Page #1
--------------------------------------------------------------------------
________________ vIrasenAmandira-pranthamAlAkA caturtha puSpa ----- zrImadabhinava dharma bhUSaNa-yati-viracitA - nyAya - dIpikA [qfta darabArIlAlanirmitaprakAzAkhya TippaNAdisahitA ] sampAdaka aura anuvAdaka zAstrAcArya paNDita darabArIlAla jaina "koThiyA" nyAyAcArya ema0 e0 sampAdaka- anuzvaka prApta parIkSA, spAdAdasiddhi, pramANaprameyakalikA, pradhyAtmakamalamArttaNDa prAdi ] THE rAdhyApaka jaina darzana, kAzI hindU vizva vidyAlaya, vArANasI / prakAzaka vIra-sevA-mandira 21, dariyAgaMja, dillI / --::- pustaka prApti sthAna : gopI rAma mahAvIra prasAda jaina 93 nayA bAMsa, dillI-6
Page #2
--------------------------------------------------------------------------
________________ prakala kama cha akalaMka 0 adhyAtmaka * amarako0 aSTarA0 aSTasa0 A0 pa0 prAptapa0 zrAptaparI0 zrAptamI0 prAptamI0 kAvyamI0 varakasaM 0 jainatarkabhA0 0 dRz jena zilAlekhasaM0 jaimini0 jainendravyA0 takadI0 larkarsa 0 tarka saMprahRpadakR0 tavaizA tattvasaM0 saMketa-sUcI' 11011 0 (siMghI granthamAlA, kalakattA) adhyAtmakamalamArttaNDa ( vIrasevAmandira, sarasAvA ) (sAgara banbaI ) kalaMka granthatraya samIpa aSTazatI praSTasahastrI zrArAprati patra prAptaparIkSA prAptamImAMsA prAptamImAMsAvRti kAvyamImAMsA carakasaMhitA jainatarkabhASA KHv " (jaina siddhAnta bhavana, zrArA ) (jaina siddhAnta kalakattA) 27 " J ( nirNayasAgara, bambaI ) jaiminisUtra jainendravyAkaraNa tadIpikA tarkasaMgraha tarkasaMgrahapadakRtya tatvavaizAradI tatvasaMgraha 1 jina granthoM yA patrAdikoM ke prastAvanAdimeM pUre nAma de diye gaye haiM unako yahA~ saMketasUcImeM chor3a diyA hai / -- sampAdaka (sidhI granthamAlA, kalakattA ) jaina zilAlekhasaMgraha ( mA0 granthamAlA, bambaI ) ( nirNayasAgara, bambaI ) ( ( channUlAla jJAnacanda, banArasa) SP " ( caukhambA, kAzI) ( gAyakavAr3a, bar3odA)
Page #3
--------------------------------------------------------------------------
________________ sattvAcaMvA 0 tattvArtha vR0 zru0 tatvArthazlo0 tattvArthazlokavA tattvArtha zlokavAsika ta0 zlo tattvAyaMzlo0 bhA0 tattvArthavalokavAttikabhASya tatvArthasU0 } tattvArthasUtra ta0 sU0 tattvAryAvi0 bhA0 tatvArthAdhigamabhASya tAtparyaparizu tilo0 pa0 dinakarI dravyasaM0 nyAyakali0 ( & } tasyArthavAtika saMvRtti sArI nyAyaku0 nyAyakumu0 nyAyapra0 nyAbi0 nyAji0TI0 nyAyamaM 0 nyAyavA0 tAtparyaparizuddhi tiloyapaNasi dravyasaMgraha nyAyakalikA nyAyakumudacandra nyAyakusu } nyAyakusumAJjati nyAku nyAyakusu. prakAza * nyAyakusumAJjalipra0 TIkA syAmadI * nyAyadIpikA nyAyapraveza nyAyabindu nyAyabindu TIkA nyAyamaMjarI nyAyavAtika ( jaina siddhAnta0, kalakattA ) ( likhita vIrasevAmandira) ( nirNayasAgara bambaI ) siddhAntamuktAvalITIkA ( nirNayasAgara bambaI) ( prathamagucchaka, kAzI) nyAyavA0tAtpa nyAyavA. tAsa. TI. nyAyavArtikatAtparyaTIkA spAyavA0 tI ( arhataprabhAkara, pUnA) ( jIvarAjapranya0, zolApura ) ... ( gaGgAnAtha jhA ) (mANikacandragranthamAlA, bambaI) (zieren, wat) " rA " ... ( prastuta saMskaraNa ) (gAyakavAr3a, bar3audA ) ( caukhambA kAzI) F " "
Page #4
--------------------------------------------------------------------------
________________ nyAyavi0 nyAyavi. vi. li. nyAyavi. vi. si. nyAyasU0 (caukhambA, kAzI) nyAyAya 0TI0 Ti0 nyAyAvatAraTIkATippaNI (zvetAmbarakAnphasa, bambaI) patraparI0 parIkSAmu0 pAta0 mahAbhA0 pramANanaya0 pramANani 0 manAmI a pramANamI0 0 bhA0 pramANasaM 0 pramANasaM0 svo0 pramAja } prabhAlakSa0 prameyaka o prameyarao pravacanasA prazastapAdabhA* prakaraNa 0 prakaraNapi pramANapa pramANaparI0 pra0 pa0 pramANamaM pramANavA0 D ( 10 ) ( akala granthatraya) nyAvinizcaya nyAyavinizcayavivaraNa ( vIrasevAmagdira, sarasAvA ) likhita } nyAyasUtra patraparIkSA parIkSAmu0 pAtaJjalimahAbhASya pramANanayatatvAlokAlaMkAra (yazovijayagra0, kAzI) mANika grantha, bambaI) (siMghogranyamAlA, kalakattA) ( janasiddhAnta0, kalakattA) ( paM0 dhanazyAmadAsajI kA ) (caukhambA, kAzI) pramANanirNaya pramANamImAMsA pramANamImAMsA bhASATippaNa pramANasaMgraha pramANasaMgraha svopajJavRtti pramAlakSaNa prameyakamalamAnaMNDa prameyaratnamAlA pravacanasAra prazastapAdabhASya prakAraNapaJjakA pramANaparIkSA pramANamaMjarI pramANavAsika " (akalakugranyatrama ) 21 ( paM0 mahendrakumArajI, kAzI) (paM0 phUlacandajI, kAzI) (rAyacandrazAstramAlA, bambaI ) ( caukhambA, kAzI) ( caukhambA, kAzI) ( jaina siddhAntapra0, kalakatA ) (rAhulajI sampAdita)
Page #5
--------------------------------------------------------------------------
________________ um .. pramANasaM. pramANasamusmaya (maisUra yUnivarsiTI) manorathana. manorayanandinI (pramANamImAMsAmeM upayukta) sI0 zlo. mImAMsAzlokavAttika (caukhambA, kAzI) yuktyanuzA0 TI0 yuktyanuzAsanadIkA (mA. granthamAlA, bambaI) yoga yogasUtra (caukhambA, kAzI) rADavA. rAjavAttika (janasiddhAnta0, kasakatA) lamIpa0 / sadhIvastraya (akalaMkaanyatraya) sapI0 laSIya. tAtparya0 laghIyastrayatAtparyavRtti (mA0 granthamAlA, bambaI) sIpI.li. sarasva svapijavivRti (kalaMka granpatraya) laghusavamA ladhurArvajJasiddhi (mA0 granthamAlA, bambaI) vAkyapa0 vAkyapadIya (baukhambA, kAzI) poSika. sUtroSa. vaizeSika sUtropaskAra vai. sUtropa. vaizeSikasU0 vaizeSikasUtra zabdazaH zabdazaktiprakAzikA aamaar mAvarabhASya (prAnandAzrama, pUnA) zAstradI zAstradIpikA (vidyAvilAsa presa, kAzI) baDdarzana SaDdarzanasamukhcaya (causambA, kAzI) sarvadarza sarvadarzanasaMgraha (bhANDArakara, pUnA) sarvArSa sarvArthasiddhi (solApura) sarvArthasiH / sAhida sAhityadarpaNa sAMkhya. mAvara. sAMkhyakArikA mATharavRti (caukhambA, kAzI) siddhidhini. TI. siddhi vinizcayaTIkA (sarasAvA) siddhAntamu / siddhAntamuktAvalI (niyasAgara, nambaI) si. mu. zeSi. japa.
Page #6
--------------------------------------------------------------------------
________________ pArA ( 12 ) svAdAdara0 / syAdvAparalAkara syA. ratnA. / (bhAItaprabhAkara., pUnA), svayambhU svayambhUstotra (prathamagucchaka, kApI) hetuvi hetubindu (bar3audA saMskaraNa) prA. A paMkti kArikA prati gAthA pra0 pra0 prathamabhAga prastAvanA dehalI prastAva prastAvamA TippaNa banArasa patrazi0 zilAlekha pRSTha sampA0 sampAdaka apanI ora se nikSipta pATha pR. 120 50 10 [yathA], pR. 65 paM. 5 [zizapA] pra0 - =-=-=-= - =-=
Page #7
--------------------------------------------------------------------------
________________ prAka-kathana nyA ko sara darzana :ya sAniyate vastutaslamanemeti varzanam athavA 'dRzyate nirNAyata vaM vastutastvamiti varSAnam ina donoM vyutpasiyoMke sAdhArapara dura dhAnuse niSpanna hotA hai| pahalI tpattike AdhArapara darzana zabda tarka-vitarka, manthana yA parIkSAsvarUpa usa vicAradhArAkA nAma hai jo tattvoMke nirNayameM prayojaka huSA karatI hai| pUsarI vyutpattike prAdhArapara darzana zabdakA artha ullikhita vicAradhArAke dvArA nirNIta tattvoMkI svIkAratA hotA hai| isa prakAra darzana zabda dArzanika jagatmeM ina donoM prakArake arthomeM vyavahuta huA hai arthAna bhinna-bhinna matoMkI jo tattvasambandhI mAnyatAmeM haiM unako aura jina tAkikA muddoke prAdhArapara una mAnyatAoMkA samarthana hotA hai una tAkika muddoMko darzanazAstrake antargata svIkAra kiyA gayA hai / sabase pahile darzanoMko do bhAgoMmeM vibhakta kiyA jA sakatA haibhAratIya darzana aura prabhAratIya (pAzcAtya) darzana / jinakA prAdurbhAva bhAratavarSa huyA hai ke bhAratIya aura jinakA prAdurbhAva bhAratavarSa ke bAhara pAzcAtya dezoM meM huA hai ve prabhAratIya (pAzcAtya) darzana mAne gaye haiN| bhAratIya darzana bhI do bhAgoMmeM vibhakta ho jAte haiM-vaidika darzana mora pravaidika darzana | vaidika paramparAke andara jinakA prAdurbhAva humA hai tathA jo vedaparamparAke poSaka darzana haiM ve vaidika darzana mAne jAta haiM aura vaidika paramparAse bhinna jinakI svatantra paramparA hai tathA jo vaidika paramparAke virodhI darzana haiM unakA mamAveza avaidika darzanoM meM hotA hai| isa sAmAnya niyamake AdhArapara vaidika darzanoM meM mukhyanaH sAMkhya, vedAnta, bhImAMsA, yoga, nyAya tathA vaizeSika darzana mAte haiM aura jaina, bauddha tathA cArvAka darzana, avaidika darzana Thaharate haiM /
Page #8
--------------------------------------------------------------------------
________________ nyAya-dIpikA vaidika aura pravaidika darzanoMko dArzanika madhyakAlIna yugameM kamase Astika aura nAstika nAmoMse bhI pukArA jAne lagA thA, parantu mAlUma par3atA hai ki inakA yaha nAmakaraNa sAmprASika zyAmohake kAraNa vedaparamparAke samarthana aura vigevake aAghArapara prazaMsA aura nindAke rUpameM kiyA gayA hai / kAraNa, padi prANiyoMke janmAnararUpa paraloka, svarga mora naraka tathA muktike na mAnanarUpa artha meM nAmnitra zabdakA prayoga kiyA jAya to jaina aura bauddha donoM adika darzana nAstika darzanoMkI koTisa nikala kara Agnika darzanAMkI kATima prA DAyage kyoMki ye donoM darzana paraloka, svarga aura naraka nayA muktakI gAyatAko svIkAra karate haiM / aura yadi jagatkA kartA mAniyana Izvako na mAnarUpa ardhabha nAstika zabdakA prayoga kiyA jAya to sAMkhya aura mImAMsA darzanoMkoM bhI mAstika darzakI koTise nikAlakara nAstika darzanAMkI koTimeM paTaka denA par3egA; kyoMki ye donoM darzana anAdinidhana Izvarako jagatakA kartA mAnanese inkAra karate haiM / 'nAstiko vedanindakaH' ityAdi vAkya bhI hama yaha batalAte hai ki vedaparamparAko na mAnanevAloM yA usakA virova karanavAloM ke bAremeM hI nAstika chAndakA prayoga kiyA gayA hai| prAyaH sabhI sampradAyoMmeM apanI paramparAke mAnanevAloMko prAstika aura apanese bhinna dUsare sampradAyakI paramparAke mAnane vAloMko nAsnika kahA gayA hai| janasampradAyameM jainaparamparAke mAnanevAloMko samyagdRSTi aura janatara paramparAphe mAnanevAloMko mithyAvRSTi kahane kA rivAja pracalita hai / isa kathanakA tAtparya yaha hai ki bhAratIya darzanAkA jo prAstika aura nAstika darzanoMke rUpameM vibhAga kiyA jAtA hai vaha nirarthaka evaM anucita hai| ullikhita sabhI bhAratIya darzanoM meM se eka do darzanoMko chor3akara prAyaH sabhI darzanoMkA sAhitya kAphI vizAlatAko liye hue pAyA jAtA hai / anadarzanakA sAhitya bhI kAphI vizAla aura mahAna hai| digambara mora zvetAmbara donoM darzanakAroMne samAnarUpase jainadarzanake sAhityako samRddhimeM
Page #9
--------------------------------------------------------------------------
________________ prAkkathana kAphI hAtha bar3hAyA hai / digambara aura zvetAmbara donoM sampradAyoMmeM parasara jo matabheda pAyA jAtA hai vaha dArzanika nahIM, mAgamika hai / isaliye ina donoMke darzana sAhityako samRddhike dhArAvAhika prayAsameM koI pantara nahIM mAyA hai| darzanazAstrakA mukhya uddezya vastu-svarUpa vyavasthApana ho mAnA gayA hai / janadarzanameM vastukA svarUpa anekAntAtmaka (anekadharmAtmaka) nirNIta kiyA gayA hai| isaliye jainadarzanakA mukhya siddhAnta anekAntavAda (anekAntakI mAnyatA) hai / anekAntakA artha hai--paraspara virodhI do tattvoMkA ekatra samanvaya / tAtparya yaha hai ki jahAM dUsare darzanoMmeM vastuko sirpha sat yA asat, sirpha sAmAnya yA vizeSa, sirpha nitya mA anitya, sirpha eka yA aneka aura sirpha bhinna yA abhinna svIkAra kiyA gayA hai vahA~ jaina darzanameM vastuko sata aura asata, mAmAnya aura vizeSa, nitya aura anitya, eka aura aneka tathA bhinna aura abhinna svIkAra kiyA gayA hai aura jainadarzanako maha sat-asata, sAmAnya vizeSa, nitya-pranitya, eka-aneka aura bhinna-bhinna rUpa vastuviSayaka mAnyatA paraspara virodhI do tattvoM kA ekatra samanvaya ko sUcita karatI hai| vastukI isa aneka dharmAtmakatAke nirNayameM sAdhaka pramANa hotA hai| isaliye dUsare darzanoMkI saraha janadarzana meM bhI pramANa-mAnyatAko sthAna diyA gayA hai / lekina dUsare darzanoMmeM jahA~ kArakasAkalyAdiko pramANa mAnA gayA hai yahAM jainadarzanameM samyagjJAna (apane aura apUrva arthake nirNAyaka jJAna) ko hI pramANa mAnA gayA hai kyoMki apti-kriyAke prati jo karaNa ho usIkA janadarzanameM pramANa nAmase uslekha kiyA gayA hai / / jJaptikriyAphe prati karaNa ukta prakArakA jJAna hI ho sakatA hai. kArakasAkalyAdi nahIM, kAraNa ki kriyAke prati atyanta prarthAt pravyavAhitarUpase sAdhaka kAraNako hI vyAkaraNazAstrameM karaNasaMjJA dI gayI hai aura 1 'sAdhakatamaM kAraNam |'-jainendrvyaakrnn shraa113|
Page #10
--------------------------------------------------------------------------
________________ nyAya- dIpikA zravyavahitarUpameM jJaptikriyAkA sAdhaka ukta prakArakA jJAna hI hai| kArakasAphalyAdi zatikriyAke sAdhaka hote hue bhI usake pravyavahitarUpase sAdhaka nahIM haiM isalie unheM pramANa kahanA anucita hai / P pramANa mAnyatAko sthAna denevAle darzanoMmeM koI darzana sirpha pratyakSapramANako, koI pratyakSa aura anumAna do pramANoMko, koI pratyakSa, anumAna ghora Agama ina tIna pramANoMko, koI pratyakSa, anumAna, Agama aura upamAna cAra pramANoM ko koI pratyakSa, anumAna, Agama, upamAna aura arthApatti pAMca pramANoMko aura koI pratyakSa anumAna, Agama, upamAna, prarthApatti aura prabhAva ina chaha pramANoMko mAnate hai / koI darzana eka sambhava nAmake pramANako bhI apanI pramANamAnyatAmeM sthAna dete haiM / parantu janadarzana meM prabhANakI ina bhinna-bhinna saMkhyAoM ko yathAyogya nirathaiMka, punarukta aura apUrNa batalAte hue bhUlameM pratyakSa bhaura parokSa ye do hI bheda pramANake svIkAra kiye gaye haiM / pratyakSa ke pratIndriya aura indriyajanya ye do bheda mAnakara atIndriya pratyakSamaM zravavijJAna, mana:paryayajJAna aura kevalajJAnakA samAveza kiyA gayA hai tathA indriyajanya pratyakSa se sparzana, rasanA, prANa, cakSu aura karNa ina pAMca indriyoM aura manakA sAhAyya honeke kAraNa sparzanendriya- pratyakSa, rasanendriya-pratyakSa, prANendriya-pratyakSa, cakSuindriya- pratyakSa karNendriya- pratyakSa aura mAnasa pratyakSa ye chaha bheda svIkAra kiye gaye haiM / atIndriya pratyakSa bheda avadhijJAna yAra manaH paryayajJAnako jainadarzanameM dezapratyakSa sajA dI gaI hai| kAraNa ki ina donoM jJAnokA viSaya sImita mAnA gayA hai aura kevalajJAnava sakalapratyakSa nAma diyA gayA hai kyoMki isa viSaya sImita mAnA gayA hai arthAt jagat ke sampUrNa padArtha apane apane vikalavartI vivartI sahita isakI viSayakoTimeM eka sAtha samA jAte hai | sarva kevalajJAna nAmaka isI sakalapratyakSakA sadbhAva svIkAra kiyA gayA hai / zratIndriya pratyakSako paramArtha pratyakSa aura indriyajanya pratyakSako sAMvyavahArika pratyakSa bhI kahA
Page #11
--------------------------------------------------------------------------
________________ prAkkaSana jAtA hai / isakA sababa yaha hai ki sabhI pratyakSa prora parokSa jJAna pathapi Atmottha haiM kyoMki jJAnako prAtmAkA svabhAva vA guNa mAnA gayA hai| parantu pratIndriya pratyakSa indriyoMko mahAyatAke binA hI svatantrarUpase AtmAmeM udbhUta huA karate haiM isaliye inheM paramArtha sajJA dI gaI hai aura indriyajanya pratyakSa prAtmottha hote hue bhI utpattimeM indriyAdhIna haiM isaliye vAstava meM inheM pratyakSa kahanA anucita hI hai| prataH lokamyavahArakI dRSTise hI inako pratyakSa kahA jAtA hai| vAstavameM to indriyajanya pratyakSAkA bhI parokSa hI kahanA ucita hai / phira jaba ki ye pratyakSa pagadhIna hai to inheM parokSa pramANoMmeM hI antarbhata kyoM nahIM kiyA gayA hai ? isa praznakA utsara yaha hai ki jisa jJAnameM jaya padArthakA indriyoM ke sAtha sAkSAt sambandha vidyamAna ho usa zAnako mAMyavArika pratyakSameM antarbhata kiyA gayA hai aura jisa jJAnameM jJeya padArthakA indriyAMke sAtha mAkSAt sambandha vidyamAna na ho / paramparayA sambandha kAyama hotA ho usa jJAnako parokSa pramANameM antarbhUta kiyA gayA hai / ukta chahA~ indriyajanya pratyakSoM (sAMvyavahArika pratyakSoM) meM pratyekakI avagraha, ihA, avAya aura dhAraNA cAra-pAra avasthAe~ svIkAra kI gayo haiN| avagraha-jAnako usa durvala avasthAkA nAma hai jo anantarakAlameM nimitta milane para viruddha nAnAkoTi viSayaka saMzayakA rUpa dhAraNa kara letI hai aura jisameM eka pravapanAnako viSayabhUta koTi bhI zAmila rahatI hai| saMzayake bAda pravagrahazAnakI viSayabhUta koTi viSayaka anirNIta bhAvanArUpa jJAnakA nAma IhA mAnA gayA hai / aura IhAke bAda avagrahazAnako viSamabhUta koTi viSayaka nirNIta jhAnakA nAma avApa hai / yahI jJAna yadi kAlAntarameM honevAlI smRtikA kAraNa bana jAtA hai to ise dhAraNA nAma de diyA jAtA hai| jaise kahI jAte hue hamArA dUra sthita puruSako sAmane pAkara usake bArema "yaha puruSa hai" isa prakArakA jJAna avagraha hai / isa jJAnakI durbalatA isIse jAnI jA sakatI hai ki yahI jJAna anantarakAlameM nimitta mila jAnepara
Page #12
--------------------------------------------------------------------------
________________ nyAya-dIpikA , vaha puruSa hai yA Tha" isa prakArake saMzayakA rUpa dhAraNa kara liyA karatA hai| yaha saMzama pane manantarakAsameM nimitta vizeSake prAcArapara 'mAnuna par3atA hai ki yaha puruSa hI hai athavA 'use puruSa hI honA cAhimeM ityAdi prakArase IhA bhAnakA rUpa dhAraNa kara liyA karatA hai aura IhAjJAna hI apane manantara samayameM nimisavizeSaka basapara 'vaha puruSa ho hai' isa prakArake prabAyajJAnarUpa pariNata ho jAyA karatA hai| vahI zAna naSTa honese pahale kAlAntarameM honevAlI 'amuka samaya sthAnapara maiMne puruSako dekhA thA' isa prakArako smRtimeM kAraNamUta ko apanA saMskAra mastiSkamara chor3a jAlA hai usIkA nAma dhAraNAmAna jainadarzanameM mAnA gayA hai| isa prakArakA hI itihAsa samarika pratyA) bhinna 2 samayameM bhinna 2 nimittoMke prAdhArapara ababAha, IhA bAya aura dhAraNA ina cAra rUpoMko dhAraNa kara liyA karatA hai aura ye sAra rUpa pratyeka indrika mora manase honevAle pratyakSajJAnameM samma humA karate haiN| jainadarzana meM pratyakSa pramANakA spaSTIkaraNa isI DhaMgase kiyA gayA hai| jainadarzanameM parokSapramANake pAMca bheda svIkAra kiye gaye hai- smRti. pratyabhijJAna, tarka, anumAna aura prAgama / inameMse dhAranAmUlaka svatantra jAnavizeSakA nAma smRti hai| smRti aura pratyakSamulaka vartamAna mora bhUna pakSAbhoMke ekatva prayavA sAdRzyako grahaNa karanevAlA pratyabhijJAna kahalAtA hai, pratyabhijJAnamUlaka do padArthoke avinAbhAba sambandharUpa vyAptikA grAhaka taka hotA hai aura takaMmUlaka sAdhanase sAdhyakA bhAna anumAna mAnA gayA hai / isI taraha AgamajJAna bhI panumAnamUlaka hI haptA hai arthAt 'mamuka gandakA amuka artha hotA hai ainA niNaMma ho jAne bAda hI zrotA kisI zabdako munakara usake mathakA mAna kara sakatA hai| isa kathanase yaha niSkarSa nikalA ki mAnyavahArika pratyakSa indriyajanya hai praura parokSa pramANa sAMvyavahArika pratyakSajanya hai| basa, sAMvyavahArika pratyakSa maura parokSa pramANameM itanA hI antara hai|
Page #13
--------------------------------------------------------------------------
________________ prAkkathana jainadarzanameM zandajanya praryabhAnako mAgama pramANa mAnanaphe sAtha-sAtha usa zabdako bhI bhAgama pramANameM saMgrahIta kiyA gayA hai aura isa prakAra jainadarzanameM pAgama pramANake do bheda mAna liye gaye haiM / eka svArthapramAga aura dUsarA parArthapramANa / pUrvokta sabhI pramANa jJAnarUpa honeke kAraNa svArthapramANarUpa hI haiM / parantu eka bhAgama pramANa hI aisA hai jise svArthapramANa aura parApaMpramANa ubhayaspa svIkAra kiyA gayA hai| pAmdajanya yajJAna jJAnarUpa hone ke kAraNa svArthapramANarUpa hai / lekina zamdameM ki jJAnarUpatAkA prabhAva hai isaliye vaha parAyaMpramANarUpa mAnA gayA hai| yaha parArthapramANarUpa zabda vAkya aura mahAvAkyake bhedase do prakArakA hai| inameM se do yA dose adhika padoMke samUhako vAkya kahate haiM mora do yA do se adhika vAkyoMke samUhako mahAvAkya kahate haiM, do yA do se adhika mahAvAkyoMke samUhako bhI mahAbAyake hI antargata samajhanA mAhiye / isase yaha siddha hotA hai ki parApaMpramANa eka sakhaNDa vastu hai aura vAkma tathA mahAvAkyarUpa parArthapramANake jo khaNaDa haiM unheM janadarzanameM nayasaMjJA pradAna kI gaI hai| isa prakAra anadarzanameM vastusvarUpake vyavasthApanameM pramANakI taraha nayoMko bhI mahatvapUrNa sthAna diyA gayA hai| parArthapramANa aura usake prazabhUta nayoMkA lakSaNa nimna prakAra samajhanA cAhie___ "vaktAke uddiSTa prarmakA pUrNarUpeNa pratipAdaka vAkya aura mahAgAkya pramANa kahA jAtA hai aura baktAke uddiSTa mayaMka aMgakA pratipAdaka pada, vAkma aura mahAvAkyako nayasaMjJA dI gayI hai / " isa prakAra ye donoM parArthapramAga aura usake maMzabhUta naya vacanarUpa haiM aura cUMki vastuniSTha satva aura prasava, sAmAnya mora vizeSa, nityatva aura anityatva, ekatva aura bhanekatva, bhinnatva paura abhinnatva ityAdi paraspara virodhI do tattva athavA tahiziSTa vastu hI inakA vAzya hai isalie isake prAdhArapara jaina darzanakA saptabhaMgIvAda kAyama hotA hai / prati
Page #14
--------------------------------------------------------------------------
________________ nyAra-dIpikA ukta satva aura asatya. sAmAnya aura vizeSa, nityatva aura bhanityatva, ekatva aura anekatva, bhinnatva aura abhinnatva ityAdi yugalaghamoM aura eta dharmaviziSTa vastuke pratipAdana ukta parAdhamA aura usake bhabhUta naya sAtarUpa dhAraNa kara liyA karate haiN| pramANavacanake sAtarUpa nimna prakAra hai-satva aura asatva ina do dhomase satvamukhena vastukA pratipAdana karanA pramANavacanakA pahalArUpa hai / asatvamukhena vastukA pratipAdana karanA pramANavacanakA dUsarA rUpa haiM / satva aura asatya ubhayadharmamukhena kramazaH vastukA pratipAdana karanA pramANavacanakA tIsarA rUpa hai / satva aura asatva ubhayacarmamusena yumapat (ekasAtha) vastukA pratipAdana karanA masambhava hai isaliye pravaktampa nAmakA cauthA rUpa pramANavacanakA niSpanna hotA hai| uparadharmamukhena yugapat bastuke pratipAdanako asambhavatAke sAtha-sAtha sasvamumena vastukA pratipAdana ho sakatA hai isa tarahase pramANavacanakA pAMcavA rUpa niSpanna hotA hai| isIprakAra ubhayadharmamukhena yugapat vastuke pratipAdanakI asambhavatAke sAtha-sAtha asatvamukhena bhI vastukA pratipAdana ho sakatA hai isa tarasase pramANavacanakA chaThA rUpa vana jAtA hai / aura ubhayadharmamukhena yugapat vastu ke pratipAdanakI asambhavatAke sAtha-sAtha ubhayadharmamukhena kramazaH vastukA pratipAdana ho sakatA hai isa tarahIM pramANavacanakA sAtavA~ rUpa bana jAtA hai / jainadarzanameM isako pramANasaptabhagI nAma diyA gayA hai| bhayavacanake sAta rUpa nimna prakAra hai-vastuke satva bhora asatya ina to dharmoM meM se satva varmakA pratipAdana karanA nayavacanakA pahalA rUpa hai / asatva dharmakA pratipAdana karanA nayavacanakA dUsarA rUpa hai| ubhaya dharmokA kramaza: pratipAdana karanA navadananakA tIsaga rUpa hai aura cUMki ubhayadharmoMkA yugapat pratipAdana karanA asambhava hai isaliye isa tarahase pravaktavya nAmakA cauyA rUpa nayavacanakA niSpanna hotA hai| nayavabanake pAMcaveM, chaThe aura sAtaveM rUpoMko pramANavacanake pAMcaveM, chaThe aura mAnaveM
Page #15
--------------------------------------------------------------------------
________________ prAkkathana rUpoMke samAna samajha lenA cAhie / bainadarzanameM nayavacanake ina sAta rUpoMko nayasaptamaMgI nAma diyA gayA hai| ina donoM prakArakI saptamaMgiyoMmeM itanA dhyAna rakhanekI jarUrata hai ki satva-dharmasukhena vastukA athavA vastuke satvadharmakA pratipAdana kiyA jAtA hai to usa samaya vastuko prasasvadharmaviziSTatAko adhanA vastuke asatvaSamako avivikSita mAna liyA jAtA hai aura yahI bAta asatvadharmamukhena vastukA athavA vastu ke asatvadharmakA pratipAdana karate samaya vastukI sasvayamAvaziSTatA athavA vastuke satyadharma ke bAre meM samajhanA cAhie / isa prakAra ubhayapoko vivakSA (musyatA) aura mavivakSA (goNatA)ke spaSTIkaraNake lie syAhAda arthAt syAtkI mAnyatAko bhI anadarzanameM sthAna diyA gayA hai| syAdvAdakA artha hai-kisI bhI dharmake dvArA vastukA athavA vastuke kisIbhI dharmakA pratipAdana karate vakta usake anukUla kisIbhI nimitta, kisImo dRSTikoNa yA kisI bhI uddezya ko lakSya meM rakhanA / aura isa taraha se vastuko viruddhadharmaviziSTatA apavA vastumeM viruddha dharmakA astitva prANya rakkhA jA sakatA hai| yadi ukta prakArake syAvAdako nahIM apanAyA jAyagA to vastuko viruddhadharmaviziphTatAkA athavA vastumeM virodhI dharmakA prabhAva mAnanA anivArya ho jAyagA paura isa tarahase anekAntavAdakA bhI jIvana samApta ho jaaygaa|| isa prakAra anekAntavAda, pramANavAda, nayavAda, saptabhaMgIvAda aura syAdvAda ye jainadarzanake anuThe siddhAnta haiN| inameMse eka pramANavAdako chor3akara bAkIke dhAra siddhAntoMko to janadarzanakI apanI hI nidhi kahA jA sakatA hai aura ye cAroM siddhAnta janadarzanakI apUrvatA evaM mahattAke matIva paricAyaka haiN| pramANavAdako yadyapi dUsare darzanoMmeM sthAna prApta hai parantu jisa vyavasthita DhaMga aura pUrNatAke sAtha jainadarzanameM pramANakA vivecana pAyA jAtA hai vaha dUsare darzanoMmeM nahIM mila sakatA hai / mere isa kathanakI svAbhAvikatAko janadarzanake pramANavideSanake sAtha dUsare darzanoM
Page #16
--------------------------------------------------------------------------
________________ nyAya-dIpikA ke pramANavivecanakA tulanAtmaka adhyayana karanevAle vidvAn sahaba hI meM samasa gAne eka bAta jo janadarzanakI yahA~ para kahane ke lie raha gaI hai vaha hai sarvajJatAvAdakI, arthAt jainadarzanameM sarvajJatAvAdako bhI sthAna diyA gayA hai maura isakA sababa yaha hai ki pAgamapramANakA bheda jo parAmaMpramANa maryAt vaSama hai usakI pramANatA binA sarvazatAke sabhava nahIM hai| kAraNa ki pratyeka darzanameM prAptakA vacana hI pramANa mAnA gayA hai tathA prApta evaMbhaka puruSa hI ho sakatA hai aura pUrNa mavaMcakatAkI prApti ke lie vyaktioM sarvajJatAkA sadbhAva aspanta bhAvazyaka mAnA gayA hai / ___ janadarzanameM ina bhanekAnta, pramANapa, naya, saptabhaMgI, syAt paura mayaMjatAkI mAnyatAmoMko gaMbhIra maura vistRta vivecanake dvArA eka niSkarSapara pahuMcA diyA gayA hai| spAyaropikAmeM thomabhinava dharmamUpanatine inhIM viSayoMkA sarala maura saMkSipta baMgase vivecana kiyA hai aura zrI 50 paravArIsAla koThiyA ne ise TippaNI bhora hindI anuvAdase susaMskRta banAkara sarvasAdhAraNake lie upAdeya banA diyA hai| prastAvanA, pariziSTa Adi prakaraNoM dvArA isakI upAdeyatA bhora bhI rakha gaI hai| mApane gyApayopikA ke kaThina sthaloM kA bhI parizrama ke sAtha spaSTIkaraNa kiyA hai / hama prAzA karate haiM ki zrI paM0 paravArIsAla koThiyA kI isa kRti kA vidvatsamAjameM samAdara hogA / ityalam / tA. 31-3-45 ) baMzIdhara ana (vyAkaraNAcArya, nyAyatIyaM, nyAyazAstrI sAhityazAstrI) bInA-paTAkhA
Page #17
--------------------------------------------------------------------------
________________ sampAdakIya sampAdana kA vicAra praura pravRtti san 1937kI bAta hai| maiM usa samaya vIravidyAlaya papaurA (TIkamagar3ha C.I.) meM madhyApana kArya meM pravRtta humA thaa| vahA~ mujhe nyAyadIpikA - ko asunI pRSTi se par3hAnekA prathama avasara milA / jo chAtra use par3ha cuke the unhoMne bhI punaH par3I / yadyapi maiM myAyadIpikA kI saralattA, vizadatA mAdi vizeSatAmoM se pahalese hI prabhAvita evaM prAkRSTa paa| isose maiMne eka bAra usake eka praSAna viSaya 'masAdhAraNaparyavadana' lakSaNa para 'lakSaNa kA saphaNa' zIrSaka ke sAtha janadarzana' meM lekha likhA pA / para papaurA meM usakA sUkSmatA se paThana-pAThanakA vizeSa avasara milanese merI icchA use zuddha bhora hAvI banAne kIhora mInI : dAte samaya aisI sundara kRtimeM mazuddhiyAM bahuta khaTakatI thiiN| maiMne usa samaya unheM yathAsambhava dUra karanekA prayala kiyA / sAtha meM apane vivApiyoMke lie nyAyadIpikA kI eka praznottarAvalI' bhI taiyAra kI / jaba maiM san 1940 ke julAImeM vahA~ se RSabhavAhmacaryAzrama caurAsI mathurA meM pAyA maura vahA~ do varSa rahA usa samaya bhI merI nyAyadIpikA viSayaka pravRtti kucha calatI rhii| pahA~ mujhe prAzramake sarasvatI bhavanameM eka likhita pratibhI mila gaI jo merI pravRttimeM sahAyaka huii| maiMne socA ki nyAyadIpikA kA saMzodhana to apekSita hai hI, sAya meM takasaMgraha para nyAyabodhinI yA tarphadIpikA jaisI vyAkhyA-saskRtakA TippaNa aura hindI anuvAda bhI kaI dRSTiyoMse apekSita hai| isa vicArake anusAra isakA saMskRta TippaNa aura anuvAda likhanA Arambha kiyA aura kucha likhA bhI gayA / kintu saMzodhanameM sahAyaka aneka pratiyokA honA prAdi sAdhanAbhAvase vaha kArya aAge nahIM bar3ha sakA / aura amma taka banda par3A rhaa|
Page #18
--------------------------------------------------------------------------
________________ 12 nyAya-dIpikA idhara jaba maiM san 1943 ke apresameM vIrasevAmandirameM pAyA to dUsare sAhityika kAryoMmeM pravRtta rahanese eka varSa taka to usameM kucha bhI yoga nahIM de paayaa| isake bAda use puna: prArambha kiyA mora saMsthAphe kAryase bace samayameM use bar3hAtA gyaa| mAnyavara mukhtAra sA. ne ise mAlUma karake prasannatA prakaTa karate hue use borasevAmandira granthamAlAse prakAzita karanekA vicAra pradarzita kiyaa| maiMne unheM apanI sahamati de dI / aura tabase (lagabhaga 8. 6 mAhase) adhikAMzata: isImeM apanA pUrA yoga diyA / kaI rAtriyoMke to eka-eka do-do bhI baja gaye / isa taraha jisa mahatvapUrNa evaM sundara kRti ke prati merA bhArambhase sahara manurAma aura mAkarSaNa rahA hai use usake anurUpameM prastuta karate hue mujhe nahI prasannatA hotI hai| saMzodhana ko kaThinAiyo___ sAhisthika evaM g2ambata gAvaka pAnA hai / muni puti donoM hI tarahakI pratiyoMmeM kaisI aura kitanI yakSudhiyAM rahatI haiN| paura unake saMzodhanameM unheM kitanA zrama aura zakti lagAnI par3atI hai / kisane hI aise sthala pAte haiM jahA~ pATha buTita rahate haiM aura jinake milAne meM dimAga thakakara hairAna ho jAtA hai| isI bAtakA kucha anubhava mujhe bhI prastuta nyAyadIpikAke sampAdana meM humA hai| yapi nyAyadIpikAke, bhaneka saMskaraNa ho cuke aura eka sambe arasese usakA paThana-pAThana hai para usameM jo truTita pATha aura azuddhiyAM calo pA rahI haiM unakA sudhAra nahIM ho sakA / yahA~ maiM sirpha kucha truTita pAThoM ko batA denA cAhatA hU~ jisase pAThakoMko merA kathana asatya pratIta nahIM hogA mudrita pratiyoM ke chUTe hue pATha pR. 36 paM0 4 'sarvato vaizadyApAramAdhika pratyakSaM' (kA.pra.) pR0 63 paM0 4 'anyabhAve ca dhUmAnupalambhe' (sabhI pratiyoMmeM) pR0 64 paM. 5 'sarvopasaMhAraktImapi'
Page #19
--------------------------------------------------------------------------
________________ sampAdakIya 13 pR0 7. paM0 1 'anabhipretasya gAmA viprasaGgana'sI pratiyoM pR0 108 paM0 7 'adRSTAntavacanaM tu' pramunita pratiyoM ke chUTe hue pATha mArA pra0 pa0 14 'anizcitaprAmANyAprAmANyapratyayagocaratvaM vikaspaprasiddhasvaM / tadvayaviSamatvaM pramANavikalpaprasiddhatvam / ' pa. prati 50 6 'sahakRtAjAtaM rUpidravyamAviSayamavadhijJAnaM / manaHparyayazAnAvaraNavIryAntarAyakSayopazamaH / / sthUla evaM sUkSma mazuddhiyAM to bahuta haiM jo dUsare saMskaraNoMko prastuta saMskaraNake sAtha milAkara par3hanese jJAta ho sakatI haiN| hamane ina prazaddhiyoMko dUra karane tathA chUTe hue pAThoM ko dUsarI jyAdA zuddha pratiyoM ke mAghAra se saMyojita karanekA yathAsAdhya pUrA patla kiyA hai| phira bhI sambhava hai ki dRSTi doSa yA pramAdajanya kucha azuddhiA abhI bhI rahI ho| saMgoSanameM upayukta pratiyoM kA paricaya prastuta saMskaraNameM hamane jina mudrita aura pramudrita pratiyoMkA upayoga kiyA hai unakA yahA~ kramazaH paricaya diyA jAtA hai : apama saMskaraNa-mAjase koI 46 varSa pUrva san 1816 meM kalApA bharamApA niTavene mudrita karAyA thA / yaha saMskaraNa aba prAyaH prasamya hai| isakI eka prati mukhtArasAhabake pustakabhaNDArameM surakSita hai / dUsare mudritoMkI apekSA yaha zuddha hai| dvitIma saMskaraNavIra nirvANa saM. 2436 meM paM. khUbacandajI bhAstrI dhArA sampAdita aura unakI hindITokA sahita nagrantharatnAkarakAryAlaya dvArA bambaI meM prakaTa huA hai / isake mUla pora TIkA donoMmeM skhalana hai| tRtIya saMskaraNa-vIra nirvANa saM0 2441, I0 san 1955 meM bhAratIpa jainasiddhAntaprakAzinI saMsthA kAzIkI sanAtanI jainaganyamAlA. ko morase prakAzita humA hai / isameM bhI prazuddhiyAM pAI jAtI haiN|
Page #20
--------------------------------------------------------------------------
________________ nyAva-dIpikA catuSaM saMskarama-cIra nirvANa saM0 2464, I0 san 1938 meM bIkaMkubAI pAThya-pustakamAlA kAraMbAkI porase mudrita hmaa| isameM prabhuddhiyo kucha jyAdA pAI jAtI hai|| yahI cAra saMskaraNa aba taka mudrita hue haiN| inakI mudritArtha bhusaMzA rakkhI hai / zeSa mamudita-halikhita pratiyoMkA pariSaya isa prakAra hai ba-yaha dehalIke naye mandirako prati hai| isameM 23 patra hai aura pratyeka patrameM prAyaH 26-26 paMkti haiN| upayukta pratiyoMmeM sabase adhika prAcIna aura zuddha prati yahI hai| yaha vi0 saM0 1746 ke pArivanamAsake kRSNapakSakI navamI tiSimeM paM0 jItasAgarake dvArA likhI gaI hai| isa pratimeM vaha mantima palokabhI hai / jo prArA pratike alAvA dUsarI pratiyoMmeM nahIM pAyA jAtA hai| granthakI lokasaMkhyA sUcaka 'aMghasaM0 1000hajAra!' yaha zabdabhI likhe haiM ! isa pratiko hamane dehalI prasUpaka va saMjJA rakkhI hai / yaha prati hameM bAyU gannAta lapI mAmAko paas| mA--yaha mArAke jainasiddhAMta bhavanakI prati hai jo vahA~ naM0 22/2 para darja hai| isameM 271 patra haiN| pratimeM sekhanAdikA kAma nahIM hai / 'madguroM ityAdi antima zlokabhI isa pratimeM maujUda haiN| pR0 2 paura pR0 2 para kucha TippaNake vAkya mI diye hue haiN| yaha prati mitravara paM. nemIcandrajI zAstrI jyotiSAcArya dvArA prApta huii| isakI prArA parSamUcaka mA saMjJA rakkhI hai| ma. yaha mathurAke RSabhabrahmacaryAzrama caurAsIko prati hai| isameM 13 / / patra haiN| vi0 saM0 1952 meM jayapura nivAsI munnAlAla agravAla ke dvArA likhI gaI hai / isameM prArambhake do tIna patroMpara kucha TippaNa bhI hai| mAge nahIM haiM / yaha prati mere mitra paM0 rAbavaralAlajI vyAkaraNAcArya dvArA prApta huI / isa pratikA nAma mathurAbodhaka ma rakkhA hai| 1 'saMvat 1746 varSe pAzvinamAse kRSNapakSe navamyAM tiko budhavAsare nikhitaM zrIkusumapure paM0 zrI jItasAgareNa |'-ptr 23 /
Page #21
--------------------------------------------------------------------------
________________ sampAdakIya 15 pa-yaha paM. paramAnandajIko prati hai / jo 16 // patroM meM samApta hai / vi. saM. 1957 meM sItArAma zAstrIkI likhI huI hai| isakI pa saMjJA rakkhI hai| ye cAroM pratiyAM prAya: puSTa kAgaja para haiM aura acchI dakSAmeM hai / prastuta saMskaraNako AvazyakatA aura vizeSatAeM pahile saMskaraNa adhikAMza skhalita aura mazuddha the tathA nyAyadIpikA kI loka jatAzana kalakattAkI jainanyAmaprathamA parIkSAmeM vaha bahuta samaya se nihita hai / iSara mANikacanda parIkSAlaya aura mahAsabhA ke parIkSAlaya meM bhI vizAradaparIkSA meM sanniviSTa hai| aisI hAlata meM nyAyadIpikA jaisI sundara racanAke ma va Best zuddha evaM sarvopayogI saMskaraNa nikAlanekI atIva zrAvazyakatA thI / usIkI pUrtikA yaha prastuta prayatna hai| maiM nahIM kaha sakatA ki kahA~ taka isameM saphala huA hU~ phira bhI mujhe itanA vizvAsa hai ki isameM anekoMko lAbha pahu~cegA prora jaina pAThazAlAzoM ke pradhyApakoMke liye bar3I sahAyaka hogii| kyoMki isameM kaI vizeSatAe~ haiM / pahalI vizeSatA to yaha hai ki mUlagranthako zuddha kiyA gayA hai| prApta sabhI pratiyoM ke zrAdhArase azuddhiyoMko dUra karake sabase adhika zuddha pAThako mUlameM rakhA hai aura dUsarI pratiyoM ke pAThAntaroM ko nIce dvitIya phuTanoTameM jahA~ Avazyaka mAlUma huA de diyA hai| jisase pAThakoM ko zuddhi zuddhi jJAta ho ske| dehalIkI pratiko hamane sabase jyAdA pramANabhUta aura zuddha samajhA hai / isaliye use prAdarza mAnakara mukhyatayA usake hI pAThoM ko prathama sthAna diyA hai| isaliye mUlagranthako adhika se adhika zuddha banAnekA yatheSTa prayatna kiyA gayA hai| avataraNa vAkyoM ke sthAna ko bhI DhUMr3hakara ] aise brekeTameM de diyA hai athavA khAlI chor3a diyA hai| dUsarI vizeSatA yaha hai ki nyAyadIpikAke kaThina sthaloMkA khulAsA karanevAle vivaraNAtmaka evaM saMkalanAtmaka 'prakAzAkhya N saMskRtaTippaNIkI sAthameM yojanA kI gaI hai jo vidvAnoM aura chAtroM ke liye khAsa upayogI siddha hogA : [
Page #22
--------------------------------------------------------------------------
________________ nyAya-dIpikA tIsarI vizeSatA anuvAdako hai / anuvAda ko mUlAnugAmI bhora sundara banAnekI pUrI ceSTA kI hai| isase nyApadIpikAke viSayako hindIbhASAbhASI bhI samajha sakeMge aura usase yatheSTa sAbha uThA sakeMge / __cauthI vizeSatA pariziSToMkI hai jo tulanAtmaka adhyayana karanevAloM ke liye aura sarvake liye upayogI hai| saba kUla pariziSTa haiM jinameM nyAyadIpikAgata pravataraNavAkyoM,granthoM,granthakAroM zAdikA saMkalana kiyA gayA pA~cavIM vizezatA prastAvanA kI hai jo isa saMskaraNa kI mahattvapUrNa aura sabase bar3I vizeSatA kahI jA sakatI hai / isameM granthakAra 22 viSayoMkA tulanAtmaka evaM vikAsakramase vivecana karane tayA phuTanoToMmeM atyAntaroMke pramANoMko deneke sAtha granthameM ullikhita granthoM aura pratyakAroM tathA abhinaya dharmabhUSaNakA aitihAsika evaM prAmANika paricaya vistRtarUpase karAyA gayA hai / jo sabhI ke liye vizeSa upayogI hai / prAkkapana prAdi ko bhI isameM sundara yojanA ho gaI hai / isa taraha yaha saMskaraNa kaI vizeSatAmoMse pUrNa huA hai| mAbhAra. antameM mujhe apane viziSTa kartavyakA pAlana karanA bhaura kSeSa hai| vaha hai bhAbhAra prakAzanakA / mujhe isameM jina mahAnubhAvoMse kucha bhI sahAyatA milI hai maiM kRtajJatApUrvaka una sabakA nAmollekha sahita bhAbhAra prakaTa karatA hai guruvarya zrImAn paM0 kailAzacandrajI siddhAntazAstrIne mere patrAvikA uttara dekara pAThAntara lene mAdike viSayameM apanA mUlyavAn parAmarza diyA / guruvarya maura sahAdhyAyI mAnanIya paM. mahendrakumArajI nyAyApAryane prapanoMkA uttara dekara mujhe anugRhIta kiyA / guruvayyaM zraddheya paM0 sukhalAlajI prazAnayanakA maiM pahale se hI anugRhIta thA aura maba unakI sampAdanadizA tathA vicAraNA se maiMne basata lAma liyA / mAnanIya paM.
Page #23
--------------------------------------------------------------------------
________________ sampAdakIya baMzIdharajI vyAkaraNAcAryane saMskRta TippaNako sunakara pAvazyaka sujhAva ghene tathA merI prArthanA evaM lagAtAra preraNAse prAkkathana sikha denekI kRpA ko aura jina anekAntAdi viSayoMpara meM prakAza DAlanese raha gayA pA unapara Apane saMkSepameM prakAza DAlakara mujhe sahAyatA pahebAI hai| mAnyavara mukhtArasA kI pIra preraNA aura satparAmarza to mujhe milate hI rahe / priyamitra paM0 amRtalAlajI janadarzanAcAryane bhI mujhe sujhAva diye / sahayogI mitra paM0 paramAndajI zAstrIne abhinavoM aura dharmabhUSaNoMkA saMkalana karake mujhe diyaa| vA. pannAlAsajI magravAlane hindIkI viSaya-sUcI banAne meM sahAyatA kI bA0 moDIsAlavI bhora sA. jugalakizorajIne miriyAvala jainijma ke aMgrejI lekhakA hindIbhAva smjhaayaa| upAntameM maiM apanI patnI sau. camelIdevIkA bhI nAmollekha kara denA ucita samajhatA hU~ jisane bhArambhameM hI pariziSTAdi taiyAra karake mujhe sahAyatA kI / maiM ina sabhI sahAyakoM tathA pUrvollikhita pratidAtAmoMkA AbhAra mAnatA hai| yadi inakI mUlyavAn sahAyatAeM na milI hotI to prastuta saMskaraNameM jo vizeSatAe~ pAI hai ve zAyada na pA pAtIM / bhaviSya meM mI unase isI prakArakI sahAyatA dete rahanekI AzA karatA huuN| / antameM jina prapane sahAyakoMkA nAma bhUla rahA hU~ unakA bhaura jina graMthakAroM, sampAdakoM, lekhakoM bhAdike graMthoM mAdise sahAyatA lI gaI hai, unakA bhI prAbhAra prakAzita karatA huuN| iti zam / tA0 6.4.45 vIra sevAmandira, sarasAvA hAla dehlii| sampAdaka darabArIlAla jaina, koThiyA myAyAcArya, nyAyatIrtha, bainadarzanazAstrI
Page #24
--------------------------------------------------------------------------
________________ sampAdakIya (dvisIya saMskaraNa) san 1945 meM vIra sevAmandira meM nyAyadIpikA kA prathama saMskaraNa prakAzita humA pA aura aba teIsa varSa bAda usakA dUsarA saMskaraNa usake dvArA hI prakaTa ho rahA hai, yaha prasannatA kI bAta hai prathama saMskaraNa kaI varSa pUrva hI maprApya ho gayA thA aura usake puna: prakAzana kI preraNA ho rahI thii| ata: isa dvitIyasaMskaraNa ke prakAzana se samyAsiyoM aura vijJAsubhoM kI grantha kI anupalabdhi ke kAraNa utpanna kaThinAI evaM zAna-bAdhA nizcama hI dUra ho jaayegii| vIra sevAmandira kA yaha prakAzana adhika lakatriya kyoM hA, yaha so isa anya ke madhyetA svayaM jAna sakate haiN| kintu yahA~ jo ullekhanIya hai vaha yaha ki isakI prastAvanA, saMzodhana, TippaNa pora pariziSToM se unheM bhI lAbha huA hai jo kAlejoM mora vizvavidyAlayoM meM darzanavibhAga ke adhyakSa yA prAdhyApaka haiM aura jinheM jaina tazAstra para lepacAra (vyAkhyAna) dene par3ate haiN| jayapura meM san 1935 meM akhila bhAratIya darzana pariSad kA adhivezana humA thaa| isameM maiM bhI hindUvizvavidyAlaya kI ora se sammilita humA maa| eka goSThI ke adhyakSa ye ga. rAjendraprasAda kaanpur| sabhI ke paricaya ke sAtha merA bhI paricaya diyA gayA / goraThI ke bAda DA. rAjendraprasAda bole-'nyAyadIpikA kA sampAdana Apane hI kiyA hai ?' mere 'hA~' kahane para usakI prazaMsA karane lage aura sampAdana ke sambandha meM jo kalpanAeM kara rassI thI unheM bhI prakaTa kiyaa| isa ullekha se itanA hI abhidheya hai ki bIrasalAmandira kA yaha saMskaraNa jainAmyAsiyoM ke atirikta janetara
Page #25
--------------------------------------------------------------------------
________________ pAdhyetAmoM ko bhI upayonI aura lAbhaprada siddha humA hai| isa dRSTi se amba kA dvitIya saMskaraNa pAvazyaka mA / isake punaH prakAzana se pUrva vIrasevAmandira ke vidvAn paNita paramAnanda pI zAstrI ne ise mere pAsa punarAvalokana ke lie bheja diyA bhA, para maiM apane zoSa-kArya meM vyasta rahanese use pApAtataH na dekha skaa| parantu ho, vIrasevAmandira ke hI variSTha vihAm paSita bAlabanda jI siddhAnta pAstrI ne avazya use parizrama pUrvaka ThekhA hai aura dUsa tavA anuvAda ke prUpha-zoSana bhI karane kI kRpA kI hai| isake lie maiM unakA mAbhArI huuN| sAtha hI vIraselAmandira ke saMpAtakoM tathA pati pamAna jI zAstrI kA bhI prayapAca pharasA hU~ cinhAma isakA punaH prakAzana karake mora prastAvanA prAdi kA ghUpharIDiMga karake ambetAmoM ko lAbhAnvita kiyA hai| kAmI himna vizvavidyAlaya rabArIlAla na, koThiyA vArANasI (nyAyAcArya, zAstrAcArya ema. e.) 26 1958.
Page #26
--------------------------------------------------------------------------
________________ prastAvanA - *: nyAyadIpikA aura abhinava dharmabhUSaNa kisI anya kI prastAvanA yA bhUmikA likhane kA uddezya yaha hotA hai ki usa pandha aura granpakAra evaM prAsaGgika sammAya viSayoMke sambandhameM mAtamma bAnoM para prakAza DAlA jAya, jisase dUsare aneka sAmrAnta pAThakoM ko usa viSaya kI yatheSTa jAnakArI sahajameM prApta ho sake / mAna hama jisa grandharatnako prastAvanA prastuta kara rahe haiM vaha 'nyAyadIpikA' hai / yapi nyAyadIpikA ke kaI saMskaraNa nikala cuke haiM pAra prAyaH sabhI na zikSA saMsthAnoM meM usakA parase se paThana-pAThana ke rUpameM vizeSa mamApara hai| kintu mabhI taka hama anya bhora pradhakAra ke nAmAdi sAmAnya pariSada ke atirikta kucha bhI nahIM jAnate haiM unakA aitihAsika evaM prAmANika anikama parivama paba taka muprApta nahIM hai| prataH nyAyadIpikA aura praminana dharmabhUSaNakA yapAsambhava sapramANa pUrA paricaya karAnA hI prastuta prastAvanAkA mukhya lakSya hai / pahale nyAyadIpikA ke viSaya meM vicAra kiyA jAtA hai| . 1. nyAya-dIpikA (5) jaina nyAyasAhitya meM nyAyavIpikA kA sthAna aura maharava zrI mabhinava dharmabhUSaNa yatikI prastuta 'nyAyadIpikA' saMkSipta evaM matpanta suvizada bhora mahattvapUrNa kRti hai / ise ananyApakI prazramakoTikI bhI racanA kahI jAya to anupayukta na hogA; kyoMki ananyAyake mamyA
Page #27
--------------------------------------------------------------------------
________________ nyAya-dApikA siyoMke lie saMskRta bhASAmeM nibaddha subodha aura sambaddha nyAyatatvakA saralatA se vizada vivecana karanevAlI prAyaH yaha bhakelI racanA hai, jo 'pAThakake' hRdayapara apanA sahaja prabhAva prati karatI hai| IsAkI satarahavIM zatAbdimeM hue bhaura 'jainatarkabhASA' bhAdi prauDha racanAbhoke racayitA zve tAmbarIya vidvAn upAdhyAya yazovijaya jaise bahuzruta bhI isake prabhAvale prabhAvita hue haiN| unhoMne apanI dArzanika racanA jainatakaMmatvAmeM nyAyadIpikA ke aneka sthaloMko jyoMkA tyoM prAnupUrvIke sAtha apanA liyA hai| vastutaH nyAyadIpikAmeM jisa khUbI ke sAtha saMkSepameM pramANa aura nayakA suspaSTa varNana kiyA gayA hai vaha apanI khAsa vizeSatA rakhatA hai / auaura isalie yaha saMkSipta kRti bhI nyAyasvarUpa jijJAsuyoMke liye bar3e mahatva aura AkarSaNako priya vastu bana gaI hai| ataH nyAyadIpikAke sambandhameM itanA hI kahanA paryApta hai ki vaha jananyAyake prathamazreNI meM rakhe jAnevAle granthoMmeM sthAna pAne ke sarvathA yogya hai / (kha) nAmakaraNa - upalabdha aitihyasAmagrI prora cindanaparase mAlUma hotA hai ki darzanazAstrake racanAyugameM dArzanika grantha, cAhe ve janetara hoM yA jaina hoM, prAyaH "nyAya' zabda ke sAtha race jAte the / jaise nyAyadarzanameM nyAyasUtra myAyavArtika, nyAyamaMjarI, nyAyakalikA, nyAyasAra nyAyakusumAJjali maura nyAyalIlAvatI Adi, bauddhadarzanameM nyAya praveza, nyAya-mukha, nyAya-bindu Adi aura jainadarzanameM nyAyAvatAra, nyAyavinizcaya, nyAyakumudacandra dhAdi pAye jAte haiM / pArthasArathikI zAstradIpikA jaise dIpikAnta anyoMke bhI race jAnekI usa samaya paddhati rahI hai| sambhavataH abhinava dharmabhUSaNane ina granthoM ko dRSTimeM rakhakara hI apanI prastuta kRtikA nAma' nyAyadIpikA rakkhA 1 dekho, janatarkabhASA pR0 13, 14- 16, 17 *
Page #28
--------------------------------------------------------------------------
________________ nyAya-dIpikA jAna par3atA hai| aura yaha anvayaM bhI hai, kyoMki isameM pramANanayAtmaka nyAya kA prakAzana kiyA gayA hai / ataH nyAyadIpikAkA nAmakaraNa bhI apanA vaiziSThya sthApita karatA hai aura vaha usake anurUpa hai| (ga) bhASA yadyapi nyAyagranthoMkI bhASA adhikAMzataH durUha aura gambhIra hotI hai, jaTilatAke kAraNa unameM sAdhAraNabuddhiyoMkA praveza sambhava nahIM hotaa| para nyAyadIpikAkArakI yaha kRti na durUha hai aura na gambhIra evaM jaTila hai / pratyuta isakI bhASA atyanta prasanna, sarala aura binA kisI kaThinAI ke prathabodha karAnevAlI hai| yaha bAta bhI nahIM ki pratyakAra vaisI racanA kara nahIM sakate the, kintu unakA vizuddha lakSya prakalaGkAdi racita una gambhIra ra duragAha pAni yA yA anyAya majAkobhI praveza karAnekA thA / isa bAtako svayaM dharmabhUSaNajIne hI bar3e spaSTa aura prAJjala zabdoMmeM-maGgalAcaraNa padya tathA prakaraNArambhake prastAvanA vAkyoM meM kahA hai" / bhASAke sauSThapase samUce granyakI racanA bhI prazasta evaM hara ho gaI hai| (gha) racanA-zailI bhAratIya nyAya-anyoMkI pora jaba hama dRSTipAta karate haiM to unakI racanA hameM tIna prakArako upalabdha hotI hai:-sUtrAtmaka,2vyAkhyAtmaka bhaura 3 prakaraNAtmaka / jo grantha saMkSepameM gUr3ha alpAkSara maura sidAntataH mUlake pratipAdaka haiM ve sUtrAtmaka haiM / jaise-vaizeSikadarzanasUtra,nyAyamUtra, parIkSAmukhasUtra mAdi / aura jo kisI gava padya yA donoMlpa mUlakA vyAkhyAna (vivaraNa, TIkA, vRtti) rUpa haiM ve vyAkhyAtmaka grantha haiM / jaise--prazasta 1 dekho, nyAyadIpikA pR0 1, 4, 5 /
Page #29
--------------------------------------------------------------------------
________________ nyAya-dIpikA pAdabhASya, nyAyabhASya,prameyakamalamArtaNDa mAdi / tathA jo kisI mUlake vyAkhyA-grantha na hokara apane svIkRta pratipAdya viSaya kA svatatramAvase varNana karate haiM aura prasaGgAnusAra dUsare viSayoM kA bhI kapana karate hai pe prakaraNAtmaka grantha haiM / jaise--pramANa-samuccaya, nyAyavim, pramANasaraha, prAptaparIkSA bhAdi / IzvarakRSNako sAMkhyakArikA maura vizvanASa pazyAnanakI kArikAvalI Adi kArikAtmaka grantha bhI dignAga ke pramANasamujyaya, siddhasenake nyAyAvatAra aura akasadevake laghIyastraya mAdikI taraha prAyaH prakaraNa grantha hI haiM, kyoMki ve bhI apane svIkRta pratipAca viSayakA svataMtrabhAvase varNana karate haiM aura prasaGgopAtta dUsare viSayoMkA bhI kapana karate haiM / mabhinava dharmabhUSaNakI prastuta nyAyadIpikA prakaraNAtmaka racanA hai ! isameM anyakartA ne apane agAkRta varNanIya viSaya pramANa bhora nayakA svatantratAse varNana kiyA hai, vaha kisI gadya yA pararUpa mUlakI jyAsyA nahIM hai / granthakAra ne ise svayaM bhI prakaraNAtmaka grantha mAnA hai| isa prakAra ke grantha racanekI preraNA unheM vidyAnandakI 'pramANa-parIkSA', vAdirAjake 'pramANa-nirNaya' prAdi prakaraNa-granthoMse milI jAna par3atI hai| granyake pramANa-lakSaNa-prakAza, pratyakSa-prakAza aura paroja-prakAza meM tIna prakAza karake unameM viSaya-vibhAjana usI prakArakA kiyA gayA hai jisa prakAra pramANa-nirNayake tIna nirNayoM (pramANa-lakSaNa-nirNaya, pratyakSa-nirNaya aura parokSa-nirNaya) meM hai / pramANanirNayase prastuta grantha meM itanI vizeSatA hai ki Agamake vivecana kA isameM alaga prakAza nahIM rakhA gayA hai jaba ki pramANanirNayameM prAgamanirNaya bhI hai| isakA kAraNa yaha hai ki vAdirAjAcAryane parokSake anumAna aura pAgama ye do bheda kiye haiM tathA anumAnake bhI gauNa aura mukhya anumAna ye do bheda karake smRti,pratyabhijJAna evaM tarkako gauNa anumAna pratipAdita kiyA hai aura ina tInoM ke varNana ko to 1 'prakaraNamidamAramyate-nyAyadA0 pR. 5 /
Page #30
--------------------------------------------------------------------------
________________ nyAya-dIpikA parokSa-nirNaya tathA parokSake hI dUsare bheda mAgamake varNana ko bhAgamanivaMga nAma diyA hai / bhA0 dharmabhUSaNane prAgama jaba parokSa hai taba use parokSaprakAza meM hI sammilita kara liyA hai-usake varNana ko unhoMne svatantra prakApA kA rUpa nahIM diyA / tInoM prakAzoMmeM sthUlarUpase viSaya-varNana isa prakAra hai: pahale pramANasAmAnyalakSaNa-prakAzameM, apamataH udde zAdi tInake dvArA anya-pravRttikA nirdeza, una tInoM ke lakSaNa, pramAgasAmAnya kA lakSaNa, saMzaya, viparyaya, manavyavasAyakA lakSaNa, indriyAdikoM ko pramANa na ho sakanekA varNana, svata: parataH prAmANyakA nirUpaNa maura bauDAmAha, prAmAkara tathA nayAyikoMke pramANa sAmAnyalakSaNoMkI mAlocanA karake jainamatasammata savikalpaka agRhItagrAhI 'samyagjJAnatva' ko hI pramANasAmAnya kA nirdoSa svakSaNa sthira kiyA gayA hai / dUsare pratyakSa prakAzameM svakIya pratyakSakAlakSaNa, boTa pora naiyAyikoMke nirvikalpaka tathA sannikarSa pratyakSalakSaNoM kI samAlocanA, artha paura mAloko mAnake prati kAraNatAkA nirAza,viSayako pratiniyAmikA yomyatAkA upAdAna, sadutpatti bhaura tadAkAratA kA nirAkaraNa, pratyakSa bhedaprabhedoMkA nirUpaNa, pratIndriya pratyakSakA samarthana aura sarvazasiddhi prAdikA vivecana kiyA gayA hai| tIsare parokSa-prakAzameM, parokSakA lakSaNa, usake smRti, pratpamizAna, takaM, bhanumAna aura pAgama ina pAMca bhedoMkA vizada varNana, pratyabhijJAnake ekatvapratyabhijJAna, sAdRzyapratyabhijJAna bhAdikA pramANAntararUpase upapAdana karake unakA pratyabhijJAnameM hI mantarbhAva honekA sayuktika samarthana, sAdhya. kA lakSaNa, sAdhanakA anyathAnupapannatva' lakSaNa,rUpya mora pAzcarUpyakA nirAkaraNa, anumAnake svArtha pora parArtha do bhedokA kapana, hetu-bhedoM ke 1 dekho pramANanirNaya pR0 33 :
Page #31
--------------------------------------------------------------------------
________________ nyAra-dIpikA udAharaNa, hetvAbhAsoMkA varNana, upAharaNa udAharaNAmAsa upanaya, upanayAbhAsa, nigamana, nigamanAmAtra mAdi bhamumAna ke parivAra kA panchA kapana kiyA gayA hai| antameM bhAgama maura nayakA varNana karate hue anekAnta tathA saptabhaMgIkA bhI saMkSepa meM pratipAdana kiyA gayA hai| isa taraha yaha nyAyadImikAmeM varNita viSayoMkA sthUla evaM bApa pariSaya hai / aba usake prAbhyantara prameya-mAgapara bhI por3AsA tulanAtmaka vivecana kara denA hama upayukta samajhate haiM / sAki nyAdIpikA ke pAThakoM ke lie usameM parita jJAtavya viSayoM kA ekatra yathAsambhava pariSaya mila ske| (gha) viSaya-paricaya1 maGgalAcaraNa maMgalAcaraNake sambandha meM kucha vaktavya aMza to hindI anuvAda ke pArambha meM kahA jA cukA hai| yahA~ usake zeSa bhAga para kucha vicAra kiyA jAtA hai| yapi bhAratIya vAGmayameM prAya: sabhI darzanakAroMne maMgalAcaraNako apanAyA hai aura apane apane dRSTikoNase usakA prayoSana evaM hetu batAte hue samarthana kiyA hai| para janadarzanameM jitanA vistRta, vizada mora sUkSma cintana kiyA gayA hai utanA prAyaH manyatra nahIM miltaa| tiloyapaNNapti' meM' yativRSabhAcAryane bhora 'avasA' meM zrI vIranasasvAmI ne maMgalakA bahuta hI sAMgopAMga aura vyApaka varNana kiyA hai / unhoMne pAtu. vikSema, naya, ekArya, nirukti aura anuyoga ke dvArA maMgala kA nirUpaNa karanekA nirdeza karake ukta chahoM ke dvArA usakA vyAsthAna kiyA hai / 'magi' dhAtuse 'pala' pratyaya karanepara maMgala zanda niSpanna hotA hai| nikSepakI apekSA kathana karate hue likhA hai ki tasyatirikta dravya maMgalake do 1 tilo pa0 gA.1-8 se 1-31, 2 dhavalA 1-1 /
Page #32
--------------------------------------------------------------------------
________________ prastAvanA ! bheda haiM-- karmatadRSyatiriktadravyamaGgala aura nokamaMtaduSyatiriktadravyamaGgala 1 unameM puNyaprakRti tIrthaMkara nAmakarma karmatadvyatiriktadravyamaGgala hai; kyoMki bah lokakalyANarUpa mAGgalyakA kAraNa hai / nokarmatadvyatirikta dravyamaGgala ke do laukika aura loko janameM laukikaloka prasiddha maGgala tIna prakArakA hai: -- sacitta, pracita aura mizra | inameM siddhArtha' arthAt pIle sarasoM, jalase bharA huA pUrNa kalaza, vandanamAlA, chatra, zvetavarNa aura darpaNa Adi pracitta maGgala haiM / aura bAmakanyA tathA zreSTha jAtikA ghor3A Adi sacitta majaba haiM / alaGkAra sahita kanyA zrAdi mizra maGgala haiN| lokottara - pralokika maGgalake bhI tIna bheda haiM: - sacitta, pracitta bhaura mizra / dharahanta AdikA zranAdi ananta svarUpa jIva dravya sacitta lokottara maGgala hai | kRtrima, akRtrima caityAlaya Adi pracitta lokozara maGgala haiM / ukta donoM sacita maura citta maMgaloMkoM mizra maGgala kahA hai / Age maGgalake pratibodhaka paryAyanAmoM ko' batalAkara maGgalako nirukti' batAI gaI hai | jo pAparUpa bhalako galAve - vinAza kare aura puNya sukhako lAve prApta karAve use maGgala kahate haiN| Age calakara maGgalakA prayojana batalAte hue kahA . 1 siddhattha-puNNa-kuMbho vaMdaNamAlA va maMgalaM chattaM / - do vaNNo daMsaNo ya kaNNA ma jaccasso // badalA 1-1-1pR. 27 2 dekho badalA 1-1-1, pR. 31 / tilo0 pa0 gA0 1-8 / 3 ' malaM gAlayati vinAzayati dahati hanti vizodhayati vidhvaMsayati iti maMgalam |'......'athvaa magaM sukhaM tallAti pradatta iti vA maGgalam / ' dhavalA 0 1 1 1, pR0 32-33 / 'gAlayadi viNAsayade ghAdedi dahehi haMti soghayade / viddhasedi malAI jamhA tamhA ya maMgalaM bhaNidaM / / tilo010 1-6 // 'ahaSA maMgaM sokkhaM lAdihu geNchedi maMgalaM tamhA / edeNa kajjasiddhi maMgara gacchedi gaMdhakatAro // tilo0 pa0 1-15
Page #33
--------------------------------------------------------------------------
________________ nyAya-dIpikA gayA hai ki pAstrake pAdi, madhya praura pantameM binendrakA muSastavararUpa maGgalakA kathana karanese samasta vighna usI prakAra naSTa ho jAte haiM jisa prakAra sUryodayase samasta anyakA : isake sAtha hI tIne sAnA gAna karanekA pRthak pRthak phala bhI nirdiSTa kiyA hai mora likhA hai ki zAstra ke mAvimeM maGgala karanese ziSya saralatAse zAstraka pAragAmI manate haiN| madhyameM maGgala karanese nirvighna vidyA prApti hotI hai pora antameM maGgala karanese vidyA-phalakI prApti hotI haiM / isa prakAra janaparamparAke digambara sAhityameM zAstra meM maGgala karanekA suspaSTa upadeza misatA hai / zvetAmbara bhAgama sAhityameM bhI maGgalakA vidhAna pAyA jAtA hai / dazavakAlikaniyukti ( gA0 2 ) meM trividha maMgala karanekA nirdeza hai| vizeSAvazyakamANya ( gA0 12-14 ) meM maMgalake prayojanoMmeM vighnavinAza maura mahAvidyAkI prAptako batalAte hue Adi maMgalakA nivighnarUpase zAstrakA pAraMgata honA, madhyamaMgalakA nivighnatayA zAstra-samApti kI kAmanA aura antyamaMgalakA ziSya-aziSyoM meM zAstra-paramparAkA pAda rahanA prayojana batalAyA gayA hai| vRhatkalpa-bhASya ( gA0 20 ) meM maMgalake vighnavinAzake sAtha ziSya meM zAstrake prati zraddhAkA honA Adi praneka prayojana ginAye gaye haiN| hindI anuvAdake prArambhameM yaha kahA hI 1 'satyAdi-majbha avasANaesu jinntottmNgsucaaro| ___NAsai NissesAI vighAiM ravi va timirAI ||'-ti0p0 1-31 / , 2 'par3hane maMgalavayaNe sissA satyassa pAragA hoti / majhimme gIvighaM vijjA vimA phalaM carime / / -tilo0 50 1.26 / pabalA 1.1-2, pR. 40 / 3 yadyapi 'kaSAyapAhura' mora 'cuNisUtra ke prArambhameM maMgala nahIM kiyA hai tathAhi vahA~ maMgala na karane kA kAraNa yaha hai ki unheM svayaM maMgala rUpa mAna liyA gayA hai|
Page #34
--------------------------------------------------------------------------
________________ prastAvanA jA cukA hai ki haribhA go- devAnanda pAni tAzakane darale nam-mayoM meM bhI maMgala karane kA samarthana bhaura usake vividha prayojana batalAye haiN| uparyukta yaha maMgala mAnasika, vAcika aura kAyikake bheda se tIna prakAra kA hai / vAcika maMgala bhI nibara aura aniSaddha rUpa se do taraha kA hai| o granthake AdimeM granthakArake dvArA zlokAdikako racanArUpase iSTa-devatA-namaskAra nibaddha kara diyA jAtA hai vaha vAcika nibaddha maMgala hai aura jo lokAdikakI racanA ke binA hI jinendra-guNa-stavana kiyA jAtA hai vaha anibaddha magala hai / prakRta nyAyadIpikAmeM abhinaya dharmabhUSaNane bhI apanI pUrva paramparAkA amusaraNa kiyA hai aura maMgalAcaraNako nibaddha kiyA hai / 2. zAstrako niviSa pravRtti zAstrakI vividha ( uddeza. sakSaNa-nirdeza aura parIkSArUpa )pravRttikA kathana sabase pahale vAssyAyanake 'nyAya bhASya' me dRSTigocara hotA hai| prazastapAdabhASyako TIkA 'kandasI' meM zrIdharane usa trividha pravRttimeM uddeza paura lamaNarUpa vividha pravRttiko mAnA hai aura parIkSAko maniyata kahakara nikAla diyA hai| isakA kAraNa yaha hai ki zrIdharane jisa prazastapAda bhASyapara apanI kaMdalI TIkA lilo hai vaha bhASya aura usa bhASyakA prAdhArabhUta vaizeSikarzanasUtra padArthoM ke uddeza aura lakSaNarUpa haiM, unameM parIkSA nahIM hai| para vAtsyAyanane jisa nyAyasUtrapara apanA nyAyabhASya likhA hai usake sabhI sUtra uddeza, lakSaNa aura parokSAtmaka haiM / isaliye vAtsyA 1 dekho, dhavalA :-1-1, pR0 41 aura prAptaparIkSA pR0 3 / 2 nyAyabhASya pR0 17, nyAyabIpikA pariziSTa pR0 236 / 'padAyaMgyutpAdanapravRttasya zAstrasya ubhayathA pravRttiH-uddezo lakSaNaJca / parIkSAyAstu na niyamaH / -kandalI pR. 26 /
Page #35
--------------------------------------------------------------------------
________________ nmAya-dIpikA panane vividha prati aura zrIpara ne vividha pravRtti ko sthAna diyA hai| zAstra-pravRttike pauye bhedarUpase vibhAga ko bhI mAnane kA eka pakSa rahA hai jisakA ullekha sarvaprathama uccotakara' mora jayantabhaTTane kiyA hai aura use uddeSAmeM hI zAmila kara lenekA vidhAna kiyA hai / bhA0 pramAcandra' maura Imapandra' bhI yahI kahate haiM / isa taraha vAtsyAyanake dvArA pradarzita triviSa ravRtti kA hI pakSa sthira rahatA hai| nyAyadIpikAmeM prabhAcandra aura hemacandra ke dAga bagulA yahI miti pratimA dAyA gayA hai ! 3. lakSaNakA lakSaNa dArzanika paramparAmeM sarvaprathama spaSTa taurapara vAtsyAyanane lakSaNakA lakSaNa nirdiSTa kiyA hai aura kahA hai ki jo vastu kA svarUpa-vyavacchedaka dharma hai vaha lakSaNa hai| nyAyavAsikake kartA upotakarakA bhI yahI mata hai| nyAyamaMjarIkAra jayantabhaTTa sirpha 'vyavacchedaka ke sthAna meM 'vyavasthA 'uddiSTavibhAgazca na triviSAyAM zAstrapravRttAvantarbhavatIti / tasmAduriSTavibhAgo yuktaH ; na ; uddiSTavibhAgasyoddeza evAntarbhAvAt / ' nyAyavA0 pR0 27, 28 / 2 nanu ca vibhAgalakSaNA caturthyapi pravRttirastyeva". uddezarUpAnapAmAttu uddeza evaM prso| sAmAnyasaMzayA kIrtanamudde pAH, prakArabhedasaMjJayA kIrtanaM vibhAga iti'-.-syAyamaMH pR0 12 / 3 dekho, mpAyakumuda pR. 21 / 4 pramANamo0 pR. 2 / 5 'uddiSTasya tattvavyavandako dharmo lakSaNam-nyAyabhA0 pR. 17 / 6 lakSaNasyetaravyavacchedahetutvAt / lakSaNaM khalu lakSyaM samAnAsamAnajAtIyebhyo vyavasitti'-nyAyavA. pR0 28, 'paryAyazabdAH kathaM lakSaNam ? vyavacchedahetutvAt / sarva hi samayamitaravyavacchedakametezca paryAyazandainanyiH padArthAbhidhIyata ityasAdhAraNatvAllakSaNam---gyAyavA0 pR. 76, 'itaretaravizeSakaM sakSaNamucyate'-- nyAyathA pR0 108 |
Page #36
--------------------------------------------------------------------------
________________ prastAvanA paka' kAdako rakhakara vAtsyAyanakA hI anusaraNa karate haiM / kandalIkAra zrIghara bhI vAtsyAyanake 'tattva' zabdake sthAnameM 'svaparajAtIya' aura 'vyabacchedaka' kI jagaha 'vyAvattaMkazabdakA prayoga karake karIba karIba unhoMke lakSaNake lakSaNako mAnya rakhate haiN| takadIpikAkAra ukta kayanoMse phalita ye bhagAdhAraNa sargako lakSaNakA lakSaNa mAno haiM mAladeva sva. tantra hI lakSaNakA lakSaNa praNayana karate haiM aura ve usameM 'dharma' yA 'prasAdhAraNa dharma' zamdakA niveza nahIM karate / para vyAvRtiparaka lakSaNa mAnanA unheM iSTa hai / isase lakSaNake lakSaNakI mAnyatAyeM do phalita hotI haiN| eka to lakSaNake lakSaNa meM prasAdhAraNa gharma kA praveza svIkAra karanevAlI aura dUsarI svIkAra na karanevAlI / pahalI mAnyatA mukhyatayA nyAya vaizeSikoM kI hai aura jise jana-paramparAmeM bhI kvacit svIkAra kiyA gayA hai / dUsarI mAnyatA akalaGka-pratiSThitta hai aura use prAcArya vidyAnanda' tathA nyAyadIpikAphAra prAdine apanAI hai| nyAyadIpikAkArane to sapramANa ise hI puSTa kiyA hai aura pahalI mAnyatAkI AlocanA karake usameM dUSaNa bhI dikhAye haiN| anyakArakA kahanA hai ki yadyapi kisI vastukA asAdhAraNa vizeSa dharma usa vastukA itara padArtho myAvartaka hotA hai, parantu use sakSaNakoTimeM praviSTa nahIM kiyA jA sakatA, kyoMki daNDAdi jo ki asAdhAraNadharma nahIM haiM phira bhI puruSa ke vyAvasaka hote haiM aura 'zAvaleyatva' Adi gavAdikoM ke asAdhAraNadharma to haiM, para jyAtaka nahI 1 'uddiSTasya tattvavyavasthApako dho lakSaNam -nyAyamaM0 pR. 11 2 'uddiSTasya svaparajAtIyavyAvataMko dharmoM lakSaNam'-kandalI0 pR. 26 / 3 etaddUSaNatrayarahito dharmoM lkssnnm| yathA go. sAsnAdimatvam / sa evAsAdhAraNadharma ityucyate'- takadIpikA gR0 14 / 4 'parasparacyatikare ti yenAnyatvaM lakSyate tallakSaNam' tatvArthavA0 pR0 12 / 5 dekho, riziSTa pR. 240 / 6 dekho, pariziSTa pR. 240 /
Page #37
--------------------------------------------------------------------------
________________ nyAya-vIpikA haiN| isalie itanA mAvahI lakSaNa karanA ThIka hai ki go vyAvataka haimilI huI vastuoM se kisI ekalo jadA karAtA hai mAlANa hai| cAhe vaha sAdhAraNa dharma ho yA cAhe asAdhAraNa dharma ho yA dharma bhI na ho| yadi vaha lakSyakA lakSyatayoMse vyAvRtti karAtA. hai to lakSaNa hai aura yadi nahIM karAtA hai to vaha lakSaNa nahIM hai isa taraha prakala-pratiSThita lakSaNake lakSaNa ko hI nyAyadIpikA meM anuprANita kiyA gayA hai ! pramAnakA sAmAnyalakSaNa... dArzanika paramparAmeM sarvaprapama kaNAdane pramANakA sAmAnya lakSaNa nirdiSTa kiyA hai / unhoMne nirdoSa zAnako vidyA-pramANa kahA hai ! nyAyadarzanake pravartaka gautamake nyAyamUvameM to pramANasAmAnyakA lakSaNa upalabdha nahIM hotaa| para unake TIkAkAra mAtsyAyanane praSaSaya 'pramAma' zabdase phalita honevAle upasambisAdhana (pramAkaraNa)ko pramANasAmAnyakA lakSaNa sUcita kiyA hai / usotakara', jayantabhaTTa'mAdi naiyAyikoM ne vAspArana ke dvArA sUcita kiye isa upanampisAdhanarUpa pramAkaraNako hI pramANa kA sAmAnya lakSaNa svIkRta kiyA hai / yadyapi nyAyakusumAJjalikAra udayanane yathAryAnubhavako pramANa kahA hai tathApi vaha unheM pramAkaraNarUpahI iSTa hai| itanA jarUra jAna par3atA hai ki unapara anubhUtiko pramANa mAnane vAle prabhAkara aura unake pranuyAyI vidvAnoMkA prabhAva hai| kyoMki udayanake 1 'maduSTaM vidyA' soSikasU. 6-2-12 / 2 'upalabdhisAdhanAni pramANAni samAlapAnirvacanasAmarthyAt bodhavyam / pramIyate'neneti karaNA bhidhAno hi pramANazabdaH / ' bhyAyA* pR0 18 / 3 'upalabdhihetu: pramANaM..... "yadupalagdhinimittaM tatpramANaM / '- nyAyaza. pR. 5 / 4 'pramIyate yena tatpramANamiti karaNAbhidhAyinaH pramANazamdAt pramAkaraNaM pramANamavagamyate / nyAyamaM0 pR. 25 / 5 'yathAryAnubhavo mAnamanapekSatayeSyane |'-yaapku0 4.1 /
Page #38
--------------------------------------------------------------------------
________________ prastAvanA pahale nyAya vaizeSika parampapa meM pramANasAmAnyanakSaNameM 'anubhava padakA praveSA prApaH upalabdha nahIM hotaa| unake bAdameM to aneka naiyAyikoMne' anumava hI pramANasAmAnyakA lakSaNa batalAyA hai / mImAMsaka paramparAmeM mukhyatayA do sampradAya pAye jAte hai-1 bhATTa paura 2 prabhAkara | kumArila bhaTTake anugAmI bhATTa aura prabhAkara guruka matakA anusaraNa karanevAle prAbhAkara kahe jAte haiM 1 kumArilane pramANake sAmAnyalakSaNameM pA~ca vizeSaNa diye hai| 1 apUrvArSaviSayatva ra nizci. tasa 3 bApavarjitatva 4 praduSTakAraNAramgharakha aura 5 lokasammatasva / kumArila kA vaha lakSaNa isa prakAra hai : tatrApUrSivinAma nizcitaM bApanitam / praSTamAraNAra pramAgaM lokasammatam // pichale sabhI bhATTamImAMsakoMne isI kumArila kattuM ka lakSANako mAnA hai aura usakA samarthana kiyA hai| dUsare dArzanikoMkI prAsobanAkA viSaya bhI yahI lakSaNa humA hai| prabhAkarane' anubhUti, ko pramANa sAmAnyakA lakSaNa kahA hai| sAMkhyadarzana meM zrotrAdi-indriyoMkI vRtti ( vyApAra ) ko pramANakA sAmAnya lakSaNa batalAza gayA hai| bauddhadarzanameM' prazAtArthake prakAzaka jJAnako pramANakA sAmAnya lakSaNa batalAyA hai| dinApane viSayAkAra praryanizcaya mora svasaMvisiko pramANa1 'buddhistu dvividhA matA anubhUtiH smRtidica syAdanamUzcaturvidhA / ' -siyAmtama. kA. 1 'tadvati tatprakArako'nubhavoyathArthaH |.'sNvprmaa / ' tarkasaM0pR0 68,61 2 'anubhUtizpa na: pramANam / bahatI 1-1.5 / 3 'ajAtADApaka pramANamiti pramANasAmAnyalakSaNam / / ---pramANasamu0 TI0 pR. 11
Page #39
--------------------------------------------------------------------------
________________ 14 nyAya-dIpikA kA phala kaha kara unheM hI pramANa mAnA hai' / kyoMki bauddhadarzanameM pramANa maura phala bhI bhinna nahIM haiM bhora jo ajJAtAprakAza rUpa hI haiN| ghamaMkIttine avisaMvAdi pada aura lagAkara dignAga ke hI lasaga ko prAyaH parita kiyA hai| tatvasaMgrahakAra zAntarakSitane' sArUpya aura yogyatAko pramANa varNita kiyA hai jo eka prakArase dignAga aura dharmakIsike pramAlasAmAnyalakSaNakA hI paryavasitArtha hai / isa taraha baudoMke yahA~ svasaMvedI mazAtArthajApaka bhavisaMvAdi zAnako pramANa kahA gayA hai / jana paramparAmeM sarva prathama svAmI samantabhadra' aura mA0siddhasenane pramANakA sAmAnyalakSaNa nirdiSTa kiyA hai aura usameM svaparAvabhAsaka, jJAna tathA bAdhayijita ye tIna vizeSaNa diye haiN| bhAratIya dAzinikoMmeM samantabhadra hI prathama dArzanika haiM jinhoMne spaSTatayA pramANake sAmAnyalakSaNameM eyarapamAsaka' papa rakhA hapachAniyAdI bauddhamAzAnako 'svarUpasya svato gateH' kahakara svasaMvedI prakaTa kiyA hai parantu tAkika rUpa dekara vizeSarUpase pramANake lakSaNameM 'sva' padakA niveza samantabhadrakA hI svopana jAna par3atA hai| kyoMki unake pahale vaisA pramANalakSaNa dekhanemeM nahIM pAtA / samantabhadra ne pramANasAmAnyakara lakSaNa 'yugapatsarvamAsitattvajJAna' bhI kiyA hai jo uparyukta lakSaNameM hI paryavasita hai darzanazAstroMke adhyayanase aisA mAlUma hotA hai 'pramIyate yena tatpramANam' madi jisake dvArA pramiti ( paricchittivizeSa ) ho vaha pramANa hai' isa arthameM 1 "svasaMvittiH phala pAtra tadrUpAdarthanizcayaH / viSayAkAra evAsya pramANa tena mIyate ||"-prmaannsmu. 1.10 / 2 "pramANamavisaMvAdi jAnam","pramANavA0 2-1 / 3 "viSayASigatizcAtra prmaannphlmissyte| svavittirvA pramANaM tu sArUpyaM yogyatApi vaa||"-ssvsN0 kA 134 / 4 "svaparAvabhAsakaM yayA pramANaM bhuvi buddhilakSaNam"- svayambhU0 kA. 63 / 5.pramANaM svaparAbhAsi zAna shaayvivrjitm|"--maayaa kA1
Page #40
--------------------------------------------------------------------------
________________ prastAvanA prAyaH sabhI darzanakArIne pramANako svIkAra kiyA hai| parantu vaha miti kisake dvArA hotI hai arthAt pramitikA karaNa kauna hai ? ise sabane alaga alaga batalAyA hai / naiyAyika aura vaizeSikoMkA kahanA hai ki marSapti indriya aura bhayaka sannikarSase hotI hai isalie sannikarSa mitikA karaNa hai| mImAMsaka sAmAnyatayA indriyako,sAMrUpa indriyavRttiko aura bauddha sArUpya evaM yogyatAko pramitikaraNa batalAte haiM / samantabhadra ne 'svaparAvabhAsaka' zAnako pramitikA avyavahitakaraNa pratipAdana kiyA hai| samantamA ke uttaravartI pUjyapAdane bhI svaparAvabhAsaka jJAnako hI prAMmatikarama(pramANa) honekA samarthana kiyA hai aura sannikarSa,indriya tathA mAtra jJAnako pramiti karaNa(pramANa mAnanemeM doSodAvana bhI kiyA hai| vAstavameM pramiti - pramANaphala jaba ajJAnanivRtti hai taba usakA karaNa prajJAnavirodhI sva bhaura parakA avabhAsa karanevAlA zAna hI honA cAhie / samantamanake dvArA pratiSThita isa pramANalakSaNa 'svaparAvabhAsaka' ko prArthikarUpase apanAne hue bhI zAbdikarUpase prakalaGgadevane apanA prAtmAthaMgrAhaka vyavasAyAtmaka jAnako pramANasakSaNa nirmita kiyA hai / tAtparya yaha ki samantabhadra ke 'sva' padakI jagaha 'pAsmA' aura 'para' padake sthAna meM 'martha' pada evaM 'bhavabhAsaka' padakI jagaha 'vyavasAyAtmaka' padako niviSTa kiyA hai| tathA 'artha' ke vizeSaNarUpase kahIM "manadhigata' kahIM 'bhanizcita aura kahIM 'anirNIta" padako diyA hai / kahIM jJAna ke vizeSagarUpa se 1 ghekho, sarvArthasi0 1-10 / / 2 "vyavasAyAtmakaM jJAnamAtmAyagrAhaka matam / "-- aghIya kA060 3 "pramANamavisaMvAdi lAnaM anadhigatArthAdhigamalakSagavAn / " --padA kA. 36 4'ligaliGgasambandhajJAna pramANa anividhatanizcayAt / paTaza 11 5 "prakRtasyApi na vai prAmANyaM pratiSedhyaM-anirNItanirNAyakatvAt / " aSTama kA0 101 /
Page #41
--------------------------------------------------------------------------
________________ nyAya-dIpikA 'pravisaMvAdi padako bhI rakhA hai| ya pada kumArisa tathA pamaMkIti se mAye hue mAlUma hote haiN| kyoMki unake pramANalakSaNoMmeM ve pahalese hI vihita hai / prakala devake utsaravartI mANikyanandine prakalaGkadevake 'prana vigata' padake sthAnameM kumArilokta 'apUrvArtha' aura pAramA' pada sthAnameM samantabhadosta 'sva' padakA niveza karake 'svApUrthi' jaisA eka pada banA liyA hai aura 'damavasAyAsmaka' padako jyoMkA tyoM apanAkara 'svApUrvArthavyavasAyAtmakaM zAna' yaha pramANasAmAnyakA lakSaNa prakaTa kiyA hai| vidyAnandane yadyapi saMkSepameM 'samyagjAna' ko pramANa kahA hai' aura pIche use 'svArthavyavasAyAtmaka' siddha kiyA hai, akalaGka tathA mANikyanandikI taraha spaSTa taura para 'anadhigasa' yA 'mapUrva' vizeSaNa unhoMne nahIM diyA, tathApi samparajJAnako anadhigatArthaviSayaka yA apUrvArthaviSayaka mAnanA unheM praniSTa nahIM hai unhoMne jo apUrvArthakA khaNDana kiyA hai| yaha kumArilake sarvathA 'apUrvArtha' kA khaNDana hai / kathaMcid apUrthi to unheM mabhipreta hai / prakaladevakI taraha smRtyAdi pramANoMmeM mapUrthitA X "pramANamavisaMvAdijJAnam" praSTaza kA0 36 / 2 "svApUrSivyavasAyAtmakaM jJAnaM pramANam |',--priikssaam. 1-1 / 3 "sampamAnaM pramANam"-pramAgaparI0 pRSTa 51 / 4 "kiM punaH samyaramAna ? mabhidhIyate-svArthavyavasAmAtmakaM samyazAnaM samyammAnasvAta..." -pramANapa0 pR0 53 / 5 "tatsvArthavyavasAyAtmakazAnaM mAnamitIyatA lakSaNena gatArthatvAt vyarthamanmadvizeSaNam ||"-tsvaaytrlo. pR0 174 / 6 "sakaladezakAlavyAptasAdhyAsAdhanasambadohApohalakSaNo hi tarka: pramANayitavyaH, tasya kayAJcipUrvArthatvAt / " "nacaMtad gRhItagrahaNAdapramANamiti zamanIyam, tasya kathAJcidapUrthitvAt / na hi tadviSayabhUtamekaM davyaM smRtipratyakSagrAhya mena tatra pravartamAna pratyabhijJAnaM gRhItagrAhi manyeta tadgRhItAtIlabartamAnavivartatAdAtmyAt dadhyasya kaJcidapUrvApa
Page #42
--------------------------------------------------------------------------
________________ s kA unhoMne spaSTatayA samarthana kiyA hai| sAmAnyatayA pramANalakSaNa meM pUrva padako na rakhanekA tAtparya yaha hai ki pratyakSa to apurvAgrAhI hotA hI hai aura anumAnAdi pratyakSa se gRhIta dharmAMzoMmeM pravRtta honese apUrvAcaMgrAhaka siddha ho jAte haiM / yadi vidyAnanda ko smRtyAdika mapUrvArdhaviSayaka iSTa na hote to unakI pramANatA meM prayojaka apUrvArthatAko ve kadApi na batalAte / isase spaSTa hai ki vidyAnanda bhI pramANako apUvarthigrAho mAnate haiM / isa taraha samantabhadra aura prakalaGkadeva kA pramANasAmAnyalakSaNa hI uttaravartI jaina tArkikoMke lie zrAvAra huA hai ! bhA0 gharmabhUSaNane nyAyadIpikA meM vidyAnandake dvArA svIkRta 'samyagjJAnatva' rUpa pramANake sAmAnyalakSaNako hI apanAyA hai aura use apanI pUrvaparamparAnusAra savikalpaka agRhItagrAhI evaM svArthavyavasAyAtmaka siddha kiyA hai tathA dharmakIti prabhAkara bhaTTa aura naiyAyikoMke pramANasAmAnyalakSaNoM kI prAlocanA ko hai / 5. dhArAvAhika jJAna dArzanika pranthoM meM dhArAvAhika jJAnoMke prAmANya aura apramANya kI vistRta carcA pAyI jAtI hai| nyAya-vaizeSika paura mImAMsaka unheM pramANa mAnate haiN| para unakI pramANatAkA samarthana ve alaga-alaga DhaMgase karate haiN| nyAya-vaizeSikA kahanA hai ki unase paricchitti hotI hai aura lokameM ve pramANa bhI mAne jAte haiN| ataH ve gRhItagrAhI hone para bhI tvespi pratyabhijJAtasya tadviSayasya nApramANatvaM laiMgikAderapyapramANatvaprasaMgAt / tasyApi sarvathaivA pUrvArthatvAsiddheH / " - pramANapa0 pR070| "smRtiH pramANAntaramuktaM nacAsAvapramANameva savAdakatvAt kathaJcana pUrvArthasAhityAt pramANa10 pR0 67 / " gRhItagrahaNAttarko'pramANa miti cetra / tasyApUrvArthaveditvAdupayoga vizeSataH / / " - tatvAzlo0 pR0 115 / 1 " anadhigatArthagrantRtvaM ca dhArAvAhikajJAnAnAmadhigatagocarANAM J prastAvanA -
Page #43
--------------------------------------------------------------------------
________________ 18 nyAya-dIpikA pramANa hI haiM / bhATToMkA mata hai ki unameM sUkSma kAla-bheda hai| ataeva ke anadhigata sUkSma kAla-bhedako grahaNa karanese pramANa haiM / prabhAkara matavAle' kahate haiM ki kAlabhedakA bhAna honA to zakya nahIM hai kyoMki vaha atyanta mUkSma hai| parantu hA~, pUrvajAna se uttarazAnoM meM kucha atizaya (vaiziSThya ) dekhanemeM nahIM paataa| jisa prakAra pahale bhAnakA anubhava hotA hai usI prakAra uttara jJAnoMkA bhI anubhava hotA hai| isalie dhArAvAhika jJAnoMmeM prathama jJAnase na to utpattikI apekSA koI vizeSatA hai aura na pratItikI apekSAse hai / ata: ve bhI prathama mAnakI hI taraha pramANa haiN| bauddhadarzanameM yadyapi adhigatArthaka jJAnako hI pramANa mAnA hai maura isalie adhigatArthaka dhArAvAhika zAnoMmeM svata: praprAmANya sthApita ho jAtA hai tathApi dharmakItike TIkAkAra bhaTane' puruSabhadakI apekSAsa lokasiddhapramANabhAvAnAM prAmANyaM vihantIti nAdriyAmahe |....."tsmaadryprdrshnmaatrbyaapaarmev jJAnaM pravattaMka prApakaM ca / pradarzanaM ca pUrvavaduttareSAmapi vijJAnAnAmabhinnamiti kathaM pUrvameva pramANaM nottarANyapi |"nyaayvaa tAtparya pR0 21 / 1 "dhArAvAhikakeSvapyuttarottareSAM kAlAntarasambandhasyAgRhItasya grahaNAd yuktaM prAmANyam / tasmAdasti kAlabhedasya parAmarzaH / sadAdhikyAcca siddhamuttareSAM prAmANyam |"-shaastrii0 pR. 124-126 / 2 "sannapi kAlabhedo'tisUkSmatvAnna parAmRSyata iti cet ; maho sUkSmadarzI devAnApriyaH !"--(zarastrado0 pR0 125) patra pUrvapakSaNollekha:] "vyApriyamANe hi pUrvavijJAnakAraNakalApe uttareSAmapyutpattiriti na pratItita utpattito vA dhArAvAhikavijJAnAni parasparasyAtizerate iti yuktA sarveSAmapi pramANatA |"--prkrnnpN0 pR0 43 / 3 "yadakasminnera nIlAdivastuni dhArAvAhInIndriyajJAnAnputpadyate tadA pUrvagAbhinnayogakSematvAta uttareSAmindriyannAnAnAmaprAmANyaprasaGgaH / na caivam mato'nekAnda
Page #44
--------------------------------------------------------------------------
