM kA saMkhyA 530 / Page #73 -------------------------------------------------------------------------- ________________ anekAnta gacche mAthuranAmni jojativarA kItiyaza: tatpadAt tA vAissai vAU barasaNakAleNa jimbhaMto // 66 isa kANDa ke antima bhAga meM AdhArabhUta graMthakartA ke tatpaTTa guNacaMdradevaNinastatpaTTapUrvAcale rUpa meM lekhaka ne bhaDulI kA nAma diyA haisUryAbhA sakalAvicaMdragaravastatpadRzobhAkarAH puvAyariyahi jo bhaNiu bhali bhAsiu maasi| saMjAtA hi mahendrasenavipulA vidyAguNAlaMkRtA te saba joDi milAiyA kavisu bhagotodAsi / / 138 nAnAzAstrasamUhapaddhatidharA durvaadivicchedkaaH|| dUsare kANDa kA nAma nakSatrasAra arghadIpaka hai tathA tasiSyaM budhasevako hi satataM pragrotakA anvaye isameM 107 padya haiM / isake udAharaNavaMzalagotrapavitra sAdhumunayaH caraNAMbuje SaTpadaH / padA sUryasuto pUrvAphAlgunIsaMsthitA dhrvN| bhagavadAsabhidhAna tena likhitaM graMthamidaM jyotiSa citAvasthA bhave rAjA saMsAraM bhayavAraNaM ||1ss sarva duHkRtakarmanA kSayakaraM jIyAt tadetacciraM / mahamUlakattiyAsu rUDho vakaM dharaha prnnisuvo| vardhamAna ke dehuraI nautana koTa hisAra / dhAnnu karei mahagdhaM garavai-chattaM viNAsei // 83 dAsa bhagotI ne bhanyo so puNu paropakAra / tIsare kANDa meM 301 padya hai / isakA nAma lekhaka ne prativistara saba choDake sAru liyA mathi soi / nahIM diyA hai| isame bAraha rAziyoM me graho ke zubhAzubha budhi jana sabai saMvArayaha hIna adhika tahaM hoi / phala, grahaNa ke phala, 108 ketUdaya ke phala, graho ke milane megharAja sutu sAdhanA nAu bihArIdAsu / tathA vakra hone kA phala aura varSA ke bhaviSya Adi kA tAko suta gurubhaktiyuta udacaMdu muNi tAsu // varNana hai / isake udAharaNatisu upadeza likhyo kachuka jyotiSasAru banAi / mithune bhAskare jAtaH kasaM kaMdamUlakaM / paDhahi guNahi paravINa nara tina ghari kamalA thAi / sarvapA tilatalaM ca maha jAyate dhru // solahasai caurANuvai asvana sudi budhavAri / caMtI pUnyo nimmalI bhalI bhaNijjai loi / zuklayoga subha dina tihAM svAti nakSatra vicAri / / praha maMDalu sasi grahanu muNi ulakApAtu juhoii|| tAdina likhi pUraNa bhayA samujhAi catura sujANa / Upara ke varNana tathA udAharaNoM se spaSTa hogA ki pacagoThi haIsAra kahu kSema kusala kalyANa // lekhaka ne isa gratha meM saMskRta, prAkRta, apabhraza tathA hindI vAjahi tUra anaMda ke ghari ghari mNglcaaru| ina cAroM bhASAmoM ke padyo kA upayoga kiyA hai| unhoMne kavi su bhagotI ija lavaha sadAju harSa vithaar|| ye padya anya graMthoM se saMkalita kiye haiM aisA nimna kathana se isa gratha meM tIna kANDa hai-prathama dvAdazamAsaphala- pratIta hotA haizubha kathana kANDa me 143 padya hai| isake kucha udAharaNa sugama zloka je lakhe maimA guru diye lalAi / isa prakAra hai bahu te graMthani dUMsakaha likhe ThakANI saai|| pAkhi aMdhArai catakaI vRddhi hoI tithi koi / isI kAraNa graMtha ke viSaya pratipAdana meM susUtratA nahI pAkhi cAMdaNe phiri ghaTai anna ghaNerA hoii|| A sakI hai / ye padya mUlataH kAphI azuddha bhI hai / barasai pUnyo sADhako mAsa eka surabhikSa / yaha jyotiSasAra pratha bhI usI hastalikhita meM milA pAchai hoi maharghatA samA subhikSa dubhikSa // 23 hai jisame se vaidyavinoda kA paricaya pahale diyA gayA hai / doja tIja sudi mAha kI zukra zanIcara melu / hastalikhita ke patra 58 se 76 taka yaha ratha hai / yaha khAMDA vAjai desahi ruhira mahI mahi relu // 44 hastalikhita saMvat 1810 se 1816 taka likhA gayA hai sani prAicihi magalihi jei kakkaha sakati / aisA isako puSpikAnoM se spaSTa hotA hai| isakA lekhana anna mahagyA tuccha jala ke nara ve jumaMti // 56 burahAnapura meM lADa jhAti ke nemAsA bhIkhAsA ke lie cittasya seyapakkhe paDibai jai sUkhAsaro hoii| premalAbha ne pUrNa kiyA thaa| Page #74 -------------------------------------------------------------------------- ________________ "hU~r3e" grAma kA ajJAta jaina purAtattva pro0 bhAgacandra jaina "bhAgendu", ema. e., zAstro bhAratIya itihAsa, saMskRti, kalA aura purAtattva ko saMskRti kA atyanta samRddha kendra rahA pratIta hotA hai| samRddha banAne meM madhya pradeza kA yogadAna atyadhika mahattva- grAma ke pUrva meM 'saMnyAsiyoM kA maTha' tathA tAlAba, pazcima pUrNa hai| madhyapradeza meM vaidika, jaina aura bauddha saskRtiyA~ meM "siddhoM kA maTha" eva dakSiNa me 'suraI' (zivarayukta) prAcIna kAla se hI pallavita, puSpita aura vikasita huI, nAmaka bAvaDI aura usI ke nikaTa eka kalApUrNa zivaunameM se aneka sthAnoM kA sarvekSaNa, anveSaNa aura anu- mandira vidyamAna hai| zolana samaya-samaya para vibhinna mAnya vidvAnoM aura pUrA- prastuta nibandha me vizeSarUpa se isa grAma ke prAcIna tattva premiyoM dvArA kiyA karAyA jA cukA hai| kintu jaina purAtattva kA anuzIlana kiyA jA rahA hai .sthAnoM kI dUravartitA' agamyatA, durUhatA, mArgoM aura 1. tAlAba-isake uttarIya bAdha para vaTavRkSa ke AvAgamana ke sAdhano ke abhAva, vanya pazuoM aura dasyuro nIce eka cabUtare para kucha ajaina aura jaina mUrtiyoM ke Adi ke upadravo tathA AtaMkoM ke kAraNa bahuta se sthAno avazeSa rakhe hai / ajaina paramparA me zivaliga, nAdI hanakA sarvekSaNa, anuzIlana aura adhyayana abhI bhI zeSa hai| mAna ke dhaDa se Upara kA bhAga, tathA kucha anya deviyo ke surakSA ke prabhAva, kAla ke krUra-prahAra aura sthAnIya janatA khaDita atha rakhe hai| jaina paramparA meM AdinAtha aura kI anabhijJatA tathA udAsInatAke kAraNa aise hI mahattva ke pAzvanA para pArzvanAtha hai :-- bahutase sthAna naSTa ho gaye hai eva hote jA rahe hai / aise sthAno (ma) prAdinAtha-padyAmana meM, dhyAnamudrA se Upara ke sarvekSaNa, adhyayana aura anuzIlana se bhAratIya itihAsa, kA aMza khaNDita / UMcAI dasa ica, caur3AI eka phuTa saMskRti, kalA aura purAtattva ke kSetra me aneka navIna dasa ica / kamalAsana para AsIna / isa mUrtikhaNDa ke pAdaunmeSa hoNge| madhyapradeza ke pannA jile meM TuMDA" grAma pITha meM (dAye) gomukha yakSa' tathA bA cakrezvarI yakSI' bhI aisA hI sthAna hai, jo aba taka purAtattvajJo kI dRSTi 1. "savyetarolakaradIpraparazvadhAkSase projhala hai, kintu apane samRddha aura gauravapUrNa atIta ke sUtra tathA-gharakarAkaphalepTadAna / lie ullekhanIya hai| prAggomukha bRSamukha vRpaga vRSAka bhakta yaje kanakabha vRSacaRzIrSam / DhUMsA-yaha grAma vartamAna madhya pradeza ke pannA jile -pa0 prAzAghara pratiSThAsAroddhAra, bambaI, vi0 sa0 meM sthita hai| isa grAma ke nikaTa se hI jabalapura jile 1674, pra0 3 padya 126 / kI sImAe~ prArambha hotI hai| yahA pahu~cane ke lie madhya 2. "bharmAbhAdya karadvayAlakulizA cakrAkahastASTakA, relave ke kaTanI-bInA lAina ke rIThI sTezana utaranA savyAsavyazayollasatphalavarA yanmUrti rAste buje / caahie| vahA~ se yaha sthAna lagabhaga pATha mIla dUra hai| tAkSye vA saha cakrayugmarucakatyAgazcatubhiH kara., kaTanI se salayA jAne vAlI pakkI sar3aka para paTohA aura paceSvAsa zatonnataprabhunatA cakrezvarI tA yaje // " rIThI se bhI yahAM pahuMcane ke lie rAste hai| vahA~ se yaha -pa0 pAzAghara, vahI a0 3, 50 156 / kramazaH pAMca aura mATha mIla uttara meM hai| yahA~ jIpa, isa yakSI ke lakSaNoM ke lie aura bhI dekhiyesAikala aura bailagAr3I se pahuMcA jA sakatA hai| yahA~ kI (i) yativRSabhaH tiloya paNNatti, 4-637 janasaMkhyA lagabhaga 1500 hai yaha pAma jaina aura vaidika (ii) nemicandradevaH pratiSThA tilaka, 7-1 prAdi / Page #75 -------------------------------------------------------------------------- ________________ anekAnta kA lagha prAkRtiyoM meM sundara aMkana hai stambha kRtiyo ke hmaa| grAmavAsiyoM kI zraddhA-bhAvanA ke kAraNa hI yaha madhya zArdUla dikhAye gaye haiN| pAdapITha meM bhaktivibhora maTha jisa kisI rUpa meM surakSita rahA pratIta hotA hai| zrAvaka-zrAvikA bhI darzanIya hai| yadyapi isakA adhikAMza dharAzAyI ho cukA hai kintu (ba) pAzrvanAtha-kAyotsargAsana meM, U~cAI do phITa isakA maNDapa, pravezadvAra tathA mahAmaNDapa ke kucha khambhe cAra ica, cauDAI 6 iva / yadyapi pApANa me darAra par3a aura dIvAroM ke kucha praza aba bhI apane mUlarUpa meM maujUda jAne se isa mUrti kA agrabhAga gira gayA hai tathApi phaNA- haiN| yaha sapATa chata (Flat rooted) kA jaina mandira valI se spaSTa hai ki yaha mUrti pArzvanAtha kI thii| isa thA, isakI sthiti tathA sAmagrI ke AdhAra para spaSTa kahA mUrti ke dono pAvoM meM bhaktimagna zrAvakayugala cavara jA sakatA hai| maTha ke pichale hisse ke gira jAne se durA rahe hai| yadyapi aneka mUrtiyA~ khaDita ho gaI haiN| bahuta sI pAsa(sa) pArzvanAtha-isa pratimA kA kevala grIvA se sa pAsa ke khetoM tathA jhADiyoM meM jahA~-tahA~ bikharI par3I hai| pa Upara kA bhAga zepa hai| UMcAI 6 ica, caur3AI eka phuTa maTha ke zikhara kA prAmalaka yA anya koI cinha do ica / phaNAvalI ke atirikta tIrthakara kA mUkha aura yahA~ kisI bhI rUpa meM nahIM hai tathA mUrtiyoM kI kalA ke bAyI pora uDAna bharatA hamA mAlAdhArI vidyAdhara tathA yAdhAra para ise ImA kI sAtavI-AThavI zatI kI kRti madhya me chatrA kRtiyA hI zeSa hai| zeSa aga khaNDita ho mAnA jAnA cAhie / agrima paktiyoM meM isI maTha tathA cukA hai| yahA~ kI una mUrtiyoM kA sarvekSaNa tathA anuzIlana kiyA jA rahA hai, jo jamIna me nahI dabI hai| pAsa pAsa ke 2. siddhoM kA maTha kheto meM phailI huI jaina-mUrtiyo tathA maTha kI sAmagrI meM grAma ke pazcima me maujuda yaha maTha aba bhI "siddho kA maDahA" kahA jAtA hai| isake nAma, sthApatya eva dabI huI yA jamIna meM dabI huI jaina mUrtiyo kA anuzIlana nahI kiyA jA sakA hai| zilpa-sAmagrI se spaSTa hai ki yaha prAcIna jaina mandira hai| yadyapi aba isa grAma meM eka bhI jaina dharmAnuyAyI nahI hai, sabakSaNa : tathApi isa maTha ke Asa-pAsa kI jamIna abhI bhI khetI sikhoM kA maTha (uttarAbhimukha) mApake kAma me nahI lAyI jAtI aura grAmavAsI vibhinna avasaroM para ise baDI zraddhA ke sAtha pUjate haiN| isake adhiSThAnaAsapAsa ke bhUbhAga ke vibhinna nAma bhI hameM isa sthAna pUrva-pazcima-cauMtIsa phITa / ke vaibhava tathA prAcInatA Adi kI aora socane ko bAdhya uttara-dakSiNa-par3atIsa phITa chaha ica / karate hai| jaise-isake pUrva ke eka bar3e kheta ko aba bhI prathama adhiSThAna para se dvitIya adhiSThAna kI U~cAI eka phuTa / 'talaiyA' kahate hai / tathA dakSiNa ke bahuta bar3e bhUbhAga ko maNDapaaba bhI 'bAjAra' kahA jAtA hai / imase sapTa hai ki pahale ima sthAna ke aAsapAsa atyanta samRddha bastI thii| AsapAsa dvitIya adhiSThAna para se maNDapa kI UMcAI-sAta ke khaDahage se usakI sthiti aba bhI anumita ho sakatI phITa nau iNc| __ maNDapa kI caur3AI-sAta phITa tIna ica / maNDapa me isa maTha kA sarvekSaNa abhI taka nahI hayA aura na hI mAge ke madhyavartI kevala do stambha zeSa hai, jabaki pArzva isakI zilpa sAmagrI kI surakSA kA hI koI prabandha ke eka+eka-do stabha TUTa gaye hai kintu unake sthAna aba bhI mUla rUpa meM maujUda hai| paravartI cAro stabha surakSita 3. maDahA, saskRta ke 'maTha' zabda kA apamraza rUpa hai| haiM aura dIvAra ke sAtha saTe hue hai| isa maDapa para mAja bundelakhaNDa me Aja bhI 'mar3A' zabda bahuta pracalita hai| bhI sapATa chata acchI hAlata meM maujUda hai| Page #76 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 'Ta" grAma kA ajJAta jaina purAtatva 66 praveza-dvAra : tIrthakara mUrtiyA~ tathA zAsana devoM kI mUrtiyAM TikI huI UMcAI-chaha phiitt| hai| merI rAya me isa maTha ke gharAzAyI hone me eka cauDAI-cAra phITa DeDha ica / kAraNa yaha vizAla vRkSa bhI hai| isI vRkSa ke bagala se siradala ke madhya me 13"xs" ke koSThaka meM eka garbhagRha kI dIvAra hone kA AbhAsa hotA hai| isa vRkSa padmAsana tIrthakara utkIrNa hai| tIrthakara kI hatheliyoM, ke nIce do padmAsana aura eka kAyotsargAsana tIrthakara ghaTane tathA mugva kA kucha bhAga khaDina ho gayA hai| inake tathA eka dharaNendra (yakSa) kI mUrtiyA~ vizeSa ullekhanIya pAva me (dono ora) tribhaga-mudrA ke eka-eka indra tathA hai| unakA paricaya nimna prakAra hai :unake Upara mAlAdhArI vidyAdhara (uDAna bharate hue) 1. prAdinAtha :dazita hai| tIrthakara ke mastaka para tIna chatra aura unake / bhI Upara udghoSaka kA mumpaSTa grakana huA hai chatro ke tIna phuTa pATha i ca U~ce, do phuTa chaha i ca cauDe tathA dono ora padmAsana meM TreDa-DeDha ica ko do-do tIrthakara eka phuTa chaha ica moTe zilAphalaka para padmAsana meM yaha prAkRtiyA~ bhI prAlikhita hai| mUrti atyanta sundaratA aura bhavyatA ke sAtha nirmita hai| mahAmaMDapa aura garbhagRha : pAdapITha me AdinAtha ke yakSa-yakSI kramazaH gomukha (11"x 6") tathA cakrezvarI (1"46") bahuta mohaka mudrA meM pravezadvAra me Age bar3hane para pATha phITa tIna ica ke utkIrNa hai| pAdapITha meM hI, zArdUlo ke agrabhAga meM antara para mahAmaDapa ke khambho kI prathama pakti prArabhara vinayAvanata zrAvaka-zrAvikA apanI bhavya veza bhUSA me hotI hai| unama se praveza dvAra ke sAmane kA kevala eka nidarzita hai| prAdinAtha kamalAkRti prAsana para virAjastabha khaDA huA hai, jisa para chata ke 'vaMDe' (Lintel) mAna hai / yadyapi unake donoM hAtha khaNDita hai kintu saumya tathA anya patthara maujUda hai| zapa sabhA dharAzAyA hai| aura dhyAnastha mukha mudrA darzaka ko prabhAvita kiye grAmavAsiyoM kA kahanA hai ki kucha varSoM pUrva taka mahA- binA nahIM rhtii| kandho para kezarAzi chiTakI huI hai| maNDapa macchI sthiti meM thaa| bAta satya pratIta hotA hai| zrIvatsa atyanta laghu AkAra meM darzAyA gayA hai| sabhI sAmagrI yathAsthAna vidyamAna hai| parikara tathA anya sajjAtattvoM kA prabhAva, zrIvatsa yaha nizcayapUrvaka nahIM kahA jA sakatA ki isa mandira kI laghutA tathA anya vizeSatAeM--ise lagabhaga sAtavI meM garbhagRha kI yojanA pRthaka se thI athavA imI mahAmaDapa zatAbdI kI kRti siddha karate hai / isa mUrti ke donoM pAzvoM me / kintu mahAmaDapa ke pIche kA adhiSThAna vAlA kucha me eka-eka kAyotsarga tIrthakaro kI sthiti kA anumAna bhAga pAge ke hisse kI apekSA kAphI sakIrNa hai| usa para / khaDita hone se baca rahe unake bhAmaDala aura pairoM se hI dIvAra hone kA bhI AbhAma hotA hai| merA anumAna hai kara sakate hai| ki mahAmaDapa se jur3A huA yaha bhAga garbhagRha rahA / hogaa| vartamAna meM mUrtiyA~ bhI imI bhAga meM rakhI huI 2. prAdinAtha : / hai aura isake AsapAsa ke bhAga meM jamIna me dabI huI hai| cAra phuTa U~ce, eka phuTa chaha ica caur3e tathA eka phuTa khudAI hone para isa sambandha meM adhika prakAza paDane kI ___ moTe zilApaTTa para kAyotsarga mudrA meM prAlikhita yaha mUrti sambhAvanA hai| bhI prAdinAtha kI hai| isake hAtha gvaDita ho cuke hai| vartamAna meM maTha se lagA huA eka prAcIna imalI kA yadyapi cakrezvarI (yakSI) naSTa ho cukI hai, kintu gomukha vRkSa hai, imI ke nIce aneka, padmAmana aura kAyotsargAsana (yakSa) abhI bhI apane mUlarUpa meM upasthita hai| prAsana 4. tIrthakara kI vANI ko dundubhi pITa kara triloka me ke zArdUlo ke pAvoM meM zraddhAvanata zrAvaka-zrAvikA ke upara guMjA dene vaalaa| eka-eka kAyotsarga tIrthakara tathA unake Upara (donoM pora) Page #77 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 70 anekAnta kramaza: eka-eka gajamukha, vyAlamukha aura makaramukha zArdUla cauDe aura nau iMca moTe zilApaTra para dharaNendra' kI khaDI bahuta sundaratA se nidarzita hai| unake bhI Upara (donoM huI mUrti hai| isa mUrti ke ghuTanoM se nIce kA hissA pora ) eka-eka kAyotsarga kintu aba ziravihIna tIrthakara khaDita ho cukA hai| isame sarpo kI phaNAvali mastaka ke darzAye gaye hai / sundara mukhAkRti muskarAtI sI pratIta hotI pIche to dikhAyI hI gayI hai, do sarpa mAlAkAra hokara hai / mastaka para ke tInoM chatra aba bhI maujUda hai, kintu vakSa paryanta laTaka bhI rahe hai| phaNAvali ke Upara laghu udghoSaka TUTa gayA hai| AkAra me padmAsana me tIrthakara pArzvanAtha Alikhita hai| gajamumba, siMhamukha aura makaramukha zArdUloM kI sajjA bhI 3-prAvinAtha: darzanIya hai| isake donoM ora cAra-cAra hAtha hai| Upara atyanta saumya aura prabhAvazIla mukhamudrA vAlI prAdi- donoM ora vidyAvara yugala uDate hue aMkita kiye gaye hai| nAtha kI yaha pratimA tIna phuTa U~ce, do phuTa cauDe eva eka isa yakSa ke jhIne vastrAbhUSaNa bhI baDe AkarSaka hai| phuTa moTe zilAphalaka para padmAsana me utkIrNa kI gayI hai / isake hAtha aura paira prAyaH khaDita ho cuke hai / jaTAe antima-TUDe grAma ke isa jaina smAraka aura mUrtiyoM kandho para laharA kara prAdinAtha kI dIrghakAlIna tapasyA ke adhyayana se aneka naye tathya sAmane Ate hai| pahalA yaha kA smaraNa dilAtI haiN| isake pAdapITha meM (bAyeM) gomukha ki isa pradeza me ImA kI sAtavI zatI me jainadharma kA yakSa ke Upara eka indra zeSa hai, jabaki dAyI pora kA indra vyApaka prabhAva thA aura grAdinAtha tathA pArzvanAtha kI bahuta khaDita ho gayA hai, mAtra usake nIce kI cakrezvarI (yakSI) adhika upAsanA hotI thii| dUsarA yaha ki zikharavihIna zeSa hai| sapATa-chata (Flat Yooted) ke mandira banate the| isa mandira ke sapATa chata Adi ke kAraNa isakA nirmANa kAla 4. paraNendra (yakSa): chaThI zatI I0 taka bhI pahu~ca sakatA hai| tIsarA yaha ki teIsaveM tIrthakara pArzvanAtha ke yakSa dharaNendra kA yaha mUlanAyaka kI apekSA zAsana-deva-deviyoM kI mUrtiyA~ apekSAakelI mUrti, isa zreNI kI biralI pratimAno me ginI kRta kAphI choTI banatI thI, kintu unakI svatantra mUrtiyA~ jaaygii| dharaNendra kA aMkana prAyaH padmAvatI ke sAtha bhI banane lagI thii| nirmANa kArya meM sthAnIya lAla aura milatA hai| kintu yahA~ kI kalA meM, usako svatantra bhare balyA patthara kA upayoga hotA thaa| yadi zAsakIya mUrti bhI banI, yaha eka ullekhanIya tathya hai| yadyapi isa stara para yA anya kisI Dhaga se utkhanana kArya karAyA maTha me jamIna ke Upara maujUda mUrtiyo me pAzrvanAtha kI jAya to aura bhI bahuta sI sAmagrI prakAza meM Akara isa mUrti nahIM dikhAyI paDI, tAlAba para bhI pArzvanAtha kI kSetra ke itihAsa para nayA-prakAza ddaalegii| jo khaMDita mUrtiyA~ maujUda hai ve bhI prAkAra-prakAra tathA kalA mAdi kI dRSTi se isase nitAnta bhinna hai| isase yaha anumAna sahaja hI hotA hai ki jamIna me dabI huI 5. "UrdhvadvihastadhRtavAmukirudbhaTAdhaH savyAnyapANiphaNipAzavarapraNatA / mUrtiyoM meM pArzvanAtha kI tathA yakSI padmAvatI kI bhI honA zrInAgarAjakakuda dharaNobhranIlaH caahie| kUrmazrito bhajatu vAsukimaulirijyAm // " vartamAna me do phuTa eka iMca U~ce, do phuTa eka iMca -paM. prAzAdhara : pra. sA., a. 3 padya 151 Page #78 -------------------------------------------------------------------------- ________________ saMskRta se aruci kyoM zrI gopolAla 'pramara' ema. e. saskRta bhASA ke vAGmaya kI-sI vividhatA aura thA lekina isake aneka kAraNa mAie,una kAraNoM para vipulatA sasAra kI kisI bhI bhASA meM kadAcit hI hogii| hama kucha vicAra karesaskRta kA mahAnatha ahagveda sasAra kI prAcInatama pustako me prathama hai / prAdikavi bAlmIki aura mahAkavi kAlidAsa bhArata ke bhUtapUrva zAsakoM dvArA viroSa : kA sthAna vizvaprasiddha katipaya mahAkaviyo meM sarvopari hai| prAcInakAla se ho bhArata aneka prAkarSaNo kA kendra saskRta ke vyAkaraNa kI koI joDa nahI / mAnava-jIvana ke rahA hai| kadAcit isolie videzI zAsako ne isa deza pratyeka pahalU para saskRta ne prakAza DAlA hai| saskRta meM para manacAhA zAsana kiyaa| unake zAsana taka to phira bhI jahA~ sahasrAbdiyo pUrva kI sabhyatA ke darzana hote hai sahasrA kuzala thI para use sthAI banAe rakhane ke lie yahA kI bdiyo ke pazcAt Ane vAlI sabhyatA kI bhaviSyavANI bhI saskRti ko bhI unhone kSata-vikSata karane kI ceSTAe kii| hai / saskRta vaha bhApA hai jisame darzana, vijJAna aura jIvana sampUrNa bhAratIya saMskRti prAyaH saskRta vidyA me hI kendrita kA advitIya samanvaya milatA hai| saMskRta sAhitya hI se thii| ataH unhone usI para aneka ghAtaka prahAra kie, vizva ke lie zAntimaya sandeza prasArita hotA hai / saskRta ke vidvAnoM aura kAvyakAro ko prAzrayahIna kiyA, maTha aura gurukula dhvasta kie, grantho ko agnisAt yA parantu usI saskRta ko Aja kI sthiti meM dekhakara jalamagna kiyA aura antatogatvA use 'mRta bhASA' banAkara hame usa sarasvatI kA smaraNa pAtA hai jise brahmaloka tyAga hI choddaa| kara martyaloka pAnA par3A thaa| sarasvatI to phira bhI amRta kahalAtI rahI parantu saskRta ko 'mRta' taka kaha DAlA gyaa| saskRta kI: vartamAna sthiti ke lie ye videzI zAsaka aAja yaha sthiti hai ki saskRta paramparAgata pajArI kahalAte bahuta kucha uttaradAyI haiN| kucha vidyA-premI udAra-hadaya vAle hamI loga usase aruci karane lage hai, usake adhyayana- zAsa zAsako kI carcA hama nahI kara rahe haiM / manana ko apanI gaurava hAni samajhane lage hai| yahI nahI, pAzcAtya sabhyatA ke prati moha: saMskRta se hamArI aruci uttarottara bar3ha rahI hai jisake agrejI zAsanakAla meM bhAratIyo kA moha pAzcAtya udAharaNa hai ve zataza: vidyAlaya aura pAThazAlAeM jo chAtrA sabhyatA ke prati tIvra vega se baDhA / yaha paramparA prAja bhAva ke kAraNa antima sAMseM le rahI hai, ve diggaja saskRta vidvAn jo isa lie hamAre sammAna ke pAtra nahI rahe bhI bahuta aMzo me kAyama hai| sUTa-bUTa se saje Aja ke ki ve kevala saskRtajJa hai aura ve hama aura hamAre vividha apa-TU DeTa naujavAna ko maskRta vidyA me 'paNDitAUpana' kI netA jinhe, saskRta vidyA kA pracAra-prasAra to dUra rahe, jhalaka milatI hai, usakA adhyayana-manana korA 'purANapatha' pratIta hotA hai / pAzcAtya vidvAnoM ne to saskRta kA zreSTha use yathA sthiti kAyama rakhanA bhI duSkara hai / adhyayana kiyA hai lekina pAzcAtya sabhyatA se mohita ina kAraNa tathAkathita bhAratIya vidvAnoM aura netAmoM ko saskRta meM hA~ brahmaloka tyAgakara martyaloka me sarasvatI ko to sAhityika aura prAdhyAtmika tattva najara nahIM pAte / usameM durvAsA ke zApa se pAnA par3A thA, lekina saskRta ko usa unhe manovijJAna aura mAnava-jIvana ke vizleSaka tattvoM kI sthiti meM kyo pAnA par3A? usakA to eka hI kAraNa kamI khaTakatI hai / ye bhrAnta dhAraNAeM pAzcAtya sabhyatA Page #79 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 72 anekAnta ke prati moha se janmI hai / aura saskRti ke prati aruci kuprabhAvita hokara samkRta ke prati galata dhAraNA banA ko janma de rahI hai| lgaa| adhyApana zailI ke doSa : saMskRta ke vidvAnoM aura vidyAlayoM ko zocanIya sthiti : vizvavidyAlayo, kAlijo aura kucha skUlo me saskRta prAja saskRta ke vidvAna aura vidyAlaya, dAnoM kI kI zikSA manovaijJAnika tathA pariSkRta zailI meM dI jAne Arthika sthiti atyanta zIcanIya hai / adhikAza vidyAlayo lagI hai| parantu prAcIna paddhati kI pAThazAlApro aura caTa- kA sacAlana vibhinna samAjo aura vyaktiyoM dvArA kiyA gAlo me jo adhyApana zailI pracalita hai vaha atyanta dopa- jAtA hai| unakI prAya ke srota bhI unake sacAlako taka pUrNa ho gaI hai| inake adhyApaka manovijJAna se prAya: / hI mImita rahate hai / zAsakIya anudAna unhe prAya nahI aparicita hote hai| iname aura bahuta-sI kamiyA huaaa| milatA / ye vidyAlaya saMskRta vidyA ke pracAra ke lobha me karatI hai| kAlidAsa aura bhavabhUti ke nATako kA damo canAye to jAte hai para dhanAbhAva ke kAraNa uname na to bAra adhyApana kara cukane vAle bhI adhyApaka kadAcin zikSA ke paryApta aura uparyayata sAdhana hote hai aura na vahA una nATako kA tulanAtmaka adhyayana prastuta karane meM hica- ke adhyApakoM ko paryApta vetana hI diyA jAtA hai| bahuta kege| ina pAThazAlAgo aura caTazAlo meM aise bhI koI so vidyAlaya mamAja ge candA ugAhane ke lie pracAraka rakheM adhyApaka milege jinhone daso bAra meghadUta kA adhyApana rahate hai| ye pracAraka prAya alpazikSita aura aprAmANika kiyA hogA, para ve usame ullikhita sthAnoM para bhaugolika hote hai - inave mAdhyama se bhI janamAdhAraNa kI zraddhA aura TippaNiyA na likha skeNge| ve adhyApaka bhI mila sakate hai maci maskRta me haTa jAtI hai| ubara vetana aparyApta milane jinakI jihvA para nAcatI hogI veda-catuSTaya kI RcAye se adhyApaka udAsa rahate hai aura umI udAmI meM ve chAtrA lekina unameM se adhikAMza ne isa yuga ke prathama veda saskA ko zikSA dete hai uimage chAtra paripakva nahI hone pAne / raka meksamUlara aura bevara ke nAma bhI na sune hoge| mai bAraha varSa taka tana, mana aora vana meM juTa kara avArya bane, eka aise adhyApaka ko jAnatA hUM jinhe kaI saskRta graMtha anta meM uge hama grAmamAna chane vAlI mahagAI ke yuga meM akSaraza: mukhAgra hai, para ve yaha nahIM batA sakate ki una bhI sau yA usage bhI kama rupaye mile, image baDhakara saskRta grantho me Aye huye uddharaNa kina grathoM se liye gaye hai| kI apratiSThA aura kyA ho sakatI hai ? pAzcarya nahI jo ina pAThazAlAo aura caTazAlo meM aise adhyApaka bhI mila jAya jinhe apane varSoM se mukhAgra kiye saMskRta vyAkaraNa ke Adhunika saMskaraNa kA prabhAva grantho ke granthakAro kA bhI nAma jJAta na ho, unake vyakti sambana kA vyAkaraNa apanI suvyavasthA aura vaijJAgata aura sAhityika paricaya kI to bAta hI kyA ! nikatA ke liye jagaprasiddha hai / pANini aura panajali adhyApana karate samaya ye adhyApaka varSoM ke raTe-raTAye grAdi ke vyAkaraNo ke saskaraNa bhI prAmANika rUpa meM viSaya ko hI Tepa- rikArDara kI bhAti chAtro ke sAmane rakha prakAzita haye hai| para bAta kacha aura hai / yuga kI mAga dete hai, pArkaSaNa aura manovijJAna ke tattva to usa viSaya usa vyAkaraNa kI to hai lekina usake vartamAna saskaraNa me pahale se hI nahI rahate / chAtroM ke ahobhAgya jo ve ke rUpa mai nahI / AvazyakatA aimo saskaraNa kI hai jisameM usameM se kucha sIkha nikalate hai| sampUrNa vyAkaraNa ko usakA eka bhI zabda parivartita kiye ___ina adhyApako aura paMDito dvArA pratyakSa me bhale hI binA hI eka naye sire se, nayI zailI meM likhA gayA ho / saMskRta ke prati aruci utpanna na kI jAtI ho, parantu isa prakAra kA sarAhanIya prayatna huaA hai kopa grantho ke parokSa me to ye usake mUla kAraNa hI hai| inameM adhyayana viSaya me / saskRta ke prAcIna kopa grantho se zabdAvalI karane vAlA prAja kA vijJAna premI chAtra nizcaya hI inase lekara use Aja kI 'Dikzanariyo' me saMjoyA gayA hai jo Page #80 -------------------------------------------------------------------------- ________________ saMskRta se prati kyoM 73 na kevala adhikatara vaijJAnika bana paDA hai balki suvidhA- me lAne kA sarvottama mAdhyama hai samAlocanA / saskRta meM janaka bhI ho gayA hai| vyAkaraNa ke aise saskaraNa kA ine-gine grantho kI hI abhI samAlocanA prastuta kI jA prabhAva bhI saskRta ke prati prAvazyaka ruci nahI utpanna sakI hai / saskRta grantho ke tulanAtmaka adhyayanakI bhI bar3I hone detaa| kamI hai| isI taraha vizleSaNa, vyAkhyA, TIkA, anuvAda Adi bahuta mAtrA meM upalabdha nahIM hai| saMskRta granthoM ke mAdhunika zailI meM prakAzana kA prabhAva : ina saba kamiyo aura abhAvo kI pUrti kiye binA prathama to saMskRta ke sampUrNa grantha hI prakAza meM nahI / sampUNa grantha ho prakAza meM nahA saskRta ke prati samucita ruci jAgrata nahIM ho sktii| pAe hai aura jo pA bhI gaye hai, uname bahuta hI kama aise hai jinhe Adhunika zailI me sampAdita aura prakAzita kiyA navIna sAhitya-sarjanA kI kamI : gayA hai| vizeSata saskRta grantho ke prakAzana me arthopArjana kisI bhI unnata bhASA kA yaha pradhAna lakSaNa hai ki kA cakkara bahuta bar3A abhizApa banakara sAmane AyA hai| usame sAhitya sarjanA nirantara hotI rahe / isa dRSTi se jinake prakAzana deza-dezAntaro me bikate hoM una prakAzako vartamAna yuga meM saMskRta bhASA ko unnata nahIM kahA jA se bhI apane granthoM ko atyanta hIna dazA me prakAzita pAkara sktaa| sva0 paNDina ambikAdatta vyAsa, DA0 ke0 esa0 saskRta nizcaya hI apanA bhAgya kosatI hogii| saikarDI nAgarAjana aura paNDita kSamArAva prAdi ne kucha sAhitya udAharaNo meM se hama eka hitopadeza jaise zikSAprada aura likhA hai aura hai bhI vaha uccakoTi kA, parantu mAtrA kI vizvapriya antha ko le / eka jagatprasiddha prakAzaka ne isa dRSTi se vaha saba nagaNya hai| grantha kA eka chAtropayogI saskaraNa nikAlA thA jisakI lAkho pratiyA bika cukI hogI aura bika rahI hogii| vizvavidyAlayoM dvArA aparyApta sahayoga : isa saskaraNa kA kAgaja, jilda, chapAI, geTa apa Adi to adhikAza vizvavidyAlayo me saskRta ke paThana-pAThana atyanta nimna koTi ke hai hI, prapha kI agaNita prazaddhiyA, kI samucita vyavasthA hai| saMskRta ke pracAra-prasAra me sampAdana kI avaijJAnikatA, sAtha me saMjoI gaI TIkA kI unakA yaha sahayoga sarAhanIya hai, para paryApta nahIM / Aja kliSTatA, hindI anuvAda kA purAnApana aura zikSA mano- saskRta kI aneka zikSA-sasthAeM aura parIkSAlaya cala rahe vijJAna ke anusAra Avazyaka bhUmikA, praznAvalI, pariziSTa hai| uname se kucha atyanta uccakoTi ke hai aura kucha svaya Adi kA prabhAva ityAdi bhI zocanIya hai| kucha grantha aise zAsana dvArA saMcAlita hote hai| para inheM bhI ye vizvabhI prakAzita kiye gaye aura kiye jA rahe hai jo kisI bhI vidyAlaya mAnyatA nahIM dete| aura to aura, eka zAsana gahanavana se kama nahIM hote| unameM virAma cihnoM, ana- dvArA saMcAlita vizvavidyAlaya bhI hai| jisakI prAcArya cchedo, zIrSakoM aura khaNDa- upakhaNDo prAdi kI yojanA parAkSA kA bA0 e0 ka to hotI hI nahIM, yaha bhI hU~Dhe nahI milatA ki adhyAya hI vizvavidyAlaya hai / phalasvarUpa bI0 e0 aura ema0 e0 yA pariccheda kahA~ badala gaye hai| ke mAdhyama se pallavagrAhI saskRtajJa to bahUta taiyAra ho rahe yaha spaSTa karane kI AvazyakatA nahI ki aise prakA hai, para zAstrI aura prAcArya ke mAdhyama se taiyAra hone zanoM se saMskRta ke prasAra me kitanI bAdhA pahu~ca pAtI hai| vAle Thosa aura pAragAmI saMskRtajJa, dinoM-dina kama hone yaha bhI spaSTa hai ki uttama prakAzanoM ke abhAva me lAkho jA raha hai| vidyA premiyoM ko saskRta grantho ke adhyayana se vacita raha hindI ke prati virodha: jAnA par3atA hogaa| kucha agrejI premI vidvAn aura netA hindI kA virodha samAlocanA aura tulanAtmaka adhyayana kI kamI karane para tule hue haiN| hindI ke prati apane virodha ko prAja kA yuga samAlocanA kA hai| vAGmaya ko prakAza puSTatara karane ke lie ve yadA-kadA saMskRta para bhI TUTa Page #81 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 74 anekAnta par3ate hai| vaise bhI hindI ke prati virodha se saMskRta ke prati mAnoM dvArA bhArata me to saMskRta vidyA kA pracAra kisI virodha svayameva ho jAtA hai kyoki bhASA vijJAna, zabdA- mAtrA me ho bhI rahA hai| para videzoM meM kisI bhI mAtrA valI, vyAkaraNa aura sAmAnya lakSaNoM kI dRSTi se saskRta me nahI / gItA, paJcatantra praura zakuntalA mAdi kI bhAMti hindI kA prANa hai| hindI ke prati virodha me saskRta kA aura bhI saikar3oM grantha, videzI bhASAoM meM anUdita hone aura saskRta ke prati virodha meM hindI kA jIvana sthira yogya hai / saMskRta sAhitya kA itihAsa jarmana aura aMgrejI nahI raha sktaa| hindI kI unnati ke lie saskRta kI bhASApro ke atirikta kisI videzI bhASA meM nahIM likhA aura saskRta kI unnati ke lie hindI kI unnati ani- gayA hai / samAlocanA paura koSa-grantha kevala agrejI meM hI vArya hai| sulabha hai| saMskRta ke vidvAnoM, granthoM aura patra-patrikAoM kI videzo meM pracArArtha bhejane kI vyavasthA bhI abhI kSetrIya bhASAoM ke yogadAna kA prabhAva : nagaNya hai| kSetrIya bhASAgro se saskRta ke pracAra aura prasAra meM yogadAna prApta nahIM hotaa| saskRta granthoM kA anuvAda zAsakIya sahayoga ko aparyAptatA : kSetrIya bhASAmo me nahI ke barAbara huA hai| ina bhASAoM kendrIya aura rAjya zAsanoM kA dhyAna saskRtakI ora me aise bhI grantha nahIM likhe gaye hai jiname saMskRta grantho kI gayA hai| parantu saMskRta kI pAThazAlApro aura vidyAlayo mamAlocanA, vyAkhyA aura vizleSaNa grAdi ho| saskRta ko yA to mAnyatA hI na denA yA prAthamika zAlApro ke aura kSetrIya bhASApro ke zabdakoSa jaise saskRta-bagAlI, samakakSa hI mAnanA, unhe paryApta aura savizeSa anudAna na saskRta-gujarAtI aura saskRta-marATI Adi bhI kadAcit denA, saskRta saMsthAoM kA svataH atyalpa mAtrA me sacAlana hI bane hoge| kSetrIya bhASAmo ke mAdhyama se saskRta ke karanA, saskRta aura saMskRtajJoM ke hitoM kA sarvopari dhyAna adhyApana kI vyavasthA bhI Avazyaka hai| na rakhanA prAdi aneka aisI kamiyA~ hai jinake kAraNa zAsana patra-patrikAoM ke sahayoga kI kamI: kA sahayoga paryApta nahI kahA jA sktaa| kucha patra-patrikAe~ saskRta bhASA me bhI prakAzita hotI Rana zikSA kA arthapradhAna uddezya : hai / inase saskRta ke prati ruci kA vardhana honA svAbhAvika hai para vaha paryApta nhii| saskRtetara patra-patrikAyo se, saskRta kA uddezya 'svAntA sukhAya' hai, jabaki Aja unakI apanI samasyAgro ko dRSTigata rakhate hue jo protsA- kA zikSA kA uddazya pradhAnataH prathApAjana hA gayA hai| hana saskRta ko milanA cAhie vaha nahI mila rahA hai| eka kA uddezya AdhyAtmika hai aura dUsarI kA bhotika / hindI kI patra-patrikAe~ to saskRta ko yadA-kadA cha bhI yaha bhI eka kAraNa hai jisase jana-sAdhAraNakI ruci saMskRta letI hai, para agrejI aura anya bhASAo kI patrikAe~ yaha / vidyA ke prati utpanna nahI hone paatii| bhI nahI krtii| lekhako, kaviyo, samAlocako itihAsajJo upasaMhAra : aura purAtattvajJo Adi kI kalame to saskRta kA punIta saskRta vidyA ke prati uttarottara bar3hatI huI yaha sparza hI nahI kara pAtI, sampAdakIya lekha bhI kAlidAsa aruci gambhIra cintA kA viSaya hai| yaha kevala eka bhASA jayantI Adi jaise mahattvapUrNa avasaro para bhI nahI dekhe yA vidyA kA hI nahI pratyuta bhAratIya saMskRti ke jIvanagaye hai| maraNa kA prazna hai| ataeva deza, samAja, saskRti aura videzoM meM pracAra kA prabhAva : sAhitya ke karNadhAroM kA dhyAna isa ora avilamba AnA zAsana, vibhinna saMsthAnoM aura kucha vidyA-premI zrI- caahie| Page #82 -------------------------------------------------------------------------- ________________ devAgama stotra va usakA hindI anuvAda bAlacandra siddhAnta-zAstrA prAcArya umAsvAmI dvArA viracita tattvArthasUtra ke svarUpa kA pratyaya nahI hotA taba taka sthira zraddhA nahI ho jisa maMgala-zloka meM prApta ke asAdhAraNa svarUpa kA sktii| isI abhiprAya se ve svaya parIkSApradhAnI' banakara nirdeza kiyA gayA hai usa prApta kI mImAMsA-samIkSA prApta kI mImAsA me-'yAptamImAMsA apara nAma prastuta -rUpa prastuta devAgamastotra svAmI samantabhadrAcArya ke devAgama kI racanA me-pravRtta hue hai| dvArA racA gayA hai| yaha zabda-zarIra se kRza hote hue prastuta devAgama me 114 zloka-dArzanika sUtrAtmaka bhI gambhIra artharUpa prAtmA se baliSTha hai / isameM syAdvAdakA kArikAe~-hai / prArambha me (1-5) unhoMne devAgamanAdi Azraya lekara gambhIra dArzanika tattvo kA vivecana kiyA rUpa bAhya vaibhava, niHsvedatA Adi rUpa zArIrika atizaya gayA hai| svAmI samantabhadra dadazraddhAnI jinabhakta the| AgamapraNayana ko mahatva na dekara- inheM avyabhivarita unakI jo bhI kRtiyAM upalabdha hai ve saba hI prAyaH-ratna- Apta kA svarUpa na mAnakara--ajJAnAdi doSoM (bhAvakarmo) karaNDazrAvakAcAra ko chor3akara stutiparaka hai| yaha stuti aura AvaraNo (jJAnAvaraNAdi dravyakarmo) ke prabhAvasvabhI unakI korI stuti-mAtra guNagAthA-na hokara gambhIra rUpa vItarAgatA, mokSamArgapraNetRtva aura sarvajJatA ko mahattva dArzanika tathyoM se paripUrNa hai| ve tarkaNAzIla hote hue bhI diyA hai tathA akATaya anumAna pramANa ke dvArA isa sarvaatizaya vivekI the| prastuta devAgama alpamati bhavya jIvoM jJatA ko siddha kiyA hai / tatpazcAt yathArthavaktRtva kI hetuke hitArtha racA gayA hai| unakA eka yahI abhiprAya rahA bhUta isa nirdopatA-vItarAgatA-ko bhagavAn arhata meM hai ki prAtmahitaiSI jana syAdvAdarUpa samIcIna dRSTi se siddha karate hue unheM prApta mAna anya ekAntavAdiyoM meM prApta ko dekhakara-usake svarUpa kA nirNaya kara-usake vatAptena zreyomArgamAtmahitamicchatA samyagmithyopadezArthadvArA upadiSTa tattvo ko yathArtha samajhate hue tadanusAra vizeSapratipattyarthamAptamImAsAM vidadhAnAH zraddhA-guNajJasanmArga meM pravRtta hoN| kAraNa yaha ki jaba taka yathArtha vastu tAbhyA prayuktamanama. 'kasmAd devAgamAdivibhUtito'ha 1. mokSamArgasya netAra bhettAraM karma-bhUbhRtAm / mahAn nAbhiSTutaH' iti sphuTa pRSTA iva svAmi-samantajJAtAra vizvatatvAnAM vande tadguNalabdhaye / / bhadrAcAryAH prAhu2. suzraddhA mama te mate smRtirapi tvayyacana cApi te, (apTasahasrI pR. 3) hastAvajalaye kathAzrutirataH karNo'kSi saprekSate / 4 ........" iti tadvattayA bhagavan no'smAka parIkSAsustutyA vyasanaM zironatiparaM sevedRzI yena te, pradhAnAnAM mahAn na stutyo'si / AjJApradhAnA hi tridazAtejasvI sujAno'hameva sukRtI tenaiva tejaHpate // 114 dika [tridazAgamAdika] parameSThina. paramAtmacihna prati padyarena, nAsmadAdayastAdRzo mAyAviSvapi bhAvAt / (aSTa3. itIyamAptamImAMsA vihitA hitamicchatAm / sahasrI pR. 3) samyagmithyopadezArthavizeSapratipattaye // 5. ......."ityAvaraNasya dravyakarmaNo doSasya ca bhAva (devAgama 114) karmaNo bhUbhRta iva mahato'tyantanivRttisiddheH karmabhUbhRtA bhettA sadevaM niHzreyasazAstrasyAdau tannibandhanatayA maGga- mokSamArgasya praNetA stotavyaH samadatiSThate vizvatattvAnA lArthatayA ca munibhiH saMstutena niratizayaguNena bhaga- jJAtA ca / (aSTasahasrI pR. 55) Page #83 -------------------------------------------------------------------------- ________________ anekAnta sadoSatA ke kAraNa usa prAptatA kA niSedha vyakta kiyA yadi sarvathA pravaktavya-nahIM kahA jA sakane yogyahai (6-7) / mAnA jAya to vaisI sthiti meM 'tattva pravaktavya hai' isa bhAva-prabhAva, eka-aneka, bheda-prabheda aura nityatva- prakAra kahanA bhI prayukta hogA (13) / anityatvAdi paraspara virodhI dikhanevAle tattvoM meM se isa prakAra bhAva aura prabhAva ke durAgraha ko dUra karate kisI eka hI tattva ko athavA paraspara nirapekSa dono ko kA hue pUrva me (6) aviruddha vaktRtva kI siddhi meM jo yaha bhI mAnane vAle una ekAntavAdiyo ke yahA~ cUki puNya kahA gayA thA ki 'pApakA abhISTa tattva kisI pramANa ke pApa aura ihaloka-paraloka Adi kI vyavasthA sambhava nahIM TArA khapirata nahI hotA' hI mAtA ke spIkaraNa hai, ataeva ve na kevala paravacaka hai, api tu prAtmavacaka svarUpa syAdvAda kA prAzraya lekara kacit bhAvAbhAvAdi bhI hai-svaya apanA bhI ahita karane vAle hai| isIlie rUpa-syAdasti, syAnnAsti ityAdi-sAta bhago kI aise durAgrahiyoM ko no sva-parazatru ho samajhanA cAhie yojanA nayavidhi ke anusAra kI gaI hai aura vahA~ (20) (8) / isa prakAra prArambha me sthira bhUmikA ko vAdhakara kahA gayA hai ki he bhagavan isa prakAra syAdvAda kI bhitti Age ke grantha meM aise hI kucha ekAntavAdoM kA vivecana para khar3A hone se aApake zAsana me-abhISTa tattva meMkiyA gayA hai kisI prakAra kA virodha sambhava nahI hai| vastu kI arthabhAva-prabhAva ekAnta kriyA-pravRtti-nivRtti kI sAdhanatA-bhI tabhI bana inameM prathamataH bhAvaikAnta kA vivecana karata hue kahA sakatI hai jaba ki use bhAva ( vidhi ) athavA prabhAva gayA hai ki vastu ko yadi sarvathA sadbhAvarUpa hI svIkAra (niSedha) svarUpa se nirdhArita na kiyA jAya / yaha kara prabhAva kA-anyonyAbhAva, prAgabhAva, pradhvasAbhAva avazya hai ki anantadharmAtmaka vastu ke una dharmoM meM pratyeka aura atyantatAbhAva ina prabhAvo kA-sarvathA pratiSedha pratiSadha apane pRthaka-pRthaka prayojana ko lie hae hai / ataH prayojana kiyA jAtA hai to ina prabhAvo ke abhAva meM krama se sabake ke anasAra una vividha dharmoM meM jaba kisI eka dharma kI sarvarUpatA, anAditA, anantatA paura niHsvarUpatA kA-jIva vivakSA kI jAtI hai taba vaha mukhya va itara maba gauNa ho kI cetanatA aura ajIva kI jar3atA jaise niyata vastu sva. jAte hai, para unakA kucha lopa nahIM ho jAtA-pAvazyarUpa ke abhAva kA-prasaga anivArya prApta hogA (6-11) / katAnusAra uname se pratyeka ko pramukhatA prApta humA karatI isake viparIta bhAva ko na mAnakara kevala prabhAva ko hai| prakaraNa ke anta meM yaha bhI nirdeza kara diyA hai ki -sakala zUnyatA ko hI mAnA jAtA hai to sadbhAva svarUpa isI prakAra se isa saptabhaMgI kI yojanA eka-aneka va vastumAtra ke abhAva me bodha-vivakSita abhIpTa tattva kI nitya-anitya Adi itara paraspara virodhI dikhAne vAle siddhi aura aniSTa vastusvarUpa ko dUSita karane rUpa jJAna dharmoM ke viSaya me bhI karanA cAhie (14-23) / (svArthAnumAna)-aura vAkya-anya ko samajhA sakane yogya vacana (parArthAnumAna)-kA bhI vilopa avazyabhAvI prata-vaita ekAnta hai / taba vaisI dazA meM vastusvarUpa ko svaya kaise samajhA jA isa prakaraNa meM prathamataH advaita ekAnta para vicAra karate sakatA hai tathA anya ko samajhAyA bhI kaise jA sakatA hai hue kahA gayA hai ki yadi sarvathA advaita-ekamAtra parabrahma vaMsI dazA me (jJAna aura zabda ke abhAva meM) svaya ko vijJAna, zabda athavA citrarUpatA prAdi-ko mAnakara itara abhISTa usa prabhAvakAnta ko bhI siddha nahIM kiyA jA sabhI padArthoM kA pratiSedha kiyA jAtA hai to vaisI avasthA sakatA hai (12) / meM kartA Adi kArako aura avasthiti va gamanAdi kriyAoM paraspara nirapekSa-syAvAda saraNi ke binA-bhAva meM jo pratyakSataH bheda dekhA jA rahA hai vaha virodha ko va prabhAva donoM ke mAnane me virodha kA prasaga dunivAra prApta hogaa| isa para kahA jAtA hai ki vaha kArakabheda hogaa| isake atirikta tattva ko bhAva va abhAvarUpa se aura kriyAbheda to eka me bhI sambhava hai, vaha bhalA virodha Page #84 -------------------------------------------------------------------------- ________________ devAgama stotra va usakA hindI anuvAda ko kyoM prApta hogA? udAharaNArtha vRkSa ke eka hote huye mAnane meM bhI dvaita kA prasaMga anivArya rahegA, kyoki advata bhI usame kartA Adi kArako kA bheda isa prakAra dekhA ke atirikta prAgama ko bhI mAnanA paDatA hai| aura yadi jAtA hai-vRkSa vana meM sthita ho rahA hai (kartA), vRkSa ko hetu va mAgama donoM ke binA hI usa prata kI siddhi kI bele lipaTa rahI hai (karma), vRkSa ke dvArA giratA huyA jAtI hai to phira vacana mAtra se dvaita kI bhI siddhi kyoM na ho hAthI mArA gayA (karaNa', vRkSa ke lie jala denA cAhie jAyagI ? abhiprAya yaha hai ki kahane mAtra se kabhI kisI (sampradAna), ityAdi / isI prakAra agni ke eka hote tattva kI siddhi nahIM hotii| usake liye yukti Adi kA hue bhI usama jalAne aura pakAne Adi jaisA kriyAbheda pAzraya lenA hI par3atA hai / isake sAtha yaha bhI eka aTala dekhA hI jAtA hai| parantu yaha kahanA ThIka nahIM hai, kyoki niyama hai ki niSedhya vastu kA niSadha usakI vidhipUrvaka hI yahA~ prazna upasthita hotA hai ki yadi advaita meM vaha bheda humA karatA hai / udAharaNArtha gAya-bhaisa prAdi itara pazuoM sambhava hai to yaha batAyA jAya ki ukta bheda nitya hai yA me jaba sIga upalabdha hote hai tabhI ghoDA va gadhe mAdi ke anitya ? nitya to vaha ho nahIM sakatA, kyoMki, jaba taba unakA niSedha kiyA jAtA hai, anyathA unake niSedha kI hI vaha dekhA jAtA he--marvadA nahI dekhA jaataa| taba yadi kalpanA hI nahI ho sakatI thii| tadanusAra daMta ke binA use anitya mAnA jAtA hai to pana. yaha prazna upasthita usakA niSadha-prata-bhI sambhava nahI hai (25-27 ) / hotA hai ki anitya hone para vaha utpanna kahA~ se hamA? isake viparIta jo vaizeSika, naiyAyika aura bauddha grAdi uttara meM yadi yaha kahA jAya ki usI parabrahma se (athavA vividha dravya-guNAdi padArtho ko paraspara me sarvathA pRthaka hI vijJAna Adi se) to aisI avasthA meM advaita kAnta kA vi- svIkAra karate hai-paraspara meM kisI bhI apekSA se abheda ghAtaka kAraNa-kArya kA bheda Akara upasthita hotA hai, nahI mAnate hai-unake isa abhimata ko ayuktisagata batakyoki, apane Apame kabhI kisI kI utpatti sambhava nahIM lAte hue prathamataH vaizeSikA ko lakSya karake kahA gayA hai hai (24) / ki jisa pRthaktva guNa ke prAthaya se dravya aura guNa Adi upayukta advaita kI kalpanA me puNya-pApa, unakA phala- padArthoM meM sarvathA pArthakya svIkAra kiyA jAtA hai vaha sukha-dukha, ihaloka-paraloka, jJAna-ajJAna aura bandha-mokSa pRthaktva guNa una dravya aura guNa prAdi se apRthak hai yA kI bhI jo dvividhatA pramANasiddha dikha rahI hai vaha asambhava pRthak ? apRthak to use mAnA nahI jA sakatA, kyoki, vaisA ho jaavegii| isake atirikta ina advaitavAdiyoM se pUchA jA mAnane para abhISTa pRthaktvaikAnta kA viroSa, hotA haisakatA hai ki pratyakSa ke agocara usa advaita kI siddhi guNa aura guNI prAdi padArthoM meM jo vaizeSikoM ke dvArA pApa kyA kisI hetu (yukti) se karate hai yA binA hI hetu sarvathA pRthaktA svIkAra kI gaI hai vaha bAghA ko prApta ke ? yadi usakI siddhi kisI hetu se kI jAtI hai to vaha hotI hai| taba yadi use ukta dravya aura guNa se pRthak hI heta aura sAdhyabhUta advaita ye do padArtha usa advaita ke vi- mAnA jAtA mAnA jAtA hai to phira usake unase sarvathA pRthak rahane para ghAtaka svaya siddha ho jAte hai / aisI avasthA meM vaha sarvathA tatkRta pRthaktA uname nahI rahatI-ima prakAra se to ukta advaita kahA rahA? isake viparIta yadi yaha kahA jAya ki dravya-guNa apRthak hI Thaharate hai / kAraNa yaha ki kathacit usakI siddhi hetu ke binA Agama se kI jAtI hai to aisA tAdAtmyake binA jaise ghaTa aura paTa sarvathA bhinna hai vaise hI 1. vRkSastiSThati kAnane kumumite vRkSa latAH sathitAH usa pRthaktva guNa ke bhI unase sarvathA bhinna rahane ke kAraNa vRkSaNAbhihato gajo nipatito vRkSAya deya jalam / 'unakA yaha guNa hai' yaha bhI nahIM kahA jA sakatA; kyoki vRkSAdAnaya maJjarI kusumitA vRkSasya zAkhonnatA vaizeSika matAnusAra vaha kisI eka pRthaktvavAn me nahI vRkSe nIDamida kRtaM zakuninA he vRkSa ki kampase / / rahatA-aneka me yugapat usakA avasthAna mAnA gayA hai, dUsarA udAharaNa 'dharmaH sarvasukhAkaro hitakaro dharma jo asagata hai (28) / budhAzcinvate' Adi bhI hai| bauddha sampradAya meM ekatva (prabheva)ko kisI prakAra se Page #85 -------------------------------------------------------------------------- ________________ anekAnta bhI svIkAra na kara vivakSita santAna va itara santAna gata (pRthaktva-apRthaktva) ke mAnane meM virodha aura avAcya bhinna bhinna kSaNakSayI vizeSoM ko hI mAnA gayA hai| ise batalAne meM usakI bhI azakyatA ko pUrva ke samAna (13) * lakSya meM rakhakara yahAM kahA gayA hai ki ekatva ke apalApa pragaTa karake yaha siddha kiyA gayA hai ki jisa prakAra aikya me santAna, samudAya, sAdharma aura paraloka gamana-jo se nirapekSa hone ke kAraNa pRthaktva avastu hai usa tathA nirbAdha siddha hai-nahI banatA / yathA-santAna kI vyavasthA pRthaktva se nirapekSa hone ke kAraNa aikya bhI avastu hai usa taba taka nahIM bana sakatI jaba taka vividha santAmoM meM- prakAra syAdvAda siddhAnta ke anusAra eka dUsare kI apekSA devadatta cittakSaNoM aura jina datta cittakSaNoM me-anvaya- rakhane se ve dono avastubhUta nahIM hai, kintu vastubhUta va rUpa se rahane vAlI pRthak pRthak eka prAtmA ko svIkAra aviruddha ho hai| jaise sAdhana-vipakSAd vyAvRtti se kiyA jAya / ina santAna kSaNo me paraspara aura itara nirapekSa sapakSasatva aura sapakSa satva se nirapekSa vipakSAd mantAna kSaNo se sarvathA pArthakya ke hone para yaha amuka vyAvRtti mai sAdhana asAdhana hotA hai, para vipakSAd vyAsantAna hai, yaha vyavasthA bana hI nahI sakatI hai| isI prakAra vRtti se sApekSa sapakSa satva aura sapakSa satva sApekSa vipakSAd eka skandha ke avayavo me rahane vAlA samudAya bhI tabhI vyAvRtti ke mAnane para vaha sAdhana sAdhana hI hotA hai, bana sakatA hai jaba uname deza kI samanantaratArUpa ekatA asAdhana nahI / isI ko spaSTa karate hue Age kahA gayA ko svIkAra kara liyA jAya / anyathA, anya skandha ke hai ki satmAmAnya kI apekSA sabhI jIvAdi padArtho me avayavoM ke samAna vivakSita skandha ke avayavo me bhI ekatA (abheda) aura hai kyoki dravyabhI sat hai, guNa bhI sat sarvathA bheda ke rahane para vivakSita samudAya kI bhI vyavasthA hai, isa prakAra nidhi ekatva kI pratIti una saba me dekhI kase bana sakatI hai ? isI prakAra sadRzatA rUpa ekatA ke jAtI hai| sAtha hI yaha dravya hai, guNa nahI hai, yaha guNa binA sAdharma aura eka anvita prAtmA ke binA paraloka hai, dravya nahIM hai| isa prakAra cuki pRthavAtva kI pratIti bhI kI bhI vyavasthA asambhava hogI dUsare, jJAna ko yadi sat- uname asvalita dekhI jAtI hai, ataeva ve pRthaka pRthaka bhI svarUpa se bhI jJeya se pRthaka mAnA jAtA hai to aisI haiM / isa prakAra bheda aura prabheda kI vivakSA meM una dono avasthA meM jJAna asat hI ThaharatA hai| aura jaba jJAna hI ke ekatra rahane meM koI virodha nahI hai| jaise asAdhAraNa asat ho gayA taba usake binA jJeya kI sattA satarA hetu-pakSadharmatva, sapakSamatva aura vipakSAd vyAvRtti Adi samApta ho jAtI hai| isa prakAra se isa mAnyatA meM bAhya bheda kI vivakSA me usame pRthaktA hai---kevalAnvayI va aura abhyantara dono hI tattvo kAlopa ho jAtA hai (26- kevala vyatirekI Adi kA bheda hai / sAtha hI hetutva 30) / sAmAnya prAvinAbhAvitva kI apekSA usame ekatA bhI hai| isake atirikta bauddhamatAnusAra saketa kI zakyatA na ananta dharma vizeSa padArtha me abhISTa dharma ke abhilASiyo ananta dharma vizapa para hone se zabdo dvArA vizeSo kA kathana nahI hotA-ve dvArA jo vizeSaNa kI vivakSA aura avivakSA kI jAtI avAcya hai / zabdo kA abhidheya sAmAnya hai / parantu unhI hai sA sat vizaSaNa-ukta ekatva AA hai so sat vizeSaNa- ukta ekatva prAdi-kI hI kI ko mAnyatA ke anusAra sAmAnya avastubhUta hai, ataH jAtI hai, na ki asat kI / isa prakAra pramANa siddha hone usakA vastutaH prabhAva hI samajhanA cAhiye / isa prakAra se ve bheda aura abheda paramArtha sata hI hai kAlpanika nahIM zabdoM kA abhidheya jaba pravastu hai-vastubhUta nahI hai hai / gauNatA aura pramukhatA kI apekSA una dono ke eka tava vaisI avasthA me saketagrahaNa aura zabdoM ke uccAraNa padArtha me yugapat rahane meM kucha bhI virodha nahIM hai| se kyA lAbha hai-vaha nirarthaka hI siddha hotA hai / isa (32-36) prakAra se unakI ukta mAnyatA ke anusAra samasta vacana isI krama se Age nityatva-anityatva (37-0), , asatya Thaharate hai (31) / kArya-kAraNa Adi kI bhinnatA va abhinnatA (61-72) Age jAkara paraspara ko apekSA se rAhata una donoM apekSA-anapekSA (73-75), hetu siddha-pahetu (mAgama) Page #86 -------------------------------------------------------------------------- ________________ devAgama stotra va usakA hindI anuvAda siddha (76-78), antaraga-bahiraMga (76-87), deva-pauruSa sarvathA azuddha hii| kintu ve zuddhi-prabhavyatva zakti(88-61), anya ko dukha aura svako sukha ke utpAdana meM aura azuddhi-prabhavya zakti-se saMyukta do prakAra ke pApa tathA anya ko sukha aura sva ko dukha ke utpAdana me mAne gae haiN| jaise-ur3ada ke adhikAMza kaNa pAkya puNya (62-65), tathA ajJAna se bandha va alpajJAna se zakti-pakane kI yogyatA-se saMyukta hote haiM, para mokSa (66-100), ina anya ekAnta vAdo kA bhI unameM aise bhI kucha dAne hote hai jo usa pAkya zakti se nirAkaraNa karane hA anekAnta vAda ke Azraya se uparyukta rahita hote hai / yaha pratyakSa me dekhA gayA hai| unameM zuddhi ubhaya dharmoM ke astitva ko aviruddha siddha kiyA gayA hai| zakti kI abhivyakti sAdi hai, kyoki, usake abhi prasa gavaza yahA karmabandha ke prakaraNa me (38-100) vyajaka jo samyagdarzana Adi hai ve sAdi haiM / para azuddhi batalAyA gayA hai karmabandha (sthiti-anubhAgarupa) ajJAna zakti-kI abhivyakti anAdi hai, kyoMki, usake abhise-krodhAdi kapAyoM ke sAtha rahane vAle mithyA jJAna vyajaka jo mithyAdarzanAdi hai ve pravAha svarUpa se anAdi se-huaA karatA hai, kaSAya rahita prajJAna-chadamastha ke hai| ye zuddhi-azuddhi zaktiyA cUki svAbhAvika hai, ataH alpajJAna-se nahI / tathA mokSa prarahata avasthArupa jIvana aisA kyoM hai ? isa prazna ke lie yahA koI sthAna nahI mukti-usa alpajJAna se hoto hai jo kSINa kapAya guNa hai (68-100) / sthAna ke antima samaya meM hotA hai, na ki sUkSma sAmparAya pramANa va usakA phala paryanta rahane vAle moha yukta alpajJAna se / kAma-krodhAdirUpa kArya-bhavasasAra-- isa karmabandha ke anusAra huA aba upeya tattva jo sarvajJatA ba vItarAgatA Adi hai karatA hai / yahA yaha kahA jA sakatA hai ki kAma-krodhAdi- tathA upAya tatva jo hetubAda va kAla labdhiyAdi hai rUpa kArya mahezvara ke nimitta se hotA hai| isa prAzakA unakA jJAna cUki pramANa aura nayake prAzraya se hotA hai, kA nirAkaraNa karate hue yaha kahA gayA hai ki vaha ra kahA gayA hai ki vaha ataH uname prathamataH pramANa kA vivecana karate hue kahA ataH unama prara kAmAdi-rAga dveSAdi kI utpatti rUpa-kArya caki aneka gayA hai ki jo tatva jJAna hai-sazayAdi se rahita yathArtha prakAra kA hai, ataH usakA kAraNa bhI aneka svabhAva vAlA jJAna hai-use pramANa kahI jAtA hai| vaha do prakAra kA honA cAhiye, na ki nitya va eka hI svabhAva se sadA hai-eka to yugapat sarva padArthoM ke pratibhAsana rUpa kevala avasthita rahane vAlA mahezvara / so vaha kAraNa aneka jJAna aura dUsarA krama se hone vAlA-mati, zrana, avadhi vidhi karma kA-jJAnAvaraNAdi karmaprakRtiyoM kA-bandha aura manaH paryayasvarUpa kSAyopazamika-jJAna / syAvAda hI ho sakatA hai| jisake anurUpa vaha kAmAdi kArya va naya se saMskRta vaha tattva, jJAna kathacita-samasta padArthoM ghaTita hotA hai aura vaha kAraNoM ke anasAra rAga deSa ke pratibhAsa kI apekSA-prakrama hai, kathacit-kucha niya. eva moha Adi ke anurUpa-bandha karatA hai| isa para mita viSayoM ke grahaNa kI apekSA-kramabhAvI haiM, ityAdi punaH yaha pAzakA hotI hai ki yadi kAmAdi rUpa vaha prakAra se ukta tattvajJAna ke viSaya me saptabhagI kI kArya-bhAva sasAra-karmabandha ke anusAra hA karatA hai yojanA kI sUcanA kI gaI hai (101) / to basa karmabandha ke samAna rahate hue kinhI jIvoM ke mukti unameM prathama pramANa kA vyavahita ( pAramparita ) phala aura kinhI ke sasAra kI vyavasthA ghaTita nahI hotI / isa upekSA hai, kyoMki, kevalajJAna ke pragaTa ho jAne para kRta prAzakA kA nirasana karate hue kahA gayA hai ki zuddhi- kRtya ho jAne se rAga dveSa ke prabhAva me kisI bhI padArtha ke bhavyatva-paura azuddhi-abhavyatA ke adhAra se prANiyoM grahaNa aura choDane kI AvazkatA nahI rhtii| zeSa matyAke mukti aura sasAra kI vyavasthA meM kisI prakAra kA dirUpa pramANa kA vaha phala upekSA ke sAtha grahaNa aura tyAga virodha nahIM hai / kAraNa yaha ki ve jIva na to sAkhyoM ke ke viveka ko utpanna karanA bhI hai / sAkSAt phala donoM kA samAna sarvathA zuddha mAne gaye hai aura mImAMsako ke samAna hI apane viSaya me ajJAna kI nivRtti hai ( 102) / Page #87 -------------------------------------------------------------------------- ________________ . syAvAda kA vicAra hetuvAva meM naya va hetu kA svarUpa vaha tattvajJAna syAdvAdanaya se kisI prakAra saskRta hai, isakA spaSTIkaraNa karate hue Age kahA gayA hai ki he pUrva meM pramANabhUta tattvajJAna ko syAdvAda aura naya bhagavan / pApako tathA anya kevaliyo-ko vAkyoM meM se saskRna batalAyA jA cukA hai| uname syAdvAda se jahA~ mat-asan aura nitya-anitya prAdi rUpa sarvathA ekAnta ke paramAgama abhipreta hai vahA~ naya se hetuvAda abhipreta isIvirodhI aise anekAnta ko prakAzita karane vAlA tathA liye prasagAnusAra yahA hetu kA nirUpaNa karate hue kahA gamya-dhvanita hone vAle pratipakSabhUta-prartha ke prati vizeSaNa gayA hai ki sAdhya kA-sAdhya ke AdhArabhUta dharmI kA kapa 'syAt' zabda ( nipAta ) ( vidhi-nimatraNa prAdi kA ( jaise agni ke anumAna me parvata )-sadharmA-samAna dyotaka-jaisA ki jainendra vyA0 2 / 3 / 152 me nirdiSTa dharma vAle dRSTAnna dharmI ( ukta anumAna me jaise mahAnasa ) hai-'am dhAtu ke virSAilaga ke rUpabhUta 'syAt' kriyApada ke hI mAtha-na ki vipakSa ke sAtha ( vipakSa ke sAtha to nahI ) prabhISTa hai / kAraNa yaha ki usake binA sambaddha umakA vadharmya hai )-sAdharmya ( samAnatA ) hone se jo artha kA bodha sambhava nahI hai / abhiprAya yaha hai ki sambaddha virodha se rahita-anyathAnupapattika svarUpa hone se prasiddha artha ko vyakta karane ke liye, syAt jIvaH, syAt ghaTa.' -viruddhAdi hetu dopo se rahita-syAdvAda ke dvArA pravibhakta jaise 'syAt' zabda se yukta vAkyo kA upayoga karanA anekAntAtmaka artha ke vizepa ko-nityatva Adi ko cAhie / yahA~ prayukta 'syAt' zabda anekAnta kA dyotaka -pragaTa karatA hai use naya-naya ke sAtha hetu bhI kahA hokara gamya mAna ajIva aura aghaTa rUpa artha kA sUcaka jAtA hai| abhiprAya yaha hai ki jo syAdvAda se prarUpita bhI hai / isa vizeSatA ko pragaTa karane ke kAraNa use gamya anekAntAtmaka artha ke vividha prago kA pratipAdaka hai usa artha ke prati vizeSaNa kahA gayA hai| (103) aura anumAna ke viSayabhUta sAdhya ke sAtha anyathAnupapatti rUpa hone se jo sAdhaka hotA hai use hetu kahate hai / 'nIyane prAge isa 'syAta' zabda ke paryAyasvarUpa 'kathacit' / anena iti naya' isa nirukti ke anusAra jo gamya artha ko zabda ke nirdeza pUrvaka syAdvAda ke svarUpa ko pragaTa krte| siddha karatA hai use naya hetu kahA jAtA hai| ( 106 ) hue kahA gayA hai ki sarvathA ekAnta ko-nityatva yA anityatva prAdi kisI eka hI dharma kI mAnyatA rUpa durAgraha syAdvAda aura kevalajJAna kA jo viSaya nahI hai vaha ko choDakara jo ki-vRtta-cidvidhi-'kim' zabda se utpanna avastu hai, yaha kaha pAye hai / tava phira vastu kyA hai, isakA cidvidhi-arthAt kathacit Adi rUpa vidhAna hai-apekSA spapTIkaraNa karate hue yaha batalAyA hai ki dravya aura paryAya bAda hai, isakA nAma syAvAda hai / vaha syAvAda sAta bhago ko viSaya karane vAle naya aura usakI zAkha-prazAkhAbhUta paura aneka bheda-prabhedarUpa dravyArmika va paryAyArthika nayo kI upanayo ke jo tIno kAlo sambandhI ekAnta haiM-vipakSa apekSA rakhatA humA heya aura upAdeya kI vizeSatA ko kA nirAkaraNa na karake usakI upekSA rUpa viSaya ( paryAya pragaTa karane vAlA hai| usake binA heya-upAdeya kI vyavasthA vizeSa) hai unake kathaci tAdAtmya rUpa samudAyaka ko bana nahI sktii| vaha syAdvAda rUpa zruta vastutaH kevala- bastu yA dravya kahate hai, jo eka anekAdi svarUpa se aneka jJAna ke hI samAna dravya paryAya svarUpa samasta tattvo kA prakAra hai| isa para yadi yaha kahA jAya ki ekAntoM ko prakAzaka hai / bheda yadi una dono me hai to kevala yahI hai jaba mithyA kahA jAtA hai taba unakA samudAya bhI mithyA ki kevalajJAna jahA~ una saba tattvo ko pratyakSa rUpa se kyo na hogA; isa AzakA kA parihAra karate hue yaha bhI grahaNa karatA hai vahA~ yaha syAvAda paramAgama unhe parokSa kahA gayA hai ki yadi ve naya nirapekSa hai-viruddha dharma kA rUpa se grahaNa karatA hai-anya bheda uname kucha bhI nahI nirAkaraNa karane vAle hai-to unakA samudAya bhI mithyA grahaNa kiyA jAtA use anyatama-tRtIya pakSa ke rUpa me hogA hii| parantu yadi ve sApekSa hai-viruddha dharmakara nirA-pravastu hI samajhanA caahiye| (104-5) karaNa na karake prayojana ke prabhAva meM kevala unakI apekSA Page #88 -------------------------------------------------------------------------- ________________ devAgama stotra va usakA hindI anuvAda karane vAle haiM -to he bhagavana ! ve Apake yahA sunaya vAcaka hai-to zabda kA artha jaba koI sadbhAvarUpa padArtha hai-mithyA nahI hai, ataH unakA samUha artha kriyA kArI nahI hai taba vaisI avasthA meM vaha ( vacana ) asatya hI hone se vastu hI hai| isa prakAra unakA samUha mithyA hI ThaharatA hai / kAraNa yaha hai ki zabda kA artha jaba anyApoha ho. aisA hamAre yahA~ ekAnta nahI hai / ( 107-8) -anyavyAvRtti-mAnA jAtA hai to gAyako lAmoM' aisA kahane para agovyAvRttirUpa koI padArtha nahIM hai, jisake lAne vAkyArya viSayaka vicAra me zrotA pravRtta ho sake / isIlie matyatA kA cinha yahA~ prazna upasthita hotA hai ki jaba vastu ane myAtkAra-syAdvAda-hI hai, kyoki, syAdvAda ke Azrita kAntAtmaka hai taba vAkya ke dvArA usakA niyamana kaise kiyA vacana ke bolane meM abhISTa padArtha kI prApti hotI hai| jA sakatA hai, jisase ki pratiniyata viSaya meM logo kI tadanusAra 'gAya ko lAgo' aisA kahane para zrotA svarUpa pravRtti ho make ? isake uttara svarUpa yahA~ yaha kahA gayA se sat aura para ( azva prAdi ) rUpa se asat gAya ke hai ki vidhirUpa athavA niSedharUpa vAkya ke dvArA ane lAne meM pravRtta hotA hai / ataH syAdvAda ke pAzrita vacana kAntAtmaka vastatatva usI prakAra meM vidhirUpa se athavA matya aura itara asatya hai, yaha siddha hI hai| jo pratiSedhya niSevarUpa se-avazya niyamita kiyA jAtA hai / kAraNa -nAstitva Adi-kA avirodhI--avinAbhAvI-hokara yaha ki isake binA-yadi vaha ukta prakAra se niyamita abhISTa artha kI prApti kA kAraNa hotA hai vahI vidheya hai, nahI kiyA jAtA hai to pratiSedha se rahita vidhi ke aura kyoki, abhiprAya-pUrvaka jisakA vidhAna kiyA jAtA hai vidhi se rahita pratiSedha ke vizeSaNatA ke ghaTita na hone sa vahI bidheya kahalAtA hai| tathA prAdeya aura heya kI vyavasthA vizeSaNa ke binA vaha vizeSya hI na tthhregaa| (106) bhI usI prakAra se-paraspara ke avinAbhAva se hI-banatI pratyakSAdi pramANa kI viSayabhUta vastu tat-atata svarUpa hai| kAraNa yaha ki vidheya ke ekAna me jisa prakAra kisI hai-viruddha dharma se adhikRta hai| taba yaha tatsvarUpa- ko heyatA nahI banatI hai usI prakAra pratiSedhya ke ekAnta vivirUpa-hI hai, isa prakAra use ekAnta svarUpa se kahane me koI bhI abhISTa padArtha prAdeya nahIM banatA / isase bAlA vacana satya nahIM ho sakatA / aisI dazA meM tattvArtha upayukta syAdvAda kI siddhi hotI hI hai| (110-13) kA-jIva jIvAdi padArthoM kA yathArtha upadeza kaise diyaa| anta me granthakAra prAcArya samantabhadra isa prAptamImAjA sakatA hai-aise asatya vacano ke dvArA diyA jAne __ sA-sarvajJa vizeSa kI parIkSA-kI racanA viSayaka abhivAlA upadeza yathArtha na hone se grAhya nahI ho sakatA hai| prAya ko vyakta karate hae kahate haiM ki jo bhavya jAva vacana kA yaha svabhAva hai ki vaha itara vacanoM ke artha ke ke Atmahita ke--mukti ke icchuka hai ve samIcIna-samyaniSedha meM svatatra hokara apane arthasAmAnya kA pratipAdana radarzanAdi svarUpa mokSamArga viSayaka-aura mithyAkaratA hai- apane arthasAmAnya ke pratipAdana ke binA sasAra paribhramaNa ke kAraNa bhUta mithyAdarzanAviSayakavaha kevala itara vacano ke artha kA kathana nahIM krtaa| upadeza ko satyatA aura asatyatA kA nirNaya kara sake, kAraNa yaha ki apane arthasAmAnya kA pratipAdana aura isI abhiprAya se yaha prAptakI mImAMsA kI gaI hai (114) itara kA niSedha ina donoM meM se kisI eka ke binA vacana kA volanA na bolane ke hI samAna hai-usakA uccAraNa hindI anuvAda karanA nirarthaka hI hai isakA bhI kAraNa yaha hai ki vaisI prastuta grantha kA hindI anuvAda prasiddha aitihAsika avasthA me usakA viSayabhUta artha 'isa prakAra se hai aura vidvAna va samantabhadra-bhAratI ke ananya upAsaka zraddheya pa0 isa prakAra se nahI hai' aisI pratIti AkAza kusuma ke jugala kizora jI mukhtAra ke dvArA kiyA gayA hai, jo vIrasamAna asambhava hai / isake atirikta 'asti' ityAdi savA mandira TrasTa prakAzana kI ora se abhI kucha samaya sAmAnya vacana yadi vizeSa meM vartamAna hai-anyApoha kA pUrva (jUna 1667) hI prakAzita huA hai| Page #89 -------------------------------------------------------------------------- ________________ anekAnta isake pUrva isakA anuvAda zrI 50 jayacandra jI aise hI gambhIra adhyetA-vizeSakara prA. samantabhadra kA chAvar3A ke dvArA bhI kiyA jA cukA hai aura vaha ananta- kRtiyo ke marmajJa vidvAn hai / isase pUrva ukta kRtiyoM meM se kIti granthamAlA se prakAzita bhI ho cukA / paM0 jayacanda svayambhUstotra, yuktyanuzAsana aura ratnakaraNDaka (samIcIna jI jaise khyAti nAmA vidvAna the, tadanurUpa hI yaha unakA dharmazAstra) ke anuvAda bhI unake dvArA sampanna ho cuke haiN| anuvAda hai / unhoMne adhikatara kArikAgata pado ke prAzraya se kArikAmo ke artha ko spaSTa kiyA hai, sAtha hI aSTa prakRta anuvAda me grantha ke hArda ko sarala va subodha bhASA me vyakta kiyA gayA hai / yaha anuvAda mUlAnugAmI sahasrI ke AdhAra se jahA tahAM kucha vizeSa abhiprAya bhI hokara antastattva kA bhI prakAzaka hai| sAdhAraNa saskRta vyakta kiyA hai / para yaha saba DhUDhArI bhASA me unakI kA jJAtA bhI yadi rucipUrvaka saMlagnatA ke sAtha isa anuvAda apanI zailI kA hai| isase sarvasAdhAraNa usase adhika lAbha ko par3he to vaha granthagata kArikApro ke zabdArtha aura bhAvArtha nahIM le pAte the, isake lie zuddha hindI me usake anuvAda ko samajha sakatA hai| prakRta anuvAda meM prathamata: kArikAkI vizeSa AvazyakatA thii| prasannatA kI bAta hai ki gata pada yA vAkya ke artha ko kAle TAipa meM vyakta karake isakI pUrti uparyukta 10 jugala kizora jI mukhtAra ke tatpazcAt usakA spaSTIkaraNa mapheda TAipa me do Desa(--) anubhavapUrNa anuvAda se ho jAtI hai| cihno ke madhya meM bar3I khUbI ke sAtha kiyA gayA hai / isake grantha ke sambandha me jo pUrva meM kucha thor3A sA parica- pazcAt AvazyakatAnusAra yatra tatra vizeSa vyAkhyAtmaka artha yAtmaka vivecana kiyA gayA hai use dekhakara pAThaka yaha bhI likhA gayA hai| anumAna lagA sakate hai ki kevala 114 zloko meM racita kArikA 31 kA artha-vizeSakara koSThakagata sadarbha vaha choTA sA dikhane vAlA grantha kitane gambhIra artha ko ThIka se mujhe samajhane meM nahI AyA, sambhava hai mudraNadoSa lie hae hai| yahI kAraNa hai jo usake Upara prAcArya bhaTTa kUcha rahA ho| isI prakAra kArikA 106 kA artha bhI, akalakadevake dvArA ATha sau zloka pramANa 'aSTazatI jaso jisa rUpa meM mudrita hA hai, kucha avyavasthita sA dikhA hai| TIkA likhI gii| para vaha bhI itanI gambhIra rahI hai ki isa anavAda ke sAtha zrI pa0 darabArI lAla jI nyAyAsAdhAraNa jana kI bAta to kyA, vizeSa vidvAn bhI usake cArya ema0 e0 ke dvArA likhI gaI jo mahatvapUrNa prastAsamajhane meM kaThinAI kA anubhava kara sakate the| isIlie vanA sambaddha hai vaha bhI grantha paricaya ke sAtha aneka tathyoM prA. vidyAnanda ne ukta aSTazatI se gabhita aSTasahasrI nAma para prakAza DAlane vAlI hai| isase grantha kI mahattA aura kI ATha hajAra zloka pramANa vistRta TIkA likhii| ata: bhI bar3ha gaI hai| aise mahattvapUrNa dArzanika grantha kA hindI meM anuvAda karanA mukhtAra thI jo isa vRddhAvasthA meM isa prakAra kI sarala nahI hai-sAdhAraNa vidvAn ke vaza kA yaha kArya nahI pAzcaryajanaka sAhitya sevA kara rahe hai hai| aise arthagambhIra grantho kA prAmANika anuvAda unakA hai| ve dIrgha jIvI hokara se sAhitya kA sRjana karate rahe mahAna adhyetA hI kara sakatA hai| AdaraNIya mukhtAra sA. yaha hArdika kAmanA hai| Atma-saMbodhana ! ke grAtmana ! apane caitanya svarUpa ko jaano| usakA kAma dekhanA jAnanA hai| isake atirikta jo bhI kAma hogA vaha para sambandha se hogA aura usa para ko apanA mAnanA hI sarva prApadAo kA mUla hai| para apanA na hayA, na hai, na hogaa| phira usako apanA mAnanA hI ananta sasAra kA kAraNa hai| yadi isa ananta sasAra se vacanA cAhate ho to zIghra hI isase sambandha chor3a do| -varNoM vANI Page #90 -------------------------------------------------------------------------- ________________ cittaur3a kA kIrtistaMbha zrI paM0 nemacanda dhannUsA jana zrI jaina mandira ke Age mAnastaMbha kI racanA eka (1) khaNDaharoM kA vaibhava pRSTha 83-"cittaur3a kA vizeSa gauravAspada hai| kyoMki vaha mAna kaSAya kA haraNa kIrtistaMbha-19vIM zatAbdI kI kalA kA bhavya pratIka hai| usameM karanevAlA hotA hai, isIlie mAnastaMbha ko jaina madira kA jaina mUrtiyoM kA khudAva AkarSaka bana par3A hai| isakA zilpa paryAya se nija mandira kA darzaka kahA hai| mAnastaMbha kA bhAskarya prekSaNIya hai| isa staMbha ke sUkSmatama alaMkaraNoM astitva sabhI sAtizaya kSetroM meM dikhAI detA hI hai| ko zabda ke dvArA vyakta karanA to sarvathA asaMbhava hI hai| prAyaH digaMbara jaina sapradAya meM hI yaha prathA pracalita hai| itanA kahanA ucita hogA ki saMpUrNa stabha kA eka bhAga samavazaraNa meM cAra dizA ke dvAra ke sAmane eka-eka mAna- bhI aisA nahIM, jisapara saphalatApUrvaka sulalita akana na staMbha hone kI sUcanA zAstroM me milatI hI hai / yadyapi kiyA gayA ho| sacamuca me yaha zramaNa saskRti kA eka isake uddezya ke bAre meM vivAda hai, tathApi astitva nivi- gaurava stabha hai| vAda hI hai| mAnastaMbha kA hI sthAna Age kaI jagaha kIti- "isakI UcAI 75 // phuTa hai| 32 phuTa kA vyAsa hai| stabhoM ne le liyA hai / mAnastabha kA sudhArA huA rUpa abhI taka loga yaha mAnate Ae hai ki isakA nirmANa 12vI yAnI kIrti stabha aisA kahA jAya to anucita nahI hogaa| sadI yA isake uttaravartI kAla me bagheravAla vaMzIya zAha yahAM para mai sirpha cittauDa ke kIrtistaMbha ke kAla ke jIjA ne karavAyA thA aura kumArapAla ne isakA jIrNoddhAra kraayaa| eka mata aisA bhI hai ki yaha vi. sa. 865 me bAre meM carcA karUMgA / bahuta acchA hotA ki isa lekha ke likhane ke pahale mai usa sthAna ko gaurava se dekha letaa| 'vnaa| mere khyAla se upayukta donoM mata bhrAmaka hai / lekina taba taka isa viSaya ko vAjU bhI na rakha skaa| Azcarya hotA hai nirNAyako para ki unhone isakI nirmANa isake ullekha maine tIna jagaha dekhe| (1) muni kAti zailI ko tanika bhI samajhane kI ceSTA nahI kI / astu / sAgarakRta-khaMDaharoM kA vaibhava me (2) DA. joharApUrakara. "isa gaurava stabha ke nirmAtA madhyapradezAtargata kAraMjA kRta-bhaTTAraka saMpradAya me, tathA (3) DaoN. jyotiprasAda (prabhI mahArASTra meM hai) nivAsI punasiMha hai aura 14vI jainakRta- bhAratIya itihAsa : eka dRSTi meM / zatAbdI meM usane ise banavAyA thaa| jaisA ki nAdagAva ke mandira kI eka dhAtu pratimA ke lekha se jJAta hotA hai / lekha tIno ke hI kartRtva va kAla ke viSaya para eka mata hai isa prakAra hai-"svasti zrI savata 1541 varSe zAke 1461 aura vaha yaha ki, bagheravAla bazI zAha jIjA ke putra zAha (1406)pravartamAne krodhitA(na) saMvatsare uttara gaNe[jyeSTha] punasiMha ne jisane kAraMjAme savata 1541 me pratiSThA kI mAse zukla pakSe 6 dine zukravAsare svAti nakSatra yoge thI-yaha kIrtistabha sthApita kiyaa| isa naye vicAra ko ra kaNe mi. lagne zrIvarAT (i) deza kArajA nagare zrI badalane vAlA prabhAva prApta huA hai / mai isa vicAra ko supArzvanAtha caityAlaye zrImUlasaghe senagaNe puSkaragacche zrImata nayA isa lie kahatA hU~ ki pahale isakA kAla 12vI sadI / vRSabhasena-gaNadharAcArye pAraparAgata zrIdevavIra bhttttaacaaryaaH| yA usake pahale kA batAyA jAtA thaa| lekina muni kAti sAgara ke lekha ke bAda isa mata me nayA pana aayaa| vaha teSA paTTa zrImadrAyarAja guruvasudharAcArya mahAvAda vAdIkaisA? isalie donoM ke mata prAge dekara bAda meM apane (1) prAcIna jaina smAraka / ko prApta mUrti lekha kA ullekha kruuNgaa| (2) jaina satya prakAza varSa 6, pRSTha 166 / Page #91 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 84 anekAnta zvara rAyavAdi pivAmahA? sakala vidvajjana sArva bhauma sA. viSaya me carcA kI hai aisA patA calA hai, magara mere sAmane bhimAna vAdIbha siMhAbhinaya-trai :- [viya] vizva somasena vaha aka nahIM hai / lekina unake likhAva se itanA to spaSTa bhaTTArakANAmupadezAt zrI bagheravAla jAti khaTaNADa gotra hai ki unako jo apUrNa lekha milA, umase unakI jo galata aSTottara zata mahotugazikharabaddhaprasAdasamuddharaNadhIra triloka dhAraNA huI, vaha unake pUrva anuzrutiyo se ekadama ulaTI zrI jinabiboddhAraka aSTottara zata zrI jina mahA thii| aura unake likhAva ko hI chApa uttaravartI lekhako pratiSThA kAraka aSTAdasa sthAne aSTAdasa koTi zrutabhaDAra ke likhAva para pdd'ii| saMsthApaka, savAlakSabadI mokSa kAraka, medapATa deze citrakUTa muni zrI ke ho zabdo meM mai yahI kahUMgA ki bAstu va nagare zrI candraprabha jinendra caityAlaya sthAne nija bhujo zilpaka zilpa kI dRSTi se Apane usakA kAla kaisA nizcita pArjitavittabalena zrI kIrtistabha prAropaka zAha jijA kiyA? yA usa lekha se hI vaha anumAnita kiyA ? lekha sUta sAha punasiMhasya 'sAhadeu tasya bhAryA puI tukAra / se nirmANa zailI para prakAza paDanA zilpa zAstrajJo ke lie tayoH putraH catvAraH / teSu prathama putra sAha lakhamaNa....." pradhAnukaraNa hogA / to bhI, jisa lekha se isake itihAsa caityAlayoddharaNa dhIreNa nijabhujopAjitavittAnusAreNa mahA para prakAza par3atA hai vaha lekha aura bhI prakAza meM AyA hai| yAtrA pratiSThA tIrtha kssetr......| yaha nayA milA huA lekha pItalake nandIzvara 52 caityAlaya "durbhAgya se yaha lekha itanA hI prApta huA hai / kAraNa kI pratimA para kA hai, jo akolA zaharake senagaNa digabara kI Age kA bhAga prayatna karane para bhI maiM na pana skaa| jaina mandira meM surakSita hai / lekha isa prakAra hai-'svasti ghisa sA gayA hai| phira bhI upalabdha grantha se eka calatI zrI savata 1541 varSe zAke 1406 prabartamAne maMtri...... huI bhrAmaka paraparA ko prakAza milaa| savatsare jeSTamAse zukla pakSe 11 dine bhAnuvAsare..... (2) bhaTTAraka saMpradAya pRSTha 31- devasena ke paTTa (svAti) nakSatre pahiravAdyA yoge, garakarane mata garau vahnADa para somasena adhiSThita hue / vidarbha sthita kArajA zahara meM deza kArajA nagare zrI pArzvanAtha caityAlaye zrI mUlasaghe inake ziSya bagheravAla jAtIya pUnA jI khaToDa meM rahate the| (isake Age savAlakSa badI mokSadAyaka taka majamUna eka hI Apane 108 mandira banavAe the| aura 1: sthAno para hai|)...citrkuutt nagare zrI kIrtistabhasyAropaka sA. jijA zAstra bhaDAra sthApita kie the / cittauDa kile para cadraprabha mUta sA. pUnasihasya anAye sA. deku (3) bhAryA tukAI mandira ke sAmane Apane eka kIrtistabha sthApita kiyA tayo putrAzcatvAraH / teSA madhye prathama putra sAha lakhamana thaa| ApakA yaha vRttAnta jisa lekha se milatA hai usame bhAryA-bAI ja subhAI suta saMghavI hasarAja bhAryA hirAI / 1461 ka aka hai jA galata hai| dvinIya putra sAha nimaa| tRtIya putra saghavI vIru bhAryA kyoki ina dono me ukta krodhina savatsara nahI pAtA hai| saghavInI gaurAI / caturtha putra sahadeva bhAryA sahabAI / ' yaha viSaya anusaMdhAna kI apekSA rakhatA hai| yAtrA pratiSThA tIrtha kSetra...... rakSA zAlinaH / ..... saghA(3) bhAratIya itihAsa : eka dRSTi pRSTha 443-14vI dhipati vIru.... paramAbhyudaya biMbodita""jinAlaya pratizatI ke uttarArdha me mevADa ke bagheravAla jainI sAha jIjA SThApya prnnmnti|" ne cittauDa me prAcIna cadraprabhu caityAlaya ke nikaTa eka isa mUrti lekha se itanA to spaSTa humA ki bha0 somasatakhanA uttuga eva atyanta kalApUrNa kIrtistabha yA mAna* sena sAha jIjAke guru nahI the, kiMtu ve sadhAdhipati bIra ke / kahA jAtA hai isa dhamAtmA seTha ne guru the| kyoMki yaha pratiSThA saMghavI vIru ne kI thii| ve 108 prAcIna mandiro kA jIrNoddhAra, utane hI navIna sAha lakhamana ke tRtIya putra the / aura lakhamana sAha punasiMha mandiro kA nirmANa evaM pratiSThA kI thii| usake suru ke grAmnAya vAle vaMza me utpanna hue the| pAmnAya zabda se digabarAcArya somasena bhaTTAraka the| spaSTa hotA hai ki sAha jIz2A suta punasiMha kA sirpha kIrti muni kAMtisAgara ne anekAnta varSa 8 pRSTha 142 meM isa va nAma jJAta thaa| aura sAkSAt sambandha batAne jaisI paraM Page #92 -------------------------------------------------------------------------- ________________ mahAbora kA mArga parA va kAla jJAta na thaa| sAtha hI sAha jIjA cittaur3a 'khaTavaDa' zabda pAyA jAtA hai| ataH isa gotra ke sAhu ke rahibAsI the to ye kAraMjA yAnI mUla sthAna se saikar3o. puruSo kA itihAsa anveSanIya humA hai| bahuta jagaha nahIM hajAroM mIla dUrI para mA base the| matalaba unako inhone kaI pratiSThAe~ kI hai| una sabakA sakalana karane nijI pUrvajo kI koti yAda thii| basa usakA hI unhoMne se unake jIvana para tathA kArya para acchA prakAza par3a sirpha ullekha kiyA / eka vismRta itihAsa ko jagAyA; sakatA hai / na ki nirmANa kiyaa| prata. lekha kA savat 1541 yaha bahuta kucha yaha bhI sabhava hai ki vagheravAla jAti ke kAla zrI somasena kA to hai lekina kIrtistabha ke nirmAtA bhATa hote hai, unake pAsa hajAro sAla kI vazAvatI milatI sAha jIjA yA unake putra kA nhiiN| ve kitane pUrva hue hai| unako prApta kara sazodhana karane se yaha kArya pUrA ho yaha viSaya sacce zilpakAla marmajJo se ThaharA jA sakatA hai sakatA hai| mAzA hai koTA jile ke vidvAna isake lie tathA unake anya kAryakSetra me sazodhana kara unake kartRtva mAge mAyege yA pUrA sahayoga dege| isa kArya se aura bhI va kAla para prakAza par3a sakatA hai| maulika itihAsa para prakAza pdd'egaa| ataH jisa dina isa zirapura ke prAcIna hemADapaMthI zrI atarikSa pArzvanAtha kArya kA prAraMbha hogA vaha hamAre lie sudina tthhregaa| ke mandira para jo zake 1338 kA zilAlekha hai usame astu / mahAvIra kA mArga mohino siMghavI mhaaviir| cale cala ! ki bar3he cala yaha satpatha hai jisa paratU cala rahA hai pahI mahAvIra mArga hai yahI vijetA kA patha hai isa para pavATikA, yaha dekha sAmane ghola zikhara prapatI praTala asA lie hue sadA tUphAnoM ke sAtha jhUmatA humA aDiga bahA hai| pro saadhk| pIche mukha na mor3a baha dekha kala kala karatI saritA kaMkarIle, patharIle patha ko paravAha na karatI huI bahatI calI jA rahI hai, kahatI calI jA rahI 'poche na maI yahI zreya hai yahI preya hai yahI nibheya hai cale cala bar3he cala Page #93 -------------------------------------------------------------------------- ________________ digambara paramparA meM AcArya siddhasena zrI kailAzacandra siddhAnta zAstrI prAcArya siddhasena jaina paramparA ke prakhyAta tAkika racayitA the aura dUsare the mahApurANa (prAdipurANa) ke aura granthakAra the| jaina paramparA donoM hI zAkhAoM meM racayitA / donoM ne hI apane-apane purANoM ke prArambha meM unheM samAna Adara prApta thaa| kintu Aja unakI kRtiyoM apane pUrvaja prAcAryoM kA smaraNa karate hue siddhasena kA bhI kA jo samAdara zvetAmbara paramparA meM hai vaisA digambara smaraNa kiyA hai| paramparA meM nahIM hai| kintu pUrvakAla me aisI bAta nahI harivaMzapurANa me smRta prAcAryoM ko nAmAvalI isa thii| yahI dikhAnA isa lekha kA mukhya uddezya hai| prakAra hai / samantabhadra, siddhasena, devanandi, vajrasUri, mahAnAmollekha: sena, raviSeNa, jaTAsihanandi, zAnta, vizeSavAdi, kumAraupalabdha di. jaina sAhitya meM siddhasena kA sarvaprathama menaguru aura vIrasenaguru aura jinasena svAmI / nAmollekha akalakadeva ke tattvArthavArtika me pAyA jAtA AdipurANa meM smRta prAcAryoM kI tAlikA isa prakAra hai| tattvArthasUtra ke prathama adhyAya ke terahave sUtra meM prAgata hai : siddhasena, samantabhadra, zrIdatta, prabhAcandra, zivakoTi, 'iti' zabda ke aneka arthoM kA pratipAdana karate hue aka jaTAcArya, kANabhikSu, deva (devanandi), bhaTTAkalaka, zrIpAla, lakadeva ne eka artha 'zabdaprAdurbhAva' kiyA hai| aura usake pAtrakesarI, vAdisiha, vIrasena, jayasena, kavi paramezvara / udAharaNa me zrIdatta aura siddhasena kA nAmollekha kiyA prAyaH sabhI smata AcArya digambara paramparA ke hai| hai| yathA unhIme sarvopari siddhasena ko bhI sthAna diyA gayA hai jo 'kvacicchabdaprAdurbhAve vartate-iti, zrIdattamiti siddhasenamiti' vizeSa rUpa se ullekhanIya hai| (ta0 vA. pR057) harivaMza purANakArane siddhasena kA smaraNa isa prakAra kiyA haizrIdatta digamvara paramparA me eka mahAn prAcArya ho jagatprasiddhabodhasya vRSabhasyeva nistuSAH / gaye hai / prAcArya vidyAnanda ne apane tattvArtha' zlokavArtika bodhayanti satAM buddhi siddhasenasya sUktayaH // 30 // meM unhe tresaTha vAdiyo kA jetA tathA 'jalpanirNaya' nAmaka jinakA jJAna jagata me sarvatra prasiddha hai una siddhasena grantha kA kartA batalAyA hai| ataH unake pazcAt nirdiSTa kI nirmala sUktiyA~ RSabhadeva jinendra kI sUktiyo ke siddhasena prasiddha siddhasena hI honA cAhie / akalakadeva samAna sajjanoM kI buddhi ko prabuddha karatI hai / kI kRtiyo para unake prabhAva kI carcA hama Age karege / ataH akalakadeva ne zrIdana ke sAtha unhI kA smaraNa kiyA, isake pUrva samantabhadra ke vacanoM ko vIra bhagavAna ke yahI vizeSa sabhava pratIta hotA hai| vacanatulya batalAyA hai| aura phira siddhasena kI sUktiyo ko bhagavAna RSabhadeva ke tulya batalA kara unake prati eka guNasmaraNa: taraha se samantabhadra se bhI adhika Adara vyakta kiyA hai / vikrama kI navI zatAbdI meM digambara paramparA me do yahA~ sUktiyo se siddhasena kI kisI racanAvizeSa kI pora jinasenAcArya hue hai| uname se eka harivazapurANa ke saketa pratIta nahI hotaa| kintu mahApurANa me to avazya 1. dviprakAra jagau jalpaM tasvaprAti bhagocaram / hI unake sanmatisUtra ke prati saketa kiyA gayA hai| yathAtriSaSTevAdinA jetA zrIdatto jalpanirNaye / / 4 / / pravAdikariyUthAnA kesarI nayakesaraH / -ta0 zlo0 vA0 pR0 280 / sirasenakavirjIyAdvikalpanakharAGkuraH // 42 // Page #94 -------------------------------------------------------------------------- ________________ digambara paramparA meM prAcArya siddhasena siddhasena kavi jayavanta hoM, jo pravAdIrUpI hAthiyo ke ne apane vizeSAvazyaka bhASya me usakI kaThora pAlocanA jhuNDa ke lie siha ke samAna hai tathA naya jisake kesara kI, vaise hI sanmatisUtra ko prAgamapramANa ke rUpame mAnya (gardana para ke vAla) haiM aura vikalpa paine nAkhUna hai| karake bhI vIrasena svAmI ne usame pratipAdita abhedavAda __ siddhasenakRta sanmatisUtra me pradhAna rUpa meM yadyapi ane- ko mAnya nahI kiyA aura mIThe zabdoM meM usakI carcA kAnta kI carcA hai, tathApi prathama kANDame anekAntavAda kI karake use amAnya kara diyaa| dena naya aura saptabhagI kI mukhya carcA hai| tathA dUsare yaha eka ullekhanIya vaiziSTya hai ki eka grantha ko kANDa meM darzana aura jJAna kI carcA hai, jo anekAnta kI pramANakoTi me rakhakara bhI usake amuka matako amAnya hI agabhUta hai| isa carcA meM Agama kA avalambana hote kara diyA jAtA hai athavA amuka mata ke amAnya hone para hae bhI tarka kI pradhAnatA hai| aura tarkavAda meM vikalpa- bhI usa mata ke pratipAdaka grantha ko sarvathA amAnya nahIM jAla kI mukhyatA hotI hai jisameM phaMsAkara prativAdI ko kiyA jAtA aura usake racayitA kA sAdara sasmaraNa parAsta kiyA jAtA hai| ataH jahA~ sanmatisUtrake prathama kiyA jAtA hai| kANDa siddhasenarUpI siMha ke nayakasaratva kA paricAyaka hai, akalaMkadeva para prabhAva : vahA~ dUsarA kANDa unake vikalparUpI paine nakhoM kA anubhava AcArya akalakadeva prAcArya samantabhadra kI vANIrUpI karAtA hai| darzana aura jJAna kA kevalI me abheda siddha gagA aura siddhasena kI vANIrUpI yamunA ke magamasthala hai| karane ke lie jo tarka upasthita kiye gaye hai, pratipakSI donoM mahAn prAcAryo kI vAgdhArAe unameM sammilita bhI unakA lohA mAne binA nahI raha sakate / ata: jina- hokara ekAkAra ho gaI hai / samantabhadra ke 'prAptamImAsA' senAcArya ne avazya hI sanmatimUtra kA adhyayana karake para to akalakadeva ne aSTagatI nAmaka bhASya racA hai, siddhasenarUpI sihake usa rUpakA sAkSAtparicaya prApta kiyA kinta siddhasana ke dvArA tAkika paddhati se sthApita tathyoM thA, jisakA citraNa unhoMne apane mahApugaNake sammagNa me ko bhI apanI anya racanAo meM svIkAra kiyA hai / usakA kiyA hai| spaSTIkaraNa isa prakAra haisanmatisUtra kI prAgamapramANarUpa meM mAnyatA : nayo kI purAnI paramparA saptanayavAda kI hai| digambara yaha jinasena vIrasena svAmIka ziSya the aura vIrasena- tathA zvetAmbara paramparAe isa viSaya me ekamata hai / kintu svAmI ne apanI dhavalA aura jayadhavalA TIkA me nayo kA siddhasena divAkara naigama ko pRthak naya nahIM maante| nirUpaNa karate hae siddhasena ke sanmatimUtra kI gAthAo ko zAyada isI se vaha paDnayavAdI kahe jAte hai| akalakadeva sAdara pramANa rUpa se uddhRta kiyA hai| donoM TIkAmo me ne apane tattvArthavArtika' meM caturtha adhyAya ke antima satra nikSepo me nayo kI yojanA karate hA vIrasena svAmI ne ke vyAkhthAna ke antargata nayasAtabhagI kA vivecana karate hae apane kathana kA sanmatisUtra ke sAtha akroidha batalAte hue dravyAthika-paryAyAthika nayo ko sagrahAdyAtmaka batalAyA hai sanmatisUtra ko prAgamapramANa ke rUpa meM mAnya kiyA hai| tathA cha hI nayo kA pAzraya lekara maptabhagI kA vivecana kintu sanmatisUtra ke dUsare kANDa me kevajAna aura kevala kiyA hai / tathA laghIyastraya meM yadyapi naMgamanaya ko liyA darzana kA abheda sthApita kiyA gayA hai aura yaha abhedavAda hai tathApi kArikA 67 kI svopajJa vRtti me sanmati kI jahA kramavAdI zvetAmbara paramparA ke viruddha pahanA hai vahA~ gAthA 1-3 kI zabdazaH saskRta chAyA ko apanAyA hai| yugapadvAdI digambara paramparA ke bhI viruddha paDatA hai| yathAata: siddhasena ke isa abhedavAdI mata ko jaise zvetAmbara tatthayara vayaNa sNghvisesptthaarmlvaagrnnii| paramparA ne mAnya nahI kiyA aura jinabhadagaNi kSamAzramaNa davaThiyo ya pajjavaNayo ya sesA viyappAsi / / sanmati / 1. kasAyapAhuDa, bhA0 1, pR0 261 / khaTakhaNDAgama pu0 2. kasAyapAhuDa, bhA0 1 pR. 357 / 1, pR0 15 / pu06 pR. 244 / pu013, pR. 354 / 3. pR0261 / Page #95 -------------------------------------------------------------------------- ________________ anekAnta tathA tIrthakaravacanasaMgrahavizeSaprastAvamUlavyAkariNau hokara tattvArthamUtra para tatvArtha zlokavArtika kI racanA kI dravyAyikaparyAyAthiko nishcetvyo| la0 svo0 thii| isa tattvArtha zlokavArtika me prathama adhyAya ke pratima siddhasena ne sanmati meM eka naI sthApanA aura bhI kI sUtra para nayoM kA sundara sakSiAta vivecana hai / isa vivecana hai / aura vaha hai paryAya aura guNa me abheda kii| arthAt ke anta me granthakAra ne likhA hai ki vistAra se nayoM kA paryAya se guNa bhinna nahI hai| yaha carcA tIsare kANDa me svarUpa jAnane ke lie nayacakra ko dekhanA cAhie; yaha gAthA 8 se prArambha hotI hai| isa carcA kA upasahAra nayacaka sabhavatayA mallavAdIkRta nayacakra honA cAhie: karate hue prAcArya siddhasena ne usakA prayojana ziSyo kI kyoMki upalabdha devasenakRta laghunayacakra aura mAilla dhavala buddhi kA vikAsa batalAyA hai, kyoki jinopadeza me na to kRta nayacakra prathama to sakSipta hI hai, vistRta nahIM hai, ekAnta se bhedabhAva mAnya hai aura na ekAnta se prabhedavAda, inase to vidyAnanda ne hI nayo kA svarUpa adhika spaSTa prataH ukta carcA ke lie avakAza nahI hai| likhA hai, dUsare, ukta dono hI granthakAra vidyAnanda ke (sanmati 3-25, 23) pIche hue hai| ataH vidyAnanda unakI kRtiyoM ko dekhane akalakadeva ne bhI tattvArthavAtika me pAcaveM adhyAya ke kA ullekha nahIM kara sakate the, astu / isa nayacarcA me 'guNaparyAyavad dravyam // 37 // ' sUtra ke vyAkhyAna me ukta vidyAnanda ne siddhasena ke paDnayavAda ko svIkAra nahI carcA ko uThAkara usakA samAdhAna tIna prakAra se kiyA kiyA, balki usakA virodha kiyA hai| unakA kahanA hai hai| prathama to pAgama pramANa dekara guNa kI sattA siddha kI ki naMgamanaya kA antarbhAva na to saMgraha me hotA hai, na hai, "phira guNa eva paryAyaH' samAsa karake guNa ko vyavahAra meM aura na RjumUtrAdi me| ata: parIkSako ko paryAya se abhinna batalAyA hai| yahI prAcArya siddhasena kI saMgraha prAdi cha naya hI hai' aisA nahI kahanA caahie| mAnyatA hai| isa para se yaha zakA kI gaI hai ki yadi saMgrahe vyavahAre vA nAntarbhAvaH samIkSyate / guNa hI paryAya hai to kevala guNavat dravya yA paryAyavat naMgamasya tayorekavastvaMzapravaNatvataH // 24 // dravya kahanA cAhie thA-'guNa paryAya vad dravya' kyo narjusUtrAdiSu proktahetabo veti SaNnayA. / kahA? to uttara diyA gayA ki janatara mata meM guNo ko saMgrahAdaya eveha na vAcyAH praparIkSakaH // 25 // dravya se bhinna mAnA gayA hai / ataH usakI nivRtti ke lie -ta0 zlo0 vA. 6,266 / donoM kA grahaNa karake yaha batalAyA hai ki dravya ke pari- yahA 'praparIkSaka' zabda sabhavatayA siddhasena ke lie hI vartana ko paryAya kahate hai / usI ke bheda guNa hai, guNa bhinna AyA hai, kyoki parIkSA ke AdhAra para unhoMne hI SaDjAtIya nahIM hai| isa prakAra isa carcA me bhI akalakadeva nayavAda kI sthApanA kI thii| parIkSaka ke sAtha prakarSatva ne siddhasena ke mata ko mAnya kiyA hai| mataH akalakadeva ke sUcaka 'pra' upasarga se bhI isa bAta kI puSTi hotI hai, para siddhasena kA prabhAva spaSTa hai| kyoki siddhasena sAdhAraNa parIkSaka nahI the| prAcArya vidyAnanda aura siddhasena : isI taraha vidyAnanda ne pAMcave adhyAya ke 'guNaparyAya___ prAcArya vidyAnanda eka taraha se akalaMka ke anuyAyI vad dravyam' isa sUtra kI vyAkhyA me guNa aura paryAya me aura TIkAkAra the| unhoMne samantabhadra ke prAptamImAsA abheda mAnakara bhI siddhasenAnugAmI akalaka kA anukaraNa aura usa para akalaMkadeva ke aSTazatI bhASya ko prAveSTita nahI kiyA, kintu guNa aura paryAya dono ke grahaNa ke karake aSTasahasrI nAmaka mahAn grantha kI racanA kI thii| prAghAra para eka aisA tathya phalita kiyA jo anekAntatathA jaise nyAyadarzana ke sUtro para udyotakara kI nyAyavA- darzana ke itihAsa meM ullekhanIya hai / unhoMne likhA haitika se prabhAvita hokara akalaMkadeva ne tattvArthasUtra para 1. saMkSepeNa nayAstAvad vyAkhyAtAstra suucitaaH| tattvArthavArtika kI racanA kI thI, vaise hI vidyAnanda ne tadvizeSAH prapaJcena sacintyA nayacakrataH // 102 // mImAsaka kumArila ke mImAMsA zlokavArtika se prabhAvita ta. zlo0 vA. pR0 276 Page #96 -------------------------------------------------------------------------- ________________ digambara paramparA meM prAcArya siddhasena 89 guNavadrayamityuktaM shaanekaantsibye| tiko vivRta kiyA arthAt sanmatikI vRtti yA TIkA rcii| tathA paryAyavAvyaM kamAnekAntavittaye // 2 // ___ yaha sanmati siddhasenakRta hI honA cAhie / namaH -ta0 zlo0 vA0 pR. 438 sanmataye' meM 'sanmati' nAma sumati ke liye hI pAyA hai| sahAnekAnta kI siddhi ke lie 'guNavad dravyam' kahA hai| donoM kA zabdArtha eka hI hai| kintu sanmati ke sAtha tathA kramAnekAnta ke bodha ke lie 'paryAyavad dravyam' / sanmati kA zabdAlaMkAra hone se kAvyasAhitya meM sumati ke sthAna me sanmati kA prayoga kiyA gayA hai| arthAt anekAnta ke do prakAra hai : sahAnekAnta aura jaina grantho me to sumatideva kA koI ullekha nahIM kramAnekAnta / passpara meM virodhI pratIta hone vAle dharmoM milatA, kintu bauddha dArzanika zAntarakSita ne apane tattvaka bastu meM svIkAra anekAnta hai / unameM se kucha dhama sagrahake syAdvAdaparIkSA aura bahirarthaparIkSA nAmaka prakaraNoM aise hote haiM jo kAlakrama se eka vastu me rahate hai, jaise meM samati nAmaka ra jatA aura asarvajJatA, muktatva aora sasAritva / guNa yaha sumati sanmati TAkA ke kartA hI hone cAhiye / saMbhasahabhAvI hote hai aura paryAya kramabhAvI hotI hai ataH eka vatayA usI me carcita mata kI samIkSA zAntarakSitane kI ra se sahAnekAnta pratiphalita hotA hai to dUsare se krmaanekaant| hai| vaise mallioNaprazasti me unake sumati saptaka nAmaka isa taraha vidyAnanda ne siddhasena ke mato ko amAnya grantha kA bhI ullekha hai| yathAyA prakArAntara se mAnya karate hue bhI tattvArtha zlokavA- sumatidevamama stuta yena vaH sumatisaptakamAptatayA kRtam / tika ke prArambha meM hI hetuvAda aura pAgamavAda kI carcA parihatApathatapaNAzita ke prasaMga se samantabhadra ke prAptamImAsA ke 'vaktaryanA'te' astu, jo kucha ho, kintu itanA nizcita hai ki digambarAityAdi kArikA ke pazcAt hI pramANarUpa sa siddhasana ke cArya sumati ne, jo sambhavatayA vikramakI sAtavIM zatAbdI sanmati se bhI 'jo hetuvAdaparakammi Adi gAthA uddhRta se bAdake vidvAna nahI the, siddhasena ke sanmati para TIkA karake siddhasena ke prati bhI apanA prAdarabhAva vyakta kiyA racI thii| isa taraha siddhasena kA sanmatitarka sAtavIM hai, yaha spaSTa hai| zatAbdI se nauvI zatAbdI taka digambara paramparA meM prAgaTokAkAra sumatideva: mika grantha ke rUpa meM mAnya rahA / saMbhavatayA sumatideva kI vidyAnanda se pahale aura sabhavatayA prakalakadeva se bhI TIkA ke lupta ho jAne para paura zvetAmbarAcA mabhayadeva parva digambara paramparA meM sumatideva nAma ke prAcArya ho kI TIkA ke nirmANa ke pazcAt digambara paramparA meM zrabaNa belagolA kI malliSeNaprazasti meM kunda- usako mAnyatA lupta ho gaI aura zvetAmbara paramparA kA kunda, siMhanandi, vakragrIva, vacanandi aura pAtra kesarI kI hI grantha mAnA jAne lagA / kintu vaha eka aisA anamola ke bAda sumatideva kI stuti kI gaI hai aura unake bAda grantha hai ki jainadarzana ke abhyAsI ko usakA pArAyaNa kumArasena, varddhadeva aura akalakadeva kii| isase sumatideva karanA hI caahie| sanmatitarka ke sivAya, jo prAkRtaprAcIna prAcArya mAlUma hote hai| gAthAbaddha hai, saMskRta kI kucha battIsiyA~ bhI siddhasenakRta pArzvanAthacarita (vi0 sa0 1082)ke kartA vAdi hai| unameM se eka battIsI kA eka caraNa pUjyapAda devane rAja ne prAcIna granthakAroM kA smaraNa karate hue likhA sarvArthasiddhiTIkA ke saptama pradhyAya ke 13veM sUtra kI vyA khyA me uddhRta kiyA hainamaH tanmataye tasmai bhavakUpanipAtimAm / viyojayati vAyubhinaMba vaSena saMyajyate' sanmativivRtA yena sulavAmapravezinI // 22 // prakalakadeva ne bhI apane tattvArthavAtika meM ukta sUtra arthAt usa sanmati ko namaskAra hI jinane bhavakUpa meM kI vyAkhyA meM use uddhata kiyA hai / aura vIrasena svAmI par3e hue logoM ke lie sukhadhAma meM pahu~cAnevAlI sanma (zeSa pRSTha 66) Page #97 -------------------------------------------------------------------------- ________________ bha0 zubhakIti aura zAntinAtha caritra paM0 paramAnanda zAstrI zubhakIrti nAma ke aneka vidvAna ho gaye hai| uname dIkSA le tapazcaraNarUpa samAdhicakra se mahAdurjaya mohakarma eka zubhakIrti bAdIndra vizAlakIrti ke paTTadhara the| inakI kA vinAzakara kevalajJAna prApta kiyA paura anta me buddhi paMcAcAra ke pAlana se pavitra / ekAntara mAdi aghAti karma kA nAza kara acala avinAzI siddha pada prApta ugratapoM ke karane vAle tathA sanmArga ke vidhividhAna me kiyaa| kavi ne isa prantha ko mahAkAvya ke rUpa me banAne brahmA ke tulya the, muniyoM meM zreSTha praura zubhapradAtA the| kA prayatna kiyA hai / kAvya-kalA kI dRSTi meM bhale hI vaha inakA samaya vikrama kI 13vI zatAbdI hai| dUsare zubhakIti mahAkAvya na mAnA jAya / parantu granthakartA kI dRSTi isa kundakundAnvayI prabhAvazAlI rAmacandra ke ziSya the| aura mahAkAvya banAne kI rahI hai / kavi ne likhA hai ki zAntitIsare zubhakIrti prastuta zAntinAtha carita apabhraza ke raca- nAtha kA yaha carita vIra jinezvara ne gautama ko kahA, use yitA hai| kavi ne apanI guru paramparA aura jIvana hI jinamena aura puSpadanta ne kahA, vahI maiMne kahA hai| ghaTanA ke sambandha me koI prakAza nahI ddaalaa| grantha kI jaM pratyaM jiNarAjadeva kahiyaM jai goyameNaM suva, puSpikA vAkya me 'uhayabhAsAcakkavaTTi mukittideva vira- maM satthe jiNaseNadeva raiyaM jaM puSphavaMtAdihI / iye' pada diyA hai| jisase ve apamraza aura saskRta bhASAme taM prattha suhakittiNA vi bhaNiyaM saM rUpacadatthiya, niSNAta vidvAna the / kavi ne grantha ke anta me devakIti kA sapaNINaM dujjaNa sahAvaparama pIe hie sagada ||10vii saghi ullekha kiyA hai| eka devakIti kASThAsagha mAthurAnvaya ke kavi ne granthanirmANa ma preraka rUpacanda kA paricaya vidvAna the. unake dvArA saM0 1464 prApADha badI 2 ka dete hae kahA hai ki ve ikSvAkuvazI (jaisavAla vaza meM) dina pratiSThita eka dhAtu mUrti yAgarA ke kacauDA bAjAra prAgAdhara hae, jo Thakkura nAma se prasiddha the aura jina ke mandira meM virAjamAna hai'| ho sakatA hai ki prastuta zAsana ke bhakta the| inake 'dhanavau' Takkura nAmakA eka putra zabhakIti devakIti ke samakAlIna hoM, yA koI anya deva- hugrA, usakI patnI kA nAma lonAvatI thA, jisakA zarIra kIti ke samakAlIna, yaha vicAraNIya hai| samyaktva se vibhUSita thA, usase rUpacanda nAma kA putra prastuta zAntinAtha caritra 16 sandhiyo meM pUrNa huA huA jisane ukta zAntinAtha caritra kA nirmANa karAyA hai hai / isakI ekamAtra kRti nAgaura ke zAstrabhaDAra me sura. kavi ne pratyeka saMdhi ke anta me rUpacanda kI prazasA kSita hai| jo savat 1551 kI likhI huI hai| isa grantha sUcaka pAzIrvAdAtmaka aneka padya diye hai| usakA eka padya meM jainiyoM ke 16veM tIrthakara bhagavAna zAntinAtha pacama pAThako kI jAnakArI ke lie nIce diyA jAtA hai :cakravartI the, unhoMne SaTkhaNDoM ko jIta kara cakravartI pada ikvAkUNAM vizuddho jinavara vibhavAmnAya vaMze samAMze, prApta kiyA thaa| phira usakA parityAga kara digambara tasmAdAzAparIyA bahujanamahimA jAta sAla vaMze / 1. ............... tapo mahAtmA zubhakItideva / lolAlaMkAra sArodbhava vibhava gaNAsAra satkAra luH / ekAntarAdyugratapovighAnADAteva snmaargvividhaane| zuddhi siddhArthasArA pariyaNaguNI rUpacandaH sucandraH / / -paTTAvalI zubhacandraH kavi ne anta me grantha kA racanAkAla sa0 1436 tatpa? jani vikhyAtaH paMcAcAra pavitradhIH / diyA hai jaisA ki usake nimna padya se spaSTa hai :zubhakItimunizreSThaH zubhakIrti zubhaprada. // prAsodvikamabhUpateH kaliyuge zAMtotare saMgate, -pudarzana caritra satyaM kroSananAmadheya vipule saMvacchare saMmate / 2. zrI kuMdakudasya vabhUba vaze zrI rAmacandraH prathataH prabhAva: datte tatra caturvaze tu paramo SaTtriMzake svshike| zipyastadIyaH zubhakIrtinAmA tapoganA vakSasi hArabhUtaH / / 7 / / mAse phAlguNi pUrvapakSaka vRSe samyak tRtIyAM tiyo / pradyotate samprati tasya paTTa vidyAprabhAveNa vizAlakItiH / ziSyairaneka rupasevyamAnaekAnta vAdAdivinAzavajam / / isase spaSTa hai kavi zubhakIrti 15vI zatAbdI ke -dharmazarmAbhyudaya lipi pra0 vidvAna hai| anya granthabhaMDAroM me zAntinAtha caritra kI 3. saM0 1494 pASAr3ha vadi 2 kASThAsaMghe mAtha rAnvaya isa prati kA anveSaNa prAvazyaka hai| anyathA eka hI prati zrIdevakIrti prtisstthitaa| para se usakA prakAzana kithA jAya / Page #98 -------------------------------------------------------------------------- ________________ agravAloM kA jaina saMskRti meM yogadAna paramAnanda zAstrI unatAlIsave vidvAna bAbU dayAcanda jI goyalIya hai| sAhitya-sevA-pApane sAhitya sevA ke liye svArya inakA janma gaDhI abadullAkhA jilA mujaphpharanagara meM tyAga kiyA thaa| prApa ke dvArA likhita bAla boSa jainadharma lAlA jJAnacandra jI agravAla ke yahA sa0 1945 mArgazIrSa 4 bhAga pAThazAlAmo me pAThaya pustakoM meM aba taka nihita pUrNimA ke dina huaA thaa| Apane san 1907 me deharAdUna hai| Apane sadAcAra, mitavyayatA, sAdagI, cAritragaThana, se prathama zreNI ma maiTrika kvInsa kAleja banArasa se epha0 dezasevA, pitA ke upadeza, zAnti vaibhava, sukha kI prApti e. aura mahAgajA kAleja jayapura se bI0 e0 kI kA mArga, muktimArga, mukha saphalatA aura usake mUla parIkSAeM acche nambaro se pAsa kI thii| pApa kI vidyArthI siddhAnta sadAcArI galaka, vidyArthI jIvana kA uddeza, avasthA meM deharAdUna meM hI sabhA sosAiTiyo ko dekhakara acchI prAdate DAlane kI zikSA Adi aneka uttama pustakeM samAja sevA ke bhAva paidA ho gae the / aura Apane skUla meM likhI hai| iname adhikAza pustake pa0 nAthUrAma jI bambaI eka jaina sabhA sthApita kI thii| inhI dino pApa deharAdUna ne prakAzita kI hai| ke lAlA cirajIlAla jI sasthApaka jaina anAthAzrama ke ve nirbhIka lekhaka, jozIle vaktA, suyogya zikSaka samparka meM Aye, aura urdU jaina pracAraka me lekha likhane aura nizvArtha-samAja-sevo the / kheda hai ki prApakA 30 varSa lge| banArasa aura jayapura ke vAtAvaraNa se Apa me kI alpAyu meM hI akTUbara san 1916 yuddha jvara meM svargajainadharma ke adhyayana karane kI ruci ho gii| pora samAja- vAsa ho gayA / ApakI sAdhanA, dRDha nizcaya karmaTha kAryasevA ke bhAva bhI sudRDha hue| kartA, bahuta parizrama ,aura apAra manobala se saMyukta the / Apane lalitapura jilA jhAsI me saikaNDa mAsTara kA ApakI mahAna sevAe kabhI bhulAI nahI jA sktii| pApakA kArya kiyA, ve vahA kI abhinandana jaina pAThazAlA ke matrI sAhitya prApa kI kIrti kA unnAyaka hai| the, / unhone apane matritva kAla me pAThazAlA kI khUba cAlIsave vidvAna brahmacArI zItalaprasAda jI hai, jo unnati kI / vaha samaya mApake artha sakaTa kA thaa| Apane lakhanaU ke nivAsI the| unake pitA kA nAma lAlA vakAlata karane kA vicAra kiyA kintu pa0 nAthUrAma premI makkhanalAla aura mAtA kA nAma zrImatI nArAyaNI devI prAdi mitroM ke niSedha karane para usakA vicAra choDa thaa| ApakA janma kAlA mahala me san 1876 me humA diyA / pazcAt ve lakhanaU hAIskUla me A gae, aura thA / aApane 18 varSa kI avasthA me maiTrikyulezana kI unakA arthasakaTa bhI dUra ho gyaa| parIkSA prathama zreNI me pAsa kii| tathA 4 varSa bAda rUDakI Apa RSabha brahmacaryAzrama hastinApura kI prabandha- ijIniyariga kAleja se akAunTenTa zipa kI parIkSA pAsa kAriNI ke sadasya bhI rahe the / aura Azrama ke vArSika kii| parIkSA pAsa karane ke bAda gavarnamenTa sarvisa mila utsavoM para cande kI apIla dvArA prAzrama ko artha prApti gii| yaha svabhAva se hI cacala, kArya karane me paTa, karAte the / bhArata jaina mahAmaNDala ke jIvadayA vibhAga ke udIyamAna vicAraka aura lekhaka the| unake vicAroM kA pApa matrI the, pApane jIvadayA para aneka upayogI TraikTa patA san 1866 ke 24 maI ke hindI 'jana-gajaTa' meM likhe the / jaina hitapI meM Apake aneka lekha chape hai / uname prakAzita prathama lekha ke nimna aMza se calatA hai-"e kucha agrejIke anuvAda rUpame bhI hai / jAti prabodhaka nAmakA jainI paDito | yaha janadharma prApa hI ke prAdhIna hai| isakI patrabhI Apane nikAlA thaa| aura use tIna varSa taka claayaa| rakSA ke liye dyotI (jyoti) phailAiye, soto ko Page #99 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 12 jagAiye, aura tana mana dhana paropakAra aura zuddhavicAra lAne prArambha kiyA, sAtha hI samAja-sevA meM bhI yoga dene lge| kI koziza kIjiye / jisase pApa kA yaha loka paraloka sva. seTha mANikacanda bIjepI bambaI ke sAthadonoM sudhreN| san 1905 ke disambara me bhA0 di0 jaina mahAsabhA prApakA vivAha kalakattA ke vaiSNava agravAla chedI kA adhivezana sahAranapura (uttara pradeza) me hA thaa| lAla jI kI suputrI se humA thaa| prApane apanI patnI ke isa adhivezana ke adhyakSa bambaI ke seTha mANikacanda hIrA. dhArmika saMskAroM ko prAdarza banAyA thaa| kucha samaya bAda canda je pI. the| isI samaya brahmacArI jI kA seTha jI se san 1904 me mahAmArI (plega) se 13 pharavarI ko paricaya huA thaa| meTha jI kAryakartAmoM ke pArakhI the| pApakI palI kA viyoga ho gayA aura no mArca ko ___ Apane jinadharma bhakta, samAja-sevI brahmacArI jI ko apane ra jananI tathA anuja pannAlAla kA bhI dehAnta ho gyaa| yahA~ bambaI me rahane ke lie anurodha kiyA aura ka. jI durdaiva kI isa ghaTanA se zItalaprasAda jI ke citta ko baDA seTha jI ke sAtha bambaI cale gye| brahmacArI jI ne vahA prAghAta phuNcaa| para satsagati aura svAdhyAya se vicalita rahakara seThajI ko dharma eva samAja-sevA ke lie ukasAyA, nahI hue, bhukta bhogI isa ghaTanA janya vedanA ko svaya / prerita kiyA aura apanA sahayoga diyaa| seThajI ne bambaI samajha sakate hai| usa samaya mahAmArI ne deza meM trAhi sAgalI, AgarA, ahamadAbAda, zolApura, kolhApura aura trAhi macAdI thii| isase prAyaH sAre bhArata me tahalakA lAhaura Adi sthAno meM jaina boDiga hAusa sthApita kiye| macA huA thaa| aneka parivAra ekAdha vyakti ko choDa ina sasthAgro meM vidyArthiyo ke lie par3hane-likhane aura kara samApta ho gae the| rahana-sahana kI muvidhA ke sAtha jainadharma ke grantho ke par3hane agni parIkSA-snehI janoM ke prAkasmika viyoga se aura usake mahatva ko samajhane se unake saskAra susaskRta unake jIvana para bar3A prabhAva pddaa| yadyapi ve nirantara eva sarala ho gye| svAdhyAya aura sAmayika sevAyo ke kAraNa paryApta bala brahmacArI jI me sAtvika zuddha saskAra aura cAritra prApta kara cuke the| eka ora sarakArI naukarI meM pado- pAlana kA bhAva bAlya avasthA se hI thA kyoki Apake nnati aura vetana vRddhi kI balavatI rAzi, prauDhAvasthA kI pitAmaha lA0 magalasanajI apanA adhikAza samaya gommaTaumar3atI huI hilore / kauTumbika sahayogiyo kA puna: sAra aura samayasArAdi grantho ke svAdhyAya, tatvacarcA meM gRhasthI basAne kA Agraha, kanyAo kA sondarya aura vyatIta karate the| brahmacArI jI ko dhArmika saMskAra, yogyatA aura unake abhibhAvako dvArA sambandha svIkAra cAritra pAlana, kartavya niSThA kA udAtta bhAva apane pUrvajo karane kI prArthanA aura dUsarI ora samAja-sevA kI utkaTa se virAsita meM milA thA, aura svAdhyAya dvArA jainadharmakA lagana, svAdhyAya dvArA AtmasvarUpa ko prApta karane tathA marma brahmacArI jI ke ghaTa me ghara kara gayA thaa| vaha unhe samajhAne kA yatna / zItalaprasAda jI isa agni parIkSA meM bAhya pralobhano se bacane meM sahAyaka huaa| ataeva prApane khare utare, unhe sAsArika viSaya-sukhecchA vicalita na 32 varSa kI bharI javAnI me san 1911 I0 ke magazira kara sakI, ve apane lakSya kI siddhi me niSThA se lagane kA mahIne me ailaka pannAlAla jI ke samakSa zolApura me vidhiyatna karane lge| jaina grantho ke svAdhyAya ne unake hRdaya pUrvaka brahmacarya pratimA dhAraNa kI / brahmacArI jI prAcArameM viSayoM se virakti aura samAja sevA ke lie manako vicAra aura zuddha pAhAra ke pakSapAtI the| ve trikAla baliSTha eva sakSama banA diyA thaa| ataH unhoMne brahmacArI sAmAyika, svAdhyAya, jinavaMdana prAdi dainikacaryA meM kabhI rahakara samAja-sevA me saMlagna rahakara jIvana bitAnA kamI nahI mAne dete the| acchA smjhaa| isI se unhoMne san 1905 me sarakArI jaina sAhitya-sevAnaukarI se tyAgapatra de diyaa| aura jainadharma ke rahasya kA san 1902 me brahmacArI zItalaprasAda jI ke nimantraNa paricaya pAne ke lie svAdhyAya meM vizeSa yoga denA me mahAsabhA ke mukha patra 'jana-gajaTa' kA prakAzana do varSa Page #100 -------------------------------------------------------------------------- ________________ agravAloM kA jana saMskRti meM yogadAna taka lakhanaU se hmaa| unhoMne athaka parizrama se usakI acchA hotA thA aura 'janatA meM usakA samAdara hotA thaa| vizeSa unnati kI, jisase usakI kAyA hI palaTa gaI vaha unakI yaha mahatvapUrNa sevA bhulAI nahI jA sktii| una pAkSika se sAptAhika ho gyaa| janamitra kA saMsthApana jaisI lagana kA kAma karane vAlA prAja eka bhI brahmacArI zraddheya pa0 gopAladAsa jI varayA ne kiyA thA, aura unhI vidvAna nahI hai, jo prAjake samaya me jaina saskRti kA pracAra ke sampAdakatva meM baha san 1908 taka bambaI se pAkSika ___ evaM prasAra kara ske| rUpa meM nikalatA rahA / kintu san 1906 meM hI brahmacArI ikatAlIsaveM vidvAna vairisTara campatarAya jI haiN| jI jaina mitra ke sampAdaka niyukta hue| taba se san jinakA dillI ke kUcA paramAnanda me lAlA cainasukhadAsa 1926 taka brahmacArI jI ne usakA sampAdana yogyatA aura hI kI havelI meM mAtA pArvatI ke udara se janma huA thaa| nirbhayatA ke sAtha kiyA / Apake sampAdana kAla me samAja inake pitAmaha kA nAma nihAlacanda aura pitA kA nAma sudhAra, aitihAsika khoja, jainadharma pracAra, sAmAjika saMga lAlA candrAmala thA, jo apane pitA ke samAna hI nitya Thana aura zikSA prasAra Adi viSayo para aneka lekha likhe devadarzana, jinapUjana aura svAdhyAya Adi dhArmika kriyAnoM gaye / sabhI lekha acche aura janasAdhAraNa ke lie upayogI me tanmaya rahate the| ApakA patnI pArvatIdevI bhI gRhasthohote the| unakA sabase baDA kArya agrejI par3ha-likhe cita dhArmika kriyAno kA pAlana tatparatA se karatI thI, vidvAnoM me jainadharma kA pracAra thaa| bahuta se agrejI bhASA aura pratijJA pAlana meM madaDha thii| campatarAya kA baDe lADake vidvAna jainadharma ke zraddhAlu, jaina grantho ke svAdhyAyI eva pyAra se pAlana huaa| yaha bAlyakAla se hI tIkSNa buddhi jinadarzana karane vAle vyaktiyo se mAlUma huA ki ve ukta the. paDhane-likhane me catura the| kauna jAnatA thA ki yaha brahmacArI zItalaprasAda jI ke upadeza se hI jainadharma ke bAlaka bhaviSya me acchA vidvAna aura jaina saskRti kI zraddhAlu bane hai / aura Aja ve jainadharma ke acche jJAtA hai| sevA kregaa| chaha varSa kI avasthA me mAtA kA viyoga ho unakI santAna bhI jainadharma kA pAlana karatI hai| aisA gyaa| ataeva ve jananI ke viyoga se vacita ho gye| mahatvapUrNa kArya anya kisI ne nahIM kiyaa| ve jainadharma kA lAlA candrAmala ke vazaja sohanalAla aura bAkelAla bhI pracAra karane ke lie bhArata me yatra-tatra ghUmA karate the aura the| ye dono sahodara bhAI dillI ke prasiddha dhaniko me sabhAmo, utsavI Adi meM pahuMca kara apane upadezo dvArA the kintu koI santAna na hone se cintita rahate the| bAlaka unhe jainadharma kA premI banAne kA yatna karate the| phira bhI campatarAya para unakA sneha janma se thaa| lAlA candrAmala ve apanI caryA meM sAvadhAna rahate the| ve lakA bhI gae ne unhe putra kI cAha meM dukhI dekhakara kahA bhAI jaisA aura vahA~ bauddha grantho kA adhyayana kara jaina bauddha tattvajJAna campata merA vaisA hI tumhArA hai tumhI ise apane pAsa nAma kI pustake bhI likhI thii| rakho, mai tumhAre mukha meM sukhI rahU~gA / inake pitA ke bhAI jaina purAtattva ke sambandha me bhI unhone agrejI riporTo miTThanalAla aura gulAbasiMha ke bhI koI putra na thaa| ataH epIgrAphiyA iNDikA, eva karnATikA, iNDiyana eNTIkvarI campatarAya 7 varSa kI avasthA me unakI goda cale gye| di grantho me jaina purAtattva viSayaka sAmagrI kA Akalana isake bAda unake rahana-sahana aura beSa-bhUSA meM bhI prAcIna jaina smArakoM dvArA kiyaa| yaha kArya bhI kama parivartana ho gyaa| aura 13 varSa kI avasthA meM inakA mahatva kA nahI hai| aApane jaina sAhitya kI mahAn sevA vivAha dillI ke raIsa sva. lAlA pyArelAla jI (M. kI hai / mApake likhe hue 26 grantha to maulika hai, 24-25 L.A. Central) kI putrI ke sAtha ho gyaa| meTrIkyUTraikTa hai / aura 21 TIkA grantha hai / mAsTara bihArIla la lezana kI parIkSA campatarAya ne pharsTa DivIjana me pAsa jI catanya ke vRhat jaina zabdArNava nAmaka koSa kA sampAdana kii| bAda ko dehalI ke prasiddha seTa sTIphina kAleja me kiyA hai| ve pratyeka caturmAsa me eka pustaka tayyAra kara epha. e. taka adhyayana kiyaa| ve kuzAgra buddhi to the hii| dete the| aura bahuta jaldI likhate the| unakA bhASaNa prataH san 1892 meM adhyayana ke lie igaleNDa cale gaye / Page #101 -------------------------------------------------------------------------- ________________ anekAnta aura sana 1897 meM vairisTara hokara A gye| kezoM ke muljimoM ko phAMsI ke taste para car3hane nahI diyaa| vicAra parivartana prApakI isa saphalatA ke kAraNa kAnUnI jAna, bhArI paribilAyata se vidyA adhyayana karake lauTane para unmukta zrama me kezo ko taiyAra karanA Adi the| sAtha me janiyara vAtAvaraNa ne inameM ajIva parivartana lA diyaa| zikSA vakIloM ke sAtha sadvyavahAra bhI zAmila hai| isa kAraNa sahavAsa aura veSa bhUSA Adi ke sAtha campatarAya ke loga unhe zraddhAvaza 'akila jaina' ke nAma se pukAre vicArome aisA vicitra parivartana huA jisase bAlyakAlame isase unhe vyavasAya me acchI saphalatA milii| prApta dhAmika zikSA ke prabhAva ne bhI vilAyata me vidAI prAkasmika parivartana le lii| vahA~ pAzcAtya sabhyatA kA prabhAva unake hRdaya paTala para gaharA akita ho gayA thA aura ve IsAiyata kI jahA~ dhana-jana-saparka, pada eva pratiSThA meM vRddhi huI vahA~ rahana-sahana rIti-rivAja aura vyavahAra meM bhI vRddhi ora jhukate se najara aaye| khAna-pAna, prAcAra-vicAra huii| yaha svapna me bhI kisI kA khyAla na thA ki vairisTara sabhI pAzcAtya sabhyatA me Dhala gyaa| unakI jIvana-dhArA kA bahAva viparIta dizA kI ora ho gayA / loka-paraloka sAhaba ke jIvana me choTI mI ghaTanA bhI virakti kA kAraNa Adi ke sambandha meM bhI unakA vicAra badala gyaa| unake bana jaaygii| vairisTara sAhaba kA gADha sneha lAlA ragIisa vicAra parivartana se dhArmika janatA me uthala-puthala maca lAla jI se thA, jo unake sasura bAbU pyArelAla jI gii| kucha ko unakI vicAradhArA se Azcarya aura kheda vakIla ke laghu bhrAtA the| unakI prAkasmika mRtyu se huyaa| unake isa amAdhAraNa parivartana kA pariNAma yaha vairisTara sAhaba ke hRdaya paTala para bhArI pratikriyA huI / unakA mana, indriyo ke sukha aura gArhastha se haTa kara hA ki unake kuTumbI aura dillI jaina samAja ne unhe nAstika samajha kara unase bAtacIta karanA bhI choDa diyaa| azAnti kI ora gyaa| pAzcAtya zikSA aura sAhitya kucha ko unake isa parivartana se bar3I nirAzA haI, ve bhI unakI isa prazAnti ko dUra na kara mke| ata. Apane cAhate the ki campata kisI taraha se sanmArga meM laga jAya, svAmi rAmatIrtha ke agrejI meM likhe vedAnta ke grantha paDhe, kintu isa prAkAkSA kI pUrti honA sulabha nahI thaa| isa unase pApa kA mana kucha prabhAvita no hRyA para pUrNa santoSa sambandha me jo prayatna hue ve prAzAjanaka nahI the| vairisTara na milA / hA~ anya sampradAyo ke grantho kI jijJAsA jarUra haI / pariNAma svarUpa vividha dharmo ke grantha par3e, tarka ne sAhaba kA dhyAna jahA IsAyiyata kI aora bhukatA, vahA ve 2 bhI kucha sahayoga diyA, kucha mitro kA anurodha bhI thaa| una granthoM kA adhyayana bhI karate the, para tarkaNA ke kAraNa buddhi madviveka kI ora agrasara nahIM ho pAtI thii| idhara kintu tarka se jo zakAe~ uThatI thIM unakA santoSajanaka samAdhAna na milatA thaa| dehalI, murAdAbAda, amRtasara Adi sthAno meM vairisTarI kA vyavasAya kiyA parantu vaha vizeSa lAbhaprada na huaaa| sanU 1913 me saubhAgya se ApakA saparka bAba devendraanta me Apa sthAyIrUpa se haradoI me pahu~ca gye| vahA~ para kumAra jI ArA se huaa| bAbU devendra kumAra jI bar3e Apane apanI pratibhA, zrama eva sundara vyavahAra ke kAraNa utsAhI aura laganazIla kAryakartA the| unhoMne vairisTara sAdhAraNa aura aparicita vairisTara se haradoI ke pramukha sAhaba ko anya dharma granthoM ke samAna hI jainadharma ke kucha vairisTara bana gaye / itanA hI nahI kintu vAra ezosiezana grantho ko paDhane ke lie prerita kiyaa| taba Apane jaina ke sabhApati tathA anta me avadha cIpha korTa ke phaujadArI siddhAnta ke granthoM ko paDhanA zurU kiyaa| unake adhyayana ke pramukha vairisTara ho gye| usa prAnta kI janatA meM yaha se citta kI vaha azAnti dUra huI, zaMkAoM kA santoSadhAraNA ghara kara gaI ki-"phAsI kI sajA se agara janaka uttara bhI milA taba unhe svayaM apanI bhUla kA parikisI aparAdhI ko bacAnA hai to jaina vairisTara kA sahArA jJAna huA / aura jainadharma kI satyatA para dRr3ha prAsthA huii| leN"| isa prasiddhi se unake pAsa jitane keza Aye una (kramazaH) Page #102 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sAhitya-samIkSA 1. yazastilaka kA sAMskRtika adhyayana-lekhaka DA0 parivArika jIvana aura vivAha khAna-pAna viSayaka sAmanA, gokulacanda jaina / prakAzaka sohanalAla jainadharma pracAraka roga aura unakI paricaryA, vastra aura veSabhUSA, pAbhUSaNa samiti amRtasara / pratisthAna pAzvanAtha vidyAzrama zodha prasAdhana sAmagrI, zikSA aura sAhitya,kRSi-vANijya aura sasthAna jainAzrama hindU vizvavidyAlaya vArANasI-5, zastrAstra ina sabhI sAskRtika viSayo para mahatva pUrNa pRSThasakhyA 404 mUlya 20 rupayA / prakAza DAlA gayA hai, sAskRtika adhyayana kI dRSTi se yaha prastuta grantha eka zodha prabandha hai jo hindU vizvavidyA- adhyayana pratyanta upayogI hai| tIsarA adhyayana lalitakalA laya se pI. eca. DI. kI upAdhi ke lie abhI svIkRta aura zilpa vijJAna se sambaddha hai| isame tatkAlIna gIta humA hai vikrama kI 10vI 11vI zatAbdI ke mahAna vAdya nRtya, citra kalA aura vAstu zilpAdi kA vivecana prAcArya somadeva kA yazatilaka campU bhAratIya saMskRta hai| cauthe pariccheda me 10 vI 11 vI zatAbdI ke vAGmaya kA eka amUlya ratna hai / sabase pahale DA0hinda tatkAlIna bhUgola kA citraNa karate hue yazastilaka me kI ne usa para 'yazastilaka eNDa iNDiyana kalacara' nAmaka prAgata janapado ( nagaro ) grAmo, bana parvata aura nadiyo vidvattA pUrNa pratha likhA thA jo jIvarAja prathamAlA prAdi ke sthAnAdi kA nideza kiyA hai| zolApura se prakAzita ho cukA hai / isa pratha me yazastilaka pAcave adhyAya me yazastilaka me prAgata prAcIna, kI dhArmika aura dArzanika dRSTiyo kA mArmika vivecana prasiddha aura apracalita 791 zabdoM kI sUcI prakArAdi kiyA gayA thaa| isa zodha prabandha me sAMskRtika tattvo kA krama se sthala nirdeza pUrvaka hindI artha ke sAtha dI gaI hai| baDo gaharAI ke mAtha cintana kiyA gayA hai isake adhyayana isa sUcI se pratha kI upayogitA adhika bar3ha gaI hai| karane se patA lagatA hai ki isa pratha meM bhAratIya saMskRti kI yazastilaka ke isa zabda koSa kA upayoga bhASA ko samRddha mahatva pUrNa sAmagrI bharI par3I hai| jise vidvAn lekhaka ne banAne meM upayukta ho sakatA hai| pazcAt 6 citraphalakoM usakI gaharAI meM paiThakara use khojA hai aura use baDI me purAtatva se prApta sAmagrI ke mAdhAra para usa kAla me sundaratA ke sAtha saMjokara mahA nibandha ke rUpa meM upasthita pracalita vastro, grAbhUSaNoM, aura vAdyo Adi ke citra diye kiyA hai / isa adhyayana ke pAca adhyAya hai aura eka-eka gaye hai jinase unakA rUpa adhika spaSTa ho gayA hai / anta adhyAya me aneka pravAntara pariccheda bhI haiN| pahalA me sahAyaka grathasUcI aura zabdAnukramaNI bhI dI hai| isa adhyAya hai, yazastilaka parizIlana kI pRSTha bhUmi isake taraha DA0 gokulacanda jI kA yaha mahA nibandha yazastilaka arntagata tIna pariccheda hai, eka me yazastilaka kA racanA ke sAskRtika adhyayana ke liye atyanta upayogI hai| kAla yazastilaka kA sAhityika aura sAMskRtika svarUpa prAzA hai vidvAno me isakA samAdara hogA, DAkTara sAhaba aura yazastilaka para aba taka hue kArya kA lekhaa-jokhaa| isake liye vadhAI ke pAtra hai| samAja ko unase mahatva pUrNa somadeva ke jIvana aura sAhitya para prakAza DAlate hue kAryoM kI bar3I prAzAeM haiN| *prazoghara kI kathA vastu tathA yazoghara ke loka priya carita chapAI gaiTap aura kAgaja vagairaha pratha ke anurUpa hai| prAdhAra para race gae gratho kI tAlikA dI gaI hai jisase nakA dI gaI hai jisase lAibreriyoM aura pustakAlayoM meM isa grantha ko maMgAkara jJAta hotA hai ki yazodhara kI kathA ne kaviyoM ko kitanA avazya paDhanA cAhiye / adhika bhAkRSTa kiyA hai| jaina sAhitya kA vRhada itihAsa bhAga 3-lekhaka DA. dUsare adhyAya meM yazastilaka kAlIna sAmAjika jIvana. mohanalAla mehatA adhyakSa pArzvanAtha vidyAzrama zodhasasthAna, kI carcA hai, isake anrtagata 12 pariccheda hai, jinameM hindU vizvavidyAlaya vArANasI, prakAzaka-ukta zodha tatkAlIna varNa vyavasthA, samAja gaThana, pAzrama vyavasthA saMsthAna / mUlya pandraha rupyaa| Page #103 -------------------------------------------------------------------------- ________________ anekAnta yaha zvetAmbara jaina sAhitya ke vRhada itihAsa kA prastuta pustaka pUjyapAda kSullaka gaNezaprasAda jI varNI tIsarA bhAga hai| isameM prAgamika vyAkhyA granthoM kA iti ke IsarI (pArzva nAtha) me navama cAturmAsa ke avasara para vRtta diyA gayA hai / zvetAmbarIya prAgama grantho para die gaye madhura pravacanoM kA sakalana hai| varNI jI kyA the niyukti, bhASya,Ni aura unake TIkA grantha upalabdha aura unakI vANI me kyA rasa thA yaha to unake saparka meM haiM-mAvazyakAdi daza niyuktiyAM, 6 bhASya grantha hai| pAne vAle sabhI jana jAnate haiM / unakA eka-eka vAkya aura 12 cuNiyAM upalabdha haiM aura ina para prAcArya aMtarbhAvanA se prota-prota thaa| unakI prAtmA prAtmarasa se haribhadra, zIlAMka, abhayadeva aura malayagiri prAdi kI chalaka rahI thii| saba jIvoM ke prati unakI kalyANa bhAvanA vistRta TIkAeM haiN| isa saba vizAla sAhitya kA sAmUhika kitanI ucca thI, yaha saba unake patroMke avalokanase jJAta hotI paricaya pRthaka-pRthaka pradhyAyoMmeM karAyA gayA hai sAdhu aura hai| bhAI kapUracanda jI ne varNIjI ke madhura bhASaNo kA sakasAdhvI sambandhI bhASAra-vicAra kA varNana vitAmbarIya lana kara use prakAzita kara varNIjI ke prati apanI kRtajJatA sAhitya meM vistAra se milatA hai / sAdhu aura sAdhvIya vyakta kI hai| anta samaya me varNI jI ne kapUracanda jI ko kalpa prakalpa kA kathana vistAra se batalAyA hai, yadyapi jo patra likhA, jisame para sambandha ko tyAgane aura apanI usameM vastra aura pAtra kA samarthana hai phira bhI sAdhvI, pariNaniko madhyastha rakhane ko kahA gayA hai kitanA mArmika sAdhvAcAra kI pratyeka kriyA ke vidhi-niSedha para paryApta hai| mumukSutroM ko magAkara ise avazya paDhanA caahie| prakAza DAlA hai / DA0 mehatA ne isa vizAla sAhitya 4. vIravANI smArikA-paM0 caina sukhadAsa jI DA0 ke paricaya ko 548 pRSTho me sakSipta eva pAkarSaka zailI me kastUracanda vakhzI tArAcanda aura paM. bhavaralAla jI, sundara kaga se karAyA hai| ukta sAhitya kA paricaya prApta nyAyayortha maNihAge kA rAstA jypur| karane ke liye yaha bhAga bahuta hI upayogI hai| isa grantha ke prakAzana kA vyaya eka hI parivAra ne vahana kiyA prastuta grantha sva0 vakhzI kezaramAna jI kI smRti me prakAzita kiyA gayA hai / jo vakhzI jI sambandhI lekhoM hai / svargIya zrImunilAla jI ke suputro kA yaha sAhityAnurAga anukaraNIya hai grantha kI bhASA parimAbita aura sarala aura unake sasmaraNo se paripUrNa hai| samaya-samaya para haiM / isake liye lekhaka mahAnubhAva dhanyavAda ke pAtra hai| lie gaye unake citra bhI prakaTa kiye gaye hai jinase jJAta hotA hai ki vakhzI jI baDe karmaTha vyakti the| unakI 3. sukha kI malaka-sakalayitA aura prakAzaka kapUra- bhAvanA aura sevA kArya mahAna thA aura ve apanI dhuna paura cana varaiyA ema0 e0 lazkara (gvAliyara) mUlya eka rupayA lagana ke pakke the| unakI smRti meM smArikA kA prakA pacAsa paisaa| zana samucita hI hai| -paramAnanda zAstrI (zeSa pR0 86 kA) ne to jayaghavalA TIkA bhA0 1, pR0 108) ukta usake nAma ke anurUpa jaina paramparA meM nyAya kA prathama caraNa se sambaddha pUrA zloka hI uddhRta kiyA thA grantha mAnA jAtA hai| kintu usameM aneka vipratipattiyAM haiN| prakalaMka deva ne tattvArthavAtika meM AThaveM madhyAvami aura ve abhI taka nirmula nahIM huI hai / ata: tatsambandhI sUtra kI vyAkhyA meM bhI eka padya uddhRta kiyA hai * vivAda ko na uThAkara itanA hI likhanA paryApta samajhate haiM dvAtriMzatikA kA tIsavAM padya hai / isa taraha sijanI ki usakI digambara paramparA meM koI mAnyavAnagIM miltii| kucha dvAviMzati kA bhI chaThI zatAbdI se hI vinambara isa taraha digamAra paramparA meM pAyasena apanI paramparA meM mAnya rahI haiN| inhIM dvAtriMzatikAmoM meM nyAyA- prakhyAta dArzanika kRti sanmati sUtra pAtitake dvArA batAra bhI hai aura siddhasenakRta mAnA jAne ke kAraNa use vizeSa rUpa se samAvRta hue haiN| Page #104 -------------------------------------------------------------------------- ________________ do sajjanoM ko asamaya meM viyoga bAbU dhUpacanda jI kA svargavAsa kAnapura nivAsI lAlA kapUracanda jI eka dharmaniSTha vyakti hai| unake ekamAtra putra bAbU ghUra kA hRdaya gati ruka jAne se Akasmika svargavAsa ho gyaa| bAbU dhUpacanda jI sarala svabhAvI aura sevAma the| aba to unhoMne ghara ke kAryoM se prAya mukti sI lekara sAmAjika aura dhArmika kAryoM meM samaya lagAnA maka kara diyA thaa| kintu vidhi ko yaha majUra nahI thA, aura kapUracanda jI kI isa vRddhAvasthA meM pitA pu| kA vilagAva ho gyaa| ghUpacanda jaisA putra bar3e bhAgya se milatA hai / usakA asamaya me viyoga durbhAgya kA hI mUcaka hai / isase inake hRdaya ko kitanI gaharI coTa pahuMcI, isakA anumAna karanA kaThina hai| lAlA jI vIra sevAmandira kA kAryakAriNI ke sadasya the / hama lAlA jI ke tathA unake parivAra ke isa mahAn duHkha me apanI samavedanA prakaTa karate hue vIra prabhu se prArthanA karate hai ki lAlA kapUracandajI ko isa viyoga janya du.kha ko sahana karane kI kSamatA prApta ho| lA0 pannAlAla jI kA svargavAsa DipTIgaja sadara bAjAra ke nivAsI svargIya lA0 nanhe mala jI kasere ke bhrAtA lAlA pannAlAla jI kA Akasmika viyoga ho gyaa| unake nidhana se jaina samAja kI baDI kSati huI hai| hama unake parivAra ke vedanA vyakta karate hue divagata AtmA ke lie sukha-zAnti kI kAmanA karate hai| vIrasevAmandira kAryakAriNI ke padAdhikAriyoM __ aura sadasyoM kA cunAva 16 agasta ko rAtri ke sAr3he sAta baje vIra sevAmandira kI janarala mITiga zrImAna sAha zAntiprasAda jI kI adhyakSatA meM kAryakAriNI ke sadasyo aura padAdhikAriyo kA cunAva nimna prakAra hmaa|| padAdhikArI : 10. lA0 makkhanalAla jI ThekedAra 11. sAhU zAntiprasAda jI adhyakSa 11. lA0 premacanda jI janAvAca 12. lA0 zyAmalAla jI ThekedAra upAdhyakSa 12. bA. devakumAra jI 23. lA0 premacanda jI kazmIra vAle pra. maMtrI 13 la0 mahendrasena jii| * 4. lA0 bhagatarAma jI saM0 maMtrI 14. lA0 zAntiprasAda jI jaina buka ejensI . 