Book Title: Jain Darshan Bhavna Part 01
Author(s): Punyasheelashreeji
Publisher: Sanskrit Pragat Adhyayan Kendra
Catalog link: https://jainqq.org/explore/009230/1

JAIN EDUCATION INTERNATIONAL FOR PRIVATE AND PERSONAL USE ONLY
Page #1 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 258 jbii, bii, prjaa Ap gri betlii = jaakir 3E dbiintheii jl sthaalinii dbaar'l atl = raay' prtidin Ed 22]jit}},111 . kijaaiieghnyj dbiaandiii t' aintrii ek chidbign aa0 gh. aay'? 22 :41 :42:2 kaal hphile yaay'| sthaan ghttl| dujii chiy'aarthii, daanyjii a (r) (r) & r 6 19921 Page #2 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Dr. R.P. Poddar (Pune) forwarded Ph. D./ M. Phil Unit Inward No Date l'yf 9/372004 Director Centre of Advanced Study in Sanskrit University of Pune Pune - 411 007. 7489 57-240 Page #3 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pIeca. DI. prabaMdha viSaya saMskRta - prAkRta zIrSaka jaina darzanAtIla bhAvanA saMkalpanAAzaya ANi abhivyaktI bhAga 1 AmoNakara kiya "maMDala nAgapurI, nAzika 0551-14403/2252 saMzodhaka vidyArthinI sAdhvI puNyazIlA mArgadarzaka ja. ra. jozI * saMzodhana sthala saMskRta pragata adhyayana keMdra, puNe vidyApITha, puNe 2004 Page #4 -------------------------------------------------------------------------- ________________ bhAga 1 Page #5 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Date : CERTIFICATE Certified that the work incorporated in the thesis "Concept of Bhavana in Jainism: Content and expression" was carried out by the candidate Sadhvi Punyasheela under my supervision. Such material as obtained from others sources, has been duly acknowledged in the thesis. (Dr. J. R. Joshi) Page #6 -------------------------------------------------------------------------- ________________ DECLARATION I do declare that this thesis entitled "Concept of Bhavana in Jainism: Content and Expression is an original work prepared by me under the supervision of Dr. J. R. Joshi. I also declare that this was not submitted for the degree of Ph. D. or any other degree in this or any other form. Place Pune Date: February 2004. For atre of your effosoft (Sadhvi Punyasheela) Page #7 -------------------------------------------------------------------------- ________________ -: RNanirdeza : RNanirdeza hA prabaMdhAcA kevaLa aupacArika bhAga kadhIca nasato, .vidyAvAcaspatI (Ph.D ) yA padavI paryaMta pohocaNyApUrvI va pohocaNyAsAThI aneka vyaktIcI, saMsthAMcI va graMthAlayAcI bahumola madata jhAlelI asate. yA sarvAviSayIcA AdarabhAva mI yA RNanirdezAta vyakta karIta Ahe. * dikSenaMtara svAdhyAyAcyA nimittAne prAkRtacI AvaDa nirmANa karaNAr2yA mAjhyA gurujI bA. bra. DaoN. pU. zrI dharmazIlAjI ma.sA. ( M. A. Ph.D) veLoveLI uttejana deNAre mAjhe caritrazIlAjI ma.sA. vivekazIlAjI ma.sA. bhaktIzIlAjI ma.sA. * prabaMdha lekhanAcyA kALI veLoveLI bahumola sUcanA deNAre mAjhe puNe vidyApIThAtIla mArgadarzaka DaoN. ja. ra. jozI. dhogaathava * prAkRta bhASecI oLakha karuna deNyApAsUna prabaMdha purNa hoIparyaMta satata sahAyya karaNAre zrI. maheza bhogIlAla dozI, puNe. - * yA sarvAMce RNa mI Aja kRtajJAtApUrvaka namUda karIta Ahe. * WAG Page #8 -------------------------------------------------------------------------- ________________ anukramaNikA prastAvanA 1-12 13-78 prakaraNa pahile : jaina saMskRtI dharma ANi vAGmaya mAnava-jIvana ANi dharma bhArata varSAta dharmAcA ajastra srota jaina paraMparecA anAdI srota avasarpiNI kALa utsarpiNI kALa bhAratIya saMskRtIcyA dona dhArA brAhmaNa saMskRtI ANi sAhitya zramaNa saMskRtI zramaNa saMskRtIcyA mukhya dona dhArA zramaNa paraMparece anya saMpradAya jaina paraMparece sAta niva vartamAna avasarpiNI kALAtIla covIsa tIrthaMkara 24 ve tIrthaMkara zramaNa bhagavAna mahAvIra bhagavAna mahAvIrAMcA upadeza ANi zrUtaparaMparA Agama saMkalanAcyA tIna vAcanA AgamAce anuyogAmadhye vibhAjana AgamAMce mahattva jaina Agama sAhityAce dona vibhAga Agama aMgAce saMkSipta vizleSaNa bArA upAMgAMcA saMkSipta paricaya cAra mULa sUtra . cheda sUtra Azyaka sUtra prakIrNaka Agama sAhitya 79-123 prakaraNa dusare : bhAvanA vicAra ANi mana bhAvanA zabdAce mahattva ANi utpattI yoga zabdAcA bhAvanebarobara saMyoga MAITHER Page #9 -------------------------------------------------------------------------- ________________ (dona) bhAvanece svarUpa, upalabdhI ANi paribhASA anupekSecI paribhASA dvAdaza bhAvanecA saMkSipta paricara maitrI ityAdI cAra bhAvanA : eka paricaya 124-169 A MRENIORITIONFIEBMARRBHERSHEERINAROMANHAIRAENTERNATIMATERNIRMERRIGHERAINRITERRRRRRRRRRENIMALSUNTRIENTINE ARTH prakaraNa tisare : ardhamAgadhI AgamAmadhye bhAvanece vivecana AcArAMga sUtrAta bhAvanA ahiMsA mahAvratAcyA pAca bhAvanA satya mahAvratAcyA pAca bhAvanA acaurya mahAvratAcyA pAca bhAvanA caturtha mahAvratAcyA pAca bhAvanA aparigraha mahAvratAcyA pAca bhAvanA sUtrakRtAMga sUtra sthAnAMga sUtra samavAyAMga sUtra vyAkhyAprajJaptI (bhagavatI) sUtra jJAtAdharmakathA praznavyApakaraNa aupapAtika sUtra uttarAdhyayana sUtra uttarAdhyayana sUtrAmadhye aprazasta bhAvanA dazavakAlika sUtra Avazyaka sUtra bRhatkalpa bhASyAmadhye bhAvanA prakIrNakAmadhye bhAvanA 170-276 prakaraNa cauthe : bhAvanA viSayaka sAhityakArAMcA paricaya ANi akalyANakArI azubha bhAvanA bhAvanece pratipAdana karaNAr2yA Agamottara kALacyA - kAhI sAhityakArAMcA paricaya avadhUta yogIMce jIvana darzana akalyANakArI azubhabhAvanece vivecana hiMsAnubaMdhI bhAvanA Page #10 -------------------------------------------------------------------------- ________________ (tIna) mRSAnubaMdhI bhAvanA steyAnubaMdhI bhAvanA maithuna saMbaMdhI bhAvanA parigraha saMbaMdhI bhAvanA cAra kaSAyAnubaMdhI azubhabhAvanA krodhAnubaMdhI bhAvanA mAnAnubaMdhI bhAvanA mAyAnubaMdhI bhAvanA lobhAnubaMdhI bhAvanA kaMdarpAdi saMkliSTa bhAvanA kAMdarpi bhAvanA deva kilviSI bhAvanA abhiyogI bhAvanA AsUrI bhAvanA saMmohI bhAvanA 277-581 prakaraNa pAcave : Agamottara kAlIna ANi Adhunika jaina sAhityAta bhAvanece nirUpaNa bhAvanebarobara yoga zabdAcI upayogitA bhAvanece mahattva bArA vairAgya bhAvanA-anitya bhAvanA azaraNa bhAvanA saMsAra bhAvanA ekatva bhAvanA anyatva bhAvanA azucI bhAvanA Anava bhAvanA saMvara bhAvanA nirjarA bhAvanA loka bhAvanA bodhidurlabha bhAvanA bArA bhAvanAMcI phalazrutI SSREP Page #11 -------------------------------------------------------------------------- ________________ (cAra) 582-658 prakaraNa sahAve : vairAgyAtUna yoga bhAvanecyA dizene sAdhakAcA vikAsa maitrI ityAdI cAra bhAvanA maitrI bhAvanA pramoda bhAvanA karuNA bhAvanA samyagadarzanAcI dhaDakana jANaNyAce dharmAmITara - karuNA karuNA kiMvA dayA bhAvanAcyA prasArAce krAMtipUrNa pAUla mAdhyastha bhAvanA cAra yogabhAvanAMcA sAra maitrI bhAvanene krodhAvara vijaya pramoda bhAvanene mAnAvara vijaya karuNA bhAvanene mAyAvara vijaya mAdhyasthya bhAvanene lobhAvara vijaya 659-712 prakaraNa sAtave : azubhAkaDUna zubha ANi zuddhAkaDe jANyAcA rAjamArga AgamAmadhye AtmabhAvanA Agamottara kALAta AtmabhAvanA vyavahAra ANi nizcayAcI kasoTI prakaraNa AThave : upasaMhAra 713-739 saMdarbhagraMthasUcI 740-754 sAkAyAmAkAROIMBABEER ARRANGE RETRENTERTISERIES Page #12 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prastAvanA Page #13 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prastAvanA paramazAMtI athavA paramaAnaMda jIvanAce aMtima lakSya Ahe. tyAlA prApta karaNyAcI sAdhakAlA pratyakSa-apratyakSa AkAMkSA asate. paNa tyAcI pUrtatA bhautika padArtha, sukha, samRddhI athavA vaibhavAne hoU zakata nAhI. kAraNa he sarva nazvara Aheta. yAta pariNAma sarasatA nAhI virasatA Ahe. bhautika sukhAcyAmAge duHkha, saMyogAcyA - mAge viyoga lAgaleleca Ahe ANi mhaNUnaca prajJAzIla puruSa ciraMtara sukhAcyA zodhAta satata prayatnazIla asatAta. tyAcyA phalasvarUpI adhyAtmadarzanAcA vikAsa jhAlA Ahe. paramAnaMdAcA srota bAhya jagAta nasUna aMtarjagAtaca Ahe. hyA dizene jaina darzanAce Apale viziSTa mahattva Ahe. jaina dharmAne ANi jaina tattvajJAnAne vizvAlA ANi vizvAcyA adhyAtmika jagAlA aneka mahattvAcyA deNagyA dilyA Aheta. jaina darzanAcA pratyeka vicAra vizvAcyA dArzanikAsAThI vizeSa abhyAsa ANi uttama jijJAsArUpa Ahe. jaina darzana sthaLa, kALa ANi sAMpradAyikatecyA sImeta baddha nAhI. vizvAcyA lahAnAta lahAna jIvAcyA kalyANAcI, mAMgalyAcI zubhabhAvanA jaina dArzanikAMnI vyakta kelI Ahe. mAtra vyaktigata sukhaca nAhI tara vizvAcyA koNatyAhI kSetrAta rahANAr2yA mAnavAcyA parama sukhAcI maMgala bhAvanA hI jaina dharmAcI jagat dharmAlA dilelI ajoDa saMpattI Ahe. jaina dharmAta duHkhamuktI va AnaMdaprAptIcA jo mArga sAMgitalA Ahe to jJAna ANi kriyAmUlaka Ahe. mhaNUnaca "jJAna kriyAbhyAMmokSaH" ase mhaTale gele Ahe. jJAna ANi kriyecyA sAdhanesAThI jainAgama graMthAta ANi tatsaMbadhita zAstrAta vistRta vivecana prApta hote. ___ deva, gurU ANi dharmAcyA kRpene saMsArAcyA tyAga karUna, vairAgya mArgAvara vItarAgadevAcyA AjJeta vicaraNa karaNyAcI ANi saMyamI jIvana jagaNyAcI pratijJA kelI tevhApAsUna samyagjJAnAcyA kSetrAta koNate na koNate Thosa adhyayana vhAve azI mAjhI bhAvanA hotI. kAraNa 'samyagdarzana jJAna cAritrANi mokSamArgaH' arthAta samyagdarzana, samyakjJAna va samyak cAritra he tIna mokSAce mArga Aheta ANi sAdhakAce lakSya mokSa-prAptIce asaNAraca. tyAca dizene jAstItajAsta pragatI kazI hoIla ase ciMtana karIta asatAnA saMsArAcyA asAratecA taseca AtmyAcyA zAzvatatecA va amaratecA vediolocession Page #14 -------------------------------------------------------------------------- ________________ paricaya miLavaNyAcyA bhAvanene sAdhanecyA anukUla manobhUmI tayAra karaNyAsAThI prayatnazIla hote. 'Dubate ko tinake kA sahArA' hyA mhaNIpramANe mAjhyAsArakhyA alpajJa sAdhvIlA saMsAra sAgarAtUna pAra karaNyAsAThI gurU bhagavaMtAMcI asIma kRpA prApta jhAlI. jyA saMpradAyAta mAjhI dIkSA jhAlI tyA zramaNasaMghAce AcArya samrATa pUjya zrI. AnaMdaRSIjI mahArAjAMdvArA likhita 'bhAvanAyoga eka vizleSaNa' hA graMtha vAcaNyAcA suvarNayoga AlA. tevhA mAjhA ema. e. cA abhyAsa cAlalA hotA. yA graMthAta AlelyA AlekhanAce ciMtana karatAnAca manAta nirNaya kelA kI jara bhaviSyAta pIeca. DI. karaNyAcI saMdhI miLAlI tara 'bhAvanA' yA viSayAvaraca pUrNapaNe kArya karela va jaina darzanAmadhye bhAvaneviSayI vividhadRSTIne prAkRta, saMskRta taseca anya bhASeta je lekhana jhAle Ahe tyAcA rasAsvAda gheUna tAttvika vicArAMce samIkSAtmaka adhyayana karaNyAcA nirNaya kelA. yAhazI bhAvanA yasya siddhirbhavati tAzI // ' pArApramANe mAjhyA manAta utpanna jhAlelyA bhAvanelA siddhI miLAlI ANi ema. e. pAsa jhAlyAnaMtara pIeca. DI. karaNyAcA yoga miLAlA. yogAyogAne puNe vidyApIThAne paNa yA viSayAsAThI mAnyatA svIkRtI dilI. hyAlA mI mAjhyA parama vaMdanIya paramaupakArI gurudeva ANi guruNImaiyAMcA asIma kRpAprasAda samajate. jaina sAdhucaryeta samarpita jIvanAta vItarAgaprabhUcyA AjJeta rAhUna AcAradharmAce pAlana karatA karatA saMyama ANi vairAgyAlA uttarottara vizaddha karaNe. mokSa mArgAcI upAsanA karaNe, taseca sva-para kalyANAcyA pravRttIcA vikAsa karaNe hA mAjhA anivArya dharma Ahe. ANi mhaNUnaca bhAvanAMviSayI vistRta abhyAsa karaNyAcA mAjhA manoratha jAsta sudRDha jhAlA. mAnavAcyA cittAta uThaNAre vividhabhAva jevhA bhAvaneta parivartita hotAta tevhA mAnava khar2yA arthAta kalyANAcyA mArgAta pragatI karaNyAsAThI puruSArtha karato. gaNadhara bhagavAna yAMnI Agama graMthAta ANi Agamottara kALAta samartha AcArya bhagavAna ANi munI bhagavaMtAMnI bhAvanA yA viSayI khUpa mana kholUna Alekhana kele Ahe. jaina darzanAta bhAvane saMbaMdhI ANi tyAMcyA prakArasaMbaMdhI va mAnava kalyANAsAThI, tyAcyA upayogitesaMbaMdhI khUpa vistRta Alekhana jhAle Ahe. Page #15 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 'bhAvanA bhava nAzinI' yA prasiddha uktIta bhAvanesaMbaMdhI jitake kAhI sAMgitale jAU zakate te sArarUpAta yA sUtrAta sAmAvalele Ahe. bhAvanecA mahimA yA pekSA jAsta kAya asU zakaNAra ? kI tI bhavaparaMparecA arthAta janma maraNAcA nAza karUna ajara amararUpAmadhye avasthita hoNyAce eka ananyatama sAdhana Ahe. mhaNUnaca mAjhyA manamaMdirAta bhAvanece sudRDha sthAna jamale va malA abhyAsa karaNyAsAThI preraNA miLAlI. guruNImaiyA DaoN. dharmazIlAjI mahArAjAMcyA asIma kRpeNe jJAnavRddhIsAThI lAgaNAr2yA sarva suvidhA sahajatene prApta jhAlyA. gurubhagavaMtAMcyA AzIrvAdAne ANi jainasaMghAMcyA sahakAryAne abhyAsAcA mAjhA utsAha uttarottara vADhata gelA. viSaya nirdhArita jhAlyAnaMtara sarvaprathama jaina Agama sAhityAta bhAvanesaMbaMdhI saMpUrNapaNe athavA prAsaMgika rUpAta je kAhI vivecana jhAle Ahe tyAce saMzodhana surU kele. tyAta aMga, upAMga, mULa cheda prakIrNaka ityAdI Agama vAGmaya ANi tyAcyA AdhArAvara prAkRta, saMskRta, apabhraMza ityAdI prAcIna bhASeta racalele darzana sAhitya ANi yoga yAcA abhyAsa kelA. tyAtIla kAhI graMthAMcI nAve khAlIla pramANe Ahe vArasANuvekkhA - AcArya kundakunda tattvArthasUtra va prazanarati prakaraNa - AcArya umAsvAtI bhagavatI ArAdhanA - AcArya zIvArya kArtikayAnaprekSA - svAmI kArtIkaya yogazAstra - AcArya hemacaMdra jJAnArNava - AcArya zubhacaMdra zAntasudhArasa bhAvanA - upAdhyAya vinayavijaya yazastilaka campu - AcArya somadeva bRhadravya saMgraha TIkA - zrI brahmadeva ANi zrI puTTayyA svAmI ruidhU graMthAvalI - munI ridhuu| bhAvanA zataka - munI ratnacaMdrajI bhAvanAyoga : eka vizleSaNa - AcArya zrI AnaMdaRSIjI amUrta ciMtana - AcArya mahAprajJajI bhAvanA bhavanAzinI - munI zrI aruNavijayajI, rAjeMdramunI zAstrI, zrI rAjazekhara sUrI, rasikalAlA zAha Page #16 -------------------------------------------------------------------------- ________________ (4) bhAvanAbodha pAThamALA - zrImad rAjacaMdrajI bAraha bhAvanA - hukumacanda bhArilla ityAdI. yAMcyA atirikta paNa anyAnya aneka AcArya munI ANi vidvAnAMcyA racanece anusaMdhAnAtmaka vRttIne adhyayana kele. hiMdI, marAThI, gujarAtI, rAjasthAnI ityAdI Adhunika bhASAMtahI jaina siddhAMta taseca AcAra yA saMbaMdhI je vividha sAhitya prApta jhAle tyAce paNa mI vyApakatene avalokana kele. tyAta bhAvanecyA saMdarbhAta jI sAmagrI prApta jhAlI tilA yathAsthAna saMyojita karaNyAcA mI prayatna kelA. vidyA ANi sAdhanA koNatyAhI dharma athavA saMpradAyAcyA maryAdeta bAMdhalelI nasate. hA tara eka sarvavyApI, sarvagrAhI ANi sarvopayogI upakrama Ahe. tyAlA vividha paraMparene saMlagna jJAnIjana ANi sAdhakagaNa samRddha karatAta. jaina darzana, anekAMtavAdAvara AdhArita samanvayAtmaka darzana Ahe. tyA dRSTIne koNatyAhI prakAre sAMpradAyikatecI saMkIrNa bhAvanA na ThevatA bhAvanA viSayAvara je lekhanakArya surU kele te prastuta zodhaprabaMdhAcyA rUpAta upasthita Ahe. te viSaya vyavasthita mAMDaNyAcyA dRSTIne ATha prakaraNAta vibhakta kele Ahe. hI ATha prakaraNe karma naSTa karUna siddha, buddha, mukta hoNyAsAThI sAdhakAlA upayukta TharAvita azI bhAvanA Ahe. prakaraNa 1 : 'jaina saMskRtI dharma ANi vAGmaya' yA prakaraNAta mAnava jIvana, dharma, bhAratIya saMskRtI vaidika va zramaNa saMskRtIcyA dona dhArA, tyAMce sAhitya, tattvadarzana, AcAra ityAdIMce vivecana karUna jaina paraMparece vartamAna kALAce zevaTace tIrthaMkara zramaNabhagavAna mahAvIrAMdvArA prarUpita dvAdazAMga ANi tatsaMbadhita upAMga ityAdI va prakIrNaka AgamAcA thoDakyAta paricaya dilA Ahe, je zodhakAryAcyA pRSThabhUmIcyA mukhya aMga rUpAta prayukta jhAle Ahe. sarva prathama mAnavI jIvanAce varNana kele Ahe. kAraNa manuSya hyA sRSTIcI sarvottama racanA Ahe. yA sarvotkRSTatecA mULa AdhAra Ahe tyAcI vicArazIlatA va vivekazIlatA. prANyAMce vaiziSTaya Ahe 'caitanya'. prANyAcyA sahasrAdhika vargAta mAnavajAtI sarvazreSTha Ahe. sadasad ANi hitAhitAcA viveka manuSyAta Ahe. tyAcyAbarobara anya koNatAca prANI spardhA karU zakata nAhI. prema, karuNA, dayA, mamatva, sAhacarya baMdhutva, saMvedanA, kSamA ityAdI asaMkhya bhAvanA manuSyAcyA hRdayAtaca nivAsa karatAta. azA bhAvanA anya prANyAta disUna yeta nAhI ANi asalyA tarI tyA ekadama Page #17 -------------------------------------------------------------------------- ________________ viraLa ANi avikasita avastheta Aheta. acyavata rUpAta Aheta. ciMtana, manana, viveka hA nirNayAcyA kSamatece varadAna tara mAtra mAnavAlAca miLAle Ahe. hIca vicArazIlatA va bhAvanA manuSyAcyA zreSThatvAcI AdhArazilA Ahe. manuSya manAcA Izvara, manAcA svAmI Ahe. tyAcyA utthAna-patanAce kAraNa bhAvanA Ahe. azubha bhAvanene patana va zubhabhAvanene utthAna he manuSyAcyA manAce vyakta rUpa Ahe. bhAvanA manuSya jIvanAce nirmANa karaNArI Ahe. hIca mAnava-jIvana mahalAcI majabUta AdhArazilA Ahe. dharma- vastUcA svabhAva dharma Ahe. durgatIta paDaNAr2yA jIvAMnA vAcavaNArA dharma Ahe. manAvara vijaya miLaviNe dharma Ahe. pAca iMdriyAMnA vaza karaNe dharma Ahe. tyAga, vrata, niyamAMce pAlana karaNe dharma Ahe. kaSAya jiMkaNe dharma Ahe. moha, mamatva naSTa kele taraca jIvAcA aMtarbAhya vikAsa hoto. moha na soDatA phakta dhArmika kriyA kelyA tara AtmyAcA vikAsa hota nAhI ANi saMsAra paribhramaNa kamI hota nAhI. mhaNUna dharmAcyA svarUpAce jJAna prApta karaNe Avazyaka Ahe. ___ vAGmaya arthAta AgamagraMtha jaina sAhityAta AgamagraMthAce asAdhAraNa mahattva Ahe. Agama graMthAMcyA abhyAsAne aSTakarma naSTa hotAta. Agama graMthAce ciMtana, manana karaNe hA kharA svAdhyAya Ahe. sva-AtmA adhyAya-abhyAsa, nirIkSaNa, parIkSaNa karaNe, svataHcyA AtmyAce jJAna prApta karaNe svAdhyAya Ahe. tyA svAdhyAyAcA eka prakAra anuprekSA Ahe. anuprekSA, bhAvanA, ciMtana ityAdI eka prakArace AtmazuddhIsAThI asalele nirmaLa jala Ahe. ANi mhaNUnaca prastuta prabaMdhAta AtmazuddhI, AtmavikAsa, AtmAvalokana karaNyAsAThI bhAvanA-anuprekSA yAMcA samIkSAtmaka abhyAsa karUna mAjhyA kSayopazamApramANe Alekhana kele Ahe. prakaraNa 2 : 'bhAvanecA Azaya, mahattva va thoDakyAta paricaya' bhAvanAanuprekSA ityAdI zabdAMcI paribhASA, vyutpattI ANi matitArtha hyA prakaraNAta vyakta karUna soLA bhAvanAMcA thoDakyAta paricaya dilA Ahe. anAdIkALApAsUna jIvAtmA saMsArAce ciMtana karata Ahe. paNa tyAlA bhAvanA sAMgatA yeNAra nAhI, he tara karmabaMdhAce kAraNa Ahe. tyAMnA azubha bhAvanA mhaNU zakU. vicArAce, vikasita ANi paripuSTa rUpa bhAvanA Ahe. ciMtana anucintanAcyA manomanthanAdvArA prApta navanIta bhAvanA Ahe. vicAra bhAvanece prAraMbhika rUpa Ahe. Page #18 -------------------------------------------------------------------------- ________________ bhAvanA manuSyAcI sarvAta moThI saMpattI Ahe. bhAvaneta bhava-bhayAne mukta karaNyAce apAra sAmarthya asalyAne manuSyAcI parama hitaiSiNI mhaTalI jAte. manuSyajanmAta prANijanma maraNAcyA cakrAlA sthagita karaNyAcI jI kSamatA Thevato tyA kSamatecyA mAge bhAvanece mukhya baLa Ahe. ANi mhaNUnaca bhAvanelA bhavanAzinI mhaTale Ahe. ApalyA hyAca viziSTatecyA AdhArAvara bhAvanelA 'yoga'cyA zreNIta ghetale - jAte. 'yoga'cA sAmAnya artha 'milana' Ahe. ANi vizeSa artha 'AtmyAcA paramAtmyAbarobara milana karUna deNAce sAdhana'. mokSaprada yoga aneka prakArace Ahe. tyAta bhAvanAyogAlA sarvotkRSTa sthAna miLAle Ahe. sUtrakRtAMga sUtrAnusAra jyA sAdhakAcA antarAtmA bhAvanAyogAne vizuddha hoto to AtmA pANyAta taraMgaNAr2yA naukepramANe saMsArasAgarAlA pAra karUna sarva duHkhAtUna mukta hoUna parama sukhAlA prApta karato. vAstavika bhAvanAyogAce lakSya vairAgya Ahe ANi vairAgyaca mokSa rUpAta phalibhUta hoto. ithe he vizeSa dhyAnAta ThevaNyAsArakhe Ahe kI bhAvanene sAdhita vairAgya jJAnAdhArita asate. mhaNUna te aTaLa ANi sthira asate. bhAvanecyA puDhacI pAyarI dhyAna ANi samAdhI Ahe. antarAtmyAcyA bhAvanepramANeca manuSyAcA sarva bAhya vyavahAra AkAra grahaNa karato. azA prakAre bhAvanA jIvanAcI nirmAtrI Ahe azubha bhAvanA manuSyAlA durjana, anyAyI va durAcArI banavate. zubha bhAvanA tyAlA sajjana, dharmapriya ANi sadAcArI banavate, tara zuddha bhAvanA jIvatmyAlA paramAtmasvarUpa banavate. azA 'bhAvanAyoga' sArakhyA AdhyAtmika viSayAcyA vegavegaLyA graMthAta aneka paribhASA prApta hotAta. tyAce samIkSaNa karUna prastuta prakaraNAta deNyAcA prayatna kelA Ahe. prakaraNa 3: 'ardhamAgadhi AgamAta bhAvanece vivecana' AcArAMga sUtra he Agama graMthAce sarva prathama aMga graMtha Ahe. hyAcyA paMdharAvyA adhyayanAta pAca mahAvratAMcyA paMcavIsa bhAvanAMce vistRta vivecana Ahe. hyA paMcavIsa bhAvanA pAca mahAvratAMcyA rakSaNAsAThI Aheta. pratyeka mahAvratarUpI ratnAcyA rakSaNAsAThI bhAvanArUpI pAca rakSaka niyojita kele gele Aheta. jara pahArekarI sAvadhAna asatIla tara asaMyamarUpI cora sAdhakAcyA AcaraNa koSAtUna hyA ratnAMcI corI karU zakaNAra nAhIta. azA prakAre AgamagraMthAta anityAdI bArA bhAvanA ANi maitrI ityAdI cAra NAMORE Page #19 -------------------------------------------------------------------------- ________________ (7) bhAvanAMce koThe koThe varNana disUna yete. tyAcA saMzodhanAtmakatene abhyAsa karUna tisar2yA prakaraNAta mAMDaNyAcA prayatna kelA Ahe. prakaraNa 4 akalyANakArI azubha bhAvanA' Agamottara kALAta jyAta lekhaka kavI ANi saMtAMnI bhAvaneviSayI gadya, padma athavA mizra rUpAta racanA kelyA Aheta, tyAMcA thoDakyAta paricaya va azubha bhAvanecyA heyatece vivecana prastuta prakaraNAta kele Ahe. zubha bhAvanecyA pUrvIca azubha bhAvanece varNana karaNe Avazyaka vATale kAraNa azubhalA jANalyAzivAya zubha athavA zuddha bhAvanA hRdayaMgama karaNe azakya Ahe. azubha bhAvanA itakyA bhayAnaka Aheta kI manAta tyAcI mAtra upasthitI paNa duSpariNAma ghaDaviNyAsAThI paryApta Ahe. duSkarmAta pravRtta na hotA mAtra bhAvanenepaNa jIvAtmyAcI adhogatI hote, azA hiMsA ityAdIMcyA pAca kapAyacyA cAra ANi kAMdarpI AdI pAca bhAvanAMce paMcavIsa ase ekaMdarIta 34 azubha bhAvanAMce varNana prastuta prakaraNAta kele Ahe. prakaraNa 5 ' AgamottarakALacyA jaina sAhityAta bhAvanece nirUpaNa' yA prakaraNAta vairAgya bhAvanece vivecana kele Ahe. Agama graMthAta vairAgya bhAvanA vikhuralelyA avastheta miLatAta. paNa Agamottara kALAcyA graMthAta tyAMnA kramabaddha kele gele Ahe. hyA sarva bhAvanA anAsaktI athavA vairAgyAcA mULa AdhArarUpa Aheta. mhaNUna yAMnA 'dvAdaza bairAgya bhAvanA', 'bAraha bhAvanA' ityAdI nAvAMnI oLakhale jAte. manAta nirveda - vairAgya utpanna karaNAr2yA sarva bhAvanAMnA vairAgya bhAvanecyA aMtargata mAnale jAte. tyA dRSTIne bhAvanecI koNatIca nizcita saMkhyA sAMgatA yeta nasalI tarI vidvajjanAMnI asaMkhya ciMtanadhArA ANi bhAvataraMgAce vargIkaraNa bArA bhAvanAMcyA rUpAta kele Ahe. hyA bhAvanA kramazaH uccapAsUna uccatama sthitIparyaMta sAdhakAlA netAta. bhAvanAMce mahattva asAdhAraNa Ahe. bhAvanAyogAcI sAdhanA karaNAr2yA saMta, yogI ANi sarva sAdhakAMnA svataHcyA aMtarika aizvaryAce, tapa japa saMyamAce bhAvAtmaka sukha prApta hote. bhAvanAyoga hA vyavadhAnarahita mokSAcA rAjamArga Ahe. bhAvanAyoga he paramasukha ANi zAMtI deNArA Ahe. Page #20 -------------------------------------------------------------------------- ________________ (8) bhAvanAyogAne AtmyAcI zuddha avasthA prApta hote. bhAvanAyogAne zuddha cetanecI anubhUtI hote. bhAvanA yoga hA bhavarogAlA dUra karaNyAcA rAmabANa upAya (auSadha) Ahe. zuddha bhAvanecA eka kSaNa amRta biMdUsArakhA Ahe. AtmakalyANa karaNyAsAThI AtmasvarUpAcyA ciMtanAcI ANi zarIra, dhana, parijanAMcyA anityatva, azaraNatva ityAdIMcyA ciMtanAcI atyaMta AvazyakatA Ahe. hyA ciMtanAta pramAda kelA tara janma-maraNa duHkha ityAdI bhayaMkara zatrU AkramaNa karatIla. jhopalelA sainika ekhAdyA veLesa zatrUcyA zastrAtUna vAcU zakato. paNa adhyAtmabhAvaneta, dharmayuddhAta kSaNAcA pramAda kelA tara AMtarikSa zatrU AtmyAlA gherUna TAkatAta. miLavalele AtmadhanapaNa zatrUcyA tAbyAta jAte. mhaNUna AtmyAlA satata jAgRta ThevaNyAsAThI hyA bhAvanA atyaMta ciMtana karaNyAyogya Aheta. mohAdhIna buddhIne je kAhI ghaDate te pramAda Ahe, ANi mohAvihina buddhIne je kAhI ghaDate te apramAda Ahe. kSaNAcA pramAda na karatA satata zubha ANi zuddhabhAvanece ciMtana karaNyAsAThI bArA bhAvanA AlaMbanarUpa Aheta. prastuta prakaraNAta bArA bhAvanAMce vivecana kele Ahe. prakaraNa 6 : 'vairAgyAtUna yoga bhAvanecyA dizene sAdhakAcA vikAsa' sahAvyA prakaraNAta maitrI ityAdI cAra yoga bhAvanAMce vivecana Ahe. vairAgyavardhaka bArA bhAvanAMcyA vyatirikta sAdhakAlA paramazAMtI paramasukhAcA uttama anubhava karUna deNAr2yA ANi yoga athavA dhyAnAcA utkarSa sAdhaNAr2yA azA cAra mahattvAcyA bhAvanAMce nirUpaNa kele Ahe. hyA cAra bhAvanAMcyA ciMtanAcA mukhya uddezya hA Ahe kI vyaktImadhye mAtra vairAgyabhAvanA jAgRta hoNe itakeca paryApta nAhI, paraMtu tyA bhAvanA AcaraNAta yAcyAta iMdriyasaMyamAbarobara manAcA saMyama ghaDAvA ANi dehAsaktItUna mukta hoUna yoga ANi dhyAnAdvArA cittanirodha karUna paramazAMtI prApta karAvI. azA uttama AdarzAne vairagya ANi yogapoSaka cAra bhAvanAMce vivecana kele Ahe. anityAdI bhAvanAMcyA ciMtanAne svarUpabodha jhAlyAvara nirvedabhAva arthAta saMsArAvara anAdI kALApAsUna jo rAga Ahe tyAcyA vara udvega yeto, udAsinatA yete. Page #21 -------------------------------------------------------------------------- ________________ (9) saMsArApratI asalelA rAga ANi saMsArI padArthAMcyA AsaktI tyAta sukhabuddhI ThevaNe rAga Ahe. rAga janmamaraNAcyA cakrAta jIvAlA phiravato. mhaNUna sarva prathama rAgarahita hoNe Avazyaka Ahe. vairAgyabhAva sAdhanecA prathama pAyA Ahe. vairAgyasahita sAdhanAca saphaLa hote. prathama saMsArAcI heyatA, udAsinatA, arucitA jhAlyAvara sAdhanA saphaLa hote. vairAgya AlyAvara tyA vairAgyAlA satata TikavUna ThevaNyAsAThI cAra yoga bhAvanAMce ciMtana Avazyaka Ahe. kAhI lekhakAMnI bArA bhAvanAMbarobaraca cAra bhAvanAMnA joDale Ahe, tara kAhI lekhakAMnI svataMtra vivecana kele Ahe. maitrI, pramoda, karuNA va mAdhyasthya hyA cAra yogabhAvanA dharmAlA AtmyAbarobara joDatAta, dRDha karatAta. mhaNUna tyAMnA yoga bhAvanA mhaNatAta. yA yoga bhAvanAMce adhyAtmika mahattva tara Aheca, tyAcabarobara yAMcyA ciMtanAne mAnavAta kharI mAnavatA vikasita hote. hyA bhAvanA dRDha jhAlyA tara IrSyA, dveSa ANi kalahAsAThI kAhI sthAnaca rahAta nAhI. rAga-dveSa, abhimAna ANi svArthAneca jagAta moThyA samasyA nirmANa hotAta. hyA bhAvanA tyAMce nirmUlana karUna pRthvIvara svarga nirmANa karU zakatAta. paNa AvazkayatA Ahe yAce niSThene ciMtana karaNyAcI. samAja, rASTra ANi dharmAsAThI upayukta azA cAra yoga bhAvanAMce yA prakaraNAta varNana kele Ahe. tyAmuLe AtmazAMtI barobara vizvazAMtIpaNa nirmANa hoU zakate itakyA yA bhAvanA mahattvapUrNa Aheta. prakaraNa 7 azubhApAsUna zubha ANi zubhApAsUna zuddhAcI bhAvayAtrA' yA prakaraNAta azubha ANi zubhAce pApa-puNya baMdhAtmaka svarUpa ANi zuddhabhAvanA, zuddhopayoga karmanirjarA, kRtsna karmakSaya tathA mokSAce tAttvika dRSTIne nirUpaNa kele Ahe. 'AtmA' dharma ANi darzana he jagAta ciMtanAce mahattvapUrNa viSaya Aheta. AtmA anAtmA, jaDa, cetanAce ciMtana karUna AtmA zuddha caitanyasvarUpI Ahe ase ciMtana kele pAhije. AtmA anAdI kALApAsUna Ahe. karmapaNa anAdI kALApAsUna Ahe ANi dRzya vizvapaNa anAdI Ahe. AtmyAcI utpattI paNa nAhI va nAza paNa nAhI. AtmA trikALI zAzvata Ahe, ase anaMta Atme vizvAta Aheta. pratyeka AtmyAce maulika mULa svarUpa sArakheca Ahe. AtmA jasA anAdI Ahe tasA AtmyAcA saMsArapaNa anAdI Ahe. saMsArAlA kAraNabhUta asaNArA karmasaMyogAlA anAdI Ahe. Page #22 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jIvanAta jitakI saraLatA titakI jJAnAcI nirmaLatA ANi jJAnAcI nirmaLatA jitakI jAsta titake AtmakalyANa jAsta hote. prastuta prakaraNAta azubha vRttIcyA nAzAsAThI zubha pravRttIcI AvazyakatA ANi zubha pravRttImuLe zuddhopayoga kiMvA zuddha bhAvanecyA vikAsAcA abhyAsa kramAkramAne kasA kelA jAto tyAce vivecana kele gele Ahe. prakaraNa 8 : 'upasaMhAra' prastuta zodhaprabaMdhAta bhAvanecyA saMdarbhAta kelelyA samIkSAtmaka vivecanAcA hyA prakaraNAta upasaMhAra kelA Ahe. 'upa' mhaNaje samIpa, javaLa ANi 'saMhAra' mhaNaje nAza karaNe vidhvaMsa karaNe. arthAta mumukSU jIvAcyA doSAMce atyaMta nikaTatene saMpUrNapaNe 4 chedana karaNArA upasaMhAra Ahe. bhAvanAyoga graMtharUpI prAsAdAce nirmANa jhAlyAvara hyA divya prAsAdAcyA zikharAvara upasaMhArarUpI kaLasa hyA prakaraNAta caDhavalA jAIla. __ hI ATha prakaraNe ATha karma naSTa karaNyAsAThI sahAyyabhUta vhAvIta azI bhAvanA Ahe. hyA bhAvanece ciMtana, manana pratyeka mumukSU AtmyAsAThI kalyANakArI, AdhyAtmarasAcyA rasikAsAThI AnaMdarasAne sarAbora karaNAre, AMtarika tRptI deNAre asAve hIca abhilASA ! prabaMdha lekhanAcA uddeza mumukSU sAdhakAMnA ANi jaina darzanAnusAra upAsanA karaNAr2yA sAdhakAMnA eka bauddhika pAtaLIvara sAdhana upalabdha karUna deNe hA Ahe. bhAvanA yA nirAkAra saMkalpanelA sAkAra karaNyAcA alpasA prayatna kelA Ahe. jo parIkSakAlA sammata hoIla asA vizvAsa Ahe. kRtajJatA abhivyakti - prastuta zodhagraMthAcyA lekhana kAryAta pratyakSa apratyakSa rUpAta aneka pUjyanIya, vaMdanIya, smaranIya guruvaryAMce AzIrvAda kRpAdRSTI ANi satpreraNA Aheta. tyAMcyApratI kRtajJatA vyakta karaNe he mAjhe prathama kartavya Ahe. ___ mAjhyA praguruvarya adhyAtma jagAcI divya jyotI amRtamaya vANIdvArA janatesAThI dharmasudhecI vRSTI karaNAr2yA, pavitra hRdayAvizvasaMta svarUpA, svargIya mahAsatIjI zrI ujjvalakumArIjI jyA saMpUrNa sAdhvI samudAyasAThI, nehamI preraNecI divya srotasvInI Page #23 -------------------------------------------------------------------------- ________________ (11) hotyA. tyAMcA srota paraMparene mAjhyA zaikSaNika, sAhityika ANi hyA zodhakAryAta parokSarUpAne sphUrtIdAyaka banalA Ahe. azA mahAna prabhAvikA pavitrAtmyAMcyA pratI mI zatazata zraddhAvinatA ANi kRtajJa Ahe. DaoN. mAjhyA ArAdhya guruvaryA adhyAtmayogI, pravacana prabhAvikA vizvazAMtIratana pU. dharmazIlAjI mahAsatIjI jyAMcyA AdhyAtmika chatrachAyeta ANi satsAnnidhyAta mI ApalyA vidyA, saMyama, ANi sAdhanAmaya jIvanAta nitya preraNA ANi mArgadarzana prApta karIta Ahe, tyAMcepaNa mI AbhAra vyakta karate. mAjhyA hyA zodhayAtrecyA zubhakAryAta sadbhAvanA ThevaNAr2yA pU. cAritrazIlAjI ma. vivekazIlAjI ma. ANi bhaktizIlAjIMcyA pratI mI ApalA AbhAra vyakta karIta Ahe. hyA zodhakAryAcyA mahaprayatnAta vividha samasyAMce samAdhAna karUna kuzalatepUrvaka mArgadarzana karaNAre saMskRta, prAkRta, pAlI ityAdI prAcya bhASAMce jJAnI ANi bhAratIya darzanAcyA vividha pakSAce maniSI, prAkRta zodhasaMpanna vaizAlI ANi madrAsa vizvavidyAlayAce pUrva prAdhyApaka DaoN. chaganalAlajI zAstrIdvArA avismaraNIya mArgadarzana prApta jhAle, mI tyAMcyA pratI kRtajJatA vyakta karate. tyAce ziSya risarca skaoNlara dharmabaMdhU zrI mahendrakumAra rAMkAvata yAMnI dilelyA sahayogAbaddala tyAMnA sAdhuvAda dete. jaina vidyA anusaMdhAna pratiSThAna madrAsace presiDeMTa ANi ahiMsA risarca phAUDezanace nirdezaka, tattvaniSTha, udArahRdayI, prabuddha samAjasevI, pitRtulya zrAvakavaryazrI. surendrabhAI ema. mehatA yAMcI vidyA viniyogAcI abhirucI va saMtasevecI punita bhAvanA zlAghanIya Ahe. tyAMcyA apUrva sahakAryAcyA pratI dhanyavAda deta Ahe. ghATakoparace prAdhyApaka DaoN. rasikabhAI zAha yAMcyA sahayogAbaddala tyAMce paNa AbhAra vyakta karate. muMbaItIla ghATakopara saMgha ANi solApUra, puNe, cennaIcyA zramaNopAsaka ANi zramaNopAsikAMcyA pratI mI AbhAra vyakta karate jyAMnI sahRdayatA ANi bhaktibhAvanene adhyayanaviSayI apekSita sAmagrI miLavUna deNyAta sahayoga dilA. puNyAce zrI. maheza bhogIlAla dozI taseca zrI. dIpaka mehatA yAMnI prabaMdha pUrNa hoIparyaMta satata sahAyya kele. Page #24 -------------------------------------------------------------------------- ________________ (13) prakaraNa pahile jaina saMskRtI, dharma ANi vAGmaya 1. mAnava-jIvana ANi dharma saMpUrNa jagAcyA jIvanasRSTImadhye ekameva mAnavaca mananazIla prANI Ahe. to vizvAcA zRMgAra Ahe, tyAcyApekSA zreSTha ANi jyeSTha asA dusarA koNatAhI prANI yA vizvAta nAhI. asIma sukhAta nimagna rAhaNAre devasuddhA mAnavAbarobara spardhA karU zakata nAhIta. mAnavAne ApalyA pratibhecyA baLAvara jyA saMskRtI ANi vijJAnAcI navanirmitI kelI Ahe tI kevaLa adbhUta Ahe. mAnavAcA meMdU pazUpramANe avikasita nAhI. paraMtu divyAcyA jyotIpramANe ujjvala, vikasita va unnata Ahe. kAraNa tyAce vicAra anaMta AkAzApramANe vizAla Aheta, sUryApramANe tejasvI Aheta, caMdrApramANe saumya Ahela, nakSatrApramANe sukhadAyI Aheta. tyAcI icchI asela tara to pRthvIvarasuddhA ApalyA nirmala vicArAne ANi pavitra AcaraNAne svarga ANU zakato. AjacA mAnava vikAsAcyA navyA vaLaNAvara Ahe. tyAcyA manAta satata hI AkAMkSA asate kI ApaNa nehamI sukhamaya jIvana jagAve, ApalyAvara kadhIca duHkhe yeU nayeta. sukhAcyA zodhAta tyAne vegavegaLI sAdhane ekatra kelI, zarIra ANi iMdriyAMcyA paritRptIsAThI tyAne je kAhI apekSita samajale tyA sarva sAdhanAMnA pRthvI, samudra, parvata-zikhare, AkAzapAtALa yethe ekatrita kele. paraMtu sukhAcI tyAcyA manAta jI kalpanA hotI tI to sAdhya karU zakalA nAhI kAraNa bhautika padArthAMpAsUna miLaNAre sukha nehamIca sukharUpAta rAhata nAhI. tI kSaNika sukhe cirakALAparyaMta duHkhe deNArI asatAta.? bhautika sukhe jitakI bhogalI jAtAta tyAcA pariNAma duHkhadaca hoto. mhaNUna vidvAnAMnI tyAlA pariNAmavirasa sAMgitale Ahe. vAstavika je bhUta, bhaviSya ANi vartamAna-trikALI sarasa pariNAmayukta asate teca sukha asate. ROSERMONOCHER HERSONALISASARAMERICABINESS ORDER Page #25 -------------------------------------------------------------------------- ________________ mAnavI manAcI jijJAsA puDhe vADhata jAte va mAnava bhautika, nirapekSa sukhAcyA zodhAsAThI agresara hoto. 2. bhArata varSAta dharmAcA ajastra srota bhArata dhArmika cetanA, ciMtana, manana ANi sAdhanecyA dRSTIne vizvAtIla eka mahattvapUrNa deza Ahe. jevhA jagAtIla itara deza kevaLa jIvanAcyA bhautika pakSAbarobaraca juLalele hote, saMskRtIcA thoDAhI vikAsa jhAlA navhatA, tevhAsuddhA bhAratAta saMskRtI ANi dharmAcA ajamna srota vAhata hotA. moheMjodaDo, haDappA, rAjamahala, kAlIbaMgA ityAdIMcyA utkhananAne he siddha hote kI hajAro varSAMpUrvI yethe vibhinna kSetrAta spRhaNIya unnatI jhAlI hotI. bhavananirmitI, vastre viNaNyAcI kalA ityAdI bAhya vikAsAbarobara yethe paralokAcyA ciMtanAkaDehI lokAMcI unmukhatA hotI. kevaLa khAUna piUna mauja mAnaNyAtaca manuSyAce ciMtana ANi kAryakSetra simIta navhate. mhaNUnaca manUne khUpaca preraka zabdAta sAMgitale hote kI hyA jagAta utpanna hoNAr2yA jJAnIjanAMpAsUna jagAtIla sarva mAnavAMnI ApApalyA cAritryAcI zikavaNa grahaNa karAvI.2 bhAratAmadhye dhArmika dRSTIne prAcIna kALAta jo vikAsa jhAlA to jagAcyA anya dezAMsAThI vastutaH preraka hotA. yethe ase jJAnI ANi ucca cAritravAna puruSahI hoUna gele, jyAMnI sAMsArika vAsanecA tyAga karUna jJAna ANi sAdhanecA mArga aMgikArIlA. bhautika AkarSaNApAsUna mukta rAhUna svataHlA ciMtana, manana ANi AtmasaMzodhanAmadhye lIna Thevale. tyAcyA pariNAma mhaNUna yethe jJAnAcA jo vividha rUpAta vikAsa jhAlA tyAmuLe AgAmI kALAtahI bhAratIya jIvanAlA phAra moThA AdhAra TharalA. tyAce jIvana-ciMtana AcaraNayukta hote. ciMtana darzana Ahe ANi caryA cAritrya athavA kriyA Ahe. thoDakyAta yethIla dharma va adhyAtmAcA srota maMda kiMvA tIvra rAhilA paraMtu saMpUrNapaNe kadhIca thAMbalA nAhI. 3. jaina paraMparecA anAdI srota paraMparenusAra jaina dharmAlA zAzvata mAnale gele Ahe mhaNaje veLoveLI jaina dharmAcA koNatyAhI kSetrAcyA dRSTIne jarI lopa jhAlA asela tarI to pUrNapaNe kadhI naSTa jhAlA nAhI. to anAdI kALApAsUna cAlalA Ahe ANi cAlata rAhIla. jambudvIpaprajJaptI sUtrAta kAlacakrAce vistRta vivecana Ahe. gaNadhara Page #26 -------------------------------------------------------------------------- ________________ gautamasvAmIMcyA jijJAsece samAdhAna karatAnA zramaNa bhagavAna mahAvIrAMnI je kALAce varNana kele Ahe te paThanIya Ahe.3 bharatakSetrAta kALa dona prakAracA Ahe (1) avasarpiNI kALa (2) utsarpiNI kALa 'avasarpaNa' kALa zabdAcA artha uttarottara nyUna hoNe, kamI hoNe asA Ahe. 'utsarpaNa' yA zabdAcA artha uttarottara vADhaNe athavA unnata hoNe asA Ahe. avasarpiNI kALAce sahA prakAra Aheta : (1) suSama-suSamA, (2) suSamA, (3) suSama-duHSamA (4) duHSama-suSamA (5) duHSamA (6) dudhama-duHSamA utsarpiNI kALahI sahA prakAracA Ahe : (1) duHSama-duHSamA (2) duSamA (3) duHSama-suSamA (4) suSama-duHSamA (5) suSamA (6) supama-suSamA avasarpiNI kALAta varNa, gaMdha, rasa, sparza, saMhanana, saMsthAna, AyuSya, zarIra, sukha ityAdI paryAyAMcI kramazaH avanatI hote. utsarpiNImadhye sparokta paryAyAMcI kramazaH unnatI hote. avasarpiNIcI carama sImA mhaNaje utsarpiNI kAThAcA AraMbha Ahe ANi utsarpiNIcI aMta mhaNaje avasarpiNIcA janma Ahe. 200000 kAlacakra bailagADIcyA cAkAcyA Ar2yApramANe khAlana vara ANi varUna khAlI phirata rAhate. donhI kALAta tIrthaMkarAMcA janma hoto. jyAMcI saMkhyA pratyeka vibhAgAta covIsa-covIsa asate. AjakAla avasarpiNI kALAcA du:Sama nAvAcA pAnavA ArA cAlalA Ahe. hyA yugAcA jIvanakrama suSama-suSamAne surU hoto. 4. avasarpiNI kALa suSama-suSamA nAvAcyA prathama Ar2yAmadhye mAnavI jIna atyaMta sukhamaya hote. tyAcyAvara nisargAcA apAra anugraha hotA. mAnavAcyA icchA alpa hotyA. tyA icchA kalpavRkSAcyA mAdhyamAne pUrNa hota hotyA. mAnava pUrNa nirogI ANi prasanna rAhAta hotA. pRthvI sarva rasAMnI paripUrNa hotI. mAnavAlA tIna divasAnaMtara ekadA AhAra gheNyAcI icchA hota hotI. ANi to AhAra tyAMnA kalpavRkSAneca prApta hota hotA, mAnava vRkSAkhAlIca rAhata hote. te vipula sAvalI deNAre vRkSa tyAMnA bhavya bhavanAMpramANeca vATata hote. tyA yugAta manuSyAce AyuSya tIna palyopamAce hote. ............... Page #27 -------------------------------------------------------------------------- ________________ (16) prathama Ar2yApekSA dusar2yA Ar2yAmadhye varNa, gaMdha, rasa sparza ityAdI prAkRtika guNAMmadhye haLUhaLU hInatA yeU lAgalI. dusar2yA AnyAlA manuSyAce AyuSya tIna palyopamApekSA kamI hota hota dona palyopamAce hote. tisar2yA Ar2yAmadhye hInatecA krama haLUhaLU adhika prabaLa hota jAto. AyuSya dona palyopamAhUna kamI hota hota, eka palyopamace hote. mAnavAcyA jIvanAta azAMtIcA prAdurbhAva hoto. garajA vADhata jAtAta. eka divasA ADa AhAra gheNyAcI icchA hote. pahilyA tIna Ar2yAMmadhye 'yugalika vyavasthA' cAlate. yAcyAta yugala mhaNaje patI-patnIcI joDI asate. te mRtyUcyA sahA mahinyAMpUrvI ekA yugalAlA janma detAta. arthAta putra ANi kanyA barobaraca janma ghetAta. te bhAU-bahINa moThe jhAlyAvara patipatnIcyA rUpAta pariNata hotAta. asA krama tisar2yA Ar2yAparyaMta cAlU rAhato. te yugala ApalyA bAlaka ANi bAlikece pratipAlana, prathama Ar2yAtIla yugalika ekoNapannAsa divasAMparyaMta karatAta; dusar2yA Ar2yAtIla yugalika causaSTa divasAMparyaMta karatAta; ANi tisar2yA Ar2yAce yugalika ekoNAMzI divasAparyaMta karatAta. tinhI Ar2yAMcyA yugalikAMcA aMtaH ziMka ANi jAMbhaIne hoto. tisar2yA Ar2yAce, caur2yAMzI lAkha pUrva, tIna varSa ANi sADeATha mahine bAkI rAhatAta, tevhA prathama tIrthaMkarAMcA janma hoto. kALAcyA prabhAvAne bhUmIce rasa va bhUmIcA kasa kamI-kamI hota jAto. kalpavRkSAMpAsUna purezA vastU prApta hota nAhIta, tevhA kSudhene pIDita manuSyAMcI vyAkuLatA pAhUna gRhastha avastheta asalele tIrthaMkara dayAbhAvanene svabhAvataH utpanna jhAlele covIsa prakArace dhAnya, mevA ityAdI manuSyAlA dAkhavatAta. paraMtu kacce anna khAlyAne tyAMcyA poTAta pIDA utpanna hote. tyAMnA araNIkASThadvArA agnI utpanna karUna anna zijavUna khANyAce athavA bhAjUna khANyAsa sAMgatAta. paNa bhoLI mANase agnImadhye anna TAkatAta ANi anna jaLatAnA pAhUna sAMgatAta kI agnIceca poTa bharata nAhI tara he AmhAlA kAya tRptI detIla? tevhA gRhastha AzramAta sthita tIrthaMkara kuMbhakAra varga mhaNaje mAtIpAsUna bhAMDe banaviNAr2yA vargAcI sthApanA karatAta ANi bhAMDyAta anna zijavaNe zikavatAta. tyAnaMtara svargAtUna iMdra yeUna prathama bhAvI tIrthaMkarAMcA atyaMta AnaMdAne va utsAhAne rAjyAbhiSeka karatAta. te rAjya saMcAlanAsAThI nagara banavatAta. cAra kuLe, Page #28 -------------------------------------------------------------------------- ________________ (17) pai mlpaarppvr aTharA zreNI ANi aTharA prazreNI azA prakAre chattIsa jAtIMcI sthApanA karatAta. tyA vividha karmAvara Azrita asatAta. naMtara te puruSAMsAThI bahAttaH kalA ANi striyAMsAThI causaSTa kalAMcA upadeza detAta. asAdhU lokAMvara niyaMtraNa ANi sAdhU lokAMsAThI maMtrimaMDaLa tayAra kele jAte. sAma, dAma, daNDa, bheda-nItI yAMcI sthApanA hote. ___ yugalAMcI barobara janma gheNyAcI va maraNyAcI jI sahaja vyavasthA hotI tI zithila hota jAte. akAlI mRtyU hoU lAgatAta. mhaNUna vivAhapaddhatIcA udaya hoto. tyAnaMtara loka ApalyA sahodarAlA soDUna dusar2yA kanyebarobarasuddhA vivAha karU lAgatAta. jasajazI mAnava samudAyAcI vRddhI hote tasatasA nagarAdIMcA vikAsa hoU lAgato. azA prakAre bharatakSetrAcI lokasaMkhyAhI vADhata jAte. jIvanAcyA aMtima bhAgAta dIrghakALAparyaMta rAjya karaNAre bhAvI tIrthaMkAra saMsArAcA parityAga karUna dIkSA ghetAta. tapazcaryA ANi AtmasAdhanedvArA cAra ghAtI karmAMcI nirjarA karatAta. kevalajJAna va kevaladarzanAcI prAptI hote. kevalajJAna prApta jhAlyAvara te sAdhU, sAdhvI, zrAvaka, zrAvikA azA caturvidha dharmatIrthAcI sthApanA karatAta. munidharmAtIla pAca mahAvratAMcA ANi gRhastha dharmAtIla bArA vratAMcA upadeza detAta. AyuSya pUrNa jhAlyAvara siddha, buddha, mukta hotAta. tisarA ArA pUrNa jhAlyAvara ekA sAgaropamAlA becALIsa hajAra varSe nyUna duHSama-suSamA nAvAcA cauthA ArA surU hoto. hyA AyAmadhye manuSyAce AyuSya ekapalyopamApekSA kamI hota hota eka koTI pUrvAMce rAhate. divasAta ekadA AhAra karaNyAcI icchA hote. cauthyA Ar2yAce tIna varSa, sADeATha mahine bAkI rAhatAta tevhA covisAve tIrthakara mokSAsa jAtAta. cauthA ArA pUrNa jhAlyAvara ekavIsa hajAra varSAMcA duHSama nAvAcA pAcavA ArA surU hoto. tevhA pUrvIpekSA varNa, gaMdha, ityAdI paryAyAMmadhye anaMtapaTIne hInatA yete. divasAtUna dona veLA AhAra karaNyAcI icchA hote. azAprakAre kramaza: -hAsa hota hota pAcavyA Ar2yAcyA aMtima divazI zakeMdrAMce Asana calAyamAna hote, tevhA te prANyAMnA saMbodhUna sAMgatAta, "udyA sahAvA ArA surU hoNAra Ahe, mhaNUna sAvadhAna rahA, je dharmakArya karAyace Ahe te karUna ghyA, puDhe veLa phAra viSama yeNAra Ahe." zakeMdravANI zravaNa karUna uttama dharmaniSTha mAnava mamatvAcA tyAga karUna anazanavrata ARRBH USTRABARINATHRIENSTEREOS Page #29 -------------------------------------------------------------------------- ________________ (18) svIkAratAta ANi samAdhistha hotAta. tyAnaMtara mahAsaMvartaka vAr2yAMcA pravAha surU hoto. tyA bhayaMkara vAr2yAMmuLe vaitADhya parvata, RSabhakUTa, lavaNasamudrAcI khADI, gaMgA ANi siMdhU nadI soDUna sagaLe parvata, kille, mahAla, ghare uddhvasta hotAta. - pAcavA ArA pUrNa jhAlyAvara ekavIsa hajAra varSAMcA suSama-duHSamA nAvAcA (15.11.1.65 , sahAvA ArA surU hoto. tyAveLI bharatakSetrAce adhiSThAyaka deva pAcavyA Ar2yAcyA naSTa hoNAr2yA manuSyAMmadhUna bIjarUpAta kAhI manuSyAMnA ucalUna gaMgA siMdhUcyA javaLacyA gaMpheta ThevatAta. 1uttara ANi dakSiNa vibhAgAmadhye gaMgA-siMdhU nadIMcyA samorAsamorIla kinAr2yAvara hyA guphA Aheta, tyA saMkhyene ekUNa bahAttara Aheta ANi ekekA guMphemadhye tIna-tIna majale asatAta. tyA guMphAMmadhye tyA bIjarUpa manuSyAMnA soDUna detAta. pAcavyA Ar2yApekSA sahAvyA Ar2yAmadhye varNa, gaMdha ityAdI pudgala paryAyAMcyA uttamatemadhye anaMtapaTIne vhAsa hota jAto. AhArAcI icchA amaryAdita hote. kitIhI khAlle tarI tRptI hota nAhI. sahAcyA Ar2yAmadhye divasA sUryAcyA uSNatene ANi rAtrI pracaMDa thaMDImuLe mANase guMphecyA bAhera paDU zakata nAhIta, paraMtu sakALI va saMdhyAkALI sUryodaya ANi sUryAstAcyAveLI bAhera paDatAta. ANi gaMgA siMdhU nanIcyA maccha-kaccha ityAdI jalacara prANyAMnA pakaDUna nadIcyA vALUta gADUna guMpheta nighUna jAtAta. te jalacara jIva sUryAcyA bhayaMkara uSNateta bhAjUna nighatAta. naMtara dusar2yAMdA tI mANase guMphecyA bAhera yeUna te maccha-kaccha eka dusar2yAMcyA hAtAtUna oDhUna gheUna khAUna TAkatAta. mRtAMcyA kavaTyAMmadhye pANI bharUna te pANI prAzana karatAta. azAprakAre dharmazUnya sukharahita jIvana pUrNa karUna naraka athavA tiryaJcagatIta jAtAta. . azAprakAre dahA kroDAkroDi sAgaropama pramANa avasarpiNI kALa pUrNa hoto. 5. utsarpiNI kALa / utsarpiNI kALAcA duHSama-duSamA nAvAcA pahilA ArA ASADha kRSNa pratipadecyA divazI surU hoto. to avasarpiNI kALAcyA sahAvyA AyasArakhAca asato, itakAca pharaka Ahe kI hyA prathama AyAmadhye pratikSaNa AyuSya, dehamAna HRESS imsinalsindia Page #30 -------------------------------------------------------------------------- ________________ (19) ityAdIMcI kramazaH vRddhI hota jAte. tyAnaMtara utsarpiNI kALAcA 'duHSama' nAmaka dusarA ArA ASADha kRSNa pratipadecyA divazI surU hoto, to ekavIsa hajAra varSAMcA, avasarpiNI kALAcyA pAcavyA AnyAsArakhA asato. jevhA dusarA ArA surU hoto tevhA bharatakSetrAmadhye sarvatra pAca prakAracI vRSTI hote. tyA vRSTImuLe vanaspatIMmadhye pAca prakAracyA rasAMcI utpattI hote. tyAveLI guMpheta rAhaNArI mANase nisargAce sauMdarya pAhUna Azcaryacakita hotAta. AdhI tara te jhADApAnAMcyA hAlacAlInehI ghAbaratAta ANi guMpheta paLUna jAtAta. guMphetIla durgaMdha tyAMnA sahana hota nAhI. tyA durgaMdhAne ghAbarUna te punhA bAhera yetAta ANi naMtara nirbhaya hoUna vRkSAjavaLa jAtAta. phaLAMcA AhAra karatAta. hA AhAra tyAMnA atyaMta svAdiSTa lAgato. te kramazaH mAMsAhAra soDU lAgatAta. tyAMcyAtUna anekajaNa ekatrita hoUna nizcaya karatAta kI AtA AmhI bhaviSyAta kadhIca mAMsAhAra karaNAra nAhI. itakeca nAhI tara tyAMnA mAMsAhArAviSayI itakI ghRNA utpanna hote kI te sAMgatAta AtA mAMsAhArI lokAMcI Shahaty sAvalIsuddhA AmacyAvara paDU deNAra nAhI. tyAMcyApAsUna dUraca rAhU. azAprakAre jAtIya vibhAga hotAta ANi sagaLe rItIrivAja vartamAnakALAcyA pAcavyA AyapramANe hotAta. utsarpiNI kALAcA hA dusarA ArA pUrNa jhAlyAnaMtara duHSama- suSamA nAvAcA tisarA ArA surU hoto. to eka kroDAkroDi sAgaropamAlA becALIsa hajAra varSe nyUna asato. to avasarpiNI kALAcyA cauthyA AyapramANe asato. tisar2yA Ar2yAce tIna varSe sADe ATha mahine pUrNa jhAlyAvara prathama tIrthaMkarAMcA janma hoto. hyA Ar2yAmadhye tevIsa tIrthaMkara, akarA cakravartI, naU baladeva, naU vAsudeva, naU prativAsudeva hotAta. varNa, gaMdha, rasa ityAdI zubha paryAyAMmadhye divaseMdivasa vRddhI hota jAte. naMtara suSamA nAvAcA cauthA ArA surU hoto. to dona kroDAkroDi sAgaropamAcA asato. tyAce caur2yAMzI lakSa pUrva, tIna varSa, sADe ATha mahine pUrNa jhAlyAvara covIsAve tIrthaMkara siddha hotAta- mokSAsa jAtAta. bArAvyA cakravartIcA AyuSyakAlahI pUrNa hoto. tyAnaMtara eka koTI pUrva kALa vyatIta jhAlyAvara kalpavRkSAMcI utpattI hoU lAgate. tyAmuLe mAnavAcyA AvazyakatecI pUrtI hote. lokAMnA kAma karAve lAgata nAhI. yugalika yugAcI suruvAta hote. bAdara (bAhya) agnIcA ANi dharmAcA viccheda hoto. sagaLe akarmaNya hotAta. varNa, gaMdha ityAdI zubha paryAyAMmadhye vRddhI hote. Page #31 -------------------------------------------------------------------------- ________________ (20) cauthA ArA pUrNa jhAlyAvara tIna kroDAnukroDi sAgaropamAcA suSamA nAvAcA pAcavA ArA surU hoto. to avasarpiNI kALAcyA dusar2yA AyapramANeca asato. pharaka itakAca kI utsarpiNI kALAta varNa ityAdI zubha paryAyAMcI vRddhI hota jAte. tyAnaMtara cAra kroDAkroDi sAgaropamAcA suSama- suSamA nAvAcA sahAvA ArA surU hoto. to avasarpiNI kALAcyA prathama AyapramANe asato. azAprakAre dahA kroDAkroDi sAgaropamAcA utsarpiNI kALa pUrNa jhAlyAvara punhA avasarpiNI kALa yeto. asA vIsa kroDAkroDi sAgarApamIca eka kALacakra bharatakSetra ANi airAvata kSetrAta anAdI kALApAsUna phirata Ahe ANi anaMta kALAparyaMta phirata rAhIla. kALacakrAce he nirUpaNa sAdhakAcyA jJAnavRddhIsAThI tara Aheca paraMtu 'mI hyA tyAcyAbarobara mAnavAcyA aMtaHkaraNAta hI bhAvanA utpanna karato kI kALacakrAta anaMtakALApAsUna vividha yonIMta paribhramaNa karata Ahe. AtA malA azI sAdhanA kelI pAhije kI jyAcyAyoge bhavabhramaNAtUna mAjhI kAyamacI muktatA hoIla 6. bhAratIya saMskRtIcyA dona dhArA - bhAratIya saMskRtIcyA pramukha dona dhArA Aheta. (1) brAhmaNa saMskRtI (2) zramaNa saMskRtI Arya saMskRtImadhye mAnavI vyaktimattvAcyA vikAsAsAThI hyA dona prAcIna paraMparA atyaMta mahattvapUrNa Aheta. hyA donhI saMskRtIce ugamasthAna bhAratAtaca Ahe. hyA pavitra bhUmIvara donhI saMskRtI vikasita hota rAhilyA Aheta. tyA samakAlIna asalyAne ekA saMskRtIcA dusar2yA saMskRtIvara prabhAva paDaNe svAbhAvikaca Ahe. bhAratIya saMskRtI kitI zreSTha Ahe, he bhArata zabdAneca spaSTa hote. bhA-prakAza, rata-dattacitta arthAta prakAzAcyA mArgAta dattacitta hoUna anuSThAna kelyAne je saMskAra mAnavAcyA manAvara ghaDatAta, tI bhAratIya saMskRtI hoya. bhAratIya saMskRtIcA upAsaka saMsArAtIla itara kArya jarI karata asalA tarI tyAcI dRSTI AtmyAvara keMdrIta asate. to kamaLApramANe cikhalAta jarI utpanna jhAlelA asalA tarI tyA cikhalAne kadhIhI lipta hota nAhI. Page #32 -------------------------------------------------------------------------- ________________ (21) 7. brAhmaNa saMskRtI ANi sAhitya brAhmaNa saMskRtIcA AdhAra veda Ahe. veda zabda saMskRtamadhIla 'vid' dhAtUpAsUna banalA Ahe. jo 'jJAna' yA arthAcA dyotaka Ahe. veda utkRSTa jJAnAce pratIka Aheta. vaidika paraMparecA zrI gaNeza vedAneca hoto. 1) Rgveda 2) sAmaveda 3) yajurveda 4) atharvaveda yAMcyA rUpAta veda cAra Aheta. atharvaveda paravartI kAlIna mAnalA jAto. mhaNUna vedatrayIcyA rUpAta vedAMnA atyAdhika pramANita mAnale jAte. hiMdUdharmAcyA mAnyatenusAra veda sarva saMsArAcyA racanemadhye sarvAta prAcIna Ahe. vedAMcI bhASA saMskRta Ahe. saMskRtacI dona rUpe Aheta. (1) vaidika saMskRta (2) laukika saMskRta. laukika saMskRta vaidika saMskRtAce vikasita rUpa Ahe. vedAta sUrya, agnI, maruta, varuNa, pRthvI ityAdIMnA devatecyA rUpAta ravIkArale Ahe. tyAMcI stutI karaNyAsAThI sUktAMcI racanA karaNyAta AlI Ahe. veda 'zruta' yA nAvAne prasiddha Aheta. vidvAna brAhmaNa ApalyA mulAMnA lahAnapaNApAsUnaca veda kaMThastha karAyalA lAvata hote. vedAMcI racanA svara/dhAna Ahe. uccAraNAcyA ucca, madhyama ANi maMda AdhArAvara udAtta, anudAtta va svarita he tIna svara mAnale Aheta. veda svarabaddha asalyAne smaraNAta ThevaNe sope Ahe. dakSiNa bhAratAta AjasuddhA brAhmaNa kuTuMbAta vedAcyA adhyayanAcI paraMparA kAyama Ahe. UTTAR saMhitA, brAhmaNa, AraNyaka ANi upaniSad De vedAMce cAra upavibhAga Aheta. taseca sUtra, smRtI, rAmAyaNa, mahAbhArata, gItA, purANa, ityAdI vaidika paraMparece pramukha graMtha Aheta. saMhitA - vedAtIla RcA ANi maMtrAnA saMhitA mhaTale jAte. brAhmaNa jyA graMthAta vedavarNita yajJAcyA vidhividhAnAce vivecana Ahe tyAMnA brAhmaNa graMtha mhaNatAta. vedAMtIla yajJaparaka maMtra samajaNyAsAThI brAhmaNagraMthAMcI racanA jhAlI. tyAMcyA AdhArAzivAya vedAMcA artha samajaNe kaThINa Ahe. hA vedAcA karmakAMDa nAvAcA vibhAga Ahe. AraNyaka - AraNyaka te graMtha Aheta je vAnaprasthAMsAThI racale Aheta. vAnaprasthAsaMbaMdhI dharmAcaraNa ANi sAdhanecyA niyamAMce tyAta varNana Ahe. AraNyaka zabda 'araNya' yAnaM banalA Ahe. 'araNya' manAcA vAcaka Ahe. vAnaprasthAzramI araNyAta Page #33 -------------------------------------------------------------------------- ________________ (22) rAhata hote mhaNUna yA graMthAlA 'AraNyaka' ase nAva paDale. upaniSada upaniSadAlA 'vedAMta' suddhA mhaNatAta. kAraNa he vedAMce aMtima bhAga mAnale jAtAta. tyAMcI saMkhyA ekaze ATha mAnalI jAte. tyAtIla IzAvAsyopaniSad, kenopaniSad, kaThopaniSad, praznopaniSad, muNDakopaniSad, mANDUkyopaniSad, aitareyopaniSad, taittirIyopaniSad, vetAzvataropaniSad, kauSitakI, mahAnArAyaNa, bRhadAraNyaka, chAMdogya ityAdI aneka mukhya upaniSade mAnalI jAtAta. upanipadAne jJAnakAMDAlA vizeSa mahattva dile Ahe. sAMsArika sukha-suvidhAMpekSA upaniSad kALAtIla lokAMnI mokSAvara adhika bhara dilA Ahe. tyAcyAta ahiMsA, satya, asteya, brahmacarya, aparigraha, tapa, dAna, AtmasaMyama, dayA, zAMtI ityAdI aneka muktimUlaka viSayAMce varNana kelele Ahe. sUtra - sUtrAce cAra vibhAga Aheta. (1) zrautasUtra (2) gRhyasUtra (3) dharmasUtra (4) zulvasUtra - smRtI - smRtIMcI racanA aneka RSimaharSInI kelelI Ahe. smRtIMmadhye sAmAjika rItIrivAja, vyavasthA, niyama, upaniyama varNilele Aheta. vivAhasaMskAra, saMpattIce vibhAjana, adhikAra, lokAMce kartavya ityAdIMvara hyAcyAta vivecana kelele Ahe. hyAcyAta manusmRtI, yAjJavalkya, pArAzarasmRtI ityAdI mukhya Aheta. yAjJavalkya smRtIvara eka prasiddha TIkA Ahe. tyAce nAva 'mitAkSarA' Ahe. tyAta uparokta viSayAce spaSTa vizleSaNa Ahe. 'hiMdU laoN cyA nirmitIta smRtIMcI khUpa madata jhAlI Ahe. jevhA bhAratAta 'IsTa iMDiyA kaMpanI' ce zAsana hote tevhA bhAratAcI rAjadhAnI 'kalakattA' hotI. 'sara viliyama jonsa' nAvAce sarvocca nyAyAlayAce mukhya nyAyAdhIza hote. yAMnI 'hiMdU laoN' tayAra karatAnA vizeSatvAne saMskRtacA abhyAsa kelA. smRtigraMthAMcA ANi anya sAhityAcA tyAMnI gADhA abhyAsa kelA. tyAmuLe 'hiMdU laoN' cI nirmitI jhAlI. manusmRtI hI vaidika dharmAtIla brAhmaNa paraMparece mArgadarzana karate. rAdhA kumuda mukharjIcyA mate taittirIya ANi maitrAyaNI saMhiteta taseca chAMdogyopaniSadAta manucA ullekha niyama nirdhArita karaNAr2yAcyA rUpAta kelelA Ahe. 5 rAmAyaNa maharSI vAlmikIMnI racalele asalyAne he mahAkAvya 'vAlmikI rAmAyaNa' yA nAvAne prasiddha Ahe. he saMskRta sAhityAtIla eka atyaMta prasiddha mahAkAvya Ahe. hyAlA laukika sAhityAce 'Adi kAvya' mAnalele Ahe. brAhmaNa dharma ANi Page #34 -------------------------------------------------------------------------- ________________ (23) saMskRtImadhye hyAlA eka uccasthAna prApta jhAlele Ahe. karmAMcI zuddhI ityAdIMnA rAmAyaNAmadhye AcaraNAcI pramukha aMge mAnalele Ahe. yA graMthAta ayodhyApatI dazarathAMcA putra, rAmAlA caritranAyaka mAnUna vAlmikIMnI jIvanAcyA vividha bhAgAMvara suMdara prakAza TAkalA Ahe. to Aja suddhA janatesAThI preraNecA srota Ahe. rAmAlA maryAdA puruSottamAcyA rUpAta citrita kelele Ahe. ekA atyaMta nyAyapriya rAjAcyA rUpAta tyAce citraNa kelele Ahe. mhaNUnaca mahAtmA gAMdhIMnI jevhA ahiMsene svAtaMtryAcI caLavaLa surU kelI tevhA tyAMnI 'rAmarAjya' ANaNyAcI kalpanA kelelI hotI. tyAMce lakSya ase hote kI bhAratAta nyAyanItiyukta, sukhazAMtidAyaka, naitika niyamAMvara AdhArita ase rAjya asAve jase rAmAce hote. mahAbhArata he bhAratIya sAhityAtIla eka adbhUta saMskRta mahAkAvya Ahe. hyAcyAta javaLajavaLa lAkhAMpekSA adhika zloka Aheta. hyA mahAkAvyAcA nAyaka arjuna Ahe. hyAcI racanA maharSI vedavyAsa tyAMnI kelelI Ahe. tyAMnI moThyA garvAne sAMgitale Ahe kI, 'je yA graMthAta Ahe te sarvatra (dhArmika sAhityAta) Ahe. je yAta nAhI te kuThehI nAhI. ' puDhe tyAMnI lihile Ahe kI, 'yad bhArate, tad bhArate, yad na bhArate, tad na bhArate' mhaNaje je mahAbhAratAta Ahe teca hyA bhAratavarSAta Ahe ANi je mahAbhAratAta nAhI te bhAratavarSAta suddhA nAhI. hyAce tAtparya ase kI mahAbhAratAta te sarva kAhI Ahe je bhAratIya sAhityAta Ahe. vyAsAMcI hI daMbhoktI nAhI. mahAbhArata vAstavika hiMdU dharmAcA vizvakoza Ahe. purANa - purANAMmadhye hiMdU dharmAcyA aitihAsika, dhArmika, sAmAjika ityAdI sarva siddhAMtAMcA samAveza Ahe. sAmAnyataH vAyupurANAlA sarva purANAta prAcIna mAnale jAte. vAyupurANa, viSNupurANa, agnipurANa, matsyapurANa, brahmapurANa, nAradapurANa, zivapurANa, karmapurANa, bhAgavatapurANa, garuDapurANa, brahmavaivarta purANa, ityAdI vizAla purANa sAhitya Ahe. yAta vaidika pAraMparika jIvanAvara prakAza TAkalA Ahe. Page #35 -------------------------------------------------------------------------- ________________ (24) vaidika kALAta manuSya jIvana cAra bhAgAta vibhAgalele hote. tyAlAca 'Azrama' ioe d Slipindihindifie azI saMjJA Ahe. (1) brahmacaryAzrama (2) gRhasthAzrama (3) vAnaprasthAzrama (4) saMnyAsAzrama. mAnava samAja brAhmaNa, kSatriya, vaizya, zUdra yA cAra bhAgAta vibhAgalelA hotA. varNa athavA jAtI janmAvara AdhAralelyA hotyA. upaniSad kALApUrvI vaidika dharmAta brAhmaNAMce prabhutva spaSTa rUpAta jANavata hote. 8. zramaNa saMskRtI vaidika saMskRtIpramANe zramaNa saMskRtIcyA rUpAta ekA pramukha saMskRtIcA vikAsa ANi vistAra jhAlA. jyAcyAta bauddha ANi jaina dharmAcA samAveza Ahe. hI saMskRtI samatAmUlaka asalyAne hilA zramaNa saMskRtI mhaNatAta. zramaNa zabdAcA mULa prAkRta zabda 'samaNa' Ahe, tyAcI tIna saMskRta rUpAMtare hotAta. samana, zramaNa ANi zamana. samana - hA zabda samatece pratIka Ahe. zramaNa - hyA zabdAcA artha puruSArtha, udyama, parAkrama, parizrama athavA mehanata asA Ahe. zamana - hA zabda 'vairAgya' athavA 'nirveda' yAMcA dyotaka Ahe. jo sarva jIvAMnA svataHpramANeca samajato, jyAcI bhAvanA 'Atmavat sarvabhUteSu' azI asate, to zramaNa hoya. zramaNa saMskRtI tapapradhAna asalyAne zramamUlaka Ahe. tethe sAMsArika bhogAlA mahattva nAhI. to samatevara AdhArita Ahe. tethe jAtI, varNa, varga va liMga ityAdI bhedAlA koNatehI sthAna nAhI. zramaNa bhagavAna mahAvIrAMnI sAMgitale Ahe kI, "janmAne koNIca ucca-nIca hota nAhI tara karmAne hoto." manuSya samabhAvAne zramaNa hoto, brahmacarya pALalyAne brAhmaNa hoto, jJAna prApta kelyAne mukta hoto, ANi tapa kelyAne tApasa hoto.6 jo cAMgale karma karato to uttama ANi jo nIca karma karato to adhama azI hI jaina saMskRtI Ahe. mahAtmA buddhAMnIsuddhA ase sAMgitale Ahe kI, "jo vratayukta Ahe, satyabhASI initiusmsinni Bindaba Page #36 -------------------------------------------------------------------------- ________________ (25) Ahe, icchA va lobhAne rahita Ahe, to lahAna moThyA pApAce zamana karato to zramaNa Ahe. 7 9. zramaNa saMskRtIcyA mukhya dona dhArA zramaNa saMskRtIcyA mukhya dona dhArA Aheta a) jaina saMskRtI, ba) bauddha saMskRtI 9 a ) jaina saMskRtI zramaNa saMskRtIcI eka zAkhA jaina dharmAcyA rUpAta vikasita jhAlI. jaina dharmAcA aitihAsika dRSTIne jitakA pAhije titakA kholavara abhyAsa ajUna jhAlelA nAhI. mhaNUna tyAsaMdarbhAta aneka bhrAmaka kalpanA dRDha jhAlyA Aheta. kAhIjaNa tara ase mAnatAta kI, jyApramANe bauddha dharmAcI saMsthApanA buddhAMnI kelI, tyAcapramANe jaina dharmAce pravartana bhagavAna mahAvIrAMnI kele. kAhI vidvAna bhagavAna pArzvanAthAMcyA kAlakhaMDAparyaMta pohocale. paraMtu tyAcyApUrvI jaina dharmAce astitva tyAMnI mAnalele nAhI. hyA saMdarbhAta DaoN. harmana jekobI ityAdI pAzcAtya vidvAnAMnI vizeSa saMzodhana kele, Agama graMthAMcA abhyAsa kelA. bhAratIya vidvAnAMnIsuddhA taTastha bhAvanene jevhA sUkSmarUpAta adhyayana kele tevhA tyAMnI he svIkArale kI, jaina dharmAta bhagavAna pArzvanAthAMcyA agodara bAvIsa tIrthaMkara hoUna gele. tyAMpaikI pahile tIrthaMkara RSabhadeva hota. jaina paraMparA tara hyAcyAsuddhA puDhe jAte. hyA covIsa tIrthaMkarAMpramANe tyAMcyA agodarasuddhA aneka veLA covIsa tIrthaMkara hoUna gele. yAvarUna he siddha hote kI, jaina dharma anAdI Ahe. tyAcA AraMbha ApalyAlA sAMgatA yeNAra nAhI. paraMtu bhagavAna mahAvIra hyA yugAce aMtima tIrthaMkara hote. sAdhU, sAdhvI, zrAvaka, zrAvikArUpa saMghAlA tIrtha mhaNatAta ANi yA cAra tIrthAMcI sthApanA je karatAta tyAMnA tIrthaMkara mhaNatAta. jevhA sAdhanA paripakva hote tevhA jJAnAvaraNIya, darzanAvaraNIya, mohanIya ANi aMtarAya karmAcA kSaya jhAlyAne te vItarAga, sarvajJa, kevalI hotAta tevhA te dharmopadeza detAta. ase mhaTale jAte kI bhagavAna mahAvIrAMcI dezanA ardhamAgadhI prAkRtamadhye hota hotI. tyAMcI vANI Arya-anArya, dvipada, catuSpada, mRga, pazU, pakSI, sarIsRpa ityAdI sarva prANyAMsAThI ApalyA ApalyA hitakArI, kalyANakArI sukhada bhASeta pariNata hota hotI. tIrthaMkarAMcyA cautIsa atizayAmadhIla bhASecA eka atizaya Ahe. 8 atizaya mhaNaje vizeSatA. Page #37 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 'jinA'cyA vANIlA athavA upadezAlA 'Agama' mhaNatAta. jina tyAMnA mhaNatAta- je rAga, dveSAMnA jiMkatAta. 'rAga-dveSaM jayati iti jinaH', jyAMnA kuNAcyAhI pratI rAga, dveSa vATata nasato te 'jina' hota ANi tyAMcyAdvAre pratipAdita mArgAce nAva 'jaina' Ahe. jara aitihAsika dRSTIne pAhile tara jaina dharma pUrvI hyAca nAvAne pracalita navhatA tara jaina dharmAsAThI 'nirgrantha pravacana' zabdAcA upayoga kelA jAta hotA. jaina AgamAta 'niggaMtha' zabda prasiddha Ahe. niggaMtha zabdAce saMskRta rUpa nirgrantha Ahe. 'nirgrantha' mhaNaje (dhana, dhAnya ityAdI) bAhyagraMthI ANi (mithyAtva, avirati ANi krodha, mAna, mAyA, lobha ityAdI) AMtara-graMthI arthAta bAhyAMtara parigrahAne rahita saMyamI sAdhUlA 'nigraMtha' mhaTale jAta hote. tyAMnI sAMgitalelyA siddhAMtAlA 'nigraMtha pravacana' mhaTale jAte. Avazyaka sUtrAta 'niggaMthaM pAvayaNaM' zabda AlA Ahe.9 pAvayaNaM zabdAcA artha 'pravacana' hoto. jyAta jIvAjIva ityAdI padArthAMce ANi jJAna, darzana ityAdI ratnatrayAcyA sAdhanece yathArtha rUpAta nirUpaNa kele jAte. zAstrAnusAra biMdusArApUrvIparyaMtace jJAna nigraMtha pravacanAmadhye samAviSTa jhAle Ahe.10 'nirgratha' ANi 'jina' zabdAcA artha sArakhAca Ahe. 'pravacana' zabdAcA artha 'upadeza' Ahe. 'nigraMtha pravacana' mhaNaje 'vItarAga vANI' asA artha hoto. nirgrantha pravacanaca puDhe jAUna jaina dharmAcyA nAvAne prasiddha jhAle Ahe. jaina Agama prAcIna graMtha Aheta, tyAta vartamAna avasarpiNI kALAce aMtima tIrthaMkara zramaNa bhagavAna mahAvIrAMcA upadeza samAviSTa Ahe. bhagavAna mahAvIrAMcyA AcAravicArAMcA saMgraha jyAcyAta Ahe tyAlA dvAdazAMgI vANI mhaNatAta. jyAce saMkalana, Akalana gaNadharAMnI kele Ahe te aMgasUtrAcyA rUpAta vyavasthita Ahe. 'aMgasUtrAlA' samavAyAMga sUtrAta 'gaNipiTaka' mhaTale Ahe. jyAMcyAmadhye guNAMcA samudAya asato azA AcAryAMnA 'gaNi' mhaNatAta ANi piTaka mhaNaje peTI, maMjUSA, peTArA asA artha hoto. azAprakAre zrutaratnAMcyA peTIlA gaNipiTaka mhaNatAta.11 akarA aMga, bArA upAMga, cAra mULa, cAra cheda ANi eka Avazyaka sUtra azAprakAre battIsa AgamAMnA sthAnakavAsI ANi terApaMthI paraMparece anuyAyI mAnatAta. zvetAMbara mUrtipujaka niyukti ANi prakIrNaka' yA graMthAMnA miLavUna paMcecALIsa Agama mAnatAta. digaMbara samAjAcI azI mAnyatA Ahe kI sagaLyA AgamAMcA viccheda jhAlA Page #38 -------------------------------------------------------------------------- ________________ (27) Ahe; mULa Agama graMtha naSTa jhAlele Aheta. 9ba. bauddha saMskRtI ANi sAhitya bauddha dharmAce saMsthApaka kapilavastUce rAjakumAra tathAgata buddha hote. je bhagavAna mahAvIrAMce samakAlIna hote. janma, jarA (vRddhatva), mRtyU yAMpAsUna muktI miLavaNyAcyA zodhAta tyAMnI saMsArAcA tyAga kelA. jevhA tyAMnA jJAna prApta jhAle tevhA 'buddha' nAvAne prasiddha jhAle. gautama buddhAMnI ApalA upadeza tyA kALAtIla lokabhASA- pAlImadhye dilA. pAlIbhASA mAgadhI prAkRtace vikasita rUpa Ahe. tyAMcA upadeza tIna piTakAmadhye saMgrahita Ahe. te (1) vinayapiTaka (2) suttapiTaka (3) abhidhamma piTaka nAvAne prakhyAta Aheta. (1) vinaya piTakAmadhye bhikSU ANi bhikSuNIMcyA AcaraNAce varNana Ahe. bauddha dharmAta AcArAlA 'vinaya' mhaNatAta. (2) suttapiTakAmadhye bauddha dharmAce siddhAMta saMkSipta rUpAta varNilele Aheta. (3) abhidhammapiTakAmadhye tattvAce dArzanika va gUDha vivecana Ahe. tyAce tAttvikadRSTIne phAra mahattva Ahe. je bhikSU abhidhammapiTakAce zikSaka hote tyAMcA saMghAta phAra sanmAna hota ase. tyAMcA satsaMga ANi cAturmAsa prApta hoNe he moThyA bhAgyAce mAnale jAta ase. uparokta tInahI piTakAMvara AcAryAMnI vyAkhyecI racanA kelI Ahe. bauddha dharmAce hInayAna ANi mahAyAna ase mukhyataH dona saMpradAya Aheta. hInayAna prAcIna Ahe, mahAyAnAcyA rUpAta puDhe tyAcA vikAsa jhAlA. hInayAna saMpradAyAta svakalyANAvara adhika bhara dilelA Ahe. hyAcyAta sAdhakAcyA tIna bhUmikA mAnalelyA Aheta. (1) srotApanna (2) sakRta AgAmI (3) anAgAmI srotApanna tyAlA mhaNatAta, 'jo dharmAcyA pravAhAta praveza karato arthAta dhArmika zraddhA svIkarato. jo srotApanna hoU zakata nAhI tyAlA bauddha dharmAta 'pRthak jana' mhaNatAta. AMER Sear jo sAdhaka sAdhanedvArA azA sthitIlA prApta hoto, tyAlA kevaLa ekadAca TERRITER ATomA Page #39 -------------------------------------------------------------------------- ________________ (28) yA bhavasAgarAta yAve lAgate, tyAnaMtara tyAlA nirvANa prApta hoto tyAlA 'sakRta AgAmI ' mhaNatAta. jo sAdhaka ApalyA sAdhaneta itakyA ucca pAtaLIvara caDhato kI to tyAca janmI mukta hoto, jyAlA punhA janma ghyAvA lAgata nAhI tyAlA 'anAgAmI' mhaNatAta. mahAyAnAmadhye svakalyANabarobaraca parakalyANa athavA karuNevara jAsta bhara dilA Ahe. tyAMcyAmate karuNezivAya koNI nirvANa prApta karU zakata nAhI. prANyAMvara dayA karaNyAsAThI tathAgata buddha aneka rUpAta janma ghetAta. jAtakakatheta yAce vistRta varNana Ahe. mahAyAnAmadhye mahAkaruNebarobara mahAzUnya tattvAcA svIkAra kelA gelA Ahe. hI jJAnAcI paramocca dazA Ahe. mahAyAnAmadhye aneka saMskRta graMthAMcI racanA jhAlelI Ahe. hyAta dArzanika dRSTIne aneka vAdAMcA udbhava ANi vistAra jhAlA. diGnAga, nAgArjuna, dharmakIrtI, vasubandhU ityAdI aneka vidvAna AcArya jhAle, jyAMnA bhAratIya sAhityAta phAra mahattva Ahe. * hInayAna nAva pUrvI navhate. mahAyAna paMthAtIla lokAMnI kevaLa svakalyANAsaMbaMdhI sAdhanA paddhatIlA mahAyAna mhaTale. tyAMnI tyAMnA ApalyApekSA hIna athavA nyUna dAkhavale. puDhe heca nAva rUDha jhAle. mahAyAnI pAlI tipiTakAvara vizvAsa ThevatAta. bauddha dharmAta ArAdhanecyA dRSTIne madhyama pratipadelA svIkArale gele Ahe. tyAcA artha- madhyama mhaNaje madhalA mArga. buddhAMnI adhika bhoga kiMvA adhika tyAga na karatA madhyama mArgAcA svIkAra kelA. tyAMcyAdvAre upadiSTa mArgAlA 'aSTAMgika mArga' mhaNatAta. karuNA, dayA, sevAbhAva ityAdIMcA bauddhadharmAta uttarottara vikAsa hota gelA. dharmasAdhanecyA saralatemuLe bauddha saMghAce sAMsArika sadasya dhArmika purohitApAsUna vegaLe rAhile. 10. zramaNa paraMparece anya saMpradAya jaina paraMparA ANi bauddhaparaMparA yAMcyAzI miLatA-juLatyA zramaNa dharmAcyA aneka zAkhA bhUtakALAta hotyA, jyA bhagavAna mahAvIra ANi buddhAMcyA veLI pracalita hotyA. tyAMce siddhAMta mahAvIra ANi buddhAMcyA siddhAMtAMbarobara juLata navhate. paraMtu jIvanacaryA ANi tapAcaraNa ityAdIMcI azI vizeSatA hotI kI tyAcyAmuLe tyAMcA samAveza Page #40 -------------------------------------------------------------------------- ________________ zramaNa paraMpareta hota hotA. tyA paraMparetalyA kAhI AcAryAMcA ithe nirdeza kelelA Ahe. AcArya puraNakazyapa sUtrAta varNita akriyAvAda, akArakavAda ityAdI barobara juLaNAra Ahe. tyAMce mata ase Ahe kI zubha kAryAne puNya ANi azubhakAryAne pApa ghaDate ase kAhI nAhI. - (29) je saiddhAMtikavAdI hote. saiddhAtikavAda 'sUtrakRtAMga' AcArya maMkhalI gozAlaka yAMce varNana bhagavatI sUtrAcyA paMdharAvyA zatakAta vistRta rUpAta Ale Ahe. to kAhI kALAparyaMta bha. mahAvIrAMce ziSya banUna rAhilA. paraMtu naMtara svataMtrapaNe vicaraNa karU lAgalA. to svataHlA tIrthaMkara mhaNata hotA. bha. mahAvIrAMcyAbarobara saMgharSa karata hotA, ANi niyativAdAlA mAnata hotA. to utthAna, karma, bala, vIrya, pauruSa ANi parAkramAce astitva mAnata navhatA. tyAce mata hote kI je kAhI hota Ahe te sarva teca hote jazI niyatI Ahe. AcArya ajIta kesakaMbalI - dAnAdiMnA he AcArya veDepaNA samajata hote. 16 AtmyAcyA AstitvAlA suddhA te svIkArata navhate. - pakudha kaccAyana nAvAce eka AcArya hote. te ajJeyavAdI hote. saMjaya velaThThIputra he vikSepavAdI hote. uparokta sarva dharmAcArya tyAMce siddhAMta avyavasthita ANi asaMtulita hote. dharmanAyaka svataHlA 'arhata' mhaNavata hote. paraMtu ithe eka prazna upasthita hoto kI jara he jaina kiMvA bauddha donhI saMpradAyAta samAviSTa hota nAhIta tara tyAMnA zramaNa paraMpareta kA ghetale ? ithe he samajaNyAsArakhe Ahe kI zramaNa zabdAta 'zrama' zabda mahattvapUrNa Ahe. to udyogI, adhyavasAya athavA parizramAcA vAcaka Ahe, jyAcyA aMtargata vairAgya, titikSA, tapasyA ityAdIMcA sahaja samAveza hoto. uparokta zramaNAMce jIvana ghora tapamaya hote. te bAhya sukhasuvidhecyA AkarSaNApAsUna khUpa lAMba hote. svataH prayatnapUrvaka kaSTa sahana karata hote. mhaNUna zramaNaparaMparecyA aMtargata samAviSTa hotAta. tyAMnA itara koNatyAhI paraMparebarobara joDatA yeNAra nAhI. te bAhya zuddhI, karmakAMDa ityAdIMnA mahattva deta navhate. tapasyeta agragaNya rAhata hote. nirbhayapaNe kaSTa karata hote. hyA saMpradAyAcyA saMbaMdhI viziSTa zodha karaNyAcI phAra AvazyakatA Ahe. Page #41 -------------------------------------------------------------------------- ________________ (30) SORRORISbstituating 3015 prAcIna itihAsa, dharma ANi darzanAMcyA saMzodhakAne hyA viSayAvara jara kAhI prayatna kelA tara sArasvata kSetrAmadhye phAra moThI upalabdhI hoU zakate. 11. jaina paraMparece sAta niva zramaNa bhagavAna mahAvIrAMcyA kALAta jaina, zramaNa paraMparemadhyehI aneka nihnava hote. hyAta sAta nilava mukhya Aheta, je yatkiMcita saiddhAMtika bhedAmuLe jaina saMpradAyAtUna vegaLe jhAle. tyAMnA nihnava mhaTalele Ahe. zramaNa bhagavAna mahAvIrAMcyA tIrthAmadhye sAta pravacana nihava hote ase mAnale jAte.12 bahutaravAda hyA vAdAce saMsthApaka 'jamAlI' mAnale jAtAta. te bhagavAna mahAvIrAMce jAvaI hote, jyAMnI pAcaze puruSAMsamaveta dIkSA ghetalI. tyAMnI dhyAna ANi tapAcI utkRSTa ArAdhanA kelI. paraMtu tyAMcA bhagavAna mahAvIrAMcyA 'calayamAne calIye, udIryamAne udiriye' yA vacanAbarobara virodha jhAlA. jamAlIce mata hote kI bhagavAna je kriyamAnAlA 'kRta' mhaNatAta te barobara nAhI, kriyamAna akRta Ahe. kArya kele jAta Ahe paNa kelele nAhI hA siddhAMta barobara Ahe. bhagavAna kriyamAnAlA kRta mhaNata hote hA siddhAMta jamalilA barobara vATalA nAhI. jamalIcyA siddhAMtAlA bahutaravAda mhaTale gele kAraNa te bahu mhaNaje phAra veLA naMtara arthAta kAryAcI niSpattI kArya pUrNa jhAlyAnaMtara mAnata hote. jIva prAdezika vAda hyA vAdAce saMsthApaka 'tiSyagupta' dusare nihnava mAnalele Aheta. tyAMce gurU 'AcArya basu' caturdaza pUrvadhara hote. tiSyagupta gurUjavaLa AtmapravAda pUrva vAcata hote. tyAta bhagavAna mahAvIra ANi gaNadhara gautamasvAmIMcA vArtAlApa AlelA Ahe. gautamasvAmIne bhagavAna mahAvIrAMnA vicArale kI, "jIvAcyA eka pradezAlA jIva mhaNatAta kA ?" bhagavAna mahAvIrAMnI uttara dile, "nAhI." tevhA gautamasvAmIMnI punhA vicArale, "dona, tIna athavA saMkhyAta kamI jIvAcyA pradezAlA jIva mhaTale jAte kA ?" bhagavAna mhaNAle, "gautama, tase mhaNatA yeNAra nAhI. eka pradeza jarI kamI asalA tarI jIva mhaNatA yeNAra nAhI paraMtu asaMkhyAta pradezamaya caitanya padArthAlA 'jIva' mhaNaNe yogya Ahe.'' he aikUna tiSyaguptAMnA zaMkA yete. tyAMnI hA siddhAMta mAnya kelA kI, zevaTacyA pradezAzivAya jIvAce bAkIce pradeza jIva nAhI mhaNaje zevaTacA pradezaca vAstavika RE Page #42 -------------------------------------------------------------------------- ________________ (31) MARRITERARINA HTTARAKHARASHRIRASIRAM jIva Ahe. AcAryAMnI tyAlA samajAviNyAcA prayatna kelA. paraMtu tyAMnA te samajale nAhI. tyAMnA saMghAtUna vegaLe kele gele. tiSyaguptAMcA hA siddhAMta 'jIva prAdezika vAda' mahaNana oLakhalA gelA. paraMtu mitra zrI zramaNopAsakAMnI samajavalyAnaMtara tyAMnA ApalI caka samajalI va te punhA mahAvIrAMcyA saMpradAyAta saMmilita jhAle. avyakta vAda 'ASADha' nAvAce AcArya hote. tyAMcyA ziSyAMcA yogasAdhanecA abhyAsa cAlU hotA. AcAryAMnA acAnaka mRtyU jhAlA. devarUpAta hyAMnI vicAra kelA, ApalyA ziSyAMcI sAdhanA apUrNa rAhila. mhaNUna tyAMnI punhA svataHcyA zarIrAta praveza kelA. ziSyAMcyA yogasAdhanecA abhyAsa pUrNa jhAlyAvara AcArya devarUpAta prakaTa jhAle ANi sAMgitale kI, "zramaNAMno mI asaMyamI asatAnAhI saMyamI janAMce vaMdana (namaskAra) svIkArale mhaNUna malA kSamA karA.'' itake sAMgUna deva svasthAnI nighUna gele. sAdhUMnA hI zaMkA AlI kI koNa sAdhU Ahe, koNa deva Ahe, kAhIca nizcitapaNe sAMgatA yeta nAhI. sarva kAhI avyakta Ahe. hyA siddhAMtAlA 'avyaktavAda' mhaTale gele. hA vAda athavA siddhAMta AcArya ASADhAMmuLe pasaralA mhaNUna kAhI lokAMcyA matAnusAra ASADha hyAce pravartaka Aheta. paraMtu tase pAhile tara hyA vAdAce pravartaka tyAMce ziSya hote. sAmucchedika vAda 'kauDinya' nAvAce eka AcArya hote. tyAMce ziSya azvamitra tyAMcyAjavaLa 'pUrvA'ce jJAna zikata hote. tyAta paryAyavAdAcA viSaya AlA. tyAta ase varNana Alele Ahe kI kSaNAkSaNAta paryAya badalatAta. azvamitrAlA he yogya vATale nAhI. tyAMnI ekAMta sAmucchedAlA svIkArale. samajAvUnahI jevhA tyAMnA samajale nAhI tevhA tyAMnA saMghAtUna bAhera kADhale. tyAMcA siddhAMta 'sAmuccheda' nAvAne oLakhalA gelA. dvaikriyAvAda 'dhanagupta' nAvAce AcArya hote. tyAMce ziSya gaMgamunI hote. te zaradaRtUta svataHcyA gurUlA vaMdana karaNyAsAThI jAta hote. rastyAta ullukA nAvAcI nadI hotI. tI pAra karata asatAnA DokyAvara sUryAcyA uSNatecA anubhava hota hotA ANi pAyAlA nadIcyA pANyAcI zItalatA pratIta hota hotI. gaMgamunIMnI vicAra kelA kI AgamAta sAMgitale Ahe kI ekAca veLI dona kriyecA anubhava hota nasato, paraMtu mI he pratyakSAta RIPADAISE Page #43 -------------------------------------------------------------------------- ________________ (32) pahAta Ahe kI ekAca veLI uSNatA ANi zItalatA doghAMcA anubhava yeta Ahe. te ApalyA gurUMjavaLa gele. gurUMnI tyAMnA vyavasthita samajAvUna sAMgitale kI vAstavika ekadA ekaca kriyA hote paraMtu manAcI gatI atyaMta sUkSma asalyAne dona kriyemadhye vegaLepaNa asUnahI tyAce ApalyAlA jJAna hoU zakata nAhI. gurUMcyA matAzI gaMgamunI sahamata jhAle nAhIta ANi te saMghAtUna vegaLe jhAle. tyAMnI dvaikriyAvAdAcA prasAra kelA. trirAzivAda (trairAzikavAda) 'zrIgupta' nAvAce AcArya hote te aMtaraMjikA nagarIcyA 'bhUtagRha' nAmaka caityAcyA nagarIta thAMbale hote. tyAMcA rohagupta nAvAcA ziSya tyAMnA vaMdana karaNyAsAThI jAta hotA. tethe poTTazAla nAvAcA eka saMnyAsI ApalI vidyA dAkhavUna lokAMnA Azcaryacakita karata hotA. to dusar2yAMnA carcesAThI AvhAne deta hotA. AcAryAMnI rohaguptAlA AjJA kelI kI, poTTazAla parivrAjakAce AvhAna svIkAra. AcAryAMnI tyAlA aneka vidyA zikavilyA. rAjasabheta poTTazAlAbarobara rohaguptAcA zAstrArtha jhAlA. poTTazAlAne jIva ANi ajIva dona rAzI sthApana kelyA. rohaguptAne tyAlA hAraviNyAsAThI jIva, ajIva ANi nirjIva azA tIna rAzI sthApalyA ANi poTTazAlAlA parAjita kele. naMtara te gurUjavaLa Ale. ghaDalelA vRttAMta sAMgitalA. gurUMnI sAMgitale kI tumhI tIna rAzIcI cukIcI sthApanA kelI Ahe. rAzI donaca Aheta. punhA rAjasabheta jA ANi hyA goSTIcA prativAda karA. rohagupta ApalyA goSTIvara aDUna basalA. gurUMcI AjJA mAnalI nAhI. rohaguptAce gurU zrIgupta rAjasabheta gele ANi sAMgitale. rohaguptAcI tIna rAzIMcI sthApanA cukIcI Ahe, tarI rohaguptAne svataHcA haTTa soDalA nAhI. tyAMnA saMghAtUna vegaLe kele. tyAMnI trairAzivAdAcA pracAra kelA. abaddhika vAda 'goSTAmAhila' nAvAce sAtave nihnava hote. 