________________ prastAvanA unameM prAmANya aura aprAmANya donoM svIkAra kiyA hai| kSaNabhedadaSTA (yogI) kI apekSAse pramANatA aura bhaNabheda adRSTA vyAvahArika puruSoM ko apekSAse apramANatA vaNita kI hai| anaparamparAke zvetAmbara tAkikoMne dhArAvAhika zAnoM ko prAyaH pramANa hI mAnA hai unheM apramANa nahIM kahA hai| kintu akalaGka pora unake uttaravartI sabhI digambara prAcAryAne apramANa batalAyA hai / aura isIlie pramANake lakSaNameM anadhigata yA apUrvArtha vizeSaNa diyA hai / vidyAnandakA kucha bhukAya avazya unheM pramANa kahanekA pratIta hotA hai| parantu jaba ve sarvathA apUrvArdhatvakA virodha karake kathaMcit apUrvArtha svIkAra kara lete haiM taba yahI mAlUma hotA hai ki unheM bhI dhArAvAhika jJAnoMmeM aprAmANya iSTa hai / dUsare, unhoMne paricchattivizeSake abhAva meM jisa prakAra pramANasamlava svIkAra nahIM kiyA hai| usI prakAra pramitivizeSake prabhAvameM dhArAvAhika jJAnoMko apramANa mAnanekAmI unakA abhiprAya spasTa mAlUma hotA hai| ataH dhArAvAhika jJAnoMse yadi pramitivizeSa utpanna nahIM hotI hai iti pramANasaMplavavAdI darzayannAha pUrvapratyakSeNa ityAdi / etat pariharati -tad yadi pratikSaNaM kSaNavivekazino'dhikRtyocyate tadA bhinnopayogitayA prathak prAmANyAt naanekaantH| atha sarvapadArthavvekasvAdhyavasAthina: sAMvyavahArikAn puruSAnabhipratyocyate tadA sakatameva nIlasantAnamekamartha sthirarUpaM tatsAdhyA cArthakriyAmekAtmikA madhyavasyantIti prAmANyamapputtareSAmaniSTameveti kuto'nekAntaH ?" hetuninthTI0 li. pR0 31 / 1 "gRhItamagRhItaM vA svArtha yadi vyavasyati / tanna loke na zAstraSa vijAti pramANatAm ||'-tttvaarthshlo0 pR0 154 / 2 "upayogavizeSasyAbhAve pramANasamAnavasyAnamyupagamAt / sati hi pratipaturupayogavizeSe dezAdivizeSasamavadhAnAdAgamAtpratipannamapi hiraNyaretasaM sa punarunumAnA. pratipitsate |"--prsstts0 pR. 4 /
Page #45
--------------------------------------------------------------------------
________________ nyAya-dIpikA to unheM apramANa (myamANa nahIM) kahanA ayukta nahIM hai / nyAyadIpikAkArane bhI prathama ghaTAdijJAnake alAvA uttaravartI avaziSTa ghaTAdijJAno. ko ajJAnanivRttirUpa pramitiko utpanna na karaneke kAraNa prapramANa ho spaSTatayA pratipAdana kiyA hai aura isa taraha unhoMne akalachumArgakA ho samarthana kiyA hai| 6. prAmANyavicAra aisA koIbhI tarka grantha na hogA jisameM pramANake prAmANyAprAmANyakA vicAra prasphuTita na huA ho| aisA mAlUma hotA hai ki prArambhameM prAmANya kA vicAra vedoMkI prAmANatA sthApita karaneke lie huA thaa| jaba usakA takake kSetrameM pravezameM huA taba pratyakSAdi jJAnoMkI prAmANatA aura apramANatAkA vicAra hone lgaa| pratyeka dArzanikoMko apane tarka granthameM prAmANya aura apramANya tathA usake svataH aura parataH honekA kathana karanA anivArya sA ho gayA aura yahI kAraNa hai ki prAyaH choTese choTe tarkagranthameM bhI vaha carcA Aja dekhane ko milatI hai| 1 "pratyAkSAdiSu dRSTArtheSu pramANeSu prAmAyanizcayamantareNaiva vyavahArasiddhastatra ki svataH prAmANyamuta parata iti vicAreNa na na: prayojanam, anirNaya eka tatra zreyAna, adRSTaM tu viSaye vaidikeSvagaNitaviNa. vitaraNAdiklezasAdhyeSu karmamu tatprAmANyAvadhAraNamantareNa prekSAvatAM prabatanamanutritamiti tasya prAmANyanizcamovazyakartavyaH, tatra parata eva vedasya prAmANyamiti vakSyAmaH |'-nyaapmN0 pR0 155 / 2 "sarvavijJAnaviSayamidaM tAvatpratIkSyatAm / pramANatvApramANatve svataH ki parato'thavA ||"-mii0 zloka co0 zlo0 33 / "prAmANyamaprAmANyaM vA srvvijnyaangobrm| svato vA parato veti prathamaM praviSicyatAm |"nyaaymN0 pR. 146 /
Page #46
--------------------------------------------------------------------------
________________ prastAvanA nyAya-vaizeSika' donoMko parataH, sAMkhya' donoMko svataH, mImAMsaka' prAmANyako to svataH paura aprAmANyako parata: tathA bauddha' donoMko kiMcit svataH paura donoMko hI kiMcit parata; vaNita karate haiN| jainadarzanameM abhyAsa aura anabhyAsadazAmeM utpatti to donoMko parata: maura zapti abhyAsadazAmeM svata: tathA anabhyAsadazAmeM parataH mAnI gaI hai| dharmabhUSaNane bhI pramANatAko utpatti para ho aura zyaya zikSi) abhyastaviSayameM svataH evaM manamyasta viSayoM parataH batalAyA hai| 7. pramANake bheva___ dArzanikarUpase pramANake bhedoMko ginAnevAsI sabase purAnI paramparA kauna hai ? aura kisako hai ? isakA spaSTa nirdeza to upalabdha dArzanika sAhityameM nahIM milatA hai kintu itanA jarUra kahA jA sakatA hai ki pramANa ke spaSTatayA cAra bheda ginAnevAle nyAyasUtrakAra gautamase bhI pahale pramANake aneka bhedoMko mAnyatA rahI hai| kyoMki unhoMne aitiha, prIpatti, sambhava maura abhAva ina cArakA spaSTataza ullekha karake unakI atirikta pramANatAkA nirasana kiyA hai tathA zabdameM aitipakA prora 1 "dvamapi parata ityeSa eva pakSa: zreyAna 'nyAyamaM0 pR0 160 / kandalI0 pR0 220 / 2 "pramANatvApramANatvaM svataH sAMkhyAH smaashritaaH|" -sarvadarza0 pR0 276 / 3 "svataH sarvapramANAnAM prAmAmiti gamyatAm / na hi svato'satI zaktiH kartumarona pAryate ||"-mo0 zlo0 sU0 2 ilo. 47 / 4 "ubhayamapi etat kiJcit svataH kiJcit parata iti..."-- tasvasaM0 50 kA0 3123 / 5 ' tatprAmANyaM svataH paratazpa"--parIkSAmu0 1-13 ! "prAmANyaM tu svataH siddhamabhyAsAt parato'nyayA ||"prmaannp- pR0 63 / 6 "pratyakSAnumAnopamAnazabdAH pramANAni |"nyaays0 1-1-3 /
Page #47
--------------------------------------------------------------------------
________________ nyAya-dIpikA anumAnameM zeSa tonakA antarbhAva ho jAnekA kathana kiyA hai| prazastapAdane bhI apane vaizeSikadarzanAnusAra pratyakSa aura anumAna ina do hI pramANoMkA samarthana karate hue ullikhita pramANoMkA inhIM meM antarbhAva pradarzita kiyA hai| prasiddhike AdhAra para itanA aura kahA jA sakatA hai ki pATha prama mA yataH sa va rAgAnA hai / kahA, pramANako anekabhedarUpa prArambhase hI mAnA jA rahA hai aura pratyeka darzanakArane kamase kama pramANa mAnanekA prayatna kiyA hai tathA zeSa pramANoMko usI apanI svIkRta pramANasaMkhyA meM hI antarbhAva karanekA samarthana kiyA hai / yahI kAraNa hai ki sAta, chaha, pAMca, cAra, tIna, do aura eka pramANavAdI dArzanika jagatameM AvirbhUta hue haiN| eka aisAbhI mata rahA jo sAta pramANa mAnatA zrA' 1 chaha pramANa mAnanevAle jaiminI athavA bhATTa, pAMca pramANa mAnanevAle prAbhAkara, cAra pramANa kahanevAle naiyAyika, tIna pramANa mAnanevAle sAMsya, do pramANa svIkRta karanevAle vaizeSika maura bauddha tathA eka pramANa mAnanevAle cArvAka to mAja bhI darzana zAstrakI carcAka viSaya bane hue haiN| jainadarzanake sAmane bhI yaha prazna thA ki vaha kitane pramANa mAnatA hai ? yadyapi matyAdi pauca jAnoMko samyagjJAna yA pramANa mAnanekI paraMparA prati suprAcInakAlase hI prAgamoMmeM nibaddha aura maukhika rUpase surakSita calI A rahI thI, para jenetaroMke lie vaha alokika jaisI pratIta hotI thI-usakA darzanAntarIya pramANanirUpaNa se mela nahIM khAtA thaa| isa 1 "na catuSTvamaitihmArthApattisambhavAbhAvaprAmANyAt |"-yaaysuu. 2-2-1 / "zabda aitiyAnarthAntarabhAvAdanumAnArthApasisambhavAbhAvAnaryAntarabhAvAccApratiSedhaH |"-mpaaysuu0 2-2-2 / 2 dekho, prazastapAvabhAjya pR0 106-111 /
Page #48
--------------------------------------------------------------------------
________________ prastAvanA prazna kA uttara sarvaprathama' dArzanikarUpase sambhavataH prathama zatAbdimeM hue tattvArthasUtrakAra prA0 umAsvAtine diyA hai| unhoMne kahA ki sabhyajJAna pramANa hai aura vaha mUlameM do hI bhedarUpa hai :-1 pratyakSa paura 2 parokSa / prA. umAsyAtikA yaha maulika pramANadvayAMvamAga itanA suvicArapUrvaka aura kauzalyapUrNa humA hai ki pramANoMkA prAnantya bhI inhIM domeM samA jAtA hai| inase atirikta pRthak tRtIya pramANa mAnaneko bilkula prAvazyakatA nahIM rahatI hai / jabaki vaizeSika aura bauddhoMke pratyakSa tathA anumAnarUpa dvividha pramANavibhAgameM aneka kaThinAiyAM nAtI haiN| unhoMne prati saMkSepameM, mati, smRti, saMjhA (pratyabhijJAna), cintA (sa) aura abhinibodha (anumAna) inako bhI pramANAntara honekA saMketa karake aura unheM matijJAna kaha kara pAye parokSam' mUtrake dvArA parokSapramANameM hI antarbhUta kara liyA hai| prA0 umAsvAtine isa prakAra pramANadvayakA vibhAga karake uttaravartI jainatAkikoM ke lie prazasta aura 1 yadyapi zvetAmbarIya sthAnAGga aura bhagavatI meM bhI pratyakSa-parokSarUpa pramANadvayakA vibhAga nirdiSTa hai, para use zraddheya 50 sukhalAlajI niyuktikAra bhadrabAhu ke bAdakA mAnate haiM, jinakA samaya vikramakI chaThI zatAmdi hai| dekho, pramANamI. bhA. Ti. pR. 20 / paura bhadrabAhuke samayake liye dekho, zve. muni vidvAn zrIcaturavijayajIkA 'zrIbhadrabAha' zIrSaka lekha 'anekAnta varSa 3 ki. 12 tathA 'kyA niyuktikAra bhadravAha aura svAmI samantabhadra eka hai?' zIrSaka merA lekha, "anekAnta' varSa 6 ki. 10-11 pR. 338 / 2 "tatpramANe" "prAdye parokSam"-"pratyakSamanyat" -tatvAryasU0 1-10, 11, 12 / 3 "matiH smRtiH saMjJAcintAbhinibodha ityanarthAntaram"-tasvAryasU. 1.14 /
Page #49
--------------------------------------------------------------------------
________________ nyAya-dIpikA sarala mArga banA diyaa| darzanAntaroM meM prasiddha upamAnAdikako bhI parokSame hI antarbhAva honekA spaSTa nirdezA unake bAdameM hone vAle pUjyapAdane kara diyA / akalaMkadevane usI mArgapara calakara parokSa-pramANake bhadoMko spaSTa saMkhyA batalAte hue unakI sayuktika siddhi ko aura pratyakakA lakSaNa praNayana kiyaa| prAge to parokSapramANoMke sambandhameM umAsvAti aura prakalaGkane jo dizA nirdhArita kI usIpara saba janatAkika aniruddha * rUpase cale haiM / prakalaGkadevake sAmane bhI eka prazna upasthita huaaa| vaha yaha ki lokameM to indriyAzrita jJAnako pratyakSa mAnA jAtA hai para janadarzana use parokSa kahatA hai, maha lokavirodha kamA ? isakA samAdhAna unhoMne bar3e spaSTa aura prAJjala zandoMmeM diyA hai / ve kahate hai'--pratyakSa do prakArakA hai-- 1 sAMvyavahArika aura 2 mukhya / lokameM jisa indriyajanya pratyakSako pratyakSa kahA jAtA hai vaha vyavahArase tathA dezata, baizana honese sAMvyavahArika pratyakSake rUpameM janoMko iSTa hai| ata: koI lokavirodha nahIM hai| akala ke isa bahumukhI pratibhAke samAdhAnane sabako cakita kiyaa| fira to jaina tarkagaMdhakAroMne ise bar3e bhAdarake sAtha eka svarase svIkAra kiyA aura apane apane granthoM meM apanAyA / isa taraha mUtrakAra umAsvAtine jo pramANake pratyakSa aura parokSa ye do bheda nirdhArita kiye the unheM hI jainatArkikAne paripuSTa aura samarthita kiyA hai ! yahA~ yaha 1 "umAnArthApattmAdInAmatravAntarbhAvAt / " "masa upamAnAgamAdInAmabAntarbhAva:'- sarvArthasiddhi pR0 64 / 2 "jJAnamAdyaM matiH saMjA cintA cAbhinibodhikam / prAGnAmayojanAt zeSaM zrutaM zabdAnuyojanAt ||"-lghiiykaa 11 / "paroka zeSavijJAnaM pramANe iti saMgrahaH"-- laghIya. kA. 3 / 3 "pratyakSaM vizadaM zAna murUpasaMvyavahArata:"-laSIya kA0 31
Page #50
--------------------------------------------------------------------------
________________ prastAvanA bhI kaha denA prAvazyaka hai ki samantabhadrasvAmIne', jo umAsvAtike uttaravartI aura pUjyapAdake pUrvavartI haiM, pramANake anya prakArase bhI do bheda kiye haiM-1 akramabhAvi aura 2 kamabhAvi / kevalajJAna prakramamAvi hai aura zeSa masyAdi cAra jAna kramamAvi haiN| para yaha pramANayakA vibhAga upayogake kramAkramakI apekSAle hai| samantabhadra ke liye bhAptamImAMsA prApta vivecanIya viSaya hai| ataH prAptake jJAnako unhoMne makramamAvi aura prApta bhinna anApta (chayastha) jIvoMke pramANajJAnako kramabhAvi batalAyA hai isaliye upayogabheda yA vyaktibhedakI dRSTise kiyA gayA yaha pramANadvayakA vibhAga hai| prA dharmabhUSaNane sUtrakAra umAsvAti nirdiSTa pratyakSa aura parokSarUpa hI pramANake do bheda pradarzita kiye haiM bhaura unake usarabhedoMkI pUrva paramparAnusAra parigaNanA kI hai| janadarzana meM pramANake jo bheda-prabheda kiye gaye haiM ve isa prakAra haiM: 1 "tattvajJAna pramANaM te yugapata sarvabhAsanam / mabhAvi ca yajjJAnaM syAdvAdanayasaMskRtam // " ___ .-mAptamau kA 101 / 2 "sparzanAdIndriyanimittasya bahubahuvikSiprAnisRtAnuktapraveSu taditareSvartheSu vartamAnasya pratIndriyamaSTacatvAriMzabhedasya vyaJjanAvagrahabhedaraSTaH catvArizatA sahitasya saMkhyASTAzItyuttaradizatI pratipAtamyA / tathA patindriyapratyakSaM bahvAdidvAdazaprakArArthaviSayamavagrahAdivikalpamaSTacasvArizasaMkhyaM pratipattavyam |"-prmaannp0 pR065|
Page #51
--------------------------------------------------------------------------
________________ sAMvyavahArika indriyapratyakSa anindriyapratyakSa . 1 2 3 4 5 | / | / / spa. rAsa. prA. cA.A. / ; / / / a.4 a.4 a.4 pra. 4. 4 bahu. 12 / ba. 12.12.12ba 12ba 12 pratyakSa 48 + 48 + 48+4+48 pAramArthika pramANa / / / 4x12=48 avagra4 kevala avadhi mana:paryaya | saMkala vikala eka sAdR vaisA Adi = 240 + 48 ( vyaMjana vigraha ke ) = 288 2 5 T smRti pratyabhi tarka anumAna prAgama 2 parokSa indriyapra0 48 ani0 pra0 gughoe | agavA. aMgama. svArtha pArtha nyAya- dopikA
Page #52
--------------------------------------------------------------------------
________________ prastAvanA 8. pratyakSa kA lakSaNa dArzanika jaganameM pratyakSakA lakSaNa aneka prakArakA upalabdha hotA hai / nayAyika yaura vazeSika sAmAnyatayA indriya aura arthake mannikarSako pratyakSa kahate haiN| sAdhya zrotrAdi indriyoM kI vRttiko aura mImAMsaka indriyoMka. nAphe sAtha hone para kasA honevAlI muni (mAna) ko pratyakSa mAnate haiN| bauddhadarzanameM tIna mAnyatAyeM hai :--1 dasubandhukI, 2 dignAgakI aura 3 dhrmkiittikii| vasubandhune' prarthajanya nirvikalpaka vAbako, dignAgane' nAmajAtyAdirUpa kalpanAma rahita nirvikalpa mAnako aura dharmakIttine" nirvikalpaka tathA abhrAnta jJAnako pratyakSa kahA hai| sAmAnyatayA nirvikalpakako nabhI bauddha tAkikoM ne pratyakSa gvIkAra kiyA hai| darzanAntaroMmeM aura bhI kitane hI pratyakSa-lakSaNa kiya gaye haiN| para ve saba ima sakSipta sthAnapara prastuta nahIM kiye jA sakate haiN| janadarzanameM sabase pahale siddhasena' (nyAyAvatArakAra) ne pratyakSakA lakSaNa kiyA hai| unhAna aparokSarUpase arthakA grahaNa karanavAle zAnako pratyakSa kahA hai| isa lakSaNama anyonyAzraya nAmakA dIpa hotA hai / kyoMki pratyakSa kA lakSaNa parokSaghaTita hai aura parokSakA lakSaNa 1 "indriyArthasannikarpotnamavyAdezyamayabhicAri tryavamAyAtmaka pratyakSam"-nyAyasUtra0 1-1-4 / 2 "natsamprayoga pUphArambandriyANAM buddhijanma tana pratyakSa m'-jaimini 1-1-4 / 3 "arthAdijJAnaM pratyakSam'-pramANasa0 pR. 32 / 4 "pratyakSaM kApanApauda nAmajAtyAsaMyuttam / " pramANasamu. 1- / 5. "kalpanApoTamabhrAntaM pratyakSam" -nyAyavindu0 10 11 / E "aparokSatayA'rthasya grAhakaM jJAnamIdRzam / pratyakSamitarad zeyaM parokSaM gRhnnekssyaa|" yAyAva0 kA 4 //
Page #53
--------------------------------------------------------------------------
________________ 28 nyAya-dIpikA ( pratyakSabhinnatva) pratyakSaghaTita hai| akala devane' pratyakSakA aisA lakSaNa banAyA jisase vaha doSa nahIM rhaa| unhoMne kahA ki jJAna vizada haispaSTa hai vaha pratyakSa hai| yaha lakSaNa apane ApameM spaSTa to hai hI, sAtha meM bahuta saMkSipta aura vyApti prativyApti bhAdi doSoMse pUrNataH rahina bhI hai / malakA yaha kala lakSaNa jainaparamparAmeM itanA pratiSThita aura vyApaka huA ki dono hI sampradAyoMke zvetAmbara zrIra digambara vidvAnoM bar3e AdarabhAva se apanAyA hai| jahAM taka mAlUma hai phira dUsare kisI janatAvikako pratyakSakA anya lakSaNa banAnA Avazyaka nahIM huA aura yadi kisIne banAyA bhI ho to usakI utanI na to pratiSThA huI hai aura na use utanA apanAyA hI gayA hai| akaladevane apane pratyakSa lakSaNa meM upAtta vaizayakA bhI khulAsA kara diyA hai| unhoMne anumAdikakI apekSA vizeSa pratibhAsa honeko vaizaya kahA hai / A0 dharmabhUSaNane bhI kala pratiSThita ina pratyakSa aura vaidyake lakSaNoMko apanAyA hai aura unake sutrAtmaka kathanako aura adhika sphuTita kiyA hai / 4 * 6. artha aura Alokako kAraNatA bauddha jJAnake prati artha aura Alokako kAraNa mAnate haiN| unhoMna cAra pratyayoM ( kAraNoM se sampUrNa jJAnoM (svasaMvedanAdi) kI utpatti varNita kI hai| ve pratyaya ye haiM : -1 samanantarapratyaya 2 zrAdhipatyapratyaya, 3 zrAlambanapratyaya aura 4 sahakAripratyaya pUrvajJAna uttarajJAnakI F - 1 " pratyakSaM vizadaM jJAnam" laghIya0 kA0 35 pratyalakSalakSaNaM prAhuH spaSTaM sAkAramaJjamA / " nyAyavi0 kA 0 3 | 2 " zranumAnAdyatirekeNa vizeSapratibhAsanam / tazayaM mataM buddheravaizadya mataH param // " laghIya0 kara0 4 /
Page #54
--------------------------------------------------------------------------
________________ prastAvanA 26 utpatti kAraNa hotA hai isalie vaha samanantara pratyaya kahalAtA hai / cakSurAdika indriyAM zrAdhipatyapratyaya kahI jAtI haiN| artha (viSaya) Alambana pratyaya kahA jAtA hai aura Aloka yAdi sahakAri pratyaya haiM / isa taraha bauddhoMne indriyoM ke alAvA artha aura Alokako bhI kAraNa svIkAra kiyA hai / arthako kAraNatA para to yahA~ taka jora diyA hai ki jJAna yadi ase utpanna na ho to vaha arthako viSayabhI nahI kara sakatA hai' / yadyapi naiyAyika Adine bhI arthako jJAnakA kAraNa mAnA hai para unhoMne utanA jora nahIM diyaa| isakA kAraNa yaha hai ki nyAyika prAdi jJAna ke prati sIdhA kAraNa sannikarSako mAnate haiN| prayaM to sanni karSa dvArA kAraNa hotA hai / ataeva jaina tAkikone naiyAyika Adike arthakAraNatAvAda para utanA vicAra nahIM kiyA jitanA ki vauddhoMke alokakAraNatAvAda para kiyA hai| eka bAta aura hai, bauddhoMne arthajanyatva arthAkAratA aura aryAdhyavasAya ina tInako jJAnaprAmANyake prati prayojaka batalAyA hai aura pratikarmavyavasthA bhI jJAnake prarthajanya hone meM hI kI hai / yataH prAvaraNakSayopazama ko hI pratyeka jJAnake prati kAraNa mAnane vAle jainoMke lie yaha ucita aura Avazyaka thA ki va bauddhoMke isa mantavya para pUrNa vicAra kare aura unake pralokakAraNatvapara sabalatAke sAtha carcA calAeM tathA janadRSTise viSaya - viSaya ke pratiniyamanakI vyavasthAkA prayojaka kAraNa sthira kreN| kahA jA sakatA hai ki isa sambandhameM sarvaprathama sUkSma dRSTi kala devane apanI saphala lekhanI calAI hai aura alokakAraNatA sayuktika nirasana kiyA hai| tathA tvAbaraNa kSayopazamako viSaya-vipIkA pratiniyAmaka batA kara jJAnaprAmANya kA prayojaka saMvAda ( arthAvyabhicAra) ko batAyA hai| unhoMne P 1 "nAkaraNaM viSayaH" iti vacanAt /
Page #55
--------------------------------------------------------------------------
________________ nyAya-dIpikA saMkSepameM kaha diyA ki 'jJAna arthase utpanna nahIM hotA ; kyoMki jAna to _ 'yaha artha hai nahI jAnatA hai arthane meM utpanna huA' isa bAtako vaha nahIM jAnatA / yadi jAnalA hotA to kisIko vivAda nahIM honA cAhie thaa| jaise ghaTa aura kumhArako kAryakAraNabhAvameM kimIkA vivAda nahIM hai| dUsarI bAta yaha hai ki artha to viSaya (jeya) hai vaha kAraNa kaise ho sakatA hai ? kAraNa to indriya aura mana haiM | tIsare, arthake rahane para bhI viparIta jJAna dekhA jAtA hai aura arthAbhAvame bhI kezopDukAdi jJAna ho jAtA hai / isI prakAra prAlokabhI jAnake prati kAraNa nahIM hai, kyoMki prAlokAbhAvameM ullU aAdiko jJAna hotA hai aura pAlokasadbhAvama saMzayAdi jJAna dekhe jAte hai / ataH arthAdika jJAnake kAraNa nahIM haiN| kintu prAvaraNakSayopazamApekSa indriya aura mana hI jJAnake kAraNa hai / isake sAtha hI unhoMne arthajanyatva Adiko jJAnako pramANatAmeM aprayojaka batalAte hue kahA hai ki 'nadutpatti, tAdRpya aura 1 "ayamathaM iti jJAnaM vidyAznotpattimaryataH / / anyathA na vivAda: syAt kulAlAdighaTAdivat ||"-lghii0 53 / "arthasya tadakAraNaravAt / tasya indriyAnindriyanimittatvAt parthasya viSayatvAt / "--- laghI0 svo0 kA0 52 / "yabAsvaM karmakSayopazamApekSiNI karaNamanasI nimitta vijJAnasya na bahirAdayaH / nAna nuDhAtAnvayavyatireka kAraNaM nAkAraNaM viSayaH' iti bAlizagItam tAmasakhagakulAnAM tamasi sati rUpadarzanamAvaraNavinodAt, tavicchedAn pAloke satyapi saMgayAdijJAnasambhavAt / kAcAapahatendriyANa! yAMkhAdI potAdyAkArajJAnotpatteH mumUryANAM yathAsambhavamarthe satyapi viparItapratipattisadbhAvAt nArthAdayaH kAraNa jJAnamyeti |"-smii 57 / 1 "na tajjanma na tAdrapyaM na taha ca vamitiH saha / pratyeka bA bhajantIha prAmANyaM prati hetunAm / / nArtha: kAraNaM vijJAnasya kAryakAlamaprApya nivRtteH atItatamakta : na jJAna
Page #56
--------------------------------------------------------------------------
________________ prastAvanA 31 kAraNa tadadhyavasAya ye tInoM milakara athavA pratyeka bhI pramANatA nahIM haiM / kyoMki artha jJAnakSaNako prApta na hokara pahale hI naSTa ho jAtA hai aura jJAna artha ke abhAva meM hI hotA hai, usake rahate hue nahIM hotA, isalie tadutpatti jJAna-prAmANya prayojaka nahIM hai| jJAna amUrta hai, isalie usameM prAkAra sambhava nahIM hai / bhUttika darpaNAdimaM hI AkAra dekhA jAtA hai | ataH tadAkAratA bhI nahIM banatI hai| jJAname artha nahIM aura na ajJAnAtmaka hai jisase jJAnake pratibhAsamAna hone para zrarthakA bhI pratibhAga ho jAya / ataH tadadhyama utpannahI tAja tInoM banate hI nahIM taba ve prAmANyake prati kAraNa kaise ho sakate haiM ? arthAt nahIM ho sakate haiN| ataeva jisa prakAra ayaM apane kAraNoMse hotA hai usI prakAra jJAna bhI apane (indriya-kSayopazamAdi ) kAraNoM ne hotA hai'| isalie saMvAda (avyabhicAra ) ko hI jJAnaprAmANyakA kAraNa mAnanA saGgata aura ucita hai|' devA yaha mayuktika nirUpaNa ho uttaravartI mANikyanandi, vidyAnanda, prabhAcanda Adi sabhI jaina naiyAyikoMke lie AdhAra huA hai| dharmabhUSaNa ne bhI isI pUrvaparamparAkA anusaraNa karake bauddhoMke arthAnikakAraNa vAda kI sundara samAlocanA kI hai| tatkAryaM tadabhAva eva bhAvAt tadbhAve cA'bhAvAn bhaviSya nArthamArUpyabhUvijJAnam amUrta mUrttA eva hi varpaNAdayaH mumukhAdiprativimbadhAriNo dRSTAH nAmUrta mUtaMpranivibhUn pramutaM ca jJAnama, muttidharmAbhAvAt / na hi jJAne'rtho'sti tadAtmako vA yena tasmin pratibhAsamAne pratibhAseta gabdavat / tataH tadadhyavasAyo na syAt / kathametadavidyamAna tritayaM jJAnaprAmANyaM pratyupakArakaM svAt dyalakSaNatvena ?" laghoSa0 svaM // 0 kA0 58 / 1 "svahetu janito'pyarbhaH paricchedyaH svato yathA / tathA jJAnaM svahetutthaM parivAtmakaM svataH / - laghIya0 kA 0 56 /
Page #57
--------------------------------------------------------------------------
________________ nyAya-dIpikA 10. sannikarSa jaisA ki pahale kahA jA cukA hai ki nayAdhika bhora dazeSika sanikarSako pratyakSakA svarUpa mAnate haiM / para vaha nirdoSa nahIM hai| prathama to, vaha ajAnarUpa hai aura i: yaha vilita nAma ke prati kamapramANa hI nahIM bana sakatA hai taba vaha pratyakSakA svarUpa kaisa ho sakatA hai ? dusare, sagnikarSako pratyakSakA lakSaNa mAnane meM avyApti nAmakA dopa prAtA hai; kyoMki cakSurindriya binA sanakarSake hI rUpAdikA jJAna karAtI hai / yahA~ yaha kahanA bhI ThIka nahIM hai ki vAnindriya arthako prApta karake pajJAna' kagatI hai / kAraNa, cakSarindriya dUra sthita hokara ho padArthamAna karAtI haI pratyakSAdi pramAgAsa pratIta hotI hai / tImA prApname pratyakSajJAnake abhAvakA prasaGga pAtA hai, kyoMki prAptake indriya yA indriyArthasannikarSapUrvaka jJAna nahIM hotA / anyathA sarvAnA nahIM bana makatI hai / kAraNa. tummAdi padArthoM meM indriyAaMsannikArya sambhava nahIM hai| ataH sannikA adhyApta hone tathA ajJAnAtmaka honama pratyakSakA nakSaNa nahIM ho sakatA hai| 11. sAMdhapahArika pratyakSa indriya aura anindriya nanya jJAnako sAmavahArika pratyakSa mAnA gayA hai| 'sATyavahArika use isaniAA kahate haiM ki nAkAma dUsare darzanakAra indriya aura mana sApekSa jJAnako pratyakSa kahate haiN| nAstAna meM nA jo jJAna paranirapekSa evaM prAtmamAtra sApekSa tathA pUrNa nigala hai vahI jJAna pratyakSa hai / ataH lokavyavahArako gamanvaya karanekI dRSTi se akSa janya jJAnako bhI pratyakSa kahane meM koI anaucitya nahIM hai / siddhAntakI bhASAma to usa 1 sarvArtha si0 1.2 / tathA nyAvinazcaya kA. 167 / 2 "sAvyabahArika indriyAnindriyapratyakSam-laghI0 svo0kA0 4 /
Page #58
--------------------------------------------------------------------------
________________ prastAvanA 33 parokSa hI kahA gayA hai / janadarzana meM saMvyAhArika pratyakSake jo matijJAnarUpa hai, bheda aura prabheda saba milakara 336 batAye gae haiN| jinheM eka nakze ke dvArA pahale batA diyA gayA hai| 12. mukhya pratyakSa dArzanika jagatameM prAyaH sabhIne eka aise pratyakSako svIkAra kiyA hai, jo laukika pratyakSase bhinna hai aura jisa alaukika pratyakSa', yogipratyakSa yA yogijJAna ke nAmase kahA gayA hai| padyapi lisI kisIna isa pratyakSameM manakI apekSA bhI vaNita ko I tacApi yogajadharmakA prAmukhya hone ke kAraNa use alaukika hI kahA gayA hai| kucha ho ho, yaha avazya hai ki prAtmAme eka atIndriya jJAna bhI sambhava hai| jainadarzanameM aise hI prAtmamAya sApekSa sAkSAtmaka atIndriya jJAnako mukhya pratyakSa yA pAramArthika pratyakSa mAnA gayA hai aura jisa prakAra dUsare varzanoM meM alaukika pratyakSake bhI paricittamAna, tAraka, kaivalya yA yukta, yuJAna prAdirUpase bheda pAye jAte hai usI prakAra janadarzanameM bhI vikala, sakala athavA avadhi, manaHparSaya aura kaMvalajJakA rUpame mukhyapratyakSake bhI bheda vaNita kiye gaye hai| vizepa yaha ki nayAyika aura vazaSika pratyakSAnAnako alIndriya mAnakara bhI makA agni kayana nityajJAnAtrikaraNa IzvarameM hI batalAte haiN| para jainadarzana pratyeka prAtmA meM usakA samzva pratipAdana karatA hai aura uga viziSTa prAtmaguDise paMdrA honevAlA batalAtA hai / prA0 dharmabhUSaNane bhI aneka yuktiyoM ke sAtha me jJAnakA upapAdana enaM samarthana kiyA hai / 12. sarvajJatA--- bhAratIya darzanazAstroM meM sarvajJatAphA bahuta hI gApaka aura vistRta 1 "evaM pratyakSaM laukikAlaukikabhedena dvividham |"-siddhaantmu0pR0 47 / 2 "tArthabhAvanAprakarSaparyanta jeM yogipratyakSam |"-nyaayvindu pR. 20 /
Page #59
--------------------------------------------------------------------------
________________ 34 nyAya-dIpikA vicAra kiyA gayA hai / cArvAka aura mImAMsaka ye do hI darzana aise hai jo sarvajJatA kA niSedha karate haiN| zeSa sabhI nyAya-baiMpika, yoga-sAMkhya, vedAnta, vauddha aura jaina darzana sarvajatAphA spaSTa vidhAna karate haiM / pArzaka indriyagocara, bhautika padArthokA hI astitva svIkAra karate haiM, unake matameM paraloka, puNyapApa prAdi atIndriya padArtha nahIM haiM / bhUtapcatanyake alAvA koI nitya atIndriya prAtmA bhI nahIM hai| ataH cArvAka darzanameM pratIndriyArthadarzI sarva prAtmAkA sambhava nahIM hai| mImAMsaka paraloka, puNya-pApa, nitya prAtmA prAdi pratIndriya padArthoko mAnanaM avazya hai para unakA kahanA ki dharmApati zAdIndriya padArthoM kA jJAna baMdake dvArA hI ho sakatA hai| puruSa to rAgAdidoSoM se yukta haiN| cuki rAgAdidoSa svAbhAvika haiM aura isalie ve AtmA se kabhI nahIM chUTa sakate haiN| mataeva zagAdi doSoM ke sarvadA bane rahane ke kAraNa pratyakSase dharmAdharmAdi atIndriya padArthokA yathArtha jJAna honA sarvathA asambhava hai / nyAya voSika Izvara meM sarvajJatva mAnaneke matirikta dUsare yogI prAtmAoM meM bhI svIkAra karate haiM / parantu unakA yaha sarvazatva mokSa prAptike bAda naSTa ho jAtA hai / kyoMki vaha yogajanya honese anitya hai / hA~, IzcarakA sarvajJatva nitya evaM zAzvata hai| prAmaH yahI mAnyanA sAMsya, yoga aura vedAntakI hai| itanI vizeSatA hai ki ve AtmAmeM sarvazatva na mAnakara buddhitatvage hI sarvazatva mAnate haiM jo mukta avasthA meM chUTa jAtA hai| 1 "codanA hi bhUtaM bhavantaM bhavipyanta sUkSma vyavahitaM viprakRSTamityevaM jAtIyakamarthamavagarmAyanumala m, nAnyat kizcanendriyam / "-- zAvarabhA0 1-1-2 / 2 "almaviziSTAnAM tu yoginAM yuktAnAM yogajadharmAnugRhItena bhanasA svAtmAntarakAzadikkAlaparamANuvAyumanassu tatsamayetaguNakarmasAmAnmavizeSeSu samavAye pAvitathaM svarUpadarzanamutpadyate / viyuktAnAM punaH ..|"-prshstpaa bhA0 pR. 187 /
Page #60
--------------------------------------------------------------------------
________________ prastAvanA mImAMsaka darzana' jahA~ kevala ghamaMjatAkA niSedha karatA hai aura sarvajJatAke mAnameM iSTApatti prakaTa karatA hai vahA~ bauddhadarzanameM sarvazatAko anupayogI batalAkara dharmajJatA ko prazraya diyA gayA hai| yadyapi mAntarakSita' prabhRti bauddha tAkikoM ne sarvajJatAkA bhI sAghana kiyA hai| para baha gauNa hai| mukhyatayA bauddhadarzana dharmajJavAdI hI pratIta hotA hai| jainadarzanameM AgamagranthoM aura tarka granthoM meM sarvatra dharmajJa aura sarvajJa donoMkA hI prArambhase pratipAdana evaM prabala samarthana kiyA gayA hai| SaTkhaNDAgamasUtroMmeM sarvajatva aura dharmajJatvakA spaSTataH samarthana milatA hai| prA. kundakundane pravacanasArameM vistRtarUpase sarvajJatAkI siddhi kI hai| uttaravartI samantabhadra, siddhasena, asAla, haribhA, vidhAmanya prati jana tArkikoMne dharmajJatvako sarvajJatvake bhItarahI gabhita karake sarvagatva para mahatvapUrNa prakaraNa likhe haiM / samantabhadrakI prAptamImAMsAko to prakalaGkadevane' 'sarvajJa vizeSaparIkSA' kahA hai| kucha bhI ho, sarvazatAke 1 "dharmajJatvaniSedhastu kevalo'zrIpayujyate sarvamanyavijJAnastu puruSaH kena vAryate ||"..-tsv. kA. 3128 / tattvasaMgrahameM yaha zloka kumArilake nAmase uddhRtta huA hai| 2 "tasmAdanuSThAnagataM mAnamaspa vicAmatAm / kITasaMkhyAparijJAne tasya naH kyopayujyate / / heyopAdeyatasvasya sAmpupAyasya vedaka:.1 yaH pramANamasAviSTho na tu sarvasya vedakaH ||"prmaannvaa- 2-31, 32 / 3 "svargApavargasamprAptihetuzAstIti gamyate / sAkSAnna kevalaM kintu sarvajJo'pi pratIyate / " sasvasaM0 kA 33.6 / 4 "murumaM hi tAvat svargamokSasamprApakahetujatvasAghanaM bhagavato'smAbhiH kriyate / yatpunaH azeSArthaparijJAtRtvasAdhanamasya tan prANikam / " tattvasaM0 50 pR0 833 / 5 "sabbaloe savvajIve savvabhAge savvaM samaM jANadi passadi..,"--khaTkhaM0 paDiaNu0 mU0 78 / 6 dekho, pravacanasAra, zAtamImImAmA / 7 dekho, apTA kA. 114 /
Page #61
--------------------------------------------------------------------------
________________ 16 nyAya-dIpikA bandha mi adhiAra vimAna banadarzagane liyA aura bhAratIyadarzanazAstrako tatsambandhI vipula sAhityase samRddha banAyA hai utanA amya dUsare darzanane zAyada hI kiyA ho / pakraladevane' savaMzatvake sAdhanameM aneka yuktiyoMke sAtha eka yukti bar3e mAvI kahI hai vaha yaha ki sarvajJake sadbhAvameM koI bAdhaka pramANa nahIM hai isalie usakA astitva honA hI caahie| unhoMne jo bhI vAdhaka ho sakate haiM una sabakA sundara dRGgase nirAkaraNa bhI kiyA hai / eka dUsarI mahatvapUrNa yukti unhoMne yaha dI hai ki 'prAnmA 'jJa'--jJAtA hai aura usake zAnasvabhAvako DhakanevAle prAvaraNa dUra hote hai / ataH AvaraNoMke vicchinna ho jAnepara jJasvabhAva AtmAke lie phira jJeya-jAnane yogya kyA raha jAtA hai ? arthAt kuchamI nhiiN| aprApyakArI jJAnase sakannArthaparijJAna honA avazyambhAvI hai ? indriyA~ aura mana makalArthaparijJAname mAyaka na hokara bAdhaka haiM ne jahA~ nahIM haiM aura nAbaraNAkA pUrNataH prabhAva hai vahA~ kAlika aura trilokavartI yAvan padArthoM kA sAkSAt jJAna honameM koI bAdhA nahIM hai| vIrasenasvAmI' aura prAcArya vidyAnandane' bhI isI Azayake eka mahattvapUrNa zlokako uddhRta karake jJasvabhAva prAtmA sarvajJatAkA upapAdana kiyA hai jo vastutaH akelA hI sarvajJatAko siddha karanemeM samartha evaM paryApta hai| isa taraha hama dekhate hai ki janaparamparAma 1 dekho, aSTA0 kA 3 / 2 "jJasyAvaraNavicchede treyaM kimavaziSyate / aprApyakAriNastasmAn sarvAvalokanam ||"-nyaavi. kA. 465 / tathA dekho, kA0 361, 362 / 3 dekho, jayapabalA pra0 bhA0 pR0 66 / 4 dekho, aSTasa0 pR. 50 / 5 'zo zeye kathamajJaH syAdasatti pratibandhane / dAhma'gnihako na syAdasati pratibandhane // "
Page #62
--------------------------------------------------------------------------
________________ / . . pAya muspa aura niSpAdhika evaM niravadhi sarvajatA mAnI gaI hai| vaha sAMsyayomAvikI taraha jIvanmukta avasthA taka hI sImita nahIM rahatI, mukta pravasthAmeM bhI mantakAla taka banI rahatI hai / kyoMki jJAna prAsmAkA mUlabhUta piSI svabhAva hai aura sarvajJatA prAvaraNAbhAvameM usIkA vikasina pUrNarUpa hai| itaradarzanoMkI taraha vaha na to mAtra yAtmamanaH sayogAdi janya hai aura na yogavibhuti hI hai / yA ghamaMbhUSaNane svAmI samantabhadrakI saraNise sarvazatAkA sAdhana kiyA hai aura unhIMkI sarvajJatvanAyikA sArikApAkA sphuTa vivaraNa kiyA hai| prathama to sAmAnya sarvanakA samarthana kiyA hai| pAna 'nirdoSatva' hetuke dvArA arahanta jinako ho marvaja siddha kiyA hai / 14. parokSa- - janadarzanameM pramANakA dUsarA bheda parokSa hai / yadyapi bauddhAna' parokSA zabdakA prayoga anumAnake viSayabhUta arthameM kiyA hai| kyoMki unhoMne do prakArakA prartha mAnA hai--1 pratyakSa aura parokSa / pratyakSa to sAkSAkriyamANa hai aura parokSa usase bhinna hai tathApi jaina paramparA ra 'parokSa' zabdakA prayoga prAcIna samayase parokSa jJAnameM hI hotA calA A rahA hai / dUsare pratyakSatA aura parokSalA vasjunaH jJAnaniAla dharma hai / bhAgako pratyakSa evaM parokSa hone se arthabhI upacArase pratyakSa aura parokSa kahA jAtA hai| yaha avazya hai ki jaina darzanake isa 'parokSa' zabda kA vyavahAra aura usakI paribhASA dUsaroM ko kucha vilakSaNa-sI mAlUma hogI parantu 1 "dvividho arthaH pratyakSa; parokSAca / tatra pratyakSaviSayaH sAkSAdikrayamANaH pratyakSaH / parokSa: gunaramAkSAtpararicchidyamAnonumeyatvAdanumAnaviSaya: |"-prmaannp0 pR0 65 / nyAyavA tAtpa0 pR0 158 / 2 "ja parado viSNANaM taM tu parokna tti bhagidamatthemu / jadi kevaleNa pAdaM hRvadi hi jIveNa paJcavalaM ||"-prvcnsaagaa0 58 /
Page #63
--------------------------------------------------------------------------
________________ nyAya-TIpikA vaha itanI sunizcita aura vastusparzI hai ki zabda ko tor3a maror3e binA ho sahajameM Adhika bodha ho jAtA hai / parokSakI janadarzanasammata paribhASA vilakSaNa isalie mAlUma hogI ki lokameM indriyavyApAra rahita bhAnako parokSa kahA gayA hai| jabaki janadarzana meM indriyAdi parakI apekSAse hone vAle jJAnako parokSa kahA hai| vAstavamai 'parokSa' zabdase bhI yahI prathaM dhvanita hotA hai / isa paribhASAko hI kendra banAkara prakaladevane parokSa ko eka dUsarI paribhASA racI hai| unhoMne avizada jJAnako paroma kahA hai' / jAna par3atA hai ki akalaGkadevakA yaha prayatna siddhAnta manakA lokake sAya samanvaya karanekI dRSTise huaA hai| bAdameM to akalakadevakRta yaha parokSa-lakSaNa janaparamparAmeM itanA pratiSThita humA hai ki uttaravartI samI jaina tArkikoMne use apanAyA hai| yadyapi sabakI dRSTi parokSako parApekSa mAnane kI ho rahI hai| prA. kundakundane parokSakA lakSaNa to kara diyA thA, parantu usake bhedoMkA koI nirdeza nahIM kiyA thaa| unake pazcAdvartI grA0 umAsvAtine parokSake bhedoMko bhI spaSTatayA sUcita kara diyA aura matijJAna tathA atazAna ye do bheda batalAye / matijJAnake bhI mati, smRti, saMjJA, cintA paura abhinibodha ye paryAya nAma khe| ki mati matijJAna sAmAnyarUpa hai / ataH matijJAnake cAra bheda haiN| inameM zrutako aura milA denepara parosake phalataH unhoMne pAMcabhI bheda sUcita kara die aura pUjyapAdane upamAnAdika ke pramANAntaratvakA nirAkaraNa karate hue unheM parokSameM hI antarbhAva ho jAnekA saMketa kara diyaa| lekina parokSake pAMca bhedoMkI silasilevAra 1 dekho, sarvArSasi0 1-12 / 2 sarvArthasi0 1-113 3 "mAnasyeva vizadanirmAsinaH pratyakSasvam, itarasya parokSatA |"-lghiiy svo0 kA0 3 | 4 parIkSAmu0 2-1, pramAnaparo* pR0 66 / 5 prabacanasA0 1-58 /
Page #64
--------------------------------------------------------------------------
________________ prastAvanA myavasthA sarvaprathama akarA devane kI hai'| isake bAda mANikyanandi mAdi ne parokSaphe pAMca hI bheda vaNita kiye haiM / ho, AcArya bAdirAjane' avazya parokSake anumAna aura pAgama ye do bheda batalAye haiM / para ina do meMdoMkI paramparA unhIM taka sImita rahI hai. Age nahIM calI, kyoMki uttarakAlIna kisIbhI granthakArane use nahIM apnaayaa| kucha bhI ho, smRti, pratyabhimana. tarka, anumAna aura yAgama inheM sagaine nirvivAda parokSa-pramAga svIkAra kiyA hai| abhinava dharma bhUSaNane bhI inhI pAMca bhedAMkA kavana kiyA hai| 15. smRti yadyapi anubhUtArthaviSayaka kAnake rUpameM smRniko sabhI darzanoMne svaukAra kiyA hai / para jainadarzanake sivAya use pramANa koI nahIM mAnate haiN| sAdhAraNatayA sabakA kahanA yahI hai ki smRti anubhava ke dvArA gRhIta viSayameM hI pravRtta hotI hai, isalie gRhItagrAhI honese vaha pramANa nahIM hai| nyAya-vaizeSika, mImAMsaka aura bauddha sarakA prAyaH yahI abhiprAya hai| jainadArzanikoMkA kahanA hai ki prAmANyameM prayojaka avisaMvAda hai| jisa prakAra pratyakSase jAne hue prathameM visaMvAda na hone se vaha pramANa mAnA jAtA haiM usI prakAra smRti se jAne hue arthameM bhI koI visaMvAda nahIM hotA aura jahA~ hotA hai vaha smRtyAbhAsa hai / ataH smRti pramANahI honA 1 laghIya. kA. 1. aura pramANasaM, kA 2 / 2 "tacca (parokSa) dvividhamanumAnamAgamazceti / anumAnamapi dvividhaM gauNamuvikalpAn / tara gauNamanumAna vividham, smaraNam, pratyabhijJA, tazceti ......!"-pramAni0 pR0 33 / 3 "sa pramANAdayo'naSigatamartha samAnyataH prakArato vA'dhigamamanti, smRtiH punarna pUrvAnubhavamaryAdAmatikAmani, tadviSayA tadUnaviSayA kA na tu tadadhikaviSayA, so'yaM vRttyansarAdvizeSaH smRteriti vimRzati / " tasvazA0 1-11 / 4 dekho, pramANaparIkSA pR0 66 /
Page #65
--------------------------------------------------------------------------
________________ nyAya-dIpikA cAhie / dUsare, vismaraNAdirUpa samAropakA vaha vyavaccheda karatI hai ittalie bhI vaha pramANa hai| tIsare anubhava to vartamAna arthako hI viSaya karatA hai aura smRti ajIta arthako viSaya karanI hai| ataH smRti kathaMcid agRhItagrAhI hAnase pramANa hI hai / 16. pratyabhijJAna pUrvottaravivataMtrI vastuko viSaya karavAne pratyayako pratyabhijJAna kahate hai| pratyatramaza, saMjJA aura pratyabhijJA ye moke paryAya nAma haiM / bauddha bhikSaNikavAdI haiM inAnA va use pramANa nahIM mAnate hai / unakA kahanA hai ki pUrva aura uttara avasyAgrAma rahanevAlA janna kAI evastra hai nahIM taba usako vipaca karanevAlA eka jJAna meM ho sakatA hai ? ata: yaha vahI hai' yaha Ana sAdRzya viSayaka hai / nayavA pratyakSa aura smaraNarUpa do jAnoMkA namuccaya hai / 'yaha aMgako nipaya karanebAlA jJAna ra pratyakSa hai aura 'vaha' yaMzako grahaNa karanevAlA jAgammaraNa hai. isa taraha ba dA jAna haiM / atAva yadi ekallaviSayaka nAna ho bhI to bana bhrAnta hai-- apramANa hai / isake viparIta gAya-zapika saura mImAMmaka jo ki sthiravAdI haiM, ekatra viSayaka jJAnako pratyabhijJAnAtmaka pramANa no mAnate haiN| para ve usa jJAnako svataMtra pramANa na mAnakara pratyakSa namANa svIkAra karate haiM' / janadarzanakA mantavya hai ki pratyabhijJAna na to bauddhoMkI taraha apramANa 1 "nanu ca nde|tytiitprtibhaammy smaraNarUpatvAn, imiti saMtredanasya pratyakSarUpatvAn saMvedanadinayametatam tAdRzamevedamiti smaraNapratyakSasaMvedanadvitayavat / tano naikaMjJAnaM pratyabhijJAyaM pratipadyamAna sambhavati / " --pramANapa0 pR. 66 / 2 dekho, nyAyadI. pR0 58kA puttnott| 3 "smaraNapratyakSajanmasya pUrvottaravivartavatyaikadvayaviSayasya pratyamitrAnasyakasya supratItatvAt / na hi taditi smaraNaM tathAviSadravyavyavasAyAsmaka tasyAtIta
Page #66
--------------------------------------------------------------------------
________________ prastAvanA hai aura na nyAya-baizeSika AdikI taraha pratyakSa pramANa hI hai / kintu vaha pratyakSa aura smaraNake anantara utpanna honevAlA aura pUrva tathA uttara paryAyoM meM rahanevAle vAstavika ekAtya, sAdRzya yAdiko vipaya karanevAlA svatantra hI parokSa-pramANavizepa hai| pratyakSa lo mAra vartamAna paryAyako hI viSaya karatA hai aura smagNa atona paryAyako grahaNa karatA hai / ata: ubhayaparvAvatI ekatvAdikakA jAnanevAlA maMkalanAtmakaH (jor3arUpa) pratyabhijJAna nAmakA judA hI pramANa hai| yadi pUrvottaraparyAyavyApI ekaravakA apalApa kilA jAyegA to kahIM bhI ekatva kA pratyaya na honase eka santAnakI bhI siddhi nahIM ho skegii| ataH pratyabhijJAnakA viSaya ekasvAdisaH thAstavika hone vaha pramANa hI hai-apramANa nahIM / zrIra virAT pratibhAsa na hone se use pratyakSa pramANa bhI nahIM kahA jAsavAtA hai / kinnu spaSTa pratIti hone se vaha parodA pramANakA pratyabhimAna nAmaka bhedavizeSa hai / isake ekavA abhijAna, mAdazyapratyabhijJAna, vaisAdRzyapratmabhivAna prAdi bhaneka bhada janadarzana meM mAna gaye haiN| yahAM yaha dhyAna dena yogya hai ki prAcArya nidhAgadane' pratyabhijAnake ekAtvadhratyabhijJAna aura sAdRzyapratyabhijJAna ye do jho bhara analAya hai / lekina dUsare sabhI jainatAnikoMne niggina aneka-yAsa yadhika bheda ginAye haiN| ise eka mAnyatAbheda hI kahA bhArAbAtA hai / mabhavAnI / kalya, nAdRzya aura vaisAdRzya viSayaka tIna pratyabhijAnAko sadaraNadAtA kaNThIta kahA hai vivarttamAtragocamatvAt / nApImati saMvedanaM tasya vartamAnavivartamAvipayatvAta / lAmyAmupajanyaM tu saMkalanajJAna tadanuvAdapurassara dravyaM pratyavamRzan tato'nyadeva pratyabhijJAnamekatvaviSayaM tadapataye kvaciMdakAnvayAvyavasthAnAt santAnakatvasiddhipi na syAt |'-prmaannp0 pR 66, 70 / 1 dekho, tasvArthazlo0 pR0 160, praSTasa pR. 276, pramANaparI0 pR0 66 /
Page #67
--------------------------------------------------------------------------
________________ xx myAya-dIpikA aura yathApratIti anya pratyabhijJAnoM ko bhI svayaM jAnane kI sUcanA kI hai| isase yaha mAlUma hotA hai ki pratyabhijJAnoM kI do yA tIna Adi koI nizcita saMkhyA nahIM hai| akalaGkadeva', mANikyanandi aura laghu manandavIryane' pratyabhijJAnake bahubhedoM kI ora spaSTatayA saMketa bhI kiyA hai| isa uparyukta vivecanase yahI phalita hotA hai ki darzana aura smaraNase utpanna honevAle jitane bhI saMkalanAtmaka jJAna hoM ve saba pratyabhijJAna pramANa samajhanA cAhie / bhale hI ve ekase adhika kyoM na hoM, una sabakA pratya bhijJAnameM hI yantarbhAva ho jAtA hai| yahI kAraNa hai ki naiyAyika jisa sAyatyika jJAnase vaha jainadarzana meM sAdRzyapratyabhijJAna hai| upamAnako pRthak pramANa mAnanekI hAlata meM vaisAdRzya, pratiyogitva, dUratva Adi viSayaka jJAnoM ko bhI use pRthak pramANa mAnane kA ApAdana kiyA gayA hai'| parantu jainadarzana meM ina sabako saMkalanAtmaka honese pratyabhijJAnameM hI prantarbhAva kara liyA hai / 17. tarka -- sAmAnyatayA vicAravizeSakA nAma taka hai| use cintA, kahA, UhApoha prAdi bhI kahate haiN| ise prAyaH sabhI darzanakArona mAnA hai| nyAyadarzana meM vaha eka padArthAntararUpase svIkRta kiyA gayA hai| tarkake prAmAnya aura pratrAmAyake sambandha meM nyAyadarzanakA' abhimata hai ki tarka na to pramANacatu 1 dekho, laghIya0 kA 21 / 2 parIkSAmu0 3-5 - 10 / 3 prameyara0 3 10 | 4 "upamAnaM prasiddhArthasAdharmyAt sAdhyasAdhanam / yadi kivizeSeNa pramANAntaramiSyate // pramito'rthaH pramANAnAM bahubhedaH prasajyate / " nyAyavi0 kA0 472 | tathA kA0 16,20 / 5 dekho nyAyasUtra 1-1-1 / 6 "taka na pramANasaMgrahIto na pramANAntaramaparicchedakatvAtpramANaviSayavibhAgAttu
Page #68
--------------------------------------------------------------------------
________________ prastAvanA pTayake antargata koI pramANa hai aura na pramANAntara hai kyoMki vaha aparisachedaka hai| kintu paricchedakapramANoMke viSayakA vibhAjaka--yuktAyukta vicAraka honese unakA yaha anupAhaka--sahakArI hai| tAtparya yaha ki pramANase jAnA huA padArtha tarkake dvArA puSTa hotA hai| pramANa ahA~ padArthoko jAnate haiM vahA~ takaM unakA poSaNa karake unakI pramANatAke sthitIkAraNameM sahAyatA pahuMcAtA hai| hama dekhate haiM ki nyAyadarzanameM tarkako prArambhameM sabhI pramANoMke sahAyakarUpase mAnA gayA hai| kintu pIche udayanAcArya varkhamAnopAdhyAya' prAdi pichale naiyAyikoMne vizeSataH anumAna pramANameM hI vyabhicArazaGkAke nivattaMka aura paramparayA vyApti pramANAnAmanugrAhakaH / yaH pramANAnAM viSamastaM vibhajate / kaH purvibhAgaH? yuktAyuktavicAraH / idaM yuktamidamayuktimiti 1 yattatra yuktaM mavati tadanujAnAti nasvavadhArayati / anavadhAraNAt pramANAntaraM na bhavati |"nyaayvaa0 pR. 17 / 1 "tarkaH pramANasahAyo na pramANamiti pratyakSasiddhatvAt |"-nyaay. vA0 tA parizu0pR. 327 / "tathApi takasyAropitAvyavasthitasattvIpApikasatvaviSayasvenAnizcAyakatayA pramArUpatvAbhAvAt / tathA ca saMzayAnacyuto nirNayaM cAprAptaH taka ityAhuH anyatrAcAryAH / saMgayo hi dolAmitAnekakoTikaH / tarphastu niyatAM koTimAlambyate 1" tAtparyaparizu0 pR0 326 / 2 "anabhibhalakoTAvaniSTaprasaMgenAniyatakoTisaMzayAdinivRttispo'numitiviSayavibhAgastakeMNa kriyate |"-taatpryprishu pR0 325 / / "takaH zaGkAvadhirmataH / ' 'yAvadAzaGka tarkapravanaH / tena hi vartamAnesopAdhikoTau tadAyattavyabhicArakoTI vA'niSTamupanaganaphchA vicchidyate / vicchinavipakSecchazca pramAtA bhUyodarzanopalabdhasAhacarya liGgamanAkuso'dhitiSThati |"-nyaayku. 3-7 / 3 "tarkasahakRtabhUyodarzanajasaMskArasapivapramANena vyAptite |"-nyaapkusu. prakAza. 3-7 /
Page #69
--------------------------------------------------------------------------
________________ nyAya-vApikA grAhakarUpase tarkako svIkAra kiyA hai / tathA vyAptimeM hI tarkakA upayoga batalAyA hai| vizvanAtha paJcAnanakA kahanA hai ki hetumeM manayojakasvAdikI zaGkAkI nivRtti ke lie tarka apekSita hotA hai| jahA~ hetumeM maprayojakatvAdiko zaGkA nahIM hotI hai vahAM tarka apekSita bhI nahIM hotA hai| tasaMgrahakAra agnambhaTTate' to tarkako ayathAryAnubhava (apramANa) hI batalAyA hai / isa taraha nyAyadarzana meM tarkako mAnyatA aneka taraha kI hai para use pramANarUpameM kisIne bhI svIkAra nahIM kiyA / bauddha tarkako vyAptigrAhaka mAnate to haiM para use pratyakSapRSThabhAvI vikalpa kahakara apramANa svIkAra karate haiM / mImAMsaka' Uhake nAmase takako pramANa mAnate haiN| janatAkika prArambhase hI takane prAmANpako svIkAra karate haiM aura use sakaladezakAla vvApI avinAbhAvarUpa vyAptikA grAhaka mAnate Aye haiM / vyAptigrahaNa na to pratyakSase ho sakatA hai| kyoMki yaha sambaddha aura vartamAna arthako hI grahaNa karatA hai aura vyApti sarvadezavAlake upamahArapUrvaka hotI hai / anumAnasa bhI vyAptikA grahaNa sambhava nahIM hai / kAraNa, prakRta anumAnase bhI vyAptikA grahaNa mAnanepara anyonyAzraya aura anya anumAnase mAnanepara anavasthA doSa pAtA hai / ataH syAptika grahaNa karaneke lie tarkako pramANa mAnanA Avazyaka evaM anivArya hai / dharmabhUSaNane bhI tarphako pRSaka pramANa mAktika siddha kiyA hai| 18. anumAna-- yadyapi cArvAka sibAya nyAya-vaizeSika, sAMkhya, mImAMsaka aura bAda sabhI darzanoMne anumAnako pramANa mAnA hai aura usake svArthAnumAna 1 "tatra kA vyAptiryatra tarkopayogaH / na tAvat svaabhaaviktvm|" -nyAyakusu0 prakAza0 3.7 / 2 dekho, nyAyamUtravRtti 1-1-40 / 3 dekho, sarkasaM0 pR. 156 / 4 "trividhazca UdaH mNtrsaamsNskaarvissyH|" -- zAvarabhA0 6-1-1 /
Page #70
--------------------------------------------------------------------------
________________ ** prastAvanA t tathA parArthAnumAna ye do bheda bhI prAyaH sabhIne svIkAra kiye haiM / para lakSaNake viSaya meM sabako ekavAkyatA nahIM hai / naiyAyika pA~carUpa hetuse dhanumeyake jJAnako athavA anumitikaraNa ( liGga parAmarza ) ko anumAna mAnate haiN| vaMzeSika', sAMkhya' aura bauddha trirUpa liGgase anumeyArthajJAnako anumAna kahate haiM / mImAMsaka' prabhAkarake anugAmI) niyatasamvandha kadarzanAdi catuSTaya kAraNoM (caturlakSaNa lie) se sAdhyajJAna ko anumAna varNita karate haiN| jaina dArzanika avinAbhAvarUpa ekalakSaNa sAdhanase sAdhyake jJAnako anumAna pratipAdana karate haiN| vAstava meM jisa hetukA sAdhya ke sAtha mavi - nAbhAva ( vinA - sAdhya ke prabhAva meM -a-sAdhanakA na-bhAva honA zrarthAt anyathAnupapatti nizcita hai usa sAdhyAvinAbhAvi hetuse jo sAdhyakA jJAna hotA hai vahIM anumAna hai| yadi hetu sAdhyake sAtha avinAbhUta nahIM hai 1 dekho, myApakA0 1-1-5 / 2 "liGgadarzanAn saJjAyamAnaM laiGgikam / liMgaM punaH - yadanumeyena sambaddhaM prasiddhaM ca tadanvine tadabhAve ca nAstyeva talligamanumApakam // yadanumeyenArthena dezavizeSa kAlavizeSe vA sahacaritamanumeyadharmAnvite cAnyatra sarvasminnekadeze vA prasiddhamanumeyaviparote ca sarvasmin pramANato'sadeva tadaprasiddhArthasyAnumApakaM liGga bhavatIti / " - prazastapA0 bhA0 pR0 100 / 3 mATha0 0 5 / 4 anumAnaM liMgAdaryadarzanam liGga punastrirUpamuktam / tasmAdyadanumeye'kheM jJAnamutpadyate'gnirava pranityaH zabdaH iti vA tadanumAnam / "-- nyAyapra0 pR0 7 / 5 "jJAtasambananiyamasyaikadezasya darzanAt / eka dezAntare buddhiranumAnamabAdhite // tasmAtpUrNamidamanAnukAraNaparamaNanam -- niyatasambandhaikadezadarzanaM sambandhaniyamasmaraNaM cAbAdhakaJcAdAtiviSayatvaM peti / " prakaraNapaji0 pu0 64, 76
Page #71
--------------------------------------------------------------------------
________________ 46 nyAya-dIpikA to yaha sAdhyakA anumApaka nahIM ho sakatA hai aura yadi sAdhyakA avinAbhAvI hai to niyamase vaha sAdhyakA mAna karAyegA / ataeva bana tAkikoMne trirUpa yA paJcarUpa Adi liMga se janita zAnako panumAna na kaha kara avinAbhAvI sAdhanase sAdhyake jJAnako anumAnakA lakSaNa kahA hai| prAcArya dharmabhUSaNane bhI anumAnakA yahI lakSaNa batalAyA hai aura usakA sayuktika vizada vyAkhyAna kiyA hai| 16. avayavamAnyatA__ parArthAnumAna prayogake avayavoMke sambandhameM ullekhayogya aura mahatva kI na hai, jo aitihAsika duSTisa jAnane yogya hai / dArzanika paramparA meM sabase pahile gautamane' parArthAnumAna prayogake pAMca bhavayoMkA nirdeza kiyA hai aura pratyekakA spaSTa kayana kiyA hai| ve avayaya ye haiM-1 pratimA 2 hetu, 3 udAharaNa, 4 upanaya aura nigamana / unake TIkAkAra vAtsyAyanane naiyAyikoMkI dazAvayavamAnyatAkA bhI ullekha kiyA hai| isase kama yA aura avipha avayavoMkI mAnyatAkA unhoMne koI saMketa nahIM kiyaa| isase mAlUma hotA hai ki vAtsyAyanake sAmane sirpha do mAnyatAeM thIM, eka pavAvayavakI, jo svayaM sUtrakArako hai aura dUsarI dazAkyadoMkI, jo dUsare 1 "liGgAtsAdhyAvinAbhAvAbhinivopakalasaNAt / liGgivIranumAna tatphalaM hAnAdibuddhayaH ||"--ldhiiy. kA. 12 / "sAdhanAt sAdhyavinAnamanumAnam .|"--jyaapvi. kA0 170 / "sAdhanAtsAdhyavijJAnamanumAnam |"-priikssaam0 3-14 / pramANaparI0 pR070 / 2 "pratijJAhetUdAharaNopanaryAnagamanAnyavayavAH / " syAmasutra 1-1.32 3 "dazAvayavAnitye ke naiyAyikA vAkye saMcAte--jimAsA saMzayaH zalyaprApti: prayojana saMzayavyudAsa iti |"-myaapvaasthaa mA0 1-1.32 /
Page #72
--------------------------------------------------------------------------
________________ prastAvanA rr kinhIM naiyAyikoMkI hai bhAge calakara hameM udyotakarake nyAyavArtika meM khaNDana sahita tIna avayavoMkI mAnyatAkA nirdeza milatA hai| yaha mAnyatA bauddha vidvAn dignAgakI hai| kyoMki vAtsyAyana ke bAda udyotakarake pahale dignAgane' hI adhika se adhika tIna avayava svIkRta kiye haiM / sAMkhyavidvAn mAThara yadi dignAgake pUrvavartI hai to tIna avayavoMkI mAnyatA mATharakI' samajhanA caahie| vAcaspati mizra do zravayava ( hetu cora dRSTAnta) kI mAnyatAkA ullekha kiyA hai auaura tona bhavayavaniSedhako saraha usakA niSedha kiyA hai| yaha kI mAnyatA roddha tArkika dharmakIrtikI hai, kyoMki heturUpa eka zravayavake atirikta hetu bhora dRSTAnta dI Marathi bhI dharmakItine' hI svIkAra kiyA hai tathA dignAgasammata pakSa, hetu aura dRSTAntameM se pakSa ( pratijJA ) ko nikAla diyA hai| mataH vAcaspati mizrane dharmakI nikI hI ghavayava mAnyatAkA ullekha kiyA hai aura use pratijJAko mAnaneke lie saMketa kiyA hai| yadyapi jainavidvA 1 "apare vyavamacamiti x x x vyavayavamapi vAkyaM yathA na bhavati tathopanayanigamanayorarthAntarabhAvaM varNayanto vakSyAmaH / " nyazyavA0 pR. 107, 106 / 2 " pakSahetudRSTAntavacanahi prAznikAnAmapratIto'rthaH pratipAca iti ........ etAnyeva trayo'vayavA ityecyante / " - nyAyapra0 pR0 1.2 / 3 " pakSahetudRSTAntA iti vyavayavam / " - maraTharavR0 kA0 54 "ssyavagrahaNamupalakSaNArtham, dvaghavayavamapItyapi dRSTavyam.....tryavayavamapItyapinA dUdhavayavapratiSedha samuccinoti upanayanigamanayAMrityatra pratijJAyA pIti dRSTavyam |" -- cyApaSA0 tatpa0 pU0 266, 267 / 5 prathavA tasyaiva sAghanasya yantrAnaM prtijnyopnynigmnaadi|" - vAdanyA0 10 61 / "tadbhASabhASI hi dRSTAnte tadavedinaH / syApyete viduSAM vAcyo hetureva hi kevalaH / " pramANavA 0 1 126 /
Page #73
--------------------------------------------------------------------------
________________ nyAya-dIpikA naune' bhI do para padoM ko mAnA hai gara unI pasa. yu. mAnyatAse bhinna hai / UparakI mAnyatAmeM to hetu aura dRSTAnta the do avayava haiM aura jaina vidvAnoM kI mAnyatAmeM pratijJA aura hetu ye do avayava hai / jaina tArkikoMne pratijJAkA samarthana praura dRSTAntakA' nirAka ga kiyA hai| tIna avayavoMkI mAnyatA sAMsyoM (mATara kA. 5) aura bauddhoMke alAvA mImAMsakoM (prakaraNa pu. 81-85) kI bhI hai| yahAM yaha dhyAna dene yogya hai ki laghu anantavIrya (prameyara0 3-36) aura unake anumA hemacandra (pramANagI. 2-1-8) momAMsadoMkI cAra avayava mAnpanAkA bhI ullekha karate hai yadi inakA ulleta cIka hai tA kahanA hogA ki cAra avayanoMko mAnane vAle bhI koI mImAMsada rahe haiN| isa taraha hama dekhate haiM ki dazAvayava aura paJcAvayavako mAnyatA naiyAyikoM kI hai / cAra aura tIna avAyoMkI mImAMsakoM, tIna avayavoMkI sAMsmoM, tIna, do aura eka avayavoMkI cauddhoM aura do avayavoM kI mAnyatA noMkI hai / vAdidevapUrine dharma kosikI taraha vidvAnake lie anene hetukA bhI prayoga banalAyA hai / para anya sabhI digambara aura zvetAmbara vidvAnoMne pani mAnagoga ke kamane kama do ajayatra avazya svIkRta kiye haiN| pratipAkicana geghara to tIna, cAra aura pavibhI annayana mAne hai| prA. dharmabhUSaNane pUrva paramparAnusAra vAdakamAnI apekSA do aura vItarAgakathAkI propekSA adhika avayavoM ke bhI prayogakA samarthana kiyA haiN| 1 "esavaya mevAnumAnAMga nodAharaNam |"--prokssaamu0 3-37 / 2 dekho, parIkSAmu0 3-34 / 3 dekho, parokSAmu0 -18-43 / 4 niyuktikAra bhadrabAhune (dazaH ni0 gA0 137) bhI vazAvayauMkA kathana kiyA hai para ve naiyAyikoMse bhinna haiN| 5 dekhA, svAhAvaratnAkara pR. 548
Page #74
--------------------------------------------------------------------------
________________ prastAvanA - 20. hetukA lakSaNa hetuke lakSaNasambandhameM dArzanikoMkA bhinna bhinna mata hai / vaizeSika', sAMkhya aura bauddha' hetukA rUpya lakSaNa mAnate haiN| yadyapi hetukA virUpa lakSaNa adhikAMzataH bauddhoMkA hI prasiddha hai, vazeSika aura sAMkhyoMkA nahIM / isakA kAraNa yaha hai ki rUpyake viSayameM jitanA sUkSma aura vistRta vicAra bauddha vidvAnoMne kiyA hai tathA hetubindu jaise tadviSayaka svatantra granthoM kI racanA kI hai| utanA vaizeSika aura sAMkhya vidvAnone na to vicAra hI kiyA hai maura na koI usa viSayake svatantra graMtha hI likhe haiN| para hetuke rUpyako mAnyatA vaizeSika evaM sAMsyoMkI bhI hai| aura vaha bor3oMkI apekSA prAcIna hai| kyoMki bauDoMkI gharUpyakI mAnyatA to vasubandhu aura mukhyatayA dignAgase, hI prArambha huI jAna par3atI hai / kintu vaizeSika aura sAMkhyoMke rupyakI paramparA bahuta pahalese calI prArahI hai / prazastapAdane apane prazastapAdabhASya (pR. 100 meM kAzyapa pora(kaNAda! kathita do padyoMko uddhRta kiyA hai, jinameM pakSaSamatva, sapakSasattva bhaura 1 dekho, prastAvanA pR0 45 kA phuTanoTa / 2 sAMkhyakA0 mAThara vR0 5 / 3 "hetusvirUpaH / ki punastrarUpyam? pakSadharmatvam, sapakSe satyama, vipakSe ghAsatvamiti ,"-myApapra0 pR0 1 / yahI vajaha hai ki tarkagranthoM meM bauddhAbhimata hI rUpya kA vistRta khaNDana pAyA jAtA hai bhaura 'trilakSaNakadarthana' jaise grantha race gaye haiN| 5. ye dignAga (425A.D.) ke pUrvavartI haiM aura lagabhaga tIsarI cauthI zatAbdI inakA samaya mAnA jAtA hai / 6 udyotakarane 'kAzyapIyam' zabdoMke sAtha nyAyavAttika (pR0 66) meM kaNAdakA saMzayalakSaNayAlA 'sAmAnya pratyakSAn' Adi mUtra uddhRta kiyA hai / isase mAlUma hotA hai ki kAzyapa kaNAdakA hI nAmAntara yA, bo kzeSikadarzanakA praNetA evaM pravartaka hai|
Page #75
--------------------------------------------------------------------------
________________ nyAya-dIpikA vipakSazyAvRtti ina tIna rUpoMkA spaSTa pratipAdana evaM samarthana hai maura mATharane apanI sAMkhyakArikAvRttimeM unakA nirdeza kiyA hai / kucha bhI ho, yaha avazya hai ki trirUpa liGga ko vazaSika, sAMsya aura bauddha tInoMne svIkAra kiyA hai| nayAmika' pUrvokta tIna rUpoMmeM abAdhitaviSayatva aura asatpratipakSatva ina do rUpoMko aura milAkara pAMvarUpa hetukA kathana karate haiN| yaha rUpya aura pA~ca rUpyakI mAnyatA atti prasiddha hai aura jisakA khaNDana maNDana nyAyagranthoM meM bahulatayA milatA hai| kintu inake alAvA bhI hetuke dvilakSaNa, caturlakSaNa aura palakSaNa evaM ekalakSaNakI mAnyatAmoMkA ullekha tarka granthoMmeM pAyA jAtA hai| inameM catulakSaNako mAnyatA saMbhavata: mImAMsakoMkI mAlUma hotI hai, jisakA nirdeza prasiddha mImAMsaka vidAna prabhAkarAnuyAyI zAlikAnAthane kiyA hai / udyotakara' mora vAcaspati mizrake' abhiprAyAnusAra paMcalakSaNa kI taraha dvilakSaNa, vilakSaNa aura 1 "gamyate'neneti liGgam; tacca paJcalakSaNam, kAni punaH paJcalakSaNAni ? pakSadharmatvam, sapakSadharmatvam, vipakSAcyAvRttivAdhitaviSayasvamasatpratipanatvaM ceti / ....etaiH paMcabhilakSaNarupapanna liGgamanumAparka bhavati |"-nyaaymN* pR0 101 / nyAyakali0 pR. 2 / nyAmavA0 tA. pR0 171 / 2 dekho, prastAvanA pR0 42 kA phuTanoTa / 3 "sAdhye vyApakatvam, udAharaNe cAsambhavaH / evaM dvilakSaNasvilakSaNaya hetulaM. myate |"-nyaayvaa0 pR0 116 / "Sa zabdAt pratyakSAgamAviruddha caityevaM caturlakSaNaM paMcalakSaNamanumAnamiti |"-nyaayvaa0 pR0 46 / 4 "etaduktaM bhavati, prAvitaviSayamasatpratipakSaM pUrvavaditi dhruva kUtvA zeSadityekA vidhA sAmAnyatodRSTamiti dvitIyA, zeSavatsAmAnyatodRSTamiti tRtIyA, tadevaM triviSamanumAnam / tatra catusaMkSaNaM dvayam / ekaM saMcalakSamiti / " --syAyavA tA0 pR0 174 /
Page #76
--------------------------------------------------------------------------
________________ prastAvanA catulakSaNakI mAnyatAeM naiyAyikoMkI jJAta hotI haiM / yahA~ yaha dhyAna dene yogya hai ki jayantabhaTTa'ne paJcalakSaNa hetukA ho samarthana kiyA hai, unhoMne prapaJcalakSaNako hetu nahIM maanaa| pichale naiyAyika zaGkaramizrane' hetukI gamakatAmeM jitane rUpa prayojaka evaM upayogI hoM utane rUpoMko hetulakSaNa svIkAra kiyA hai aura isa taraha unhoMne anya yavyatirekI hetumeM pAMca aura kepalAnvayI sathA kevalabyatirekI hetuoMmeM cAra hI rUpa gamakatopayogI batalAye haiM / yahAM eka khAsa bAta aura dhyAna denekI hai yaha yaha ki jisa avinAbhAvako janatAkikoMne hetukA lakSaNa pratipAdana kiyA hai, use apantabhaTTa aura vAcaspatine paMca lakSaNoM meM samApta mAnA hai| arthAt avinAmAvake vArAhI sarva rUpoMke grahaNa ho jAne para jora diyA hai, para ke apanI paMcalakSaNa yA Ara lakSaNavAlI naiyAyika paramparAke mohakA tyAga nahIM kara sake | isa taraha naiyAyikoMke yahAM koI eka nizcita pakSa 1"kevalAnvayI hetu styeva apazcalakSaNasya hetusvAbhAvAt / kevalajyatireko tu kvacida viSaye'nvayavyatirakamUlaH pravartate nAtyanta mnvybaahyH|" -nyAyakali0 pR. 10 / 2 "kevalAnvayisAdhyako hetuH kevalAnvayo / asya 4 pakSasattvasapakSasatvAbAdhitAsatpratipakSitatvAni catvAri rUpANi gamakasvopayikAni / anvayanyatirekiNasta hetovipakSAsatvena saha paMca / kevalamyatirekeNaH sapakSasatvayatireveNa catvAri / tathA ca yasya hetoryAvanti rUpANi gamakatApayikAni sa hetuH |".--shessik upa0 puu017| 3 "eteSu paMcalakSaNeSu avinAbhAvaH samApyate / avinAbhAyo vyApniniyamaH pratibandhaH sAdhyAvinAbhAbityamityarthaH / "-- nyAyakali0 pR. 2 // 4 "yadyayavinAbhAva: paMcasu cataSa kA rUpeSu liGgasya samApyate ityavinAbhAvenaiva sarvANi liGgarUpANi sagRhyante, nathApIha prasiddhasacchandAbhyAM dvayoH saGgrahe govalIvadanyAyena tatparityajya vipakSavyatirekAsapratikSatvAvAghitaviSayatvAni saGgRhNAti |"--nyaayvaa tA. pR0 158 /
Page #77
--------------------------------------------------------------------------
________________ nyAya-dIpikA raddA mAlUma nahIM hotA / hA~, unakA patrirUpa hetulakSaNa praSika evaM mukhya prasiddha isIjiye usAMka jAna hai| bauddha vidvAna dharmakIrtine 'apare' zabdoMke sAtha, jisakA zracaMTane' 'naiyAyika aura mImAMsakoM Adi artha kiyA hai| hetukI paMcalakSaNoM ke sAtha jJAtatvako milAkara bar3alakSaNa mAnyatA kA bhI ullekha kiyA hai| yadhyapi yaha SaDlakSaNavAlI mAnyatA na to naiyAyikoM ke yahA~ upalabdha hotI hai aura na mImAMsakoM ke yahA~ ho pAI jAtI hai phira bhI sambhava hai ki pracaMTa ke sAmane kisI naiyAyika yA mImAMsakAdikA hetuko SaDlakSaNa mAnanekA pakSa rahA ho aura jisakA ullekha unhoMne kiyA hai| yaha bhI sambhava hai ki prAcIna naiyAyikoMne jo jJAyamAna liGgako bhara mATToMne jJAtitA ko anumiti kAraNa mAnA hai aura jisakI prAlocanA vizvanAtha paMcAnanane" kI hai usIkA ullekha zracaMTane kiyA ho / ekalakSaNakI mAnyatA prasandigvarUpase jaina vidvAnoMkI hai, jo avinAbhAva yA anyathAnupapattirUpa hai aura kala devake bhI pahile se calI A rahI hai| usakA mUla sambhavataH samantabhadrasvAmIke 'samameva sAdhyasya sAmyadavirodhitaH' ( prAptamI0 kA0 106 ) isa vAkyake 'avizeSata: 1 "palakSaNo heturityapare nayAyikamImAMsakAdayo manyante / kAni punaH SaDrUpANi hetostairiSyante ityAha zrINi vaitAni pakSaSamanviyavyatirekAspANi, tathA bhavAdhitaviSayatvaM caturthaM rUpam tathA vivakSitaMkasaMkhyatvaM mhapAntaraM tathA jJAtatvaM ca jJAnaviSayatvaM ca na jJAto hetuH svasattAmAtreNa gamako yukta iti / "- hetuvi0 pR0 68 hetuvi0 TI0 pR0 205 / 2 " prAcInAstu vyApyatvena jAyamAnaM liGgamanumitikaraNamiti vadanti / taddUSayati manumAyAM jAyamAnaM liGga tu karaNaM na hi / " - si0 0 mu0 pR0 50 | "bhATTAnAM mate jJAnamatIndriyam / jJAnajanyA jJAtatA pratyakSA tathA jJAnamanumIyate / " - si0 mu0 pR0 116 /
Page #78
--------------------------------------------------------------------------
________________ prastAvanA padameM sannahita hai| akalaGkadevane' usakA vaisA vivaraNa bhI kiyA hai| aura vidyAnandane' to use spaSTataH hetulakSaNakA hI pratipAdaka kahA hai| prakalaGkake pahile eka pAtrakArI yA pAtrasvAmI nAma ke prasiddha nArA bhI ho gaye haiM jinhoMne zreSyakA kadana karaneke lie 'trilakSagakaradhana' nAmaka grantha racA hai aura hetukA ekamAtra 'anyaSAnupapannatva lakSaNa sthira kiyA hai| unake uttaravartI sikhasena' prakalA, vIrasena', kumAranandi, vidyAnanda, anantavIrya, prabhAcandra, vAdirAja, vAdidevamUri aura hemacandra Adi sabhI janatArkikoMne anyathAnupapannAva (avinAbhAtha) ko hI hetukA lakSaNa honekA sabalatAke sAtha samarthana kiyA hai / vastutaH avinAbhAva hI hetukI gamatAmeM prayojaka hai 1 navAJcaya to gupta evaM gAninAbhAvakA hI vistAra haiM / itanA hI nahIM donoM avyApaka bhI haiN| kRttikodayAdi hetu pakSadharma nahIM hai phira bhI avinAbhAva rahanese gamaka dekhe jAte haiN| A0 varmabhUSaNane bhI rUpya aura pAcarUpyakI sopapattika AlocanA karake 'pranyayAnupapannatvaM' ko hI hetulakSaNa siddha kiyA hai aura nimna do kArikAbhoMke dvArA apane vaktavyako puSTa kiyA hai : 1 "sapakSeNaiva sAdhyasya sAdhAdityanena hetostralamaNyam, avirodhAt ityanyathAnupapasi ca darzayatA kevalasya vilakSaNasyAsAghanatvamuktaM tatputratvAdivat / ekalakSaNasya tu gamakasvaM "nityatvakAntapakSe'pi vikriyA nopapadyate" iti bahulamanyathAnupapattereva samAzrayaNAt / - maSTAH pApAmI0 kA0 106 / 2 "bhagavanto hi hetulakSaNameva prakAzayanti, syAdvAdasya prakAzitatyAt |"--msstts* pR0 286 / 3 siddhasenane 'anyathA. nupapannatva' ko 'manyathAnupapannatvaM hetolakSaNamIritam' (nyAyavAkA0 21) zabdoM dvArA voharAyA hai maura 'iritam' zabdakA prayoga karake usako prasiddhi evaM anusaraNa sthApita kiyA hai / 4 dekho, SaSalA. pu013, pR0 246 /
Page #79
--------------------------------------------------------------------------
________________ nyAya-dIpikA anyathAnupapannatvaM patra tatra ayeNa kim / nAnyathAnuSapannatvaM yatra tatra prayeNa kim / / anyathAnupapannatvaM yatra kiM tatra paJcabhiH / nAnyathAnupapannatvaM yatra ki tatra paJcabhiH / / inameM pichalI kArikA prAcArya vidyAnandakI svopajJa hai aura vaha pramANaparIkSAmeM upalabdha hai| parantu pahalI kArikA kisakI hai ? isa sambandha meM yahA~ kucha vicAra kiyA jAtA hai| isameM sandeha nahIM ki yaha bhAriyA bhAga vagana li racI gaI hai aura vaha bar3e mahatvakI hai| vidyAnandane apanI uparyukta kArikA bhI isIke AdhAra para pAMcarUpyakA svaNDana karaneke lie banAI hai| isa kArikAke kartRtvasambandha meM granthakAroMkA matabheda hai| siddhivinizcaya TIkAke kA anantavIryane usakA udgama sImandharasvAmIse batalAyA hai| prabhAcandra aura vAdirAja' kahate haiM ki ukta kArikA somandharasvAmIke samavazaraNase lAkara pAvatIdevIne pAtrakezarI athavA pAvasvAmIke lie samarpita kI thI / vidyAnanda use vAttikakArako kahate haiM / vAdidevasUri' aura zAMti rakSita' pAtrasvAmIkI prakaTa karate haiM / isa taraha isa kArikA ke kattuM tvakA anirNaya bahuta purAtana hai| dekhanA yaha hai ki usakA kartA hai kauna ? uparyukta mabhI granyakAra IsAkI AThavIM zatAbdIse 11vIM zatAbdIke bhItara haiM aura zAntarakSita (705-763 I.) sabameM prAcIna haiN| zAntarakSitane pAtrasvAmIke nAmase aura bhI kitanI hI kArikAnoM tathA edavAkyAdikoMphA ullekha karake unakA bhAlocana kiyA hai| isase vaha nizcitarUpase mAlUma ho 1 siddhivini0 TI0 pR. 300A / 2 dekho, gadyakazakozagata pAnamezarIko kathA / 3 nyAyavi0 vi0 2-154 pR. 177 / 4 tasA. halo pR0 204 / 5 syA0 ratnA0 pR0 521 / 6 tasvasaM0 pR0 406 /
Page #80
--------------------------------------------------------------------------
________________ prastAvanA jAtA hai ki zAntarakSitake sAmane pAtrasvAmIkA koI anya pravazyahI rahA hai| jainasAhitya meM pAtrasvAmIkI do racanAe~ mAnI jAnI hai-1 vilakSapadayana aura dUsarI pAtrakezarIstotra 1 inameM dUsarI racanA to upalabdha hai, para pahalI racanA upalabdha nahIM hai| kevala granthAntaroM AdimeM usake ullekha milate haiN| 'pAtrakezarIstotra' eka stotra grantha hai aura usameM mAptastutike bahAne siddhAntamatakA pratipAdana hai / imameM pAprasvAmIke nAma se zAMtirakSitake dvArA tattvasaMgrahameM uddhRta kArikAeM, pada, vAkyAdi koI nahIM pAye jAte / ataH yahI sambhava hai ki ve trilakSaNakadarthanake hoM; kyoMki prathama to granthakA nAma hI yaha batAtA hai ki usameM trisakSaNakA kadadhanakhaNDana-kiyA gayA hai| dUsare, pAtrasvAmIko anya tIsarI mAdi koI racanA nahIM sUnI jAtI, jisake ve kArikAdi sambhAvanAspada hole / tIsare, anantavIryako carcAse mAlUma hotA hai ki usa samaya eka prAcAryaparamparA aisI bhI thI, jo 'anyathAnupapatti' vAttikako vilakSaNakadadhanakA batalAtI thI / cauthe, vAdigajaka' ullekha aura zravaNavelagolAkI malliSeNAstigata pAtra kezarI viSayaka prazaMsApadya' se bhI ukta vAttikAdi ghisakSamakadarthanake jAna par3ate haiN| yahAM yaha dhyAna dene yogya hai ki pAtrakezarI mAmake eka hI vidvAn jaina sAhityameM mAne jAte haiM aura jo dignAga (425 I.) ke uttaravartI evaM prakalaGkake pUrvakAlIna hai / prakalaGkane ukta bAtikako nyAyavinizcaya (kA. 223 ke rUpameM ) meM diyA hai paura siddhi vinizcayake 'hetulakSaNasiddhi' nAmake chaThaveM prastAvake prArambhameM use svAmI kA 'bhamalAlIDha' pada kahA hai| prakaladeva zAntarakSitake' samakAlIna hai| 1 dekho, nyAyavi0 vi0 / 2 "mahimA sa pAtrakeriguroH paraM bhavati yaspa bhaktyAsIt / padmAvatI sahAyA trisakSaNakadarthanaM kartum // " 3 zAntarazitakA samaya 705 se 762 aura prakalaGkadevakA samaya 720 # 7500 mAnA jAtA hai| dekho, prakalaGkama0 kI pra0 pR. 32 /
Page #81
--------------------------------------------------------------------------
________________ 56 nyAya-dIpikA aura isalie yaha kahA jA sakatA hai pAtrasvAmIkI jo racanA ( trilakSaNakadarthana ) zAntakSata sAmane rahI vaha kala devake bhI sAmane avazya rahI hogI / sataH yaha mAnanA hai ki bauddha vidvAn zAntarakSitake lie jo ukta vAtikakA karttA nirbhrAntirUpase pAtrasvAmI vivakSita haiM vahI akalaGkadevako 'svAmI' padase prabhipreta hai| isalie svAmI tathA anyathAnupapannatva' pada (vAttika) kA sahabhAva aura zAntirakSitake suparicita ullekha isa bAtako mAnaneke lie hameM sahAyatA karate haiM ki upayukta pahalI kArikA pAtrasvAmIkI hI honI cAhie | prakalaGka aura dAntarakSitake ullekhake yA vidyAnandakA ullekha mAtA hai| jisake dvArA unhoMne ukta dAtikako dAtikArakA batalAyA hai| yaha vAtikakAra rAjavArtikakAra prakalaGkadeva mAlUma nahIM hote; kyoMki ukta yAttika ( kArikA) rAjavAtikameM nahIM hai, nyAyavinizcayameM hai| vidyAnandane rAjavAsika ke padavAkyAdiko hI rAjavAttikakAra ( tattvArthavAttikakAra) ke nAmase uddhRta kiyA hai, nyAyavinizcaya zrAdike nahIM / ataH vidyAnanda kA 'vArtikakAra' padase anyathAnupapatti' vArtikake kartA bAlikakArapAtrasvAmIhI abhipreta haiN| yadyapi vArtikakArase nyAyavinizcayakAra akaladevakA grahaNa kiyA jA sakatA hai, kyoMki nyAyavinizcayameM vaha vArtika mUlarUpameM upalabdha hai, kintu vidyAnandane nyAyavinizcayake padavAbAdiko 'nyAyavinizcaya' ke nAmase athavA 'taduktamakaladeva' AdirUpase hI sarvatra uddhRta kiyA hai| mataH vArtikakArase pAtrasvAmI ho vidyAnandako vivakSita jAna par3ate haiM / yaha ho sakatA hai ki ve 'pAsvAmI' nAmakI apekSA vArtika aura vAsikakAra nAmase adhika paricita hoMge, para unakA abhiprAya use rAjavArtikakArake kahane kA to pratIta nahIM hotaa| kucha vidvAn vAtikakArase rAjavArtikakArakA grahaNa karate haiM / dekho, nyAyakumu0 pra0 pra0 pR0 76 aura makala0 Ti0 pR0 164 /
Page #82
--------------------------------------------------------------------------
________________ prastAvanA aba anantavIrya aura prabhAcandra tathA vAdirAjake ullekha pAte haiM / so ve mAnyatAbheda yA prAcAryaparamparAzrutiko lekara hai / unheM na to mithyAkahA jA sakatA hai aura na vimata / ho sakatA hai ki pAtrasvAmIne apane haNTadeva sImandharasvAmIke smaraNapUrvaka aura padmAvatIdevIkI sahAyatAse ukta mahatvapUrNa evaM viziSTa amalAlIr3ha-nirdoSapada (vAsika) kI racanA kI hogI aura isa tarahapara anantavIrya prAdi prAcAryona katRtva viSayaka apanI apanI paricitike anusAra ukta ullekha kiye haiN| yaha koI asambaddha, kAlpanika evaM abhinava bAla nahIM hai / digambara paraMparA meM hI nahIM zvetAmbara paramparA, vaidika aura bauddha sabhI bhAratIya paramparAmoMmeM hai| samasta dvAdazAMga zruta, manaHparyaya prAdi jJAna, vibhinna vibhUtiyAM maMtrasiddhi, granthasamApti, saGkaTanivRtti Adi kArya paramAtmasmaraNa, Atma-vizuddhi, tapovizeSa, devAdisAhAyya prAdi yathocita kAraNoM se hote hue mAne gaye haiN| ata: aisI bAtoMke ullekhoMko binA parIkSAke ekadama andhabhakti yA kAlpanika nahIM kahA jA sakatA / zvetAmbara vidvAn mAnanIya paM0 sukhalAlajIkA yaha likhanA ki "isake (kArikAke prabhAva ke kAyana pratAkika bhaktoMne isakI pratiSThA managaDhanta DhaGgase bddh'aaii| aura yahA~ taka vaha bar3hI ki khuda tarkagrantha lekhaka prAcAryabhI usa kalpita unake zikAra bane isa kArikAko sImandharasvAmIke mukhameM se andhamakti ke kAraNa janma lenA pdd'aa| isa kArikAke sambhavata: udbhAvaka pAtrasvAmI digambara paramparAke hI haiN| kyoMki bhaktapUrNa una managaDhanta kalpanAnoMkI sRSTi kevala digambarIya paramparA takahI sImita hai|" (pramANamI. bhA0 pR0 84) kebala apanI paramparAkA moha aura pasamAhitA ke atirikta kucha nahIM hai| unakI ina paMktiyoM aura vicAroMke sambandhameM vizeSa kara antima paMktimeM kucha likhA jA sakatA hai| isa saMkSipta sthAna para hameM unase yahI kahanA hai ki niSpakSa vicArake sthAna para eka vidvAnko niSmAna vidhAra hI prakaTa karanA cAhie / dUsaroMko bhramameM DAlanA evaM
Page #83
--------------------------------------------------------------------------
________________ 58 nyAya-dIpikA evaM svayaM bhrAmaka pravRtti karanA ThIka nahIM hai / 21 hetu-bheda dArzanika paramparA meM sarvaprathama kaNAdane hetuke bhedoMko ginAyA hai / unhoMne detuke pAMca bheda pradarzita kiye haiN| kintu TIkAkAra prazastapAda' unheM nidarzana mAtra mAnate haiM 'pAMca hI haiM' aisA gravadhAraNa nahIM batalAte / isase yaha pratIta hotA hai ki vaizeSika darzanameM hetuke pAMcase bhI adhika bheda svIkRta kiye gaye haiN| nyAyadarzanake pravartaka gautamane aura sAMkhyakArikAkAra IzvarakRSNane pUrvavat zeSavat tathA sAmAnyatodRSTa ye tIna bheda kahe haiM / mImAMsaka hetuke kitane bheda mAnate haiM, yaha mAlUma nahIM ho sakA / bauddha darzanameM* svabhAva, kArya aura anupalabdhi ye tIna bheda hetuke batalAye haiN| tathA anupalabdhike gyAraha bheda kiye haiN| inameM prathamake do hetuko vidhisAdhaka aura antima dhanupalabdhi hetuko niSedhasAdhaka ho varNita kiye haiM' / jainadarzanake upalabdha sAhityameM hetuoMke bheda sabase pahale prakaladeva 1 "asvedaM kAryaM kAraNaM saMyogi virodhi samavAyi ceti laiGgikam / " - vaizeSi0 sU0 6-2-1 / 2 "zAstre kAryAdigrahaNaM nidarzanArthaM kRta nAvadhAraNArtham / kasmAt ? vyatirekadarzanAt / tadyathA pradhvaryu rodhAvayan vyavahitasya hetuliGgam candrodayaH samudavRddheH kumudavikAzasya ca jalaprasAdogastyodayasyeti / evamAdi tatsarvamasyedamiti sambandhamAtravacanAt siddham / " - prazastapA0 pR0 104 3 "atha tatpUrvakaM vividhamanumAnaM pUrvavaccheSavatsAmAnyatodRSTaM ca 1" nyAyasU0 1-1-5 / 4 " trISyeva liGgAni" "anupalabdhiH svabhAvakArye treti / nyAyavi0 pR0 35 // 5 "sA ca prayogabhedAvekAdazaprakArA / " - nyAyavi0 pR0 47, 6 atra at vastusAdhanI " " ekaH pratiSedhahetuH "myazvavi0 pR0 36 /
Page #84
--------------------------------------------------------------------------
________________ prastAvanA ke pramANasaMgrahameM milate hai / unhoMne' sadbhAvasAdhaka 6 aura sadbhAvapratiSeSaka 3 isa taraha nau upalabdhiyoM tathA asadbhAvasAdhaka 6 anupalabdhiyoM kA varNana karake inake aura bhI avAkara madIkA sakta kara inhIMma antarbhAva ho jAnekA nirdeza kiyA hai| sAtha hI unhoMne dhamakItike isa kathanakA ki 'svabhAva aura kAryahatu bhAvasAvaka hI haiM tathA anupalabdhi hI prabhAvasAdhaka hai nirAsa karake upalabdhirUpa svabhAva aura kArya hetuko bhI prabhAvasAdhaka siddha kiyA hai| akalaGkadeva ke isI mantayya ko lekara mANikyanandi', vidyAnanda tathA vAdidevasUrine' upalabdhi mora anupalabdhirUpase samasta hetubhoMkA saMgraha karake donoMko vidhi aura niSedhasAdhaka batalAyA hai aura unake uttara bhedoMko parigaNita kiyA hai / mA. dharmabhUSaNane bhI isI prapanI pUrvaparamparA ke anusAra katipaya hetu-bhedoMkA varNana kiyA hai| nyAyadIpikA aura parIkSAmukha ke anusAra hetumoM ke nimna bheda haiM: 1 "satpravRttinimittAni svasambandhopalabdhayaH / / tathAsadvyavahArAya svabhAvAnupalabdhayaH / sadvRttipratiSedhAya tadviruddhopalabdhayaH ||"--prmaannsN kA 26, 30 / tathA inakI svopajJavRtti dekheN| 2 "nAnupalabdhireva prabhAva saadhnii...|"-prmaannsN kA0 30 / 3 dekho, parIkSAmA 3-57 se 3-63 takake sUtra / 4 dekho, pramAgaro pR. 72-74 / 5 dekho, pramANanayatattvAloka kA tRtIya pariccheda / 6 pramANaparIkSAnusAra hetubhedoM ko vahIM se jAnanA cAhie /
Page #85
--------------------------------------------------------------------------
________________ nyAya-dIpikA [nyApadIpikAke anusAra] vidhirUpa pratiSedharUpa vidhisAdhaka pratiSedhasAdhaka vidhimA0 pratiSedhasAdhaka kAryarUpa kAraNarUpa vizeSarUpa pUrvacara uttaracara sahacara __=+1+2-6 [ parIkSAmukhake anusAra ] hetu upalabdhi anupalabdhi vihado aviruddho0 viruddhAnu0 maviruddhAnu0 vyA.kArya kAra0pUrva u0 saha0 / kArya kAraNa svabhAva vyApya kArya kAraNa pUrva u0 saha / / / / / / / / svabhA.vyApa.kArya.kAraNa pUrvaca, uttara sahacara. -6+6+3+7-22
Page #86
--------------------------------------------------------------------------
________________ prastAvanA 22. hetvAbhAsa naiyAyika hetuke pAMca rUpa mAnate haiM / ata: unhoMne eka eka rUpake abhAvameM pAMca hetvAbhAsa mAne haiN| vopika' aura bauddha' heturka tIna rUpa svIkAra karate haiN| isalie unhoMne tIna hetvAbhAsa mAne haiN| pakSadharmasvake abhAvase prasiddha, sapakSamattva ke prabhAvase viruddha aura vipakSAsatvaka yabhAvase sandiAgha athavA anakAntika ye tIna hetvAbhAsa varNita kiye haiN| sAMsya' bhI ki hetuko rUpya mAnate haiN| ataH unhoMne bhI mukhyatayA sIna hI hetvAbhAsa svIkRta kiye haiN| prAstapAdane eka anadhyavasita nAmake cauthe hetvAbhAsakA bhI nirdeza kiyA hai jo nayA hI mAlUma hotA hai mora prazastapAdakA svopajJa hai kyoMki vaha na to nyAyadarzanake pAMca hetvAbhAsoMmeM hai, kaNAdakathita sIna hamApAtI hai aura na 1 pUrvavartI kisI sAMkhya yA bauddha vidvAnne batalAyA hai / ho, dignAgane' pranakAntika hetvAbhAsaphe bhedoMmeM eka viruddhAvyabhicArI jarUra batalAyA hai jisake nyAya 1 "savyabhicAraviruddhaprakaraNasamasAdhyasamAtItakAlA hetvaabhaasaaH|"nyaayl0 1-2-4 / "hetoH paJca lakSaNAni pakSadharmatvAdIni uktAni / teSAmekakApAye paMca hetvAbhAsA bhavanti / prasiddha-viruddha-anekAntika-kAlArapayApadiSTa-prakaraNasamAH |"-nyaayklikaa pR0 14 / gyApamaM0 pR. 101 / 2 "aprasiddhojapadezo'san sandigdhazcAnapadezaH / " 0 0 3-1-15 / "yadanumeyena sambaddhaM prasi ca tadanvite / tadabhAve ca nAsyeva talliGgamanumApakam // viparItamato yat syAdekena dvitayena vA birudAsiddhasandigdhamaliGgakAzyaze'vavIt // "-- prazassa0 pR0 100 / 3 "prasidAnakAntiviruddhA hetvAbhAsAH / " lyAyapra. pR0 3 / 4 "manye hetvAbhAsAH caturdaza prasiddhAnakAntikaviruddhAdayaH |"--maatthrvR. / 5 "etenAsiddhaviruvasandigdhAnadhyavasitavacanAnAmanapadezatvamukta bhavati / - prazastapA0 bha0 pR0 116 / 6 dekho, nyAyapraveza pR0 3.