5. lA0 nanhemala jI koSAdhyakSa 15. zrI esa. pI. jaina 6. bA. narendranAya jI prADITara 16. paM0 jugalakizora jI mukhtAra kAryakAriNI ke sadasya : 17. DA. e. ena. upAdhye 7. bAbU nandalAlajI sarAvagI, kalakattA 18. lA0 pannAlAla jI agravAla 8. rAya sA0 ulphatarAya jI 16. zrI yazapAla jI 9. lA. pArasadAsa jI moTaravAle 20. zrI matI jayavantI devI Page #105 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 1ta. vIra-sevA-mandira ke upayogI prakAzana R. N. 10591/62 (1) purAtana-jainavAkya-sUcI-prAkRta ke prAcIna 46 mUla-granthoM kI padyAnukramaNI, jisake sAtha 48 TIkAdigranthoM me uddhRta dUsare padyoM kI bhI anukramaNI lagI huI hai| saba milAkara 25353 padya-vAkyoM kI suucii| saMpAdaka mukhtAra zrI jugalakizora jI kI gaveSaNApUrNa mahatva ko 70 pRSTha kI prastAvanA se malakRta, DA. kAlIdAsa nAga, ema. e. DI. liT ke prAkkathana (Foreword) aura DA0 e.ni. upAdhye ema. e. DI.liTa kI bhUmikA (Introduction) se bhUSita hai, zodha-khoja ke vidvAnoMke lie atIva upayogI, bar3A sAija, sajilda 15.00 (2) prApta parIkSA-zrI vidyAnandAcArya kI svopajJa saTIka apUrva kRti,prAptoM kI parIkSA dvArA Izvara-viSayaka sUndara, vivecana ko lie hue, nyAyAcArya paM darabArIlAlajI ke hindI anuvAda se yukta, sajilda / 8.00 (3) svayambhUstotra-samantabhadrabhAratI kA apUrva grantha, mukhtAra zrI jugalakizorajI ke hindI anuvAda, tathA mahatva kI gaveSaNApUrNa prastAvanA se suzobhita / 2-00 (4) stutividyA-svAmI samantabhadra kI anokhI kRti, pApoM ke jItane kI kalA, saTIka, sAnuvAda aura zrI jugala kizora mukhtAra kI mahatva kI prastAvanAdi se alakRta sundara jilda-sahita / (5) adhyAtmakamalamArtaNDa-paMcAdhyAyIkAra kavi rAjamala kI sundara prAdhyAtmikaracanA, hindI-anuvAda-sahita 1-50 (6) yuktyanuzAsana-tatvajJAna se paripUrNa samantabhadra kI asAdhAraNa kRti, jisakA abhI taka hindI anuvAda nahI hanA thA / mukhtAra zrI ke hindI anuvAda aura prastAvanAdi se alaMkRta, sajilda / ... 75 (7) zrIpurapArzvanAthastotra-prAcArya vidyAnanda racita, mahatva kI stuti, hindI anuvAdAdi sahita / 75 (8) zAsanacatustrizikA-(tIrthaparicaya) muni madanakIti kI 13vIM zatAbdI kI racanA, hindI-anuvAda sahita 75 (8) samIcIna dharmazAstra-svAmI samantabhadra kA gRhasthAcAra-viSayaka pratyuttama prAcIna grantha, mukhtAra zrIjugalakizora jI ke vivecanAtmaka hindI bhASya aura gaveSaNAtmaka prastAvanA se yukta, sjild| ... 3.00 (10) jainagrantha-prazasti saMgraha bhA0 1 saskRta aura prAkRta ke 171 aprakAzita granthoM kI prazastiyoM kA maMgalAcaraNa sahita apUrva saMgraha. upayogI 11 pariziSToM aura paM0 paramAnanda zAstrI kI itihAsa-viSayaka sAhitya paricayAtmaka prastAvanA me alaMkRta, sajilda / (11) samAdhitantra aura iSTopadeza-adhyAtmakRti paramAnanda zAstrI kI hindI TIkA sahita 4.00 (12) anityabhAvanA-pA0 padmanandIkI mahatvakI racanA, mukhtAra zrI ke hindI padyAnuvAda aura bhAvArtha sahita 25 (13) tatvArthasUtra-(prabhAcandrIya)-mukhtAra zrI ke hindI anuvAda tathA vyAsyA se ghukt| ... 25 (14) zravaNabelagola aura dakSiNa ke anya jainatIrtha / (15) mahAvIra kA sarvodaya tIrtha '16 paise, (16) samantabhadra vicAra-dIpikA 19 paise, (17) mahAvIra pUjA 25 (18) bAhubalI pUjA-jugalakizora mukhtAra kRta (samApta) (16) adhyAtma rahasya-paM0 prAzAdhara kI sundara kRti mukhtAra jI ke hindI anuvAda sahita / 1.00 (20) jainagrantha-prazasti sagraha bhA0 2 apabhraMza ke 122 aprakAzita granthoMkI prazastiyoM kA mahatvapUrNa saMgraha / "55 granthakAroM ke aitihAsika graMtha-paricaya aura pariziSToM sahita / saM.50 paramAnda zAstrI / sajilda 12.00 (21) nyAya-dIpikA-prA. abhinava dharmabhUSaNa kI kRti kA pro0 darabArIlAlajI nyAyAcArya dvArA saM0 anu0 7.00 (22) jaina sAhitya aura itihAsa para vizada prakAza, pRSTha saMkhyA 740 sajilda (vIra-zAsana-saMgha prakAzana 5-00 (23) kasAyapAhuDa sutta--mUlagrantha kI racanA mAja se do hajAra varSa pUrva zrI guNadharAcArya ne kI, jisa para zrI yativRSabhAcArya ne pandraha sau varSa pUrva chaha hajAra zloka pramANa cUNisUtra likhe| sampAdaka paM hIrAlAlajI siddhAnta zAstrI, upayogI pareziSToM aura hindI anuvAda ke sAtha bar3e sAija ke 1000 se bhI adhika pRSThoM meN| puSTa kAgaja aura kapar3e kI pakkI jilda / / ... ... 2000 (24) Reality mA. pUjyapAda kI sarvArtha siddhi kA aMgrejI meM anuvAda bar3e prAkAra ke 3001. pakkI jilda 6.00 prakAzaka-premacanda jaina, vIrasevA mandira ke lie, rUpavANI priTiMga hAusa, dariyAgaMja, dillI se mudrit| 25 Page #106 -------------------------------------------------------------------------- ________________ mAta dvai mAsika jUna 1968 anekAnta *******kkkkkkkkkkkkkkkkkkk *********XXXXXXXXXXXXX*** P khaNDagirI para virAjamAna prAdi jina ko prazAnta mUrti samantabhadrAzrama (vora-sevA-mandira) kA mukha patra Page #107 -------------------------------------------------------------------------- ________________ viSaya viSaya-sUcI vIra-sevA mandira ko sahAyatA kramAMka 1. svayaMbhU stuti-muni padmanandi dAnavIra-thAvaka ziromaNI zrImAn sAhU zAntiprasAda 2. darzana aura vijJAna ke paripekSya me syAdvAda | jI ne isa varSa paryupaNa parva dillI me manAyA / jina pUjana, aura sApekSavAda-muni zrI nagagaja svAdhyAya aura tattvacarcA me apanA samaya vyatIta kiyaa| 3 apanatva-muni kanhaiyAlAla sAha jI jahAM udyogapati hai vahA~ ve dAnI aura vivekI bhI 4. mathurA ke seTa lakSmIcanda sambandhI vizeSa hai| vartamAna jaina samAja meM unake samAna vicAraka, vivekajAnakArI-agaracanda nAhaTA 110 zIla aura mamadAra vyakti anya nahI dikhAI detaa| ve 5. jaina granthoM meM rASTrakUTo kA itihAsa tIrthabhakta hai, jaina tIrthoM ke sarakSaNa aura savarddhana me kriyA. gamavallabha somANI zIla hai| unakI patnI zrImatI ramAganI bhI dhArmika aura darzanopayoga va jJAnopayoga : eka tulanAtmaka sAmAjika kAryoM meM barAbara bhAga letI rahatI hai| mAhajI adhyayana-10 bAlacandra siddhAnta zAstrI 116 ne dillI kI pratyeka jaina saMsthAnoM kI eka hajAra eka aura dillI ke sabhI jaina mandiroM ko eka sau eka rupayA kavi chIhala-pa0 paramAnanda zAstrI 126 pradAna kiye hai| bIrasevAmandira ko bhI eka hajAra eka 8. kulapAka ke mANika svAmI-pa.ke. bhujabalI sadhanyavAda prApta huA hai / sAhU sAhaSa vIrasevAmandira ke zAstrI sthAyI adhyakSa hai| AzA hai vIra sevAmandira para unakA 1. kavi Tekacanda racita zreNika carita aura yaha varada hasta barAbara banA rhegaa| jisase sasthA apane puNyAzrava kathAkopa--zrI agaracanda nAhaTA 134 uddezyo kI pUrti karane meM samartha ho sake / 10. mahAvIra vANI-kavi daulatarAma vyavasthApaka 'vIrasevAmandira' 11. sIyA cariu : eka adhyayana-paramAnanda 21 dariyAgaMja, dillI zAstrI 137 12. sAhitya-sagoSThI vivaraNa 144 sampAdaka-maNDala DA0 prA0 ne0 upAdhye DA0premasAgara jaina zrI yazapAla jaina paramAnanda zAstrI anekAnta ke grAhakoM se anekAnta ke jina grAhako kA vArSika mUlya abhI taka bhI prApta nahI hyaa| ve kRpA kara apanA mUlya 6) rupayA manIArDara se bheja deveN| anyathA agalA aka vI. pI. se bhejA jAvegA chuDAkara anugRhIta kre| vyavasthApaka : 'anekAnta' 21, dariyAgaMja, dillii| anekAnta meM prakAzita vicAroM ke lie sampAraka bhaNDala uttaradAyI nahIM haiN| -vyavasthApaka anekAnta | anekAnta kA vArSika mUlya 6) rupayA eka kiraNa kA mUlya 1 rupayA 25 paisA Page #108 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prom praham anakAnta paramAgamasya bIjaM niSiddhajAtyandhasindhuravidhAnam / sakalanayavilasitAnAM viroSamathanaM namAmyanekAntam // varSa 21 kiraNa 3 vIra-sevA-mandira, 21 dariyAgaMja, dillI-6 vIra nirvANa saMvat 2464, vi0 saM0 2025 / agasta san 1968 svayaMbhUstuti svayaMbhuvAyena samuddhRtaM jagajjaDatvakUpe patitaM pramAdataH / parAtmatattvapratipAdanollasadvacoguNarAdijinaH sa sevyatAm // 1 // bhavArireko na paro'sti dehinA sahana ratnatrayameka eva hi| sa durjayo yena jitastadAzrayAttato'jitAnme jinato'stu satsukham // 2 // -muni zrI pacanandi prartha-svayambhU arthAt svayaM hI prabodha ko prApta hue jisa Adi ( RSabha ) jinendra ne pramAda ke vaza hokara ajJAnatA rUpa kue meM gire hue jagat ke prANiyoM kA para-tattva aura Atmatattva (athavA utkRSTa Atmatattva) ke upadezo meM zobhAyamAna vacanarUpa guNo se uddhAra kiyA hai usa Adi jinendra kI ArAdhanA karanA cAhie / bhAvArtha-ukta zloka meM prayukta 'guNa' zabda ke do artha hai-hitakArakatva Adi guNa tathA rassI / usakA abhiprAya yaha hai ki jisa prakAra koI manuSya yadi pramAvadhAnI se kue~ meM gira jAtA hai to itara dayAlu manuSya kueM meM rassiyoM ko DAla kara unake sahAre se use bAhara nikAla lene hai| isI prakAra bhagavAn prAdi jinendra jo bahuta se prANI ajJAnatA ke vaza hokara dharma ke mArga se vimukha hote hue kaSTa bhoga rahe the unakA hitopadeza ke dvArA uddhAra kiyA thA-unhe mokSamArga meM lagAyA thaa| unhone unako aise vacanoM dvArA padArtha kA svarUpa samajhAyA thA jo hitakAraka hote hue unhe manohara bhI pratIta hote the / 'hita manohAri ca durlabha vacaH' isa ukti ke anusAra yaha sarvasAdhAraNa ko sulabha nahI hai // 1 // prANiyo kA saMsAra hI eka utkRSTa zatru tathA ratnatraya hI eka utkRSTa mitra hai, inake sivAya dUsarA koI zatru athavA mitra nahIM hai / jisane usa ratnatrayarUpa mitra ke avalambana se usa durjaya sasArarUpa zatru ko jIta liyA hai usa ajita jinendra se mujhe samIcIna sukha prApta hove / / 2 / / Page #109 -------------------------------------------------------------------------- ________________ darzana aura vijJAna ke paripekSya meM : syAdvAda aura sApekSavAda aNuvrata parAmarzaka muni zrI nagarAja syAvAda bhAratIya darzano ko eka sayojaka kaDI aura bAla hI baca pAyA va deza kAla kI dhAraNAoM ne bhI eka jaina darzana kA hRdaya hai| isake bIja prAja se sahasroM varSa nayA rUpa grahaNa kiyaa| astu; bahuta sAre virodho ke pUrva sabhApita jaina Agamo meM utpAd, vyaya, dhrauvya, syA- pazcAt apanI gaNita siddhatA ke kAraNa Aja vaha apekSAdasti syAnnAsti, dravya, guNa, paryAya, sapta-naya Adi vAda nivivAdatayA eka nayA AviSkAra mAna liyA gayA vividha rUpo me bikhare par3e hai| siddhasena, samantabhadra Adi hai| isa prakAra dArzanika kSetra meM samudbhUta syAvAda aura jaina dArzaniko ne saptabhagI Adi ke rUpa meM tAkika vaijJAnika jagat me navodita sApekSavAda kA tulanAtmaka paddhati se syAdvAda ko eka vyavasthita rUpa diyaa| tada- vivecana prastuta nibandha kA viSaya hai| nantara anekoM prAcAryoM ne isa para agAdha vAGmaya racA nAma sAmya: jo Aja bhI usake gaurava kA paricaya detA hai vigata 1500 varSoM me syAdvAda dArzanika jagat kA eka sajIva syAd aura vAda do zabda milakara syAdvAda kI saMghapahalU rahA aura Aja bhI hai| TanA huI hai| syAt kathacit kA paryAyavAcI saMskRta bhASA sApekSavAda vaijJAnika jagat me bosavI sadI kI eka kA eka avyaya hai| isakA artha hai "kisI prakAra se mahAn dena samajhA jAtA hai| isake AviSkartA suprasiddha kisI apekSA se' / vastu tattva nirNaya me jo vAda apekSA vaijJAnika pro0 alabarta AIsTIna haiM jo pAzcAtya dezoM meM kI pradhAnatA para AdhArita hai, vaha syAdvAda hai / yaha isakI zAbdika vyutpatti hai| sarvasammati se saMsAra ke sabase adhika dimAgI puruSa mAne gaye hai| sana 1905 meM AIsTIna ne 'sImita sApekSatA' sApekSavAda (Theory of Relativity) kA hindI zIrSaka eka nibandha likhA jo 'bhautika zAstra kA varSa patra' anuvAda hai / vaise yadi hama isakA akSaraza. anuvAda karate nAmaka jarmanI patrikA meM prakAzita huaa| isa nibandha ne hai to vaha hotA hai 'apekSA kA siddhAnta' para vizva kI vaijJAnika jagat meM ajIba halacala macA dI thii| san rUparekhA, vijJAna hastAmalaka prabhati hindI granthoM meM ise 1916 ke bAda unhoMne apane siddhAnta ko vyApaka rUpa meM sApekSatAvAda yA sApekSavAda hI kahA gayA hai| tattvataH. diyA, jisakA nAma thA-'asIma sApekSatA' / san 1921 sApekSavAda kA bhI vahI zAbdika artha hai jo syAdvAda kaa| me unhe isI khoja ke upalakSa me bhautika vijJAna kA 'prapekSatayA sahita sApekSa' arthAt apekSA karake sahita jo 'nobela' puraskAra milaa| sacamuca hI prAIsTIna kA hai vaha sApekSa hai / ataH vaha apekSA sahita vAda sApekSavAda apekSAvAda vijJAna ke zAnta samudra me eka jvara thaa| hai| isa prakAra yadi syAdvAda ko sApekSavAda va sApekSavAda usane vijJAna kI bahuta sI baddhamUla dhAraNAoM para prahAra ko syAdvAda kahA jAya to zAbdika dRSTi se koI Apatti kara eka nayA mAnadaNDa sthApita kiyaa| apekSAvAda ke nahIM utthtii| yahI to kAraNa hai ki hindI lekhako ne jaise mAnyatA meM Ate hI nyUTana ke kAla se dhAka jamAkara baiThe thiyorI grApha rileTiviTI kA anuvAda sApekSavAda (syAhae gurutvAkarSaNa (Law of Gravitation) kA sihAsana dvAda) kiyA vaise hI sara rAdhAkRSNan prabhati aMgrejI lekhakoM Dola uThA / 'Ithara' (Ether) nAma zeSa hone se bAla- ne apane granthoM meM syAdvAda kA anuvAda (Theory of Page #110 -------------------------------------------------------------------------- ________________ varzana aura vijJAna ke pariprekSya meM : syAdvAda aura sApekSavAda 69 Relativity)' kiyaa| isa prakAra do vibhinna kSetroM se tor3a rahA hai| dUsare ko harSa humA ki yaha mukuTa taiyAra prArambha hue do siddhAntoM kA tathA prakAra kA nAma-sAmya kara rahA hai| tIsarA vyakti madhyastha bhAvanA me rahA; eka mahAn kutUhala tathA jijJAsA kA viSaya hai| kyoMki use to sone se kAma thaa| tAtparya yaha huA eka hI svarNa me usI samaya eka vinAza dekha rahA hai, sahaja bhI, kaThina bhI: eka utpatti dekha rahA hai aura eka dhruvatA dekha rahA hai| donoM hI siddhAnta apane-apane kSetra meM sahaja bhI mAne isI prakAra pratyeka vastu apane svabhAva se triguNAtmaka gaye haiM aura kaThina bhii| syAdvAda ko hI leM-isakI hai|" prAcAryoM ne aura adhika sarala karate hue kahA-- jaTilatA vizva-prasiddha hai| jahA~ jainetara diggaja vidvAnoM "vahI gorasa dUdha rUpa se naSTa huA, dadhi rUpa me utpanna ne isakI samAlocanA ke lie kalama uThAI vahA~ unakI hamA, gorasa rUpa meM sthira rhaa| jo payovratI hai vaha samAlocanAeM svayaM bola paDI haiM-unhoMne syAdvAda ko dadhi ko nahI khAtA, dadhi vratI paya nahI pItA aura gorasa samajhA hI nahIM hai| prayAga vizvavidyAlaya ke upakulapati tyAgI dono ko nahI khAtA. piitaa'|" ye viruddha dharmoM kI mahAmahopAdhyAya DA. gaMgAnAthajhA ema0 e0, DI0 liT, sakAraNa sthitiyA~ hai| isalie vastu me nAnA apekSAmo ela0 ela0 DI0 likhate hai-"jaba se maiMne zakarAcArya se nAnA virodhI dharma rahate hI hai| isI prakAra jaba kabhI dvArA kiyA gayA siddhAnta kA khaNDana paDhA hai taba se mujhe rAha calate AdamI ne bhI pUcha liyA ki ApakA syAdvAda vizvAsa huA hai ki isa siddhAnta meM bahuta kucha hai, jise kyA hai to prAcAryoM ne kaniSThA va anAmikA sAmane karate vedAnta ke prAcAryoM ne nahI samajhA hai / aura jo kucha aba hue pUchA'-dono me bar3I kauna-sI hai ? uttara milAtaka maiM jainadharma ko jAna sakA hU~, usase mujhe yaha dRDha anAmikA bar3I hai / kaniSThA ko sameTa kara aura madhyamA vizvAsa huA hai ki yadi ve (zaMkarAcArya) jainadharma ko phailA kara pUchA-dono aguliyoM meM choTI kauna sI hai ? usake asalI granthoM se dekhane kA kaSTa uThAte to unhe uttara milA-anAmikA / AcAryoM ne kahA-yahI hamArA jainadharma kA virodha karane ko koI bAta nahI miltii|" syAdvAda hai jo tuma eka hI agulI ko baDI bhI kahate ho __ syAdvAda ke viSaya me usakI jaTilatA ke kAraNa aura choTI bhii| yaha syAdAda kI sahajagamyatA hai| aise vivecano kI bahulatA yatra tatra dIkha par3atI hai| isa sApekSavAda kI bhI isa dizA me ThIka yahI gati hai| jaTilatA ko bhI prAcAryoM ne kahI-kahI itanA sahaja banA kaThina to vaha itanA hai ki bar3e-bar3e vaijJAnika bhI isako diyA hai ki jisase sarvasAdhAraNa bhI syAdvAda ke hRdaya taka pUrNatayA samajhane va samajhAne meM cakkara khA jAte hai / kahA pahu~ca sakate hai| jaba prAcAryoM ke sAmane yaha prazna pAyA jAtA hai ki yaha siddhAnta gaNita kI gutthiyoM se itanA ki eka hI vastu me utpatti, vinAza aura dhruvatA jaise bharA hai ki ise aba taka sasAra bhara me kucha sau prAdamI paraspara virodhI dharma kaise Thahara sakate hai to syAvAdI 1. ghaTamauli suvaNArthI nAzotpAda sthitiSvayam / prAcAryoM ne kahA- "eka svarNakAra svarNa-kalaza toDakara / zoka pramoda mAdhyastha jano yAti sahetukam // svarNa-mukuTa banA rahA thA, usake pAsa tIna grAhaka Aye / -zAstra vArtA samuccaya eka ko svarNa-ghaTa cAhie thA, dUsare ko svarNa-mukuTa aura 2. utpanna dadhibhAvena naSTa dugdhatayA payaH / tIsare ko kevala sonA / svarNakAra kI pravRtti ko gorasatvAt sthira jAnan syAdvAdadviD jano'pika. // 1 // dekhakara pahale ko duHkha hA ki yaha svarNa-kalaza ko payovrato na dadhyatti na payo'tti dadhivataH / 1. iNDiyana philosophI, pR0 305 / agorasavato nobhe, tasmAd vastu trayAtmakam // 2 // 2. jaina-darzana, 16 sitambara 1934 / 3. yathA anAmikAyAH kaniSThAmadhikRtya dIrghatvaM, 3. utpAd vyaya prauvya yukta sat / madhyamA madhikRtya hRsvatvam / -zrIbhikSu nyAya kaNikA -prajJAsUtra vRttiH pada bhASA 11 Page #111 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 100 anekAnta hI paryApta rUpa se jAna pAye hai| sApekSavAda kI jaTilatA batakha / umane kahA-batakha kyA hotA hai ? maine kahAke bahuta se udAharaNo me eka udAharaNa yaha bhI hai jo eka pakSI jisakI gaIna moDadAra hotI hai| usane kahAsAdhAraNatayA buddhigamya bhI nahI ho rahA hai ki yadi do moDa kyA hotI hai ? maiMne apanI bAMha ko mor3a kara isa manuSyoM kI bheTa ho to una dono ke bIca kA antara eka prakAra se TeDhI karake dikhAyA-moDadAra ise kahate hai| hI (samAna hI) honA cAhie-yaha eka dRSTikoNa me taba umane kahA-acchA aba mai samajha gayA dUdha kyA hai ? satya hai, eka se nhiiN| yaha maba isa bAta para nirbhara karatA isa kahAnI ko muna lene ke bAda usa bhadra mahilA ne hai ki ve donoM ghara para hI rahe hoM yA uname se koI eka kahA-mujhe sApekSavAda kyA hai aba yaha jAnane kI koI vizva ke kimI dUra bhAga kI yAtrA karake imI bIca meM dilacaspI nahI rahI hai|" prAyA ho| sApekSavAda kI kaThinatA ke ina kucha udAharaNo kI sApekSavAda kI jaTilatA ko pro0 maiksavorna ne atyanta nagaha saralatA ke udAharaNoM kI bhI kamI nahI hai para yahA~ vinodapUrNa DhaMga se samabhAyA hai| ve likhate hai-"mega mAtra eka hI udAharaNa paryApta hogaa| sApekSavAda ke eka mitra eka bAra kisI Dinara pArTI meM gyaa| usake AcArya pro. alabarTa mAIsTIna se unakI patnI ne kahApAsa baiThI eka mahilA ne kahA-prAdhyApaka mahodaya ' "maiM mApekSavAda kamA hai kaime banalAU~ ?" mAIsTIna ne kyA Apa mujhe thoDe zabdo me batAne kA kaSTa karege ki eka dRSTAnna meM javAba diyA-'jaba eka manuSya eka vAstava me mApekSavAda hai kyA ? usane vismRta mudrA me mandara laDakI se bAta karatA hai to use eka ghaNTA eka uttara diyA-kyA tuma yaha cAhogI usase pUrva maiM tumhe minaTa jaimA lagatA hai / use hI eka garma cUlhe para baiThane eka kahAnI sunA huuN| maiM eka bAra apane phAsIsI mitra dono ume eka minaTa eka ghaNTe ke barAbara lagane lagegA ke sAtha saira ke lie gyaa| calate-calate hama dono pyAse -yahI mApekSavAda hai|" isIlie kahA gayA hai ki syAho gaye / itane me hama eka kheta para paaye| maiMne apane hAda aura sApekSavAda kaThina bhI hai aura sahaja bhii| mitra se kahA-yahA~ hame kucha dUdha kharIda lenA caahie| vyAvahArika satya va tAttvika satya umane kahA-dUdha kyA hotA hai ? maine kahA-tuma nahI myAdvAda me nayo kI bahumukhI vivakSA hai, para yahA~ jAnate, patalA aura dholA dholaa...."| usane kahA kevala vyavahAranaya va nizcaya-naya ko hI lete hai| inakI gholA kyA hotA hai ? maine kahA-dholA hotA hai jaise vyAkhyA karate hue prAcAryoM ne kahA hai'-"nizcaya-naya "It is so mathematical that only a few vastu ke tAttvika (vAstavika) artha kA pratipAdana karatA hundred men in the world are competent hai aura vyavahAra-naya kevala loka-vyavahAra kaa|" eka bAra to discuss it." gautama svAmI ne bhagavAn zrI mahAvIra se pUchA-"bhaga-Cosmology Old and New, p 127. van ! phaNita-pravAhI guNa me kitane varNa, gandha, rasa va 2. If two people meet tuice they must have lived the some time between the two 3. Cosmology Old and New, p. 197. meetings' is true from one point of view 4. tattvArtha nizcayo vakti vyavahArazca janoditam / and not from another. It all depends -dravyAnuyogatarkaNA gha23 / upon whether both of them have been 5. phANiyaguleNa bhante ! kai vaNNe kai gandhe, kai rase, stey.at-home or one has travelled tea kaI phAme paNNatte ? goyamA ! etyaNa do nayA bhavanti distant part of the Universal and them ta nicchienney| vAvahAriyaNayassa / vAvahAriyaNassa came back in the interim. goDDe phANiyagule, nicchaiyaNayassa paMcavaNNe, dugandhe, -Cosmology Old and New, p. 206. pacarase, praTha phaase| -bhagavatI, 18-6 Page #112 -------------------------------------------------------------------------- ________________ varzana aura vijJAna ke pariprekSya meM : syAhAda aura sApekSavAda 101 mparza hote haiM ?" bhagavAn mahAvIra ne kahA-"maiM ina satya ko samajhAyA gayA hai usI prakAra prAIsTIna ne bhI praznoM kA uttara do nayoM me detA hai| vyavahAra-naya kI apane sApekSavAda meM aise udAharaNo kA prayoga kiyA hai| apekSA se to vaha madhura kahA jAtA hai para nizcaya-naya kI yahA~ batAyA gayA hai-jisa kimI ghaTanA ke bAre meM hama apekSA se usame 5 varNa, 2 gandha, 5 rama va 8 sparza hai|" kahate hai ki yaha ghaTanA pAja yA prabhI huI; ho sakatA hai agalA prazna gautama mvAmI ne kiyA-"prabho / bhramara me ki vaha ghaTanA sahasro varSa pUrva huI ho| jaise-ka-dUsare kitane varNa hai ?" uttara milA-"dhyavahAra-naya me to se lAkho prakAza varSa kI dUrI para do cakkaradAra nihAribhramara kAlA hai arthAt eka varNa vAlA hai para nizcaya-naya kAmo (ka, kha) meM bisphoTa hue aura vahA~ do naye tAre kI apekSA se usame zveta, kRSNa, nIla Adi pAca vaNaM utpanna hue| ina nihArikAmoM meM upasthita darzakoM ke hai|" isI prakAra rAkha' aura zuka-picchi' ke lie bhaga- lie apane yahA~ kI ghaTanA turanta huI mAlUma hogI, kinta vAna mahAvIra ne kahA-"vyavahAra-naya kI apekSA se yaha dono ke bIca lAkhoM prakAza varSoM kI dUrI hone se 'ka' kA aura nIla hai para nizcaya-naya kI apekSA se pAca vaNaM, darzaka 'kha' kI ghaTanA ko eka lAkha varSa bAda ghaTita huI do gadha, pAca rama va ATha sparza vAle hai|" tAtparya yaha kahegA jaba ki dUmaga darzaka apanI ghaTanAmo ko turanta humA ki vastu kA indriya grAhya svarUpa kucha aura hotA hai aura 'ka' kI ghaTanA ko eka lAkha varSa bAda ghaTita hone aura vAstavika svarUpa kucha aur| hama bAhya svarUpa ko vAlI btaayegaa| isa prakAra visphoTa kA paramArtha kAla dekhate hai jo indriya grAhya hai| sarvajJa bAhya ora prAntarika nahI, mApekSakAna hI batAyA jA sakatA hai|" (naizcayika) dono svarUpo ko yathAvat jAnate hai va dekhate udAharaNa ko puSTa karane ke lie tatsambandhI vaijJAhai / sApekSavAda ke adhiSThAtA pro0 alabarTa AiMsTIna bhii| nika mAnyatA ko spaSTa karanA hogaa| mAdhunika vijJAna yahI kahate hai-"We can only know the relative ke matAnumAra prakAza eka saMkiNDa meM 1,86,000 mIla truth, the Absolute truth is known only to gati karatA hai| usI gati se jitanI dUra vaha eka varSa the Universal observer."" meM jAtA hai, usa dUrI ko eka prakAza varSa kahate hai| ___ "hama kevala prApekSika manya ko hI jAna sakate hai, brahmANDa meM eka dUsare se lAkho prakAza varSa dUrI para mampUrNa satya to marvajJa ke dvArA hI jAna hai|" aneko tArikA puja hai| eka nihArikA meM hone vAlA syAdAda me jisa prakAra guDa, bhramara, rAkha, zuka prakAzAtmaka visphoTa eka lAgya prakAza varSa dUra sthita picchi Adi ke udAharaNo se paramArtha satya va vyavahAra anya nihArikAmo me yA hamArI pRthvI para yadi hama 1. bhamareNa bhanne / kaivaNNe pucchA? goyamA / etthaNa umase utanI hI dUra hai to eka lAkha varSa bAda me dIkhegA; do nayA bhavati tajahA-NicchaiyaNaeya, vAvahAri kyoki prakAza ko hama taka pahuMcane me 1 lAkha varSa yaNayassa kAlae bhamare, NicchaiyaNayasma pacavaNe jAva lagaMge / kintu hame aise lagegA ki yaha ghaTanA abhI hI ho praTha phAse / -bhagavatI, 18-6 rahI hai jise hama dekha rahe hai| mAgaza yaha huA ki 2. chAriyANa bhanne / pucchA ? gauymaa| esthaNa dI manupya bahuta azo meM vyAvahArika matya ko hI apanAkara nayA bhavanti najahA-NicchavayaNAya, vAvahAriyaNa calatA hai| yadi usa nihArikA kA koI prANI hamase ey| vAvahAriyaNayamsa lukkhA chAgyiA, Nacchaiyassa mile va usa ghaTanA ke bAre meM hamase bAta kare to hamArA paMcavaNNe jAva aThaphAse pnnnntte| -bhagavatI 18-6 aura umakA nirNaya eka-dUsare se ulTA hogA; para apane3. muyapikcheNa bhante ! kaivaNe paNNate? eva ceva NavaraM apane kSetra kI apekSA se dono nirNaya sahI hoNge| bAvahAriyaNayassa NIlae mRapicche, NaMcchaiyassa syAdvAda-zAstra kI mapta bhagI bhI pratyeka vastu ko Nayassa se santa cev| -bhagavatI 18-6 . 8. Cosmology Old and New, p. 201. 3. vizva kI rUparekhA, adhyAya 1, pR062-63 pra0sa. / Page #113 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 101 manakAnta svadravya, kSetra, kAla, bhAvakI apekSAse 'asti'(hai)svIkAra (Hidden reserves) kI dRSTi se jitanI adhika saccI karatI hai aura paradravya, kSetra, kAla, bhAvase nAsti nahIM hai| kampanI hogI, vaha utanA hI adhika hogaa|" svIkAra karatI hai / jaise hama eka ghaTa ke viSaya me kahate syAdvAda ke kSetra me bhagavAn mahAvIra ne saikar3oM praznoM haiM ki yaha miTTI kA ghar3A hai, yaha rAjasthAna kA banA hai, kA uttara apekSAmo ke mAdhAra para vibhinna prakAra se yaha grISma Rtu me banA huA hai, yaha gaura varNa amuka nAma diyA / sRSTi ke mUlabhUta siddhAntoM ko bhI unhoMne sApekSa kA hai| usI samaya usa ghaTa ke viSaya meM dUsarA vyakti btaayaa| paramANu nitya (zAsvata) hai yA anitya-isa kahatA hai-yaha svarNa kA ghaTa nahI hai, yaha vidarbha prAnta prazna para unhoMne batAyA-"vaha' nitya bhI hai aura anitya kA ghaTa nahIM hai, yaha hemantakAla kA ghaTa nahI hai, yaha bhii| dravyatva kI apekSA se vaha nitya hai| varNa paryAya zyAma varNa va amuka prakAra kA ghaTa nahIM hai| yahA~ 'hai' (bAhya svarUpa) Adi kI apekSA se anitya hai, pratikSaNa va 'nahIM hai deza-kAla sApekSa hai / syAdvAda kI taraha sApekSa- parivartanazIla hai|" yahI uttara bhagavAn mahAvIra ne bAda me bhI tathAprakAra ke sApekSa udAharaNo kI bahulatA AtmA ke viSaya me diyaa| prAkRtika sthitiyo ke viSaya hai jo nayavAda va sapta bhagI dvArA samarthana pAte hai| pro0 me AIsTIna bhI apekSA-pradhAna bAta kahate hai / sApekSavAda eDiMgaTana dizA kI sApekSa sthitiyo para prakAza DAlate ke pahale sUtra meM unhone yaha kahA-"prakRti aisI hai ki huye likhate haiM-"sApekSa sthiti ko samajhane ke liye kisI bhI prayoga ke dvArA cAhe vaha kaisA bhI kyo na ho, sabase sahaja udAharaNa kisI padArtha kI dizA kA hai| vAstavika gati kA nirNaya asambhava hI hai|" aisA kyo? eDinavarga kI apekSA se kembrija kI eka dizA hai aura isakA uttara sara jemsa jInsa ke zabdo me paDhiye-"gati landana kI apekSA se eka anya dizA hai| isI taraha aura aura sthiti prApekSika dharma hai| eka jahAja jo sthira hai aura apekSAmoM se / hama yaha kabhI nahI socate ki usakI baha pRthvI kI apekSA se hI sthira hai lekina pRthvI sUrya vAstavika diza) kyA hai ?" usI pustaka meM prAge ve satya kI apekSA se gati meM hai aura jahAja bhI isake sAtha / aura vAsavika satya ko suspaSTa karate huye likhate hai- yadi pRthvI bhI sUrya ke cAro ora ghUmane se ruka jAya to "tuma kisI kampanI ke Aya-vyaya kA ciTThA lo jo gaNi- jahAja sUrya kI apekSA sthira ho jaayegaa| kintu dono tajJa ke dvArA parIkSita hai| tuma kahoge yaha satya hai para - 1. paramANu poggaleNa bhanne ! sAsae, prasAsae? goyamA / vaha vAstava me satya kyA hai ? mai yaha kisI dhUrta kampanI siya sAsae siya prasAsae / se kaNa TheNa bhante ! ke liye nahI kaha rahA hU~ para saccI kampanI ke ciTTha me eva buccai miya sAsae, siya asAsae ? goyamA / bhI vastuoM kI usa kSaNa kI kImata aura usakI akita dambaThayAe sAsae vaNNa pacamehi jAva phAsavajjavehi kImata me mahAn antara hogA; ata: hIDana rijarva prasAsae se teNa TheNa jAba siya sAsae / 8. A more familiar example of a relative -bhagavatI zataka 14-34 quantity is direction' of an object. There 2. jIvANa bhanne / ki sAsayA prasAsayA ? goyamA ! is a direction of Cambridge relative to jIva siya sAsayA siya prasAsayA / se keNa TheNa Edinburgh and another direction relative bhane / eva buccai jIvA siya sAsayA siya prasato London, and so on It never occurs mayA / goyamA? dabaThayAe sAsayA bhAvaThayAe to us to think of this as discrepancy or prsaasvaa| -bhagatavI za0 7, u02 to suppose that there must be some di- Nature is such that it is impossible to rection of Cambridge (at present undis- determine absolute motion by any expericoverable) which is obsolute. ment whatever. The Nature of physical World, p. 27. ---Mysterious Univers, p. 78 Page #114 -------------------------------------------------------------------------- ________________ darzana aura vijJAna ke pariprekSya meM : syAvAda maura sApekSavAda 103 taba bhI irda-girda ke tAroM kI apekSA gati karate rhege| bAta sApekSavAda meM bhI pada pada para milatI hai| jisa sUrya bhI yadi gati-zUnya ho jAye to bhI graha dUrastha nihA- padArtha ke viSaya me sAdhAraNatayA hama kahate hai ki yaha rikAoM kI apekSA se gatizIla hI milege| AkAza meM 154 pauNDa kA hai| sApekSavAda kahatA hai yaha hai bhI aura isa prakAra yadi hama Age se Age jAyege to hameM pUrNa nahI bhI / kyoki bhUmadhya rekhA para yaha 154 poNDa hai para sthiti jaisI koI vastu nahIM milegii|" tAtparya yaha huA dakSiNI yA uttarI dhruva para yaha 155 pauNDa hai| gati ki sApekSavAda ke anusAra pratyeka graha va pratyeka padArtha tathA sthiti ko lekara vaha aura bhI badalatA rahatA hai| cara bhI hai aura sthira bhI hai| syAdvAdI kahate hai-para- isI taraha gurutvAkarSaNa ke viSaya me AIsTIna ne eka mANu nitya bhI hai aura anitya bhI; sasAra zAzvata bhI prayoga ke dvArA batAyA---eka AdamI liphTa meM hai| hai aura prazAzvata bhii| yahA~ yaha dekhane kI AvazyakatA usake hAtha me sema hai| jyo hI liphTa nIce giranA zurU nahIM ki syAdvAda ke nirNaya sApekSavAda ko va sApekSavAda hotA, vaha AdamI sema ko girAne ke lie hathelI ko ke nirNaya syAvAda ko mAnya hai yA nahI kintu dekhanA yaha paudhA kara detA hai| sthiti yaha hogI-kyoki liphTa ke hai ki vastutathya ko parakhane kI paddhati kitanI samAna hai sAtha girane vAle manuSya kI nIce jAne kI gati sema se aura dono hI vAda kitane apekSAniSTha hai / bhI adhika hai, ata. manuSya ko lagegA ki sema merI hathelI 'asti', nAsti, kI bAta jaise syAdvAda meM pada-pada para se cipaka rahI hai tathA mere hAtha para usakA dabAva bhI milatI hai vaise hI hai aura nahI' (amti, nAsti) kI par3a rahA hai| pariNAma yaha hogA ki pRthvI para khar3e manuSya kI apekSA se to sema gurutvAkarSaNa se nIce prA 1. Rest and motion are merely relative rahI hai, kintu liphTa me rahe manuSya ko apekSA se gurutvA terms. A ship which is becalmed is at karSaNa koI vastu nahI hai| isIlie vaha hai bhI aura nahIM rest only in a relative sense-relative to bhI / yahA~ AIsTIna ne gurutvAkarSaNa ko kevala udAharaNa the earth; but the earth is in motion ke lie hI mAnA hai| vaise usane vaijJAnika jagat se relative to the sun, and the ship with it. usakA astitva hI miTA diyA hai| If the earth which stayed in its course ___syAdvAda batAtA hai-"vastu ananta dharmAtmaka hai|" round the sun. The ship would become arthAt vastu ananta guNa va vizeSatAoM ko dhAraNa karane at rest relative to the sun, but both vAlI hai| jaba hama kisI vastu ke viSaya me kucha bhI kahate would still be moving through the surro hai to eka dharma ko pramukha va anya dharma ko gauNa kara dete unding stars. Check the sun's motion hai| hamAga vaha satya kevala ApekSika hotA hai| anya through the stars and there still remains the motion of the whole galactic system apekSAmoM se vahI vastu anya prakAra kI bhI hotI hai| nimbU ke sAmane nAragI ko baDI kahate hai kintu padArtha of stars relative to the remote-nebula. And these remote-nebula move towards dharma kI apekSA se nAragI meM jaise bar3A pana hai, vaise hI or away from one another with speeds choTApana bhii| kintu vaha prakaTa taba hotA hai jaba kharabUje ke mAtha usakI tulanA karate hai| gurutva va laghutva jo of hundreds miles a second or more; by going futher into space we nof only find hamAre vyavahAra meM Ate haiM ve mAtra vyAvahArika yA prApestandard of obsolute rest, but encounter kSika hai| vAstavika (anya) gurutva to lokavyApI mahAgreat and greater speed of motion. Cosmology Old and New, p. 205. -The Mysterious unixerse by sir . Cosmology Old and New, p. 197. James Jeens, p. 79. 4. ananta dharmAtmakaM sat / Page #115 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 104 anekAnta skandha meM hai aura antya laghatva parimANu me'| aba isake anAyAsa gaMgA jamunA kI taraha ekIbhUta hokara bahate hai| sAtha suprasiddha vaijJAnika ke vaktavya kI bhI tulanA kre| antara kevala itanA hI hai ki syAdvAda ke kSetra meM ve prAja ve likhate hai- "maiM socatA hai hama bahu~dhA satya va vAsta- se sahasro varSa pUrva eka vyavasthita vidhi me rakha diye gaye vika satya ke bIca eka rekhA khIcate hai| eka vaktavya jo hai aura sApekSavAda ke kSetra me ve Aja cintana kI sthiti ki kevala padArtha ke bAhya svarUpa se ho sambandha rakhatA hai, para Rmika vikAsa pA rahe hai| udAharaNArtha-satyAsatya kahA jA sakatA hai ki vaha satya hai| eka vaktavya jo ki kI mImAsA karate hue rekhAgaNita va mApa-tola ke viSaya kevala bAhya svarUpa ko hI vyakta nahIM karatA, parantu meM sApekSavAda ke anusAra mAnA gayA hai-"rekhAgaNita ke umakI sataha meM rahI saccAI ko bhI prakaTa karatA hai vaha anusAra rekhA vaha hai jisame lambAI ho para caur3AI yA vAstavika satya hai|" syAdvAda va sApekSavAda kI tathA muTAI na ho / bindu me muTAI bhI nahI hotii| duniyA me prakAra kI vismayotpAdaka samatA ko dekhakara yaha to mAna aisI rekhA nahIM dekhI gaI jisameM cauDAI yA muTAI na ho| lenA paDatA hai ki syAdvAda koI adhUre tathyo kA saMgraha vaha upekSaNIya yA nagaNya dokha sakatI hai, para vaha hai hI nahI, apitu vastu tathya ko pAne kA eka yathArtha mArga hai nahI, nahI kaha sakate / dharAtala kI bhI yahI bAta hai| jo Aja se sahasro varSa pUrva jaina dArzanikoM ne khoja bhale hI hamAre dimAga sirpha lambAI-caur3AI ko hI dhyAna nikAlA thaa| usake tathya jitane dArzanika hai utane hI me lAye sirpha unhI do pariNAmoM vAlI kisI cIja ko vaijJAnika bhii| vaha kevala kalpanAmo kA pulindA nahIM to prakRti ne nahI banAyA hai| sarala rekhA kAgaja para kintu jIvana kA vyAvahArika mArga hai| isIlie to khIcI dekha kara hama samajha lete hai ki isakI saralatA prAcAryoM ne kahA hai-"usa jagadguru syAdvAda mahAsiddhAnta bilkula svAbhAvika bAta hai| sarala se sarala rekhA ko bhI ko namaskAra ho, jisake binA loka vyavahAra bhI nahI yadi adhika bArIka paimAne se jA~cA jAye to vaha pUrI cala sktaa|" sarala nahI utara sktii| sahasroM varSa pUrva aura Aja : nApa kA bhI yahI hAla hai / lambAI, caur3AI, moTAI syAdvAda aura sApekSavAda ke kucha pramaga aise hai jo ke dvArA hama jisa vindu rekhA, dharAtala Adi kI vyAkhyA 1. sokSamya dvividha antyamApekSikaJca / tatra antya para- karate hai| unhe hama unakI vAstavika sApekSa sthiti me na mANoH; sApekSika yathA nAlikerApekSayA grAmasya / lekara eka pAdaza mAna ke lekara eka Adarza mAna ke rUpa me lete hai| lambAI nApane sthaulyamapi dvividha, tatra antya pradoSa lokavyApi- ke lie koI sthira pAdarza mAnadaNDa nahI mila sktaa| mahAskandhasya, yApekSika yathA prAmApekSayA nAlike- Thosa se Thosa dhAtu kA ThIka se nApA hA mAnadaNDa lohe ramya / -zrIjaina siddhAnta dIpikA, prakAdA 1. yA pItala kA tAra yA chaha bhI eka dizA se dUsarI dizA mUtra 12 / ghUmane mAtra se apanI lambAI kA karoDabA himsA ghaTa yA 2 I think we often draw a distinction bet- bar3ha jAtA hai| eka hI jamIna kI bhinna-bhinna samaya me ween what is truc and what is really true. yA bhinna-bhinna AdamiyoM dvArA kI gaI jitanI nApiyA A Statement which does not profess to hotI hai ve sUkSmatA me jAne para eka sI nahIM utrtii| dcal with any thing except appearances zIze yA plATinama kA khuba sAvadhAnI se nizAna lagAyA may be true: a statement which is not jAye, jarIba se nApA jAye, to bhI nApiyo meM kucha na only true but deals with the realities be- kucha antara raha hI jAtA hai, phira dizA badalane se lambAI neath the appearances is really true. kA pharka hotA hai, yaha abhI kaha cuke hai| sAtha hI tApa3. jeNa viNAvi logassa vavahAro savvahA na nivvddi|| mAna ke parivartana se dhAtuoM kA phailanA-sikuDanA lAjamI tassa bhuvarNakka guruM Namo aNegantavAyassa / / hai aura samayAntara meM bhItarI paramANuSoM kI sthiti meM jo Page #116 -------------------------------------------------------------------------- ________________ varzana aura vijJAna ke pariprekSya meM : syAvAva aura sApekSavAda lagAtAra antara paDa rahA hai, vaha bhI mAna me antara DAlatA se eka-dUsare ke viparIta arthavAcI ho jAte hai-jaise hai| khuda nApI jAne vAlI jamIna ke bAre me to yaha bAta sAdhAraNatayA pitA ko 'bApU' kahA jAtA hai| kucha kSetroM aura bhI saca hai kyoki vaha plATinama jaisI dRDhatA nahIM me choTe bacce ko usakA pitA va anya 'bApU' kahate hai, rakhatI aura nApane vAlA to yadi apane aujAro kI bAta para ve janapada satya ke antargata mA jAne se asatya nahIM ko na mAne to "muNDe muNDe matibhinnA" kahAvata ke anu- kahe jAte / sAra hara eka nApane vAlA apanA-apanA alaga hI pariNAma 2. sammata-satya-jana-vyavahAra se jo zabda mAnya btlaayegaa| kisI nApI (mAnadaNDa) ko saccA mAnane ke ho gayA hai / jarma-paMka se paidA hone ke kAraNa kamala ko vakta hama use paramArtha ko kasauTI para nahI kasane lagate; pakaja kahA jAtA hai para meDhaka ko nahIM; hAlAki vaha bhI kyoki yaha kasauTI manupya kI kalpanA ke sivAya aura paka se paidA hone vAlA hai| ataH isa viSaya meM koI tarka kahI hai hI nahI / yaha nApI ke pariNAma ko bilkula jhUTa nahI cala sakatA ki use bhI pakaja kyo nahIM kahA jAye / kaha kara use vyavahAra se bahiSkRta nahI kara sakate hai| 3. nAma-satya-kisI kA nAma vidyAsAgara hai aura hamArA saccA mAna vaha hai jo ki bhinna-bhinna nApiyo kA vaha jAnatA ka, kha, ga bhI nhii| loga use vidyAsAgara mAdhyama (ausata) hai| sAvadhAnI ke sAtha jitanI adhika kahate hai to bhI asatyavAdI nahIM kahe jAte, kyoki unakA nApiyA kI jAyeMgI, mAdhyama utanA hI ThIka hogA aura kahanA nAma-sApekSa satya hai / nAma kevala vyakti ke pahacAna jo nApI isa mAdhyama ke samIpa hogI vahIM satya hogii| kI kalpanA hai| ataH yaha nahI dekhA jAtA ki usake ina bAtoM se yA to patA laga gayA ki tAkiko ne vAsta- jIvana ke sAtha vaha kitanA yathArtha hai| vikatA kI acchI taraha chAnabIna kiye binA jo sirpha 4. sthApanA-satya-kisI vastu ke viSaya meM kalpanA takaM se kisI bAta ko svaya middha kara DAlA hai, vaha unhI kara lenA / jaima 12 ica kA eka phITa, 3 phITa kA 1 ke zabdo me mAna lene lAyaka nahIM hai| hamArI ukta pari- gaja / itane tolo kA sera hai yA itane mero kA mana hai| bhApAe ThIka ho sakatI hai yadi unheM paramArtha-matya mAnane yaha sthApanA deza, kAla kI dRSTi se bhinna-bhinna hotI hai, kI jagaha hama mApekSa-satya khe| adhika vakra kI apekSA para apanI-apanI apekSA se jaba taka vyavahArya hai taba taka koI rekhA sarala ho sakatI hai| adhika moTe binduno yA saba satya hai| matya ke isa bheda meM apekSAvAda ke ukta atyanta kSadra rekhAyo kI apekSA kisI bindu ko lambAI mApa, tona gaNita Adi ke sAre vicAra samA jAte hai| cauDAI ko hama nagaNya samajha sakate hai / hamAre sabhI mApa- ve saba sApekSa-matya hai| eka mAnadaNDa meM sUkSma dRSTi se nona sApekSa hai|" myAdvAda bhI ukta prakAra kI apekSA cAhe pranikSaNa kirAnA hI antara paDatA ho, para jaba taka tmaka samIkSAmo se bharA paDA hai / jaina pAgama zrIpannavaNA- pavahArya hai taba taka vaha satya hI mAnA jaayegaa| vAsta. sUtra meM satya ke bhI daza bheda kara diye gaye hai| jahA~ vika daSTi meM sApekSavAda ke anusAra jisa prakAra mAnadaNDa mApekSavAdI vyAvahArika mApa tola Adi ko kucha Darane prAdi meM pratikSaNa parivartana mAnA hai, syAdvAda zAstra meM hA-se satya meM samAviSTa karane lagate hai, vahA~ lagabhaga sabhI uma parivartana kA vivecana aura gabhIra va vyApaka milatA prakAra kA ApakSika satya dasa bhAgoM meM vibhakta kara diyA hai| syAdvAda ke anusAra vastu hI vaha hai, jisame pratikSaNa gayA hai / daza bhAga isa prakAra hai naye svarUpa kI utpati, prAcIna svarUpa kA nAza aura 1. janapada-satya (deza sApekSa satya)-bhinna-bhinna maulika svarUpa kI nizcalanA ho / pratikSaNa parivartana ke dezo kI bhinna bhinna bhASAe~ hotI hai| prata. pratyeka padArtha viSaya me donoM vAdA kA eka-sA siddhAnta eka-dUsare kI ke bhinna-bhinna nAma ho jAte hai para ve saba apane deza kI satyatA kA poSaka hai| apekSA se satya hai / kucha zabda aise bhI hote hai jo kSetra-bheda 5. rUpa-satya-kevala rUpa mApekSa kathana rUpa-satya hai| 1. vizva kI rUparekhA, adhyAya 1, sApekSavAda / jaise-nATyazAlA me nATyakAro ke lie darzaka kahA Page #117 -------------------------------------------------------------------------- ________________ bhanekAnta karate hai-yaha harizcandra hai, yaha rohatAzva hai| rAmalIlA mAnane kI preraNA detA hai|" yaha eka dhAraNA jo rAdhAme kahA karate hai-yaha rAma hai, yaha mItA hai| kRSNan jase manISI kI banI, lagatA hai sApekSavAda unhe 6. pratIti-satya-jaise pratIti ho| dUsare zabdo me syAdvAda sambandhI ukta nirNaya para punaH socane ko prerita ise hama sApekSa-satya bhI kaha sakate hai| pAmraphala kI kregaa| apekSA prAmalaka choTA hai, aisI pratIti hotI hai, aura jahA~ inakI dhAraNA hai nirapekSa satya ko mAne binA gujA kI apekSA vaha baDA hai, yaha bhI pratIti hotI hai| kAma nahIM cala sakatA vahA~ sApekSavAda batAtA haisApekSavAda kA eka bar3A vibhAga isI eka bheda meM samA "paramArtha mana kI kalpanA mAtra hai / paramArtha ko prAkRtika vastuoM aura niyamo para jaba hama lAdane kI koziza jAtA hai| 7. vyavahAra-satya-loka bhASA me sammata vAkya karate hai to yahI nahIM ki hama vastu satya ko choDa AkAza vyavahAra satya hai| jaise bahuta bAra pUchA jAtA hai, yaha me uDane lagate hai, balkI ulTI dhAraNApro ke zikAra ho sar3aka kahA~ jAtI hai ? koI uttara de sakatA hai ki mahA ho jAte hai| lekina vastupro aura unake guNo kI sApe kSatA kA matalaba yaha nahIM hai ki hama unakI sattA se zaya yaha to kahI nahI jAtI yahI paDI rahatI hai| baTohI inkAra kara deN| sApekSatA paramArtha nAmadhArI kisI bhI thakA-mAdA gA~va ke pAsa pahu~catA hai aura kahatA hai"aba to gA~va pA gayA hai|" para koI yaha nahI pUchatA padArtha ko siddha nahIM hone detI, kintu sApekSatA dvArA ki "tama pAye ho yA gA~va calakara pAyA hai|" tAtpaya 1. The theory of relativity cann t be logiyahI hai ki loka vyavahAra se yaha kahanA prasiddha nahIM hai| cally sustained without the hypothesis of ataH yaha satya kA hI eka bheda hai| an absolute......The Jains admit that 8. bhAva-satya-yathAvasthita indriya sApekSa kathana / things are one in their universal aspect jaise-hama gholA hai, kajjala kAlA hai| para yaha yathAva- (Jati or Karana) and many in their parti. sthita kathana bhI sthUla dRSTi kI apekSA se hai / sUThama dRSTi cular aspect aspect (Vyakti or Karya), vahA~ bhI upekSita hai| usake anusAra to hasa aura kajjala Both these, according to them are partial meM pAMca varNa hai| points of view. A plurality of reals is ___E. yoga-satya-do yA do se adhika vastuoM ke yoga admittedly a relative truth. We must se jo sajJA banI ho| tatpazcAt usa yoga ke abhAva meM rise to the complete point of view and bhI usa sajJA kA prayoga yoga-satya hai| jaise-daNDI, chatrI, look at the whole with all the wealth of svarNakAra, carmakAra Adi / its attributes. If Jainism stops short with pluratily, which is at best a relative and 10. upamA-satya-upamA alakAra prAdi sArI partial truth, and does not ask whether sAhityika kalpanAeM isa satya me antanihita hai, isake there is any higher truth painting to a cAra vikalpa haiM-upamA sad upameya asad, upamA asad One wluch particularises itself in the obupameya sad, donoM sad aura dono asad / jects of the world, connected with one nirapekSa va sampUrNa satya : another vitally essentially and immanently, bhAratavarSa ke suprasiddha vicAraka sara rAdhAkRSNan ne it throws over board, its one logic and sthAdvAda ke viSaya meM likhA hai "syAdvAda nirapekSa yA exalts a relative truth into an obsulute sampUrNa satya kI kalpanA kiye vinA tarka ke dharAtala para nahI Thahara sktaa...'| vaha apekSika satyo ko pUrNa satya --Indian Philosophy Vol. 1, pp. 305, 306. one. Page #118 -------------------------------------------------------------------------- ________________ varzana paura vijJAna ke pariprekSya meM : syAvAda aura sApekSavAba sattA se inkAra karavAnA to unakI sImA se bAhara jAnA viSaya loka-vyavahAra hI nahI apitu dravya mAtra hai| isI hai| sApekSatA pAkhira mAnanI kyoM par3atI hai ? isalie lie to prAcAryoM ne kahA hai-"dvIpa se lekara vyoma taka to ki vastu sattA hameM aisA mAnane ke lie majabUra karatI vastumAtra syAdvAda kI mudrAse prakita hai|" kevalI (sarvajJa) hai|" isa prakAra sApekSavAda syAdvAda kI apekSAvAditA va nizcaya naya dvArA batAyA gatA tattva bhI kahane bhara ko ko pUrNatayA puSTa karatA hai| nirapekSa hai kyoki 'syAdasti syAnnAsti se pare vaha bhI syAdvAda svayaM bhI apane prApa me itanA puSTa hai ki nahI hai| ataH syAdvAda kA yaha DiDimanAda ki satyamAtra DA. rAdhAkRSNan kA tarka use hataprabha nahI kara sktaa| sApekSa hai va pUrNa satya va vAstavika satya usase pare kucha syAdvAda bhI to yaha mAnakara calatA hai ki nirapekSa satya nahI; vaha svayaM siddha hai aura tarka kI kasauTI para mAdhuvizva me kucha hai hI nahIM to hamAre mana meM usakA moha nika sApekSavAda dvArA samarthita hai| kyoM uThatA hai ? dharmakIrti ne kahA hai-"yadi padArthoM ko samAlocanA ke kSetra meM: svayaM yaha abhISTa ho to hama unhe nirapekSa batAne vAle syAdvAda va sApekSavAda dono hI siddhAnto ko apanekauna hote hai ?" sApekSa satya ke viSaya me jo sandeha daha- apane kSetra meM virodhI samAlocakoM ke bharapUra mAkSepa sahana zIlatA vicAro ko lagatI hai usakA eka kAraNa yaha hai karane par3e hai| prAkSepo ke kAraNa bhI donoM ke lagabhaga ki sApekSa satya ko pUrNa satya va vAstavika satya se pare samAna hai| dono kI hI vicAro kI jaTilatA ko na pakar3a soca liyA jAtA hai, kintu vastutaH sApekSa satya unase sakane ke kAraNa dhuraghara vidvAno dvArA samAlocanAe huI bhinna nahI hai / hara eka vyakti saralatA se samajha sakatA hai| kintu dono hI vAdo me tathA prakAra kI pAlocanAe hai ki nAragI choTI hai yA bdd'ii| yahA~ vAstavika aura tattva-vettAno ke sAmane upahAsAspada va ajJatA mUlaka pUrNa satya yahI hai ki vaha choTI bhI hai aura bar3I bhI, siddha huI hai| udAharaNArtha zakarAcArya jaise vidvAno ne apane bar3e va choTe padArtho kI apekSA se / yahA~ koI yaha syAdvAda ke hAI ko na pakar3ate hue likha mArA--"jaba kahe ki yaha to prApekSika va adharA satya hai to vaha svaya jJAna ke sAdhana, jJAna kA viSaya, jJAna kI kriyA saba batAye ki yahA~ nirapekSa yA pUrNa satya kyA hai ? panizcita hai to kisa prakAra tIrthakara adhikRta rUpa se kucha eka jaina vicArako ne DA. rAdhAkRSNan kI kisI ko bhI upadeza de sakate hai| aura svaya pAcaraNa samAlocanA ke sAtha sagati baiThAne ke lie syAdvAda ko kara sakate hai, kyoMki syAvAda ke anusAra jJAnamAtra hI kevala loka-vyavahAra taka sImita mAnA hai aura jaina darzana anizcita hai|" isI prakAra pro0 esa0 ke0 velabAlakara meM pratipAdita nizcaya naya ko pUrNa satya (absolute eka prasaga me likhate hai. -"jaina-darzana kA pramANa sambandhI truth) batAne kA prayatna kiyA hai| kintu yaha yathArtha bhAga anamela va amagata hai agara vaha syAdvAda ke prAdhAra nahI ki syAdvAda kevala loka-vyavahAra mAtra hai, kyoki para liyA jAye / S (esa) ho sakatA hai, S (esa) nahI 'sthAdastyeva sarvamiti' aura 'syAnAstyeva sarvamiti arthAt ho sakatA dono ho sakate hai; P (pI) nahIM ho sakatA, 'svadravya kSetra kAla bhAva kI apekSA se saba kucha hai hI isa prakAra kA niSedhAtmaka aura ajJeyavAdI (egnopTika) aura 'paradravya kSetra kAla bhAva kI apekSA saba kucha nahI hai vaktavya koI siddhAnta nahI ho sakatA / " isI prakAra kucha hI' yaha jo syAvAda kA hRdaya saptabhagI tattva hai, usakA logo ne kahA-'yaha ajIba bAta hai ki syAdvAda dahI aura 1 vizva kI rUparekhA, sApekSavAda, pR0 57-58. bhama ko bhI paraspara eka mAnatA hai| para ve dahI to khAte 2. yadida svayamarthAnA rocate tatra ke vayam ? hai, bhaisa nahI khAte, isIlie syAdvAda galata hai|' syAdvAda pA . vettAaoke sAmane ye sArI pAlocanAe bacapanakI sUcaka thii| 3. syAdvAda majarI, jagadIzacandra ema0 e0 dvArA anU- 4. AdIpamAvyoma samasvabhAva syAdvAdamudrAnatibhedi vastu / dita, pR0 25 / -anyayoga vyavacchedikA lo0 5 Page #119 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 100 bhanekAnta zakarAcArya ne syAdvAda ko sazayavAda yA anizcita- dahI khAne kA padArtha hai dadhitva kI apekSA se, na ki dravya vAda kahA / sambhavataH unhoMne 'syAdasti' kA artha 'zAyada hone ke mAtra se; isalie dahI ke sAtha bhaisa kI bAta hai' aisA samajha liyA ho para syAdvAda sazayavAda nahIM hai| joDanA mUrkhatA hai / isake anusAra vastu ananta dharmavAlI hai| hama vastu ke sApekSavAda kI mAlocanA kA bhI lambA itihAsa bana viSaya meM nirNaya dete kisI eka hI dharma (guNa) kI apekSA cukA hai| yaha satya hai ki sApekSavAda mAja vaijJAnika jagan karate hai kintu usa samaya vastu ke anya guNI bhI usI me gaNitasiddha sarvasammata siddhAnta bana gayA hai aura yaha vasta meM Thaharate hai isalie 'syAdasti' arthAt 'apakSA mAnA jAne lagA hai ki isa sadI kA vaha eka mahAn vizeSa sa haiM kA vikalpa yathArtha ThaharatA hai| vahA~ ani- aAviSkAra aura mAnava mastiSka kI sabase UMcI pahuca zcitatA aura sandehazIlatA isalie nahIM hai ki syAdAsta hai| para isakI jaTilatA ko hRdayagama na kara sakane ke ke sAtha 'eva' zabda kA prayoga aura hotA hai| isakA kAraNa prArambha meM mAlocakoM kA kyA rukha rahA, yaha eka tAtparya myAdvAdI kisI bhI vastu ke viSaya ma niNaya data dilacaspa viSaya hai| eka suprasiddha va anubhava ijIniyara e kahegA amuka apekSA se hI aisA hai| prazna uThatA hai siDane TO ravi ne kahA hai-"grAIsTIna kA siddhAnta ki 'amaka apekSA ma' aimA kyoM kahA jAya ' isakA uttara nirI UTapaTAga bakavAsa hai" dArzanika gagana hemara ne hogA isake binA vyavahAra hI nahIM clegaa| amuka rakhA ligvA hai-"prAIsTIna ne tarka zAstra meM eka mUrkhatApUrNa rekhA choTI hai yA bar3I yaha prazna hI nahI paidA hogaa| jaba maulika bhUla kI hai|" isa prakAra myAdvAda kI taraha taka ki hamAre mastiSka meM dUsarI rekhA kI koI kalpanA . __ sApekSavAda kI bhI vicitra samAlocanAe huI, para Aja na hogii| isa sthiti me anizcitatA nahI kintu yathArthatA kara vaha vaijJAnika jagata me bIsavI sadI kA eka mahAn prAviyaha hogI ki rekhA bar3I yA choTI hai bhI, nahI bhii| yaha kAra mamamatatayA mAna liyA gyaa| tarka esa. ke. belavAlakara ke tarka para lAgU hotA hai| (esa) ho sakatA hai, nahI ho sakatA hai Adi vikalpI __ upasaMhAra ko samajhane ke lie kyA yaha sarvamAnya tathya nahI hogA kucha eka vicArako kA mata hai ki syAdvAda aura ki rekhA baDI bhI hai choTI kI apekSA se| choTI bar3I sApakSavAda meM koI tulanA nahI baiTha sakatI; kyoki syAdonoM hI nahI hai mama rekhA kI apekSA se / tathA prakAra se dvAda eka AdhyAtmika siddhAnta hai aura sApekSavAda maulika hai agrejI bhASA kI apekSAse, esa lupna prakAra kA vastusthiti yaha hai ki dono hI vAda nirNaya ko paddhatiyAM cihna hai saskRta bhASA kI dRSTi se dono hai bhASAoM kI hai, ataH koI bhI AdhyAtmikatA yA bhautikatA taka akSA se, donoM nahI hai anya bhASAmo kI apekSA se| mImita nahIM hai / yaha eka galata dRSTikoNa hai ki syAdvAda . AdhyAtmikatA taka sImita hai| vaha to apane svabhAva se syAdvAda koI kalpanA kI AkAzI uDAna nahI balki jIvana-vyavahAra kA eka buAddhagamya middhAnta hA lAgA na 1. Relativity is probably the forthest reach 'hai aura nahI bhI' ke rahasya ko na pakaDa kara usa sandeha that the human mind has made into vAda yA sagayavAda kaha DAlA, kinta cintana kI yathArtha "Unkaun." dizA me pAne ke pazcAt vaha itanA satya lagatA hai jaise -Exploring the Universe, p. 197. do aura do cAra / apane dravya, kSetra, kAla va guNa (mAna) 2 'Einstein theory is arrant non-sense.' kI apekSA meM pratyeka padArtha hai aura para dravya kSetra Adi -Cosmology Old and New, p. 197. kI apekSA se pratyeka padArtha nahI hai, yahI 'syAdasti' aura 3. Einstein has made a very silly basic errar 'syAnnAsti' kA hArdra hai| dahI va bhaisa eka hai dravyatva kI in logic. apekSA se, eka nahI haiM dadhitva va mahiSatva kI apekSA se| -Cosmology Old and New p. 197. Page #120 -------------------------------------------------------------------------- ________________ varzana aura vijJAna ke pariprekSya meM : syAvAda aura mApekSavAva jitanA prAtmA se sambandhita hai, utanA pudagala (bhUta) se adhika cauDI hotI jA rahI thI, isa prakAra se yadi bhii| jaba vaha samAnatayA donoM ke hI viSaya meM yathArtha cintana samAna dhArA se bahane lagegA, to sambhava hai ki nirNaya detA hai, to isa artha meM apane pApa siddha ho jAtA bhaviSya ke kinhIM kSaNo meM vaha khAI paTa skegii| hai ki jitanA vaha prAdhyAtmika hai utanA hI vaha bhautika syAdvAda ko sazayavAda ke rUpa meM samajhane kI jo eka bhii| yadyapi vaijJAniko kA bipaya bhautika vidyA hI hai, bhUla calI A rahI thI, lagatA hai, sApekSavAda ke dvArA yata mApekSavAda kA lakSya usame pAge nahIM bar3ha pAyA, samathita usakI vaijJAnikatA umako nAmazeSa hI kara isalie vaha bhautika paddhati hI mAna jAtA hai| para vAstava degii| meM yaha bhI myAdvAda kI taraha vastu ko parakhane kI eka darzana se pagaDmukha va vijJAna ke prati zraddhAlu vyaktiyoM praNAlI hai| ise prAdhyAtmika yA bhautika kucha bhI kahe ko syAdvAda va sApekSavAda ko pUrvokta samAnatA yaha socane yaha adhika yathArtha nahI hai| phira bhI isa yadi bhautika kA avasara degI ki darzana jaisA ki ve samajhate hai eka paddhati bhI mAne to bhI paramANu se brahmANDa taka ke bhautika bhajhabajhAgarI kalpanA nahI balki cintana kI eka pragati(paudgalika) padArtha to syAvAda va mApekSavAda dono ke zIla dhArA hai, jisakI dizA meM vijJAna prAja Age bar3hane viSaya hote| imalie myAdvAda aura sApekSavAda ke mama ko prayatnazIla hai| dono vAdo kI mamAnatA me hara eka prazo kI tulanA apanA eka mahatva rakhatI hai| taTastha vicAraka ko yaha to lagegA hI ki syAvAda ne myAdvAda aura sApekSavAda kI prAzcaryotpAdaka mamatA darzana ke kSetra meM vijaya pAkara aba vaijJAnika jagat meM se hamAre cintana ke bahuta mAre pahala ubhara Ate hai / mAja vijaya pAne ke lie mApekSavAda ke mpa meM janma taka jo darzana aura vijJAna ke bIca kI khAI adhika se liyA hai| apanatva eka dina kavi bagIca me jA phuNcaa| vRkSo va latAmro kI zItala chAyA me usakA mAnama atizaya prINita hone lgaa| idhara-udhara paryaTana karate hue sahasA umakI dRSTi mAlI para pddii| vaha mavimmaya muskagayA aura cintana ke unmukta antarikSa me viharaNa karane lgaa| mAlI ne bhI use nihArA usakI bhAva-bhaMgimA dekhakara umase mauna nahI rahA gyaa| usane pUchA-vijJavara ! muskarAhaTa kima para prakRti ke ye vagda puSpa aApake mana meM gadagudI utpanna kara rahe hai yA mere kArya ko dekha kara kavi-mAlI / merI haMsI kA nimitta anya koI nahI, tU hI hai, jahA~ eka pora tU kucha eka paudhoM kI kATa-chATa kara rahA hai.-nirdaya banakara kaicI kA prayoga kara rahA hai, vahA~ dUsarI aura kucha paudhe lagA bhI rahA hai / uname pAnI sIca rahA hai, sAra sabhAla kara unhe puSTa kara rahA hai| yaha nega kasA vyavahAra / isa bhedabuddhi ke pIche kyA rahasya hai ' nerI dRSTi me maba vRkSa samAna hai| phira bhI eka para apanatva, anya para paratva, eka ko pucakAgnA aura eka ko lalakAranA / tere jaise sarakSaka ke vyavahAra meM ima annara kA kyA kAraNa hai? mAlI-kavivara | mere pUrvajoM ne mujhe yahI bhalI bhAti prazikSaNa diyA thA ki manupya ko apane kartavya para aTala rahanA cAhie / merA prati kadama usI tattva ko paripuSTa karane ke nimitta uThanA hai; kyoki mujhe udyAna kI mundaratA ko surakSita rakhanA hai| isakA pratidina vikAsa karanA merA parama dharma hai| ata meM jo kucha kara rahA hU~ vaha bhedabuddhi se nahI, apitu mamabuddhi se kara rahA hai| yaha merA pakSapAta nahI, mAmya hai| kevala bahiraMga ko hI na dekhakara antaraga kI paratoM ko bhI kholanA caahie| yadi aisA kiyA gayA to pApako spaSTa jJAna hogA ki merI isa pravRtti ke pIche pratyeka paudhe ke sAtha merA kitanA aTUTa evaM nizchala apanatva hai| -mani kanhaiyAlAla Page #121 -------------------------------------------------------------------------- ________________ mathurA ke seTha lakSamIcanda sambandhI vizeSa jAnakArI zrI agaracanda nAhaTA 'sanmati sadeza' janavarI '66 ke aka me "do jano ke sadha, caurAsI mathurA ke vidvAna se upalabdha kI jA sakatI vaiSNava ho jAne ke ullekha" zIrSaka merA lekha chapA hai| hai|" usame yamunAvallabha racita rasika bhaktamAla kA eka padya / - vAstava me zrIragajI kA madira banavAne ke kAraNa hI uddhRta kiyA gayA thA jisameM seTha zrI lakSmIcanda ke sabadha rasika bhaktamAla me unako vaiSNava anurAgI honA likha me yaha likhA gayA thA ki "jaina dharma ka tyAgi, bhaye vaiSNava diyA hai| u-hone jaina dharma kA tyAga nahI kiyA thaa| anurAgI" isa paMkti ke sabadha me maine yaha likhA ki 'seTha / rasika bhaktamAla ke padya ke antima caraNa me zrI lakSmIcanda lakSmIcanda ke vaMzaja abhI bhI vidyamAna hoNge| ye kisI ke sAtha rAdhAkisana aura govindadAsa kA ullekha hai ve kAraNa se, kaba jaina dharma ko choDakara vaiSNava bane isakI hA rAmAnuja sampradAya ke anuyAyI ho gaye the| isa bAta jAnakArI mathurA, vRndAvana ke jaina badhu prakAzita kara ske| kA spaSTa ullekha zrI prabhudayAla jI mItala ke hAla hI to acchA ho' / kheda hai ki mere usa nivedana para mathurA, ma meM prakAsita grantha me huyA hai jisame zrI raga jI ke madira vRndAvana ke kisI bhI jaina badhu ne kucha bhI prakAza nahI ko seTha lakSmIcanda se chipAkara seTha rAdhAkisana va govindaDAlA / para dillI ke zrI kundanalAla jaina ne tArIkha dAsa ne saMvat 1902 me banAnA prArambha kiyA 61-66 ke patra me mere ukta lekha ko par3hakara likhA ki kintu dhana kI yatheSTa vyavasthA na hone se usakA nirmANa kArya roka denA paDA / jaba seTha lakSmIcanda ko isa bAta "mathurA ke seTa lakSmIcanda jI kA vaiSNava ho jAne kA kI jAnakArI huI to unhone ise pUrA karA diyaa| isa ullekha sarvathA bhramapUrNa hai / ve jaina the aura anta taka jaina prakAra 45 lAkha rupaye kI lAgata kA yaha mandira savat rhe| yaha bAta dUsarI hai ki unakA vaiSNava sampradAya kI 1908 me pUga humaa| pora jhukAva kevala apanA vyaktitva sthira rakhane ke lie caurAsI ke jana mandira ke sabadha me zrI prabhudayAlajI ho gayA thA / mathurA caurAsI kA vizAla jaina madira seTha mItala ne likhA hai ki 'mathurA caurAsI nAmaka prAcIna lalmIcanda jI kA hI banAyA hayA hai| jaba ve yaha jaina siddha kSetra me manIrAma dvArA nirmita yaha eka digambara madira banavA cuke to vaiSNavo kA Agraha huA ki aApake mandira hai| isame pahale zrIcandraprabha kI va bAda meM dravya kA sadupayoga zrI raga jI ke liye bhI honA caahiye| zrI ajitanAtha kI pratimA, pratiSThita kI gaI thii| braja unhoMne apanI udAratA prakaTa karane ke liye vaha madira bhI maNDala jainadharma kA yaha sabase prasiddha kendra hai| banavA diyaa| ve nagara ke seTha the| sabhI loga unase digambara jaina mandira caurAsI ke vidvAno ko bahA pAzAe~ rakhate the ata unheM sabhI ko santuSTa rakhanA par3atA ke zilAlekha aura kAgajAto se sahI aura vistRta jaanthaa| unakI aurasa santAna to koI na thI para goda kI kArI prakAza meM lAnI caahie| jibhA cala rahA hai / vahA sala bhagavAnadAsa usA upayUkta zrI prabhudayAla mItala kA 'baja kA sAskRvaza kI goda me pAye hai| dvArikAdhIza ke madira ke sAmane tika itihAsa' prathama bhAga rAjakamala prakAzana, naI dillI unakI bar3I vizAla atula sampatti hai / mai mathuga 5 varSa se prakAzita va prasArita huA hai usake pRSTha 546 se 550 ( 1946-51 ) taka rahA hU~ so mujhe itanI jAnakArI me seTha manIrAma aura lakSmIcanda tathA unake vazajo ke upalabdha ho sakI thii| vizeSa jAnakArI digambara jaina sambandha me mahattvapUrNa jAnakArI prakAzita huI hai| 'baja Page #122 -------------------------------------------------------------------------- ________________ mathurA ke seTha lakmIcanda sambandhI vizeSa jAnakArI saMskRti ke sahAyaka mahAnubhAva' zIrSaka ke antargata 'mathurA manIrAma atyanta vizvAsa pAtra.aura catura munIma thA aura kA seTha gharAnA' upazIrSaka me seTha manIrAma, seTha lakSmI- usakA uttarAdhikArI samajhA jAtA thaa| gokuladAsa canda aura usake uttarAdhikArI kA vivaraNa diyA gayA hai pArikha manIrAma Adi ke sAtha savat 1870 me nAgAmo va anta me meTha gharAne kA vaza-vRkSa bhI de diyA gayA hai| kI sampati ko lekara braja me A gyaa| mathurA meM zrI sabase pahale bhUmikA ke rUpa meM yaha likhA gayA hai ki dvArikAdhIzajI kA madira savan 1871 me banAyA aura "agrejo ke zAsanakAla me braja kI bigar3I huI dhArmika sevA-pUjA me manIrAma manIma kA bar3A sahayoga rahA / aura sAskRtika sthiti ko yathAsambhava sudhArane ke kArya manIrAma khaNDelavAla vaizya aura zrAvako jaina thaa| usake me jina mahAnubhAvo ne apanA yoga diyA thA uname mathurA jyeSTha putra lakSmIcanda ko pArikha jI ne uttarAdhikArI ke seTo kA sthAna sarvopari hai| unhoMne vraja saskRti ke ghoSita kiyA aura nimA. ghopita kiyA aura likhA-paDhI kara samasta sampatti manIrAma vividha kSetro me apane apAra vaibhava kA viniyoga karate ko saupa dii| savat 1883 me pArikha jI kA dehAnta ho hae baDI mahattvapUrNa bhUmikA prastuta kii| unake dvArA gyaa| pArikha jI ke vRtAnta kA sakSiptasAra dene ke nirmita matharA kA zrI dvArikAdhIza kA mandira pora vRndA- bAda manIrAma, lakSmIcanda prAdi kA pUrA vivaraNa nIce vana kA thIragajI kA mandira braja kI dhArmika aura diyA jA rahA haisAskRtika pravRttiyo ke kendra rahe hai| seTha gharAne ke pramukha seTha manIrAmaH-- vyaktiyo kA sakSipta paricaya isa prakAra hai - vaha jayapura rAjyAtargata mAlapurA grAma kA nivAsI gokuladAsa pArikha-gvAliyara me gokuladAsa pArikha eka jainI khaNDelavAla vaizya thaa| ghara kI daridratAke kAraNa eka gajarAtI vaizya thaa| vaha pahale eka sAmAnya karmacArI bara apane janma-sthAna ko chor3akara gvAliyara pA gayA thaa| thA kintu apanI pratibhA aura kartavya parAyaNatA se sidhiyA aura vahA gokuladAsa, pArikha jI kI mavA meM rahane lagA aura baTA nareza kA vizvAsa pAtra padAdhikArI aura rAjya kA thaa| apanI yogyatA tathA caturatA ke kAraNa usakI unnati khajAcI ho gayA thaa| usa kAla meM ujjaina ke nAgA bhI hotI gayI thii| jaba pArikha jI ne pAkara braja me manyAsiyo ne baDA upadrava kara rakhA thA / anta meM daulata nivAma kiyA, taba vaha bhI usake sAtha vahA pA gayA thA / rAva siMdhiyA ne nAgAgro kA damana karane ke liye pArikha usake tIna putra the| (1) lakSmIcanda (2) gadhAkRSNa jI ko rAjakIya saMniko ke sAtha ujjaina bhejA thaa| aura ( 3 ) govidadAsa / pArikha jI ke cAturya aura raNa kauzala se nAgApo kI pUrI jaisA pahile likhA gayA hai pArikha jI ne apanI mRtyu taraha parAjaya ho gaI / nAgA sAdhugro dvArA aneka varSoM se se pahale lakSmIcanda ko apanA uttarAdhikArI niyukta kara sacita karoDoM kI dhanarAzi para pArikha jI kA adhikAra apanI samasta sampatti manIgama ko saupa dI thii| pArikha ho gyaa| vaha usa sacita sampati ko lekara gvAliyara jI kI matya hone para usake bhAI-bhatIjo ne apane vApasa pA gyaa| rAjakIya pratiSThA ke sAtha hI pArikha adhikAra ke lie manIrAma-lakSmIcanda ke viruddha mukadamA jI kA dhana-vaibhava bhI bar3ha gyaa| jisa sthAna para vaha dAyara kiyA thaa| vaha mukadamA kaI varSa taka calatA rahA rahatA thA vaha pArikha jI bADA lazkara meM Aja bhI prasiddha thaa| ata me usakA nirNaya manIrAma-lakSmIcanda ke pakSa meM hai| pArikha jI vallabha sampradAya kA anuyAyI thaa| hI yA thA / usane apane nivAsa sthAna para zrI dvArikAdhIzajI kA eka manIrAma ne pArikha jI kI vipUla sapatti ko dharmAde madira banavAyA thaa| usake adhInastha karmacAriyoM me do meM lagAne ke sAtha hI sAtha kAravAra meM bhI lagAyA tha munIma bhI the-(1)manIrAma aura ( 2 ) cmpaaraam'| usane manIrAma lakSmIcandake nAmase eka vyApArika pratiSThAna 1. dekho merA vandAvana ke dIvAna campArAma kI kRtiyA kI sthApanA kara usake dvArA lena-dena kA kArabAra prArabha jainazodhAMka 22 kiyA jisase vaha saMpatti dina-rAta baDhane lgii| usake Page #123 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 112 anekAnta pratiSThAna kI bar3I bhArI sAkha thI aura vaha isa kSetra kA vaha apane kAra-bAra ko dekhane lagA thA aura usane sabase adhika dhanI mAnA jAtA thaa| gvAliyara nareza apane vyApArika pratiSThAna kI baDI unnati kI thii| daulatarAva sidhiyA ke dehAvasAna ke pazcAt rAnI bAyajA- manIgama ke pazcAt usake kAra-bAra, dhana-vaibhava aura yaza bAI ne seTha manIrAma ko gvAliyara rAjya kA khajAcI kI itanI vRddhi huI ki usakA nAma samasta uttara bhArata niyukta kiyA thaa| vahAM ke sarakArI kAgajo se jJAta me prasiddha ho gayA thaa| vaha 'nagara seTha' kahalAtA thaa| hotA hai ki usa kAla manIrAma kA gvAliyara rAjya meM aura usake pratiSThAna 'manIrAma lakSmIcanda kI vyApArika bar3A prabhAva thaa| sAkha usa kAla meM sarvatra vyApta thI usake viSaya me zrI usake dhArmika kAryoM meM usake dvArA nirmita caurAsI grAusa ne likhA hai-- kA jaina mandira vizeSa rUpa se ullekhanIya hai| umakA "pichale aneka varSoM taka mathurA jile kA sarvAdhika dehAnta sa0 1963 meM hayA thaa| manIrAma aura gokuladAsa prabhAvazAlA puruSa 'manArA pArikha kI sundara chatariyA~ mathurA ke 'yamunA bAga' meM banI mukhiyA rahA hai| isa gaddIkI vyApaka aura pracura pratiSThA huI thii| isa prAnta ke kisI anya vyApArika saMsthAna se adhika hI caurAsI kA jaina mandira : nahI hai varan samasta bhArata meM bhI usake samAna zAyada hI mathurA ke caurAmI nAmaka prAcIna siddhakSetra meM manI. koI dUgarI gaddI ho| isakI zAkhAe~ dillI, kalakattA, rAma dvArA nimita yaha eka digabara jaina mandira hai| isama bambaI ke sAtha hI sAtha anya bar3e vyApArika kendroM meM bhI pahile zrIcanda prabhu kI aura bAda meM zrI ajitanAtha kI hai| jahA~ sarvatra unakI prasiddhi hai| himAlaya se kanyApratimAeM pratiSThita kI gaI thii| braja maNDala meM jainadharma kumArI taka kahI bhI mathurA ke seTho kI kitanI hI bar3I mA kA yaha sabase prasiddha kendra hai| haMDI kA bhugatAna vaisI hI sAkha se hotA hai jaisA igalaiNDa seTha lakSmI canda : ke baiMka noTa kA ladana yA perisa meM kiyA jAtA hai|" vaha manIrAma kA jyeSTha putra aura pArikha jI sAMskRtika aura janopayogI kArya :kA uttarAdhikArI thA / usane bhAgyavaza apanI seTha nakSmIcanda ne apane yaza-vaibhava kI vRddhi karane ke bAlyAvasthA meM pArikha jI kI vipula sampatti sAtha hI sAtha vraja ke janopayogI aura mAskRtika kAryoM prApta kI thii| manIrAma ke jIvana-kAla meM hI kI pragani meM bar3A yoga diyA thaa| usa kAla meM yahA~ ima 1 rAnI bAyajAbAI midhiyA ke sarakArI kAgaja-patra ma prakAra ke jinane kArya kiye gaye, uname pramukha preraNA seTha 66 kA praza isa prakAra hai-"miviyA darabAra ke munya lakSmIcanda kI thii| kyA dhArmika, kyA mAskRtika kyA khajAcI gokula pArikha the| jaba ve ( daulatagava ) san rAjanaitika mabhI kSetro me usakI udAratA kI dhUma thii| 1827 I0 ( savata 1884 ) me mara gye| taba usakI zrI raMgajI kA mandira :-- jagaha para bAyajAbAI ne jayapura nivAsI manIrAma seTha seTha lakSmIcanda ke do choTe bhAI gadhAkRSNa aura ko khajAcI niyata kiyA pahile yaha bahata garIba the. parata gobida dAma the| vaiSNava dharma ke rAmAnuja sampradAya ke prAge ve bar3e dhanADhya ho gaye / midhiyA darabAra meM uma anuyAyI ho gaye the| una dinoM braja meM rAmAnuja sampradAya mamaya ye avvala darje ke mAladAra gine jAte the| inakA kI pradhAna gar3hI govardhana meM thI, jisameM adhyakSa zrIragAcArya urA samaya itanA prabhAva thA ki unakI malAha liye binA nAmaka eka vidvAna aura tapasvI dharmAcArya the| seTha gadhAkoI marakAra ko eka paisA taka karja nahI denA thaa| unakI kRSNa aura meTha gobidadAma ne apane jyeSTha bhrAtA lakSmIdukAna kA nAma 'manIcanda' karake mazahara thaa|" kAkagelI canda sa chipAkara vRndAvana me rAmAnuja mapradAya kA eka kA itihAsa pR0 33 / 2 mathuga-e-DisTrikTa memoara (tRtIya saMskaraNa) pR. 14 Page #124 -------------------------------------------------------------------------- ________________ mathurA ke seTha lakmIcanda sambandhI vizeSa jAnakArI vizAla mandira nirmANa karane kI yojanA banAyI thii| kiyA thA, taba usane sthAnIya kalakTara mi0 thohila pahale unhoMne vahA~ para zrI lakSmInArAyaNa jI kA mandira tathA usake sAthiyoM ko kaI dinoM taka apane makAna me banavA kara use raMgAcArya jI ko bheMTa kara diyaa| chipAye rakhA thaa| usane sarakArI khajAne kI rakSA kI bAda me sa0 1901 me unhoMne zrI raMgajI kA vizAla thI aura nagara ko kSati se bacA liyA thaa| jaba taka mandira banavAnA prArabha kiyA, kintu dhana kI yatheSTa vidroha jJAta nahIM huA, taba taka dIna-dukhiyoM aura jarUrata vyavasthA na hone se usakA nirmANa kArya roka denA pdd'aa| mandoM ko usakI pora se saba prakAra kI sahAyatA milatI jaba seTha lakSmIcanda ko usakA jJAna huA, taba usane svaya rahI thii| isameM usakA pracura dhana vyaya huA thaa| usake use pUrA kiyA thaa| isa prakAra yaha mandira 45 lAkha upalakSa meM aMgarejo ne use 'rAyabahAdura' kI padavI tathA rupaye kI lAgata se saM0 1908 me banakara pUrA huA thaa| khilaata aura mAphI kI bhUmi pradAna kI thii| yaha braja kA sabase vizAla eva sarvAdhika vaibhava sampanna usane akAla pIDita logo kI sahAyatA karane tathA deva sthAna hai aura rAmAnuja saMpradAya kA sabase bar3A kendra zikSAlaya banAne ke lie bhI pracura dhana diyA thaa| jaba hai| isameM caitra ke mahIne me 'brahmotsava' kA baDA dhArmika mathurA se hAtharasa taka rele banAne kA prazna uThA, taba rela samAroha hotA hai, jo dasa dinoM taka calatA hai| isakI kampanI ne use isa zarta para banAnA svIkAra kiyA ki saMpatti eka karoDa se bhI adhika kI mAnI jAtI hai| usake nirmANa-vyaya kA kucha bhAga mathuga ke nivAsI bhI havelI aura udyAna : uThAveM / taba seThoM ne prAya. DeDha lAkha ke zeyara lie the| seTha lakSmIcanda ke nirmANa kAryoM meM usakI havelI aura pula banavAne kA samasta vyaya-bhAra bhI uThAyA thaa| aura suramya udyAna bhI ullekhanIya hai| havelI mathurA ke yahA~ taka ki unhone madara ke IsAI girjAghara ke nirmAprasikuDA bAjAra me zrI dvArikAdhIza jI ke mandira ke NArtha bhI 1100) pradAna kiye the| sAmane banI huI hai aura 'seTha jI kI havelI' kahalAtI hai| lakSmI canda ke uttarAdhikArI :isakA vistAra asikaDA ghATa se lekara vizrAma ghATa taka seTha lakSmI canda kI mRtyu saM0 1923 me huI thii| hai| yaha havelI sa0 1602 me banI thI aura isake usase pahale usake anuja seTha rAdhAkRSNa kA dehAnta saM. nirmANa meM usa samaya prAyaH eka lAkha rupaye kI lAgata 1616 meM ho cukA thaa| soTha lakSmIcanda kA ekamAtra pAI thii| usakA udyAna mathurA ke sadara bAjAra ke samIpa putra raghunAtha dAsa vizeSa pratibhAzAlI nahI thaa| aura yamunA ke kinAre banA huA hai aura 'yamunA bAga' kaha rAdhAkRSNa kA putra lakSmaNadAsa choTA bAlaka thA / prataH lAtA hai / isame durlabha jAti ke peDa-paudhe, sundara imArate seThoM kA samasta kArabAra seTha gobiMdadAsa kI dekha-rekha me aura ramaNIka kuja hai| isakI vizeSa unnati lakSmIcanda calatA rahA / usa samaya bhI seTho kI pratiSThA khUba bar3hI ke vaMzaja rAjA lakSmaNadAsa ke kAla meM huI thii| huI thii| briTiza zAsana meM seTha gobiMdadAsa ko sa0 vividha kArya : 1934 (1 janavarI, san 1877) meM C.S.I. kA khitAba sa0 1614 me jaba aMgrejI zAsana ke viruddha jana- diyA thaa| usakI mRtyu sa0 1635 me huI thii| mRtyu se vidroha huprA thA, taba mathurA nagara me bhI upadrava hone kI pahile usane zrI dvArikAdhIza jI ke mandira ko sa0 prAzakA ho gayI thii| usa samaya seTha lakSmIcanda ne apane 1930 me kAMkaraulI ke gosvAmI giradharalAla jI ko prabhAva se yahA~ zAti aura vyavasthA kAyama karane meM bar3A bheTa kara diyA thaa| seTha govidadAsa ke koI santAna kAma kiyA thaa| eka ora usane vidrohiyo ko mArthika nahI thii| seTha lakSmI canda ke putra raghunAtha dAsa ke bhI sahAyatA se santuSTa kara nagara kI rakSA kI thI to dUsarI koI saMtAna nahI huI thii| isalie seTha rAdhAkRSNa kA pora usane aMgarejo kI bhI baDI sahAyatA kI thii| jaba putra lakSmaNadAsa soThoM kI gaddI, jAyadAda aura sampatti kA vidrohiyoM ne chAvanI ko jalAkara aMgarejo para hamalA eka mAtra svatvAdhikArI hupA thaa| Page #125 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jaina granthoM meM rASTrakUToM kA itihAsa zrI rAmavallabha saumAraNI dakSiNa bhArata ke rASTrakUTa rAjAno ke gauravapUrNa jaina darzana ke mahAn vidvAna bhaTTa akalaka isake samaya meM zAsanakAla me jainadharma kI abhUtapUrva unnati hii| kaI hue the| inake dvArA viracita granthoM meM laghIyastraya, prAcAryoM ne usa samaya kaI mahattvapUrNa grantho kI saracanA tattvArtha rAjavAttika, aSTazatI, siddhivinizcaya aura kI jisame samasAmayika bhAratake itihAsa ke lie ullekha- pramANa-sagraha Adi bar3e prasiddha hai| ina grantho meM yadyapi nIya sAmagrI milatI hai| sama sAmayika gajAtroM kA ullekha nahIM hai kintu kathArASTraphUTa rAjya kI nIva govidarAja prathama ne cAlukya koza nAmaka grantha meM inakI sakSepa meM jIvanI hai / isame rAjAoM ko jItakara DAlI thii| isakA putra datidurga baDA / inake pitA kA nAma puruSottama batalAyA hai jinhe rAjA ullekhanIya huA hai| isakA upanAma sAhasatuga bhI thaa| zubhatuga kA matrI vaNita kiyA hai| yaha rAjA zubhatuga nissadeha kRSNarAja prathama hai aura isI AdhAra para zrI ke. isake bAda rAjA lakSmaNadAsa imake vazaja kA viva- bI. pAThaka ne inako kRSNarAja prathama kA sama sAmayika raNa dekara phira munIma mAgIlAla (mathurA kA mAhezvarI mAnA hai| isake viparIta zravaNa belgolA kI malliSeNa vaizya aura seTha lakSmIcanda kA pradhAna munoma) usake putra prazasti me inhoMne rAjA mAhamatuga kI sabhA me bar3e gaurava lAlA nArAyaNadAsa, lAlA zrInivAsadAsa kA vivaraNa ke sAtha yaha kahA thA ki he rAjan ! pRthvI para tere samAna diyA gayA hai use nIce diyA jA rahA hai to pratApI rAjA nahI hai aura mere samAna buddhimAna bhI gokuladAsa pArikha (mRtyu sa0 1883) nahI hai| 'akalaka stotra; nAmaka eka anya grantha me kucha manIrAma munIma (mRtyu sa0 1893) pada aise bhI hai jinhe kisI rAjA kI sabhA meM kahA jAnA vaNita hai lekina isameM kaI sthalo para "devo'kalaGkA kalI" pada pAyA hai| ataeva pratIta hotA hai ki grantha kisI seTha lakSmIcanda seTha rAdhAkRSNa seTha govindAsa anya ke dvArA likhA hamA' hai| malliSeNa prazasti ke (mR0saM0 1923) (mR0sa0 1616) (mR0sa0 1635) ukta iloka sambhavata jana zruti ke AdhAra para likhe gaye hai jo sahI pratIta hote hai| zrI pIra senAcArya bhI prasiddha darzana zAstrI the| ye seTha dvArakAdAsa seTha dAmodaradAsa 1 janarala bambaI brAca rAyala eziyATika sosAiTI bhA0 seTha gopAladAsa (goda) seTha mathurAdAsa (goda) 18 pR0 226, kathAkoSa me isa prakAra ullekha hai:seTa bhagavAnadAsa (goda) (vidyamAna) 2 gajan sAhasatuga sati bahavaH zvetAta patrA nRpAH / caurAsI ke di0 mandira mUrtiyoM ke zilAlekha va purAne kintu tvatsadRzAraNe vijayinastyAgonnatA durlabhAH / kAgajAta prApta hai, prakAza me lAnA caahie| maiM mathurA- tadvatsanti budhA na santi kavayo vAdImbarA. vaagmino| dAsAdi para vizeSa jAnakArI prApta nahIM kara sakA di0 nAnA zAstravicAra cArucAturadhiyAH kAle kalImadvidhaH / / jaina mandira mUrtiyoM ke lekha dhyAnapUrvaka saMgraha kara prakAza -jana lekha sa0 bhA0 2 lekha 290 meM lAnA caahie| 3 nyAyakumudacandra kI bhUmikA pR0 55 / (divaMgata) Page #126 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jaina andhoM meM rASTrakUToM kA itihAsa 115 amogha varSa ke zAsanakAla taka jIvita the| inake dvArA ullekha hai / ataeva yaha ghaTanA zaka savata 705 ke pazcAt viracita granthoM me dhavalA aura jayaghavalA TIkAeM bar3I hI huI hai| prasiddha hai| dhavalA TIkA ke hindI sampAdaka DA0 hIrA- jayaghavalA ke anta meM lambI prazasti dI huI hai| lAla jI ne ise kArtika zuklA 13 zaka saMvat 738 meM isase jJAta hotA hai ki bIrasenAcArya ko isa prapUrNa kRti pUrNa honA vaNita kiyA hai aura likhA hai ki jisa samaya ko jinasenAcArya ne pUrNa kiyA thaa| yaha TIkA zaka saMvat rASTrakUTa rAjA jagataga rAjya tyAga cuke the aura rAjA- 756 me mahArAjA amogha varSa ke zAsanakAla meM pUrNa kI dhirAja bohaNa rAya zAsaka the ise pUrNa kiyA' zrI jyoti gaI thii| prasAda jI jaina ne ise asvIkRta karake likhA hai ki bahucacita harivazapurANa kI prazasti ke anusAra zaka prazasti meM spaSTata "vikkama rAyamhi" pATha hai ataeva / saM0 705 me jaba dakSiNa me rAjA vallabha, uttaradizA meM yaha vikrama saMvat honA caahie| atava unhoMne yaha tithi indrAyudha, pUrva me vatsarAja aura sauramaDala me jayavarAha 838 vikrama dI hai| bhAgya se jyotiSa ke anusAra dono rAjya karate the taba baDavANa nAmaka grAma me ukta grantha hI tithiyo kI gaNanA lagabhaga ekasI hai| lekina rAja pUrNa humA thaa| zaka sa0 705 kI rAjanaitika sthiti naitika sthiti para vicAra kre| to prakaTa hogA ki yaha baDo ullekhanIya hai| dakSiNa ke rASTrakUTa rAjA kA jo vikramI ke sthAna para zaka savat hI honA cAhie / isakA ullekha hai vaha sabhavataH dhruva nirupama hai| govinda dvitIya mukhya AdhAra yaha hai ki vikramI savata kA pracalana itanA / kI upAdhi bhI 'vallabharAja' thI isI prakAra zravaNa velgolA prAcIna nahI hai / isake pUrva isa savata kA nAma kRta aura ke lekha na0 24 me stambha ke pitA dhruva nirupama kI bhI mAlava savata milatA hai| vikramI savata kA sabase prAcIna upAdhi vallabharAja hai| govindarAja kA zAsanakAla alpatama lekha 18 kA dholApura se caNDa mahAsena kA milA kAlIna hai aura zaka sa0 701 ke dhUliyA ke dAna patra ke hai| lekina isakA pracalana uttarI bhArata me adhika rahA pazcAt usakA koI lekha nahIM milA hai ataeva yaha dhruva hai| gujarAta aura dakSiNI bhArata meM usa samaya lise tAmra ni nirupama ke lie ThIka hai| uttara meM indrAyudha kA ullekha keli hai| una patroM meM zaka saMvata yA vallabhI saMbata milatA hai| isameM hai| yaha bhaNDI vazI rAjA indrAyudha hai| phlITa, bhaNDAraullikhita jagatuga ni sandeha rASTrakUTa rAjA govindarAja kara prabhati vidvAno ne bhI ise ThIka mAnA hai| kucha ise tRtIya hai aura boddaNarAya amoghavarSa / agara vikramI saMvat govindarAja (tRtIya) ke bhAI indrasena mAnate hai jo usa 838 mAnate hai to yaha tithi 781 I0 hI pAtI hai| samaya rASTrakUTo kI aora se gujarAta meM prazAsaka thaa| usa samaya govindarAja kA pitA dhruva nirupama bhI zAsaka svatantra" rAjA nhii| prazasti meM to spaSTataH indrAyudha nahI huA thaa| isake atirikta harivazapurANa meM vAra- pATha hai ataeva isa prakAra ke toDa moDa karane ke sthAna senAcArya kA ullekha hai lekina unakI isa dhavalA TIkA kA para ise indrAyudha hI mAnA jAnA ThIka hai| pUrva me vatsaullekha nahI hai| smaraNa rahe ki isa pratha meM samantabhadra, - - 7. zAkeSvanda zateSu satyamudiza paJcottareSUttarA, devanandi, mahAsena prAdi prAcAryoM ke graMtho kA spaSTataH pAtIndrAyudha nAmni kRSNanRpaje zrIvallabhe dakSiNA 4 aDatIsamhi satasae vikkamarAyaM ki esu sagaNAme / pUrvA zrImadantibhUbhRtinape vatsAdirAje'parA, vAse suterasIya bhANu-vilagge dhavala-pakkhe / / saurANAmadhi maDala jayayute vIre varAhe'vati / / jagatugadevarajje riyamhi kubhamhi rAhuNA koNe / -harivazapurANa 66-52 / mUre tulAe saMte gurumhi kulavillae hote / / 8 altekara-rASTrakUTAja eNDa deyara TAlamsa pR0 52-53 dhavalA0 1,1,1 prastAvanA 44-45 / 6 Epigraphica-Indica- Vol. IV P. 196-195 5 anekAnta varSa 7 pR0 207-212 : 10 DA. gulAbacanda codharI-hisTrI mApha nordana iNDiyA 6. bhAratIya prAcIna lipimAlA pR0166 / phoma jaina sorseja / pR0 33 / Page #127 -------------------------------------------------------------------------- ________________ anekAnta rAja kA ullekha hai| zaka sa0 700 me likhI gaI anya dAna patro me isakA spaSTataH ullekha hai| praznottara kuvalayAmAlA me isa rAjA ko jAlora kA zAsaka mAnA ratnamAlA meM antima dinoM meM usakA rAjya se virakta hai / avanti pratihAra rAjApo ke zAsana me sabhavata' dati- honA" varNita hai| agara amoghavarSa jainadharma kI pora durga ke zAsanakAla se hI thii| AkRSTa nahIM hotA to nissandeha jinasenAcArya usakI prAcArya jinasena" jo prAdiparANa ke kartA the amogha prazasA meM sundara pada nahIM likhte"| varSa ke guru ke nAma se vikhyAta hai| uttara purANa kI usame likhA hai ki usake prAge gupta rAjAoM kI prazasti me spaSTataH vaNita hai ki vaha jinasenAcArya ke kIrti bhI phIkI par3a gaI thii| sajAna ke dAnapatra me bhI caraNa kamaloM me mastaka rakhakara apane ko pavitra mAnatA isI prakAra kA ullekha hai| uttarapurANa kI prazasti me thA" / isakI banAI huI praznottara ratnamAlA nAmaka eka amoghavarSa ke uttarAdhikArI rAjA kRSNa (dvitIya) kI" choTI sI pustaka milI hai| isake prArambha me "praNipatya prazaMsA kI hai| kintu yaha nizcaya pUrvaka nahIM kahA jA varddhamAna" zabda haiM / yadyapi yaha vivAdAspada hai ki amogha sakatA hai ki yaha rAjA jaina thA athavA nhii| kintu varSa jainadharma kA pUrNa anuyAyI thA athavA nahI kintu yaha isakA sAmanta lokAditya jo vanavAsa deza kA rAjA thA satya hai ki vaha jainadharma kI pora bahuta AkRSTa thaa| isI avazyameva jaina thaa| isakI rAjadhAnI bakApura thii| yaha jainadharma kA baDA bhakta thA / ke zAsanakAla me likhA gayA mahAvIra prAcArya kA gaNitasAra sagraha nAmaka grantha me amoghavarSa ke sambandha me likhA zilAlekhoM aura tAmrapatro meM bhI govindarAja aura hai ki usane samasta prANiyo ko prasanna karane ke liye amoghavarSa kA varNana milatA hai| gagavazI sAmanta cAkibahata5kAma kiyA thA, jisakI cittavRtti rUpa agni me rAja kI prArthanA para zaka sa0 735 meM govindarAja pApakarma bhasma ho gayA thaa| ataeva jJAta hotA hai ki (tRtIya) ne jAlamaMgala nAmaka grAma yApanIya sagha ko vaha bahuta hI dhArmika pravRtti kA thA / isame spaSTataH jaina- diyA thaa| yaha lekha govindarAja (tRtIya) ke zAsanadharmAvalambI vaNita kiyA hai| rASTrakUTa zilAlekhoM se kAla kA antima lekha hai| uttara purANa meM vaNita jJAta hotA hai ki amoghavarSa kaI bAra rAjya chor3akara ditya ke pitA bAkeya ke kahane para amoghavarSa ne jainamandira ekAnta kA jIvana vyatIta karatA thA aura rAjya yuvarAja ke liye bhUmidAna meM dI thI aisA eka dAnapatra se prakaTa ko soMpa detA thaa| sajAna ke dAnapatra ke zloka 47va hotA hai| mahAkavi puSpadanda aura somadeva usa yuga ke mahAn 11 sagakAle bolINe barisANa saehi sattahiM gaehi / egadiNeNUNehiM raiyA avaroha velaae|| 16 altekara rASTrakUTAja eNDa deyara TAimsa pR0 86-60 parabhaDa bhiuDI bhaMgo paNaIyaNa rohinniiklaacdo| 17 gurjara narendrakotarantaH patitA zazADUzubhrAyAH / sirivaccharAya NAmo NarahatthI patthivo jaiyA / / guptava guptanRpateH zakasya mazakAyate kItiH / / -kuvalayamAlA 18 hatvA bhrAtarameva rAjya maharat devI ca dInastathA, 12 malte kara-rASTrakUTAja eNDa deyara TAimsa pR0 40 / / lakSakoTimalekhayat kilakilo dAtA saguptAnvayaH / 13 "ityamoghavarSa paramezvara paramaguru zrI jinasenAcArya yenAtyAji tanu svarAja masakuta bAhyArthaH kaH kAkathA, viracita meghadUta vepTite pAzrvAbhyudaye............" hastisyonnati rASTrakUTa tilaka dAteti kIAmapi / / 48 (pArvAbhyudaya ke sargoM ke anta kI puSpikA) -[E. 1 Vol. 18 P. 235] 14 yasya prAMzunakhAMzu jAlavisaraddhArAntarAvirbhava- 16 uttara purANa kI prazasti zloka 26-27 tpAdAmbhoja rajaH pizaGga mukuTa pratyagraratnadhutiH / 20 ukara purANa kI prazasti zloka 26 aura 30 15 nAtharAma premI-jaina sAhitya kA itihAsa pR0 152 21 jana lekha saMgraha bhA0 3 kI bhUmikA pR0 15 se 17 Page #128 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jaina granthoM meM rASTrakaToM kA itihAsa vidvAn the / puSpadanta kA eka nAma khaDa bhI thaa| ye mahA- ho"| mahAkavi dhanapAla kI pAipa lacchI nAmamAlA" mAtya bharata aura unake putra nanna ke grAzrita rahe the| ye ke anusAra yaha ghaTanA 1026 vi0 meM ghaTita huI thii| dAnI rASTrakUTa rAjA kRSNarAjake liye "taDiga" "ballabha- rASTrakUTa rAjA khoTTiga ke bAda karkarAja humaa| paramAra narendra" aura "kaNharAya" zabda bhI prayukta kiye hai2 : AkramaNa ke bAda rASTrakUTa rAjya kA adhaH patana prArambha tirukkalurukanaram ke zilAlekha me 'kaNharadeya' zabda isa ho gayA aura zIghra hI cAlukyo ne vApisa hastagata kara rAjA ke liye prayukta kiyA gayA hai| yaha rAjA jaba liyaa| melapATI ke sainikazivira me thA taba somadeva ne yazastilaka saskRta aura prAkRta ke sAtha sAtha kannaDa bhASA me bhI campU grantha ko pUrNa kiyA thaa| isa grantha kI prazasti se kaI dAnapatra aura grantha likhe gye| inameM sabase ullekhajJAta hotA hai ki arikezarI ke putra vaddiga kI rAjadhAnI nIya mahAkavi pampa hai| isake dvArA viracita AdipurANa gagadhArA meM yaha grantha pUrNa huA thaa| isame spaSTataH vaNita campU aura vikramArjuna vijaya grantha prasiddha hai pichale grantha hai ki kRSNarAja ne pANDya, siMhala, cola, cera Adi meM arikezarI kI jo cAlukyavazIya thA aura jA somadeva rAjApo ko jItA thaa| isa bAta kI puSTi sama sAma- ke yazastilaka campU me bhI vaNita hai, vazAvalI dI gaI yika patro se bhI hotI hai / puSpadanta ke prAdipurANa meM hai| vikRmArjuna vijaya aitihAsika granya hai / isame rASTramAnyakheTapura ko mAlave ke rAjA dvArA vinaSTa karane kA kUTa rAjA govinda (tRtIya) ke viruddha usake sAmanta ullekha hai"| yazoghara carita kI prazasti se jJAta hotA rAjAroM ke AkramaNa karane aura rAjya ko bahigarAja ko hai ki jisa samaya sArA janapada nIrasa ho gayA thA, cAro mopane kA ullekha hai| vaddiga amoghavarSa (dvitIya) kA hI ora dusaha duHkha vyApta ho rahA thA, jagaha jagaha manuSyo upanAma pratIta hotA hai| kI khopaDiyA maura kakAla vikhara rahe the, sarvatra karaka hI zAsana vyavasthA karaka dikhAI de rahA thA usa samaya mahAtmA nanna ne mujhe rASTrakUTa rAjAroM ke rAjanaitika itihAsa ke sAthasarasa bhojana aura sundara vastra diye ataeva vaha cirAyu sAtha samasAmayika rAjya vyavasthA kA bhI jaina grantho meM savistAra varNana milatA hai| prAdipurANa aura nItivAkyA22 sirikaNharAyakarayalaNihimaprasijalavAhiNi duggayari / mRta meM isakA spaSTa citra khIcA gayA hai| rAjA mora -prAdipurANa a0 3 kI bhUmikA pR0 16 matriyo ko usa samaya vaza paramparAgata adhikAra prApta 23 E.I. VOL 3 P. 282 evaM sAutha iDiyana isakripasana bhA0 1 pR0 76. 26 jaNavaya nIrasi duriyamalImasi, 24 'pANDaya siMhala - cola-cerama - prabhRtInmahIpatInprasAdhya kaiNidAyari dusahe duiyri| melapATI pravarddhamAnarAjyaprabhAve zrI kRSNarAjadeve'... paDiyakavAlaiNarakakAlai, bahurakAlai ai dukkAlai / evaM 880 zaka ke dAna patra me "taM dINa diNNa dhaNa paparAgAri sarasAhAri, Nhi celi varataboli / kaNayapayA mahiparibhamatu melADiNayaru" ullekhita mahu uvayAriu puNNi pariu, guNabhattillau NaNNu mahallau / 25 dInAnAtha dhana sadA bahujana protphulla vallIvanaM / hou cirAusa............" mAnyAkheTapuraM puradara purI lIlAharaM sundaram / -yazodhara carita 4 / 31 pR0 100 dhArAnAtha narendrakopa zikhinA daggha vidagdhaM priye| 27 vikkama kAlassa gae auNatIsuttare sahassammi / kvedAnI basati kariSyati punaH zrI puSpadantaH kaviH // mAlavaridaghADIe nUDie mannakheDammi / -yaha pada sadigdha aura kSepaka hai) mahApurANa 50vI -pAialacchI nAmamAlA pR045 sdhi| 28 altekara rASTrakUTAja pR0 107-108 Page #129 -------------------------------------------------------------------------- ________________ anekAnta the| matriyo kI saMkhyA sImita rakhane kA ullekha soma- ullekha zilAlekhoM meM bhI milatA hai| antaHpura kI vyavadeva ne kiyA hai| maMtrimaNDala me maMtriyoM ke atirikta sthA kA bhI ullekha milatA hai| isakI rakSA ke lie amAtya (revenyU minisTara) senApati, purohita, daNDanAyaka vRddha kacukI gaNa niyukta the| rAjAoM dvArA jalakrIDAeM aAdi bhI hote the| gA~voM ke mukhiyoM kA ullekha prAdi aura kaI prakAra kI goSThiyAM kiye jAne kA bhI varNana purANa me hai| talAra jo nagara adhikArI thA kA ullekha milatA hai| AdipurANa, nItivAkyAmRta aura yazastilaka campU me bhI hai / apTAdaza zreNigaNa pradhAno kA bhI ullekha yatra tatra sAMskRtika sAmagrI : milatA hai| nItivAkyAmata me kaI prakAra ke guptacarI kA usa samaya sAMskRtika gatividhiyo ke adhyayana ke ullekha hai| rAjya kara jo prAya dhana ke rUpa me liyA lie jana sAmagrI bahuta hI mahatvapUrNa hai| varNavyavasthA jAtA thA yaha upaja kA eka bhAga thaa| inake atirikta varNAzramadharma", sAmAjika saskAra", vezyAvRtti, bhojana zulka maMDapikAoM dvArA bhI saMgRhIta kiyA jAtA thaa| vyavasthA", zikSA", citrakalA, sagIta", AbhUSaNa": rAjAnoM ke aizvarya kA savistAra varNana hai| inake rAjyA saundarya prasAdhana", cikitsA sAdhana, kheto kI vyavasthA" bhiSeka ke samaya kiye jAne vAle utsavo kA bhI prAdi kA iname sAgopAga varNana milatA hai / samasAmayika purANa me varNana hai| rAjAno kA abhiSeka bhI eka ke vAstuzilpa kA bhI savistAra varNana milatA hai| mAdara viziSTa paddhati dvArA karAyA jAtA thaa| rAjyAbhiSeka ke mahala Adi ke varNanoM meM isa prakAra kI sAmagrI ullekhasamaya "paTTabadhana" hotA thaa| yaha paTTabadhana yuvarAja pada para nIya hai| zrI altekara jI ne apane grantha rASTrakUTAja eNDa niyukta karate samaya bhI bAdhA jAtA thaa| paTTabadhana" kA deyara TAimsa meM isa sAmagrI kA adhika upayoga nahI 26 santAna kramatogatA'pi hi ramyA kRSTA prabhoH sevayA' kiyA hai| isa sAmagrI kA adhyayana vAMchanIya hai| mahAmaMtrI bharata ne vA paraparAgata pada ko jo kucha dinoM ke lie calA gayA thA punaH prApta kiyaa| ____32 prAdipurANa 16, 181-188, 242-246, 147, - mahApurANa bhA0 3 pR0 13 / / 26-142 / 30 "bahavo matriNa: paraspara svamatIrutkarSayanti / 10-73 ' 33 38-45-48 aura 42vA parva / 31 paTTabandhApadezena tasmin prAdhva kRteva saa| - Adi 011-42 34 40 aura 36vA parva / rAjapaTTa babandhAsya jyaayaasmvdhiiryt| -prAdi pu0 5-207 366-186-188, 203, 16-73 / "maNe' ke zaka saM0716 ke lekha me--rASTrakuTa 37 14-- [160, 161], 168 [105---128 / pallavAnvayatilakAbhyA mUrdhAbhaSikta govindarAja 18 [170-161 / / nandi varmAmidheyAbhyA samuniSThita - rAjyAbhiSekAbhyA 39 14 |10-150] 12 [206-206 / nijakara ghaTita paTTa vibhUSita lalATa-paTTo vikhyAta / " 40 16 /44-71] 16 [81-84] / isI prakAra paTTabandho jagabandho. lalATe vinivezita / 41 12 (174] 11 | 131] 6 (30-32] / prA0 pu. 16-233 kA ullekha hai| puSpadanta ne 42 11-56, 11, 58, 11, 66, 11-74-76, gajAnoM ke abhiSeka aura camaro kA ullekha vyaMga ke 28 J38,40] / sAtha kiyA hai / "camarANila uDDAviya , aTTi- 43 26 [112-115] 26 [40] 26 [123-127] seya dhoya sumnnttnnaaii|| 28 [32-36] 16 [117] / Page #130 -------------------------------------------------------------------------- ________________ darzanopayoga va jJAnopayoga : eka tulanAtmaka adhyayana bAlacandra siddhAnta-zAstrI "upayogo lakSaNam' isa mUtra ke anusAra jIva kA upayoga kA nAma darzana hai| jo upayoga karmatA aura lakSaNa upayoga mAnA gayA hai / isa upayoga ke lakSaNa kA kartRtA (ubhaya) rUpa prAkAra se yukta hotA hai use sAkAra nirdeza karate hae sarvArthasiddhi aura tattvArthavArtika me kahA tathA jo isa prakAra se rahita hotA hai use anAkAra kahA gayA hai ki bAhya aura antaraga nimitta se cetanatA kA jAtA hai| yaha kathana aAtmaviSayaka upayoga ko darzana anusaraNa karane vAlA jo pariNAma utpanna hotA hai usakA aura bahiraviSayaka upayoga ko jJAna mAnane para ghaTita nAma upayoga hai| hotA hai| tadanusAra 'mai ghaTa ko jAnatA hU~" ima jJAna meM haribhadra mUri ne upalabdhi yA jAna-darzana kI samAdhi- jisa prakAra kartA aura karma dono pratibhAsita hote hai usa samyak arthAt apane viSaya kI mImA kA ullaghana na karake prakAra ghaTajJAnotpAdaka prayatna se sambaddha prAtmA ke vedanarUpa dhAraNako upayoga kahA hai| prAcArya malayagiri ke abhi. darzana me ve dono pratibhAsita nahI hone-kevala kartA va prAtmA manAnamAra vastu ke jAnane ke prati jo jIva kA vyApAra kA hI pratibhAsa usameM hotA hai, na ki kama kaa| hotA hai ume, athavA jisake pAzraya se vastu kA paricchedana yahA yaha zakA ho sakatI hai ki prAtmaviSayaka upahotA hai use upayoga kahA jAtA hai'| yoga ko darzana mAnane para usakA jaM sAmaNNaggahaNaM bhAvANaM Neva kaTTamAyAraM / upayoga ke do bheda va unakA svarUpa pravisesidUNa pratthe dasaNamidi bhaNNade samae / vaha upayoga jJAna aura darzana ke bheda se do prakAra kA isa paramAgama prarUpita mAmAnyagrahaNa svarUpa darzana ke hai| uname sAkAra upayoga kA nAma jJAna aura anAkAra sAtha kyo na virodha hogA? para isa zakA ke lie 4 sa. si. 2-6; ta. vA. 2,9,1, dhavalA pu. 13, ubhayanimittavazAdutpadyamAnazcatanyAnuvidhAyI pari pR. 207; sa upayogo dvividha: sAkAro'nAkAraca, NAma upayogaH / sa. si. 2.8; bAhyAbhyantarahetu jJAnopayogo darzanopayogazcetyarthaH / ta. bhA. 2.6. dvayasannidhAne yathAsambhavamupalabdhuzcatanyAnuvidhAyI ko praNAgAruvajogo NAma mAgAruvajogAdo annnno| pariNAma upayogaH / ta. vA. 2,8,1. kamma-kattArabhAvo pAgAge, teNa prAgAreNa saha vaTTaupayojanamupayogaH upalambhaH, jJAna-darzanasamAdhiH / ta. mANo uvajogo mAgAge ti| dhavalA pu 13,pR. 207. bhA hari. vRtti 2-8; upayoga upalambhaH, jJAna-darzana mvasmAd bhinnavastuparicchedaka jJAnam, svato'bhinnasamAdhiH-jJAna-darzanayoH samyak svaviSayasImAnulla vastuparicchedaka darzanam / dhavalA pu. 1, pR 383-84, ghanena vAraNa smaadhirucyte| ta.bhA.siddha. vRtti 2-8. appavisano uvajogo dasaNa / Na NANameda, tassa upayojanamupayoga., bhAve ghaJ, yadvA upayujyate vastu- bajjhaTTavisayattAdo / dhavalA pu 6, pR. 6, kiM pariccheda prati vyApAryate jIvo'nenetyupayogaH, 'punAmni darzanam ? jAnotpAdakaprayalAnuviddhasvasavedo darzanam, gha' iti karaNe gha-pratyaya , bovarUpo jIvasya tattvabhUto AtmaviSayopayoga ityartha / vahI pR. 32-33; vyApAraH prajaptaH prtipaaditH| prajJApanA ma. vRtti bAhyArthaparicchedikA zaktirjJAnam / dhavalA pu. 13, 29-312. pR. 206. Page #131 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 120 bhanekAnta koI sthAna nahI hai| kAraNa ki ukta gAthAsUtra meM prayukta jo jAnatA hai usakA nAma jJAna hai aura vaha vizeSa'sAmAnya' zabda AtmA kA hI vAcaka hai| jIva cUki binA grahaNasvarUpa yA sAkAra hai| jo dekhatA hai usakA nAma kisI prakAra ke niyama (vizeSatA) ke hI tInoM kAla- darzana hai aura vaha sAmAnyagrahaNasvarUpa yA anAkAra hai| viSayaka ananta artha paryAya aura vyaMjana paryAyoM se yukta haribhadra sUri ke matAnusAra ghaTa-paTAdi vizeSoM kA bAhya va antaraga padArthoM ko viSaya karatA hai, ataeva usake jo nivizeSa-vizeSarUpatA kA parityAga kara sAmAnya 'sAmAnya' mAnane meM kucha bAdhA upasthita nahI hotii| AkAra se-grahaNa hotA hai, isakA nAma darzana hai| AtmaviSayaka upayoga ke darzana mAnane meM dUsarI zaMkA tathA unhI kA jo savizeSa-sAmAnya AkAra ko choDakara yaha bhI ho sakatI hai ki darzana ke viSayabhUta AtmA me kucha vizeSa rUpa se-grahaNa hotA hai vaha jJAna kahalAtA hai| bheda na hone se cakSudarzana Adi cAroM hI darzanoM meM kucha sAkAratA va anAkAratA kA svarUpa bheda nahIM rahegA ? isakA uttara yaha hai ki jo svarUpa- karmatA va kartRtA kA nAma prAkAra hai, isa prakAra ke savedana jisa jJAna kA utpAdaka hotA hai usakA vaha darzana sAtha vartamAna upayoga ko mAkAra aura usase bhinna ko mAnA jAtA hai| isase usa darzana kI caturvidhatA meM koI anAkAra kahA jAtA hai / bAdhA nahI pahu~catI / jaise-cakSarindriyAvaraNa ke kSayopa AkAra, vikalpa aura arthagrahaNapariNAma, ye samAnArthaka zama se utpanna hone vAle jJAna ke viSayabhUta jitane bhI hai| isa prakAra ke prakAra se sahita sAkAra aura usasa padArtha sambhava hai utane hI tat-tat nAma vAle Atmasthita 4 jANai tti nANaM, ta ca ja visesaggahaNa taM NANa, sAkSayopazama bhI hoNge| ataH unake prAthaya se prAtmA bhI gAramityarthaH / pAsati ti dasaNa, taM ca ja sAmaNNaggautane hI prakArakA hogaa| isa prakAra bhinna-bhinna zakti haNaM taM dasaNaM, aNAgAramityarthaH / nandI. cUNi 27, se yukta prAtmA ke vedana ke darzana mAnane meM darzana kI pR 20. vividhatA akSuNNa banI rahatI hai| 5 ja ettha Nivvisesa gaho visesANa daMsaNa hoti / jo yathArtha vastusvarUpa kA prakAzaka athavA tattvArtha kA upalambhaka hai usakA nAma jJAna tathA prakAzavRttikA nAma savisesa puNa NANa tA sayalatthe to do vi / / darzana hai, isa prakAra bhI ukta jJAna-darzana kA lakSaNa anyatra jaM sAmaNNapahANa gahaNa itarovasajjaNa ceva / atthassa dasaNa ta vivarIya hoi NANa tu // upalabdha hotA hai| dharmasagrahaNI 1364 va 1368. ....... appatthammi putt-saamnnnn-sddgghnnaado| Na darzanAvaraNakarmakSayopazamAdija sAmAnyamAtragrahaNa ca jIvassa sAmaNNattamasiddha, NiyameNa viNA visayI darzanamiti / uktaM ca-jaM sAmaNNaggahaNa bhAvANa kayattikAlagoyarANatattha- vejaNapajjagrovaciyabajjhatara kaTTa neya prAgAra / avisesiUNa attha dasaNamiti gANa tattha sAmaNNattAvirohAdo / dhavalA pu 7, vuccae samae / anuyo. hari. vRtti pR. 103. pR 100, dhavalA pu.1, pR. 380; pu. 13, pR 354, vizeSagrAhi jJAnam, sAmAnyagrAhi darzanam / 355 aura jayaghavalA 1, pR. 360 bhI draSTavya hai / paMcAstikAya amRta. vRtti 40; savikalpa jJAnam, 2 aAtmaviSayopayogasya darzanatve'GgIkriyamANe Atmano vivikalpa darzanam / (jayasena vRtti) vizeSAbhAvAccaturNAmapi darzanAnAmavizeSa syAditi ko aNAgAruvajogo NAma ? sAgAruvajogAdo annnno| cennaiSa dopaH, yadyasya jJAnasyotpAdaka svarUpasavedana tamya tadarzanavyapadezAnna darzanasya cAturvidhyaniyamaH / kamma-kattArabhAvo pAgAro, teNa prAgAreNa saha vttttyaavntshckssurindriykssyopshm......."