'AryarakSita' nAvAce tyAMce uttarAdhikArI durbalikA puNyamitra jhAle. ekadA te Apale ziSya viMdhyamunIMnA karmapravAdacA pATha deta hote. tyAta dona prakAracyA karmAMce varNana Alele Ahe te ase kI kAhI karma azI asatAta kI je olyA bhiMtIvara mAtI cikaTate tase cikaTUna jAtAta, saMzliSTa athavA ekarUpa hotAta. kAhI karma azI asatAta kI je sukalelyA bhiMtIvara mAtIpramANe kevaLa AtmyAlA sparza karUna virUna jAtAta, khAlI paDatAta, karma AtmyAne pRthak hotAta.... Page #44 -------------------------------------------------------------------------- ________________ (33) goSThAmA hilane he aikale. tyAMnI AcAryAMnA sAMgitale kI AtmA ANi karma jevhA ekarUpa hotAta, tevhA te kadhIca pRthak hota nAhIta, mhaNUna heca mAnaNe yogya Ahe kI karma AtmyAlA kevaLa sparza karatAta, tyAcyAbarobara ekarUpa hota nAhIta. arthAta tyAMcA AtmyAzI baMdha hota nAhI. AcAryAMnI tyAMnA donhI sthitIce rahasya samajAvUna sAMgitale, paNa goSThAmAhila ApalyA AgrahAvara dRDha rAhile. tyAMnA saMghAtUna vegaLe kele gele. tyAMnI abaddhikavAdAcA pracAra kelA. jamAli, rohagupta ANi goSThAmAhila punhA saMghAta Ale nAhIta paNa bAkIce nihnava prAyazcitta karUna jaina saMghAta sAmIla jhAle. je jaina saMghAta sAmIla jhAle nAhIta tyAMce Astitva jaina saMghAta koThehI ullekhita nAhI. tyAMcI koNatIhI paraMparA pracalita nAhI. 13 jaina saMghAta punhA Ale tyAMnA kazAprakAre samajAvale gele, koNI samajAvale i. sagaLe varNana uttarAdhyayana sUtrAcyA vivecanAta prApta hote. 14 12. vartamAna avasarpiNI kALAtIla covIsa tIrthaMkara bhAratavarSa adhyAtmyAcI janmabhUmI Ahe. covIsa tIrthaMkarAMnI hyA adhAtma pradhAna bhUmIvara janma ghetalelA Ahe. jaina paraMpareta tIrthaMkarAMce sthAna atizaya mahattvAce Ahe. 'namaskAra' mahAmaMtrAta siddha guNAMnI moThe asatAnAsuddhA prathama 'arihaMta' tIrthaMkarAMnA namaskAra kelelA Ahe. tIrthaMkara sUryApramANe tejasvI asatAta. te ApalyA jJAnAne vizvAcyA AtmyAlA prakAzita karatAta. te mAnavatece zreSTha saMsthApaka Aheta. te sAkSAt jJAte, dRSTe, Atmanirbhara Aheta. te kevalajJAna va kevaladarzana prApta jhAlyAvaraca janatelA upadeza detAta. RSabhadeva vartamAna avasarpiNI kALAta hyA pavitra bhUmIvara pahile tIrthaMkara RSabhadeva jhAle. jaina saMskRtI yAMnA hyA avasarpiNI kALAtIla prathama rAjA, prathama sAdhU, prathama jina - kevalI ANi prathama dharmacakravartI mAnate. 15 te nAbhirAja kulakara ANi marudevI mahArANIce putra hote. tyAMnA zaMbhara putra ANi brAhmI va suMdarI azA dona kanyA hotyA. tyAMnI ApalI moThI mulagI brAhmIlA lipI jJAnAcI zikSA dilI, mhaNUnaca brAhmI lipIlA prAcIna lipI mAnale Ahe. dusarI kanyA-suMdarI hilA gaNita vidyece jJAna dile. mulagA bharata yAlA sthApatya kalA ANi bAhubalIlA citrakarma ityAdI zikavale. rAjasiMhAsanAvara basalyAnaMtara tyAMnI gaNAMcI Page #45 -------------------------------------------------------------------------- ________________ (34) sthApanA kelI. striyAMnA causaSTha kalA ANi puruSAMcyA bahAttara kalAMce pratipAdana kele.16 vaidika sAhityAtahI bhagavAna RSabhadevAMcA ullekha miLato vagvedAmadhye tyAMnA yaddhAta ajaya, mahAparAkramI mhaNUna saMbodhile Ahe. tyAMnA iMdrAne ratha ANi yuddhasAmragI bheTasvarUpa dilI hotI.17 haThayogAmadhye haThayoga vidyece upadeSTAcyA rUpAta AdinAtha prabhUlA namaskAra kelelA Ahe.18 bauddhAMcyA dhammapadAta RSabha ANi mahAvIra hI donhI nAve ekAcaveLI AlyAne ase pratIta hote kI he nAva jaina paraMparecyA prathama ANi aMtima tIrthaMkarAMcA sAMketika rUpAta yethe nAmanirdeza karata Ahe.19 bhagavAna RSabhadeva saMskRtIcyA nirmitIce sUtradhAra hote. tyAMcyA pUrvI yugalika jIvana hote, bhogamUlaka dRSTIcI pradhAnatA hotI, kalpavRkSAcyA AdhArAvara jIvana cAlata hote. hyAMnI karma ANi kartavyAcI suSupta bhAvanA jAgRta kelI. sAmAjika cetanA ANi lokadAyitvAcyA bhAvanecA udbhava kelA. bhogamUlaka saMskRtIcyA ThikANI karmamUlaka saMskRtIcI sthApanA kelI. vRkSavelIvara avalaMbUna rAhaNAr2yA lokAMnA zetI karaNe zikavile. jaDa azA saMskRtIlA karmAcI cetanA dilI. kauTuMbika jIvanAcA pAyA majabUta kelA. vivAhaprathecA prAraMbha kelA. kalA kauzalya ANi udyogadhaMdyAcI vyavasthA karUna niSkriya jIvanAlA sakriya va sakSama banavale. mhaNUnaca vedAmadhyesuddhA tyAMcyA guNagauravAce gAyana kelele Ahe. vedAta tyAMnA mAnava saMskRtIcyA uddhArakAcyA rUpAta pUjya mAnale Ahe. prAcIna vaidikaRSI tyAMcyA mahAna upakArAlA visarale nAhIta. tyAMnI mokaLyA manAne RSabhadevAMcI stutI kelI Ahe. 'anarvANaM vRSabhaM mandrAjihva bRhaspatiM vardhayA navyamarke'20 arthAta - mitabhASI, jJAnI, stutya, RSabhAlA pUjAsAdhaka maMtrAdvAre vRddhiMgata karA, sanmAnita karA. - bhagavAna RSabhadevAMnA ApalyA sarvatomukhI pratibhAsaMpannatene ANi alaukika vyaktimatvAmuLe sarva kSetrAta Adara ANi sanmAna prApta jhAlA. pUrvAyuSyAta ApalyA saMsArI kartavyAtUna nivRtta hoUna tyAMnI dIkSA ghetalI. tyAMcyAbarobara cAra hajAra vyaktIMnI suddhA dIkSA ghetalI. te janakalyANAsAThI ANi jIvAMcyA rakSaNAsAThI padayAtrA karata Page #46 -------------------------------------------------------------------------- ________________ (35) hote tyAMnI nirgrantha-nirgranthINI, zramaNa-zramaNIlA pAca mahAvrata ANi tyAMcyA bhAvanecA upadeza dilA.21 bhagavAna RSabhadevAMcyA naMtara tevIsa tIrthaMkAra jhAle jyAcyAta 1) ajitanAtha 2) saMbhavanAtha 3) abhinaMdana 4) sumatinAtha 5) padmaprabhU 6) supArzvanAtha 7) caMdraprabhU 8) suvidhinAtha 9) zItalanAtha 10) zreyAMsanAtha 11) vAsupujya 12) vimalanAtha 13) anaMtanAtha 14) dharmanAtha 15) zAMtinAtha 16) kunthunAtha 17) arahanAtha 18) mallinAtha 19) munisuvrata 20) naminAtha 21) ariSTanemI 22) pArzvanAtha 23) mahAvIrasvAmI Aheta. jyAMnI nirgrantha pravacanAcI athavA jaina dharmAcI ApalyA ApalyA kALAta dezanA dilI - upadeza dilA. tyAce varNana niranirALyA graMthAta prApta hote. vistArabhayAne ithe te dilele nAhI. ithe mAtra bhagavAna RSabhadeva, je vartamAna yugAce AdI dharmapravartaka hote. tyAMce thoDakyAta vivecana kele Ahe, ANi aMtima tIrthaMkara bhagavAna mahAvIra hote, jyAMcyAdvAre samundodhita dharma ANi saMpratiSThApita caturvidha dharmatIrtha AjahI vidyamAna Ahe. tyAMce saMkSipta varNana ithe kele jAIla. .. 13. 24 ve tIrthaMkara zramaNa bhagavAna mahAvIra vartamAna jaina saMpradAya zramaNa bhagavAna mahAvIrAMbarobara joDalelA Ahe. zramaNa bha. mahAvIrAMcyA vizeSatecA AgamasAhityAta aneka ThikANI ullekha jhAlelA Ahe. AgamAta tyAMnA svayaMsaMbuddha, puruSottama, puruSasiMha, puruSAMmadhye puMDarika, puruSAMmadhye gaMdhahastI, abhayaprada, cakSuprada ANi zaraNaprada ityAdI aneka upamAMnI alaMkRta kele Ahe.22 tyAMcyA saMghAta akarA gaNadhara ANi aneka pratibhAsaMpanna, tejasvI, manasvI yazasvI zramaNa hote. HARE mahAvIra kAlIna sAmAjika sthitI - bhagavAna mahAvIra jyA kALAta hoUna gele tyAkALAta saMskRtIcyA vizAla sAgarAmadhye vividha vicAradhArece saMmizraNa jhAle hote. saMskRtI kutsita ANi bibhatsa svarUpAcI jhAlI hotI. tyAMcyA aMta:karaNAtIla lokakalyANAcI bhAvanA vikRta jhAlI hotI. dharmAcyA nAvAvara karmakAMDa vADhale hote. yajJAcyA nAvAvara mUka pazuMcA baLI dilA jAtA hotA. varNAzramavyavasthA viskaLIta .. jhAlI hotI. striyAMnA nimna koTIce mAnale jAta hote. tyAMnA sAmAjika pratiSThecA kANatAca adhikAra navhatA. aparigraha ANi anekAMta bhAvanece sthAna parigraha ANi HESAMACHAR Page #47 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ic: svArthaparAyaNatene ghetale hote. tyAga, tapa, saMyamAcI bhAvanA kamI jhAlI hotI. bhoga ANi aizvarya yAMnAca sarvasva mAnale jAta hote. azAprakAre sAmAjika ANi sAMskRtika jIvanAce patana cahUbAjUMnI disata hote. azA paristhitIta mANUsakIlA jAgRta karaNe atyaMta Avazyakaca navhe tara anivArya jhAle hote. bhagavAna mahAvIrAMnA sAmAjika paristhitI samajalI. tyAMnI dIkSA ghetalI. naMtara bArA varSAparyaMta kaThora sAdhanA kelI ANi ajJAnAcyA dhora aMdhakArAta buDalelyA mAnavAMnA jJAnAdvAre Alaukita karaNyAsAThI 'jagA ANi jagU dyA' yAcI ghoSaNA kelI. ___ bhagavAna mahAvIrAMnI sarvAMnA saMdeza dilA kI sarva jIva jagaNyAcI icchA ThevatAta. maraNyAcI kuNAlAhI icchA nasate, yajJAcyA nAvAne cAlaNArI hiMsA ANi tyA hiMsene ghaDaNAre pApa janatelA dAkhavUna kharA yajJa AtmyAlA pavitra karaNyAta Ahe ANi AtmA pavitra karaNyAsAThI krodha, mAna, mAyA, lobha ityAdI kaSAyAMcA parityAga karaNe Avazyaka Ahe asA bodha tyAMnI dilA. sAMskRtika viSamatA ANi varNAzramAcA viskaLItapaNA dUra karaNyAsAThI tyAMnI sAMgitale kI janmAcyA AdhArAvara uccanIcatecA nirNaya hoU zakata nAhI, karmAneca vyaktIcI oLakha hote. hyAce udAharaNa detAnA tyAMnI harikezI cANDALa 23ANi sakaDAlaputra kuMbhakAra24 yAMsArakhyA AtmasAdhanA karaNAr2yAMcA ullekha kelA Ahe. nArI jAgaraNa - nArI jAtIcyA utthAnAsAThIsuddhA tyAMnI janatemadhye nArIcyA pratI AtmasanmAna ANi gauravAcI bhAvanA jAgRta kelI. nArI abalA nasUna sabalA Ahe. tI pratyeka kAmAta samartha ANi sakSama asalyAcI jANIva karUna dilI. nArIlA tyAMnI kevaLa dharmagraMtha vAcaNyAcA adhikAra prApta karUna dilA nAhI tara paramocca azA mokSAcyA adhikArI Aheta ase suddhA sAMgitale. sAdhvI caMdanabAlA hilA tyAMnI chattIsa hajAra zramaNIMce netRtva pradAna kele. bhagavAna mahAvIrAMnI strI ANi puruSAce AtmasAmarthya sArakheca Ahe ase dAkhavUna sAdhanecyA kSetrAta ucca sthAna prApta karaNAr2yA sAdhikecyA rUpAta nArIlA ucca sthAnI prastuta kele. itakeca nAhI tara strI hI patita puruSAlA premaLa upadezAne saMyama mArgAvara ANaNArI, saMyamAta dRDha karaNArI, preraka zaktIcyA rUpAta puruSAMpekSA suddhA zreSTha Ahe ase pratyakSa dAkhavUna dile. satI rAjimatine (rAjula) saMyamApAsUna vicalita jhAlelyA rathanemIlA udbodhita karUna AtmazaktIcA paricaya dilA, ANi saMyamAta Bhandkiawaastase mi Page #48 -------------------------------------------------------------------------- ________________ (37) SHellika tyAMnA sthira kele. tyAMnA tattvajJAnAce amRta pAjUna mokSa prAptIce nimitta banalI. anekAnta darzana - bhagavAna mahAvIrAMnI samanvaya ANi ekatecyA bhAvanelA prabaLa karaNyAsAThI anekAnta darzanAcA upadeza dilA. koNatyAhI goSTIlA athavA siddhAMtAlA ekAca dRSTikonAtUna na pAhaNe, anekAMtavAda hoya. bhagavAna mahAvIrAMnI sAMgitale kI, 'eka mIca satya Ahe asA vicAra karU nakA paNa mI je sAMgato te suddhA satya asela, dusare je sAMgatAta te suddhA satya asela. tyAmuLe zAMta cittAne vyaktIcyA dRSTikonAcA vicAra karA.' / Aja vizvAmadhye jI oDhAtANa ANi dvaMdva Ahe tI dRSTikona na samajalyAmuLe Ahe. jara bhagavAna mahAvIrAMcyA anekAnta siddhAMtAce saMpUrNa rASTrAne ANi vyaktivyaktIne ciMtana kele tara kalahAce mULaca naSTa hoIla. saMskRtIcyA rakSaNAsAThI ANi sudRDha banaviNyAsAThI jaina dharmAcI hI atyaMta mahattvapUrNa deNagI Ahe. sadAcArAcyA dRSTIne bha. mahAvIrAMnI zrAvakAMsAThI gRhastha dharma ANi zramaNAMsAThI munI dharmAcA upadeza dilA. pravRttI ANi nivRttIce sAmaMjasya sthApita kele. jJAna ANi kriyA, svAdhyAya ANi sAmAjika saMtulana mhaNUnaca Avazyaka mAnalele Ahe. jaina dharma ekAMta nivRttimUlaka nAhI, paraMtu pravRttImUlaka suddhA Ahe ase spaSTa kele. ___ bhagavAna mahAvIrAMnI saMpradAyavAda, jAtivAda, prAntIyavAda i. sagaLyA vAdAMnA bAdhita karUna "vasudhaiva kuTumbakam' azI rASTrabhAvanA ANi anekAta bhAvanecA udAratene ANi AdarAne svIkAra kelA. ___ pratyeka dharmAcyA vikAsAce ekhAde viziSTa kSetra asate paraMtu jaina dharmAcI azI koNatIhI kSetramaryAdA nAhI. to saMpUrNa vizvAta pasaralA Ahe. 'vizvacI mAjhe ghara' hI udAtta bhAvanA jaina dharmAcyA anekAMta siddhAMtAlA puSTI dete. mhaNUnaca jaina loka saMkhyene jarI kamI asale, tyAMnI dharmapracArAlA vizeSa mahattva dilele nasale tarI suddhA jaina mata AjahI bhAratAta jivaMta Ahe. hyAcyA aitihAsika tathyAcI vyAkhyA karatAnA zrImatI sTIvensanane 'da hArTa oNpha jainijma' madhye sAMgitale Ahe kI jainamatAce svarUpa ase hote kI jyAmuLe AvazyakatA paDalyAvara, ApalyA Avazyaka aMgAdvAre bhayaMkara sakaTAcyAveLI Apale rakSaNa karaNyAta te sakSama hote. jaina matAce anusaraNa karaNAr2yAMnI kadhIhI svataHlA tyAveLI pracalita asalelyA matApAsUna vegaLe Thevale nAhI. tyAMnI Page #49 -------------------------------------------------------------------------- ________________ (38) araswiree nehamI brAhmaNAMnA ApalyA kauTuMbika purohitAcyA sthAnI niyukta kele. janmAcyAveLI sarva saMskAra karaNAr2yA purohitAlA adhyakSa rUpAta tyAMnI svIkArale ANi zubhAzubha prasaMgAta suddhA purohitAkaDUnaca vidhI karaNyAsAThI sahakArya ghetale. pujA ityAdIMsAThI suddhA he dharmAdhyakSa rUpAta asata. itakeca nasUna tyAMnI ApalyA pramukha caritranAyakAMmadhye hiMda devatA rAma, kRSNa ityAdIMsAThI suddhA kAhI sthAna surakSita Thevale. jevhA saMpUrNa dezAvara atyAcArAce vAdaLa Ale tevhA jaina lokAMnA hiMdU dharmAne sahaja sthAna dile. hiMdU dharmAne jainAMce vizAla hRdayAne saharSa svAgata kele. asA ghaniSTa saMbaMdha asalyAne vijetyAlA, jainamata ANi hiMdudharmAta phArasA pharaka disUna yeta nAhI.25 bhASA ANi sahityAcyA dRSTIne suddhA jaina dharmAta samanvaya prakaTa hoto. jaina vidvAnAMnI ANi saMtAMnI prAkRta ANi saMskRta bhASelAca navhe tara sarva bhASAMcA svIkAra karUna tyAMnA ucita mAna dilA. bhagavAna mahAvIrAMnI IzvarAcyA rUpAlA ekAdhikAra kSetrAta na mAnatA sarva prANyAMcyA AtmyAmadhye paramAtmyAce svarUpa pAhile. tyAmuLe sarva jIva sAdhanApathAvara puDhe jAU zakatAta. sAdhanApathAcyA baMdhanAlA mahAvIrAMnI soDUna TAkale. mokSaprAptIcA adhikAra strI, puruSa, ucca-nIca, sarvAMnA samAna Ahe ANi to puruSArthAne prApta hoto asA saMdeza dilA. tyAMnI bhAgyAlA viziSTa sthAna na detA karmAcI pradhAnatA svIkAralI. bhagavAna mahAvIrAMnI saMsArAce svarUpa duHkhamaya dAkhavUna saMyama ANi vItarAgAvara bhara dilA. yAcA artha asA navhe kI tyAMnI jagAta nirAzAvAdAcI bhAvanA pasaravUna kalAprema kuMThita kele, tara saMsAra duHkhamaya Ahe ase dAkhaviNyAmAge hAca uddeza hotA kI jIvAtmyAne akhaMDa sukha ANi zAzvata AnaMdAcyA prAptIsAThI prayatnazIla banAve. jara kevaLa duHkhamaya saMsArAce svarUpa dAkhavUnaca thAMbale asate khar2yA sukhAcA mArga dAkhavilA nasatA tara AmhI yAlA nirAzAvAda mhaTale asate. paraMtu mahAvIrAMnI tara mAnavAlA mahAmAnava, AtmyAlA paramAtmA, jIvAlA ziva, narAlA nArAyaNa banaviNAr2yA zaktIlA prakaTa kele. 14. bhagavAna mahAvIrAMcA upadeza ANi zruta paraMparA bhagavAna mahAvIrAMnI bhavasAgarAtIla jIvAMcyA udbodhanArtha upadeza dilA. tyAta dhArmika tattva ANi AcArAMce vivecana kele. gaNadharAMnI tyAlA sUtrarUpAta saMkalita H MEnAhI Page #50 -------------------------------------------------------------------------- ________________ (39) kele je Aja ApalyAlA AgamAMcyA rUpAta upalabdha Ahe. sadyaHsthitIta bhagavAna mahAvIrAMcA upadezaca pramANabhUta mAnalA jAto. 'vizeSAvazyaka' bhASyAmadhye mahAvIrAMcyA dezane saMbaMdhI vizeSarUpAne carcA kelI Ahe. jinabhadragaNi kSamAzramaNa lihitAta kI, tapa, niyama ANi jJAnarUpI vRkSAvara ArUDha jhAlele anaMtajJAnasaMpanna kevalajJAnI, jIvAMnA bodha deNyAsAThI jJAnapuSpAcI vRSTI karatAta. tyAlA gaNadhara buddhIrUpI paTalAta grahaNa karatAta. tyAce pravacanAcyA rUpAta grathana karatAta. gaNadhara tIkSNa buddhiyukta asalyAne ANi bIja buddhI i. aizvaryasaMpanna asalyAne tIrthakarAMcyA vANIlA puSpavRSTIcyA rUpAta pUrNapaNe grahaNa karUna raMgIberaMgI puSpamALepramANe pravacanAcyA sUtra mALece guMphaNa karatAta. pasaralelyA phulAMnA grahaNa karaNe khUpa kaThINa Ahe. paraMtu guMphalelI mALa grahaNa karaNe sope asate te kArya gaNadhara sope karUna detAta.26 tIrthaMkara artharUpAta upadeza detAta mhaNUna arthAgama, gaNadhara tyAcyA AdhArAvara sUtrAcI racanA karatAta. mhaNUnaca sUtrAgama ANi hyA donhIMcyA saMmilita rUpAlA 'tadubhayAgama' mhaNatAta. azAprakAre AgamAce tIna bheda Aheta. gaNadhara zrutakevalI ANi AcAryAMnI hyA zrutaparaMparece khUpaca prayatnapUrvaka saMrakSaNa kele Ahe. javaLajavaLa dona hajAra pAcazepekSA suddhA jAsta varSAMpUrvI jijJAsU sAdhaka ApApalyA kALAtalyA zruta sAhityAlA ApalyA gurUcyA mukhAtUna aikUna Akalana karata hote. tyAMcyA kaMThastha pAThAMnA punhA punhA smaraNa karUna lakSAta Thevata hote. koThehI mAtrA, anusvAra, ityAdI nirarthakapaNe samAviSTa hoU naye athavA rAhUna jAU naye hyAcI pUrNapaNe dakSatA bALagata hote kAraNa tyAveLI AgamAcyA lekhanAcI paraMparA navhatI. sagaLe dhyAnAta ThevaNe Avazyaka mAnale jAta hote. zrutaparaMparA - zravaNAne je jJAna prApta jhAlele asate tyAlA 'zruta' mhaNatAta. azAprakAre zuddha rItIne saMcita zruta saMpattI gurU ApalyA ziSyAMnA, ziSya punhA ApalyA paraMparetIla ziSyAMnA pradAna karata hote. hI maukhika zruta paraMparA bhagavAna mahAvIrAMcyA nirvANAnaMtara javaLajavaLa hajAravarSAparyaMta cAlata rAhilI. 15. Agama saMkalanAcyA tIna vAcanA Agama saMkalanAcA prathama prayatna - bhagavAna mahAvIrAMcyA nirvANAcyA 160 varSAnaMtara caMdragupta mauryAMcyA kALAta magadha dezAmadhye bhayaMkara duSkALa paDalA, tyAmuLe Page #51 -------------------------------------------------------------------------- ________________ (40) jaina zramaNa ApalyA suvidhenusAra ikaDe tikaDe nighUna gele. hyA kAraNAne Agama zAstrAcI durdazA jhAlI. AgamajJAnAcI sAkhaLI viskaLIta hoU lAgalI. duSkALa saMpalyAvara A. sthUlabhadrAMnI pATalIputrAmadhye jaina zramaNAMce eka saMmelana bharavale. jyAcyAta viziSTa AcArya ANi bahuzruta munI ekatrita jhAle. akarA aMga zAstrAMce vyavasthita saMkalana kele gele. bArAvyA dRSTivAdAce jJAtA ekamAtra bhadrabAhu svAmI hote. te tyAveLI nepALamadhye mahAprANa dhyAnAcI sAdhanA karata hote. pUrvAMce jJAna prApta karaNyAsAThI jaina saMghAdvAre kityeka sAdhUMnA sthUlabhadrAbarobara nepALamadhye pAThavale gele. saMghAcyA vinaMtIlA mAnya karUna bhadrabAhUMnI bArAvyA aMgAcI vAcanA deNe svIkArale. munI sthUlabhadrAMnI dahA pUrvAparyaMta arthasahita vAcanA ghetalI.. akarAvyA pUrvAcI vAcanA cAlalelI asatAnA sthUlabhadra munIMnI siMhAce rUpa ghetale ANi ApalyA sAdhvI bhaginIlA camatkAra dAkhavale. bhadrabAhU svAmIMnA jevhA he mAhIta paDale tevhA tyAMnI puDhe vAcanA deNe baMda kele. paraMtu saMgha ANi sthUlabhadra munIMcyA atyaMta AgrahAne ANi punhA punhA vinavaNI kelyAvara bhadrabAhUMnI mULa rUpAta zevaTacyA cAra pUrvAMcI vAcanA dilI. 27 sArAMza hA Ahe kI prathama vAcanecyAveLI cAra pUrva bagaLatA bArA aMga zramaNa saMghAcyA hAtI lAgale kAraNa sthUlabhadra jarI sUtrarUpAta caudA pUrvAce jJAtA hote paraMtu tyAMnA cAra pUrvAMcI vAcanA dusar2yAMnA deNyAcI AjJA navhatI. mhaNUna sthUlabhadra pAThAcyA dRSTIne aMtima zruta kevalI hota, arthAcyA dRSTIne aMtima zrutakevalI bhadrabAhUca hote. pATalIputrAcyA saMmelanAmadhye he Agama saMkalanAce kArya jhAle mhaNUna hyAlA "pATalIputra vAcanA" mhaTale jAte. uttarottara pUrvAcyA vizeSa pAThakAMcA -hAsa hoU lAgalA. grahaNa karaNe, manana karaNe ANi anuprekSA karaNe hyAcyA abhAvAne sUtrAce jJAna lupta hoU lAgale. lupta hoNyAcA hA krama puDhe vADhataca gelA. Agama saMkalanAcA dusarA prayatna vIra nirvANa 827 te 840 madhye AgamAlA suvyavasthita karaNyAsAThI eka prayatna jhAlA. Arya skaMdilacyA netRtvAmadhye mathuremadhye dusare saMmelana jhAle. hyAkALAta suddhA pahilyAsArakhA bhISaNa duSkALa paDalyAne AgamAcI phAra kSatI jhAlI. yA saMmelanAmadhye jyAne je smRtIta hote tyAcyA AdhArAvara kAlika zrutAcyArUpAta saMkalana kele. he kArya mathureta jhAle mhaNUna yAlA 'mAthurI vAcanA' SAT 212 AP ZAPAD - Page #52 -------------------------------------------------------------------------- ________________ mhaTale Ahe. - javaLa javaLa hyAcaveLI saurASTrAcyA aMtargata vallabhImadhye nAgArjuna sUrIMcyA netRtvAtasuddhA zramaNAMce Agama saMkalanAcyA hetUne saMmelana jhAle. asA prazna upasthita hoto kI ekAcaveLI dona saMmelane kA jhAlI ? hyAce kAraNa he asAve kI jaina sAdhU saMparNa bhAratAta pasarale hote. sagaLyAMce mathureparyaMta pohacaNe zakya nasela kAraNa jaina sAdhU pAdacArI asatAta. mhaNUna vallabhImadhye suddhA vAcanA jhAlI asela ase vATate. hyA saMmelanAta jyA sUtrAce vismaraNa jhAle hote tyAce uddharaNa kele gele. vismRta sthAnI pUrva saMdarbhAnusAra vAcanA dilI gelI. hyAce netRtva nAgArjunAMnI kele mhaNUna hyA vAcanelA "nAgArjuniya vAcanA' suddhA mhaNatAta. ___uparokta vAcanelA javaLajavaLa diDaze varSAMpekSA jAsta kALa vyatIta jhAlA hotA. tyAveLI vallabhImadhye devardhigaNi kSamAzramaNacyA netRtvAta saMmelana bolAvale gele. zramaNasaMgha ekatrita jhAlA. Agama saMkalanAcA aMtima prayatna lipIbaddhatA - hyA aMtima vAcanemadhye bahuzrutajJa zramaNAMnI ase ciMtana kele kI AtA lokAMcI smaraNazaktI itakI cAMgalI rAhilI nAhI mhaNana Agama kaMThastha ThevaNe kaThINa Ahe. tyAmaLe vizAla jJAna sAgarAlA smRtIta ThevaNe kaThINaca vATata Ahe. AgamAMcA tyAmuLe lopa hota Ahe. mahAvIra nirvANAMcyA hajAra varSAMparyaMta AgamajJAna zrutI paraMparecyA AdhArAne hote paraMtu tyAnaMtara smRtI durbalatA, guruparaMparecA viccheda, anAvRSTicA prabhAva ityAdI aneka kAraNAmuLe Agama jJAnamahAsAgarAce jala kamI jhAle. zrutajJAna nidhIcyA saMrakSaNAsAThI mahAnazrutajJAnI 'devarghigaNi kSamA' zramaNAMcyA adyakSatemadhye zramaNasaMgha ekatrita jhAlA. pUrvIcyA donhI vAcanAMcyA AdhArAne AgamAce saMkalana karUna tyAta vegaLepaNA mhaNaje pAThAMtara ANi vAcanAbheda hote tyAMnA vyavasthita karUna donhI vAcanAMcyA siddhAMtAcA paraspara samanvaya kelA gelA. pAThabheda miTavUna ekarUpa karaNyAcA ATokAya prayatna kelA gelA. je mahattvapUrNa hote te pAThAMtarAcyA rUpAta TIkA, cUrNimadhye saMgrahita kele. prakIrNaka graMtha je kevala ekA vAcanetaca hote te tasecyA tase pramANa mAnale gele mhaNUnaca mULa ANi TikAMmadhye ApalyAlA 'vAyaNaMtare puNa' athavA 'nAgArjunIyAstu paThanti'28 asA ullekha miLato. azAprakAre hyA saMmelanAta AgamajJAna surakSita ANi saMgrahita karaNyAsAThI Page #53 -------------------------------------------------------------------------- ________________ (42) sarva saMmatIne Agama lipIbaddha kele gele. he kArya 'vIra nirvANa' saM. 980 madhye jhAle (vAcanAntarAnusAra vi. saM. 993 madhye jhAle.) jinavANIlA graMthabaddha karaNyAce he aitihAsika kArya vAstavika AjacyA samagra jJAnapipAsU janatesAThI eka avarNanIya upakAra Ahe. AtmajJAnAcI prAcIna jJAnadhArA pravAhita ThevaNyAcA hA upakrama vallabhIcyA prAcIna nagarIta saMpanna jhAlA. 16. AgamAce anuyogAmadhye vibhAjana AcArya AryarakSitasUrIMnI aMga, upAMga, cheda, mUla i. AgamAMce viSaya vizleSaNAcyA dRSTIne 1) caraNakaraNAnuyoga 2) dharmakathAnuyoga 3) gaNitAnuyoga 4) dravyAnuyoga yA rUpAta cAra vibhAga kele Ahe. anuyoga mhaNaje arthAbarobara sUtrAcI jI anukUla yojanA kelI jAte tI athavA sUtrAcA ApalyA abhidheyAta jo vyApAra hoto tyAlA anuyoga mhaNatAta. ' 29 1) caraNakaraNAnuyoga - yAmadhye AtmavikAsAce mULa guNa, AcAravrata, jJAna, darzana, cAritrya, tapa, saMyama, sevA (vaiyAvacca ), brahmacarya, kaSAya nigraha ityAdI ANi uttaraguNa piNDavizuddhI, samitI, guptI, bhAvanA, pratimA, abhigraha, iMdriyanigraha, pratilekhanA ityAdIce vivecana Ahe. caraNakaraNAnuyogAcyA aMtargata AcArAMga ANi praznavyAkaraNa hI dona aMgasUtre, dazavaikAlika he eka mULa sUtra, nizItha, vyavahAra, bRhatkalpa ANi dazAzrutaskaMdha hI cAra cheda sUtre ANi Avazyaka sUtra azA ekUNa ATha sUtrAMcA samAveza hoto. 708 2) dharmakathAnuyoga yAta kathA AkhyAna, upAkhyAnAMdvAre dhArmika siddhAMtAce vivecana kele Ahe. taseca dayA, dAna, kSamA, Arjava, mArdava i. dharmAMcyA aMgAce vivecana Ahe. jJAtA dharmakathA, upAsakadazA, antakRtadazA, anuttaraupapAtika dazA ANi vipAka hI pAca aMgasUtre, aupapAtika rAjapraznIya, niriyAvalIkA, kalpAvataMsikA, puSpikA, puSpacUlikA ANi vRSNIdazA hI sAta upAMgasUtre, uttarAdhyayana he eka mULa sUtra azAprakAre ekUNa terA sUtrAMcA hyAta samAveza hoto. 3) gaNitAnuyoga - yAmadhye bhUgola, khagola ityAdI viSayAMcA ANi Page #54 -------------------------------------------------------------------------- ________________ RE grahAMcyA gatIcyA gaNitI paddhatIne vivecana Ahe. jambadvIpa-prajJapti, caMdraprajJapti ANi sUryaprajJapti hyA tIna upAMgasUtrAcA hyAcyA aMtargata samAveza hoto. 4) dravyAnuyoga - yAmadhye jIva, ajIva i. sahA dravye, naU tattve, yAMce vistRta ANi sUkSma vivecana Ahe. yAcyA aMtargata sUtrakRtAMga, sthAnAMga, samavAyAMga vyAkhyA prajJapti hI cAra aMgasUtre, jIvAjIvAbhigama, prajJApanA hI dona upAMga sUtre ANi naMdIsUtra va anuyogadvAra hI dona mULa sUtre azA ekUNa ATha sUtre yetAta. - he uparokta vargikaraNa viSaya sAdRzyAcyA dRSTIne kelele Ahe. paraMtu nizcita rUpAne he sAMgatA yeNAra nAhI kI anya AgamAta itara anuyogAce varNana nAhI. udA. uttarAdhyayana sUtrAta dharmakathebarobara dArzanika tathyAce suddhA vivecana Ahe. bhagavatI sUtra tara aneka viSayAMcA mahAsAgaraca Ahe. AcArAMga yAmadhye suddhA vegavegaLyA viSayAMcI carcA Ahe. arthAta kAhI AgamAMnA soDUna anya AgamAta cArahI anuyogAMce saMmizraNa disUna yete. yethe je vargIkaraNa kele Ahe te sthUladRSTIne kelele Ahe. he kArya Agama vyavasthelA saraLa banaviNyAsAThI AryarakSita yAcyAkaDUna vIra nirvANa saM 592 vi. saM. 122 cyA javaLapAsa saMpanna jhAle. 17. AgamAMce mahattva prAcIna bhAratIya sAhityAta Agama sAhityAce eka viziSTa ANi gauravapUrNa sthAna Ahe. Agama kevaLa akSararUpI dehAneca vizAla ANi vyApaka nAhIta tara jJAna ANi vijJAnAce, nyAya ANi nItIce, AcAra ANi vicArAce dharma ANi darzanAMce adhyAtma ANi anubhavAMce anupama ANi akSaya koza Ahe. jara ApaNa bhAratIya ciMtanAtUna kAhI kSaNAsAThI jarI jaina Agama sAhityAlA vegaLe karaNyAcI kalpanA kelI tarI bhAratIya sAhityAcI jI AdhyAtmika garimA ANi divya jJAnAcI jI ujjvalatA, nirmalatA Ahe tI nisteja vATU lAgela ANi ase vATU lAgela kI ApaNa phAra moThyA jJAnakoSApAsUna vaMcita jhAlo Ahota. - vaidika paraMpareta je sthAna vedAce Ahe, bauddha paraMpareta je sthAna tripiTakAce Ahe. IsAI dharmAta je sthAna bAyabalace Ahe, IslAma dharmAta je sthAna kurANAce Ahe, pArasI dharmAta je sthAna avestAce Ahe teca sthAna jaina paraMpareta Agama sAhityAce Page #55 -------------------------------------------------------------------------- ________________ (44) Ahe. AgamAmadhye varNita viSaya - jaina Agama sAhityAta jaina zramaNAce AcAra vicAra, vrata-saMyama, tapa-tyAga gamana-Agamana, upavAsa, prAyazcitta, jIvAjIva ityAdI navatattva, karma, punarjanma, AtmA saMsAra, mokSa i. viSayAce varNana Ahe taseca lokakathA. dharmopadezAcI paddhatI, tatkAlina rAje-mahArAje ityAdIMce vivecana prApta hote. tIrthaMkarAMcA janma, dIkSA i. paMcakalyANAtmaka tyAMcI kaThora sAdhanA, saMtajIvana tyAMce mULa upadeza, tyAMcI vihAracaryA, ziSyaparaMparA, AgAra dharma, anagAra dharma, AryakSetrAcI sImA, anya tArkika va tyAMcI matamatAMtare ityAdI saMbaMdha mAhitI prApta FANARTbibalibusiness hote. _ vAstuzAstra, jyotiSavidyA, bhUgola-khagola, saMgIta, nATya, vegavegaLyA kalA, prANIvijJAna, vanaspatIvijJAna i. aneka viSayAMce AgamAta vistRta vizleSaNa kelele Ahe. hyA sarva viSayAMcyA adhyayanAne tatkAlina sAmAjika, dhArmika, Arthika, rAjanaitika paristhitIvara prakAza paDato. zikSaNakSetrAta adhyApaka ANi vidyArthI, vinita-avinita ziSya, vidyArthI jIvana, lipI, ritIrivAja, dhArmikavyavasthA, laukika devIdevatA ityAdIMce varNana suddhA kelele Ahe. zetakarI, gADIvAna, majUra, vyApArI, rAjA, rAjakIya adhikArI ityAdIMcA suddhA prasaMgAnusAra ullekha prApta hoto. hyAvarUna hajAro varSAMpUrvIcyA bhAratIya samAja ANi prAcIna itihAsa samajaNyAsAThI Agama phAraca mahattvapUrNa Aheta. 18. jaina AgamasAhityAce dona vibhAga jaina AgamasAhityAce dona bhAga kele jAU zakatAta. 1) mahAvIrAMcyA pUrvIce sAhitya 2) mahAvIrAMcyA naMtarace sAhitya mahAvIrAMcyA pUrvIce sAhitya Aja upalabdha nAhI paraMtu tyAce pramANa prApta hAta. kAraNa mahAvIrAMcyA pUrvIsuddhA tIrthaMkara jhAle Aheta ANi tyAMcyA vicArAMnI suddhA ApaNa jANato. mahAvIrAMcyA pUrvI sAhitya nirmANa jhAle mhaNUnaca tara 'pUrva' yA nAvAne saMbodhita jhAle ANi tyAcA samAveza 'dRSTivAda' nAvAcyA bArAvyA aMgasUtrAta jhAlA. pUrva caudA hote.30 Page #56 -------------------------------------------------------------------------- ________________ (45) Ritice mahAvIrAMcyA naMtarace sAhitya - jyAta mahAvIrAMce pravacana athavA siddhAMta prastata kele Aheta he mahAvIrAMcyA naMtarace sAhitya hoya. mahAvIrAMnI ApalyA dhArmika va dArzanika siddhAMtAce saMkalana kele nAhI kI tyAlA sAhityikarUpa dile nAhI paraMtu tyAMcyA pramukha ziSyAMnI taseca anya AcAryAMnI tyAMcyA upadezAce saMkalana karUna tyAlA sAhityika rUpa dile ANi tyA AdhArAvaraca tyA sAhityAlA dona bhAgAMmadhye vibhAgale gele. 1) aMga praviSTa - jyAcI racanA (saMkalana) gaNadhara mhaNaje mahAvIrAMcyA pramukha ziSyAMnI kelI. 2) aMga bAhya - jyAcI racanA AcAryAMnI kelI. Agama zabda 'A' upasarga ANi 'gam' dhAtUne nirmita Ahe. 'A' upasargAcA artha 'samaMtAta' mhaNaje pUrNa ANi 'gam' dhAtUcA arthagatI prAptI Ahe. vastutatvAce pUrNapaNe jJAna hote te Agama Ahe.31 ___ jaina Agama sAhityAce aMga, upAMga, mULa, cheda prakIrNaka ityAdI vibhinna bhAga Aheta. jyAta jaina vicAradhArA dArzanika, dhArmika, naitika i. bhinna rUpAta pravAhIta hote. jainAcAra saMpUrNa jaina sAhityAta pallavita ANi puSpita hotAta. paraMtu mULa srota aMgasUtra Ahe, tyAce saMkSipta vivecana puDhe kele jAta Ahe. 19. Agama aMgAMce saMkSipta vizleSaNa AcArAMga sUtra - AcArAMga sUtrAce aMgasAhityAta agrasthAna Ahe. kAraNa AdhyAtmika sAdhanA ANi saMgha-vyavasthesAThI AcAra-vyavasthecI atyaMta AvazyakatA Ahe. AcArAMgAmadhye zramaNa jIvanAcyA sAdhanece mArmika vivecana Ahe. AcArAMganiryuktImadhye AcArya bhadrabAhUMnI spaSTa sAMgitale Ahe kI, "muktIce nirvyAdha sukha prApta karaNyAce mULa AcArAtaca Ahe, aMgazAstrAce sAra, tattva AcArAmadhyeca Ahe.32 mokSAce pratyakSa kAraNa asalyAne AcAra saMpUrNa AgamAMcI AdhArazilA Ahe. AcArAMga sUtrAcyA prathama zrutaskaMdhAta naU ANi dvitIya zrutaskaMdhAta soLA adhyAya Aheta. - AcArAMga cUrNI ANi vRttImadhye sAMgitalele Ahe kI, "bhUtakALAta je tAthakara hoUna gele tyA sarvAMnI sarvaprathama AcArAMga sUtrAcAca upadeza dilA. vartamAnakALAta je tIrthaMkara 'mahAvideha' kSetrAta Aheta te suddhA sarvajaNa prathama Page #57 -------------------------------------------------------------------------- ________________ (46) AcArAMgAcAca upadeza detAta. ANi bhaviSyakALAta je tIrthaMkara hotIla te sarvaprathama AcArAMgAcAca upadeza detIla. tyAnaMtara dusar2yA aMgAcA upadeza dilA jAto gaNadhara 33 hyA kramAnusAraca dvAdazAMgIce guMphaNa karatAta. AcArAMgAcyA mahAnatece mukhya kAraNa he suddhA Ahe kI hA sarvAta prAcIna graMtha Ahe. jarmanIce DaoN. harmana jekobI yAMnI ApalyA jIvanAcA adhika kALa prAkRtabhASA, jainAgama ANi sAhityAcyA gahana adhyayana yAmadhyeca ghAlavilA. tyAMnI ase lihile Ahe kI, AcArAMga sUtrAta prAkRtacA jo prayoga miLato to prAcInatama prAkRtace rUpa Ahe. AcArAMga sUtrAlA tyAMnI phAra mahattvapUrNa mAnale Ahe. AcArAMgAmadhye asalele mahAvIrAMcyA jIvanAce ANi tapAce varNana itihAsakArAMsAThI khUpaca upayogI ANi prAmANika ase siddha jhAlele Ahe. hyAcyA AdhArAvara AjacyA yugAta jaina dharma ANi mahAvIrAMcI aitihAsikatA va prAmANikatA pratiSThita jhAlI Ahe. AcArAMgasUtrAce gUDha rahasya spaSTa karaNyAsAThI veLoveLI vyAkhyA karaNAre sAhitya nirmANa jhAlele Ahe. tyA vyAkhyA sAhityAlA pAca bhAgAta vibhakta kele Ahe- 1) niryukti 2) bhASya 3) cUrNI 4) saMskRtaTIkA 5) lokabhASeta lihilele vyAkhyAsAhitya. darzana adhyAtma va AcArAcI tripuTI mhaNaje AcArAMga sUtra mhaNUnaca Agama graMthAta sarvaprathama sthAna bhUSavita Ahe. sUtrakRtAMga sUtra - he dvitIya aMgazAstra Ahe. hyAce dona zrutaskaMdha Aheta. pahilyA zrutaskaMdhAta soLA va dusar2yA zrutaskaMdhAta sAta adhyayane Aheta. dArzanika sAhityAcyA aitihAsika dRSTIne hyAMce sthAna AcArAMgApekSAhI mahattvAce Ahe. hyAta mahAvIrakAlIna matamatAMtarAce varNana Ahe. sUtrakRtAMga sUtrAta jyA matAMcA ullekha kelele Ahe tyAcA saMbaMdha AcAra ANi tattvavAda mhaNaje darzanazAstrAbarobara Ahe. hyA matAMce varNana viziSTa paddhatIne kelele Ahe. jyAta pUrva pakSAce mata mAMDUna naMtara tyAce khaMDana kele Ahe. bauddha paraMparecyA abhidhamma piTakAcI racanAzailI azA prakAracI Ahe. Adda navInaca dIkSA ghetalelyA zramaNAMnA saMyamAta sthira ThevaNyAsAThI, tyAMcA AcArapakSa zuddha karaNyAsAThI hyA aMgazAstrAta jaina siddhAMtAce vistRta varNana kelele Ahe. prAcIna bauddhika vicAra-darzana, jaina-ajaina darzana samajaNyAcyA dRSTIne suddhA he Agama Page #58 -------------------------------------------------------------------------- ________________ (47) mahattvapUrNa Ahe. hyA AgamAta jIva, ajIva, loka, aloka, puNya, pApa, Agnava, saMvara, nirjarA, baMdha ANi mokSAce vistRta varNana Ahe. bhagavAna mahAvIrAMcyA pUrvIce ANi mahAvIra kAlIna bhAratIya pramukha dArzanika siddhAMtAcA vicAra jase paMcabhUtavAda ekAtmavAda, tadajIvatadazarIravAda, kSaNikavAda, akriyAvAda i. sAThI hA graMtha phAra upayogI Ahe. bhASecyA dRSTIne AcArAMgApramANe hyAtasuddhA ardhamAgadhI prAkRtacyA prAcIna rUpAcA prayoga kelelA Ahe. hyA AdhArAvara DaoN. harmana jekobI ityAdI vidvAnAMnI hyA AgamAlA prAcIna mAnale Ahe. sthAnAMga sUtra - Agama dvAdazAMgAmadhye hyAce tRtIya sthAna Ahe. 'sthAnAMga' zabda 'sthAna' ANi 'aMga' hyA dona zabdAMcyA saMyogAne banalA Ahe. hyAta dahA sthAna Aheta. ithe 'sthAna' yA zabdAcA artha 'adhyayana' asA Ahe. hyA AgamAta saMkhyecyA kramAne padArtha ANi tattvAMcA ullekha Ahe upadeza athavA siddhAMtAce vivecana nAhI. / pratyeka sthAnAcA AdhAra tethe ullekhilelyA viSayAMcI saMkhyA Ahe. jase saMsArAta je padArtha athavA tattva Aheta te pahilyA sthAnAvara Aheta. taseca dona, tIna, cAra ase dahAparyaMta varNana Ahe. dahA sthAnAmadhye ekUNa 783 sUtre Aheta. hyA sUtrAta eka zrutaskaMdha ANi dahA adhyayane Aheta. hyAcI racanA bauddhAMcyA 'aMguttaranikAya' sArakhI Ahe. padArthAce guNa, dravya, kSetra, kAla ANi paryAya ityAdIMcyA ullekha yAta miLato. tyAcapramANe parvata, nadI, samudra, sUrya, bhavana, vimAna, nidhI, puruSAMce prakAra, svara ityAdIMcA saMketa prApta hoto. AtmA, pudgalajJAna, naya-pramANa ityAdI dArzanika viSayAMnA suddhA hyAta samAviSTa kele Ahe. bhagavAna mahAvIrAMcyA zAsanakALAta jhAlelyA sAta vihnavAMcA ullekha suddhA hyAta samAviSTa Ahe. samavAyAMga sUtra - he caturtha aMgasUtra Ahe. sthAnAMgApramANeca samavAyAMga sUtrAcI koza zailI 'aMguttaranikAya' sArakhI Ahe. hyA AgamAta ekA sUtrAcA dusar2yA sUtrAzI saMbaMdha avazya asalA pAhije ase na samajatA saMkhyAMcyA dRSTIne jo viSaya samora AlA tyAce saMkalana kelele Ahe. samavAya zabdAcA artha 'saMgraha' asA Ahe. _ samavAyAMgAmadhye eka pAsUna zaMbhara paryaMtacI saMkhyA asalelyA padArthAMce varNana Ahe ANi puDhe koTI saMkhyAparyaMta suddhA padArthAMce varNana Ahe. sthAnAMgApekSA Page #59 -------------------------------------------------------------------------- ________________ (48) ASTRAat samavAyAMgAce varNana saMkSipta Ahe. sthAnAMgAmadhye ekA prakAracyA padArthAce varNana karaNyAsAThI aneka sUtre Aheta ANi samavAyAMgAmadhye ekA prakAracyA padArthAce varNana ekAca sUtrAta Ahe. hyAta jaMbUdvipa, ghAtakI khaMDa dvipa, puSkarArdhadvipa ANi parvatAMcA vistAra uMcI va prakAra ityAdIMce varNana Ahe. samavAyAMgAmadhye dravya, kSetra, kala, bhAva azA caturvidha dRSTIne varNana kelele Ahe. dravyAcyA dRSTIne - jIva, pudgala, dharma, adharma, AkAza ityAdIMce nirUpaNa Ahe. kSetrAcyA dRSTIne - loka, aloka, siddhazilA ityAdIMvara prakAza TAkalA Ahe. kALAcyA dRSTIne - samaya, avalikA, muhUrta ityAdIMpAsUna palyopama, sAgaropama utsarpiNI, avasarpiNI, pudgalaparAvartana taseca cAra gatIMcyA jIvAMcI sthitI ityAdIMce varNana Ahe. bhAvAcyA dRSTIne - varNa, gaMdha, rasa, sparza, saMsthAna i. ajIva bhAvAce varNana Ahe. vyAkhyAprajJapti (bhagavatI sUtra) - dvAdazAMgImadhye vyAkhyAjJaptice pAcave sthAna Ahe. prastuta aMga praznottara zailIta Ahe. praznakartA gaNadhara gautama ANi uttara deNAre svataH 'bhagavAna mahAvIra' Aheta. praznottara zailIta hyA sUtrAcI racanA asalyAne hyAce nAva 'vyAkhyAprajJapti' Ahe. hyAta eka zrutaskaMdha ANi dahA adhyayane Aheta. anya AgamagraMthAMpekSA prastuta Agama vizAla Ahe. viSayavastucyA dRSTIne suddhA hyAta vividhatA Ahe. hyA sUtrAta zramaNa bhagavAna mahAvIrAMcyA jIvanAce, tyAMce ziSya bhakta, gRhastha, upAsaka anya tIrthika ANi tyAMcyA mAnyatece vistRta varNana Ahe. taseca jaina siddhAMta, itihAsa, bhUgola, samAja ANi saMskRtI ityAdIMce atyaMta suMdara vizleSaNa Ahe. darzana, AcAra, loka, paraloka ityAdI sarva viSayAMcI carcA hyA AgamAta Ahe. kvacitaca asA viSaya asela kI jyAcI carcA hyAta nasela mhaNUnaca hyAlA 'jJAnAcA mahAsAgara' mhaTale Ahe. hyA aMgasUtrAcI eka vizeSatA azI Ahe kI hyA sUtrAcyA suruvAtIlA magalAcaraNa Ahe. hyAcyA atirikta anya koNatyAhI aMga kiMvA aMgabAhya graMthAta Page #60 -------------------------------------------------------------------------- ________________ (49) maMgalAcaraNAcA vizeSa pATha miLata nAhI zevaTI 'zruta' devAce suddhA smaraNa kelele Ahe. mahAmaMtra 'navakAra' sarva prathama hyA aMgasUtrAtaca lipIbaddha miLato. hyAcI racanA bauddha 'suttapiTakA' sArakhI Ahe. suttapiTakAmadhye suddhA mahAtmA buddhAMnA vicAralele prazna va tyAce uttara saMgrahita Ahe. 'gozAlaka' jo bhagavAna mahAvIrAMcA ziSya hotA. paraMtu naMtara to mahAvIrAMcyA siddhAMtAcA virodhI jhAlA tyAce vizeSa rUpAta varNana Ahe. bhagavAna mahAvIrAMkaDUna gozAlakAlA tejolezyecyA upadravApAsUna vAcavile jANe, tyAce bhagavaMtAMcyA saMghAtUna vegaLe hoNe, niyativAda siddhAMtAcA pracAra karaNe, bhagavAna mahAvIrAMvara tejolezI soDaNe, tejolezyA parata phirUna tyAcyA javaLaca jANe va tyAcAca mRtyU hoNe hyAce saMpUrNa varNana hyA AgamAcyA paMdharAvyA zatakAta Ahe. jJAtAdharmakathA hA dharmakathA pradhAna sahAvA aMgasUtra Ahe. hyAce dona zrutaskaMdha Aheta prathama zrutaskaMdhAmadhye 19 adhyayane Aheta ANi dusar2yA zrutaskaMdhAmadhye 10 varga Aheta. - pahilyA zrutaskaMdhAta dRSTAMtAcyA AdhAra ahiMsA, zraddhA, iMdriyavijaya ityAdI adhyAtmika tattvAce sopyA zailIta nirUpaNa kelele Ahe. dusar2yA zrutaskaMdhAta varNilelyA adhikAMza kumArIkA bhagavAna pArzvanAthAMcyA zAsanAmadhye dIkSA gheUna uttaraguNAMcI bhAvanA kelyAne devAMcyA rUpAta utpanna jhAlyA paraMtu tyAMcI vizeSatA hI Ahe kI devyAMcyA rUpAta suddhA tyAMce nAva tyAMcyA manuSyajanmAtIlaca hote. upAsakadazAMka sUtra - he Agama dvAdazAMgIce sAtave aMga sUtra Ahe. hyAta bhagavAna mahAvIra kAlina dahA upAsakAMce pavitra caritra Ahe. upAsaka zabda jaina gRhasthAMsAThI vAparalA jAto. 'dazA' zabda dahA saMkhyecA vAcaka Ahe. prastuta AgamAta dahA upAsaka ANi dahA adhyayane asalyAne prastuta AgamAce nAva upAsaka dazAMga Ahe. tyAta eka zrutaskaMdha Ahe. anya aMgasUtrAta zramaNa- zramaNicyA AcArAMce varNana Ahe. paraMtu prastuta AgamAta zrAvakadharmAce varNana Ahe. zramaNa, zramaNI zrAvaka, zrAvikA he tIrthAMce cAra staMbha Aheta. ekA dRSTIne zrAvaka-zrAvikAca, zramaNa zramaNicyA AstitvAce AdhAra Aheta. zrAvaka dharmAcA pAyA jitakA majabUta asela, satya, zIla, sadAcAra, nyAya nItIvara AdhAralelA asela Page #61 -------------------------------------------------------------------------- ________________ kAca zramaNa dharmAcA pAyA pratiSThita hoIla. tyA dRSTIne zrAvakAMsAThI he Agama mArgadarzana karaNAre asalyAne atyaMta mahattvapUrNa Ahe. hyAta zrAvakAne kelelyA tyAgAce, zrAvakavratAce, zrutagrahaNa, tapa, zIlavrata, aNuvrata, guNavrata, pratimA, upasarga, saMlekhanA, pATopagamana, devalokagamana, punhA manuSyalokAta uttama kuLAcI prAptI, samyakatva dharmAcI prAptI ANi aMtakriyA ityAdIMce varNana Alele Ahe. hyAcyA sahAvyA adhyayanAta kuMDakaulika zramaNopAsakAce varNana Ahe. tethe maMkhaliputra gozAlakAcI dharmaprajJapti ANi mahAvIrAMcyA dharmaprajJaptiMce varNana Ahe. kuMDakaulikAne doghAMcI tulanA karUna mahAvIrAMcyA dharmAlA svIkArale. sAtavyA adhyayanAta zakaDAlaputra kuMbhakArAce jIvanacaritra Ahe. to gozAlakAcA anuyAyI hotA naMtara gozAlakAcyA 'AjIvaka' saMpradAyAcA tyAga karUna mahAvIrAMcyA siddhAMtAlA svIkArale. bhagavatIsUtra va upAsakadazAMga sUtra hyA dona AgamAtaca gozAlakAcI carcA Ahe. tI, bhagavAna mahAvIra kAlina dhArmika sthitIcA abhyAsa karaNAr2yAMnA paThanIya Ahe. ___ aMtakRtadazAMga sUtra - he AThave aMgasUtra Ahe. 'aMtakRtadazA' zabdAcA artha 'aMta karaNAre' asA Ahe. jyAMnI janmamaraNAcA, aMta kelA ANi kevalajJAna prApta karUna, mokSAprApta kelA tyAMnA 'aMtakRta kevalI' mhaNatAta. ANi jyAcyAmadhye saMsArAcA aMta karaNAr2yA vyaktIMce varNana kelele Ahe te 'aMtakRtadazAMgasUtra' hoya. hyAta eka zrutaskaMdha, ATha varga ANi navvada adhyayane Aheta. hA saMpUrNa Agama bhautikatevara AdhyAtmika vijayAcA saMdeza deto. sarvatra tapa ANi dhyAna yAMceca varNana Ahe. hyAta jyA kathA Aheta tyA javaLa javaLa sArakhyAca zailIta Aheta. pratyeka kathecyA kAhI bhAgAMce varNana karUna rAhilelA sarva bhAga pUrvavata mhaNaje pUrvI pramANeca gheNyAcA saMketa kelelA Ahe. anuttaropapAtika dazAsUtra - prastuta Agama dvAdazAMgIce navave aMgasUtra Ahe. hyA AgamAta eka zrutaskaMdha ANi tIna varga Aheta. hyA AgamAta azA sAdhakAMce varNana Ahe jyAMnI anuttara vimAnAta janma ghetalA ANi naMtara manuSyajanma gheUna mokSa prApta kelA. nctikariARE u bhagavAna mahAvIrakAlIna ugra tapasvIMce hyAta varNana Ahe. te sarva tapasvI Page #62 -------------------------------------------------------------------------- ________________ (51) tapasyA karUna anuttara vimAnAta utpanna jhAle. tapasvIMcyA jIvanAbarobaraca mahAvIrakAlIna sAmAjika va sAMskRtika paristhitIcesuddhA darzana hyAta asalyAne he aMgasUtra mahattvAce Ahe. praznavyAkaraNa sUtra - he dahAve aMgasUtra Ahe. hyAta dona zrutaskaMdha Aheta. pahile zrutaskaMdha 'AzravadvAra' ANi dusare zrutaskaMdha 'saMvaradvAra' Ahe. donhI zrutaskaMdhAta pAca-pAca adhyayane Aheta. hiMsA, asatya, adatta, abrahmacarya ANi parigraha he pAca AzravadvAra Aheta, jyAmuLe AtmyAta azubha karmAMce Agamana hota rAhate. hyAce pahilyA zrutaskaMdhAta vistRta varNana Ahe. ___ ahiMsA, satya, acaurya, brahmacarya ANi aparigraha yAMcyAdvAre AzravAcA nirodha hoto. he saMvararUpa Aheta. yAMce dusar2yA zrutaskaMdhAta vistArAne vivecana kelele Ahe. praznavyAkaraNAsaMbaMdhI eka prazna Ahe. sthAnAMga sUtrAcyA dahAvyA adhyayanAta jethe dahA saMkhyAtmaka padArthAMce vivecana Ahe tethe praznavyAkaraNAcyA dahA adhyayanAMcA ullekha AlelA Ahe - 1) upamA, 2) saMkhyA 3) RSIbhASita 4) AcAryabhASita 5) mahAvIra bhASita 6) kSaumaka prazna 7) komala prazna 8) Adarzaprazna 9) aMguSThaprazna 10) bAhuprazna. samavAyAMga je saMkhyAmUlaka Agama Ahe. tyAta asA ullekha Ahe. kI praznavyAkaraNAmadhye ekaze ATha prazna, ekaze ATha aprazna, ekaze ATha praznAprazna Aheta. te maMtravidyA, aMguSThaprazna, bAhuprazna, darpaNaprazna ityAdI vidyebarobara saMbaMdhita Aheta. hyA sUtrAcI paMcecALIsa adhyayane Aheta. naMdIsUtrAta suddhA javaLa javaLa azAca prakArace varNana Ahe. digaMbara paraMparecyA SaTakhaMDAgamAcI TikA dhavalA ityAdIMmadhye praznavyAkaraNAcI carcA AlelI Ahe. tyAta sAMgitale Ahe kI hyA AgamAta cAra prakAracyA kathece varNana Ahe - akSepaNI, vikSepaNI, saMvedaNI, nirvedaNI. uparokta viSaya jyotiSa athavA nimittazAstrAbarobara saMbaMdhita Aheta. jyAcyA AdhAre viziSTa abhyAsaka tazA praznAMce uttara deta hote. praznavyAkaraNAMce je vartamAna rUpa Ahe tyAcA hyA viSayAbarobara kAhIca saMbaMdha nAhI. tarIhI ase kA jhAle ? hyAca koNatehI samAdhAnakAraka uttara miLata nAhI. navAMgI TikAkAra 'AcArya abhayadeva sUriMnI' hyAviSayI ApalyA vRttImadhye Page #63 -------------------------------------------------------------------------- ________________ astitive Faccisperd kAhI carcA avazya kelelI Ahe. tyAcA Azaya hA Ahe kI praznavyAkaraNa yAmadhye jo viSaya hotA to camatkArika vidyezI saMbaMdhita hotA. koNatyAhI anadhikArI kiMvA ayogya vyaktIMcyA hAtAta Ale tara tyAcA durupayoga hoU naye mhaNUna hyA vidyavidvAnAMnI kADhUna TAkalyA, ANi tyAThikANI sAdhaka jIvanopayogI AzravadvAra ANi saMvaradvAra viSayAMnA sthApana kele.34 praznavyAkaraNAce eka TikAkAra AcArya jJAnavimala hote tyAMnI saddhA azAca prakAracA saMketa kelelA Ahe. hyA donhI TikAkArAMcyA varNanAne praznAce khare samAdhAna hota nAhI. paraMparene cAlaNAr2yA AgamagraMthAMtIta vidyAMnA aniSTAcyA zaMkene koNItarI kADhUna TAkaNe he kadApi saMbhavata nAhI. kAraNa AgamAcyA ekA akSarAlA jarI badalele tarI te kArya doSayukta mAnale jAte tara saMpUrNa pATha kADhUna dusare pATha tyA jAgI ghAlaNe he kArya niMdanIyaca Ahe. AcArya zrI deveMdramunI ma. sA. yAMnI praznavyAkaraNasUtrAcyA prastAvanemadhye lihile Ahe kI vartamAna praznavyAkaraNa bhagavAna mahAvIrAMcyA praznAcyA uttarAcA AMzika bhAga Ahe.35 vipAka sUtra - prastuta Agama dvAdazAMgIce akarAve aMgasUtra Ahe. hyA AgamAta zubhAzubha karmAcyA vipAkAce sukhaduHkhAtmaka pariNAma ANi phaLAce varNana kele. mhaNUna hyAce nAva vipAkasUtra Ahe. azubha pravRttIcA pariNAma pApa vipAka Ahe. ANi zubha pravRttIcA pariNAma puNyavipAka Ahe. hyAta dona zrutaskaMdha ANi vIsa adhyayane Aheta. 'karmasiddhAMta' hA jaina darzanAcA mukhya siddhAMta Ahe. tyAce dArzanika vizleSaNa udAharaNAMdvAre hyA AgamAta kelele Ahe. pahilyA vibhAgAta duSkarma karaNAr2yA vyaktiMcyA jIvanAce varNana Ahe. kAhI hiMsA, corI, abrahmacarya i. durbhAvanene bhayaMkara aparAdha karatAta. ApalyA duSkarmAmuLe tyAMnA aneka yAtanA bhogAvyA lAgatAta. hyAta pApAce kaTU pariNAma dAkhavUna jagAlA saMdeza dilA Ahe kI pApAce pariNAma samajUna gheUna tyAMcA tyAga karA. vipAkasUtrAcyA dusar2yA vibhAgAta satkRtya karaNAr2yA vyaktIMcyA jIvanAce paNana Ahe. subAhukumAra ityAdI rAjakumArAMnI pUrvabhavAmadhye pavitra ANi udAra bhAvanene mahAna tapasvI munIMnA AhAra dAna dile hote. tyAmuLe apAra sukha, aizvarya, rUpa ityAdI KATTATREntri Page #64 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prApta jhAle. naMtara uttamakuLAta janma gheUna, sAdhanA karUna subAhukumArAdi paMdharA bhavAnaMtara siddha jhAle. kAhI jIvAMnI tara tyAca bhavAmadhye mokSa prApta kelA. hiMsA, asteya ANi brahmacarya hyA azubha bhAvanece hyAta varNana kelele Ahe. sthAnAMga sUtrAcyA dahAvyA sthAnAmadhye, vipAka sUtrAcyA pahilyA zrataskaMdhAtIla dahA adhyayanAMcI nAve khAlIlapramANe AlI Aheta - 1) mRgAputra 2) gotrAsa 3) aMDa 4) zakaTa 5) brAhmaNa 6) naMdISeNa 7) zaurIka 8) udumbara 9) sahasrodyaha abharaka 10) kumAralicchAI. Aja je vipAka sUtra AstitvAta Ahe tyAcyA prathama zrutaskaMdhAcyA dahA adhyayanAce nAve - 1) mRgAputra, 2) ujjhitaka 3) abhagna sena 4) zakaTa 5) bRhaspatidatta 6) naMdIvardhana 7) uMbaradatta 8) zaurIkadatta 9) devadatta 10) aMpu. azI Aheta. doghAMmadhye nAvAMcA pharaka disUna yeto. dRSTivAda - he bArAve aMgasUtra Ahe dRSTIcA artha 'darzana' Ahe. ANi 'vAda' yA zabdAcA artha 'carcA' asA Ahe. azAprakAre dRSTivAdAcA zabdArtha darzanAcI carcA asA hoto. hyA sUtrAta prAdhAnyAne dArzanika carcA asela ase hyA graMthAcyA nAvAvarUna pratIta hote. dRSTivAda koNatyA bhASeta racalele hote hA viSaya ciMtanIya Ahe. hyAcI racanA saMskRtamadhye hotI ase mhaTale jAte. paraMtu yethe suddhA asA prazna upasthita hoto kI, tIrthakarAMcyA dezanenusAra AgamAce saMkalana jhAle. tIrthaMkara ardhamAgadhImadhye dezanA detAta ase asatAMnAhI bArAve 'dRSTivAdAce aMga' saMskRtamadhye kase saMkalita jhAle ? tIrthaMkara tara lokabhASemadhyeca pravacana detAta. jaina vAGmayAbarobara saMskRtacA upayoga vyAkhyAgraMtha athavA TIkAgraMthAcyA rUpAtaca vizeSatvAne jhAlelA Ahe. tyAcabarobara vyAkaraNa, nyAyadarzana, jyotiSa i. viSayAMvara saMskRta bhASeta racanA jhAlyA hyAce eka kAraNa asehI Ahe kI hyA zatAbdImadhye ja sAhitya racale gele tevhA vaidika, bauddha i. paraMparecyA vidvAnAMnI saMskRta bhASecAca adhika prayoga kelA. pramANazAstrAcI adhikAMzarItyA saMskRtamadhyeca racanA jhAlI. digaMbara ANi zvetAMbara donhI paraMparecyA vidvAnAMkaDUna saMskRtamadhyeca saMzodhanAtmaka ANi mahattvapUrNa graMtharacanA jhAlI. Page #65 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Kolaminamaina 20. bArA upAMgAMcA saMkSipta paricaya jaina Agama sAhityAmadhye akarA aMgAMpramANe bArA upAMgAMcAhI samAveza hoto. mAMga zabdAcA prayoga AgamAta miLata nAhI. naMdIsUtrAmadhye AgabhagraMthAMce vargIkaraNa pApta hote. tethe 'aMgabAhya' ANi 'aMgapraviSTa' cyA rUpAta AgamAMnA dona rUpAta vibhAgalele Ahe. 'upAMga' zabdAcA prayoga kevhApAsUna surU jhAlA he nizcitapaNe sAMgatA yeNAra nAhI. paraMtu 'AcArya umAsvAtI' viracita 'tattvArtha bhASA'madhye aMga ANi upAMga zabdAMcA prayoga kelelA ADhaLato. tyAta upAMga zabdAcA artha 'aMgabAhya Agama' asA Ahe. uttarakAlIna AcArya suddhA upAMgAcA asAca artha karatAta. AcArya zrI deveMdramunI mahArAjAMnI bArAvyA zatAbdIcyA pUrvI jhAlele AcArya zrIcaMda ANi terAvyA zatAbdIcyA uttarArdhAta ANi caudAvyA zatAbdIcyA prathama caraNAta jhAlelyA AcArya jinaprabhAMcA ullekha karatAnA lihile Ahe kI, hyAMnA aMgabAhyAlA upAMgAMcyA svarUpAta svIkArale.36 'upAMga' zabda 'aMga' zabdAcyA pUrvI 'upa' hA upasarga lAgUna banato. 'upa' upasarga 'samIpatA', 'javaLa' yA arthAne pracalita Ahe. tyAcA mathitArtha asA Ahe . kI jo aMgAcyA javaLa asato kiMvA je viSaya vivecanAcyA dRSTIne aMgAbarobara juLalele asatAta te upAMga hoya. jaina ANi itara sAhityAmadhye aMga ANi upAMgAMcA abhiprAya sArakhA nAhI. kevaLa zAbdika sAmya Ahe. kAraNa jaina AgamAcI jI upAMge Aheta tyAce viSaya jarI aMgAMcyA viSayAzI juLata nasale tarI aMga ANi upAMgAMcyA viSayAMmadhIla jaina dharmAce siddhAMta ANi AcAra yAviSayI ekamata kiMvA sAmya Ahe. paraMtu upAMgAMcA tIrthakara vANIbarobara saraLa saMbaMdha nasato. te sthavira racita Aheta. bArA upAMgAMcI nAve - 1) aupapAtika 2) rAjapraznIya 3) jIvAjIvAbhigama 4) prajJApanA 1) jambudvIpaprajJapti 6) sUryaprajJapti 7) caMdrapajJapti 8) nirayAvaliyA kiMvA kalpikA 4) kalpAvataMsikA 10) puSpikA 11) puSpacUlA 12) vRSNidazA hI bArA upAMge Aheta. iddai s Shi Chu05Odi aupapAtika sUtra - he jaina vAGmayAce prathama upAMga sUtra Ahe. 'upapAta'cA artha 'janma gheNe' athavA 'prakaTa hoNe' asA hoto. tyApAsUna aupapAtika zabda banalA Page #66 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Ahe. hyAcI 'samavasaraNa' ANi 'upapAta' nAvAcI dona adhyayane Aheta. devatA ANi nArakAMcyA janma va cyavanAce hyA upAMgAmadhye varNana Ahe. mhaNUna hyAce nAva 'aupapatika' he viSayAnurUpa Ahe. hyAta rAjanaitika, sAmAjika ANi nAgarIkatathyAcI carcA kelelI Ahe. tyAcabarobara dhArmika, dArzanika ANi sAMskRtika tathyAce suddhA suMdara pratipAdana kelele Ahe. bhagavAna mahAvIrAMcyA zarIra saMpadece ANi samavasaraNAce jitake vistRta ANi suMdara vizleSaNa yethe kelele Ahe titake dusarIkaDe koTheca upalabdha hota nasalyAce hA Agama atyaMta mahattvapUrNa Ahe. caMpA nagarIce varNana sarvaprathama hyA AgamAmadhye kelele Ahe. caitya, rAjA rANI ityAdIMce vistRta vivecana yethe Ahe. hyAta kityeka dharmasaMpradAyAMcA suddhA ullekha miLato. hA brAhmaNa ANi zramaNa yAMcyAmadhalA saMpradAya hotA jyAMnA 'tApasa' suddhA mhaTale jAta hote. bhArata varSAta bhinna bhinna dharmasaMpradAyAMcyA utpattI ANi vikAsAcyA vizleSaNAcyA dRSTIne hyAce adhyayana atyaMta mahattvapUrNa Ahe. hyAviSayI ajUna kholavara abhyAsa jhAlelA nAhI. hyAta ajIvakAMce suddhA varNana Ahe, je maMkhalI gozAlakAce anuyAyI hote. _ (rAyappaseNiya) rAjapraznIya sUtra - he dvitIya upAMgasUtra Ahe. 'rAjapraznIya' zabdAcA artha asA Ahe kI rAjAne kelelyA praznAce varNana jyAta Alele Ahe te. hyAcA artha asA Ahe kI, hyA sUtrAta mukhyatvAne 'rAjApradezI' kaDUna kelele prazna Aheta, jo anAtmavAdI hotA. taseca kumAra kezIzramaNAne dilele uttara ase hyAce vizeSa rUpAta varNana Ahe. he varNana AtmyAcyA ajara, amara, zAzvata svarUpa, svarga, naraka ityAdIce svarUpa samajaNyAsAThI he praznottara phAraca upayogI Ahe. hyAce dona vibhAga Aheta. prathama vibhAgAmadhye sUryAbhadeva bhagavAna mahAvIrAMcyA samora upasthita hoUna vividha prakarAcyA nATakAcI racanA karato. dusar2yA vibhAgAmadhye rAjapradezI' ANi 'pArzvapatya svAmI kezIzramaNa' yAMce saMvAda Aheta. jIvAjIvAbhigama sUtra - he tRtIya upAMgasUtra Ahe. jIva, ajIva ANi abhigama yA tIna zabdAMcyA mizraNAne 'jIvAjIvAbhigama' zabda banalelA Ahe. jIva mhaNaje 'AtmA, ajIva mhaNaje 'pudgala' ityAdI ANi abhigama mhaNaje 'jJAna' hyAmadhUna jIvatattva ANi ajIvatattvAce vizeSarUpAne jJAna miLU zakate. hyA donhI tattvAMmadhUna Page #67 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jIva tattvAce hyAta vistRta vivecana Ahe ANi ajIvatattvAce saMkSipta vivecana Ahe. jIvAcI mukhyatA asalyAne hyAlA jIvAbhigama suddhA mhaNatAta. prastuta AgamAmadhye gaNadhara gautama ANi bha. mahAvIrAMcyA praznottara rUpAta jIva ANi ajIva yAMcyA bheda-prabhedAce vistRta varNana Ahe. paraMparecyA dRSTIne hyAta vIsa uddezaka hote, visAcyA uddezakAcI vyAkhyA 'zrI zAlibhadrasUrI' yAMce ziSya zrI caMdrasUrIMnI kelI hotI. abhayadeva sUrIMnI hyAcyA tisar2yA padAvara saMgrahaNI lihilI hotI. / paraMtu sadhyA hyA sUtrAta kevaLa naU prakaraNe Aheta, jI donaze bahAttara sUtrAmadhye vibhakta Aheta. azI zakyatA Ahe kI hyA AgamAcA mahattvapUrNa bhAga lupta jhAlyAne uralelyA bhAgAlA naU prakaraNAcyA rUpAta saMkalita kele asela. upalabdha AgamAmadhye naU prakaraNe, eka adhyayana, aTharA uddezaka ANi cAra hajAra sAtaze pannAsa zloka pramANa pATha Aheta. donaze bahAttara gadyasUtra ANi ekyAMzI padya gAthA Aheta. hyAce dona bhAgAta nirUpaNa kele Ahe. prathama vibhAgAmadhye ajIvAce ANi saMsArI jIvAce nirUpaNa Ale Ahe ANi dusar2yA vibhAgAmadhye saMsArI ANi siddha donhI prakAracyA jIvAMcA samAveza hoto. hyAta dvIpa ANi sAgarAce suddhA vistRta vivecana Ahe. hyAta sAMskRtika sAmagrIcI pracuratA Ahe ANi kalecyA dRSTIne vipula sAmagrIce varNana kele. praznottara praNAlIce hyAmadhye vikasita rUpa prApta hote. prajJApanA sUtra - he jaina Agama sAhityAce cauthe upAMga sUtra Ahe. hyAcI racanA zAmAcAryAMnI kelI Ahe. hyA AgamAcyA padAMti "paNNavaNAe bhagavaIe'' asA pATha miLato. tyAmuLe he spaSTa hote kI aMga sAhityAmadhye je sthAna bhagavatI sUtrAce Ahe teca sthAna upAMgAmadhye prajJApanA sUtrAce Ahe. hyAta chattIsa pariccheda Aheta. jyAta jIvAsaMbaMdhI prajJApanA, sthAna, bahuvaktavya, sthitI, kaSAya, iMdriya, lezyA, karma, upayoga, vedana ANi samuddhAta i. viSayAMce suMdara nirUpaNa kelele Ahe. / prajJApanA ekaprakAre jJAnavijJAnAcyA kozaca Ahe. sAhitya, dharma, darzana itihAsa ANi bhUgolAce aneka mahattvapUrNa ullekha hyAmadhye upalabdha hotAta. hyA upAMgAmadhye sADepaMcavIsa Arya dezAcA ullekha Ahe. magadha, aMga bega i. paMcavIsa dezAMnA pUrNa deza ANi kekaya (zvetikA) yAlA ardhA Aryadeza mAnale Ahe. hyAta karma Arya, zilpa Arya, bhASA Arya yA rUpAta AryabhedAcA ullekha kelA Ahe haNaja ja zilpaArya, bhASA Arya ityAdIMmadhye praviNa ANi utkRSTa asatIla tyAMnA Page #68 -------------------------------------------------------------------------- ________________ (57) NNERMANCE SNORI tyA tyA nAvAne saMbodhile jAta hote. pazupakSyAMcyA aneka prakArAMce hyAta varNana yete. dyAta jarI alaMkArAMcA prayoga kamI disata asalA tarI jaina pAribhASika zabdAvalIcA prayoga vizeSatvAne jhAlelA disato. - 'prajJApanA' zabdAcA artha prakRSTa athavA viziSTa jJAna karUna deNe asA hoto. hyA satrAmadhye vegavegaLyA viSayAMce vistRta jJAna uparokta varNanApramANeca prApta hote. jambudvipa prajJapti sUtra - hyA sUtrAlA koThe pAcave upAMga mAnale Ahe tara koThe sahAve. 'jambudvipa prajJapti' dona bhAgAta vibhakta Ahe. pUrvArdhAmadhye cAra ANi uttarArdhAmadhye tIna vakSaskAra Aheta. ekUNa ekaze zahAttara sUtre Aheta. prathama cAra paricchedAmadhye jambUdvipa, bharatakSetra taseca tethIla parvata, nadyA ANi utsarpiNI, avasarpiNI kALAce nirUpaNa kelele Ahe. hyAupAMgAmadhye kulakarAMce kathana Ahe taseca RSabhadeva bhagavaMtAcyA caritrAce vistRta vivecana Ahe. tIrthaMkarAcA janmotsava, bharatacakravartIcA digvijaya, bharatAcyA nirvANa prAptIce pratipAdana yAmadhye kelele Ahe. yAta prAcIna bhUgolAce mahattvapUrNa saMkalana Ahe. bharata ANi kirAta yAMcyA yuddhAcyA varNanAne prAcIna yuddhazailIce smaraNa hote. sUryaprajJapti caMdraprajJapti - hyAta sUrya, caMdra ANi nakSatrAMcI gatI, vistArAdIMce vistRta varNana yete. dvipa ANi sAgarAce suddhA prasaMgataH varNana Alele Ahe. hyA jyotiSa viSayAsaMbaMdhIce vizleSaNa Ahe. dona sUrya ANi dona caMdrAcA siddhAMta hyAta varNilelA Ahe. hyA doghAMce bhramaNa ekAnaMtara eka ekAMtara rUpAta hote. mhaNUna pAhaNAr2yA lokAMnA sUrya ANi caMdra ekaca eka disatAta. hyAta uttarAyana va dakSiNAyanAce suddhA varNana Ahe. ___eka AzcaryAcI goSTa azI Ahe kI jarI he dona Agama asale tarI hyA doghAmadhye suruvAtIpAsUna zevaTaparyaMta akSarazaH eka sArakhyAca pATha Ahe. ase asAtAMnAhI tyAMnA dona AgamAMcyA svarUpAta kA svIkArale Ahe hA eka praznaca Ahe. AjahI hyAcI gaNanA dona vegavegaLyA AgamAcyA rUpAtaca hote. 'prajJapti' yAcA artha 'jJAna karUna deNe' asA Ahe. tyApramANe sUryaprajJapti hI sUryAcI gatI, vistArAdIzI saMbaMdhita Ahe. caMdraprajJapti caMdrAzI saMbaMdhita asalI NROERESTINGirit Page #69 -------------------------------------------------------------------------- ________________ (58) pAhije. jara he dona vegavegaLe graMtha Aheta tara tyAMcyAmadhye sAmya kase asU zakela ? ANi saryAcI va caMdrAcI gatI sArakhIca Ahe kAya ? jara sArakhIca Ahe tara dona AgamAMnA vegavegaLe karaNyAcI kAya AvazyakatA hotI ? ekAca AgamAne kAma jhAle asate ase prazna sAhajikaca utpanna hotAta. donhIMmadhye mAtra kiMcita pharaka Ahe. sUryaprajJapticyA prAraMbhI prAkRtacyA cAra gAthAMmadhye maMgalAcaraNa Ahe. maMgalAcaraNAnaMtara "teNaM kAleNaM teNaM samayeNaM mihilA nAma nayarI hotthA vaNNao'' hyA vAkyAne AgamAcI suruvAta hote. caMdraprajJaptimadhye maMgalAcaraNAcyA cAra gAthA nAhIta tethe 'teNaM kAleNaM' hyA vAkyAneca AgamAcI suruvAta hote. naMtara doghAMmadhye thoDAsuddhA pharaka nAhI. vidvAnAMnI hyAvara khUpa saMzodhana kele kI pATha eka asatAnA donhI Agama vegaLe kA mAnale jAtAta? - kAhI vidvAnAMcyA mate hyA donhI AgamAmadhUna ekAca asela paraMtu ekhAdyA prAcIna graMthabhAMDArAmadye sUryaprajJapticyA dona pratI asatIla, eka prata maMgalAcaraNAsahita asela ANi dusar2yA pratItIla maMgalAcaraNAce pRSTha haravale asela. 'teNa kAleNaM' pAsUnaca saraLa pATha cAlalA asela. graMthabhAMDArAcI dekharekha karaNAr2yA koNyA sAdhAraNa vyaktIne kevaLa suruvAtIcIca pAne pAhilI asatIla puDhe pAhile nasela. jyA pratIvara sUryaprajJapti nAva lihilele asela ANi maMgalAcaraNa nasela tyAlA tyAne sUryaprajJapti samajale asela ANi dusar2yA pratIlA caMdraprajJapti mAnUna tyAcyAvara te nAva lihUna TAkale asela kAraNa sUryacaMdra nAve barobaraca yetAta. SINERKAtIla hyA cukIcA pariNAma asA jhAlA asAvA kI hyAMnA sUryaprajJapti ANi cadraprajJapticyA rUpAta vegavegaLe mAnale gele asela. ekhAdyA vidvAnAcyA dhyAnAta hI goSTa AlIhI asela va tyAne donhI Agama bhinna nasUna ekaca Aheta asehI sAMgitale asela. paraMtu zraddhALU lokAMnA AgamAcyA saMkhyemadhye eka Agama kamI hoNe kase paTela? mhaNUna donhI Agama sArakhe asatAnA suddhA vegavegaLe mAnaNyAcI dhAraNA puDhe tazIca cAlata rAhilI. kAhI vidvAnAMcyA mate hyAta zabdAMcI samAnatA asalI tarI arthAcI bhinnatA Ahe. bahuzruta AcAryaca hyAtIla bheda jANata hote ANi te ApalyA ziSyAMnA samajAvata hote. sarvAMnAca samajAvUna sAMgaNe te yogya mAnata navhate. naraMtu hyA mhaNaNyAta kAhIca Stayestoms Page #70 -------------------------------------------------------------------------- ________________ (59) tathya asalyAce vATata nAhI. he kathana kAlpanika vATate. _ nirayAvalikA - hyAcyA aMtargata kalpAvataMsikA, puSpikA, puSpacUlA ANi viSNadazA hI pAca upAMge yetAta. vidvAnAMcyA mate hI pAca upAMge pUrvI ekA nirayAvalizAcyA nAvAne ekAca graMthAcyA rUpAta prasiddha hotI paraMtu ase jhAle tara upAMgAMcI saMkhyA bArA hota nAhI. aMgAMpramANe upAMgAMcI saMkhyA suddhA bArA karaNyAsAThI nirayAvalikAcyA aMtargata asalele kalpAvataMsikA i. vegavegaLyA upAMgAMcyA rUpAta pariNata kele asAve.37 - hyA pAca upAMgAMcA saMkSipta paricaya asA Ahe. nirayAvalikA athavA kalpikA - hyAta dahA adhyayane Aheta. 'niraya' cA prAkRta artha 'naraka' asA hoto. hyAtaca narakAtIla jIvAMce varNana asalyAne he upAMga nirayAvalikA nAvAne prasiddha Ahe. hyAta magadhadezAcyA prAcIna itihAsAce varNana Ahe. pitA-putrAMcyA manAtIla kaluSitA ANi saMpattIsAThI bhAvAMce hoNAre yuddha i. varNana vAcale tara saMsArAcyA vicitratece hyAta spaSTa darzana hote. kalpAvataMsikA - hyAta dahA adhyayane Aheta. jyAta rAjAzreNikecyA dahA nAtavAMcI kathA Ahe, jyAMnI zramaNa dIkSA ghetalI ANi AtmasAdhanedvArA AyuSya pUrNa karUna devalokAmadhye gele. tethUna manuSya janma gheUna mokSAsa jAtIla azAprakAre vratAcaraNAdvAre jIvanazuddhIvara adhika prakAza TAkalA Ahe. _ pitA jethe krodhAdi kaSAyAMcyA vazIbhUta hoUna narakAta jAtAta tethe putra satkarmAmuLe svarga prApta karatAta. mhaNaje utthAna ANi patana hyAMce dAyitva mAnavAcyA svakarmAvara AdhAralele Ahe. mAnava sAdhanedvArA devatvasuddhA prApta karU zakato. paraMtu virAdhanedvAre bhikArI suddhA banato. karmAcI dazA samajaNyAsAThI he Agama atyaMta mahattvAce Ahe. puSpikA - hyAta suddhA dahA adhyayane Aheta. hyAcyA tisar2yA adhyayanAta somIla brAhmaNAcI kathA Ahe. to vividha zAstrAMcA paMDita hotA. bha. pArzvanAthAMce upadeza aikUna to zrAvaka banalA. tyAnaMtara tyAcyA vicArAce parivartana jhAle ANi to samyaktvAne vicalita jhAlA. tyAne punhA svataHce brAhmaNa dharmocita jIvana svIkArale. AvyAcyA jhADAce bagIce lAvale. naMtara tyAMnI ApalyA moThyA putrAlA kuTuMbAce uttaradAyitva sopavUna tApasavrata svIkArale. anazana. AtApanA i. tapAcaraNa karata karata Page #71 -------------------------------------------------------------------------- ________________ VAN tApasa dharmAcyA vidhi vidhAnAce pAlana kele. zevaTI ApalyA dharmAnusAra mahAprasthAna karUna deha soDaNyAcA nizcaya kelA. puSpacUlA - hyAta dahA adhyayane Aheta. saudharma kalpAmadhye nivAsa karaNAr2yA zrIdevI hI devI ityAdIMce kathAnaka yAta Ahe. jyA ApalyA pUrvabhavAmadhye bha.pArzvanAthAMcyA ziSyA hotyA. jyAMnI puSpacUlikAjavaLa dIkSA ghetalI hotI. paraMtu tyA bAhyazacitva ANi zArIrika zuddhI ityAdIMmadhye Asakta hotyA, je sAdhvI jIvanAcyA dRSTIne yogya navhate. hyA AgamAta lihilyApramANe sarva devI devalokAtIla AyuSya pUrNa karUna mahAvideha kSetrAta janma gheUna saMyamAcI ArAdhanA karUna siddhI prApta karatIla. vRSNidazA - naMdIsUtrAcyA cUrNImadhye hyA upAMgAMce nAva 'aMdhakavRSNi' lihile Ahe. kAlAMtarAne 'aMdhaka' zabda naSTa hoUna 'vRSNidazA' evaDhAca zabda rAhilA. hyAta bArA adhyayane Aheta. jyAta vRSNivaMzIya athavA yAdavakulotpanna bArA rAjakumArAMce varNana Ahe. jyAMnI dIkSA ghetalI hotI. dvArakA nagarIcA rAjA zrIkRSNa ANi bAvIsAve tIrthaMkara bha. ariSTanemIce suddhA hyA AgamAmadhye vizeSarUpAta varNana jhAle Ahe. te vAcanIya Ahe. hyAta yaduvaMzIya rAjAce je itivRtta lihilele Ahe te bhAgavatAmadhye varNilelyA caritrAbarobara tulanIya Ahe. upAMgAMce sArAMza - yethe varNilele aMga, upAMga, sadhyAcyA avasarpiNI kALAce tIrthakara bha. mahAvIrAMcyA dezanezI saMbaMdhita mAnale jAtAta. vAcanecyA varNanAmadhye he dAkhavalele Ahe kI, 'zruta' cI paraMparA zruticyA AdhArAvara cAlata hotI, smRti durbalatemuLe AgamAce lekhana jhAle. yethe asA prazna upasthita hoto kI bhagavAna mahAvIrAMnI ApalyA jIvanAmadhye jo dharmopadeza dilA to sarva aMga, upAMga AgamAta saMkalita kelelA Ahe ? hyAcyAvara vidvAna ciMtaka, vicAra vimarza karata rAhile. gaNadharAMnI ja kAhI saMkalita kelele hote te uttaravartI munIMcyA smRtIta jasecyA tase rAhaNyAbAbata saMzaya nirmANa jhAlA. paraMtu tyAcA AgamAMcyA rUpAta jevaDhA bhAga upalabdha Ahe to avazya mahattvapUrNa Ahe. navAMgI TIkAkAra AcArya abhayadevasUrIMnI AgamAcyAsaMbaMdhI pAThabhedAcA ullekha kelA Ahe. vegavegaLyA vAcane madhye suddhA kAhI ThikANI pAThabheda Ahe. alavyAkaraNasUtrAviSayI naMdIsatrAmadhye jase varNana Alele Ahe tase tyAce sadhyA svarUpa Page #72 -------------------------------------------------------------------------- ________________ (61) nAhI. caMdraprajJapti ANi sUryaprajJapti yAMcyAbAbata suddhA hAca prazna Ahe. tyA praznAce ajUna samAdhAna hoU zakalele nAhI. kAraNa AgamAMvara dIrgha kALAcA prabhAva avazya paDalA asAvA. tarI jI sAmagrI prApta Ahe tI mahAvIrAMcyA siddhAMtAlA samajUna gheNyAsAThI atyaMta mahattvAcI Ahe. cAra mULa sUtra - terAvyA zatAbdIparyaMta mULasUtra asA vibhAga jhAlA navhatA. AcArya zrI prabhAcaMdra yAMnI 'prabhAvaka' caritrAmadhye sarva prathama aMga, upAMga, mULa, cheda ase vibhAga kelele miLatAta. tyAnaMtara upAdhyAya samayasuMdarajI yAMnI 'samAcArI zataka' yAmadhye hyAcA ullekha kelelA Ahe. yAvarUna aseca kaLate kI, 'mULasUtra' vibhAgAcI suruvAta terAvyA zatAbdIcyA uttarArdhAta jhAlI. hyA AgamAmadhye mukhyarUpAne zramaNAMcyA AcArAsaMbaMdhI mULaguNa, mahAvrata, samitI, guptI ityAdIMce nirUpaNa kelele Ahe. ANi je zramaNa jIvanacaryemadhye mULarUpAne sahAyaka hotAta, jyA AgamAMce adhyayana zramaNAsAThI sarvaprathama apekSita Ahe tyAlA 'mULa sUtra' mhaNatAta. pUrvI AgamAce adhyayana AcArAgApAsUna surU hota ase. paraMtu jevhA AcArya zayaMbhava yAMnI dazavaikAlika sUtrAcI racanA kelI tevhApAsUna sarvaprathama dazavaikAlikAce / adhyayana karaNyAcI paraMparA surU jhAlI ANi tyAnaMtara uttarAdhyayana sUtra i. zikavile jAte 38 sthAnakavAsI va terApaMthI paraMparemadhye uttarAdhyayana, dazavaikAlika, naMdIsUtra ANi anuyogadvAra yAMnA mULa sUtra mAnale gele. uttarAdhyayana sUtra - he sarvamAnya prathama mULasUtra Ahe. kAvyApramANe hyAtahI upamA, dRSTAMta, utprekSA, rUpaka i. alaMkArAMcA prayoga jhAlelA Ahe. kAvyAtmaka zailImadhye saMvAda ANi kathopakathanAtUna vairAgya, titikSA, dhRtI, samatA ANi saMyata AcaraNAcA upadeza kelA Ahe. suprasiddha pAzcAtya vidvAna DaoN. viMTaranIja yAMnI hyA AgamalA 'zramaNakAvyAcI' saMjJA dilI Ahe. AcArya * bhadrabAhU yAMnI hyAvara niyuktIcI racanA kelI Ahe ANi jinadAsagaNI mahattara yAMnI hyAvara cUrNI lihilelI Ahe. viSayAcI vividhatA surekhapaNe pratipAdana kelelI asalyAne yAce Agama Page #73 -------------------------------------------------------------------------- ________________ (62) sAhityAmadhye khUpa mahattva Ahe. hyAta chattIsa adhyayane Aheta, jyAta aneka mahattvapUrNa caritre, kathA ANi siddhAMtAMce varNana Ahe. tyAmadhIla mRgAputra, sthanemI ANi rAjamatI yAMcA saMvAda taseca pArzvaparaMparece zramaNa kezIkumAra ANi gautama yAMcA vArtAlApa mahattvAcA mAnalelA Ahe. dazavaikAlika 'vikAla' yAcA artha saMdhyA Ahe. saMdhyAkALI adhyayana kelyAne hyA AgamAce nAva dazavaikAlika paDale Ahe. hyAcI racanA 'zayaMbhava' nAvAcyA AcAryAMnI kelI. tyAMcyA jIvanacaritrAviSayI ase sAMgitale jAte kI te brAhmaNa kuLAta janmalele asUna moThe vidvAna hote. te jaina siddhAMtAne prabhAvita jhAle. ANi tyAMnI dIkSA ghetalI. jevhA tyAMnI dIkSA ghetalI tevhA tyAMcI patnI garbhavatI hotI. tyAMcI dIkSA jhAlyAnaMtara kAhI kALAnaMtara tyAMnA putraratna prApta jhAle. tyAce nAva 'manaka' Thevale. manaka moThA jhAlyAvara, tyAlA ApalyA vaDilAMnI dIkSA ghetalyAce samajale ANi to pityAlA zodhata zodhata caMpAnagarIlA gelA. zayaMbhava divyajJAnI hoya. tyAMnA divyadRSTIne ase kaLale kI ApalyA putrAce AyuSya kevaLa sahA mahinyAce Ahe. tyAlA thoDakyAta AgamajJAna deNyAsAThI tyAMnI dahA adhyayanAmadhye dazavaikAlika sUtrAcI racanA kelI. hyAta atyaMta saralatene jaina AcAra ANi siddhAMtAcI thoDakyAta carcA Ahe. - jarmanImadhye DaoN. pizala nAvAce phAra moThe prAkRtace vidvAna hyAca zatAbdIta hoUna gele tyAMnI dazanaikAlika ANi uttarAdhyayanAlA bhASAzAstrAcyA dRSTIne atyaMta mahattvAce mAnale Ahe. naMdIsUtra vidvAnAMcyA mate naMdIsUtra ANi anuyogadvAra hI sUtre anya AgamAMpekSA arvAcIna Aheta. 'paTTAvalI'madhye 'dUSyagaNI'ce nAva Alele Ahe. tyAMce ziSya 'devavAcaka' hote. tyAMnI yA sUtrAcI racanA kelI ase mAnale jAte. kAhI vidvAna aMtima Agama vAcanece nirdezaka AcArya devardhigaNI kSamAzramaNa ANi devavAcaka yAMnA ekaca mAnatAta. paraMtu itaratra miLaNAr2yA mAhitIvarUna hI mAnyatA siddha hota nAhI. kAraNa he doghehI vegavegaLyA saMpradAyAzI saMbaMdhita hote ase lihile Ahe. hyA sUtrAvara AcArya harIbhadra ANi AcArya malayagirI yAMnI TikecI racanA kelI. hyAta jJAnAce pAca bheda sAMgUna tyAMce varNana kelele Ahe. 'zruta' yAce aMgabAhya va aMgapraviSTa ase dona bheda kelele Aheta. anuyogadvAra hyA mULa sUtrAcI racanA 'AryarakSita' yAMnI kelelI Ahe. Page #74 -------------------------------------------------------------------------- ________________ bhASA ANi viSayAcyA dRSTIne vidvAnAMcyA matAnusAra he arvAcIna mAnale gele Ahe. zAcyAvara 'jInadAsagaNI mahattara' yAMnI 'curNI'cI racanA kelI ANi AcArya harIbhadra sarI yAMnI tyAcapramANe maladhArI hemacaMdrAMnI TikecI racanA kelelI Ahe. maladhArI vAcArya abhayadevasUrIce ziSya hote azI mAnyatA Ahe. hyA AgamAmadhye sonaulIta palyopama, sAgaropama ityAdIMce ANi pramANa, naya nikSepa, naU kAvyarasa yAMcA ullekha Ahe. taseca saMgItazAstrAcyA svara, grAma, mUrchanA ityAdIMce suddhA varNana Ahe. hyAta vyAkaraNasaMbaMdhI suddhA carcA AlelI Ahe. dhAtU, niyukti, samAsa, taddhita ityAdIMce vistRta vivecana kelele Ahe. pramANAcyA vivecanAMtargata tyAce pratyakSa, anumAna, upamAna ANi Agama he cAra bheda dAkhavile Aheta. anumAnAce suddhA pUrvavat, zeSavat ANi dRSTasAdharmya he tIna bheda sAMgitale Aheta. chedasUtra - 'cheda' zabdAcA artha chinnavicchinna karaNe, kApUna TAkaNe, naSTa karaNe asA Ahe. saMnyAsI jIvanAta suddhA doSa lAgaNe zakya Ahe kAraNa sAdhU suddhA eka chadmasya mAnava Ahe. paraMtu doSa lAgalyAnaMtara tikaDe durlakSa karaNe, asAvadhapaNe rAhaNe tyAmuLe doSaparaMparA vADhata jAUna sAdhU ApalyA sthAnApAsUna cyUta hota jAto. azAprakAre tyAce patana hoU lAgate. sAdhUne ApalyA saMyamAcyA mArgAvara sthira rAhaNyAsAThI prAyazcita gheUna ApalyA doSAMnA chinna karUna TAkaNe kiMvA kApUna TAkaNe atyaMta Avazyaka asate. chedasUtrAmadhye hyAca saMdarbhAta vividha vidhikramAce pratipAdana' kelele Ahe. dazAzrutaskaMdha - 'AcArya bhadrabAhU' yAMnI yA AgamAcI racanA kelI ase mAnale jAte. yethe eka prazna upasthita hoto kI niyuktikAra' bhadrabAhu ANi dazAzrutaskaMdhAce' racayitA ekaca hote kI vegavegaLe ? vidvAnAMcyA mate he donhI vegavegaLe hote. bhadrabAhU nAvAce aneka AcArya hoUna gele mhaNUna aitihAsika dRSTIne hyAsaMbaMdhI kAhI sAMgatA yeta nAhI. hyAvara brahmarSI pArzvacaMdriya yAMnI saMskRtamadhye vRttIcI racanA kelelI Ahe. hyA AgamAce dusare nAva 'AcAra dazA' ase suddhA Ahe. hyAta dahA vibhAga Med. tyAtIla AThavyA va dahAvyA vibhAgAlA 'adhyayana' ase nAva dile asana Page #75 -------------------------------------------------------------------------- ________________ (64) bAkIcyA vibhAgAlA 'dazA' mhaTale Ahe. hyA sUtrAcyA prAraMbhIca abrahmacarya viSayaka karma, rAtrI bhojana, rAjapiMDagrahaNa sAThI ANi ekA mahinyAmadhye ekA gaNAcA parityAga karUna dusar2yA gaNAmadhye jANAr2yAMsAThI koNakoNate prAyazcita Ahe tyAcA ullekha yAta AlelA Ahe. hyAcyA cauthyA dazeta AcAryAMzI saMbaMdhita ATha saMpadecI carcA kelelI Ahe, jyAta AcAra, zrata, zarIra, vANI, vAcana, matI, prayogamatI ANi saMgraha yA saMpadecA samAveza Ahe.39 hyAce vistRta varNana hyA AgamAta prApta hote. AThavyA adhyayanAta bhagavAna mahAvIrAMcyA paMcakalyANakAce va tyAMcyA jIvanacaritrAce varNana Ahe. hyA adhyayanAmadhye bhASecI prauDhatA va zailIcI kAvyAtmakatA disUna yete. hyAta kriyAvAda, akriyAvAda i. mithyA saMpradAyAce varNana Ahe. hyAtaca puDhe bha. RSabhadeva, ariSTanemI ANi bha. pArzvanAthAMcyA caritrAcA saMketa kelelA Ahe. / bRhatkalpasUtra - hyA sUtrAta jaina sAdhUMcyA AcArasaMhitece va AcArazAstrAce vivecana Ahe. bhASecyA dRSTIne he zAstra prAcIna mAnalele Ahe. hyAta sahA uddezaka Aheta, jyAta tyA tyA sthAnAce vastra ANi pAtra ityAdIMce varNana kelele Ahe, je sAdhusAdhvIcyA saMyamapAlanAta sahAyaka ANi bAdhaka Tharale Ahe. sAdhU va sAdhvI yAMnI koNatyA ThikANI nivAsa kelA pAhije, hyAce vistRta varNana yethe kelele Ahe. hyAta vihAra saMbaMdhI niyamasuddhA sAMgitale Aheta. koNatyA paristhitIta sAdhusAdhvI yAMnI parasparAMnA madata karAvI hesuddhA sAMgitalele Ahe. hyAce racanAkAra AcArya bhadrabAhu mAnale jAtAta, je dazAzrutaskaMdhAce racayitA Aheta. vyavahAra sUtra - yAcI racanA caturdazapUrvadhArI AcArya bhadrabAhUMnI kelI azI mAnyatA Ahe. hyAvara bhASya ANi niyukticI suddhA racanA jhAlelI Ahe. he sUtra dahA uddezakAmadhye vibhakta Ahe. hyAta sAMgitalele Ahe kI ajJAnavaza athavA pramAdavaza koNatehI pApa ghaDale tara AlocanA ANi prAyazcita kele pAhije. aneka prakAracyA kriyA hotAta. jyA niMdyanIya Aheta tyAMce kase prAyazcita ghyAve yAsaMbaMdhI pratipAdana kala Ahe. sAdhusAdhvIcyA bhikSAvyavahArAsaMbaMdhI, aneka niyama hyAta varNilele Aheta. - AcAryAMce cAra prakAra, aMtevAsI ziSyAMce cAra bheda, sthavirAMce tIna bheda ityAdIMcehI varNana kelele Ahe. svAdhyAya karaNyAcI vizeSatvAne preraNA dilelI Ahe. svAdhyAya yogya kALAtaca vhAyalA pAhije. ayogya kALAta hoNAra nAhI hyAbaddala i shasa kutah SPEOPORNE MAHAR Page #76 -------------------------------------------------------------------------- ________________ (65) dakSa rAhaNyAcA saMketa kelelA Ahe. AlocanA ANi prAyazcita vidhAnAce ANi saMgha vyavasthecyA niyama, upaniyamAce hyAta vistRta vivecana Ahe. taseca dahA prakAracyA vaiyAvRtya sevAkAryAcA suddhA hyAta ullekha Ahe. sAdhUMce nivAsasthAna, zAstrAdhyayana, caryA, upadhAna i. tapasyece vistArAne varNana jhAlele Ahe. nizItha sUtra - 'nizItha' mhaNaje artharAtra, jI atizaya aMdhakAramaya asate. atI aMdhakAra mhaNaje prakAzApAsUna aMdhArAkaDe jANe. sAdhusAdhvI jevhA niyama toDatAta tevhA tyAMce he kArya aMdhakArAcyA dizene jANyAsArakhe Ahe. prakAza jJAnAce pratika *Ahe. sAdhusAdhvIMce jIvana nehamI pavitra rAhAve, tyAMcyAta kSaNokSaNI jAgarukatA rAhAvI he apekSitaca Ahe. nizItha sUtrAlA AcArAMga sUtrAcyA dvitIya cUlecyA rUpAta svIkArale jAte. hyAce eka nAva 'AcAra kalpa' asehI Ahe. hyAta sAdhusAdhvIMcyA AcArAviSayI niyamasuddhA sAMgitalele Aheta. tyAcabarobara tyAMcyA utsarga ANi apavAdamArga yAMcehI varNana Ahe. sAdhusAdhvIMnI kazAprakAre vyavahAra karAvA yAcI utsargamArga apavAdamArgAcyA dRSTIne carcA Ahe. tyAcapramANe yethe AcArAMcA niyamabhaMga jhAlyAvara tyAnusAra kase prAyazcita dile pAhije hyAcehI vivecana kelele Ahe. he sUtra bIsa uddezakAmadhye vibhakta Ahe. hyAcyA prathama uddezakAmadhye brahmacarya pALaNyAcyA dRSTIne sAdhakAMnA vizeSarUpAne jAgRta kele Ahe. kukarmApAsUna dUra rAhaNyAsa sAMgitale Ahe, jyAmuLe saMyamI jIvanAcA nAza hoto. azA vividha prAyazcittAcyA vidhikramAMcA ullekha Ahe. hyA sUtrAce adhyayana prAyazcita deNAr2yA AcAryAsAThI Avazyaka Ahe. yAcyA adhyayanAmuLe koNatyA prAyazcittAsAThI kasA va kitI daMDa dyAvA he tyAMcyA lakSAta yeIla. Avazyaka sUtra - jaina AgamAmadhye AvazyakasUtrAce sthAna atyaMta mahattvapUrNa Ahe. jIvanAmadhye saMyamAce cAMgalyAprakAre pAlana karaNyAsAThI zramaNAlA nehamI jAgarUka rAhaNyAcI AvazyakatA asate. jarI tyAne saMsArAcA tyAga kelelA asalA tarI mana caMcala asalyAne koNatyAhI sthitIta to mArgacyUta hoNyAcIca zakyatA adhika asate. jIvanAta anukUla ANi pratikUla paristhitI yetaca rAhate, mhaNUna zramaNa ANi zramaNopAsakAMsAThI dararoja karaNyAce sahA Avazyaka nirdeza dilele Aheta. te ase 1) sAmAyika 2) caturvizatistava 3) vaMdanA 4) pratikramaNa 5) kAyotsarga Page #77 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 6) pratyAkhyAna. hyA satrAmadhye sAMgitalele nirdeza nitya ANi avazya (nityameva avazyameva) karAvayAce asalyAne hyA sUtrAlA 'Avazyaka sUtra' ase nAva dilele Ahe. sAmAyika - sAmAyika prathama Avazyaka Ahe. he sAvadyayoga, pratyAkhyAna, tyAga ANi vairAgya prApta karaNyAce pratijJAsUtra Ahe. sAmAyikAmadhye sAdhU viSama bhAvanecA tyAga karato ANi samabhAvanecA aMgIkAra karato. rAga ANi dveSa AtmasvarUpAce viparIta bhAva Aheta. tyAmuLe sAdhaka sAvadyapravRttIzI (pApayukta pravattIzI) saMyukta hoto. sAmAyikAmadhye tyAgAcA AMtarika saMkalpa asalyAne sAdhakAmadhye AtmabaLAcA saMcAra hoto ANi samAnatecI bhAvanA dRDha hote. caturviMzatistava - covIsa tIrthaMkara he sAdhakAMsAThI Adarza Aheta, tyAMcI stutI kelyAne, tyAMce stavana kelyAne tyAMcyA ThikANI asalele guNa ApalyA jIvanAta utaravUna ucca sthAnAvara kiMvA mArgAvara jANyAcI preraNA miLate. vaMdanA - sAdhakAMcyA jIvanAta tIrthaMkarAnaMtara ApalyA guruMce sthAna mahattvAce Ahe. tisar2yA AvazyakAmadhye gurU vaMdanece vidhAna kelele Ahe. sAdhakAcyA manAta gurubhaktIcI bhAvanA, sadaguruMviSayI AdarAcI bhAvanA i. vaMdanecyA aMtargata Ahe. __ pratikramaNa - hA jaina paraMparetIla atyaMta mahattvapUrNa zabda Ahe. 