Page #87
--------------------------------------------------------------------------
________________ nyAya-dApikA pravezagata varNana aura prazastapAdabhASyagata anadhyavasitake varNanakA pAzama prAyaH eka hai aura svayaM jise prazastapAdane' asAdhAraNa kahakara manadhyavasita hetvAbhAsa athavA viruddha hetvAbhAsakA eka bheda batalAyA hai / kucha bhI ho, itanA avazya hai ki prAstapAdane dezeSikadarzana sammata tIna hetvAbhAsoMke alAvA isa cauthe hetvAbhAsakI bhI kalpanA kI hai / ajJAta nAmake hetvAbhAsako bhI mAnanekA eka mana rahA hai / hama pahale kaha pAe haiM ki arcadane naiyAyika aura mImAMsakoM ke nAma jJAtavya sahita pahalakSaNa hetu kA nirdeza kiyA hai / sambhanna hai jAtattvarUpake abhAvamaM ajAnanAmakA hetvAbhAsa bhI unhoM ke dvArA vahipa na huA ho| akaladeva isa hatyAbhAsakA ullekha karaka asiddhame prastAva kiyA hai| unake anugAmI mANikyanandi prAdina bhI use prasiddha hetvAbhAsAmpase udAhRta kiyA hai| jana vidvAna hatakA kevala ekahIM anyathAnupapannatva-anyathAnupapattirUpa mAnate haiM / ata: yathArthameM unakA hetvAbhArA bhI eka hI honA cAhie / isa sambandha muzmana akalaGkadavane bar3I yogyatAme una ra diyA hai / ve kahate haiM ki vastutaH hatvAbhAsa eka hI haiM aura vaha hai akizcitkara athavA prasiddha / viruddha, prasiddha aura sandigdha ye usIka vistAra hai / cUMki anyathAnupapattikA prabhAva aneka prakArase hotA hai isalie hetvA 1 dekho, prazastaphA0 bhA0 118, 116 1 2 "sAdhye'pi kRtakatvAdiH azAtaH sAdhanAbhAsaH / tadasiddhalakSaNena aparo hetvAbhAsaH, sarvatra sAdhyArthAsambhavAbhAvaniyamAsidaH ardhajJAnanivRttilakSaNatvAt |"-prmaannsN0 svo0 kA 44 / 3 parIkSAmu. 6.27,28 / 4 "sAdhanaM prakRtAbhAve'nupapanna tato'pare / viruddhAsiddhasandigdhA prakiJcispharavistarAH |"-nyaayvi. kA. 266 | "prasiddhazcAkSupatvAdiH mAndAnityatvasAdhane / anyathAsambhavAbhAvabhedArasa bahudhA smRta: viruvAsiddhasandigdharakizcitkaravistaraiH-nyAyaSi kA0 365, 366 /
Page #88
--------------------------------------------------------------------------
________________ prastAvanA mAsake prasiddha, biruddha, vyabhicArI aura akiciskara ye cArabhI bheda ho sakate haiM yA prAkaJcitkArako sAmAnya aura zeSako usake bheda mAnakara tIna hetvAbhAsa bhI kahe jA sakate haiM / aba jo harI lisaNAmaka honepara bhI anyazvAnupapannatvase rahita haiM ve saba akiJcitkara hetvAbhAsa hai'| yahA~ yaha prazna ho sakatA hai ki akalaGkadevane pUrva se prasiddha isa akiMcitatkara hevAbhAsako kalAnA kahAMse kI hai ? kyoMki vaha na to kaNAda aura dignAga kathita tIna henyAbhAsoMmeM hai aura na gautamasvIkRta pAMca hetvAbhAsoMmeM hai ? zraddheya pa. stralAlajIkA kahanA hai ki 'jayanta. maTTane apanI nyAyamaMjarI (pR0 163 ) me anyathAsiddhApaparyAya aprayojaka nAmaka eka nae hetvAbhAsako mAnanekA pUrva pakSa kiyA hai jo vastutaH jayantake pahile kabhIse calA pAtA huaA jAna par3atA hai / 'prataeva yaha sambhava hai ki aprayojaka yA anyathAsiddha mAnanevAle kisI pUrvavartI tArkika anyake prAdhArapara hI prakalaGkane akiMcikara hetvAbhAsako apane DhaGgase naI sRSTi kI ho|' niHsandeha paNDitajIkI sambhAvanA aura samAdhAna donoM hRdayako lagate hai / jayanAbhaTTana' isa helAbhAsake sambandhameM kucha vistArase bahuta mumbara vicAra kiyA hai / ve pahale to ubhe vicAra karane karane --- . ...- --.-. ..-- 1 "anyathAnupapannatvarAhatA ye vilakSaNAH / akirikA rakAn sarvostAn vayaM saGgigamahe ||-gyaavi0 kA0 270 / 2 pramANamo0 bhA0 Ti. pR0 17 / 3 dekho, nyAyamaM0 pR. 163.166 (prabhaga prakaraNa) / 4 "prAstA tahi pATa ekAtra hatvAbhAma: sampaga henatAM tAvasyAphnanagrena nAznune eca na ca navanarbhavatIti balAt SaSTa evAvatiSyate / kathaM vibhAgamUsamiti caMd, atikramiSyAma una mUgam, anatikAmantaH suspaSTamapImamaprayojaka hetvAbhAsamapahnavImahi na caiva yuktamaso baraM mUtrAtikamo na vastvatikama iti / xxx 'nadenaM hesvAbhAsamasiddhavarga eva nikSipAma:" xxx athavA sarvahetvAbhAmAnavRttamiva
Page #89
--------------------------------------------------------------------------
________________ sarAja 64 nyAya-dopikA sAhasapUrvaka chaThavAhI hetvAbhAsa mAna lete haiM aura yahAM taka kaha dete haiN| ki vibhAgasUmakA ulaMghana hotA hai to hone do suspaSTa dRSTa prAyojaka (manyathAsiddha) hetvAbhAsakA apahnava nahIM kiyA jA sakatA hai paura na vastukA ulaMghana / kintu pIche use asisavarga meM hI zAmila kara lete haiN| antameM 'mathavA' ke sAtha kahA hai ki anyathAsiddhatva (aprayojakasva) samI hetvabhAsavRtti sAmAnyarUpa hai, chaThavA~ hetvAbhAsa nahIM / isI antima mabhimatako nyAyakalikA (pR. 15)meM sthira ralA hai / paNDitajIko sammAbanAse preraNA pAkara jana maiMne 'anyathAsiddha'ko pUrvavartI tAkika anyoMmeM khojanA prArambha kiyA to mujhe udyotakarake nyAyavAttikame anyapAsikha hetvAbhAsa mila' gayA jise udyotakarane prasiddhake bhedoMmeM ginAyA hai| vastutaH anyathAsiddha ekaprakArakA praprayojaka yA sakiMcitkara hetvAbhAsahI hai| jo hetu apane sAdhyako siddha na kara sake use pratyaSAsiddha athavA akicirakara kahanA cAhie / bhalehI vaha tInoM athavA pA~coM rUpoMse yukta kyoM na ho| anyathAsiddhatva bhanyathAnupapannatvake pabhAva-pranyayAupapannatyase atirikta kucha nahIM hai / yahI vajaha hai ki prakalaGkAdevane sarvalakSaNasampanna hone para bhI anyathAnupapannatvarahita hetuoM ko prakirikara hetvAbhAsakI saMjJA dI hai / ataeva jJAta hotA hai ki udyotakarake anyathAsiddhatvameM se hI akalaGkane akiMcitkara hetvAbhAsa kI kalpanA kI hai / bhA0 mANikyanandine isakA cauthe hatvAbhAsake rUpameM varNana kiyA hai' para ve use hesvAbhAsake manyathAsiddhatvaM nAma rUpamiti na SaSTho'yaM hetvAbhAsaH / -pR. 166 / "aprayojakaravaM ca sarvahetvAbhAsAnAmanugata rUpam / anityAH paramAppavo bhUsaMsvAt iti sarvalakSaNasampanno'pyaprayojaka eva / " 2 "so'yamamidatya bhavati prajJApanIyadharmasamAnaH, pAzrayAsidaH, athvaasibneti|" --pR0 175 / 3 parIkSAmukha 6-21 /
Page #90
--------------------------------------------------------------------------
________________ 65 kSaNake vicAra samayameM hI hetvAbhAma mAnate haiN| vAdakAlameM nahIM / usa samaya to pakSa meM doSa dikhA denese hI vyutpannaprayogakA dRpila batalAte haiM / tAtparya yaha ki ve kiJcitkarako svatantra hetvAbhAsa mAnanemeM khAsa jora bhI nahIM dete| vetAmbara vidvAnAne asiddhAdi pUrvokta tIna hI hetvAbhAsa svIkRta kiye haiM, unhoMne prakicitkarako nahIM mAnA / mANikyanandine akicitkarako hetvAbhAsa mAnanekI jo dRSTi batalAI hai usa dRSTise usakA mAnanA ucita hai / vAdidevasUri' aura yazovijayane " yadyapi akicitkarakA khaNDana kiyA hai para ve usa dRSTiko mere khyAla meM zrIphala kara gaye haiM / granyathA ve usa dRSTise usake aucityako jarUra svIkAra karate / A0 gharmabhUSaNane apane pUjya mANikyanandikA anusaraNa kiyA hai aura unake nirdezAnusAra akiMcitkarako cothA hetvAbhAsa batAyA hai| prastAvanA isa taraha nyAyadIpikA zrAye hue kucha vizeSa viSayoMpara tulanAsmaka vivecana kiyA hai| merI icchA thI ki Agama, naya saptabhaMgI, anekAnta prAdi zeSa viSayoMpara bhI isI prakArakA kucha vicAra kiyA jAne para apanI zakti, sAdhana, samaya aura sthAnako dekhate hue use sthagita kara denA pdd'aa| 1 " lakSaNa evAsI dopA vyutpanna prayogasya pakSadoSeNaiva duSTatvAt / " parIkSA0 6-382 vyAyAva0 kA0 22, pramANanaya0 6-47 // 3 syAdvAdaranA0 pR0 1230 / 4 jainatarkabhA0 pR0 18 /
Page #91
--------------------------------------------------------------------------
________________ nyAya-dIpikA pAyadopikA meM ullikhita anya aura granthakAra__prAdharmabhUSaNane apanI prastuta racanAmeM aneka grantha aura granyakAroMkA utlekha kiyA hai tathA unake kathanase apane pratipAdya viSayako puSTa evaM pramANita kiyA hai| prataH yaha upayukta jAna par3atA hai ki una granthoM aura pranthakAroMkA yahA~ kucha paricaya de diyA jAya / prayamataH nyAyadIpikAmeM ullikhita hue nimna janetara anya aura granthakAroMkA paricaya diyA jAtA hai :--- (ka) grantha-1 gyAyavindu / (kha) pranyakAra--1 vignAga, 2 zAlikAmAca, 3 udayana pora 4 vAmana / myAravindu-yaha bauddha vidvAna dharmakIttikA racA huA moTa-nyAyakA prasiddha grantha hai| isameM tIna pariccheda haiN| prayama paricchedameM pramANasAmAnyalakSaNakA nirdeza, usake pratyakSa praura anumAna ina To bhedoMkA svIkAra evaM unake lakSaNa, pratyakSake bhedoM AdikA varNana kiyA gayA hai / dvitIya-paricchedameM anumAnake svArtha, parArtha bheda, svArthakA lakSaNa, hetukA rUpya lakSaNa aura usake svabhAva, kArya tathA anupalabdhi ina tIna bhedaroM prAdikA kathana kiyA hai / aura tIsare pariccheda meM parArtha manumAna haitvAbhAsa, dRSTAnta, dRSTAntAbhAsa prAdikA nirUpaNa kiyA gayA hai| tyAyadIpikA pR0 10para isa pratyake nAmollekha pUrvaka do vAkyoM aura 10 25 para isake 'kalpanApoDhamanAntam'pratyakSalakSaNakI samAlocanA kI gaI hai / pratyakSake isa lakSaNameM jo 'abhrAnta' pada nihita hai vaha khuda dhamakItikA hI diyA huA hai| isake pahale bauddhaparamparAmeM 'kalpanApoDa' mAtra pratyakSakA lakSaNa svIkRta thaa| dharmakItti bauddha darzanake unAyaka yugapradhAna the / inakA mastisva samaya IsAkI sAtavIM zatAbdi (63510) mAnA jAtA hai| ye nAlandA vizvavidyAlayake mAcArya dharmalake ziSya
Page #92
--------------------------------------------------------------------------
________________ prastAvanA 67 the / nyAyavinduke atirikta pramANavAtika vAdanyAya hetuvindu, santAnAnsarasiddhi, pramANavinazcaya aura sambandhaparIkSA prAdi inake banAe hue dhanya hai | abhinava dharmabhUSaNa nyAyavindu yAdike acche abhyAsI the / 1. dignAga- ye bauddha sampradAgake pramukha tArkika vidvAnoM se haiN| inheM bauddhanyAyakA pratiSThApaka honekA zreya prApta hai, kyoMki adhikAMzataH bauddhanyAyake siddhAntoM kI nIMva inhoMne DAlI thI / inhoMne nyAya, vaizeSika aura bhImAMsA zrAdi darzanoMke mantabyoga socanAsvarUpa ra aneka prakaraNa grantha race haiN| nyAyapraveza pramANasamuccaya, pramANasamuccayavRtti hetucakraDamarU, prAlambanaparIkSA aura trikAlaparIkSA mAdi graMtha inake mAne jAte haiN| inameM nyAyapraveza aura pramANasamuccaya mudrita bhI ho cuke / 1 udyotakara (600 I0) ne nyAyavA0 pU0 125, 168 para hetuvAttika aura hetvAbhAsavArtika nAmake do granthoMkA ullekha kiyA hai, jo sambhavataH dignAgake hI honA cAhie, kyoMki vAcaspati mizrake tAtparyaTIkA ( pU0 286 ) gata saMdarbhako dhyAna se par3hane se vaMsA pratIta hotA hai / nyAyavA0 bhUmikA pR0 141, 142 para inako kisI bora vidvAna ke prakaTa bhI kiye haiN| udyotakarake pahale bauddha paramparAmeM sabase adhika prasiddha prabala aura aneka granthoMkA racanAkAra dignAga hI huA hai jisakA myAyavArttika meM jagaha jagaha kadarthana kiyA gayA hai / ina granthoMke sambandhameM maiMne mAnanIya paM0 mahendrakumArajI nyAyAcArya se daryAta kiyA thaa| unhoMne mujhe likhA hai- 'dignAgake pramANasamuccayake anumAnaparicchedake hI ve zloka hone cAhie jise udyotakara hetuvAttika yA hetvAbhAsavArtika kahate haiM / svatantra grantha nahIM mAlUma hote yahI "hetostriSvapi rUpeSu nirNayastena varNitaH "isa kArikAko svavRtti TokAmeM karNakagomine likhA hai- " varNitaH zrAcAryadignAgena pramANasamuccayAdiSu" / sambhava hai isameM zrAdi zabdase hetucakraDamarUkA nirdeza ho / ' parantu udyotakarane jo isa prakAra likhA hai- "evaM viruddhavizeSaNaviruddhavizeSyAca
Page #93
--------------------------------------------------------------------------
________________ 65 nyAya-dIpikA hai| AvezaparI bhenAcArya haribhadrasUrikI 'nyAyapravezavRtti nAmaka TIkA hai aura isa vRttipara bhI jainAcArya pAzyaMdeva kRta 'nyAyapravezavRttipaMjikA nAmakI vyAkhyA hai| dignAgakA samaya IsAkI cauthI aura pAMcavIM zatAbdI ( 345-42530 ) ke lagabhaga hai / bhA0 dharmabhUSaNane nyAyadIpikA 10 116 para inakA nAmollekha karake 'na yAti' ityAdi eka kArikA udghRta kI hai, jo sambhavata: inhIMke kisI anupalabdha granthakI hogI / draSTavyAH / eSAM tUdAharaNAni hetvAbhAsavAsike draSTavyAni svayaM cAbhyUhAni" (50 168 ) / isase to yaha mAlUma hotA hai ki yahA~ udyotakara kisI 'hetvAbhAsavAtika' nAmaka graMthakA hI ullekha kara rahe haiM jahA~ 'viruddha vizeSaNaviruddha vizeSyoM ke udAharaNa pradarzita kiye haiM aura vahAMsa jinheM dekhanekA yahA~ saMketamAtra kiyA hai| 'hatvAbhAsavAsike padase koI kArikA yA zloka pratIta nahIM hotaa| yadi koI kArikA yA zloka hotA to use udhRta bhI kiyA jA sakatA thaa| ataH 'hetvAbhAsavAtika' nAmakA koI grantha rahA ho, aisA ukta ullekhase sApha mAlUma hotA hai / "...! isI taraha udyotakarake nimna ullekha se 'hetuvAsika grantha ke bhI hone kI sambhAvanA hotI hai- " yadyapi hetuvAsikaM bruvANenoktam- saptikA - sambhave SaTpratiSedhAdekadvipadaparyudAsena milakSaNo heturiti / etadapyayuktam (10 128 ) yahA~ hetuvAtikakArake jina zabdoMko uddhRta kiyA hai ve gadya meM haiM / zloka yA kArikArUpa nahIM hai| ataH sambhava hai ki nyAyapravezakI taraha 'hetuvAttika gadyAtmaka svatantra racanA ho aura jisakA karNakagomine yAdi zabdase saMketa bhI kiyA ho| yaha bhI sambhava hai ki pramANasamuccayake zranumAnaparicchedako svopajJa vRttike ukta padavAkyAdi hoM aura unakI mUla kArikAoMko hetvAbhAsavAtika evaM hetuzattika kahakara ullekha kiyA ho| phira bhI jabataka 'hetucakraDamarU' aura pramANasamuccayakA pranumAnapariccheda sAmane nahIM bhAtA aura dUsare puSTa pramANa nahIM milate tabataka nizcayapUrvaka prabhI kucha nahIM kahA jA sakatA /
Page #94
--------------------------------------------------------------------------
________________ prastAvanA 2. mANikanAra--ye prabhAkaramatAnuyAyI mImAMsaka dArzanika vijJAna meM eka prasiddha vidvAn ho gaye haiN| inhoMne prabhAkara guruke siddhAntoMkA base joroMke sAtha pracAra aura prasAra kiyA hai / una (prabhAkara ke vRhatI nAmake TokA-granthapara, jo prasiddha mImAMsaka zavarasvAmIke zAraramASpakI vyAkhyA hai, inhoMne 'RvimalA' nAmakI paMjikA sikhI hai| pramAkarake siddhAntoMkA vivaraNa karanevAlA inakA 'prakaraNapaMjikA nAmakA vRhad grantha bhI hai| ye IsAkI AThavIM zatAbdIke vidvAn mAne jAte haiN| nyAyadIpikAkArane pR0 19 para inake nAmake sAya 'prakaraNapaMjikA' ke kucha vAkya uddhRta kiye haiN| 3. udayana-ye nyAyadarzanake pratiSThita prAcAryoM meM haiN| nAyika paramparAmeM ye 'prAcArya ke nAmase vizeSa ullikhita haiM / jo sthAna bauddhadarzanameM dharmakotti aura janadarzanameM vidyAnandasvAmIko prApta hai vahI sthAna nyAyadardhanameM udayanAcAryakA hai / ye zAstrArthI aura pratibhAzAlI vidvAna the / nyAyakumumAMjalI, prAtmatatvaviveka, lakSaNAvalI, prazastapAdabhASyako TIkA kirapAvalI aura vAcaspati mizrako nyAyavAttikatAtparyaTIkApara likhI gaI tAtparyaparizuddhi TIkA, nyAyapariziSTa nAmakI nyAyamUtravRtti Adi inake banAye hue grantha haiN| inhoMne apanI lakSaNAvanI' zaka sambat 606 (684 I0) meM samApta kI hai| ataH inakA astitvakAla dazavIM zatAbdI hai| nyAyadIpikA (pR. 21) meM inake nAmollekhake sAtha 'nmAyakusubhAMjali' (4-6) ke 'tanme pramANaM zivaH' vAkyako uddhRta kiyA gayA hai| aura udayanAcAryako 'yogAgrasara likhA hai / abhinava dharmabhUSaNa inake nyAmakusumAMjali, kiraNAvalI prAdi granthoMke acche adhyetA the| nyAyadI0 pR0 110 para kiraNAvalI (pR0 267, 300,301) gata 1 "tarkAmbarArUpramiteSvatIteSu zakAntataH / varSeSvadayanazcakre subodhAM lakSaNAvalIm ||"-skaanaa0 pR0 13
Page #95
--------------------------------------------------------------------------
________________ nyAya-dIpikA nirupAdhika sampandharUpa vyAptikA bhI saNDana kiyA gayA hai| yadyapi kiraNAvalI aura nyAyadIpikAgata lakSaNameM kucha zamdabheda hai| para donoMkI racanAko dekhate hue bhinna pragyakArakI racanA pratIta nahIM hote| pratyuta kiraNAvalIkArakI hI vaha racanA spaSTataH jAna par3atI hai| dUsarI bAta yaha hai ki anopAdhika sambandhako vyApti mAnanA udayanAcAryakA mata mAnA gayA hai| vaizeSikadarzanasUtropaskAra (pa.0 60) meM 'nApyanaupAdhika: sambandhaH' zabdoMke sAtha pahile pUrva pakSameM bhanIpAdhikarUpa vyAptilakSaNako prAlocanA karake bAdameM use hI siddhAntamata sthApita kiyA hai| yahA~ 'nApyanopAdhika:' para TippaNa dete hue TippaNakArane 'bhAcAryamataM dUSayannAha' likhakara use prAcArya (udayanAcArya) kA mata prakaTa kiyA hai| maiM pahale kaha pAyA hU~ ki udayana prAcAryake nAmase bhI ullekhita kiye jAte haiN| isase spaSTa mAlUma hotA hai ki pranopAdhika-nirUpApita sambandhako vyApti mAnanA udayanAcAryakA siddhAnta haiM aura usIko nyAyadIpikAkArane pAlocanA kI hai / upaskAra praura kiraNAvalIgata vyApti tathA upAdhike lakSaNasambandhI saMdarbha bhI zabdaza: eka haiM, jisase TippaNakArake abhipreta 'AcArya' padase udayanAcArma hI spaSTa jJAta hote haiN| yadyapi prazastapAdabhASyakI vyomavatI TIkAke racayitA vyomazivAzarSa mI prAcArya kahe jAte haiM, parantu unhoMne vyAptikA ukta lakSaNa svIkAra nahIM kiyaa| balki unhoMne sahacarita sambandha athavA svAbhAvika sambandhako vyApta mAnane kI prorahI saMketa kiyA hai| vAcaspati minnane bhI manApAbhika sambandhako vyApti na kahakara svAbhAvika sambandhako vyApti kahA hai| 4. vAmana-inakA vizeSa paricaya yatheSTa prayatna karanepara bhI mAlama nahIM ho sakA / nyAyadIpikAke dvArA uddhRta kiye gae vAkyaparase 1 dekho, myomavatI TIkA pR. 563, 57 | dekho myApArika tAtparyaTIkA pu. 165, 345 /
Page #96
--------------------------------------------------------------------------
________________ prastAvacA 71 itanA jarUra mAlUma ho jAtA hai ki ve acche granthakAra aura prabhAvaka vidvAn hue haiN| nyAmadIpikA pR0 124 para inake nAmake ullekhapUrvaka inake kisI granthakA 'na zAstramasaddravyaMSvayaMvat' jAkya uddhRta kiyA gayA hai / aba jaina grantha aura granthakAroMkA saMkSipta paricaya diyA jAtA hai / dhabhUSaNane nimna jaina grantha aura granthakAroMkA ullekha kiyA hai / (ka) grantha 1 tatvArthasUtra, 2 prAptamImAMsA, 3 mahAbhASya, 4 anendravyAkaraNa, 5 prAptamImAMsAvivaraNa 6 rAjavAtika aura rAjadhAtikabhASya 7 nyAyavinizcaya parIkSA-mukha, 6 tatvArthazlokavAtika tathA bhASya, 10 pramANa parIkSA, 11 patra-parIkSA, 12 prameya kamalamArtaDa aura 13 pramANanirNaya / , (kha) granthakAra - 1 svAmI samantabhadra, 2 kaladeva 3 kumAranadi 4 mANikyananti aura 5 syAdvAda vidyApati ( vAdirAja ) / 1. tatthAsUtra yaha zrAcArya umAsvAti athavA umAsvAmIko amara racanA hai| jo bor3ese pAThabhedake sAtha jainaparamparAkai donoM hI digambara aura zvetAmbara sampradAyoMmeM samAnarUpale mAnya haiM aura donoM hI sampradAyoMke vidvAnoMne isapara aneka bar3I bar3I TIkAe~ likhI haiN| unameM bhA0 pUjyapAdakI tasvArthavRtti ( sarvArthasiddhi), prakalaMkadevakA tatvArthavArtika, vidyAnandakA tatvArthazlokavAttika, dhunasAgarasUrikI tattvArthavRti aura zvetAmbara papampa meM prasiddha tatvArthabhAsa ye pAMca TIkAeM to tatvArtha sUtra kI vizAla, viziSTa zrIra mahatvapUrNa vyAkhyAeM haiN| prAcArya mahodayane isa choTIsI dazAdhyAyAtmaka anUThI kRtimeM samasta jaina tatvajJAnako saMkSepameM 'gAgarameM sAgara kI taraha bharakara apane vizAla aura sUkSma jJAnabhaNDArakA paricaya diyA hai / yahI kAraNa hai ki jaina paramparAmeM tattvA -- sUtrakA bahuta bar3A mahattva hai aura usakA vahI sthAna hai jo hindUsampra dAya meM gItAkA hai / isa grantharatnake racayitA mA0 umAsvAti vikramakI
Page #97
--------------------------------------------------------------------------
________________ 72 nyAya-dIpikA pahalI zatAbdIke vidvAna haiM / jyApadIpikAkArane tatvArthasUtra ke aneka sUtroMko nyAyadI (10 4,34,36,38,113,122) meM bar3I zraddhAke sAtha ullekhita kiyA hai aura use mahAgAstra taka bhI kahA hai, jo upayukta hI hai| itanA hI nahIM, nyAyadIpikAkI bhavya imArata bhI iso pratiSThita tattvArthasUtrake 'pramANanayaradhigama: sUtrakA prAzaya lekara nirmita kI gaI hai| prAptamImAMsA-svAmI samantabhadrakI upalabdhi kRtiyoMmeM yaha sarase pradhAna aura asAdhAraNa kRti hai / ise 'devAgamastotra bhI kahate haiM / isameM daza pariccheda aura 114 padya (kArikAe~) haiN| isameM prApta (sarvana) ko mImAMsA-parIkSA kI gaI hai| jaisA ki usake nAmase hI prakaTa hai| marthAt isameM syAdvAdanAyaka jaina tIrthakarako sarvaza siddha karake unake syAvAda (anekAnta ) siddhAntako sayuktika sunyavasthA kI hai aura syAdvAdavidveSI ekAntavAdiyoM meM prAptAzA (mAyA) batalAkara unaka ekAnta siddhAntoMkI bahuta hI sundara yuktiyoM ke sAtha pAlocanA kI hai| jainadazcanake AdhArabhUta stambha granthoM meM prApnamImAMsA pahalA grantha hai| isake Upara bhaTTa prakalaGkadevane 'aSTazatI' vivaraNa (bhASya), A0 vidyAnandane 'praSTasahasrI' (AptamImAMsAlaMkAra yA devagamAlaMkAra) aura vasunandine 'devAgamavRtti' TIkAeM likhI haiN| ye tInoM TIkAeM upalabdha bhI haiN| paNDita jayanandajIkRta inakI eka TIkA hindI bhASAme bhI hai / zrImAn paM0 jugalakizorajI mukhtArane isakI do aura anupalabSa TIkAoM ko sambhAvanA kI hai| eka to vaha jisakA saMketa prA. vidyAnandane praSTasahastrIke antamaM 'matra zAstraparisamApto kecididaM maMgalavacanamanutanyate' isa vAkyameM pAe hue 'kecit zabdake dvArA kiyA hai / aura 1 dekho, svAmIsamantabhanna / svetAmbara vidvAn zrImAn paM. sukhalAlajI inheM bhASpako svopana mAnaneke kAraNa vikamakI tIsarIse pAMcavIM zatAbdIkA anumAnita karate haiM / dekho, mAnavinduko prastAvanA / 1 svAmIsamantabhanna pR0 196, 200 /
Page #98
--------------------------------------------------------------------------
________________ prastAvanA dUsarI 'devAgamapacavArtikAlaMkAra' hai, jisakI sambhAvanA yuktyanuzAsanaTIkA ( pR0 64 ) ke ' iti devAgamapadyavAtikAlaMkAre nirUpitaprAyam / ' isa vAkya meM par3e hue 'devAgamapadmavAtikAlaMkAre' padase ko hai parantu pahalI TIkAke honekI sUcanA to kucha ThIka mAlUma hotI hai, kyoMki mA0 freranda bhI usakA saMketa karate hai| lekina pichalI TIkAke sadbhAvakA koI pracAra yA ullekha aba taka prApta nahIM huprA / vAstavameM bAta yaha hai ki A0 vidyAnanda 'devAgamapadya vArtikAlaMkAre' padake dvArA apanI pUrvaracita do prasiddha TIkAoM - divAgamAlaMkAra ( praSTasahasrI aura padya - vArtikAlaMkAra ( ilokavArtikAlaMkAra) kA ullekha karate haiM aura unake dekhane kI preraNA karate haiM / padyakA artha zloka prasiddha hI hai aura alaMkAra zabdakA prayoga donoMke sAtha rahane se samasyanta eka vacanakA prayoga mI asaMgata nahIM hai / ataH 'devAnamapadyavArtikAlaMkAra' nAmako koI prAptamomAMsAkI TIkA rahI hai, yaha vinA puSTa pramANoMke nahIM kahA jA sakatA / A0 abhinava dharmabhUSaNane AptamImAMsAkI aneka kArikAeM prastuta nyAyadIpikAmeM bar3I kRtajJatA ke sAtha uddhRta kI hai| mahAbhASya -- granthakArane nyAyadIpikA puM0 41 para nimna zabdoMke sAtha mahAbhASyakA ullekha kiyA hai : t 'taduktaM svAmibhirmahAbhASyasyAdAvAptamImAMsA prastAve -' parantu Aja yaha grantha upalabdha jaina sAhityameM nahIM hai / mataH vicAraNIya hai ki isa nAmakA koI graMtha hai yA nahIM? yadi hai to usako upalabdhi AdikA paricaya denA cAhie aura yadi nahIM hai to prA0 dharma bhUSaNane kisa AdhAra para usakA ullekha kiyA hai? isa sambandhameM ghapanI prorase kucha vicAra karane ke pahale maiM kaha dUM ki isa granthake astitva viSayameM jitanA adhika UhApoha ke sAtha sUkSma vicAra pora anusandhAna mustArasI0 ne kiyA hai utanA zAyada hI abataka dUsare vidvAnne kiyA ho / unhoMne GALLAR 1 dekho, svAmIsamantabhadra 50 212 se 243 taka /
Page #99
--------------------------------------------------------------------------
________________ nyAya-dIpikA apane 'svAmIsamantabhadra' grantha ke 31 pejoMmeM aneka pahalumoMse cintana kiyA hai aura ve isa niSkarSapara pahuMce haiM ki svAmIsamantabhadra racita / mahAbhASya nAmakA koI grantha rahA jarUra hai para usake honeke ullekha mana / taka terahavIM zatAbdIke pahale nahIM milate haiN| jo milate haiM va 13vI, 14vIM aura 15vIM zatAbdIke hai / ataH isake lie prAcIna sAhityako TaTolanA caahie| merI vidhAraNA kisI grantha yA granthakArake astitvako siddha karaneke lie adhikAzataH nimna sAdhana apekSita hote haiM : (1) granthoMke ullekha , (2) zilAlekhAdikake ullekha / (3) jnshruti-prmpraa| 1. jahA~ taka mahAbhASyake anyollekhoMkI bAta hai aura ve aba taka jitane upalabdha ho sake haiM unheM mukhtArasA ne prastuta kiye hI haiN| hA~, eka nayA granthollekha hameM aura upalabdha hupA hai / vaha abhayacandramUrikI syAdvAdabhUSaNanAmaka laghIyastramatAtparyavRtti kA hai, jo isa prakAra hai : "parIkSitaM viracitaM svAbhisamantabhanAdhaH mUribhiH / kathaM tyakSeNa vistareNa / kva anyatra tatvAyaM mahAbhASyAdI...".-saghI0 tA. 1067 / __ ye abhayacandrasUri tathA 'gommaTasAra' kI mandaprabodhikA TokA aura prakriyAsaMgraha (vyAkaraNaviSayaka TIkAgrantha) ke kartA abhayacandrasUri yadi eka haiM aura jinheM DA0 e0 ena0 upAdhye' tathA mukhtAramA0' IsAkI 13vIM aura vi0kI 14vIM zatAbdIkA vidvAn sthira karate hai to unake isa 1 dekho, anekAnta varSa 4 kiraNa 1 pR. 116 / 2 dekho, svAmIsamantabhadra pR0 224 kA phuTanoTa /
Page #100
--------------------------------------------------------------------------
________________ prastAvanA 75 ullekha se mahAmASyake viSayameM koI vizeSa prakAza nahIM pdd'taa| prathama to yaha, ki yaha ullekha mukhtArasA. ke pradarzita ullekhoM ke samasAmayika hai, usakA zRGkhalAbaddha pUrvAdhAra abhI prApta nahIM hai jo svAmIsamansabhA ke samaya saka pahu~cAye / dUsare yaha, ki abhayacandrasUri isa ullekhake viSayameM abhrAnta pratIta nahIM hote| kAraNa, ve prakalaGkadevakI laghIyastra yagata jisa kArikAke 'manyatra' padakA 'svAmIsamantabhavAvisari' zabdakA adhyAhAra karake tatvAmahAbhASya' vyAkhyAna karate haiM vaha sUkSma samIkSaNa karane para akalaGkadevako abhipreta mAlUma nahIM hotaa| bAta yaha hai ki prakalaGkadeva vahA~ 'anyatra' padake dvArA kAlAdilakSaNako jAnaneke liye apane pUrvaracita taravArtha rAjavAttikabhASyakI sUcanA karate jAna par3ate haiM, jahAM (rAvapAtaka 4-42) unhoMne svayaM kAlAdi pATakA vistArase vicAra kiyA hai| madyapi prakriyAsaMgrahameM bhI abhayacandra sUri ne sAmantabhadrI mahAmASyakA ullekha kiyA hai aura isa taraha unake ye do ullakha ho jAte haiN| parantu inakA pUrvAdhAra kyA hai? so kucha bhI mAlUma nahIM hotaa| ata: prAcIna sAhitya parase isakA anusandhAna karane kI abhI bhI prAvaekatA banI huI hai| 2. abataka jitane bhI zilAlekhoM prAdikA saMgraha kiyA gayA hai unameM mahAbhASya yA tatvArthamahAbhApyakA ullekhayAlA koI zilAlekhAdi upalabdha nahIM hai | jisase isa graMthake astitva viSayameM kucha sahAyatA mila sake / tattvArthasUtrake to zilAlekha milate bhI haiM para usake mahAbhASyakA koI zilAlekha nahIM miltaa| 3.janazruti-paramparA jarUra aisI calI A rahI hai ki svAmI samantabhadane tatvArthasUtrapara 'gandharasti' nAmakA bhASya likhA hai jise mahAbhASya aura 1 abhUdumAsvAtimuniH pavitre vaMze tadIye sakalArthavedI / sUtrIkRtaM yena jinapraNItaM zAstrArthajAtaM munipuGgavena ||-shi. 108 / zrImAnumAsvAtirayaM yatIzastasvArthasUrya prakaTIcakAra / yanmuktimArgAvaraNodhatAnAM pAyamadhyabhavati prajAnAm ||-shi0105(254)
Page #101
--------------------------------------------------------------------------
________________ nyAya-vIpikA tasvArSamASya yA tattvAmahAbhASya bhI kahA jAtA hai aura prAtmamImAMsA usakA pahalA prakaraNa hai| parantu janatikA puSTa pora purAnA koI pASAra nahIM hai / mAlUma hotA hai ki isake kAraNa pichale paMpollekha hI hai mamI gata 31 aktUbara(san 1904) meM kalakattA meM hue vIrazAsanamahotsavapara zrI saMskaraNa seThI mile / unhoMne kahA ki gandhahasti mahAbhASya eka bagaha surakSita hai aura vaha mila sakatA hai / unako isa bAtako sunakara hameM bar3I prasannatA huI paura preraNA kI ki usakI upalabdhi mAdikI pUrI koziza karake usakI sUcanA hameM deM / isa kArya meM honevAle vyayake bhArako uThAne ke liye borasevA mandira, sarasAvA prastuta hai / parantu unhoMne mAja taka koI sUcanA nahIM kI / isa taraha janazrutikA AdhArabhUta puSTa pramANa nahIM milane se mahArASyakA astitva saMdigdha koTimeM bhAja bhI sthita hai| mA0 abhinava dharmabhUSaNake sAmane amayacandra sUrike uparyukta ullekha rahe haiM aura unhIMke AdhArapara unhoMne nyAyadopikAmeM svAmisamamtamadrakRta mahAbhASyakA ullekha kiyA jAna par3atA hai / unheM yadi isa enyakI prApti huI hotI to ve usake bhI kisI vAkyAdiko jarUra udRta karate mora apane viSayako usase jyAdA pramANita karate / pata: yaha nizcayarUpase kahA jA sakatA hai ki prAcArya dharmabhUSaNa yatikA ullekha mahAbhASyako prAptihAlatakA mAlUma nahIM hotaa| kevala janazrutike AdhAra aura usake mI mAdhArabhUta pUrvavartI pandholesoMparase kiyA gayA jAna par3atA hai| 4. banenamyAkaraNa--yaha mAcArya pUjyapAdakA, jinake dUsare nAma devanandi aura jinendrabuddhi, prasiddha aura mahatvapUrNa vyAkaramAnya 1 "yo devanandiprathamAbhidhAno buddhapA mahatyA sa jinendabuddhiH / zrIpUjyapAdojyAni devasAbhiyaMtpUSitaM pAdayugaM yadIpama / / " avana. zi. naM.40 (4)
Page #102
--------------------------------------------------------------------------
________________ prastAvanA 77 hai| zrImAm paM0 nAthUrAmajI premIke zabdoMmeM yaha pahalA jaina myAkarama' hai / isa graMthakI janaparamparAmeM bahuta pratiSThA rahI hai| bhaTTAkaladeva bhAdi aneka bar3e bar3e prAcAryoMne apane granthoM meM isake sUtroMkA bahuta upayoga kiyA hai / mahAkavi vanajaya ( nAmamAlAka katA to isa apazcima ratna' (bejor3a ratna) kahA hai' / isa pranthapara aneka TokAeM likhI gaI haiN| isa samaya kevala nimna cAra TIkAeM upalabdha haiM :-abhayanandikRta mahAvRtti, 2 prabhAcandrakRta zamdAmbhojabhAskara, 3 prArya zrutiautikRta paMcavastu prakriyA mora 4 paM. mahAcandrakRta laghujanendra / isa graMtha ke kartA mA0 pUjyapAdakA samaya IsAkI pAMcavI aura vikramako chaThI zatAbdI mAnA jAtA hai / janendradhyAkaraNake atirikta inakI racI huI-1 tattvArthavRtti (sarvArthasiddhi), 2 samAdhitanya, 3 iSTopadeza, 4 aura dazabhakti (saMskRta) ye kRtiyAM upalabdha haiM / sArasaMgraha, zabdAvatAranyAsa, jainendranyAsa aura vaidyakakA koI graMtha ye anupalabdha racanAeM, hai jinake anyoM, zilAlekhoM prAdimeM ullekha milate haiM / abhinava dharmabhUSaNane nyAyadIpikA pR011 para isa graMthake nAmollekhake binA aura pR0 13 para nAmollekha karake do sUtra udRta kiye haiN| prAptamImAMsAvivaraNa-graMthakArane nyAyadIpikA pR0 115 para isa kA nAmollekha kiyA hai aura use zrImadAcAryapAdakA basalAkara usameM kapilAdikoMkI AptAbhAsatAko vistArase jAnaneko preraNA kI hai / yaha mAptamImAMsAvivaraNa prAptamImAMsApara likhIgaI akalaGkadevakI 'aSTazato' nAmaka vivRtti aura prAcArya vidyAnandaracita prAptamImAMsAlaMkRti-paSTa. 2 isa. grantha aura granyakArake vizeSa paricayake liye 'cana sAhitya aura itihAsake devanandi aura unakA janendravyAkaraNa nibandha aura sama ghitantrako prastAvanA dekheM / 3 "pramANAmakalavasya pUjyapAdasya skssm| dhanarAjayakave kAvyaM ratnatrayamapazcimam / "-mAmamAlA /
Page #103
--------------------------------------------------------------------------
________________ sAvanA ___ aha pratyeka viSayako antima vyavasthA anekAntakA Azraya lekara karatAhai / tasvArtha sUtra kI samasta TokA rAjavAttika pradhAna TIkA hai / yA zrImAn paM0 sukhalAlajIke zabdoMma yoM kaha sakate haiM ki "rAjavAnika gadya, narala aura vistRta honese tatvArtha ke sapUrNa TIkA grAdhAkI garaja akelA hI pUrI karatA hai / " vastutaH janadarzanakA bahuvidha evaM prAmANika abhyAsa karaneka lie kevala rAjavAttikakA adhyayana paryApta hai| nyAyadoSikAkArane nyA. dI. pR031 aura 35 para rAjavAttikakA tathA 106 aura 32 para unake bhASyakA judA judA nAmollekha karake kucha vAkya uddhRna kiye haiN| nyAyavinizcaya-yaha prakalaGkadevakI upalabdha dArzanika kRtiyomeM anyatama kRti hai| isameM tIna prastAva (pariccheda) hai aura tInoM prastAvoMkI milAkara kula 480 kArikAe~ haiN| pahalA pratyakSa prastAva hai jisameM darzanAntarIya pratyakSalakSaNoMkI pAlocanAke sAtha anasammata pratyakSa-lakSaNakA nirUpaNa kiyA gayA hai aura prAsagika katipaya dUsare viSayoMkA bhI vivecana kiyA gayA hai| dUsare anumAna prastAva meM anumAnakA lakSaNa sAdhana, sAdhanAbhAsa, sAdhya, mAjhyAbhAsa Adi panumAnake parikarakA vivecana hai aura tIsare prastAvameM pravacanakA svarUpa prAdikA viziSTa nizcaya kiyA gayA hai| isa taraha isa nyAyavinimnayama jananyAyakI rUparekhA bAMdhakara usakI prasthApanA kI gaI hai| yaha grantha bhI akaladevake dUsare graMthoMvohI taraha durboca aura gambhIra hai| isapara prA. spAdvAdavidyApati vAdirAjasUrikI nyAyavinizcaryAvavaraNa athavA nyAyavinizcayAlaMkAra nAmakI vaiduSyapUrNa vizAla dI kA hai / prakalaGkadevako bhI isapara svopajJa vivRtti honekI sambhAvanA kI jAtI hai, kyoMki laghIyastraya aura pramANasaMgrahapara bhI unakI svopajJa vivRniyA~ hai / tathA katipaya vaise ullegna bhI milane hai| nyAyavinizcaya mUla prakalaGkagranthaSayameM mudrita ho cukA hai| vAdirAja mUrikRta TokA abhI pramudrita hai| mA. parmabhUSaNane isa granthake nAmollekhake sAtha nyAyadIpikA pa0 24 para
Page #104
--------------------------------------------------------------------------
________________ nyAya-dIpikA isakI prapaMkArikA maura pRSTha 70 eka pUrI kArikA uddhRta kI hai| parIkSAmusa-yaha prAcArya mANikyanandivI asAdhAraNa bhaura papUrva kRti hai / tathA jainanyAyakA prathama sUtragrantha hai| yadyapi aphalAdeva jananyAyakI prasthApanA kara cuke the aura aneka mahatvapUrNa sphuTa prakaraNa bhI likha cuke the| paraMtu gautamake nyAyamUtra, dignAgake nyAyapravaMza, nyApamukha mAdikI taraha jainanyAyako mutranala kAramAlA 'gAyatra' gaNa janaparamparAmeM aba taka nahIM bana pAyA thaa| isa kamIko pumiko sarvaprathama mA mANikyanandine prastuta 'parIkSAmukha' limbakara kiyA / mANikyanandikI yaha akelI eka hI amara racanA hai ,jo bhAratIya nyAyasUtragranthoM meM apanA viziSTa sthAna rakhatI hai| yaha prapUvaM anya saMskRta bhASAmeM nibaddha hai| chaha parimdoMmeM vibhakta hai aura isakI sUtrasaMkhyA saba milAkara 207 hai / sUtra bar3e sarala, sarasa tathA nape tule haiN| sAyameM gambhIra, talaspI paura bhagauravako lie hue haiN| prAdi aura bhantameM do padya hai / prakasaMkadevake dvArA prasthApita jananyAyako isameM bahuta hI sundara huMgase grathita kiyA gayA hai / laghu anantavIryane to ise akalaMkaka vacanarUpa samudrako' maSakara nikAlA gayA 'yApiyAmRta-nyAyavidyAkA amRta batalAyA hai| isa grandharalakA mahatva imose kyApita ho jAtA hai ki isapara aneka mahatvapUrNa TIkAeM likhI gaI hai| prAH pramAcandrane 12 hajAra phlokapramANa 'prameyakamalamAsaMNDa' nAmakI vizAlakAya TIkA 1 prakalaGkake vacanoMse parIkSAmukha' kA uddhRta huprA hai, isake lie merA parIkSAmUlasUtra aura isakA udgama' zIrSaka lekha dekheM / 'anekAnsa' varSa 5 miraNa 3-4 pR. 116-128 / 2 "makasapaSo'mbhoyarudane yena dhImatA / nyAyavicAmRtaM tasmai namo mANikyananvine ||"prmeyr0 pr03|
Page #105
--------------------------------------------------------------------------
________________ prastAvanA likhI hai / inake pIche 12 cauM zatAbdIke vidvAn laghu pranantavIryane prasanna racanAzalIvAlI 'prameparatnamAlA' TIkA likhI hai / yaha TIkA hai to choTI, para itanI vizada hai ki pAThakako binA karinAIke sahaja hI marthabodha ho bAtA hai| isakI zabdaracanAse hemacandrAcArya bhI prabhAvita hue haiM bhora unhoMne apanI pramANamImAMsA : nathA .. unakA anuhAramA kiyA hai| nyAyadIpikAkArane parIkSAmukhake aneka mUtroMko nAmanirdeza para binA nAmanirdezake uddhRta kiyA hai| vastutaH mA0 varmabhUSaNane isa sUtra* granthakA jUva hI upayoga kiyA hai / zyApadIpikAke AdhArabhUta anyoMmeM parIkSAmukhakA nAma liyA jA sakatA hai / taravAryazlokavAtika aura bhAdhya-prA. umAsvAtike tatvAdhamUtrapara kumArilake 'mImAMsAralokavAttika' aura ghamaMkItike 'pramANavAttika' kI taraha padyAtmaka vidyAnandane tattvArthaznokavAttika racA hai aura usake padmavAttikoMpara unhoMne svayaM gadya meM bhASya likhA hai jo tasvArthanAkavAttikabhASya' aura 'zlokavAtikabhASya' ina nAmoMse kathita tA hai| prAcAryapravara vidyAnandane isameM apanI dArzanika vidyAkA pUrA h| khajAnA kholakara rakha diyA hai aura pratyekako usakA prAnandarasAsvAda lene. ke liye niHsvArtha AmaMtraNa de rakhA hai ilokavAtikake eka sirese dUsare sire taka cale jAiye, rAvatra tArkikatA aura gahana vicAraNA mamavyApta hai| kahIM mImAMsAdarzanake niyoga bhAvanAdipara unake sUkSma evaM vizAla pANiSTatyakI prakhara kiraNeM apanA tIkSaNa prakAza DAla rahI haiM to kahIM nyAyadarzana. ke nigrahasyAnAdirUpa pragADha tamako niSkAsita kara rahIM haiM aura kahIM / darzanakI himamaya caTTAnoMko pipalA pighalA kara dUra kara rahI hai / taraha zlokavAttikameM hameM vidyAnandake anekamukha pAhitya aura . prajJalAke darzana hote haiM / yahI kAraNa hai ki janatAkikoMmeM prAcArya i... nandakA unnata sthAna hai / lokavAttika ke alAvA vidyAnandamahodaya, 52. sahasrI, pramANaparIkSA, patraparIkSA, prAptaparIkSA, satyazAsanaparIkSA aura
Page #106
--------------------------------------------------------------------------
________________ 82 nyAya-dIpikA yuktyanuzAsanAlaGkAra mAdi dArzanika racanAga unako banAI huI hai| inameM vidyAnandamahodaya, jo zlokavAnikakI racanAme bhI pahalekI' viziSTa racanA hai aura jisako ullekha tattvArthaklophavAlika { pR0 272, 385) tathA praSTasahastrI ( pR0286, 260 ) meM pAye jAte haiM, anupalabdha hai / poSakI racanaH lakSya haiM zrI satyazAsanapa rAmAko chor3akara mudrita bhI ho cukI haiN| pA0 vidyAnanda akAlaGkadevake uttarakAlIna aura prabhAcandrAcAryake pUrvavartI hai| ataH inakA astinva-magaya navamI zanAbdI mAnA jAtA hai / abhinava dharmamUSaNane nyAradIpikAma inake zlokAttika maura bhASyakA kaI jagaha nAmollekha karake unake vAkyoM ko uddhRta kiyA hai| pramANaparIkSA-vidyAnandako hI yaha anyatama kRti hai| yaha prakalakadevake pramANasaMgrahAdi pramANaviSayaka prakaraNoM kA prAthaya lekara racI gaI hai / yadyapi isameM pariccheda-bheda nahIM hai tathApi pramANamAtrako bhapanA pratipadya viSaya banAkara usakA acchA nimapaNa kiyA gayA hai / pramANakA samyagjJAnatva lakSaNa karake usake bheda, prabhedoM, pramANakA viSaya tathA phala aura hetuoM kI isameM zundara evaM vistRta carcA kI gaI hai| hetu-bhedoMke nidazaMka kucha saMgrahazlokoMko to uddhRta bhI kiyA hai / jo pUrvavartI kinhIM jainAcAryAka hI pratIta hote haiN| vidyAnandane tattvArthazlokavAsika' paura maSTasahastrI kI taraha yahA~ bhI pratyabhijJAnake dohI bheda ginAye haiN| jabaki maka 1 pUrvavartitvake lie 'tattvAryasUtrakA maMgalAcaraNa' zIrSaka merA dvitIya lekha dekheM, anekAnta varSa 5 kiraNa 10-11 pR 380 | delo, nyAyazumuda dvi0 bhA0 kI prastAvanA pR. 30 aura svAmI samantabhadra pR0 48 / 3 'tadvidhakatvasAdRzyagomaratvena nizcatam'--ta. zlo. pR0 16. / 4 tadevedaM tatsaddAmevedamityekatvasaradRzyavipayastha dviviSapratyabhijJAnasya ' '-praSTasa. pR0 276 / 5 dvividhaM hi praspabhimAna' pramANapa0 pR. 66 /
Page #107
--------------------------------------------------------------------------
________________ prastAvanA naI praura mANikyanandine' dose jyAdA vAhe haiM aura yahI mAnyatA anaparamparAmeM prAya: sarvatra pratiSThita huI hai. isase mAlUma honA hai ki pratyabhijJAnake do bhedoMkI mAnyatA vidyAnandakI apanI hai / prA. dharmabhUSaNane pR0 17 para isa granthavI nAmollekha ke sAtha eka kArikA uddhata kI hai| patraparIkSA-yaha bhI prAcArya vidyAnandako racanA hai / isameM darzanAta palakSaNoM sAloganA jASTio mA bala mundara lakSaNa kiyA hai tathA pratijJA aura hetu ina do avayavoMko hI anumAnAna batalAyA hai / nyAyadIpikA pR0 81 para imagranyakA nAmollekha humA hai aura usameM avayavoMke vicArakako vinArase jAnane kI sUcanA kI hai| prameyakamalamArtaNDa-yaha prA. mANikyanandike 'parIkSAmukha' sUtrapranthapara racA gayA prabhAcandrAcAryakA bRhatkAya TokAgraMtha hai| ise pichale laghu anantavIrya ( prameya ratnamAlAkAra } ne 'udAracandrikA' ko upamA dI aura apanI kRti--prameyaralamAlAko usake sAmane jugunake sadRza batalAyA hai isase prameyakamalamArtaNDakA mahatva khyApita ho jAtA hai / niHsandeha mAttaMNDake pradIpta prakAzameM darzanAntarIya prameya sphuTatayA bhAsamAna hote haiN| svatattva, paratatva aura yathArthatA, ayathArthatAkA niNaMca karane meM kaThinAI nahIM mAlUma hotI / isa granthake racayitA prA. prAcandra IsAkI 10 vIM aura 11vIM zatAbdI ( 180se 1065 I0 ) ke vidvAn mAne jAte hai| inhoMne prameyakamalamArtaNDake alAvA nyAyakumudacandra, tattvAryavRttipadavivaraNa, zAkaTAyananyAsa, zabdAmbhojabhAskara pravacanasArasa rojabhAskara, gadyakathAkoza. ralakaraNdvazrAvakAcAraTIkA aura samAdhitaMtraTIkA mAdi anyoMkI racanA kI hai| inameM gadyakathAkoza svatantra kRti hai maura zeSa 1 dekho, laghIyakA0 21 1 2 dekho, parIkSAmu0 3.5 se 3.10 / 3 dekho, nyAyakumuda vi. mA. pra. pR0 58 tathA prameyakamanamAtaMga prastA0 pR. 67 /
Page #108
--------------------------------------------------------------------------
________________ nyAya-dIpikA TIkA kRtiyA~ haiM / dharmabhUSaNane nyAyadIpikA 1030 para to isa paMpakA kevala nAmollekha aura 5.4 para nAmollekhake sAtha eka vAkyako bhii| umRta kiyA hai| pramANa-nirNaya-nyAyavinizcayavivaraNaTIkAke kartA bhA0 vAdirAjasUrikA yaha svatantra tArkika prakaraNa graMya hai| isameM pramANalakSaNanirNaya, pratyakSa nirNaya, parokSanirNaya aura bhAgamanirNaya ye cAra nirNaya (pariccheda) haiM, jinake nAmoMse hI granthakA pratipAdya viSaya spaSTa mAlama ho jAtA hai| nyA. bI pR0 nAbhAllakhake sAtha eka vAkyako uddhRta kiyA hai| kAruNyakalikA-yaha sandigya grantha hai / nyAyadIpikAkArane pR0 111 para isa granthakA nimna prakArase ullekha kiyA hai 'prapaJcitametadupAdhinirAkaraNaM kArakalikAyAmiti viramyate' parantu bahuta prayatna karanepara bhI hama yaha nirNaya nahIM kara sake ki yaha anya janaracanA hai yA janetara / prathayA svayaM granthakArakI hI nyAyadopikAke alAvA yaha anya dusarI racanA hai / kyoMki aba takake mudrita jaina aura janetara granthoMkI prApta sUciyoMmeM bhI yaha grantha upalabdha nahIM hotaa| pata: aisA mAlUma hotA hai ki yaha yA to naSTa ho cukA hai yA kisI lAyorImeM asurakSita rUpameM par3A hai| yadi naSTa nahIM sunA aura kisI lAyabarImeM hai to isakI khoja hokara prakAzameM AnA caahie| yaha bahuta hI mahatvapUrNa aura acchA anya mAlUma hotA hai| nyAyadIpikAkArake ullekhase vidita hotA hai ki usameM vistArase upAdhikA nirAkaraNa kiyA gayA hai| sambhava hai gadAdharake 'upAdhivAda' granthakA bhI isameM khaNDana ho| svAmIsamantabhava--ye vIrazAsanake prabhAvaka, samprasAraka aura khAsa yugake pravartaka mahAn pApAya huye haiM suprasikha tArkika bhaTTAkaladevane inheM kalikAlameM sthAnAvarUpI puSpodapike vIrSakA prabhAvaka batAyA
Page #109
--------------------------------------------------------------------------
________________ prastAvanA hai| prAcArga jinasenane inake vacanoMko bha0 vIrake vacanatulya prakaTa kiyA hai aura eka zilAlekhameM' to bha0 vIrake tIrthakI hajAraguNI vRddhi karanevAlA bhI kahA hai / A0 haribhada pora vidyAnanda jaise baDe baDe AcAryone unheM yAvimukhya' 'mAgrastutikAra 'syAmAdanyAyamArgakA' prakAzaka' Adi vizeSaNoM dvArA smRta kiyA hai isameM sandeha nahIM ki unaravartI prAcAryone jitanA guNagAna svAmI samantabhadrakA kiyA hai utanA dUsare prAcAryakA nahIM kiyA / vAstavameM svAmI samantabhadra ne vIrazAsanako jo mahAn sevA kI hai vaha janavAGmayake itihAsameM sadA smaraNIya eva mamara rhegii| prAptamImAMsA (devAgamastotra), guktyanuzAsana, svayambhUstotra ratnakaraNDazrAvakAcAra aura jinazataka (jinastutizataka) ye pAMca upalabdha kRtiyA~ inakI prasiddha hai / tatvAnuzAsana, jIvasiddhi, pramANapadArtha, kamaprAbhRlaTIkA praaura gandhahastimahAbhASya ina 5 granthoM ke bhI inake dvArA rakhe jAneke ullekha granthAntaroM meM milate haiN| parantu abhI taka koI upalabdha nahIM huyA / gandhahastimahAbhASya (mahAbhASya) ke sambandha meM pahile vicAra kara pAyA hai| svAmIsamantabhadra bauddha vidvAna nAgArjuna (181I0) ke samakAlIna yA kucha hI samaya bAdake paura dignAga (34542560) ke pUrvavartI vidvAn hai| arthAt inakA astitva-samaya prAya: IsAko dUsarI aura tIsarI zatAbdI hai kucha vidvAna inheM dignAma (425I. aura dharmakIti ( 635I0) ke uttarakAlIna anumAnita karate hai| 1 dekho, aSTazatI pR0 21 2 dekho,harivaMzapurANa 1.30 / 3 dekho, velUra tAllukekA zilAlekha naM0 17 / 4 ina anyoMke paricayake liye multAra sA0 kA havAmIsamantabhadra' grantha degneM / 5 dekho, 'nAgArjuna maura svAmImamantabhadra' tathA 'sthAmosamantabhadra aura dignAgameM pUrNavartI kauma' zIrSaka do mere nivandha 'anekAnta' varSa 7 kiraNa 1-2 aura varSa 5 ki0 12 / 6 dekho, nyAyakumuda dvi0 bhA0 kA prAvakathana aura prastAvanA / /
Page #110
--------------------------------------------------------------------------
________________ 56 nyAya-pIpikA marthAt 5voM aura sAtavIM zatAbdI batalAte haiM / isa sanbandha jo unakI dalIleM haiM unakA yuktipUrNa vicAra anyatra kiyA hai| para isa saMkSipta sthAnapara punaH vicAra karanA zakya nahIM hai| nyAyadIpikAkArale nyAyadIpikAmeM aneka jagaha svAmI samantabhadrakA nAmollekha kiyA hai aura unake prasiddha do stotroM-devAgamastoSa prAptamImAMsA) aura svayambhUtotra. se aneka kArikAnoM ko uddhRta kiyA hai| bhaTTAkaladeva ye 'jananyAyake prasthApaka' ke rUpameM smRta kiye jAte haiM jainapamparAke sabhI digambara bhaura zvetAmbara sAkika inake dvArA pratiSThita 'nyAyamArga' para hI cale haiN| mAge jAkara to inakA yaha 'nyAyamArga' 'bhakalaGkanyAya ke nAmase prasiddha ho gayA / tatvArthavAtika, praSTazatI, nyAyavinizcaya, laghIyastraya aura pramANasaMgraha prAdi inakI mahatvapUrNa racanAeM haiM / ye prAyaH sabhI dArzanika kRtirza hai aura tattvAryavAttikabhASyako chor3akara sabhI gUddha evaM duravagAha haiM / manantavIryAdi TIkAkAroMne inake padoMkI vyAkhyA karanemeM apaneko asamartha batalAyA hai| vastuta: akalaGkadevakA vAGmaya apanI svAbhAvika jaTilatAke kAraNa vidvAnoM ke lie bAja bhI durgama aura durbodha banA huA hai| jabaki una para TIkAeM bhI upalabdha haiN| jaina sAhityameM hI nahIM, balki bhAratIya darzanasAhityameM prakalaGkadevakI sarva kRtiyA~ apanA viziSTa sthAna rakhatI haiN| inakI katipaya kRtimoMkA kucha paricaya pahale karA pAye haiM / zrImAn paM. mahendrakumArajI nyAyAcAryane inakA astitvakAla antaHparIkSA prAdi pramANoMke prAdhArapara IsAkI AThavIM zatAbdI ( 720se780 I.) nirdhArita kiyA hai' ! nyAyadIpikAmeM dharmabhUSaNajIne kaI jagaha inake nAma 1 dekho, 'kyA svAmIsamamtamA dharmakotike uttarakAlIna hai?' nAmaka merA lekha, aMgasiddhAntabhAskara bhA0 11 kiraNa 1 / 2 dekho, yakasamanyatrayako prastAvanA pR0 32 /
Page #111
--------------------------------------------------------------------------
________________ chira prastAvanA kA ullekha kiyA hai aura tasvArthavArtika tathA nyAyavinizcayase kucha vAkyoMko uddhRta kiyA hai / kumAranacci bhaTTAraka - yadyapi inakI koI racanA isa samaya upalabdha nahIM hai, isase inakA vizeSa paricaya karAnA azakya hai phira bhI itanA jarUra kahA jA sakatA hai ki ye A0 vidyAnandake pUrvavartI vidvAna haiM aura acche tArkika hue haiN| vidyAnandasvAmIne apane pramANaparIkSA, patraparIkSA aura tatvArthazlokavAttikameM inakA aura inake 'bAdanyAya' kA nAmollekha kiyA hai tathA usakI kucha kArikAeM bhI uddhRta kI haiN| isase inakI uttarAvadhi to vidyAnandakA samaya hai arthAt vIM zatAbdI hai / aura akala devake uttarakAlIna mAlUma hote haiM, kyoMki akalaGka devake samakAlInakA astitva paricAyaka inakA aba taka koI ullekha prApta nahIM hai / ataH akalaGkadevakA samaya (vIM zatAbdI) inakI pUrvAvadhi hai / isa taraha ye vIM vIM sadI ke madhyavartI vidvAna jAna par3ate hai / candragiri parvatapara utkIrNa zilAlekha naM0 227 (136) meM inakA ullekha hai jo hai vIM zatAbdIkA anumAnita kiyA jAtA hai'| inakA mahatvakA 'vAdanyAya' nAmakA tarkagrantha Aja upalabdha nahIM haiM jisake kevala ullekha milate haiM / prA0 dharmabhUSaNane nyAyadI0 pR0 66 aura 82 para 'tayuktaM kumAra vibhaTTAraka: kahakara inake vAdanyAyakI eka kArikAke pUrvArddha aura uttarArdhako alaga alaga uddhRta kiyA hai / mANikyananviye kumAranandi bhaTTArakakI taraha taraha nandisaMghake pramukha prAcArya meM haiN| inakI ekamAtra kRti parIkSamukha hai| jisake sambandhameM hama pahale prakAza DAla Ae haiN| inakA samaya 10vIM zatAbdI ke lagabhaga mAnA jAtA hai / granthakArane nyAyadIpikAmeM kaI jagaha inakA nAmollekha kiyA hai / eka sthAna ( pR0 120 ) para to 'bhagavAna' aura 1 dekho, jainazilAlekhasaM0 pR0 152, 321 /
Page #112
--------------------------------------------------------------------------
________________ nyAya-dIpikA 'bhaTTAraka' jase mahanIya vizeSaNoM sahita ina nAmA ullekha karake parIkSAmukhake sUtrako uddhRta kiyA hai| syAnAdavidyApati- yaha prAcArya vAdirAjamuvI viziSTa upAdhi thI jo unake syAvAdavidyAke adhipatitva -agAdha pANDityako prakaTa karatI hai| grAma vAdirAja apanI isa upAdhi ina ne abhinna evaM tadAtma jAna par3ate haiM ki unakI isa upAdhise hI pAThaka vAdirAjasUriko pAna lete haiM . hI gAra hai ki nyAyAcI paravavidharake sandhivAkyoMma 'syAdvAdavidhApati' upAdhike dvArA hI ve abhihita huga hai'| nyAyadIpikAkArane bhI nyAyadokA pR0 24 aura 70 para isA upApise unakA ullekha kiyA hai aura pR0 24 para to igo nAmake sAtha eka vAkyako bhI uddhRta kiyA hai| mAlUma hotA hai ki 'jyAvanizcaya' jaise duruha takaMgraMthapara apanA vRhatkAya vivaraNa limbaneke upalakSama hI inheM gurUjano athavA vidvAnoM dvArA ukA gauravapUrNa syAdavidyAke dhanopa ucca padavI. se sammAnita kiyA hogA / vAdirAjamUri kevala apane samayake mahAna tAkika hI nahIM the, valyiA ve ganna grahadbhana patra prAjApraghAnI, vayAkaraNa aura advitIya ucca kavi bhI the| gAjinizcaryAvavaraNa, pArzvanAtharina, yazodharanArata, prAyanagaMga pora ekIbhAvastotra Adi inakI vRtiyAM hai / inhoMne apanA payasya nAmi zakasambana 647 11025 I0 meM samAna kiyA / grana: / mAkI 11vo madIka pUrvArdhake vidvAna haiN| 1 igakA eka namunA iga prakAra hai-~-inyAsAgasyAdvAdavidyApani. viracita nyAyavinizcayakArikAvivaraNa pratyakSaprastAva. pradhama / '--. li. patra 306 / 2 'bAdi gajamanu yAni kalAko bAdi gajamanu nAnimihaH / vAdirAjamanu kAnyakRtamta vAdigajamana bhavya mahAyaH / / ' --ekobhAvastotra 26 //
Page #113
--------------------------------------------------------------------------
________________ prastAvanA 2. abhinava dharmabhUpagA prAsaMgika jainasamAjane apane pratiSTita mahAna puruSoM-tIrthaka, rAjAnoM, prAcAryo, zreSThivaroM, vidvAnoM tathA tIrthakSatroM, mandiroM aura graMthAgAroM mAdika itivRttako saMkalana karanekI pravRttiko yora bahuta kucha upekSA evaM udAsInatA rakhI hai| isIse ghAja satra kucha hAla hapa bhI isa viSayameM ma duniyA kI najarA akiJcana samajha jAte haiN| yapi yaha prakaTa haiM ki jaina itihAsako sAmagrI vipujanyame bhAratake kone-kone meM sarvatra vidyamAna hai para vaha dikharI huI asambaddharUpameM par3I huI hai| yahI kAraNa hai ki jaina itihAsako jAnane ke lie yA une mambaddha karanake lie aparimita kaThinAiyo prAnI hai aura anya mAnA par3A hai| prasannatAkI dAta hai ki kucha dUradargA zrImAn vidvAna vargakA prava isa ora dhyAna gayA / aura unhoMne itihAsa tathA gAhityake sakalana, anyaSaNa AdikA kriyAtmaka prayatna prArambha kara diyA hai| prAja hama apane jina granthakAra thI abhinava dharmabhUpaNa kA paricaya denA cAhate haiM unako jAnane ke liye jo kucha sAdhana prApta hai ve yadyapi pUre paryApta nahIM haiM / unake mAtA-pitAdikA kyA nAma thA : janma aura svargavAsa kaba, kahA~ humA? AdikA unase koI patA nahIM calatA hai / phira bhI saubhAgya aura santoSakI bAta yahI hai ki upalabdha sAdhanoM se unake prabhAvazAlI vyaktitva, guruparamparA, aura mamayakA kucha prAmANika paricaya mila jAtA hai / ata: hama unhIM zilAlekha, anyollekha Adi mAghanoMparase granthakArake sambandha meM kucha kahanake liye prastuta hue haiN| granthakAra aura unake prabhinava tathA yati vizeSae___ isa granyake kaptA abhinava dharmabhUSaNa yati haiN| nyAyadIpikAke pahale aura dUsase prakAzake puSpikAvAkyoM meM 'yati' vizeSaNa tathA tIsare
Page #114
--------------------------------------------------------------------------
________________ nyAsa-dIpikA prakAgave - tyA abhinayaM nipana inake nAmare mAya pAya jAra haiM / jisase mAlUma hotA hai ki kAyadIpikAke racayitA dharmabhUSaNa abhi. naba aura yagi dAnI kahalAne the / jAga par3atA hai ki apane pUrvavartI maM. bhUSaNAMse aganako vyAvRtta karAne liye 'abhinava vizeSaNa lagAyA hai| kyoMki prAyaH aisA dekhA jAtA hai ki eka nAmake aneka vyaktiyoMmeM apane ko judA karane ke liye koI upanAma ragya niyA jAnA hai / ataH 'abhinava myAyopikAkArakA eka dhyAnataMka vizeSaNa yA upanAma samajhanA caahie| jaina sAhitya meM aise aura bhI kaI bhAvArya hA hai jo apane nAma ke sAtha mi. nava vizeSaNa lagAte hue pAye jAne hai| jaise abhinava paNDilAcArya (zaka. 1233 ) abhinava zubhamuni' abhinava guNabhadra' aura abhinaya patideva prAdi / ataH pUrvavartI apane nAmabAlAsa jyAtike lipe 'abhinava' vizepaNa yaha eka paripATo hai| 'yati vizeSaNa to spaSTa hI hai kyoMki vaha munika niye prayukta kiyA jAnA hai / abhi. nava dharmabhUpaNa apane guru thovarddhamAna bhaTTArakake paTTake una pikAge hAta the aura ve kundakundAcAryakI grAmnAya meM hue hai / isaliye ima vibhepaNake dvArA yaha bhI nizrAnta jAta ho jAtA hai ki granthakAra digambara jaina muni the pIra bhaTTArakaH nAmase lokavizuna the / 1 dekho, zilAlekha0 naM0 421 / 2 dekho, jananilAlambasaM0 pR0 201. zilAle0 105 (24.5) / 3 dekho, 'mI, pI eNDa varAra keTalAga' rA0 30 hausalAladvArA sampAdita / 4 davA, janazilAlekha ma0 pR. 645 zilAlekha naM0 365 ( 257 ) / 5. " ziSyattasya gurorAmoddhamabhUSaNadezikaH / bhaTTArakamuniH zrImAn atyatrayavijitaH // " ___ --vijayanagaradilA. naM0 2 / /
Page #115
--------------------------------------------------------------------------
________________ prastAvanA dharmabhUSaNa nAma ke dUsare vidvAn -- Upara kahA gayA hai ki granthakArane dUsare pUrvavartI dharmabhapaNAma bhinnatya khyApita karaneke lie apane nAma gAya 'abhinava' vizeSaNa lagAyA hai / ataH yahAM yaha banA denA prAvazyaka pratIta hotA hai ki janaparamparAmeM dharmabhUSaNa nAmake aneka vidvAn ho gaye hai / eka dharmabhUSaNa ve haiM jo bhaTTAraka dharmacandra ke paTTapara beTe the aura jinakA ullekhya bAraprAnnake mUtilagyoM meM bahulatamA pAyA jAtA hai| ye mUtilesa pakasamvat 1522, 1535, 1572 aura 1577 ke uttIrNa hue haiM / parantu ye dharmabhUSaNa bhyAyogikAkArake unarakAlIna hai| dUsare gAma bhavana va hai jinake prAdezAnusAra kezavavargIna apanI jhommadamArakI jIvatatvapradIpikA nAmaka TIkA zakasambat 1281 (1356 I0) meM banAI hai| tIsare dharmabhuSaNa ve haiM jo amarItike guma the tathA vijayanagarake milAlekha naM. 2 meM ullikhita tIna dharmabhUSaNoMmeM pahale namvarapara jinakA ullekha hai aura jo hI sambhavataH bindhyagiri parvatake milAnanya na0 111 (274) meM bhI amarakottike gururUpasa ullikhita haiN| yahAM unheM 'kali kAlamarvaja' bhI kahA gayA hai| cauthe dharmabhUSaNa ve hai jo amarakAttike ziSya aura vijayanagara zilAlekha naM0 2 gata pahale dhanaMbhUSaNa pradipa hai evaM siMhanandItIke macarmA haiM tathA rijapanagara zilAnara naM. 2 ke 11veM padya meM dUsare naM0 ke dharmabhuSaNa hAma ulligdina hai / 1'sahasranAmArAdhanA' ke kartA devendakAline bhI 'rAhmanAmArAdhanA' me ina donoM vidvAnoMkA apane guru aura prArampama ullaMgya kiyA hai / dekho, jainasiddhAntabhavana pArAse prakAzita prazasti saM0 10 14 / 2 dekho, chA0 e0 ena0 upAdhyakA 'gommaTasArako jovatasva. pradIpikA TokA' zIrSaka leva 'manekAnta' varSa 4 kiraNa 1 pa. 118 /
Page #116
--------------------------------------------------------------------------
________________ 22 nyAya-dIpikA granthakAra dharmabhUSaNa aura unako paramparA prastuta prAyake kartA dharmabhUSaNa upavana dharmabhUSaNoM se bhinna ha prAra jinakA ullaya usI vijayanagarake zilAlekha naM0 2 meM nAgara nambarake dharmabhUSaNa ke sthAna para hai tathA jinheM spaSTatayA zrIvarddhamAna bhaTTAraka ziSya batalAyA hai| nyAyadIpikAkArane svayaM nyAyadIpikAka antima padha aura antima (nIsare prakAzagata) gupipatrAvAkyama apana gumkA nAma zrIvarddhamAna bhaTTAraka prakaTa kiyA hai| mer| anumAna hai ki maGgalAcaraNa padya meM bhI unhone 'zrIvarddhamAna' padaka prayoga dvArA varddhamAna mokA pora pAne guru barddhamAna gaTTAra donoMka) smaraNa kiyA hai ! yAMki apane parAparaguskA smaraNa karanA sarvathA ucita hI hai| dhAMdharmabhUSaNa apane guruke atyanta ananya bhAna the| the nyAya dIpikA ke usI antima padya aura puNivAvAzya meM kahate haiM ki unheM apane ukna gurakI kRpAme hI sarasvatIkA pravarSa (sArasthAnodaya) prApta huA thA prora unakaM vaNIko snehamayI bhavita-sevAse nyAyacIpikA kI pUrNatA huI hai / ataH maGganAcaraNapadyama pragane guma barddhamAna bhaTTArakakA bhI unake dvArA ramaNa kiyA jAnA sarvathA-mAbhava eva maGgana hai / bijayanagarake usa zilAlekhameM jo dazakasambat 1303 (1385 I.) meM utkorNa huA hai, granthakAra ko jo guru paramparA dI gaI hai usake mUcaka zilAlekhagata prakRtake upayogI kucha gadyAMvo yahAM diyA jAtA hai : "yatpAdapaGkajarajo rajo harati mAnamaM / sa jinaH zreyase bhUyAd bhUyase kANAlayaH // 1 // dhImatAramagAmbhIrasyAmAdAmodhanAcchanam / jIyAta trailokyanAthasya zAsana jinazAsanam / / 1-2 dekho, pR0 132 /
Page #117
--------------------------------------------------------------------------
________________ prastAvanA zrImUlasaMjani nandisaMghastasmin blaatkaargnnetisNjH| tatrApi sArasvatanAmni gacche svacchAzayo'bhUdiha epranandI // 3 // prAcAryaH kundakundAkhyo vakRgrIvo mahAmuniH / elAcAryo gRddhapiccha iti tannAma paJcadhA / / 4 / / kecittadanvaye cArumunayaH sanayo girAm / jaladhAviya ratnAni babhUvRdizyatejasaH / / 5 / / tamAmIccAracAritraratna ratnAkaro guruH / dharmabhUSaNayogIndro bhaTTArakapadAcitaH / / 6 / / bhAti bhaTTArako dharma bhUSaNo gaNabhUSaNaH / yadyAH kusumAgode gamanaM bhramarAyate // 7 // zipyastasya gurorAsIdanagalattaponidhiH / zrImAnamarakomi dezikAgresara: zamI // 8 // nigapakSapuTakabATa ghaTapityAnilanirodhito hRdaye / avicalitabodhadIpaM tamamamarakItti bhaje tamoharaNam // 6 // ke.pi svodarapUraNe pariNatA vidyAvihInAntarAH / yogImA bhuvi sambhavantu bahavaH kiM tairanantairiha / / pIraH sphUjapti durjayAtanumadadhvaMsI guNajjinarAvAryo'marIti zipyagaNabhRcchIsiMhananvIvatI // 10 // zrIdharmabhUSo'jani tasya paTTe dhIsihanandyAryagurosmadharmA / bhaTTAraka: zrIjinadharmahastambhAyamAnaH kumudendukotiH // 11 // parcha tasya munerAsIDhaImAnamunIzvaraH / dhomihanandiyogindracaraNAmbhojaSaTpadaH // 12 // ziSyattasya gurorAsoddhamabhUSaNadezikaH / bhaTTArakamuniH zrImAn zalyatrayavijitaH // 13 // " ina padyoM meM mabhinava dharmabhUSaNako isa prakAra guruparamparA basalAI gaI haira isake mAgeke lekha meM 15 paca pora haiM jinameM rAjavaMzakA hI varSana hai|
Page #118
--------------------------------------------------------------------------
________________ nyAya-dIpikA mUlama', mandisa-balAtkAragaNake mArasvatagacchameM padmanandI (kundakundAcArya) dharma bhUpaNa bhaTTArakA amarakIni- yAyaM (jinake ziSyoM ke zikSaka dImaka sidanandI banI the) thIMvarmabhUpaNa bhaTTAraka II (mihanandovanIke saparmA) baLamAna munIzyara: (nidAnandIyatIke varaNagevakA ) dharmabhUSaNa yati ! (granthakAra) yaha zilAnena zakasamvat 1307 meM uttIrNa huA hai| isI prakAra kA milAneva' :1: 1. jo vidhyAgI parvatake akhaNDa vAgiluke pUrvakI aura gthina caTTAna para khudA hunA hai aura jo gaka saM0 1265 meM utkIrNa hupA hai| umameM isa prakAra paramrA dI gaI hai : 1 "thIma paramagambhIra-syAvAdAmodha-lAJchanaM / jIvAn balokyanAthamya zAsanaM jina-zAsanaM // 1 // zrImula-saGghapayaH payodhiyarddhanamughAkarAH zrIklAtkAragaNakamala-kalikAkalApa-vivacana divAkarAH' 'vanavA "takotirevAnamiyAH rAya-bhujasuvAma....''prAcArya mahA vAdibAdIzvara rAya-vAdi-pitAmaha sakanavidvajjana-cakravatti devendravizAla-kIti-devA lamipyA: bhaTTArakazrIzubhakotidevAramAyAH kalikAla gaccaMtra-bhaTTAraka-dhamma bhUSagavevAH natyipyA: zrIamarakoAcAryAH narimAyA: mAni tinapANAM prathamAnala......... ramita nuna-pA........... yamullAsakaH ....... demaka'cAyapatripunA yAcavA''... 'karaNa-mAnaNDamaNDa lAnAM bhaTTAraka
Page #119
--------------------------------------------------------------------------
________________ prastAvamA mUlasaMgha-lAkAragaNa kIrti ( banavAsike ) devendra vizAlakAtti zubhakItideva bhaTTAraka dharmabhUSaNadeva amarakItti prAcArya dharmabhUSaNadeva' varddhamAnasvApI isa donoM lekhoMko milAkara dhyAnase par3hane se vidita hotA hai ki prathama dharmabhUSaNa, pramarakIti prAcArya dharmabhUSaNa dvitIya aura baImAna ye cAra vidvAna sambhavataH donoM ke eka hI haiN| yadi merI yaha sambhAvanA ThIka hai to yahA~ eka bAta dhyAna dene yogya hai vaha yaha ki vincyagirike lekha (zaka 1265 ) meM varddhamAnakA to ullekha hai para unake ziSya (paTTa ke uttarAdhikArI) tRtIya dharmabhUSaNakA ullekha nahIM hai / jisase jAna par3atA hai ki usa samaya taka tRtIya dharmabhUSaNa varddhamAnake paTTAdhikArI nahIM bana make hoMge aura isaliye ukta zilAlekhameM unakA ullekha nahIM pAyA ! dharmabhUSaNa devAnAM...."tattvArtha-vAddhivarddhamAna-himAMzunA...."yamAnasvAminA kArino'haM [paM] prAcAryaNAM ... svastizaka-varSa 1265 pari. dhAvi saMvatsara vaizAkha-zuza 3 budhavAre |"-uvRt jainazi050223 meN| pro0 horAlAlajIne inakI niSathA banavAI jAnekA samaya para samvat 1265 diyA hai ! dekhA, zilAlekhasaM0 pR. 136 / ...
Page #120
--------------------------------------------------------------------------
________________ nyAta-dIpikA kintu isa zilAlekha ke koI 12 varSa zadazaka saM0 1303 (138560) meM utkIrNa hue vijayanagarake illikhita zilAleya naM. 2 meM unakA (tRtIya dharmabhUSaNakA) spaSTatayA nAmollekha hai| ata: yaha sahajama anuzana ho sakatA hai ki ve apane guru varddha mAnake padAdhikArI zaka samvat 1265se 1307 meM kisI mamaya bana cuke the / isa nAha abhinava dharmabhUpaNake sAkSAt gura zrIvarddhamAnamunIcara aura prathama dvitIya dharmabhUSaNa the / amarakIti dAdAguru aura prathamamabharaNa paradAdA rathe / praura emose mere yAla meM unhoMne apane ina purvadanA gujya praguru (dvitIya tharmabhUSaNa tathA paradAdAguma (prathamadharmabhapaNa) ro panAhI na nayA va manAne ke liye apaneko abhinava vizeSaName biropita kiyA jAna par3anA hai jo kucha ho, yaha Avazya hai ki apane gRhake prabhAvazAnI yA mAya mAya / samaya-vicAra __yadyapi abhinava dharmabhUgaNI nimita tithi banAnA kaThina hai nayApi so sAdhAra prApta hai unapara karake rAmayakA lagabhaga nicaya hojAtA hai| ataH yahA~ unake samayakA vicAra kiyA jAtA hai| vidhya girikA jo zilAlepa prApta hai vaha bhaya nambara 1295 kA uttIrNa kiyA huyA hai / maiM pahale banalA AyA ki isameM prathama aura dvitIya ina do hI dharmabhUgaNoM kA unma hai, aura dvitIya paryabhUSaNa zima varddhamAnakA antimajhaparo uslopa hai / nRtIya dharmagakA ullaMtra umameM nahIM gAyA jAtA / pro0 holAna jo gama.. vo inavAnumAra dvitIya dharmabhUpaNako nipadyA (niHgahI) sa. 1265ma vanavAI gaI haiN| prataH dvitIya dharmabhUSaNakA astitvasamaga zakAma 01265taka hI samajhanA cAhie / merA anumAna hai ki kezadavargIko apanI gommaTasAra kI jIvasattvapradIpikA TIkA banAnekI preraNA evaM pradeza cina dharmabhUSaNase milA ke dharmabhUSaNa bhI yahI dvitIya dharmabhaSaNa honA cAhiye / kyoMki inaka
Page #121
--------------------------------------------------------------------------
________________ prastAvanA __paTTakA samaya yadi 25 varSa bhI ho to inakA paTTAra baiThane kA mamaya zaka saM0 1250 ke lagabhaga pahuMca jAtA hai usa samaya yA usake upaganta vezavavarNI ko Ayukta TokAke likhane meM unase Adeza evaM preraNA milanA asambhana nahIM hai / ki kezavavarNIne apanI umaTIkA manamaH 1281 meM pUrNa kI hai| ataH usa jaisI vizAla TIkAke likhaneke lie 11 varSa jitanA samajha kA laganA bhI Avazyaka evaM magana hai / prathama va nRtIya dharmabhASaNa kevIke TIkApreraka pranIta nahIM hote| kyoMki nRtIya dharmabhuSaNa jIvatatva pradIpikAke mamApti kAla (ka0 1281 ) me kArIba 16 varSa vAna gRmpaTTa ke adhikArI hA jAna par3ate haiM pora uma samaya ne prAyaH 20 varSa ke hoMge anaH jI0 na0 10 ke racanArambhasamayameM to unakA astitva hI nahIM hogA taba ve najayavarNIke TIkA-preraka se ho sakate ? aura prathama dharmabhUSaNa bhI unake TIkApregka mambhava pratIta nahIM hone / kAraNa, unase para amarakoni aura agaraphInike para dvitIya dhamabhUSaNa (zaka 1270-1265) baiThe hai / ana: amarakIrtikA paTTasamaya anumAnataH zakasa0 1245-1270 aura prathama zramabhuSaNakA zava.saM. 1225--1245 hotA hai / aisI hAlata meM yaha sambhava nahIM hai ki prathama dharmabhUSaNa zakasaM. 1220-1245 meM kezavavarNIko jIvatattvapradIpikAke nikhane kA Adeza deM aura ve 61 yA 36 ko jaise itane bar3e lambe samaya meM use pUrNa kreN| anAra va yahI pratIta honA haiM ki dvitIya dharmabhUSaNa (zaka 1270-1265)ho bemavavarNI (gaka.. 1281) ke ukta dIkAke likhanemeM preraka rahe haiM / astu / pIche meM yaha nirdeza kara aAyA hai ki nRtIya dharmabhUSaNa ( grandhakAra ) zakasaM0 1995 meM aura zakasaM01307 ke madhya meM kisI samaya apane baddhamAnaguruke paTTapara AsIna hue haiM / ataH yadi ve paTTapara baiThane ke samaya (karIba zaka 1300 meM) 20 varSa ke ho, jaisA ki mambhava hai to unakA janmasamaya zakama0 1280 (1358 I.) ke karIba honA caahie| vijaya
Page #122
--------------------------------------------------------------------------
________________ nagara zAkhAjya svAmI prathama devarAya aura unakI mI nImAdevI jana guphe zivadharma para jinheM apanA guru mana ta jinase prabhAvita ra prabhAvanA meM praznahI dharmAdhikAra hai| padmAvIvastIke eka gAjavirAjaparamezvara devarAya prathama barjamAnamani bhUpaNa guruke, jo kare vidvAna the, nayA meM namaskAra kiyA kara the| bAnakA samarthana ka yAne yAdimahAzAstra ko gamAda karanevAle kavi maga granthagata nimna ko hotA hai:'rAjApi paraJcadevarAya bhUpAlamaoNlajimaH / zravamAnanavallabhanayadhabhUSaNamukhI jayati kSamAdaya' / / " prasiddha hai ki vijecanagara nareza prathama para kI 1040 20 eka ho 'rAjAdhi me rupi / inakA rAjya samaya sambhavata. hai yadvitIya 201813 se 1846 ki mAnake yA ke dvArA sammAnita mAnake ziSya TH mAna jA / : jigya vartaNa vrata (kAra) hI devarAya khaM prathama va dvitIya bhUSaNa nahI kyoMki 1 prazastisa0 125 se 2-3 devo. DA0 bhAskara zrAnanda Mediaeval Jainism' P. 300 301 (Ma az 30 mA0 ne dvitIya devarAva ( 1016 - 1906 I0 ) kI taraha prathama devarAyake samaya kA ni nahIM kiyA do hI dharmapaNa gayI hai aura unameM prathama kA samaya 1378 I0 zrIra dUsare kA 20 1803 banate haiM tathA isa jhamele meM par3a gae haiM ki kauna se dharmabhUSaNa kA sammAna devarAya prathamake dvArA huA thA ? (dekho miDi yAvala jainijma 10 30) |hotA hai ki unheM vijayanagara kA 1 aat
Page #123
--------------------------------------------------------------------------
________________ prastAvanA nahIM the / prathama dharmabhapaNatA mInika aura dinAya namabhaNa amarakAttike ziSya the / ataeva yaha nizcayapuvaka kahA jA sakatA hai ki abhinava dharmabhUmaNa deva rAyaprathamo samakAlIna haiM / arthAta anya kArakA antimakAla I0 1418 honA cAhiye / yadi yaha mAna liyA jAya no unakA jIvanakAla I0 1358ne 1418 I0 gaka samajhanA nAhiya / abhinava dharmabhUSaNa jaise prabhAvazAlI vidvAna jaina sAdhure liye 60 varSa kI ugra pAnA koI jyAdA nahIM hai| hamArI mambhAvanA yaha bhI hai ki ne davAya dvitIya (1416-1446 30) ora unaka theTa paka ke dvArA bhA praNuta rahe haiN| ho sakatA hai ki ye anya dharmabhayaga ho, jA . inanA avazya hai vi ne debarAya pramaga mamatrAnTiya nicidampaga / graMthakArana nyAyadIpikA (021) meM 'bAlizAH pAdAka sAtha sAyAke sarvadarzanasaMgrahAsa eka paMkti una yI / gAgA gamabApa.ga. :: 13vIM zatAbdI vA ulagarva mAnA jAtA hai / ka kA 25:.. kA unakA eka dAnapatra milA hai jimaga va isI gamayaka vidvAnamA / nyAyadIpikAkArakA bAlizAH' parakA prayoga una mAyaNa mamakaranA hone kI ora saMketa karatA hai / sAtha hI dAnA vidvAna najadIka hI nI. eka hI jagaha --vijayanagarake hinayAna, bhI the g2andiA papU gambha hai ki dharmabhUSaNa aura gAyaNa mama mAgayika ga / yA 10-5. maga pIka hoMge / ataH nyAyadIpikAve isa pasanI purvAna ni DAkA 128 se 1340 yA 16581218 mamaya hI gila vAna zilAlekha naM0 2 aAdi prApta nahIM ho sakA / anyathA vama nipata : na pahu~cate / prazastisaM010 145meM inakA samaya I0 1426.1 1.51 diyA :2 isake liye jainasiddhAntabhavana pArAse prakAzita prazasti saM0 meM na karAye gaye varddhamAna munIndra 'dazabhaktyAdimahAzAstra' dekhanA cAhiye / 3 dekho, sarvadarzanasaMgrahako prastAvanA pR0 32 /
Page #124
--------------------------------------------------------------------------
________________ nyAya-dIpikA hotA hai / arthAt ye IsAkI 14 vIM sadIne uttaTAcaM pora 15vIM sadauke prayama pAdake vidvAn haiN| ___ DA0 ke0 bI0 pAThaka aura mukhtAra sA inheM zakasaM0 1307 (I0 1385)kA vidvAn batalAte haiM jo vijayanagarake pUrvokta zilAlekha 20 2 ke anusAra sAmAnyatA ThIka hai / parantu uparyukta vizeSa vidyArase I0 1418 taka inako uttarAvadhi nizcita hotI hai / sA satIzacandra vidyA bhUSaNa 'hisTarI grApha di miDiyAvala skUla oNpha iMDiyana laoNjika' meM inheM 1600 A. D. kA vidvAn sUcita karane hai / para vaha ThIka nahIM hai / jaisA ki upayukta vivacanasa prakaTa hai / mukhtArasA0 ne bhI unake isa samayako galata ThaharAyA hai| AcArya dharmabhUSaNake prabhAva evaM vyaktitvamUcaka jo ullekha milate haiM, unase mAlUma hotA hai ki ve apane samaya ke sabase bar3e prabhAvaka aura vyaktitvazAlI jainaguru the| prathama devarAya, jinheM rAjAdhirAjaparamezvara kI upAdhi zrI, dharmabhUSaNake caraNoM meM mastaka jhukAyA karate the| emAvatIyastI ke zAsanalekhnameM unheM bar3A vidvAn evaM vaktA prakaTa kiyA gayA hai : sAtha meM muniyoM aura rAjAoMse pUjita batalAyA hai| inhoMne vijayanagara ke rAjagharAne meM jainadharmakI atizaya prabhAvanAkI hai| maiM to samajhatA hU~ ki isa rAjagharAne meM jainadharmakI mahatI pratiSThA huI usakA vizeSa zreya inhIM mabhinava dharmabhUSaNajIko hai jinakI vidvattA aura prabhAvakaM saba kAyala the| isase spaSTa hai ki graMthakAra asAdhAraNa prabhAvazAlI vyakti the / jainadharmako prabhAvanA karanA unake jIvana kA bata thA hI, kintu graMtharacanAkArya bhI unhoMne apanI anokhI zakti aura vidvattAkA bahuta hI sundara upayoga kiyA hai / aAja hameM unakI eka hI amara racanA prApta hai aura vaha akelI yahI prastuta nyAyadIpikA hai| jo jainanyAyake vAGmaya meM apanA viziSTa sthAna rakhe hue hai aura granthakArako ghavalakItiko prakSuNNa 1-2 svAmI samantabhada gR. 126 / 3-4dekho miDiyAvala jainijma' 266
Page #125
--------------------------------------------------------------------------
________________ banAye hue hai / unakI vidvattAkA pratibimba usameM spaSTatayA pAlokita ho rahA hai| isake sivAya unhoMne aura bhI koI racanA kI yA nahIM isakA kucha bhI patA nahIM calatA hai| para maiM eka mambhAvanA pahile kara pAyA hai ki isa granyakA isa prakArase ullekha kiyA hai ki jisameM lagatA hai ki pranyAkAra apanI hI dUsarI racanA kI unakA ijita kara rahe haiN| yadi sapamujhameM yaha grantha granthakArakI racanA hai to mAlUma hotA hai ki vaha nyAyadIpikAse bhI adhika viziSTa evaM mahattvapUrNa grantha hogaa| anya pakavA isa mahattvapUrNa granthakA avazya hI patA calanA caahie| ___granthakAraphe prabhAva aura kAryakSetrase yaha bhI prAyaH mAlUma hAnA hai ki unhoMga karNATakadezake uparyuksa vijayanagarako ho apanI janma-bhUmi banAyI hogI aura vahIM unakA zarIra tyAga evaM mamAghi huI hogii| kyoMki va guru paramparAma cale A vijayanagaka bhaTTArakI gAra grAgIna huA the / yadi maha ThIka hai to kahanA hogA ki unake janma prAra mamAcikA syAna bhI vijayanagara hai| upasaMhAra bhama prakAra grandhakAra abhinaya dharmabhUSaNa pAra unakI pragnuta prAra kRnika mambandhama etihAsika dRSTile dA zabda likhanakA prathama sAhasa kiyA / itihAma eka aimA viSaya hai jimama ninnanako AvazyakatA hamamA banI rahatI hai aura isIliye saccA aitihAmika prapana kathana eva vicArako antima nahIM mAnatA / isalie mambhava hai ki dharmabhUpAgajIka tihAsika jIvanaparicayameM abhI paripUrNatA na A pAI ho / phira bhI upalabdha sAdhanoMpararI jo niSkarSa nikAle jA sake haiM unhe vidvAnoM ke samakSa vizepa vicArake liye prastuta kiyA hai / ityalam / caitra kRSNa 10 vi0 2002 / darabArIlAla jaina, koThiyA tA. 3-4-45, dehalI /
Page #126
--------------------------------------------------------------------------
________________ sAnuvAdanyAyadIpikAko viSaya-sUcI viSaya 3. prathama-prakAza saMskRta hindI 1. maMgalAcaraNa aura granthapratijJA 2. pramANa aura nayake vivecana kI bhUmikA 4 138 3. uddezAdirUpase granthakI pravRttikA kanyana 5 4. pramANake sAmAnyalakSaNakA kathana 144 5. pramANake prAmANyakA kathana 146 6. bauddhake pramANa-lakSaNa kI parIkSA 153 7. bhATToMke pramANa-lakSaNako parIkSA 18 8. prAbhAkaroMke pramANa-lakSaNako parIkSA 16 6. naiyAyikoMke pramANa-lakSaNavI parIkSA 20 2. dvitoya-prakAza 10. pramANake bheda aura pratyakSakA lakSaNa 23 156 11. bauddhoM ke pratyakSa-lakSaNakA nirAkaraNa 25 157 12. yogAbhimata sannikarSakA nirAkaraNa 26 160 13. pratyakSake do bheda karake sAMvyavahArika pratyakSa kA lakSaNa aura usake bhedoM kA nirUpaNa 14. pAramArthika pratyakSakA lakSaNa aura usake bhedoMkA kathana 15. avadhi Adi tInoM jJAnoMko atIndriya pratyakSa na ho sakanekI zaGkA aura samAdhAna 37 166
Page #127
--------------------------------------------------------------------------
________________ pRSTha 44 x viSaya 16. prasaGgavaza zaGkA-samAdhAnapUrvaka sarvajJako siddhi 17. sAmAnya se sarvajJako siddha karake ahaMntameM sarvajJatAkI siddhi 3. tRtIya-prakAza 18. parokSa pramANakA lakSaNa 16. parokSa pramANake bheda aura unameM jhAnAntara kI sApekSatA kA kathana 20. prathamata: uddiSTa smRtikA nirUpa.. 53 174 21. pratyabhijJAnakA lakSaNa aura jamale janAkA nirUpaNa 176 22. tarka pramANakA nirUpaNa 23. anumAna pramANa kA nirUpaNa 24. sAdhanakA lakSaNa 25. sAdhyakA lakSaNa 26. anumAnake do bheda aura svArthAnumAnakA nirUpaNa 18: 27. svArthAnumAnake aGgoMkA kathana 186 28. dharmIkI tIna prakArase prasiddhikA nirUpaNa 73 187 26. parArthAnumAnakA nirUpaNa 75 186 30, parArthAnumAnakI aGgasampani aura usake avayavoMkA pratipAdana 31. naiyAyikAbhimata pA~ca avayavoMkA nirAkaraNa 160 32. vijigISukathAmeM pratijJA aura heturUpa do hI avayavoMkI sArthakatAkA kathana
Page #128
--------------------------------------------------------------------------
________________ pRSTha / 103 viSaya 33. vItarAgakathAmeM adhika avayavoMke bole jAneke aucityakA samarthana 82 164 34. bauddhoMke rUpya hetukA nirAkaraNa 83 164 35. naiyAyikasammata pA~carUpya hetukA kathana aura usakA nirAkaraNa 36. anyathAnupapattiko hI hetu-lakSaNa hone kI siddhi 64 204 37. hetuke bhedoM aura upabhedoM kA kathana 65 205 38. hetvAbhAsakA lakSaNa aura unake bheda 36. udAharaNakA nirUpaNa 40, udAharaNake prasaGgame udAharaNAbhAsakA kathana 41. upanaya, nigamana aura upanayAbhAsa tathA nigamanAbhAsake lakSaNa 42. mAgama pramANakA lakSaNa 212 217 43. prAptakA lakSaNa 113 218 44. arthakA lakSaNa aura usakA vizeSa kathana 116 220 45. sattvake do bheda aura donoM meM anekAntAsmakatAkA kathana 122 223 46. nayakA lakSaNa, usake bheda aura saptamaGgI kA pratipAdana 125 225 47. nanthakAra kA antima nivedana 132 230
Page #129
--------------------------------------------------------------------------
________________ zrIsamantabhadrAya namaH bhImadaminava-dharmabhUSaNa-pati-viracitA nyAya-dIpikA [prakAzAkhyaTippazopeThA] 1. pramANasAmAnyaprakAzaH -*:zrIvarddhamAnamahantaM natvA bAla-prabuddhaye / viracyate mita-spaSTa-sandarbha-nyAyadIpikA // 1 // prakAmAkhya-TippaNam mahAvIraM jinaM natvA bAlAnAM sukha-buddhaye / 'dIpikAyA' vizeSArthaH 'prakAzena' prakAzyate // 1 // 1 prakaraNArambhe, svakRtanirvighnaparisamAtyartham, gipTAcAraparipAlanArtham, ziSyazikSArtham, nAstikatAparihArArthama, kRtajJAprakAzanArtha vA prakaraNakAraH zrImadabhinavadharmabhUSaNanAmA yatiH svoTadevatAnamaskArAtmaka maGgalaM vidadhAti-zrIvarTamAti /
Page #130
--------------------------------------------------------------------------
________________ nyAya-dIpikA zrIvaddhamAnamahaMnsaM caturvizatitamaM tIrthakara mahAvIram / athavA, priyA -ananta catuSTayasvarUpAntaraGgalakSaNayA samavasaraNAdihiraGgAvabhAvayA va lakSmyA-, varddhamAna:--vRddheH paramaprakarSa prAptaH, arhan paramAtsamUha5.: 1 navAla, phArAmAsA nizaMsthA pragamyatyarthaH / vAsAno mandabuddhInAm / bAlAstrividhA: proktAH--matikRtAH, kAlakRtAH, garIraparimANakRtAzceti / tatreha matikRtA baal| gRhanne nAnye, teSAM vybhicaaraat| kazcidaSTavarSIyo'pi nikhilajJAnasaMyamopapanna: sarvajJaH, kubdhako vA sakanazAstrajJo bhavati / na ca to vyutpAdyau / atha matikRtA api bAlAH killakSaNA iti cet; ucyate ; avyutpanna saMdigdha-viparyAstAstattvajJAnarahitA bAlAH / athavA, ye yatrAnabhijJAste tara bAlAH / athavA, mahaNaghAraNapaTavo bAlAH, na stanandhayAH / athavA, aghItamyAkaraNa-kAvya-kozA anadhotanyAyazAstrA bAlA: / teSAM prabuddha ye prakarSaNa samayAdivyavacchedena bodhAtham / mito mAnayuktaH parimito vaa| spaSTo vyaktaH / sandarbho racanA yasyAM sA cAso 'nyApadIpikA'-pramANa-nayAtmako nyAyastasya dIpikA prakAzikA | samAsato nyAyasvarUpamyUtpAdanaparo anyo 'nyAyadIpikA' iti bhAvaH / virasyate mayA dharmabhUSaNayatinA iti kriyAkArakasambandhaH / ___ nanu maGgalaM na karaNIyaM niSphalatvAt / na hi tasya kiJcitphasamupalabhyate / na ca nirvighnaparisamAptistatphalamupalabhyata eveti vAcyam samAptermaGgalaphalatvAnupapatteH / tathA hi-maGgalaM samApti prati na kAraNam, anvaya-vyatirekanyabhicArAmyAm / sarvatra jhanvayavyatirekavidhayA kAryakAraNabhAvaH samadhigamyate / kAraNasattve kAryasattvamanvayaH, kAraNAmAve kAryAbhAvo vyatirekaH / na cemau prakRle sambhavataH, bhaGgalasattve'pi mAmamArgaprakAzAyI samAptyadarzanAt / maGgalAbhAve'pi ca parokSAmulAko samAptidarzanAt / ato'ndayavyabhicAro vyatirekavyabhicArazca / kAraNasattve kAyAsatvamanvayavyabhicAraH / kAraNAbhAve kAryasasya ca vyattirekabhicAra iti na ghetasi vidheyam; maGgalasya saphasatvasiddha : niSphalatvAnupapatteH / tadyapA
Page #131
--------------------------------------------------------------------------
________________ 1. pramANasAmAnyaprakAzaH maGgalaM samalam viSTAcAraka siddha:, tacca phala granthArambha karturhRdi prArabdhamidaM kArya nirvighnatayA parisamasyatAm' iti kAmanAyA avazyambhAvitvAt nivighnasamApti: kayanaM / yaccavitam - zranvayavyatirekavyabhicArAnyAmiti tadayuktama mokSamArgaprakAza vighnavAhulyega maGgalam ca natvena samAptyadarzanAn / pracuracaitra hi maGgalasya pratturavinanirAkaraNakAraNatvam / kiJca yAvanyAdhanasAmasyabhAvAnna tatra samAptidarzanam / sAmagrI janikA hi kAryaraya naka kAraNam' iti / tathA coktaM zrIvAdirAjAcAryaH samagrasyaiva hetutvAt / samasya vyabhicApi doSAbhAvAt / anyathA na pAvakasyApi ghumatutvamAdrendhanAdivikalasya vyabhicArAn / tasmAn - grandhanAdisahakArisamagratAyAM yatkaroti niyamAdiha dhUmamagniH / lahavizuddhayatizayAdisamagratAyAM nirvighnatAdi vidadhAti jinastavo'pi // ' -- nyAyavinizcayavi0li0 pa0 2 to mokSamArga prakAzAdau kAraNAntarAbhAvAnna parisamAptiH / tato tAnvayavyabhicAraH / nApi parokSAmukhA vyatirekavyabhicAraH, tatra bAcikasya nivarUpasya sthAvarajyativaddhasya vAcikasya mAnasikasya kAyikasya vA tasya sambhavAt / maGgalaM hi manovacaH kAyAt trivA bhidyate / vAtrikamapi nivaddhA'nivaddharUpeNa dvividhm| yatairevoktam'nAgyasati tasmin tadbhavastasya nibaddhasyAbhAve'pyanivaddhasya tasya paramagurunR'mAnusmaraNAtmano maGganasyAvazyambhAvAt tadastitvasya ca tatkAryAdevAnumAnAt / dhUmAdeH pradezA divyavahitapAvakAdyanumAnavat / naGgalasAmagrIrvakatyasya ca kvacittatkAryasya vaikalyA devAnumAnAdmAbhAvAt tadutpAdanasamarthadahanA bhAvAnumAnavat / --- nyAyavinazcayavi. li. pa 2 vidyAnandasvAmibhirayuktam tasya ( maGgalasya ) zAstra nibaddhasyAnivaddhasya vA vAcikasya Hd
Page #132
--------------------------------------------------------------------------
________________ nyAya - dIpikA [ pramANa-naya- vivecanasya pITikA ] 6 1 " pramANanayairadhigamAH" iti mahAzAstratasvArtha sUtram [1-6 ] | tatkhalu paramapuruSArthaM 'niHzreyasasAdhanasamyagdarzanAdi'viSayabhUtajIvAdi tattvAdhigamopAyanirUpaNaparam / pramANAnathAbhyAM hi vivecitA' jIbAdayaH samyagadhigamyante / tadvadhatirekeNa jIvAdyadhigame prakArAntarAsambhavAt / tata" eva jIvAdyadhigamopAyabhUtI pramANanayAvapi vivektavyo" / tadvivecanaparAH " prAktanagranthAH " santyeva, tathApi te2 kecidvistRtA: ", kecid mAnasasya vA vistarataH saMkSepato yA zAstrakAraMvazyakaraNAt / tadakaraNe teSAM tatkRtoSakAravismaraNAdasAdhutvaprasaGgAt / sAdhUnAM kRtasyopakArasyAvismaraNaprasiddheH / na hi kRtamupakAraM sAdhavo vismaranti' iti vacanAt / ' - prAptaparI0 pR0 3 / parameSThiguNastotrarUpasya maGgalasya puNyAvAptiradharmapradhvaMsaH phalamiti tu tattvam / yato pranyAdI maGgalamavazyamAcaraNIyamiti / 1 mokSazAstrAparanAmadheyam / 2 sUtram / 3 catvAraH puruSArtha:dharmArthakAmamokSA:, teSu paramaH puruSArthI mokSaH, sa eva nizreyasamityucyate / sakalaprANibhirmukhyasAdhyatvenAbhISTatvAnmokSasya paramapuruSArthatvamiti bhAvaH / 4 zrAdipadAtsamyagjJAnaM samyakcAritraM ca gRhyete / 5 pratrAdipadenA'jovAstratrabandhasaMvaranirjarAmokSatatvAni gRhItavyAni / 6 pRthakkRtAH trizleSitA ityarthaH / 7 jJAyante / pramANanamAbhyAM vinA / 6 pramANanayAtirikta-tRtIyAdiprakArasyAbhAvAt / 10 prakArAntarAsambhavAdeva / 11 vyAkhyAtavyo / 12 pramANa- nayavyAkhyAnatatparAH / 13 prakala-i praNItA nyAyavinizcayAvayaH / prameyaka malamArtaNDa-nyAyakumuda pratyo hi pATho nAsti / 2 pa ma su pratiSu 'te' pATho nAsti /
Page #133
--------------------------------------------------------------------------
________________ 1. pramANasAmAnyatrakAzaH gambhIrA' iti na tatra bAlAnA' madhikAraH / tatasteSAM sukhopAyena pramANannayAtmakanyAya svarUpapratibodhakazAstrAdhikArasampattaye 'prakaraNamidamAda [ trividhAyAH prakaraNapravRtteH kathanam ] $ 2 iha hi pramANa- nayavivecanamuddeza lakSaNanirdeza- parIkSAdvAreNa' kriyate / anuddiSTasya' lakSaNanirdezAnupapatteH / pranirdiSTalakSaNasya parIkSitumazakyatvAt / zraparIkSitasya vivecanAyogAt / lokazAstrayorapi tathaiva " vastuvivecanaprasiddheH / 9 3 tatra" vivektavyanAmamAtrakathana muddezaH / vyatikIrNacandra-nyAyavinizcaya vivaraNAdayaH / 1 nyAyavinizcaya- pramANasaM grahazloka vAtikAdayaH / 2 proktalakSa NAnAm / 3 pravezaH / 4 aklaMzena / 5 nipUrvAdiNagatAvityasmAddhAtoH karaNe ghaJpratyaye sati nyAyazabdasiddhiH, nitarAmiyate jJAyate'rtho'neneti nyAyaH, arthaparicchedakogAyo nyAya ityarthaH / sa ca pramANa-nayAtmaka eva 'pramANanaye radhigamaH' ityabhihitatvAditi, lakSaNa-pramANa-naya-nikSepacatuSTayAtmako nyAya iti ca / lakSaNa pramANAbhyAmarthasiddhirityato lakSaNapramANe nyAya ityanye / pramANarathaM parIkSaNaM nyAya ityekaM / paJcA arearrayogo nyAya ityapi kecit / 6 nyAyadIpikAvyam / prakaraNe 8 atre bodhyam-- uddezasya prayojanaM vivecanIyasya vastunaH parijJAnam | lakSaNasya vyAvRttitryaMvahAro vA prayojanam / parIkSAyAdaca lakSaNe doSaparihAraH prayojanam / ata eva zAstrakArA udde lakSaNanirdeza - parIkSAbhiH zAstrapravRtti kurbANA dRSTAH / 9 zrakRtoI zasya padArthasya / 10 uddezAdidvAreNa / 11 uddezAdipU madhye 12 vivecana 7 mana
Page #134
--------------------------------------------------------------------------
________________ nyAya-dIpikA vastuvyAvRttiheturlakSapanhurSAdikAravAda para vyatikare' sati yenA'nyatvaM lakSyate tallakSaNam" [ tattvArthavA0 208 ] iti / 64 dvivicaM lakSaNam 2, grAtmabhUtamanAtmabhUtaM ceti / tatra yastusvarUpAnupraviSTaM tadAtmabhUtam yAuneNyam / zrapyaM gne svarUpa sadagnimavAdibhyo' vyAvartayati / tadviparItama "nAtmabhUtam, yathA daNDaH puruSasya / daNDinamAnayetyuktaM hi daNDa: puruSAnanupraviSTa evaM puruSaM vyAvartayati / iyandvApyam "tatrAna evaM vive 7 yogyanya nAmamAtranirUpaNam, yathA ghadavivaMcanA cavati / yan talakSaNamiti tattvArthavAttikakArAH 1 parasparamilitAnAM vastu vyAvRtijana bhavaH / atra lakSa'naM lakSyaM yatanya lakSaNam / zrImadbhaTTakila devAH / prA bhaTTArakI devaH prayojyA pUjyanAmataH / " A0 0 1 / 3 samAdhAnayA parasparavijana vyanikara ini evaM yatrAnyonyavyatikare sati iti bhAvaH / 4 parasparamilitapadArthavyAvRttikArakeNa / 5 tathomadhye 6 kathacidaSvivAmyatAdAtmyagramvandhAH vacchinna dharmasyAtmabhUtalakSaNam / janadibhyaH / praviSTaM tadanAtmabhUtam bhavati hi daNDaH puruSasya lakSaNama nALatmabhUtaH puruSAdanyatrApyupalamyamAnatvAt / ata evAtmabhUtalakSaNAdenAtmabhUtalakSaNaraca bhedaH / kayaJcadviSvakbhApAyasa yogAdisambandhAvacchinnasyAnAtmabhUtalakSaNatvam / 10 pradaNDinaH sAdAt pRthakkaroti / - 1 'taddhivinam' iti mA pratipAThaH / 2 'lakSaNa' iti pATha: A pratI nAsti / 4 'ceti' da ta pAThaH / 35 'tadmamu pratiSu pAThaH /
Page #135
--------------------------------------------------------------------------
________________ 1. pramANasAmAnyaprakArAH bhUtamagneroSNyamanAtmabhUtaM devadattasya daNDaH" [ rAjavA bhA0 2-- ] iti / 5 'asAdhAragadharmavacanaM lakSaNam' iti kecina'; tadanupanam lakSyamivacanasya lakSaNadharmavacana sAmAnAdhikaraNyAmAbaprasaGgAt', daNDAdetaddharmamyApi lakSaNatvAcca / kiJcAnyAptAbhidhAnasya lakSaNAbhAsasyApi" tathAtvAt / nayA hi-trayo lakSaNAbhAsabhedAH, avyAptamativyAptamasambhabi cni| tatra lakSyakadezavRttyavyAptamyathA goH gAvaleyatvam / "lakSyAlakSyavRttyanivyAptam, yathA tasyatra pazunyam / vAdhinalakSyavRttyasambhavi. yathA narasya virANitvam / atra hi lakSyakabezavalinaH pUnaralyAptamyA 1 megAyikAH, hemacandrAcAryA vaa| 2 nadayuktam, madopatrAn / yatra hi nakSaNamya nakSaNe yo doSA: sambhavanti---adhyAtiniJcAniramambhanadatteni / tatra lakSyamitracanAdinA sambhavo doSa unaH / daNDArasvAdinAunyAptiH pradaginA / kimcenyAdinA mAninyAptiH kathitA / etacca pariziSTe spATam / atrAsAbAgNavaM ditAnitvaM grAhyam, lakSyetarAnimityarthaH / 3 sAmAnAdhikaraNya dvidhA -prAyaM zAmdazca / tatrAdhikaraNabRttitvamAryam, yathA rUpa ramatroH / zAbdaM snekArthapratipAdakatva sati sAmAnavibhaktikatvaM bhinna pratinimittAnAmekasminna vRttilA vA, yathA nauna kamalaminyatra / prakRne zAdadaM mAmAnAdhikaraNya grAhya vacanazabdaprayogAt / vananega hi vacanasya gAbda-mAmAnAdhikaraNyam / taccAlAghAraNadharmavacanasya lakSaNatve'sambhatri / zapaM pariziSTe dRSTavyam / 4 purupAnasAdhAraNadharmasthApi-daNDAdi puruSasyAsAdhAraNaghamaMstathApi lakSaNaM bhavatIti bhAvaH / 5 sadoSalakSaNaM lakSaNAbhAsam / 6 asAdhAraNadharmasvAt / 7 yasya lakSaNaM kriyate tattakSyaM tadbhinnamalakSyaM jJeyama / ] 'asAdhAraNa dharmo lakSaNam' iti ma pa pratyoH pAThaH /
Page #136
--------------------------------------------------------------------------
________________ nyAya-dIpikA sAdhAraNadharmatvamasti, na tu lakSyabhUta gomAtrA vyAvartakatvam / tasmAdyathoktameva lakSaNam , tasya kathanaM lkssnnnirdesh:|| 6 viruddhanAnAyuktiprAbalyadaurbalyAvadhAraNAya pravartamAno vicAra: priikssaa|saa khalvevaM cedevaM syAdevaM cedevaM na syAdityeva? prvrtte| 7 pramANanayayorapyudda zaH sUtra' eva kRta: / lakSaNamidAnI nirdeSTavyam / parIkSA ca yathocityaM bhaviSyati / 'uddezAnusAreNa' lakSaNakathanam' iti nyAyAtpradhAnatvena' prathamoddiSTasya pramANasya tAvallakSaNamanuziSyate / 1 gotvAvacchinnasakalagauH 2 vyatikIrNavastuSyAvRtti heturityeva / 3 "lakSitasya lakSaNamupapadyate naveti vicAra: parIkSA'--(tarkasaM padaka. pR0 5) / 4 'pramANanayaradhigamaH' iti tasvArthamUtrasya pUrvollikhite sUtre / 5 yathAvasaram / 6 uddezakameNa, yayode zastathA nirdevA iti bhAvaH / 7 atha pramANanayayomadhye pramANApekSayA nayaspAlpAntaratvAtprathamatastaspakoI zaH karttamyo'ta pAha pradhAnatveneti / nanu lathApi kathaM pramANasya pradhAnatvaM ? yena prathama taduddizyata iti ceducyate pramANasyAbhyahitattvApradhAnatvam, abhyahitattvaM pa 'pramANaprakAziteSvartheSu nayapravRttarvyavahArahetutvAt / yato hi pramANaprakAzineSvartheSu nayapravRttirvyavahArahenurbhavati nAnyeSvato'yahitatvaM pramANasya / athavA samudAyaviSayaM pramANamavayaviSayA nayAH / tathA coktam- "sakalAdezaH pramANAdhIno vikalAdezo nayAdhInaH" iti' / - (tatvArthavA 1.6) / 8 kathyate / [ 'mAtrasya' iti da pratipAThaH / 2 khalvevaM vedevaM syAdevaM na spAdityevaM' iti prA pratipAThaH / pa ma pratipu 'na' pATha nAsti 3 'yathocitaM' / iti va prtipaatthH|
Page #137
--------------------------------------------------------------------------
________________ 1. pramANasAmAnyaprakAzAH [ pramANasAmAnyasya lakSaNakathanam ] 8 samyagjJAnaM pra...' . atramA lakSyaM manyamAnatvaM tasya lakSaNam / goriva sAsnAdimatvam , agnerivauSNyam / atra' samyakpadaM saMzayaviparyayAnadhyabasAyanirAsAya kriyate, apramANavAdeteSAM' jJAnAnAmiti / tathA hi viruddhAnekakoTispazi' jJAnaM saMzayaH, yathA sthANurvA puruSo veti / sthANupuruSa sAdhAraNoddhatAdidharmadarzanAsadvizeSasya vakrakoTaraziraHpANyAdeH sAdhakapramANAbhAvAdanekakoTadhavalambitva jJAnasya / viparItakakoTinizcayo viparyayaH, yathA zuktikAyAmidaM rajatamiti jJAnam / atrApi sAdRzyAdinimittabazAcchaktiviparIte rajate nizcayaH / kimityAlocanamAtramanadhyavasAyaH ,yathA pthi| gacchatastRNasparzAdijJAnam / ida' hi nAnAkoTyavalambanAbhAvAnna saMzayaH / viparItakakoTinizca 1 yAvatsamyagjAnavRttiH sAmAnyampo dharmaH samyagjJAnatvam / 2 'samyagjJAnaM pramANa' mityatra / 3 saMzayAdInAm / 4 koTi -pakSaH, avasthA vA / 5 ubhayavRttiH sAmAnyarUpa UtAdidharmaH mAghAraNa: / 6 sthANapuruSavizeSasya, sthANovizeSo vakrakoTagadiH / puspasya tu gira:pANyAdiriti bhAvaH / 7 tadabhAvavati tatprakArakaM jJAnaM viSayayaH, pathA rajatatvAbhAvavati zaktizakale rajatatvaprakArakaM 'zuktI va rajatam' iti jJAnamityAzayaH / 8 aAdipadena cAkatrikyAdigrahaNam / 6 anizcayasvarUpa saMzaya-viparyayabhinnajAtIyaM jJAnam / 10 anabhyavasAyAkhyajJAnasya 1 'pathi' iti pATho ma prato nAsti /
Page #138