| dhavalA pu 1, mANo uvajogo sAgAro ti| dhavalA pu. 13, pR. pR. 381-82. 207; AyAro kammakAraya sayalatthasatpAdo pudha bhUtArthaprakAzakaM jJAna tattvArthopalambhaka vA / ....... kAUNa buddhigoyaramuvaNIyaM, teNa pAyAreNaM saha vaTTamANa prakAzavRttidarzanam / dhavalA pu. 7, pR. 7. saayaarN| tavivarIyamaNAyAraM / jayadhavalA 1, pR. 338. Page #132 -------------------------------------------------------------------------- ________________ varzanopayoga va jJAnopayoga : eka tulanAtmaka adhyayana 121 viparIta anAkAra kahA jAtA hai| nAma pracakSudarzana hai| paramANu ko Adi lekara antima anyatra pratiniyata arthagrahaNa pariNAma ko AkAra kh| skandha paryanta mUrtika dravyo ko jo pratyakSa (sAkSAt) dekhatA gayA hai / jo upayoga isa prakAra ke sAtha rahatA hai vaha hai vaha avaghidarzana kahalAtA hai| jo loka va aloka ko sAkAra kahalAtA hai| abhiprAya yaha hai ki sacetana athavA timira se rahita karatA hai- unhe prakAzita karatA haiacetana vastu ke viSaya meM upayoga ko lagAne vAlA yAtmA use kevaladarzana kahate hai| jaba paryAya (vizeSa) sahita hI vastu ko grahaNa karatA hai dhavalA meM inake lakSaNa isa prakAra dekhe jAte haitaba vaha upayoga sAkAra kahalAtA hai| isa prakAra se cAkSuSa jJAna ke utpAdaka prayatna se sambaddha AtmA ke saMvedana rahita upayoga ko anAkAra kahA jAtA hai| abhiprAya yaha me 'mai rUpa ke darzana meM samartha haiM' isa prakAra kI sambhAvanA hai ki jisa prakAra hAthI, ghor3A eva pAdacArI prAdi bheda kA jo hetu hai use cakSudarzana kahate hai| zeSa indriyo aura se rahita sAmAnya senA ko skandhAvAra kahA jAtA hai mana ke darzana ko acakSudarzana kahA jAtA hai| avadhijJAna usI prakAra jo vastu ko sAmAnya rUpa se grahaNa karatA hai ke darzana kA nAma abadhidarzana aura kevala-pratipakSa se use anAkAra upayoga samajhanA caahiye| rahita-darzana kA nAma kevaladarzana hai| darzanopayoga ke bheda anuyogadvAra sUtra meM darzanacatuSTaya ke svarUpa kI mUcanA isa prakAra kI gaI hai-cakSu indriya ke dvArA cakSauparyukta dono upayogo me se darzanopayoga cAra prakAra darzanI jIva ke jo ghaTa, paTa, caTAI aura ratha Adi dravya kA hai-cakSudarzana, acakSudarzana, avadhidarzana aura kevala. drshn| 3 dhavalA pu7 ( pR 100 ) me 'sesidiyappayAso cakSo ko jo prakAzita hotA hai athavA dikhatA hai, NAdavo so acakkhU tti' ke sthAna meM 'diTThassa ya ja usakA nAma cakSudarzana aura zeSa indriyo ke prakAza kA saraNa NAyavva ta acakkha tI' pATha hai| tadanumAra 1 prAkAro vikalpo'rthagrahaNapariNAma ityanarthAntaram / pracakSadarzana kA lakSaNa 'dekhe hue padArtha kA smaraNa' ThaharatA hai| sahAkAraNa sAkAra, tdvipriito'naakaarH| ta bhA4 pacasagraha 1,136-41, go. jI. 483-85. prakRta hari. vRtti 2.6; AkAro vikalpaH, saha prAkAraNa gAthAya dhabalA pu. 1, pR. 382 para uddhRta pAyI sAkAraH, anAkArastadviparIta., nirvikalpa ityarthaH / jAtI hai| pUrva kI do gAthAyeM dhavalA pu 7, pR. 100 ta. bhA. siddha. vRtti 2-6; sAkAra savikalpakam, para bhI uddhRta hai| vahA~ unakA vizeSa artha bhI jJAnamityarthaH / anAkAra nirvikalpakam, darzanamityartha / drapTavya hai jo vIrasena svAmI ke dvArA kiyA gayA hai| ta. sukhabodhA vRtti 2-6. 5 tatra cakSurjJAnotpAdakaprayatnAnuviddhasvasa vedane rUpadarzanaprAkAra. pratiniyato'rthagrahaNapariNAmaH, 'pAgArI a kSamo'hamiti sambhAvanAhetuzcakSurdarzanam / .......... vise so' iti vacanAt / saha prAkAreNa vartate iti zeSendriya-manasA darzanamacakSurdarzanam / ............ mAkAra, sa cAmAvapayogazca sAkAropayoga / ki- avadherdarzanam avadhidarzanam / ......... kevalamasamuktaM bhavati? sacetane acetane vA vastuni upayujAna patnam, kevala ca tad darzana ca kevaladarzanam / dhavalA prAtmA yadA saparyAyameva vastu parichinatti tadA sa pu 6, pR. 33, cavakhuviNNANuppAyaNakAraNa sagasaveupayoga sAkAra ucyate / sa kAlata: chapasthAnAmanta yaNa cakkhudamaNa NAma |........sod-ghaann-jinbhaamhrtkaalH, kevalinAmekasAmayikaH / tathA na vidyate phAsa-maNehito samuppajjamANaNANakAraNasagasaveyaNamayathoktarUpa AkAro yatra so'naakaarH| sa cAsAvupa- cakkhudasaNa NAma / ........ paramANuaAdimahakkhadhaMtayogazca anAkAropayogaH, yastu vastunaH sAmAnyarUpa- poggaladavavisayamohiNANakAraNasagasaveyaNa prohidasaNa tayA paricchedaH so anAkAropayogaH skandhAvAropa ......... kevalaNANuppattikAraNasagasaveyaNa kevaladasaNaM yogavadityarthaH / prajJApanA malaya. vRtti 26.312. NAma / dhavalA pu 13, pR. 355. Page #133 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 122 anekAnta viSayaka darzana hotA hai vaha cakSudarzana kahalAtA hai| zeSa netropalabdhi ke samAna cakSu indriya ke dvArA jo upalabdhi indriyo ke dvArA acakSudarzanI jIva ke ukta ghaTa-paTAdi ~sAmAnya artha kA grahaNa-hotA hai use cakSudarzana kahate dravyoM kA jIva ke sAtha sambandha hone para jo unakA darzana haiN| zeSa zrotrAdi indriyo ke dvArA hone vAle sAmAnyahotA hai use acakSudarzana kahate hai / (yahA~ acakSudarzana ke grahaNa kA nAma pracakSudarzana hai / avadhidarzanAvaraNa ke kSayolakSaNa me jIva ke sAtha sambandha kA nirdeza karake zeSa pagama meM vizeSagrahaNa se vimukha avadhidarzana kahA jAtA indriyoM kI prApyakAritA ko sUcita kiyA gayA hai|) hai| isakA svAmI niyama se samyagdRSTi hI hotA hai| avadhidarzanI jIva ke jo samasta rUpI dravyo aura unakI prAtmA svabhAvata. samasta prAtmapradezoM meM vyApta rahane kucha paryAyo kA darzana hotA hai use avadhidarzana kahA vAle vizuddha anantadarzana sAmAnya svarUpa hai, para usake jAtA hai| kevala darzanI jIva ke jo samasta dravyo aura ve pradeza anAdi kAla se darzanAvaraNa karma ke dvArA pAcchA samasta paryAyoM kA darzana hotA hai usakA nAma kevala- dina ho rahe hai| vahI AtmA cakSadarzanAvaraNa ke kSayopazama darzana hai| aura cakSu indriya ke pAlambana se mUrta dravya ko jo kucha zrI candramaharSi apane pasagraha kI svo. vyAkhyA me aza meM sAmAnya se jAnatA hai usakA nAma cakSudarzana hai| netroM ke dvArA hone vAle darzana ko nayana (cakSu) darzana acakSadarzanAvaraNa ke kSayopazama aura cakSu ko chor3akara aura zeSa indriyoM se hone vAle darzana ko anayana (acakSu) itara cAra indriyo va mana ke pAlambana se jo mUrta va darzana kahate hai| amUrta dravyoM kA kucha aza meM sAmAnya se avabodha hotA hai, tattvArthabhApya kI vRtti meM kahA gayA hai ki skandhAvAra vaha acakSudarzana kahalAtA hai| avadhidarzanAvaraNa ke kSayoke upayoga ke samAna athavA usI dina utpanna hue zizukI pazama me mUrta dravya kA jo kucha aMza me sAmAnya se avabodha 1 cakkhudasaNa cakkhudasaNissa ghaDa-paDa-kaDa-rahAiesu hotA hai use avadhidarzana kahA jAtA hai| samasta darzanAdabvesu, acakSudasaNa acakkhudasaNissa prAyabhAve, varaNa ke atyanta kSaya se jo anya kisI kI bhI sahAyatA mohidasaNa savvarUvidabbesu na puNa savvapajjavesu, kevala- ke binA samasta mUta pAra amUta dravyoM kA sAmAnya se avadasaNa kevaladasaNisma savvadavvesu a savvapajjavasu / bodha hotA hai, yaha svAbhAvika kevaladarzana kA lakSaNa hai| anuyoga. mUtra 144, pR. 216-20. / darzana-jJAna ko kramAkramavRttitA isakI TIkA me haribhadra sUri (hari vRtti pR. 103) ukta dono upayogo me mati Adi cAra jJAna aura aura mala. hemacandra sUri (anu. vRtti pR. 216-20)ne cakSadarzanAdi tIna darzana kSAyopazamika hai, jo chadmastha ke cakSudarzana aura pracakSudarzana meM itanI vizeSatA mUcita pAye jAte hai| tathA kevalajJAna aura kevaladarzana ye do kI hai ki ye donoM darzana vivakSita indriyAvaraNa ke / kSAyika upayoga hai aura ve kevalI pAye jAte hai| chayastha kSayopazama aura dravyendriya ke anupAta meM hote hai| sAtha hI yaha bhI eka vizeSatA pragaTa kara dI hai ki 3 ta. bhA. middha. vRtti 2.5. darzana kA viSaya sAmAnya hI hai, prakRta me jo ghaTa- 4 pacAstikAya amR. vRtti 42; prA malayagiri ke paTAdi vizeSa dravyo kA nirdeza kiyA gayA hai usase dvArA inake lakSaNa isa prakAra nirdiSTa kiye gaye haiMunase (vizeSoMse) anantabhUta-kacit abhinna- cakSuSA darzana cakSurdarzanam |......."ackssussaa-ckssumaamaany ko grahaNa karanA caahie| vazeSendriya-manobhirdarzanamacakSurdarzanam / ........... nayanAbhyA darzana nayanadarzanam / .... zeSendriyadarzana avadhireva darzanamavadhidarzanam / ..... kevalameva darzana anayanadarzanam / pacasa. svo. vyAkhyA 3-122, kevaladarzanam / prajJApanA malaya. vRtti 23-263 va 26.312 tathA paMcasagraha vRtti 2.4, pR. 110. Page #134 -------------------------------------------------------------------------- ________________ varzanopayoga va jJAnopayoga : eka tulanAtmaka adhyayana 123 ke pUrva me darzana aura tatpazcAt jJAna huA karatA hai| isa kevalI ke kevalajJAnAvaraNa kA kSaya ho jAne para jisa prakAra chadmastha ke donoM upayogoM meM kramavRttitA hai| parantu prakAra kevalajJAna prAdurbhUta hotA hai usI prakAra kevalakevalI ke ye donoM upayoga krama se hote hai yA yugapat, darzanAvaraNa ke kSaya se kevaladarzana bhI unake honA hI isameM kucha matabhinnatA hai jo isa prakAra hai caahie| kitane hI prAcArya ina donoM upayogoM kA astitva sUtra meM kevalajJAna aura kevaladarzana ko sAdi-ananta kevalI ke yugapat mAnate hai| isake lie ve nimna yuktiyA kahA gayA hai / yadi ukta dono upayogo ko sAtha na mAnA dete hai jAya-ekAntarita mAnA jAtA hai- to unakI yaha sUtrokta anantatA samApta ho jAtI hai| 1 dasaNapuvvaM NANaM chadamatthANaM Na doNNi uvyogaa| jugavaM jmhaa..........|| dravyasaMgraha 44. na tu anya / niyamAt-niyamana / nandI. hari. vRtti maNapajjavaNANato NANassa darisaNasa viseso / pR 40 (I0 1966). samatitarka 2 / 3. parantu jayadhavalAkArake abhiprAyako dekhate hue aisA ...... 'jJAna-darzanopayogI krameNa bhavata iti pratIta hotA hai ki ve siddhasena sUri ko kevalajJAna yAvat / tathAhi-cakSuracakSuravadhijJAnAni cadhara aura kevaladarzana kI ekatA (abheda) ke pakSapAtI cakSuravadhidarzanebhya. pRthakkAlAni, chadmasthopayogA mAnate hai| unhoMne jayadhavalA (1, pR. 357) meM tmakajJAnatvAt zruta-mana paryAyajJAnavat / samatitarka 'jaNa kevalaNANa sa-parapayAsaya, teNa kevaladasaNaM Natthi abhaya. vRtti 2 / 3 tti ke vi bhaNani' yaha sUcita karake Age 'etthuvajugava vaTTai NANa kevalaNANisma damaNa ca thaa| ujjatIgro gAhApo' livakara samatitakakI 'maNapajjavadiNayampayAsa-tAva jaha baTTai taha muNayantra / NANaMto' ityAdi gAthA (2 / 3) ko uddhRta kara -niyamasAra 160. 'pada pi Na ghaDade' prAdi sadarbha ke dvArA nirasana kiyA ___Na ca doNhamuvajogANamakameNa vRttI viruddhA, hai| yahA vicAraNIya yaha hai ki gAthA unhone kevala kammakayassa kamassa tadabhAveNa abhAvamuvagayassa tattha eka hI uddhRta kI hai, para patthuvaujjatIno gAhAmro' matavirohAdo / jayadha. 1, pR 356 57 likha kara sUcanA unhone aneka gAthAno ke uddhRta . . . . . . . . kevaliNAhe tu te do vi / / dravyasagraha 44. karane kI kI hai / yaha kucha visagatisI dikhatI hai / abhayadeva muri ke anumAra samatitarka ke kartA nandI. caNi (pR28-- I0 1666) aura ukta hari. siddhasena mUri bhI kevalI ke kevalajJAna aura kevala vRtti meM prakRta gAthA ke Age una dono upayogo ke darzana ko yugapat svIkAra karate hai| yathA-kevala abheda kI sUcaka 'aNNe Na neva vIsu dasaNamicchati jJAna puna. kevalAkhyo bodha. darzanamiti vA jJAna jiNagdissa / ja ciya kevalaNANa ta ciya se dasaNa miti vA yat kevala tat samAnam-samAnakAlam, veti // ' yaha eka anya gAthA bhI upalabdha hotI hai| dvayamapi yugapadeveti bhAvaH / samati abhaya. vRtti 2 / 3. sabhava hai lekhaka ke pramAdavaza yaha gAthA jayadhavalA meM __ abhayadeva ke samAna haribhadra sUri bhI unhe ukta likhane se raha gaI ho| yaha gAthA haribhadra kI dharmadono upayogo ko yugapat svIkAra karane vAle prgtt| sagrahaNI meM bhI prakRta gAthA ke Age 1337 na0 para pAyI jAtI hai| karate hai| ve nandIsUtra kI apanI vRtti meM uddhRta samati 2 / 5, jJAna-darzanayorakrameNa pravRtti, ki na "keI bhaNaMti jugava jANai pAsai ya kevalI nniymaa|" syAditi cet kimiti na bhavati ? bhavatyeva, kSINAisa gAthA kA artha isa prakAra karate hai-'kecana' varaNe dvayorakramaNa pravRttyupalambhAt / dhavalA pu. 1, siddhasenAcAryAdayaH 'bhnnti'| kim ? 'yugapada' eka pR. 384. sminneva kAle 'jAnAti pazyati ca' / ka. ? kevalI, 4 samati. 2, 7-8; dharmasagrahaNI 1338. Page #135 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 124 anekAnta jJAnAvaraNa aura darzanAvaraNa donoM ke eka mAtha kSaya karate haiko prApta ho jAne para bhI yadi kevalI ke ve donoM upayoga pUrvokta Adi-nidhanatA ke prasaga kA nirasana karate eka kAla me nahI rahate hai to kevalajJAnakAla me kevala- hae kahA gayA hai ki Agama me mati Adi tIna jJAno ke darzana ke prabhAva se jaise darzanAvaraNa kA kSaya nirarthaka kSayopazama kA kAla chayAsaTha sAgaropama kahA gayA hai| ThaharatA hai vaise hI kevaladarzana ke kAla meM kevalajJAna ke la ma kaMvalajJAna ke parantu upayoga kI apekSA una kSAyopazamika tIna jJAno me binA jJAnAvaraNakA kSaya bhI nirarthaka siddha hotA hai / lAka eka hI koI sambhava hai aura vaha bhI antamahataM kAla taka / meM bhI dekhA jAtA hai ki jina do dIpako kA prAvaraNa haTA phira bhI labdhi kI apekSA jisa prakAra unake isa kSayopazamaliyA gayA hai ve dono yugapat hI ghaTa-paTAdi padArthoM ko kAla (66 sA.) me koI bAdhA nahI pAtI usI prakAra prakAzita karate hai-aisA nahIM hai ki donoM ke nirAvaraNa kevalajJAna aura kevaladarzana kI sAdi-anidhanatA meM bhI koI hone para bhI uname jaba eka padArtho ko prakAzita karatA hai taba bAdhA upasthita nahIM hotI-upayoga kI apekSA ina dono dUmaga na karatA ho| athavA, una dono (kevalajJAna va darzana) meM se kisI eka ke hone para bhI labdhi kI apekSA una dono ke paraspara AcchAdakatA kA prasaga anivArya ho jAtA hai / kI sAdi-anantatA banI rahatI hai| isa para yadi yaha kahA athavA, AvaraNa ke kSINa ho jAne para bhI yadi una dono jAya ki kSAyika jJAna-darzana ke lie kSAyopazamika jJAna me eka kA abhAva rahatA hai to anvaya-vyatireka ke kA dRSTAnta denA ucita nahIM hai, to isake lie dUsarA abhAva meM prAvaraNa kI kAraNatA samApta ho jAtI hai| taba dRSTAnta yaha diyA jAtA hai ki arahata ke pAca prakArake vaimI avasthA me eka kimI upayoga kA yA to sadA sadbhAva antarAya kA kSaya ho jAne para bhI ve nirantara na dAna deta rahegA yA abhAva hI rhegaa| hai, na lAbha lete hai, na bhogate hai aura na upayoga vastu kA isake atirikta dono upayogo ke eka sAtha na mAnane anubhava bhI karate hai| phira bhI unake antarAyakSaya ke kAryapara kevalI ke kaMvaladarzana ke kAla meM asarvajJatA kA tathA bhUta ina dAnAdi kI jima prakAra sambhAvanA kI jAtI hai kevalajJAna ke kAla meM asarvazitva kA prasaga bhI kaise TAlA jA makatA hai ? usI prakAra jJAnAvaraNa aura darzanAvaraNa ke kSaya ke kAryadonoM upayogoM kI kramavRttitA bhUna kevalajJAna aura kevaladarzana nirantara nahI rahate, kintu jinabhadra gaNI kSamAzramaNa' prAdi kitane hI prAcArya eka kAla me una dono me meM eka hI koI rahatA hai| phira ukta dono upayogo ko ayugapatti -kramavartI-mAnate bhI ukta kSAyika dAnAdi ke samAna ina dono upayogoM hai / ve yugapadvAda meM dI gaI yuktiyo kA khaNDana isa prakAra kA bhI astitva unake mamajhanA caahie| jisa prakAra 1 nandI. ca. (u. 4), pR. 28; dha. sa. 1336 antarAya ke kSaya kA yaha prabhAva hai ki kevalI meM dAnAdi 2 nandI. cU. (u. 5 va 11)pR. 28, 26, dha.sa.1340. ke eka mAtha na rahane para bhI yadi ve dene Adi me pravRtta hote hai to usame koI vighna upasthita nahI ho sakatA hai, 3 anye-jinabhadragaNikSamAzramaNaprabhRtayaH- ekAntarita jAnAti pazyati cetyevamicchanti zrutopadezena - yathA isI prakAra kevalI ke jJAna aura darzana meM upayukta hone para zratAgamAnusAreNetyarthaH / nandI. hari. vRtti (u 1), AvaraNa ke kSaya kA yaha prabhAva hai ki unake usame bAdhA pa. 40, atra ca jinabhadragaNikSamAzramaNapUjyAnAma honA sambhava nahIM hai| yugapadabhAvyUpayAgadvayamabhimatam / mallavAdinastu yuga- y pareNAne sati prAgamavAdI jinabhadragaNikSamApabhAvi tadvayamiti / samati abhaya vRtti 2110. dharaNa Aha-dharmasa grahaNI malaya. vRtti 1341. nANammi dasaNammi ya etto egatagyammi uva uttaa|| savvassa kevalissa vi jugavaM do natthi uvayogA (ni) vize. bhA. 3740-41, nandI. ca. (u. 6) pR28; vize. bhA. 3736 (I. 1637); nandI. caNi (u. dha. ma. 1341. 22), pR. 30; 7 nandI. ca. (u. 7-10) pR. 26; gha. sa. 1342-45. Page #136 -------------------------------------------------------------------------- ________________ darzanopayoga va jJAnopayoga : eka tulanAtmaka adhyayana 125 asarvajJatA aura asarvadagitva ke prasaga ke viSaya meM bhI yaha kahA hai ki jisa samaya jina bhagavAn aNu prAdika yaha kahA jAtA hai ki matyAdi cAra jJAna vAlA jIva una ko tathA ratnaprabhAdika ko jAnate hai usa mamaya va unhe cAro jJAno ke dvArA yugapat na jAnate hue bhI jisa prakAra dekhate nahIM hai / isase middha hotA hai ki kevalajJAna aura catarjAnI mAnA gayA hai usI prakAra dono upayogo ke darzana dono upayoga eka mAtha nahI hote-krama se hI ve ekAntarita hone para bhI arahata ko sarvajJa aura sarvadarzI hote haiN| svIkAra karanA caahie| isake atirikta pAgama me jo mAkAra va anAkAra dono upayogo ko yugapat na mAnane para yahA eka prazna upayogI jIvo kA alpabahutva batalAyA gayA hai vaha yaha bhI upasthita ho sakatA hai ki jaba jJAnAvaraNa aura pRthaka-pRthak donoM kA hI batalAyA gayA hai| yadi kevalI darzanAvaraNa dono kA hI yugapat kSaya hotA hai taba dono ke dono upayoga yugapat sambhava hote to ubhayopayogiyo upayogo ke kramavartI mAnane para una dono meM prathamata kauna- kA bhI alaga se alpabahutva kahA jAnA cAhiye thA-so sA upayoga utpanna hotA hai--jJAna yA darzana ? yadi jJAna vaha nahIM kahA gayA hai| ko pahale utpanna huA mAnA jAya to darzanAvaraNa ke bhI kevala zAna-darzana kA prabheda kSaya ke hote hue darzana ko pahile utpanna huaA kyo na ukta dono upayogo ke viSaya meM eka (nIsarA) pakSa mAnA jAya? aura yadi darzana ko pahile mAnA jAtA hai yaha bhI hai ki jJAnAvaraNa ke kSaya ko prApta ho jAne para to jJAna ko pahile kyo na mAnA jAya, yaha bhI prazna banA jisa prakAra kevalI ke dezajJAnoM kI-mati-zrutAdi rahatA hai| isake samAdhAna meM prakRta meM yaha kahA gayA hai ki kI-sambhAvanA nahI rahanI usI prakAra kevalajJAnAvaraNa donoM upayogo ke eka sAtha utpanna hone para bhI yaha koI aura kevaladarzanAvaraNa ina dono prAvaraNoM ke kSINa ho niyama nahIM hai ki upayoga rUpa meM bhI una donoM ko sAtha jAne para kevalI ke kevala darzana kI bhI sambhAvanA nahIM ho honA cAhie-upayoga kapa meM no va krama se hI hote rahatI-donoM meM eka mAtra kevalajJAna hI unake hai| udAharaNa svarUpa mamyaktva, matijJAna, tajJAna aura rahatA hai| avadhijJAna; ye eka mAtha utpanna hote hai, para upayoga una ima mata kA nirAkaraNa karane haga kahA jAtA hai ki mabame yugapat nahI hotaa| ThIka isI prakAra kevalIke zakti jisa prakAra kevalI ke mani grAdi dazajJAna kA prabhAva kI apekSA kevala jJAna aura kebaladarzana donoM ke sAtha ho jAne para kevalajJAna kI utpatti svabhAvata. kahI gaI utpanna hone para bhI una dono ke viSaya meM upayoga eka hai usI prakAra cakSudarzanAdi degadarzana ke abhAva meM sAtha nahI hotA-vaha to krama se hI hotA hai| kevaladarzana bhI unaka mvarUpata. pRthak honA caahie| prakRta kramavAda ke samarthana meM grAgama kA prAzraya lene phira bhI yadi daMgajJAna aura dagadarzana dAnoM ke bhI hue yaha bhI kahA gayA hai ki prapni aura prajJApanA'pAdima abhAva ma yadi eka mAtra kaMvalajJAna hI abhISTa hai aura 1 ta. mU. 1-30. mamaya pAti, ja mamaya pA0 no ta mamayaM jA0 ? 2 nandI . ca. (u. 12) pR. 26, dha sa. 1647. go0 sAgAre se NANe bhAta paNAgAre se dasaNe 3 nandI. ca.(u 13-15) pR. 26,dha. sa 1340-50 bhavati, se teNaTTaNa jAva No ta mamaya jANAti kevalI Na. bhane ima rayaNappabha puDhavi prAgArehi hetUhi eva jAva graha sattama / ........ 'prajJApanA 30-314, uvamAhi diTTa tehi vaha saThAha pamAhi paDo. yArehi ja samaya jANati ta samaya pAsai, ja samaya 5 vizeSA bhA. 3752, nandI ca. (u.16) pR. 26, pAsai ta samaya jANai ? go0 no tiNa? mm?| ca sa 1351. me keNa?Na bhate eva buccati kebalI Na ima raya- 6 nandI. ca. (u. 2 va 17) pR. 26 va 30, . sa. Nappabha puDhavi AgArehi0 ja mamaya jANati no ta 133731352. Page #137 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 126 anekAnta kevaladarzana abhISTa nahI hai to ise yuktivihIna icchA rasAdika meM paraspara kathacit bheda-abheda ke hone para bhI mAtra hI kahA jaaygaa| dUsare, sUtra me avadhijJAnI-ke unhe kimI eka hI indriya ke dvArA grahaNa nahIM kiyA liye kahA gayA hai ki vaha jAnatA hai aura dekhatA hai, phira jAtA, kintu rUpa ko cakSa me va rasAdi ko jihvA prAdi bhI jaise avadhijJAna aura avadhidarzana meM abheda nahI mAnA bhinna indriyo se hI grahaNa kiyA jAtA hai| tadanusAra gayA vaise hI kevalajJAna aura kevaladarzana meM bhI abheda jaise vizeSa kA grAhaka kevalI ke kevalajJAna hai usI prakAra nahIM honA caahiye| sAmAnya kA grAhaka kevaladarzana bhI unake pRthak honA anta meM kahA gayA hai ki bhagavatIsUtra ke paccIsaveM cAhie / aura taba vaisI avasthA me sarvajJatA aura sarvagata (adhyayana) sambandhI chaThe uddeza me snAtaka (kevalI) darzitA kA prabhAva anivArya prasakta hogA hii| ke vizeSa rUpa se ekatara upayoga batalAyA gayA hai / isa kramikabAda meM isake uttara meM kahA gayA hai ki prakAra prAgama se bhI ina dono upayogo meM kramavattitA ke sAmAnya vahI kahA jAtA hai jo vizeSo se gabhita hotA hai, sAtha pRthaktA bhI siddha hotI hai| isI prakAra vizeSa bhI ve kahalAte hai jo sAmAnya se kramadatitva ke viruddha yahA~ yaha kahA jA sakatA hai ki gabhita hote hai| isa prakAra dono ke paraspara sApekSa mAnane dazana java sAmAnya ko viSaya karatA hai aura jJAna vizeSa para hA sAmAnya-vizeSAtmaka vastu kI vyavasthA banatA ha, ko viSaya karatA hai taba una dono ke kevalI meM kramavartI anyathA nahI / ima nyAya se vastu mAtra ke sAmAnya-vizemAnane para nyAyAnamAra valIko nAma SAtmaka siddha hone para vizeSo kA jo nivizeSa-sAmAnya aura jJAnakAla me sarvadarzI nahI mAnA jA sakatA hai| rUpa se-grahaNa hotA hai, isakA nAma darzana aura isa gamasta padArtha svarUpataH sAmAnya vizeSAtmaka hai / / sAmAnya rUpa ko gINa kara jo unakA vizeSa rUpa se grahaNa uname paraspara kathacit bheda-abheda ke hone para bhI kisI hamA karatA hai, isakA nAma jJAna hai| isa prakAra se jJAna eka (jJAna yA darzana) ke dvArA samRdita rUpa meM ubhaya-- aura darzana dono hI jaba samasta padArthoM ke grAhaka sambhava sAmAnya vizeSa svarUpa-ko nahI grahaNa kiyA jA sakatA hai taba kevalI ke sarvajJatA aura sarvadarzitA kA prabhAva kaise hai, yaha nyAya kI preraNA hai| udAharaNa ke rUpa meM rUpa ho sakatA hai ? nahIM ho sktaa| 1 nandI ca (u 18-20)pR 30, gha sa 1353, ___ tAtparya yaha ki sAmAnya aura vizeSa dharmoM meM kathacita bhedAbheda ke hone para unakA paraspara nirapekSa grahaNa nahI 1354-55. uvanogo gayaro paNuvImaime sA siNAyassa / hotA-paraspara sApekSa hI unakA grahaNa hotA hai| isase bhaNiyo viyaDattho cciya chaThu me viseme u / / darzana vahI kahA jAtA hai jo vigaMpo ko gauNa kara vizeSA. bhA. 3760, nandI ca (u. 23) pU 30, sAmAnya kI mukhyatA se vastu ko viSaya karatA hai, isI dha sa 1356 prakAra jJAna bhI vahI kahA jAtA hai jo sAmAnya dharma (bhagavatI mUtra ke zataka 25, u. 6 meM hamane isa ko goNa kara vizeSa kI mumyatA me vastu ko grahaNa karatA ke khojane kA prayatna kiyA, para isa rUpa meM vahA~ hame hai / darzana na to kevala sAmAnya dharma se viziSTa hI vastU upalabdha nahI hayA / vahA~ "pUlAe Na bhane ki sAgA- ko bipaya karatA hai aura na jJAna vizeSa dharma viziSTa hI rova uttaM hojjA praNAgAgaMva utte vA hojjA / eva vastu ko vipaya karatA hai / ata vivakSA ke anusAra eka jAva sinnaae|" [bhagavatI bhA 4, 25, u 6 kI pramukhatA aura dUsare ko gauNatA se vastu kA grahaNa hone sU 85-vi. sa 1988] yahA~ 'vA' zabda kA para upayukta doSa sambhava nahIM haiN| vikalpa artha yadi kiyA jAya to donoM upayogo me 3 gha. sa. 1360-61. 'ekatara' upayoga kI sambhAvanA kI jA sakatI hai| 4 vahI 1362-64. para prakRta me 'vA' kA artha 'aura' pratIta hotA hai|) 5 gha. sa. 1365-68. Page #138 -------------------------------------------------------------------------- ________________ varzanopayoga va jJAnopayoga : eka tulanAtmaka adhyayana 127 prA. borasena kundakundAcArya ke mata se sahamata nahIM Age phira kahA gayA hai ki kevalI bhagavAn prAtmaprAcArya kundakunda viracita niyamasAra eka prAdhyA mvarUpa ko dekhate hai loka-aloka ko ve nahIM dekhate hai, tmika grantha hai| usake zuddhopayogAdhikAra meM kevalI ke isa prakAra yadi koI kahatA hai to use kyA dUSaNa ho jJAna va darzana upayogo ke viSaya meM acchA vicAra kiyA sakatA hai / isake unara meM yaha kahA hai ki mUrta-amUta dravya gayA hai| vahA sarvaprathama yaha kahA gayA hai ki kevalI tathA cetana va acetana mva eva anya sabhI ko dekhane vAle bhagavAn vyavahAra naya se saba ko jAnate dekhate hai aura kavalI kA jJAna pratyakSa va atIndriya hai, yaha vastusthiti kevalajJAnI niyama se---nizcaya se-AtmA ko jAnate dekhate hai| isake viparIta jo nAnA guNoM aura paryAyoM se sayukta hai| isakA abhiprAya yahI hai ki jisa prakAra kevalI kA pUrvAkta samasta dravya ko yathArtha nahI dekhatA hai usakI daSTi jJAna vyavahAra naya se samasta padArthoM ko viSaya karatA hai (darzana ) kA parokSatA kA prasaga prApta hogaa| usI prakAra unakA darzana bhI vyavahAra naya se samasta isI prakAra jo yaha kahanA hai ki kevalI bhagavAn padArtho ko viSaya karatA hai tathA nizcaya se jaise unakA loka-aloka ko jAnate hai, AtmA kA nahI jAnate hai, jJAna AtmA ko jAnatA hai vaise hI unakA darzana bhI usI usake isa kathana ko dUSita karate hae kahA gayA hai ki AtmA ko dekhatA hai| jJAna jIvakA svarUpa hai, Tamaniye prAtmA apane ko jAnatA isako spaSTa karate hue Age aura bhI zakA-samAdhAna hai| yadi jJAnamaya prAtmA apane ko nahIM jAnatA hai to ke rUpa meM kahA gayA hai ki jJAna paraprakAzaka aura darzana vaha jJAna prAtmA se bhinna tthhregaa| imaliye ni mandeha AtmaprakAzaka hI hai| isa prakAra prAtmA sva-paraprakAzaka mAtmA ko jJAna aura jJAna ko prAtmA samajhanA cAhiye / hai, aisA yadi koI mAnatA hai to kyA hAni ho sakatI isa prakAra rana para prakAzaka jaise jJAna hai vaise hI darzana bhI hai ? isake uttara meM kahA gayA hai ki yadi jJAna ko para- sva-paraprakAzaka hai| prakAzaka mAnA jAtA hai to jJAna se darzana ko bhinna mAnanA paDegA, jisakA abhiprAya hogA ki darzana paradravyagata nahIM appA parappayAso taiyA appeNa dasaNa bhiNNa / hai.-prAtmagata hI hai| taba aisI avasthA ma prAtmA ke jJAna Na havadi paradavvago damaNamidi vaNNida tamhA / / se rahita ho jAne kA pramaga prApta hotA hai| isI prakAra NANa parappayAma vavahAraNaeNa damaNa tamhA / AtmA ke paraprakAzaka mAnane meM bhI yahI Apatti banI grApA parappayAso vavahAraNaeNa dasaNa namhA // rhegii| isase vastusthiti yaha mamajhanA cAhiye ki jJAna NANa appapayAsa NicchayaNaeNa dasaNa tmhaa| aura prAtmA jo paraprakAzaka hai ve vyahAra naya se haiM / isI appA appapayAmo NicchayaNaeNa dasaNa tamhA / / liye darzana ko bhI vyavahAra naya se paraprakAzaka jAnanA ni. sA. 160-64. cAhiye / vahI jJAna aura prAtmA dono nizcaya naya se apasamva pacchadi loyAlopa Na kevalI bhagava / prAtmaprakAzaka hai, isIliye darzana bhI AtmaprakAzaka hai| jai koi bhaNai eva tassa ya ki dUsaNa hoi / / 1 jANadi pamsadi madhva vavahAraNaeNa kevalI bhayava / munamamutta davva ceyaNamiyara saga ca savva ca / kevalaNANI jANadi passadi NiyameNa appANa / / pacchatamsa duNANa paccakkharmANadiya hoi / / ni. mA 158 puvvattasayaladavva NANAguNa-pajnaeNa majunaM / NANa parappayAma diTTI appappayAmayA ceva / / jo Na ya pacchai mamma parokvadiTTI have tamsa / / appA ma-parapayAso hodi tti hi maNNase jadi hi // ni. sA. 165-67. NANa parappayAsaM taiyA NANeNa dasaNa bhiNNa / 4 loyAloya jANai appANa va kevalI bhagava / Na havadi paradavvagayaM daMsaNamidi vaNNida tamhA // jai koi bhaNai eva tassa ya ki dUsaNa hoi / Page #139 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 128 anekAnta jaisA ki Upara kahA jA cukA hai (pR. 116-20) svarUpa jaisA kundakundAcArya ko abhISTa rahA hai vaisA vaha prAcArya vIrasena prAtmaviSayaka upayoga ko darzana aura prAcArya vIrasena svAmI ko abhISTa nahI rahA / bAhyArthaviSayaka upayoga ko jAna mAnate hai| vibhinna upasaMhAra lakSaNo ke dvArA ve isI bAta ko puSTa karate hai / jaise- padArtha sAmAnya-vizeSAtmaka hai| usake ye donoM dharma sAmAnya vizeSAtmaka bAhya artha ke grahaNa kA nAma jJAna aura / kathacit tAdAtmyasvarUpa hai-ve na to sarvathA bhinna hI hai tadAtmaka-sAmAnya-vizeSAtmaka svarUpa ( prAtmarUpa ) aura na sarvathA abhinna hI hai / unameM sAmAnya dharma ko grahaNa ke grahaNa kA nAma darzana hai'| athavA, pAlokanavRttikA karane vAlA darzana aura vizeSa dharma ko grahaNa karane vAlA nAma darzana hai / 'pAlokate iti Alokanam' ima nirukti jJAna hai| ke anusAra pAlokana kA artha ve prAtmA karate hai,tadanusAra darzana nigakAra ( nirvikalpaka ) aura jJAna sAkAra pAlokana kI vRtti (vyApAra) ko-sva ke savedana (savikalpaka ) hai| ko-darzana jAnanA caahiye| athavA, prakAzavRttikA __chadmastha ke pUrva me darzana aura tatpazcAt jJAna hotA nAma darzana hai| yahA ve prakAza kA artha jJAna lete haiM, hai-binA darzana ke usake jJAna nahI hotA / parantu kevalI isa prakAza ke liye jo prAtmA kI pravRtti hotI hai vaha ke ve donoM sUrya ke prakAza aura prAtapa ke samAna eka sAtha darzana kahalAtA hai / abhiprAya yaha hai ki viSaya (rsaadi)| hote hai / isakA kAraNa yaha hai ki kevalI ke jJAna kA aura viSayI (indriyo) ke sapAta-jJAnotpatti kI pUrvA- prativandhaka jJAnAvaraNa aura darzana kA pratibandhaka darzanAvaraNa vasthA-ko darzana kahA jAtA hai (ghavalA pu013, pR0 donoM yugapata kSayako prApta ho cuke hai evaM bhaviSya meM 216 ) / unake udaya kI sambhAvanA bhI nahIM rhii| isa prakAra vIramenAcArya ne dhavalA me aneka sthAnoM kevalI sabako jAnate dekhate hai, yaha vyavahAra hai| para darzana ke viSaya meM vicAra kiyA hai tathA AvazyakatA vAstava meM to ve prAtmA ko hI jAnate dekhate hai| numAra samatitarka prAdi pUrva grantho ke vAkyo ko bhI uddhRta yathArtha me prAtmA hai so jJAna hai aura jJAna hai so kiyA hai| para Azcarya kI bAta yaha hai ki uparyukta niyamasAra ke unake samakSa rahate hue bhI unhone na to usakI AtmA hai-dono me koI bheda nahI hai / ata: jisa prakAra kisI gAthA ko uddhRta kiyA hai aura na vahA prarUpita jJAna sva-paraprakAzaka hai umI prakAra usase kathacit abhinna darzana ko bhI sva-paraprakAzaka samajhanA cAhiye / darzana ke sambandha meM bhI kucha vicAra pragaTa kiyA hai / isase __darzana ke liye dIpaka aura jJAna ke liye darpaNa kA yahI samajhA jA sakatA hai ki darzana kA sva-paraprakAzakatva dRSTAnta ghaTita ho sakatA hai-dIpaka padArtha ke prAkAra svarUpa ( 170 ), athavA vyavahAra naya se paraprakAzakanva aura nizcaya naya se prAtmaprakAzakatva (163-64 ) ko na grahaNa kara sAmAnya rUpa se sImita pradeza meM sthita mabhI padArthoM ko prakAzita karatA hai, para darpaNa sAmane NANa jIvasarUpa tamhA jANeda appaga appA / sthita padArtha ke AkAra ko grahaNa kara vizeSa rUpa se use appANa Na vi jANadi appAdo hodi vidirina / / prakAzita karatA hai| apANa viNu NANa NANa viNu appago Na sdeho| hama calate-phirane va uThate-baiThate aneka vastupro ko tamhA sa-parapayAsa NANa taha damaNa hodi / / dekhate hai, para prayojana na hone se unakI vizeSatA kA ni. sA. 168-70. anubhava nahIM karate, prayojana ke vaza unakI vizeSatA ko sAmAnya-vizeSAtmakabAhyArthagrahaNa jJAnam, tadAtmaka. bhI pRthak-pRthaka jAnate hai / isI prakAra nirvikalpa sAmAnya svarUpagrahaNaM darzanam / dhavalA pu 1, pR 147. pratibhAsa ko darzana aura vizeSa pratibhAsa ko jJAna jAnanA 2 dhavalA pu. 1, pR. 148-46 caahiye| Page #140 -------------------------------------------------------------------------- ________________ kavi chIhala paramAnanda zAstro nAlhiga vaza ke vidvAna kavi chIhala kA janma agra- makkhiyo kA eka chattA lagA huA thaa| hAthoM ne use vAla kula meM huA thaa| Apake pitA kA nAma zAha nAthU hilA diyA, jisase agaNita madhu-makkhiyA ur3ane lagI, yA nAthUrAma thaa| kavi ne apanI guru paramparA aura aura madhu ko eka-eka vindu usa pathika ke muha meM par3ane jIvana ghaTanAoM kA koI ullekha nahI kiyA isaliye unake lgii| isame kUpa saMsAra hai, pathI jIva hai, sarpa gati hai, sambandha me yahA likhanA kucha zakya nahIM hai / Apa kI isa ajagara nigoda hai, hAthI ajJAna hai aura madhu vindu viSayasamaya taka 5 pAca racanAe~ prakAza me pAI hai-paca sahelI sukha hai| kavi kahatA hai ki-'yaha saMsAra kA vyavahAra gIta, panthIgIta, udaragIta, pacendriya veli aura bAvanI hai| ataH he gavAra | ta ceta, jo moha nidrA meM sote hai pAdi hai / paMca sahelIgIta eka zRgAra paraka racanA hai jo ve adhika asAvadhAna hai| indriya rasa me magna ho paramasa0 1575 me phAlguna sudi 15 ke dina racI gaI thii| brahma ko bhalA diyA hai, isa kAraNa nerA nara janma vyartha racanA me paca saheliyoM kA varNana hai / varNana sahaja aura hai| kabi chIhala kahate hai ki he pAtman ! aba tU jinedra svAbhAvika hai| paca saheliyo kA praznottararUpa meM acchA pratipAdita dharma kA avalambana kara karma bandhana se chUTa sakalana huaA hai| sakatA hai---jaisA ki uktagIta ke nimnapadya se prakaTa hai: panthIgIta-masArika dukha kA eka paugaNikA udA saMsAra ko yaha vivahAro cita cetahure gavAro haraNa hai| ise rUpaka kAvya kahA jA sakatA hai| yaha moha nidrA meM je jana sUtA te prANI prati be gUtA paurANika dRSTAnta mahAbhArata aura jaina gratho meM pAyA prANI be gutA bahuta te jina paramabrahma visAriyo jAtA hai vahA ise sasAra vRkSa ke nAma se ullekhita kiyA bhrama bhUli indriya tanau rasa nara janama vRthA gavAMiyo gayA hai.-- bahuta kAla nAnA duHkha doragha sahayA chohala kahe kari dharma eka pathika calate-calate rAstA bhUla gayA aura siho jina bhASita jagatisyauM tyoM makti pada lo ke vana me pahuMca gyaa| vahA rAstA bhUla jAne se vaha idharaudhara bhaTakane lgaa| usI samaya use sAmane eka madonmata pacendriyaveli-yaha cAra padyo kI eka ladhu racanA hai. hAthI prAtA huA dikhAI diyA, usakA rUpa atyanta gadra jisame atma sambodhana kA upadeza nihita hai| apane thA aura vaha krodhavaza apane bhujadaNDa ko hilAtA huA pA prArAdhyadeva ko ghaTa meM sthApita karane ke liye hadaya kI rahA thaa| pathika use dekha bhayabhIta hokara bhAgane lgaa| pavitratA AvazyakatA hai, yadi ghaTa apavitra hai, to japa, tapa aura hAthI usake pIche pIche calA, vahA ghAsa-phama se DhakA tIrthayAtrAdi maba vyartha hai ata ghaTa kI prAntarika zuddhi ko huaA eka andhA kuyA thaa| panthI ko vaha na dikhA, aura lakSya meM rakhakara bhava -mamudra ke tiga jA sakatA hai / vaha usame gira gayA, umane vRkSa kI eka TahanI pakaDa lI aura usake sahAre laTakatA hayA duHkha bhogane lagA / usa cAthA kRAta bAvanA hai / yaha pagala cauthI kRti bAbanI hai| yaha pigala bhASA kI eka kue ke kinAre para hAthI khar3A thA, usa kuve meM cAro choTI sI racanA hai jo aba taka aprakAzita hai / isame dizAgro me cAra sarpa aura bIca meM eka ajagara muhavAe 53 kavitta yA chapyaya hai| kavi ne antima padya me apanA paDA thA / usa kue ke pAsa eka vaTa vakSa thA, usame madhu paricaya diyA hai| aura bAvanI kA racanA kAla vi0 sa0 Page #141 -------------------------------------------------------------------------- ________________ anekAnta 1584 kArtika zuklA aSTamI guruvAra batalAyA hai| yaha chohalla dvirada tehI samaya sara sapattI daIva vasi / nIti viSayaka eka muktaka racanA hai / isakA pratyeka chanda ali kamala patra para ina sahita nimiSa madhya so gayau prasi // kAvya kI dRSTi se uttama koTi kA hai| racanA bhAvapUrNa -bAvanI aura sundara hai| isa prakAra kI nIti-paraka racanA bahuta nimna saskRta subhASita padya kA anuvAda uktapadya meM kavi kama dekhane meM AtI hai| racanA cUki 16vI zatAbdI ke hara ne kisa saphalatA ke sAtha karane kA upakrama kiyA hai| antima caraNa kI hai prathagata nIti padya bar3e hI mArmika rAtri gamiSyati bhaviSyati suprabhAta aura dRSTAntake sAtha vastutattva kA jJApana karAte hai / racanA bhAvamikI para saMskRta sAhitya ke subhASato kA prAdhAra rahA hai / kavi itthaM vicintayati koSa gate dvirephe| ne saskRta ke aneka nIti-tathA subhASita-viSayaka padyo kA hA hanta-hanta nalinI gaja ujjahAra // -subhASita padya sAra lekara unakA bhAva akita kiyA hogaa| prAyaH prAcIna bhAratIya racanAoM meM pUrvAdhAra kA honA unakI prAmANi ima padya kA anuvAda aura bhI aneka kaviyoM ne kiyA katA kA sabUta hai| racanA ke do aise udAharaNa diye jAte hai jo saMskRta ke padyo ke AdhAra ko prAmANita karate hai| 23 ve padya me kavi ne batalAyA hai ki rAja dvAra para ghar3I-ghaDI meM ghaTiyAla bajatI hai, vaha pukAra-pukAra kara caMtramAsa vanarAi phala phulle taruvara saha to kyA doSa vasaMta patra ho karIra nheN| mAnavo se mAno kaha rahI hai ki yaha prAyu kSaNa-kSaNa meM divasa ulUka judheSa tano ravi ko koU avaguna / chIjatI jA rahI hai sapatti zvAsa aura zarIrake samAna anicAtaka nIra na grahai natthi dUSana varaSA ghana // zcala hai-vinaSTa hone vAlI hai| vaha vRkSa ke patto para du.kha sukha daIva jo nimayo lipilalATa soI lahai paDI prosa ke vindu ke samAna cacala hai / aisA jAna kara vakavAda na kari re mUDha nara karma doSa chohala kahai // 25 mUDha mAnava tU citta meM ceta, kavi chIhala kahatA hai ki isa padya kA bhAva bhartRhari kI nIti zataka ke isa ucca hAtho se dAna dIjiye anyathA vaha vinaSTa ho jaaygii| padya meM lakSita hai: yathA-dharI-gharI nRpa dvAra eha dhariyAvala bajja patraM nava yadA karIra viTape doSo vasantasya ki kahe pukAri-pukAri pAu khana hI khana chijj| no lUko pyabalokate yadi divA sUryasya kiM dUSaNam / saMpati svAMsa zarIra sadA nara nAhI nisacala dhArA nava patanti cAtaka mukhe meghasya kiM dUSaNa para ini patra pataMta bUMda jala lava jima caMcala // yatpUrva vidhinA lalATa likhitaM tanmAjituMkaH kSamaH / yaha jAni jagata jAto sakala cita cetau re mUTa nara / -nIti zataka ......so iva chohala kahi dijja dAnahi ucca kara // 23 amara ikki nisi samaya parapI paMkaja ke saMpuTi eka dUsare padya meM kavi kahatA hai-kimana maI maM prAsa rayAna khina madhya jAi ghaTi / jJAnavanta kulIna puruSa yadyapi dhana se hIna hai phira bhI kari haiM jalaja vikAsa sUra parabhAta udaya jaba vaha viSamAvasthA me bhI kabhI hIna bacana nahI kahatA / madhukara mana citavaM mukata hva hai baMdhana taba / / duHkha ke adhika satAne para bhI vaha nIca karma nahI krtaa| 1 caurAsI aggalA saya ju panaraha sNvcchaa| vaha maranA pasanda karatA hai kintu apanI nAka nIcI nahI sukala paccha praSTamI mAsa kAtiga guru vAsara / karatA kavi chIhala kahate haiM ki dampati (siMha ) sadA hRdaya buddhiu dhanI nAma zrI guru ko lInau mRga mAMsa khAtA hai kintu bahuta dinoM taka laMghana karane para sArava tane pasAya kavita saMpUrana kono // bhI kabhI ghAsa nahIM khaataa| nAtiga baMsa nAyU sutana agaravAla kula pragaTa ravi jJAnavaMta sukulIna puruSa jo hai dhana honA bAvanI basuSA vistarI kahi sevaga chohala kavi // 53 viSama avasthA para vayana nahi bhASe riinaa| vaha Page #142 -------------------------------------------------------------------------- ________________ kulapAka ke mANika svAmI paM0 ke0 bhujabalo zAstrI, siddhAntAcArya 'anekAnta' varSa 21 kiraNa 1(apraila, 1968) me kula- kArajA ke bhaTTAraka jinasena kA 'mAnyatA vivaraNa' ina pAka ke mANika svAmI' zIrSaka se DA. vidyAdhara joharA- kRtiyo ke AdhAra para kulapAka ke mANika svAmI para purakara kA eka lekha prakAzita huA hai| usa lekha meM mAnya prakAza DAlA hai| lekhaka ne anumAnita terahavIM zatAbdI ke vidvAn udayakIti vidyAdhara jI kA kahanA hai ki isa samaya kSetra pUrNata: kI apabhraMza racanA 'tIrtha vaMdanA,' caudahavI zatAbdI ke nAma padAdhikAra meM hai| para uparyakta katiyoM lekhaka jinaprabhasUrikA 'vividha tIrtha kalpa, paMdrahvIM zatAbdI ke varNanoM se spaSTa hai ki madhya yugame digambara bhI yAtrA ko ke marAThA lekhaka guNakIti kA 'dharmAmRta,' paMdrahavI yA yahA para barAbara jAte rahe hai / jahA~ ke maMdira ke sabhAgRha solahavI zatAbdI ke lekhaka siMhanandi kA 'mANika svAmI meM mukhya mUrti mANika svAmI ke atirikta, anya bAraha binatI,' solahavI zatAbdI ke gujarAtI lekhaka sumatisAgara bhavya ardha padmAsana mUrtiyAM bhI hai aura unakI zilpa zailI kI 'tIrthajayamAlA,' satrahavI zatAbdI ke lekhaka zIlavijaya dakSiNI bhArata ke zravaNa belagola kArakala, mUDabidrI prAdi kI 'tIrthamAlA, satrahavI zatAbdI ke gujarAtI lekhaka sumati sthAnoM kI mUrtiyo ke samAna hI hai| sAtha hI sAtha lekhaka sAgara kI 'tIrtha jayamAlA,' satrahavI zatAbdI ke gujarAtI yaha bhI kahate hai ki mUrtiyo ke pAda pITho para pratiSThA lekhaka jJAnasAgara kI 'tIrtha vadanA,' satrahavI zatAbdI ke sambandhI lekha avazya hI rahe hoge| para inake pairoM taka hI jayasAgara kI 'tIrtha jayamAlA' aura usI zatAbdI ke sImenTa plAsTara kiye jAne ke kAraNa Aja pAda pITha naSTa nidya karma nahi kara rora jo adhika satAvai / prAya. ho gaye hai| vara madivo aMgava nimiSa so nAka na nAvaM // aba kulapAkaka mANika svAmI ke sambandha meM mujhe bhI chIhalla kahai mRgapati sadA mRga prAmiSa bhakkhana kreN| kucha kahanA hai / vaha nimna prakAra hai : kulapAka yA kolli. jo bahuta divasalaMghana para taU na kehari taNa cara / / 24 pAka se sambandha rakhane vAlI eka racanA kannaDa bhASA me 35 veM padya meM batAyA hai ki he mUDha nara / thor3e-thoDe bhI hai / isake racayitA jaina kavi nAgava hai / inakA samaya samaya kucha sukRta ( puNya ) bhI karanA cAhiye aura jaba I0 san 1700 vI zatAbdI hai| kavi nAgava kI isa racanA taka zarIra me josa hai vinaya sahita sAre dina apane hAtha kA nAma 'mANikacarite hai / isa kathA kA sambandha rAmAyaNa se dhana ko denA cAhiye / marane ke bAda lakSmI sAtha nahI se joDA gayA hai| bahuta kucha sabhava hai rAmAyaNa aura jaatii| kavi chIhala kahate hai ki dekho rAjA bIsala ne mahAbhArata janapriya mahAkAvya hone ke kAraNa aisA kiyA unnIsa karoDa dravya sacita kiyA, kintu bhoga kara usakA gayA ho| vastuta yaha eka aitihAsika ghaTanA hai / kathA lAbha nahI uThAyA / anta meM vaha use choDa kara calA gyaa| kA mAra isa prakAra hai / isa taraha yaha racanA baDI hI sundara aura bhAvapUrNa hai| eka dina devendra rajatagiri ke ratna khacita jina madiroM aura prakAzita karane ke yogya hai| kA darzana kara puSpaka vimAna para lauTa rahA thA / akasmAt pAMcavIM racanA sAmane na hone se usakA paricaya yahA puppaka vimAna vIca meM ruka gayA / taba devendra ne nIce dekhaa| nahI diyA jA sakA / kavi kI anya racanAmoM kA anveSaNa nIce laMkAdhIza rAvaNa kI patnI maMdodarI lakA nagara ke honA caahie| bAhara, zAtIzvara ke madira me bar3I bhakti se pUjA kara rahI Page #143 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 132 anekAnta thii| devendra use dekhakara bar3A prasanna huaa| tatkSaNa vaha una suvarNa mudrAoM ko lekara vaha apanI svAminI ke pAsa vimAna se utara kara pUrvokta jina madira me gyaa| maMdira phuNcaa| munAdI kI bAtoM ko sunAkara vaha guNavatI se ke darzana karane ke uparAta devendra ne maMdodarI se kahA ki maiM kahane lagA ki isa mahatvapUrNa dharma kArya ke liye Apa hI tumhArI bhaktise bahuta khuza haiN| isaliye tuma koI abhISTa sarvathA yogya hai / kyoki mai ApakI pAtivratya kI mahimA vastu maago| madodarI ne usakA uttara diyA ki mujhe ko kaI bAra dekha cukA huuN| bAda naukarAnA ke prAgraha se kisI bhI cIja kI kamI nahIM hai / hA svarga me Apake dvArA guNavatIko usa bahumAnako svIkAra karanA paDA / rAjAjJA paMjI jAne vAlI jina pratimA ko prApa mujhe de deM to bar3I ke anusAra dUsare dina prAtaHkAla guNavatI snAna Adi se kRpA hogii| taba devendra ne madodarI ko sAnada marakata ratna zucibhUta hokara suvarNa thAla meM pUjA dravya lekara apane pUjya nirmita apanI jina pratimA ko de diyaa| isa jina pratimA pati tathA naukarAnA ke sAtha rAjamahala meM phcii| vahA ko maMdodarI baDI bhakti se barAbara pUjatI rhii| rAma- se rAjA zakara gaDa apanI rAniyo, matrI, senAnAyaka, senA rAvaNa ke yuddha kAla me Dara kara madodarI ne isa pratimA hAthI, ghor3A, bAjA Adi ke sAtha barDa ghama-dhAma se nikalA ko samudra meM DAla diyaa| isake bAda kI kathA suniye| aura ThIka samaya para samudra tIra meM phuNcaa| usI samaya satI eka dina eka bhIla ne rAjA zakara gaDa se nivedana guNavatI saketa pAkara apane pAtivratya ke balase pAnI ke ] Upara paidala hI jina pratimA ke pAsa phcii| vahA para kiyA ki prAtaHkAla madhyAnha aura sAyaMkAla tInoM kAla bar3I bhakti se bhagavAna kI pUjA kara stuti-stotra pUrvaka samudra meM hAva-bhAva ke mAtha darzana dene vAlI aura DUbane ukna pratimA ko bhakti se zira para uThA lAyI / tIra meM vAlI jina pratimA kA eka bAra Apa avazya darzana kare / pahacate hI eka navIna viziSTa gADI para mUrti ko virAjaisa bAta ko sunakara dUsare dina zakara gaDa apane matrI eva pahu mAna kara sabhI nagara kI ora bddh'e| calate-calate nagara jaba puravAsiyoM ke sAtha mamudra tIra meM jAkara vahA se nAva ke 8-10 mAla para raha gayA thA, taba akasmAta vaha gADI ruka dvArA pratimA sthita sthAna para pahaMcA vahA para bhIla kI gyii| usa samaya pUrva ke svapna kI sUcanA ko bhUla kara bAta yathArtha niklii| bAda sUryAsta ke samaya para rAjA zakara gaDa ne muDa kara pIche dekhA / phala svarUpa vaha mANika zakara gaDa apane mahala me lauTa aayaa| para usake mana me ___svAmIkI pratimA vahI para sthira ho gyii| usa sthAna kA ukta pratimA ko lAkara pUjA karane ko balavatI abhilApA nAma kulapAka yA kolipAka thA / nirupAya ho usI sthAna satAne lgii| usI dina rAta ko nidrAdhIna zakara gai se para rAjA ke dvArA pUrvokta pratimA ko sthApita karanA yakSI ne prAkara kahA ki tumhAre rAjya kI kisI suzIlA, pdd'aa| yahI sakSepa meM pUrvokta racanA kA sAra hai| aba isa pativratA strI kI sahAyatA se sAgara sthita vaha pratimA kathA ko aitihAsika dRSTi se dekhanA hai| mahala meM lAI jA sakatI hai| para lAte samaya ukta pratimA ko tuma muDakara mata dekhanA / agara dekhoge to pratimA usI ukta kulapAka eka jamAneme karNATakame zAmila rhaa| sthAna para sthira ho jAyagI arthAt prAge nahI jaavegii| pUrvAna kathAme pratipAdita rAjA zakara gaDa dazavI zatAbdIke dUsare dina rAjA zakara gaDane apane prAsthAna me gata rAtakI uttarArdha me rAjya karane vAlA eka aitihAsika vyakti thaa| ghaTanA ko kaha sunaayaa| taba matriyoM ne rAjA se nivedana vaha rASTrakUTa cakravartI tRtIya kRSNa kA mahAsAmatAdhipati kiyA ki apane nagara meM kisI pativratA strI kA patA / hokara banavA sime zAsana karatA rahA / usI samaya uparyukta lagAnA cAhiye / isake liye suvarNa mudrAoM ke sAtha munAdI kRSNa ke prAsthAna-mahAkavi ponna ko 'ubhaya bhASA kavi karanA hI sabase uttama upAya hai / isI prakAra kiyA gyaa| cakravatI kI upAdhi evaM usI kRSNa mAMDalika parikesarI ke prAsthAna meM senAnAyaka tathA kavi ke rUpa meM virAjane - isa munAdI ko dhanadatta zreSThI kI patnI guNavatI ke vAle mahAkavi paMpa ko kavitA guNArNava kI upAdhi dI gayI naukarAnAne sunA aura usane rAja dUtoM se bahumAna svarUpa thii| thor3e hI samaya ke bAda cAlukya cakravartI talapadevane Page #144 -------------------------------------------------------------------------- ________________ kulapAka ke mANika svAmI mahAkavi rannako apane prAsthAna meM bulAkara, 'kavicakravartI' rahA hai| yadyapi idhara zvetAmbara bhAiyo ne madira pora kI upAdhi se samalakRta kiyA thaa| mahAkavi isa ranna ne mUrtiyoM meM vizeSa parivartana kara liyA hai| phira bhI madira apane suprasiddha mahAkAvya 'ajitanAthapurANa' me, apanI ke zikhara para mAja bhI aneka mUrtiyAM digambara mudrA meM poSikA attimabve ko smaraNa karane vAle padya meM hI ina hI dRSTi gocara hotI hai| bhUgarbha se prApta mUrtiyAM bhI mahAkaviyoM ke samaya meM hI vartamAna zakara gaDa ko bhI eka digambara mudrA meM hI vartamAna hai / jinAlaya meM virAjamAna pratiSThita dhArmika vyakti ke rUpa meM smaraNa kiyA hai| anyAnya vizAlakAya manojJa mUrtiyA dakSiNa bhArata ke zakara gaDa aura attimabve ke vajomAna me antara hone para anyAnya madiro me adhika parimANa me upalabdha hone vAlI bhI ye dono samakAlI na rahe / pUrvokta kathA meM eka vyA- digambara sapradAya kI mUrtiyo kI taraha ardhapadmAsana meM hI pArI kI patnI ke rUpa meM pratipAdita satI guNavatI sabhavataH vidyamAna hai| vidyAdhara jI kA kahanA yathArtha hai ki isa 'guNadakakIti' upAdhi prApta dAnacitAmaNi attimabbe hI samaya matiyoM bhalekha jilakala najara nahI pAte hai| parva ho sakatA hai / kyoMki uparyukta kathA eka vyApArI ke dvArA me mUrtiyoM meM lekha avazya rahe hoge| Aja bhI madira meM janazrati ke AdhAra para 7.. varSoM ke bAda likhI gayI hai| ardhapadmAsanastha nIlaraga vAlI RSabha bhagavAn kI mUrti ghAravAra jile ke lakkuDi ke zAsana meM anyAnya atizayo virAjamAna hai / mUrti bahuta manoja hai| ke sAtha-sAtha attimabve ke dvArA nadI se eka jina pratimA ko uThA lAne kA ullekha bhI pAyA jAtA hai / 12 vIM maiM kulapAka ke madira ko dekhane ke bAda haidarAbAda meM zatAbdI ke zravaNa belgola ke zilAlekha me bhI attimabbe me sthita prAdhra pradezIya purAtattva vibhAga ke adhyakSa DA0 pI0 zrI nivAsAcArya me milA thaa| Apa suyogya vidvAn hai / sambandha rakhane vAlI ina bAtoM kA ullekha vistAra se ve bahuta prema se mile / anyAnya bAta-cIta ke silasile meM milatA hai| pUrvokta samudra tIra godAvarI jahA bagAla maine uname kulapAka kSetra ke mambandha meM bhI carcA kii| usa samudra meM jA milatA hai vahI sthAna ho sakatA hai / kyoki para unhoMne yo kahA ki kulapAka mUla meM digambara sapradAya kavi nAgava ne zakara gaDa ko poragala nivAsI batalAyA ke adhikAra meM hI rhaa| yaha vastutaH digambara sapradAya hai / poragallu aura kulapAka ye dono godAvarI ke hI pAsa kI hI tIrtha hai| isa bAta ko samarthana karane vAle aneka hai| isIliye isa kSetra kA nAma kulapAka kI apekSA kolli kannaDa gilAlekha mile hai| ve zilAlekha purAtattva vibhAga pAka adhika susagata jacatA hai| kyoki kolli zabda kA kI grora se gIdhra hI prakAzita hone vAle hai| prakAzita artha hai khaaddii| hone ke bAda una zilAlekhA ko Apa ke pAsa bheja dUgA / astu, sitambara 1958 meM haidarAbAda se 45 mIla dUra / para bAda meM yaha bAta mere dimAga se ekadama utara gyii| para sthita, kulapAka ko svayaM gayA hai| vahA ke jinAlaya 'anekAnta' ke isa lekha ko dekhane ke bAda hI pUrvokta bAta prAcIna mUrtiyA bhUgarbha se upalabdha anyAnya smAraka ina saba yAda Ayo / gvaira isa samaya kulapAka ke sambandha meM itanA vastuoM ke dekhane se mujhe bhI vizvAsa huA ki yaha kSetra ho kahanA hai / pUrvokta kannaDa zilAlekhoM ko prApta karane zvetAmbaroM ke adhikAra meM Ane ke pUrva digambara kSetra hI ke uparaoNna phira mai limvgaa| * subhASita sa jIvati yazo yazya kotiryasya sajIvati / prayazo'kotisaMpanno jIvannapi mRtopamaH // sASoH prakopitasyApi mano nA yAti vikriyAm / nahi tApayitu zakyaM sAgarAmbhastaNolkayA / Page #145 -------------------------------------------------------------------------- ________________ kavi TekacaMda racita zreNika carita aura punyAzrava kathAkoSa zrI nagaracanda nAhaTA 'sanmati sadeza' ke sitambara 68 ke aka meM zrI caMpAlAla siI kA eka lekha 'vidizAkaM kavi Tekacada' nAmakA prakAzita huA hai| jisame unhoMne kavi ke 'buddhi prakAza' grantha kA vivaraNa diyA hai| sAtha hI katipaya pUjA gratho kA bhI ullekha kiyA hai| kavi ke buddhi prakAza kI 2 pratiyA hamAre sagraha me hai jiname se eka savat 1628 kI limbI huI hai arthAt graMtha racanA ke do varSa bAda kI hI prati hai kavi TekacaMda kI dUsarI eka racanA jisakA ullekha zrI campAlAla sivaI ne nahIM kiyA hai hamAre sagraha me hai / yaha grantha bhI kAphI baDA aura mahatva pUrNa hai / aura racanA ke samaya kI hI likhI huI prati hamAre sagraha me hai| peda hai ki isa mahatvapUrNa aura tatkAlIna likhita prati ke prAthamika gyAraha patra prApta nahIM hai| aura 12 ve 16 ve patrAka taka meM bhI udaI laga jAne se kAvya kA kucha naSTa ho gayA hai| prathame 11 sandhiyA hai jiname se pahalI sandhI to isa prati me hai hI nahIM, dUsarI sandhi ke bhI 261 nahI hai / grantha kI pratima prazasti isa prakAra hai| zreNika carita bakhAni pUraNa kiyo mahA muni prAMni / mAMge nara parmI bhayA, tArna sahasakirata te layA // 81 // gujarAtI bhASA meM sAra, nAnA chaMda r3hAla maya dhAra / so aba alpa buddhi ke joga, samajheM nahIM ima bhASA loga / / 82 hama bhI tuccha jJAMna para bhAya, r3hAla chaMda kA maga nahIM pAya / bhASA desa tanI samajheya, aura r3hAla ina bheda na leya // 83 ratha taNoM bhrama pAyo jAya, paM nahi cAla DhAla ko prAya / taba mose laghu buddhI aura rocika dharma - punya koM daura // 64 tina mila kahI neha upajAya, zreNika carita mahA sukha daay| ratha bhalo dharmahita karA, pe isabhASA samajhi na parA // 85 tAta desa bhASA meM hoya, to samajhe vAce saba koya / imasuni hama manaharaSata bhayo, yaha zubhakAja inhoMneM cayo // 86 jo yaha graMtha besa chaMda meM hoya, to vaha vAce punyale sodha / phirichaMda karate manavaca kAya, eka ThAmadharma maMgalagavAyA prArati rUdra dhyAna miTi jAya, dharma-dhyAna maya pariNata ThAya / aisI jAni sarala chaMda leya, racanA kari dharma dhari jaya // 88 jo yA grantha meM kathana samAni, so anya granthasuM yAmeM zrAni / pAya pirojana kiyavizeSa sAvidhi mArga jina pani le||86 bhUla cUka jo chaMda meM hoya, tathA artha nahIM bhASyo koya / to bubijanasa kSami sudha karo, yaha vinatI hRdayameM paro // 10 // dohA // desa mAlavA ke visaM, 'rAyasenagar3ha joya / tahAM thAna jina geha meM kathA racI sukha hoya // 61 saMvat bhraSTAdasa dasa sahI, Upari gini tetosa / miti prAsona suvitIya, somavAra nizi Isa // 12 aise graMtha pUraNa kiyo, magala kArana eka / manavaca tana zubha joga dhani, sIsa namAvata Teka // 63 iti zrI mahA maMDalesura rAjA zreNika caritre sAmAnya / SaTkAla racanA varNano nAma 16 vIM saMdhi // / iti zrI zreNika caritra saMpUrNa zubha bhavatu maMgala / savat 1833 miti kuvAra sudi 10 likhAvata sAdharmI bhAI Tekacanda || lekhaka kisanacada brAhmaNa // ne prazasti se spaSTa hai ki isa zreNikacaritra kI racanA san 1862 ke Asoja mudi somavAra ko rAyasenagar3ha me pUrNa huii| prApta prati racanA ke dina bAda svaya Tekane likhA aura kisanacada brAhmaNa likhii| mAlUma hotA hai kavi jyoM-jyoM grantha racatA gayA, kisanacada brAhmaNa usakI nakala karatA gayA, anyathA 8 dina me to itanA baDA graMtha likhA jAnA sambhava nahI hai / prati kI patrasakhyA 142 hai / prati pRSTha 12 paktiyA~ prati pakti prakSara 5052 ke karIba hai / isa taraha isa grantha kA parimANa 5500 karIba zlokoM kA baiThatA hai| isakI dUsarI prati mAlavA ke bhaNDAroM meM milanI cAhiye khoja kI pAvazkatA hai| I Page #146 -------------------------------------------------------------------------- ________________ kavi Tekacanda racita zreNika carita aura punyAzrava kathAkoSa 135 nAgarI pracAriNI sabhA kAzI ke prakAzita hasta mana vaca vRSabhajinaMda ke, bo nisa dina pAya // ligvita hindI graMtho kA sakSipta vivaraNa nAmaka grathamAna tAta niti maMgala rahai saba ugala jAya // 1 // ke pRSTha 376 me TekacadakI do racanAmo kA vivaraNa diyA vado prajitanAtha sabhava, abhinaMdana ke pUz2a paay|| hai-Tekatrada prAcArya zAhIpura ke rAjA ummedasiMha ke praNA, sumati padama jina badu , phira supAcaM pyAu manalyAya AkSita / savat 1822 ke lagabhaga vrtmaan| seU candraprabha jina svAmI, puSpadanta pUjU sukhavAya // vata kathA koSa (padya) 17-193 / TekacaMda (jana)-(1) zItala vado zreyAnsa jina, praNam vAsu pUjya siranAya / / paca parameSThI kI pUjA (padya) 32-215 vimalanAtha praNamu pranana jina dharmanAtha sabaka saSadAnI // isase eka navIna aura mahatvapUrNa jAnakArI milatI hai zAMtinAtha phira kutha jinezvara arahana se malli gaNa svAmI ki kavi Tekacadane buddhi prakAzase pahale eka aura bar3e grantha muni suvratamai nabhU nami nemi manAya pArasa hita tthaanii| kI racanA mevAr3a ke zAhapura meM rahate huye nRpa ummeda ke varddhamAna prAdika covIso, baMdU magaladAsurAMnI // 3 // rAjya meM kI thii| yaha pUNyAsrava kathA kopa jisakA nAma ina pratisaya juta deva jyo, suraga sUti mukhadAya / prati ke prArambha meM 'brata kathA koza diyaa| hai 12320 tina atizaya ke nAma praba, sunau bhavika mana laay|| zloka parimita vRhatagratha pUrNa huaa| isakI 352 patro || caupaaii|| kI prati sarasvatI bhaNDAra jaina madira khurjA ke sa graha meM tana paseva mala tana meM nAMhI, saMsathAna sama catura khaahii|| batalAI gaI hai 12320 zloka kI sadhyA to vivaraNa me saMhanana bana vRSabhanArAca, kAya sugadha madhura jinavAca // 5 likhI gaI hai| grathakAra ne to gratha sakhyA 14000 se / mahArUpa lacchita subha jAni, rudhira supeda pranata bala mAni // bhI adhika batalAyI hai / isa taraha TekacaMda eka bahuta baDA ye dasa janamata jina ke hoya, so bhagavaMta aura nahi koya // 6 aura akchA kavi middha hotA hai jisane savat 1822 me zAhapura ne 1826 me mADala nagara-vidizA meM aura savat // paddhaDI chada / / 1933 gayasena gaDha meM tIna baDe atha padya meM banAye / jo samyaka kathA sunai anupa // so jAne daya dharma sarUpa // nAgarI pracAriNI sabhA kI baivApika khoja riporTa ityAdika saba dharma aMga ja.ni, (man 1917-16 naka kI) gaya bahAdura hIrAlAla sampA tAtaM siva surasukha hoya Ani // 40 // dita gavarnameMTa presa ilAhAbAda se 1980 meM chapI thI / dohA-yaha punyAzrava prantha jo, sune par3e mana laay|| vaha aba prAyaH nahI haiN| ataH usameM chape hue 'brata kathA so jiya puNya sagraha kare, pUrava pApa nasAya // 46 // koza' kA prakAzita vivaraNa nIce diyA hai| zAhipurA zubha thAna mai bhalo sahAro paay|| dharma liyo jina deva ko, su narabhava saphala karAya // 50 // No. 193 Brata Katha Kosa by Teka nRpa umeda tApura viSa, kara rAja balavAna // Chand Substance-country made paper. Lines -352. Size 121"X8". Lines per page--14. tina apane bhujabala thakI, prarI sira kInheM pAni // 51 // Extent-12,320 Slokas. Appearance-new tAke rAja surAja meM Iti bhIti nahIM jAMni / / charactor-Nagari. Date of Composition- aba bhUpura meM sUSa yAko, tiSTha haraSa jAni // 52 // Samvat 1822 or A. D.1765. Date - f Manus karI kathA isa graMtha ko, chaMda baMdhapura maahi|| cripts-Samvat 1956 or 1899. A.D. Place of prantha karana kucha bIca meM, mA kula upajI nAMhi // 5 // deposit Sarswati Bhandara, Jain Mandir, sAhi nagara sAha me bhayo, pAyo zabha avakAsa / / Khurja. pUrana paMtha sUkha te kiyo, puNyAzrava puNa vAsa // 54 // OMnamaH siDenyaH / / zrI paramAtmane namaH // pratha ||caupaaii|| zrI vrata kathA koSa bhASA likhyate savat aSTAdasa sata jAMni, apara bIsa doya phiri praami| Page #147 -------------------------------------------------------------------------- ________________ anekAnta phAgana sudi gyArasi nisa mAhi, pUrana punyAzrava kiyo, pUraba le manuvAra / kiyo samApata uraTula sAhi // 5 // jina prAgyAyu lakhe bacana seva, to anya niraSAra // 6 // dohA-visapatavAra suhAvanI, haraSa karana kUpAya // chaMda mAtra prakSara kara, sodhi lehabuSivAna // tA dina prema pUrana bhayo, so suSako varanAya // 56 // jo leSaka cukyo kaha viSTa par3e ko thAna // 61 // mAnUM teraha patha kU, phala meM pahuta jAya / / zuddha kare te paramAda kacha kIje nAhi samAna / / sugama patha prAga bhalo, pAyo ati suNadAya // 57 // tAte buddhi te bInahI lipi deSi zuSa ThAni // 2 // deva dharma guru vaditai. saba ho maMgala pAya / / iti zrI kathAkopa bhASA caupAI chaMda dohA Tekacada sukha te grantha pUrana bhayo, jai jai jai jinarAya // 5 // kRta saMpUrNaH / / samApta // mitI bhAdoM vadI ||1sNvt grantha sakhyA ima jAni, bhavya sahasra caturdaza mAni / / 1956 zAke 1921 ||shrii| ||shrii| shrii| iha kathA koSa apari pacIsa se jAniye, yaha saMsthA ura prAni // 56 // paMcAyatI baDe madira jI ke hai | bhA patra 352 / / * ' mahAvIra vANI . nita pIjI dhIdhArI, jinavAni sudhAsama jAnake ||ttek|| vIra mukhAvida te pragaTI janma-jarA-gada dhaarii| gautamAdi guru uraghaTa vyApI, parama suruci karatArI // 1 salila samAna kalilamala gaMjana, budhmnrNjnhaarii| bhajana vibhrama dhali prabhaMjana, mithyA jalada nivArI // 2 kalyAnaka taru upavana dharinI, taranI bhava jala tArI / baMdha vidArana painI chainI, mukti nasainI sArI // 3 sva-para-svarUpa prakAzana ko yaha, bhAnukalA avikaarii| mani-mana-kumadini-modana zazibhA, zamasakha sumana suvArI // 4 jAko sevata vevata nijapada, nasata avidyA saarii| tIna loka pati pUjata jAko, jAna trijaga hitakArI // 5 koTi jIbha soM mahimA jAkI, kahi na sake pvidhaarii| daula alpamati kema kahai yaha, adhama udhAranahArI / / 6 jinavANI ko amRta ke samAna jAnakara vidvAnoM ko usakA nirantara pAna (zravaNa) karanA caahie| bhagavAn mahAvIra ke mukhAravinda me pragaTa huI vaha jinavANo janma-jaga (buDhApA) rUpI roga kA vinAza karane vAlI hai| gautamAdi munIndra ke hRdayampa ghaTa meM vyApta hone se vaha atizaya kaci ko u panna karane vAlI hai| jala ke samAna pAgarUpI mala ko nAma karane vAlI hone se vRdhajano ke mana ko anurajAyamAna karane vAlI hai| vaha jinavANI ajJAnarUpI dhala ur3Ane ke lie vAyu ke samAna aura mithyAtvarUpa meghoM kI vinAzaka hai| paca kalyAnakarUpI vRkSo ke lie upavana ghAriNI hai --udyAnabhUmi hai| bhavasamudra se tArane ke lie naukA hai| karmampI badha kI vinAyakaH panI chanI hai / aura mukti pI mahala kI nasanI-sIDhI hai| sva-para ke svarUpa ko prakAzita karane ke lie uttama mUrya kiraNa hai / aura muniyoM kI manarUpI kumudinI ko praphullita karane ke lie candramA kI cA~danI hai| samatA-mumvarUpI puppo kI acchI vATikA hai| jo usakI mevA (manana ) karanA hai vaha nija pada kA anubhava karatA hai aura usakA saba ajAna naSTa ho jAtA hai| tInoM loko kI hitakArI jAnakara usakI tIna bhavana ke rAjA indra, dharaNendra va cakravartI pUjA karate hai| vanadhArI indra karoDa jihAno se bhI umakI mahimA ko nahIM gA sakatA hai| kavivara daulatAma jI kahate hai ki maiM alpa buddhi usakI mahimA kaise kaha sakatA hUM, vaha to adhamajano kA uddhAra karane vAlI hai| Page #148 -------------------------------------------------------------------------- ________________ soyAcariu : eka adhyayana zrI paramAnanda zAstro bhAratIya sAhitya meM rAma, sItA, kRSNa, pANDava, garbhavatI sItAko rAmacandra lokApavAda ke bhayase kRtAntakauravAdi ke viSaya me pracura sAhitya likhA gayA hai| yadi vaktra senApati dvArA bhISaNa evaM hisaka jantuSoM se vyApta usa sAhitya ko sAhitya-sUcI se pRthaka kara diyA jAya kAnana meM chuDavA dete hai / usa vana kI bhayAnakatA sItA to bhAratIya sAhitya niSprabha ho jAyagA / kevala rAma aura kI komalatA aura garbha-bhAra kI viSamatA ko dekhakara senAsItA para vividha bhASAmo me jo vipula sAhitya racA gayA pati kA mAnasa bhI ro detA hai| jaba sItA ko senApati hai usase usakI lokapriyatA kA spaSTa bhAna ho jAtA hai| se jJAta hotA hai ki rAmacandra ne lokApavAda ke bhaya se sItA ke sambandha me line gaye kucha granyo kA sakSipta ullekha mega parityAga kiyA hai, taba vaha senApati se kahatI haikarate hue aba taka aprakAzita eva ajJAta graMtha prAkRta ke "he bhAI, tuma svAmI se merA yaha sandeza kaha denA ki jisa "sIyAcariu' kA paricaya prastuta karanA hI isa lekha kA prakAra lokApavAda ke bhaya se merA parityAga kiyA hai, usI pramukha uddezya hai| taraha apane dharma kA parityAga na kara denaa| pAThaka dekheM bhAratIya nAriyo meM sItA kA caritra atyanta pAvana sItA ke isa sadviveka ko, jisakI vajaha se vaha lokaaura samujjvala rahA hai| vaha nArI jIvana ke prAdarza ke pUjita huI hai| isI kAraNa sItA kI pAvana jIvana-gAthA para vividha bhASAyo meM jo sAhitya racA gayA hai vaha usakI sAtha dhairya aura viveka kI garimAko bhI udbhAmita karatA prAdarza jIvanI kA digdarzana mAtra hai, isIse hajAro varSa hai| itanA hI nahIM, aneka viSama eva duHkhada prasago para vyatIta ho jAne para bhI sItA kI lokapriyatA kama nahIM huii| sItA apane viveka ke santulana ko kAyama rakhatI huI kisI ko aparAdhI nahIM ThaharAtI, pratyuta apane purAkRta azubha jaina sAhitya meM sItA ke sambandha meM jo sAhitya racA karma ko hI doSI mAnatI hai| usa avasthA meM bhI sItA gayA hai. usame se yahA kucha grantho kA digdarzanamAtra karAyA kA vaha viveka use sudRSTi pradAna karatA hai / isa kAraNa vaha jAtA haimamAgata prApadAmoM se raMcamAtra bhI nahIM ghabarAtI, gheya aura "sItAcarita"-prAcArya bhavanatuga kI kRti hai, samabhAva se unheM sahatI hai| yahI saba ghaTanAeM usakI loka jise unhone prAkRta gAthAno meM nibaddha kiyA hai / kRti meM meM prasiddhi evaM pratiSThA kI dyotaka hai| usakA racanAkAla diyA huA hai| ataH usake racanAkAla rAvaNa sItA kA apaharaNa karake le jAtA hai, aura kA nirNaya karanA kaThina hai| granthakA grAdi-anta bhAga nimna use deva-ramaNa udyAna me rakhatA hai, use prasanna karane ke prakAra hai-- liyevividha upAya kiye jAte hai| baMbhava kA najArA dikhAyA grAdi-jassa paya-pauma nahacada jhjljaalikhaaliymloh| jAtA hai, samajhAyA, DarAyA-dhamakAyA bhI jAtA hai / kintu ti jagaMpi suIjAyaM taM muNisuvvayajiNaM namiu / ina saba kA usake antarmAnasa para koI prabhAva akita nahI anta-sIlaguNasavaNa saMbhayara paramANaMdakAraNAraya / humA / usakI AtmanirbhayatA, mahAn zaktizAlI zatru ke cariya siri bhuvaNatuMga payasAhaNaM hou // 42 // yahA akSuNNa banI rhii| yahI usake satItva kI garimA kA pratIka hai| isase pAThaka sItA ke satItva kI mahattA kA 2. "sItAcarita"-mahAkAvya sarga 4, gAthA 65, aMdAja lagA sakate hai| EE, 153, aura 206 hai / kartA kA nAma jJAta nahIM huaa| Page #149 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 128 anekAnta yaha kRti ma0 1336 ke dvitIya kArtika meM limbe gae jo samajaNahAra tisahi sikha diijiye| gucchaka meM maujUda hai, jo pATana ke bhaNDAra me murakSita hai| jANata hoi prayANu tisahi kyA kiijiye| 3. "rAmalakSaNa soyAcarita"-nAmakI hai, yaha kRti zuka-nAsika mRga-dRga pika-vainI, bhI ajJAta kartAko hai isame 208 gAthAgo me ukta carita jAnuka vacana lavai sukhi rinii| diyA hupA hai pratha kA prAdi-anta bhAga nimna prakAra hai apanA piu paya amRta jAni, pAdi-bhaNiyaM soyAcariyaM puzvabhavavivAgasyagaM kiMci / pravara purisa ravi-dugdha-samAnI // maha rAmaklakhaNANa ta lavamitta pakittami // piya citavana citu rahai manandA, manta-rAmo vi kevalI vihariUNa mahimaDalami sylmi| piya guna sarata bar3hata jasakandA / paDibohiyabhadhvajaNo patto sivasapaya viul||208 protama prema rahai mana pUrI, hindI bhASA me sItA ke caritra kA acchA citraNa tini bAlima saMga nAhIM duurii| jini para puriSa tiyArati mAnI hamA hai / kucha kRtiyo kA ullekha nIce kiyA jAtA hai lakhe na so prAdi vikAno? // kavivara bhagavatIdAsa agravAla ne savat 1687 meM karata kuzIla bar3hata bahu pApU, caMtra zuklA caturthI-cadravAra ke bharaNI nakSatra me 'siharadi' naraki jAi tiu hai saMtApU / nagara meM "laghusItA satu" ko racanA kI hai| racanA sundara jiu madhu bindu tana sukha lahiye, aura bhAvapUrNa hai| gratha me bArahamAso ke madodarI-sItA zola binA duragati dukha sahiye / praznottara ke rUpa meM kavine rAvaNa aura madodarI kI citta kuzala na hui para piya rasabelI, vRttikA citraNa karate hue sItA ke satItva kA kathana kiyA jiu sisu marai uraga-siu khelii| hai| vaha bar3A hI sundara aura manamohaka hai| ataH gratha sarvasAdhAraNa ke liye bahuta upayogI aura zikSAprada hai| dohA-sukha cAhai te bAvarI para pati saMga rati mAni / pAThako kI jAnakArI ke lie prASADha mAsa kA praznottara jiu kapi zIta vithA marai tApata guMjA prAni // nIce diyA jAtA hai soraTha-taSNA to na bujhAi jala jaba khArI pIjiye / taba bolai mandodarI rAno, rati aSAr3ha ghana ghaTa ghhraanii| miragu marai papi dhAi jala ghokhada thali retkh| pIya gaye te phira ghara pAvA, pAmaranara nita mandira chaavaa| para piya siu kari neha sujanamu gamAvanA / lavahi papIhe dAdura morA, hiyarA umaga gharata nahi morA / bIpagi arai pataMga su pekhi suhAvanA / bAvara umahi rahe caupAsA, tiyapiya vinu lihi usana usAsA para ramaNI rasa raMga kavaNu naru suha lhaa| nanhIM banda bharata saralAvA, pAvasa nabha mAgama barasAvA / jaba kaba pUrI hAni sahita siMha prahi rhaa| rAminidamakata nizi prandhiyArI, virahani kAmavAna urimArI dUsarI racanA "sItAcarita" hai jo hindI kA eka bhagavahi bhogu sunahi sikha morI, jAnata kAhe bhaI mati borI mahatvapUrNa kAvya hai jise kavi rAyacandra ne sa. 1713 madana rasAyana hA jagasAru, sajamu nema kathana vivhaar|| meM banAkara samApta kiyA hai| racanA padhabaddha bhaura madhyama dohA-jaba laga haMsa zarIramahi, taba laga kojaha bhog| darje kI hai| parantu racanA meM gatizIlatA (pravAha ) hai| rAja tajahi bhikSA bhamahi iu bhUlA sabu log| padyoM kI saMkhyA aDhAI hajAra se Upara hai / graMtha meM sItA soraThA-sukha vilasahiM paravIna, dukha dekhahi te baabre| ke jIvana para acchA prakAza DAlA gayA hai| jiu jala chAMDe mIna tar3aphi marahi thali reta kaa| tIsarI racanA "sItAcaupaI" hai, jo 327 padyoM kI yaha jaga jIvana lAhuna mana trsaaie| laghukAya kRti hai / isake kartA kharataragaccha zAkhAke samayatiya piya sama saMbogi parama suhu pAie / dhvaja haiN| Page #150 -------------------------------------------------------------------------- ________________ soyAcarita : eka adhyayana 139 cauthI racanA "sItAprabandha" hai, jo 346 padyoM meM hI hiraNI jamIna para ghaDAma se girI aura girate ho racA gayA hai, racanAkAla sa. 1628 hai / usake peTase tar3aphar3AtA huA eka baccA nikalA / vajakarNa pAMcavI racanA "sItAvirahalekha" hai jimame 81 padyoM isa bhrUNahatyA ke mahApApa se pratyanta vyathita hamA' aura dvArA kavi amaracada ne sItA ke viraha para acchA prakAza vicArane lagA ki isa mahApApa se kaise baca sakatA hai| DAlA hai| racanA savat 1671 ke dvitIya prASADha ke dina aisA vicAra kara vaha idhara-udhara ghUma rahA thA ki usakI pUrNa huI hai| sahasA dRSTi eka zilA para baiThe hue dhyAnastha muni para pdd'ii| chaThI racanA "sItArAmacIpaI" hai, jise kavi samaya bacakarNa ne unheM namaskAra karake pUchA-'bhagavan ! pApa sundara ne sa0 1673 meM apane janma sthAna sAcaura meM banA isa jagalameM kyA karate hai ?' muni ne kahA...'maiM prAtmahita kara samApta kI hai| karatA hai|' bajakarNa ne kahA-'bhakha, pyAsa, sardI, garmI sAtavI racanA "mItA caupaI" hai, jise tapAgacchIya kI parISaha sahate hue vana meM akele kaise prAtmahita hotA kavi cetanavijaya ne saMvat 1851 ke vaizAkha sudI 13 ko hai ?' taba muni ne use gRhastha aura munidharma kA svarUpa baMgAla ke ajImagaMja meM racA hai| samajhAyA, jisase rAjA ko pratibodha hmaa| usane madya. inake atirikta aura bhI aneka racanAe~ zAstrabhaDAge mAsAdi ke tyAga ke sAtha samyagdarzana aura zrAvakadharma ko meM vidyamAna hogI jina para phira kabhI prakAza DAlA grahaNa kiyA pora yaha pratijJA kI ki jinendradeva aura jaavegaa| jinaguru ko chor3akara anya kisI ko namaskAra nahIM sIyAcariu' prAkRta bhASA kA gadya-padyamaya eka cam kruugaa| kAvya hai / bhASA marala aura muhAvaredAra hai| anumAnata: prastuta kAvya me sItA kA caritra pUrva paramparAnusAra isameM 3000 gAthAe~ aura kucha gadya bhAga hai| atha kI hI citrita kiyA hai / yadyapi kavi ne use vistRta rUpa me aneka pratiyA~ zvetAmbarIya zAstrabhaDAge me upalabdha hotii| likhane kA prayatna kiyA hai kintu yahA isa choTe se paricaya hai / atha abhI taka aprakAzita hai| isakI prati zrI agara. lekha meM usakA saMkSipta sAra hI diyA jAtA hai / grantha me cadajI nAhaTA ke saujanya se kalakattA ke nAhara bhaNDAra se kAvyagata vaiziSTya kA abhAva, khaTakatA hai| bhASA sarala prApta huI hai jinakI maine kApI kI hai aura bAda meM dUsarI hai| kahI-kahI kucha subhASita eva nItiparaka padya upalabdha prati se milAna bhI kiyA hai / itane bar3e gratha meM kahI sadhi hote hai jisase pAThaka UbatA nhiiN| jahA~ satI sItA sarga yA prakaraNa vagairaha nahI hai, isalie kathAnakakA sambandha suzIlA aura miSThabhASiNI hai vahAM kapTasahapNi, patibhaktA, bhI lambA aura durUha ho gayA hai / pAThaka ko usake jAnane vivekanI, kartavyaparAyaNA AjJAkAriNI aura svadoSa meM baDI kaThinAI hotI hai| pratha meM kitanI hI gAthAe~ praikSiNI bhI hai| vimalasUrI ke 'paumacariu' se samAnatA rakhatI hai / kitane vaha mithalA ke gajA janaka aura videhA kI putrI hai| hI viSayome samAnatA dRSTigocara hotI hai, kahI kucha pATa vaha yugalarUpa me utpanna huI thI, kintu bhAI ke apahRta ho bheda milatA hai| pratha meM kAvya kA vizapa ADambaru nahI 1. ja tasya piyA ahiya pAraddhI dhammabuddhi-rahiyassa / hai. nagara, deza, nadI, grAma, bana Adi kA sAmAnya varNana vaccai teNa araNe mamAi dhAyastha aNudiyaha / / yA nAmollekha mAtra kiyA hai / yuddha kA varNana bhI pUrvagrantha- annAmi diNe pahayA hariNI vANeNa teNa gmbhvii| paramparAnusAra hI hai / hAM, kahI kimI kathAnaka meM vizeSatA paDiyo ya tIe gambho darIya kucchIa sahasatti / lAne kA upakrama avazya kiyA hai| udAharaNasvarUpa vajrakarNa- daThThaNa taDaphaData mayasAvaM (so) visAyamAvaNNo / kathAnaka meM kahA gayA hai ki vaha dharma rahita aura zikArI ciMtai mahApAva mae kayaM bhUNadhAeNa / / thaa| eka dina vaha vana meM zikAra khelane gayA aura bahA~ -sIyAcariu, kA0pR0 28 usane garbhavatI hiraNI ko bANa se mAra diyaa| bANa lagate 2. sIyAcariu pa0 26 Page #151 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 14. anekAnta jAne ke kAraNa usakA akele hI lAlana-pAlana aura zikSA rAvaNa vo baDA dukha hyaa| usakA zarIra madanAnala se huI thii| ayodhyA ke rAjA ke putra rAmacandra ke sAtha jhulama jo rahA thA / yaha dekha madodarI rAvaNa se kahatI hai unakA vivAha hayA / kekaI ke vara ke kAraNa jaba rAma- -'tuma usakA balAt sevana kyoM nahI karate ?" tava rAvaNa lakSmaNa vana ko jAne lage taba sItA bhI sAtha meM gaI / ___ kahatA hai-'maine munipugava ananta-vIrya ke sammukha yaha sItA apane pati rAma aura lakSmaNa ke sAtha vana-vana ghUmatI niyama liyA thA ki jo strI mujhe na cAhegI mai usakI haI kramazaH daNDaka vana me phucii| vahA~ kucha samaya sukha se icchA na kruugaa|" nivAsa karatI hai / vana meM hone vAle kaSTo se vaha na kabhI rotI huI sItA ko dekhakara vibhISaNa ne pUchA-"yaha kheda-khinna huI aura na samAgata prApadAno se ghbraaii| use / kisakI putrI aura kisakI bhAryA hai ?" sunakara sItA svakIya karma kA vipAka samajha kara santuSTa rahatI thii| ne kahA-"mai janaka kI putrI, bhAmaMDala kI bahina tathA kucha samaya bAda rAvaNa kapaTa se use haraNa kara le jAtA rAma deva kI prathama patnI hU~, yaha pApI (rAvaNa) mujhe hai| vaha puSpaka vimAna me rotI-cillAtI, oNsU bahAtI apaharaNa kara le pAyA haitathA prAbhUSaNo ko yatra tatra bikheratI huI jAtI hai| rAvaNa pucchai vibhosaNo taM rUpamANi kassa ta duhiyA / lakA meM pahucakara use kisI udyAna meM ThaharA kara aura kassa vi bhajjA sA vi sAhei juhaTThiya samva // rakSako kI vyavasthA kara antaHpura ma calA jAtA ha'sAtA aviya-jaNayassa graha taNayA bhagiNI bhAmaMDalasya gnnnihinno| rAma kA anucintana karatI huI apane prazabhodaya kA vicAra rAmassa paDhama ghariNI pravahariyANeNa pAveNa // karatI hai aura pratijJA karatI hai ki jaba taka rAma aura --mIyAcariu pR0 67-68 lakSmaNa kA kuzala samAcAra nahI milegA taba taka maiM anna vibhISaNa sItA ko prAzvAsana dekara calA gayA, vaha jala, snAna aura gadhamAlyAdi kA grahaNa nahI kruugii| vaha madhura vacano se rAvaNa se kahatA hai- "tuma para-ramaNI ko kabhI mana me paca parameSThI kA smaraNa karatI hai, kabhI rAma kyoM lAe ? paranArI agni-zikhA ke samAna hai, viSalatA, lakSmaNa kA citana karatI hai aura kabhI apane azubhodaya nAgina, aura kupita vyAghrI ke samAna satApa, vinAza aura kI nindA karatI hai| sItA rAvaNa ke vaibhava ko tRNa ke duHkha kA kAraNa hai, kula kA kalaka hai, yaza kA ghAtaka hai, samAna tuccha ginatI hai| yadyapi rAvaNa ne sItA ko prasanna mataeva tuma paranArI ko choDo, durgati me mata pddo|" taba karane ke lie aneka prayatna kiye kintu use kicit bhI rAvaNa ne kahA- "saMpUrNa pRthvI merI hai| isame kiMcit bhI saphalatA nahI milii| rAvaNa kI paricArikAe~ rAvaNa se vastu parakIya nahIM hai, taba usake parityAga kA prazna hI kahatI hai ki sItA jaba bhojana kI bhI icchA nahIM karatI, taba vaha aApakI kase icchA kara sakatI hai ? yaha suna / nahI utthtaa|" prAsAsiUNa sIyaM mahuragirehi vibhosaNo bhaNai / 1. taha vina icchai siNANa na bhoyaNa gaMdhamallAi / dahavayaNa kIsa tumae pararamaNI prANiyA ihayaM ? // acchai egaggamaNA jhAyaMtI rAhava Nicca / / iyavahasihivva, visakandalimva, bhuya givva, kuviya bhaNai bhoyaNavisae na jAvadaiyassa baMdhusahiyassa / vagdhivva paraNArI hoi staav-vinnaas-duhheu| mA prANesu laddhA kusalapauttI bhu jAmi ya bhoyaNa tAva / / -sIyAcariu pR. 38 3. ki puNa balA vi abalA tIe aligaNaM viheUNa / 2. sIyAvaiyaramAveiUNa ramaNIhi rAvaNo bhaNai / pUresi tuma niyae maNorahe nAha sAhehi / jA muttaM pi na icchai sA itthiicchai kahe Nu tumae / eva pucchino paNio dahavayaNosoUNa imaM vayaNo mayaNAnaleNa ddjjhmaannsvvNgo| asthimae paDivanno abhiggaho annNtviriypymuule| paDiyo vasaNasamuDhe dahavayaNo dukkhiyo ahiyaM // jaha bhottavvAjuvaI praNicchamANA na kaiyAvi / / -sIyAcariu pR08 -sIyAcariu pR0 66 Page #152 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sIyAcariu : eka adhyaya kalaMka kulassa nAsesumA jasa niyayaM, mA paDasu doggaIe, rAma ne rAvaNa ke pAsa dUta bhejA aura kahalAyA ki mucasu eya paraM puradhi / tuma sItA ko vApisa pahuMcAno anyathA yuddha ke lie taiyAra --sIyAcariu pR068 ho jaayo| rAvaNa abhimAnI thA, umane sItA ko vApisa ighara rAma jaba apane nivAsa sthAna para prAya aura na kara yuddha kiyA jisakA natIjA uma bhoganA paDA / sItA ko vahA~ na devA, taba bahuta khedakhinna aura du.khii| rAma-gavaNa kA yuddha prasiddha hI hai| usakI bhISaNatA kA hue| itane meM lakSmaNa bhI kharadUpaNa ko mArakara pA gyaa| varNana parampaganusAra caritakAra ne kiyA hai| anta meM dAno bhAiyo ne sItA ko idhara-udhara khoja kI parantu kahI lakSmaNa ke hAtha rAvaNa mAga gyaa| rAma lakSmaNa ne nakA meM praviSTa hokara sItA ko prApta kiyaa| lakA meM kucha patA na claa| mamaya rAjya kara aura vibhISaNa ko lakA kA rAjya dekara mItA kA patA lagAne ke lie cAgora lAga doDAe rAma sItA aura lakSmaNa sahita ayodhyA ko cale / ayodhyA aura mugrIva svayaM bhI patA lagAne ke lie gyaa| taba patA meM rAma sItA aura lakSmaNa kA bhavya svAgata humA / bharata calA ki gavaNa mItA ko hara kara le gayA hai. ise sunakara ne jina dIkSA le lii| aura rAma lakSmaNa kA rAjyAbhiSeka vidyAdhara bhaya se kaoNpane lge| kintu rAma lakSmaNa ne samajhA haa| dono bhAI vahA mUkha meM rAjya karane lge| kara unakA bhaya dUra kiyaa| gama ne hanumAna ko apanI mRdrikA aura saba samAcAra dekara kahA-tuma jAno sItA prazubhodaya meM viveka : me milakara usakA car3AmaNi lete pAnA, tathA vahA~ kA saba kucha samaya ke bAda ayodhyA meM mItA ke sambandha meM samAcAra bhI lAnA, jisame mujhe sItA ke sambandha me pratyaya lokopavAda kI vArtA sAmane AI, gama ne usa kalaka se ho ske| bacane ke lie mItA ke parityAga kA nizcaya kiyaa| hanumAna ne nakA me pahu~ca kara pracchanna ho gama kI yadyapi lakSmaNa ne bahuta mamajhAyA para rAma apane nizcaya mudrikA sItA ke aga ke vastra para chor3I, ume deva mItA para dRDha rahe aura kRtAntavaktra senApati ko bulA kara yaha kahane lagI-"rAma kI yaha mudrikA yahA~ kaise prAI ? jo Adeza diyA ki mInA ko viyAbAna jagala me choDa praayo| koI isa mudrikAko yahA~ lAyA ho vaha prakaTa ho jaay| menApati mItA ko ratha meM baiThAkara le calA aura ayodhyA taba hanumAna ne prakaTa hokara, apane nAma, sthAna eva kulAdi se bahuta dUra eka bhayAnaka vana meM gtha ko rokakara sItA se kA paricaya dete hue rAma kA saba samAcAra sunaayaa| sItA bolA- pApa utara jaaeN| ko vizvAsa ho gayA ki rAma aura lakSmaNa sakuzala hai| jaba sItA hisaka jantuoM se bhare usa vikaTa vana meM ve jaldI hI yahA~ aayege| isase sItA ko prasantA huii| utarI to bhaya se kA~pane lgii| senApati ne rote hae sItA namAna ne sItA se kahA-aba ApakI pratijJA pUrI ho se kahA- mujhe pApa kSamA kareM, maine to kevala svamI ke gaI, bhojana-pAna grahaNa kro| taba sItA ne gyArahave dina Adeza kA pAlana kiyA hai| senApati sItA kI khinnamudrA, paMcanamaskAra maMtra kA smaraNa kara bhojana kiyaa| tatpazcAt vana kI bhISaNatA, nIravatA tathA garbha ke bhAra kI pIDA inamAna ne sItA se kahA--mere kadhe para baiTha jAie mai ko dekha kara atyanta dravita ho gyaa| usane jagala meM rAma ke pAsa pahu~cA duuN| sItA bolI-pati kI aisI choDane kA kAraNa lokopavAda btlaayaa| taba sItA ne jo prAjJA nahI aura na isa prakAra jAnA upayukta hI hai / sItA kahA usakA ullekha hama pahale hI kara cuke haiN| senApati ne apanA cuDAmaNi utAra kara hanumAna ko diyA aura sItA ke viveka aura dhairya se atyanta prabhAvita hotA hai, apanI una jIvana ghaTanAoM kA vRttAnta bhI kahA jise suna apane kRtya para pazcAtApa karatA hai aura kahatA hai-yaha kara rAma ko vizvAsa ho gayA ki sItA jIvita hai aura saba kArya mujhe parAdhInatAvaza karanA par3A hai| devI, merA vaha mere viyoga se pIr3ita hai| yaha aparAdha kSamA kro| kavi ke ve vAkya isa prakAra hai: Page #153 -------------------------------------------------------------------------- ________________ anekAnta sevAvittI puriso pahavayaNA visai jlnnNmi| sammAna ke sAtha pAlakI meM lAyA, aura vahA~ usake sAtha jaNaNIe kIsa jAmo so puriso jo karei parasevaM // bhaginI ke yogya vyavahAra kiyaa| sItA ne vahA~ yugala secchAe jeNa ko na lahai so kiMci karaNijja // putrI ko janma diyA jinakA nAma 'lava' aura 'aMkuza' to khamiyambo sAmiNi maha pravarAho imo ahnnss|| rakkhA gyaa| dono putro kA vahI lAlana-pAlana, zikSaNa egAgiNI praraNe jaM paricatA mae samiha / mora vivAha huaa| unhone dvigvijaya kii| pazcAt tano bAhullaloyaNAe bhaNiya sIyAe, kahehi keNa puNa ayodhyA pAkara rAmacandra se yuddha kara apanI vIratA kA kAraNa eso pramha bhIsaNameka caDo daDo kAgavigro rAha paricaya diyA aura pAdara ke mAtha ayodhyA meM praveza kiyaa| veNa? neNa bhaNiyaM-devi, samma na jANAmi / kintu mA vi muo jaNappavAo, jahA lakAhivaiNA avagyi jIe agni parIkSA aura prAyikA kI dIkSA : sIlavara rayaNaM sA sIyA NiyabhaveNa kaha prANiyA rAhaveNa / kucha dino ke pazcAt gama kI svIkRti pAkara vibhIiyaya sakala kAumanne bhoeNa paumanAheNa / SaNa, hanumAna, mugrIva aura bhAmaDala prAdi rAjA gaNa sItA suyaNa tumaM paricattA No aNNo koI pravarAho / / ko lene ke lie puDarIkaNI nagarI gaye, aura sItA ko le maha vA na tujjha doso dosA mahaceva pujya pAvassa / pAye / kintu jaba mInA gama ke sammukha AI, taba rAma ne use kahA-devi, mai tumhAre zIla ko jAnatA hU~, kintu jaha nAha graha tumae paricattA prANai prbhaaveu| kisI karmodayavaza jo janApavAda rUpa kalaka humA use taha mA muMcasu sAmiNa jiNavayaNa pisuNavayahi // dhone ke lie agni meM praveza kara pAtma-zaddhi kro| mukkassa mae pacchA avagaNatassa vigaviliyassa / to rAhaveNa pagalaMtapraMsusalileNa jaMpiyaM die| iha ceva bhave tikkha hohI piprayama mahAdukkha // jaM maNasi tumaM saccaM savva pi natthi sandeho / citAmaNisAriccho jiNavaradhamme mae vimakka / jANAmi tuma sola praNannasarisaM kulINayaM ljj| nANAvihadukkhANaM bhave bhave bhAyaNaM hosi // na kittimaM ca pemma jaha tuha taha kassa bhavarNami / -mIyAriu kA0 pR. 135 tahabihu jaNAvabAno keNai kammeNa ucchliyo| manApati ke jAte hI motA rotI aura bilakhatI hai aura apanI nindA karatI hai, parantu vahAM umakA kauna hai, pAvihisi jasaM dhavalaM lahisi pasiddho jaNaM mi sylNmi| jo use uma duHsva meM mAntvanA de, DhADhama bghaave| vaha tA alaNapaveseNaM karesu taM attaNo suddhi // kabhI jinadeva kA smaraNa karatI hai, kabhI apane mAtA-pitA hemassa ba jeNa malo ayasakalako smuttrh| aura lakSmaNa ko yAda karatI hai, kabhI apane bhAI bhAmaDala eso sigghaM ciya taha sundari jANai maNanimvui amhaM // ko yAda karatI hai| aura kabhI atyanta karaNa vilApa soyAcariu kA0 pR0 160 karatI hai| mItA ne bhI vastusthiti kA digdarzana karAte hue umake isa karaNa vilApa ko sunakara bacajagha kI senA apanI svIkRti dii| ruka gaI / vajrajagha ne mItA ke zabda mune / umane pAma agnikuNDa tayAra karAyA gayA aura jaba vaha prajvilita prAkara jaba sItA meM usakA paricaya pUchA, taba sItA na ho uThA mItA ne pacanamaskAmatra kA smaraNa kara sabhA ma apanA paricaya diyA aura banavAsa kA kAraNa btlaayaa| tlaayaa| baiThe logo se kahA~yadi maine isa jIvana meM apane pati vajaya ne apanA paricaya dete hue kahA-dharmavidhi rAmacandra ko choDakara anya puruSa kA svapna meM bhI smaraNa se tuma merI baDI bahina ho / mItA use apanA bhAI mAna- kiyA ho to merA yaha zarIra isa agni meM jala jAye aura kara usake sAtha nagara meM calI gii| vavajaya sItA ko na kiyA ho to na jale, tatpazcAt sItA ne agni meM praveza Page #154 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sIyAcariu : eka adhyayana 143 kiyA / loga hAya-hAya karane lage, kintu jaba sItA apane bhaNiyaM ca-- zIlavrata-mAhAtmya se na jalI taba sabane usake zIla kI samaNo gAvo vippA itthImo bAlabuddhahogattA / prazaMsA kii| kuNDa se nikalane para sItA ne sasAra kI ee naha hantavvA kayAvarAhA vi, dhIrehi // anityatA aura prazaraNatA kA anubhava kara prAtmakalyANa --mayAcariu kApI pR0 38 karane kA nizcaya kiyA / rAmacandra ne ghara calane kA prA.graha samaNA ya bambhaNA viya, gopasu itthIya bAlayA buDhA / kiyA aura yaha bhI kahA ki maiM tujhe solaha hajAra rAniyoM jaha vi kuNanti dosa, taha vi ya ee na hantavvA // kI paTarAnI banAU~gA, kintu sItA ne apane kezo ko lucana -paumacariu35.51 kara sarvagupta muni ke nikaTa prAyikA kI dIkSA le lI aura vidhipUrvaka tapazcaraNa dvArA prAtmazuddhi kii| isa gratha kA racayitA kauna hai aura graMtha kahA~ racA sIyAcariu me sItA ke pavitra jIvana kI jo jhAkI gayA, isake jAnane kA koI puSTa sAdhana abhI taka upalabdha dI gaI hai, usakA yaha sakSipta sAra hai, carita graMtha mundara nahIM hai / grantha meM racanAkAla aura guruparaparA kA bhI koI va prakAzana ke yogya hai| ullekha nahI hai / kintu grantha ke anta meM eka gAthA nimna prakAra se upalabdha hai| gratha kA kathAnaka digabara paraparA ko lie ye hai| usame aisI koI bAta nahI hai jisase usake viSaya meM saMzaya eya sIyA_raya buccariya seNiyassa nrvinno| ko avakAza mile / prastuta gratha kA tulanAtmaka adhyayana jaha goyama taha mahasUrihi nivedaya kici // karane se spaSTa jJAta hotA hai, ki kartAne vimalasUrike pauma- isameM batalAyA hai ki mItAcarita ko gautama ne jaisA gajA zreNika se kahA vaisA hI mahamUri ne kucha nivedana akita hai| atha ke kitane hI padya jyo ke tyo sAdhAraNa kiyaa| isa gAthA me "maha" zabda apUrNa jAna par3atA hai pATha-bheda ke sAtha paumacariu me upalabdha hote hai| kuch| aura vaha anya zabda 'mena" kI apekSA rakhatA hai| pUrA nAma padya "anna ca", "bhaNiyaM' tathA 'ukta ca' kaha kara diye gaye mahasena mUri honA caahie| itihAsa meM mahasena aura mahAhai / ve usase uData kiye gaye jAna par3ate hai| udAharaNArtha- sana nAma ke vidvAnA kA ullakha milatA hai| bahata sabhava hai ki isa grantha ke racayitA koI mahasena yA mahAsena annaM ca nAmaka vidvAna ho| mahilA sahAvacavalA pradohapehI sahAi mAillA / vagherA ke nimna mUrtilekha me prAcArya mahasena kA taM me khamAhi puttaya jaM paDikalaM kayaM tumha // 166 // ullekha sa.pTa hai, yaha lekha sapheda pASANa kI khar3agAsana to bhaNai paDhamaNAho ammo ki khattiyA aliyvaaii| hu~ti mahAkulajAyA tamhA bharaho kuNAu rjjN|| sa0 1215 vaizAkha sudI 7 zrI mAthurasaMghe prAcArya mIyAcariu 167 zrI mahasenena dIkSitA prAyikA brahmadevI zrI candraprabhu mahilA sahAvacavalA pradohapehI shaavmaaillaa| praNamiti / " taM meM khamAhi puttaya jaM paDikUlaM kaya tuma // 32-51 // kucha vidvAn "maha" kA artha mujha batalAte hai para vaha so bhaNaha paumaNAho mammo ki khasiyA aliyvaaii| yahA sagata nahI jAna pdd'taa| hosi mahAkulajAyA, tamhA bharaho kuNau rajja / / isa gratha kI aneka pratiyA~ upalabdha hai, saMbhava hai unameM -paumacariu 32-52 se kisI purAtana prati me kartA kA ullekha mila jAya / Page #155 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sAhitya-saMgoSTho vivaraNa 12 akTUbara se 14 akTUbara taka vArANasI meM hone ke grantha bhaDAroM kI sUcI kA kArya kiyA usase sAhityika vAle prAcyavidyA sammelana ke avasara para bhAratIya jJAna vidvAnoM ko zodha karane meM sahAyatA milii| aba granthamUcI pITha dvAga 11 akTUbara ko sAhitya saMgoSThI kA Ayojana kA pAcavA bhAga prakAzita hokara pApakI sevAmeM phuNcegaa| kiyA gayA thA / jJAnapITha ke sasthApaka sAhU zAntiprasAda DA. vimalaprakAza jI ne DA. hIrAlAla jI ke sujhAvoM ko jI ne goSThI kA prArabha kiyA aura DA. e. ena. ra DA. e. ena. mahattvapUrNa batalAte hue kahA ki DA. sAhiba ne una sujhAvoM upAdhye ne adhyakSatA kii| DA0 sAhaba ke agrejI bhASaNa me apane jIvana ke anubhavoMkA nicoDa upasthita kiyA hai| ke bAda DA. hIrAlAlajI ke dvArA bheje gaye sujhAva una para amala karanese vikrIkI samasyAbhI hala ho jaaygii| sunAe gaye / sujhAva mahattvapUrNa aura upayogI hai / samAgata isa taraha ukta sabhI vidvAno ne DA. hIrAlAla jI sabhI vidvAno ne unheM pasanda kiyaa| itanA hI nahIM kintu samasAno ko mAnya kiyaa| maine bhI unakI magahanA sabhI vidvAno ne apane bhASaNo meM unakI anumodanA kii| karate hue batalAyA ki aba taka taka di. jaina sAhitya kI sUjhAva abhI aprakAzita hai / jina vidvAno ne bhASaNa diyA koI mukammila sUcI nahI hai / di. jaina bhaNDAge meM prakAunake nAma nimna prakAra hai :-50 kailAzacanda jI si0 zita aprakAzita-grantho kI saMkhyA daza hajAra se kama nahI zAstrI, DA. devendrakumArajI, DA0 nemacanda jI zAstrI, DA0 rAjArAma jI, 50 vazIdharajI ema e, DA0 nathamala hai / kisI-kisI kavikI to choTI baDI 60 sATha racanAe TATiyA, DA. harIndrabhUSaNa jI, DA. mohanalAla jI mehatA, taka hai| unakI sUcI banane para zodhaka vidvAnoM ko anuDA. vimalaprakAza jI jabalapura, DA0 darabArIlAla jI 10 sandhAna karane me suvidhA ho sakatI hai| gopIlAla 'amara', pro0 bhAgacandajI iTArasI, DA. kastUra dUsare, jaina mandira praura mUrti lekhA kA prAmANika saMkalana, aprakAzita tayA prakAzita grantho kI pAdyanta canda kAsalIvAla, pa. hIrAlAlajI mi. zA. zrI nIrajajI prazastiyo kA sakalana, prakAzana aura jaina kalAviSayaka DA0 bhAgacandajI nAgapura aura paramAnanda zAstrI aadi| 10 kailAzacanda jI si0 zAstrI ne apane bhASaNa meM prAmANika pustaka kA nirmANa tathA mAdhunika paTanakrama kI DA. hIrAlAla jI ke mujhAvo kA svAgata karate hue yaha pustaka kA bhI nirmANa kiyA jAya / kahA ki isa pIDhI ke variSTha vidvAna DA. hIrAlAla jI sAhu zAntiprasAdajI ne apane bhASaName mahatvapUrNa vicAra aura DA0 e ena upAdhye jI aba vRddha ho cale hai / ata. upasthita kiye / bhAratIya jJAnapITha ne sAhitya-sagoSThIkA eva naI pIDhI ke vidvAnoM ko unake dvArA kI gaI mahAn kevala prAyojanahI nahI kiyA prastuta usakI samucita vyavasthA sAhityika sevAyo ko dhyAna meM rakhate hae Age bar3hane kA bhI kii| sAha dampati umame svaya zAmila hue, aura bhojaprayatna karanA cAhiye / 50 vazIdhara jI ne DA. hIrAlAla nAdi kI sundara vyavasthA kii| vidvAno ke bhApaNI ke jI ke sujhAvo kI sarAhanA kI, aura grantho kI vikrI / anantara DA. e. ena. upAdhye ne bhASaNo aura yojanA para Adi sambandha meM hone vAlI amuvidhA kA ullekha karate apane vicAra aMgrejIme vyakta kiye / isake liye eka kameTI hue kahA ki jJAnapITa ke mAdhyama se vikrI kA prabandha kA nirmANabhI kiyA gayA, jo granthoke prakAzana aura vikrI sucArurUpa se ho sakatA hai| pro. kulabhUSaNa jI ne apane ke sambandhame yojanAko kAryAnvita karanekA sujhAva degii| bhASaNa meM vikrI kI samasyA ko atyanta jaTila banalAte bhAratIya jJAnapITha ke bvayasthApaka DA gokulacandajI ima huye kahA ki jIvarAja granthamAlA zolApura meM do lAkha kAryama atyanta vyasta dikhAI dete the| isa yojanAko sampanna rupaye kI pustake vikrIke lie par3I huI hai| maine isake liye karane meM unhoMne jo athaka zrama kiyA usIkA pariNAma hai bahuna prayatna kiyA, kinnu taka prabhI usameM pUrI saphalatA ki goSThI kA kAya accha ki goSThI kA kArya acchI taraha se sampanna ho skaa| nahI milI, yadi sArI pustaka bika jAya to anya sAhitya sAhitya saMgoSThI kA yaha kArya atyanta sarAhanIya rahA hai| ke prakAzana meM suvidhA ho sakatI hai| DA. kasturacanda jI prAzA hai bhAratIya jJAnapITha prAge hone vAle prAcya vidyA kAsalIvAla ne DA. hIrAlAla jI ke sujhAvoM ko mAnya sammelano ke samaya isI taraha sAhitya saMgoSThI ko saphala karate hue kahA ki maine mahAvIrakSetra kI prora se rAjasthAna banAne kA prayatna karatI rhegii| -paramAnanda zAstrI Page #156 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pragatizIla paM0 darabArIlAla jI koThiyA jaina samAja ke variSTha vidvAna nyAyAcArya 10 darabArIlAla jI koThiyA ema. e. ne kAzI hindU vizvavidyAlaya se "jaina tarkazAstra meM anumAna para vicAra : aitihAsika evaM samIkSAtmaka adhyayana" viSaya para zodha prabandha prastuta kara pI eca. DI. ko sammAnita upAdhi prApta kI hai / koThiyA jI nyAya zAstra ke mUrdhanya vidvAna hai| unake isa nibandha se jaina nyAya ke kSatra meM kArya karane vAle vidvAno ko dizAbodha ke sAtha jaina nyAya ke sambandha me prastuta kiye gaye vizeSa cintana ko vizeSatAno kA bhI parijJAna hogaa| DA. koThiyA jI ne bhAratIya anumAnake cintana meM eka naI dRSTi pradAna kI hai| **************** **************** DA0 darabArIlAla koThiyA nyAyAcArya ema. e. pI-eca. DI. koThiyA jI adhyayanazIla, karmaTha eva pratibhAzAlI vidvAna hai / Apa grantha-zodhana, sampAdana tathA tulanAtmaka aura samIkSAtmaka adhyayana meM lage rahate hai| unake dvArA sampAdita anuvAdita nyAyazAstra ke do grantha (nyAyadIpikA aura prAptaparIkSA) vIrasevA mandira se prakAzita ho cuke hai| jaina nyAya ke kSetra me unako yaha zodhAtmaka pahalI kRti hai / DA. koThiyA jI ke isa utkarSa ke lie vIra sevAmandira aura anekAnta parivAra abhinandana karatA hai| zrI koThiyA jI ne jo aSTasahasrI aura zlokavAtika granthoM ke sampAdana kArya ko hAtha me liyA hai vaha stutya hai / AzA hai Adhunika paddhati se susampAdita hokara dono mahattvapUrNa grantha zIghra hI prakAza me mA jaayege| vartamAna me ye donoM grantha alabhya bhI ho cuke hai| Page #157 -------------------------------------------------------------------------- ________________ vIra-sevA-mandira ke upayogI prakAzana R. N. 10591/62 (1) purAtana jainavAkya-sUcI-prAkRta ke prAcIna 46 mUla-grantho kI padyAnukramaNI, jisake sAtha 48 TIkAdigrantho meM uddhRta dUsare padyo kI bhI anukramaNI lagI huI hai| saba milAkara 25353 padya-vAkyoM kI suucii| sapAdaka mukhtAra zrI jugalakizora jI kI gaveSaNApUrNa mahatva ko 70 pRSTha kI prastAvanA se alakRta, DA0 kAlIdAsa nAga, ema. e. DI. liT ke prAkkathana (Foreword) aura DA0 e. ena. upAdhye ema. e. DI. liT kI bhUmikA (Introduction) se bhUpita hai, zodha-khoja ke vidvAno ke lie atIva upayogI, baDA sAija, sajilda 1500 (2) prApta parIkSA--zrI vidyAnandAcArya kI svopajJa saTIka apUrva kRti,prAptoM kI parIkSA dvArA Izvara-viSayaka mundara, vivecana ko lie hae, nyAyAcArya paM darabArIlAlajI ke hindI anuvAda se yukta, sajilda / 8.00 (3) svayambhUstotra-samantabhadabhAratI kA apUrva grantha, mukhtAra zrI jugalakizorajI ke hindI anuvAda, tathA mahatva kI gaveSaNApUrNa prastAvanA se suzobhita / 2-00 (4) stutividyA--svAmI samantabhadra kI anokhI kRti, pApo ke jItane kI kalA, saTIka, sAnuvAda aura zrI jugala kizora mukhtAra kI mahatva kI prastAvanAdi se alakRta sundara jilda-sahita / (5) adhyAtmakamalamArtaNDa-pacAdhyAyIkAra kavi rAjamala kI sundara prAdhyAtmikara canA, hindI-anuvAda-sahita 150 (6) yuktyanuzAsana-tatvajJAna se paripUrNa samantabhadra kI asAdhAraNa kRti, jisakA abhI taka hindI anuvAda nahIM hanA thA / mukhtAra zrI ke hindI anuvAda aura prastAvanAdi se alakRta, sajilda / ... '75 (7) zrIpurapArzvanAthastotra --AnAyaM vidyAnanda racita, mahatva kI stuti, hindI anuvAdAdi sahita / 75 (8) zAsanacatusthizikA-(tIrthaparicaya) muni madanakIti kI 13vI zatAnI kI racanA, hindI-anuvAda sahita 75 (E) samIcIna dharmazAstra-svAmI samantabhadra kA gRhasthAcAra-viSayaka pratyuttama prAcIna grantha, mukhtAra zrIjugala kizora jI ke vivecanAtmaka hindI bhASya aura gaveSaNAtmaka prastAvanA se yuka, sajilda / ... 3.00 (10) jainagrantha-prazasti magraha bhA0 1 saskRta aura prAkRta ke 171 aprakAzita grantho kI prazastiyo kA magalAcaraNa mahita apUrva sagraha upayogI 11 pariziSTo aura paM0 paramAnanda zAstrI kI itihAsa-viSayaka sAhitya paricayAtmaka prastAvanA me alakRta, sajilda / 4-00 (11) samAdhitantra aura ipTopadeza-adhyAtmakRti paramAnanda zAstrI kI hindI TIkA sahita 4.00 (12) anityabhAvanA-pA0 padmanandIkI mahatvakI racanA, mukhtAra zrI ke hindI padyAnuvAda aura bhAvArtha sahita 25 (13) tatvArthamUtra-(prabhAcandrIya)-mukhtAra zrI ke hindI anunAda tathA vyAkhyA se yukt| ... 25 (14) zravaNabelagola aura dakSiNa ke anya janatIrtha / (15) mahAvIra kA sarvodaya tIrtha 16 paise, (16) samantabhadra vicAra-dIpikA 16 paise, (17) mahAvIra pUjA 25 (18) bAhubalI pUjA-jugalakizora mukhtAra kRta (samApta) (16) adhyAtma rahasya--pa0 pAzAdhara kI sundara kRti mukhtAra jI ke hindI anuvAda sahita / (20) jainagrantha-prazasti magraha bhA0 2 apabhraza ke 122 aprakAzita granthokI prazastiyo kA mahatvapUrNa ma graha / '55 granthakAge ke aitihAmika gratha-paricaya aura pariziSTo mahita / sa. pa0 paramAnda zAstrI / majilda 12.00 (21) nyAya-dIpikA-yA abhinava dharmabhUpaNa kI kRti kA pro0 darabArIlAlajI nyAyAcArya dvAga sa0 anu0 7-00 (22) jaina sAhitya aura itihAma para vizada prakAza, pRSTha saMkhyA 740 sajilda (vIra zAsana-magha prakAzana 5.00 (23) kamAyapAhaDa sutta-- mUlagrantha kI racanA prAja se do hajAra varSa pUrva zrI guNadharAcArya ne kI, jisa para zrI yativRSabhAcArya ne pandraha sau varSa pUrva chaha hajAra zloka pramANa cUNimUtra likhe| sampAdaka paM hIrAlAlajI siddhAnta zAstrI, upayogI pareziSTo aura hindo anuvAda ke sAtha baDe sAija ke 1000 se bhI adhika pRSThoM meN| puSTa kAgaja aura kapar3e kI pakkI jilda / ... ... 20.00 (24) Reality prA0 pUjyapAda kI sarvArthasiddhi kA aMgrejI meM anuvAda bahe prAkAra ke 300 pR. pakkI jilda 6.00 prakAzaka-premacanda jaina, vIrasevA mandira ke lie, rUpavANI priMTiMga hAusa, dariyAgaja, dillI se mudrit| Page #158 -------------------------------------------------------------------------- ________________ akTUbara 1968 ************************** HALA - suniikaan| bagheravAla vaMzI zAha jIjA dvArA nirmApita digambara jaina kotistambha samantabhadrAzrama (vIra-sevA-mandira) kA mukha patra IPUR XXXX*********************** dvaimAsika Page #159 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pRSTha viSaya-sUcI nivedana kramAMka viSaya 1. svayaMbhU stuti-muni padmanandi vIra-sevA-mandira eka zodha-sakhyA hai| isameM jaina 145 2. cittaur3a ke jaina kautistambha kA nirmANakAla sAhitya aura itihAsa kI zodha-khoja hotI hai, aura ane-zrI nIraja jaina 146 kAnta patra dvArA use prakAzita kiyA jAtA hai / aneka 3. piNDazuddhi ke antargata uddiSTa AhAra para vidvAna risarca ke lie vIra-sevamandira ke granyAgAra se vicAra-50 bAlacandra siddhAnta zAstrI 155 pustakeM le jAte hai| aura apanA kArya kara vApisa karate 4. zrIpura kSetra ke nirmAtA rAjA zrIpAla hai| samAja ke zrImAno kA kartavya hai ki ve vIra-sevA-nemacandra dhannasA jaina mandirako lAyabrerI ko aura adhika upayogI banAneke lie 5. zubhacandra kA prAkRta lakSaNa : eka vizleSaNa prakAzita aprakAzita sAhitya pradAna kare / jisase anveSaka -DA0 nemacandra zAstrI ema. e. DI. liT 164 vidvAna usase pUrA lAbha uThA sake / aura prakAzita sasthAeM vihArI satasaI kI eka ajJAta jaina bhASA apane apane prakAzita granthoM kI eka eka prati avazya TIkA-zrI agaracanda nAhaTA 168 bhijavAye / prAzA hai jaina sAhitya aura itihAsa ke premI 7. jJAnasAgara kI sphuTa racanAe~-DA0 vidyA sajjana isa ora dhyAna dege| ghara joharApurakara maNDalA vyavasthApaka 'borasevAmandira' adhyAtama battIsI-agaracanda nAhaTA 172 21 dariyAgaMja, dillI 6. achUtA, samRddha jaina sAhitya-riSabhadAsa rAkA cittauDa kA digambara jaina kIrtistambhaparamAnanda zAstrI anekAnta ke grAhakoM se 11. mahAvIra kalyANa kendra-cimanalAla anekAnta ke premI pAThakoM se nivedana hai ki ve apanA cakubhAI zAha vApika mUlya zIghra bheja de / jina grAhakoM ne abhI taka 12. agravAlo kA jaina saskRti meM yogadAna apanA vArSika mulya nahIM bhejA hai| aura na patra kA uttara paramAnanda zAstrI ho diyA hai / unase sAnurodha prArthanA hai ki ve apanA vArSika 13. sAhitya-samIkSA-paramAnanda zAstrI tathA mUlya 6) ru0 zIghra bhejakara anugrahIta kareM / anekAnta bAlacandra zAstrI jaina samAja kA khyAti prApta eka zodha patra hai, jisameM dhArmika lekhoM ke zodha-khoja ke mahatvapUrNa lekha rahate hai / jo paThanIya tathA sagrahaNIya hote hai| mUlya prApta sampAdaka-maNDala na hone para agalA aka vI0 pI0 se bhejA jaavegaa| DA0 prA0 ne0 upAdhya vyavasthApaka : 'anekAnta' DA0 premasAgara jena vorasevAmandira 21, dariyAgaja, dillii| zrI yazapAla jaina paramAnanda zAstrI 174 10. 176 183 185 160 anekAnta meM prakAzita vicAro ke lie sampATaka gaDala uttaradAyI nahIM haiN| -vyavasthApaka anekAnta anekAnta kA vASika mUlya 6) rupayA eka kiraNa kA malya 1 rupayA 25 paMsA Page #160 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prom mahaMm anekAnta paramAgamasya bIjaM niSiddhajAtyandhasindhuraviSAnam / sakalanayavilasitAnAM viroSamayanaM namAmyanekAntam // varSa 21 kiraNa 4 / // vIra-sevA-mandira, 21 dariyAgaMja, dillI-6 vIra nirvANa savat 2465, vi0 saM0 2025 / akTUbara san 1968 svayaMbhUstuti punAtu naH saMbhavatIrthakRjjinaH punaH punaH sNbhvduHkhduHkhitaaH| tatinAzAya vimuktivartmanaH prakAzakaM yaM zaraNaM prapedire // 3 nijaguNairapratimarmahAjano na tu trilokIjanatArcanena yaH / yato hi vizvaM laghu taM vimuktaye namAmi sAkSAdabhinandanaM jinam // 4 naya-pramANAdividhAnasaddhaTaM prakAzitaM tattvamatIva nirmalam / yatastvayA tatsumate'tra tAvakaM tadanvayaM nAma namo'stute jina // 5 - muni zrI pacanandi artha-bAra-bAra janma-maraNa rUpa sasAra ke dukha se pIDita prANI usa pIr3A ko dUra karane ke lie mokSamArga ko prakAzita karane vAle jisa sambhavanAtha tIrthakara kI zaraNa meM prApta hue the vaha sambhava jinendra hamako pavitra kare // 3 // janma-maraNa se rahita jo abhinandana jinendra apane anupama guNo se mahimA ko prApta hue hai, na ki tIna loka meM sthita janatA kI pUjA se; tathA jinake Age vizva tuccha hai-jo apane ananta jJAna ke dvArA samasta vizva ko jAnate dekhate hai, una abhinandana jinake lie mai mukti ke prAptyartha namaskAra karatA hU~ // 4 // he sumati jinendra ! cUki Apane naya evaM pramANa prAdi kI vidhi se sagata tattva (vastu svarUpa) ko atizaya nirdoSa rIti se prakAzita kiyA thA, ataeva prApakA sumati (mu zobhanA matiryasyAso sumati =uttama buddhi vAlA) yaha nAma sArthaka hai / he jina ! pApako namaskAra ho / / 5 / / Page #161 -------------------------------------------------------------------------- ________________ cittaur3a ke jaina kIrtistambha kA nirmANa kAla zrI nIraja jaina cittaur3a ke kile meM nirmita jaina kIrtistambha aneka prAge kruuNgaa| idhara pichale bIsa-paccIsa varSoM se katipaya dRSTiyo se hamArA eka mahattvapUrNa, aitihAsika aura prabhA- zodhaka vidvAno ne uparokta mAnyatA kI avahelanA karake vanA janaka dharmAyatana hai| isakA mahattva taba aura baDha yaha tathya sthApita karane kA prayAsa kiyA hai ki isa stambha jAtA hai jaba hameM jJAta hotA hai ki isI kile meM nirmita kA racanA kAla bArahavI zatAbdI na hokara padrahavI yA rANA kumbhA kA bahu prasiddha nau maMjilA vijaya stambha, solahavI zatAbdI IsvI hai| yadyapi isa navIna sthApanA isI jaina kIrti stabha se preraNA lekara, isake nirmANa ke kA samarthana sAhitya yA kalA kSetra ke kisI bhI kone se bahata samaya bAda banAyA gyaa| rANA kumbhA ne isa stambha nahIM ho pA rahA hai parantu phira bhI prastuta kiye ukta kI apekSA apane stambha meM kucha pariSkAra karane kA bhI sthApanAoM ke sAtha AdhAra bhI prastuta kiye gaye hai ataH isI ke AdhAra para prayAsa kiyaa| vAstavikatA kI kasauTI para unakA parIkSaNa prAvazyaka hai| jaina mandiroM ke sAmane mAnastambha banAne kI paramparA anekAnta varSa 21 ke jUna 68 ke praka me pRSTha 83 bahuta prAcIna hai| tIrthakaro ke samavazaraNa ke sAmane para zrImAn pa0 nemacanda dhannUsA jaina kA eka lekha isa vaNita mAnastambha se yaha paramparA calI hai| jaina mAna kIrtistambha ke nirmANa kAla ke sambandha meM prakAzita hA stambho kI zRkhalA me kAlakrama se cittaur3a kA yaha stambha hai| isa lekha me lekhaka ne eka mahattvapUrNa pratimA lekha kA bhale hI prAcInatama na Thahare aura sthApatya ke kalAgata uddharaNa dekara zrI muni kAtisAgara ke eka lekhAza (anemUlyAMkana me bhI cAhe ise sarvottama na mAnA jAya parantu kAnta varSa 8 pR0 142) kA pariSkAra karane kA udyama apanI advitIya aura AkAza-vilAsinI UMcAI ke kAraNa kiyA hai tathA isa stambha kI zailI Adi ke prAdhAra para nirmANa yojanA ke sauSThava aura anupAta kI viziSTatA ke bhI isake nirmANa kAla kI IsA kI bArahavI zatAbdI ke kAraNa tathA samasta samakAlIna sthApatya ke bIca apanI pAsapAsa kI mAnyatA ko hI samarthana denA cAhA hai| vividhatA ke kAraNa yaha stambha deza ke prAyaH sabhI upa lekhaka ne spaSTatA pUrvaka svIkAra kiyA hai ki unhe stambha labdha jaina mAna-stambhoM meM viziSTa, zreSTha aura mahattva ke nirIkSaNa kA avasara prApta nahI huA hai aura muni jI pUrNa hai| ke lekhavAlA anekAnta kA ukta praka bhI unake sAmane bhAratIya purA vidyA aura purAtattva ke prAyaH sabhI . nahIM hai| niSpakSa jJAtAoM ne isa stambha ko bArahavI zatAbdI IsvI ___ yaha mAtra prasaga kI bAta hai ki apane gata rAjasthAna yA usake pUrva kI racanA mAnA hai| stambha kI nirmANa pravAsa me isI sitambara mAsa me mujhe cittaur3a kI yAtrA zailI aura usa para akita kalA ke AdhAra se tathA anya kA saubhAgya milA thaa| anekAnta ke sabhI pichale aka bhI aneka uddharaNoM aura prAdhAroM se ina vidvAnoM ne apane ina mere sagraha me hai aura isa viSaya kI kucha aura sAmagrI bhI anumAnoM kI puSTi yathA sthAna kI hai jisakA ullekha mai mere pAsa upalabdha hai, isalie maiM zrI paM0 nemacanda dhannUsA 1. zrI agaracanda nAhaTA, anekAnta varSa 8 pR0 140. kI AkAkSA ke anurUpa isa sambandha meM yaha lekha likhane "cittaur3a ke jaina kIrtistambha kA nirmANa kAla evaM kA sAhasa kara rahA huuN| nirmAtA" maiM samajhatA hU~ ki pahile hama eka dRSTi meM isa bAta Page #162 -------------------------------------------------------------------------- ________________ cittaur3a ke jaMna kotistambha kA nirmANa kAla 147 kA saMkSipta paricaya prApta kara leM ki isa stambha ke sambandha meM apanI mAnyatA ina zabdoM meM vyakta kI hainirmANa kAla ke viSaya meM purAtattva ke pArakhI kina "yahA~ sabase prAcIna makAna jaina kIrtistambha hai jo vidvAnoM ne kyA-kyA anumAna lagAye hai| yaha jAnakArI 80 phuTa U~cA hai, jisako bagheravAla mahAjana jIjA ne prApta karane ke uparAnta maiM apanI mAnyatA aura usake 12vI yA 13vI zatAbdI me jainiyo ke prathama tIrthaMkara AdhAra prastuta karane kA upakrama kruuNgaa| zrI AdinAtha kI pratiSThA meM bnvaayaa"| ... zAsakIya prakAzana' janarala e. kanighama ne rANA kumbhA ke jaya stambha ke nIce jo purAnA madira ullekha kiyA hai ki yaha kIrtistambha 75 / / / phuTa UMcA 32 hai usake lekha se pragaTa hai ki gujarAta ke solakI rAjA phuTa vyAsa kA nIce vA 15 phuTa Upara hai| yaha bahuta kumArapAla ne isa parvata ke darzana kiye the| prAcIna hai| isake nIce eka pASANa khaNDa milA thaa| / yadi isa kIrtistambha kA sambandha mUla meM kisI jisameM lekha thA-"zrI AdinAtha va 24 jinezvara, puNDa- mandira se hogA to yaha mandira zAyada usa sthAna para rIka, gaNeza sUrya aura navagraha tumhArI rakSA krN| saM0 hogA jahA~ vartamAna meM pUrva kI ora aba pASANa kA Dhera 152 vaizAkha sudI guruvaar'| hai"| jo zvetAmbara mandira aba isa stambha ke pAsa pAryAlaoNjikala sarve kI hI riporTa ke anusAra dakSiNa-pUrva meM hai, usakA sambandha isa stambha se nahIM hai "jaina kIrtistambha bahuta purAnI imArata hai jo zAyada san kyoMki vaha 350 varSa pIche bnaa| 1100 ke karIba banI thii| isa riporTa meM yaha bhI anu- DA0 jI0 Ara0 bhaNDArakara ke kathanAnusAra dakSiNa mAna lagAyA gayA hai ki rAjA kumArapAla ke rAjyakAla kAleja lAibrerI meM eka prazasti hai jisako-"zrI citra(bArahavI zatAbdI ke madhya) me isa pahAr3a para bahuta se kUTa durga mahAvIra prasAda prazasti" kahate haiN| yaha prazasti digambara jainiyo kA nivAsa rahA hogaa| kahatI hai ki yaha kIti stambha mUla meM san 1100 ke isa kIti-stambha ke nirmAtA kA ullekha bhI zAma anumAna racA gayA thA, kintu rANA kumbhA ke samaya meM kIya abhilekhoM meM kaI prakAra se milatA hai| eka lekha ke san 1450 ke AsapAsa isakA jIrNoddhAra huaa| anusAra rAjA kumArapAla ne isakA nirmANa karAyA thaa| ___ yaha prazasti prAcIna hai jisako cAritragaNi ne vi0 jaba ki dUsare do abhilekhoM meM ise eka bagheravAla mahA sa. 1465 meM sakalita kiyA tathA vi0 sa0 1508 me jana jIjA yA jIjaka dvArA nirmita kahA gayA hai| isakI nakala kI gii| prazasti lekha meM kisI zilAlekha 2.zrI ba0 zItala prasAda jo : brahmacArI jI ne isa kI nakala hai jo zrI mahAvIra svAmI ke jaina mandira meM 2. ye uddharaNa bra0 zItala prasAda dvArA sapAdita- maujUda thA tathA kIrtistambha usake sAmane khar3A thA / yahI "madhyaprAnta, madhyabhArata aura rAjapUtAnA ke prAcIna nta, mavyabhArata pAra rAjapUtAnA ke prAcAna lekha yaha bhI kahatA hai ki dharmAtmA kumArapAla ne yaha jaina smAraka" nAmaka pustaka se lie gaye hai| U~cI imArata kIrtistambha nAma kI bnvaaii| 3. prAryAlaoNjikala sarve Apha iDiyA riporTa, jilda 23, jo mUrtiyAM isa kIrtistambha para banI haiM ve saba pR0 108. digaMbara jaina haiM / yadi kumAra pAla ne ise banavAyA ho to 4. prAyolaoNjikala sarve grApha iMDiyA, phAra 1905-6, pRSTha 43. yaha mAnanA paDegA ki kumArapAla yA to digambara jaina hogA yA digambara jaina dharma kA premI hogaa| 5. It belongs to the Digamber Jains, many of whom seem to have been upon the6. madhyaprAnta, madhyabhArata aura rAjapUtAnA ke prAcIna hill in Kumarpals' time. jaina smAraka, pRSTha 134 6. impIriyala gajeTiyara grApha iDiyA (rAjapUtAnA)1908 10. vahI pRSTha 135 7. prAryAlaoNjikala sarve Apha iDiyA 1905-6 pR. 46. 