'svabhAvApAsUna vibhAva dazeta jANAr2yA AtmyAlA punhA svataHcyA mhaNaje 'sva' madhye ANaNe svataHjavaLa vaLavaNe, ApalyA svarUpAmadhye yeNe mhaNajeca pratikramaNa hoya. he kevaLa bAhya zabdAtaca sImita nasUna aMtarbhAvAmadhye hI eka azI avasthA Ahe, jyAta mana bAhyAtmabhAvAlA soDUna aMtarAtmabhAvAmadhye yeNyAsAThI udvigna hote. kumArgAvarUna sanmArgAvara yeNyAsAThI udyukta hote. he AtmAviSkArAce atyaMta sArtha rUpa Ahe. kAyotsarga - 'kAyA' ANi 'utsarga' he dona zabda miLUna 'kAyotsarga' asA zabda banalelA Ahe. utsarga zabdAcA artha 'tyAga' asA Ahe. zarIrAcA koNIca tyAga karU zakata nAhI. manuSyAce jitake AyuSya nirdhArita asate toparyaMta zarIra he tyAcyAbarobara asaNAraca. paraMtu zarIrAbaddala jI mamatva bhAvanA kiMvA AsaktI asate, tI sAdhakAlA sAdhanA pathAvarUna vicalita karata asate, ticA tyAga (mhaNaje utsarga) karaNe mhaNajeca kAyotsarga hoya. daihika ANi Atmika azI dona prakAracI buddhI asate. dahika bhAvanecA tyAga ANi AtmabhAvaneta lIna hoNyAce baLa miLaviNyAsAThI sAdhaka Page #78 -------------------------------------------------------------------------- ________________ kAyotsargAmadhye samAdhistha hoto. aMtarAtmabhAvaneta sthira hoto. 'mI zarIra nAhI, mI AtmA Ahe' ase ciMtana, anuciMtana, anubhAvana karato. kAyotsargAce aneka prakAra Aheta. tyAMce tyA viSayAMcyA graMthAMmadhye vistRta vivecana jhAlele Ahe. pratyAkhyAna - hA sahAvA Avazyaka nirdeza Ahe. pratyAkhyAna mhaNaje 'tyAga', mhaNaje mithyAtva, ajJAna, asaMyamamUlaka bhAvanecA tyAga karaNe hoya. taseca bAhya bhogya padArthAMcA tyAga karaNe asAhI Ahe. yAMnAca kramazaH bhAva pratyAkhyAna ANi dravya pratyAkhyAna mhaTale jAte. pratyAkhyAna mhaNaje guNAMce grahaNa karaNe. he vratarUpI guNAMce saMmArjana Ahe. hyAce prayojana duSpravRttIMcA nirodha ANi satpravRttIMcA svIkAra karaNe Ahe. tyAmuLe icchAnirodha, tRSNAtyAga i. guNAMcI vRddhI hote. prakIrNaka Agama sAhitya - zvetAMbara mUrtipUjaka saMpradAyAmadhye paMcecALIsa Agama svIkAralele Aheta. zvetAMbara sthAnakavAsI ANi terApaMthI saMpradAyAmadhye pUrvI jyAMce vivecana kelele Ahe azI akarA aMga, bArA upAMga, cAra cheda, cAra mULa ANi eka AvazyakasUtra ase battIsa Agama pramANarUpAne svIkArale jAtAta. hyA battIsa AgamAMnA mUrtipUjaka saMpradAyahI mAnato. paNa te mULa sUtrAmadhye 'piNDaniyukti yAce dUsare nAva oghaniyukti Ahe, chedasUtrAta, mahAnizItha, paMcakalpa ANi dahA prakIrNaka ase terA Agama miLavile asatA paMcecALIsa Agama mAnatAta. naMdIsUtrAce TIkAkAra AcArya malayagirI hyAMcyA matAnusAra tIrthaMkarAMdvAre upadiSTa "zruta'ce anukaraNa karUna zramaNa prakIrNakAMcI racanA karatAta. prakIrNaka itastataH vikhuralelyA sAmagrIcA athavA vividha viSayAMcA saMgraha hoya. zramaNa bhagavAna mahAvIrAMcyA tIrthAmadhye caudA hajAra prakIrNaka mAnale jAta hote, paraMtu Aja tyAMcI saMkhyA dahA Ahe. te khAlIlapramANe 1) catuHzaraNa 2) AturapratyAkhyAna 3) mahApratyAkhyAna 4) bhakta parijJA 5) taMdulavaicArika 6) saMstAraka 7) gacchAcAra 8) gaNavidyA 9) deveMdrastava 10) maraNa samAdhI. (anyatra hyAce 'vIratthao' asehI nAva Ahe.) paraMtu hyA nAvAMmadhye samAnatA disUna yeta nAhI. kAhI ThikANI tara maraNasamAdhI' ANi 'gacchAcAra' yAMcyA jAgI 'caMdravedhyaka' ANi 'vIrastava' ghetale Ahe, tara koThe 'deveMdrastava' ANi 'vIrastava' ghetale Ahe. paraMtu kAhI ThikANI saMstAraka yAcyA jAgI 'gacchAcAra' kiMvA 'maraNasamAdhI' yAcA ullekha AlalA Aha. Page #79 -------------------------------------------------------------------------- ________________ (68) jaina pAribhASika dRSTIne tIrthaMkarAMce je ziSya ApalyA upajatabuddhInusAra zramaNAdvAre adhyAtmAsaMbaMdhI vividha viSayAvara graMtha racata hote tyAMnA 'prakIrNaka' ase mhaTale jAte. ase mhaTale jAte kI jyA tIrthaMkarAMce autpAtikI, vainayikI, kArmikI ANi pAriNAmikI hyA cAra prakAracyA buddhIne yukta jevaDhe ziSya hotAta tyAMce titakeca sahasra prakIrNaka asatAta. jitake pratyekabuddha hotAta tyAMcehI titakeca prakIrNaka graMtha asatAta. pratyekabuddha pravrajyA deNAr2yAMcyA dRSTIne koNAce ziSya hota nAhI. paraMtu tIrthaMkarAMdvAre upadiSTa dharmazAsanAcI prarUpaNA karaNyAcyA apekSene athavA tyAMcyA zAsanAta rAhata asalyAne tyAMnA aupacArIkatene tIrthaMkarAMce ziSya mhaTale jAte mhaNUna pratyekabuddhAMdvAre prakIrNakAcI racanA mAnaNe yuktisaMgata Ahe. vartamAnakALAta sarvamAnya dahA prakIrNakAmadhIla ekekA prakIrNakAcA yethe thoDakyAta paricaya dilA jAIla. 1) causaraNa catuHzaraNa prakIrNaka jaina paraMparemadhye arihaMta, siddha, sAdhU ANi sarvajJa nirUpita dharmAlA zaraNarUpa mAnalele Ahe. hyA cAra zaraNAMcyA AdhArAvara hyA prakIrNakAce nAva catuHzaraNa Thevale Ahe. - hyA prakIrNakAcyA prAraMbhI 'SaDAvazyaka' yAvara prakAza TAkalelA Ahe. tyAta lihile Ahe: 1) sAmAyika AvazyakAne cAritryAcI zuddhI hote. 2) caturvizaMtI jinastavanAne darzanazuddhI hote. 3) vaMdanA kelyAne jJAnAmadhye nirmaLatA yete. 4) pratikramaNa kelyAne jJAna, darzana, ityAdI ratnatrayAcI zuddhI hote. 5) kAyotsargAne tapAcI zuddhI hote ANi pratikramaNa kelyAnehI jara cAritryAcI zuddhI jhAlI nasela tara tyAcI suddhA zuddhI kAyotsargAne hote. 6) paccakkhANa kelyAne vIrya zuddhI hote. yAnaMtara tIrthaMkarAMcI mAtA jyA caudA svapnAMnA pAhate tyAcA ullekha karUna mahAvIra svAmIMnA vaMdana karUna cAra zaraNAMce vistRta vivecana kele Ahe. tyAta Page #80 -------------------------------------------------------------------------- ________________ arihaMta, siddha, sAdhU ANi dharmAcI mahAnatA dAkhavUna tyAce guNa kirtana pUrvI kelelyA pApAcI niMdA ANi satkRtyAce anumodana kele Ahe. 2) Aura paccakkhANa - Atura pratyAkhyAna prakIrNaka - he prakIrNaka mRtyUzI saMbaMdhita Ahe. mhaNUna hyAlA 'aMtakALa prakIrNaka' asehI mhaNatAta. hyAta bAlamaraNa ANi paMDita maraNa yAMce vivecana Ahe. jyAcI sthitI javaLa javaLa AturAvastheta hote. Atura zabda sAmAnyapaNe 'roga' vAcaka Ahe. mhaNUnaca hyA prakIrNakAce nAva 'Atura pratyAkhyAna' ase Thele asAve.42 - hyAta lihile Ahe kI, je mRtyUcyAveLI dhITa banUna pratyAkhyAna karatAta te mRtyUnaMtara uttama sthAnAlA prApta karatAta.43 hyAta pratyAkhyAnAlA zAzvata gatIce sAdhana sAMgitale Ahe. S 3) mahApaccakkhANa mahApratyAkhyAna prakIrNaka - hyA prakIrNakAmadhye pApa ANi vAITa cAritryAcI niMdA karUna tyAcyA pratyAkhyAnAvara jora dilelA Ahe. tyAga athavA pratyAkhyAnAlA jIvanAcyA yathArtha saphalatece paripoSaka mAnale Ahe. hyAcyA AdhArAvaraca dharmAcaraNa TikUna Ahe. tyAgAcyA mahAna AdarzAcA hyAta vizeSarUpAne ullekha jhAlA Ahe. mhaNUna hyAce nAva mahApratyAkhyAna Thevale asAve ase vATate. ___paudgalika bhogAcA moha manuSyAlA saMyamita jIvana svIkArU deta nAhI. paudagalika bhogAne prANI kadhIca tRpta hota nAhI, paraMtu saMsArAcI vRddhI hote. hyAviSayI hyAta vivecana kele Ahe ANi mAyecA tyAga, titikSA ANi vairAgyAce hetU, pAca mahAvrate, ArAdhanA ityAdI viSayAMcehI varNana kelele Ahe. 4) bhatta pariNNA-bhakta parijJA prakIrNaka - jaina dharmAmadhye bhaktaparijJA anazanapUrvaka maraNAcyA prakArAtalA eka prakAra Ahe. AturapratyAkhyAnAmadhye sAdhaka rugNAvavasthemadhye AmaraNa anazana svIkArUna paMDita maraNa prApta karato. bhakta parikSecI sthitI hyApekSA thoDI vegaLI Ahe. hyAmadhye zArIrika asvasthatecA vizeSa saMbaMdha nAhI. sadasadvivekapUrvaka sAdhaka AmaraNa anazanAdvAre dehatyAga karato. hyA prakIrNakAmadhye anya aneka viSayAMbarobara bhakta parikSece vizeSarUpAne varNana Ahe mhaNUna hyAce nAva bhaktaparijJA Thevale Ahe. hyAta 'iMgita' ANi 'pAdopagamana' mRtyUce suddhA vivecana Ahe; je bhaktaparijJepramANe vivekapUrvaka azana tyAgAdvAre prApta hANAr2yA maraNAce bheda Aheta. azA koTIcyA paMDitamaraNAce tIna prakAra mAnalele Aheta. t disonme Page #81 -------------------------------------------------------------------------- ________________ darzanazuddhIlA suddhA hyAta atyaMta mahattvapUrNa sAMgitale Ahe. sAdhanecyA sthiratesAThI manonigrahacyA AvazyakatecehI hyAta varNana Ahe. 5) taMdalaveyAliya-tandulavaicArika - 'taMdula' yAcA artha 'tAMduLa' asA hoto. yA prakIrNakAta ekA divasAta zaMbhara varSAcA eka puruSa jitake tAMduLa khAto tyA saMkhyelA uddezUna he nAmakaraNa jhAlele Ahe. hyAcyAta jIvAce garbhAtIla AhAra, svarUpa, zvAsocchavAsAce pariNAma, zarIrAmadhye sAMdhyAcI sthitI ANi svarUpa, nADyAMce parimANa, romachidra, pitta, rudhira, zuka ityAdIMce varNana Ahe. tyAcabarobara garbhakALa, AI vaDilAMce aMga, jIvAcI bAlakrIDA, maMdA ityAdI dahA avasthA ANi dharmAcA adhyavasAya ityAdI saMlagna viSayAMce suddhA hyAta vivecana Ahe. hyA prakIrNakAmadhye strIce hIna citrahI rekhAMkita kelele Ahe. aneka vicitra vyutpattIMdvAre strIlA kutsita ANi bibhatsa padArthAcyA rUpAta citrita karaNyAmAge asA hetU asAvA kI manuSyAlA kAma ANi kAminI yA doghAMcehI bhaya vATUna to tyApAsUna dara jAvA. tyAlA tyAMcyAviSayI viraktIcI bhAvanA nirmANa vhAvI. puruSAMkaritA striyA jazA tyAjya mhaNUna sAMgitalyA Aheta tyAcapramANe khiyAMsAThI puruSa suddhA tyAjya Aheta. zevaTI sAMgitale Ahe kI janma, jarA, mRtyU ANi vedanene yukta asalele he zarIra ekaprakAre zakaTa mhaNaje gADI Ahe. mhaNUna hyAdvAre ase kArya kele pAhije kI jyAmuLe saMpUrNa duHkhAtUna muktI miLU zakela. 6) saMthAraga-saMstAraka - jaina sAdhanApaddhatImadhye saMthArA-saMstArakAce atyAdhika mahattva Ahe. saMpUrNa jIvanAmadhye jo kAhI cAMgalI athavA vAITa kRtye kelI asatIla tyAcyA hizoba hoto. ANi aMtima veLI sarva duSpravRttIMcyA parityAga karaNe, mana, vacana ANi zarIrAlA saMyamAta ThevaNe, mamatelA manAtUna kADhUna samatemadhye ramamANa karaNe, AtmaciMtana karaNe, AhAra ityAdI sarva upAdhIMcA tyAga karUna AtmyAlA nirdvandva ANi niHspRha banaviNe hA saMthAr2yAcA arthAta saMstArakAcA Adarza Ahe. mRtyUne bhayabhIta hoUna tyAcyApAsUna vAcaNyAsAThI pApapUrNa pravRttI jopAsaNe, raDaNaM ANi udAsa hoNe yogya nAhI. jaina dharmAcA hA pavitra Adarza Ahe kI joparyaMta jagAve toparyaMta AnaMdAne jagAve ANi jevhA matya yeIla tevhA vivekapUrvaka AnadAna Page #82 -------------------------------------------------------------------------- ________________ (71) marAve. saMyama, sAdhanA, tapa ArAdhanA karatA karatA adhika jagaNyAcA prayatna karA ANi jevhA jIvanAcyA lAlasemadhye dharmApAsUna cyUta vhAve lAgela ase vATale tara dharma ANi saMyamAmadhye dRDha rAhUna samAdhImaraNAsAThI hasatA hasatA tayAra vhAve. mRtyU kazAprakArehI TALatA yeta nAhI paNa saMdhAr2yAcyA sAdhanedvArA mRtyUlA saphala karU zakato. hyA prakIrNakAmadhye saMstArakAcyA prazastatece atyaMta suMdara zabdAta varNana kele gele Ahe. jyAMnI saMthArAyukta paMDita maraNa prApta kele tyAMce varNana hyA prakIrNakAta Ahe. je dehatyAga karU icchitAta te bhUmIvara darga (ghAsa) ityAdIMnI saMstAraka arthAta jhopaNyAce aMtharuNa tayAra karUna tyAcyAvara jhopatAta. tyA aMtharuNAvara sthira hoUna sAdhaka sAdhanedvArA saMsAra sAgara pAra karato, saMdhAnyAmadhye sAdhaka sagaLyAMkaDe kSamAyAcanA karUna karmAcA kSaya karato ANi tIna bhavAmadhye mokSa prApta karU zakato. 7) gacchAyAra gaccha cAra hyAMcyAmadhye gaccha arthAta samUhAta rAhaNyAcyA zramaNAMcyA AcArAce varNana Ahe. he prakIrNaka mahAnizitha bRhatkalpa ANi vyavahAra sUtrAcyA AdhAre lihilele Aheta. asadAcArI zramaNa gacchAmadhye rAhato ANi to saMsAraparibhramaNa vADhavato. paNa jo sadAcArI zramaNa gacchAmadhye rAhato to dharmAnuSThAnAcI pravRttI divaseMdivasa vADhavata jAto jo AdhyAtmika sAdhanemadhye utkarSa karaNyAcA icchuka Ahe tyAne jivaMta aseparyaMta gacchAmadhyeca rAhile pAhije kAraNa gacchAmadhye rAhilyAne sAdhaneta aDacaNa yeta nAhI. - Ia jhAMcyAmadhye 'gaccha gacchAtIla sAdhU, sAdhvI AcArya yAMce paraspara vyavahAra niyama, ityAdIMce vistRta varNana Ahe. brahmacaryace pAlana karatAnA bhramaNavRMdAlA nehamI jAgRta rAhaNyAsAThI prerita kelele Ahe. hA viSaya adhika spaSTa karaNyAsAThI sAMgitale Ahe kI sthavirAMcyA cittAmadhye dRDhatA asate tarI suddhA jyApramANe tUpa anIjavaLa asalyAvara dravita hote tyAcapramANe sthavirAMcyA saMparkAne sAdhvIce citta dravita hoNyAcI zaMkA TALatA yeNAra nAhI. , 'caMdovajjhaya' hA gacchAcArAcA dusarA bhAga Ahe. hyAcyAmadhye vinaya, AcArya guNa, ziSya guNa, vinayanigraha guNa azA sAta viSayAMce vistRta jhAle Ahe. Page #83 -------------------------------------------------------------------------- ________________ (72) gaNivijjA -gaNividyA - hA jyotiSa viSayaka eka mahattvapUrNa graMtha Ahe. "gaNi" zabda gaNAce adhipatI athavA AcAryAMcyA arthI Ahe. saMskRtamadhye sadA gaNin zabda hyAca arthAne ghetalA Ahe. hyA prakIrNakAcyA nAvAcyA pUrvArdhAta jo gaNi' zabda Ahe to gaNanAyakAcyA arthAne ghetalelA nAhI. 'gaNi' zabdAcI dasarI vyutpattI suddhA Ahe. 'gaNa' dhAtUlA 'in' pratyaya lAvalyAne gaNanAcyA arthI 'gaNi' zabda yeto. yethe toca artha abhipreta Ahe. kAraNa prastuta prakIrNakAmadhye gaNanA saMbaMdhI viSaya varNita Ahe. hyAcyAta divasa tithI, nakSatra, karaNa, grahadivasa, muhUrta, zakunabaLa, lagnabaLa nimittavaLa ityAdI jyotiSa saMbaMdhI viSayAMce vivecana Ahe. 2) deviMdathava-deveMdrastava - hyAcyAmadhye battIsa deveMdrAce vistRta varNana Ahe. graMthAMcyA suruvAtIlA koNI zrAvaka bhagavAna RSabhadevApAsUna covIsAvyA mahAvIra svAmI tIrthakarAMparyaMta sagaLyAMcI stutI karatAnA sAMgato. tIrthakara battIsa iMdrAMkaDUna pUjilele Aheta.' zrAvakAcI patnI he aikUna jijJAsA prastuta karate kI battIsa iMdra koNakoNate Aheta ? kase Aheta ? koThe rAhatAta ? koNAcI sthitI kazI Ahe ? bhavana parigraha arthAta tyAMcyA adhikArAta bhavana athavA vimAna kitI Aheta ? nagara kitI Aheta? tithalyA pRthvIcI lAMbI ANi ruMdI kitI Ahe ? tyA vimAnAce raMga kase Aheta ? AhArAcA kALa kitI Ahe ? zvAsocchavAsa kase Aheta ? avadhIjJAnAce kSetra kitI Ahe ? ityAdIviSayI malA sAMgA. zrAvakAne ticyA zaMkece nirasana karatAnA devatA ityAdIMce je varNana kelele Ahe toca hyA prakIrNakAcA varNya viSaya Ahe. hyAcyAta battIsa iMdrAcA ullekha karaNyAsa sAMgitale Ahe. paraMtu tyApekSA adhika pramANAta iMdrAviSayI yethe carcA kelelI Ahe. / 10) vIratthao vIrastutI - hyA prakIrNakAaivajI DaoN. munI nagarAja ANi AcArya deveMdramunI mahArAjAMnI maraNasamAdhI prakIrNakAcA ullekha kelA Ahe. jyAce vivecana puDhe karaNyAta yeIla. AgamadIpa prakAzanAdvAre prakAzita jhAlelyA paMcecALIsa AgamAMcyA gurjara chAyamadhye vIratthao prakIrNaka ghetale Ahe. tyAcyA trecALIsa gAthA Aheta. suravAtIlA sAlA namaskAra karUna tyAcyA nAvAne tyAcI statI kelelI ANi tyA tyA vIra jinezvarAlA namaskAra karUna tyAcyA Page #84 -------------------------------------------------------------------------- ________________ RE (74) prAthAyarAmA EMAI varNana kelele Ahe. sahAvyA adhyayanAmadhye AlocanAcyA dahA bhedAMce ANi prAyazcittAcyA cAra bhedAce suddhA varNana Ahe. hyA sUtrAMcI bhASA ANi viSayavastU pAhatA hyAMcI racanA arvAcIna Ahe ase vATate. jIyakalpa - jItakalpa sUtra - hyAce racanAkAra suprasiddha bhASyakAra nibhaTagaNI kSamAzramaNa mAnale jAtAta. hyA sUtrAmadhye jaina zramaNAMcyA AcArAsaMbaMdhI prAyazcittAce vidhAna Ahe. prAyazcittAce mahattva, AtmazuddhI athavA aMtaHpariSkArAcI upodayatA hyA viSayAMce hyAta pratipAdana kele Ahe. 'prAyazcitta' samAsa dona zabdAMcyA yogAne niSpanna hoto. prAya: cA artha 'pApa' Ahe ANi 'citta' yAcA artha 'vizodhana karaNe' asA Ahe. 'prAyasya pApasya citaM vizodhanaM' arthAta pApa zuddha karaNyAcyA kriyece nAva prAyazcita Ahe. "prAya: nAma tapaH proktaM cittaM nizcaya ucyeta, teMpAnizcaya saMyogAt prAyazcittamitIryate"44 (raghu. 12/19) hyAcyAta prAyazcitAcyA dahA bhedAMce vivecana Ahe. 1) AlocanA 2) pratikramaNa 3) mizra-AlocanA-pratikramaNa 4) viveka 5) vyUtsarga 6) tapa 7) cheda Ta) mULa 9) anavasthApya 10) pArAMcika piMDanijjutti, ohanijjutti piNDaniryuktI, oghaniryuktI 'piMDa' zabda jaina pAribhASika dRSTIne bhojanAcA vAcaka Ahe. prastuta graMthAmadhye AhAra eSaNIyatA, aneSaNIyatA ityAdI saMdarbhAta udgama ityAdI doSa ANi zramaNa jIvanAcyA AhAra, bhikSA ityAdI goSTIMbaddala vistRta vivecana Ahe. dazavaikAlikAcyA pAcavyA adhyayanAce nAva 'piNDaiSaNA' Ahe. hyA adyayanAMvara AcArya bhadrabAhu yAMcI niyuktI atyaMta vistRtapaNe jhAlI Ahe. tyAmuLe hyAlA 'piMDaniyuktI' nAvAne svataMtra AgamAcyA rUpAta svIkArale Ahe. oghaniryuktI 'ogha'cA artha pravAha, sAtatya, ANi oghaniryuktI' mhaNaje paraparene prApta upadeza' asA artha hoto. jase piMDaniyuktImadhye sAdhUcyA AhArAviSayI vivecana Ahe tyAcapramANe hyAta sAdhUcyA jIvanAzI sabadhita a capramANa hyAta sAdhUcyA jIvanAzI saMbaMdhita AcAra vyavahAra yAviSayI thoDakyAta vivecana Ahe. piDaniyuktI jyApramANe dazavaikAlika niyuktIcA aMza mAnalA jAto Page #85 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 2 (75) tyAcapramANe 'oghaniryuktIlA' Avazyaka niryuktIcA' eka aMza mAnalA jAto, jyAcI racanA AcArya bhadrabAhuMnI kelI Ahe. oghaniryaktI he pratilekhanAdvAra, AlocanAdvAra ANi vizuddhIdvAra yAmadhye vibhakta Ahe. prakaraNAcyA nAvAvarUnaca he spaSTa hote kI sAdhujIvana caryecA hyAcyAta samAveza Ahe. 15 piMDaniyuktI ANi oghaniryuvatI hyA dona niyuktIcA paMcecALIsa AgamAmadhye samAveza kA kelA asAvA ? asA prazna upasthita hoto. ANi donhI vegavegaLyA Agama aMzAcyA niyuktyA asatAnA suddhA donhI nAve barobara kA dilI ? he suddhA ciMtanIya Ahe. vastutaH donhI viSaya sAdhujIvanAzI saMbaMdhita asalyAne ekatra dile asAve ase vATate. paraMtu niryuktyA ajUnahI Aheta. tyAMcA AgamAmadhye samAveza kelA jAta nAhI. hyA niyuktI na miLavilyAsa AgamAMcI saMkhyA paMcecALIsa hoNAra nAhI ANi donhI vegavegaLyA mAnalyA tara AgamAMcI saMkhyA sehecALIsa hoIla. mhaNUna donhIMce vivecana barobara kele asAve ase anumAna kele jAU zakate. hA viSayahI vicAra karaNyAsArakhA Ahe. azAprakAre zvetAMbara sthAnakavAsI ANi terApaMthI paraMparedvArA mAnya battIsa Agama ANi he battIsa taseca dusare terA Agama, je zvetAMbara mUrtIpUjaka saMpradAyAlA suddhA mAnya Aheta, azA paMcecALIsa AgamAMcyA viSayavastUce thoDakyAta ithe pratipAdana kele Ahe kAraNa AgamAMcyA AdhArAvara jaina siddhAMtAcI imArata ubhI Ahe mhaNUna sarvaprathama AgamAMce vivecana kelele Ahe. uparokta Agama vAGgamayAcyA uttaravartI kALAta niranirALyA AcArya munI ANi vidvAnAnI jaina siddhAMtAcyA AdhArAvara prAkata ANi saMskRtamadhye aneka graMthAMcI panA kalA. jyAta gadyAtmaka va padyAtmaka zailItaca lihile gele. te prabaMdha kAvya, caritra kAvya, siddhAMta graMtha, kathA i. rUpAta prApta hote. he sarva sAhitya bhAratIya vidyecI (Indology) amUlya nidhI Ahe. yA Agama vAGmayAcyA AdhArAvaraca AjahI jaina siddhAMta jivaMta Aheta. hyA vizAla vAGmayAta dharmAce aneka viSaya pratipAdile Aheta. Page #86 -------------------------------------------------------------------------- ________________ (76) bhAvanecyA hyA mULa srotAne AgamAtUna pravAhita hota hota uttaravartI sAhityAmadhye vizAla nadIceca rUpa dhAraNa kele. yAce vibhinna prasaMgI koThe sAMketika, koThe saMkSipta tara koThe vistRta rUpAta varNana jhAlele Ahe. puDhIla prakaraNAta yA viSayAbAbata vistRta vivecana kele jAIla. Page #87 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 1. 3. 2. 4. 6. jambU pra sU 2 / 24 pR. 27 sthA. sU. 6/23-24 pR. 540 Hindu civillzation Radha Kumud Mookerji p. 159 uttarA sU. 25/32-33 pR. 430 7. dhammapada dhammaThTha vagga 9-10 pR. 118 sama. sU. 34 / 22-23 pR. 101 Ava. sU. a. 4 pR. 70 Ava. sU. a. 4 pR. 73 sama. sU. 12-511 pR. 171 sthA. sU. 7/140 pR. 613 uttarA, sU, 7/142 pR. 613 te 619; jai. da. ma. aura mi. le, munI nathamalajI pU. 64 pR. 70 uttarA. sU. 3 / 9 pR. 64 te 67 8. 9. 10. 11. 12. 13. (77) 14. 15. 16. 17. saMdarbha uttarA. sU. 14/13 pR. 227 khaNamitta sokkhA bahukAla - dukkhA / ' etadezaprasUtasya sakAzAdagrajanmanaH / svaM svaM caritraM zikSeran pRthivyAM sarva mAnavAH || manusmRtI a 2 zlo. 20 pR. 70 kalpasUtra 194 pR. 256 jai. A. sA. me. bhA. sa. pR. 3 le jagadizacaMdra Rgveda 6/26/4 18. 'haThayoga pradIpikA' zrI AdinAthaya namo'stu tasmai yenopAdiSya haThayogavidyA zloka. 1 pR. 1 19. dhammapada 'brAhmaNavaggo' gA. 40 pR. 131 "usamabhaM pabaraM vIraM mehasi vijitAyina / " 20. Rgveda maM. 1 sU. 190 21. jambU pra. sU. 2/ 38 pR. 62-63 22. upA. sU. 1/9 pR. 13 23. uttarA. sU. adhya. 12 pR. 187 Page #88 -------------------------------------------------------------------------- ________________ (78) upA. sU. 7 adhya pR. 141 bhAratIya darzana bhA. 1 le. DaoN. rAdhAkRSNana 26 vize. bhA. le. jinabhadragANi kSamAzramaNa gA. 1094-1995 pR. 285 ka - A. yu. jai. da. pR. 15, 16 kha - jai. A. sA. bhA. sa. pR. 29 ga - upA. sU. prastA . pR. 4 gha - jai. A. sA. ma. mi. pR. 35 28. A. yu. jai. da. le. dalasukha mAlavaNiyA pR. 20 29. jaina lakSaNAvalI bhA. 1 pR. 79 bhA. sa. me. jai. dha. kA. yo. le. DaoN. hirAlAla jaina pR. 51-52 31. 'sAhitya aura saMskRtI' le. A. deveMdramunI zAstrI pR. 2 32. AcA. ni. gA. 9 A. bhadrabAhusvAmI 33. AcA. curNI pR. 3 satva titthayarA viya AyArassa atthaM paDhamaM uikkhaMti tato sesaMgANaM ekkArasavhaM aMgANaM tAe ceva parivADIe gaNadharA vI suttaM guthaMti praznavyAkaraNa - vRttIMcyA prAraMbhI A. abhayadeva sUra praznavyA. sU. prastAvanA pR. 19-20 aupa. sU. prastAvanA A. deveMdramunI ma. pR. 16 37. jaina Agama sA. ma. mi. le. deveMdramunI zAstrI pR. 271 vyavahAra bhASya - ude 3 gAthA 176 dazA. sU. 4/1 pR. 20 40. jaina AgamasAhitya manana aura mImAMsA le. AcArya deveMdramunI zAstrI pR. 388 41. jaina Agama digdarzana - le. DaoN. munI nagarAja pR. 170 42. jaina Agama digdarzana - le. DaoN. munI nagarAja pR. 171 Aura paJcakkhANa paiNNayaM - gA. 70 pR. 23 (pustaka 'Agama dIpa') 44. saMskRta hindI koza - vAmana zivarAma ApaTe, pR. 691 45. jaina Agama digdarzana. DaoN. nagarAja pR. 145 te 148 43. Page #89 -------------------------------------------------------------------------- ________________ tinusitish Punciatris prakaraNa 2 re bhAvanA vicAra ANi mana Page #90 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prakaraNa 2 re bhAvanA vicAra ANi mana Page #91 -------------------------------------------------------------------------- ________________ lettes prakaraNa 2 re bhAvanA vicAra ANi mana S bhAratIya sAhityAmadhye 'bhAvanA' zabda atyaMta mahattvapUrNa Ahe. bhAvanA mAnavI jIvanAcI adabhUta zaktI Ahe. hRdayAtIla lokajagatAlA 'bhAva lokajagata' mhaTale Ahe. dakha, vedanA, vyathA, sahAnubhUtI, prema, rasAsvAdana, saMvedana, AsaktI viraktI, rAga-vairAgya, vinaya, bhaktI he hRdayAce bhAva Aheta. AtmyAcyA patanAcA athavA utthAnAcA AdhAra bhAvaca Ahe. mhaNUnaca AcArya zrI siddhasena divAkara yAMnI sAMgitale Ahe kI. - ___yasmAkriyAH pratiphalanti na bhaavshuunyH||1|| sAdhanecA prANa bhAvanA Ahe. jyA sAdhanecyA ANi kriyecyA mAge bhAvanA Ahe, bhavatI Ahe, hRdaya Ahe tyAca saphala hotAta. anyathA bhAvazUnyatene athavA hadayazUnyatene hoNAr2yA sarva kriyA vyartha Aheta. te kevaLa avaDaMbaraca asate. tyAce pariNAmahI viparIta hotAta. mhaNUna sAdhakAcI sAdhanA bhAvayukta asalI pAhije. aMtaraMgAmadhye utpanna hoNAr2yA vicAra laharI jyA vizeSa rUpAne sphuraNa pAvalelyA asatAta tyAMnA suddhA 'bhAvanA' mhaTale jAte. vicAra hA jIvanAcA pAyA Ahe, pAyA majabUta nasela tara majabUta ghara banU zakata nAhI. jIvanAmadhye vivekayukta AcaraNa ANi bhAva nasela tara te jIvana kevaLa pazUsArakheca asata. tase pAhile tara manuSya vicArazIla prANI Ahe. narakAtale jIva duHkhI ANi dIna Aheta, svargAtale jIva sukhAmadhye lIna Aheta, tiryaMca pazupakSI ityAdI vicArazUnya prANI Aheta. tyAMcyAmadhye vicArazIlatA, buddhI, bhAvanA ANi viveka yAsArakhI zaktI nAhI. eka manuSyaprANIca asA Ahe jyAlA vicArakSamatA, buddhIcI preraNA va yogyatA Ahe. AjacyA hyA vijJAnayugAta tara mAnavAcI jijJAsA divaseMdivasa vADhata cAlalI Ahe. to ja kAhI pAhato, aikato tyA sagaLyAMce rahasya jANaNyAmadhye ANi tyAMcyAtIla bheda samajUna gheNyAmadhye itakA vyasta jhAlA Ahe kI to svataHlA visaralA Ahe. Aja mAnava vara pahicUna nirIkSaNa karUna AlA Ahe. paraMtu kitI AzcaryAcI goSTa Ahe kI to palyA AMtarIka bhUmIce nirIkSaNa karU zakalA nAhI. to bAhyadraSTA banalA. paraMtu AMtarIka caMdrAvara Page #92 -------------------------------------------------------------------------- ________________ (20) * draSTapAcI bhUmikA thoDI suddhA bajAvU zakata nAhI. tyAne thoDA vicAra kelA pAhije kI kevaLa bAhya darzanAne kAya sAdhya hoIla ? kAya aparimita bhautika sAdhane tyAlA zAMtI deU zakatIla ? kadhIca nAhI. je kSaNika Ahe, nAzavaMta Ahe te jarI sukhadAyaka vATala asale tarI to kevaLa sukhAbhAsa Ahe. khare sukha aMtarAtmyAmadhye Ahe, je zAzvata Ahe. ajara, amara, avinAzI Ahe. paraMtu duHkhAcI goSTa azI Ahe kI, mI koNa Ahe ? ko'haM ? hA sarvAta prathama, sopA paraMtu mahattvapUrNa prazna manuSyAcyA manAmadhye uThata nAhI. vizvadarzanAcA jijJAsU Atmadarzana karaNeca visaralA. ughaDyA DoLyAMnI jyA dehAlA to pAhato tyAlAca 'mI, mI' mhaNata rAhato. hA tyAcA sarvAta moThA bhrama Ahe. hyA khoTyA bhramAsAThI koNa uttaradAyI Ahe ? bhautikatecyA bhISaNa aMdhakArAmadhye nimagna mAnavAlA adhyAtmarasAcA divyaprakAza deNyAsAThI ANi ajJAnAcyA ghora nidretUna jAge hoUna AtmavikAsAcyA mArgAvara agresara hoNyAsAThI jJAnI puruSAMnI aneka mArga dAkhavale Aheta. tyAmadhye bhAvanA zubha ANi zuddha ThevaNe he suddhA eka AdhyAtmika anuSThAna Ahe. "jyA sAdhakAcA AtmA bhAvanAyogAne vizuddha jhAlA Ahe to AtmA pANyAta sthira asalelyA naukepramANe saMsArasAgarAlA pAra karUna sarva du:khApAsUna mukta hoUna sukha prApta karU zakato. "2 kinA-yAvara pohacalelI nAva jyApramANe vizrAma karate tyAcapramANe bhAvanAyogAcI sAdhanA karaNAre sAdhaka suddhA saMsAra sAgarAcyA kinAr2yAvara pohacUna sarva du:khApAsUna mukta hotAta. tyAMcyA AtmyAlA bhavabhramaNApAsUna zAMtI miLate. asA prazna udbhavato kI vicAra athavA ciMtanAce bhAvodvelana ANi bhAvanA hyAta kAya pharaka Ahe. bAhyarUpAne pAhile tara te sArakheca disatAta paraMtu sUkSma dRSTIne ciMtana kele tara bhAvanece kAhI vizeSa tAtparya Ahe. koNatyAhI ekA tattvAvara, viSayAvara athavA pakSAvara niraMtara vicAra karaNe, te manAta ThevaNe tyAcyAbarobara sAtatyAne saMyukta rAhaNe mhaNaje bhAvanA hoya. vicArAMce jIvana ghaDaviNyAcyA dRSTIne phAra mahattva Ahe. te ciMtana ANi bhAvanecyA rUpAtaca Ahe. sadvicAra athavA suvicAra kiMvA ciMtana, manana heca bhAvanece rUpa ghetAta. joparyaMta he zarIra, mana ANi iMdriye Aheta toparyaMta jIvanAmadhye caMcalatA vidyamAna asate. manAcI caMcalatA adhika asela tara to pratyekaveLI kAhI nA kAhI vicAra karataca Page #93 -------------------------------------------------------------------------- ________________ (81) rAhato. tyAcyAmadhye vegavegaLe bhAva umaTataca rAhatAta. itakeca kAya, jevhA to iMdriye sakriya nasatAta tevhAhI mana akriya rAhata nAhI. koNatehI kArya karAyace asela tara prathama tyAce bhAvamaya ANi vicArAtmaka rUpa manAta nirmANa hote. jase te nirmANa hote tyAMcI mhaNUna sarvaprathama manAlA vaza karaNe atyaMta Avazyaka bAhyapariNatI suddhA tyAcapramANe badalate Ahe. "manuSyAce manaca baMdhana ANi mokSAce kAraNa Ahe. iMdriya viSayabhogAmadhye Asakta jhAlele mana baMdhana karaNAre Ahe ANi viSayabhogApAsUna mana jevhA anAsakta hote tevhA teca mana mokSAcA hetU banato. jyAMnI manAlA vaza kele asela tyAMcyAsAThI mana sarvazreSTha baMdhu Ahe ANi jyAMnI manAlA vaza kele nAhI tyAMce manaca tyAMcA parama zatrU Ahe. "3 hyA manAsaMbaMdhI zrI munIsuMdara sUrI yAMnI phAra suMdara sAMgitale Ahe, "japa kelyAne mokSa miLata nAhI kiMvA bAhya va AbhyaMtara azA dona prakArace tapa kelyAne mokSa miLata nAhI. taseca saMyama, damana ANi mauna dhAraNa kelyAnehI mokSa miLata nAhI ANi pavana ityAdIMcI sAdhanA kelyAne suddhA mokSa miLata nAhI. paraMtu cAMgalyAprakAre vaza kelele manaca mokSAce kAraNa Ahe.'4 kele mhaNUna manAmadhye je azubha saMkalpa - vikalpa uThatAta te dUra pAhijeta. manonigrahAzivAya sarva bAhya anuSThAna vyartha Ahe. saMsArI manuSyAce jIvana bahirmukhaca asate. to bahirAtmabhAvAtaca nimagna rAhato. mhaNUna tyAcyA aMtaHkaraNAcA bhAva vikRta ANi dUSita rAhato. te vikAra ANi dUSaNa tyAlA kumArgAvara gheUna jAtAta. mhaNUna bhAva zuddhIvara jainazAstrAta jAsta jora dilA Ahe. uttarAdhyayana sUtrAmadhye bhAvAce mahattva sAMgatAnA zramaNa bhagavAna mahAvIra svAmI sAMgatAta kI, "bhAva satyAne jIbAtmA bhAvazuddhI - bhAvanecI zuddhatA prApta karato ANi bhAvazuddhI jhAlyAvara to sarvajJa nirUpita dharmAcI ArAdhanA karaNyAsAThI tatpara hoto. sarvajJabhASita dharmAcI ArAdhanA karaNyAmadhye udyukta vyaktI paralokadharmAcA ArAdhaka hoto. 5 jevhA bhAvanemadhye zuddhatA yete tevhA sAdhaka adhyAtmavikAsAcyA mArgAcA avalaMba karato. AcAra ANi vicAra hyA jIvanAcyA dona bAjU Aheta. vicArAMcA saMbaMdha jJAnAbarobara Ahe ANi AcArAcA saMbaMdha kriyebarobara Ahe. jaina dharmAta jJAna ANi kriyA yAdvAre mokSAcI prAptI svIkAralelI Ahe. Page #94 -------------------------------------------------------------------------- ________________ (82) 'paDhamaM NANaM tao dayA'6 hI AgamoktI jJAnAcyA mahattvAlA prakaTa karate. "nANena viNA na huMti caraNa guNA"7 jJAnAzivAya cAritryaguNAMcA vikAsa hota nAhI. jJAna ANi cAritryamaya jIvanAlA sudRDha banaviNyAsAThI jaina dharmAta bhAvAcyA pariSkArAvara, parimArjanAvara jora dilA Ahe. jara bhAva pavitra ANi nirmaLa asatIla tara manuSya sadjJAna ANi satkarmAcyA dizeta puDhe jANyAcI preraNA prApta karU zakela. jJAnArAdhanecA mArga mAnava tevhAca svIkArato jevhA tyAcyA aMtaHkaraNAta tadrUpa bhAvanecI surasarItA pravAhita hoU lAgate mhaNUna jaina sAdhanemadhye bhAvanAyogAce atyaMta mahattva Ahe. bhAvanA yogAbarobara tevhA saMyukta hote jevhA AtmyAlA paramAtmyAzI joDaNyAcI tyAcyA aMta:karaNAmadhye ubhArI yete, bhAvanemadhye to vega tI tIvratA yete jyAcyAdvAre sAdhaka aMtarAtmabhAvAne paramAtma bhAvAcyA dizekaDe gatizIla hoNyAcI preraNA prApta karato. adhyAtmAbarobara saMyukta hoNe hAca bhAvanAyoga Ahe. bhAvanA ANi anuprekSA zabdAcI utpattI, paribhASA ANi Azaya hotAta. 8 'bhAvanA' zabda saMskRtacyA 'bhU' dhAtUpAsUna banalA Ahe. hyAce aneka artha 'bhAvayati iti bhAvanA' hyA vyutpattInusAra jyAta bhAva vyakta kelA jAto tyAlA bhAvanA mhaNatAta. 'yoga' zabda saMskRtamadhIla 'yuj' dhAtUpAsUna banalA Ahe. jo joDato tyAlA 'yoga' mhaNatAta. bhAvanebarobara jevhA yoga zabdAcA saMyoga hoto tevhA tyAcA 'AtmyAce AtmyAbarobara milana' asA artha hoto. 'bhAvanA' AtmyAlA paramAtmyAzI joDaNyAce sarvottama sAdhana Ahe... bhAvanA azuddhIcyA AvaraNAne AcchAdilelyA AtmyAlA zuddhatvAbarobara joDate. jaina zAstrAmadhye hyAsaMdarbhAta mhaTale Ahe kI manAlA bhAva prakarSatApUrvaka zuddhatvAbarobara saMyukta karaNe mhaNaje bhAvanA hoya. Agama graMthAcyA TIkAkArAMnI tyAcapramANe anya AcArya ANi vidvAnAMnI bhAvanece vegavegaLe svarUpa, upalabdhI ANi paribhASA ityAdIMvara vistRta vicAra kelA Ahe. tyAtalyA aneka paribhASAMcA ullekha yethe kelA jAIla. cittAcA abhiprAya bhAva athavA bhAvanA Ahe. 9 hyAmadhye bhAvanecyA abhiprAya 129 Page #95 -------------------------------------------------------------------------- ________________ (83) pakSAkaDe saMketa kelA Ahe. abhiprAya vAstavika cittAcI AMtarika vRttI Ahe, jyAce prakaTIkaraNa jIvAcyA vacana ANi zarIrAcyA saMketAdvAre hote. koNatyAhI vizeSa padArthAviSayI athavA lakSyApratI jevhA manAmadhye kAhI vicAra uThatAta tevhA tyAMnA abhiprAya mhaTale jAte. tyAlA cittAcI bhAvAtmaka sthitI suddhA mhaNU zakato. abhiprAya jevhA prabaLa banato tevhA to saMbaMdhita padArtha ANi kriyebarobara iMdriyAMcyA mAdhyamAne saMyukta hoto mhaNaje to bhAvamUlaka Ahe. kAryApratI utsuka bhAvanelA 'adhyavasAya' suddhA mhaNatAta. 10 jevhA mana ekhAdyA hote ANi manAmadhye tyA kAryAviSayI punhA punhA ciMtana cAlU rAhate, tyA vicAra taraMgAMnA 'adhyavasAya' mhaNatAta. manAtIla vicArarUpI taraMgAdvAre hiMsArUpI pApa naSTa karUna AtmyAlA vizuddha karaNyAce kArya kele jAte. mhaNUna bhAvanelA deep and constant reflection mhaNaje AtmyAtIla vicAra taraMgAMce, zubhavicArAMce sUkSmatene nirIkSaNa karaNe tyA vicArAMnA sthAyI rUpa deNe. jevhA koNatehI kAma karaNyAcA utsAha asato tevhAca azI sthitI banate, utsAhAne jI kArye kelI jAtAta tI sajIva hotAta, tyA kAryAMmadhye ojasvitA yete. jJAnapUrvaka kAryAmadhye saMlagna ANi samudyata rAhaNe adhyavasAya Ahe. "bhAvanA zabda aMtaHkaraNAcI vRttI ANi bhedAcyA arthAta Ahe." 12 aMtaHkaraNa mhaNaje iMdriye. hI dona prakAracI Aheta bAhya ANi AMtarika netra, nAsikA ityAdI bAhya iMdriye Aheta. mana he AMtareMdriya Ahe. mhaNUnaca manAlA aMtaHkaraNa mhaNatAta. bAhyedriye sthUlarUpAta kArya niSpanna karatAta. mana he ciMtana ANi vicArAcyA rUpAmadhye magna rAhate, he tyA kAryAce sUkSmarUpa Ahe. mana kiMvA aMtaHkaraNAcI vRttI ANi tyAcI vegavegaLI rUpe bhAvAtmaka asatAta. mana heca bhAvAtmaka karmAlA iMdriyAparyaMta pAThavate, jyAMnA iMdriye sthUlarUpa pradAna karatAta. "aMtaHkaraNAcI pariNatI vizeSa mhaNajace bhAva hoya. "13 33 "bhAvanece tAtparya AlocanA Ahe. "14 artha 'A'- samantAta - AlocanA hA zabda 'A' upasargapUrvaka 'locana' zabdApAsUna banalA Ahe. tyAcA cArahIbAjUne, pUrNapaNe ANi 'locana' mhaNaje 'baghaNe' arthAta 'cArahIbAjUne, pUrNapaNe pAhaNe mhaNaje 'AlocanA' hoya. yethe baghaNyAcA artha 'bAhya cakSUne baghaNe' asA nAhI. paraMtu koNatyAhI viSayAvara athavA vastuvara samagrarUpAne ciMtana karaNe, manobhAvAta tyAcyA svarUpAlA aMkIta karaNe asA artha Ahe. Page #96 -------------------------------------------------------------------------- ________________ (84) 'Avazyaka' sUtrAce prasiddha TIkAkAra AcArya harIbhadra yAMnI bhAvanecI paribhASA karatAnA lihile Ahe kI, 'bhAvyate'nayeti bhAvanA' 15 hI bhAvanecI zAbdika vyutpattI Ahe. hyAcA Azaya hA Ahe kI, jyAcyAdvAre manAlA bhAvAnvIta kele jAte tI bhAva Ahe. athavA jyAcyAdvArA manAlA bhAvita kele jAte tyAlA 'bhAvanA' mhaNatAta. bhAvAnvita hoNe mhaNaje bhAvanene bharUna jANe, otaprota paripUrNa hoNe. jevhA manAmadhye uttarottara bhAkhatA vADhata jAte tevhA mana titakeca bhAvanene dravita hota jAte. 'vizuddhabhAva mhaNaje pavitra vicAra hI jIvanAcI sugaMdha Ahe. '16 'bhAvanA' zabda abhyAsa ANi kriyecAhI sUcaka Ahe. 17 abhyAsa zabdAcA matitArtha 'koNatyAhI kAryAlA karaNe.' ase kelyAne kAryAmadhye paripakvatA ANi dRDhatA yete. abhyAsAzivAya punhA punhA koNatIhI goSTa jAsta kALAparyaMta Tikata nAhI. manuSya visarUna jAto mhaNUna vidyA, sAdhanA, kriyA sagaLyAMcyA vikAsAsAThI abhyAsa Avazyaka Ahe. to abhyAsa suddhA samyak asalA pAhije. "kriyecA samyak abhyAsa bhAvanA Ahe. 18 yethe abhyAsAbarobara samyak zabda joDalelA Ahe. to abhyAsAcyA vizeSatelA prakaTa karato. khar2yA bhAbodrekAne abhyAsa kelA jAto to phAraca vyavasthita ANi uttama hoto. tyA abhyAsAbarobara AMtarIka vRttI joDalelI asate. "abhyAsa ANi bhAvanA ekArthaka Aheta 19 jase abhyAsa koNatyAhI kAryAlA punhA punhA karaNyAcyA arthAne Ahe. tasAca bhAvanecA artha suddhA satata abhyAsa, ciMtana, manana, anuprekSaNa karaNyAta Ahe. to abhyAsaca haLUhaLU bhAvanecyA rUpAta pariNata hoto, "jyA vizuddha prayatnAne jIva bhAvita hoto, tyAlA bhAvanA mhaNatAta 20 jyAce aMtaHkaraNa bhAvAtmaka hote, bhAvanene tarala hote. AtmavRttI paripUrNa hote, tevhA bhAvanecA udreka satvonmukhI hota jAto bahirAtmabhAva suTata jAto ANi aMtarAtmabhAva jAgRta hoto. hyA paribhASenusAra bhAvanA asaMkhya prakAracyA hoU zakatAta. mAvanecI vibhinna rUpe Aheta. pratyeka kriyebarobara koNatI nA koNatI tarI bhAvanA asalyAne bhAvanecA aneka dRSTikonAtUna aneka arthAne prayoga kelA Ahe. 'bhAvanecA Azaya parikarma suddhA Ahe. 21 'parikarma' zabda 'zArIrika sajAvaTa yA arthAne suddhA upayojitAta. jyApramANe Page #97 -------------------------------------------------------------------------- ________________ (85) vArIrAlA alaMkRta kele jAte, aMgarAga, tela, attara ityAdIMnI sugaMdhita kele jAte tyAcapramANe manAcyA vicAradhArelA athavA ciMtanadhArelA bhAvanene zuddha karaNe, pavitra karaNe, sajaviNe mhaNaje parikarma hoya. zArIrika parikarmAcA viSaya bAhya sauMdarya Ahe, tevhA AMtarIka parikarmAce lakSya AMtarIka sauMdarya Ahe je jIvanAcyA pavitratesAThI Ahe. cittAmadhye punhA punhA bhAvAMcA udbhava hoNe, yeNe, sthira hoNe mhaNaje bhAvanA Ahe. 23 jase loka ekhAdyA ThikANI jAUna paDAva TAkatAta ANi titheca TikUna rAhatAta, dharmazALetalyA lokAMpramANe eka divasa rAhUna nighUna jAta nAhIta. tyAcapramANe manAta bhAvanecA asA praveza avathA udbhava hoto kI jyA sAtatyAne TikUna rAhatAta ANi saMskArAce rUpa dhAraNa karatAta tyAMnA bhAvanA mhaNatAta. jyAMcyAmadhye pUrvIce saMskAra akhaMDa Aheta tarIhI tyAcyA punhA punhA anuSThAnAlA suddhA 'bhAvanA' mhaNatAta.23 hyAta pUrva saMskAra ANi punhA punhA ciMtanadhArAMnA bhAvanA rUpa dile Ahe. vAstavika jyA vicArAcyA satata ciMtanAne, saMgharSAne mana tyA anurUpa bhAvita hota jAte tyA vicArAMnA 'bhAvanA' mhaNatAta. adhyAtma anurvatanAmadhye sthita hoNe mhaNaje bhAvanA Ahe. 24 yAcA artha asA kI manuSya AtmabhAvAmadhye nimagna rAhato. ANi jo AtmabhAvAmadhye lIna rAhato tyAcA bahirAtmabhAva ApoApa suTato. AcArya siddhasena divAkarAMnI 'dvAtrizikA' yAmadhye atyaMta suMdara vicAra mAMDale Aheta "abhyAsAne bhAvanecI vRddhI hote. kAraNa bhAvanA buddhIsaMgata Ahe ase kelyAne azubhabhAvanepAsUna mana nivRtta hote. tyAcyA phalasvarUpI prazasta bhAvAcI uttarottara vRddhI hote.25 - mumukSudvAre anityAdI ciMtanAMcA abhyAsa kelA jAto, punhA punhA jyAce anubhAvana kele jAte tyAlA bhAvanA mhaNatAta. 26 jyAMcyA jIvanAce lakSya mokSaprAptI Ahe, tyAMcyA manAmadhye jyA vicAradhArA cAlU asatAta tyA Atmonmukha asatAta azA ciMtanAne bhAvita hota rAhaNe tyA dRSTIne abhyAsa karata rAhaNe bhAvanA Ahe. bhAvanecA Azaya AtmyAlA prazasta bhAvAne bhAvita karaNe Ahe. jyApramANe zilAjitAlA lohAcI bhAvanA deUna tyAlA zuddha ANi zarIra hitakArI rasAyanAMcyA rUpAta upayukta kele jAte tyAcapramANe bhAvanedvArA vrata ANi vicArAMnA zuddha, vizuddha ANi AtmahitakArI rasAyanarUpa banavale jAte. anAdikAlApAsUna AtmyAbarobara saMyukta jhAlelyA Page #98 -------------------------------------------------------------------------- ________________ (86) nabha bhAvAMnA zuddha karaNe tethe zubha ANi zuddha bhAvAcI pratisthApanA karaNe hI bhAvanecI vizeSa upayogitA Ahe. udAstha sAdhakAce dhyAna aMtarmuhUrta kALAparyaMta avasthita rAhate. tyAnaMtara dhyAnAMtara hote tevhA caMcala cittAlA sthira karUna dhyAna sAdhanemadhye praveza karaNyAsAThI 'bhAvanA' banavite. bhAvanA hI bhraSTa jhAlelyA dhyAnAlA punhA joDaNyAsAThI mAdhyama banate. eka prakAre bhAvanA cittAlA samatola banavite, jyAcyAvara dhyAnarUpIbhavana nirmANa hote.27 AcArya kuMdakudAMnI 'bArasa aNuvekkhA' yAcA upasaMhAra karatAnA atyaMta mArmika goSTa sAMgitalI Ahe kI, "anAdi kALApAsUna AjaparyaMta je puruSa mokSAprata pohacale Aheta te bArA bhAvanAMcyA ciMtanAneca nirvANa-mokSAlA pohacale.28 AcArya hemandrAMnI ApalyA yogazAstrAmadhye sAMgitale Ahe kI, samabhAvAcyA prAptIsAThI nirmamatvAcI bhAvanA ANi nirmamatvAcI bhAvanA jAgRta karaNyAsAThI dvAdaza bhAvanecA Azraya ghetalA pAhije.29 Headline AtmasvarUpAcI bhAvanA nasela tara koTyAvadhI janma gheUna, bAhU uMcAvUna ANi yakhAcA tyAga karUna jIvAne jarI tapAcaraNa kele tarI tyAlA mokSAcI prAptI hota nAhI itake bhAvanece mahattva Ahe.30 vairAgyavardhaka bhAvanA muktIpathAcA AdhAra Ahe. laukika jIvanAmadhyehI bhAvanA atyaMta upayukta Ahe. iSTa viyoga ANi aniSTa saMyogAne utpanna hoNAr2yA udvegAlA hyA bhAvanA zAMta karatAta. bhAvanA vyaktIlA vipattIta dhairya ANi samRddhIta vinamratA zikavate viSayAMpAsUna virakta karate ANi dharmAmadhye anuravata karate. mRtyU ANi mohAcyA bhayAlA kamI karate. jIvanAcA kSaNa ANi kSaNa AtmahitAmadhye lAvUna jIvana sArthaka karaNyAcI preraNA dete. jIvana nirmANa karaNyAmadhye bhAvanecI upayogitA asaMdigdha Ahe. bhAvanA' he nAva AtmyAcyA guNavizeSAce Ahe, jyA jJAnAdvAre Atmapara bodha utpanna hoto. bhAvanA uttama jJAnAcA hetU Ahe. arthAta jyAMnA baghitale Ahe, jyAMcA anubhava ghetalA Ahe, 'zruta' jyAMnI aikale Ahe azA smRtI pratyabhijJAnAta prajJA joDalyAne tyAta ciMtanonmukha jhAlyAne jyAMcA prAdurbhAva hoto tyAMnA bhAvanA mhaNatAta.31 punhA punhA anityatA ityAdIMce jJAna jhAlyAne sAMsArIka padArthAMmadhye nirguNatecI, asAratecI paribhAvanA hote.32 sasArAcI anityatA, azaraNatA ityAdIMce jyAlA jJAna hote, tyAce jo niraMtara Page #99 -------------------------------------------------------------------------- ________________ (87) karato to vairAgyabhAvaneta ramamANa hoto. ANi jo kAyA, vAcA, manAdvAre vairAgya bhAvaneta tIna hoto to vItarAgI banato. tyAcyAsAThI mokSa dUra nAhI. bhAvanecA, mokSamArgAcA zi asalyAne aneka AcAryAMnI yAcyA aneka paribhASA kelyA Aheta agadI javaLacA saMbaMdha asalyAne aneka AcAryAMnI yAcyA paribhASA satata abhyAsa, ciMtana, anubhAvanecyA dizene saMketa karatAta. anaprekSA - bhAvanesAThI 'anuprekSA' zabdAcA prayoga suddhA hyAca arthAne hoto. AgamagraMthAta AgamAcyA TIkAgraMthAta ANi anya graMthAmadhye 'anuprekSA' zabdAcyAhI samAnarUpa paribhASA kelyA Aheta. tyAcyA abhiprAyAvara prakAza TAkalA Ahe. tyAtalyA kAhI paribhASAMcA yethe ullekha kelA jAIla.. 'anuprekSA' zabda 'anu + pra + IkS' yAcyA yogAne banalA Ahe. 'anu' ANi 'pra' he upasarga Aheta. 'IkSA' zabda 'IkS' dhAtUpAsUna banalA Ahe. 'IkS' yAcA artha pAhaNe, AlocanA karaNe, avalokana karaNe asA Ahe.33 'pra+IkSa' yAcyApAsUna prekSa' banato jyAcA artha pAhaNe, dRSTI TAkaNe asA hoto.34 'anu' cA artha punhA, punhA, mAge, mAge pAhaNe asA hoto.35 azAprakAre anuprekSA zabdAcA artha vAraMvAra pAhaNe, ciMtana karaNe, tyAta tanmaya hote asA hoto. anuprekSA zabdAcA artha ciMtana, graMthaciMtana ANi sUtrAcyA anuciMtanAcyA arthAne ghetalelA Ahe.36 dharmaratna prakaraNAmadhye sAMgitale Ahe kI jinezvarAcyA pravacanAne gurujanAMcyA vANIne je pUrvI aikale Ahe tyAlA atyaMta ekAgracittAne zrutavicArAce ciMtana karaNe mhaNaje anuprekSA Ahe.37 e. ena. upAdhye yAMnI sAMgitale Ahe kI jyA jyA viSayAce ciMtana kele jAte tyAcyA anusAra anuprekSece suddhA teca nAva hote. mhaNaje zarIra, padArtha ityAdIcyA Anatyatece ciMtana anityAnuprekSA nAvAne abhihita kele jAte. tyAcyA azucitece ciMtana 'azucI anuprekSA' yA nAvAne abhihita kele jAte. anu mhaNaje sUkSmatene punhA punhA pAhaNe, ciMtana karaNe, smaraNa karaNe, anuprekSA Ahe.38 AcArya jinadAsa gaNi mahattara yAMnI sAMgitale Ahe kI, "vAcalelyA zrutajJAnAce mAnacitana karaNe, vANIne nAhI. anaprekSemadhye mAnasika ciMtanAcI vizeSatA Ahe. zabdAMce vANIdvAre uccAraNa jhAlyAvara tI parAvartanA hoIla.39 pANApakSA manAcI zaktI adhika Ahe mAnasika zaktIne tara kalpanivAsI davAca va arthAce manAne ciMtana karaNe, vANIne nAhI, anuprakSa Page #100 -------------------------------------------------------------------------- ________________ (88) saddhA DaLamaLU lAgate. japAmadhyehI ajapA, jApa (mAnasika jApa) yAMce mahattva adhika Ahe. azAprakAre anuprekSemadhye mAnasika ciMtanAce mahattva Ahe. vAcika zabda ucAraNAce nAhI. uttarAdhyayana sUtrAmadhye svAdhyAyAcyA aMtargata anuprekSelA ghetale Ahe. 'svAdhyAya' yAcA artha (sva-ApalA, adhyAya - abhyAsa karaNe) svataHcA abhyAsa karaNe kI mI koNa Ahe ? koThUna Alo Ahe ? koThe jAyace Ahe ityAdIMce sAtatyAne ciMtana karaNe mhaNaje svAdhyAya hoya. jyAmadhye anuprekSece cauthe sthAna Ahe.41 anuprekSecA saMbaMdha dhyAna ANi svAdhyAya yA doghAMbarobara Ahe. aupapAtika sUtrAmadhye 'dharmadhyAna' ANi 'zukla dhyAna' yAMcyA cAra cAra anuprekSA AtmonmukhatA prApta karaNyAsAThI ANi vicAra utkarSAcA abhyAsa karaNyAsAThI nirupita kelyA Aheta.42 - anuprekSA eka 'svAdhyAya vizeSa' Ahe. to manAlA tyAcyAtaca lAvalyAne, niyojita kelyAne hoto.43 anityAdi bhAvanecyA ciMtanAne bhAvita cittAmadhye jyA zAMtI ANi samadhIMce . avataraNa hote te svAdhyAyAcyA mahattece pratIka Ahe. 'svAdhyAya' bArA prakAracyA tapAMmadhIla eka prakArace abhyaMtara tapa Ahe, jyAne karma kSINa hote. anuprekSene jIva AyuSyakarmAlA soDUna bAkI jJAnAvaraNIya ityAdi sAta karmAMcyA prakRtIMce gADha baMdhana zithIla karato. dIrghakAlIna sthitIlA alpakAlIna karato. tyAcyA tIvra rasAnubhAvAlA maMdarasAnubhAvAmadhye parivartita karato. bahukarma pradezAlA alpakarma pradezAmadhye badalato. AyuSyakarmAcA baMdha kvacita karato athavA karata suddhA nAhI. kAraNa AyuSyakarmAcA baMdha jIvanAcyA tisar2yA bhAgAta ekadAca hoto. jase ekhAdyAce AyuSya navvada varSAMce Ahe, tara sATha varSAMnaMtara tIsa varSAMcyA bhAgAta AyuSyakarmAcA baMdha hoto. azAprakAre tIsa varSAMcA tisarA bhAga athavA jitake AyuSya rAhile asela tyAcyA tisar2yA bhAgAta AyuSya karmAcA baMdha hoto. jara aMtima kALAparyaMta suddhA AyuSyAcA baMdha jhAlA nAhI tara AyuSya samAptIcyA aMtarmuhurtApUrvI (dona ghaDI 48 miniTAMpUrvI) to avazya puDhacyA gatIcA baMdha karatoca. AyuSyAcA baMdha kelyAzivAya jIvAtmA prANa soData nAhI. pastu jara jIvAce tyAca bhavAmadhye mokSagamana hoNAra asela tara to AyuSyakarmAcA baMdha nAhI athavA pUrvI baMdha jhAlA asela tara punhA AyuSyakarmAcA baMdha karata nAhI. paraMtu jara AyuSya karmAcA baMdha ajUna jhAlA nasela tara anuprekSecyA zubha adhyavasAyAcyAveLI Page #101 -------------------------------------------------------------------------- ________________ (89) jIvAtmA zubha AyuSyakarmAcA baMdha karato, anuprekSemadhye bhAvadhArA itakI ekAgra hote kI tyAta pracaMDa vidyutazaktIsArakhI zaktI nirmANa hote. uttarAdhyayana sUtrAmadhye saMsArAcI tIna vizeSaNe dAkhavalI Aheta. 1) aNAiyaM arthAta anAdi 2) aNavadagaM agra mhaNaje aMta, jyAlA kadhI aMta nAhI, asA anaMta, 3) dIhamagaM dIrgha mArga asalelA, saMsArabanAcA khUpa lAMba ANi dIrgha mArga jyAlA pAra karaNe kaThINa Ahe. paraMtu anuprekSedvAre to tyAlA zIghratene pAra karU zakato itakI anuprekSecI pracaMDa zaktI Ahe 43 anuprekSecI sAdhanA karaNArA sAdhaka punhA punhA asAtAvedanIya karmAcA upacaya karIta nAhI. asAtA sAtovadanIyAcyA rUpAta saMkramita hote. tyAMce karma lavakara kSINa hoUna naSTa hotAta. te kazAprakAre karma zIghratene naSTa karatAta he samajaNyAsAThI vyavahArAtIla udAharaNe ghetA yetIla. lokhaMDa kitIhI varSe paDUna rAhile tarI gaMjata nAhI paNa jara tyAlA pANI athavA mAtIcA saMparka jhAlA tara te gaMja lAgUna gaMjUna jAte, mAtIsArakhe pasarU lAgate. jyA kAcAMnA cAkU, surI kApU zakata nAhI tyA kAcA hirakaNIdvAre lagecaca kApalyA jAtAta. tyAcyApekSAhI anuprekSecA, bhAvanecA pravAha tIvratene zarIrAvara prahAra karato. je karma AtmyAbarobara hajAro lAkho varSAparyaMta ciTakUna rAhaNAr2yA sthitIce asate tyAMcI zaktI kamI hote ANi te thoDyAca kALAta naSTa hoNyAcyA sthitIparyaMta pohacate. anuprekSene karmAce sthitI khaMDana sthitI ghAta athavA apakarSa hoto. bhAvanA ANi anuprekSA javaLa javaLa samAnArthI zabda Aheta. jyAcyAvara ciMtana karAyace asela tyAlA 'bhAvanA' mhaNatAta, mhaNUna anuprekSelAhI ekA arthAne bhAvanecA samAnArthI zabda mAnalA Ahe. doghAMcyA paribhASemadhye kAhI vizeSa pharaka nAhI. purANAmadhye tIna prakAracyA bhAvanA mAnalyA Aheta 1) brahmabhAvanA 2) karma bhAvanA ANi 3) ubhayAtmaka bhAvanA. jase manuSyAce citta asela tazA bhAvanA hotAta. jyAMce citta nirmaLa asate tyAcI brahmabhAvanA asate ANi jyAce citta viSayavAsanene malina asela tyAMcyA bhAvanA viSayavAsanecyAca asatAta. yogazAsAnusAra anya viSayAlA soDUna punhA punhA kevaLa dhyeya vastUce dhyAna karaNyAlA 'bhAvanA' mhaNatAta. Ang Page #102 -------------------------------------------------------------------------- ________________ SHREE (90) azAprakAre bhAvanece mahattva sagaLyA dharmAmadhye ANi dezAmadhye sArakheca Ahe. pati jaina darzanAcA 'bhAvanA' hA AtmAca Ahe. bhAvanArahita sAdhanA sAdhakAcyA unnati khajI patanAcAca hetU Ahe. mhaNUna pratyeka sAdhanebarobara bhAvanecI pradhAnatA apekSita Ahe. dAna, zIla, tapa ityAdIMbarobara bhAvanA nasalI tara sarva kriyA niSphaLa Aheta. maMtra taMtra, yaMtrAcyA jitakyA siddhI prApta hotAta tyA sarvAMcyA muLAzI bhAvanA rAhate. pANyAzivAya jase ropaTe sukUna jAte tase bhAvanezivAya sarva karmakAMDa niSphaLa hote. bhAvavAdI zivAya dharmasAdhanA hoU zakata nAhI.44 mhaNUna jIvanAmadhye bhAvanece atyaMta mahattva Ahe. ardhamAgadhI jaina AgamAmadhye bhAvanece saMketa aMzika ANi prAsaMgika rUpAmadhye dRSTIgocara hotAta, jyAMcyAvara puDhe samIkSAtmaka dRSTIne vicAra kelA jAIla. uttaravartI zvetAMbara ANi digaMbara jaina graMthAmadhye hyAcA ullekha ANi vistRta vivecana aneka ThikANI prApta hoto. tattvArthasUtra, prazamaratiprakaraNa, kArtikeyAnuprekSA, vArasANuvekkhA, mUlAcAra, jJAnArNava yogazAkha, yazastilaka, zAMtasudhArasa, bhagavatI ArAdhanA ityAdI aneka graMthAmadhye bhAvanece athavA anuprekSece vistRta vivecana prApta hote.45 bRhadadravya saMgrahAcyA TIkemadhye bhAvasaMvarAcyA aMtargatasuddhA bhAvanecA ullekha jhAlA Ahe.46 bhAvanA ANi kriyecA saMbaMdha ghaniSTha Ahe. koNatA paNa vyaktI koNate hI kAma karaNyAsAThI udyuta hoto tevhA sarva prathama tyAcyA aMta:karaNAta tyA kAryAce eka bhAvAtmaka citra tyAviSayI bhAvanA utpanna hotAta. bhAvanA mhaNaje punhA punhA pAhANe. bhAvanA paripakva hoUna kriyecyA rUpAta badalate. paripakvatApUrvaka je kArya hote te susthira hote. tyAce uttama phaLa prApta hotAta, te sArthaka hote mhaNUna bhAvanece AdhyAtmika sAdhanAmadhye atyadhika mahattva Ahe. jana zAsanAce mahAna sAdhaka ANi kavI, upAdhyAya vinaya vijaya yAMnI ApalyA zAtasudhArasa bhAvanA' nAvAcyA kAvyAmadhye bhAvanece mahattva sAMgatAMnA preraNApUrNa zabdAta lihile Ahe kI, yadi bhavabhramakheda parAGmukhaM, yadi ya cittamananta sukhonmukhm| zRNuta tatsudhiyaH zubha bhAvanAmRtarasaM mama zAntasudhArasam / / Page #103 -------------------------------------------------------------------------- ________________ SHARAMSHRASESSIONEE H B (91) - he vidvAnAMno ! jara tumace mana, citta bhavabhramaNAne saMsArAta punhA punhA AvAgamanAcyA duHkhAne parAGmukha jhAle asela, suTaNyAcI icchA Thevata asela ANi jara to mokSAcyA anaMta sukhAlA avyAbAdha AnaMdAlA miLaviNyAcI icchA Thevata asela tara nirvedamaya uttama bhAvanArasAne paripUrNa mAjhyA zAMtasudhArasa kAvyAce sevana karAve. vAstavika hyA zlokAcA artha phAraca gaMbhIra Ahe. bhAvanecyA samyak ArAdhanene tyAMnA cAMgalyAprakAre AtmasAta kelyAne jIvanadhAremadhye azAprakArace vaLaNa yete kI to azubhApAsUna zubhAkaDe, aprazastApAsUna prazastAkaDe, bhogApAsUna tyAgAkaDe unmukha hoto. ase jhAle tara manuSya sahajapaNe AtmasAdhanecyA mArgAvara ArUDha hoto. tyA mArgAvara uttarottara puDhe vADhata rAhato va zubhopayogApAsUna zuddhopayogAmadhye praviSTa hota jAto. pariNAma ApalyA karmAce baMdhana toData jAto. navyA karmAcA baMdha hoU deta nAhI ANi eka divasa asA yeto kI to sarva karmAcyA baMdhanAlA toDUna karmakSaya karUna mukta hoto. siddha, buddha va mukta hoto. mokSa prApta karato, jyAcA AnaMda sAgarApramANe amaryAda Ahe. hI AtmabhAvanene paramAtmyAlA prApta karaNyAcI avasthA Ahe. ra bhAvanecyA abhyAsAne jIvanAmadhye kitI moThI kArye hotAta. vAstavika jIvanAce lakSyapUrNa hote. mhaNUnaca vinayavijayajI mahArAjAMnI hyA uparokta zlokAmadhye hyA goSTIce suMdara spaSTIkaraNa kele Ahe. vegavegaLyA AcAryAMnI ANi vidvAnAMnI bhAvanevara ApalyA ApalyA zailIne atyaMta vistRta vivecana kele Ahe. - hyA pRSThabhUmIvara prastuta zodhagraMthAmadhye bhAvanece bahumukhI ciMtana, vivecana ANi samIkSAtmaka dRSTIne parizIlana karaNe hA mAjhA abhiprAya Ahe. dvAdaza bhAvanAMcI nAve ANi paricaya 1) anitya 2) azaraNa 3) saMsAra 4) ekatva 5) anyatva 6) azucI 7) Azrava 8) saMvara 9) nirjarA 10) dharma 11) loka 12) bodhidurlabha. hyA bArA bhAvanA Aheta. hyAMnA anuprekSA suddhA mhaNatAta. . anitya bhAvanA - jagAta je kAhI utpanna hote tyAMcA nAza nizcita Ahe. kALApAsUna hA jIva sAMsArIka paudgalika vastUmadhye ANi bhogavilAsAmadhye sukha / AnaMda mAnata Ahe. paraMtu hI phAra moThI cUka Ahe. kAraNa hyA jagAtalyA sarva vastU EDIAWA za anitya Aheta. Page #104 -------------------------------------------------------------------------- ________________ tayaRARISMAnnarestak (92) yA jIvAne pUrvAyuSyAta anaMtaveLA anaMta zarIre dhAraNa kelI Aheta ANi Aheta. paNa zarIra kadhIca sthira rAhile nAhI. zarIrAtUna june paramANU gaLUna jAtAta nave paramANU yetAta. jagAta asA ekahI paramANU nasela kI jyAne mAgacyA aneka yagAta hyA zarIrAta praveza kelA nasela. azAprakAre zarIra asthira, anitya ANi vinAzI matyUnaMtara pazupakSyAMcyA zarIrAce bhAga tarI upayukta Aheta paraMtu manuSya zarIrAcA kAhIca upayoga hota nAhI. jyAlA tara jALUna bhasma kele jAte azA zarIrAta sAra mAnaNe he ajJAna Ahe. jyApramANe nadIcyA laharI nighUna gelyAvara punhA yeU zakata nAhI tyApramANe jIvAcI suMdaratA, lAvaNya, rUpa, baLa ityAdI naSTa jhAlyAvara punhA prApta hota nAhI. sAdhaka jevhA dhyAnAdvAre AtmaparIkSaNa karato tevhA anubhava karato kI, hyA jagAta jase sarva padArtha badalatAta taseca zarIrAtIla pratyeka aNUmadhye ANi saMvedaneta pratikSaNAne badala ghaData asato. pAhatA pAhatA saMvedanA utpanna hotAta ANi naSTa hotAta. saMsArAta dRzya asaNArA koNatAca padArtha nitya nAhI. sukha, duHkha, paristhitI, avasthA, dhana, tana, mana, svajana, parijana, mitra, bhUmI bhavana sarva kAhI anitya Ahe. rAjA, rANI, samrATa, cakravartI, seTha, sAvakAra vidvAna, dhanavAna sattAvAna, zaktivAna sarvajaNa zevaTI melyAnaMtara mAtIta misaLatAta. 2 padArthAMcI sthitI hattIcyA kAnAsArakhI, saMdhyAkAlIna sUryAsArakhI, davabiMdUsArakhI, madhAkRtIsArakhI asthira Ahe. mhaNUna anitya padArthAcI icchA, tyAcA saMgraha, tyAMcA upabhoga gheNe mhaNaje zaktI kSINa karaNyAsArakhe Ahe. asA anubhava karUna samatemadhye sthira rAhaNe, tyAcyAbaddala rAga dveSa na karaNe mhaNaje anityAnuprekSA Ahe.. zarIrAcyA anityatebarobara AtmyAcyA nityatece ciMtana kele pAhije kI hA AtmA sura, asura, manuSya, rAjA ityAdI vikalpAne rahita Ahe. AtmA jJAnasvarUpa Ahe ANi nehamI sthira rAhaNArA Ahe. bhagavAna RSabhadeva - prathama tIrthaMkarAce putra bharatamahArAjAMnI sahA khaMDa sAdhUna cakravartI pada miLavile. ekadA Arase mahAlAta basale hote. tyAMcyA boTAtUna aMgaThI khAlI paDalI tevhA boTAce sauMdarya jaNU aMgaThIzivAya nistaja sAdaye jaNU aMgaThIzivAya nisteja jhAle. te ciMtana karU lAgale. Page #105 -------------------------------------------------------------------------- ________________ - aMgaThIcI zobhA Ahe kI aMgaThImuLe boTAcI ? vicAra karatA karatA zevaTI yAsa pohacale kI aMgaThI suddhA jaDa pudgala Ahe ANi zarIrahI pudgala Ahe. sarva kAhI anitya Ahe. 'mI' tara zarIrAta basalelA nitya asA AtmA Ahe. mAjhI zobhA kAya ? azAprakAre ciMtana karatA karatA sthira jhAle. zuddhopayoga svabhAvAta ramUna gele ANi prakladhyAnAcyA dhAremadhye ghAtIkarmAcA paDadA tuTalA kevalajJAnAcI jyota camakU lAgalI hA anitya bhAvanecA prabhAva Ahe. jo anitya bhAvanece ciMtana karato tyAcI zarIrAdIMcI AsaktI suTate va saMyoga ANi viyogAmadhye harSa kiMvA zoka hota nAhI. mohAcA tyAga kelA jAto, mana viSayasukhApAsUna virakta hote va tyAmuLe uttama sukhAcI prAptI hote. azaraNa bhAvanA - anityatecA pratyakSa anubhava AlyAnaMtara tyAlA zaraNa jANe, tyAcA Azraya gheNe, tyAcyA AdhArAvara jIvanAce astitva mAnaNe hA manuSyAMcA bhrama Ahe. kAraNa je padArtha svataHca anitya Aheta, tyAMcA Azraya athavA AdhAra nitya rAhU yANAra nAhI. jevhA svataHce zarIraca zaraNayogya nAhI tara dhana, sevaka ityAdI kase zaraNarUpa hoU zakatIla? ApalyAlA dusar2yAMcI zaraNa gheNyAcI kAhIca AvazyakatA nAhI. jo dusar2yAMnA zaraNa jAto to rikta hastAne parata phirato. paraMtu hyA saMsArAta cahUkaDe duHkhAcyA jvAlA pasaralyA Aheta. jhopaDIta rAhaNAre kaSTAmuLe udvigna Aheta tara svarNamahAlAta rAhaNAre suddhA dukhAne trasta Aheta. mAnavI hRdaya duHkhAcyA jvAlAMmadhye jaLata Ahe. manuSya asahAya Ahe. tyAne koNAlA zaraNa jAve hA praznaca Ahe. viparIta paristhitImadhye vyaktIcyA manAta sahajaca azI bhAvanA nirmANa hote kI tyAMnA koNItarI vAcavAye, to koNAcA tarI Azraya gheU icchito mhaNUnaca to ApalyA kuTuMbAce moThyA AsaktIne pAlanapoSaNa karato. to vicAra karato kI putra, mitra, svajanAMnA tA kelI tara mAjhyA vRddhAvastheta he malA sahayoga detIla. paraMtu vArdhakya, roga ANi mRtyU vA azA avasthA Aheta, kI jyAta vyaktI svataHlA asahAya ANi duHkhI anubhavato. kuTuMbAtIla loka premabhAvanene prayatnapUrvaka auSadhopacAra karUna duHkha dUra karaNyAcA panna karatAta. paraMtu roga dona prakArace asatAta 1) doSaja ANi 2) karmaja. AyurvedAta ta, kapha he tIna doSa mAnale Aheta. 'doSasAmyamarogitA' hyA tIna doSAMcI sAmyatA yA hetU Ahe. jevhA he viSama hotAta tevhA vyaktI rugNa hoto. he doSaja roga tara svasthatecA hetU Ahe. jevhA he / Page #106 -------------------------------------------------------------------------- ________________ (94) auSadhopacArAne bare hotAta. paraMtu 'karmaja' roga te hota, je pUrvajanmAta kelelyA karmAmuLe tyAMcA udaya hoto. te auSadhopacArAne zAMta hota nAhIta. te roga naSTa karaNyAsAThI tyAcyA mULAzI asalelyA karmAcA nAza karaNe Avazyaka Ahe. ANi tyAcyAsAThI ekamAtra teca zaraNarUpa Ahe, jyAne karma kSINa hote. jaina paraMparemadhye cAra zaraNa atyaMta prasiddha AhetaarihaMte zaraNaM pavajjAmi, siddhe zaraNaM pavajjAmi, sAhu zaraNaM pavajjAmi, kevalI paNNavataM dhammaM zaraNaM pavajjAmi | arihaMta, siddha, sAdhU ANi sarvajJa nirupita dharmAcI zaraNa gheNe atyaMta Avazyaka Ahe. jIvanAcI dizA badalalI taraca dazA badalate. bhautikatepAsUna toMDa phiravUna adhyAtmAkaDe jANyAcI AvazyakatA Ahe. kAraNa he bhautika padArtha maryAdita sahayoga deU zakatAta. jevhA mRtyU yeto tevhA saMpattI tijorItaca rAhate. pazudhana vADyAta baMda rAhate, strI dArAparyaMta ANi sevaka smazAnAparyaMta pohacaviNyAsAThI yetAta ANi yApuDhe jazI karaNI tazI bharaNI, jazI matI tazI gatI hote. jagAcyA mohajAlAlA zaraNa jANArA kadhIhI jiMkata nAhI ANi jinezvarAMna zaraNa jANArA kadhI hArata nAhI. hI goSTa jyAMcyA hRdayAta koralI gelI Ahe te kadhIca dhanAcyA, svajanAMcyA adhIna rAhUna AnaMdI hota nAhIta, mAtra jinezvarAMce zaraNaca tyAlA atyaMta prANapriya vATate. jagAtIla sarva zaraNa azaraNAta parivartita hoNAra Ahe. paraMtu arihaMta deva, nirgrantha gurU ANi kevalI nirUpita dharma hyAMce zaraNa ase Aheta kI jo rogAmadhye, garibImadhye zrImaMtImadhye ihaloka ANi paralokAmadhye ApalyA AtmyAce rakSaNa karate. 'arjunamALI' sArakhyA hatyAr2yAne, rohiNI yA corAne prabhumahAvIrAMce zaraNa ghetale tara tyAcAhI uddhAra jhAlA. zAlIbhadra ANi jambukumArAsArakhe puNyavAna jIva saMsArI sukhAcI sarva anukUlatA asatAnA suddhA prabhUMnA zaraNa gele tevhA adbhUta camatkAra jhAlA. hyA sarva zaraNAgatIpAsUna jara puDhe jAyace asela tara 'appANaM zaraNaM gacchAmi' mI mAjhyA AtmyAce zaraNa grahaNa karato. tyAcyAsAThI vyaktIlA aMtarAtmyAmadhye nirIkSaNa karaNyAcI jarUrI Ahe. AtmAca paramAtmA Ahe. "AdAhu me saraNaM'48 AtmA mAjhA zaraNarUpa Ahe. ApalyA AtmyAmadhye anaMtazaktI Ahe. tyAlA jAgRta karaNyAcI AvazyakatA Ahe. Page #107 -------------------------------------------------------------------------- ________________ MES SARASHTRA A RTIANRAINMusic (95) PHARM ApalyA AtmasvarUpAlA prApta karaNaM heca pratyeka sAdhakAce lakSya Ahe. jevhA naka padArthApAsana sukhaprAptIcI bhrAMtI miTate tevhA to ApalyA AtmyAlA zaraNarUpa sanI ase mAnalyAne AtmapuruSArtha jAgRta hoto. zaktI nirmANa hote, UrjA prakaTa mhaNana mAnavAne azaraNa bhAvanece punhA punhA ciMtana kele pAhije. abhyAsa kelA pAhije. kAraNa ekadA-donadA vicAra kelyAne koNatIca goSTa manAta sthira hota nAhI. mhaNUna agaraNa kAya Ahe va koNAlA zaraNa jAve, hI bhAvanA niraMtara karIta rAhilyAne azaraNa bhAvanece saMskAra barobara dRDha hotAta. bhautika padArthAcI mamatA dUra hote va sAdhaka sarvajJa praNita mArgAvara prayatnazIla hoto. saMsAra bhAvanA / jIva dona prakArace Aheta. saMsArI va mukta. muktajIvana tyAMnA mhaNatAta je saMvara ANi nirjarAmUlaka sAdhanedvAre samasta karmAcA kSaya karUna janmamaraNAcyA cakrAtUna mukta hotAta ANi AdhyAtmika anaMta AnaMdAta tanmaya rAhatAta. tyAMcyA AtmyAcyA zuddha svarUpAcyA hyA sthitIlA paramAtmadazA athavA paramAtmabhAva mhaNatAta. saMsArI jIva te Aheta je karmabaddha Aheta. karmAmuLe te vividha yonIta janma ghetAta. AyuSya pUrNa jhAlyAvara mRtyU pAvatAta. punhA dusar2yA yonIta janma ghetAta. saMsAra zabda saMskRtacyA 'sam' upasarga yukta 'sR' dhAtUpAsUna banalA Ahe. 'saMsarati iti saMsAraH' jo saMsaraNazIla, gatIzIla, parivartanazIla Ahe tyAlA 'saMsAra' mhaNatAta. karmarUpI kalaMkAne jo lipta Ahe, 'sva' svabhAvAlA jyAne prApta kele nAhI, jyAcyA guNAMcI zreNIvara khAlI hota rAhate te 'saMsArI jIva' Aheta. te azuddhopayogAne yukta asatAta. anAdikALAtIla mithyAtvAcyA udayAne sarvajJa vItarAgIdvArA nirUpita dharmAlA prApta karIta asalyAne jIva cAra gatIMmadhye bhramaNa karIta rAhato. pUrvajanmAtIla karmavipAkAnusAra saMsArI jIva saMsArAcyA raMgabhUmIvara naTApramANe mAtA-pitA, baMdhu-sakhA, dAsa-svAmI ityAdI vividha prakAracyA bhUmikA karata karata ekA bhavAtUna dusar2yA bhavAmadhye paribhramaNa karato. hyA saMsArAcyA vicitratece koThaparyaMta varNana va. jI vyaktI ApalyA rUpasauMdaryAvara garva karate, tIca yuvAvasthemadhye akALI mRtyU "pUna svataHcyA mRta zarIrAta (kalevarAta) kiDyAcyA rUpAta janma ghete, svataHcA putra Page #108 -------------------------------------------------------------------------- ________________ banate. azAprakAre saMsArAcyA svabhAvAcA vicAra karaNe / gacyA svabhAvAcA vicAra karaNe, 'saMsAra bhAvanA' Ahe. azA bhAvanece hA ciMtana kelyAne manuSya saMsArAcyA bhayAne udvigna hoto. ANi saMsArAtUna virakta holpAcA prayatna karato. jIvAbarobara karmAcA saMbaMdha anAdI kALApAsUna Ahe. paNa te sAMta Ahe, anaMta mAlI hA apekSene vyaktigata dRSTIne jIvAcyA saMsArAcA aMta hoto. jo jIva tapa, saMyama ani sAdhanedvAre karma kSINa karato. arthAta AtmyAbarobara saMlagna sarva karma naSTa karato, levhA to mukta hoto. to saMsaraNAtUna, avAgamanAtUna, jIvana ANi mRtyUtUna mukta hoto. trAcA saMsAra kAyamacA naSTa hoto. vaiyaktika dRSTIne prANyAcyA saMsArAcA aMta hoto. paraMtu pravAharUpAta jo saMsAra bhArata Ahe te kadhIca naSTa hota nAhI. kAraNa saMsArAtIla sarva jIva mukta hoNe saMbhavata nAhI. hyA pravAhAcyA dRSTIne saMsAra cAlata rAhila paNa sAdhakAcyA AtmyAne he ciMtana avazya kele pAhije kI malA hyA caturgatIrUpa saMsArAtUna mukta vhAyace Ahe. tyA dizene prayatna karAyalA pAhije. hyA dArzanika pRSThabhUmIvara saMsArabhAvanA upasthita Ahe. saMsArAcyA satyasvarUpAlA samajUna te grAhya Ahe kI pariheya hyAce ciMtana kele tase pAhile tara mAnavAcyA mohAce baMdha itake ghaTTa Aheta kI tyAlA harSa-zoka, mukha-duHkhAcyA koNatyAhI paristhitIta saMpUrNapaNe vairAgya yeta nAhI. paraMtu niraMtara abhyAsa tyAne yAcyAtUna suTakA hoU zakate. saMsArAcyA satya svarUpAce jJAna hoNyAsAThI tyAce unhA punhA ciMtana, manana kele tara jIvanAcI dizA badalate. bhautikavAdIce jIvana adhyAtmavAdAkaDe vaLate. ANi to AtmasAdhanecA mArga svIkAra karato. jyAMnI saMsAra sAgara pAra kelA Ahe. tyAMce jIvana upAdeya mhaNaje AcaraNyAyogya Ahe ANi jo sasArAcyA duHkhAne grasta Ahe tyAMce jIvana 'heya mhaNaje tyAjya' Ahe ase ciMtana kele pAhije. samyak vrata, niyama, dhyAna ityAdI aneka upAya karUna, mohAMcA tyAga karUna sujJAnamaya svarUpAce dhyAna kelyAne saMsAra paribhramaNAcA nAza hoto ANi mokSapadAcI prAptI hote. ekatva bhAvanA ti manuSya ekaTAca yeto ANi jyAMnA jIvanAta Apale mAnato zevaTI yA sarvAMnA soDUna ekaTAca paralokAta nighUna jAto. hyA jagAta mAjhe kANA Page #109 -------------------------------------------------------------------------- ________________ S (97) koNAcA nAhI. saMsAra eka vizAla mahAsAgara Ahe. tyAta mAnava svataHcyA pUrvajanmAcyA nisAra yethe ekatrita yetAta ANi RNAnubaMdha pUrNa jhAle kI ApalyA ApalyA vATene nigna jAtAta. CAVE moha, mAyA ANi AsaktImuLe saMsArI vyaktI ase samajate kI jagAta mI ekaTAca nAhI mAjhe kuTuMba, nAtevAIka, mitra sarvajaNa mAjhyAbarobara Aheta. parasparAMcyA sambaTaHkhAta sahayoga deNAre ANi barobara rAhaNAre AmhI ekaTe kase asaNAra ? azAprakAre mohAmadhye vyaktI saMsArI saMbaMdhAMnA adhikAdhika ghaniSTa karata jAta Ahe. paNa to he visarato kI hai sarvajaNa svArthavaza mAjhyAkaDe yetAta. jara tyAMcA svArtha pUrNa jhAlA nAhI ANi mAjhI paristhitI bikaTa jhAlI tara malA koNIhI vicAraNAra nAhI. saMsArAmadhye sarvajaNa sukhAce sAthI Aheta, duHkhAta koNI koNAcA nAhI. vAstavika pAhile tara pratyekajaNa ekaTAca Ahe. ekatva bhAvanecA hA niSkarSa Ahe. ekatva bhAvanA AtmattvAvara AdhArIta Ahe. hyAcA abhyAsa sAtatyAne kelyAne to bhAva manAmadhye dRDha hoto ANi vyaktIlA svArthAvara AdhAralelyA saMbaMdhAcI satyatA samajalyAne tyAcI dRSTI badalate. tyAcI dRSTI jI 'para' padArthAvara hotI tI svataHvaraca sthira hote. ase jhAlyAne divasarAtra jyA sAMsArika icchA pUrNa karaNyAmadhye dhAvapaLa hota hotI tI thAMbate. to AtmonnatIce ciMtana karU lAgato ANi tyA dizene puDhe jANyAsAThI tatpara banato. azAprakAre yogya mArgAvara AlyAne manuSyAce jIvana ujjvala banate. ekatva bhAvanecA abhyAsa karaNyAsAThI vyaktIlA aneka prayatna karAve lAgatAta. janasamUhApAsUna dUra rAhAve lAgate. saMsArAta ghaDaNAr2yA ghaTanAMvara vizeSarUpAne dhyAna dyAve lAgate. svArthI saMsArAlA sarvajaNa pAhatAta. paraMtu tyAcyAkaDe vizeSa lakSa deta nAhIta. to yA goSTIkaDe tevhAca lakSa deU lAgato, jevhA manuSyAlA hI goSTa kaLate kI to yA jagAta sATAca Ahe, tyAce yethe koNIca nAhI. ApalepaNA dAkhaviNAre, satyataH ApalyApAsUna khUpa lAMba Aheta. zAna, darzana, lakSaNene yukta eka AtmAca zAzvata Ahe. bAkIsarva saMyogajanya bAhya bhAva Aheta.49 svajana parijanaca kAya ? paraMtu he zarIrahI mAjhe nAhI he sarva vinAzI Ahe. hyA jAtIya ekatA Ahe. mI avinAzI Ahe mhaNana mAjhe hyA vinAzI vastUbarAbara Page #110 -------------------------------------------------------------------------- ________________ (98) se saMbhavaNAra ? te sarva 'para' Aheta. azAprakAre 'para' vastUpAsUna svataHlA bhinna jana ApalyA svarUpAta sthira hoNe, avinAzI AtmyAbarobara ekatvAcA anubhava karaNe hI ekatva anuprekSA Ahe. mAprakAre ciMtana kelyAne svajanAMbarobara prema ANi parajanAMbarobara dveSAcA baMdha hota nAhI. sAdhaka vairAgyabhAvanelA prApta hoto ANi mokSaprAptIsAThI prayatnazIla banato. kAMtAta rAhUna ekatvabhAvanedvAre dharmAcI ArAdhanA, upAsanA karaNe heca ekatva bhAvanece sakSya Ahe. paraMtu ekatva bhAvanecyA ciMtanAne pUrNapaNe phaLAcI prAptI hota nAhI. anyatva bhAvanA ekatva bhAvanemadhye mI ekaTAca Ahe ase ciMtana kele jAte. anyatva bhAvanemadhye AlyAzivAya dusare sagaLe 'para' Aheta, 'anya' Aheta ase ciMtana kele jAte. 'mI ekaTA Ahe' he vidhirUpa vyAkhyAna Ahe ANi 'deha ityAdI padArtha mAjhyApAsUna vegaLe Aheta', hai mAjhe nAhI' ityAdI niSedharUpa varNana Ahe. azAprakAre hyA donhI bhAvanAMmadhye vidhI niSedhalpa pharaka Ahe. ekatva bhAvanemadhye AtmanirIkSaNa Ahe ANi anyatva bhAvanemadhye bAhya jagAce spaSTa parIkSaNa Ahe. ekatva bhAvanemadhye 'mI koNa ? ANi mAjhe kAya ? ityAdI AtmasvarUpAce ciMtana hote tevhA anyatvabhAvanemadhye mI kAya nAhI ANi mAjhe kAhI nAhI yAce bhedajJAna hote. bahirAtmabhAva toDaNyAsAThI anyatva bhAvanece ciMtana kele pAhije. anyatva bhAvanA bhadajJAnAcI gurukillI Ahe. hI AdhyAtmika vikAsAcI pahilI pAyarI Ahe. anyatva bhAvanA hI jIvAtmyAlA anya padArthAMcI AsaktI soDUna aMtarAtmabhAvAta sthira karate ANi paramAtmabhAvAparyaMta pohacavate. / saMsArAta mukhyatve saMbaMdhAMcyA dRSTIne padArthAMnA dona bhAgAta vibhAjita kele jAte. eka sva' ANi dusarA 'anya'. 'sva' mhaNaje AtmA. AtmyAlA soDUna dusare je kAhI Ahe te sarva 'anya' Ahe. jaina darzanAmadhye anaMta Atme Aheta ase mAnatAta. pratyeka zarIrAta vegaLA vegaLA AtmA Ahe. saMsArI AtmA sazarIrI Ahe. AtmyAlA zarIra karmAmuLe prApta hote. jethe 9 Ahe tethe zarIrAsAThI sukhakAraka, apekSita ANi Avazyaka padArtha suddhA Aheta. ghaTAna pAhile tara AtmA ANi anya padArtha ekadama vegavegaLe Aheta. Page #111 -------------------------------------------------------------------------- ________________ (99) AsaktImuLe prANI, deva ityAdI padArthAMnA Apale mAnato. jyAMnA Apale mAnale jAte tyAMcyAbaddala svAbhAvikaca prema utpanna hote. ANi azA padArthAta jara kAhI aDathaLA nirmANa jhAlA tara manuSya duHkhI hoto, kaSTI hoto, krodhAviSTa hoto. tyAce saMtulana bighaDate. bighaDalyAvara azI vyaktI dharmArAdhanA karU zakata nAhI. dharmArAdhanA athavA saMtulana AtmasAdhaneta tara manAcI sthiratA atyaMta Avazyaka Ahe. anyatvabhAvanemadhye sAMsArIka padArtha ANi AtmA hyA doghAMcI bhinnatA jANaNyAbara adhika jora dilA Ahe. bAhya padArtha Apale nAhIta. jI vastU ApalI asate tI ApalyApAsUna kadhIca 'pRthaka' hota nAhI kiMvA ApalyAlA soData nAhI. koNatyAca vyaktIcI hI icchA nasate kI tyAce he zarIra suTAve paraMtu kadhI nA kadhI sarvAMnAca hyA zarIrAcA tyAga karAvA lAgato. azAprakAre jitake bhogyapadArtha Aheta te suddhA nehamI ApalyAbarobara rAhata nAhIta. dhana, saMpattI, itakeca kAya paraMtu jyAMnA Apale mAnale jAte te sagesoyare va svajanahI 'beLaprasaMgI 'parake' hotAta. koNI koNAcyA saMkaTAta upayogI paData nAhI, mhaNUna mamatva bhAvanA mithyA Ahe, bhrAMta Ahe, ase samajaNe Avazyaka Ahe. hyA bhAvanece punhA punhA ciMtana, manana kelyAne zarIra ityAdIMcI AsaktI kamI hote. AtmasvarUpAce yathArtha jJAna jhAlyAvara sAdhakAlA zarIra ANi AtmA donhI bhinna Aheta ase jJAna hote va AtmadhyAnAmadhye sAdhaka lIna hoto. vairAgyAcI vRddhI hote va mokSasukhAcI prAptI hote. azuci bhAvanA dharma ArAdhanA athavA AdhyAtmika sAdhanA karatAnA zarIrAce mamatva atyaMta vighna ANaNAre Ahe. mhaNUnaca anityAdI bhAvanece ciMtana karatA karatA paNa kAhI uralele mamatva kamI karaNyAsAThI azucibhAvanece ciMtana karaNe Avazyaka Ahe. he zarIra rasa, rakta, mAMsa, caracI, majjA, asyI ANi camaDyAne niSpanna jhAle Ahe. varacyA camaDIcA pardApaNa suMdara, zobhivaMta disato. paNa jara camaDIcyA AMtarika bhAgAlA pAhile tara manAta tatkSaNI utpanna hote. te ekadama kurUpa vATate. ghRNA cAMgalyAta cAMgale svAdiSTa padArtha manuSya khAto. madhura peyapadArthapAna karato. tyAce vArIta jAUna kase rUpAMtaraNa hote he sarva vidita Ahe. padArthAcA sAra saMpUrNa zarIrAta vyApta hoto ANi uralelA bhAga malamUtrAcyA rUpAta parivartita hoto. roja manuSya je kAhI Page #112 -------------------------------------------------------------------------- ________________ (100) pIlo tyAlA malamUtrAcyA rUpAne bAhera TAkato. he malamUtra jyA zarIrAcyA saMdaratecA tecA manuSya abhimAna karato tyAtaca rAhatAta. malamutrAcyA atirikta nAka pATi zarIrAcyA naUdvArAMmadhUna pratikSaNa azucimaya padArtha bahAta rahAtAta. te zleSma, tyAdI padArtha paNa atyaMta ghRNita va ghANeraDe Aheta. manuSya phakta bAhya bhAga pAhAto. ta pahAta nAhI mhaNUnaca zarIrAvara phAra prema karato. tyAne dehAcyA vAstavika svarUpAlA samajale pAhije. azucibhAvaneta hyAca satyAcA udghATana karaNyAcA prayatna kelA Ahe. jevhA mAnava dehAcyA ghRNitatecA anubhava karato. mAtra sAMgaNyApurate nAhI paNa tyAcI vAstavikatA samajato. zarIrAbarobara anAdikALApAsUna asalele mamatvAce baMdhana dila hotAta. azucibhAvanA manuSyAlA Atmakendrita banaNyAsAThI phAraca hitakAraka Ahe. kAraNa anuSya adhyAtmAcI khUpa carcA karato paNa tyAcI dRSTI nehamI dehAvara lAgalelI asate. to AlyAvara lAgaNAr2yA vikArAne bhIta nAhI paNa zarIrAta hoNAr2yA viparIta pariNAmAne ghAbarUna jAto ANi sAvadhAna hoto. azucibhAvanece ciMtana punhA punhA kelyAne manuSyAta AtmacetanecA saMcAra hoto. ra to jaDa pAsUna caitanyAkaDe unmukha hoto. to svata:cyA zarIrAcA rAga karata nAhI ANi dusar2yAMcyA zarIrAne paNa virakta hoto ANi AtmabhAvAta lIna rAhato. jyAcI zarIrAbarobara ekatvabuddhI asate to sukhaduHkhAne suTU zakata nAhI. ANi jo AtmabhAvaneta lIna rAhato tyAlA sukhaduHkha sparza paNa karU zakata nAhI. Anada bhAvanA hyA saMsArAcA pravAha karmAvara AdhArIta Ahe. jIva anAdI kALApAsUna karmAne jAta Ahe. ANi karmAce baMdhana divaseMdivasa bAMdhataca rAhato, saMsArAta AvAgamanAcA krama cAlUca rAhato. azAprakAre karmAcA AtmyAmadhye jo pravAha cAlU rAhato tyAlA 'Aranava' mhaNatAta. jaina paraMparemadhye eka prasiddha zloka Ahe. Asrava baMdha hetu: syAt saMvaro mokSakAraNam / itiyamAItI dRSTiraNyat sarva prapaMcanam // atha - 'Asrava' baMdhAce kAraNa Ahe tara saMvara mokSAce kAraNa Ahe. hA jaina dazanAcA dRSTikona Ahe. bAkI sarva kAhI kevaLa prapaMca Ahe. ELAM Page #113 -------------------------------------------------------------------------- ________________ (101) AtmavAna puruSAlA sarvaprathama hyA goSTIvara lakSa dile pAhije kI mana, vacana ANi jagAcyA pravRttIlA 'yoga' mhaNatAta. "zubha yoga yukta pravRttI'' zubhayogAnava Ahe ANi zama yoga yukta pravRttI" azubhayogAsrava Ahe. zubhayogAne puNyAcA baMdha hoto va AbhayogAne pApAcA baMdha hoto. mumukSU puruSAsAThI he donhIhI tyAjya Aheta. kAraNa joparyaMta karmabaMdha hota rAhatIla toparyaMta mokSa prApta hoNAra nAhI. paraMtu sAdhakAsAThI puNyapApa doghAMcA ekAcaveLI tyAga karaNe saMbhavata nAhI mhaNUna sarvaprathama azubhayogAcyA tyAgAce viziSTa dhyAna Thevale pAhije. sAdhakAne svataHlA pApayukta pravRttIpAsUna dUra ThevaNyAcA prayatna kelA pAhije to jasA sAdhanecyA mArgAvara puDhe jAto tasA zubhayogAsavAcAhI nirodha karata jAto. puDhe jAtA AtmasAdhanemadhye ekAgra rAhaNArA sAdhaka azA sthitIlA prApta hoto kI to zubha yogApAsUnahI nivRtta hoto ANi AtmyAcyA zuddhabhAvAcyA dizenehI puDhe jAto. paraMtu pratyeka sAdhakAne ApalA mULa hetU 'Asrava' tyAgaNyAcA ThevalA pAhije. maga te zubha aso athavA azubha. azubhAsrava jara lokhaMDAcI beDI Ahe tara zubha yogAsrava sonyAcI beDI Ahe. beDI sonyAcI aso kiMvA lokhaMDAcI paraMtu tyAMcyAdvAre baMdista jhAle tara kaSTa hoNAraca. AsravabhAvanA AtmyAcyA AsravabhAvAlA soDaNyAcI preraNA dete. hyAce niraMtara ciMtana kelyAne manuSyAce mana pravRttIkaDUna nivRttIkaDe jAte va nivRttItaca kharA mokSAcA mArga Ahe, kharA dharma Ahe. jo karmAcA Asrava hoNAr2yA kriyA karIta jAto tyAlAca caturgatirUpa saMsArAta bhramaNa karAve lAgate. Asrava ihaloka, paraloka yA donhI lokAta duHkharUpa Ahe. pAca idriye, cAra kaSAya, pAca avrata ANi paMcavIsa kriyArUpa AsavAMdvAre karmarUpI maLAcA avaza jhAlyAvara saMsAra sAgarAta patana hote ANi muktI prApta hoU zakata nAhI. azAprakAre AnavAcyA doSAce punhA punhA ciMtana karaNe hI AsravAnuprekSA Ahe. jo sAdhaka sAmyabhAvAmadhye lIna rAhato ANi moha karmAcyA udayAne hoNAr2yA nA tyAjya samajUna tyAcA tyAga karato tyAMcI Asrava bhAvanA sArthaka hote. pUSAkta AsravabhAvAMnA tyAjya samajUna tyAcA tyA saMvara bhAvanA savara zabda saMskRta bhASetIla Ahe. hyAcA artha 'AvRtta karaNe, jhAkaNe aDaviNe' Page #114 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ERVash va AtmyAcI tI zuddha sthitI Ahe jI karmAcyA yeNAr2yA pravAhAlA athavA AbAlA aDavite. MINISTRY AcArya umAsvAtIMnI 'tattvArthasUtrA'madhye hyAcI paribhASA va lakSaNa yAMce varNana karatAnA lihile Ahe kI 'Asrava nirodha saMvaraH' arthAta AsavAcA nirodha karaNe mhaNaje saMghara Ahe.52 SHARE Da jase pUrvI ekA zlokAmadhye sUcita kelele Ahe kI Asrava ANi saMvara hIca dona mukhya tattve Aheta, jyAcyAvara jaina darzanAcA sAdhanA mArga ubhA Ahe. mokSamArgAcI samasyA athavA aDathaLA Asrava Ahe. ANi tyAce samAdhAna saMvara Ahe. 