________________
३. परोक्ष-प्रकाश
७७
[नैयायिकाभिमतपल्यावयदानां निरासः] ३२. 'नैयायिकास्तु परार्थानुमानप्रयोगस्य यथोक्ताभ्यां द्वाभ्यामवयवाभ्यां सममुदाहरणमुपनयो निगमनं चेति पञ्चावयबानाहुः । तथा च ते सूत्रयन्ति "प्रतिज्ञाहेतूदाहरणोपनयनिगमनान्यवयवाः" [न्यायसू० १-१-३२] इति । तांश्च ते लक्षणपुरस्सरमु
m4
१ अवयवमान्यतामभिप्रेत्य दार्शनिकानां मतभेदो वर्तते । तथा हिनयायिकास्तावत् मूले प्रदर्शितान् प्रतिज्ञादीन् पञ्चावयत्रान् प्रतिपेदिरे । नेपायि फैकदेशिनः 'पूर्वोक्ताः पञ्च, जिज्ञासा, संशयः, शक्यप्राप्तिः, प्रयोजनम्, संशययुदासः' (न्यापभा० १.१.३२) इति दशावयवान् वाक्ये संचक्षते । मीमांसकाः 'सत्राबाधित इति प्रतिझा, ज्ञातसम्बन्धनिममस्येत्यनेन दृष्टान्तवचनम्, एकदेशदेशनादिति हेत्वभिधानम्, तदेवं त्र्यवयवसाधनम्' (प्रकरणपडिज. पृ० ८३) इत्येतान् व्यवयवान् मन्यन्ते । सांख्या: 'पक्षहेतुदृष्टान्ता इति श्यवयवं साधनम्' (सांख्य माठरव. का. ५) प्रतिपादयन्ति । बौद्धताकिंदिग्नागः 'पक्षहेतुदृष्टान्तवचन हि प्राश्निकानामप्रतीतोऽर्थः प्रतिपाद्यतेXXXएतान्येव त्रयोऽवयवा इत्युच्यन्ते' (न्याय पृ० १४, १६) इति प्ररूपयति । केचिन्मीमांसकाः प्रतिक्षाहेलदाहरणोपनयान् चतुरोऽवयत्रान् कथयन्ति (प्रमेयर० ३-३६) । धर्मकोतिस्तन्मतानुसारिणों वौद्धाश्च हेतु दृष्टान्ताविति द्वाववयवों (प्रमाणवा० १-२८, वादन्या० पृ० ६१), 'तेतरेव हि केवल:' (प्रमाणवा० १-२८) इति केवलं हेतुरूपमेकमवयवमपि च निरूपयन्ति । वैशेपिवाश्च 'अवयवाः पुनः प्रतिनापदेशनिदर्शनानुसन्धानप्रत्याम्नायाः' (प्रशारतपादमा० पृ० ११४) इत्युक्तान् पश्चावयवान् मेनिरे । स्यावादिनी जैनास्स्तु 'एसवयमेवानुमानाङ्ग नोदाहरणम्' (परीक्षा० ३-३७) इति प्रलिजाहेतुङपावयद्वयमेव मन्यन्त इति विवेकः ।