--------------------------------------------------------------------------
________________ 10 nyAya-dIpikA yAbhAvAnna viparyaya iti pRthageva / etAni ca svaviSayapramitijanakatvAbhAvAdapramANAni jJAnAni bhavanti, samyagjJAnAni tu na bhavantIti samyakpadena vyudasyante' / jJAnapadena' pramAtuH pramitezca' vyAvRttiH / asti hi nirdoSatvena tatrApi samyaktvaM na tu jJAnatvam / 110 nanu pramitikartuH prabhAturjJAtRtvameva na jJAnatvamiti yadyapi jJAnapadena vyAvRttistathApi pramitirna vyAvarttayituM zakyA, tasyA api samyagjJAnatvAditi cet bhavedevam' ; yadi bhAvasAdhana saMzaya-viparyayAbhyAM jJAnAntaratvaM prasAdhayati idamiti, idam -- zranadhyava sAyAkhyaM jJAnam / idamatra tAtparyam saMzayaM nAnAkoTyavalambanAt, viparyaye ca vipriitkkottinishcyaat| anadhyavasAye tu naikasyA api konizcayo bhavati / tatastadubhayabhinnaviSayatyena kAraNasvarUpabhedena ca tAbhyAmidaM jJAnaM bhinnameva / tathA coktam - asya ( zradhyavasAyasya ) cAnavadhAraNAtmakatve'pi kAraNasvarUpAdibhedAnna saMzayatA / apratItavizeSaviSayatvenA'pi asya sambhavAdubhayavizeSAnusmaraNajasaMzayato bheda edeta kanvalIkArAH / -- prazastapA0 Ti0 pR0 61 / - 1 saMzaya viparyayAbhyAm / 2. saMzayAdIni / 3 nirAkiyante / 4 samyakpadasya kRtyaM pradazyaM jJAnapadasya kRtyaM pradarzayati jAnapadeneti / 5 nanu jJAnapadena yathA pramAtuH pramitezca vyAvRttiH kRtA tathA prameyasya kathaM na kRtA tasyApi jJAnatvAbhAvAt iti cettasthApi cazabdAd grahaNaM bodhyam / yadyapi svaparicchedyapekSayA jJAnasya prameyatvamastyeva tathApi ghaTapaTAdibahirarthApekSayA prameyatvaM nAstItyato muktaM cazabdAttasya grahaNam / 6 pramAtari pramito prameye ca / 7 bhAvasAdhanapakSe | 8 pramite ravyAvartanam / 6 zatimAtraM jJAnamiti /
Page #139
--------------------------------------------------------------------------
________________ 1. pramANasAmAnyaprakAza: miha jJAnapadam / karaNasAdhanaM khalvetajjJAyate'neneti jJAnamiti / "karaNAdhAre cAnaTa" [jainendraghyA 2 / 3 / 112] iti karaNe'pyanaTaparayayAnuzAsanAta'! bhArasAdhana na mAnapana pramitimAha! |anyddhi bhAvasAdhanAtkaraNasAdhana2 padam / evameva 'pramANapadamapi pramIyate'neneti karaNasAdhana karttavyam / 'anyathA samyagjJAnapadena sAmAnAdhikaraNyAghaTanAt / tena pramitikriyAM prati yatkaraNa tatramANamiti siddham / taduktaM pramAnirarNaye-"idameva hi pramANasya pramANatvaM yatpramitikriyAM prati sAdhakatamatvena' karaNatvam" [pratyakSanirNaya pR0 1] iti / 11 nanveva mapyakSaliGgAdA vativyAptilakSaNasya", tazrApi" pramitirUpaM phalaM prati karaNatvAt dRzyate hi cakSuSA 1 vighAnAt / 2 zAnapadavat / 3 'samyagjJAnaM pramANam' ityatra pramANalakSaNe prayuktaM 'pramANam' iti padam / 4 pramANapadaM karaNasAdhana no cet / 5 proktalakSaNazAbdasAmAnAdhikaraNyAnupapatteH / 6 sunizcitam / 7 atizayena sApakamiti sAdhakatamaM niyamana kAryotpAdakamityarthaH / 8 saMzayAdau pramAvAdau ca proktapramANalakSaNasya zyAvRtAvapi, atha ca pramANapadasya karaNasAdhanatve'pi / 6 mAdipadena mAdergrahaNama / 10 ayamAzayaH-yadi 'pramitikriyAM prati yatkaraNaM tatpramANam iti pramApArthaH kakSIkriyate tahi pramitirUpaM phalaM prati karaNatvenAkSa-simAdeSa pramANavanasaGgAt / prakSaliGgAdiH-indriya-cUma-zabdAdiH / 11 akSaliGgAdau / 1 prami tirAha iti prA pratipAThaH / 2 sApanapatra' iti pa prtipaatthH|
Page #140
--------------------------------------------------------------------------
________________ 12 nyAya - dIpikA J pramoyate, ghUmena pramIyate zabdena pramIyata iti vyavahAra ! iti cet; na; akSAdeH pramiti pratyasAdhakatamatvAt / 612 tathA hi- pramitiH pramANasya phalamiti na kasyApi vipratipattiH / sA nAjAnanivanirUpA tadutpattI karaNena satA tAvadajJAnavirodhinA bhavitavyam / na cAkSAdikamajJAnavirodhi4, anatvAt / tasmAdajJAnavirodhinazcetanadharmasyaiva " karaNatvamucitam / loke'pyandhakAravidhaTanAya tadvirodhI prakAza' evopAsyate' na punarghaTAdiH, tada" virodhitvAt / 13 kiJca, asvasaMviditatvAdakSA denArthapramitI sAdhakatamatvam, svAvabhAsanAzaktasya parAva bhAsakatvAyogAt 5 / jJAnaM tu svaparAvabhAsaka" pradIpAdivatpratItam / tanaH sthitaM pramitAva - sAdhakalamatvAdakaraNa mAdaya iti / 6 14 cakSuSA pramIyata ityAdivyavahAre punarupacAraH zaraNam, 1 samAteneti / 2 vAdinaH prativAdino naa| 3 vivAdaH / 4 pramiti / 5 prti| 6 bhavatA / " jJAnarUpasya | pradopAdiH / atipyate / 10 nAndhakAreNa saha ghaTAravirodhAbhAvAt / 11 svaparapariSdakam / 12 pramiti prati na karaNam / .... 1 ' iti vyavahAra' bhA prato nAsti 2 tayutpattI tu' iti va pratipAThaH / 3 'bhavatA' iti pArTI ma pa mu pratiSu zradhikaH 14 dikaM tadvirodhi' iti va prano paatthH| 5 paTavat' ityadhikaH pATho ma pratyoH /
Page #141
--------------------------------------------------------------------------
________________ 1. pramANasAmAnyaprakAza: upacArapravRttau ca sahakAritvaM nibandhanam / na hi mahakAritvena 'tatsAdhakamida'miti karaNaM nAma, 'sAdhaka vizeSamyAgizayavataH karaNatvAt / taduktaM janendre-"sAdhakanamaM karaNam' [ 15114] iti|| tasmAnna lakSaNamyAkSAdAtivyAptiH / 15 prathApi' dhArAvAhikabuddhiSvatiyAgnimtAmA samyarajhAnatvAt / na ca tAsAmAItamate prAmANyAbhyupagama iti; ucyate; ekasminneva ghaTe ghaTaviSayAjJAnavighaTanArthamAce jJAna pravRtte tena ghaTamitI siddhAyAM punarghaTo'yaM ghaTo'yamityevamutpannAnyuttarottarajJAnAni khalu dhAravAhikajJAnAni bhavanti / na hya', teSAM3 pramiti prati sAdhakatamatvam, prathamajAmenaMba pramine: siddhasvAt / kathaM tatra lagabhativyAnAta : te gRhItAmAhatyA / 16 nanu 'paTe dRSTe punaranyavyAsaGgena" pazcAt ghaTa eva dRSTe pazcAttanaM jJAnaM punarapramANaM prApnoti dhArAvAhika naditi cet ;na; 1 'mukhyabhAve sati prayojane nimitte copacAra: pravanata iti niyamAt / 2 pramitisAdhakam / 3 akSAdikam / 4 anAghAraNamAghakamya jJAnasya / 5 atrAtizayoM nAma niyamana kAryApAdakatvam / 6 akSAlajAdAvativyAptivAraNe'pi / 7 dhArAvAhikabuddhInAm / 5 aAdhana ghaTajJAnena / 6 bArAbAhikajAnAnAm / 10 dhArAvAhiva budipu / 11 pAga. vAhikajAnAnAm / 12 anyasmin kArye vyApRtaM cittammAbhyAmaniyAsaraH / buddhesyatra saMcAro viSayAntayATava vA vyAGgaH / ___ 'iti pATho mudritapratiSu nAsti / 2 'bhavanti ma pa ma pratiSu nAsti / 3 'eSAM' iti ma pa ma pratiSa pAThaH /
Page #142
--------------------------------------------------------------------------
________________ nyAya-dIpikA 'dRSTasyApi madhye samArope satyadRSTatvAt' / taduktam - "dRSTo'pi samAropAttAdRk" [parIkSA0 1-5] iti / 17 "etena nivikalpaka sattAlAMcanarUpe darzane'pyattizyApti: prihtaa| tasyAvyavasAyarUpatvena pramiti prati karaNatvAbhAvAt / niraakaarsy| jJAnAtvAbhAvAcca / "nirAkAraM darzana sAkAraM jJAnam" [sarvArthasi. 2-6] iti pravacanAt / tadevaM? pramANasya samyagjJAnamiti lakSaNaM nA'tivyAptam / nA'pyavyAptam, lakSyayoH pratyakSaparokSayopiyavRttaH / nA'pyasammAvi, 'lakSya. vRtterabAdhitatvAt / [pramANasya prAmANyanirUpaNam] 118 kimidaM"pramANasya prAmANyaM nAma ? pratibhAtaviSa 1 zAvasyApi / 2 saMzayaviparyayAgaghyavasAyavismaraNalakSaNe 3 jJAtapadArtho'pi sati saMzaye, viparyaye, anamyavasAye, vismaraNe dA'jJAtatulyo bhavati / atastaddiSayaka jJAna pramANameveti bhAvaH / akSatigazabdadhArAvAhikabuddhiSvatitryAptinirAkaraNena / 5 nirvikalpakadarzanasya / 6 anizcayAtmakatvena / 7 aAgamAt / 8 yAvallakSyeSu vartamAnatvaM vyApyavRttitvam / 6 lakSyayoH pratyakSaparokSayoH / 10 tadeva hi samyak lakSaNaM yadavyAptyAdidoSatrayazUnyamityabhipretya granyakRtA doSatrayaparihAraH kRtaH / 11 prAmANyaM svato'prAmANyaM parata iti momAsakaH, aprAmANyaM svata: prAmANyaM parata iti tAthAgatAH, ubhamaM svata iti sAlpAH, ubhayamapi parata iti naMyAyika-vaizeSikAH, ubhayamapi kazcitsvataH kazcitparata iti 1 ma pama pratiSu 'darzanasya ityadhikaH pAThaH / 2 mapa mu pratiSu 'tasmAt' iti pAThaH /
Page #143
--------------------------------------------------------------------------
________________ 1. pramANasAmAnyaprakAza: yA'vyabhicAritvama! / 'tasyotpatti: katham ? svata eveti momAMsakAH / prAmANyasya svata utpattiriti jJAnasAmAnyasAmagrImAtrajanyatvamityarthaH / taduktam--"jJAnotpAdakatvanatiriktajanyatva' mutpatto svatastvam [ ] iti / 'na te mImAMsakAH, jJAnasAmAnyasAmagrayAH saMzayAdAvapi jJAnavizeSa sattvAt / vayaM tu brUmahe jJAnasAmAnyasAmagrathAH sAmye'pi saMzayAdirapramANaM samyagjJAnaM pramANamiti vibhAgastAvadanibandhano na bhavati / tataH saMzayAdI yathA hetvantara maprAmANye doSAdikamaGgIkriyate" tathA pramANe'pi2 "prAmANyanibandhanamanyadavazyamabhyupagantavyam, anyathA pramANApramANa vibhAgAnupapatte:" 1 syAhArino jaimA ityevaM vAdinA vipratipatteH sadbhAvAtsaMzayaH syAttannirAkaraNAya prAmANyAprAmANyavicAraH prakramyate kimidamiti / 1 prAmANyasya / 2 yenaiva kAraNena jJAnaM janyate tenaiva tatprAmAprayamapi na tadbhinnakAraNeneti bhAnaH / 3 jJAnasyotpAdako yo hetuH kAraNaM tadatiriktajanyatvaM jJAnotpAdakakAraNotpAdyatvamityarthaH / 4 samApatte ti, mImAMsakA:-vicArakuzalAH / 5 samagrANAM bhAvaH- ekakAryakAritvaM sAmagrI-yAvanti kAraNAni ekasmin kArya vyApriyanne tAni sarvANi sAmagnoti kadhyante / 6 mithyAjJAne / 7 janAH / - kAraNaH / 6 ekasmAddhetoranyo hetuH hetvantaraM jAnasAmAnyakAraNAdbhinnakAraNamityayaH / 10 svIkriyate, bhavatA mImAMsakena / 11 guNAdikam --namalyAdi. kam / 12 guNadoSakRtaprAmANyAprAmANyAnamyupagame / 13 idaM jJAnaM pramANamidamapramANamiti vibhAgo na syAt / 'pramAgya' ityadhika: pATha: ma prtii| 2. 'mapi' iti prA prato naasti|
Page #144
--------------------------------------------------------------------------
________________ sApa-dIpikA $ 16 'evamapyaprAmANyaM parataH prAmANyaM tu svata iti na' vaktavyam ; viparyaye'pi samAnatvAt / zakyaM hi vaktumaprAmANyaM svataH prAmANyaM tu parata iti / tasmAdaprAmANyavatprAmANyamapi parata' evotpdyte| na hi paTasAmAnya sAmagrI raktapaTehetuH / tadanna jJAnasAmAnyasAmagrI pramANajJAne hetu:, bhinnakAryayobhinna kAraNa. prabhavatvAvazyambhAvAditi / 320 kathaM tasya jJAptiH? abhyaste viSaye svataH,anabhyaste tu parata: / kojyamabhyasto viSaya: ko vA'nabhyasta: ? ucyate; paricitasvagrAmataTAkajalAdirabhyasta:, tahayatirikto'nabhyastaH / kimidaM svata iti ? ki nAma parata iti ? jJAnajJApakAdeva prAmANyajJaptiH! svata iti 1 tato'tiriktAjjJaptiH parata iti / 21 tatra tAvadabhyaste viSaye2 jalamiti: jJAne jAte jJAnasvarUpajJaptisamaya eva tadgataM prAmANyamapi jJAyata eva / 'anyathA. tara"aNa eva niHshngkprvRttiryogaat| asti hi jalajJAnotarakSaNa eva niHshngkprvRttiH| anabhyaste nu viSaye jalajJAne jAte jala 1 prAmANyAprAmANyAbhinna kAraNasiddha / 2 jaina uttarati neti| 3 nirbhalatAdiguNabhyaH / 4 jJAnaprAmAgyaM bhinnakAraNajanya bhinnakAryastrAdapramANyavadityanumAnamatra bodhyam / 5. prAmANyasya / 6 nizcayaH / 7 paricite / 8 agaricine / hai jAnasvarUpajJaptisamaye prAmANyanizcayoM no netU / 10 jalajJAnAnantarasamaye / 11 jale sandaharahatA pravRttinaM / ma pa ma pratiSu 'pramANyasya iti pAThaH / 2 ma ma 'ayastavivaye' iti pAsa: / 3 ma pa mu 'jalamidamiti' pAThaH / 4pa mu 'niHkA' paatthH|
Page #145
--------------------------------------------------------------------------
________________ 1. pramANamAmAnyanajAga. jJAna mama jAtamiti jJAnasvarUpanirNayapi prAmANyAnaNaM yo'nyata' eka. 'anyathottarakAla sandehAnupapattaH / asti hi sandehA 'jalajJAnaM mama jAtaM tatti jalamana marIcikA' iti / tataH kamalaparimAzizira mampracAramAnibhigjadhArayani-pramANa prAkatanaM janajAna kamalayarigalAyanyathAnApana dati / . .2 "utpattivatrAmANapanya jJapti pannAdhAna yogAH / tatra prAmANyamyotpattiH parata ini yuvatam / jJaptiH elarabhyastaviSaye svata eveti sthitatvAt jJaptirgapa parata "evetyavacAra. NAnupatiH / tato vyavasthitametatprAmANyamulaka tau rana eva, japtau tu kadAcitsvata: "kadAcitparata iti / tadukta pramANaparIkSAyAM zAmina prati-- "pramANA di-saMsiddhi "ranyathA'nitra saGganaH / prAmANya tu svata: siddhamabhyAsAt garatA nyathA / / | a.pa.pR.63 / sthAna / bArajAnAntAgaraprinyAzAnAmA / : ana.:-+ granina vidha prAmaH:onya-no na yAra / : bAlAnA. . : gdaalm| 5 mAmama / 3 / 7 sthA managyApati pana / donazAbdena naiyAyika zepita gRha18 upanijAmaH / 10 minana vAta / 11 anyanittirUpaphalda jAnakAvadhAraNaparaka kA prayagAnambhavAna / 12 samyag nitinam / 13 pranyA manamAyAm / 14 granabhyAmadAyAm / timabhipratya / 16 sambanjanAt / 15 hAdIvinamra mandhaka prakAreNa sijiptilakSaNA mannatiprAptilakSAmA vA / utpaninakSaNA tu sidhini vivakSitA, jnyaapkprkrnnaa| / 18 pramANAbhAsAt / 16 iSTasaMsiddhaya - bhAvaH / 20 abhyAmadazAyAm / 21 anabhyAsadazAyAm / ! 'manda' ityadhikaH pATho mudritapratiSu / 2 'nupapattaH iti da pratipAraH /
Page #146
--------------------------------------------------------------------------
________________ 18 nyAya-dIpikA 23. tadevaM suvyavasthite'pi pramANasvarUpe durabhinivezavazaMgartaH saugatAdibhirapi kalpitaM pramANalakSaNaM sulakSaNamiti yeSAM bhramastAnanutIma:' / tathA hi--- [ sogatIyapramANalakSaNasya samokSA ] 624. " pravisaMvAdi jJAnaM pramANam" [ pramANavA0 2- 1] iti bauddhAH / tadidamavisaMvAditvamasambhavitvAdalakSaNam / bauddhana hi pratyakSamanumAnamiti pramANadvayamevAnumanyate / taduktaM syAyabindI -- "dvividhaM samyagjJAnam", "pratyakSamanumAnaM ca" [ nyAyabindu pR0 10 ] iti / na tAvatpratyakSasyAvisaMvAditvam, tasya nivikalpakatvena svaviSayAnizcAyakasya samAropavirodhitvAbhAvAt' / nA'pyanumAnasya' tanmatAnusAreNa' 'tasyAjyaparamArthabhUtasAmAnya gocaratvAditi" / [kumArilamaTTIyapramANalakSaNasya samIkSA ] 25. "anadhigatatathAbhUtArthanizcAyakaM pramANam" [ zAstra 1 mithyAtvAbhiprAyaH / 2 janAnAm 13 upakurmaH 34 na nirdo palakSaNam / 5 bauddhatAkikadharmakItiviracite nyAyavindunAmni granthe / 6 yanna samAropavirodhi tannAdisaMvAdi, yathA saMzayAdi, tathA ca pratyakSam, tasmAnna tadavisaMvAdIti bhAvaH / 7 avisaMvAdityamiti sambandhaH / 8 bauddhamatAnusAreNa / anumAnasyApi / 10 ayamatrAzayaH --- bauddhamate hi dvividhaM prameyaM vizeSAkhyaM svalakSaNamanyApohAkhyaM sAmAnyaM ca / tatra svalakSaNaM paramArthabhUtaM pratyakSasya viSayaH svenAsAghAraNena lakSaNena lakSyamA NatvAt, sAmAnyaM tvaparamArthabhUtamanumAnasya viSayaH parikalpitatvAt / taSA
Page #147
--------------------------------------------------------------------------
________________ 1. pramANasAmAnyaprakAzaH dI0 pR0 123 ] iti bhATTAH / tadapyavyAptam taireva pramANatvenAbhimateSu dhArAvAhikajJAne pavanadhigatArthe nizcAyakatvAbhAvAn / uttarottarakSaNa vizeSa viziSTArthAvabhAsakRtvena teSAmanadhigatArthanizcAyakatvamiti nAzaGkanIyam, kSaNAnAmatisUkSmANAmAla"kSayitumazakyatvAt / * 6 [ prabhAkarIyapramANalakSaNasya samIkSA ] 26. anubhUti: pramANam" | vRhatI ) 1-1-5 ] iti prAbhAkarAH / tadapyasaGgatam ; anubhUtizabdasya bhAvasAdhanatve karaNalakSaNapramANAvyApteH 'karaNasAdhanatve tu bhAvalakSaNapramANAvyApteH karaNabhAvayorubhayorapi tanmale prAmANyAbhyupagamAt / taduktaM zAlikAnAthenaM irde "yadA bhAvasAdhanaM tadA saMvideva pramANaM karaNasAdhanatve tvAtma-manaH sannikarSaH [ prakaraNama0 pramANapA0 pR0 64 ] iti / cAparamArthabhUtasAmAnyaviSayatvAdanumAnasya nAvisaMvAditvamiti bhAvaH / 1 gRhItArthaviSayakAbhyuttarottarajAyamAnAni jJAnAni dhArAvAhikahAnAni teSu / 2 nanuttarottaraja/yamAnadhArAvAhikazAnAnAM tattatkSaNavizi STaghaTAdyarthanizcAyakatvena gRhItArthaviSayakatvameva tato na tairakhyAptiriti zaGkiturbhAvaH / 3 zaGkA na kAryA / 4 Adarzayitum / 5 ' pramANamanubhUtiH' - prakaraNamajji0 pR0 42 / 6 prabhAkaramatAnusAriNaH / 7 anubhavo'nubhRtirityevaMbhUte / anubhUyate'neneti anubhUtirityevaMrUpe / prAbhAkarAgAM mate / 10 prabhAkara matAnusAriNA zAlikAnAcena yaduktaM tatprakaraNapajikAyAmitthaM varttate yadi pramitiH pramANaM iti bhAvasAdhanaM mAnamAcIyate 1 ba pratI 'lakSayituma' iti pAThaH / --
Page #148
--------------------------------------------------------------------------
________________ gyAya-dIpikA [naiyAyikAnAM pramANalakSaNasya mamIkSA] 27. "pramAkaraNaM pramANam" [ nyAyamaM pramA0 0 25 ] iti naiyAyikAH / tadapi pramAdakRnaM lakSaNam ; IzvarAya eva 'tdnggiikRte| pramANe cyAte: / adhikaraNa' hi mahezvaraH pramAyAH, na tu karaNam / na cAyamanukto pAlambhaH, "tanme pramANaM zivaH" tavA saMvideva mAnam / tasyAzca vyavahArAnuguNasvabhAvatvAkAnopAdAnopekSAH phalam / pramoyate'neneti karaNasAdhane pramANazabde prAtma-manaHsannikapAtmano bAnasya pramANatve labAlabhAminI phala (laM ) maMvidava bAhmavyavahAropamAginI satI"-pramANapA0 pa0 pra0 64 / 1 vAtsyAyana-jayantabhaTTAdayastAkikAH / yathA hi 'pramIyate'neneti karaNArthAbhidhAna: pramANazabdaH, -gyAyabhA0 1.1.3, 'pramIyate yena tapramANamiti karaNArthAbhidhAyinaH pramANabdAt pramAkaraNaM pramANamavagamyate'-nyAyama0 pramANa. pR0 25 / 2 pramAkaraNaM pramANamiti nayAyikAbhimatamapi / 3 sadoSam / 4 mahezvare / 5 naiyAdhikarayupagate / 6 prAthayaH / 7 tatpramAyAH nityatvAtkaraNatvAsambhavAt / ra anAyamAzayaH---upAlambho doSaH (grAropAtmakaH), sa ca 'mahezvaraH pramANam' ityevarUpo nAnukto bhavatA na svIkRta iti na, api tu mahezvarasya pramANatvaM svIkRtameva 'tanme pramANaM zivaH' iti vacanAn, tathA cezvarAzyapramANasya pramANA adhikaraNatvena pramAkaraNatvAbhAvAdavyAptidoSakAdhana anyakRtA saGgatamaneti bhAvaH / 6 sampUrNaH ilokasvittha vRttaMte - sAkSAtkAriNi nityayogini paradArAnapekSasthitI bhUtArthAnubhace niviSTanikhilaprastAvivastukramaH / sezAdRSTinimittaSTivigamaprabhraSTAGkAsuSaH zakonmeSakalAbhiH kimaparastanme pramANaM zivaH // 1 'IzvarAdhye tadaGgIkRta eva' iti ma pa ma pratiSu pAThaH
Page #149
--------------------------------------------------------------------------
________________ 1. pramANasAmAnyaprakAza: |nyAyakusu0 4-6 ] iti 'yogAgrasareNAdayanenoktatvAta / tatpara hArAya' kaMcA' bAlizAH sAdhanAzrayayoranyataratve' mAti pramAcyAptaM pramANam' satradazanA pR0 235 ] iti vakSyanti tathApi sAdhanAzrayAnyanaraparyAlocanAyA sAdhanamAthayoM veti phalati / tathA ca "paramparAvyAptilakSaNasya / 128 'anyAnyagi parAbhibhUtAni pramANAmAmAnya lakSaNA 1 yogAH nayA vikArAta mogara pradhAnaH pramugdhA vA nena / 2 mahazvare'cyAptidIpanirAvAraNAya / 3 sAyaNamASavAcAryAH / 4 sarvavarzanasaMpahe 'sAdhanAzrayAvyatiriyanatve' ini pAThaH / nadIkAkRtaH ca natheca vyAmyAtaH / yathA hi-'yAdAnubhavaH prANA, narayAH sAdhanaM karaNama / aAzraya mAmA / tadubhayApekSayA bhinna yanna bhavati tAbhutaM madyatpamayA nityarAmbaI napra. mANamityarthaH / 5 pramAsAdhana-pramAzrayayomadhye pramAsAdhana pramANaM pramA. zrayo veti vicAra kriyamANe / 6 lAghamAzriyayogyataramya pramANAvAGgIkAre / 7 a bhASa:-pramAsAzanasya pramANatvAGgIkA pramAzraya pramANa:myAptiH, pramAthapamya ca pramANatvasvIkAre pragAsAdhana pramANa vAptiH, yatA hyanyatarasya pramANa parikalpanAt / ubhAparikalpane cAsambhAvatva spaSTamaMda na hi pramANa-nAnyupagatasyakasya (rAntikasya mahezvarasya vA kanyacidapi pramAsAdhanatyaM prAsazrayatvaM cAMbhapa sambhava / itthaM ca naiyAyikAbhimanamapi prabhAkaraNaM pramANamiti pramANalakSaNaM na samIcInamiti pratipAdita boDabdham / ____E. 'indriyavRttiH pramANam' iti sAMkhyAH, 'avyabhicAriNImamaMdiyAmarthApalabdhi vidadhatI boyAbodhasvabhAvA mAmagrI (kArakasAkalya pramANam' ( nyAyamaM0 pramA0 0 14 ) iti uragnayAyikA: ( jayantabhaTTAdayaH ) ityAdInyapi paroktAni pramANasAmAnyalakSaNAni santi, paraM teSAM pramANa 1 'pramANasya' iti ma pa ma pratiSu pAThaH /
Page #150
--------------------------------------------------------------------------
________________ nyAya -sIpikA 'nyalakSaNatvAdupekSyante' | 'tasmAtsvaparAvabhAsanasamarthaM savikalpamagRhItagrAhaka * samyagjJAnamevAjJAnamarthaM nivartayatpramANa mityArhata' matam / iti zrIparamArhatAcArya-dharmabhUSaNa-yati-viracitAyAM nyAyadIpikAyAM pramANasAmAnya lakSaNaprakAzaH prathama- // 1 // 22 P tvasyaivAghaTanAnna parIkSArhANi api tUpekSAhaNyeva tato na tAnyatra parIkSitAni anyakRtA / nanviyivRtteH kArakasAkalyAdevI pramANatvaM kathaM na ghaTate ? iti cet ucyate indriyANAmajJAna rUpatvAnavRtterapyajJAnarUpatvena pramANatvAyogAt / jJAnarUpameva ho pramANaM bhavitumarhati tasyaivA'jJAnanivattaM kattvAtpradIpAdivat / indriyANAM cakSurAdInAM pratihi tadudghATanA (davyApAraH, sa ca jaDasvarUpaH tato na tenAjJAnanivRttiH sambhavati ghaTAdivat / tasmAdindriyavRtterajJAnanivRttirUpapramAM prati karaNatvAbhAvAnna pramANatvamiti bhAvaH / " evaM kArakassAkalyasya / 'pyabodhasvabhAvasyAjJAnarUpatvena sva-pajJAnakaraNaM sAdhakata matvAbhAvAnna pramANatvam / atizayena sAdhakaM sAdhakatamam, sAdhakatamaM ca karaNam / karaNaM khatvasAdhAraNaM kAraNamucyate / tathA ca sakalAnAM kArakANAM sAdhAraNAgA svabhAvAnAM sAkalyasya parisamAptyA sarvatra vartamAnasya sAmastyasya - kathaM sAdhakana mantramiti vicAraNIyam ? sAdhakatamatvAbhAve ca na tasya pramANatvam ratra - parAcchinI sAbakatamasyaiva pramANa ghaTanAt / tenaiva jJAnanivRttiH sampAdayituM zakyetyalaM vistareNa / tataH samyagjAnaM pramANam ityetadeva pramANasya samyak lakSaNam // 1 lakSaNAbhAsatvAn, lakSaNakoToM praveSTumayogyatvAditi bhAvaH / 2 na parIkSAviSayIkriyante / 3 upasaMhAre 'tasmAt' shbdH| 4 prapUrvArthanizcAyakam / 5 ghaTAdipadArtheSvajJAnanivRtti kurvata / 6 jainam / 7 zAsanam / 1 'nyalakSmatvA' iti va mA pratipAThaH / --
Page #151
--------------------------------------------------------------------------
________________ 1. adarakAzaH -::[pramANaM dvighA vibhajya pratyakSasya lakSaNakathanam | 1. atha' pramANavizeSasvarUpaprakAzanAya prastuyate / pramANa dvividham .--pratyakSaM parokSa ceti / tatra vizadapratibhAmaM pratyakSam / iha pratyakSa lakSyaM vizadapratibhAsatvaM lakSaNam / yasya pramANabhUtasya jJAnasya pratibhAso vizadastatpratyakSamityarthaH / 1. pramANasAmAnyalakSaNanirUpaNAnantamidAnI prakaraNakAra pramANavizeSaravarUpapratipAdanAra dvitIyaM prakAAM prArabhane prati / 2 pUrvoknalakSaNalakSitam / 3 vibhAgamyAvaghAgaNaphalatvAttena dviprakArabheSa, na nyUnaM nAdhikamiti bodhyam / cAkAdyabhimanasakalapramANa bhedAnAmatravAnA. bhAvAt / na pratyakSameva pramANamiti cArvAkAH, pratyakSamanumAna ceti meM eva pramANa ati bauddhAH vaizeSikAzca, pratyakSAnumAnopamAnAna prApyeva pramANAnIti sAMkhyAH, nAni ca zAndaM cati calAyaMva iti nAyikAH, mahAbhIpattyA na paznati prAbhAkarAH, sahAnupannabhyA ca paTa ini bhATTAH bedAntinazca, mammAna niyAbhyAM pahATImaNAnIti paurANikAH / tathA vAgatam. . pratyakSameka cArvAkaH kAraNAtsaugatAH punaH / anumAnaM ca tava sAMkhyAH zAbdaM ca te api / / 1 / / nyAyakadezino'pyevamupamAnaM ca kena ca / arthApattyA sahaitAni catvAryAlaH prabhAkarAH / / 2 / / prabhAvaSaSThAnyetAni bhATTA vedAntinastathA / sambhavaMtipayuktAni tAni paurANikA jaguH // 3 // tadeteSAM sarveSAM yathAyathaM pratyakSa parokSapramANayorevAntarbhAva iti hivizva
Page #152
--------------------------------------------------------------------------
________________ nyAya-dIpikA 32. kimidaM vizadapratibhAsatvaM nAma ? ucyate-jJAnAvaraNasya' kSayAdviziSTakSayopazamAdvA 1 zabdAnumAnAdya' sambhava yannamaMlyamanubhavasiddhama, dRzyate khalbagnirastItyApta'vacanAdmAdi liGgAccAvannAjAnAdayaM magnirityuttannasyandriyakasya jJAnasya vizeSaH / sa eva narmalyam, vaizayama, spaSTatvaminyAdibhiH zabdarabhidhIyate / naduktaM bhagavadbhirakaladevAya vinizkhaye "pratyakSalakSaNa prAhaH svATe maakaarmnyjmaa|" [kA0 3] iti / vivRtaM ca syAnAdavidyApatinA"-"nirmala nibhAsatva mityanena sUcitam / vidyAnandasvAminAyuktam-patra pramANalakSaNaM vyavamAyAsmakaM samyagjJAnaM parIkSitam, nanpratyakSa parokSaM ceni saMkSepAd dvitayameva myavatiSThate, sakalapramANabhedAnAmavaivAntAvAditi vibhAvanAla / ' 'syATAdinAM tu saMkSepAtpratyakSa-parokSavikalpAtpramANadvayaM siddhyatyena, natra sakalapramANabhedAnA rAMgrahAditi'-pramANaparI0 pR0 63-64,67 / enaca prameyakamalamArtaDe'pi (2-1) prapaJcato nirUpitam / / 1 jJAnaprativandhakaM jJAnAbaraNAmyaM karma, tamya sarvathA kSayAvizeSakSayopagamAThA / 2 AdipadAdupamAnApittyAdInAM maMgrahaH / ? vizvasanIyaH puruSA prAptaH, yathArthavaktA iti yAvat / 4 atrAdipadena kRtakAnva-zizapAlbAdInAM parigrahaH / 5 puro dRzyamAna: / 6 indriyabanyamya / - anamAnAdya pekSayA vizeSapratibhAsanarUpaH / taduktam-anumAnAdyatirekeNa vizeSa pratibhAsanam / tavaizacaM mata bujhe:--nighIya0 kaa04| 8 vizeSaH / 1 asyAH kArikAyA utarArSamidamasti- 'dravya-paryAyamAmAnyavizeSAnmavedanam / ' 10 vyAkhyAtaM nyAyinizcayavivaraNe / 11 zrImadAdirAjAcAyaNa / 'zAbda' iti prA pratipAThaH /
Page #153
--------------------------------------------------------------------------
________________ 2. pratyakSa-prakAzaH meva spaSTatvam, svAnubhavaprasiddha catatmabagyApi parIkSakasyeti nAtIva nirbAdhyate nvAryAvanika vi0 kA iti / nammAtmuSThaktaM vizadapratibhAsAtmaka jJAna pratyakSamini / [naugatImatrapakSamya nirAsaH | 3. 'kalpanApoDamabhrAnta 'pratyakSam" | nyAyavindu pR. 11] iti tAthAgatAH / atra TikApanApodAdena mavikalpakasya vyAvRttiH, abhrAntamiti padena tvAbhAsasya' / tathA ca samIcIna nirvikalpa ke pratyakSAMmatyukta bhavati tadetad bAnaceSTitam ; nivikalpakasya prAmANyameva durlabham, mamAropAvirodhinvAn, kutaH pratyakSatvam ? vyabasAyAtmakasyaiva prAmANyavyasthApanAn / tathA coktama-'vizadanAnAtmatra pratyakSama, pratyakSabAta, yana na vizadajJAnAtmaka nanna pratyakSa vA'numAnAdijJAnam, pratyakSaM va vivAdAvyAsitam, natmAdigadanAnAtmakamiti |'-prmaannprii0 e0 abhilApasaMsargayogyapranibhAsapranIti: kalpanA, nayA hitama. nyAyabintu pR0 13. nAma-jAtyAdiyojanA bA kalpanA, nayA mohA, valpanAsvabhAvAnyamityarthaH / 'latra yanna bhrAmyati tadabhrAntam' nyAyavindurokA pR0 12 / 3 'pratyakSaM kalpanApIDham / yajjAnamA pAdau nAma-jAtyAdikampanArahitaM tadakSamakSaM prati vatane iti pratyakSam'-'yAyapra0 pR. 7, 'pratyakSa kalpanApoddhaM nAma-jAtyAdyasaMyutam -pramANasaM. kA0 3 ! anadaM bodhyam-'kalpanApoI pratyakSam' iti dignAgasya pratyakSalakSaNam, abhrAntavizeSaNamahina sudharmakottaH / 4 tathAmata: suganI buddha ityanantaram, tadanumAyinA ye te tApAgatA boddhAH / 5 vyavacchado nirAsa iti yAvat / 6 mithyAjJAnasya / 7 phalitalakSaNa pradarzayati tathA gheti / 8 nizcayAtmakasyaiva zAmasya / 6 'sannizcayAtmakaM samAropavirukhasvAdanumAnavat' (parIkSA0 1-3)
Page #154
--------------------------------------------------------------------------
________________ nyAya-dIpikA 4. 'nanu nirvikalAkameta pratyakSApamANamartha jatvAla / nadeva hi paramArthasatsvalakSaNajanyaM na tu gavikalpakam , tasyAparamArthabhUtasAmAnyaviSayatvenArthajavAbhAvAditi cet ;na'; marthasyAlokabajjJAnakAraNatvAnupapatteH / tadyathA-anvayavyatirekagamyo hi kAryakAraNabhAvaH / natrAlokastAbanna jAnakAraNam tadabhAnepi naktaJcarANAM mArjArAdInAM jJAnolAneH, tadbhAve'gi[2]'ghukAdInAM tadanutpateH / vidvadathoM'pi na jAnakAraNam, "tadabhAve'pi keshmshkaadijnyaanotpne;"| tathA ca kRto'rthajatva jJAnasya ? taduktaM parIkSAmukhe "nArthAloko kAraNam" [2-6] iti / prAmANyasya cArthAzyabhicAra eva "nibandhana na tvarthajanyatvam, ityAdinA nizca yA makasya'va jJAnasya pramANyaM vyavasthApitam / 1 bauddhaH zata nanviti / 2 paramAyabhUnena mvalakSaNena janyaM 'gharamArtho'kRtrimamanAgepina rUpam, nAstIti paramArthanan / ya evArthaH sannighAnAnnidhAnAbhyAM sphuTamasphura ca pratibhAsaM karAni paramArthaman sa eva / sa eva ca pratyakSavipayA yatastammAttaye va balakSaNam'--nyAyika TI0 pR0 23, 'yadakSa gagamayaM nadeva svalakSAmiti, mAmAnyalakSaNaM ca tato vinam -pramANa pR0 6 / : jaina jAna / 4 anvayavyatirekAbhyAM binA na kAryakAraNabhAvAvagama ityetatpravarmanAthaM 'hi' zabdaH / 5 pAlAnAbhAve'pi / 6 AlokamabhAve'pi / ulU kAdInAm / 8 jAnIpatyabhAyAt / 6 aAlokatran / 10 arthAbhAve'pi / 11 kegoNDukAdijAnalya bhAvAna / 12 sadabhAnavadvatinvaM vyabhicAradibhanno vyabhicAraH / tapadenAprArthoM grAhyaH / 13 kAragaM prayojakamityarthaH / 1 etadeva hi' iti ra pratipAya: /
Page #155
--------------------------------------------------------------------------
________________ 2. pratyakSa prakAza: 27 svasaMvedanasya viSayAjanyatve'pi prAmANyAbhyupagamAt / na hi kiJcitsvasmAdeva jAyate / $ 5. 'nanvatajjanyasya jJAnasya / kathaM 'tatprakAzakatvam ? iti yet; 'ghaTAdyajanyasyApi pradIpasya tatprakAzakatvaM dRSTvA santoSTavyamAyuSmatA' / atha kathamayaM viSayapratiniyama:' ? yaduta 'ghaTajJAnasya ghaTa eva viSayo na paTa:' iti / zrarthajatvaM hi viSayapratiniyamakAraNam. tajjanyatvAt tadviSayameva caitaditi / tattu bhavatA nA'bhyupagamyate iti cet; yogyataiva vijayapratiniyamakArayamiti brUmaH / kA nAma yogyatA ? iti2 1 ucyate-- svAvaraNakSayopazamaH / taduktam -- "svAvaraNakSayopazamalakSaNayogyatayA hi pratiniyatamartha vyavasthApayati parIkSA0 2-6] iti / 10 1 borddhaH 2 2 atra vauddhaH punarAzaGkate nanviti / 3 zrayaM bhAvaH - -yadi jJAnaM arthAnnotpadyate taha kathamayaM prakAzakaM syAt ? tadeva hi jJAnamarthaprakAzakaM yadarthajanyam, prajanyatve tu tasyArtho viSayo na syAt 'nAkAraNaM * viSaya:' iti vacanAt 4 uttarayati - ghaTAdyajanyo'pi hi yathA pradIpaH ghaTAdiprakAzako bhavati tathA jJAnamapyaryAjanyaM sat prarthaprakAzaka mita kimanupapannam ? arthasya jAnakAraNatvanirAsastu pUrvameva kRtastato nAtra kiJcidvacanIyamasti / 5 santoSaH karaNIyo bhavatA / 6 amukajJAnasya amuka eka viSayo nAnya iti viSayapratiniyamaH, sa na syAdyadi jJAnasyArtha - janyatvaM no bhavediti zaGkAyA mAzayaH 7 arthajanyatvam | jainena / 6 jainA: / 10 pratiniyatArthavyavasthApako hi tattadAvaraNakSayopazamo'yaMgrahaNazaktirUpaH / taduktam -- 'tallakSaNayogyatA ca zaktireva / saMva jJAnasya 1 Apa bhu pratiSu 'anyasya' iti pAThaH / 2 va pratau 'iti' pATho nAsti :
Page #156
--------------------------------------------------------------------------
________________ nyAya-dIpikA 26. 'etena tadAkAratvAtta prakAzakatvam' ityapi prtyuktm'| atadAkArasthApi pradIpAdestatprakAzakatvadarzanAt / tatastadAkAra'battajanyatvamaprayojaka prAmANye / 'mavikalpaka viSayanasya - .- - - - pratinistArthavyavasthAyAmaGgam nArthoH parayAdi / '-- pramaMyaka -10. 'yogyatAvizeSaH punaH pratyakSaraMgaba straviSayajJAnAvaraNa-dhIryAna gayakSacocasamavizepa eda'-pramANaparIkSA pR0 65 / a nAyA ninAvaraNana. yogyatAyAHca pratiniyanAnyasthApaka. basamabhana / nirAm : itthaM ca nadAkArA najjanyanna cAbhayamapi prAmANye na prayojanA ni ! yama / 4 yAcAgama - mazkilA saskAramAnabhu-mAmAnyAMnAeyAmititanna sutam ; gavinA kamya matamAmA nyamya pramANAdhinavAnagaramArthatvameva / ji na kanAgi pramANana bAdhya naHparamAmata', yathA bhavabhimata gvana gam. pramANAvAdhina na mAmAnyam, mAgaramAzrayan / kiJca, garthava di vizeSaH balakSaNa :binAsAdharaNA rUpeNa mAyAnyAgavinA vimadampariNAmAtmanA dAna tathA mAmAlama svanAmadhAna gaNa sagaramAmanA viSAyambhadinA nayara ina kara lakSaNapana vigaMpAd [manaH yathA ta bara: vAmAyAM kurvan vyAnizAna-63NArthakriyAmAge yA bhAgAnyapi svAma pakrayAmanvayamAna lakSaNAM vaM- kAmarthana yAkAra na myAn nambAhyA punarvAha-dAhAyatriyAM yathA na sAmAnya varga bhAgata nazA vigaMgA vacana:, mAmAnyavizeSAtmanA basnunoM gacAdenopayAgAt / inyakriyA kAgdinApi tayora bhadaH siddhaH |'-aptts pR. 151 / natI yatataM dhamakAninA yadevAkiyAkAri tadeva paramAyaMsat / ampatsaMvRtisat prokte te svasAmAnyalakSaNe // ' -pramANavA0 3-3 iti /
Page #157
--------------------------------------------------------------------------
________________ 2. pratyakSa-prakAzaH sAmAnyasya paramArthatvameva, abAdhitatvAt / pratyuta saugatAbhimata eva svalakSaNe vivAdaH / tasmAnna nirvikalpakarUpatvaM pratyakSasya / nayAyivAbhimatamya sanniA nAtyAna 7. 'mannikarSamya ca yogAbhyupagatasyAcetanavAna kutaH pramitikaraNatvam, kutastarAM pramANatvam, kutastamA pratyakSatvam ? 8. 'kinca, sarapramiterasannikuSTameva cakSurjanakrama. aprApyakAritvAttasya / tataH sannikapIbhAvaHpi sAkSAtkAripramozana sannivarSarUpatava pratyakSasya / na cAprApyakAritvaM cakSuSA'prasiddham , pratyakSatastatha va pratIteH / nanu pratyakSAgamyAmapi cakSuSo viSayaprAptimanumAnena sAdhayiSyAma: paramANa can / yathA pratyakSAmiddho. 'pi, paramANuH kAryAnyathAnuSapanyAnamAnena' sAdhyate nayA 'nakSa: prAptArthaprakAzaka bahirindriyatyAna tvagindiyavana ityanumAnAla nirastam; 'sAmAnyAnakSaNa vanakSaNAdi bhavAbhAvAt-grapTama0 pR0 106 1 indriyAyArthayoH sambandhaH sannikarpaH / 2 pramAnilimpasamA pani karaNatvaM pramitikaraNatvam / tana, gannikarSamya na mammati. javAt / pramitikaraNatvAsambhave ca na tamya pramANavama, pramAkaraNasyaiva pramANandAbhyupagamAt / sadabhAtre ca na pratyakSalyamiti bhAvaH / dopAntamAha kimceti / cakSuhi asambaddha meva rUpajAnasya janakaM bhavani. aprAptAthaMgrakAzaka vAt / na hi cakSuH padArtha prApya prakAryAta, api nu dugadeva / 4 aprApyakAritvasyaiva / 5 pratyakSaNAparicchedyAm / 6 'paramANurarita chayaNakAdhikAryAtpattyanmadhAnupapattaH ityanemAnena / '7 vahiHpadaM manAyavacchadArtham, mano hi na bahirindriyaM tasyAntaHkaraNatvAt / tacAprApyakAroti / atra vyApti.-yahahirindriya tattrAptAryaprakAzakam, pathA sparzanendriyam / yanna prAptAyaMdhakA
Page #158
--------------------------------------------------------------------------
________________ nyAya-dIpikA prAptisiddhiH / prAptireva hi sannikarSastato na sannikarSasyAvyAptiriti cet ; na ; asyAnumAnAbhAsatvAt / tadyathA___$E. cArityatra kaH pakSobhinata: ? ki laukikaM cakSurutAlaukikam ? 'Aye hetoH 'kAlAtyApadiSTatvam, golakAkhyaH sy| laukikatrakSuSo viSayaprApte: pratyakSabAdhitatvAt / dvitIye' svAzrayAsiddhi:, alaukikasya cakSuSo'dyA'pyasiddheH / zAkhAsudhAdIdhiti samAnakAla grahaNAnyathAnupapattaizca cakSuraprApyakAroti nizcIyate / tadevaM sannikarSAbhAve'pi cakSuSA rUpapratItirjAyata iti sannikarSo'vyApaka' tvAtpratyakSasya svarUpaM na bhavatIti sthitam / 610. "asya ca prameyasya prapaJcaH" prameyakamalamArtaNe zaka tanna bahirindrim, yathA manaH, bahirindrayaM cedaM cakSuH tasmAtprAptArthaprakAzakamiti bhAvaH / 1 sadoSAnumAnatvamanumAnAbhAsatvam / 2 svIkRto bhavatA yogen| 3 prathame pakSe / 4 vAghitapakSAnantaraM prayukto hi hetuH kAlAtyApadiSTa ucyate / 5 uttaravikalpe-alaukikaM ca ritybhyupgme| 6 kiraNarUpasya / / supAdIdhitiH-candramAH / E zAkhAcandramasostulyakAlagrahaNaM dRSTaM tato jJAyate cakSuraprApyakArIti / prApyakAritve tu kramaza eva nayograhaNaM syAt na yugapat, paraM yugapata yograhaNaM sarvajanasAkSikamiti bhAvaH / 6 avyAptidoSaduSTatvAt / 10 etasya sannikarSAprAmANyavicArasya / 11 vistaraH / 1'kSasya' iti ma ma pratyoH paatthH| 2 'grahaNAdyanyathAnu' iti prAma pa mu pratipAThaH / 3 mA ma mu pratiSa 'ba' pATho nAsti /
Page #159
--------------------------------------------------------------------------
________________ 2. pratyakSa prakAza: 31 [1-1 tathA 2-4 ] sulabhaH / saMgrahapranthatvAttu neha pratanyate / evaM cana saugatAbhimataM nivikalpaM pratyakSama, nApi yogAbhimata indriyArthasannikarSaH / kiM tahi ? vizadapratibhAsa jJAnameva pratyakSaM siddham / [ pratyakSaM dvidhA vibhajya sAMbhyavahArikasya lakSaNapurassaraM bhedanirUpaNam ] $ 11. tatpratyakSaM dvividham 1 - sAMvyavahArikaM pAramArthika ceti / tatra dezato vizadaM sAMvyavahArikaM pratyakSama / yajjJAnaM dezato vizadamISannirmala tatsAMvyavahArika pratyakSamityarthaH / taccatuvidham - avagrahaH, IhA, avAyaH, dhAraNA ceti / 'tatrendriyArthasamavadhAnasamanantarasamutthasattAlocanAntarabhAvI sattAvAntarajAtiviziSTa vastugrahoM" jJAnavizeSo'vagrahaH - yathAyaM puruSa iti / nA'yaM saMzayaH, viSayAntaravyudAsena svaviSayanizcAyakatvAt / tadviparItalakSaNo hi saMzayaH / "yadrAjavAttikam - "anekArthAnizcitA'paryudAsAtmakaH saMzayastadviparIto'vagrahaH' 1 subodhaH | 2 atra nyAyakAyAm / 3 vistAryate / 4 pratyakSamiti sambandhaH / 5 sAMdhyavahArikapratyakSam / 6 avagrahAdiSu madhye 7 indriyArthayoH samavadhAnaM sannipAtaH sambandha iti yAvat, tatpazcAdutpanno yaH sattAlocanarUpaH sAmAnyapratibhAsastasyAnantaraM jAyamAnaH zratha cAvAntarasattAviziSTavastugrAhako yo jJAnavizeSaH sojvagraha iti bhAvaH / svaditurenyo viSayoM viSayAntaram tamya vyudAso vyavacchedastena svaviSayAtiriktaviSayavyavacchedena / sthaviSayabhUtaparamArthakakoTinizcAyako hyavagrahaH / 10 avagrahAtsarvathA viparItaH saMzayaH / 11 avagraha- saMdAyayorbhedasAdhakaM tattvArtha rAjavAsikIthaM lakSaNaM pradarzayati yaditi / 12 prayamarthaH - nAnArtha I 1 ' tatkiyatprakAraM tadvividhaM ' iti ma pratipAThaH / 3
Page #160
--------------------------------------------------------------------------
________________ nyAya-dIpikA [ 1-15-6 / iti / 'bhASyaM ca--"saMzayo hi nirNayavirodhI natvavagrahaH" / 1-15-10 ] iti / avAhanahotArthasamudbhutasaMzayanirAzAya yatanamIhA' / tadyathA-gurupa iti nizcite'rthe kimayaM dAkSiNAtya uttaudIya' iti saMzaye sati dakSiNAtyena bhavitavyamiti tannirAsAyehAnya jJAnaM jAyata iti| bhASAdivipanAnAdyAthA bhyAbarama namavAyaH, yathA dAkSiNAtya evAyamiTi / 'kAlAntarAviramaraNayogyatayA tatyaMba viSayaH, nizcayA manAH, viSayAnara vyavachedakasazAyaH / avagrahastu tadviparIta:-evArthaviSayakaH, nizcayAtmakaH, viSayAntAvyavacchedakAceti / 1 tattvArtha rAjavAnikabhApyam / 2 mati saMzaye padArthagya nirNayoM na bhabati, avahe tu bhavanyati mAtraH / 6 mana vayamIhAyA nAnavam / yatA hI hAthA icchApayAcneSTAtmakatvAlA; mekama : IhA jijJAsA, mA ca vicArApA, vicArazca jJAnam. nAto cioSa / nayA poktam hA ahA tarka: parIkSA vicAraNA jinAmA indhanAntama / ' tattvArthAghi0 bhA0 1-15. 'IhA-dhAraNayArapi nAnAtmaka munnA jogadiyA. pAt |'-lghiiy0 svojJivi0 kA 6, jAnana (jJAnI manApAmA saMskArAtmA na dhaarnn| ' / iti sa bhApatI nA na yatiSThate / vizeSavedAmyaha dusyAtyattanAna / / 4. prajAnA-mAyAM tu nakA. syeha (hitasya vA / jJAnopAdAnanA na smApArikha mAnna c|tsvaaryshlokpaa0 1.15-19, 20, 22, hA ca padyapi vATocyate tathApi cetanasya roti jJAnampani yuktaM pratyakSabhedaHvamagyA:'--pramANamI. 1-1-27, 'IhA-dhAraNayojJAnIpAdAnatvAt jJAnarUpatAnnayA'-pramANamI. 1-1-36 / 4 dakSiNadezIyaH / 5 uttaradezIyaH / 6 anubhavakAlAdbhinna. kAlaH kAlAntaramAgAmisamaya ityavaH /
Page #161
--------------------------------------------------------------------------
________________ pramaza : jJAnaM dhAraNA' / yadbazAduttarakAle'pi s| ityevaM smaraNaM jAyate / 612. nanu pUrvapUrvajJAnagRhItArthagrAhakatvAdeteSAM dhArAvAhikavadaprAmANyaprasaGga iti cet ; na; viSayabhedenAgRhItagrAhakatvAt / tathA hinyo'vagrahasya viSayo nAsAbohAyAH, ya: punarIhAyA nAyamabAyasya, yazcAvAyasya neSa2 dhAraNAyA iti parizuddhapatibhAnA' sulabhamevaitat / 'tadetadavagrahAdicatuSTayamapi yadendriyeNa janyatetadendriyapratyakSamityucyate,yadApunaranindriyeNa tadA'nindriyapratyakSaM gIyate / indriyANi sparzana-rasana-vANa-cakSuHzrotrANipaJca, anindriyaM tu mnH| tadvayanimittakamidaM 'lokasaMvyavahAre pratyakSamiti prasiddhatvAtsAMvyavahArika pratyakSamucyate / taduktaM parIkSAmukhe3 1 'smRtiheturdhAraNA, saMskAra iti yAt' lghii0svopvivR0kaa06| nanu dhAraNAyAH kathaM jJAnatvam, saMskArarUpatvAt ? na ca saMskArasya jJAnarUpateti cet ; tanna ; uktameva pUrvam-'IhA-dhAraNayorapi jJAnAtmakatvam, tadupayogavizeSAt' iti / 'asya hyajJAnarUpatve jJAnarUpAmRtijanakatvaM na syAt, na hi sattA sattAntaramanRviyati' (pramANamI 1-1-26) / 'mavagrahasya IhA avAyasya ca dhAraNA vyApAravizeSaH, na ca cetanApAdAno vyApAravizeSa; acetano yukto'tiprasaGgAt' (nyAyakumu0 pR. 173) / 2 avagrahAdInAm / 3 vizuddhabuddhInAm / 4 avagrahAdicatuSTayasyApi indriyAnindriyajanyasvena dviviyatvaM pradarzayati tavetaditi ! 5 kathyate / 6 lokasya yaH samIcIno bAdhArahitaH pravRtti-nivRttirUpo vyavahArastasmin / 7 saMvyavahAraprayojanaka sauvyavahArikam-apAramAdhikamityarthaH / 1 'sa evetyevaM' da pa pratipAThaH / 2 'nava' iti ma pratipAThaH 4 3 mA ___ ma mu pratiSu 'parIkSAmukhe' iti pATho nAsti /
Page #162
--------------------------------------------------------------------------
________________ nyAya - dIpikA "indriyAnindriyanimittaM dezataH sAMvyavahArikam" (2-5 ) iti / idaM cAmukhyapratyakSam, upacArasiddhatvAt / vastutastu parokSameva, matijJAnatvAt / kuto tu khalvetanmatijJAnaM parokSamiti ? ucyate"Aye parokSam " [ tatvArthasU0 1-11] iti sUtraNAt 1 | zrAdye mati zrutajJAne parokSamiti hi sUtrArtha: / upacAramUlaM' punaratra dezato vaizadyamiti kRtaM vistareNa / 34 [ pAramArthikapratyakSaM nakSayitvA tadbha edAnAM prarUpaNam ] 13. sarvato vizadaM pAramArthikapratyakSam / yajjJAna sAkalyena' spaSTaM tatpAramArthikapratyakSam, mukhya pratyakSamiti yAvat / 'tad dvividham - vikalaM sakalaM ca / tatra katipayaviSayaM vikalam / tadapi dvividham-avadhijJAnaM mana:paryayajJAnaM ca21 tatrAvadhijJAnAvaraNakSayopazamAdvIryAntarAyakSayopazamasahakRtAjjAtaM rUpidravyamAtraviSayamadhijJAnam / manaH paryayajJAnAvaraNa-vIryAntarAyakSayopa I 5 1 nanu yadi prakRtaM jJAnamamukhyataH pratyakSaM nahi mukhyataH kiM syAditvata zrAha vastusthiti 2 indriyAnindrayajanyajJAnasyApacArataH pratyakSatvakathane nimittam / 3 sAmastyena / 4 pAramArthikapratyakSam / vikannamapi pratyakSam / 6 avadhiH sImA maryAdA iti yAvat / sa viSayo vanya jJAnabhya tadavadhijJAnam / ata evedaM jJAnaM sImAjJAnamapi kathyataM / 'avAyanta rAjanItyavAyAH pudgalAH tAn dadhAti jAnAtItyavadhiH X X avadhAnam avadhiH / ko'rtha ? astAdbahutaraviSayagrahaNAdavavirucyate devA satvavadhijJAnena | sUtrabhaNanAt' iti ma pratipAThaH 1 2 'ceti rAmrA pratiSu / *
Page #163
--------------------------------------------------------------------------
________________ 2. pratyakSa- prakAza: zamasamutthaM paramanogatArthaviSayaM mana:paryayajJAnam' / matijJAnasyevAvadhimana:paryayayoravAntarabhedAH ' tattvArtha rAjabAttika-lokavAsikabhASyAbhyAmavagantavyAH / 35 saptamanarakaparyantaM pazyanti / upari stokaM pazyanti nijavimAnadhvajadaNDaparyantamityarthaH |'--tsvaarth0 0 1 6 avAgdhAnAt (pudgalaparikSAnAtU) avacchinnaviSayatvAdvA (rUpaviSayatvAdvA) avadhi / sarvA0 9-9 / 1 parikIyamanogato'rtho mana ityucyate sAhacaryAttamya paryayaNaM parigamanaM mana:paryayaH / sarvArtha 0 1 3 / 2 prabhedAH / 3 tadittham -- 'anugAmyananugAmivarddhamAnahIyamAnAvasthitAnavasthitabhedAt Saniyo'vadhiH X X punarapare'vastrayo bhedA: - dezAvadhiH, paramAvadhiH sarvAvadhizceti / tatra dezAvadhistradhA -- jaghanyaH, utkRSTaH prajaghanyotkRSTadaceti / tathA paramAdhirapi trighA ( jaghanyaH, utkRSTaH, zrajaghanyo kRSTapaca) 1 sarvAvadhiravikalpatvAdeka eva / utsevAMgulAsaMkhyeyabhAgakSetro dezAvadhirjaghanyaH / utkRSTaH kRtsnaloka: / tayorantarAle saMstheyavikalpa jaghanyotkRSTaH / paramAvadhijaMdhanya ekapradezAdhikalokakSetraH / utkRSTo'saMkhyeyalokakSetraH, ajaghanyotkRSTI madhyamakSetraH 1 utkRSTaparamAvadhikSetrAdvahirasaMkhyAtakSetraH sarvAvadhiH / varddhamAna:, hIyamAnaH avasthitaH anavasthitaH anugAmI, ananugAmI, zrapranipAtI, pratipAtItyete'STI bhedA dezAvardharbhavanti / hIyamAna pratipAtibhedavaya itare SaDbhedA bhavanti paramAvadheH / avasthito'nugAbhyananugAmyapratipAtIrayele catvAro bhedAH sarvAvadheH / tattvArthavA0 1,22,4 / 'anugAmyananugAmI varddhamAno hoyamAno'vasthito'navasthita iti patrikalpo'vadhiH saMpratimAtApratipAtayoravAntarbhAvAt / dezAvaviH paramAvadhiH sarvAviviriti ca paramAgamaprasiddhAnAM pUrvoktayuktyA sambhAvitAnAmatropagrahAt / tattvArthazlo0 bhA0 1-22-10 sa mana:paryayAM dveSA / kutaH ? sUtrokta vikalpAn 1 Rjumativipulamatiriti XX prAtha RjumatimanaH paryamastradhA / kutaH 1 RjumanotrASakAyaviSayabhedAt / RjumanaskRtArthejaH RjuvAkkRtArthajJaH, I 1 "
Page #164
--------------------------------------------------------------------------
________________ nyAya-dIpikA 14. sarvadravyaparyAyaviSayaM sakalama' / tacca 'ghAtisaMghAta. niravazeSaghAtana 1samunmIlitaM kevalajJAnameva / "sarvadravyaparyAyaSu kevalasya" [tatvAryasU0 1-26] ityAjJApitatvAt / 615. tadevamavadhi-mana:paryaya kevalajJAnatrayaM sarvato vaizadyAt pAramArthika3pratyakSam / sarvato vaizadyaM 'cAtmamAtrasApekSatvAt / RjukAyakRtArthazceti 3.........dvitIyo vipulamatiH SotA bhidyate / kutaH? RjuvakramanovAkkAyaviSayabhedAt / RjuvikalyA: pUrvoktAH, vaRvikalpAzca tatiparItA yojyA:'-tasvArthavA0 1,23,6-8 / evameva elokavAttike (1-23) manaHparyayabhedAH gotA. . pAramArthikapratyakSamiti sambandhaH / 2 sakalapratyakSam / 3 pAsikA mAnAvaraNa-darzanAvaraNa-mohanIyAntarAyakarmaNAM saMpAtaH samUhastasya niravazeSeNa sAmastyena ghAtanAt kSayAtsamunmIlitaM vAtamityarthaH / 4 'sarvaparNa niravazeSapratipattyartham / ye lokAlobhinnAstrikAlaviNyA dravyaparyAyA anantAH, teSu niravazeSeSu kevalajJAnaviSayanibandha iti pratipattyartha sarvagrahaNam / pAvAllokAlokasvabhAvo'nantastAvanto'nantAnantA yadyapi smustAnapi jJAtumasya sAmathryamastItyaparimitamAhAtmyaM kevalajJAnaM vedita. vyam / ' tattvArthavA0 1,266 1 5 viSayanibandha: (sambandhaH) iti zeSaH / 6 mAtmAnamevApekSyatAni zrINi jJAnAnyutpadyante, nendriyAnindriyApekSA pravAsti / uktaM ca-......'ata evAkSAnapekSA'JjanAdisaMskRtacakSuSo yathA'lokAnapekSA / '--- aSTaza kA0 3; na hi sarvArthaH sakRdakSasambandhaH sambhavati sAkSAtparamparayA vA / nanu cAvadhi-manaHparyayajAninodezato viratavyAmohayorasavadarzanayoH kathamakSAnapekSA saMlakSaNIyA? tadAvaraNa 1 ma mu pratyo: 'ghAtanAt' iti pAThaH / 2 'ityAdizApitatvAt' iti va 5 pratipAThaH / 3 'pAramAthika pratyakSa' iti ma mu pratipAThaH /
Page #165
--------------------------------------------------------------------------
________________ 37 2. pratyakSa - prakAzaH $ 16. 'nanvastu kevalasya pAramArthikatvam avadhi - mana:paryayayostu na yuktam, vikalatvAditi cet; na; sAkalya-vaikalyayoratra viSayopAdhikatvAt' / tathA hi sarvadravyaparyAyaviSayamiti kevala sakalap / avadhi-manaH paryayau tu katipayaviSayatvAkilo / netAvatA tayoH pAramArthikatvacyutiH / kebalavattayorapi vaizana svaviSaye sAkalyena samastIti tAvapi pAramArthikAvetra' | [ avadhyAdivayarayAtIndriyapratyakSatvapratipAdanam ] 6 17. kazcidAha-'prakSaM nAma cakSurAdikamindriyam, tat kSayopazamAtizayavazAtsvaviSaye parisphuTatvAditi brUmaH / zraSTasa0 pR. 50 1 1 avadhimanaH paryayoH pAramArthikatvAbhAvamA zataM nanviti / 2 samAdhattaM neti / zrayaM bhAvaH - zratra hi kevalasya yatsakalapratyakSatvamavadhimanaHgaryayozca vikalapratyakSatvamuktaM tadviSayakRtam / sakalarUpyarUpipadArtha viSayasvena kevalaM sakalapramucyate, rimAtraviSayatvena cAvadhimanaH paryayI vikalapratyakSau kathyete / tato na tayoH pAramArthikatvahAniH / pAramArthikatvaprayojakaM hi svaviSaye sAkalyena vaMzam, tacca kevalavattayoraSi vidyata eveti / 3 viSaya upAdhinimittaM yayosto viSayopAdhiko viSayanimittako tayorbhAvi svattvaM tasmAt viSayopAdhikatvAt viSayanimittakatvAdityarthaH / 4 pAramAthikatvAbhAvaH / 5 evakAreNApAramArthikatvavyavaccheda:, tena nApAramAthiko iti phalati / 6 'yakSamakSaM pratItyotpadyate iti pratyakSam akSANi indriyANi -- prazasta0 bhA0 pR. 64 / ' akSamakSaM prati varttata iti pratyakSam - nyAyapra0 pR. 7 / ye khalu 'indriyavyApArajanitaM pratyakSaM - grakSamakSa prati yadvattate tatpratyakSamityabhyupagamAt (sarvArtha0 1-12 ) iti pratyakSalakSaNamAmananti teSAmiyaM zaGkA, te ca vaMzeSikAdayaH 7 indriyamAzritya | -
Page #166
--------------------------------------------------------------------------
________________ nyAya-dIpikA pratItya 'yadutpadyate tadeva pratyakSamucitam, nAnyat" [ ] iti; 'tadasat ; prAtmamAtrasApekSANAdhimanA ke salAnA. tara mindriyanirapekSANAmapi protvAvirodhAt / spaSTatvameva hi pratyakSatvaprayojaka nendriyajanyatvam / ata eva hi matizrutAvadhimanaHparyayakevalAnAM jJAnatvena 'pratipannAnAM madhye "pAdyaM parokSam" [tattvAryasU0 1-11] "pratyakSamanyat" [tattvArthamU0 1-12] ityAdyayormatizrutayoH parokSatvakathanamanyeSAM tvavadhimanaHparyayakevalAnAM 'prtyksstvvaacoyukti:| 18. kathaM punareteSAM pratyakSazabdavAcyatvam" ? iti cet; rUDhita" iti brUmaH / 1 yajjJAnam / 2 nendriyanirapekSama, tathA ca nAvadhyAdiSayaM pratyakSamiti zaGkiturAzayaH / 3 tadayuktam / 4 pratyakSatAyAM nibandhanam / 5 yato hi 'yadi indriyanimittameva jJAnaM pratyakSamipyate, evaM satyAptasya pratyakSajJAnaM na syAt / na hi tsyendriypuurvo'rthaadhigmH|-srssi 1-12 / 6 spaSTatvasya pratyakSatvaprayojakatvAdeva, pata eva spaSTatvaM pratyAvazyojaka tata eva ityarthaH / 7 abhyupagatAnAmavagatAnAmiti thAvat / 8 pratyakSatvapratiyAdanaM saGgata sUtrakArANAm / yadAha aphasarovopa 'Adhe parokSamaparaM pratyakSa prAhurAja sam |'--jyaayvi. kA. 474 / 6 madhimanaHparyayakevalAnAm / 10 kathanayogyatA, vyapadeza iti yAvat / 11 akSamazaM prati yahartate tatpratyakSamitImaM pratyakSazabdasya vyutpattyarthamanAzrityArthasAkSAtkArisvarUpapravRttinimittasadbhAvAt / 'akSAvitatva ca vyutpattinimittaM zabdasya (pratyAzabdasya), na tu pravRttinimittam / anena tvamAzritatvena ekArthasamavetamarthasAkSAtkAritvaM lakSyate tadeva ca zabdasya (pratyakSaNamdasya)pravRtti
Page #167
--------------------------------------------------------------------------
________________ :... pratyakSa-prakAzaH 26 16. athavA' akSaNoti vyApnoni jAnAtItyakSa AtmA, sanmAtrApekSotpattika pratyakSamiti kimnuppnnm| ? tahiM indriyajanyamapratyakSa prAptamiti cet ; hanta vismaraNazIlatvaM vatsasya' / avocAma khalvIpacArika pratyakSaravamakSajajJAnasya / tatastasyApratyakSattvaM kAmaM prApnotu, kA no hAniH / "etena 'prakSebhyaH nimittam / tatazca yatkiJcidarthasya sAkSAtkArijAna tatpratyakSamucyate / yadi cAkSAviAnvameva pravRttinirminaM myAdindiyanAnameva pratyakSamulyeta, na mAnasAdi, yathA gacchatIti gauH iti gamanakriyAyA vyutpAdito'pi gozabdo gamanakriyopalakSitamekArthasamavetaM gotra pravRtti nimittIkaroti tathA ca gacchati agacchati ca gavi mozamda: siddho bhavati'-nyAbindudI0 pR0 11 / tathA prakRte'pi prakSajanya'nakSajanye ca jJAne pratyakSazabdaH prvrtte| prato yuktamevAvadhyAditrayANAmindriyanirapekSANAmapi pratyakSazabdavAcyasvam, spaSTatvAparanAmArthasAkSAtkAritvasya tatra pravRtti nimittasadbhAvAditi bhAvaH / 1 yadyayamAgrahaH syAdyadhutpani nimitanaida bhAvyamiti tadA tadapyAha athaveti / yathoktaM zrIprabhAvantra rapi-'yadi vA, vyutpattinimittamapyatra vidyata eva / tathA hi-pramazabdo'yamindriyavat prAtmanyapi vasate, pakSyoti dhyApnoti jAnAtIti akSa prAsmA iti vyutpatteH / tameva kSINopazAntAvaraNaM kSINAvaraNaM yA prati niyatasya jJAnasya pratyakSazabdAtizayatA suSaTava / '--- gyApaku. pR0 26 / 2 nAyuktamiti bhAvaH ! 3 bAlasya, vismaraNazIlaH prAyo mAgna eva bhavati, ata uktaM vatsaspeti / 4 indriyajanyajJAnasya / 5 indriyajajJAnasya / 6 yatheSTam / 7 asmAkam -jainAnAm / 8 'akSamakSa pratItya yadutpadyate tatpratyakSaM' iti, 'akSamakSaM prati vattaMta iti pratyakSam' iti vA pratyakSalakSaNanirasanena / ! mA prato 'kimanupapannam' iti pATo nAsti /
Page #168
--------------------------------------------------------------------------
________________ nyAya-dIpikA parAvRtta parokSam" [ ] ityapi pranivihitam, avaizadyasyaiva parokSalakSaNatvAt' / 20. mAdetat ani nyAmatapatisAhasam / 'asambhAvitatvAt / yadyasambhAvitamapi kalpyeta. gaganakusumAdikamapi kalpyaM syAt ; n| sthAt ; gaganakumumAderasiddhatvAn, 'pratIndriyapratyakSasya tu pramANa siddhatvAt / tathA hi-kevalajJAnaM tAvatkiJcijJAnAM kapilAdInAmasambhavadapyata: sambhavatyeva / sarvajJo hi sa bhagavAn / -.-- -. - 1 vyAvRttaM rahitati mAvat / 'akSammA hi parAvRtta parIkSam'- . tasvAilo0pR0 183 / 2 nirastam / 3 padAhA'kasakadevaH--'itaramya (avizadanibhAsino jJAnasya) parokSatA' - lagho0 mvo vi0 kA 3 / 4 atIndriyaprAyakSAbhAvamAzaGkane syAdetaditi / 5 loke khana :ndriyarutpannameva jJAna pratyakSamucyate prasiddhaM ca, narivandriyanirapakSama, tadammaraNa nadutrAnaM rasambhavAditi bhAnaH / 6 indriyanirapekSamyApi pratyakSajJAnasparipattaM. sambhavAt / na hi sUkSmAntaritadvarAviSayakaM jJAnamindiya: mambhavati, nepA sannihitadezaviSayakatvAtsambaddhavartamAnArthagrAhakatvAcca, 'mAbaddhaM vartamAna ca gRhyate cakSurAdinA' (mI ino0 sU. 4 dalA0 84) iti bhAvaska. vacanAt / na ca tajjJAnaM pratyakSameva nAsti, codanApramanavAn / 'codanA hi bhUtaM bhavantaM bhaviSyanta viprakASTamityevaMjAtIyaka madhamadagamayitumanna puruSavizeSAn' (zAbarabhA. 1-1-2) iti vAcyama, tajjJAnamyAvazayana parokSatvAt / na hi zabdaprabhavaM jJAnaM vijadaM sAkSApaM ca / pratyakSajJAnaM tu vizadaM sAkSAdrUpaM ca / prata eSa tayoH sAkSAtve nAsAkSAtvena bhedaH / 1 mA prato 'iti cenna' iti pAThaH / 2 ma ma pratyo: 'gaganakumamAdi pAThaH / /
Page #169
--------------------------------------------------------------------------
________________ 2. pratyakSa-prakAyAH [prAsaGgikI sarvasiddhiH | 6 21. 'bhanu sarvajJatvamevAprasiddhaM kimucyate' sarvajJo'haniti, kvacidapyaprasiddhasya' viSayavizeSa vyavasthApayitumazakteriti cetna; sUkSmAntaritadUrArthAH kasyacitpratyakSAH, anumeyatvAt, agnyAdivata, ityanumAnAtsarvajJatvasiddheH / . naduktaM "svAmibhimahAbhASyasyAdAvAptamImAMsAprastAve mUkSmAntaritadUrArthAH pratyakSAH kasyacidyathA / anumeyatvatojanyAdiriti sarvajJasaMsthitiH / / kA iti| / OM 22. sUkSmA: svabhAvaviprakRSTAH paramANvAdaya:, antaritAH kAlaviprakRSTA rAmAdayaH, durAdezaviprakRSTA mervAdayaH / ete tathA coktaM samantabhavasvAmibhiH-'syAAdakevalajJAna sarvatatvaprakAjhAne / bhedaH sAkSAdasAkSAcca.....' prAptamI0 105 / mammati ca mUkSmAdInAM sAkSApaM jJAnam / sAkSAlatereva sarvavyaparyAyAn paricchitti (kevatAsyena pratyakSaNa kevalo), nAnyanaH (nAgamAt) iti (aSTara0 kA 105) iti vacanAt / atonondriya pratyakSamastIni yujyte| 1 sazAbhAvavAdI mImAMsakazcArvAkazcAtra gate nanviti / 2 bhavatA jainena / 3 kapilAdInAM madhye kasmizcidapi apratItasya sarvajJatvasya / 4 vyaktiviyoye prahati / 5 samantabhadrAcAryaH / 6 devAgamAbhighApnamomAsAprakaraNe / 7 vyavahitAH kAlAgekSayetparthaH / | da ma muniSu 'ini' pATho nAsti 1 2 ma mu pratyoH 'dUrArthAH' pAThaH /
Page #170
--------------------------------------------------------------------------
________________ nyAya-dIpikA svabhAvakAladezaviprakRSTAH padArthI mitvena vivakSitAH / teSAM kasyacitpratyakSatvaM sAdhyam / iha pratyakSatvaM pratyakSajJAna viSayatvam, viSayidharmasya' viSaya pyupacAra)te. / anumayatvAditi hetu / agnyAdidRSTAntaH / agnyAdAknumeyatvaM kasyacitpratyakSatvena sahopalabdhaM paramANvAdAvapi kasyacitpratyakSAtya sAdhayatyeva / na cAvAdAvanumeyatvamasiddham], 'sarveSAmapyanumeyamAtre' vivAdAbhAvAt / / 22. 'astveva sUkSmAdInAM pratyakSatvasiddhidvAreNa kasyacidazeSaviSayaM pratyakSajJAnam / tatpunaratIndriyamiti katham ? itthamyadi 'tajjJAnamaindriyikaM syAt azeSaviSayaM na syAt, indriyANAM svayogyaviSaya eva jJAnajanakatvazakteH / sUkSmAdInAM ca tadayogya 1 atrAnumAne / 3 zAnadharmasya prani bhAmasya, ayamAzayaH- 'sUkSmAdayA: kAsyacitpratyakSAH' ityatra sUkSmAdInAM yatpratyakSaravamuktaM taddhi pratyanajJAnavRttidharmo na tu mUkSmAdipadArtha vRttistatkathaM sUkSmAdInAM pratyakSatvapratipAdana zrIsvAmisamantabhadrAcAryANAM saGgatam ? asyedaM samAdhAnam-pratyakSatvamatra pratyakSajAnaviSayatvaM vivakSitam, tathA ca sUkSmAdInAM pratyakSajJAnaviSayatve. nopacAratasteSAM pratyakSatvamuktaM 'ghaTaH pratibhAsate, paTaH pratibhAsate, ghaTanAnA, paTajJAnam' iti bhavati hi vyavahAro na ca ghaTasya pratibhAma: paTasya kA pratibhAsaH, tasya jAnadharmatvAt / evaM na ghaTamya jJAnaM paTamya vA jJAnam, tasyAtmaniSThatvena ghaTapaTAdiniSyatvAsambhavAn, pAtmano hi tad guNastathApi tathA vyavahAro bhavatyeva / eva prakRte'pi zaghyam / 3 vAdiprativAdinAm / 4 aNvAderanumAnaviSayatAyAm / 5 punaragi manondriyapratyakSAbhAvamAzahUte paratvevamiti / 6 sarvanAnam / 7 indriyajam / 8 indriyAyogyaviSaya. svAta, na hIndriyANi sakRtsavAya jJAnamupajanayitumalam, sambaddhavartamAnApaM / ma mu pratyAH 'prasiddhaM pAyaH /
Page #171
--------------------------------------------------------------------------
________________ 2. pratyakSa-prakArAH tyAditi / tasmAtsiddhaM tadazeSaviSayaM jJAnamandriyakamaMca' iti|| viSayatvAt / kiJca, indriyANi sakRtsavAyaMsAkSAtkaraNa bAdhakAmaMtra prAvaraNanitracanatvAt / tadvatam-- 'bhAvandriyANyAmAvaraNanivandhanavAna / kApato jJAnAvaraNasaMkSaye hi bhagavAnatIndriyapranya bhAk mitra. / na na sakalAvaraNasaMkSaye bhAvendriyANAmAvaraNanibandhanAnAM mambhava . kAraNAmA kAryAnupapatteH' praSTasa0 pR0 45 / thImANikyananyAyAha 'mAva panya karaNajanyatve ca pratibandhasambhavAn parokSA02-13 : prakaladeva vRtama kazcit svapradezeSu syAskarmapaTatAmchatA / saMsAriNAM tu jIvAnAM yatra te cakSurAdayaH / / sAkSAtka virodhaH kaH sarvadhAramAtmya :' / satyama tayA sarva yathAbhUtA bhaviSyati // ' nyAyadi0 261.6 / atha 'na kazcidbhavadandriyapratyakSa bhAgRpalabdhI yatA bhagavAMmnadhA sambhAvyate ; ityapi na gavA theyaso; tasya bhavabhUnA prabhutvA 1 na hi bhavabhRtmAmye dRSTo dharmaH sakala bhadabhUprabhA sambhAvayituM zakyaH, tamya maMgAri janaprakRnimabhyatItatvAt' (aSTama * pR. 5) / kathaM samAgjimaprakRtimanya. tInomI ? ityata grAha mAnuSI prakRtimabhyatItavAn devatAsvapi ca devatA yataH / nena nAtha paramAsi devatA theyase jinavRSa prasIda naH / / mvabhUmnAMtra kA 0 75 / tastadazepavipayaM jJAnamatIndriyamava, aze paviya yanvAnyathAnupapani dhyeyam / pratyakSa vizadajJAnAtmaka 'pratyakSavAt' iti nan 'vizapa miga kRtvA sAmAnya hetuM truvatAM dopAsambhavAn' (pramANapa0 pR. 6.7/1 1 indriyebhyo niSmrAntam-pratIndriyamityarthaH / } ma mu 'pratIndriyakarmava' ini pAThaH /
Page #172
--------------------------------------------------------------------------
________________ nyAya-dIpikA asmiznArthe' sarveSAM sarvanavAdinAMna vivaadH| yadbAhyA prapyAhU ... .''adaSTAdayaH kasyacitpratyakSAH prameyatvAt / " [ iti / [sAmAnyataH prasiddhasya sArvajyasyAhaMsi prasAdhanam ] 24. nanvastvevamazeSaviSayasAkSAtkAritvalakSaNamanIndriyapratyakSajJAnam, taccAhata iti katham ? kasyaciditi sarvanAmna: sAmAnyajJApakatvAditi cet ; satyam ; 'prakRtAnumAnAtsAmAnyata: sarvajJatvasiddhiH / arhata etditi| punaranumAnAntarAt / tathA hiahan sarvajJo bhavitumarhati, nirdoSatvAt, yastu na sarvajJo nAso nirdoSaH, yathA rathyApuruSa iti kevalavyatirekiliGgakamanumAnam / 1 vipaye, anubhamatyAdihetunA mUkSmAdInAM kacitpratyakSatramAvana iti yAvat / 2 janetarA naiyAyikAdayaH / 3 yathA hi . svargAdayaH kamyacitpratyakSAH .... 'vastuvAdAgamavipayatvAna, yadvantu yacca kathyate tatkamyacitpratyakSa bhavati,yathA ghaTAdi-nyAyavA0 1-1-5. 'amaH kasyacitpratyakSa: prameyatvAn vAgAvaditi. yasya pratyakSaH ma yogI'-pramANasaM0 pR06 / * adAzabdena puNyAgaya mucyane, adRSTamAdiryapa ne adRSTAdayaH puNyapApAdayotIndriyArthAH / 5. 'sUkSmAntaritadUrAthIH kasyanityatyakSA anumayatvAn' ityasmAdanumAnAn / 6 mayaMjanam / 7 vakSyamANAdAyammAdanumAnAn / 8 anumAnAntarameva pradarzayani tathA hIti / vyatirekanyAnikAliGgAt yadanumAnaM kriyate tadvaya tirekiliGgakAnumAnamucyate / sAbhyAbhAve mApanA. bhAtrapradarzanaM vyatireka byAgniH / nayA ca prakRtenumAna rArvajJanvarUpamAghyAbhAva nirdoSatvarUpasAdhanAbhAva: pradarzitaH / nata idaM vyanikiliGgakAnumAnam / navAzubodhajanakamanvayiliGgakamevAnumAnaM vAcyam, na kevalanyaniraki / 'eva taditi iti va pratipAThaH /
Page #173
--------------------------------------------------------------------------
________________ .. pratyakSa prakAza: 85 5. AvaraNa rAgAdayo dopAstabhyA niSkrAntanvahinidopatvam / tatkhalu srvdaagrenn| noyo, vipira. didoSarahitatvavirodhAt / tano nirdopatvamahani vidyamAnaM sArvaHya sAdhayatyeva / nirdoSatvaM punarahaparameSThini yuvita-zAstrAvidhivAktvAtsiddhayati / yukti-nAmyAvirodhivAkvaM ca tadabhimanamya mukti-saMsAratatkAraNa ta] svasyAne kadharmAtmaka cetanAtana tattva. sya ca 'pramANAbAdhitatvAtsuvyavasthitameva / liGgakam, sasya vakratvenAza bovajanakalAbhAvAt 'RjamAgaNa miyantaM vA hi vakreNa sAdhayet' (vaizeta mUtrApa03-1-1) iti vacanAna / saJca. vyatirekiNi liGgini bahUni dUpaNAni sambhavanti / nathA. 'sAdhyAprasiddhiSamya vyarthatopanayasya ca / anvayeva sidizca vyatirekiNi dUSaNam / / ' __ -gaH sUtropa 2-1-1 iti / tato na talliGgakamanumAna yuktamiti cenna; vyAptimatirakiNo'pi liGgarayAnvadhivadAzuboSajanakatvAt / vyAnizUnyaraya tubhayanyAyagamakalvAt / ata ekAntAyana sarvatra gaamynidraapgmaarlyaadvaadibhi.| yaduktam .-'vahiAtimantareNAntarityA siddham / yata eyamavAnyatrApi pradhAnA' prAptamI vR. 6 | sA na pravana kevana vyaniranindigavAnumAna vidyana patra / tanno noktadopaH / 1 niSitam / 2 arhadabhimanagya / : pramANana bAdhitamamamaya bAn / tathA hi-tatra tAvadbhagavatobhamanaM mokSadanya na prayoga bAdhyA. tam taviSayavana sadbAdhakaravAyogAn / nAnyanumAnana 'nAgni kavA mokSa | mA ma ma 'rAdhAmantaraNa' pAra: / ' mA ma ma nipu na nanAcananAtmaka' pAyaH / 3 mA ma pa ma pratApa capATo nAsti /
Page #174
--------------------------------------------------------------------------
________________ nyAya-dIpikA 26. 'evamapi sarvazavahana evedikam ? karisI mapi sambhAvyamAnatvAditi cet : ucyate-kapilAdayo na sarvajJA: sadoSatvAt / sadoSatvaM tu teSAM nyAyAgamaviruddhabhASitvAt / tacca tadabhimatamuktacAditattvasya sarvathaikAntasya ca 'pramANabAdhita. -- -.. . - madugala bhakapramANapaJcakAviSayatvAn, kUrmagemAdiyana ityAdirUpaNa, tasya mithyAnumAnatvAt, mAvasyAnumAnAgamAbhyAmastitva vyasthApanAt / tadyathA'kvacidAtmani dopAvaraNayoniszeSA hAnirasti, atizAyanAt kvacita kanakapAyANAdau kiTTimAdimalakSa yavat ityanumAnAnsakalakabhakSayasvabhAvagya mokSasya prasiddhaH / 'bandhahelvabhAva- nirAmyAM snakarmavipramAkSI mokSaH ityAgamAcca ttsiddheH| tathA mokSakAraNatattvamapi na pramANena vAdhyate, pratyakSato kAraNAmAkSApratI ra nena tavAghanAyogAn / nA'pyanumAnena, tasya gokSakAraNalyaiva prasAdhakasyAt / sakAraNako mokSa praniniyatavAlAditvAt paTAdiditi / tamyAkAraNavatre sarvadA marcava natsaddhAvapamaGgaH sthAna, 'parApekSArahitatvAt / aAgamenApi mokSakAlAvaM na bAdhyana, pratyuta tamma natsAdhakatvAt / 'mamyagdarzanajAnacAgtriANi mokSamArgaH (tatvArthamU01-1) pani bacanAt / evaM saMsAratattvaM saMsArakAgNanatvamane kAnnAtmakavasnutanva / pramANe nAvAdhyamAna bauddhanmamiti saMkSepaH / vistagnamvaSTamAsayA (devAgamAla vAre) vidyAnandasvAmitima pitram 1 nirdoSatvana hanunA arhata: sarvazavamidrAvapi / 2 nyAyonamAnam, prAgamaH zAstram, tAbhyAM viruddhabhASiNo viparganavAdinaH, naNaM bhAvamnanva nammAn / ye nyAyAgamavigaddhApigarate na nirdoSAH, yathA durvadyAdava., nayA cAnya kapinAdayaH' praSTasa pR066| 5 nyAyAgamaviruddhabhASivaM ca / 4 kapilAdyabhimanamunisaMsAratatkAraNavattvasya / 5 nityAyekAnnasya / 6 pramANana bAdhyatvAt, nadyathA---kapinnamya tAvan 'nadA dRSTaH svarUpe'va
Page #175
--------------------------------------------------------------------------
________________ ... tvAt / taduktaM 'mbAmibhireva . . 'sa tvamevAsi nidoSo yutrita-zAstrAvigaMdhivApha / avirodho 'yadiSTaM te 'prasiddhana na vAcyate / / sthAnam (yogamU0 1-3)svarUpa bazanyamAzrayasthAnamA mano bhimalam, tatpramANana bAdhyate; cananyAMvarUpaM nantanAnAdI svampavaraganammya gokSatvaprasAdhanAt / na hi anantajJAnAdikamAnmanAsvam na vAdi. virodhAt / atha sarvanalAdi pradhAnastra svampam, nA-mana ni canna nambAcetanatvAnna rArvajJatyAdi taravApara, aAkApavat / nAnAya ca nAnananedhAH,svasaMvedanamvarUpavAnubhava dAna denamArA -1 , grAMpa banalanAnAdirnAnyaviropevara thAnAga mazivapnatI: / panana bamagugAcchedo mokSa iti varzaSikAH, ananasabameva mucana- nAnAdima. tyAnandakAsvabhAvAbhidhyavinamokSa dAMga vaMdAntinaH nirvAcanamAna :pAdo mokSa iti bauddhAH, tazaM sarApa mozcatatva pramAna yAcina yama; anantanAnAvisvAganaretra mAninaH / ema kapilA bhApita mokSa kAraNanatvaM sasAratattvaM saMsArakAgNananta nyAyAgamavinda bola. vyam / ityaSTasanaca!: saMkSepo vista'tanu tatraiva dRDhavya / 1 prakaraNarAAraH svoktameva samantabhadrAnAmya kayanena saha gaGgamaryAna naDuktamiti / 2 samantabhadrAcAryaH / 3'pramANavAna mAmAnyatA ya. sarva jA vItarAgazya siddhaH sa tvamevAhana, zaktizAstrAvidhinAyandhAna yo vara yaktizAstrAbidhivAk ma natra niSA dRSTo. yathA parvAcada nyA: / ma bhiAnvaraH / yuktigAtrAvidhivAk ca bhagavAna maktimayAgna para, tasmAnniopa iti' aSTasa0pa062 / ani , yammAdira mAgatika nattvaM te prasiddhena pramANana na vAdhya na / nA .... 'yatra banyAbhimana nanvaM pramANana na bAdhyane ma natra yatritazAmbAdhigaMdhiyA yathA gamJAna-kAraNatattve bhinnara, vAdhyate ca bhagana bhinana makSigaMmAgnabANa
Page #176
--------------------------------------------------------------------------
________________ 46 nyAya - dIpikA tattvam, tasmAttatra tvaM yuktizAstrAviyatrivAk iti viSayamya ( bhagavato muktyAditattvasya ) yuktizAsthAvirodhitvami devipaviNyA bhagavadvAco yuktizAstrAvirodhitvasAdhanaM ( samarthitaM pratipattavyam ) aSTasa0 pR0 72 / nanu iSTaM icchAviSayIkRtamucyate icchA ca vItamohasya bhagavataH kathaM sambhavati ? tathA ca nAsau yuktizAstrAvirodhivAk; tanna iTaM mata zAsanamityupacaryate tathA ca upacAreNa saMyogidhyAnavattadabhyupagame doSAbhAvAt / anupacArato'yi bhagavato'pramattecchAsyIkAraM na doSaH / taduktam - zrapramattA vivakSayaM pranyathA niyamAtyayAt / . iSTaM satyaM hitaM vaktumicchA doSavatI katham ? // nyAyavi0 0 kA 0 356 vastutastu bhagavato vItamohalvAnmohapariNAmarUpAyA icchAyAstatrAsambhavAt / tathA hi-- necchA sarvavidaH zAsanaprakAzananimitta praNaSTamohatvAt / yasyecchA zAsana prakAzananimittaM na sa praNaSTabhoho yayA kicijjJaH, praNaSTamohazca sarvavitpramANanaH sAdhitastasmAnna tayecchA zAsanaprakAzananimittam / ' aSTasa0 pR0 72 / na cecchAmantareNa vAkpravRttinaM sambhavatIti vAcyam, niyamAbhAvAt / 'niyamAmyupanameM suSutyAdAvapi nirabhiprAyapravRttinaM syAt / na hi suna gotraskhalanAda vAkhyavahArAdiheturicchAsti aSTa0076 tato na yaricchApUrvakavaniyama taya suSupyAdinA vyabhicArAt zrapi tu 'caitanya-karaNapATayoreva sAdhakatvam (yaSTaza0. apTasa 0 0 73 ) nAkapravRttI, saMbitkaraNapATanayoH sa eva vAkpravRtteH sattvaM tadabhAve cAsatvam / tasmAccaivatyaM karaNapAThava ca vAco hetureva niyamato na vivakSA, vivakSAmantareNApi suputyAdI tanAt / kiJca icchA vAkpravRttiheturna 'tatprakarNaprakarpAnuvidhAnAbhAvAd buddhaghAdivat / na hi yathA buddheH zaktezca prakarSa vANyAH prakarSo'pakarye vApakarSaH pratIyata tathA doSajAteH ( icchAmA : ) api tatprakarpe vAco'pakarSAt tadapaka eva tatprakarSAt 1 2
Page #177
--------------------------------------------------------------------------
________________ 2. pratyakSa-prakAza: 'tvanmatAmRtabAhyAnAM sarvathaikAntavAdinAm / prAptAbhimAnadagdhAnAM svasTa daSTena baadhyte|| prAptamI.kA.-7] . .--- - pato dhaknuSijAInaH (icchA) anumiiyt| xxx 'vijJAnaguNadoSAnyAmaya bAvanagaNadoSavattA vyavatiSThAne, na punarvivakSAto doSajAtervA / taduttAm-- . vijJAnaguNavoSAbhyAM vAgvatsaguNa doSatA 1 bAJchanto vA na yavatAra: zAstrANAM mndbuddhyH||prsstts.pR073 / anyaccoktam-- vivakSAmantareNApi vAgvamirjAtu mokSyate : vAchanto vA na vaktAra: zAstrANAM mandabuddhayaH / / prazA yeSu paToyasyaH prAyo vacanahetavaH / vivakSAnirapekSAste puruSArtha pracakSate / / ..-nyAtri. 2 5.4-55 / 4 tanaH sAvUktaM taveSTaM sAmana matamini / 5 pramANena anityatvAdyakAntaghamaNa vA / 6 anekAntAtmaka naveSTaM tanvaM nAnityatvAkAnnadharmaNa bAdhyata tamyAmihatvAt, pramANana: middhameva hi kamyacid bAdhaka bhavani / na cAnityanvAkAnta tatvaM pramANana: midama, nato na tanavAne. kAntazAmanasya bAdhakramiti bhAvaH / 1 namataM vadIyamanakAnlAtmaka nanya tajjJAna ca tadevAmRtaM sanI bAhyA vahiSkRtAmtepAma. parvakAlavAdinAM marvaprakAranityatvAninyatvAkadharma cIkUrvanAma, 'kyamAnAH ityAgamAna-1 dabAnAM sasmIbhUtAnAM kapilAdInAM neTa sadAkAntanAca pratyakSagaMdha yAbhyana, ataH kimanumAnAdivihitamAdhApranina ? gavalapramANa jyA vAtpratyakSasya / 'na hi dRSTAjyeSTha gariSThamiTa nAma' 3 namaH pravakSanAthA pradarzana kA namAnAdivASA pradarzitA bhavanIyavayam /
Page #178
--------------------------------------------------------------------------
________________ nyAya-dIpikA 627. iti kArikAdvayena etayoreva 'parAtmAbhimatatattvabAdhAbAdhayoH samarthana prastutya "bhAvakAnte' [kA06] ityupa. Rmya "syAtkAraH satyalAJchana:'' [kA0 112] ityanta prApta. mImAMsAsandarbha iti kRtaM' vistareNa / 28. tadevamatIndriyaM kevalajJAnamahaMta 1eveti siddham / 'tadvacanapramANyAccAvadhimana:paryayayoratIndriyayoH siddhirityatI- / ndriyapratyAninavadyam / tataH sthita sAmyavahAraka pAramArthika ceti dvividhaM pratyakSamiti / iti zrIparamAhaMtAcArya-dharma bhUSaNa-yati-viracitAyAM nyAyopikAyAM pratyakSaprakAzo dvitIyaH / / 2 / / 1 parAbhimate kapilAyabhimate sattve sarvathakAntarUpe bAghA, prAtmAbhimate janAbhimate tattre'nekAntarUpevAghA bAyAbhAvastayoH / 2 prastAvabhUnaM kRtvA / 'bhAvakAnte padArthAnAmabhAvAnAmapalavAt / sarvAtmakamanAyantamasvarUpamatAvakam // 6 // 'sAmAnyaSAg vizeSe cenna zabdArthI mRSA hi sA / abhipretavizeSApteH syAtkAraH satyalAJchanaH / / 112 / / iti sampUrNa kArike / 5 alam / 6 vaktuH prAmANyAt vacanaprAmANyam' iti nyAyAdarhata: prAmANyasiddheH tadupadiApTAvatIndriyAvakminaHparyamAvapi sijAviti pratipattavyam / __] da pa pratyoH 'eva' pATho naasti|
Page #179
--------------------------------------------------------------------------
________________ 3. parokSaprakAza: -:* : / parokSapramANasya lakSaNam | 1. 'atha parokSapramANanirUpaNaM prakramyate / avizadapratibhAma parokSam / atra parokSaM lakSyam, avizadapratibhAsatvaM lakSaNam / yasya jJAnasya pratibhAso vizado na bhavati tatparokSapramANamityarthaH / deshdymuktlkssnnm'| 'tato'nyadavaMzadyamaspaSTatvam / 'tadapyanubhavasiddhameva / 62. sAmAnyamAviSayattvaM parokSapramANalakSaNamiti kecita'; tanna ; pratyakSasyeva parokSasyApi sAmAnya vizepAtmakavastuviSayatvena tasya lakSaNasyA'sambhavitvAt / tathA hi-ghaTAdiviSayeSu pravarttamAnaM pratyakSaM pramANa tadagata sAmAnyAkAra" ghaTatvAdika "vyAkttAkAraM vyktiruupN| ca "yugapadeva prakAzayadupalabdha", 1 dvitIyaprakAze pratyakSapramANaM nirUpyaMdAnImiha parokSapramANatya nirU. paNaM prArabhate prati / 2 spaSTatvaM vaizadyaM tadeva namatyamityuktaM pUrva vaizadyalakSaNam / 3 vaizadyAn / 4 viparItam / 5 avaizadyapi, yathA namatyaM spaSTatvamanubhavAsaddhaM tathA'spaSTatvamanamalyamapyanubhavasiddhameveti bhAvaH / 6 bauddhAH / 7 sAmAnyamAviSayatvamiti parokSalakSaNasya / 8 asambhavadoSaduSTatvAt, tathA ca tasya lakSaNAbhAsatvamiti bhAvaH / 6 parokSasya sAmAnyavizeSAtmakavastuviSayatvameva, na sAmAnyamAtraviSayamiti pradarzayani sayA hoti / 10 ghaTAdiniSTham / 11 anugatAkAram / 12 aghaTAdibhyo vyavacchedAtmakam / 13 sahava / 14 anuvRttAkAraNyAvRttAkArobhayaM viSayI 1'ca vizeSarUpa' iti prA pratipATha /
Page #180
--------------------------------------------------------------------------
________________ nyAya-dIpikA tathA parokSamapIti na sAmAnyamAviSayatva parokSalakSaNam, apitvavaizameva1 / sAmAnya-vizephyorekata ravipayatve tu pramANasvasyaivAunupapatti:2, sarvapramANAnAM saamaany-vishessaatmkvstuvissytvaabhynujnyaanaat'| taduktam -"sAmAnyavizeSAtmA tadA viSayaH"--[parIkSA0 4-1] iti / tasmAtsuSTakta pravizadAvabhAsanaM parokSam' iti / kurvat dRSTam / 1 iti zabdo'tra hatvayaM vartate, tathA ca iti hatArityasmAt kAraNAdityarthaH / 2 asambhavaH / 3 abhyupagamAt / 4 pradaM bodhyam - 'parokSamavizadanAnAtmakaM parokSatvAna, yannAvizadajJAnAtmaka tanna parokSam, yathA'tIndriyapratyakSam, parokSaM ca vivAdAdhyAsita mAnam, tasmAda. vizadajJAnAtmakam'-pramANa 0 66 / 'butA'sya parIkSatvam ? parAyattatvAt parANIndriyANi manana prakAzopadezAdi ca bAhya nimitta pratItya tadAvaraNakarmakSayopazamApekSasyAtmana utpadyamAna matizrutaM parokSa. mityAkhyAyate'-- sarvArtha 1-11, na , parokSaNa dhamaya na pramIyata parokSatvAditi vAcyam, tatyApi pratyakSasyava sAmAnyavizapAtmajAvAviSayatvAbhyupagamAt / nAmyasyAjJAnampa-nApramANatA vA. 'tantramANa (tattvArthamU. 1-10) iti va banena pakSapakSamAyApa pramAgavA pagamAn / taduktam - 'jJAnAnuvartanAttatra nAjJAnarama parokSatA / pramANasvAnuvatterna parokSasyApramANatA / ' - nvAyanI 1.12. 1 -- - - - / da pratI eva darzana ko nArina / 2 va tI 'taH iti pAThaH /
Page #181
--------------------------------------------------------------------------
________________ 3. parokSa-prakAzaH [parokSapramANaM paJcadhA vibhajya nasya pratyayAntarasApekSatvapratipAdanam] 63. 'tat paJcavidham-smRtiH, pratyabhijJAnam, tarkaH, anumAnAra, samazceti / parikSAraya prtyyaantrsaapeksstvenvotptti:2| tadyathA-smaraNasya prAktanAnubhavApekSA, pratyabhijJAnasya smaraNAnubhavApekSA, takasyAnubhava-smaraNa-pratyabhijJAnApekSA, anumAnasya ca liGgadarzanAdya' pekSA, prAgamastha zabdazravaNa-saGketagrahaNAdyapekSA, pratyakSasya tu na tathA svAtantryeNavotpatteH / smaraNAdInAM pratyayAntarApekSA tu tatra tatra nivedayiSyate / smRtanirUpaNam] 4. tatra ca4 kA nAma smRtiH? tadityAkArA prAganubhUtavastuviSayA smRtiH, yathA sa devadatta iti / atra hi prAganubhUta eva devadattastattayA pratIyate / tasmAdeSA pratItistattollekhinyanubhUtaviSayA ca, ananubhute viSaye tadanutpatteH / "tanmUlaM cAnubhavo dhAraNArUpa evaM avagrahAdyanubhUte'pi dhAraNAyA prabhAve smRtijananAyogAt / dhAraNA hi tathA'tmAnaM saMskaroti, yathA'sAvAramA kAlAntare'pi tasmina viSaye jJAnamutpAdayati / tadetaddhAraNAviSaye samutpannaM tattollekhijJAnaM smatiriti siddham / 1 parokSapramANam / 2 bhAnAnnagavekSana / 3 prAdigadena vyAniyahaNAderigrahaH / 4 pratyayAnaranirapekSatvenaMda / 5 yayAyamaram ! 6 ladovastatA tayA, 'tat' zabdollekhena / 7 smale. kAraNam / 8 ekkAreNA | pratI 'araya' iti pATho nAsti / 27 'neH' pAkaH 1 3 'pratyakSa' iti muditapratiSu pAraH / 4 'ca' iti mudritapratiSu nAsti /
Page #182
--------------------------------------------------------------------------
________________ 4 nyAya-dIpikA 6 5. nanvevaM dhAraNAgRhIta eva smaraNasyotpattI 'gRhItagrAhitvAdaprAmANyaM prasajyata' iti cet; na'; 'viSayavizeSasadbhAvAdIhAdivat / yathA hyavagrahAdigRhItaviSayANAmahAdInAM viSayavizeSasadbhAvAtsvaviSayasamAropavyavacchedakatvena prAmANyaM tathA smaraNasyApi dhAraNAgRhItaviSayapravRttAvapi prAmANyameva / dhArapAyA hodantAvacchinno' viSayaH, smaraNasya tu tattAvacchinnaH / tathA ca smaraNa svaviSayAstaraNAdisapArivyavacchedakatvAtpramANameba' / taduktaM prameyakamalamArttaNDe - "vismaraNasaMzayaviparyAsalakSaNa: samAropo'sti tannirAkaraNAccAsyA: smRteH prAmANyam" [ 3-4] iti / P vagrahAdyanubhavatrayasya vyavacchedaH zravagrahAdayo dRDhAtmakAH / dhAraNA tu dRDhAtmikA, grataH saiva smRteH kAraNaM nAvagrahAdayaH 'smRtiheturSAraNA' iti vacanAditi bhAvaH / 1 gRhItasyaiva grahaNAt 2 prasaktaM bhavati / 3 samAdhattaM neti / 4 viSayabhedasya vidyamAnatvAt / tathA hi-' na khalu yathA pratyakSa vizadAkAratayA vastupratibhAsa: tathaida smRtI, tatra tasyA ( tasya ) vaizadyApratIteH ' - prameyaka 0 3-4 'kiJca, smRteH vartamAnakAlAvacchedenAdhigatasyArthasyAtIta kAlAvacchedenAdhigate ravAMzAdhigamopapatteH / syAdvAdara0 3-4 / yato na gRhItagrAhitvaM smaraNasyeti bhAvaH / 5 sveSAmahAdInAM viSayo jJeyastasminnutpanno yaH saMzayAdilakSaNaH samAropastadvyavacchedakatvena tannirAkArakatvena / 6 varttamAnakAlAvacchinnaH / 7 bhUtakAlAvacchinnaH / 8 pratredamanumAnaM bodhyam - smRtiH pramANaM samAropavyavacchedakatvAt, yadevaM tadevaM yathA pratyakSam samAropavyavacchedikA va smRtiH, tasmAtpramANamiti /
Page #183
--------------------------------------------------------------------------
________________ 3. parokSa-prakAsaH 66. 'yadi cAnubhUte pravRttamityetAvatA smaraNamapramANaM syAt tahi anumite'gno pazcAtpravRttaM pratyakSamapyapramANaM syAt / 7. 'avisaMvAditvAcca pramANaM smatiH pratyakSAdivat / na hi smRtvA nikSepAdiSu pravartamAnasya viSayavisaMvAdosti / 'yatra tvasti visaMvAdastatra smaraNasyAbhAsatvaM pratyakSAbhAsavat / tadevaM "smaraNAkhyaM pRthaka pramANamastIti siddham / 1 atha miteraprAmANyavAdino nayAyikAdayaH kathayanti-'pratItaH pUrvAnubhUta ityatItavizyA smRtiH, ata eva rAA na pramANamayaMgAracchede pUrvAnubhavapAratantryAt' iti kandalIkAraH, 'na pramANaM smRtiH pUrvapratipatti vyapekSaNAt / smRtihi tadityupajAyamAnA prAcI pratItimanuruddhaya mAnA na svAtantryeNArtha paricchinattIti na pramANam'.... prakaraNapanji. pR0 42 / 2 'anubhUtArthaviSayatvamAroNAsyAH prAmANyAnamyupagame'numAnanAdhigate'gnI yatpratyakSaM tadapyapramANaM syAt |'-prmeyk0 3-4, syAvAvara0 3-4, 'anubhUtenArthena sAlambanatvopapattaH / anyathA pratyakSarayApyanubhUtArthaviSayatvAdaprAmANyAmanivArya syAt / svaviSayAvabhAsana smaraNe'pyaviziSTamiti / ' prameyara0 2-2, pramANamo0 1-2-3 / 3 'na ca tasyA visaMvAdAdaprAmAgyam, dattamahAdivilopApattaH / ' prameyara0 2-2, 'sA ca pramANam, pravisaMvAdakatvAna, pratyakSavat |'--prmaannp0 pR. 66, pramANamI0 1.2-3, na cAsAvapramANam, saMvAdakalAt, yatsaMvAdakaM tatpramANaM yathA pratyakSAdi, saMvAdikA ca smRtiH, tasmAtpramANam -prameyaka0 3-4 / 4 bhUgarbhAdi. sthApiteSvartheSu / 5 janasya / 6 viSayAprAptiH / 7 patra tu bisaMvAda: sA smRtyAbhAsA pratyakSAbhAsavat |'-prmaannp0 pR. 66, syAdvAdara0 3.4 / ki jya, smRteraprAmANye'numAnavArtA'pi durlabhA, tayA vyApteraviSayI. karaNe tadutthAnAyogAditi / tata idaM vaktavyam smRttiH pramANam,
Page #184
--------------------------------------------------------------------------
________________ nyAya doSikA | pratyabhijJAnasya nirupaNa / 9. anubhavasmRtihetukaM saGkalanAtmaka jJAna pratyabhijJAnam / udantolale vijJAnamanubhava.. tatsollevijJAna smaraNam / nadubhayasamutthaM putra sAdRzya-vailakSaNyAdiviSayaM yatmalanarUpa jJAnaM jAyate tatpratyabhijJAnabhiti jJAtavyam / yathA sa evAyaM jida: gosadRza gavayaH', dovilakSaNa mandi 5.3 4 3. atra hi purvamannadAharaNe jinadanabhya pUrvotaradazAvyApaka pratyabhijJAnasya viSayaH / na me karana pratya bhijJAnam / dvitIye tu purvAnubhUtagoniyogika gavayaniya sAdRzyam / tadidaM mAdayapratyabhijJAnam (tIye tu punaH prAga bhUlagopratiyogika mahiSaniSThaM sAdRzyam / yadidaM vaimAdRzya tsu anumAnaprAmANyAnyathAnupanarmita - prameyara : pramANamI. 187 / 1 naM viprityarzanamA - romo danturaH ghAmo vAmanaH pRthulocanaH / yastatra tripiprANastaM caMtramavadhArayeH // 2 damekatvapratyabhijJAnasyodAharaNamabhijAnamyAMzaha zaNam / 4 idaM veladaramyayatyabhima 2 cyApamA vattamAnam / 7 udAharaNa gAtvAvacchinna pratiyogitAm 9 gavayo vanyapazuvizeSa tasmin vartamAna ma, gavayatvAyacchi nAnuyogitAkamityarthaH / vedaM bodhyam - yannirUpaNAtrInaM nirUpaNaM yasya tattatpratiyAMgi athavA yasya sAdRsyAdikaM pradazyate sa pratiyogI, yasmiJca pradazyaMte so'nuyogI iti bhAvaH / 10 pratyabhijJAnasya viSaya iti zeSaH / 11 prApi pratyabhijJAnasya viSaya iti sambandhanIyama / dy
Page #185
--------------------------------------------------------------------------
________________ 3. parokSa-prakAza: pratyabhijJAnam / evamanye'pi pratyabhijJAnabhedA yathApratoti svayamaprekSyAH / atra' sarvatrA'pyanubhavasmRtisApekSatvAnaddhe tukatvam / 10. "kecidAhuH--anabhavasmRtivyatiriktaM pratyabhijJAna nAstIti ; nadasata; anubhavasya vartamAnakAlatti vivartamAva 1 tadityamidamalpaM mahad dUramAsanna prAMzu neti vA / vya pekSAtaH samakSe'rthe vikalpaH sAdhanAntaram / / ..-napI0 kA 1 / 'idamasmAd duram' 'vRkSo'yamiyada-parIkSA :, 2-10 / pratyatra- . payoumbubhedI hasaH syAt SaTpAdaMbhraM maraH smRtaH / saptaparaMtu tatvajJavijJeyo viSAracchadaH / / paJcavarNa bhavedrale meraphAsyaM pRthustnii| yuvatizcaka,go'pi gaNDakaH parikItitaH / / zarabho'pyaSTabhiH pAdaH siMhazcA rusatAvitaH / ityevamAdizabdazravaNAnAvidhAnava magalAdAvana nayA nayA .. yati yadA tadA natrAGkalanamapi pratyabhijJAnamupanAma kamAyA raNanyAvizeSAt / ' prameyara0 6.10 / - ninanIyAH / : pranyamAna vaMza / 4 baudAH / teSAmagamAzayaH - 'nama parvAparAvasyAviSaya pRgamAnanA kam ? viSayabhedAna, parokSyAparIzyalakSavirAmaMga gargAca / nathA / naditi parokSamidagiz2a sAkSAtkAra: . . nyAyavA0 tAtparyaToce . nammAd dve pala jAne-sa iti smaraNam. ayam ityanubhava.'-nyAyama 1846 / atra bauddhAnAM pUrvapazzanAlakhaH / 'manu taditi mmamidagmini pratyakSamiti zAnadvayameva, na tAbhyAM vibhinna pratyabhijJAnAvaraM vayaM pratipadmamAnaM pramANAntaramupalabhAmaH -prameyara0 2.. / 5 vignaH pargara /
Page #186
--------------------------------------------------------------------------
________________ 58 nahAya-dIpikA prakAzakatvam, smRtezcAtItavivartadyotakatvamini tAvadastagatiH kathaM nAma tayoratotavanamAnasAli kya-sadizyAdivipayAgAhitvam lasmAdasti mmatyanubhavAtiriyana nadanantarabhAvisaGkalanajAnam / tadeva pratyabhijJAnam / 11. apare' tvekanyapranyabhijAvabhabhyupagamyApi nasya 'pratyotirbhAva kalpayanti / tA -yadindriyAnvayavyatirekAnavidhAthi natpratyakSamini lAbA siddham, indriyAnvayavyatirekAnavidhAyi cedaM pratyabhijJAnam. nara mAnpratyakSamiti ; tanna ; indriyANA vartamAnadazAparAmarzamAtropakSINanyena vanamAnAnItadanAvyApakakyAvagAhityAghaTanAt / na hyaviSayapravRnirindriyANAM yuktimatI', cakSupA ramAderapi pratItiprasaGgAna / ' 12. ' nanu satyametadindriyANAM vanamAnadazAvagA hitvame. vati tathApi nAni zahakAri samabadhAnamAmAzA dvayavyApi 1 vaizeSikAyamaH / 2 yalam --'gArU] bhava-nAmasya mAnAvaM prayAmaH ma vargamandirajasva evaM bhak]XX pazcAjjayamAnapIndriyArthannikarSaNabhavatayA pratyakSa bhavatyeva XxvivAdAsyamitA vikalyAH (pratyabhijJAnarUpAH) pratyAH avyabhicAritra satIndriyArthannika javA-nyAya vA tAtparSaTo pR0 183, 'evaM purvajJAnAvazabhitamya starabhAvipaNamatIlamaryAvara iti mAnagA prAyabhijJA . . nyAya maM0 0 461. narandriyArthasambandhAtprApUrdhva nAga yatramateH / vijJAna jAkI sarva pratyakSamini gamyatAm / / ' mo. iso gU0 4 TalAM0 233 / : ja eva cazeSikAya punarAzaGkata nanviti / 4 samavadhAna sannipAta batra mala ni yAva 1 / 5 dazAhaya paryottarAvasthe vyApya yatamAna /
Page #187
--------------------------------------------------------------------------
________________ 3. parokSa-prakAzaH nyekatve'pi 'pratoti janayantu, ajanasaMskRtaM cakSuriva 'vyavahite'rthe / na hi cakSuSo vyvhitaarth| pratyAyana'sAmarthamasti, ajanasaMskAravazAttu tathAtvamupalavyam / tadvadeva smaraNAdi' sahakRtAnIndriyANyeva dazAdvayavyApakamekatvaM pratyAyayiSyantIti ki 'pramANAntarakalpanAprayAseneti / tadapyasat; shkaarishsr"smvdhaane'pyvissyprvRtteryogaat| manamo hi ahanasaMskAra. diH sahakArI svaviSaye rUpAdAveva pravalako na tvaviSaye rsaado| "aviSayazca pUrvottarAvasthAvyApakamekatvamindriyANAm / nasmA. tatpratyAyanAya "pramANAntaramanveSaNIyameva, "sarvayApi viSayavizeSadvAreNa pramANabhedavyavasthApanAt / 13. "kiJca, aspaSTaveyaM tadevedamiti pratipattiH, tasmAdapi na tasyA: pratyakSAntarbhAva iti / avazyaM caitadevaM 2vijJeyaM cakSu -.. 1 jJAnam / 2 antarite / 3 pratyAyanaM jJApanam / 4 - vahitArthapratyAyanasAmarthyam / 5 dRSTam / 6 cakSugvi / 7 prAdipadena pUrvAnubhavasya parigrahaH 1 8 jJApayiApyanti / 6 pramANAntaraM pratyabhijAnAzyam / 10 milite'pi / 11 indriyANAmaviSayameva pradarzayati aviSayazceti / 12 ekatvajJApanAya 1 13 pratyabhijAnanAmakam / 14 sarvavapi darzanaSu, savarapi vAdibhiH 1 stra-svadarzane viSayabhedamAzrityava pramANamaidamyavarathA kRti bhAvaH / 15 yuktyantareNa pratyabhijJAnasya pratyakSAnta. bhaviM nirAkaroti kiJceti--sapanAmamiti hi kAnamaspaSTameva, pratyakSa tu na tathA, sasya smATatvAt / tato'pi na tasya pratyakSatarbhAva iti bhAvaH / 1 da 'tha' pAraH / 2 da pa 'jayaM' pAraH /
Page #188
--------------------------------------------------------------------------
________________ 60 nyAya-dIpikA rAderakyapratItijananasAmathrya nAstIti / 'anyathA liGgadarzana vyAptismaraNAdisahakRtaM cakSarAdikameva bahnayAdiliGginAnaM janayediti nAnumAnamapi pRthak pramAgaM syAt / 'mvaviSaya mAtra eva caritArthatvAccakSurAdikamindriyaM na liGgini pranita pragalbhamiti cet prakRtena kimaparAddham ? nata: mithanaM pratyabhijAnAsyaM pRthak pramANamastIti / 14. sAdRzyapratyabhijJAnamupamAnAmyaM pRthak pramANamiti kecit' kathayanti : tadasata; mmatyanabhatrapUrbakagaDulanajJAnatvena 1 kAgada kyapratIrijananokaragaM / 2 nana nAgArapaca eva parodapyamAne matAdIna parakSe bajAdI diGgiti pranita mAmadhyamarita, natA-numAna gara g2Ani na : pratyAbhAni-yanasamAna ma, nAti diidannalipi vA dabadanAmI nakSa nana parokSe kanya kumAragayA gAvAcyA panI maan-daadaa| tadapAH sayA (TravyasaMviyA) yAjavatIneSu 'paryAyaSyasti saMsmatiH / kena tayApini dravye pratyabhijJAsya pAryate // bAlako'haM ya evAsaM sa eva ca kumArakaH / yuvAno madhyamo vRddhodhanA'smIti pratItitaH / / -tattvArthazlokavA0 1, 13, 85-16 / etadevAha svaviSaya / 3 samartham / 4 pratyabhijJAnena / 5 naiyAyikAH mImAMsakAraca, tatra tAvanmImAMsakAH--'nanu godarzanAhitasaMskArasya jJAnasyopamAnarUpatvAne prtybhijnyaantaa| sAdRzyaviziSTo hi vizeSoM (golakSaNo dharmI ) vizeSaviziSTaM vA sAdRzyamupamAnasyaiva prameyam
Page #189
--------------------------------------------------------------------------
________________ 3. parokSa-prakAza, pratyabhijJAnatvAnatikase / anyathA gaoNmikSako sipAhavisadRzatvapratyayasya, idamasmAd dUramityAdezna pratyayasya sapaniyogikasya pRthak pramANatvaM syAt / tato 14sAdRzyAdipratyayavan sAda zyapratyayasyApi pratyabhijJAnanakSaNAprAntatvena pratyabhijJAnasvameveti prAmANikapaddhatiH / prameyaka0 3-10 / uktaM ca ... vRzyamAnAdyadanyatra vijJAnamupajAyate / sAdRzyopAdhivattajjarupamAnamiti smRtam / / tasmAdyasmayaMte tatsyAtsAdRzyena vizeSitam / prameyamapamAnasya sAdRzyaM vA tadanvitam / / pratyakSeNA'vayuddhe'pi sAdRzya gavi ca smRte / viziSTasyAnyataH siddharupamAnapramANatA / / -mI0 zlA0 u. 66-68 / ani pratyabhijJAnasyopamAnarUpatAM nirUpayanti, 'tadasamIkSitAbhizanam, ekatva-sAdRzyapratItyoH saGkalanajJAnarUpatayA pratyabhijAnatAnatimAn / 'sa evAyam iti hi yathA uttaraparyAyasya pUsaMpaviNakatApratItiH pratyabhijJA. tathA mAdRzyapratItirapi 'anena sadA' iti (pratyabhijA), avizeSAn' -prameyaka0 3.10 / kAzcamanyathA vailakSaNyapratItirapi pramANAntaraM na syAt naiyAyikAstu 'pAgamAhitasaMskArasmRtyapekSaM sAmpyajJAnamupamAnam / yadA hyanena zrutaM bhavati 'yathA garivaM mavayaH iti / prasiddha go-gavayasAdhamma punargavA sAdhamya pazyato'sya bhavatyaya gavaya iti samAkhyAsambandhapratipattiH' . nyAyavA0 1-1-6 / samAkhyAsambandhapratipattizcopabhAnamiti pratipAda 1 'vasadRzya' da pratipAThaH /
Page #190
--------------------------------------------------------------------------
________________ nyAya-dIpikA [ tarkasya nirUpaNam ] $ 15 zrastu pratyabhijJAnam, kastahi tarkaH ? vyAptijJAnaM tarkaH / sAdhyasAdhanayorgamyagamakabhAva prayojako' 'vyabhicAragandhAsahiSNuH sambandhavizeSo vyAptiravinAbhAva iti ca vyapadizyate / 'tatsAmarthyAtvalvagnyAdi dhUmAdireva gamayati na tu ghaTAdi: 'tadabhAvAt / tasyAzcAvinAbhAvAparanAmyAH 2 vyApteH pramito yatsAdhakatamaM tadidaM takhyaM pramANamityarthaH / taduktaM zlokavattikabhASye"sAdhyasAdhanasambandhAjJAnanivRttirUpe hi phale sAdhakatamaratarkaH "" 62 tathA yantiH tannaH vailakSaNyAdipratyayAnAmapi pramANAntaratvAnuSaGgAt / coktaM zrImadbhaTTAlakadeva - upamAnaM prasiddhArtha sAdhamrmyAt sAdhyasAdhanam / sampati pramANaM kiM syAt saMzipratipAvanam // pratyakSAryAntarApekSA sambandha pratipadyataH / tatpramANaM na cetsarvamupamAnaM kutastathA // - tayoya0 kA0 16 201 ataH yathaiva hi ekadA ghaTamupalabhvavataH punastasyaiva darzana sa evAyaM ghaTa:' iti pratipattiH pratyabhijJA tathA 'gosadRzo gavayaH' iti saGkatakAle gosadRzagavayA bhivAnayorvAcyavAcaka samvanyaM pratipadya punargavayadarzanAttatpratipattiH pratyabhijJA kinneSyate ?-- prameyaka0 3 10 1 1 1 prasAdhakaH / 2 vyabhicArazUnyaH 3 niyamarUpaH 14 vyAptibalAt / 5 jJApayati / 6 vyApterabhAvAt / 7 zlokavAttikabhASye yaduktaM tatki - cizabdabhedane varttate - 'pramANa tarkaH sAkSAtparamparamA ca svArthanizcayane ----- da nI 'ca' nAsti / 2 'nAmno' iti da pa ma pratipAThaH /
Page #191
--------------------------------------------------------------------------
________________ parokSa-prakAzaH 11-13-115] iti / Uha iti tarkasyaca 'vyapadezAntaram / sa ca tarkastAM vyApti sakaladeza-kAlopasaMhAreNa viSayokaroti / 16. kimasyodAharaNam ? ucyate-yatra yatra dhUmavattvaM tatra tatrAgnimattvamiti / atha' hi ghume sati bhUyo'nyupalambhe agnya - bhAve ca ghuumaanuplmbhe| sarvatra sarvadA dhUmo'gni na vyabhicarati" ityevaM sarvopasaMhAreNAvinAbhAvijJAnaM pazcAdunaM tAbyaM pratyakSAdeH pRthageva / 'pratyakSasya2 'sannihitadaza eva 'dhumAgnisambandhaprakAzamAnna vyAptiprakAzakatvam / sapisaMhAravatI hi vyAptiH / 6 17. nanu yadyapi pratyakSamAtraM vyAptiviSayIkaraNa 'zaktaM na bhavati tathApi viziSTa pratyakSaM tatra' zaktameva / tathA hinmahAna phale sAdhakatagatvAtpratyakSavat / svaviSayabhutasya sAdhyasApanasambandhAjJAnanivRttirUpe sAkSAtsvArthanizcayane phale sAdhakatamastakaH, paramparayA tu svArthAnumAne hAnopAdAnopekSAjJAne vA prasiddha eveti / ' 1 nAmAntaram / 2 rAtra dezakAlAvacchedana / 3 agminnuralese / 4 ghUmonyabhAve na bhavati. api svagnisadbhAva eva bhavati. darzana bhAva / 5 'na hi pratyakSaM yAvAn kazciddhamaH cAlAntare degAntare ca pAkammaMtra kArya nAntirasyetIyanoM vyApArAn vartuM samartham, bhannihina viSayavalotpateravicArakatvAt laghI. svopajavi. kA. 15. praSTasa. pR0 280, pramANapa0 pR. 70, prameyaka0 3.13 / 6 mamopanini yogya deza eva mahAnasAdI, na dUravattini parokSa devA / 7 niyanaghamAndI: sambatyajJApa. nAt / 8 pratyakSasAgAnyam / 6 samayam / 15 vyAgnibAyIkaraNa / ! 'anyabhAve ca dhUmAnupalambha' iti pAThI mudritapratiSu nAsti / '2 'pratyakSasya hi ili ma pa pratipAThaH !