'katsna karmakSayo mokSaH'52 arthAta sarva karma kSINa hoNe athavA kSaya hoNe mhaNaje mokSa Ahe. tattvArthasUtrAmadhye hA jo ullekha jhAlA Ahe tyAce tAtparya he Ahe kI jevhA sya karmAcA kSaya hoto tevhA saMsArI jIva saMsArAtUna, janmamRtyUcyA cakrAtUna, sarva bhautika sukhaduHkhApAsUna mukta hoto. tyAce anAdI kALAce baMdhana tuTate. . jyApramANe turuMgAta baMda asalelA puruSa suTalyAvara jasA prasanna hoto tyAcapramANe AtmA karmabaMdhanAtUna suTalyAvara ApalyA zuddha svarUpAta yeto. to anaMta, asIma ANi avyAbAdha AnaMdAta magna hoto. sAdhakAne sarvaprathama azubha saMvaraNa kele pAhije. krodha, ghRNA, IyA, kAma, rAga, dveSa, saMgraha ityAdIMcA nirodha karaNe Avazyaka Ahe, tyAcabarobara 'zubha'cA suddhA avarodha kelA pAhije. jase AsravabhAvanemadhye sAMgitale Ahe kI, he sarva saMvarAdvAre siddha hote. saMvara hI AtmyAcI zuddha pravRttI Ahe, jyAcyAta nivRttIcA samAveza Ahe. yethe eka prazna nirmANa hoto kI saMvara tara nirodha Ahe tyAlA pravRttI kase mhaNatA yeIla ? yatha he jANaNyAyogya Ahe kI pravRttIlA thAMbaviNyAsAThI jo prayatna karAvA lAgato, udyama karAvA lAgato tyAlA AMtarIka dRSTIne pravRttI mhaTale tara ayogya vATata nAhI. saMvarAcyA hyA svarUpAce punhA punhA ciMtana, manana karaNe, abhyAsa karaNe hI saMvara bhAvanA Ahe. AtmyAcyA zuddha svarUpAkaDe jANyAcA hA eka mahattvapUrNa mArga Ahe. samudrAtale jahAja chidra baMda asalyAne, pANI Ata na ghusalyAne nirvighnapaNe sAgara pAra karate tyAcapramANe jIvarUpa jahAja ApalyA zuddha AtmajJAnAcyA baLAvara iMdriya ityAdI AvarUpI chidrAMnA baMda kelyAnaMtara karmarUpI jala na ghasalyAne kevalajJAna ityAdI aneka guNaratnAne saMpUrNa muktI svarUpa kinAr2yAlA nirvighnapaNe prApta hote. azA saMvarabhAvanecyA Page #115 -------------------------------------------------------------------------- ________________ (103) gaNAMce punhA punhA ciMtana kelyAne mokSapadAcI prAptI hote. nirjarA mAvanA AtmA joparyaMta karmayukta Ahe toparyaMta mokSaprAptIce dhyeya pUrNa hota nAhI. sanihita hoNyAsAThI saMvara bhAvanevara ApaNa ciMtana kele pAhije jyAmuLe navIna karma AlyAmadhye praveza karIta nAhI. itakyAneca kAma pUrNa hota nAhI. jyApramANe sarovarAce nALe baMda kelyAne nave pANI yeNyAce baMda hote paraMtu agodara je pANI sAThale Ahe te tara aseca rAhate, tyAlA upasUna bAhera phekalyAne talAva ekadama rikAmA hoto, tyAcapramANe AlyAvara anAdI kALApAsUna lAgalelyA karmAMnA naSTa karAyace asela tara saMvarAdvAre yetyA karmAlA thAMbavUna pUrvI jo AtmyAlA karmAcA baMdha jhAlA Ahe tyAlA dUra kele pAhije. tyAsaMbaMdhI tattvArthasUtrAta sAMgitale Ahe - "tapasA nirjarA ca / "53 nirjarA tapAdvAre hote. tyAne karme jIrNa hotAta, jhaDatAta.54 nirjarece dona prakAra Aheta- sakAma nirjarA, akAma nirjarA.55 hyAMnA savipAka ANi avipAka nirjarA suddhA mhaNatAta. 'sakAma nirjarA' mhaNaje AtmakalyANAcyA dhyeyAne saMkalpapUrvaka je tapa kele jAte, tyAne jI karme nirjarIta hotAta tI sakAma nirjarA Ahe ANi vrata pratyAkhyAna kelyAzivAya, aseca kaSTa sahana kelyAne jI karme naSTa hotAta tyAlA akAmanirjarA mhaNatAta. karmAlA pratibaMdha karaNyAsAThI jyApramANe saMvarAcI AvazyakatA Ahe tyAcapramANe karma naSTa karaNyAsAThI nirjarecI AvazyakatA Ahe. saMvara sAdhanA kelI paNa jara nirjarA karaNyAcI sAdhanA kelI nAhI tara mokSAcI lakSyapUrtI hota nAhI. kAraNa kI saMcita karmAcyA baLAvara saMsAra paribhramaNa cAlataca rAhIla. to samApta hoNAra nAhI. saMvara ANi nirjarA donhIMcI ArAdhanA kelyAne AtmyAlA lakSyasiddhI prApta hoU zakate. nirjarA bhAvanemadhye nirjarecyA svarUpAce ciMtana kele jAte. anaMtakALacyA saMcita karmAmuLe jIva hyA saMsAracakrAmadhye bhramaNa karata rAhato. joparyaMta saMcita karma naSTa hota nAhI toparyaMta hyA saMsAracakrAtUna suTakA hota nAhI. nirjarA athavA tapazcaryedvArAca saMsAra cakrAtUna suTakA hoIla. saMvara bhAvanene tara yethe kevaLa karmAsa pratibaMdha hoto mhaNUna sAdhakAne hacitana kele pAhije kI tyAlA karmAlA aDaviNyAbarobara karmabaMdha toDAyace suddhA Ahe, bhANa karAyace Ahe. punhA punhA tasA abhyAsa kelyAne tyAcyA manAmadhye tapabhAvanA jAgRta hote ANi jevhA bhAvanA paripakva hote tevhA tI AcaraNAce - caryece rUpa ghete. nAmadhya kAryAnvita hote tase hoNe AtmasAdhanesAThI atyaMta sahAyaka Aha. Page #116 -------------------------------------------------------------------------- ________________ (104) hoHARAMMAR karma nirjarA karaNe hAca tapAcA uddeza asato. paramazAMtI, sukha miLaviNyAsAThI dhApAsana mukta karAveca lAgela ANi karmabaMdha toDaNyAce apUrva sAdhana Ahe. jase saMsArAce sarvAta priya tattva paisA Ahe tasA AtmArthI sAdhakAce sarvAta yi tattva paramAtmA Ahe. tyA paramatattvAlA prApta karaNyAsAThI je kAhI sahana kele jAte se taya Ahe. jyAne karma nirjarA hote. bhavabhramaNAce mULa kAraNa karma Ahe ANi tyAlA AlyApAsUna dUra karaNe nirjarA Ahe. hyA bhAvanece punhA punhA ciMtana kelyAne arjunamALI mAlyA hatyArAhI ApalyA AtmyAlA bhAvita karUna zuddha jhAlA. sudarzana zrAvakAcyA saMyogAne arjunamALIlA bhagavAna mahAvIrAMce darzana jhAle va tyAMcI dezanA aikUnaca arjanamAlIce hRdaya pazcAtApAmuLe dravita jhAle va tyAne bhagavAna mahAvIrAMcyA caraNI dIkSA ghetalI. dIkSA ghetalyAnaMtara dona dona upavAsAcI tapasAdhanA surU kelI, pAraNyAcyA divazI bhikSesAThI gele tara ApalyA svajanAMcI hatyA karaNAr2yAlA samora pAhUna tyAMcyA tapAlA Adara deNyAaivajI loka tyAMnA zivyA deta hote, mArata hote. paraMtu arjunamALI samajata hotA kI he mAjhe kelelyA karmAce phaLa Ahe. te samabhAvAne sarva kAhI sahana karata hote. ANi karmAcI nirjarA karIta hote. sahanazIlatA, samabhAva ANi tapAcA pracaMDa puruSArtha yAmuLe sahA mahinyAMmadhye te karmabaMdhAtUna mukta jhAle ANi AtmA vizuddha jhAlA va te lokAgrAvara arthAta siddhazIleparyaMta pohacale, mokSAsa gele. hA nirjarA bhAvanecA prabhAva Ahe. loka bhAvanA 'loka' zabda saMskRtacyA 'loka' dhAtUpAsUna niSpanna jhAlA Ahe.56 tyAcA artha baghaNe, pAhaNe asA Ahe. 'lokyate iti lokaH' - jo baghitalA jAto, jyAcI anubhUtI yete, to loka Ahe. kiMvA 'lokyante padArthA yasmina lokaH' jyAcyAta padArtha disatAta tyAlA 'loka' mhaNatAta. 'bhagavatI' sUtrAmadhye 'loka' zabdAcI utpattI azAca prakAre kelelI Ahe. "je SN salAe arthAta pramANAdvAre jyAce avalokana kele jAte tyAlA 'loka' mhaNatAta loka mhaNaje 'samasta vizva' Ahe.57 ___ loka dona prakAracA Ahe. lokAkAza ANi alokAkAza. jitakyA jAgeta dharma ANi adharma dravyAcyA nimittAne jIva ANi pudgalAcI sthitI, gatI hote ANi jo padvyAMnI yukta Ahe to lokAkAza Ahe, ANi jethe kevaLa AkAza Ahe te alIkAkAza Ahe.58 Page #117 -------------------------------------------------------------------------- ________________ (105) 'loka'ce adhaH, madhya ANi urdhya ase tIna bhAga Aheta. madhyabiMdu merU dharmatAcyA mULAmadhye Ahe. merUparvatAcyA samatalAcyA khAlI eka hajAra yojanAMmadhye naUze yojanAMcyA khAlI adholokAcI suruvAta hote ANi sAtavyA narakAparyaMtacyA lokakSetrAlA "adholoka' mhaNatAta, jo ulaTyA paNatIsArakhA arthAta khAlacA bhAga vistRta ANi varacA bhAga AkhuDa asA Ahe. namw merU parvatAcyA naUze yojanekhAlI ANi naUze yojanebara ekUNa aTharAze yojane uMcIcA madhyaloka Ahe, jyAcA AkAra jhAlarIsArakhA Ahe. jyAcI lAMbI ANi rUMdI dusar2yA sulaTa sArakhIca Ahe mhaNaje prathama ulaTyA paNatIsArakhA varacA bhAga lahAna ANi ThevalelyA paNatIsArakhA taLAcA bhAga lahAna asA madhyaloka Ahe hyAcA vistAra eka rajjU pramANa Ahe. urdhvalokAcA AkAra mRduMgAsArakhA Ahe. merUparvatAcyA samatalApAsUna naUze yojanAMcyA varace saMpUrNa kSetra muktIsthAna arthAta siddhazileparyaMtacyA kSetrAlA 'urdhvaloka' mhaNatAta. bhagavatI sUtrAmadhye lokAcyA AkArAlA supratiSTha saMsthAnika mhaTale Ahe. arthAta jaminIvara eka paNatI ulaTI tyAcyAvara dusarI paNatI sulaTI ANi tyAcyAvara tisarI paNatI ulaTI ThevalyAne jo AkAra banato toca AkAra lokAcA Ahe. 59 tokAcA ekadama khAlacA bhAga jethe sAtavA naraka Ahe. to sAta rajju ruMda Ahe ANi tethUna kamI hota hota sAta rajjU uMcIvara jethe dona paMtyAce saMdhIsthAna Ahe tethe madhyaloka Ahe, tyAcI ruMdI eka rajjU Ahe. tethUna puDhe kramAne vADhata vADhata pAcavyA devalokAjavaLa jo madhyalokApAsUna javaLa javaLa tIna rajjU uMca ANi pAca rajjU ruMda Ahe. naMtara kramAne kamI hota hota sADetIna rajjU uMcIvara jethe tisar2yA paNatIcA zevaTacA bhAga mhaNaje siddhazIlA Ahe tethe eka rajjU ruMdI Ahe. azAprakAre hyA saMpUrNa lokAcI uMcI caudA rajjU Ahe. ANi ruMdI jAstIta jAsta sAta rajju ANi kamIta kamI eka rajjU Ahe.. jaina dharmagraMthAta lokAcyA svarUpAce AkAra, lAMbI, ruMdI ityAdIMce vistRta vivecana prApta hote. cArA vairAgya bhAvanemadhye lokabhAvanA atyaMta mahattvapUrNa Ahe kAraNa jyAMcI ApalyA AtmyAvara zraddhA Ahe to lokAvara zraddhA Thevato. ANi lokasvarUpAce ciMtana ApalyAlA AtmasvarUpAcyA ciMtanAkaDe vaLavite. Page #118 -------------------------------------------------------------------------- ________________ (106) hyA lokAmadhye koThe tara svargazikharayukta merU parvata Ahe ANi koThe bhayaMkara jAte tara kAhI ThikANI devAcI ratnakhacita maMdire Aheta, kAhI ThikANI aMdhakAramaya naraka ityAdI atyaMta bhayaMkara sthaLe Aheta. koThe jayajayakAra Ahe tara koThe hAhAkAra 50 paraMtu jyAMnA ekAMtasukha prApta karAyace Ahe tyAne ciMtana kele pAhije kI hA saMpUrNa loka ApalyA AtmyAsArakhA dusar2yA jIvAtmyAne bharalelA Ahe. hA jIva karmAnusAra caturgatImadhye bhramaNa karato. AtmasvarUpAce jJAna nasalyAne hyA anaMta yAtrecA ajUna aMta AlelA nAhI. lokasvarUpAce dhyAna karaNArA sAdhaka ase ciMtana karato kI hA loka ase sthAna Ahe jethe anAdI kALApAsUna sarva prANI bhramaNa karatAta. jyAMnI ApalyA svarUpAlA oLakhalele nAhI to itakyA vizAla lokAmadhye bhaTakato. hyA jIvAce astitva kitI lahAna Ahe. tyAne ciMtana kele pAhije kI itakyA moThyA lokAta mAjhe sthAna kAya Ahe ? to ApalyA ciMtanAmadhye ajUna puDhe jAto ANi vicAra karato kI joparyaMta hA jIvAtmA karmabaMdhanAtUna suTaNAra nAhI toparyaMta hyA lokAmadhye bhaTakata rAhIla. vibhinna yonIta saMsaraNa cAlU rAhate. bhISaNa narakAcyA duHkhAviSayI kevaLa aikalyAnehI kaMpa suTato, bhayAcyAmuLe romAromAmadhye spaMdana hote te sahana karAve lAgate. saMsArAmadhye priyAtIpriya vyaktIcA viyoga sahana karAvA lAgela. duHkhada bhayaMkara paristhitIMnA toMDa dyAve lAgela. hyA lokAmadhye anAdI kALApAsUna ase cAlata Ahe. svargasukha bAherUna atyaMta mohaka vATate paraMtu te suddhA eka nA eka divasa naSTa hote. bAherUna disaNAr2yA sukhAbarobara bhayaMkara duHkha joDalele Ahe. bhogAcyA barobara azI paraMparA saMlagna Ahe. 1. jara thoDakyAta sAMgAyace asela tara loka AtmyAsAThI bhayaMkara duHkhAce ghara Ahe. hyAcyAtUna suTalyAneca AtmakalyANa hoIla. paraMtu joparyaMta mamatva ANi ajJAnAcyA jALyAta jIvAtmA aDakalA Ahe toparyaMta mukta hoU zakaNAra nAhI. hyA lokabhAvanece punhA punhA ciMtana kelyAne manAmadhye lokAsaMbaMdhI laukika bhAva ANi sukhAcyA pratI viraktI utpanna hote. AtmA khar2yA sukhAcyA zodhAta athavA AdhyAtmika AnaMdAkaDe udyukta hoto, tI jIvanAcI kharI dizA Ahe. bodhIdurlabha bhAvanA manuSya saMsArAta bhaTakata rAhato. sAMsArika sukhAmadhye to itakA veDA jhAlA Ahe kI he sarva kAhI soDUna jAve lAgela ase kaLata asatAnAhI to paudagalika sukhAmadhye tIna asato. ase kA ? Page #119 -------------------------------------------------------------------------- ________________ RRENTER HAL RSS (107) gAvara kholavara vicAra kelA tara ase pratIta hoIla kI tyAlA satyAcA, vastusthitIcA bodha nAhI. manuSya janma atyaMta puNyAne prApta hoto. eka mAnavaca karmayogI Ahe. deva kevaLa bhogatAta. naraka yonItIla jIva duHkha sahana karatAta, tIryaMca suddhA aneka prakArace ra bhogatAta. ekamAtra manuSya yonIca azI Ahe kI jethe sukha duHkha sahana karatA karatA sAdhanA, ArAdhanAdvAre anAdI kALApAsUna cAlaNAr2yA saMsArabhramaNAcA aMta hoU zakato. paryana kevaLa manuSya janma prApta jhAlyAneca kAma bhAgaNAra nAhI. te tevhAca zakya hoIla jevhA tyAlA asA bodha hoIla kI devAMcyA suMdara, AkarSaka sukhAne AtmakalyANa hoNAra nAhI. sAMsArIka vaibhava, saMpattI, sattA yAMdvArAhI manuSya Apale hita sAdhU zakaNAra nAhI. vAstavika kalyANa tara ApalyA AtmasvarUpAlA samajalyAne hoIla. tase jJAna va tazI anubhUtI prApta jhAlI tara jIvanAcyA jAstIta jAsta samasyAMce samAdhAna nizcita hoIla, paraMtu ase jJAna prApta hoNe, bodhI miLaNe atyaMta durlabha Ahe, kaThINa Ahe. paraMtu mAnavAne jara prayatna kelA tara tyAlA jagAtIla durlabha goSTahI sulabha hote. __ asA vicAra karUna manuSyAne ApalyA ciMtanadhArelA ajUna puDhe vADhavAyalA pAhije ANi durlabha bodhI suddhA prApta karaNyAcA saMkalpa kelA pAhije. jara bodhI prApta jhAlI nAhI tara punhA punhA caur2yAMzI lAkha yonIta bhramaNa karAve lAgela. ase jJAna prApta kele pAhije kI jyAne bhavabhramaNAcA aMta hoIla. bodhIcA artha 'samyakadarzana' Ahe. samyakdarzana prApta jhAlyAzivAya dharmArAdhanA AdhyAtmika sAdhanA kAhIca samyak mhaNaje yogya ta-hene hoU zakata nAhI. mAnavAne hyAcA punhA punhA vicAra kelA pAhije. hyAne mithyAtva, mohanIya karma kSINa hoNyAta sahAyatA miLate. bodhIlA ratnAcI upamA dilI Ahe. ratna saMsArAtIla eka bahumUlya vastU Ahe. jyApramANe saMsArI lokAMnA ratnaprAptI atyaMta durlabha Ahe tarI tyAlA miLaviNyAsAThI rAtradivasaca prayatna karatAta, tyAcapramANe bodhiratnAce mahattva samajale pAhije. ratnApekSAhI pAnAcA durlabhatA anaMta guNAMnI adhika Ahe. kAraNa te prApta jhAlyAvara jIvanadhArA badalUna jAte. mhaNUna AgamAmadhye cAra darlabha padArthAta samyak bodhI miLaNe durlabha Ahe ase sAMgitale Ahe.61 hotAta kAraNa lokAMcI tattvarUcI kamI jhAlA mokSamArgAcA satyamArga jANaNAre lokahI kadhI kadhI mArgacyUta hotAta, zraddhAbhraSTa " lokAcI tattvarUcI kamI jhAlI Ahe. tattvarUcI nirmANa hoNe hI atyaMta .. Page #120 -------------------------------------------------------------------------- ________________ RSS CAREE (108) Ahe. tyA durlabha goSTIlA sulabha karaNyAsAThI ANi bodhI samyaktvAcI prAptI karaNyAsAThI puruSArtha sAdhya kelA pAhije. prathama tIrthakAra bhagavAna RSabhadeva yAMnI jevhA dIkSA ghetalI tevhA bharatAlA tyagAdIvara basavUna bAhubalI ANi anya aThyAMNNava putrAMnA rAjyAce bhAga dile. naMtara mAta mahArAjAMcyA rAjyAta cakraratna utpanna jhAle te gheUna te sarva dezAMvara vijaya saMpAdana yAsAThI nighAle. vijaya prApta karUna punhA Ale tevhA ApalyA bAMdhavAMnA svata:cyA Aremadhye rAhaNyAce sAMgitale. tevhA tyA sarvAMnI bhagavAna RSabhadevAMcyA javaLa jAUna sAgitale kI, he prabhU ! bharata jarI AmacA moThA bhAU asalA tarI tumhI dilele Amace rAjya to AmacyAkaDUna punhA kA gheta Ahe ? ANi tyAMcyA AjJeta AmhI kA rAhAve? AmhIsuddhA tumaceca putra Ahota. AmhAlAhI svataHcA kAhI svAbhimAna Ahe. tevhA bhagavAna padevAMnI tyAMnA upadeza dilA - 'saMbujDAha kiM na bujjhaha'- are bhavya jIvAMno, samajA, bodha prApta karA. hI bodhI phakta mAnavI jIvanAtaca hoNe zakya Ahe. jagAce rAjapATa, mAnasanmAna, sattA, padavI ANi pratiSThA sarvakAhI asthira Ahe, nAzavaMta Ahe, lakSmI caMcata Ahe. sarvakAhI soDUna zevaTI AyuSya pUrNa jhAlyAvara jAveca lAgela athavA puNya bhIma jhAle tara sattA, saMpattI, kuTuMba tumacyA dekhata naSTa hotIla. kharI lakSmI tara AnmaguNAMcI Ahe, ANi khare sAmrAjya mokSAce Ahe, AMtarika. zabUMvara vijaya prApta karaNyAcA prayatna karA, puruSArtha sAdhya karA, heca khare rAjya Ahe. tethe tumacyA akhaMDa sukhAta bhAga gheNyAsAThI koNatAca bharata yeNAra nAhI mhaNUna devAMnAhI durlabha azA yA manuSya janmAta vairAgya bhAvanA jAgavUna bodhI prApta karA. RSabhadeva bhagavaMtAcyA upadeza aikUna aTyANNava bhAvAMce hRdaya parivartita jhAle, ANi tyAMce aMtakaraNa vairAgyabhAvanene bharUna gele. tetheca saMsArAcA tyAga karUna te sarvajaNa pamA aNagAra' jhAle. bodhIlA sulabha banavUna ArAdhanemadhye lIna jhAle. tapa, saMyamAdvAre AtmyAlA ujjvala banavUna sarva karmAMcA kSaya karUna parama padAlA prApta jhAle.52 azAprakAre bodhidurlabha bhAvanemadhye ramamANa hoNAr2yA sAdhakAcI 'para' dravyAtUna bhAsayatA naSTa hote, ajJAna dara hote va hRdayAta jJAnadIpa prakAzita hoU lAgatA. dharmabhAvanA zevaTacI athavA bArAvI bhAvanA Ahe. hyA a' dharmasvAkhyAta bhAvanA athavA dharmabhAvanA AcArya zrI umAsvAtIcyA anusAra hI bArAvA bhAvanA Ahe. hyA agodara akarA bhAvanAMmadhye je pratipAdana kelele Page #121 -------------------------------------------------------------------------- ________________ (109) Ahe tyAcA Azaya mAnavAlA 'asat' pAsUna dUra karUna 'sat'madhye lAvaNe Ahe. mAnavAne ApalyA satya svarUpAlA samajUna asA anubhava karAyalA pAhije kI to svataH ekamAtra svataHce hita karU zakato. dasare jitake sAMsArika loka tyAcA hitaciMtaka asalyAce boga karatAta te sarva mithyA Ahe - khoTe Ahe. tyAlA karmapravAharUpI AnavAne svataHlA vegaLe karUna saMvara ANi nirjarecI sAdhanA kelI pAhije, jyAne hyA anAdI, anaMta saMsArAta to AbAgamanAtUna mukta hoIla. hyA akarA bhAvanAMcyA abhyAsAne bhAvita hoUna manuSya dharmabhAvanecyA bhUmikevara yeto. kAraNa dharma ase sAdhana Ahe kI jyAmuLe 'para' bhAva soDUna manuSya 'sva' bhAvAta yeto. vibhinna AcAryAMnI dharmAcyA aneka prakAre vyAkhyA kelelyA Aheta. "dhAraNAt dharmaH ityAha dharmAt dhArayate prajA 63 manusmRtIce he kathana atyaMta mArmika Ahe. dharma zabda 'dhRJ' dhAtUpAsUna banalA Ahe. tyAmuLe to saMsArAlA dhAraNa karato, saMsAra tyAcyA baLAvara TikUna rAhilA Ahe. mhaNUnaca tyAlA 'dharma' mhaNatAta. dharmAcyA niyamitatemuLe to satya, zIla, vizvAsa ANi sadbhAvAvara TikUna Ahe. sAMsArika sarva kArye tyAcyAdvAre cAlatAta. "jo dharmAce pAlana karato, tyAce rakSaNa karato, dharma tyAMce rakSaNa karato. "62 he manUce prasiddha vAkya Ahe. arthAta dhArmika vyaktIMce jIvana surakSita Ahe. tyAlA kadhI bhaya, dhokA rAhata nAhI. dharma AtmazuddhI, AtmaparimArjana athavA aMtaH pariSkArAvara TikUna Ahe. AtmazuddhIce sAdhana dharma Ahe. dharmAcyA jyA paribhASA kelyA Aheta tyA hyAcyAca AdhArAne kelelyA Aheta. tyA saMvara nirjarAmUlaka Aheta. kAraNa kI Asrava nirodha ANi tapazcaryene AtmazuddhI hote. AcArya kuMdakuMda yAMnI AtmasvabhAvAlA 'dharma' mhaTale Ahe. 65 dharmabhAvanemadhye dharmAcyA svarUpAce, dharmAcyA mAhAtmyAce ANi dharmAne hoNAr2yA phAyadyAce ciMtana kele pAhije. gha 'vatthusahaMbo dhammo' vastUcA svabhAva dharma Ahe. 'dharma' zabdAcA paryAyavAcI zabda 'svabhAva' hoU zakato. bastUcI prakRtI mhaNaje svabhAva ApaNa tyAlA vastUcA guNadharmahI mhaNU zakato. jyApramANe havecA guNadharma saMcaraNAcA Ahe, pANyAcA guNadharma pravAhita rAhaNyAcA Ahe, agnIcA uSNatA deNyAcA Ahe tasAca AtmyAcA dharma " caitanya" Ahe. hyA caitanyatene sajIva ANi nirjIva ase dona bheda hotAta. svabhAva vyaktIlA athavA vastUlA kadhIca soData nAhI. dharmAcA saMbaMdha bAhya jagAbarobara nAhI hA tara AtmyAcA guNadharma Ahe. eka zloka prasiddha Ahe Page #122 -------------------------------------------------------------------------- ________________ (110) durgatau patatan jantoH dhAraNAd dharma ucyate / dhatte caitAn zubhe sthAne, tasmAd dharma iti smRtaH // jo durgatImadhye paDatyA jIvAMnA dhAraNa karato, aDavito tyAlA dharma mhaNatAta. AtmyAlA mukta karUna zAzvata sthAnI pohacavaNArA dharmaca Ahe. dharma Atmika ANi laukika donhI prakAracA Ahe. jyA ArAdhanA kelyAne jIva AtmAbhimukha hoto azA saMbara, sAmAyika, pauSadha, tyAga, tapa, upabAsa ityAdI ArAdhanA mhaNaje Atmika dharma Ahe. ANi loka, sAmAjika, sadAcAra, nItI, prAmANikatA ityAdI laukika dharma Aheta. jo Atmadharma sAdhUsAThI Ahe tyAlA 'aNagAra dharma' mhaNatAta. jo dharma zrAvakaupAsakAsAThI Ahe tyAlA 'AgAra dharma' mhaNatAta. sarva tIrthaMkarAMnI dharmAce sArakheca nirUpaNa kele Ahe. koNatyAhI jIvAlA mArU nakA. ahiMsA, saMyama ANi taparUpI sAdhanAca jIvanAsAThI kalyANakArI Ahe. sarva jIvAMnA jagaNyAcI icchA Ahe. koNAlAhI maraNyAcI icchA nAhI. tyAMcI dayA karaNe hA dharma Ahe mhaNUnaca mhaNatAta, "dayA dharma kA mUla hai|" jaina graMthAMtIla eka prasiddha udAharaNa Ahe. tapasvI dharmaghoSa munIMce ziSya dharmarUcI yAMnA nAgazrI nAvAcyA brAhmaNa strIne kaDU bhopaLyAcI bhAjI bhikSeta dilI, tyAcyA vAsAnehI jIvajaMtU mRtyumukhI paDatAta. tevhA munIMnI vicAra kelA kI bhAjIcA eka theMba jaminIvara 7 TAkalA tara aneka jIva maratAta, jara hI saMpUrNa bhAjI bhUmivara TAkalI tara kitI jIva maratIla. mAjhA dharma jIvAMcI rakSA karaNe Ahe. azAprakAre dharmabhAvanene hRdaya dravita karUna kaDU tuMbaDyAcyA bhAjIcA AhAra kelA ANi viSAcyA prabhAvAne mRtyU nizcita hoIlaca he samajUna zevaTI samAdhIpUrvaka 'saMthArA' vrata karUna AyuSya pUrNa karUna sarvArthasiddha vimAnAmadhye utpanna jhAle. he dharmabhAvanece apUrva udAharaNa Ahe. tyAcyAmadhye ahiMsA dharmAcA parama vijaya Ahe. vegavegaLyA graMthAMmadhye vegavegaLyA AcAryAMnI jase harIbhadra hemacaMdra, zubhacaMdra ityAdI vidvAna AcAryAMnI dharmAce je suMdara preraNAdAyI vivecana kele Ahe tyAce sAdhakAne ApalyA manAta satata ciMtana karIta rAhile pAhije. tyAmuLe tyAce dharmAcyA pratI AkarSaNa bATela. dharmasiddhAtAMpratI jijJAsA utpanna hoIla ANi jevhA mAnabAta kharI jijJAsA jAgRta hote tevhA to tyA saMdarbhAta zodha karato. manAcI pRSThabhUmI pavitra asela tara to tasA Page #123 -------------------------------------------------------------------------- ________________ hI karato. mhaNUnaca dharmabhAvanece dararoja ciMtana kele pAhije. tyAne manAmadhye tI DhatA nirmANa hote. mAnava dhArmika jIvana jagaNyAsAThI tatpara hoto. bArA bhAvanAMce yethe thoDakyAta vivecana kelele Ahe. te kevaLa saMketamAtra Ahe. viSaya tara itakA mahattvapUrNa ANi vistRta Ahe kI hyAcyA ekekA bhAvanevara ekeka mobAMdha hoU zakela. yethe he samajaNyAsArakhe Ahe kI hyA bArA bhAvanAMcyA keMdrasthAnI jamA Ahe. AtmyAbarobara juLalele vividha ciMtana pakSa hyAta spaSTa hotAta. jethe AtmyAce sanAcyA dRSTIne bhAvanAtmaka ciMtana Ahe tethe ekatvabhAvanA nirmANa hote. jethe AtmyApekSA anya'cyA vAstavika svarUpAce digdarzana Ahe tyAcyAdvAre AtmAbhimUkhatA prApta karaNyAcI preraNA miLate tI anyatvabhAvanA Ahe. tyAcapramANe uparokta anya sarva bhAvanA AtmArupI kaMdAcyA paridhImadhyeca phirata rAhatAta. maitrI ityAdI cAra bhAvanA : eka paricaya anityAdI bArA bhAvanAMbarobara cAra bhAvanAMce varNana aneka AcAryAMnI kelele Ahe. hyA cAra bhAvanA sAdhakAcyA jIvanAlA saraLa, saumya, karuNAzIla banaviNyAsAThI sahAyaka Aheta. vAcaka umAsvAtI yAMnI maitrI, pramoda, kAruNya ANi mAdhyasya66 hyA cAra bhAvanAMcyA nAvAcA saMketa kelA Ahe. hyA bhAvanA cittAlA dharmadhyAnAmadhye sthira karatAta. "dharmadhyAnAlA puSTa karaNyAsAThI bhAvanA he rasAyana Ahe.67 jase auSadhI rasAyanAne zarIrAce roga naSTa hotAta taseca hyA cAra bhAvanA bhavaroga miTavUna AtmyAlA puSTa karatAta. pAtaMjala yogasUtrAmadhye sAMgitale Ahe kI hyA bhAvanecyA AdhArAvara sukha-duHkha, pApa- puNya ityAdI viSayAMce ciMtana kelyAne cittAmadhye prasannatA ANi AlhAdAcI anubhUtI .. harIbhadrasUrI yAMnI 'yogazatakA'madhye sAMgitale Ahe kI sarva prANyAMpratI maitrI bhAva guNAdhikAMcyA pratI arthAta guNAMcI jyAmadhye viziSTatA Ahe, je puruSa sadguNI Aheta tyAMcyApratI pramodabhAva, duHkhI jIvAMcyA pratI karuNAbhAva, ANi je urmaTa, uddhaTa athavA AvanIta Aheta tyAMcyApratI udAsIna bhAva ThevalA pAhije.69 OM hyA bhAvanece ciMtana manuSyAlA mANusakIcyA zreSThatama zikharAvara pohacavite. Aja janajIvanAmadhye dveSa, IrSyA, saMgharSa ANi kalaha divaseMdivasa vADhata cAlalA Ahe. hyA cAra bhAvanAMcyA ciMtanAne hyA doSAMce ApoApa nirmulana hote. mhaNUna AdhyAtmikatebarobara mAnavIya zAMtIsAThI hyA bhAvanece ciMtana Avazyaka Ahe. Model Page #124 -------------------------------------------------------------------------- ________________ maitrI bhAvanA premabhAva, mitrabhAva, zubhaciMtana, sakhyatA, sadbhAvanA, sahayoga, hitaiSitA ityAdI maitrIce samAnArthaka zabda Aheta.70 hA jIva anaMta kALApAsUna caturgatimaya saMsArAmadhye paribhramaNa karata Ahe. hyAne kA yonImadhye aneka veLA janmamaraNa kele Ahe, tyAmuLe saMsArAta jitake prANI Aheta yA sarvAcyA barobara koNatyA nA koNatyA rUpAta tyAce saMbaMdha juLalele Aheta. sarvAMnI yAvara upakAra kele Aheta mhaNUna sarva hyAce kuTuMbI ANi upakArI Aheta. hyA jagAta koNIhI parake nAhI. azAprakAre vicAra kelyAne jagAta jitake jIva Aheta te Apale saMbaMdhI aso athavA naso maga te manuSya aso athavA pazupakSI athavA nAraka ANi deva Ayo itakeca kAya trasa athavA sthAvara jIva asela tarI sarvAMpratI mAjhA maitrI bhAva Ahe. koNIca mAjhA zatrU nAhI, koNAcyA barobara mAjhe vaira nAhI, sarva prANI mAjhyA AtmyAsArakhe Aheta, jase malA sukha priya ANi duHkha apriya Ahe taseca tyA jIvAMnA suddhA sukha priya ANi duHkha apriya Ahe.71 azAprakAre ciMtana karaNe 'maitrI bhAvanA' Ahe. "maitrI pareSAM hitacintanaM yada'72 dusar2yAMcyA hitAcI ciMtA karaNe dusar2yAMsAThI maMgalakAmanA karaNe hI maitrI Ahe. jIva ApalyA svajanAMsaMbaMdhI ANi paricita lokAMcyA hitAce ciMtana tara karatoca paraMtu pratyupakArAcI AzA ThevalyAzivAya sarvaca prANyAMcyA hitAce ciMtana karaNe 'maitrIbhAvanA' Ahe. - AcArya hemacaMdrAMnI maitrI bhAvanece mahattva dAkhavatAnA sAMgitale Ahe kI, koNIca pApa karU naye. koNatAca jIva duHkhI hoU naye, sarva jIva mukta vhAve, sukhAcA anubhava karAvA azAprakAracI buddhI ThevaNe maitrI bhAvanA Ahe.73 ApalyAmuLe dusar2yAMnA duHkha hoU naye azI icchA ThevaNe hI suddhA maitrI bhAvanA Ahe. cAra bhAvanAMmadhye maitrIce sthAna prathama Ahe. kAraNa anya tIna bhAvanAMcA maitrI bhAvanemadhye samAveza hoto. jase pramoda arthAta guNIjanAMcyA pratI maitrI bahumAnayukta citta, kaSNA arthAta dIna hIna jIvAMcyA pratI dayAbhAvarUpI maitrI, anukaMpAyukta citta, ANi mAdhyastha arthAta nirguNI ANi doSayukta avinIta jIvAMcyA pratI maitrI upekSAyukta citta, azAprakAre maitrI bhAvanA atyaMta vyApaka Ahe. vanacA jharA jyAMcyA hRdayAta vAhata rAhato. tyAMce paraspara vaira. zoka Page #125 -------------------------------------------------------------------------- ________________ (113) bhAMDaNe miTatAta ANi sarvatra sukha, zAMtI, AnaMda prasthApita hoto. maitrI bhAvanene ANi dasar2yAMcyA jIvanAta abhayAcA saMcAra hoto. 'Atmavat sarvabhUteSu' hI bhAvanA dRDha banate. ahaMkAra naSTa hoto. tIrthakara bhagavaMtAMcA jIvasuddhA pUrvIcyA tisar2yA bhavAmadhye azI anupama bhAvanA dekhato kI, "savI jIva karU zAsana rasI'' sarva jIva dharmamArgAmadhye lAgAveta, sarva jIvAMnA matI miLAvI, saMsArAcI adhivyAdhI ANi upAdhI dUra karaNyAcA mArga jo tyAMnA miLAlA Ahe to sarva jIvAMnA miLAvA azAprakAre prANI mAtrAMcyA utthAnAsAThI hitAsAThI, maitrI ThevaNe hIca maitrI bhAvanA Ahe. hyA maitrI bhAvanene ahiMsA dharmAcI sthApanA hote. jagAtalyA sarva jIvAMce rAga, sanaSTa vhAve azI zubha bhAvanA maitrI bhAvanene prakaTa hote. jo satata maitrI bhAvanece ciMtana karato tyAcyA cittAmadhye zubhabhAva utpanna hotAta ANi zubhabhAvarUpI jaLAne AtmyAcA devAnI zAMta hoto. maitrI bhAvanA samyaktvAMcA AdhAra Ahe. kAraNa amaitrI bhAvanA asaNAr2yA jIvAmadhye anaMtAnubaMdhI kaSAyAcA sadbhAva rAhato. maitrI bhAvanezivAya mokSAcI prAptI saMbhavata nAhI kAraNa ekA jIvAbaddala suddhA jara vairabhAva rAhilA asela tara muktI saMbhavata nAhI. dhArmika anuSThAna, sAmAyika, pratikramaNa, tapa, japa, pUjA, pATha ityAdIMbarobara suddhA maitrI bhAvanecA saMyoga Avazyaka Ahe. anyathA azA dhArmika kriyemadhye puNyArjana hote paraMtu AtmadharmAcI ArAdhanA hoU zakata nAhI. saMsArAmadhye sukha, zAMtI, AnaMda ANi premAce sAmrAjya sthApana karaNyAsAThI matrA bhAvanA atyaMta Avazyaka Ahe. vADhatyA sukha-suvidhA ANi bhautika unnatIcyA pratispardhene ekamekAMta IrSA, dveSa, vaira, niMdA, mAtsarya, svArthIpaNA ityAdI doSahI vADhata Aheta. tyAMnA naSTa karaNyAsAThI maitrI bhAvanece ciMtana hAca sarvazreSTha upAya Ahe. ciMtanAne sapUrNa vizvAmadhye sukha zAMtI ANi AnaMdAcA srota vAhU zakato. pramodabhAvanA sadaguNAMcI ArAdhanA pramodabhAvanecA mULa maMtra Ahe. guNIjanAMcyA guNAMcA vicAra karaNa, tyAMcyA guNavattene prasanna hoNe, tyAMce guNagAna karaNe, mukha ANi netrAne harSa athavA tA prakaTa karaNe, ApalyA hRdayAta guNI lokAMbaddala bhaktI prakaTa karaNe, anurAga vyakta Page #126 -------------------------------------------------------------------------- ________________ (114) karaNe mhahAje pramoda bhAvanA hoya.74 aa jagAta aneka prANI nivAsa karatAta. padapratiSThemadhye koNI lahAna Ahe tara moThe. koNI guNI Aheta tara koNI avaguNI. paMDita-mUrkha, saMpanna-vipanna, saraLamAnI-ajJAnI, svArthI-paramArthI ityAdI aneka prakAracI vividhatA mAnava samAjAmadhye samAna Ahe. jyAMnA guNI banAyace Ahe tyAne dusar2yAcI hInatA pAhUna svataHlA zreSTha mAnane yogya navhe ANi dusar2yAMcI unnatI pAhUna tyAcI IrSA karIta rAhaNe he suddhA yogya mAhI mhaNUnaca prasiddha prArthanA 'merI bhAvanA' yAmadhye sAMgitale Ahe - - "guNI janoM ko dekha hRdaya meM mere prema umaDa Ave'' gaNI, jJAnI, dhyAnI, dAnI, tapasvI, yogI ityAdIMnA Adara deNe tyAMcA satkAra, sanmAna karaNe hI hyA bhAvanecI phalazrutI Ahe. jethe guNIjanAMcyA pratI Adara nAhI, pramodabhAva nAhI tethe dharmAcA nAmanirdezasuddhA nAhI ase samajAve. upAdhyAyavinayavijaya yAMnI 'zAMtasudhArasa' kAvyAta lihile Ahe - 'bhavet pramodo guNapakSapAtaH'75 guNAMcyA pratI pramodabhAva ThevaNe, anurAga ThevaNe mhaNaje pramodabhAvanA Ahe. guNavAna koNatyAhI jAtIcA, kuLAcA athavA dharmAcA aso, koNatyAhI liMgAcA aso ANi koNatyAhI vayAcA aso tyAcyA guNAMbaddala pramodabhAva, pUjyabhAva asalAca pAhije. mAnavI svabhAvAce jara sUkSma dRSTIne nirIkSaNa kele tara spaSTapaNe samajela kI, manuSyAlA svataHcyA lahAnazyA goSTIMcI moThI anubhUtI hote ANi dusar2yAMcyA moThyA kAryAce kAhIsuddhA vATata nAhI, ulaTa te tyAlA lahAnaca bhAsate. jo nirguNI asato to dusar2yAMce guNa pAhata nAhI, jyA bAbatIta prasanna vhAvayAsa pAhije tethe to khinnatecA anubhava karato azA vyaktI vastutaH guNagrAhaka nasatAta. tyA veLa baghUna guNIjanAMcAhI apamAna karatAta, tyAMcyAtIla uNIvA zodhatAta, doSadarzana karatAta. kAhI vyaktI azA asatAta kI tyA ekhAdyA vyaktImadhye guNa nasatAnAhI tyAcA moThepaNA dAkhavitAta. paraMtu hI pramodabhAvanA suddhA guNagrAhaka dRSTIcI dyotaka nAhI. tara cATukAritA Ahe. svata:cA svArtha sAdhaNe hAca tyAMcA uddeza asato. ___iSo dUra karaNyAsAThI pramoda bhAvanece ciMtana atyaMta Avazyaka Ahe. jyAMnA guNavAna banAyace Ahe tyAMce pahile kartavya he Ahe kI guNa ANi guNIMcI prazaMsA karaNe. guNIjanAMcyA guNAMcI prazaMsA kelyAne koNatyAca prakArace nukasAna hota nAhI. guNI suddhA Page #127 -------------------------------------------------------------------------- ________________ (115) svata:cyA prazaMsemuLe ApalyA guNAMmadhye dRDha hoto ANi guNAMcI vRddhI karato ANi te dusar2yAcyA guNa vRddhIce kAraNa hote. azAprakAre pramoda bhAvanene sva para upakAra sAdhya zoto. hA saMsAra phule ANi kATe yAMce saMgrahAlaya Ahe, mAnavAne bhuMgyApramANe kATyAMcI ciMtA na karatA kevaLa guNagrAhI banale pAhije. pramoda bhAvanecyA ciMtanAne manuSya guNagrAhI banato, tyAce ArtadhyAna, raudradhyAna suTate. IrSA, dveSa vRttI suTate ANi guNIjanAMcI kRpAdRSTI sahaja prApta hote. AtmavikAsa ANi sadaguNAMcyA saMgrahAsAThI pramoda bhAvanece ciMtana avazya karAve. zrAvakAcyA ekabIsa guNAMmadhye eka guNa 'guNAnurAgI' asalyAne zrAvakAsAThI suddhA guNIjanAMpratI pramodabhAva ThevaNe Avazyaka Ahe. hyAcyAne karma nirjarA hote ANi utkRSTa guNAMcI prAptI hote. "tIrthaMkara gotra upArjanAcyA vIsa bolAMcyA suruvAtIce bola parameSTI va jJAnI, dhyAnI, tapasvIce pramodabhAvAne guNa kIrtanAce Aheta. ''76 he manovaijJAnika satya Ahe kI jo jase ciMtana karato kAlAMtarAne to tasAca banato. mhaNUna pratyeka mokSArthIne pramoda bhAvanece svarUpa samajUna guNIjanAMcyApratI yathAyogya pramodabhAva ThevalA pAhije. karuNA bhAvanA karuNA bhAvanece sthAna jagAtIla pratyeka prANyAsAThI ANi vizeSataH dIna, hIna, duHkhita, pIDita, daridra lokAMcyAsAThI dayA athavA anukaMpA yAMcyA rUpAta rAhate. "anukUlaM kaMpanaM anukampA" jevhA koNatyAhI duHkhI, pIDita jIvAlA baghUna manAmadhye anukUla kaMpana athavA tyAcI anubhUtI yeUna tyAce duHkha dUra karaNyAcA jo upakrama kelA jAto ta anukaMpA Ahe. duHkhI lokAMce duHkha dUra karaNe mhaNaje dayA Ahe ANi dayA dharmAce mULa Ahe, pAyA Ahe. jIvAlA zArIrika, mAnasika ityAdI asahya du:kharAzI udvigna karatAta. hyA duHkhAce mukhya kAraNa mithyAtva, pramAda, kaSAya ANi azubhayogAne kelele karma Ahe te karma udayAsa AlyAne duHkhe bhogAvI lAgatAta. azA duHkhI lokAMnA baghUna duHkhI hoNe ANi lavakarAta lavakara tyA duHkhAtUna tyAMcI muktatA vhAvI asA vicAra karaNe, azA prakAracyA karuNa bhAvanene dravita hoNe hI karuNAbhAvanA Ahe, anukaMpA Ahe.77 jyAMcyA hRdayAta karuNA Ahe, tyAMnA dusar2yA duHkhI manuSyAMnA vicAraNyAcI jarUrI Page #128 -------------------------------------------------------------------------- ________________ nAhI kI tulA kAya duHkha Ahe. yAulaTa te svataHca tyAcyA duHkhAne duHkhI hotAta sAlI vedanA te svataHca anubhavatAta. paraMtu jyA manuSyAcyA hRdayAtIla karuNecA srota Ahe to jyotihIna divyApramANe kevaLa mAtIce eka bhAMDe Ahe ase samajAve. tyAce hRdaya duHkhI lokAMnA pAhUnahI viraghaLata nAhI. tase pAhatA karuNA hA eka daivI guNa Ahe, AtmyAcA prakAza Ahe. nirmaLa bhAvanemadhye karuNA bhAvanA sarvotkRSTa Ahe. karuNA bhAvanecA hRdayAta udbhava hotAca aMtakaraNAtUna abhimAna, kAma, krodha, mada, moha, lobha ityAdI duSTa bhAva tvaritaca naSTa hotAta ANi manuSyAce hRdaya pavitra hote. jo bhAvuka ANi vinamra asato tyAcyAca dadayAta kalNAbhAvanA jAgRta hote. hRdaya karuNAzIla asaNe hI samyaktvAcI nizANI Ahe. jyAcyAdvAre jIvana mokSAparyaMta pohacato. H kharI karuNAzIla vyaktI paratapheDIcI icchA Thevita nAhI. koNAcehI duHkha dUra kelyAne tyAmuLe miLaNAre mAnasika samAdhAna, AtmasaMtoSa, prasannatA evaDheca tyAlA purese asate. AtmyAmadhye karuNA utpanna hoNe hAca lAbha kAya kamI Ahe. loka mhaNatAta saMsArAta bhayaMkara duHkha Aheta, kaSTa Aheta paraMtu jarI pRthvI jalarahita jhAlI tarI joparyaMta manuSyAcyA hRdayAta karuNecA srota vAhata Ahe, DoLyAta dayAbhAva ANi vANI premapUrNa va mana sahAnubhUtIne yukta Ahe toparyaMta bhUmI kadhIca ujADa hoNAra nAhI. karuNAbhAvanA atyaMta mahattvapUrNa Ahe. karuNA jIvAcI uttamavRttI Ahe. dharmAcA prathama pAyA Ahe. samyaktvAce cinha Ahe. mAdhyasthya bhAvanA rAga ANi dveSa yAMcyAmadhye jo ubhA asato to madhyastha Ahe ANi koNatyAca prasagI rAga-dveSa utpanna hoU naye yAsAThI punhA punhA ciMtana karaNe, hI mAdhyasthya bhAvanA svapakSAcA rAga ANi parapakSAcA dveSa yAMcA tyAga karaNe, harSa athavA zokAcA, satkAra sanmAna kAra, sanmAna athavA apamAnAcA prasaMga asela. anukUlatA athavA pratikUlatA asalI tAta samabhAva ThevaNe hI mAdhyastha bhAvanA Ahe. hyAlA udAsInatA athavA tarI pratyeka paristhitIta samabhAva ThevaNe hI mAdhyastha meM upekSAbhAvahI mhaNatAta. Page #129 -------------------------------------------------------------------------- ________________ (117) RAHARASHHOTE vya bhAvanA hI samatA dharmAcI dyotaka Ahe, jethe rAga, dveSa Ahe tethe ANi udAsInatene athavA mAdhyasthyatene duHkha ANi klezAcA nAza hoto. banAcyA sarva samasyAMce nirAkaraNa karaNyAcA sarvazreSTha upAya mAdhyastha bhAvanA leza Aheta ANi udAsInatene athavA yAbahArika jIvanAcyA sarva samasyAMce nirAkaraNa kara pApI jIvAMnA pApa karU nakA ase kitIhI veLA sAMgitale tarI te pApa karata asatIla tara tyAveLI tyAMcyAbaddala mAdhyasthya bhAva ThevalA pAhije. cittAlA krodhAdI kalaMkita karU naye. pApI mANasAMcAhI tiraskAra karU naye kAraNa pApI vyaktIcA tiraskAra kelyAne to ApalA dveSI banato ANi jase mhaTaleca Ahe - "veraM vareNa vaThThaI' arthAta vairAne vaira vADhate. paraMtu mAdhyasthya rAhilyAne ApalyAbaddala tyAMcyA hRdayAta sadbhAva Tikana rAhato ANi tyAmuLe bhaviSyAta tyAlA sudhAraNyAcI saMdhI ApalyA hAtAta rAhate. sAta vyasanAMmadhye Asakta rAhaNArA, aTharA prakAracyA pApAMce sevana karaNArA, kara karme karaNArA, deva, gurU, dharma yAMcyA nimittAne hiMsA karaNArA, hiMsemadhye dharma mAnaNArA, kadeva, kugurU, kudharmAcI pratiSThA vADhaviNArA, dusar2yAMcI niMdA ANi svataHcI prazaMsA karaNyAta magna rAhaNArA, jIvAMnA pAhUna rAga, dveSa na ThevatA mAdhyasthya bhAva ThevalA pAhije.78 ___pApI lokAMnA pAhUna asA vicAra kelA pAhije kI are pahA, hyA vicAr2yA jIvAMcI kazI viSama karmagatI Ahe. caturgatIrUpa azA yA saMsArAta paribhramaNa karatA karatA atyaMta kaSTa sahana karatA karatA anaMta puNyAcyA yogAne, anaMta kaSTAne muktI deNArA manuSya janma ityAdI uttama sAdhana sAmagrI miLAlI asatAnAhI hA ajJAnatene vyartha tI sAmagrI naSTa karIta Ahe. sukhAcyA icchene duHkhAce upArjana karIta Ahe, dagaDa kharedI karaNyAsAThI ciMtAmaNI ratna deta Ahe sudhAraNyAaivajI bighaData Ahe. he prabhU ! hyA ajJAnI jIvAMcI kukarmAce phaLa bhogatAnA kAya avasthA hoIla ? he prAyazcitta kase karatIla ? paraMtu hyA mUDha jIvAMcA kAya doSa ? ajJAna ANi azubha karmAmuLe hyAMnA sadabuddhIcI prAptI jhAlI nAhI. jase bhavitavya asela tasAca saMyoga tyAMnA prApta hoIla. azA prakAracyA vicArAne tyAMcyAbaddala rAga, dveSa na karatA mAdhyasthya bhAvanene tyAMcI upekSA karaNe mhaNajeca mAdhyasthya bhAvanA Ahe. mAdhyasthya bhAvanA DhAlIsArakhI Ahe, tI ApalyA AtmyAce rakSaNa karate. durbhAva ANi rAga, dveSAcyA prasaMgI samabhAva ThevalyAne phAyadAca hoto karmabaMdha hota nAhI. hyA maitrI ityAdI cAra bhAvanA AtmyAcyA zuddha svarUpAzI saMyukta Aheta. Page #130 -------------------------------------------------------------------------- ________________ (118) mA cAra bhAvanAMnI bhAvita hoNyAcI tara gopana thArtha bhAvAparyaMta pohacaNyAsAThI dusar2yA zabdAta Apale zuddha Astitva lI ANi svIkAraNyAsAThI hyA bhAvanA AdhArastaMbha Aheta. jyApramANe ekhAdyA pAra karaNyAsAThI pulAcI AvazyakatA asate tyAcapramANe AtmavikAsAta avarodha na karaNAre rAga ANi dveSa yAMnA pAra karaNyAsAThI hyA bhAvanecI AvazyakatA Ahe. pAnI bhAvita hoNyAcI tara goSTaca kAya ? jara ekhAdyA vyaktIne eka maitrI bhAnA sAdhya kelI tara tyAce jIvana vAsanA, AkAMkSA ANi rAga, moha yA bhAvanAMpAsana yAca zakate. tyAMce hRdaya nirvikAra ANi nirmaLa banU zakate. bhAnavecyA ciMtanAcI pRSThabhUmI yA rUpAta anityAdI bArA bhAvanA ANi maitrI ityAdI cAra bhAvanAMce yethe thoDakyAta vivecana kelele Ahe. jyAMnA lakSAta ThevUna prastuta zodhagraMthAcyA puDhIla adhyayanAta yogyaveLI vividha apekSene jaina Agama zAstrAta ANi anya dharmagraMthAta AlelyA nirUpaNAce ANi vidvAnAMcyA ciMtanAcyA saMdarbhAta samIkSAtmaka dRSTIne parizIlana ANi vistRta vizleSaNa kele jAIla. Page #131 -------------------------------------------------------------------------- ________________ saMdarbha S A 6. 7. 8. 9. kalyANamandira sotra gA. 38 pR. 58 saMpA. amaramunijI ma. saM. 2 bhAvanA joga suddhappA jale nAvA va AhiyA / nAvA va tIra sampannA savva dukkhA ti aTTai / / sUtra. sU. 1 / 15 / 5 pR. 442 mana eva manuSyANAM kAraNaM bandhamokSayoH / baMdhAya viSayAsaMgo mukta nirvipayaM manaH / / 5 / / bandhurAtmAtmanastasya yenAtmaivAtmanA jitaH / anAtmanastu zatrutve vartetAtmaiva zatruvat // 6 / / zrImadbhagavatgItA a. 6 gA. 5.6 pR. 222 japo na mukte na tapo dvibhedaM na saMyamo nApi damo na maunam / na sAdhanAdyaM pavanAdi kasya kiM tvekamantaHkaraNaM sudAntam / / adhyA. kalpa. 9/7 pR. 169 le. zrI. munIsuMdarasUrI uttarA. sU. 29/50 pR. 512 dazavai. sU. 4/64 pR. 131 uttarA. sU. 28/30 saM. hi. koza. le. vAmana ApaTe pR. 737 saM. hi. koza. le. vAmana ApaTe pR. 939 AcA. sU. TI. 1/2/5 pR. 154 "bhAvazcittAbhiprAyaH" AcA. sU. TI. 2/8/6 pR. 375 "bhAvanA adhyavasAye" sUtra. sU. TIkA 1/3/1 'aMtaHkaraNavRtti bhedeca / ' sUtra. sU. TIkA 1/15 'bhAvo'ntaHkaraNasya pariNati vizeSaH' prazna. vyA. sU. 5 vA saMvaradvAra 'AlocanAyAm / ' Avazya. TI. 4 le. A. haribhadrasUri nandI sU. 2/13 nandI Avazya TI. adhya 4 'abhyAsa kriyAyAm / ' uttarA. sU. bR. a. 12 vRtta 'samyak kriyA'bhyAse' 2 mA. vR. 2/1290 - "abhyAsa iti vA bhAvaneti vA ekArthama" KALINSAR 15. 16. SHANT Page #132 -------------------------------------------------------------------------- ________________ (120) 24. 25 20. pAsaNAha cariyaM pR. 460 "bhAvijai vAsijjai jI e jIvo visuddha ceTaThAe sA bhAvaNatti vuccai / " 21. bRhata ka. bhA. 2/1285 va vRttI 2 / 1285 pR. 397 "parikarmeti vA bhAvaneti vA" abhi. rA. ko. bhA. 5 pR. 1506 punaH punazcetasi niveSaNaM bhAvanA / 23. abhi. rA. ko. bhA. 5 pR. 1506 avyavacchinna pUrva-pUrvatara saMskArasya punaH punastadanuSThAnarUpA bhAvaneti / / abhi. rA. ko. bhA. 5 pR. 1506 'adhyAtmAnuvartane / ' abhi. rA. ko. bhA. 5 pR. 1506 abhyAsau vRddhimAnasya bhAvanA vRddhi saMgataH / nivRttirazubhAbhyAsA bhdAvavRddhizca tatphalam / / (dvA. dvA. 18) abhi. rA. ko. bhA. 5 pR. 1506 bhAvyante mumukSubhirabhyasyante iti bhAvanAH / anitvaa'dike| 27. dhyAna. za. gA. 31 pR. 16 28. vArasANuvekkhA gA. 89 pR. 89 'mokkha gayA je purisA aNAi kAleNa vArasANuvekkhaM' 29. yo. zA. 4/55 'sAmyaM syAnnirmamatvena tatkRte bhAvanAH zrayeta' 30. ku. ku. prA. 8/4 pR. 115 "bhAva rahio Na sijjhai jai vi tavaM carai koDikoDio / janmaMtarAi bahuso laMbiya hattho galiya vattho / / 4 / / abhi. rA. ko. bhA. 5 pR. 1506 bhAvanAsaMjJa punarAtmaguNo jJAna jo jJAna hetuzca dRSTAnubhUtazruteNvaryeSu / smRti pratyabhijJAna kAryonnIyamAna sadbhAvaH / (sanmati tarka prakaraNa tisare kAMDa le. siddhasena divAkara) abhi. rA. ko. bhA. 5 pR. 1506 paunaH punyenAtityatvA''di prakArato bhAvanairguNya paribhAvanAyAm / (vize. bhA.) 23. saM. hi. koza. vAmana ApaTe pR. 178 saM. hi. koza. vAmana ApaTe pR. 165 saM. hi. koza. vAmana ApaTe pR. 35 Abha. rA. koza. bhA. 1 pa. 389 'artha cintane. graMthAnacintane. 31. 35. Page #133 -------------------------------------------------------------------------- ________________ (121) sUtrAnucintanikAyAm' abhi. rA. koza. bhA. 1 pR. 389 "jiNavarapavayaNapAyam pAyauNa guruvayapAo suNiyapuNye / egaggamaNo dhaNiyaM citte ciMtei suya viyAre / / 1 / / (dha. ra. pra.) 38. kArti a. TI. pR. 1 'anu punaH punaH prekSaNaM citanaM, smaraNaM anityAdi rupANAM iti anuprekSA / ' 39. dazavai. cU. pR. 29 anuppehA nAma manasA pariyaTTai no vAyAe / 10. uttarA. a. 29/23 pR. 499 11. au. sU. sU. 30 pR. 50 12. abhi. rA. ko. bhA. 1 pR. 389 anuprekSA svAdhyAyavizeSaH / satu manastatreva niyojanAd bhavati / / 43. uttarA. sU. a. 29/23 pR. 499 44. paMcaratnarAzi saMpA kalyANaRSIjI ma. bhAvakulaka pR. 80-82 45. ka - ta. sU. 9/7 pR. 211 le. umAsvAtI vi. paM. sukhalAlasaMghavI kha - pra. pra. 8/149-150 pR. 103 le umAsvAtI vi. paM. rAjakumArajI ga - kArti. a. saMpUrNa gha - vA. a. saMpUrNa le. AcArya kundakunda ca - mU. cA. 694 uttarArdha pR.2 le. zrI. vaTTekerAcArya cha - jJAnA. 2/saMpUrNa pR. 16 te 55. le. zubhacaMdrAcArya ja - yo. zA. 4/55-56 pR. 127 le. A. hemacaMdrajI jha - ya. ti. pUrva khaNDa 105 te 157 pR. 255 te 279 zrI / somadevasUrI Ta - zAM. sudhA. saMpUrNa le. zrI. vinayavijayajI ma.. cha - bha. A. gA. 1710 te 1867 pR. 761 se 833 le. zivAryAcArya 46. bRha. dra. saM. adhikAra 2, pR. 81 le. zrI nemIcaMdra siddhAMtIdeva 17. zrI. zAM. sudhA. prastAvanA gAthA 3 pR. 12 48. mokSa pAhuDa 105 Agama svAdhyAya pAThamAlA subhASita gA. 16 pR. 294 Page #134 -------------------------------------------------------------------------- ________________ (122) yo me sAsao appA nANa daMsaNa saMjuo / sesA me bAhirA bhAvA savvasaMjoga lakhkhaNA / saM. hi. ko. ApaTe pR. 1046 para ta. sU. 9/1 pR. 206 vi. paM. sukhalAla saMghavI 12. ta. sU. 10/3 pR. 235 / 13. ta. sU. 9/3 pR. 206 paM. sukhalAla saMghavI jai. si. ko. bhA. 2 pR. 620 55. jJAna ko. khaM. 1 pR. 101 56. saM. hi. ko. le. ApaTe pR. 883 bhaga. sU. 1/5/9 pR. 518 58. jai. jJA. ko. khaM 4 pR. 66 59. bhaga. sU. 2/7/1/5 pR. 110 60. zAMta su. le. vinayavijayajI pR. 327 61. uttarA. sU. 3/1 pR. 59 62. zrI. triSaSThi zalAkA puruSa caritra, parva 1 pR. 150, 151 63. manusmRtI 64. manusmRtI 'dharmo rakSati rakSitaH' 65. pra. sA. 66. ta. sU. 7/6 pR. 170 vive - sukhalAla saMghavI 67. zAMta. sudhA 13/1 pR. 374 68. pAtaM. yo. 4/117 pR. 144 69. jai. yo. gra. ca. yogazataka gA. 79 pR. 255 70. samAMtara koza hiMdI thisArasa saMdarbha khaMDa pR. 375-376; anukrama khaMDa pR. 1437 71. 72. 73. 74. yo. zA. 2/20 pR. 26 zAM. sudhA. 13/3 pR. 374 yo. zA. 4/118 pR. 145 sa. si. 7/11/349 C RIMETROPARDASTI Page #135 -------------------------------------------------------------------------- ________________ (123) zAM. sudhA 13/3 pR. 374 jJAtA dharma kathA 1/8/14 pR. 217 jai. si. ko. khaMDa 2 pra. 14-15 yo. zA. 4/121 pR. 124 *** Page #136 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prakaraNa tisare ardhamAgadhI AgamAmadhye bhAvanece vivecana Home Page #137 -------------------------------------------------------------------------- ________________ HASHA M (124) prakaraNa tisare ardhamAgadhI AgamAmadhye bhAvanece vivecana bhagavAna mahAvIrAMdvAre upadiSTa AgamAMnA 'aMga Agama' mhaNatAta. te bArA Aheta. yArAve dRSTivAda' nAvAce aMga upalabdha nAhI. akarA aMgasUtrAMmadhye bhAvanece kramAne cana prApta hota nAhI. paraMtu aMzika rUpAta vegavegaLyA prasaMgI bhAvanA athavA anuprekSA prAdhyA rUpAta varNana prApta hote. aMga ANi upAMga AgamAMmadhye bhAvanecA athavA anuprekSecA ullekha jhAlA Ahe, ho yethe thoDakyAta dilA Ahe. AcArAMga sUtrAmadhye bhAvanA AcArAMga sUtrAcyA prathama zrutaskaMdhAta anityabhAvanece bhAva vyakta karatAnA lihile Ahe, 'dhIra puruSAne muhurtabharapaNa pramAda karU naye, avasthA vyatita hota Ahe, yauvana nighUna jAta Ahe.'1 hyAca zrutaskaMdhAta dusar2yA adhayayanAta azaraNa bhAvanecA ullekha jhAlA Ahe. yAcA Azaya asA Ahe kI, 'je svajanAcyA snehAmadhye baddha Aheta, jakhaDalele Aheta te trANa athavA zaraNa deU zakata nAhIta ANi tyAMnIhI ApaNa zaraNa deNyAsa samartha nAhI 2 pratyeka jaNa ApalyA karmAneca duHkhI hota Ahe. hyA adhyayanAcyA pAcavyA uddezakAmadhye eke ThikANI lokabhAvanecA saMketa prApta hoto. tethe 'loka'cI vipazyanA karaNAr2yA sAdhakAlA 'AyatacakSU arthAta ciMtanazIla rAdhaka' mhaTale Ahe, jo lokadarzI Ahe to lokAcyA urdhva bhAgAlA jANato, adholokAlA jANato, tiryag (tirachyA-madhya) bhAgAlA jANato.2 _ hyAcyA caturtha adhayayanAcyA dusar2yA uddezakAmadhye AsravAmadhye paDalele kase rasavAmadhye pravRtta hotAta ANi parisravAcyA veLIhI loka kase phasatAta hyAce varNana Ahe. arthAta je Asrava Ahe te karmabaMdhAlA kAraNa Ahe. teca bhAvanecyA pavitratemuLe pAranava arthAta karmanirjarelA kAraNa hote. jevaDhI kAraNe saMsArabaMdhAcI Aheta, tI sarva kAraNe bhAvanA badalalyA kI saMsAramuktIlA kAraNa hotAta. paraMtu kityekaveLA ase ghaDate kI je CoriansaANES ena VISORM Page #138 -------------------------------------------------------------------------- ________________ (125) patra mhaNaje je karmanijarelA kAraNa Ahe teca bhAvanecyA azuddhImuLe AsavAMce mhaNaje karmabaMdhAce kAraNa hote. caturtha adhayayanAcyA uddezakAmadhye anyatva bhAvanecA saMketa prApta hoto. saMpehAe" hyA vAkyAta ekatva ANi anyatva anuprekSecA ullekha spaSTa disUna yeto. yethe AgamakArAce mantavya ase Ahe kI, 'jo zarIra ANi AtmyAcyA bhedajJAnAta nipuNa Ahe tyAlAca paMDita mhaNatAta. asA vItarAga nirUpita dharmAjJecA AkAMkSI paMDita ekamAtra AtmaparIkSaNa karatA karatA karmAlA kaMpita karato.' AcArAMga sUtrAcyA paMdharAvyA adhyayanAce nAva 'bhAvanA' Ahe. paraMtu yAta yojalelA 'bhAvanA' zabda bArA bhAvanAMcyA arthAmadhye yeta nAhI. paraMtu vratAMce akhaMDapaNe pAlana karaNyAsAThI hA zabda AlA Ahe. manAmadhye dRDhatA ANi sthiratecI atyaMta AvazyakatA Ahe kAraNa tyAcA mArga atyaMta kaThINa Ahe. taseca vratAce atyaMta cAMgalyA prakAre anusaraNa karaNehI kaThINa Ahe. vratAcyA mArgAvara satata cAlaNyAcI zaktI prApta karaNyAsAThI pratyeka vratAcyA pAca-pAca bhAvanA sAMgitalyA Aheta. tyAmadhye tyA tyA vratAcyA svarUpAcA ANi AcaraNAcA bhAva vegavegaLyA rUpAta prakaTa kelelA Ahe. ahiMsA, satya, asteya, brahmacarya ANi aparigrahAbarobara joDalelyA tathyAMce hyAta je Akalana jhAlele Ahe te paThanIya Ahe. vratAMzI saMbaMdhita hyA bhAvanAMbaddala ciMtana kelyAsa, punhA punhA tyAMcA abhyAsa kelyAsa manAta sthiratecA aNi dRDhatecA saMcAra hoto. sAdhaka cAMgalyA prakAre vratAce pAlana karU zakato ANi ApalyA lakSyAcyA dizene puDhe puDhe mArgakramaNa karato, azA prakAre AcArAMga sUtrAmadhye varNita pAca mahAvratAMcyA paMcavIsa bhAvanAMce yAmadhye vivecana kele jAta Ahe. ahiMsA mahAvratAcyA pAca bhAvanA 1) IryA samitI bhAvanA IryA mhaNaje caryA. caryemadhye gamanakriyemadhye samitI arthAta samyak prakAre pravRttI karaNe, ApalyA kAryAsAThI prANI, bhUta, jIva ANi sattvAce hanana karU naye, tyAMnA dhULa ityAdIne jhAkU naye, saMtApa deU naye, bhaya utpanna karU naye azAprakAre saMyamAcyA gamanAcI samyak pravRttI IryA samitI Ahe. 6 Page #139 -------------------------------------------------------------------------- ________________ (126) IrSyA samitImadhye saMyamazIla vrataparAyaNa sAdhUcyA gamanAgamana pravRttIcA pUrNapaNe hotI. 'iMdriyAMcyA bAhya ceSTA' mhaNajeca 'caryA' hoya. caryemadhye pravRtta hoNyApUrvI bALagaNe atyaMta Avazyaka Ahe. IryA samitIcyA pAlanAsAThI sAdhUne manAmadhye bhAvanA ThevalI pAhije kI, mI nehamI hyA pravRttImadhye jAgRta rAhIna. yA bhAvanesaMbaMdhI sAdhakAne punhA punhA mAnasika abhyAsa kelA pAhije. ase kelyAne IrSyA samitIcI pravRttI dUSita hoNAra nAhI. tyAta sAvadhAnI bALagaNyAta tyAlA miLela. jJAna, darzana, cAritrya yAMcI vRddhI kiMvA rakSaNa hota asela tevhAca gamana ityAdI kita pravRttI kelI pAhije. azAprakAre ciMtana ANi prayogAne sAdhakAcyA jIvanAta ahiMsA sAkara hote. to ApalyA gatI-pravRttImadhye iSTa siddhI prApta karato. To keep 2) mana parIjJA bhAvanA athavA mana samitI bhAvanA - manAlA cAMgalyAprakAre samajUna pApakArI, hiMsAkArI, parapIDAkArI, chedana-bhedanakArI, kleza-dveSakArI, paritApakArI, jyAcyAmuLe itara prANyAMce prANa gheNyAce vicAra yetIla azA vicArAMnA manAta ANU naye. manAtA vAITa vicArAMpAsUna dUra ThevaNe mhaNaje 'mana samitI bhAvanA' Ahe. 7 mana khUpa caMcala Ahe. tyAlA sanmArgI lAvaNe atyaMta kaThINa Ahe. paraMtu vairAgya ANi abhyAsAdvAre manAlA niyaMtrita kele jAU zakate. mana parijJA bhAvanecA hAca saMketa Ahe. manAcyA caMcalatece ANi asthiratece punhA punhA ciMtana kelyAne ANi tyAlA niyaMtrita karaNyAcyA bhAvanecA abhyAsa kelyAne manAcI sthitI sudhArU zakate. gaNadhara gautama svAmIMnI kezIkumAra zramaNAlA manAcI sthitI ANi manAlA vaza karaNyAsAThI upAya sAMgatAnA sAMgitale Ahe kI, mana sAhasI, bhayaMkara va duSTa azvAsArakhe cahUkaDe dhAvata asate, paraMtu mI tyAlA dharma ANi abhyAsAdvAre vaza karato. tevhA te cAMgalyA azvApramANe sanmArgI lAgate. 8 j 'mana parijJA bhAvanA' manAlA samyak caryemadhye lAvate. azubha, aniSTakArI, Arta, raudra dhyAnayukta vicArAMnA saMdhI na detA paratAvUna lAvale pAhije. taseca svataHlA ANi 46 dusar2yAMnA AnaMdAdAyI azA zubhakAraka vicArAMnA manAmadhye ANaNe he manaHsamitI bhAvanece svarUpa Ahe. gatIcI zuddhatA IryAsamitIne phalita hote va manAcI zuddhatA manaHsamitIne 1 paving Bywitch. Page #140 -------------------------------------------------------------------------- ________________ (127) Ahe mhaNana mana:samitI bhAvanene prerita hoNe he atyaMta mI nArIrAce saMcAlaka Ahe. mhaNana mana:samitI vacana samitI bhAvanA athavA vacana parijJA bhAvanA - je vacana pApakArI, mAMce Asravajanaka, chedanabhedakArI, kleza-dveSakArI Ahe, saMtApakAraka yAne prANyAMcyA jivitAcI hiMsA hoIla ase vacana na bolaNe hI 'vacana prarijJA' nA Ahe.9 ase vacana punhA punhA bolaNyAne ciMtana kelyAne vANI niyaMtrita hote vAdhika hiMsepAsUna sAdhaka sAvadhAna hoto. vacanavidhIcA jJAtAca kharA nirgantha Ahe bho mhaTale jAte. bacana ekhAdyA dhAradAra zastrApramANe Ahe. yAcA cukIcA prayoga atyaMta ghAtaka asato. tIra ANi talavArIce ghAva bharUna yetAta, paraMtu durvacanarUpI je kATe Aheta te tIkSNa alApekSAhI adhika pIDAkArI asatAta. te manAtUna kADhaNe atyaMta kaThINa Ahe. tyAmuLe janmojanmIcyA vairAne manuSya bAMdhalA jAto. vacana samitI bhAvanene prerita jhAlyAvara sAdhakAvara ase saMskAra hotAta kI tyAcyA toMDAtUna akasmAta jarI ekhAde vacana bAhera paDale tarI te zuddha, priya ANi hitakArI asate kAraNa bhAvanemuLe saMskAra dRDha hotAta. yApramANe vacanavidhI pUrNapaNe jANaNArA sAdhaka vacana samitI bhAvanecA ArAdhaka asato. hyA karmapradhAna jIvanAmadhye bacana athavA vANIce phAraca mahattva Ahe. manuSya je kAhI manana, ciMtana karato, teca vANIdvAre prakaTa karaNyAcI tyAcI icchA asate. kAraNa tase kelyAzivAya tyAlA zAMtI miLata nAhI. manAta je Ale te prakaTa kelyAne tyAce ekaprakAre vaicArika virecana hote. tyAmuLe tyAlA svataHlA halakepaNAcA anubhava yeto. zAstrAmadhye vANIcyA niyaMtraNAvara khUpaca jora dilA Ahe, ase hyA bhAvaneta disUna Ale. hiMsAtmaka pApavardhaka vANI bolaNArA svataH tara patita hotoca, paraMtu tyAcI vANI dalUna dusarehI duSprerita hotAta mhaNUna vacana samitIbhAvanecyA ciMtanAcI phAraca AvazyakatA 1) AdAna bhAMDa mAtra nikSepanA samitI bhAvanA - 'AdAna' mhaNaje 'graNa karaNa' ANi 'nikSepa' mhaNaje 'ThevaNe'. jJAna ANi saMyamAce upakaraNa prayatnapUrvaka, sAbadhAnapaNe gheNe ANi ThevaNe. AdAna bhAMDa mAtra nikSepanA samitI Ahe.11 hyAcyAta sAdhaka asA vicAra karato kI. koNatehI kArya karatAnA prANyAMcyA Page #141 -------------------------------------------------------------------------- ________________ (128) hiMsA karU naye. tyAsAThI satata jAgRta rAhile pAhije. jase AhAra zarIrAcyA sAThI nasUna saMyamAcyA puSTIsAThI Ahe, tyAcapramANe upakaraNa ThevaNyAce vidhAnasuddhA pasAcyA poSaNAsAThI Ahe. tyAcI dekharekha karaNyAce kAraNa heca Ahe kI tyAta koNAtyAhI jibitAcI hiMsA hoU naye. ase ciMtana satata kelyAne ANi azI bhAvanA manAta ThevalyAne gheNyAThevaNyAcI pravRttI hiMsAjanaka hota nAhI. anAlokita mhaNaje na pAhatA AhAra(5) Alokita pAna bhojana bhAvanA pANI ghetalyAne hiMsA hote. mhaNUna ahiMsece ArAdhaka, sAdhaka nITa nirIkSaNa karUna AhArapANI ghetAta. 12 anna-pANI ghetalyAzivAya dehayAtrA cAlata nAhI. he dainaMdina hoNAre kArya Ahe. sAdhakAne cAMgalyAprakAre nirIkSaNa, parIkSaNa karUna AzanapAna kele pAhije. tase kelyAne to pApakarmApAsUna dUra rAhato. ase ciMtana sAdhakAcyA manAmadhye niraMtara cAlata rAhile pAhije kI anna-pANI ghetAMnAhI koNatyAhI prakAre hiMsA hoU naye, mhaNaje sAdhaka tyAta Asakta hota nAhI kAraNa khANyAsAThI jIvana nAhI. he jIvana jagaNyAsAThI Ahe. asA vicAra kelA tara auddezyika ityAdI doSa ANi svAdalolupatA yA sArakhyA halakyA vRttI suTatAta. sAdhakAne hyA vicArAne manAmadhye punhA punhA ciMtana kele tara to hiMsepAsUna bAcU zakato. azAprakAre jo sAdhaka ahiMsAmahAvratAcyA pAca bhAvanAMnA sparza karato, tyAMce pAlana karato, nIrNatA karato arthAta kitIhI saMkaTe athavA pralobhane AlI tarI jo tyAMce pAlana karato, svataHcyA nizcayApAsUna DhaLata nAhI, kirtanA mhaNaje mahAvratAmadhye dRDha rahAto, bicalita hota nAhI toca kharA nirgantha Ahe ase kevalI bhagavAnAMnI sAMgitale Ahe. ? hyA bhAvanA jainAMcyA "ahiMsA paramodharmaH" yA siddhAtAMcI puSTI karatAta, mhaNUna atyaMta mahattvAcyA Aheta. satya mahAvratAcyA pAca bhAvanA 1) anuvicI bhAvanA - ciMtana karUna bolAve yogya ase bolAve, vicAra na karatAca bolaNAr2yA sAdhakAlA mithyA bhASecA doSa lAgato mhaNUna ciMtana karUna bolaNAr2yA sAdhakAlA nirgrantha mhaNatAta. 13 satya vacanAcA saMbaMdha vANIbarobara Ahe. niraMtara satya bhASecA prayoga karaNe sAdhUsAThI Avazyaka Ahe. paraMtu tase karaNe sope nAhI. vANImadhye tazI dRDhatA ANaNyAsAThI Page #142 -------------------------------------------------------------------------- ________________ (129) apanece punhA punhA ciMtana karaNe, anuzIlana karaNe Avazyaka Ahe. bha33 / "saccassa ANAe se uvaTThie mehAvI mAra tarati"14 yAcyA AjJeta rAhaNArA medhAvI (buddhimAnI) mAra mhaNaje mRtyU tarUna jAto. vijaya prApta karato. azAprakAre satyAcyA mahattvAlA samajUna satyAvara kharI niSThA ii pAhije ANi tyAsaMbaMdhI satata ciMtana kele pAhije taraca satya mahAvrata dRDha hote. anuvicI mhaNaje satyAcyA vividha pakSAMvara punhA punhA ciMtana karUna bolaNe. cyA guNadoSAMcA vicAra karUna je doSa Aheta tyAMnA soDUna deUna guNAtmaka bhASecA prayoga karAvA. 2) krodha nigraharUpa kSamAbhAvanA - krodhAcyA kaTU phaLAlA jANUna tyAcA tyAga karAvA kAraNa krodhAvezAmadhye asatyAcA prayoga hoU zakato. jo krodhAcA tyAga karato toca nirgrantha Ahe.15 kAraNa krodha pApavRttImadhye mukhya Ahe mhaNUna tyAjya Ahe. paraMtu joparyaMta he zarIra ANi saMsAra Ahe toparyaMta mAnavAmadhye azA aneka kamataratA gAitAta, jyA tyAlA pApamArgAkaDe pravRtta karatAta. sarvAMcI icchA krodhAcA tyAga karaNyAcI asate. paraMtu jevhA pratikUla paristhitI nirmANa hote tevhA kityeka loka krodhAmuLe Apale saMtulana gamAvUna basatAta. azA paristhitItUna vAcaNyAsAThI sAdhakAne ApalyA manAta asA dRr3ha saMkalpa karAvA kI, jyAmuLe pratikUla paristhitItahI krodhAdhIna na hotA kSamA dhAraNa karu zakela, parAbhUta hoNAra nAhI. mana he kSamAbhAvanene yukta asAve. krodhAvara vijaya miLaviNyAsAThI tyAcyA aniSTa pariNAmAMce nehamI ciMtana karaNe Avazyaka Ahe. krodhAcA tyAga karUna krodha nigraharUpa kSamA bhAvanece ciMtana kele pAhije. 3) lobha nigraharUpa nirlobha bhAvanA - jo sAdhaka lobhAcyA duSpariNAmAlA samajUna tyAcA parityAga karato to nirgrantha Ahe. kAraNa kevalI bhagavAna sAMgatAta kI, sAbhI vyaktI lobhAcyA bharAta asatya bolate. paraMtu satyAcA ArAdhaka tyAcyA svarUpAlA jANUna tyAcA tyAga karato.16 lobha' hI manuSyAcI durbala, hInavRttI Ahe. tI manuSyAlA satyApAsUna dUra karate. sA prazna upasthita hoto kI, mahAvratI sAdhakAlAsuddhA lobha asU zakato kA ? samAdhAna atyaMta sope Ahe. lobha tattvataH padArthAta nAhI. manogata Ahe. to kevaLa pAna, sthAna, vastra ityAdIMcyA prAptIvaraca sImita nAhI. to mukhyata: eSaNezI saMbaMdhita Ahe. Page #143 -------------------------------------------------------------------------- ________________ (130) sAne grasta rAhaNAr2yAlA dusare kAhIca disata nAhI. to bhagavara vijaya miLaviNe khUpaca kaThINa Ahe. lokeSaNecAsuddhA lobha asato. gaNAr2yAlA dusare kAhIca disata nAhI. to lobhAdha hoto, tyAlA ekaca chaMda kI lokAMnI mAjhI stutI karAvI. maga tyAlA khar2yA khoTyAcedekhIla bhAna rAhata ne vANIcI pavitratA naSTa hote. tyAcyAsAThI anityatece punhA punhA ciMtana jAhije pada va padArthAcyA anityatecA bhAvanAtmaka abhyAsa kelA pAhije. ase na kelyAne AtmyAmadhye vItarAga bhAva jAgRta hoto va lobha kSINa hoto va satyAcI bhAdhanA saraLa hote. ho bhayavarjarUpa dhairyayukta abhayabhAvanA - bhitrA manuSya bhayagrasta hoUna satya bolato mhaNUna sAdhakAne bhayAcyA aniSTa pariNAmAlA jANUna tyAcA tyAga kelA lobhApramANeca bhaya vANIcyA pavitratelA naSTa karate ANi asatyAcA Azraya dete. vAstavika mahAvratIsAThI koNateca bhaya nAhI, mahAvratI jagaNyAcI kAmanA karata nAhI kiMvA mRtyUne ghAvaratasuddhA nAhIta. to sarva AsaktIpAsUna mukta rAhUna nirbhaya rAhato. bhitrA manuSya kadhIhI satya bolU zakata nAhI. bhItIpoTI asatya bolato ANi tyA bhayAcyA cakravyUhAmadhye phasata jAto. kAraNa bhitryA mANasAjavaLaca bhaya jAte; ANi jo svataH bhito to dusar2yAMnAhI bhayabhIta karato. bhayAcyA hyA kupariNAmAcA vicAra karUna sAthakAne nirdhAsta jhAle pAhije, tara sarvatra bhayarahita vAtAvaraNa hoIla. jyAce manobaLa majabUta Ahe te puruSa rAkSasAMnAhI bhIta nAhIta ANi durbala mana asalele bhayAcyA Azakeneca prANa soDatAta. __bhaya ajJAnAmuLe utpanna hote. tyAcyA nivAraNAsAThI sAdhakAne nehamI abhaya mAdhanaca ciMtana kele pAhije. bhaya kevaLa zarIrAparyaMta sImita Ahe. AtmyAlA tyAne kAhIca sAnA hAta nAhI. AtmyAcA kadhIca nAza hota nAhI. tara maga bhaya kA asAve ? jyAcA hAtA, tyAlA bhaya asate. mhaNUna sAdhakAne ciMtana kele pAhije kI, 'mI AtmA Ahe. hA zastrAne kApalA jAta nAhI kiMvA agnI tyAlA jALU zakata nAhI, pANI tyAlA majavU zakata nAhI. maga bhaya kasale ? azAprakAre ciMtana, manana kelyAne nirbhayatece saMskAra hAtAta, bhaya dara hote ANi sAdhaka bhayarahita azA abhaya bhAvanene AtmyAlA saMskArita karato. " hAsya muktI vacana saMyamarUpa bhAvanA - sAdhaka ceSTAmaskarI karaNArA Page #144 -------------------------------------------------------------------------- ________________ karaNArI vyaktI asatyahI bolate. mhaNUna hAsyAce aniSTa svarUpa 10 na tyAcA tyAga karaNArAca nirgrantha Ahe.18 sApasuddhA eka manuSyaca Ahe. kadhI kadhI tesuddhA ceSTAmaskarI karU lAgatAta. -ajityAmadhye bolaNyAce dhyAna rAhata nAhI, tevhA asatya bolaNyAcIhI cUka hoU sApAsana vAcaNyAsAThI nehamI ase ciMtana kele pAhije kI, hAsya parihAsyAcyA jamAne mAjhe satyavrata bhagna hoU zakate. mhaNUna tase na hoNyAsAThI nehamI jAgRta rAhile ra nehamI vANIlA saMyamita ANi gaMbhIra ThevalI pAhije. ase saMskAra jhAlyAne zAcyA jIvanAmadhye satya mahAvrata sAkAra hote. to nirdoSa ANi akhaMDarUpAne satyAcI ArAdhanA karatA karatA jinavANIcI kharI upAsanA karU zakato. ApalyA jIvanAcyA khar2yA dhyAparyaMta pohacU zakato. sarvAta aMtima dhyeya 'mokSa' he suddhA prApta karU zakato. / acaurya mahAvratAcyA pAca bhAvanA 1) anuvIcI mitAvagraha yAcanA - jo sAdhaka prathama vicAra karUna parimita svagrahAcI yAcanA karato to nirgrantha Ahe. jo vicAra kelyAzivAya avagraha grahaNa karato, to adatta grahaNa karato, azAprakAre ciMtana karUna sAdhakAne parimita avagrahAcI yAcanA relI pAhije.19 tase pAhile tara sAdhU aparigrahI asatAta. paraMtu joparyaMta AtmA ANi zarIrAcA saMbaMdha Ahe toparyaMta zarIrAsAThI anivArya rUpAta Avazyaka vastUMcA tyAMnA saMgraha karAvA vagato. tyAta deharakSaNa ANi lokalajjecyA dRSTIne vastrAcI AvazyakatA rAhate. paraMtu AcAra saMhitenusAra sAdhakAne parimita mhaNaje AgamAmadhye sAMgitalele nizcita parimANayukta basva javaLa bALagale pAhije. jara manAta kAhI adhika suvidhece bhAva Ale tara sAdhakAkaDUna hoU zakate. ase hotA kAmA naye kAraNa thoDI suTa athavA thoDe patana puDhe puDhe eSaNecI ANi sukhasuvidhecI bhAvanA vADhavata jAte. mhaNUna sAdhUne nehamI hyA bhAvanecyA citanAmadhye magna rAhile pAhije. ase ciMtana kelyAne sAdhakAcI vastreSaNA ANi tyAcapramANe itara eSaNA kamI hotAta. 2) anujJApita pAna bhojana - yAcA artha asA Ahe kI, gurujanAMcyA AjJenusAra AhArapANI gheNe. ase karaNArA nirgrantha asato.20 AhArapANI he zarIrAsAThI Avazyaka Ahe. tyA saMbaMdhI AgamAmadhye vistRta Ahe. tyAcyAsAThI je niyama nirdhArita kelele Aheta tyAMcI maryAdA kitI Ahe Page #145 -------------------------------------------------------------------------- ________________ (132) Ahe. tyAce pAlana tara sAdhU karatAtaca paNa te karata asatAnAhI tyAne lacI AhArapANI gheNyAsAThI AjJA ghetalI pAhije mhaNaje doSa lAgaNyAcI yAca prakAracI zakyatA rAhata nAhI. hyA bhAvanecyA ciMtanAne sAdhU niyaMtrita, vyavasthita maryAdita rAhU zakela. mhaNUna zAstrAnusAra zuddha bhikSAgrahaNa kelI pAhije. mAhAcI avadhAraNA - nirgantha sAdhakAne kSetra ANi kALAcyA pramANAne mAnAcI yAcanA kelI pAhije.21 hyA bhAvanemadhye sAdhUlA sthAna ANi kALAcyA maryAdeta rAhUna avagraha anugrahAcA maja kelA Ahe. sAdhUne Avazyaka padArtha ghetAnA manAta nizcaya kelA pAhije kI amuka prazAna va amuka kALAcyA maryAdata gheIna. azA prakAre maryAdA ghAtalyAne manAcI vRttI niyaMtrita rAhate. sthAna ANi veLece jIvanAmadhye atyaMta mahattva Ahe. kSaNokSaNI jAgRta pAhilyAne eSaNA vADhata nAhI ANi tana va mana yAMcI vRttI niyaMtrita rAhate. jIvana padArtha athavA vastUsAThI nAhI. padArtha athavA vastU jIvanAsAThI Ahe. mhaNUna jIvanAcA padArthAcarovara evaDhAca saMbaMdha rAhilA pAhije, jyAmuLe AtmA gauNa hotA kAmA naye. hyA bhAvanecyA ciMtanAne sAdhU avagrahAtmaka eSaNepAsUna mukta rAhato. 1) abhikSNa avagraha yAcanA - sAdhUne ekadA avagrahAcI AjJA ghetalyAnaMtara punhA punhA avagraha anujJA grahaNa kelI pAhije. ase kelyAne sAdhakAlA adattadAnAcA doSa lAgata nAhI.22 dusar2yA bhAvanemadhyehI avagraha grahaNa karaNyAviSayI ullekha Ahe kI, sAdhUne gurujanAMcI AjJA gheUna avagraha svIkAra karAvA. tyAlAca adhika dRDha karaNyAcA Azaya yA bhAvanebarobara joDalelA Ahe. sAdhUne anekaveLA AjJA ghyAvI ANi tasAca tyAcA prayatnasuddhA asAvA kAraNa tyAmuLe sAdhakAkaDUna vratAmadhye cUka hoNyAcI AzaMkA rAhata nAhI. yAsAThI yA bhAvanece punhA punhA ciMtana Avazyaka Ahe. yA bhAvanelA jara gurujanAMcyA AjacA bhAva joDalelA asela tara tyAcyAkaDUna zAstramaryAdece ullaMghana hota nAhI. 1) sAdhArmikAkaDUna avagraha yAcanA - jo sAdhaka sAdhArmikAkaDe arthAta sthata sArakheca AcaraNa karaNAr2yA sAdhUMkaDe vicArapUrvaka maryAdita avagrahAcI yAcanA karato to nirgrantha Ahe.23 adattadAna mahAvratAce nirvighnapaNe paripAlana vhAve, yAsAThI anya Avazyaka kriyebarobara parimita ANi sImita avagrahAcA - apekSita vastUcA Page #146 -------------------------------------------------------------------------- ________________ (133) kaDUna parigrahaNa karaNe Avazyaka Ahe. sAdhU tara ApalyA carcemadhyeca rAhatAta. paraMtu tyAsAThI taseca vAtAvaraNasuddhA prApta vhAvayAsa have, jyAmuLe tyAMcI caryA pavitra bahina gheNArA ANi deNArA jevhA jAgRta asato tevhA pramAda hoNyAcI zakyatA nasata. sAdhakAcyA manAmadhye azAprakAre kartavyabodha asaNe Avazyaka Ahe. taseca hyA bhAvanene yukta grahaNyAcA abhyAsa kelA pAhije. tyAmuLe adattadAna mahAvratAmadhye doSa lAgaNyAcI AzaMkA rAhaNAra nAhI. AtmA bAhya padArthAne sarvathA nirlipta rAhAvA he saMyamI jIvanAAThI atyaMta Avazyaka Ahe. sAdhUne padopadI jAgRta rAhaNe atyaMta mahattvAce Ahe. Atmetara padArthAMbaddala tyAcyA manAmadhye kadhIca AsaktI utpanna hoU naye yAsAThI acaurya mahAvratAcyA pAca bhAvanAMmadhye viziSTa jora deUna sAMgitale Ahe kI sAdhUlA jethe avagraha svIkAraNyAcI jI asela tethe sAvadhAnapaNe avagraha grahaNa karAve. jaina dharmAmadhye AcaraNAcI pavitratA ANi bhAvanecI zuddhatA yAvaraca bhara dilelA Ahe. caturtha mahAvratAcyA pAca bhAvanA hyA bhAvanemadhye nirgrantha sAdhU striyAMviSayI (1) strI kathA varjanarUpa bhAvanA hyA bhAvanemadhye nirgrantha zAMtIrUpI kathA na aikaNyAce ciMtana karato. kAraNa punhA punhA vIkathA karaNArA sAdhU caritrAcA ANi brahmacaryAcA bhaMga karaNArA hoto. to kevaLI prarUpita sarvajJadevAne sAMgitalelyA dharmApAsUna bhraSTa hoto. 24 - mhaNUna strIrAga kathece zravaNa, ciMtana ANi kIrtana brahmacArI sAdhakAne kadhIca karU naye. pariNAmataH vAsanece viSa tyAcyA manAmadhye pasarata nAhI va to kAmavijayI banato. 2) strI manohara aMga avalokana tyAgarUpabhAvanA - nirgrantha sAdhUne kAmabhAvanene triyAMcyA manohara iMdriyAMce sAmAnyapaNe athavA vizeSatene nirIkSaNa karU naye, kiMvA kAmapUrNa dRSTikSepa suddhA TAkU naye. sarvajJa prabhU sAMgatAta kI, jo sAdhaka azAprakAre kAmapUrNa dRSTIne striyAMcyA zarIrAce nirIkSaNa karato to zAMtIrUpI caritrAcA, brahmacaryecA nAza karato. 25 mhaNUna kAmAvara vijayI hoNyAsAThI sAdhakAne ApalyA iMdriyAMvara niyaMtraNa Thevale pAhije. kAmavijayI banaNe phAra kaThINa Ahe. manAta vikAra nasatAnAhI pratyakSa tazI sthitI utpanna jhAlyAvara mana bikArayukta hoU zakate. mhaNUna sAdhUne striyAMcyA zarIrAkaDe pAhUna Apale cAritrya dUSita karU naye. sAdhUcyA manAta sahasA vikRtI utpanna hota nAhI. Page #147 -------------------------------------------------------------------------- ________________ (134) samAna atyaMta caMcala Ahe. iMdriye balavAna Aheta. tI jJAnI lokAMnAsuddhA AkarSita karatAta. sthirapaNe yogAmadhye lIna rAhaNAr2yAlA suddhA caMcala karUna manAmadhye brahmacaryAce saMskAra dRDha karaNyAsAThI striyAMce sauMdarya. striyAMcyA jAU deU naye tyAsAThI brahmAcAryAce mana hyA bhAvanene yakta asAve hA bhAvanecA punhA punhA abhyAsa kelA pAhije. 3) pUrvabhukta bhogasmRtIce varjana - nirgrantha sAdhUne pUrvI gRhasthAzramAta bhogilelyA azA kAmakriDece smaraNa karU naye kI jyAmuLe zAMtIrUpa brahmacaryAcA nAza gapratyaMgAMdIkaDe mana jAU deU naye tyAsAThI hoIla.26 paSkaLadA ase hote kI samora pratyakSAta vikArAce kAhIca kAraNa nasatAnA suddhA mana vikAragrasta hote. hyAce kAraNa pUrvabhukta bhogAce smaraNa, ciMtana kelyAne to pAparUpI cikhalAta magna hoto. azI kutsita veLa jIvanAta yeU naye mhaNUna ApalyA manAlA zubha bhAvanene yukta ThevaNe Avazyaka Ahe. jara mana zubha bhAvanene paripUrNa asela tara azubha bhAvanelA sthAna miLaNAraca nAhI. mhaNUna sAdhakAne brahmacaryAcyA zaktIce punhA punhA ciMtana kele pAhije. zramaNa bhagavAna mahAvIrAMnI sUtrakRtAMga sUtrAta sAMgitale Ahe kI, "tavesuvA uttama baMbhacera "27 sarva tapAmadhye brahmacarya uttama Ahe. tyAce pAlana karaNArA sAdhUca nirgrantha ___4) atimAtrA ANi praNIta pAnabhojana varjana - nirgrantha sAdhUne apekSepekSA jAsta AhArapANyAce athavA rasayukta, snigdha, svAdayukta padArthAMce sevana karU naye.28 AhAra ANi manAcyA vicArAcA ghaniSTha saMbaMdha Ahe. mhaNUnaca mhaTale Ahe, 'AhArazuddhI satvazuddhAH' arthAta jara AhAra zuddha asela tara aMtaHkaraNAce bhAvasuddhA zuddha hotIla. ithe he samajUna gheNe Avazyaka Ahe kI jIvana kevaLa cAMgale, svAdiSTa, madhura, priya bhojanapAna karaNyAsAThI nAhI tara he paudaglika athavA bhautika zarIra AtmasAdhanesAThI upayukta Ahe. mhaNUna dyAce rakSaNa karaNe Avazyaka Ahe. ANi tyAcyA rakSaNAsAThI pathyapUrNa jarurIpurate rANA gheNe apekSita Ahe. sAdhUne svAdiSTa, madhUra, ghRta, dugdhazarkarAyukta snigdha AhArAcyA lAlasecyA bhAvanene gheU naye. he dugdhAdI padArtha sAdhUsAThI sarvathA varjanIya nAhIta. zArIrika AvazyakenusAra anAsaktapaNe te gheU zakatAta. svAdavarjana, vilAsa naca citana, manana, nididhyAsana karaNe sAdhasAThI atyaMta Avazyaka Ahe. varjanarUpa bhAvanece ciMtana, manana, nididhyA PariMRAPARAN Page #148 -------------------------------------------------------------------------- ________________ SMS (135) ye dRDha rAhaNyAsAThI AhArapANI varjanarUpa bhAvanece ciMtana yAvI ANi brahmacaryAmadhye dRDha rAhaNyAsAThI pAkhI ityAdIne saMsakta zayanAsana varjanarUpa bhAvanA - nirgranthAne strI, jJAnapuMsaka ityAdIMnI rahita sthAna bhogAve. kevalI prabhuMnI nirUpita kele kI, jo mArakAre brahmacarya vratAcyA bhAvanece samyak prakAre pAlana karato to nirgrantha hI bhAvanA brahmacaryAcyA dizene sAdhakAlA nehamI jAgRta ThevaNyAsAThI atyaMta mahatvAcI Ahe. striyAMcyA dRSTa-adRSTa donhI prakAracyA saMparkApAsUna lAMba rAhaNe sAdhUsAThI apekSita Ahe. tyAMcyApAsUna upabhogilyA gelelyA AsanAcAsuddhA sAdhUne upabhoga gheU ye hA dRSTikona vaijJAnikasuddhA Ahe kAraNa dehAzI saMbaMdhita sUkSma paramANU AsanAdI astabarobara saMsakta hotAta. tyAmuLe tyAce sevana kelyAne tyAcA duSprabhAva hoNe zakya Ahe. mhaNUna sAdhakAne nehamI tyAcA tyAgaca karAvA. tazI manaHsthitI banaviNyAsAThI uparokta bhAvanece satata ciMtana karaNe Avazyaka Ahe. sAdhakAcyA jIvanAmadhye brahmacaryAce phAra mahattva Ahe. brahmacaryAcA artha vyApaka Ahe. grAma mhaNaje paramAtmA ANi carya mhaNaje caraNa, gamana. AtmA-paramAtmabhAvAlA prApta karaNyAsAThI nehamI prayatnazIla rAhaNe. tyA dizene jANyAcA prayatna karaNe mhaNaje 'brahmacarya' Ahe. paramAtmyAce darzana hoNyAmadhye sarvAta moThI vighnarUpa viSayabhogAcI bhAvanA Ahe. hA prANyAcI azI durbalatA Ahe kI jyAmuLe moThe moThe sAdhakasuddhA saMyama ANi tyAgAcyA mAgApAsUna vicalita hotAta. hyA durbalatevara vijaya miLaviNe atyaMta kaThINa Ahe. tyAsAThI saMdeva AdhyAmika adhyavyavasAyAne mana yukta asaNe Avazyaka Ahe. brahmacarya vratAcyA pAca bhAvanA sAdhakAlA kAmabhAvanene Asakta hoU deta nAhIta. jyAmuLe vikAra utpanna hotAta azA gappAgoSTI karaNe, anAvazyaka saMparka ThevaNe atyaMta cukIce Ahe. tyAcA pahilyA bhAvaneta niSedha kelA Ahe. bAhya aMga-pratyaMgAcyA nirIkSaNAne, pAhaNyAr2yAcyA manAlA vAITa bhAvanA yetAta. na dusar2yA bhAvanemadhye tyAcyA tyAgAce vivecana kele Ahe. smRtI hI jIvanAta atyaMta mahattvAce kArya karate. pavitrakAryAce smaraNa kelyAne cyA manAta pavitra bhAvanA nirmANa hotAta ANi apavitra, vAITa kAryAcyA smaraNAne kAra utpanna hotAta. mhaNUna tisar2yA bhAvanemadhye sAdhakAlA jAgRta kelele Ahe Page #149 -------------------------------------------------------------------------- ________________ S nAmadhye tara brahmacArI Ahe. paraMtu pUrva bhukta bhogAcyA smaraNApAsUna dUra rAhilA tyAcyA manAta doSa utpanna hoNAra nAhI. mAvi pathya asaNArA AhAra ghetalA pAhije taseca AhAra-pANyAcAsuddhA bhAvanevara khUpa prabhAva paDato. gariSTa ANi AvazyakatepekSA na kelyAne manAmadhye vikAra ANi unmAda utpanna hotAta. AhAra zuddha asela mAnA zuddha hotAta mhaNUna brahmacaryAcI ArAdhanA karaNAr2yA sAdhakAne sAttvika, sAdhe asaNArA AhAra ghetalA pAhije, taseca ciMtana kele pAhije kI deha piNyAsAThI annAcI AvazyakatA Ahe, svAdapoSaNAsAThI nAhI. brahmacArI vyaktIne nehamI viparIta liMgAcyA saMsargAcA tyAga kelA pAhije. tazA sthAna ANi AsanAcAsuddhA upabhoga gheU naye. brahmacarya vrata pAlana karatAnA atizaya ANi prayatnazIla rAhaNayAsAThI hyA bhAvanene preraNA miLate. taseca sAdhakAce jIvana pavitra, zuddha ANi mukta hote. je tyAce dhyeya Ahe te pUrNa hote. aparigraha mahAvratAcyA pAca bhAvanA aparigraha bhAvanecA saMbaMdha mukhyarUpAne dhanadhAnyAdIMbarobara Ahe, jyAMcyA saMgrahAcyA mAge mukhya kAraNa rAgAtmaka vRttI kiMvA AsaktI Ahe. AsaktI puDhe lobhAcyA rUpAta parivartita hote. rAgAtmaka vRttIvara saraLa prahAra karaNyAsAThI ANi sAdhakAlA hyAmadhye Asakta na hoU deNyAsAThI hyA mahAvratAcyA pAca bhAvanAMce ciMtana atyaMta mahattvAce 1) zrotrendriya saMvara bhAvanA - 'zrotrendriya'cA artha 'kAna' asA Ahe. yAcA svabhAva zabda grahaNa karaNe' hA Ahe. zrotrendriyAMcyA manojJa ANi amanojJa viSayAmadhye yama, deSa na karaNe, mohita na hoNe, Asakta na hoNe mhaNaje zrotrendriya saMvara bhAvanA Ahe. jo sAdhU hyAmadhye Asakta hoto to cAritryAcA nAza karato mhaNUna zAMtI bhaMga na hoNyAsAThI ANi cAritrya niSkalaMka rAhaNyAsAThI zrotrendriya saMvara karaNe Avazyaka - zrotrendriyAMdvAre priya zabda aikaNyAcI AsaktI na ThevaNe ANi apriya zabda khanna na hoNe hA zrotrendriya saMvarAcA abhiprAya Ahe. hyAlA manojJa ANi amanojJa dAmadhya samabhAva' he nAva saddhA detA yete. zrotrendriyAMcyA mAdhyamAne aMtaHkaraNAmadhye ' ANi 'apreyasa' padArthAMce athavA vastUce ANi kAryAce bhAva pohacatAta. paraMtu Page #150 -------------------------------------------------------------------------- ________________ (137) hyA bhAvanecyA abhyAsAdvAre zrotrendriyAMnA saMskArita karato to anukUla, bhautika, samaya, priya zabda aikaNyAcI lAlasA naSTa karato, pratikUla apriya zabda aikUna to vicalita hota nAhI ANi parigrahamaya jagAmadhye Asakta na rAhatA aparigrahAcyA sAdhanemadhye saphala cakSurindriyAMcyA manojJa ANi amanojJa 2) cakSurindriya saMvara bhAvanA viSayAmadhye rAga, dveSa na karaNe azI dusarI bhAvanA Ahe. 31 'cakSu' mhaNaje 'DoLA'. yAcA saMbaMdha mUrta padArthAbarobara Ahe. je padArtha prANyAMcyA AkAMkSAnA pUrNa karatAta te tyAMnA priya bATata vATatAta ANi jyA padArthAMnI tyAMcI abhilASA pUrNa hota nAhI kiMvA je syAMcyA icchApUrtImadhye avarodhaka banatAta tyAMnA te apriya mAnatAta. donhI prakArace padArtha acchA tyAMcyA DoLyAsamora yetAta tevhA tyAMcI pratikriyA AkarSaNa, rAga, dveSAce rUpa bharaNa karate. AkarSaNAce phaLa tyA padArthAmadhye Asakta hoNyAce Ahe. ase jhAle asatA pariNAmataH tyAce dhyAna svataHcyA vastU soDUna dusar2yAMcyA vastUMkaDe vedhale jAte. tase hoU naye mhaNUna hyA bhAvanecA niraMtara abhyAsa karaNe Avazyaka Ahe. pariNAmataH sAdhakAcI mUrta padArthamaya jagAta AsaktI rAhata nAhI va padArthAMce AkarSaNa naSTa hote. 3) ghrANendriya saMvara bhAvanA 'ghrANendriya' arthAta 'nAka'. tyAcA svabhAva sugaMdha, durgaMdhAce jJAna grahaNa karaNe he Ahe. ghrANendriyAMcyA manojJa, amanojJa viSayAmadhye rAga, dveSa na karatA nirgranthAne samabhAva ThevalA pAhije. nirgrantha bhikSUne manojJa gaMdha prApta hotA Asakta hotA kAmA naye. tyAMcyAta guraphaTaNArA sAdhaka AtmabhAvApAsUna bhraSTa hoto. to zAMtIrUpa cAritryAcA nAza karato. zAMtIrUpa cAritryAcA bhaMga hoU naye ANi kevalI bhASita dharmApAsUna bhraSTa hoU naye mhaNUna ghrANendriya saMvara bhAvanece punhA punhA ciMtana kele pAhije 32 jase zabda, rUpa yAMcyA AkarSaNAzI athavA mohAzI parigraha joDalelA Ahe, taseca ghrANendiyAMdvAre grahita sUrabhI, asUrabhI padArthAnehI mAnavAcyA manAta bAhyarUpAne priya vATaNAr2yA padArthAMcyA pratI mamatva bhAvanA vADhate. mhaNUna azA padArthAMpAsUna aprabhAvita - anAkRSTa rAhaNyAcyA bhAvanecA niraMtara abhyAsa kelyAne aparigraha mahAvratAcyA ArAdhanelA baLa prApta hote. 4) rasanendriya saMvara bhAvanA jIbhedvAre manojJa rasAcyA AsvAdanAne jo Asakta hoUna rAgAviSTa hoto ANi amanojJa rasAsvAdAne duHkhI hoUna dveSAviSTa hoto, - Page #151 -------------------------------------------------------------------------- ________________ (138) nirgrantha ApalyA zAMtImaya cAritryAlA naSTa karato. ase hoU naye mhaNUna nigranthAne hI rasanendriya saMvara bhAvanece ciMtana kele pAhije. 