11. vahI pRSTha 136 8. A.P.R. of W. India 1906. 12. vahI pRSTha 137 Page #163 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 140 anekAnta 3. zrI parasI brAuna : ne apane grantha meM isa stambha isakA kAla bArahavIM zatAbdI IsvI batAyA gayA hai| kA ullekha jina zabdoM meM kiyA hai, unakA prAzaya isa 6. bhArata sarakAra ke TUrijma vibhAga ne rAjasthAna prakAra hai-"vizAla stambhoM meM solaMkI kAla kA yaha ke darzanIya sthalo kI eka paricaya pustikA nikAlI hai| suniyojita aura asAdhAraNa stambha bArahavI zatAbdI me isame cittauDa kA ullekha karate hue likhA hai-"kile nirmita huA / yaha stambha cittoDa kA prAcIna stambha hai| kI mukhya imArate do stambha haiN| ye kIrti stambha aura (dUsarA stambha bhI vahI para hai jisakA nirmANa pandrahavI jayastambha kahalAte hai / iname kIrtistabha prAcIna hai / isakA zatAbdI meM huA thaa)| mUlata. yaha stambha eka mandira ke nirmANa eka jaina vyApArI dvArA bArahavI zatAbdI me humA sAmane banAyA gayA kIrtistambha (Piller of Name) thA, thaa| yaha prathama tIrthakara AdinAtha ko samarpita hai| yaha para vaha mandira aba pUrNataH naSTa ho gayA hai| isa stambha stambha nIce se Upara taka vividha sundara pratIkoM ke akana ke pAsa aba jo mandira dikhAI detA hai vaha sabhavataH usI se tathA nagna tIrthakara mUrtiyo se sajAyA gayA hai jo isa prAcIna mandira ke avazeSoM para caudahavI zatAbdI me bAta kA pratIka hai ki yaha stambha digabara jaino kA hai| banAyA gyaa| yaha pATha majilA stambha assI phuTa U~cA hai / isakI 8. zrI vijayazaMkara zrIvAstava ne cittauDagar3ha mahAvIra sayojanA ke samasta jIvata abhiprAya yaha siddha karate hai jinAlaya prazasti ke uddharaNa pUrvaka sa0 1465 me ukta mandira ke jIrNoddhAra kI puSTi kI hai| inhone isa prazasti ki yahA~ ke kalAkAra kevala mandira zailI ke hI dAsa nahI kA prakAzana sadarbha dete hue isakI bhaNDArakara sUcI kA the| varana aAvazyakatA par3ane para ve vaise hI sundara anya kramAka 781 tathA rAyala emiyATika sosAiTI janarala abhiprAya ke prAsAda nirmANa bhI utanI hI yogyatA se kara (bambaI brAnca) bhAga 23 ke pRSTha 46 para ise prakAzita sakate the| stambha kI pratyeka majila ko chajjedAra bAtAyanoM, prakopThoM, sundara chatoM aura prAsAda vidhA ke anya batAyA hai"| yaha mandira kIrtistambha ke samIpa sthita kahA aneka sazakta abhiprAyo se sajAyA gayA hai| yaha stambha gayA hai| saundarya aura sudRr3hatA kA jvalata udAharaNa hai| zrIvAstava jI ne isa ghaTanA kI puSTi karate hue 4. zrI prAnanda ke0 kumAra svAmI ne cittauDa ke anyatra apane lekha me likhA hai-"cittaur3a durga sthita jaina prasaMga me rANA kumbhA dvArA san 1440-48 me nirmita stambha ke nikaTa vAle mahAvIra svAmI ke mandira kA baDe stambha kI carcA karake likhA hai-" aisA hI kintu jIrNoddhAra mahArANA kumbhA ke samaya meM vi. sa. 1465 me isase kucha choTA jana stambha bhI cittauDa meM hai jo bArahavI bhosavAla mahAjana guNarAja ne kraayaa"|" zatAbdI kA nirmita hai| 8. zrI jI0 esa0 prAcArya, rAjasthAna paricaya gratha5. mAdhurI desAI dvArA bhUlA bhAI memoriyala isTI- mAlA ke prathama puppa me isI mAnyatA kA poSaNa karate haiTyUTa bambaI se prakAzita purAtattva sabandhI cArTa me to "sUraja pola se uttara jaina kIrtistambha pAtA hai| isa cittauDa se kevala eka hI citra prakAzita kiyA gayA hai| sAta majile, 75 phuTa UMce smAraka kA nirmANa digaMbara ukta cArTa me cittaur3a kA pratinidhitva karane vAlA yaha saHpradAya ke badheravAla mahAjana sAnAya ke putra jIjA ne citra isI jaina kIrtistambha kA hai / sUcI meM ise zrIprallaTa 15. mAdhurI desAI, prAciTekcurala enDa skalpacarala mAnU athavA tana-rAnI-stambha ke nAma se ullikhita karake menTasa grApha iMDiyA, 1954, sUcI kra. 30. 13. pAramI brAuna, iDiyana, AciTekcara (buddhisTa eNDa 16. iDiyA (rAjasthAna) pharavarI 1662, pR0 46. hindU) pRSTha 150-151. 17. rAjasthAna-bhAratI ( mahArANA kumbhA vizeSAMka) 14. hisTrI Apha iDiyana eDa inDoneziyana ArTa, bAI mArca 1663 aMka 1-2, pR0 146. Ananda ke. kumAra svAmI, pRSTha 111. 18. vahI pR0 56. Page #164 -------------------------------------------------------------------------- ________________ cittaur3a ke jaina kItistambha kA nirmANa kAla 146 karAyA thaa| isakA nirmANa bArahavI zatAbdI kA mAnA "nirmANa ko zailI kI dRSTi meM rakhate hue yaha kAlAnumAna jAtA hai / yaha kIrtistambha AdinAtha kA smAraka hai| isake bahuta prAcIna jJAta hotA hai| saMbhAvanA yaha hai ki yaha cAroM pArzva para pA~ca-pAMca phuTa U~cI AdinAtha kI digabara staMbha bArahavI zatAbdI kA nirmita honA caahie| kahA mUrtiyA~ khudI huI haiN| jaina kIrtistambha ke pAsa hI mahAvIra jAtA hai ki yaha prathama jaina tIrthakara AdinAtha ko samasvAmI kA jaina mandira hai| isakA jIrNoddhAra mahArANA pita kiyA gayA thaa| isa para saikar3o nagna tIrthaMkara pratikumbhA ke samaya san 1428 I0 me prosavAla mahAjana gaNa mAeM akita hai jisase yaha digabara jaina stabha ThaharatA hai| rAja ne karAyA thaa| isake samIpa hI dakSiNa kI ora jo mandira banA hai vaha 6. zrI I0 vI0 hAbala : ne bhI cittauDa ke kevala isa stabha se bahuta pIche kI racanA hai aura eka anya dono stambhI kA hI ullekha kiyA hai| unhode jaina kIti- vilupta mandira ke avazeSo para nirmita hai|" stambha ko navamI zatAbdI kI ho racanA mAnA hai 12. DA0 umAkAnta premAnanda zAha kI mAnyatA hai zilpa aura mitra kalA ke kSetra meM bhI ina gaurava ki isa kIrtistabha kA nirmANa san 1100 IsvI ke pAsa zAlI jana kalAkAro ne svayaM ko utkRSTa siddha kiyA pAsa huA tathA san 1450 me isakA jIrNoddhAra karAyA ve nirmAtA adbhuta the aura unakI nirmANa zailI ke kAraNa gyaa| unakA anumAna hai ki mUlataH yaha eka mandira ke vizva me advitIta hai| sAmane kA mAna-stambha thA aura isameM Upara eka sarvatI 10. zrI phargyusana : cittauDa ke jaina kIrtistambha ko bhadrikA (caturma kha) jina pratimA sthApita thii| 'kItimamakAlIna sthApatya me eka utkRSTa nirmANa mAnate hai / stabha' nAma se isakI khyAti bAda meM huii| isakI samAnatA "cittauDa meM allaTa kA stambha bahuta sundara hai| stambha ke karane vAlA dUsarA koI staMbha dekhane meM nahIM aataa| 13. bAbU kAmatA prasAda jI ke anusAra-"kItisamIpa kucha samaya pUrva taka sthita eka zilAlekha ke anu stabha ko sa0 652 me bagheravAla jAti ke jIjA yA mAra isa stambha kA nirmANa san 886 IsvI meM huaa| jIjaka ne banavAyA thA-usakA lekha karnala TaoNDa ko nirmANa zailI se bhI isake navamI zatAbdI meM nirmita hone milA thaa| prAryAlaoNjikala riporTa Apha vesTarna iDiyA meM koI sandeha nahIM raha jaataa| yaha stambha prathama tIrthakara 1606 me 2205 se 2306 taka cittauDa ke zilAlekha AdinAtha ko samarpita kiyA gayA thaa| isa para saikaDo hai, unameM bagheravAla ke banavAne kA ullekha hai|" tIrthakara pratimAno kA aMkana huA hai| yaha lagabhaga 80 bAbU jI ne hI dUsare sthAna para isako "digabara jaina phITa U~cA hai aura nIce se Upara taka vividha kalAtmaka bagheravAla mahAjana jIjA ne 12-13vI zatAbdI me prathama akano aura mUrtiyo se sajA huA hai| isa stambha ko tIrthakara zrI AdinAtha kI pratiSThA me banavAne kA ullekha kalA kA eka ati sundara udAharaNa kahane meM koI atizayokti nahIM hai"|" 14. zrI gaurIzakara horAcanda projhA apane grantha11. DAkTara satyaprakAza : rAjasthAna purAtattva vibhAga "udayapura ke rAjya kA itihAsa" me likhate hai :ke nirdezaka hai| unhone phagryusana sAhaba kI uparokta -"jaina kotistabha prAtA hai, jisako digabara sampramAnyatA se apanI asahamati prakaTa karate hue likhA hai-- dAya ke bagheravAla mahAjana sAnAya ke putra jIjA ne vikrama 16. jI0 esa0 AcArya, cittaur3a durga, pR0 65. savat kI caudahavIM zatAbdIke uttarAddhaM meM banavAyA thaa|" (ziva prakAzana bIkAnera) 22. eja sTona spIka ina rAjasthAna, pR0 5. (cittaur3a) 20. I-bI0 hAvala, di pArTa hairiTeja Apha iDiyA, navIna 23. sTaDIja ina jaina ArTa, pRSTha 23. saskaraNa, pR0 173. 24. anekAnta varSa 8, pRSTha 141 21. zrI phargyusana hisTrI Apha iDiyana eDa IsTana-prAci- 25. jaina tIrtha aura unakI yAtrA, pRSTha 87 Tekcara, pR0 251. 26. anekAnta varSa 8, pRSTha 141 Page #165 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 150 anekAnta 15. muni jJAna vijaya jo isa staMbha ko dharma premI zrI gaurIzaMkara hIrAcanda pojhA tathA muni kAMti sAgara ye allaTa rAjA dvArA vi0 saMvat 865 me banavAyA huA do hI vidvAna aise hai jo isa staMbha kA nirmANa kAla mAnate haiM / muni jI kA yaha bhI kathana hai ki "jaba digaMbara caudahavI zatAbdI yA usake bAda kA mAnate haiN| inameM bhI aura zvetAmbaroM meM pratimA bheda prArambha nahI huA thA taba yaha antara dhyAna dene yogya hai ki projhA jI apanI kI yaha eka zvetAmbara kRti hai|" mAnyatA kA koI AdhAra prastuta nahI karate tathA unakA 16. DA. kailAzacanda jaina : anekAnta varSa 8 pRSTha kAla-anumAna caudahavI zatAbdI IsvI nahIM varan, 136 ke saMdarbha meM ise pandrahavI zatAbdI kI racanA mAnate "vikrama saMvata kA caudahavI zatAbdI" hai| isa prakAra IsvI sana meM unakA kAlAnumAna jAnane ke lie isame se 17. mani kAMtisAgara jI nAnda gA~va ke eka pratimA chaha dazaka aura ghaTAkara ise dekhanA hogA jo terahavIM lekha ke AdhAra para sana 1952 taka isa staMbha ko paMdrahavI zatAbdI kA anta yA caudahavI kA kevala prArambha baitthegaa| zatAbdI kA nirmANa mAnate the" / san 1953 me unhone muni kAMti sAgara jI ke kAlAnumAna kA AdhAra isa stabha kI Ayu me se gata sau varSa aura ghaTAkara ise nAnda gA~va kI eka pratimA para akita lekha hai jisa para solahavI zatAbdI kA nirmita likhA" / unakA kAla mAge vicAra kiyA jaayegaa| stabha ko bArahavI zatAbdI nirNaya jisa pratimAlekha para AdhArita hai vaha muni jI kI kA nirmANa mAnane vAle vidvAno kI buddhi para muni jI ne dono pustako me eka sA hI prakAzita hai| yaha lekha ane- vyaMga to kiyA hai para anumAna ko siddha karane ke lie kAnta me bhI do bAra prakAzita ho cukA hai"| stabha kI kalA para koI vicAra unhone apane lekha me 18. zrI agaracanda nAhaTA ne apane lekha kA upa- nahI kiyA / saMhAra karate hue unakI dRSTi me Aye pramANo para sakSipta ina do vidvAnoM ke atirikta zeSa solaha vidvAno kI vicAra karake apanA anizcita sA mata diyA hai ki nAnda mAnyatA meM isa stabha kA nirmANa kAla navamI zatAbdI se gA~va kA pratimA lekha 1541 savata kA hai ataH kIti- bArahavI zatAbdI IsvI ke bIca nirdhArita hotA hai| ina stabha sabhavataH savat 1500 ke Asa pAsa hI banA mAnyatAoM kA savistAra ullekha Upara kiyA jA cukA hai hogaa| phira bhI hama iname se moTe rUpa se jo sarvamAnya tathya isa prakAra isa kIrtistaMbha ke nirmANakAla ke sabandha nikAlanA cAhate hai ve isa prakAra haime mujhe jo ullekha prApta ho sake unhe maine yathAvata Upara 1. staMbha ke nirmANa kA navamI zatAbdI kA anumAna kI paMktiyo meM prastuta kara diyA hai| aba hama ina sabhI sarva zrI phargyusana aura bAbU kAmatA prasAda jI ne vahA~ uddharaNo para tathA kIrtistabha kI kalAgata vizeSatAoM para kisI samaya dekhe gaye eka zilAlekha ke AdhAra para cittaur3a tathA Asa-pAsa ke jaina purAtattva para aura nAnda lagAyA hai| yaha prAdhAra bahuta vizvasta nahIM lgtaa| gAMva ke pratimA lekha para kramazaH vicAra karege / sabhavataH isIlie bAbU kAmatAprasAda jI ne eka anya vidvAnoM kI mAnyatAyeM: sthAna para ise 12-13vI zatAbdI kI racanA svIkAra Upara diye gaye uddharaNo se hame patA calatA hai ki kiyA hai| 27. anekAnta varSa 8, pRSTha 141 2. muni jJAna vijaya jI ise prAcIna bhI mAnanA 28. jainijma ina rAjasthAna, pRSTha 30 cAhate hai aura saMbhavataH zvetAMbara kRti bho siddha karanA 26. zramaNa saskRti aura kalA, pRSTha 72 cAhate hai, ataH kevala isI kAraNa ve isakA nirmANa kAla 30. khaNDaharoM kA vaibhava, pRSTha 121 vikrama saM0 865 taka khIMca kara yaha dikhAnA cAhate hai 31. anekAnta varSa 8, pRSTha 142; va varSa 21 pR. 84 ki "jaba digabara aura zvetAmbaroM meM pratimA bheda prArabha 32. anekAnta varSa 8, pRSTha 143 nahIM huaA thA tava kI yaha eka zvetAMbara kRti hai|" muni Page #166 -------------------------------------------------------------------------- ________________ cittaur3a ke jaMna kotistambha kA nirmANa kAla 151 jI kA yaha anumAna pakSa moha se prerita hai, pratyakSa bAdhita dekhane se bhI yaha bAta bhalI prakAra samajhI jA sakatI hai| hai aura sahI nahI hai| zrI agaracanda nAhaTA ne bhI isa jaba rANA kubhA ke vijaya staMbha kA nirmANa kAla (sa. mAnyatA ko amAnya kiyA hai"| 1505 vikrama) sUrya ke prakAza kI taraha spaSTa aura sarva3. zrI agaracanda nAhaTA apane eka hI lekha meM eka mAnya hai taba jaina kIrtistabha kI prAcInatA siddha karane ke jagaha isa stabha ko rANA kuMbhA ke vijaya-stabha se bahuta lie hameM usakI tulanA bahuta adhika zilpAvazeSoM se pUrva kA banA siddha karate hai" aura dUsarI jagaha anumAna karane kI prAvazyakatA nahI pddegii| kevala vijaya staMbha lagAte hai ki yaha staMbha saMvata 1500 ke pAsa pAsa banA kI kalA se apane staMbha kI kalA ko taula kara hI hameM hogaa| rANA kuMbhA kA vijaya stabha sa0 1467 me nizcaya ho jAtA hai ki ina donoM ke nirmANakAla me lagaprAraMbha hokara sa0 1505 meM bana kara pUrNa hayA aura bhaga do sau varSoM kA antara avazya hai| usakI aupacArika pratiSThA bhI usI varSa mAgha kRSNA prasagavaza mai yahA~ donoM stabhoM ke nirmANa ke sabandha dazamI ko huii"| isa tathya se nAhaTA jI kA antima me yaha spaSTa karanA cAhatA hU~ ki donoM hI stabha deva anumAna unake pUrvAnumAna kA virodhI tathA vastuta: galata prAsAdoM ke sAmane kIti staMbho kI taraha sthApita kiye siddha hotA hai| gaye the| jaina sthApatya meM jisa prakAra jinAlaya ke samakSa 4. zeSa vidvAnoM aura kalA pArakhiyoM ke matAnusAra-- mAnastabha banAne kI paramparA hai usI prakAra vaiSNava a-isa stabha kA nirmANa gyArahavI-bArahavIM paramparA maiM bhI mandiro ke sAmane viSNudhvaja Adi ke zatAbdI IsvI meM huaa| nAma se kIrtistaMbha banAne kI paraparA milatI hai| rANA ba-isake samIpa eka jinAlaya thA jo kAlAntara ku bhA kA vijayastabha bhI vastutaH unake kubha svAmI me naSTa ho gayA tathA sabhavataH usI ke ava- mandira ke sAmane banavAyA gayA viSNu stabha hI hai| bhrama zeSoM para vartamAna mandira kA nirmANa huaa| vaza loga isa stabha kA nirmANa mAlavA ke sultAna mahamUda sa-vikrama saM0 1465 ke AsapAsa isa stabha kA khilajI tathA gujarAta ke sulatAna kutubuddIna kI saMyukta jIrNoddhAra saMpanna huaa| usI samaya samI- senA para mahArANA ku bhA kI vijaya kI smRti svarUpa pastha jinAlaya kA bhI jIrNoddhAra huaa| mAnane lage hai| vastusthiti to yaha hai ki ukta vijaya jIrNoddhAra kA yaha kArya mahArANA ku bhA ke vikrama sa0 1514 me haI thii| ataH nau varSa pUrva hI rAjyakAla meM san 1428 I0 meM prosavAla usa vijaya kI smRti svarUpa vijaya stabha kA nirmANa kase mahAjana guNarAja ne karAyA thA yaha nivi- ho sakatA hai ? vAda hai| ___mahArANA kuMbhA ke rAjyakAla (1433-1468 I.) kotistambha kI kalA tathA prAsapAsa kA purAtattva : me jaina mandiroM kA nirmANa aura mUrtiyoM kI pratiSThA bhI Upara hama bhalI bhAMti dekha cuke hai ki kalA kI bahatAyata se haI hai| prAyaH isa samasta nirmANa kA itikasauTI para prAyaH sabhI vidvAnoM ne isa stabha ko rANA hAsa bhI upalabdha hai| yadi jaina kIrtistabha kA nirmANa kubhA ke vijaya stabha se zreSTha, prAcIna aura mahattvapUrNa isa kAla meM hA hotA to usakA bhI ullekha inake bIca mAnA hai| stabha kI saMyojanA tathA usa para utkINita avazya hotaa| isase bhI jJAta hotA hai kIrtistaMbha isake saikar3o jaina pratimAoM ke zArIrika anupAta Adi ko bahata pUrva bana cukA thA aura jaba ina aneka mandiroM kA 33. anekAnta varSa 8, pRSTha 141 nirmANa ho rahA thA taba taka kItistaMbha aura usake samI34. vahI pRSTha 140 pastha jinAlaya kA jIrNoddhAra hone lagA thaa| 35. vahI pRSTha 143 37. vijayazakara zrIvAstava, rAjasthAna bhAratI, mahArANA 36. kIrtistambha prazasti zloka 186 kumbhA vizeSAMka mArca 1963 paSTha 46. Page #167 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 152 anekAnta mahArANA kubhA kA rAjyakAla vikrama saMvata 1460 nAnda gAMva kI eka pratimA para ise par3hA thA / pahilI bAta se 1525 taka rahA / jaina mandiroM ke nirmANa kI dRSTi to yaha hai ki isa lekha ko aura muni jI dvArA kalpita se bhI yaha kAla mahattvapUrNa hai| rANakapura aura zRgAra usake saMdarbhita artha ko yadi eka dama sahI mAna leM to caurI jaise kalApUrNa jinAlaya isI kAla meM bane / mahA- sa0 1541 kA yaha lekha kIrtistabha ke nirmAtA zAha rANA kuMbhA ke prIti pAtra zAha guNarAja ne ajArI, piDa jIjA kI tIsarI yA cauthI pIDhI meM aMkita huaa| yaha vADA (sirohI tathA sAlerA (udayapura) me navIna jinA- lekha svayaM hI pandrahavI zatAbdI IsvI (san 1484) meM laya banavAye tathA kaI purAne mandiroM kA jIrNoddhAra likhA gyaa| isa pratimA lekha ke anusAra bhI isa tithi kraayaa| basantapura aura bhUlA me bhI jaina mandira bne| me se cAra pIDhiyoM kA samaya ghaTAnA pdd'egaa| isake bAvanAgadA kI 6 phuTa UMcI zAtinAtha pratimA tathA delavADA jada bhI mUni jI ne isa staMbha ko solahavI zatAbdI kI ko anaginatI pratimAyeM, pAbU, basantapura tathA acalagar3ha kRti mAnA hai" / mujhe lagatA hai yaha bhUla yA to muni jI kI saikaDo pratimAye isI kAla kI kRti hai / mUrti sthApana kI sAmagrI kI presa kApI karane vAle ke pramAda kA phala ke atirikta jaina mandiro ke jIrNoddhArakA kArya bhI huaaa| hai yA phira presa ke bhUto kI kRpA / jo ho, magara isa bhUla cittauDa durga sthita jaina stabha ke nikaTa vAle mahAvIra ke kAraNa aneka loga digbhramita hue isameM sandeha nahIM / svAmI ke mandira kA jIrNoddhAra mahArANA kubhA ke samaya vAstava meM yaha lekha aspaSTa hai aura pravarA hI paDhA meM hI vi0 saM0 1465 me prosavAla mahAjana guNarAja ne jA sakA hai| svaya muni jI ne hI yaha bAta svIkAra kI karAyA thaa| hai| isa lekha kA abhipreta bhAga isa prakAra haiisa prakAra hama dekhate hai pandrahavI zatAbdI IsvI me xxx meda pATa deze citrakUTa nagare zrI candraprabha jisa jaina sthApatya kA nirmANa hayA usake bIca isa kIti jinendra caityAlaya sthAne nija bhujopAjitavittabalena zrI staMbha kA kahIM ullekha nahIM milatA, ulTe usa kAla meM kIrtistabha pAropaka zAha jijA suta zAha punasiMhasya...... isa staMbha kA tathA isake samIpastha jinAlaya kA jIrNoddhAra ...... sAhadeu tasya bhAryA puI tukAra / xxx" huA aisA varNana prApta hotA hai| aise prazasta stabha ko yahA~ zAha jIjA ke putra sAha punasiha ke nAma ke Age jIrNoddhAra kI avasthA taka pahu~cAne me svAbhAvika hI eka zabda yA to miTa gayA pratIta hotA hai yA pramAdavaza kama se kama do DhAI sau sAla to lage hI hoge| uparokta likhane se chUTa gayA lagatA hai| adhika sabhAvanA isI kI aneko mandiro tathA saikaDo matiyoM kI zailI, parikara, hai ki yaha zabda miTa gayA yA aspaSTa ho gayA hai aura sajjA prAdi se isa stabha kI galI, parikara sajjA aAdi muni jI ke paDhane meM nahIM paayaa| isa zabda kA sthAna kA milAna karane para bhI nirmANa kAla kA yaha antara zAyada isIlie muni jI ne isa lekha ko uddharita karate parilakSita hotA hai| samaya tIgo jagaha, "zramaNa saskRti aura kalA" me, khaNDaharo kA vaibhava" meM tathA anekAnta varSa 8 me khAlI nAMda gA~va kA pratimA lekha : choDakara....isa prakAra ke DATa rakhakara isa zabda kA aba hama itihAsa ke usa ikalaute tathya para vicAra saketa nirdeza kiyA hai / yaha zabda kyA rahA hogA isakA karege jisakA udghATana bhAratIya purAtattvake mahAna zodhaka dhaka yadi anumAna kiyA jA sake to hama lekha kA adhika sI vidvAna mUni kAti sAgara ne kiyA aura jisake ekamAtra nirdoSa artha prApta kara sakate hai| aAdhAra para unhoMne cittauDa ke isa staMbha ke nirmANa kAla mere vicAra se yahA~ para "grAmnAye" yA "vaza" jaisA viSayaka, pUrva mAnyatA prApta dhAraNA ko badalane kA prayAsa lana kA prayAsa koI zabda honA caahie| isa zabda ke sAtha paDhane para kiyA / yaha lekha savan 1541 kA hai aura muni jI ne siddha hogA ki kIrtistabha ke saMsthApaka zAha jIjA ke putra 38. vahI pRSTha 56 36. khaNDaharo kA vaibhava pRSTha 121 Page #168 -------------------------------------------------------------------------- ________________ cittaur3ake kItistambha kA nirmANa kAla punasiMha ke vaMza meM utpanna zAha deu ne saM0 1541 me yaha smaraNa se hI kiyA hai| yaha mUrtilekha isa prakAra hailekha pakita kraayaa| aisA paDhane para yaha lekha itihAsa OMnamo vItarAgAya sammata bhI ho jAyagA tathA lekhoM kI paraMparA ke anusAra prahapati vaza saroruha sahana razmiH sahana kUTaM yaH / bhI isakI saMgati adhika ThIka baiTha jaaygii| apanI isa bANapure vyaSitAsIt zrImAniha devapAla kRti // dhAraNA kI puSTi meM maiM tIna pramANa vidvAnoM ke vicArArtha zrI ratnapAla iti tattanayo vrennyH| yahA~ prastuta karanA cAhatA huuN| puNyaka mUrtirabhavad vasu hATikAyAMm // 1. akolA ke senagaNa digaMbara jaina mandira meM pItala kotirjagatrayaparibhramaNazramArtA / kI nandIzvarI bAvana caityAlaya pratimA para isI saMvat yasya sthirAjani jinAyatanacchalena // 1541 kA inhIM sajjanoM dvArA aMkita karAyA ThIka aisA hI eka mahattvapUrNa pratimA lekha prApta huA hai| yaha lekha zrImAn paM0 nemacanda dhannUsA ne apane lekha me prakAzita kiyA hai / antara kevala itanA hai ki nAnda gA~va kA lekha so'ya dheSThi variSTha galhaNa kRti, dhIralhaNalyAdi bhUta" saM0 1541 ke jyeSTha zuklA 6 zukravAra kA hai aura yaha tasmAdajAyata kulAmbara puurnncndrH| lekha jyeSTha zuklA 11 bhAnuvAra (ravivAra) kA hai| vaise zrI jAhaDastanujodayacandranAmA // " jaba chaTamI zukravAra ko paDegI to ekAdazI kisI bhI isa lekha me spaSTa ho kahA gayA hai ki sahasrakUTa ke prakArabhAnuvAra ko nahIM ho sakatI ataH yaha bhAnuvArabhaumavAra kI jagaha pramAda se likhA gayA pratIta hotA hai, nirmAtA devapAla ratnapAla Adi pUrvajoM ke zreSThi galhaNa ralhaNa Adi vaMzaja hue| martikalA kI dRSTi se bhI para yaha eka alaga viSaya hai| ahAra kI mUrti aura vANapura ke mandira ke nirmAtAmoM meM isa lekha kA prayojanIya bhAga bahuta spaSTa hai chaha sAta pIDhiyoM kA antara sahaja hI nirdhArita kiyA "xxxcitrakUTa nagare zrI kIrtistaMbhasyAropaka jAtA hai| sA. jijA suta sAha puna siMhasya mAmnAye sA. deu bhAryA 3. khajurAho ke jagata prakhyAta pArasanAtha mandira kA tukAI tayoH putrAzcatvAraH IXxx" nirmANa saMvat 1011 meM pAhila nAmaka zreSThi dvArA huA akolA ke isa pratimA lekha ke ullekha ke bAda isa / thaa| isa mandira ke zilAlekha kA prArambha isa prakAra saMbandha meM vizeSa kucha kahane ko nahIM raha jaataa| hotA hai - 2. bANapura (jilA TIkamagar3ha, ma0 pra0) me dasavI OM savat 1011 smye| nijakula avaloyagyArahavI zatAbdI kA eka sundara, caturmukha, sahasrakUTa, divya mUrtiH svazIla, sama dama guNa yukta-sarva zikhara baMda mandira banA huA hai| maine eka prathak lekha meM stvaanukmpii| svajana janita toSo dhaga rAjyena isa mandira kA sacitra varNana prakAzita kiyA hai"| mAnyaH / praNamati jina nAthoya bhavya pAhila isI mandira ke nirmAtAyo ke vaMzadharoM ne prAge cala naamaa"| kara sa0 1237 meM ahAra (TIkamagar3ha, ma0pra0) kI isa lekha se pAhila dvArA saMvat 1011 me isa jinAsuprasiddha aura 18 phuTa uttuga zAtinAtha pratimA kI pratiSThA laya ke nirmANa kI spaSTa puSTi hotI hai| khajurAho ke hI kraaii| isa pratimA ke matilekha kA prArabha nirmAtAoM ne 42. nIraja jaina, atizaya kSetra prahAra, anekAnta akTUbara apane pUrvajoM dvArA nirmita bANapUra sahasrakUTa caityAlaya ke 1965, pRSTa 178. 40. anekAnta varSa 21, pRSTha 84 43. nIraja jaina evaM dazaratha jaina, jaina mAnumenTsa eTa 41. anekAnta varSa 16 pRSTha 51 khajurAho-pRSTha 33. Page #169 -------------------------------------------------------------------------- ________________ anekAnta mandira naM0 27 meM saMvat 1215 kI pratiSThita eka kAle isa prakAra zilAlekhoM, mUrtilekhoMkI paraparAse bhI siddha pASANa kI sabhavanAtha kI pratimA sthApita hai / isa pratimA hotA hai ki nAda gA~va va (akolA) ke savat 1541 ke mUrtilekha meM bhI pAhila kA ullekha huA hai| yathA- ke mUrtilekha cittor3a meM kIrtistabha ke nirmAtA zAha jIjA ke putra punasiMha kI AmnAya meM yA vaza paraparA meM utpanna OM saMvat 1215 mAgha sudi 5 zrImAna madanavarma sAha deu nAmaka grahastha dvArA akita karAye gye| kIrti deva pravarSamAnavijayarAjye / gahapati vaMze gheSThi dedU staMbha ke nirmANa kAla kI zodha meM hameM isase itanI hI tatputra pAhillaH / pAhilAMga ruha sAdhu sAlhenedaM pratimA sahAyatA milegI ki usa mahAn nirmAtA zAha jIjA kI kArateti........... avicchinna vaza paraMparA aura usake vazajoM kI dhArmika aba ina donoM zilAlekhoM ke sandarbha meM yadi hama saM0 niSThA sa0 1541 taka sUrakSita aura pravartamAna thii| 1011 meM pravartamAna pAhila ke putra ke rUpa meM sAdhu sAlhe kIti staMbha ke nirmANa kAla kI jAnakArI karane ke pAdi ko svIkAra kareM, jinhone 204 varSa uparAnta sa0 lie hameM yA to usakI nirmANa zailI para se anumAna 1215 me yaha mUrti padharAI; to bar3I gar3abar3a ho jaaygii| lagAnA paDegA yA bhAratIya purA vidyA ke vizeSajJoM kI yahA~ bhI hameM pAhilAMga raha sAdhu sAlhena zabdoM kA yahI ayaM karanA par3egA ki-"pAhila ke vaza me utpanna sAdhu bAta mAnanI paDegI, aura isa lekha meM mene yaha siddha karane sAlhe dvArA yaha pratimA padharAI gii| pAhila kA yaha kA prayAsa kiyA hai ki ye dono hI tathya bahuta spaSTa rUpa vaMzaja kitane kAla pazcAt huA yaha nirNaya hama pratimA meM aura bar3I dRDhatA se yaha ghoSita karate haiM ki digabara lekha ke savata se kareMge, pAhila ke nAmollekha se nhii| jaina sthApatya kalA kA yaha adabhata pratIka IsAkI bArahavI zatAbdI me yA usake kucha varSa pUrva hI nirmita huaA thA, 44. vahI pRSTha 51 pazcAt nhiiN| pariziSTa nAMda gAMva ko mUrti kA lekhasvasti zrI saMvat 1541 varSe zAke (1406) pravartamAne kodhItA saMvatsare uttaragaNe [jyeSTha] mAse zukla pakSe 6 dine zukravAsare svAti nakSatre......yogera kaNe mi0 lagne zrI varAT (1) veze kAraMjA nagare zrI supAzrva nAtha caityAlaye zrI (? malasa senagaNe puSkaragaccha zrImata-vRSasena [vaSabhasena] gaNagharAcArye pAraMparyodgata zrIdevavAra bhaTTAcAryAH ? teSAM paTTa zrImad bhAya[rAya] rAjaguru vasundharAcArya mahAvAda vAdIzvara rAyavAdapirvA [pitA] mahA [maha] sakala vidvajjana sArgha (I) bhauma sAbhimAna vAdIbhasiMhAbhinaya [va] vizva [vidya] somasena bhaTTArakANAmupadezAt zrI vagheravAlajAti khaDavADa gotre praSTottara zatamahottuMga zikharabaddha prAsAda samuddharaNa dhIra triloka zrI jina mahAbimboddhAraka-praSTottara-zat zrI jina mahApratiSThA kAraka aSTAdazasthAne aSTAdazakoTi zrutabhaNDAra saMsthApaka, savAlakSabando mokSakAraka, medapATadeze citrakUTa nagare zrI candraprabha jinendra caityAlayasthAne nijabhujopAjita vittabalena zrIkotistambha pAropaka sAha jijA suta sA0 punasiMhasya [mAmnAye] sA0 deu tasyabhAryA puI tukAra tayoH putrA. vacatvAraH teSu prathama putra sAha lakhamaNa..............."caityAlayoddharaNadhIreNanijabhujopAjita vittAnusAre mahAyAtrA pratiSThA tiirthkssetr..........| (apUrNa) -khaNDaharoM kA vaibhava pR0 125 Page #170 -------------------------------------------------------------------------- ________________ piNDazuddhike antargata uddiSTa AhAra para vicAra bAlacandra siddhAnta-zAstrI zrI 108 pUjya prA0 zivasAgara jI va unake saMghastha ke antargata haiM / ye utpAdana doSa bhI 16 hI kahe gaye haiN| muni zrutasAgara jI mahArAja kI anumati se zrI bra0 pyAre- 3 prazana doSa-ye bhojanaviSayaka doSa parosane vAle lAla jI bar3ajAtyA ke dvArA patroM meM prakAzita 'uddiSTa Adi se sabandha rakhate hai / ye saMkhyA me dasa hai| AhAra para vicAra' zIrSaka meM jJAtavya viSaya uddiSTa 4 saMyojanA doSa-zIta-uSNa yA sacitta-acitta annamAhAra ko apekSita dekhakara usake viSaya me pAgamAnusAra pAna kA sayoga karanA, yaha saMyojanA doSa kahalAtA hai| kucha likhanA abhISTa pratIta huaaa| isa viSaya kA vizeSa 5 pramANa doSa-atyadhika prAhAra ke karane para vivaraNa mUlAcAra ke piNDazuddhi adhikAra meM upalabdha pramANa doSa utpanna hotA hai| hotA hai| vahAM bhojanazuddhi ke viSaya me yaha gAthA kahI atyadhika pAhAra kA spaSTIkaraNa karate hue pa. prAzAghara jI ne kahA hai ki udara ke cAra bhAgo meM se do uggama uppAdaNa esaNaM ca sajojaNa pamANaM ca / bhAgoM ko vyaMjana (dAla-zAka Adi) ke sAtha bhojana se igAla dhUma kAraNa pravihA piMDasuddhI du' // 2 // tathA eka bhAga ko pAnI Adi se pUrNa karake zeSa eka bhAga udgama doSa (16), utpAdana doSa (16), azana ko vAyusaMcaraNa Adi ke liye rikta rakhanA cAhie / isakA doSa (10), saMyojanA doSa, pramANa doSa, aMgAra doSa, ghUma atikramaNa karane se atikrama nAma kA doSa hotA hai|' doSa aura kAraNa; isa prakAra piNDazuddhi ATha prkaarkii| 2 yarabhiprAyAta-pAtragaurAhArAdiste udgamotpAdanakahI gaI hai| 1 udgama doSa-dAtA jina mArgavirodhI pravRttiyoM doSAH AhArArthAnuSThAnavizeSAH / mUlA. vasu. vRtti 6-2 se bhojana ko utpanna karatA hai una pravRttiyoM ko udgama dAtuH prayogA yatyarthe bhaktAdI SoDazodgamAH / pauzikAdyA dhAnyAdyA: SoDazotpAdanA yateH / / doSa ke nAma se kahA jAtA hai| ye udgama doSa 16 kahe bhaktAdyudgacchatyapadhyayaryarutpAdyate ca te / gaye haiN| 2 utpAdana doSa-pAtrasvarUpa sAdhu jina mArgavirodhI dAtR-yatyoH kriyAbhedA udgamotpAdanAH kramAt // ana. gha. 5-2 va 4. abhiprAyo se bhojana ko prApta karatA hai ve utpAdana dASA 3 azyate bhajyate yebhyaH pAriveSikebhyasteSAmazuddhayo1 piMDe uggama uppAyaNesaNA[saM] joyaNA pamANa c| 'zanadoSAH / mUlA. vRtti 6-2. iMgAla dhUma kAraNa aTThavihA piDanijjuttI // pi. ni.1 " ra 4 sajoyaNA ya doso jo saMjoedi bhatta-pANa ca / bhagavatI-ArAdhanAme ina doSoM kA upayoga pAhAra mUlA. 6-57 pU.; ana. gha. 5-37. 5 adimatto pAhAro pamANadoso havadi eso / ke sAtha zayyA-vasatikA-aura upadhi ke viSaya me malA. 6-57 u. bhI kiyA gayA hai / yathA praddhamasaNassa savijaNassa udarassa tadiyamudayeNa / ugama-uppAdaNa-esaNAvisuddhAe akiriyAe du| vAUsacaraNa? cautthamavasesaye bhikkhU // mUlA. 6-72 vasadi prasaMsattAe NippAhuDiyAe sejjAe // 230 // savyaJjanAzanena dvau pAnenaikamazamudarasya / uggama-uppAyaNa-esaNAhi piMDamuvadhi sejja ca / bhUtvA'bhUtasturIyo mAtrA tadatikramaH pramANamalaH / / sodhitassa ya muNiNo visujjhae esnnaasmidii||1167 mana. pa.5-38. Page #171 -------------------------------------------------------------------------- ________________ anekAnta pUti bali bali prAkRtika AhAra kA pramANa puruSa kA 32 grAsa aura 1AtaMka-rugNAvasthA, 2 munidharma kA vighAtaka mahilA kA 28 grAsa hai| eka grAsa kA pramANa eka deva-manuSyAdikRta upadrava, 3 brahmacaryakA sarakSaNa, 4 prANihajAra (1000) cAvala mAtra hai| dayA-bahudhAta kA parihAra, 5 tapa ke nimitta aura 6 6 baMgAra doSa-mUchita hokara-pAsaktipUrvaka- zarIraparihAra-samAdhimaraNa; ina kAraNoM se dharma ke AhAra karane se agAra doSa hotA hai| saMrakSaNArtha bhojana kA parityAga karanA Avazyaka hai| 7 ghUma doSa-bhojana ko pratikUla jAnakara nindA uparyukta udgamAdi doSo ko vividha grantho ke AdhAra kA bhAva rakhate hue pAhAra karane para dhUma doSa utpanna se nimna tAlikAoM dvArA jJAta kIjiehotA hai| 8 kAraNa-AhAra grahaNa ke chaha kAraNa hai, jinake 16 udgama doSa prAzraya se dharma kA AcaraNa ho sakatA hai| tathA chaha hI malAcAra AcArasAra ana. gha. piNDaniyukti kAraNa aise hai jinake Azraya se AhAra grahaNa karane para (6,3-4) (8,16-20) (5,5-6) (62-63) dharma se vimukha raha sakatA hai, ataH ve parityAjya hai| ye 1 proddezika uddiSTa uddiSTa AdhAkarma dono prakArake kAraNa isa prakAra hai 2 adhyadhi adhyavadhi sAdhika prauddezika 1 kSudhA kI vedanA, 2 vaiyAvRttya, 3 Avazyaka 3 pUti pUti pUtikarma kriyAno kA paripAlana, 4 sayamakA paripAlana, 5 prANoM 4 mizra mizra mizra mizrajAta kI sthiti aura 6 dharmacintA; ina kAraNo se bhojana 5 sthApita sthApita prAbhUtaka sthApanA lenA dharma kA sAdhaka hone se Avazyaka hai| bali prAbhRtikA 7 prAvartita prAbhRta nyasta prAduSkaraNa 1 battIsa kira kavalA pAhAro kukkhipUraNo hoi| (pAhuDiha) purusassa mahiliyAe aTThAvIsa have kavalA // 8 prAduSkAra prAvi.kRta prAduSkRta krIta bha. A. 211, mUlA. 5-153; pi. ni. 642. 6 krIta krIta krIta apamitya ('kukkhipUraNo hoi' ke sthAna meM yahA~ 'kucchipUrao (pAmicce) bhaNiyo' pATha hai)| 10 prAmRSya prAmuSya prAmitya parivartita 2 grAso'zrAvi shsrtdulmito........| bha. prA. (pAmiccha) mUlArAdhanA TIkA 211 me uddhata / 11 parivartaka parivRta parivartita abhihRta 3 ta hodi sayagAla ja pAhAredi mucchido sNto| 12 abhighaTa abhihata niSiddha udbhinna mUlA. 6-58 pU.; pi. ni. 655 pU. (abhihaDa) 4 taM puNa hodi saghUma ja pAhAredi dido| 13 udbhinna udbhinna abhihata mAlApahRta mUlA. 6-58 u.pi. ni. 655 u. (Nidido-nidaMto) chahi kAraNehi asaNa pAhAraMto vi pAyaradi dhamma / veyaNa-veyAvacce iriyaTThAe ya saMjamaTThAe / chAha ceva kAraNehi du NijjuhavaMto vi Acaradi / taha pANavattiyAe chaTThapuNa dhmcitaae||pi.ni. 662 mUlA. 6.56. (Age kI gA. 663-64) dvArA ina chaha kAraNoM chahi kAraNehiM sAdhU AhArito vi pAyarai dhamma / kA yahA~ spaSTIkaraNa bhI kiyA gayA hai|) hi ceva kAraNehi NijjUhito'vi pAyarai // 7 Adake uvasagge tira-[titi- kkhaNe bbhcerguttiiyo| pi. ni. 661. pANidayA-tavaheU sarIraparihAra vocchedo // mUlA.6-61 veyaNa-vejjAvacce kiriyAThANe ya saMjamajhAe / Aryake uvasagge titikkhayA babhaceraguttIsu / tagha pANa-dhammaciMtA kujjA edehi prAhAraM / / mUlA.6-60 pANidayA tavaheu sarIravoccheyaNaTThAe / pi. ni. 666 Page #172 -------------------------------------------------------------------------- ________________ piNDazakSike antargata uddiSTa mAhAra para vicAra 14 mAlArohaNa mAlikArohaNa udbhinna Acchedya 8 apariNata mizra dAyaka apariNata 15 mAcchedya prAcchedya Acchedya anisRSTa lipta apakva lipta lipta 16 anisRSTa anisRSTa pAroha adhyavapUraka 10 tyakta lipta vimizra chadita (praNisiTTha) (chaDDiya) 16 utpAdana doSa 4 itara doSa mUlAcAra prA. sA. ana. gha. (pi. ni.403 mUlA. prA. sA. ana. gha. pi ni. (6.26-27) (8,35-36) (5-16) va 408-6) (6,57-58) (8,54-57) (5, 37.38) 1 dhAtrI dhAtrI ghAtrI dhAtrI 1 sayojanA saMyojana pragAra saMyojanA 2 dUta (626-41) 3 nimitta bhiSagvRtti nimitta nimitta 2 pramANa pramANa ghUma pramANa 642 4 prAjIva nimitta vanIpaka prAjIva 3 aMgAra aMgAra sayojanA aMgAra 656-57 5 vanIpaka icchAvibhASaNa AjIva vanIpaka 4 cama dhUma pramANa dhUma 658-59 6 cikitsA pUrvastuti krodha cikitsA 7 krodhI pazcAtstuti mAna krodha aSaHkarma 8 mAnI krodha mAyA mAna solaha udgama doSo me pahilA aghaHkarma aura dUsarA 6 mAyI mAna lobha mAyA prauddezika hai| 10 lobhI mAyA prAgnuti lobha pRthivIkAyikAdi chaha jIvanikAyo kI virAdhanA 11 pUrvastuti lobha anunuti pUrvasastava aura upadravaNa-jIvoM ko upadravita (pIDita) karanA'12 pazcAtstuti vazyakarma vaidyaka pazcAtsastava Adise jo siddha ho, vaha cAhe svaya kiyA gayA ho yA 13 vidyA svaguNastavana vidyA vidyA 1 mUlAcAra me ina udgama doSokA nAmanirdeza gA. 6, 14 matra vidyA matra 3-4 dvArA kiyA gayA hai| tadanusAra ye doSa 17 15 cUrNayoga matra cUrNa cUrNayoga hote hai / para anta meM 'uggamadosA du solasime' kaha16 mUlakarma cUrNopajIvana vaza kara unakI saMkhyA 16 hI nirdiSTa kI gaI hai| isakI vRtti meM prA. vasunandI ne prakRta adhaHkarma 10 prazanadoSa ko piNDazuddhi ke bAhya mahAdoSa kahA hai| yathAmUlAcAra prA. sA. ana. gha. piMDaniyukti gRhasthAzritaM pacamUnAsameta tAvan sAmAnyabhUtamaSTavi(6-43) (8-45) (5.28) (514-15,520) ghA piNDazuddhi bAhya [vipiNDazuddhibAhya] mahA1 zakita zakita zakita zakita doSarUpamadhaHkarma kathyate / 2 mrakSita mrakSita pihita prakSipta paM. AzAdhara jI isa yaHkarma ko spaSTaya chayA (makkhiya) lIsa doSo se bAhya mAnate hai / yathA-- 3 nikSipta nikSipta mrakSita nikSipta SaTcatvAriMzatA doSaH piNDo'dha:karmaNA malaiH / 4 pihita pihita nikSipta pihita dvisaptazcobhito'vighna yojyastyAjyastathArthataH / / 5 saMvyavaharaNa ujjhita choTita sahRta ana. gha. 5.1 6 dAyaka vyavahAra apariNata dAyaka 2 jIvasya upadravaNa proddAvaNa NAma / dhavalA pu. 13, 7 unmizra dAtR sAdhAraNa unmizra pR. 46. matra mUlakarma Page #173 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 158 anekAnta dUsare se karAyA gayA ho, adhaHkarma kahalAtA hai| mAzAdharajI kA udAharaNa yahA~ hai hI, para vaha isa prakAra isa adhaHkarma se pariNata-apane lie kiyA gayA hai, se hai-jisa prakAra machaliyoM ko lakSya kara jalameM prakSipta isa prakAra mAnane vAlA'-sAdhu prAsuka dravya ke grahaNa mAdaka cUrNa prAdi se mAdaka hae jalake sambandha se machaliyA~ karane para bhI bandhaka kahA gayA hai aura isake viparIta hI vihala hotI hai, maiMDhaka nahI; isI prakAra para ke lie jo zaddha-adhaHkarma se vizuddha-grAhAra ko khoja rahA hai (apane lie nahI) kie gae pAhAra ke grahaNa meM sAdhu vaha pradhaHkarma ke hone para bhI zuddha mAnA gayA hai| vizA-nirdoSa-rakhatA hai| abhiprAya yaha hai ki yahAM paM. pAzAghara jI ne ise kucha vikasita kara yaha kaha jo ukta daSTAnta pAtrake lie diyA gayA hai unakA upayoga diyA hai ki pradha.karma karane vAlA gRhastha hI pApakA bhAgI managAradharmAmRta me dAtA ke lie kiyA gayA hai| hotA hai, sAdhu nhii| jaise-jalAzaya me machaliyo ko piNDaniyukti me isa adhaHkarma yA pASAkarma kI nimUchita karanevAle cUrNa Adi ke DAlane para machaliyA~ hI kRSTatA ko pragaTa karate hue kahA gayA hai ki jo sAdhu vihvala hotI hai, meDhaka nhiiN| prAdhAkarma doSa se dUSita bhojana ko khAtA hai usake isa mUlAcAra me Age yaha spaSTatApUrvaka nirdeza kara diyA doSa kI zuddhi pratikramaNase sambhava nahIM hai| vaha boDagayA hai ki prAsuka hone para bhI yadi vaha apane lie kiyA muNDita-mastaka-isa prakAra loka me paribhramaNa karatA hai gayA hai to vaha azuddha--agrAhya-hI hai| uparyukta pa.. jisa prakAra ki lucita-vilucita- sarvathA bAloM se rahita 1 ta aoddAvaNa-viddAvaNa - paridAvaNa-prAraMbhakadaNipphaNNa kabUtara idhara-ughara phiratA hai| tAtparya yaha ki adhaHkarmata savva prAdhAkamma NAma / Sa.kha. 5,4,22 (pu. 13, bhojIkI loca Adi anya kriyAye saba nirarthaka hai| pR. 46). chajjIvaNikAyANaM virAhaNoddAvaNAdiNippaNNaM / prauddezika doSa AghAkamma Neya saya-parakadamAdasaMpaNNaM ||muulaa. 6-5. dUsarA udgama doSa prauddezika hai / usakA svarUpa isa porAlasarIrANaM uddavaNa tivAyaNa ca jssttraa| prakAra haimaNamAhitA kIrai pAhAkamma tayaM beti / / pi ni. 67 devada-pAsaMDatthaM kiviNaTuM cAvi jaMtu uddisiyaM / AghAnam prAdhA, 'upasargAdAtaH' ityaGa pratyayaH- kadamaNNa samuddesaM cadumvihaM vA samAseNa // mUlA. 6-6. sAnimitta cetasA praNidhAnam, yathA amukasya sAdho: arthAt nAgayakSAdi devatAoM ke lie, pAkhaNDiyoMkAraNena mayA bhaktAdi pacanIyamiti, AdhayA karma jainadarzana bAhya veSadhArI sAdhuoM ke lie aura kRpaNa pAkAdikriyA prAdhAkarma, tadyogAd bhaktAdyapyAdhAkarma / ....... yadvA prAdhAya-sAdhu cetasi praNidhAya (dIna) janoM ke lie jo bhojana taiyAra kiyA gayA hai vaha pohozika-uddeza se nirmita-kahalAtA hai / athavA, vaha yat kriyate bhaktAdi tadAghAkarma / piM. ni. malaya. saMkSepa se cAra prakAra kA haivRtti 62.. 2 prAsuke dravye sati yadyadhaHkarmapariNato bhavati sAghuH 5 pagadA aso jamhA tamhAdo davvado ti taM davva / -yadyAtmArtha kRta manyate gauraveNa-tadAsI bandhako pAsugamidi siddha vi ya appaTukadaM asuddha tu / / bhaNita:-karma badhnAti / mUlA. vRtti 6-68. jaha macchayANa payade madaNudaye macchayA hi majjati / 3 prAdhAkammapariNado pAsugadavve vi baghano bhnniyo| Na hi maMDUgA eva paramaTThakade jadi vishuddho|| sUddha garvasamANo prAdhAkamme vi so suddho|| mUlA. 6-68 mUlA. 6, 66.67. 4 yoktAdhaHkarmiko duSyennAtra bhoktA viparyayAt / 6 pAhAkammaM bhujai na paDikkamae ya tassa ThANassa / matsyA hi matsyamadane jale mAdyanti na plavAH / / emeva aDai boDo lukka-vilukko jaha kavoDo / mana.dha. 5-68. pi. ni. 217. Page #174 -------------------------------------------------------------------------- ________________ piNDazuddhike antargata uddiSTa mAhAra para vicAra 156 jAvadiyaM udda so pAsaMDo ti ya have smuddeso| Adi ko milAkara bhojana banAyA jAtA hai vaha proSa samaNo ti ya mAdeso NiggaMyo tti ya have samAveso // prauddezika kahalAtA hai aura apane svAmitva ko haTAkara mUlA. 6-7. bhikSA deneke lie jo kucha mAtrAmeM bhojana sAmagrIko pRthaka uparyukta prauddezika bhojana cAra prakArakA hai- kara diyA jAtA hai vaha vibhAga prauddezika mAnA jAtA hai| uddeza, samuddeza, prAdeza aura samAdeza / 1. jo bhI koI kabhI duSkAla Adi ke par3ane para usameM jIvita bacA Avege una sabhI ke lie bhojana dUMgA, isa uddeza se nirmita bhojana ko uddeza praudde zika kahA jAtA hai| rahA gRhastha vicAra karatA hai ki maiM isa bhISaNa dubhikSameM 2. jo bhI pAkhaNDI pAveMge una sabako bhojana dUMgA, isa jIvita baca gayA hU~, ataeva pratidina kucha bhikSA duuNgaa| prakAra ke uddeza se jo bhojana banAyA jAtA hai use samu kAraNa ki pUrva meM diyA hai so aba bhoganemeM A rahA hai, aba isa samaya yadi kucha puNya kArya na kiyA jAya to para. deza prauddezika kahate hai / 3. AjIvaka aura tApasa prAdi lokameM phala kahA~se prApta ho sakatA hai| ata: bhikSA jitane bhI zramaNa-veSadhArI sAdhu-bhojana ke lie dAnAdi puNya kArya karanA ucita hai| aisA vicAra hone Avege una sabhI ko AhAra dUgA, isa prakAra zramaNo ke para gRhiNI vinA kisI prakArake vibhAgake jitanA bhojana uddeza se nirmita bhojana kA nAma Adeza prauddezika hai| pratidina banAyA jAtA hai usame pAkhaNDiyoM yA gRhasthoM 4. jo bhI nirgrantha sAdhu Avege una sabake lie AhAra ko bhikSA dAnArtha kucha aura bhI cAvala Adiko DAlakara dUgA, isa prakAra jaina sAghuoM ko lakSya kara banAyA gayA bhojana banAtI hai / yaha ogha prauddezika hai| bhojana samAdeza prauddezika kahalAtA hai| yaha cAro prakArakA bhojana uddeza se nirmita hone ke kAraNa prauddezika yahA yaha zakA udbhAvita kI gaI hai ki sAdhu to chadmastha hai-kevala jJAnI to nahI hai; taba vaisI avasthA doSa se dUSita hotA hai, ataH zuddhi kA vighAtaka hone se me vaha yaha kisa prakAra jAna sakatA hai ki amuka bhojana sAdhu ke lie vaha agrAhya hotA hai / piNDaniyukti prarUpita prauddezika uparyukta uddezapUrvaka banAyA gayA hai aura amuka binA piNDaniyukti yaha zvetAmbara sampradAyakA mAnya kisI prakArake uddezake banAyA gayA hai ? grantha hai / yadyapi digambara sAdhu aura zvetAmbara sAdhugrokI isake uttara meM kahA gayA hai ki sAdhu yadi upayukta hai gocarIme bheda hai, phira bhI jaisA ki UparakI tAlikAmoM se rakA tAlikAmA se --sAvadhAna hai-to vaha gRhasthakI zabdAdi ceSTAmose use spaSTa hai, donoM sampradAyagata ina doSoM meM bahuta kucha samA- jJAta kara sakatA hai| jaise-yadi bhikSAke sakalpase niyanatA bhI hai| isIlie tulanAtmaka vicAra kI dRSTi se mita banAye jAne vAle bhojaname kucha adhika cAvala Adi yahA~ piNDaniyukti meM jisa prakAra isa doSakI prarUpaNA ko kA prakSepa kiyA gayA hai to vahudhA gRhasthakI ceSTA isa gaI hai use bhI de denA upayogI pratIta hotA hai| prakAra huA karatI hai-yadi gRha para bhikSArtha koI sAdhu yahA~ praudda zikake do bheda nirdiSTa kiye gaye hai- pahu~catA hai to gRhapati gRhiNIse bhikSA deneke lie kahatA proSa pauzika aura vibhAga prauddezika / poSakA artha hai| taba vaha kahatI hai ki pAca bhikSAye pratidina dI sAmAnya hotA hai, ataH sAmAnyase-sva praura para ke jAtI hai so ve itara sAdhUnoM ko dI jA cukI haiM / athavA vibhAga se rahita-jo pratidina banAye jAne vAle niya- kabhI-kabhI gRhiNI ina bhikSAmoMkI gaNanAke lie bhitti mita bhojanameM bhikSA dene ke vicArase kucha aura cAvala Adi para rekhAye banAtI jAtI hai, athavA pahilI va dUsarI 1 uddesiya samudde siyaM ca pAesiyaM ca samAesaM / pAdi ginatI huI bhikSA detI hai| kabhI-kabhI pramukha evaM kaDe ya kamme ekkekki caukkamo bheSo / gRhiNI bahU Adise yaha kahatI huI dekhI jAtI hai ki isa jAvaMtiyamuddesaM pAsaDINaM bhave samudde sN| pAtrameM se bhikSA denA-isame se nahI denaa| tathA sAdhu samaNANaM pAesaM nimgaMthANaM samAesaM / / jaba kisI vivakSita ghara para pahu~catA hai to koI strI pi.ni. 226-230 kisI dUsarIse kahatI hai ki bhikSAdAnArtha itanI bhojya Page #175 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 160 anekAnta sAmagrI pRthaka kara lo| ityAdi ceSTAoM ko dekha-suna -mana, vacana, kAya, va kRta, kArita, anumodanA-se kara sAdhu uddiSTa bhojanakA anumAna kara sakatA hai| vizuddha ho, byAlIsa doSoM (udgama 16+ utpAdana 16+ vibhAga bhauzika uddiSTa, kRta aura karma ke bheda se prazana 1042) va saMyojanAse vihIna ho, pramANase yukta tIna prakAra kA hai| vivAhAdi mahotsavake samaya pracura -parimita-ho, vidhipUrvaka-navadhA bhaktise-diyA bhAta va vyajana Adiko dekhakara gRhastha kisI kuTumvAjana gayA ho, aMgAra va ghUma doSoMse virahita ho, pUrvokta chaha se puNya sampAdanArtha bhikSuko ke lie bhikSA deneko kahatA kAraNoMse saMyukta ho, viparIta kramase rahita ho, aura hai| taba yadi jaisA hai usI prakAra se detA hai to ise kevala yAtrAkA-prANadhAraNa athavA mokSa prAptikAuddiSTa kahA jAtA hai| yadi bhikSA dene ke lie pUrva bhojya dina ka lie pUrva bhAjya sAdhana ho| ukta bhojana nakha, roma, jantu, asthi, kaNa sAmagrAsa kucha aura karamba (dadhyAdana) Adi navAna vastu (gehU~ AdikA bAhya avayava), kuNDa (dhAna Adi bhItarI yA jAtA hai tA vaha kRta kahalAtA ha / tathA yAda lA sUkSma avayava), pIva, camaDA, rudhira, mAsa, bIja, phala aAdikA cUrNa rakhA huaAho aura phirase cAzanI Adi banAkara (jAmuna, Ama va pAvalA), kanda aura mUla; ina caudaha laDDU prAdi banAye jAte hai to usakA nAma karma hotA hai| maloM se vajita bhI honA caahie| ukta tIno vibhAga prauddezikomese pratyeka prauddezika, isake atirikta usa bhojanakA jaise prAsuka-'pragatA samUha zika, prAdezika aura samAdezake bhedase cAra-cAra prasava. yasmAt tat prAsukam' isa niruktike anusAra prakArakA hai| isa prakAra vibhAga praudda zikake saba bheda prANivihIna-honA abhISTa hai vaise hI apane lie na bAraha ho jAte haiM / ina uddiSTa aodda zika prAdike chinna- kiyA jAnA--anahiSTa honA bhI anivArya hai / aschinna Adi aura bhI kitate hI avAntara bhedokA yahA (dekhiye pIche e 158) / nirdeza kiyA gayA hai| niSkarSa bhojana kA uddeza va usako vizuddhi sabakA phalitArtha yaha hai ki sAdhukA mArga atizaya sAdhu jana jo bhojana karate hai vaha jJAna, saMyama aura kaNTakAkIrNa hai| usa parase sAdhAraNa pathikakA jAnA dhyAnakI siddhi ke lie karate hai| ve isalie bhojana nahI sambhava nahI hai| usa para se to ve hI pathika cala sakate kiyA karate hai ki usase zarIra baliSTha ho, Ayu vRddhiMgata hai jo parAvalambana ko chor3akara svAvalambI bana gaye hai, ho, zarIrakA upacaya (puSTi) ho aura vaha dIptimAn jo indriyoMkA damana kara zarIrase bhI nirmama ho cuke hai, ho / rasanA indriyake vijetA va anAsakta honese ve svAda jinheM isa loka va paraloka ke vaibhava kI cAha nahIM rahI ke lie bhI bhojana nahIM kiyA krte| hai, jinake lie zatru bhI mitra pratIta hone lage hai, jo bhojana bhI ve aisA hI grahaNa karate hai jo nau koTiyoM saMsArase virakta ho eka mAtra muktisukhakI prAptike lie ratnatrayArAdhanAme nirata hai, jo nindA va prazasAmeM samatAchaumatthoghuddesa kahaM viyANAi coie bhaNai / bhAvako prApta hokara na nindAse viSaNNa hote hai aura na uvautto guru evaM gihatthasaddAiciTThAe / prazaMsA se harSita bhI hote hai, tathA jinakA sabhI anuSThAna dinnAu tAu paMcavi rehAu karei dei va gaNati / lokAnurajanake lie na hokara kevala prAtmakalyANa ke dehi imro mA ya imo avaNeha ya ettiyA bhikkhA // lie hI hai| prAcArya guNabhadra aise hI sAdhu mahAtmAmo ko piM. ni. 222-23. 2 pi. ni. malaya. vRtti 216 va 228. mahasva dete hue kahate hai3 pi. ni. 226 (dekhiye pIche pR. 156) AzArUpa beli unhIM tapasviyoM kI taruNa-harI bharI 4 vahI 231-33. -rahatI hai, jinakA manarUpa mUla (jar3a) mamatvarUpa jalase 5 Na balAu-sAuTTha Na sarIrassuvacaya? tejtttt| 6 mUlA. 6.65; ana. dha 5-36. NANaTTha saMjamaTTha bhANaTuM ceva bhuMjejjo // mUlA. 6.62 7 mUlA. 6-66. Page #176 -------------------------------------------------------------------------- ________________ piNDazuddhike antargata uddiSTa pAhAra para vicAra tara rahatA hai / yahI socakara vivekazIla manasvI sAdhu isa karate hue use sahana karanA cAhie ki vaha saca hI to ciraparicita zarIrameM bhI niHspRha hokara nirantara kaSTaprada kaha rahA hai, isameM usakA kyA doSa hai ? aura yadi isake prArambhoM-pAtApanayoga prAdi-ke sAtha kAla-yApana viparIta doSoM ke na rahate hue bhI koI zApa detA hai karate haiN| to vaha mithyA kaha rahA hai-usase usI kI hAni ho jo ekAkIpana ko sAmrAjya ke samAna, zarIrakI sakatI hai, merI kucha hAni hone vAlI nahI hai-aisA cyuti (mRtyu) ko abhISTa prAptike sadRza, duSTa karmosa vicAra karate hue usako saha lenA caahie| nirmita duravasthA ko dukha, sAMsArika sukhake parityAga ko aba rahI uddiSTa bhojana kI bAta, so isa viSayameM sukha aura prANa nirgamanako saba kucha dekara kiye jAne vAle merA abhimata yaha hai ki jaisA ki mApa Upara prAgamika mahAn utsava jaisA samajhate haiN| aise mahAmanA maharSiyoMke kathana ko dekha cuke haiM tadanusAra vartamAnameM bhAhAra to lie anukUla-pratikUla sabhI kucha sukharUpa hI pratibhAsita prAyaH uddiSTa hI prApta ho rahA hai, isase pAnAkAnI nahI hotA hai-dukharUpa kucha bhI pratIta nahIM hotaa| isIlie kI jA sakatI hai| isake lie mumukSu bhavya jIvako sarvave sadA sukhI rahate hai| prathama to deza-kAla aura gRhasthoM kI vartamAna paristhiti jinheM zarIragata dhUli (maila) bhUSaNa ke samAna pratIta kA vicAra karanA cAhie / tatpazcAt antaHkaraNa se yadi hotI hai, sthAna jinakA zilAtala haiM, zayyA jinakI kapha munidharma ke nirvAha kI preraNA milatI hai to isa dubara rIlI bhUmi hai, siMhoM kI guphA jinakA sundara ghara hai, vratako svIkAra karanA cAhie, anyathA gRhastha rahakara bhI tathA saba prakAra ke mAnasika sakalpa-vikalpoM se nirgata yathAsambhava pratimAnoM kA paripAlana karate / dhArmika honese jinakI prajJAnarUpa gAMTha khula cukI hai; ve muktisukha jIvana bitAyA jA sakatA hai| dharmakA sambandha bApa ke vAMchaka vivekI niHspRha sAdhu hamAre manako pavitra kre| niyoM kI roSA yAmI pariNAmoM meM adhika hai| ___ isase nizcita hai ki sAdhucaryA kaSTaprada to hai hI, yahI kAraNa hai jo prAcArya samantabhadra mohI munikI apekSA para jinhoMne ghara-dvAra va strI-putrAdi se nAtA tor3akara nirmoha gRhasthako adhika mahattva dete haiN| svecchA se isa prasidhArAvata ko dhAraNa kiyA hai unheM vaha parantu jo isa dharmako svIkAra kara cuke hai unhe kaSTakara pratIta nahIM honA cAhie / antaHkaraNa kI sAkSI- paristhitijanya usa kamIkA anubhava karate hue antaHkaraNa pUrvaka usakA yathocita paripAlana karane para bhI yadi koI se usa para pazcAttApa karate rahanA caahie| yaha socanA unakI nindA karatA hai to usase unhe kSubdha nahIM honA ucita nahIM hogA ki vartamAna meM jaise zrAvaka apane dharma cAhie, aura yadi koI prazasA bhI karatA hai to usase kA paripAlana nahIM kara rahe vaisehI yadi sAdhubhI apane dharma santuSTa bhI nahI honA caahie| kAraNa ki yaha nindA se kucha cyuta hote hai to isame anahonI bAta kyA hai ? stuti to kadAcit svabhAvase aura kadAcit kisI svArtha kAraNa ki dUsaroM kI bhraSTatA se svayaM bhraSTa honA, yaha vizeSa kI siddhi ke lie bhI kI jA sakatI hai| hAM yaha buddhimattA kI bAta nahIM hogii| avazya hai ki yadi usa nindA me kucha tathya hai to usa para dhyAna dekara nindakake manogata bhAvako na dekhate hue apanI 4 doSeSu satsu yadi ko'pi dadAti zApaM usa kamI kI pUrtike lie prayatnazIla rahanA cAhiye tathA satya bravItyayamiti pravicintya sahyam / usake lie nindakakA manaHpUrvaka AbhArahI mAnanA caahie| doSeSvasatsu yadi ko'pi dadAti zApaM prAcArya amitagati kI yaha ukti kitanI mahattvapUrNa hai mithyA bravItyayamiti pravicintya sahyam // subhASita. 2-31. doSoM ke rahate hue yadi koI unake kAraNa zApa 5 gRhastho mokSamArgastho nirmoho naiva mohavAn / detA hai-nindA va apamAnita karatA hai to yaha vicAra anagAro gRhI zreyAn nirmoho mohino muneH / / 1 aAtmAnuzAsana 252. 2 vahI 256. 3 vahI 256. ra. ka. zrA. 33 Page #177 -------------------------------------------------------------------------- ________________ zrIpura kSetra ke nirmAtA rAjA zrIpAla nemacanda dhannUsA jaina gata sAla kAraNavaza nAgapura ko 3-4 daphe jAne kA lekhoM se yaha spaSTa hai ki, usake kartA niHsaMzaya digaMbara yoga prAyA / taba vahA~ ke itihAsajJa DA0 ya0 khu dezapADe jaina hI the / kyoMki Upara lekha me mUlasaMgha tathA balAtkAra kI bhI mulAkAta hotI thii| sayogaza unake yahA~ pro0 gaNa kA ullekha hai aura nIce ke lekha meM khaTavaDa gotra kA maghakara vAvagAMvakara tathA pro0 brahmAnanda dezapADe kI paha- ullekha hai / ye bAte digabara AmnAya kI hI dyotaka haiN| cAna haI / sanAna viSaya hone se paricaya hone meM dera na ina lekho para se Age kA itihAsa nizcita hotA lgii| zirapura ke prAcIna mandira para aprakAzita do hai-pahale lekha kA artha-dazaka 909 yA savat 1044 zilAlekha haiM, aisA batAne para ve donoM vahA~ jAne ko ke prASADha mAha ke zukla paMcamI yA paca dazamI tithI ko utArU hue| aura samaya pAkara unhoMne usa zilAlekha ke mUlasagha aura balAtkAragaNa ke bhaTTAraka zrIjina..... ke tathA kucha mUrtilekha, stabhalekha prAdi ke chApa bhI laaye| upadeza se rAnI rAjamati tathA rAjA zrIpAla ne zrIpArzva usame se eka chApa unhone mujhe diyA, usase maiM nAtha biMba kI rASTrakUTa rAjA idrarAja (caturtha) kI mRtyu saMtoSita to nahIM huaa| lekina kamaroM se usake phoTo hone ke bAda zrIjina pratiSThA pUrvaka isa zrIpurAyatana kI nikAlane kI yojanA banAkara maiM zirapura gyaa| unakA pratiSThA kii| jo vAcana maiM kara sakA vaha nIce diyA hai / isa vAcana meM yaha eka svatatra anusaMdhAna kA viSaya hai ki ASADha jo spaSTa zabda dikhAI diye vaha dekara jo maspaSTa hai yA se kArtika taka paca kalyANaka pratiSThA nahI hotii| ataH honA cAhiye aisA lagA ve zabda kasa me diye hai| Upara yaha tithI sirpha mandira yA vedI pratiSThAkI honI cAhiye / ke paTTI para kA lekha 4 paMkti meM hai / vaha isa prakAra hai yAnI usa samaya virAjamAna hone vAlI mUrti pUrva pratipaMkti (1) zAka 606 (prASAr3ha zukla) paMca".... SThita hogii| mUla saMghe..... (balAtkAra gane) bhaTTAraka zrI ji (2) zirapura kSetra meM prASADhI pUnama tathA kAttika pUnamako na......rA)jI) rA(jA) mati...''zrIpAla bhUpa..." aise do daphe yAtrA bharatI hai| kAtika pUnama vArSika utsava zrI pArzvanAtha bi (3) (ba) ...." (rASTrakUTa saMgha)'' ke rUpa meM manAyA jAtA hai| agara ASADhI pUnama ko yaha zrIjina (pratiSThita) maho (tsave indra) rAja hate zrIpAla prAcIna hemADapaMthI mandira kI varSapAMTha mahotsava ke rUpa meM iha zrIpurAyatanaM (4) saMpratiSThApitam // svIkAra kiyA jAya to eka itihAsa kI puSTi bana jAtI nIcekI paTTI para kA lekha tIna pakti meM hai vaha isa hai| jo itihAsa saMvat 1044 se prAja yAnI savat prakAra hai 2028 taka kAyama rahA / (1) "sake 1338 vaizAkha sudi 8 (guro) zrImAla- tathA isame ullekhanIya zrIpAla rAjA rASTrakaTa saMgha yastha seTha rAmala pautra Tha0 bhoja pu (2)tra amara (kula) kA thA yAnI rASTrakUToM kA sAmata thA / aura sa0 1044 samutpanna saghapati 40 zrI jagasIhena pratarikSa zrI pAva se pUrva hI sa0 1036 meM antima rASTrakUTa rAjA indrarAja nAtha (3) nijakula (uddhAraka) khaTavA vNsh....."raaj| 'raaj|| (caturtha) kI mRtyu ho gaI yii| usake bAda rASTrakUToM kA ina donoM zilAlekhoM se donoM lekha bhinna kAla ke rAjA koI na hone se usakA nirdeza isame na huA / sAtha tathA bhinna kartRtva ke jAna par3ate hai| tathA ina donoM meM yaha bhI dhyAna meM rakhanA cAhiye ki saM0 1044 meM Page #178 -------------------------------------------------------------------------- ________________ zrIpura kSetra ke nirmAtA rAjA bhopAla budha hariSeNa cittaur3a se acalapura pAye the| aura vahAM unake kalpita kAla jhUThA hai yaha siddha karane kI isa zilAlekha dvArA 'dharmaparIkSA' nAma kA graMtha samApta karane kA ullekha se anya pramANa kI mAvazyakatA nahIM rhtii| kiyA jAtA hai / graMthakI prazasti meM hariSeNa likhate hai dUsarA jo lekha hai vaha to spaSTa hI hai| tathA 'aMta"siri cittauDu caivi prabalaura ho, gayau niyakajje rikSa zrI pArzvanAtha nijakula' kA artha garbhagRha aisA kareM ja jimhrpurho| tahi chaMdAlaMkAra-pasAhiya, dhammaparIkkha to amarakula me utpanna seTha jagasiMha ne isa mandira kA eha te sAhiya // " sake 1327 (I0 sa0 1406) meM isakA jIrNoddhAra isase itanA to nirvivAda hai ki 'dhammaparIkSA' ko karAyA thaa| inakA vaMza khaTavaDa thaa| racanA acalapura meM huI thii| lekina usakI prazasti kisI gata sAla ke utkhanana meM eka staMbha milA thA, usake aura jagaha likho gayI hai kyoki 'gayau', 'hi' ye zabda Upara saM0 1811 mAgha sudi 10mI ko mandira kA uddhAra acala pura meM baiTha kara likhe nahI jAte / prazasti ke prAraMbha kisI saMtavAla ne kiyA hai aisA spaSTa ullekha hai| matalaba meM hI hariSeNa likhate haiM-'iha mevADa-desi'-jana saMkuli' ......... ' isameM 'iha' zabda para merA dhyAna jAtA hai yaha hai ki Aja taka isa mandira ke kitane samaya uddhAra kArya huye hoMge to bhI vaha saba adhUre haiN| sa0 1868 kA aura maiM isa mAnyatA meM hU~ ki hariSeNa, prazasti likhate samaya vApisa mevADa me hI hoMge / agara merA yaha anumAna vayaska AdamI bhI yahI kahatA thA ki 'mandira usa samaya saphala rahA to budha hariSeNa sirpha kucha kAla ke liye hI taka kabhI bhI pUrA nahI huaa|' acalapura Aye the aisA mAnanA ucita hogaa| aura vaha Aja bhI vaisI hI sthiti hai| mandira para pAMca jagaha kAla agara isa prAcIna pavalI mandira ke pratiSThA kA zikhara banAne kI yojanA hone para bhI eka jagaha bhI hogA to vaha caumAsA hariSeNa ne acalapura meM bitAyA zikhara nahI bana paayaa| sirpha garbhAgAra ke Upara IMToM kA hogA aura vahAM dharma parIkSA kI racanA karake caumAsA ke banAnA cAla thA to vaha bhI 3 phITa ke U~cAI meM adhUrA bAda phira apane kSetra cale gaye aura vahAM prazasti jor3a ke chor3A gyaa| graya kI samApti kI, aisA lagatA hai; kyoki sirapura yA khaira abhI sAre jaina samAja kA dhyAna idhara hai, maMdira muktAgiri kA vArSika melA kArtika sudI pUnama ko hI kI mAla kI tathA tAbA apanA hI hai aura korTa se bhI bharatA hai| sAtha meM mujhe to aisA lagatA hai ki zilAlekha isa mAnyatA ko puSTI milI aura isa mandira kI irdame ullekhita jo bhaTTAraka hai unakA bhI caumAtA zirapura girda jamIna digabaroM ke hAtha pAne kA phaisalA hAla hI yA pracalapura meM hI huA hogaa| aura bhaTrAraka zrIkA akolA korTa se milA hai| gamana hone para hariSeNa bhI apane sthAna ko cale gaye 16 sAla bAda isa mandira ko eka sahasra sAla pUre hoNge| hoNge| taba eka sahasrI acche utsAha ke sAtha manAne kI isa zilAlekha se isa prAcIna mandira tathA usake yojanA calI hai / taba taka isa mandira para zikhara bananA, nirmAtA rAjA zrIpAla kA kAla nizcita ho gyaa| jo dharmazAlA kA nirmANa honA Adi kArya pUre hone caahie| hamAre bhUta lekhoM meM varNita kAla se abhinna hI hai| zve. isake liye eka lAkha rupaye kA bajaTa honA caahie| tAmbara loga isa mandira ke nirmANa kA kAla sa0 1142 samAja kA dhyAna tathA hamAre aguye kA lakSa isa sasthAna mAnate hai / yaha mAnyatA sau sAla bAda kI aura nizcita kI ora hai to yaha kArya nizcita hI pUrA hogA aisI galata hai| sirpha abhayadeva sUri jaise mahAn tapasvI AcArya zubha kAmanA ke alAvA abhI mai kucha bhI nahIM likha ke sAtha zrIpAla rAjA kA sambandha biThAne ke lie sva- sktaa| Page #179 -------------------------------------------------------------------------- ________________ zubhacandra kA prAkRta lakSaNa : eka vizleSaNa DA0 namicandra zAstrI ema. e. DI. liT, pArA caNDakRta prAkRta takSaNa ke atirikta zubhacandrabhaTTAraka prAkRta lakSaNa me racanAkAla kA akana nahIM kiyA kA cintAmaNi nAmaka svopajJavRtti sahita eka prAkRta gayA hai, para pANDava purANa kI prazasti me usakA racanAlakSaNa nAma kA prAkRta vyAkaraNa upalabdha hai| isa vyAka- kAla ullikhita hai tathA ukta cintAmaNi vyAkaraNa kA raNa grantha ke Adi aura anta me grantha kA nAmakaraNa akita bhI nirdeza pAyA hai, ata: isa grantha kA racanAkAla vi0 hai| tathA saM0 1608 se pUrva hai| zrI jJAnabhUSaNaM devaM paramAtmAnamavyam / agapaNNattI me traivedya aura ubhaya bhASA parivedI kahA praNamya bAlasandukhya vakSye prAkRtalakSaNam // gayA hai| ata. jJAta hotA hai ki zubhacandra saskRta aura grantha kI antima prazasti me prAkRta ina donoM hI bhApAyoM ke vidvAn the| inakA yaha zubhacandramunIndra Na lakSaNAdhi vigAhya vai| vyAkaraNa sarala aura prAzubodha gamya hai / prAkRtaM lakSaNaM cakre zabdacintAmaNisphuTam // 5 // prastuta vyAkaraNa meM trivikrama ke vyAkaraNa ke samAna zabdacintAmaNidhImAn yo'dhyeti dhRtisiddhaye / tIna adhyAya meM cAra-cAra pAda hai| prathama adhyAya ke prAkRtAnAM suzabdAnAM pAraM yAti sunizcitam // 6 // prathamapAda me 56 mUtra, dvitIyapAda me 130 mUtra, tRtIyapAda prAkRtaM lakSaNaM ramyaM zubhacandraNa bhASitam / me 147 mUtra aura caturthapAda me 128 sUtra hai / tRtIya yo'dhyeti vai suzabdArthadhanarAjo bhavennaraH // 7 // - mAdhyama ke prathamapAda me 172 sUtra, dvitIyapAda me 40, atima prazasti tRtIyapAda me 43 aura caturthapAda me 147 mUtra hai / isa uparyakta padyo se spaSTa hai ki prastuta vyAkaraNa kA prakAra samasta dvAdazapAdoM meM kula 1215 sUtra hai| sUtroM nAma prAkRta lakSaNa aura vRtti kA cintAmaNi hai| para granthakartA kI svaviracita cintAmaNi nAmaka vRtti hai, racayitA zubhacandrane apanI paTTAvalI bhI isa grantha ke candranAyA: kathA yena dRbdhA nAndIzvarI tathA / anta me akita kI hai| batAyA hai ki bhuvanakIrti ke ziSya pAzAdharakRtAcAravRttiH sadavRttizAlinI / jJAna bhUSaNa hue, jJAnabhUSaNa ke ziSya vijayakItti aura sazayavadanavidAraNamapazabda sukhaNDanaM paratarka / vijayakIrti ke ziSya zubhacandra the| inhone kAvya, purANa, sattattvanirNaya varasvarUpasambodhinI vRtti / carita, darzana, adhyAtma, vratavidhAna eva vyAkaraNa viSayaka adhyAtmapadyavRtti sarvArthApUrvasarvatobhadram / racanAe~ likhI hai| inake SaDbhASA kavicakravartI evaM yo'kRta sadvyAkaraNa cintAmaNinAmadheya ca // vedya vidyAdhara prAdi vizeSaNa prasiddha hai| inake dvArA 2 zrImadvikramabhUpatedvikahate spaSTASTasaMkhye zate, racita candraprabhacarita, jIvandhara carita, karakaNDucarita, ramyeSTAdhikavatsare sukhakare bhAdre dvitIyAtithau / zreNika carita, saMzayavadanavidAraNa, SaTdarzana pramANaprema ....zrIzAkavATepure viracita purANa ciram / yAnupraveza, aMgapaNNattI, pANDavapurANa Adi ar3atAlIsa -pANDavapurANa, 72, 73, 77, 78, tathA 86 grantha hai|' 3 tappayasevaNasatto tevejjo uhayabhAsapariveI / candranAthacarita caritArtha padamanAbhacaritaM zubhacandram / suhacado teNa iNaM raiyaM sattha samAseNa // manmathasya mahimAnamatandro jIvakasya caritaM cakAra / -siddhAntasArAdisaMgraha ke antargata Page #180 -------------------------------------------------------------------------- ________________ zubhacandra kA prAkRta lakSaNa : eka vizleSaNa 165 jisameM sUtroM ke arthaspaSTIkaraNa ke sAtha prAkRta zabdoM ke zeSe'vyavaH zaza22-yuktasya halolope yo'vaziudAharaNa haiN| vyate'c sa doSa tasmin zeSe svare pare macaH sandhirna ___ vararuci ne dvAdazAdhyAyI prAkRta vyAkaraNa likhA thA, bhavati / yathA-kumbha paaro| usI ke anukaraNa para trivikrama ne dvAdazapadI likhA aura zubhacandra ne ukta niyama ke sambandha meM likhA haitrivikrama ke vyAkaraNa kA anukaraNa kara zubhacandra ne zeSe svarasya 1|1023-vynyjne lupte ya svaro'va dvAdazapAdoM meM ukta prAkRta lakSaNa nAma kA vyAkaraNa likhA ziSyate sa zeSaH tasmin zeSe svare pare svarasya sandhina hai / sUtra saMkhyA aura prayukta udAharaNoM kI dRSTi se yaha bhavati / yathA-gayaNecciU gandhauDi kuNanti / vyAkaraNa grantha abataka ke upalabdha samasta prAkRta vyAka- ukta tInoM zabdAnuzAsakoM ke niyamo kI tulanA se raNo meM bRhattara hai| hemacandra ne siddha hema zabdAnuzAsana yaha spaSTa hai ki zubhacandra kI pratipAdana prakriyA sarala ke prAkRta bhAga meM 1116 sUtra aura trivikrama ne kula aura spaSTa hai / zubhacandra ne sUtroM ko spaSTa rUpa meM likhane 1036 sUtra race haiN| zabdAnuzAsana kI dRSTi se prAkRta kA pUrA prayatna kiyA hai| bhASA ko avagata karane ke lie yaha vyAkaraNa bahuta hI isa vyAkaraNa me vargoM kA vyatyaya sambandho anuzAsana mubodha hai / isa vyAkaraNa meM prAkRta bhASA ke svarUpa gaThana anya prAkRta vyAkaraNo kI apekSA spaSTa aura vistRta hai| ke sambandha me acchA vicAra kiyA hai| prathama adhyAya ke yahA udAharaNArtha kareNu, vArANasI, marahaTTha, prANAla, prathamapAda me pandraha sajJA mUtro ke anantara 'prAkRtam' sUtra acalapura, NalADa, daho, guTaha, haliyAro, haluo, davIparo, kA adhikAra prArambha kara "dezya tavaM tatsamamArSaJca" Nihavo Adiko upasthita kiyA jA sakatA hai| ukta zabda 1|1|16-ttpraakRtN kvacidezebhava, kvacitsaskRtabhava kva- varNavyatyaya se siddha kiye gaye hai| zubhacandra ne isa sandarbha cit saskRtasamAna kvacit RSiproktamiti bahudhA syAt / ma lagabhaga 15 sutro kI racanA kara ukta vikaraNa kA tadyathAsthAna darzayiSyAmaH / arthAt prAkRta bhASA ke kucha anubandhana kiyA hai| zabda dezaja hai, kucha saskRtase utpanna hai, kucha saskRta samAna palliGga zabdo se strIliMga rUpa banAne kI vidhi kA hai aura kucha zabda ArSa hai| ina zabdokA yathA sthAna nirUpaNa karate hue likhA haivivecana kiyA jaaygaa| "nurajAterIrvA" ||26-prjaativaacinH puliGgAt isa prakAra prAkRta bhASA kA svarUpa nirdhAraNa kara striyA vartamAnAt I pratyayo bA bhavati / yathA-hasamANI, prAkRta zabdoM ke rUpoM ko 'bahula' kahA hai arthAt prAkRta hasamANA, sappaNahI, suppaNahA, solI, sIlA, kAlI, kAlA, zabdoM ke rUpa vikalpa se niSpanna hote hai| nIlI, nIlA, aadi| isa prAkRta lakSaNa kI pramukha vizeSatA spaSTa rUpa meM isa prasaga me gorI, kumArI prabhRti zabdo kA rUpa zabdAnuzAsana kI hai| yahAM udAharaNArtha do-eka sUtra uddhRta saskRta rUpo ke samAna pratipAdita kara "pratyaye" 2 / 2 / 37 kara ukta tathya kI puSTi kI jaaygii| vyaJjana ke lopa sUtra dvArA aN pratyayAnta pulliGga zabdoM ko strIliMga hone para jo svara zeSa raha jAtA hai, usa svara kI sandhi banAne ke lie 'I' pratyaya kA vidhAna kiyA hai| yathAnahIM hotii| isa niyama kA pratipAdana prAcArya hemacandra ne sAhaNI, sAhaNA, kurucarI, kurucarA prAdi / isa prasaga me "svarasyodvatte" zaza-vyaJjanasapRktaH svaro vyaJjane saskRta vyAkaraNa me pratipAdita niyamoM ke atirikta lupte yo'vaziSyate sa udvatta ihocyate / svarasya udtte svare prAkRta ke dezaja aura saMskRtodbhava zabdo ke strIliMga me pare sandhirna bhavati / ythaa-nisaa-aro| nibandhita rUpoM kA bhI pratipAdana huA hai| sAdhAraNataH hema ke ukta niyamAnusAra utta svara kI sandhi nahIM yaha anuzAsana anya sabhI prAkRta vyAkaraNoM meM pAyA jAtA hotii| isI niyama kA pratipAdana trivikrama vyAkaraNa meM hai, para yahAM vistAra ke sAtha spaSTatA bhI vartamAna hai / nimna prakAra humA hai prAkRta ke dezaja zabdoM ko gaNoM meM vibhakta kara prada Page #181 -------------------------------------------------------------------------- ________________ anekAnta zita kiyA hai| goNAdyA, ahiyAMbA, tRnAMbA, pupAyAdyAvA hai, jinakI pAvazyakatA thii| ina purAne udAharaNoM ke prati gaNoM meM dezI zabda parigaNita kiye hai| nipAtana atirikta kucha naye udAharaNa zabda bhI upasthita kiye se siddha hone vAle dezI zabdoM kA prayoga kisa-kisa artha gaye haiN| meM hotA hai, yaha sUtra-vRtti sahita nirUpita hai / vibhakti- apabhraMza anuzAsana kA prAraMbha "prAyo'pabhraze svarANAM artha kA vicAra paryApta vistAra pUrvaka kiyA hai| dvitIya svarAH" 3 / 4 / 1 sUtra se kiyA hai| yaha sUtra bhAva kI dRSTi adhyAya ke tRtIya pAda ke 36veM sUtra se 51ve sUtra taka se trivikrama ke samAna aura zabdavinyAsa kI dRSTi se hema vicAra kiyA hai| anya prAkRta vyAkaraNo kI apekSA kati- ke tulya hai| isa sUtra ke spaSTIkaraNa ke lie diye gaye paya naye niyama aura udAharaNa bhI Aye haiN| udAharaNo meM hema aura trivikrama dono kI hI apekSA mA, tRtIya adhyAya ke prathama pAda me kriyArUpoMkA vistAra rekhA, kaccha, kacchA zabda adhika pAye haiM / apabhraMza bhASA pUrvaka nirUpaNa kiyA hai| kRdanta aura taddhita pratyayoM kA ke anuzAsana ko nimnalikhita rUpoM meM vargIkRta kiyA jA kathana bhI isa vyAkaraNa meM sodAharaNa pAyA hai| ina udA- sakatA haiharaNa rUpoM meM dezaja aura ArSa zabdoM kI eka lambI 1 apabhraMza meM saMjJA zabdoM ke antima svara vibhakti tAlikA hai| lagane ke pUrva kabhI hrasva aura kabhI dIrgha ho jAte haiN| prastuta vyAkaraNa meM zubhacandra ne sAmAnya prAkRta, yathA-Dholla-DhollA, sAmala sAmalA, svarNarekhA-suvaNNazaurasenI, mAgadhI, paizAcI, cUlika paizAcI aura apabhraza rekh| ina cha: prAkRta bhASAoM kA anuzAsana nibaddha kiyA hai| 2 apabhraza me kisI zabda kA antima pra kartA aura sAmAnya prAkRta kA niyamana nau pAdoM meM aura dazave pAda karma ke eka vacana me u ke rUpa meM parivartita ho jAtA ke 36 sUtroM taka pAyA hai| zaurasenI prAkRta kA niyamana karate hue anta me "prAkRtavaccheSaM" 312140 kaha kara , hai| yathA-dahamuha, bhayakaru, caumuhu, bhayakada / sAmAnya prAkRta ke niyamAnusAra zaurasenI ke niyamo ko 3 apabhraza meM puliGga sajJA zabdoM kA antima a avagata karane kI yora saketa kiyaa| isI prakAracI kartAkAraka ekavacana me prAyaH pro meM parivartita ho ke anuzAsana sambandhI pramukha niyamo ko batalA kara 'zeSa jAtA hai| prAkRtavat' jAna lene kA saketa kiyA hai| tRtIya adhyAya 4 apamraza me sajJAmo kA antima pra karaNakAraka ke tRtIya pAda ke anta meM nimnalikhita pAMca bhASAmo ke ekavacana me i yA e; adhikaraNa kAraka ekavacana me bhI niyamana kI carcA kI gaI hai| yathA i yA e meM parivartita hotA hai| inhI saMjJAoM ke karaNa bhASApaMcaka sadvyAkhyA zubhacandraNa suurinnaa| kAraka bahuvacana meM vikalpa se 'a' ke sthAna para e hotA zabda cintAmaNau nUna vihitA buddhisiddhaye // hai| akArAnta zabdome apAdAna ekavacaname he yA hu vibhakti tRtIya adhyAya ke caturtha pAda me 158 sUtro me apa- apAdAna bahuvacana me hu~ vibhakti; sambandhakAraka ekavacana bhraMza bhASA ke svarUpa-gaThana kA nirUpaNa kiyA hai| isa meM su aura hossu vibhaktiyo eva sambandhakAraka bahuanuzAsana meM anya prAkRta vyAkaraNo kI apekSA udAharaNoM vacana meM heM vibhaktiyAM jor3I jAtI hai| ko vizeSatA hai| hemacandra aura trivikramane apabhraMza zabdoM 5 ikArAnta aura ukArAnta zabdoM ke pare SaSThI ke udAharaNa prastuta karane ke lie apabhraza ke purAne dohe vibhakti ke bahuvacana 'Am' pratyaya ke sthAna para haiM aura upasthita kiye hai, jisase udAharaNoM kI saMkhyA utanI hai, paJcamI ekavacana me he; bahuvacaname haiM; saptamI ekanahIM pA sakatI hai, jitanI honI cAhie thii| zubhacandra ne vacana me hi tathA tRtIya vibhakti ekavacana meM haiM aura sUtroM ke niyamo kI caritArthatA dikhalAne ke lie dohoM Na vibhakti cinho kA prayoga hotA hai| me se kevala una zabdoM ko hI udAharaNa ke rUpa me rakhA 6 apabhraza bhASA meM kartA aura karma ke ekavacana Page #182 -------------------------------------------------------------------------- ________________ zubhacandra kA prAkRta lakSaNa : eka vizleSaNa 167 maura bahuvacana kI vibhaktiyoM kA tathA sambandha kAraka kI kiyA hai| yathA-laha+i-lahiH kara+iu-kariu; vibhaktiyoM kA prAyaH lopa hotA hai| ___ kara+ivi-karivi ; kara+pravi-karavi; kara+eppi-kareppi; 7 sambodhana kAraka ke bahuvacana meM ho avyaya kA kara+eviNu-kareviNu; kara+evikarevi / prayoga aura adhikaraNa kAraka ke bahuvacana meM hi vibhakti 16 kriyArthaka yA hetvartha kudanta ke lie eva, aNa kA prayoga hotA hai| praNai, sappa, eppiNu, evi pratyaya jor3e jAte haiM / yathA8 strIliGgI zabdoM meM kartA aura karma ke bahuvacana devaM, karaNa, bhujaNaha, kareppi, kareppiNu, karevi, kareviNu meM u aura pro; karaNa kAraka ke ekavacana meM e; apAdAna Adi / aura sambandhakAraka ke ekavacana meM he, hu tathA saptamI 17 vidhyarthaka kRdanta padoM ke lie ievvau, evvalaM, vibhakti ekavacana me hi pratyaya kA prayoga hotA hai| evaM evA pratyaya lagate hai| yathA-kiraevvau, karevvau, ___ napuMsakaliMga meM kartA aura karmakArakoM meM I vibha * karevA praadi| kti jur3atI hai| 18 zIladharma batalAne ke lie aNama pratyaya lagatA 10 dhAturUpoM ke prasaMga meM batalAyA hai ki ti prAdi hai| yathA-hasaNagra, hasaNau, karaNa, karaNau / meM jo prAdya traya hai, unameM bahuvacana meM vikalpa se "hi kiyA vizeSa nimina Tila Adeza; madhyatraya meM se ekavacana ke sthAna me hi prAdeza, koDa, Dhakkari, viTTAlu, appaNu, saDDhalu, khaNNa evaM baDha bahavacana meDa prAdeza tathA anya traya meM ekavacana me se prATi kA prayoga hotA aura bahuvacana meM haiM Adeza hotA hai| prastuta vyAkaraNa meM apabhraMza ke 65 avyaya pada bhI 11 anajJA me saMskRta ke hI aura sva ke sthAna para parigaNita hai|shbhcndr ne vatti me avyayoM ke artha kA i, u aura ha ye tIna Adeza hote hai| bhaviSyatkAla meM spaSTIkaraNa bhI kiyA hai| sya ke sthAna para vikalpa se so hotA hai| svArthika pratyayo me a, au aura ulla pratyaya kI 12 bhU dhAtu ke sthAna para hu~cca, brU ke sthAna para gaNanA kI gayI hai yathA-dosaDA, kuDallI, goraDI Adi / buva, vraja ke sthAna para vana aura tapa ke sthAna para gholla apabhraza niyamana prasaMga meM iva artha me cha: pratyayoM kA Adeza hotA hai| daz ke sthAna para passa, gRha ke sthAna prayoga batalAyA hai| yathA-"vArthe nAi nAvaha naI naM para gaNha, garja ke sthAna para dhuDakka eva kIJ ke sthAna jANi jANuH" 3|4|24-ivaarthe SaDAdezA bhavanti / nAi para kIsu prAdeza hotA hai| sAhu; nAvai guru; nai sUru; na cado; jANi capaya; jaNu 13 vartamAnakAlika kRdanta ke rUpa aMta aura mANa knny| pratyaya jor3akara banAye jAne kA niyamana kiyA hai| yathA bhAva arthaka tva aura ta pratyayoMke sthAna para apabhraMza kara+prata-karata; uggama+aMta-uggamaMta; vajja+prata= me taNu aura ppaNu pratyayoM kA vidhAna kiyA hai| yathAvajjata / baTTa+mANa vaTTamANa; hu~cca+mANa hu~ccamANa / "tRNappaNItattvayoH" 3|4|16-bhaave'rthe vihitayostattva14 bhatakAlika kRdanta rUpo ke lie ahama bhora pratyayo ttaNappaNau syAtAm / baDattaNu, vaDappaNu / iya pratyaya jor3ane kA vidhAna kiyA hai| yathA-hu+pra= nissandeha prAkRta ke sabhI aMgo ko samajhane ke lie hua, ga+pragagAla+iagAlina, makkha+i= yaha vyAkaraNa upAdeya hai / chaho bhASAoM kA samyak primkkhiy| kaha+i=kahiya; chaDDa+ipra-chaDDipra / / jJAna isa akele vyAkaraNa se ho sakatA hai| apabhraza me 15 pUrvakAlika kriyA kA artha vyakta karane ke lie samAhita jhADa, goppI, goMjI, prasArA, moratto, mohaMsa, sambandha kRdanta ke rUpoM ke lie i, iu, ivi, avi, eppi, prADoro, siNI, maMtakkharaM, khaMdajI, bahurANo, pAduggo, ppiNu, eviNu evaM evi pratyayoM ke jor3ane kA niyamana saidiTTha, jhaDI, ceDo, khahaMgo, kuto prabhRti dezala zabdoM Page #183 -------------------------------------------------------------------------- ________________ anekAnta. kA bhI kathana kiyA hai / trivikrama ne 'jhaDAdi' ke antargata jina dezaja zabdoM kI gaNanA kI hai, ve prastuta vyAkaraNa meM kisI eka gaNa meM paThita nahIM hai| inakA ullekha yatratatra phuTakara rUpa meM huA hai| zubhacandra ne udAharaNoM meM 'mahuravva pADaliputte pAsAyA' (201112), pANinIyA-pANineH ime ziSyAH (2 / 1 / 16), mai ayarekA-madIyapakSaH (211116), gaNahutaM (2 / 1 / 16), piyahutta passai (2 / 1 / 16), avarillo (2 / 1 / 21), mayalliputtI (2 / 1 / 26), tissA muhassa bharimo (2 / 2236), piuhara mAusiyA mAumaDalaM (122 / 86), mAhivApro (1 / 2 / 121); payAgajala (1 / 3 / 2); guDo, gulo (1 / 6 / 16); Tagaro (zRgarahitovRSabhaH), dUbaro (zmazrurahita puruSovA 1-3133), maTTa (svIkaraNa), thANU (tyaktavRtta 1 / 4 / 5), sappha (vAlatRNa) prabhRti aise pada hai, jiname saskRta kA itihAsa nihita hai| saMkSepa meM isa byAraNa meM nimnalikhita vizeSatAe~ parilakSita hotI haiM : 1 anuzAsana meM lAghava prakriyA kA prayoga / 2 prAyaH sUtroM dvArA hI niyamoM kA spaSTIkaraNa / 3 saMskRta ke pUre-pUre zabdoM ke sthAna para prAkRta ke pUre zabdoM ke prAdeza kA niyamana / 4 kRta aura taddhita pratyayoM kA vistArapUrvaka nirdesh| 5 pravarNAnta, ivarNAnta, uvarNAnta, RvarNAnta aura vyaJjanAnta zabdoM kI rUpAvali kA vistArapUrvaka ullekh| 6 sAmAnya prAkRta kA vistArapUrvaka nirUpaNa / 7 dezaja zabdoM kA yathAsthAna nirdeza / 8 mAgadhI, paizAcI aura cUlikA paizAcI kI zabdAvali kA kathana / varNavikAra kA sodAharaNa nirUpaNa / 10 varNa vyatyaya, prAdeza, lopa, dvitva prabhRtikA kathana / 11 anya vaiyAkaraNa ke samAna ya zruti kA nirUpaNa / -:0: bihArI satasaI kI eka ajJAta jaina bhASA TIkA zrI pragaracanda nAhaTA prAkRta aura saskRta saptazatI kI paraparA hindI, vijayagacchIya kavi mAnasiMha ne hindI gadya meM TIkA likha / gajasthAnI, gujarAtI meM satasaI ke rUpa meM khUba vikasita aura nAgorI loMkAgaccha ke vIracandra ziSya paramAnanda ne huI / saskRta, hindI, rAjasthAnI gujarAtI cAro bhASAmo savat 1860 bIkAnera meM saMskRta meM TIkA bnaaii| isa ko prApta satasaiyoM kI khoja idhara 5-7 varSoM meM maine TIkA kA vivaraNa maine apane sampAdita 'rAjasthAna meM vizeSa prayatnapUrvaka kI aura prApta jAnakArI saptasidh, hindI ke hastalikhita granthoM kI khoja dvitIya bhAga' me gajasthAna bhAratI Adi patrikAoM meM prakAzita kI jA sana 1947 meM prakAzita kara diyA thaa| abhI rUpanagara cukI hai| dillo ke zrIvallabha smAraka prAcya jana graMtha bhaDAra me eka hindI satasaiyoM meM sarvAdhika prasiddhi vihArI satasaI aura jaina TIkA prApta huI hai| jisakA saMkSipta vivaraNa ko milii| isa satasaI para saMskRta aura hindI gadya-padya isa lekha meM diyA jA rahA hai| meM jitanI TIkAyeM likhI gaI haiM utanI aura kisI bhI bihArI satasaI kI yaha TIkA paDita bhojasAgara ne satasaI kI nahI, hindI ke kisI bhI kAvya para nahI saMvat 1763 me banAI hai| jisakI ekamAtra prati savat likhI gaI hai / ina TIkAmo me aba taka do jaina vidvAnoM 1878 kI likhI huI ukta pratha bhaDAra meM prApta huI hai / ko TIkAyeM hI prApta thI jiname se 18vI zatAbdI ke 46 patroM kI isa prati meM mUla bihArI satasaI moTe akSaroM Page #184 -------------------------------------------------------------------------- ________________ bihArI satasaI kI eka ajJAta jaina bhASA TIkA 166 meM likhI huI hai| mUla pATha ke Upara saMkSipta artha rUpa baDala nambara 547, grantha nambara x/61, patra 46, TabbA likhA gayA hai| prati aMcanagaccha ke khusyAlasAgara prati pRSTha pakti 14, patroM kA sAIja 1144 / / / iMca / vivudhasAgara kI likhI huI hai| TIkAkAra bhojasAgara ne anta-yaha bihArIdAsa kRta bhASA ko artha kachuka apane gaccha, gurU paramparA Adi kA paricaya nahI diyA apanI mati karI banAyo paDita bhojasAgara ne / susaka nara para sambhava hai acalagaccha kA hI ho| savat 1763 ke rasika jana ke prANaMda ke hetU hvii| sa0 1763 kAtI kArtika sudi zanivAra ko sUrata badara meM alpamati sudI 8 zanIvAra ke dina pUro bhyo| 50 zrI rUpavijaya manuSyoM ke samajhane ke lie yaha banAI hai| jaina vidvAnoM jI ke kahaye te kahyo hii| zrI acalagacche / pa0 mayA ne sAhitya nirmANa aura sarakSaNa me sadA udAra buddhi sAgara jI zi0 // velasAgara jI zi0 // ratnasAgara rakhI hai| isI kA pariNAma hai ki jaina grantha bhaDAro me jI zi0 khasyAla sAgare lakhitaM / 'vadhi vivudhe'rthaH / / vividha viSayaka hajAro janetara racanAye surakSita hai| sakavi bihArIdAsa ko vacana agAdhi praratha / itanA hI nahI unhone jainetara grantho kA svaya gambhIra alapamati nara samujhava kauna bhAMti samaratha / / adhyayana kiyA aura dUsaro kI suvidhA ke lie una granthoM taba vicAra aiso kiyo bhoja payonidhi jAna / para saskRta eva loka bhASA me TIkAe~ bnaaii| aba se maMda mati upakAra hita, kachu ika karagho vakhAna // 2 // 30-35 varSa pahale maine janetara grantho kI jaina TIkAgro satraha se terAnave, sudi kAtika zanivAra / sambandhI kAphI khoja kI thI aura unakA vivaraNa bhAratIya suratI badara meM kiyo, rUpa bhUpa upagAra // 3 // vidyA nAmaka zodha patrikA ke 2-3 ako meM prakAzita UMca pane mandira adhika, teja taruni bhuvi dhIra / karAyA thaa| sukavi vihArI udadhi guru, sAhasa vikramavIra // 4 // aba bhojasAgara racita bihArI satasaI kI TIkA kA mUla prati ke lipikAra muni bibudha sAgara ne lipi sakSipta vivaraNa diyA jA rahA hai| isakI aura kisI kI hai aura artha kI lipi muni khasyAlasAgara ne kI hai| bhaDAra meM koI prati prApta nahIM huii| isalie uparokta iti zrI bihArIdAsa kRta satasaI sapUrNa / zrI aMcala jJAna bhaDAra ke vyavasthApaka pa. hIrAlAla dugar3a se sakSipta gacche munI kapUra sAgara jI tat sIsya vIbUdha sAgareNa vivaraNa magAkara nIce diyA jA rahA hai likhita / AtmArtha / / --- 0: saMsAra kI sthiti kavivara bhUdharadAsa ve koI prajaba tamAsA, dekhyA bIca jahAna / ve jora tamAsA supane kA sA ||ttek|| ekoM ke ghara magala gAveM, pUgI mana kI prAzA / eka viyoga bhare bahu rovai, bhari bhari naina nirAsA / / ve koI0 // 1 teja turagani para car3hi calate, pahireM malamala khaasaa| raka bhae nAge ati DolaM, nA koI deya dilAsA // ve koI02 tarake rAja takhata para baiThA, thA khuza vakta khalAsA / ThIka dupaharI muddata pAI, jagala konA vAsA // ve koI0 // 3 tana dhana adhira nihAyata jaga meM, pAnI mAMhi patAsA / bhUdhara inakA garaba kara je, phiTa tinakA janamAsA // ve koI0 // 4 // Page #185 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jJAnasAgara kI sphuTa racanAe~ DA0 vidyAdhara joharApurakara, maNDalA brahma jJAnasAgara kASThAsaMgha-nandItaTagaccha ke bhaTTAraka dAtA jagameM bahu kahyA kavijana guNa varNana kre| zrIbhUSaNa ke ziSya the| saM0 1635 se 1676 taka zrI iha bhava para bhava saphala tasa brahma zAna ima uccare // 11 bhUSaNa kA samaya jJAta hai| yahI jJAnasAgara kA kAryakAla inameM pahale chappaya se pUjyapAda prAcArya ke bAre meM yaha thA / jJAnasAgara kI kaI racanAoM kA paricaya anekAnta kathA jJAta hotI hai ki ve bAraha varSa ekAntara (eka dina me samaya-samaya para prakAzita huA hai| yahAM hama zaka upavAsa aura dUsare dina AhAra kA niratara krama) tapasyA 1691 (=saMvat 1836) meM likhe gaye eka hastalikhita kara adhyayana karate rahe the tathA unhe isa avadhi me lakSmIgucchaka meM prApta kucha sphuTa racanAyo kA paricaya de rahe haiN| matI nAmaka zrAvikA ne pAhAra dAna diyA thaa| dUsare 1. samavazaraNa kavitta-isameM gyAraha chappaya haiM tathA chApaya meM gujarAta va rAjasthAna ke prasiddha dAnI mahAnubharata cakravartI dvArA prAdi tIrthakara ke samavasaraNa ke darzana bhAvoM ke nAma ginAye hai| vastupAla, samarAsAha jaise kA varNana hai / isakA antima chanda yaha hai zvetAMbara dAnazIla puruSoM kA kavi dvArA ullekha honA yojanA bAra pramANa samavasaraNa vRSabhezvara / sApradAyika saumanasya kA acchA udAharaNa hai| mana vaca kAyA zusa vave bharata narezvara // 3. nArAcabaMgha cauvIsI-nArAca chada ke 26 padyo pUjA praSTa prakAra stavana kari gharaha prAiyA / meM caubIsa tIrthaMkaro kA stavana hai tathA unake janmanagara, vo jayajayakAra suravarane mana bhAiyA // mAta pitA Adi kA yathAsabhava ullekha kiyA hai| eka pAle dayA pUjA kare vata pAle nija ghara rhe| udAharaNa prastuta haidhAvaka mArga nita anusare brahma jJAnasAgara kahe // vAnArasI nAme pUra azva (vizva) sena nupa sUra meghazyAma 2. dAnopari chappaya-ye 12 chappaya hai / cAra prakAra kAya nUra pAvajI prasiddha hai / kamaTha gumAna hAri bhavyajIva ke dAna kI prazaMsA kA iname varNana hai| isa racanA ke do hitakArI sadA bAlabrahmacArI vratabhAra liddhhai| videza chaMda paThanIya hai kiyo vihAra sujana utAre pAra prakhaMDa sukha dAtAra jJAnadAna lakSmImati guNavaMta prati durbala dhnhiinii| dikhahai / kAThAsaMghako zRgAra zrIbhUSaNa guru sAra brahmajJAna pUjyapAda muni prAya prArthanA tAhi su konI // ke vicAra pAzvadeva kiDahai // 23 jo tU de munna pAhAra to mujha paDhaNo thaaye| 4. gurudeva kavitta-isame 22 chappaya hai| guru kI pragaTe jJAna bhaMDAra mUrkhapaNA savi jAye // kRpA kA mahattva tathA guruhIna kI tucchatA kA isame varNana ekAMtara nizcaya karI varasa bAra svAmI rhyaa| hai| antima chanda meM prasiddha jaina guruoM ke kucha nAma jJAna prAhAra tapa dAnaye zAstramAhi tasa guNa kA diye haivastupAla jagasAha dAtA sarasa kahAyo / gautama jaMbUsvAmi samatabhadra prakalaMkaha / sAraMga samarosAha dAnayI jaga jasa paayo|| prabhAcara jinasena rAmasena municadaha / / dAtA bhairavadAsa baMdha cittoDa chudd'aayo| lohAcArya munIMdra raviSeNaha vratadhArI / dAtA zrISanapAla jaina guNadAna tthraayo|| nemisena guNavata dharmasena sukhakArI / Page #186 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sAnasAgara ko sphuTa racanAe~ vizvasena saMyama sahita vidyAbhUSaNa gacchapati / chaH aMga tathA kucha purAnI paheliyAM zIrSaka lekhoM meM prakA. zrIbhUSaNa nita baMdiye kahata jJAnasAgara yati // zita karAI haiN| guru jinheM nahIM mila sake unakI tucchatA kavi ne ina sphuTa racanAmoM ke samAna choTI-choTI bahuta sI ina zabdoM meM kI hainigurAjenara hoya te nara naMSa samAnaha / racanAe~ hindI jaina sAhitya meM pAI jAtI haiN| eka-eka nigurA je nara hoya teha mithyAmati jANaha // kavi kI aisI racanAoM ke saMgraha ke nAma vilAsAnta rakhe nigurA je nara hoya dharma bheda nahi jANe / gaye haiN| mahAkavi banArasIdAsa kA banArasI vilAsa nigarA je nara hoya sohi pAkhaMDa bakhANe / (jisame 62 racanAyeM haiM) zAyada isa taraha kA sabase pahalA saMgraha hai-vikrama kI satrahavIM sadI kA uttarArSa nigurA je saMsAra meM te nara bhava-bhava dukha lhe| inakA kAryakAla thaa| jJAnasAgara inake jyeSTha samakAlIna tisa kAraNa nita seviye brahma jJAnasAgara kahe // 13 the, kintu inakI racanAmoM ko abhI prakAzana kA saubhAgya inake atirikta kucha paraMparAgata viSayo para kavi ne nahI milA hai / isa prakAra ke dUsare saMgraha hai-dyAnatarAya nahI milA hai| isa prakAra ke Tamare maMgaTa jo chaMda likhe hai unakI sakhyA isa prakAra hai kA dharmavilAsa (vikrama kI aThArahvI sadI kA uttarArgha), SoDazakAraNa bhAvanA 17, dazalakSaNa dharma 12, jina- bhagavatIdAsa kA brahmavilAsa (vikrama kI aThArahavI sadI paMcakalyANaka 6, pacaparameSThi 6, saptavyasana phala 8, kA madhya), vRndAvana kA vRndAvana vilAsa (vikrama kI paceMdriya mohaphala 6, jinapUjA (aSTadravya) 6, jinapUjA- unnIsavI sadI kA uttarArdha), budhajana kA budhajanavilAsa phala (maSTa dravyapUjA phala kI pATha kathAoM kA sakSipta (vikrama kI unnIsavI sadI kA uttarArdha), (daulatarAma ullekha) 6, pathika kavitta (sasAra svarUpa ke madhubindu daulatavilAsa tathA devIdAsa kA paramAnandavilAsa isa kA varNana) 5, namaskAra maMtra mAhAtmya 11, samyagdarzana prakAra ke anya aprakAzita grantha hai / ) jaina grantha ratnAkara ke aga tathA mAhAtmya 16, samyagjJAna svarUpa tathA mAhA- kAryAlaya, bambaI dvArA pa0 pannAlAla jI bAkalIvAla tathA tmya 17, samyak cAritra ke teraha aga aura mAhAtmya 26, paM0 nAthUrAmajI premI ne ina vilAsa saMjJaka granthoM ko isa jinadarzana 6, karmaphala 6, dharmamAhAtmya 12, pApaphala 12, zatAbdI ke pahale caraNa meM prakAzita kiyA thA hindI jaina dvAdazAnuprekSA 13 / inake atirikta saghApTaka aura hari- sAhitya ke prakAzana kI vaha paraparA yadi punarjIvita kI pAlI kavitta ye racanAye hamane anekAnta me jaina saMgha ke jA sake to bahuta acchA hogaa| anekAnta ke grAhaka baneM 'anekAnta' purAnA khyAtiprApta zodha-patra hai| aneka vidvAnoM aura samAja pratiSThita vyaktiyoM kA abhimata hai ki vaha nirantara prakAzita hotA rhe| aisA tabhI ho sakatA hai jaba usameM ghATA na ho aura isa lie grAhaka saMkhyA kA bar3hAnA anivArya hai| hama vidvAnoM, prophesaroM, vidyArthiyoM, seThiyoM, zikSA-saMsthAnoM, saMskRta vidyAlayoM, kAlejoM, vizvavidyAlayoM aura jana zruta kI prabhAvanA meM zraddhA rakhane vAloM se nivedana karate haiM ki ve 'anekAnta' ke grAhaka svayaM baneM aura dUsaroM ko banAveM / aura isa taraha jaina saMskRti ke pracAra evaM prasAra meM sahayoga pradAna kreN| vyavasthApaka 'anekAnta' Page #187 -------------------------------------------------------------------------- ________________ adhyAtama battIsI zrI pragaracanda nAhaTA bhagavAna mahAvIra se lekara aba taka hajAroM AcAryoM, Adi kaviyoM kI racanAyo ke saMgraha grantha prakAzita kiye muniyo, zrAvako Adi ne choTI-baDI lakSAdhika racanAe~ hai| kii| para unameM se bahuta-sI to maukhika rUpa meM rahane ke 17vI zatAbdI ke digabara kavi rAjamalla ullekhanIya kAraNa vismRti ke garbha meM vilIna ho gyii| kyoki vIra granthakAra hai| abhI mujhe eka guTake me rAjamalla kI nirvANa ke 680 varSa taka to lekhana kI paraparA prAya: adhyAtama battIsI milI hai| sambhava hai vaha prasiddha rAjanahI rhii| likhe jAne ke bAda bhI bahuta-sI pratiyA~ tAr3a malla kI hI racanA ho| 18vI zatAbdI ke svatAbara patra, kAgaja, syAhI prAdi TikAU na hone ke kAraNa naSTa kavi lakSmIvallabha jinakA upanAma rAjakavi bhI thA, ho gayI / isIlie 10vI-11vI zatAbdI ke pahale kI unake racita upadeza battIsI prApta hai, jisake bahuta se padya eka bhI jana hastalikhita prati digabara, zvetAbara kisI bhI rAjamalla kI adhyAtama battIsI se milate-julate hai / ataH bhaDAra meM prApta nahI hai| usake bAda bhI hajAroM lAkhoM gajamalla kI adhyAtama battIsI kI anya prAcIna prati kI pratiyo ko udai prAdi jantupro ne khA ddaalaa| bahuta-sI khoja Avazyaka hai| prApta prati 19vI zatAbdI kI hai aura varSA eva sardI ke kAraNa cipaka kara naSTa ho gyii| kucha pATha bhI azuddha hai| para rAjamalla ke nAma se prApta hone ko anupayogI samajha kUTTa ke kAma le lI gyii| isI se ise yahA~ prakAzita kiyA jA rahA hai| antima padya meM taraha hajAroM pratiyoM jalazaraNa bhI kara dI gyii| ighara dhyAna battImI bhI nAma pAtA hai| kavi banArasIdAsa kI kucha varSoM meM kauDiyo ke mola bikI aura pasAriyo, kado- dhyAna banIsI aura adhyAtma battIsI prakAzita hai para ve Iyo Adi ne unake panne phAda-phAr3akara apane kAma me le isase bhinna hai / aba adhyAtmika battIsI rAjamalla kata lii| choTI-choTI pratiyoM aura phUTakara patra to Aja jaina nAca dI jA rahI haibhaDAro meM hajAroM kI saMkhyA meM ajJAta avasthA meM par3e hai| kisakI mAI kisakA bhAI, kisakI loga lugAI jii| gUTakAdi saMgraha pratiyo kI sUcI bhI prAyaH banAI nahI pAtama rAma sayAnA, jUThe bharama bhUlAnA // 1 jaatii| isIlie hajAro choTI-choTI racanAe~ ajJAta bolata Dolata tana pAMjara bIca, cetana sena batAveM jii| avasthA meM par3I hai| jU bAjIgara kAca pUtaliyAM, nAnA rUpa nacAveM // 2 baDe-jaDe vidvAno aura acche kaviyoke bhI kucha prasiddha pagar3I khUba jarAva dupaTTA, jAmA jarakasI vaagaajii| aura bar3e-baDe grantho kI hI jAnakArI prakAza meM AI hai| ' ete sabahI choDa calego, dhAgAvana nahIM nAgAjI // 3 unhoMne aura bhI bahuta-sI racanAe~ avazya kI hogI para cUmA caMdana tela phUlelA, karatA thA khasaboI jii| unakA saMgraha nahI ho paayaa| 17vI zatAbdI se banArasI haMsa uDakara jama ghara jAyagA, tana badagAI hoI jii||4 vilAsa kI taraha eka-eka kavi kI choTI-choTI racanAo sahasa bhI joDo lakha bhI joDI, araba kharaba para dhaayaajii| kA sagraha grantha taiyAra karane kA prayatna cAlU huaa| isameM tRSNA lobha palitA lAgA, phira phira DhuMDhe mAyA jo // 5 bahuta sI choTI racanAe~ bhI sammilita hokara surakSita ho bheDI mandara mehela caNAyA, gokha biMdha jhrukhaajii| gayo / para aise rAgraha vrantho kA prakAzana bhI bahuta hI kama jagala jAI pAya pasArayA, ne dharaNA kusa dhaukhAjI // 6 hayA hai| hamane baraso prayatna karake samayasundara, jinaharSa, cAra dina kA melA sabahI, nAhI koI sakhAI jii| Page #188 -------------------------------------------------------------------------- ________________ adhyAtama battIsI jyaM dutiyAM haTavA milakara, jyu pAveM jyu jAvejI // 7 terA hai so ko nahIM jAveM, tu apaNA yaM khovebii| koI lAbha guNAco bAMdhI, koDI mUla gamA jii| vagaDA thA so gayA purAno, tU mUrakha kyA rojI // 23 jyu cetana duniyAM haTavA, naphAM jAneM karAveM jI // tana paMjara bIca jIva paMkherU, uDatA uDatA paapaajii| pAsarA saMsAra banyA ghara, lakha caurAsI mAiM jii| pAvata jAvata kachu na dekhyA, isakA khoja na pAyAjI // 24 nAma karato saba hI lAgA, jIva baTAu vAsI jI // e sasAra vADi binase, kAla sarUpo maalojii| lohI mAMsa kA gArA banAyA, patthara hADa lagAyA jii| kAcA pAkA e sahI toDe, jyoM darakhata ko DAlojI // 25 upara sAvara camarI sAI nave dvAra basAyA jI // 10 / / jyau sakarIje prAve jAveM, aMgarI dora lpttaavejii| Ayu karama le ghara kA bhADA, dina dina mAMge lekhA jii| sahata lAkha jodhA bhujabala, karate jaMgI ekelaajii| mohata pAyA phalaka na rakkhe, esA bar3A adekhA jo // 11 brahmA viSNu mahesara dAna, kAla sabaka sarIkhAjI // 27 sAMjha savera avera na jANe, na jANe dhUpa varASA jii|| tana dhana jovana matavAlA, gaNata kisakI naaiijii| nAhI neha mulAjA kisakA, kAla sabI kuM sarIkhA jI // 12 jIva avinAsI phira phira prAveM, karama sujAI sgiijii| sajI tarapati bhupati kAla praheM sabanAijI // 28 jamI para ghara banAyA, prIta lagAI sagI jo // 13 taNa pATaNa base cetana rAjA, mana koTavAla baitthaayaajii| pAca gaMgA saM ekA karake, taNa pATaNa muhAyAjI // 26 isa ghara mAMhi prAya base ho, so ghara nAMhi terA jii| meM karatA me konI kesI, prabajo kaho krogaajii| mamA pAche gAu~ jAleM, athavA nIra bahAve jI // 14 isa ghara aMdara pApa baDerA, so ghara nAhIM terA jii| mere mota lagAsA pocha, na jaNa jIva nugarAjI // 30 bhalI barI to jo kucha karatA, soMhI tamahI kaeN vegaajii| isA isA ghara bahota banAyA, rAya calavA DerAjI // 15 rAha calaMtAM rogI samara, soI sAtha calegAjI // 31 jAyA so to sabahI jAyagA, jagata jagata jIva baasiijii|| pAvata jAvata sAsa usAsA, karatA gaNa abhyaasaajii| apanI khUba kamAI nA varathI, jIva jAvata saMgata jaasiijii|16 jAvata kA kucha acaraja nAhI, jIvata kA tamAsAjI // 32 jaise prAgara nobata bAje, bhira bAjeM siijnaajo| isa pAyA kA lAhA lIje, koge sukrata kmaaiijii| asavArI sArI dhUja cAleM, so nara kAMhi samAnAjI // 17 rAjamalla kaheM dhyAna battIsI, sIdha kA sumaraNa kojejii|33 jIva avinAsI mare na jAve, mara mara jAye sriiraajii| isakA dhokhA kachU na karaNA, apanA dharama sudhArAjI // 18 iti adhyAtama 'battIsI sapUrNa marakha kara kara merI merI, parasagata dukha paayaajii| parakA saMgata choDe sukha pAyA, jaba samatA para paayaajii|16 yaha battIsI paMcAdhyAyI ke kartA rAjamalla kRti hai pavana rUpo kiyA aMdara, hasa rahayA saba vaasiijii| isakA lekhaka ne koI pramANa nahIM diyA, yaha racanA ghaTiyA pala pala mAMhi prAyu ghaTe seM, pANI sIsa patAsI jI // 20 darje kI bahata sAdhAraNa hai| yaha una prasiddha rAjamalla nAtI gotI sagA saMbadhI, saba svAratha meM buuddaajii| kI kRti nahI hai / kisI anya Adhunika rAjamalla kI kRti svAratha binu sUke taruvara jyoM, pakhI saba ho uDAjI // 21 hogii| kavitA kA bhASA sAhitya bhI usa kAla kA nahI navA nabA to jAmA pehaNA, nava navA ghATa ghddaayaajii| hai| aura na bhASA meM lAlitya hai ataeva una vidvAna rAjatIna kAla kI tIna avasthA, sodhe dhUpa phaTAyAjI // 22 malla pADe kI kRti nahIM ho sktii| -sampAdaka jaNA sAdhAraNa logoM ke sAmane saccaritratA kA namUnA peza karanA zikSita logoM kA kartavya hai| vaha maukhika vyAkhyAnoM dvArA pUrA nahIM kiyA jA sktaa| isake lie unako svaya saccaritra honA hogA aura apane jIvana dvArA dUsaroM ko zikSA denI hogii| -~-DA. rAjendraprasAda Page #189 -------------------------------------------------------------------------- ________________ devagar3ha ko jaina saMskRti aura paramAnanda jI barayA pro0 bhAgacandra jaina 'bhAgendu' ema. e., zAstrI devagar3ha uttara pradeza meM jhAMsI jile kI lalitapura taha- rAmadayAla pujArI, paM0 parameSThIdAsa jI, bAbU hariprasAda sola meM 24.32 uttarI akSAza aura 78.15 pUrvI dezAza vakIla, sAha zAntiprasAda jI, siM0 zikharacandra (vartamAna para sthita jainiyoM kA eka mahatvapUrNa tIrthakSetra to hai hI, maMtrI) tathA bAba vizanacanda provarasiyara Adi ko to hai vaidika kalA kA bhI eka prasiddha aura samRddha kendra hai| hI, ina sabake atirikta eka aisA bhI vyakti devagar3ha kI vetavA nadI ke kinAre vindhyAcala kI eka suramya zreNI jaina saskRti ke punaruddhAra ke sAtha prArambha se hI saMlagna kI upatyakA meM basA huA, yaha aba eka choTA sA grAma hai, jisane apanA tana, mana aura dhana yA dUsare zabdoM me mAtra avaziSTa hai kintu prAcIna kAla meM yaha nagara apanI yoM kahiye-apanA samagra jIvana devagaDha ke utthAna, vividha prakAra kI gatividhiyo ke lie vikhyAta thaa| jIrNoddhAra tathA pracAra-prasAra ke lie samarpita kara diyA hai-kintu usake vyaktitva aura kRtitva kA samucita yahA~ mauryakAla se mugalakAla taka aneka jaina mandiroM, mUlyAkana aba taka nahIM ho sakA hai| vaha hai-zrI paramAmUrtiyoM aura mAnastambho Adi kA nirmANa hotA rhaa| nanda jI bryaa| kAlAntarameM vahutase mandira dharAzAyI ho gaye tathA mUrtiyoM bhI zrI barayA jI nizchala, sarala, pavitra hRdaya, sevAbhagna huI, kintu phira bhI vahA 40 jaina mandira aura 18 bhAvI, snehI, zikSApremI, dhArmika aura vivekasampanna mAnastambha tathA kaI hajAra khaDita-akhaDita mUrtiyAM ababhI gRhastha hai| bAhyADambara, pradarzana aura AtmakhyApana kI bhavyatA ke sAtha nidarzita hai| yadyapi vahA kI vaidika kalA pravRtti se vaha sarvathA dUra rahe hai| prAja lagabhaga 80 varSa kA paryApta paricaya purAtatva vibhAga kI vibhinna riporTo kI avasthA meM bhI unakI himmata, dilerI, vyAvahArikatA tathA anya aneka grantho tathA anya sroto dvArA prakAza meM kAryakSamatA-kuzalatA, abhiyAntrikI jJAna, mUrtijJAna parilAyA jA cukA hai| kintu devagaDha ke jaina mandiroM mUrtiyoM caya aura adamya utsAha dekhakara "dAto tale agulI davAtathA vahA vI samagra jaina kalA para aba taka nagaNya jaisA kara" raha jAnA par3atA hai| prastuta nibandha me inhI zrI hI kArya ho sakA hai| prastuta paMktiyo ke lekhaka ne aneka barayA jI ke sakSipta paricaya ke sAtha devagar3ha ke prati bAra aneka mahIno taka devabaDha meM rahakara vahA kI jaina unake yogadAna kA sarvekSaNa prastuta kiyA jA rahA hai| saMskRti aura kalA kA sUkSmatA se adhyayana kiyA hai usa sadarbha meM hamane yaha niSkarSa bhI nikAlA hai ki devagaDha kI zrI barayA jI kA janma-magasira (pragahana) sudI jaina saskRti aura kalA kI bahumUlya sAmagrI ko prakAza meM ekama vikrama saM0 1646 ko lalitapura (jhAMsI) ke eka lAne tathA surakSita karane kA zreya mukhyataH sarvazrI alek- madhyama zreNI ke parivAra me huA thaa| Apake pitA sva. jenDara kaniMghama, phuharara, dayArAma sAhanI, vizvambharadAsa zrI vasorelAla jI jaina, lalitapura ke prakhyAta dhanapati gArgIya, nAthUrAma siMghaI, rAjadhara modI jAkhalauna, lAlA seTha mathurAdAsa pannAlAla jI TaDaiyA ke yahA munImI karate rUpacanda raIsa kAnapura, jugamandira lAla bairisTara, devI- the| zrI barayA jI ke eka bar3e bhAI bhI the--(sva0) sahAya jI phIrojapura, seTha pannAlAla TaDayA lalitapura, zrI munnAlAla jii| zrI barayA jI kI prAthamika evaM pUrva siMghaI bhagavAnadAsa sarrApha lalitapura, savAI siMghaI ganapata- mAdhyamika zikSA lalitapura me hI sampanna huii| jaba lAla bhaiyAlAla gurahA khuraI, seTha zivaprasAda jAkhalauna, barayA jI prAthamika-parIkSA kI taiyArI kara rahe the, pApake Page #190 -------------------------------------------------------------------------- ________________ devagar3ha kI jana saMskRti aura paramAnanda jI barayA pitAzrI kA svargavAsa ho gyaa| pitRviyoga, dhanAbhAva preraNA, adhyavasAya, kAryatatparatA aura suyogya mArgadarzana aura sAdhanoM kI nyUnatA ne unheM kevala miDila-parIkSA Adi ke supariNAma hai| (san 1907) pAsa karake karmakSetra meM utarane ko bAdhya ma0 saM0 11 aura 12 devagar3ha ke vizAla mandiroM meM krdiyaa| isI samaya saubhAgyavaza, barayA jI ko pUjya se haiM / ve anekazaH jIrNa zIrNa ho gaye the| sarakArI iMjIpaM0 gaNezaprasAda jI varNI kA sAnnidhya prApta ho gayA, niyara, provarasiyara tathA vAstuvidyA ke jJAtA bhI inake jo usa samaya lalitapura meM sva. devIprasAda jI paTavArI jIrNoddhAra me hicakicAte the| ve loga inake jIrNoddhAra ke makAna (di. jaina baDe mandira ke nikaTa) me rahakara kArya ko hAtha meM lene kA sAhasa nahI kara rahe the| zrI kAzI ke eka prasiddha vidvAn se nyAyazAstra evaM dharmagranthoM barayA ne svayaM ke uttaradAyitva para bahuta sAhasa, sAvaAdi kA adhyayana kara raha tha / barayA jAna svaya pUjya ghAnI, abhiruci aura niSThA ke sAtha inakA jIrNoddhAra varNIjI se dharma-zikSA prApta kii| unake satsaMga se ajita vidhivat karAyA aura pUrvavat AkarSaka tathA bhavya rUpa saMskAra aura zikSAoM kA suprabhAva aba bhI barayA jI ke pAsa kiyaa| vyaktitva meM dekhA jA sakatA hai| __ sote, uThate, baiThate barayA jI ko eka hI cintA rahI ___ apane jIvana ke pUrvAnha meM barayA jI ne zrI TaDayA hai ki-devagar3ha kA uddhAra kaise ho, aura isIlie use jI evaM zrI cunnIlAla baccUlAla jI sarrApha ke yahA~ samRddha eva AkarSaka banAne kI dizA me unhone jo bhI munImI kii| sarrApha jI zrI barayA kI kAryakuzalatA aura prayatna kiye hai, unameM unhe abhUtapUrva saphalatAe~ milI hai| ImAnadArI se bahuta prabhAvita hue| prataeva unhoMne apanA unakA jIvana devagar3ha ke lie sadaiva saMgharSa karatA pAyA samasta vyAvasAyika kAryabhAra inheM saupa diyA aura svayaM hai / lalitapura meM kSetra ke lie tIna makAno kI upalabdhi dharma-sAdhanA meM samaya bitAne lage / san 1922 ke karIba unakI suvicArita yojanAoM kA hI pariNAma hai / kSetra sarrApha jI ne lalitapura meM zrI jinabimba paMcakalyANaka kI aora aneka mukadamo Adi me unhone jisa prakAra kA pratiSThA evaM gajaratha mahotsava kA Ayojana kiyaa| isa parizrama kiyA hai, use bhulAyA nahIM jA sakatA / lalitapura mahAn kArya me barayA jI kI kuzalatA aura saphalatA dekha se devagaDha taka tathA devagaDha kI jaina dharmazAlA se parvatastha kara ve bahuta prabhAvita hue| isa gajaratha ke pahale (san jaina mandiroM taka rAjamArga ke nirmANa me barayA jI ke 1920) se hI barayA jI devagar3ha ke samparka meM A gaye the| taba se unhoMne aneka dhanikoM, kalApremiyoM, purA prayatna bhI ullekhanIya mahattva rakhate haiN|| tatvajJoM, dharmAtmAnoM, vidvAnoM tathA saMsthAno kA dhyAna unase milakara pratyeka yaha anubhava karatA hai ki ve devagar3ha ke gauravapUrNa atIta, samRddha vaibhava aura upekSita- dhuna ke pakke hai / jo kAma ve hAtha me le, use pUrNa karake vartamAna kI ora AkRSTa kiyaa| san 1928 se aba bhI hI caina lete hai| unake samparka meM Ane para aisA pratIta unhone devagar3ha kI jo bahuvidha sevAe~ prArambha kI hai aura hotA hai ki-vAtsalya aura prabhAvanA aMga unake mAdhyama kara rahe hai, ve itihAsa meM avismaraNIya rahegI aura taba se matimAna ho uThe hai| unakI prAtithya-paddhati bahuta taka nahI bhulAyI jA sakatI jaba taka devagar3ha kA astitva nirAlI aura prabhAvazAlinI hai| kSetra para meloM kA Ayojana tathA 1636 I0 meM zrI zAsana se kSetra kI vApasI, vana vibhAga se bhUmi kA gurahA jI (khuraI) dvArA Ayojita zrI jinabimba paMcaadhigrahaNa, dharmazAlA, kuAM, va caityAlaya kA nirmANa, kalyANaka pratiSThA evaM gajaratha mahotsava kI nirvighna ikatIsa mandiroM kA jIrNoddhAra, mUrtiyoM kI surakSA prabandha, samApti, barayA jI ke adamya utsAha, sUjha bUjha aura jaina cahAradIvArI kA nirmANa, mandiroM ke dvAroM meM lohe akathanIya parizrama kA hI pariNAma hai| unakI hara zvAMsa ke kivAr3a lagavAnA Adi prApake athaka parizrama, nirantara meM devagar3ha ke lie becanI hai| yadyapi unhe dhArmika, sAmA Page #191 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 176 anekAnta jika aura rAjanaitika gatividhiyoM meM paryApta abhiruci he, reriyama" ke rUpa meM arpita kara sarAhanIya kArya avazya kintu unane ina sabase Upara hai-devagar3ha kA lagAva / kiyA hai kintu mere vicAra me unakI sevAoM kA samucita adhyayana aura manana bhI unake jIvana ke Avazyaka aga mUlyAkana honA caahie| hai / ve dharma, kalA, saMskRti aura itihAsa se sambandhita saMkSepa meM yadi kahanA cAheM to yahI kahege ki devagaDha grantho aura patra-patrikAmo kA pAloDana viloDana karate ke lie unhone vaha saba kiyA hai jo koI 'DAyarekTara rahate hai| janarala' hI kara sakatA hai| devagaDha ke prati uname jo unakI tIrthabhakti aura tIrthasevA se prabhAvita hokara mamatA hai, vaha anya kSetro meM durlabha hai| vaisI hI lagana ve devagaDha prabandhaka samiti tathA janasamAja ne samaya-samaya para bhAvI pIDhI meM dekhane ko Atura hai| yahI unake jIvana kI 'tIrthasevaka" "devagaDha kA yakSa" Adi upAdhiyo se sammA- sAdha pratIta hotI hai| nita kara abhinandana-patra prAdi samarpita kiye hai| zrI grAja jaba ve apane jIvana ke assIve basanta meM praveza barayA jI san 1950 taka pUrI taraha se devagaDa kI 'Ana- kara rahe hai, hama unakI sevAyo kA abhinandana karate hai rerI' sevA meM vyasta rahe / kintu unakI sevAro ko dRSTi tathA yaha kAmanA karate hai ki ve zatAyu ho-cirAyu ho meM rakhake tathA Arthika kSINatA para aura vRddhAvasthA para evaM isI taraha se devagaDha aura zramaNa saskRti kI upAsanA vicAra karake prabandhaka samiti ne vanhe 100) mAha "pAna- meM tanmaya rahe / amRtA, samRddha jaina sAhitya riSabhadAsa rAMkA prAcIna jaina sAhitya bhArata kI aneka bhApAyo me samRddhi me dakSiNavAloM se adhika hai| yadyapi dakSiNa me likhA gayA hai| aura itanA vizAla hai ki svayaM jainiyoM jaina saMskRti ne atyanta mahattvapUrNa kArya kiyA hai yaha kahane ko bhI patA nahI hai ki unake pAsa kitanA samRddha aura vipula me atizayokti nahIM hai ki dakSiNa kI saskRti para zramaNa yaha sAhitya hai / jainiyo kA adhikAza sAhitya prAkRta aura saskRti kA adhika prabhAva hai| dakSiNa kA prAcIna jaina ardhamAgadhI bhASAme likhA gayA hai| bAdame saskRta, apabhraza sAhitya atyanta hI samRddha tathA vizAla hai| tathA uttara kI hindI, marAThI, rAjasthAnI, gujarAtI Adi isa bAta kA paricaya prAcArya tulasI jI ko dakSiNa bhASAo me tathA dakSiNa kI kannaDa tathA tamila bhASA me| yAtrA meM huaaa| jaba unhone karnATaka meM praveza kiyA to uttara kI bhASAmo tathA prAkRta yA saskRta meM likhe sAhitya dehAto me hajAro jainI mile yA jainatva se prabhAvita ligAkA saMpAdana, prakAzana, adhyayana khoja kA kAma kucha agoM yata mala ke jainI para jainiyo me jaba karmakANDa tathA jAti me huA hai| usakI vizAlatA ko dekhate hue hame yaha bheda kI vikRti AI to sudhAraka va sabane jainiyoM ko kahanA paDa rahA hai ki yaha kArya bhI kucha prayo me hI huaA va banAyA aura ve ligAyata banAye gye| bhale hI ve hai| kyoki abhI taka jaina prAcIna bhaNDAro me sura- ligAyata bane para hisA pradhAna jaina dharma kI ahisA kSita kAphI sAhitya aprakAzita hai| lekina phira bhI unhone apanAyI aura saskAroM ko apane meM se nikAla uttara me jainiyo kA apane sAhitya ke prati dhyAna Aka- nahIM pAye / aura to kyA bhaTakala jaise sthAna para muslimoM pita huA hai| unhone usa para kAphI kAma kiyA hai| para jainatva kA prabhAva dikhAI paDatA hai| maTakala