Page #192
--------------------------------------------------------------------------
________________ nyAya-kIpikA sAdI tAvatprathama dhamA'nyodarzanameka pratyakSa ma, tadanantaraM bhayo bhUyaH pratyakSANi pravarnante tAni ca pratyANi na sarvANi vyAptiviSayIkaraNasamarzani, ani titAmnimmaraNatatsajAtIyatvAnusandhAnarUpapratyabhijJAnasahakanaH koNi pratyakSavizeSo vyApti srvopsNhaarvtiimpi| galAti / tathA ca mmaraNapratyabhijJAnasahakRte pratyakSavizeSa vyAptiviSayI kara zasamartha ki tarkAkhyena pRthakapramANeneti kecit ; te'pi nyAyamArgAnabhijJAH; 'sahakArisahasrasamabadhAne'pyaviSayapravRttinaM ghaTata ityuktatvAt / tasmAtpratyakSeNa vyAptigrahaNamasaJjasam / idaM tu samaJjasamsmaraNam, pratyabhijJAnam, bhUyodarzanarUpaM pratyakSa ca militvA tAdRzamekaM jJAnaM janayanti yacAptigrahaNasamamiti / takazca sa eva / anumAnAdikaM tu vyAptigrahaNaM pratyasambhAdhyameva / - - 1 punaH punaH / 2 anirdiSTanAmA / : nayAdikAdayaH / 4 samAcataM te'poti / 5 pratyakSasya pugettighamaNiyAviSayatva pi nApugelisakaladhumalliyaktiviSayatvam, tAsAM nadayonyayA / sahakAriNAviSaye pratyakSasya pravartakanAghaTanAca / 6 na ya namAnAdinaH thyAptigrahaNa sambhavati, anyonyAzrayAdidopAla / anumAnana ra vyAgniprahANa vehi prakRtAnumAnanAnumAnAntareNa vA 'prakRtAnumAnana cadinarenagazrayaH / tathA hi-satyAM vyAptipanipatAtranumAna yAtmanAbhastadAHmanA va sati vyAptipratipattiriti / anumAnAntaraNa nyAptipratipAtAbhUmAnAparIpacyAptipakipattirapyanumAnAntaraNetyevamanaramyA syAt ! nanA nAnubhAnAdvayAgnigrahaNam / nA'pyAgamAdeH, tamya bhinnaviSayatvAt / yaduktam nApanumAnena (vyApti ] 'sopasaMhAravatImapi' iti pAdA muni tAtie nAmni /
Page #193
--------------------------------------------------------------------------
________________ 3. parokSa-prakAzaH $ 16. bauddhAstu 'pratyakSa pRSThabhAvI vikalpaH vyApti gRhNAtIti manyante / ta evaM pRSTavyAH sa hi vikalpaH kimapramANamula pramANamiti / yadyapramANam kathaM nAma tadgRhItAyAM vyAptau samAzvAsa: ? atha pramANam, ki pratyakSamathavA'numAnam ? na tAvatpratyakSam, aspatisatvAt / kRSNa pAnumAnam, vinAka pekSatvAt / 'tAbhyAmanyadeva kiJcitpramANamiti cedAgatastahi tarkaH / tadevaM takhyiM pramANaM nirNItam / 65 [ anumAnasva nirUpaNam ] 17. idAnImanumAnamanuvaNyate / sAdhanAtsAmyavijJAna manumAnam / ihAnumAnamiti lakSyanirdezaH, sAdhanAtsAdhyavijJAnagrahaNam), pravRtAparAnubhAna kalpanA yAmi naraMtarAzrayatvAvasthA'vatArAt / AgamAderapi bhinnavipayatna suprasiddhatvAnna tadapi na pratipattiriti'prameyara 0 03-18 / zrImadbhaTTA kalaGka rAm zravikalpadhiyA liGgaM na kiJcit sampratIyate / nAnumAnAdasiddhatvAtpramANAntaramAJjasam / / lapIkA0 11 ataH suSTutaM granthakRtA zranumAnAdika tu vyAptigrahaNaM pratyasambhArupameva' iti / ..... 1 nirvikalpakapratyakSAntara jAyamAnaH / 2 prAmANyam / pratyakSAnumAnAbhyAm / 4 'sAvanatsAvijJAnamanumAnaM ... nyAyavi0 ka0 170 'sAnAtsAdhyavijJAnamanumAnam - parIkSAmu0 3 14, sAdhanA sAdhyavijJAnamanumAnaM vidurbudhAH / tasvArthailo0 1-13-120 /
Page #194
--------------------------------------------------------------------------
________________ nyAya-dIpikA miti lakSaNakathanam / sAdhanAddhamAdeliGgAtsAdhye'gnyAdau liGgini yadvijJAnaM jAyate tadanumAnam, 'tsyaivaa'gnaadyvyutpttivicchittikrnntvaat| na punaH sAdhanajJAna manumAnam, 'tasya sAdhanATyutpattivicchedamAzopakSINatvena sAdhyAjJAna nivattaMkatvAyogAt / 'tato yaduktaM naiyAyika:-liGgaparAmarzo'numAnam' [nyAyavA0 1-1-5 amRtam] ityanumAnalA gam tadavinItavilAsitAmAta niveditaM bhavati / 'vayaM tvanumAnapramANasvarUpalAbhe vyAptismaraNasahakRto liGgaparAmarza: kAraNamiti manyAmahe, smRtyAdi "svarUpa lAbhe'nubhavAdivat / tathA hi-dhAraNAkhyo'nubhavaH spRtI hetuH / tAdAsvikAnubhava-smRtI prtybhijnyaane| smRtipratyabhijJAnAnubhavAH sAdhya 1 sAdhyajJAnasya'va / 2 agnyAderavyutpattiramAnaM tasyA vicchitinirAsastaskaraNatvAt sAdhyajJAnasya, ataH sAdhanAjjAyamAnaM sAdhyajJAnamevAnumAnamiti bhAvaH / 3 sAyanajJAnasya / 4 sAdhanasambAdhyajJAnanirAkaraNamAtrejaiva kRtArthalena / 5 yatazca sAdhanazAnaM nAnumAnaM tata: / 6 'prapare tu manyante liGgaparAmarzo'numAnamiti / vayaM tu pazyAmaH sarvamanumAnamanumitestannAntarI yakatvAt / pradhAnopasarjanAtAvivakSAyAM liGgaparAmarza itti nyAyyam 1 kaH punaratra nyAyaH ? AnantargapratipattiH / yasmAlliGgaparAmarzAdanantaraM zeSArthapratipattiriti / tasmAlliGgaparAmarzo nyAyya iti |nyaaypaa0 pR0 45 / liGgaparAmarzo liGgajJAnamityarthaH / 7 yadinIta ravipAribhivilasitaM parikalpitamata eva tadayuktamiti bhAvaH / 8 janAH / & liGgajAnamanumAnasyotpatto kAraNam, na tu svayamanumAnamityarthaH / 1. prAdipadena pratyabhijJAdInAM grahNam / 1 'karaNaM' iti ma prtipaatthH|
Page #195
--------------------------------------------------------------------------
________________ 3. parokSa-prakAzaH 67 sAdhanaviSayAsta 'tadvalliGgajJAnaM vyAptismaraNAdisahakRta manubhAnotpattau nibandhanamityetatsusaGgatameva' | 18. 'nanu bhavatAM mate sAdhanamevAnumAne | hetunaM tu sAdhanajJAnaM 'sAdhanAtsAdhya vijJAnamanumAnam' iti vacanAditi cet; na; sAghanAdityatra nizcayapathaprAptAddhUmAderiti vivakSaNAt zranizcayapathaprAptasya ghumAdeH sAdhanatvasyaibAghaTanAt / tathA coktaM tattvArthazlokavAttike2- "sAdhanAtsAdhya vijJAnamanumAnaM vidurbudhAH" [1-13-120 ] iti / sAdhanAjjJAyamAnAdbhUmAdeH sAdhye'nyAdau liGgini yadvijJAnaM tadanumAnam / zrajJAyamAnasya tasya sAdhyajJAnajanakatve hi suptAdInAmagRhItadhUmAdInAmapyagnyAdijJAnotpatti 3prasaGgaH / tasmAjjJAyamAnaliGgakAraNakasya' sAdhyajJAnasyaiva - 1 smRtyAdivat / 2 zrasmadIyaM kathanaM suyuktameva / 3 naiyAyikaH zaGkate nanviti / 4 jainAnAm / 5 pUrva nirUpaNAn / 6 ata evAkalaGka devairuktamU- liGgAtsAdhyAvinAbhAvAbhinidorghakalakSaNAt / liGgidhIranumAnaM tatphalaM hAnAdibuddhayaH // laghI 0 kA 0 12 : 7 sAdhanasya 8 janAnAm / 6 jJAyamAnaM liGga kAraNaM yasya tajjJAyamAnaliGgakAraNakaM tasya sAdhyAvinA nAvitvena nirNItasAdhana hetukasyetyarthaH / atredaM bodhyam - na hi vayaM kevalaM liGgamanumAne kAraNaM manyAmahe api tvanyathAnupapannatvena nizcitameva, ajJAyamAnasya liGgasyAnumitikAraNatvAsambhavAt / anyathA yasya kasyApyanumitiH syAt / etena yaduktaM naiyAyikaiH 1 'anumAna hetu:' iti da pa pratyoH pAThaH / 2 ' zlokavAtike' iti mutipratiSu pAThaH / 3 'jJAnotpAda' iti va pratipAThaH /
Page #196
--------------------------------------------------------------------------
________________ pAvAgApikA sAdhyAnyutpattinirAsakatvenAnumAnatvam, na tu 'liGgaparAmazadi. riti budhAH prAmANikA' viduriti 'vAtrtikArthaH / anumAyAM jAyamAnaM liGga tu kAraNa na hi / anAyatAdikhiGgana na spAvanumitistadA / yadyanumito liGga karaNaM smAsadA'nAgatena vinaSTena vA liGgana (iyaM yajJazAlA vallimatI bhaviSyati, bhAvighamAt / iyaM yajJazAlA bahnimatyAsIt, bhUtadhUmAt [siddhAntamu TippaNa] ityevaMrUpeNa) anumitirna syAdanumitikaraNasya liGgasya tadAnImabhAdAta'--siddhAntamuktAvalI 17; tannirastam liGgasya jJAyamAnasya karaNatvAnabhyupagame'jJAyamAnAdapi liGgAdanumitiprasaGgAta / kintra, vartamAnalena pratItasyaiva liGgasyAnumiti hetutvam, na bhaviSyatvenAtItatvena vA bhAvyatItayoliGgatvasyavAghaTanAt / na hi kazcitprekSAvAn bhAvidhamAtbhAvivahnimatItacUmAdatItarvAha vA'numinoti / tasmAjJAyamAnaliGgakA raNakasyaiva sAdhvamAnasthAnumAnatvamiti dhyeyam / 1 nayAyikAbhimatasya / 2 akalaGkadevA nyAyavinizcaye (kA. 170) / 3 sAghanAtsAdhyavijJAnamityAditattvAryazlokavAttikoyavAttikasyArthaH / bArtikalakSaNaM tu-- 'uktAnuktadviruktAnAM cintA yatra prasajyate / taM granthaM vAttikaM prAhuttikajA manISiNaH // -parAzaropapurANa a0 18 / 'uktAnuphtadviruktAnAM vicArasya nibandhanam / hetubhizca pramANezca etadvAttikAlakSaNam // ' 'uktAnuktaduruktAnAM cintAkAri tu vAsikam |'-haimkosh / 'vAttike hi sUtrANAmanupapattighodanA tatparihAro vizeSAbhidhAnaM prasiddham / ' -tattvArSazlokavAttika pR0 2 /
Page #197
--------------------------------------------------------------------------
________________ nyAya-dIpikA tvAderapi sAdhyatvaprasaGgAt / anabhipretasya sAdhyatve tvatiprasajhAt' / prasiddhasya sAdhyatve punaranumA navayAt / taduktaM nyAyavinizcaye "sAdhyaM zakyamabhinatamaprasiddha tato'param / sAdhyAbhAsaM viruddhAdi sAdhanAviSayatvataH" / / 172 / / iti| / 21. ayamartha:2-yacchakyamabhipretamaprasiddhaM tatsAdhyam / tato'paraM sAdhyAbhAsam / kiM tat? viruddhAdi / viruddhaM pratyakSAdivAdhitam / prAdizabdAdanabhipretaM prasiddha ceti / kuta etat ? sAdhanAviSayatvata:--sAdhanena gocarIka mazakyatvA dityklngkdevaanaammipraayleshH| tadabhiprAyasAkalyaM tu 'syAdavidyA 1 sveSTasAdhanAyogAta / ata evAha--'aniSTAdhyakSAdibAdhitayoH sAdhyatvaM mA bhUditISTAbAdhitavacanam'-parIkSA0 3-22 / 2 sAghanAha hi sAdhyam, sAdhanaM cAsiddhasyava bhavati na siddhasya, piSTapeSaNAnuSaGgAt / tathA cAsiddhastha sAdhanamevAnumAnaphalam. siddhasya tu sAdhyatve tasya prAgeva siddhatvenAnumAnavaiphalyaM spAdeveti bhAvaH / yaduktaM syAvAdavidyApatinA... 'prasiddhAdanyadasiddham, tadeva sAdhyam / na prasiddham. tatra sAdhanavaiphalyAt / prasiddhireva hi sAdhanasya phalam, sA ca prAgeva siddhati'--pAyavi0 vi0 2, pR0 hai / i zakyAdilakSaNAtsAdhyAdviparItam / 4 abhiprAyasya sNkssepH| 5 akalaGkadevAnAmabhiprAvalAmastyam / 6 zrImadvAdirAjAcAryo nyaayviniessyvivrnnkaarH| 14 va pratyoH 'iti' pATho nAsti / 2 'aspAyamarthaH' iti pA pratipAThaH / 3 "ki tat ?' iti va pa pratyormAsti /
Page #198
--------------------------------------------------------------------------
________________ 3. parokSa prakAza: | pasirvadA / sAdhanasAdhyadvayamadhikRtya zlokavAttika ca2 'anyathAnupapattyekalakSaNaM tatra sAdhanam / sAdhyaM zakyamabhipretamaprasiddhamudAhRtam / / 11-13-221] iti / 6 22. tadevamavinAbhAvanizcayakalakSaNAtsAdhanAcchakyAbhitAprasiddharUpasya sAdhyasya jJAnamanumAnamiti siddham / [anumAnaM dvidhA vibhajya svArthAnumAnasya nirUpaNam ] 23. tadanumAnaM dvividham-svArtha parArtha ca / tatra svayameva "nizcitAtsAdhanAtsAdhyajJAnaM svArthAnumAnam / 'paropadezamanapekSya svayameva nizcitAtpAdana nimAra sAnAde: sAdhanAdutpannaM parvatAdI dharmiNyagnyAdeH mAdhyasya jJAna svArthAnu 1 Azritya / 2 tasyArtharalokavAttikam / 3 anyathAnupapattiravinAbhASaH, sA evaikA lakSaNaM svarUpaM yasya tasathA sAdhanam, na pakSadharmatyAditritayalakSaNaM paJcalakSaNaM vA bauddha-navAyikAbhimatam / 4 uktalakSaNalakSisam / 5 pratyakSAdinA jJAtAt / 6 pratizAdivAkyaprayogam / 7 hetugrahaNasambandhasmaraNapUrvakaM jAyamAnaM sAdhyajJAnaM sthAnumAnam, yathA gRhItadhUmasya smRtavyAptikasya 'parvato vahnimAn' iti jJAnam / atra hetugrahaNasambandhasmaraNayoH samuditayoreva kAraNatvavaseyam'-jainatakaMbhA0 pR0 12 // anumAtA hi parvatAdo dhUmaM dRSTvA mahAnasAdI gRhItanyApti smRtvA ca 'parvato'yaM vahnimAn' ityanuminoti / yayamanumiti: paropadezamanapekSya svayameva nizcitAtsAyanAdbhavati tatsvArthAnumAnamiti bhAvaH / --. 1 "viveda' iti mu pratipAThaH / 2 'ca' iti va pratI nAsti / . -
Page #199
--------------------------------------------------------------------------
________________ nyAya-dopikA mAnamityarthaH / yathA-parvato'yamagnimAn dhamavattvAditi / 'ayaM hi svArthAnumAnasya jJAnarUpasyApi zabdenollekhaH / yathA 'ayaM ghaTa:' iti zabdena pratyakSasya' / 'parvato'yamagnimAn dhUmavattvAt' ityanena prakAreNa pramAtA jAnAtIti svArthAnumAnasthitirityavagantavyam / / [svArdhAnumAnasyAGgapratipAdanam] 624. asya ca svArthAnumAnasya trIgayaGgAni-'dharmI, sAdhyam, sAdhanaM ca / tatra sAdhana 'gamakatvenAGgam / sAdhyaM tu gamyatvena / dharmI puna: satyadharmAdhAratvena / 'AdhAravizepani ThatayA hi sAdhyasiddhiranumAnaprayojanam, dharmamAtrasya tu vyAptinizcayakAla eva siddhatvAt 'yatrasatra ghUmabattvaM tatra tatrAgni matvam' iti / 6 25. "athavA2, pano heturitya nahayaM svArthAnumAnasya, sAdhyadharmabiziSTasya barmiNa: pakSasyAt / tathA ca svArthAnumAnasya dhAmamAdhyasAdhanabhedAt yoNyaGgAni pakSasAdhanabhedAdAGga yaM beti siddham, 1 nanu svArthAnumAnasya bhAnarUpatvAtkathaM tasya parvato'yamagnimAn dhumavatvAt' iti zandenollekhaH ityata Aha ayamiti / anubhAtA yena prakAreNa svArthAtumAnaM karoti tatprakArapradarzanArthameva jJAnarUpasyApi tasya' zabdavidha mollekha: / bhavati hi yathA 'idaM madIcaM pustakam iti zabdena pratyakSasyApyullekhaH / tato na ko'gi doSa iti / 2 ullekha iti pUrvaNa sambandhaH / 3 pakSa: / 4 jJApakatvena / 5 jApyatvena / 6 dharmiNa: svArthInumAnAGgatve yuktiH / 7 prakArAntareNa svArthAnumAnasyAGgapratipAdanArthamAha athaveti / ! ma mu pratiSu sthitiravagantavyA' iti pAThaH / 2 'athavA iti pAThI mudritapratiSu nAsti /
Page #200
--------------------------------------------------------------------------
________________ 7. 3. parokSa-prakAzaH 'vivakSAyA 'vaicitryAt / 'pUrvatra hi dhamidharmabhedavivakSA, uttaratra tu! 'tatsamudAyavivakSA / sa eSa dhamitvenAbhimataH prasiddha eva / taduktamabhiyukta:--"prasiddho dharmI" [parIkSA 3-27] iti / [ghamiNasvidhA prasiddhenirUpaNam] 626. prasiddhatvaM ca rmiNaH kvacitpramANAta, kvacidvikalpAta', kvacitpramANa-vikalpAbhyAm / tatra 'pratyakSAdyanyatamAvadhRtatvaM pramANaprasiddhatvam / anizcitaprAmANyAprAmANyapratyayagocaratvaM vikalpaprasiddhatvam / tadvayaviSayatvaM pramANavikalpaprasiddhatvam / 27. "pramANasiddho dharmI yathA-dhUmavatvAdagnimattve sAbhye parvataH / sa khalu pratyakSeNAnubhUyate / vikalpasiddho dharmI yathAasti sarvajJaH sunizcitAsambhavadbAdhakapramANatvAdityastitve sAdhye sarvajJaH / athavA, kharaviSANaM nAstIti nAstitve sAdhye kharaviSANam / sarvajJo hyastitva siddheH prAg na pratyakSAdipramANa 1 prtipaadnecchaayaaH| 2 bhinnatvAt / 3 aGgatrayapratipAdane / 4 aGgatyavacane / 5 dharmamiNorakyavivakSA, yato hi tatsamudAyasya pakSasvavacanAt / 6 anumAne / 7 pratIteH / 8 pratyakSAdInAmanyatamena pramANenAcaghRtasvam, nizcitatvamityarthaH / 9 pramANavikalpobhayaviSayatvam / 1. uktAnAM trividharmiNAM krameNodAharaNAni pradarzayati pramANeti / 11 parvataH / 1 ra pratI 'tu' sthAne 'ca' pATha: + 2 'pranidicataprAmANyapratyaya' iti va prtipaatthH|
Page #201
--------------------------------------------------------------------------
________________ 74 nyAya-dIpikA siddha:, api tu pratItibhAtrasiddha iti vikalpasiddho'yaM dharmI / tathA svaraviSANamapi nAstitvasiddheH prAvikalpasiddham' / 'ubhayasiddho dharmI yathA-riNAmI utpA hi vartamAnaH pratyakSagamyaH bhUto bhaviSyazca vikalpagamyaH / sa sarvo'pi dharmIti pramANa-vikalpasiddho varmI / pramANobhayasiddhayordhamiNoH sAdhye kAmacAraH " / vikalpasiddhe tu dharmiNi 'sattAsattayoreva sAdhyatvamiti niyamaH / taduktam- "vikalpasiddhe "tasmin sattetare' sAdhye" [ parIkSA 2-28 ] iti / ny 28. tadevaM paropadezAnapekSiNaH / sAdhanAd "dRzyamAnAddhaminiSThatayA sAdhye yadvijJAnaM tatsvArthAnumAnamiti sthitam / taduktam 1 sambhAvanAmAtrasiddhaH sambhAvanA pratItirvikalpa ityekArthakAH / 2 tathA cAha: zrImANikyanandinaH 'vikalpasiddha tasmin sattettare sAdhye' 'asti sarvazo nAsti kharaviSANam' - parIkSA0 2 28, 26 / 3 pramANa vikalpasiddhaH / 4 gratra vAbdatvena nikhilazabdAnAM grahaNam, teSu vattaMmAnazabdAH zrAvaNapratyakSeNa gamyAH santi bhUtA bhaviSyantazca pratItisiddhAH santi, zrataH zabdasyobhayasiddhadhamitvamiti bhAvaH / 5 aniyamaH / 6 sattA astitvam zrasattA nAstitvam te dve evAtra vikalpasiddhe dharmiNi sAcye bhavataH, 'asti sarvajJa' ityAdI sattA sAdhyA, 'nAsti kharaviSANam' ityAdI 'cAsattA sAdhyA ityevaM niyama eva na pramANobhaya siddhaSamavatkAmacArastatretyadaseyam / 7 dharmiNi / sattAsattaM / bhavata iti kriyAdhyAhAraH / 10 etatpadaprayogAt sAdhanasya vartamAnakAlikatvaM prakaTitaM boddhavyam, tenda bhUtabhAvighUmAderbhUtabhAvivahnyAdisAdhyaM prati sAghanatvaM nirastam / 1 'paropadezAnapekSeNa' iti prA pratipAThaH | --
Page #202
--------------------------------------------------------------------------
________________ 3. parokSa-prakAza paropadezAbhAve'pi sAdhanAtsAdhyabodhanam / yadraSTurjAyate svArthamanumAnaM taducyate // [ ] iti / [parArthAnumAnasya nirUpaNam / A 268. paropadezamapekSya yatsAdhanAtsAdhyavijJAnaM tatparAnumAnam / / 'pratijJA-hetu rUpaparopadezavazAt zroturutpannaM sAdhanAt sAdhyavijJAnaM parArthAnumAnamityarthaH / yathA-parvato'yamagnimAn bhavitumahati dhUmavattvAnyathAnupapatteriti vAkye kenacitprayukte tadvAjhyArtha 'paryAlocayata: 'smRtavyAptikasya zroturanumAnamupajAyate / 30. paropadezavAkyameva parArthAnumAnamiti kecit; ta evaM praSTavyAH tat ki mukhyAnumAnam ath| 'gauNAnumAnam iti ? na tAvanmulyAnumAnam, vAkyasyAjJAnarUpatvAt / gauNAnumAna 'tadvAkyamiti tvanumanyAmahe', 'tatkAraNe "tadvayapadezopapatterAyu:samityA divat / 1 anumAtuH / 2 ko'sI paropadeza ityAha pratimAheturUpeti / 3 vi. cArayataH / 4 mahAnase pUrvagRhItavyApti smarataH / 5 naiyAyikAdayaH / 6 aupacArikAnu mAnam / 7 paropadezavAkyam / 8 vayaM janAH / 6 parArthInumAnakAraNe' paropadezavAkye / 10 parArthAnumAnavyapadeza ghaTanAt, tata upacArAdeva paropadaMzavAkyaM parArthAnumAnam / paramArthatastu tajjanyaM jJAnameva parArthAnumAna miti / yadAha zrImANikyanando-'parAI tu tadarthaparAmazivacanAjjAtam'-parIkSA0 3-55, 'tadvacanamapi taddhetutvAt'-parokSA0 3-56: ma mu 'athavA' iti pATha: 1 2 ma mu 'rAyurvaM ghRtaM iti pAThaH / 1 . - - - ----- . - 1 - -
Page #203
--------------------------------------------------------------------------
________________ nyAya-dIpikA [parAnumAnaprayojakavAkyasya pratijJA-heturUpAyayabadyasya pratipAdanam] 31. tasyatasya parArthAnumAnasyAGgasampattiH svArthAnumAnavat / parArthAnumAnaprayojakasya ca vAkyasya ! gAbavayavo-pratijJA hetuzca / tatra dharma-dharmisamudAyarUpasya pakSasya vacanaM prtijnyaa| yathA-parvato'yamagnimAn' iti / sAdhyAvinAbhAvisAdhanavacanaM hetuH / yathA-'ghUmavattvAnyathAnupapatteH' iti tathaiva ghUmavattvopapatteH' iti vA / anayorhetuprayogayoruktivaicizyamAtram / pUrvatra dhUmavattvAnyathAnupapatterityayamarthaH-dhUmavattvasyAgnimattvAbhAve'nupapatteriti niSedhamukhena kthnm| dvitIye' tu dhUmavattvopapatterityayamarthaH-agnimatve satyeva bamavatvasyopapattariti vidhimukhena prtipaadnm|| arthastu: na bhidyate, "ubhayatrA'pyavinAbhAvisAdhanAbhidhAnAvizeSAt / atastayorhetuprayogayoranyataraeva vaktavyaH, ubhayaprayoge paunaruktyAt / tathA coktAlakSaNA pratijJA, etayoranyataro hetuprayogazcetyayayabadvayaM parArthAnumAnavAkyasyeti sthitiH, vyutpannasya zrotustAvanmAtreNevAnumityudayAt / zrIhemacandrAcAyo'myAha--'yathoktasAdhanAbhidhAnajaH parAryam' 'vacanamupapArAt'-pramAgamo0 2,1, 1-2 / 1 kevalaM kathana bhedaH / 2 hetuprayoge / 3 hetuprayoge / 4 hetuprayogadaye'pi / 5 ekatara eva / 6 pratijJAhetutayenaiva / 16 pa pratyo, 'ca vAkyasya' iti pATho nAsti / 2 vapa pratyoH 'ca' pAThaH / 3 mA mu ma pratiSu 'pratipAdanam' iti paauH| 4 mA muma pratiSu 'kathanam' pAThaH / 5 'aryatastu' iti va pratipAThaH /
Page #204
--------------------------------------------------------------------------
________________ 3. parokSa-prakAza 77 [naiyAyikAbhimatapalyAvayadAnAM nirAsaH] 32. 'naiyAyikAstu parArthAnumAnaprayogasya yathoktAbhyAM dvAbhyAmavayavAbhyAM samamudAharaNamupanayo nigamanaM ceti paJcAvayabAnAhuH / tathA ca te sUtrayanti "pratijJAhetUdAharaNopanayanigamanAnyavayavAH" [nyAyasU0 1-1-32] iti / tAMzca te lakSaNapurassaramu m4 1 avayavamAnyatAmabhipretya dArzanikAnAM matabhedo vartate / tathA hinayAyikAstAvat mUle pradarzitAn pratijJAdIn paJcAvayatrAn pratipedire / nepAyi phaikadezinaH 'pUrvoktAH paJca, jijJAsA, saMzayaH, zakyaprAptiH, prayojanam, saMzayayudAsaH' (nyApabhA0 1.1.32) iti dazAvayavAn vAkye saMcakSate / mImAMsakAH 'satrAbAdhita iti pratijhA, jJAtasambandhanimamasyetyanena dRSTAntavacanam, ekadezadezanAditi hetvabhidhAnam, tadevaM tryavayavasAdhanam' (prakaraNapaDija. pR0 83) ityetAn vyavayavAn manyante / sAMkhyA: 'pakSahetudRSTAntA iti zyavayavaM sAdhanam' (sAMkhya mATharava. kA. 5) pratipAdayanti / bauddhatAkiMdignAgaH 'pakSahetudRSTAntavacana hi prAznikAnAmapratIto'rthaH pratipAdyateXXXetAnyeva trayo'vayavA ityucyante' (nyAya pR0 14, 16) iti prarUpayati / kecinmImAMsakAH pratikSAheladAharaNopanayAn caturo'vayatrAn kathayanti (prameyara0 3-36) / dharmakotistanmatAnusAriNoM vauddhAzca hetu dRSTAntAviti dvAvavayavoM (pramANavA0 1-28, vAdanyA0 pR0 61), 'tetareva hi kevala:' (pramANavA0 1-28) iti kevalaM heturUpamekamavayavamapi ca nirUpayanti / vaizepivAzca 'avayavAH punaH pratinApadezanidarzanAnusandhAnapratyAmnAyAH' (prazAratapAdamA0 pR0 114) ityuktAn pazcAvayavAn menire / syAvAdinI jainAsstu 'esavayamevAnumAnAGga nodAharaNam' (parIkSA0 3-37) iti pralijAhetuGapAvayadvayameva manyanta iti vivekaH /
Page #205
--------------------------------------------------------------------------
________________ 76 nyAya-dIpikA dAharanti c|| tadyathA-pakSavacanaM pratijJA, yathA-parvato'yamagni mAniti / sAdhanatvaprakAzArtha2 paJcamyantaM liGgavacanaM hetu:, yathAcUmavatvAditi / vyAptipUrvakadRSTAntavacanamudAharaNam, yathA-yo yo dhUmavAnasAvasAvagnimAn, yathA mahAnasa iti sAdhodAharaNam / yo yo'gnimAnna bhavati sa sa dhUmavAna bhavati, yathA mahAhrada iti bodAharaNam ! pUnarodAharaNabhede hetoranvayavyAptiH pradazyate, dvitIye tu vyatirekavyAptiH / tadyathA-anvayavyAptipradarzanasthAnamanvayadRSTAntaH', vyatirekavyAptipradarzanapradezo vyatirekadRSTAntaH / evaM dRSTAntadvaividhyAttadvavacanasyodAhaNasyApi vaividhyaM bodhyam / anayozcodAharaNayoranyataraprayogeNaiva pryaapttvaaditraapryogH| dRSTAntApekSayA pakSe 3 hetorupasahAravacanamunayaH", tathA 1 sAdhanasadbhAvapUrvakasAdhyasadbhAvapradarzanamanvayadhyAptiH / 2 sAdhyAbhAvapUrvakasAdhanAbhAvapradarzana spatirekavyAptiH / 3 'yatra pramIjyabhayojakabhAvena sAdhyasAdhanayodharmapArastitvaM cyApyate sa sAghamyadRSTAntaH / yadyat kutakaM tattadanityaM dRSTa m, yA ghaTa ini'-nyAyakali. pR0 11 / 4 'yatra sAdhyAbhAvaprayukto hetvabhAvaH khyApyane ma vaighaHdRSTAntaH / yAnityatvaM nAsti tatra kRtakatvamapi nAsti, yathA AkAma iti (nyAyakali. pR0 11) etadubhayamadhikRtya kazciduktam-'sAdhyenAnugamo hetoH sAdhyAbhAve ca nAstitA iti' (nyAyavAsika pR0 137) / 5. 'sAdhamyavaghamdAharaNAnusAreNa tatheti, na tatheti vA sAdhyamiNi hatArUpasaMhAra upanaya:nyAyakali0 pR. 12 / 1 mudritapratiSu 'ca' pATho naasti| 2 muma 'prakAzanArtha' / ma 'pakSaheto' /
Page #206
--------------------------------------------------------------------------
________________ 3. parokSa-prakAza: 76 cAyaM dhUmavAniti / hetupUrvaka puna:1 pakSavacanaM nigamanam', tasmAdagnimAneveti / ete paJcAvayavAH parArthAnumAnaprayogasya / 'tadanyatamAbhAve vItarAgakathAyAM vijigISukathAyAM ca2 nAnumitirudetIti naiyAyikAnAmabhimatiH / 33. tadetadavimRzyAbhimananam ; vItarAgakathAyAM4 pratipAdyAzayAnurodhenAvayavAdhikye'pi vijigISukathAyAM pratijJAheturUpAvayavadvayenaiva paryApteH kimaprayojanairanya ravayavaH / [vijigISukathAyAM pratijJAheturUpAvavayadvayasyaiva sArthakyamiti] 34. tathA hi-vAdiprativAdinoH svamatasthApanArthaM jayaparAjayaparyantaM parasparaM pravarttamAno 'vAgvyApAro vijigISukathA / guruziSyANAM viziSTaviduSAM vA' rAgadveSarahitAnAM tattvanirNaya 1 dvivive heto dvivive ca dRSTAnte dvividhe copanaye tulyameva hetvapadezena punaH sAdharyogasaMharaNAnnigamanam nyAyakali pR0 12 / 2 te ime pratijJAdayo nigamanAntAH paJcAvayavAH svapratipattiSatparapratipatti mutpAdayitumicchatA yathAnidiSTakramakAH proktavyAH / etadeva sAdhanavAkyaM parArthAnumAnamAcakSate / ' ---gyAyakali. pR0 12 / 3 pratijJAdInAmekatamasyA'pyabhAve / 4 'vAdiprativAdino: pakSapratipakSaparigrahaH kayA / sA dvividhA-vItarAgakathA vijigISakathA ceti / ---nyAyasAra pR0 15 / 5 vacanapravRttiH / 1 muktipratI 'punaH nAsti / 2 prA ma mu pratiSu 'vA' pAThaH / 3ma mu pratiSu 'mtm'| 4 va 5 pratyo: 'vItarAgakathAyAM tu iti pAThaH / 57 'vA' pATho nAsti /
Page #207
--------------------------------------------------------------------------
________________ nyAya-dIpikA paryantaM parasparaM pravartamAno vAgvyApArI vItarAgakathA' / tatra' vijagISukathA vAda iti cocyate / kecidvItarAgakathA vAda iti kathayanti, ttpaaribhaassikmev| na hi loke guruziSyAdivAgvyApAre yAdavyavahAraH, vijigISuvAgvyavahAra eva vAdasiddheH); yathA svAmisamantabhadrAcAryaH sarvesarvathaivAntavAdino vAde jitA iti / tasmizca vAde parArthAnumAnavAkyasya pratijJA heturityavayavadvayamevopakArakam, nodAharaNAdikam / tadyathA-liMgavacanAtmakena hetunA tAvadavazyaM bhavitavyam, liGgajJAnAbhAve'numiterebAnudayAt / pakSavacanarUpayA pratijJayA'pi bhavitavyam, anyathA'bhimatasAdhyanizcayAbhAvesAdhyasandehavataH zroturanumityanudayAt / taduktam-"etadvaya mevAnumAnAGgam [parIkSA 3.37iti / ayamartha:-etayoH pratijJA 1 jayaparAjayAbhiprAya rahitA tattvajijJAsayA niyamANA tasvacarcA vItarAgakathA iti bhAvaH / 2 ubhavAmadhye / 3 yathoktam pratyanIkavyavacchedaprakAreNaMva siddhaye / vacanaM sAdhanAdInAM vAraH so'yaM jigISatoH / / nyAyavikA0 382 / 4 naiyAdhikAH-'gAdibhiH saha vAda: x x x guvAdibhiH saha vAdopadezA.. yasmAdayaM tattva bubhutsugurvAdibhi: rAha trividhaM (anadhimatatattvAvabodhaga, saMganivRttima, adhyacasitAbhyabhRjJAnam / phalamAkAGkSan vAdaM karoti |'-nyaayvaa0 10 146 / yatra vIlarAmA vItarAgaNava saha tattvanirNayArthaM sAdhanopAlambhI karoti sA nItAkayA vAdasaMjJocyate / ' -nyAyasAra pR0 15 1 5 kathanamAtram, na ta vAstadhikam / 6 pratijJAyA prabhAve 1 7 etaddyamevAnumAnAGga nAdAharaNam' ityupalabdhasUtrapAThaH / I ra 'siddheH' pAThaH / 2 va sarve' pATho nAsti /
Page #208
--------------------------------------------------------------------------
________________ 3. paroma-prakAza 1 helloyamevAnumAnasya parAryAnumAnasyAGgam / vAda iti zeSaH / evakAreNAvadhAraNapareNa godAharaNAdikamiti sUcita' bhavati / 'vyutpannasmaiva hi vAdAbhikAraH, pratijJAhetuprayogAmAtreNevodAharaNAdipratipAdyasyAsya gamyamAnasya vyutpannena jJAtuM zakyatvAt / gamyamAnasyA'pyabhiSAne ponaruktyaprasaGgAditiH / 35. 'syAdetat, pratikSAprayoge'pi pInaruktyameva, tadabhighayasya pakSasyApi 'prastAvAdinA gamyamAnasvAt / tathA ca liGgaacana lakSaNo hetureka evaM vAde prayoktavya' iti vadan bodapazurAtmano "durvidagdhatva4 mudghoSayati" / ' he mAtraprayoge vyutpAsyApi sAdhyasandehAnivRtteH / tasmAdavazyaM pratijJA pryoktvyaa| taduktam-"sAdhyasandehApanodArtha gamyamAnasyApi pakSasya vacanam' parIkSA 3-34] iti / tadevaM vAdApekSayA parArthAnumAnasya pratijJAheturUpamavayavadvayameva, na nyUnaM na cAdhimiti sthitam / "prapaJcaH punarakyavavicArasya patraparIkSAyAmIkSaNIyaH / 1 itaravyavacchedakena / 2 zApitam / 3 vAdakaraNasamayasyava vaktuH / 4 vacane / 5 punarvacanaM paunakrayam / 6 saugata: shhte| 7 pratijJAyAH pratipAdyasya / 5 prakaraNavyAptipradarzanAdinA / 6 pratijJAmantareNa kevalaspa hetoreva prayogaH karaNIyaH, 'hetureva hi kevalaH' iti dharmakItivacanAt / 10 jADayam 11 prakaTayati ! 12 sAdhyasya sandeho na nivartate / 13 saadhysNshnivRttyrthm| 14 vijigISukathAmAzritya / 15 vistaraH / 16 vRSTavyaH / pa pratyoH 'pratimAhetumAne' iti pAThaH / 2 meM 'iti' nAsti / 38 'vacana'nAsti 14 pamu'durvidApatA' paatthH| 5 'nAdhika iti mu pratipAThaH /
Page #209
--------------------------------------------------------------------------
________________ nyAya-dIpikA / [vItarAgakathAyAmavikAvayavaprayogasyaucityasamarthanam] 36. bItarAgakathAyAM tu pratipAdyAzayAnurodhena' pratizAhetU dvAvavayavI, pratijJAhetUdAharaNAni yaH, pratijJAhetUdAharaNopanayAzcatvAraH, pratijJAhetUdAharaNopanayanigamanAni vA paJceti yathAyoga2 pryogpripaattii'| taduktaM kumAranandibhaddArakaiH "prayogaparipATI tu pratipAdyAnurodhata:"-[vAdanyAya...] iti / tadevaM pratijJAdirUpAtparopadezAdutpannaM' parArthAnumAnam / rAmAlA paropadezasApekSa saadhnaatsaadhyvednm| zroturyajjAyate sA hi parArthAnumitirmatA // [ ] iti / tathA ca ravArtha parArthaM ceti dvividhamanumAnaM sAdhyAvinAbhAva. nizcaryakalakSaNAddhetorutpadyate / 1 pratipAdyAH ziSyArateSAmAzayo'bhiprAyaratadapekSayA / 2 parArthAnumAnavAkyAvayadavayanasamudAyaH prayogaparipATI / atrAya bhAvaH-vItarAgakathAyAmazyavapravogasya na kazcinniyamaH, tatra yAvadbhiH prapogaH pratipAyo bovanIyo bhavati tAvantaste prayoktavyAH / dRzyante khalu kecid dvAmyAmavazvAmyAM prakRtArtha pratipadyante, kecana thibhiravayavaH, apare catubhiravayavaH, anye paJcabhiravayavaH, prata uktaM 'prayogaparipATI tu pratipAdyAnuroSataH' iti / ata eva ca paganugrahapravRtta: zAstrakAraH pratipAdyAvabodhanadRSTibhistathaiva prarUpaNAt / vyutpanna prajAnAM tu na tathA niyamaH, teSAM kRte tu pratijJAheturUpAyayavadvayasyaiva paryAptatvAdasti tAdRnimamaH / 3 jJAnam / 4 sAdhyajJAnam / {da 'vA' nAsti / 2 ma mu'yathAyogya pAThaH /
Page #210
--------------------------------------------------------------------------
________________ 3. parokSa-prakApAH [bauddhAbhimalatrarUpyahetulakSaNasya nirAsaH] 5 37. itthamanyathAnupapattyekalakSaNo heturanumitiprayojaka iti 'prthite'pyaahte| mate tadetadavinAnye'nyathA'pyAhuH / tatra tAvattAthAgatAH 'pakSadharmatvAditritayalakSaNAlliGgAdanumAnotthAnam' iti varNayanti / tathA hi-pakSadharmatvam, sapakSe sattvam, vi. pakSAdvadhAvattiriti helostrINi mpANi / tatra sAdhyadharmaviziSTo dharmI pakSaH, yathA dhumadhvajAnumAne parvataH, tasmin vyApya vartamAnatvaM hetoH pakSadharmatvam / sAdhyasajAtoyadharmA dharmI sapakSaH, yathA tava" mahAnasaH tasmin sarvatrakadeze vA vartamAnatvaM hetoH sapakSaM sastham / sAdhyaviruddhadharmA dharmI vipakSaH, yathA tatraiva hrada:3, tasmAtsarvasmAd 1 janaka ityarthaH / 2 prasiddha / 3 saugatAdayaH / 4 arUpyAdikam / 5 ayamabhinAyo bauddhAnAn-nAnyathAnupapattiniyamanizcayakalakSaNaM sAghanam, api tu pakSadharmavAdirUpazyayuktam, tenavAsiddhatvAdidoSaparihArAt / uktaM ca / helostriAvapi rUpeSu nirNayastena varNitaH / prasiddhaviparItArthavyabhicAriviSamataH // pramANavA0 1.16 / 'hetustrirUpaH / ki punamtrarUyam pakSadharmatvam, sapakSe satvam, vipakSe cAsattvamiti / ' nyAyapraH pR0 1 / prazna nyAyabinduTI0 pR0 31,33 / vAvanyAya0 pR.60 / tattvasaM0 pR. 404 ityApi dRSTavyam / 6 ghUmadhvajo vahniH, dhUmasva tajjJApakatvAt / 7 dhUmadhdajJAnumAne / 8 hRdAdisarvavipakSAt / ma mu 'arhatamate' paarH| 2 va pa lakSaNaliGgA' iti paatthH| 3 mA ma mu 'mahAhRdaH' iti pAThaH /
Page #211
--------------------------------------------------------------------------
________________ nyAya-dIpikA vyAvRttatvaM hetovipakSAd vyAvRttiH / tAnImAni trINi rUpANi militAniH hetorlakSaNam / 'anyatamAbhAve hetorAbhAsatvaM syAditi / 638. "tadasaGgatam ; kRttikodayAdehetorapakSadharmasya' zakaTodayAdisAdhyagamakatvadarzanAt / tathA hi-zakaTaM muhUrtAnte udeati kRttikodayAditi / atra hi-zakaTaM dharmI1, muhantiodaya:2 sAdhyaH, kRttikodayo hetuH / na hi kRttikodayo hetuH pakSIkRte zakaTe vartate, ato na pakSadharmaH / tathApyanyAnupapattibalAcchakaTodayAkhyaM sAdhyaM gamayatyeva' / tasmAd baukhAbhimataM hetorlkssnnmvyaaptm| [nayAyikAbhimalapAnarUpyahetulakSaNasya nirAsaH] 636. naiyAyikAstu pAJcarUpya hetorlakSaNamAcakSate / tathA hi1 vipakSAvRttittvaM vipakSAd vyaavRttiH| 2 proktsptryaannaamekaikaapaaye| 3 tannAmako hetvAbhAsaH syAditi bhAvaH / tathA ca pakSadharmasvAbhAve'siddhatvam, sapakSasattvavirahe viruddhatvam, vipakSApAvRttyabhAve pAnekAntikasvamiti / 4 granthakAraH samAdhatte tasaGgasamiti / 5 pakSe'vartamAnasya / 6 pakSadharmatvA'bhAve'pi / 7 kiJca, 'upari vRSTirabhUt, adhopUrAnyathAnupapatteH' ityAdApi pakSadhamatvaM nAsti tayApi gamakatvaM sarvarabhyupagamyate, anyathAnupapattisadbhAvAt / mataH saiva hetoH pradhAna lakSaNamastu ? ki - ruupyeg| 8 manyAptidoSadUSitam / api ca, 'buddho'sarvazo vaktRtvAde rathyApuruSavat' ityatra pakSadharmatvAdiSpavayasadbhAvenAtivyAptam / 1 musakaTaH pakSa:' pAThaH / 2 ma ma 'muhUrtAnte udayaH' pAThaH /
Page #212
--------------------------------------------------------------------------
________________ 25 3. parokSa-prakAzaH pakSadharmatvam, sapakSe sattvam, vipakSAyAvRttiH abAdhitaviSayatvam, asatpratipakSatvaM ceti paJca rUpANi / 'tavAdyAni' zrIyuktalakSaNAni / sAdhyaviparItanizcAyakaprabalapramANarahitatvamabAdhitaviSayatvam / tAdRzasamabalapramANazUnyatvamasatpratipakSatvam / tadyathA -parvato'yamagnimAn, dhUmavatvAt, yo yo dhuumvaansaa|vsaavgnimaan, yathA mahAnasaH, yo yo'gnimAnna bhavatti sa dhamavAnna bhavati, yathA mahAhradaH, tathA cAyaM dhUmavAMstasmAdagnimAneveti / 'atra hyagnimattvena mAdhyadharmeNa viziSTaH parvatAsyo dharmI pakSaH, ghUmavattvaM hetuH / tasya ca tAvatpakSadharmatvamasti, pakSIkRte parvate vartamAnatvAt / sapakSe sattvamapyasti, sapakSe mahAnase vartamAnatvAt / 'nanu keSucitsapakSeSu dhUmabattvaM na vartate, aGgArAvasthApanAgnimatsu pradezeSu dhUmAbhAvAt, iti cet ; ma ; sapakSakadezavRtterapi hetusvAt, sapakSe sarvatrakadeze vA vRttiheto: sapakSe sttvmityukttvaat| vipakSAyAvRttirapyasti, dhUmavattvasya sarvamahAhradAdivipakSavyAvRtteH / 'abAdhitaviSayallamapyasti, ghUmavattvasya hetoryoM viSayo'gnimatvAsyaM sAdhyaM tasya pratyakSAdi prmaannaabaadhittvaat| asapratipakSatvamapyasti, agnirahitatvasAdhakasamabalapramANAsambha 1 teSu / 2 pakSa varmatvAdIni / 3 vahnayanumAne / 4 ghUmavattvasya / 5 yaugaM prati paraH zaGkate nanviti / 6 dhUmavatvai pakSadharmatvAditrayaM samarthyAbAdhitaviSayatvamasatpratipakSatvaM cApi zeparU padvayaM samayati prakaraNakArobAdhitetyAdinA / 7 AdipadAdanumAnAgamAdigrahaNam / 8 na vidyate 1 ma mu pratiSu 'sa sa' iti pAThaH / 2 mA ma ma "vipakSAvayA' iti pAThaH /
Page #213
--------------------------------------------------------------------------
________________ nyAya-dIpikA vAt / tathA ca pAJcarUpya1 sampattireva ghUbhavatyasya svasAdhyasApakatve' nibandhanam / evameva sarveSAmapi' sakhetUnAM ruuppnycksmpttiruuhniiyaa'| 40. tadanyatamavirahAdeva khalu paJca hetvAbhAsA prasiddhavi. ruddhAnakAntika-kAlAtyayApadiSTaprakaraNasamAkhyAH smpnnaaH| tathA' hi-anizcitapakSavRttirasiddhaH, yathA-'anityaH zandazcAkSuSatvAt' / pratra hi cAkSuSatvaM hetuH pakSIkRte zabde na vartate, zrAvaNa svaacchbdsy| tathA ca pakSadharmavirahAdasiddhatvaM cAkSuSatvasya / sAdhyaviparItavyApto viruddhaH, yathA-'nityaH zabdaH kRtakatyAt' iti / kRtakatvaM hetu: sAdhyabhUtanityatvaviparItenAnityatvena 'vyApsaH3, sapakSe4 gaganAdAvavidyamAno' viruddhaH / "savyabhicAro'nakAntikaH, yathA-anityaH zabdaH prameyatvAt' iti / prameyatvaM pratipakSo yasma so'satpratipakSastasya bhAvastattvama. prtidvndviheturhittymisyrthH| na hyatra 'parvato nAgnibhAn amukatvAt' ityevaMbhUtamnirahitatvasAdhaka kizcit samabalapramANaM vasaMte / tato'satpratipakSatvaM ghUmavasvasya / 1 uktamevopasaMharati tathA ceti / 2 svapadena ghumavattvaM tasya sAdhyaM listatprasASana / 3 kRtakatvAdInAm / 4 vicAraNIyA / 5 pakSadharmatvAdInAmekakApAyAt / 6 sAnevopadarzayati / 7 na nizcitA pakSe vRttiryasya so'sidaH / 8 'sAcyAd (nityatvAde.) viparItaM yat (manityatvAdi) tena saha vyApto vyAptimAn hetuH sa vislo hevAmAsa: 1 E niyamena vartamAnaH / 1. sAdhyAsasve hetusattvaM vyabhicArastena sahitaH snybhicaarH| sAdhyAbhAvavavRttihetuyeminArItyarthaH / 14 paJvarUpa' paatthH| 2 mA pa ma ma 'sva' nAsti / 3 ma 'vyAptatvAt' pAThaH / 4 ma 'sapane ca' pAThaH / 5 meM 'vavidyamAnatvAt pAThaH /
Page #214
--------------------------------------------------------------------------
________________ 3. parokSa-prakAzaH hi hetuH: sAdhyabhUtamanisyatvaM vyabhicarati, gaganAdau vipakSe nityatvenApi saha vRttaH / tato vipakSAyAvRttyabhAvAdanakAntikaH21 'bAdhitaviSayaH 'kAlAtyayApadiSTa: / 'yathA--'agniranuSNaH padArthatvAt' iti / atra hi padArthatvaM hetuH svaviSaye'nuSNatve uSNatvagrAhakeNa pratyakSeNa bAdhite pravarttamAno'bAdhitaviSayatvAbhAvAtkAlAtyayApadiSTa: / 'pratisAdhanapratiruddhodha hetu: 'prakaraNasama:, 'yathA--'anityaH zabdo nityadharmarahitatvAt iti / atra 1 anityatvAbhAvavati / 2 pratyakSAdinA bAdhito viSayaH sAyaM yasya hetoH sa bAdhitaviSayaH kAlAtyayApadiSTo nAma / 3 etannAmakazcatuoM hetvaabhaasH| tathA coktam---'pratyakSApamaviruddhaH kAlAtyayApadiSTaH / mavAdhitaparapakSaparigraho hetuprayogakAla tamatItyAsAvapadiSTa iti / anuSyo'gniH kRtakatvAt ghaTavaditi pratyakSaviruddhaH / prAhmaNena surA peyA dravadravyasvAt kSIravat ityAgamaviruddhaH |'-yaaykli. pR0 15 / 4 kAlAtya. yApadiSTamudAharati yati / 5 virodhisAdhana pratisAdhanam, tena sAdhya prasmAyanaM prati ruddho'samarthIkRto yo hetuH sa prakaraNasamo nAma paJcamo hetvAbhAsaH / 6 jayantabhaTTastu prakaraNasamamityaM lakSati--vizeSAgrahmAt prakaraNe pakSe saMzayo bhavati--nityaH zabdo'nityaH zabdo veti / tadeva vizeSApraNaM prAntyA hetutvena prayojyamAnaM prakaraNasamo hetvAbhAso bhavati / pranityaH zamdo nityadharmAnupalabdheH ghaTavaditi, nityaH zamdo'nityadharmAnupalamdherAkApAvaditi / na bAnamoranyataradApi sAdhanaM balIyaH madisarasya bApakamucyeta |'-paaykli. pR0 15 / 7 asatpratipakSAparanAmaprakaraNasamamudAharaNadvArA darzayati yati / - - - 14 mA pratyoH 'hetuH' nAsti / 2 4 'km'| 3 virukho' pAThaH /
Page #215
--------------------------------------------------------------------------
________________ nyAya-dIpikA hi nityadharmarahitatvAditi hetu: pratisAdhanena pratiruddhaH1 / ki tatpratisAdhanam iti cata; nityaH zabdo'nityadharmarahitatvAditi nityatvasAdhanam / tathA nAsatpratipakSatvAbhAvAtprakaraNasamatvaM nityadharmarahitatvAditi hetoH / tasmAtpAJcarUpyaM hetolakSaNamanyatamAbhAve hetvAbhAsatvaprasaGgAditi suktam / 'hetulakSaNarahitA hetuvadavabhAsamAnA: khalu hetvAbhAsAH / paJcarUpAnyatamagunyatvAddhetulakSaNarahitatvam, katipayarUpasampattahetuvadavabhAsamAnatvam' [ ] iti vacanAt / 41. sapi nayAcimAbhimatamanupama kRtikoyatya pakSadharmarahitasyApi zakaTodayaM prati hetutvadarzanAtpAJcarUpyasyAvyApteH / 642. 'kiJca, kevalAnvayikevalavyatirekiNorhetvoH pAJcarUpyAbhAve'pi gamakatvaM terevAGgIkriyate / tathA hi-te manyante "trividho hetuH-anvayavyatirekI, kevalAnvayau, kevalavyatirekI 1 'pahetavo hetubadavabhAsamAnAH hetvAbhAsA:-nyAyakali* pR0 14 / 2 ruupyvtpaanycruupympi| 3 naMyAyikamatAnusAreNaka punarabyApti darzayati kimveti / 4 'anvayI, vyatireko, anvayavyatireko ceti / tatrAtvayavyatirekI vivakSitatajjAtIyopapattI vipakSAvRttiH, yathA--anityaH bAbda: sAmAnyavizeSavattve satyasmadAdivAkaraNapratyakSatvAd ghaTavaditi / bhanvayI vivakSitatajjAtIyavRttitve sati vipakSahIno, yathA sarvAnityatvamAdinAmanityaH zabdaH kRtakallAditi / asya hi vipakSo nAsti / vyatirekI vivakSitavyApakatve sati sapakSAbhAve sati vipakSAvRttiH, yathA nedaM jIvaccharIraM nirAtmakamaprANAdimasvaprasaGgAditi-nyAyavA0 pR0 46 / 1 raviruSaH paatthH|
Page #216
--------------------------------------------------------------------------
________________ 3. parokSa-prakAza: deti / jala pAsapohokAra nidezI gathA-'zabdo'nityo bhavitumarhati kRtakatvAt, yadyatkRtakaM tattadanityaM yathA ghaTaH, yadyadanityaM na bhavati tattat kRtakaM na bhvti| yathA''kAzam, tathA cAyaM kRtakaH, tasmAdanitya eveti'| atra zabda 'pakSIkRtyAnityatvaM sAdhyate / tatra kRtakatvaM hetustasya pakSIkRtazabdadharmatvAtpakSadharmatvamasti / sapakSe ghaTAdo vartamAnatvAdvipakSe gaganAdavadartamAnatvAdanvayavyatirekitvam / 43. pakSasapakSavRttivipakSarahitaH kevalAnvayI / yathA-'pradaSTAdayaH kasyacitpratyakSA anumeyatvAt, yadyadanumeyaM tattatkasyacitpratyakSam, yathA'nanyAdi' iti / atrAdRSTAdayaH pakSaH, kasyacit pratyakSatvaM sAdhyam, anumeyatvaM hetuH agnyAdyanvayadRSTAnta: / anumeyatvaM hetuH pakSIkRte'dRSTAdau vartate, sapakSabhUte'gnyAdau vartate / tata: pakSadharmatvaM sapakSe sattvaM cAsti / vipakSA: punaratra nAstyeva, sarvasyApi pakSasapakSAntarbhAvAttasmAdvipakSAdvapAvRttirnAstyeva / 'vyAvRtteravadhisApekSatvAt, avadhibhUtasya ca vipakSasthAbhAvAt / zeSamanvayavyatirekivad draSTavyam / 1 miNaM kRtvA / 2 zyAvRttiba yaghimapekSya bhavati, avadhikaca vipakSaH, sa pAtra nAstyeva / tato'vadhibhUtayipakSAbhAvAnna vipakSacyAvRSTi kevalAnvayini hetAviti bhAvaH / 1 mA 'yatkRtakaM tadanityaM yathA ghaTaH madanityaM na bhavati tatkRtakaM na bhavati' iti pAThaH / 2 va pakSAntarbhAvA-' pAraH /
Page #217
--------------------------------------------------------------------------
________________ nyAya-dIpikA $ 44. pakSavRttivipakSavyAvRttaH sapakSarahito hetuH kevalavyatirekI / yathA-'jIvaccharIra sAtmakaM bhavitumahati prANAdimattvAt, yadyatsAtmaka na bhavati tanaprANAdimanna bhavati yathA loSTham iti / atra jIvacchI pakSaH, sAtmakatvaM sAdhyam, prANAdimattvaM hetaH, loSThAdiya' tireka dRSTAntaH / prANAdimattvaM hetu: pakSIkRte jIvaccharIre vrtte| vipakSAcca lolAdevinate / sapakSAH punaratra nAstyeva, sarvasyApi ! pakSavipakSAntarbhAvAditi / zeSaM pUrvavat / 6sAmazeSa namANa hetunA mo'nvayadhyatirekiNa eva pAJcalapyam, kevalAnvayino viSanavyA2vRnerabhAvAt, kevalavyatirekiNaH sapakSe3 sattvAbhAvAcca naiyApikamatAnusAreNaiva pAJcarUpyavyabhicAraH / anyathAnupapattestu sarvahetubhyAmtatvAddhetulakSaNatvamucitam, tadabhAve hetoH svasAdhyagamakatvAghaTanAt / / 46. yaduktam-'asiddhAdidaSapaJcakanivAraNAya paJcarUpANi [ ] iti, tanna; anyathAnupapattimattvena nizcitatvasyavAsmadabhimatalakSaNasya 'tanivArakatva siddheH / 'tathA hisAdhyAnyathAnupapattimattve sati nizcayapathaprAptatvaM khalu hetorlakSa 1 atra vyabhicArapadenAdhyAptidoSo vivakSitaH / 2 anyathAnupapatterabhAve 1 3 prasiddhAdidoSavyavacchedakatva prasiddhaH / 4 nanu kathamekenAnyathAnupapattilakSaNenAsiddhAdipaJcahetvAbhAsAnAM nirAkaraNam ? ityata pAha tapA hIti / 1 da 'pakSAnta --' 12 aa pa ma mu 'vipakSavyAvRtyabhAvAta' 3 mu 'spkssstvaabhaassaat'|
Page #218
--------------------------------------------------------------------------
________________ gA-prakAra Nam, "pAdhyAbinAbhAvitvena nizcito hetuH" [parIkSA0 3.15] iti vacanAt / na 'caitadasiddhasyAsti / zabdAnityatvasAdhanAyAbhipretasya cAkSuSatvAde: svarUpasya vAbhAve kuto'nyathAnupapattimatvena nizcayapathaprAptiH ? tataH sAdhyAnyathAnupapatimattvena nizcayapathaprAptyabhAvAdevAsya hetvAbhAsasvam, na tu pakSadharmatvAbhAvAt, 'apakSadharmasyApi kRttikodayAderyathokta lakSaNasampattereva sakhetRtvapratipAdanAt / viruvAdestavabhAva:' spaSTa eva / na hi viruddhasya vyabhicAriNo vAbhi nipayasya satmaliSkSamya vAya. thAnupapattimatvena nizcayapathaprAptirasti / tasmAdyasyAnyathAnupapattimattve sati yogyadezanizcayapathaprAptirastIti sa eva sabeturaparassadAbhAsa iti sthitam / 7. kiMca', 'garbhastho maitrItanayaH2 zyAmo bhaviturmahati, maMtrItanayatvAta, sampratipanamaMtrItanayavat' ityatrApi zresapya 1 sAdhyAnyathAnupapattimatve sati nizcayapathaprAptatvam / 2 'zabdo'nityapacAkSuSatvAt' ityatra zande'nityatvasAdhanAya prayuktasya cAkSuSatvahetoH svarUpatvameva nAsti / yato hi zabdasya zrotragrAhyatvam, na tu cAkSuSatvam / mato na cAkSuSatvAderanyayAnupapanmatvam / tadabhAvAdeba cAsyAsiddhatvamiti neyam / 3 pakSadharmarahitasya / 4 sAdhyAnyathAnupapattimarave sati nishcypthpraapttvlkssgsdbhaavaavev| 5sAdhyAnyathAgupapattimasve sati nizcayapathaprAptasvAbhAvaH / 6 rUppapAJcalapyayorativyAptipradarzanArthamAha kimvetyAdi / 1 pratau 'vA' sthAne 'ca' paatthH| 2 mAra pratyoH sarvatra 'maina' sthAne 'maitrI' zabdaH prayuktaH / janatabhASAyAM (pR. 18) strIliGgavAcako "mitrA' zamdaH prayuktaH /
Page #219
--------------------------------------------------------------------------
________________ nyAya-dIpikA pAJcApyayobauddha-yogAbhimatayorativyApteralakSaNatvam / tathA hi-paridRzyamAneSu paJcasu maitrIputreSu zyAmatAmupalabhya tdgrbhgtmpi| vivAdApana pakSIkRtya zyAmatvasAdhanAya prayukto maitrItanayatvAkhyA heturAbhAsa iti tAvatprasiddham, azyAnatvasthApi tatra smbhaavittvaat| tatsambhAvanA ca zyAmatvaM prati maitrItanayatvasyAnyathAnupapattyabhAvAt' / 'tadabhAvAzca sahakramabhAvaniyamAbhAvAt / 48. yasya hi? dharmasya yena dharmeNa sahabhAvaniyamaH sa taM gamayati / yathA zizarAtvasya vRkSatvena sahabhAvaniyamo'stIti zizapAtvaM heturvakSatvaM gamayati / yasya ca3 kramabhAvaniyamaH sa taM mamayati / yathA dhUmasyAgnyanantarabhAvaniyamo'stIti dhUmoni gamayati 1 "na hi maitrItanayatvasya hetutvAbhimatasya zyAmatvena sAdhyatvAbhimatena sahabhAvaH kramabhAvo vA 4niyamo'sti, yena maitrItanayatvaM hetuH zyAmatvaM sAdhyaM gamayet / / 1 lakSaNAbhAsatvam / 2 maitrIgarbhastham / 3 asaddhetuH / 4 garbhasthe maitrItanaye / 5 na hi zyAmatvena saha maitrItanayatvasyAnyathAnupapattirasti, gauratvenApi tasya vRttisambhavAt / 6 anyathAnupapattyabhAvaH, anyathAnupapattiravinAbhAvaH / sa ca dvividhaH-sahabhAvaniyamaH kramabhAvaniyamazca / tadetaddvividhasyApyavAbhAvAditi bhAvaH / 7 nanu maMtrItanayatvasya zyAmatvena sahabhAvaH kramabhAvo vA niyamo'stu, tathA ca maMtrItanayatvaM zyAmatvaM gamayedeva ityAzAyAmAha nahotyAdi / 1 da pa prA tadbhAryAgarbhagatamapi' pAThaH / 2 dahi' nAsti / 3 mA ma 'yasya yatkramabhAvaniyamaH' / 'yasya yena krm...'| 4 mA pama pratiSu 'niyato' pAThaH /
Page #220
--------------------------------------------------------------------------
________________ - - 3. parokSa-prakAzaH 46. yadyapi sampratipannamaMtrIputreSu zyAmatvamaitrItanayatvayoH sahabhAvo'sti tathApi nAso niyataH / maMtrItanayatvamastu zyAmatvaM bhA'stu ityevaMrUpe vipakSe bAghakAbhAvAt / vipakSe bAphapramANa. balAtkhalu hetusAdhyayoAptinizcayaH1 / vyAptinizcayataH sahabhAvaH kramamAvo vA / "sahakramamAvaniyamo'vinAbhAvaH" [parIkSA 3-16] iti vacanAt / 'vivAdAdhyAsito vRkSo bhavitumarhati zizapAtyAt / yA yA zizapAsa sa vRkSaH, yathA sampratipanna iti| pratrahi heturastu sAdhyaM mA bhUdityetasmin vipakSe sAmAnya-vizeSabhAvabhaGgaprasaGgogAmi vRkSatvaM himAdvizeSa! na hi vizeSa: sAmAnyAbhAve smbhvti| na cavaM maMtrItanayatvamastu zyAmatvaM mA'stu ityukte kiJcibAdhakamasti / tasmAnmaitrItanayatvaM hetvAbhAsa eva / tasya2 tAvatpakSadharmatvamasti, pakSIkRte 1 niyamena vartamAnaH / 2 vyabhicArazaGkAyAm / 3 tannivartakAnukUlatarkAbhAvAt / avAyambhAva: 'heturastu sAdhyaM mA'stu' ityevaM vyabhicArazaGkAyAM satyAM yadi tannivattaka 'yadi sAdhyaM na syAsahi heturapi na syAt vahvayamAve ghUmAbhAvavat' ityevaMbhUtaM vipakSanASaka pramANamasti tadA'sau hetuH saddheturbhavati, vipakSabASakapramANAbhAve ca na sahetuH, tathA ca 'maitrIsanayasvamastu zyAmatvaM mAstu' ityatra gyAmatvAbhAve maitrIsanayatvasyAsatvApAdane na khalu yadi zyAmasva na syAttahi maMtrItanayatvamapi na syAt' ityesaMbhUtaM kiJcidvipakSavASaka vartate, yataH garbhasthe maitrItanaye maitrItanayatvasya sattve'pi zyAmatvasya sandigdhatvAditi / 4 pUrvoktameva spaSTayati vivAvAmyAsittetyAdinA / niymH| 24 'tatra tAvatpa' pAThaH /
Page #221
--------------------------------------------------------------------------
________________ nyAya-dIpikA garbhasthe tatsadbhAvAt / sapakSeSu smprtipnnputressu| tasya vidhamAnasvAtsapakSe sattvamapyasti / vipakSebhyaH puna razyAmebhyazcatraputrebhyo vyaavrttmaantvaadvipkssaadvyaavRttirsti| 'viSayabAdhAbhAvAdabAdhitaviSayatvamasti / na hi garbhasthasya zyAmatvaM kenacid bAdhyate / prasatpratipakSatvamapyasti, pratikUlasamabalapramANAbhAvAt / iti pAzcarUpyasampattiH / --rUpyaM tu'sahasrazatanyAyena2 sutarAM siddhmev| [anyathAnupapannatvameva hetolakSaNamityupapAdanam / 58. nanu ca na pAJcarUpyamAnaM hetorlakSaNam / kiM tahiM ? "anyathAnupapattyupalakSitameva lakSaNamiti3 cet tarhi saMvaikA tallakSaNamastu4 'tadabhAve pAJcarUpyasampattAvapi maitrItanayatvAdI na hetutvam / tatsadbhAve pAJcarUpyAbhAve'pi kRttikodayAdI hetusvamiti / taduktam anyathAnupapannatvaM yatra tatra prayeNa kim / / nAnyathAnupapannatvaM yatra tatra trayeNa kim // [ ] iti baukhAna prati / 1 gorebhyaH / 2 viSayaH sAdhyam, taccAtra zyAmasvarUpam, tasya pratyakSAdinA bAdhAbhAvAt / 3 yathA sahasra zatamAyAtyeva tathA maitrItanayatvepAcarUpyapradarzite rUpyaM pradarzitameveti bodhyam / 4 anyathAnupapattivizi STa mena pAJcarUpyaM hetolakSaNamityarthaH / 5 anmayAnupapattirevAnyanirapekSA 6 kAraNamAha tavabhAve iti, tathA ca hetoH svasAdhyagamakatve anyathAnupapannAmeva prayojakam, na rUpyaM na ca pAzcarUpyamiti dhyeym| 7 kAripheyaM ] ma 'sampratipanneSu' 12 prA mu 'sahasra shtnyaayen'| 3 mu 'anyabhAnupapattyupalakSaNamiti' pAThaH / 4 e 'savaikAntAllakSaNamastu' pAThaH / ma [Sa- 'sabaikAntalakSaNamastu' iti pAThaH /
Page #222
--------------------------------------------------------------------------
________________ 3. parokSa-prakAzaH F51. yogI prati tu anyathAnupapannatvaM yatra kiM tatra paJcabhiH / mAnyathAnupapAya va maprati gamiH / / [pramANaparI0 pR0 72] iti / [hetuM vidhipratiSedharUpAmyAM dvighA vibhajya tayAravAntara bhedAnAM kathanam] 52. 'so'mamanyathAnupapattinizcayaikalakSaNoM hetuH saMkSepato dvividhaH--'vidhirUpaH, pratiSedharUpazceti / vidhirUpo'pi dvividhaHvidhisAdhakaH pratiSedhasAghakazceti / tatrAdyo'nekadhA / tadyathAkazcitkAryarUpaH, yathA-'parvato'yamagnimAn dhUmavattvAnyathAnupa* patteH' ityatra ghUmaH / dhUmo hyagneH kAryabhUtastadabhAve''nupapadyamAno'gni gamayati / kazcitkAraNarUpaH, yathA--'vRSTibhaviSyati tattvasaMgrahakRtA pAtrasvAmikatuM kA nirdiSTA / siddhivinizcayaTIkAkRtA tu bhagavatsImandharasvAminaH pradarzitA / nyAyavinizcayavivaraNe ArAdhanAkathAkoze ca bhagavatsImandharasvAmisakAzAdAnIya padmAvatIdevyA pAnasvAmine samarpiteti samullikhatam / samuddhatA ca nimnagrantheSu___ tattvasaM0 pR0 406, nyAyavini0 kA0 323, siddhivini0 TI0 2, pR0 372, dhavalA pu. 13, pR. 246, tattvArthazlo0 pR. 203, 205 / pramANapa0 pR0 72, janatarphavAttika pR. 135, sUtrakRtAGgaTI0 pR0 225, pramANamI pR0 40. sanmatiTI0 pR. 560, smA0 ratnA. pR0 521, itthaM yaM kArikA jainaparamparAyAM sarvatra pratiSThitA / 1 hetulakSaNaM vistarataH pradaryAdhunA tatprakAranirUpaNAryamAha so'ymiti| 2 sadbhAvAtmakaH / 3 vidhisaadhkH| 4 bhagnyabhAve / 5 anupapannaH / 1 mudritapratiSu 'yaugAn' iti pAThaH / /
Page #223
--------------------------------------------------------------------------
________________ nyAya-dIpikA 'viziSTameghAnyathAnupapatteH' ityatra meghavizeSa: / meghavizeSo hi varSasya kAraNaM svakAryabhUtaM varSa gamayati / 653 'nanu kArya kAraNAnumApakamastu, kAraNAbhAve kAryasyAnupapatteH / kAraNaM tu kAryAbhAve'pi sambhavati, yathA-ghUmAbhAve'pi 1 yathA coktam'gambhIragA~jatArambhanibhinnagirigahvarAH / svaGgataDillatAsaGgApisaGgottuGgavigrahAH ||'-nyaaym0 pR.126 / 'rolambagavasaNyAlatamAlamalinasviSaH (tamasannibhAH) / STi vyabhicaratoha naivaMprAyA. payomucaH ||-ssdddrsh0 20 / IdRzAH khalu viziSTamedhA vRSTi gamayantyetreti bhAva: / 2 saugataH zaGkate nanviti, teSAmayamAzayaH--nAvazyaM kAraNAni kArya vanti bhavantIti niyamaH, atazca kAraNaM na kAryasya gamakaM vyabhicArAt, kArya tu kAraNasattve eva bhavati tadabhAve ca na bhavati, atastattu gamakamiSTam; tanna yuktam 'yathava hi kiJcit kAraNaguddizya kiJcatkAryam, tarthava kiJcit kAryamuddizya kizcit kAraNam / yadvadevAjanaka prati na kAryatvam, tadvadevAjanyaM prati na kAraNamiti nAnayoH kazcidvizeSaH / api ca rasAdekasAmaprayanumAnana rUpAnumAnamicchatA nyAyavAdineSTameva kAraNasya hetutvam / yadAha ekasAmamadhInasya rUpAde rasato gatiH / hetudharmAnamAnena ghUmendhanavikAravat / / (pramANavA0 1-10) na ca mamapi yasya kaspacit kAraNasma hetutvaM jhUmaH / api tu masya na mantrAdinA zaktipratibandho na vA kAraNAntarabaiMkalyam |'-prmaannmiir
Page #224
--------------------------------------------------------------------------
________________ 3. parokSa-prakAza: sambhavana bahniH supratItaH / ata eva vahnirna ghUmaM gamayatIti cet tanna; unmIlitazaktikasya' kAraNasya kAryAnyabhicAritvena kArya prati hetutvAvirodhAt / 54. kazciAMdvazeSa para, cAM-vRkSo'ya zazAsvAnyathAnupapatterityatra [zizapA] / zizapA hi vRkSavizeSaH sAmAnyabhUtaM vRkSaM gamayati / na hi vRkSAbhAve vRkSavizeSo ghaTata iti / kazcitpUrvacaraH, yathA-udeSyati sakaTa kRttikodayAnyathAnupapatterityatra kRttikodyH| / kRttikodayAntaraM muhUrtAnte niyamena zakaTodayo jAyata iti kRttikodayaH pUrvacarI hetu: zakaTodayaM gamayati / kazciduttaracaraH, yathA-udagAdbharaNi: prAk, kRttikodayAdityatra kRttikodayaH / kRttikodayo hi bharaNyudayottaracarastaM gamayati / kazcitsahacaraH, yathA-mAtuliGgaM rUpavadbhavitumarhati rasavattvAnyathAnupapatterityatra rasaH / raso hi niyamena rUpasahacaritastadabhAve'nupapadyamAnastad gamayati / 1-2--12 / 'rasAdekasAmagraghanumAnena rUpAnumAnamicchadviriSTameva kiSita kAraNaM heturyatra saamrthyaaprtibndh-kaarnnaantraavaiklye|' -parIkSAmu. 3...6 / kiJca, astyatra chAyA chatrAditmAdI chatrAdeviziSTakAraNasya chAyAdikAryAnumApakatvena hetutvamavazyaM svIkAryamasti / tato na kAraNahelopanavaH kartuM zakya iti bhAvaH / 1 prakaTitasAmarthyasya / 2 vizeSo vyAyaH / 1 va 'kRttikodayaH' nAsti /
Page #225
--------------------------------------------------------------------------
________________ nyAya-dIpikA 55. eteSUdAharaNeSu bhAvarUpAnevAgnyAdIn sAdhayanto dhamAdayo hetavo bhAvarUpA eveti vidhisAdhaka-vidhirUpa: etA evA viruddhopalabdhaya ityucyante / evaM vidhirUpasya hetoviSisAdhakAkhya prAyo bheda udAhRtaH / 56. dvitIyastu niSedhasAdhakAkhyaH, virukhopalabdhiriti tasyaiva nAmAntaram / sa yapA-nAsya mithyAtvam, AstikyAnyathAnupapattarityatrAstizyam / prAstikyaM hi sarvajJavItarAgapraNItajIvAditasvAparucilakSaNam / tanmithyAtvavato na sambhavatIti mithyAtvAmAvaM sAdhayati / yathA vA, nAsti vastuni sarvathaikAntaH, bhanekAntAtmakatvAnyathAnupapattarityatrAnekAntAtmakatvama2 / pranekAntAramakatvaM hi pastunyabAdhitapratItiviSayatvena pratibhAsamAna saunasarmaparikalpitasarvakAmsAbhAvaM sAdhayatyeva / 657. 'nanu kimidamanekAntAtmakatvaM yadvalAdvastuni sarvathaikAntAbhAvaH sAdhyate iti cet ; ucyate ; sarvasminnapi jIvAdivastuni bhAvAbhAvarUpatvamekAnekarUpatvaM nityAnityarUpasvamityevamAdikamanekAntAtmakatvam / evaM vidhirUpo heturdshitH| 1 sAdhyaM sAdhanaM cobhayamapi sanAvAtmakam / prata evorilakhitA hetavo viSisAyaka-viSirUpA iti kathyate / 2 avirudena sAdhyena sahopalampandra ispaviruddhopalabdhayaH / 3 ekAntavAdI zakate mnviti| 4 hetosabhedayovidhi-pratiSeSarUpayoviSilpaH prathamabhedaH / 5 vyAkhyAtaH / 14pa 'mata' pAThAntaram / 21 hetuH' ityadhiko pAThaH /
Page #226
--------------------------------------------------------------------------
________________ 3. parokSa prakAza 58. sindhara po'pita ke ... vidhizAvala, ni. ssedhsaadhkshceti| tatrAdyo yathA, astyatra prANini samyaktvaM viparItAbhinivezAbhAvAt / atra viparItAbhinivezAbhAvaH pratiSedharUpaH samyaktvasadbhAva sAdhayatIti pratiSedharUpo vidhisAdhako hetuH / 6. 56. 'dvitIyo yathA, nAstyatra' dhUmo'gnyanupalabdheritya AgnyabhAvaH pratiSedharUpo dhUmAbhAvaM pratiSedharUpameva sAdhayatIti pratiSedharUpaH pratiSedhasAdhako hetuH / tadevaM vidhipratiSedharUpatayA dvividhasya hetoH 'katicidavAntarabhedA udAhRtAH / vistaratastu parIkSAmukhataH pratipattavyA:2 / itthamuktalakSaNA" eva3 hetavaH sAdhyaM gamayanti / "nAnye, hetvAbhAsatvAt / [hetvAbhAsAnAM cAtuvidhyamuktvA teSAM nirUpaNam] 60. "ke te hetvAbhAsA: iti cet ; ucyate; hetulakSaNa1 hetoditIyabhedaM pradarzayati pratiSati / 2 vidhi sadbhAvaM sAdhayatIti vidhisAdhakaH / 3 pratiSedhamabhAvaM sAdhayatIti pratiSedhasApakaH / 4 samyaktvasya viparItaM mithyAtvaM tasyAbhinivezo mithyakAntAgrahastadasasvAt / mithyAtvAbhinivezAbhAvo hi niyamena jIve samyaktvAstitvaM sAdhapati, iti bhAvaH / 5 pratiSedhasAdhako hetuH / 6 asminpradeze / 7 katipayAH prabhedAH / + udAharaNadvArA pradarzitAH / 6 atra parIkSAmukhasya 3-56 sUtramArampa 3-62 paryantasUtrANi draSTavyAni / 10 anyathAnupaparasvaviziSTAH / 11 anyathAnupapattivirahitAH / 12 hetvAbhAsAna pradarzayati ke se, iti / 1 ma 'prtissedhruup:'| 24 prato 'pratijJAtavyAH' iti pATha: 3 mapa mA ma pratiSu 'eva' pATho nAsti /
Page #227
--------------------------------------------------------------------------
________________ dhyAya-dIpikA rahitA hetuvadavabhAsamAnA hetvAbhAsAH / te catuvidhA:-prasiddhaviruddhAnakAntikAkiJcitkarabhedAt / 'tatrAnizcayapathaprApto'siddhaH / anizcayapathaprAptizca hetoH svarUpAbhAvanizcayAt svarUpasandehAcna / svarUpAbhAvanizcaye svarUpAsiddhaH, svarUpasandehe sandigdhAsiddhaH / tatrAdyo yathA-pariNAmI zabda: cAkSuSatvAditi / zabdasya hi zrAvaNatvAccAkSuSatvAbhAvo nizcita iti svarUpAsijazcAkSuSatvahetu: / dvitIyo yathA, dhUmavASpAdivivekAnizcaye kazcidAha-'agnimAnayaM pradezo dhUmavattvAt" iti / atra hi dhUmavattvaM hetuH sandigdhAsiddhaH, tatsvarUpe sandehAt / / 1 taduksaM zrImadbhaTTAkalaGkaH anyathAnupaparavarahitA ye vimmitAH / hetutvena parasteSAM hetvAbhAsatvamIkSyate / / pyAyavi0 kA0 343 / 2 tathA coktam-'hetvAbhAsA prsiddhviruddhaankaantikaakinycitkraaH|' -parIkSA0 6-21 / eteSAM saMkSepalakSaNAni sa viruddhonyathAbhAvAvasinaH sarvadhApratyayAt // vyabhicArI vipakSe'pi si'kinycitkro'khilaa| pramANasaM0 kA 48, 49 3 hetvAmAsAnAM caturbhe deSu prathamoddiSTamasiddha lakSayati tatreti / 4 maduktaM zrImANipayananvibhiH-'avidyamAnasattAka: (svarUpAsiddhaH) pariNAmI zabdazcAkSuSatvAt |'-priikssaa0 6-23 / nanu kuto'sya cAkSuSatvahelorAMsaddhasvamiti cettadapyAha 'svarUpeNAsaravAt'-parIkA 6-24 iti / 5 uphtamca parIkSAmukhakRtA-'avidyamAnanizcayo (sandigpAsiddhaH)
Page #228
--------------------------------------------------------------------------
________________ 3. parokSa-prakAzaH 61. sAdhyaviparItavyApto hetu / viruddhaH / yathA'pariNAmI pariNAmitvavirodhinA pari zabdaH kRtakatvAditi / kRtakatvaM 101 NAmitvena vyAptam / 62. pakSasapakSa vipakSavRtiranaikAntikaH / sa dvividha:nizcita vipakSavRttikaH zaGkitavipakSavRttikazca / tatrAdyo yathA, dhUbhavAnayaM pradezo'gnimattvAditi / zrAgnimattvaM pakSIkRte sandimAnadhUme purovartini pradeze varttate, sapakSe dhUmavati mahAnase ca2 vartate, vipakSe ghUmarahitatvena nizcite'GgArAvasthApaznAgnimati pradeza varttate iti nizcayAnnizcita vipakSa vRttikaH / dvitIyo yathA 1 mugdhabuddhi pratyagnirana ghUmAt' iti / tasya vASpAdibhAvena bhUtasaGghAte sandehAt parIkSA0 6-26 / 1 'sAdhyAbhAvavyAptI hetuviruddhaH / yathA - zabdo nityaH kRtakasbAditi / kRtakatvaM hi nityatvAbhAvenA'nityatvena vyAptamsarkasaM0 pR0 112 viparIta nizcitAvinAbhAvo viruddho'riNAmI zabdaH kRtakatvAt'-parIkSA0 6 26 / 2 yaH svotsI paravyApAramape sakRnaka ucyate / zabdo'pi sAlvAdiparispandavyApAramapezya janyate / atastasya kRtakatvaM subyaktameva / yacca kRtakaM saragariNAmi dRSTaM yathA ghaTapaTAdi tathA cAtra kRtakatvaM sAdhyabhUtApariNAmitvaviparItena pariNA mitvena sah vyAptatvAdviruddhamiti bhAvaH / 3 'vipakSe'pyaviruddhavRtiranekAntika: ' -- parIkSA0 6-30 / 4 udAharaNAntaram - nizcitavRttiranityaH zabda: prameyatvAt ghaTavat - - parIkSA0 6 31 / 'AkAze nitye'pyasya nizcayAt parIkSA 6-32 / 1 pa ma su 'hetuH' nAsti / 2 va 'ca' nAsti /
Page #229
--------------------------------------------------------------------------
________________ 102 nyAya-dIpikA garbhastho maitrItanayaH zyAmo bhavitumarhati maitrItanayatvAditaratattanayavaditi / atra maitrItanayatvaM hetu: pakSIkRte garbhasthe vartate, sapakSe itaratatputre vartate, vipakSe azyAma vartatApIti zaGkhAyA anivRtteH zakSitavipakSavRttika: / aparamapi zaGkitavipakSavRttikasyodAharaNam-arhan sarvajJo na bhavitumarhati vaktRtvAt rthyaapurussvditi| vaktRtvasya hi hetoH pakSIkRte arhati, sapakSe rathyApuruSa yathA vRttirasti tathA vipakSe sarvaze'pi vRttiH sambhAvyeta 3, vaktRtvajJAtatvayoravirodhAt / yaddhi yena saha virodhi tatkhalu tahati na vartate / na 5 babana-jJAnayolaki virodho'sti, pratyuta jJAnavata eva bacanasauSThavaM spaSTa dRSTam / tato jJAnotkarSacati sarvaze vacanotkarSe kA'nupapattiriti ? ___63, 'aprayojako4 heturakiJcitkaraH / sa dvividha:-siddhasAdhano baadhitvissyshceti| tatrAdyo yathA, zabdaH zrAvaNI bhavitumarhati zabdatvAditi / atra zrAvaNatvasya sAdhyasya zabdaniSThatvena siddhtvaaddheturkicitkrH| baadhitvissystvnekdhaa| kazcitpratyakSa bAdhitaviSayaH, yathA-anuSNo'gnidravyatvAditi / atra dravyatvaM * hetustasya viSayatvenAbhimatamanuSNatvamuSNatvagrAhakeNa spArzanapratyakSeNa bAdhitam / tataHkiJcidapi kartumazakyatvAdakiMcitkaro 1 nanu ki nAmAprayojakatvamiti cet, anyathAsiddhatvamaprayojakatvam, sAdhyasiddhi pratyasamarcavanityarthaH / / 1Rpa mu pratiSu 'vattaMte nApoti' paatthH| 24 ma ma 'na bhavati' / 3mamu sambhAvyate' pa 'sambhAvyeti' paatthH| 4 ma 'bhathAprayojako' / 54 4 'sparzanena prtykssenn'| -
Page #230
--------------------------------------------------------------------------
________________ 3. parokSa-prakAra: dravyatvahetuH / kazcitpunaranumAnavAmitabhiSayaH, yathA-prArimANI zabdaH kRtakatvAditi / atra pariNAmI zabdaH prameyatvAdityanumAnena bAdhitaviSayatvam / kazcidAgamabAdhitaviSayaH, yathApretyAsukhaprado dharmaH puruSAzritatyAdadharmavaditi / atra dharmaH sukhaprada ityAgamastena bAdhitaviSayatvaM hetoH| kazcitsvabacanabAdhitaviSayaH, yathA-me mAtA bandhyA puruSasaMyoge'pyagarbhavAtprasiddhavandhyAvat / evamAdayo'pyakiJcitkara vizeSA: svayamUhyAH' / tadevaM hetuprasaGgAddhatvAbhAsA 'pravabhAsittAH / [udAharaNasya nirUpaNam 664. nanu vyutpannaM prati yadyapi pratijJAhetubhyAmeva paryApta ___ tathApi bAlabodhArtha / mudaahrnnaadikmdhybhyupgtrmaacaa:'| udA 1 etatsarvamabhipretya sUtramAhuH-'middhe pratyakSAdibAdhite ca sAdhye heturaphiJcitkara:'-parIkSA0 6-35 / 2 cintanIyAH / 3 prakAzitA nirUpitA ityarthaH / 4 tathA hi-'pratipAdyAnurodhena prayogopagamAt / yathaiva hi kasyacitpratibodhyasyAnarodhena sAdhanavAkye sandhA'bhidhIyate (tathA) dRSTAntAdikamapi -- patraparI0 pR0 3 / kumAranandibhaTTArapherapyuktam--- pratipAdyAnurodhena prayogeSu punrythaa| pratikSA probhyate tAstathodAharaNAdikam / / patraparI. pR. 3 uddhRtam / zrImANikyanarAzAyAha 'bAlavyutpattyarthaM tattrayopagame zAstra evAsI, na vAde'nupayogAna / ' parIkSA0 3-46 / zrIpazobijayasariNA'yuktam / da 'yoynaarth'| ma 'mamyupagantatya', na 'mabhyunagata' /
Page #231
--------------------------------------------------------------------------
________________ 104 nyAya-dIpikA haraNaM ca samyagdRSTAntavacanam / ko'yaM dRSTAnto nAma iti cet; ucyate vyAptisampratipattipradezo dRSTAntaH / vyAptirhi sAdhye vAdI satyeva sAdhanaM dhUmAdirasti, asati tu nAstIti sAdhyasAdhana niyatasAhacarya / lakSaNA / etAmeva 2 sAdhyaM vinA sAdhanasyAbhAvAdavinAbhAvamiti ca vyapadizanti / tasyAH sampratipattirnAma vAdiprativAdinorbuddhisAmyam', saiSA yatra sambhavati sa sampratipradezo mahAnasAdidhUmati niyamenAgyAdirasti zragnyAdyabhAve niyamena dhUmAdinastIti sampratipattisambhavAt / tatra mahAnasAdiranvayadRSTAntaH / zratra sAdhyasAdha J 'mandamatIMstu vyutpAdayituM dRSTAntAdiprayogo'pyupayujyate -- janatarkabhASA pR. 16 1 'samyagdRSTAntAbhidhAnamudAharaNam - kyApasAra pR0 12 / 'dRSTAntavacanamudAharaNam' - nyAyakalikA pR0 11 / 2 yathA coktamasambandho yatra nirmAsaH sAdhyasAdhanabhayoH / -- sa dRSTAntaH tadAbhAsAH sAdhyA vivikalAdayaH // -nyAyavini0 kA 0 300 1 3 'laukikaparIkSakANAM yasminnarthe buddhisAmyaM sa dRSTAnta: ' - nyAya -: sU0 1-1-25 / 'tatra dRSTAnto nAma yatra mUrkhAviduSAM buddhisAmyaM' - carakasaM0 pR0 263 / 'dRSTAntavacanaM hi yatra pRthagjanAnAmAryANAM ca buddhisAmyaM tadA vaktavyam / dRSTAnto dvividhaH sampUrNa dRSTAnta prAMzikadRSTAntazca' - upAyahRvama pR0 5 / 4 'duSTAnto dvedhA zranvayavyatirekabhedAt ' 'sAdhyavyAptaM sAdhanaM yatra pradazyaMte so'nvayadRSTAntaH - parIkSA0 3-47, 48 'dRSTAnto dvividhaH sAdhamryeNa vaidhamrmeNa ca / tatra sAdharmyeNa tAvat, 1 ma ma niyatatA sAhacarya' / 2 pa bha ma 'enAmeva' /
Page #232
--------------------------------------------------------------------------
________________ 3. parokSa-prakAzaH 105 nayorbhAvarUpAnvayasampratipattisambhavAt / hUdAdistu vyatirekadaSTAntaH, apa mAdhyamAmAnayogbhAvarUpavyatirekasampratipattisambhavAt / dRSTAntau caitI, dRSTAvantau dhamoM sAdhyasAdhanarUpI yatra sa dRSTAnta ityarthAnuvRtteH / 665. uktalakSaNasya dRSTAntasya yatsamyavacanaM tadudAharaNam / na ca vacanamAtramayaM dRSTAnta iti / kintu dRSTAntatvena vacanam / tadyathA-yo yo dhUmavAnasAvasAvagnimAn, yathA mahAnasa iti / yatrAgniAsti tatra dhUmo'pi nAsti, yathA mahAhrada iti ca / evaMvidhenaiva vacanena dRSTAntasya dRSTAnsatvena pratipAdanasambhavAt / [udAharaNaprasaGgAdudAharaNAbhAsasya kathanam] 666. udAharaNalakSaNarahita udAharaNavadavabhAsamAna udAharaNAbhAsa: / udAharaNalakSaNarAhitya! dveSA sambhavati, dRSTAntasyAsabhyagvacanenAdRSTAntasya sabhyagvacanena vA / tatrAdhaM yathA, yo yatra hetoH sapakSa evAstitvaM syApyate / tadyathA-yatkRtakaM tadanityaM dRSTam, yathA ghaTAdiriti |'-gyaaypr0 pR0 1,2 / yatra prayojyaprayojakabhAvena sAdhyasAdhanadharmayorastitvaM syApyate sa sAdharmyadRSTAntaH |'myaaplikaa pR0 11 / 1 'sAdhyAbhAve sAdhanAbhAvo yatra kathyate sa vyatirekadRSTAnta:'parIkSA0 3-46 / 'yatra sAdhyAbhAvaprayukto heyabhAvaH khyApyate sa vaidharmadRSTAnta'-nyAyakalikA pR0 11 / "vaidhayeNApi, yatra sAdhyAbhAve hetorabhAva eva kathyate / tadyathA-yannityaM tadakRtaka dRSTam, yathA''kApAmiti |-nyaaypr0 pR. 2 / . 1 mama 'ca' adhikaH /
Page #233
--------------------------------------------------------------------------
________________ 106 nyAya-dIpikA yo'gnimaan| sa sa ghUmavAn, yathA mahAnasa iti2, yatra para ghUmo nAsti tatra tatrA'gnirnAsti, yathA mahAruda iti ca vyApyavyApakayoparItyena kathanam / 67. nanu kimidaM vyApyaM vyApakaM nAma iti cetH ucyate; sAhacaryaniyamarUpAM' vyAptikriyAM prati yatkarma tadvayApyam, vipUrvAdApeH karmaNi NyavidhAnAvayApyamiti siddhatvAt / tattu vyApyaM dhUmAdi / etAmeva vyAptikriyAM prati yatkartR tadvaghApakam, dhyApeH kartari pavuli4 sati vyApakamiti siddheH / evaM sati dhUma 1 'yatra yatra dhUmastatra tatra vahiriti sAhadharyaniyamo vyAptiH' --sarkasaM0 pR0 61 / 2 atredaM vodhyamsAhanayaniyamarUpAM vyAptimAzritya vyApyavyApakayovyutpattimukhena lakSaNaM pradarzayatA granthakatA cyApterubhayadharmatvaM prakaTitam / pramANamImAMsAkRtA'pi tathaMvoktam--'tryAptiH' iti yo vyApnoti yazca vyApyate tayorubhayodhama: / tatra yadA vyApakaSarmatayA vivakSyate tadA dhyApakasya gamyasya vyApye dharma sati, yatra dharmiNi byApyamasti tatra sarvatra bhAva eva vyApakasya svagato dharmo vyAptiH / tatazca vyApyabhAvApekSA vyApyasyaiva vyAptatApratItiH / 'yadA tu vyApyadharmatayA vyAptirvivakSyate tadA vyAppasya vA gamakasya tatraca vyApake gamye sati yatra dharmiNi vyApako. 'sti tatraiva bhAvaH, na tadabhAve'pi vyAptiriti |-prmaannmii0puu. 38 / itthaM ca vyApteyAyavyApakobhayadharmatve'pi dhyAppasyaiva dhUmAdergamakatvam, vyApakasyaiva ca balamAdergamyatvam, viziSTavyAptisadbhAvAt / vyApyasya prA ma mu pa 'vahnimAn' / magretanavyAptisthAgnizabdaprayogApekSayA pratereva 'agnimAn' pATho mUle nikSiptaH / 2 va 'ityAdi / 3 mama pa 'enAmeva' / 4 ma 'vo', ra 'duNNi' /
Page #234
--------------------------------------------------------------------------