33 AsvAdendriya athavA jivhA azI Ahe kI tI sAdhakAlA AdhyAtmika AnaMdApAsUna vinmukha karate. jo svAdiSTa padArthAMcyApratI mohAsavata rahAto tyAce mana vikArayukta banate. tazA padArthAMpratI asalelI tyAcI AsavatI tyAlA pavitra caryepAsUna dUra karate. to sukhaprada, puSTiprada, khAdya, peya ityAdI padArthAMnI mohita hoto. sAdhanecyA ti he sarvAdhika moThe vighna Ahe. hyAlA naSTa kelyAzivAya jIvanAmadhIla moThA aDathaLA dUra hoNAra nAhI. ApalyA vratamaya mArgApAsUna vicalita hoNyAcI zaMkA utpanna hote. mhaNUna sAdhakAne hI bhAvanA aMgikAralI pAhije. vAraMvAra asA vicAra kelA pAhije kI jIbhecA svAda AdhyAmika unnatImadhye bAdhaka Ahe. parigrahAcA hetU Ahe mhaNUna svAdatyAgAcyA bhAvanece vAraMvAra ciMtana karaNe lAbhadAyaka Ahe. Mchasing 5) sparzendriya saMvara bhAvanA - sparzendriyAdvAre jIva manojJa, amanojJa sparzacA anubhava karato. paNa nirgrantha bhikSU tyA sparzAmadhye Asakta, mohita na hotA ANi rAga, dveSa na karatA AtmabhAvAmadhye lIna rAhato. paraMtu jo bhikSU hyA viSayAmadhye Asakta hoto to nirgrantha nAhI ase sarvajJa prabhU mhaNatAta. 34 sparzendriyAdvArehI aMta:karaNAmadhye zubhAzubha bhAva yetAta. moha ANi rAga utpanna hoto. bhautika anukUla ANi priya sparzAmuLe manAmadhye ase bhAva uThatAta jyAmuLe vratamaya jIvanAcI sthiratA naSTa hote. kAraNa moha, mAyA bhautika kAmanelA pUraka Aheta. tyA dizene sAdhakAcyA manAta AsaktI bhAva utpanna hoto. mhaNUna priya apriya sparzAne samatvayukta unameM sAdhakAsAThI Avazyaka Ahe. jase prAraMbhI sAMgitale Ahe kI pAca mahAvratAMce akhaMDarUpAne pAlana karaNyAsAThI apekSita zaktI hyA bhAvanemuLe vADhate. sAdhakAce manobaLa vADhate. tyAcyAta abhinava AtmasphUrtI jAgRta hote. pAca mahAvrate mhaNaje AtmazuddhIcI sAdhanA. hA himagirIcA uMca, saraLa caDhAcA Ahe. saMpUrNa utsAhapUrvaka ANi atyaMta sAvadhAna hoUna caDhaNArAhI kadhI kadhI khAlI paDU lAgato. paraMtu ghAyALa jhAlelA Arohaka jara punhA utsAhAne caDhaNyAcA puruSArtha karata asela tara AtmazuddhIcyA bhAvanecyA parvatAvara caDhatA caDhatA paDaNAr2yA sAdhakAne nirAza na hotA punhA ArohaNa surU kele pAhije. Page #152 -------------------------------------------------------------------------- ________________ wali (139) jA ekhAdyA mahAvratIce mana dubela jhAle ANi to vicAra karU lAgalA kI mahAvratAMce pAlana hoU zakaNAra nAhI mhaNUna mAjhyA sAdhuvratAcyA pAlanAcA rahasya hoUna jAto .... " tara tyAce utthAna hoNe zakya nAhI. paNa jara vicAra karIta asela kI, "mI kitI durbaLa Ahe kI mI sAdhujIvanAcA svIkAra sAdhajIvanAtIla mahAvratAMce pAlana karU zakata nAhI, mAjhyA AtmyAcI AtA tI hoIla? malA vizuddhI kazI miLela ? kAya mI punhA yA bhavasAgarAta buDUna kA nAhI. nAhI. mI kAhI jhAle tarI vratAcyA bhAvanA punhA prApta karena. tapAne zarIra dhavana jJAnAdvAre manAlA bAMdhUna ThevIna. cAritryAcI pratyeka kriyA pALIna, duSTa vicArAMnA pozA karU deNAra nAhI. azAprakAre saMkalpa karUna jara sAdhU jIvana jagU lAgale tara punhA dalAMcyA pavitra bhAvaneta ramamANa hotIla. zubha bhAvanArUpI baMdhana toDUna azuma bhAvanArUpI pazUne jara AtmArUpI naMdanavanAta praveza kelA tara zuddha bhAvarUpI phala naSTa karatIla. mahAvratAcyA surakSitatesAThI anaMtajJAnI jinezvaradevAne mahAvratAcyA bhAvanece nirUpaNa kele Ahe. AcArAMga sUtrAcyA soLAvyA adhyayanAce nAva 'vimuktI' Ahe. vimuktIcA sAdhAraNa artha 'baMdhanAtUna mukta hoNe, suTaNe' asA Ahe. beDItUna mukta hoNe tara dravya vimuktI Ahe. paNa hyA adhyayanAmadhye tara bhAvabaMdhanAtUna mukta hoNyAcA saMketa kelA Ahe. bhAvamuktI aSTakarmAMcyA baMdhanAlA toDalyAne prApta hote ANi aSTakarma anityAdI bhAvanecyA ciMtanAne, bhAvanemuLe naSTa hotAta. mhaNUna hyA adhyayanAmadhye anitya bhAvanecA bA~dha deNyAsAThI lihile Ahe kI, prANyAMce nivAsasthAna, je zarIra Ahe, jyAta saMsArAtIla sarva prANI janma ghetAta, jyAta AtmA rAhato te zarIra anitya Ahe. hyA anityatelA samajUna vijJapuruSAne gRhasthabaMdhanAcA moha soDalA pAhije. AraMbha parigrahAcA tyAga kelA pAhije. 35 azAprakAre AcArAMga sUtrAmadhye 25 cAritrya bhAvanAMce vistRta vivecana prApta hote. je atyaMta sarasa va jIvanasparzI Ahe. sUtrakRtAMga sUtra dvitIya aMga sUtrakRtAMga sUtrAmadhyehI bhAvanecyA prasaMgAcA ullekha jhAlA Ahe. jase dusar2yA adhyayanAcA prathama uddeza bodhidurlabha bhAvanecA udghoSAne surU jhAlA Ahe. prAta sAdhakAlA saMbodhana sAMgitale Ahe kI tamhI saMbaddha banA. samyak bodhI prApta karA. mmmmmmS METARIES Page #153 -------------------------------------------------------------------------- ________________ (140) tumhI bodhI kA prApta karIta nAhI ? jo vartamAnAta bodhI prApta karIta nAhI tyAlA puDhacyA bAdhI sulabha hota nAhI. jara jIvanAcI dorI tuTalI kiMvA jIvana aseca vyatIta male tara tyAlA punhA prApta karaNe sulabha nAhI. 26 mAtasuddhA bodhI mhaNUna kSaNAkSaNAcA vicAra karA. samajA, hA kSaNa bodhI prApta karaNyAcA Ahe. arthAta veLa vAyA jAU deU nakA, 27 jIvana anitya Ahe. hyA saMsArAta bAla, vRddha ut ANi garbhastha zizudekhIla mRtyUcyA adhIna hotAta, hA kALa bahirI sasANyApramANe prANyAvara ghAlato. tyAlA naSTa karato. taseca AyuSya kSINa jhAlyAvara mRtyUsuddhA prANyAce prANa haraNa karato. jIvana naSTa karUna TAkato. 38 hyAca saMdarbhAta AThavyA adhyayanAmadhye ullekha Ahe kI jIvAtmA saMsArAtIla koNatyAhI ucca sthAnI asalA, maga to devalokAcA iMdra kiMvA manuSya lokAtIla cakravartI, baladeva athavA vAsudeva asalA tarI sarvAMnA eke divazI he jaga ANi ApalyA svajanAMnA soDUna jAveca lAgate kAraNa svajanAMcA sahavAsa anitya Ahe. 39 jo sAdhaka medhAvI, prAjJa Ahe tyAne anityatecA vicAra karUna AsaktI dUra karAvI ANi tIrthaMkarAMdvAre sAMgitalyA gelelyA samyagadarzana, jJAna, cAritryAtmaka mokSamArgAcA svIkAra karAvA. 40 hyAcyA navavyA adhyayanAta sAMgitale Ahe kI, saMsArI jIva pApakarmAne duHkhI hotA. tyAMce rakSaNa karaNyAsAThI tyAMce AI-vaDila, bAMdhava, putra, patnI yApaikI koNIca samartha nAhI.41 azAprakAre azaraNa bhAvanece vivecana Ale Ahe. puDhe asehI sAMgitale Ahe kI, hyA sarvAMnA azaraNarUpa mAnUna asA vicAra karAvA kI ApalyA pApakarmAmuLe duHkha bhogaNAr2yA prANyAce rakSaNa koNIhI karU zakata nAhI. mhaNUna ekameva Azraya samyak darzana, samyak jJAna, samyak cAritryAdI Ahe. he yogyaprakAre samajUna mamatvarahita ANi nirahaMkArI banUna sAdhakAne jineMdra bhagavAnAMnI sAMgitalelyA dharmAce AcaraNa karAve. 42 hyAcyA dahAvyA adhyayanAta sAdhUne ekatva bhAvanece ciMtana kele pAhije, asA nirdeza kelelA Ahe. ase kelyAne sAdhaka saMgamukta hoto. tyAlA sAMsArika baMdhana sparza karU zakata nAhI. arthAta to mukta hoto. hI bhAvanA saMgamuktIce kAraNa Ahe. hIca bhAvanA samAdhIcA mukhya hetU Ahe. 43 hyAcyA dUsar2yA adhyayanAmadhye azaraNatecA ullekha karatAnA mhaTale Ahe kI *ajJAnI manuSyAlA ase vATate kI dhana, saMpattI, pazU, jJAnIjana he sarva rakSaNa karaNAre Aheta. Page #154 -------------------------------------------------------------------------- ________________ le Aheta va mI tyAMcA Ahe. paraMtu koNIca koNAcA rakSaNakartA nAhI ANi pahI nAhI. duHkha AlyAvara manuSya ekATAca te bhogato, mRtyU AlyAvara jIva ekaTAca abhiyAmadhye jAto. mhaNUna jJAnI puruSa koNAlAca zaraNa mAnata nAhI.44 ajJAnI jIca mUDhatemuLe, mamatvAmuLe vyarthaca hyAMnA zaraNarUpa mAnatAta. yA madhye ekatva ANi azaraNa azA dona bhAvanAMcA ullekha AlA Ahe. paMdharAvyA adhyayanAmadhye bodhidurlabhatece varNana karatAnA lihile Ahe kI, jo banA manuSya janmAta bhraSTa hoto tyAlA punhA janmajanmAMtarAta manuSyajanma lavakara miLata ANi manuSya janmAzivAya saMbodhI mhaNaje samyaka dRSTIcI prAptI hoNe atyaMta durlabha azI lezyA kiMvA cittavRttI kiMvA bhAvasuddhA miLaNe durlabha Aheta, je vyaktIlA dhanarAdhanebarobara joDatAta.45 sAMgaNyAce tAtparya he Ahe kI, jo manuSya janma miLAlyAnaMtarahI vyartha ghAlavito, se manuSya janmAta dharmAce bI perata nAhI tyAMnA mokSaprAptI sulabha nAhI. je samyak dRSTI saMpanna hoUna dharmAcaraNa karatAta tyAMnAca mokSa prApta hoto. anyatvabhAvanece bhAva paNa pAcyAta disUna yetAta. "tyAta lihile Ahe" kAmabhoga mAjhyApAsUna bhinna Ahe ANi mI mAmabhogAne bhinna Ahe, padArtha bhinna Ahe va mI tyAcyAne bhinna Ahe.46 sthAnAMga sUtra sthAnAMga sUtrAcyA caturtha sthAnAmadhye jethe cAra dhyAnAMce vivecana Ahe, tethe (1) rakatvAnuprekSA (2) anityAnuprekSA (3) azaraNAnuprekSA (4) saMsArAnuprekSA yAMcyA rUpAta bhAra anuprekSecA ullekha jhAlA Ahe. hyA anuprekSecyA abhyAsAne dharmadhyAnAmadhye sthiratA yata. dvAdaza bhAvanetalyA ekatva, anitya, azaraNa ANi saMsAra bhAvanebarobara hyAMcI kalyatA Ahe.17 / sthAnAMga sUtrAmadhye saMsArAce cAra prakAra sAMgitale Aheta - dravyasaMsAra, kSetrasaMsAra, kAlasaMsAra ANi bhAvasaMsAra.48 vyasasAra caturgatirUpa Ahe. AgamAmadhye 'cAuraMta saMsAra kaMtora' zabda punhA ula AlA Ahe. jyAcA artha asA Ahe kI jyA saMsArarUpI araNyAce caturgatirUpI kA aMtima kinAre Aheta to saMsAra 'kaMtAra' Ahe. sthAnAMga sUtrAmadhye tyAnaMtaracyA dusar2yA uddezakAmadhye narakasaMsAra, tiryaMca saMsAra, Page #155 -------------------------------------------------------------------------- ________________ (142) manuSya saMsAra ANi deva saMsAra ase cAra prakArace saMsAra sAMgitale Aheta. 49 hyA cAra AtmyAcyA paribhramaNAcyA cAra sthitI Aheta, AtmA jase zubhAzubha karma karato tyAnusAra zubhAzubha gatImadhye janma gheto. naMtara caturgatImadhye paribhramaNa karaviNAr2yA karmabaMdhanAcI pratyekI cAra cAra kAraNe dilI Aheta 50 jase 'narakagatI yogya karmabaMdhana' yAcI cAra kAraNe (1) mahAAraMbha, (2) mahAparigrahaH (3) paMceMdriya prANIvadha; (4) mAMsAhAra. (1) mAyAcAra (2) zaThatA (3) asatya tiryaca gatIlA hetubhUta cAra karme baccana (4) kUTa- tola-mApa (khoTe tolabhApa karaNe) manuSya gatIlA hetubhUta cAra karme (1) prakRtIcI bhadratA (2) prakRtIcI vinItatA (3) anukaMpA (4) IrSyacA abhAva. devagatIlA hetubhUta cAra karme (1) sarAga saMyama, (2) saMyamAsaMyama, (3) bAlatapa ANi (4) akAma nirjarA hyA saMsAra paribhramaNAcyA soLA kAraNAMpaikI kAhI zabda aikaNyAsa priya vATatAta. (jase manuSyagatIcI cAra kAraNe tara cAra guNaca Aheta. paraMtu tyAMcyAbarobara ajJAna ANi mithyAtva asalyAne te saMsAra bhramaNAlA kAraNa hotAta. jara hIca kAraNe samyak darzanAzI saMlagna asatIla tara tI manuSyagatIca kAya tara mokSagatIcI suddhA kAraNe hoU zakatAta. paraMtu hyA guNAMmadhye rAga, ajJAna, ityAdI asalyAne yAMcI phalazaktI kamI hote. mhaNUna dayALutA, saralatA hyA guNAMcA tyAga karU naye, paNa tyAcabarobara asalelyA ajJAna ANi AsavatIcA bhAva soDUna deNe mhaNaje tyA gatIcyA kAraNAMcA tyAga samajAvA. hyA soLA kAraNAMcA tyAga karaNe thoDakyAta AsavAcyA pAca kAraNAMcA arthAta kAraNa midhyAtva, avrata, pramAda, kaSAya ANi azubha yogAcA tyAga karaNe Ahe. taseca puDhe vicAra kelA tara rAga ANi dveSAcyA tyAgAmadhye suddhA hyAcA samAveza hoUna jAto. rAga ANi dveSaca caturgatImadhye paribhramaNAce kAraNa Ahe mhaNUna hyAcA tyAgaca saMsAra paribhramaNAcA aMta Ahe. azAprakAre ciMtana kelyAne, ciMtanAta satata rAhilyAne AtmA pariNAmataH saMsArAtUna mukta hoto. Page #156 -------------------------------------------------------------------------- ________________ dharmA ce dona bheda hyAta sAMgitale Ahe duvihe dhamme - suyadhamme ceva carittadhamme ceva 51 ta dharma ANi cAritra dharma ase dharmAce dona prakAra Aheta. zrutacA artha jJAna gi cAritracA artha AcAra Ahe. AcArAcyA agodara vicAra, kriyecyA agodara Ahe jIvanAmadhye koNatA AcAra pALAvA kazI kriyA karAvI yAce mAna jhAle pAhije mhaNaje prathama zruta dharma arthAta jJAna dharma, vastutattvAce samyagjJAna karaNe hA dharma Ahe, tara prApta kelelyA jJAnAce AcaraNa karaNe dusar2yA prakAracA ma Ahe. hyA dona caraNAMmadhye dharmAce samagra rUpa yete. lakSAta ThevAve ekA caraNAne cAlatA vaNAra nAhI. 'na hu egacakkeNa raho payAi' - ekA cAkAne ratha cAlaNAra nAhI mhaNUna dharmAce dvitattvAtmaka svarUpa sAMgitale Ahe zruta dharma ANi cAritra dharma. samavAyAMga sUtra hyAcyA paMcavisAvyA samavAyAcyA suruvAtIlAca ullekha jhAlA Ahe kI, prathama ANi aMtima tIrthakarAMnI sAMgitalelyA 'paMcayAma dharmA'cyA athavA 'pAca mahAvratAcyA' paMcavIsa bhAvanA Aheta. tethe pratyeka vratAcyA bhAvanece vegavegaLe nAmollekha kelele Aheta. jase - (1) ahiMsA mahAvratAcyA pAca bhAvanA - 1) iryAsamitI 2) managuptI 3) bacanaguptI 1)Alokita pAna bhojana 5) AdAnabhAMDa - mAtra nikSepaNAsamitI (2) satya mahAvratAcyA pAca bhAvanA - 1) anuvIcI bhAvanA 2) krodhaviveka 3) lobha viveka 4) bhaya viveka 5) hAsya viveka (3) acaurya mahAvratAcyA pAca bhAvanA - 1) avagraha anujJApanatA 2) yaha sAmA jJApanatA 3) svayameva avagraha - anugrahaNatA 4) sAdhArmika avagraha anujJApanatA 5) sAdhAraNa bhaktapAna anujJApya paribhAjanatA (4) brahmacarya mahAvratAcyA pAca bhAvanA - 1) strI, pazU, napuMsaka, saMsakta nAsana varjanatA 2) strI kathA vivarjanatA 3) strI iMdriya avalokana varjanatA 4) pUrvabhukta praNa pUrvakriDita kAmabhogAce smaraNa na karaNe 5) praNIta AhAra vivarjanatA 1) aparigraha mahAvratAcyA pAca bhAvanA - 1) zrotrendriya rAgoparatI 2) paratA 3) ghrANendriya rAgoparatI 4) rasanendriya rAgoparatI 5) sparzanendriya rAtopattI 52 sapI Page #157 -------------------------------------------------------------------------- ________________ (144) mApI AcArAMga sUtrAmadhye pAca mahAvratAMcyA paMcavIsa bhAvanAMce varNana ApaNa ANi samavAyAMga donhIta ullekhilelyA bhAvanAMce jara tulanAtmaka dRSTIne cata yAMcyAta vizeSa pharaka disata nAhI. krama ANi zabdAvalImadhye pAhate. AcArAMga ANi samavAyAMga donhIta ullekhilelA jokana kele tara tattvataH hyAMcyAta vizeSa pharaka ghoDAphAra pharaka avazya Ahe. mahAvatAtIla bhAvanecyA ullekhAvarUna ase vATate kI vratAcyA samyaka pAlanAcyA dizeta atyaMta jAgRtatA ThevaNyAta AlI Ahe. vratAMcyA kaThora mArgAvara aAlaNArA sAdhaka kadhIhI vicalita hoU naye mhaNUna tyAcI mAnasika pRSThabhUmI sudRDha banaviNyAsAThI bhAvanecI vividha rUpAne carcA kelI Ahe. hyA pAca mahAvratAMcyA paMcavIsa bhAvanAMce kevaLa ciMtana purese nAhI tara tyAce AcaraNa karaNe suddhA Avazyaka Ahe. hyAMnA ApaNa anuSThAnAtmaka bhAvanAsuddhA mhaNU zakato. kAraNa sAdhakAcyA jIvanAmadhye hyA bhAvanecyA ciMtanAbarobara anuSThAna karaNesuddhA atyaMta Avazyaka Ahe. vyAkhyAprajJaptI (bhagavatI) sUtra hyAcyA paMcavisAvyA zatakAmadhye dharmadhyAnAcyA cAra anuprekSecA nAmanirdeza jhAlA Ahe. jo sthAnAMga sUtrAsArakhAca Ahe.53 jJAtAdharmakathA hyAcyA prathama adhyayanAmadhye meghakumAra jevhA gRhasthAzramAcA tyAga karUna saMyamAcA aMgIkAra karaNyAcI bhAvanA ApalyA AI-vaDilAMsamora vyakta karato tevhA te tyAlA samajavaNyAcA prayatna karatAta kI paripakva vaya jhAlyAnaMtara dIkSA ghe. paraMtu meghakumAra sAgatA kI, hA manuSya janma punhA miLata nAhI. he jIvana kSaNokSaNI badalataca rAhate, he azAzvata Ahe, kSaNabhaMgura Ahe ANi zekaDo vyasanAMnI ANi upadravAMnI vyApta Ahe, cyA camakaNyApramANe caMcala Ahe. pANyAcyA buDabuDyAsArakhA taseca gavatAcyA mAgAvara laTakaNAr2yA jalabiMdUsArakhA, saMdhyAkALacyA iMdradhanuSyAcyA lAlimesArakhA ANi svapnadRzyAsArakhA kSaNAta naSTa hoNArA Ahe. kuSTa ityAdI rogAne saDaNArA, talavAra ityAdI kApalA jANArA ANi kSINa hoNyAcA jyAcA svabhAva Ahe. je Aja kiMvA udyA IR Ahe. tyAcI AsaktI kA dharAvI ? azAprakAre anitya bhAvanece varNana yA AgamAta Ale Ahe. 54 soDAve lAgaNAra Ahe. tyAcI AsaktA Page #158 -------------------------------------------------------------------------- ________________ (145) praznavyAkaraNa sUtra AcArAMga ANi samavAyAMga sUtrApramANe hyAcyA saMvaradvArAmadhye pAca mahAvratAMcyA bhAvanAMce varNana Ahe. hyA tinhI AgamAMmadhye hyA bhAvanA javaLa-javala sArakhyAca Aheta. thoDAphAra krama mAge puDhe Ahe ANi zAbdika bhedahI Ahe, paNa pratipAdya viSayAta kAhI vizeSa pharaka nAhI. 55 aupapattika sUtra hyAcyA caturtha 'dhyAna'nAmaka adhyayanAmadhye sthAnAMka ANi bhagavatIpramANe dharmadhyAnAcyA cAra anuprekSAMce varNana Ahe. 56 vaiSayika sukha kiMpAka phaLApramANe asAra Ahe. jIvana pANyAcyA buDabuDyApramANe athavA kuzAgrAvara asalelyA jalabiMdUpramANe caMcala Ahe, ase jANUna jJAnI jana saMsArAtIla hiraNya, suvarNa i. bahumUlya padArtha ANi vaibhavAdIlA kapaDyAvara lAgalelyA dhuLIpramANe jhaTakUna arthAta parityAga karUna pravrajita hota rAhatAta. 57 uttarAdhyana sUtra uttarAdhyana sUtrAtIla caturtha adhyayanAcI surUvAta anitya ANi azaraNa bhAvanecyA udghoSAne jhAlI Ahe. tyAta lihile Ahe, he jIvana saMskArarahita Ahe. mhaNaje ekadA tuTalyAvara punhA joDale jAta nAhI. mhaNUna pramAda karU nakA. kAraNa vArdhakya prApta jhAlyAvara vyaktIcA nizcitaca koNIhI rakSaNakartA nasato. azAprakAre vicAra kelA pAhije kI hiMsA karaNAre, pApasthAnApAsUna nivRtta na hoNAre pramAdI puruSa zevaTI koNAlA zaraNa jAtIla? 58 hyA gAthemadhye AyuSyAcI dorI tuTalyAvara tyAlA koNIhI joDU zakata nAhI ANi janma, jarA, mRtyUmadhye koNIca zaraNarUpa hoU zakata nAhI, yA saMdarbhAta spaSTa vivecana Ale Ahe. sahAvyA adhyayanAmadhye sAdhakAlA upadeza karatAnA sAMgitale Ahe kI, jara tumhI paMDita asAla tara pAzAcI-baMdhanAcI samIkSA karUna satyAcA zodha karA ANi jagAtalyA sarva prANyAMbarobara maitrI bhAvanecA saMkalpa karA. ithe maitrI bhAvanece varNana Ahe.59 paraMtu kuTuMbiyAMbarobara maitrI karUna itakA lAbha hota nAhI. yethe vizvapremAcI jarurI Ahe. manuSya svArthAMdhatene svajanAMzI prema karato. zAstrakAra puDhe ase sAMgatAta kI, 'jo paMDita Ahe to satata ciMtana karato kI duHkha prApta jhAlyAvara AI-vaDila ityAdI kuTuMbAtIla Page #159 -------------------------------------------------------------------------- ________________ (146) tIhI vyaktI rakSaNa karaNyAta samartha nAhI.60 nAcyA AThavyA adhyayanAmadhye kapilamunI corAMnA upadeza detAnA sAMgatAta kI, saMsAra adhruva, azAzvata ANi pracura duHkhAne bharalelA Ahe. AdhI-vyAdhI-upAdhIrUpI sAcI atyadhika pracuratA Ahe. saMsArAce koNate karma ase Ahe kI jyAmuLe jIva, mA ityAdI durgatImadhye jAta nAhI ? arthAta saMsArAtIla sarvaca anuSThAne durgatidAyaka Aheta. anitya ANi azAzvata Aheta.61 yA adhyayanAta puDhe bodhI durlabhatece varNana prastuta kelele Ahe. 'bodhI' arthAta yA janmAtahI samyak jJAna, darzana ANi cAritryarUpI dharmAcI prAptI hoNe.'62 uttarAdhyayanasUtra bhagavAna mahAvIrAMcI aMtima dezanA Ahe. hyAcyA aMtargata sAdhakAlA mokSamArga dAkhaviNyAcyA hetUne tattvajJAna dRSTAMtAdIdvAre suddhA bhAvanece saraLa bhASemadhye nirUpaNa jhAle Ahe. hyAcyA navavyA adhyayanAmadhye namIrAjAdvAre ekatva bhAvanecyA ciMtanAce atyaMta suMdara varNana Ahe. "jo sAdhaka sarva prakAracyA bAhya ANi AbhyaMtara dadhanAtUna mukta hoUna mI ekaTAca Ahe, mAjhe koNIca nAhI azAprakAre ciMtana karato ANi bhikSedvArA jIvananirvAha karato tyA gRhatyAgI sAdhU ce jIvana nizcitaca kalyANakArI va sukhaprada Ahe.63 ekatva bhAvanecA ciMtaka vicAra karato kI prANI ekaTAca janma gheto, ekaTAca marato. namIrAjAlA sAMsArika padArthAviSayI kiMcitahI moha, mamatva navhate. tyAcyAmuLe tyAca AtmaciMtana va ekatva bhAvanece ciMtana itake utkaSTa hote kI parIkSA gheNyAsAThI devalokAmadhUna Alele iMdradekhIla tyAcyA tyAgAsamora natamastaka jhAle. namIrAjAlA jyA ghaTanene ekatva ciMtanAcI preraNA miLAlI to prasaMga thoDakyAta asA - ekadA namIrAjAcyA zarIrAmadhye dAhajvara utpanna jhAlA. aneka vaidyAMnI auSadhopacAra kale. tevhA ekA vaidyAne namIrAjAcyA zarIrAvara caMdanAcA lepa lAvaNyAce sUcita kele. mArAjAcyA hajAra rANyA caMdana ghAsU lAgalyA. caMdana ghAsale jAta hote. paraMtu rANyAMcyA hAtAtalyA kaMkaNAcyA AvAjAne namIrAjA udvigna jhAlA. tyAne maMtryAkaDUna AvAja baMda saraNyAcI sUcanA dilI. rANyAMnI saubhAgyarUpa eka-eka kaMkaNa hAtAta TheUna bAkIcI sakaNe kADhUna TAkalI. AvAja baMda jhAlA. namI rAjAne maMtryAlA vicArale, 'kAya bada kala kA ?' tyAvara maMtrI mhaNAlA. 'rAjezvara caMdana ghAsale jAta Ahe. tumacyA samajutadAra rANyAMnI saubhAgya cinha mhaNUna kevaLa eka kaMkaNa hAtAta TheUna caMdana ghAsaNe baMda kele kA ?' tyAvara matrA meM KANADATTA Page #160 -------------------------------------------------------------------------- ________________ (147) kaMkaNe kADhUna TAkalI Aheta. ekA kaMkaNAcA AvAja kasA bare hoIla ?" kAhIcI sarva kakaNa kADhUna TA kSeSu kiM bahunA tyAMnA prabuddha karaNyAsAThI itakIca ghaTanA purezI hotI. malA vicAra karU lAgalA, jethe eka Ahe tethe zAMtI Ahe, jethe aneka Aheta mAtI Ahe, goMgATa Ahe. jara mI svastha jhAlo tara ekaTAca saMyamAcA avalaMba AtmaciMtanAta gaDhUna jAIna. asA vicAra karata karata namIrAjAlA jhopa lAgalI. hAne uThale tevhA ekadama svastha jhAle hote. tyAMnI jo saMkalpa kelA hotA kI svastha ra dIkSA gheIna, tyA nizcayAvara te dRDha rAhile ANi hajAra rANyAMcA moha-mAyA roina namIrAjAne mahAbhiniSkramaNAcA mArga svIkAralA. svargAtUna iMdra tyAMcyA vairAgyAcI zrIkSA gheNyAsAThI Ale. paraMtu rAjAne kiMciMtahI vicalita na hotA sarva praznAMcI uttare vyavasthita dilI. iMdrAcyA parIkSeta rAjA urtIrNa jhAlA ANi saMsArAcA sarvaprakAre tyAga hI ghaTanA ekatva bhAvanece spaSTa udAharaNa Ahe, jI sAdhakAsAThI preraNArUpa Ahe. uttarAdhyayana sUtrAcyA dahAvyA adhayayanAce nAva 'drumapatraka' Ahe. 'druma' mhaNaje 'vRkSa' ANi 'patra' mhaNaje 'pAna'. jyApramANe pikalele pAna jhADAvarUna gaLUna paDate tyAcapramANe manuSyAce jIvanahI naSTa hote. bhagavAna mahAvIra, gaNadhara gautamAlA saMbodhUna prANimAtrAMnA dharmAnusaraNarUpI kartavyabodha detAnA sAMgatAta kI, jIvanAcI nazvaratA pAhUna dharmAcaraNAta ALasa karU nakA. joparyaMta jIvanAcI dorI hAtAta Ahe toparyaMta ApalI kArye siddha karA. bhagavAna mahAvIrAMnI janakaprakAre mAnava samudAyAlA samajAvUna sAMgitale kI, dharmamArgAvara gatIzIla hoNyAmadhye boDAhI vilaMba, ALasa, asAvadhAnI bALagU nakA. kAraNa kuzAgrAvara loMbaNArA davabiMdU yAhI kSaNa thAMbUna lagecaca naSTa hoto. manuSyAce jIvanahI taseca kSaNika Ahe.64 kALe gaMDhare hota Aheta ANi smaraNa Na hota cAlalI Ahe. he sarva puDhe yeNAr2yA mRtyUce lakSaNa Ahe.65 phoDa, kaoNlar2yAsArakhyA vyAdhI zarIrAlA AkrAMta karIta Aheta, zarIra vipattigrasta . he sarvakAhI pAhatA. kSaNAcAhI vilaMba karU nakA. kamaLa jyApramANe pANyAna hota nAhI, tyAcapramANe tumhIsuddhA sAMsArika, bhautika padArthAmadhye lipta hoU nakA, tyAviSayI AsaktIcA, mamatvAcA tyAga karA.66 ra gatimA, kATerI mArga- sAMsArika bhogavAsanAmaya jIvanAlA soDUna tU mahAmArga BRECT . .. . . . Page #161 -------------------------------------------------------------------------- ________________ SHREE SRONEY I sa (148) sAtAre avalaMbilelyA mArgAvara AruDha jhAlA Ahesa. mhaNUna nizcayapUrvaka hyA mArgAvara bAyoDAhI pramAda karU nako. jyApramANe durbaLa bhAravAhaka viSama mArgAvara caDhUna / to paraMtu naMtara kiMkartavyamUDha hoUna tyAlAhI pazcAtApa karAvA lAgato.67 sAcI ANi sAMsArika bhogAcI nazvaratA spaSTapaNe yA adhayayanAmadhye DAcI jIvanAcI ANi sAMsArika bhogAcI nazvaratA : kArAMnI ApalyA vAstavikatekaDe dhyAna deNyAsAThI jyA preraka palAyatImadhye upadeza dilA Ahe, to vAstavika sAdhanApathAvara gatIzIla mumukSUsAThI eka asA mArga Ahe jo kevaLa parizrAMtIca miTavato. itakeca navhe tara abhinava cetanA athavA gastIcA saMcArahI karato. __hyA AgamAcyA terAvyA adhyayanAmadhye cittamunI ANi saMbhUtIrAjAcA vArtAlApa Ahe. cittamunI rAjA saMbhUtAlA bodha detAnA sAMgatAta kI, he mAnava jIvana azAzvata, anitya Ahe. he jANUnahI jo dharmapuNya karata nAhI to mRtyumukhI paDalyAvara pazcAtApa karato. dharmAcaraNa na kelyAne to paralokAtahI pazcAtApa karato. jyApramANe siMha mRgAlA pakaDUna neto tyAcapramANe aMta:kALI mRtyU manuSyAlA gheUna jAto. tevhA tyAce AImaMDala ityAdI koNIhI tyAlA mRtyUcyA pAzAtUna vAcavU zakata nAhIta, tyAce duHkha vATUna gheU zakata nAhIta. to ekaTAca duHkha bhogato. karma jIvanAlA mRtyUkaDe neta Ahe. vRddhAvasthA manuSyAcyA zArIrika varNa ANi kAMtIce haraNa karata Ahe. mhaNUna karma karU nakA.68 karmabaMdhanAne AtmAce kSaNokSaNI patana hota Ahe. mhaNUna jAgRta karaNyAsAThI yA gAthemadhye suMdara upadeza dilA Ahe. MANMANABRAMANASAARTIMEONE SawalNARENA HA azAprakAre anitya, ekatva ANi azaraNa bhAvanece vistRta varNana Ale Ahe. mhaTale Ahe, rAtrI mAgUna rAtra pasAra hota Ahe, manuSyAce bhoga paNa nitya nAhIta. te manuSyAlA miLAle tarI ase soDatAta jase phaLarahita vRkSAlA pakSI soDatAta.69 hyA sUtrAcyA caudAvyA adhyayanAmadhye sAMsArika kAmabhogAMcyA kSaNikatece varNana kAraNa ha jIvAtmyAlA kSaNabhara sukhadAyI vATatAta. paraMtu naMtara te daHkhadAyI TharatAta.70 manuSya upabhoga ghetAnA he visarato kI he sarva bhoga kSaNabharaca AnaMda deNAre asUna pAtmyAlA anaMtakALaparyaMta saMsAracakrAmadhye bhramaNa karavatIla ANi amUlya asA manuSyajanma vyartha jAIla. kAraNa jyA rAtrI vyatIta hotAta tyA punhA parata yeta nAhIta. adharma karaNAr2yAMcyA hotAta ANi dharma karaNAr2yAMcyA rAtrI saphaLa hotAta.71 dharmabhAvanA manuSyAlA Page #162 -------------------------------------------------------------------------- ________________ (149) atIkaDe nete. anyathA he saMpUrNa jaga ANi hyA jagAcI sarva saMpattI jarI svataHcI jhAlI tI jIvAlA aparyApta vATU lAgela ANi svataHce rakSaNa karaNyAsAThI tI upayogI paData hyA caudAvyA adhyayanAmadhye sAMsArika sukhAcI kSaNikatA, azaraNatA ityAdIMce barNana karUna dharmAcyA sArthakatece suMdara vivecana kelele Ahe. eka dharmaca dhruva, nitya va ta Ahe 73 aTharAvyA adhyayanAmadhye saMyati rAjAlA gardabhAlamunI mhaNatAta kI, 'aNicce jIva laugammi kiM rajjammi pasijjasi 74 he rAjana! hyA jagAta jIvana anitya Ahe, kSarabhaMgUra Ahe, tU hyA rAjyAmadhye kA AsaktI dharata Ahesa ? kAraNa jIvana ANi rUpa vIjecyA camakaNyApramANe caMcala Ahe. hyA AgamAcyA ekoNisAvyA adhyayanAmadhye 'mRgAputra' saMsArAcyA caturgatImadhye bhramaNa karatA karatA kase duHkha bhogAve lAgale tyAce vivaraNa svataHcyA AIvaDilAMnA sAMgata Ahe ANi vairAgyapradhAna vicAra vyakta karatAnA sAMgato kI, he zarIra anitya Ahe, apavitra Ahe. azucimaya padArthApAsUnaca utpanna jhAlele Ahe. ithalA AvAsa azAzvata Ahe. duHkha ANi klezAce ghara Ahe, he zarIra pANyAcyA buDabuDyApramANe kSaNika Ahe. hyAlA kadhI nA kadhI tarI soDAveca lAgaNAra Ahe. mhaNUna azAprakAre azAzvata zarIrAmadhye malA AnaMda miLata nAhI. mRgAputra saMsArAcI asAratA spaSTa karaNyAsAThI puDhe sAMgato kI, hyA jIvanAta janma, jarA, roga, maraNa he sarva duHkharUpI Aheta. hA saMsArasuddhA duHkharUpI Ahe, jyAmadhye prANI duHkha ANi klezaca prApta karatAta. azAprakAre zarIrAcI anityatA, azucitA va saMsArAcyA vicitratece atyaMta suMdara citraNa hyA adhyayanAmadhye kele Ahe. 75 ANi puDhe sAMgitale Ahe kI, jo manuSya dharmAcaraNa kelyAzivAya parabhabAmadhye praveza karato to vyAdhI ANi rogAne pIDita ANi duHkhI hoto. tyA adharmIlA aneka apriya saMyoga hotAta ANi aneka priya goSTIMcyA viyogAce duHkha bhogAve lAgate.76 uttarAdhyayanAcyA visAvyA adhyayanAmadhye 'anAthI munIM'cI kathA Ahe. te munI dhyAnastha asatAnA yogAyogAne rAjagRhI nareza zreNikamahArAja tethUna nighAle. te munIMcyA tejasvI ANi mohaka vyaktimattvAne atyaMta prabhAvita jhAle ANi tyAMnA vicArale, 'he munirAja, azA bhara yauvanAmadhye ApaNa he tyAgamaya jIvana kA svIkArale ? he vaya tara sukha bhogaNyAce Ahe.' munI mhaNAle, 'rAjana, mI anAtha hoto. mAjhA koNIca sAMsArika Page #163 -------------------------------------------------------------------------- ________________ (150) tA navhatA. mhaNUna malA hyA jIvanAtaca trANa disalA.' rAjA mhaNAlA, 'munivara, mI nAtha banato. he kaSTamaya jIvana soDA ANi mAjhyA chatrachAyekhAlI sAMsArika sukhAcA 'yabhoga ghyA.' munI mhaNAle, 'he rAjana, thoDA vicAra karA. are, tumhI svataH anAtha AhAta. acchA mAjhe nAtha kase hoNAra ?' rAjA AzcaryAne pAhataca rAhile. tevhA munI mhaNAle, 'he rAjA, kAya tumhAlA koNI vyAdhI, vRddhatva athavA mRtyUpAsUna vAcaviNyAsa samartha Ahe? 'rAjA, 'anAtha-sanAtha' yAcA artha samajUna ghe.' munIMcyA sAMgar2yAcA Azaya hA hotA kI saMsArAmadhye jo kevala dharmAcA Azraya gheto toca kevala sanAtha Ahe. anya sarvajaNa anAtha Aheta. munIMce he vacana aikUna rAjA tyAMcyA caraNI natamastaka jhAlA. hyA kathemadhye (azaraNa bhAvanece vivecana jhAle Ahe. 77 jarA ANi mRtyUcyA mahApravAhAmadhye buDaNAr2yA prANyAMsAThI dharmaca dvIpAce kArya karato. toca pratiSThAna Ahe, AdhAra Ahe, uttama gatI ANi zaraNa Ahe. 78 jo taparUpI dharmAcaraNa karato, tyAcyA sahasrAvadhI janmAMcyA saMcita karmAcI nirja hote. 79 hyA gAthemadhye tapAdvAre nirjarecA spaSTa ullekha Ahe. nirjarA bhAvanA sarvAta mahattvapUrNa Ahe, jI manuSyAlA mokSAprata nete. saMvara bhAvanece varNana karatAna lihile Ahe kI, nALe baMda kele asatA pApAcA pravAha thAMbato, tyAcapramANe samabhAvAcyA sAdhanene sAvadyayoga arthAta pApakArI kAryAcI miratI hote, tyAga hoto, prANivadha, mRSAvAda, adattagrahaNa, maithuna, parigraha va rAtrIbhojanatyAga kelyAne jIva anAsrava hoto mhaNaje saMvRta hoto. pAca samitI, tIna guptIMcyA AcaraNAne 6 akaSAya, jitendriya, garvarahita ANi nizalya jhAlyAnesuddhA jIva anAsrava hoto. 80 taseca talAvAta bharalelyA pANyAlA upasUna bAhera TAkalyAne jasA talAva sukUna jAto tyAcapramANe pUrva saMcita karoDo bhavAcyA karmAcI tapasyedvArA nirjarA kelyAne AtmA mukta hoto. 81 karma mana, vANI ANi zarIrAcyA saMvarAlA yoga mhaTale Ahe. 82 uparokta gAthemadhye Asrava rokhaNyAce upAya mhaNaje jIvAne saMvarAcI ArAdhanA kazAprakAre karAvI ANi pUrvI AlelyA karmAMcI nirjarA kazI karAvI hyAcyAsAThI suMdara udAharaNa deUna vivecana kele Ahe. jevhA hyA sarva kriyA jIvAtmA karato tyA dharmakriyelA yoga mhaTale Ahe. Asrava saMvara ANi nirjarA hI tIna tattve Aheta ANi bhAvanAhI Page #164 -------------------------------------------------------------------------- ________________ (151) karaNyAsAThI hyA tritattvAMce ciMtana, manana, abhyAsa ApaNa bhAvanecA abhyAsa karaNyAsAThI malA Avazyaka Ahe. saracyA ciMtanAsAThI mhaTale Ahe kI, dharma jIvanAcI zidorI (pAtheya) kAjavaLa zidorI asalI tara tyAcI yAtrA sukhapUrvaka saMpanna hote. tyAcapramANe kI zidorI jyAcyAjavaLa Ahe tyAcI jIvanayAtrAhI sukhapUrvaka saMpanna hote.83 maiyAdI cArahI bhAvanAMce bhAva hyA zAstrAta istatata: disUna yetAta. sakarapaye he sahAvyA adhyayanAta ApaNa pAhile hI maitrI bhAvanA Ahe. namirAjarSIcI kasA karatAnA mhaNatAta - tumacI ArjavatA - saralatA AzcaryakArI Ahe, mArdavamalA dhanyavAda deNyAsArakhI Ahe. tumacI kSamA uttama Ahe ANi muktIpaNa uttama 85 (muktIcA artha nirlobhatApaNa hoto.) azAprakAre indra namirAjarSIcI pramodabhAvanene khalI karatAta. hyA sUtrAcyA tevIsAvyA adhyayanAmadhye kezIkumAradvArA gotamasvAmIcI prazaMsA saM Ahe tI pramoda bhAvanene otaprota Ahe. kezIsvAmI mhaNatAta, 'he gautama, ApalI prajJA zreSTha Ahe. tumhI mAjhe sarva saMzaya ra kele. he saMzayAtIta! he sarvazruta mahodadhI, tumhAlA mAjhA namaskAra Ahe.' jevhA kezIsvAmIMcyA saMzayAce samAdhAna jhAle tevhA te khUpa saMtuSTa jhAle ANi gotamasvAmIMnA 'saMzayAtIta, sarvasiddhAnta samRddha' yA zabdAMnI saMbodhita kele Ahe. jaNAMce guNagAna karaNe mhaNaje pramodabhAvanA Ahe, tyAcA ithe spaSTapaNe ullekha miLato. kezI ANi gautama donhI vegaveLyA paraMparAMce sUtradhAra hote. donhI khUpa jJAnI bAta. paNa te ekamekAMcyA guNAMcA Adara karIta hote. guNIjanAMcA Adara karaNe mhaNaje modita hoNe pramodabhAvanA Ahe.85 karuNA bhAvanece varNanasuddhA yAta Ahe. bhagavAna ariSTanemI mUka pazuMcA karuNa AvAja aikUna karuNene dravita jhAle. te vicAra karU lAgale jara mAjhyA nimittAne hyA mUka prANyAMcA vadha hota Ahe tara he mAjhyA paralokAsAThI ho. hyA karuNAmaya ciMtanAne dravita hoUna te lagnamaMDapAtUna mAge phirale. hAtAta "Una ubhyA asalelyA rAjamatI suMdarIcA tyAga kelA paNa karuNA soDalI nAhI.85 uttarAdhyayana sUtrAcyA battisAvyA adhayayanAmadhye sarva duHkhAne mukta hoNyAce Page #165 -------------------------------------------------------------------------- ________________ BEST nAcA sArAMza koNatyAhI paristhitIta rAga, dveSa na satya sAgitale Aheta. tyA adhyayanAcA sA mAtA madhyasya rAhaNyAcA Ahe. no manojJa bhAvAta Asakta hoto to pratikUla bhAvAcA dveSapaNa karato. to ajJAnI na karUna tara kadhI dveSa karUna donhI sthitIta duHkhI hoto ANi rAga, dveSa na hI sthitIta je Asakta hota nAhIta te vItarAgI nehamI sukhI rAhatAta.87 zabda, ma. gaMdha sparza he manojJa aso athavA amanojJa tyAta rAgadveSa rahita rAhaNe mAdhyasthya na Ahe. azAprakAre hyA zAstrAta aneka bhAvanAMcA thoDakyAta ullekha Ahe. uttarAdhyana sUtrAmadhye aprazasta bhAvanA uttarAdhayayana sUtrAcyA jIvAjIva vibhaktI nAmaka chattIsAvyA adhyayanAmadhye cAra yA bhAvanAMcA ullekha Ahe, jyA aprazasta athavA azubha Aheta. sUtrakArAce he maMtavya Ahe kI, sAdhakAne azA azubha bhAvanepAsUna nehamI dUra rAhile pAhije. kAraNa hA saMsAra bhautika vAsanene gheralA gelA Ahe. jyApramANe kAjaLAcyA koThArAta jAUna kAluSyApAsUna vAcaNe atyaMta kaThINa Ahe, tyAcapramANe saMsArAta rAhUnahI saMsArAcyA kAluSyApAsUna vAcaNe atyaMta kaThINa Ahe. mhaNUnaca zAkhakArAne ithe azubha bhAvanece vivecana kele Ahe. tyAcyA duSpariNAmApAsUna sAdhakAne nehamI jAgRta rAhile pAhije. kAMdarpika bhAvanA - 'kaMdarpa' arthAta 'kAma', jo viSayavAsanecA sUcaka Ahe. yethe ase sAMgitale Ahe kI jo kAmaviSayaka kathA, carcA ityAdIMmadhye saMlagna rAhato to hAsya-parihAsyamUlaka kutsita ceSTA karato ANi taseca pradarzana karato, nimnastarAcA sArtAlApa karato ANi tyAcyAdvAre lokAMce manoraMjana karato,88 he sarva azubha, aprazasta Ahe. ase kelyAne mana kaluSita ANi duHkhI hote. saMsArAmadhye kAmavAsanA sarvAdhika ajiMkya Ahe. tilA uttejita karaNe khUpa saraLa Ahe. paraMtu niyaMtraNa karaNe atyaMta kaThINa Ahe. abhiyogI bhAvanA - 'abhiyoga' zabdAcA yethe ekA viziSTArthAne prayoga jhAlelA 6sAMsArika viSayavAsanAmaya sukhAlA prApta karaNyAsAThI rasAyana ghRtAdI snigdha padArthAMdvAre vAzaSTa auSadhI ANi viSayavAsanArUpI sakhAlA siddha karaNyAsAThI matraprayAga, nyAsa, dhyAna, tAMtrika prayoga, bhUtIkarma - abhimaMtrita bhasma ityAdIMcA prayoga chAlAca 'abhiyoga' mhaTale Ahe. tase karaNyAce bhAva manAta ThevaNe tyAceca ciMtana ga bhAvanA Ahe. hI jIvAtmyAlA patanAcyA mArgAkaDe gheUna jAte.89 karaNe mhaNaje abhiyoga Page #166 -------------------------------------------------------------------------- ________________ (153) HOHORE viSika bhAvanA - 'kilviSa' zabda niMdA, avahelanA athavA avarNavAda vA joDalelA Ahe. jJAnI, sarvajJa, dharmAcArya, dharmasaMgha, sAdhU yA pAcAMcI jo rato. avarNavAda bolato, mAyApUrNa AcaraNa karato to kilviSikI bhAvanece AcaraNa to 90 jyAcyA manAmadhye ase vikRta ciMtana cAlate to pApAcArI Ahe. ki bhAvanecI kAhI anya kAraNe dazavaikAlika sUtrAmadhye sAMgitalI Aheta. - tapAcI corI, vratasvarUpI AcArAMcI corI karaNArA kilviSI devAmadhye utpanna tapAcI corI mhaNaje svataH tara tapa karAvayAce nAhI paraMtu dusar2yA tapasvIMcyA jApAkhAlI tapasvIcyA rUpAta svataHcI prazaMsA karUna gheNe athavA koNI vicArale kI ApalyAmadhye tapasvI sAdhU koNa Ahe ? tara azA praznAMvara mauna rAhaNe athavA sAdhU tara tapasvI asatAtaca ase bhramapUrNa uttara deUna tapasvI nasatAnAdekhIla lokAMmadhye 'tapasvI' nAva miLaviNyAcA prayatna karaNe mhaNaje tapAcI corI karaNe hoya. yAcapramANe utkRSTa pratAdIMce AcaraNa na karUnadekhIla utkRSTa vratI mhaNavir2yAce DhoMga karaNe, viziSTa AcArasaMpanna nasatAnA dekhIla lokAMmadhye utkRSTa AcArasaMpanna vidvAna, utkRSTa sevAbhAvI asaNyAcA abhinaya karaNe mhaNaje mAyAcAra Ahe. mAyA kapaTa karaNAr2yAlAdekhIla kilviSika bhAvanecyA aMtargata mAnale Ahe. AsurI bhAvanA - 'AsurI' cA artha 'rAkSasa' Ahe. jyAMcyAta prazasta, uttama karma, guNa ANi AcAra nasatAta azA duSTa lokAMmadhye rAkSasI bhAva asato. sadaiva krodhAviSTa rAhaNe ANi kSudra svArthAsAThI nimitta-jyotiSAdI vidyecA duSprayoga karaNe mhaNaje AsurI bhAvanA Ahe. tase karaNAre mAnavaca Aheta. paraMtu tyAMcI kArye asura arthAta rAkSasAMsArakhI asatAta. tase ciMtana kelyAne pApAcyA khola khaDyAta paDaNyAcI veLa yete. jo zAMta jhAlelyA vivAdAlA punhA bhaDakAvato ANi adharmAmadhye ApalI buddhI naSTa karato (kAraNa kalahAmuLe zAMtI ANi saumyatA naSTa hote) azA vigraha, kalaha karaNAr2yAlA pApazramaNa mhaNatAta. mhaNUna krodha karU naye. hyA cAra bhAvanAMcyA ullekhAnaMtara hyA adhyayanAmadhye ANakhI eka gAthA azI 6, jo vizeSatvAne mohAce bhAva prakaTa karate. hyA adhyayanAmadhye 'moha' zabda tara AlelA hAca bhAva tyAta asalyAne vyAkhyAkArAne hyAce 'saMmoha bhAvane'cyA rUpAta Page #167 -------------------------------------------------------------------------- ________________ (154) ARREHOTTARAHIMES le Ahe. hyA gAthecyA pUrvArdhAta Atmahatyece varNana Alele Ahe. talavAra ityAdI mAdIMcyA prayogAne kiMvA pANyAta buDUna AtmahatyA karaNe atyaMta durbalatece vyaktI AtmahatyA tevhAca karate jevhA tilA jagAmadhye koNatAca Azraya jAta nAhI. hI atyaMta hIna bhAvanecI dyotaka pravRttI Ahe. mohamUDha vyaktIca ase kAma R A gAthecyA uttarArdhAmadhye sAdhUcyA carceviparita upakaraNa ityAdI ThevaNe he suddhA pratIka Ahe. Atmahatyece ciMtana kelyAne AtmavizvAsa naSTa hoto ANi ghora pApAcA baMdha hoto.94 yA aprazasta bhAvanecyA varNanAnaMtara he adhyayana samApta hote. hyAcyA zabdAmadhye ja azubha bhAvanecyA tyAgAcI kiMvA parihArAcI carcA AlelI nAhI. paraMtu saMdarbhAvarUna sahajaca lakSAta yete kI sAdhaneta gaDhalelyA vyaktIne yAMcyApAsUna dUra rAhile pAhije. saMmoha bhAvanemadhye jI AtmahatyecI carcA AlI Ahe tI atyaMta mahattvapUrNa Ahe. manuSya jIvanAmadhye jevhA nirAza hoto kiMvA azA samasyene cahubAjUMnI guraphaTUna jAto, jyAce samAdhAna tyAlA jagAmadhye disata nAhI, sarvatra tyAlA duHkhaca disate, tevhA to AtmahatyecA vicAra karato. paraMtu tyAce te vicAra sarvathaiva cukIce Aheta. karma, puruSArtha ANi AtmabaLAcA jo Azraya gheto tyAcyA manAta ase vAITa vicAra kadhIhI yeta nAhIta. ANi jarI ase vicAra Ale tarI te nighUna jAtAta. tyAcyA ciMtanAcI dizA sat ciMtanAkaDe vaLalI tara tyAcyA manAta azI durbalatA kadhIhI yeta nAhI. hI gAthA vAstavikapaNe vartamAna jIvanAta nirAza jhAlelyA lokAMsAThI atyaMta preraNAdAyI Ahe. hyA pAca azubha bhAvAMcA yethe ullekha karaNe mahattvAce Ahe kAraNa azA karmAne lana hoNyApUrvI manAta tase vikAra yetAta, tyA vikArAMnA prathamaca vikArarUpa samajale pAhije. kasAnakAraka mAnale pAhije. hyAcyA vikrALa, bhayAnaka pariNAmAMcI kalpanA kelI tara tasa karma karaNyAce bhAva kevhAhI tyAcyA manAta yeNAra nAhIta. dazavaikAlika sUtra rAvakAlika sUtrAcyA prathama gAthemadhye 'AcArya zrI zayaMbhava' yAMnI dharmAsaMbaMdhI he kI, dharma utkRSTa, maMgala Ahe. to ahiMsA, saMyama ANi tapAmadhye samAviSTa Ahe. Page #168 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 2015ADAR rUpa nehamI Apale mana dharmAta lAvato, dharmAce manAmadhye ciMtana, anuciMtana ho to itakyA ucca pAtaLIvara jAto kI devatAsuddhA tyAlA namaskAra karatAta.95 mAgAthemadhye dharmAce mahattva dAkhavUna tyAcyA satata ciMtana, mananAcyA dizene ke saMketa kelA Ahe to dharmabhAvanecyA rUpAta dRSTigata hoto. dharmAce utkRSTa, paramottama pragata svalpa sAMgUna sUtrakArAne janamAnasAlA tyAkaDe pravRtta karaNyAcA jo upakrama kelA Ahe to sarvathA stutya Ahe. thoDakyAta dharmAce svarUpa hiMsA tyAga, saMyamI jIvana ANi nayasyezI saMlagna Ahe ase spaSTa kele Ahe. hyA gAthecA cauthA caraNa atyaMta mArmika Ahe. jo sadaiva manAmadhye dharmabhAvanece ciMtana, manana karato tyAcyA jIvanAta ase parivartana hote kI tyAce sarva vikAra naSTa hotAta ANi tyAcyAvara susaMskAra hotAta. to kevaLa mAnava samuhAdvAreca navhe tara devagaNAMsAThIhI vaMdanIya, pUjanIya, sanmAnanIya banato. sAMgaNyAce tAtparya he Ahe kI, sUtrakArAne dharmAce lakSaNa sAMgUna hyAta atyaMta kamI zabdAMmadhye dharmabhAvanene prerita karaNyAcA khUpa suMdara prayatna kelA Ahe. yA AgamAta eka prasaMga asA Ahe kI jethe he dAkhavale Ahe kI munIMnI mahAna AcAryAcyA vacanAlA 'amogha' mhaNaje sArthaka karAve. mhaNaje tyAMcyA vacanAnusAra kArya karUna tyAlA saphaLa karAve.96 munIMcyA hRdayAmadhye hyA bhAvanelA dRDha karaNyAsAThI AcAryAnI jIvanAcI nazvaratA ANi anizcitatekaDe sAdhakAce lakSa vedhUna gheUna sAMgitale Ahe kI jo sAdhaka mokSapathAvara gatIzIla Ahe to vicAra karato kI he jIvana asthira, adhruva Ahe. AyuSya simita Ahe. tyAlA eka nizcita kALAnaMtara hyA jagAcA tyAga karUna jAve lAgaNAra Ahe. mhaNUna tyAne jIvanAcyA paramasiddhIcyA mArgAce jJAna karUna svataHlA viSayavAsanepAsUna dUra ThevAve.97 zarIrAcyA anityatevara prakAza TAkatAnA sUtrakAra punhA sAMgatAta kI, joparyaMta vyAdhIrogAcI vRddhI hota nAhI, joparyaMta iMdriyAMcI zaktI kSINa hota nAhI toparyaMta prANyAne dharmAce cAMgalyA prakAre pAlana kele pAhije.98 uparokta dona gAthAMmadhye AcAryAMnI sAMsArika jIvana, yauvana, svasthatA ANi prAyabalAcI adhruvatA, asthiratA kiMvA nazvaratekaDe saMketa kelA Ahe. hyA bhAvanene MONR samajUna yete kI jyAlA zAzvata samajana to unmatta hoto. te sarva kAhI naSTa hoNAre Ahe. bArA bhAvanAMtIla 'anitya' nAmaka bhAvanecI paribhASA yAmadhye yete. hyA Page #169 -------------------------------------------------------------------------- ________________ (156) mAmadhye eke ThikANI bhikSUlA mUrchA ANi gRddhIpAsUna dUra rAhUna saMyamAmadhye nehamI yAcA saMdeza dilelA Ahe. tyA saMdarbhAta sAMgitale Ahe kI, bhikSU azucitene asaNAr2yA, azAzvata asaNAr2yA, zarIrAcA nehamIsAThI tyAga karato. to vyAcyA baMdhanAlA toDUna jethUna punhA parata yAve lAgata nAhI azA siddha sthAnAlA prApta karato.99 hyA gAthemadhye sUtrakArAne dehAcI AsaktI soDaNyAsAThI dehAcI azucitA athavA azacitUna utpanna, azAzvata, anitya azA ghRNAspada zarIrAcI AsaktI dharaNe kitapata yogya Ahe ? he bhAva vyakta kelele Aheta. 'azucI'zabda vAcatAca manAmadhye he bhAva AMdolita hoU lAgatAta kI hA zabda bArA bhAvanecyA aMtargata asalelyA azucI bhAvanekaDe saMketa karIta Ahe. sUtrakArAne hyA zabdAcA yethe vizeSatvAne ullekha kelA Ahe. jyAcA bhAvArtha asA Ahe kI hA jIvAtmA ghRNAspada malamUtrayukta dehAmadhye kA Asakta hota Ahe ? hyA gAtheta 'azucI' bhAvanece spaSTa citraNa jhAlele Ahe. AgamAMvara racalelyA vyAkhyAsAhityAmadhye cUrNIce atyaMta mahattva Ahe. AgamAmadhye pratipAdita tathyAce cUrNImadhye vizleSaNa Ahe. jIvanAcyA anityatecA cUrNImadhye ThikaThikANI ullekha jhAlA Ahe. dazaikAlika cUrNImadhye sAMgitale Ahe kI, manuSyajIvana nizcitaca anitya Ahe. te gavatAcyA TokAvara paDalelyA jalabiMdUpramANe caMcala Ahe. kAraNa te theMba kevhA naSTa hotIla te sAMgatA yeta nAhI.100 __ jIvanAcyA kSaNikatece suMdara, sajIva citraNa karUNa cUrNIkArAMnI manuSyajAtIlA dharmakarma karaNyAsAThI jAgRta hoNayAcA divya saMdeza dilA Ahe. nirjarece varNana karatAnA zAstrakArAMnI lihile Ahe kI, sa kAma nirjarace phaLa atyaMta mahAna Ahe. karoDo varSAMparyaMta kelelyA akAma nirjarepekSA ekA ghaDIcI sakAma nirjarA adhika phaladAyI Ahe he bhagavAna mahAvIrAMce kathana Ahe. akAma nirjarA AvivekapUrvaka kelelI gatI Ahe va sakAma nirjarA vivekapUrvakacI gatI Ahe. mhaNUna kANatIhI kriyA tapa kase karAve tyAcyAsAThI sAMgitale Ahe kI - no iha logaTTyAe tavamahiTThijjA, na paralogaTTyAe tavamahiTThijjA no kitti vaNNa sadda - silogaTTyAe tavamahiTThijjA nanattha nijaraThyAe tavamahiTThijjA / 101 Page #170 -------------------------------------------------------------------------- ________________ VAISE laulika sukhAsAThI, na pAralaukika sukhAsAThI, na kIrtI, yaza, pratiSTA nirasAThI tapa karA. karmanirjaresAThI kelelI kriyA sarvArthadAyinI yAdIsAThI paNa ekamAtra nirjarasAThI tapa kara the nirjarA bhAvanece atyaMta suMdara varNana kele Ahe. jyA kriyA, dharma, tapa, karAyace ra tyAcyAmAge koNatyAhI prakAracI apekSA na bALagatA mAtra karmanirjaresAThIca tapa ananta paTIne tyAcA lAbha hoto. gahU perale tara ghAsa sahajatene miLato. dhAsAsAThI jI gaha perata nAhI. taseca nirjaresAThI tapa kele tara bhautika vastU tara ghAsApramANe miLUna jAta tyAcyAsAThI amUlya karma nirjarecA lAbha soDaNe yogya nAhI. heca zAstrakArAce manAye Ahe. Swayamsheme Avazyaka sUtra manuSya yA saMsArAmadhye jyA lokAMnA taseca dhanAdI bhautika sAdhanAMnA 'trANarUpa' athavA 'zaraNarUpa' mAnato te vastutaH zaraNarUpa nAhIta. saMkaTa, duHkha, roga ANi mRtyUpAsUna pAcaviNyAsa koNIhI samartha nAhI. dvAdaza bhAvanemadhIla 'azaraNa bhAvanA' hyAca vaicArika pRSTabhUmIvara AdhArita Ahe. jevhA koNIca zaraNarUpa nAhI, tevhA mAnavAne kAya karAve ? gogAcA Azraya ghyAvA ? he prazna sahajaca upasthita hotAta. paraMtu saMsArI padArtha ANi saMsArI loka koNIca trANa deNyAce sAdhana kiMvA AzrayarUpa hoU zakata nAhI. kAraNa usArAtIla sarva prANI svataHca zaraNazUnya prANarahita Aheta tara te dusar2yAMnA kase zaraNa deU zakatIla ? padArtha azaraNa Aheta tara zaraNarUpa kAya Ahe ? hyAce atyaMta suMdara utara Avazyaka sUtrAMmadhye prApta hote. tethe spaSTa lihile Ahe cattari saraNaM pavajAmi arihaMte saraNaM pavajAmi siddhe saraNaM pavajAmi sAhu saraNaM pavajAmi kevalI paNNataM dhamma saraNaM pavajAmi 102 yethe 'zaraNa catuSTaya' yAcA ullekha Ahe. arhata, siddha, sAdhU ANi sarvajJa prarUpita pramAlA prANimAtrAMsAThI zaraNarUpa sAMgitale Ahe. arhata tattvadarzaka athavA jIvana darzanAce ANi upadezaka Aheta. tyAcA AdhAra gheUna prANI dharmAcyA mArgAvara cAlaNyAsAThI hoto. siddha mhaNaje jyAMnI samasta karmAcA kSaya karUna paramazuddha AtmasvarUpAlA bhAvAlA svAyatta kele Ahe te vimuktIcyA dizemadhye gamana karaNyAsAThI protsAhita SMAR Page #171 -------------------------------------------------------------------------- ________________ (158) samAna mhaNUna te zaraNarUpa Aheta. tisare, 13 bharaNarUpa Aheta. tisare sAdhupada 'zaraNarUpa' athavA 'AlaMbanarUpa' mhaTale da phAraca mahattvapUrNa Ahe. sAdhutva tathAkathita vezabhUSemadhye karmakAMDamalaka nAhI te tevhAca sAdhya hote jevhA jevhA prANyAmadhye paravinmukhatA, nA kiMvA svanmukhatecA bhAva jAgRta hoto. sAdhU svataH sAdhaka asatAtaca. paraMtu te dasanyAMnAhI AtmopalabdhicyA dizeta prerita karatAta. mhaNUna te 'sva-para vidhAyaka' mAnale jAtAta. sAMsArika duHkhAne, viSamatene ANi samasyAMnI grAsalelA saba sAdhacyA sAnnidhyAta zAMtIcA anubhava karato. tyAlA eka ase AzrayasthAna miLate ra tyAcA thakavA dUra hoUna tyAlA eka mAnasika zAMtI prApta hote. mhaNUna te vastutaH spaca Aheta. hyA tIna zaraNAMnaMtara kevalI, sarvajJadeva vItarAga prabhuMdvAre pratipAdita dharmAcA jo maraNarUpAta jo ullekha jhAlA Ahe tosuddhA mahattvapUrNa Ahe. kAraNa dharmaca ase tattva Ahe, padArya Ahe jyAMcA AdhAra gheUna manuSya sAdhutvAce sanmAnIya jIvana svIkArato tyAcI sAdhanA karatA karatA to pramAda, moha, lobha ityAdIMvara vijaya miLavUna arhata banato. jyAcI aMtima sarvotkRSTa pariNatI muktatA kiMvA siddhatvAcyA rUpAta niSpanna hote mhaNUna dharma mahAna Ahe. Adeya Ahe, upAdeya Ahe, sarvotkRSTa Ahe. azAprakAre he cAra zaraNa, zaraNarahita prANyAMsAThI nisaMdeha, zAMtIprada, zreyaskara AzrayAcyA rUpAta siddha hotAta. jasajase mAnava hyA catuSpadIMce ciMtana karato, zaraNasvarUpAta hyAMnA svIkAraNyAcI bhAvanA Thevato tasatazI tyAcyAta eka AtmasphUrtI ANi cetanecI jAgRtI hote. to he visarato kI mI zaraNarahita Ahe, Azrayarahita Ahe. manAmadhye azAprakAre vizvAsa utpanna jhAlA tara sAdhanecyA mArgAvara cAlaNyAsAThI kAya aDacaNa asaNAra ? tase karaNyAta tyAlA ekA anirvacanIya arthAta zabdAtIta AnaMdAcI anubhUtI hoIla. hyAca sUtrAmadhye eke ThikANI zAstrakArAne paMcavIsa bhAvanAMcA saMketa kelA Ahe. (1) tethe tyAMcA Azaya mahAvratAMcyA paMcavIsa bhAvanAMzI nigaDita Ahe. tyAsaMbaMdhI pUrva saTAmadhye prasaMgAnusAra vivecana kele gele Ahe. vizeSarUpAne AcArAMga sUtrAmadhye jethe bhAvanece vizleSaNa kele Ahe tethe hA viSaya varNilelA Ahe. dvAdaza bhAvanecyA atirikta maitrI ityAdI cAra bhAvanAsuddhA svIkRta Aheta. tyAta yA bhAvanece Apale eka viziSTa sthAna Ahe kAraNa hyA jagAmadhya kaTutA, ka Page #172 -------------------------------------------------------------------------- ________________ (159) nA ityAdIMmuLe sAMsArika jIvana narakAsArakhe jhAle Ahe. tyAcA nAza mAhI maitrI bhAvanA hI eka saMjIvanI Ahe. maitrIbhAvanelA vikasita karaNe atyaMta mAre mAnavAcyA manAta krodha, ahaMkAra, uccatA, nIcatA ityAdIMcyA aneka gAThI va tyAmuLe manuSya samatA, vAtsalyatA, sahRdayatA yAMsArakhyA komala bhAvanAMnA prakaTa nAhI tyAcA pariNAma asA hoto kI manuSyAlA dhana, vaibhava, parivAra, sAmarthya hI sarvakAhI prApta hoUnahI jIvanAmadhye zAMtI miLata nAhI. jaina dharmAne hyA azAMtIce mAlelyA lohazaMkhalelA toDaNyAcA jo mArga prastuta kelA Ahe to atyaMta vilakSaNa Ahe. 'Avazyaka sUtrAM'cyA ekA gAtheta asA jIvanAcA saMdeza dilA Ahe jyAce anusaraNa mAnava azAMtIcyA bhayaMkara araNyAtUna nighUna zAMtIcyA devopama sAmrAjyAlA prApta karU zakato. khAmemi savvejIvA, savve jIvA khamaMtu me / mittI me savvabhUesu, veraM majjhaM na keNai // 103 bhAvArtha - eka mumukSU svataHlA nirbhAra ANi nirdvandva karaNyAsAThI atyaMta bhAvapUrNa zabdAmadhye sAMgato kI, "mI tyA sarva jIvAMnA kSamA karato, je mAjhyAbarobara kaTU vyavahAra karatAta. jara koNI mAjhyAbarobara kuTupaNe vAgale tara te sarva mI visarato ANi manAtalyA sartha durbhAvanAsuddhA kADhUna TAkato." na mAgatA kSamA karaNyAcI bhAvanA kharokhara eka AMtarika nirmalatece vilakSaNa udAharaNa Ahe. Aja jagAmadhye azI paristhitI Ahe kI durbhAvanAgrasta vyastI kSamA mAgitalyAvarasuddhA kSamA karIta nAhI. yAulaTa pratizodha gheNyAsa utsuka asate. tevhA svataHca kSamA karaNyAcI bhAvanA kitI uccakoTIcI kiMvA ucca mAnasikatecI dyotaka hyAnaMtara mumukSUce puDhace pAUla sarva jIvAMkaDUna kSamA mAgaNyAsAThI puDhe jAte. to sanAkaDe yAcanA karato kI tyAcyAkaDUna jANate kiMvA ajANatepaNI jhAlelyA cukAMsAThI samA karAvI. mAnavI mana atyaMta durbala Ahe. koNAcyA hAtUna kevhA, koNatI cUka ghaDela yAna rAhata nAhI. mhaNUna phArazA cUkA ajJAnatemadhyeca hotAta. koNAcyA bAbatIta 6. kavhA cUka jhAlI he lakSAta na AlyAne to prANyAMkaDUna kSamA mAgato. he jIvanamAtra kALAcyA sImemadhye baddha nAhI. bhUtakALa ANi bhaviSyakALAcyA zRMkhalAsuddhA jakhaDalelyA Aheta. hyA kSamAyAcanebarobara tyA sarvAMcA pariSkAra hoto. hyAcyAbarobara jakhaDalelyA Aheta. hyA kSamA Page #173 -------------------------------------------------------------------------- ________________ (160) yAttvika ANi nirmaLa ase he vicAra Aheta ! zatrubhAvanecyA ye bIja hyAta samyak prakArAne perale gele Ahe. deNyAcI ANi gheNyAcI kharI prakriyA sAdhalyAnaMtara 'sarva prANimAtrAMbarobara 4 Ahe' hyA zabdAMdvAre jIva ApalI maitrI bhAvanA prakaTa karato. hA ApalyA cittAmadhye adhika nirmalatA ANi samujjvalatA ANaNyAsAThI bhAvanA Thevato kI mAjhA koNAcyAhIbarobara vairabhAva athavA zatratva mI sarvadhA nirvaira Ahe. jara prastuta gAthemadhye Alele udAtta vicAra kevaLa zAbdika uccAraNAparyaMtaca na rAhatA dainika jIvanAmadhye vyApta jhAle tara hA saMsAra svarga hoU zakela paraMtu tyaMta da.khAcA viSaya asA Ahe kI Aja mAnavAcyA vacana ANi karmAmadhye khUpa viparyAsa jhAlelA Ahe. to je vANIdvAre uccArato te kitapata kRtImadhye utaravato he sAMgatA sahadavatene azI bhAvanA Thevato kI mAra hI eka phAra moThI viDaMbanA Ahe kI Adarza ANi siddhAMtAlA eka prathA athavA paraMparece rUpa dile Ahe. paraMtu tyAta nihita sAdhyAcA lopa jhAlA Ahe ase disate. mhaNUnaca kA uca koTIcyA siddhAMtAdvAre jIvanAmadhye je sAdhya kele pAhije te sAdhya hota nAhI. dhArmika jagAne hyAvara atyaMta kholavara vicAra kelA pAhije. dharmasAdhanA mhaNaje sahI rUdI athavA prathA nAhI. hI tara jIvanAcI eka jAgRta prakriyA Ahe. paraMtu vAITa pAce vATate kI dharmasAdhanA Aja mUrchitAsArakhI jhAlI Ahe. tyA mUrchalA naSTa karAvI sameta taraca dharmasAdhanA siddha hoIla. maitrIbhAvanebarobara hyA vicArAMnA joDale tara kitI pAgale hoIla. manuSya dAna ANi kSamA grahaNAcyA rahasyAlA samajU lAgela ANi svataHmadhye / maitrIbhAvanecI amRtavela lAvela. bRhatkalpabhASyAmadhye bhAvanA jinakalpI bhAvanA bRhatkalpabhASyAmadhye pratipAdita jinakalpIcyA saMdarbhAta pAca tulanAMcA ullekha mAlA Ahe. saMskRta vRttImadhye lihile Ahe "tapasA, sattveNa, sUtreNa, ekatyena, balena ca evaM tulanA bhAvanA paMcadhA proktA jinakalpa pratipAdyamAnasya" iti104 Page #174 -------------------------------------------------------------------------- ________________ (161) kalpAcI sAdhanA, tapa ANi vairAgyAcyA dRSTIne atyaMta kaThora ANi ugra Ahe. tyAsAThI atyaMta dRDha manobhUmI Avazyaka Ahe. tazI mAnasika sthitI hI hyA bhAvanecA abhyAsa Avazyaka mAnalA gelA Ahe. tyAce thoDakyAta varNana sapramANe Ahe. pa bhAvanA - tapAcI mahattA, gaurava, tapa mArgAmadhye yeNAre vighna, tapAcA krama, tapAdvAre hoNArI AtmazuddhI ityAdI bhAvAMce ciMtana karaNe, 'tapa bhAvanecyA' aMtargata dhAne manAmadhye dRDhatA ANi urjecA saMcAra hoto. hI tapa bhAvanA anityAdI bArA nAMcyA aMtargata AlelyA nirjarA bhAvanesArakhI Ahe. kAraNa nirjarA bhAvanecA saMbaMdhasuddhA sarvaka karmakSayAbarobara joDalelA Ahe. sattvabhAvanA - sattva athavA AtmabaLAlA jAgRta karaNyAcA AMtarIka abhyAsa gAje sattvabhAvanA' Ahe. sakAraNa utpanna jhAlele bhaya taseca niSkAraNa bhayAlA jiMkaNe, sama, cora, daitya ityAdIMcyA bhayApAsUna mukta rAhaNe, nehamI nirbhaya rAhaNyAcA abhyAsa kaNe. sattvabhAvanecyA aMtargata yete. hyAcA punhA punhA abhyAsa karaNyAcI sAdhanA kelI pAhije. bhASyAmadhye hyA pAca bhUmikA athavA pratimA varNilelyA Aheta. arthAta vibhinna ThikANI dhyAnastha rAhUna hyAcA abhyAsa karaNyAcA ullekha Ahe. pahilyA pratimecyA bhUmikemadhye sAdhaka upAzrayAmadhye sAdhanecA abhyAsa karato. dusar2yA pratimemadhye upAzrayAcyA bAhera abhyAsa karato, tisar2yA pratimemadhye caukAmadhye abhyAsa karato, cauthyA pratimeta smazAnAmadhye hyA bhAvanecA abhyAsa karato.105 uparokta sthAne azI Ahe kI, jethe nizcayapUrvaka dhyAna ANi abhyAsa kAlaNyAsAThI ApalyA AMtarika baLAcA ANi parAkramAcA prayoga karAvA lAgato. kAraNa mRtyadhara, smazAna ityAdI tara atyaMta bhayAvaha asatAta. tyAMcyAmadhye kAyotsarga dhyAnAta para hANa, bhayAvara vijaya miLaviNe hI AtmazaktIcI vRddhI karaNyAsa sahAyyaka Ahe. bhASyakArAne hyA pAca pratimAMce vegavegaLe varNana kele Ahe. ekatva bhAvanA hyA saMdarbhAmadhye bhASyakArAMnI lihile Ahe kI sAdhU gRhastha kALAta strI, putra ityAdIMbarobara jo saMbaMdha hotA to tara soDUnaca deto. paraMtu pravrajyecyA paryAya kALAta tyAdIcyA pratI tyAMcyA manAta mamatva nirmANa hoU zakate. sahayogI sAdhUbarobara gAcA bhAca nirmANa hoU zakato ase hoNe baMdhanAlA kAraNa Ahe. hyAmuLe ApalepaNAcA bhAva nirmANa hoU Page #175 -------------------------------------------------------------------------- ________________ (162) namadhye, vatArAdhanemadhye yatkiMcita mNdtaa| madhye yatkiMcita maMdatA yeNyAcI zaMkA rAhate kAraNa zevaTI te suddhA Aheta. laukika, zArIrika, mAnasika ityAdI durbalatA yeU zakatAta. tapa ArAdhaka ugrasAdhanAzIla munIMnI azA bhAvanepAsUna mukta rAhaNe Avazyaka tyA sarvAMtUna mukta rAhaNyAsAThI tyAMnI satata ase ciMtana kele pAhije kI, mI he sarva kAhI nirarthaka Ahe. mAjhA hyAMcyAbarobara kAhIca saMbaMdha nAhI, mI ra Ahe. mIca mAjhyA sukhAcA, kalyANAcA sahacara Ahe, sahayogI Ahe. priya, yA disaNAr2yA hyA padArthAMbarobara lokAMbarobara mAjhA kAhIca saMbhava nAhI. ekatva bhAvanecyA abhyAsAne sAdhaka AcArya gurU, sAtithya (gurubaMdhU) mAzAMbarobara nirmANa hoNAr2yA AsaktIpAsUna mukta hoto. to satata ase ciMtana karato kI. mI nitAMta ekATAca Ahe. mAjhyAzivAya anya koNIhI mAjhe nAhI.106 bArA bhAvanAMmadhye ekatvabhAvanece je varNana Ale Ahe taseca varNana tattvataH hyA satva bhAvanece Ahe. SHARE sUtra bhAvanA bhASyakArAMnI sUtra bhAvanece varNana karatAnA lihile Ahe kI, hyAcA abhyAsa kelyAne AtmA, jJAna, darzana ANi tapa pradhAna saMyamAmadhye samyak prakAre pariNata hoto. arthAta ase karaNAr2yA sAdhakAce jJAna nirmala asate. zraddhA dRDha asate ANi samyaktvAcI basalyAprakAre ArAdhanA karata karata sAdhanA mArgAvara puDhe jAto. tapazcaryedvArA ApalyA upamAlA adhika ujjvala banavito. to 'upayoga parijJa' banato, mhaNaje zrutajJAnAmadhye naNAta hoto. dusar2yA zabdAta tyAce jIvana jJAnamaya prakAzAne prakAzita hote. tyAcyA bhAvAmuLe to kAla parijJAtA hoto. arthAta tyAlA bhUta, bhaviSya, vartamAnAce vizeSa jJAna na hAta. ANi te sUtrabhAvanemadhye sthira rAhana jIvanAce paramasAdhya asaNAr2yA mokSAcI mastI karato. prakIrNakAmadhye bhAvanA tAvara mUrtIpUjakAcyA mAnyatenusAra prakIrNakAMnA suddhA 'Agama' mhaTale jAte. Aheta. tyAtIla pahilyA prakIrNakAce nAva 'cataHzaraNa' (causaraNa) Ahe. hyAmadhye 1. siddha, sAdhU ANi kevalI bhagavaMtAMnI nirUpita kelelyA dharmAce zaraNa cAra gatIMcA sAraNAra Ahe, ase suMdara vivecana kele Ahe. tyAta arihaMta ityAdIMcyA guNAMce iMdaERATNA Page #176 -------------------------------------------------------------------------- ________________ (163) varNana kelele Ahe. taseca vizeSarUpAne he sAMgitale Ahe kI hyA cArAMce zaraNa puruSAlAca prApta hote. yApuDhe asehI sAMgitale Ahe kI, jyAMnI hyA cArAMce ghetale nAhI, dAna, zIla, tapa bhAvanArUpa dharmAcA svIkAra kelA nAhI, caturgatirUpa bhAcA viccheda kelA nAhI te puruSa manuSyajanma prApta karUnasuddhA ayazasvI jhAle Aheta, tyAce jIvana vyartha gele Ahe. 107 bArA bhAvanAMmadhye dusarI 'azaraNa bhAvanA' Ahe. tyAta ase sAMgitale Ahe kI mAta koNatIca vastU zaraNarUpa nAhI. phakta uparokta cAra zaraNaca zaraNarUpa Aheta. dusar2yA 'AturapratyAkhyAna' prakIrNakAmadhye ekatva bhAvanecA ullekha jhAlA Ahe. athAta ase lihile Ahe kI jIva ekaTAca jAto, nizcitapaNe ekaTAca utpanna hoto, ekaTAca marato ANi karmarahita jhAlyAvara ekaTAca siddha hoto. jJAnadarzanAsahita mAjhA AtmAca zAzvata Ahe. anya sarva bAhya padArtha kevala saMbaMdhamAtra Aheta. 108 tisar2yA mahApratyAkhyAna prakIrNakAmadhyesuddhA ekatva bhAvanece aseca varNana kelele Ahe. 109 cauthyA 'taMdulavaicArIka' prakIrNakAmadhye anitya bhAvanA ANi azucI bhAvanA tyAce varNana prApta hote. tyAce vivecana karatAnA lihile Ahe kI he zarIra adhruva, anitya, azAzvata, vRddhI ANi kSatI prApta hoNAre vinAzazIla Ahe. tyAlA AdhI kiMvA naMtara avazyaca soDAve lAgaNAra Ahe. tyAnaMtara hyAtaca zarIrAcyA saMracanece vistRta vivecana kelele Ahe. zarIrAcyA azucitece varNana karatAnA lihile Ahe kI, jara zarIrAcyA AtIla mAMsa parivartita karUna bAhera kADhale tara tyAcI azucI pAhUna mAtAsuddhA ghRNA karU lAgela. manuSyazarIra mAMsa, zukra, hADe, ityAdIMnI vyApta asalyAne apavitra Ahe. paraMtu vastra, gaMdha ANi mAlyAdIne AcchAdita asalyAne suzobhita disate. he zarIra kavaTI, carabI, mAMsa, hADe, rakta, cAmaDe, koza, nAkAcA maLa ANi viSThA ityAdIMce ghara Ahe. oThAMcyA cahukaDe lALecA cikaTapaNA, mukha ghAmAne vyApta asUna, dAta malina Aheta. hyA zarIrAcyA khAMdyAcI nasa, aneka zirA ANi aneka sAMdhyAnI baddha Ahe. kesAne AcchAdita azobhanIya kaTIpradeza, romakUpAtUna svabhAvataH apavitra ANi durgaMdhayukta nighaNArA ghAma, tyAtIla kALIja, AtaDe, pittAzaya, hRdaya, phupphuse plihA ityAdI malastrIbaka naU chidre Aheta. tI durgaMdhayukta pitta, kapha, mUtra ityAdIMce nivAsasthAna Ahe. Page #177 -------------------------------------------------------------------------- ________________ (164) durgaMdhayukta apavitra ANi nazvara Ahe. azAprakAre vicAra kelyAne ANi tyAce rUpa pAhUna he jANale pAhije kI he zarIra adhruva, anitya, azAzvata ANi dharmI Ahe. azAprakAre ekazedona sUtrAMpAsUna ekaze becALIsa sUtrAMparyaMta zarIrAcyA racanece, anityatece ANi azucitece vistRta vivecana kele Ahe. 110 Agama vAGmayAmadhye bhAvanesaMbaMdhI vegavegaLyA prasaMgI je varNana Ale Ahe tyAce thoDakyAta vivecana kele Ahe. hyA varNanAmadhye mukhyarUpAne dona goSTI ApalyA samora uzAta ekatara bArA bhAvanecyA rUpAta jase suvyavasthita, kramabaddha vivecana ApalyAlA prApta he taseca AgamAmadhye kramabaddha vistRta vivecana nAhI. je kAhI prApta hote te sAMketika ata Ahe. mhaNUna anityatva, azaraNatva ityAdIMcyA atirikta anya bhAvanA prakaTa sAta vyavasthita dRSTigocara hota nAhIta. anya vegavegaLyA prasaMgI AlelyA varNanAmadhye tyAce sAMketika bhAvarUpAta ApaNa varNana karU zakato. dusarI goSTa hI Ahe kI azubha athavA aprazasta ANi zubha athavA prazasta bhAvAMcyA AdhAre bhAvanece varNana kelele Ahe tethe ciMtanamUlaka mukhya azubha ANi zubha pakSAlA svIkArale Ahe. sAdhakAne prathama azubhAce ciMtana karUna tyAcA parityAga kelA pAhije. tyAnaMtara zubhAce ciMtana karUna tyAce grahaNa kele pAhije. mhaNUna hyAcyA puDhacyA prakaraNAta azubha bhAvanece vivecana kele jAIla. azubhalA jANUna tyAcA parityAga kelyAzivAya zubha bhAvanene otaprota hoU zakaNAra nAhI. jara zubha bhAvanene bhAvita vhAyace asela tara sarva prathama azubha bhAvanelA sApha karAve lAgela. konyA pATIvara lihile jAte bharalelyA pATIvara kase lihU zakaNAra ? tyAcapramANe aMtarAtmA korA svaccha asalA taraca zubha athavA zuddha bhAvanA tyAta rAhU zakate tyAcyAsAThI prathama azubha bhAvanece varNana kele jAIla. tyAcI pariheyatA, tyAce phaLa ityAdIce vivecana kele Page #178 -------------------------------------------------------------------------- ________________ saMdarbha AcA. sU. 1 / 2 / 1 / 10-12 (a) AcA. sU. 22 / 1 / 66 pR. 43 (ba) AcA. sU. 1 / 2 / 1 / 20-21 / AcA. sU. 1 / 2 / 5 / 91 pR. 65 bhAcA sa. shaa2|134 pR. 124 - 'je AsavA te parissavA, jeparissavA te AsavA' AcA. sU. 1 / 4 / 3 / 141 pR. 132 "iha ANAkaMkhI paMDite ANi he egamappANaM saMpehAe dhuNe shriirN|" 6. AcA. sU. 2215/778 pR. 400 7. AcA. sU. 2 / 15 / 1 / 778 pR. 401 uttarA. sU. 23 / 58 pR. 399 maNo sAhasio bhImo, duTTasso paridhAvaI, taM sammaM nigiNhAmi dhammasikkhAe knthg|| 9. AcA. sU. 2 / 15 / 11778 pR. 401 dazavaikA nika sU. 9 / 3 / 7 muhutta dukkhAhu... mahabbhayANi / 11. AcA, sU. 2 / 15 / 11778 pR. 402 AcA. sU. 2 / 15 / 11778 pR. 402 13. AcA. sU. 2 / 15 / 11781 pR. 404 AcA. sU. 2 / 3 / 3 / 127 pR. 110 AcA. sU. 2 / 15 / 11781 pR. 404 AcA. sU. 2 / 15 / 11781 pR. 404 15. AcA. sU. 2 / 15 / 1 / 781 pR. 404 18. AcA sU. 2 / 15 / 1 / 781 pR. 404 AcA. sU. 2 / 15 / 11784 pR. 408 1. AcA. sU. 2 / 15 / 11784 pR. 408 Page #179 -------------------------------------------------------------------------- ________________ (166) * AcA. sU. 2015 / 11784 pR. 408 AcA. sU. 2 / 15 / 1 / 784 pR. 408 AcA. sU. 2 / 15 / 11784 pR. 416 AcA. sU. 2 / 15 / 1 / 787 pR. 412 AcA. sU. 2 / 15 / 1 / 787 pR. 412 raI, AcA. sU. 2 / 15 / 1 / 787 pR. 412 27. AcA. sU. 6 / 23 pR. 324 28. AcA. sU. 2 / 15 / 11787 pR. 412 60 AcA, sU. 2 / 15 / 11787 pR. 413 10. AcA. sU. 2 / 15.11790 pR. 416 31. AcA. sU. 2 / 15 / 1 / 790 pR. 416 12. AcA. sU. 2 / 151/790 pR. 416 4. AcA. sU. 2 / 15 / 1790 pR. 417 22 AcA. sU. 2 / 15 / 1790 pR. 417 15. AcA. sU. 2 / 16 / 1 / 793 pR. 423 36. sUna. sU. 122 / 111 pR. 111 sUtra. sU. 1 / 2 / 3 / 19 pR. 176 28. sUtra. sU. 1 / 2 / 1 / 2 pR. 111 39. sUtra. sU. 1 / 8 / 1 / 12 pR. 348 sUtra. sU. 1 / 8 / 1 / 13 pR. 348 sUtra. sU. 1 / 9 / 115 pR. 360 sUtra. sU. 1 / 9 / 1 / 6 pR. 360 12. sUtra. sU. 1 / 10 / 112 pR. 377 sUtra. sU. 112 / 3 / 16-17 pR. 172 sUtra. sU. 1 / 15 / 18 pR. 447 HINAVAANANAMAND Page #180 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 46. 47. 48. 49 50. 51. 52. 53. 54. 55. 56. 57. 58. 59. 60. 61. 62. 63. (167) sUtra. sU. 211113 sthA. sU. 1|4|1|68 pR. 224 "cauvihe saMsAre paNNatte taMjahA davva saMsAre, khettasaMsAre, kAlasaMsAre bhAvasaMsAre" sthAnAMga 4/1/30 pR. 241 sthAnAMga 4/2/285 pR. 294 sthAnAMga 4 / 4 / 628 pR. 438 sthAnAMga 4|4|118 sama. sU. 25/166 pR. 70-71 bhaga. sU. bhA. 4/257245 pR. 508 jJAtA. sU. 1 / 122 pR. 59-60 prazna. sU. 2/5/95 pR. 146 aupa. sU. 30 pR. 50 aupa. sU. 23 pR. 23 uttarA. sU. 41 pR. 75 uttarA, sU. 62 pR. 101 uttarA. sU. 6/3 pR. 101 uttarA. sU. 81 pR. 125 uttarA, sU. 8/15 pR. 130 uttarA. sU. 916 pR. 94 amolaRSijI ma. 64. uttarA. sU. 101,2, pR. 162 65. uttarA, sU. 10121 pR. 167 66. uttarA. sU. 10/27, 28 pR. 168, 169 67. uttarA. sU. 1032, 33 pR. 170 uttarA. sU. 13 / 21 te 26 pR. 216 te 217 68. 69. uttarA. sU. 13/31 Page #181 -------------------------------------------------------------------------- ________________ .. ...... (168) m. . ansex 70. 73 ModieisshantisfiesveninALAMICROSPACEUTERemornintentiindi GG 78. uttarA. sU. 14 / 13 pR. 227 71. uttarA. sU. 14 / 24-25 pR. 228 72. uttarA. sU. 14 / 39 pR. 236 uttarA, sU. 16 / 17 pR. 266 74. uttarA. sU. 18 / 11-12-13 pR. 278-279 75. uttarA. sU. 19 / 13-14 pR. 309 76. uttarA. sU. 19/40 pR. 309 77. uttarA. sU. 20 / sAra pR. 331 uttarA. sU. 23 / 68 pR. 401 uttarA. sU. a 30 pR. 526 80. uttarAdhyayana sUtra 30/2-3 pR. 526 81. uttarAdhyayana sUtra 30/5-6 pR. 526 82. uttarAdhyayana sUtra 29/53 pR. 512 83. uttarAdhyayana sUtra 19/19 te 22 pR. 309-310 uttarAdhyayana sUtra 9/57 pR. 156 uttarAdhyayana sUtra 23/85 pR. 406 uttarAdhyayana sUtra 22/19 pR. 369 uttarAdhyayana sUtra 30/91 pR. 592 uttarAdhyayana sUtra 36/263 pR. 684 89. uttarAdhyayana sUtra 36/264 pR. 684 uttarAdhyayana sUtra 36/265 pR. 684 dazavai. sU. 5 / 2 / 46 pR. 223 92. uttarA. sU. 36 / 266 pR. 685 93. uttarA. sU. 17/12 pR. 270 uttarA. sU. 36 / 267 pR. 685 85. uttarA Page #182 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 27 98 dhammo maMgala mukkiLaM ahiMsA saMjamo tvo| devAvitaM namaMsanti jassa dhamme sayA mnno|| dazavai. sU. 111 pR. 8 amohaM vayaNaM kujjA, Ayariyassa mhppnno| taM parigijjha vAyAe kammuNA uvvaayaae|| dazavai. sU. 8 / 33 pR. 311 adhuvaM jiviaM naccA, siddhi maggaM viaanniyaa| viNiyaTTijabhogesu, AuM primiymppnno| dazavai. 8 / 34 pR. 11 jarA jAva na pIleI, vAhI jAva na vaDaDhaI / jAviMdiyA na hAyaMti, tAva dhammaM smaayr||35 dazavai. 4-36 pR. 311 99. na deha vAsaM asuiM asAsayaM, sayA caye niccahiya ThiyappA / chiMdittu jAI maraNassa baMdhaNaM, uvei bhikkhU apuNarAgamaM giiN|| dazavai. 10-21 pR. 385 dazavai. cUrNi 1/116 101. dazavaikAlika sUtra 9/4 102. Avazyaka sUtra -adhyayana 1 maMgalasUtra pR. 8-9-10 103. Avazyaka sUtra adhya. 4 kSamaNAsUtra gA. 4 pR. 91 104. bRhatkalpabhASya gA. 1328 te 1332 pR. 407 105. bRhatkalpabhASya gA. 1333 te 1339 pR. 408 bRhatkalpabhASya gA. 1345 te 1352 pR. 410, 411 causaraNaM prakIrNaka gAthA 11 pR. 14 108. AurapaccavakhANa prakIrNaka gA. 26 pR. 20 mahApaccakkhANa prakIrNaka gA. 13 te 16 pR. 24, 25 110. taMdulavaicArIka prakIrNaka sU. 102 te 142 pR. 50 te 54 100. 106. ashisanilioni Page #183 -------------------------------------------------------------------------- ________________ (170) prakaraNa cavathe bhAvanA viSayaka sAhityakArAMcA paricaya ANi akalyANakArI azubha bhAvanA bhAvanece pratipAdana karaNAr2yA Agamottara kALacyA kAhI sAhityakArAMcA paricaya jaina AcArya, saMta ANi vidvAnAMdvAre prAkRta ANi saMskRtamadhye jethe jethe bhAvanecyA racanA kiMvA sAhitya prApta jhAle Ahe tyAce vizleSaNAtmaka ANi tulanAtmaka rUpAta hyA zodhagraMthAta prastutIkaraNa karaNyAcI bhAvanA Ahe. tyAcabarobara jaina dharmAta jaina kavI, lekhaka ANi upadezakAMcI suddhA nehamI hI bhAvanA asate kI, lokabhASeta suddhA dhArmika sAhityAcI racanA karAvI, jyAmuLe tI racanA sAmAnya janatelA suddhA sahajapaNe Akalana hoIla ANi janatA te AtmasAta karela. prAkRta ANi saMskRta tara sAmAnya lokAMnA samajata nAhI. bhagavAna mahAvIrAMcyA kALAta tara prAkRtace sthAna apabhraMzAne ghetale ANi naMtara uttaravartI kALAta apabhraMzApAsUna Adhunika AryabhASecA vikAsa jhAlA. jyAcyAta hiMdI, gujarAtI, rAjasthAnI, marAThI ityAdI aneka bhASecyA kSetrAta jaina dharmAcA vizeSarUpAne prasAra jhAlA, mhaNUna tyA tyA bhASecyA kavI ANi lekhakAMnI ApalyA ApalyA bhASeta sAhitya racanA kelI. tyAtahI aneka lekhakAMnI bArA bhAvanAMvara vizeSataH padyAtmaka zailIta racanA kelyA. tyAmuLe bhAvanAMce dhArmika sAdhanemadhye nehamI mahattva rAhile Ahe. heca hyA racanene siddha hote. 19 vyA zatakAcyA zevaTaparyaMta prAkRta saMskRta, hiMdI, gujarAtI, rAjasthAnI ANi marAThI madhIla racanece padyamaya ANi gadyamaya pustake prApta hotAta. vartamAna zatAbdIcyAsuddhA aneka racanA Aheta. prathama tyA lekhakAMcA paricaya saMkSipta rUpAta hyA prakaraNAta dilA jAta Ahe. tadnaMtara saMkliSTa arthAta azubha, bhAvanece varNana kele Ahe kAraNa azubhacyA hayatelA samajUna tyAcA tyAga kelA taraca zubha athavA zuddhateparyaMta jANyAcA mArga prazasta hoIla. ROMARRAYentHIVRINDERNITERSozyAraDETAwareneNTSYSTITUAmevarilyHANIWwwantraoyeumsmperory Page #184 -------------------------------------------------------------------------- ________________ (171) 2) avadhUta yogIMce jIvanadarzana vAcyA. saMtAMcyA jIvanadarzanAviSayI sAmagrI upalabdha hota nAhI kAraNa yogI mahApuruSAMce adhikAMza jIvana adhyAtmAcyA upalabdhitaca vyatIta hota hote. vAnA ApalyA prAra ApalyA prasiddhIcI koNatyAhI prakAre icchA navhatI kiMvA tyA saMdarbhAta tyAMcI koNatIca pravRttI navhatI. khyAtI, prasiddhI ANi pratiSThA yAMcyA vyAmohAtUna mukta gayA hyA yogI mahApuruSAMnA ekamAtra adhyAtmAceca ciMtana asAyace, jagAcyA tApamAnApAsUna te sarvathA alipta rAhata hote. lokeSaNecA ajagara, jo Aja bahutAMza kAMnA giLaMkRta karIta Ahe tyAcyApAsUna te khUpa dUra rAhata hote. tyAMcyA racanemadhyehI viziSTa ghaTanecA kiMvA nAvAcA ullekha prApta hota nAhI kI jyAmuLe tyAMcyA jIvanAcI thoDI phAra mAhitI ApaNAsa prApta hoU zakela. tarIsuddhA koNatyA tarI mhaNIcyA athavA anya sAmagrIcyA AdhAre ApaNa tyAMcyA bAhya-AMtarika vyaktimattvAce thoDephAra darzana karU zakato. adhikAMza saMtAMce jIvana sakholapaNe pAhile tara te moThe avadhUta yogI disUna yetAta. avadhUta yogI azA lokAMnA mhaNatAta jyAMnA AtmyAzivAya anya koNatyAca vAdyavastUce dhyAna rAhata nAhI. ANi mhaNUnaca azA lokAMcA paricaya prApta karaNyAsAThI aneka lekhakAMnA divya puruSArtha karAve lAgale. tarIhI moThamoTyA mahattvapUrNa graMthAMce racanAkAra koNa hote, tyAMcI racanA kevhA jhAlI hyAviSayI ajUnaparyaMta vizeSa mAhitI miLAlelI nAhI. _ zilAlekha paTTAvalI ANi TikAkArAMcyA vyAkhyevarUna tyAMcyA jIvanAviSayI aMdAja kelA Ahe. hyAmuLeca yAMcA kALa 'hA mAnalA jAta Ahe' kiMvA 'mAnalA Ahe' azI vidhAne karAvI lAgatAta. bhAvanesaMbaMdhI jyA jyA AcAryAMnI, saMtAMnI, vidvAnAMnI thoDakyAta kiMvA vistRtapaNe gadyamaya, padyamaya ANi gadyapadyAtmaka zailIta jyA racanA kelyA Aheta tyAtIla kAhI graMthakArAMcA, lekhakAMcA ANi kavIMcA ithe thoDakyAta paricaya dilA jAta Ahe. - AcArya kuMdakuMda - he diMgabara saMpradAyAce sarvAdhika sanmAnita AcArya hote. isavI sanAce pahile ANi vikramasaMvatsarAce tisare zataka asA yAMcA kALa mAnalA jAto. khAce nAva prathama 'padmanaMdI' hote. paraMtu 'koMDAkuMdapurAta' rAhaNAre asalyAne puDhe te koDakuMdAcArya' yA nAvAne prasiddha jhAle. tyAceca zrutimadhura nAva 'kuMdakuMdAcArya' ase jhAle. Page #185 -------------------------------------------------------------------------- ________________ (172) samayasAra', 'pravacanasAra' ANi 'paMcastikAya' he tIna graMtha atyaMta prasiddha yAMnI prAbhUtAMcI suddhA racanA kelI. paraMtu tyAtIla kevaLa ATha prAbhRteca Aja upalabdha Aheta. tyAtIla 'bhAva prAbhRta' ANi 'cAritraprAbhRtAmadhye bhAvanece suMdara varNana jhAlele vArA bhAvanAMviSayI "vArasANuvekkhA'' nAmaka svataMtra graMthAcI racanA, hI tyAMcI eka mahatvaparNa kRtI Ahe. tyAta 'ekkyANava' gAthA Aheta. _ kuMdakuMdAcAryAMcI pUjanIyatA ANi gauravapUrNa sthAnAce mAhAtmya khAlIla maMgalamaya lokAtUna siddha hote. maMgalaM bhagavAna vIro, maMgalaM gautama gaNI maMgalaM kuMdakuMdAryo jaina dharmo'stu maMgalaM / / hyA zlokAnusAra gaNadhara gautamasvAmIMnaMtara kuMdakuMdAcAryAMce sthAna mAnale Ahe. hyAMcI kuMdakuMda, vakragrIva, elAcArya, gRddhapRccha ANi padAnaMdI azI pAca nAve hotI. ase sAMgitale jAte kI he mahAvideha kSetrAta sImaMdharasvAmIMcyA samavasaraNAmadhye suddhA gele hote. hyAMcyA sAhityAtUna sAdhakAlA AtmabodhAcI preraNA miLate. / AcArya umAsvAtI - mahAna zrRtadhara, jaina zAsanAce pavitra staMbha, vidvAnaziromaNI 'AcArya umAsvAtI' yAMcA kALa vikrama saMvatsara prathama zatAbdI te tisarI zatAbdI yAMcyA daramyAna mAnalA jAto. yAMnI sarvaprathama jaina vAGmayAlA saMskRta sUtrAmadhye nibaddha karUna sUtrAtmaka zailImadhye 'tattvArthasUtra' yAcI racanA kelI. jaina sAhityAta hyAce atyaMta mahattvapUrNa sthAna Ahe. hyAta jainadharmAcyA maulika siddhAMtAMce thoDakyAta nirUpaNa kelele Ahe. anya dharmAMmadhye gItA, kurANa ANi bAyabala yAMce je sthAna Ahe teca sthAna jaina dharmAta tattvArthasUtrAce Ahe. AcArya umAsvAtI yAMcyA 'tattvArthasUtrAcI' hI vizeSatA Ahe kI digaMbara ANi zvetAMbara he donhI paMtha hyAcA sArakhAca Adara karatAta. donhI paraMparecyA AcAryAMnI hyAvara TIkA racalyA Aheta. tyAta AcArya pUjyapAda yAMcI 'sarvArthasiddhI' akalaMkadeva yAMce 'tattvArtharAjavArtika' ANi vidyAnaMdIMce 'tattvArthazloka vArtika' ullekhanIya Ahe. svataH umAsvAtI yAMnI 'tattvArthabhASya' lihile Ahe. jyAcA uddeza sUtrAta varNita siddhAMtAMce spaSTIkaraNa karaNyAcA Ahe. svataH graMthakArAne kelelyA vyAkhyecI eka vegaLIca vizeSatA asate kAraNa tyA tattvAMcA tyAMnA sAkSAta paricaya asato. Page #186 -------------------------------------------------------------------------- ________________ (173) na zAstrAcArya, suprasiddha vidvAna munI 'pUjya ghAsIlAlajI mahArAja' yAMnI battIsa saMskata, hiMdI ANi gujarAtI TIkA lihilyA. yAMnI tattvArthasUtrAvara suddhA TIkA Ahe. hyA graMthAce sarva dharmAvalaMbI paThana karatAta. AjahI hyAvara aneka saMta, vidvAna, nAmaka pustake lihita Aheta. hyAvarUnaca hyA graMthAcI mahAnatA siddha hote. hyAta sAna, AcAra, bhUgola, khagola, AtmavidyA padArthavijJAna, karmazAstra i. aneka viSayAMce saMdarapaNe nirUpaNa kelele Ahe. hyAta saMvara tattvAcyA aMtargata bArA anuprekSAMcA ullekha jhAlA Ahe. ANi pAca mahAvatAcyA paMcavIsa bhAvanA, maitrI ityAdI cAra yogabhAvanAMcA suddhA ullekha jhAlA Ahe. tattvArthasUtrAmadhye bArA bhAvanAMce vistRta vivecana na karaNyAce kAraNa heca asAve kI AcArya umAsvAtIMdvAre racalelyA 'prazamarati' prakaraNAmadhye hyA bhAvanece vistRtapaNe vivecana kelele Ahe. ANi te atyaMta prabhAvI Ahe. _AcArya vaTTa ke ra - 'mUlAcAra' nAmaka graMthAcyA racanAkAlAsaMbaMdhI zrI kailAzacaMdrazAstrI yAMsArakhyA prauDha zAstrajJa vidvAnAMce ase mhaNaNe Ahe kI hA graMtha kuMdakuMdakAlIna (8 i. pU. 44 I.) arthAta isavIsanAcyA prAraMbhIcyA kALAta racalelA Ahe. hyA graMthAcyA kartyAviSayI vAda Ahe. koNI yA graMthAlA kuMdakuMdAcArya racita mAnatAta, tara koNI 'vaTTakerAcArya' racita mAnatAta. paraMtu paMDita nAthurAma premI mukhtAracyA matAnusAra 'baTTakera' nAmaka kannaDIMga digaMbara AcArya he hyA graMthAce racanAkAra Aheta. mUlAcArAcyA 1243 yA gAthemadhye gaNadhara racita prathama aMgasUtra AcArAMgAcA, alpajJa ziSyAMsAThI saraLa bhASeta bArA adhikArAmadhye upasaMhAra kelA Ahe. hyAta mULaguNa, bRhatpratyAkhyAna, saMkSipta pratyAkhyAna, samayAcAra, paMcAcAra, piMDazuddhI SaDAvazyaka, dvAdazAnuprekSA, aNagAra bhAvanA, samayasAra, zIlaguNaprastAra ANi paryAptI he adhikAra pratipAdile Aheta. mUlAcArAmadhye anityAdI bArA bhAvanA ANi maitrI ityAdI cAra bhAvanA yAMcyA atirikta azubha bhAvanece suddhA varNana jhAle Ahe. AcArya zrIzivArya - 'mUlAcAra' ANi zivAryadvArAM viracita 'bhagavatI ArAdhanecA' racanAkALa javaLa javaLa sArakhAca asAvA ase mAnale jAte. arthAta zivArya, baTTakera ANi kuMdakuMdAcAryAMcA kALa isavIsanAcyA prAraMbhIcA kALa asAvA ase mAnale jAte. Page #187 -------------------------------------------------------------------------- ________________ (174) bhagavatI ArAdhanemadhye samyagdarzana, jJAna, cAritra, tapa hyA cAra goSTIMcyA ho vistRta vivecana Ahe. hyA graMthAvara jitakyA TIkA lihilyA gelyA Aheta citaca koNatyA dusar2yA graMthAvara lihilyA gelyA asatIla. hyAvarUna hyA graMthAce mahattva kaLate. hyAta kaMdarpa ityAdI pAca saMkliSTa bhAvanA, tapa ityAdI pAca jinakalpI bhAvanA, abhI ityAdI cAra yogabhAvanA, anityAdI bArA vairAgya bhAvanA, pAca mahAvratAcyA paMcIvasa bhAvanA azAprakAre javaLa javaLa sarva mukhya bhAvanece pratipAdana jhAlele Ahe. bhagavatI ArAdhanevara aparAjita sUrI tyAMnI saMskRtamadhye TIkA lihilI Ahe. AcArya samaMtabhadra - he vikrama saMvatsarAcyA tisar2yA zatakAta hoUna gele. jaina saMskRtIcyA prabhAvI AcAryAMmadhye samaMtabhadra yAMce sthAna atyucca Ahe. hyAMce 'ratnakaraMDa zrAvakAcAra' nAmaka graMtha atyaMta prasiddha Ahe. tyAtIla bhAvanA adhikArAmadhye dvAdaza bhAvanAMce atyaMta sAdhyA, sopyA bhASeta varNana Ahe ANi SoDazakAraNa bhAvanece suddhA varNana Ahe. hyAMnI AptamImAMsA, yuktyAnuzAsana svayaMbhUstotra, jinastutIzataka, jIvasiddhI ityAdIMcIhI racanA kelI Ahe. AcArya pUjyApAda - he isavIsanAcyA pAcavyA, sahAvyA zatakAta hoUna gele. hyAMce nAva prathama 'devanaMdI' hote. devAMkaDUna tyAMcyA caraNAcI pUjA jhAlI mhaNUna tyAMce nAva devanaMdI paDale azI anuzrutI Ahe. hyAMce sarvArthasiddhI, samAdhItaMtra (samAdhI zataka) iSTopadeza, siddhamuktI ityAdI graMtha ANi jaineMdra vyAkaraNa jaina jagAmadhye atyaMta prasiddha Ahe. 