yaha samudra kintu dakSiNa ke vizAla sAhitya para to bahuta hI kama ke kinAre mahattvapUrNa bandara thaa| vahA~ se videzoM ko vyAkAma huA hai| kAraNa spaSTa hai| uttara ke jainI saMkhyA meM pAra hotA thaa| aura vahA~ ke jaina vyApArI videzoM meM Page #192 -------------------------------------------------------------------------- ________________ achUtA, jaina samRddha sAhitya 177 vyApAra ke kAraNa mamaddha the| eka bAra arabo ne unapara nizcaya hA / aura usake lie do lAkha rupaye bhI unake ghAvA bola diyaa| puruSa striyoko choDa kara bhAga gaye jo anuyAyiyo ne isa sasthAna ko calAne ke lie ekatra kara striyA~ bacI unameM se kuchane dharma aura satItva ke lie prANa kAma prArabha kara diyaa| tyAga diye, para jo vaisA nahI kara sakI ve musalamAnoM kI hama choTI-choTI bAtoM ko lekara tIrtho ke lie jhagapatnI banakara unake sAtha rahane lgiiN| para jainiyo ke Dane vAle apane digabara tathA zvetAMbara bhAiyoM se prArthanA pIDhiyoM se cale Aye saMskAra na tyAga skii| uname se kareMge ki unake dhana kA Apasa me jhagaDane se acchA upabahata sI aba bhI rAtri ko bhojana nahI karatI hai| yoga kiyA jAya aise kaI kSetra hai / dakSiNa meM prAyaH digabara AcArya tulasI ke svAgata meM dakSiNa ke rAjanItika, bhAI basate hai unameM se bhale hI kucha saghana ho para adhisamAjasevI aura vidvAnoM ne kahA ki jainiyo kA apanA kAMza bahuta hI daridra aura pichaDe hue hai| unase sAdhugro, ghara to dakSiNa hai| Apako to yahA~ Akara kAma karanA brahmacAriyo tathA kAryakartAmo se saparka na rahane se bahuta caahie| jainiyoM ke vizAla tathA samRddha sAhitya tathA se anya dharmoM meM bhI praveza kara rahe hai yA jo haiM ve bhI jaina saMskAro se prabhAvita janatA meM kAma karanA caahie| jaina tatvoM se aparicita banate jA rahe hai| sirpha navakAra zrI nirjAlagappA, dAsappA, jattI, annadurAI Adi coTI maMtra aura rAtri meM bhojana na karanA yahI jainatva kI ke netAno ne kahA ki yadi prAcIna kannaDa aura tamila nizAnI bacI hai| eka tIrtha yA mandira ke jhagaDo meM bhASA me se jaina sAhitya nikAla diyA jAya to Aja kI lAkho kharca karane vAle bhAI dakSiNa meM jAkara dekhe ki taraha samRddha na rahakara daridra bana jAvegA / yaha bAta rAja saikar3oM mandira vyavasthA ke abhAva meM khaNDahara bana rahe hai / nItijJa, ne kahI ho so nahI para vidvAnoM aura zikSA yA anya dharma vAloM ke adhIna ho gaye hai| ve dakSiNa meM zAstriyoM ne dakSiNa praveza ke samaya se lagAkara bAra bAra rahane vAle ina sAta lAkha dakSiNa ke jaina bhAiyo me kAma khii| dhAravADa, kannaDa vizvavidyAlaya ke sacAlako ne batAyA ki vahA~ jaina ceyara hai aura vizvavidyAlaya ne kare yaha Avazyaka hai aura upayogI bhii| karnATaka meM prAcIna kannaDa jaina sAhitya ke prakAzana ke lie artha kI pAMca lAkha aura tamila meM dakSiNa ke mUla nivAsI jaina vyavasthA bhI kara rahI hai / AvazyakatA hai kArya karane kii| hai| tamila meM jainiyo ko nayanAra kahate hai| bahuta kannaDa sAhitya alpa hI kyo na ho para kAma to huA hai, para hI garIba aura pichar3e hue hai| unase saparka kara uname tamila meM to nahIM ke barAbara hI hai| prAcArya tulasIjI kAma karanA atyanta Avazyaka va upayogI hai| vahA~ jo meM jaina sAhitya ke isa achute kintu samRddha sAhitya para sAhitya hai usakA vividha bhASAmo meM anuvAda honA kAma karane kI lAlasA jgii| bhale hI dakSiNa kA sAhitya caahie| hama yahA sirpha tamila bhASA meM jo mahatvapUrNa digambara sAhitya hI kyo na ho para usakA sazodhana, sAhitya hai usakI sUcI de rahe hai| isase kucha patA cala sapAdana, adhyayana aura prakAzana kA kAma honA cAhie, sakatA hai ki isa dakSiNa ke mahatvapUrNa sAhitya para kAma yaha ciMtana calatA rhaa| hama dakSiNa yAtrA ke samaya karanA kitanA Avazyaka aura upayogI hai kyA hama apane habalI, naMdIdurga aura madrAsa meM unase mile, taba taba isa jaina bhAiyoM ko prApasI jhagar3o me hone vAle dhana vyaya ko viSaya para carcA huii| para jaba hama akTUbara meM aNuvrata ke isa mahattvapUrNa va upayogI kArya meM kharca karane ke lie adhivezana meM jAne vAle the taba DA0 upAdhye ne hame kahA AkarSita kara sakeMge / bhale hI pUrNarUpa se ve usa dhana vyaya ki Apa madrAsa meM prAcArya zrI se milane vAle hai taba ko isa kAma me na bhI lagA sakeM to bhI isa mahatvapUrNa unase kahanA ki tamila bhASA ke prAcIna jaina sAhitya ke kArya ke viSaya meM avazya ciMtana kreNge| aura AcArya lie kucha kreN| maiMne carcA kii| dakSiNa sAhitya para tulasI jI ne sapradAya kA vicAra na kara dakSiNa ke jaina kAma karane ke lie saMkalpa meM parivartita hokara eka dakSiNa sAhitya ke lie jo zodha saMsthAna zurU kiyA hai usameM bhASA ke jaina sAhitya kA zodha saMsthAna sthApana karane kA sakriya sahayoga deNge| Page #193 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 178 bhanekAnta tamila bhASA ke jaMna pratha: 1. perakattiyam / 2. tolakAppiyam / 3. niruukkuurl| 4. zilappadikAram / 5. jiivkcintaamnnii| 6 nari vRttam / 7. perekathe / 8. claamnnii| 6. vanayApati / 10. merUmantrapurANam / 11. nAgdara caridam / 12. gAntipurANam / 13 niilkegii| 14 udayakumAra kAviyam / 15. nAma ga kumAra kAviyam / 16. nammi akappIrUla / 17. kaligannuparaNi / 18. yazodara kAviyam / 16. gmkaathe| 20. kilIvRttam / 21. elivRttm| 22 ttvdrshn| vyAkaraNa: 1. nntuul| 2 yApparUgalam / 3. yaappmglkaarihe| 4. neminAda[tham / 5. avinayam / 6. veNpA pATiyala / 7. candamUla / 8. indirakANiyam / ha anniyiyl| 10. vaaypiym| 11 mopibri| 12 kaDiya nagniyam / 13 kaakkpaaddiniym| nIti :1. naalddiyri| 2 paSabhaupi nannula / 3. elAdi / 4. zirUpajja mUlam / 5. tirNamAle nuurepdu| 6. AcArakauve / 7. aranericAram / 8 aruuklcppu| 6. jIvasapodane / 10. auve 'ahattila vRddhi' 11. naanmnnikddik| 12. innA naaptu| 13. duniyavai naapailu| 14. tiri kaDukam / 15. kogumaNDala zatakam / 16. neminAda (tha) zatakam / gaNita:1. keTTi ennaavddii| 2. kaNakkadikAram / 3. nannilavaka vAyapADU / 4. zirUkupI vaaypaai| 5. kopavAya ilakvam / 6. perukkala vaaypaaddu| gIta :1. perUkurUhu / 2. beruunri| 3. zothiyima / 4. bharata senApatiyam / 5. shyntm| prabandha :1. nirUkkalamabakam / 2. tiruunuurndrdi| 3. tirUvaipAva 4. tiruupaamaale| 5. tirUppukaSa / 6. AdinAdara pille tamila / 7 prAdinAdara ulaa| 8. tirUmediyandAdi / 6. dhrmdeviyndaadi| 10. tirUnAdarAkurattu pattu padikam / jyotiSa :1. jInendra maale| 2. ullamuDeyAna / koSa: 1. cUDAmaNaNI nika[ghaNDu / 2. divAkaram / 3. pigalante / Page #194 -------------------------------------------------------------------------- ________________ cittaur3a kA digambara jaina kIrtistambha paramAnanda zAstrI cittaur3a rAjasthAna kA prasiddha aitihAsika sthala rahA vahA~ unhe 'vyAkhyA prajJapti' bhI mila gii| bAda meM unhoMne hai| yaha nagara savA tIna mIla lambe prAdha mIla caur3e dhavalA TIkA ko zaka saM0 738 meM pUrNa kiyaa| citrakUTa pAca sau phUTa UMce parvata para basA hunA hai| isakA nAma me bhaTTArakIya gaddI bhI rahI hai| bhaTrAraka padmanandi kI cittaur3a yA citrakUTa, citrakUTa durga yA cittaur3agar3ha upalabdha paTTa paramparA 15vI zatAbdI me do bhAgo meM vibhakta ho hotA hai| jo maurya rAjapUto ke saradAra 'citraga' ke nAma gaI thii| eka pada nAgaura meM aura dUsarA paTTa cittaur3a meM se prasiddha hai| inhone sAtavI zatAbdI ke lagabhaga rAja rahA hai| cittauDa ke pada kA prArambha bhaTrAraka prabhAcandra kiyA hai| bApA rAvalane san 734 me mauyoMse ise hastagata se mAnA jAtA hai aura usa pada ke 16 bhaTTArakoM ke nAma kiyA thaa| usake bAda vahAM solakI, cAlukya, cauhAna ullikhita milate hai| aura guhilavaMziyoM Adi rAjapUto ne rAja kiyA hai| vi. sa. 1192 me jayakIti ke ziSya amalakIti yaha vaiSNava saskRti kA kendra rahA hai| yahAM ke rAjyakIya ne 'yogasAra' kI prati vidyArthI vAmakIti ke lie likhagandira bar3e sundara aura kalApUrNa hai| ve hindU saskRti ke vAI thii'| aura vi0 sa0 1207 me hI jayakIti ne ujjvala pratIka hai / citrakUTa jaina paramparA kA bhI prAcIna prazasti likhI thii| prastuta jayakIti ke ziSya gamakIrti samaya se kendra rahA hai / vahA~ aneka sAdhu-santo kA nivAsa the aura rAmakIrti ke zipya yaza kIti ne 'jagatsundarI sthala bhI rahA hai| usa samaya vahA~ ubhaya saskRtiyA barA prayogamAlA' nAmaka vaidyaka grantha kI racanA kI thii| bara panapa rahI thii| jainiyoM meM digambara-zvetAmbara dono jinadAsa zAha ne vahA~ pArzvanAtha kA eka mandira sampradAya ke aneka mandira aura mUrtiyA~ barAbara pratipThita nirmANa karAyA thA, aura vikrama kI 16vI zatAbdI meM hotI rahI hai| yaha nagara aneka vidvAno aura prAcAryoM kA vihArasthala rahA hai aura grantha nirmANa sthala bhii| Agatya citrakUTAttataH sabhagavAnguroranujJAnAt / / vikrama kI 8vI zatAbdI ke vidvAna yAkinImunU hari- vATa grAme cAnnAnatendra kRta jina sthitvA / / bhadra sUri cittauDa ke hI nivAsI the, jinhone aneka prAkRta- vyAkhyA prajJApta mavAyyapUrva paTkhaNDatastasmin / saskRta grantho kI racanA kI hai| indranandi ke zrutAvatAra indranandi zrutAvatAra ke anusAra siddhAnta tatvajJa elAcArya citrakUTapura ke hI 2 dekho, jaina siddhAnta bhAskara bhAga 1 kiraNa 4 pR.76 nivAsI the| vIrasena ne unake pAsa citrakUTa meM rahakara 3 zrI jayakIrti surINA shissyennaamlkiirtinaa| SaTkhaNDAgama Adi siddhAnta granthoM kA adhyayana kiyA thA likhita yogasArAkhya vidyArthIvAmakIrtinAt // aura Upara ke nibaMdhanAdi ATha adhikAra bhI likhe the, saM0 1192 jyeSTha zuklapakSe trayodasyA paDita sAlheNa phira ve guru kI AjJA se citrakUTa se vATa grAma meM Aye likhitmidN| aura vahAM mAnatendra ke banavAye hue mandira me Thahare the| 5 zrI nAmIti si nita: 1 kAle gate kiyatyapi tataH punshcitrkuuttpurvaasii| rIdRzIcakre 'zrIrAmakIrtinaH / / sa0 1207 sUtradhA0 zrImAnelAcAryo babhUva siddhAnta tatvajJaH / dekho, epigrAphiyA iMDikA jilda 2 pR. 41 piTarsana tasya samIpe sakala siddhAnta madhItya vIrasenaguruH / riporTa 5 graMtha 60. uparitana nibaMdhanAdyadhikArAnaSTa ca lilekha / 5 dekho, anekAnta varSa 3, kiraNa 12, pR0 686 / Page #195 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 180 bhanekAnta malasagha zAradAgaccha balAtkAragaNa kundakundAnvaya aura nandi aMkita hai| aura mahArANA kabhA ne mADU ke sulatAna pAmnAya ke vidvAn nemicandra ne lAlAvarNI ke Agraha se mahamUda khilajI aura gujarAta ke sulatAna kutubuddIna kI gurjaraveza se pAkara citrakUTa me jinadAsa zAha ke usa saMyukta senA para vi0 saM0 1514 me vijaya jJApta kI thii| pArzvanAtha mandira me Thahara kara gommaTasAra kI jIvatattva aura ukta stambha kA nirmANa isa vijaya se 6 varSa pUrva pradIpikA TIkA kI racanA saskRta me kI thii| jo kezava ho cukA thaa| aisI sthiti meM use jayastabha nahI kahA varNI (zaka saM0 1281 vi0 sa0 1416) dvArA racita jA sktaa| karNATaka vRtti kA prAzraya lekara khaDelavAla vazI sAhu dUsarA jaina kIrtistaMbha 7 maMjila kA hai jo 80 phuTa sAgA aura sAha sehasa kI prArthanA se banAI thii| isa ke lagabhaga U~cA aura nIce 32 phuTa vyAsa ko lie hue taraha cittauDa digambara saMskRti kA kendra rahA hai| hai| Upara kA vyAsa 15 phuTa hai| yaha stabha apanI zAnI prastata cittauDa me do kIrtistambha hai / eka jayastaMbha kA advitIya hai, prAcIna hai aura kalApUrNa hai| isa apUrva yA viSNudhvajastabha, yaha apane Dhaga kA eka hI staMbha hai jo stambha kA nirmANa bagheravAla vazI zAha jIjA dvArA vi0 adhika UMcA aura adhika cauDA hai| usake bhItara sa ho kI13vI zatAbdI me karAyA gayA thaa| zraddheya aojhA Upara jAne kA mArga hai, usame 113 sIDhI hai| isaka nA jI ise vikrama kI 14vIM zatAbdI ke uttarArdha kA banA khana hai / yaha kalApUrNa aura dekhane me sundara pratIta hotA hupA batalAte hai| isa sambandha meM unhone koI pramANa hai| isakI pratiSThA vi0 sa0 1505 mAgha vadI dazamI nahI diyA / para vaha sambhavata: 13vI zatAbdI ke lagabhaga ko huI thii| kucha vidvAna ise jayastabha batalAte hai para kA banA huA honA caahie| muni kAntisAgara jI ne unakA yaha mAnanA ThIka nahIM hai; jaina mandirI ke sAmane nAdagAMva kI eka mUrti ke lekhAnusAra sa0 1541 kA mAnastabha kA nirmANa karane kI paramparA prAcInakAla se banA batalAyA hai| para unhoMne aisA likhate hue yaha vicAra calI A rahI hai| hinduoM meM bhI yaha paramparA rahI hai| narI nahIM kiyA ki jaba rANA kubhA kA stabha sa0 1505 kA rANA kubhA ne viSNu kI bhaktise prerita hokara isa viSNu hai, aura kubhA ne isa stabha ko dekhakara hI usakA nirmANa dhvaja kA nirmANa karAyA hai / isa stabha meM praveza karate hI sudhAra rUpa meM kiyA thA eva anya aitihAsika vidvAno kI viSNu kI mUrti kA darzana hotA hai| isame janArdana anata dRSTi meM bhI vaha pUrvavartI hai| taba use 16vI zatAbdI kA Adi viSNu ke vibhinna rUpoM aura anya avatAro kI kaise kahA jA sakatA hai ? dUsare jisa zilAlekha para se mUrtiyo kA akana kiyA gayA hai| isa kAraNa ise kIti unhoMne use 16vI zatAbdI (1541) kA batalAyA, usa stabha yA viSNudhvaja kahA jA sakatA hai| jayastabha nahIM / mUrtilekha meM jIjA kI vaza paramparA ke ullekha ko bhI yaha hinduo ke paurANika devatAo kA amUlya koSa hai| dhyAna meM rakhanA thaa| ataeva unakA ukta nirNaya ThIka kyoki usame utkIrNa mUrtiyo ke nIce unakA nAma bhI nahI hai| vaha kIrtistabha AdinAtha kA smAraka hai| isake ........."gorjara dezAccitrakUTa jinadAsa sAha nirmA- cAro pArzva para AdinAtha kI eka vizAla jaina nagna pita pAcaprabhu prAsAdAdhiSThitenAmunAnemicandreNAlpa mati sthita hai aura bAkI bhAga para choTI-choTI aneka meghasA'pi bhavyapuNDarIkopakRtIhAnurodhena sakala jJAti mUrtiyA~ utkIrNa kI huI hai| isa kIrtistaMbha ke pAsa hI siraH zekharAyamANa khaNDelavAla kulatilaka sAdhu vazA mahavIra kA mandira hai| jisakA sa0 1465 me guNarAja vataza jinadharmoddharaNadhurINa sAha sAga sAha sahasA ne jIrNoddhAra karAyA thaa| jaina kIrtistabha jisa sthAna para vihitaprArthanAdhInena vizadatravidyavidyAspadavizAla banA hai usake pAsa candraprabha kA prAcIna digambara mandira kIrtisahAyAdima yathA karNATavRtti vyaraci / thA / yaha ullekha usI saM0 1541 ke mUrtilekha se spaSTa -gommaTasAra jIvatattva pradI0 dRtti prazasti / 7 dekho, rAjapUtAne kA itihAsa prathama eDIsana pahalI 8 dekho, rAjasthAna bhAratI kA kamA vizeSAMka jilda pR0 352 6 rAjasthAnI kA mahApurANa kuMbhA vizeSAka pR0 45 Page #196 -------------------------------------------------------------------------- ________________ cittaur3a kA digambara jaina kotistambha 181 hai :- mevapATadeze citrakUTanagare zrIcandraprabhajinendra ina uddharaNo se jo sampradAya vyAmoha ke Aveza meM caityAlaya sthAne" vAkyoM se prakaTa hai| kIrtistabha digambara likhe gaye hai aura jiname yaha kalpanA kI gaI hai ki zve. hai aura vaha bagheravAla vaMzI khaDabaDa gotrI zAha jIjA dvArA tAbara-digabara bAda meM zvetAbara vijaya kA yaha pratIka nirmApita hai| jo mahAjana sAnAya kA putra thaa| stabha hai / dUsare mahAvIra svAmI ke mandira kA jIrNoddhAra isa digambara kIrtistambha ke sambandha me kucha ive- rANA mokala kI prAjJA se guNarAja ne sa0 1485 (65) tAMbarIya vidvAnoM ne use zvetAMbara banAne ke lie aneka meM karAyA thaa| tIsare yaha kItistabha usa samaya banA nirAdhAra kalpanAe~ kI hai / aura kItistabha ko spaSTatayA jaba digabara zvatAvara prAtamA bhada nahI par3A thaa| donoM zvetAMvara kItistaMbha likhane taka kA duHsAhasa kiyA hai| zvatAbara sAghugrA kA ya kapAla kalpanAya kitanA nirAdhAra isa prakAra ke prayatna zvetAmbaroM dvArA kiye jAte rahe hai| aura apramANika hai| ise batalAne kI AvazyakatA nhii| sva0 mohanalAla dalIcanda desAI apane jaina tIrtho vAle sampradAya kA vyAmoha buddhi ko bhraSTa banA detA hai| kItinibandha me likhate hai ki-"je kIrtistaMbha Upara jaNAvyo stabha ko zvetAMbarI banAne ke prayAsa me ukta kalpanAmoM che te kItistaMbha prAgvATavaMza (poravADa) saMghavI kamAra pAla ko svayaM gaDhA gayA hai| zvetAbara-digabaro kA aisA koI ne yA prAsAdanI dakSiNe baghAvyo hto|" bar3A vAda nahI huA jisameM zvetAMbage ne vijaya pAI ho| muni darzana vijaya apane jaina rAjAgro vAle lekha meM tathA digabaro ko hAranA paDA ho aura usakI khuzI meM allaTa rAjA kA paricaya dete hue likhate hai ki-"pA kisI stabha ke banAne kI kalpanA uThI ho| lekhaka ne rAja nA samayamA cittoDanA killA mA aMka mahAna jaina isakA koI pramANa nahI diyA, jabaki usakA prAmANika stabha banela cha je zvetAMbara-digambaronA vAdamA zvetAmbaro ullekha denA Avazyaka thaa| nA vijayanu pratIka hoya avo zobhe che, tenIsAtheja bha0 kIrtistabha mahAvIra svAmI ke kapAuNDa me nahI banA, mahAvIra svAmInu zvetAbara jaina mandira che, jeno jIrNoddhAra balki mahAvIra svAmI mandira kisI purAne mandira ke pati molAmA khaNDaharoM para banA hai| usa samaya kIrtistabha banA huA karAvI temA prA0 zrIsomasudarasUrinA hAthe pratiSThA karAvI huA thaa| jIrNoddhAra ke samaya hI ukta mandira meM mhaahtii| pA stabha pratyAre kItistabhatarIke prakhyAta ch|" vIra kI mUrti padharAI gaI hai| jisakI pratiSThA kA darzana - (jaina satya prakAza varSa 7 dIpotsavI aka pR0 150) vijaya jI ne ullekha kiyA hai| bahuta saMbhava hai ki vaha muni jJAna vijaya ne jaina tIrthoM vAle lekha me likhA hai purAtana mandira kisI anya tIrthaMkara kA rahA ho| yaha ki-"cittor3anA killA mAM ve U~cA kIrtistabho cha, je mandira kIrtistabha ke dakSiNa-pUrva meM hai| isase kItistaMbha paMkIno preka bhaTTAraka mahAvIra svAmInA mandira nA kA koI sambandha nahIM hai| kIrtistaMbha to sa. 1541 ke kapAuNDamAM jainakIrtistaMbha cha, je samaye zvetAmbara ane lekhAnusAra candraprabha mandira ke sthAna me banA thA jaisA digambaranA pratimA bhedo paDyA na hatA te samayano greTale ki pahale likhA jA cukA hai| vi0 saM0 865 pahelAno pre jaina zetAMbara kIrtistabha cha / aba rahI pratimA bheda kI bAta, so yadi staMbha ke allaTarAja jainadharma premI rAjA hato, te vAdI jetA prA0 nirmAtA kI jAti nAma Adi kA ullekha na milatA to pradyumna sUri prA0 nandaguru prA0 jinayaza (prA0 samudrasUri) ukta kalpanA ko kucha sahArA bhI milatA, parantu kIrtivagere zve0 prAcAryoM ne mAnato hato, aTale saMbhava che ketenA stabha kA parikara digambaratva kI jhAMkI kA spaSTa nidarzana samayamAM bha0 mahAvIra svAmInu mandira ane kIrtistabha karatA hai / aura vidvAna tathA purAtattvajJa hI use digaMbara banyA haze, prA kItistabhanu zilpa sthApatya ane pratimA nahI batalAte kintu zvetAbara caitya paripATI meM bhI use vidhAna te samaya ne anurUpa che / " (janasatyaprakAza varSa 7 digaMbara likhA huA hai, jisakA ullekha Age kiyA dIpotsavI praka pR0 177) / jaaygaa| Page #197 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 182 anekAnta mohanalAla dalIcada dezAI ne kortistaMbha ko prAgvATa kotistaMbha samIpatinamamuM zrIcitrakUTAnvaye / (porabADa) vazI kumArapAla dvArA banAe jAne kI kalpanA prAsAda sRjata ? prasAdamasamaM zrImokalArvIpate / kI hai| jo samucita nahI pratIta hotii| aneka purAtattvajJo prAdezAt gaNarAja sAdhuracita svaccai badhASInmuvA // 86 ne usa staMbha ko bagheravAla vaMzI jIjA dvArA banAe jAne isa padya meM batalAyA hai ki kIrtistaMbha ke samIpa kA spaSTa ullekha kiyA hai| prasiddha itihAsajJa vidvAna mokalarAya ke prAdeza se mahAvIra caityAlaya yA mandira gaurIzakara hIrAcanda jI ojhA ne rAjapUtAne ke itihAsa banAyA gayA hai usake dakSiNa meM prAgbATa (poravADa) vaMzI meM likhA hai ki-"mArga me pahale bAI ora sAta majila kumArapAla kA jina mandira thaa| isame kIrtistabha ke vAlA jaina kIrtistaMbha pAtA hai, jisako digabara sapradAya ke samIpavartI likhA hayA hone se digaMvara kIrtistabha ko bho vagheravAla mahAjana sAnAya ke putra jIjA ne vi0 saM0 kI zvetAbara batalA diyA gayA hai| jaba ki aneka pramANo se caudahavI zatAbdI ke uttarArdha me banavAyA thaa| yaha kIti- kIrtistabha digaMbara hai aura usake nirmAtA vagheravAla vazI staMbha AdinAtha kA smAraka hai| isake cAro pArva para zAha jIjA hai| AdinAtha kI eka vizAla digavara (nagna) mUrti khar3I hai yahAM yaha batalAnA aAvazyaka hai ki ukta kIrtistabha aura bAkI ke bhAga para aneka choTI-choTI jaina-mUrtiyA kA racanA samaya ThIka jJAta nahI ho sakA, kintu anya khudI huI hai|" (rAjapUtAne kA itihAsa prathama eDI- pramANo kI rozanI meM usakA nirmANakAla 15vI zatAbdI sana pahalI ji0 pR0 352) ke uttarArdha se bahata pUrvavartI hai| mere khyAla meM kIrtistabha __ muni kAntisAgara aura agaracanda nAhaTA bhI kIrti- kA samaya vikama kI 13vI yA 14vI zatAbdI jAna stabha ko digabara hI mAnate hai| isake atirikta vatAvara par3atA hai / prAzA hai vidvAna isa para vicAra kreNge| vidvAna gayadi ne sa0 1573 meM racita apanI caitya pari- muni kAntisAgara jI ne nAdagAva kI mUrti kA jo pATI me kIrtistabha ko spaSTata. digabara batalAyA hai| lekha 'khaNDahage ke vaibhava' aura anekAnta meM prakAzita kiyA kintu use haMbaDavazI pUnA dvArA batalAnA kisI bhUla kA hai| usakA paricaya karAte hue likhA hai ki "bhaTTAraka pariNAma hai| sabhava hai lekhaka ko zAha jIjAkA nAma aura vizva somasena usa samaya ke samAja meM prasiddha vyakti jAti kA smaraNa na rahA ho / athavA jJAta hI na ho, isa mAlUma paDate hai kyoki unakI pratiSThA ke do lekha nAgadA kAraNa hUMvaDa vaza kI kalpanA kI ho| aura usame nau kI di0 jaina mUrtiyo para utkINita hai|" sAtha hI unake sau jinabimboM ke hone kI bAta likhI hai| jIvana para prakAza DAlane vAlI puruSArtha siddhayupAya aura pAsaiI baDa pUnAnI sutA devAta kahai ika tAtA tArana re| karakaDu carita kI jo puSpikAe unake pAsa hai unase unakI lakhaDI maha dhanavegi karA vIure koratithaMbha vikhyAta re| do kRtiyo kA patA calatA hai / samayasAra vRtti aura amara cau pari cokhI cihu para koraNI re maicau ati vistAra re| koSa kI hindI TIkA / isa sambandha me yahA~ itanA likhanA caDhatA je bhui sAta soha maNIre biba sahasa doi sAra nara? hI paryApta hai ki lekha me kucha nAma galtI par3he gaye hai| DhAla-havai digambara deharaire tihAM je navasai bib| lekha meM spaSTa rUpa meM abhinava vidya somasena kA ullekha hai bhAmaDala pUThai bhavaUre chatratraya paDibiMba na ki vizva somasena kA, aba munijI ko somasena vidya praviyAM pUjai pAsa e tu pUrai mana ko prAsa kI upalabdha saba sAmagrI prakAzita kara denI caahie| carcA caMdana kevaGaure gorI gAvai rAsa // lekha me aura bhI kaI sthala hai jo par3hane meM nahI Ae, yA kIrtistabha ko zvetAbara mAnane kI jo kalpanA uThI galata par3he ge| una sthalo ko nIraja jI ke lekha ke pariusakA kAraNa sa0 1508 me gar3hI gaI mahAvIra prazasti ziSTa meM khaDI vrakaTa me de diyA gayA hai| jaise vRdhamAna kA nimna padya hai, jisase logo ko bhrama huyA hai- [vRSabhasena] ...... [prAmnAye yA vaze] prAdi, usame eka uccamaMDapa paMkti devakulikA vIstIrNamANazriyaM / do sthala aura hai jaise yoge [.......] ra keNa ke sthAna meM Page #198 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prApadagrastoM ke lie sahAyaka saMsthA : mahAvIra kalyANa kendra zrI cimanalAla cakubhAI zAha bhArata jaise vizAla deza meM hara varSa kahI na kahI ki bhagavAn mahAvIra ke janma aura kAryakSetra meM bhayAnaka prAkRtika Apatti AtI hI rahatI hai| kahI bAr3ha AI to akAla hai| loga bhUgvo mara rahe haiM / ahisA premI jainiyoM kahIM sUkhA paDA, kahI bhUkampa pAyA to kahI kucha Apatti ko cAhie ki ve vahA pIDito aura bhUgvo ko bacAne ke AI / aise vipadagrasto ko rAhata pahu~cAne ke lie mahA lie kucha kare / sabhA kA saMcAlana zrI cimanalAla cakuvIra kalyANa kendra janatA kI sevA kara rahA hai| bhAI zAha kara rahe the / sTeja para baiThe sAhu zreyAMsaprasAda yoM to jaina tathA vyApArI samAja janahita ke kAmoM jI, lAlacanda hIrAcanda dozI, pratApa bhogIlAla, kAtilAla meM sadA aguvA rahA hai aura hara sAla samAja kI ora se IdavaralAla, phUlacanda zAmajI Adi pramukha logo se cimana alaga-alaga sapradAyo tathA jAtiyoM kI prora se karoDoM bhAI ne carcA kI aura kucha rakama ekatra karane kA nirNaya kA dAna bhI hotA hai| aneka jana kalyANa ke kAma bhI kiyaa| isa kSetra meM bhUkho ko bhojana dene ke lie kucha ggoTe calAne ke lie eka lAkha bIsa hajAra rUpayA jaina kAra para vizeSa na to prabhAva hI hai aura na unake kAryoM samAja kI ora se dene kI bAta huii| isa nimitta se kA yogya mUlyAkana hI hotA hai| yadi saba jainI mila kara candA ekatra karane ke lie zakuntalA jana garlsa hAI skUla yojanApUrvaka kAma kare to bahuta acchA kArya hokara usakA ma sabhA bulAI gaI jisama maNDala ka bhUtapUrva adhyakSa pariNAma bhI adhika ho sakatA hai| yaha anubhava mahAvIra / amRtalAla kAlidAsa dozI, zreyAmaprasAdajI, pratApa bhogIkalyANa kendra kI sevAro ko dekhakara AtA hai| lAla, kAtilAla IzvaralAla, phUlacanda zAmajI, ratIlAla manajIbhAI, candulAla kastUracanda, cimana bhAI, riSabhadAsa do sAla bhI nahI hue bihAra meM bhISaNa akAla paDA rAkA, gabhIra canda, umedacanda, giradhara bhAI daphtarI, hIrA thA mahAvIra jayantI ke avasara para cAroM sapradAyo aura lAla (la0 zAha Adi upasthita the / ratIlAla mAvajI bhArata jaina mahAmaNDala kI ora se sabhA bulAI gaI thii| bhAI, eka vyApAra se avakAza prApta gaphala va samaddha vyA usame zrI jayaprakAzanArAyaNa jI ko vizeSa atithi ke rUpa / pArI hai| unhone sabhA ko prAvhAna kiyA ki hama kucha me nimatrita kiyA thaa| unhoMne apane vyAkhyAna meM banAyA rasor3oM ke lie rUpaye bhijavAve, isase to bhagavAna mahA[raksagaNe] aisA koI pATha honA cAhie, jise maine choDa vIra ke vihAra kSetra meM se kucha hissA lekara vahA~ hama diyA hai / akolA kI 52 jinAlaya vAlI mUrti kA lekha unake nAma para kAma kare / bAta ThIka hone para bhI bihAra yadi dubArA sAvadhAnI se par3hA jAya to lekha kI sabhI meM jAkara kAma karanA AsAna bAta to thI nahI isalie azuddhiyAM dUra ho sakatI hai| aura usa para paryApta prakAza sabhA me kahA gayA ki bAta ThIka hai para vahA~ jAkara par3a sakatA hai| kArajAme bhaTTAraka pITha rahA hai, vahA~ somasena baiThegA kauna ? ve bole isakI citA mata kiijie| maiM nAma ke cAra bhaTTArakoM kA patA calatA hai| una cAroM meM apane sAthiyo ko lekara jAU~gA aura yaha kArya bhagavAna abhinava vidya somasena kauna hai ? isakA vicAra karanA mahAvIra ke kAryakSetra meM unhI ke nAmase hI honA caahie| cAhie / unakA abhinava vidya vizeSaNa unase judAI ve bihAra me kAryakartAoM ke sAtha gye| vahA~ kI sthiti kA bodhaka hai / prAdi bAteM bhI vicAraNIya haiN| * kA adhyayana kiyA aura khAsakara rAjagRha tathA pAvApurI Page #199 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 184 anekAnta vibhAga meM jahA~ bhagavAna kA bihAra aura nirvANa huA thA kArya ke liye kharca karane kA sakalpa kara kAryakartA bAr3hausa kSetra meM bhagavAna mahAvIra kalyANa kendra ke nAma se grasta vibhAga me pahu~ce / tIna mahIne rahe aura vahA~ sUrata kAma karane kA nizcaya kiyaa| isa vibhAga me 400 gaoNva tathA bhaDauca jile meM Avazyaka kAma kiyaa| jitanI ke lie 40 rasor3e pA~ca mahIne taka calAe gye| vahA~ AvazyakatA thI utanI sahAyatA kara aba bhagavAna mahAvIra sthAnakavAsI samAja ke bujurga kAryakartA giradhara bhAI kalyANa kendra ke kAryakartA aba rAjasthAna ke akAlagrastoM daphtarI bhI gae the jo mamAja se rupayA ekatra karane meM kI sahAyatA ko pahu~ca gaye hai| kuzala hai| jisameM 20 rasoDe eka paise me eka roTI ke rAjasthAna meM sthiti atyanta bhayAnaka hai| khAsakara hisAba se bhojana diyA aura 20 rasor3e muphta me bhojana jaisalamera, bADamera, jodhapura tathA bIkAnera kA kucha hissA bAMTane ke kArya meM vyasta ho ge| mahAvIra kalyANa kendra bhayAnaka akAla kI capeTa me AyA huA hai| vahA~ pazuoM kAryakartAmo ne aisA vyavasthita kArya kiyA ki bihAra ko cArA aura pAnI na milane se bahuta bar3I saMkhyA meM mara rilIpha sosAiTI, madrAsa ke jaina saMgha, paradezI saMsthAoM rahe hai| hajAro nahIM, para kahA jAtA hai ki do lAkha se prAdi ne apanA unheM sahayoga diyaa| sAdhana, sAhitya aura adhika pazu mara gaye hai| yadi sahAyatA na pahu~cAI gaI to ghana bhI diyaa| kalpanA yaha thI ki isa kAma me DhAI aura bhI marane kI ummIda hai / pazuoM ko bacAne ke lie lAkha se adhika rupayA lagegA para jamA usase bhI adhika gau sevA saMgha, senTrala rilIpha kameTI, rAjasthAna rilIpha huaa| aura rupayA ekatra karane me zrama bhI bahuta adhika kameTI, mAravADI rilIpha sosAyaTI Adi saMsthAeM lagI nahIM karanA pdd'aa| jisase vahA~ bhalI bhAMti kArya sapanna huI hai| mahAvIra kalyANa kendra mAnava rAhata kA kArya huA, aura kArya sapanna hokara bhI kendra ke pAsa kucha rUpayA hAtha meM lekara kAma karanA cAhatA hai / kAryakartA vahA~ kI bacA, milakara kie hue isa kAma kA acchA pariNAma dekha sthiti kA adhyayana karake bhArata jaina mahAmaNDala kI kara samAja ke netAoM ne nizcaya kiyA ki rAhata kArya rAjasthAna zAkhA ke sahayoga se kAma kreNge| ke lie yaha sthAI saMsthA sthAyI kAma kre| isa prakAra rAhata kA kArya vyavasthita rUpa se karane ____ jaba bhagavAna mahAvIra 25 sauve nirvANa mahotsava ke vAlI yaha sasthA dharma sapradAya yA jAtikA bheda kA vicAra kArya meM sahayoga dene ke lie zrI sohanalAla jI dUgaDa se na kara mAnava rAhata kA kArya kara rahI hai| usame sabakA kahA gayA to unhoMne kahA thA ki isa avasara para sAhitya sahayoga letI hai| rAjasthAna ke kArya me mukhyamatrI sukhApradarzanI, sabhAye aura utsava to ho hI para koI aisA DiyA jI se bAta kI unhone kalyANa kendra ke matrI cimanajana kalyANa kA sthAyI kArya bhI honA cAhie jisase lAla bhAI se kahA ki Apa loga jitanA kharca vahA~ karege karuNAnidhi bhagavAna mahAvIra kI karuNA racanAtmaka kArya utanA kharca rAjasthAna sarakAra kI ora se diyA jaaegaa| kare / isake udara me hamane bhagavAna mahAvIra kalyANa kendra isa prakAra kalyANa kendra dvArA adhika kAma kara sakegA kI jAnakArI dekara kahA thA ki isa saMsthA kA prArambha aura kalyANa kendra ke anubhavI tathA sevA bhAvI kAryakartA bhagavAna mahAvIra jayantI ke nimitta se huA aura ise dvArA hone vAle isa kAma meM jaina samAja hI nahI para sabhI 2500ve nirvANa mahotsava ke kAryakrama kA hI yaha mahattva- se prArthanA hai ki ve apane kSetra meM candA kara mahAvIra pUrNa aMga mAnA jA sakatA hai| unakI icchAnusAra kAma kalyANa kendra ko bhijavAveM / karane vAlI isa sasthA ke lie ve svaya bahuta bar3I rakama AzA hai jaina samAja tathA sabhI mAnava premI loga dene vAle the para unakA dehAvasAna ho gyaa| jaina samAja apane kSetra me candA kara mahAvIra kalyANa kendra ko adhika kA kahI bhI koI acchA kArya hotA hai vahA~ dila kholakara kArya karane meM sahAyaka hoge| mahAvIra kalyANa kendra kA detA hai / mahAvIra kalyANa kendra ke viSaya me bhI yahI daphtara ekjAmInara presa, dalAla sTrITa, bambaI-1 meM hai aura humA / tabhI gujarAta meM bAr3ha AI taba do lAkha rupaye isa maMtrI hai zrIcimanalAla cakubhAI zAha / . Page #200 -------------------------------------------------------------------------- ________________ agravAloM kA jaina saMkRti meM yogadAna paramAnanda zAstrI [anekAnta varSa 21 kiraNa 2 se prAge] aura ve jainadharma ke zraddhAlu hI nahI rahe, kintu jIvana ko badala kara udAra banAne kA upakrama kiyA / pariSad meM usakA AcaraNa bhI karane lge| unakA vicAra kI sthApanA se mahAsabhA kA dAyarA aura bhI saMkIrNa bana sAhitya-sevA aura jainadharma ke pracAra karane kA hmaa| gayA. aura samAja meM anekatA kA bIja bapana kiyA / ve deza kI apekSA videzo meM jainadharma kA prasAra eva pracAra donoM sasthAe~ yadyapi jIvita hai aura apanA-apanA kArya karanA adhika upayukta samajhate the / bhI kara rahI haiM / parantu Thosa kArya nahIM ho rahA / samAja-sevA: vairisTara sAhaba ne deza kI apekSA videza meM jainadharma vairisTara sAhaba kI samAja-sevA kA upakrama san kA pracAra kiyaa| unakI yaha hAdika kAmanA thI ki 1922 meM di0 jaina mahAsabhA lakhanaU ke adhivezana se videzoM meM jainadharma kA pracAra ucca stara para kiyA jAya / zuru hotA hai jisake ve svaya adhyakSa the| unhoMne apane jisase ve jainadharma kI mahattA ko hRdayaMgama kara sake / aura uttaradAyitva ko jisa satarkatA aura sAvadhAnI se nibhAyA usake vaijJAnika mUlya ko pAka sake / jainadharma kA sarvodayI thA vaha unakI dakSatA kA eka mApadaNDa ho sakatA hai| mala unake mAnasa me udvelita ho rahA thA unake hai unhoMne usake sudhAra meM bar3I satarkatA vartI hai| usake usakI niSThA vyApaka ho gaI thii| tIrthakSetroM kI rakSA ke koSa ko mApane sAvadhAnI se niklvaayaa| ve usake lie unhone koI kora kasara nahI rkkhii| sammedazikhara satruTita tAroM ko jor3akara sakriya banAnA cAhate the parantu kI pairavI ke lie ladana bhI gaye / aura jo prayatna unase kucha vicAra asahiSNu sthiti pAlakoM ko yaha kaise sahya ho sakatA thA vaha kiyaa| sAtha me bAbU ajitaprasAda jI ho sakatA thA? yaha vicAra asahiSNutA aura sakIrNa- eDavokeTa lakhanaU ne bhI sahayoga diyaa| dharma pracAra ke manovRtti kA pariNAma hai ki san 1923 me mahAsabhA kA lie bhI prayatna kiyA, aneka bhApaNa unake vahA~ hue| adhivezana dillI meM huyA, usa samaya usake mukha patra jana unake bhASaNo ke prabhAva se kucha logo ne jainadharma kA gajaTa kI dazA sudhArane kA prazna aayaa| usake lie adhyayana bhI kiyA / san 1930 me unhone ladana me jaina suyogya sampAdakoM kA prazna prAyA taba kisI sajjana ne lAyabrerI (Librav) kI sthApanA kii| sAhitya-sevA ke vairisTara sAhaba kA nAma upasthita kara diyA; kintu mahA- kSetra meM unhone jo kArya kiyA vaha prazasanIya hai| sabhA ke sUtradhAro ne usa yojanA ko ThukarA diyaa| sAtha sAhitya sevA-vairisTara sAhaba ke dvArA aneka granthoM kA hI mahAsabhA ko vRddha vivAhAdi kurItiyoM kA sudhAra bhI nirmANa bhI huaa| unakA sabase prasiddha grantha kI mApha asahya ho utthaa| pariNAmataH paraspara meM mata-vibhinnatA noleja (Key of Knowledge) hai jo jJAna kI kujI ghara kara gii| ke nAma se prasiddha hai, usakA jina logo ne adhyayana kiyA isI mata vibhinnatA meM di0 jaina pariSada kA janma ve verisTara sAhaba kI-sAhitya-sevA kA mUlya prAMka hA, vairisTara sA0 ne usake sacAlana meM acchA yoga sakate haiN| unhoMne aneka granthoM aura TrekToM kA nirmANa diyA / pariSad ne mata-vibhinnatA ke rahate hue bhI samAja kiyA hai uname se kucha ke nAmoM kA ullekha nIce kiyA hita ke aneka kArya kiye| janatA kI saMkIrNa manovRtti jAtA hai : Page #201 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 186 anekAnta 1. tulanAtmaka dharma vijJAna-Science of Com- rikta unakI anya racanAe~ bhI hoMgI, jo mujhe jJAta nahI parativ of Religion). hai / isa taraha vairisTara sAhaba kI sAhitya-sevA apUrva hai| 2. jJAna kI kujI-(Kay of Knowledge). vaha unake jainadharma vipayaka jJAnakI mahattA kI dyotaka hai| 3. Conffuence of Opposites (asahamata sagama) isa patha me sasAra ke samasta pracalita dharmoM kA sAmAnya bayAlImave vidvAna vairisTara jUgamadaradAsa jI hai Apa paricaya karAkara unakA tulanAtmaka vivecana kiyA hai| ke pitA jI kA nAma lAlA pannAlAla jI thaa| Apa 4. jaina laoNjika (The Science of Thought) sahAranapura ke nivAsI the| pApa janmakAla se hI pUrva nyAya viSayaka eka sundara rcnaa| saskArabaza buddhimAna the| Apa meTrikyUlezana (Matri5. ipTopadeza (Discourse Devine) prA0 pUjyapAda culation) aura inTaramIDiyeTa ( Intermadiate ) devanandI ke prAdhyAtmika graMtha kA hindI anuvAda / parIkSA meM barAbara sarakArI chAtravRtti pAte rhe| Apane 6. ratnakaraNDazrAvakAcAra (The Housepolders ema e. prathama zreNI meM uttIrNa kiyaa| ema. e. kI parIkSA Dharma) kA aMgrejI anuvAda / yaha prAcArya samantabhadra pAsa hote hI prApa ilAhAbAda yUnivasiTI meM agrejI bhASA kI gRhasthadharma viSayaka apUrva racanA kA prAmANika ke adhyApaka aura chAtrAlayoM ke prabandhaka banA diye gye| tIna varSa adhyApikI karane ke bAda san 1906 meM ekabhASAntara hai| 7. vyAvahArika dharma-(The Practical Dharma) jeTara kAleja proksaphorDa (Exater College Oxford) yaha ApakI svatatra racanA hai jisame dravyAnuyoga kA nirU me dravyAnayoga kA nirU- landana me dAkhila ho gaye / aura san 1910 me varisTara paNa kiyA gayA hai| hokara svadeza lauTa Aye / pazcAt Apa bambaI ke seTha 8. sanyAsadharma (The Sannayas Dharma) isameM / mANikacanda pAnAcanda jI ke sAtha zravaNabelgolA meM bAhamani dharma kA vicAra kiyA gayA hai| aura samAdhimaraNa balI ke mahAmastakAbhiSeka meM zAmila haya / mApane romana ke mahattva kA digdarzana hai| laoN (Roman Law) aura jainadharma kI rUparekhA (Out9. Atmika manovijJAna-(Jain Psychology) lines of Jainism) dono pustake ladana meM chpvaaii| isameM jIvAdi sAta tattvo kA vivecana kiyA gayA hai| bhArata meM vairisTarI karane meM Apako paryApta saphalatA 10. jaina saMskRti (Jain Culture) ko samajhane ke milI / san 1913 ke prIvI kAunsila (Pravy Counlie apUrva pustaka / cil) ke eka mukadame meM Apako landaname bhejA gyaa| san 11. zraddhA, jJAna, cAritra (Faith Knowledge 1614 se 1627 taka Apa indaura rAjya ke nyAyAdhIza and Conduct) isame ratnatraya kA sundara vivecana kiyA aura vyavasthAvidhi vidhAyinI sabhA ke adhyakSa rahe / bIca gayA hai| me pApa san 1920 se 1922 taka niHzulka sarakArI 12. jaina tapazcaraNa (Jain Penance) isameM Atma kAma asisTenTa kalakTarI (Assistant collector) aura unnati kAraka tapazcaraNa kI vaijJAnikatA para bala diyA amana sabhA (Lengue of Paace and Order) ke gayA hai| sasthApaka matritva kA kArya bhI karate rahe tathA rAyabahAdura 13. RSabhadeva-(Rishabhadeva) isameM jainiyoM upAdhi se bhI vibhUSita kiye gaye / ke prathama tIrthakara kA jIvana paricaya diyA gayA hai| sAhitya-sevA :14. jaina dharma kyA hai ?-(What is Jainism ?) Apane vairisTarI, eva rAjyakIya sevA aura niHzulka isameM vairisTara sAhaba ke bhASaNo kA sakalana hai, jo unho- sarakArI kArya karate hue bhI avakAza ke samaya jaina ne ladana Adi meM bhASaNa diye the| isase vairisTara sAhaba sAhitya kI sevA kA kArya kiyA / brahmacArI zItalaprasAda ke udAtta vicAro kA patA calA jAtA hai| inake ati- jI ne indaura caturmAsa meM unake sAtha baiThakara tattvArthAdhi Page #202 -------------------------------------------------------------------------- ________________ agravAloM kA jaina saskRti meM yogadAna 187 gama sUtra, AtmAnuzAsana, paMcAstikAya, samayasAra aura jainI kI smRti meM bhI koI kAma karanA caahie| gommaTasAra jIvakANDa kA agrejI bhASA me anuvAda kiyA teMtAlIsave vidvAna mAsTara bihArIlAlajI caitanya hai| agrejI bhASA meM anuvAda ho jAne ke kAraNa agrejI paDhe- jinakA janma bulandazahara me san 1867 kI 15 agasta likhe vidvAna bhI unakA adhyana karane meM samartha ho ske| vi0 saM0 1924 zrAvaNa zuklA caturdazIke dina huA thaa| unakA yaha upakAra kisI taraha bhI bhulAyA nahI jA Apane san 1891 meM phArasI bhASA ke sAtha enTresa pAsa sktaa| aura maulika prastAvanAoM ke sAtha unheM prakA- kiyA / Apake jIvana kA lakSya santoSa aura parizrama ke zita bhI kiyA / Apane jaina pAribhASika zabdoM kA eka sAtha jJAna dvArA sva-para hita karanA thaa| Apa (Self koza bhI tayAra kiyA thaa| pApakA hRdaya sAdharmI vAtsalya Made) svanirmita vyakti the| unhone upAsanA aura svAse paripUrNa thA aura vaha kabhI-kabhI chalaka par3atA thaa| dhyAya dvArA apane jJAna ko vaDhAyA aura zikSaNa dvArA vairisTara sAhaba ne san 1904 se 'jaina gajaTa' agrejI chAtroM ko, eva pustako dvArA jana sAmAnya ko vaha sacita kA sampAdana kArya bhI apane hAtha meM liyaa| aura usameM jJAna pradAna kiyaa| unakI bhAvanA thI ki sabhI jJAnI bane barAbara yogadAna dete rhe| bhArata jaina mahAmaDala me bhI aura sva-para hito meM lge| jaba ve kisI se carcA karate vArasTara sAhaba ne jAna DAlI aura use barAbara protsAhana taba apane maje haye anubhava se kahate ki santoSa se jJAnAdete rahe / ve sAmpradAyikatA se kozo dUra rahate the| rjana kara apane jJAna kI nirantara vRddhi karanA aura use Apane apanI mRtyu se eka varSa pahale hI 14 agasta svapara hitArtha janatA ko pradAna karanA apanA kartavya hai / 1636 ko apanI jAyadAda kA eka vasIyata nAmA likha Apa san 1863 me bulandazahara ke gavarnamenTa hAI diyA thA ki unakI sampUrNa sampatti jana hitArtha evaM jaina skUla me 12) ru. mAsika para adhyApaka niyukta hue the| dharma kI rakSA aura jainadharma pracAra meM kAma AtI rhe| pazcAt kramazaH apanI unnati karate hue bArAbakI ke san 1627 me vairisTara mAhaba kA svargavAsa ho gyaa| gavarnamenTa hAI skUla me sahAyaka adhyApaka ke pada para pahu~ca unake bAda brahmacArI zItalaprasAdajI jaba taka jIvita rahe gaye / aura 120) ru0 vetana pAne lge| pApa 30 julAI usakA kArya lagana se karate rahe; kyoki TrasTI jo the| san 1924 (vi0 sa0 1981 me riTAyara hue| zikSaNa unaka jIvana ke bAda usakA vaisA kArya nahI ho skaa| kArya karate huemApane apane samayako kabhI vyartha nahI gamAyA, ga0 ba0 seTha lAlacanda jI ne bra0 zItalaprasAda jI kintu sAhitya-sevA ke kArya meM barAbara lage rahate the| rikta sthAna meM bA. jauharIlAla jI mittala kI niyakti Apa hindI urda meM gadya-padya ke lekhaka ye| Apane kara lii| aura aba bA0 lAlacanda seThI ke svarga- hindI urdU meM choTI-baDI lagabhaga 61 pustake likhI hai aisA vAsa ke bAda seTha bhUpezakumAra jI ujjaina ko bA0 jauharI sunA jAtA hai una pustakoM meM sabase bar3I pustaka vRhat jaina lAla ne TrasTI banA liyaa| TrasTI kI sampatti se jo zabdArNava nAma kA koSa hai, jisake do bhAga prakAzita hue mahatvapUrNa kArya honA cAhie thA vaha nahIM ho sakA / aura hai| usame dUsare bhAga kA sampAdana brahmacArI zItalaprasAdajI na unakI smRti meM koI grantha hI nikAlA gyaa| mAtra jI ne kiyA thaa| bhartRhari kI nItizataka aura vairAgya kisI saMsthA yA patra ko Arthika sahayoga de denA TrasTa yA zataka kA anuvAda bhI Apane kiyA thaa| paDita rikhabadAsa vasIyata ke uddezya kI pUrti nahI hai| prAzA hai TrasTIjana jI ke mithyAtva timiranAzaka nATaka ke 2-3 bhAga urdU me TrasTa kI sampatti kA vinimaya TrasTa ke uddezyoM ke anusAra prakAzita kiye the| riTAyaTarDa hone para Apa apanA pUrA karane kA prayatna kareMge, jisase TrasTakartA kI bhAvanA pUrI samaya svAdhyAya dvArA jJAnArjana meM vyatIta karate the / prApa ho ske| drasTiyoM ko eka vAra TrasTa ke uddezyoM ko kI pustake adhikatara urdU me hai, isa kAraNa mai unakA rasa prakAzita kara denA cAhie. jisase janatA ko je. ela. na le sakA / hAM vRhat jaina zabdArNava ko maiMne dekhA hai / jainI TrasTa ke uddezyoM kA patA cala ske| aura mi0 aApake sambandha meM koI vizeSa jAnakArI nahIM milii| Page #203 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 188 anekAnta ApakA avasAna vi0 sa0 1636-37 ke lagabhaga huA thaa| taba lakhanaU me jaina rathotsava kA kArya dhUmadhAma se hai / Apake suputra zAnticandra jI hai jo vijanaura me rahate sampanna huA thaa| usa samaya bAbU ajitaprasAda jI ne apanI 15 varSa kI avasthA meM eka bhASaNa diyA thA, jo cavAlIsave vidvAna bAbU RSabhadAsa jI vakIla meraTha chapAkara vitarita kiyA gayA thaa| hai| jo unnIsavIM aura bIsavI zatAbdI ke prArambha ke sevA-kArya :vidvAna the| usa samaya ke vidvAnoM meM Apa pramukha the| pApa bAbU ajitaprasAda jI ne apanI vakAlata karate hue lAlA mannulAla jI baikara meraTha ke sahodara the| aura bI. bhI jIvana bhara samAja sevA kI hai| bAbU jI kevala eDae. pAsa kara vakIla bane the / Apa vacapana se hI dhArmika mora vokeTa hI nahI rahe kintu jaja aura cIpa jasTisa jaise saskAro me pale the, isalie Apake jIvana me dhArmika sammAnIya pado para bhI rahe hai| san 1912 meM Apane saMskAroM kA jaja maujada thaa| devadarzana, svAdhyAya aura bambaI prAntIya sabhA ke adhyakSa pada se eka bhASaNa par3hA pajAdi zrAvakopayogI kAryoM meM barAbara ruci rakhate the| thA / brahmacArI zItalaprasAda jI kI preraNA prApako barAbara zAntacitta aura sarala pariNAmI the| Apane svAdhyAya prerita karatI rahI hai| aApane sana 1913 se jIvana paryanta dvArA acchA dhArmika jJAna prApta kiyA thaa| prApa hindI taka agrejI jaina gajaTa ke sampAdana kA kArya kiyA hai| urdU aura aMgrejI tIno bhASAoM me likhate the| Apake Apa san 1604 se bhArata jaina mahAmaNDala ke kAryadhArmika eva samAjika lekha urda ke 'jaina pradIpa', 'jaina kartA. matrI aura sabhApati bhI rahe hai| sana 1605 me sasAra' aura agrejI 'jaina gajaTa' meM prakAzita hote the| banArasa syAdvAda mahAvidyAlaya kI sthApanA huI thI, taba se itanA hI nahI kintu 'kalakattA rivyu' aura 'thiyosophisTa' kaI varSa taka grApa jasako patA nAmaka netara patro meM bhI jainadharma sambandhI lekha prakAzita the / san 1923 me pApa mahAsabhA se pRthaka hokara di0 hote the| Apake kucha lekho kA saMgraha 'ina lAiTa inTu jaina pariSad ke saMsthApako me bhI rhe| jainijma' nAma se prakAzita huA thaa| san 1923 se 26 taka Apa tIrthakSetra kameTI kI Apane yogIndradeva kRta paramAtma prakAza kA aMgrejI ora se sammedazikhara, rAjagiri aura pAvApurI Adi meM anuvAda aura vyAkhyA likhI thI jo 'senTrala pabliziga kSetro ke mukadamoM meM hajArIbAga, rAcI aura paTanA meM raha hAusa prArA' se prakAzita huaA hai| bAbU sA. jaina pradIpa kara kArya kiyA / aura unase tIrtha kSetroM kI jo sevA bana ke niyamita lekhaka the| premI jI kahA karate the ki bAbU sakI usame barAbara apanA yogadAna karate rahe / RSabhadeva jI ke dehAvasAna ke bAda jainapradIpa bhI banda ho sAhitya-sevA :gyaa| ApakI mRtyu kaba huI usakI tithi vagairaha ThIka bAbU ajitaprasAdajI me jainadharma aura usake sAhityakI mAlma nahI ho sakI para Apake nidhana se jaina samAja ko lagana to thI hI, sAtha meM bra0 zItalaprasAda jI kI preraNA kAphI kSati pahu~cI bhI uname kAma kara rahI thii| jaina gajaTa Adi me kucha paitAlIsaveM vidvAna bAbU ajitaprasAda jI eDavokeTa likhate hI rahate the| parantu unake pAsa itanA adhika hai| jinakA janma san 1874 ke lagabhaga huA thA / apake samaya nahIM thA ki ve sthAyI rUpa se sAhitya-sevA me juTe pitA svargIya devIprasAda jI bar3e hI dUradarzI aura dhArmika rheN| phira bhI unhe jitanA avakAza milatA thA usame prakRti ke sajjana the| ve san 1887 me lakhanaU aAye the| samAja-sevA aura tIrthakSetra rakSAdi ke kAryo se samaya usa samaya ApakI avasthA 13 varSa kI thii| san 1886 nikAla kara kucha samaya sAhitya-sevA me bhI lagAte the| meM devIprasAda jI ne lakhanaU meM 'jainadharma pravardhanI sabhA' pariNAma svarUpa bAbU jI ne amitagatyAcArya dvitIya ke kI sthApanA kI thii| usase lakhanaU jainasamAja meM navIna sAmAyika pATha kA aMgrejI me anuvAda kiyA thaa| aura jAgRti aura jainadharma ke prati vizeSa AkarSaNa prApta huA vikrama kI dazavI zatAbdI ke prAcArya amRtacandra ke puru Page #204 -------------------------------------------------------------------------- ________________ agavAloM kA jaina saskRti meM yogadAna 186 pArya siddhathupAya kA bhI Apane aMgrejI meM anuvAda kiyaa| pAI / yadyapi prAja ke samAna unakI zikSA nahI thI kitu jo prakAzita ho cukA hai| ye saba kArya Apane ajitAzrama usa samaya ke yogya kAma calAU zikSaNa avazya thaa| lakhanaU me hI sampanna kiye| ApakI mRtyu san 1953- buddhi acchI hone ke kAraNa Apane apane kArya ke yogya 54 me haiI hai| isake bAda ApakA ajitAzrama samAja- yogyatA prApta kara lii| sevA se vacita ho gayA, unake putrAdiko ko samAja-sevA ve sAdagI ko pasanda karate the, sAdagI meM pale the| kA avakAza bhI nahIM miltaa| sAdhAraNa vastra pahinate the| dhotI yA pAyajAmA, khaddara kI __chayAlIsave vidvAna kavi jyAtiprasAda jI hai, jo kamIja, koTa aura sira para gAdhI ThopI yA dupaTTA bAdhate devabanda ke nivAsI the| devavanda ji. sahAranapura meM hai| the| caritra niSTha dhArmikatA, sahaja sneha aura prasanna yahA~ musalamAno kA arabI phArasIkA eka vizva vidyAlaya- rahanA yaha unake jIvana ke sahacara the / maine unheM dekhA hai / (DhArUla unlama) bhI hai jainiyo kI bhI acchI vastI hai unake bhASaNa bhI sune hai| unhone sArA jIvana samAja aura gharo kI saMkhyA 50-60 se kama nahI hai| aura sevA meM lgaayaa| va bhAvaka kavi bhI the parantu kavitAme cAra jinamandira hai| devabanda hAtha ke bune mUto kapar3e koI khAsa AkarSaNa na thaa| 'sasAra dukha darpaNa unakI khaddara dutaI aura kheza ke lie prasiddha hai| yaha eka purAnA acchI kavitA hai bhASA atyanta sarala hai / ve sudhAraka to kasbA hai| aura do tihAI ke lagabhaga musalamAno kI the parantu antara kamajorI ke kAraNa vivAda pAne para cupa vastI hai / isI nagara meM bAbU sUrajabhAna jI aura mukhtAra raha jAte the| lekha bhI likhate the, patro ke sampAdaka bhI zrI jugalakizora jI ne vakAlata kI aura jaina gajaTa kA rhe| jaina pradIpa to unhI kA patra thaa| samAja meM acchI sampAdana kArya kiyA hai| aura grantha parIkSAe~ likhI hai| khyAti va pratiSThA prApta kii| sthAnakavAsI samAja ma isa nagara me san 1882 vi0 sa0 1636 me bAbU jyoti- bhI samajasabA kii| para samAja ne sevako ko kabhI apaprasAda jI kA janma huyaa| Apake pitA natyUmala jI nAyA nahI, aura na unako kisI prakAra kA khAsa sahayoga sAdhAraNa dukAnadAra the, aura bar3I kaThinatA se apane kuTuba hI pradAna kiyA / yadi sevako ko acchA sahArA mile to ve kA nirvAha karate the| lAlA natthUmala kI tIna santAne mamAja ko samunnata banAne kA aura bhI adhika kAma kara thii| jyotiprasAda, jayaprakAza aura eka choTI putrii| sakate hai| nirdhanatA eka abhizApa jo hai| jaba bAbU jyotiprasAda jI vAba jyotiprasAda jI kI vi0 sa0 1964 me 28 sAta varSa ke the tabhI Apake pitA jI kA svargavAsa ho maI san 1937 me 7 mahIne kI bImArI ke bAda dehA. gyaa| usa samaya ApakI musIbata kA kyA kahanA / usa vasAna ho gyaa| samAja se eka sevaka sadA ke lie calA samaya ApakI mAtA ne apane caritra ke sarakSaNa ke sAtha gyaa| samAja-sevakoM kI kamI barAvara banI rahatI hai| parizrama dvArA upAjita pAya se tIno santAnoM kA pAlana usakA kAraNa samAja kA unake prati upekSAbhAva hai| poSaNa aura zikSaNa kArya isa taraha se kiyA jo anukaraNIya hai / aisI mAtAe~ sadA sammAna ke yogya hotI hai| saitAlIsave vidvAna paM0 jugalakizorajI mukhtAra hai, jo nirdhanatA me baccoM kI zikSA kA ucita prabandha nahI ho marasAvA jilA sahAranapura ke nivAsI hai| Apake pitA pAtA / vaha mAtA dhanya hai jisane parizrama dvArA ajita jI kA nAma lAlA natthUmala caudharI aura mAtA kA nAma dravya se apanI santAna ko zikSita banAyA hai| usa samaya bhUI devI thA / ApakA janma vi0 sa0 1934 san 1877 devabanda kI jaina pAThazAlA meM adhyApaka kacIrA jilA mArgazIrSa zuklA ekAdazI ke dina sandhyA ke samaya hayA iTAvA ke nivAsI paMDita jhunnIlAla jI the jo vaidya, kavi thaa| mAtA pitA kA prAcAra-vicAra rahana-sahana sAdA aura jyotiSI bhI the| unhI se jyotiprasAda ne vidyA- aura dhArmika thaa| ataH Apa para bhI usakA prabhAva akita dhyayana kiyA thaa| usI pAThazAlA meM urdU kI zikSA bhI rahA / Apake do bhAI aura the, jo divaMgata ho cuke hai| Page #205 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 160 anekAnta ApakI zikSA kA prArambha 5 varSa kI avasthA me sarvathA abhibhAvakoM ke Upara nirbhara rahanA akarmaNyatA hai| ho gyaa| prApane makataba ke muzI jI se urdU phArasI kA kintu manasvI jIva ko jIvana-saMgrAma meM svAbhimAna pUrvaka par3hanA prArambha kiyaa| prApakI baddhi acchI thI aura jIvana vyatIta karanA hI sArthaka hai aisA prApakA vizvAsa dhAraNA zakti prabala thI, isa kAraNa Apane urdU phArasI thaa| ataeva Apane apanI ruci ke anusAra upadeza dvArA kA acchA jJAna jaldI hI prApta kara liyaa| Apane janatA ko jAgrata karane kA kArya zreSTha samajhakara upadezaka hakIma ugrasena jI dvArA sasthApita sthAnIya pAThazAlA me kA kArya pasanda kiyaa| Apa bambaI prAntika sabhA ke hindI saskRta kA adhyayana kiyA / saskRta bhASA kA acchA upadezaka ho ge| isa kArya ke liye Apako pArizramika jJAna prApta hote hI ApakI ruci jaina zAstro ke adhyayana bhI milatA thA parantu vicAra karane para isa kArya me bhI kI hii| pariNAma svarUpa ratnakaraNDazrAvakAcAra, tattvArtha udAsInatA pAne lagI / aura Apane sabhavataH do mahIne se sUtra aura bhaktAmarastotra Adi kA adhyayana kiyaa| pahale hI upadezakI se stIphA de diyaa| kyoki ApakI prApakA 13-14 varSa kI avasthA meM vivAha ho gayA unhI vicAra dhArA svataMtra jo thI usame paratatratA kA aMza bhI dinoM sarasAvA me agrejI kA eka skUla khulA jisame nahIM thaa| eka svAbhimAnI vyakti ke liye avaitanika rUpa mAsTara jagannAthajI adhyApana karAte the taba Apane agrejI meM kArya karanA ucita hai| yaha vicAra bhaviSya meM Apake kA pAMcavI kakSA taka adhyayana kara liyaa| isaka bAda jIvana ke liye sukhada hA / aura Apane svatatra vyavasAya sahAranapura ke skUla meM dAkhila hue aura nauvI kakSA taka karane kA vicAra kiyaa| pariNAmasvarUpa mukhtArakArI adhyayana kiyaa| kAraNa vaza skUla meM jAnA choDa diyA kA prazikSaNa prAptakara san 1602 meM mukhtArakArI kI kintu prAiveTa rUpa me enTrensa kI parIkSA meM uttIrNatA parIkSA pAsa kii| aura sahAranapura me hI praikTisa zuru kara prApta kI, maiTrika kI parIkSA meM saphalatA milane ke bAda dii| san 1605 me prApa devabanda cale gaye aura vahAM Apake samakSa jIvana kA saMgharSa kaThoratamarUpa meM upasthita apanA svatantra kAnUnI vyavasAya karate hue Apa barAbara hone lagA; kyoki Apa gRhastha jo the aura yaha samajhanA samAja-sevA ke kAryoM meM bhAga lete rhe| ucita thA ki yogya hone para apanI AjIvikA kA (kramazaH) nirvAha svaya hI karanA cAhiye / usa avasthA me bhI sAhitya-samIkSA 1. prAdipurANa meM pratipAdita bhArata-lekhaka DA0 sthitikA acchA nidarzana hai| yadi use jainokA mahAbhArata nemicandra zAstrI ema. e. DI. liT / prakAzaka, matrI zrI kahA jAya to koI atyukti na hogii| DA0 nemicandra gaNezaprasAda varNI granthamAlA 1/128 DumarAva bAga, assI- zAstrI ne apane gambhIra adhyayana aura prauDha lekhanI dvArA vaaraannsii-5| prAkAra DimAI sAija, pR0 saMkhyA 438. AdipugaNa me pratipAdita ratna sampadA kA pANDityapUrNa mUlya bAraha rupyaa| vivecana kiyA hai| grantha sAta adhyAyo meM vibhakta hai| grantha kA viSaya usake nAma se spaSTa hai| prAcArya prathama adhyAya meM AdipurANa aura usake kartA jinasena ke jinasena kA prAdipurANa jaina saskRti ke bahumUlya upAdAnoM jIvana tathA unake kartRtva para prakAza DAlA gayA hai| kA prAkAra hai / isameM nauvIM zatAbdIke bhAratakI sAMskRtika dUsare adhyAya meM prAdipurANa meM pratipAdita bhUgola kA Page #206 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sAhitya-samIkSA 191 vaidika purANoM meM pratipAdita bhUgola ke sAtha tulanAtmaka thaa| isa carita gratha kI racanA mahAkavi vIra ne vi0 samIkSA karate hue, janapada, gAva-nagara, rAjadhAnI, nadiyA~, saM0 1076 me mAgha zuklA dazamI ke dina pUrNa kI thii| parvata, vanapradeza, vRkSa sampatti, jIvajatu aura pazu jagat grantha apabhraza bhASA kI 10 sandhiyo me pUrNa huA hai| kA citraNa kiyA hai / tRtIya adhyAya meM samAjagaThana, kula- jambU svAmI kI lokapriyatA kA sabase bar3A udAharaNa kura, samavasaraNa, caturvidhasagha sAdhu, gRhastha aura varNa vividha bhASAmo me vividha vidvAnoM aura kaviyo dvArA jAti prAdi sAmAjika sasthAno aura rIti-rivAjoM kA racI gaI zatAdhika racanAeM hai / jo unake jIvanakI mahattA vivecana hai / caturtha adhyAya me anna, bhojana, pakvAna, phala, para prakAza DAlatI hai| jambU svAmI kathA kI dIrgha peyapadArtha, vastra, AbhUSaNa prasAdhana sAmagrI, vAhana, vinoda paramparA, kathA kA mUla srota aura usakA tulanAtmaka krIDA aura kalAgoSThI Adi sAskRtika viSayo kA adhyayana kavi vIra ke jambU svAmA caritra kI vizeSatA ke acchA digdarzana karAyA hai| yaha adhyAya mahatvapUrNa hai| nidarzaka hai| kyoki isame tatkAlIna samAja ke rahana-sahana, goSThI DA. vimalaprakAza jaina ne apabhraza bhASA ke mUla vinoda Adi kA sajIva citraNa hai| pacama adhyAya meM / grantha kA lalita hindI meM anuvAda kiyA hai| sAtha hI gratha zikSA kA svarUpa aura zikSA se sambaddha viSayo kA- kI 148 peja kI mahatvapUrNa prastAvanA me grantha aura prathalalita kalA, citra kalA, vAdya, nRtya gIta Adi kA kAra ke sambandha meM vistRta samIkSAtmaka adhyayana upasthita vicAra hai| chaThave adhyAya me kRSi prAdi AjIvikA ke kiyA hai jisameM pratha ke mahAkAvyAtmaka lakSaNo, viSaya se sAdhana, asimasi kRpi, Adi rAjanaitika vicAra, astra-zastra sambaddha vibhinna caritro, viSaya ke abhyantaravartI upAkhyAno nAmAvalI aura yuddhAdi kA kathana diyA hai| sAtave adhyAya kAvyagso, alakAro. kAvyaguNoM, chando rIti, bhASA, me dharma aura darzana kA vivecana hai| mubhASita lokoktiyo aura kathA-kahAniyo Adi kA AdipurANa kA sabhI dRSTiyo se vivecanAtmaka mandara citraNa kiyA hai| sAtha hI sAmAjika avasthA bhauadhyayana upasthita karane vAlA yaha prathama atha hai| isa golika sthiti, nAgarika jIvana aura vaivAhika paddhati kA gratha kA bhAratIya vidvatsamAja me avazya hI samAdara prApta bhI digdarzana karAyA hai| mUlAnugAmI anuvAda ka sAtha hogA / aura jaina purANo ke adhyayana kI aura vidvAno saskRta TippaNa aura zabdakoSa ke kAraNa grantha paThanIya eva kI abhiruci bddhegii| gratha kA prakAzana surucipUrNa hai| sagrahaNIya ho gayA hai| sampAdaka ko vIra kavi ke 'jambUisake lie lekhaka aura prakAzaka dono hI dhanyavAda ke / mAmIcariu' ke AdhAra se jambU svAmI ke AlocanAtmaka pAtra hai| nibadha para jabalapura vizvavidyAlaya, jabalapura se pI. eca. 2. jabUsvAmi cariu (mUla hindI anuvAda aura DI. kI DigarI kI prApta huI hai, jisake lie saMpAdaka prastAvanA sahita)-sampAdaka DA. vimalaprakAza jaina ema. dhanyavAda ke pAtra hai| bhAratIya jJAnapITha kA yaha prakAzana e. pI. eca.DI. rIDara saskRta pAli prAkRta vibhAga jabala- usake anurUpa hA hai| grantha kI chapAI saphAI geTapa sabhI pura vizvavidyAlaya, jabalapura / prakAzaka bhAratIya jJAnapITha sundara hai| pAThako ko ise magA kara avazya paDhanA caahie| vArANasI pRSTha sakhyA 502 mUlya sajilda prati kA 15) 3. lezyA-koza-sampAdaka zrI mohanalAlajI vAThiyA rupyaa| aura zrIcanda jI jaina corddiyaa| prakAzaka mohanalAla prastuta grantha kA viSaya usake nAma se spaSTa hai / antha vAThiyA 16 sI DovAra lena, kalakattA-26 / prAkAra me jambU svAmI kA jIvana-paricaya diyA gayA hai| jambU DimAI, pRSTha saMkhyA 300, mUlya dasa rupyaa| svAmI aitihAsika mahApuruSa hai, jo bhagavAna mahAvIra ke sAkSAtziSya sudharma svAmI dvArA dIkSita antima kevalI vAThiyA jI ne jaina viSaya koza granthamAlA sthApita the| jinakA parinirvANa san 463 IsvI pUrva me huA kI hai| usakA yaha prathama puSpa hai jise Apane dazamalava Page #207 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 192 anekAnta praNAlI se jaina viSayoM kA vargIkaraNa karake isa lezyA 4. jinendra paJca kalyANaka smArikA-sampAdakakoza kI racanA kI hai| bhAgamoM me lezyA ke sambandha meM zrI paM pannAlAla jI sAhityAcArya Adi, prakAzaka-zrI jo kucha bhI kahA gayA hai, usako viSaya vAra sakAlata sAgaracanda jI divAkara ema0 e0 pradhAna maMtrI ji. paca kiyA gayA hai| lezyA sambandhi viSayoM kI saMkhyA 100 ke kalyANaka samiti sAgara / lagabhaga hai| uname mukhya viSaya nimna prakAra hai :- gata vaizAkha mAsa meM sAgara meM sampanna huI paMca kalyANaka dravyalezyA (prAyogika) dravyalezyA (visrasA) bhAvalezyA, pratiSThA kI smRti svarUpa yaha smArikA ukta pratiSThA lezyAjIva, salezIjIva, lezyA aura vividha viSaya aura sambandhI kArya-kalApa ke pracArArtha kI gaI hai| sva0 lezyA sambandhI phuTakara pATha / inake antargata aneka avAntara pUjya 10 gaNezaprasAda jI varNIkA-nivAsa sAgara meM vizeSa viSaya haiM, jinakA vivecana grantha me kiyA gayA hai-prakRta rahA hai / unakI smRti ko cirasthAyI rakhane ke lie vahAM viSayoM para Agamika vacanoM kA zAbdika artha bhI de diyA lagabhaga eka lAkha rupayo ke vyaya se varNI smRti bhavana hai, aura jahAM AvazyakatA samajhI vahAM vivecanAtmaka artha aura usake Upara bAhubalI jinAlaya kA nirmANa karAyA gayA hai| jinAlaya me atizaya manojJa bAhubalI kI vizAla bhI de diyA hai| jahA taka mujhe mAlUma hai kisI jaina viSaya para isa taraha kA yaha koza prathama bAra hI prakAzita mUrti virAjamAna kI gaI hai| upayukta pratiSThA isI mUrti huprA hai / sampAdako kA vicAra hai ki isa taraha se sabhI kA hui hA jaina viSayo para koza tayyAra kara prakAzita kiye jaay| yaha pratiSThA mahattvapUrNa rahI hai| isame sampanna pratyeka isa kopa me 32 zvetAmbarIya prAgamoM, tattvArthasUtra aura kAryakrama aAkarSaka thaa| siMghaI prakAzacanda jI ne prastuta usake TIkA grantho kA upayoga kiyA gayA hai jiname smArikA meM pratiSThA sambandhI sabhI kAryoM kA vivaraNa digambarIya sarvArtha siddhi tattvArtha rAjavAtika aura tattvArtha 'pAkho dekhA' zIrSaka me bahuta vistAra se de diyA hai| zloka vArtika gommaTasAra jIvakANDa zAmila hai| bhaviSya meM honevAlI pratiSThAoM ke lie yahAM kA kAryakrama Adarza svarUpa ho sakatA hai| koga ke prArabha me hIrA kumArI votharA kA prAmukha hai kAryakrama ke vivaraNa ke atirikta prakRta smArikA me unhoMne jina bAto para prakAza DAlA hai sampAdako ko anya kitane hI mahattvapUrNa lekha va bhASaNa prAdi bhI hai tathA usase lAbha uThAnA cAhiye / ve prAcArya nemicanda siddhAnta pratiSThA ke samaya liye gaye bahuta se citra bhI de diye gaye cakravartI kI dravya lezyA kI paribhASA ko ThIka nahI hai| sAtha hI Aya-vyaya kA hisAba bhI de diyA gayA hai| mAnatI unhoMne usakI AlocanA kI hai| kintu digambara pratiSThA ke samaya sAgara meM sampanna hue bhA0 di0 paramparA dravya lezyAke sAtha bhAvalelyA kA sambandha niyAmika jaina vidvatpariSad ke adhivezana kI kAryavAhI kA bhI usame nahI batalAtA / kumArI jI ne dravyalezyA aura bhAvalezyA sakSipta vivaraNa hai| sAtha hI dUra-dUra se prAkara isa donoM ko eka samajha liyA hai jo ThIka nahI hai| isa taraha adhivezana meM saMmilita hue 116 vidvAno kI nAmavalI ke koza nirmANa ho jAne para jaina darzana ke adhyayana meM bhI pragaTa kI gaI hai| vizeSa suvidhA ho jaaygii| sampAdaka dvaya kA yaha prayatna gaa| sampAdaka dvaya kA yaha prayatna isa prakAra yaha smArikA atizaya upayogI pramANita abhinandanIya hai| yahAM yaha ullekhanIya vizeSatA hai ki graya hogii| chapAI va sajAvaTa bhI uttama hai / isa sundara kA mUlya 10) rupayA rakkhA gayA hai kintu viziSTa vidvAnoM smArikA ke sampAdana va prakAzana meM jinhoMne paryApta vizvavidyAlayoM aura videzoM me niHzulka vitarita kiyA parizrama kiyA hai ve zrI pa. pannAlAla jI sAhityAcArya jAyagA / grantha me prUpha saMzodhana-sambandhi azuddhiyAM aura zrI sAgaracanda jo divAkara ema0 e0 Adi atizaya khaTakatI hai| -paramAnanda zAstrI dhanyavAda ke pAtra hai| -bAlacandra siddhAnta-zAstrI Page #208 -------------------------------------------------------------------------- ________________ zrI paramAnanda jI barayA devagar3ha ke purAtatva kA yAtriyoM ******************** ko paricaya karAte hue P dikhAI de rahe hai| vIra-sevA-mandira aura "anekAnta" ke sahAyaka 1000) zrI mizrIlAla jI dharmacanda jI jaina, kalakattA | .50) zrI campAlAla jo sarAvagI, kalakattA 1000) zrI devendrakumAra jaina, TrasTa 150) zrI jagamohana jI sarAvagI, kalakattA zrI sAhu zItalaprasAda jI, kalakattA 150) , kastUracanda jI prAnanbIlAla jI kalakattA 500) zrI rAmajIvana sarAvagI eNDa saMsa, kalakattA 150) , kanhaiyAlAla jI sItArAma, kalakattA 500) zrI gajarAja jI sarAvagI, kalakattA 150) , pa. bAbUlAla jI jaina, kalakattA 500) zrI nathamala jI seThI, kalakattA 150) , mAlIrAma jI sarAvagI, kalakattA 500) zrI vaijanAtha jI dharma canda jI, kalakattA 150) , pratApamala jI madanalAla pAMDyA, kalakattA 500) zrI ratanalAla jI jhAMjharI, kalakattA 150) , bhAgacanda jI pATanI, kalakattA 251) zrI rA0 bA0 harakhacanda jI jaina, rAMcI 150) , zikharacana jo sarAvagI, kalakattA 251) zrI amaracanda jI jaina (pahADayA), kalakattA 150) , surendranAtha jI narendranAtha jI kalakattA 251) zrI sa0 si. dhanyakumAra jI jaina, kaTanI 10 ) , mAravAr3I di0 jaina samAja, vyAvara 251) zrI seTha sohanalAla jI jaina, 101) , digambara jaina samAja, kekar3I maisarsa munnAlAla dvArakAdAsa, kalakattA 101) , seTha candUlAla kastUracandajI, bambaI naM. 2 251) zrI lAlA jayaprakAza jI jaina 101) , lAlA zAntilAla kAgajI, dariyAgaMja dillI svastika meTala varksa, jagAdharI 250) zrI motIlAla hIrAcanda gAMdhI, usmAnAbAda 101) ,, seTha bhaMvarIlAla jI bAkalIvAla, imphAla 250) zrI banzIvara jI jugalakizora jI, kalakattA 101) , zAntiprasAda jI jaina, jaina buka ejensI, 250) zrI jugamandiradAsa jI jaina, kalakattA 101) , seTha jagannAthajI pANDayA jhamarItalaiyA 250) zrI siMghaI kundanalAla jI, kaTanI 101) , seTha bhagavAnadAsa zobhArAma jI sAgara 250) zrI mahAvIraprasAda jI agravAla, kalakattA 101) , bAbU nupendrakumAra jI jaina, kalakattA 250) zrI bI0 pAra0 sI0 jana, kalakattA 100) , badrIprasAda jI prAtmArAma jI, paTanA 250) zrI rAmasvarUpa jo nemicandra jI, kalakattA 100), rUpacandajI jaina, kalakattA 150) zrI bajaraMgalAla jI candrakumAra jI, kalakattA / 100) , jaina ratna : gulAbacanda go ToMgyA indaura Page #209 -------------------------------------------------------------------------- ________________ vIra-sevA-mandira ke upayogI prakAzana R. N. 10591/62 (1) purAtana jainavAkya-sUcI-prAkRta ke prAcIna 46 mUla-granthoM kI padyAnukramaNI, jisake sAtha 48 TIkAdigranthoM me uddhRta dUsare padyoM kI bhI anukramaNI lagI huI hai / saba milAkara 25353 padya-vAkyoM kI suucii| sapAdaka mukhtAra zrI jugalakizora jI kI gaveSaNApUrNa mahatva ko 70 pRSTha kI prastAvanA se alakRta, DA0 kAlIdAsa nAga, ema. e. DI. liT ke prAkkathana (Foreword) aura DA0 e. ena. upAdhye ema. e. DI. liT kI bhUmikA (Introduction) se bhUpita hai, zodha-khoja ke vidvAnoke lie anIva upayogI, bar3A sAija, sajilda 15.00 (2) prA ta parIkSA-zrI vidyAnandAcArya kI svopajJa saTIka apUrva kRti,prAptoM kI parIkSA dvArA Izvara-viSayaka sundara, vivecana ko lie hue, nyAyAcArya paM darabArIlAlajI ke hindI anuvAda se yukta, sajilda / 8.00 (3) svayambhUstotra--samantabhadra bhAratI kA apUrva grantha, mukhtAra zrI jugalakizorajI ke hindI anuvAda, tathA mahatva kI gavepaNApUrNa prastAvanA se suzobhita / / ... 200 (4) stutividyA-svAmI samantabhadra kI anokhI kRti, pApo ke jItane kI kalA, saTIka, sAnuvAda aura zrI jugala kizora mukhtAra kI mahatva kI prastAvanAdi se alaMkRta sundara jilda-mahita / / 1-50 (5) adhyAtmakamalamArtaNDa-pacAdhyAyIkAra kavi rAjamala kI sundara prAdhyAtmikaracanA, hindI-anuvAda-sahita 1.50 (6) yuktyanuzAsana-tatvajJAna se paripUrNa samantabhadra kI asAdhAraNa kRti, jisakA abhI taka hindI anuvAda nahIM huA thaa| mukhtAra zrI ke hindI anuvAda aura prastAvanAdi se alaMkRta, sajilda / ... .75 (7) zrIpurapAzrvanAthastotra-prAcArya vidyAnanda racita, mahatva kI stuti, hindI anuvAdAdi shit| '75 () zAsanacatusthizikA-(tIrthaparicaya) muni madanakIti kI 13vI zatAbdI kI racanA, hindI-anuvAda sahita 75 (9) samIcIna dharmazAstra-svAmI samantabhadra kA gRhasthAcAra-viSayaka atyutama prAcIna grantha, mukhtAra zrIjugalakizora jI ke vivecanAtmaka hindI bhASya aura gaveSaNAtmaka prastAvanA se yukta, sajilda / ... 3.00 (10) jainagrantha-prazasti sagraha bhA01 saskRta aura prAkRta ke 171 aprakAzita granthoM kI prazastiyoM kA magalAcaraNa sahita apUrva saMgraha upayogI 11 pariziSTo aura paM0 paramAnanda zAstrI kI itihAsa-viSayaka sAhitya paricayAtmaka prastAvanA me alaMkRta, sajilda / (11) samAdhitantra aura iSTopadeza-pradhyAtma kRti paramAnanda zAstrI kI hindI TIkA sahita 4-00 (12) anityabhAvanA-pA0 padmanandIkI mahatvakI racanA, mukhtAra zrI ke hindI padyAnuvAda aura bhAvArtha sahita '25 (13) tatvArthasUtra--(prabhAcandrIya)-mukhtAra zrI ke hindI anuvAda tathA vyAkhyA se yukt| ... (14) zravaNabelagola aura dakSiNa ke anya jainatIrtha / (15) mahAvIra kA sarvodaya tIrtha 16 paime, (16) samantabhadra vicAra-dIpikA 16 me, (17) mahAvIra pUjA 25 (18) adhyAtma rahasya-4. prAzAdhara kI sUndara kRti mUkhtAra jI ke hindI anuvAda sahita / 1.00 (16) jainagrantha-prazasti saMgraha bhA0 2 apabhraza ke 122 aprakAzita granthokI prazastiyo kA mahatvapUrNa saMgraha / '55 granthakAroM ke aitihAsika graMtha-paricaya aura pariziSTo sahita / sa. pa0 paramAnda zAstrI / sajilda 12.00 (20) nyAya-dIpikA-prA. abhinava dharmabhUSaNa kI kRti kA pro0 darabArIlAlajI nyAyAcArya dvArA saM0 anu0 7.00 (21) jaina sAhitya aura itihAsa para vizada prakAza, pRSTha saMkhyA 740 sajilda (vIra zAsana-sagha prakAzana 5.00 (22) kasAyapAhuDa sutta--mUlagrantha kI racanA prAja se do hajAra varSa pUrva dhI guNadharAcArya ne kI, jisa para zrI yativRSabhAcArya ne pandraha sau varSa pUrva chaha hajAra zloka pramANa cUNisUtra likhe| sampAdaka pa hIrAlAlajI siddhAnta zAstrI, upayogI pariziSToM aura hindo anuvAda ke sAtha bar3e sAija ke 1.00 se bhI adhika pRSThoM meN| puSTa kAgaja aura kapar3e kI pakkI jilda / (23, Reality mA0 pUjyapAda kI sarvArtha siddhi kA aMgrejI meM anuvAda bar3e bhAkAra ke 3001. pakkI jilda 6.00 prakAzaka-premacanda jaina, vIrasevA mandira ke lie, rUpavANI priMTiMga hAusa, dariyAgaMja, dillI se mudritA Page #210 -------------------------------------------------------------------------- ________________ vaimAsika disambara RE, pharavarI 1966 3nnkni zrI 'yugavIra' smRti-aMka **KKKKKXXXKKKKKMMEXKAKK* prAcArya jugalakizora multAra 'yugavIra' XXXXXXXXX***************** ******************** janma saM0 1934, mRtyu 22 disambara saM0 2025 samantabhadrAzrama (vora-sevA-mandira) kA mukha patra Page #211 -------------------------------------------------------------------------- ________________ viSaya-sUcI jaina . xr 226 kramAMka viSaya pRSTha kra. viSaya 1 vIra jina-stavana-jugalakizora mukhtAra 163 | 20 mahAna sAhitya-sevI-motIlAla jaina 'vijaya' 256 2 katipaya zraddhAMjaliyA-(vividha vidvAnoM aura 21 svargIya pa0 jugalakizora jI-DA. e. ena. _ pratiSThita vyaktiyoM dvArA) 164-206 upAdhye ema. e. DI. liT 258 3 amara sAhitya-sevI-zrI pa. kailAzacanda si. 22 jaina sAhityakArakA mahAprayANa-paM0 saramanalAla zAstrI 21 / 262 23 jo kArya unhone akele kiyA vaha bahutoM dvArA 4 anusandhAnake Aloka-stambha-pro0prema sumana jaina 211 | sambhava nahI-DA0 darabArIlAla jI koThiyA 263 5 jaina samAja ke bhISma pitAmaha-DA0 devendra 24 zrI jugalakizora jI 'yugavIra' (kavitA)kumAra zA0 rAmakumAra jaina ema. e. 6 mukhtAra sAhaba kA vyaktitva aura kRtitva-- 266 | 25 yugaparivartaka pIr3hI kI antima kar3I the yugavIra paramAnanda zAstrI | thA nIraja jaina 267 7 usa mRtyuJjaya kA mahA -DA. jyotiprasAda | 26 sAhitya-gagana kA eka nakSatra asta-zrI balajaina bhadra jaina 268 8 guNo kI ijjata 27 itihAsa kA eka yuga samApta ho gayA-DA. 6 mukhtAra sA0 kI bahumukhI pratibhA-bAlacanda | gokulacanda jena si0 zA0 227 28 prAcArya jugalakizora jI mukhtAra-DA0 kastUra1. vaha yuga sRSTA santa (gadya gIta)-manu jJAnArthI 232 canda kAsalIvAla 273 11 'yugavIra' kA rASTrIya dRSTikoNa-jIvanalAla jaina 233 | 26 itihAsa ke adhyAya kA loha-pro0 bhAgacanda 12 sAhitya tapasvI sva0 mukhtAra sA0-agaracanda jaina 'bhAgendu 275 nAhaTA 222 30 yuga yuga taka yuga gAyegA 'yugavIra' kahAnI 13 satyAnveSI zrI yugavIra-kastUracanda ema. e. 237 | (kavitA)--10 jayantI prasAda zA. 14 sarasvatI.putra mukhtAra sA0-milApacanda ratana 31 zraddhAjali (pariziSTa)-DA. darabArIlAla Adi 277 lAla kaTAriyA 32 bhAvabhInI sumanAJjali-bAbU kapUracanda baraiyA 277 15 yugavIra ke jIvana kA bhavya anta-DA0 zrIcanda 33 sasmaraNa-daulatarAma mitra 1-3 jaina sagala 243 34 vIrasevAmandira meM prAcArya jugalakizora mu0 16 sAhitya jagata ke kIrtimAna nakSatra tumhe zatazaH sA. ke nidhana para zoka sabhA 280 praNAma (kavitA)-anUpacanda nyAyatIrtha 246 | 35 zrI mukhtAra sAhaba ajamera me-phatehacanda seThI 282 17 aise the hamAre bAbu jI-vijayakumAra caudharI 250 | 36 do zraddhAjaliyA~ 281 18 samIcIna dharmazAstra-campAlAla siMghaI puradara 251 , 37 50 cainasukhadAsa jI nyAyatIrtha kA svargavAsa 284 26 eka apUraNIya kSati-pannAlAla sAhityAcArya 254 | 35 anekAnta ke 21veM varSa kI viSaya-sUcI 286 276 anekAnta kA vASika mulya 6) rupayA eka kiraNa kA mUlya 1 rupayA 25 paisA sampAdaka-maNDala DA0 prA0 ne0 upAdhye DA0premasAgara jena zrI yazapAla jaina paramAnanda zAstrI bhanekAnta meM prakAzita vicAroM ke lie sampAvaka mAla uttaradAyI nahIM hai| -vyavasthApaka anekAnta Page #212 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Paragl/indi bhA. di. jaina vida pariSada dvArA abhinandana ke anantara--mastAra sAhaba Page #213 -------------------------------------------------------------------------- Page #214 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prom maham anekAnta paramAgamasya bIjaM niSiddhajAtyandhasindhuraviSAnam / sakalanaya vilasitAnAM viroSamayanaM namAmyanekAntam // - varSa 21 / kiraNa 5-6 / vIra-sevA-mandira, 21 dariyAgaMja, dillI-6 vIra nirvANa saMvat 2465, vi0 sa0 2025 (disambara 1968 pharvara 1966 vIrajina-stavana mohAdi-janya-doSAn yaH sarvAn jitvA jineshvrH| vItarAgazva sarvajJo jAtaH zAstA namAmi tam // zuddhi-zaktyoH parAM kASThAM yo'vApya zAntimuttamAm / dezayAmAsa saddharma taM vIraM praNamAmyaham // (mohanIya, jJAnAvaraNa, darzanAvaraNa aura antarAya nAma ke cAra ghAtiyA karmo ke nimitta se utpanna hone vAle jo doSa hai-rAga-dveSa, moha, kAma-krodha-mAna-mAyA-lobha, hAsya-rati-arati-zoka-bhaya glAni, ajJAna, pradarzana aura prazakti Adi ke rUpa me AtmA ke vikAra bhAva athavA vaibhAvika pariNamana hai-una sabako jItakara jo jinezvara, vItarAga, sarvajJa aura zAstA hue hai| una vIrajina ko maiM namaskAra karatA huuN|) (jo mohanIya karma kA kSaya kara zuddhi ko, jJAnAvaraNa, darzanAvaraNa aura antarAya karmoM kA prabhAva kara jJAnazakti aura darzanazakti tathA vIrya zakti kI parAkASThA ko prApta hue hai / sAthahI uttama-anupamasukharUpa pariNata hue haiM aura ina saba guNoM se sampanna hokara jinhone samIcIna dharma kI dezanA kI hai una zrI vIra prabhu ko maiM praNAma karatA huuN||) -jugalakizora mukhtAra Page #215 -------------------------------------------------------------------------- ________________ katipaya zraddhAMjaliyA~ [pAThakoM ko yaha to vidita ho ho gayA hai ki janasamAja ke prasiddha sAhitya tapasvI, karmaTha samAja sevI, prasiddha itihAsajJa, 'jana hitaiSI' aura anekAntAdi patroM ke sampAdaka, prathita anuvAdaka aura bhASyakAra, evaM samIkSaka 'merI bhAvanA' jaise rASTrIya nityapATha ke amara sraSTA, vIrasevAmandira ke saMsthApaka prAcArya jugalakizora jI multAra kA 22 disambara 1968 ko svargavAsa ho gayA hai| unakI smRti meM jaina samAja ke prasiddha sAhityakAroM, vidvAnoM, udyogapatiyoM, patra sampAdakoM, samAcAra patroM aura saMsthAnoM prAdi ne unake sambandha meM jo zraddhAMjaliyAM bhejI haiM, paura jo eTA meM DA0 zrIcanda jI 'sagala' ke pAsa pahuMcI haiM, unameM se kucha ko yahA~ diyA jA rahA hai|] sAhU zAntiprasAda jI jaina : vyaktitva ke anurUpa samucita sammAna na kara sakA, yaha zraddheya paNDita jugalakizora jI mukhtAra ke nidhana se socakara hamArA mastaka lajjA se jhuka jAtA hai| magara samasta samAja aura sAhityavarga zokAnvita hai| jaina usa nispRha niSkAma mahApuruSa ne isakI kabhI kAmanA sAhitya meM zodha kI paramparA sthApita kara unhoMne svayaM nahI kii| aisA asAdhAraNa vyaktitva kvacit kadAcit apanA cirasthAyI smAraka banA diyaa| unhoMne to apanA hI kisI samAja ko prApta hotA hai| hArdika kAmanA hai tana-mana-dhana sabhI isa dizA me arpita kara diyaa| aisA ki svargastha isa mahAn dhArmika AtmA ko akhaNDa aura dUsarA vidvAna samAja me nahI hai / iSTadeva se prArthanA hai akSayazAnti prApta ho| ki inakI AtmA ko zAnti ho / bAbU yazapAla jI sampAdaka 'jIvana sAhitya' paM0 zobhAcandra jI bhArilla : zraddheya mukhtAra sA0 ke dehAvasAna kA jaba dukhita vAstava meM mukhtAra sA0 kA nidhana jaina samAja kI samAcAra milA, to mujhe gaharI vedanA anubhava hii| isase vizeSataH di0 jaina samAja kI aisI kSati hai, jisakI kucha samaya pUrva jaba mukhtAra sA0 dillI Aye the aura pUrti nikaTa bhaviSya meM hotI nahIM dikhtii| ve mahAna unhoMne mere ghara para Ane kI kRpA kI thI taba unake sAhitya sRSTA, sAhitya tapasvI, karmaThayogI eva tattvavettA zArIrika svAsthya ko dekha kara itanA to lagA thA ki the| unakI dIrghakAlika sAdhanA hamAre lie spRhaNIya vAdhakya na unheM AkrAnta kara rakkhA hai lekina unase aura anukaraNIya hai| unakI lekhanI vanamaya thii| unhone itanA jaldA vichoha ho jAyagA, isakI maine kalpanA nahIM jo kucha likhA, gambhIra adhyayana, cintana aura manthana ke kI thii| pazcAt likhA aura atyanta suvicArita tathA nape-tule mukhtAra sA0 jaina samAja ke eka viziSTa vyakti the| zabdo meM / ki vaha akATya banA rahA / dharma, darzana aura sAhitya ke kSetra me unhoMne jo yogyadAna unakA samagra lekhana satya kI abhivyakti ke lie diyA vaha cirasmaraNIya rhegaa| aura svAntaH sukhAya thaa| yahI kAraNa hai ki unhoMne kisI mujhe yAda nahIM pAtA ki mukhtAra sA0 se pahalI bAra ke ruSTa-tuSTa hone kI paravAha nahIM kii| aise nirbhIka kaba milanA huaa| lekina unakI 'merI bhAvanA' ke dvArA lekhako me unakA sthAna sarvopari hai| sabhI dRSTiyoM se unase parokSa paricaya bacapana meM hI ho gayA thaa| usakA unakA vyaktitva mahAn aura gaurvshaalii| unakI vidvattA, pATha maiMne na jAne kitanI bAra kiyA hai| Aja bhI prati ThA, saMyamazIlatA-sabhI kucha prAdarza thaa| dina karatA huuN| merI pratIti thI ki isa prakAra kI udAtta anekoM bAra aAvAja uThane para bhI samAja unake bhAvanAe~ vahI vyakti kara sakatA hai jisakA antaHkaraNa Page #216 -------------------------------------------------------------------------- ________________ katipaya pAMjaliyAM 195 nirmala ho mora jo samaSTi ke hitoM meM vyaSTi kA hita the| lekina unakA yaha svapna ki vIrasevAmandira maura mAnatA ho| ___usakA mukhapatra 'anekAnta' lokopayogI bane, abhI taka mukhtAra sA0 ke jIvana ke adhikAMza varSa sarasAvA adhUrA par3A hai| use pUrA karane kI mAvazyakatA hai| yaha aura devavanda meM vyatIta hue, lekina unakI pratibhA aura bhI jarUrI hai ki mukhtAra sA0 kA jo sAhitya pustaka sAdhanA saMkucita kSetra taka sImita nahI rhii| apanI rUpa meM prakAzita nahI huA vaha vidhivata rUpa se pATako ekAnta sAdhanA ke dvArA unhoMne jaina samAja ko vaha diyA, ko sulabha ho| isake sAtha hI mukhtAra sA0 kI eka jo bahuta kama vidvAna aura sAdhaka de pAe hai| unhoMne vistRta jIvanI bhI honI caahie| anekAnta ko bhI adhika apane anveSaNa dvArA bahuta sI una mAnyatAnoM kA khaDana lokopayogI banAnA hogaa| kiyA jo samAja ko vibhrama meM DAle hue thii| itanA hI ye tathA aise aura bhI aneka kArya hai jo mukhtAra sA0 nahI, unhoMne zAstrIya viSayoM para apanI lekhanI calAkara ke hitaiSiyoM tathA prazaMsakoM ko tatkAla hAtha me le lenA jaina jIvana ko zuddha aura prabuddha banAne kA prayatna kiyaa| cAhie / yahI unake prati sarvottama zraddhAjali hai| mukhtAra sA0 atyanta parizramazIla vyakti the / jaba maiM mukhtAra sA0 ko apanI hArdika zraddhAMjali arpita dillI pAkara ve sthAyI rUpa se rahane lage to unase prAyaH karatA hU~ aura kAmanA karatA hU~ ki unakI sevAe~ aura bheMTa ho jAyA karatI thii| maiM dekhatA thA ki sAdA aura preraNA cirakAla taka jaina samAja ko mArgadarzana karatI sAtvika jIvana vyatIta karate hue ve nirantara dharma aura rhe| sAhitya kI upAsanA meM lIna rahate the| yadyapi unakA pa0 kailAzacanda jI siddhAnta zAstrI : viSaya mukhyata: jainadarzana aura jana sAhitya thA, tathApi jinhone prAcArya samantabhadra, yativRSabha, pUjyapAda, akaunakI rUci aura bhI bahuta se viSayo me thii| mujhe smaraNa laMka, pAtrakesarI, vidyAnanda jaise mahAn prAcAryo ke samahai ki unhoMne mere pravAsa-sambandhita lekhamAlAyo ko paDha gaTa mAya viTatAparNa prakAza ddaalaa| purAnI bAto kara aneka bAra mujhase unake sambandha meM carcA kI thii| kI khoja dvArA aneka anupalabdha aura vistRta grantharatno aura eka bAra bar3e hI prAgraha ke sAtha mujhase anekAnta ke ko prakAza meM laayaa| granthaparIkSA ke dvArA prAcAryoM ke liye eka kahAnI likhavAI thii| nAma para racita jAlI kRtiyo kA pardA phAza karake sAhitya dillI pAne para mai unakA hetu vIrasevAmandira kI ke vikAra ko prasphuTita kiyA, una vistIrNa sAhityasevI pravRttiyo ko kucha saghana aura vyApaka banAnA thaa| usI prAktana vimarzavicakSaNa mukhtAra sA0 ke prati meM apanI dRSTi se yahA~ para vIrasevAmandira ke bhavana kA nirmANa vinamra zraddhAjali arpita karatA huuN| humA lekina bar3e sthAnoM kI aura bar3e kAryoM kI kucha maryAdAe~ bhI hotI hai, ve kucha aise tattvo ko janma detI pro0 premasumana jI jaina : hai / jo kArya meM sahAyaka nahIM hote| vIrasevAmandira kA prAdaraNIya zrI mukhtAra jI ke nidhana se nizcitarUpa vizAla bhavana mukhtAra sA. ke svapnoM ko caritArtha karane jana vidyA ke adhyayana aura anusandhAna ke kSetra me eka me asamartha rhaa| para mukhtAra sA0 kI lagana aura karmaThatA sazakta mAlocaka evaM sAhitya-sRSTA kI kamI huI hai| virodhI tattvo ke sAmane nirantara manda par3atI gii| aura apane jIvana ke antima dinoM meM zrI mukhtAra jI jaina antima dinoM meM to maine dekhA ki vaha bahuta hI nirAza ho ) sAhitya kI sevA meM rata rahe yaha unakI kArya kSamatA evaM gaye the| saccI lagana kA pramANa hai| zrI mukhtAra jI ne yadyapi apane jIvana ke sImita varSoM meM eka vyakti jitanA vividha prakAra ke vipula sAhitya kI racanA kI hai, kintu kara sakatA hai| usase kahI adhika kAma mukhtAra sA0 ne patrakAritA ke kSetra meM unheM advitIya kahA jA sakatA hai| kara dikhAyA / vastutaH vaha vyakti nahIM balki eka saMsthA unakI samasta racanAoM se paricita karAne ke lie prati Page #217 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 196 manekAnta hogii| nidhi racanAmoM kA eka saMgraha avazya prakAzita kiyA uttarottara unnata hote jAyaMge / maiM hastinApura brahmacaryAjAnA caahie| vahI unake prati hamArI hArdika zraddhAMjali zrama kI cothI zreNI kA vidyArthI rahA hagA, ki tabhI se mukhtAra sA0 kA lAbha mere citta meM zraddheya sthAna banA DA. pradyumna kumAra jI jaina : baiThA aura vaha anta taka mere lie usI prakAra sammAnanIya jaina jagata kA adbhuta ratna vilupta ho gayA-yaha bane rhe| jAnakara hRdaya ko karArA dhakkA lgaa| aisA pratIta huA yaha merA saubhAgya thA jaise chuTapana me mujhe unakA jaise ki mukhtAra praNIta 'merI bhAvanA' dolAyamAna ho uThI AzIrvAda prApta huA vaise hI Age jA kara bhI maiM unakA ho / aura jIvana kI sArahInatA ke sampUrNa sva kA anA- sneha bhAjana banA rahA / maiM apanI vinamra zraddhAjali prApa varaNa ho gayA ho| prAtaH smaraNIya 10 jugala kizora ke dvArA unakI smRti ke prati arpita karatA hai| mukhtAra jI jaina vAGmaya ke gaurava pratIka the| purAtana kI paramAnanda zAstrI khoja evaM bhAvI ke sRjana ke adbhuta sAmajasya the vh| mukhtAra zrI jugalakizora jI isa yuga ke mahAna vidvAna, merA pratyakSa paricaya na hote hue bhI mujhe mukhtAra jI kA sAhitya sarjaka, mArmika TIkAkAra, mAnyasampAdaka, vyaktitva sadaiva paricita sA lagatA rhaa| vANI ke isa prAktana vidyAvimarza vicakSaNa aura itihAsajJa the| ve dhanajaya se samAja ko kAphI bar3I prAzAe thiiN| bA0 prabala sudhAraka, acche lekhaka eva ugra samIkSaka the| pahale kAmatAprasAda jI ke nidhana ke bAda jaina jagata ko yaha mai unheM 'merI bhAvanA ke sarjaka ke rUpa me parokSa rUpa se dUsarI baDI kSati itane alpa samaya me hI bhoganI par3egI- jAnatA thA / kintu san 1936 se aba taka maiM unake yaha koI nahIM jAnatA thaa| ina rikta sthAno kI pUrti sAnidhya me rahA / unake sAtha kArya kiyaa| aura unake hetu janamAnasa ko kaThina pratIkSA hI karanI hogii| kAryoM meM yathAsAdhya sahayoga bhI detA rahA. unake anubhava maiM apanI sahaja samavedanA usa sampUrNa zoka satapta eva nirdezoM se lAbha bhI utthaayaa| unakA jIvana eka parivAra ke sAtha ekAkAra karatA hU~ jo divagata bhavyAtmA sAhityika jIvana thA, uname sAhitya ke prati adamya ke pratyakSa vichoha kI vedanA sahana kara rahA hai / paDita jI utsAha aura lagana thii| isI kAraNa ve sAhitya tapasvI ke rUpa meM ullekhita kiye jAte hai| unakI racanAe~ praur3ha to nikaTabhavya the hI aura unakA kSayopazama bhI tIvra thaa| aura prAmANika hai| unakI smRti aura yAdadAzta mujhe pUrNa prAzA hai ki unakI prAtmA ko sadgati prApta (dhAraNA) prabala thii| ve likhane se pUrva usa para gaharA huI hogii| vicAra karate the, taba kahI usa para lekhanI calAte the| jainendrakumAra jI jaina unake anuvAda karane kI paddhati nirAlI thii| ve bahuta svargIya zrI mukhtAra jUgalakizora jI mAnoM isa dhIre-dhIre likhate, kintu use bAra bAra par3hate the| aura zatAbdI ke jana saMskRti aura jAgRti ke mUrtimAna itihAsa zabdoM kA jor3a isa taraha se baiThAne kA prayatna karate jisase the| unakI lagana aura adhyavasAya anupama, jaina vAGmaya usameM virodha aura asambaddhatA udbhAvita na ho ske| aura purAtattva kI dizA meM unakI sevAe bejor3a rhii| unake samIkSA grantha jaina saMskRti ke amUlya ratna hai| unake sthAna ko kisI taraha bhI bharA nahI jA sakatA, aura vidvAnoM ke mArgadarzaka, unake gaveSaNAtmaka lekha jaina samAja unakA sadA RNI rhegaa| unakI 'merI bhAvanA atyanta mahatvapUrNa aura aitihAsika tathyo ke udbhAvaka jaina gharoM meM hI nahI janetara parivAro me bhI pracArita tathA bhrAnti ke unmUlaka hai| unakI vyAkhyAeM kaThina hii| aura lagabhaga unakA nitya pATha bana gaI / unake viSaya ko bhI sarala eva subodha banAtI haiN| dArzanika dvArA sthApita anekAnta aura vIra sevAmandira unakI granthoM kI TIkAe~ bhI unake talasparzI pANDitya kI dyotaka aisI yAdagAra hai jo bhAzA hai samAja ke sahayoga se hai| ve vIrasevAmandira jaisI saMsthA ke sasthApaka the / unakI Page #218 -------------------------------------------------------------------------- ________________ katipaya bhAMjaliyAM 167 bhAvanA saMsthA dvArA itihAsa aura prAcIna sAhitya ke anupama kRtiyo ko nUtana vidvattApUrNa evaM naI khojoM ke anupalabdha graMthoM kA anveSaNa kara unheM prakAza meM lAnA sAtha samAja ke sAmane rakhanA pApa kA hI kArya thaa| mai thA, jisase jaina saMskRti kI mahattA khyApita ho| samajhatA hU nikaTa bhaviSya meM zrI mukhtAra sAhaba ke sthAna ve anekAnta ke saMsthApaka aura sampAdaka the| usameM kI pUrti honA saMbhava nahIM hai| prakAzita lekhoM dvArA jaina sAhitya aura itihAsa kI DA0 jyotiprasAda jI lakhanaU : aneka gutthiyAM sulajhAI gaI, aneka anupalabdha granthoM kA anveSaNa kara prakAza meM lAyA gayA, aura aneka prAktana vidyA vicakSaNa, vAimayAcArya, siddhAntAcArya Adi upAdhi vibhUSita svargIya AcArya jugalakizora jI prAcAryoM, vidvAno bhaTTArako aura kaviyo kA paricaya bhii| mukhtAra 'yugavIra' svAmI samantabhadra ke ananya bhakta, prakAzita kiyA gyaa| samantabhadra bhAratI ke advitIya udyotaka, mahAn pArAdhaka, mukhtAra sAhaba svaya eka sAhitya sasthA the| nirbhIka sukavi, TIkAkAra, samAlocaka, sampAdaka sAhityakAra, lekhaka aura zodhaka the| ve sAhitya sRjana me itane salagna samAjasudhAraka, sthitiprajJa sAdhaka aura ni.svArtha saskRtieva tanmaya ho jAte the ki unheM usa samaya bAhya bAto kA sevI the| 11 varSa kI dIrgha Ayu me unakA nidhana na kucha bhI dhyAna nahI rahatA thaa| ve sacce artho me yugavIra Akasmika hI thA aura na asAmayika hii| tathApi usake the / maiM unhe apanI hArdika zraddhAjali arpita karatA huuN| phalasvarUpa bhAratIya vidyA ke kSetra ko aura vizeSa kara zrI paM0 bAlacanda jI siddhAnta zAstrI jaina jagata ko jo kSati pahu~cI hai vaha apUraNIya hai / unakA ___ sAhityatapasvI zraddheya mukhtAra sA0 bahamukhI pratibhA ke saphala jIvana evaM kRtitva vartamAna tathA bhAvI pIDhiyo ke dhanI the| ve antima samaya taka sAhitya sAdhanA me nirata liye eka sabala preraNAsrota eva pAloka pujja banA rahegA, rahe hai / yadyapi mukhtAra sA0 Aja hamAre bIca me nahI hai, isame koI sandeha nahIM hai| isa mahAmanISI cirasAdhaka para unhone jo aitihAsika kSetra me abhUtapUrva kAma kiyA kI punIta smRti me apanI vinamra zraddhAjali samarpita karane hai vaha itihAsa meM amiTa rahane vAlA hai / usase sazodhako ___ kA avasara prApta karanA bhI parama saubhAgya hai ----vaisA karate kA mArga prazasta va nirApada ho gyaa| prakhyAta itihAsa- huye mai apane Apako dhanya mAnatA huuN| kAra hone para bhI unakI takaNAzakti va vaidupya kucha kama pa0 vijayakumArajI caudharI ema.e. nahI thaa| isI ke bala para unhone yuktyanuzAsana va zAntivAra jaina gurukula, jobanera : devAgamastotra jaise tAkika grantho ke sAtha tattvAnuzAsana aura yogasAra-prAbhUta jaise adhyAtmapradhAna saiddhAntika granthoM vIra vAGmaya kI sAdhanA meM nirantara lIna rahane vAle para bhI uccakoTi kI vyAkhyAoM kI racanA kI hai| ve isa " isa mahAn sAhitya tapasvI prAcArya jugalakizora jI mukhtAra ke viyoga se jaina sAhitya sasAra para anabhra vajrajo sudhAraka mAne jAte the so yathArtha meM hI sudhAraka the| pu unakA tyAgamaya jIvana atizaya dhArmika rahA hai| aise / pAta huA hai / zrI mukhtAra sAhaba aise dadhIci the jinhone sthitiprajJa ke prati svabhAvataH natamastaka ho jAnA sAhitya devatA kI prAgadhanA meM apanA sarvasva arpita kara diyaa| jaina sAhitya ke to ve mahArathI the| unhoMne di0 par3atA hai| jana prAcArya paramparA ke vilupta eva anupalabdha itihAsa rA0 ba0 seTha harakhacanda jo pANDyA rAMcI ko jisa gaharAI ke sAtha khojakara use sakalita kiyA mukhtAra sA0 sacamuca meM yugavIra, sAhityamanISI, usase jaina saskRti kA mahAna upakAra huA hai / isa mahAn samAjasevaka evaM Adarza vidvAna the| unakA jIvana itara sAhitya tapasvI kI sAdhanAmoM kA pUrA ullekha lekhanI se vidvAnoM ke liye preraNA prada thaa| vayovRddha avasthA meM bhI ho nahIM sktaa| aba hamAre pAsa isake sivAya kyA cArA niraMtara sAhitya-sevA meM juTe rahate the| pUrvAcAryoM kI hai ki hama unake puNya-smaraNa se preraNA prApta kreN| svarga Page #219 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 198 anekAnta meM virAjamAna unheM vIra-vANI ke pracAra-prasAra kI cintA bhAna vakIla ke samIpa raha kara mukhtAra girI prArambha kara avazya hogI, jisa kAma ko unhone adhurA chor3A use hama dI / dasa varSa taka usameM paryApta pragati kI / aura ApakA saba anuyAyiyoM ko Age bar3hAnA prathama kartavya hai| usa adhyayana nirantara calatA rhaa| phira usa kArya se donoM sAhitya-tapasvI ke prati hama bhAva bharI zraddhAMjali arpita [ko ghRNA ho gii| phalataH calatI huI prekTisa ko donoM karate hai| ne yakAyaka choDa diyaa| phira satyodaya, jaina pradIpa pAdi zraddhA ke phUla patroM kA prakAzana kiyaa| Apa meM dAna zIlatA, udAratA, vinaya, saujanya sAdagI aura saccaritratA prAdi sabhI guNa bA0 sUrajabhAna jI jaina 'premI' prAgarA : vidyamAna the| unameM vAtsalya kA bhAva bharA huA thaa| saMsAra kI parivartana zIlatA ke vazIbhUta hokara aneka aparicita vyakti me unase milane para prAtmIyatA ke bhAva mAnava isa sasAra meM Ate hai| aura cale jAte hai| aise hI jagRta ho jAte the| aura yaha anubhava karane lagatA thA ki mAnavoM meM kucha aisI vibhUtiyoM kA prAdurbhAva hotA hai| na jAne prAcArya jI ke sAtha kitanA prAcIna pora ghaniSTa jinakI sasAra ko bar3I jarUrata hotI hai| ve sasAra me paricaya hai| apanI jIvana yAtrA karate huye, zubha kAryo kA upArjana isake pazcAt Apane apanI janmabhUmi sarasAvA me kara apanI yaza patAkA sasAra me phaharA jAte hai| isI apanI jAyadAda para hI vIrasevAmandira kI sthApanA kii| kAraNa se unakA nAma cirasmaraNIya ho jAtA hai| unakA phira ikyAvana hajAra kA dRsTa banA kara zodha kArya prArambha lakSya mAnava pragati kI ora rahatA hai aura svArthamayI kiyaa| bhArata svatantra hone para Apane vIrasevAmandira bhAvanAye una para apanA prabhAva nahI jamA paatii| unakI kA vizAla bhavana bAba choTelAlajI kalakattAke saujanya se udAratA, saccaritratA evaM kalyANakAriNI dhAmika dariyAgaja dillI meM nirmANa kraayaa| jo aAja taka zodha pravRttiyoM se vyathita mAnava samAja ko sukha zAnti prApta aura sAhitya kA kArya kara rahA hai| isakI vyavasthA 50 hotI hai| unake vyaktitva ke prAkarSaNa se manuSya aisI paramAnanda jI zAstrI ke hAtha meM hai| isase AcArya jI kA vibhUtiyo ke sannikaTa pahu~ca kara Atmika zAnti kA nAma cirasmaraNIya rhegaa| anubhava karatA hai| Apane apanI adhikAMza sampatti kA sadupayoga samyagapUrva janma kI kaThora tapasyA aura zubha saskAroM se jJAna ke pracAra aura prasAra ke lie kiyA, aura vIra sevA hI kisI vizeSa vyakti ko ye guNa sasAra kI bhalAI ke mandira ke dvArA ucca koTi ke prathoM kA prakAzana kiyA liye prerita karate hai| vastuta: saphala jIvana hI mArga- thaa| aura vahI se anekAMta patra lagabhaga 20 varSa se prakAdarzaka hai| aise satpuruSoM kI jIvana gAthA mAnavatA ke zita ho rahA hai / udAtta guNoM kA prakAza kara mAnava ko mAnavocita zIla yaha pratyakSa pramANa hai ki mukhtAra sAhaba ne lagabhaga 70 saMyama, satya aura ahiyA kA pATha par3hAtI hai| aisI divya varSa taka jaina samAja aura sAhitya kI sevA kI hai| prApa prAtmAoM me vAGgamaya vidvAna rASTra ke mahAn sAhityika ne prAja taka 30-40 choTe baDe sArtha graMtha taiyAra karake itihArA vettA, prAcArya jugalakizora mukhtAra 'yugavIra' kA pragaTa kie hai| sArAza yaha hai ki pApa kA sArA jIvana nAma bhI pAtA hai| jinhe sasAra ke amUlya aura durlabha ho jaina sAhitya ke sRjana meM vyatIta hayA hai / padArtha vidyA, dhana aura yaza prApta thaa| unakA jIvana mAja Apa prAcya vidyA ke mahA paDita, zodha aura khoja ke yuga ke lie zAnti kA sopAna nizcita karatA hai| ke durUha kAryoM meM salagna lekhanI ke dhanI, mAlocaka, prAcArya jI kA janma mitI mArgasira zuklA 11 saMvata zraddhA se yukta the| pApa kI sAhitya-sevA tathA dAna ke 1934 meM sarasAvA (sahAranapura) meM eka sampanna agravAla lie jitanA bhI likhA jAya kama hai| kula meM humA / pApa ne 20 varSa kI avasthA meM bA0 sUraja prApa kI pAdaraNIya kRti 'merI bhAvanA' jana-mAnasa Page #220 -------------------------------------------------------------------------- ________________ katipaya bhAMjaliyAM 199 meM sArvajanika rUpa se kavitA ke bhAva ko pAlokita karatI sUkSma prakhaNDa pudgalapiNDa (kAya)' ko jIva kI saMjJA rahatI hai| merI bhAvanA ke par3hane se hRdaya ke tAra jhana- dekara jo cunautI dI (bhanekAnta, jUna'42 pR0 205) jhanA uThate haiN| ise merI bhAvanA kI kavitA ko rASTrIya usakA javAba sattAisa barasa bAda bhI kisI ko nahIM gIta ke rUpa me aneka prAntIya sarakAroM ne mAnyatA dI hai sUjha pdd'aa| aura jeloM taka kI dainika prArthanAmoM meM ise zAmila kiyA hindI ko sarva sammata aura sarvaguNasampanna banAne ke hai| yaha aneka bhAratIya bhASAoM aura aMgrejI meM lAkhoM lie usame ucca koTi ke vipula sAhitya kA nirmANa hI kI tAdAta meM prasArita ho cukI hai| ise jeloM me prasAra ekamAtra upAya jo mukhtAra jI ne, svatatratA se kAphI karAne kA saubhAgya isa lekhaka ko bhI prApta huA hai| pahale sujhAyA thA, usake binA Aja bhI kalyANa nhii| pApa 2-3 varSa se eTA me apane bhatIje DA0 zrIcanda isa taraha sAmAjika, sAhityika, dhArmika, mAdhyAtmika jI sagala ke nivAsa sthAna para cale gae the DA0 sAhaba aura rAjanItika kSetra me dI gaI cUnautiyo kA mAkUla bhI unakI paricaryA meM salagna rhe| anta meM 62 varSa kI javAba dekara hI hama sva0 mukhtAra jI ke karja se barI laMbI Ayu me tA0 22 disambara 1968 ko apanI jIvana ho sakate hai| hamArI zraddhAjali tabhI sArthaka hogI : lIlA samApta kara sasAra se cale ge| DA. premasAgara jI jaina anta me maiM aisI divya prAtmA ko zraddhAMjali arpita paM. jugalakizora jI mukhtAra, jIvana kI antima karanA unakI mAnavocita merI bhAvanA ke eka chada ko sAMsa taka jaina sAhitya ke anusadhAna aura sampAdana meM likha kara lekha ko samApta karatA hU~ lage rahe / itanA hI nahI, unhone usa sAhitya ko hindI rahe bhAvanA aisI merI sarala satya vyavahAra karU~, me anUdita kara janasAdhAraNa ke lie sulabha bnaayaa| bane jahA~ taka isa jIvana me poroM kA upakAra kruuN| zodhapUrNa prastAvanAyeM likhI-aisI ki eka-eka para pI0 paM0 gopIlAla jI 'amara' ema. e. eca. DI. sahaja hI prApta ho sakatI hai| isa saba meM prAcArya jugalakizora mukhtAra kA adhyayana-manana unheM prAnanda milA aura unakA mana kendrita rahA / ve eka itanA maulika thA ki usake pAge nirAdhAra paramparAya sAdhaka the| unakI sAdhanA kA dIpa sUnI kuTiyA ke kone TikatI na thI, aura itanA sUkSma thA ki usake Age thothe me rajanI-bhara jalatA rhaa| taka nAkAma ho jAte the| ve zodha-khoja kI sUkhI rAha ke rAhI the aura isa dalita varga, dassA, binekayA, striyoM Adi kI zAstra sandarbha me loga unheM nitAta zuSka samajhate hai, kintu aisA sammata vakAlata karake unhone jaina samAja ko sabhya thA nahI, unakA hRdaya rasa-srota thaa| maiM kahatA hU~ ki samAja kI zreNI meM lAne kI purajora koziza kii| yadi unhone yaha saba kucha bilakUla na kiyA hotA to 'granthaparIkSA' ke jarie mukhtAra jI ne bhaTTArakoM ke kevala 'merI bhAvanA' hI unakI vyApaka khyAti kA eka sAhityika SaDyantra aura svecchAcAra kA bhaMDAbhor3a kiyA mAtra prAdhAra thii| Aja bhI jana-jana meM vahI vyApta hai| aura jaina sAhitya meM sadiyoM se ghara banAte pA rahe jainetara vahI usakI yaza-nijharaNI hai| mai aise eka sAdhaka ko tattvoM ko nirmama hokara nikAla phekA / jisane apanI sAdhanA se hRdaya aura buddhi ko samarUpa me ___kAlI kamAI ko dharma ke nAma para sapheda banAne vAle para saphara banAna vAla sAdhA thA, zraddhAMjali arpita karatA huuN| yajamAnoM ko aura hAM meM hAM milAkara jholI bharane vAle purohitoM ko unhoMne kaThora cetAvanI dI ki ve kirAe DA. kastUracanda jI kAsalIvAla, 1. >jayapura kI pUjana ke lie maMdira-mUrtiyoM kA nirmANa na kraayeN| pora paM0 anUpacanda jI nyAyatIrtha ) adhyAtmavAda ke nAma para vijJAnasiddha sacAiyoM ko zraddheya zrI jugalakizora jI sA0 mukhtAra ke svargabhI jhuThalAne vAloM ko unhoMne 'caitanyaguNaviziSTa sUkSmAti- vAsa kA samAcAra par3ha kara atyadhika duHkha humA / sva. Page #221 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 200 banekAnta mukhtAra sA0 isa yuga ke mArgadRSTA the, unhone apane hai| jaina samAja unakA jitanA RNI hai-vaha usa RNa jIvana ke 50 se bhI adhika varSa sAhitya lekhana meM samarpita ko cukAne meM zAyada hI kabhI samartha ho skegaa| kiye aura jaina sAhitya, darzana evaM itihAsa meM anveSaNa eka sAhityakAra ke rUpa meM ve hamAre zreSTha nirdezaka kara eka nayA adhyAya prArambha kiyaa| yadyapi ve aAjakala the| unakA sampUrNa sAhitya, hindI sAhitya kI eka apUrva ke samAna DAkTara nahIM the lekina saikaDoM DAkTaroM kI nidhi hai|| sevAeM unakI sAhityaka sevAoM para nyochAvara kI jA bAlabanda jI jaina bAlacanda jI jaina navApArA rAjima : sakatI haiN| unakI akelI merI bhAvanA hI aisI kRti hai jo saikaDoM varSoM taka unakI kIti ko cirasthAyI rkhegii| isa mahAn tapasvI sAhityasevI mahApuruSa ko isa pA0 samantabhadra para unakI khoja apane DhaMga kI adbhuta jIvana meM rahakara abhI bahuta kucha karanA zeSa thA, para jo khoja hai| sacamuca Aja kI yuvA pIr3hI ke vidvAno me jaina bhI-jitanA bhI kiyA vaha saba usa 'yugavIra' ne sarvopari sAhitya ke anveSaNa eva khoja kI ora jo jhukAva huA kiyA / ApakI sAhitya-sevA se sArI jaina samAja mahAn hai usameM AdaraNIya mukhtAra sA0 kA pramukha yoga hai| RNI hai| isa mahAmanA ne marate kSaNa taka sAhitya-sevA se virAma nahI liyA aura una antima kSaNo me bhI jaina unake nidhana se jaina samAja ne hI nahIM kintu bhAra saskRti ke sarakSaNa-savardhana kI cintA rkhii| tIya samAja ne apanI eka aisI nidhi kho dI hai jisakI vAstava meM Apake sAhityasevI jIvana kI bAta hI nikaTa bhaviSya me pUrti honA sabhava nahIM hai / nirAlI rahI, aura isa sAhitya kSetra me Apa jaisA ratanacanda jI ana ema0 e0 ema0 eDa lAmaTA projasvI-prakhara khojI vyakti honA asabhava-sA hai| parama zraddheya zrI jugalakizora jI murUnAra kI A- paM0 ke0 bhujabalI zAstrI dhAravAra : kasmika pArthiva mRtyu kA samAcAra sunkara hRdaya du:kha se zrI jugalakizora jI 'yugavIra' ke svargavAsa ke samAparipUrNa ho gyaa| jaina siddhAnta eva jaina sAhitya ke isa cAra se mujhe atyanta du.kha huaa| unase merA lagabhaga 45 praNetA kA pArthiva zarIra aba isa prasAra sasAra me nahIM varSoM kA sambandha rahA / ve mujhe bahuta mAnate the / dhavalAdi rahA, parantu unakI kIrti, unake avismaraNIya kArya sadaiva grantho ke parizIlana ke liye ve jaba ArA Aye the taba amara rhege| jaina sAhitya ko sArvajanika rUpa meM prastuta kaI mAsa taka hama loga sAtha hI rhe| ve jaba Are se karane, usake uddhAra, sampAdana, bhASya, TIkA, evaM prakAzana calane lage taba unake netra sajala ho gaye the| sAtha hI ke nimitta svargIya mukhtAra jI ne jo kiyA vaha kabhI sAtha ve kahane lage ki vastutaH Apa vahA~ nahIM hote to maiM bhulAyA nahI jA skegaa| itane dina taka vahA~ nahI ThaharatA / jugalakizorajI eka tana-mana-dhana sabhI kA isa prakAra kA pavitra arpaNa sUkSma talasparzI vimarzaka, prauDha lekhaka aura subodha sampAdaka advitIya hai| samantabhadrAzrama (vIra sevAmandira) isakA the| jaina purAtattva evaM itihAsa para unakI vizeSa mati mahAn udAharaNa hai| rhii| unake viyoga se khAsakara di0 jaina samAja ko samAja sudhAra ke rUpa meM mukhtAra jI kI sevAe~ apUrva prAzAtIta bhArI kSati huI / kheda kI bAta hai ki di0 jaina haiM / unhoMne usa samaya samAja sudhAra kA bIr3A uThAyA samAja vidvAnoM kI kadara nahIM jAnatA / samAja ne unakA jaba ki samAja kA eka varga kaTTaratAvAdI thaa| pAlocaka samucita Adara nahIM kiyaa| 50 varSoM se dharma, sAhitya ke rUpa meM ve hamAre pAdara ke pAtra hai| unakI mAlo- tathA samAja ke liye sarvasva samarpita karane vAle vidvAno canA sudhArAtmaka hai| sampAdaka ke rUpa me ve hamAre gurU kI bhI samAja kadara nahIM krtaa| haiM aura eka mahAn mAnava ke rUpa meM ve hamAre sacce patha- DA0 nemicanda zAstrI ema. e. DI. liT pArA (vihAra) pradarzaka hai| eka sAtha itane mahAn guNoM kA samAveza durlabha AdaraNIya suprasiddha itihAsajJa siddhAntAcArya paM. Page #222 -------------------------------------------------------------------------- ________________ katipaya bAMjaliyAM 201 zrI jugakizora jI mukhtAra ke svargavAsa kA samAcAra kArya anupama madvitIya hai| jaina sAhitya aura itihAsa para avagata kara hArdika duHkha huaa| mukhtAra sA0 dvArA kI vizada prakAza' bhI unakI atyanta mahatvapUrNa pustaka hai| gaI sAhitya-sevA cirasmaraNIya rhegii| unakA yaza: jaina sAhitya ke kSetra meM aitihAsika zodha kI dRSTi se zarIra isa jagata meM kalpAnta kAla taka sthita rhegaa| mai unhoMne eka atyanta mahatvapUrNa dizA dAna kiyaa|... divaMgata AtmA kI zAnti aura sadgati prApti kI zubha hama loga nija jIvana meM sva0 mukhtAra sAhaba se preraNA kAmanA karatA hai| grahaNa karate rahakara nirantara sAhitya evaM samAja-sevA me nirata rahe yahI bhAvanA hai| bAbU premacanda jI jaina mNtrii-viir-sevaa|mndir paM0 jayantI prasAda jI zAstrI mujhe yaha jAnakara atyadhika duHkha huA ki jaina samAja prAcya-vidyA-mahArNava, anavikI lekhanI ke ghanI, prathaka ke sAhitya sevI vayovRddha vidvAna pa0 jugalakizora jI mukhtAra parizramI pUjya AcArya 50 jugalakizora mukhtAra, jainadharma kA 22 disambara ravivAra ko dehAvasAna ho gyaa| ve karmaTha ke gaurava ke rUpa me sadA smaraNa kiye jAte rahege / samaya sAhitya-sevI, jaina sAhitya aura itihAsa ke marmajJa vidvAna samaya para unakA prabhAva sadA khaTakatA rahegA / unakI sUkSma the, unake dvArA likhita pustake aura lekhAdi sapramANa hote the, dRSTi kabhI bhulAI nahI jA skegii| unhoMne jo sAhitya-samIkSAe likhI hai ve bejoDa hai / veprabala mujhe unake sAnidhya meM rahane kA avasara milA thA sudhAraka tathA vIrasevAndira jaisI sasthA ke sasthApaka the| maine unhe nikaTa se dekhA thA samajhA thA aura unakA aura rAta dina sAhitya sevA meM vyatIta karate the| unakI jIvana caryA nirAlI thii| jaina dharma ke sudRDha zraddhAnI aura AzIrvAda pAkara Age bar3hane kA protsAhana pAtA rahA thaa| samantabhadrAcArya ke ananya bhakta the, aura unakI bhAratI ke vaha prAtaH smaraNIya prAcArya samantabhadra ke ananya upAsaka sampAdaka, anuvAdaka the| Apane svAmI samantabhadra kA iti the unhone unake grantho kA gambhIra adhyayana aura manana hAsa itanA acchA aura prAmANika likhA hai : sAtha hI aneka kiyA thA unake zabdo kI prAtmA ko samajhA thaa| prAcAryoM ke sambandha meM mahatvapUrNa prakAza DAlA hai| unakI mukhtAra sA0 ne jo kucha likhA vaha saba prAmANika eva loha lekhanI se jo kucha sAhitya sajita hA vaha ucca yuktipUrNa DhaMga se likhA / dharma ke aneka vivAdoM ko apanI koTi kA aura nape-tule zabdo me likhA gayA hai| ve jIvana sUkSma dRSTi se sulajhAyA, unake zodha-khoja pUrNa lekhoM kA ke antima kSaNo taka sAhitya sevA me salagna rahe / yadyaSi lohA jaina samAja marmajJoM ne hI nahIM mAnA; balki jainetara asvasthatA ke kAraNa unakA zarIra itanA kAma nahIM de rahA vidvAn mA mAnate / vidvAn bhI mAnate the| unake lekho kA prAdhAra lekara hI thA para unakA dila aura dimAga barAbara kArya kara rahe the| aneka vidvAnoM ne pI. eca. DI. pAne meM parokSa rUpa se zraddhA a una jaisA nizvArtha samAjasevI samAja me dUsarA vidvAna prApta kI, unake aneka bhakta bana gaye / nahI hai| unake rikta sthAna kI pUrti honA asabhava hai| unakA vicAra thA ki dillI me vIra sevA mandira kI maiM unheM apanI aura sasthA kI ora se zraddhAMjali arpita sthApanA ho jAne se ve apanI bhAvanA ko sAkAra bnaaye| karatA huuN| jaina samAja ke gaNyamAna vidvAnoM ke sAtha aneka gutthiyoM ko sulajhAye parantu yaha saba na ho sakA, phira bhI mai aba yaha DA0 vimalaprakAza jI jaina, jabalapura Avazyaka samajhatA hU~ ki unake dvArA saMsthApita vIra sevA sva0 zraddheya mukhtAra sAhaba se merA jIvana meM kabhI mandira TrasTa ko vIra sevA mandira-sasthA ke sAtha sambaddha sAkSAt paricaya nahIM humA / unakI sAhitya-sevA se sArA kara usa saMsthA ko eka zodha saMsthAna kA rUpa de diyA jaina vidvata samAja paricita hai| svAmI samantabhadra racita jAya / jisase pUjya mukhtAra sA0 kI prAntarika bhAvanA sAhitya ko zreSTha rIti se prakAzita karane kA unakA pUrNa ho aura isa saMsthA ke uddezya kI bhI pUrti ho| Page #223 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 202 anekAnta mujhe vizvAsa hai ki vIra sevA mandira ke kAryakartA Aja lAkhoM vyaktiyoM kA kaNThahAra banI huI hai aura vaha unakI bhAvanA ke anusAra usa amara jyoti ke kAryoM ko unheM nita naI preraNA detI rhegii| pUrA kara divaMgata AtmA ko zakti pradAna kareMge / mukhtAra sA0 ne jo kucha bhI likhA vaha, sAhitya antameM maiM usa mahAn yogI ke prati apane zraddhA sumana amara haiM, unake niSkarSa akATaca haiM / unakI gaurava garimA arpita karatA hU~ ki unakA guNa prApta kara skuu| akSuNya eva amalAna hai / ve kisI eka jamIna, eka sampradAya mujhe vizvAsa hai ki vartamAna vIra sevA mandira-TrasTa ke nahIM the, ve rASTra ke sAhitya-jagata ke eka aise dedIpyake saMcAlaka gaNa isa viSaya kI ora avazya dhyAna dege| mAna nakSatra the, jina para yuga ko, itihAsa ko, sadA garva isa prakAra unake prati samAja kI hArdika zraddhAMjali ho rhegaa| sakegI pora mukhtAra sA0 ke adhUre kArya bhI pUre ho skeNge| zrI mANikacanda jI cavare kAraMjA sanmAnIya vidvadavarga vicakSaNa paDita thI jugalakizora DA0 vidyAdhara joharApurakara : jI 'yugavIra' kA 22 disambara ravivAra ko svargavAsa pAdaraNIya pa0 jugalakizora jI mukhtAra jaina itihAsa paTaka lakizAra jo mukhtAra jana zatahAsa par3hakara atyanta dukha huaa| ke nirmAtAoM me agraNI hai| unhoMne tathA sva0 50 nAthU zrImAn paDita jI ne Ayu ke antima kSaNa taka rAma jI premI ne jaina hitaiSI aura anekAnta dvArA jaina jaina sAhitya, tattvajJAna tathA itihAsa Adi ke viSayaka sAhitya kI jo sevA kI vaha vAstava me amUlya hai| jaina bahumUlya abhyAsapUrNa zAstro kI nirmitI kii| vizeSataH vidvatsamAja me unakA vahI mahattva hai jo saskRta paNDitoM prAcArya ziromaNi zrI rAmata bhadrAcArya jI ke samasta grantho me sva. DA0 bhaNDArakara kA thaa| unhI ke bhagIratha kA varSoM dhIra gambhIratA se pAloDana karake jo granthoM kA prayatnoM kA yaha phala hai ki Aja jaina sAhitya kA hamArA vaiziSTya pUrNa sampAdana kiyA vaha apane rUpa meM bejor3a hai| jJAna dantakathAnoM ke stara se Upara uTha kara itihAsa ke isI prakAra anekAnta kA sampAdana bhI murucipUrNa apane Dhaga darje taka pahu~ca sakA hai| ina dono mahApaNDitoM ke pratyakSa kA vaiziSTyapUrNa hI rahA / itihAsa tathA saskRti ke viSaya darzana kA avasara hame eka eka bAra hI milA kintu unake meM bhI aneka zodha-pravandha apUrva rUpa hI pratIta hue / sAhityika kArya se hamArA saparka prAyaH pratidina hI pAtA zrImAn paDita jI kI 'merI bhAvanA' eka amara kRti hai| mukhtAra jI ne jaina zAsana ke preraNAdAyI sandezo ko hI hai apane rUpa meM svaya pUrNa hai| sAhityika sarjanamAtra 'merI bhAvanA' me jisa prabhAvazAlI Dhaga se zabdabaddha kiyA ke lie hI paDita jI kA jIvana sImita nahIM rhaa| hai vaha bhI bemizAla hai| yaha racanA niHsandeha rUpa se svasampAdita sArA dhana pavitra kArya ke lie niSThApUrvaka bIsavI zatAbdI kI sarvAdhika lokapriya jaina kRti kahI arpita karake Apane eka dAna aura tyAga kA Adarza jaayegii| samAja ke lie prastuta kiyA hai| zrImAna paDita jI kA paM0 balabhadra jI jaina-AgarA svargavAsa yaha vaiyaktika hAni nahIM hai / yaha eka sAmAjika mukhtAra sAhaba eka yuga puruSa the| unhoMne jo sAhitya apUrNIya kSati hai| devA kI, prAcIna jaina prAcAryoM kI jo prAmANika zodha- zrI premacanda jI jainAvAca-behalI khoja kI, sAmAjika sudhAroM ka bhatra meM jo bahumukhI krAnti mastAra sA0 eka advitIya vibhati va sarasvatI ke kI. una sabane naye-naye kItimAna sthApita kiye haiN| unhoMne mahAna upAsaka rahe, unakA sArA jIvana sAhityika khoja samAja kI rUDha paramparAmoM ko apane sAhasa aura vyaktitva meM hI vyatIta hmaa| unakI sAhitya-sAdhanA apUrva aura se AmUla jhakajhora kara jaina samAja ko prabuddha dizA pradAna amara hai / maiM unheM hArdika zraddhAMjali arpita karatA huuN| kii| nizcaya hI yaha yuga 'yugavIra' yuga ke nAma se itihAsa zrI nIraja jI jaina-satanA meM sadA smaraNa kiyA jAtA rhegaa| unakI merI bhAvanA zraddheya mukhtAra sA0 ne apane jIvana meM jinakA jo, Page #224 -------------------------------------------------------------------------- ________________ katipaya bhAMjaliyAM 203 kara liyA vaha hama loga 3-4 janma lekara bhI zAyada na kara rakhate the / svarga meM zAnti hotI bhI nahIM hai-yaha to skeN| ve