________________ 107 3. parokSa-prakAzaH magnivyarthopnoti, yatra dhUmo vartate tatra niyamenAgnivartate iti, yAvatsavaMtra dhUmavAta niyamenAgnidarzanAt / dhUmastu na tathA'gni vyApnoti, tasyAGgArAvasthasya ghUmaM vinApi vrtnaat|| yatrAgni. vartate tatra niyamena ghUmo2 varttate itysmbhvaat| 668, 'nanvATraeNndhanamagni byApnotyeva dhUma iti cet ; 'promiti jhUmahe / yatra yatrAvicchinnamUlo3 dhUmastatra tatrAgniriti yathA, tathaiva yatra yatrA'ndhano'gniH tatra tatra dhUma ityapi sambhavAt / vahnimAtrasya' tu dhUmavizeSa prati vyApakatvameva, vyApakenaiva sahopalabdheH, vyApakasya tu vyApyAbhAve'palabdheriti bhAvaH / idaM ca cauddhaviduSA'caMTenApi hetuvinduTIkAyAM nihaMgitam / vyApmavyApakamadhikRtyAtra zloka: ; vyApakaM tadatanniSThaM vyApyaM sanniSThameva ca / sASpaM vyApakamityAH sAdhana vyApyamukhyate // ' pramANamI0 di* pR0 37 / 1 atha nAyaM niyamaH yat 'agnireva zramaM vyApnoti, na dhUmo'gnim' iti, dhUmasyA'pyA''rdaindhanAgnivyApakatvadarzanAt 'yatrA'ndhano'gnivattaMte tatra niyamena ghUmo varttate' iti, yAyatsarvayA''ndhanavati ghUmopalabdheH, tathA cAgnerapi dhUmavadvayApyatvam, tatazca tasyAgi gamakarva svIkAryamityAzayena zakate nanviti / 2 samAdhatte promiti / ghAndhanasyAgnaghUmacyApyatve'pi vahnisAmAnyasya tu vyApakatvameva / tato noktadopa iti bhAvaH / 3 vahnisAmAnyasya / 4 na vyApyatvamityarthaH / yA vartamAnAt', ma ma 'vartamAnatvAt' 2 mA ma ma 'tatra dhUmo'pi niyamena' / 3 da 'yatra yatrAnavacchinnamUlI' / 4 da 'tathA' /
Page #235
--------------------------------------------------------------------------
________________ 108 nyAya - dIpikA anumAnasya tAvanmAtrA! pekSatvAt / tato yo yo ghUmadAnasAvasAvagnimAn yathA mahAnasa ityevaM samyagdRSTAntavacanaM vaktavyam / viparItavacanaM tu dRSTAntAbhAsa evetyayamasamyagvacana rUpo'nvayadRSTAntAbhAsaH / vyatirekavyAptI tu vyApakasyAgnerabhAvo vyApyaH, vyApyasya dhUmasyAbhAvo vyApakaH / tathA sati yatra yatrAjanyabhAvastatra tatra dhUmAbhAvo yathA hrada ityevaM vaktavyam / viparItakathanaM tu, asamyagvacanatvAdudAharaNAbhAsa eva / 'adRSTAntavacanaM2 tu, anvayavyAptI vyatirekadRSTAntavacanam, vyatirekavyAptAvandayahRSTAntavacanaM ca, udAharaNAbhAsau | spaSTamudAharaNam / 6 69. natu garbhastho maitrItanayaH 3 zyAmaH, maitrItanayatvAt, sAmprata maitrItanayavat ityAdyanumAnaprayoge paJcasu maMtrItanayeSyanvayadRSTAnteSu yatra yatra maitrItanayatvaM tatra tatra zyAmatvam ityanvayavyApteH, vyatirekadRSTAnteSu gaureSvamaMtrItanayeSu sarvatra 'yatra yatra 1 parvato vahnimAn dhUmAt' ityanumAne vahnisAmAnyasyApekSaNAt, na tu vahnivizeSasya / nAto kazciddoSa iti bhAvaH / 2 pranvayadRSTAntAbhAso dvividhaH - dRSTAntasyAsamyagvacanamadRSTAntasya samyagvacanaM ca tatrAyamAdyaH // 3 anvayadRSTAntAbhAsasya ( udAharaNAbhAsasya ) dvitIyabhedamadRSTAntasya samyagvacanAkhyaM darzayati pravRSTAnteti / 4 anayorudAharaNAbhAsayorudAharaNaM spaSTamevetyarthaH / 1 'anumAtustAvanmAtrA' iti ma mu pAThaH / 2 mu 'pradRSTAntavacanaM' nAsti / tatra truTito'yaM pAThaH / 3 mu 'maMtrItanayaH' nAsti / 4 pa 'sammata ' pATha: /
Page #236
--------------------------------------------------------------------------
________________ 106 3. parokSa-prakAzaH zyAmatvaM nAsti tatra tatra maitrItanayatvaM nAsti' iti vyatirekaThyAptezca sambhAranizcitamApane mAtAdInanaye pakSe mAyabhUtazyAmatvasandehasya gunntvaat| samyamanumAna prasajyediti cetna; dRSTAntasya vicArAntarabAdhitatvAt / 70.tathA hi-sAdhyatvenAbhimatamidaM hi zyAmavarUpaM2 kArya sata svasiddhaye kaarnnmpeksste| tacca kAraNa na tAvanmaitrItanayatvam, vinA'pi tadidaM puruSAntare' zyAmatvadarzanAt / na hi kulAlAdikAmantareNa sambhavina: paTasya kulAlAdikaM kAraNam / evaM' maitrI. tanayatvasya zyAmatvaM pratyakAraNatve nizcite yatra yatra maMtrItanayatvaM natatra tatra zyAmatvam, kintu yatra tatra zyAmatvasya kAraNaM viziSTanAmakarmAnugRhItazAkAdyAhArapariNAmastatra tatra tasya kArya zyAmatvam, iti siddha 'sAmagnIrUpasya viziSTanAmakarmAnugRhItazAkAdyAhArapariNAmasya zyAmatvaM prati vyApyatvam / sa tu pakSe na 1 ato garbhasthe zyAmatvasya sandehI gauNaH, sa ca na maitrItanayatvahetoH samIcInatve bAdhakaH / tathA ca tatsamIcInameMvAnumAnamiti zaGkiturbhAvaH / 2 maitrItanayatvam / 3 maitrIputrabhinnapuruSa / 4 tato na maitrItanayatvamantareNa jAyamAnaM zyAmatvaM prati maitrItanapatvaM kAraNamiti bhAva: 1 5 itthaM ca / 6 imAmatvajanikA sAmagrI, sA cA viziSTanAmakarmAnugRhItazAkAdyAhArapariNAmaH, tatsattve eva zyAmatvasattvam, ladabhAve ca tadabhAva iti bhAva: / 7 viziSTanAmakarmAnugRhItazAkAdyAhArapariNAmaH / 8 garbhasthe maitrInanaye / - - -.ma 'gonntyaa'| 2 i mA ma mu 'zyAmarUpaM / 3 prA pa mama kunAlacakrAdikamantareNApi' /
Page #237
--------------------------------------------------------------------------
________________ nyAya-dIpikA nizcIyata' iti sandigdhAsiddhaH / maitrItanayatvaM tu zrakAraNatvAdeva / zyAmatvaM kAryaM na gamayediti : - 1 71. 'kecit 2 "nirupAdhikaH sambandho vyAptiH "" ] ityabhivAya "sAdhanAvyApakatve sati sAdhyasamavyAptirUpAdhiH" [ ] ityabhidadhate / so'yamanyonyA E 1 zyAmatvasAmagrayantargataviziSTanAma kama diratIndriyatvAnnizcayAsambhavAt / 2 maitrItanayatvasya vyAmatvaM prati kAraNatvAbhAvAdeva / 3 nanu nAkaraNatyAnmaitrItanayatvaM zyAmatvaM pratyagamakam api tu vyApyabhAvAt / vyAptihi nirupAdhikaH sambandhaH / sa cAtra nAstyeva, zAkapAkajatvopAvisasthena maMtrItanayatvasya nirupAdhikatvAsambhavAditi keSAJcidAzayaM pradarzayannAha keciditi / kecit nayAmikAdaya ityarthaH / 4 'nanu ko'yaM pratibandho nAma ? pranopAdhikaH sambandha iti brUmaH / - kiraNAvalI pR0 267 / anaupAcikaH sambandho vyAptiH / dhanopAdhikatvaM tu yAvatsvacyabhicArivyabhicArisAdhya sAmAnAdhikaraNyam, yAvatsvasamAnAdhikaraNAtyantAbhAvapratiyogipratiyogikAtyantAbhAvasamAnAdhikaraNasAdhya sAmAnAdhikaraNyaM vA / yAvatsAdhanAvyApakAvyApyasAdhyasAmAnAdhikaraNyamiti niruktidvayArthaH / - dezeSikasUtropaskAra pR0 62 / 5 'sAdhane sopAkiH sAdhye nirupAdhirevopASisvena nizveyaH / x x x upAdhilakSaNaM tu sAdhyavyApakatve sati saradhanAbhyApatyamityuktameva / --kiraNAvalI pR0 300, 301 / 'nanvanopAdhikatvamupAdhivirahaH, upAdhireva duSparikalanIya iti cenna sAdhyavyApakatve sati sAdhanAvyApakatvasyopAdhitvAt / taduktam- sAdhane sopAdhi: sAdhye nirupAdhirapAthiH / - vaizeSikasUtropaskAra pR0 13 | 'sAdhyavyApakarave sati sAdhanAvyApakatvamupAdhiH / sAdhyasamAnAdhikaraNA ityantAbhAvA 1 ma 'akAraNAdeva' | 2 mu kazcit / 3mu 'abhitaM /
Page #238
--------------------------------------------------------------------------
________________ 3. parokSa-prakAza: zrayaH / prapaJcitametadupAdhinirAkaraNaM kAruNyakalikAyAmiti virmyte| lapanatigamanayostadAbhAsayozca lakSaNakayanama 72. sAdhanavattayA pakSasya dRSTAntasAmyakathanamupanayaH-tathA cArya dhUmavAniti / sAdhanAnuvAdapurassaraM sAdhyaniyamavacanaM niga pratiyogitvaM sAdhyazyApakaravaM / sAdhanavanniSThAtyantAbhAvapratiyogisvaM sAdhanA'vyApakatvam / yathA-'parvato dhUmavAn balimattvAt' ityatrA'ndhanasaMyoga upAdhiH / tathA hi-'yatra ghUmastatrA''ndhanasaMyogaH' iti sAdhyayyApakatvam, 'yatra vahnistatrA''ndhanasaMyogo nAsti' prayogolake prAndhanasaMyogAbhAvAditi sAdhanA'vyApakatvam / evaM sAdhyavyApakatve sati sAdhanA'vyApakatvAdAndhanasaMyoga upaadhiH|-tkNsN0 pR. 114 / 'upAdhizcasuvidhaH kevalasAdhyavyApakaH, pakSadharmAvacchinnasAdhyavyApakaH, sAdhanAbakhchinnasAdhyabyApakaH, udAsInadharmAvacchinnasAdhyavyApakazceti / prAya:bhAdhanasaMyogaH / dvitIyo yathA-'vAyuH pratyakSa: pratyakSaspaniyatvAt' ityatra bahirdavyatvAvacchinna pratyakSatvavyApakamudbhUtarUpavattvam / tRtIyo yayA .-'prAgabhAvo vinAzI janyatvAt' ityatra janyatvAvacchinnAnityavatyApaka bhAvarakam / caturthastu 'prAgabhAvo vinAzI prameyatvAt' ityatra janyatvAvacchinnAnityatvarayApakaM bhAvatvam |'-tknii0 pR0 114-116 / 1 vyAptilakSaNasyopAdhigarbhavAdupAdhilakSaNasya ca vyAptighaTitasvAt / tathA ca vyAptigrahe sati upAdhigrahaH syAt upAdhigrahe Sa sati vyAptigrahaH syAditmevamanyonyAzrayaH / yathA coksam-nApyanopAdhika: sambandhaH, upAdhereva durvacatvAt / subacatve'pi durgahatvAt, sugrahatve'pyanmonyAzrayAt / sAdhyavyApakatve sati sAghanAdhyApakatvAderyAptiAhAghInagrahatvAt |'-vaishessiksuutrop0 pR0 60 /
Page #239
--------------------------------------------------------------------------
________________ 112 nyAya-dIpikA manam-tasmAdagnimAneveti / anayorvyatyayena' kathanamanayorAbhAsa: 1 avasitAmanumAnam / parokSapramANabhedasmAgamasya nirUpaNam] 73. 'athAgamo lakSyate2 / prAptavAkyanibandhanamarthajJAnamAgama: / atrAgama iti lakSyam / avaziSTa lakSaNam / arthamAnamityevatAvatyucyamAne pratyakSAdAvativyAptiH, ata uktaM vAkyanibandhanamiti / vAkyanibandhamarthajJAnamityucyamAne'pi yAdacchikasaMvAdiSu vipralambhavAkyajanyeSu suptonmattAdivAkyajanyeSu vA nadItIraphalasaMsargAdijJAneSvativyAptiH, prata uktamApteti / prAptavAkyanibandhanajJAnamityucyamAne'pyAptavAkyakarmake zrAvaNapratyakSetivyAptiH, ata uktamartheti / arthastAtparyarUDhaH6 [prayojanAruDha] iti yAvat / artha eva? 'tAtparyameva vacasi [ ] 1 viparItakramaNa, kramabhaGga netyarthaH / 2 nitim / 3 vistarato'numAnaM prarUpyAdhunA kramaprAptamAgamaM lakSayati prayeti / 4 'prAptavacanAdinivandhanamarthajJAnamAgama:' / parIkSA-2-4 prAptasya zAkyaM vacanaM tannibandhana yasyArthajJAnasyetyAptavAkyanibandhanamarthajJAnamiti / atra 'mAptazabdopAdAnAdagaurarSayatvavyavacchedaH / arthajJAnamityanenAnyApohajJAnasyAbhiprAyasUcanasya ca nirAsaH |-prmeyr pR. 125 / 5 prApto yathArthavaktA / 6 uktaM ca-'arthajAna mityetAvatyucyamAne pratyakSAdAtivyAptirata uktaM vAkyanibandhanamiti 1 vAsyanibandhanamayanAnamityucyamAne'pi yAdRcchikasaMcAdiSu vipralambha 1 mu 'ityvsij'| 2 va likhyo'| 3 da 'ttraagm'| 4 ma bhu 'tAvaducyamA' / 5 da 'yaadgvisNvaadiviprlmbh'| 6 ma mu pa 'taalpyNsp'| 7 mu 'sartha eva' nAsti /
Page #240
--------------------------------------------------------------------------
________________ 3, parokSa-prakAzaH ityabhiyuktavacanAt / tata prAptavAkyanibandhanamarthajJAnamityuktamAgamalakSaNaM nirdoSameva / yathA-"samyagdarzanajJAnacAritrANi mokSamArga:" [tattvArthasU0 1-1] ityAdivAkyArthajJAnam / samyagadarzanAdIni1 mokSasya sakalakarmakSayasya mArga upAyaH, na tu mArgAH / tato bhinnalakSaNAnAM darzanAdInAM trayANAM samuditAnAmeva mArgatvam, na tu pratyekamityayamartho mArga ityekavacanaprayogatAtparya2 siddhaH / ayameva vAkyArthaH / athavA pramANagAmA pezaNadiniliH prmitiH| [prAptasya lakSaNam] / 74. 'kaH punarayamAptaH iti cet ; ucyate; prAptaH pratyakSapramitasakalArthatve sati paramahitopadezakaH / pramitetyAdAvevocyamAne zrutakevaliSvativyAptiH, tessaabhaagmprmitsklaarthtvaat| vAkyajanyeSu guptonmattAdivAkyajanyeSu vA nadItIraphalasaMsargAdijAneSvatidhyAptiH, ata uktamApteti / prAptavAkyanibandhanajJAnamityucyamAnazyAptavAkyakarmake (kAraNe) zrAvaNapratyakSetivyAptirata uktamati / praryastAtparyarUdaH, prayojanArUDha pati yAvat / tAtparyameva vacasItyabhiyuktavacanAt vacasA prayojanasya prtipaadktvaat|'-prmeyk Ti* pR0361 prameyara0 Ti0 pR0 124 // 1 prAptasya svarUpa jijJAsamAnaH paraH pRcchati kaH punarayamApta iti / 2 'tatrAptiH sAkSAtkaraNAdiguNa: "sUkSmAntaritadUrArthAH kasyacitpratyakSAH" ityAdinA saadhitH'|-prssttsh praSTasa* pR0236 / tamA viziSTo yo:sAvApta iti bhAvaH / 3 zrutovalino hi zrutena sakalAryAn pratipadyante / mupa 'dInyanekAni', ma 'diinyetaani'| 2 mu 'prayogastAtparya / 3 ma 'sAdhyasaMga yAninivRniH' /
Page #241
--------------------------------------------------------------------------
________________ 114 nyAya-dIpikA prata uktaM pratyakSeti / pratyakSapramitasakalArtha ityetAvatyucyamAnA 'sivvativyAptiH / ata uktaM parametyAdi2 / paramAhita3 niHzreyasam, tadupadeza evAhaMtaHprAmukhyena pravRttiH / 'anyatra tu praznAnuropAdupasarjanatveneti bhAva: / navaMvidhaH siddhaparameSThI, tasyAnupadezakatvAt / tato'nena vizeSaNena tatra nAtivyAptiH / AmAsadbhAve . pramANamupanyastam / nayApikAdyabhimatAnAmAptAbhAsAnAmasarvajJa. tvAtpratyakSapramitetyAdivizeSaNenava niraas:| 675. nanu naiyAyikAbhimata prAptaH kathaM na sarvajJaH iti cet; ucyate; tasya 'jJAnasyAsvaprakAzakatvAdekatvAcca vizeSaNabhUtaM svakIyaM jJAnameva na jAnAtIti tadviziSTamAtmAnaM 'sarvajJo'ham' iti kathaM jAnIyAt ? evamanAtmajJo'yamasarvajJa eva / prapaJcitaMca 1 azarIriNo muktAtmAnaH siddhA: siddhaparameSTina ityucyante / ukta ca'gikammA aDhaguNA kisUNA paramavehavo siddhaa| soyAgaThibA jimmA uppAva-amehi saMjutA // tavyasaM0 14 / 2 niHzreyasAtirikta viSame / 3 amukhyena, gauNarUpeNetyarthaH / 4 dvitIyaprakAze / 5. vyAvRttiH, tato na tatrApyatiyyAptiriti bhAvaH / 6 namAyikA hi jJAnaM jJAnAntaravecaM manyante / tato terAptatvenAbhimato mahezvaraH svajJAnasyApravedanAtadviziSTasyAtmano'pyajJAnAnna sarvajJa iti bhaavH| 1 va 'ityucyamAne' mu 'ityetAvaducyamAne' | 2 va 'prmeti'| 3 mu paramaM hitaM' 4 ma 'sambhavati' ityadhikaH pAThaH /
Page #242
--------------------------------------------------------------------------
________________ 115 parokSa-prakAzaH sugatAbonAmAptAbhAsatvamAptamImAMsAvivaraNa'zrImavAcAryapAdai'riti viramyate / vAkyaM tu 'tantrAntaraMsimiti neha lakSyate / 1 aSTazatyAm / 2 thiimjuuttttaaklkuvH| AptamImAMsAlaGkAre (maSTasahasraghAM) ca zrIvidyAnandasvAmibhirityapi bodhyam / 3 tadityam'padAnAM parasparApekSANAM nirapekSaH samudAyo vAkyam / -praSTaza asa0 pR0 285 / 'varNAnAmanyonyApekSANAM nirapekSaH samudAyaH padam / padAnAM tu parasparApekSANAM nirapekSaH samudAyo vAkyam / -nyAyakumu0 pR0 437 / prameyaka- pR0 458 / 'yasya pratipatturyAvatsu parasparApezeSu padeSu samuditeSu nirAkAkSatvaM tasya tAvatsu vAkyatva siddhiriti pratipattavyam |'prmeyk pR0 458 / 'vAkyaM viziSTapadasamudAyaH / yadAha pAnA saMha tirvAkyaM sApekSANAM parasparam / sAlpatAH kalpanAstatra pazcAtsantu yathAyatham // ' nyAyAva0 TI0 Ti0 pU0 / 'varNAnAmanyonyApekSANAM saMhatiH padam, padAnAM tu dhAkyamiti |prmaagnyt0 4-10 / parastu vAkpalakSamitthamabhimatam-'pAkhyAtaM sAvyayaM sakAraka sa-kAraka-vizeSaNaM vAkyasaMjaM bhavatIti vaktavyam, apara pAha-pAlpAtaM savizeSaNamityeva / sarvANi chatAni vizeSaNAni ! ekatiG, ekati vAkyasaMza bhavatIti vaktavyam / ' pAta0 mahAbhA0 2-1-1 / 'tiG-subanta. ghapo vAkyaM kriyA vA kArakAnvitA |'-amrko0 / 'pUrvapadasmRtyapekSochantyapadapratyayaH smRtyanugraheNa pratisandhIyamAno vizeSapratipattihetuvAkyam |-nyaaymaa pR0 16 / 'yAnadbhiH padaradhArisamAptiH tadeka vAkyam |'-vaarnyaay0 pR0 108 / 'padasamUho vAvayam / -nyAsamA pR0 637 ! nyAyavA0 tA. pR0 434 / 'nAkyaM padagamuhaH, yathA--gAmA
Page #243
--------------------------------------------------------------------------
________________ 116 nyAya-dIpikA [ arthasya lakSaNam ] 76. 'atha ko'yamartho nAma ? ucyate; artho'nekAntaH / artha iti lakSyanirdezaH, abhiSeya iti yAvat / anekAnta iti naya zuklA daNDaneti |'-trksN0 pR0 122 / 'prathAtra prasaGgAtmImAMsakavAkyalakSaNamarthadvAreNa pradarzayitumAna sAkAjhAvayava bhede parAnAkAlazambakam / karmapradhAna puNavadekArtha vAsyamiSyate // vAkyapa0 2-4 / miSaH sAkAGkSAzamdastha vyUho vAkyaM caturvidham / suptisatrayo nayamativyApyAviyoSataH / / yAdRzazabdAnAM yAdRzArthaviSayatAkAnvayabodhaM pratyanukUlA parasparAkAGkSA tAdRzazabdastoma eSa tathAvidhArthe vaakym|'-shbdsh0 zlo.13 / 'vAkyaM syAyogyatAkAsAsaktiyuktaH pdoccyH|-saahi0v0 2-1 / "padAnAmabhiSitsArthagranthanAkAraH sandarbho vAkyam |'-kaavymo0 pR0 22 / pranyadapi vAkyalakSaNaM kazciduktam mAlyAtazabdaH (1) saGghAto(2) jAti: sAtavattinI (3) / eko'mavayavaH zabdaH (4) kamo(1) burA anusaMhatI (6,7) // padamAdyaM (4) padaM cAntya (6) padaM saapekssmityaapi(10)| vApayaM prati matiminnA bASA nyAyavedinAm / / -vAkyapa0 2-1, 2 / tatra pUrvoktameva 'padAnAM parasparApekSANAM nirapekSa: samudAyo vAkyam iti vAkyalakSaNaM samIcInam / anyeSAM tu sadoSatlAditi pratipattavyam / 4 nyAyadIpikAyAm / 1 artharaya svApa pratipAdayitumAha pratheti /
Page #244
--------------------------------------------------------------------------
________________ 3. parokSa-prakAza: 117 lakSaNakathanam / 'aneke antA dharmAH saamaany-vishess-pryaay-gunnaa| yasyeti siddho'nekAnta: / tatra saamaanymnuvRttisviruupm| taddhi ghaTatvaM pRthubudhnodarAkAraH3, gotvamiti sAsnAdimatvameva / tasmAtra vyaktito'tyAtanayannityamevamanekavRtti / anyathA 1 manekAntasya vyutpattimukhena lakSaNaM nivaghnAti aneke iti / 2 anugatAkArapratItiviSamityarthaH / atrAyaM vizeSa:-'sAmAnyaM dviviSam avatAsAmAnyaM tiryaksAmAnyaM ceti / tavorvatAsAmAnya kramabhAvipu paryAyavekatvAnvayapratyayagrAhya dravyam / tiryaksAmAnya nAnAdravyeSu paryAyeSu ca sAdRzyapratyayagrAhya sadRzapariNAmarUpam / ' yuktyanuzA0 TI0 pR. 60 / 'sAmAnya dvedhA tiryagRdhvaMtAbhedAt / 4-3 / sadRzapariNAmastiyaMka khaNDamuNDAdiSu gotvavat / 4-4 / parAparavivartavyApi dravyamUryatA bhRdiva sthaasaadissu'|4-5|| parIkSAmukha / 3 'sAmAnya dvividhaM paramaparaM ca / tatra para sattA, aparaM sattAvyApyaM dravyatvAdi / tatra nityamanekavyaktivRti sAmAnyam, nityatve sati svAzrayAnyonyAbhAvasAmAnAdhikaraNa vA / paramapi sAmAnyamaparamapi tathA'paraM tu sAmAnyaM vizeSasaMjJAmapi labhate |'-shevikopr pR0 34 / tanna yuktam-nityakarUpasya gotvAdeH kama-yogapadyAbhyAmakriyAvirodhAt / pratyeka parisamAptyA vyaktiSu vRtyayogAccAneka sadRzapariNAmAtmakameveti tiryakasAmAnyamuktam |'-prmeyr0 4-4, 10 176 / 'taccA'nityAsarvagatasvabhAvamabhyupagantavyam, nityasarvagatasvabhAvasve'yaMkriyAkAritvAyogAt / tat (sAmAnya) sarvasarvagataM svavyaktisarvagata vA ? na tAvatsarvasarvagatam ; vyaktyantarAle'nupalamyamAnatvAdayaktisvAsmavat / 'nApi svayaktisarvagatam ; prativyakti parisamAptatvenAsyA'ne 1 'paryAyA guNA' / 2 ma pa ma 'anuvRtta' / 3 mA pa 'pyubujhnodraadyaakaarH'|
Page #245
--------------------------------------------------------------------------
________________ 118 nyAya-dIpikA kasvAnuSaGgAdvayaktisvarUpavat / kATevAbhyAM nayanApanesAsamaya / kiJca, ekatra vyaktI sarvAtmanA vartamAnasyAnyatra vRttinaM syAt / tatra hi dRstistadde ze gamanAt, piNDena sahotpAdAt, taddeze sadbhAvAta, aMzavasyA vA syAt ? na tAvad gamanAdanyatra piNTe tasya vRttiH; niSkriyatvopagamAt / kiJca, pUrvapiNDArirapAgena tattatra gaccheta, aparityAgena vA ? na tAvatparityAgena, prAktanapiNDasya gotvaparityaktasthAgorUpatAprasaGgAt / nApyaparityAgena, aparityaktaprAktanapiNDasyAsmAnaMzasya rUpAderiva gamanAsambhavAt / na hmaparityaktapUrvAdhArANAM ruupaadiinaamaadhaaraantrsNkraantidNssttaa| nApi piNDena sahotpAdAt, tasyAnityatvAnuSaGgAt / nApi taI se sasvAt, piNDotpattaH prAk tatra nirAdhArasyAsthAvasthAnAbhAvAt / bhAve vA svAthayamAtravRttitvaviroSaH / nApyaMzavattayA, niraMzatvapratijJAnAt / tato vyaktyantare sAmAnyasyAbhAvAnupaGgaH / pareSA~ prayoga: 'ye yatra notpannA nApi prAga. vasthAyino nApi pazcAdanyato dezAdAmatimantaste tatrA'santaH, yathA kharotamAGga tadviSANam, tathA ca sAmAnyaM tacchunyadezotpAdavati ghaTAdike vastuni' iti / uktaM ca na yAti na ca tatrAsIsti pazcAnna bAMzavat / jahAti pUrva nAdhAramaho vyasanasantatiH ||'-prmeyk pR0 473 / kiJca, idaM sAmAnya vyaktibhyo bhinnaM cet, tat vyaktyutpattI utpadyate na vA ? yAtpadyate, tadvadevAnityatvam / noTAdyate cet, tat utpattipradeze vidyate na dA? yadi vidyate, vyaktyutpatteH pUrvamapi gRhyata / atha tadde ze tat nAsti, utpanne tu vyaktivizeSe vyaktyantarAd prAgacchati / nanu tataH sat prAgacchat pUrvavyakti parityajya Agacchati na vA ? prathamapakSe tasyAH tagrahitatvaprasaGgaH / adhAparityajya, tatrApi ki vyaktyA sahavAgacchati ki vA kenacidaMzena tava tiSThati kenacidAgacchati ? prathamavikalpe zAvale. ye'pi 'bAhuleyo'yam' iti pratIti: syAt / dvitIyavikalpastvayuktaH,
Page #246
--------------------------------------------------------------------------
________________ 3. parokSa-prakAzaH na yAti na ca tatrAste na pazcAdasti 'nAMzacat / / 'jahAti pUrva nAdhAramaho ' vyasanasantatiH // [ 6 1 iti dignAgadarzita 2 dUSaNagaNaprasaraprasaGgAt' / pRthubudhnodarAkArAdidarzanAnantarameva 'ghaTo'yaM ghaTo'yaM gaurayaM gaurayam' 116 niraMzatvenAsyAMzavattayA pravRttyasambhavAt / sAMzatve cAsya vyaktivadanitya prasaGgaH / vAyakumu0 pR0 287, 288 / 'kvacidekatra nityAtmanyAzraye sarvAtmanA vRttaM sAmAnyaM samavAyazca tAvat utpitsupraveze prAgnAsIvanAzritaprasaGgAt, nAnyato yAti sarvAtmanA pUrvAdhAraparityAgAdanyathA tadabhAva5. paGgAt nApyekadezena sAMgatvAbhAvAt, svayameva paracAyati svapratyayabAritvAt zrAzrayavinAze ca na nazyati nityatvAt pratyekaM parisamAptaM vyAhatametat / - adhTasa. 1. 216 / etaduktAneva doSAn dignAgoktakArikayA mUle dIpikAkAroM darzayati na yAtIti / * , " 1 gotvAdisAmAnyaM hi vyaktyantaraM na gacchati niSkriyatvopagamAt / 2 vyaktidezaM yatra gopiNDa utpadyane tatra na gopiNDotpAdAtpUrya vidyate, dezasyApi tasya golyApatteH / 3 na vA gopiNDotpAdAnantaraM tena sahotpadyate, tasya nityatvAbhyupagamAt / granyathA'nityatvAnuSaGgAt / 4 na cAMzasahita niraMgatva pratijJAnAt, anyathA sAMgatyaprasaGgAt / 5 na ca prAktanamAdhAra gopiNDaM tyajati tasyAgotvApatteH / 6 tadevaM gotvAdisAmAnyasya nityakasarvagatatvAbhyupagame etaM paNanaM parimucyate sodhyaM yogaH / graho AzcaryaM kaSTaM vA eteSAmaparihArye vyasanasantatiH dUSaNa paramparA, vRdhA sthitiritiyAvat / 7 kArithaM dharmakIrtiviracite pramANavAsike'pi (1-153 ) mUlarUpeNopalabhyate / paramatra granthakRtA nAmollekha purassara dignAgasyoktA / tataH sambhavati dignAgasyaiva kasyacid granthasyeyaM kArikA syAditi / 8 dignAge1 pa 'nAzavat' / 2 mu 'duSita' /
Page #247
--------------------------------------------------------------------------
________________ 120 nyAya-dIpikA ityAdyanuvRttapratyayasambhavAt' / 'vizeSo'pi 'sthUlo'yaM ghaTaH, sUkSmaH' ityaadivyaavRttprtyyaalmbn| ghaTAdisvarUpameva / 'tathA cAha bhagavAn mANikyanAndabhaTTAraka:-"sAmAnya-vizeSAtmA tadarthaH" [parIkSA0 4-1] iti / 77. "paryAyo dvividhaH-arthaparyAyo vyaJjanaparyAyazceti / tatrArthaparyAyo bhUtatvabhaviSyatvasaMsparzarahitazuddhavartamAnakAlAvaracchinnaM vastusvarUpam / tadetadRjusUtramayaviSayamAmanantyabhiyuktAH / etadekadezAvalambinaH khalu saugatA: kSaNikavAdinaH / vyanjana vyaktiH pravRttinivRttinivandhanaM jalAnayanAdyarthakriyAkAritvam, tenopalakSitaH paryAyo vyaJjanaparyAya:, mRdAde; [yathA] piNDasthAsa-koza-kuzUla-ghaTa-kapAlAdayaH4 paryAyAH / noktakArikayA darzitAni dUpaNAni, teSAM gaNaH samUhastasya prasaro vistarastasya prasaGgastasmAdityarthaH / 1 anugatapratItibhAvAt / tato ghaTatvAdisAmAnyaM ghaTAdivyakteH kathavibhinnamevetyavaseyam / 2 taduktaM parIkSAmukhe-'vizeSazca / 4-6 / paryAyavyatirekabhedAt // 4-7 / ekasmin dravye kramabhAvinaH pariNAmAH paryAyA prAsmani harSaviSAdAdivat / 4-8 / arthAntaragato visadRzAriNAmo vyatireko go-mahiSAdivat 14-613 svoktameva pramANayati tathA cAheti / 4 saMkSepattaH sAmAnya vizeSaM ca nirUpya pani nirUpayitumAha paryAyati / 1 mu 'vlmvnN'| 2 pa ma 'kAlatvAva' / 3 mA 'nibandhamajalAnaya. nAcayakriyAkArikhe', ma pa ma nibandhanajalAnayanAdyarthakriyAkAritva' / 48 'kapAlamAlAdayaH' /
Page #248
--------------------------------------------------------------------------
________________ 3. parokSa-prakAzaH 378, 'yAvadravyabhAbinaH sakalaparyAyAnuvatino guNAH tula-rUpa -- havira marambandhino hi vastusvAdayaH piNDAdiparyAyAnanuvartante, na tu piNDAdayaH sthAsAdIn / tata! eva paryAyANAM guNebhyo bhedH'| 'yadyapi sAmAnya vizeSI paryAyo tathApi saGketagrahaNanivandhanatvAcchandavyavahAraviSayatvAcnAgama? 1 guNaM lakSayati yAvaditi / 2 vastutvapnamayatyAdayaH sAmAnyaguNAH / rUparasAdayo vizeSaguNAH / teSAM lakSaNaM tu sarveSvavizeSeNa hi ye dravyeSu ca guNAH pravartante / te sAmAnyaguNA iha yathA sadAdi pramANataH siddham / / tasminneva vivakSitavastuni magnA ihevamiti cijjaaH| jAnAdayo payA te dravyapratiniyamitA vizeSaguNAH / / -adhyAtmaka02-7, 8 / 3 guNaparyAyayoH ko bhedaH? ityatrocyatte, sahabhAvino guNAH, kramabhAbinaH payA~yA iti / guNA hi dravyeNa saha vikAlAvacchedena vartante, na tu pAyAH, tepA kramavattitvAditi bhAvaH / tathA phoktam ancayinaH kila nityA guNAzca nirguNAvayavA hyanantAMzAH / emAzrayA vimAzaprAdurbhAvAH svazaktibhiH zazyan / / vyatirekigo hyanityAstatkAle dravyatanmayAzcApi / te parSApA dvividhA dravyAvasthAvizeSadhAMzAH / / --adhyAtmaka0 2-6, 6 / 4 nanu sAmAnyavizeSAvapi paryAyAveva, tatkazramatra tayoH paryAyebhyaH pRthaga nirdeza ityata prAha yadyapoti / sAmAnyavidhI sapi paryAyAveva sathApyA''gamaprakaraNAnurodhAttayoH pRthanirdezakartavyasyAvazyakatvAdini / 1 da 'mata' / 2 mu 'nibandhanasya shbdvyvhaarvipytvaadaagm'|
Page #249
--------------------------------------------------------------------------
________________ 122 nyAya-dIpikA prastAve tayoH pRthagnirdezaH / / tadanayorguNaparyAyayoH dravyamAzrayaH, "guNaparyayavad dravyap" [ tattvArthasU0 1 38 ] ityAcAryAnuzAsanAt' / tadapi sasvameva "sattvaM dravyam" [ ] ityakalaGkIyavacanAt 21 [satvaM dvidhA vibhajya dvayorapyanekAntAtmakatvaprarUpaNam ] 176. 'tadapi jIvadravyamajIvadravyaM ceti saMkSepato dvivigham / 'dvayamapyetadutpattivinAzasthitiyogi "utpAdavyayazrAvyayuktaM sat" [ tatvArthamR0 5-30 ] iti nirUpaNAt / tathA hi-jIva 1 upadezAt / 2 bhagavatA zrI umAsvAtinA'pyuktam-- 'sadravyalakSaNam' - tavAyaMsU0 5-26 / 3 tvamapi / 4 jIvadravyamajIvadravyaM cApi / 5 samantabhadra svAmibhirapi tathaiva pratipAdanAt / tathA hi ghaTa-mauli suvarNArthI nAzotpAda sthitiSvayam / zoka- pramoda - mAdhyasthyaM jano yAti sahetukam // payovrato na dadhyati na payo'tti radhivrataH / agorasavrato nobhe tasmAttasvaM prayAtmakam // y - -- prAptabhI0 10 kA 0 56, 601 idamatrAkUtam sarvaM hi vastujAtaM pratisamayamutpAdavyaya prauvyAtmakaM mamanubhUyate / padArtho hi janasya ghaTavinAze zoka, mukuTAcino mukuTatvAdehaH, suvarNAcinazca suvarNasattve mAdhyasthyaM jAyamAnaM dRzyate / na caita nirhetukaM sambhavati tena vijJAyate suvarNAdivastu utpAdAditrayAtmakam, tadantareNa zokAdyanupapateriti / evaM yasya paye dugdhamevAhaM bhuje iti yataM | da 'tanayo' | 2 thA pa 'ityAkarajavacanAt', pAsuna 'ityAkarajavacanAt ' te pATo nikSiptaH / sa ca yuktaH pratibhAti / -sampA0
Page #250
--------------------------------------------------------------------------
________________ 3. parokSa-prakAzaH 123 dravyasya svargaprApakapuNyodaye sati manuSyasvabhAvasya dhyayaH, divya1. svabhAvasyotpAdaH, caitanyasvabhAvasya dhrauvyamiti / jIvadravyasya 'sarvathaikarUpatve2 puNyodayavaiphalyaprasaGgAt / sarvathA bhede puNyavAmanyaH phalabAnanya iti puNyasampAdanavaiyaryaprasaGgAt' / uparopakAre'pyAtmasukRtArtha meva pravartanAt4 tasmAjjIvadravyarUpeNAbhedo manuSya devaparyApArako bheda iti pratiniyAlidalavirodhI bhedAbhedI praamaannikaavev| niyamaH, nAso dadhyatli-dadhi bhuMkta / yasya ca damyahaM bhuje iti vratam nAso potti-dugdha bhukte / yasya cAgorasamaha bhuje iti vratam, nAsAbubhayamatti / kutaH ? gorasapaNa tayArakatvAt / dugdhannatasya dadhirUpeNAbhAvAt, dacitratasya payomapaNAbhAvAt, agorasatratasya dadhidugdharUpeNAbhAvAt / tasmAttattva basnu prayAtmavAM sthityutpativyayAtmakaM sughaTametadanekAnte jainamate dati |'praaptmo0 R0 kA0 60 / zrIpaNDitaprabararAjamallenApyuktam kazcitparyavigamavyeti vazyaM aa deti samakAle / anyaH paryayabhavarSamAreNa zAzvataM dravyam // -pradhyAtmaka0 2-16 / 1 paryAyebhyaH sarvathAbhede / 2 manuSyAdiparyAya myo jIvana vyasya kathaJcidapyanvayAbhAtre kRtasya phalAbhAvAdakRtasya ca phala prApte: puNyasampAdana vyarthameva syAt / kRtanAzAkRtAbhyAgamaprasaGgazca syAditi bhAva: / 3 . mAvatRbhUyamAnau bhedAbhedI mithyAbhUto viruddhau vaa| tayA coktaM zrI I ma mu 'dev'| 2 ma pa 'kAntarUpe', mu 'kAntarUpatve' / / ma 'kAro'pyA', ma 'kArasyApyA' / 4 4 'prartamAnAt', mu 'pravarttamAnatvAt' / 5ma 'manuSyaparyAyadevaparyAya' / 6 va 'pratiniyama' /
Page #251
--------------------------------------------------------------------------
________________ 124 nyAya-dIpikA 680, tarthavAjIvasyA mRdravyasyApi mRdaH piNDAkArasya vyayaH, pRthubudhnodarAkArasyotpAdaH, mRdrUpasya dhruvatvamiti siddhamutpAdAdiyuktatvamajIvadravyasya2 ! svAmisamantabhadrAcAryAbhimatAnusArI vAmano'pi sadupadezAtprAktanamajJAnasvabhAvaM hantumuparitanamarthajJAnasvabhAvaM svAkartuM ca yaH samartha prAtmA sa eva zAstrAdhikArItyAha "na zAstramasadvyazvarthavat"[ ]iti / tadevamanekAntAtmaka vastu pramANavAkyaviSayatvAdarthatvenAvatiSThate / tathA ca prayogaH-'sarvamanekAntAtmakaM sattvAt / yaduktasAdhyaM na, tannoktasAdhanam, yathA gaganAravindamiti / 681. nanu yadyapyaravindaM gagane nAstyeva tathApi sarasyastIti tato na sattvarUpahetubaLyAvRttiriti 5 cet; tahi tadetadaravindamadhikaraNavizeSApekSayA sadasadAtmakamanekAntamityanvayadRSTAntatva' bhavataMva pratipAditamiti santoSTavyamAyudhmatA / 'udAhRtavAkye. bhadrAcAryaH pramANagocarau santo bhedAbhedI na sNvRtii| tAvakannAviruddhau te guNamukhyavivakSayA // ___-prAptamo0 kA 36 / 1 yaduktam'ta vyaparyAyAnmA'rtho bahiranamazca tttvtH|' ' -ladhoya0 kA 7 / 2 aravindasyeti zeSaH / 3 pratyakSeNAnumAnena ca vastuno'nekAntA1 mu tathaivAjIvadravyasyApi' 2 ma ma mjiivsy'| 3 mu 'bhimtmtaanu'| 4 grAma ma 'satvahetu' / 5 va mu 'iti' nAsti /
Page #252
--------------------------------------------------------------------------
________________ 2. pakSi prakAzaH 125 nApi samyagdarzanajJAnacAritrANAM mokSakAraNatvameva, na saMsArakAraNatvamiti vipayavibhAgena kAraNAkAraNAtmakatvaM pratipAdyate / 'sarva vAkyaM sAvadhAraNam iti nyAyAta / evaM pramANasiddhamane5 kAntAtmaka bstu| [nayaM strarUpataH prakAratazca giAya saptabhaGgIpratipAdanam 82. nayA vibhjynte| / nanu ko'yaM nayo nAma2 ? ucyate; pramANagRhInArthakadezagrAhI 'pramAturabhiprAyavizepa:3 | "nayo jJAturabhiprAyaH [laghIyakA0 52] ityabhidhAnAt / sa nayaH saMkSepeNa vaidhA'--dravyArthika kAraH paryAyAthikanayazceti / tatra davyAzikamayaH hamavatvaM prasAdhyAgamenApi tatprasAdhanArthamA udAhuteti / ayaM bhAna:'samyagdarzanajJAnavAripANi mokSamArgaH' ityAgamo yathA samyagdarzanAdiagANAM samuditAnAM mokSakAraNatvaM pratipAdayati tathA saMsArakAraNatvAbhAvamapi / tathA cAgamAdapi samyagdarzanAdInAM kAraNAkAraNAtmakatvamanekAntasvarU pratipAditaM boddhavyam / 1 zrutajJAninaH / abhinAyo viSakSA / 2 sampUrNa zlovAritvattham jAnaM pramANamAtmAderupAyo nyAsa iSyate / nayo jJAturabhiprAyo muktio'yaparigrahaH // ___3 'nayoM dvividhaH-pratyAzrikaH garyAyAthikazca / paryApAthikanayena paryAyatatvamadhigantavyam / itareSAM nAmasthApanAdravyANAM dravyAdhikena, sAmAnyAtmakalyAt |'-mdhigi01-6| yathoktaM zrIvidyAnandasvAmibhiHsaMkSeSAd dvau vizeSeNa drvypryaaygocrau|'.-t0 zlo0 pR0 268 / _ ---- 1 da 'ava nayaM vibhannati' paatthH| 2 va 'nAma nyH| 3 mama 'nayaH' ityadhika. pAThaH / 25 - --
Page #253
--------------------------------------------------------------------------
________________ bhyAya-dIpikA dravyaparyAyarUpamekAnekAtmakamanekAntaM pramANapratipannamartha vibhajya paryAyAthikanayaviSayasya bhedasyoparArjanabhAvenAvasthAnamAtramabhyanujAnan / svaviSayaM dravyamabhedameva vyavahArayati, "nayAntaraviSayasApekSaH santrayaH"[ ]ityabhidhAnAt / yathA suvarNamAnareti / atra hAzima dayApiNA savarNadravyAnayanacodanAyAM kATakaM kuNDala keyUra copanayannupanetA kRtI bhavati, suvarNarUpeNa kaTakAdInAM bhedAbhAvAt / dravyAthikanayamupasajanIkRtya pravartamAnaparyAyArthiphanayamabalambya kuNDalamAnayetyukte na kaTakAdau pravartate, kaTakAdiparyAyAt kuNDalaparyAyasya bhinnatvAt / tato dravyAthikanayAbhiprAyeNa suvarNa syaadekmev.| paryAyAthikanayAbhiprAyeNa syAdanekameva / nAme gobhayanayAbhiprAyeNa syAdekamanekaM ca / yugapadubhayaHnayAbhiprAyega syAdavaktavyam, bugapatprAptena nayadvayena viviktasvarUpayo rekatvAnekatvayovimarzAsambhavAt / na hi yugapadupanatena zabdadvayena ghaTasya pradhAnabhUtayo rUpavattvarasavatvayoviviktasvarUpayoH pratipAdanaM zakyam / tadetadavaktavyasvarUpaM tattadabhiprAyarUpa. 'sa dravyArthikaH paryAyArthikazca / dravati droyati aguvat iti dravyam, tadevArtho'sti yasya so myAdhikaH / ' laghIya. kA. svii30| 1 uktaM camevAbhevAtmake zeye bhedAbhedAbhisandhayaH / the te'pekSAnapekSaramyA lakSyante nayadurnayAH // -- ladhopa0kA. 30 / 14 'mabhyanujAnAnaH' / 2. mu 'kaTakAdiparyAyasya tato bhinnA [t| 3 da'ca' nAsti / 4 va evaM ca yugpbhy'| 5 mA ma mu 'kA' (stvyo|
Page #254
--------------------------------------------------------------------------
________________ . 3. parokSa-prakAzaH 127 natenaikatvAdinA samucitaM syAdekamavatavyam, syAdanekamavaktavyama, syAdekAnekamavaktavyamiti syAt / saMghA nayaviniyogaparipATI saptamaGgItyucyate, bhaGgazabdasya vastusvarUpabhedavAcakatvAt saptAnAM bhaGgAnAM samAhAraH saptabhaGgIti' siddheH| 83. nanvekatra vastuni saptAnAM bhaGgAnAM kathaM sambhava: iti cet ; yathaikasmin rUpavAn ghaTa: rasavAn gandhavAna sparzabAniti 1 manu keyaM saptabhaGgI iti cen; ucyate; 'praznavazAdekA vastunyavirona vidhiniSedharalpanA gapnAGgo-nasvArthavAsika 1-6 / 10 nyAyavinizca'pi thImadakaladevaSktam dravyaparyAyasAmAnyavizeSavibhAgataH / syAdvidhiniSedhAbhyAM saptamaGgI pravartate / / 451 // ' dhIyazojijayo'pyAha-'ekatra vastunyekakadharmaparyanuyogavazAdavirodhena vyastayoH samastayozca vidhiniSedhayoH kalpanayA syAtkArAGkitaH saptadhA 15 vAkyaprayogaH saptabhaGgI / iyaM ca saptabhaGgI vastuni pratiparyAya saptatridhadharmANAM sambhavAt saptavidhasaMzavotyApitasaptavijijJAsAmUlarAptavidhapraznAnurodhAdupapadyate |'-jntrkbhaa0 pR0 16 / 'nanu ekatrA'pi jIvAdivastuni vidhIyamAnaniSidhyapAnAnantadharmasadbhAvAtta kalpanA'nantabhar3I syAn (na tu saptamajI): iti cenna; anantAnAmapi saptamaGgInAmiSTa- 20 tvAta, tavakalvAnekatvAdikalpanayA'pi saptAnAmeva bhaGgAnAmupapatteH, pratipAdyapadanAnAM tAvatAmeva sambhavAn, praznavazAdeva saratabhaGgIti niyamavacanAt / saptavitha eva tatra praznaH kuta iti cet, saptatrijijJAsAghaTanAt / sApi saptavidhA kRta iti nen, saptadhA saMyotpanaH / saptarSava saMzayaH kathamiti cen, dvipayavastughabhasaptavidhatvAta |'-prsstts* pR0 25 .125, 126 / 2 nete vasniSThAH sapta dharmA ityatrocyate (1) mattvam,
Page #255
--------------------------------------------------------------------------
________________ nyAya - dIpikA pRthgvyvhaarnibndhnaa| rUpavattvAdisvarUpabhedAH sambhavanti tathaiveti santoSTavyamAyuSmatA / 6 84. evameva paramadravyArthikanayAbhiprAyaviSayaH paramadravyaM sattA2, tadapekSayA "ekamevAdvitIyaM brahma, neha nAnAsti kiJcana", sadrUpeNa vetanAnAmacetanAnAM ca bhedAbhAvAt / bhede tu sadvilakSaNatvena teSAmasattvaprasaGgAt / 125 85. Ravayastu paramArthikaH sa hi bhUtatvabhaSiSyatvAbhyAmaparAmRSTaM zuddhaM vartamAna kAlAvacchinnavastusvarUpaM 3 parAmRzati / tannayAbhiprAyeNa bauddhAbhimatakSaNikatvasiddhiH / ete nayAbhiprAyAH sakalasvaviSayAzeSAtmaka manekAntaM pramANaviSayaM vibhajya vyavahArayanti / syAdekameva vastu dravyAtmanA na nAnA4, syAsAnaMda paryAyAtmanA naikamiti / tadetatpratipAditamAcAryasamantabhadrasvAmibhiH 'anekAnto'pyanekAntaH pramANa- nayasAghanaH / anekAntaH pramANAtte tadekAnto'pitAtayAt // [ svayambhU0 106 ] iti / (2) asattvam, (3) kramAgatobhayaM sattvAsattvAkhyam, (4) sahApitobhayamavaktavyatvarUpam, (5) sattvasahita matra ktavyatvam, (6) asattvasahitamavakAvyatvam, (7) sattvAsattvaviziSTamanastvamiti / 1 nanu sarvasya vastuno'nekAntAtmakatve'nekAntasyApyanekAntAramakatvaM 1 'nibandhana' 2 mu 'paramadravyasattA' 3 ma mu 'vasturUpaM' | 4 ma ga syAdekameva dravyAtmanA vasta no nAnA'
Page #256
--------------------------------------------------------------------------
________________ 3. parokSa-prakAzaH 126 'aniyatAnekadharmavadvastuviSayatvAtpramANasya, niyatakadharmavadvastuviSayatvAcca nayasya / yadyenAmAItI sarrANamulladhya sarvathakamevAdvitIyaM nAza neha nAnAsti ninAda. kAcidapi ! ganA netyAgrahaH syAttadetadarthAbhAsaH / etatpratipAdaka vacanamapi2 AgamAbhAsaH, pratyakSeNa "satyaM bhidA tattvaM bhidA' [ ] ityAdinA''gamena ca bAdhitaviSayatvAt / sarvathA bheda eva, na kathaJcidapyabheda ityatrApyevameva vijJeyam', sadrUpeNApi bhede'sata: parikalpanIyam, tathA cAnavasthA ityavAha anekAnto'pyanekAnta iti / idamatrAkRtam-pramANanayasAdhanatvenAnekAntA'pyanekAntAtmakaH / pramANaviSayApekSayA nekAntAtmakaH, vivakSitanaviSayApekSayA ekaantaatmkH| ekAnto dvividhaH--samyagekAnta: midhyekAntazca / tatra sApekSaH samyagekAntaH, sa eva nayaviSayaH / aparastu nirapekSaH, sa na nayaviSayaH, api tu bunayaviSayaH; mithyAkhyatvAt / taduktam-'nirapekSA nayA mithyA sApekSA vastu te'rthakRta' iti / tathA cAnakAntagyApyanekAntAtmakatvamaviruddham, pramANapratipanne vastanyanavasthAdidopAnavakAzAditi dhyeyam / / 1 pramANanayayoH ko bhedaH ? ityAta prAha aniyateti / uktaM ca "prarthasthAnekarUpaspa ghI: pramANaM tadaMzAdhIH / nayo dharmAntarApekSA durnayastannirAkRtiH // ' 2 tasyApi pratyakSAdinA bAdhitatvAzyAbhAsatvaM bAdhyamiti bhAvaH / amara 1 da 'tatkathaMcidapi / 2 prApa pAlapratipAdakamapi vacana', mama 'entytipaadktivcn|
Page #257
--------------------------------------------------------------------------
________________ 130 nyAya-dIpikA arthakriyAkAritvAsambhavAt / 86. nanu pratiniyatAbhinAyagocaratayA pRthagAtmanAM parasparasAhacaryAna pekSAyAM / mizyAbhUtAnAmekatvAnekatvAdInAM2 dharmANAM sAhacaryalakSaNasamudAyo'pi mithryaveti cet, tadaGgIkurmahe, parasparopakAryopakArakabhAvaM binA svatantratayA narapekSyApekSAyAM paTasvabhAvavimukha tantusamUhasya zItanivAraNAdyarthakriyAvadekatvAnekatvAdonAmartha kriyAyAM sAmarthyAbhAvAt kathaJcinmidhyAtvasyApi sambhavAt / taduktamAptamImAMsAyA svAmisamantabhadrA- : cAyaHmithyAsamUho mithyA cenna mithyakAntatAsti naH / pApekSayA'pi ghaTAdivastUnAM sarvathA bhede'mattvaprasaGgAt / tathA ca khapuSpavadeva tatsarva syAt / taduktam sadAtmanA ca bhinna cet jJAnaM zeyAt dviSA'pyasat / zAnAbhAve kathaM mayaM bahirantazca te viSAm / / --prAptamI0 kA 30 / 1 arthakriyAkAritvaM hi sato lakSaNam / asattve ca tamna svAditi bhAvaH / 2 anekAntatatve dUSaNamudrAdayan para: zaGkate nanviti / 3 svoktameva prakaragaphAraH zrImatsamantabhanasvAmivacanena pramANayatti taduktamiti / 4 asmAH kArikAyA ayamarthaH--nanu ekatvAnekatva-nitya 1 ma sAhaba nagekSANAM' / 2 mu 'mekatvAdInAM' / 3 pa vimuktasantu. samUhasya', ma 'vimuktasya tantasamUhasya :
Page #258
--------------------------------------------------------------------------
________________ 3. parokSa-prakAza 'nirapekSA nayA mithyA sApekSA vastu te 'yaMkRt ||10||iti 1 57. tato "nayapramANAbhyAM vastusiddhiH' iti siddhaH siddhAntaH / paryAptamAmamapramANam / tvAnityatyAdInAM sarvathaikAntarUpANAM dharmANA mithyAtyAttatsamudAyarUpa syAdvAdibhiramyupagato'nekAnto'pi midhyava syAt / na hi viSaNikAyA viSatve tatsamUhamyAkSitvaM kaidicadamyUpagamyate / nanna yuktam mithyAsamUhasya janaranabhyupagamAn / mithyAtvaM hi nirapekSatvam, tamaca nAsmAbhiH svImiyate, mApekSANAmeva dharmANAM samUhalyAnaMkAntatvAbhyugagamAt / tata eva cArthakriyAkAritvam, arthaviyAkAritvAcca deSAM vastutyam / kama-yogapadyAbhyAM ghanekAnna evAyaMkriyA vyAptA, nityakSaNikAyekAnte tadanupapatteH / tathA ca nirapekSA nayA midhyA-arthakriyAkAritvAbhAvAdasamyak, pravastu ityarthaH 1 sApekSAstu te vastu-samyak, arthakriyAkAritvAditi dik / 1 nirapekSatvaM pratyanIkadharmasya nirAkRti: sApekSatvamupekSA, anyayA pramANanayAvizeSaprasaGgAt / dharmAntarAdAnogekSAhAni-lakSaNasyAt pramANanaya-. durnayAnAM prakArAntarAsambhavAcca / aSTaza0kA0 108 / 2 te sApekSA nyaaH| 3 prakriyAkAriNo bhavantIti kriyAdhyAhAraH / 4 pUrvoktamevopasaharati tato ini / 5 nayAbdasyAlpAta ratvAt 'pratyAsanerbalIyAn' iti nyA. yAcca pUrvanipAno bodhyaH / 6 yaH khalu 'pramANanayaradhigamaH' iti milAtaH prakaraNAdAvupanyastaH ma siddha iti bhAvaH / . bhAgamAlyaM pakSa pramANaM yayepsitaM namAptam /
Page #259
--------------------------------------------------------------------------
________________ myAra-dIpikA 'madgurorvarddhamAnezo varddhamAnadayAnidheH / zropAvasnehasambandhAt siddhayaM nyAyadIpikA2 // 2 // iti zrImahalamAnabhaTTArakAcArya gurukAruNyasiddhasArasvatodayazrImadabhinavadharmabhUSaNAcAryaviracitAyAM nyAparIpikAyAM parokSaprakAzastRtIyaH3 // 3 // samApteyaM nyAyadIpikA / -:: 1 granthakArA: zrImadabhinavadharmabhUSaNa yatayaH prArabdhanirvahaNaM prakAzayanAhurmaguroriti / sugamamidaM padyam / samAptametatprakaraNam / jainanyAya-pravezAya zAlAnAM hitakArakam / dIpikAyAH prakAzAkyaM TippaNaM racitaM mayA // 1 // disahasrakavarSAbbe hapAte vikramasaMjake / bhAvasya sitapaJcamyAM siddhamesassubodhakam / / 2 / / matimAndhAtpramAdAvA yadatra skhalanaM pacin / saMzomyaM takhi viniH mantadhyaM guNadRSTibhiH / / 3 // iti zrImadabhinavadharmabhUSaNapativiracitAyA nyAyadIpikAyA nyAyatIrtha janadarzanazAritra-nyAyAcAryapaNDitavaranArIlAlena racitaM prakAzAsyaM TippaNaM samAgnam / -:: 14 'yadguro pAThaH / 2 padyamidaM ma pa mu pratiSu nopalabhyate 1 3 zrA para 'parokSaprakAzastRtIyaH' pATho nAsti / tatra 'pAgamaprakAzaH' iti pATho varttate |-smpaa
Page #260
--------------------------------------------------------------------------
________________ zrI-samantabhadrAya namaH zrImadabhinava-dharmabhUSaNa-yati-viracita nyAya-dIpikA hindI anuvAda pahalA prakAza maMgalAcaraNa aura grantha-pratimApanya ke prArambha meM maMgala karanA prAcIna bhAratIya prAstika paramparA hai / usake bhaneka prayojana aura hetu mAne jAte haiM / 1 nivighnazAstra-pari-samApti 2 ziSTAcAra-paripAlana 3 nAstikatA parihAra 4 kRtajJatA prakAzana praura 5 shissy-shikssaa| ina prayojanoM ko saMgraha karane vAlA nimnalikhita padya hai, jise paNDita prAzAvarajI ne apane anagAradharmAmRta ko TokA meM uddhRta kiyA hai : nAstikatvaparIhAraH ziSTAcAraprapAlanam / puNyAvAptizca nivighnaM zAstrAdAvAptasaMstavAt / /
Page #261
--------------------------------------------------------------------------
________________ nyAya-dIpikA isameM nAstikatAparihAra, ziSTAcAraparipAlana, puNyAvApti aura nivinazAstra parisamAptiko maGgalakA prayojana batAyA hai| kRtajJatA. prakAzanako prAcArya vidyAnandane aura ziSyazikSAko prAcArya abhayavevane' prakaTa kiyA hai / inakA vizeSa khulAsA isa 5 prakAra hai : 1. pratyeka granthakArake hRdaya meM pranthArambhake samaya sarva prathama yaha kAmanA avazya hotI hai ki merA yaha prArambha kiyA pranyarUpa kArya nirvighna samApta ho jAya / vaidikadarzamameM 'samAptikAmo maGgalamAcaret' isa vAkya ko zruti-pramANa ke rUpa meM prastuta karake 10 samApti aura maGgala meM kAryakAraNabhAva ko sthApanA bhI kI gaI hai| nyAyadarzana aura vaizeSika darzana ke pIche ke anuyAyiyoM ne isakA aneka hetunoM aura pramANoM dvArA samarthana kiyA hai| prAcIna nayAyikoM ne samApti aura maGgala meM avyabhicArI kAryakAraNabhAva sthira karane ke lie vinayasako samApti kA dvAra mAnA hai aura 15 jahA~ maGgala ke hone para bhI samApti nahIM dekhI jAtI vahAM maGgala meM kucha kamo ( sAdhanavaMguNyAdi ) ko batalAkara samApti aura maGgansa ke kAryakAraNabhAva ko saGgati biThalAI hai| tathA jahA~ maGgala 1 "abhimataphalasiddharampapAya: subodhaH prabhavati sa ca zAstrAt tasya cotpattirAptAt / iti bhavati sa pUjyastaraprasAdAtmayuddhanaM hi kRtamupakAra sAghavo vismaranti / / " -tasvArtha zlo. pR. 2 / 2 dekho, sanmatitakaMTIkA pR. 2 / 3 dekho, siddhAntamuktAvalI pa, 2, dinakarI TIkA pR.6 /
Page #262
--------------------------------------------------------------------------
________________ pahalA prakAza ke binA bhI anya-samApti dekhI jAtI hai vahA~ anibaddha brAdhika athavA mAnasika yA janmAntarIya maGgata ko kAraNa mAnA jAtA hai / navIna naiyAyikoM kA mata hai ki maGgala kA sIdhA phasa to viznadhvasa hai aura samApti granthakartA ko pratibhA, buddhi aura puruSArtha kA phala hai| inake mata se vighnadhvaMsa aura maGgala meM kAryakAraNa* 5 bhAva hai| jama tArkika prAcArya vidyAnanda ne kinhIM janaranArya ke nAma se nirvighnazAstraparisamApti ko aura vAdirAja' prAdi ne nivighnatA ko maGgAla kA phala prakaTa kiyA hai| 2. maGgasa karanA eka ziSTa kartavya hai| isase sadAcAra kA 10 pAlana hotA hai| ataH pratyeka ziSTa granthakAra ko ziSTAcAra paripAlana karane ke lie anya ke prArambha meM maGgala karanA Avazyaka hai| isa prayojana ko pA0 haribhadra aura vidyAnanda ne bhI mAnA hai| 3. paramAtmA kA guNa-smaraNa karane se paramAtmA ke prati anyapharsA kI bhakti aura zraddhA sathA mAstikyabuddhi syApita hotI hai|| aura isa taraha nAstikatA kA parihAra hotA hai / prataH granthakartAko grantha ke Adi meM nAstikatA ke parihAra ke lie bhI maGgala karanA ucita aura pAvazyaka hai| 4. apane prArampa pragya kI siddhi meM adhikAMzataH gurujana hI nimitta hote haiN| cAhe unakA sambandha granya-siddhi meM sAkSAt ho 24 yA paramparA / unakA smaraNa avazya hI sahAyaka hotA hai| yadi unase yA unake race zAstroM se mudoSa na ho to pranya-nirmANa nahIM 1 muktAvalI pR0 2, dinakarI pR6 / 2 tattvArthazlokavAttika pR0 1 / / 3 nyAyavinizcayavivaraNa listritaprati patra 24 anekAntajayapatAkA pR02| 5 tattvArthazlo0 pR0 1, mAptapa0 103 /
Page #263
--------------------------------------------------------------------------
________________ nyAva-dIpikA / ho sktaa| ihAliye pratyeka kRtana granthakAra kA kartavya hotA hai ki vaha apane grantha ke prArambha meM kRtajJatA-prakAzana ke lie parApara guvanoM kA smaraNa kre| ataH kRtajJatA prakAzana bhI maGgala kA eka pramukha prayojana hai| isa prayojana ko prA. vidyAnandAdi ne 5 svIkAra kiyA hai| 5. prantha ke prArambha meM maGgalAcaraNa ko nibaddha karane se ziSyoM, praziSyoM aura upaziSyoM ko maGgala karane ko zikSA prApti hotI hai| ataH ziSyA api evaM kuryuH' arthAt ziSya- samudAya bhI zAstrArambha meM matala karane kI paripATo ko kAyama rakkhe, isa 10 bAta ko lekara ziSya-zikSA ko bhI maGgala ke anyatama prayojana rUpa meM svIkRta kiyA hai| pahale batalA pAe haiM ki isa prayojana ko bhI jainAcAryoM ne mAnA hai| isa taraha janaparamparA meM maMgala karane ke pAMca prayojana svIkRta kie gae haiN| inhIM prayojanoM ko lekara granthakAra thI abhinava dharma15 bhUSaNa bhI apane isa prakaraNa ke prArambha meM maGgalAcaraNa karate haiM aura prantha-nirmAga (nyAya-bIpikA ke ramane) kI pratijJA karate haiM: vIra, pratiyora, sanmati, mahAvIra aura barddhamAna ina pAMca nAma viziSTa antima tIrthaMkara zrI parddhamAna svAmI ko athavA "anta raGga aura bahiraGga' vibhUti se prakarSa ko prApta samasta jinasamUha ko 20 namaskAra karake maiM (abhinava dharmabhUSaNa) nyAyasvarupa jijJAsu bAlakoM (manda janoM) ke bodhArtha vizana, saMkSipta bhora subodha gyAya-dIpikA' (nyAya-svarUpa ko pratipAdaka pustikA) grantha ko banAtA huuN| pramANa aura namake vivecana kI bhUmikA 'pramANanaparadhigamaH' [ta0 sU01-6] yaha mahAzAstra tattvArtha25 sUtra ke pahale pradhyAya kA chaThavAM sUtra hai| yaha paramapuruSArtha mokSa
Page #264
--------------------------------------------------------------------------
________________ 136 samyagjJAna ke kAraNabhUta' samyagdarzana, aura samyakcAritra ke viSaya jIva zrajjIva, prakhava, vaya, saMvara, nirjarA aura mokSa ina tattvoM kA jJAna karAnevAle upAyoM kA pramANa aura nayarUpa se nirUpaNa karatA hai; kyoMki pramANa aura naya ke dvArA hI jIvAdi padArthoM kA vizleSaNa pUrvaka samyakjJAna hotA hai / pramANa aura naya ko chor3akara jIvAvikoM ke jAnane meM anya koI upAya nahIM hai' / isalie jIvAdi tattvajJAna ke upAyabhUta pramANa aura naya bhI vivecanIya vyAkhyeya haiN| yadyapi inakA vivecana karanevAle prAcIna grantha vidyamAna haiM* tayApi unameM kitane ho grantha vizAla haiM aura kitane hI atyanta gambhIra haiM choTe gambhIra hai---choTe honepara bhI atyanta gahana aura durUha haiN| ataH unameM bAlakoM kA praveza sambhava nahIM hai / isalie una bAlakoM ko saralatA se pramANa aura nayarUpa nyAya ke svarUpa kA bodha karAnevAle zAstroM meM praveza pAne ke lie yaha prakaraNa prArambha kiyA jAtA hai / pahalA prakAza uddezAdirUpase grantha kI pravRtti kA kathana P isa grantha meM pramANa aura naya kA vyAkhyAna uddeza lakSaNanirdeza tathA parIkSA ina tIna dvArA kiyA jAtA hai| kyoMki viveca nIpa vastu kA uddeza - nAmollekha kie binA lakSaNakathana nahIM -- -------- 1 1' samyagdarzanajJAnacArijJANi mokSamArgaH ta0 sU0 1-1 2 'jIvAjIvAmlavabandhasaMvara nijaM rAmokSAstattvam ta0 sU0 1-4 / 3 lakSaNa aura nikSepakA bhI yadyapi zAstroM meM padArthoM ke jAnane ke upAyarUpase nirUpaNa hai tathApi mukhyatayA pramANa aura naya ho adhigama ke upAya haiN| dUsare lakSaNake jJApaka honese pramANameM hI usakA antarbhAva ho jAtA hai aura nikSepa nayoMke viSaya hone se nayoMmeM zAmila ho jAte haiM / 4 grakalaGkAdipraNIta nyAyavinizcaya Adi / 5 prameyakamalamArttaNDa vagairaha / 6 nyAyavinizcaya Adi /
Page #265
--------------------------------------------------------------------------
________________ nyAya-dIpikA ho sakatA aura lakSaNakayana kie binA parIkSA nahIM ho sakatI yA parIkSA hu ki trina---jirNapAtraka varNana nahIM ho sktaa| loka aura zAstra meM bhI ukta prakAra se (uddeza, lakSaNanirveda aura parIkSA dvArA ) hI vastu kA nirNaya prasiddha hai| 5 priyecanIya vastu ke kevala nAmollena karane ko uddezya kahate haiM / jaise 'pramANanauradhigamaH' isa sUtra dvArA pramANa aura naya kA uddezya kiyA gayA hai| milI huI aneka vastuoM meM se kisI eka vastu ko praga karanevAle hetuko (cinha ko) lakSaNa kahate haiN| jaisA ki zrI akasakadeva ke rAjavAttika meM kahA hai-'paraspara milI huI 0 vastuoM meM se koI eka vastu jisake dvArA pyAvatta ( alaga ) kI jAtI haiM use lakSaNa kahate haiN|' ___ lakSaNa ke do bheda haiM...-..bhAmabhUta aura 2 anAtmabhUta / yo prastu ke rUpa meM milA imA ho. use AtmabhUta lakSaNa kahate haiN.| jaise agni kI ussnntaa| yaha uNa tA agni kA svarUpa hotI 1 svarNakAra jaise suvarNa kA pahile nAma nizcita karatA hai phira paribhASA bAMdhatA hai aura khoTe khareke ke lie masAna para rakhakara parIkSA karatA hai taba vaha isa taraha suvarNa kA ThIka nirNaya karatA hai / 2 'trivighA cAsya zAstrasya pravRttiH-uddezo lakSaNaM parIkSA ceti / tatra nAmavemena padArthamAtrasyAbhidhAnaM uddezaH / tatroddiSTasya tasvaSyavacchedako dharmo lakSaNam / lakSitasya yathA lakSaNamupapadyate naveti pramANa ravadhAraNaM parIkSA |--jyaaybhaa0 1-1-2 / 3 lakSaNa ke sAmanyalakSaNa aura vizeSa lakSaNa ke bhedase bhI do bheda mAne gae haiN| yathA--'tad dveSA sAmAnyalakSaNaM vizeSalakSaNam ca / ' pramANamI. pR0 2 / nyAyadopikAkAra ko ye bheda mAnya hai| jaisA ki grantha ke vyAkhyAna se siddha hai / para unake yahAM kayana na karane kA kAraNa
Page #266
--------------------------------------------------------------------------
________________ pahalA prakAza huI agniko jalAbi padArthoM se judA karatI hai / isalie uSNatA dhagni kA zrAtmabhUta lakSaNa hai| jo vastu ke svarUpa meM milA huA na ho usase pRSpaka ho use anAtmabhUta lakSaNa kahate haiN| jaise daNDo puruSa kA daNDa / 'daNDI ko lAbhoM aisA kahane para daNDa puruSa meM na milatA huA hI puruSa ko puruSabhinna padArthoM se pRthaka 5 karatA hai / isalie puruSa kA prabhUlA hai| aMta tatvArtha rAjadAttikabhASya meM kahA hai: -- 'agni ko uSNatA prAtmabhUta lakSaNa hai aura devadatta kA daNDa anAtmabhUta lakSaNa hai / ' AtmabhUta aura dhanarabhUta lakSaNa meM yahI bheda hai ki prAtmabhUta lakSaNa vastu ke svarUpamaya hotA hai aura anAtmabhUta lakSaNa vastu ke 10 svarUpa se bhinna hotA hai aura vaha vastu ke sAtha saMyogAdi sambandha se sambaddha hotA hai / 'asAdhAraNa dharma ke kathana karane ko lakSaNa kahate hai aisA kinhIM ( naiyAyika aura hemacandrAcArya) kA kahanA hai para vaha ThIka nahIM hai / kyoMki lakSyarUpa dhamivacana kA lakSaNa rUpa dharmavacana ke sAtha sAmA- 15 nAdhikaraNya ( zAbda sAmAnAdhikaraNya) ke prabhAva kA prasaGgaH prAtA hai| isakA spaSTIkaraNa isa prakAra hai: yadi asAdhAraNa dharma ko lakSaNa kA svarUpa mAnA jAya to lakSyacacama aura lakSaNavacana meM sAmAnAdhikaraNya nahIM bana sakatA / yaha niyama hai ki lakSya lakSaNabhAvasthala meM lakSyavacana aura 20 lakSaNavacane meM ekArthapratipAdakatvarUpa sAmAnAdhikaraNya avazya hotA hai| jaise 'jJAnI jIvaH' athavA 'samyagjJAnaM pramANam' inameM yaha hai ki zrAtmabhUta aura anAtmabhUta lakSaNoM ke kathana se hI unakA kathana ho jAtA hai| dUsare, unhoMne rAjavAtikakAra kI dRSTi svIkRta kI hai jise mAcArya vidyAnanda ne bhI apanAyA hai| dekho, sa0 zlo0 pR0 318
Page #267
--------------------------------------------------------------------------
________________ 142 nyAya-dIpikA zAmba sAmAnAdhikaraNya hai| yahA~ 'jIvaH' lakSyavacana hai| kyoMki jIvakA lakSaNa kiyA jA rahA hai| aura 'jJAnI' lakSaNavacana hai: kyoMki vaha jIva ko anya ajIvAdi padArthoM se jyAvRtta karAtA hai / 'jJAnavAn jIva hai isameM kisI ko vivAba nahIM hai| aba yahAM dekheMge ki 5 'jIvaH' zabda kA jo artha hai vahI 'zAnI' zabda kA artha hai| aura jo zAnI' zabda kA artha hai vahI 'jIvaH' zabda kA hai| ataH donoM kA vAcyArtha eka hai| jina do zabdoM-padoM kA vAcyArtha eka hotA hai unameM zAndasAmAnAdhikaraNya hotA hai| jaise 'nIla kamalam yahA~ spaSTa hai| isa taraha 'jAnI' lakSaNavacana meM aura 'jIvaH' lakSyavacana10 meM ekArthapratirAdakaravarUpa zabdasAmAnAdhikaraNya siddha hai| isI prakAra 'samyAjJAna pramANam' yahA~ bhI jAnanA caahie| isa prakAra jahA~ kahIM bhI nirdoSa lakSyalakSaNabhAva kiyA jAvegA vahA~ saba jagaha zAbvasAmAnAdhikaraNya pAyA jAyagA / isa niyama ke anusAra 'asAdhAraNaparmavananaM lakSaNam' yahA~ asAdhAraNadharma jaba lakSaNa hogA 15 to lakSya dharmI hogA aura lakSaNava vana dharmovacana tathA lakSyavacana dharmIvacana mAnA jAyagA / kintu lakSyarUpa dharmovacana kA aura lakSaNarUpa dharmavacana kA pratipAdya artha eka nahIM hai / dharmavacana kA pratipAdya artha to dharma hai aura dharmavacana kA pratipAdya artha dharmI hai| aisI hAlata meM donoM kA pratipAca artha bhinna bhinna hone se 20 dhIrUpa lakSyavacana aura dharmarUpa lakSaNavacana meM ekAryapratipAda katvarUpa sAmAnAdhikaraNya sambhava nahIM hai aura isalie ukta prakAra kA lakSaNa karane meM zAmbasAmAnAdhikaraNyAbhAvaprayukta asambhava doSa prAtA hai| pravyApti doSa bhI isa lakSaNa meM prAtA hai / daNDAvi prasAdhA25 raNa dharma nahIM haiM, phira bhI ve puruSa ke lakSaNa hote haiN| agni kI uSNatA, bItha kA jJAna prAvi jaise apane lakSya meM mile hue hote
Page #268
--------------------------------------------------------------------------
________________ pahalA prakAza haiM isalie ve unake asAdhAraNa dharma kahe jAte haiM / vaise daNDAdi puruSa meM mile hue nahIM haiM--usase pRthaka haiM aura isalie ve puruSa ke asAdhAraNa dharma nahIM haiM / isa prakAra sakSaNa rUpa lakSya ke eka deza anAtmabhUta daNDAdi lakSaNa meM prasAdhAraNa dharma ke na rahane se lakSaNa (asAdhAraNa dharma) pravyApta hai| 5 ___itanA hI nahIM, isa lakSaNa meM prativyApti doSa bhI AtA hai| zAvaleyatvAdi rUpa prayApta nAma kA lakSaNAbhAsa bho asAdhAraNadharma hai| isakA khulAsA nimna prakAra hai : mithyA arthAt-sadoSa lakSaNa ko lakSaNAbhAsa kahale haiN| usake sIna bheda haiM :-1 avyApta, 2 aliyAsa praura 3 mammA!i sabhA ke 10 eka veza meM lakSaNa ke rahane ko prayApta lakSaNAbhAsa kahate haiM / jaise gAyakA zAvaleyatva / zAvaleyatva saba gAyoM meM nahIM pAyA jAtA vaha mucha hI gAyoM kA dharma hai, isalie acyApta hai / lakSya aura pralakSya meM lakSaNa ke rahane ko pratiyyApta lakSaNAbhAsa kahate haiM / jaise pAya kA hI pazutva ( pazupanA lakSaNa krnaa| yaha 'pazutva gAyoM ke 15 sivAya prazcAvi pAznoM meM bhI pAyA jAtA hai isalie 'pazutva' prativyApta hai| jisakI lakSya meM batti bAdhita ho arthAta jo lakSya meM bilakula hI na rahe vaha asambhavi tvakSaNAbhAsa hai| jaise manuSya kA lakSaNa soMga / sauMga kisI bhI manuSya meM nahIM pAyA jaataa| ataH vaha asambhavi lAgAbhAsa hai| yahA~ lakSya ke eka deza 20 meM rahane ke kAraNa 'zAvaleyatva' pracyApta hai, phira bhI usameM prasAdhAraNadhamatva rahatA hai-'zAvaleyatva' gAya ke atirikta anyatra nahIM rahatA- gAya meM hI pAyA jAtA hai| parantu vaha lakSyabhUta samasta gApoM kA ghAtaka - aSAdi se judA karanevAlA nahIM haikucha hI gAyoM ko vyAvRtta karAtA hai / isalie alakSmabhUta prayApta 25 lakSaNAbhAsa meM asAdhAraNadharma ke rahane ke kAraNa ativyApti bhI
Page #269
--------------------------------------------------------------------------
________________ 144 nyAya-dIpikA hai| isa taraha asAdhAraNa dharma ko lakSaNa kahane meM asambhava, avyApti aura prativyApti ye tInoM hI doSa pAte haiN| prataH pUrvokta (milI huI aneka vastuoM meM se kisI eka vastu ke alaga karAnevAle hetuko lakSaNa kahate haiN| hI lakSaNa doSa hai| manA lakSaNa-nirdeza hai| __virodhI nAnA yuktiyoM ko prabalatA aura durbalatA kA nirNaya karane ke lie pravRtta hue vicAra ko parIkSA kahate haiM / vaha parIkSA yadi aisA ho to aisA honA cAhie aura yadi aisA ho to aisA nahIM honA cAhie' isa prakAra se pravRtta hotI hai| pramANa ke sAmAnya samaNakA kayana pramAna aura nayakA bhI uddeza sUtra 'pramANanayarapigamaH') meM ho kiyA gayA hai| aba unakA lakSaNa -nirdeza karanA caahie| aura parIkSA papAvasara hogI / 'uddeza ke anusAra lakSaNa kA kathana hotA hai isa nyAya ke anusAra pradhAna hone ke kAraNa prathamataH sahiSTa pramANa kA pahale lakSaNa kiyA jAtA hai| ___ 'samyagjJAnaM pramANam' aryAta-sacce jJAna ko prabhANa kahate haiM-mo sAna yathArtha hai vahIM pramANa hai / yahAM 'pramAga' lakSya hai| kyoMki usakA lakSaNa kiyA jA rahA hai aura 'samyagjJAnatva' (sasthA jAnapanA ) usakA lakSaka hai| kyoMki vaha 'pramANa' ko pramAnabhinna padAyoM se vyAvRtta karAtA hai| gAya kA jame 'sAsnAvi' aura agni kA jaise 'uSNatA' lakSaNa prasiddha hai| yahAM pramANa ke lakSaNa meM jo 'samyaka' pada kA niveza kiyA gayA hai vaha saMzaya, viparyaya aura pranaSyavasAya ke nirAkaraNa ke lie kiyA hai; kyoMki ye tInoM mAna apramANa haiM-mithyAjJAna haiN| isakA khulAsA nimna prakAra
Page #270
--------------------------------------------------------------------------
________________ pahalA prakAza 145 ! viruddha aneka pakSoMkA pradagAhana karanevAle zAnako saMzaya kahate haiN| jaise--yaha sthANu ( kuMTha } hai yA puruSa hai ? yahA~ 'sthANutva, sthANusvAbhAva, puruSatva aura puruSatvAbhAca' ina cAra athavA 'sthAnatva aura puruSasva' ina do pakSoMkA pravagAhana hotA hai| prAyaH saMdhyA prAdike samaya mAda prakAza honeke kAraNa dUrase mAtra sthANu aura puruSa donoM meM sAmAnyarUpase rahanevAse UMcAI prAdi sAdhArama dharmoke dekhane aura sthAnugata Ter3hApana, koTaratva prAvi tathA puruSagata zira, para prAdi vizeSa dhaki sAdhaka pramANoMkA prabhAva honese nAnA koTiyoMko avagAhana karanevAlA yaha saMzaya jAna hotA hai| viparIta eka pakSakA nizcaya karanevAle jJAnako viparyaya kahate haiN| jaise--sopameM 'yaha cAMdI hai' isa prakArakA mAna honaa| isa mAnameM savRzatA dhAdi kAraNoMse sopase viparIta cAMdImeM nizcaya hotA hai| ataH sopameM sIpakA jAna na karanevAlA aura cA~dIkA nizcaya karanevAlA yaha zAna viparyaya mAnA gayA hai| ___kyA haiM isa prakArake zranizcayarUpa sAmAnya jJAnako pranaSyava. sApa kahate haiN| jaise--mArgameM calate hue tuNa, kaMTaka Adike sparza ho jAnepara aisA mAna honA ki 'yaha kyA hai| yaha mAna nAnA pakoMkA avagAhana na karanese na saMzaya hai aura viparIta eka pakSakA nizcaya na karanese na viparyaya hai / isalie apata donoM mAnoMse yaha mAna pRSaka hI hai| ye tInoM mAna apane gRhIta viSayameM pramiti--payArthatAko utpanna na karameke kAraNa apramANa haiM, samyamAna nahIM hai / ataH 'samyaka' parase inakA vyavaccheda ho jAtA hai / aura 'jJAna' pabase pramAtA, pramiti aura ' zabase prameSako vyAbatti ho mAto hai / yadyapi nirdoSa honeke kAraNa 'sammamAva
Page #271
--------------------------------------------------------------------------
________________ 146 nyAya-dIpikA unameM bhI hai, parantu 'mAnala' (jAnapanA! unameM nahIM hai| isa taraha pramANake lakSaNameM diye gaye 'sabhyara' aura 'jJAna' ye donoM pada sArthaka haiN| zaGkA-pramAtA pramitiko karanevAlA hai| prataH vaha jJAtA hI hai, 5 jJAnarUpa nahIM ho sktaa| isalie jJAna padase pramAtAko to vyAvRtti ho sakatI hai| parantu pramiti kI vyAvRtti nahIM ho sakatI / kAraNa, pramiti bhI samyagnAna hai| samAdhAna-yaha kahanA usa hAlatameM ThIka hai jana mAna pada yahA~ bhAvasApana ho| para 'jJagyate'neneti mAnam' arthAt jisake dvArA jAmA 10 jAve vaha jJAna hai / isa prakArako dhyutpattiko lekara jAna pada karaNa sAdhana iSTa hai| 'karaNAdhAre cAnaT' [1.3-112] isa jainendragyAkaraNake sUtrake anusAra karaNameM bhI 'manaTa' pratyayakA vidhAna hai| bhAvasAdhanameM mAnapakSakA apaM pramiti hotA hai| aura bhAvasApanase karaNasAdhana pada bhinna hai| phalitArtha yaha huA ki pramANake lakSaNameM 15 jJAna paba karaNasAdhana vivakSita hai, bhAvasApana nhiiN| ataH mAna padase pramitiko vyAvRtti ho sakatI hai| isI prakAra pramANapada bhI 'pramIyate'neneti pramANam' isa vyutpattiko lekara karaNasAdhana karanA caahie| anyathA 'samyag sAnaM pramANam yahA~ pharaNasApanarUpase prayukta 'samyagjJAna' parake 20 sAtha 'pramANa' padakA ekArthapratipAvakatvarUpa samAnASikaraNya nahIM bana skegaa| tAtparya yaha ki 'pramANa' padako pharaNasAdhana na mAnane para aura bhAvasAdhana mAnane para 'pramANa' pavakA artha pramiti hogA aura 'samyagmAna' padakA prathaM pramANazAna hogA aura aisI hAlatameM donoM padoMkA prasipApa ayaM bhinna-bhinna honese 25 zAmba sAmAnAdhikaraNya nahIM bana sktaa| ataH 'pramANa' parako karaNasAdhana karanA caahie| isase yaha bAta sisa- ho gaI ki
Page #272
--------------------------------------------------------------------------
________________ pahalA prakAza 147 prajAnanivRtti athavA arthaparicchedarUpa pramitikriyA meM jo karaNa ho vaha pramANa hai| isI ghAtako prAcArya vAdirAjane apane 'pramAganirNaya' [pR0 1 ] meM kahA hai :--'pramANa vahI hai jo pramitikriyAke prati sAdhakatamarUpase karaNa ( niyamase kAryakA utpAdaka ) ho| zAkhA-- isa prakArase (samyaka aura zAna para viziSTa) pramANakA lakSaNa mAnanepara bhI indriya aura liGgAdikoM meM usakI prativyApti hai| kyoMki indriya aura liGgAni bhI jAnanerUpa pramittikriyA karaNa hote haiN| 'akhise jAnate haiM, dhUmase jAnate haiM, zabdase jAnate haiM isa prakAra kA vyavahAra hama dekhate hI haiM ? 10 samAdhAna-indriyAdhikoMmeM lakSaNakI pratiyyApti nahIM hai| kyoMki indriyAdika pramitike prati sAdhakatama nahIM hai| isakA khulAsA isa prakAra hai :__ miti pramANakA phala ( kArya ) hai isameM kisI bhI (vArI prApavA prativAdI ) vyaktiko vivAda nahIM hai-sabhIko mAnya hai| 15 maura vaha pramiti ajJAnanisisvarUpa hai| ataH usakI utpattimeM jo karaNa ho use ajJAna-virodhI honA cAhie / kintu indri yAdika prajJAnake virodhI nahIM haiN| kyoMki pracetana { jA ) haiN| prataH prajJAna-virodhI cetanadharma-jAnako hI karaNa mAnanA yukta hai| lokameM bhI andhakArako dUra karaneke lie usase vista 20 prakAzako ho khojA AtA hai, ghaTAdikako nhiiN| kyoMki ghaTAvika andhakAra ke virodhI nahIM haiM- andhakArake sApa bhI ve rahate haiM aura isalie unase andhakArako nivRtti nahIM hotii| vaha to prakAzase hI hotI hai| dUsarI bAta yaha hai, ki igniya vagairaha asvasaMvedI (apaneko 25 ma jAnanevAle ) honese padArthophA bhI jJAna nahIM kara sakate haiN|
Page #273
--------------------------------------------------------------------------
________________ 148 nyAya - dIpikA jI svayaM apanA prakAza nahIM kara sakatA hai vaha dUsarekA bhI prakAza nahIM kara sakatA hai| ghaTako trh| kintu jJAna dIpaka dhAvikI taraha apanA tathA anya padArthoMkA prakAzaka hai, yaha anubhavase siddha hai / mataH yaha sthira humA ki indriya vagairaha padAyaki jJAna karAne meM sAdhakatama 5 na honeke kAraNa karaNa nahIM hai / 'A~khase jAnate haiM ityAdi vyavahAra to upacArale pravRtta hotA hai aura upacArakI pravRtti meM sahakAritA nimitta hai| arthAt indriyAbika arvaparisvedajJAnake sahakArI honese upacArase paricchedaka mAna liye jAte haiN| vastutaH mukhya paricchevaka to jJAna hI hai| ataH indriyAdika 10 sahakArI honese pramiti kriyAmeM mAtra sAdhaka haiM, sAdhakatama nhiiN| zaura isalie karaNa nahIM haiN| kyoMki pratizayavAn sAdhakavileva (prasAdhAraNa kAraNa } hI karaNa hotA hai| sA ki jaimeva vyAkaraNa [ 112 113 ] meM kahA hai- 'sAdhakatamaM karaNam' arthAt pratipAyaviziSTa sAdhakakA nAma karama hai| chataH indriyAdika meM lakSaNa kI 15 prativyApti nahIM hai / zaGkA indriyAvikoMmeM lakSaNakI prativyApti ta honepara bhI pArAvAhika zAnoM meM prativyApti hai; kyoMki ve samyak jJAna haiN| kintu unheM zArhata mata --- saMna darzana meM pramANa nahIM mAnA hai ? samAdhAna - eka hI ghaTa ( par3e) meM ghaTaviSayaka jJAnake nirA200 karana karane ke lie pravRtta hue pahale ghaTanAnale ghaTakI pramiti (samyak pari) ho jAnepara phira 'yaha ghaTa hai, yaha ghaTa hai isa prakAra utpanna hue jJAna dhArAvAhika jJAna haiN| ye jJAna prajJAna - nivRttirUpa pramitike prati sAdhakatama nahIM haiM; kyoMki prajJAnakI nivRtti pahale jJAnase hI ho jAtI hai| phira unaveM lakSaNakI mativyApti kaise ho 25 sakatI hai ? kyoMki yaha gRhItagrAhI hai-grahaNa kiye hue hI arthako praNa karate haiN|
Page #274
--------------------------------------------------------------------------
________________ 145 pahasA prakAza zAkA-pari gRhItamAhI jAmako prapramAna mAneMge to ghaTako kAna lene ke bAda dUsare kisI kArya meM upayogake laga jAmepara pIche ghaTake ho dekhanepara jApAna imA pazcAdvartI mAna apramANa ho jAyagA / kyoMki pArAvAhika mAnakI taraha vaha bhI gRhItagrAhI hai-apUrvArthapAhA nahIM hai ? samAdhAna--mahI; khAne gaye bhI padArthameM koI samAropa-saMzaya prAdi ho jAnepara yaha parArya bhaiSTa nahIM jAne gayeke hI samAna hai| kahA bhI hai--'dRSTo'pi samAropAttAdRk [ parIkSA0 1-5 ] arthAt grahaNa kiyA hammA bhI padArya saMmAya bhAvika ho jAne para grahaNa nahIM kiye haeke tulya hai| 10 ukta lakSaNako indriya, liGga, zamna aura dhArAvAhika jJAnameM prativyAptikA nirAkaraNa kara benese nirvikalpaka sAmAnyAvalokanarUpa darzanameM bhI ativyAptikA parihAra ho jAtA hai| kyoMki varzana anizcayasvarUpa honese pramitike prati karana nahIM hai| dUsarI bAta yaha hai, ki varzana nirAkAra (anizcayAtmaka) hotA hai aura nirAkArameM 15 zAnapanA nahIM hotaa| kAraNa, "vAMna nirAkAra (nivikalpaka) hotA hai aura zAna sAkAra ( savikalpaka ) hotA hai / " aisA mAgamakA vacana hai| isa taraha pramAnakA 'samyak jAna' yaha sakSaNa pratimApta nahIM hai| aura na avyApta hai| kyoMki pratyakSa aura parokSarUpa apane donoM sayoMmeM vyApakaspase vidyamAna rahatA hai| tathA 20 prasammayI bhI nahIM hai, kyoMki lakSma ( pratyakSa aura parokSa ) meM usakA rahanA bAdhita nahIM hai-vahAM vaha rahatA hai / ataHpramANakA uparyukta lakSaNa bilkula nirdoSa hai| pramAnake prAmAzyakA rUpama-- zA-pramANakA yaha prAmANya kyA hai, jisase 'pramANe pramANa 25 kahA jAsA hai, apramANa nahIM ?