'sarvArthasiddhI' madhye bArA bhAvanAMce ANi 'samAdhIzataka' yAmadhye zuddhAtmabhAvAce varNana atyaMta hRdayasparzI jhAle Ahe. samAdhIzatakAmadhye bhedajJAnAcI bhAvanAvistRtapaNe Ahe ANi 'AtmyAlA samAdhI sukha miLAve' asA upadeza dilA Ahe. akalaMkadeva - hyAMcA kALa I. 620 te 680 mAnalA jAto. te jaina nyAyAce pratiSThAtA hote. hyAMce aSTazatI, pramANasaMgraha, nyAyanizcaya, laghIyastraya, siddhIvinazcaya ANi tattvArtha rAjavArtika nAmaka graMtha atyaMta mahattvapUrNa Aheta. jaina pramANazAstrAce prAcIna maryAdecyA anukUla pratipAdana karaNyAce zreya zrI akalaMkadeva yAMnA Ahe. Page #188 -------------------------------------------------------------------------- ________________ (175) yogeMdudeva - hyAMcA 'paramAtmaprakAza' nAmaka graMtha prasiddha Ahe. yAce dona adhikAra 353 dohe apabhraMza bhASeta racalele Aheta. yAMcA kALa sahAvA zataka mAnalA jAto. hyAmadhye zuddhAtmabhAvanecA bhAvapUrNa ullekha jhAlA Ahe. hyAMcyA yogasAra, dohApAhuDa, amRtazitI nijAtmASTaka, zrAvakAcAra yA graMthAMvara lakSmIcaMdra yAMcI TIkA Ahe... svAmI kArtikeya - kArtikeyAnuprekSA ( kattigeyANuvekkhA) yAce racanAkAra 'svAmI kArtikeya' athavA 'svAmIkumAra' Aheta. prAkRta ANi jaina vidyece suprasiddha vidvAna DaoN. e. ena. upAdhye yAMdvAre saMpAdita kArtikeyAnuprekSA yAmadhye upAdhye yAMnI tyAMcyA kALAcI gaveSaNA karaNyAcA prayatna kelA Ahe. Aheta. AcArya zubhacaMdrAMnI kArtikeyAnuprekSevara saMskRta TIkecI racanA kelI. zubhacaMdrAMcA kALa I. sa. 1556 mAnalA jAto. tyApUrvI 'brahmadeva' yAMcA kALa mAnalA jAto. mhaNaje terAvI zatAbdI asA kALa mAnalA Ahe. tyAMnI ApalyA pustakAmadhye kArtikeyAnuprekSAcI gAthA uddhRta kelI Ahe. yAvarUna ase siddha hote kI svAmI kArtikeya brahmadevAMcyA pUrvI hoUna gele. tyAnusAra DaoN. upAdhye yAMnI ase sUcita kele Ahe kI svAmI kArtikeya yAMcA kALa bArAvI zatAbdIcyA agodaracA asAvA. kAhIjaNAMcyA mate svAmI kArtikeya he kuMdakuMdAcAryAMcyA naMtarace asAveta. kArtikeyAnuprekSemadhye anityAdI bArA anuprekSA kiMvA bhAvanece vistRta varNana kele Ahe. prasaMgAnusAra jIva, jIvana ityAdI sAta tattvAMce suddhA svarUpa varNana jhAle Ahe. anuprekSebarobara jaina dharmAcyA mUlabhUta tattvAMcA ANi ciMtanIya viSayAMcA suddhA hyAta samAveza jhAlA Ahe. amRtacaMdrasUrI - yAMnI puruSArthasiddhayupAya nAvAcyA svataMtra graMthAcI racanA kelI. jo 'caraNakaraNAnuyoga' yAcA sarvAMgiNa paripUrNa adbhUta graMtha Ahe. yAMnI AcArya kuMdakudAMcyA samayasArAce bhASya padyamaya, rasamaya zabdAta, arthapUrNa bhASeta kele Ahe. pravacanasAra, paMcAstikAya, tattvArthasAra, laghutattvasphoTa ityAdI sAragarbhita sAhityAcI saralatApUrNa TIkA racalI Ahe. hyAMcyA puruSArtha siddhayupAya yAmadhye ahiMsece itake suMdara vivecana jhAlele Ahe Page #189 -------------------------------------------------------------------------- ________________ (176) tara koNatyAhI graMthAta prApta hota nAhI. paMDita jUgalakizora yAMnI hyAMcA kI tase vivecana itara koNatyAI kALa dahAvI zatAbdI mAnalA Ahe. pArthasiddhayupAyAcyA sAtavyA sakalacAritrya adhikArAmadhye bArA bhAvanAMcA Amollekha jhAlA Ahe. jyAcI pUjya kSullaka dharmAnaMda yAMnI vistRta vyAkhyA kelI Ahe. jinabhadragaNi - zvetAMbara saMpradAyAmadhye jinabhadragaNi kSamAzramaNa nAvAce eka cArya jhAle. yAMnI 'vizeSAvazyaka' nAmaka ekA uccakoTIcyA graMthAcI racanA kelI. yAMcA para prathama sahasrAbdIcA aMtima bhAga mAnalA jAto. hyAmadhye tattvAMce vyavasthita ANi yaktiyukta vivecana Ahe. tIrthakaragotrabaMdhAcyA kAraNAcA suddhA hyAta ullekha jhAlA Ahe. yAMnI 'dhyAnazatakAcI' racanA kelI. tyAta eke ThikANI asA ullekha Ahe kI, 'jevhA dhyAna uparata hote tevhA munIne satata anityAdI bhAvanemadhye vicaraNa karAve. tyAtaca jJAna, darzana, cAritrya ANi vairAgya bhAvanAMce suddhA varNana Ahe. haribhadrasUrI - he eka prakhyAta vidvAna AcArya hoUna gele. ase mhaTale jAte kI yAMnI 1400 prakaraNa graMthAMcI racanA kelI. yAMcA kALa 700 te 750 mAnalA jAto. he AdhyAtmika yogI hote. yAMnI jaina dharmAcI jI prabhAvanA kelI tI vAstavika itihAsAmadhye gauravAspada Ahe. 'jaina yoga' athavA 'adhyAtmayoga' yAvara yAMnI 'yogadRSTI samuccaya' ANi 'yogabiMdu' nAvAce dona graMtha saMskRtamadhye ANi 'yogazataka' ANi 'yogaviMzikA' nAvAcI dona pustake prAkRtamadhye lihilI. TIkAkArAMmadhye hyAMce viziSTa mahattvAce sthAna Ahe. yAMcyA 'samarAica kahA' yAmadhye sadAcArI nAyaka ANi durAcArI pratinAyaka yAMcyA jIvanasaMgharSAcI kathA lihilelI Ahe. nAyaka zubha pariNatIlA zuddha pariNaticyA rUpAta parivartita karUna zAzvata sukha prApta karato ANi pratinAyaka hA anaMta saMsArAcA pAtra banato. azAprakAre zubhAzubha bhAvAce hyAmadhye varNana prApta hote. jinasenAcArya - yAMcA kALa I. sa. 800 mAnalA jAto. he moThe kavI hote. mahApurANAmadhye hyAMnI tresaSTa zalAkA puruSAMcyA caritrAce lekhanakArya surU kele. paraMtu tevhAca tyAMcA svargavAsa jhAlA mhaNUna tyA graMthAlA tyAMce ziSya guNabhadrAcAryAMnI pUrNa kele. yAmadhye pAca mahAvratAcyA paMcavIsa bhAvanAMce ANi anityAdI bArA bhAvanAMcA ullekha jhAlA Ahe. AcArya nemicaMdra siddhAMta cakravartI - yAMcA kALa sana 1118 te 1153 Page #190 -------------------------------------------------------------------------- ________________ (177) PM ARMAHAT Sonawarawasana paryatacA mAnalA jAto. digaMbara SEARCH jAto digaMbara paraMparece sarvamAnya SadakhaMDAgamAcyA AdhArAvara yAMnI kI racanA kelI Ahe. karnATakAce zAsaka rAjamalladeva ANi tyAMce maMtrI zrI bAmaNDarAya' dvArA he vizeSarUpAne sanmAnita hote. bAmaNDa rAyAMce nAva dakSiNa bhAratAmadhye atyaMta prasiddha hote. tyAMnI begolAmadhye 56 phUTa uMca, vizAla pratimA nirmANa kelI. AcArya nemicaMdra yAMce gurU zrI nemicaMdra yAMnI prAkRta 'bRhadadravya' yA saMgrahAcI racanA kelI. tyAta dravyAce ANi na tattvAMce athavA naU padArthAMce vizada vivecana Ahe. tyAvara 'brahmadeva' yAMcI saMskRta SOORARYABADMASTERYHUNANE vRttI Ahe. dravyasaMgrahAcyA saMvara tattvAmadhye 'vratasamitI' ANi 'guptI' yAbarobara AcArya nemicaMdra yAMna dharmAnuprekSecI carcA kelI Ahe. TIkAkArAMnI hyA zabdAce vivecana karatAnA bArA bhAvanece varNana kele Ahe. puTTyA svAmI - he bRhadravya saMgrahAce dusare TIkAkAra Aheta. he tamiladezAce nivAsI moThe vidvAna hote. hyAMcyA TIkece nAva 'bhAvanAsAra' Ahe. tI 'zlokabaddha' Ahe. AcArya dezabhUSaNa yAMnI hyAce hiMdImadhye bhASAMtara kele Ahe. hyAMcyAmadhye bArA bhAvanAMce suMdara zabdAvalImadhye varNana kele Ahe. AcArya devasena - yAMnI bhAvasAra, ArAdhanAsAra, darzanasAra ANi tattvasAra ityAdI AdhyAtmika viSayAvara aneka graMthAMcI racanA kelI Ahe. tyAta 'tattvasAra' atyaMta prasiddha Ahe. paraMtu darzanasArAcyA zevaTI yAMnI hyA graMthAcI racanA vi. saM. 990 mAgha zukla dazamI ase lihile Ahe. hyAvarUna he spaSTa hote kI yAMcA kALa dahAvyA zatAbdIcA uttarArdha asAvA. tattvasArAmadhye tyAMnI zaddhopayogamalaka bhAvanece kiMvA anaciMtanAce varNana kele Ahe. AcArya hemacaMdra - he vikrama saMvatsarAcyA bArAvyA zatAbdIce eka prakhyAta AcArya hoUna gele. jainAgamAce he prakAMDa paMDita hote. taseca vyAkaraNa, sAhitya, chaMda, alaMkAra, kAvya, nyAya, darzana, yoga ityAdI sagaLyA viSayAMvarahI yAMcA viziSTa adhikAra hotA. ANi uparokta sarva viSayAMvara tyAMnI mahattvapUrNa graMthAcI racanA kelI. tyAMcyA vizAla, jJAnAmuLe tyAMnA 'kalikAla sarvajJa' yA nAvAne saMbodhile jAta hote. gujarAtacyA 'kAThiyAvADa'madhye prAraMbhIcyA zatAbdItasuddhA jainadharmAcA pracAra hotA. madhyayugAta zivopAsaka siddharAja jayasiMha he mahAna jainAcArya hemacaMdra yAMnA viziSTa Desyaulupi S Ramayan a ASTHANKare NADDA Hos Sadio Page #191 -------------------------------------------------------------------------- ________________ (178) hemacaMdrAcyA upadezAne prabhAvita hosa sAta zraddhApUrvaka mAnata hote. ahiMsAvAdI, dharmarakSaka rAjA kumArapAla saddhA dezAne prabhAvita hoUna jaina dharmAcA anuyAyI jhAlA ANi tyAMne gujarAtalA na rAjya banaviNyAcA prayatna kelA. hemacaMdrAMcyA zarIrAcI kAMtI 'hemahotI mhaNUna te hemacaMdra nAvAne prasiddha jhAle. yAMnI 'yogazAstrA' nAvAcA graMtha Ahe tyAmadhIla pAtaMjalayogasUtrAta nirdiSTa aSTAMgAyogAcyA kramAne gRhastha jIvana sAdhajIvanAcyA AcAra sAdhanece jainAgamAcyA anusAra varNana kele Ahe. hyAcyA prathama prakAzAmadhye pAca mahAvratAcyA paMcavIsa bhAvanAMce ANi caturtha madhye anityAdI bArA bhAvanAMce taseca maitrI ityAdI cAra bhAvanAMce varNana kele Ahe. AcArya somadeva - he eka phAra moThe mahAkavI hote. yAMnI nItivAkyAmRta yazastilaka caMpU, ityAdI graMthAcI racanA saMskRtamadhye kelI. yazastilaka caMpUmadhye bArA bhAvanAMce varNana atyaMta suMdara kAvyAtmaka zailImadhye kele Ahe. hyA caMpU kAvyAcI racanA caitrazuklA 13 vi. saM. 1918 madhye gaMgAdhArA nagarI yethe pUrNa jhAlI. hyAcyAvara zrutasAgarasUrIMcI TIkA Ahe. ___ jinacaMdra - yAMnI abhayadeva yAMcyA abhyarthanene 'saMvega raMgazAlA' graMthAcI racanA vi. saM. 1125 madhye kelI. hyAmadhye prasaMgAnusAra bArA bhAvanAMce varNana kele Ahe. te saMvega bhAvanecyA aMtargata Ahe. ___ AcArya zubhacaMdra - bhartRharI, bhoja, muMja ANi zubhacaMdra he samakAlIna hote. 1027 te 1050 yA daramyAna tyAMcA kALa mAnalA jAto. he digaMbara paraMparece sanmAnita AcArya hote. tyAMcA jJAnArNava mhaNaje jJAnasAgara Ahe. AcArya zubhacaMdra he eka moThe yogI hote. jJAnArNavAmadhye jainayogAce vizada vivecana Ahe. tyA aMtargata tyAMnI bhAvanelA atyaMta mahattva dile Ahe. tyAMnI yogaviSayaka varNana karaNyApUrvI dusar2yA sargAmadhye bhAvanece vivecana kele Ahe. hyAvarUna bhAvanelA tyAkALI kevaDhe mahattva hote te samajate. paMDita AzAdhara - hyAMcyA dvAre racalelyA 'dharmAmRtAcI' kannaDa lipImadhye lihilelI prata vi. saM. 1418 madhye prApta jhAlI. kAhI vidvAnAMcyA matAnusAra yAMcA kALa vi. saM. 1230 te 1300 paryaMtacA asAvA ase mAnale jAte. paMDita AzAdhara he tyAMcyA kALAtIla bahuzruta vidvAna hote. nyAya, vyAkaraNa, sAhitya, koSa, vaidhaka, dharmazAstra, Page #192 -------------------------------------------------------------------------- ________________ (179) yAdI vividha viSayAMvara tyAMnI graMthAMcI racanA kelI. he siddhAMta ANi adhyAtma, purANa ityAdI vivi adhyAtma donhIMmadhye niSNAta hote. yAMnI prameyaratnAkara, bharatezvarAbhyudaya kAvya ANi paMjikA sahita dharmAmRta azA gaMdhAMcI racanA kelI. dharmAmRtAce 'anagAra' ANi 'sAgara' ase dona bhAga paDatAta. zrI svataHca TIkA ANi paMjikA racalyA Aheta. taseca dusar2yA graMthAvara suddhA TIkA lihilelyA Aheta. anagAra dharmAmRtAcyA sahAvyA adhyayanAmadhye bArA bhAvanA ANi sAtavyA adhyayanAmadhye azubha ANi zubha bhAvanecA ullekha jhAlA Ahe. amitagatI AcArya - he moThe prakAMDa vidvAna hote. vikrama saMvatsarAcyA akarAvyA zatakAta mAlavacA 'rAjA muMja' yAcyA kALAta he hoUna gele. yAMce dharmaparIkSA, subhASitaratna, yogasAra, paMcasaMgraha ANi zrAvakAcAra he graMtha mudrita jhAlele Aheta. dharmaparIkSA graMtha yAMnI vi. saM. 1070 madhye samApta kelA hotA. hyAMce tattvabhAvanA ANi bRhadsAmAyika pATha, vairAgya ANi AtmajJAnAce manohara naMdanavana Ahe. hyAmadhye 'AtmabhAvanA' ANi 'maitrI' ityAdI cAra bhAvanAMce suMdara varNana kele Ahe. te atyaMta prasiddha Ahe. - mahAkavI raidhU - isavIsanAcyA 14vyA, 15 vyA zatAbdImadhye mahAkavI raidhU dvAre praNIta apabhraMza racanecyA prAcIna aprakAzita hastalikhitAcyA AdhArAne DaoN. rAjArAma yAMnI saMpAdana ANi bhASAMtara kele. tyAMcyA 'pAsaNAhacariu' madhye kamaTha dvArA jaLatyA kASThAmadhye yugala sarpa pAhUna pArzvakumArAMnI dayArda cittAne tyAMcyA kAnAta maMtra dilA to pavitra maMtra aikUna te sarpa deva jhAle ANi tApasa suddhA marUna deva jhAlA. sarpAlA prANarahita pAhUna pArzvakumAra vicAra karU lAgale kI, "saMsArAmadhye jIvAMnA vAcaviNArA koNIca nAhI. iMdra, dharaNeMdra i. sarvajaNaca AyuSya kSaya jhAlyAnaMtara mRtyUlAca prApta hotAta." azAprakAre bArA bhAvanAMce hyAmadhye varNana kelele Ahe. tyAMce dhanakumAra caritra, jasaharacaritra vRttasAra, samyaktvabhAvanA ityAdI aneka graMtha Aheta. hyAMcA kALa vi. saM. 1481 te 1536 cyA daramyAna mAnalA jAto. upAdhyAya zrI vinayavijaya - yAMnI 'zAMtasudhArasa' nAmaka graMthAcI racanA gaMdhapura nagarAmadhye vi. saM. 1723 madhye kelI. hyAveLI jaMbasara javaLa asalele gAMdhAra he ThikANaca Page #193 -------------------------------------------------------------------------- ________________ (180) gaMdhapura' asaNyAcI zakyatA Ahe. zAMtasudhArasAcI racanA soLA sA yAcI zakyatA Ahe. tyAveLI azAprakAracyA kAvyaracanece atyaMta mahattva ghanajI yAMsArakhe yogI suddhA javaLajavaLa yAca kALAta jhAle. pArasAcI racanA soLA bhAvanAMvara jhAlI Ahe. he eka adabhUta geya kAvya sAmadhye maitrI ityAdI cAra bhAvanAMce suddhA varNana Ahe. soLA bhAvanelA AtmazAMtIce amata samajUna hyA graMthAce nAva 'zAMtasudhArasa' Thevale Ahe. vairAgyAcyA goSTIMnA suMdara, manohara zabdAMmadhye saMkalita karaNe atyaMta kaThINa kAma Ahe. paraMtu upAdhyAya vinayavijayajI yAMnI tyAMnA vibhinna rAgarAginImadhye prastuta kele Ahe. AnaMdaghanajI - 17 vyA, 18 vyA zatAbdIcyA adhyAtmayogI saMtAMmadhye dhanajI yAMce nAva atyaMta prasiddha Ahe. hyAMcA janma mAravADacyA aMtargata meDatAmadhye jhAlA. lahAnapaNIca jaina sAdhUcyA rUpAta he dIkSita jhAle ase mAnale jAte. yAMnI kharatara gacchAce AcArya jinarAjasUrIMdvAre dizA grahaNa kelI. yAMce dIkSA nAva 'lAbhAnaMda' hote. he svataMtra prakRtIce AdhyAtmika sAdhaka hote mhaNUna yAMce mana sAMpradAyika sImecyA aMtargata ramale nAhI. yAMnI ekAMta vanabhUmImadhye satata yogasAdhanA kelI. sAMsArika eSaNA ANi yazasvitA ityAdI pAsUna te sarvathA dUra rAhile. AnaMdaghanajI yAMnI covIsa tirthakarAMcyA stutIcyA aMtargata je pavitra, nirmaLa adhyAtmika bhAva prakaTa kele te vAstavika sAdhakAsAThI atyaMta preraNAdAyI Aheta. hyAMcyA vANImadhye AdhyAtmika amRta rasAce mizraNa jhAle Ahe. 'covisI' ThikANI udgAra prakaTa kelele Aheta. zrImad rAyacaMda (rAjacaMdrajI) - mahAtmA gAMdhI jyAMcyA vyaktitvAne ANi kRtIne prabhAvita hote, ase 'zrImad rAjacaMdra' zatAvadhAnI hote. he gujarAtacyA vavANiyA gAvAce nivAsI hote. hyAMce pitA 'ravajIbhAI' ANi mAtA 'devAbena' hote. hyAMcA janma kArtika zukla trayodazI vi. saM. 1824 I. sana 1897 madhye jhAlA. he janmajAta kavI va jJAnI hote. tyAMnA jAtismaraNa jJAna jhAle hote ase mhaNatAta. yAMnI 'hire-motI'cA vyApAra kelA. taseca digaMbara jaina graMthAce adhyayana karUna te prakAzita kele. te rAjacaMdra jaina graMthamAlA yAMdvAre AjahI prakAzita hota Ahe. he mahAna tapasvI, tyAgI, adhyAtmajJAnI hote. cAra mahine he udyogadhaMde soDUna jagalAmadhye ekAMtasthAnI AtmadhyAnAmadhye tallIna hota hote. he moThe kavI hote. tyAMcyA ansi-mhainwom Mantr Page #194 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 'bhAvanAbodha' yA graMthAce zloka atyaMta hRdayasparzI Aheta. he gujarAtI bhASeta lihilele Aheta. AyuSyAcyA cautisAvyA varSI samAdhI maraNa mhaNaje 'saMlekhanA vratA' sahita yAMcA (181) mRtyU jhAlA. yAMnI 'bhAvanAbodha' pustakAmadhye dahA bhAvanAMce dahA citra (pATha) prastuta kele Aheta. yAMnI sahAvyA bhAvanece nAva 'nivRttibodha' dile Ahe hI bhAvanA saMsAra bhAvanesArakhIca Ahe. dahA citra samApta jhAlyAnaMtara bodhidurlabhatece varNana Ahe, paraMtu dharmabhAvana hyAmadhye nAhI. bhAvanAbodhAce aneka lekhakAMnI vivecana kele Ahe. paMDita guNabhadrajI yAMnI hyAce gujarAtImadhye vivecana kele Ahe. zrImad rAjacaMdrAdvAre praNIta 'bhAvanAsaMgraha' nAvAcyA pustakAmadhye soLA bhAvanAMce vistArapUrvaka vivecana kelele Ahe. zrI jayasoma munI yAMnI 'bAraha bhAvanAnI sajjhAya' nAvAcI padyabaddha racanA kelI. hI gujarAtI bhASemadhye Ahe. rAjasthAnI ANi gujarAtImadhye dhArmika gitIkAMnA 'DALA' mhaNatAta. tyAMnI vibhinna rAgAmadhye bArA DhALAmadhye bArA bhAvanAMcI racanA kelI Ahe. bArAvyA DhALIcyA zevaTI yAMce pragurU zrI vijayadevasuri ANi gurU zrI vijayasiMgasUrIcA nAmollekha kelA Ahe. terAvI DhALa, jI upasaMhArAtmaka rUpAne ghetalI Ahe. tyAcyA zevaTacyA kaDavyAmadhye hyAcI racanA 'jesalamera' madhye vi. saM. 1706 ASADha zukla trayodazIlA jhAlI asA ullekha Ahe. AcArya vijayabhuvanasUrI yAMnI gujarAtImadhye yAce vivecana kele Ahe. - - paMDita bhUdharadAsajI mahAna kavI va paMDita hote. yAMce lekhana sarasa, manorama ANi adhyAtmapUrNa Ahe. yAMnI vi. saM. 1781 madhye 'jainazataka kAvya' 107 zlokAmadhye lihile Ahe. yAMnI 1801 madhye 'puruSArtha siddhayupAya' yA graMthAvara vacanikA lihilI Ahe. yAzivAya ANakhIna kAhI lahAna lahAna racanAhI kelyA Aheta. yAMcyA bArA bhAvanAMvarIla dona padyamaya racanA atyaMta prabhAvazAlI Aheta. tyAtIla 'rAjA rANA chatrapatI' he dohe tara jaina dharmAvalaMbI lahAna lahAna mulAMnA kaMThastha Aheta. kSullaka manoharalAla varNI he khaMDelavAla jAtIce sAMgAnerace nivAsI hote. atyaMta dhArmika ANi udAravRttIce ase he udAra kavI hote. yAMnI hiMdImadhye graMtharacanA kelI Ahe. vi. saM. 1705 madhye 'dhAmapura' yethe lihilelyA racanece nAva 'dharmaparIkSA' Ahe. hyAcI 'jJAnaciMtAmaNI' vi. saM. 1728 madhye 'burahaNapura' yethe lihilI gelI Ahe. Page #195 -------------------------------------------------------------------------- ________________ (182) AjahI sugurucaritra, guNaThANA gIta he graMthahI yAMnI lihile Aheta. bArA bhAvanAMvara yAMnI becALIsa zlokAMcI racanA kelI Ahe. paMDita dIpacaMdajI - he Amera jayapurace nivAsI, kAsalIvAla gotrIya, khaMDelavAla hote. hyAMcyA jJAnadarpaNa, anubhava prakAza, paramAtmapurANa ityAdI aneka racanA Aheta. hyAMcA sAhitya kALa 1777 pAsUna mAnalA jAto. bArA bhAvanAMvara nizcaya nayAcyA dRSTIne ekA bhAvanevara ekA dohyAcI atyaMta preraka zabdAta racanA kelI Ahe. kavivara budhajanajI - yAMce dusare nAva 'badhIcaMda' hote. hyAMcA kALa saM. 1833 Ahe. he jayapUrace nivAsI 'khaMDelavAla ' jAtIce hote. yAMcyA saM. 1824 pAsUna 1895 paryaMtacyA satarA racanA upalabdha Aheta. hyAMcA 'budhajanasatasaI' nAvAcA 'saMgraha graMtha' Ahe. yAMcyA 265 bhajanAMce padasaMgraha upalabdha Aheta. bArA bhAvanAMvara yAMce bArA dohe Aheta. paMDita daulatarAmajI yAMcA janma jayapUracyA javaLa asalelyA 'vasavA' gAvAmadhye jhAlA. he khaMDelavAla jAtIce va kAsalivAla gotrAce hote. yAMcyA gharAsamora jaina maMdira asalyAne jaina tattvAvara te nehamI carcA karata hote. puDhe te 'AgrA' yethe gele tethe banArasIdAsa nAvAce moThe vidvAna hote. tyAMce aneka anuyAyI hote. paM. bhUdharadAsa, paM. RSabhadAsa ityAdI. tyAtIla RSabhadAsa yAMcyA upadezAne yAMcI jainadharmApratI AsthA vADhalI. tyAnaMtara yAMnI aneka racanA kelyA ANi paramAtmaprakAza ityAdI aneka graMthAvara hiMdI vacanikA suddhA lihilyA Aheta. 1827 madhye "puruSArthasiddhayupAyA'vara bhASA TIkA lihilI. hyAzivAya tyAMce 125 phuTakara padya upalabdha Aheta. he 'daulata saMgraha' yA nAvAne prasiddha Ahe. yAMcyA cha DhALA nAvAcyA pAcavyA DhALemadhye bArA bhAvanA Aheta. yAce kAMjIsvAmIMnI vivecana kele Ahe. he 'vItarAga vijJAna' yA nAvAne aneka bhAgAta prasiddha Ahe. paMDita jayacaMdra chAbaDA - he suddhA jayapura nivAsI khaMDelavAla jAtIMce hote. sadAsukhalAla ANi munnAlAla yAMce gurU hote. he kavI vRMdAvanAMce samakAlIna hote. vi. saM. 1861 madhye yAMnI sarvArthasiddhI rAjavArtika ANi zlokavArtikAcyA AdhArAvara vacanikA lihilI. vi. saM. 1866 madhye kArtikeyAnuprekSecI vacanikA lihilI. amRtacaMdrAcAryAcyA Page #196 -------------------------------------------------------------------------- ________________ (183) aaiiseasonsisailentCSTRIANIMAsa mAnatA makhyAtI TIkecara asalelI bharalelI 'AtmakhyAtI samayasAra vacanikA' ANi kalaza yAce tara Ahe. tI vi. saM. 1864 madhye lihilI. bhaneka graMthAMcyA vacanikA suddhA lihilyA taseca bhASAMtarahI kele. yAMnI bArA janAMbara bArA zloka lihile, je mumukSulA mohavUna TAkatAta. paMDita bhAgacaMdra - yAMnI 'upadeza siddhAMtamAlA' yAce vi. saM. 1912 madhye minAtha purANAMce' 1907 madhye bhASAMtara kele. azA anya aneka graMthAMce suddhA apAMtara kele. yAMcyA aneka kavitA prasiddha Aheta. bArA bhAvanAMvara kevaLa cAra gAthAMmadhye yAMnI racanA kelI. hI racanA jaNUkAhI pAnarAMmadhye sAgara bharaNyAceca kArya Ahe. AcArya AtmArAmajI - he zramaNa saMghAce pahile paTTadhara hote. tyAMnI bhAvanAyoga graMthAmadhye bArA bhAvanA ANi pariziSTa rUpAta maitrI ityAdI cAra bhAvanAMcA samAveza kelA He paMDita ratnacaMdrajI - zvetAMbara sthAnakavAsI paraMparece vidvAna, zatAvadhAnI, bhAratabhUSaNa zrI ratnacaMdrajI mahArAjAMcI saMskRta adhyayanAtIla vidvattA tyAkALacyA Adhunika vidvAnAMmadhye atyaMta ucca koTicI hotI. kacchacyA 'bhorA' gAvAmadhye dIkSA gheUna yAMnI jaina AgamAMce adhyayana kele. hyAMce aneka bhASAMvara prabhutva hote. yAMcI lekhana zaktI ANi vicAra zaktI itakI prabaLa hotI kI tyAMnI Agama adhyayanAcyA savidhesAThI "jainAgama zabdakoza' ANi vidvAnAMcyA adhyayana vRddhIsAThI "ardhamAgadhI koza' lihile. "kartavya kaumudI' ANi "bhAvanA zataka' yAMcI utkRSTa racanA Ahe. bhAvanAzatakAmadhye bArA bhAvanAMce vistRta vivecana Ahe. pratyeka bhAvanelA samajaNyAsAThI ekekA aSTakAmadhye ATha-ATha zlokAMcI racanA kelI ANi upasaMhArAcyA rUpAta thoDyA zlokAMcI racanA kelI. azAprakAre zaMbhara zloka pUrNa kele. hyA zlokAMcI racanA saMskRtamadhye Ahe. hyA zlokAMcI bhASA ANi tyAtIla bhAvanA hI hRdayAta sphUrtI nirmANa karate. yAcI aneka saMskaraNe nighAlelI Aheta. he hyA graMthAcyA lokapriyatececa dyotaka Ahe. yAMce hiMdI padyAnuvAda zrI mUlacaMdajI vatsala yAMnI kele Ahe. taseca hyAce gujarAtI bhASAMtara suddhA jhAle Ahe. hyAce mahattva jANUna videzI lokAMcyA bhAvanemuLe 'DaoN. amRtacaMdra gopAnI' yAMnI hyA bhAvanA zatakAce iMgrajImadhye bhASAMtara kele Ahe. yAce saMpAdana 'DaoN. dharmazIlAjI mahAsatIjI' yAMnI kele Ahe. Page #197 -------------------------------------------------------------------------- ________________ (184) anadAna jeThamala seThiyA - yAMnI cavvecALIsa dohyAMmadhye bArA bhAvanAMcI racanA ke yAMce 'Atmahitabodha bhAvanA kI dohAvalI' yA nAvAne pustaka prakAzita jhAle yAta bArA bhAvanAMbarobara maitrI ityAdI cAra bhAvanAMcesuddhA vivecana kele Ahe. panyAsa bhaktivijayagaNI - yAMcA janma 1930 madhye jhAlA. yAMce bhAvanA' nAvAce pustaka vi. saM. 1972 madhye prakAzita jhAle. hyAmadhye ThikaThikANI anityAdI bhAvanece varNana Ahe. bArA bhAvanAMvara yAMnI eka 'gahulI' suddhA racanA kelI Ahe. hI gujarAtamadhIla atyaMta suMdara racanA Ahe. ___ he zvetAMbara mUrtipUjaka paraMparece mahAna upAdhyAya hote. bhavasAgarAtIla jIvAMcyA hitAsAThI yAMnI vairAgyabhAvanecI racanA kelI. munI zrI gaNezamalajI - he zvetAMbara terApaMthI saMpradAyAce vidvAna saMta hote. yAMcA janma gaMgAzaharAmadhye saM. 1966 madhye jhAlA. yAMnI dohA chaMdAmadhye aneka racanA kelyA. hA apabhraMzAcA AvaDatA chaMda Ahe. yAMnI soLA bhAvanAMvara 'bhAvanAbodha' nAmaka padyamaya racanA kelI Ahe. hI racanA paNa dohA chaMdAmadhyeca Ahe. nagInadAsa giradharalAla seTha - 'gujarAta' jaina dharmAce hajAro varSAMpAsUna mukhya keMdra Ahe. samrATa azokAcA nAtU (pautra) 'mahArAjA saMpratI' yAMnA pazcima bhAratAmadhye jaina dharmAcA pracAra, prasAra karaNyAce zreya Ahe. jyApramANe samrATa azokAne bauddha dharmAcyA pracArAsAThI deza videzAmadhye pracAraka pAThavale. tyAcapramANe yAMnI suddhA jaina dharmAcyA prasArAsAThI suyogya lokAMnA pAThavile. gujarAtamadhye aneka saMtAMcyA preraNene ANi prayatnAMnI jaina dharmAcA prasAra jhAlA. tyAMcyAbarobara moThamoThyA vidvAna ANi gRhastha lekhakAMnI suddhA vibhinna dhArmika viSayAvara Apale lekhanakArya kele. ekoNisAvyA zatakAcyA gujarAtI lekhakAMmadhye 'naginadAsa seTha' yAMce nAva moThyA AdarAne ghetale jAte. yAMcA Agama ANi siddhAMta yAcA gADhA abhyAsa hotA... yAMnI bhAvanevara eka pustaka lihile Ahe. tyAmadhye pratyeka bhAvanecyA suruvAtIlA tyA tyA bhAvanesaMbaMdhI AgamAtIla gAthA deUna vivecana kele Ahe. gAthA AdhArarUpa asalyA tarI tyAce vivecana tyAMcyA svataHcyA ciMtanAvara AdhArIta Ahe. bhAvanece sakhola jJAna prApta karaNyAsAThI he pustaka atyaMta upayogI Ahe. Page #198 -------------------------------------------------------------------------- ________________ (185) AcArya AnaMdaRSijI - zramaNasaMghAce dvitIya paTTadhara AcArya samrATa pUjya tI mahArAja' jaina darzana ANi AgamAce gaMbhIra adhyetA hote. zrI AnaMdaRSijI mahArAja' jaina yAMnA bhAvanAyogAmadhye vizeSa rUcI hotI. bhAvanecyA vividha pakSAvara tyAMce nehamI kitana, manana cAlata hote. tyAMcI aneka pustake prakAzita jhAlelI Aheta. tyAMce preraka yavacana 'AnaMda pravacana' yA nAvAne aneka bhAgAMmadhye vibhAjita Ahe. tyAMcyA 'bhAvanAyoga' nAmaka pustakAmadhye prathama azubha bhAvanece varNana kelele Ahe kAraNa azubha bhAvanelA samajalyAzivAya tyAcA tyAga hoU zakaNAra nAhI. azubha bhAvanA jIvanAsAThI viSa Ahe. mhaNUna prathama tyAce jJAna prApta karUna naMtara zubha bhAvanArUpI amata mArgAmadhye praveza kelA pAhije. yA hetUneca tyAMnI prathama azubha bhAvanece vivecana kele asAve. hyAmadhye 'bhAvanA' zabdAcI paribhASA, svarUpa, bheda, prabheda ityAdIMce vistRta varNana Ahe. he mumukSUsAThI paThanIya Ahe. hyA pustakAce marAThI bhASAMtara suddhA jhAle Ahe. ekoNisAvyA zatakAta mahArASTrAce he mahAna saMta hoUna gele. yAMcA janma sana 1900 madhye jhAlA ANi svargavAsa sana 1992 madhye jhAlA. zrI vijayamunI zAstrI - yAMnI 'bhAvanAyoganI sAdhanA' yA nAvAce pustaka gujarAtI bhASeta lihile Ahe. yAMce vicAra tarkabaddha ANi krAMtikArI hote. yAMnI navayuvakAMnA adhyAtma mArgAkaDe AkarSita karaNyAsAThI sana 1970 madhye muMbaIta zibirAce Ayojana kele. tyAta tyAMnI je bhAvanAyogAvara udbodhana kele te pustaka rUpAta prakAzita jhAle Ahe. __ he jaina jagAce mahAna vidvAna, ciMtaka, kavI ANi lekhaka hote. zrIvijayamuni upAdhyAya zrI amaramunI yAMce aMtevAsI hote. upAdhyAyAMcyA sAnnidhyAmadhye tyAMnI jaina ANi jainetara zAstrAce adhyayana kele ANi aneka graMthAMce saMpAdanahI kele. zrI gaNezamunI zAstrI - suprasiddha kavI, lekhaka ANi vicAravaMta 'zrI gaNezamunI zAstrI' he rAjasthAna kesarI adhyAtmayogI upAdhyAya 'puSkaramunI' mahArAjAMce ziSya hote. yAMnI 'saraLa bhAvanA bodha' nAvAcyA pustakAcI racanA kelI. tyAta pratyeka bhAvanevara gitIbaddha kAvyAcI jI racanA kelelI Ahe tI pAThakAMsAThI preraNAdAyI Ahe. ___ zrI rAjeMdramunI zAstrI - upAdhyAya 'zrI puSkaramunI' yAMce praziSya ANi zramaNasaMghAce tRtIya paTTadhara AcArya pravara deveMdramunI mahArAjAMce suziSya zrI rAjeMdramunI zAstrI' Page #199 -------------------------------------------------------------------------- ________________ (186) bhAvanA bhava nAzinI' nAvAcyA pustakAmadhye bhAvanA viSayaka mArmika vivecana he pastakAce nAvaca sUktIrUpa Ahe. he ghAgarItIla sAgarApramANe sArapUrNa Ahe. DaoN. hakamacaMda bhArilla - digaMbara jaina samAjAce DaoN. hukamacaMda bhArilla yAMnI bAhara bhAvanA : eka anuzIlana' nAvAce pustaka lihile. tyAta bArA bhAvanAMce saraLa ANi sAmya zailImadhye varNana kele Ahe. pratyeka bhAvanecyA vivecanApUrvI prAraMbhI svaracita padya dile Ahe. tyAMce ToDaramala smRtIbhavana jayapuracyA saMcAlanAmadhye mukhya sthAna Ahe. he dezA videzAta vibhinna ThikANI pravacana karatAta ANi jaina dharmAcA pracAra karatAta. paMDita zobhAcaMdra bhArilla - he rAjasthAnacyA 'vyAvara' madhye jaina digaMbara paraMparece hote. paraMtu yAMnI zvetAMbara, digaMbara yA donhI saMpradAyAcyA zAstrAce gahana adhyayana kele. yAMnI saMpradAya bheda na ThevatA vibhinna saMpradAyAcyA sAdhusAdhvI yAMnA zikavile. yuvAcArya zrI mizrImalajI mahArAja yAMcyA nirdezanAmadhye prakAzita jhAlelyA aneka AgamAMce bhASAMtara ANi saMpAdana yAMnI kele. 'bhAvanAyogAcA viSayAmadhye yAMnI "bhAvanA'' nAvAcI atyaMta laghukAya padyabaddha racanA kelI Ahe. paraMtu 'bhAva' ANi 'bhASA' yAMcyA dRSTIne tI atyaMta prabhAvazAlI Ahe. AcArya tulasI - he zvetAMbara terApaMthI saMpradAyAce navave AcArya hote. yAMnI ApalyA 'manonuzAsanam' pustakAmadhye bArA bhAvanAMce suMdara varNana kele Ahe. taseca maitrI ityAdI cAra bhAvanA, jinakalpI pAca bhAvanAMcA ullekha kelA Ahe. mAnasika saMtulana ThevaNyAsAThI ANi zAMtI prApta karaNyAsAThI yAMnI 'manonuzAsanam' yA pustakAce lekhana kele. manAlA keMdrita karaNyAsAThI ANi mAnasika vikAsa karaNyAsAThI bhAvanecI kAya upayogitA Ahe, hyAvara suMdara vivecana kele Ahe. yAMcyA dusar2yA aneka racanA Aheta. tyAmadhye caritra, kathA ANi darzanasAhitya yAMcA samAveza hoto. AcArya mahAprajJa - he terApaMthI saMpradAyAce dahAve adhinAyaka Aheta. jaina darzanace uccakoTIce vidvAna Aheta. jaina yogakSetrAmadhye he prekSAdhyAnAcyA rUpAta ekA navIna paddhatIce praNetA Aheta. 'zrI satyanArAyaNa goyaMkA' yAMcyAkaDUna prasArita bauddha paraMparecyA vipazyanA' nAmaka dhyAnapaddhatIzI atyaMta miLatIjuLatI Ahe. "sampikhkheya appaga Page #200 -------------------------------------------------------------------------- ________________ (187) mamyaeNaM" arthAta " arthAta "AtmyAdvAre AtmyAce saMprekSaNa karA he yA paddhatIce bodhavAkya Ahe. mAdhyAnAmadhye haThayogAcyA cakrAMnAsuddhA ghetale Ahe. ANi jaina dRSTIne tyAcI vyAkhyA karaNyAcA prayatna kelA Ahe. yAMnI bhAvanevara 'amUrtaciMtana' nAvAce svataMtra pustaka lihile Ahe. yAce gujarAtI ko yAjika ANi pro. paTela yAMnI kele. yAMcyA anya pustakAmadhyehI ThikaThikANI bhASAMtara prA. yAjJika ce varNana prApta hote. 'amUrtaciMtanAcI' hiMdI AvRttI sana 1988 madhye prakAzita jhAlI Ahe. AcArya nAnAlAlajI - zvetAMbara sthAnakavAsI sAdhumArgI jaina saMghAce AcArya zrI nAnAlAlajI mahArAja yAMnI 'samIkSAdhyAna paddhatI' cyA rUpAta bhAvanece vizleSaNa kele Ahe. tyAMcyA 'jiNa dhammo' pustakAmadhye bodhidurlabhatecyA kAraNAMce vizada vivecana Ahe. tyAtaca samyaktvAlA dRDha banavaNyAsAThI sahA bhAvanAMce zAstrAnurUpa varNana kele Ahe. zAMtImunI - he AcArya nAnAlAlajI mahArAjAMce ziSya Aheta. yAMnI bArA bhAvanA-viSayaka "samIkSaNa dhyAnaH darzana ANi sAdhanA'' nAmaka pustakAmadhye bhAvanecyA AdhArAvara AtmasamIkSaNa ANi dhyAnAcA mArga dAkhavalA Ahe. hAca AgamAmadhye varNilelyA dhyAna viSayAcA niSkarSa Ahe..hyAmadhye bArA bhAvanAMce samIkSaNa bArA prakaraNAmadhye kele Ahe. yAce prakAzana sana 1990 madhye bikAnera madhye jhAle. vijaya jayaghoSasUrIzvarajI - zvetAMbara maMdiramArgI tapAgacchAce AcArya zrI vijaya bhuvanabhAnusUrIzvarajI mahArAja' he eka prakhyAta AcArya hote. tyAMce paTTAlaMkAra siddhAMta divAkara pUjya AcArya zrI vijayajayaghoSasUrIzvarajI mahArAjAMcyA vi. saM. 2042 cyA kurlA-muMbaI cAturmAsAta sAragarbhita pravacana jhAle. yAce "bhAvanA nu udyAna' nAmaka pustakAmadhye vivecana jhAlele Ahe. hyAmadhye soLA bhAvanAMvara saraLa, sugama bhASAzailImadhye bhAvanecyA aMtargata asalelyA sUkSma ciMtanAvara prakAza TAkalA Ahe. __ zrI aruNavijayajI - zvetAMbara maMdirAmArgI tapAgacchAce vidvAna ANi dharma prabhAvaka munI 'zrI aruNavijayajI' yAMnI baDodarAmadhye Ayojita ekA sAdhanA zibirAmadhye vizeSarUpAne lokAMnA udbodhana dile. he 'bhAvanA bhava nAzinI' yA pustakarUpAne sana 1983 madhye baDodarAmadhye prakAzita jhAlele Ahe. hyAmadhye sarvasAmAnya jJAnI lokAMnA kriyAtmakarUpAne bhAvanecA abhyAsa karaNyAsa vizeSatvAne sAMgitale Ahe ANi citrAdvAre, prayAgAdvAre bhAvanelA samajaviNyAcA saMdara prayatna kelA Ahe. Page #201 -------------------------------------------------------------------------- ________________ (188) sikalAla zeTha - gujarAtI jaina samAjAcyA gRhastha lekhakAMmadhye 'rasikalAla atyaMta prasiddha Ahe. vyAvasAyika jIvanAmadhye vyasta asUnahI dhArmika tana mananAmadhye te bhAga ghetAta. dharmAsaMbaMdhI aneka lokopayogI viSayAvara yAMnI koTha' he nAva atyaMta prasiddha aneka pustake lihilelI Aheta. gAMnI 'bhAvanA bhava nazinI' yA pustakAce lekhana kele tyAta anityAdI bArA gi maitrI ityAdI cAra bhAvanAMce udAharaNAsahita vizleSaNa kele Ahe. pravartaka umezamunI - zrI umezamunI mahArAja sthAnakavAsI jaina zramaNa saMghAce koTIce saMta Aheta. te mAlava pradezAce pravartaka Aheta. saMskRta, prAkRta i. ucca yA ANi jaina darzanAce marmajJa maniSI Ahe, tyAgI vairAgI ANi kriyAniSTa sAdhaka Aheta. jaina dharmAcyA prasArAsAThI bhAratAtIla niranirALyA ThikANI pAdavihAra karatAta. he aneka pustakAce lekhaka, prabuddha ciMtaka, ojasvI vaktA ANi kavI Aheta. tyAMnI ApalyA bArA bhAvanecyA racanemadhye gahana ciMtana, manana ANi anubhUtIpUrNa vicAra vyakta kele Aheta. DaoN. dharmazIlAjI - zvetAMbara sthAnakavAsI jaina darzanAce vidvAna DaoN. dharmazIlAjI mahAsatIjI yAMnI zramaNa saMghAta sarva prathama "jaina darzanAtIla navatattve' yA viSayAvara marAThIta vistRta graMtha lihile Ahe. tyA graMthAvara i. sa. 1977 sAlI puNe vidyApIThAdvArA pIeca. DI. padavI prApta jhAlI. hyA graMthAcI saravAta jIva tattvApAsana hote ANi zevaTa mokSatattvAne hoto. jIva kramAne mokSAparyaMta kase pahocato yAce suMdara vizleSaNa mumukSU hyAcAta prApta karU zakato hyA navatattvAta sahAvA saMvaratattva Ahe. tyAcyA aMtargata bArA bhAvanAMcA samAveza hoto. paM. ratnacadrajI dvArA likhita "bhAvanA zataka'cyA iMgliza bhASAMtarAce saMpAdana paNa DaoN. dharmazIlAjI ma. nI kele Ahe. DaoN. zIvamunijI ma. - he zvetAMbara sthAnakavAsI zramaNa saMghAce caturtha paTTadhara Aheta. yAMnI dhyAna sAdhanevara suMdara graMthAcI racanA kelI ANi ThikaThikANI dhyAna zibira karUna sAdhakAlA zuddha AtmasvarUpAcyA dizene vATacAla karaNyAcA mArga dAkhavatAta. tyAMcyA pravacanAta ANi pustakAta bhAvaneviSayI viziSTa varNana prApta hote. Page #202 -------------------------------------------------------------------------- ________________ (189) akalyANakArI azubhabhAvanece vivecana mAta koNatyAhI vyaktIcyA jIvanAta zubha ANi azubha azA dona prakAracyA bhAga disUna yetAta. jyAMcyAmadhye pApI pravRttIcA udaya hoto, jyAMce aMtaHkaraNa kArAne vyApta asate. tyAMce ciMtana, bhAva, karma, azubhakoTIMce asatAta. ekhAdyA aura cAMgalyA vAtAvaraNAta zubhAtmaka pravRttI suddhA nirmANa hote. paraMtu adhikAMzataH azA vyaktIcyA jIvanAmadhye azubhace prAdhAnya asate. sAdhanApathAvara samudyata sAdhakAne sarvaprathama azubhAcA parityAga karaNe Avazyaka Ahe. tyAmuLe pApAnavAcA avarodha hoto ANi jIvAtmA zubhAtmaka gatImadhye pravRtta rAhU zakato. zubhAtmaka pravRttImadhye rAhaNe vAstavika sAdhanece paramotkRSTa rUpa nAhI. paramotkarSAlA prApta karaNyAsAThI sAhAyya avazyaka hote. sAdhanecyA kramika utkarSAsAThI zubhace sthAna zuddhatva grahaNa karato. paraMtu prAraMbhI sAdhakAlA azubhAce parivarjana ANi zubhAce parigrahaNa karaNe Avazyaka Ahe. - jara ApaNa sUkSmadRSTIne pAhile tara bArA bhAvanAMcA mukhya abhiprAya azubha tyAga ANi zubhAvasthelA olAMDUna siddha athavA zuddhAvasthA prApta karaNe hA Ahe. hyA matitArthAlA gheUnaca saMvara va nirjarA bhAvanece varNana kelele Ahe. bhAvanAyogAcyA ArAdhanemadhye sAdhakAne azubhavicAra kiMvA azubha ciMtanApAsUna dUra rAhaNe Avazyaka Ahe. azabha bhAvanecA tyAga kelyAzivAya anitya, azaraNa bhAvaneta avicalatA yeta nAhI, he lakSAta gheUnaca prathama azubhabhAvanece vivecana kele Ahe. kAraNa saMsArAta heya, jJeya ANi upAdeya ase tIna prakArace padArtha asatAta. jyAne AtmyAce akalyANa, ahita hote te heya hoya. mhaNUna he tyAga karaNyAsa yogya Ahe. jyAne AtmyAce kalyANa siddha hote te upAdeya heya ANi upAdeya he sarva padArtha jJeya arthAta jANaNyAyogya Ahe. koNatyAhI viSayAkaDe athavA padArthAkaDe jara ApaNa taTasthatene athavA upekSene pAhile tara tyAta kAhI doSa lAgata nAhI AsaktI ThevalyAne doSa lAgato. vidvAnAMce ase abhimata Ahe kI pApa ityAdI heya vastUlA suddhA jANaNe Avazyaka Ahe. tyAcyA tyAgAce bhAva AlyAvara akaraNIya, dUSita kAryApAsUna ApaNa ApalyAlA alipta ThevU zakato. jevhA manuSya pApI pravRttIhUna vegaLA rAhato tevhA tyAcyA vRttImadhye zubhatvAcA saMcAra hoto. hyAca vaicArika pakSAlA lakSAta ThevUna prathama azubha Page #203 -------------------------------------------------------------------------- ________________ (190) bhAvanece vizeSarUpAne vivecana kele Ahe. mhaNaje dvAdaza bhAvanecyA mArgAvara pohacaNyAta sulabhatA rAhIla. zubhabhAvanecyA mArgI jANyAsAThI aDathaLA hoNAra nAhI... azubha bhAvanecA Asrava bhAvanetaca samAveza hoU zakato. paNa uttarAdhyayana, bRhatkalpabhASya, aSTaprAbhRta, bhagavatI ArAdhanA, mulAcAra ityAdI graMthAmadhye azubha bhAvanezI saMbaMdhita azA pravRttIce vizeSatvAne nirUpaNa karaNe Avazyaka vATale asela mhaNUna lekhakAMnI kAndarpa ityAdI azubha bhAvanece varNana kele Ahe. tyA jIvAtmyAlA kazAprakAre durgatIlA netAta tyAce ithe thoDakyAta vivecana kele jAIla. aSTa prAbhRtAmadhye AcArya kuMdakuMdAMnI mumukSujIvAlA jAgRta karaNyAsAThI caturgatI bhramaNAce kAraNa azuddha bhAva Ahe ase sAMgUna caturgatIcyA duHkhAce vistRta varNana kele Ahe. tyAta devalokAcyA duHkhAce varNana karatAnA lihile Ahe kI, he jIvA ! tU kAndarpI ityAdI pAca azubha bhAvanemuLe nIca deva hoUna svargAta utpanna jhAlA. 1 'svarga' athavA 'devaloka' zabda mhaTale kI ase vATate kI tethe sukha asela paraMtu svargAtahI anya RddhisaMpanna devAMcyA mahAtmyAlA pAhUna AtyaMtika mAnasika duHkha hote. devadurgatI hoNyAce kAraNa "strI kathA, bhojana kathA, dezakathA, rAjakathA ityAdI vikathemadhye Asakta hoUna tyAtaca ekAgra jhAlyAne ANi jAtikuLa ityAdI ATha prakAracyA madAta unmatta hoUna jyAce prayojana azubha bhAvanA prakaTa karaNe Ahe azA bhAvanemuLe anekaveLA kudeva vhAve lAgate. 2 joparyaMta bhAva vizuddhI hota nAhI toparyaMta siddhIhI prApta hota nAhI. bAhubalI zrI RSabhadevAMce putra daihika parigraha soDUna nirgratha munI jhAle. tarI mAnakaSAyAne kaluSita pariNAmAne siddhI prApta jhAlI nAhI ANi jevhA mAna kaSAya naSTa jhAlA tevhA lagecaca kevalajJAna utpanna jhAle. dusare udAharaNa dvaipAyanaRSIMce Ahe. navave baladeva balabhadra yAMnI bAvisAve tIrthaMkara zrI neminAtha prabhUMnA vicArale kI dvArakA nagarI samudrAta Ahe hice Astitva kitI kALa asela ? tevhA bhagavAna mhaNAle, "rohiNIcA bhAU dvaipAyana, tujhA mAmA bArA varSAnaMtara madirecyA nimittAne krodhita hoUna hyA nagarIlA jALUna TAkela.' he aikUna dvaipAyana dIkSA gheUna pUrva dezAta nighUna gele. bArA varSe pUrNa karaNyAsAThI Page #204 -------------------------------------------------------------------------- ________________ balabhada nArAyaNAne dvArakemadhye madya niSedhAcI ghoSaNA kelI. maMdirece bhAMDe tapa surU kele. balabhadra nArAyaNAle, tyAcI sarva sAmagrI maMdirAvAlyAMnI bAhera phekUna dilI. tI madirA va madyAcI sArI pANyAta pasarUna gelI. bArA varSe pUrNa jhAlyAvara dvaipAyana dvArakecyA bAhera yeUna yoga sAdhanA karU lAgale. vAna neminAthAMcyA vacanAvara zraddhA ThevalI nAhI. ikaDe zaMbhavakumArAdI kriDA karata asatAnA tahAna lAgalI mhaNUna pANyAcyA zodhAta nagarIcyA bAhera Ale ANi kuMDAta pANI samajUna piUna TAkale. tyA madiremuLe kumAra unmatta jhAle tethe dvaipAyana munI ubhe Aheta he pAhUna dArUcyA nazeta, he dvArakelA bhasma karaNAra Aheta azAprakAre bolUna dagaDAMnI mArU lAgale tevhA dvaipAyana jaminIvara paDale. tyAMnA bhayaMkara krodha AlA. tyAmuLe dvArakA jaLana bhasmIbhUta jhAlI. azubha bhAvanemuLe dvaipAyana munIMnA anaMta azA saMsArAta paribhramaNa karAve lAgale.3 azubha bhAvanece azubha pariNAma jANaNe atyaMta Avazyaka Ahe. jarI bAhya liMga zuddha asale tarI bhAva vizuddhI zivAya tyAcA kAhIca phAyadA nAhI. bAhyabhAva cAMgale Aheta paraMtu aMtaraMgAta paizunya-dusar2yAMce doSa dAkhaviNyAcI savaya, hAsya-dusar2yAMcI ceSTA karaNe, matsara ApalyA barobarIce je Aheta tyAMcI IrSyA karUna dusar2yAlA kamI dAkhaviNyAcI buddhI ThevaNe, mAya-kuTila pariNAma he bhAva khUpaca disUna yetAta. vizuddha bhAvanezivAya bAhyaveSa dhAraNa karaNe yogya nAhI.4 jo zuddhasvarUpAcyA bhAvanene rahita Ahe to jainazAsanAmadhye samAdhI arthAta dharmazukladhyAna ANi bodhI mhaNaje samyagjJAna, darzana cAritrasvarUpa mokSamArga prApta karU zakata nAhI. jyAMcI bhAvanA zuddha Ahe to svarga-mokSAcA pAtra Ahe ANi jyAcI bhAvanA malina Ahe to tiryaMca gatIta nivAsa karato.5 azAprakAre AtmyAcA kramika vikAsa bhAvavizuddhIvara avalaMbUna Ahe. mhaNUnaca AcArya kuMdakuMda yAMnI bhAvanece tIna prakAra sAMgitale Aheta 1) zubha 2) azubha 3) zuddha. bhAvanA jevhA azubha dhAremadhye vAhU lAgate tevhA tI mAnavI jIvanAlA patanAkaDe, durgatIkaDe gheUna jAte. tapasvI ANi yogIrAjAlA dekhIla narakagatIcA athavA durgatIcA atithI banavite. mhaNUna zAstrAmadhye azubhAvanece svarUpa darzavile Ahe. sarvaprathama azubha bhAvanelA samajUna tyAcA parityAga kelA pAhije. bAhya hiMsA Page #205 -------------------------------------------------------------------------- ________________ (192) kiyA na karatA suddhA azuddha bhAvanene taMdulamatsyAsArakhA jIvahI sAtavyA narakAta vA tara anya moThyA jIvAMcI kAya kathA 16 patyeka jIvAcyA aMtaHkaraNAta zubha, azubha kiMvA zuddha hyA tIna bhAvanAMpaikI sanI nA koNatI tarI bhAvanA satata cAlUca asate. tyAta zoka, ciMtA, bhaya, vyAkuLatA pArakhe daHkhada vicArAMce cakra punhA punhA ciMtana karaNe mhaNaje azubha bhAvanA Ahe. priya vastU prApta karaNyAcI tAlAvelI, apriya vastUMcyA saMyogAne dveSa hoNe va tyAtUna suTaNyAsAThI vyAkULa hoNe. rogiSTa avastheta mAjhe kAya hoIla azAprakAre bhaya va ciMtAkaraNe hyA sarvaca azubha bhAvanA Aheta. krUra, hiMsaka bhAvanA nirmANa hoNe ANi AnaMdita hoNe hyA suddhA azubha bhAvanA Aheta. abhidhAnarAjeMdra kozAmadhye 'bhAvanA' zabdAcyA paribhASenaMtara bhAvanece dona bheda sAMgitale Aheta 1) prazasta 2) aprazasta. sarvaprathama aprazasta bhAvanece naU bheda sAMgitale Aheta. pANivaha - musAvAe adatta mehuNa pariggahe ceva / kohe mANe mAyA lohe ya havaMtI apasatthA / 1) hiMsAnubaMdhI bhAvanA, 2) mRSAnubaMdhI bhAvanA, 3) steyAnubaMdhI bhAvanA, 4) maithuna saMbaMdhI bhAvanA, 5) parigraha saMbaMdhI bhAvanA, 6) krodhAnubaMdhI bhAvanA, 7) mAnAnubaMdhI bhAvanA, 8) mAyAnubaMdhI bhAvanA, 9) lobhAnubaMdhI bhAvanA. / vAstavika he naU bheda avrata ANi kaSAya yAMcyAzI saMbaMdhita Aheta. tyAMcA samAveza Anava bhAvanemadhye hoto. paraMtu tarIdekhIla yAMcA viSaya tara tyAMcyA nAvAvarUnaca spaSTa hoto. to asA kI, jevhA hiMsAdI bhAvanA utpanna hotAta tevhA mana Arta ANi raudra dhyAnAta ekAgra hote. manAmadhye taseca bhAva jAgRta hotAta. tyA viSayIce manAta vicAra taraMgita hotAta. tyAce thoDakyAta vivecana ApaNa hyA prakaraNAta pAhU. __ azubha bhAvanecI oLakha manuSyAcyA vRttI ANi pravRttI yAMdvAre kelI jAte. jyAMcI pravRttI uparokta naU azubha bhAvanAnurUpa asate, jyAMcyAmadhye mAnasika, vAcika va kAyika ucchRkhalatA, kSudratA, duHsAhasa, svacchaMdacArItA, iMdriyAMcI ucchRkhalatA, krUratA Page #206 -------------------------------------------------------------------------- ________________ (193) asate tyAMcyAmadhye azubha bhAvanA kAma karata Ahe he sahaja samajU zakata. pratyeka vyaktIlA svataHsAThI zubha priya Ahe. azubha apriya Ahe. paraMtu phAra thoDI prajA saMsArAta puNyazAlI azI Ahe kI, jyAMnA nehamI sukhAcA ANi zubhAcA anubhava hoto. azubhAce anukaraNa lavakara hote. paraMtu zubha bhAvanesAThI mAtra puruSArtha karAvA lAgato. jagAtalyA padArthAmadhye alpa sukha, buddhI athavA tyA padArthApratI sukhaduHkhAcI bhAvanA ANi tyAtUna utpanna hoNAre kaSAya, rAga i. bhAva azuddha Aheta. jyA jIvAlA jyA jyA padArthAMcI rucI asate. tyA tyA padArthAMceca to ciMtana karato. jase vyApArI mAla ANi grAhakAce, gRhiNI vyavahAra ANi gRhakAryAce, kuMbhAra mAtIce athavA ghaDyAce azA rAgAdI bhAvAMcI utpattI hoNe athavA taseca saMkalpa vikalpa karaNe hyA sarva azubha bhAvanA Aheta. hiM sAnubaMdhI bhAvanA azubhabhAvanecyA prathama naU bhedAta pahilI bhAvanA hiMsAnubaMdhI bhAvanA Ahe. prAkRtamadhye "pANivaha" arthAta prANyAMcA vadha karaNyAcI bhAvanA hiMsAnubaMdhI bhAvanA Ahe. bhAvanA mhaNaje ciMtana. jyAce ciMtana satata hiMsaka asatAta tyAlA raudra dhyAna mhaNatAta. raudradhyAnAta jIva corI, asatya, parigrahasaMgraha ANi sahA prakAracyA jIvAMcI hiMsA hoIla azA kAryAta udyamazIla rAhato. 8 sahA prakAracyA jIvAMcI hiMsA mhaNaje 1) pRthvI, 2) pANI, 3) agnI, 4) vAyU, 5) vanaspatI, 6) trasa jIva. mhaNaje dona iMdriyAMpAsUna paMcendriya jIvAcI hiMsA karaNe, tyAMce chedana - bhedana karaNe, tyAMnA bAMdhaNe, tyAcA vadha karaNe, tyAMcI tADanA karaNe, tyAMnA jALaNe ityAdI kAryAta prayatna karaNe, udyama karaNe, raudradhyAna Ahe. raudradhyAna va hiMsAnubaMdhI bhAvanecA artha javaLajavaLa sArakhAca hoto. raudradhyAnAta sarva azubha bhAvanAMcA samAveza hoto tevhA hiMsAnubaMdhI bhAvanA tara raudradhyAnAcA kevaLa eka bhedamAtra Ahe. 9 tase pAhile tara asatya, corI, abrahmacarya, parigraha he sarva pApa hiMsakaca Aheta. zrI amRtacaMdrAcAryAMnI puruSArthasidhyupAyAmadhye hiMsece vistRta vivecana kele Ahe. Page #207 -------------------------------------------------------------------------- ________________ (194) asatya vacanAta kaSAyacA sadbhAva Ahe. corIsuddhA kaSAya asalyAneca kelI dveSa jAte. ekhAdyA tiLAne bharalelyA naLIta tApalelyA lokhaMDAcI saLI TAkalyAne jyApramANe tILa jaLUna jAtAta tyAcapramANe maithuna kriyene jIvAMcI hiMsA hote. mithyAtva, rAga, ityAdi aMtaraMga parigraha tara hiMsece paryAyavAcI Ahetaca. mhaNUna tyAMcyAta hiMsA svayaMsiddha Ahe ANi bAhya parigrahAcyA pratI mUrchAbhAva Ahe to nizcitapaNe hiMsaka Ahe. 10 hyAvarUna ase spaSTa hote kI asatyAdI uparokta sarva pApa hiMsece rUpa Ahe. joparyaMta manuSya hiMsecyA svarUpAlA samajata nAhI toparyaMta tyAcI heyatA kazI samajaNAra? mhaNUna prathama hiMsecyA svarUpAvara vicAra karU. jIva tara ajara, amara, nitya Ahe. tyAcA vadha saMbhAva nAhI. maga hiMsA koNAcI hote he jANaNe Avazyaka Ahe. hiMsece svarUpa kaSAyayukta yoga arthAta mana, vacana, kAyArUpI triyogAne dravya ANi bhAvarUpa dona prakAracyA prANAMcA ghAta karaNe hiMsA Ahe. 11 pramattayogAta mhaTale Ahe prANavyaparopaNaM hiMsA | 12 pramAdAmuLe hoNArA prANavadha hiMsA Ahe. pramAdAmuLe mhaNaje rAgadveSAmuLe athavA asAvadhanatemuLe hoNArA prANa vadha- prANavadha mhaNaje kAya ? hA prazna nirmANa hoNe svAbhAvika Ahe. hiMsece eka prasiddha nAva 'prANavadha' Ahe. jyAlA prANAtipAta suddhA mhaNatAta. prANavadha mhaNaje zarIrAta asalelyA dahA prANAMce vighaTana karaNe. te dahA prANa Aheta "paJcendriyANitrividhaM balaJca, ucchavAsa nizzvAsamathAnyadAyuH prANA dazete bhagavadbhirukA steSAM viyogI karaNaM tu hiMsA ||" zrotrendriya, cakSurendriya, ghrANendriya, rasanendriya, sparzanendriya i. pAca indriye kAyA, cAcA, mana i. tIna baLa, zvAsa ANi AyuSyarUpI dahA prANAMcA jIvApAsUna viyoga karaNe hiMsA Ahe. mhaNUna hiMselA prANavadha sAMgitale Ahe. dusar2yAMnA kaSTa deNe suddhA hiMsAca Ahe - "tappajjAya viNAso, dukkhuppAto ya saMkilesoya / esa vahA jiNa bhaNio vajjeyatvo payatteNaM" zarIra paryAyAcA nAza ANi duHkha va saMkleza utpanna karaNe hyAlAsuddhA tIrthaMkarAMnI 'vadha' ase sAMgitale Ahe. yAcA prayatnapUrvaka tyAga kelA pAhije. Page #208 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Ne mAraNe, prANAMcA atipAta karaNe mhaNaje tyAga karaNe kiMvA viyoga karaNe, dehAMtara saMkramaNa karaNe ANi prANAMce vyaparopaNa karaNe hyA sarva karaNe, prANAMcA vadha karaNe dehAMta zabdAcA ekaca artha hoto.13 matta yogAne hiMsA hote' he vAkya atyaMta mahattvAce Ahe. apramatta dazeta kama lAgata nAhI. jo sAdhU iryAsamitipUrvaka pAya ucalalyAvara cAlaNyAcyA ThikANI bhada prANI tyAcyA pAyAkhAlI dabUna melA tarI tyA hiMsene tyAlA baMdha hota pApa lAgata nAhI ANi jIva maro vA jago tarI pramAdayukta yatnAcArAne rahita puruSAlA na hiMsA hote va yatnAcArAne yukta pravRttI karaNAr2yAlA hiMsA jhAlI tarI baMdha hota jahAzA hiMsece cAra bheda Aheta - 1) sva-bhAva prANa hiMsA, 2) sva-dravyaprANa hiMsA, 3) para bhAva prANa hiMsA, 4) paradravya prANa hiMsA. jevhA ekhAdyA jIvAmadhye kAyA, vacana, mana yAMcyA yogAne krodhAdI kaSAya utpanna hotAta tevhA tyA jIvAcA sarvaprathama zuddhopayogarUpI zuddhAtma svarUpAcA ghAta hoto. hyAlA sva-bhAva prANa hiMsA mhaNatAta. yAnaMtara jara kaSAyAce tIvra svarUpa jhAle va jIva ApalyA hAtApAyAne svata:cyAca avayavAMnA kaSTa deU lAgalA kiMvA AtmahatyA karUna ghetalI tara hI sva-dravya prANa hiMsA Ahe. kaSAya yogAne ekhAdyA anya jIvAlA kavacana sAMgitale kiMvA ase kAhI kArya kele kI jyAmuLe dusar2yAce aMtaraMga pIDita hoUna kaSAyarUpI pariNAma jhAlA tara hI parabhAva prANa hiMsA Ahe. taseca jara kaSAyavaza dusar2yAcyA zarIrAlA pIDA dilI kiMvA tyAMcyA prANAMcA nAza kelA kiMvA svataHca svataHcA AtmaghAta karUna ghetalA tara hI para dravya prANa hiMsA Ahe. vAstavika rAga ityAdI bhAva prakaTa hoNeca hiMsA Ahe. dveSa, moha, kAma, krodha, mAna, mAyA, lobha, hAsya, zoka, jugupsA (ghRNA), pramAda ityAdI rAgAce aneka bheda Aheta.15 nisa hiMsA tIna kAraNAMnI hote. 1) ArambhajA, 2) virodhanA, 3) saMkalpajA ArambhajA hiMsA - kRSI, rakSaNa, vyApAra, zilpa ANi AjIvikesAThI jI hasA kelI jAte tI ArambhajA hiMsA Ahe. gRhastha ApalyA svataHcyA ANi parivArAcyA bharaNa-poSaNAsAThI AjIvikA miLavito tI sarvathA ahiMsaka nasate. jethe karma tethe hiMsA Page #209 -------------------------------------------------------------------------- ________________ (196) Ahe ANi karmaca AraMbha Ahe. tarI gRhasthAne ase vyApAra karU naye kI jyAmuLe pApa jAsta hote. kamI pApa ghaDela azAca vyApArAne jIvana cAlavAve. - AkramaNa karaNAr2yAMvara pratI AkramaNAdvAre balapUrvaka pratirodha virodhajA hiMsA rojA hiMsA Ahe. gRhastha ApalyA rakSaNAsAThI pratiAkramaNa karato paraMtu sarvajaNa ApalyA maryAdita daza rAhAyalA zikale tara AkramaNa, pratiAkramaNa karaNyAcI kAhIca garaja rAhaNAra nAhI. pravRttI suddhA yuddhAlA janma dete. zAMtI bhaMga karate. saMkalpanA hiMsA jyA hiMsece mULa kAraNa rAga, dveSa ANi pramAda Ahe. jIvikecA kAhIca prazna nasato. tI saMkalpanA hiMsA Ahe. saMkalpajA hiMsecA tyAga pratyeka vyaktI karU zakate. manuSya rAga, dveSa ANi ALasa yAmuLe vyartha hiMsA karato azA anAvazyaka hiMsepAsUna nehamI dUra rAhile pAhije. duHkha koNAlAca priya nAhI. ekendriyApAsUna paMcendriya jIvAparyaMta koNatyAhI aurAtA athavA saMcita padArthAlA svataH athavA dusar2yAMdvAre prANarahita karatAnA pAhUna, tukaDe tukaDe karatAnA pAhUna, loha zRMkhalA athavA beDIne bAMdhatAnA pAhUna, kAna, nAka, zepUTa, dina, hAta, pAya, cAmaDe, nakha i. aMgopAMgAMce chedanabhedana karatAnA, kattalakhAnyAta vadha hailAnA pAhUna, karuNApUrNa AkraMdana aikUna, taDaphaDatAnA pAhUna AnaMda mAnaNe. "phAra cAMgale te hyAlA mArAyalAca pAhije hote, baMdhana ghAlAyalAca pAhije, hyAlA phAsAvara caDhavile pAhije, bAcalA asatA tara gajaba kele asate. melA tara pRthvIcA bhAra kamI jhAlA i. bolaNe, vicAra karaNe, hiMsAnubaMdhI bhAvanA Ahe. jyA vastUMcyA nirmitIne, khANyAne, upabhogAmuLe hiMsA hoNyAcI zakyatA Ahe ase vacana bolaNe, vicAraNehI hiMsAnubaMdhI bhAvanA Ahe. manuSyAlA sAdhAraNapaNe savaya asate kI he mahala, maMdira, baMgalA, dukAna, koTa killA, mAtI athavA dagaDAcI kheLaNI, mUrtI, bhAMDe, zilpa ityAdI kitI suMdara Ahe ! pUrNa zilpazAstrI asela. kitI manamohaka vastU banavilI Ahe ! vihira, naLa, talAba kitI suMdara banalA Ahe ! he pANI kitI madhura Ahe ! kalAkAra kitI suMdara phavAre uData Aheta ! culI, bhaTTI, iMjana kArakhAnA kitI cAgale Aheta ! citra, vicitra vividha raMgAMce phaTAkaDe kitI suMdara Aheta ! vAjaMtrIcA AvAja kitI madhura Ahe! hI sarva bhAvanA hiMsAnubaMdhI bhAvanA athavA vicAra Ahe. Page #210 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ( 197) he vRkSa kApUna hyApAsUna ghara, khAMba, pATa i. banaviNyAyogya Ahe. kaMdamuLAcyA auSadhI kitI pauSTika ANi svAdiSTa Ahe. he kiDe, DhekUNa, macchara i. jIvAMnA mArale gele pAhije. jalacara mAse, bhUcara, gAya ityAdI vanacara Dukkara ityAdI, khecara pakSI ityAdI, zijavUna khANyAyogya Ahe hI sarva hiMsaka bhAvanA Ahe. 16 zatrUsenecA nAza kelA pAhije. citravicitra pakSAMnA piMjar2yAta Thevale Ahe te kitI cAMgale kele Ahe ! tI tara myUjhimacI zobhA Ahe. uMdarAmuLe rogAMcI utpattI hote mhaNUna te mAraNyAyogya Aheta. sApa, viMcU ityAdI viSamaya jIvAMnA avazya mAraleca pAhije. azA prakArace sarva vicAra ANi aseca anya vicAra hiMsaka Aheta. azvamedha yajJAta agnImadhye ghoDA homAyalA pAhije. tara naramedha yajJAta manuSya hA dharma Ahe, tyAne svarga miLato hyA sarva bhAvanA hiMselA janma deNAr2yA Aheta. kityeka hiMsaka zAstrAce abhyAsaka ase mhaNatAta kI amuka janAvarAMce aMgopAMga, mAMsa, raktAce amuka paddhatIne sevana kele tara amuka rogAMcI zAMtI hote. kityeka manuSya manoraMjanAsAThI kutre ityAdI zikArI prANyAMdvAre niraparAdhI pazupakSyAMnA pakaDavUna AnaMdAcA anubhava karatAta. kutrA, mAkaDa ityAdI pazUMkaDUna nRtya, kheLa, tamAzA karavUna AnaMdAcA anubhava karatAta. prANyAMmadhye bhAMDaNe lAvUna te baghaNyAta AnaMda mAnatAta azAprakAre hiMsaka bhAvanene aneka lokAMnA AnaMda miLato. kityeka lokAMnA jIvAMcA saMhAra karaNyAsAThI hiMsaka bhAvanene baMduka, dhanuSyabANa, talavAra, kaTAra, cAkU, sUrI ityAdIMcA saMgraha karaNyAta AnaMda prApta hoto. tI zastre pAhUna jIvAMnA mAraNyAcI bhAvanA ThevatAta. hyA hiMsaka bhAvanA Aheta. koNAcyA akalyANAcI bhAvanA karaNe, dusar2yAcyA aniSTAce ciMtana karaNe, svataHpekSA jAsta rUpavAna, guNavAna, puNyavAna, pratApI ANi sukhI lokAMnA pAhUna IrSyA karaNe, tyAMnA du:khI karaNyAcA vicAra karaNe hI hiMsAnubaMdhI bhAvanA Ahe. azAprakAre koNatyAhI prANyAlA duHkha deNyAcA vicAra karaNe athavA prANIbadhApAsUna utpanna bastUcI anumodanA karaNe hI suddhA hiMsAnubaMdhI azubha bhAvanA Ahe. 17 Page #211 -------------------------------------------------------------------------- ________________ (198) mece mULa kAraNa manuSya AjivikesAThI hiMsA karato. zarIrAlA suMdara kI sajaviNyAsAThI va puSTa karaNyAsAThI hiMsA karato. kasturI miLaviNyAsAThI sAlA mArUna TAkato. suMdara cAmaDyAsAThI prANyAMnA mArato, aneka pazUcA vadha tAsAThI hattI mArato hI sarva kArye hiMsaka disatAta. paraMtu tyAmAge manuSyAcA bhAvatI Ahe. pratyeka hiMsece mULa kAraNa rAga Ahe. cora, DAkU, AtaMkavAdI he ra hiMsA karIta nAhIta. sainikAMce suddhA koNAbarobarahI zatrutva nasate. ApalyAlA ase vATate kI manuSya dveSAmuLe hiMsA karato. paraMtu tyAmAgacI bhUmikA pAhilI tara dveSAmuLe nAhI. paraMtu rAgabhAvanene hiMsA hote. manuSya bheLamisaLa karato. tyAmuLe hajAro lokAMce svAstha bighaDate, loka pakSaghAtA piralisesa)ce zikAra hotAta. tyAMcyAzI bheLamiseTha karaNAr2yAcA kAhIca saMbaMdha nasato, deSa nasato. bheLamisaLace kAraNa rAga Ahe- mI dhanADhya hoIla, maga tI sukhAne rAhU zakena. hiMsece kAraNa virodha, bhaya, dusar2yAMcyA adhikArAlA naSTa karaNe, dusar2yAMnA hIna mAnane, abhimAna, svataHlA hIna samajaNe i. Ahe. nAza, mRtyU, apayaza, roga ityAdI bhayAMmuLe suddhA manuSya hiMsaka banato. saMsArI jIvana nirvAha karatAnA dehadhArIsamora anekahiMsece prasaMga yetAta azA paristhitIta ahiMsaka vRttIne vAgaNe kaThINa jarI asale tarI asaMbhava tara nAhIca. zramaNa bhagavAna mahAvIrAMnI hiMsece sthUla ANi sUkSma ase dona prakAra sAMgitale Aheta. sUkSma hiMseta pRthvI, pANI, agnI, havA, vanaspatI hyA pAcAMcA samAveza hoto. dainika vyavahArAta hyAcA saMpUrNapaNe tyAga apekSita nAhI tarI vivekI mAnavAne he lakSAta ThavaNe Avazyaka Ahe kI hI sUkSma hiMsA Ahe. sthUla hiMseta muMgI, muMgaLe i. pAsUna pazU, pakSI va manuSyAparyaMta sarva cAlatyA phiratyA prANyAMcA samAveza hoto. cAlatyA phiratyA koNatyAhI jIvAcI muddAma hiMsA karU naye. _ hiMsA karaNArA nehamI ciMtIta rAhato kAraNa hiMsA pratihiMselA janma dete. prANyAMce prANa gheNeca hiMsA Ahe ase nAhI. maMtrAdvAre dusar2yAMnA nukasAna pohacavaNe, jAdUToNA karaNe, kaTuvANIcA prahAra karaNe ityAdI sarva hiMsece prakAra Aheta. jara koNI kaTuvANI athavA AkSapa ityAdIMnI uttejita hoUna AtmahatyA karUna ghetalI tara AtmaghAtIbarobara akSepa paNArA suddhA pAtakI Tharato mhaNUna hiMsecI bhAvanA durgatidAyaka Ahe. maga tI hiMsA dharma, Page #212 -------------------------------------------------------------------------- ________________ moaprAptIsAThI aso tI adhi nAhI. hiMsA karaNArA vibhina yAsAThI aso athavA janma, jarA mRtyUpAsUna suTakA hoNyAsAThI arthAta hI aso tI ahitakArakaca Ahe. hiMsene mokSa prApta hoNe he kadhIhI zakya sArA vibhinna yonImadhye vividha vedanA ANi kaSTAcA anubhava karUna anAdI. anaMta caturgatirUpa saMsArAta paribhramaNa karato 18 mhaNUnaca "hiMsA durgate dvAraM, hiMsaiva duritArNava / kI hiMsaiva gahaNaM namaH, dharmo na hiMsayA // "19 'hiMsA durgatIce dvAra Ahe. hiMsA pApAcA samudra Ahe. hiMsA ghora aMdhakAra Ahe. hiMsA karatAnA dharma hota nAhI. sAdhAraNa manuSya koThehI svataMtratepUrvaka phirU zakato. tyAlA koNatyAhI prakArace bhaya nasate. jyAMcyA manAta ahiMsecI bhAvanA asate te ekaTe suddhA jagAta phirU zakatAta. gAMdhIjI hiMdu-muslima daMgalIcyA veLI suddhA pAkistAnI kSetrAta phirata hote kAraNa tyAMcyA manAta ahiMsecI pavitra bhAvanA hotI.20 hiMsemuLe naraka tiryaMca ityAnI gatImadhye jIvAce kase hAla hotAta hyAce vistRta varNana praznavyAkaraNa sUtrAta kele Ahe.21 vistArabhayAmuLe ithe tyAce varNana kelele nAhI. hiMsecA pariNAma svataHcyA svabhAvAvara atyaMta vAITa hoto. duSTa hiMsAyAm-hiMsemuLe cAMgalyAta cAMgalA sAdhakahI duSTa hoto. __manuSya prajJAzIla prANI Ahe. pazupakSI jyA sthitIta pUrvI rAhata hote taseca vartamAnAmadhye suddhA rAhatAta. sudhAraka zaktI pazUmadhye nAhI. hI zaktI mAnavAmadhye Ahe. paraMtu jasajazI manuSyAcI prajJA-buddhI vADhate. tasatazI pariNAmI ahiMsA jara vADhalI nAhI tara tI prajJA tAraka rAhaNAra nAhI tara mAraka banate; uddhAraka nAhI paNa ghAtaka siddha hote. vijJAna Aja khUpa moThyA pragatIcyA dizene puDhe jAta Ahe paraMtu tyAbarobara ahiMsA vADhalIca nAhI tyAmuLe Aja uddhArakAcyA aivajI saMhAraka zaktIcA jAsta jora Ahe. jara vijJAnAbarobara ahiMsA athavA dayece saMvardhana jhAle asate tara Aja saMhArakatecyA ThikANI saMrakSaNAcI bhAvanA vADhalI asatI. hiMsecA artha mAtra prANyAMcA vadha karaNe itakAca nasUna koNatyAhI kAryAne jara dusar2yAMnA duHkha hota asela tara tI hiMsAca Ahe. koNAlAhI duHkha deNe hiMsA Ahe ANi kaSTa na deNe ahiMsA Ahe. Page #213 -------------------------------------------------------------------------- ________________ (200) Aja jagAtIla loka pazu-pakSyAMcI hatyA hoU naye mhaNUna atyaMta prayatnazIla na to manuSyAMce rakSaNa karU zakata nAhI. kiDyAmakoDyAcI dayA karatAta. paraMtu kI kadara karIta nAhIta. tyAcI tI ahiMsA rUDhI mAtra Ahe.22 manakatAMga sUtrAmadhye suddhA hiMsece varNana karatAnA ase sAMgitale Ahe kI dharmAcyA bAlA samajaNAr2yA puruSAne pApApAsUna svataHlA nivRtta kele pAhije. hiMsene utpanna karma utpanna karatAta, mahAbhayadAyaka ANi duHkhadAyaka Aheta mhaNUna hiMsA kadhIhI karU naye.23 Aja mAMsAhAra je karIta nAhIta tyAMnA koNI lAkha rupaye dile tarI mAMsa khANAra nAhIta. paraMtu khoTe bolUna dona paise jarI miLata asatIla tara paTakana asatya bolale jAte. hI bhAvahiMsAca Ahe. jIvanAta bhAvahiMsA suddhA karmabaMdhAce kAraNa Tharate. ApaNa muMgIce rakSaNa karato ANi keleca pAhije. paraMtu manuSyAcI rakSA hoU zakata nAhI. manuSyAce rakSaNa karaNe he Apale prathama kartavya Ahe. ahiMsece pAca aticAra Aheta. tyAta prathama Ahe koNatyAhI prANyAlA bAMdhaNe doSa Ahe- tyA agodara manuSyAne vicAra karAyalA pAhije kI ApalyA nokarAMnA ApaNa bAMdhata tara nAhI nA ! ekhAdA manuSya garIbImuLe nokarI karato paraMtu tyAcyA garIbIcA ApaNa durupayoga kelA tara tI suddhA hiMsA Ahe. nokarAMjavaLUna sahA tAsAaivajI dahA tAsa kAma karavUna ghetale tara he suddhA ekAprakArace baMdhana Ahe. mhaNUna kevaLa pazUlA bAMdhaNeca hiMsA nasUna manuSyAlA baMdhanAta ThevaNe hI suddhA hiMsAca Ahe. _ dusarA aticAra vadha mhaNaje mAraNe. pazUpramANe manuSyAlA mAraNe suddhA aticAra Ahe. tisarA aticAra chaviccheda mhaNaje koNAcyAhI cAmaDI, zepUTa athavA aMgopAMgAMce chedana karaNe. Aja svasvAthyAsAThI paise deUna kiDanI ityAdI avayava ghetale jAtAta, kityeka garIba Apale zarIra vikUna jagatAta tara kityeka DaoNkTara oNparezana karatAnA manuSyAcyA mRtyUcI bhItI na bALagatA tyAMce cAMgale avayava kADhUna ghetAta. he kityeka vaLA peparAta vAcAvayAsa miLate. paizAsAThI manuSya hiMsaka kRtye karatAta. hyApAsUna dUra rAhile pAhije. Page #214 -------------------------------------------------------------------------- ________________ (201) cauthA aticAra, atibhAra gADIta adhika bhAra bharUna pazUdvAre vAhana cAlavaNe hamA hiMsecA doSa lAgato. pazUpramANe nokarAcI sthitIsuddhA khUpaca kharAba Ahe. vA ghoDA jara AjArI jhAlA tara tyAcI cikitsA kelI jAte. sAyakala kiMvA moTAra ghaDalI tara tI durusta kelI jAte. paraMtu nokara jara AjArI paDalA tara tyAcI cikitsA karaNe tara dUraca rAhile. paraMtu to jitake divasa kAmAvara yeta nAhI titakyA divasAcA yAcA pagAra kApalA jAto. manuSyAcI kiMmata ghoDA ANi bailApekSA suddhA kamI Ahe. ase vAgalyAne atibhAra doSa lAgato. bhattapANaviccheda-koNAcyAhI khANyApiNyAta aMtarAya nirmANa karaNe kiMvA khAtA khAtA uThaviNe, hisakAvUna gheNe, khAUna deNe ityAdI bhattapANa viccheda nAmaka pAcavA aticAra Ahe. duSkALAcyA veLI svataHjavaLa AvazyakatepekSA jAsta vastUcA saMcaya karaNe suddhA hiMsecA doSa Ahe. azAprakAre koNatIhI hiMsAtmaka pravRttI karaNyApUrvI manuSyAcyA manAta prathama tase vicAra yetAta. punhA punhA hiMsakavicAra hiMsAnubaMdhI bhAvanece rUpa banate va tyA hiMsaka bhAvanA jevhA kriyAtmaka rUpa dhAraNa karatAta tevhA karmabaMdhane tara hotAtaca paraMtu kevaLa bhAvanA hiMsaka ThevalyA, kriyeta tyAce rUpAMtara hoU dile nAhI tarIhI hiMsaka bhAvanemuLe karmabaMdha hoto. dusar2yAMnA kaSTa deNe he jase hiMsaka Ahe taseca ApalI zaktI asatAnA suddhA dusar2yAce kaSTa dUra na karaNe hI suddhA hiMsAca Ahe.24 manuSyAce pratyeka kArya hiMsezivAya hota nAhI. khANe, piNe, uThaNe, basaNe, cAlaNe ityAdI sarva kAme karatAnA hiMsA tara hoteca. maga ahiMsece pAlana kase karU zakela ? hA prazna upasthita hoto. iMgrajImadhye ase mhaTale jAte kI Living is Killing jagaNyAsAThI saMhAra karAvA. lAgato. ANi saMskRtamadhye mhaNatAta, "jIvo jIvasya jIvanam'' jIva, jIvAce jIvana Ahe ANi he satyasuddhA Ahe kI annAcyA jIvAMnA khAUnaca manuSya jagato. paraMtu ApaNa aseca samajUna basalo tara ahiMsece pAlana kase karU zakaNAra ? mhaNUna vivecakapUrvaka vicAra kelA pAhije kI Killing the least is living the best arthAta kamIta kamI hiMsA karUna jAstIta jAsta jIvanAlA ahiMsaka karAyace Ahe. alpArambhApAsUna jara ApaNa vAcU zakata nasU tara mahAraMbhApAsUna (ghora hiMsepAsUna) tarI vAcU zakato. Page #215 -------------------------------------------------------------------------- ________________ (202) mInopayogI jyA kAhI vastU manuSya kharedI karIta asato. tyApUrvI tI hiMsaka maka hyAcI pUrNacikitsA kelI pAhije. hiMsA kA hote ANi ahiMsaka javana banAvaNyA viNyAsAThI kAya kele pAhije hyAce satata ciMtana kele pAhije taraca hiMsecyA nI miLU zakate. ahiMsecA mukhya pATha viveka Ahe. vivekarahita kAma hiMsakarUpa dhAraNa karate. vastU lahAna aso kiMvA moThe, mUlyavAna aso kiMvA mUlyarahita, sajIva aso nirjIva tyAcA durupayogI karaNe dusar2yAlA upayukta hoNAra nAhI. ase karaNe, dusar2yAMnA upayogAta yeNAr2yA, vastUlA naSTa karaNe hiMsA Ahe, ghora pApa Ahe. vyaktImadhye koNatyAhI lahAnAta lahAna prANyAlA utpanna karaNyAcI, tyAcyA jIvanAce navanirmANa karaNyAcI kSamatA nAhI tara maga koNAcyAhI jIvanAzI kheLaNyAcA ANi banalelyA gharAlA uddhvasta karaNyAcA tyAlA kAya adhikAra Ahe ? koNAcyAhI jIvanAcA aMta karaNe, tyAcyA jIvanavikAsAmadhye aDasara ghAlaNe. hA jaghanya aparAdha Ahe. he naitika patana Ahe taseca mahAhiMsA Ahe. hiMsece utpattI sthAna - ghRNA dhAraNeta athavA bhAvaneta parivartana karaNe he hiMsece pahile sUtra Ahe. hiMsece mULa kAraNa ghRNA Ahe. joparyaMta ghRNA yeta nAhI toparyaMta manuSya hiMsA karU zakata nAhI. Aja jitakA AtaMkavAda bokALalA Ahe to sarva ghaNecyA AdhArAvaraca cAlalA Ahe. 2 atirekyAMnA samorIla pakSAbaddala ghRNece prazikSaNa dile jAte. te itakI ghRNA tyAMcyA manAta nirmANa karatAta kI tyAMnA itarAMnA mAraNyAmadhye kAhIca saMkoca nirmANa hota nAhI. ghRNecyA jAgI prema nirmANa karaNyAcI atyaMta garaja Ahe. cora, DAkU ApalyA gharAtIla lokAMnA luTata nAhIta. bhesaLa karaNAre vyApArI gharacyA lokAMsAThI teca sAmAna vAparata nAhIta. svataH zuddha padArthAMcA upabhoga ghetAta va dusar2yAMnA kharAba padArtha detAta. paraMtu jethe prema asela tethe krUra vyavahAra hoU zakaNAra nAhI. prema utpanna karaNe. premAcA vikAsa karaNe. maitrIcA vikAsa karaNe he ahiMsece dusare sUtra Ahe - kabIrAMnI ase sAMgitale Ahe kI - "pothI paDha paDha jagamuA, paMDita bhayA na koya DhAI Akhara prema kA paDhe so paMDita hoya." Page #216 -------------------------------------------------------------------------- ________________ (203) Aja sarvAta moThI so athavA karaNecyA vikAsAce, ti moThI samasyA hIca Ahe kI zikSaNAbarobara saMvedanazIlatA, prema, karuNecyA vikAsAce saMskAra juLalele nAhIta. gata mastiSkAcI racanA phAra guMtAguMtIcI Ahe. tI samajalyAzivAya socA vikAsa hoU zakaNAra nAhI. ghRNece keMdrasuddhA ApalyA mastiSkAta Ahe DA AtA jyAlA baLa miLela te puSTa hoIla, jyAlA baLa miLaNAra nAhI meM durbala hoIla. tIvara saMzodhana karaNAre vaijJAnika sAMgatAta kI smRtIce rasAyana atyaMta adbhuta sAyanAlA hajAra veLA baLa dile tara tI puSTa hote, baLa dile nAhI tara durbala rAhate ANi vismRtIcI mAtrA vADhata jAte. jyApramANe dona mule asatIla tara tyAtIla ekAlAca prema dile tara to dhaSTa, puSTha ANi jyAlA prema dile nAhI to sukUna jAto. yethe prazna poSaNa miLaNyAcA Ahe. AmhI tyA keMdrAlA pallavita kele tara nakkIca ghRNA kamI hoUna prema bhAvanecA vikAsa hoIla. prema maitrI ANi saMvedanazIlatA vADhaviNyAce upAya prekSAdhyAnAcA eka prayoga Ahe. yAta jyotikeMdrAce jara dhyAna kele ANi punhA punhA nirIkSaNa karUna anubhava ghetalA tara prema, maitrI ANi karuNecI bhAvanA vADhela. Aja AmhI pANI ghAlata Ahota te ghRNecyA ropaTyAlA ANi majeta rAhaNyAcI, zAMta rAhaNyAcI icchA karata Aheta. rAmarAjyAcI kalpanA karato ANi pratyakSAta mAtra rAvaNarAjyAce kArya cAlU asalyAvara kazI bare tyAMcI saMgatI hoNAra ? azA visaMgatIta jagatAnA AmhI jIvanAcA vikAsa sAdhU zakaNAra nAhI. kharokhara AmacI icchA jara sAmAjika unnatIcI asela tara prayatna va kArya taseca kele pAhije. ahiMsecI carcA hajAro varSAMpAsUna hota Ahe. tyAcI AvazyakatA AjahI Ahe, tarIhI tyAcA vikAsa hota nAhI. yAce mukhya kAraNa Ahe Amace durbalatva. Aja hiMsemAge jevaDhI mAnavIya zaktI kharca hota Ahe tyAcyA eka TakkAsuddhA zaktI ahiMsesAThI kharca hota nAhI. AmacI icchA ahiMsecI Ahe ANi saMpUrNa zaktIce niyojana hiMsesAThI hota Ahe. kitI virodhAbhAsa Ahe hA ! manuSya zAMtIne rAhaNyAcI icchA karato ANi sarva kriyA azAMtI nirmANa karaNAr2yA karIta asatAta. hyAce kAraNa mhaNaje lahAnapaNApAsUnaca ApalyAvara vegaLyA prakArace saMskAra hota Aheta. Page #217 -------------------------------------------------------------------------- ________________ (204) kaSTa sahiSNutA - ahiMsece tisare tattva Ahe Aja kaSTa sahiSNutecI carcA pratikUla vATate. Aja tara suvidhAvAdI dhArecA bolabolA Ahe. nivaDaNukItahI nete AzvAsana detAta kI AmhAlA nivaDUna dyA. AmhI tumhAlA jAstIta jAsta suvidhA prApta karUna deU. yA suvidhAvAdI dRSTikonAmuLe jAstIta jAsta hiMsA vADhata cAlalI Ahe. suvidhAvAda ANi hiMsA yAMcA phAra ghaniSTha saMbaMdha Ahe. jasajazI kaSTa karaNyAcI kSamatA kamI hoIla tasatazI hiMsecI sAhAyyatA ghyAvI lAgela. zArIrika, mAnasika asahiSNutene hiMsecI vRddhI kelI Ahe. ekhAdyAlA koNatIhI ghaTanA sahana jhAlI nAhI kI lagecaca to AtmahatyA karaNyAcyA sthitIta pohacato. eka vyaktI dusar2yAne utpanna kelelyA apriya sthitIlA sahana karU zakata nAhI. 25 azA paristhitIta AmhI ahiMsecI kalpanA karU zakata nAhI. ahiMsA eka zaktI Ahe, eka parAkrama Ahe. eka vIrya Ahe. bhramavaza ase mAnale Ahe kI ahiMsA durbalAMsAThI Ahe. durbalatecA va ahiMsecA kAhIca saMbaMdha nAhI. ahiMselA durbalatA sparza karU zakata nAhI va durbalatelA ahiMsA sparza karU zakata nAhI. doghAMmadhye jaNU aspRzya bhAva Ahe. ahiMsA AMtarIka arjecA vikAsa Ahe. parAkramI vyaktIca ahiMsecA vicAra karU zakate. jara AmhI kaSTa sahiSNutelA soDUna ahiMsecI kalpanA kelI tara mAtra bhrAMtI Ahe. hyA doghAMnA kadhIhI vegaLe kele jANe zakya nAhI. Aja RtUcyA prabhAvAlA suddhA sahana karaNyAcI zaktI nasalyAne gharogharI hiTara va kulara Alele Ahe. eka mANUsa maraNAnaMtara yamarAjAMjavaLa gelA. yamAne tyAlA vicArale, "tU koThe rAhU icchito ? svargAta kI narakAta ?" to mhaNAlA, "malA svarga va naraka yAMcyAzI kAhIca gheNe deNe nAhI, jethe dona paizAcA phAyadA hoIla titheca pAThavA." ase Ajace mAnavI mana jhAle Ahe. cAMgale, vAITa hyAcI ciMtA koNIhI karIta nAhI. tyAlA phakta suvidhA havyAta. tyA suvidhAMsAThI koNatyAhI prakAracA prayatna kelA jAto. to prayatnaca samasyecA nirmAtA, samasyece kAraNa Ahe. sukhazAMtI pAhije asela tara ahiMsecI AsthA manAta bALagalI pAhije. taseca ahiMsevara AsthA asela taraca suvidhAvAdI ANi padArthavAdI dRSTikona badalAve lAgatIla. kaSTa sahiSNuteneca jagAve lAgela. Page #218 -------------------------------------------------------------------------- ________________ (205) nasece cauthe tattva Ahe - svaniyaMtraNa Apale ApalyAvara, ApalyA AvezAvara niyaMtraNa karU zakalyAzivAya ahiMsecI adA karU zakaNAra nAhI. Apale aniyaMtrita Avezaca ApalyA vRttIlA hiMsaka tAta. svaniyaMtraNAcA phAyadA mhaNaje ApaNa ApalyAbaddala ahiMsaka banaNe he Ahe.26 dasar2yAbaddala ahiMsaka banaNyApUrvI svataHca svataHcyA baddala ahiMsaka banaNe zyaka Ahe. ApalyAlA phAra lAMba lAMba goSTIta na guMtatA sImita sudhAra karAyacA he jI vyaktI svataHsAThI ahiMsaka asate tI dusar2yAsAThI abhayadAtA asate. ANi hI vyaktI koNAsahI dhokA deta nAhI kiMvA dhokA nirmANa karIta nAhI. jI vyaktI svataH ahiMsaka Ahe tI dusar2yAMsAThI suddhA ahiMsaka banate. prathama svataHcyA hRdayAtIla agnI vijhavAyacA Ahe. to vijhalA taraca zAMtI hoIla ANi maga zAMtIsAThI vegaLA prayatna karAvA lAgaNAra nAhI. mhaNUna svaniyaMtraNa phAra mahattvapUrNa Ahe. _Aja manuSya jIvikesAThI jitakA ciMtita Ahe titakA jIvanAsAThI jara ciMtita asatA tara Aja tI mAnavAcI paristhitI jhAlI Ahe tazI jhAlI nasatI. Aja vizva vinAzAcyA pathAvara ubhe Ahe. zAMtI ANi sukhAcyA zodhAta to he visarUna jAto kI jyApramANe agnI agnIlA vADhavato tyAcapramANe hiMsA hiMselA vADhavite. phalata: ApalyA hAtAta kAhIca yeta nAhI. _ hiMsA, mAMsAhAra, baoNmba yAMnI saMsAra Aja jitakA vyAkuLa, vyagra jhAlelA disato titakA pUrvI kadhIca navhatA. bhagavAna mahAvIrAMcyA ahiMsecI Aja jitakI AvazyakatA asela titakI kadAcita tyAMcyA kALAtahI nasela. kAraNa bhagavAna mahAvIra yAMcyA veLI manuSya pazubaLI deta hote. paraMtu Aja manuSya manuSyAcIca hatyA karata Ahe. Aja manuSyAlA manuSyAMpAsUnaca bhaya vATata Ahe. thoDyA paizAMsAThI to Apale jIvana, mAna suddhA agnIta samarpita karaNyAsa tayAra Ahe. ahiMsA ekA vyaktIcA kiMvA dharmAcA siddhAMta nAhI tara hA sarva dharmAcA pAyA Ahe. AcArAmadhye jI samatA Ahe tIca ahiMsA Ahe. hiMsA sarva pApAcI jananI Ahe mhaNUnaca aTharA pApasthAnAMmadhye hiMsece sthAna sarvAta pahile Ahe. hiMsA he eka ase vizAla pApasthAna Ahe kI tyAcyA mAnasika, vAcika va kAyika bhedAtahI anya pApAMcA samAveza Ahe. ahiMsA, zAMtI ANi samRddhIcA AdhAra Ahe va manuSyAce cAritrya ahiMsecyA Page #219 -------------------------------------------------------------------------- ________________ (206) pAyAvara ubhe Ahe. mhaNUna manuSyAce he kartavya Ahe kI hiMsAtmaka azubha bhAvanecA tyAga karUna ahiMsAtmaka bhAvanece ciMtana karAve. mRSAnubaMdhI bhAvanA manuSyAcyA zarIrAta joparyaMta UrjA Ahe toparyaMta tyAlA 'jivaMta manuSya' ase mhaTale jAte. paraMtu thaMDa zarIra paDalyAvara 'mRta manuSya' ase samajale jAte. yAcapramANe ApalyA zarIrAta joparyaMta zaktI Ahe toparyaMta jivaMta mhaTale jAte. azakta, durbaLa manuSya tara mRtApramANe bhAsatAta. "zaktI jIvana Ahe. durbalatA mRtyU Ahe. ' zaktI jIvana Ahe. paraMtu vicAra kelA pAhije kI koNatI zaktI jIvana Ahe ? ekhAdA manuSya khAUna, piUna, vyAyAma karUna svastha, sazakta hoto. paraMtu AjArI paDalA aMtara azakta hoto. yAcAca artha asA kI zArIrika zaktI asthAyI Ahe. hyAlA jIvana mhaNatA yeNAra nAhI. koNI paizAlA zaktI mAnatAta, paraMtu tI lakSmI caMcala Ahe. maga koNatI zaktI miLavilI pAhije. koNatyA zaktIne jIvana unnata hoU zakela ? manuSyAcI buddhI vRddhAvasthemadhye kamI hote, sattA asthira Ahe. sattelAhI vArdhakyAce bhaya Ahe. maga koNate baLa sthAyI Ahe ? koNate baLa jIvanAlA prazasta karU zakela ? zaktIce dona bheda Aheta - AsurI ANi daivI zarIrabaLa, buddhibaLa, rUpavaLa, vidyAbaLa ityAdI baLAMcA upayoga asat pravRttImadhye hoto tevhA tyA zaktIlA AsUrI zaktI mhaNatAta. rAvaNAmadhye atyaMta baLa hote paraMtu tyAcA tyAne durupayoga kelA mhaNUna tyAcyA zaktIcI gaNanA AsUrImadhye hote. eka satyabaLaca sthAyI sthira Ahe. yAne jIvana unnata hote. paraMtu Aja svArthAmuLe manuSya asatyAcA AdhAra gheto. asatyAcA AdhAra tyAca vyaktI ghetAta jyAMcyA jIvanAta guNAMnA kAhIca sthAna nasate. je kSudra, hIna pravRttIce Aheta teca asatyAcA AdhAra ghetAta. asatya bacana bolatAnA manAta kaluSita bhAvanA nirmANa hote. asatyatA sva-para bhaya utpanna karate. asatya bhAvanA hI duHkhadAyaka apayazakArI, vaira utpanna karaNArI Ahe. asatyatemuLe kleza hoto. dhUrtatA, avizvAsa, azubha phaLa va durgatI yAMmadhye janmamaraNa karaviNArI asatyatAca Ahe. ihalokAta niMdA va tiraskArAce pAtra banaviNArI asatyatA Ahe. Page #220 -------------------------------------------------------------------------- ________________ (207) yAcI mukhya cAra kAraNe Aheta - krodha, lobha, bhaya va hAsya. krodhAmuLe vivekahIna hoto. lobhAne aMdha jhAlelA asatyAlAca ApalyA sAdhyAcyA siddhIce mAnato. bhayAmuLe duSkarmAcyA daMDApAsUna vAcaNyAsAThI asatyAcA AsarA gheto. yImadhye asatyAcA prayoga sAdhAraNa samajalA jAto.27 khoTI sAkSa deNe asatya Ahe. satyAcyA virodhI ase asatya Ahe. mata zabda prazaMsAvAcaka Ahe. je sat nAhI te asat Ahe. 