karmaNyatA kI pratimUrti the| unakI pAvana smRti kevala saMsArI bhogAbhilASI jIvoM kI kalpanAmAtra hai| meM maiM apanI hArdika zraddhAMjali arpita karatA huuN| bAbUjI ne to avazya kisI vidvAna ke parivAra meM (yahIM zrI hIrAlAla jokauzala-vehalI para yA videha kSetra meM) mAnavaparyAya hI dhAraNa kI hogii| sva0 mukhtAra sA0 jaina sAhitya aura itihAsa ke jina vANI mAtA ke mandira ko unhoMne yahA~ sApha mahAna vidvAna the| prathita itihAsajJa the| ve apanI kiyA mora sjaayaa| vItarAga vijJAna ke vidyArthI paura mahatvapUrNa kRtiyoM ke kAraNa amara hai, unakI sevAe~ hamAre lie prAdhyApaka-unakA jIvana hamAre lie pUjabhulAI nahIM jA sktii| nIya aura Adarza thaa| subodhacanda jI jaina sAhitya vikAsa maNDala bambaI nemacanda SannusA jaina : zrImAn yugavIra jugulakizora jI ke nidhana kA mukhtArasA. ke cale jAne se hamAre samAja kI samAcAra par3hakara atizaya kheda haa| unake cale jAne se baDI hAni huI hai| ve eka khavIra netA the| tathA 'merI jaina samAja ne eka mahA vidvAna kho diyA hai| bhAvanA' ke racayitA ke nAte AbAla vRddho ke mukha me the / bhagavAna jinendra ke prati unakI bhakti unake sasAra samantabhadra bhAratI ke saba prakAzana unakI dena hai / ko alpa karake zAzvata sukha ke svAmI banAyegI yaha AcArya zrI samaMtabhadra svAmI ke jIvana para Apane pUrA nizcita hai| prakAza DAlA hai, itanA hI nahIM unake pUre likhAna me ve sukamAla candra jI jaina : samarasa ho gaye the / gadhahastImahAbhASya kahI avazya mila pUjya bAbUjI mRtyu ko mahotsava kahA karate the aura jAyagA aisA unakA manodaya thaa| isa prAzA se unhoMne samAdhimaraNa kI bhAvanA vyakta kiyA karate the| unakA dakSiNa meM sudUra taka bhASA kI aDacana hote hue bhI pravAsa nidhana sAmayika bhI thaa| mere jIvana me tathA samAja ke kiyA thaa| isa avasara para unhoMne bahuta parizrama se jinavANI mAtA kI sevA kI aura aneka alabhya aura jIvana meM unake nidhana se eka prabhAva samupasthita ho jAne para bhI hamAre lie dukha karane kA jaina dharma dvArA niSedha aprakAzita grathoM ko prakAza meM lAyA / sva. mukhtayArajI unake kRti ke rUpa meM abhI bhI amara rahege / maiM unheM hai kyoki dukha, zoka, tApa, prAkrandana Adi kriyAmoM se asAtAvedanIya karma kA prAsrava aura badha hotA hai| apanI zraddhAjali arpita karatA huuN| yaha samAja kI ajJAnatA aura adUradarzitA hai ki kanhaiyAlAla mizra prabhAkara : usane unake itane lambe jIvana me unake sAtha samacita pUjya mukhtAra sAhaba kA svargavAsa unake lie zAntisahayoga nahIM kiyA aura unase yathocita lAbha nahI dhAma kI yAtrA hai aura hama sabake lie eka gaharI hAni / utthaayaa| ababhI yadi samAja unake zeSa raha gaye kAryoM ko unakA jIvana zoka kA nahI, gaurava kA hakadAra hai / hameM pUrA karane meM juTa jAya to usakA bhI kalyANa ho jaay| unapara garva haiM / ve bahuta kucha kara gaye / unakA prAdarza bAbUjI kI bhavya AtmA ko pUrNa zAnti thI; kyoMki hame bahuta kucha karane kI preraNA detA hai / ve to adamya utsAha ke sAtha apane lakSya me anavarata paM0vaMzISarajI ema0 e0 kalakattA : parizrama karate rahate the| mujhe bhI usa zAnti kA lAbha samAja kI prasiddha sAhityika vibhUti zraddheya mukhtAra pahu~catA rahatA thA kintu yaha suvidhA gata tIna varSa se jI ke dehAvasAna kA samAcAra vidita kara bahuta dukha mujhase dUra ho gaI thii| baha zAnti unake sAtha avazya hA / samAja kA yaha bhArI durbhAgya hai ki vaha eka karmaTha gaI hogii| kintu pUjya bAbujI svarga meM nahI gaye hoMge Thosa sevAbhAvI, sAhityika, lekhaka va anveSaka vidvAna kI goMki ve niThalle baiThakara bhoga bhogane kI bhAvanA nahIM mahAna sevAoM se sadA ke lie vaMcita ho gyaa| unake Page #225 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 204 anekAnta nidhana se huI kSati kI pUrti asaMbhava hai| mere prati unakA zodhe prakAzita kI / ve satata samantabhadra-bhAratI ke pracAra putra ke samAna sneha rhaa| unake prabhAva meM sArA samAja meM dina-rAta saMlagna rahe / unakI saikar3oM kRtiyA~ AdaraNIya hI anAtha ho gayA / yoM hI di0 jaina samAja vidvAnoM ke hai| zAstrIyajJAna bhI unakA majA huA thaa| prabhAva se grasta thI, unake nidhana ne usa prabhAva ko aura bar3hA diyA / maiM digavaMta mAtmA ke zAnti lAbha kI zrI paM. jaganamohanalAlajI jaina prAcArya-kaTanI vIraprabhu se prArthanA karatA huuN| merI bhAvanA kA jaba-jaba mukhtAra sAhaba hama sabake pitA the| unakI dharma, pATha karatA hU~ unakA smaraNa to sahaja mA hI jAtA hai, samAja va sAhitya sevA apanI upamA nahIM rkhtii| be avismaraNIya hai| unakA divaMgata honA sAre digambara jaina samAja kI apUraNIya kSati hai| ba. sohanalAlajI jaina IsarI . sara seTha bhAgacandrajI sonI-ajamera : zraddheya mukhtAra sA0 jaise diggaja vidvAna va jnyaanruupii| sUrya Aja divagata ho gayA, itihAsa ke purAtatva kI zrI pa0 jugalakizorajI mukhtAra 'yugavIra' ke nidhana zodhaka prAtmA isa yuga me apanA camatkArika TrasTa sthApita ke duHkhada samAcAra jAnakara duHkha humA, vaise to ve vayovRddha kara yuga-yugAntara ke lie apanA astitva chor3a gaye, jo hI the, jinavANI kI sevA ke prasAra se unhone acchI prAya hame unakI anupama dena hai aura unake isa patha para calakara prApta kI aura anta samaya taka ve isI sevA me rata rahe. hama unako hRdayAGgama kara sake aura prasAra me lA sake yaha saubhAgya isa kAla me virale hI puNyazAlI ko prApta yahI merI antima kAmanA hai| unake AyojanoM ko hama hotA hai / jaina sasAra se eka mahAna vidvAna jinavANI kA Age bar3hAve, isI meM hamArI zobhA hai| sevaka uTha gyaa| yaha jaina samAja kI mahAna kSati hai / unakI jaina sAhityika kRtiyA~ hI unake nAma ko sadaiva DA. hIrAlAlajI jaina jabalapura : ajama-amara rkhegii| sva. mukhtAra sAhaba apane Apame eka mahAn jaina saMsthAna hI the| tathA unhoMne apanA samasta jIvana jaina- 50 paM0 vaMzIdharajI vyAkaraNAcArya-bInA (sAgara) sAhitya kI sevA meM hI vyatIta kiyaa| unake svargavAsa se samAja se eka aimA sAhitya-sevI uTha gayA hai jisane sAmAjika vA sAhityika kSetra meM jo kamI huI hai, usakI samAja ke vidvAnoM ko sakRti aura sAhitya ke viSaya me pUrti honA kaThina hai| socane kI navIna dizA pradAna kI aura jisane na kevala ni.svArtha bhAva se apitu apane hI sampUrNa dravya ko sAhitya paM0 mANikacandrajI nyAyAcArya-phirojAbAda ke vikAsa meM lagAkara jIvanabhara kevala sAhitya kI hI sevA zrI mukhtAra jaise mahAn puruSa kA viyoga ho jAnA kI / jIvana kA antima kSaNa bhI unakA sAhitya sevA meM jaina samAja kA mahAna durbhAgya hai| ina sau varSoM me aisA lagA rahA / yadyapi ve Arthika mAmale meM atyanta kaMjUsI lagA rahA / yadyapi ve prAdhika mAmale meM : puruSArthI, di0 jaina dharma-prabhAvanArata, abhISaNa jJAnopayogI se kArya karate the, unakA anya logoM ke sAtha Arthika sajjana eka jugalakizorajI hI mile the| aba unake mAmale meM vyavahAra bhI bahuta kar3A thA para yaha sAhitya sthAna kI prati honA azakya hai| aneka prAcAryoM kI ke vikAsa ke lie varadAna rUpa hI thA / gaveSaNA kA unhoMne purAtattva-sAmagrI se vilor3ana kara Thosa dharma 'rahasya amRta' kA uddhAra kiyaa| unhone, sAhU zreyAMsaprasAdajI-bambaI : jitendriya, brahmacArI, niHsvArtha-saMvI banakara jinAgama- Adarza mahApuruSa mukhtAra sA. ke svargIya ho jAne se rahasyodghATana kI ghanaghora tapasyA kii| unhoMne alpavaya jaina samAja meM se eka nara-ratna kA prabhAva ho gayA hai| meM puSkala dhanopArjana kara aneka vidvAnoM kI aitihAsika mAra meM dhArmika-lagana, samAja ke prati gAr3ha sneha, kartavya Page #226 -------------------------------------------------------------------------- ________________ katipaya bhAjaliyAM 205 niSThA, uttaradAyitva kA dhyAna, guNajJAtA, nirabhi- zrI paM0 amolakacandra jI mAnatA, sarala pariNAma vRtti, vANI-mAdhurya bahuta se aise paMjIdhara jI zAstrI-indaura guNa the jisase ki virodhI vicAradhArA vAlA bhI baravasa zrI vIra sevAmandira TrasTa ke saMsthApaka zrI mukhtAra mApake prati jhuka jAtA thaa| ApakI sAmAjika sagaThana sA. ke svargavAsa se jaina samAja ko bar3I kSati kI utkaTa bhAvanA, kAryakSamatA, uttaradAyitva kI samhAla, pahacI hai| unakI dhArmika, sAmAjika, pora jinavANI kI gurubhakti, saccaritra-niSThA, zAstrapaThana, tathA bhASaNa kuza- apUrNa sevAe kabhI bhulAI nahI jA skegii| latA kI chApa samAja para sadaiva rhegii| pro0 khuzAlacandra gorAvAlA-vArANasI paM0 pannAlAla jI jaina sAhityAcArya ___ 'mAja eka yuga samApta ho gayA, kyoMki jaina vAG maMtrI zrI bhA0vi0 jaina vidvatpariSad sAgara, maya kA sevaka 'yugavIra' uTha gyaa|" maba 'vIra-yuga' ko vidvadvareNya zrI paM0 jugalakizora jI mukhtAra jaina lAne ke lie kauna satata lekhanI lie sannaddha rhegaa| vAGmaya ke svayabuddha vidvAna the| unhone ataraGga kI preraNA se jaina zAstro kA gahana adhyayana kara apane jJAna bAbU nandalAla jI sarAvagI-kalakattA kA ko vikasita kiyA thA / dharma, nyAya, sAhitya aura iti paDita jI ne to sArA jIvana jaina sAhitya kI khoja hAsa Adi sabhI viSayo me unakI apratima gati thii| tathA chapavAne meM hA lgaayaa| marA samajha ma aba unakA unake dvArA racita vizAla sAhitya unake abhIkSNajJAno- sI lagana kA dUsarA paDita samAja meM najara nahI paataa| payoga ko sUcita saratA hai| samantabhadrAcArya ke prati prApa unhoMne tana-mana-dhana tInoM ko hI zAstroddhAra me lagAyA, kI vizeSa prAsthA thii| Apa sAhitya mahArathI the / prApane esa mile aise uttama kAryakartA kA sthAna pUrNa nahIM ho skegaa| apanI sampatti kA baha bhAga samarpita kara vIrasevA- DA0 bhAgacandra jI jaina-nAgapura mandira kI sthApanA kI tathA usake mAdhyama se 'anekAnta' sva0 mukhtAra sA0 kI amUlya sevAgro se jaina samAja patra kA prakAzana kara vidvAno ke lie vicAraNIya sAmagrI kabhI uRNa nahI ho sakatA / samAja me caturmakhI jAgrati prastuta kI thii| Apane 61 varSa kI vRddhAvasthA me bhI vistara paidA karane meM unakA bahuta baDA hAtha hai| para par3e-paDe 'yogasAraprAbhUta' nAmaka gratha ko taiyAra kara , ra bAbU jugamandira dAsa jI jana-kalakattA samAja ko diyA hai jo jJAnapITha se prakAzita hai| Apake paDita jI kI lekhanI me jAdU kA masara thaa| unakI uTha jAne se jaina samAja kI eka apUraNIya kSati huii| sevAe samAja ko cirasmaraNIya rhegii| unake nidhana se bAbU nemicandra jI vakIla-sahAranapura jo kSati huI hai usakI pUrti honA kaThina hai| zraddheya mukhtAra sA0 kI mRtyu se samAja ko baDI kSati 10parameSThIdAsa jI-lalitapura pahucI hai jisakI pUti asambhava hai| unakA jIvana baDA sAtvika eva pavitra rahA hai| vaha bar3e karmaTha kAryakartA ___ mAnanIya mukhtAra sAhaba ne pahale jaina vAGmaya kI the tathA anathaka the| unhone sarvadA zrI jinavANI kI jo sevA kI hai utanI sevA bIsavI zatAbdI meM zAyada kisI anya ne nahIM kI hai / jaina samAja aura jaina sAhitya sevA kI hai aura antima samaya taka barAbara karate rhe| priya loga mukhtAra mA0 ke sadA RNI rhege| isa Ayu me bhI yaha jitanA sAtvika kArya karate the, utanA pAja kA navayuvaka bhI nahIM kara sktaa| anta taka lAlA pArasadAsa jA jana mATara vAle unakA dila va dimAga sahI kArya karatA rahA, aura unakI mukhtAra sA0 ke nidhana se jaina samAja kI jo kSati lekhanI se barAbara mArmika evaM prAmANika sAhitya kA hI huI / vaha pUrNa honA asambhava hai| sRjana hotA rahA hai| aisI mahAna prAtmAoM kA hI manuSya zrI ugrasena jI mantrI jaina samAja-lakhanaU jIvana saphala tathA sArthaka hai| vaha dhanya haiN| samAja sudhAra ke bAre meM jaba koI jabAna hI nahIM Page #227 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 206 manekAnta khola sakatA thA taba aise samaya mukhtAra sA0 hI eka aise saccI lagana Adi guNoM ke svAmI the| unakA mAcaraNa vyakti the, jinhoMne niDaratA ke sAtha jaina zAstroM para kucha eka sacce jaina kA prAcaraNa thaa| aura aba to ve sAtavI aise TraikTa likheM jinako prAja bhI koI nahI likhatA jitanI brahmacarya pratimA kA pAlana kara rahe the| unakA prAcAra bArIkI ke sAtha mukhtAra sA0 ne jainadharma ke siddhAntoM aura jJAna ucca koTi ke the / unakI sevAyeM jaina itihAsa ko samajhA thA, zAyada hI prAja taka kisI vidvAna ne meM amara sthAna paayeNgii| samajhA ho, vaha jo kucha likhate the niDaratA aura khoja- merA unase sATha varSa se adhika samaya se paricaya thA pUrNa likhate the| aura vIrasevAmandira kI dillI meM sthApanA ke pazcAt unase gaharA sambandha ho gayA thaa| prAzA hai jaina samAja mukhtAra sAhaba ne kevala 60-70 varSa barAbara jaina aura vIrasevAmandira unakA yathocita smAraka sthApita sAhitya kI bahumUlya sevA hI nahI kI balki apanI tamAma karege aura unakI adhurI aura aprakAzita sAmagrI kI sampatti jaina sAhitya ke uddhAra aura pracAra ke lie bhI surakSA tathA prakAzana kA prabandha kareMge, maiM unake prati apanI arpaNa kara dI hai| mukhtAra sA0 kI sevAye jaina samAja hArdika zraddhAMjali arpita karatA huuN| ke itihAsa meM amara rahegI aura svarNa akSaroM meM kita kI jaayegii| unakI kSati pUrti honA asambhava hai / bAbU mAIdayAla jaina bI. e. oNnarsa lAlA rAjakRSNa jI jaina sAhityAcArya paM0 jugalakizora jI mukhtAra se merA paricaya dillI meM san 1621-22 me usa samaya huA thA sAhityAcArya paM0 jugalakizora jI mukhtAra ke svarga- jaba ve prAcArya samantabhadra kI jIvanI likhane meM vyasta vAsa kA samAcAra samasta jaina samAja aura sAhitya pramI the| paMtAlIsa varSa kI lambI avadhi meM hajAro bAra unase saMsAra me zoka se sunA gayA hai| unhone apanI loha milane kA saubhAgya mujhe prApta huaa| merA unakA bar3A lekhanI ke dvArA janadharma, jaina sAhitya, jaina purAtatva aura / nikaTa kA sambandha thaa| mai unakI sAhityasevA, grantha patrakAritA Adi kI sevA sattara varSa se bhI adhika samaya parIkSA, purAtatva sambandhI khojoM aura patrakAritA se itanA taka kii| ve 62 varSa kI avasthA meM bhI sAhitya sevA meM prabhAvita thA ki unake darzana aura vIra sevAmandira saralage hue the| unhone bahuta se aprApta jaina zAstro kI sAvA tathA dillI kI yAtrA ko tIrthayAtrA tulya samajhatA khoja karake unakA uddhAra kiyaa| jaina AcAryoM ke samaya thA aura hara bAra unase kucha na kucha preraNA pAtA thaa| tathA unakI racanAyoM ke bAre meM unake niSkarSa aura nirNaya mere hRdaya para unake zAstra jJAna, uccAcaraNa, sAhityasevA, itane sapramANa hai ki bhAvI vidvAnoM ke lie ve bar3e upa- lagana, jaina dharma meM AsthA aura prathaka kArya zakti kI yoga kI sAmagrI hoNge| kaI granthoM kI yuktiyukta tathA gaharI chApa par3I thii| maiM unakA bhakta thA aura unase sapramANa parIkSA likhakara unhoMne sAhityika bhraSTAcAra aura atyanta Adara tathA zraddhA se milatA thA aura hara eka bheTa dhArmika andhavizvAsako dUra kiyA / apane adhyavasAya aura ko apanA saubhAgya samajhatA thaa| unakI sevAye amara lagana pUrvaka adhyayana se ve saskRta, prAkRta aura apabhraza rheNgii| samAja aura vIrasevAmandira ko unake prati apane bhApAtroM ke mahAvidvAna aura jaina sAhitya ke prakANDa kartavyoM ko pUrA karanA cAhie aura unakI adhUrI yA prAcArya bana gye| ve jaina gajaTa, jaina hitaiSo ke sampAdaka aprakAzita racanAoM ko prakAza me lAnA caahie| mukhtAra tathA anakAnta ke saMsthApaka aura sampAdaka the / vIra sevA- sAhaba kI jIvanI tayAra karAye jAne kI bhI bar3I Avazyamandira kI sthApanA karake unhone jaina sAhitya kI dIrgha- katA hai| unake svargavAsa se jo kSati samAja ko huI hai, kAlIna sevA kA mArga khola diyaa| ve sAdA rahana-sahana, use pUrA karanA atyanta kaThina hai| maiM unake prati apanI mitavyatA, parizrama, virodhoM kA DaTakara sAmanA karane aura hArdika zraddhAMjali arpita karatA huuN| Page #228 -------------------------------------------------------------------------- ________________ katipaya mAjaliyAM 207 bAbU dIpacandrajI-rAnA saMsmaraNa aura zraddhAMjali ___ jaina samAja ko mukhtAra sA. ke nidhana se bar3I bhArI kSati pahu~cI hai / vAstava meM vaha sadA sAhitya sevA meM saMlagna hIrAlAla siddhAnta zAstrI-vyAvara rahate the / aura itanI vRddhAvasthA me bhI kAma karate rhe| prAcArya zrI jugalakizora jI mukhtAra sA0 ke pAsa prAcAra prAzA hai ki unako antima iccha nusAra kAya hAtA rahA majhe lagabhaga 10 varSa rahane kA saubhAgya prApta huaa| aura jisa vIra sevA-mandira sasthA kI vaha sasthApanA kara maine unakI sabhI prakAra kI pravRttiyo ko atyanta najadIka gaye hai vaha calatI rhegii| se gaharAI ke sAtha dekhA hai| maine sadA hI yaha anubhava paM0 bAbUlAlajI jamAvAra - bar3auta : kiyA hai ki ve apanI dhuna ke pakke the| jisa kArya ko hAtha meM lete the usame tanmaya ho jAte the / cAra-cAra ghaTe usa mahAna AtmA ne jIvanabhara jJAna dIpa jalAkara eka sAtha eka prAsana se baiThakara kAma karanA to unake jaina samAja ko adhere se bcaayaa| AcArya samantabhadra lie eka sAdhAraNa sI bAta thii| kAma meM salagna ho svAmI kI taraha vAdiyoM ke muha moDe aura digambara dharma jAne para unhe samaya kA bilkula dhyAna nahIM rahatA thaa| kI rakSA kii| mithyA ahaMkAriyoM ko unhoMne sadaiva lala yahA~ taka ki kaI bAra ve bhojana aura sAmAyika jaise kArA aura unhe dharma virodha se rokaa| Aja unake nidhana se jo kSati samAja ko uThAnI par3I hai vaha pUrNa jarUrI kAryo kA karanA bhI bhUla jAte the| jisa kArya ko honA asambhava hai| hAtha me lete-rAta-dina usI ke cintana-manana aura likhane me salagna rahate / maine unheM yuktyanuzAsanAdi kaI gabhIra paM0 milApacanda ratanalAla jI kaTAriyA kekar3I granthoM kI prastAvanAe likhate samaya dekhA hai ki ve lagAtAra mukhtAra sA0 jaise sAhityaka mahArathI, aba durlabha kaI dina taka mauna dhAraNa karake apane lekhana-kArya meM juTe hai| unake upakAra aura unakI mahAna ucca sAhitya-mevA rahate the| unakI isa ekAnta sAdhanA kA hI yaha pariNAma sadA saba ko yAda AtI rhegii| cAhate hue bhI vidvajja hai ki jo kucha bhI unhoMne likhA hai, usakA eka akSara bhI gata una durlabha vibhUti kA yathocita abhinandana nahIM kara idhara se udhara karane kA sAhama Aja taka kisI ne nahI skaa| yaha sadA pazcAtApa kI cIja rhegii| vidvajjagata kiyaa| unakI varada chatra-chAyA me saba taraha se sampanna aura prasanna thaa| aba to unakI sthiti meM vizAla smRti pratha mukhtAra sA0 apane niyamoM ko bar3I dRDhatA se pAlana nikAlakara kucha uRNa huaA jA sakatA hai / karate the / jaba se unhoMne maptama pratimA dhAraNa kI thii| taba se ve trikAla mAmAyika niyama se yathA samaya hI paM. nAthUlAla jI zAstrI-indaura karate the / eka bAra jaba ve eka gabhIra bImArI se acche vIra sevAmandira ke sasthApaka zrImAn paM0 jugalakizora hue-to svAsthya-lAbha ke lie maine unheM prAtaHkAla jI mukhtAra 'yugavIra' kA svargavAsa jAnakara apAra duHkha ghUmane kI salAha dii| vahI samaya unakI sAmAyika kA hamA / mukhtAra sA0 ne 50 varSa se anavarata jana saMskRti thA-ataH yaha sthira huA ki ve 5 baje vIra sevAmandira kI sevA meM apane jIvana ko samarpita kara jaina sAhitya me ghUmane nikalege aura gAdhI samAdhi ke 1-2 cakkara itihAsa aura samantabhadrabhAratI kA jo mahAna kArya kiyA lagAne ke bAda vahI sAmAyika karege / varSA Rtu thI, eka hai usase unakI kIrti Upara rhegii| anya parIkSA aura dina ve chatarI le jAnA bhUla gaye aura ghUma karake jaise merI bhAvanA tathA anekAnta patra unake apUrva kArya hai| hI sAmAyika ko baiThe ki pAnI barasanA prArambha ho gyaa| vidvAnoM ke liye ve anupama prAdarza the| maiM unake prati mai usa dina unake sAtha nahIM jA sakA thA--ataH pAnI hArdika zraddhAMjali arpita karatA huuN| barasane para merA dhyAna unakI aora gayA aura dekhA ki ve Page #229 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 205 anekAnta chatarI nahIM le gae haiM, ata: maiM apanI chatarI lekara gAMdhI bhI svabhAva ke bar3e bhadra the / jo bhI vyakti unake sAtha samAdhi para pahu~cA-dekhatA hU~ ki khUba jora kI vAriza thor3A sA bhI bhadra vyavahAra karatA-vaha pratiphala me hone para bhI ye aDola pAsana se baiThe hue sAmAyika kara unase kaI guNA bhadra vyavahAra pAtA thaa| unakA hRdayarahe haiM, unakI yaha dRr3hatA dekha kara maiM daga raha gayA aura darpaNa ke samAna svaccha thA jo vyakti jisa bhAvanA ke taba taka unake Upara chatarI lagAye pIche kI ora khar3A sAtha unase bAta karatA, use ve turanta jAna lete the / para rahA-jaba taka ki unakI sAmAyika pUrI nahI ho gii| gaMbhIra svabhAva ke kAraNa ve use apane cehare para nahIM jaba uThe aura mujhe chatarI lagAye dekhA, to bole-kaba se pAne dete the| aura ve svabhAva ke to itane bhole the ki tuma yahA para ho ? maine aise avasaroM para aneka pahu~ce hue gaDha mAyAvI vyaktiyo ke jAla me sahaja hI phasa jAte the| tyAgiyoM ko sAmAyika choDa kara aura prAsana uThAkara yahI kAraNa thA ki sva. bA. choTelAla jI ke sAtha aMtima bhAgate huye dekhA hai| tathA madhyAhna sAmAyika ke samaya varSoM meM unakA manomAlinya ho gayA thA-para yaha santoSa UMghate hue aura girate hue bhI dekhA hai magara mukhtAra sAhaba kI bAta hai ki anta me una dono kA pArasparika manoko kabhI aisI dazA me dekhane kA maukA nahI milaa| mAlinya dUra ho gayA thaa| bhara javAnI me patnI-viyoga ho jAne ke bAda se ve divaMgata ho jAne ke bAda unakI kamiyoM kI carcA akhaNDa brahmacarya kA to pAlana kara hI rahe the-sAtha hI karanA apanI hI kSudratA kA paricaya denA hai / aura phira unakA rasanendriya para bhI gajaba kA kaTrola thA, prAtaH kauna aisA vyakti hai-jo ki pUrNarUpa se nirdoSa ho-yA sAya godugdha, phala aura madhyAnha meM eka bAra sAtvika usame sAsArika sahaja kamiyA na ho / para unakI jIvana bhojana ke atirikta kabhI bhI unhe mIThI yA caTapaTI cIje bhara kI gaI samAja sevAoM ko dekhate hue eka bAta sadA khAte nahI dekhA / prAtaHkAla 4 baje uThakara gata ke 10 hI khaTakatI rahegI-ki samAja ne unakI sevAoM kA baje sone taka ve trikAla sAmAyika karane evaM bhojana ke samacita samAdara nahI kiyA-balki prArambha meM to unake samaya ko choDakara nirantara apane kArya meM juTe rahate the| satkAryoM kA bhI ghora virodha kiyA-jise ve apane dRDha pratidina 10-12 ghaNTe kAma karanA unakA niyamita dainika adhyavasAya se sahana karate rahe aura apane katavya se kArya thaa| raJca mAtra bhI nahI ddige| unhoMne hamAre sAmane "nyAve dillI me rahate samaya taka apane kapar3e bhI apane yAtpathaH pravicalanti pada na dhIraH" kA uccAdarza rakhA hai| hI hAtha se sAbuna lagAkara dhoyA karate the| eka bAra jaba ve kapar3e dho rahe the to mai unake hI sAmane baiThakara zrI mukhtAra sA0 ke cale jAne ke bAda unake TrasTa unakI yaha caryA likhane lgaa| bole- kyA likha rahe ke uttarAdhikAriyoM kA aura samAja ke pramukha vyaktiyoM ho ? maine kahA-yaha likhatA hU~ ki mukhtAra sA0 kapar3e kA yaha parama kartavya hai ki ve unake dvArA chor3e hue kAryo dhone jaise choTe kAmoM meM apane pramUlya samaya kA durupayoga ko pUrA karAne ke lie avilamba kadama uThAveM / vIra karate hai / yaha sunakara ve turanta bole-bhAI-yaha samayakA sevAmandira meM unake nAma para eka zodha saMsthAna kAyama durupayoga nahI hai balki svAvalambIpana ke pATha kA abhyAsa kareM aura unakI smRti me eka vizAla smRti-grantha nikAla hai| maiM nahIM cAhatA ki koI mere kapar3e ghove ? apane hAtha karaka apanI kRtajJatA pragaTa kareM se dhote rahane se hAthoM meM utanI zakti banI huI hai| yadi divaMgata hone ke kucha samaya pUrva taka unake patra mere maiM aisA na karatA, to parAdhIna to honA hI par3atA mere pAsa Ate rahe haiM / jinameM sadA hI khoja-zodha preraNA rahI hAthoM meM vaha zakti bhI nahI hotI-jo ki prAja hai| yaha hai| mujhe atyanta duHkha hai ki antima samaya meM unake ghaTanA unake 80 varSa hone ke bAda kI hai| samIpa nahIM raha sakA-aise jIvana paryanta sAhitya sevA kucha loga unake rUkhe svabhAva kI bAta kahate haiN| karane vAle mahArathI prAcArya zrI mukhtAra sA0 ko merI magara maiMne yaha anubhava kiyA hai ki ve mitavyayI hone para koTi : koTi zraddhAJjali samarpita hai| Page #230 -------------------------------------------------------------------------- ________________ amara sAhitya-sevI zrI paM0 kailAzacanda si0 zAstrI sva. paM0 jugalakizora jI mukhtAra eka Adarza hI samAja sevA meM yogadAna kiyA pratIta hotA hai| samAjasevI aura sAhitya sevI the| maine jaba se hosa san 1910 ke lagabhaga khataulI me jo dassoM aura samhAlA unakA nAma sunA / aisA pratIta hotA hai mAnoM bIsoM ke bIca me aitihAsika mukadamA calA aura usame unakA nirmANa sevA ke liye hI huA thA aura vaha bhI jaina sva. paM0 gopAladAsa jI varayA aura mukhtAra sAhaba ne samAja aura jaina sAhitya kii| dassoM ke pakSa meM gavAhI dI tathA vIso kI aora se sva. paM. jaba samAja me pracAraka nahI the unhoMne mahAsabhA meM nyAya divAkara pannAlAla jI upasthita hue / isa kANDa ne upadezakI kA bhI kArya kiyaa| usake pazcAt kucha samaya uttara bhArata ke jaina samAja ko udvelita kara diyA, usI taka mahAsabhA ke mukhapatra jaina gajaTa kI sampAdakI bhI kii| prasaMga se mukhtAra sAhaba ne jina pUjAdhikAra mImAsA nAmaka yaha usa samaya kI bAta hai jaba samasta digambara jaino ko TraikTa likhaa| isa TrekTa se hI mukhtAra sAhava kI loha eka mAtra sabhA mahAsabhA thI aura bAbU paNDita kA bheda lekhanI kA AbhAsa hotA hai tathA unakI adhyayana zIlatA pragaTa nahIM huA thaa| mahAsabhA ke nirmANa me aura use prakaTa hotI hai / isake pazcAt unakI grantha parIkSA zIrSaka pragati dene me bAbU aura paNDita dono kA samAna yoga rahA lekhamAlA jaina hitaiSI meM kramaza: prakaTa huii| unakI ina hai dono ne hI kandhe se kandhA milAkara kAma kiyA hai| samIkSAtroM kA yA jina pUjAdhikAra mImAMsA kA koI phalataH mukhtAra sAhaba ne bhI prArambha meM mahAsabhA ke dvArA uttara mere dekhane meM nahIM AyA isI se prakaTa hai ki mukhtAra svataMtra jaina : pakar3a kI koI bAta unakI sUkSma aura painI dRSTi se jaina jagata ne yaha samAcAra mahAn kheda ke sAtha sunA baca nahIM pAtI thii| nirbhIkatA evaM satyatA ke ve pratIka ki jaina vidvat samAja ke udIyamAna nakSatra, sAhitya mahA- the, purAtattva sambandhI khoja meM ApakA sarvaprathama agragAmI rathI, sudhAraka, mImAMsaka, vicAraka, pAlocaka, lekhaka, drutagati kadama hai / jaba Apa kisI bhI tathya ko sAmane patrakAra, dArzanika vidvAn paM0 jugalakizora jI mukhtAra lAte the taba usakA akATaya evaM yukti sagata pramANoM ke kA 92 varSa kI Ayu me svargavAsa ho gayA hai| dvArA khanDana kA manDana karate the| taba virodhI pakSa kA mAja unakA nazvara deha hamAre samakSa nahIM hai, para bhI vyakti prApakA ho jAtA thA, phira usakA yaha sAhasa "yazaH kAya' ke rUpa me pApa satata vidyamAna hai| zraddheya nahI hotA thA ki mai dubArA likhU / mustAra jI Aja jaise ucca DigrI holDara nahI the| para kisI bhI viSaya para zodha nibaMdha likhane vAlA unakA jJAna, unakA AloDana, manthana, unakA anubhava snAtaka pahile mukhtAra jI se samati aura pAzIrvAda letA itanA vizAla thA ki ve aneka nyAyAcA, darzanAcArya thA taba vaha apanI lekhanI calAtA thaa| sAhityAcAryoM ke janaka eva sRjaka the| saca to yaha hai ki zraddheya mukhtAra jI svaya eka jotI pUrva janma ke kucha aise saskAra lekara janme the ki aApake jAgatI sasthA the, ve svayaM vIra-sevA-mandira the| unakI jJAnAvaraNI karma kA kSayopazama isa rUpa meM sukhada phalita loha lekhanI dvArA likhita sAhitya unakI pratibhA huprA ki Apane samAja me eva deza me sAhitya sevA, sampanna vidvattA kA paricAyaka hai| 'merI bhAvanA' Apako sAhitya pracAra, anusabAna, gabhIra vivecanA prAdi kAryo amara sArvajanika racanA hai|| ke dvArA amara ho gaye / pUjya mukhtAra jI niSpakSa eva Apake dvArA likhita prakAzita sAhitya maine par3hA hai, prasaga vaza kaTu samAlocaka bhI the| ataeva zAstrAdhAra itanI uccakoTi ke vidvattApUrNa grantha mujhe kama hI dekhane se kharI kahane meM ve nahIM cUkate the| una jaise mImAsaka ko mile hai| Apake caraNoMmeM lekhakakI hArdika zraddhAMjali samarpita hai| evaM samAlocaka vidvAn kA prabhAva sA ho gyaa| Page #231 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 210 anekAnta sAhaba kI lekhanI unakA lekhana kitanA praur3ha aura sapramANa hI svadravya se vIra sevA-mandira ke bhavana kA nirmANa hotA thaa| karAyA / vahA~ bhI mai eka do bAra gyaa| mukhtAra sAhaba uttara to koI de nahIM sakA kintu mukhtAra sAhaba ko maiMne kabhI hatAza yA nirAza nahIM pAyA / mere vicAra se sudhAraka ziromaNi mAna liye gaye aura sthiti pAlaka mukhtAra sAhaba kA eka-mAtra karma meM vizvAsa thaa| vaha samAja se eka taraha se unakA sambandha viccheda jaisA ho kisI bhI sthiti meM karmavirata nahIM hue unhoMne kabhI gyaa| usane unako kabhI nahIM sarAhA / bhI isa pora dRSTi nahIM dI ki unakI sevA kA mUlyAMkana san 2923 meM dehalI paJcakalyANaka mahotsava ke / samAja karatA hai yA nahIM ? kyoMki unakI sevA mUlyAMkana avasara para bAbUdala mahAsabhA se alaga ho gayA aura usane ke lie nahI thI, vaha to sevA ke lie, prAtmasantoSa ke di0 jaina pariSad kI sthApanA kI / pariSad sudhArakoM kI lie thii| yadi aisA na ho to kyA apanI sasthApita saMsthA thI; kintu mukhtAra sAhaba kA usake sAtha bhI koI saMsthA vIra sevA mandira se haTa kara aura apane bhatIje ke mambandha nahIM thaa| eka taraha se mukhtAra sAhaba sAmA ke ghara meM raha kara bhI usI taraha sAhitya ke sarjana me jika se adhika sAhityika hI the aura usI mora unakI tallIna raha sakate the? unheM hamane kabhI kisI se ruci tathApravRtti bar3hatI gaI / kintu unakI sAhityika pravRtti zikavA karate nahIM sunA / kabhI unhone yaha nahI kahA ki bhI sudhAraka pravRtti se achUtI nahIM thii| usameM bhI vaha aise viSayoM para lekhanI calAte the jo samAja ke sthiti maine itanI sevA kI kintu kisI ne kadra nahI kii| pAlaka pakSa ke liye grAhya nahI hotA thA jaise 'gotra karmA- vaha to sabase yahI cAhate the ki merI hI taraha saba zrita uccniictaa|' isakA phala yaha huA ki mukhtAra loga sevA meM juTe raheM isI se unake pAsa koI tthhrt| sAhaba eka taraha se samAja se vilaga jaise ho gye| cUMki nahIM thaa| vicAroM meM udAra hote hue bhI vyavahAra me unakA jIvana svAvalambI thA, samAjAzrita nahIM thA tathA anudAra the / yaha bhI kaha sakate haiM ki vaha vyavahAra catura unhe apane lekhana aura adhyayana se bhI avakAza nahI thA nahIM the| yadi vaha vIra sevA mandira ke vyavasthApana kArya ataH mukhtAra sA0 ne bhI usa vilagAva kI upekSA sI kii| se nirapekSa raha kara sAhitya sevA meM salagna rahate to vIra 1930 meM prathamavAra mukhtAra sAhaba ne dehalI meM eka sevA mandira kI tathA svaya unakI aisI sthiti na hotii| saMsthA samantabhadrAzrama kI sthApanA kI aura usase unakA eka sAhityika parivAra hotA jo unake kArya ko 'anekAnta' nAmaka mAsika patra prakAzita kiyA usI samaya pragati detaa| unhoMne jisa bhAvanA se vIrasevA mandira kI prathamavAra maiM patra dvArA mukhtAra sA0 ke paricaya meM praayaa| sthApanA kI thI unakI vaha bhAvanA bhAvanA hI rhii| usa unakI yojanA adbhuta thI, use par3ha kara mere jaise sAhi- bhAvanA ko caritArtha karane kA prayAsa to karanA caahie| syAbhiruci yuvaka kA AkRSTa honA svAbhAvika thaa| dehalI meM vIrasevA mandira bahuta acche sthAna para sthita grISmAvakAza meM maiM banArasa se dehalI gayA aura samanta- hai use sAhityika pragati kA kendra banAyA jA sakatA hai| bhadrAzrama meM tthhraa| taba bhI vaha akele hI kAma meM juTe usake bhavana meM mukhtAra sAhaba kA eka taila citra rahanA rahate the| garmI ke dina the| kintu unake liye garmI sardI caahiye| anekAnta ke mukhya pRSTha para unakA eka choTA aura dina rAta saba barAbara the| usa samaya vahA~ DA. e. ena. sA blAka barAbara chapanA caahie| mukhtAra sA0 ke jIvana upAdhye bhI pAye the| vaha bhI tabhI kArya kSetra meM utare the| meM jo nahIM ho sakA yadi vaha unake bAda bhI ho sake to anekAnta ke prArambhika varSoM ke aMka bahumUlya navIna uttama hai| jo kucha mAlinya the vaha to unake sAtha cale sAmagrI se paripUrNa hote the| mukhtAra sAhaba kA zrama usake gaye / una saba ko bhulAkara mukhtAra sAhaba ne jo kucha kaNa-kaNa meM samAyA rahatA thaa| kintu samAja se sahayoga kiyA aba use dekhanA caahie| na milane ke kAraNa samantabhadrAzrama dehalI se uThA kara samantabhadrAzrama dahalA sa uThA kara mukhtAra sAhaba mukhtAra sAhaba the| unake jaisA lekhanI sarasAvA calA gayA aura mukhtAra sAhaba ne sarasAvA meM kA dhanI aura sAhityasevI honA durlabha hai| Page #232 -------------------------------------------------------------------------- ________________ anusandhAna ke Aloka-stambha pro0 premasumana jaina, bIkAnera zraddheya paM0 jugalakizora jI mukhtAra jaina samAja ke para 'jainAcAryoM tathA jaina tIrthaGkaroM meM zAsanabheda' una kIrti-stambho meM se hai, jo samAja va deza ko jagAne ke nAma se eka lekhamAlA kA prArambha kiyA, jisameM prApa ke liye hI janmate hai / mukhtAra jI kA sampUrNa jIvana ne yaha pramANita kiyA ki vIrazAsana (jainadharma) kA prApta jaina-sAhitya ke adhyayana-anusaghAna meM hI vyatIta huaa| rUpa ekAnta maulika nahIM hai| usameM bahuta kucha mizraNa samAja ke adhikAMza vidvAnoM ke ve preraNAsrota the| patra- hA hai aura saMzodhana kI prAvazyakatA hai| yadyapi isake kAritA ke kSetra meM unhone mahatvapUrNa yogadAna kiyA hai| viruddha bhI prAvAjeM uThAyI gayI / lekina zrI mukhtAra jI merA durbhAgya hai, mujhe unake darzana prApta karane kA avasara apanI sthApanApo para aTala rahe aura zAntabhAva se prApta nahIM huaa| yadyapi unake gaveSaNApUrNa lekhoM evaM adhyayana karate rahe / Apa apanI sthApanA ke prati granthoM kA avalokana maiM manana pUrvaka karatA rahA huuN| vizvasta rahate the, kyoMki koI bAta vinA pramANa ke nahI unako gaveSaNAtmaka niSpakSa dRSTi ne mujhe adhika prabhAvita likhate the| zrI nAthUrAma jI premI ne ApakI prAmANikatA kiyA hai| ke viSaya meM likhA hai-'pApa bar3e hI vicArazIla lekhaka zrI mukhtAra jI meM anusandhAna kI pravRtti 1907 meM hai| Apa kI kalama se koI kaccI bAta nahIM nikltii| jaina gajaTa ke sampAdaka hone ke bAda prArambha huii| isI jo likhate hai vaha sapramANa aura sunizcita / ' varSa meM 1 sitambara ke aMka meM prakAzita Apake lekha 'harSa samAcAra' se anusandhAna ke prati Apa kI baDhatI huI 'granthaparIkSA' kA tIsarA bhAga jaba 1928 meM prakAabhiruci kA patA calatA hai / tathA 8 sitambara 1607 zita huA tA mukhtAra jA zita humA to mukhtAra jI ke gahana adhyayana evaM pramAke praka meM sammeda zikhara tIrtha ke sambandha meM likhA gayA NikatA se adhikAdhika loga paricita hue / jo loga jaina ApakA agralekha isa pravRtti kI puSTi karatA hai / 'jainagajaTa' dharma ko prakSepo se dUSita kara rahe the, satyatA pragaTa hote hI ke sampAdana kArya se jo samaya vacatA thA, mukhtAra jI use zAnta ho gaye / zrImAn premI jI ne ukta grantha kI bhUmikA meM likhA hai-'mai nahI jAnatA hU~ ki pichale kaI sau varSoM jaina-sAhitya ke gambhIra adhyayana me lagAte the / isa se kisI bhI jaina vidvAna ne koI isa prakAra kA samAadhyayana se yaha phala humA ki bhaTTArakoM dvArA janazAstroM meM jo jainadharma ke viruddha bAteM likha dI gayI thI, unakA locaka grantha itane parizrama se likhA hogA... ....."isa nirAkaraNa karanA mukhtAra jI ne prArambha kara diyA / kevala prakAra ke parIkSA lekha jaina sAhitya me saba se pahile itanA hI nahIM, unhoMne apane adhyayana ke AdhAra para eka hai.......... 'jAca karane kA yaha DhaMga vilkula nayA hai aura maulika khoja yaha bhI kI, ki jana-zAstroM ke prakSipta aMzo isane jaina dharma kA tulanAtmaka paddhati se, adhyayana karane ke mUlasrota bhI khoja nikAle / bAda meM yahI khoja 'grantha- vAlo ke lie eka nayA mArga khola diyA hai|' parIkSA' nAmaka pustaka ke cAra bhAgoM meM prakAzita huii| zrI mukhtAra jI kI isa sUkSma pora maulika dRSTi 'mukhtAra jI ne jana-sAhitya ke adhyayana aura anu- se mai abhI paricita huA jaba kisI vasunandi nAma ke sandhAna ke lie mukhtAragirI ko bhI chor3a diyA / AcArya dvArA likhita prAkRta racanA 'tatva-vicAra' kA ekacitta hokara ve jaina-sAhitya kI sevA meM laga gye| parIkSaNa kara rahA thaa| yaha grantha 300 gAthAmro kA hai| 1916 ke lagabhaga mApane apane gaMbhIra adhmayana ke mAdhAra prAcAra sambandhI jaina dharma ke pramukha tattvoM kA isameM sundara Page #233 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 212 varNana hai| zrI mukhtAra jI ne bambaI pravAsa meM isakI zrI mukhtAra sAhaba ne eka aura mahatvapUrNa kArya kA pANDulipi dekhI thii| vahAM se pAkara pApa ne anekAnta meM sUtrapAta kiyA vaha hai, vilupta prAyaH granthoM kA sandarbho ke eka lekha likhA, jisameM yaha sambhAvanA vyakta kI ki AdhAra para punarAkalana / Apane vizAla jaina-sAhitya meM 'tattva vicAra' maulika grantha pratIta nahI hotaa| ise likhe ullekhoM ke AdhAra para aise bahuta se aprApya grantho saMgraha grantha honA caahie'|' mukhtAra jI kI isa sUcanA ne kI eka sUcI taiyAra kI thii| kucha granthoM kI prApti bhI mujhe satarka kara diyA / aura jaba maiMne sUkSma dRSTi se grantha unheM huI thii| kintu adhikAMza kArya yaha adhUrA hI par3A kA parIkSaNa kiyA to sacamuca 'tattvavicAra' kI lagabhaga hai| isake lie gahana adhyayana eva athaka parizrama kI 250 gAthAyeM anyAnya 20-22 prAkRta ke anthoM se sagRhIta AvazyakatA hai| phira bhI mukhtAra sAhaba ke isa kArya ko kI gayI haiM, jinameM kucha zvetAmbara grantha bhI hai| zrI pUrA karane se mai samajhatA hU~ unake prati saccI zraddhAMjali mukhtAra sA0 ke 'purAtana jaina vAkya sUcI' grantha se isa hI apita nahI hogI, apitu jaina-sAhitya kI bahuta bar3I sambandha meM mujhe paryApta sahAyatA milii| zrI mukhtAra sA0 sevA bhii| kA yaha prayatna apane Dhaga kA akelA hai| ve kitane zrI mukhtAra sAhaba kI anusandhAna pravRtti ke vikAsa parizramI the yaha jAnane ke lie akelA yahI eka grantha kA phala 'anekAnta' hai / anekAnta ke prakAzana se kevala paryApta hai| jaina-sAhitya hI prakAza me nahI pAyA, balki jaina vidvAnI kI eka lambI paramparA prArambha huI hai / mukhtAra sA0 ke anusandhAna ke kSetra me zrI mukhtAra sA0 kA dUsarA sampAdakIya TippaNoM se koI acchA se acchA lekhaka bhI prazAsanIya kArya jainAcAryoM ke viSaya meM khojavIna karane kA hai| pAtra kesarI aura vidyAnanda kI pRthakatA Apa ke nahI chUTa sakA / unhone hamezA lekha ko dekhA hai, lekhako ko nahIM / zAyada isI kA yaha pariNAma hai, lekhana meM prayatna se hI mAnya ho skii| paMcAdhyAyI ke kartA kI Apane khoja kii| tathA mahAn prAcArya svAmI samantabhadra dinoMdina pramANikatA kI vRddhi hotI gyii| aura kaI ke itihAsa eva sAhitya ke viSaya meM to Apane apanA lekhaka mukhtAra sA0 kI isa kRpA se pAThako me unase bhI jIvana hI lagA diyA hai| zrI mukhtAra sA0 kI janazAsana U~cA sthAna prApta kara ske| isa taraha svargIya zrI mukhtAra sA0 kI jana-sAhitya ke prati isa sevA ko dekhate hue paM0 rAjendrakumAra jI ke anusandhAna ke kSetra me apUrva dena hai / jIvana ke antima kA kathana yathArtha hai-'mukhtAra sAhiba yaha kAma na karate to digambara-paramparA hI asta-vyasta ho jaatii| isa dinoM meM bhI ve usI utsAha aura lagana ke sAtha sAhityaisa kArya ke kAraNa maiM unheM digambara paramparA kA saMrakSaka sAdhanA me rata rhe| ve anusandhAna ke eka aise mAlocakamAnatA hai|' isI taraha mahAvIra bhagavAn ke samaya Adi stambha the, jisase nirantara aneka dIpaka prajvalita hote ke sambandha me jo matabheda eva ulajhane upasthita thIM unakA rahe hai / mukhtAra sA0 ne hamezA saba ko gati pradAna kI hai / aisA lagatA hai, apane antima dinoM me bhI ve isa atyanta gambhIra adhyayana karake mApane sarvamAnya samanvaya svabhAva ko nahIM bhuule| jaba apanI antima sAMsoM ke kiyA aura vIra zAsana-jayantI kI khoja to pApake jIvana kAraNa gatirodha ho rahA thA to mukhtAra sA* ne apanI kA eka bahuta hI mahatvapUrNa kArya hai| sAseM unheM pradAna kara dii| samaya bhI unase upakRta ho gyaa| aise mahAna tapasvI ke caraNoM meM mujha akiMcana ke 1. anekAnta, varSa prathama, kiraNa 5, pR0 275 ananta prnnaam| 2. isa viSayaka lekhaka kA eka lekha anekAnta kI 3. jaina jAgaraNa ke agradUta' meM prakAzita paricaya ke pragalIkiraNa meM prakAzita ho rahA hai| mAdhAra pr| Page #234 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jaina samAja ke bhISmapitAmaha DA. devendrakumAra zAstrI ema. e. pI-eca. DI. unnIsavI zatAbdI kA vaha aruNa yuga jisameM sabhyatA ko sadA akele hI bhala kara rASTra kA patha prazasta kiyaa| aura saMskRta hI nahI zikSA aura saMskAra pazcimodaya ke ve saMgharSoM se akele jUjhate rahe / aura savA samAja ko prabhAta me isa deza ke jana-mAnasa para prakita ho rahe the kucha na kucha nahI apitu bahuta hI amUlya dete rahe / unake usI yuga me bhAratIya zramaNa saskRti se prApyAyita, pUrva jIvana me avarodhaka bahuta rahe, kintu unakI unhone kabhI janma ke saMskAroM se samanvita bAlaka kizora' ne jaina cintA nahIM kii| unakI jIvanavyApinI cintA eka hI kula meM janma liyaa| bacapana se hI usakI pratibhA tathA rahI aura vaha thI sAhitya kI gaveSaNA tathA janasiddhAnta susaMskAroM kA vikAsa ho calA thA, yaha unake jIvana kI kI pratiSThA / unakA jovana aise hI pArtha dhanurgharo ke lie vividha ghaTanAmo se pramANita hotA hai| pratyeka vyakti ke samarpita thaa| ve Asanna kAla taka kabhI isa bhISma vrata se jIvana kA vAstavika unmeSa sagharSoM ke bIca hotA hai| vicalita nahIM hue, sadA aTala hI rhe| unakI jIvanajisake jIvana meM aura jisa samAja meM saMgharSa na ho use sAdhanA jitanI sarala aura nizchala thI utanA mahAn mRtaprAya samajhanA caahie| jugalakizora mukhtAra ke rUpa unakA vyaktitva bhii| yuga-yugoM ke anubhavo tathA karmame jaina samAja ko eka aisA hI vyaktitva milA thA jo nirata sAdhanA meM saMpRkta ho unhone samAja ko jo diyA jana-jIvana ko jhakajhora kara use vAstavika rUpa me lA vaha aparimeya tathA amUlya hai| unhoMne sAhitya sambandhI denA cAhatA thaa| bAbU sUrajabhAnu vakIla, arjunalAla jI jitanA kArya akele kiyA utanA eka sasthA bhI sambhavataH seThI aura jugalakizora jI aise hI paramparA ke pravartaka the, na kara paatii| bIrasevA mandira ke prakAzano se spaSTa hai jise pAja kI bhASA me samAjasudhAraka kahate hai| vAstava ki usa mahAn sAhityakAra ne kitanA adhika kArya kiyaa| meM isa paramparA kA pravartaka jaina samAja ke anupama vidvAn kaThina se kaThina tathA aprakAzita grantho ko sarala bhASA guruvarya paM. gopAladAsa jI varaiyA ne kiyA thA / samaya- me prakAzita kara janasulabha banAne meM prApakI karmaTha sAdhanA samaya para ina vidvAno ke lekhoM ne tathA vaktRtAno ne jana tathA kaThora zrama evaM vidvattA zlAghanIya hai| itanA hI samAja meM jAgRti kA zaMkhanAda phUkA, isame koI sandeha nahI, maulika sAhitya kA sarjana kara Apane samAja kA nahIM hai / paM0 mukhtAra jI isI pIr3hI ke vidvAnoM me se the| eka cetanA tathA jAgRti pradAna kii| 'merI bhAvanA' to kintu apanI pIr3hI meM unhoMne sabase adhika kArya kiyaa| eka rASTrIya gaurava kI kRti bana gaI hai| akelI isa kyA itihAsa, kyA darzana, kyA sAhitya aura kyA dharma- racanA ne hI Apako paryApta yaza tathA lokAthaya pradAna saskRti tathA rASTrIyatA sabhI kSetroM meM mukhtAra jI kI kiyaa| isI prakAra sAhitya ke anAghrAta kSetra me 'jainagrantha pravRttiyAM salagna rahI haiN| una samasta pravRttiyoM ke kArya- parIkSA' aura cintana-manama ke sAtha prakAzita 'jaina sAhitya kalApoM ke madhya 'yugavIra' kA prabala vyaktitva salakSita aura itihAsa para vizada prakAza' jaise grantha likha kara hotA hai| mApane anusandhAna jagat me mahatvapUrNa sthAna banA liyA asAdhAraNa vyaktitva kI bhAMti paM0 mukhtAra jI kA hai| kRtitva bhI asAdhAraNa rahA hai| isalie ve jaina samAja meM sampAdana tathA anuvAdabhISmapitAmaha ke tulya the, jisane samAja kI jhaMjhAvAtoM 'jaina gajaTa', 'jaina hitaiSI' tathA 'anekAnta' jaise Page #235 -------------------------------------------------------------------------- ________________ anekAnta samAja ke mukhyapatroM ke samyak sampAdana ke atirikta prApa ke mola-tola vAle yuga ko hI mahaMgI nahIM mAlUma hogI, ne kaI granthoM kA sampAdana tathA hindI anuvAda bhI kiyA jaba vaha thoDA-sA bhI antarmukha hokara isa tapasvI kI hai| ye sabhI grantha saskRta se hindI meM anUdita kie ge| niSThA kA anuvAda kI paMkti-paMkti para darzana kregaa| hai| inake nAma isa prakAra hai : spaSTa hI lekhaka kI sAhitya-sAdhanA mahAna hai| isa (1) prAcArya prabhAcandra kA tatvArthasUtra, (2) yuktya sAhitya-devatA kI sabhI vizeSatAnoM para prakAza DAlanA nuzAsana, (3) svayambhUstotra, (4) yogasAra prAbhata sabhava bhI nahIM hai| isa choTe se nibandha meM kitanA likhA (5) samIcIna dharmazAstra. (E) adhyAtma rahasya na jA sakatA hai ? kintu sAhityika mUlyAMkana kI dRSTi se (7) anityabhAvanA, (8) tatvAnuzAsana, (9) devAgama yaha nizcita rUpa se kahA jA sakatA hai ki ApakA jitanA (mApta-mIyAsA), (10) siddhisopAna (prA0 pUjyapAda sAhitya-sRjana kA kArya hai vaha atyanta zramasAdhya, niSThA viracita siddhabhakti kA bhAvAtmaka hindI padyAnuvAda), tathA lagana se paripUrNa hai| sampAdana tathA anuvAda-jagat (11) satsAdhusmaraNamaMgalapATha (saMkalana tathA hindI meM aisI racanAe atyanta alpa hai| inake mahatva ko vahI anuvaad)| samajha sakatA hai jo aise duruha grantho kA anuvAda sampAdana tathA anuvAda meM lekhaka ne mUla bhAva ko karane baiThA ho aura apanI saccAI tathA ImAnadArI ke kAraNa saphala na ho sakA ho| isase adhika isa sabaMdha meM banAye rakhane kA pUrA yatna kiyA hai aura yahI unakI mukhya aura kyA kahA jA sakatA hai ? vAstavikatA yahI hai ki vizeSatA hai / mUla lekhaka ke bhAvoM ko hRdayagama kara usake vidvAnoM ke vAstavika mahatva kA mUlyAkana usa viSaya ke bhAvoM ko sarala bhASA meM prakaTa karanA mukhtArajo kA hI kisa viTAna TI kara sakate hai| kArya hai| 'yuktyanuzAsana' jaise jaTila, dArzanika tathA mahAn grantha kA prAmANikatA ke sAtha hindI anuvAda kara mukhtArazrI bahumukhI pratibhA ke dhanI the / kavitA, yathArtha marma ko prakAzita karanA mukhtAradhI kI pratibhA lekha, nibandha tathA samAjasudhAraka se sabaMdhita sAmayika kA hI kArya hai| isI prakAra 'devAgama' tathA adhyAtma- sAhitya para saphala tathA sarala racanAeM prastuta kara unhoMne rahasya' jaise kaThina anyoM kI gutthiyA sulajhA kara hindI jaina samAja meM amiTa sthAna banA liyA hai| maiM samajhatA anuvAda prastuta karane kI sAmarthya Apa me hI lakSita huI hUM ki abhI taka unake lagabhaga pAca sau se bhI adhika hai| vistAra se yahAM para sampAdana tathA hindI anuvAda kI nibandha prakAzita ho cuke hai aura lagabhaga do darjana pustake vivecanA na karanA itanA kahanA hI paryApta samajhatA hai prakAzita ho cukI haiN| una sabakA vivecana yahAM apekSita ki sampAdana tathA anuvAda kArya ke kSetra me Apa jaina nahI hai| samAja ke virale hI vidvAn haiN| darzanazAstra ke prakANDa vastuta: jaina samAja kA eka mahAna vyaktitva mukhtArazrI vidvAn paM0 mahendra kumAra jI nyAyAcArya ke zabdo me- jI kI chAyA ke sAtha uTha gayA, isameM koI saMdeha nahIM / 'yuktyanuzAsana jaise jaTila aura sAragarbha mahAn grantha kA Azcarya to yaha hai ki unhoMne jIvana kI antima sAsa sundaratama anuvAda samantabhadra ke ananyaniSTha bhakta sAhitya- taka lekhana-paThana kAryoM meM vyavadhAna nahIM Ane diyaa| tapasvI pa0 jugalakizora jI mukhtAra ne jisa akalpanIya sa akalpanIya bAhara se koI na koI mahatvapUrNa grantha magavAkara usakA saralatA se prastuta kiyA hai vaha nyAya-vidyA ke abhyAsiyoM zravaNa-manana-cintana karanA unake jIvana kA sahaja ke lie Aloka degaa| sAmAnya-vizeSa, yutasiddhi-ayuta- vyApara ho gayA thaa| samAja aise dhanI-mAnI, tapaHpUta siddhI, kSaNabhaMgavAda, satAna Adi pAribhASika darzana zabdoM sAhityasevI aura bidvadvara tathA janasamAja ke bhISmapitAmaha kA prAmANikatA se bhAvArtha diyA hai| AcArya jugala- ke nidhana para apanI bhAvabhInI zraddhAjali arpita kizorajI mukhtAra kI yaha ekAnta sAhitya-sAdhanA prAja karatA huuN| Page #236 -------------------------------------------------------------------------- ________________ mukhtAra sAhaba kA vyaktitva aura kRtitva paM0 paramAnanda zAstrI prAcArya jugalakizora jI mukhtAra isa yuga ke sAhitya rahatI / yadyapri mukhtAra sA0 kI prakRti me nIrasatA thI, tapasvI aura jaina sAhitya aura itihAsa ke vayovRddha aura vaha kabhI kabhI kaThoratA me bhI pariNata ho jAtI vidvAna lekhaka the / pakke sudhAraka, svAbhimAnI, apanI thii| kaSAya kA Aveza bhI uname jhujhalAhaTa utpanna karatA, bAta para aDiga, pratibhA ke dhanI aura samIkSaka the| para ve use bAhara prakaTa nahI karate the| avasara para usakA unakI pratibhA tarka kI kasauTI para kasa kara hI kisI prabhAva avazya kArya karatA thA / ve itihAsa kI dRSTi me bAta ko svIkAra karatI thI / vaha jo kucha asampradAyika the| unheM sampradAya se itanA vyAmoha nahI likhate niDara hokara likhate, dUsare ke lekhoM meM kamI thA, ve satyatA ko pasanda karate the| pramANa va yukti se yA viruddhatA pAte to usakA nirAkaraNa karate, unakI jo bAta siddha hotI thI use ve kabhI bhI badalane ko taiyAra bhASA kucha kaThora hotI, to bhI ve use sarala nahIM krte| nahIM hote the / aneka avasaroM para ve isa bAta me khare the / hA, ve jo kucha likhate the use barAbara soca samajha kara pramANa viruddha bAta ko kabhI svIkAra nahIM karate the aura likhate usame vilamba bhale hI ho jAtA, para vaha sambaddha na sunI sunAI bAto para AsthA hI karate the| jaise koI vicAradhArA se pratikUla nahI hotA thA / mujhe unake sAtha dArzanika vA vakIla aneka taraha kI dalIle dekara mukadamA sarasAvA aura dillI vIrasevAmandira meM kAma karane kA yA vivAda me jItane yA jitAne kA prayatna karatA hai vaise varSoM avasara milA hai| jo lekha ve likhanA cAhate the usa hI mukhtAra sAhaba bhI pramANo ke AdhAra para apanA abhipara ve pahale carcA kara lete the aura phira likhane baiThate / mata vyakta karate, athavA lekha kA niSkarSa nikAlate the / lekha pUrA hone para yA kabhI-kabhI to adhUrA lekha hI sunane isIliye unake lekha vidvat jagata me grAhya aura pramANa rUpa va par3hane ko de dete / usake sambandha me ve jo kucha pUchate meM mAne jAte hai| ve apanI sUkSma vicAradhArA eva va pramANa mAMgate to yathA sabhava mai unhe talAza kara detA AlocanA aura samIkSAtmaka dRSTi se padArtha para gaharA thA kabhI-kabhI ve rAta ko do baje likhane baiTha jAte, taba cintana tathA manana karate the| unake samIkSA grantha bhI mujhe AvAja dekara bulAte, aura maiM pAkara unheM yatheSTa isI bAta ke dyotaka haiM / bhaTTArakoM kI adhArmika pravRttiyo grantha yA pramANa nikAla kara de detA / ve likhanA prAramma aura pAmnAya viruddha grantha carcAoM para unhoMne jo karate aura use hI pUrA karane meM hI lage rahate / uThate samIkSAeM likhI hai ve jaina samAja me pramANa rUpa se mAnI baiThate sadA usI kA vicAra karate rahate the| usake pUrA jAtI haiM, aura abhI samAja meM unakI AvazyakatA banI hone para hI ve virAma lete / phira mujhe usakI kApI karane haI hai| yadyapi ve aprApya haiM, kintu bhaviSya kI pIr3hI ko dete / kApI hone para use chapavAte / mai jaba koI lekha ke liye ve adhika pramANa bhUta hoNgii| bhaviSya ke vicAlikhatA to unheM jarUra sunAtA aura ve jo kucha rakoM ko ve patha pradarzana kA kAma avazya karegI / samIkSA nirdeza karate usake anusAra hI use pUrA kara unhe de grantha likhakara unhoMne vidvAnoM ke liye mAlocanA kA detA thaa| yaha krama sarasAvA meM calatA rahA, dillI pAne mArga prazasta kara diyA hai / aba koI bhI vidvAna nirbhaya para kucha varSa yahA~ bhI claa| isase lekhakI pramANikatA hokara pArSa mArga se viruddha granthoM kI samIkSA kara ho jAtI hai aura lekha meM rahI sahI azuddhiyAM bhI nahIM sakatA hai| Page #237 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 216 pranekAnta Apane kabhI koI lekha jhaTa-paTa nahI likhA / sammati se prArthanA kyo ? hai, jinameM bhakti ke svarUpa kA sundara tarka ke kartA siddhasena divAkara para jo 'sammatisUtra aura vivecana kiyA gayA hai / aura niSkAma bhakti se hone vAle siddhasena' nAmakA nibandha mukhtAra sA0 nelikhA hai aura jo sukhada pariNAma kA acchA citraNa kiyA hai / unhone siddhi anekAnta varSa kI 11vI 12vI kiraNa meM prakAzita huA ko prApta zaddhAtmAnoM kI bhakti dvArA prAtmotkarSa sAdhane hai / vaha kitanA yukti purassara hai ise batalAne kI Ava- kA nAma 'bhaktiyoga' athavA 'bhaktimArga, batalAyA hai| zyakatA nahIM, pAThaka use paDhakara svaya anubhava kara sakate vaha yathArtha hai, pUjA, bhakti, upAsanA, aArAdhanA, stuti, hai| usame jo yuktiyA dI gaI hai, unakA uttara prAja prArthanA, vandanA aura zraddhA saba usI ke nAmAntara hai| taka bhI nahI huA / khIMcA tAnI kI jA sakatI hai, para antardRSTi puruSo ke dvArA prAtma-guNo ke vikAsa ko niSpakSa dRSTi se vicAra karane para mukhtAra sAhaba kA lakSya meM rakhakara jo guNAnurAga rUpa bhakti kI jAtI hai likhanA yukti saMgata aura pramANa bhUta hai / yaha skya anu- vahI AtmotkarSa kI sAdhaka hotI hai / laukika lAbha, pUjA, bhava meM A jAtA hai, usame tathyoM ko tor3A maror3A nahI pratiSThA, yaza, bhaya aura rUDhi prAdi ke vaza hokara jo gayA hai pratyuta vAstavika tathyoM ko dene kA upakRma kiyA bhakti kI jAtI hai use prazasta adhyavasAya kI sAdhaka nahI gayA hai| unakI samIkSAtmaka dRSTi baDI painI aura tarka- kahA jA sakatA, aura na usase saMcita pApoM kA nAza, yA zAlinI hai / samIkSA lekho ke atirikta zodha-khoja ke atma-guNoM kA vikAsa hI ho sakatA hai| svAmI samantalekha bhI unake mahatvapUrNa hai / udAharaNa ke liye 'svAmI bhadra jase mahAn dArzanika Adya stutikAra ne bhI parapAtra kesarI aura vidyAnanda' vAlA lekha kitanA vicAra mAtmA kI stuti rUpa bhakti ko kuzala pariNAma kI hetu pUrNa aura navIna tathyoM ko prakAza meM lAne vAlA batalAkara usake dvArA |yomArga ko sulabha aura svAdhIna hai, usameM una donoM ko eka samajhane vAlI bhrAnti kA batalAyA hai| isase spaSTa hai ki vItarAga paramAtmA kI unmUlana kara vastu sthiti ko spaSTa kiyA gayA hai| isI yathArtha bhakti kevala pariNAmoM kI kuzalatA kI hI sUcaka nahI taraha 'bhagavAna mahAvIra aura unakA samaya' vAlA lekha bhI pratyuta prAtma-siddhi kI sopAna hai-dhAtikarma kA vinAza sambaddha aura prAmANika hai, yadyapi unake lekha kucha vistRta hai, kara niraMjana bhAva kI sAdhikA hai| mukhtAra sA0 ne jo para ve rocaka aura vastusthiti ke yathArtha nidarzaka hai| isI kucha likhA vaha prAcAryoM dvArA pratipAdita paramparA se taraha zvetAmbara tattvArthasUtra aura usake bhApya kI jAca, lekara hI likhA hai| unhoMne usame apanI tarapha se kacha tatvArthAdhigama sUtra kI eka saTippaNa prati, samantabhadra kA bhI milAne kA prayatna nahI kiyA; kintu usake bhAva ko muni jIvana aura ApatkAla samantabhadra kA samaya aura apane zabdo evaM bhAvoM ko bhASA sauSThava ke sAtha prakaTa DA0 ke0 vI0 pAThaka, sarvArthasiddhi para samantabhadra kA kiyA hai| prabhAva, jaina tIrtha karo aura jainAcAryo kA zAsana-bheda, Apa ke sAmAjika lekha krAnti ke janaka hai| Apa ratnakaraNDa ke kartatva viSaya me merA vicAra aura nirNaya ke una lekhoM se jaina samAja me krAnti kI dhArA baha Adi lekha bhI vastutattva ke nidarzaka hai / aura bhI aneka clii| unase samAja me krAnti to jarUra huI kintu vaha lekha hai, jo unakI zodha aura samIkSAtmaka dRSTi ke janaka asthAyI rahI / sAmAjika lekho meM 'jainiyo me dayA kA hai| lekhoM kI bhASA bhI praur3ha sambaddha aura spaSTa hai| abhAva', 'jainiyoM kA atyAcAra', naukarI se pUjA karAnA, upAsanA sambandhI lekha bhI unake kama mahatvapUrNa nahI 'janI kauna ho sakatA hai' jAti pacAyato kA daNDa vidhAna hai, ve bhakti yoga para acchA prakAza DAlate haiM, aura jAti prAcArya bheda para amita gati, vivAha samudde za prAdi lekha niSkAma bhakti kI mahattA ke hArda ko prasphuTita karate hai| samAja meM jAgRti lAne vAle haiN| ina lekhoM meM usa samaya bhaktiparaka nibandhoM meM 'upAsanAtattva, upAsanA kA Dhaga kI kutsita pravRttiyo kI AlocanA karate hue samAja meM bhaktiyoga rahasya, vItarAga kI pUjA kyoM ? aura vItarAga navajIvana lAne ke lie prADambara yukta pravRttiyoM ko anu Page #238 -------------------------------------------------------------------------- ________________ mukhtAra sAhaba kA vyaktitva aura kRtitva cita batalAyA, tathA yaha bhI likhA ki hRdaya kI zuddhi aneka granthoM kA adhyayana kiyA / dillIkI prAkilAjikala ke binA bAhya pravRttiyA~ mithyA hai, nissAra hai, unakA DipArTamenTa kI lAyaberI se epigrAphiyA iDikA aura jIvana meM kucha bhI upayoga nhii| karNATikA, aneka janarala aura kanighama kI riporTa mAdi patra sampAdaka purAtatva-viSayaka granthoM kA pAloDana kara aneka upayogI mukhtAra sA0 san 1907 me 'jaina gajaTa' ke sampAdaka noTsa liye aura sarasAvA meM baiThakara baDe bhArI parizrama banAye gae / usa samaya ke Apa ke sampAdakIya lekha dekhane se samantabhadra kA itihAsa likhA / isame lekhaka ne prAcArya se patA calatA hai ki usa samaya Apa meM lekhana kalA aura samantabhadra ke muni jIvana para acchA prakAza ddaalaa| sampAdana kalA kA vikAsa ho rahA thaa| usake bAda ve jaina bhasmaka vyAdhi ke samaya ApatkAla meM unhoMne apanI sAdhu hitaiSI ke sammAdaka banAye gye| usa samaya pApa kI caryA kA kisa kaThoratA aura dRDhatA se pAlana kiyA / aura vicAradhArA praur3ha aura lekho kI bhASA bhI parimArjita tathA rogopazAnti ke bAda jaina zAsana kI sarvodayI dhArA ko vicAroM meM gahanatA aura aitihAsikatA A gaI thii| usa kaise pravAhita kiyA? aura bhagavAna mahAvIra ke zAsana samaya Apa ne 'purAnI bAtoM kI khoja' zIrSaka ke nAma se kI hajAra guNI vRddhi kI, prAdi kA savistRta varNana hai| aneka lekha likhe / aura san 1926 me Apa ne dillI ke sAtha meM unakI mahatvapUrNa kRtiyoM kA bhI paricaya karAte karolabAga me 'samantabhadrAzrama' kI sthApanA kI aura hue unake samayAdi para vistRta prakAza DAlA gayA hai| anekAnta patra ko janma dekara usakA sampAdana prakAzana prAcArya samantabhadra kA samaya vikrama kI tIsarI-cauthI kiyA / pApa kI sampAdana kalA nirAlI hai, vaha apanI zatAbdI hai / isa itihAsa ke prakAzita hone ke bAda bhI bahuta kucha vizeSatA rakhatI hai / anekAnta ke prathama varSa meM ve unake sambandha me anveSaNa karate hue likhate rahe hai / prakAzita Apake lekha aitihAsika dRSTi se vastutattva ke samantabhadra para unakI bar3I AsthA jo thI / samantamadra kA vivecaka aura bhUla-bhrAntiyo ke unmUlaka the| usa samaya yaha itihAsa graMtha aprApya hai / ataH isakA punaH prakAzana ApakI aitihAsika vicAradhArA prauDa bana gaI thii| ane- honA cAhiye, aura pariziSTa me samantabhadra ke saMbandha me kAnta maiM Apake aneka zodhapUrNa lekha prakAzita hue, kitane hI jo sAmagrI prakAza meM AI hai use bhI yathA sthAna denA lekha samIkSAtmaka uttarAtmaka dArzanika aura vicArAtmaka cAhiye / likhe gaye / Apake yaha saba lekha pustakAkAra prakAzita samAna ho cuke hai / pAThako ko unakA adhyayana kara apane jJAna kI mukhtAra sA0 kA vyaktitva mahAna hai, uname sahiSNutA vRddhi karanI caahie| aura kArya kSamatA adhika hai / ve zrama karane meM jitane dakSa itihAsa lekhaka aura utsAhI the, virodhiyo ke virodha sahane yA pacAne ___ mukhtAra sAhaba ne prAcArya samantabhadra kA itihAsa meM bhI utane hI sakSama the| san 1910 me khataulI ke likhA, jo paM0 nAthUrAma jI premI bambaI ko samarpita kiyA dasso aura bIsoM ke pUjAdhikAra-viSayaka aitihAsika gayA thA aura jisakA prakAzana san 1925 me huA mukadame meM Apane aura guruvarya gopAlAsa jI varaiyA ne thaa| san 1925 se pahale kisI bhI jaina vidvAna ne kisI dassoM kI ora se gavAhI dI thI, taba Apa sthiti pAlako prAcArya ke sambandhame aisA khojapUrNa itihAsa grantha likhA ho, ke roSa ke bhAjana baneM, tathA dharma virodhI ghoSita kiye yaha mujhe jJAta nahI jaisA ki mukhnAra sA0 ne svAmI gaye aura jAti vahiSkAra kI dhamakI ke pAtra hue| usa samantabhadra kA itihAsa grantha likhA / mamnAra sA0 ko ratna samaya mApane jina pUjAdhikAra mImAMsA nAma kI eka karaNDazrAvakAcAra kI prastAvanA aura samantabhadra ke itihAsa pustaka likhI thI, jisameM jina pUjA, pUjaka aura usakA ko likhane meM pUre do varSa kA samaya lgaa| prastAvanA aura adhikAra aura phala para yatheSTa prakAza DAlA itihAsa donoM zodhapUrNa hai| usake liye mustAra sAne gayA hai| jahA~ ve prabala sudhAraka the, vahA~ karmaTha adhyava Page #239 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 218 bhanekAnta sAyI bhI the| aura apane vicAroM meM caTTAna kI taraha se kAma liyaa| unakI sahanazIlatA ne unheM jo zakti aDiga rahane vAle the| san 1917 meM jaba grantha parIkSA pradAna kI, usase virodhiyoM ko muha kI khAnI par3I aura ke do bhAga prakAzita hue, iname se prathama bhAga meM umA- dhIre-dhIre ve virodhI jana bhI unake prazaMsaka bana ge| svAmI zrAvakAcAra, kunda-kunda zrAvakAcAra, aura jinasena san 1922 meM jaba 'vivAha samuddeza' nAma kA TraikTa trivarNAcAra ina tIna granthoM kI parIkSA kI gaI hai| prari prakAzita grA. taba usake uttara meM zikSAprada zAstrIya dUsare bhAya meM bhadrabAhuhitA kI parIkSA kI gaI hai, isameM udAharaNa' nAmaka lekha likhA gayA, jisake uttarameM mukhtAra grantha ke antaraMga parIkSaNa ke sAtha, pratyeka adhyAya kA varNya sA0 ne san 1925 meM 'vivAha-kSetra prakAza' nAma kI viSaya, tulanAtmaka adhyayana aura grantha meM asambaddha, avyava pustaka likhI, jisameM zikSAprada zAstrIya udAharaNa kA sthita tathA virodhI tathyoM kA spaSTIkaraNa kiyA gayA hai| joradAra khaNDana karate hue aneka pramANoM dvArA isame lekhaka kI taTastha vRtti aura viSaya kA pratipAdana apanI pUrva mAnyatA ko puSTa kiyaa| san 1922 me zlAghanIya hai| . jainAcAryoM aura jaina tIrthakaroM kA zAsana bheda grantha parIkSA tRtIya bhAga meM jo san 1921 meM nAma kI pustaka likhI jisameM jainAcAryoM aura prakAzita hamA hai / isameM bhaTTAraka somasena ke trivarNAcAra, jaina tIrthakaroM ke zAsana bheda kA spaSTa nivecana kiyaa| dharma parIkSA, akalaka pratiSThA pATha aura pUjyapAda upAsakA para kisI vidvAna ko mukhtAra sA. ke khilApha likhane kA cAra kI parIkSA aMkita hai| somasena dvArA isa trivarNA sAharA nahI huaa| kyoMki ma khtAra sA0 ne apanI loha cAra meM vaidika saMskRti ke hArIta pArAzara aura manu mAdi lekhanI se jo bhI likhA vaha saba sapramANa aura sayuktika vidvAnoM ke granthoM ke aneka padya jyoM ke tyo laThAkara rakkhe likhA thA isa kAraNa virodhI janoM ko apriya evaM arucigaye hai| mukhtAra sA0 ke gambhIra adhyayana ne grantha kI kA kara hote hue bhI ve usakA prativAda karane meM sarvathA . aprAmANikatA para yatheSTa prakAza DAlA hai / hai ! asamartha rhe| unake yukti purassara lekha ko dekhakara virobhaTrAraka somasena ne jaina saMskRti ke prAcAra mArga dhiyo ko virodha karane kA sAhasa bhI nahIM hotA thaa| ko kalaMkita kiyA thaa| mukhtAra sA0 ne grantha-parIkSA isase pAThaka ma khtAra sAhaba kI lekhanI kI mahattA ko dvArA usa kalaka ko dhokara jana saMskRti ko punaH sahaja hI samajha sakate hai / samujvala kiyaa| unakI grantha parIkSaNa kI yaha svatantra mukhtAra sA0 kI mahattA jainadharma para unakI pragAr3ha vicAradhArA vidvAnoM ke dvArA anukaraNIya hai| grantha parIkSA zraddhA aura saMyamArAdhana kI utkaTa bhAvanA se hai / ve jJAna kA caturtha bhAga san 1934 meM prakAzita huA hai| isameM ke sAtha cAritra ko bhI mahatva dete the aura jitanA unase sUrya prakAza grantha kA parIkSaNa kiyA gayA hai| jisameM ho sakatA thA use ve jIvana me karate rhe| ve svAmi pArSaviruddha evaM asaMbaddha bAtoM kA digdarzana karAte hue tathA samantabhadrodita saptama pratimA kA anuSThAna karate the| anuvAda sambandhI truTiyoM kA udghATana karate hue use aura trikAla sAmayika karanA apanA kartavya mAnate the| ve aprAmANika ThaharAyA hai / isa taraha mukhtAra sAhaba ke ye rAta dina sAhitya sAdhanA meM salagna rahate the| isI se cAroM parIkSA grantha mahatvapUrNa kRti hai|| sAmAjika aura vyaktigata burAiyoM se bace rahate the| maiMne ina parIkSA granthoM ke prakAzana ke samaya jaina samAja unheM kabhI dUsaroM kI nindA karate hue nahI dekhA / ve karmaTha meM jo vabaDara uThA, usameM mukhtAra sA0 ko dharma-vidhAtaka adhyavasAyI aura sAhitya tapasvI the| sAhityasRjana ke batalAyA gayA, aneka dhamakI bhare patra mile para mukhtAra prati unakI lagana adbhuta thii| yadyapi unake jIvana me sA0 ghabaDAye nahIM, binA soce samajhe hI samAja me kSobha rukSatA aura kRpaNatA dono kA sAmajasya thaa| ve eka kI lahara phailI, aneka sthiti pAlakoM ne vividha prakAra paisA bhI phijUla kharca nahIM karate the| yadvA tadvA kharca doSAropaNa kiye / usa samaya bhI Apane sAhasa aura dhairya karanA unakI prakRti ke viruddha thA, ve upayogitA ko Page #240 -------------------------------------------------------------------------- ________________ mukhtAra sAhaba kA vyaktitva aura kRtitva 216 dekha kara hI kharca karate the / mitavyayI the aura jo kharca ghara-ghara carcA rahe dharma ko, duSkRta duSkara ho jAye, karate the usakA pAI-pAI kA pUrA hisAba likhate the| jJAna carita unnati kara apanA manuja janma phala saba pAve // rASTra evaM deza ke netAoM ke prati unakI mahatI prAsthA mukhtAra sAhaba ne merI bhAvanA ke padyoM meM aneka thI mahAtmA gAMdhI ke nidhana para 'gAdhI smAraka nidhi' ke pArSagranthoM kA sAra bhara diyA hai| padyoM meM jahA~ zabda lie aApane svayaM eka sau eka rupayA diyA aura pAMca- yojanA uttama hai vahA~ bhAva bhI ucca aura ramaNIya hai| pAMca dina kA vetana apane vidvAnoM se bhI dilavAyA thaa| kAgresa ke prati bhI unakI acchI niSThA thii| ve sUta kAta mukhtAra sAhaba kevala gadya lekhaka hI nahI the kintu kara 'carkhAsaMgha' ko dete aura badale meM khAdI lekara kapar3e kavi bhI the| prApakI kavitA hindI aura saskRta dono banavAte the| bhASAoM me milatI hai| kavi bhAvuka hote haiM aura ve mukhtAra sA0 kA kRtitva kavitA kI uDAna meM apane ko bhUla jAte hai / para mukhtAra sA0 kI gaNanA una kaviyo me nahI pAtI; kyoki unakI unakA rahana-sahana sAdA thaa| adhikatara vaha gADhe kavitA kevala kalpanA para AdhArita nahIM hai| mukhtAra kA upayoga karate the| rASTra kI surakSA meM bhI unhoMne sAhaba kI kavitAoM kA prAdhAra saskRta ke ve padya haiM jo rASTrapati rAjendra prasAda jI ke pAsa eka sau eka rupayA / vibhinna prAcAryoM dvArA race gae hai / ghaTanAkrama kI kavitA bhejA thaa| ve sAhitya rasika the, aura usame hI race-pace 'aja sambodhana' hai jisameM vadhya bhUmi ko jAte hue bakare rahate the| kA citraNa kiyA gayA hai| usame usakA sajIva bhAva unhoMne san 1916 meM 'merI bhAvanA' nAma kI eka samAyA huA hai / grApa kI hindI kI kavitAoM meM mAnava kavitA likhI, jo rASTrIyagIta ke rUpa meM paDhI jAtI hai, dharma vAlI 'kavitA ' achUtoddhAra kI bhAvanA kA sajIva yaha kavitA bar3I lokapriya hii| isake vividha bhASAoM citraNa hai-usameM batalAyA gayA hai ki mala ke sparza se me anuvAdita aneka saskaraNa nikale / lAkhoM pratiyAM koI achUta nahIM hotaa| mala-mUtra sApha karane kA kArya chpii| usake kAraNa lAkhoM vyakti mukhtAra sA0 ke paricaya to mAnava apane jIvana kAla meM kabhI na kabhI karatA hI me Aye aura ve sadA ke liye amara bana gaye / pAThako kI hai phira vecAre ina achUtoM ko hI mala-mUtra uThAne ke jAnakArI ke lie merI bhAvanA ke tIna padya nIce diye kAraNa apavitra kyoM mAnA jAtA haijAte hai garbhavAsa aura janma samaya meM kauna nahIM aspRzya humA? maitrI bhAva jagata meM merA, saba jIvoM se nitya rahe, kauna maloM se bharA nahIM kisane mala mUtra na sApha kiyA ? dona-duHkhI jIvoM para mere ura se karuNA-srota vahe / kise achuta janma se taba phira kahanA ucita batAte ho? durjana krUra kumArgaratoM para kSobha nahIM mujhako prAve, tiraskAra bhaMgI-camAra kA karate kyoM na lajAte ho ? // 4 // sAmpabhAva rakkhU mai una para aisI pariNati ho jAve // saMskRti kI kavitA, 'madIyA dravya pUjA', vIrastotra, aura + + + + samantabhadrastotra prAdi hai / samantabhadrastotra kI kavitA koI burA kaho yA acchA lakSmI prAve yA jAve, kA eka padya nIce diyA jAtA hailAkhoM varSoM taka jIUM yA mRtyu aAja hI prA jaave| devajJa-mAntrika-bhiSagvara-tAntriko yaH prayavA koI kaisA hI bhaya yA lAlaca dene prAve, sArasvataM sakalasiddhi gataM ca yasya / to bhI nyAyamArga se merA kabhI na pada Digane pAve // mAnyaH kavirgamaka-vAgmi-ziromaNiH sa + + + + vAdIzvaro jayati dhIra samantabhadraH // sukhI raheM saba jIva jagata ke koI kabhI na ghbraaye| anitya bhAvanA prAcArya padmanandI kI kRti hai jisakA baira-pApa abhimAna chor3a jaga nitya naye maMgala gAve / Apane san 1914 meM padyAnuvAda kiyA thA, usake eka Page #241 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 220 anekAnta zloka kA padyAnuvAda nIce diyA jAtA hai ke liye bhASyakAra ko talasparzI pANDitya ke sAtha tathyoM eka divasa bhojana na mile yA, nIMda na niziko prAve, kA vizleSaNa karanA anivArya hotA hai / mUla granthakAra ke agni samIpI ambuja dala sama, yaha zarIra murajhAye / dvArA prayukta eka hI zabda kina kina kina sthAloM meM aura zAstra vyAdhi jala prAdika se bhI, yaha zarIra muramAve, kisa kisa artha meM prayukta huA hai isake liye mUla grantha kA cetana kyA pira buddhi deha meM ? vinazata acaraja ko hai| gaharAI se pArAyaNa karanA par3atA hai / bhASya likhate samaya mUla graMtha ke zabda ko sAmane rakhate hue usake andara isI taraha prAcArya devanandI ko 'siddha bhakti kA nihita artha yA bhAva ko sarala bhASA meM rakhate hue padyAnuvAda bhI sundara huaA hai, jo 'siddha-sopAna' ke nAma vAcya vAcaka sambandha, abhidheya, saMvedana aura vAkyArtha kI se pustakAkAra prakAzita huA hai| vaha sundara aura kaNTha abhivya janA kA parijJAna Avazyaka hotA hai| tabhI bhASyakarane yogya hai-yathA kAra mUla gratha ke gabhIra artha kA pratipAdana karane me samartha svAtmabhAva kI labdhi 'siddhi' hai, hotI vaha una doSoM ke ho sakatA hai| ucchedana se, acchAvaka jo jJAnAdika-gaNa vandoM ke| yonya sAdhanoM ko suyukti se; agni prayogAdika dvArA mukhtAra sA0 ne anuvAda karane se pUrva svAmI samantahema-zilA se jaga meM jaise hema kiyA jAtA nyArA // bhadra bhAratI ke grantho kA eka zabdakoSa pa0 dIpacanda jI isa taraha mukhtAra sA0 kI gadya padya racanA sabhI sundara pANDyA kekaDI se tayyAra karAyA thaa| mulagraMtha ke pATha aura bhAvapUrNa hai| sazodhana ke pazcAt anuvAda prArabha kiyaa| anuvAda ho jAne ke bAda bhASya likhane ke liye grantha pora anuvAda kA vyAkhyAkAra yA bhASyakAra pArAyaNa tathA saMzodhana kiyA, aura bhApya likhane se pUrva Apa kI samasta kRtiyoM kI saMkhyA 30-35 hai jiname mUlagraMthakAra kI dRSTi ko spaSTa karane ke liye vividha kucha choTe choTe TraikTa bhI hai / uname pApane jinakA anuvAda grantho kA parizIlana kiyA, tathA likhate samaya unheM sAmane tathA sampAdana kiyA hai| unake nAma isa prakAra hai-pUrA rakkhA / mukhtAra mA. kA dRSTikoNa mUla ke hArda ko spaSTa tana jainavAkya-sUcI, vRhatsvayaMbhUstotra, yuktyanuzAsana, karanA thA ataeva unhoMne mUlagratha ke padyo ke andara adhyAtmarahasya, samIcInadharmazAstra, satsAdhusmaraNa magala mantanihita artha ko usakI gaharAI me jAkara taladRSTA pATha, prabhAcandra kA tattvArthasUtra kalyANa-kalpadruma, tattvA vana mUla ko spaSTa karane vAlo vyAkhyA yA bhASya likhA / nuzAsana, devAgama (mAptamImAMsA) yogasAra prAbhUta aura anuvAda aura bhASya likhane meM mukhtAra sA0 ne athaka zrama jaina grantha prazasti sagaha (prathama bhAga) samAdhitatra / kiyA tabhI vaha mUla grantha ke anukUla aura upayogI ho ApakI ina kRtiyoM kA adhyayana karane se spaSTa patA sakA hai| usameM unhoMne apanI ora se kucha bhI calatA hai ki ma stAra sA0 ne ina granthoM ke anuvAda, milAne kA prayatna nahIM kiyaa| ataeva vaha bhASya likhane sampAdana prastAvanAdi likhane meM paryApta zrama kiyA hai| meM kitane saphala hae isakA nirNaya vidvAna pAThaka hI kara mUlAnugAmI anuvAda ke sAtha vyAkhyA yA bhASya dvArA grantha sakate hai| svAmI samantabhadra ke grantho kA jo anuvAda aura ke marma ko spaSTa kiyA gayA hai| bhASyakAra ko mUla bhASya likhA vaha kitanA parimAjita aura mUlapathakAra kI lekhaka kI apekSA usake hArda ko spaSTa karane ke lie daSTi kA abhivyaMjaka hai / maine use likhate samaya par3hA aura vizeSa parizrama aura pratibhA kA upayoga karanA par3atA hai| bAda me presa kApI karate hue bhI par3hA hai mujhe to usameM mUla granthakAra ke bhAvoM ko akSuNya rakhate hue unakI koI skhalana pratIta nahI huaa| kAraNa ki mukhtAra sA0 sarala aura spaSTa vyAkhyA karanI hotI hai, mUla grantha kI likhane meM bahuta sAvadhAnI rakhate the| sAtha hI zabdoM ko taha meM (gaharAI meM) chipe hue tathyoM ko prakAza meM lAne jA~ca tola kara rakhate / unakI lekhanI jhaTapaTa aura calatA Page #242 -------------------------------------------------------------------------- ________________ mukhtAra sAhaba kA vyaktitva aura kRtitva 221 hA nahIM likhatI thii| likhate samaya unakI ekAgratA kA sahetuka nirdeza kiyA gayA hai / aura yaha batalAyA hai ki aura saMlagnatA anukaraNIya hai| mana ko jItane para manuSya sahaja hI jitendriya ho jAtA tattvAnuzAsana kA bhASya likhate samaya prAcArya rAmasena hai / jisane apane mana ko nahIM jItA vaha indriyoM ko kyA ke mUlya padyoM kA mUlAnugAmI anuvAda kiyA aura bAda meM kArabATa ne jItegA ? mana ke sakalpa-vikalpa rUpa vyApAra ko rokanA bhASya likhA / bhASya likhate samaya mUla granthakAra kI daSTi athavA mana kI cacalatA ko dUra kara use sthira karanA. ko akSuNNa rakhate hae padyo me Aye hae vizeSaNoM kA mana ko jItanA kahalAtA hai / mana kA vyApAra rukane athavA spaSTIkaraNa kiyA / pAThako kI jAnakArI ke liye usake usakI cacalatA miTane para indriyo kA vyApAra svataH ruka do padyo kA anuvAda aura vyAkhyA nIce dI jAtI hai jAtA hai-ve apane viSayo me pravRtta nahI hotI usI prakAra saMgatyAgaH kaSAyAnAM nigraho vata dhAraNam jisa prakAra ki vRkSa kA mUla chinna-bhinna ho jAne para mano'kSANAM jayazceti sAmagrI dhyAna janmani / / usame patra-puppAdika kI utpatti nahIM ho paatii| tattvAnuzAsana kI prastAvanA bahuta vicAra-vimarza ke parigraho kA tyAga, kRpAyoM kA nigraha-niyatraNa, vrato bAda likhI gaI hai| usake likhane me mukhtAra sA0 ne kA dhAraNa aura mana tathA indriyo kA jItanA yaha saba acchA zrama kiyA hai| isa sambandha meM maine unhe paryApta dhyAna kI utpatti-niSpatti meM sahAyabhUta- sAmagrI hai| sAmagrI dI thii| unhoMne merA ullekha bhI kiyA hai| rAmavyAkhyA-yahA~ saga tyAga meM bAhya parigrahoM kA tyAga sena ke samaya kA nirNaya unhone kitane hI sundara aura abhipreta hai; kyoMki antaraga parigraha meM krodhAdi kaSAye marala Dhaga se kiyA yaha dekhate hI banatA hai| tathA hAsyAdi no kaSAya pAtI hai jina sabakA kaSAyo ke pApa ke granthoM kI prastAvanAe vaDI mArmika aura nigraha me samAveza hai / kusagati kA tyAga bhI sagatyAga meM zodhapUrNa hai| adhyAtma-kamalamArtaNDa kI prastAvanA meM yA jAtA hai-vaha bhI sadhyAna me bAdhaka hotI hai / vrato 17vI zatAbdI ke vidvAna tathA prathita granthakAra pAMDe meM ahiMsAdi mahAvratoM tathA aNuvratoM Adi kA grahaNa hai / rAjamalna kA paricaya aura unakI kRtiyo ke sambandha meM anazana Unodara Adi ke rUpa meM aneka pratijJAe bhI vrato acchA prakAza DAlA gayA hai| meM zAmila hai| indriyoM ke jaya me sparzana-rasana prANa-cakSuzrotra aisI pAco indriyoM kI vijaya vivikSita hai| dhyAna purAtana jana vAkya-sUcI kI prastAvanA aura usakA kI aura bhI sAmagrI hai, parantu yahA~ sarvato mukhya sAmagrI sampAdana apane mahayogI vidvAno ke sAtha kiyaa| grantha kA ullekha hai| zeSa sAmagrI kA 'ca' zabda meM samuccaya anveSaNa karane vAle vidvAno ke liye upayogI hai mukhtAra kiyA gayA hai| use anya granthoM ke sahAre se juTAnA sA0 ne usakI prastAvanA meM pratyeka grantha aura granthakAra ke sambandha me acchA vicAra kiyA hai| khAsakara sanmati sUtra cAhiye / isa grantha meM bhI parikarma Adi ke rUpa meM jo aura siddhasena ke sambandha me jo vicAra athavA niSkarSa kucha anyatra kahA gayA hai use bhI dhyAna kI sAmagrI diyA gayA hai vaha maulika hai| gommaTasAra kI Ti-pUrti samajhanA caahiye| para bhI prakAza DAlA hai| aura bhI aneka vidvAno ke indriyANAM pravRttau ca nivRttau ca manaH prbhu| sambadha meM acchA prakAza DAlA gayA hai / jo zodhaka vidvAno mana eva jayettasmAjjite tasmina jitendriyaH / / ke liye upayogI hai| indriyo kI pravRtti aura nivRtti donoM meM mana prabhu 'samantabhadra bhAratI' ke granthoM kA anuvAda aura vyAkhyA sAmathyavAna hai, isaliye (mukhyataH) mana ko hI jItanA bahuta hI parizrama ke sAtha sampanna kI hai| khAsakara cAhiye mana ko jItane para manuSya (vAstava) me jitendriya yuktyanuzAsana kA hindI anuvAda unhoMne kitanI sarala hotA hai-indriyoM para vijaya prApta karatA hai| bhASA me prastuta kiyA hai / yaha unakI mahatvapUrNa daina hai| vyAkhyA-yahA~ indriyoM se bhI pahale mana ko jItane jo dArzanika viSaya para bhI itanA acchA prakAza DAlatI Page #243 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 222 anekAnta pahA hai| devAgama kA anuvAda bhI unhoMne sarala DhaMga se prastuta se dilaayaa| mukhtAra sA0 ke vyaktitva ko ubhArane kA kiyA hai, jo paThanIya hai| bhI prayatna kiyaa| vIra zAsana-jayantI ke avasara para ___ isI taraha samIcIna dharmazAstra (ratnakaraNDa zrAvakAcAra) sarasAvA meM adhyakSa pada se jo bhASaNa diyA thA usame kA anuvAda, bhASya aura prastAvanA bar3I mahatvapUrNa hai, vaha unhoMne spaSTa rUpa se yaha kahA thA ki 'maiM mukhtAra mUla graMtha para acchA prakAza DAlatI hai, aura TIkAkAra sA0 ko vartamAna ke muniyo se bhI kahI acchA mAnatA hU~ prabhAcandra ke sambandha me bhI aitihAsika dRSTi se yatheSTa jo sAmAjika jhagar3oM se dUra raha kara Thosa sAhitya ke prakAza DAlatI hai| nirmANa dvArA jina zAsana aura samAja kI sevA kara rahe ApakA antima bhASya amitagati prathama kA yogasAra haiN|' bA0 choTelAla jI kI udAratA, utsAha aura parizrama prAbhUta hai| jisakA unhoMne bIsoM bAra adhyayana kiyA hai| se tathA pUjya pa0 gaNeza prasAda jI varNI ko preraNA se vIra aura bahuta kucha cintana ke bAda usakA mUlAnugAmI anuvAda sevAmandira kA bhavana dillI meM bana gyaa| mukhtAra sA. aura bhASya prastuta kiyA hai / yaha unakI antima kRti hai| kA bAbU choTelAla jI ke sAtha pitA-putra jaisA sudRDha prema isakA prakAzana bhAratIya jJAnapITha se huA hai| prAzA hai sambandha bahuta varSoM taka rahA / para kucha kAraNoM se paraspara samAja usase vizeSa lAmai uThAne kA prayatna kregii| meM matabheda utpanna ho gayA thA bAda meM usameM patra vyavamukhtAra sAhaba kA jIvana sAdA rahA hai| ve sadA / hArAdi dvArA sudhAra ho gayA thA aura unakA paraspara patrasipAhI kI bhA~ti kArya karane ke liye tatpara rahate the| vyavahAra bhI cAlU ho gayA thA, kintu durbhAgya hai ki san parAvalambI honA unheM tanika bhI pasanda nahI thaa| ve san 1962 ke bAda unakA dono kA paraspara milana apanA saba kArya svayaM karake prasanna rahate the| unake isa nahIM ho skaa| sevA kArya ko dekhate hue yaha svAbhAvika lagatA hai ki mukhtAra sA0 kA antima jIvana bhI sAnanda vyatIta aise nisvArtha sevAbhAvI vidvAna kA samAja ne koI sArva- humA, ve vIrasevA mandira dillI se apane bhatIje DA0 janika sammAna nahIM kiyA, isakA hameM kheda hai| para kucha zrIcandra jI sagala ke pAsa eTA cale gae the / saMgala jI ne vyakti kI apanI kamajoriyA~ bhI hotI hai jo use pAge bar3hane apane tAU jI kI sevA prasannatA se kI / DA0 sAhaba kA nahIM detiiN| mukhtAra sA0 kA jIvana ekAgI thA, ve jitanA sArA parivAra unakI sevA me saMlagna rahatA thA / ve unakI sAhityika viSayoM para vicAra karate the, utanA unhoMne sevA se prasanna bhI the / DA0 sA0 ne likhA hai ki unakA samAja ke bAre meM kabhI cintana hI nahIM kiyA, samAja ke anta samaya bar3I zAnti ke sAtha vyatIta huA / maiM rAtabhara prati unakA dRSTikoNa prAyaH anudAra-sA hI rahA pratIta unake pAsa baiThA rahA, NamokAra mantra aura samantabhadrastotra hotA hai / isa kAraNa unake kitane hI kArya adhUre par3e rahe, kA pATha karate hue unhoMne apane zarIra kA parityAga kiyaa| jinheM ve svaya sampanna karanA cAhate the| ve vIrasevA. unakA dehAvasAna 22 disambara ko 61 varSa 22 dina kI mandira jaisI uccakoTi kI saMsthA ke sasthApaka the, unhe Ayu meM prAtaHkAla humA / unake rikta sthAna kI pUrti honA acche kAryakartA vidvAnoM kA sahayoga mI milA thaa| unakI asabhava hai / maiM unhe apanI hArdika zraddhAMjali arpita karatA prauDha lekhanI se prabhAvita ho bAbu choTelAla jI kalakattA huA unakI AtmA ko paraloka me sukha-zAnti kI kAmanA ne unheM Arthika sahayoga svaya diyA aura apane dUsare mitroM karatA huuN| Page #244 -------------------------------------------------------------------------- ________________ usa mRtyuJjaya kA mahAprayANa DA0 jyotiprasAda jaina ema. e. pI-eca. DI. janma aura mRtyu jIvana ke do chora hai| sasAra to me to yaha samarpaNa eka niSTha rhaa| unakI sAmAjika anAdi-ananta hai, kintu sasAra ke pratyeka prANI kA jIvana aura sAskRtika sevAyoM kA tathA unakI sAhityaka upasAdi-sAnta hI hotA hai| jisakA janma huA hai usakI labdhiyo kA mUlyAGkana kucha huA hai, zeSa vartamAna tathA mRtyu avazyambhAvI hai-vaha Tala nahI sktii| yaha dekhate pAne vAlI pIDhiyA~ kregii| unake jIvana meM jaso aura jAnate hue bhI kauna aisA hai jo maranA cAhegA? pratiSThA, sanmAna para prabhAvanA unhe prApta honI cAhie mRtyu to sabhI ko aniSTa aura apriya hotI hai| aise thI vaisI nahI huii| kucha loga kahate rahe hai ki isakA vyakti bhI virale hI hote hai jo mRtyu se bhayabhIta nahIM kAraNa mukhtAra sAhaba kA vyaktitva, svabhAva aura vyavahote, athavA jo usa bhaya para vijaya pA lete haiN| yadi hAra rahe hai| ho sakatA hai ki usakA prazataH yaha kAraNa koI paryApta dIrghajIvI hotA hai to bahudhA kaha diyA jAtA bhI rahA ho| kintu kyA isakA sAtha hI yaha kAraNa bhI hai ki usane mRtyu ko jIta liyA hai| kintu kevala dIrgha- nahI ho sakatA ki jisa samAja me vaha janme, jiye aura jIvi honA hI mRtyujayI hone kA pramANa nahIM hotaa| jisakI sevA meM unhone apanA sampUrNa tana, mana aura dhana mRtyujayA kahalAna kA adhikArA tA vaha vyakti ha jA samarpita kara diyA vaha samAja kRtaghna thA, athavA usame maranA na cAhate hue bhI marane se DaratA nahIM hai| jo sacina guNagrAhakatA yA kadradAnI kA prabhAva thA ! isa jIvana ke pratyeka kSaNa kA yathAzakya sadupayoga karatA hai, prazna kA samAdhAna bhI samaya kregaa| kintu mRtyu ke lie bhI sadaiva taiyAra rahatA hai| mRtyu ko aise niSkAma karmayogI eva dIrghakAlIna ekaniSTha vaha koI saMkaTa yA vipatti nahIM samajhatA, varan use sAdhaka se, jisane zramaNa tIrthaGkaroM ke usa dharma ko apajIvana kA anivArya virAma svIkAra karake jaba bhI vaha nAyA aura apanA iSTa adhyayanIya eva mananIya viSaya Aye, samabhAva se usake lie prastuta rahatA hai| aisI banAyA jisame maraNa ko "mRtyumahotsava' sajJA dI gaI hai, manaHsthiti svayameva, athavA kSaNamAtra me nahI bntii| yaha to apekSita thA hI ki vaha mRtyu para vijaya pA letaa| usake lie paryAptakAlIna manonuzAsana evaM mAnasika svAmi samantabhadra kA ananya bhakta aura samantabhadrabhAratI tayArI karate rahanA apekSita hotA hai| kA apratima talasparzI adhyetA evaM prakhyAtA bhI yadi prAktana-vidyA-vicakSaNa zraddheya prAcArya jugalakizora mRtyubhaya para vijaya na pA sakA hotA to usake usa dIrghajI mukhtAra 'yugavIra' ne sAdhika ikyAnave varSa kA dIrgha jIvana, cirakAlIna sAdhanA, dharmajJatA aura jitanA kucha jIvana paayaa| mana aura tana kA svAsthya bhI sAmAnyatayA bhI dharmAcaraNa thA usa sabakI kyA sArthakatA rhtii| uttama prApta kiyaa| atyanta sarala eva sAdA khAna-pAna matyu se lagabhaga sATha varSa pUrva racita apanI sarvAdhika aura rahana-sahana, niyamita-saMyamita jIvanacaryA aura lokapriya 'merI bhAvanA' me usane udghoSa kiyA thAmukhyatayA bauddhika vRtti me salagnatA isa dIrghajIvana aura mAnasika svAsthya kI vizeSatAe~ thI, aura sabhavatayA kAI koI burA kaho yA acchA, lakSmI prAve yA jaave| unake mUlAdhAra bhI the| isa dIrghajIvana kA bahabhAga, lAkhA . lAkhoM varSoM taka jIUM, yA mRtyu prAja hI pAjAve / / lagabhaga sattara varSa, unhone sAhitya, saMskRti aura samAja athavA koI kaMsA ho bhaya yA lAlaca dene paave| kI sevA meM arpita kiyaa| jIvana ke antima pacAsa varSoM to bhI nyAya mArga se merA kabhI na pada Digane paave|| Page #245 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 224 anekAnta hokara sukha meM magna na phUlU, dukha meM kabhI na ghbraauuN| unase kahA thA ki 'bhApato bhISmapitAmaha hai, kyoM ghabarAte parvata nadI zmazAna bhayAnaka, aTavI se nahIM bhaya khaauuN|| hai, Apako to icchA mRtyu hogI-jaba taka nahIM cAheMge rahe paDola prakampa nirantara. yaha mana bur3hatara bana jaaye| mRtyu Apake pAsa nahI phttkegii|' isase unheM kucha bala iSTa viyoga aniSTa yoga meM, sahanazIlatA dikhlaave|| milA aura bole, 'ThIka hai| uttarAyaNa-dakSiNAyaNa kA hI usakI isa 'merI bhAvanA' ne lAkhoM vyaktiyoM ko antara hai / aba adhika dina to calanA nahI hai, jo cAramanobala pradAna kiyaa| kyA vaha svayaM usake jIvana para pAMca kArya hAtha me le rakkhe hai unheM pUrA kara lU, phira bhale koI prabhAva na rakhatI? isa mahAbhAga ke avasAna se hI mRtyu A jAya / ' aura aisA hI humaa| prasUna duHkha me yaha harSa mizrita hai ki apane adhyavasAya disambara 1966 me eTA meM unakI 89vI janmaaura lagana se usane apanA jIvana to sArthaka siddha kiyA jayanti manI thii| ukta avasara para utsava kI adhyakSatA hI, mRtyu kA prAliGgana karane ke lie usane svayaM ko karane ke lie mujhe bulAyA gayA thaa| usake do-Der3ha varSa jisa prakAra taiyAra rakkhA usase usane apanA anta bhI pUrva se samantabhadra smAraka yojanA aura vIra sevAmandira sArthaka siddha kara diyaa| TrasTa kI punarvyavasthA ke sambandha meM patroM dvArA vicAra sva0 mukhtAra sAhaba kI jIvanecchA bar3I prabala thii| vimarza cala rahA thaa| ina donoM kI hI unhe vizeSa maranA to zAyada koI bhI nahI cAhatA, kintu vaha to cintA banI huI thii| usa avasara para isa sambandha meM mRtyu kA nAma bhI nahIM lete the| aba se dasa-pA~ca varSa sAkSAt bAtacIta bhI huii| apane hAtha meM lie hue pahile taka bhI vaha apanI mRtyu ke bAre meM kamI socanA sAhityika kAryoM ke viSaya meM bhI bAtacIta karate rhe| bhI nahIM cAhate the| prasaMga calatA to use TAlane kA usa samaya svastha aura prasanna the| kintu mArca 67 ke prayatna karate / mRtyu kA nAma lenA yA liyA jAnA vaha prArambha se hI asvastha rahane lge| bandhuvara DA0 zrIcandra apazakuna yA apazabda jaisA samajhate the / apane svastha aura jI saMgala ke 18 mArca ke patra se jJAta huA ki 'tA. 4 nIroga rahane kI cintA athavA sAvadhAnI vaha eka atyanta mArca se mukhtAra zrI asvastha cala rahe hai| unhe jvara gurdo svArthI vyakti kI bhA~ti rakhane the| apanI bhAvI sAhi- meM sUjana (nephrAiTisa), raktacApa adhika aura cehare para tyika yojanAmoM ko sadaiva Thosa aura vistRta banAye rakhane varama tathA kamajorI adhika hai| bIca me hAlata cintA aura yahI kahate rahate ki abhI amuka-amuka kArya pUre janaka ho gaI thii| parantu aba tIna-cAra dina se tabiyata karane hai-ina kAryakramoM ko pUrA karane me jIvanAvadhi sUdhAra para hai| AzA hai zanaiH zanaiH svAsthya lAbha ho bhI Age hI Age baDhatI jAtI thii| eka sau varSa se kama jAyagA / cikitsA pUrNarUpa se ThIka ho rahI hai| cintA jIne kA to unakA irAdA hI nahI thaa| kintu ighara do- kI koI bAta abhI nahIM mAlUma par3atI hai| unhI ke 26 tIna varSoM se unhe aisA lagane lagA thA ki jIvana aba mArca ke patra se jJAta humA ki tabiyata phira kucha gar3abar3a adhika nahI calanA hai, tadanusAra apane sAhityika kArya- ho gaI thI, taba taka ThIka nahI huii| aura 4 maI ke patra kramoM ko bhI vaha sImita karane lage the| apane antima meM DA0 sagala ne likhA thA ki "tAU jI kI tabiyata varSoM meM samantabhadra smAraka aura samantabhadra patrikA prAdi abhI ThIka nahIM hai / dubArA dubArA rilepsa ho jAtA hai| kI jo yojanAe~ unhone banAI thI aura jinhe kAryAnvita blaDa prezara aura gurado kI bImArI aisI hI hai, acchI to humA dekhane kI unakI utkaTa lAlasA thI, unake viSaya meM hotI hI nahI, phira bhI upacAra se aura vaiyAvRttya se ThIka bhI yaha kahane lage the ki aba merA kucha bharosA nahI hai, rahatI hai| parantu unakA yaha hAla hai jarA tabiyata ThAka mai zAyada inheM kAryAnvita humA dekhane ke lie nahI raha hotI hai to apanA dhandA likhane paDhane kA lekara baiTha jAta paauuNgaa| jaba kabhI asvastha ho jAte to isa prakAra kI hai aura rokane se mAnate nhiiN| duniyA bhara kI phikareM bAte vizeSarUpa se karane lagate / aise hI eka prasaMga me maine mola le rakkhI hai| aba kauna unase kahe, mora kaha kara Page #246 -------------------------------------------------------------------------- ________________ usa mRtyuJjaya kA mahAprayANa 225 bhI dekha liyA / apane Age kisI kI sunate hI nahIM, jo hai| prastu, niyogazakti ke anusAra cikitsA ho rahI hai| jo mana meM AtA karate hai...'ve Apako eka lambA patra jo kucha honA hogA vaha hogaa| pralaMdhyazakti bhavitavyatA likhanA cAhate haiM, parantu svAsthya ThIka nahIM ho pAtA, ke mAge kisI kA cArA nahIM hai, aisA svAmI samantabhadra isalie nahIM likha sake, aisA kaha rahe the|' ne sUcita kiyA hai| mere lie cintA kI koI bAta nahIM agasta-sitambara taka mukhtAra sA0 kI tabiyata bahuta hai| maiM to mRtyu mahotsava manAne ko taiyAra huuN| merA maraNa kucha ThIka ho gaI aura vaha apane sAhityika kAryoM meM acchA samAdhipUrvaka ho yahI mAntarika kAmanA evaM bhAvanA phira se juTa gae, kintu adhika dina taka jIvita rahane kI hai| isIlie maiM apane par3e hue kAryoM ko nipaTA rhaa| unakI AzA aba kSINa ho calI thii| apane 3 navambara zeSa saba kuzala maMgala hai, yogya sevA likhe, baccoM ko ke patra meM unhone mujhe likhA thA ki-'tA0 3-10 kA zubhAzIrvAda / ' patra milA, dhanyavAda / dravyasaMgraha sambandhI jo lekha maiM mahAprayANa se lagabhaga eka varSa pUrva likhe gaye isa patra likha rahA thA vaha samApta ho gayA hai / mere 16 pejoM para ke (bar3e TAipa meM mudrita) uparokta zabda svarNAkSaroM meM AyA hai aura eka phArma me kama kA hai| Apane use aMkita kiye jAne yogya hai| ve eka sacce jinAnuyAyI zoghAGka meM prakAzita kanane ke lie apane pAsa bhejane ko evaM samantabhadra bhakta ke hI anurUpa haiN| yaha zabda yaha bhI likhA parantu agalA zodhAGka 26 to aba tIna mahIne siddha karate hai ki apane nidhana se kama-se-kama eka varSa bAda prakAzita hogaa| usa samaya taka jIvana kI na mAlUma pUrva to unheM apanI prAsanna mRtyu kA prAbhAsa ho hI gayA kyA sthiti rahatI hai, isalie mai use paM0 kailAzacandra jI thA aura vaha usake lie taiyAra bhI ho gae the| mRtyubhaya ke pAsa bhejanA cAhatA huuN| jaina sandeza aura zodhAGka ke ko jItakara vaha mRtyuJjaya ho gae the| grAhaka to eka hI hai, ataH usame koI antara nahIM pdd'egaa|' isa patra me tathA isake pUrva ke evaM pazcAt ke patroM apane 13 disa0 67 ke patra meM unhoMne likhA-'tA. me anya aneka aisI bAteM aura carcAe~ bhI haiM jinase 6-12 kA patra milaa| Apane mere 60 varSa pUrNa karake spaSTa hai ki itane vArdhakya, rugNAvasthA aura jIvana ke 61veM varSa meM praveza para apanI zubhakAmanA, badhAI tathA antima mAsoM me bhI unakA mastiSka pUrvavata sajaga, saprANa zraddhAMjali preSita kI, isake lie maiM ApakA AbhArI huuN| aura kriyAzIla thaa| zodha-khoja, cintana-manana, paThana...... 'maiM to apane 3 navambara ke patra ke uttara kI pratIkSA adhyayana aura lekhana-sRjana bhI calate rhe| isa kAla ke kara rahA thA..... koI savA mahInA huA ravivAra ke unake lekhAdikoM meM unakA vahI bhoja aura stara banA dina maine yogasAra prAbhUta kI prastAvanA likhane kA rahA jisake lie vaha prasiddha rahe hai| unakI lekhanI vaisI nizcaya kiyA thA ki ravivAra ke subaha se hI jvara pA hI sadhI huI aura niSkampa banI rhii| gayA aura merA vicAra dharA raha gayA.....' tadanantara 5 janavarI 68 ke patra meM unhoMne likhA thA ki-'tA. 24 lagabhaga cAlIsa varSa merA unake sAtha samparka rahA aura disambara kA patra milA...."merA svAsthya abhI taka gar3a- gata tIsa vaSA ma kaI bAra alpAdhika bar3a meM hI calA jAtA hai, gudoM kI kharAbI ke kAraNa pairoM usakA satsaMga prApta huA aura saikar3oM patra prApta hue, para aura pairoM ke Upara TAgo para ghuTanoM ke nIce taka varama / jinameM se aneka aitihAsika, sAhityika athavA sAmAjika kucha Thahara sA gayA hai, jisase para kucha kacce par3a rahe haiN| mahattva ke haiN| vaha mere pitRvyoM kI prAyu ke the aura maiM aura TAMgoM meM kamajorI hai jisake kAraNa baiThakara uThane meM unheM pitRvya tulya hI mAnatA rahA / vaha bhI mujhe bhrAtRjadikkata mAlUma hotI hai aura binA kisI vasta ke sahAre tulya mAna kara vaisA hI vAtsalya pradAna karate rhe| ke uThA nahIM jAtA / pairoM kI kacAI aura TAMgoM kI kama- unake 23 janavarI 68 ke patra kA uttara 30 janavarI jorI ke kAraNa do eka bAra mere girane kI naubata mAI ko de diyA thA, kintu usake bAda asvAsthyAdi ke kAraNa Page #247 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 226 anekAnta patra dene meM kucha pramAda humA to apane 9 mArca ke patra me ki-"tA08 julAI kA patra milA, dhanyavAda....""samaya unhoMne likhA ki-'kitanehI dina se prApakA koI patra nahIM bItatA jA rahA hai, kArya zIghratA se honA cAhiye / jIvana pAyA hai.'''nahI mAlUma kyA kAraNa hai| prAzA hai Apa kA koI bharosA nahIM / maiM cAhatA hU~ ki mere jIvana meM kA svAsthya to ThIka hai aura kuTumba ke saba vyakti sAnanda hI saMsthA aura patra kI koI yogya vyavasthA bana jAya... haiN|' isa patra kA uttara maine 15 mArca ko diyA, kintu mere gurdo kA mUla roga jyoM kA tyoM hai / jvara na hone para isake pahuMcane ke pahile vaha 16 mArca ko eka patra de cuke kacha kAma kara letA haiN| baccoM ko AzIrvAda |"-yhii jisameM likhA thA-'kitane hI dina se prApakA koI patra unakA mujhe prApta antima patra hai| nahI hai....."na mArca ko diye gaye patra kA hI koI uttara hai| nahIM jAne isa asAdhAraNa vilamba kA kyA DA0 zrIcandra jI ke patra se jJAta huA ki mukhtAra kAraNa hai / isase cintA ho rahI hai / zrAzA hai ApakA sA0 punaH atirugNa ho gaye hai| 26 julAI ko mai apane svAsthya to ThIka hogaa| apane svAsthya sambandhAdi ke anuja ajitaprasAda jaina ke sAtha unheM dekhane ke lie eTA viSaya meM zIghra hI sUcita karane kI kRpA kareM aura patro gyaa| vaha khATa se laga gaye the, bola bhI thaka gayA thA, zaktiyA kSINa hotI jA rahI thii| tathApi dekhakara gadgad kA uttara avazya hI dene-dilAne kA kaSTa kare / ' 26 jUna ke patra meM unhoMne likhA thA ki 'pratIkSA ke bAda 23 jUna ho gaye aura leTe hI leTe prasanna mana se bAta cIta kii| yahI mere liye unakA antima darzana thaa| kA patra milA / yaha jAnakara ki pApa vyastatA ke sAtha kucha asvastha bhI rahe haiM, aphasosa huA / mai kucha jyAdA 5 navambara ko vidvatpariSada dvArA eTA me hI mukhtAra asvastha ho gayA thaa| pa0 darabArI lAla jI pAye the, sAhaba ke abhinandana kI rasma adA kI jAnI thI usame bahana jayavantI bhI pAI thii| isI avasara para dasTa mITiMga sammilita hone ke liye bandhuvara koThiyA jI kA patra milaa| bhI bulAI gaI thI....."aba mujhe naye sire se apane TrasTa patra 2 tA0 ko likhA gayA thA, kintu sambhavatayA DAka kI vyavasthA karanI hai, isa sambandhame Apake jo bhI sujhAva kI gaDabar3a se, mujhe 5 ko hI milaa| jAne kA prazna hI hoM unase zIghra sUcita karane kI kRpA kare.... merA nahIM thA, aura unake aMtima darzana kA yaha avasara cUka vicAra aba samantabhadra patra ko mAsika rUpa me nikAlane gayA / 26 disa0 ko prApta DA0 zrI candra jI Adi ke kA prabala hotA jAtA hai......maiM apane jIvana me use patra se jJAta hA ki 21 disambara 68 ko-61 varSa prakAzita dekhanA cAhatA huuN|"-khed hai ki aisA na ho aura 22 dinakI Ayu me vartamAna yuga ke isa mRtuJjaya skaa| isake bAda 12 julAI ke patra me unhone likhA kA mahAprayANa ho gayA ! gaNoM kI ijjata eka prAdamI halavAI kI dukAna para gayA, aura done meM gulAba jAmuna lekara claa| donA rezamI rumAla se Daka diyaa| donA prasanna ho mana meM socane lagA-isa duniyA meM mere jaisA bhAgyazAlo koI nahIM hai, mujhe rezamI vastra se DhakA gayA hai| vaha prAdamI donA lekara apanI havelI meM phuNcaa| aura cauthI maMjila para use eka sundara rabila para rakhA / donA phUla gayA abhimAna meN| graho merI kasI ijjata ho rahI hai| mujhe baiThane ke lie kaisA sundara mAsana milA hai, rAjA mahArAjAmoM kI taraha merA svAgata ho rahA hai / sabhI loga mujhe ucca dRSTi se dekha rahe haiN| kintu usa abhimAnI done ko yaha khabara nahIM thI ki yaha ijjata, pratiSThA, aura svAgata merA ho rahA hai yA gulAbajAmuna kA / gulAbajAmuna ke binA done kI kyA kImata ? kucha hI dera bAda donA se gulAbajAmuna tastarI meM rakha diye, aura usa bekAra donA ko nIce pheMka diyA gyaa| praba done ko bhAna humA, prAMkheM khulI, praura mahaMkAra kA nazA utraa| isI taraha zarIra kI koI ijjata nahIM hai| yadi zarIra rUpI bone meM sadaguNa rUpI mulAbajAmuna hoMge to usakI pUcha hogI, pratiSThA bddh'egii| usakA satkAra hogaa| sagunoM ke prabhAva meM usakA koI mUlya nhiiN| (jaina bhAratI) Page #248 -------------------------------------------------------------------------- ________________ mukhtAra sA0 kI bahumukhI pratibhA bAlacandra siddhAnta-zAstrI sAhitya ke ananya upAsaka sva. paM0 jugulakizora bala para hI svayabhUstotra, yuktyanuzAsana, ratnakaraNDazrAvakAjI mukhtAra eka khyAtiprApta itihAsakAra the| unakA cAra, tattvAnuzAsana, devAgamastotra, kalyANa-kalpadruma laukika zikSaNa hAIskUla taka hI ho sakA thA / dhArmika (ekIbhAva-stotra) aura yogasAra-prAbhUta jaise mahattvapUrNa zikSaNa bhI eka sthAnIya (sarasAbA) choTI sI pAThazAlA granthoM para bhASya likhe hai| grantha ke antargata rahasya ko meM sAdhAraNa hI huA thaa| parantu ve bAlyAvasthA se hI prasphuTita karane vAle unake ina bhASyoM kI bhASA bhI atizaya pratibhAzAlI rahe haiM, tarkaNAzakti bhI unakI tadanurUpa sarala aura subodha hai / ina bhASyoM ke parizIlana adbhuta thI / isIliye ve surucipUrNa satata pradhyavasAya se eka se granthakAra ke abhiprAya ke samajhane meM kisI ko koI mAdarza sAhityasraSTA aura samIkSaka ho ske| unhoMne kaThinAI nahI ho sktii| unakI paddhati yaha rahI hai ki jIvana me vaha mahAna kArya kiyA hai jo ucca zikSA prApta prathamata. grantha ke vivakSita zloka prAdi kA nape tule zabdoM karane vAle vidvAnoM se sambhava nahIM huaa| me zabdAnuvAda karate hue yadi usame kahI kucha vizeSa __ jisa samaya samAja me rUr3hivAda prabala thA usa samaya zabdArtha kI aAvazyakatA dikhI to use do DaMzo(-) ke unhone ghora sAmAjika virodha kA dRr3hatA se sAmanA karate madhya meM spaSTa kara denA aura tatpazcAt vAkyagata padoM kI hue bhaTTArakoM ke dvArA bhadrabAhu, kundakunda, pUjyapAda aura gambhIratA ko dekhakara vyAkhyA ke rUpa me tadgata granthakAra akalaka jaise pratiSThAprApta purAtana prAcAryoM ke nAma para ke prAzaya ko udghATita kara denA / jo bhadrabAhusaMhitA, kundakunda-zrAvakAcAra, pUjyapAda zrAvakA mu0 sA0 kuzAgrabuddhi to the hI, sAtha hI ve adhyayanacAra aura akalakapratiSThA-pATha Adi grantha likhe gaye hai unakA gIla bhI the / jaba taka ve kisI grantha kA mananapUrvaka pUrNaantaHparIkSaNa kara unhe jainAgama ke viruddha siddha kiyaa| tayA adhyayana nahI kara lete taba taka usake anuvAdAdi meM samaya-samaya para likhe gaye unake isa prakAra ke nibandha pravRtta nahIM hote the / pAvazyakatAnusAra ve eka-do bAra hI 'grantha-samIkSA' ke nAma se pustaka rUpa me 4 bhAgoM meM prakA nahI, boso bAra grantha ko par3hate the| sAtha hI grantha meM zita hue hai| unake isa dRr3hatApUrNa kArya ko dekhakara yaha jahA~-tahA~ prayukta vibhinna zabdo ke abhISTa prAzaya ke kahanA anucita na hogA ki unhoMne prAcArya prabhAcandra kI 'tyajati na vivadhAnaH kAryamudvijya dhImAn khalajanapari grahaNa karane kA bhI pUrA vicAra karate the| kAraNa ki isake binA grantha ke mamaM ko udaghATita nahI kiyA jA sktaa| vRttaH spardhate kintu tena / ' isa ukti ko pUrNatayA cari udAharaNArtha samIcIna-dharmazAstra-unake ratnakaraNDatArtha kiyA hai| unhone jisa virodhI vAtAvaraNa me isa kArya ko sampanna kiyA hai usameM anya kisI ko yaha sAhasa zrAvakAcAra ke bhASya--ko hI le liijiye| vahA~ zloka - uparyata yanthoM ko isa prakAra se 24 meM 'pASaNDI' zabda kA prayoga hagrA haiisakA prAcIna aprAmANika ghoSita kara ske| 1. yogasAra-prAbhUta kI prastAvanA (pR. 25) meM unhoMne bhASyakAra ke rUpa meM svayaM usa grantha ke sau se bhI adhika bAra pUrA par3ha unhone saMlagnatApUrvaka nirantara calane vAle jAne kI sUcanA kI hai| apane adhyayana se jo utkRSTa prAdhyAtmika aura 2. sagranthArambha-hisAnAM saMsArA''vartavartinAm / saiddhAntika jJAna prApta kiyA vaha Azcaryajanaka thaa| isa pASaNDinA puraskAro jJeyaM pApaNDimohanam / / prakAra se jo unhoMne prakhara pANDitya prApta kiyA usake (sa0pa0 zA0 24, pR0 59) Page #249 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 228 anekAnta artha mUla meM 'pApa kA khaNDana karane vAlA (sAdhu)' rahA antima bhApya-yogasAra-prAbhUtakI vyAkhyA-kA saMkSepame hai| para bAda meM vaha 'dharta' yA 'DhoMgI' artha meM rUr3ha ho paricaya karA denA cAhatA huuN| yaha bhASya unhone lagabhaga gyaa| aba yadi usake uparyukta prAzaya ko na lekara varta- 85-86 varSakI avasthAme likhA hai| usake par3hanese anumAna mAnameM pracalita dhUrta arthako le liyA jAya to prakRta kiyA jA sakatA hai ki isa vRddhAvasthAme bhI-jaba ki zlokakA artha hI prasaMgata ho jAtA hai| kAraNa ki vahAM bahatoMkI buddhi va indriyAM kAma nahIM karatIM-unakI pAkhaNDiyoMke Adara-satkArako pAkhaNDimUDhatA-jo pAkhaNDI grahaNa-dhAraNazakti kitanI prabala rahI hai| nahI hai unhe pAkhaNDI samajha lenA-batalAyA hai| aba isakI prastAvanA (pR0 17.16) meM unhoMne granthake yadi pAkhaNDI kA artha ghUrta grahaNa kara liyA jAtA hai to 'yogasAra-prAbhata' isa nAmako sArthakatAko prakaTa karate hue usakA abhiprAya yaha hogA ki jo vAstavame ghUrta nahIM hai batalAyA hai ki yaha nAma yoga, sAra aura prAbhRta ina tIna unheM dhUta mAnakara unakA ghUrtoM jaisA prAdara-satkAra karanA, anamoniyA zabdAMke yogase niSpanna huA hai| iname yoga zabdake artha isakA nAma pAkhaNDimUDhatA hai| yaha artha prakRtame kitanA kA spaSTIkaraNa karate hue niyamasAra (gA0 137-36) asagata va viparIta ho jAtA hai, yaha dhyAna deneke yogya ke prAdhArase batalAyA hai ki AtmAko rAgAdike prihai| aura jaba usakA yathArtha artha 'pApakA khaNDana karanevAlA tyAga aura samasta sakalpa-vikalpoke abhAvame jor3anAsamIcIna sAdhu' kiyA jAtA hai taba vaha prakRtame saMgata hotA usase sayukta karanA, isakA nAma yoga hai| sAtha hI vipahai jo granthakArako abhISTa bhI rahA hai / yathA- rIta abhiprAyako chor3akara jinopadiSTa tattvoMme AtmAko jo parigraha, prArambha aura hiMsAme nirata hai tathA saMyukta karanA, yaha bhI yoga kahalAtA hai / yaha yoga zabdakA bhavabhramaNa karAnevAle kutsita kAryarUpa prAvarta-jalakI artha 'yunakti pAtmAnamiti yoga.' isa niruktike anusAra cakrAkAra ghUmanerUpa bha~vara-meM phase hue hai aise veSadhArI kiyA gayA hai / isakA phalitArtha yaha humA ki rAgAdike sAtha sAdhuoMko yathArtha sAdhu samajhakara unakA yathArtha sAdhuaoke samasta saMkalpa-vikalpoMko chor3akara tattvavica rameM salagna samAna prAdara-satkAra karanA, isakA nAma pAkhaNDitamUDhatA honA, isa prakArakI prazasta dhyAnarUpa pravRttikA nAma --pApapradhvaMsaka yathArtha sAdhuviSayaka ajnyaan-hai| isase pAThaka samajha sakate hai ki zraddheya mukhtAra sAhaba dUsarA jo sAra zabda hai usakA artha viparItatAkA kitane talasparzI adhyetA the| vivakSita granthakI vyAkhyAke parihAra-yathArthatA-hai (ni0 sA0 3) / isa prakAra liye unhoMne usake samakakSa anya aneka granthoMkA gambhI- 'yogasAra' kA artha huA-viparItatAse rahita yogakA ratApUrNa adhyayana kiyA hai| isIse ve vyAkhyeya granthome ___ yathArtha svarUpa / isake atirikta zreSTha, sthirAza, sat aura jahAM-tahA tulanAtmakarUpase anya kitane hI granthoke uddharaNa navanIta; ina arthome bhI ukta sAra zabdakA prayoga dekhA de sake haiN| sAtha hI unhone mahattvapUrNa prastAvanAmome bhI jAtA hai| tadanusAra 'yogasAra' kA artha 'yogaviSayaka isa marmako udghATita kiyA hai / paryApta cintanake sAtha hI kathanakA navanIta' samajhanA caahiye| jisa prakAra dahIko unhone vivakSita zloka prAdi kI vyAkhyA kI hai| granyake bilokara usake sArabhUta praza navanItako nikAla liyA marmako prasphuTita karaneke liye jahA jitanA Avazyaka thA jAtA hai usI prakAra aneka yogaviSayaka granthokA manthana utanA hI unhoMne likhA hai-anAvazyaka yA granthake bAhya karake unake sArAzarUpa prakRta yogasAra grantha hai| unhoMne kucha bhI nahI likhaa| tIsarA zabda prAbhUta hai, jisakA artha 'bheMTa' hotA hai| mukhtAra sA0 kA yaha kArya itanA vistRta hai ki usa tadanusAra jisa prakAra kisI rAjA Adike darzana liye sabakA paricaya karAnA azakya hai| yahAM maiM kevala unake jAnevAlA vyakti use bheTa karaneke liye kucha na kucha sAra1. dekhiye samIcIna-dharmazAstra mUla 10 56 aura prastA- bhUta vastu le jAtA hai usI prakAra paramAtmArUpa rAjAkA vanA 06-11 / darzana karane ke liye bheMTarUpa yaha granthakArakA prakRta grantha hai| Page #250 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 226 multAra sA. kI bahumukhI pratibhA niSkarSa yaha huA ki yathArtha yogasvarUpakA prarUpaka yaha vAdhikAra, (4) bandhAdhikAra, (5) savarAdhikAra, (6) yogasAra-prAbhUta grantha adhyetAke liye paramAtmAkA sAkSA- nirjarAdhikAra, (7) mokSAdhikAra aura (8) cAritrAskAra karanevAlA hai| dhikaar| pratiyoM me nauveM adhikArakA koI vizeSa nAma jayadhavalA (1, pR0 325) ke anusAra prAbhata nahIM upalabdha hayA-usakA ullekha prAyaH 'navamAdhikAra' (prAbhUta) vaha hotA hai jo prakRSTa arthAt sarvotkRSTa ke nAmase hepA hai| bhApyakArane usakA nirdeza 'cUlikAtIrthaMkara dvArA prasthApita huA hai, athavA prakRSTa arthAt dhikAra' nAmase kiyA hai| isakA spaSTIkaraNa unhoMne isa vidyAsvarUpa dhanase sampanna aise pArAtIya prAcAryoMke dvArA prakArase kiyA haidhAraNa kiyA gayA hai jisakA vyAkhyAna kiyA gayA hai- dUsare adhikArokI taraha usakA koI khAsa nAma nahIM yA pUrva paramparAse jo lAyA gayA hai| diyA gayA, jaba ki granthasandarbha kI dRSTi se usakA diyA jAnA yaha hai mukhtAra sA0 kI sukSma dRSTi jo granthakArake prAvazyaka thaa| vaha adhikAra sAto tattvoM tathA samyakahArdako sparza karAtI hai / isa grantha-nAmakI yathArthatAme grantha- cAritra jaise ATha adhikAroke anantara 'likA' rUpa meM kArako yoga zabdase uparyukta prazasta dhyAna hI abhISTa sthita hai-pATho adhikAroke viSayako sparza karatA huA rahA hai / yathA unakI kucha vizeSatAokA ullekha karatA hai-aura isaviviktAtmaparijJAnaM yogAn sajAyate yata' / liye usakA nAma yahA 'calikAdhikAra' diyA gayA hai| sa yogo yogibhirgIto yogani--tapAtakaiH / / jaise kisI mandira (bhavana) kI cUlikA-coTI-usake yo0 sa0 prA06-10 kalazAdike rUpame sthita hotI hai usI prakAra 'yogasAraarthAt yogase karma-kAlimAko dho DAlanevAle yogiyo prAbhRta' nAmaka isa grantha-bhavanakI cUlikA-coTI-ke ne yoga use hI kahA hai jisake Azrayase vivikta-samasta rUpame yaha navamA adhikAra sthita hai, ata' ise 'cUlikApara bhAvoMse bhinna zuddha-pAtmatattvakA bodha hotA hai / isa dhikAra' kahanA samucita jAna par3atA hai| prakAra cUMki vaha prAtmAvabodha prazasta dhyAnase hI sambhava (prastAvanA pR0 25) hai, ataH vahI prakRta me grAhya rahA hai / granthagata samasta zlokasakhyA 540 hai / viSayakA isa prakAra apane ukta sArthaka nAmake anusAra yoga- vivecana adhikAroke nAmAnusAra yathAsthAna rocaka prAdhyAsvarUpakI prarUpaNA karanevAlA prastuta grantha atizaya mano- tmika paddhatise kiyA gayA hai| usakA paricaya bhASyakArane mohaka hai; usakI bhASA sarala va sulalita hai, viSayake prastAvanA pR0 25-31 me zlokasakhyAke nirdezapUrvaka pratipAdanako zailI bhI utkRSTa hai| granthakAra zrI amita- spaSTatAme karA diyA hai| gatine bhagavAn kundakundake samasta prAdhyAtmika sAhityakA prathama jIvAdhikArake antargata AtmA aura mAnake manana kara tadanusAra hI isa granthako racA hai / usake bahutase pramANa tathA jJAnakI vyApakatAko batalAnevAlA nimna zloka zlokoMmeM samayasArAdi granthokI chAyA spaSTatayA dRSTigocara hotI hai| ise bhASyakArane tulanAtmakarUpase kahI jJAnapramANamAtmAnaM jJAna jJeyapramaM viduH / apanI vyAkhyA ke madhyameM aura kahI TippaNIke rUpameM itara lokAlokaM yato jJeyaM jJAnaM sarvagata tataH // 16 // granthagata samAna uddharaNoMko dekara spaSTa bhI kara diyA hai| ___ yaha zloka pravacanasAra gA0 1-23 kA prAyaH chAyA granthakA pramukha viSaya yoga hai| usake vivecana ke liye nuvAda hai'| isa zlokakI vyAkhyA mukhtAra sAne saralatA. jina prAsaMgika viSayoMkA-jIvAjIvAdi tattvokA- pUrvaka vistArase kI hai| prAtmA jJAnapramANa kyoM hai. vivecana Avazyaka pratIta hayA unakA bhI varNana granthameM kara isakA spaSTAkaraNa karata hue unhoMne yaha batalAyA hai ki diyA gayA hai| tadanusAra grantha ina nau adhikAroMme vibhakta 1. prAdA NANapamANa NANaM nneyppmaannmudditttt| hai-(1) jIvAdhikAra, (2) ajIvAdhikAra, (3) prAsra- Neya logAloga tamhA NANaM tu savvagayaM / / Page #251 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 23. anekAnta yadi mAtmAko jJAnase-kSAyika ananta kevalajJAnase- jahA-tahA AtmA-saMsArI AtmA ko apane prApta bar3A mAnA jAya to usakA vaha bar3hA huA aza jJAnavihIna zarIrake pramANa hI batalAyA gayA hai, tathA mukta jIvoMke honese acetana (jaDa) tthhregaa| taba vaisI avasthAme vaha prAtmapradeza antima zarIrake pramANase kucha hIna hI rahate hai, jJAnasvarUpa kaise mAnA jA sakatA hai ? isake viparIta yadi yaha bhI kahA gayA hai| taba usa AtmAko sarvagata kahanA use jJAnase choTA mAnA jAtA hai to usa pAtmAse jJAnakA kaise saMgata hogA? isake samAdhAnasvarUpa vyAkhyAme yaha jitanA aMza bar3hA huA hogA vaha svAzrayabhUta AtmAke spaSTa kiyA gayA hai ki muktAtmAyeM sabhI vastutaH svAtmabinA nirAzraya ThaharatA hai / so yaha sambhava nahI hai, kyoki sthita'-apane antima zarIrake prAkArame vidyamAna prAtmaguNa kabhI guNI (dravya) ke binA nahI rahatA hai| isase pradezoMme hI sthita hai, unake bAhira unakA avasthAna siddha hai ki prAtmA jJAnake pramANa hai--na usase bar3A hai nahIM hai, phira bhI prAtmAko jo sarvagata kahA gayA hai vaha aura na choTA bhii| aupacArika hai| mAge vaha jJAna jJeya-apane viSayabhata loka-praloka isa upacArakA kAraNa yaha hai ki jJAna usa darpaNake -pramANa hai, isakA spaSTIkaraNa karate hue vyAkhyAme loka samAna hai jisame padArtha pratibimbita hote hai / arthAt aura alokake svarUpako dikhalAkara kahA gayA hai ki jJeya darpaNa jaise na to padArthoke pAsa jAtA hai aura na uname tattva loka aura aloka hai, kAraNa ki unase bhinna anya praviSTa hI hotA hai, tathA ve padArtha bhI na to darpaNake pAsa kisI jJeya padArthakA astitva hI sambhava nahIM hai| isakA Ate hai aura na usame praviSTa hI hote hai| phira bhI ve bhI kAraNa yaha ki jo jJAnakA viSaya hai vahI to jJeya kahA padArtha usame pratibimbita hokara tadgatase dikhate avazya jAtA hai| isa prakAra jJAnakI sImAke bAhira loka aura hai, isI prakAra sarvajJakA jJAna bhI na to padArthoke pAsa aloka ko chor3akara anya kisI jJeyakA jaba astitva sambhava jAtA hai aura na uname praviSTa hI hotA hai, tathA padArtha mahI hai taba yaha svaya siddha hai ki jJAna apane viSayabhUta bhI na jJAnake pAsa Ate hai aura na usame praviSTa bhI hote loka-alokake hI pramANa hai| hai; phira bhI ve usa jJAnake vipaya avazya hote hai-usake isa prakAra jaba yaha siddha ho gayA ki AtmA jJAna dvArA nizcita hA jAna jAta hai| yaha vastusvabhAva hA ha pramANa aura jJAna jJeya pramANa hai taba cUki aloka sarva -jisa prakAra darpaNa aura padArthoko icchAke binA hI vyApaka hai, ataeva usako viSaya karanevAlA jJAna bhI sarva usame unakA pratibimba par3atA hai usI prakAra jJAna aura usama unakA prAtAbamba gata siddha hotA hai| isakA yaha tAtparya nikalA ki prAtmA padArthokI icchAke binA hI usa kevalajJAnake dvArA alokake apame jJAna guNake sAtha sarvavyApaka hokara lokake sAtha sAtha lokame sthita sabhI padArtha jAne jAte hai| isa prakAra vipaya kI vyApakatA se vipayI jAna ko bhI sarvapralokako bhI jAnatA hai| yaha sthiti sarvajatAko prApta sabhI kevalajJAniyokI samajhanA cAhiye / vyApaka kahA gayA hai| yahA~ yaha prazna upasthita hotA hai ki Agamame jaba 2. svAtmasthita. sarvagataH samastavyApAravedI vinivRttasaga. / 1. isa spaSTIkaraNakI mAdhArabhuta pravacanasAra kI agalI pravRddhakAlo'pyajaro vareNyaH pAyAdapAyA puruSa, purANaH / / ye tIna gathAye rahI hai (vipApahAra 1) 3. namaH zrIvardhamAnAya nirdhatakalilAtmane / NANappamANamAdA Na havadi jasseha tassa to maadaa| sAlokAnA trilokAnA yadvidyA darpaNAyate / / hINo vA adhigo vA NANAdo havadi dhuvameva // 24 // (ra0 ka0 zrA01) hINo jadi so prAdA taNNANamacedaNa Na jANAdi / tajjayati paraM jyotiH samaM samastairanantaparyAyaH / adhigo vA jANAdo NANeNa viNA kahaM NAdi // 25 // darpaNatala iva sakalA pratiphalati padArthamAlikA yatra / sabya gado jiNavamaho sabve vi ya taggayA jagadi aTThA / (pu0 si. 1) NANamayAdo ya jiNo visayAdo tassa te bhaNidA // 26 // 4. isa vyAkhyA kA prAdhAra prAcArya amRtacandra kI vRtti Page #252 -------------------------------------------------------------------------- ________________ multAra sA0 ko bahumukhI pratibhA 231 dUsare ajIvAdhikAra me tattvArthasUtra ke anusAra pacAstikAya (74-75) grAdi grantho me jo pudgala ke dharmAdi dravyoM ke upakAra ko batalAkara (15-17) prAge skandha, skandhadeza, rakandhapradeza aura paramANu isa prakAra yaha kahA gayA hai cAra bheda nirdiSTa kiye gaye hai tathA unakA svarUpa bhI padArthAnAM nimagnAnAM svarUpaM[-pe] paramArthataH / kahA gayA hai vaha usI prakAra prakRta grantha meM bhI (2-16) karoti ko'pi kasyApi na kiMcana kadAcana / / sakSepa se kahA gayA hai| isakI vyAkhyA meM bhASyakAra ne ___ yahA paramArthata.' pada para bala dete hue vyAkhyA me / use spayTa karate hue kahA hai ki sakhyAta, asakhyAta, usakA spaSTIkaraNa yaha kiyA gayA hai ki yaha jo upakAra ananta athavA anantAnanta paramANumo ke piNDarUpa vastu kA kathana hai vaha vyavahAra naya ke prAdhita hai| nizcayanaya ko svandha kahA jAtA hai| skandha kA eka-eka paramANu kI apekSA sabhI dravya apane-apane svarUpa meM nimagna hokara karake khaNDa hote-hote jaba vaha AdhA raha jAtA hai taba svabhAva pariNamana hI karate hai unameM se koI bhI dravya vaha deza skandha kahalAtA hai| isI krama se jaba yaha deza kisI anya dravya kA upakAra-apakAra nahIM krtaa| ina skandha prAdhA raha jAtA hai taba vaha pradeza skandha kahalAtA dravyoM me dharma, adharma, AkAza aura kAla ye cAra dravya to hai| pradeza skandha ke khaNDa hote-hote jaba usakA khaNDa sadA hI apane svabhAva meM pariNata rahate haiM, isalie ve honA sambhava nahI rahatA taba vaha paramANu kahalAtA hai| vastutaH kisI kA bhI upakAra nahIM krte| jIva aura isa prakAra mUla skandha ke uttaravartI aura deza skandha ke pudgala ye do dravya vaibhAvikI zakti se sahita hone ke pUrvavartI jitane bhI khaNDa hoMge una sabako skandha hI kahA kAraNa svabhAva aura vibhAva donoM prakAra kA pariNamana jAtA hai| isI prakAra deza skandha Adi nAmo kA krama karate hai| jIvo meM jo vibhAva pariNamana hotA hai vaha bhI jAnanA caahiye| karma tathA zarIrAdi ke sambandha se sasArI jIvoM meM hI ina udAharaNo se spaSTa hai ki mukhtAra sA0 ne jitane hotA hai-mukta jIvo me karma aura zarIra kA abhAva ho granthoM kA bhASya likhA hai vaha unake prakANDa pANDitya kA jAne ke kAraNa vaha nahIM hotA, uname kevala svabhAva pari- paricAyaka hai-ve isa mahattvapUrNa kArya meM sarvathA saphala paramANumA ma svabhAva rahe hai| unake ina bhASyoM se granthoM kA mahatva aura bhI pariNamana aura skandho me vibhAva pariNamana hotA hai| bar3ha gayA hai| ina bhASyo ke AdhAra se sarvasAdhAraNa una rahI hai-jJAna hi trisamayAvacchinnasarvadravya-paryAya- grantho ke marma ko bhalI bhAti samajha sakate hai| rUpavyavasthitavizvajJeyAkArAnAkrAman sarvagatamuktam, 1. isa vyAkhyA kA prAdhAra pacAstikAya kI yaha jayasena tathAbhUtajJAnamayIbhUya vyavasthitatvAd bhagavAnapi vRtti rahI hai--samasto'pi vikSitaghaTa-paTAdyakhaNDasarvagata eva / eva sarvagatajJAnaviSayatvAt sarve'rthA rUpaH sakala ityucyate, tasyAnantaparamANupiNDasya api sarvagatajJAnAvyatiriktasya bhagavatastasya te viSayA skandasajJA bhavati / tatra dRSTAntamAha-SoDazaparamANuiti bhaNitatvAt tadgatA eva bhavanti / tatra nizcaya piNDasya skandakalpanA kRtA tAvat ekakaparamANoranayenAnAkulatvalakSaNasaukhyasadanatvAdhiSThAnatvAvacchi panayena navaparamANupiNDe sthite ye pUrvavikalpA gatAstennAtmapramANajJAnasvatattvAparityAgena vizvajJeyAkArA 'pi sarve skandA bhaNyante / aSTaparamANupiNDe jAte nanupagamyAvabudhyamAno'pi vyavahAranayena bhagavAn sarva dezo bhavati, tatrApyekakApanayena paJcaparamANuparyantaM gata iti vyapadizyate / tathA naimittikabhUtajJeyAkArA ye vikalpA gatAsteSAmapi dezasajA bhavati / paramANunAtmasthAnavalokya sarve'stidgatA ityupacaryante, na catuSTayapiNDe sthite pradezasajJA bhaNyate, punarapyekakAca teSA paramArthato'nyonyagamanamasti, sarvadravyANAM sva- panayena dvayaNukaskande sthite ye vikalpA gatAsteSAmapi rUpaniSThatvAt / ayaM kramo jJAne'pi nizceyaH / pradezasaMjJA bhavati / ....... 