Page #275
--------------------------------------------------------------------------
________________ nyAya-dIpikA samAdhAna-jAne hue viSayameM vyabhicAra (anyathApana) kA na honA prAmANya hai| arthAt jJAnake dvArA padArtha jaisA mAnA gayA hai vaha vaisA hI siddha ho, anya prakArakA siddha ma ho, yahI usa jJAnakA prAmANya (saccApana) hai| isake honese hI jJAna pramANa kahA jAtA 5 hai aura isake na honese zAmaNa mahalAtA hai| zaGkA-prAmANyako utpatti kisa prakAra hotI hai ? samAdhAna - mImAMsaka kahate haiM ki 'svataH' hotI hai| 'svataH utpatti' kahanekA matalaba yaha hai ki jJAna jina kAraNoMse paMdA hotA hai unhIM kAraNoMse prAmANya utpanna hotA hai-usake lie 10 bhinna kAraNa (guNAdi) apekSita nahIM hote / kahA bhI hai 'nAmake kAraNoM se abhinna kAraNoMse utpanna honA utpattimeM svatastva hai|' para unakA yaha kahanA vicArapUrNa nahIM hai kyoMki zAnasAmAnyakI utpAvaka sAmagrI ( kAraNa ) saMzaya prAdi mithyAmAnoM meM bhI rahatI hai| hama to isa viSaya meM yaha kahate haiM ki jJAnasAmAnyakI 15 sAmagrI samyagjJAna aura mithyAjJAna donoM meM samAna honepara bhI 'saMzayAdi apramANa haiM aura samyagjJAna pramANa hai, yaha vibhAga (bheda) vinA kAraNake mahIM ho sakatA hai| ataH jisa prakAra saMzayAdimeM apramANasAko utpanna karanevAle kAcakAmalAdi doSa aura dhAkacikya prAviko zAnasAmAnyakI sAmagrIphe alAza kAraNa mAnate haiN| usI prakAra pramANameM bhI pramANatAke utpAvaka kAraNa jAnakI sAmAnyasAmagrIse bhinna nirmalatA Adi guNoMko avazya mAnanA cAhiye / anyathA pramANa aura apramANakA bheda nahIM ho sakatA hai| zaGkA-pramANatA aura apramANatAke bhinna kAraNa siddha ho 25 bhI AyeM tathApi prapramANatA parase hotI hai aura prAmANatA to svataH hI hotI hai? 20
Page #276
--------------------------------------------------------------------------
________________ pahalA prakAza 151 samAdhAna-aisA kahanA bhI ThIka nahIM hai| kyoMki yaha bAta to viparIta pakSameM bhI samAna hai| hama yaha kaha sakate haiM ki 'apramANatA to svataH hotI hai aura pramANatA parase hotI haiN| isalie apramANatAkI taraha pramANatA bhI parase hI utpanna hotI hai| jisa prakAra vastrasAmAnyakI sAmagrI lAla vastrameM kAraNa nahIM hoto- usake lie pUsarI 5 hI sAmagrI Avazyaka hotI hai usI prakAra jJAnasAmAnyakI sAmagrI pramANapamAtra kAraNa nahIM ho sakI hai| ina do minamA avazya ho bhinna bhinna kAraNoMse hote haiM / zaGkA-prAmANyakA nizcaya kase hotA hai ? samAdhAna-abhyasta viSayameM to svataH hotA hai aura anamyasta 10 viSayameM parase hotA hai / tAtparya yaha hai ki prAmANyako utpasi to sarvatra parase hI hotI hai, kintu prAmANyakA nizcaya paricita viSaya meM svataH paura aparicita viSayameM parataH hotA hai| zADA--abhyasta viSaya kyA hai ? aura anabhyasta viSaya kyA hai ? samAdhAna--paricita-kaI bAra jAne hue apane gAMvake tAlAbakA 15 jala vagairaha abhyasta viSaya haiM aura aparicita nahIM Ane hue dUsare gAMvake tAlAbakA jala vagairaha anabhyasta viSaya haiN| zaMkA-svataH kyA hai aura parataH kyA hai ! samAdhAna--jAnakA nizcaya karAnevAle kAraNoMke dvArA ho prAmANyakA nizcaya honA 'svataH' hai aura usase bhinna kAraNoMse 20 honA 'parata: hai| ___ unameMse abhyasta viSayameM 'jala hai' isa prakAra jJAna honepara jJAnasvarUpake nizcayake samayameM hI jJAnagata prAmANatAkA bhI nizcaya abazya ho jAtA hai| nahIM to dUsare hI kSaNameM alameM sandehahita pravRtti nahIM hotI, kintu jalajJAnake yAda hI sanveharahita pravRtti 25 avazya hotI hai| ataH abhyAsavanAmeM to prAmANyakA nizcaya
Page #277
--------------------------------------------------------------------------
________________ 152 nyAya dIpikA svataH hI hotA hai| para pranamyAsadazAmeM jalajhAna honepara 'jalajAna mujhe hA isa prakArase mAnake svarUpakA mizcaya ho jAne para bhI usake prAmAcyakA nizcaya anya (abhimAnAna apavA saMvAvajJAna) se hI hotA hai| yadi prAmANyakA minacaya pranyase na 5 ho-svataH hI ho to jalanAmake bAda sandeha nahIM honA caahiye| para sandeha avazya hotA hai ki 'matako jo jalakA mAna pramA hai yaha jala hai yA bAlUkA Dhera ?' / isa sandeha ke pAra ho kamaloMko gandha, ThaNDI hayAke yAne bhArise jijJAsu puruSa nizcaya karatA hai ki 'mujhe jo pahale alakA sAna huA hai vaha pramANa hai-saccA hai, __10 kyoMki jalake binA kamalako gandha prAvi nahIM pA sakatI hai|' prataH nizcaya huA ki aparicita kzAmeM prAmAbhyakA nirNaya parase hI hotA hai| nayAmika aura zeSiko kI mAnyatA hai ki patikI taraha prAmANyakA nizcaya bhI parase hI hotA hai| isapara hamArA kahanA ___ 15 hai ki prAmAmyakI utpati parase mAnamA ThIka hai| parantu prAmANya kA nizcaya paricita viSayameM svataH hI hotA hai yaha jaba sayuktika nizcita ho gayA taba 'prAmAyakA nizcaya parase hI hotA hai aisA avadhAraNa ( svatastvakA nirAkaraNa nahIM ho sakatA hai| prataH yaha sthira humA ki pramANatAkI utpatti to parase hI hoto 20 hai, para zapti (nizcaya) kamI ( amyasta viSayameM ) svata: aura kabhI (anamyasta viSayameM) parataH hotI hai| yahI pramANaparIkSAmeM jJaptiko lekara kahA hai : "pramANase padArthokA jJAna tathA abhisavitakI prApti hotI hai maura pramANAbhAsase nahIM hotI hai| tathA pramANatAkA nizcaya ampAsa25 bacA svataH mora bhanabhyAsarazAmeM parataH hotA hai|" isa taraha pramANakA lakSaNa suvyavasthita honepara bhI jima
Page #278
--------------------------------------------------------------------------
________________ pahalA prakAza 153 logoMkA yaha bhrama haiM ki baudAvikoMkA bhI mAnA humA pramANakA lakSaNa pAstavika lakSaNa hai| unake upakAra ke lie yahA~ unake pramANalakSagoMko parIkSA kI jAtI hai| bauddhoMke pramANa-lakSaNako parIkSA___ jo jJAna pravisaMvAvI hai-visaMvAdarahita hai vaha pramANa hai 5 aisA bauddhoMkA kahanA hai, parantu unakA yaha kahanA ThIka nahIM hai| isameM asambhava doSa mAtA hai| vaha isa prakArase hai-baukhoM ne pratyakSa aura anumAna ye do hI pramANa mAne haiN| nyAyavinyumeM kahA hai "sambAjAna (pramAga) ke do bheda haiM-1 pratyakSa aura 2 anumAna !" unameM na pratyakSameM avisaMvAdIpanA sambhava hai, kyoMki vaha 10 nirvikalpaka honese apane viSayakA nirucAyaka na honeke kAraNa saMzayAvirUpa samAropakA nirAkaraNa nahIM kara sakatA hai| aura na anumAnameM bhI bhavisaMvAdIpanA sambhava hai, kyoMki unake matake anusAra yaha bhI pravAstavika sAmAnyako viSaya karanevAlA hai| isa saraha boDoMkA vaha pramAgakA lakSaNa prasambhava doSase dUSita honese sampaka 15 lakSaNa nahIM hai| bhAToMke pramANa-lakSaNako parIkSA___o pahale nahIM jAne hue yathArtha prayaMkA nizcaya karAnamAlA hai vaha pramANa hai aisA bhATTa-mImAMsakoM ko mAnyatA hai| kintu unakA bhI yaha lakSaNa ayyApti voSase dUSita hai| kyoMki 20 unhoMke dvArA pramANarUpameM mAne hue dhArAvAhikamAna apUrvArSapAhI nahIM haiN| yadi yaha prAzaMkA kI jAya ki dhArAvAhika jJAna agale agale lagase sahita marmako viSaya karate hai isalie manAviSayaka hI haiN| to yaha bhAzaMkA karanA bhI ThIka nahIM hai| kAraNa, saNa masyanta sUkSma hai unako lalita kalA-jAnanA 25
Page #279
--------------------------------------------------------------------------
________________ 154 nyAya-dIpikA sambhava nahIM hai / yataH dhArAvAhikajJAnoM meM ukta lakSaNakI zravyApti nizcita hai / prAbhAkaroMke pramANa-lakSaNa ko parIkSA prAbhAkara prabhAkara matAnuyAyI 'anubhUtiko pramANakA lakSaNa 5 mAnate haiM; kintu unakA bhI yaha lakSaNa yuktisaGgata nahIM hai; kyoMki 'anubhUti' zabdako bhAvasAdhana karanepara karaNarUpa pramANa meM aura karaNa sAdhana karanepara bhAvarUpa pramANa meM pravyApti hotI hai / kAraNa, karaNa aura bhAva donoM ko ho unake yahA~ pramANa mAnA gayA hai| jaisA ki zAlikAnAthane kahA hai- 'jaba pramANa zabdako 'pramitiH kiyA jAtA hai usa samaya 'jJAna' hI isa prakAra karaNasAdhata kara pramANam' isa prakAra bhAvasAdhana pramANa hotA hai aura 'pramoyate'nena' mAranA kapa pramANa hotA hai|' ataH anubhUti ( anubhava ) ko pramANakA lakSaNa mAnane meM adhyApti doSa spaSTa hai / isalie yaha lakSaNa bhI sulakSaNa 15 nahIM hai / 10 namAthikoMke pramANa-lakSaNakI parIkSA -- 'pramAke prati jo karaNa hai vaha pramANa hai' aisI naiyAyikoMkI mAnyatA hai / parantu unakA bhI yaha lakSaNa nirdoSa nahIM hai; kyoMki unake dvArA pramANarUpa meM mAne gaye IzvarameM hI vaha thavyApta hai / 20 kAraNa, mahezvara pramAkA prAzraya hai, karaNa nahIM hai / Izvarako pramANa mAnanekA yaha kathana hama apanI prorase prAropita nahIM kara rahe haiN| kintu unake pramukha prAcArya udayanane svayaM svIkAra kiyA hai ki 'tanme pramANaM zivaH' prarthAt 'yaha mahezvara mere pramANa haiN'| isa avyApti doSako dUra karaneke liye koI isa prakAra 25 vyAkhyAna karate haiM ki 'jo pramAkA sAdhana ho prayA prabhAkA prAzya ho yaha pramANa hai / ' magara unakA yaha vyAzyAna yuktisaGgata nahIM hai /
Page #280
--------------------------------------------------------------------------
________________ pahatA prakAza kyoMki pramAsAdhana aura pramAzraya meM se kisI ekako pramANa mAnanepara makSaNako parasparameM avyApti hotI hai| pramAsAdhana' rUpa java pramANakA lakSaNa kiyA jAyagA sama pramAlaya' rUpa pramANalakSyameM lakSaNa nahIM rahegA aura jaba 'pramAzraya' rUpa pramANakA lakSaNa mAnA jAyagA taba 'pramAsAdhana' rUpa pramANalakSyameM lakSaNa ghaTita nahIM hogaa| 5 tayA pramAbhaya aura pramAsAdhana donoMko sabhI lakSyoMkA lakSaNa mAnA jAya to kahIM bhI sakSaNa nahIM jaaygaa| sannikarSa prAdi kevala pramAsAdhanaM haiM, pramANake Azraya nahIM haiM aura Izvara kevala pramAkA prAzraya hai pramAkA sAdhana nahIM hai kyoMki usakI pramA (jJAna) nitya hai| pramAkA sAdhana bhI ho aura pramAkA prAzraya bhI ho aisA 10 koI pramAlaya nahIM hai| zrataH bhavApikoMkA bhI ukta lakSaNa sulakSaNa nahIM hai| aura bhI dUsaroM ke dvArA mAne gaye pramAgake sAmAnya lakSaNa haiN| jaise sAMkhya indriyavyApAra' ko pramANakA lakSaNa mAnate haiM / aranyAyika 'kArakasAkalya' ko pramANa mAnate haiM, mAdi / para ye saba vidhAra 15 karanepara sulakSaNa siddha nahIM hote / ataH unakI yahA~ upekSA kara dI gaI hai / arthAt unako parIkSA nahIM kI gii| ataH yahI niSkarSa nikalA ki apane tathA parakA prakAza karanevAlA savikalpaka aura prapUrthigrAho sampanjAna hI padArthoke ajJAnako dUra karane meM samartha hai| isalie vahI pramANa hai| isa taraha janamata 2c siddha huaa| isa prakAra zrIjanAcArya dhanabhUSaNa yati viracita nyAyadIpikAmeM pramANakA sAmAnya lakSaNa prakAza karanevAlA pahalA prakAza pUrNa huaa|
Page #281
--------------------------------------------------------------------------
________________ dUsarA rakAra pramANavizeSakA svarUpa batalAneke liye yaha dUsarA prakAza prArambha kiyA jAtA hai| pramANake bheda aura pratyakSa kA lakSaNa pramANake do bheda haiM:- pratyakSa aura 2 parokSa / vizada pratibhAsa 5 ( spaSTa jAna ) ko pratyakSa kahate haiN|' yahA~ 'pratyA' lakSya hai| 'vizavapratibhAsatva' lakSaNa hai| nAtparya yaha ki jisa pramANabhUta jJAnakA pratibhAsa (parthaprakAza) nirmala ho yaha nAna pratyakSa hai / zAkA-'vizadapratibhAsatva' kise kahate haiM ? / samASAna-zAnAvaraNakarmake sarvathA apase athavA vizeSa10 ayopazamase utpanna honevAlI mora zabda tathA pranumAnAdi pramANoM se nahIM ho saphamevAlI jo anubhavasiddha nirmalatA hai vahI nirmalatA 'vizavapratibhAsatva' hai| kisI prAmANika puruSake 'agni hai' isa prakArake vacanase aura 'yaha praveza pragnivAlA hai, kyoMki ghumA hai| isa prakArake dhUmAvi liGgase utpanna hae zAnako prapekSA 'yaha agni hai 15 isa prakArake utpanna indriyamAnameM mizeSatA (adhikatA) dekhI jAtI hai| vahIM vizeSatA nirmalatA, vizAvatA aura spaSTatA ityAdi pAdoM dvArA kahI jAtI hai| arthAt ye usI vizeSatAke boSaka paryAya nAma haiN| tAtparya yaha ki vizeSapratibhAsanakA nAma vivAya pratibhAsatya hai| bhagavAn bhAkala devane bhI 'nyAyavinizcaya' 0 meM kahA hai : spaSTa, yathArtha aura savikalpaka jAmako pratyakSakA lamana kahA hai|' isakA vivaraNa (vyAyAma) spAdvApa vidyApati zrIvAdirAjane
Page #282
--------------------------------------------------------------------------
________________ dUsarA prakAza 157 myAyavinizcayavidarama' meM isa prakAra kiyA hai ki "nirmalapratibhAsatva hI spaSTasya hai aura vaha pratyeka vicArakake anubhavameM prAtA hai| isaliye isakA vizeSa vyAlyAna karanA prAvazyaka nahIM hai"| ataH vizavapratibhAsAtmaka jJAnako jo pratyakSa kahA hai vaha bilkula ThIka hai| boDoMke pratyakSa lakSaNakA nirAkaraNa bora kalpanA-poDa-nivikalpaka aura pradhAnta-bhrAntirahita jAnako pratyakSa' mAnate haiN| unakA kahanA hai ki yahA~ pratyakSa lakANameM kho vo para diye gaye haiN| unameM 'kalpanApoDha padase savikalpakako laura bhAnta' parame miyAnAtolI vyAmi ko 10 gaI hai| phalitArya yaha hA ki jo samIcIna mivikalpaka jAma hai yaha pratyakSa hai| kintu unakA yaha kathana bAlaceSTAmAtra haisayuktika nahIM hai| kyoMki nirvikalpaka saMzayAvirUpa samAropakA virodhI ( nirAkaraNa karanevAlA ) na honese pramANa ho nahIM ho sakatA hai| kAraNa, nizcayasvarUpa mAnameM hI pramANatA vyavasthita 15 ( siddha hotI hai| taba vaha pratyakSa kaise ho sakatA hai ? arthAt nahIM ho sakatA hai| zA-nirvikalpaka ho pratyakSa pramANa hai, kyoMki vaha marmase utpanna hotA hai| paramArthasat-vAstavika hai aura svalakSaNajanya hai| savikalpaka nahIM, kyoMki vaha praparamArthabhUta sAmAnyako viSaya karanese 20 arthajanya nahIM hai ? ___ samAdhAna nahIM; kyoMki ayaM prakAzakI taraha mAnameM kAraNa nahIM ho sakatA hai / isakA khulAsA isa prakAra hai : anvaya { kAraNake honepara kAryakA honA ) aura vyatireka (kArako prabhAvameM kAryakA na homA ) se kAryakAraNa bhASa jAmA 25
Page #283
--------------------------------------------------------------------------
________________ zAga-dIpikA jAtA hai| isa vyavasthAke anusAra prakAza jJAnameM kAraNa nahIM hai kyoMki usake prabhAvameM bhI rAtrimeM vicaranevAle billI, cUhe prAdiko jAna paidA hotA hai aura usake sadbhAvameM bhI ullU vagairaha ko zAna utpanna nahIM hotA hai| ataH jisa prakAra prakAzakA zAnake 5 sAtha anyaya aura vyatireka na honese yaha jAnakA kAraNa nahIM ho sakatA hai usI prakAra prarya ( padArtha ) bhA jJAnake prati kAraNa nahIM ho sakatA hai / kyoMki athaMke prabhAvameM bhI kezamazakAdizAna utpanna hotA hai| (aura Aryake rahanepara bhI upayoga na honepara manyamanaska yA suptAdikoM ko jJAna nahIM hotA ) aisI dazAmeM jJAna 10 arthajanya kase ho sakatA hai ? arthAt nahIM ho sakatA hai| parIkSA mukhameM bhI kahA hai -'artha aura prakAza jJAnake kAraNa nahIM haiN| dUsarI bAta yaha hai ki pramANatAmeM kAraNa aryAvyabhicAra ( arthake prabhAva meM jAnakA na honA) hai, arthajanyatA nhiiN| kAraNa, svasaMvedana pratyakSa viSayajanya na honepara bhI pramANa mAnA gayA hai| yahAM yaha 15 nahIM kahA jA sakatA ki svasaMvedana pratyakSa cUMki apanese utpanna hotA hai isalie vaha bhI viSayajanya ho hai, kyoMki koI bhI vastu apanese hI paMdA nahIM hotii| kintu apanese bhinna kAraNoMse paidA hotI hai| zaGkA-yadi jJAna artha se utpanna nahIM hotA to vaha arthakA 20 prakAzaka kaise ho sakatA hai ? samAdhAna-bIpaka ghaTAdi padArthosi utpanna nahIM hotA phira bhI vaha unakA prakAzaka hai, yaha dekhakara pApako santoSa kara lenA cAhiye / praryAt dIpaka jisa prakAra ghaTAdikoMse utpanna na hokara bhI unheM prakAzita karatA hai usI prakAra jJAna bhI arthase utpanna ma 25 hokara use prakAzita karatA hai / vAtA-jAnakA viSayake sAtha yaha pratiniyama kaise banegA ki
Page #284
--------------------------------------------------------------------------
________________ 156 dUsarA prakAza ghaTajJAna kA ghaTa hI viSaya hai, paTa nahIM hai ? hama to jJAna ko arthajanya hone ke kAraNa arthajanyatA ko zAnameM viSayakA pratiniyAmaka mAnate haiM aura jisasamAna paidA hotA hai usoko viSaya karatA hai, anya ko nahIM, isa prakAra vyavasthA karate haiN| kintu use aApa nahIM mAnate haiM ? samAdhAna - hama yogyatA ko viSaya kA pratiniyamaka mAnate haiN| jisa zAna meM jisa prarya ke prahaNa karane kI yogyatA (eka prakAra kI zakti) hotI hai vaha zAna usa hI artha ko viSaya karatA hai - anya ko nhiiN| zaMkA-yogyatA kise kahate haiM ? samAdhAna-apane prAvaraNa (mAnako Dhakane vAle karma) ke kSayopasamako yogyatA kahate haiN| kahA bhI hai :-'apane prAvaraNa karma ke ayopazamarUpa yogyatA ke dvArA jJAna pratyeka padArtha kI vyavasthA karatA hai| tAtparya yaha huA ki prAtmA meM ghaTajJAnAvaraNa karma ke haTane se utpanna humA ghaTazAna ghaTa ko hI viSaya karatA hai, paTa ko nahIM / isI 15 prakAra dUsare paTAdijJAna bhI apane apane kSayopazama ko lekara apane apane hI viSayoM ko viSaya karate haiN| prataH jJAna ko ayaMjanya mAnanA anAvazyaka aura prayukta hai| 'mAna prarya ke prAkAra hone se artha ko prakAzita karatA hai| yaha mAnyatA bhI uparyukta vijezana se spaMDita ho jAtI hai| kyoMki dIpaka, 20 maNi mAdi padArthoM ke prAkAra na hokara bhI unheM prakAzita karate huye dekhe jAte haiN| ataH arthAkAratA aura praryajanyasA ye donoM hI pramANatA meM prayojaka nahIM haiN| kintu arthAvyabhicAra hI prayojaka hai| pahale jo sapikalpaka ke viSayabhUta sAmAnya ko praparamArtha batA kara sarikaspaka kA khAuna kiyA hai vaha bhI ThIka nahIM hai| kyoMki kisI 25
Page #285
--------------------------------------------------------------------------
________________ nyAya-dIpikA pramANase bAdhita na hone ke kAraNa savikalpa kA viSaya paramArSa (vAstavika) hI hai| balki bauddhoM ke dvArA mAnA gayA svalakSaNa hI Apatti ke yogya hai / ataH pratyakSa nirvikalpakarUpa nahIM hai -savikalpakarUpa hI hai| yaunAbhitA sanika kA nirAkaraNa -- nayAyika aura boSika sagnikarSa ( indriya aura padArtha kA sambandha ) ko pratyakSA mAnate haiN| para vaha ThIka nahIM hai| kyoMki sannikarSa pracetana hai| yaha pramiti ke prati karaNa kase ho sakatA hai ? pramiti ke prati jaba karaNa nahIM, taba pramANa jaise ? aura jaba pramANa 10 hI nahIM, to pratyakSA kaise ? dUsarI bAta yaha hai, ki cakSu indriya rUpakA nAna salikarSa ke dimA ho karAtI hai, kyoMki yaha aprApya hai / isalie sannikarSa ke prabhAva meM bhI pratyakSa jJAna hone se pratyakSA meM sannikarUpatA hI nahIM hai / cakSu indriya ko jo yahA~ aprAppakArI kahA gayA hai vaha bhasisa nahIM hai / kAraNa, pratyakSA se cakSu indriya meM prApyakAritA hI pratIta hotI hai| ____ zaMkA-yadyapi cakSu indriya kI prAppakAritA (padArtha ko prApta karake prakAzita karanA ) pratyakSA se mAlUma nahIM hotI tathApi use paramANa kI taraha anumAna se siddha kreNge| jisa prakAra para20 bhASu pratyakSa se siddha na hone para bhI 'paramANu hai, kyoMki skandhAdi kArya anyathA mahIM ho sakate' isa anumAna se usako siDi hoto hai usI prakAra 'cakSu irizraya padArtha ko prApta karake prakAza karane vAlI hai, kyoMki vaha bahirindriya hai ( bAhara se dekho jAne vAlI indriya hai ) jo bahirindriya hai vaha padArtha ko prApta karake hI 25 prakAza karatI hai, jaise sparzana indriya' isa anumAna se capa meM 15
Page #286
--------------------------------------------------------------------------
________________ dUsarA prakAza prApyakAritA kI siddhi hotI hai aura prAppakAritA ho sannikarSa hai| prataH cakSu indriya meM sannikarSa kI pratyApti nahIM hai| arthAt cakSu indriya bhI sannikarSa ke hone para hI rUpajJAna karAtI hai| isalie sannikarSa ko pratyakSa mAnane meM koI doSa nahIM hai ? samAdhAna nahIM; yaha anumAna samyak bhanumAna nahIM hai---- 5 mAnAbhAsa hai / vaha isa prakAra hai : isa anumAna meM 'sa' parase kaunasI cakSu ko pakSa banAyA hai ? laukika (golakApa) cakSuko athavA alaukika (kiraNarUpa) cako ? pahale vikalpa meM, hetu kAsAtyayApaviSTa (bAdhitaviSaya) nAmakA hetvA. bhAsa) hai| kyoMki golakarUpa laukika cA viSaya ke pAsa jAtI huI 10 kisI ko bhI pratIta na hone se usakI viSaya-prApti pratyakSa se bAdhita hai| dUsare vikalpa meM, hetu prAzrayAsiddha hai; kyoMki kiraNarUpa alaukika vakSa prabho taka siddha nahIM hai| dUsarI bAta yaha hai, ki vRkSa ko zAkhA maura candramA kA eka hI kAla meM prahaNa hone se cala bhaprApyakArI hI prasiddha hotI hai| ataH uparyukta anumAnagata hetu kAlAtyayApaviSTa 15 maura prApayAsiddha hone ke sAtha hI prakaraNasama (satpratipA) bhI hai| isa prakAra sannikarSa ke binA bhI cakSu ke dvArA rUpazAna hotA hai| isalie sannikarSa pravyApta hone se pratyakSa kA svarUpa nahIM hai, yaha bAta siddha ho gii| isa sannikarSa ke prapramANya kA vistRta vicAra prameyakamalamAsa 20 meM [1-1 tathA 2-4 ] acchI taraha kiyA gayA hai| saMgrahaprantha hone ke kAraNa isa laghu prakaraNa nyApa-dIpikA meM usakA vistAra nahIM kiyaa| isa prakAra na bauddhAbhimata nirvikalpaka pratyakSa hai aura na yaugoM kA indriyArthasannikarSa / to phira pratyakSA kA sakSaNa kyA hai ? vidhavapratibhAsasvarUpa jJAna hI pratyakSa hai, yaha bhale prakAra siMsa 25 ho gyaa|
Page #287
--------------------------------------------------------------------------
________________ pratyakSa ke do bheda karake sAMvyavahArika pratyakSa kA lakSaNa aura usake bhedoM kA nirUpaNa vaha pratyakSa do prakAra kA hai-1 saumyavahArika aura 2 pAramAthika / ekadeza spaSTa jJAna ko sAMvyavahArika pratyakSa kahate haiM / 5 tAtparya yaha ki bho jJAna kucha nirmala hai vaha sAMvyavahArika pratyakSa hai| usake ghAra bheda haiM-1 avagraha, 2 IhA, 3 mayAya maura 4 dhAraNA / indriya aura padArtha ke sambandha hone ke bAva utpanna hue sAmAnya avabhAsa (darzana) ke anantara hone vAle aura avAntarasasA jAti se yukta vastu ko grahaNa karane vAle jJAnavizeSa ko avagraha 10 kahate haiN| aMse 'paha puruSa hai| yaha jAna saMzaya nahIM hai, kyoMki viSayAntara kA nirAkaraNa karake apane viSaya kA hI nizcaya karAtA hai| aura saMzaya usase viparIta lakSaNa bAlA hai| jaisA ki raNavArtika meM kahA hai-"saMzaya nAnAviSayaka, anizcayAtmaka aura manya kA pravyavacchedaka hotA hai| kintu pravAha ekArthaviSayaka, 15 nizcayAtmaka mora apane viSaya se bhinna viSaya kA vyavacchedaka hotA hai|" rAjavAttikabhASya meM bhI kahA hai-"saMzaya nirNaya kA virodhI hai, parantu avAha nahIM hai|" phalitArtha yaha nikalA ki saMzapakSAnameM padArtha kA nizcaya nahIM hotA aura apagraha meM hotA hai| ata: apagraha saMzayamAna se pRthak hai| 20 avagraha se jAne huye arthameM utpanna saMzayako dUra karane ke liye zastAkA jo abhilASAtmaka prayatna hotA hai use IhA kahate haiN| jaise pravagraha zAna ke dvArA yaha puruSa haiN| isa prakAra kA nizcaya kiyA gayA thA, isase yaha 'dakSiNI' hai athavA 'uttarIya' isa prakAra ke sandeha hone para usako dUra karane ke liye yaha dakSiNI honA cAhiye' aisA IhA 25 nAma kA jAna hotA hai|
Page #288
--------------------------------------------------------------------------
________________ dusarA prakAza bhASA, bheSa aura bhUSA Adi ke vizeSa ko jAnakara mathArthatA kA nizcaya karanA avAya hai / jaise 'yaha dakSiNI hI hai| atrAya se nizcita kiye gaye padArtha ko kAlAntara meM na bhUlane kI zakti se usI kA jJAna honA dhAraNA hai / jisase bhaviSya meM bho 'vaha isa prakAra kA smaraNa hotA hai / tAtparya yaha ki 5 padArthakA nizcaya hone ke bAda jo usako na bhUlane rUpa se saMskAra ( vAsanA ) sthira ho jAtA hai aura jo smaraNa kA anaka hotA hai vahI dhAraNAjAna haiN| prataeva dhAraNA kA dUsarA nAma saMskAra bhI hai| zaGkA-ye IhAdika jJAna pahale pahale jJAna se grahaNa kiye 10 ye padArtha ko hI grahaNa karate haiM, ataH dhArAvAhika jJAna kI taraha apramANa hai ? samAdhAna nahIM; bhinna viSaya hone se pragRhItAgrAhI haiN| prAta -pUrva meM grahaNa nahIM kiye huye viSaya ko ho grahaNa karate haiM / yathAo padArtha pravAha zAna kA viSaya hai vaha IhA kA nahIM hai / aura jo 15 IhA kA hai yaha avAya kA nahIM hai / tathA jo avAya kA hai yaha dhAraNA kA nahIM hai| isa taraha inakA viSayabheda bilkula spaSTa hai aura use buddhimAna acchI taraha jAna sakate haiN| ye pravagrahAdi cAroM jJAna jama indriyoM ke dvArA utpanna hote haiM taba inityapratyakSa kahe jAte haiN| aura jaba manindripAna ke dvArA 20 paidA hote haiM taba pranintriyapratyakSa kahe jAte haiM / imtiyAM pAMca haiM-1 sparzana, 2 rasanA, 3 nANa, 4 cakSu, aura 5 zrotra / amindriya 1 'smRti hetudhAraNA, saMskAra iti yAvat-ladhI svopaviSa kaa06| vaizeSikadarzana meM ise dhAraNAko) bhAvanA nAmakA saMskAra kahA hai aura use smRtijanaka mAnA hai|
Page #289
--------------------------------------------------------------------------
________________ 6x nyAya-dIpikA kevala eka mana hai / ina donoM ke nimita se honevAlA yaha avagrahAvirUpa jJAna lokavyavahAra meM 'pratyakSa' prasiddha hai| isaliye yaha sAMvyavahArika pratyakSa kahA jAtA hai| parIkSAmukha meM bhI kahA hai- "indriya aura mana ke nimirA se hone vAle eka deza spaSTa jJAna 5 ko sAMvyavahArika pratyakSa kahate haiN|" zraura yaha sAMvyavahArika pratyakSa mukhya pratyakSa hai-- gauNa rUpase pratyakSa hai, kyoMki upacAra se siddha hotA hai| vAstava meM ho nahI hai| vijJAna hai zaraNa matijJAna parokSa hai / zaGkA - matijJAna parokSa kaise hai ? samAdhAna -"prayaM parokSam" [ ta0 sU0 1 - 11 ] aisA sUtra -mAgama kA vakhana hai| sUtra kA artha yaha hai ki prathama ke do zAna -matijJAna aura zrutajJAna parokSa pramANa haiM / yahA~ sAMvyavahArika pratyakSa ko jo upacAra se pratyakSa kahA gayA hai usa upacAra meM nimita 'ekaveza spaSTatA' hai / arthAt indriya aura anindriyajanya zarada 15 kucha spaSTa hotA hai, isaliye use pratyakSa kahA gayA hai| isa sambandha meM aura adhika vistAra kI avazyakatA nahIM hai / itanA vivecana paryApta hai / pAramArthika pratyakSa kA lakSaNa aura usake bhedoM kA kathana 10 - sampUrNarUpa se spaSTa jJAna ko pAramArthika pratyakSa kahate haiM / jo 20 jJAna samasta prakAra se nirmala hai vaha pAramArthika pratyakSa hai / usI ko mukhya pratyakSa kahate haiM / usake do bheda haiM- eka sakala pratyakSa aura dUsarA vikala pratyakSa unameM se kucha padArthoM ko viSaya karane vAlA jJAna vikala pAramArthika hai| usake bhI do bheda haiM-1 pravadhijJAna aura 2 25 mana:paryayajJAna / avadhijJAnAvaraNa aura vIryAntarAyakarma ke kSayopa
Page #290
--------------------------------------------------------------------------
________________ gusarA prakAza 165 vApase utpanna hone vAle tathA mUttika dravya mAtrako viSaya karane vAle zAna ko avadhi jJAna kahate haiN| manaHparyayajJAnAvaraNa aura voryAntarAyakarma ke kSayopazama se utpanna huye aura dUsare ke mana meM sthita padArtha ko jAnanevAle jJAna ko manaHparyayajJAna kahate haiN| matijJAna kI taraha pradhi aura manaHparyayajJAna ke bhI bheda aura prabheva hai, unheM tattvArtha- 5 rAbavAttika aura zlokavAttikabhASya se jAnanA caahiye| samasta vakSyoM aura unakI samasta paryAyoM ko jAnane vAle jAna ko saphala pratyakSa kahate haiN| yaha sakala pratyakSa jJAnAvaraga mAvi dhAtiyAkoM ke sampUrNa nAza se utpanna kevalajJAna hI hai| kyoMki "samasta tumyoM aura samasta paryAyoM meM kevala jAna kI pravRtti hai' sA tattvArtha- 10 sUtra kA upaveza hai| isa prakAra avadhijJAna, manaHparyayajJAna aura kevalajJAna ye tInoM mAna saba taraha se spaSTa hone ke kAraNa pAramArthika pratyakSa haiN| saba saraha se spaSTa isaliye haiM ki ye mAtra AtmA kI apekSA lekara utpanna hote haiM-indriyAdika para padArtha kI apekSA nahIM lete| 15 zaGkAkevalajJAna ko pAramAyika kahanA ThIka hai, parantu avadhi aura manaHparyaya ko pAramArthika kahanA ThIka nahIM hai / kAraNa, ve donoM vikala (ekadeza) prarapakSa haiM ? __ samAdhAna --- nahIM; saphasapanA aura vikalapanA yahA~ viSaya ko apekSA se hai, svarUpataH nhiiN| isakA spaSTIkaraNa isa prakAra hai-- 20 cUMki kevalajJAna samasta dravyoM aura pAryoM ko viSaya karane vAlA hai, isaliye vaha sakala pratyakSa kahA jAtA hai| parantu aSi aura manaHparyaya kucha padArthoM ko viSaya karate haiM, isaliye ve vikala kahe jAte haiN| lekina itane se unameM pAramArthikatA ko hAni nahIM hotii| kyoMki pAramArthikatA kA kAraNa sakalAviSapatA nahIM hai-pUrva 25
Page #291
--------------------------------------------------------------------------
________________ 166 nyAya-dIpikA nirmalatA hai aura vaha pUrNa nirmalatA kevalajJAna kI taraha avadhi aura manaH paryaya meM bhI apane viSaya meM vidyamAna hai| isaliye ve donoM bhI pAramAyika ho haiM / avadhi Adi tonoM jJAnoM ko pratIndriya pratyakSa na ho sakane kI 5 zaGkA aura usakA samAdhAna zaGkA- -akSa nAma cakSu zrAdi indriyoM kA hai, unakI sahAyatA lekara jo jJAna utpanna hotA hai use hI pratyakSa kahanA ThIka hai, anya (indriyanirapekSa avadhijJAnAdika) ko nahIM ? samAdhAna - yaha zaGkA ThIka nahIM hai| kyoMki prAtmA mAtra kI 10 apekSA rakhane vAle aura indriyoM kI apekSA na rakhane vAle bhI avadhi, manaH paryaya aura kevalajJAna ko pratyakSa kahane meM koI viroSa nahIM hai| kAraNa, pratyakSatA kA prayojaka spaSTatA ho hai, indriyajanyatA nhiiN| aura vaha spaSTatA ina tInoM jJAnoM meM pUrNarUpa se hai / 15 isIliye mati, zruta, avadhi, mana:paryaya aura kevala ina pA~ca jJAnoM meM 'Adye parokSam' [ 0 sU0 1-11 ] sU0 1-12 ] ina do sUtroM dvArA prathama ke jJAnoM ko parokSa tathA zravadhi, mana:paryaya aura ko pratyakSa kahA hai / aura 'pratyakSamanyat' [ 10 mati aura zruta ina do kevala ina tInoM zAnoM zaGkA - phira ye pratyakSa zabda ke vAcya kaise hai ? arthAt inako 20 pratyakSa zabda se kyoM kahA jAtA hai ? kyoMki prakSa nAma to indriyoM kA hai aura indriyoM kI sahAyatA se hone vAlA indriyajanya jJAna ho pratyakSa zabda se kahane yogya hai ? samAdhAna - hama inheM rUDhi se pratyakSa kahate haiM / tAtparya paha phi pratyakSa zabda ke vyutpatti ( yaugika) prathaM kI apekSA na karake pravadhi 25 Adi jJAnoM meM pratyakSa zabya ko pravRtti hotI hai aura pravRtti meM
Page #292
--------------------------------------------------------------------------
________________ dUsarA prakAza 167 nimitta' spaSTatA hai| aura vaha ukta tInoM jJAnoM meM maujUda hai| ataH jo jJAna spaSTa hai yaha pratyakSa kahA jAtA hai / athavA vyutpatti artha bhI inameM maujUda hai / 'prakSNoti vyApnoti jAnAtIti prakSa AtmA' arthAt jo vyApta kare--jAne use pakSa kahate haiM aura vaha AtmA hai| isa vyutpatti ko lekara akSa zabda kA artha 5 zrAtmA bhI hotA hai| isaliye usa prakSa- - zrAtmA mAtrako apekSA lekara utpanna hone vAle jJAna ko pratyakSa kahane meM kyA bAdhA hai ? arthAt koI bAdhA nahIM hai / zaGkA - yadi aisA mAnA jAya to indriyajanya jJAna apratyakSa kahalAyegA ? samAdhAna- hameM kheda hai ki zrApa bhUla ki indriyajanya jJAna upacAra se pratyakSa haiN| ho, isameM hamArI koI hAni nahIM hai jAte haiN| hama kaha zrAye haiM bhataH vaha vastutaH apratyakSa 10 isa uparyukta vivecana se 'indriyanirapekSa jJAnako parokSa' kahanekI mAnyatA kA bhI khaNDana ho jAtA hai / kyoMki avizadatA 15 ( aspaSTatA) ko hI parokSa kA lakSaNa mAnA gayA hai| tAtparya yaha 1 vyutpattinimitta se pravRttinimitta bhinna huA karatA hai / jaise gozabdakA vyutpattinimitta 'gacchatIti gau' jo gamana kare vaha go hai, isa prakAra 'gamanakriyA' hai aura pravRttinimitta 'gotya' hai / yadi vyutpattinimitta (gamanakriyA) ko hI pravRtti meM nimitta mAnA jAya to baiThI yA khar3I gAya meM gozabda kI pravRtti nahIM ho sakatI aura gamana kara rahe manuSyAdimeM bhI gozabdakI pravRtti kA prasaGga AyegA / ataH gozabdakI pravRtti meM nimitta vyutAtinimittane bhinna gotva' hai / usI prakAra prakRta meM pratyakSa vazabdakI pravRttimaM vyutpattinimitta 'kSAzritattra' se bhinna 'spaTatva' hai / mataH avadhi zrAdi tInoM jJAnoM ko pratyakSa kahane meM koI bAdhA nahIM hai /
Page #293
--------------------------------------------------------------------------
________________ nyAya-dIpikA ki misa prakAra indripasArekSatA pratyakSatA meM prayojaka nahIM hai| usI prakAra indriyanirapekSatA parokSatA meM bhI prayojaka nahIM hai| kintu pratyakSatA meM spaSTatAkI taraha parokSatA meM aspaSTatA kAraNa hai| zaGkA-'pratIndriya pratyakSa hai' yaha kahanA bar3e sAhasa kI bAta hai; 5 kyoMki vaha asambhava hai / yadi asambhava kI bhI kalpanA kareM to mAkAza ke phUla aradi ko bhI kalpanA honI cAhie ? samAdhAna nahIM; AkAza ke phUla prAdi aprasiddha haiN| parantu pratIndriya pratyakSa pramANa se siddha hai| vaha isa prakAra se hai 'kevalajJAna' jo ki atIndriya hai, alpajJAnI kapila prAdi ke asambhava 10 hone para bhI prarahanta ke avazya sambhava hai| kyoMki marahanta bhagavAna sarvaza haiN| prasaGgavaza zaGkA-samAdhAna pUrvaka sarvaza kI siddhi-.. __ zaGkA-sarvajatA hI jaba aprasiddha hai saba prApa yaha kase kahate haiM ki 'mahanta bhagavAna sarvana hai ? kyoMki jo sAmAnyatayA kahIM bhI ___ 15 prasiddha nahIM hai usakA kisI khAsa jagaha meM vyavasthApana nahIM ho sakatA hai ? samAdhAna--nahIM; sarvajJatA anumAna se siddha hai| vaha anumAna isa prakAra hai-sUkSma, antarita aura dUravartI padArtha kisI ke praspakSa haiM, kyoMki anumAna se jAne jAte haiN| jaise agni prAdi 20 padArtha / svAmI samantabhadra ne bhI mahAbhASya ke prArambha meM prAptamI 1 mahAbhASyase sambhavataH granthakAra kA Azaya gandhahastimahAbhASya se jAna par3atA hai kyoMki anuzruti aisI hai ki svAmI samantabhadrane 'tattvArthasUtra' para 'gandhahastimahAbhASya' nAmako koI bRhad TokA likhI hai aura prAptamImAMsA jisakA prAdima prakaraNa hai / para usake astitvameM vidvAnoMkA matabheda hai / isakA kucha vicAra prastAvanAmeM kiyA hai| pAThaka yahAM dekheM /
Page #294
--------------------------------------------------------------------------
________________ dUsarA prakAza mAMsA prakaraNa meM kahA hai-"kSma, antarita aura dUravartI padArtha kisIke pratyakSa haiM, kyoki ve anumAnase jAne jAte haiN| jaise agni Adi / isa anumAna se sarvajJa bhale prakAra siddha hotA hai|" sUkSma padArtha ye haiM jo svabhAva se viprakRSTa haiM-dUra haiM, jaise paramANu Adi / antarima ve haiM jo kAla se viprakRSTa haiM, jaise rAma 5 zrAdi / dUra ke haiM jo devA se viprakRSTa hai, jaise meru Adi / ye 'svabhAva kAla aura deza se viprakRSTa padArtha' yahA~ dharmA (pakSa) haiN| "kisI ke pratyakSa haiM' yaha sAdhya hai| yahA~ 'pratyakSa' zava kA artha 'pratyakSajAna ke viSaya' yaha vivakSita hai, kyoMki viSayo ( jAna ) ke dharma (jAnamA) kA viSaya meM bhI upacAra hotA hai / 'anumAna se jAne jAte haiM yaha 10 hetu hai / 'agni prAdi' dRSTAnta hai / 'agni prAvi' dRSTAnta meM 'anumAna se jAne jAte haiM yaha hetu kisI ke pratyakSa haiM' isa sAdhya ke sAtha pAyA jAtA hai| prataH vaha paramANu . vagairaha sUkSmAdi padArthoM meM bhI kisI kI pratyakSatA ko avazya siddha karatA hai / tAtparya yaha ki jisa prakAra agni prAdi anumAna se jAne jAte haiN| prataeva ve kisI ke 15 pratyakSa bhI hote haiN| usI prakAra muzmAdi atIndriya padArtha cUMki hama logoM ke dvArA anumAna se jAne jAte haiM prataeva ve kisI ke pratyakSa bhI hai aura jisake pratyakSa haiM vahI sarvajJa hai / paramANu bhAdi meM 'anumAna se jAne jAte haiN| yaha hetu prasiddha bhI nahIM hai, kyoMki unako anumAna se jAnane meM kisI ko vivAda nahIM hai| arthAt-sabhI matavAle ina padArthoM 20 ko anumeya mAnate haiN| ____aGgA-sUkSmAdi padArthoM ko pratyakSa siddha karane ke dvArA kisI ke sampUrNa padArthoM kA pratyakSajJAna ho, yaha hama mAna sakate haiN| parantu vaha pratIniya hai-indriyoM ko apekSA nahIM rakhatA hai, yaha kaise ? samAdhAna- isa prakAra se yadi vaha kAna indriyajanya ho to 25
Page #295
--------------------------------------------------------------------------
________________ 170 nyAya-dIpikA sampUrNa padArthoM ko jAnane vAlA nahIM ho sakatA hai| kyoMki pradriyA apane yogya viSaya' (sannihita aura vartamAna artha } meM ho jAna ko utpanna kara sakatI haiN| aura sUkSmAvi padArtha indriyoM ke yogya viSaya nahIM hai| ataH vaha sampUrNa padArtha viSayaka zAna anannidhika ho hai5 indriyoM kI apekSA se rahita bhatIndriya hai, yaha bAta siddha ho jAtI hai| isa prakAra se sarvasa ke mAmale meM kisI bhI sarvajJavAdI ko vivAda nahIM hai| jaisA ki cUsare bhI kahate haiM- "puNya-pApAdika kisI ke pratyakSa hai| kyoMki ve prameya hai|" / sAmAgya se sarvatra ko siddha karake ahaMnta ke sarvajJatA kI siddhi10 gaGgA-sampUrNa padArthoM ko sAkSAt karane vAlA atIndriya pratyasannAna sAmAnyatayA siddha ho; parantu vaha parahanta ke hai yaha kase pAki kisI ke yaha sarvanAma zabda hai aura sarvanAma zabda sAmAnya kA sApaka hotA hai ? samAdhAna- satya hai / isa anumAma se sAmAnya sarvajJa kI ____15 siddhi kI hai| "parahanta sarvaza haiN| yaha hama anya anumAna se siddha karate haiN| vaha anumAna isa prakAra hai-'prarahanta sarvajJa hone ke yogya haiM, kyoMki ve nirdoSa haiM, jo sarvaka nahIM hai yaha nirdoSa mahIM hai. jaise rathyApuruSa ( pAgala ) / ' yaha kevalayatireko hetu janya anumAna hai| 20 pAvaraNa aura rAgAdi me doSa hai aura inase rahita kA nAma nirdoSatA hai| vaha nidoSatA sarvazatA ke binA nahIM ho sakatI hai| kyoMki jo kiJcijja hai- alpazAnI hai usake prAvaraNAdi doSoM kA prabhAva nahIM hai| prataH parahanta meM rahane vAlI yaha nirdoSatA unameM 1 'sambaddha vartamAnaM ca gRhyate cakSurAdinA' -mo0zlomUtra 4 zloka 84 / .----... ...- --
Page #296
--------------------------------------------------------------------------
________________ dUsarA prakAza 171 sarvazatA ko avazya siddha karatI hai| aura yaha nidoSatA parahasta parameSThI meM unake yukti aura zAstra se pratirodhI bama hone se siddha hotI hai| mukti aura zAstra se virodhI pacana bhI banake dvArA mAne gaye mukti, saMsAra aura mukti tathA saMsAra ke kAraNa tatva aura anekadharmayukta cetana tathA pracesana taba ke pratyamAvi pramANa se 5 gASita na hone se acchI taraha siddha hote haiN| tAraparya yaha ki prarahanta ke dvArA upadezita tatvoM meM pratyakSAdi pramANoM se koI bAdhA nahIM bhAtI hai| ataH ve yathArthavamatA hai| aura yathArthavaktA hone se nirdoSa hai| tathA nirvoSa hone se sarvatra hai| zAkA-isa prakAra prarahanta ke sarvamatA siddha ho jAne para bhI 10 vaha parahanta ke hI haiM, yaha phaise ? kyoMki kapila prAvi ke bhI yaha sambhava hai ? samAdhAna-kapila prAdi sarvajha nahIM hai| kyoMki ve sadoSa hai| paura soca isalie haiM ki ve yukti aura zAstra se virodhI kathana karane vAle haiN| yukti aura zAstra se virodhI kapana karane vAle bhI 15 isa kAraNa hai ki unake dvArA mAne gaye mukti Adika taraba aura sarvathA ekAnta sattva pramANa se bAdhita haiN| ataH ve sarvA nahIM hai| arahanta hI sarvata haiN| svAmI samantabhadra ne hI kahA hai-he mahan ! vaha sarvana pApa ho haiM, kyoMki prApa nirdoSa haiN| nirdoSa isaliye haiM ki yukti aura prAgama se mApake vacana praviruddha hai--yukti tathA Agama se 20 sanameM koI virodha nahIM paataa| aura vacanoM meM virodha isa kAraNa nahIM hai ki mAekA icTa ( mukti prAdi tattva } pramANa se bAdhita mahIM hai| kintu tumhAre anekAnta matarUpa amRta kA pAna nahIM karane mAle tathA sarvathA ekAnta tattva kA kathana karane vAle aura apane ko prApta samajhAne ke abhimAna se dagdha hue ekAntavAviyoM kA iSTa (abhi* 2: mata sasva) pratyana se bAdhita hai|"
Page #297
--------------------------------------------------------------------------
________________ 172 nyAya-dIpikA -XX raMga donoM ke dvArA patasva meM bAdhA aura svAbhimata tasya meM prabhASA inhIM do ke samarthana ko lekara 'bhAvekArase isa kArikA ke dvArA prArambha karake 'syAtkAra: satyalAJjanaH ' isa kArikA taka prAptamImAMsA kI racanA kI gaI hai| arthAt - 5 apane dvArA mAne gaye tatva meM phaMse bAghA nahIM hai ? aura ekAntavAdiyoM ke dvArA mAne tatva meM kisa prakAra bAdhA hai ? ina donoM kA vistRta vivecana svAmI samantabhadra meM 'prAptamImAMsA' meM 'bhAvaikAnte' isa kArikA 9 se lekara 'syAtkAra: satyalAJchana: ' isa kArikA 112 taka kiyA hai| ataH yahA~ aura praSika vistAra nahIM kiyA jAtA / 10 isa prakAra pratIdriya kevalajJAna arahanta ke ho hai, yaha siddha ho gayA / aura unake vacanoM ke pramANa hone se unake dvArA pratipAdita pratIndriya avadhi aura mana:paryayajJAna bhI siddha ho gaye / isa taraha pratIndriya pratyakSa nirdoSa (nirvAdha ) hai - usake mAnane meM koI doSa yA dhAvA nahIM hai| ataH pratyakSa ke sAMvyavahArika aura pAramArthika ye do 15 bheda siddha huye / isa prakAra zrIjaMnAcArya dharmabhUSana yati viracita nyAyadIpikA meM pratyakSa pramANakA prakAza karanevAlA pahalA prakAza pUrNa huaa|
Page #298
--------------------------------------------------------------------------
________________ tIsarA prakAza dUsare prakAza meM pratyakSa pramANa kA nirUpaNa karake isa prakAza meM parokSa pramANa kA nirUpaNa prArambha kiyA jAtA hai| parokSa pramANa kA sakSaNa -- . mavizava pratibhAsa ko parokSa kahate haiN| yahA~ 'parokSa' lakSya hai, : 'pravizavapratimAptatva' lakSaNa hai| tAtparya yaha ki jisa zAma kA 5 pratibhAsa vizada- spaSTa nahIM hai vaha parokSa pramAma hai| viyatA kA lakSaNa pahale stalA bhAye haiM, usase bhinna pravizavatA hai| usI ko aspaSTatA kahate haiN| yaha pravizatA bhI vizaSatA kI taraha anubhava se mAnI jAtI hai| ___ "jo nAna kevala sAmAnya ko viSaya kare yaha parokSa hai aisA 10 koI (boDa) parokSa kA lakSaNa karate haiN| parantu yaha noka nahIM hai| poMki pratpala ko taraha parokSa bhI sAmAnya aura vizeSarUpa vastu ko viSaya karatA hai| aura isaliye baha lakSaNa prasambhava zepa mukta hai| jisa prakAra pratyakSa ghaTAdi padArthoM meM pravRtta hokara unake ghaTatvAvika sAmAnyAkAra ko aura ghaTa vyaktikapa gyavacchevAsmaka vizeSA. 15 kArako eka sAtha hI viSaya karatA humA upalaba hotA hai uso prakAra parokSa bhI sAmAnya aura vizeSa donoM mAkAroM ko viSaya karatA huA upalabdha hotA hai| isa kAraNa kevala sAmAnya ko viSaya karanA' parokSa kA lakSaNa nahIM hai, api tu pravizatA ho parokSa kA lakSaNa hai| sAmAnya aura vizeSa meM se kisI eka ko 23 viSaya karane vAlA mAnane para so pramANatA hI nahIM bana sakatI hai| payoMki sabhI pramANa sAmAnya bhaura vizeSa donoM svarUpa vastu ko viSaya karane vAle mAne gaye hai| kahA bhI hai--sAmAna aura vizeSa
Page #299
--------------------------------------------------------------------------
________________ 74 nyAya -dIpikA rUpa vastu pramANakA viSaya hai|" ataH avizada ( aspaSTa ) pratibhAsa ko jo parokSa kA lakSaNa kahA hai vaha bilkula ThIka hai / parokSa pramANa ke bheda aura unameM jJAnAntara kI sApekSatA kA kathana - 5 usa parokSa pramANa ke pAMca bheda haiM-1 smRti, 2 pratyabhijJAna 3 sarka, 4 anumAna aura 5 praagm| ye pA~coM hI parokSa pramANa nAmAntara kI apekSA se utpanna hote haiM / smaraNa meM pUtraM anubhava kI apekSA hotI hai, pratyabhijJAna meM smaraNa aura anubhava kI, tarka meM anubhava, svaraNa aura pratyabhijJAnako anumAna meM liGgadarzana, 10 vyApti smaraNa Adi ko aura prAgama meM zabdazravaNa, saGketagrahaNa ( isa zabda kA yaha hai, isa prakAra ke saMketa ke grahaNa) Adi kI apekSA hotI hai| kintu pratyakSa pramANa meM jJAnAntara kI apekSA nahIM hotI, vaha svatantra rUpa se -- zAmAntara nirapekSa hI utpanna hotA hai / smaraNa ANi kI yaha zAnastarApekSA unake apane apane nirUpaNa ke 15 samaya batalAyI jAyase / prathamataH uddiSTa smRti kA nirUpaNa smRti kise kahate haiM ? 'vaha' isa prakAra se ullikhita hone vAle aura pahale anubhava kiye huye padArtha ko viSaya karane vAle jJAna ko smRti kahate haiM jaise 'vaha devadatta' / yahA~ pahale anubhava kiyA huA 20 hI devadatta 'vaha' zabda ke dvArA jAnA jAtA hai / isaliye yaha jJAna 'vaha' zabda se ullikhita hone vAlA aura anubhUta padArtha ko viSaya karane vAlA hai| jisakA anubhava nahIM kiyA usameM yaha jJAna nahIM hotaa| isa jJAna kA janaka anubhava haiM aura vaha anubhava dhAraNArUpa hI kAraNa hotA hai; kyoMki padArtha meM avagrahAdika jJAna ho jAne para bhI 25 dhAraNA ke prabhAva meM smRti utpanna nahIM hotI / kAraNa, vAraNA
Page #300
--------------------------------------------------------------------------
________________ , tIsarA prakAza 175 AtmA meM usa prakAra kA saMskAra paidA karatI hai, jisase vaha kAlAmsara meM bhI usa anubhUta viSaya kA smaraNa karA detI hai / isaliye dhAraNAke viSaya meM utpanna huA 'vaha' zabda se ullikhita hone vAlA yaha jJAna smRti hai, yaha siddha hotA hai / zaGkA - yadi dhAraNA ke dvArA prahaNa kiye utpanna hotA hai to gRhItagrAhI hone se usake AtA hai ? viSaya meM ho smaraNa 5 prapramANatA kA prasaGga samAdhAna --- nahIM: IhA zrAdika kI taraha hamaraNameM bhI viSayabheva maujUda hai| jisa prakAra bhavagrahAdika ke dvArA grahaNa kiye hue ayaM ko viSaya karane vAle IhAdika jJAnoM meM viSayabheva hone se apane viSaya sambandhI 10 saMzayAvirUpa samAzeSa ko dUra karane ke kAraNa pramANatA hai usI prakAra viSaya meM pravRtta hone smaraNa meM bhI dhAraNA ke dvArA grahaNa kiye gaye para bhI pramANatA hI hai| kAraNa, dhAraNA kA viSaya hadantA se muksa arthAt 'yaha' hai- 'yaha' zabda ke prayoga pUrvaka ullikhita hotA hai aura smaraNa kA tasA se yukta arthAt 'vaha' hai-'vaha' zastra ke dvArA niviSTa 15 hotA hai| tAtparya yaha hai ki zaraNA kA viSaya to vartamAna kAlIna hai aura smaraNa kA viSaya bhUtakAlIna hai| ataH smaraNa apane viSaya meM utpanna huye asmaraNa prAvi samAropako dUra karane ke kAraNa pramANa hI hai-apramANa nhiiN| prameyakamalamArtaNDa meM bhI kahA hai- "vismaraNa, saMzaya aura viparyayarUpa samAropa hai aura usa samAropa ko dUra karane 20 se yaha smRti pramANa hai / " 'smaraNa anubhUta viSaya meM pravRtta hotA hai' itane se yadi vaha pramANa ho to dhanumAna se AtI huI agni ko jAnane ke liye pIche pravRta huA pratyakSa bhI zrapramANa ThaharegA / ataH smaraNa kisI bhI prakAra pramANa siddha nahIM hotA / 25
Page #301
--------------------------------------------------------------------------
________________ nyAya-dIpikA pratyakSAdikakI taraha smRti avisaMvAdI hai- visaMvAda rahita hai, isalie bhI vaha pramANa hai| kyoMki smaraNa karake yathAsthAna rakkhI huI vastunoM ko grahaNa karane ke lie pravRtta hone vAle vyakti ko smaraNa ke viSaya (padArtha) meM visaMvAda - bhUla jAnA yA pratyatra pravRtti karanA 5 nahIM hotA / jahA~ visaMvAda hotA hai vaha pratyakSAbhAsa kI taraha smaraNAbhAsa hai| use hama pramANa nahIM maante| isa taraha smaraNa nAmakA pRthaka pramANa hai, yaha sikha humA / 176 pratyabhijJAna kA lakSaNa aura usake bhedoM kA nirUpaNa anubhava aura smaraNapUrvaka hone vAle jor3arUpa jJAnako pratyabhijJAna 10 kahate haiN| 'yaha' kA ullekha karane vAlA jJAna anubhava hai aura 'vaha' kara ullekha jJAna smaraNa hai| ina donoM se paidA hone vAlA tathA pUrva aura uttara avasthAoM meM vartamAna ekasva sAdRzya aura vailakSaNya prAviko viSaya karane vAlA jo jor3arUpa jJAna hotA hai vaha pratyabhijJAna r hai, aisA samajhanA caahie| jaise vahI 15 gavaya ( jaGgalI pazuvizeSa) hotA hai, ityAdika pratyabhijJAna ke udAharaNa haiM / yaha jinadatta hai, go ke samAna gAya se bhinna bhaisA hotA hai, yahA~ pahale udAharaNa meM, jinadata ko pUrva aura uttara avasthA zroMmeM rahane vAlo ekatA pratyabhijJAna kA viSaya hai / isIko ekatvapratyabhijJAna kahate haiN| dUsare udAharaNa meM, pahale anubhava ko huI 20 gAya ko lekara gavaya meM rahane vAlI sadRzatA pratyabhijJAna kA viSaya hai / isa prakAra ke jJAna ko sAbuzyapratyabhijJAna kahate hai| tIsare udAharaNa meM, pahale anubhava kI huI gAya ko lekara bhaMsA meM rahane vAlI visadRzatA pratyabhijJAna kA ziSya hai| isa taraha kA jJAna pratyabhijJAna kahalAtA hai / isI prakAra aura bhI pratyabhijJAna ke 25 bheva apane anubhava se svayaM vicAra lenA caahiye| ina sabhI pratya sAvuiya
Page #302
--------------------------------------------------------------------------
________________ I tIsarA prakAza 177 bhijJAnoM meM anubhava aura smaraNa ko apekSA hone se unheM anubhava aura smaraNahetuka mAnA jAtA hai / kinhoM kA kahanA hai ki anubhava aura smaraNa se bhinna pratyabhijJAna nahIM hai| ( kyoMki pUrva aura uttara zravasyAnoM ko viSaya karane bAlA eka jJAna nahIM ho sakatA hai| kAraNa, viSaya bhinna hai / dUsarI 5 bAta yaha hai ki 'vaha' isa prakAra se jo jJAna hotA hai yaha to parokSa hai aura 'yaha' isa prakAra se jo jJAna hotA hai vaha pratyakSa haiisaliye bhI pratyakSa aura parokSarUpa eka jJAna nahIM ho sakatA hai, kintu ve anubhava aura smaraNarUpa dI jJAna hai | ) ha hai; kyoMki anubhava to vartamAnakAlIna paryAya ko ho viSaya karatA 10 hai aura smaraNa bhUtakAlIna paryAya kA dyotana karatA hai| isaliye ye donoM pratIta aura vartamAna paryAyoM meM rahane vAlI ekatA, sadRzatA prAdi ko kaise viSaya kara sakate haiM ? arthAt -- nahIM kara sakate hai / 'ataH smaraNa aura anubhava se bhinna unake bAda meM hone ekatA, sakSatA mAdi ko viSaya karane vAlA jo hotA hai vahI prAtyabhijJAna hai / vAlA tathA una jor3arUpa jJAna 15 svIkAra karake anya ( dUsare vaizeSikAdi ) ekatvapratyabhijJAna ko bhI usakA pratyakSa meM antarbhAva kalpita karate haiN| vaha isa prakAra se hai- jo indriyoM ke sAtha anvaya aura vyatireka rakhatA hai yaha pratyakSa hai / arthAt jo indriyoM ke hone para hotA hai aura unake 20 prabhAva meM nahIM hotA vaha pratyakSa hai, yaha prasiddha hai / aura indriyoM kA anvaya tathA vyatireka rakhane vAlA yaha pratyabhijJAna hai, isa kAraNa yaha pratyakSa hai| unakA bhI yaha kathana ThIka nahIM hai; kyoMki indriyA~ vartamAna paryAya mAtra ke viSaya karane meM hI upakSINa ( caritArtha ho jAne se vartamAna aura pratIta avasthAoM meM rahane vAle 25
Page #303
--------------------------------------------------------------------------
________________ nyAya-dIpikA ekaravako viSaya nahIM kara sakatI haiN| indriyoM ko viSaya meM prati mAnanA yogya nahIM hai| anyathA cakSu ke dvArA rasAdi kA bhI jAna hone kA prasaGga praadhegaa| zA--yaha Thoka hai ki indriyAM vartamAna paryAya mAtra ko hI 5 viSaya karatI haiM tathApi ve sahakAriyoM kI sahAyatA se vartamAna paura pratIta avasthAoM meM rahane vAle ekarana meM bhI nAna karA sakatI haiN| jisa prakAra aJjana ke saMskAra se cakSu vyavadhAna prApta (Dhake ipe) padArtha ko bhI jAna letI hai| pradyapi cakSu ke vyahita padArtha ko jAnane ko sAmarthya (zakti) nahIM hai| parantu amana saMskAra kI sahAyatA 10 se vaha usameM dekhI jAtI hai / usI prakAra smaraNa Adi kI sahAyatA le indriyA ho donoM pravasthAnoM meM rahane vAle ekatva ko jAna leMgI / prataH usako jAnane ke lie ekaravapratyabhijJAna nAma ke pramANAntara ko kalpanA karanA anAvazyaka hai ? ___samAdhAna - yaha kahanA bhI sampaka nahIM hai| kyoMki hajAra saha15 kAriyoM ke mila jAne para bhI praviSaya meM - jisakA jo viSaya nahIM hai, usakI usameM prati nahIM ho sakatI hai| ghara ke aJjana saMskAra mAvi sahAyaka usake apane viSaya rUpAvi meM ho usako pravRtta karA sakate haiM, rasAdika viSaya meM nhiiN| aura imniyoM kA viSaya hai pUrva tathA usara avasthAoM meM rahane vAlA ekasva / ataH use jAnane ke liye 20 pRSaka pramANa mAnanA hI hogaa| sabhI jagaha viSaya-bheda ke dvArA hI pramANa ke bheva svIkAra kiye gaye haiN| dUsarI bAta yaha hai ki 'bAhI graha hai' yaha mAna aspaSTa ho hai spaSTa nahIM hai| isalie bhI usakA pratyakSa meM antarbhAva nahIM ho sakatA hai| aura yaha nizcaya hI jAnanA cAhiye ki vakSu 25 mAvika indriyoM meM ekasvajJAna utpanna karane kI sAmarthya nahIM hai|
Page #304
--------------------------------------------------------------------------
________________ tIsarA prakAza st bhampayA siGgadarzana ( dhUmAdi kA dekhanA) aura vyApti ke smaraNa prAvi ko sahAyatA se sAvika indriyA~ hI magni prAdika liGgi (sAdhya ) kA jJAna utpanna kara deN| isa taraha anumAna bhI pRthaka pramANa na ho / yadi kahA jAya ki cakSurAvika indriyA~ to apane viSaya dhUmAdi ke dekhane mAtra meM hI caritArtha ho jAtI haiM, ve bhagni prAdi parokSa 5 pra meM pravRtta nahIM ho sakatoM, zrataH zragni prAdi parokSa arthoM kA jJAna karane ke liye anumAna pramANa ko pRthaka mAnanA zravazyaka hai, to pratyabhijJAna ne kyA aparAdha kiyA ? ekasva ko viSaya karane ke lie usako bhI pRthaka mAnanA jarUrI hai / ataH pratyabhijJAna nAmakA pRthak pramAna hai| yaha sthira huA / 'sAdRzyapratyabhijJAna upamAna nAma kA pRthak pramANa haiM aisA kinhIM ( naiyAyika aura mImAMsakoM ) kA kahanA hai| para vaha ThIka nahIM haiM; kyoMki hamaraNa aura anubhavapUrvaka jor3arUpa jJAna hone se usameM pratyabhijJAnatA ( pratyabhijJAnapanA) kA ulaMghana nahIM hotA- vaha usameM rahatI hai / prataH yaha pratyabhijJAna ho hai / dhanyathA ( yadi sAdRzya- 1 faare zAmako upamAna nAma kA pRthak pramANa mAnA jAya to ) 'gAya se bhinna bhaisA hai' ityAdi bisavRzatA ko viSaya karane vAle sAdRzyajJAna ko mora 'yaha isase dUra hai' ityAdi yApekSika jJAna ko bhI puna prasAraNa honA cAhie | bhrataH jisa prakAra vaisAdRzyAvijJAnoM meM pratyabhijJAna kA lakSaNa pAyA jAne se ve pratyabhijJAna hai 2 usI prakAra sAdRzyaviSayaka jJAna meM bhI pratyabhijJAna kA lakSaNa pAyA jAne se vaha pratyabhijJAna hI hai- upabhAna nhiiN| yahI prAmANika paramparA hai| tarka pramANa kA nirUpaNa - pratyabhijJAna pramANa ho / tarka kA kyA svarUpa hai ? vyApti ke
Page #305
--------------------------------------------------------------------------
________________ 150 nyAya-dIpikA mAnako marma karate hai| sAdhA aura kAna meM ca aura gamaka (gopya aura boSaka) bhAva kA sApaka aura vyabhicAra kI ganpa se rahita so sambandhavizeSa hai use vyApti kahate haiN| usI ko pravimA bhAva bhI kahate haiM / usa vyApti ke hone se bhagnyAvika ko dhUmAdika ho 5 manAte haiM, ghaTAdika nhiiN| kyoMki ghaTAbika kI pragnyAdika ke sAtha pApti (avinAbhAva) nahIM hai / isa avinAbhAvarUpa dhyApti ke mAna meM jo sAdhakatama hai vaha paha tarpha nAma kA pramANa hai| zlokavAttika bhASya meM bhI kahA hai - "sAdhya aura sAdhana ke sambandhaviSayaka prajJAna ko dUra karane rUpa phala meM jo sAdhakatama hai vaha tarka hai|" 'hA' bhI 10 taka kA hI dUsarA nAma hai| vaha tarka ukta vyAktiko sarvadeza aura sarvakAla kI apekSA se viSaya karatA hai| zaGkA-isa tarka kA udAharaNa kyA hai ? samAdhAna--'jahA~ jahA~ dhUma hotA hai vahA~ vahA~ pagni hotI hai' yaha tarka kA udAharaNa hai| yahAM dhUma ke hone para aneka bAra ____15 agni kI upalabdhi aura agni ke prabhAva meM dhUma ko anupAlagiSa pAI jAne para 'saba jagaha aura saba kAla meM putro agni kA vyabhibArI nahIM hai-agni ke hone para hI hotA hai aura agni ke prabhAva meM nahIM hotara' isa prakAra kA jo sarvadeza aura sarvakAlarUpa se adhinA bhASa ko grahaNa karane vAlA bAda meM jJAna utpanna hotA hai vaha sarka 20 nAma kA pratyakSAvika se bhinna hI pramANa hai| pratyakSa nikaTavartI ho Sama aura prani ke sambandha kA jJAna karAtA hai, ataH vaha jyApti kA jJAna nahIM karA sktaa| kAraNa, vyApti savaMdevA aura sarvakAla ko lekara hotI hai| zaGkA-madyapi pratyakSasAmAnya ( sAdhAraNa pratyakSa ) vyApti ko ___25 viSaya karane meM samartha nahIM hai tathApi vizeSa pratyakSa usako viSaya
Page #306
--------------------------------------------------------------------------
________________ tIsarA prakAza 181 karane meM samaya hai hii| vaha isa prakAra se rasoIzAlA prAvi meM dhUma paura agni ko sabase pahale dekhA, yaha eka pratyakSa maa| isake pAva bhanekoM bAra aura kaI pratyakSa huye; para ve saba pratyakSa vyApi ko viSaya karane meM samartha nahIM haiN| lekina pahale pahale ke anubhava kiye dhUma aura agni kA smaraNa tathA tarasajAtIya ke anusandhAnarUpa 5 pratyabhijJAna se sahita hokara koI pratyakSa-vizeSa sarvadezakAla ko bhI lekara hone vAlI gine graha kAra am|| hai / aura yadi smaraNa tathA pratyabhijJAna se sahita pratyakSa-vizeSa ho jaba vyApti ko viSaya karane meM samartha hai, taba tarka nAmake pRthak pramANa ke mAnane kI kyA prAvazyakatA hai ? 10 samAdhAna--aisA kathana unakI nyAya-mArga kI anabhimatA ko prakaTa karatA hai| kyoMki 'hajAra sahakAriyoM ke mila Ane para bhI maviSaya meM pravRtti nahIM ho sakatI hai' yaha hama pahale kaha pAye haiM / isa kAraNa pratyakSa ke dvArA vyApti kA grahaNa batalAnA saGgata nahIM hai| kintu yaha saGgata pratIta hotA hai ki smaraNa, pratyabhimAna 15 aura anekoM bAra kA humA pratyakSa ye tInoM misa kara eka vaise zAma ko utpanna karate haiM jo vyApti ke prahaNa karane meM samartha hai aura vahI tarka hai| anumAna prAdi ke dvArA to vyApti kA grahaNa homA sambhava hI nahIM hai| tAtparya yaha ki anumAna se yadi vyApti kA grahaNa mAnA jAya to yahA~ do vikalpa uThate haiM--jisa anumAna ko 20 vyApti kA grahaNa karanA hai uso anumAna se vyApti kA prahaNa hotA hai yA anya dUsare anumAna se ? pahale vikalpa meM anyonyAzraya roSa prAtA hai, kyoMki vyApti kA jJAna jaba ho jAya, taba anumAna apanA svarUpa lAbha kare aura anumAna jaba svarUpa lAbha kara le, taba vyApsikA zAna ho, isa taraha donoM parasparApeza haiN| anya dUsare amAma se 25
Page #307
--------------------------------------------------------------------------
________________ 182 nyAya-yofter vyApti kA hAna mAnane para amavasthA doSa jhAtA hai, kyoMki dUsare dhanumAna ko vyApti kA jJAna samya tRtIya anumAna se mAnanA hogA, tRtIya anumAna kI vyApti kA jJAna anya cauye anumAna se mAnA bAyegA, isa taraha kahIM bhI vyavasthA na hone se anavasthA nAma kA 5 bodha prasakta hotA hai| isalie prabhumAna se vyApti kA prahaNa sambhava nahIM hai| aura na prANamAdika pramANoM se bhI sambhava hai, kyoMki una sabakA viSaya bhinna bhinna hai| aura viSayabheva se pramANabheda kI vyavasthA hotI hai| ataH vyApti ko grahaNa karane ke lie tarka pramANa kA sAmanA zrAvazyaka hai| 'mivikalpaka pratyakSa ke anantara jo vikalpa paidA hotA hai vaha vyApti ko grahaNa karatA hai' ki vaha vikalpa zrapramANa hai usake dvArA gRhIta vyApti meM to vaha pratyakSa hai prathavA anumAna ? pratyakSa to ho nahIM sakatA; kyoMki aisA bauddha mAnate haiM; athavA pramANa ? pramANatA kaise ? unase hama pUchate haiM yadi sapramANa hai to aura yadi pramANa hai, 15 vaha aspaSTajJAna hai aura anumAna bhI liGgadarzana Adi kI apekSA nahIM hotii| koI pramANa hai, to vahI to tarka hai| isa nirNaya huA / nahIM ho sakatA; kAraNa, usameM yadi ina donoM se bhinna hI prakAra taka nAma ke pramANa kA 10 anumAna pramANa kA nirUpaNa aba anumAna kA varNana karate haiN| sAdhana se sAdhya kA sAma hone ko anumAna kahate haiN| yahA~ 'anumAna' yaha lakSya nirdeza hai aura 'sAdhana se sAdhya kA jJAna honA' yaha usake lakSaNa kA kavana hai| tAtparya yaha ki sAdhana - dhUmAdi liGga se sAdhya-agni mAvika liGgI meM jo mAna hotA hai yaha anumAna hai| 25 jJAna hI agni sAdi ke pramAna ko dUra karatA hai| 20 kyoMki yaha sAdhya sAdhanalAna anumAna
Page #308
--------------------------------------------------------------------------
________________ tIsarA prakAzA nahIM hai. pyoMki vaha to sAdhana sambandhI pazAmake hI dUra karane meM paritArtha ho jAne se sAdhya samAdhI majAna ko dUra nahIM kara sakatA hai| prataH yAyikoM meM prabhumAna kA jo lakSaNa kahA hai ki "liGganAma anumAna hai" vaha saGgata nahIM hai| hama to smaraNa prAdi kI utpatti meM anubhava Adi kI taraha vyApti smaraNa se sahita liGgajAna ko 5 anumAna pramANa kI utpati meM kAraNa mAnate haiN| isakA khulAsA isa prakAra hai-jisa prakAra dhAraNA nAma kA anubhava smaraNa meM kAraNa hotA hai, tAtkAlika anubhava tathA smaraNa pratyabhijJAna meM aura sAdhya tathA sAdhanaviSayaka maraNa, pratyabhimAna aura anubhava tarka meM kAraNa hote haiM usI prakAra vyAptismaraNa prAdi meM mAhita hokara lihamAma 10 anumAna kI utpatti meM kAraNa hotA hai vaha svayaM anumAna nahIM hai| yaha kathana susaGgata hI hai| zA-prApake matameM--janadarzanameM sAdhanako ho anumAnameM kAraNa mAnA hai, sAdhana ke jJAna ko nahIM, kyoMki "sAdhana se sAdhya ke zAna hone ko anumAna kahate haiN| aisA pahale kahA gayA hai ? 15 samAdhAna nahIM; 'sAdhana se isa pada kA artha "nizcaya patha prApta dhUmArika se' yaha vivakSita hai| kyoMki jisa ghUmAvika sAina kA nizcaya nahIM prA hai| arthAt-jise jAnA nahIM hai vaha sAdhana hI nahIM ho sakatA hai| isI bAta ko tatvArthazlokavAttika meM kahA hai-"sAdhana se sAdhya ke jAta hone ko vidvAnoM ne anumAna kahA 20 hai|" isa vAttika kA ayaM yaha hai ki sAdhana se ---arthAta mAne hae SamAdika liGga se sAdhya meM arthAn --agni prASika liGgI meM o jAna hotA hai yaha anumAna hai| kyoMki jisa dhUmAvika liGgako nahIM jAnA hai usako sAdhya ke jJAna meM kAraNa mAnane para soye huye athavA jinhoMne dhUmAvika liGga ko grahaNa nahIM kiyA unako bhI 25
Page #309
--------------------------------------------------------------------------
________________ 184 nyAya-dIpikA agni prAdi kA kAma ho jaavegaa| isa kAraNa jAne iye sAdhana se hone vAlA sAya kA jJAna ho sAyaviSayaka prazAma ko dUra karane se anumAna hai, liGgajJAnAvika nhiiN| aisA akalaGkAdhi prAmANika vidvAna kahate haiN| tAtyaya yaha hai ki mAyamAna yama ko anumAna meM 5 kAraNa pratipAdana karane se yaha spaSTa ho jAtA hai ki jaina darzana meM sAdhana ko anumAna meM kAraNa nahIM mAnA, apitu sAdhanajJAna ko hI kAraNa mAnA hai| sAdhana kA lakSaNa - yaha sAdhana kyA hai, jisase hone vAle sAdhya ke jJAna ko anu10 mAna kahA hai ? arthAt-saradhana kyA lakSaNa hai ? isakA asara yaha hai-jisakI sAdhya ke sAtha anyathAnupapatti (avinAbhAva) nizcita hai use sAdhana kahate haiN| sAtparya yaha ki jisakI sAdhya ke prabhAva meM nahIM hone rUpa vyApti, avinAbhAva prAdi nAmoM vAlI sAdhyAnyathAnupa patti-- sAdhya ke hone para hI honA aura sAdhya ke prabhAva meM nahIM 15 honA--takaM nAma ke pramANa dvArA mirNIta hai vaha sAdhana hai / zrI kumAra. nandI bhaTTAraka ne bhI kahA hai---"anyathAnupapattimAtra jisakA lakSaNa hai use siGga kahA gayA hai|" sAdhya kA lakSaNa vaha sAdhya kyA hai, jisake avinAbhAva ko sAdhana kA lakSaNa 20 pratipAdana kiyA hai| ? arthAt-sAdhya kA kyA svarUpa hai ? suniye zakya, amita aura aprasiddha ko sAdhya kahate haiN| zAkya yaha hai jo pratyakSAdi pramANoM se bAdhita na hone se siddha kiyA jA sakatA hai| abhipreta vaha hai jo vAnI ko siddha karane ke lie abhimata hai iSTa hai| aura prasiddha vaha hai jo sandehAvika se yukta hone se 25 anizcita hai| isa taraha jo zakya, abhipreta aura aprasiddha hai vahIM sAdhya hai|
Page #310
--------------------------------------------------------------------------
________________ tIsarA prakAza 185 P yadi prazakya ( bAdhita ) ko sAdhya mAnA jAya to prani meM pranuSNatA ( uSNatA kA prabhAva ) Adi bhI sAdhya ho jAyagI / anabhipreta kare sAdhya mAnA jAya to pratiprasaGga nAmakA doSa AvegA / tathA prasiddha ko sAdhya mAnA jAya, to anumAna vyartha ho jAyagA, sAdhya kI vidhi ke liye tuma bika jAtA hai 5 aura vaha sAdhya pahale se prasiddha hai| ataH zakyAdirUpa hI sAdhya hai / nyAyavinizcaya meM bhI kahA hai :-- sAdhyaM zakyamabhipretamaprasiddhaM tato'param / sAdhyAbhAsaM viruddhAdi sAdhanAviSayatvataH // 172 // bAdhita ko prasiddha kA kyoMki ye isakA artha yaha hai ki jo zakya hai, abhipreta hai aura praprasiddha 10 hai vaha sAdhya hai aura jo isase viparota hai vaha sAdhyAbhAsa hai / yaha sAdhyAbhAsa kauna hai ? viruddhAdika hai / pratyakSAdi se viruddha kahate haiM / 'Adi' zabda se anabhipreta aura grahaNa karanA caahie| ye tInoM sAdhyAbhAsa kyoM haiM ? tInoM hI sAdhana ke viSaya nahIM haiM / arthAt sAdhana ke viSaya nahIM kiye jAte haiN| isa prakAra yaha akkaladeva ke prAya kA saMkSepa hai| unake sampUrNa abhiprAya ko to syAdvAvavidyA pati zrI vAdirAja jAnate haiM / arthAt - prakalaGkadeva kI ukta kArikA kA vizava evaM vistRta vyAkhyAna zrI vAdirAja ne nyAyavinizcaya ke vyAkhyAnabhUta apane nyAyavinizcayavivaraNa meM kiyA hai / kasajUdeva ke pUre prAzaya ko to ve hI jAnate haiN| yahA~ sirpha unake abhiprAya ke aMzamAtra ko diyA hai| sAdhana aura sAdhya donoM ko lekara ilokavAlika meM bhI kahA hai jisakA anyathAnupapattimAtra lakSaNa hai, prarthAt jo na trilakSaNarUpa hai aura na paJcalakSaNarUpa hai, kevala pravinAbhAvaviziSTa hai yaha sAdhana tathA jo zakya hai, abhipreta hai 25 ataH 20 hai dvArA ye 15 abhi
Page #311
--------------------------------------------------------------------------
________________ 186 bhyAya-dIpikA aura aprasiddha hai use sAdhya kahA gayA hai|" isa prakAra adhinAbhAva nizcayarUpa eka lakSaNa vAle sAdhana se zakya, abhipreta maura maprasikharUpa sAdhya ke jJAna ko anumAna kahate haiM, yaha siddha huprA / 5 vaha anumAna do prakArakA hai-1 svArthAnumAna aura 2 parAryA numAna / janageM svayaM ho jAne hue sAdhana se sAdhya ke zAna hone ko svAryAnumAna kahate haiN| praryAt -pUsare ke upaveza (pratijJAdivAkyaprayoga ) kI apekSA na karake svayaM hI nizcita kiye aura pahale tarka pramANa se jAne gaye tathA vyApti ke smaraNa se sahita 10 dhUmArika sAdhana se parvata prAdika dhamoM meM agni prAdi sAdhya kA jo jJAna hotA hai vaha svArthAnumAna hai| jaise--yaha parvata agniyAlA hai; kyoMki pUma pAyA jAtA hai| yadyapi svArthAmumAna jJAnarUpa hai tathApi samajhAne ke liye usakA yaha zabda dvArA ullekha kiyA gayA hai| jaise 'yaha ghara hai' isa zabda ke dvArA pratyakSa kA ullekha kiyA 15 jAtA hai| parvata zragnivAlA hai, kyoMki dhama pAyA jAtA hai| isa prakAra anumAtA mAnatA hai-- anumiti karatA hai, isa taraha svArthAnumAna kI sthiti hai| arthAt - svAnumAna isa prakAra pravRtta hotA hai, aisA samajhanA caahie| svArthAnumAna ke praGgoM kA kathana10 isa svArthAnumAna ke tIna aGga haiM--1 dhamoM, 2 sAdhya aura 3 sAdhana / sAdhana sApya kA gamaka (jJApaka) hotA hai, isalie vaha gamakarUpa se praGga hai / sAdhya sAdhana ke dvaar| gamya hotA hai- . mAnA jAtA hai, isalie vaha gamparUpa se anna hai| aura dhoM sASya-dharma kA prAdhAra hotA hai, isalie vaha sAdhyadharma ke prAdhAra 25 rUpa se aGga hai| kyoMki kisI bhASAravizeSa meM sAdhya ko siddhi
Page #312
--------------------------------------------------------------------------
________________ tIsarA prakAza 187 karamA anumAna kA prayojana hai| kevala dharma ko siddhi to cyApti nizcama ke samaya meM hI ho jAtI hai| kAraNa, jahA~ jahA~ dhUma hotA hai jahAM vahA~ agni hotI hai| isa prakAra kI pyApti ke prANa samaya meM sAdhyadharma-agni jJAta ho ho jAtI hai| isalie kevala dharma ko siddhi karanA anumAna kA prayoga nahIM / ti payaMta prAca- 5 vAlA hai athavA 'rasoIzAlA agnivAlI hai| isa prakAra 'paryata' yA 'rasoIzAlA' meM vRtirUpa se agni kA jJAna anumAna se hI hotA hai| ataH prAdhAravizeSa (parvatAdika) meM rahane rUpa se sAdhya (agnyAdika) kI siddhi karanA anumAna kA prayojana hai| isalie dharmI bho svArthAnumAna kA praGga hai| 10 athavA svArthAnumAna ke do aGga hai- pakSa aura 2 hetu / kyoMki sAdhya-dharma se yukta dharmoM ko pakSa kahA gayA hai| isalie pA ke kahane se dharma aura dharmI donoM kA grahaNa ho jAtA hai| isa taraha svArthAnumAna ke dharmI, sAdhya aura sAdhana ke bheva se tIna aGgaH athavA pakSa aura sAdhana ke bheda se vo aGga hai. yaha siddha ho gyaa| 15 yahA~ donoM jagaha vivakSA kA bheda hai| jaba svArthAnamAna ke tIna aGga kathana kiye jAte haiM taba dharmo aura dharma ke bheda kI vivakSA hai aura anya ko aGga kahe jAte haiM taba dharmI aura dharma ke samudAya kI vivakSA hai / tAtparya yaha ki svArthAnumAna ke sona yA do aSTroM ke kahane meM kucha bhI miroSa prayavA arthabheda nahIM hai / kevala kathana kA 25: bheda hai| uparyukta yaha dharmoM prasiddha hI hotA hai-aprasina nhiiN| isI bAta ko dUsare vidvAnoM ne kahA hai-"prasiddho dharmI' arthAta dhamI prasiddha hotA hai| dharmoM ko tIna prakAra se prasiddhi kA nirUpaNadharmI ko prasiddhi kahIM to pramANa se, kahIM vikalpa se aura 5
Page #313
--------------------------------------------------------------------------
________________ 158 nyAya-dIpikA kahIM pramANa tathA vikalpa donoM se hotI hai| pratyakSArika pramANoM meM se kisI eka pramANa se dharmoM kA nizcaya honA 'pramANasiddha dharmo' hai| jisakI pramANatA yA apramANatA kA nizcaya nahIM humA hai aise jJAna se jahA~ dharmoM kI siddhi hotI hai use 'vikalpasiddha dharmoM' kahate haiN| aura 5 jahAM pramANa tayA vikalpa donoM se dharmoM kA nirNaya kiyA jAtA hai vaha 'pramANavikalpasiddha pauM' hai| pramANasikha dharmoM kA udAharaNa-'dhuma se agni ko siddhi karane meM parvata' hai / kyoMki isa pratyakSa se bAla kA hai: vikalpasikha dharmoM kA udAharaNa isa prakAra hai-'savaMta hai, 10 kyoMki usake sadbhAva ke bASaka pramANoM kA prabhAva acchI taraha nizcita hai, arthAt --usake astitva kA koI gAdhaka pramANa nahIM hai|' pahA~ sadbhAva siddha karane meM saja' rUpa dharmI vikalpasiya parmA hai| athavA 'svaraviSANa nahIM hai, kyoMki usako siddha karane vAle pramANoM kA prabhAva nizcita hai' yahA~ prabhASa siddha karane meM kharaviSAga' 15 vikaspasiddha dharmoM hai / 'sarvajJa' sadbhAva siddha karane ke pahale pratyakSAdika kisI bhI pramANase siddha nahIM hai, kintu kevala pratIti (kalpanA)se siTa hai, isalie vaha vikarupasiddha pramoM hai| isI prakAra 'kharavidhAna prasadbhAtra siddha karane ke pahale kevala kalpanA se siddha hai, ataH vaha bhI vikalpasiddha dharmI hai| 20 ubhayasiddha dhamoM kA udAharaNa-zabda pariNamanazIla hai. kyoMki vaha kiyA jAtA hai-tAlu Adi kI kriyA se utpanna hotA hai|' yahA~ zabda hai| kAraNa, vartamAna zabda to pratyakSa se jAne jAte haiM, parantu bhUtakAlIna aura bhaviSyatkAlIna zabda kevala pratoti se siddha haiM aura ve samasta zabda yahA~ dharmI haiM, isalie 'zabda' rUpa dharmA pramANa 25 tathA vikalpa donoM se siddha arthAt --ubharasiddha dharmoM hai| pramANa
Page #314
--------------------------------------------------------------------------
________________ tIsarA prakAza 186 siddha aura ubhayasiddha dharmoM meM sAdhya yatheccha hotA hai-usameM koI niyama nahIM hotaa| kintu vikalpasiddha dhamIM meM sadbhAva aura asadbhAva hI sAdhya hote haiM, aisA niyama hai| kahA bhI hai-"vikalpasiddha pramoM meM sattA aura prasattA ye do hI sAdhya hote haiN|" isa prakAra dUsare ke upadeza kI apekSA se rahita svayaM jAne gaye sAdhana se pakSa meM rahane rUpa se 5 sAdhya kA jo jJAna hotA hai yaha svArthAnamAna hai, yaha dRr3ha ho gyaa| kahA bhI hai---"paropadeza ke binA bhI dRSTA ko sAdhana se jo sAdhya kA kAma hotA hai u sthApita karate haiN|' parArthAnumAna kA nirUpaNavUsare ke upaveza ko apekSA lekara jo sAdhana se sAdhya kA jJAna 10 hotA hai use parArthAnumAna kahate haiM / tAraparya yaha ki pratijJA aura heturUpa paropadeza kI sahAyatA se zrotA ko jo sAdhana le sAdhya kA zAna hotA hai yaha parArthAnumAna hai| jaise-'yaha parvata pagnivAlA hone ke yogya hai, kyoMki dhUma vAlA hai|' aisA kisI ke sAkya-prayoga karane para usa vAkya ke artha kA vicAra aura pahale prahaNa ko huI vyApti kA 15 smaraNa karane vAle zrotA ko anumAna zAna hotA hai / aura aise anumAna nAna kA hI nAma parArzanamAna hai| 'paropadeza vAkya hI parArthAnumAna hai / arthAta jisa pratizAdi paJcAvayavarUpa vAkya se sunane vAle ko anumAna hotA hai vaha vAspa hI parArthAnumAna hai / ' aisA kinhIM (nayAyikoM) kA kahanA hai / para unakA 20 yaha kahanA ThIka nahIM hai| hama unase pUchate haiM ki vaha vAkya mukhya anumAna hai apavA goNa anumAna ? mulya anumAna to ho hI nahIM sakatA, kyoMki vAkya prajAnarUpa hai| yadi vaha gauNa anumAna hai, to 'use hama mAnate haiM, kyoMki parArthAnumAna nAna ke kAraNa-parAnumAna vAcya meM parArthAnumAna kA vyapadeza ho sakatA hai| jaise--'yo mAyU. 25
Page #315
--------------------------------------------------------------------------
________________ nyAya-dIpikA haiM ityAdi vyapadeza hotA hai / tAtparya yaha ki parArthAnumAna vAkya parArthAnumAna jJAna ke utpanna karane meM kAraNa hotA hai, ataH usako upacAra se parAyAMnumAna mAnA gayA hai| parArthAnumAna ko prazAsampatti aura usake pratyayoM kA 5 pratipAdana... isa parArthAnumAna ke aGgoM kA kathana svArthAnamAna kI taraha jAnanA cAhie / arthAt-usake bhI dharmoM, sAdhya praura mApana ke bheda se tIna athavA pakSa aura hetu ke bheda se do aGga haiN| aura parA dhAnumAna meM kAraNIbhUta zakya ke do avayava hai-1 pratizA aura ___ 10 2 hetu / dharma aura dharmoM ke samudAya rUpa pakSa ke kahane ko pratijJA kahate haiN| jaise-'yaha parvata agni vAlA hai|' sAdhya ke avinAbhASI sAdhana ke bolane ko hetu kahate haiN| jaise-dhUma vAlA anyathA ho nahIM sakatA' athavA 'agni ke hone se hI dhUma vAlA hai| ina donoM hetu-prayogoM meM kevala kathana kA bheda hai| pahale hetu-prayoga meM to 15 'dhUma agni ke binA nahIM ho sakatA' isa taraha niSedharUpa me kayana kiyA hai aura dUsare hetu-prayoga meM 'agni ke hone para hI dhUma hotA hai' isa taraha sadbhAvarUpa se pratipAdana kiyA hai| artha meM bheda nahIM hai / donoM hI jagaha avinAbhAvI sAdhana kA kayana samAna hai| isalie una donoM hetuprayogoM meM se kisI eka ko ho bolanA cAhie / 20 donoM ke prayoga karane meM punarukti pAlo hai| isa prakAra pUrvokta pratijJA aura ina donoM hetu prayogoM meM se koI eka hetu-prayoga, ye do hI parAryAnumAna vAkya ke avayava haiM--praGga haiM; kyoMki vyutpanna (samajhadAra) zrotA ko pratijJA aura hetu ina do se hI manumini anumAna jJAna ho jAtA hai / 25 yAyikAbhimata pA~ca pravayavoM kA nirAkaraNa naiyAyika parArthAnumAna ghAkya ke uparyukta pratikSA aura hetu
Page #316
--------------------------------------------------------------------------
________________ tIsarA prakAza 161 ina vo avayavoM ke sAtha udAharaNa, upanaya tapA nigamana isa taraha pAsa avayava kahate haiM / jaisA ki ve sUtra dvArA prakaTa karate haiM : "pratimAhendAharaNopanayanigamAnAnyavayavAH" [nyAyasa0 151162) arthAta-pratimA, hetu, udAharaNa, upanaya aura nigamana ye pAMca avayava hai / unake ve lakSaNapUrvaka udAharaNa bhI dete haiM--pakSa ke prayoga 5 karane ko pratijJA kahate haiM / jaise--yaha parvata agni vAlA hai / sASanAtA (sApanapanara) basalAne ke lie paJcamI vibhakti rUpa se lina ke kahane ko hetu kahate haiN| jaise- kyoMki dhUmavAlA hai| vyApti ko vimalAte hue dRSTAnta ke kahane ko udAharaNa kahate haiN| jaise--- mo jo pUmavAlA hai vaha vaha agnivAlA hai| jaise-rasoI kA ghara / yaha sAdhamyaM 10 upAharaNa hai / jo jo agnivAlA nahIM hotA vaha vaha dhUmavAlA nahIM hotaa| jaise-tAlAba / yaha baMdhayaM udAharaNa hai| udAharaNa ke pahale bheva meM hetu kI anvamavyApti ( sAdhya kI maujUdagI meM sAdhana kI maujUdagI ) dikhAI jAtI hai aura dUsare bheda meM vyatirekagyApti (sAdhya kI gaira maujUdagI meM sASana kI gaira maujUdagI) yatalAI 15 jAtI hai| jahAM asvamavyApti pradarzita kI jAtI hai use manvaya dRSTAnta kahate haiM aura jahA~ vyatirekavyApti dikhAI jAtI hai use vyatireka dRSTAnta kahate haiN| isa prakAra dRSTAnta ke vo bheda hone se dRSTAnta ke kahane pa udAharaNa ke bhI do bheda jAnanA cAhie / ina donoM udAharaNoM meM se kisI eka kA hI prayoga karanA paryApta . (kAphI) hai, anya dUsare kA prayoga karanA anAvazyaka hai| dRSTAnta ko prapekSA lekara pakSa meM hesu ke voharAne ko upanaya kahate haiM / jaiseisIlie yaha parvata dhUmavAlA hai| hetupurassara pakSa ke kahane ko nigamana kahate haiN| jaise-dhUmavAlA hone se yaha agnivAlA hai| ye pAMcoM avayava parApAnumAna prayoga ke haiN| inameM se koI bhI eka na ho to 2:
Page #317
--------------------------------------------------------------------------
________________ 192 nyAya-dIpikA vItarAga kathA meM aura vijigISukathA meM anumiti utpanna nahIM hotI, aisA yAyikoM kA mAnanA hai / para unakA yaha mAnanA vidhApUrNa hai| yAka potadAnayA meM ziSyoM ke abhiprAya ko lekara adhika bhI avazya bole jA sakate haiM / 5 parantu vijigISukathA meM pratijJA aura heturUe do hI avayava bolanA paryApta hai, anya avayavoM kA bolanA vahAM anAvazyaka hai| isakA khulAsA isa prakAra hai vAdI aura prativAdI meM apane pakSa ko sthApita karane ke lie jIta-hAra hone taka jo paraspara {prApasa) meM vacanapravRtti (carcA) 0 hotI hai vaha vijigISukathA kahalAtI hai| aura guru tathA ziSyoM meM prathayA rAgadveSa rahita vizeSa vidvAnoM meM tattva ( yassusvarUpa ) ke nirNaya hone taka jo Apasa meM carcA kI jAtI hai vaha vItarAgakapA hai / inameM vijigISukayA ko vAda kahate haiN| koI (gaiyAyika) vIta. rAgakayara ko bhI vAra kahate haiN| para vaha svagrahamAnya ho hai, kyoMki 5 loka meM guru-ziSya prAri ko saumyacarcA ko yAda ( zAstrArtha ) nahIM kahA jaataa| ho, hAra-jIta ko carcA ko avazya bAda kahA jAtA hai| jaise svAmI samantabhadrAcArya ne sabhI ekAntavAdiyoM ko bAda meM jota liyaa| arthAt-vijigISukathA meM unheM vijita kara liyaa| aura usa yAda meM parArthAnumAna vAkya ke pratimA aura hetu ye do hI ) avayava kAryakArI haiN| udAharaNAdika nhiiN| isakA bhI spaSTIkaraNa isa prakAra hai-sabase pahale liGgavacanarUpa hetu pravazya honA cAhiye, kyoMdi liGga kA zAna na ho, to anumiti hI utpanna nahIM ho sakatI hai| isI prakAra pakSa-vacanarUpa pratijJA kA bhI honA Avazyaka hai| nahIM to, apane iSTa sAdhya kA kisI prAcAravizeSa meM nizcaya nahIM / hone para sAdhya ke sandeha vAle protA ko anumiti paisA nahIM ho
Page #318
--------------------------------------------------------------------------
________________ tIsarA prakAza 163 sktii| kahA bhI hai- " etaddvayamevAnumAnAGgama" [parIkSA0 3-37 ] isakA artha yaha hai ki pratikSA aura hetu pe do hI anumAna arthAt parArthAnumAna ke aGga ( zravayava) haiN| yahA~ sUtra meM 'vAve' zabda ko aura jor3a lenA caahie| jisakA tAtparya yaha hai ki vijigISuruSSA meM parArthAnumAna ke pratinara aura hetu ye do ho aGga haiN| yahA~ sUtra meM 5 avadhAraNAryaka evakAra zabda ke prayoga dvArA udAharaNAvika kAvya cheda kiyA gayA hai| arthAt udAharaNa bhAvika parArthAnumAna ke avayava nahIM haiM, yaha prakaTa kiyA gayA hai| kyoMki vAda ( zAstrArtha ) kA adhikAra vyutpanna ko hI hai aura vyutpanna kevala pratijJA tathA hetu ke prayoga se hI jAne jAnevAle udAharaNa zrAdi ke pratipAdya artha ko jAnane meM 10 samartha hai| usako jAnane ke lie udAharaNAdika kI AvazyakatA nahIM hai / yadi gamyamAna ( jaznA jAnevAle) artha kA bhI punaH kathana kiyA jAye, to punastatA kA prasaGga pAtA hai / tAtparya yaha ki pratijJA aura hetu ke dvArA jAna lene para bhI usa artha ke kathana ke lie udAharaNAvika kA prayoga karanA nakkta hai| prasaH udAharaNAbika parArthAnumAna 15 ke zraGga nahIM haiN| zaGkA-yadi aisA hai to pratijJA ke kahane meM bhI punaruktatA bhAtI hai; kyoMki pratikSA dvArA kahA jAne vAlA pakSa bhI prakaraNa, vyAptipradarzana bhAvi ke dvArA jJAta ho jAtA hai| isalie liGga-vacanarUpa eka hetu kA hI vijigISukaththA meM prayoga karanA cAhiye / 20 samAdhAna-bauddhoM kA yaha kamana Thauka nahIM hai| isa prakAra kahakara ve apanI jar3atA ko prakaTa karate haiM; kyoMki kevala hetu ke prayoga karane para vyutpanna ko bhI sAdhya ke sandeha kI nivRti nahIM ho sakatI hai| isa kAraNa pratikSA kA prayoga avazya karanA cAhie / kahA bhI hai---"sAdhya ( sAdhyathamaM ke prAkAra) kA sadeha dUra karane ke 25
Page #319
--------------------------------------------------------------------------
________________ 164 nyA-dIpikA lie prakaraNa mAvi ke dvArA jAnA payA bhI pana bolanA caahie|" isa prakAra vAda kI apekSA se parAryAnumAna ke pratimA pIra hetuma ko hI pravapada haiM, ma kama haiM aura na adhika, yaha siddha hmaa| isa taraha avayavoM kA maha saMkSepa meM vikhAra kiyA, vistAra se pazparIkSA se 5 jAnanA cAhie / vItarArakapA meM adhika pravapavoM meM bole jAne ke maucitya kA samapana vItarAgaphayA meM to ziSyoM ke mAzayAnusAra pratimA bhora hetu meM vo bhI avapana hai / pratimA, hetu praura ubAharaNa pe sona bhI hai| pratimA 10 hetu, udAharaNa aura upanaya ye cAra bhI haiM tathA pratikSA hetu sadAharaNa, upanaya aura nigamana pe pAMca bhI haiN| isa taraha yathAyoga mate prayogoM kI yaha vyavasthA hai| isI bAta ko bIkumAradhi maTTAraka ne kahA hai ki prayogoM ke bolane kI vyavasthA pratipAyoM ke amimAyAnusAra karanI cAhiye-jo jitane avayamoM se samama sake use utane mavayoM 15 kA prayoga karanA caahiye|" isa prakAra pratikSA prAdirUpa paropavena se utpanna humA bhAna parAmumAna kahalAtA hai| kahA bhI hai-bo dUsare ke pratibhAvita upadeza kI apekSA lekara zrotA ko sApana se sAmya kA jJAna hotA hai paha parArdhAnumAna mAnA gayA hai|" 20 isa taraha anumAna ke svArSa aura parApa re se bheva haiM aura ye donoM hI anummana sAdhya ke sApa jisakA pravinAbhASa nizcita hai aise hetu se utpanna hote haiN| baukhoM ke sapya hetu kA nirAkaraNa isa prakAra uparyukta vivesama se yaha pratika ho jAtA hai ki 25 anyapAnupapatti viziSTa hetu anumiti meM kAraNa hai| tathApi isa
Page #320
--------------------------------------------------------------------------
________________ tIsarA prakAza kA vicAra na karake dUsare ( baukhAdika ) anya prakAra bho hetu kA lakSaNa kahate haiN| unameM bauddha pakSadharmasva prAdika tIna lakSaNabAle hetu se anumAna ko utpatti Nisa karate haiN| vaha isa prakAra se hai--pakSa-dharmatva, sapakSa-sattva aura vipakSa-vyAvRti ye tIna hetu ke rUpa (lakSaNa} haiN| unameM sAdhyadharma se viziSTa dhamoM ko pA kahate 5 haiM / jaise agni ke anumAna karane meM parvata pakSa hotA hai / usa pala meM vyApta hokara hetuphA rahanA pakSadhamatva hai| arthAt - hetu kA pahalA rUpa yaha hai ki use patra meM rahanA cAhiye / sAya ke samAna dharmavAle dharmoM ko sapA kahate haiN| jaise agni ke anumAna karane meM hI mahAnasa ( rasoI kA ghara ) sapakSa hotA hai / usa sapakSa meM saba 10 jagaha aSakA eka jagaha hetu kA rahanA sapakSa-sattva hai| yaha hetu kA sarA spa hai| sAdhya se virodhI dharma vAle dharmo ko vipakSa kahate haiN| jaise agni ke anumAna karane meM hI tAlAva dipakSa hai| una sabhI vipakSoM se hetu kA vyAvRtta homA arthAt unameM nahIM rahatA vipakSapyAvRtti hai| yaha hetu kA tIsarA rUpa hai| ye tInoM kapa mila kara 15 hetu kA lakSaNa hai| yadi inameM se koI eka bhI na ho to vaha hetvAbhAsa hai-prasamyag hetu hai| unakA yaha varNana saGgata nahIM hai| kyoMki pakSa-dharmasva ke binA bhI kRsikoDayAvika hetu zakaTovayAri sAdhya ke zApaka dene jAte haiN| yaha isa prakAra se 'zakaTa nakSatra kA eka muhUrsa ke bAda udaya hogA, 20 kyoMki isa samaya kRtikA nakSatra kA udaya ho rahA hai|' isa anumAna meM 'zakaTa nakSatra' SoM (pakSa ) hai, eka mUharsa ke bAva udaya' sApya hai mora kasikA nakSatra kA upapa' hetu hai| kintu 'kRtikA nakSatra kA udaya' kapa hetu palabhUta 'kaTa' nakSatra meM nahIM rahatA, isalie vaha pakSadharma nahIM hai / arthAt-'kRttikA nakSatra kA svapa' rUpa hetu pakSaparma se 25
Page #321
--------------------------------------------------------------------------
________________ 166 nyAya-dIpikA rahita hai| phira bhI vaha anyathAnupapatti ke hone se (kRttikA ke upaya ho jAne para hI zakaTa kA udaya hotA hai aura kRttikA ke udaya na hone para zakaTa kA udaya nahIM hotA hai ) zakara ke udayarUpa sAdhya kA mAna karAtA ho hai| ataH bauddhoM ke dvArA mAnA gayA hetu kA carappa 5 lakSa | avyApti doSa sahita hai / nayAdhikasammata pacihatya hetu kA kathana grora usakA nirAkaraNa nayAyika pAMcarUpatA ko hetu kA lakSaNa kahate hai| vaha isa taraha se hai-pakSadharmatva, sapakSamasva, vipakSamyAvRtti, pravASitaviSayatva aura 10 asatpratipakSatva ye pAMca rUpa haiN| unameM prathama ke tIna rUpoM ke lakSaNa kahe jA cuke haiN| zeSa do ke lakSaNa yahA~ kahe Ate haiN| sAdhya ke prabhAva ko nizcaya karAne vAle baliSTha pramANoM kA na honA panAdhitaviSayatva hai aura sAdhya ke prabhAva ko nizcaya karAne vAle samAna basa ke pramANoM kA na honA asarapratipakSasva hai| ina sabako udAharaNa dvArA 15 isa prakAra samajhipe --yaha parvata agnivAlA hai, kyoMki ghUmadhAsA hai, jo jo dhUma vAlA hotA hai vaha vaha agnivAlA hotA hai, jaise-rasoIghara, jo jo agnivAlA nahIM hotA, vaha vaha mavAlA nahIM hotA, jaise - tAlAba, cUMki yaha dhUmavAlA hai, isalie agnivAlA jarUra ho hai| isa pAMca avayavarUpa anumAna prayoga meM agnirUpa bAdhyadharma se yukta 20 parvatarUpa dharmoM pakSa hai, 'dhUma' hetu hai| usake pakSaSamatA hai, kyoMki vaha pakSabhUta pavaMta meM rahatA hai| sapakSa satva bhI hai, kyoMki sAsabhUta rasoIghara meM rahatA hai| zaGkA-kinhIM sapakSoM meM dhUma nahIM rahatA hai, kyoMki bhaGgArarUpa agnivAle sthAnoM meM putroM nahIM hotA / ataH sapakSasasva hetu kA 25 rUpa nahIM hai|
Page #322
--------------------------------------------------------------------------