'asat' yAcA aprazasta Ahe. tAtparya he Ahe kI jo padArtha nAhI tyAce kathana karaNe tyAlA asatya mhaNatAta. Rt cA artha 'satya' Ahe ANi je satya-Rta nAhI te anRta Ahe. 28 ApalA viSaya 'bhAvanA' Ahe. manAta je asatyamulaka vicAra cAlatAta. je ciMtana cAlate te asatya ciMtana manuSyAkaratA va tyAmuLe AtmyAce patana kazAprakAre hote tyAcI heyatA samajaNyAsAThI hyA bhAvanecyA svarUpAlA jANUna gheNe Avazyaka Ahe. joparyaMta jIvAcyA mAge karmAce AvaraNa Ahe toparyaMta tyAcyA vANI, vicAra va vartanAmadhye aprazastatA, azubhatA asate. tyAlA dUra karaNyAcA puruSArtha jIva svataHca karU zakato. paraMtu jagAta jagaNArA prANI bhautika sukhAcyA lAlasemuLe manAta je kAhI saMkalpavikalpa dhAraNa karato te asatya vicAra svArthamUlaka asatAta. ___ asatyAnubaMdhI bhAvaneta jIva vicAra karato kI mI asatya ANi cAturyAcyA baLAvara lokAMnA phasavUna khUpa dhanasaMgraha karUna gheIna, manaHkalpita aneka zAstrAMcI racanA karUna svataHce mata cAlavina. te zAstra satya Ahe kI asatya, dayAmaya Ahe kI krUra yAcI parvA karaNAra nAhI. lokAMnA goDa goDa bolUna phasavUna, mohita karUna tyAMcyAjavaLUna suMdara kanyA, ratna, dhana-dhAnya, ghara ityAdI gheUna TAkIna. taseca mAjhe jIvana sukhI kase hoIla evaDhAca vicAra karIna ityAdI vivadhi prakAre asatya vicArAcA manAta udbhava hoNe asatyAnubaMdhI bhAvanA Ahe. asatyAnubaMdhI bhAvanA raudradhyAnacA dusarA bheda Ahe. asatyabhAvanemuLe jagAmadhye vegavegaLe doSa pasarU zakatAta mhaNUna asatyAlA sarvajaNa vAITa samajatAta. asatyatA koThe nAhI hA prazna Ahe. nyAyAlayAta tara asatya phAra pracalita Ahe. kityekAMcA tara hA dhaMdAca Ahe. azA vyaktIMnA thoDese paise deUna tyAMcyAkaDUna kAhIhI bolUna/ vadavUna ghetA yete. azA lokAMnA bhaviSyAcyA duSpariNAmAMce dhyAna rAhata nAhI. Page #221 -------------------------------------------------------------------------- ________________ (208) hI karaNAre, jugArI, vyabhicArI, striyAMce apaharaNa karaNAre. asatya bolalyAzivAya rAhUca zakata nAhI. madhyA matAlA mAnaNAre ANi tyAgIMcA veSa dhAraNa karaNAre suddhA asatyabhASI karjadArAlA suddhA asatya bolAve lAgate. sAvakAra paise mAgata asatAnA karjadArAkaDe paise nasatIla tevhA te khoTI AzvAsane detAta kI eka AThavaDyAnaMtara eka mahinyAnaMtara deIna. azAprakAre asatyApAsUna vAcAyace asela tara varuNa ghyAyace ANi ghyAveca lAgale tara AvazyakatenusAra phAraca thoDe ghyAve mhaNaje te karja japaNe pheDU zakU. asatyAcyA pApApAsUna vAcaNyAsAThI atyaMta sAvadha rAhaNe Avazyaka Ahe. _bhagavatI ArAdhanemadhye asatyAce varNana karatAnA zrI zivAcArya ase lihitAta kI- marmacchedaka kaThora vacana, udvegakArI kaTuvacana, vairotpAdaka, kalahakArI, bhayotpAdaka ANi avajJAkArI vacane apriya vacana Aheta. taseca hAsya, bhaya, lobha, krodha, dveSa i. kAraNAMnI bolale jANAre vacana asatya Ahe. yAcA sAdhakAne prayatnapUrvaka tyAga kelA pAhije.29 je vacana svataHlA va dusar2yAlA saMtApa utpanna karaNAre Ahe te vacana jasecyA tase mhaNaje satya jarI asale tarI asatyaca Ahe.30 ithe lekhakAcyA sAMgaNyAcA hA Azaya Ahe kI je vacana bolale jAte te saMtApa utpanna karaNAre asela tara asatyaca asate. jase koDhIlA koDhI AMdhaLyAlA AMdhaLA sAMgaNe. _ hyA sarva asatya va vacanAmAge kaSAyayoga asalyAne asatya vacanAne suddhA hiMsA hote / Aja loka satyanArAyaNAcI pUjA karatAta. paraMtu tyAcA artha tyAMnA samajata nAhI. joparyaMta satyAce AcaraNa kele jAta nAhI toparyaMta satyanArAyaNAlA prasanna kele jAU zakata nAhI. 'saccaM khu bhagavaM' satyaca bhagavAna Ahe. uttarAdhyayana sUtrAta asatyAcA pariNAma kAya hoto he lihile Ahe, "mosassa pacchAya puratthaoya paoggakAle ya duhI durante31 / / asatya bolaNyApUrvI va pazcAta taseca bolatAnAhI manuSya duHkhI hoto va tyAcA Page #222 -------------------------------------------------------------------------- ________________ (209) ra hoto. mhaNUna musAvAyaM vi vajijA32 asatya bolaNyAcA tyAga kelA asatya bolalyAmuLe jIva zraddhecA/vizvAsAlA pAtra rahAta nAhI. ihalokAta nAdI aneka azubha duHkhamaya phaLe miLatAta va jyAMcyAviSayI asatya bolale tyAlA suddhA khUpa duHkha prApta hote va to duHkhita hoUna kAyamacI zatrutvAcI gATha to yAcA artha asA kI asatya vacanAmuLe jitake duHkha tyAlA prApta jhAle hote pekSA adhika duHkha asatya bolaNAr2yAlA prApta hote. hyA asatyAcyA phalasvarUpI lokAta azubhagatImadhye bhramaNa karAve lAgate. taseca tethe duHkha bhogAvI lAgatAta. ANi yA lokAta va paralokAta niMdece pAtra banAve lAgate. mhaNUna asatyavacanApAsUna dUra rAhaNeca preyaskara Ahe. asatya bolaNAr2yAcA AtmavikAsa hoNe 'AkAza-kusumavata' Ahe. sthUla ANi sUkSma bhedAne asatya dona prakArace Ahe. sAdhaka jara asatyAcA pUrNapaNe tyAga karU zakata nasela tara tyAlA tyAcI maryAdA tarI kamIta kamI kelI pAhije. taseca dusar2yAlA du:kha hoIla azA asatyAcA tyAga kelA pAhije. jagAta lAkho karoDoMcyA gheNyAdeNyAce vyavahAra mAtra satyAcyA AdhArAvaraca hotAta. jara vizvAsa toDalA tara vizvAsaghAtakI Tharela, asatyAne vizvAsaghAta hoto. asatyAce pAca prakAra Aheta - - 1) kanyAlika - alika hA suddhA asatyAcA ekArthavAcaka zabda Ahe. kanyesAThI asatya bolaNe. kanyecA vivAha karaNyAsAThI tice doSa na sAMgatA kevaLa guNa sAMgaNe. vayAne lahAna asela tara moThI asalyAce sAMgaNe kiMvA moThI asela tara lahAna sAMgaNe hIca goSTa mulAcyAbAbatIta lAgU hote. nokarIsAThI suddhA khoTe bolaNe asA khoTepaNA kelyAvara kanyA sAsarI sukhI jIvana prApta karU zakata nAhI ANi saMsAra duHkhamaya hoto. 2) gavAlika - gAya, mhaisa i. pazuMsAThI asatya bolale jAte. gAya, mhaisa dUdha deta nasalyAsa dete ase sAMgaNe pazupakSI rogI, nirupayogI asale tarI cAMgale asalyAce sAgaNe. dusar2yAcyA gaLyAta asatya bolUna prANyAMnA ghAlaNe. he pazUsaMbaMdhI asatya bolaNe Ahe. 3) bhaumAlika - bhUmIsAThI asatya bolaNe. dusar2yAcyA bhUmIlA svataHcI sAMgaNe. Taksa/kara vAcaviNyAsAThI svabhUmIlA dusar2yAcI sAMgaNe. Page #223 -------------------------------------------------------------------------- ________________ (210 ) nyAsAce apaharaNa karaNe, mhaNaje dusar2yAce vizvAsAne 4) nyAsApahAra ApalyAkaDe ThevalelI vastU haDapaNyAcA prayatna karaNe. 5) khoTI sAkSI satyAlA asatya va asatyAlA satya zAbita karaNe 33 - nyAyAlayAta paMcAyatIta svArthavaza khoTI sAkSa deNe, maMdirAvaracyA dhvajApramANe va gADIcyA cAkApramANe satata Apale vacana badalaNAre loka duHkhamaya jIvana prApta karatAta. kAraNa manuSyAcyA vANIvarUnaca tyAcI kiMmata hote. nA nara gaja na nA piye, nA nara lije tola / saMta kahe nara, nAra kA, bola bola meM mola // satyAcA mahimA vANItaca Ahe. asatvAne jIvanavyavahAra azuddha banato. asatya AcaraNa karaNAr2yAce pUjApAThahI lAMchanarUpa/kalaMkarUpa banatAta. 34 'nAnRtAt pAtakaM param' param' 35 khoTe bolaNyAsArakhe dusare koNatehI pApa nAhI. mauna ThevaNe cAMgale paraMtu asatya bolaNe cAMgale nAhI. kAraNa tyAmuLe dusar2yA pApAcI nirjarA hote. paraMtu asatyAce phaLa bhogAveca lAgate. bahirepaNA ANi toMDAce anya roga asatya bolaNyAneca hotAta. jyAMnA asatya bolaNyAcI savaya asate tyAMnA koNatehI ayogya karma karaNyAcI lAja vATata nAhI. janmApAsUnaca manuSyAcyA toMDAta jIbharUpI talavAra asate. ajJAnI tyAcA upayoga durvacana bolUna svanAza karaNyAsAThI karato, tara jJAnI tyAcA upayoga paropakAra, prabhusmaraNa karUna karmabaMdha toDaNyAsAThI karato. jo satya bolato tyAcI yaza, kIrtI vADhate. sajjanalokAta tyAcI prazaMsA hote. ubhayalokI to sukhI hoto. mhaNUna saMyamamaya, vivekayukta azI bhASA bolalI pAhije. steyAnubaMdhI bhAvanA steya mhaNaje corI karaNe. adhikArAcI vastU dusar2yAcyA vastU tyAcI icchA bhAvanA ANi AjJezivAya ApalyA adhikArAta karaNe he caurya karma Ahe. steya athavA caurya karma vastU kiMvA padArthAMcyA oDhAtANItaca sImita nAhI tara koNAcyAhI adhikArAlA jabaradastIne gheNe, koNAcyAhI vicArAMnA athavA sAhitya kiMvA Page #224 -------------------------------------------------------------------------- ________________ (211) kavitA ityAdIMnA svanAvAne pracArIta kiMvA prasArIta karaNe suddhA corI Ahe. taseca ekhAdyA vyaktIlA tyAce adhikAra na deNe hI suddhA corI Ahe. koNatyAhI jAtI, dharma, paMtha, dezAcA manuSya aso tyAcyA mAnavIya adhikArAMce apaharaNa karaNe, dharmasthAnAta yeU na deNe, devadarzana athavA saMtAcyA caraNasparzApAsUna vaMcita ThevaNe, tyAcyA barobara amAnavI vyavahAra karaNe hI suddhA corIca Ahe. taseca hA kevaLa rAjanaitika aparAdhaca Ahe ase nAhI tara naitika va AdhyAtmika patanasuddhA Ahe. corIcI aneka kAraNe Aheta. tyAtIla eka kAraNa mhaNaje vastUcA abhAva asaNe he Ahe. jIvananirvAhAce sAdhana sulabha nasela tara kAhI prAmANika vyaktI suddhA vivaza hoUna corI karaNyAcA prayatna karatAta. mhaNUna samAjAta abhAvAcI sthitI asatAnA suddhA tyAlA samApta karaNyAcA prayatna na karaNe ANi ApalyA zaktIcA samavibhAga na karaNe hI suddhA corI Ahe. zejArace kuTuMba upAzI Ahe hI goSTa mAhIta asatAnA suddhA svataH aiza ArAmAta rAhaNe va caTapaTIta padArtha miSTAnna khANe, samAjAcI, rASTrAcI ANi mAnavajAtIcI corI Ahe. corI karaNyAviSayI satata ciMtana karaNe, corI karUna AnaMda mAnaNe, dusar2yAMkaDUna corI karavUna gheNe, corIta lAbha jhAlA tara khuza hoNe, corIcyA kAmAta kalAkauzalya dAkhaviNAr2yAMcI prazaMsA karaNe ityAdI vicAra steyAnubaMdhI bhAvanA Ahe. hI bhAvanA atyaMta niMdanIya Ahe. pramAdI parizrama na karatAca dhana miLavU icchito ANi tyAta tRptI mAnato. pApodayAmuLe tyAlA corIzivAya dusarA koNatAca upAya disata nAhI mhaNUna to caurya karmAta saMlagna rAhato. ase he pApI vicAra karatAta kI, vAdaLAne gheralelyA AkAzAce vAtAvaraNa, aMdhArI rAtra asela tevhA kALe vastra dhAraNa karUna guptapaNe jAUna ghara phoDUna dhana gheUna yeIna. mAjhA sAmanA karaNyAcI zaktI koNAcIhI nAhI. mI zastrakaleta pravINa Ahe, mI ekAca jhaTakyAta aneka tukaDe karUna asA paLUna jAIna kI malA koNIhI pakaDU zakaNAra nAhI. mI aneka vidyA jANato. mI sarvAMnA nidrAdhIna karU zakena. moThamoThyA sAkhaLyA, kulUpa jhaTakyAta toDUna TAkIna. aMdhArAta prakAzApramANe sarva kAhI pAhU zakato. senelA staMbhita karU zakato. ityAdI aneka kaleta mAjhI barobarI koNIhI karU zakaNAra nAhI. AtA mI thoDyAca kALAta dhanavAnAMcA saMhAra karUna RddhI-siddhI yAMcA svAmI hoIna, ityAdI vividha vicArAMnA aMtaHkaraNAta sthAna deNe hI steyAnubaMdhI bhAvanA Ahe. Page #225 -------------------------------------------------------------------------- ________________ (212) leka ase nAmadhArI sAvakAra Aheta, je bAhyataH dharmAtmA disatAta. paraMtu kAra miLatAca goDa goDa bolUna phasavitAta. phasaviNyAce kArya itakyA kelele asate kI tyAtIla labADI koNAcyAhI lakSAta yeta nAhI. bolAta, molAta, tolAta, mApAta, chApAta phasavUna jamela titake luTaNyAcA prayatna grAhakAlA vizvAsAta gheNyAsAThI AIcI, gAIcI, mulAMcI zapathA khAtAta. cAMgalA dAkhavana kharAba mAla detAta. bheLamisaLa karatAta. azAprakAre aneka corIcI kAme sAvakAra mhaNavatAta ANi ApalyA labADIlA buddhimattA samajUna khUpa AnaMdIta hotAta. hyA sarva steyAnubaMdhI bhAvanA Aheta.36 dasar2yAce dravya haDapaNyAmadhye jyAMcI buddhI Asakta jhAlelI Ahe ase cora sarvAsAThI udvega, upadrava karaNAre TharatAta. sarvAMnAca tyAcI bhItI vATate. tyAMcyApAsUna sAvadhAna rAhatAta. corAlA rAjA i. kaDUna kleza hota asato. mAra khAvA lAgato, kadhI phAzIcI zikSA suddhA bhogAvI lAgate, kadhI beDyAMcyA baMdhanAne bAMdhale jAte, kAna, nAka i. aMgAMce chedana kele jAte, kadhI tyAce ghara, jamIna, saMpattI i. japta kele jAtAta ANi hyA duSkRtyAne saMcita pApakarmAcA udaya jhAlA tara paralokAta vividha durgatIta bhramaNa karAve lAgate ANi hyA lokAta va paralokAta niMdece pAtra vhAve lAgate. mhaNUna corI na karaNeca kalyANakArI Ahe.37 corI na karatA miLavilelA eka paisA suddhA rupayAcyA barobarIlA asato. taseca jara hajAro, lAkho, karoDo rupaye jara garIba lokAMcyA adhUMnI, zApAne mhaNaje tyAMcA zApa gheUna miLavilele asatIla tara te vinAza karatIla, satyAnAza karatIla. koNAcyAhI adhikArAcI vastU gheNe corI Ahe. eka vyaktI jara ekhAdyA padAcA adhikArI Ahe va to tyA padAsAThI yogyahI Ahe. paraMtu te pada tyAlA na detA jara dusar2yA vyaktIlA dile, tI vyaktI tyA padAsAThI yogya nasatAnAhI tyAlA te pada dile gele tara zAsakavargAcyA hyA kAmAlA suddhA corIca mhaNAvI lAgela. hI adhikArAcI corIca Ahe. kevaLa deNe mhaNaje dAna nAhI. deNyAcyA mAge viveka ANi sadabuddhIsuddhA asaNe Avazyaka Ahe. 'dAna deNe' yAsa corI mhaNaNe jarA ayogyaca vATate. paraMtu adhikArAce apaharaNa karaNe, adhikArAcI vastU na deNe hyAlA AdhyAtmika bhASeta corI mhaNatAta.38 ApalyA kartavyAce pAlana na karaNe hI suddhA corIca Ahe. ekIkaDe jara hajAro Page #226 -------------------------------------------------------------------------- ________________ (213) maga anna kabutarAMnA-pakSyAMnA tarAnA-pakSyAMnA TAkale jAta Ahe ANi ase samajale jAta Ahe kI AmhI hi Ahota va dusarIkaDe tyAcaveLI hajAro, lAkho mANase upAzI Aheta. azA veLI adhikArAMce apaharaNa Ahe aseca mhaNAve lAgela. jo annAvaraca jagato tyAlA ala na detA gavatAdI khANAr2yAlA te anna deNe ayogya Ahe. jevhA dezAta annAcI motI va te anna jara manuSyAMnA deUna urale tara te pakSAMnA, prANyAMnA dile jAta hote. hI prathA yogya hotI. 'dAna deNe' ayogya Ahe ase nAhI. paraMtu te kramavAra deNyAcI paraMparA Ahe. hA visaralyAvara anartha ghaDato. bihAra AsAma, baMgAlace loka annAabhAvI ApalyA mulI, manAMnA vikatAta he aikalyAvara sRSTImadhye kitI pApa vADhU lAgale Ahe yAcI kalpanA yete. azA paristhitIta manuSyAce he kartavya Ahe kI prathama manuSyAMbaddala dayA, prema yAMcA srota vAhU dyAvA. tyAnaMtara anya carAcara prANyAMsAThI tyAcA upayoga karAvA. hA kharA svAbhAvika krama Ahe. hyA kramAcA vyatikrama karaNe mhaNaje bhagavat AjJecI corI karaNyAsArakhe Ahe. azA prakAracI corI mANasAne karU naye. ApalA viveka jAgRta ThevUnaca dAna karAve va ApalyA kartavyAce pAlana karAve. 39 jI vyaktI jyA padAvara Ahe, tethIla kAma prAmANikapaNe karIta nasela tara tI hI corI Ahe. udA rAjasiMhAsanAvara adhiSThita rAjA ApalyA prajecA ApalyA mulApramANe sAMbhALa karIta nasela, prajecyA kalyANAsAThI jhaTata nasela tara to rAjA ApalyA kartavyApAsUna cyUta jhAlA aseca mhaNAve lAgela. hI suddhA corIca Ahe. Aja jagAta koNI kAmacora, kuNI kartavya cora, kuNI zaktIcora Ahe tara kuNI jJAna ANi darzanAcI corI karIta Aheta. tAtparya he kI jyA vastU ApalyAlA miLAlyA Aheta, jI tattve ApalyAlA prApta jhAlelI Aheta, tyA mahattvapUrNa vastUMcA ApaNa yogya prakAre upayoga kelA nAhI tara tI corI Ahe. ___ ApalyAlA vicAra karaNyAsAThI mana miLAle Ahe paNa manAta zubha vicAra na karatA, satata vAITa vicArAta manAlA guMtavale, azubha vicArAMcA manAta saMgraha kelA tara hI mAnasika corI Ahe. pAca iMdriyAMcA yogya upayoga na karatA durupayoga karaNe paNa corI Ahe. Page #227 -------------------------------------------------------------------------- ________________ (214) karaNyAsAThI miLAlele varIla vizleSaNAcA sArAMza hAca Ahe kI, zarIra, indriye, dhanavaibhava, vicAra miLAlele mana hI ApalI saMpattI Ahe. hyAMcA yogya prakAre upayoga kelA karatI corI Ahe. miLAlelyA amUlya saMpattIcA yogya prakAre viniyoga karaNe he Apale Adyakartavya Ahe. hyA saMpattIcA upayoga Apale jIvana unnata, maMgalamaya ANi pavitra karaNyAsAThI kelA pAhije. ApalyA javaLa jJAnAcA khajinA Ahe. ApaNa te jJAna zAstra, AcArya saMta, lekhaka yAMcyA kaDUna te miLavale. paNa te jJAna ApaNa svataH nirmANa kelele nAhI. kuNAkaDUna tarI te ghetale Ahe. jyAMcyAkaDUna ApaNa te ghetale tyAMce ApalyAvara phAra upakAra Aheta. tyA upakArAcyA traraNAtUna mukta hoNyAcA ekaca mArga Ahe. to mhaNaje ApalyAkaDe je jJAna miLAle Ahe te yogya lokAMnA dyAve. jJAna miLavaNyAsAThI koNI jijJAsU AlA tara tyAlA te dyAve. tyAta Apale saubhAgya mAnAve. tase jara karU zakalo nAhI tara hI jJAnAcI corI hoIla va jJAnAvaraNIya karmAce baMdha hotIla. ApalyA jIvanAta mANasAne khUpa dhana miLavile taseca ekhAdyAne khUpa jJAna miLavile paNa tyAcA upayoga itarAMsAThI kelA nAhI tara puDhacyA janmAta tyA vastUMcA abhAva hoto. dhana khUpa asale te jara garajavaMtAMnA dile nAhI, dAna kele nAhI tara puDhacyA janmI dAridraya padarI paDate. taseca jJAna asUna jijJAsU vyaktIsa te dile nAhI tara puDhacyA janmI maMdabuddhI janma miLato. jyApramANe ApalyAlA dona hAta Aheta. tyApaikI eka hAta mahinAbhara ajibAta halavAca nAhItara to ucalaNyAcA prayatna kelA tara to ucalatAca yeNAra nAhI. tyAcA upayoga karatA yeta nAhI. taseca ApalyAkaDe jI zaktI Ahe, ticA upayoga kelA nAhI tara yogya veLI tI sakriya hoNAra nAhI. tI naSTa hoUna jAIla. puDhacyA janmI suddhA parata miLaNAra nAhI. he satya satata lakSAta ThevUna Apale kartavya karIta rAhile pAhije. jo ApalyA jIvanAta asteya yeU deta nAhI. tyAcyA jIvanAta ahiMsA ANi satya tatva yetAtaca. asteya asela tara hiMsA ANi asatyAcI bhAvanA ApoApa zithila hota jAte. steyAce pAca aticAra Aheta.40 1) stena prayoga - corAlA corI karaNyAcA upAya sAMgaNe. corI karaNyAcI praraNA deNe, kiMvA dusar2yAkaDUna prerita karaNe kiMvA corIcyA kAmAta saMmatI deNe. Page #228 -------------------------------------------------------------------------- ________________ tena adAhRtAdAna - corAlA corI karaNyAta saMmatI dilI nAhI kiMvA DorI karaNyAcA karaNyAcA upAya hI sAMgitalA nAhI paNa coralelyA vastU vikata gheNe. kA viruddha rAjyAtikrama - vividha rAjya vastUMcI AyAta niryAta karatAta tyAvara pAtalelI asatAta athavA kara bharAvA lAgato. azA niyamAMce ullaMghana karUna kAhI baMdhane ghAtalelI asA asta AyAta niryAta karaNe. kI hInAdhika mAnonmAna - vastU detAnA kiMvA ghetAnA mApAta khoTepaNA karaNe. mAnA jAsta va detAnA kamI vajana karaNe kATA mAraNe i. 5) pratirUpaka vyavahAra - asalI vastUcyA aivajI nakalI bastU deNe, tI asalI Ahe ase bhAsaviNe. he adattAdAna viratIce aticAra (doSa) Aheta. aticAra pAcaca asatAta. ase nAhI tara he pAca tara udAharaNa sAMgitale Aheta. yAsaMdarbhAta anya aneka prakArAne corI hyAcyAta grahaNa kelI jAte. steyacyA aivajI asteyavrata jo grahaNa karatIla. te kadhIca corI karaNAra nAhI lAca gheNArahI nAhI ANi deNArahI nAhI. jyAcyA jIvanAta viveka Ahe tyAceca jIvana pavitra va ujjvala asU zakate. corIcyA svarUpAlA samajUna gheUna tyAcA tyAga kelA pAhije. acauryabhAva atizaya mahattvapUrNa Ahe. vyaktIcyA, dezAcyA, rASTrAcyA, samAjAcyA utkarSAsAThI yA vratAcA svIkAra karAyalA pAhije. steyAnubaMdhI bhAvanece satata ciMtana manana kele tara asteya vrata svIkAraNe sope hote. kAraNa koNatyA kAraNAmuLe manuSya cora TharU zakato he jANUna ghetale tara tyAlA duSkRtya karaNyAcI icchAca hoNAra nAhI. __ zAstrAmadhye corIlA adattAdAna mhaNatAta. adattAdAna mhaNaje kuNAcIhI vastU na vicAratA gheNe kiMvA koNI vastU dilI nAhI ApaNa tI gheNe he para padArthAce apaharaNa Ahe. hRdaya jALaNArI Ahe. pApamaya, kaluSita malIna Ahe. dusar2yAce dhana gheNyAcI bhAvanA ThevaNe raudradhyAna svarUpa mUrchA Ahe. hyAce mULa lobhAta Ahe. corI karaNArA satata viSama deza, kALa ANi sthAnAcyA zodhAta asato. naratara tRSNene veDApisA jhAlelA asato. tyA jIvAcI buddhI adhogatIlA neNArI asate.41 corImuLe apakirtI hote. he anArya karma Ahe. corImuLe mitrAmitrAta vituSTa yete. Parantasiest Page #229 -------------------------------------------------------------------------- ________________ (216) mitra zatrU banatAta. prema naSTa hote. corImuLe mahAbhayaMkara narasaMhArahI hoU zakato. bhAMDaNe hotAta. saMyamAcA nAza hoto. azA manupyAvarIla vizvAsa naSTa hoto. kalaMkita hoto. steya karma va steyabhAvanA yAmuLe mANasAce vartamAna jIvana duHkhamaya banate va bhAvI jIvana duHkhamaya banate. janmamaraNa rUpI saMsArAcI vRddhI hote. nisargadatta vastU havA, pANI, mAtI i. jyA sarvAMsAThI Aheta. tyAcA vApara karaNyAsa virodha nAhI kiMvA to corI mhaNatA yeNAra nAhI. jyA vastUcA koNI svAmI nAhI. athavA ekhAdyAne ekhAdI vastU sarvAMsAThI upayogI vhAvI mhaNUna ThevalI asela tara tI grahaNa karaNyAta vyavahArAcyA dRSTIne corI nAhI. gRhastha azA vastUMcA upayoga karU zakato paNa sAdhU azA vastUMcAhI svIkAra karIta nAhIta. tyAMnA zakendrAcI AjJA ghyAvI lAgate. corIcyA pApApAsUna ApalyAlA dUra rahAyace asela. Apale jIvana sukhI, zAMtatene jagAyace asela tara je kAhI ApalyAlA miLAle Ahe. tyAta saMtoSa mAnUna AnaMdAne rahAve. "saMtoSI nara sadA sukhI" hyA uktIpramANe ApaNa Apale jIvana jagAve. dusar2yAMcyA vastUkaDe aghAzIpaNAne na pAhatA kiMvA tI miLaviNyAsAThI 'corI' sArakhe hIna tuccha vicAra manAta suddhA yetA kAmA naye. maithuna saMbaMdhI bhAvanA mithunabhAva athavA mithuna karmAlA maithuna mhaNatAta. yAceca nAva 'abrahma.' yugala mhaNaje mithuna - strI-puruSa yAMnA yugala mhaNatAta. doghAMcyA saMbhogabhAva yAsa maithuna mhaNatAta. 42 abrahmacarya athavA maithuna hI azI bhAvanA Ahe kI tI mAnavAsakaTa sarva prANyAMmadhye disate. hI bhAvanA mhaNaje daladala Ahe. yAta prANI guMtalA kI to tyAta ghasarataca jAto. maithuna hI beDI Ahe jI saMsArAta prANyAlA guMtavUna Thevate. hA mAyAjAla Ahe. strIveda, puruSaveda, napuMsakaveda ase yAce tIna cihna Aheta. maithuna brahmacaryAcA ghAta karaNArA Ahe. tapa, saMyamAsAThI vighnarUpa Ahe. samyakcAritrAcA vinAza karaNArA Ahe. mhaNUna sAdhakAlA te tyAjya Ahe. yAmuLe jIva jarA, maraNa, roga, zoka yAsa prApta hoto. yAce mULa kAraNa Page #230 -------------------------------------------------------------------------- ________________ (217) namohanIya ANi cAritramohanIya Ahe. he dUra karaNyAsAThI tIvra manobala, dRDhasaMkalpa, tapa i. sAdhanA karAyalA pAhije. sAdhakAne yA mArgAcA avalaMba ghetalA pAhije. maithuna bhAvanA nirmANa hotAca tyAce duSpariNAma kitI bhayaMkara Aheta yAce ciMtana karAve. abrahma he azubha AcaraNa Ahe. he mAnasika saMkalpAmuLe utpanna hoNAre pApa Ahe. tyAmuLe Atmika guNAMcA ghAta hoto. saMyama i. sadaguNa naSTa hotAta. zIla ghAtaka asalyAmuLe sadAcArAcA virodhI Ahe. mAnavAcyA manAta jevhA tIvra maithuna bhAva yetAta tevhA tyAcI sadabuddhI nAza pAvate. sadasadviveka, kartavya, akartavya yAce bhAna rahAta nAhI. Apale hita ahitAcA bhaviSyAta hoNAr2yA duSpariNAmAcA visara paDato. samyag vicAra karU zakata nAhI. mhaNUnaca azA pravRttIsa viSayAMdha pravRttI mhaTale jAte. azAveLI to ApalyA yaza, kula, zIla i. cA thoDA suddhA vicAra karIta nAhI. 43 pUrvIcyA kALI ApApasAta je bhayaMkara yuddha jhAle, atonAta manuSyahAnI jhAlI, tyAce mULa kAraNa maithunaca hote. vAstavika maithuna saMbaMdhI bhAvanA atyaMta hIna Ahe. yAmuLe AtmA malIna hoto. Ajace jIvana tara rasAtaLAsa jAteca paNa bhaviSya suddhA atyaMta duHkhamaya hote. abrahmarUpa adharmAne sukha atyaMta kamI paNa bhayaMkara duHkha deNArA Ahe. yAce phaLa bhayaMkara Ahe ANi pApayukta Ahe. 44 brahmacarya jIvanAce poSaka tattva Ahe. abrahmacaryAne mAnasika va zArIrika donhI zaktIMcA -hAsa hoto. abrahma mhaNajeca sadguNAMcA -hAsa ANi doSAMce poSaNa hoya. 45 hI pravRttI doSAMce poSaNa karaNArI Ahe. mhaNUnaM maithunAce duSpariNAma kitI Aheta he jANAve va manAvara saMyama ThevAvA. maithuna bhAvanesaMbaMdhI ciMtana kelyAne manuSya tyA viSayAta Asakta hoto. jasA khiDakItUna cora Ata ghusato tase manAcyA dArAne viSaya vikAra Ata yetAta. mhaNUna viSayAsaMbaMdhI vicArAta mana guMtU na detA nAmasmaraNAta joDAve. puSkaLaveLA manuSya viSapAna kelyAne jagU zakato paNa khAllelyA viSAcA vicAra kelyAne marU zakato. taseca maithuna sevana na karatA hI tyA vicArAne bhAvanene AtmyAce patana hote. Page #231 -------------------------------------------------------------------------- ________________ (218) kAmabhogAsArakhA dusarA zatrU nAhI. dusarI vyAdhI nAhI. saMsArabhramaNAce mULa kAraNa kI Ahe. jo yA ciMtanAta guMtato mokSadvArAparyaMta jAUca zakata nAhI. mArgAtIla sarvAta moThA aDasara viSayAsaktI Ahe. maryAcA phaNA jasA bhayAnaka vATato tyAcapramANe viSayabhoga bhayaMkara asatAta. mANasAlA vATate, amuka vayAparyaMta bhoga bhogUna ghyAve tRpta hoUna jAve. paraMtu kadhIca vRddha hota nAhI. mANUsa vRddha jhAlA tarI vAsanA kadhIca tRpta hota nAhIta. iMdhana TAkale kI tI bhaDakate tazAcapramANe viSayavikArAMcyA agnIta tRSNArUpI TAkata rAhilo tara agnI kadhIca zAMta hoNAra nAhI. hIca sthitI bhoga bhogaNAr2yAMcI Ahe. bhoga kiMpAka phaLAsArakhe Ahe. kiMpAka phaLa disAyalA atizaya suMdara, AkarSaka asate paNa te phaLa khAlle kI mANUsa tatkALa mRtyU pAvato. hyAcapramANe kAmavAsanAce phaLa atizaya duHkhadAyaka Ahe. mhaNUna tyAta AsaktI ThevU naye.46 brahmacarya vratAce pAca aticAra Aheta. 1) itvaraparigRhItAgamana - nehamI puruSAMcyA sahavAsAta rAhaNyAcA jicA svabhAva asato tilA itvarI mhaNatAta. parigRhitA mhaNaje jicA eka patI Ahe. itvara parigRhItAgamana mhaNaje kAhI veLA puratA para-strIcA svIkAra karaNe, bhoga upabhoga gheNe. ____2) aparigRhItAgamana - jI strI vezyA kiMvA vyabhicAriNI Ahe, jicA eka puruSa svAmI nAhI tI aparigRhIta strI. ekA puruSAcyA adhikArAta, AjJeta nAhI azA khIcA upabhoga karaNe mhaNaje aparigRhItA gamana Ahe. 3) anaGgakriDA - nisargAcyA viruddha jAUna asvAbhAvikapaNe kAma sevana karaNe mhaNaje anaGgakrIDA. 4) paravivAha karaNe - itarAMcyA vivAha ghaDavUna ANaNyAcyA kAmAta madhyasthI karaNe. 5) kAmabhogatIvra abhilASA - viSaya vAsanecI tIvra abhilASA karaNe. 47 varIla sarva doSa maithuna bhAvanene lAgatAta. yApAsUna dUra rAhaNe, sAdhakAce kartavya Ahe. yA saMsArAta dahA prakArace abrahma mahAduHkhAce kAraNa Aheta. Page #232 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 1) atibhojana karaNe 2) tela i. ne zarIrAce mardana karaNe 3) sugaMdhita puSpa, attara i. cA upayoga karaNe 4) kAmavikAra nirmANa karaNAre saMgIta, nRtya i. pAhaNe. 5) zayyA-krIDAgRha, citrazAlA i. zodha karaNe 6) nayanabANAne ghAyaLa karaNAr2yA striyAMcyA sahavAsAta rAhaNe 7) zarIrAlA vastra, alaMkArAne vibhUSita karUna AkarSaNa nirmANa hoIla asA - veza dhAraNa karaNe 8) pUrvI bhogalelyA sukhAce smaraNa karaNe 9) zabda, rUpa i. indriya viSayAta AsaktI ThevaNe 10) indriyAMnA puSTa karaNAre caviSTa padArthAMce mhaNaje tAmasI padArthAce sevana karaNe.48 yApaikI koNatyAhI ekAce jarI sevana kele tarI brahmacaryAce patana hote. mhaNUna sAdhakAne yA goSTIpAsUna satata dUra rAhaNyAcAca prayatna karAyalA pAhije. jeNe karUna manasuddhA viSayAsakta hoNAra nAhI. abrahmacArIce citta satata viSayakAmaneta guMga asate. mohAcA paDadA tyAcyA DoLyAvara asato. kAryAkAryAcA tyAcyA javaLa viveka nasato. jyApramANe hattIlA pakaDaNyAsAThI jaMgalAta hattIlA hattINa dAkhavatAta va tyAlA mohAta baLI paDalelyA hattIlA pakaDale jAte. tyAcapramANe mANUsa viSayavAsanA rUpa strIcyA phaMdAta paDalA kI tyAcA sarvanAza tara hotoca paNa paralokAta azubhagatI prApta hote. mhaNUna brahmacaryAce pAlana karAve abrahmacaryAcA tyAga karAvA.19 ApalyA patnIzivAya bAkI sarva striyAMnA mAtA-bahiNa mAnAve. parastrIcA moha kadhIca karU naye.50 kAraNa maithuna sevanAmadhye pratyakSa hiMsA Ahe. jyApramANe tiLAne bharalelyA naLImadhye khUpa garama lokhaMDAcI saLaI ghAtalI tara te tiLa jaLUna jAtAta tyAcapramANe maithUna kriyeta strIcyA yonIta asalele jIva lageca maratAta.51 jyApramANe rAkSasa mANasAce rakta zoSUna gheto va jIvana naSTa karUna TAkato tyAcapramANe vAsanA mAnavAtIla zAna i. guNAMcA va saMyamI jIvanAcA. dharmarUpI dhanAcA sarvanAza karate. rimantuinapriawant.animilandantaran n o Editaintenti Page #233 -------------------------------------------------------------------------- ________________ (220) cyA zarIrAlA jALate, madonmata hattI va krodhI sApa ekAca dehAlA naSTa abrahmacaryAcI bhAvanA jJAna, zIla, vinaya, lajjA, vaibhava, vijJAna va zarIra sarva ihalaukika va pAralaukika guNAMnA jALUna bhasma karate.52 abrahmacaryAcA dusarA artha Ahe. sva-svabhAvAlA soDUna, para-svabhAvAta, paragIta ramaNa karaNe. Asakta hoNe. sva-svabhAva mhaNaje brahma. para-svabhAva abrahma Ahe. abrahmAta jIvana jagaNe mhaNajeca saMsAra Ahe.53 parigraha saMbaMdhI bhAvanA pANI vahAta nasela tara te ghANeraDe va azuddha hote. tazA pANyAlA durgaMdhI yete. khapa divasa ghara baMda Thevale tara te ughaDatAca kubaTa vAsa yeto. tyAcapramANe jara ApalyA jIvanAta sadcAritra nasela tara jIvana azuddha hote. ghANeraDyA pANyApramANe tyAta daguNAMcI dagaMdhI yeU lAgate. _ jo mANUsa dhana saMgraha karUna Thevato, tyAcyA jIvanAta hiMsA, asatya, corI, lobha ityAdI aneka durguNAMcI durgaMdhI yeU lAgate. dhanasaMpattIvara AsaktI na ThevatA tyAce yogya vitaraNa kele pAhije va dAna kele pAhije. dAna karUna dhanAcA pravAha vAhatA ThevalA tara koNatehI durguNa ApalyAta nirmANa hota nAhIta. Aja mAnavI dRSTikoNa pAra badalalA Ahe. dhana-saMpattIcyA lobhAmuLe aneka duSkRtya hoU lAgalI Aheta. mAnava dhanAlA khAta nAhI tara dhana mAnavAlA khAta Ahe. dhanAcyA lobhAmuLe mANasAtIla mANusakI naSTa hota Ahe. joparyaMta jIvanAta saMgrahavRttI Ahe, toparyaMta anyAya hiMsA cAlUca rAhaNAra. azA mANasAcyA jIvanAta dharma, karmAlA mahattvaca nAhI. zramaNa bhagavAna mahAvIrAMnI mhaNUnaca sAMgitale Ahe kI dona kAraNAMmuLe manuSya vItarAga dharmAce zravaNa karU zakata nAhI. "Arambhaceva pariggahe ceva' Arambha ANi parigraha. hai donhI sAdhanecyA mArgAvarIla sarvAta moThI aDacaNa Ahe. parigrahAcI vyutpattI karatAnA zAstrakAra mhaNatAta - "parigrahaNaM parigraha" arthAta ja grahaNa kele jAte to parigraha Ahe. grahaNa teca kele jAte jyAvara mamatvabhAva Ahe. hA mamatvabhAvAmuLeca janma-maraNAcI vRddhI hote. mamatvabhAva AtmyAlA unnata hoU deta nAhI. mokSamArgAvarIla sarvAta moThA hA aDathaLA Ahe. Page #234 -------------------------------------------------------------------------- ________________ (221) bhAva jaDAsaMbaMdhI aso kiMvA cetanAsaMbaMdhI aso. tIna lokAsaMbaMdhI aso kiMvA paramANusaMbaMdhI aso, FARNA jyAmaLe krodha, mAna, mAyA, lobha utpanna hotAta te sarva parigrahaca Aheta. karaNAsAThI zarIra asaNaM Avazyaka Ahe, paNa phakta zarIrAvara atimamatva bhAva asela tara zarIrasuddhA parigraha Ahe. AtmyAcyA unnata avastheparyaMta pohocaNyAsa parigraha he bandhana Ahe. tyAmuLe panhA-punhA caturgatI saMsArAta bhaTakAve lAgate. urdhvagatI miLU zakata nAhI. parigraha dona prakArace 1) brAhya ANi abhyaMtara54 abhyaMtara parigrahAta mithyAtva, aviratI, pramAda, kaSAya ityAdI yetAta. yAMcI utpattI manAta hote. jyA parigrahAcA mana kiMvA hRdayAzI saMbaMdha Ahe ANi te vicArarUpa Aheta te abhyaMtara parigraha hota. wesomeonehtaniwomanenge bAhya parigrahAce dona bheda Aheta - jaDa ANi cetana. jyAMcyAta prANa nAhI te jaDa padArtha, je nirjIva Aheta. udA. vastra, pAtra, sone, cAMdI ghara ityAdI. caitanya mhaNaje manuSya, pazupakSI, pRthvI, vRkSa ityAdI sarva sajIva padArtha. manuSya bAhya va abhyaMtara parigrahAne yukta Ahe. hA saMsAra jaDa ANi caitanyAcyA saMyogAne banalelA Ahe. hyA padArthAMnA prApta karaNyAsAThI manuSya satata prayatna karIta asato. ANi maga tyA vastUMcyA saMrakSaNAcyA ciMteta satata buDAlelA asato. hI jI bhAvanA tI Ahe parigrahAnubaMdhI bhAvanA. bAhya parigraha naU prakArace Aheta. dhana, dhAnya, kSetra, vAstudvipada, caupada, hiraNya, suvarNa, kuviyadhAtU ityAdI. hyAce atikrama va aticAra Aheta. manuSya hyA bAhya padArthAmadhye sarvAta adhika mamatva asate te kaMcana kAminImadhye. kaMcana mhaNaje sone. jaDa padArthAta sonyAcA samAveza hoto ANi kAminI mhaNaje strI. yAta sarva caitanya padArthAMcA samAveza hoto. HTRA bAhya parigrahAce vyavahArAta adhika prAdhAnya Ahe. paraMtu bAhya parigrahAcA AdhAra AbhyaMtara parigraha Ahe. AbhyaMtara parigrahAvarIla mamatva jevhA kamI hoIla, nidAna kamIta kamI mithyAtva / pAragraha jarI dara jhAlA taraca mANasAlA samaja yeIla kI vastu. vicAra va kArya he Page #235 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 2381 (222) sukhA parigraha Ahe Ahe tadanaMtara cAritra mohanIya karmAcA jitakyA pramANAta kSaya, upazama athavA mama hoIla titakyA pramANAta parigrahAcA tyAga hoU zakela.55 yA zivAya parigrahApAsUna suTakA miLaNe phAraca kaThiNa Ahe. saMpUrNa pRthvIvarIla bATa sAmrAjyAce sukha bhogale tarI mAnavAcI tRSNA zAMta hota nAhI. "jahA lAho tahA M nA mAho"56 anoraniclininalseasewapsues Nasee jitakyA pramANAta lAbha hota jAto titakyA pramANAta lobha vADhata jAto. mhaNUna parigraha vADhavUna saMtoSa miLela azI bhAvanA ThevatAta te AgIta tUpa TAkUna Aga viTAviNyAcA prayatna karaNyAsArakhe Ahe. agnIta tUpa TAkUna tI vijhata nAhI he jitake tya Ahe tyAcapramANe parigraha vADhavUna saMtoSa miLaNe zakya nAhI. parigrahAcA tyAga karaNyAsAThI lobhAcA prathama tyAga karaNe jarUrI Ahe. manuSya AyuSyabhara je vegavegaLe kAma karato tyAne parigrahAcI vRddhI hote. prAcIna kALI puruSAMsAThI bahAttara kalA va striyAMsAThI causaSTa kalA zikavalyA jAta tyAsuddhA kAya Aheta ? parigrahAcI bhAvanAca tyAmAge Ahe.57 _ Adhunika kALAta tara itakyA prakAracyA kalAMcA AviSkAra jhAlA Ahe kI tyAMcI yAdI karaNe hI kaThINa Ahe. yA sarvAMcyA mAge parigrahAcI bhAvanA Ahe. parigraha mhaNaje saMgraha karaNe evaDhAca yAcA artha nAhI. parigrahAcI vyAkhyA phAra vizAla va sakhola Ahe. ApaNa jyA saMpradAyAlA mAnato hyA saMpradAyAbaddala mamatva asaNe hA suddhA parigraha Ahe. tyA saMpradAyAbaddala moha asaNe hA kharA parigraha. ApalyA saMpradAyAbaddala mamatA va anya saMpradAyAbaddala dveSa asaNe hA eka bhayaMkara parigraha Ahe. AmacAca saMpradAya zreSTha, Amaceca sAdhU khare sAdhU, teca utkRSTa ANi kriyA karaNyAta utkRSTa Aheta, azI ApalyAca phakta dharmAbaddala AsaktI asaNe hAhI parigrahaca Ahe. tyAcapramANe rASTra, prAMta bhASA i. baddala aMdhavizvAsa kiMvA kaTTaratA, AsaktI, mUrchAbhAva asaNe he parigrahAceca rUpa Ahe. mhaNUnaca dazavaikAlika sUtrAta lihile Ahe kI "mucchA pariggahovuto'58 mUrchAbhAva vAstavika parigraha Ahe. tatvArtha sUtrAta suddhA "murchA parigrahaH'' he sUtra Ahe.59 nizcayadRSTIne vicAra kelA tara pratyeka vastU parigraha Ahe ANi mUrchA bhAva nasela tara vastU upalabdha asUnahI aparigraha Ahe.60 / Page #236 -------------------------------------------------------------------------- ________________ (223) "graha " cA zAbdika artha 'pakaDaNe' hoto. AkAzAta dona prakArace graha Aheta. eka saumya ANi eka krUra. he graha manuSyasRSTIpAsUna dUra Aheta. tarIhI tyAtIla kAhI graha manAlA AnaMdita karatAta. dusare graha AtaMkita karatAta. maga ApaNa yA dUra asaNAr2yA zAMtI karaNyAsAThI aneka upAya yojato, paraMtu hRdayarUpI gaganamaMDapAta asalelyA parigraha rUpI moThyA grahAcI zAMtI karaNyAsAThI kAhIca upAya yojIta nAhI. parigraha jIvAlA ahI bAjUne gherato. phakta zarIrAneca navhe tara manAne ANi iMdriyAMnI suddhA baddha hoto. "parisamantAta gRhyate iti parigraha. ' 11 jakhaDUna sarakArI zipAI tara aparAdhyAcyA zarIrAlA bAMdhato paNa parigraha tara AtmyAlA TAkato. gagana maMDaLAta asalele graha sAdhAraNa Aheta paNa parigraha tara mahAgraha Ahe. bhautikavAdI AsthA hI parigrahAcI jananI Ahe. parigrahAce dusare nAva 'daulata' Ahe. jyAcA artha dona tata mhaNaje dona vAITa savayI hyA dona bAITa savayImadhye pahilI savaya mhaNaje parigraha. mhaNaje jyAcyAjavaLa daulata Ahe to koNAcAhI hitopadeza aikata nAhI. guNI, kharA sallA deNAre ANi vaMdanIya vyaktIMbaddala AdarabhAva nasato. mhaNajeca parigrahAmuLe jJAnacakSuvara AvaraNa Alele asate.61 saMsArAta pityAlA ApalyA putrAcA utkarSa pAhaNyAcI icchA asate. ANi adhyAtma kSetrAta gurutA ziSyAcA utkarSa pAhaNyAcI icchA asate. paraMtu yA parigrahAcyA AsaktImuLe amRtAce viSa hote. rAjAzreNika va putra koNika yAMcA itihAsa asAca Ahe. rAjA zreNika vRddha jhAle hote tarI sArA rAjyakArabhAra svataHca pahAta hote, hyAMcA putra koNika manAta vicAra karato mAjhe kitI durdaiva Ahe kI vaDIla vRddha jhAle tarI rAjagAdI kAhI soDIta nAhIta. ANi tyAMnA mRtyU hI yeta nAhI. he jIvaMta Aheta toparyaMta malA kAhI rAjagAdI miLaNAra nAhI. mI rAjA hoU zakaNAra nAhI. koNika hI rAjaputra hotA. khUpa sukhAta loLata hotA, paNa rAjA hoNyAcA jo parigraha (AsaktI) to tyAlA kAhI svastha basU deta navhatA. zevaTI yuktI prayuktIne ApalyAca pityAlA turuMgAta DAMbale va svataHlA samrATa ghoSita kele. itake karUnahI tyAce samAdhAna jhAle nAhI. tyAcyA bhAvAjavaLa eka hattI ANi hAra hotA to hI tyAlA havA hotA. to gheNyAsAThI miLaviNyAsAThI tyAne Apale AjobA ( AIce vaDIla) jyAMcyAjavaLa bhAU rahAta hotA tyAMcyAvarahI AkramaNa kele. raktAce pATa vAhile. yA sarva anarthAce kAraNa ekaca parigraha, mUrcchA, IcchA. 62 Page #237 -------------------------------------------------------------------------- ________________ (224) n awathames laNya svataHcI pratiSThA mhaNaje parigrahAcI vRddhI mAnato. hiMsakAne hiMsA kelI hoto. khoTe bolaNAr2yAlA koNI khoTAraDA mhaTale tara apamAna vATato. corAne to mI cora Ahe azI kAhI davaMDI piTata nAhI. vyabhicArI lapUna-chapana corI kelI tara to mI corI vyabhicAra karato. PHARMmmonwee hyA sarva pApAMce AcaraNa karaNAre pApAcI prazaMsA karIta nAhIta. paraMtu parigrahI mArA pApI svataHlA pApI samajataca nAhI. ANi he ase AsaktIyukta pApa karUnahI jita hota nAhI. ulaTa svataHlA moThA bhAgyavAna samajato. ApalA gaurava mAnato. jo jitakA moThA parigrahadhArI pApI to titakAca moThA, puNyazAlI samajalA jAto. vAstavika paNyAcyA puNyazAlI prakArAmadhye dhana-saMpattIce kuThe nAvanizANa suddhA nAhI. maga dhanavAnAMnA puNyazAlI kazAcyA AdhArAvara mhaNatAta hA eka praznaca Ahe. - manuSya janma miLaNe puNya Ahe, paNa paisA miLaNe puNya Ahe he kAhI satya navhe. paizAmuLe tara aneka pApe hotAta. paisA tara parigraha Ahe mhaNaje pApaca. paraMtu Azcarya Ahe kI dhanAcyA gulAmAMnI tyAlA puNya sAMgUna tyAvara AvaraNa puNyAce ghAtale Ahe. hI mAnavajAtIcyA patanAcI parAkASThA Ahe. joparyaMta bhagavAna mahAvIrAMcyA aparigraha siddhAMtAlA svIkArale jANAra nAhI to paryaMta kalyANa nAhI. ANi azAntI hI dUra hoNAra nAhI.63 kAraNa "arthamanartha bhAvaya nityam" artha hAca kharokhara anartha Ahe. sagaLe doSa parigrahAmuLeca utpanna hotAta. "he mAjhe" asA saMkalpa asalA mhaNaje saMrakSaNAcI bhAvanA hote. ANi yAmuLeca hiMsA hote. asatya bolale jAte, corI kelI jAte. maithuna pravRttI jAgRta hote. naraka ityAdIce duHkha hyA parigraha bhAvanemuLeca bhogAve lAgatAta.64 jyApramANe ghANeraDyA pANyAcyA DabakyAta dagaDa TAkAlA tara taLAzI asaNArA cikhala usaLUna vara yeto tyAcapramANe parigraha jIvAtIla kaSAyAlA prakaTa karato.65 parigrahAcyA svarUpAce ciMtana karaNArI vyaktI tyAce duSpariNAma jANate. azA AtmArthI sAdhakAne para padArthApAsUna dUra rahAve tyAcA tyAga karAvA ANi AtmasvarUpAcyA bhAvanata lIna hoUna jAve. jyAlA AtmasvarUpa prApta karaNyAcI icchA nAhI. AtmyAcyA utkaSAMcI ciMtA nAhI to para dravyAcA tyAga karU zakata nAhI. __ bAhya padArtha mAjhe nAhIta. mI kadhIca tyAMcA hoNAra nAhI. ase ciMtana karAve va bAhya vastUMcyA AkarSaNApAsUna svataHlA dUra ThevUna mokSAcI abhilASA ThevAvI. TARAHAS Page #238 -------------------------------------------------------------------------- ________________ (225) vastabaddalacI parigraha bhAvanA soDaNe lokAMnA sope vATate paNa phakta vastUcI bAba asate ase nAhI tara manuSyAcyA jIvanAta parigraha vADhaviNAr2yA tIna eSaNAkA Aheta. 1) vitteSaNA 2) putraiSaNA 3) lokeSaNA. kadAcita vittepaNA mhaNaje dhana ityAdIvarIla mUrchA suTU zakate. putraiSaNA-putra, patnI, parivArAvarIla mamatva paNa suTU zakate. paNa lokeSaNA prasiddhI, prazaMsA, kIrtI, mAna-sanmAna yAvarIla AsaktI suTaNe atyaMta kaThINa Ahe. moThe-moThe sAdhaka yAcyA baLI paDatAta. sarvAta kaThINa ANi mahAna parigraha Ahe, rAga-dveSa. kaSAyabhAva viSayavAsanene grAsalele vicAra ANi manAcI atRpta tRSNA, lAlasA, AkAMkSA, kAmanA yA azuddha bhAvanene yukta vyaktI parigrahI Ahe maga tyAcyAjavaLa bAhya padArtha aso vA naso kamI aso kiMvA jAsta aso kiMvA ajibAta naso. mamatvabhAva Ahe mhaNajeca parigraha. saMsArAta mANasAvara jI saMkaTe yetAta tyAce kAraNa parigraha Ahe. parigraha asale tarI duHkha, nasela tarI duHkha. parigraha upArjana karaNe duHkha Ahe. parigraha yeNe duHkhakAraka va jANe he hI duHkhakAraka, mhaNUna duHkhadAyI azA parigrahAcA dhikkAra kelA pAhije.66 parigrahI nirdayI asato. jyAcyA hRdayAta dayA, karuNA Ahe to parigrahAsAThI dusar2yAlA kadhIca trAsa deNAra nAhI. to svataH javaLahI parigraha saMgraha karaNAra nAhI. parigrahAmuLe droha, baira nirmANa hotAta. jithe vaira-zatrutva tethe prema nasaraNAraca. ApalyAlA ase vATate kI prApta vastUMcA saMgraha karaNe va tyAvara mamatva asaNe mhaNaje parigraha. paNa jyA vastU ApalyAjavaLa nAhIta va miLaNyAcI zakyatA hI nAhI azA vastU prApta vhAvyAta azI tIvra icchA, utsukatA asaNe hA hI parigrahaca Ahe. zramaNa bhagavAna mahAvIrAMcyA dahA zrAvakAMpaikI prathama zrAvaka AnaMda tyAMcyAjavaLa jevaDhI saMpattI hotI tI ThevUna tyApekSA adhika na miLaviNyAcA tyAMnI nizcaya kelA. aprApta vastUMcA tyAga kelA. ApalyAlA prazna paDato kI aprApta vastUMcA tyAga kelA tara tyAta kAya vizeSa kele. jyA vastU miLAlyAca nAhIta tara jyAMcyAsamora tyAga karaNyAcI pratijJA ghetalI. tI paNa koNI sAdhAraNa vyaktI navhatI. sAkSAt prabhumahAvIrAMcyA samakSa tyAga kelA hotA. yAta zaMkA karaNyAce kAraNaca nAhI. zAstrAtahI ullekha Ahe kI "icchAparimANaM Page #239 -------------------------------------------------------------------------- ________________ (226) savA 67 AnaMda zrAvaka ApalyA icchecA parimANa karIta Ahe. sarva prathama mANasAcyA manAta vastU prApta karaNyAcI icchA jAgRta hote. saMkalpa tara tI prApta karaNyAsAThI athaka prayatna surU hotAta. yAcA artha jara icchAca dhAvapaLa karaNyAcI AvazyakatAca nAhI. ANi saMgraha karaNyAcA praznaca udbhavaNAra nAhI. mhaNaje icchAca sarvAta moThA parigraha Ahe. mAchannadhiyAM sarva, jagadeva parigrahaH / marchayA rahitAnAM tu, jagadevA parigrahaH / arthAt - jyAMcI manobhAvanA AsaktIne grAsalelI Ahe, azAMcyA dRSTIne tara parNa saMsAraca parigrahamaya Ahe. paraMtu jo mUrchA, AsaktI mamatvapAsUna dUra Ahe. yA tinhI jyAcyA manAta nAhI tyAcyAsAThI saMpUrNa saMsAra tyAcyAjavaLa asalA tarI tyAlA parigraha zivatasuddhA nAhI. to parigrahI nAhI. __ mhaNUna parigrahAnubaMdhI bhAvaneta parigraha saMgrahita karaNyAcI jevhA icchA nirmANa hote, tevhA ase ciMtana karAve kI yA icchA kadhIca tRpta hota nAhI. mhaNUna icchAMcA tyAga karaNyAce ciMtana karAve. aparigrahI, anAsakta bhAvanece ciMtana karAve. ApalyA javaLa je kAhI Ahe, tyAvarIla AsaktI kamI kelI tara parigraha hI kamI hoIla. parigraha asatAnAsuddhA aparigrahI rAhaNyAcI kimayA jamalI tara tI moThI kalA avagata jhAlyAsArakhe hoIla. yA kalelA hastagata karaNyAsAThI parigrahAmuLe je duSpariNAma hotAta tyAce ciMtana karAve. niSparigrahI, mamatvarahita jIvana jagaNyAcA prayatna karAvA. jo yA kalemadhye nipuNa hoIla to saMsArAta koNatyAhI anukUla kiMvA pratikUla paristhitIta harSa-zoka karaNAra nAhI. tyAcyAjavaLa lAkho-karoDoMcI saMpattI AlI kAya kiMvA gelI kAya, parivAra vADhalA kAya kiMvA naSTa jhAlA kAya, kitIhI ulathApAlatha jhAlI tarI to pratyeka veLI manAcA samatola DhaLU deNAra nAhI. sukhAta atiAnaMdI ANi duHkhAta atiduHkhI hoNAra nAhI. hI samatvAcI sAdhanA kelyAneca prApta hote. anAsakta bhAvanA jopAsalI tara tRSNA roga lAgU paDaNAra nAhI. tyAcyA aMtahRdayAparyaMta na duHkha zirakAva karU zakela na sukha. Page #240 -------------------------------------------------------------------------- ________________ (227) cAra kaSAyAnubaMdhI azubha bhAvanA abhidhAna rAjendra kozamadhye naU azubha bhAvanAMce varNana Ahe. hiMsA, asatya ityAdI pAca bhAvanAMce vivecana kelyAvara AtA cAra kaSAya bhAvanAMce vivecana karU yA. 1) krodhAnubaMdhI bhAvanA 2) mAnAnubaMdhI bhAvanA 3) mAyAnubaMdhI bhAvanA 4) lobhAnubaMdhI bhAvanA. yA cAra azubha bhAvanAMce varNana karaNyApUrvI yAMnA kaSAya kA mhaTale Ahe, yAvara vicAra karU yA. kaSAya - AtmAmadhye je kaluSita pariNAma Aheta tyAlA kaSAya mhaNatAta. 'kaSa' mhaNaje saMsAra (janmamaraNa) 'Aya' mhaNaje lAbha. jyAmuLe saMsArAtIla paribhramaNa hote te kaSAya hota. 68 saMsArAcA mahAla kaSAyAvara TikalelA Ahe. krodha, mAna, mAyA, lobha he cAra saMsArarUpI mahAlAce staMbha Aheta. joparyaMta he khAMba majabUta asatIla toparyaMta saMsAramahala majabUta rAhIla. toparyaMta janma, maraNa, naraka, tiryaMca nigoda ityAdIMce duHkha jIvAlA bhogAve lAgatAta. zramaNa ma. mahAvIrAMnI sAMgitale Ahe cattAri ee kasiNA kasAyA siMcati mUlAI puNabhavassa 69 kaSAyAmuLe AtmyAce jitake nukasAna hote titake anya koNatyAca zatrUmuLe hota nAhI. kaSAya asaNArA manuSya rAkSasasArakhA vAgato. kSamAzIla manuSya devatulya Ahe. kaSAya viSa Ahe. kaSAyAce zamana karaNe amRtAsArakhe Ahe. jyAcA AtmA kAya Ahe. tyA AtmyAta jJAna, darzana, cAritryAcA samAveza hoU zakata nAhI. jyApramANe kALyA kapaDyAvara dusarA raMga caDhata nAhI. tyAcapramANe kaSAyAne kaluSita AtmyAvara dharmaraMga caDhata nAhI. - hyA cAra kaSAyAMmuLe azubha bhAvanecI utpattI hote. ANi he cAra kaSAya mohAmuLe utpanna hotAta. rAga ANi dveSa hI mohAcI dona rUpe Aheta. rAga bhAvanemuLe mAyA ANi lobha kaSAya utpanna hotAta ANi dveSAmuLe krodha ANi mAnAcI utpattI hote. sthAnAMga sUtrAta varNana Ahe- "dosa vattiyA mucchA duvihA kohe ceva mANe ceva, peja battiyA mucchA duvihAmAe ceva lohe ceva'70 Page #241 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jo rAga-dveSa soDato toca vItarAgI hoU zakato. kaSAyAmuLe phakta AtmAca navhe tara mana ANi zarIra suddhA vikRta banatAta. 'rasAmadhIla 'kaSAyalA' eka rasa Ahe. tI toMDAta ghAlatAca toMDa veDevAkaDe hote. mAkapAyI mANUsa koNAlAca AvaData nAhI. priya vATata nAhI. kapAyAmuLe sadguNAMcA nAza hoto. "krodhaprIticA nAza karato." mAna vinayAcA nAza karato, mAyA-kapaTa mitratAcA nAza karate, ANi lobha sarvaca guNAMcA nAza karato. 71 sahA kaSAya AtmyAce AMtarika zatrU Aheta. manuSyAcyA aMtaHkaraNAta praveza karUna te tyAcAca vinAza karatAta. jyA jhADAvara basatAta tyAcIca phAMdI kApUna TAkatAta. AtmyAce patana karaNAre he kaSAya Aheta, mhaNUna kaSAya jiMkAyalA pAhije. vistArAne kaSAyAce 25 prakAra (bheda) Aheta. 1) anantAnubaMdhI krodha nAhI tasA krodha mareparyaMta jAta nAhI. rAhato. 2) anantAnubaMdhI mAna 3) anaMtAnubaMdhI mAyA 4) anaMtAnubaMdhI lobha (228) - dagaDAlA paDalelI cIra punhA kadhIhI sAdhalI jAta cAkU zakato. dagaDAcyA khAMbAsArakhA jo kadhI jhukata nAhI. bAMbUcyA muLApramANe jyAcyA gAThIta gATha asate. asA kiramijI raMga jo jaLUna jAto paNa raMga tasAca hI anantAnubaMdhI kaSAya caukaDI utpanna jhAlyAnaMtara jIvanAcyA aMtaparyaMta jAta 'nAhI. yA kapAyAne yukta mANUsa mRtyuprApta karUna narakAta jAto. hyA kapAyAta asaNAre midhyAtvAca asatAta. 5) apratyAkhyAnAvaraNa krodha - jaminIvara paDalelI cIra jI pAUsa paDalyAvara parata juLUna jAte. 6) apratyAkhyAnAvaraNa mAna Sanny ta hADAMcyA khAMbAsArakhe thoDA prayatna kelA tara 7) apratyAkhyAnAvaraNa mAyA meMDhIcyA ziMgApramANe bAkaDI tikaDI vikRtIne yukta. 8) apratyAkhyAnAvaraNa lobha - gADIcyA cAkAlA lAvalelyA vaMgaNAsArakhe sAbaNa, kSAra i. prayogAne ghAlavU zakato. heade 7 Tale Page #242 -------------------------------------------------------------------------- ________________ (229) kA apratyAkhyAnI kaSAyAne yukta zrAvaka vratAMnA grahaNa karU zakata nAhI. ANi ca gatImadhye jAto. yAcA pariNAma eka varSAparyaMta rAhato. hyAcyA udayAne / sakAmanirjarA hota nAhI. 2) pratyAkhyAnAvaraNa krodha - mAtI kiMvA vALUta regha kADhaNyAsArakhe jI havemuLe yA anya kazAne legaca pusalI jAte. 10) pratyAkhyAnAvaraNa mAna - kATha, staMbhAsArakhe. 11) pratyAkhyAnAvaraNa mAyA - rastyAne cAlatAnA bailAcyA mUtrAce vAkaDe tikaDe vraNa uThatAta tase. 12) pratyAkhyAnAvaraNa lobha - cikhala mAtIcyA raMgAsArakhI sthitI asaNArA. yA kaSAyAMcI sthitI jyAstIta jAsta cAra mahineparyaMta asate. ase sAdhU vrata grahaNa karU zakata nAhI. mRtyUnaMtara manuSya gatIta jAtAta. 13) saMjvalana krodha - pANyAta kADhalelyA reghepramANe. 14) saMjvalana mAna - vela kiMvA tRNa samUhApramANe. 15) saMjvalana mAyA - bAMbUcyA sAlIpramANe. 16) saMjvalana lobha - pataMgAcyA raMgApramANe athavA haLadIcyA raMgApramANe yA kaSAyAMcA pariNAma jAstIta jAsta paMdharA divasAparyaMta rAhAto. ANi to yathAkhyAta cAritra va kevalajJAna. kevaladarzana prApta karU zakata nAhI. 17) hAsya - hasaNe, ceSTA, maskarI karaNyAcA svabhAva. 18) rati - akAryAta AsaktI. 19) arati - dharmakAryAta arucI. 20) bhaya - koNatehI kAma karaNyAta bhItI vATata rAhaNe. 21) zoka - pratikUla saMyogAta ciMtA karaNe, duHkhI hoNe. 22) dugaMchA - ghRNA, tiraskAra, durgadha i. ne becaina hoNe. 23) strIveda - puruSAbarobara maithunabhAvanA. 24) puruSaveda - strIzI maithunabhAvanA. 25) napuMsakaveda - strI va puruSa doghAMzI maithunabhAvanA. Page #243 -------------------------------------------------------------------------- ________________ (230) varIla 25 bheda kaSAyAMce Aheta. vyavahArAta ApaNa phakta cAra kaSAya krodha, mAyA. loka yAMnAca kaSAya mAnato. paraMtu jJAnI janAMnI cAra kaSAyAMcI taratamatA mAta gheUna tyAMce ajUna soLA bheda kele. zivAya hAsya, ratI, aratI yAMcA paNa kapAyAMta samAveza kelA Ahe. yApramANe kapAyAMce cAra, soLA, paMcavIsa bheda kele Aheta. te ApaNAlA saraLapaNe majAve mhaNUna kele Aheta. vizeSa kholavara vicAra kelA tara jagAta jitakyA mhaNUna pApamaya pravRttI Aheta tyA sarvAMcA samAveza kaSAyAtaca hoto. mhaNUna kaSAyAce aneka bheda hoU zakatAta. _ mukhyataH cAra-krodha, mAna, mAyA, lobha yAta tyA sarvAMcA samAveza hoU zakato. cAra kaSAya pApapravRttI vADhaviNAre Aheta. mhaNUna jo sAdhaka Atmahita karU icchito tyAne yA cAra kaSAyAMcA tyAgaca karAyalA pAhije.72 AgamAmadhye sarvatra yA cAra kaSAyAMcA ullekha asatoca. anantAnubaMdhI ityAdIce ekA-ekA kaSAyAce cAra bheda Aheta. te viSaya-vikArAcyA AsaktIcyA dRSTIne kele Aheta. AsaktI vyakta hote tI yA cAra kAraNAneca. kaSAyAmadhye ananta zaktI Ahe. ase suddhA ghaDate kI atyaMta tIvra kaSAya kelyAne AtmyAce pradeza zarIrAbAhera jAUna ApalyA zatrUcA dhAta paNa karU zakatAta. yAlA kaSAya samudghAta'' mhaNatAta. kaSAyAmuLe ApalyA svataHcyA AtmasvarUpAcAsuddhA ghAta hoto. mhaNUna kaSAya karaNe mhaNaje hiMsA karaNe. jyAveLI manAta kaluSita bhAva nirmANa hotAta ANi te vyakta kele jAtAta, tevhA tara bhayaMkara anartha oDhavato. yApAsUna vAcaNyAsAThI krodha i. cAra kaSAyAMce thoDakyAta varNana kele Ahe. jara kaSAya kAya Aheta va tyAmuLe Apale kitI nukasAna hote he kaLAleca nAhI tara tyAga kasA hoNAra ! mhaNUna mumukSU jIvAne kaSAya bhAva nITapaNe samajAvUna ghyAyalA pAhije. jyApramANe kalhaI nasalelyA pitaLecyA bhAMDyAtIla dUdha (uttama asale tarI) tyA bhAMDyAtIla dUdha becava hote. tyAcapramANe kaSAyarUpI durguNAne AtmyAce saMyama ityAdI guNa naSTa hotAta. Page #244 -------------------------------------------------------------------------- ________________ (231) krodhAnubaMdhI bhAvanA cAra kaSAyAMpaikI krodhAce sthAna prathama kramAMkAce Ahe. krodha cAra kAraNAne utpanna hoto 1) kSetra nimittAne 2) vastUcyA nimittAne 3) zarIra nimitta 4) upAdhI nimitta 73 krodhAmuLe saMtApa hoto. sarva iMdriyA uttejita hotAta, udvega hoto. zatrutva vADhate, sugatIcA nAza hoto. he sarva kevaLa krodhAmuLe ApApasAtIla sneha naSTa karaNArA krodhaca Ahe. krodhAcyA AvegAta dharma-karma sarva nAza pAvatAta. dharmavimukha banato va durgatIcA atithI banato. cAritryamohanIya karmAcyA udayAmuLe krodha utpanna hoto. krodha AlA kI vivekabuddhI, sadasadvivekabuddhI naSTa hote. krodhAta mANUsa veDecALe karato. to kAya bolato he tyAce tyAlAca kaLata nAhI. krodhI manuSya krodhAcyA AvezAta vATela te baraLato. akArya avAcya yAce tyAlA bhAna rahAta nAhI. krodhAcyA unmAdAta to kAya karIla yAcA nema nAhI. 74 krodho vaccati dhUmo - krodha manAcA dhUra Ahe. krodharUpI anI jIvana rasAlA jALUna TAkate. vALalelyA gavatAlA lAkaDAlA lAgalelyA agnIpramANe tyAcA krodha vADhata jAto. tyAcyA yazAlA ohoTI lAgate. kRSNapakSAta caMdra jasA kalekalene kamI hoto tyApramANe 75 krodhI manuSya va rAkSasa yA doghAMcyA vRttI sArakhyAca narakAtIla lokAMsArakhe tyAce bAgaNe hote.76 to heat raudrarUpa tyAce hote. mhaNUna zAstrakAra mhaNatAta. "appANaM pi na kovae 77 ApalyA svataHvara suddhA kadhI krodha karU naye. svataHvara krodha karaNe mhaNaje AtmaghAta karaNyAsArakhe Ahe. krodhAcI cihne cehar2yAvara disatAta. mhaNUna krodhAce sthAna kapALa Ahe. krodha zarIrAlA jALaNArA Ahe. prasanna manAne jevaNa ghetale tara te amRtAsArakhe paNa krodhAmadhye jevaNa viSAce kAma karate. Apale mAnasika saMtulana yAcyAmuLe bighaDate. annapAcana hota nAhI. aneka poTAce AjAra krodhAmuLe udbhavatAta. Page #245 -------------------------------------------------------------------------- ________________ (232) krodhAmuLe zArIrika sauMdaryAcA, saumyatecA nAza hoto. krodhAmadhye ceharA vikRta unale lAla-lAla hotAta. krodhAcA atyaMta bhayAnaka pariNAma mhaNaje vairabhAvanene bhAMDaNe hotAta. kulAcA nAza karaNAre he zastra Ahe. mAtIcA kuMbha ekadA phuTalA kI phuTalAca. mata joDatA yeta nAhI. tyAcapramANe ekadA vaira nirmANa jhAle kI te zAMta hota nAhI.78 "krodhaH saMsAra baMdhanam" krodha saMsArAta bAMdhUna ThevaNArA Ahe. mhaNaje krodhI mANUsa sArAtUna, bhavabhramaNAtUna mukta hoUca zakata nAhI. tyAlA mokSAcI prAptI hota nAhI. "krodhaH zama sukhArgalA / '' krodha, zAMtI ANi sukha prAptImadhye aDathaLA nirmANa karato karmabaMdhana hote. "krodhaH punaH kSayate kSaNenApi pUrva koTyArjita tapaH' krodha hA pUrva saMcita kelelyA karoDopUrva tapAcyA lAbhAcA kSaNAta nAza karaNArA Ahe. - ApaNa mhaNato, jo ApalyAvara apakAra karato tyAcyAvara krodha yeNAraca. ase Ahe tara ApalyA AtmyAcA apakAra karaNArA hA krodha Ahe. tyA krodhAvaraca ApalyAlA krodha karAyalA havA.79 ___ jyAcyA manAta krodharUpI durguNa praveza karato, tyAcyAta maitrI, pramoda karuNA, kRpA kIrtI, dhairya, vidyA, vrata, upavAsa ANi AtmaciMtana he je Atmika guNa Aheta tyAMcA nAza hoto. sApa maNIyukta asalA tarI tyAlA koNI pALIta nAhI. vAgha, siMha zaktIzAlI asale tarI loka tyAcyApAsUna dUraca rAhatAta. tyAcapramANe krodhI vyaktI kitIhI guNavAna asalI tarI tyAcyAzI koNI maitrI karIta nAhI. sApa, viMcU yAMcI koNI sevA karIta nAhI, tyApramANe krodhI mANasAcI koNI saMgata ThevIta nAhI. Adara, satkAra tara tyAlA miLataca nAhI. krodhI mANasAne kitIhI japa, tapa, vrata-upavAsa i. kele tarI tyA sarva kriyA niSphaLa Aheta. krodhI svataHce hita tara karIta nAhIca. itarAMce hI nAhI. tyAlA pUNya kAya pApa kAya he hI samajata nAhI. jyApramANe agnI lAkaDAlA, gavatAlA jALUpa bhasma karate, jyApramANe mAkaDa phaLAphulAMnI baharalelyA bAgelA naSTa karato, lobhI rAjA ApalyA rAjyAlA daltakepsinginapagsutva- gmain-naduInnonein Rasaitanicationalitimathain Page #246 -------------------------------------------------------------------------- ________________ BAR TSAHITERAREE AASHRA RRIER (233) 2 karato, tyAcapramANe krodhI mArA mANe krodhI mANUsa ApalI kIrtI, mAna, AtmasanmAna, jJAna, dhana, mazI naSTa karato.80 ase he krodhAce duSpariNAma Aheta. mhaNUna jJAnI PAGEHRADUN SAR PARMA "sa kSantikSurikAdhareNa hRdayaH krodho vijayastvayA'81 hRdayAta kSamA dhAraNa karUna krodharUpI zatrUvara vijaya miLavA. krodhI vyaktIvara krodha na karaNArA durjaya saMgrAmAlA paNa jiMkU zakato.82 krodhI manuSya tapa karato. paraMtu ApalyA tapAcA durupayoga karato. tapobalAne bAlA bhasma karUna TAkato. hyAmuLe tyAlA mokSa kasA prApta vhAvA ? krodha mANasAlA sArarUpI kArAgRhAtUna mukta hoU deta nAhI. jyApramANe dhuLIne mAkhalelyA ArazAta ApalA ceharA disata nAhI. taseca krodhAcyA bharAta ghetalele nirNaya suphala deta nAhIta.83 krodha jitakA tIvra titakAca tyAcA pariNAma hI tIvra asato. krodhAcA pariNAma hI bhayaMkara asato. krodhAcyA taratama bhAvanecyA AdhArAvara sthAnAMga sUtrAmadhye krodhAce cAra prakAra sAMgitale Aheta. 1) anantAnubaMdhI krodha 2) apratyAkhyAnAvaraNa krodha 3) pratyAkhyAnAvaraNa krodha 1) saMjvalana krodha. 1) anantAnubaMdhI krodha - jyAMnA krodha AlyAnaMtara to dIrghakALAparyaMta TikUna rAhato. tyAsa anantAnubaMdhI krodha mhaNatAta. hA krodha dagaDAlA paDalelyA cIresArakhA asato. dagaDAlA paDalelI bhega jazI miTavatA yeta nAhI, tyAcapramANe azA vyaktIcA krodha itakA bhayaMkara asato kI tyAlA to mareparyaMta soData nAhI. azA vyaktIlA samyagadarzanAcI prAptI hoU zakata nAhI. azA vyaktI dhArmikapaNa nasatAta. kaSAya tIvra asatIla tara cetanAcI bhAvadhArA zubhAkaDe pravAhita hota nAhI. azA krodhAlA munI zubhakaraNajIMnI ciratama krodhavAle prANI azI saMjJA dilI Ahe. apratyAkhyAnI krodha - mhaNaje ciraMtara krodhI jo krodha mAtIvara kADhalelyA raghapramANe asato. mAtIta paDalelI regha kAhI veLAne bharUna jAte tyApramANe yA kaSAyAcA vega jIvanaparyaMta rahAta nAhI. PRPATRIN n epali ___pratyAkhyAnAvaraNa krodha - asA krodha vALUvara kADhalelyA reghepramANe asato. pALUvarIla regha phAra kALa Tikata nAhI. tyAcapramANe asA krodha phAra kALa TikUna rahAta nAhI. TRWISHIMRAdidi MASTERSADNESDarpan POHTOGHO Page #247 -------------------------------------------------------------------------- ________________ (234) alorMOH mataparuSa kharetara krodhita hotaca nAhIta. samajA krodha AlAca tara to dusar2yA na jAto. kadAcita TikalAca tara tyAce phala viparIta hota nAhI. paNa yAmuLe vItarAgI banU zakata nAhIta. vItarAgI banaNyAsAThI saMpUrNa kaSAyAcA tyAga pAhije. saMjvalana krodha - yAlA kSipra krodha paNa mhaNatAta. asA krodha pANyAta lyA reghepramANe asato. pANyAtIla regha tyAca kSaNI miTate taseca azA prakArace sAdhaka zAcyA cArI avasthA pAra karUna AtmasAdhya sAdhUna ghetAta. paraMtu thoDAsA krodhAcA kara rAhilyAmuLe punhA to aMkura jALaNyAsAThI janma ghyAvA lAgato. nirvANAsAThI kaSAyAcI saMpUrNa kSiNatA Avazyaka Ahe.84 krodhAmuLe bhAvanA azubha hotAta. lezyA azubha hotAta. - jevhA manuSya krodhAviSTa hoto tevhA tyAcA raMga nILA mhaNaje kALapaTa asA hoto. tyAcI kAMtI naSTa hote. krodhagnita to jaLU lAgato. thaMDa asalI tarI tyAcyA ghazyAlA koraDa paDate. ANi pizAca saMcAralyApramANe kaMpita hoto. bhuvayA caDhatAta, kapALAvara sala paDatAta. DoLe lAlabuMda hotAta. he ase tyAce rUpa hote. ANi to bhayAnaka disU lAgato. krodhI manuSya krodhAcyA agnIta prathama svataHca jaLato. jyAvara krodha kelA Ahe to jaLo athavA na jaLo paNa to svataH mAtra tyAta jaLatoca. krodhI svataH saMtapta hoto. naMtara dusar2yAlA duHkhI karato. kharaM mhaNaje dusar2yAMnA duHkhI karaNe he tyAcyA hAtAta nAhI. jyAcyAvara kelA jAto kadAcita tI vyaktI zubhakarmAcyA udayAta asela tara tyAce koNIhI kAhI hI bighaDavU zakata nAhI. agnI ApalyA AdhArabhUta lAkaDAMnA prathama jALato naMtara svataH naSTa hoto. krodhI manuSya kuNAvarahI upakAra karU zakata nAhI. krodhI zatrUvara mAtra upakAra karato kAraNa tyAcA krodha pAhUna zatrU AnaMdita hoto. - manuSya jyAcyAvara krodha karato. tyA vyaktIcyA guNAMcA tyAlA pUrNapaNe visara paDato. tyAcyA guNAMcI niMdA karato. azobhanIya vacana bolato. krodhAmadhye tyAce vAgaNe narakAtIla nArakIyAsArakhe hote. varSabhara mehanata kelyAnaMtara zetAta pikalele dhAnya ekhAdyA lahAnazyA ThiNagIne naSTa hoU zakate tyAcapramANe krodharUpI agnIta munIMce amUlya puNya nAza pAvate. Page #248 -------------------------------------------------------------------------- ________________ (235) atyaMta suMdara asaNAr2yA vyaktIce krodhAmuLe rUpa naSTa hote. krodhAmuLe to puDhIla kityeka janmAMmadhye kurUpa rAhato.. godhAmaLe priya vyaktI apriya hotAta. tyAce yaza tara naSTa hoteca paNa to hiMsA boTe bolato, corI karato. mhaNUna puDhIla janmAta tyAcI hatyA hote. tyAcyAvara lAvale jAtAta. tyAce dhana corIlA jAte. krodhAcA asA bhayaMkara pariNAma hoto kI paDhIla kityeka bhavAta tyAlA duHkha bhogAve lAgate." azA vinAzakArI krodhApAsUna dUra rAhaNyAsAThI kSamArUpI DhAla satata bALagAvI lAgate. heca hyA krodhAce khare zastra Ahe. aparAdha na karatA paNa kuNI aparAdhI TharavUna zivyA deU lAgalA tara tyAlA punhA zivyA na detA kSamA dhAraNa kelI pAhije. kuNI ApalyAlA Thaga, kapaTI, cAMDALa azA apazabdAne saMbodhale, tyAveLI asA vicAra karAvA kI, hA mAjhyA pUrva janmIce smaraNa karUna deta Ahe. pUrvI mI ase anaMta bhava kelele Aheta, tarI malA samaja AlI nAhI, AtA tarI malA samajale pAhije. mAnAnubaMdhI bhAvanA cAra kaSAyAMpaikI dusare sthAna Ahe mAna. abhimAnI vyaktI ApalyA kaNabhara guNAlA meruparvatAsamAna moThe mAnato ANi itarAMcyA mahAna guNAMnA kaNabhara mAnato. to guNavAnAMcI kadara karItaca nAhI. tuccha mAnato. yAmuLe guNavAnAMce guNa kAhI kamI hota nAhI kiMvA tyAMce kAhIca nukasAna hota nAhI. nukasAna hote te abhimAnI vyaktIce. jagAta ekApekSA eka balavAna, buddhimAna, aizvaryavAna loka Aheta. tyAMcyAkaDe najara kelI tara ApaNa kitI hIna Ahota he kaLela va abhimAna TikaNAraca nAhI. __ abhimAnI svataHlA phAra moThA samajato paNa itara tyAcyA saMparkAta yeNAre tyAlA hona tuccha samajatAta. tyAcyA ahaMkArAmuLe paNa ahaMkArI mANasAlA 'ahaMkAra' he kaLU deta nAhI. __ abhimAna asalA kI itara aneka guNa asale tarI te jhAkUna jAtAta. abhimAnI vyaktIcI kuNI hI pratiSThA Thevata nAhI. mhaNUna mAna-abhimAna ahaMkAra vivekI mANasAne karUca naye 86 vivekI mANasAcyA dRSTIne abhimAna hA mahAvinAzakArI Ahe. saMpUrNa sAdhanA Page #249 -------------------------------------------------------------------------- ________________ (236) - ekA avaguNAne nAza pAvate mana nAhI. AtmonnatIsA gaNAne nAza pAvate. abhimAna bALagUna mANUsa kadhIhI AtmonnatI karU AtmonnatIsAThI manAcyA sarva vikArI bhAvanA naSTa karaNe Avazyaka Ahe. naSTa hota nAhI toparyaMta vinaya yeNAraca nAhI. ANi eka vinayaguNa nasela anya koNatehI sadaguNa javaLapAsa phaTakaNArasuddhA nAhI. ra gautamasvAmIMnI zrI bhagavAna mahAvIra svAmIMnA prazna kelA hotA kI "he javAna ! mAnAvara vijaya miLavalA tara jIvAlA kAya lAbha hoto ?" bha mahAvIrAMnI hyA praznAce samAdhAna karatAnA sAMgitale, ''mAna-vijaya ThavilyAne mRdutA guNa prApta hoto. navIna karmAce baMdhana hota nAhI. ANi pUrvopArjita karmAcI nirjarA hote." mAnAce nivAsasthAna ApalyA mAneta Ahe. to manuSyAlA akkaDa banavato. 'hI vyaktI abhimAnI Ahe' he tyAcyA bolaNyAcyA paddhatIvarUna kaLate. abhimAnAne apakIrtI hote. mRtyUcI pIDA kSaNika asate paNa mAna bhaMga jhAlyAne hoNArI pIDA satata trAsa deta rAhate.87 AtmyAcyA pratyeka pradezAtUna abhimAna jhaLakato. abhimAnAlA aSTaphaNA nAgAcI upamA dilI jAte. ThANAMga sUtrAta mada ATha prakArace sAMgitale Aheta. 1) jAtimada 2) kulamada 3) balamada 4) rupamada 5) tapamada 6) sUtramada 7) lAbhamada 8) aizvaryamada. _jAtIcyA madAmuLe saMpUrNa vizvAta vinAza oDhavalA Ahe. hyAcyAmuLe bhayAnaka hiMsA hote. jAtIbhedAmuLeca asaMkhya hiMdU-musalamAna eka dusar2yAce vairI banale Aheta. __ tapa ityAdI guNAMcI vizeSatA sAkSAta disate paNa jAtI ANi kuLAcI vizeSatA bAhya rUpAne disata nAhI. aizvaryAcA mada tara koNAlAca suTata nAhI. aizvarya kAhI TikaNAre asateca ase nAhI. paNa tyA madAta tyAlA visara paDato va itarAMnA to tuccha lekhato. Ajace karoDapatI udyA bhikArapatI hotAta he ApaNa 'hyAci DoLA tyAci dehI' pAhato. paNa aizvaryAcA mada abhimAna mANasAlA AMdhaLA karato. aneka vidvAnAMnA ApalyA jJAnAcA garva asato. paNa 'kevaLajJAnA' samora Apale Page #250 -------------------------------------------------------------------------- ________________ (237) agrabhAgA itakasuddhA nAhI, he tyA jJAnAcA gave karaNAr2yAcyA lakSAta hI sUtrajJAna 'kevaLajJAna' samora nagaNya Ahe. bAhutIMnI dIkSA ghetalI. ghora tapazcaryA kelI. paNa manAta thoDA ahaMkAra ghara karUna tevaDhyA thoDyAzA ahaMkArAmuLe brAhmI va suMdarI yA bahiNIMnI tyAMnA pratibodha dilA, gelA. abhimAna jyA kSaNI dUra jhAlA tyAca kSaNI kevalajJAna prApta jhAle. gaLUna joparyaMta ahaMkAra Ahe toparyaMta kevaLajJAna dUra rAhate. ahaMkAra kelyAne nIca jAtIta rUpa-sauMdaryAcA hI abhimAna vyartha Ahe. he zarIra aneka rogAMnI bharalele Ahe. joparyaMta puNyodaya Ahe toparyaMta he jhAkalele Aheta. kevhA, koNatyA kSaNI roga utpanna na sAMgatA yeta nAhI. tyA asthira zarIrAcyA suMdaratevara kAya garva karAyacA ? agadI acAnaka khUpa phAyadA, AnaMdAcI bAtamI miLAlI tara lageca huraLUna jAU ye vicAra karAvA kI labdhivaMta munirAjApekSA malA miLAlelA phAyadA, lAbha kitI cicita Ahe. labdhIcA abhimAna kelA tara bhaviSyAta labdhI miLata nAhI. jyA-jyA vastUMcA ApaNa garna karU tyA tyA vastUMcA puDhe bhaviSyAta viraha hoto. mAnAce anaMtAnubaMdhI i. cAra prakAra ThANAMga sUtrAta sAMgitale Ahe. (1) anaMtAtubaMdhI mAna yAlA kaThoratama mAna paNa mhaNatAta. hA mAna dagaDAcyA asato. dagaDAcyA sAMbAce dona tukaDe hoU zakatAta, paNa tyAlA vAkavatA nAhI taseca jyAlA itakA bhayaMkara abhimAna asela tara to moDela paNa vAkaNAra azA abhimAnI vyaktIlA namratA zivatahI nAhI. asA abhimAna janmabhara rAhito to marUna narakAta jAto. - 2) apratyAkhyAnI mAna - hyAlA kaThora tara mAna mhaNatAta. hA asthistaMbhA sArakhA asato. hADAcA khAMba tuTUna jAto paNa vAkata nAhI. tyAcapramANe azA prakAracI abhimAnI vyaktIta ahaMkArAcI graMthI prabaLa asate azI vyaktI marUna tiryaca gatIta. (3) pratyAkhyAnAvaraNa mAna hyAlA kaThora mAna mhaNatAta. hA mAna kASTastaMbhAsArakhA asato. kovaLI kAThI thoDI bAkU zakate. azA vyaktIta ahaMkAra tara asato paNa thoDA saumya prakAracA ApalyA ahaMkArAvara niyaMtraNa ThevU zakato. Atmastha hoU zakato, asA jIva marUna manuSya gatI prApta karU zakato. hai Page #251 -------------------------------------------------------------------------- ________________ (238) saMjvalana mAna - hyAlA mRdU mAna mhaNatAta. hA mAna velIsArakhA asato. rola atizaya lavacika asate. ase atyaMta alpa ahaMkAra asalele na jAgata asatAta. tyAMnA lavakara saMsArApAsUna muktI miLate. asA jIva mahAvara caDhalelI celI na devagatIte jAto.88 abhimAnAmuLe sAmAjika, kauTuMbika rASTrIya aneka samasyA nirmANa hotAta. sApaLe mANUsa ApalI cUka kadhIca svIkAra karIta nAhI. to tAThaca rAhato. kArAmuLe mANUsa tuTatAta 'moDena paNa vAkaNAra nAhI' azI ahaMkArI vyaktIcI bhamikA krodhApramANe mAna kaSAya paNa janma-maraNa rUpI saMsArAcI vRddha karaNArA Ahe. mAna kaSAyAcyA adhIna vyaktI AdaraNIya vyaktIMcA Adara karIta nAhI. tyAcyAta namratA nasate.89 mAna doSAce varNana karatAnA zivAryAcArya lihiAta kI- kula, rUpa, AjJA, zarIrabaLa, zAstrajJAna, lAbha, aizvarya, tapa yA pekSA svataHlA ucca samajaNArA nIca gotrAce baMdha karato. - ApalyApekSA kulAne hIna asalelyAMnA pAhUna kityeka abhimAna karatAta. va pApArjana karatAta. kiMvA ApalyApekSA kuLAne zreSTha asalelyAMnA pAhUna duHkhI hotAta. hyAnehI pApArjanaca hote. krodhAmuLe je doSa nirmANa hotAta taseca mAnAmuLe hI nirmANa hotAta. nirAbhimAnI manuSya svajana ANi parijanAMcA priya hoto. jagAta tyAlA jJAna, yaza ANi dhanAcI prAptI hote. itara kArya suddhA sAdhya hotAta. mArdava, saralatA dhAraNa kelyAne manuSyAce kAhIca nukasAna hota nAhI. mhaNUna abhimAna karaNe vyartha Ahe. vinaya dhAraNa kelyAne ubhaya lokAta kalyANa hote. sagara cakravartIlA sATha hajAra putra hote. te atyaMta balavAna hote. paraMtu kevaLa abhimAna kelyAne te sarva naSTa jhAle.90 ahaMkAra kelyAne mANasAce vivekarUpI netra baMda rAhatAta. mAnAnubaMdhI azubha bhAvanene bhAvita jhAlelI vyaktI vicAra karate kI hyA saMsArAcA mIca rAjA Ahe. jJAnasaMpanna Ahe. kulavAna Ahe, aizvaryasaMpanna Ahe. balavAna Ahe. tapasvI va Page #252 -------------------------------------------------------------------------- ________________ (239) nI Ahe. ANi mIca atizaya puNyavAna Ahe. mAjhyAsArakhA sarvaguNa saMpanna koNIca vicArAmuLe dusar2yA dharmAtmyAMcA to tiraskAra karato. mhaNUna hI bhAvanA pApamaya nAhI, azA azubha bhAvanA Ahe. azA bhAvanemuLe manuSya saMsArAta paribhramaNaca karIta rAhato. mAna kaSAyAmuLe manuSya je kAhI satkRtya karato, dAna, japa, tapa sarva naSTa hote. abhimAnI manuSya saMsArAta saMtApa, pAkhaMDa va mithyAtva samuhAlA vADhavato va mokSa mArgAlA durAvato. sAdhArmikAMcI niMdA karato. abhimAnI Apale hita sAdhU zakata nAhI 91 puDhIla zlokAta kavI kuMdhusAgarajI phAraca vyaMgyAtmaka bhASeta lihitAta kI abhimAna kelyAne pUrvI kadhIhI jhAlA nAhI asA lAbha miLato kI tyAce dAridrya kadhIca saMpata nAhI. Apale Atmika dhana ANi Atmika svarAjya gamAvato. durbhAgyAlA AmaMtraNa deto. abhimAnAce heca phAyade Aheta. paraMtu abhimAna kelyAne kAhI phAyadA hoto ase AtAparyaMta kadhIhI ghaDale nAhI. ghaDaNAra nAhI. abhimAnAne kuLAcA, vaMzAcA nAzaca jhAlA Ahe. mhaNUna sukhecchU mAnavAne kadhIhI abhimAna karU naye. abhimAnAmuLe zuddhabhAvanA naSTa hote. mokSa mArgAcA avarodha hotA. Atmajanya AnaMdAce mULa kAraNa jo dharma tyAlAhI mukato. niMdanIya karma grahaNa karato. abhimAnI puruSa abhimAnAmuLe tuccha banato. AtmajJAnAne zUnya hoto. vicArahIna hoto. ANi nizcitapaNe puNyahIna hoto. abhimAnI mANasApAsUna svajanahI dUra rAhatAta. ANi abhimAnI svataHca duHkha oDhavUna gheto. AcArApAsUna parAvRtta hoto. tyAcyA sukha zAMtIcA nAza hoto. mahAmuzkilIne prApta kelelyA amUlya puNyarUpI dhanAcA nAza karato. abhimAnI puruSa je guNa ApalyA svataHmadhye nAhIta te vyakta karaNyAcA prayatna karato. itarAMmadhye asalele guNa jhAkaNyAcA prayatna karato. garIba, daridrI, hIna-dIna lokAMnA pAhUna svataH sukhI asaNyAcA abhimAna karato. abhimAnI puruSa ApalyA abhimAnAcyA AvezAta cintAmaNI, kalpavRkSa ANi kAmadhenU sArakhe icchita sukha deNAre ANi svarga va mokSAce mULa kAraNa azA jainadharmAcyA Page #253 -------------------------------------------------------------------------- ________________ (240) kSaNAma soDUna deto ANi bhayaMkara klezamaya mahApApa karU lAgato. yA pApAmuLe godasuddhA jAU zakato. mhaNUna mumukSa jIvAne asA AtmaghAtakI abhimAna karU naye 92 abhimAnAcyA viruddha vinaya, namratA, jainazAsanAce mULaca Ahe- 'vinaya mUla dhammo vinaya mokSa deNArA Ahe. vinayI sarvAMcA priya asato. binayAmuLe jJAna, jJAnAne samakita, samakitane cAritra ANi cAritrAne mokSa prApta hoto. pratyeka sadguNAcyA muLAzI vinaya asatoca. mhaNUna koNatyAhI prakAracA abhimAna manAta nirmANa jhAlA kI lageca ApalyApekSA adhika guNIsaMpanna vyaktIMkaDe pahAve haNaje ApalyAtIla guNa kitI nagaNya Aheta he lakSAta yeIla va abhimAna ApoApa gaLUna jAIla. nAhI. mAyAnubaMdhI bhAvanA krodha va mAna yA naMtara mAyA mAyA he zalya Ahe, yA zalyAmuLe sukha lAbhata mAyAvI, kapaTI mANasAlA koNIhI javaLa karIta nAhI. tyAcyAvara kuNAcAca vizvAsa rahAta nAhI. tyAlA apamAnita jIvana jagAve lAgate. mAyAvI vyaktIce nAtalaga koNIca nasatAta, azA mANasAcA lahAna aparAdhasuddhA moThA mAnalA jAto. mAyAvI mANUsa satya bolalA tarI tyAcyAvara vizvAsaca basata nAhI. kapaTI vartanAne maitrIcA nAza hoto. jyApramANe viSayukta dUdha prAzana kele tara nAza nizcitaca hoto, tyAcapramANe mAyemuLe mitra vinAza va zrAmaNya hAnI hote. jithe mAyecA nivAsa tethe krodha, mAna ANi lobha he zatrU asatAtaca. 93 krodha AlA tara to disato, mAna hI disato, paNa mAyA pratyakSa disata nAhI. mAyece sthAna poTa Ahe. mAyA prakRtIlA vakra karate. zAstrAmadhye yAcA puSkaLa ullekha hotA. 'mAyA moso', 'mAyAmithyA' i. jithe mAyA Ahe tethe mithyAtva mAyAvI puruSa marUna strI hoto. strIne mAyA ( kapaTa) kelI tara marUna napuMsaka hote. napuMsakAne mAyA kelI tara marUna tiryaca gatI miLate. ANi mAyAvI tiyaMca tara marUna ekendriyAmadhye jAU zakato. azAprakAre mAyA kelyAne nIca gatI miLate. mAyAne yukta tapa, saMyama yAce phaLa paNa uccaprakArace miLata nAhI. Page #254 -------------------------------------------------------------------------- ________________ asate. muLAsArakhI 2) apratyAkhyAnI mAyA hI cakratara mAyA. hI zeLIcyA ziMgAsArakhI vakra ThANAMga sUtrAta cAra prakAracI mAyA sAMgitalI Ahe. 1) anaMtAnubaMdhI mAyA hyA mAyelA vakratama mAyA mhaNatAta. hI bAbUMcyA vakra asate. mhaNatAta. (241) - 3) pratyAkhyAnAvaraNa mAyA - hI cAlaNAr2yA bailAcyA mUtradhAresArakhI vAkaDI tikaDI. 2 4 ) saMjvalana mAyA sAlIsArakhI kiMcita vakra asate. 