'paramANuzcaivAvibhAgIti / (pravacanasAra 1-26) / (paMcAstikAya 75) Page #253 -------------------------------------------------------------------------- ________________ vaha yuga-sRSTA santa ? manu jJAnArthI vaha sarasAvA kA santa ! tapa: pUta vyaktitva ! tila-tila kara prAtmAhuta manISi ! jaba-jaba samAja ko smRti ke jarjara-kurUpa-vAtAyana meM pAyA hai maiM udAsa ho gayA huuN| jisa Urjasti medhA ne vismRti ke garbha meM khoyA huA prAcArya samantabhadra jaisA nara-zArdUla, dImakoM kA prAhAra banane se bacAyA aura saMskRti kA darpaNa sAhitya itanA damakAyA, itanA udbhAsita kiyA ki manuvAra-cetA vAgmiyoM ko bhI svIkAranA par3A-- "zramaNa-saMskRti bhArata ko prakSaya-nidhi hai"; eka dina hAya ! jaba vaha bhAskara-sA bhAsvara jagamagA rahA thA sAhitya ke gagana-meM cira-kuTalA dillI, bhogabhUmi dillI, vahI dillI jisane gAMdhI ko bhI nahIM jAne diyA, vaibhava ke prakoSTha meM ghera kara baiTha gayI use aura nAgina-sI kuNDalI mAra kara lapeTa liyA usa sAhitya-devatA ko ! aura, cira-sAmAjika-vyaktitva ke mukhoTe, jo na kabhI sAmAjika the aura na aAja haiM, vaMza mAra-mAra kara cUsane lage cira-saMcita azeSa tapobala-amRta usakA / vaibhava ke pujAriyoM kI kArA meM, chalI gayI sarasvatI, bandinI banA lI gayI ! aphasosa ! eka vyavasthA ne use sAmAnya prAdamI ko taraha bhI nahIM jone diyA ! he yugavIra ! jaba-jaba tumheM sAmAjika-vyaktitva ke mukhauToM meM chipe bher3iyoM ne smaraNa kiyA hai| merI azeSa cetanA tilamilA uThI hai aura maiM usa vyavasthA ke prati vidroha karane ko pAgala ho uThA hU~ jo AdamI ko AdamI kI taraha nahIM jAne detii| lekina kitanI vivazatA haijo niSThura hAtha yuga-cetanA ko niSprANa banA dete haiM vahI zraddhA-sumana arpita karane vAloM meM magaramaccha ke AMsU liye prathama paMkti meM khar3e hote haiM ? itihAsa apane Apa ko duharAtA hai, zAyada, kabhI koI nayI pIr3hI pAyegI aura tumheM bhI prAcArya samantabhadra kI taraha dImakoM kA prAhAra banane se bcaayegii| Page #254 -------------------------------------------------------------------------- ________________ M . VAN pa eTA me vidvada pariSada ke adhyakSa DA. nemacandajI zAstrI abhinandana patra samapita karata hue - vIrasevA mandira meM kAna jI svAmI ke abhinandana ke samaya mukhtAra sA0 kAna jI svAmI ke sAtha baiThe dikhAI de rahe hai| aura premacanda jainAvAca prapanA bhASaNa de rahe hai| Page #255 -------------------------------------------------------------------------- ________________ S AR abhinandana ke samaya eTA meM mallAra sA0 aura vidvad pariSad ke maMtrI paM. pannAlAla jI sAhityAvArya baiThe hue dikhAI de rahe hai| sUrya prakAza grantha ko samIkSA-lekhaka jagalakizora mukhtAra kA san 1934 meM liyA gayA citra meM pUrva Paisa CAMPAIN RER prA. jagalakizora mukhtAra 5 disambara san 1943 meM mahAranapura meM sammAna samAroha ke mamaya liyA gayA citra Page #256 -------------------------------------------------------------------------- ________________ "yugavIra" kA rASTrIya dRSTikoNa jIvanalAla jaina bI. e. bo. eDa. "bhArata kI kItilatA dasoM dizAoM meM vyApta thii| acchI phaTakAra lagAI hai vahIM unakA dRr3hatA pUrvaka sAmanA usakA vijJAna kalA-kauzala aura Atma-jJAna anya samasta karane ke lie apane prAtmabala para vizvAsa rakhate hue prAtmadezoM ke lie anukaraNIya thA....para kheda hai ki Aja balidAna taka karane ke lie taiyAra rahane kI salAha dI hai| bhArata vaha bhArata nhiiN| Aja bhArata kA mukha samujjavala "prAtmanaH pratikUlAni pareSAM na samAcaret" / hone ke sthAna meM malina tathA nIcA hai|" jo kriyA kalApa mujhe pasanda nahI unakA prayoga dUsare uparyukta uddharaNa se spaSTa hai ki rASTrabhakta jaba apane ke prati na karanA mAnavIya prama kI prathama sIDhI hai / svataH atIta ke svaNima prabhAta para dRSTipAta kara vartamAna kI ke kRtyoM dvArA sayama eva sAhasa kA paricaya dete hue samAja dhUla dhUsarita sadhyA-belA ko dIna hIna dayanIya dazA para ke anya vibhinna prakAra ke ghaTako hRdaya-kapaTa khola kara vicAra karatA hai taba usakA hRdaya paTala vidIrNa honaa| prema rasa saMcArita karate hue ekAkAra hone kA prayatna svAbhAvika hai| sAmAnyataH pratyeka nAgarika apane rASTra karanA rASTrIya ekatA eva saThagana ke lie paramAvazyaka hita kA cintana karane me gaurava kA anubhava karatA hai| hai| prAtmabala kA avalambana prApta kara prAtma balidAna kA yugavIra jI ne rASTrIya cetanA jAgRti hetu talavAra kI dudhAra hAtha meM lekara samAja eva rASTra ko vaicArika krAnti dudhAra hAtha meM apekSA kalama ko adhika pasanda kiyA hai| prataeva unhone dvArA usameM samAhita vikRtiyo kA parihAra karane pratyeka sAhitya sRjana me salagna raha samAja tathA rASTra sevA rASTrIya nAgarika ko sadaiva taiyAra rahanA caahie| kA dRDha sakalpa kara bacArika krAnti dvArA hRdaya parivartana yugavIra jI kI kathanI eva karanI meM bheda nahIM kiyA kara mAnava kalyANa hI nahIM apitu rASTroddhAra kA sAmayika jA sakatA hai| ve na kevala apane vicAroM se hI samAja sAhasika evaM prazasanIya kadama Age bar3hAyA hai| Apane meM parivartana lAnA cAhate the apitu use svataH ke jIvana sAhitya ke mAdhyama se bAhyADambara tathA sirpha paramparA me kriyAtmaka rUpa dekara samAja ke samakSa prAdarza prastuta nirvAha karane kI pravRtti ko nirutsAhita karate hue sarala kiyA karate the| ve tatkAlIna rAjanaitika eva rASTrIyatA nirmala, niHsvArtha dayA, karuNA mamatA, sahAnubhUti, sahayoga se prota prota-vAtAvaraNa ke prabhAva se mukta na raha sake / Adi mAnavIya vRttiyo se paripUrNa vizAla hRdayazAlI jana Apake hRdaya me deza bhakti kUTa kUTa kara bharI huI thI Apa mAnasa nirmita karane kI preraNA pravAhita kI hai| svaya videzI vastro kA bahiSkAra kara mvaya carakhe para sUta vyakti se samAja tatpazcAta rASTra nirmANa hotA hai, kAta kara svAvalambana vrata pAlana karate hue niyamita zuddha ataeva rASTrIya prAdhArazilA vyakti ke vyaktitva ko khAdI dhAraNa kara na kevala rASTrIyatA kA hI paricaya dete ubhArane kI ceSTA yugavIra jI ne kI hai| vyakti kI the apitu svatatratA-sagrAma ke sainikoM tathA unake parivAra hArdika nirmalatA zuddhavicAra eva prAcAra se hI samAja me janoM ko samayAnusAra tana mana se pUrNa sahayoga ni:svArtha nyAya-sadAcAra evaM sadvyavasthA ke prati niSThA utpanna bhAva se diyA karate the| Apa apane lekhoM se logoM kA hogI, taba samAja na kevala svaccha evaM svastha rahegA apitu na kevala utsAhavardhana hI kiyA karate the balki sAmavizuddha rASTrIyatA kA poSaka bhI banegA isI liye mAnavIya yika sUjha bUjha dvArA aneka samasyAoM kA hala bhI nikAla guNoM ko tilAMjalI dene vAle logo ko jahA~ kahIM kavi ne kara diyA karate the| Page #257 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 234 anekAta "yaha zarIra nazvara hai ...."hamArI icchA se yaha prApta deza ke Arthika vikAsa evaM praudyogika pragati hetu nahIM hamA aura na hamAre ravakhe yaha raha sakegA..."ava dhanika varga ke sahayoga ke lie unakA dhyAna unake kartavyoM bhArata ko pUrNa svAdhIna banAkara chodd'ege| isI me saba kucha ke prati bar3I caturAI se bhAkarSita kiyA hai| zreya aura isI meM deza kalyANa hai|" isa prakAra sphUti bhAratavarSa tamhArA, sama ho bhArata ke satputra udaar| dAyaka udbodhana prApta kara aisA kauna hogA jisakA hRdaya " hRdaya phira kyoM deza vipatti na harate, karate isakA ber3A pAra // . svAtaMtrya samara me kUdane ke lie na macala uThatA ho| _ + + + + sAtha hI rASTra hita kI bhAvanA se sampUrNa deza meM zAnti evaM vyavasthA banI rahe bhaya pAtaka, eva arAjakatA na phaile cakkara meM vilAsa priyatA ke mata bhUlo apanA deza / isake lie samasta logoM ko samaya samaya para cetAvanI + + + + dete rhe| videzI sarakAra ke damana cakra kA sAhasapUrvaka kala kArakhAne khulavAkara meTo bhArata ke kleza / sAmanA karane ke lie pApa kahA karate the svataMtratA ko prANoM se priya mAna kara usakI rakSA ___"sarakArI damana ke prati hamArI nIti 'zaTha' prati karanA kisI bhI samAja tathA vyakti kA sarva prathama kartavya zAThaya' na hokara rame pazubala kA uttara prAtmabala se denA mAnA gayA hai| jo jAti samAja athavA vyakti apanI hai isI meM hamArI vijaya nihita hai| hame krodha ko kSamA rASTrIyatA kA sammAna karate hue prANa nichAvara karane me se anyAya ko nyAya se prazAnti ko zAnti se aura dveSa gaurava kI anubhUti karatA hai vaha sammAnanIya hai / svatatratA ko prema se jItanA cAhie tabhI svarAjya rasAyana siddha ho amUlya nidhi hai / usako surakSA hamArA parama kartabya hai / skegii|" usakI amaratA rASTrIya ekatA meM nihita hai jisakA gAMdhI jI ke achutoddhAra kAryakrama ke prati Apake prAdhAra "bhASA" hai| zrI mukhtAra jI hindI ko rASTra hRdaya meM pUrNa zraddhA thii| Apake vicArAnusAra achUta janma bhASA mAnakara usake pracAra evaM prasAra me jIvana paryaMta se nahI karma se hotA hai / malamUtra sparza se aspayaM nahIM lage rhe| isa kArya hetu unhoMne pratyeka dezavAsI se apIla ho sakatA hai isake sambandha meM prApane atyanta sundara udA kI hai-"rASTra bhASA ke pracAra ke lie hindI meM likheM, haraNa prastuta kiyA hai hindI me bole patra vyavahAra hindI meM ho, adhika se 'garbhavAsa 'bhau' janma samaya meM kauna nahIM aspRzya humaa| adhika hindI pustakoM tathA samAcAra patroM kA prakAzana kauna maloM se bharA nahIM ? kisane malamUtra na sApha kiyA" paThana tathA manana ho|" isa prakAra vartamAna bhASA samasyA kise achUta janma se taba phira kahanA ucita batAte ho| kA sarala hala nikAla kara rASTrIya ekatA kA mArga prazasta tiraskAra bhaMgI camAra kA karate kyoM na lajAte ho|| kara yugavIra jI sacamuca yuga nirmAtA ke pada para pAsIna rASTronnati hetu svAstha evaM baliSTha navayuvakoM ko hue haiN| AvazyakatA pratipAdita karate hue Apane gau saMvardhana kI prAge cala kara unakA dRSTi koNa kevala samAja siphAriza joradAra zabdoM meM kI hai| Apake kathanAnusAra athavA rASTra ke sakucita kSetra taka sImita nahI raha sakA kamajora navayuvaka pIr3hI kA kAraNa gauvadha tathA ghI dugdha unakA udAra hRdaya vizva kalyANa kI bhAvanA se bhara uThA kI azuddhi tathA unakI maMhagAI hai| ataeva ina saba ke tabhI to unakI bhAvanA rahInirAkaraNa hetu pratyeka sadgRhastha nAgarika se gau saMvardhana iti bhIti vyApe nahIM, jaga meM vRSTi samaya para humA kare meM pUrNa sahayoga dene kA nivedana yugavIra jI yadA kadA dharma niSTha hokara rAjA bhI, nyAya prajA kA kiyA kre|| karate rahe haiM jisase rASTra ko punaH bhIma arjuna sadRzya roga marI dubhikSa na phaile, prajA zAnti se jiyA kre| rASTrIya puruSa prApta ho skeN| parama aMhisA dharma jagata meM, phaila sarva hita kiyA kre|| Page #258 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sAhitya tapasvI sva0 mukhtAra sA0 pragaracanda nAhaTA manuSya janma ke samaya to prAyaH eka samAna bAlaka sakate hai / mukhtAra sAhaba kI bahumukhI pratibhA, satat pradhya hotA hai / yadyapi pUrva janma ke saMskAra aura apane samaya ke yanazIlatA aura viziSTa lekhana avazya hI hamAre liye vAtAvaraNa dvArA usakA vikAsa bhinnatA liye hotA hai, eka spRhaNIya vyaktitvakA bhavya citra upasthita karatA hai| para choTI umra taka itanA adhika antara nahI dikhAI mukhtAra sAhaba kA paricaya to mujhe bahuta pIche milA / detaa| jyoM-jyoM vaha bar3A hotA calA jAtA hai. svatantra para jaba maiM jaina pAThazAlA meM paDhatA thA tabhI unakI 'merI guNoM kA vikAsa adhika spaSTa ho jAtA hai / phira bhI kaI bhAvanA' nAmaka kavitA dekhane ko milI, aura vaha bahuta bAlaka bAlyAvasthA meM to sAdhAraNa se lagate haiM / para Age hI acchI lgii| aisI sundara bhAvanA vAle vyakti 'yugacalakara teja nikala Ate hai| apanI pratibhA, parizrama, vIra' sajJaka kauna hai ? isakA usa samaya kucha bhI patA sayoga aura paristhitiyA apanA raMga dikhAtI hai| kabhI- nahI thaa| jaba sAhitya-zodha kI ruci panapI, tathA aneka kabhI to kisI prAkasmika sayoga se jIvana dhArA pUrNataH naye naye grantho kA adhyayana cAla humA aura tabhI mukhtAra badala jAtI hai| eka vilAsI vyakti parityAgI bana jAtA sAhaba kI 'grantha parIkSAdi' pustakeM par3hane meM paaii| kahA~ eka mUrkha vyakti paMDita bana jAtA hai| zArIrika vikAsa 'merI bhAvanA' ke lekhaka mukhtAra sAhaba aura kahA~ 'grantha bhI itanA adhika antara vAlA hotA hai ki eka hI vyakti parIkSA' ke lekhaka mukhtAra sAhaba, / kucha bhI tAla-mela ke samaya-samaya para liye hue citro se use pahacAnanA nahI baiTha skaa| 'grantha parIkSA' meM gaharI chAnabIna karake kaThina ho jAtA hai| bAlyAvasthA me jo dubalA-patalA satya ko baDe nagna rUpa meM upasthita kiyA gayA hai jo hotA hai, vaha bar3e hone para kAphI sthala yAne moTA-tAjA zraddhAzIla vyaktiyo ke lie marmAntaka prahAra aura kaTu ho jAtA hai| neharU jI Adi aneka vyaktiyoM ke bAlyA- satya-sA kahA jA sakatA hai kyoMki jina grantho ko, jina vasthA, yuvAvasthA aura vRddhAvasthA ke aneka citro ko dekhate prAcAryoM kI racanA mAnate rahe unako unhoMne bahuta parahai to yaha kalpanA meM bhI nahIM pAtA ki ye sabhI eka hI vartI racanA siddha kiyA, aura jina vidhi-vidhAna vAle vyakti ke citra hai| kucha isI taraha kA prAntarika-citra granthoM ko zraddhA eva aAdara kI dRSTi se dekhA jAtA thA svargIya zrI jugalakizora jI mukhtAra kA bhI mujhe dikhAI unameM se romAMcaka bAtoM ko prakaTa me lAnA jisase detA hai| sAdhAraNatayA mukhtAragirI yA yAne mukhtArapane una grantho ke prati dhAraNA hI badala jAya, isa kA kAma yA pezA karane vAle vyakti bhinna prakAra ke hote prakAra kA krAntikArI kadama bahuta virale vyakti hI hai| mukhtAra sAhaba isa dRSTi se eka nirAle hI vyakti uTA pAte hai / kaI vyakti sahI bAta ko jAnate bhI haiM para the| jinhoMne apane jIvana ke karIba 40 varSa sAhitya samAja ke vidroha evaM niMdA ke bhaya se sAhasa pUrvaka unheM sevA meM lagA diye / mukhtAra sAhaba kI saMkSipta jIvanI abhI prakaTa nahIM kara paate| jabaki mukhtAra sAhaba ne 'grantha DA0 nemicandra zAstrI ke dvArA likhI huI, jaina vidvatpari- parIkSA meM baDA nirbhIka aura sAhasika kadama uThAyA aura Sara se prakAzita huI hai| usase abhI taka jo bAteM jJAta parIkSA kA eka prAdarza upasthita kiyA / vAstava meM parInahIM thI, ve prakAza meM pAI haiN| unake nikaTa samparka me kSaka pakSapAta se kAma nahIM le sktaa| use to tathya para rahane vAle vyakti mora bhI bahuta-se prazAta tathya batalA hI pUrNa nirbhara rahanA par3atA hai| Page #259 -------------------------------------------------------------------------- ________________ anekAnta mukhtAra sA0 kA vAstavika paricaya to mujhe jabase se milanA hotA hI rahatA thaa| mukhtAra sA0 ke ve bar3e unakA 'anekAnta' patra prakAzita honA prArambha huA, tabhI bhakta the| aura unhone mukhtAra sAhaba ko kAphI sahayoga milaa| 'anekAnta' apane DhaMga kA nirAlA mAsika patra bhI diyaa| para Age calakara kucha bAto me matabheda ho jAne dekhane meM paayaa| usameM sampAdaka kI satya sazoSaka vRtti se una donoM ko mai daHkhI-sA anubhava kiyaa| antima bAra vizAla adhyayana, gambhIra cintana, jaina sAhitya aura zAsana jaba mukhtAra sAhaba se milA to unheM kAphI parezAna-sA kI sevA bhAvanA Adi kaI bAte eka sAtha dekhane ko paayaa| unake icchA ke anurUpa kArya nahIM ho rahA thA, milI, jisase meM bahuta prabhAvita huaa| unake sUcita isase ve baDe vyagra the aura sasthA ke prati udAsIna bhI alabhya grantho kI khoja kA kAma bhI mujhe bahuta Avazyaka najara aaye| mukhtAra sA0 bahuta karmaTha vyakti the aura lgaa| mukhtAra sAhaba ne aise kaI granthoM kI sUcI 'ane- vIra sevA mandira kI sthApanA dvArA unhone bahuta sundara kAnta' meM prakAzita kI thI jinakA ullekha to milatA hai svapna dekhe the ataH icchAnurUpa kArya na hote dekha unheM para pratiyoM ke astitva kA patA nahI cltaa| isI taraha duHkha honA svAbhAvika bhI hai| yadyapi vIra sevA mandira mukhtAra sAhaba ke kaI lekha to bahuta hI paThanIya lge| dvArA anekAnta patra bhI prakAzita hotA hai, do vidvAn bhI unase milane kA prasaga to dillI meM vIra sevA madira vahA~ kAryarata hai| para mukhtAra sA0 ke vahA~ rahate hue jo kI sthApanA ke samaya hI milaa| apane vyApArika kendra pAkapaNaprada bAta vahA~ thI vaha unake bAda dikhAI na kalakattA va AsAma jAte-pAte samaya mai dillI meM prAya. denA svAbhAvika hI hai| anekAnta ko jo rUpa unhoMne Thahara jAtA aura 'vIra sevA mandira' meM jAkara mukhtAra diyA thA usameM bhI parivatana huaa| a diyA thA usame bhI parivartana huA / aura anya kArya sA0 se milane kI utsukatA rhtii| itane bar3e vidvAn / jitanI tejI se ho rahe the, unakI gati bhI manda par3a gii| hone kI chApa to mujha para pahale se hI anekAnta aura phira bhI unake dvArA sthApita sasthA acchA kArya kara rahI unake granthoM se par3a cukI thI, para ve itane sarala aura prema hai| mukhtAra sA0 ke prArambha kiye hue lakSaNAvalI' grantha mUti hoge, isakI kalpanA nahI thii| mere lekha 'anekAnta' ko to aba zIghra hI prakAzita kiyA jAnA Avazyaka hai / me chapane lge| isase ve merI zodha pravRtti aura ruci se mukhtAra sA. vRddhAvasthA me bhI jisa taraha kAryarata bhalIbhA~ti paricita ho cuke the| ataH prathama milana meM hI the. dasare vyakti virale hI najara Ate hai| 62 varSa kI unhone bahuta harSa vyakta kiyA aura isase mujhe bhI bar3A hI unakA svAdhyAya aura lekhana barAbara calatA Ananda huaaa| phira to vIra sevA mandira unase milane ke rahA, yaha bahuta hI ullekhanIya hai / aneka grantho para unhoMne liye jAnA eka jarUrI kArya ho gayA aura prAyaH jaba taka gambhIra vivecana likhA / ina varSoM meM unakA jhukAva adhyAve dillI meM rahe, mai unase milane pahu~catA hI rahA / tmika grantho kI ora adhika najara aayaa| 'purAtana vAkya naye-naye grantho kI khoja aura una para prakAza DAlane sUcI' ko taiyAra karane aura lekhako kA vistRta paricaya ke lie ve sadA tatpara rahate the| eka bAra maiM jaba vIra dene me unheM bahuta adhika adhyayana aura zrama karanA par3A sevA mandira gayA to mujhe ajamera ke bhaTTArakIya bhaNDAra hai| vividha viSayoM para unhone kAphI likhA hai| unakI se lAI huI kucha pratiyAM dikhaaii| choTI yA bar3I koI bhI satyaniSThA, adhyayanazIlatA, aTUTa lagana aura gambhIra racanA unheM acchI lagatI to usake sampAdana, anuvAda cintana vizeSa rUpa se ullekhanIya hai| dAna ko unhoMne evaM prakAzana meM ve juTa jAte / prArambha meM ve mujhe kucha parigraha kA prAyazcita btlaayaa| isa taraha ke aneka naye sampradAyaniSTha lage, para mere sAtha unakA vyavahAra sacce vicAra unake dvArA hameM mile| zArIrika svAsthya bhI svadharmI-vAtsalya ke rUpa meM hI rahA / acchA thA ataH vicAra bhI ucca the unhoMne apanI sampatti bIca meM maiM eka bAra milane gayA to kalakatte ke bAbU kA bahuta acchA sadupayoga kiyaa| samAja aura sAhitya ke choTelAla jI jaina bhI vahI the / kalakattA meM choTelAla jI liye unakA sarvasva dAna prazaMsanIya hI nahIM, anukaraNIya Page #260 -------------------------------------------------------------------------- ________________ satyAnveSI zrI yugavIra kastUra candra jaina, ema. e. bI. eDa. jaba subaha hogI hai tabhI yaha nizcaya ho jAtA hai ki prApako samarpita kara diyA thaa| ve mahAn prAtmAeM thoM : saMdhyA bhI hogI aura subaha divaMgata hokara asta ho sva0 yugavIra jI aura sva0 premI jii| jaavegaa| parantu jaisA ki dekhane meM AtA hai, kucha subaha ye donoM hI pAtmAe~ mahAn vidvAna sAhityakAra aura asta ho jAne ke uparAnta bhI apanI vizeSatAoM ke kAraNa cintanazIla thiiN| donoM kA jainadharma aura jaina sAhitya ke jana-samUha ke lie sadaiva smaraNIya banA rahatA hai bahuta kucha vaisI hI mahAna AtmAe~ hotI hai / unakA ke subaha ke samAna lie anUThA yogadAna rahA hai, jisake lie jaina samAja janma hotA hai| aura ve eka nizcita avadhi meM apanI unakA cira RNI rhegaa| dono vidvAn apane-apane Dhaga jJAna jyoti se sasAra ko prakAzita kara asta ho jAtI ke anUThe vicAraka the| dono kA alaga-alaga vyaktitva hai / parantu usa viziSTa subaha ke samAna apane jIvana-kAla thaa| premI jI kI jahAM jainadharma kI AsthA meM zithilatA me kI gaI samAja eva sAhityika sevAgro se aisI mahAn dikhAI detI hai, vahA yugavIra apAra zraddhAlu / premI jI ne jahA~ jainadharma ke dopo ko dekhA hai, yugavIra jI ne vahA~ mAnyatAe~ ajara-amara hokara jana samUha ke liye sadaiva dopa nideSaka una tathyo ko na kevala tarkapUrNa dRSTi se smaraNIya banI rahatI hai / balki eka satyAnveSI kI dRSTi se dekhA hai aura apanI aisI svargIya mahAn AtmAoM me do jaina mahAn vivekapUrvaka buddhi se ucita samAdhAna nikAlane kA prayatna AtmAeM isa bIsavI gatI me huI hai, jinhone jainadharma eva kiyA hai, jisame unhe pUrNa maphalatA milI jAta hotI hai| jaina sAhitya ke vikAsa eva savarddhana ke lie hI apane yugavIra jI santulita dRSTi ke dhanI the-jisa santabhI hai| jaisA ki maine abhI apane 'jana sandeza' vAle lekha lilATa ke sambandha meM sAhityakAro kA ka lita dRSTi ke sambandha meM sAhityakAro kA kathana hai ki me likhA hai, unakI antima bhAvanApro ko hame zIghra hI "santulita dRSTi vaha nahI hai jo ativAditApro ke bIca mUrta rUpa denA cAhie / abhinandana grantha prakAzita nahIM ho eka madhyama mArga khojatI hai, balki vaha hai jo ativAdisakA to 'smRti grantha' hI nikle| vIra sevA mandira ko tAno kA Avega tarala vicAradhArA kA zikAra nahIM ho eka zodha kendra kA rUpa diyA jAya / dillI meM aisI sasthA jAtI aura kisI pakSa ke usa mUla satya ko pakar3a sakatI ucita vyavasthA karane para bahuta upayogI ho sakatI hai / hai jisa para bahuta bala dene aura anya pakSo kI upekSA usake graMthAlaya ko samRddha banAyA jAya aura loga adhikAdhika karane ke kAraNa ukta prativAdI dRSTi kA prabhAva bar3hA hai| lAbha uThA sake aisI suvyavasthA kI jAya / anta me mai mAna isa santulita dRSTi ko Age mAhityAnveSI kI dRSTi nIya mukhtAra sA0 ko sAdara zraddhAjali arpita karate hue batAyA gayA hai| isa ukti ke anusAra yugavIra jI mere prati unakA jo vAtsalya bhAva thA use smaraNa kara gad sAhityAnveSI siddha hote hai| unakI sAhityAnveSI dRSTi gad hotA hai| vAstava meM mukhtAra sA0 ne apane jIvana meM kI eka jhaoNkI ke darzana hama unake dvArA likhita eka itanA kAma kiyA ve vyakti hI nahI sasthA bana gaye / puNya prastAvanA meM hote hai, jisakA yahA~ sakSipta ullekha kara prabhAva se mukhtAra sA0 ne mRtyu bhI acchI pAI aura denA Avazyaka samajhatA huuN| svAstha bhI ThIka rahA, lagana thI hI ataH ve kAphI kArya kara ske| 1. vicAra aura vitarkaH pR0 253 / Page #261 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 238 anekAnta sva. premI jI ne apane lekha saMgraha meM jaina kathAoM ke evaM manana karane ke uparAnta apane vicAra prakaTa karate hue sambandha meM, jainetara granthoM kA sahArA lekara katipaya aise likhA hai ki 'sUryazataka kA asara yA prabhAva ekobhAva udgAra vyakta kiye haiM, jinheM prazraddhA mUlaka batAyA hai| stotra para kahIM bhI lakSita nahIM hotA hai| kathAnaka meM premI jI kA kathana hai ki ye jaina kathAe~ bahuta purAnI haiM asambhava yA aprAkRtika jaisI koI bAta nahIM haiN| aisA aura una logoM dvArA gar3hI gaI haiM jo aise camatkAroM se bhI koI ullekha nahIM hai jisase yaha kahA jA sake ki hI prAcAryoM aura bhaTTArakoM kI pratiSThA kA mApa kiyA jinendradeva ne vAdirAja kI stuti se prasanna hokara unakA karate the| ber3iyoM ko toDakara kaida me se bAhara nikala roga dUra kara diyaa| yugavIra jI kA kathana hai ki jaba AnA sA~pa kATe hue putra kA jIvita ho jAnA Adi stotra ke prathama padya me hI stotrako 'bhavabhavagata ghora-du.khaaisI camatkArapUrNa kathAe~ pichale bhaTTArakoM dvArA gaDhI huI prada eva dunivAra karmabandhana' ko bhI dUra karane meM samartha pracalita haiM jinhe premI jI ne asambhava aura aprAkRtika batAyA gayA hai| phira aise yogabala kI prAdurbhUti ke Age batAyA hai tathA yaha bhI svIkAra kiyA hai ki aisI kathAe~ zarIra me roga kaise Thahara sakatA hai jo ki eka karma ke jaina muniyoM ke caritra ko aura unake vAstavika mahatva / udaya kA phalamAtra hai| Age anya yuktiyukta pramANa prastuta ko nIce girAtI hai| premI jI ne apane kathana se samba- karate hae yugavIra jI ne likhA hai ki lokopakArI bhAvanA ndhita katipaya tarka bhI prastuta kiye hai jiname unhone se mUni jI ne rogamukta hone ke lie bhaktiyoga kA Azraya 'ekIbhAvastotra' ko 'sUryazatakastavana' kI kathA kA anu- liyA thA jisakA ullekha stotra ke 10ve padya meM "tasyAkaraNa batAkara,-jina-bhagavAna ko 'kartumakartumanya- zakya. ka iha bhuvane devalokopakAraH' isa vAkya dvArA thAkartu' asamartha batAtA hai, sAtha hI munijI ke mithyA- kiyA gayA hai| bhASaNa na karane se-aisI kathAoM kA jainadharma ke vizvAso isa bhA~ti 'yugavIra' jo na kevala zraddhAmUlaka-bhAvake sAtha koI sAmaJjasya nahI baiThatA yaha bhI kahA hai| nAyo se aotaprota jJAta hote hai balki ve mahAn vivekI parantu satyAnveSI yugavIra jI kA vizvAsa hai ki jo bhI middha hote hai / ve eka kuzala jauharI bhI the / sambhakucha bhI aise camatkArapUrvaka kArya hae hai ve saba bhaktiyoga bata: jaba taka ve kisI kathana kI UhApopa pUrvaka jauharI ke bala para hue hai| unhone premI jI ke ina udagAro ko ke samAna parakha na kara lete, use svIkAra nahIM karate the / prazraddhAmUlaka nirUpita karate hue unake dvArA nirdezita aisa bAnave varSIya sAhityasevI, sAhityAnveSI udbhaTa "sUryazatakastotra' ko svayaM dekhA hai tathA jisakA adhyayana vidvAn kA divagata honA kisa sAhitya-premI ke hRdaya ko kSubdha na karegA / yugavIra jI ne apane jIvana meM jo 2. zramidvAdirAjasUri; kalyANakalpadrumaH bhAratIya jJAna jainadharma kI sevAeM kI hai ve cirasmaraNIya raheMgI, tathA pITha prakAzana, prathama saskaraNa, 1967 prastAvanA, unakA nAma unake sAhitya ke sAtha sadA amara rhegaa| pR0 15 / aise jaina ratna ko hArdika zraddhAjali samarpita karate hue 3. jaina sAhitya aura itihAsa : sazodhita sAhityamAlA, hama aAzA karate hai ki unakI manobhilASAo ko samAja ThAkuradvAra, bambaI-2, dvitIya saMskaraNa, 1956 I0 pUrNa kara unakI prAtmA ko zAnti pradAna kregii| . pR0 265 / 5. kalyANa kalpadrumaH vahI; pR0 13 / 4. vahI : pR0 265-267 / 6. vahI : pR0 15 / Page #262 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sarasvatI-putra mukhtAra sA0 milApacanda ratanalAla kaTAriyA vIrasevA madira aura "anekAnta" ke janmadAtA eva vayaM gopAladAsa jI varaiyA taka ne unakI lekhanI kA lohA "merI bhAvanA" ke amara racayitA paramAdaraNIya pa. vayaM mAnA thaa| mukhtAra sA. ke parIkSA lekhoM se prabhAvita jugula kizorajI mukhtAra "yugavIra" kA 62 varSakI Ayu me hokara varaiyA jI ne Apattijanaka granthoM ko pAThyakramoM meM se eTA meM svargavAsa hone ke samAcAra jJAta kara atyanta hArdika nikAla diyA thA isa taraha mukhtAra sA0 ko lekhanI kA dukhaH humA / pApakA hamAre Ara atIva sneha thaa| pApakI jAdU sarvatra vyApta thaa| yAda kara dila bhara pAtA hai pApake bIsoM vistRta sAhityika 24 aprela san 1942 me mukhtAra sA0 ne apanI 51 patra hamAre pAsa surakSita hai unase pAThaka mukhtAra sA0 kI hajAra kI milkiyata kA eka vasIyatanAmA vIrasevA madira zruta sevA kI adbhuta lagana ko hadayagama kara sakate hai| Apa TrasTa yojanA ke sAtha sahAranapura meM rajisTarDa karavAyA thA san 1955 meM kekaDI padhAre the taba grApako 17 disabara jo anekAnta varSa 5 pRSTha 27 se 30 para sakSipta rUpa se ko abhinandana-patra ke sAtha 105 rupayoM kI thailI sthAnIya chapA hai| isI ko apane jIvana kAla meM hI pablika TrasTa di0 jaina samAja ne bheMTa kI thI aura yahA~ kI prAcIna va kA rUpa dete hue 26 aprela 1651 ko eka TrasTa nAmA kA rUpa data hue 26 / vizAla di. jaina sasthA kA pApako adhiSThAtA manonIta nakuDa me rajisTarDa karAke Apane saba sampatti TrasTiyo ke kiyA thaa| mupurda kara dI thI / yaha TrasTanAmA avikala rUpa se anekAta Apake svargavAsa se sAhityAkAza kA eka jAjvalya varSa 11 pRSTha 65 se 73 para chapA hai| isase jAnA jA mAna mahAn nakSatra asta ho gyaa| tana dhana mana sarvasva sakatA hai ki-mukhtAra sA0 mukhtAra giri kI kalA me bhI kitane kuzala the| isa TrasTanAme kA DrAphTa itanA samarpaNa kara jIvana bhara janavAGmaya ke liye alakha jagAne sundara banA hai ki aneka sasthApro ke sacAlako ne vAlA aba una jaisA parama sAhitya tapasvI honA mahAna apanI saMsthAnoM kA TrasTa karAte vakta isako prAdarza rUpa durlabha hai| se grahaNa kiyA hai| hamAre pAsa se bhI eka rAmadvArA vidvAna aura jJAnI aneka dekhe para unakI prajJA hI ke vyavasthApaka aura 1-2 anya sajjana isa TrasTanAme kI nirAlI thii| unakI dRSTi bar3I painI, buddhi bar3I prAjala "anekAnta" kI kaoNpI mAgakara legaye the isase isakI paura pratibhA bar3I adbhuta thii| unakA lekhana prAmANika mahattA prAkI jA sakatI hai| aura prameya bahula hone ke sAtha hI rocaka eva anusaghA- mukhtAra zrI ne aneka prAcIna saMskRta granthoM kA mulAnunAtmaka hotA thaa| sAdhAraNa sUtroM kA jo rahasya va gAmI sandara hindI anuvAda aura bhASya kiyA hai| unake udghATita karate the vaha asAdhAraNa hotA thaa| unake anuvAda kI bhI apanI eka nirAlI zailI hai-aneka niSkarSa aneka naI dizAmoM aura aTala sthApanAoM jagaha anuvAda vAkya ko aura vizada karane ke lie usI ko liye hue hote the| unakI lekhanI vAstava meM hI ke prAge spaSTatara vAkyoM kA sayojana kiyA gayA hai phira camatkAra pUrNa thI-usase anekoM meM svAdhyAya aura nibadha- bhI koI pravAha bhaMga nahIM ho pAyA hai yaha eka khUbI hai| lekhana kI ruci jAgrata huI thI hamane svayaM-usase kAphI anuvAda ke sAtha pratyeka grantha kI vistRta prastAvanA aura preraNA prApta kI thii| isa taraha mukhtAra sA0 sahastroM pariziSTAdi se bhI samalakRta kiyA gayA hai zuddha eva vidvAnoM ke parokSa rUpa se prAdarza guru the| gurUNAgurU paM0 kalAtmaka chapAI kA bhI pUrA dhyAna rakhA gayA hai| isa Page #263 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 240 anekAnta taraha unake dvArA prakAzita sabhI graMtha maulika aura Adarza kA agAdha bhaMDAra hai isane mApako sadA ke lie amara kara rUpa hai| diyA hai| kAvyaracanA para bhI unakA paryApta adhikAra thaa| "merI Apa samanvayI sughAraka aura rASTrIya vicAra dhArA ke bhAvanA" kI racanA ne to unheM vizvavikhyAta kara diyA mahA mAnava the / san 1920 se barAbara khAdI pahanate rahe thA yaha racanA sarvaprathama 'jaina hitaiSI' ke aprela-maI 1916 the| Apane hI sarvaprathama bIra zAsana jayatI (zrAvaNa kRSNA ke sayuktAMka meM prakAzita huI thii| aneka dezI-videzI pratipadA) kI khoja kara usakA pracAra kiyA thA / bhASAnoM meM isake anuvAda hue the phonogrApha ke rekArDoM taka jaina itihAsa ke kSetra meM Apane abhUtapUrva kArya kiyA me yaha bharI gaI thI isase isakI viziSTa lokapriyatA kA thaa| aneka prAcIna samantabhada siddhasena pAtrakesarI vidyAnanda parijJAna ho jAtA hai| amRta candra Adi di0 jainAcAryoM kA itihAsa adhakAra meM san 1900 me Apane 'anityapaMcAzat' kA sundara chipA par3A thA Apane apanI tIkSNa buddhi se use prakAza hindI meM padyAnuvAda kiyA thA aura bhI Apane aneka sundara meM lAkara di0 paramparA ke gaurava ko khyApita kiyA thA udbodhaka kavitAye likhI thI inakA eka bhavya saMgraha isa dRSTi se aApa di0 paraparA ke ananya sarakSaka siddha hue 'yugavIra-bhAratI' ke nAma se ahiMmA mandira, dillI se yaha mAnanA hI hogA ki agara mukhtAra sA0 na hote to prakAzita huA hai| mahAvIra-jinapUjA aura bAhuvali di. paramparA kA itihAsa hI asta vyasta ho jAtA / jaba jinapUjA bhI Apake naI zailI ke zraddhA-sumana hai| bhI koI vyAmoha chala se prAcIna di. prAcAryo ko arvAcIna ApakI samIkSAe bhI bar3I lAjavAba hotI thii| gratha siddha karane kI koziza karatA to Apa usakI pUrI khabara parIkSA ke cAra bhAga, vivAha kSetra prakAza, jina pUjAdhi- lekara use nirUttara karane meM koI kasara nahIM rakhate the| dhikAra mImAsA Adi iname pramukha hai ye atyanta sAvadhAnI aApake itihAsa viSayaka nibadho kA eka vizAla saMgraha me akATya yuktiyo aura pramANo ke sAtha atIva parizrama 'janasAhitya aura itihAsa para vizada prakAza' (prathama khaDa) pUrvavaH likhI gaI hai aura isIlie Ajataka unakA javAba ke rUpa meM prakAzita ho cuke hai| isake sivA 'purAtana jaina tyAgiyo aura vidvAno se nahI laga pAyA hai / dassA pUjA- vAkya sUcI' kI 170 pRSTha kI vistRta prastAvanA me bhI dhikAra para Apane korTa meM gavAhI taka dI thii| aneka jana prAcAryoM aura unake aura unake grantho kA isI taraha 'sanmati sUtra aura siddhasena' nAma kA ApakA itihAsa sagrahIta hai| vistRta nibadha hai jisakA agrejI anuvAda bhI alaga se prAcArya pravara samantabhadra ke to zrApa mahAn bhakta hI prakAzita huaA hai usakA bhI prAja talaka prajJA cakSu pa0 the unakA sAMgo-pAga itihAsa taiyAra kara Apane unhe 1-2 sukhalAla jI se javAba taka nahIM bana pAyA hai| zatAbdI kA to siddha kiyA hI unakI samasta upalabdha apa saMpAdana kalA ke bhI prAcArya the / 1 julAI kRtiyo kA maulika hindI anuvAda kara apAra zraddhA-bhakti 1600 me prApa mahAsabhA ke mukhapatra sAptAhika mukhapatra kA bhI paricaya diyA aura isa taraha apane ArAdhya ko jaina gajaTa (deva vanda) ke sampAdaka banAye gye| 31 disambara jana-jana ke hRdaya kA hAra banA diyaa| jisa taraha tulasI 1906 taka ke zrApa ke sampAdana kAla meM jaina gajaTa kI dAsa jI ne 'rAmacarita mAnasa kI racanA kara apana grAhaka saMkhyA 300 se 1500 taka ho gaI thI isase prArAdhya rAmacanda jI ko loka mAnasa meM utAra kara jAnA jA sakatA hai ki prArakI sapAdana kalA kitanI ucca prakhyAta kara diyA, eva jisa taraha satpuraSa kAnajI svAmI koTi kI thii| phira Apa akTUbara 1916 me 'jaina hitaiSI' ne samayasArAdi ke mAdhyama se adhyAtma kI gagA pravAhita ke saMpAdaka bane aura 2 varSa taka rahakara use kAphI camakA kara apane zraddheya bhagavatkRnda kunda ko jana-jana kA priya diyaa| phira navambara 1926 me mAsika 'anekAMta' kA banA diyaa| sapAdana prakAzana kiyaa| yaha patra aneka viSayoM ke jJAna isase hama yaha phalitArtha nikAla sakate hai ki-jahA~ Page #264 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sarasvatI-putra mukhtAra sA0 241 mahAn pArAdhya ke prAzraya se prArAdhaka U~ce uTha jAte haiM sampAdaka prApa hI the| pApake sanmati paura vidyAvatI do vahA~ yogya pArAdhaka ke mAdhyama se arAdhya bhI loka-vizruta putriyAM huI thIM jo alpAvasthA meM hI gujara gii| ho jAte haiN| ___sahAranapura meM disambara 1943 ko bhArata baiMka ke 'yo yacchrasaH sa eva saH' (arthAt-jo jisakI zraddhA mainejiMga DAirekTara prasiddha vyApAra-zAstrI zrI rAjendrakaratA hai vaha vaisA hI ho jAtA hai) isa nyAya ke anusAra kumAra jI ke sabhApatitva meM ApakI 67vIM varSagAMTha ke hama mukhtAra sA0 ko 'mAdhunika samantabhadra' bhI kahe to upalakSya meM vizAla sammAna samAroha huprA thA jisameM koI atyukti nhiiN| Apako abhinandana-patra bheMTa kiyA gayA thaa| isa para bhanemukhtAra sA0-udbhaTa vicAraka pravara tArkika, kAMta varSa 6 kiraNa 5-6 ke rUpa meM mukhtArazrI sammAna nirbhaya-samIkSaka, sudRDha samAlocaka, prAmANika lekhaka kuzala samAroha vizeSAMka prakAzita huA thaa| saMpAdaka, mahAn saMzodhaka, nirdoSa vyanuvAdaka, sUkSma anveSaka abhI maI 1968 me vidvad pariSad ne bhI eTA meM mArmika tatvajJa, itihAsa marmaja, projasvI vaktA, prabuddha kavi, abhinandana-patra samarpita kara tathA 'mukhtArathI kA vyaktitva prasAdhAraNa bhASyakAra, prakADa paDita, Adarza vidvAna, pravINa aura kRtitva' pustikA prakAzita kara unakA hArdika sammAna vyAkhyAtA, dhuraMdhara netA, samanvayI sudhAraka, vicakSaNa anu- kiyA thaa| saghAtA, mahAna zrutasevaka, vidvad-samrATa, aneka grantha- makhtAra sA0 ne apane dehAvasAna se kucha dinoM pahile nirmAtA, sanmArgapraNetA, saddharma pracAraka, vAstavika brahma- apane TasTa kA navIna gaThana kiyA thaa| mAnya TrasTiyo se cArI, samIcIna tyAgI, anupama samAja-sevaka, sAhitya prArthanA hai ki ve mukhtArazrI ke prAmANika jIvanacarita tapasvI, manasvI, kAryArthI Adi aneka rUpo ke dhAraka ko liye hae eka vizAla smRti grantha kA prakAzana karAve mahAn guNoM ke sAgara sAkSAt sarasvatI-putra hI the| tathA unakI yAda me yaha granthamAlA prArambha kara tathA unake Apake pitA zrI kA nAma codharI lAlA natthUmala jI choDe hae adhure kAryoM ko pUrA karAve yathA--jaina lakSaNAaura pitAmaha kA caudharI lAlA dharmadAsa jI tathA mAtA valI aura jItasAra samuccaya loka vijaya yantra Adi kA nAma bhoI devI thaa| jAti-jaina agravAla, gotra- grantho kA prakAzana tathA pravaziSTa sAhityika, aitihAsika siMhala nivAsa sthAna sarasAvA, tahasIla-makuDa, jilA- aura parIkSAtmaka nibandho kA pustakAkAra prakAzana evaM sahAranapura thA / dharmapatnI rAjakalI devI thI (jisakI aprakAzita racanAo kA prakAzana karAve / mRtyu 16 mArca 1918 me huI thii)| ApakA janma maga mukhtAra sA0 kI adyAvadhi prakAzita racanAmoM kI sara sudI 11 vi0 sa0 1834 meM huA thaa| 4 disambara ko prakAra : 1927 ko brahmacarya vrata liyaa| 12 pharavarI 1614 ko 1. grantha parIkSA prathama bhAga (umAsvAmI zrAvakAmukhtArakArI choDakara zrutasevA kA mahAvrata agIkAra cAra, kundakunda zrAvakAcAra, jinasena trivarNAcAra kI kiyaa| pauSa zuklA 3 sa0 2025 dItavAra tA0 22 parIkSA-iname se umAsvAmI zrAvakAcAra kI parIkSA disambara 68 ko prApakA dehAvasAna eTA me aApake bhatIje alaga se bhI chapI hai)| zrI DaoNkTara zrI candrajI jaina sagala ke yahA~ huA thaa| 2. grantha parIkSA dvitIya bhAga (bhadrabAhu shitaa)| Apane maiTrika taka paDhAI kI thI / san 1902 me mukhtArakArI kI parIkSA pAsa kI thii| prApakA pahalA lekha 8 3. grantha parIkSA tRtIya bhAga (somasena trivarNAcAra, maI 1866 ke jaina-gajaTa (vedabanda) me jaina kAleja ke dharma parIkSA (zve0) akalaka pratiSThA pATha pUjyapAda samarthana meM chapA thaa| 1900-6 I0 me Apa jaina gajaTa ke __ shraavkaacaar)| sampAdaka bane taba azlIla vijJApanoM ke virodha me mApane 4. grantha parIkSA caturtha bhAga (suuryprkaash)| lekha likhe isa viSaya meM mAvAja uThAne vAle sarvaprathama (ina cAroM bhAgoM ko dakSiNa prAnta ke prasiddha vidvAn Page #265 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 242 anekAnta seTha hIrAcanda jI, nemIcanda jI zolApura ne marAThI meM 21. svayaMbhU stotra (hindI anuvAda prastAvanAdi), prakAzita karAyA thaa)| 22. yuktyanuzAsana (hindI anuvAda prastAvanAdi), 23. 5. mahAvIra jina pUjA, 6. bAhubalI jina pUjA, 7. devAgama (hindI anuvAda prastAvanAdi), 24 samIcIna anitya bhAvanA hindI padyAnuvAda aura bhAvArtha sahita, dharmazAstra (hindI bhASya prastAvanAdi), 25. samAdhi8. siddhisopAna hindI anuvAda sahita, 6-10. vIra puSpAM- tantra (prastAvanAdi), 26. satsAdhusmaraNa maMgalajali aura yugavIra bhAratI ('merI bhAvanA', 'merI vya pATha (hindI anuvAda), 27. adhyAtmakamala mArtaNDa pUjA' Adi aneka kAvya kRtiyo kA saMgraha) / (prastAvanAdi), 28. prabhAcandra kA tattvArtha sUtra (sAnu11. yugavIra nibandhAvalI prathama bhAga (isameM kula vAda vyAkhyA aura prastAvanAdi), 6. kalyANa kalpadruma 41 nibandha haiM jinameM 'jina pUjAdhikAra mImAsA', vivAha (bhASya aura prastAvanAdi), 30. tatvAnuzAsana (bhASya samudde za sevAdharma, hama dUHkhI kyoM hai ? upAsanA tatva, aura prastAvanAdi), 31. adhyAtma rahasya (hindI vyAkhyA anekAMta rasalaharI, sudhAra kA mUlamantra, parigraha kA prastAvanAdi), 32. samAdhi maraNotsAha dIpaka (hindI prAyazcitta Adi alaga se prakAzita TrekTa bhI sagrahIta haiN)| vyAkhyA prastAvanAdi), 33. yogasAra prAbhRta (hindI bhASya prastAvanAdi), 34. ratnakaraNDa zrAvakAcAra (vizAla 12. yugavIra nibandhAvalI dvitIya bhAga (isameM kula prastAvanA prabhAcandra TIkA yukta), 35. stuti vidyA , 65 nibandha hai jiname 'vivAha kSetra prakAza' Adi alaga (vistRta prastAvanA) / 36. 'anekAta' kA aneka varSa prakAzita TrekTa bhI sagrahIta hai)| taka sampAdana aura umame aneka nibandhoM kA praNayana / 13. samantabhadra vicAra dIpikA, 14. jana-sAhitya anya patroM meM prakAzita nibandha Adi / aura itihAsa para vizada prakAza (isame kula 32 lekha hai isa taraha yaha mahAbhArata aura aSTAdaza purANo ke jinameM-'bhagavAn mahAvIra aura unakA samaya', 'svAmI samantabhadra' Adi alaga se prakAzita TrekTa bhI sammilita racayitA vyAsa kI taraha ho ApakI vizAla sAhitya sevA hai jo Apako siddha sArasvata aura zrutayogI nirdiSTa 15. sanmati sUtra aura siddhasena (agrejI anuvAda), karatI hai| 16. purAtana jaina vAkya sUcI (isameM 170 pRSTha kI ApakA sAhitya vAstava meM hI sadsad viveka ko vizAla prastAvanA bhI hai), 17. bhavAbhinandI muni aura jAgRta karanevAlA, yugAnusArI, samIcIna dizA nirdezaka, muni nindA / maulika, kalAtmaka aura vaijJAnika hai| 18. naye muni vidyAnanda jI kI sUjhabUjha, 16. bAbU anta me hama pANDitya vibhUti pratibhAmUrti zrI mukhtAra choTelAla jI kI ApattiyoM kA nirasana, 20. jainAcAryoM sA. kI punIta smRti ko dila meM sajoye hue unake prati kA zAsana bhed| sAdara zraddhAjali samarpita karate haiN| pralapa yakI phala de dhanA, uttama puruSa subhAya / dUdha mare tRNa ko caraM, jyoM gokula kI gAya // jetA kA tetA kare, madhyama nara sammAna / ghaTe bar3e nahi raMcahU, dharaco koThare dhAna / / bIje jetA nA mile, jaghana puruSa kI bAna / jaise phaTa ghaTa gharagho, mila pralapa payathAna // -budhajana Page #266 -------------------------------------------------------------------------- ________________ "yugavIra" ke jIvana kA bhavya anta DA0 zrIcanda jaina 'saMgala' mukhtAra sA0 kA janma hamAre kAnUnagoyAna vaMza meM ki ApakA guradoM kA yaha roga hai so AsAnI se nahIM magasira sudI ekAdazI saM0 1834 meM kasbA sarasAvA jAyagA aura asAdhya bhI ho sakatA hai| isa para ve usa jilA sahAranapura meM mAtRbhUdevI ke udara se huA thA roga kI ora se kucha udAsIna se ho gaye the, kintu auSadhi pitA kA nAma caudharI natthUmala thA aura yaha vaza bahata barAbara niyama pUrvaka lete rahate the aura sAtha hI usakA purAnA calA A rahA hai aura isakA zajarA akabara bAda- paraheja bhI pUrNa rUpa se pAlate the / parantu cintA kama karate zAha ke samaya taka to milA hai usase pahale kA nahIM aura apanI baMdhI huI khurAka nitya niyama pUrvaka lete rahate milaa| bAkI aura paricaya unakI paricaya pustaka jo the; kyoMki unhe apane zarIra kA adhika moha thA, isako DA0 nemicanda jI jotiSAcArya adhyakSa a0bhA0 vidvada jarA bhI kaSTa nahIM hone dete the yaha roga merA svAstha bigAr3a pariSad ne abhI hAla hI me, jo unhone 5 disambara san rahA hai isakA ilAja nahIM hai mai sIdhe rUpa se unase kaha 1968 meM, jaba ve eTA me prAcArya jugalakizora jI ko detA ki acche DAkTara aura vaidya kA ilAja ho rahA hai a0bhA0 vidvada pariSada kI ora se sammAna patra bheTa Apa auSadhi sevana karate rahe aura cintA na kareM, saba ThIka karane Aye the nikAlI thI usame dekha liijiyegaa| usame ho jaaygaa| haraeka roga kI prauSadhi to hai para haraeka vizeSarUpa se unakA paricaya va unake sAre jIvana kI rogI auSadhi nahIM hai / jaba azubha karma kA vipAka zAnta jhalaka va unakI kRtiyo ke lekha milege / ho jAyagA to roga bhI zAnta ho jaaygaa| isa para ha~sayo to mustArazrI mere pAsa karIba pAMca sAla se raha kara bole ki mai tumhAre kahane kA tAtparya samajha gayA / rahe the aura unakA yahA~ para jIvana kAryakrama ThIka prakAra isakI cikitsA to avazya hotI hI rahanI caahiye| mai se unakI ruci ke anusAra cala rahA thA aura ve yahAM kaha diyA karatA isase aApa nizcinta raheM bar3hiyA se baDhiyA para prasanna bhI the, parantu DeDha sAla se idhara asvastha cala davA pApako milatI rhegii| auSadhi khAne ke to ve pahale rahe the| sabase pahale unheM yakAyaka takalIpha gurado kI se hI bahuta abhayasta the aura apanI khurAka, sayama aura huI, jisake kAraNa unhe 17 jUna 1967 me pezAba me manobala ke AdhAra para hI 62 varSa kI Ayu pAI jo hamAre khuna pAyA, na koI jalana, na pIr3A, na patharI Adi mAlama kisI bujarga kI nahIM huii| davA niyama pUrvaka khAnA aura huI, tIna dina taka khUna hara pezAba ke sAtha prAtA rhaa| paraheja pUrNa rUpa se pAlate the aura auSadhi lAbha bhI karatI cintA kAphI utpanna ho gaI dUsare DAkTaroM ko bhI bulA- thI parantu yaha bImArI jAne vAlI nahI thI aura isI ke kara dikhAyA, upacAra se khUna to banda ho gayA; parantu kAraNa baDhiyA upacAra hote hue bhI zarIra meM nirbalatA usake bAda hI unhe jvara ho gayA vaha bhI cAra-pA~ca dina AtI rhii| do-tIna daphA to aisI sthiti ho gaI ki me zAnta ho gayA usake bAda sAre zarIra meM sUjana ega- bhAI darabArIlAla jI koThiyA va bahana jaivaMtIdevI ko jimA aura pezAba me khUna ke daure par3ate rahate, jvara bhI zocanIya dazA kI sUcanA denI paDI, ve loga Aye aura prAtA rahA aura svAsthya giratA calA gayA / parantu uname kucha dina Thahara kara cale gaye / prAyukarma balavAna thA aura manobala adhika hone ke kAraNa ve isa bImArI ke prakopa ThIka ho jAte the| yaha krama calatA rahA parantu apanI kI anubhUti kucha sAdhAraNa rUpa se hI sahane lage the aura khurAka kabhI nahIM chor3ate the aura hamezA yahI kahate the ki adhika cintA nahIM karate the| DAkTaroM ne jaba unase kahA abhI maiM to 100 varSa taka jIvita rahU~gA aura tumase bhI Page #267 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 244 anekAnta kahatA hU~ ki tuma mere sAtha lage raho to dekho maiM kitanA rakhate the aura jahA~ taka ho sakatA thA unakI kaluSatA kArya kara sakatA huuN| kRpaNatA ke kAraNa kahane para bhI dUra kara dete the aura phira unase mila jAte the| abhI kucha kabhI koI sevaka va vidvAna ko apane pAsa vetana para nahI lekha va pustakeM unakI adhUrI va aprakAzita raha gaI hai jo rakhA / - maiM to grahastha meM rahate hue unhe sevA meM do-cAra unhoMne idhara likhI thI unhe pUrNa karanA hai tabhI unakI * ghanTe hI dina bhara me de pAtA thaa| vaha bhI rAtri ke samaya AtmA ko zAnti milegii| jaise-jaise mujhe samaya milatA 8 se 11 baje taka / isa prakAra unakA jIvana idhara calatA jAyagA aura Apa saba jano kA sahayoga mujhe milatA rahA aura maiM va merI strI, putra va putravadhU va bacce sabhI rahegA to unakA yaha adhUrA kArya bhI avazya pUrA ho unakA Adara satkAra tathA sevA meM dina-rAta lage rahate the| jaavegaa| kyA karU~ azubha karma ke vaza unake nidhana ke maura jaba kabhI koI lekha yA zAstra Adi likha kara vAda maiM bhI bImAra par3a gayA aura abhI taka bImAra hI taiyAra kara lete the to mujhase hI usakI presa kApI karavAte cala rahA hU~ karIba abhI DeDha yA do mAha lagege taba pUrNa the, vaise to mujhe koI asuvidhA nahI hotI thI; parantu samaya svastha hoU~gala, aisA DAkTaroM kA kahanA hai| ThIka hokara kI kamI aura saskRta bhASA se mujhe bilakula anabhijJatA hai hI unake adhUre kAryoM kI pUrti kara sakUgA abhI to unakA isalie nakala karane me mujhe adhika samaya va kaThinAI saba kArya jaisA ve chor3a gaye hai mesA hI par3A hai| hotI thI; phira bhI unakI AjJA kA ulaghana nahIM karatA hAM to maiM kaha rahA thA unakI antima rAtri ke viSaya thaa| jaise taise likhakara samaya para de detA phira ve use ThIka meN| vaha yaha ki mujhe tA0 13 disambara 68 ko phlU kara dete the aura chapane ke lie bheja dete the| sadA mujhe huA usameM jvara khAMsI huaa| idhara unakI bhI tabiyata kahate rahate the ki mai tumhe samAja meM Age lAnA cAhatA eka mAha se adhika kharAba cala rahI thii| sAre zarIra meM haiM aura jo bhI samAja kA kArya, sAhitya kA kArya, sasthA khujalI va vIpiga egajimA kA prakopa tathA caubIsa ghanTe kA kArya va lekhAdi kA kArya karo bar3I dRr3hatA aura pramA- jvara aura sAre badana me sUjana jisake kAraNa ve bahuta NikatA ke sAtha, khoja ke sAtha aura nirbhaya hokara karo becaina rahane lage aura durbalatA adhika ho gaI phira bhI tumhArA kabhI aniSTa nahIM hogaa| pralalaTappU likhane va bAtacIta ThIka karate the aura sabako sAtvanA dete rahate the / pramANa rahita likhanA athavA pAgama ke viruddha calane meM bahata sA upacAra va auSadhi prAdi dene para bhI uko jarA hAni hI hogii| aura prazasA ke pAtra na ho sakoge / yahI bhI zAnti na milI, to maine unase kahA ki prauSadhAdi ke mere jIvana kA lakSya va kasauTI rahI hai aura isI AdhAra sAtha-sAtha apanI bhakti prayoga kA nimitta bhI lgaaiye| para unhoMne bar3e-bar3e kaThina se kaTina zAstroM kA anuvAda, aisA karane se do cAra dina bAda unhe roga me kucha upasarjana tathA saMzodhana kara DAlA aura samAja ko dikhA zamatA mAlUma dii| egajimA kI hAlata to kucha ThIka ho diyA ki kArya kisa prakAra hotA aura hara eka khaMDana maMDana gaI, jvara bhI zAnta ho gayA; parantu khujalI va sUjana calatI ke uttara ke lie sadaiva tatpara rahate the unheM pUrNa vizvAsa rahI, jo pairo para adhika thii| isa kAraNa calane phirane me * rahatA thA; kyoMki unake lekha akATapa aura prAmANika ve kaThinAI anubhava karate the; phira bhI zauca yAdi ko hote the| svAmI samantabhadra ke sacce agADha paramabhakta the to calakara hI jAte the, kabhI gira bhI par3ate the parantu uTha unake jitane bhI kaThina se kaThina grantha jinakA Ajakala kara phira calane lagate the, sahArA dekara calane ke lie ko sAdhAraNa yogyatA rakhane vAloM ke lie samajhanA mujhe manA kara dete the ki maiM to calA jAU~gA marane ke muzkila thA unakA bar3I saralatA ke sAtha hindI anuvAda pATha dina pUrva unhoMne eka ajIva svapna dekhA jo rAtri karake samAja ke hita me vitaraNa karate the aura unakI ke antima pahara meM dekhA aura mujhase kahA ki Aja mujhe sabhI pustakeM va lekha lokapriya hote the| kabhI kisI se prAtma-darzana ho gayA hai maine kahA ki bahuta acchI bAta hai yadi manamuTAva ho bhI jAtA thA to mana meM kabhI nahIM ki Apako prAtma-darzana ho gayA hai aura Apake itane dino Page #268 -------------------------------------------------------------------------- ________________ "yugavIra" ke jIvana kA bhavya anta 245 kI tapasyA kA phala prApako mila gyaa| svapna isa mAliza karane lage jisase unakI pIr3A kucha kama huI aura prakAra hai : agale dina unakA Xray karAyA jisameM haDDI ThIka thI "rAtri ko 3 baje ke karIba mujhe svapna meM puruSAkAra kahI se bhI caTakI yA TUTI nahIM thI do-tIna dina meM pIr3A divya jyoti kA darzana huaa| jyotirmaya purupa ke nAka va sUjana kama ho gaI aura TAMga ke uThAne rakhane meM AsAnI kAna mukhAdi saba aMga puSTa the| jyoti ke sivAya kahI ho gaI parantu cala nahI pAte the isalie TaTTI pezAba ke kisI dUsarI vastu kA darzana nahIM hotA thA, aisA mAlUma lie kamoDa aura poTa kA prabandha kara diyA jisase vaha par3atA thA ki eka hI akhaNDa jyoti puruSAkAra rUpa pari- usI meM TaTTI pezAba ko jAte the| phira mujhe idhara jvara Nita ho rahI hai| yaha jyoti sarasAvA sthita usa caubAra pAne lgaa| patra va strI ko bhI phlU ho gayA, jisase ki ke dakSiNI dvAra ke madhya meM khar3I ho gaI jisame merA, saba ghara parezAna ho gayA; parantu unakI paricaryA meM kisI mere bhAiyoM kA tathA pitA aura pitAmaha kA janma huA bAta kI kamI na Ane dI, aura isa hAlata meM bhI unakI hai| koI kriyA mere se aisI banI, jisase ekadama jyoti kA sevA tatparatA ke sAtha karate rhe| rAta ko merA jvara kucha udgama huA aura hRdaya me kucha-kSaNa bAda yaha khayAla bhI kama ho jAtA to do cAra ghanTe unake pAsa baiThakara bAtautpanna huyA ki isa prakAra kI kriyA karake to mai nitya cImA karake yA jAtA thaa| hI prAtma-jyoti kA darzana kara skuugaa| parantu vaha kriyA tAsa mbara 166 ko yAda jagamandira kyA kI gaI isa bAta kA koI smaraNa nahI rahA / esA dAsa bhattA vAle dina ke 2 baje unase milane Aye divya jyoti kA darzana mujhe jIvana bhara meM pahale kabhI / aura bAta-cIta karake rhe| mukhtAra sA0 ne unase kahA nahI hayA / isa divya jyoti ke darzana se mujhe ki mAmerI "yagavIra nibandhAvalI dvitIya khaDa kI kucha bar3A mAnanda prApta huyA aura yaha icchA banI rahI pratiyA mujhase kharIdakara apanI ora se vitaraNa kara de| ki usake darzana hote rahe / mai isako prAtmadarzana samajhatA idhara me usa nimti bhI vikrI ke lie kara rahA hU~ huuN||" maine to isa svapna kA artha yaha lagAyA ki vedanA so i E karake yaha saba pustakeM merI nikala jAvegI / ke kAraNa prAtmA ke pradeza apanI naI yoni jisame use aura sasthA ke rupayo kA khacaM nikala pAvegA, jo isake janma lenA hai DhUr3hane meM lagA hupA hai isI kAraNa yaha svapna chapAne meM kharca ho gayA hai| unhone unhe AzvAsana diyA ke rUpa meM dikhAI par3A, aisA merA vizvAsa hai mai nahI kaha ki maiM avazya hI kucha pratiyA~ kharIda lUgA, Apa cintA na sakatA ki merI dhAraNA galata hai yA unakA vicAra TIka kreN| maiM dAnTara sA0 va paM0 darabArIlAla jI se isa hai| maraNa se cAra roja pahale rAta ke dasa baje zAyada viSaya meM bAta kara viSaya meM bAta kara luugaa| apane svAsthya kI ora isa zauca ke lie lAThI lekara cala par3e to kamare se do kadama vakta prASi dhyAna rakhe, abhI ApakI hama logoM ko bAhara calakara na mAlUma kase gira par3e aura karAhane kA jarUrata hai aura Apa se bahuta kArya lenA hai| usa vakta zabda mere kAnoM meM par3A, maiM bhAgakara pAyA aura pUchA ki taka koI aisI khAsa bAta nahIM mAlUma hotI thI ki kala kahA~ jA rahe the| to bole-"apane ghara jA rahA hU~" maine ye isa saMsAra ko chor3akara prayANa kara jAyege / 21 tA0 kahA ghara to yahI hai| phira bhI yahI kahA-"dekho ki kI zAma ko unhoMne auSadhi, dUdha tathA bAdAma kI caTanI maiM apane ghara jA rahA huuN| lekina maiM gira par3A mujhe TA~ga phalo kA rasa ityAdi lene se bilakula manA kara diyA / meM coTa laga gaI hai| maine TAMga kA nirIkSaNa kiyA mujhe sirpha thor3A sA pAnI piyA aura kullA karake kahA ki TUTI to nahIM mAlUma par3I, parantu unhe darda ko vedanA bahuta haTAyo basa aba khA cukaa| maine bhI bahuta Agraha kiyA thI aura TA~ga ko hilAne DulAne meM takalIpha mahasUsa karate parantu merA kahanA bhI nahIM mAnA / 21 disambara kI zAma the / khaira kisI taraha se maine va mere putra maheza ne unheM ko jaba maiM unake pAsa jAkara baiTha gayA to unhoMne mujhe palaMga para le jAkara liTA diyA aura TA~ga kI sikAI va * gadgad kaMTha se kahA ki tumhArA jvara utara gayA, mujhe Page #269 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 246 anekAnta prasannatA hai, baiTho tumane merI bahuta sevA kI aura aisI hU~ aura unhoMne merI kAphI sahAyatA kI hai| samAja bhI sevA kI ki apane sage peTa kA bhI itanI sevA na karatA merI sAhitya sevAoM kA lohA mAnatI hai| mujhe kisI maiM tuma sabase bahuta prasanna hU~, aura tumhArI sevA phle| abhinandana yA prazaMsA kI AvazyakatA nahIM, mai to sasAra phira bole ki dekho aba mujhe apanA anta samIpa mAlUma ke kone kone meM bhagavAna mahAvIra kI vANI va sandeza hotA hai kyoMki mere zarIra meM aba kisI prakAra kA koI pahu~cAnA cAhatA hU~ jisase saba jaina dharmAnulambI baneM aura kaSTa va pIDA va roga nahI hai| dekho sUjana bhI apane Apa apane dharma kA khUba pracAra va prabhAvanA ho| maiMne bar3e bar3e bahuta kama ho gaI hai so maiM aba yaha cAhatA hU~ ki merA vidvAnoM aura dharma ke ThekedAro se Takkara lI; parantu anta anta samaya samAdhi pUrvaka bIte / tuma mere pAsa baiTha jAo meM merI vijaya huI kAraNa ki jo kucha bhI maiM kahatA yA aura mujhe sAvadhAna rakhate rahanA, cehare para unake mujhe bar3A likhatA vaha saba prAgamAnusAra prAmANika aura akATya teja pratIta huaa| unakA eka-eka zabda abhI taka mere hotA thA, yahI eka dRSTi hai jise maiMne apane sAre jIvana me hRdaya paTala para akita hai| unhoMne kahA dekho maine tumako apanAyA aura saphalatA prApta kii| niHsvArtha bhAva se samAja ke prAge lAkara khar3A kara diyA hai aura tuma apane samAja kI, apane dharma kI sevA kI usakA phala mujhe jaisA jJAna kI vRddhi karate rahanA / aura sabase bar3I aura marma milA so tuma dekha hI rahe ho| jisa samaya ve saba yaha ko bAta yaha hai ki kisI ke Age kabhI bhI apane svAbhi- kahate jAte the mere netra sajala the aura meM unhe sAntvanA mAna ko na giraanaa| mujhe dekho maine saba sakaTo ko jhelate detA rahatA ki Apake kahe anusAra hI calUgA, yaha Apa hue apanI sasthA ko akele calAyA aura itanA U~cA pUrNa vizvAsa rkhe| phira maiMne unase kahA ki aba Apa pahuMcA diyA ki saba isakA lohA mAnate hai / aura aba isa carcA ko choDe aura apanA moha idhara se haTAkara bhI isa rugna avasthA meM grantho kA likhanA phira bhI unakA apane pariNAmo kI zAnti kI aura lagAiye to kahane prakAzana kA kArya karatA rahA huuN| isI prakAra tuma bhI lage ki vilakula roka hai mere pariNAmo meM aba bilakula nirbhaya hokara isa sasthA kA bhAra apane Upara lekara AkulatA nahIM hai aura aba to basa zAntise samAdhipUrvaka isako calAte rahanA / sAhitya kA kAma DA0 darabArIlAla merA yaha zeSa jIvana jo aba bahuta kama hai vyatIta ho / jI kareMge aura bAkI tumhArI saba dekha-bhAla rhegii| TramTa mere mana me jo moha kI zalya thI vaha maine tuma para acchI kI vyavasthA maiMne kara dI hai| usI vyavasthA ke anusAra taraha prakaTa kara dii| sabase pahale unhoMne hRdaya se una saba kArya karanA aura sadA isa bAta kA dhyAna rakhanA ki logo se kSamA mAgI jo unake prati kucha kaTu vicAra saMsthA ko cAhe logabAga kitanA hI toDane maroDane kI rakhate the| aura usI kSaNa unhone apanI ora se bhI saba koziza kare kabhI bhI isako girane na denA balki nitya- ko kSamA kara diyA / yahA~ taka ki sva. bA. jayabhagavAna prati isako UMcA uThAne kA prayAsa karate rahanA, yaha jI va bA0 choTelAla jI sabhI se kSamA mAMga lI aura tumhAre Upara uttaradAyitva hai| isI se merI AtmA ko kisI se bhI koI zikavA yA gilA na rhaa| mere pariNAma zAnti milegii| sasthA ko calAne ke liye maiMne kAphI aba nirmala tathA zuddha hai| aba mere antaraga me koI ucita prabandha kara diyA hai, utane hI meM yaha sasthA acche kaSAya nahIM hai aura kisI prakAra kA zarIra tathA paise prakAra se calatI rhegii| aura phira apanI samAja meM kA moha nahI hai maine saba tyAga kara diyA / aba bhagavAna sAhU zAntiprasAda jI jaise bahuta se udAra dAnI vidyamAna se yahI prArthanA hai ki mere pariNAmoM meM vizuddhatA banI hai unakI bhI sahAyatA se tuma kArya kara sakate ho, ve tumhe rahe / maiM jarA bhI apane samatAbhAva se vicalita na hone kabhI kisI bAta se manA nahIM kreNge| kyoki ve mujhase pAU~ aura hara samaya arahaMta, siddha hI sArI rAta muMha se bahuta prabhAvita hai| mujhe ve sanmAna kI dRSTi se dekhate hai dhIre-dhIre uccAraNa karate rahe jaba bhI vicalita hote aura mai bhI unako Adara aura prema kI dRSTi se dekhatA the to maiM unhe sAvadhAna kara detA thA aura dhArmika 6coM Page #270 -------------------------------------------------------------------------- ________________ "yugavIra" ke jIvana kA bhavya anta 247 munA kara unako phira paramAtmA kI ArAdhanA hI me pApoM kI AlocanA kruuNgaa| jisase mujhe adhika sAntvanA sthita kara detA thaa| korI rAta bhagavAna mahAvIra svAmI mile| mai uThakara calA pAyA aura thoDA leTa gayA phira kI sAmane TaMgI huI mUrti kI ora TakaTakI lagA dhyAna maheza tathA ghara se bagabara pAMca dasa minaTa bAda cakkara pUrvaka darzana karate rahe, jarA dera ko bhI nIda nahI aaii| lagAte rhe| usa roja barAbara tIna ghanTe taka mAmAyika svAmI samantabhadra-stotra jo unakI khuda hI kI kRti hai kii| jaba mAmAyika se dhyAna haTA to kahane lage ki Aja unhIM kI prAgraha se use meM sunAtA rhaa| mAmAyika me bahuta mana lagA aura baDI zAnti milI aba phira jaba kabhI bIca meM mere dvArA sakanita urdU ke merA citta halakA hai aura mujhe koI kapTa nahI hai| phira bole ki kamoDa lagA do to TaTTI pezAba se nivRtta ho la , adhyAtmika zera bhI sunate rhe| unameM se kucha isa prakAra TaTTI pezAba ThIka kiyA aura kahA ki aba dhulA do maine khaba dho diyA aura unakI dhotI bhI jo gIlI ho gaI hameM khudA ke sivA kucha naz2ara nahIM paataa| thI badala dI / aba thoDA sA Apako Upara ko khasakA dU nikala gaye haiM bahuta dUra justajU se hama // to takiye ke sahAre mira mA jaaygaa| maine va maheza ne calA jAtA hU~ haMsatA khelatA mauje havAdasa se / jaise hI sahArA dekara Upara khamakAyA usI samaya unake agara prAsaniyAM ho jindagI duzvAra ho jAye / / subaha ke 7 bajakara 13 minaTa para prANa pakherU uDa gaye agara marate hue laba para na terA nAma paayegaa| uname kucha bhI na rahA / cetanA nikala gaI aura jaDa to marane se dara gujarA mere kisa kAma pAyegA / zarIra paDA rhaa| hama saba kuTumbIjana vilamva vilakha kara jahA~ taka basara kara jindagI pAlA khyAloM meN| rone lge| marate samaya yA rAtri me koI bhI agalaka banA detA hai kAmila baiThanA sAhaba kamAloM meM / / mUcaka nahI hue aura hama svapna meM bhI yaha nahIM socate the jinake dila meM hai darda duniyA kaa| ki ye Aja hamase sadA ke lie bichar3a jAyege / aise punya vahI duniyA meM jindA rahate haiN| mAtmA kA colA ekadama chuTa gayA jaise koI bAta cIta khudAbandA mero gumarAhiyoM se daragujara phrmaa| karatA manuSya aA~khe mIca kara gaharI nIda me so jAtA hai| mai usa mohAla meM rahatA hU~ jisakA nAma duniyA hai| yaha saba unakI dharmajJa bhAvanA kA hI asara thA jo unhe vahadate khAsa izka meM rayata kA jikra kyaa| anta samaya meM koI pIDA kA anubhava nahI huA aura apane hI jalave dekhiye apanI hI bajmeM nAz2a meM / unakA maraNa samAdhipUrvaka hI hyaa| aba aura adhika galoM ne khAro ke cher3ane para sivA khAmozI ke dama na maaraa| maiM kyA likhU, aba ve hamameM nahIM rahe; parantu unakI meM kyA likha. aba ve hamameM nahIM ra zarIpha ula meM agara kisI se to phira zarAphata kahA~ rhegii| smRti tathA AzIrvAda sadA hamAre sAtha rhegaa| unakA jindagI aisI banA jindA rahe dilazAda tuu| nAma jaina janetara samAja meM sadA amara rahegA / ki "yugajaba na ho duniyA meM to duniyA ko prAye yAda tuu|| vIra" jaisA bhI koI sAhitya tapasvI ho gayA hai jisane vIdAre zazajahata hai koI dIvAvara to ho| apanA sArA jIvana jinavANI prabhAvanA aura sarasvatI jalvA kahAM nahIM hai koI prahale najara to ho / ArAdhanA me lagAye rkhaa| unake phUla unakI icchA ke itanA bulanda kara naz2are jalvA khvAha ko| anukUla sarAsAvA pAzrama meM bhijavA diye gaye hai| jalve khuda pAe~ dRr3hane terI nigAha ko / / DA0 zrIcanda jI ne mukhtAra sAhaba ke antima samaya subaha ke cAra baje kahane lage ki aba tuma ArAma ke sambandha meM jo kucha likhakara bhejA hai, usako unakI karo mai bhI leTe-leTe sAmAyika karatA rahU~gA aura apane icchAnusAra jyo kA tyo de diyA hai| Page #271 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sAhitya jagata ke kIrtimAna nakSatra tumheM zatazaH praNAma ! anUpacanda nyAyatArtha pro mahAmanA mAnava punIta ! pro guNa gaurava garimA vidhAna ! ___o devi sarasvati varada putra ! " niHsvArtha mUka sevaka mahAna !! cAritra niSTha vRr3ha zraddhAno! mAdhyatmika zreSTha vicAravAna ! nirbhIka samAlocaka sacce pro Thosa kAryakartA mahAna ! pro parama sudhAraka rASTrIya ! pro sAmAjika gaurava apAra ! pro parizramI karmaTha netA ! pro uccakoTi sAhityakAra ! siddhAMta ziromaNi! vidvadavara! pro adhikArI vidvAn eka pro saphala samIkSaka, kavi, lekhaka ! pro patrakAra jAgRta - viveka ! pro bhAratIya saMskRti poSaka ! vidvAn vicAraka nItivAna ! svAbhAvika sahaja vikAsa yukta ati saumya saralatA mUrtimAna !! nUtana prAcIna vicAroM kA thA sammizraNa tuma meM apAra / kyA vRddha taruNa, kyA bAla prauDha the sabhI upakRta hara prakAra / / pro purAtattva premI! zodhaka ! itihAsakAra, sAhityakAra ! __ racayitA bhAvanA-merI' ke ___ 'yugavIra' 'jugata mukhtArakAra' ! tumane samagra nija jIvana ko sAhitya aura sevA-samAjahita. khapA diyA prAcArya zreSTha ! saMdeha na isameM leza mAja / tumane jana-mAnasa badala diyA asamaya meM nidhana tumhAre se nakalI granthoM kI pola khola ho gayA acAnaka vajrapAta / tathyoM ko khoja nikAlA hai jIvana - nirmAtA, patha darzaka itihAsa kasauTI tola tol|| kho gayA hAtha se akasmAt // itihAsa badala DAlA tumane vidvajjana bodhaka sugaNa-dhAma sAhitya-jagata ke kotimAna nakSatra tumheM zatazaH praNAma / / Page #272 -------------------------------------------------------------------------- ________________ aise the hamAre bAbU jI vijayakumAra caudharI ema. e. sAhityAcArya vIra vAGamaya kI zodha aura khoja meM apane sudIrgha jinhoMne acAnaka hI mujhe isa mahAna puruSa ke darzana pAne jIvana ko pratipala tanmaya rakhane vAle bhAratI-putra bAbU meM sahAyatA kI / rugNAvasthA me mai chANI (udayapura) apane jugalakizora mukhtAra sA0 ko aba jaba hama 'svargIya' sevA sthAna para jA rahA thA dillI sTezana para eka yAtrI zabda se aMkita pAte hai, taba aise lagatA hai mAnoM karAla dhokhA dekara merA sAmAna curA le gayA tIna dina taka maiM kAla ne vIra-bhaktoM para kahara DhA diyA ho| yadyapi bAta ki kartavya vimUDha dillI jakazana para hI par3A rahA cauthe aisI nahIM hai, hama sabake saubhAgya se usane kAphI sunI dina upAya socA zrImAna paMDita darabArIlAla jI 'koThiyA aura manuSya ke maraNa dharmA svabhAva hote hue bhI 'jIvemaH nyAyAcArya se milanA caahie| zrI koThiyA jI kitane zaradaH zatam' kI bhAvanA ko anukUla usane pUjya mukhtAra dayAlu hai yahAM yaha batAne kI AvazyakatA nahIM hai jo unake sA0 ke darzana hameM zatAbdI ke antima dazaka taka karAye samparka meM AtA hai vahI batA sakatA hai| zrI paMDita jI kI para aise sarasvatI putroM kI prAyu to 'brahma varSo' ke anusAra kRpA se dillI meM tIsare dina maiM isa mahAna puruSa ke sAmane ginI jAnI caahie| agara Age Ane vAlI pIDhiyA beTA thaa| gauravarNa duharI deha kA vRddhAvasthA se jhuriyoM paLegI ki prAcArya jUgalakizora kauna the to isakA uttara paTA kAntimaya cedA jisake kevala yahI diyA jA sakegA ki jinavANI kI sevA meM sapheda cAdara, gerue vastra kA eka kurtA, zAyada varata kAja apane jIvana ko tila-tila jalAkara ni:zepa banAne vAlA se baMdhI haI jeba meM paDI ghdd'ii| jisake sAmane Deska para eka mahAna tapasvI thA jisake hRdaya me karuNA kI ajasra likhate the kAgaja para nInoM yora le he dhArA bahatI thii| jisake paDhane aura manana karane se jIvana jinameM tanmayatA se prAkhe gaDI huI hai| yaha hai hamAre pUjya kA Atma parikAra hotA hai, bhAvanAe~ mAnavIyatA se bAbU jI kA kucha pricy| aura mai usI dina vIra sevA prota-prota ho jAtI hai aisI merI bhAvanA kA eka bhI 'pada' mandira kA eka kaniSTha sainika bana gyaa| paDita koThiyA jaba taka logoM kI jabAna para rahegA taba taka svargIya jI ne merI sthiti batAyI nahI ki usake pahale hI 'bAbU mukhtAra sA0 kI kIrti-candrikA isa samAja kI dharatI para jI' kA hRdaya pighala par3A aisA prema thA vidvAnoM se chiTakatI rahegI vaha kSaNa kitanA pavitra hogA jisa kSaNa unhe / meM 'bAba jI' ne merI-bhAvanA kA 'udgAra' kiyA hogaa| dUsare dina rAtri ke DhAI-tIna baje hoMge ki bAbU jI bauddha sAhitya meM usake aga rUpa me eka 'udAra' sAhitya ke kamare meM se prArthanA kI dhvani pAne lagI-'mujhe hai jisame mahAtmA buddha ke maMgala kSaNoM ke hapamaya udgAra svAmI usa bala kI drkaar'| yaha pada zAyada bAbU jI ke saMkalita hai| yaha unake hRdaya himAlaya se nikalI huI mitra svagIya nAtharAma jI premI kA banAyA huprA thaa| aisI gaMgA kI dhArA hai jisameM nahAkara hama saba apane jIvana isameM ApattiyoM ke pahAr3a se TakarA kara bhI apane naitika kalaMko ko sadA kAla dhone meM samartha ho jAte hai| jIvana ko Age bar3hane kI kAmanA hai / mukhtAra sA0 apane ___ vaha mere jIvana ke saubhAgya kSaNa the jaba vIra sevA dhyeya ke prati kitane aDiga the aisI hI prArthanAmoM kA yaha mandira meM sevA ke bahAne isa 'sAhitya-tapasvI' ke najadIkI phala hai| se darzana karane kA avasara milA karatA thaa| san unnIsa eka dina vaha thA jaba zrI koThiyA jI meM aura dhI so unacAsa ke disambara mahIne kI antima tArIkhe thI bA jI meM kisI siddhAnta para se sammavataH vaha prApta Page #273 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 250 anekAnta parIkSA ke samarpaNa para se thA kucha vAda-vivAda ho gayA sA0 kevala sAhityakAra kA hRdaya nahIM, kavi kA bhAvuka aura zrI koThiyA jI ne tyAga-patra de diyA usa dina mujhe hRdaya nahIM, zodhaka prAcAryatva kA hRdaya lie rahate the / khyAla hai zrI bA jI kI A~khe chalachalAtI huI thiiN| svargIya bA. jI eka mahAn bhASyakAra the / grantha kI kitanA gaharA vaha prema thA! zrImAn paM0 paramAnanda jI jaTilatA ko kholakara pATakoM meM sarasatA ke sAtha viSaya zAstrI to prAja bhI vIra sevA mandira meM haiM, unheM jisa kA hRdayaMgama karAnA bhASyakAra kA uddezya hotA haiM yahI niSThA se 'bA. jI' kI sevA meM rata pAte the hama logoM ke lie vaha anukaraNIya thaa| bAta hamAre svargIya bAbU jI meM thii| ve grantha kI vyAkhyA usake pratyeka zabda ke sAdhAraNa aura vizeSa artha ke sAtha jaina itihAsa vizeSakara jaina granthakAra prAcAryoM ke nirdezaka-cinhoM ke dvArA spaSTa karate the| hindI ke kAraka viSaya me apane gahare adhyayana aura cintana se svargIya cinhoM ke viSaya meM bA. jI saMskRta vyAkaraNAnusAra samasta mukhtAra sA0 ne jo zodha aura khoja pUrNa tathya nizcita zailI ko hI ThIka mAnate the ve zabda ke sAtha hI kAraka kiye hai ve itane prAmANika aura nirvivAda haiM ki binA bodhaka ko jor3ate the| para sarga mAnakara usako alaga se kisI nanu na ca sabane svIkAra kiye hai / 'jina khojA tina nahIM likhate the| prAkRta kI apekSA saMskRta zailI se ve pAiyAM gahare pAnI paiTha / ' svargIya mukhtAra sA0 isa kahA. adhika prabhAvita the / svargIya bA0 jI ke pAsa jinako vata ko pUrNataH caritArtha karate the| bhI kucha dinoM baiThakara kucha likhane kA avasara milA hai ve svargIya bAbU jI ke pAsa jo bhI rahA hai vaha bA0 acchI taraha jAnate hai ki bA0 jI sAhityakAra kI apekSA jI kI vyavasthA se prabhAvita hue binA nahIM raha sakatA / AcArya adhika the| hisAba-kitAba ke sambandha me pUjya bA. jI bar3e vyavahArI the agara kisI ke pAsa do paise bhI bAkI hai to cAra mAha __ vIra-vANI aura unake mahAna vyAkhyAtA mahAn prAcArya bAda bhI mAMgane meM sakoca nahIM karate the aura kisI kA varya punya nAma svAmI samantabhadrAcArya ke prati bA. jI eka paisA bhI denA bAkI haiM to use bhI ve cAra mAha mAha kI itanI pragAr3ha zraddhA thI ki unakA nAma smaraNa hote bAda apane pApa bulAkara de dete the eka bAra mere hisAba hI ve vibhora ho jAte / mAno samantabhadra svAmI ke prAdeza ke do paise bA. jI ne ThIka cAra mAha bAda aise hI ko lekara unake adhure kArya ko pUrA karane ke lie hI diye the| gharA-ghAma para avatIrNa hue ho / unake jIvanakA dhyeya mAno ___khoja-zodha kI gutthiyoM evaM dArzanika gaharAiyoM me vIra vAGmaya kI sevA ke atirikta aura kucha nahI hai / DUbe hue bhI bA0 jI ko hama logoM ne jora ke ThahAke usake prakAra aura prasAra meM unheM aparisIma Ananda milatA lagAte hue hAsya rasa me vibhora dekhA hai| uname darzana thA mahAsanta tulasIdAsa jIne rAmacarita mAnasa likhane zAstra kI gambhIra cintana-zIlatA, sAhityakAroM kI " kA jo uddezya-svAntaH sukhAya tulasI raghunAtha gAthA sahaja bhAva-pravaNatA, mukta vinoda priyatA eka sAtha thii| likhA hai| hamAre pUjya bA0 jI ne bhI svAntaH sukhAya 'vajrAdapi kaThorANi mRdUni kusumAdapi' aise the hamAre hI vIra vAGmaya kI sevA meM apane jIvana-sneha ko tilasvargIya bA. jI / apane siddhAnta para ve itane aDiga aura tila jalAyA hai| yahI kAraNa hai ki mahAvIra kI vANI aura acala rahate the ki aisA mAlUma par3ane lagatA thA ki ke mahAn uddhAraka samantabhadra svAmI ke prati unakI tanmabA0 jI me bhAvukatA bilkula nahI hai| apane pragAr3ha yatA pUrNa ananya zraddhA thii| yadyapi zAstrIya prAdhAra se aisA snehI svargIya bA0 choTelAla jI kalakattA vAloM ke sAtha kahane meM vivazatA hai ki hamAre pUjya bA0 jI samantabhadra bhI ve vaisI hI dRr3hatA vartate para usa dRDhatA me bhI antaH svAmI ke hI avatAra the, kAraNa samantabhadra svAmI to jayasvinI kI bhAMti mRdula bhAvukatA kA srota bA0 jI svarga meM lambI Ayu lekara svarga sukhoM kA anubhava kara rahe ke hRdaya taka meM bahA krtaa| vAstava meM svargIya mukhtAra haiM para unakA sandeza bA0 jI ne avazya sunA thaa| Page #274 -------------------------------------------------------------------------- ________________ samIcIna dharmazAstra 251 prAcAryatva bida kI vyApako hamAre svargIya bA. jI bahumukhI vilakSaNa pratibhA ke kAroM meM usa mahAn prAcArya paramparA kI kar3I the yadyapi dhanI the| unameM dArzanika cintanazIlatA, kavi kI bhAvu. ve gRhastha the para unakI gRhasthI jinavANI kI sevA ke hI katA, prAcAryatva kI garimA aura gambhIratA, samIkSaka kI gahare moha se vyApta thii| bhedaka dRSTi, purAtatva vid kI vyApaka pAradarzitA, sampA- yadyapi mAja vaha mahAmAnava sAMsArika satya ko sAtha daka kI kATa-chAMTa saba kucha thii| aura thI ina sabake Upara kara apanI deha ke pArthiva paramANuSoM ko vikharA cukA hai| virAT mAnavatA paura paropakArArtha apane ko tila-tila para usakI sAhitya sevA aura mahAn prAtmIya sandeza hamAre jalAne kI mahAna udAratA / unhoMne apane mahAn vyaktitva liye preraNAdAyaka haiN| yahA~ maiM apanI zraddhAMjali arpita ko eka saMsthA meM parivartita kara diyA thaa| ve jaina grantha- karatA huuN| ina saba samIcIna dharmazAstra campAlAla siMghaI, 'purandara', ema. e. zodha snAtaka svatantra bhArata ne sAranAtha sthita azoka stambha ke mukhtAra sA0 ne samIcIna dharmazAstra kI prastAvanA meM zrI zIrSastha siMhoM ko rAjya cinha ke rUpa meM apanAkara samrAT samantabhadra kI do anya garvoktiyA~ bhI aMkita kI hai jinakA azoka dvArA dharmavijaya ko yuddhavijaya se zreSTha pradarzita adhika pracAra nahIM ho sakA haikarane vAlI nIti kA mahatva pratipAdita kiyA hai| isa "kAMcyA nagnATako'haM, malamalinatanulavize pAMDupiMDaH, deza meM digvijayI samrATo ke svarNa-mukuTa dharmavijayI sato puNDroDre zAkabhakSI, dazapuranagare miSTabhojIparivATa / ke caraNoM me jhukate rahe hai lagabhaga do sahasra varSa pUrva aisI vArANasyAmabhUvaM zazadharadhavalaH, pAMDurAgastapasvI, dharmavijaya phaNimaNDalAtargata uragapura (pAMDya pradeza kI rAjan yasyA'stizaktiH, sa vadati purato jainnigrNthvaadii|" rAjadhAnI) ke sanyasta rAjaputra ne kI thii| karahATaka kI kAcI ke isa nagnATaka (digambara sAdhu) ko prAptarAjasabhA me usane nimnAkita zloka ke rUpa meM prAtmapari mImAMsA kI tAr3apatrIya prati meM rAjakumAra prakaTa kiyA cayAdi diyA thA jo zravaNa belgola ke zilAlekha me gayAutkIrNa hai| (zilA lekha kra0 54) / 'itizrI phaNimaNDalAlaMkArasyoragapurAdhipa sUnoH "pUrva pATaliputramadhya nagare bherI mayA tADitA, zrI svAmI samantabhadra muneH kRto prAptamImAMsAyAm / ' pazcAnmAlava-siMdhu-Thakka-viSaye kAMcIpure vaivize / unheM dharmazAstra, nyAyazAstra aura sAhityazAstra ke prApto'pi haM karahATakaM bahubhaTaM vidyotkaTaM sakaTa, sAtha jyotiSazAstra, prAyurveda, mantra, tantrAdi viSayoM meM bAvArtho vicarAmyaha narapate zArdUlavikrIDitaM // " bhI nipuNatA prApta thI, jaisA ki nimnAkita prAtma-paricaya isa garvokti se prakaTa hotA hai ki na kevala dakSiNa se prakaTa hai :bhArata kI kAMcI nagarI ke vArthiyo ko svAmI samanta- prAcAryoha, kavirahamahaM, vAdirAT, paMDitohaM, bhadra ne parAjita kiyA thA, apitu uttara bhArata sthita daivajJoha, bhiSagahamahaM, mAntrikastAMtrikohaM / pATaliputra (paTanA), mAlavA, sindhu, Thakka (pajAba kA eka rAjannasyAM jaladhivalayAmekhalAyAmilAyAma, bhAga), vidizA (mAjakala madhyapradeza meM hai) Adi meM bhI prAjAsiddhaH kimiti bahunA siddha sArasvatoham // " vijayapatAkA phaharAI thii| ukta zloka to vikhyAta hai, ukta padya meM prAcArya pravara ke 10 vizeSaNoM kA Page #275 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 252 anekAnta ullekha huA hai : jJAnapITha ne yaha grantha prakAzita kiyA hotA to mUlya 7 ru0 (1) prAcArya, (2) kavi, (3) vAdirAT, (4) se kama na hotA / paMDita, (5) daivajJa (jyotiSI), (6) bhiSak, (7) sva. mukhtAra sA0 ne grantha kA bahupracalita nAma ratnayAMtrika, (8) tAMtrika, (8) AjJAsiddha, (10) siddha karaMDa zrAvakAcAra na rakhakara 'samAcIna dharmazAstra' rakhA sArasvata / hai / granthakartA zrI samantabhadra ne granthArambha me saMkalpa kiyA svAmI samantabhadra kI tulanA meM nirbhIka evaM prabhAvaka anya prAcArya nahI tthhrte| isI se svargIya paDita jugala dezayAmi 'samIcInaM dharma karma nivarhaNaM / kizora una para mugdha the| sasAra duHkhataH satvAn yo gharatyuttame sukhe // 2 // unhoMne 21 aprela 1626 ko dillI meM samantabhadrA mukhtAra sA0 ne ratnakaraNDa nAma granthAta ke nimna likhita zloka se phalita kiyA hai :zrama kI sthApanA kI thii| Age calakara yahI vIra sevA mandira khlaayaa| unhoMne prAcAryazrI ke aneka granthoM para yena svayaM vIta-kalaMka-vidyA-dRSTi-kriyA-'ratnakaraDa'-bhAvaM / bhASya likhe aura unheM saTIka prakAzita kraayaa| unakI nItastamAyAti patIcchayeva sarvArthasiddhistriSaviSTapeSu // 146 antima icchA eka mAsika patra aura nikAlane kI thii| mAsika pAra nikAlI granthakartA ne anya grantho ke bhI do-do nAma ginAye jisakA nAma bhI 'samantabhadra' prastAvita kiyA gayA thaa| hai, jaise-devAgama kA aparanAma praaptmiimaaNsaa| stutiprastAvita mAsika-patra to aba kyA nikalegA, vIra sevA vidyA kA apara nAma jinastutizataka yA jinazataka, svamandira se anekAnta hI nikalatA rahe to bar3I bAta hai| yabhU stotra kA aparanAma samantabhadra stotra aura yaha bhI likhA hai ki ye saba prAyaH apane apane Adi yA anta ke zrI samantabhadra ke anya granthoM kI apekSA adhika padyo kI dRSTi me rakhe gaye hai| lokapriyatA unake upAsakAcAra ko prApta hone kA kAraNa granyakartA ke anyAnya grantha kaTina bhASA meM hai aura isa grantha kI sarala saskRta bhASA aura adhikatara anuSTupa viSaya bhI durUha hai| ataH kucha vidvAnoM ko sandeha huA chandoM meM gRhasthAcAra kA vizad vivecana hai| 'gAgara me ki devAgama, yukyanuzAsana jaise grantho ke kartA udbhaTa sAgara' bhara diyA hai| viSayavastu aura zailI donoM hI vidvAna prasiddha AcArya samantabhadra ne yaha grantha nahI likhaa| utkRSTa hai| isake kartA koI dUsare hI samantabhadra hoNge| isa sandeha kA sarvaprathama isakI saMskRta TIkA zrI prabhAcandrAcArya ne pradhAna kAraNa hai isa grantha meM usa tarkapaddhati kA prabhAva likhI / kannar3a, marAThI Adi bhASAoM meM aneka TIkAye jo anya grantho meM prApta hai| sva0 mukhtAra sA0 ne ise likhI gii| hindI meM sarvaprathama vistRta bhASya paDita sapramANa zrI samantabhadrAcArya praNIta siddha kiyA hai| isI sadAsukha kAsalIvAla (jayapura nivAsI) ne likhA jo sambandha meM DA. hIrAlAla jaina ne 1644 I0 me eka DhaDhArI gadya meM hai| jayapura ke AsapAsa kA kSetra DhuDhAra nibandha likhA thA-'jaina itihAsa kA eka vilupta kahalAtA hai| yaha bhASya vi0 saM0 1920 me likhA gyaa| adhyAya / ' isakA viratRta aura sapramANa uttara mukhtAra mukhtAra sA0 ne zrAvakAcAra kI vistRta vyAkhyA 200 sA0 ne anekAnta dvArA 1648 me diyA thA, jise vistAra pRSTho meM kI hai aura 116 pRSThoM meM to kevala prastAvanA parvaka isa grantha kI prastAvanA meM diyA hai| prastAvanA meM hI likhI, jise mAgha sudI 5 saM0 2011 vi0 ko pUrNa 6 anya samantabhadroM kA ullekha karane ke pazcAt yaha kiyaa| jIvana ke bahumulya 12 varSa isame lgaaye| yaha niSkarSa nikAlA hai ki yaha grantha unhI samantabhadra svAmI grantha bIra sevAmandira se aprela 1655 I0 meM prakAzita kI racanA hai jinakI kRtiyA~ prAptamImAsAdi hai| huyA hai| kapar3e kI pakkI jilda hai| pracAra kI dRSTi se vAstava meM prAcArya thI ne yaha grantha likhakara bAlakoM mUlya lAgatamAtra kevala tIna rupaye rakhA hai| yadi bhAratIya evaM bAlabuddhi gRhastho para atyanta anugraha kiyA hai / pratyeka Page #276 -------------------------------------------------------------------------- ________________ samIcIna dharmazAstra 253 parIkSAlaya ne ise pAThyakramoM meM sthAna diyA hai, pratyeka dRSTavya hai / yathApAThazAlA meM isakA paThanapAThana hotA hai, pratyeka jinamandira zloka R0 13 me 'pASaDi' kA pracalita artha dhUrta, tathA suzikSita gRhastha ke gRha meM yaha prAptavya hai| daMbhI yA kapaTI amAnya karake pApa kA khaMDana karane vAlA isa grantha kI aneka bAlabodhaTIkA hindI meM huI tapasvI kiyA hai| isI prartha meM zrI kudakudAcArya praNIta hai| sonagaDha se bhI hindI TIkA sahita yaha anya prakAzita samayasAra kI gAthA R0 108 tathA ati prAcIna sAhitya huA hai| meM prayukta honA batAyA hai| 'samIcIna dharmazAstra' kA prAkkathana DA. vAsudevazaraNa zlo0 R0 28 me 'mAtaMgadehajam' kA artha cAMDAla agravAla evaM (Preface) DA0 prA0 ne0 upAdhye mahodaya kA kAma karane vAlA hI nahIM, cANDAla ke deha se utpanna se likhA kara gauravavRddhi kI gaI hai| samarpaNa patra zrI athAt janma yA jAti se cANDAla bhI kiyA hai| samantabhadra svAmI ke nAma hai : zloka R0 58 meM 'viloma' kI vyAkhyA-alpa 'svadIyaM vastu bhoH svAmin ! tubhyameva samapitam / ' mUlya meM mile hue dravyoM ko anya rAjya me bahumUlya banAne grantha ko 7 sAta adhyAyoM meM vibhakta karanA mukhtAra kA prayatna / isase apane rAjya kI janatA una dravyoM ke sA0 kI sUjhabUjha hai| yaha vibhAjana bar3e acche Dhaga se ucita upayoga se vacita raha jAtI hai| isalie yaha eka kiyA gayA hai| prakAra kA apaharaNa hai| vilopa meM dUsare prakAra kA apasvApa pannAlAla vAnIlAmI haraNa bhI zAmila hai jo kisI kI sapatti ko naSTa karake grantha ke 21 padyo ke kSepaka hone kA sandeha vyakta kiyA : kA prastuta kiyA jAtA hai hai| thaa| marAThI bhApA ke vidvAna pa0 nAnA rAmacandra nAga ne zloka kra0 56 me paradAra nivRtti' kI vyAkhyAto kevala 100 zloka mAnya karake 50 kama kara diye / jo svadAra nahIM, vaha paradAra hai| kucha loga paradAra kA mukhtAra sA0 ko jaina siddhAnta bhavana, pArA meM tADapatrIya atha para kA strI karate haiN| ekamAtra usI kA tyAga karake aisI pratiyA~ bhI prApta huI hai jiname 190 zloka hai parantu / kanyA tathA vezyA sevana kI chaTa rakhanA sagata pratIta nahIM hotaa| unhone sapramANa siddha kiyA ki vAstava me 150 zloka honA caahie| unhoMne zrI prabhAcandrAcArya eva 50 sadA iloka R0 77 me hisAdAna kI vyAkhyA-hisA ke sUkha kAsalIvAla ke caraNacinho para calakara samIcIna ye upakaraNa yadi koI gRhastha isalie mAMge detA hai ki dharmazAstra meM 150 zloka hI rakhe / / usane bhI aAvazyakatA ke samaya unase vaise upakaraNo ko zrI samantabhadrAcArya kA vistRta paricaya 25 pRSTho meM mAMga kara liyA hai aura Age bhI usake lene kI sambhAvanA diyA hai jise mukhtAra sA0 ne 'sakSipta paricaya' kahA hai| hai to aisI hAlata meM usakA vaha denA nirarthaka nahI kahA isakA kAraNa yaha hai ki unhone prAcArya pravara ke sambandha jA sktaa| usame bhI yaha kucha vAdhA nahI DAlatA / jahA~ me bahuta zodha kI thI isalie itanA likhane para bhI lagatA ina hisopakaraNo ko dene meM koI prayojana nahI hai, vahI thA ki bahuta kama likhA hai| yaha vrata vAdhA DAlatA hai| zrI prA0 ne0 upAdhye ne bhUmikA meM likhA hai ki- zloka kra. 85 me ve hI kaMdamUla tyAjya hai jo prAsuka 'hindI vyAkhyA kevala mUlAnugAmI hindI anuvAda nahIM hai, athavA acitta nahI hai| prAsuka kadamUlAdi ve kahe jAte hai balki jaina nyAya sammata viSayoM para kucha sadRza prakaraNoM jo sukhe hote hai, AgnyAdika me pake yA khUba tape hote hai, ko zrI samantabhadra tathA unake pUrvavartI granthakAroM ke granthoM khaTAI tathA lavaNa se mile hote hai athavA yatrAdi se chinna se lekara guNa-doSa-vivecikA vicAraNA ko bhI prastuta bhinna kiye hote hai-jaisA ki nimna prAcIna prasiddha gAthA karatI hai|' se prakaTa hai :vyAkhyA ke krama meM kucha zabdoM kI zodhapUrNa vivecanA "sukkaM pakkaM tatrA, aMvila lavaNeNa missiya vavvaM / Page #277 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 254 anekAnta jaMjateNa ya chiNNaM, taM savvaM phAsuyaM bhaNiyaM // " "bhikkhaM bhamei patto' se hotA hai (pAtra hAtha meM lekara bhikSA navanIta meM apanI utpatti se aMtarmuhurta ke bAda hI ke lie bhramaNa karanA / ) gyArahavIM pratimA ke kSullaka sammUcrchana jIvoM kA utpAda hotA hai| ataH isa kAla- aura ailaka bheda zrI samantabhadra svAmI ke samaya meM nahIM the| maryAdA ke bAhara kA navanIta hI vahA~ tyAjya koTi me hai zrI mukhtAra sA0 kSullaka pada ko purAnA aura ailaka pada yA mukhtAra sA0 khullaka pada ke - isase pUrva kA nhiiN|| ko pazcAdvartI mAnate the jaisA ki unake gaveSaNApUrNa nibaMdha 'ailaka pada-kalpanA' se spaSTa hai jo anekAnta varSa 10 kI zloka 86 meM 'anupasevya' kI vyAkhyA-striyoM ko saMyukta kiraNa 11-12 meM prakAzita huA thaa| aise ati mahIna evaM jhIne vastra nahIM pahananA cAhie jinase unake guhya aMga spaSTa dikhAI par3ate hoN| isI iloka meM 'gRhato munivanamittvA' se sUcita kiyA zloka R0 116 meM dravyapUjA kI vyAkhyA-vacana hai ki munijana taba vanavAsI the, caityavAsI nahIM the| zrI tathA kAya ko anya vyApAroM se haTA kara pUjya ke prati paM0 nAthUrAma premI ne 'vanavAsI pora caityavAsI' zIrSaka praNAmAMjali tathA stuti pAThAdi ke rUpa meM ekAgra karanA zodhapUrNa lekha 1920 I0 me janahitaiSI meM prakAzita kara hI dravyapUjA hai| jala, candana, akSatAdi se pUjA na karate isa para paryApta prakAza DAlA hai| hue bhI pUjaka mAnA hai| zrI amitagati prAcArya ke upA ukta dRSTAMtoM se prakaTa hotA hai ki sva. paM0 jugalasakAcAra se bhI dravyapUjA ke isI artha kA samarthana hotA hai| kisAna lI aura unakI maulika "vaco-vigraha-saMkoco, dravyapUjA nigadyate / nAe~ bejor3a thii| vAGamayAcArya kI upAdhi se ve vibhUSita tatra mAnasa sakoco, bhAvapUjA purAtanaH // " kiye gaye the| kAza jaina samAja ne koI vizvavidyAlaya zloka R0 147 me 'bhakSya' kI vyAkhyA-bhakSya kA sthApita kiyA hotA to nizcaya rUpeNa ve DaoNkTareTa kI artha bhikSAsamUha hai| utkRSTa dhAvaka aneka gharo se bhikSA mAnada upAdhi se vibhUSita kiye gaye hote| unake nidhana lekara anta ke ghara yA eka sthAna para baiThakara khAtA hai| se jo sthAna rikta hRyA hai, usakI pUrti asabhava nahI to jisakA samarthana thI kudakudAcArya ke suttapAhuDa meM pAe hue duSkara avazyameva hai / 'eka apUraNIya kSati' pannAlAla sAhityAcArya vidvadvareNya pa0 jugalakizora jI mukhtAra jaina vADmaya Apane apanI svAjita sampatti kA bahubhAga samarpita ke svayaM buddha vidvAn the| unhone antaGga kI preraNA se kara vIrasevA mandira kI sthApanA kI thI tathA usake jaina zAstroM kA gahana adhyayana kara apane jJAna ko vika- mAdhyama se anekAnta patra kA prakAzana kara vidvAnoM ke lie sita kiyA thaa| dharma, nyAya, sAhitya itihAsa prAdi vicAraNIya sAmagrI prastuta kI hai| aba taka pApa samAja sabhI viSayoM meM unakI apratihata gati thii| unake dvArA ko-1. jainAcAryoM kA zAsana bheda, 2. grantha parIkSA racita vizAla sAhitya unake abhIkSNa jJAnopayoga ko cAra bhAga, 3. yugavIra nibandhAvalI do khaMDa, 4. svayaMbhU sUcita karatA hai| Apane apane jJAna kA sadAvarta vinA stotra, 5. yuktyanuzAsana, 6. samIcIna dharmazAstra, 7. devAkisI spRhA ke niHsvArtha bhAva se cAlU rakkhA hai / gama stotra, 8. adhyAtma rahasya, 6. tattvAnuzAsana, 10. Page #278 -------------------------------------------------------------------------- ________________ eka apUraNIya kSati 255 purAtana jaina vAkya sUcI, 11. satsAdhu saMsmaraNa maMgalapATha, meM lAyA hai| saMskRta me yamakAlaMkAra durUhatA kI dRSTi se 12. anitya paJcAzikA, 13. yogasAra prAbhRta bhASya, apanA khAsa sthAna rakhatA hai zabdoM kI tor3aphor3a ko 14. ratnakaraNDa zrAvakAcAra, stuti vidyA, samAdhitantra mukhtAra jI eka bar3A camatkAra mAnate the| 'lakSmImahastulya Adi ke prastAvanA lekha, 15. merI bhAvanA Adi kavi- satI satI satI-' isa pAzrvanAtha stotra kA bhI Apane tAeM, 16. upAsanA tattva tathA aneka lekha saMgraha pradAna mujhase hindI anuvAda karAyA thA para ve use abhI prakAkara cuke haiN| jaina lakSaNAvalI prApakA mahattvapUrNa kArya hai zita nahI karA sake / jo ki abhI taka aprakAzita par3A hai / susaMpAdita hokara samantabhadrAcArya ke prati prApakI agAdha zraddhA thii| ve prakAza meM Ane para eka bar3I kamI kI pUrti ho jAyagI kahA karate the ki mujhe to lagatA hai ki maiM unake saMparka aisI prAzA hai| me rahA huuN| parantu ve to apanA kalyANa kara gaye aura mai bAlyajIvana se hI ApakI adhyayana pravRtti nirantara karmacakra meM sar3a rahA hai| unakA kahanA thA ki samantabhadra vRddhi ko prApta hotI rhii| taruNa avasthA meM dharmapatnI svAmI ne jainadharma kI jitanI prabhAvanA kI hai jaina samAja evaM do kanyAyoM kA maraNa hone para bhI Apane apane jIvana ne usake upalakSya meM unakA kucha bhI sammAna nahIM kiyA meM zUnyatA kA anubhava nahI kiyA kintu gRhasthI kI hai / unakI antima samaya taka icchA rahI hai ki unake nAma para 'samantabhadrAzrama' nAma kA eka Azrama kholA cintA se nirmukta ho dharma aura samAja kI sevA meM pUrI zakti se juTa pdd'e| binA kucha likhe Apako caina nahI jAve tathA usake dvArA unake sAhitya kA pracAra ho| par3atA thA / kavi kalpadruma aura yogasAra prAbhRta bhASya to Aja ke yuga meM loga jainadharma sunane ke icchuka hai para koI Apane abhI 61-62 varSa kI avasthA meM vistara para baiThe unheM sunAne vAlA nahI / eka 'samantabhadra' patra ke prakAzana baiThe taiyAra kiye hai| kitanI jJAnAsakti hai| eka bAra kI bhI unakI icchA thii| bhAratavarSIya digambara jaina vidvatpariSad ne abhI 5 saMbhavataH san 1644 kI bAta hai mai sahAranapura kI ratha yAtrA se nivRtta ho sarasAvA gayA thaa| zAma ko bhojana navambara 1968 ko eTA meM abhinandana kiyA thaa| abhike bAda maiM apane sahapAThI mitra paramAnanda jI zAstrI ke nandana ke uttara me Apane Adha ghaMTA taka rugNAvasthA me sAtha ghUmane ko nikala gayA aura bar3I rAta nikala jAne bhI jo hRdaya ke udgAra prakaTa kiye the ve bar3e hI mArmika para vApisa paayaa| Ate hI sAtha mukhtAra jI bole ki the / unakA sAra maine samAcAra patroM meM diyA thaa| mai Apase carcA karane kI pratIkSA meM zAma se baiThA hai| zrI DA0 zrIcanda jI sagala eTA eka sevAbhAvI vyakti haiM Apane tathA Apake parivAra ke pratyeka sadasya ne carcA honI thI ratnakaraNDa zrAvakAcAra ke 'mUrdharuhamuSTi bar3I tatparatA se zrI mukhtAra jI kI sevA kI hai| vAso-zloka pr| usa samaya ve samIcIna dharmazAstra isa sAhitya mahArathI ke uTha jAne se jaina samAja ko (ratna karaNDa zrAvakAcAra bhASya) kI taiyArI meM the| mujhe __eka apUraNaNIya kSati uThAnI par3I hai| maiM divagata mukhtAra lagA ki eka vRddha vidvAn kitanA jJAnopayoga rata hai| jI ke prati namra zraddhAJjali arpita karatA huprA DA. Apane mujhase marudevI svapnAvalI, stutividyA tathA sagala jI va unake parivAra ke prati hArdika sahAnubhUti adhyAtma taraGgiNI kA saMpAdana karAkara unhe prakAza prakaTa karatA hai| 'nahi parAga nahi madhura madhu nahIM vikAsa kA kAla / ali kalo meM baMdha rahyo prAge kauna havAla // + + + + nipaTa prabuSa samumata nahIM budhajana vacana rasAla / kabahuM bheka nahiM jAnatA amala kamala-dala bAsa / / Page #279 -------------------------------------------------------------------------- ________________ mahAna sAhitya-sevI motIlAla jaita 'vijaya' ema. e. bI. eDa. suprasiddha sAhityakAra, vIra sevA mandira evaM TrasTa ke 'merI bhAvanA' unakI sarvAdhika prasiddha racanA hai jo saMsthApaka AdaraNIya paDita jugalakizora jI mukhtAra rASTrIya kavitA kI ucca zreNI meM rakhI jAtI hai| jaina "yugavIra" jaina samAja me vizruta vidvAna, sAhityakAra, va jainetaroM ne 'merI bhAvanA' ko itanA sneha diyA ki samAlocaka, saMzodhaka, sampAdaka, purAtattvavettA, samAja- sahaja hI vaha bhArata kI aneka bhASAmoM meM prakAzita huI sudhAraka eva sAhitya pracAraka the| unhone jaina sAhitya hai| 'yugavIra' meM eka sAtha sAhityakAra, sampAdaka, samAjake pracAra-prasAra, saMzodhana, sampAdana me jo yogadAna diyA sudhAraka, samAlocaka, nibandhakAra eva purAtattvavettA jaise hai / yadyapi zrI mukhtAra sA0 ne kisI mahAvidyAlaya, vizva- aneka rUpa dekhane ko milate haiN| yaha unakI painI dRSTi, vidyAlaya athavA ucca sthAna para zikSA prApta nahIM kI thI spaSTavAditA, cintanazIlatA, sahRdayatA, saralatA eva tathApi unheM sAhitya, vyAkaraNa, darzana, jyotiSa kA jJAna samatA kI dyotaka hai jo unhe sarvoccatA ke zikhara para le thaa| ve nirantara vidyA-vyasanI rahe / niratara svAdhyAya, jA skii| manana eva cintana ne unhe kuzala anvepaka-tattvacitaka sarasAvA ke santa kA amaradIpa aba "anekAnta" ke banA diyaa| phalasvarUpa Apa aprakAzita, anupalabdha eva rUpa meM hamAre samakSa hai| prAzA hai sarasvatI ke isa sAhitya prAdhyAtmika jaina sAhitya kI ora prAkRSTa hue| mahArathI kI akSaya kIti ko akSuNya banAne me jainasamAja, jaina sAhitya tathA sAhityAnurAgI varga asIma utsAha tathA samantabhadra bhakta prAcArya jugalakizora jI 'muganAra' na sAhama kA pradarzana kregaa| unake dvArA racita granthI kA sampAdana-pravAgana hI jaina akhila bhAratIya stara para mAnyatA prApta di0 jaina ghama ke pracAra eva isI sadiya tIrtha kA pramAra, pApanA paripada. vidataparipada, di0 jaina paripada, di.jaina mahA mUla lakSya banAyA / Aja se 28 varSa pUrva sthApita 'samanta- sabhA, bhAratavarSIya di0 jaina magha evaM vIra sevA mandira bhadrAzrama, (aba vIramevA mandira TrasTa) unakI lagana kA TrasTa prabhRti saMsthAno kA prAthamika kartavya hai aise sAdhujIvanta smAraka hai| sAmAjika kurItiyoM kA unmUlana, puruSa kA smAraka grantha prakAzita karAve sAtha hI unakI kuprathAmro kA bahiSkAra eva katipaya aisI bAte hai jinase smRti svarUpa koI sthAyI yojanA banAte jo mahatvaunakI samAja-sevA kI lagana spaSTa dIkha par3atI hai| prnnho| Adhunika jaina-yuga ke 'vIra' zrImatI vimalA jaina rASTrabhASA hindI ke prabala samarthaka, prAdhunika jaina yuga sarasvatI putra ke guNoM kA bakhAna karanA kahA~ taka sambhava ke vIra, jaina sAhitya ke unnAyaka, kavi, bhASyakAra, samI- hai| unhone 'merI bhAvanA' ke yugavIra ke nAma se jaina kSaka, sampAdaka, patrakAra, itihAsakAra evaM purAtattvavettA jagata me akSaya nAma banA liyA hai| DA0 nemicandra jI vidvadvareNya paDita jugalakizora jI murUnAra 'yugavIra' kA zAstrI, prAcArya jI ke sambandha meM ekadama satya likhate hai nidhana na kevala jainasamAja ko kSubdha karatA hai apitu "yadi prAcArya yugavIra bI anya kavitAoM ko dRSTi se hindI saMsAra ko bhI AghAta pahu~cAtA hai / 62 varSa kI aojhala kara de to kevala 'merI bhAvanA' ke kAraNa usI pAyu meM jo sAhityakAra sAhitya-praNayana me lagA rahe aise prakAra amara rahege jisa prakAra 'usane kahA thA' vAhAnI Page #280 -------------------------------------------------------------------------- ________________ mAdhunika jana-yuga ke 'vIra' 257 likhakara candradhara zarmA 'gulerI' amara ho gye|" pApa sampAdaka raha cuke haiN| inake sampAdakatva meM ubhaya'merI bhAvanA' kI lokapriyatA kA pramANa yaha hai ki patroM kI grAhaka saMkhyA kaI gunI ho jAnA suyogya sampAkaI kArAgAroM meM use nizchala prema prApta hai / yahI kAraNa dakatva kA pratIka hI kahA jaavegaa| hai ki yaha agrejI, marAThI, karnATaka prabhRti bhASAoM meM anU unakI bahumukhI pratibhA jaina sAhitya ko gauravamaya banAtI rahI hai| yahI kAraNa hai DaoN. jyotiprasAda jI ne dita huI hai| unhoMne sAhitya ke vividha kSetroM meM apanI unheM sAhitya kA bhISmapitAmaha kahA hai| lagabhaga 70 lekhanI calAI hai| ve sAhityakAra, samAja-sudhAraka tathA varSoM taka sAhitya kI prahaniza sevA karane vAlA sarasAvA satsAhitya praNetA ke rUpa me samAnabhAva se prAdRta hai| (jilA sahAranapura u0 pra0) kA santa tathA jaina sAhitya purAtana 'samantabhadrAzrama' va Adhunika vIra sevA kA sUrya 22-12-68 ko astagata ho gyaa| unheM nissamandira hI unakA jIvanta smAraka hai| 60,000) kI deha guruNAM guru gopAladAsa jI, pUjya gaNezaprasAda jI varNI, rAzi kA ukta TrasTa hai / itihAsa, purAtatva va zodha sAmagrI bra0 zItalaprasAda jI, bairisTara campatarAya jI jaina sAhiyukta 'anekAnta' patrikA ke pApa janmadAtA the jo nava- tyapracAraka, paDita nAthUrAma premI jaise sAdhu puruSoM kI mbara 1926 I0 me prArambha kiyA gyaa| yaha patrikA zreNI meM rakhA jAvegA, jinakI sAhitya sevA, samAja sevA, prAja bhI bhArata kI rAjadhAnI dillI se prakAzita hotI dharma sevA jainasamAja ko yugayugo taka prabhAvita karegA hai| bhArata prasiddha 'jainajagata' va 'jaina hitaiSI' patro ke bhI tathA jinakI smRti akSuNNa rhegii| 'anekAnta' ke svAmitva tathA anya vyore ke viSaya meM prakAzaka kA sthAna vIra sevA mandira bhavana, 21 dariyAgaja dillI prakAzana kI avadhi dvimAsika mudraka kA nAma premacanda rASTrIyatA bhAratIya patA 21, dariyAgaja, dillI prakAzaka kA nAma premacanda, mantrI vIra sevA mandira rASTrIyatA bhAratIya patA 21, dariyAgaja, dilI sampAdaka kA nAma DA0 prA. ne. upAdhye ema. e. DI liT, kolhApura DA. prema sAgara, baDauta yazapAla jaina, dillI paramAnanda jaina zAstrI, dillI rASTrIyatA bhAratIya patA mArphata vIra sevA mandira 21, dariyAgaMja, dillI svAminI saMsthA vIra sevA mandira 21, dariyAgaMja, dillI maiM premacanda ghopita karatA hU~ ki uparokta vivaraNa merI jAnakArI aura vizvAsa ke anusAra sahI hai / 17-2-66 ha. premacanda (premacanda) Page #281 -------------------------------------------------------------------------- ________________ svargIya paM0 jugalakizora jI DaoN0 e. ena. upAdhye ema. e. DI. liTa anuvAdaka : zrI rAmakumAra jaina ema. e. paNDita julakizora jI mukhtAra 22 disambara 1968 kiyA / nizcaya hI vArtAlApa ne usa sahayoga kA zilAko 12 varSa kI pUrNa paripakva avasthA meM eTA nagara meM nyAsa kara diyA, jo premI jI jainadharma ke adhyayana evaM divaMgata ho gaye / isa zokapUrNa ghaTanA se mujhe vaha divasa tatsambandhI anusandhAna me mujhase prAzA rakhate the| smata ho gayA, jaba maiM bI. e. parIkSA kA pramANa-patra prApta paDita jugalakizora jI se isa prathama sAkSAtkAra ke karane ke lie bambaI vizvavidyAlaya ke dIkSAnta samAroha ke pazcAt pratimAsa patra vyavahAra dvArA merA unakA saMparka meM sammilita hone gayA thA aura maiMne 28 agasta ko zrI bar3hatA hI gyaa| premI jI ke prAgraha se maiMne eka kannar3a nAtharAma jI premI ke nivAsasthAna para prathama bAra paMDita bhASA ke kavi kA jIvanacaritra kA marAThI meM anuvAda jI ke darzana kiye the| isase bahuta pahale san 1920 me kiyA, jise premI jI ne svayaM hindI meM anUdita kiyA, jo hI, jaina granthakAroM evaM sAhityakAroM ke viSaya meM likhe gaye, "anekAnta" ke prathama, dvitIya evaM anya aMkoM meM kramazaH 'jana hitaiSI" me prakAzita eva zrI e. bI. laThe dvArA prakAzita hapA / "anekAnta" usa samaya karolabAga, dillI belagAma ke pustakAlaya kI phAiloM meM surakSita, unake se prakAzita hotA thaa| khojapUrNa lekha maiM par3ha cukA thaa| unakI vidvattA kA tabhI mArca, san 1930 me mujhe loka sevA prAyoga ke se mere hRdaya para prabhAva par3a cukA thaa| svargIya zrI nAthU- samakSa sAkSAtkAra ke nimita dillI jAnA par3A / premI jI rAma jI premI bhI mere bar3e AdarAspada the| unake suputra ke parAmarzAnusAra mai usa samaya samantabhadrAzrama karolabAga ne hIrAbAga me mujhase kahA ki pa0 jugalakizora jI hamAre me tIna dina paDita jI ke sAnidhya me rahA / vahA~ zrI ghara (malunda-bambaI) me Thahare hue hai-yadi Apa cAheM to ayodhyAprasAda goyalIya se bhI merA samparka sthApita hapA, isa avasara para mere pitA jI ke aura paDita jI ke eka jo bhaviSya me ghaniSTha maMtrI ke rUpa meM parivartita evaM pari. sAtha hI darzana kara sakate haiN| yaha prathama avasara thA, jaba vaddhita ho gyaa| isake kucha kAla pazcAt paMDita jugalamai donoM vidvAnoM ke eka sAtha pratyakSa darzana kara kizora jI apanA kArya sthala parivartita kara sarasAvA sakA thaa| una dino maiM hindI samajha letA thA, parantu cale gye| kintu hamArA samparka to adhika ghaniSTha hI bola nahI sakatA thaa| pariNAmataH zrI paDita jI ke sAtha hotA gyaa| hama donoM meM vividha anusandhAna prasaMgoM ko merA tatkAlIna vArtAlApa kucha vicitra-sA hI rhaa| pa0 lekara patra-vyavahAra calatA hI rahA / sva. zrI rAva jI jI sAdhAraNa agrejI samajha lete the, parantu itane mAtra se saravArAma dozI kI kRtajJatA ko vismRta nahIM kara sakatA vArtAlApa kA nirvAha honA kaThina thaa| agrejI ke sthAna evaM bhUrizaH sAdhuvAda unheM arpita hai ki unake sahayoga para maiMne marAThI me bolanA prArambha kiyaa| zrI premI jI se maiMne zolApura eka saptAha paryanta Thaharakara ghavalA, jayadhamarAThI kA hindI anuvAda karake mere bhAva paDita jI ko valA TIkAmoM kA adhyayana kara upAdeya sAmagrI grahaNa kii| avagata karA rahe the / hama usa dina zAma ko lagabhaga tIna paMDita jugalakizora jI usa sAmagrI ko dekhanA cAhate the / ghaNTe vArtAlApa meM salagna rhe| hamane isa pradeza me jaina maiMne vaha sAmagrI bheja dii| paMDita jI ne bhI paryApta samaya dharma kI purAtana avasthiti, kumAra kI kAlAnukramatithi ArA ke jaina zAstra bhaNDAra meM ina TIkAmoM kA adhyayana tathA yogIndra kI kRtiyoM ke sambandha meM vicAra-vimarza kara kucha sAmagrI ekatrita kI thI, donoM sAmagriyoM kA Page #282 -------------------------------------------------------------------------- ________________ svargIya paM0 jugalakizora jI 256 tulanAtmaka nirIkSaNa kara unhoMne mujhe satparAmarza diye| kara kevala usakI upakRtiyoM kI prAzaMsA kI pora hI san 1950 meM jaba maiM darzana-sammelana (philo sophI- dhyAna diyA gayA, yaha bAta mujhe khaTakI, parantu adhika kala kAMgresa) meM bhAga lene kalakattA gayA to paMDita jI kucha na kaha skaa| vahAM pahale se hI zrI choTelAla jI ke pAsa Thahare hue disambara, 1957 meM oNla iNDiyA porieNTala the| zrI choTelAla jI vIra sevA mandira kI sthAyI sthiti kaoNnphansa dillI meM huI, usameM maiMne bhI bhAga liyaa| ke viSaya meM prati cintAtura the / sarasAvA se usakA sthAna kaoNnphainsa ke pazcAt paDita jI se milane gye| ve bar3e parivartana dillI ho yA kalakattA Adi viSayoM para ve asantuSTa-se pratIta he| apane sahAyakoM ke prati unake vicAra kara rahe the| eka vicAra yaha bhI thA ki bela- paryApta mabhiyoga the| saMsthA kI acala sampatti vRddhi kI gachiyA mandira meM isake liye eka bhavana le liyA jaave| to unake sahAyakoM ko cintA thI parantu anusaMdhAna kA paMDita jugalakizora jI kI hArdika icchA thI vIra sevA makhya mahatvapUrNa kArya pIche haTatA-sA pratIta ho rahA thaa| mandira kI sevA kA bhAra maiM sevaka (e. ena. upAdhye) isake anantara prAkRta TaiksTa sosAiTI prAdi kI baiThakoM grahaNa karU~, yadi tatkAla hI nahI to unake avakAsa grahaNa meM bhAga lene jaba bhI maiM dillI gayA, vIra sevA mandira meM karane para to yaha avazya ho jAnA cAhie / kalakattA me Thahara kara paMDita jI ko satsaMgati kA lAbha uThAne se bhI avakAza ke samaya hama donoM "sanmati sUtra" ke usa vaMcita na rahA / san 1965 meM jaba maiM aura DaoNkTara hIrAagrejI anuvAda kA punanirIkSaNa karate rahe, jo maiMne paMDita lAla jI kAzmIra me prAyojita akhila bhAratIta prAcya jI kI hI Agraha pUrti ke hetu kiyA thaa| paDita jI zrI pariSad meM bhAga lekara dillI lauTe to paMDita jI ke choTelAla jI se bahuta kucha prAzA rakhate the| parantu choTe- sAnidhya kA lAbha hama donoM ko prApta huprA / usa samaya lAla jI kucha kahane yA karane meM bahuta sAvadhAna the| ve spaSTataH pratIta ho rahA thA ki paMDita jI tathA choTelAla apanI sAmarthya kA ucita anumAna kara lete the| usa jI ke sambandha kucha kaTatara ho gaye the| paMDita jI ne hama samaya hama tInoM eka sAtha udayagiri evaM khaNDagiri evaM khaNDagiri donoM se Agraha kiyA ki samajhaute kA koI madhyamArga khoja (uDIsA) gaye, vahA~ se vApisa Akara do-tIna dina eka nikaaleN| hamAre bhagIratha prayatna ke bAda bhI una dAnA ke sAtha hI kalakattA rhe| rikta