________________ tosarA prakAza 167 samAdhAna-nahIM; sapakSa ke eka deza meM rahane vAlA bhI hetu hai kyoMki pahale kaha Aye haiM ki meM kyoMki dhUmahetu kA jagaha hetu kA rahanA sapakSa sattva hai|' vAle sthAnoM meM dhUpa ke na rahane para bhI rasoI ghara Adi sapakSoM meM rahane se usake sapakSasatva rahatA hI hai| vipakSadhyAvRtti bhI usake 5 hai, kyoMki dhUma tAlAba Adi sabhI vipakSoM se vyAkta hai- vaha unameM nahIM rahatA hai| abAdhitaviSayatva bhI hai, jo agnirUpa sAdhya viSaya hai yaha pratyakSAdika nahIM hai / prasatpratipakSatva bhI hai, kyoMki agni ke prabhAva kA sAdhaka tulya bala vAlA koI pramANa nahIM hai / isa prakAra pA~coM rUpoM kA 10 sadbhAva hI dhUma hetu ke apane sAdhya kI siddhi karane meM prayojaka ( kAraNa ) hai / isI taraha sabhI samyak hetunoM meM pAMcoM rUpoM kA sadbhAva samajhanA cAhie / pramANoM se bAdhita r inameM se kisI eka rUpa ke na hone se hI prasiddha, viruddha anaMkAntika, kAlAtyayApadiSTa aura prakaraNasama nAma ke pA~ca hetvAbhAsa 15 prApanna hote haiN| isakA khulAsA isa prakAra hai jama isalie aGgArarUpa pragni 1. pakSa meM jisakA rahanA anizcita ho vaha zrasiddha hetvAbhAsa hai / jaise-- 'zabda anitya ( nAzavAn ) hai, kyoMki ca indriya se jAnA jAtA hai| yahA~ 'cakSu indriya se jAnA jAnA' hetu pakSabhUta zabda meM nahIM rahatA hai| kAraNa, zabda zrotrendriya se jAnA jAtA hai| 20 isalie pakSadharmasva ke na hone se 'cakSu indriya se jAnA jAtA hetu prasiddha hetvAbhAsa hai / 2. sAdhya se viparIta-- sAdhyAbhAva ke sAtha jisa hetu kI vyApti ho vaha viruddha hetvAbhAsa haiN| jaise-- 'zabda nitya hai, kyoMki vaha phulaka hai-- kiyA jAtA hai' yahA~ 'kiyA jAnA' rUpa hetu apane sAdhyabhUta 25
Page #323
--------------------------------------------------------------------------
________________ 168 nyAya-dIpikA nityatva se viparIta pranityatva ke sAtha rahatA hai aura sapA prakAzAdi meM nahIM rahatA / ataH viruvA hai ! 3. jo hetu vyabhicAra sahita (vyabhicArI) ho - sAdhya ke prabhAva meM bhI rahatA ho vaha anaikAntika hetvAbhAsa hai / jaise--' pranitya 5 hai, kyoMki vaha prameya hai yahA~ 'prameyatva' -- prameyapanA hetu apane sAdhyaanityatva kA vyabhicArI hai| kAraNa, AkAzAdika vipakSa meM nityatva ke sAtha bhI vaha rahatA hai| ataH vipakSa se vyAvRtti na hone se anaikAntika hetvAbhAsa hai / 5 -- 4. jisa hetukA viSaya - sAdhya pratyakSAdi pramANoM se bAdhita ho vaha 10 kAlAtyayApadiSTahetvAbhAsa hai / jaise ThaNDI hai, kyoMki vaha padazyaM hai' yahA~ 'padArthatva' hetu apane viSaya 'ThaNDApana' meM, jo ki agni kI garmI ko grahaNa karane vAle pratyakSa se bAdhita hai, pravRtta hai| prataH zrabAdhita viSayatA na hone ke kAraNa 'padArthatva' hetu kAlAtyayApadiSTa hai / 5. virodhI sAdhana jisakA maujUda ho vaha hetu prakaraNasama athavA satpratipakSa hetvAbhAsa hai| jaise- 'zabda anitya hai, kyoMki vaha nityadharmarahita hai' yahA~ 'nityadharmarahitatva' hetu kA pratipakSI sAdhana maujUda hai| vaha pratipakSI sAdhana kauna hai ? zabda nitya hai, kyoMki yaha anitya ke dharmo se rahita hai' isa prakAra nityatA kA sAdhana karanA, ( usakA pratipakSI sAdhana hai / ataH prasatpratipakSatA ke na hone se nityadharmarahitatva' hetu prakaraNasama hetvAbhAsa hai / isa kAraNa pA~carUpatA hetu kA lakSaNa hai / unameM se kisI eka ke na hone para hetuke hetvAbhAsa hone kA prasaGga AyegA, yaha ThIka 1 hI kahA gayA hai| kyoMki jo 'hetu ke lakSaNa se rahita hoM aura haMtu ke 5 samAna pratIta hote hoM ve hetvAbhAsa haiN| pAMca rUpoM meM se kisI eka ke
Page #324
--------------------------------------------------------------------------
________________ tIsarA prakAza 16 ma hone se hetulakSaNa se rahita hai aura kucha rUpoM ke hone se hetu ke samAna pratIta hote haiM aisA badhAna hai| nayAyikoM ke dvArA mAnA gayA hetu kA yaha pAMcarUpatA lakSaNa bhI muktisaGgata nahIM hai, kyoMki pakSadharma se zUnya bhI kRtikA kA udaya zakaTa ke upayarUpa sAdhya kA hetu dekhA AtA hai| prataH pAMcarUpatA 5 pravyApti doSa se sahita hai| jUsarI bAta yaha hai, ki napAyikoM ne ho kevalAnvayI pora kevalavyatirekI ina donoM hetunoM ko pAMcahapatA ke binA bhI gamaka ( zApaka ) svIkAra kiyA hai| yaha isa prakAra se hai unhoMne hetu ke tIna bheda mAne haiM...1 anvayavyatireko, 2 kevalAnvayo mora 10 3 kevlmytirekii| 1. unameM jo paudha rUpoM se sahita hai vaha anvayavyatirekI hai| base--'zamha pranitya hai, kyoMki itaka hai--kiyA jAtA hai, jo jo kiyA jAtA hai vaha vaha aniraya hai, jaise ghar3A, jo jo manitya nahIM hotA vaha vaha kiyA nahIM jAtA, maise-pAkAza, bhaura kiyA jAtA hai yaha zara, 15 isalie aniraya ho hai|' yahA~ zarada ko pakSa karake usameM pranityatA siddha kI jA rahI hai| anityatA ke siddha karane meM kiyA jAnA' hetu hai| vaha palabhUta zabda kA dharma hai| ataH usake pakSadharmasva hai| sapA paTAvikoM meM rahane paura vipakSa prakAzAdika meM na rahane se sapAsattva aura vipakSa vyApatti bhI hai| hetu kA viSaya sAdhya (anityatva) 20 kisI pramANa se bASita na hone se pravAdhitaviSayatva aura pratipakSI sAbhana na hone se asatpratipakSatva bhI vidyamAna hai| isa taraha kiyA mAmA hetu pAMcoM rUpoM meM viziSTa hone ke kAraNa manvayavyati 2. jo pala maura sapakSa meM rahatA hai sapA vipakSa se rahita hai vaha 25
Page #325
--------------------------------------------------------------------------
________________ 200 nyAya-dIpikA kevalAnvayI hai / jaise- "pravRSTa (puNya-pApa) prAdika kisI ke pratyakSa haiM, kyoMki ve anumAna se jAne jAte haiN| jo jo anumAna se jAne jAte haiM ve ve kisI ke pratyakSa haiM, jaise-agni maani|' yahA~ 'adRSTa prAdika' pakSa hai, kisI ke praspA' sAdhya hai, 'anumAna se jAnA 5 jAnA' hetu hai, 'gni prAdi' manvaya dRSTAnta hai| 'manumAna se jAnA jAnA' hetu pakSa banAye gaye 'pravRSTa prAdhika' meM rahatA hai aura sapakSa kiye 'agni prAdi' meM rahatA hai| prataH pakSadharmIya aura sapAsasva hai| tathA vipakSa yahA~ koI hai nahIM, kyoMki sabhI pavAyaM pakSa aura sapakSa ke bhItara prA lie haiN| isa kAraNa vipazavyAvRtti hai hI nhiiN| kAraNa, 10 jyAvRtti avadhi (sImA) ko lekara hotI hai aura myAvRtti ko praSi vipakSa hai, vaha yahA~ hai nhiiN| bAkI kathana anvayamyatireko ko taraha samajhanA caahie| 3. jo pakSa meM rahatA hai, vipakSa meM nahIM rahatA aura sapA se rahita hai vaha hetu kevalavyatirekI hai| jo--jindA zarIra jIva15 sahita honA cAhie, kyoMki vaha prANAdi vAlA hai / jo jo jIva sahita nahIM hotA vaha vaha prANAdi mAlA nahIM hotA, jaise-loSTha ( miTTI kA helA ) / yahA~ 'jindA zarIra' pakSa hai, 'jIvasahitatva' sAdhya hai, 'prANAdi' hetu hai aura 'soSThAdika' vyatirekanuSTAnta hai| 'prANAdi' hetu pakSabhUta jindA zarIra' meM rahatA hai mora vipakSa 20 soSThAvikase vyAvRtta hai-vahA~ vaha nahIM rahatA hai| tamA sapakSa yahA~ hai nahIM, kyoMki sabhI padArtha pakSa aura vipakSake antargata ho gye| bAkI kayana pahale kI taraha jAnanA cAhiye / hasa taraha ina tInoM hetumoM meM prAdayadhyatirekI hetu ke ho pacirUpatA hai| kevalAviyo hetu ke vipakSazyAvRtti nahIM hai aura 25 kevalayatirekIke sapakSasattva nahIM hai| prataH agAyikoMke matAnu
Page #326
--------------------------------------------------------------------------
________________ tIsarA prakAzA 201 sAra hI pAcalapya hetukA lakSama prayApta hai| para anyadhAnapatti sabhI ( kevalAnvayI mAdi ) hetuSoM meM vyApta hai-- rahatI hai| isaliye use hI hetukA lakSaNa mAmamA ThIka hai| kAraNa usake binA haMsa apane sAbhyakA gamaka (jApaka ) nahIM ho sakatA hai| jo yaha kahA gayA thA ki prasiddha mAvika paca hetvAbhAsoMke 5 nivAraNa karane ke liye pAMca rUpa haiM, vaha ThIka nahIM hai| kyoMki pranyaSA. nupapatti viziSTarUpase nizcalapanA ho, jo hamane hetulakSama mAnA hai, una asivAdika hatvAbhAsoMkA nirAkaraNa karanevAlA siDa hotA hai / tAtparya yaha ki kevala eka anyathAnupapattiko hI hetu kA sakSama mAnane se masidAvika sabhI boSoM kA vAraNa ho jAtA hai / 10 vaha isa prakAra se hai :____o sAdhya kA pravinAbhAvo hai--sAdhya ke hone para hI hotA hai paura sAdhya ke binA nahIM hotA tathA nizcamapapa ko prApta hai mIta misakA jJAna ho cukA hai vaha hetu hai, kyoMki "jisakA sAyake sAtha bhavinAbhAva nizcita hai vaha hetu hai" aisA pakSma 15 hai aura yaha avinAbhAva prasiddha nahIM hai| dako anityatA sika karane ke liye jo 'sanu indriyakA viSaya' hetu bolA jAtA hai baha pAda kA svarUpa ho nahIM hai / arthAt zabdameM bakSu igiya kI viSapatA hI nahIM hai taba usameM anyathAnupapattiviziSTarUpase nizcayapavApti prati-avinAmAvakA nizcaya kaise ho sakatA hai ? 20 prAMta-gahIM ho sakhtA hai| prataH sAmya ke sAba maNinAbhAva kA nivapa na hone se hI 'balu inima kA viSaya' hetu prasiddha hetvAbhAsa hai, na ki pAmarmatA ke prabhAva hone se| kAraNa, pASarmatA ke bimA bhI kRtikovayAdi hetuoM ko ukta panyamAnupapattilma hetulANa ke ene se hI sasu-sampada hetu kahA gayA hai| aura 25
Page #327
--------------------------------------------------------------------------
________________ 202 nyAya-dIpikA fearfar hetvAbhAsoM meM anyathAnupapatti kA prabhAva prakaTa hI hai / kyoMki spaSTa ho viruddha, vyabhicArI, vAtiviSaya aura satpratipadA ke prabhAva kA nizcaya nahIM hai| isalie jisa hetu ke anyathAnupapamnazva kA yogya deza meM nizcaya hai vahI samparka hetu hai usase bhinna 5 hevAbhAsa hai, yaha siddha ho gayA / putra zyAma anya maujUda dUsare, 'garbha meM sthita maMtrI kA cAhie, kyoMki vaha maMtrI kA putra hai, taraha / ' yahA~ hetvAbhAsa ke sthAna meM fusoN ke pAJcarUpya heturakSaNa kI prativyApti hai, 10 aura pAJcarUpya hetu kA lakSaNa nahIM hai / isakA bhI bauddhoM ke prakAra haiM :--- ( kAlA ) honA maMtrI ke putroM kI rUpaya aura naiyA isalie rUpya spaSTIkaraNa nimna maMtrI ke maujUda pAMca putroM meM kAlepana ko dekhakara maMtrI ke garbhastha putra ko bhI jo ki vivAdagrasta hai, pakSa karake usameM kAlepana ko siddha karane ke lie jo 'maMtrI kA putrapanA' hetu prayukta kiyA jAtA 15 hai vaha hetvAbhAsa hai- samyak hetu nahIM hai, yaha prasiddha hI hai| kyoMki usameM gorepana kI bhI sambhAvanA ko jA sakatI hai| aura vaha sambhAvanA 'kAlepana' ke sAtha 'maMtro kA putramA' kI anyathAnupapatti ( zravinAbhAva ) na hone se hotI hai / anyathAnupapatti kA abhAva isalie hai ki kAlepana ke sAtha maMtrI ke putrane kara na to sahabhAga 20 niyama hai aura na kramabhAva niyama / jisa dharma kA jisa dharma ke sAtha sahabhAva niyama - eka sAtha hone kA svabhAva hotA hai vaha usakA jApaka hotA hai / arthAta- vaha use janAtA hai| jaise zizapAtva kA vRkSatva ke sAtha sahabhAva niyama haiM, isalie zizapAttha hetu vRkSatva ko jagAtA hai| aura jisakA 25 jisake sAtha *mabhAva niyama -- krama se hone kA svabhAva hotA hai vaha
Page #328
--------------------------------------------------------------------------
________________ tIsarA prakAza usakA zarana karAtA hai| aMse-dhueM kA agni ke yAra hone kA niyama hai, isalie dhumA agni kA mAna karAtA hai / prakRta meM maMtrI ke putrapane hetu kA kAlepana' sAdhya ke sAtha na to sahabhAva niyama hai aura na kamabhASa miyama hai jisase ki maMtrI kA putrapanA' hetu kAlepana' sAdhya kA jJAna kraaye| 5 yapi vidyamAna maMtrI ke putroM meM kAlepama' aura mitro kA putrapana' kA sahabhAva hai--donoM eka sAtha upalabdha hote haiM, para vaha sahabhAva niyata nahIM hai-niyamarUpa meM nahIM hai, kyoMki koI yadi yaha kahe ki garbhasya putra meM maMtro kA putrapana to ho, kintu 'kAlApana' na ho, to isa prakAra vipakSa ( vyabhidhArazA ) meM 10 koI bAdhaka nahIM hai---ukta vyabhicAra kI zakura ko dUra karane vAlA anukUla tarka nahIM hai| arthAt yahA~ aisA taka nahIM hai ki yadi kAlApana na ho to maMtrI kA putrapana' bhI nahIM ho sakatA hai kyoMki maitrIpura meM maMtrI ke putrapana' ke rahane para bhI 'kAlApana' sabigdha hai| aura vipakSa meM bAdhaka pramANoM-jyabhicArazaGkAnivattaka anukUla 15 sako ke bala se hI hetu aura sAdhya meM vyApti kA nizcaya hotA hai| tathA gyApti ke nizcaya se sahabhAva athavA kamabhASa kA nirNaya hotA hai| kyoMki "sahabhAva aura kamabhAva niyama ko avinAmarava kahate hai" aisA vacana hai| vivAda meM par3A huyA padArtha vRkSa honA cAhie, kyoMki vaha zizapA (zozama) hai, jo bho zizA hotI hai vaha baha vRkSa 20 hotA hai| jaise--zAta zizapA vRkSa / yahA~ yadi koI aisI vyabhicArazAkhA kare ki hetu (zizapA) rahe sAdhya (nAva) na rahe to sAmAnyaviyoSabhAva ke nAza kA prasaGgarUpa bASaka maujUda hai| prarthAt usa vyabhicArazakA ko dUra karane pAlA anukUla tarka vimAna hai| mAvi kulAva na ho to zizapA nahIM ho sakatI; kayoMki amAva 25
Page #329
--------------------------------------------------------------------------
________________ 204 nyAya-pItiH bhaGga hone kA sAmAnya hai aura zizapA usakA vizeSa hai aura vizeSa sAmAnya ke binA nahIM ho sakatA hai| isalie yahA~ sAmAnya vizeSabhAva ke prasaGgarUpa bAdhaka maujUda hai / kintu 'maMtrI kA putrapabha ho kAlApana ma ho' aisA kahane meM (vyabhicArazaGkA prakaTa karane meM ) koI bAdhaka nahIM 5 hai, paryAta usa vyabhicArazaGkA ko dUra karane vAlA koI anukUla tarka - ki yadi kAlApana na ho to maMtrI kA putrapana nahIM ho sakatA hai-- nahIM hai, kyoMki gorepana ke sAtha bhI maMtrI ke putrapana kA rahanA sambhava hai / ataH 'maMtrI kA putrapana' hetu hetvAbhAsa ho hai / prarthAt vaha sandigdhAnaMkAntika hai| usake pakSadharmatA hai, kyoMki para10 bhUla garbhastha maMtrIputra meM rahatA hai| samakSa kiye gaye maujUda maMtrIputroM meM rahane se sapakSa sattva bhI hai| aura vipakSa gore yaMtra ke putroM se vyAvRta hone se vipakSavyAvRti bhI hai| koI bAdhA nahIM hai, isa lie prathAdhita vidayatA bhI hai, kyoMki garbhastha putra kA kAlApana kisI pramANa se bAdhita nahIM hai| masatpratipakSatA bhI hai, kyoMki 15 virodhI samAna bala vAlA pramANa nahIM hai| isa prakAra 'maMtrI ke putrapana' meM pA~coM rUpa vidyamAna haiM tona rUpa to 'hamAra meM sau ke myAya se svayaM siddha hai| arthAt - jisa prakAra hajAra meM sau prAhI jAte haiM usI prakAra maMtrI putrapana meM pAMca rUpoM ke bilA bene para tIna rUpa bhI pradarzita ho jAte haiM / anyathAnupapatti ko hI haMtu-lakSaNa hone kI siddhi- yahAM yadi kahA jAya ki kevala pA~carUpatA hetu kA lakSaNa nahIM hai, kintu zrabhyAmupapati se viziSTa hI pazcirUpatA hetu kA lakSaNa hai| to usI eka pratyathAnupapati ko hI hetu kA lakSaNa mAniye; kyoMki pratyayAnupapatti ke prabhAva meM pacirUpatA ke rahane para bhI 25 'maMtrI kA putrapaina' bhAdi hetuyoM meM hetutA nahIM hai aura usake sadbhAva 20
Page #330
--------------------------------------------------------------------------
________________ tIsarA prakAza 205 meM pAMcarUpatA ke na hone para bhI 'kRttikodaya' prAvi meM hetulA hai| kahA bhI hai : "anyathAnupapannatvaM yatra tatra yeNa kim / nAnyathAnupapannatvaM yatra tatra trayeNa kim // " [ ] bahA~ agyathAnupapati hai vahA~ tIna rUpoM ke mAnane se kyA ? pora 5 yahA~ pranyayAnupapatti nahIM hai vahA~ tIna rUpoM ke sadbhAva se bhI kyA ? tAtparya yaha ki grahaSya anyathAnupapati ke binA abhimata phala kA sampAdaka nahIM hai-vyathaM hai| yaha rUpya ko mAnane vAle boDoM ke lie uttara hai| aura pAMca rUpoM ko mAnane zale nayApikoM ke lie to nimna uttara hai : 10 "anyathAnupapannatvaM yatra ki tatra paJcabhiH / nAnyathAnupapannatvaM yatra kiM tatra pnycbhiH'|" [pramANapa0 pR0 72] mahA anyathAnupapatti hai vahAM pAMca rUpoM ke mAnane se kyA ? aura jahA~ anyathAnupapatti nahIM hai vahA~ pani rUpoM ke sadbhAva se bhI kyA ? masalaba yaha ki anyathAmupapatti ke binA pAMca rUpa sarvathA anyathA- 15 siddha haiM-niSphala haiM hetu ke bhedoM aura upabhedoM kA kayana-- yaha pranyayAnupapatti ke nizcaparUpa eka lakSaNa vAlA heta saMkSepa meM do taraha kA hai-1 viSirUpa pora 2 pratiSeSarUpa / viSirUpa hetu ke bhI do bheda haiM-1 vidhisApaka maura 2 pratiSeSa- 2 1 yaha kArikA pramANa-parIkSA meM kucha parivartanake sAtha nimna prakAra upalabdha hai : anyathAnupapannatvaM rUpaH kiM paJcabhiH kRtam / nAnyathAnupapannatvaM rUpaiH kiM paJcabhiH kRtam //
Page #331
--------------------------------------------------------------------------
________________ 206 nyAya-dIpikA sApaka / inameM se pahale viSisApaka ke aneka bheda haiM-(1) koI kAryarUpa hai, jaise--'yaha parvata agnivAlA hai, kyoMki dhUmavAlA ampamA nahIM ho sakatA' yahA~ 'dhUma' kAryarUpa heta hai| kAraNa, ma pani kA kArya hai aura vaha usake binA na tA huA agni kA mAma karAtA 5 hai| (2) koI kAraNarUpa hai, jaise-'varSA hogI, kyoMki vizeSa bAdala anyathA ho nahIM sakate' yahA~ vizeSa mAdala' kAraNa hetu hai| kyoMki vizeSa bAdala varSA ke kAraNa hai aura apane kAryabhUta varSa kA boSa karAte haiN| zaGkA-kArya so kAraNa kA nApapha ho sakatA hai, paryoki 10 kAraNa ke binA kArya nahIM hotaa| kintu kAraNa kArya ke prabhAva meM bhI sambhava hai, jaise-dhama ke binA bhI agni dekhI jAtI hai| prataeva bhagni ghUma kI gamana nahIM hotI! pada kAra meM mAtA ThIka nahIM hai? smaadhaan-nhiiN| jisa kAraNa ko zakti prakaTa hai-pratihata 15 hai vaha kAraNa kArya kA vyabhicArI nahIM hotA-niyama se kArya kA janaka hotA hai| ataH aise kAraNa ko kArya kA mApaka hetu mAnanemeM koI virodha nahIM hai| (3) koI vizeSarUpa hai, jaise- 'paha pakSa hai| mayoMki zidhApA abhyathA ho nahIM sktii|' yahAM zizapA' vizeSa rUpa hetu hai| kyoMki zizapA vRkSavizeSa hai, maha apane sAmAnya20 bhUta pakSa kA jApana karatI hai| kAraNa vRkSavizeSa vRkSasAmAnya ke binA nahIM ho sakatA hai| (4) koI pUrvacara hai, se- 'eka mahala ke bAda zakaTa kA udaya hogA, kyoMki kRttikA kA DAya anyathA ho nahIM sakatA' / 'yahA~ kRttikA kA udaya' pUrvacara hetu hai| kyoMki kRtikA ke udaya ke bApa muharsa ke anta meM niyama se zakaTa 25 kA udaya hotA hai| aura isalie itikA kA upaya pUrvapara hetu
Page #332
--------------------------------------------------------------------------
________________ tIsarA prakAza 207 hotA hamA. zakaTa ke upapa ko janAtA hai| (5) koI uttarapara hai, jaise-eka muhUrta ke pahale bharaNikA udaya ho cukA; kyoMki isa samaya kRtikA kA uraya anyathA ho nahIM sakatA' yahA~ 'harirAkA kA asya uttaravara hetu hai| kAraNa, kRttikA kA udaya bharagi ke utpa ke bAra hotA hai aura isalie vaha usakA utsarabara hotA humA usako 5 janAtA hai| (6) koI sahA , mAga bitaura mI rUpavAn honA cAhie, kyoMki rasavAn anyacA ho nahIM sakatA mahA~ 'rasa' sahacara hetu hai| kAraNa, rasa niyama se rUpa kA savArI hai.-sApa meM rahane vAlA hai aura isalie vaha usake prabhAva meM nahIM hotA huA usakA zApana karAtA hai| 10 ____ ina udAharaNoM meM savAvarUpa ho prANyAvika sAthya ko siddha karane vAle dhUmAdika sAdhana sadbhAvarUpa hI haiN| isalie ye saba vidhisAdhaka vidhirUpa hetu hai| inhIM ko aviruddhopalagdhi kahate haiN| isa prakAra vidhirUpa hetu ke pahale bheda viSisAdhaka kA javAharaNoM dvArA nirUpaNa kiyA / 15 dUsarA bheda niSeSasApaka nAmakA hai| viruddhopalaSi bhI usI kA dUsarA nAma hai| usaphA gvAharaNa isa prakAra hai-'isa jIpa ke miSyAtva nahIM hai, kyoMki prAstikatA anyathA ho nahIM sktii| yahA~ 'mAstikatA' niSeSasAdhaka heta hai, kyoMki prAstikatA sarvajJa vItarAga keArA pratipAdita tasvArthoM ke prazAnarUpa hai| 20 vaha pradAna miyAva vAle (mizyAvRSTi) jIva ke nahIM ho sakatA, mAnie maha mimita joga meM mibhyaya ke mabhAva ko siddha karatA hai| athavA, isa hetu kA dUsarA udAharaNa paha hai-'vastu meM sarvacA ekAnta nahIM hai, kyoMki mamekAntAsmatA anyathA ho nahIM sakatI yahA~ 'manekAntAramakatA' niSeSasAvaka hetu hai| kAraNa, 25
Page #333
--------------------------------------------------------------------------
________________ 200 syAya-dIpikA anekAntAtmakatA vastu meM pravAmitarUpa se pratIta hotI hai aura salie vaha posArikalpita sarvapA ekAnta ke prabhASa ko avazya siTa karatI hai| pADA-paha anekAntAsmakatA kyA hai, jisake bala se vastu meM 5 sarvathA ekAnta ke prabhAva ko siddha kiyA jAtA hai? samAdhAna-sabhI jIvAvi vastuoM meM jo bhAva-prabhAvarUpatA. ekaanekarUpatA aura nitya-anityarUpatA ityAdi aneka dharma pAye jAte haiM uso ko anekAntAtmakatA athavA anekAntarUpatA kahate haiN| isa taraha vidhirUpa hetu kA digdarzana kiyaa| __J0 pratiSedharUpa hetu ke bhI do bheda hai.-1 vidhiptASaka aura 2 prtissesssaapk| unameM vidhisAdhaka kA udAharama isa prakAra hai'isa jIva meM samyavasva hai, kyoMki miSyA abhiniveza nahIM hai|' yahA~ 'mithyA abhiniveza nahIM hai| yaha prativeSarUpa hetu hai aura vaha samyAdarzana ke sadbhAva ko sApatA hai, isalie vaha pratiSeSarUpa riSi___15 sAdhaka hetu hai| pUsare prasiSeSarUpa pratiSeSasASaka hetu kA udAharaNa yaha hai'yahA~ dhumAM nahIM hai, kyoMki agni kA prabhAva hai|' yahA~ 'magni kA mabhAva' svayaM pratisepahapa hai aura vaha pratidharUpa hI dhUma ke prabhAva ko siddha karatA hai, isalie 'pagni kA prabhAva' prativeSa20 kapa pratiSasApaka hetu hai| isa taraha ghiSi aura pratiSarUpa se do prakAra ke hetu ke kucha prabhedoM kA udAharaNa dvArA varNana kiyaa| vistAra se parIkSAmukha se jAnanA caahie| isa prakAra prota lakSaNa vAle hI hetu sAdhya ke gamaka hai, anya mahIM / pratiyo anyathAnupapatti lakSaNa vAle nahIM haiM ye sASya ke gamaka nahIM hai, joki 25 ve hetvAbhAsa haiN|
Page #334
--------------------------------------------------------------------------
________________ tIsarA prakAza 206 hetvAbhAsa kA lakSaNa aura unake bheda hetvAbhAsa kinheM kahate haiM ? sohako lakSati hai. manu hetu jaise pratIta hote haiM unheM hetvAbhApta kahate haiM / ye cAra prakAra ke hai1 prasiddha, 2 viruddha, 3 anekAntika aura 4 prkinycitkr| (1) prasiddha--jisako sAdhya ke sAtha vyApti anizcita hai / vaha prasiddha hetvAbhAsa hai| hetu ko yaha anizcitatA hetu ke svarUpa ke prabhAva kA nizcaya hone se aura svarUpa meM saMzaya hone se hotI hai| svarUpAbhAva ke nizcaya meM svarUpasiddha hai aura svarUpa ke sandeha meM sandiAdhAsiddha hai| unameM pahale kA udAharaNa yaha hai-'zabda pariNamamazIla hai, kyoMki yaha cakSu indriya kA viSaya hai|' yaha 10 'cA indriya kA viSaya hetu svarUpAsiddha hai| kyoMki zamna zrotreniya kA viSaya hai, cakSa indriya kA nhiiN| prataH zanca meM cakSu indriya kI viSapatA kA prabhAva nizcita hai isalie vaha svarUpAsiddha hai| dUsare kA udAharaNa yaha hai-dhUma athavA bhApa yAdi ke nizcaya kiye binA hI koI yaha kahe ki 'yaha pradeza agni vAlA hai, kyoMki vaha 15 ghUma vAlA hai|' yahAM 'dhUma' hetu sandinyAsiddha hai| kAraNa, usake svarUpa meM sandeha hai| (2) viruDa-jisa helu ko sAdhya se virukha (sAdhyAbhAra) ke sAya vyApti ho vaha viruddha hesvAbhAsa hai| jaise -- zabda aparigamanazIla hai, kyoMki kiyA jAtA hai| yahAM kiyA jAnA' hetu ko pApti 20 apariNamamazIla se viruddha pariNamanazIlatA ke sAtha hai| prataH vaha vizva hetvAbhAsa hai| (3) prakAntika-jo pakSa, sapakSa aura vipakSa meM rahatA hai vaha manaMkAntika hesvAbhAsa hai| baha do prakArakA hai--1 nizcitavipakSavRtti aura 2 zaktivipakSasi / unameM pahale kA udAharaNa 25
Page #335
--------------------------------------------------------------------------
________________ 210 nyAya-dIpikA - hai, yaha hai yaha praveza ghUmavAlA hai, kyoMki vaha magnivAlA hai|' yahA~ 'agni' hetu pakSabhUta sandigdha dhUmavAle sAmane ke praveza meM rahatA hai aura sapakSa ghUma vAle rasoIghara meM rahatA hai tathA vipakSa ghUmarahita rUpa se nizcita praGgArasvarUpa agni vAle praveza meM bhI rahatA hai, 5 ailA nizcaya hai / yataH vaha nizcisavipakSavRtti dhanaMkAntika hai / dUsare zaGkitavipakSavRtti kA udAharaNa yaha hai-'garbhastha maMtrI kA putra zyAma honA kahie, kyoMki maigI ke sara putroM kI taraha' yahA~ 'maMtrI kA putrapamA' hetu pakSabhUta garbhastha maMtrI ke putra meM rahatA hai, sapakSa dUsare metrIputroM meM rahatA hai, dhaura vipaka 10 zyAma - gore putra meM bhI rahe isa praGkara ko nivRtti na hone se prat vipakSa meM bhI usake rahane kI zaGkA banI rahane se vaha zatapikAvRti hai| zaGkitavipakSavRtti kA dUsarA bhI udAharaNa hai - 'arahanta sarvaza nahIM honA cAhie, kyoMki ve vaktA haiM, jaise--- ramyApuSa' / yahA~ 'vaktApana' hetu jisa prakAra pakSAbhUta arahanta meM aura sapakSabhUta ramyApuruva 15 meM rahatA hai usI prakAra sarvajJa meM bhI usake rahane kI sambhAvanA kI kAya, kyoMki vaktA pana aura jJAtApana kA koI virodha nahIM hai| jisakA jisake sAya vizeSa hotA hai vaha usa vAle meM nahIM rahatA hai aura vacana tathA jJAna kA loka meM vizeSa nahIM hai, balki zAna vAle ( jJAnI } ke ho vacanoM meM caturAI acvA sundaratA 20 spaSTa dekhane meM prAtI hai / zrataH viziSTa jJAnavAn sarvaza meM viziSTa vaktApana ke hone meM kyA bhApati hai ? isa taraha vaktApana kI vipakSabhUta sarveza meM bhI sambhAvanA hone se vaha zaGkitavikSata nAma kA manaikAntika hetvAbhAsa hai| (4) kizcitkara- jo hetu sAdhyako siddhi karanemeM prayojaka25 asamartha hai use prakiJcitkara hetvAbhAsa kahate haiM / usake do . I 1
Page #336
--------------------------------------------------------------------------
________________ tIsarA prakAza 211 bheda haiM--1 siddhasAdhana aura 2 dhaamitvissy| unameM pahale kA udAharaNa yaha hai--' zabda zrotrendriya kA viSaya honA cAhie, kyoMki vaha zabda hai'| yahAM 'zrotrendriya kI viSayatA' rUpasAdhya zabda meM AbanapratyakSa se hI siddha hai| ataH usako siddha karane ke lie prayukta kiyA gayA 'Tarrraa' hetu siddhasAdhana nAma kA akiJcitkara 5 hetvAbhAsa hai / bAcitaviSaya nAmakA prakiJcitkara hetvAbhAsa aneka prakAra kA hai| koI pratyakSavAdhitaviSaya hai| jaise-- 'agni anuSNa-ThaMDI hai, kyoMki vaha dravya hai| yahA~ 'vyatva' hetu pratyakSavAtiviSaya hai| kAraNa usakA ko ThaMDApana dina hai vaha upagrAhaka sparzanendriya anya pratyakSa se bAdhita hai| arthAt pragni ko 10 chUme para vaha uSNa pratIta hotI hai, ThaMDI nhiiN| ataH 'vavyatva' hetu kucha bhI sAdhyasiddhi karane meM samartha na hone se prakiJcitkara hai| koI anumAnabAdhita viSaya hai / jaise- 'zabda apariNAmI hai, kyoMki vaha kiyA jAtA hai' yahA~ 'kiyA jAtA' hetu 'zabda pariNAmI hai, kyoMki vaha prameya hai isa anumAna se vAtiviSaya hai / isa 15 siye vaha anumAnabAdhitaviSaya nAmakA kiJcitkara hetvAbhAsa hai / koI zrAgamabAdhita viSaya hai / jaise- 'dhanaM paraloka meM duHkha kA dene vAlA hai, kyoMki yaha puruSa ke prAzraya se zradharma' yahA~ 'dharma sukha kA dene vAlA hai' aisA zrAgama se ukta hetu bAdhita viSaya hai / koI svavacanavASita viSaya hai| 20 jaise - merI mAtA bandhyA hai, kyoMki puruSa kA saMyoga hone para bhI garbha nahIM rahatA hai| jisake puruSa kA saMyoga hone para bhI garbha nahIM rahatA hai vaha bandhyA kaho jAtI hai, jaise-- prasiddha bandhyA strI yahA~ hetu apane vacana se vApitaviSaya haiM, kyoMki svayaM mobUna hotA hai, jaise TST dhAgama hai, isa haM aura mAtA bhI mAna rahA hai phira bhI yaha kahatA hai ki 25 merI mAtA bandhyA hai / mataH hetu svavacanavAdhitaviSaya nAmakA
Page #337
--------------------------------------------------------------------------
________________ nyAya - dIpikA pavitakara hetvAbhAsa hai| isI prakAra aura bhI prakiJcitkara ke bheva svayaM vicAra lenA caahie| isa taraha hetu ke prasaGga se hetvAbhAsoM kA nirUpaNa kiyA / 212 udAharaNa kA nirUpaNa 5 - yadyapi vyutpanna jAtA ke lie pratijJA aura hetu ye do hI mabayaha paryApta haiM tathApi vyutpannoM ke jJAna ke lie udAharaNAdika ko bhI prAcAryoM ne svIkRta kiyA hai / yathArtha vRSTAnta ke kahane ko udA haraNa kahate haiN| yaha dRSTAnta kyA hai ? jahA~ sAdhya aura sAdhana kI vyApti dikhalAI ( jAnI jAtI hai use dRSTAnta kahate haiM / aura 10 sAdhya zragni prAvika ke hone para hI sAdhana dhUmAdika hote haiM tathA unake nahIM hone para nahIM hote haiM, isa prakAra ke sAhacarya rUpa sAdhyasAdhana ke niyama ko vyApti kahate hai| binA sAdhana ke na hone se vAdI kI buddhisAmyatA ko 15 yaha sampratipati ( buddhisAmyatA ) jahA~ sambhava ha~ vaha sampratipatti praveza kahalAtA hai| jaise-- rasoIzAlA Adi prathavA isa vyApti ko hI sAdhya ke pravinAbhAva kahate haiN| vAdI aura pratisyApti ko sampratipatti kahate haiM -- tAlAba prAri / kyoMki yahIM 'dhUmAvika ke hone para niyama se agnyAdika pAye jAte hai aura atyAdika ke prabhAva meM niyama se dhUmAdika nahIM pAye jAte' isa prakArako sampratipatti--buddhisAmyatA sambhava hai| unameM 20 rasoIzAlA Adi anvayadRSTAnta hai, kyoMki vahA~ sAdhya aura sAdhana ke sadbhAvarUpa zranvayabuddhi hotI hai| aura tAlAba Adi yatirekavRSTAnta haiM, kyoMki vahA~ sAdhya aura sAdhana ke prabhAvarUpa vyatireka kA jJAna hotA hai| ye donoM hI dRSTAnta hai, kyoMki sAdhya praura sAdhanama anta- arthAt dharma jahA~ dekhe jAte haiM vaha dRSTAnta 25 kahalAtA hai, aisA 'vRSTAmsa' zabda kA prayaM unameM pAyA jAtA hai /
Page #338
--------------------------------------------------------------------------
________________ tIsarA prakAza. 213 isa upayukta dRSTAnta kA jo samyak vacana hai-prayoga hai vaha uvAharaNa hai| kevala 'vacana' kA nAma udAharabha nahIM hai, kintu dRSTAntarUpa se jo vacana-prayoga hai vaha udAharaNa hai| jaise-jo jo ghUmaghAlA hotA hai vaha vaha agni vAlA hotA hai, jaise rasoI ghara, aura hA~ agni nahIM hai vahA~ ghUma bhI nahIM hai, ase tAlAba / ' 5 hasa pranAremacanda ke nAnadI dRSTAnTa kA dRSTAntampa se pratipAdana hotA hai| udAharaNa ke prasaGga se udAharaNAbhAsa kA kathana jo udAharaNa ke lakSaNa se rahita hai kintu udAharaNa sA pratIta hotA hai vaha udAharaNAbhAsa hai| udAharaNa ke lakSaNa kI rahitatA 10 (prabhAva) do taraha se hotI hai--1 dRSTAnta kA samyak vacana ne honA aura 2 jo dRSTAnta nahIM hai usakA sampA bacana honA / unameM pahale kA udAharaNa isa prakAra hai-'jo jo agni vAlA hotA hai vaha yaha dhUma vAlA hotA hai, jaise- rasoIghara / jahA~ jahA~ ghUma nahIM hai yahAM vahAM agni nahIM hai, jaise--sAlAma / ' isa taraha myApya : aura vyApaka kA viparIta ( ulTA ) kapana karanA vRSTAnta kA prasamyAdAna hai| zA-vyApya aura vyApaka kise kahate haiM ? samAdhAna--sAhacapaM niyamahara vyApti kriyA kA jo karma hai use jyApya kahate haiM, kyoMki "vi pUrvaka 'bhAp' dhAtu se kama 2 artha meM 'gyata' pratyaya karane para 'vyApya' zarada niSpanna hotA hai| tAtparya yaha ki 'jahA~ jahA~ dhUma hotA hai vahAM yahA~ pani hotI hai isa prakArake sAtha rahane ke niyama ko vyApti kahate hai, aura isa bhyApti kA jo karma hai--viSya hai vaha vyApya kahalAtA hai| vaha vyApya mAvika hai, kyoMki ghUmAdika bahapAdi ke dvArA
Page #339
--------------------------------------------------------------------------
________________ 214 nyAya-dIpikA vyApta ( viSaya ) kiye jAte haiN| tathA isI vyApti kiyAkA mo phartA hai use vyApaka kahate haiM, kyoMki 'vi' pUrvaka 'pApa' pAtu se kartA artha meM 'ebula' pratyaya karane para vyApaka' zamva siddha hotA hai| vaha vyApaka bhagnyAdika haiN| isIlie agni dhUma ko vyApta karatI 5 hai, kyoMki 'mahA~ jahA~ dhUma hotA hai vahAM yahA~ pagni niyama se hoto hai' isa taraha dhUma vAle saba sthAnoM meM niyama meM bhagni pAlI jAmI hai| kintu dhUma agni kara vasA vyApta nahIM karatA, kyoMki aMgArApanna agni dhUma ke binA bhI rahatI hai| kAraNa, jahAM agni hai vahA~ niyama se dhUma bhI hai' aisA sambhava nahIM hai| 10 zalA-dhUma gole Indhana thAlI agni ko vyApta karatA hI hai / arthAt vaha usakA vyApaka hotA hai, taba Apa kaise kahate haiM ki dhUma agni kA vyApaka nahIM hotA ? samAdhAnagole IndhanavAlI agni kA dhUma ko vyApaka mAnanA hameM iSTa hai| kyoMki jisa taraha 'jahA~ jahA~ avicchinnamUla ghUma 15 hotA hai vahA~ vahA~ agni hotI hai| yaha sambhava hai usI taraha jahA~ jahAM gole Indhana vAlI agni hoto hai vahA~ vahA~ dhUma hotA hai yaha bhI sambhava hai / kintu agnisAmAnya dhUma-vizeSa kA vyApaka ho hai - pyApya nahIM; kAraNa ki 'parvata agni vAlA hai, kyoMki vaha dhUma vAlA hai| isa anumAna meM agni-sAmAnya ko hI apekSA hotI hai 20 Andhana vAlI agni yA mahAnasIya, parvatIya, dhasvarIya aura goSThIya Adi vizeSa agni kI nhiiN| isaliye dhUma pagni kA vyApapha nahIM hai, apitu agni hI dhUma ko vyApaka hai| prataH 'jo jo dhUmaSAlA hotA hai vaha agnivAlA hotA hai, jaise--rasoI kA ghara isa prakAra dRSTAnta kA samyaka vacana bolanA cAhie / kintu 25 isase viparIta bacana bolanA ipTAmsAbhAsa hai| isa taraha yaha
Page #340
--------------------------------------------------------------------------
________________ tIsarA prakAza 215 asamyak bacanarUpa pratyaya dRSTAntAbhAsa (manvaya udAharaNAbhAsa) hai| ppatirekasyApti meM to vyApaka-agnyAdika kA prabhAva vyAppa hotA hai aura pApya-dhUmAvika kA prabhAva vyApaka hotA hai| mataeka ' jaha agni kA hai nahIM gana' prastAva hai, jaise -tAlAba' isa prakAra dRSTAnta kA samyaka vacana bolanA caahie| 5 isase viparIta kapana karanA asampaka vacamarUpa vyatireka upAharaNAbhAsa hai| 'madRSTAntavacana' (mo dRSTAnta nahIM hai usakA samyaka pacana honA ) nAma kA dUsarA udAharaNAbhAsa isa prakAra hai - anvayavyApti meM myatireka dRSTAnta kaha denA aura mpatirekamyApti meM anvaya dRSTAnta bosanA, udAharaNAbhAsa hai| ina donoM ke 10 udAharaNa spaSTa haiN| zaGkA -'garbhastha maMtrI kA putra zyAma honA cAhiye, kyoMki vaha maMtrI kA putra hai, jo jo maMtrI kA putra hai vaha baha zyAma hai, jaise usake dUsare putra ityAdi manumAnaprayoga meM manvayadRSTAnta svarUpa pA~ca maMtroputroM meM 'jahA~ jahA~ maitrI kA putrapanA hai vahA~ vahA~ zyAmatA hai yaha 15 manvayapApti hai aura vyatireka dRSTAntasvarUpa gauravarNa pramaMtrIputroM meM saba jagaha 'jahAM jahAM zyAmatA nahIM hai vahA~ vahA~ maMtro kA putrapA nahIM hai' yaha vyatirekaNyApti sambhava hai| ataH garbhapa maitrIputrarUpa pakSa meM jahAM ki sAdhana nizcitarUpa se hai, sASyabhUsa zyAmatA kA sandeha gauNa hai aura isalie yaha anumAna bhI samyaka ho AvegA--- 20 prati dRSTAnsa kA upayukta lakSaNa mAnane para maMtrItanayasvahetuka zyAmasvasAdhyaka prastuta anumAna bhI samIcIna anumAna kahA jAyegA, kAraNa ki usake andara dRSTAnta aura myatireka dRSTAnta donoM hI samyaka dRSTAntavacanahapa haiM ? samAdhAna nahIM; prakRta dRSTAnta pramya vicAra se bApita hai| 25
Page #341
--------------------------------------------------------------------------
________________ nyAya-dIpikA vaha isa prakAra se hai-sAdhyarUpa se mAnA gayA yaha syAmatArUpa kArya apanI niSpatti ke lie kAraNa kI apekSA karatA hai| yaha kAraNa maMtrI kA putrapanA to ho nahIM sakatA, kyoMki usake binA bhI dUsare puruSoM meM, jo maMtrI ke putra nahIM haiM, zyAmatA velI jAtI hai| ataH jisa 5 prakAra kumhAra, cApha prAdi kAraNoM ke binA hI utpanna hone vAle vastra ke kumhAra prAvipha kAraNa nahIM hai usI prakAra maMtrI kA putrapanA zyAmatA kA kAraNa nahIM hai, yaha nizcita hai| prataeva jahAM nahIM maMtrI kA putrapanA hai yahAM vahAM zyAmatA nahIM hai, kintu jahA~ jahA~ pyAmatA kA kAraNa viziSTa nAmakarma se sahita zAkAvi prAhArarUpa 10 pariNAma hai vahAM vahAM usakA kArya zyAmatA hai| isa prakAra sAmagrI kapa viziSTa nAmakarma se sahita zAkAdi pAhAra pariNAma zyAmatA kA cyApya hai-kAraNa hai / lekina usakA garbhasya maMtrIputrAsa pakSa meM nizcaya nahIM hai, ataH vaha sannigyAmida hai ! aura maMtrI kA putrapanA to zyAmatA ke prati kAraNa hI nahIM hai, isalie vaha ___15 payAmatArUpa kArya kA gamaka nahIM hai| prataH uparyukta anumAna sampa anumAna nahIM hai| 'jo upAdhi rahita sambandha hai vaha vyApti hai, aura jo sAmanakA pravyApaka tathA sAdhya kA vyApaka hai vaha upAdhi hai' aisA jinhIM (bhaiyAyikoM) kA kahanA hai| para baha ThIka nahIM hai| kyoMki vyApti kA 20 ukta lakSaNa mAnane para pranyonyAzraya voSa prAtA hai| tAtparya yaha ki upAdhi kA lakSaNa vyAptiTisa hai aura vyApti kA lakSaNa upASiSaTita hai| prataH vyApti jaba siddha ho jAve saba upASi siddha ho aura aba upAdhi siddha ho jAye taba vyApti siddha ho, isa taraha upAdhi rahita sambandha ko vyApti kA lamaNa mAnane meM anyonyASaya mAmA 25 voSa prasakta hotA hai| isa upAdhi kA nirAkaraNa kArayakalikA meM
Page #342
--------------------------------------------------------------------------
________________ tIsarA prakAza 215 vistAra se kiyA gayA hai| prataH virAma lete haiM-usakA punaH khAna yahA~ nahIM kiyA jAtA hai| upanaya, migamana paura upanayAbhAsa tathA nigamanAbhAsa ke lakSaNa sAdhanavAna rUpa se pakSa ko dRSTAnta ke sAtha sAmpatA kA kathana 5 karanA upanaya hai| jo-isIlie yaha dhUma dAmmA hai| sAdhana kI voharAte hue sAdhya ke nizcayarUpa vacana ko nigamana kahate hai| jase-dhUma vAlA hone se yaha agni vAlA hI hai| ina donoM kA prayayAkrama se-upanaya kI agaha nigamana aura nigamana ko jagaha upanaya kA-kathana karanA upanayAbhAsa aura nigamanAbhAsa haiN| anumAna pramANa 10 samApta hunaa| pAgama pramANa kA lakSaNaprApta ke vacanoM se hone vAle praryazAna ko prAgama kahate haiN| yahAM prAgama' yaha lakSya hai aura zeSa usakA lakSaNa hai| 'prayaMjJAna ko prAgama kahate haiN| itanA hI yadi prAgama kA lakSaNa kahA jAya 15 to pratyakSAdika meM pratidhyApti hai, kyoMki pratyakSAvika bhI prarSamAna haiN| isalie 'vacanoM se hone vAle' yaha pada-vizeSaNa diyA hai| 'vadhanoM se hone vAle' arthazAna kare prAgama kA lakSaNa kahane meM bhI svecchApUrvaka ( jisa kisI ke ) kahe hue bhramajanaka pacanoM se hone vAle prathayA soye hue puruSa ke aura pAgala pradi ke vAkyoM se 20 hone vAle 'nadI ke kinAre phala hai|' ityAdi nAnoM meM prativyApti hai, isalie 'prApta' yaha vizeSaNa diyA hai| prApta ke vacanoM se hone vAle jJAna ko' mAgama kA lakSaNa kahane meM bhI prApta ke pAsyoM ko sunakara jo zrAvaNa pratyakSa hotA hai usameM lakSaNa kI pratiSyApti hai. ataH 'artha' yaha para diyA hai| 'artha' pada tAtparya meM rUha hai| 25
Page #343
--------------------------------------------------------------------------
________________ 213 nyAya-dIpikA prarthAt prayojanArthaka hai, kyoMki 'artha ho - tAtparya hI vacanoM meM hai' aisA dhAcAryavacana hai| matalaba yaha ki yahAM 'a' pada kA ayaM tAtparya vivakSita hai, kyoMki vacanoM meM sAtparya hI hotA hai / isa taraha prApta ke vacanoM se hone vAle artha (tAtparya) jJAna ko jo 5 Agama kA lakSaNa kahA gayA hai vaha pUrNa nirdoSa hai| ise"sammagdarzanajAnacAritrANi mokSamArgaH " [ta0 sU0 1-1] samyamArzana, samyagjJAna aura samyakcAritra ina tInoM kI ekatA ( sahabhAga ) mokSa kA mArga hai' ityAdi vaakyaarthjnyaan| samyagdarzanAdikaH sampUrNa karmoM ke kSayarUpa mokSa kA mArga arthAt upAya hai na ki haiM / 10 prataeva bhinna bhinna lakSaNa vAle samyagdarzanAdi tonoM milakara hI mokSa kA mArga haiM, eka eka nahIM, siddha hotA pramANa me -- vacana ke prayoga ke tAtparya se artha meM artha hai aura isa pramiti hotI hai| 5 aisA artha 'mArga' isa eka hai| yaho ukta vAkya kA saMzayAdika kI nivRttirUpa prApta kA lakSaNa - prApta kise kahate haiM ? jo pratyakSajJAna se samasta padArthoM kA jJAtA ( sarvaja) hai aura paramahatopadezI hai vaha prApta hai| 'samasta padArthoM kA jJAtA' ityAdi ho prAptaM kA lakSaNa kahane para bhUtaliyoM meM prativyApti hotI hai, kyoMki ve zrAgama se samasta padAvoM0 ko jAnate haiN| isalie 'pratyakSajJAna se yaha vizeSaNa diyA hai / 'pratyakSa jJAna se samasta padArthoM kA jJAtA' itanA ho bhrApta kA lakSama karane para siddhoM meM prativyApti hai, kyoMki ve bhI pratyakSajJAna se hI sampUrNa padArthoM ke jJAtA haiM, ataH 'parama hitopadezI' yaha vizeSaNa kahA hai| parama hita nidhemasa - moka hai aura usa mokSa ke 5 upadeza meM hI parahasta ko mukhyarUpa se pravRtti hotI hai, anya
Page #344
--------------------------------------------------------------------------
________________ tIsarA prakAza 296 viSaya meM to prazna ke anusAra gauNarUpa se hotI hai| sira parameSThI aise nahIM haiM-ve niHtheyasa kA na to matyarUpa se upadeza dete haiM aura na goNarUpa se, kyoMki ve bhanupadezaka haiN| isalie 'paramahitopavezI' vizeSaNa kahane se unameM prativyApti nahIM hotI / prApta ke sAla meM pramANa pahale hI ( dvitIya prakAzameM ) prastuta kara 5 mAye haiN| naiyAyika prAvi ke dvArA mAne gaye prApta sarva na hone se prAptAbhAsa haiM-samye prApta nahIM haiM / ataH unakA vyavaccheda (nirAkaraNa) 'pratyakSazAna se sampUrNa padArthoM kA nAtA' isa vizeSaNa se hI ho jAtA hai| zamA-nayAyikoM ke dvArA mAnA gayA prApta kyoM sarvaja 10 samAdhAna -- nepAyikoM ne jise prApta mAnA hai vaha apane jAna kara jAsA nahIM haiM, kyoMki unake yahAM jJAna ko asvasadevI-zAnAtarodha mAnA gayA hai| dUsarI bAta yaha hai ki usake eka ho jAna hai usako Amane pAsA jhAnAntara bhI nahIM hai| anyathA unake abhimata prApta meM 15 vo mAnoM ke sadbhAva kA prasaGga prAyegA aura do zAma eka sAtha ho nahIM sakate, kyoMki sajAtIya vo guNa eka sAtha nahIM rahate aisA niyama hai| prataH aba yaha vizeSaNabhUta apane jJAna ko hI nahIM jAnatA hai to usa mAnaviziSTa prAtmA ko ( maene ko ) ki 'maiM sahU~" aisA kaise jAna sakatA hai? isa prakAra aba baha bhanAtmara hai taba 20 prasarvaza hI hai-sarvana nahIM hai| bhora sugatAdika sacce prApta nahIM hai, isakA vistRta nirUpaNa prAptamImAMsAvivaraNa-praSTazatI meM zrImakalaleva ne sapA praSTa sahasro meM zrIvidyAnanda svAmI ne kiyA hai| prata, yahA~ aura adhika vistAra nahIM kiyA gyaa| bAlyakA
Page #345
--------------------------------------------------------------------------
________________ 220 nyA-dIpikA lakSaNa' dUsare zAstroM meM prasiddha hai, isa kAraNa usakA bhI yahA~ takSaNa nahIM kiyA jAtA hai| artha kA lakSaNa aura usakA vizeSa kathana artha kise kahate haiM ? anekAnta ko kahate haiM / zrarthAt jo 5 pranekAnta svarUpa haiM use artha kahate haiM / yahA~ 'artha' yaha lakSya kA niveza hai, usI ko abhidheya arthAt kahA jAne vAlA bhI kahate haiM / 'zranekAnta' yaha lakSaNa kA kathana haiN| jisake athavA jisameM paka zanta arthAt dharma sAmAnya vizeSa paryAya aura guNa pAye jAte haiM use zranekAnta kahate haiM / tAtparya yaha ki sAmAnyAdi aneka dharma ghAle 30 padArtha ko anekAnta kahate haiM / 'ghaTa ghaTa' 'bhaugI' isa prakAra ke anugata vyavahAra ke viSayabhUta sadRza pariNAmAtmaka 'ghaTatva' 'gola' prAdi dhanugata svarUpa ko sAmAnya kahate haiN| vaha 'ghaTatva' sthUla kambugrIvAdi svarUpa tathA gotva' sAnA prAvi svarUpa hI haiN| ataeva ghaTatvAdi sAmAnya ghaTAdi vyaktiyoM se na sarvathA bhinna hai, va nitya hai 15 aura na eka tathA anekoM meM rahane vAlA hai| yadi vaisA mAnA jAya tI anekoM duSaNa Ate haiM, jinheM dignAga ne nimna kArikA ke dvArA pradarzita kiyA hai :-- 1 paraspara meM apekSA rakhane vAle padoM ke nirapekSa samUha ko vAkya kahate haiN| jaise- 'gAya kA lAyo' yahAM 'gAya ko' aura 'lAlI' meM donoM pada eka-dUsare kI apekSA rakhate haiM tabhI ve vivakSita parva kA bodha karAne meM samartha hai tathA isa artha ke bodha meM anya vAkyAntara kI apekSA nahIM hotI isalie ukta donoM padoM kA samUha nirapekSa bhI hai|
Page #346
--------------------------------------------------------------------------
________________ tIsarA prakAza 221 ma yAti' na ca tatrAstre na paznAdana nAMzavan / jahAti pUrva nAdhAramahI vyasanasantatiH / or -vaha godi hAma: govAni nitaroM se pavi sarvathA bhinna, nitya, epha aura anekavRtti hai to jaya eka go utpanna huI taba usameM gomba kahA~ se prAtA hai ? anyatra se prA nahIM sakatA, kyoMki use niSkipa mAnA hai| utpanna hone ke pahale gotva vahAM rahatA nahIM, kyoMki gotva sAmAnya gau meM hI rahatA hai| anyathA, deza bhI gotva ke sambandha se gau ho jaayegaa| gopiNDa ke sAya utpanna bhI nahIM ho sakatA, kyoMki use nitya mAnA hai, anyathA usake pranityatA kA prasaGga prAyagA / aMzavAna hai nahIM, kyoMki use niraMza svIkAra kiyA 10 hai| nahIM to sAMzatva kA prapta pAyegA / yadi vaha pUrva piNDa ko chor3a kara nUtana go meM prAtA hai to yaha bhI nahIM kahA jA sakatA, kyoMki pUrva piNDa kA tyAga nahIM mAnA hai| anyathA pUrva gopi3gau, prago-potvazUnya ho jAyagA, phira usameM 'go' svavahAra nahIM ho skegaa| isa taraha gotvAdi sAmAnya ko vyakti se sarvathA bhinna, nitya 15 aura eka mAnane meM aneka vidha dUSaNa prasakta hote haiN| prataH syUla aura kamjunIvA prAdi prAkAra ke tathA sAsnA prAdi ke dekhane ke bAda hI yaha 'ghaTa hai' 'yaha go hai' ityAdi anugata pratyaya hone se sadaza pariyAmarUpa hI ghaTasva-govAdi sAmAnya hai aura vaha kaJcit bhinnaabhinna, nitya-anitya aura eka-aneka kapa hai| isa prakAra ke 20 1 nAvAti' pAThAntaram / 2 kArikA kA zabdArtha yaha hai ki 'gotvAdi sAmAnya dusarI go meM anyatrase jAsA nahIM, na vahA~ rahatA hai, na pIche paidA hotA hai, na azAvAlA hai, aura na pahale ke apane prAzrayako chor3atA hai phira bhI usakI sthiti haibaha sambaddha ho jAtA hai| yaha kaisI vyasanasantati--kadAgrahaparamparA hai|'
Page #347
--------------------------------------------------------------------------
________________ 222 nyAya-dIpikA sAmAnya ke mAnane meM uparyukta koI bhI dUSaNa nahIM prAtA hai| vizeSa bhI sAmAnya kI hI taraha yaha syUsa ghaTa hai' 'yaha choTA hai' ityAri zyAvRsa pratIti kA viSayabhUta sTAdi vyaktisvarUpa hI hai / isI bAta ko bhagavAna mANikyanandi bhaTTAraka ne bhI kahA hai ki --"vaha praya 5 sAmAnya aura vizeSama hai|" pariNamana ko paryAya kahate haiN| usake do bheda haiM ---1 arthaparyAya praura 2 vyaJjanaparyAya / unameM bhUta aura bhaviSya ke ullekha rahita kevala vartamAnakAlIma vastusvarUpa ko arthaparyAya kahate haiM arthAt vastuoM meM pratikSaNa hone pAlo paryAyoM ko prarthaparyApa kahate haiM / 10 prAcAryoM ne ise RjasUtra naya kA viSaya mAnA hai| isI ke epha deza ko mAnane vAle kSaNikavAdI bauddha haiN| vyakti kA nAma vyaJjana hai, aura jo pravRtti-nivRti meM kAraNabhUta jala ke le prAne prAvirUpa prapaMkmiAkAritA hai vaha vyakti hai, usa vyakti se yukta paryAya ko vyaMjamA paryAya kahate haiN| aryAla jo padArthoM meM pravRtti aura nitti janaka 15 jalAnayana prAdhi prakriyA karane meM samartha paryAya hai use vyaMjanaparyAya kahate haiN| jaise- miTTI mAthi kA piDa, sthAsa koza, kuzUla, ghaTa aura kapAla mAdi paryAya haiN| jo sampUrNa dravya meM vyApta hokara rahate haiM aura samasta paryApoM ke sAtha rahane vAle haiM unheM guNa kahate haiM / aura ve vastusva, rUpa, 20 gandha aura sparza prAvi hai| arthAt ve gaNa do prakArake haiM-1 sAmAnya muga aura 2 vizeSagaNa / jo sabhI dravyoM meM rahate haiM ve sAmAnya gaNa haiM aura ve vasturava, prameyatva prAdi haiN| tathA jo uso eka bajya meM rahate haiM ye vizeSaguNa kahalAte haiM 1 jaise-rUpa-rasAdika / miTTI ke sAtha sadaiva rahane pAle vastutva 3 rUpAvi to piNDAvi paryAyoM ke sAtha bhI 25 rahate hai, kintu piNDAdi sthAsAvika ke sAya nahIM rahate haiN| isI
Page #348
--------------------------------------------------------------------------
________________ tIsarA prakAza 223 liye paryAyoM kA guNoM se bhaira hai| arthAt paryAya praura guNa meM yahI bheda he ki paryAya zamavartI hotI hai bhora guNa sahabhAvo hote hai tathA ve dravya aura paryAya ke sAtha sarvaka rahate haiN| yadyapi sAmAnya aura vizeSa bhI paryAya hai aura paryAyoM ke kathana se unakA bhI kapana ho jAtA hai-unakA pRSak kathana karane kI prAvazyakatA 5 nahIM hai, tathApi saGketajJAna meM kAraNa hone aura judA judA zamdavyavahAra hone se isa prAgama prastAva meM (pAgama pramANa ke nirUpaNa meM) sAmAnya aura vizeSa kA paryAyoM se pathaka nirdeza kiyA hai| ina sAmAnya aura vizeSarUpa guNa tathA paryAyoM kA prAzraya draSya hai| kyoMki "o guNa aura paryAya vAlA hai vaha vadha hai" aisA 10 mAcArya mahArAja kA zrAdeza (upaveza) hai| baha dravya bhI 'sasva' arthAt sat hI hai| kyoMki "jo saca hai vaha dravya hai" aisA prakA laveva kA vacana hai| brA bhI saMkSepa meM do prakArakA haijIva pratya aura ajIva drabya / aura ke donoM ho tathya utpatti, bimAza tathA sthitivAna haiM, kyoMki "jo utpAda, syaya aura dhovya 15 se sahita hai vaha sat hai" aisA nirUpaNa kiyA gayA hai| isakA khulAsA isa prakAra hai :-jIva dravya ke svarga prApta karAne vAle puNya karma ( devagati, devAyu Adi ) kA udaya hone para manuSya svabhASa kA vinAza hotA hai, divya svabhAva kA utpAda hotA hai aura baitanya svabhAva sthira rahatA hai| jIva dravya yadi manuSyAdi paryApoM 20 se sarvathA ekarupa ( abhinna ) ho to puNya karma ke ucaya kA koI phala nahIM ho sakegA; kyoMki vaha sadaiva ekasA hI banA rahegAmanuSya svabhAva kA vinAza mora deva paryAya kA utpAda ye bhinna pariNamana usameM nahIM ho skeNge| aura yadi sarvathA bhinna ho to puNyavAna-puNyakartA dUsarA hogA aura phalavAna--phalabhoktA dUsarA, 25 isa taraha puNya karma kA upArjana karamA bho ma ho jAyagA / paropa
Page #349
--------------------------------------------------------------------------
________________ 224 nyAya dIpikA isa kAraNa jIva dravya kI paryAya kI apekSA se bheva hai, bheva aura abheda ke mAnane meM haiM--pramANayukta haiM / kAra meM bhI jo pravRtti hotI haiM vaha apane gSya ke lie hI hotI hai| apekSA se prabheda hai aura manuSya tathA deva isa prakAra bhinna bhinna nayo kI koI virodha nahIM hai, dRSTi se donoM prAmANika ke bhI miTTI ke piNDAkAra kara isI taraha miTTIrUpa jIva vinAza, kambugrovara prAdi AkAra kI utpatti aura miTTIrUpa kI sthiti hotI hai| ataH yaha siddha huA ki ajIva dravya meM bhI utpatti, vinAza aura sthiti ye tIno hote haiN| svAmI samantabhadra ke mata kA anusaraNa karane vAle vAmana ne bhI kahA hai ki samIcIna upadeza se pahale ke prajJAna svabhAva ko nAza karane aura Age ke tatvajJAna svabhAva ke prApta karane meM jo samartha prAtmA hai vahI zAstra kA adhikArI hai| jaisA ki usake isa vAkya se prakaTa hai "na zAstramasadravyaM vayaMvat" zrarthAt zAstra asad dractroM meM jIva prajJAna svabhAva ke dUra karane zrIra tattvajJAna svabhAva ke prApta karane meM samartha nahIM hai usameM ) prayojanavAn nahIM hai- kAryakArI nahIM hai / isa prakAra anekAntasvarUpa vastu pramANavAkya kA isalie vaha zrayaM siddha hotI hai| ataeva isa prakAra anumAna karanA cAhie ki samasta padArtha prakiAnta svarUpa hai, kyoMki ve sat haiM, jo anekAntasvarUpa nahIM hai vaha sat bhI nahIM hai, jase akAza : viSaya hai aura kA kamala / - - jo { zaGkA madyavi kamala zrAkAza meM nahIM hai tathApi tAlAba meM hai / ataH usase ( kamala se ) 'satya' hetu kI vyAvRtti nahIM ho sakatI hai ? samAdhAna --- yadi aisA kaho to yaha kamala adhikaraNa vizeSakI apekSA se sat aura asat donoM rUpa hone se dhanekAntasvarUpa P 1
Page #350
--------------------------------------------------------------------------
________________ tIsarA prakAza 225 siddha ho gayA aura use anvayadRSTAnta prApana ho svIkAra kara liyA / isase hI prArako santoSa kara lenA caahie| tAtparya yaha ki isa kahane se bhI vastu anekAntAtmaka prasiddha ho jAtI hai| pahale jisa 'samyagdarzanazAnacAritrANi mokSamArgaH' vAkva kA udAharaNa diyA gayA hai usa vAkya ke dvAra bhI 'samyAdarzana, samyagjJAna 5 aura samyakcAritra ina tInoM meM mokSakAraNatA hI hai, saMsArakAraNatA nahIM isa prakAra viSayavibhAgapUrvaka ( apekSAbhedase ) kAraNatA aura prakAra NatA kA pratipAdana karane se vastu anekAnta svarUpa kahI jAtI hai| yadyapi ukta vAkya meM avadhAraNa karane vAlA koI ekkAra jaisA zabda nahIM hai tathApi "marva vAkyaM sAvadhAraNA" arthAta 10 - 'sabhI vAkya prayaghAraNa sahita hote haiN| isa nyAya se uparyuksa yAkya ke dvArA bhI samyagdarzanAdi meM mokSakAraNatA kA vidhAna aura saMsArakAraNatA kA niSedha spaSTa siddha ho jAtA hai| isa prakAra pramANa-pratyakSa, anumAna aura prAgama-se yaha siddha prA ki vastu anekAntasvarUpa hai| 15 nayakA lakSaNa, usake bheva aura saptabhaGgo kA pratipAdana pramANa kA vistAra se varNana karake aba nayoM kA vizleSaNa pUrvaka kapana kiyA jAtA hai| naya kise kahate haiM ? pramANa se jAne huye padArtha ke eka veza (aMza) ko grahaNa karane vAle zAtA ke abhiprAyavizeSa ko naya kahate haiN| kyoMki mAtA kA abhiprAya naya 20 hai" aisA kahA gayA hai| usa naya ke saMkSepa meM do bheda haiM.--1 dravyAthika paura 2 paryAyAdhika / unameM dayyAthika naya pramANa ke viSayabhUta dravya-paryAyAtmaka, ekAnekAtmaka anekAntarUpa partha kA vibhAga karake paryAyAthika naya ke viSayabhUta bheda ko gauna karatA humA usakI sthiti mAtra ko svIkAra kara apane viSaya dravya ko prabheTa- 25
Page #351
--------------------------------------------------------------------------
________________ 226 nyAya-dIpikA rUpa vyavahAra karAtA hai, anya naya ke viSaya kA niSedha nahIM karatA / isIlie "dUsare naya ke viSaya kI mamekSA rakhane bAse naya ko sat naya--samyak naya athavA sAmAnya naya" kahA hai| jaise--yaha kahanA ki 'sonA laamo'| yahA~ khyAyikanapa ke abhiprAya se 'sonA 5 lAmo' ke kahane para sAne bAlara kA, kuNDala, keyara inameM se kisI ko bhI le mAne se kRtArtha ho jAtA hai, kyoMki sonerUpa se kar3A prAvi meM koI bheda nahIM hai| para jaba paryAyAyikanaya kI vivakSA hoto hai taba tavyAthika naya ko gauNa karake pravRtta hone vAle paryApArSika maya ko apekSA se 'kuNDala sAmro' yaha kahane para lAne vAlA kahA 10 prAdi ke lAne meM pravRtta nahIM hotA, kyoMki kar3A prAdi paryAya se kuNDala paryAya bhinna hai| prataH pratyAdhika naya ke abhiprAya (vicakSA) somA kAmvA ekarapa hI hai, paryAyAdhika naya ke prabhiprApa se kaJcit anekarUpa hI hai, mora kama se donoM nayoM ke mabhiprAya se kaJcit eka aura anekarUpa hai| eka sAtha donoM nayoM ke abhi15 prAya se kathaMcit pravaktavyasvarUpa hai| kyoMki eka sAya prApta huye vo nayoM se vibhinna svarUpa vAle ekatva aura anekatya kA vicAra athavA kathana nahIM ho sakatA hai| jisa prakAra ki eka sAtha prApta huye do zabdoM ke dvArA ghaTa ke pradhAnabhUta bhinna svarUpa vAle rUpa bhora rasa ina do dhamoM kA pratipAdana nahIM ho sakatA hai| ataH eka sAdha prApta damyArmika 20 aura paryAyAdhika vonoM nayoM ke abhiprAya se sonA kathaMcita prAttavya svarUpa hai| isa pravaktavyasvarUpa ko pyAthika, paryAyAyika maura ikyApika-paryAyAthika ina sIna nayoM ke abhiprAya se kramazaH prApta hae ekatvAdi ke sAtha milA bene para sonA kayaMcit eka aura pravaktavya hai, kacit aneka aura pravaktavya hai tathA kayaMcit eka, 25 aneka aura pravaktavya hai, isa taraha tIna nAbhiprAya aura ho jAte
Page #352
--------------------------------------------------------------------------
________________ tIsarA prakAza 227 haiM, jinake dvArA bhI sone kA nirUpaNa kiyA jAtA hai| mayoM ke kathana karane ko isa zailI (vyavasthA) ko hI saptabhaGgI kahate haiN| yahA~ 'bhA' zabda vastu ke svarUpavizeSa kA pratipAdaka hai| isase yaha miha huA ki pratyeka vastu meM niyata sAta svarUpa-vizeSoM kA pratipAvana karane vAlA zamdasamUha saptabhaGgo hai| 5 zaGkA-eka vastu meM sAta bhaGgoM ( svarUpa prapavA dharmoM ) kA sambhava kaise hai ? __samAdhAna-jisa prakAra eka hI ghaTAdi meM ghaTa rUpa vAlA hai, rasa vAlA hai, gandha vAlA hai aura sparza vAlA hai, ina yuddha-ave vyavahAroM ke kAraNabhUta rUpavattva (rUpa) prAdi svarUpabheda sambhava hai uso 10 prakAra pratyeka vastu meM hone vAle eka, aneka, ekAneka, pravaktampa mAdi vyavahAroM ke kAraNabhUta ekatya, anekatva prAdi sAta svarUpa bhI sambhava hai| isI prakAra parama dvaNyApika nayake abhiprAya kA viSaya paramaayyasattA--mahAsAmAnya hai| usakI apekSA se eka hI paritoya !5 brahma hai, yahA~ nAnA-aneka kucha bhI nahIM hai" isa prakAra kA pratipAdana kiyA jAtA hai| kyoMki sadrUpa se cetana aura pravetana pavAyoM meM bheva nahIM hai| yadi bheva mAnA jApa to sad se bhinna hone ke kAraNa ve saba asat ho jaaeNge| RjasUtranaya paramaparyAyAdhika naya hai| vaha bhUta aura bhaviSya ke 20 sparza se rahita zuddha --- kevala vartamAnakAlIna bastusvarUpa ko viSaya karatA hai| isa naya ke abhiprAya se hI bauDoM mikavAva ko sivi hotI hai| ye saba nayAbhiprAya sampUrNa prapane viSapabhUta prazavAtmaka anekAnta ko, jo pramAga kA viSaya hai, vibhakta karake sokampaka hAra ko karAte haiM ki bastu samparUpa se sattAsAmAnya ko apekSA se 25
Page #353
--------------------------------------------------------------------------
________________ 228 nyAya-dIpikA kathaMcita eka hI hai, aneka nahIM hai| tathA paryAyarUpa se--avAntarasaptAsAmAnyarUpa vizeSoM kI apekSA se vastu kathaMcita nAnA (aneka) hI hai, eka nahIM hai / tAtparya yaha hai ki tattat nagAbhiprAya se brahmavAda ( sattAvAda ) aura kSaNikavAda kA pratipAdana bhI ThIka hai / yahI prAcArya samantabhadra svAmI ne bhI nirUpaNa kiyA hai ki "he jina ! aApake mata meM anekAnta bhI pramANa aura naya se anekAtarUpa siddha hotA hai, kyoMki pramANa kI apekSA anekAntarUpa hai aura apita napako apekSA ekAntarUpa hai| aniyata aneka dharmaviziSTa 4 ko vipanAne kA kAma hai aura niyata eka dharmaviziSTa vastu ko biSaya karane vAlA naya hai| yadi isa jaina-saraNi-janamata ko napa-vivakSA ko na mAnakara sarvathA eka hI advitIya brahma hai, aneka koI nahIM hai, kaJcitkisI eka apekSA se bhI aneka nahIM hai, yaha prAgraha kiyA jAyasarvathA ekAnta mAnA jAya to yaha arthAbhAsa hai-mizyA artha hai aura isa artha kA phathana karane vAlA vacana bhI bhAgamAbhAsa hai, kyoMki vaha pratyakSa se aura 'satya bhinna hai sattva bhinna' hai isa mAgama se bAdhitaviSaya hai| isI prakAra 'sarvathA bheda hI hai, kamcit bhI abheva nahIM hai| aisA kathana bhI vaisA hI samajhanA caahie| arthAt sarvathA bheda ( aneka ) kA mAnanA bhI arthAbhAsa hai aura usakA pratipAdaka bacana bhI prAmamAbhAsa hai, kyoMki sadarUpa se bho bheda mAnane para asat kA prasaGga pAyegA aura usameM prakriyA nahIM bana sakatI hai| zaGkA-eka eka abhiprAya ke viSayarUpa se bhinna bhinna siddhA hone vAle aura paraspara meM sAhavarya ko apekSA na rakhane para mithyAbhUta haye ekatva, anekatva prApi dharmoM kA sAhacaryarUpa samUha, bhI
Page #354
--------------------------------------------------------------------------
________________ tIsarA prakAra 226 jo ki anekAnta hai, miyyA hI hai| tAtparya yaha ki paraspara nirasenA ekasvAdika ekAnta jaba mithyA haiM taba unakA samUharUpa anekAnta bhI mithyA hI kahalAyegA, vaha samyak kaise ho sakatA samAdhAna-vaha hameM iSTa hai| jisa prakAra paraspara ke upakArya-5 upakArakabhAva ke binA svatantra hone se aura eka dUsare kI apekSA na karane para vastrarUpa avasthA se rahita santunoM kA samUha zItanivAraNa { 4NDa ko dUra karanA ) prAdi kArya nahIM kara sakatA hai usI prakAra eka dUsare kI apekSA na karane para ekatvAdika dharma bhI yathArya jAna karAne prAdi prakriyA meM samartha nahIM haiM, isalie una para- 10 spara nirapekSa ekatvAdi po meM kacit mithyApana bhI sambhava hai| prAptamImAMsA meM svAmI samantabhadrAcArya ne bhI kahA hai ki 'mithyAbhUta ekAntoM kA samUha yadi mithyA hai to vaha mizyA ekA. ntatA-paraspara nirapekSatA hamAre ( syAvAdiyoM ke ) yahA~ nahIM hai| kyoMki jo naya nirapekSa haiM ve mithyA hai--samyaka nahIM haiM aura 15 jo sApekSa haiM-eka dUsare kI apekSA sahita haiM ve vastu haiM--samyaka naya haiM aura ve hI prakriyAkArI haiN|' tAtparya yaha humA ki nirapekSa nayoM ke samUha ko mithyA mAnanA to hameM bhI isTa hai, para syAvAdiyoM ne nirapekSa nayoM ke samUha ko anekAnta nahIM mAnA kintu sApekSa nayoM ke samUha ko anekAnta mAnA hai| kyoMki vastu pratyamAdi 20 pramANoM se aneka dharmAtmaka hI pratIta hotI hai, eka dharmAtmaka mhiiN| prataH yaha siddhAnta siddha humA ki 'naya aura pramANa se pAtukI sidhi hotI hai-padArthoM kA yathAvat nirNaya hotA hai| isa prakAra mAgama pramANa samApsa hmaa|
Page #355
--------------------------------------------------------------------------
________________ 23. pyAya-dIpikA prakAra kA antima mivedana mere pAla guruvarya zrImAn parddhamAna bhaTTAraka ke zrIcaraNoM ke prasAra se yaha nyAya-bIpikA pUrNa huii| isa prakAra dhImAna prAcArya varSamAna bhaTTAraka guruko kRpAse sarasvatI ke prakarSa ko prApta zrIabhinava dharmabhUSanA. cArya-biracita nyAyopikA meM parokSapramANa kA prakAza karane vAlA tIsarA prakAmA pUrNa saa| nyAyadIpikA samApta huii| 5
Page #356
--------------------------------------------------------------------------
________________ pariziSTa --.: .-- 1. nyAyakopikA meM Aye hue avataraNa-vAkyoM kI sUcI avataraNa-vAkya pRSTha avataraNa-vAnya pRSTha akSaM nAma vakSurAdika- 37 guNaparyayavadrvyam prakSebhya : parAvRttaM parokSam 36 jJAnotpAdakahetvanatiriktaadRSTAdayaH kasyavin- 44 satrAramabhUtamagne roSNyaanadhigatatathAbhUtArtha- 18 tanme pramANaM zivaH anubhUtiH pramANam 16 tAtparyameva vasi anekArthanizcatA 31 tvanmatAmRtabAhyAnAM anekAnto'pyanekAntaH 128 dRSTo'pi samAropAttAdRka anyathAnupapattyeka- 66 dvividhaM samyagjJAnam / anyathAnupapattyeka- 71 na yAti na ca tavAste manyathAnupapannatvaM 64 napAntaraviSayasApekSaH 126 anyathAnupapannatvaM 65 nayo jJAturabhiprAyaH pravisaMvAdijJAnaM pramANam 18 na zAstramasadravyeSu 124 prasiddhAdidoSapaJcaka- 10 nAloko kAraNam 26 ma.ye parokSam 24, 38 nimaMsapratibhAsatvameva 24 idameva hi pramANasya 11 nirAkAraM darzanaM sAkAraM jJAnam 14 indriyAnindriyanimitta 34 niSpASikaH sambandho vyAptiH110 utpAdavyaya prauvyayuktaM sat 122 parasparasyatikare sati etaddvayamevAnumAnAGgam . paropadezasApekSa karaNAdhAre cAnad 11 paropadezAbhAvejapa kalpanApoDamabhrAntaM pratyakSam 25 prapizAhetUdAharaNo 125
Page #357
--------------------------------------------------------------------------
________________ 232 gyAya-dIpikA pRSTha avataraNa-vAkya pRSTha pravataraNa-vAzya pratyakSamanyat 38 samyagdarzanajJAnacAritraNi pratyakSalakSaNa pada 14 sammAna para pramAkaraNa pramANam 20 saMzayo hi nirNayavirodhI pramANanayaradhigamaH 4 sApakatama krnnaam| pramANAdiSTasaMsiddhi- 17 sAdhanAtsAdhyavijJAnapramogaparipATI tu 82 sAdhanAvyApakatve sati prasiddho dharmI 73 sAdhanAzrayayoranyataratve bhAvakAnta 50 sAdhyasandehApanodArtha mithyAsamUho mithyA cenna 130 sAdhyasAdhanasambandhAyadA bhAvasAcanaM 19 sAdhyaM zakyamabhipretaliGgaparAmazo'numAnam 66 sAdhyAvinAmAvitvena vikalpasiddhe tasmin 74 sAmAnyavizeSAtmA tadarthaH 52,120 vismaraNasaMzaya 54 mUkSmAntaritarArthI 41 sa tvamevA'si nidIpo 47 spAkAra; satyalAJchanaH satyaM bhidA saranaM bhidA 129 svAvaraNakSayopazamasattvaM dravyam 122 hetulakSaNarahitAH 88 2. nyAyadIpikA meM ullikhita granthoM kI sUcIgraMthanAma pRSya aMghanAma prApta-mImAMsA 41,50,130 tattvArthazlokavAttikabhASya prAptamImAMsAvivaraNa 115 tatvArthasUtra kAruNyakalikA 111 nyAbindu jaineMdra 13 nyAyavinizcaya 24,7. tatvArAjavAttikabhASya 35 para-parIkSA tatvAzlokavAsika 67 parokSA-mukha 26,33 66
Page #358
--------------------------------------------------------------------------
________________ pariziSTa 11 mahAbhASya graMthanAma pRSTha graMthanAma pramANa-nirNaya pramANa-parIkSA rAjavAtika prameya-kamala-mArtaNDa 30,54 bhASya (tattvArtharAjavAttika yalokavAttika bhApya) 6.32 zlokavAttikabhApya 3. nyAyabIpikA meM ullikhita anyakAroM kI sUcI pRSTha 122 24, 70 pranthakAranAma prakalaGka prakala deva udayana kumAranandibhaTTAraka dignAga mANikyanandi bhaTTAraka vAttikakArapAda bAmana 61, 22 graMthakAranAma zAlikAnAtha zrImadAcAryapAda 115 samantabhadrasvAmi 128 syAdvAdavidyApati 2070 svAmI 41,47 svAmisamantabhadrAcArya 80,124, 130 120 124 4 nyAyavopikA meM pAye huye nyAyavAkya nyAyavAkya pRSTha nyAyavAkya 'uddezAnusAreNa lakSaNakathanam 8 'sahasrazatanyAya' "sarva kAkyaM sAvadhAraNam' 125
Page #359
--------------------------------------------------------------------------
________________ nyAya-dIpikA 45 bAdha 5 nyAyadIpikAgata vizeSa nAmoM tathA zamdoM ko sabhI nAma zabda pRSTha nAma zabda abhiyukta 73,113 prAmANika ahaMta 40, 41, 44 45, 46 prAmANikapaddhati 01.2 pAliza ahatparameSThI Agama 46,112,112,126,131 budha bhAgamAbhAsa 126, bauddha 18, 65, 84, AcArya 62, 64, 128 grAcAryAnuzAsana 122 bhATTa yApta 46, 112, 113 mahAzAstra pAhata 22. 83 mImAMsaka Ahatamata audIcya 32 yoga 1 7, 31, 12, 15 kapila 40, 46 yogAgrasara tantrAntara vAthAgata 25, 83 barddhamAna 1, 132 dAkSiNAtya __ 32 zAstra nayAyika 20, 66, 77, 76, zrutakevali 84, 8, 114 siddha, siddhaparameSThI naiyAyikamata . siddhAnta paramahitopadezaka 113 sugata pravacana 14 saugata 18, 29, 31 prAbhAkara 16 saMgrahagandha 5, 124
Page #360
--------------------------------------------------------------------------
________________ pariziSTa 235 6. nyAyadIpikA-gata vArzanika evaM lAkSaNika zabdoM kI sUcI pRSTha zabda nAma yakidivatkara ativyApta pratIndriya pratyakSa bhanathyavasAya 62, 104 anabhyasta anAtmabhUta anindriya pranindriyapratyakSa anubhava anumAna anekAnta anekAntAtmakatva anekAntika antarita anyathAnupapatti anvayadRSTAnta anvayavyatirekI anAdhitavipayatva aprasiddha abhipreta abhyasta amukhya pratyakSa artha pRSTha zabda nAma 102 arthaparyAya 7 alakSya 40 avagraha 6 avAya 16 avadhijJAna 6 avinAbhAva 33 avizadapratibhAsatva 33 pravezadya 57 abyApta 65 asatpratipakSasva 117 asambhava 68 prasiddha 86, 1.1 prAmama 41 AtmabhUta 66 prApta 76ndriya 86 indriyapratyA 5 IhA 66 udAharaNa 66 udAharaNAbhAsa 16 vahA 34 upanaya 116 upanayAbhAsa ___78, 11: 112
Page #361
--------------------------------------------------------------------------
________________ nyAya-dIpikA rAbda nAma ubhayasiddhadharmI Uha RjusUtranaya ekatvapratyabhijJAna 72, 83 126 karaNa 75 kAlAtyayAdiSTa kevalajJAna kevalavyatireko kevalAnbayI kramabhAvaniyama guNa 76. prAnanda nA 74 nyAya 63 pakSa 128 pakSapramatva 56 payAyAyika 13 parata: 87 paramapayAyAdhika 36 parArthAnumAna 60 parIkSA 86 parokSa 62 pAramArthika 121 prakaraNasama 62 pratijJA 41 pratyakSa 122 pratyabhijJAna 125 pramANa 104 pramANasiddhadharmoM 73 pramiti 32 prAmANya 13 manaHparyazAna 125 mukhya pratyakSa 86, 111 yukti 112 yogyatA 45 lakSya 14, 25 vastu 24 lakSaNa harArtha nyAyika dRSTAnta dharmoM dhAraNA dhArAvAhika naya nigamana nigamanAbhAsa nirdoSatva nirvikalpaka narmalya
Page #362
--------------------------------------------------------------------------
________________ pariziSTa 237 100 26, 30 vipakSa zabda nAma puSTa zabda nAma nAda ma sandiAdhAsiddha vikala 34 sannikarSa vikalpasiddhadharmI 73 sapakSa 83 sapakSasatva vijigISakathA 76 saptabhanI vipakSavyAvRtti 83 samAropa viparyaya 6 savikalpaka biklp 8 , 101 sahabhAvaniyama vizadapratibhAsatva 24 saMzaya vizeSa 120 svAdRzyapratyabhijJAna vItarAgakathA 79 sAdhana vAdya 24 sAdhya vaisAdRzyapratyabhijJAna 53 sAdhyAbhAsa vyaJjanaparyAya 120 sAMvyavahArika vatirekadRSTAnta 76 sUkSmArtha vyanire kasyApti 78 sAmAnya vyApaka 106 spaSTatva vyApti 62, 63, 104 smRti jyAjisampratipatti 104 svataH dhyApya 106 svarUpAsiddha zakya 66 svArthAnumAna sakalapratyA 122 hetvAbhAsa 100 76, 78.60 sat
Page #363
--------------------------------------------------------------------------
________________ 238 nyAya-dIpikA 7. 'asAdhAraNadharmavacanaM lakSaNam' nanu asAdhAraNadharmavacanaM lakSaNaM kathaM na samIcInamiti cena, ucyate; tadeva hi samyak lakSaNaM yadakizoSalyA ym|| kA lakSaNe'cyApyAdidoSatrayAbhAvaH / tathA hi-azeSarapi vAdibhirdaNDI, kuNDalI, vAsasvI devadatta ityAdI daNDAdika devadattasma lakSaNamurarIkiyate / paraM daNDAderasAdhAraNadharmatvaM nAsti, tasya pRthambhUtatvenApRthagbhUtatvAsambhavAt / apRthagbhUtasya cAsAdhAraNadharmatvamiti tavAbhiprAya: / tathA ca lakSyakadeze'nAtmabhUtalakSaNe daNDAdau asAdhAraNamaMtvasyAbhAvAdavyAtirityeva sAtparyamAzriyoktaM prathakRtA "daNDAderataddharmasthApi lkssnntvaaditi"| kizcAvyAptAbhidhAnasya lakSaNAbhAsasyApi zAvaleyatvAdesAdhAraNadharmatvAtivyAptiH / goH zAvaleyantram, jIvasya bhavyatvaM, matijJA nitvaM vAna gavAdInAM lakSaNamiti supratItam, zAvaleyatvasya sarvatra gopvavRttaH / bhavya. lasya matijJAnitvasya vA sarvajIteSvavattamAnatvAdadhyAptaH / parantu zAvale. yavaspaM bhavyatvAdervA'sAdhAraNaghamaMtvamasti / yato hi taipAM gavAdibhyo bhinnessyvRttitvaat| tadinarAvRttitvaM hyasAdhAraNamiti / tataH zAvale. yatyAdAvavyAptAbhidhAne lakSaNAbhAse prasAdhAraNadharmasyAtitryAptirini bodhyam / api ca lakSyamivacanasya lakSaNadharmavacanena sAmAnAdhikarapyAbhAvaprasaGgAt / tathA hi--sAmAnAdhikaraNyaM dvividham - zAbdamArtha ca / pathoIyorekA vRttistayorArtha sAmAnAdhikaraNyam, yathA rUpa-ramayoH / yayodayoH abdayozcaka: pratipAdyo'rthastayoH yAndasAmAnAdhikaraNyam, yathA ghaTa. kalazazabdayoH / sarvatra hi lakSya-lakSaNabhAvasthate lakSyavacanalakSaNavacanayoH zAndasAmAnAdhikaraNyaM bhavati, tAbhyAM pratipAdyasyAsyakatvAt / yathA uSNo'gniH, jJAnI jIvaH, samyagjJAna pramANam, ityAdau uSNaH, mAnI, samyamAnam, etAni lakSaNavacanAni / agniH, jIvaH, pramANam, etAni ma lakSpacanAni / patra lakSaNavacanapratipAdyo yo'rthaH sa eva lakSyavacana
Page #364
--------------------------------------------------------------------------
________________ pariziSTa pratipAdyo na bhinno'rthastatpratipAdyaH / evaM lakSyavacanapratipAdyo yo'rtha: ma eva lakSaNavacanapratipAdyo na bhinnaH, yato hi uSNa ityukte anirityukna bhavati, agnirityukte uSNa ityuktaM bhavati, ityAdi bodhyam / nanazce siddha yatra kutrApi lakSyalakSaNabhAva: kriyeta tatra sarvanApa lakSaNavacanalakSyabacanayoH pazAbdasAmAnAdhikaraNyam / itthaM ca prakRte amAcAraNadharmaspa lakSaNatvasvIkAre lakSaNavacanaM dharmavacanaM lakSyavacanaM ca bhivayanaM syAt / na ca lakSaNavacanarUpadharmavacana-lakSyavacanasparmivacanayoH bhAbdayAmAnAdhikaraNyamasti, tAbhyAM pratipAdyAdhasya bhinnatvAt / dharmavacanapratipAdyo hi dharmaH, dhamivacanapratipAdyazca varmI, to ca parasparaM sarvathA bhinnau / tathA pAsAdhAraNadharmasya lakSaNatve na kutrApi lakSyalakSaNabhAvasthale lakSyavacanalajhaNavacanayoH zAbdasAmAnAdhikaraNyaM sambhavati, tatazca zAndasAmAnAghikaraNyAbhASaprayuktAsambhavadoSaH samApatatyeva / tasmAnna sAdhAraNAmAdhAraNadharmamukhena lakSaNakaraNaM yauktikam, api tu parasparavyatikare yenAnmatvaM lakSyate tallakSaNamityakalaGkam / 8. nyAyadIpikAyAH tulanAtmakaTippaNAni pR. 5 paM0 5 'uddeza-lakSaNanirdeza-parIkSAdvAreNa' / tulanA-vividhA cAsya zAstrasya pravRtti:-udde ko lakSaNaM parIkSA ghetti / tatra nAmayana padArthamAvAsyAbhidhAnamuddezaH / tatroddiSTasya tattvavyavacchedako dho lakSaNam / lakSitasya yayAlakSaNamupapadyate na vetti pramANa ravadhAraNaM parIkSA' -- nyAyabhara0 1-1-2 / ___'nAmadheyena padArthAnAmabhidhAnamaddezaH / uddiSTasya svaparajAtIyavyAvatako dharmo lakSaNam / lakSitasya yayAlakSaNaM vicAra: parIkSA--- kandalI pR0 36 / ___ 'trividhA cAsya zAstrasya pravRtti:--uddezo lakSaNaM parIkSeti nAmadheyena padArthAbhighAmamuddezaH, uddiSTasya tatvavyayasthApako dharmo lakSaNama, lakSitasya tallakSaNamupapadyate na veti vicAra: parIkSA-nyAyamaM0 pR0 11 //
Page #365
--------------------------------------------------------------------------
________________ 240 myAya-dIpikA ___ 'vidhA hi zAstrANAM pravRtti:-uddezaH, lakSaNam, parIkSA ceti / tatra nAmamAtreNArthAnAmabhiyAnamuddezaH / uddiSTaspa svarUpavyavasthApako dharmoM lakSiNam / a6 asva lakSitasya ca yathAvallakSaNamupapadyate na vA' iti pramANato'rthAvadhAraNaM parIkSA'-nyAyakumuda pR0 21 / 'mI hi zAstrasya praznatti:-uddezo lakSaNaM parIkSA ca / tatra nAmadheyamAtrakIttanamudde sh:...| uddiSTasyAsAdhAraNadharmavacanaM lakSaNam / / lakSitasya padamitvaM bhavati natthaM iti nyAyata: parIkSaNaM parIkSA'-pramANamo0 pR0 2 / 'tadetadvyutyAdyadvayaM prati pramANasyodde zalakSaNaparIkSA pratigAyante, dazAstrapravRttestrividhalvAt / tatrArthasya nAmamAtrakathanamuddezaH, uddiSTasyAsAdhAraNasvarUpanirUpaNaM lakSaNam / pramANabalAttallakSaNavipratipanipakSanirAsaH parIkSA'-laghIya0 tAraparya0 pR0 6 / 'nAmamAtraiNa vastusaMkIrtanabhuTTe zaH / yathA 'dravyam' 'guNAH' iti / asAdhAraNadhamoM lakSaNam / yathA gandhatvaM pRthivyAH / lakSitamya lakSaNaM sambhavati na veti vicAraH parIkSA'--sarkasaMgrahapakRtya pR0 5 / pR0 6 paM0 1 'prsprdhytikre'| tulanA-'parasparavyatikare sati yenAnyatvaM lakSyate tallakSaNam / hema-zyAmikayovarNAdivizeSavan'-- tasvAryazloka pR0 318 / pR0 6 paM0 4 'dvividha' / tulanA---'sadvividham, yAtmabhUtamanAramabhUtavikalpAt / tatrAtmabhUtaM lkssnnmgnerussnngunnvt| anAtmabhUta devadattasya daNDavat'-tasvArthazloka pR0 318 / pR0 6 paM0 2 samyagjJAna' / tulanA-'samyagjJAnaM pramANaM pramANatyA. nyathAnupapatteH'-pramANaparIkSA pR0 1, pramANani0 pR. 1 / pa0 6 0 6 saMzaya:' / tulanA-'saMzayastAvata prasiddhAnekavizeSayoH sAdRzyamAtradarzanAdubhayavizeSAnusmaraNAdadharmAcca kisviditi umayAvalambI vimarzaH saMzayaH-prazastapAdabhA0 pR0 55, 26 /
Page #366
--------------------------------------------------------------------------
________________ pariziSTa bhAnAvinazaH saMzaya,'- 7 , amarajIbhayakoTisparzI pratyayaH sNshyH| nanubhayasya bhAve vastuni ubhayAntaparimarzanazIlaM jJAnaM sarvAtmanA zeta ivAtmA yasmin sati sa saMzayaH, yathA anyakAre dUgadUdhvakiAravastUpalambhAt sAdhaka-bAghakapramANAbhAve mati 'sthANurdA puruSo vA' iti pratyayaH / ' pramANamI0 pR0 5 / pR01 paM07 sthANupuruSa' / tulanA---sthANupurUpayogItAmAtramAdRzyadarzanAta vAdivizeSAnupalabdhitaH sthANutvAdisAmAnyavizepAnabhivyaktAvubhayavizeSAnusmaraNAdubhayAkRSyamANasyAramanaH pratyayo dolAyane 'viHnu khalvayaM sthANuH syAtpurupo vA iti'--prazastapA0 bhA0pa0 86, 7 / pu0 6 paM09 'viparItaka' / tulanA-'matasmistadeveti viparyayaH,yathA gavyevAzva: |-prshstpaa0 bhA0 pR0 88 / 'pratasmistadeveti viparyayaH / yat jJAne pratibhAsate tadrUparahite vastuni 'tadeva' iti pratyayo viparyAsarUpasvAdviparyayaH, yathA dhAtuvaiSamyAnmadhurAdiSu dravyeSu tiktAdipratyayaH, timirAdidoSAt ekasminnapi candre vicandrAdipratyayaH / nauyAnAt agacchatsvapi gacchatpratyayaH, prAzubhramaNAdalAtAdAyakre'pi cakrapratyaya iti'pramANamI0 pR0 5 / pR0 6 paM011 "kimityaa'| tulanA-"kimityAlocanamAtramanadhyavasAyaH, prazastapA0 bhA0 pU0 6 / 'vizeSAnullekhyanamyavasAyaH / dUrAndhakArAdivazAdasAdhAraNadharmAdamazarahitaH pratyayaH anizcayAtmakatvAdanadhyabasAyaH, yayA 'kimetat' iti-pramAgabhI0 pR0 5 / pR0 11 paM. 10 'nanveva' / tulanA-'nanu ca tastriyAyAmastyevAceta. nasyApIndriyaliGgAdeH karaNatvam, pApA pramIyate, dhUmAdinA pramIyate iti / tatrApi pramitikriyAkaraNatvasya prasiddheriti'-pramANaniH pR0 1 'lokaratA. baddIpena mayA dRSTaM cakSuSA'vagataM ghUmena pratipanna zabdAgnizcitamiti vyavaharati |'-nyaayvi. vi. 1-2, pR0 57 /
Page #367
--------------------------------------------------------------------------
________________ 2 42 nyAya-dIpikA pR0 12 paM0 13 punarupacAraH' tulanA--pravetanasya svindriyaliGgAdestava karaNatvaM gavAkSAderivopacArAdeva / upacArazca taddvyavacchittau samyagjJAnasyendriyAdisahAyatayA pravRtteH - pramANani0 10 2 / pR0 16 paM0 7 'abhyaste' / tulanA--'tatprAmANyaM svataH paratazca'parIkSAmu0 1-13 / 'svayamabhyastaviSaye pramANasya svataH prAmANyasiddhaH sakalavipratipattInAmapi pratipaturabhAvAt pranyathA tasya prameve nissaMzayaM prayanyayoga | varUNa ka nizcayAt / nagnizcayanimittasya ca pramANAntarasyAbhyastaviSaye svataH pramANatvasiddha ranavasthA parasparAzrayaNayoranavakAzAt / 'pramANapa0 pR0 63 / 10 160 1 pramANatvenAbhimate / tulanA - 'dhyApriyamANe hi pUrvavijJAnakAraNakalApe uttareSAmapyutpattiriti na pratItita utarattito vA dhArAvAhikavijJAnAni parasparasyAtizerata iti yuktA sarveSAmapi pramApatA / ' prakaraNa10 pR0 43, bRhatI pR0 103 / 10 16 0 3 'uttarottarakSaNa' / tulanA--' na ca tattatkAlakalAviziSTatayA tatrApyanadhigatArthatvamupapAdanIyam, kSaNopAdhInAmanAkalanAt / na cAjJAteSvapi vizeSaNeSu tajjanitaviziSTatA prakAzate iti kalpanIyam. svarUpeNa tajjanane'nAgatAdiviziSTatAnubhavavirodhAt / - nyAyakusu0 4-1, pU. 2 / 'na ca kAlabhedenAnadhigatagocaratvaM dhArAvAhikajJAnAnAmiti yuktam / paramasUkSmANAM kAlakalAdibhedAnAM pizitalo bane rasmAdRzaM ranAkalanAt / - nyAyavAsika tAtparya0 pR0 21 / 'dhArAvAhikeSvapi uttarottareSAM kAlAntarasambandhasyAgRhItasya grahaNAd yuktaM prAmANyam / sannapi kAlamevo'tisUkSmatvAnna parAmRzyata iti zAstradI0 pR0 124 (atra pUrvapakSeNollekhaH) / ' dhArAvAhikajJAnAnAmuttareSAM purastAttanapratItArthaviSayatayA prAmANyApAkaraNAt / na ca kAlabhedAvasAyitayA prAmAbhyopapattiH / sato'pi kAla bhedasyA tisaukSmyAdana va grahNAt / - prakaraNapa0 pR0 40 /
Page #368
--------------------------------------------------------------------------
________________ pariziSTa pR0 2050 5 'na tu karaNaM' / tulanA - 'na tat (IzvarajJAnaM) pramAkaraNamiti vipyata eva, pramayA sambandhAbhAvAH / tadAzrayasya tu pramA. tRtvametadeva yat tatpamavAyaH |'-nyaaykumu. 4-5, pR. 25 pR. 23 paM0 3 'vishvprtibhaasN'| tulanA-'pratyakSaM vizadaM jJAnaM...' -laghIya. kA. 3, pramAppasaM0 kA0 2, parIkSAmu0 2.1, tattvAryazlo. pR. 181 / 'vizadajJAnAtmaka pratyakSaM pratyakSatvAt, yatta na vizadalAnAsmakaM tanna pratyakSam, yathA'numAnAdijJAnam, pratyakSaM ca vivAdAdhyAsitam, tasmAdvizadajJAnAtmakam |-prmaannp0 10 67 / prameyaka0 2-3 / 'tatra yaspaSTavabhAsaM tatpratyakSam |'-.-nyaayaay vi. li. 50 539 / pramANani0 10 14 / "vizadaH pratyakSam'-pramAgamo0 pR0 hai 1 ___ pR. 24 paM0 5 vaMzacaM' / tulanA --'pratItyanta rAvyavadhAnena vizeSa vasayA vA pratibhAmanaM vaMzatham / ' -parIkSAmu0 2-4 / 'anumAnAdhikyana vizeSaprakAzanaM spaSTatam'--pramANanayata 2-3 / janatarphabhA0 pR0 2 / pramANAntarAnapekSedantayA pratibhAsA vA vaizadyam / ' -pramAgamI0 pR0 10 / pR0 26 paM0 4 'anvayanyatirevA' / mulanA-'tadantavyatirakAnuvidhAnAbhAvAcca kezoNDakajJAna vannavatazcarajJAnavacca'--parIkSAmu0 2.7 / pu0 27 paM. 3 'ghttaajnysyaapi'| tulanA - anajanyamapi tatyakAzaka pradIpavat'-parIkSAmu. 2-8 / 'na khalu prakAzyo ghaTAdi: svaprakAza pradIpaM janayati, svakAraNakalApAdevAsyogatte:'-pramepakara 2-6 / 1026 paM0 6 'cakSuSo viSayaprApti' / tulanA-'sparzanendriyAdivaccakSuSo'pi viSayaprApyakArivaM pramANAtprasAdhyate / tathA Di-prAptArthaprakAzakaM cakSuH bAhyandiyatvAtsparzanandriyAdivat |'-prmeyk0 2. / / 'assyeva cakSuSastadviSayeNa sannikarSaH, pratyakSasya tavAsattve'pi anumAnatastadavagamAt / taccedamanumAnam, cakSuH sannikRpTamartha prakAzayati vAyandriyatvAtsvagAdivat'-pramANani 10 18 / nyAyakumu* pR. 75 /
Page #369
--------------------------------------------------------------------------
________________ gyAya-dIpikA pR0 3050 3 'cakSurityatra' / tulanA-'cakSuzcAtra dhamitvenopAna golaphastrabhAva razmirUpaM vA ? tatrAdyavikalpe pratyakSabAdhA; artha dezaparihAreNa pArIrapradeza evAsyopalambhAta. anyathA tadrahitattvena nayanapakSmapradezasyopalambha: syAt / atha razmirUpaM cakSuH, tahi pminno'siddhiH| na khalu razmayaH pratyakSataH pratIyante, pravattatra tatsvarUpApratibhAsanAt / ' prameyaka0 2.4 / 'yatra na tAvadgolakameva cakSustaviSayasannikapaMpratizAnasya pratyakSeNa bAdhanAttena tatra tadabhAvasyaiva pratipattetozca tadvAmitakama. nirdezAnantaraM prayuktatayA kAlAtyayApadiSTatopanipAtAt / .., razmiparikaritamiti cenna, tasyAdyApyasiddhatvena rUpAdaunamityAdihatorAzyAsiddhadopAt |'--prmaannni0 pR. 18 pR 31 paM0 6 'tatpratyakSaM dvividha' tulanA- pratyakSaM vizadaM jJAnaM mukhyasaMdhyavahArataH'-laghIya. kAH 2 / 'taccostaprakAraM pratyakSaM mukhyasAvyavahArikapratyakSaprakAreNa dviprakAram'-prameyaka pR0 226 / tacca pratyakSa dvividha sAMvyavahArika mukhyaM cati'-pramANani0 pR0 23 / pR0 32 paM0 1 avagrahaH' ! tulanA-'viSayavimimanipAlAnantara. mAdyagrahaNamavagrahaH' - laghIya. svo kA0 5 / 'tatrAvyakta pathAsvamindriH viSayANAmAlocanAvadhAraNamatragrahaH'-tattvAryAdhika bhA0 1-15 // 'vipayavidhisagnipAtasamamAnantaramAdyagrahaNamavagrahaH / viSayaviSayi sannipAte sati darzanaM bhavati, tadanantaramarthasya grahaNamavagrahaH |'--saarthsiddhi 1-15 / tattvArthavA0 1-15 / pabalA pu0 1, pR. 354 / pramANapa0 pR0 68 / pramANamI0 pR0 1-1.26 / pR0 12 paM0 3 'IhA' / tulanA-vizeSAkAMkSA IhA-saghIya. kA. 5 / 'avagRhItetheM viSayArthakadezAccheSAnugamanaM nizcayavizeSajijJAsA ceSTA IhA |'-tsvaarthaassi0 bhA0 1-15 / avagRhIte'yaM tadvizeSAkAkSaNamIhA"- sarvArthasi0 1-15 / tasvArthavA. 1-15 / tasvAso pR. 220 / pramANapa0 pR0 68 pramANamI0 1-1 27 / janatabhA0 50 5 /
Page #370
--------------------------------------------------------------------------
________________ pAMnA pR0 32 10 6 'avAyaH' / nunamA - 'abAyA~ vinizcaya. ---lapoya kA0 5 / 'vizeSanirjJAnAdyAthAtmyAvagamanamavAyaH |'--srvaaysi0 1.15 / tattvArthavA0 1-15 / tattvArthazlo0 pR0 220 / pramANapa0 pR068 / pramANamI0 1-1.28 / jainatarphabhA0 pU0 5 / pu0 33 paM0 1 'dhAraNA' / 'dhAraNA smRtihenu:' - laSoya. kA) 6 / dhAraNA pratipattiyathAsvaM matyavasthAnamavadhAraNaM ca dhAraNApratipattiH abaghAraNamavasthAna nizcayo'vagamaH avabodha ityanarthAntaram / tatvArdhAdhika ira 1-15 / 'prathattasya kAlAntare vismaraNa kAraNaM vAraNA'--sarvAsita 1-15 / tatvAryavA0 1.15 pramANapa0 pR0 68 / pramANamo. 1.1.26 / janasabhA0pa0 5 / 'mahodaya va kAlAnta ra vismaraNakAraNaM hi dhAraNAbhidhAnaM zAnam | manannavIryo'gi tathAnirNItasya kAnAntare tayaMva smaraNahetuH saMskAro dhAraNA iti'--syA0 ratnA0 pR0 346 / 10 38 paM0 6 'kathaM punretessaaN'| sulanA -kayaM punaralakSAzritamya jhAnasyAmaM pratyakSavyapadeza iti canna, akSAthitatvaM pratyakSAbhidhAnasya pupattinimittaM gatikriyeva gozabdasya ! pravRtinimittaM vevArthasamakAyinAkSAbhitatvenopalakSitamayaMsAkSAtkAritvaM matikriyogalakSiramotvavara gozabdasya anyaddhi rAbdasya vyutpattinimitaM anyadvAnyam / anyathA ganchanveva gaunArityucyeta nAnyA vyutpattinimittAbhAvAn / 'tathehakevalajAne vyutpaninimittasyAmAthitatvasyAbhAve'Si praninimittasyArthasAkSAtkAritvasya bhAvAt pratyakSAbhiyAnapravRtti rviruddhaa|'-lghusjny010 116 / nyAyaku0 pa0 26 / pR0 36 paM0 1 'akSNoti' tulanA-'akSNoti vyApnoti jAnAnIyakSa pAtmA, tameva prAptakSayopazama prakSINAvaraNaM vA pratiniyanaM pratyakSam / ' sarvArthasi. 1.12 / tasyAryavA0 1.12 / tattvArthalo0 1.12 / pramANapa. purA 68 / nyAyaku pR0 26 / 'na kSIyate ityakSI jIvasta prati vartate iti pratyakSam'-pramAla. pR0 4 /
Page #371
--------------------------------------------------------------------------
________________ . 246 nyAya-dIpikA 1. 36 paM. 2 vistAraNalava / tulanA--vismaraNazolo devAnAM. priyaH prakaraNaM na lakSayati''-vAdanyAya pR076 / / pR0 36 paM0 5. 'akSebhyaH parAvRtta / tulanA-vyatIndriyaviSayavyApAra parokSam'- sarvArthasi0 1-12 / : pu0 51 paM03 'parokSam' / tulanA-jarado viNNANa taMtu parokSa tti bhagidamatthesu'-pravacanasAgA056 | parANondriyANi manazca prakAzIpadezAdi ca bAhyanimittaM pratItya tadAvaraNakarmakSayopazamApekSasya pAtmanaH utpadyamAna matizrutaM parokSAmityAkhyAyate |'-srvaarthsik 1:11 / 'upAttAnupAttaparaprAdhAnyAravagamaH parokSam'-tattvAryavA0pa038 / 'itarasya parokSatA -lagho0 svare0 kA0 3 / 'upAtAnupAtapAghAnyAdavagamaH parokSam / upAtAnIndriyANi manazca, anupAttaM prakAzopadezAdi, tatprAdhAnyAdavagamaH parokSam / yathAgati zaktyupetasyApi svayaM gantumasamarthasya yaSTaghAdyabalambanaprAdhAnya gamanam tathA matizrutAvaraNakSayopazame sati zasvabhAvasthAtmanaH svayamAnupalandhumasarthasya pUrvoktapratyayapradhAnaM jJAnaM parAyattatvAt parokSam |'-ghvlaa pu. 6. pR. 143-44 / 'parANindriyANi aAlokAdizca, pareSAmAyatta jJAna parI kSam'-dhavalA pu. 13, pR. 212 / 'akSAd prAtmanaH parAvRnaM parokSam, tataH parindriyAdibhirukSyate sikyate abhivaddhayate iti parokSam / tattvAryazlo pu0 122 / 'parokSavizadajJAnAtmakam'-pramANapa0 pa0 66 / 'parokSAmitarat-parIkSAmu0 3.1 / pararindriyaliGgazakSA sambandho'syeti parokSam |'-prmaalkss0 pR0 5 / 'bhavati parokSaM sahAyasApekSam / paJcAdhyAyI zlo0 666 / 'avizadaH parokSam |'-prmaannmii0 pR0 33 / pR0 65 paM0 1 pratyakSapRSThabhAvI' / tulanA--'yasyAnumAnamantareNa sAmAnya na pratIyale bhavatu tasyAyaM doSo'smAkaM tu pratyakSapRSThabhAvinA'pi vikalpena prakRtivibhramAt sAmAnya pratIyate |'-hetussi0 TI0 li. pa0 25 B I 'dezakAlavyaktivyAptyA ca vyAptihacyate / yatra yatra dhUmastatra tara agniriti / pratyakSapRSThazca vikalpo na pramANe pramANavyapArAnukArI
Page #372
--------------------------------------------------------------------------
________________ pariziSTa 247 svasau iSyate |'-mnorpn0 pU07 / 'pratyakSapRSThamAknio vikalpasyApi tadviSayamAtrAdhyavasAyatvAt sarvopasaMhAreNa vyAptigrAhakatvAbhAva: / ' prameya50 3-13 / 'atha pratyakSapRSThamAvivikalpAt sAkalyena sAdhyasAdhanabhAvapratipatterna pramANAntaraM tadartha mRgyamityaparaH |-prmeyr0 10 37 / 'nanu padi nirvikalpakaM pratyakSa vicAraka tahiM tatpRSThabhAvI vikalpo vyAptiM gRhISyasIti ge, , nirikatIna Tana praharI kAgena hosatvAt nirvikalpakagRhItArthaviSayatvAdvikalpasya |'-prmaannmii. pR037 / 'pratyakSapuSThabhASivikalparUpatvAnnAyaM pramANamiti bauddhAH / ' janatarkabhA0 pR011 / pR0 65 paM0 2 sa hi viphalpa:' / tulanA-'tarikalpanAnaM pramANamanyathA veti ? prathamapo pramANAntaramanumantavyam, pramANadvaye'nantarbhAvAt / uttarapakSe tu na tato'numAna vyavasthA / na hi vyAptimAnasyAprAmANye tatpUkamanumAnaM pramANamAskandati sandigghAdiliGgAdapyutpadyamAnasya prAmANya prasaGgAt |'-prmeyr0 pR0 38 / 'sa tahi pramANamapramANaM vA ? pramAgatve pratyavAnumAnAtiriktaM pramANAntaraM titikSisavyam / aprAmANye tu tato dhyAptigrahaNazraddhA paNDAttanayadohRdaH |'-prmaannmii0 pR0 37 / pR0 130 50 5 svatantratayA' / tulanA-'te ete guNapradhAnatayA parasparatantrAH samyagdarzanahetavaH puruSArthakriyAsAdhanasAmarthyAttantvAdaya iva yathopAyaM vinivezyamAnAH paTAdisaMjJAH svatantrAcAsamarthAH "nirapekSeSu tantyAdiSu paTAvikArya nAstIti / ' sarvArthasi. 1-33 / tattvArthavA01-33 "miyo'napekSA: puruSAryahetunazA na thAMzI pRthargAsta tebhyaH / parasparezAH puruSArthaheturdaSTA nayAratadadAsi kiyAyAm / / ' "apatyanusA. kA0 51 / pU0 130 paM07 "mithyAtvasyApi tulanA--evamete zabdasamabhirUdevabhUtanayAH sApekSAH samyak parasparamanapekSAstu miyyeti pratipAdayati ito'nyonyamapekSAyAM santaH zandAdayo nayA: / ... nirapekSA: pUnaste syussadAbhAsAviroSataH // sasvArthazlo050 274 /