sthAna na bhara ske| samIpastha sabhI eva samvamArca 1955 meM vIra sevA mandira samiti kI baiThaka ndhita vyaktiyo se yaha bhI chipA na thA ki likhita meM bhAga lene ke liye mujhe vizeSarUpa se dillI pAmantrita rUpa me bhI paryApta kalaka-paka utkSipta ho cukA thaa| kiyA gyaa| zrI paDita jI aura choTelAla jI donoM anasandhAna eva sAhitya kA sAdhana mAsika patra bhI isa lAla mandira meM Thahare hue the| vIra sevA mandira ko dillI paDrilatA se vimukta na thaa| isa vaiSamya kA anta meM yaha lAnA thaa| eka nayA bhavana nirmANa ho rahA thA aura una pariNAma hayA ki paMDita jI ne apanA eka alaga TrasTa donoM kI mA~kheM bIra sevA mandira ke abhyudaya kA bhavya banA liyA aura usa vIra sevA mandira se apanA sambandha svapna nihAra rahI thI / choTelAla jI isa sasthA kI unnati tyAga diyA jisakA nirmANa choTelAla jI ne paMDita jI ke viSaya meM prati cintanazIla the| ve mere viSaya meM cAhate ke pAdarArtha hI kiyA thaa| maiMne anubhava kiyA ki kabhIthe ki maiM saMsthA se zIghrAtizIghra sambaddha ho jaauuN| maiMne kabhI paMDita jI ke hitaSI vyakti hI vAtAvaraNa ko kaTuapanI kaThinAiyAM unake samakSa rakhIM, parantu svabhAvataH ve tAmaya banA dete the| zrI choTelAla jI paMDita jI ko pitA unheM niyAja rUpa meM na svIkAra kara ske| isa avasara ke tulya aAdara karate the aura prayatna karate the ki vIra sevA para hamane "lakSaNAvalI" ke kaI prakaraNoM ko antima rUpa mandira purAtatva kA vaha vyAsapITha bane ki isakA antdiyaa| maiMne anubhava kiyA ki vIrasevA mandira samiti kI rASTrIya pAdarAspada sthAna ho| unake svapna sAkAra na ho isa baiThaka meM saMsthA kI prArthika kaThinAiyoM kI upekSA ske| unhoMne apane antima dina vyAdhi-pIr3ita avasthA Page #283 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 260 anekAnta meM kalakattA meM hI bitAye, ughara paMDita jI bhI sevA- ve mujhe prAmANika sUcanAeM dene ke lie vistRta patra nivatta hokara apane bhatIje ke pAsa eTA cale gaye / antima likhA karate the| mai nizcitarUpa se yaha kaha sakatA hU~ ki varSoM meM paMDita jI ne "anekAnta" se apanA nAtA tor3a unhoMne mujhase kabhI kisI tathya kI gopanIyatA nahIM rakhI liyA thA / zrI choTelAla jI kI prArthanA ko mAna dete hue evaM merI bhI jJApanAe~ unake samakSa vinamra bhAva se upahama meM se kucha logo ne janatva kI sevA eva hita ko dRSTi sthita rahatI thii| unheM jaba bhI mere granthoM kI Avazyame rakhate hue isake samdAdana eva prakAzana sambandhI uttara- katA hotI thI, ve mujhe nissaMkoca likha dete the| unakI dAyitva ko svIkAra kara liyA thaa| bAJchanIya sAmagrI ko ekatrita karane ke lie kama-se-kama paNDita jugalakizora jI ucca vidvAn the eva unakA do bAra to mujhe pUnA jAnA par3A thaa| antima varSoM me adhyayana kSetra vyApaka tathaiva bahumukhI thaa| unhone kisI katipaya spaSTa kAraNoM se unhoMne isa vinimayAtmakamahAvidyAlaya yA vizvavidyAlaya meM prazikSaNa prApta nahIM anusandhAna paddhati kA nyUnAdhika mAtrA meM parityAga kara kiyA thaa| ve kevala yogya vakIla rahe the, jo sAkSiyoM diyA thaa| vayovaddhatA ke kAraNa antima varSoM meM unake ko ThIka jAMcane meM evaM svIkRta vAda ko sabala yuktiyoM lie yaha sambhava nahIM thA ki ve anya patrikAoM meM prakAse saphala banAne me niSNAta the| isa svAbhAvika pratibhA zita anusandhAnAtmaka lekho kA gahana adhyayana kara samIkSA se hI ve vipakSI vidvAnoM para apanI vidvattA kI dhAka kara sakeM, ataH maiMne unase prArthanA kI thI ki ve bhaviSya jamAne meM samartha hote the| yahI kAraNa thA ki unakI meM vicArAtmaka lekha likhA kare / huA bhI yahI, antima samIkSAeM Thosa pramANo para AdhArita ho skii| tatkAlIna varSoM meM yA to unhoMne anuvAdAtmaka kArya ko prazraya diyA rUDhigrasta (ekAntavAda grasta) paNDito ke mantavya unakI yA vicArAtmaka lekho meM pravadhAnayukta hokara samantabhadra, yuktiyo se dharAzAyI ho jAte the| pratyuttara ke abhAva me rAmasena, amitagati Adi ke sambandha meM lekha likhe / merA ve apane ko vikSipta sA anubhava karane lagate the| saubhAgya thA ki maiM paNDita jI aura premI jI ubhaya kA jaina vidvAnoM evaM sAhityakAro kI kRtiyo eva vAtsalya bhAjana banA rhaa| isa sahaja jAta vAtsalya kA tithiyoM tathA kAlAnukramatA ke viSaya me pITarsana, bhANDAra- kAraNa anumAna yA varNana se pare hai, tapApi ubhaya kA yaha kara, vhalara, narasihAcArya prAdi aneka vidvAnoM ne aneka sneha mujha para anta taka banA rahA hai| jaba kabhI bhI maiMne mahattvapUrNa anusandhAna kiye hai| paNDita jI ne isa sabhI una donoM ko likhA, unase tathyoM kI jAnakArI tathA sAmagrI kA evaM saba sroto kA adhyayana kiyA thaa| apanI pustakAdi kI prApti mujhe hotI rhii| apanI kRtiyoM meM pajikA evaM vivaraNa patrikA meM ina sabakA sAra unake maine sadA unake prati kRtajJatA bhI pradarzita kI hai| una pAsa upasthita thA eva apane isa kArya para unake hRdaya meM donoM kI kRpA ke RNa se meM kabhI bhI uRNa na ho eka svAbhimAnapUrNa santuSTi thii| bahuta se vidvAnoM kI sakUgA / ekAza meM uRNatA ke prayatna svarUpa maiMne apanA zikAyata thI ki usa sAmagrI kA upayoga karane kI unhe sampAdita grantha "kArtikeyAnaprekSA" una donoM mUrdhanya prAjJA nahI dete the| tathApi isI adhyayana ke kAraNa unake vidvAno ko samarpita kiyA hai| Aja aneka yuvaka risarca nibandha anya paNDitoM kI apekSA prAmANika evaM grAhya skaoNlara isa bAta para pAzcarya prakaTa karate hai ki maiM unakI hote the| ati udAratA pUrvaka sahAyatA karatA hU~, parantu yaha saba jaina sAhityakAroM, unakI kRtiyo tathA tithiyoM ke kucha isI kAraNa se hai ki maine aisI hI udAra sahAyatA viSaya meM unhoMne aneka lekha likhe the unameM se aneka . apane bar3oM se prApta kI hai| apa sthAyI mahattva ke hai| isa viSaya me merA aura unakA patra paNDita jugalakizora jI cAhate rahe ki maiM vIrasevA vyavahAra hotA rahatA thA aura unakI sagraha-paMjikAeM mere mandira kA TrasTI bana jAU~ aura anta me svayaM sthApita upayoga ke lie sarvadA upalabdha thiiN| TrasTa kA TrasTI bhI banAnA caahaa| parantu ucita thA yA Page #284 -------------------------------------------------------------------------- ________________ svargIya paM0 jugalakizora jI 261 anucita, unase kSamAprArthI hotA huA maiM isa uttaradAyitva sambandhoM meM kabhI antara nahIM paayaa| meM unakI vidvattA ko grahaNa na kara skaa| merA vizvAsa hai ki TrasTI kA ke prati prAdara bhAva rakhatA thA aura ve mujhe apane parivAra pada prArthika-uttadAyitva kA hai aura kisI sampanna kA eka vAtsalyabhAjana sadasya mAnate the| vyakti ko hI isa pada para AsIna honA caahie| mere jaba maiM gata pacAsa varSoM kI ora dRSTipAta karatA jaise sImita prAya ke vyakti ko prati kSaNa aArthika praznoM hU~ to mai AzcaryAnvita hotA hai ki paNDita jI ne jaina se sambandhita sasthA kA TrasTI nahIM honA cAhie / paDitajI sAhitya ke kSetra meM kitanA prazasanIya kArya kiyA hai ? mere isa spaSTIkaraNa se kabhI sahamata nahIM huye, anta meM aneka jaina granthakAroM-sAhityikoM ke kRti sambandhI, vAtAlApa ke madhya yaha prazna upasthita na ho jAye, isake tithi sambandhI kAryoM kA unhone suyogya rItyA vizleSaNa prati ve sAvadhAna rahate rhe| unakI eka dUsarI bhI icchA kiyA hai| kabhI-kabhI unakI pAda-TippaNiyA mujhe ruci thI ki maiM unakI sabhI racanAyo kA aMgrejI me anuvAda kara pratIta na hotI thI; parantu aisI TippaNiyA likhanA kara duuN| vAstava meM merI bhI aisI hAdika icchA thI, unakA svabhAva bana gayA thA, jisase ve jIvanabhara vimukta parantu mahAvidyAlaya sambandhI kartavya tathA nijI anusandhAna na ho ske| jaba taka "anekAnta" unake sampAdakatva meM kArya kI-vyastatA isa AkAkSApUrti ke liye samaya prakAzita hotA rahA unhone jaina-itihAsa ke aneka amUlya pradAna nahI karatI thii| maiM apanI asamarthatA ke prati kheda tathya manISiyo ke samakSa upasthita kiye| unhone aneka vyakta karatA thA aura ve bhI merI kaThinAI se avagata the| vidvAnoM ko likhane ke liye protsAhita kiyaa| parantu san 1932 me "samantabhadra kA samaya eva DAkTara pAThaka" yatratatra unake prati yaha abhiyoga sthApita rahA ki ve nAmaka unake nibandha kA maine aMgrejI meM anuvAda kiyA, jo unhI vidvAnoM ke prati adhika udAra rahate the jo unakI bhANDArakara orieNTala risarca insTITyUTa kI vArSika Sika zatoM ko nibhAte ho unake sahayoga meM kArya kara sakate noM patrikA (aka 12) meM prakAzita hupaa| tadanantara paNDita the| yadi ve apane TasTa kI nidhi ko prakAzana kArya meM jI ke prAgraha ko mAna dekara maiMne unake 'sanprati sUtra" kA lagA dete to unakI kRtiyA sasAra ke samakSa apekSAkRta agrejI rUpAntara kiyA, jo eka pRthak pustakAkAra meM jaldI pA sakatI thii| prakAzita huaa| choTelAla jI kI hArdika icchA thI ki apane antima varSoM meM apanI kRtiyo ke prakAzanArtha yaha nibandha bar3e sundara rUpa meM prakAzita ho| ve yadA kadA bhAratIya jJAnapITha ke adhikAriyo ko likhate "purAtana jaina vAkyasUcI (sarasAvA 1650) samI- rahe / zrImAn mAhU zAndhisAda jI tathA zrImatI ramA jI cIna dharmazAstra (dillI 1957) tathA yogasAra prAbhRta ke prati baDA Adara bhAva pradarzita karate rahe hai / paNDita (1968) Adi kA aMgrejI anuvAda karane ke liye zrI jI ke prakAzana-prastAvo ko unhone sarvadA svIkAra choTelAla jI aura paNDita jI dono ne hI mujhase aneka kiyaa| unake grantho kA prakAzana jJAnapITha se na ho sakA bAra Agraha kiyA thA / antima varSoM meM paNDita jI kI to isakA mAtra yahI kAraNa rahA ki pustakoM kI presa smaraNa zakti kucha adhika sAtha nahIM de rahI thii| "sanmati kaoNpI kabhI bhI samaya para prApta na ho skii| unake eka satra" kA anavAda prakAzita hone para unhoMne kucha vaimatya grantha "yogasAra" kA prakAzana mUrtidevI granthamAlA se sA vyakta kiyA, mere dvArA virodha hone para prastAvanA ke zlAghanIya zIghratA se huaa| maiMne isakI prastAvanA likhI usa anuccheda para ciTa cipakA kara unhoMne use sazodhita hama sabako isa bAta kA santopa rahA ki isako prakAzita kara diyA thaa| isI taraha maine unhe eka bAra likhA thA prati paNDita jI ko mRtyu se kucha pUrva hama de sake the / ki "kAvya kalpadrama" vAdirAja kRta stotra nahI mAnA jA yadi unakA svAsthya prAjJA detA to ve avazya mere dvArA sktaa| samaya-samaya para anusandhAna sambandhI tathyo para likhita prastAvanA ko par3hakara apanI bhAvAtmaka pratihamArA matavabhinya ho jAtA thA parantu isase hamArA sneha- kriyA vyakta karate / Page #285 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 262 anekAnta isa saba varNana ke atirikta paNDita jI ke vyaktitva sAhitya ko amUlya nidhiyAM hai| unakI vakIla-prakRti kI kI kucha asAdhAraNa vizeSatAyeM thI, jinake kAraNa ve tatmika zakti bar3I prabala thI aura apane tarka-kSetra ko sarvadA smaraNIya rheNge| ve "sAdA jIvana ucca vicAra" urbara banAne meM ekAkI nipuNa the| pantima varSoM meM unake ke zreSTha nidarzana the| unakI kavitA 'merI bhAvanA" lekha vicArAtmaka zreNI ke the| samantabhadra, rAmasena, sarvadA vicAroM ke uccAdarza ko prastuta karatI rhegii| amitagati sambandhI unake grantha sarvadA prAdarabhAva se paThaunakI aneka samIkSAe~, nibandha paricayAtmaka vivaraNa nIya rheNge| merI unheM bhAvabharI zraddhAMjali arpita hai| jaise ki pAtrakesarI, samantabhadra, siddhasena prAdi sthAyI jaina sAhityakAra kA mahAprayANa paM0 saramana lAla jaina 'divAkara' zAstrI 22 disambara 1968 kA vaha durdina jisane samAja zrI mukhtAra jI kA sArA jIvana eka sAhitya zodhaka aura rASTra ke suprasiddha sAhityakAra, itihAsa-sarjaka, patra- ke rUpa me bhagavAna mahAvIra kI vANI ko deza-videza meM kAra, samAjasevI amara jinavANI sevaka, sAhitya mahArathI, pahu~cAne ke prayatna me lagA rhaa| mukhtAra sA0 ugra sudhA'merI bhAvanA ke amara sRSTA, vilupta itihAsa ke anve- raka the, unakA sudhAra mArga kevala UparI bAtoM taka hI Saka zraddheya AcArya jugalakizora jI mukhtAra 'yugavIra' ko sImita nahI thA ve dhArmika rIti-khojo meM bhI sudhAravAdI chIna liyaa| kAla kA aisA krUra prahAra jo hamAre bIca se the| isI sudhAravAda dhUnane unhe sAhitya kA rasika ho pratibhA ke dhanI sAhitya jagata ke sevI ko uThA le gayA nadI sAhitya kA sapTA eva mahArathI ke pada para AsIna aura hama sabako sAhitya kSetroM meM anAtha kara gayA / kara diyA / zAstro kA pAloDana karake unake prAdhAra para sAhityika kSetra me yaha pUrti kaI sadiyoM meM huI thii| hI unhone sudhAra mArga banAyA thaa| apane pakSa kI puSTi aura zAyada aba hone kI koI sambhAvanA nahI hai / sAhitya me ve pramANo kI aisI zRGkhalA bA~dhate the jise tor3anA kSetra kA yaha khAnA apUrNa hI rhegaa| kaThina hotA thaa| ApakI alaukika pratibhA evaM vidvattA ne vizva ko Apa jainasamAja ke eka mAtra sAhitya stambha the sAhimerI bhAvanA jaisI, rASTrIyatA se bharI dhArmika, prAdhyA- tyika kSetra meM samAja ko pApa para garva thaa| pApa karmaTha tmika, vizva ke jana-jana kI bhAvanAoM ko unake andara nisvArtha sAhityasevI, purAtatvavettA, mahAn dArzanika evaM se khIcakara gaMthI eka mAlA dI jise hara rASTa hara kauma jaina itihAsa ke anveSaka the| kA vyakti cAhe jo bhI ise apane gale meM pahinatA hai vahI aise mahAn upakAraka mUka sAhityasevI vidvAn ke khuza hokara jhUma uThatA hai, aura dhArmikatA ke sAgara meM dehAvasAna ho jAne para samAja kI saccI zraddhAMjaliyA~ hilore lene lagatA hai| tabhI anAyAsa hI usake muMha se unake prati tabhI mAnI jAyagI jabaki unake dvArA saMcAyaha zabda nikala par3ate hai ki kisa sAhitya mahArathI ne lita jaina vAGyamaya aura itihAsa kA adhyayana eva manuyaha mAlA gUMthI hai / jisakA eka-eka phUla (zabda) ananta saMdhAna usI prakAra calatA rahe samAja pUrA sahayoga detA saMsAra meM apanI surabhi phailA rahA hai| rahe / yahI mukhtAra sA0 ke prati saccI zraddhAMjaliyA~ hoNgii| Page #286 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jo kArya unhoMne akele kiyA vaha bahutoM dvArA sambhava nahIM DA0 darabArI lAla jI koThiyA nyAyAcArya, ema. e., pI-eca. DI. vIsavI sadI ko praNAma / isa sadI ne aneka rASTra vakIla aura mukhnAra sAhaba avazya pahu~cate the tathA apane netApro ke sAtha jaina samAja ke bahupravRttiyoM ke janaka prabhAvazAlI vyAkhyAnoM dvArA samAja ko sambodhita mahAn vyaktiyoM ko janma diyA hai| unhIM mahAna vyaktiyoM karate the| meM zraddheya paNDita jugalakizora jI mukhtAra 'yugavIra' hai| san 1906 me jaina gajaTa meM 'viveka kI A~kha' mukhtAra sAhaba ne akele vaha kArya kiyA jo bahutoM dvArA zIrSaka lekha mukhtAra sAhaba ne likhA yaa| isa lekha meM sambhava nahIM / saskRti ko jitanA bar3hAvA unhoMne diyA eka dRSTAnta dvArA usa samaya kI avivekitA kA citraNa utanA kisI anyane diyA ho, yaha hame jJAta nhiiN| kiyA gayA hai| vezyAnatya ke lie samAja khUba kharca saMskRti kA koI chora unase achUtA nahIM rhaa| samAja karane ko hamezA taiyAra rahatI thI aura dharmopadeSTA ko jAgaraNa, kurItinivAraNa, sAhityoddhAra, anupalabdha granthA- dene ke lie nahIM yA kama-se-kama denA cAhatI thii| isa veSaNa, granthaparIkSaNa, grantha prakAzana itihAsa sarjana, sthiti kA pradarzaka nimna padya mukhtAra sAhaba ne svaya purAtattva aura kalA kI ora samAja kA AkarSaNa Adi racakara prastuta kiyA hai, jo khAsa taura se jAnane sabhI dizAoM meM unhone svaya pravRtti kI aura anyoM ko yogya hai| usakI ora protsAhita kiyA / phUTI praoNkha viveka kI, kahA kara jagadIza / kaMcaniyA ko tIna sau, manIrAma ko tIsa / / vastuta: Aja se 60, 70 varSa pUrva kA samaya eka 'kacanI' eka prasiddha vaizyA thI, jisakA nRtya vivAhoM niviDa pandhaka ra kA samaya thA / apanI purAnI paramparAoM meM karAyA jAtA thaa| manIrAma jI eka paNDita the, jo se sabhI cipaTe the / cAhe ve acchI hoM yA burii| ve unheM dharmopadeza ke liye samAja meM prAte jAte the| mukhtAra chor3anA nahIM cAhate the| unase aisA rAga thA ki burI sAhaba ne ima padya ko 50 manIrAma jI ke mukha se paramparAoM ko chor3ane ke lie kahe jAne para ve kahane vAloM para TUTa par3ate the / vivAha me vezyAnRtya, kanyA kahalavA kara tatkAlIna aviveka kA saketa kiyA hai| isI lekha me ve svaya likhate hai-vezyA jaisI pApinI aura vikraya, chApe kA virodha,, saskRta-prAkRta meM likhe jAlI vyabhicAriNI striyAM to maMgalAmukhI aura kula deviyAM granthoM ko jinavANI mAnanA jaisI bAtoM ke viruddha bolanA samajhI jAtI haiN| jagaha-jagaha vezyA nRtya kA pracAra hai... yA zira uThAnA kisI kA sAhasa nahIM thaa| khule dahAr3e lar3akiyAM vecI jAtI haiN| dina-dahAr3e mandiroM zraddheya mUkhtAra sAhaba janmajAta vivekI pro sAhasI aura tIrthoM kA mAla har3apa kiyA jAtA hai"zarAba kI the| unhoMne ukta bAtoM kA dRr3atApUrvaka virodha kiyA aura botaleM gaTagaTAI jAtI haiM, dharma se loga kosoM dUra bhAgate isa virodha ke phalasvarUpa unakA bahiSkAra bhI huaa| haiM...phira kahiye, yadi bhAratavAsI duHkhI na ho to para mukhtAra sAhaba AdhI kI taraha virodha ko cIrate hue kyA hoveN| Age bar3ate gye| kitane logoM ne unake virodha ko isa lekha aura uddharaNa se pAThaka jAna sakate haiM ki ucita samajhA aura unakA sAtha diyaa| usa samaya uttara- mukhtAra sAhaba ko samAja-sudhAra aura jAgaraNa ke lie pradeza meM jitane mele, samitiyoM kI baiThakeM aura kitanA darda thaa| dhArmika prAyojana hote the unameM bAbU sUrajabhAna jI jaina granthoM ke prakAzana kA bIr3A bAba sUrajabhAna jI Page #287 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 264 anekAnta ne uThAyA thA aura usake lie unheM jAnakI jokhama, sAhitya sAdhanAkA mujha para pramiTa prasara humA / suhavara paM0 tiraskAra, bahiSkAra prAdi ke kaSTa uThAne paDe / unake paramAnanda jI aura bA. jaya bhagavAna jI vakIla vIrasevA isa kArya kA khUba viroSa humA / kintu unake samadhI bA0 mandira meM sAhitya-sevA kara rahe the| bA. jayabhagavAna jI jAnacanda jI jainI lAhaura aura mukhtAra sAhaba ne ukta to mujhase kucha mAha pUrva hI pahuMce the| kintu paM0 paramAvirodha ke bAvajada khaba samarthana kiyaa| phalataH chApe kA nanda jI kaI varSa se kAma kara rahe the| mere aura bA. virodha kama hayA, jisake kAraNa kitane hI grantho kA jaya bhagavAna jI ke bhI pahu~ca jAne se mukhtAra sAhaba ko prakAzana ho skaa| aAja to virodha kA nAmonizAna jo prasannatA huI thI use unhoMne anekAnta varSa 5 kiraNa bhI dikhAI nahI detA / aneka grantha mAlAe~ saMsthApita ho 1-2 ke TAiTila pR. 4 para 'vIrasevAmandira ko do gayI aura dhavalA, jayaghavalA, mahAdhavalA jaise siddhAnta vidvAnoM kI samprApti' zIrSaka se vyakta karate hue likhA granthoM kA bhI prakAzana ho sakA hai| mukhtAra sAhaba ne svayaM thA-.....'pApa RSabha brahmacaryAzrama (jaMna gurukula) apanA samantabhadrAzrama aura usake bAda usake asaphala mathurA ko stIphA dekara prAtaHkAla 24 aprela ko usa hone para bIra sevA mandira kI sthApanA kI thii| samaya vIrasevAmandira meM padhAre jaba ki maiM 'vIrasevAmandira ___ mukhtAra sAhaba meM samAja aura sAhitya sevA kI dasTa' kI yojanA ko lie hue apanA 'vasIyatanAmA' kitanI tIvra lagana thI ki usake lie unhone 12 phara- rajisTrI karAne ke lie sahAranapura jA rahA thA aura isase varI 1914 ko apanI calatI mukhtArakAro kI pradhAna mane bar3I prasannatA huii|' usa samaya vIrasevAmandira me prAjIvikA ko chor3a diyA / bA0 sUraja bhAna jI kA jaba 'jaina-lakSaNAvalI' aura 'purAtana-vAkya-sUcI' (prAkRta unake mukhtArakArI choDa dene kA patA calA to unhoMne padyAnukramaNI) kA kArya cala rahA thA / mujhe bhI yahI kArya bhI umI dina apanI bharapUra AmadanI vAlI vakAlata ko diyA gyaa| ina dono kAryoM ke atirikta 'anekAnta' tyAga diyA aura donoM samAjasevI mahApuruSa samAja aura mAmika kA bhI kArya calatA thaa| anekAnta zodha-khoja kI sAhitya kI sevA meM kRda paDe / bA0 sUrajabhAna jI to pravRttiyoM kA mAdhyama thA aura usakI aora vidvAno tathA jIvana ke antima varSoM meM samAja ke vyavahAra se umase samAja kA viziSTa AkarSaNa thaa| udAsIna ho gaye the / parantu mukhtAra sAhaba rugNa zayyA mugatAra sAhaba usa kuzala zilpI ke samAna dakSa para par3e-par3e matyU se jajhate hue bhI zruta-sevA meM salagna sampAdaka the, jisake samakSa saba taraha pASANa-zakala par3a rhe| kalyANa kalpadruma, prAptamImAsA, yogasAra prAbhRta rahate hai aura jinhe painI chainI dvArA tarAsa-tarAsa kara kaI kRtiyA~ rugNa zayyA para hI taiyAra kI gyii| yogasAra sundara evaM manojamUrti ke rUpa me DhAla letA hai| mukhtAra prAbhUta to unake jIvana ke antima kSaNo, 30 navambara sAhaba bhI prApta lekhoM ko apanI painI dRSTi se kATa-chA~Ta, 1968 ko jaba unakA akhila bhA0 di0 jaina vidvatpari ucita, zabda-vinyAsa, puSTa tarka aura artha gAmbhIrya kI Sad kI ora se unake nivAsa sthAna eTA me abhinandana prAbhanandana paTa dekara unhe uttama lekha banA lete the| mai apanI bAta ho rahA thA, prakAza meM aayaa| aisA sAhitya tapasvI kahatA hai| vIra sevAmandira me pahu~cane se pUrva bhI mai 'jaina samAja me anya dikhAyI nahIM detaa| mitra', 'vIra' Adi patroM me lekha likhatA rahatA thaa| para yoM to san 1937 se hI patra vyavahArAdi dvArA unake jaba vahA~ pahu~cA to mukhtAra sAhaba kI preraNA se 'parIkSA samparka meM A gayA thA aura unheM va unakI sevAgro se mukha aura usakA udgama' (anekAnta 5, 3-4), tattvArtha paricita hone lagA thaa| para 24 aprela 1942 meM jaba sUtra kA maGgalAcaraNa (ane0 5, 6-7), 'samantabhadra aura niyukta hokara vIra sevA mandira me pahu~cA aura lagabhaga / dignAga maiM pUrvavartI kauna' (ane0 5, 12) jaise zodhAtmaka unake tattvAvadhAna meM pATha varSa sAhitya sevA karane kA ava- lekha likhe, jo usI varSa likhe gaye / ina lekhoM meM mukhtAra sara milA to unakI zodha-khoja kI gaharI paiTha aura aTUTa sAhaba ne jo parimArjana kiyA usake sAmane mere pUrva ke Page #288 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jo kArya unhoMne akele kiyA vaha bahatoM dvArA sambhava nahIM 265 lekha mujhe svayaM zrIhIna pratIta hone lage the| yaha sampAdana pUjyapAda upAsakAcAra Adi kitane hI granthoM kI parIkSA ve pratyeka lekha me kiyA karate the aura tabhI ve use ane- karake mukhtAra sAhaba ne ina granthoM kI pola kholI tathA kAnta ke yogya samajhate the| yahI kAraNa hai ki unakI amUDhadRSTi aGga kA pracAra kiyaa| mukhtAra sAhaba kI sampAdakIya TippaNiyAM kabhI-kabhI lekha se baDI aura ina parIkSAyoM se bala pAkara paM0 parameSThIdAsa jI nyAyaprAkarpaka hotI thii| vastuta: una jaisA sampAdaka durlabha hai| tIrtha ne bhI carcA sAgara jaise granthoM kI samIkSA kA sAhasa kiyA, jise unhone hAla ke patra meM svayaM svIkAra zodha-khoja kI koI nayI bAta jaba unake sAmane lAI kiyA hai| jAtI thI to ve bar3e prasanna hote the| yathArtha meM unakA mArca 1950 me eka bAta ko lekara vIra sevA samagra jIvana zodha-khoja meM rata rhaa| anekAnta kI phAiloM mandira me alaga ho gayA thaa| para maiM usake bAda bhI ko uThAkara dekhe to yahI saba uname bharA huyA hai| cAhe unake kAryo kA sadA prazasaka rahA tathA ve mere svAbhimAna koI nayA stotra milA ho, yA kisI naye grantha kI upa eva kharepana ko jAnate rhe| tathA mujhe pUjya muni zrI labdhi huI ho yA naye prAcArya kA paricaya prApta humA ho samantabhadra jI ke pAsa kumbhoja bAhubalI le gaye aura yA koI nayI bAta milI ho, yaha saba ve anekAnta meM dete the| granthoM kI prastAvanAmoM me bhI vahI zodhAtmaka pravRtti vahA~ se pAkara unhone julAI 1960 me apanA dharma putra banAyA / yadyapi bIca bIca me kabhI patra vyavahAra dvArA dikhAyI detI hai| vidvAn pAtra svAmI ko hI vidyAnanda kaTutA bhI pAyI, parantu merI unake prati zraddhA aura samajhate the, parantu mukhtAra sAhaba ne akATaca pramANo dvArA unakA mere prati AkarSaNa bane rhe| phalataH bArANasI yaha prakaTa kiyA ki donoM prAcArya bhinna hai, dono kI pAne para bhI vIra sevAmandira TrasTa kA matritva 1960 se racanAe~ bhinna hai aura donoM kA samaya bhI bhinna hai mujha para hI rahA aura samAdhimaraNotsAha dIpaka, donoM meM lagabhaga do sau DhAI sau varSa kA antara hai| pAtra yugavIranibandhAvalI (1-2 bhAga), tattvAnuzAsana aura svAmI 6-7vI zatAbdI ke vidvAn hai aura vidyAnanda havIM prAptamImAsA grantha TrasTa ke dvArA prakAzita kiye gaye tathA zatI ke / paMcAdhyAyI kA kartA amRtacandra ko mAnA jAtA matrI kI haisiyata se mai unakA prakAzaka rahA / mujhe aura thA, kintu mukhtAra sAhaba ne puSTa pramANo dvArA siddha anya pATha TrasTiyoM ko jo apane TrasTa kA kArya vidhivat kiyA ki paMcAdhyAyI ke kartA pa0 rAjamala jI hai, jinhone unhoMne saupA hai usame unake una udgAro ke vizvAsa kI lATIsahitA Adi grantha race hai| svAmI samantabhadra ko sampuSTi hotI hai jo vIra sevA mandira me mere pahu~cane para vidvAn aura samAja nahIM ke barAbara jAnate the, para mukhtAra unhone apane 'vasIyatanAmA' kI rajisTrI karane ke lie sAhaba ne vipula pramANo ko ekatrita kara unake gaurava ko sahAranapura jAte samaya kahe the / prAzA hai usake vizvAsa jaisA bar3hAyA hai vaha sarva vidita hai| 'svAmI samantabhadra' me ko hama loga avazya nibhA skeNge| unhoMne prAcArya samantabhadra kA hI paricaya prastuta nahI vIsavI sadI kA yaha sAhitya svayambhU, anusandhAna kiyA, apitu kundakunda, gRddhapiccha, pUjyapAda, prAdi darjanoM pravRttikA pregka, lekhanI kA dhanI, jana jAgaraNa kA agraprAcAryo-grantha lekhako ko prakAza meM lAyA gayA aura samAja dUta, niSpakSa samAlocaka, nirbhIka patrakAra, sAhasI grantha ko unase paricita karAyA hai| samIkSaka, jainAcAryoM ke itihAsa kA nirmAtA, samantabhadra grantha-parIkSAe~ likhakara to unhone bar3e sAhasa aura kA ananya bhakta kSaura jinavANI kA parama sAdhaka 22 dRDhatA kA kArya kiyA hai| bar3e-baDe prAcAryoM yA jinavANI disambara 1668 ko sadA ke lie hama logo se vimukta ke nAma para likhe gaye umAsvAmi zrAvakAcAra, kundakunda ho gyaa| unheM hamArA zraddhApUrNa eva parokSa zata-zata zrAvakAcAra, jinasena trivarNAcAra, akalaGka pratiSThA pATha, vandana aura praNAma Page #289 -------------------------------------------------------------------------- ________________ + zrI jugalakizora jI "yugavIra" rAmakumAra jaina ema. e., bI. TI. sAhityAcArya yugavIra ! yuga yuga amara hai jaga meM tumhArI sAdhanA // hai amara "merI bhAvanA" meM, zubha tumhArI bhAvanA / / + + + taja kara vakAlata kyoM bhalA sAhitya sevA bhA gii| kaMcana-galI meM, yaha akiMcanatA-chaTA kyoM chA gaI / sevA ke sarasija khila gaye, sarasAvA-sara sarasA gyaa| ekAnta dRr3ha saMkalpa meM bhI, 'anekAnta' samA gayA / chor3A na tumane satya-patha, saha kara hajAroM yAtanA / yugavIra ! yuga yuga amara hai jaga meM tumhArI sAdhanA // kitane nikAle ratna the, itihAsa-ratnAgAra se / hai "bora-mandira" saja rahA, aba bhI usI zrRMgAra se / / nirbhIka apanI ghoSaNA kA pAMkharava karate rhe| jo satyapatha samajhA usI para niDara ho bar3hate rahe // he tarka paMcAnana ! tumhArA kauna karatA saamnaa| yugavIra ! yuga yuga amara hai jaga meM tumhArI sAdhanA / / sAhityasevI, dIrghajIvI aura mana se vimala the| kartavya meM pavi, sneha-saurabhapUrNa komala kamala the // thI ramya sampAdana kalA, zatazaH nibandha likhe gaye / mAnasa-jaladhi se nikalate the nitya ratna naye naye // jo karmavIra, use bhalA kyA mAnanA, avamAnanA / yugavIra ! yuga yuga amara hai jaga meM tumhArI sAdhanA // antima samaya bhI bana gaye tuma dAnavIra mahAmanA / apane kamAye dravya se kara TrasTa kI zubha sthApanA / hokara viyukta cale gaye ho yadapi bhautika deha se| lekina manISI-mAnasoM meM amara ho bahu sneha se / hama kareMge usa kArya ko, jo thI tumhArI kaamnaa| yugavIra ! yuga yuga amara hai, jaga meM tumhArI sAdhanA // Page #290 -------------------------------------------------------------------------- ________________ yuga parivartaka pIr3hI kI aMtima kar3I the yugavIra zrI nIraja jaina pahilI bAra IsarI me pUjya varNI zrI gaNezaprasAda jI jAnA adhika upayukta hogaa| ke pAsa mukhtAra sA0 ko dekhA thaa| sva. bAba choTelAla mujhe lagA ki hama logoM ke janma ke pUrva se pracalita jI se mukhtAra sA0 ke matabhedoM ko lekara bAbA jI ke aura sarva svIkRta pATha meM parivartana kA sujhAva mukhtAra pAsa kucha bAte pahuMcI thIM aura unhI kI saphAI dono sA0 ko zAyada rucikara na hogA; para mujhe Azcarya hA pakSoM se prastuta kI jA rahI thii| mujhe acchI taraha yAda ki unhoMne ina sujhAvoM kA na kevala svAgata hI kiyA hai ki matabhedo kI tejI yA kar3avAhaTa taba taka bahuta halkI varan ina upayukta sujhAvoM ke liye svarUpacandra jI ko paDa cukI thI aura donoM karmavIra mahApuruSoM kA pakSa sama- dhanyavAda bhI diyaa| rthana bahata saujanyatA pUrNa hI bAbA jI ke samakSa ho rahA isake bAda bhagavat samantabhadrAcArya ke itihAsa ko thaa| isake pUrva 'merI bhAvanA' ke mAdhyama se hI unheM lekara unase patra-vyavahAra hu~prA jo lagabhaga unake jIvana jAnatA thaa| kucha lekha bhI paDha rakhe the aura unake karmaTha ke anta taka kisI na kisI prakAra calatA hI rhaa| vyaktitva kI jo kAlpanika tasavIra maine banA rakhI thI, vAstava meM hamAre gauravamaya itihAsa ko dekhane jAnane unheM usake anurUpa hI paayaa| kabhI itanI sahajatA se ke liye mukhtAra sA0 ne samAja ke eka sajaga netra kA unakA darzana ho jAyagA aura itanI nikaTatA se unase kAma kiyaa| prasiddha zodhaka vidvAna sva. zrI nAthUrAma mila sakUgA aisI AzA usa samaya taka maine nahI kI thii| premI ko dUsarA netra mAna leM to jaina sAhitya ke itihAsa dUsarI bAra dillI meM unake darzana kA saubhAgya kA zodha varane, use naI dRSTi se parIkSaNa ke nikaSa para milaa| zrI ratanalAla mAlavIya una dino ke kendrIya kasane aura usakI TUTI tathA bikharI kar3iyoM ko ekatra zAsana me upamantrI the| unake yahA~ hI kucha mitroM se karake jor3ane ke athaka adhyavasAya kI kahAnI bana jAtI carcA me jJAta huA ki zrI mukhtAra sA0 Ajakala dillI hai| nizcaya hI isa yuga ke sAtha purAtatva ke bhUmigata tathA me hI hai / zAma ko hama loga milane cale ge| jabalapura vilupta prAya avazeSoM taka apanI tIkSNa tathA sUkSma dRSTi me samprati "jagavANI" ke sampAdaka zrI svarUpacanda jaina pahu~cAne vAle sva. bAbU choTelAla ko tRtIya netra kI taraha mere sAtha the| sthApita karanA hogaa| aneka rUr3hiyoM kA unmUlana karane ____ mukhtAra sA0 vIra sevA mandira ke bhavana meM eka choTe meM. aneka gala meM, aneka galata mAnyatAmoM kA khaNDana karane meM aura kamare meM baiThe hue the| sakSipta se pUrva paricaya ke AdhAra hamAre gauravazAlI atIta kI aneka gaurava-gAthAnoM para unase thor3A vArtAlApa huyA unhone pahicAna bhI liyA se hame paricita karAne meM trinetrarUpI ina vibhUtiyoM kA aura bar3I AsthA-bhakti pUrvaka pUjya varNI jI mahArAja kA jo mahatvapUrNa yogadAna rahA hai usakA sahI mUlyAMkana pAne smaraNa kiyaa| vAlI pIDhI hI kara skegii| isI samaya mere sAthI svarUpacandra jI ne merI bhAvanA zrI jugalakizora mukhtAra 'yugavIra' usa yuga parivartaka meM do saMzodhana karane kA sujhAva mukhtAra sA0 ko diyaa| pIDhI kI antima kar3I the| unhone apane jIvana ke antima unakA prastAva thA ki kSaNoM taka prathaka rUpeNa kArya karake karmaThatA kA zreSTha "para dhana vanitA para na lubhAU~" ke sthAna para "para udAharaNa hamAre samakSa prastuta kiyaa| unakI sadgati kI ghana para tana parana lubhAU~" aura "dharma niSTha hokara rAjA kAmanA ke sAtha unake prati vinamra zraddhAMjaliyAM arpita bhI" ke sthAna para "dharma niSTha hokara zAsaka bhI" par3hA karanA hamArA kartavya hai| Page #291 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sAhitya-gagana kA eka nakSatra asta zrI balabhadra jaina nyAyatIrtha merI bhAvanA' ke amara udgAtA AcArya yugalakizora anAcAra popaka granthoM ko sarvasAdhAraNa zraddhA se mAna rahA 'yugavIra' kA 62 varSa kI avasthA me dinAMka 22 disambara thA . yaha dekhakara Apake hRdaya ko atyanta pIr3A hotI ko eTA meM svargavAsa ho gayA, isa samAcAra ko par3hakara thii| apanI isa pIr3A kI carcA Apane apane mitra vA0 sabhI stabdha raha gye| abhI di0 6-11-68 ko bhArata- sUrajabhAna jI vakIla se kii| dono ne isa prAcAra kA varSIya digambara jaina vidvatpariSada ne eTA meM unakA virodha karane kA sakalpa kiyA aura isake liye eka sAtha sArvajanika sammAna kiyA thaa| kintu yaha kise patA thA 12 pharavarI 1914 ko apane peze ko chor3a diyA aura ki sammAna-samAroha ke DeDha mAha pazcAt hI unakA jaina vAGmaya aura jainadharma kI sevA me juTa pdd'e| Akasmika nidhana ho jaaygaa| vidhi kA yaha kaisA krUra aneka bhaTTArako ne jaina mAnyatAoM ke viruddha granthoM vyagya hai| kI racanA kara DAlI thii| usase jaina samAja me nAnA ApakA janma mArgazIrSa zuklA ekAdazI vikrama prakAra kI mUr3hatAoM kA pracAra ho rahA thaa| bhaTTAraka saMvat 1934 ko sandhyA samaya (sarasAvA jilA sahArana samAja kI zraddhA ke pAtra rahe hai| ataH unakI racanAoM pura) meM mAtA bhUIdevI kI kukSi se huaaa| Apa ke pitA kA Adara, paThana-pAThana khUba hotA thA / sambhavataH itihAsa kA nAma caudharI natthUmala jI agravAla thaa| taba kise me prathama bAra mukhtAra sAhaba ne bar3e parizrama se bhaTTArako patA thA ki baha bAlaka sarasvatI kA varadAna prApta karake kI racanAo kA adhyayana karake jainadharma ke viruddha mAnya aura samAja kI jIrNazIrNa rUr3hiyo para bajra prahAra karake tAo kI kar3I AlocanA kI aura 'grantha-parIkSA' kA eka sAmAjika krAnti karegA; prAcAryoM ke nAma para praNayana kiyaa| isa grantha ke pragaTa hote hI samAja meM grantha-racanA karane vAle bhaTTArakoM kI prakSita racanAoM khalabalI maca gii| jaina vidyAlayoM meM se aisI racanAyo kI zalyakriyA karake; digambara jainAcAryoM ke prAmANika kA bahiSkAra haa| mandiro me se bhaTTArakoM ke aise granthoM jIvana-itihAsa kI zodha khoja kI dizA meM naye kIti- kA bahiSkAra hyaa| usa samaya jina paDito ne mukhtAra mAna sthApita karegA; aura jaina vAGamaya kI garimA ko / sAhaba kA virodha kiyA, una paDito ke sammAna ko bhI sarasvatI-putroM ke samakSa siddha kregaa| gaharA AghAta lgaa| vidvAno ne tabhI mukhtAra sAhaba kI bacapana meM Apane urdU, phArasI, hindI, saMskRta aura pratibhA aura vidvattA kA lohA mAna liyaa| aMgrejI kA adhyayana kiyaa| bAraha varSa kI avasthA me inhI dino mAtA-pitA kA svargavAsa ho gyaa| do ApakA vivAha ho gyaa| bacapana se hI jaina zAstro kA putriyA~ haI-sanmatikUmArI aura vidyAvatI / aura dono svAdhyAya karane kI ApakI pravRtti rahI / mukhtArakArI ko kA kramazaH 8 varSa aura tIna mAha kI Ayu meM nidhana ho parIkSA dekara adAlata me mukhtAra ho gaye / dasa varSa taka gyaa| aura 15 mArca 1918 ko ApakI jIvana saginI Apane yaha vyavasAya kiyaa| isa kAla me apane peze me patnI bhI ApakA sAtha chor3akara sadA ke liye calI gii| aApane paryApta yaza aura dhana ajita kiyaa| yadyapi yaha ghora saMkaTa A par3A thaa| kintu sAdhanA saMkaToM ke vakAlata kA pezA jhUTha ke binA nahI calatA, kintu binA calatI kahA~ hai / aba gArhasthika jhaMjhaToM aura mApakA niyama thA ki jhUThA mukadamA nahI lenaa| aura cintAmoM se nirAkula hokara ve ekAtmya bhAva se jaina Apane isa niyama kA nirvAha anta taka kiyaa| vAGamaya kI sevA meM hI juTa gye| vyavasAya ke sAtha-sAtha ApakI jJAna-sAdhanA bhI cala Apa bahuta samaya taka jaina gajaTa ke bhI saMpAdaka rahe / rahI thii| una dinoM bhaTTArakoM kI bhraSTa pravRttiyoM aura mApane 21 apraila san 1926 meM dillI meM samantabhadrAzrama Page #292 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sAhitya-gagana kA eka nakSatra prasta 266 kI sthApanA kii| isI prAzrama ko vIrasevAmadira bhI kahate rahe / unhoMne dillI meM rahakara bhI samantabhadra svAmI ke the| isakI aora se 'anekAnta' nAmaka eka patra nikaalaa| prathoM kA bhASya, anuvAda kiyA, tatvAnuzAsana grantha kI vIra sevA madira eka prakAra se jaina samAja kA zodha vistRta TIkA kii| unakI mahatvapUrNa upalabdhi rahI saMsthAna thA, jahA~ vividha zodha khoja, sapAdana, grantha-praNayana AcArya siddhasena divAkara para eka svatantra nibandha / isameM ke kArya palate the| kaI vidvAna bhI rahate the| Apane unhone aneka pramANo aura tarkoM se yaha siddha kiyA hai ki apanI samasta sampati kA dusTa kara diyA aura isa TrasTa se siddhasena digambara paramparA ke prAcArya the| vIra sevA madira kA sacAlana hotA thaa| mukhtAra sAhaba jo kucha likhate the vaha sapramANa, vIra sevA mandira kucha varpa dillI rahakara sarasAvA / sayuktika / unake pramANa akATya hote the, unakI yukti meM me calA gyaa| sarasAbA meM isa sasthA ne zodha-khoja kA prauDhatA rhtii| unakI bhASA prAMjala thii| ve kavi nibaMdhabahuta mahatvapUrNa kArya kiyaa| purAtana jaina vAkya sUcI kAra bhASyakAra, TIkAkAra, samIkSaka sabhI kucha the| unake jaina lakSaNAvalI, aneka digambara jainAcAryoM kA kAla granthoM kI prastAvanAyeM svataMtra grathoM se kama nahIM hai| unakI nirNaya aura unakA prAmANika itihAsa, svopajJa aitihAsika khoje aisI hai jinako itihAsa jagata meM pramANa tattvArthAdhigama bhApya svaya prAcArya umAsvAmI kI racanA mAnA jAtA hai aura itihAsakAra jinake lie mukhtAra hai isake sambadha meM prAmANika nirNaya svAmI sAhaba ke sadA RNI rheNge| unakI eka kRti merI bhAvanA samantabhadra kA prAmANika itihAsa grAdi mahatvapUrNa kArya tA eka rASTrAya gAta hA bana yahIM para hue| vAstava meM sarasAvA me bIra sevA mandira ne nArI nitya pATha karate hai| jA kAya kiyA, vaha jana vAhamaya ke itihAsa meM amara mukhtAra sAhaba kahA karate the ki mai sau varSa taka rahegA / saubhAgya se mukhtAra sAhaba ko pa0 darabArIlAlajI jiiuugaa| mujhe abhI bahuta kArya karanA hai| jaba taka ve koThiyA, pa0 paramAnanda jI jaise pratibhA ke dhanI vidvAnI jie sadA kArya karate rhe| apane eka-eka kSaNa kA kA sahayoga bhI mila gayA, jisase kArya meM paryApta upayoga unhone jaina sAhitya nirmANa ke lie kiyaa| pragati huii| kintu vidhi kA yaha krUra vidhAna hI kahanA cAhie ki vIra sevA mandira sarasAvA se dariyAgaMja meM nirmita unakI sau varSa jIne kI icchA pUrI nahI ho pAI aura apane bhavana meM punaH dillI me pA gyaa| yahA pAkara kucha ve pahale hI cale gye| jIvana ke antima varSoM meM unakI voM ke pazcAt vIra sevA mandira do bhAgo meM baMTa eka hI icchA rahI ki samantabhadra-bhAratI ke pracAra-prasAra gayA-vIra-sevA-mandira aura vIra sebA mandira TrasTa / ke lie vidvAno kI eka sasthA kA nirmANa ho, jahA se vIra sevA mandira kA sacAlana bA0 choTelAla jI sarAvagI eka patra kA prakAzana ho / isa kArya ke lie unhoMne eka aura vIra sevA mandira TrasTa kA sacAlana mukhtAra sAhaba ke acchI nidhi svaya dene kI icchA prakaTa kI thii| kintu ve netRtvame hone lagA / yaha kahatA zAyada adhika upayukta hogA apanI icchA ko mUrta rUpa na de ske| yadi vaisI sasthA ki dillI deza kI rAjadhAnI hai| yahA rAjanaitika aura kA nirmANa sabhava na ho aura vIra sevA mandira aura TrasTa kUTa-naitika gatividhiyA~ pramukha rUpa se hotI hai / vIra sevA dono kA ekIkaraNa karake unakI icchA ke anurUpa vahA mandira para bhI ina gatividhiyoM kA prabhAva par3A aura vaha kArya kiyA jA sake to isase unakI icchA kI kucha pUrti varSoM taka kUTanaitika bhavara me par3A rahA aura jo kArya isa bhI ho sakegI aura upayogI kArya bhI ho sakegA / kyA saMsthA se apekSita thA, vaha zAyada na ho skaa| vIra sevA mandira aura TrasTa ke adhikArI hamAre isa nivedana para dhyAna dege| hamArI dRSTi se mukhtAra sAhaba ke kintu mukhtAra sAhaba kI sAhityika pravRtti to jaise prati saccI zraddhAMjali eka hI hogI-unakI antima icchA unakI prakRti hI thii| ve satata sAhitya nirmANa meM lage kI pUrti / Page #293 -------------------------------------------------------------------------- ________________ itihAsa kA eka yuga samApta ho gayA DaoN0 gokulacandra jaina ema. e., po-eca. DI. AcArya jugalakizora jI mukhtAra ke nidhana se prAcIna vidvAno ke prati unakA mahaja anurAga kaI dazakoM ke umra jana vAGmaya aura saMskRti ke aitihAsika adhyayana kA kA antara bhUla jAtA thaa| unase lagabhaga eka tihAI eka yuga samApta ho gyaa| bIsavI zatI ke lagabhaga prathama umra meM hone para bhI maine unakI prAtmIyatA bahuta paayii| caraNa se jaina samAja ke punarjAgaraNa tathA jaina vAGmaya mujhe lagatA "guNIjanoM ko dekha hRdaya meM mere prema umar3a aura saMskRti ke aitihAsika adhyayana kA jo sUtrapAta prAve" mastAra sA0 ke kavi mana kI antarvANI hai| hayA tathA pichale lagabhaga sAta dazakoM meM jana jAgaraNa mukhtAra sA. ke svargavAsa ke kucha mahIne pUrva jaina aura adhyayana-anusandhAna ke jo prayatna hue, unake sUtra- sadeza meM pa0 darabArIlAla jI koThiyA ne mukhtAra sA0 ghAroM kI antima kar3I the mukhtAra sA0 / bairisTara kA eka patra prakAzita kiyA thaa| maine usa para eka campatarAya, arjunalAla seThI, sUrajabhAna vakIla, bra0 TippaNI saMdeza me likhI thii| usame maiMne mukhtAra sA. kI zItalaprasAda, ajitaprasAda jiMdala, paM0 nAtharAma premI, samantabhadra smAraka yojanA tathA samantabhadra patra ke prakAzana kAmatAprasAda jaina Adi saba prakArAntara se eka hI mahA- ke sambandha meM apanA abhimata vyakta karate hue sujhAva yajJa ke hotA the / samAja sudhArakoM ne usa samaya sAmAjika diyA thA ki samantabhadra ke vicAroM kA deza videza meM krAnti kA jo vigula bajAyA thA, use zAstrIya pramANo pracAra ho, isake lie samantabhadra ke sabhI granthoM kA mUlAkA Thosa aura sthira prAdhAra dekara mukhtAra sA. ne krAnti nugAmI hindI anuvAda ke sAtha devanAgarI lipi meM tathA ke udghoSa ko aura bulanda kiyA thaa| ve usa pIr3A kI mUlAnugAmI aMgrejI anuvAda ke sAtha romana lipi me do aMtima kaDI the| unake nidhana se vaha bhI TUTa gayI / aura jildo meM granthAvanI ke rUpa meM prakAzita ho tathA tIsarI isa taraha jaina samAja ke itihAsa kA eka yuga samApta jilda me samantabhadra ke zabdo kA iNDaksa samantabhadra bhAratI ho gyaa| koga ke rUpa meM prakAzita kiyA jaaye| mere vicAra unhe ____ mukhtAra sA0 ke nidhana kA samAcAra mujhe dillI meM bahuta hI pasanda Aye isalie unhone 'svAmI samantabhadra milA thA / usa samaya mai lakSaNAvalI kI pANDulipi deva ke vicAroM kA pracAra" zIrSaka se usa para eka lambI rahA thaa| lakSaNAvalI ke sAtha mukhtAra sA0 kA ananya TippaNI jaina sadeza ke 17 aktUbara 1668 ke aka me sambandha hai| vAstava meM yaha unhI kI parikalpanA hai| prakAzita kI / unakI vaha TippaNI aba eka aitihAsika sayoga hI kahanA cAhie ki isa kArya meM aneka bar3e-bar3e dastAveja bana gayI hai, isalie mai use yahA~ avikala uddhRta vidvAno ke hAtha lage phira bhI mukhtAra sA. ke jIvanakAla karanA upayogI aura mahattva kA samajhatA hU~ / vaha isa me usakA kArya pUrA nahIM ho skaa| prakAra haimukhtAra sA0 se maiM san 1960 me pahalI bAra dillI jaina sadeza ke gata 26 agasta ke vizeSAGkanaM0 31 me milA thaa| usake bAda to unake sAtha patra vyavahAra se meM DaoN. gokulacandra jI jaina ema0 e0 pI0 eca0 DI0 nirantara samparka banA rahA / ekAdhika bAra puna: milanA kA lekha prakAzita huyA, jisakA zIrSaka hai 'prAcArya samantabhI harA / maiMne unheM hamezA jJAnopayoga meM nirata paayaa| bhadra aura pa0 jugalakizorajI mukhtaar'| yaha lekha pa0 ___ mukhtAra sA0 kI eka vizeSatA ne mujhe bahuta adhika darabArIlAlajI koThiyA nyAyAcArya ke usa lekha ko lakSya prabhAvita kiyaa| uname guruDama tanika bhI nahIM thaa| karake likhA gayA hai jo gata 4 julAI ke saMdeza meM prakA Page #294 -------------------------------------------------------------------------- ________________ itihAsa kA eka yuga samApta ho gayA 271 zita huA hai aura jisame koThiyA jI ne mere eka patra ko eka bar3A kAma hai aura usameM kaI niSThAvAn vidvAnoM evaM mahatvapUrNa samajhakara prakAzita kiyA hai| lekha me DaoN sAhaba zrImAno kI jarUrata hai| parantu yaha kAma vartamAna me ne agasta 1965 me prakAzita merI 'samantabhadra-smAraka- asambhAvya ho athavA adhika deratalaba ho, aisA kucha nahIM yojanA kA ullekha karate hue likhA hai :- hai| jisa samAja meM sAhU zAntiprasAdajI jaise dAnI prati___ "prAcArya samantabhadra ke samantAt bhadra vicAroM ke varSa eka grantha para eka lAkha rupaye kA puraskAra dene vAlI pracAra hetu unake (mere) mana meM jo utkaTa bhAvanA hai vaha kAvanA hai va bhAratIya jJAnapITha jaisI sasthA aura zrI bAhubali zravaNa bhAratIya jJAnapI kisI bhI sAhitya aura saskRti-premI ke lie samAdara belagola ke mastakAbhiSaka kalaza kA bAla velagola ke mastakAbhiSeka kalaza kI bolI prAyaH pacAsa aura preraNAspada hai| tirAnaveM varSa kI umra meM bhI hajAra meM lene vAle navanaratna, udAramanA, zAsanabhakta jaise sAhitya-sevA ke prati unakI lagana aura dRDhatA nayI purAnI mahAbhAgya maujUda hoM usame zAsana-prabhAvanA ke aise mahAn sabhI pIDhiyoM ke lie spRhaNIya hai|" kArya meM yoga dene vAle zrImAnoM kI kyA kamI raha sakatI isa vAkya meM merI umra jo tirAnaveM varSa kI likhI hai ? bazarte ki vidvAn loga unhe usake lie saccI hai usake sambandha meM maiM pahale do zabda likha denA cAhatA sakriya preraNA pradAna kre| yaha vidvAnoM meM niSThA tathA utsAha Adi kI kamI kA hI pariNAma hai jo Aja samaya hU~; kyoMki yaha eka galatI hai, na likhU to galatI kA pracAra hotA hai aura vaha rUDha banatI hai / merA janma maga ___ ko anukUlatA aura sAdhanoM kI pracuratA eva sulabhatA sira sudI ekAdazI saMvat 1934 kA hai, isase merI umra hote hue bhI jina zAsana kA vaha pracAra nahIM ho rahA hai 61 varSa cala rahI hai-magasira sudI dazamI tArIkha 26 jo honA cAhie thA aura jisakI Aja baDI AvazyakatA navambara 1968 ko 61 varSa pUre hoMge / isase prAyu meM do hai| videzoM me jina zAsana-jJAna kI mAMga hai parantu usako varSa kI vRddhi ThaharatI hai athavA bhujyamAna Ayu me do varSa dene vAle Age nahI pA rahe hai| svAmI samantabhadra ne kI kamI ho jAtI hai / yaha kamI DaoN0 sAhaba kI apanI sAdhanoM kI kamI aura durlabhatA ke hote hue bhI apane nahI kintu pUrva lekha se sambandha rakhatI hai, usame koThiyA samaya me zrI vIra jina-zAsana kI hajAra guNI vRddhi kI jI se 61 kI jagaha 63 kA aka yA to galata likha gayA ha hai. jisakA eka prAcIna kanaDI zilAlekha me ullekha hai; hai athavA galata chapa gayA hai| unase pUrva paM0 kailAzacandra / taba hamAre yogya vidvAn evaM tyAgI mahAnubhAva svAmIjI jI zAstrI ne bhI prAyu ke ullekha me prAyaH eka varSa kI kA anusaraNa kyoM nahIM karate aura kyo vartamAna sAdhanoM galatI kI thI-61 janmadivasa ko 61 varSa pUre hue se adhikAdhika lAbha uThAkara unase bhI adhika pracAra samajhakara jaina sadeza me 12 varSa kI Ayu likha dI thii| kArya me pravRtta hote ? unhe svAmI jI kA yaha vacana, jo sabhava hai usI silasile meM koI 6 chaha mahIne bAda ye 92 zAsana kI bharapeTa nindA karane vAloM ko bhI sanmArga para ke 63 varSa bana gaye ho| astu, pAThako ko yaha galatI athavA zAsana kI zaraNa meM lAne kI apUrva zakti-sAmarthya sudhAra lenI caahie| kA sUcaka hai, sadA dhyAna meM rakhanA cAhie aura apane ___merI 'samantabhadra-smAraka-yojanA' ko jisake sAtha hRdaya me bhaya, nirbalatA, kAyaratA, anutsAha ko dUra bhagA'samantabhadra' mAsika patra kA prakAzana bhI hai, "bahuta hI kara prabala puruSArtha kA Azraya lenA cAhie, phira koI acchA" batalAte hue DaoN0 sAhaba ne likhA kAraNa nahI jo anukUla mamaya ke hote hue bhI samanta"para yaha eka bar3A kArya hai| itane bar3e kArya ke lie bhadrodita jinazAsana ke pracAra me saphalatA prApta na hovekaI niSThAvAn vidvAnoM eva zrImAnoM ko isa kArya meM kAmaM dviSannapyupapatti cakSuH apane ko lagAnA hogaa| sthiti ko dekhate hue yaha kAma samIkSatAM te samadRSTiriSTam / jaldI sambhAvya mAlUma nahIM hotaa|" tvayi dhravaM khaNDita-mAna-zrRGgo isameM saMdeha nahIM ki smAraka kI yojanA kA kAma bhavatyabhadro'pi samantabhavaH / Page #295 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 272 anekAnta DaoN. sAhaba ne prAcArya samantabhadra ke sAhitya ko kintu yathAsthAna anukrama se diye jAye aura dhAtu ke 'dhA deza aura videzoM ke vidvAnoM tathA janasAmAnya ke samakSa akaTa meM diyA jAye, phira lakAro ke rUpa bhI zabdAnukrama lAne ke hetu pahalI AvazyakatA to yaha vyakta kI hai ki se diye jAye / usa sAhitya ke prAmANika saMskaraNa upalabdha hoM, dUsarI (6) yaugika zabdoM kA pRthak-pRthak nirdeza ho| AvazyakatA yaha hai ki mere dvArA hindI anuvAda aura (7) ktvA,, tu ke rUpa dhAtupro meM diyA jAye / vistRta prastAvanA Adi ke sAtha prakAzita samantabhadra sthala ke anurUpa isame zabdo ke hindI artha kI kA eka aisA saskaraNa prakAzita ho jisameM saba yojanA karanI avaziSTa hai, jisake ho jAne para koza grantha mulAnUgAmI hindI anuvAda ke sAtha ho| isI taraha parA ho skegaa| saba graMthoM kA romanalipi meM rUpAntara tathA mUlAnugAmI imameM sadeha nahI ki sabase pahale pAMcoM grathoM kA eka aMgrejI anubAda bhI ho, jo aMgrejI ke mAdhyama se paDhane prAmANika zuddha maskaraNa taiyAra ho jAnA cAhie / mUlAnuvAloM tathA videzoM meM pracAra kI dRSTi se upayogI aura gAmI hindI anuvAda me phira koI dikkata nahIM, vaha eka mahattvapUrNa ho| isa taraha do jildoM meM graMthAvalI ke taraha se to prAyaH taiyAra jamA hI hai-kahI-kahI kucha nikala jAne para tIsarA Avazyaka kArya samantabhadra bhAratI zabda parivartana kI zAyada jaharata par3e / aMgrejI anuvAda koza' kA hogA, jisake viSaya meM unhone merI dRSTi ko umI ke AdhAra para ho jaavegaa| prAmANika saskaraNa kI jAnanA cAhA hai aura zabdo kA inDeksa pahale taiyAra honA vyavasthA kA kAma DaoN0 sAhaba ko svayaM apane hAtha meM pAvazyaka vyakta kiyA hai| inDeksa to kaI varSa se taiyAra lenA cAhie aura usakI carcA ko zIghra hI eka do patroM hai-166 pRSThoM para hai aura isameM svAmI samantabhadra ke meM calA kara vidvAnoM ko usame lagAnA caahie| phira upalabdha pAMcoM granthoM ke sabhI zabdo kA sakalana hai ---kauna 5 yA 7 vidvAno kI eka samiti baiThakara usakA pratima zabda kisa graMtha meM kahA~ kahA~ para kaise prayukta huA hai yaha nirNaya kara degI, aura tava bAramevAmaMdira TrasTa kI gratha saba usame darzAyA hai / isake nirmANa me jisa dRSTi athavA mAlA meM 'samantabhadrabhAratIkoza' ko bhI pUrA karake prakAza zailI ko apanAyA gayA hai usakA sUcaka eka parcA bhii| me le AyA jaayegaa| sAtha meM salagna hai jo isa prakAra hai aba rahI 'mamannabhadra' mAmika kI bAta, jo smAraka (1) zurU me mUla zabda avibhaktika diyA jAye aura kI yojanA-upekSA eka bahuta choTA kArya hai, usakA ukta phira usake puliMga aura strI-namaka rUpoM ko akAgadi kAryoM kI dRSTi se sthagita rakhanA kisI taraha bhI ucita krama se diyA jaaye| nahIM hai| use to zIghra se zIghra nikAlanA cAhie / vaha (2) grantha ke samasta padoM ke pRthak-pRthak zabda ho patra hI vidvAno tathA anya janoM meM cetanA utpanna karegA yathA sthAna diye jAye aura aise samasta pada bhI grahaNa aura unhe apane-apane kartavya pAlana meM jAgarUka eva kiye jAye jinakA artha dRSTi se pArthakya ho; anya pAri sAvadhAna banAyegA / usake viSaya meM vidvatparipad ke bhASika apArthakya dyotaka zabda bhI liye jAve / adhyakSa ko jo maine patra likhA hai usameM apanI icchA ko (3) mUlarUpa ke grahaNa ke sAtha hI zabda kI zakla vyakta karate hae maine yaha spaSTa kara diyA hai ki vidvatpabadalane vAle pratyayoM ke rUpa bhI mAtra hAiphana dekara le riSad pUrNatatparatA ke sAtha isa patra ko zIghra nikAlane liye jaave| __ kI kRpA kare, patra kI phArma saMkhyA 4 se kama na ho, (4) sarvanAma zabdoM ke pratyeka vibhakti ke rUpa cAhe jisake prAyaH DhAI phArmoM meM svAmIjI ke vicAro kA tadrUpa hoM cAhe rUpAntarita hoM mUlarUpa dekara akArAdikrama vivecana, vyAkhyAna, spaSTIkaraNa, rahasyodghATana evaM se usame antarita kiye jaayeN| mahatva-khyApana rahe / aise khojapUrNa lekha bhI rahe jo svAmI (5) sopasarga ghAtu ke rUpa mUladhAtu ke sAtha nahIM jI kI jIvanI se sambandha rakhate hoM aura usa para acchA Page #296 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prAcArya jugalakizora jI mukhtAra 273 prakAza DAlate hoN| patra kA kAgaja acchI kvAliTI kA naphe nukasAna kI mAlika vidvatpariSad hogI-merA usase sapheda ho, 32 poNDa se kama kisma kA na ho aura usameM koI saMbaMdha nahIM rhegaa|' chapAI kI zuddhatA evaM saphAI kA pUrA dhyAna rakhA jAye, aise patra kI samAja meM bhAja kitanI bar3I Avazyajisase patra AkarSaka tathA rucikara ho / patra ko samAja ke katA hai / ise samAja ke sacce hiSI bhale prakAra samajha jhagar3e-TaTo se alaga rakhA jAye, aisA koI lekha na chApA sakate haiM aura usameM yathAzakti apanA-apanA sahayoga dene jAye jo vyartha kA klezakAraka, vaimanasyotpAdaka, kaSAya- ke lie tatpara ho sakate hai| do cAra sakriya-sevAbhAvI vardhaka athavA vyaktigata prAkSepaparaka ho aura vAtAvaraNa prerakoM kI jarUrata hai, jinheM zIghra hI svakartavya samajhako dUSita tathA prazAnta banAtA ho : patra ko jo bhI par3he kara Age AnA cAhie / phira patra ko ghATe kA bhI use zAnti mile aura zuddha jJAna kA lAbha ho, aisI daSTi kabhI muMha nahI dekhanA par3egA aura vaha samAja kA eka barAbara rakhI jAnI cAhie / aise patra ko zIghra nikAlane prAdarza patra bana kara rhegaa|" ke lie mai vidvatpariSad ko dasa hajAra denA cAhatA huuN| mukhtAra sA0 nahI rahe / unake bAda unake anuzasakoM isa rakama ko tIna varSa ke ghATe ke rUpa meM samajhA jAve, tathA prAtmIya jano kA yaha punIta dAyitva ho jAtA hai jo kisI taraha bhI kama nahIM hai| kama se kama tIna varSa ki unake dvArA prArambha kiye gaye tathA parikalpita zodha ukta patra ko jarUra nikAlA jAyegA aisA dRr3ha sakalpa anuzIlana kArya ko Age bar3hAe / yahI unake prati saccI karake hI kArya ko hAtha meM lenA cAhie, zeSa patra ke zraddhAMjali hogii| -: : AcArya jugalakizora jI mukhtAra DA0 kastUracanda kAptalovAla ema. e., po-eca. Do. aAdaraNIya mukhtAra sA0 ne jaina sAhitya kI 70 se bhI kailAzacandra zrI zAstrI prAdi kucha aura vidvAnoM ke nAma adhika varSoM taka sevA karake samAja kI tIna pIDhiyoM ko bhI sunAI dete the aura samAja ko ina vidvAnoM kI vidvattA isa ora kArya karane ke liye sadaiva protsAhita kiyaa| evaM kArya para pUrA bharosA thaa| sacamaca ina saba vidvAnA mukhtAra sA0 ke isa protsAhana ke phalasvarUpa prAja hame ke anavarata parizrama evaM mahatvapUrNa upalabdhiyA ke kAraNa jana sAhitya para kArya karane vAle vidvAna dikhalAI dete hI gata 10 varSoM me jaina sAhitya para kucha kAya hA hai| unhone khoja karane kI praNAlI ko vidvAno ke samakSa sakA hai| upasthita kiyA mora pramANo ke prAdhAra para hI kisI bhI mukhtAra sA0 se merA sAkSAtkAra saba prathama gabhara paramparA ko svIkAra karane kA prAgraha kiyaa| maine sAhi- meM hmaa| usa samaya ve sva0 bAbU choTalAla jAka tyika kSetra meM usa samaya praveza kiyA thA jaba mastAra sA. yahAM pAye the| merI do pustaka usa samaya para 70 varSa kI Ayu ko pAra kara cuke the| usa samaya jaina bhaNDAra ko grantha sUcI" evaM "prazasti saMgraha" nikala cuka sAhitya ke kSetra meM sarvazrI nAtha rAma jI premI, marunAra sA0 thii| pustakoM para jo unakI sammati milA yA 19 DA0 upAdhye evaM DA0hIrAlAla jI jaina ke nAma vizeSa liye mArgadarzana svarUpa thii| yadyapi usa samaya ve 70 varSa krama meM liye jAte the| DA0 nemicanda jI zAstrI, DA0 se bhI adhika the lekina unakA kArya karane kA utsAha jyAtiprasAda jI, paM0paramAnanda jI zAstrI, evaM paDita yuvakoM jaisA thaa| majhe yAda hai ki lazkara ke di0 jana Page #297 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 274 anakAnta mandira meM ve vahA~ ke zAstra bhaNDAra ko dekhane ke liye mukhtAra sA0 se antima bheTa janavarI 1965 me huI prati dina 4-5 ghaNTe jama kara baiThate the| vaha gamiyoM kA jaba mai nezanala myUjiyama se kucha grantha lene dillI gayA samaya thA / zAstra bhaNDAra vAle tivAre me ghUpa bhI prAtA thaa| usa samaya bhI mukhtAra sA0 apane sAhityika mizana thI lekina ve isakI paravAha kiye vinA lagAtAra baiThakara meM pUrNa dattacitta the aura vibhinna jainAcAryoM ke samaya zAstro ko dekhate rahate / sAtha hI meM unakI prAvazyaka nirdhAraNa meM lage hue the / unameM vahI prAtmIyatA eva apane praNAliyoM Adi bhI noTa karate jAte the| ve dUsarA ke kAma ke prati lagana tathA utsAha thaa| yadyapi vIra sevA kArya meM kama vizvAsa karate the isalie jaba taka ve svaya mandira se unakA nikopa : mandira se unakA vizeSa sambandha thA lekina isase unakI kisI grantha ko nahI dekha lete taba taka kisI bhI bAta kI sAhityika sevA me jarA bhI antara nahI pAyA thaa| svIkAra nahIM karate the| ___vAstava me mukhtAra mA0 sAhitya kI jitanI bhI sevA isake bAda to unase dillI meM kitanI hI bAra bheTa huii| jaba bhI dillI jAtA taba vIra sevA mandira meM hI kara sake, vaha itihAsa ke svarNa pRSTo me sadA prakita rahegI / anekAnta jaise khoja pUrNa patra kA unhoMne varSoM taka ThaharatA aura vahI unake darzana ho jAte / san 1956 meM dillI meM prAyojita jaina seminAra ke avasara para tathA sampAdana kiyaa| aura usake mAdhyama ro jaina itihAsa ko isI taraha ke anya avasaroM para unhe pAsa se dekhane kA naI dizA pradAna kii| itihAsa nirmANa ke atirikta ve avasara milaa| unakI kArya karane kI paddhati ko dekhaa| pakke samAjasevI eva sudhAraka the / zithalAcAra kA unhoMne ve sArA kArya svaya hI karate the lekina prAta.kAla se lekara apane jIvana me kabhI poSaNa nahIM kiyA tathA apane lekhoM rAtri taka 85 varSa kI avasthA taka bhI ve satata sAhitya eva pustako ke dvArA deza eva samAja meM nava cetanA jAgrata kI ApakI eka 'merI bhAvanA' hI unhe saikar3o varSoM taka sevA meM lage rhte| jIvita rakhane meM paryApta hai| san 1956 me unhone ajamera ke bhaTTArakajI ke bhaDAra ko dekhA aura usa bhaNDAra meM se kitanI hI navIna kRtiyo Aja sArA samAja AdaraNIya mukhtAra sA0 kI kI khoja kii| 50 paramAnanda jI bhI unake sAtha the| sevAoM ke prati kRtajJa hai lekina hame isa bAta kA sadA ina donoM vidvAno kI pragAr3ha jor3I ne sAhityika kSetra meM hI pazcAtApa rahegA ki hama unakA koI zobhA sammAna na kitane hI mahatvapUrNa kAryoM kA sampAdana kiyA hai| jaba ve kara sake, jisameM unheM apanI sevAoM kA samAja dvArA ajamera se vApisa lauTe to do dina ke lie jayapura bhI mUlyAkana kA AbhAsa hotaa| vIra sevA mandira eva aneThahare aura zAma ko hI mere ghara ko apane caraNoM se pAvana kAnta patra unakI sevAoM kI ujjvala tasvIra hai / mukhtAra kara diyA / mere liye aise sAhityika mahApuruSa kA prAtithya sA0 ke nidhana ke pazcAt hI hamArA yaha kartavya ho saubhAgya kA viSaya thA / prAtaHkAlIna bhojana ke atirikta jAtA hai ki unakI smRti meM kisI aisI granthamAlA kA zAma ko ve kevala dUdha lete athavA sAdhAraNa-sA phalAhAra zubhArambha kare jisase jainAcAryoM kI sAhitya sevA kA karate the| ghotI, kamIja eva TopI lagAye tathA beta hAtha pratyeka bhAratIya ko sahI mUlyAMkana mila sake / yahI unake me liye rahate the aura kabhI-kabhI aisA mAlama hotA thA prati hamArI saccI zraddhAjali hogii| aura unakA saccA ki mAno jJAna kI sAkSAtmUti hI apanI pAvana raja se smAraka hogaa| anekAnta patra meM unakA saMsthApaka ke rUpa nagara ko pavitra karane AI ho / meM nAma rahanA caahie| -: : Page #298 -------------------------------------------------------------------------- ________________ itihAsa ke eka adhyAya kA lopa pro0 bhAgacandra jaina 'bhAgendu' ema. e., zAstrI di. 22 disambara 68 ravivAra ko bhAratIya vAG- (cAra bhAga), (4) yugavIra nibandhAvalI (do khanDa), maya aura itihAsa ke usa pradIpta ratna kI jIvana jyoti (5) yugavIra bhAratI, (6) svayambhUstotra (7) samIcIna sadaiva ke lie zAnta ho gaI, jisakI prAbhA samAja, dharma, dharmazAstra, (8) adhyAtma rahasya, (6) yuktyanuzAsana, sAhitya, darzana aura rASTra kA dig-diganta mukharita thaa| (10) prAptamImAMsA, (11) tattvAnuzAsana, (12) yogaisameM sarasvatI aura lakSmI kA adbhuta samanvaya thaa| sAra prAbhUta, (purAtana jaina vAkya-sUcI, (14) jaina pratha isake nidhana se sabhI kA duHkhI honA svAbhAvika hai| prazasti saMgraha (prathama bhAga) (15) kalyANa kalpadrumAdi / magasira sudA 11 kA dina paM0 jugakizora jI mukhtAra 'yugavIra' ko nispRha dhanya hai jaba sahAranapura jile ke sarasAvA nagara meM sva. mita niSThAvAna sAmAjika kAryakartA, kuzala kavi, cau0 natthamala jI (janma 1 maI 1846 aura mRtyu 20 nipaNa anavAdaka, samartha samIkSaka, vicAravAn lekhaka aura navavara 1916) aura zrImatI bhoI devI kA gRha usa bAlaka saphala sampAdaka ke rUpa meM sadaiva yAda kiyA jAtA rhgaa| jugalakizora ke janma se jagamagA uThA thA, jo Age cala Apane aneka varSoM taka 'jaina gajaTa' "jaina hitaiSI" kara "yugavIra" khlaayaa| prArabhika zikSA urdU-phArasI mAdhyama se 5 varSa kI choTI sI avasthA meM hI prArabha ho aura "anekAnta" kA sampAdana bar3I lagana aura yogytaagii| ye bahuta kuzAgrabuddhi , laganazIla aura parizramI pUrvaka kiyaa| sampAdaka ke dAyittva kA nirvahaNa nirbhIkatA chAtra the| inake sAthI aura gurujana-sabhI inakI pratibhA ke sAtha kiyaa| mitavyayitA aura sAdagI ke sAtha udAse prabhAvita the / usa samaya kI prathA ke anusAra inakA ratA kI ve bejoDa najIra the / unakI pratibhA aura pradhyavavivAha 13-14 varSa kI avasthA meM hI ho gayA thaa| sAya se jaina sAhitya aura itihAsa kI aneka ulajhI vivAha ke pazcAt aApane jainadharma darzana ke atirikta huI gutthiyA~ sulajha gaI hai| ve apane prAdarza aura hindI, aMgrejI, saMskRta aura prAkRta bhASAmo kA adhyayana yojanAe~ 'anekAnta' tathA samantabhadra pAzrama' (vIra sevA baDI ruci ke sAtha yogyatApUrvaka kiyaa| dhArmika, sAmA mandira) ke rUpa me phalIbhana dekhanA cAhate the / ina dono ke vikAsa utkarSa ke lie jaisI prAturatA mukhtAra jI jika, sAhityika, prAdhyatmika aura rASTrIya gatividhiyo , me pArambha se hI Apako gaharI dilacaspI rahI aura vaha meM thI vaisI anyatra prAya. nahI dikhAI pdd'tii| kramazaH pallavita, puSpita aura phalIbhUta huii| ve jIvana bhara sAdhaka aura cintaka rhe| zodha-khoja dhuna ke pakke, lagana aura sujhavajha ke dhanI, vicAro aura samIkSA prApake jIvana kA abhinna aga thaa| bhaTTArako me krAnti chipAye, karmaTha bAlaka jugalakizora ke sAhityika kI anagala pravRttiyA~ prApake athaka parizrama ke pariNAmajIvana kA zrIgaNeza-pATha maI 1816 ke " jainagajaTa" svarUpa hI 'grantha parIkSA' ( bhAga) ke mAdhyama se sarva. meM prakAzita eka nibaMdha se hotA hai| taba se unakI lekhanI vidita ho sakI hai| unake jIvana ke antima kSaNa taka athaka aura avirala prAja ke anusandhAna jagata me jaina darzana aura sAhitya gati se nirantara pravahita rahakara aneka nibadho, kavitAmo, sambandhI koI bhI gaveSaNA aura vivecanA mukhtAra zrI ke sampAdakIya TippaNiyo anUdita-pratho, itihAsa aura vicAro kI 'puTa' ke vinA prAya: adhUrI mAnI jAtI hai| samIkSA kA praNayana karatI rhii| unakI lekhanI se prasUta prAcArya samantabhadra aura unakI bhAratI ke sambandha me katipaya mahattvapUrNa graMtha nimnAGkita hai : mukhtAra zrI viziSTa jJAtA aura adhikArI vidvAn ke rUpa (1) jaina sAhitya aura itihAsa para vizada prakAza me samAdRta hue haiN| unhoMne svAmI samantabhadra kI bhAratI (2) jainAcAryoM kA zAsana bheda, (3) grantha parIkSA kA bahuta sundara sampAdana aura prakAzana karAyA hai| prAcArya Page #299 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 276 prakAnta samantabhadra ke mUlyAGkana aura bhaTTArakoM kI yathArtha sthiti nidhana se itihAsa kA eka adhyAya lupta ho gayA hai kI prastuti ke kAraNa bhAratIya darzana aura jaina jagat unhe unakI mahAn sAdhanA aura kAryoM ke prati merI vinamra unheM aura unakI satyagaveSaNA kI pravRtti ko kabhI nahIM zraddhAJjali arpita hai| jinedradeva se prArthanA hai ki mukhtAra bhUla sktaa| ve bahujJa, bahuzruta aura bahubhASAvid to the zrI kI divaMgata AtmA uttarottara utkarSa prApta kare / hI, mere vicAra meM ve vyakti se bar3hakara svayaM meM eka varNI snAtaka pariSad ne apanI di0 26-12-68 kI Adarza aura mUrtamAna saMsthA the| unakI khoja meM paurvAttya kAryakAriNI samiti kI baiThaka meM (atizaya kSetra konI, aura pAzcAttya-donoM dezoM kI samIkSA paddhati kA adbhuta jabalapura meM DA0 harIndrabhUSaNa jaina, vikrama vizvavidyAlaya sammizraNa huA hai| kAza! samaya ke sAtha hama unakA kI adhyakSatA me niSpanna) sarvasammati se pa0 jugalakizora samucita mUlyAGkana kara paate| unake nidhana se samAja, jI mukhtAra para zodha kArya prastAvita kara saccI zraddhAsaskRta aura itihAsa kI mahAn kSati huI hai| unake li apita karane kA upakrama kiyA hai| yuga-yuga taka yuga gAyegA, 'yugavIra' kahAnI / kiyA dUdha kA dUdha aura pAnI kA pAnI / / pAI eka hilora sabhI DagamagA gaye the, nahIM prajJa kI bAta vijJa sakapakA gaye the| dharma-karma ko prADambara se, khUba sajAyA, race prantha para prantha, likhA jo jI meM praayaa| para satya pArakhI, terI satya kasauTI ho to, bana pAI thI satya-svarUpA grantha nizAnI // kiyA dUdha kA dUdha aura pAnI kA pAnI // hehe unnata bhAla, bhAla unnata kara DAlA, sUkma dRSTi se khoja-khoja itihAsa nikaalaa| nahIM lekhanI vikI sukI lakSmI ke Age, tumako pAkara bhAgya sarasvatI ke ye jAge / he savAcAra kI mUrti, manajatA ke avatArI, samantabhadra ke bhakta aura unake ye dhyaanii|| yuga-yuga taka yuga gAyegA, 'yugavIra' khaanii| UMca-nIca ke bhedabhAva ko gAMTheM kholo, prema-bhAva se raho, bar3ho amRta rasa gholo| sabake sukha meM sukha tumane apanA darzAyA, dharma-karma se Upara, mAnava dharma batAyA / gUMja rahI hai Aja hRdaya meM terI vANI, 'merI bhAvanA' ke bhAvoM ko amara khaanii| kiyA dUdha kA dUdha aura pAnI kA paanii| jayanto prasAda zAstrI yuga-yuga taka yuga gAyegA 'yugavIra' khaanii| Page #300 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pariziSTa zraddhAJjali DaoN0 darabArIlAla koThiyA zraddheya bAbU jI (prAcArya jugalakizora jI mukhtAra) karate the| ina do-tIna bAtoM ke kAraNa hI unakI lokane jIvana bhara adbhuta samAja aura sAhitya kI sevA kI priyatA aura lokAkarSaNa avaruddha rahe / anyathA unakI sevA hai| ve prArambha se samAja sudhAraka, unnAyaka aura svaya sAdhanA, tapasyA, kartavyaniSThA, tIvra lagana aura jinavANI ajita vidyAvAna the| mAtRbhUmi se unhe asAdhAraNa anu- kI bhakti jitanI thI, unase unheM sarvAtizAyI sammAna rAga thA / jaba dillI meM samantabhadrAzrama saphala na huA to aura pratiSThA milanI cAhie thii| aAja zodha-khoja kI apane janma sthAna sarasAvA me 'vIra-sevA-mandira, ke nAma preraNA dene vAlA aura niSThAvAn sAhityakAra una jamA me naI sAhitya-sasthA ko janma diyA aura usake lie dikhalAyI nahI pddtaa| 62 varSa taka zrutasevA meM saMlagna eka TrasTa kI bhI yojanA kara dii| isa sAhitya-sasthA ke yaha tapasvI hama logo se dUra pojhala ho gyaa| dvArA unhone jo saMskRti kI sevA kI hai vaha pApacarya samAja unakI amara smati rakhane ke lie koI Thosa janaka hai / unhoMne itanA likhA hai ki vyAsa ke mahAbhArata ___ kadama uThA sake to vaha unake RNa se kucha uRNa bhI ho se bhI adhika parimANa meM hai| mkegii| hama unake prati hArdika zraddhAjali prakaTa karate bAbU jI me jo kamI thI vaha yaha ki uname milana- hue unake lie zAnti lAbha kI kAmanA karate hai| ve hameM sAratA kama thI, udAra bhI kama the aura vizvAsa bhI kama apane prazasta mArga para calate rahane kI preraNA dete rhe| bhAvabhInI sumanAJjali bAbU kapUracanda baraiyA ema. e. gurU gopAladAsa jI ko jahAM aneka saiddhAntika vidvAnoM prakAzita karane meM apUrva yogadAna diyaa| aba to isa ke sRjana karane kA saubhAgya prApta haiM vahA~ vAGmayAcArya kArya kA kSetra jainasamAja meM itanA bar3a-car3ha gayA hai ki paM0 jugalakizora mukhtAra ko katipaya zodhArthI vidvAnoM aneka jaina va janetara vidvAn zodha grantha likhakara vizvako paidA karane kA gaurava prApta hai| paDita jI ke samaya me vidyAlayo se upAdhiyA~ prApta karane lage hai| nissandeha sAhityika zodha khoja kA kArya prAyaH nagaNya-sA thaa| isakA bahuta kucha zreya mukhtAra sA0 ko hai jinakI kRtiyo bahuta kama vidvAno kA bhukAva isa pora thA, kintu mukhtAra se preraNA pAkara Aja bhI aneka vidvAna isa kArya meM sA0 ne na kevala apanI sAhityika pratibhA se isa kamI salagna dIkha par3ate hai| ko pUrA kiyA balki bhArata kI rAjadhAnI dillI meM 'vIra makhtAra sA. kyA the? isakI apekSA yaha kahanA sevA mandira- kI sthApanA karake 'anekAnta' patra dvArA jaina adhika zreyaskara hogA ki ve kyA nahI the / unhone apanI purAtattva itihAsa aura sAhitya kI vipula sAmagrI ko pratibhA se jaina sAhitya ke jisa kSetra ko sparza kiyA, Page #301 -------------------------------------------------------------------------- ________________ anekAnta usame apanI kalama calAkara usa viSaya kA rahasyodghATana apane antima jIvana me vaha bhASyakAra bana gaye the| karake hI pIchA chodd'aa| yaha sacamuca lekhanI ke dhanI the| 'yogasAra prAbhUta' yaha unakI antima kRti hai| prAcArya bahata kama vidvAna aise hote hai jo sAhitya ke gadya aura samantabhadra ke ve paramabhakta the aura yaha cAhate the ki dillI padya donoM meM samAna adhikAra rakhate hai| kintu mukhtAra jaise sthAname 'samantabhadrAzrama' kI sthApanA ho| isake lie sA0 kI yaha vizeSatA unake grantho meM bhalI prakAra pari vaha apanA sarvasva nyochAvara karane ko bhI tatpara the kintu lakSita hotI hai / 'yugavIra nibandhAvalI' aura 'grantha parIkSA' unakI yaha sadbhilASA kAryAnvita na ho pAI aura 62 varSa jahA~ unake gadya adhikAra ko prakaTa karate hai vahA~ 'yuga- kI pAya pAkara eTA' meM di0 22-12-68 ko unakA vIra bhAratI' se unakI kAvya kuzalatA kA bharapUra paricaya nidhana ho gayA / jisa vyakti ne samAja se kucha na liyA bhI prApta ho jAtA hai| 'merI bhAvanA' kA sUjana karake nalakI mAna bhI kara banAkara mamAja aura to vaha kAvya kSetra me amara ho gye| yaha unakI khyAti dharma kI ananya niSThA se eka avicala yogI kI taraha prApta aura maulika racanA hai jo lAkho kI saMkhyA meM jIvanaparyanta sevA kI, usakA samAja se uTha jAnA eka vitIrNa hokara logo ke hRdaya kA kaNThahAra bana cukI hai| aisI kSati hai jisakI pati nikaTa bhaviSya me asambhava nahI isa gIta kA 'rASTrIya gAna' ke rUpa me udita honA isakI to kaThina avazya hai| sarvotkRSTa prasiddhi kA paricAyaka hai, phira bhI isa dizA meM bahuta kucha prayatna honA zeSa hai| 'maMgala prabhAta' se hamArA bhAvanA hai ki 'bIra savA mandira' meM pratyeka bhAratIya use kaNThastha kare, yaha 'merI bhAvanA' kAryoke hI anurUpa eka prastara yA dhAtukI pratimA sthApita kI jAya, sAtha hI use eka zodha saMsthAna kA rUpa diyA jAya, isI prAzaya ke sAtha hama svargastha AtmA ke prati paDita jI jaina itihAsa ke aparva vidvAna rahe hai| isame apanI bhAvabhInI sumanAjili arpita karate hai / sandeha nahI ki unhone jainAcArya aura unakI kRtiyo ke sambandha meM apane zodha prabandho dvArA lambe arse se calI A rahe kitanI hI bhUla-bhrAntiyo kA niramana kiyaa| yA vidyA- pAlatara nanda aura pAtrakesarI kI bhinnatA dikhAkara prasiddha 'paJcA- tA. 22-13-66 ko ApakA 62 varSa kI umra meM dhyAyo grantha ko pa0 rAjamalla viracita batalAkara prAcArya eTA me Apake bhatIje DA0 zrI cada jI siMghala ke pAsa siddhamena ko digambara grAmnAya kA ghopita kara apane aiti- dehAvasAna ho gayA / Apa bejoDa vidvAn the / gahare, U~ca, hAsika paryavekSaNa kA adabhuta paricaya diyaa| 'vIrazAsana svatatra, nirbhIka vicAraka the| merA Apake sAtha patra jayantI' ko prAcIna granthoM ke prAcAra se DhUMr3ha nikAlanA, vyavahAra to labe samaya se thA, parantu sAkSAtkAra to sirpha vaha unakI hI sUjha-bUjha kA pariNAma hai| bhadrAraka nAma- eka bAra abhI pichale dino jaba ve indaura Aye the, taba ghArI aneka grantho kI kRtrimatA prAzana karake unhone huA thaa| pApakA viyoga khaTaka rahA hai / yahI merI prApa digambara paramarA kI rakSA kA jo sudRDha prayatna kiyA vaha ke prati zraddhAjali hai| mai zrI DA0 zrIcanda jI ko dhanyajainasamAja meM yuga-yugo taka cirasmaraNIya rhegaa| vAda detA hai ki unhone ApakI paryAta sevA suzruSA kii| "mara gaye jaga meM manuSya jo mara gaye apane lie| ve amara jaga meM hue jo mara gaye jaga ke lie / jo upajatA so vinazatA yaha jagata vyavahAra hai| para veza-jAti-dharma hita maranA usI kA sAra hai| Page #302 -------------------------------------------------------------------------- ________________ kiyaa| jo ki jaina siddhAntoM prakaraNa sagata (bhAvAnusAra) lata nahIM hai| zabdArtha saMsmaraNa daulatarAma 'mitra' zabdo me kahe to-"aisI saMghavya dazA se vaidhavya dazA maMne unase patra vyavahAra dvArA kucha bAteM sIkho uname kyA burI?" me eka yaha hai mere ukta prAropa para mukhtAra sA0 ne mujhe likhAeka bAra mene paM. pAzAdhara jI para yaha pAropa sikhAyA-ki ApakA pAropa samucita nahI hai| zabdArtha lagAyA thA ki unhone striyoM ke dharma-karma ke bAre me 'manu' prakaraNa sagata (bhAvAnusAra) lagAnA caahie| sAgAra ke siddhAnto kA anukaraNa kiyaa| jo ki jaina siddhAntoM dharmAmRta me prakaraNa samyagdRSTi zrAvaka kA hai| pAzAse mela nahIM khAtA hai| jaina siddhAnta yaha hai ki jo prANI ghara ne samyagdRSTi patI ko lakSa me lekara patnI ko pati jaisA karma karegA, ume vaisA phala milegaa| zubha karma kA ke vicAra uccAra prAcAra kA anusaraNa karane kI jo phala zabha aura prazabha kA azubha / aisA nahIM ho makatA salAha dI hai vaha, patnI ke lie ahitakara kaise ho sakatI ki azubha karma kA phala zubha milegaa| kintu manu-isake hai?-pAzA hai Apa mere vicAra se sahamata ho jaaeNge| viparIta kahate hai kitanI baDhiyA sIkha hai ! "nAsti strINAM puSa yajJo na bataM nApya poSitAM / pati suzrayate yena rona svarge mahIyate // (2) [manusmRti 5-155] eka kar3aka saMsmaraNa bama isI kA anukaraNa pa0 prAgAdhara jI ne bhI kara tA04-1-64 ko muni zrI vidyAnanda jI ne eka DAlA kahate hai"nityaM bhata manIbhUya, bartitavya kulstriyaa| pustaka-- di. jaina sAhitya meM vikAra" likhI jisame dharmazrIzarmakotyakaketanaM hi pativratA: // " mukhtAra sAhaba kI likhI ratnakaraNDa zrAvakAcAra kI TIkA para kucha prAkSepa hai| usake uttara meM mukhtAra sAhaba ne isakI saMskRta TIkA "naye muni vidyAnanda jI ko sUjha bUjha" yaha pustaka tA. "vartitavya manovAkkAyakarmabhirAcaritavya / kayA, 13-7-64 ko likhI jo ki sitabara 1964 meM prakAzita kula striyA-kulIna nAryA / kiM kRtvA, bhartR manIbhUya mabhartR- huii| jisameM muni jI kA bahuta kucha bhalA burA kahA manA bhartR manA bhUtvA pati cintAnuvartane naiva cintya vAcya gyaa| isa pustaka kI eka prati mere pAsa bhI sammatyartha ceSTitavyaM ca / katha nitya-sarvadA / hi yasmAt / bhavanti / pAI thii| maiMne sammati meM yaha likha bhejA ki- --muni zrI kA: pativratA: pati seveva vrata pratijJA zubhakAmapravRtti vidyAnanda jI ko aura pApa kI dono pustake par3hakara mujhe yAsA tA ityrthH|" to duHkha hI huA hai / pahile jaba maine munijI kI pustaka [zubha karma puNya karma hai hai-bhAvapAhuDa 83 paura paDhI tabhI mere mana meM yaha vicAra pAyA thA ki muni jI puNya kA phala svarga-paramAtmA prakAza 198] ne mukhtAra sA. kI mAlocanA karake nAhaka barra ke chatte pa.prAzAghara jI kA yaha-anukaraNa bemela nahI to me hAtha ddaalaa| kyA hai ? kyoMki yaha vrata ke lakSaNo ke viruddha par3atA hai| merI isa sammati para unhe kucha burA lagA aura unhoMne [dekho-sA. gha. 2-80 tathA ra. ka. zrA. 86] mujhe likhA ki-"Apane mujhe jisa rUpa me samajhA, usake aba socie ki yadi pati kA azubha mana vacana kAya lie dhanyavAda !" taba maiMne unase mAphI maaNgii| jisake kI pravRti ke anusAra patnI pravRtti kare-yAne pati yadi uttara me mukhtAra sAhaba kA eka labA caur3A tIna pRSTha kA kala prabhakSa bhojI ho jAya to patnI bhI prabhakSa bhojI ho patra nabara 2192 tA. 18-11-64 kA isa viSaya kI jAnA caahie| aura usakA phala patnI ko milegA zubha- atha se iti taka kI hakIkata vAlA maayaa| jisameM unhone puNya / bhalA yaha bhI koI vrata hai| mahAtmA gAMdhI jI ke apane ko nirdoSa btaayaa| paura cAhA ki-"pApa jaise Page #303 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 280 anekAnta vidvAnoM ko bhI aba muni jI se prAyazcitta kI mAMganI vidyAnanda jI kI sUjhabUjha" pustaka prakAzita karane kI karanI caahie|" AvazyakatA mahasUsa nahIM honI cAhie thii| astu jo honA thA so ho gyaa| jaisA mukhtAra sA0 ne cAhA vaisA to nahI kintu hA~ municaryA para samAlocanAtmaka eka lekha maine jaina sandeza (3) saMsmaraNa tA0 16-5-65 meM avazya likhA / mukhtAra sA0 ke ukta abhI isI san 1966 meM maine unheM likhA thA ki patra kA sArAMza DA0 zrIcanda jI eTA (mukhtAra sA0 ke Apa ke likhe hue jo--"sarvodaya tIrtha ke kucha sUtra" bhatIje) kI likhI pustaka "merA namra nivedana" (tA0 nAmaka deg nAmaka jo 120 sUtra hai, unameM kucha ghaTA baDhI karake use 24-3-65) me pRSTha 6-7 para aMkita hai| [phira bhI vahI ha aisI pustaka banA deM ki jisase--"jaina darzana me mukti patra (asala) mai sAtha meM bheja rahA huuN|] mArga tathA tat sambandhI vizva dravya vyavasthA" kA varNana acchA hotA, uba ki muni jI mukhtAra sAhaba ke A jAya aura usakA nAma "jina gItA" rakha diyA jaay| samAdhAna me prakArAMtara se Alocako kI prazasA me eka uttara meM unhoMne likhA thA ki-dUsare kAma bahuta se hai lekha tA0 16-7-64 ko jaina sandeza meM prakAzita kara phira bhI maiM aisA bhI soca rahA huuN| cuke the| taba sitabara me mukhtAra sA0 ko "naye muni kintu zAyada ve yaha kAma na kara sake hoge? . vIrasevAmandira meM AcArya jugalakizora mu0 sA. ke nidhana para zokasabhA deza ke suprasiddha sAhityakAra eva vayovRddha aitihAsika prAtmA ke prati bhAvabhInI hArdika zraddhAjali arpita kii| vidvAna pa0 jugalakizora jI mukhnAra ke nidhana para vIra. sabase pahale matrI premacanda jaina kazmIra vAlo ne sevAmandira, rAjadhAnI ke sAhityika, sAmAjika eva zraddhAMjali arpita karate hue unake kAryoM kI sarAhanA kii| jaina samAja ne gaharA dukha prakaTa kiyaa| aura unake sAhitya ko prAmANika batalAyA / mukhtAra sAhaba ne itihAsa aura sAhitya kA jo suprasiddha vicAraka zrI jainendra kumArajI ne kahA ki mahatvapUrNa zodha kArya kiyA vaha mahAna hai / unakA sArA hI svargIya mukhtAra sA0 kI sevAe avismaraNIya hai| unhoMne jIvana jaina sAhitya ke pracAra-prasAra aura bhagavAna mahAvIra jo sevAeM kI hai unase samAja uRNa nahIM ho sktaa| kI vANI ko deza videza meM pahu~cAne meM lagA rahA / vIra- bhAratIya jJAnapITha ke matrI bAbU lakSmIcanda jI ne kahA sevAmandira unakI zodha khojakA anupama kIrti staMbha hai jo ki unhone jo sevA kI hai vaha mahAna hai| Aja bhI vicAra-dhArA ko puSTa karane meM lagA huyA hai| zrI yazapAlajI ne kahA ki mukhtAra sA0 ke nidhana __ mukhtAra sAhaba ke prati apanI zraddhA bhAvanA pragaTa se jo kSati huI hai vaha pUrI nahI ho sktii| Apane / karane ke lie vIra sevAmandira kI ora se zrImAn sAhU sujhAva diyA ki mukhtAra sA0 ka prAmANika jIvana caritra zAntiprasAda jI kI adhyakSatA meM Ayojita zoka sabhA meM prakAzita kiyA jAya aura aprakAzita sAhitya ko prakAza dillI ke pratiSThita nAgariko, vIra sevAmandira ke sacA- meM lAyA jAya / laka tathA sadasya gaNo aura jaina dharmAvalambiyoM ne divagata paramAnanda zAstrI ne kahA ki mukhtAra sA0 kA Page #304 -------------------------------------------------------------------------- ________________ vIrasevAmandira meM mu0 sa0 ke nidhana para zokasabhA 281 nidhana jaina samAja kA durbhAgya hai| una jaisA sAhitya jI, bra0 zItalaprasAda jI, zrI arjunalAla jI seThI, bAbU mahArathI honA muzkila hai| unakI satata sAhitya-sevA jyotiprasAda jI mAdi ne jo sudhAravAdI vicAra diye jaina sAhitya ko amUlya dena hai| unase maine bahuta kucha unako mukhtAra sA. ne zAstrIya pramANa dekara puSTa kiyA sIkhA hai anubhava kiyA hai aura unake nirdezAnusAra kArya jisase sudhAravAdI dRSTikoNa ko bala milaa| kiyA hai / tathA unake sAtha baiThakara kAma karane kA mujhe sAhUjI ne kahA ki vIra sevAmandira ke mAdhyama se varSoM avasara milA hai| una jaisA pratibhA sampanna zodhaka mukhtAra sA0 ne jaina sAhitya aura itihAsa ke adhyayana anuvAdaka aura sampAdaka honA vAstava meM kaThina hai| anusandhAna kA jo kArya prArambha kiyA thA use Age saMsthApita vIra sevAmandira aura anekAnta patra donoM hI baDhAne kA prayatna kiyA jaavegaa| anta meM sabane khar3e unake jIvana ke abhinna aMga hai, aura vahI unake smAraka hokara divaMgata prAtmA ke lie zAnti lAbha kI kAmanA haiM, yadyapi unakI kRtiyAM jaba taka saMsAra meM rahegI unakA kii| tathA nimnalikhita zoka prastAva pArita kiyaa| nAma taba taka amara rahegA, maiM unheM apanI hArdika zraddhAjali arpita karatA huuN| zoka prastAva ___ DA0 gokulacandra jaina ne kahA ki mukhtAra sA0 jisa bIra-sevA-mandira ke saMsthApaka tathA jaina sAhitya AsthA dRr3hatA Ara utsAha ka sAtha anta samaya taka zAdha- aura itihAsa ke khyAti prApta vidvAna AcArya zrI jugalakhoja aura sampAdana ke kAryoM meM lage rahe vaha naI purAno kizora jI mukhtAra ke dehAvasAna ke samAcAra jJAtakara sabhI pIDhiyoM ke lie preraNAprada hai / isa avasara para lA0 hameM atyanta dukha huA hai| jaina samAja ke punarjAgaraNa rAjakRSNa, jaina rAya sA. lA. ulphatarAya, bA. mAI dayAla tathA prAcIna jaina vAGmaya aura itihAsa ke adhyayana aura jaina, lA0 zyAmalAlajI ThekedAra aura bAbU mahatAba siMhajI anasandhAna ke kSetra me mukhtAra sAla kI upalabdhiyAM aura Adi ne bhI apanI zraddhAjali arpita kii| sevAe~ ardha zatAbdI se adhika dIrghakAla meM parivyApta hai| __ adhyakSa sAha zAntiprasAdajI ne apane bhASaNa meM kahA jo unake dehAvasAna ke uparAnta bhI sadA amara rhegii| ki mukhtAra sA0 svayaM eka sasthA the| ve bar3e sudhAraka sAha zAntiprasAda jI kI adhyakSatA me vIra sevAmandira aura bidvAna the / sAhUjI ne mukhtAra sA0 kI zodha aura dvArA Ayojita dillI nagara kI vibhinna saMsthAnoM, pratianusadhAna kArya kI sarAhanA karate hue kahA ki unhone SThita nAgarikoM tathA vidvAnoM kI yaha sabhA unake nidhana tulanAtmaka adhyayana kI paramparA jArI rakhate hue bahuta para hArdika duHkha vyakta karatI huI kAmanA karatI hai ki bar3A kArya kiyA hai| divaMgata AtmA ko zAnti tathA zoka satapta kuTumbIjanoM Apane kahA ki jaina samAja me punarjAgaraNa aura ko dhairya prApta ho| premacanda jaina sudhAra kA jo Andolana hugrA tathA mahAtmA bhagavAnadIna maMtrI vIra sevAmandira do zraddhAJjaliyAM AcArya zivasAgara jI mahArAja kA svargavAsa zrI dAnavIra seTha gajarAja jI gagavAla kA jayapura meM mahAvIra jI meM dinAka 16-2-66 ko ho gayA / prAcArya dinAMka 26-1-66 ko sAdhAraNa lambI bImArI ke bAda zrI ke jIvana meM aneka vizeSatAeM thI jo anyatra durlabha acAnaka svargavAsa ho gyaa| Apake dvArA nirmita sukhahai / unakA caritra bala U~cA thaa| ve zAnta svabhAvI aura devAzrama cirakAla taka ApakI smRti ko ujjvala karatA saumyamUrti the / ve samanvayavAda meM vizvAsa rakhate the| rhegaa| Apa acche dhArmika bhora samAjasevI the| hamArI acche tapasvI prAcAraniSTha the unake cale jAne se mahAna kAmanA hai ki divaMgata AtmA para loka meM sukha-zAnti kSati huii| hameM unake upadezoM se prAtma-lAbha lenA prApta kre| premacanda jaina caahie| divagata AtmA ke lie hamArI zraddhAjali hai| ' ' maMtrI vIra sevAmandira . Page #305 -------------------------------------------------------------------------- ________________ zrI mukhtAra sAhaba ajamera meM phatehacanda seThI zrI sAhitya manISI bhAcArya jugalakizora jI mukhtAra svAmI samantabhadrAcArya ke sambandha meM jo gaveSaNAtmaka pUrNa samAja ke una navaratnoM meM se the jinhoMne apane jIvana ko sAmagrI mukhtAra sA0 ne pradAna kI, vaha eka unakI anuvaTa vRkSa ke samAna prArambha kiyaa| jabaki samAja kI pama dena hai aura unake vizvAsa ke anusAra abhI bhI kisI bhI kSetra meM koI vyavasthita yojanA nahIM thii| unake sAhitya ke anveSaka kI atyanta AvazyakatA hai| mere dhyAna se sabase prathama ve mahAsabhA ke jaina gajaTa mukhtAra sA0 kI gatividhi sAhitya ke sabhI kSetroM meM ke sampAdaka ke rUpa meM samAja ke sAmane pAye / usa kAla sAgopAga rahI hai / kavi, lekhaka' zodhaka, samAlocaka evaM meM unhoMne gajaTa ke mAdhyama se jo bhI sevAyeM dI hai vaha patrakAra Adi sabhI guNa uname pUrNarUpeNa vikasita the| gajaTa kI phAiloM meM Aja bhI akita hai| unhoMne karIbana 40 varSa taka samAjakI amUlya sevAye karate phira 'jana hitaiSI' patrikA ke mAdhyama se janasamAja hae jinavANI kI satat sAdhanA kI hai| ko patrakAritA kI dRSTi se naI dizA pradAna kii| unake mukhtAra sA0 se sAkSAtkAra karane evaM unake saparka dvArA dhArmika, sAmAjika, aitihAsika eva bhaugolika meM pAne kA kArya isase pahale kabhI nahIM pdd'aa| unake sAhityika sAmagrI anveSaNa ke rUpa meM prApta huI hai / unake sAhitya ke dvArA hI unakI jAnakArI milI aura usase isa kArya meM zrI nAthUrAma jI premI sAthI the, premI jI ke hI unake prati Adara bhAva kA banA huprA thaa| bAda me isa kSetra se alaga ho gaye the phira bhI mukhtAra sA0 ajamera jaina samAja kA sadA se gaurava rahA hai aura isa kSetra meM aDiga hokara Age bar3hate gye| yahA~ ke baDApanA pacAyata ke madirajI me hastalikhita sana 1952 yA 23 meM unhI kI 'merI bhAvanA' racanA zAstroM kA apUrva bhaNDAra hai| jinake darzana se prAcIna samAja ke sAmane AI aura usakI lokapriyatA itanI kAla kI hastalikhita kalAyo kA sAkSAt darzana bhI baDhI ki bAlaka vRddha taka ne use apane kaNTha kA hAra banA milatA hai| yahA~ ke bhAra ko vyavasthita sUcI nahI hone liyA tathA isakA Aja taka vividha bhASAoM meM anuvAda se yaha patA nahIM lagatA thA ki yahA~ ke bhaNDAra meM kitane bhI ho cukA hai| paM0 dharaNIdhara jI sAhityAcArya ne bhI aprApya eva aprAzita grantha Aja bhI vidyamAna hai| isI kA anuvAda tadanurUpa saMskRta sAhitya meM bhI kiyA hai| zrI di0 jana sabhA ke tatvAvadhAna meM mukhtAra sA0 se saphala DA0 kI bhA~ti unhoMne grantha parIkSA dvArA anurodha kiyA gayA ki ve ajamera padhAra kara yahAM ke samAja ko nayA jIvana diyA aura usake kAraNa samAja zAstra bhaNDAra kA bhI avalokana kreN| barAbara patra-vyavame usa samaya vidroha kI chAyA aura usa vidroha kA sAmanA / hAra ke bAda san 1956 meM ve yahAM Aye aura karIbana mastAra sA0 ne DaTakara kiyaa| lekina inakI lekhanI meM pAMca mAsa taka rahe tathA unhoMne zAstra bhaNDAra kA prAdyosadA yaha vizeSatA rahI ki ve jo bhI likhate the use jama pAnta avalokana karake zAstra bhaMDAra kI paripUrNa sUcI kara likhA, jisake kAraNa virodhiyoM ke pAsa bhI usakA / kramabaddha taiyAra kii| unake isa punIta kArya me zrI zuzIlapratyuttara nahIM thaa| canda jI pATanI bAbU hIrAcanda jI boharA paM0 dIpacanda prantha parIkSA ne dhArmika jagata kI prAMkheM khola dI jI pANDyA prAdi aneka vyaktiyoM ne sahayoga diyaa| aura samAja meM prAdarza mArga kI mAnyatA kI kasauTI ko mukhtAra sAhaba ko kArya paddhati evaM niSThA usa samaya bala milA / isase ArSa granthoM kI bahuta bar3I rakSA huii| dekhane ko milI ki ve usa samaya itane tanmaya rahate the Page #306 -------------------------------------------------------------------------- ________________ zrI mukhtAra sAhaba ajamera meM 283 ki unakA usake atirikta anyatra dhyAna baDhatA hI nahI meM yaha grantha upalabdha humA aura isameM sundara evaM hRdayathA / sAthI kArya karate hue thakAna anubhava karate the lekina grAhI saMskRta meM 72 zloka hai| jisameM adhyAtma kA unhoMne kabhI thakAna anubhava nahIM kii| prArambhika rUpa se lekara antara mAtmA se sAkSAtkAra karazAstra saMbaMdhI jAnakArI itanI sUkSmatA se lete the ki vAtA hai| isa grantha kA vistRta hindI artha va vyAkhyA unakI daSTi se koI bAta chuTa nahI pAtI thii| baDe adhyaba- karake mukhtAra sAhaba ne svAdhyAya premiyoM ke lie eka sAya se unhoMne yaha kAryazAstra bhaMDAra ko dekhate hue apUrva nidhi pradAna kara dI hai aura isakA sabase prathama kama samaya meM bhI paripUrNa kiyaa| prakAzana mApane karavA diyaa| isa prakAra eka lu ta evaM zAstra bhaMDAra kI vyavasthita sUcI taiyAra karane yA aprApya zAstra kA uddhAra karake jinavANI kA uddhAra karAne meM unhI ke sAmane aprApya evaM aprakAzita zAstra kiyA / inhoMne apane jIvana meM eka nahIM apitu aneka bhI aaye| jinake sambandha meM unhone anekAnta me barAbara isa prakAra ke zAstrI kA prakAzana karake pArSa mArga kA prakAza ddaalaa| udyota kiyaa| vayovRddha hone para bhI ve apane zarIra se jyAdA se mukhtAra ke isa sevAvrata se mujhe bhI jIvana me preraNA jyAdA 16 ghaTe taka kArya lete rahate the| yaha thI unakI milI aura ajamera meM jaba taka ve rahe taba taka unake jinavANI kI saccI sevaa| sAnidhya kA saubhAgya paayaa| paM. pAzAghara jI racita grantho kA prakAzana ho cukA vAstava me ve jahA~ bhI rahe unakA tana, mana va dhana hai| lekina unakA mahattvapUrNa grantha "adhyAtma rahasya" jinavANI kI sevA meM hI lagA rahA aura jIvana kA aparanAma "yogoddIpana" ke sambandha meM nAma hI sunane me samasta bahuta bar3A bhAga unhoMne sarasvatI mAtAke caraNo me AtA rhaa| parantu usake darzana kA avasara samAja ko lgaayaa| mukhtAra sA. ke ajamera rahate samaya ajamera nahIM milaa| pa0 nAthUrAma jI premI ne bhI isa grantha ko jaina samAja ne apane ko kRtakRtya smjhaa| bAhya se unakA pUrva meM aprApya btaayaa| __ vyaktitva sAmAnya lagatA thA, lekina ataraga me gUr3hAgAra mukhtAra sAhaba ko ajamera mandira ke zAstra bhaDAra ke samAna unakA vyaktitva eva pratibhA thii| zraddhAJjali rAjasthAna ke prasiddha evaM udbhaTa vidvAna pa0 caina- rasa se prota-prota thaa| ve pakke sadhAraka aura rUDhivAda ke sukhadAsa jI se jaina samAja bhalIbhaoNti paricita hai / kauna kadarthaka the / ve nirbhIka vaktA the| unakA bhASaNa evaM jAnatA thA ki bhAdavA grAma ke sAdhAraNa kuTumba meM janma pravacana donoM hI AkarSaka the| unakI sevAeM amUlya haiN| lene vAlA yaha bAlaka apratima pratibhA kA dhanI aura unakI vicAradhArA udAra aura sarasa thI, unake divaMgata samAja ke vidvAno meM itanA uccakoTi kA sthAna banA ho jAne se rAjasthAnI samAja kI eka vibhUti sadA ke sakegA / paDitajI bAla brahmacArI, prakhara projasvI vaktA, lie uTa gaI / vIra sevA mandira ke anusandhAna kArya meM patra sampAdaka, zikSaka aura acche lekhaka the| unhone unakA pUrA sahayoga rahatA thaa| unake sthAna kI pUrti samAja ko bahuta kucha diyaa| uname mAnavatA kUTa-kUTa kara honA kaThina hai / vIra sevA mandira aura anekAnta parivAra bharI thii| unhoMne garIba vidyArthiyoM ko saba tarahakA saha- unheM apanI zraddhAMjali arpita karatA huA paraloka me yoga dekara uccakoTi kA vidvAna bnaayaa| unake aneka unake sukhI hone kI kAmanA karatA hai| ziSya hai, jo DAkTara, jaina darzanAcArya, prAyurvedAcArya aura premacanda jaina nyAyatIrtha kI DigriyoM se alakRta hai jo samAja meM sevAkArya kara rahe hai| unakA hRdaya komala aura mAnavatA ke maMtrI vIra sevAmandira Page #307 -------------------------------------------------------------------------- ________________ paM0 cainamukhadAsa jI nyAyatIrtha kA svargavAsa DA0 kastUracanda kAsalIvAla jaina darzana eva sAhitya ke prakAnDa vidvAna eva jaina saMskRta kAleja ke pradhAnAcArya paMDita cainasukhadAsa nyAyatIrtha kA kala dinAka 26-1-69 ko prAtaH Der3ha baje svargavAsa ho gayA / ve 70 varSa ke the| gata kucha dino se ve asvastha cala rahe the / taraha paMDita jI kI mRtyu ke samAcAra nagara meM bijalI kI phaila gayA aura saberA hote hI sabhI vargoM ke strIpuruSa unake nivAsa sthAna para ekatrita hone lage ko kucha samaya ke lie cauka me rakhA gayA aura vahI para sahasroM nara-nAriyoM dvArA unako mantima zraddhAMjali arpita kI gaI / 6 baje unakI zava yAtrA prArambha huii| paMDita jI ke patima darzanoM ke lie hajAroM striyAM galiyA eva bAjAroM kI chatoM para ekatrita ho gaI aura paDita jI kI 'jaya ho' pUjya guru deva amara rahe ke nAroM ke madhya sabhI ne prazrupUrita netroM se puSpAhAra eva puSpa varSA ke sAtha zraddhAjali arpita kii| zava yAtrA eka julUsa meM pari vartita hone ke pazcAt vaha tripoliyA bAjAra cAdapola bAjAra hotI huI zmazAna sthala phuNcii| nAgariko kI bhIr3a evaM unake darzano kI utkaTa abhilASA ko dekhate huye paDita jI ke pArthiva zarIra ko gAr3I me rakhA gayA mArga meM jisane bhI paMDita jI kI mRtyu ke bAre meM sunA vahI unakI zava yAtrA ke sAtha ho gayA / hajAroM nara-nAriyoM ke podhoM se pUrita netroM ke sAtha evaM paMDita jI bhramara rahe ke gagana bhedI nAroM ke madhya unake deha ko citA meM rakha diyA gayA / aura unake choTe bhAI zrI kailAzacandra jI zAstrI ne use agni ke lie samarpita kara diyaa| sAyaMkAla 7 baje mahAvIra bhavana meM zrI digambara jaina atizaya kSetra zrI mahAvIra jI ke prabandha kAriNI kameTI kI mITiMga huI usameM paMDita jI sAhaba ko zraddhAMjaliyAM arpita kI gii| isa avasara para kSetra kI ora se paMDita cainasukhadAsa smRti grantha prakAzana kI yojanA svIkRta kI gii| rAtri ko 7|| baje dIvAnajI ke mandira meM rAjasthAna jaina sabhA ke tatvAvadhAna me jayapura samAja kI eka Ama sabhA zrI prakAzacanda jI kAsalIvAla kI adhyatA meM huI / sabhA meM eka svara se paMDita jI ke adhUre kAryoM ko pUrA karane kA nizcaya kiyA gayA / tathA unake kAryoM ke anurUpa hI unakI smati meM eka smAraka nirmANa karane kI yojanA para bhI vibhinna vaktAo ne prakAza DAlA isake lie 21 sadasyoM kI eka samiti kA gaThana kiyA gayA tathA DA0 kastUracanda jI kAsalIvAla ko isakA sayojaka cunA gyaa| sabhA meM nagara ke pramukha vyaktiyo evaM vibhinna saMsthAoM kI ora se paMDita jI ko bhAva bhare zabdoM meM zraddhAjali arpita kI gii| isameM zrI mahAvIra jI to kSetra kameTI kI ora se zrI jJAnacandra sindUkA, zrI padama kSetra eva jaina sayukta kAleja ke maMtrI zrI bhavaralAla purA nyAyanIrtha, rAjasthAna jaina sabhA ke adhyakSa zrI kezaralAla ajamerA, rAjasthAna jaina mAhitya pariSad ke adhyakSa DA0 kastUracanda kAsalIvAla, gAdhI zAnti pratiSThAna kI ora se zrI puraNacaMda pATanI, zramajIvI patrakAra saMgha kI ora se zrI pravINacada chAvaDA, digambara jaina zrauSadhAlaya ke mazrI zrI anUpacada nyAyatIrtha, akhila bhAratavarSIya digambara jaina pariSad ke rAjasthAna zAkhA ke adhyakSa zrI viradhIlAla seThI, rAjasthAna zikSAsaMgha ke adhyakSa zrI mANikyacada jaina, bhArata jaina mahAmaMDala kI rAjasthAna zAkhA ke maMtrI DA0 tArAcandra vakhzI, zvetAmbara jaina samAja evaM aNuvrata samiti kI ora se zrI pannAlAla bAMThiyAM, multAna jaina samAja kI ora se bhI niyApatarAya, zvetAmbara jaina nava yuvaka maMDala ke adhyakSa zrI tilakarAja, zrI mahAvIra digambara jaina hAyara sekenDrI skUla ke pradhAnAdhyApaka zrI tejakaraNa DAMDiyA, bar3e dIvAna jI ke mandira kI zAkhA sabhA kI ora se zrI bhaMvaralAla polyAkA, jaina (zeSa pRSTha 288 para) Page #308 -------------------------------------------------------------------------- ________________ mom maham anekAna satya, zAnti aura lokahita kA saMdeza-vAhaka nIti-vijJAna-darzana-itihAsa-sAhitya-kalA aura samAja zAstra ke praur3ha vicAroM se paripUrNa sacitra 8 mAsika sampAdaka-mahala DA0 prA0 ne0 upAdhye DA0 premasAgara jaina zrI yazapAla jaina pa0 paramAnanda zAstrI 21vAM varSa (mArca 1968 se pharvarI 1666 taka) (vi0 sa0 2024 se 2025 taka) prakAzaka premacanda jaina bI. e. maMtrI vIrasevAmandira 21 dariyAgaja, dillI-6 pharavarI vArSika mUlya chaha rupayA [eka kiraNa kA mUlya eka ru0 25 paisA 1966 Page #309 -------------------------------------------------------------------------- ________________ anekAnta ke 21veM varSa kI viSaya-sUcI 114 170 agravAlo kA jaina saMskRti meM yogadAna cidAtma vaMdanA-muni padmanandi paramAnanda zAstrI 46, 61, 185 cittaur3a kA kIrtistaMbha-0 nemacanda dhannUsA jaina 83 achatA samaddha jaina sAhitya-niSabhadAsa rAMkA 174 cittoDa kA di.jaina kIrtistambha-paramAnanda zA0 179 adhyAtma battIsI-agaracanda nAhaTA 172 cittauDa ke jaina kItistambha kA nirmANakAlaanusandhAna ke pAloka stambha-pro0 prema sumana jaina 211 / zrI nIraja jaina 146 apanatva-~-muni kanhaiyAlAla jainagranthoM meM rASTrakUToMkA itihAsa-rAmavallabha amara sAhitya-sevI-50 kailAzacanda si0 zA0 206 / somANI Agama aura tripiTakoM ke sandarbha meM ajAtazatru kuNika jaina samAja ke bhISma pitAmaha-DA. devendrakumAra 213 -suni zrI nagarAja - jaina sAhityakAra kA mahAprayANa-paM0 saramanalAla prAcArya jugalakizora jI mukhtAra-DA. kastUracanda jaina divAkara 262 jI kAsalIvAla 273 Adhunika jaina yuga ke 'vIra' -zrImatI vimalA jaina 256 jo kArya unhoMne akele kiyA vaha bahuto dvArA sambhava nahI-DA. darabArIlAla koThiyA 263 itihAsa kA eka yuga samApta ho gayA-Da0 gokula canda jaina ema. e. jJAnasAgara ko sphuTa racanAe~-DA0 vidyAdhara joharA purakara itihAsa ke eka adhyAya kA lopa-DA0 bhAgacanda TUr3e grAma kA ajJAta jaina purAtattva-pro0 bhAgacanda jaina 'bhAgendu 275 'bhAgendu' 67 upAdhyAya meghavijaya ke megha mahodaya me ullikhita darzana aura jJAna ke paripekSya meM syAdvAda aura ___katipaya aprApta racanAe~-agaracanda nAhaTA 36 sApekSavAda-muni zrI nagarAja usa matyuJjaya kA mahAprayANa-DA. jyotiprasAda darzanopayoga va jJAnopayoga eka tulanAtmaka adhyayana ema. e. pI-eca DI. 223 -paM0 bAlacandra si0 zA0 eka apUraNIya kSati-pannAlAla sAhityAcArya 254 digambara paramparA meM prAcArya siddhasena-10 aise the hamAre bAbUjI--vijayakumAra caudharI ema.e. 246 kailAzacanda siddhAnta zAstrI katipaya zraddhAjaliyAM-vividha vidvAnoM aura devAgama stotra aura usakA hindI anuvAdapratiSThita vyaktiyo dvArA 194-20660 bAlacanda siddhAnta zAstrI kavi chIhala-paramAnanda zA0 226 paM0 cainasukhadAsa jI nyAtIrtha kA svargavAsakavi Tekacanda racita zreNika carita aura puNyAzrava DA. kastUracanda kAsalIvAla kathAkoSa-agaracanda nAhaTA 134 paM0 bhagavatI dAsa kA jyotiSasAra - DA0 vidyAdhara kulapAka ke mANika svAmI-DA0 vidyAdhara joharA purakara __ joharA purakara 33 pArasparika vibheda me abheda kI rekhAeM-sAdhvI kulapAka ke mANika svAmI-40 ke0 bhujabalI zA. 131 kanaka kumArI kyA kabhI kisI kA garva sthira rahA hai 13 piNDa zuddhi ke antargata uddiSTa,AhAra para vicAra guNoM kI ijjata paM0 bAlacanda si. zA. 226 Page #310 -------------------------------------------------------------------------- ________________ anekAnta ke 21veM varSa kI viSaya-sUcI 287 266 215 pratiSThA tilaka ke kartA nemicandra kA samaya-50 nidhana para zoka sabhA 280 milApacandra kaTAriyA 23 vyApti athavA avinAbhAva ke mUla sthAna kI khoja bha0 zabhakIti maura zAntinAtha carita-paramAnanda -50 darabArIlAla koThiyA zAstrI 10 zubhacandra kA prAkRta lakSaNa eka vizleSaNa-DA0 bhAvabhInI sumanAMjali--bA0 kapUracanda baraiyA nemicanda zAstrI ema. e. DI. liT 164 ema. e. 277 zraddhAMjali (pariziSTa)-DA0 darabArIlAla koThiyA 277 mathurA ke seTha lakSmIcanda sambandhI vizeSa jAnakArI daulatarAra mitra 278 -agaracanda nAhaTA do zraddhAjaliyA-premacanda jaina 283 mahAn sAhitsevI motIlAla jaina-vijaya ema. e. zrI jugalakizora jI 'yugavIra' (kavitA)-mA0 vI. eDa. 256 rAmakumAra ema. e. mahAvIra kalyANa kendra-cimanalAla cakubhAI zAha 183 zrIpura kSetra ke nirmAtA rAjA zrIpAla IlamahAvIra kA mArga-mohinI sighavI nemacanda dhannUsA jaina 162 mahAvIra vANI-kavi daulatarAma zrI mukhtAra sAhaba ajamera me-phatehacanda meThI 282 mAnava jAtiyo kA devIkaraNa-sAdhvI saghamitrA 14 saskRta se aruci kyoM ?-40 gopIlAla amara mukhtAra sAhaba kA vyaktitva aura kRtitva ema. e. paramAnanda zAstrI sasmaraNa (pariziSTa) 1-3-daulatarAma mitra 270 mukhtAra sA0 kI bahumukhI pratibhA-50 bAlacandra si0 zAstrI 227 satyAnveSI zrI yugavIra-kastUracanda ema.e. bI. eDa. 267 yazastilaka kA sAskRtika adhyayana-DA0 samIcIna dharmazAstra-campAlAla sighaI puradara ema.e. 251 gokulacanda ema. e. 2 sarasvati putra mukhtAra sA0-50 milApacada ratanayuga yuga taka yuga gAyegA yugavIra kahAnI (kavitA) lAla kaTAriyA 236 --50 jayantIprasAda zAstrI 276 sAhitya gagana kA eka nakSatra asta-pa0 balabhadra jaina 268 'yugavIra' kA rASTrIya dRSTikoNa-jIvanalAla jaina sAhityajagata ke kIrtimAna nakSatra tumhe zataza: praNAma bI. e. bI. eDa. (kavitA)-anUpa canda nyAyatIrtha 248 yugavIra ke jIvana kA bhavya anta-DA. zrIcanda sAhitya tapasvI sva0 mukhtAra sA0-agaracanda nAhaTA 235 jaina 'sagala' 243 sAhitya sagoSThI vivaraNa 144 yugaparivartaka pIDhI kI antima kar3I the yugavIra sAhitya-mamIkSA-paramAnanda zAstrI 47, 65 zrI nIraja jaina 267 sAhitya-samIkSA-paramAnanda zA0 bAlacada zA0 160 rAjapUtakAlika mAlavA kA jaina purAtattva-tejasiMha sIyAcariu eka adhyayana-paramAnanda zA. 137 gaur3a ema. e., bI. eDa. 35 sukha kA sthAna-paramananda zAstrI vaha yuga-sRSTA santa (gadya gIta)-manu jJAnArthI 232 sonA gira siddhakSetra aura tatsambandhi sAhityabihArI satasaI kI eka ajJAta jaina bhASA TIkA ___DA0 nemicanda zAstrI -agaracanda nAhaTA 168 svargIya paM0 jugalakizorajI-DA. e. ena. upAdhye vIra jina-stavana-paM0 jugalakizora mukhtAra 163 ema. e. DI. liT 258 vIrasevAmandira meM zrI jugalakizora mu0 sA0 ke svayaMbhU stuti-payanandyAcArya 167, 145 2mm Page #311 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 288 anekAnta (pR0 284 kA zeSAMsa) saMskRta kAleja ke chAtrAvAsa kI mora se zrI jJAnacaMdra vArANasI cale gaye aura vahA~ syAdvAda mahAvidyAlaya meM dhruvakara, zodha chAtroM aura mahilAoM kI ora se sudhI adhyayana karate hue bagAla saMskRta esosiyezana kI nyAyazAnti jaina, rAjasthAna vizva vidyAlaya ke vijJAna vibhAga tIrtha kI parIkSA pAsa kii| ke DA. zrI gopIcaMda pATanI, isake atirikta zrI adhyayana samApta karane ke pazcAt mApa punaH apane sudhAkara zAstrI, kapUracaMda pATanI, kevalacaMda ToliyA, gAMva lauTa Aye aura jaina vidyAlaya kucAmana ke pradhAnAzrI rUpacaMda saugAnI, zrI bAsUlAla chAvaDA, zrI gulAbacaMda darzanAcArya, zrI kezaralAla zAstrI, buddhi prakAza bhAskara, dhyApaka pada para niyukta hue / san 1931 meM mApa di. jaina saMskRta kAleja ke pradhAnAcArya bana kara jayapura pAye zrI subhadra kumAra pATanI, bAbA govindadAsa, mAsTara / aura 38 varSa taka isa mahatvapUrNa pada para rahakara Apane badrInArAyaNa, evaM premacaMda rAMbaMkA Adi ke nAma vizeSataH ullekhanIya haiN| sabhA kI saMyojanA zrI tArAcandra sAha saMskRta zikSA jagata kI mahAna sevA kii| zikSA jagata meM mahatvapUrNa kAryoM ke lie Apako san 1967 me rASTrapati ne kii| sabhA meM eka zoka prastAva pArita humA aura sabhI ne puraskAra se sammAnita kiyA gyaa| paMDita sAhaba patrakAra lekhaka eva vaktA sabhI the| pApa pahale jaina bandhu aura khaDe hokara paMDita jI kI AtmA ke lie zAnti lAbha kI kAmanA kii| gata 20 varSo se vIra vANI patrikA ke sampAdaka rahe / paMDita cainasukhadAsa jI nyAyatIrtha kA jIvana paricaya : aApane jaina darzana sAra SoDasakAraNa bhAvanA, mahaMta pravacana, paMDita cainasukhadAsa jI kA janma jayapura jilA ke pravacana prakAzana Adi bahumUlya kRtiyA sAhitya jagata ko bheTa kii| aMtargata bhAdavA grAma me mAgha kRNNa 15 sa0 1956 : 22 janavarI 1898 : ko eka jaina parivAra me huA / jaba paMDita jI eka sevA bhAvI vidvAna the| nagara eva tIna varSa ke hI the ki pakSAghAta kI bImArI se eka para deza ke vidyArthI varga unase barAbara lAbha liyA karate the| se lAcAra ho gaye / gAva meM hI prArambhika zikSA pazcAt Apake nidhana se eka aisI kSati huI hai jisakI nikaTa saMskRta prAkRta kI ucca zikSA prApta karane ke lie bhaviSya me pUrti honA saMbhava nahIM hai / Page #312 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sahAyatA 21) bA. nirmalakumAra jI kalakattA suputra bA. nanda- 5) suzrI manoramA seThI aura kailAzacanda zAha mAMDalaga lAla jI sarAvagI yAtrA se vApisa lauTate samaya sadhanya- ke vivAhopalakSa me dhanyavAda sahita prApta / vAda prApta / 7) zrI nathamala jI seTho kalakattA ne ci0 putra mahAci0 kumArI USA rAnI (suzIlA lA0 prajitaprasAda vIra kumAra aura suzrI kumArI santoSa suputrI zAha nemIcanda jaina bhUtapUrva ekjIkyUTiva injIniyara dillI nagara nigama) jI pANDayA ke pANigrahaNa saskArake samaya nikAle dAna meM kA pANigrahaNa saMskAra zrI vinodakumAra jaina (suputra lA0 se sadhanyavAda prApta kiye| campAlAla jaina, maisarsa campAlAla premacanda jaina nayA vAsa 7) vRddhicanda jI rArA. riTA0 TelI akAunTa 268 dehalI) ke sAtha 11 mArca san 1966 ko jaina vidhi se jayAvAsa ajamera ne apane janmadivasa ke upalakSa meM sasampanna humA / isa zubha avasara para vara-vadhu donoM pakSo se dhanyavAda pradAna kiye / 701) kA dAna nikAlA gayA jisame se 21) ru0 ane dhyasthApaka kAnta ko sadhanyavAda prApta hue| 'pranekAnta' vIra-sevA-mandira aura "anekAnta" ke sahAyaka 1000) zrI mizrIlAla jI dharmacanda jI jaina, kalakattA 150) zrI campAlAla jo sarAvagI, kalakattA 1000) zrI devendra kumAra jaina, TrasTa 150) zrI jagamohana jI saravago, kalakattA zrI sAhU zItalaprasAda jI, kalakattA 150) ,, kastUracanda jI mAnandIlAla jo kalakattA 500) zrI rAmajIvana sarAvagI eNDa saMsa, kalakattA | 150) , kanhayAlAla jI sItArAma, kalakattA 5.0) zrI gajarAja jI sarAvagI, kalakattA 150) , paM0 bAbUlAla jI jaina, kalakattA 500) zrI nathamala jI seThI, kalakattA 150) , mAlIrAma jo sarAvagI, kalakattA 500) zrI vaijanAtha jI dharmacanda jI, kalakattA 150) , pratApamala jI madanalAla pAMDyA, kalakattA 500) zrI ratanalAla jI jhAMjharI, kalakattA 150) , bhAgacanda jI pATanI, kalakattA 251) zrI rA. bA. harakhacanda jI jaina, rAMcI 150) , zikharacanda jI sarAvagI, kalakattA 251 zrI amaracanda jI jaina (pahADaghA), kalakattA 150) , surendranAtha jo narendranAya jo kalakattA 251) zrI sa. si. dhanyakumAra jI jaina, kaTanI 101) , mAravAr3I vi0 jaina samAja, vyAvara 251) zrI seTha sohanalAla jI jaina, 101) , digambara jaina samAja, kekar3o maisarsa munnAlAla dvArakAdAsa, kalakattA 101) ,, seTha candUlAla kastUracandajI, bambaI naM. 2 251) zrI lAlA jayaprakAza jI jaina 101) , lAlA zAntilAla kAgajI, dariyAgaMja villI svastika meTala basa, jagAdharI 250) zrI motIlAla hIrAcanda gAMdhI, usmAnAbAda 101) , seTha bhaMvarIlAla jI bAkalIvAla, imphAla 250) zrI banzIvara jI jugalakizora jI, kalakattA 101) , zAntiprasAda jI jaina, jaina buka ejansI, 250) zrI jagamandirabAsa jI jaina, kalakattA 101) , seTha jagannAthajI pANDyA amarotalayA 1250) zrI siMghaI kundanalAla jI, kaTanI 101) , seTha bhagavAnadAsa zobhArAma jI sAgara 250) zrI mahAvIraprasAda jI agravAla, kalakattA 101) , bAbU nRpendrakumAra jI jaina, kalakattA 250) zrI bI. pAra0 sI0jana, kalakattA 100) ,badrIprasAda jI pAtmArAma sI, paTanA 250) zrI rAmasvarUpa jI nemicandra jI, kalakattA 100), rUpacandajI jaina, kalakattA 150) bhI bajaraMgalAla jIvanakumAra jI, kalakattA 100), jaina ratna seTha gulAbacanda jI ToMgyA imbora Page #313 -------------------------------------------------------------------------- ________________ vIra-sevA-mandira ke payogI prakAzana R.N. 10591/62 (1) purAtana-jainavAkya-sUcI-prAkRta ke prAcIna 46 mUrla-panyoM kI padyAnukramaNI, jisake sAtha 48 TIkAdigranthoM me uddhRta dUsare padyoM kI bhI manukramaNI lagI huI hai / saba milAkara 25353 padya-vAkyoM kI suucii| saMpAdaka mukhtAra zrI jugalakizora jI ko gaveSaNApUrNa mahatva kI 70 pRSTha kI prastAvanA se alaMkRta, DA. kAlIdAsa nAga, ema. e. DI. liT ke prAkkathana (Foreword) aura DA. e. ena. upAdhye ema. e. DI.liT kI bhUmikA (Introduction) se bhUSita hai, zodha-khoja ke vidvAnoM ke lie pratIva upayogI, bar3A sAhaja, sajilda 15.00 (2) prA ta parIkSA-zrI vidyAnandAcArya kI svopaja saTIka apUrva kRti,prAptoM kI parIkSA dvArA Izvara-viSayaka sundara, vivecana ko lie hue, nyAyAcArya paM darabArIlAlajI ke hindI anuvAda se mukta, sjisv| ... (3) svayambhUstotra-samantabhadrabhAratI kA apUrva grantha, mukhtAra zrI jugalakizorajI ke hindI anuvAda, tathA mahanda kI gaveSaNApUrNa prastAvanA se suzobhita / 2-0. (4) stutividyA-svAmI samantabhadra kI anokhI kRti, pApoM ke jItane kI kalA, saTIka, sAnuvAda maura bI. jugala kizora mukhtAra kI mahatva kI prastAvanAdi se alaMkRta sundara jilda-sahita / (5) adhyAtmakamalamArtaNDa-pacAdhyAyIkAra kavi rAjamala kI sundara mAdhyAtmikaracanA, hindI-anuvAda-sahita 1.5. (6) yuktyanuzAsana-tatvajJAna se paripUrNa samantabhadra kI asAdhAraNa kRti, jisakA abhI taka hindI anubAda nahI hunA thaa| mukhtAra zrI ke hindI anuvAda aura prastAvanAdi se alaMkRta, sjild| ... .75 (7) zrIpurapArzvanAthastotra-prAcArya vidyAnanda racita, mahatva kI stuti, hindI anuvAdAdi sahita / 75 (8) zAsanacaturiMtrazikA-(tIrthaparicaya) muni madanakIti kI 13vIM zatAbdI ko racanA, hindI-anuvAda sahita 75 (9) samIcIna dharmazAstra-svAmI samantabhadra kA gRhasthAcAra-viSayaka pratyutama prAcIna grantha, mukhtAra zrIjugalakizora jI ke vivecanAtmaka hindI bhASya aura gaveSaNAtmaka prastAvanA se yukta, sajilda / . 3-00 (10) jainagrantha-prazasti saMgraha bhA0 1 saMskRta aura prAkRta ke 171 aprakAzita granthoM kI prazastiyoM kA maMgalAcaraNa sahita apUrva saMgraha. upayogI 11 pariziSToM aura paM0 paramAnanda zAstrI kI itihAsa-viSayaka sAhitya paricayAtmaka prastAvanA me alaMkRta, sajilda / (11) samAdhitantra aura iSTopadeza-adhyAtmakRti paramAnanda zAstrI kI hindI TIka' sahita 4-00 (12) anityabhAvanA-pA0 padmanandIkI mahatvakI racanA, mukhtAra zrI ke hindI padyAnuvAda aura bhAvArtha sahita 25 (13) tatvArthasUtra-(prabhAcandrIya)-mukhtAra zrI ke hindI anuvAda tathA vyAkhyA se yukta / (14) zravaNabelagola aura dakSiNa ke anya jaintiirth| 1.25 (15) mahAvIra kA sarvodaya tIrtha *16 paise, 16 samantabhadra vicAra-dIpikA 16 se, (17) mahAvIra pUjA 25 (18) adhyAtma rahasya-paM0 prAzAdhara kI sundara kRti mukhtAra jI ke hindI anuvAda sahita / (19) jainagrantha-prazasti maMgraha bhA0 2 apabhraza ke 122 aprakAzita granthoMko prazastiyoM kA mahatvapUrNa saMgraha / "55 pranthakAroM ke aitihAsika graMtha-paricaya aura pariziSToM sahita / saM. paM0 paramAnda zAstrI / sajilda 12.00 (20) nyAya-dIpikA-prA. abhinava dharmabhUSaNa kI kRti kA pro0 darabArIlAlajI nyAyAcArya dvArA saM0 anu0 7.00 (21) jaina sAhitya aura itihAsa para vizada prakAza, pRSTha saMkhyA 740 sajilda (vIra-zAsana-sagha prakAzana 5-00 (22) kasAyapAhuDa sutta--mUlagrantha kI racanA mAja se do hajAra varSa pUrva zrI guNadharAcArya ne kI, jisa para zrI yativRSabhAcArya ne pandraha sau varSa pUrva chaha hajAra zloka pramANa cUNisUtra likhe| sampAdaka paM hIrAlAlajI / siddhAnta zAstrI, upayogI pariziSToM aura hindI anuvAda ke sAtha bar3e sAija ke 1000 se bhI adhika pRSThoM meM / puSTa kAgaja aura kapar3e kI pakkI jilda / ... ... 20.00 (23) Reality mA0 pUjyapAda kI sarvArtha siddhi kA aMgrejI meM manUSAda bar3e prAkAra ke 3001. pakkI jilda 6.00 prakAzaka-premacanda jaina, vIrasevA mandira ke lie, rUpavANI priMTiMga hAusa, dariyAgaMja, dillI se mudritA ... 25 Page #314 -------------------------------------------------------------------------- _