94 - saraLa thoDyA kAlAvadhIta solalelyA bAMbUcyA mana, vacana, kAyA yA tIna yogAMcyA sahAyyAne kelelI mAyA kuTIla mAyA mAyA mhaNaje kapaTa, vakratA, kapaTI mANUsa vizvAsAsa pAtra nasato. koNAlAhI priya vATata nAhI. to ApalyA kuTumbAtIla lokAMcAhI vizvAsa gamAvUna basato. tyAcyApAsUna sarva dUra rAhatAta. mAyA kelyAneca Aja mANasAcA mANasAvara vizvAsa rAhilelA nAhI. rAjanaitika tara yA mAyene barabaTalelI Aheca paNa dhArmika mhaNaviNAre lokahI mAyecyA paMjyAtUna suTalele nAhIta. ekamekAMnA dhokA deNyAcI vRttI hote tI yA mAyAcAramuLeca. kapaTIpaNA asalyAmuLe nirmaLa AnaMda, nirbhayatA rAhilIca nAhI. ma. mahAvIra svabhAva ANi vibhAva yAMcyA pariNAmAlA jANata hote. svabhAva dazeta citta zAMta rahAte. bhAvadhArA zAMta asate. zarIra, mana, svastha asate. vikRtIce mukhya kAraNa vibhAva. vibhAvAce kAya pariNAma hotAta he mAhita asUnahI mANUsa tyApAsUna dUra hota nAhI. hajAro varSAM pUrvI mahAvIrAMnI yA mAyecA kAya pariNAma hote he vizada kele Ahe. bha. mahAvIra manovaijJAnika hote. mAyA va paryAyAne asatya yAcyA adhIna asalelI vyaktI sadasadvivekabuddhI gumAvate kapaTIpaNAmuLe bhAvadhArece saMtulana DhAsaLate. AbhAmaMDala rUpAMtarita hoto. nADItaMtra bighaDate, Tenzana he mAyemuLeca yete. 95 kapaTapUrNa vyavahAra karAyacyA agodara tyAce cakra manAta surU hote. kArasthAnAcI Page #255 -------------------------------------------------------------------------- ________________ (242) ruNa manAta karAvI lAgate. yojanAbaddha kAryakrama AkhAvA lAgato. kapaTAcI ciMtA surU ho patanAcI prathama pAyarI cintA ciMtA hA roga Ahe. kapaTa mhaTale kI asatya va asatyakAma karaNyAta bhItI AlIca. he trikUTa mANasAcyAtIla mANUsakIcA ghAta karUna TAkato. tyAlA sArakhI bhItI vATata asate. mAjhe kArasthAna ughaDakIlA Aletara ! hI ciMtA tyAlA satata bocata asate. mhaNaje mana azAMta rAhate. satata bhayagrasta rAhate. bhaya manAlA khAta rAhate. kapaTIpaNA kelyAnaMtarahI manAta boca rAhate. aMtaracetanA dhikkArata asate. kapaTI manuSyAlA zAMtI nasate. svastha jhopahI yeta nAhI. tyAce saMtulana bighaDate. kapaTIpaNAcA pariNAma bhogAvAca lAgato. cehar2yAvara tyAce kuTIla bhAva spaSTa disatAta. choTe kadhI nA kadhI ughaDakIsa yetaca, kapaTa hI raudradhyAnAcI avasthA Ahe. kapaTa karaNArA svataH dhokA khAtoca paNa kuTumba samAja, rASTra, dezAcehI ahita karato. mAyA saMsAravRddhI karaNArI Ahe. ihalokAta apritI utpanna karaNArI Ahe. aneka pApAlA janma deNArI Ahe. 96 mAyA tIkSNa dhAradAra talavAra Ahe. jI mitratvAcA kSaNAta nAza karate. 97 kapaTI manuSya kSaNamAtra sukhI Ahe ase bhAsate paNa khare sukha tyAlA miLataca nAhI. mAyA TokadAra kATA Ahe, jo aMtakALAparyaMta AtmyAlA Tocata rAhato. mAyA vikAsamArgAvarIla avarodha nirmANa karaNArI Ahe. tIvra mAna manuSyAlA mithyAdRSTIyukta banavato. kapaTI manuSya Apale kArya jarI khUpa sAvadhapaNe karIta asatA tarI tyAce bhayaMkara pariNAma tyAlA kevhAnA kevhA bhogAveca lAgatAta. kapaTI mANUsa moThA tAghavI asato. vANIta mAdhurya asate. paNa aMtaHkaraNAta pApIvRttI asate. 'kapaTa' varUna disata nAhI, paNa tyAlA oLakhatA yete, varUna to sajjana bhAsato. paNa mAyA karaNArA tiryaMca yonIta jAto. kAraNa tiryaMca tirakA cAlato. saraLa dAMDyAvara dhvaja phaDakU zakato. tyAcapramANe saraLa AtmyAtaca samyaktva rAhU zakate. bakra hRdayAlA mAyA mhaNatAta. azA hRdayAta dharmAce bIja rujU zakata nAhI. zuddha AtmyAta dharma sthira rAhU zakate 98 Page #256 -------------------------------------------------------------------------- ________________ (243) mIThAcyA bhAMDyAta dUdha nAsate. sAdhakAlA jara ApalyA hRdayAta adhyAtmyAcI jyota prajvalita karAyacI asela tara kapaTAcArAcI vakratA soDAvI lAgela. AtmyAta AtA tara to zuddha hoila. maga sAdhaka jI kAhI kriyA karela tyAcA pariNAma yeIla. saraLatA zubha Aja bAhyarUpAvarUna sAdhaka disalA veza badalatA mhaNaje koNI sAdhU banU zakata nAhI kharI sAdhutA manAtale kaSAya vikAra rahita karaNyAta Ahe. 99 gRhasthAzramAta suddhA yA mAyecyA jALyAta aDakaNAre Ahetaca. kathanI ANi karaNIta sAmya nAhI. pApa jhAkaNyAsAThI dhArmika kriyA karatAta, tyAMnA bhavatAcI upamA miLU zakate paNa Izvara nAhI. sagaLeca ase asatAta ase nAhI. 'bahuratnA basundharA' paNa Aheta. kityeka kharokhara khar2yA aMtaHkaraNAne kaThora vrata karatAta, tapasyeta magna asatAta. AtmyAta saraLatA asate. sarva bhautika sukha miLUna suddhA 'jalakamalavat' nirlipta asatAta. to sAdhaka muktIcA adhikArI asato. bAhya kriyepekSA AMtarika zuddha kriyece mUlya aMsakhya paTIne jAsta Ahe. zArIrika sauMdarya nasale tarI aMtaHkaraNa sundara asela tara to mahAna sAdhaka hoya. sonyAce pAtra madirene bharale asela tara tyAcA kAya upayoga ! paNa jara mAtIcyA pAtrAta amRta asela tara te upayogI Ahe. kAraNa to amaratva pradAna karato. kapaTI vyaktI AdhyAtmika dRSTIne tara ThagalI jAteca paNa bhautika sukhApAsUna durAvate. mAyecI cAla vakragatIne cAlaNAr2yA nAgiNIsArakhI asate. mAyAvI kuNAcyAhI bhAgyAlA haraNa karU zakata nAhI. ANi Apale durbhAgya miTavU zakata nAhI. mAyAcaraNAne karmabaMdha karato. 100 ekhAdI vyaktI nagnAvastheta rAhUna aneka prakArace vratavaikalya karate. zarIra kSINa karato paNa hRdayAta jara daMbha (mAyA) asela tara anantakALAparyaMta janmamaraNAcyA cakrAtUna bAhera yeta nAhI. tyA cakrAta bharakaTata rAhato. mAyAvI mana, vacana kAyene vakra asato. dharmasAdhanetahI kapaTIpaNA karato. tyAcI vicArazaktI vakra, buddhI vakra ANi AcAra hI bakra asate. jyApramANe zikArI kapaTa karUna sAvaja paDakato, mAMjara uMdarAlA pakaDaNyAsAThI dhyAna lAvUna basate, bagaLA mAse pakaDaNyAsAThI dhyAnasya basato, gidhADa mAMsa khANyAsAThI dhyAnamajha hoto, tyAcapramANe mAyAvI pApI manuSya Apale kArya siddha karaNyAsAThI, lokAMnA phasavaNyAsAThI toMDAne goDa Page #257 -------------------------------------------------------------------------- ________________ (244) ra bolato paNa hRdayAta duSTa bhAvanA Thevato. siMha, vAgha, viMcU i. viSArI kiMvA hiMstra pazuMcA sahavAsa barA paNa mumukSU jIvAne yAvI daSTa manuSyAcA samAgama TALAvA kAraNa to ghAtaka Ahe. mAyAvI manuSya adhama mAnalA jAto. tyAce vrata, upavAsa, japa, tapa svAdhyAya, aura dAna, pUjA, dhyAna, tIrthayAtrA, kriyA, vidyA, buddhI, mAnavajanmarUpI dhana dhArAvAhika bolaNyAcI zaktI ANi ApalA AtmA sarva kAhI vyartha Ahe. hA jIva mAyA karUna tIvra pApa utpanna karato. tyA pApAmuLe atyaMta bhayAnaka azA naraka nigodAta jAUna paDato ANi bhayaMkara pArataMtryAta paDUna kSetrasaMbaMdhI mahAduHkha sahana karato. badha baMdhanAcyA asahya du:khAlA bhogato. narakayAtanA bhogato. tiryaMca gatIta gelA tara atyaMta tIvra duHkha sahana karato. tithe zArIrika bhayaMkara trAsa sahana karAvA lAgato. mAyAcArI mANasAlA manuSya gatImadhye janma miLAlA tarI tyAlA vadha, baMdhana i.ce duHkha sahana karAve lAgate. putra kuputra nipajato, patnI kuTuMbAtIla loka i. duHkha detAta. aniSTa saMyogAne duHkhI hoto. apamAna hoto. dhana i. na miLAlyAne duHkhI hoto. dhanAcA nAza hoto. daridrI avasthA hote ase aneka pariNAma hotAta va phakta duHkhaca vATyAlA yete. mAyAvI mANUsa jara devalokAta gelAca tara tethehI indra i. devAMcI RddhI-siddhI pAhUna, tyAMce rUpa-sauMdarya pAhUna satata manAta kuDhata rAhato, saMtapta rAhato, duHkhI rAhato. mAyAvI mANUsa atyaMta durbhAgI hoto. mUrkha hoto. manovAMchita phaLa deNAr2yA dharmApAsUna vimukha rAhato. dharmAcA tyAga karato. sukhazAMtI tyAlA miLataca nAhI. svataHcI AtmazuddhI hoNe zakyaca nAhI, itarAMcI zAMtahI naSTa karaNyAlA kAraNIbhUta Tharato. kaSAyarUpI agnI satata bhaDakalelIca asate. kalaha, vaira yAMcI vRddhI karato. adharma va asatya mArga anusarato. dayA, kSamA, zAMtI i. Atmika guNAMcA tyAga karato. azAprakAre aneka dRSTIne jIvana asahya vedanene bharalele rAhate. mAyAvIcI pratyeka kRtI hI azubha mAyAnubaMdhIcI bhAvanA kAma karate. tyAcA Page #258 -------------------------------------------------------------------------- ________________ (245) hI AcAra hA vicArapUrvaka nasato. mAyece he ase bhayaMkara duSpariNAma Aheta mhaNUna mAyAcAra kadhIca karU naye.101 mAyA kelyAne strIveda prApta hoto.102 "mAyI viuvvai no amAyI viuvvai'' (bhagavatI sUtra 13/9) jyAcyA aMtaHkaraNAta mAyA Ahe toca anekavidha rUpAne tI vyakta karato. jyAcA AtmA saraLa Ahe to mAyAcArAce pradarzana kadhIca karIta nAhI.103 "saccANa sahassANa vi, mAyA ekkavi NAsedi" AcArya zivArya lihitAta - "eka mAyA hajAro satyatecA nAza karUna TAkate. 104 mhaNUna jyAMnA Apale AtmakalyANa sAdhaNyAcI icchA Ahe, tyAMnI mAyA, kapaTAaivajI saraLatA, niSkapaTatApUrNa vartana karAyalA pAhije. tyAcyA hRdayAtaca dharma Tikato. mhaNUna nehamI AMtaravAhya samAnatA ThevalI pAhije. ApalI AMtarika va bAhya pravRttI zuddha Thevato azA vyaktIne thoDI kriyA kelI tarI tI zuddha asalyAmuLe lavakara mokSAparyaMta . pohocato. lobhAnubaMdhI bhAvanA padArthAMcI tIvra icchA va padArthAbaddala tIvra mamatA ANi tRSNArUpa AtmapariNAma mhaNaje lobha. cAra kaSAyAMpaikI sarvAta prabaLa ANi sUkSma kaSAya mhaNaje lobha. lobha sarva anya cAMgalyA guNAMcA nAza karato. sthUla lobhApekSA sUkSma lobhAcA tyAga phAra avaghaDa Ahe. moThamoThe yogI, sAdhaka vyaktIsuddhA ApalyA yaza, pratiSThecyA lobhAlA soDU zakata nAhIta. maMdIra, maTha, Azrama, paMtha ityAdIcA moha asato. pratiSThA miLavaNyAcI bhUka asate. lobhAmuLe padArthAbaddalacI AsaktI suTU zakata nAhI. ase aneka sUkSma lobha Aheta jyAne mANUsa jakhaDalelA Ahe. he satya Ahe kI mANUsa ekaTA AlA kI ekaTAca jANAra Ahe, tarI AsaktI suTata nAhI. vastUMce AkarSaNa, videzI ba~keta paisA jamA karaNe, hA lobhAcAca prakAra Ahe. lAca gheNe, ena kena prakAreNa dhana prApta karaNyAcI AsaktI mANasAlA lobhAmuLeca prApta hote. saMtoSAta sukha Ahe he bhalabhalyAMcyA lakSAtaca yeta nAhI. indriyAsaktI hI lobhAcI parisImA Ahe. lobha sarva pApAMcA bApa Ahe. krodhamAna, mAyApramANe ThANAMga sUtrAta lobhasuddhA cAra prakAracA sAMgitalA Ahe.105 Page #259 -------------------------------------------------------------------------- ________________ (246) anaMtAnubaMdhI lobha - mhaNaje atI gADhatama lobha rezamAcyA gAThIsArakhA - suTata nAhI. lobhI mANasAcI tRSNA kadhIca pUrNa hota nAhI. 2) apratyAkhyAnI lobha - gADhatara lobha cikhalAcyA raMgAsArakhA lavakara jAta 3) pratyAkhyAMnI lobha - gADha lobha khaMjanacyA raMgAsArakhA alpakALa rAhaNAra asato. saMjvalana lobha - agadI kSaNika lobha. EATRE R lobhAmuLe mANUsa avaguNAMcA saMcaya karato. lobhI mANUsa ApteSTAMcI upekSA karato. ANi svataHcyA zarIrAlAhI khUpa kaSTa deto. vastU karmabaMdhanAce kAraNa nAhI. vastUbaddalacI jI AsaktI tI karmabaMdhanAce kAraNa Ahe. tRNamAtrAcA jarI lobha kelA tarI pApabaMdha hoto. mana jara nirlobhI asela tara aneka prakAracyA sukhasAdhana va saMpattI jarI miLAlI tarI karmabaMdha hota nAhIta. lobha hA asA havyAsa Ahe kI tIna lokAMcI saMpattI jarI miLAlI tarI lobha Avarata nAhI. saMpuSTatA prApta hota nAhI. samAdhAnI va saMtoSI vRttI asela taraca pApabaMdhApAsUna mukta rAhatA yete. eka lobha AlA kI tyAcyA pAThopATha hiMsA, asatya corI i. avaguNAMcA tAMDAmAge yeto. zatrU, agnI, hiMstra pazU, viSadhArI sarpa he jevaDhe nukasAna karIta nAhI, tyApekSA kitItarI paTIne adhika he cAra kaSAyarUpa zatrU ApalA sarvanAza karatAta. lobha hA asA kaSAya Ahe jo mokSa prAptImadhye moThe vighna upasthita karato.106 mamAI luppai bAle 107 lobha mamatvAmuLe utpanna hoto. tyAmuLe ajJAnI jIva sasArAta bhaTakatAta. lobhI mANasAlA ApaNa sahaja oLakhU zakato. lobhI phakta saMgrahaca karIta rAhato. lAlaca azI bhAvanA Ahe tyAmuLe viveka rahAta nAhI. kAya karAve, kAya karU naye, kase vAgAve yAca bhAna tyAlA rahAta nAhI. dhana kamavitAMnA lokAMnI apamAna kalA tarI tyAlA tyAce kAhI vATata nAhI. dropadIcyA vastrApramANe lobhAcA aMta hota 29- lAla nAhI. joparyaMta mANUsa tRSNane grasta Ahe toparyaMta to bhautika sukhasAdhanasaMpanna asUnahI daridrI Ahe. Page #260 -------------------------------------------------------------------------- ________________ (247) lobhI vyaktI dhanAlA kalyANAce sAdhana mAnato. to visarato he arthaca anarthAce Ahe. hA lobha mANasAta kevhA praveza karato he samajataca nAhI. mANUsa vRddha jhAlA tI lobha suTata nAhI. lobhI udAra kadhIca nasato. to svataHhI upabhoga gheta nAhI va parivArAlA paNa sukha deU zakata nAhI. lobhI mANasAcA ekaca siddhAnta "camaDI jAya para maMDI na jAya / 1908 lobhI anItIlAca nItI mAnato.. vizvAtIla sarva saMpattI ANi vaibhava prApta jhAle tarI lobhIcyA cittAta samAdhAna nasate. zAMtI nasate. mANasAce jIvana saMpate paNa tRSNA kadhIca saMpata nAhI. baMdha ANi sIma yAsAThI dona goSTa mahattvapUrNa Aheta- 'mama' ANi 'nirmama mama mhaNaje lobha va nirmama mhaNaje saMtoSI vRttI nirmama' mhaNaje "he mAjhe nAhI" azA bhAvanemuLe manuSya baMdhanAtUna mukta hoto. siMha jahA va kuNimeNaM NibhayamegavaraM pAseNaM 109 siMhasArakhA nirbhaya prANI, ekaTA rAhaNArA paNa mAMsAcyA lobhAne zikAr2yAce sAvaja banato. tyAcapramANe manuSya lobhAne karmAcyA baMdhanAta aDakato. jahA lAho tahA loho, lAhA loho pavaDDhaI / do mAsa kayaM kajjaM, koDie na niTThiyaM // 110 jasa-jasA lAbha hota jAto, tasa-tasA lobha vADhata jAto. azA prakAre lAbha hota gelA kI lobha vADhataca jAto. dona mAse sonyAne saMtuSTa hoNArA kapila karoDo suvarNa mudrAMnI paNa saMtuSTa hoU zakalA nAhI. RSibhASita ullekha Ahe- bAhera jaLaNAr2yA agnIlA thoDyAzA pANyAne zAnta kele jAU zakate. paNa aMtarAta jI moha, tRSNArUpI agnI jaLate tilA saMpUrNa samudrAbhara pANyAne zAnta kele jAU zakata nAhI. 111 jhAlA tarI vAsanA, tRSNA, lobha kadhIca vRddha hota nahIta. manuSya zarIrAne vRddha jJAna sAramadhye lihile Ahe. bhUzayyA bhekSyamazanaM jIrNavAso vanaM gRham / tathApi niHspRhasyAho ! cakriNopyadhikaM sukhaM ||112 bhUmIvara zayana karatAta. bhikSA mAgatAta. jIrNa jhAlele kapaDe paridhAna karatAta. vanAta rAhatAta ase manuSya cakravartIpekSA hI adhika sukhI Ahe. lobhAce varNana karatAnA aitareya araNyakamadhye lihile Ahe lobhI manuSya Page #261 -------------------------------------------------------------------------- ________________ (248) kAhIca deta nAhI. azAne tyAcI apakIrtI hote. asA kaMjuSa mANUsa jivaMta asUna mRtasamAna Ahe. 113 lobha vyasana maMdiram lobha mulAni pApAni, lobhAddharmo vinazyati, sarvaguNa vinAzanam lobhAt / / arthAt - lobha aniSTa pravRttIce mULa Ahe, pApAce mULa Ahe. dhArmika pravRttIcA mAza lobhAmuLeca hoto. lobhAne sarva sadguNAMcA nAza hoto. sarvaprANImAtrAta lobha asalyAmuLe tyAsa sarvavyApaka mhaNatAta. trailokyAta jitakI pApakarma hotAta tI lobhAmuLeca utpanna hotAta. lobhabhAvanA sarvaprakAracyA vipattIce mULa kAraNa Ahe. lobharUpI agnI kadhI zItala hota nAhI. to AtmyAlA satata jALataca asato. lobhAmuLe dAna deNyAcI bhAvanA hota nAhI. dAna na dilyAne janmojanmI daridratA padarAta paDate. lobhI mANasAlA he ajJAna asalyAmuLe ApattIce khare kAraNa te samajU zakata nAhI. mohAMgha mANUsa tyAgakaDe vaLataca nAhI. mohAce utpattIsthAna tRSNA va tRSNece utpattI sthAna moha Ahe. jyApramANe koMbaDIpAsUna aMDe va aMDyApAsUna koMbaDI utpanna hote, tyAcapramANe tRSNA va moha yAMcA ghaniSTa saMbaMdha Ahe.114 tRSNA, mohAce sthUla rUpa Ahe. duHkhAce mULa kAraNa tRSNA Ahe. lobhAce varNana karatAnA kunthusAgara munI lihitAta, kadAcita telAne divA tRpta hoIla. lAkaDAcyA samUhAne agnIpaNa tRpta hoIla, hajAro, lAkho nadyAMnI samudra tRpta hoU zakela. pApAne pApI tRpta hoU zakela, ekhAdyA veLesa dhanAne kRpaNa paNa tRpta hoU zakela. mhaNaje asAdhya te sAdhya hoU zakela. pUrva dizA, pazcima hoU zakela. agnI zItala hoU zakela. caMdra uSNa hoU zakela. meruparvata calAyamAna hoU zakela, munI krodhI banU zakela, caMcala azI lakSmI sthira hoIla, divasa rAtra hoIla. paraMtu lobha karaNArA pApI mANUsa sAmrAjyAcA adhipatI jhAlAtarI kadhIca tRpta hoNAra nAhI. jyApramANe vAr2yAmuLe agnI adhika prajvalita hoto sarvanAza karato, tyApramANe lAbharUpI agnI ApalyA Atmika dhanAlA, AtmazuddhIrUpa svarAjyAlA, jALUna bhasma karUna TAkato. saMsArAcyA du:khApAsUna vAcaviNArI AtmavidyA, Atmikasukha deNAre icchAnirodharUpatapa jALUna TAkate. kSamA, zAMtI samatA, dhairya, sahanazIlatA, vivekabuddhI, Page #262 -------------------------------------------------------------------------- ________________ (249) yA sarvAMnA lobha naSTa karato. ANi AtmyAce vAstavika je sthAna mokSa Ahe tyApAsUna ApaNAlA dUra phekUna deto. lobhI dhanAcyA lobhApAyI ApalA svadeza soDato, zreSTha dAnadharma tyAgato, ApalyA svajanAMnA soDUna hiMstra pazUcyA nivAsasthAnAta paribhramaNa karato. magaramacchAne bharalelyA maNa karato. dharmarahita mleMcchAdicyA dezAta bhramaNa karato. yAmAgace ekaca kAraNa atilobha. lobhAcyA vazIbhUta hoUna kulahInAMcI sevA karato. lobhAmuLe adhamAdhama kArya karaNyAsa pravRtta hoto. duSTajanAMcI stutI karato. pAkhaMDI, mUrkha, kusAdhuMnA vaza karato. svabhAvAne vicitra banato. ApalyA kulAcI, jAtIcI lAja soDUna phakta dhana miLaviNyAcyA prayatnAta magna rAhato. dhanAcyA lobhAne koNatehI duSkRtya karaNyAsa to sadaiva tatpara rAhato. lobhI ApalyA pApAmuLe svataHhI koNatAhI sukhopabhoga gheta nAhI va itarAMnAhI gheU deta nAhI. lobhI ApalyA gharI mevA-miSTAnna khANAra nAhI paNa itarAMcyAkaDe mAtra tyAvara cAMgalA tAva mArato. pazU tarI barA azI tyAcI vRttI banate. lobhI manuSya tIvra lobhAmuLe cAMgalyA vastUMmadhye kacarA misaLUna vikato. kharedI karatAnA jAsta gheto, vikatAnA mAtra kamI vajana karato. saMsArAta paribhramaNa hote te yA lobhAmuLe. tarI hI tyAcA tyAga karAvA, saraLa vRttI ThevAvI yAce tyAlA bhAna rahAta nAhI. tyAmuLe caur2yAMzI lakSa yonIta satata janmamaraNAcyA pher2yA karItaca rAhato.115 ___ lobhApAsUna parAvRtta vhAyace asela tara asA vicAra karAvA kI, jevaDhe ApalyA prArabdhAta asela tevaDhe ApalyAlA miLaNAraca. tyApekSA jAsta miLaNAraca nAhI. maga jAsta miLaviNyAcA khaTATopAta karmabaMdha kazAlA karAve. ANi jithe saMpattI jAsta tithe duHkhe hI jAstaca. mhaNUnaca mhaTale Ahe - jethe "saMpattI tethe vipattI" lobhAcyA viruddha saMtoSa. jyA vyaktImadhye saMtoSI vRttI Ahe to devApekSAhI Adhika sukhI Ahe. asA vicAra karUna je miLAle Ahe tyAvarasuddhA mamatva na ThevatA nilobhI, nirmamatvI bhAvanene rahAve tara sarva icchita vastUsuddhA ApoApa miLata rAhatAtasatASaH paramaM pathyam' tRSNArUpI rogApAsUna suTakA karaNyAsAThI saMtoSa sarva zreSTha pathya Ahe. Page #263 -------------------------------------------------------------------------- ________________ (250) nehamI rahAve. kaSAya dUra azAprakAre cArahI kApAya tyAjya Ahata. kapAyApAsUna cetana nAhI te tara ajIba Aheta. karmAcI eka avasthA Ahe. kaSAya vAITa nAhIta tara cetanAta praveza karUna ApaNaca ApalyA AtmyAlA vikRta karato. kapAyAcI ApalA sarvanAza karate. AsaktI vAITa Ahe. ghAtaka Ahe. AtmyAce pariNAma vikRta jhAle kI kaSAya ApalyAvara hAvI hotAta maga sarvanAza TharalelAca Ahe. yA kaSAyAcyA AdhIna jhAlyAmuLe samyaktvAcI prAptI hota nAhI. ANi joparyaMta samyaktva prApta hota nAhI toparyaMta saMsAra paribhramaNa cAlUca rAhaNAra. dusarI apratyAkhyAnI kaSAya caukaDIce AvaraNa dUra jhAle taraca mumukSU AtmA saMsAra paritta (sImita) karU zakato. hyAlA samyak darzana prApta hoU zakate. paraMtu to vrata niyama pALU zakata nAhI. 1 tisarA prakAra pratyAkhyAnAvaraNa kaSAya. yAta sAdhaka sarvaviratI athavA dezaviratI vrata gheU zakato. cauthA prakAra saMjvalana kaSAya hyA sthitImadhye jIvAlA uccatama cAritra prApta hoU zakate. tarIpaNa joparyaMta sarva kaSAya naSTa jhAlyAzivAya mokSa prApta hoU zakata nAhI. mhaNUna mokSArthI jIvAne kaSAya nirmUlana karaNyAcAca prayatna karAvA. akrodhI, amAnI, amAyI, alobhI hoNyAcA satata abhyAsa karAvA. joparyaMta kaSAya suTata nAhI toparyaMta jIva para bhAva mhaNaje vibhAvadazeta Apale jIvana vyartha ghAlavato. vibhAvAkaDUna svabhAvAkaDe yeNyAsAThI AtmyAvarIla karmAce AvaraNa dUra karaNyAsAThI akaSAyI bhAvAta ramaNa karaNe atyAvazyaka Ahe. - mAnavAlA svAtaMtryAcyA sukhAcA anubhava tevhA hoto jevhA sarva kaSAya zAMta hotAta. bha. mahAvIrAMnI svAnubhAvAne sAMgitale kI, kaSAyAne grasta vyaktI muktapaNe jagU zakata nAhI. AmhI bAhya svataMtratA miLavalI paNa kaSAyApAsUna mukta hoNyAcA tiLamAtrahI prayAsa kelA nAhI. tyAmuLe Aja saMpUrNa jana jIvana hiMsA, ghRNA, lobha, ahaMkArAne grAsalele Ahe. sagaLIkaDe hiMsece tAMDava nRtya cAlale Ahe. bhraSTAcAra bokALalA Ahe. bAhya svAtaMtrya miLaNe sope Ahe paNa khare Atmika svAtaMtryAsAThI ApalyA bhAvanevara Apale zAsana pAhije, mahApuruSa je hoUna gele te AMtarika svAtaMtryAne saMpanna hote. 'sva' vara 'sva'ce anuzAsana hote. krodhAmuLe prema va baMdhutva naSTa hote. mAna kelyAne binamratA naSTa hote. jithe mAyA, Page #264 -------------------------------------------------------------------------- ________________ STREE RS KARE (251) Pow ereews 1900908050SAKARATERIAL tithe mitratA Tikata nAhI. paraMtu lobha tara sarvanAza karaNArA sarvabhakSI Ahe. ra vijaya miLavalA tara paramazAMtI prApta hote. 116 pAya sannipAta rogAsArakhA Ahe. yA rogAta drAkSa, Usa, dUdha, sAkhara yAMce le nAhI tara roga baLAvato, tyAcapramANe kaSAya saMsArAcI vRddhi karatAta. jIva Ahe va kaSAya tyAce pahArekarI Aheta. 117 je kaSAyAcyA tAbyAta Aheta tyAMcI saMsArAtUna kadhI suTakAca hota nAhI. uttarAdhyayana sUtrAta kezIsvAmI ANi gautamasvAmI yAMcA saMvAda Ahe. kazIsvAmI, gautamasvAmIMnA prazna vicAratAta kI, hyA jagAta azI koNatA agnI Ahe jo zarIradhArI jIvAlA jALato ANi to agnI kazAne vijhato. tevhA gautamI uttara detAta kasAyA aggiNo vuttA, suya-sIla-tavo jalaM118 kaSAya hA agnI, kaSAya-krodha, mAyA, lobha hI agnI Aheta ANi hyA agnIlA zamaviNyAsAThI zrutazAstrAce, sAttvika sAhityAce adhyayana paThaNa, pAThana, ciMtana-manana ANi bArA prakArace tapa va zIla hyA jalAcA upayoga karAvA lAgato, krodhAmuLe AtmA yatIta hoto. mAnAmuLe adhamagatI miLate, mAyA kelyAne sadgatIcA mArga baMda hoto va lobhAmuLe ihalokAta ANi paralokAta donhI ThikANI bhaya, kaSTa, tApa, duHkhaca duHkha vATyAlA yetAta. 119 kadhAyAvara vijaya miLaviNyAsAThI dazavaikAlikamadhye zramaNa bha. mahAvIrAMnI sAMgitale Ahe uvasameNa haNe kohe, mANaM maddavayAjiNe / mAyaM ca u'jjavabhAveNa, lobhaM saMtosao jiNe // 120 krodhAce hanana 'upazama' mhaNaje zAMtIne karA. mAnAlA mRdatene jiMkA. mAyA saraLatene jiMkA, Rjutene jiMkA ANi lobhavara saMtoSane vijaya miLavA. krodhAlA vaza karaNyAsAThI upazama mhaNaje kSamA, sahiSNutA athavA zAntatA dhAraNa karAvI. WISHES mAna vaza karaNyAsAThI namratA, vinaya, mRdutA, mAyAvaza karaNyAsAThI RjutAce AcaraNa karAve. ANi lobha vaza karaNyAsAThI AtmatRpti nispRhatA ityAdice AcaraNa karAve. gautamakulakamadhye sAMgitale Ahe kI - Page #265 -------------------------------------------------------------------------- ________________ (252) kohAbhibhUyA na suhaM lahaMti, mANaMsiNo soyaparA havaMti / mAyAviNo huMti parassa pesA, luddhA mahicchA narayaM uviMti121 krodhAne AkrAnta jIva sukhI hoU zakata nAhIta. mAnI loka zokagrasta hotAta. loka dasar2yAce cAkara banatAta. ANi anAvazyaka moThamoThyA icchA karaNAre lobhI majhAta jAtAta. a zrI zramaNa bha. mahAvIrAMnI uttarAdhyayana sUtrAta sAMgitale Ahe. koha vijaeNaM khaMti jaNayaI - krodhAvara vijaya miLavalyAne kSamAbhAva jAgRta nisha to. mANa, vijaeNaM addavaM jaNayaI - abhimAnAvara vijaya miLavalyAne mRdutA jAgRta / mAyA vijaeNaM majjavaM jaNayaI - mAyAvara vijaya miLavalyAne RjutA saralatA ra prApta hote. lobha vijaeNaM maddavaM jaNayaI - lobhAvara vijaya miLavalyAne saMtoSa prApta X vegavegaLyA zAstrAta vegavegaLyA zabdAMnI kaSAya bhAvanece varNana kele Ahe. paraMtu sarvAcA bhAvArtha sArakhAca Ahe. jithe kaSAyAcA vAsa Ahe tethe saMsAra Ahe. jithe kaSAya nAhI tethe muktI nizcita Ahe. jyApramANe rAtrI divyAcA prakAza Avazyaka Ahe. vAdaLAzivAya pAUsa nAhI, vijAzivAya jhADa nAhI. mAtApityAMzivAya saMtAna hota nAhI, sUryAzivAya divasa nAhI, maraNazivAya janma nAhI, tyAcapramANe kaSAya soDalyAzivAya mokSa prApta hota nAhI. mhaNUna kaSAyAcA tyAga karaNyAce satata ciMtana manana karAve Apale hRdaya pavitra bhAvanene bharAve. taraca Atmika AnaMdAcI prAptI hoIla. kaMdAdI saMkliSTa bhAvanA manuSyAce jIvana zubha va azubha tattvAMnI banalele Ahe. ase mhaNatAta kI, mANasAmadhye prakAzAcA aMza thoDA ANi aMdhakArAcA aMza adhika asato. manuSya mhaNaje rAja va tama yAMcA putaLA Ahe. mhaNUna manuSyAne puruSArtha karUna aMdhakAra dUra karAyalA pAhije. manuSya janma yAcasAThI miLAlA Ahe kI azubhAkaDUna zubhAkaDe jANyAsAThI malIna Page #266 -------------------------------------------------------------------------- ________________ (253) mukta hoUna zubha va zuddha tattvAMcI prAptI karaNyAsAThI prayatna karAvA. zubha tattvAMcA jIvanAta uttarotara vikAsa karaNyAsAThI vegavegaLyA sAdhanApaddhatI pratyeka dharmAta sAMgitalelyA Aheta. AjacyA yugAcI jI sthitI ApaNa pahAta Ahota tyAta bAhya ADaMbara, kriyAkAMDa, utsava yA va azA aneka goSTI bAhya jagAta guMtavUna ThevaNAr2yA Aheta. sAdhanA mArgAtIla he aDasara Aheta. hyA saMsArAtIla AkarSaNa asalyAmuLe mANUsa * cikhalAta phasalyApramANe tyAta aDakUna paDato. azA yA bhautika jagAcA moha khecaNArA asalA tarI yAhI paristhitIta asehI jIvAtmA Aheta je AtmakalyANa sAdhanA karUna manuSya janmAce sArthakahI karIta Aheta. manuSya mULAta sAttvika pravRttIcA Ahe paNa karmAvaraNAmuLe tyAcI pravRttI jhAkalI gelI Ahe. Apale mULa guNa surakSita ThevaNyAsAThI azubha bhAvanepAsUna mukta vhAyalA pAhije. mANasAcyA svabhAvAcI eka vizeSatA azI Ahe kI sope, saraLa sahajasAdhya guNa aMgikAra goSTI to paTakana svIkArato. avaguNAMcA svIkAra paTakana hoto, tyApramANe karaNyAsa mAtra prayatna karAve lAgatAta. avaguNAMce anukaraNa karaNyAsAThI prayatnaca karAvA lAgata nAhI. yApAsUna dUra rAhaNyAsAThI prathama zubha mhaNaje cAMgale kAya va azubha mhaNaje bAITa kAya yAcI samaja asAyalA pAhije. joparyaMta he samajaNAra nAhI toparyaMta puNyapApa kAya va kazAta Ahe hehI samajaNAra nAhI. azubha bhAvanetaca jIvanAtIla sagaLA veLa vyartha jAIla. jevhA jevhA manuSya azubha bhAva ciMtanAta asato tevhA tyAcI sthitI aghogatIkaDe jANArI asate. itakeca kAya agadI koNI mahAna tapasvI, yogI asalA va tyAcI mAnasikatA azubha ciMtanAcI asela tara to narakAta jAU zakato. mhaNUna mahAna AcAryAMnI, je Agamottara kALAta hoUna gele, tyAMnI azubhabhAvanece svarUpa samajAvUna sAMgitale va tyAcA tyAga karAvA he hI sAMgitale Ahe. hiMsA ityAdI pAca ANi krodhamAna ityAdI cAra azA naU azubha bhAvanece vivecana pAhilyAnaMtara kAMdarpi ityAdi azubha bhAvanece varNana bRhatkalpa bhASyAta prApta hote te pAhU: bRhatkalpa bhASyAcyA saMskRta vRttIcA prAraMbha AcArya zrI malayagirI sUrIMnI kelA hotA ANi saMpUrtI AcArya zrI kSemAkirtI yAMnI kelI hotI. tyA bRhatkalpasUtrAta bhAvanAviSayaka carcA prApta hote tethe sAMgitale Ahe kI bhAvanA dona prakAracyA Aheta Page #267 -------------------------------------------------------------------------- ________________ (254) (3) saMkliSTa ANi 2) asaMkliSTa 123 sAdhakAne saMkliSTa bhAvanecA parityAga karUna asaMkliSTa bhAvanecA abhyAsa kelA jo pApAtmaka, Atmaklezaprada bhAvanene yukta asato tyAlA 'saMkliSTa' mhaNatAta. yAce tAtparya 'azubha kiMvA aprazasta bhAvanA' Ahe. yA bhAvanemadhye saMklezapUrNa, janmauttApayukta ciMtana satata cAlata rAhate. tyAmuLe hI saMkliSTa bhAvanA AtmyAcyA nAlA kAraNIbhUta Ahe. asaMkliSTa bhAvanA AtmyAcyA zubhAtmaka pravRttIne yukta asate. AtmapariNAma tIna prakArace mAnale Ahe- azubhopayoga, zubhopayoga ANi zuddhopayoga. azubhopayoga pApabaMdhAce kAraNa Ahe. zubhopayoga puNyAtmaka baMdhAce kAraNa Ahe. zuddhApayoga pApakarmApAsUna vivarjita AtmotkarSAcA bhAva Ahe. asaMkliSTa bhAvanA AtmyAlA zuddhopayogAkaDe jANyAsa prerita karate. sAdhanAmArgAvara puDhe jANArA AtmA zubhApAsUna zuddhAkaDe gatizIla hoto. heca tyAce parama lakSya Ahe. bRhatkalpabhASyAmadhye saMkliSTa aprazasta bhAvanece 1) kAMdarpI 2) devakilviSI 3) abhiyogI 4) AsurI 5) saMmohI ase pAca prakAra ANi tyA pratyekabhAvanece pAcapAca upabheda kele Aheta. 124 - uttarAdhyayana sUtrAcyA 'jIvAjIva vibhaktI' nAmaka adhyayanAmadhye hyA pAca bhAvanAMcA ullekha jhAlA Ahe. hyAce pUrvIca tisar2yA prakaraNAta vivecana kelele Ahe. uttarAdhyayana sUtra ANi bhASyAmadhye donhI ThikANI pahilyA bhAvanece nAva 'kAMdarpI' bRhatkalpa * Ahe. donhIMce tAtparya javaLajavaLa ekasArakheca Ahe. yethe pAca saMkliSTa bhAvanecyA bheda prabhedAce vivecana kele Ahe. kAMdarpI bhAvanA jyAMcyAmadhye atyAdhika kAmavAsanA asate tyA kAmapradhAna devAMnA 'kaMdarpa' mhaTale jAte. tyAMce mana sadaiva kAmavAsanecyA ciMtanAta gaDhalele asate. azAprakAracyA bhAvanelA 'kAMdarpI bhAvanA' mhaNatAta. kAMdarpI bhAvanece prakAra 1) kaMdarpa 2) kautkucya 3) dravazIlatA 4) hAsakAritA 5) paravismAyakatA hI pAca rUpe Aheta.125 Page #268 -------------------------------------------------------------------------- ________________ (255) bhASyakArAne tyA pratyekAce varNana kelele Ahe. 1) kaMdarpa - yAsaMbaMdhI te ase sAMgatAta kI, viparIta mukha karUna ucca svarAne hAsa karaNe, kAmasaMbaMdhI kathA karaNe, kAmukatecA upadeza deNe ANi prazaMsA karaNe he sarva kaMdarpAmadhye samAviSTa Ahe. 126 kAmuka viSayAcI 2) kautkucya bhAMDApramANe ceSTA karaNAr2yAlA kuMtkuca mhaNatAta. taseca 'tyAMcyA kAryAlA 'kautkucya' mhaNatAta. tazI ceSTA zarIra ANi vANIdvAre kelI jAte. svataH na hasatA gaMbhIra rAhUna nAka, bhuvayA netra, mukha, dAta, oTha, hAta, pAya, kAna ityAdI zarIrAcyA avayavAMdvAre azI ceSTA dAkhaviNe kI darzaka tyA pAhUna hasUna hasUna bejAra hotAta. azAprakAre zarIrakuceSTelA 'kAyA kautkucya' mhaNatAta. 'bAk kautkucyA' madhye bANIdvAre azA prakAre bolale jAte kI je aikUna dusare hasatIla, Azcarya karatIla. mora, mAjara, kokILa, kutrA ityAdI pazupakSAMce AvAja kADhaNe, mukhAne vAdyAMcA AvAja kADhaNe, mukhAne vAdyAMcA AvAja kADhaNe he sarva 'kautkucya' bhAvanecyA aMtargata yete. 127 3) dravazIlatA 'drava' yAcA artha 'drutatA' Ahe. jo zaradaRtUmadhye darpita bailApramANe drutagatIne cAlato. to drutakArI Ahe. yethe bailAcI upamA deNyAce kAraNa he Ahe kI zaradaRtUmadhye bailAlA khANyAsAThI khUpa cArA miLato. ANi mAzA, macchara ityAdIMcA upadrava rAhata nAhI mhaNUna baila madonmatta hoUna ucchRMkhalapaNe phirato. - dravazIla puruSasuddhA tazAca prakAre niraMkuza hoUna drutagatIne cAlato. nITa pAhilyAzivAya sarva kriyA veDyApramANe karIta rAhato. azA bAdhaka sthitIcI bhAvanA ThevalyAne sAdhakAtmA sthiratecyA dizemadhye agresara hoto. 128 4) hAsakAritA - bahurUpIpramANe nAnAprakArace veza ANi rUpa gheUna, vividha prakAracI bacane bolUna dusar2yAMcyA bolaNyAcI nakkala karUna hasaviNe, yAcA hAsyakAritemadhye samAveza hoto. ase kelyAne manAce sthairya naSTa hote. tyAce sthAna tucchatA ghete. azAprakAre hAsyakAritecyA duSpariNAmAce ciMtana, anubhAvana kelyAne yA vRttIpAsUna dUra rAhaNyAcI preraNA miLate. 5) paravismAyakatA - iMdrajAla, jAdUce kheLa ANi aseca anya kautuka tamAze karUna koDe, vakroktI ityAdI sAMgUna grAmya lokAmadhye pracalita AlApa - saMlApAne dusar2yAMnA vismita karaNe, cittabhrama nirmANa karaNe mhaNaje paravismAyakatA kiMvA paravismApana Ahe. 129 Page #269 -------------------------------------------------------------------------- ________________ (256) yA tattvAnusAra sAdhakAlA prazna paDato kI hasaNe, ceSTA karaNe he dekhIla azubha Ahe kAya? DoLyAMnI hasatAta, arthAta phakta DoLyAne smita karatAta. "uttama jJAnI puruSa madhyama puruSa hasatAnA oTha halavatAta paNa dona miniTAta hasane thAMbavatAta. adhama ANi khUpa moThyAne hasatAta. tyAMce hA hA hI - hIcA AvAja puSkaLa nikRSTa prakRtIcI mANase veLa cAlU rAhato. kadhI kadhI bhrama hoto kI he veDe - biDe tara jhAle nAhI nA ? kAhI adhama loka dAta vAjavata khaLALUna hasatAta. 130 azA prakArace hAsya asabhyatece pratIka Ahe. vAstavika vivekI mANasAne hasaNe hasaviNe yAta viveka ThevAvA. yAta aviveka asela tara azubhatece pratIka Ahe. bhagavatI ArAdhanA mULa nAva mUlArAdhanA yAta kandarpa i. bhAvanece vivecana Ahe. A. zivArya yAMnA hyA bhAvanAMnA saMkleza utpanna karaNAr2yA Aheta ase mhaTale Ahe. kAMdarpI bhAvanece nirUpaNa karatAnA ekA zlokAtaca pAcahI bhAvanAMcA nAmollekha kelA Ahe. vijayodaya TIkemadhye hyA bhAvanece varNana karatAnA lihile Ahe kI, rAgAcyA bharAta hAsyamizrita asabhya vacana bolaNe kaMdarpa vacana Ahe. atI rAgAne hasUna dusar2yAMnA uddezyUna zarIrAce asabhya abhinaya karUna asabhya vacana uccAraNe kautkucya hoya. kaMdarpa ANi kautkucya vacanAcA jo punhA punhA prayoga karato tyAlA calazIla athavA dravazIla samajAve. nehamI hAsya utpanna hoIla azI kathA sAMgaNArA, maMtra, indrajAla i. kautuka dAkhavUna lokAMnA Azcaryacakita karaNArA, rAgajanita hAsya, vacanayoga, kAyAyoga dvArA lokAMnA vismita karaNArA tyAlA kaMdarpa bhAvanA mhaNatAta. mUlAcAramadhye vaDakerAcArya yAMnI kAMdarpa i. azupa bhAvanece varNana karatAnA lihile Ahe kI hyA bhAvaneta asaNArA halakyA koTIcyA deva gatIta utpanna hoto. mRtyusamayI jara ase tuccha vicAra, bhAvanA AlyAtara saMyamAcI virAdhanA jhAlyAmuLe kAndarpa, abhiyogI ityAdI devagatI miLate. kaMdarpa bhAvanece varNana karatAnA graMthakAra mhaNatAta jo sAdhaka asatya bolato, asatyAcAca pracAra karato to kandarpa jAtIcyA devagatIta jAto. 132 zrAvakAcyA bArA vratAMmadhye anarthadaMDa he AThave vrata Ahe. tyAcA pahilA aticAra kaMdarpa Ahe. cAritramohAtmaka rAgAcyA udayAne hAsyamukta aziSTavacanAcyA prayogAlA ithe kandarpa mhaTale Ahe.133 aSTaprAbhRtamadhye paNa kaMdarpAdI azubha bhAvanecA ullekha Ahe. tyAta 15 Page #270 -------------------------------------------------------------------------- ________________ (257) hoIla ase vacana, vyartha ceSTA, asabhyavacana, hasatA-hasatA bolUna dusar2yAMnA mita karaNe ityAdilA kAMdI bhAvanA Ahe, ase mhaTale Ahe. yA sarva vivecanAvarUna asA niSkarSa nighato kI - atI hasaNe, azlIla goSTI bolaNe, vyaMgyAtmaka vacana bolaNe, draupadIcyA ekA jagAtmaka vAkyAne mahAbhArata ghaDale, mhaNUna ase vacana azubha bhAvanene dUSita Aheta. kAmazAstrAcyA goSTI sAMgUna saMsAra vADhaviNe, dravazIlatA mhaNaje duHzIlatA ANi dasarA artha bharabhara bolaNe, cAlaNe, pratyeka kAma aticapalatene karaNe mhaNaje dravazIlatA. bhajana, bhojana ANi bhASaNa he tIna kArya sAvakAza karAvIta. vAcALatArahita, udvegarahita, zAMtapaNe, dhIragaMbhIra AvAjAta bolAve atighAI karaNyAne manAcI asthiratA, caMcalatA pradarzita hote. - azA prakAracyA kandarpa bhAvanece AcaraNa karaNArA zramaNa jara AlocanA na karatA mRtyU pAvalA tara svargAta gelA tarI kandI deva banato. kaMdI deva mhaNaje halakyA pratIcA. halakyA pratIcA. halakyA pratIcyA devAMnA tethehI viduSakAceca kAma karAve lAgate. avratI loka mRtyUnaMtara tiryaMca gatImadhye utpanna hotAta. deva kilviSI bhAvanA bRhatkalpa bhASyAmadhye dusarI bhAvanA 'devakilviSI' Ahe. paraMtu uttarAdhyayana sUtrAta tisar2yA bhAvanece nAva 'kilviSI' Ahe. donhI bhAvanAMce tAtparya javaLajavaLa sArakheca Ahe. kilviSI hAsyaparihAsyayukta devAMcyA bhAvanAtmaka vRttIcyA anurUpa tuccha vRttI kivA tuccha bhAva he hyA bhAvanece svarUpa Ahe, lakSaNa Ahe. bRhatkalpavRttImadhye hyAce vizleSaNa karatAnA spaSTa ullekha karaNyAta AlA Ahe kI je deva pApI vRttIce Aheta, cADALApramANe jyAMcI hInavRttI Ahe tyAMnA kilviSI mhaNatAta. tyAMcI kArye adhama asatAta. azA adhama ANi nirarthaka kAryAbarobara joDalelyA bhAvanelA 'devakilviSI' mhaTale jAte. devara kilviSI bhAvanece prakAra - 1) 'zrutA'cA avarNavAda; 2) sarvajJa ANi valIcA avarNavAda, 3) dharmAcAryAMcA avarNavAda; 4) sAdhUMcA avarNavAda; 5) mAyAvAda; hai pAca pakSa Aheta. 134 1) 'zruta'cA avarNavAda - pravacanAcyA avahelanecI parvA na karatA ase bolaNe Page #271 -------------------------------------------------------------------------- ________________ (258) ho paijIvanIkAya' yAmadhyehI pada sImAya' yAmadhyehI SaDkAyAMce varNana Ahe, zatraparikSemadhyehI tyAceca pratipAdana Ahe. dasar2yA adhyayanAmadhyesuddhA tyAce punhA punhA varNana kelele Ahe. tyAcapramANe ne saddhA punhA punhA varNana Ale Ahe. pramAda-apramAdAcehI pratipAdana kelele Ahe. bhAgAmadhye Ale Ahe teca uttarAdhyanAmadhyehI Ale Ahe hA punaruktIcA doSa mAdhace lakSya ekamAtra 'mokSa prApta karaNe' tyAnusAra prayatna karaNe heca asAve. tevhA kI yonIprabhutAsArakhe jyotiSaviSayaka zAstravAcaNyAcI tyAMnA kAya AvazyakatA Ahe ? se sAMgaNe sUtrAcA avarNavAda Ahe. tyAMnA samajata nAhI kI sUtrAmadhye kAyAdiMce je bAra nirUpaNa kelele Ahe tyAcA artha asA Ahe kI atyaMta sUkSmatene prayatnapUrvaka tyAMce rakSaNa kele pAhije. heca dharmAce rahasya Ahe, tatvAbaddala atyaMta Adara dAkhaviNAre vacana Ahe. hA punaruktIcA doSa nAhI. taseca jyotiSazAstrAMdice jJAna, mumukSUcyA pravrajyA ityAdI zubhakAryAMmadhye upayoga karaNyAcyA dRSTIne Aheta mhaNUna paraMparene te mokSapara Ahe.135 / 2) sarvajJa athavA kevalIcA avarNavAda - azI zaMkA gheNe kI kevalIlA jhAnopayoga, darzanopayoga kramAne hoto kA ? jara kramAne hoto ase mhaTale tara te jyA kALAlA jANatAta tyA kALAlA pAhata nAhIta ANi jyA kALAlA pAhatAta tyA kALAlA jANata nAhIta azAprakAre ekAMtarIta jJAna darzanAcA utpAta jhAlA tara kevalajJAna, kevaladarzanAcA Avaraka hoIla. azAprakAre zaMkelA puDhe vADhavUna sAMgatAta kI jara dusarA pakSa asA mAnalA kI kevalajJAna ANi kevaladarzana he ekAcaveLI hotAta tara ase mhaNaNe yogya hoNAra nAhI kAraNa ase jhAle tara sAkAra ANi anAkAra upayoga donhI eka hotIla. kevalajJAna, kevaladarzanAce svarUpa jase zAstrAmadhye dAkhavile Ahe tase kevalajJAnImadhye disata nAhI. ase kevalIcyA avarNavAdAmadhye mhaTale Ahe. kevalIcA avarNavAda sAMgaNe he AtmapatanAce kAraNa Ahe. hyApAsUna vAcaNyAsAThI azA azubha bhAvanA sAdhakAne manAta ANU naye.136 3) dharmAcAryAMcA avarNavAda - he AcArya vizuddha athavA ucca kuLAtIla nAhIta, ra vyavahAra kuzala nAhIta, tyAMnA ucita-anucita yAMce jJAna nasate, he ApalyA gurUMcI sevA sAta nAhIta, anucita kArya karatAta, ISyApUrvaka gurUMce doSa pAhatAta va te lokAMnA sAMgatAta, usacyA pratikUla AcaraNa karatAta. ase karaNe he pApAcaraNamUlaka Ahe. yApAsUna vAcaNe Avazyaka Ahe.137 hyA sarva goSTIMcA 'dharmAcAryAcyA' avarNavAdAmadhye samAveza hoto. samiti Page #272 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ( 39020 MORE LEM (259) sAdhaMcA avarNavAda - he sAdhU asahiSNU vRttIce asatAta, he parAbhava kiMvA na karU zakata nAhIta, asA apamAna hoU lAgalA tara te tyA sthAnAlA soDUna tAta, he svabhAvataHca niSThura asatAta, he kSaNAmadhye hRSTa kiMvA tuSTa hotAta, yAMce asate. atyaMta khuzAmatI karUna, stutI karUna he gRhasthAMnA khuza karatAta kAMbaLe ANi bhAMDI yAMcA puSkaLa saMcaya karatAta, he atyaMta lobhI asatAta. prakAracyA asatya kathanAcA sAdhUMcA avarNavAda yAmadhye samAveza hoto. hA patanAcA Ahe. hyA adhogatIcyA mArgApAsUna sAdhakAne nehamI sAvadha rAhile pAhije.138 5) mAyAvAdI - jo bagaLyApramANe ApalyA dUSita pariNAmAMnA lapavito ANi panyAMcyA jJAna, darzanAdI guNAMnA IrSyA kiMvA dveSAmuLe naSTa karaNyAcA kiMvA lapaviNyAcA prayatna karato, jo corApramANe zaMkA gheto, apratyakSarItyA corI karaNyAcI vRttI asate. mAyAvAdI AtmyAcyA nirmaLa svarUpAlA kaluSita karato.139 bRhatkalpAta mAyAvAdI hA pAcavA bheda Ahe. uttarAdhyayana sUtrAta mAyAvAdI na mhaNatA dharmasaMghAcA avarNavAda mhaTale Ahe. tethe hI mAyAvI zabda Ahe paNa tethe hyA pAca prakAracyA avarNavAda karaNAr2yAlA mAyAvI vizleSaNa lAvale Ahe. mAyAvAda asA vegaLA bheda kelelA nAhI. ___ varIla vivecanAvarUna spaSTa hote kI kilviSI bhAvanecA mukhya saMbaMdha niMdA ANi kapaTa yAMcyAzI Ahe. jo mANUsa ApalyA ArAdhya puruSAMcI niMdA karato. lokAmadhye tyAMcA avarNavAda sarato. kapaTapUrvaka chidrAnveSaNa karato tyAMcyA udbodhanAcA apamAna karato, tiraskAra karato, tyAsa kilviSika bhAvanecA mhaTale Ahe. kilviSaka bhAvanecI kAhI anya kAraNe zAstrAta Aheta - tavateNe, vayateNe, revateNe ya je gare / AcAra bhAvateNe ya kuvvai devakibvisaM // 140 tapAcI corI vrata. rupa. AcAra i. cI corI karaNArA kilviSI deva rUpAta utpanna hoto. SAHawali tapAcI corI mhaNaje svataH tapa na karatA dasar2yA tapasvIcyA nAvAkhAlI svata:cI pUjA pratiSThA vAha-vAha karavUna gheNe. koNI sAdhUlA vicArale kI "mahArAja ApaNAmadhye Page #273 -------------------------------------------------------------------------- ________________ (260) eka tapasvI sAdhU Aheta asvIca asatAta ase bhramapA sAdha Aheta te ApaNaca kA ?" azAveLI mauna rAhaNe kiMvA sAdhU tara asatAta ase bhramapUrNa uttara deNe hA tapasvI nasatAnA tapasvIcI pratiSThA NyAcA prayatna karaNe hI sarva mAyAcAra Aheta. mhaNUna uttarAdhyayanApramANe sAdhanemadhye paNa mAyAvI he vizeSaNa rUpa Ahe. sAdhanemadhye deva hA zabda na vAparatA mAtra "kilviSa bhAvanA" saMbodhita karUna varNana kele Ahe. tyAta azAprakAre varNana Ahe. zratajJAnAta kapaTa karaNArA arthAta jyAlA jJAna priya nAhI paNa dikhAU vinaya karaNArA jJAnaviSayaka mAyAvI Ahe. kevalIbaddala Adara dAkhavato. paraMtu manApAsUna tyAMcyAbaddala AdarabhAva, pUjyabhAva nAhI. yAsa kevalaviSayaka mAyAvI mhaNatAta. cAritra mhaNaje dharma, tyA cAritradharmAcI atizaya bhaktI karata Ahe. tyAce manaHpUrvaka AcaraNa karIta Ahe ase lokAMnA bhAsavato. paNa aMtaraMgAta jo cAritrAlA tRNamAtra mAnIta nAhI. asA dharma mAyAvI. AcArya upAdhyAya ANi sAdhU yAMnA phasaviNArA tyAMcyAta doSa nasela tarI doSAropaNa karaNArA AcAryAdi pratImAyAvI ANi zrutajJAnAta doSa nasatAnA doSa dAkhaviNArA, avarNavAda karaNArA avarNavAdI Ahe, azA azubha vicArAne kilviSajAtIcyA devAta utpanna hoto. he deva khare paNa indrAcyA sabheta tyAMnA praveza nasato. tyAMnA pahArekar2yApramANe bAheraca thAMbAve lAgate.141 mUlArAdhanA mhaNajeca bhagavatI ArAdhanA azA prakAre jIva mAyA, niMdA karUna svataHcI durgatI karato. mUlAcArAmadhye kilviSI bhAvanece varNana karatAnA TIkemadhye lihile Ahe kI saMsArasamudra pAra karaNAre tIrthaMkara tyAcyA jo pratikUla Ahe ANi RSI, yatI, munI-aNagAra-zrAvaka, zrAvikA hA jo caturvidha saMgha Ahe hyA sarvAMbaddala vinaya na karatA jo dusar2yAMnA ThagaNyAta kuzala Ahe, tyAlA hyA kilviSa kAryAmuLe paDaha vAdya vAjaviNAr2yA kilviSaka jAtIcyA devAta utpanna vhAve lAgate.142 svargAmadhye kilviSika devAMcI eka jAtI Ahe. jI devalokAcyA khAlIla bhAgAmadhye Ahe. yA pRthvItalAvara harijanAce je sthAna Ahe, sApha-saphAI karaNyAr2yAMce je sthAna Ahe taseca sthAna devalokAta yA kilviSika devAMce Ahe. Page #274 -------------------------------------------------------------------------- ________________ (261) abhiyogI bhAvanA kRpayA bRhatkalpabhASyAmadhye 'abhiyogI bhAvanA' tisarI Ahe. uttarAdhyayana sUtrAmadhye bhAvanece nAva 'abhiyogI bhAvanA Ahe. saMskRta vRttImadhye hyAcI vyAkhyA karatAnA lihile Ahe kI je ucca devAMcyA sevemadhye, paricaryecyA kAryAmadhye niyukta asatAta, kekarAMpramANe sevaka asatAta tyA devAMnA 'abhiyogya' mhaNatAta ANi tyAMcyA bhAvanelA abhiyogI bhAvanA' mhaNatAta. yAcA artha asA kI te deva hIna bhAvanene yukta asatAta. abhiyogI bhAvanece vivecana AzayarUpa uttarAdhyayana ANi bRhatkalpa yA donhIMmadhye sArakheca Ahe. abhiyogI bhAvanece prakAra - 1) kautuka jIvitA; 2) bhUtIkarmajIvitA; 3) praznajIvitA; 4) praznAprazna jIvitA; 5) nimittA jIvitA he abhiyogI bhAvanece pAca prakAra Aheta. 143 hyA pAca prakArAMce vivecana ase Ahe 1) kautuka jIvitA - mulAMce rakSaNa karaNyAsAThI, saubhAgya saMpAdana ANi saMvardhanAsAThI striyAMnA vizeSarUpAne snAnAdI karaviNe, bhoga, zAMtI ityAdI nimittAne agnImadhye havana karaNe, DokyAvara maMtrita hAta phiraviNe, roga nivAraNa karaNyAsAThI agnImadhye havana ityAdI karUna dhUpa deNe, ayogya veSa dhAraNa karaNe, vRkSa ityAdIMce AliMgana karaviNe, (avastomana-aniSTa rogAdIMcyA zAMtIsAThI thutakArA TAkaNe) baMdha-gaMDe dorA ityAdI bAMdhaNe hyA sarva karmAMnA 'kautukakarma' mhaTale Ahe. dharmamArgApAsUna vicalita karaNArI hI karme Aheta. hyAcyA svarUpAce ciMtana kiMvA AcaraNa karaNArI vyaktI 'abhiyAgI bhAvanecI' asate. sAdhU kiMvA brahmacAr2yAne kevhAhI hyAce AcaraNa karU naye. yA durbhAvanepAsUna nehamI sAvadha rAhile pAhije. 144 - (2) bhUtikarma jIvitA vidyA athavA maMtrAdvAre abhimaMtrita bhasma kiMvA mAtI dorA kiMvA taMtUbarobara zarIrAlA bAMdhaNe hyAlA bhUtikarma mhaNatAta. hyAce prayojana ghara, zarIra, dravya ityAdIMce upadravApAsUna rakSaNa karaNe, koNAlAhI ApalyA vazIbhUta karaNe, jvara ityAdIMce staMbhana karaNe hI sarva AtmaparAGgamukhatecI kArye Aheta. ase kelyAne sAdhakAce mana vratapAlana ANi tyAgavairAgyApAsUna dUra hote. hyA kutsita prabhAvAMcyA duSpariNAmAMce ciMtana karUna tyApAsUna dUra rAhile pAhije. 145 3) praznAjIvitA devatAdIMnA vicAraNe, prazna karaNe hyAlA praznAjIvitA mhaNatAta. aMgaThyAmadhye, ucchISThAvara vastrAmadhye, ArazyAmadhye, talavArImadhye, pANyAmadhye Page #275 -------------------------------------------------------------------------- ________________ (262) kiMvA bAhUMmadhye devatA ityAdIMcyA yeNyAcI kalpanA karUna prazna vicAraNe he sIvitecyA aMtargata yete. he kapaTayukta kArya asalyAne dharmAcyA pratikUla Ahe, sAyAsArakhe, pariheya Ahe ase samajUna tyApAsUna vegaLe rAhaNe, alipta rAhaNe apekSita Ahe. 146 GEETRASANNINATIRSAND 4) praznAprazna jIvitA - hyAta ekhAdyAlA prazna vicAralyAvara to svapnAta ApalyA adhiSThAtrI devIlA tyA praznAce uttara vicArato ANi tI yeUna uttara deUna jAte. dona veLA prazna vicAralA jAta asalyAne yAlA praznAprazna mhaNatAta. svapnAta sAMgitalele uttara prazna vicAraNAr2yAlA sAMgaNe. DomajAtIcI strI ApalyA kuladevatelA athavA yakSAlA prazna vicArate, yakSAdvAre strIcyA kAnAmadhye uttara sAMgitale jAte. strIdvAre prazna vicAraNAr2yAlA tyAce zubhAzubha phala sAMgaNe he praznAprazna jIvitAmadhye samAviSTa Ahe. he niMdya ANi nIca karma Ahe. hyAcyA ciMtanApAsUna dUra rAhile pAhije.147 5) nimitta jIvitA - nimitta-bhUta, vartamAna, bhaviSya ase tIna prakArace Ahe. hyA tinhI kALAta hoNArA lAbha-toTA, aniSTa-iSTa ityAdI jANaNyAsAThI cuDAmaNI vagaire zAstre Aheta. tI samajalyAzivAya lAbha-toTA yAMce jJAna hota nAhI. tyAMcyA AdhAra dusar2yAMnA naphA-toTA dAkhaviNe, tyAcyAdvAre jIvana cAlavaNe he nimitta jIvitecyA aMtargata samAviSTa Ahe. RddhI, samRddhI, saMpattI, sukha, moThepaNA ityAdIMcyA nimittAne kautukAdI karaNe hI abhiyogI bhAvanA Ahe. niHspRha bhAvanene, AsaktI na ThevatA, pravacana, prabhAvanecyA lakSyAne kautukAdI karaNe hyAcA yA azubha bhAvanemadhye samAveza hota nAhI. kAraNa tase kelyAne caturvidha dharmatIrthAcI prabhAvanA hote tase karaNe ArAdhanecyA aMtargata yete.148 zivArya AcAryAMnI 'abhiyogI'cyA aivajI 'abhiyogya' zabda ghetalA Ahe. kumArI kanyA vagairecyA aMgAta bhUtAMcA saMcAra karaNe, akAlI jalavRSTI karaNe ityAdI AzcaryakAraka prayoga karaNe, amAvAsyecyA divazI caMdra, dAkhaviNe, strI athavA puruSAlA vaza karaNe, bhUtikarma maMtra prayoga karaNe athavA bhUtAMcI krIDA dAkhaviNe, hyA kriyA karUna Apale mahattva pradarzita karaNyAsAThI, miSTabhojanAsAThI, kiMvA indriyajanya sukhAsAThI kelyA tara tyAcI hI 'abhiyogya' bhAvanA mhaTalI jAIla. hyA bhAvanene jIvAcI utpattI vAhanajAtIMcyA devAta hote. koNI munI Apale athavA itarAMce AyuSyAce bhaviSya sAMgaNyAsAThI maMtraupayoga karIla. dharmaprabhAvanA karaNyAsAThI asamaya vRSTI i. karUna dAkhavela Page #276 -------------------------------------------------------------------------- ________________ (263) athavA maMtrAcyA sahAyyAne mUnIMcI sevA karela yA azA cAMgalyA uddezAne kAhI camatkAra kele tara darzana, jJAna caritrAcyA pariNAmAmadhye pharaka paData nAhI. tyAlA doSa mAnalA jAta nAhI 149 nimitta ityAdIcyA sahAyyAne AjIvikA cAlavaNAr2yAlA pApabhramaNa mhaTale Ahe. -nimitteNa ya babahara pApasamaNetti vubai // abhiyogI bhAvanA ThevalyAne arthAta varIla vidyecyA prayogAne hiMsA hote. asatyAta vRddhI hote. jagAta daMbha, pApAcAra ANi aMdhavizvAsa pasarato. je sAdhU lakSaNazAstra, svapnazAstra, bhaviSyazAstrAce prayoga karatAta yA zAstrAta Asakta hotAta. azAMnA karmaphaLa bhogAve lAgate. AsurI bhAvanA uttarAdhyayana ANi bRhatkalpabhASya yA donhIMmadhye cauthI bhAvanA sArakhIca Ahe. saMskRta vRttImadhye nAvAce vizleSaNa karatAnA lihile Ahe kI, bhavanapatI zreNIce deva asUra asatAta. tyAMcI bhAvanA 'AsUrI' mhaTalI jAte. arthAta tyAMce ciMtana he krodha, moha ityAdIMnI yukta asate. kAryasuddhA tyAca koTIce asate. donhI ThikANI hI bhAvanA javaLa javaLa samAna arthAne ghetalI Ahe. AsurI bhAvanece prakAra 1) anubaddha vigraha 2) saMsaktapaNA 3) nimittadezI 4) niSkRta ANi 5) niranukaMpa. 151 hyA pAca bhAvanecyA svarUpAce vivecana yApramANe Ahe. (1) anubaddha vigraha jyAlA nehamI kalaha karaNyAcI savaya Ahe, kalaha karUna jo pazcAtApa karIta nAhI, jase are ! mI he kAya kele ? ityAdI kSamAyAcanA karaNAr2yAlAhI jo kSamA karIta nAhI, tIvra kaSAyAcyA udayAne jo sva-pakSa para pakSa donhIMmadhyehI prasannatecA anubhava karIta nAhI. (yethe sva-pakSa mhaNaje sAdhu-sAdhvI varga Ahe ANi para-pakSa mhaNaje 'gRhastha varga' Ahe) hyA donhI pakSAMnA pAhUna jo saMtuSTa hota nAhI. he sarva anubaddha vigrahAcyA aMtargata yete. he jANUna hyAcyA tyAgAcI bhAvanA manAta jAgRta kelI pAhije.152 vAraMvAra kalahakaraNAr2yAlA pApazramaNa mhaNatAta. kalahAmuLe sampatti zAMti ANi sabhyatA naSTa hote. 2) saMsaktapaNA - jo AhAra, upadhI, pUjA, Adara satkAra yAmadhyeca Asakta Page #277 -------------------------------------------------------------------------- ________________ (264) hato, rasAsvAda priyatA ANi gaura yatA ANi gaurava prazastI ityAdIMcyA bhAvanene upahata hoto. tyAsAThI bAdI tapa karato tyAlA 'saMsakta tapA' mhaNatAta. vAstavika AsaktIpUrvaka nahI tapa vyartha Ahe. AsaktI pApAce mULa Ahe, ase AsaktIpUrvaka tapa ye he AsUrI bhAvanece lakSaNa Ahe. 3) nimittadezitA - jase pUrvI abhiyogI bhAvanemadhye ase sAMgitalele Ahe bhaviSya, vartamAna tinhI kALAMzI saMbaMdhita nimitta tIna prakArace Ahe. lAbhakasAna, sukha-duHkha, jIvana-mRtyU yAMcyA rUpAta te sahA prakArace Ahe. yethe hA prazna sthata hoto kI abhiyogika bhAvanemadhye hyAcA ullekha kelA Ahe. tarI yethe heca varNana hA kA kele ? tyAce samAdhAna kele Ahe kI abhimAnAcyA AvezAta kiMvA ahaMkArAcyA tIvratemuLe ekhAdI vyaktI AsurI bhAvanA Thevate mhaNUna asurI bhAvaneta aMhakArAcI mukhyatA Ahe. paraMtu jethe aMhakArAcI bhAvanA nasate, tethe abhiyogI bhAvanA hote.154 ___1) niSkRpatA - koNatyAhI anya kAryAta Asakta asaNArA, niSkRpakaruNArahita dayArahita bhAvanene sthAvara ekeMdriya vanaspatI ityAdIMvara cAlato, basato, jhopato. ase karatAnA tyAlA thoDAsuddhA pazcAtApa hota nAhI, koNAcyA 'sat' upadezAne prerita hoUnahI prAyazcita athavA 'micchAmi dukkaDaM mithyA meM duSkRtaM' ApalyA asat kAryAcI niMdA karIta nAhI. to 'niSkRpa' Ahe ANi azI bhAvanA niSkRpatA Ahe.155 dayA, ahiMsA ityAdI vicAra toca karU zakato jyAcyA hRdayAmadhye kRpA ANi karuNA asela. niSkRpa vyaktI saMvedanAzUnya asate. 5) niranukaMpatA - jo dusar2yAMnA bhayabhIta jhAlelA pAhUna krUratemuLe svataH kiMcitahI kaMpita hota nAhI. ase jyAce hRdaya kaThora asate to 'niranukaMpa' Ahe. anukaMpecyA pUrvI lAgalelyA 'anu' upasargAcA artha 'mAge hoNe.' arthAta duHkhita prANyAlA kapita jhAlele pAhUna svataH tyAcyAmAge kaMpita hoNe mhaNaje anukaMpA hoya. ANi jyAcyA hRdayAta anukaMpA nAhI to niranukaMpa Ahe. ___ yethe he samajale pAhije kI 'kRpA' ANi 'anukaMpA' yAmadhye sUkSma aMtara Ahe. koNatyAhI prANyAlA duHkhI na karatA pravRttIzIla rAhaNe 'kRpA' Ahe ANi duHkhitAMnA pAhUna tyAMcyAbarobara svataHhI duHkhI hoNe, svataH tyAMcyA duHkhAta sahabhAgI hoNe hI anukaMpA Ahe. dayemadhye jAgRkatecA bhAva Ahe tara anukaMpemadhye parirakSaNAcA Azaya Ahe. Page #278 -------------------------------------------------------------------------- ________________ kleza karaNe jyAcA svabhAva Ahe ANi tapa i. zubha kriyAsuddhA kalahAne karato tyAcA kopa puDhIla janmAta paNa rAhAto to asura gatIta jAto. tapa karato paNa parigrahAcA nauha karato, nirdayapaNe prANyAMnA duHkha deto yAcA tyAlA pazcAtApa hI hota nAhI. asA mANUsa asuragatImadhye jAto. 156 asura mhaNaje rAkSasa, daitya. lAkSaNika bhASeta krodhAlA suddhA asura mhaTale gele Ahe. (265) AsurataM na gacchennA157 koNAvarahI krodha karU nakA. kAraNa krodha AlyAvara mANUsa rAkSasApramANe krUra ANi avivekI hoto. 'mUlAcAra'madhye vaTTakerAcArya lihitAta- duSTa, krodhI, mAnI, mAyAcArI, tapa va cAritrapAlana karaNyAta, klezayukta pariNAma asalele, baira-zatrutva nirmANa karaNyAtaca jyAne Apale jIvana ghAlavale tyA vyaktIce yA bhAvanetaca jara mRtyU jhAlA tara tyAcA asura jAtIcyA aMbarISa bhavanavAsI deva yonIta janma hoto. jyAcyA hRdayAta kRpA, anukaMpA nAhI. tyAlA samyaktva ratna kadhIca prApta hoU zakata nAhI. samyaktvAcI jI pAca lakSaNe Aheta tyAtIla eka lakSaNa anukampA Ahe. anukaMpA rahita mANUsa asUra Ahe. anukaMpA asalelA mANUsa devatulya Ahe. asura mhaNaje AsurI bhAvanA asaNArA. saMmohI bhAvanA saMzayAmuLe buddhI dUSita hoNe mhaNaje 'saMmoha' hoya. saMmohAne citta vimUDha hote. tyAmuLe jJAna, cAritrya ityAdIMmadhye citta lAgata nAhI. to vyaktI darzanAMtara, matAMtara ANi vAcanAMtara yAmadhyeca vizvAsa karU lAgate. antatIrthakAMcI aneka prakAracI samRddhI pAhUna to mohita hoto. azI sthitI mAnavAlA satya dharmApAsUna vicalita karate. tI vyaktI svadharmAmadhye sthira hoU zakata nAhI. mhaNUna tyAce ciMtana karaNe he tyApAsUna vAcaNyAce sAdhana Ahe. saMmohI bhAvanece prakAra 1) unmArga dezanA; 2) mArgadUSaNA; 3) mArgavipratIpattI; 1) svamoha (svayaM mohamUDha hoNe); 5) para- moha dusar2yAMnA mohamUDha karaNe. 158 - 1) unmArga dezanA - jJAna, darzana, cAritrya ityAdI je pAramArthika mArga sAMgitale Aheta, tyAMcyA viparIta upadeza deNe mhaNaje 'unmArga dezanA' Ahe. hI ApalyA svataHcyA 11-5-02 Page #279 -------------------------------------------------------------------------- ________________ (266) yAMcyA bodhIbIjAcA upahAsa karate mhaNUna ayogya Ahe. hyAcyA parItyAgAce va manAmadhye dRDha hoNe he apekSita Ahe. 2) mArgadUSaNA - jJAna ityAdI tIna prakAracyA pAramArthika mArgAlA ApalyA magara kalpita tarka-vitarkAne dUSita karaNe, tyAMcyA sthAnI viparIta siddhAMtAcI sthApanA pAramArthika mArgAvara cAlaNAr2yA sAdhUvara doSAropaNa karaNe he sarva mArgadUSaNecyA aMtargata Ahe. ase karaNAre abodha ANi tattvajJAnazUnya tathAkathita paMDita, jJAnI, ApalyA sAhityAcA abhimAna karaNAre durvigdha-garpoddhata, ahaMkArI puruSa, pAramArthika mArgAcA ghAta kaNyAcA duSprayatna karatAta. te hyA 'mArgadUSaNA' nAmaka bhAvanene duSprerita rAhatAta hI bhAvanA manAmadhye vikRtI ANate tI saMyama mArgAmadhye sarvathA bAdhaka asate.160 3) mArgavipratipattI - uparokta jJAnAdI pAramArthika mArgAlA na jANatA nirdoSI vyaktIvara suddhA doSAropaNa karUna ApalyA mithyA vikalpAne AMzika rUpAne vikRta karaNe, zAkhAcA Azaya na samajatA jamAlIpramANe mArgAlA dUSita dAkhavUna viparIta mArgAcA svIkAra karaNe hI mArgavipratipattI Ahe.161 vipratIpattIcA artha 'zaMkA' asA hoto. jamAlIlA azAprakAre zaMkA nirmANa jhAlI / hotI. tyAne bhagavAna mahAvIrAMdvAre upadiSTa "kriyamANaM kRtaM' yAMcyA siddhAMtAlA cukIce TharavUna "kRtameva kRtaM" hyA siddhAtAMcAca svIkAra kelA, ANi vegaLA saMpradAya cAlavU * lAgalA. jaina zAstrAmadhye hyAlA 'nihnava' mhaNale Ahe. nihnavatvAmadhye mArga vipratipattImuLeca vyaktI patIta hoto. ___4) 'sva' moha - svata: mohamUDha hoNe, jevhA buddhI bhAvopahata hote arthAta zaMkA ityAdIMcyA pariNAmasvarUpI upahata athavA dUSita hote, tI vyaktI mohamUDha hote. jJAnAdIMmadhye vyAmoha hoto, ayuktIyukta zaMkA karU lAgato. to ase sAMgato kI jara paramANU ityAdI sarva rUpI dravyAzI saMbaMdhita viSaya avadhijJAnAdvAre grahaNa hotAta, tyAne avadhijJAnAcI asaMkhya rUpe hotAta tara maga manaHparyavajJAnAcI kAya AvazyakatA Ahe ? hA jJAnamUlaka 'sva-moha' Ahe. arthAta ApalyA vyAmUDhatemuLe vyaktImadhye azAprakAre viparIta manaHsthitI utpanna hote.162 jJAnApramANe cAritryAmadhyehI vyAmohAmuLe ayuktIyukta kathana karU lAgato. jyApramANe sAmAyika cAritrya sarva sAvadyanivRttIyukta Ahe. mhaNaje tyAmadhye sarva pApayukta kamAMcA parityAga hoto tara maga chedopasthApanIya cAritrya suddhA taseca vIratIrUpa Ahe. Page #280 -------------------------------------------------------------------------- ________________ (267) AvazyakatA ? hyA dohoMmadhye kAya pharaka Ahe ? jJAnApramANe darzanAcyA ityAdI saMbaMdhIsuddhA azAca prakAre zaMkA karato. tyAcabarobara to paratIrthI anya yAyIMcyA samRddhIlA athavA vaibhavAlA pAhUna mohagrasta hoto. he sarva 'svamohA'cyA pati samAviSTa Ahe. hI AtmamohAvasthA tyAjya Ahe ase satata ciMtana kele pAhije. 5) paramoha - uparokta varNita svamohAcA saMbaMdha ApalyA AtmyAbarobara Ahe. karaNArA mohamUDha hoUna svataHlA patanAcyA mArgAvara neto. paraMtu paramoha bhAvanecI goSTa vegaLI Ahe. jI vyaktI 'para' arthAta anya prANyAlA mohamUDha karate tyAcyA cittAmadhye 'vibhrama' athavA 'bhrAMtI' utpanna karate, maga te sadabhAvanene kiMvA satyAne aso kiMvA kaitava arthAta mithyA parikalpanA kiMvA kapaTAne dusar2yAcyA manAta vibhrama utpanna karate, tI 'para moha' bhAvanA Ahe. tyAne bodhI athavA samyakatvAcA nAza hoto. abodhI kiMvA mithyAtva utpanna hote. azI dUSita bhAvanA manAta yevU naye ase punhA punhA ciMtana karaNe mhaNaje 'paramoha bhAvanA' Ahe. hyAce thoDakyAta varNana karatAnA zivAryAcArya lihitAta kI jo mithyAdarzana ANi aviratIcA upadeza karato. hiMsAityAdI kArya kelyAne pApa lAgata nAhI ANi durgatI paNa hota nAhI. azAprakAre pApakAryAta paNa bhayarahita karUna tyAta pravRtta hoNyAsAThI prerita karato, to sammohabhAvanene bhAvita hoto. hA eka unmArga upadezaka Ahe. unmArga upadezaka itheca thAMbata nAhI. puDhe ajUna pApamaya upadeza deto kI zAstrAta jo AhAra dAnAcA upadeza Ahe te dAna. jase pApAce kAraNa nAhI taseca yajJAmadhye prANyAcI hiMsA karaNe paNa pApa nAhI, yajJAsAThI pazU brahmadevAne utpanna kele Ahe. tyAmuLe yajJa karaNArA, karaviNArA ANi pazU he sarva maMtrAcyA mAhAtmyAne svargAta jAtAta. azA viparIta upadezAne sammohI devAta utpanna hoto. saMvara, nirjarA ANi saMpUrNa karmAcA nAza karaNyAsAThI. samyajJAna, darzana, cAritraca AtmyAlA zaraNa rUpa Ahe. hyAlAca AcAryAMnI mokSa mAge sAMgitale Ahe. athavA satya mArgAlA jo dUSita karato to mArgadUSaka Ahe. ratnatrayAcyA viruddha AcaraNa karaNArA, padArthAcyA yogya svarUpAlA na jANaNArA mohita hoUna jyA vAmadhye kAmavikAra ANi rAgabhAvAcI tIvratA Ahe, azA kRtsita devAta utpanna hoto. 163 Page #281 -------------------------------------------------------------------------- ________________ (268) sammoha bhAvanece varNana uttarAdhyayana sUtrAta prApta hota nAhI. 'sammohacA' artha moha kiMvA mUDhatA. bRhatkalpaityAdImadhye AsurI bhAvanenaMtara sammoha bhAvanA sAMgaNyAta Ahe tasAca krama gItemadhye dekhIla ADhaLato. tethe dekhIla mhaTale Ahe. 'krodhAt bhavati sammohaH sammohAt smRtivibhramaH' (gItA 2/63) krodhAmuLe yaMta maDhatA nirmANa hote ANi moha-mUDhatemuLe smRtivibhrama hoto. krodhAmuLe AsurI bhAva yetAta. mohAce saghana AvaraNa buddhIvara paDate. buddhImadhye vibhrama vikSiptatA ANi caMcalatA nirmANa hote. "smRtibhraMzAd buddhi nAzo buddhi nAzAt praNazyati / " sammoha manuSyAcyA vinAzAcI antima sthitI Ahe. joparyaMta prANI mohAne gheralelA rAhato, to ajJAnAcyA daladalItUna mukta hoU zakata nAhI. __ 'maMdA moheNa pAuDA'164 mUrkha jIva mohAne AvRtta rAhatAta. moha jevhA adhika khola hoto tevhA tyAlA sammoha mhaNatAta. sammohAne vyApta bhAvanelA 'sammohI bhAvanA' mhaTale gele Ahe. zevaTI bhASyakArAne hyA sarva bhAvanecyA kutsita phaLAce varNana karatAnA lihale Ahe kI, hyA bhAvanene prabhAvita hoNArA, ciMtana karaNArA, abhyAsa karaNArA saMyata puruSahI kAMdarpa ityAdI devagatIlA prApta karato. ANi tethUna cyUta hoUna saMsArasAgarAmadhye bhaTakata rAhato. uparokta sarva bhAvanA aprazasta Aheta. ithe aprazasta ANi prazasta bhAvanece je varNana Ale Ahe. tyAsaMbaMdhI he jANaNyAyogya Ahe kI jevhA sAdhaka prazastatekaDe unmukha hoto tevhA aprazastatA svataHca suTUna jAte. satyabhASaNa kelyAne asatya rAhata nAhI. hiMsaka jIvana nasela tara ahiMsaka bhAvanA svataHhUnaca prakaTa hote. aparigraha svIkAratAca parigraha rAhata nAhI. ithe hI goSTa sUkSmatene samajaNyAsArakhI Ahe kI vivecanAcyA dona paddhatI Aheta- eka vidhimukhatA ANi dusarI niSedhamukhatA. vidhimukhatece tAtparya 'zubha' athavA 'sat'ce vidhAna karaNe Ahe. jase satyAcA svIkAra karA, karuNA ThevA, saMtoSa dhAraNa karA ityAdI. 'zubhA'cyA vidheyAtmakatecyA upadezAne azubhAce suTaNe pUrvI sAMgilyApramANe svayaM dhya Ahe. paraMtu zubha svIkAraNyAcyA dizeta sAdhakAcyA manAta utsAha nirmANa Page #282 -------------------------------------------------------------------------- ________________ (269) sAThI azubha athavA asatcyA parityAgAce kathana kele jAte. te 'zubha athavA mahaNAmadhye vidhimukhatelA sudRDha banavite. mhaNUnaca prathama aprazasta bhAvanece varNana Ahe ANi naMtara prazasta bhAvanece. jarI prazastatA prApta jhAlyAvara aprazastatA naSTa te tarIhI vyavahArAmadhye hyAcyA varNanAcI AvazyakatA Ahe. ArAdhaka bhavI jIva AgamajJAnAcyA prabhAvAne azubhasvarUpAlA soDUna zubha thelA prApta hoto ANi kramAne karma maLarahita hoUna zuddha hoto. jase sUrya udita hoNyApUrvI prathama prabhAtakALarUpI saMdhyAlA prApta hoto, naMtara to saMpUrNa aMdhakArarahita hoto, tyAcapramANe ArAdhaka paNa prathama aMdhakArAsArakhyA azubha madhUna nighUna zubha bhAvAlA prApta hoto va naMtara karma maLa rUpI aMdhakArAne rahita hoto, zuddha hoto. AtmAnuzAsanamadhye graMthakArAne jIvatmyAcyA kramika vikAsAce je varNana kele / Ahe te atyaMta mahattvapUrNa Ahe. azubha madhUna zubha va zubha madhUna zuddha banaNyAcI bhAva yAtrA hAca ApalA mukhya viSaya Ahe. azubha upayogAne jIvAlA narakagatI ANi tiryaMca gatI miLate. zubhopayogAne devagatI va manuSya gatI miLate, ANi zuddhopayogAne mokSAcI prAptI hote.166 __azubha bhAvaneta ApaNa pAhile kI manuSyAmadhye thoDIsuddhA vicArAcI malinatA AlI tara dargatI hote mhaNana vicAra zabha athavA zaddha ThevaNe Avazyaka Ahe. 'kaMTakAta kaMTakamuddharet' kATyAne kATA kADhaNyAcI nItI sAdhanA kSetrAta paNa lAgU hote. cittAlA azubha bhAvanene mukta karaNe he sAdhakAce lakSya asate. paraMtu zuddha AtmasvarUpAcI prAptI prathama prayatnAtaca hoNe kaThiNa Ahe. kAraNa anAdikALApAsUna je kusaMskAra paDale Aheta, tyAce nirmUlana ekadama hoUka zakata nAhI. tyAlA maMda karaNyAsAThI navyA bhAvanAMcI sRSTI karAvI lAgate. tyA navyA bhAvanA yathArtha asatAta tyAcA azubha bhAvanevara prabhAva paDato ANi tyAce nirmUlana hoU lAgate. bhAvanene mana bhAvita karaNyAsAThI jJAna va abhyAsa Avazyaka Ahe. azubha bhAvanece jJAna jhAlyAvara tyAcyA saMskArAMnA kamI karaNyAsAThI satata abhyAsa karAvA lAgato, jase lahAna mule mAtI khAU naye mhaNUna tyAcyA hAtAta caoNkaleTa detAta, tyAcapramANe bAla sAdhakAne azubha bhAvaneta AtmyAce patana karU naye mhaNUna pUrvAcAryAMnI, satAnI lekhakAMnI "zubha bhAvane'ce caoNkaleTa ApalyAlA dile Ahe. hyA zubha bhAvanece cAkaleTa mAtra toparyaMtaca Ahe, joparyaMta ApalyAlA zuddhAtmabhAvanecyA miSThAMnAce jJAna nAhI. M Page #283 -------------------------------------------------------------------------- ________________ (270) mANase caoNkaleTa khAta nAhI, ko khAta nAhI te uccatara, uccatama, prakAracyA miSThAnnAcI icchA ThevatAta. bhAvanecyA abhyAsAnaMtara ApalI AtmayAtrA zuddhAtmabhAvanecyA dizene puDhe DhacyA prakaraNAta ApaNa zubha bhAvanece ciMtana karU, abhyAsa karU. Page #284 -------------------------------------------------------------------------- ________________ (271) saMdarbha 5. 6. 7. 8. 9. 10. aSTapAhuDa bhAvapAhuDa gA. 13 pR. 158 aSTapAhuDa bhAvapAhuDa gA. 16 pR. 160 aSTapAhuDa bhAvapAhuDa gA. 50 pR. 185 aSTapAhuDa bhAvapAhuDa gA. 70 pR. 198 aSTapAhuDa bhAvapAhuDa gA. 72, 74 pR. 200, 201 aSTapAhuDa bhAvapAhuDa gA. 88 pR. 210 / / abhidhAna rAjeMdra bhAga 5 bhAvanA zabda gA. 328 pR. 1506 mulAcAra le. vaTTakerAcArya gA. 396 pR. 312 pUrvArdha dhyAnakalpataru le. amolaka RSijIma pR. 11 puruSArtha siddhayupAya le. amRtacaMdrAcArya gA. 99, 104, 102, 119 puruSArtha siddhayupAya 4 samyak cAritra adhikAra gA. 4-7-43 pR. 61 tattvArthasUtra 7/8 pR. 172 sabhASya tattvArthAdhigamasUtrama 7/8 pR. 330 sarvArthasiddhau 7/13 pUjyapAdAcArya vRttI 687 pR. 264 puruSArtha siddhayupAya 4-7-43 pR. 61-62 sambodhi - le. yu. mahAprajJajI adhyAya 7 zlo. 15, 16, 17 pR. 140, 141 dhyAna kalpataru le. amolakaRSijI ma.pa.12 te 14 jainadharma kA maulika itihAsa bhA. 3 A. hastimalajI ma. pR. 30, 31 amolakasakti ratnAkara paM. kalyANatraraSijI ma. pa.277.278 AdhyAtma Aloka A. hastimalajI ma. pR. 51 praznavyAkaraNa sUtra 1/1/23 te 43 pR. 28 te pR. 49 ujjvalavANI bhAga 1 pR. 54-55 sUtrakRtAMga sUtra 3/10/21 zrI zilAMkAcArya TIkAsahita pR. 30 ujjvalavANI bhAga 1 le. ujjvalakumArIjI ma. pR. 54 te 57 jIvana vijJAna svastha samAjaracanA kA saMkalpa yu. mahAprajJa pR. 110 te 115 jIvanavijJAna svastha samAjaracanA kA saMkalpa yu. mahAprajJa pR. 115 te 118 18. 20. 22. 23. 24. 25. m0SRE Page #285 -------------------------------------------------------------------------- ________________ (272) 28. 32. 34. 37. 38. 10. praznavyAkaraNa sUtra 1/2/14, pR.50,53 sarvArthasiddhau 7/14/689 pR. 265 bhagavatI ArAdhanA zlo. 832-833 zloka vArtika 7/14 uttarAdhyayana sUtra 32/31 pR. 581 sUtrakRtAMga sUtra 3/4/19 pR. 241 a. Avazyaka sUtra 4 a. bArAvratAce aticAra sU. 2 pR. 99 ba. tattvArtha sUtra 7/21 pR. 185 AdhyAtmika Aloka. A. hastimalajI ma. pR. 55 te 58 amolasUkti ratnAkara paM. pU. kalyANatraSijI ma. pR. 280 dhyAna kalpataru le. amolakaRSijI ma. pR.17-18 sabhASyatattvArthAdhigamasUtra 7/4 pR. 323 asteya darzana le. muni zrI amaracaMdrajI ma. pR. 77 asteya darzana le. munizrI amaracaMdrajI ma. pR. 87 a) AvazyakasUtra adhyayana 4 bArAvratAMce aticAra sU. 3 pR. 100 ba) tattvArtha sUtra 7/22 pR. 185 praznavyAkaraNa sUtra 1/60 pR. 83 sabhASya tattvArthadhigamasUtra 7/11 pR. 332 praznavyAkaraNa sUtra 1/4/80-81 pR. 112, 113, 114 praznavyAkaraNa sUtra 1/4/92 pR. 140 tattvArthasUtra 7/12 ce vivecana pR. 257 le. sukhalAla saMghavI amolaka suktI ratnAkara paM. pU. kalyANavaruSIjI ma. pR. 283 te 291 Avazyaka sUtra 4/4 pR. 100 bI-tatvArthasUtra 7/23 pR. 268 mu. A. 996-998 sarvArthasiddhI 7/9/679 pR. 261 puruSArtha sidhyupAya 4/75/110 pR. 120 pu. si. 4/72/108 pR. 119 uttarAdhyayana sUtra 8/18-19 ce vivecana pR. 132 mAlava kesarI kI saubhAgyamalajI mahArAja jIvana evaM vicAra pR. 197 jaineMdra siddhAnta koza bhAga 3 pR. 23 12. 43. 44. 46. 49. 50. 51. 52. 53. 54. Page #286 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pii 5 55. 56. 57. 58. 59. 60. 61. 62. 63. 64. 65. 66. 67. 68. 69. 70. 71. 72. 73. 74. 75. 76. 77. (273) 78. 79. parigraha parimANa vrata le. javAhiralAlajI ma. pU. 1,7 uttarAdhyayana sUtra a. 8 / 17 pR. 131 praznavyAkaraNa sUtra 1/5/96 pR. 148-151 dazavaikAlika 6/20 pR. 241 byAvara madhukaramunIjI tatvArthasUtra 7/12 178 vizeSAvazyaka bhASya 2573 adhyAtma Aloka le. hastimalajI ma. pR. 15 te 17 aparigraha darzana le. amaramunIjI ma. pR. 8 te 16 aparigraha darzana 71, 72 sarvArtha siddhI 7 /17/695 pR. 368 bhagavatI ArAdhanA mU. 1912-1913 parigraha parimANavrata le. javAhiralAlajI ma. pR. 45 upAsaka dazAMga sUtra 1 / 17 pR. 26 karmagraMtha bhA. 1 zrImad devendrasUri viracita bhA. 17 pR. 59 dazavaikAlika sUtra a. 8 zloka 39 pR. 313 sthAnAMga sUtra ThANA 2, u, 4 sU. 433 pR. 91 koho pII paNAseI / bhANo viNayanAsaNo / mAyA mittANi nAseha / lobho savva viNAsaNI / / dazavai. sU. adhya. 8. gA. 37, pR. 312 kohaM mANaM ca mAyaMca, lobhaM ca pAva vaDaDhaNaM / vacattAri dose U, icchato hiyamappaNo || dazavaikAlika 8/36 pR. 312 uttarAdhyayana sUtra 1 / 40 pR. 22 byAvara AmramaMjarI - le. umarAva karavajI ma. "arcanA" pR. 89-90 amolaka sUktiratnAkara, paM. pU. kalyANaRSijI ma. pR. 325 te 329 jJAnAmRta sAra 3 / 93 te 99 80. 81. amolaka sUktiratnAkarale. paM. pU. kalyANaRSijI ma. pR. 328 sUkti triveNI, bauddha dhArA pR. 126 ( vizuddhibhAga 9 /15) 82. sthAnAMga sUtra 4/1/80 pR. 228 byAvara sUktitriveNI vaidikadhArA pR. 236 sUkti triveNI bauddhadhArA pR. 110 bhagavatI ArAdhanA 1361, 1366 Page #287 -------------------------------------------------------------------------- ________________ (274) I. OM OM OM OM 94. PRAKASinoAUNSAIMES puSkara muni kalaza le. zrI. puSkaramuni ma. pR. 36 saMbodhike pathapara le. munizubhakaraNajI pR. 106 te 107 __ mUlArAdhanA AvvAsa 1360 te 1373 pR. 1316 te 1321 nigraMtha pravacana saMgrAhaka - cothamalajI ma. pR. 470-471 AmramaMjarI le. umarAvakavarajI "arcanA" pR. 93-94 ka) sthAnAMga sUtra a. 4 u. 1 sU. 85 pR. 229 kha) ANi saMbodhikepathapara le. muni zubhakaraNa pR. 108 nigraMtha pravacana - pU. cothamalajI ma. adhyA. 13 pR. 470 mUlArAdhanA AzvAsa 6 gA. 1375 te 1381 pR. 1322 te 1325 jJAnAmRta sAra 3/111 te 115 pR. 28-29 jJAnAmRta sAra 3/116 te 130 pR. 30 te 32 mUlArAdhanA AzvAsa 6 tA. 1382 te 1387 pR. 1326 te 1329 sthAnAMgasUtra a. 4 u. 1 sU. 86 pR. 230 saMbodhi ke. pathapara pR. 101 nigraMtha pravacana saMgra. cothamalajI ma. pra. 471 dazavaikAlika sUtra - 8/37 pR. 312 98. uttarAdhyayana sUtra - 3/12 pR. 67 AmramajarI le. umarAvakuMvarajI arcanA pa. 100 te 102 100. puSkara sUktI kalaza - le. zrI. puSkaramunIjI ma. pR. 114 jJAnAmRtasAra kunthusAgarajI gA. 132 te 152 pR. 32 te 37 102. amola sUkti ratnAkara pR. 336 103. sUktI triveNI pR.70 104. bhagavatI ArAdhanA sU. 1384 105. ThANAgaM sUtra 4/1/87 pR. 230 106. mUlArAdhanA 6/1389 te 1394 pR. 1329 te 1333 sUtrakRtAMgasUtra saM. mizrImalajI ma. 1/1/1/4 pR.7 108. puSkara sUkti kalaza - le. zrI. puSkaramunijI ma. pR. 120 te 121 109. sUtrakRtAMga sUtra saM. zrI. mizrImalajI ma. u. 1 a. 4,3,1 bhA. 8 pR. 250 uttarAdhyayana sUtra saM. zrI. mizrImalajI ma. a. 8 gA. 17 pR. 131 111. jainadharmakI hajAra zikSAe~ le. madhukaramunijI ma. pR. 72 112. jainadharma kI hajAra zikSAe~ le. madhukaramunijI ma. pR. 73 110. Page #288 -------------------------------------------------------------------------- ________________ (275) 116. saMbodhita 117. 118. 120. 121. 122. 123. 124. 125. 126. 127. 128. 129.. 130. aitareya araNyaka 2/3/6 amolasUkti ratnAkara pU. kalyANaSijI ma. pR. 292 te 297 jJAnAmRta sAra le. kunyusAgara muni - bhA. 154 te 170 pR. 38 te 42 saMbodhi ke pathapara le. munizubhakaraNa pR. 171 puSkara sUkti upA. zrI. puSkaramuni ma. pR. 33 uttarAdhyayana sUtra zrI. mizrImalajIma a. 23 gA. 53 pR. 398 uttarAdhyayana sUtra 9/54 ahevayai koheNaM, mANeNaM ahamA gaI / mAyA gai paDigdhAo lobhAo duhao bhayaM / / dazavaikAlika sUtra - saMpA zrI. mizrImalajI ma. adhya 8 bhA. 38 pR. 313 zrI. kulaka saMgraha - le. pUrvAcArya viracita gautama kulaka pR. 71 uttarAdhyayana sUtra 29/68 te 71 pR. 519 bRhat ka. bhA. gA. 1291 pR. 398 bRhat ka. bhA. gA. 1291 pR. 399 bRhat ka. bhA. gA. 1295 pR. 399 bRhat ka. bhA. gA. 1296 pR. 399 bRhat ka. bhA. gA. 1297-98 pR. 400 bRhat ka. bhA. gA. 1299 pR. 400 bRhatkalpabhASya gA. 1300-1301 pR. 400 bhAvanA yoga eka vizleSaNa A. AnaMdavaruSIjI ma. pR. 48 cakSA hasati prAjJaH oSThAbhyAM khala mdhymH| adhamazcAhahAsena dantAbhyAmadhamAdhama / / mUlArAdhanA A. zivArya gA. 180 pR. 397 mUlAcAra A. baDhekara pUrvArdha pR. 68 tatvArthavArtika bRhatkalpa bhASya gA. 1302 pR. 401 bRhatkalpa bhASya gA. 1302 pR. 401 bRhatkalpa bhASya gA.1304 pR. 401 bRhatkalpa bhASya gA. 13025 pR. 401 bRhatkalpa bhASya gA.13026 pR. 401 bRhatkalpa bhASya gA.1307 pR. 402 131. 133. 134. 135. 136. 137. 138. 139. Page #289 -------------------------------------------------------------------------- ________________ (276) 140. 111. 142. 143. 144. WWW 145. 146. 147. 148. 149. 150. 151. 152. 153. 154. dazavakAlika sUtra 5/2/46 pR. 223 madhukaramunI byAvara mUlArAdhanA (bha. A.) AzvAsa u. gA. 181 pR. 398 mUlAcAra gA. 66 pR.70 bRhatkalpa bhASya gA. 1308 pR. 403 bRhatkalpa bhASya gA. 1309 pR. 403 bRhatkalpa bhASya gA. 1310 pR. 403 bRhatkalpa bhASya gA. 1311 pR. 403 bRhatkalpa bhASya gA. 1312 pR. 403 bRhatkalpa bhASya gA. 1313 pR. 404 mUlArAdhanA AzvAsa 3, gA. 182 pR. 399 uttarAdhyayana sUtra 17/18 pR. 272 byAvara bRhatkalpa bhASya gA. 1315 pR. 404 bRhatkalpa bhASya gA. 1316 pR. 404 bRhatkalpa bhASya gA. 1317 pR. 404 bRhatkalpa bhASya gA. 1318 pR. 405 bRhatkalpa bhASya gA.1319 pR. 405 mUlArAdhanA AzvAsa 3 gA. 183 pR. 401 dazavakAlika sU. 8/25 bRhatkalpabhASya 1321 pR. 405 bRhatkalpabhASya 1323 pR. 405 bRhatkalpabhASya 1323 pR. 406 bRhatkalpabhASya 1324 pR. 406 bRhatkalpabhASya 13235 pR. 406 mUlArAdhanA azvAsa 3 gA. 184 pR. 402 sUtrakRtAMga 3/1/11 azubhAcchubhamAyAtaH zuddhaH syAdayamAgamAt kheraprApta saMdhyAsya tamaso na samudgamaH AtmAnuzAsana gA. 122 pR. 82 prAbhRta saMgraha 10 anuprekSA adhikAra gA. 42 pR. 144 156. 157. 158. 159. 160. 161. 163. 164. 166. Page #290 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prakaraNa pAcave Agamottara kALAta va Adhunika jaina sAhityAta bhAvanA athavA anuprekSA Page #291 -------------------------------------------------------------------------- ________________ (277) prakaraNa pAcave Agamottara kALAta va Adhunika jaina sAhityAta bhAvanA athavA anuprekSA HABARR O RATIONIANTARE AgamottarakAlIna ANi Adhunika jaina sAhityAta bhAvanece nirUpaNa Agama graMthAcyA apekSene Agamottara graMthAmadhye zubha bhAvanece vistRta vivecana prApta hote. hyAmAge nakkIca kAhI kAraNa asAve. kAraNa bhAvanA tara pratyeka jIvAcyA hRdayAta anAdI kALApAsUna Ahe. maga tyA bhAvaneviSayI viziSTa Agama graMtha kA nAhI? asA prazna upasthita hoto. hyAce samAdhAna ase Ahe kI anaMta kALApAsUna saMskRtIcA kadhI vhAsa hota asato tara kadhI vikAsa. hA hAsa va vikAsAcA krama satata cAlUca asato. hyA avasarpiNI kALAmadhye tIna Ar2yAparyaMta sukhAce sAmrAjya hote. AjacyA kALApramANe kuTuMba ANi samAja vighaTita navhate. strI-puruSAMmadhye sahajaryAcI bhAvanA hotI. svataHcI garaja svata:cyA vyaktigata sAdhanasAmagrItUna ANi zaktIdvAre pUrNa karIta hote. lokAMcyA manAta koNatyAhI prakAre AsaktI navhatI. AsaktI nasalyAne athavA vastUvara adhikArAcI athavA saMgrahAcI bhAvanA suddhA navhatI. AsaktIca adhikArAcI kiMvA saMgrahAcI bhAvanA vADhavite. hI bhAvanA svArtha ANi dveSAlA janma dete. azI bhAvanA pUrvI nasalyAne ANi jIvanopayogI padArthAMcI vipulatA ANi sulabhatA asalyAne saMgrahAcyA bhAvanelA Azrayaca miLata navhatA, jIvana saMtoSamaya asalyAne anityAdI bhAvanAMcA adhika upadeza karaNyAcI AvazyakatA navhatI. paNa jarI saMgrahita rUpAne bhAvanece varNana miLata nasale tarI sarvajJa, sarvadarzI tIrthaMkara bhagavAna trikAlajJAnI hote. yApuDhe yeNAr2yA kALAlA lakSAta gheUna AgamagraMthAmadhye ThikaThikANI bhAvanece tuTaka-tuTaka rUpAta varNana kelele Ahe. yAce varNana tRtIya prakaraNAta jhAle Ahe. Aja kALa badalalA Ahe. mAnavAcyA manAta padArthAcyA niyamita upayogitezivAya aniyamita upayogAcI bhAvanA vADhU lAgalI Ahe. tyAcabarobara saMgraha ANi saMrakSaNAcI bhAvanAhI nirmANa hoU lAgalI Ahe. pariNAmataH padArthAcA abhAva bhAsU lAgalA Ahe. svArtha saMgraha ANi saMrakSaNAcyA bhAvanene dveSAlA poSaNa miLAle, tyAmuLe pArasparika premabhAva, jo atizaya bhoga dilyAne prApta hoto tyAcA ghAta kelA. yApAsUna saMgharSAcA Page #292 -------------------------------------------------------------------------- ________________ (278) ma jhAlA. saMtoSavRttI, svArtha ANi saMgraha yAmadhye badalalyAmuLe saMgharSa vADhata gelA. dayA, dAratA, sahRdayatA yAMsArakhe guNa mAnavAcyA hRdayAta rAhile nAhIta. saMgraha, svArtha ANi saMgharSAcyA bhAvanemuLe ekIkaDe dona vyaktIMmadhye bhAMDaNe surarU jhAlI, tara dusarIkaDe rAjyavistArAcyA lobhAta dona rASTrAMmadhye yuddhAcI sthitI utpanna jhAlI. parAjita rAjyAMvara svataHce zAsana abAdhita ThevaNyAsAThI vijayI rAjyAne daMDavidhAna praNAlI surU kelI. AdhI tara huMkAra praNAlIsuddhA aparAdhyAlA jAsta apamAnAspada vATata hotI arthAta 'kAya, tumhI ase kele ?" azA prakAracyA vacanAMmuLe aparAdhI vyaktI samAjAlA Apale toMDasuddhA dAkhavata nase kiMvA mAna vara karUna kadhI cAlata nase. haLUhaLU hyA daMDa vidhAnAcA prabhAva kamI jhAlA ANi "mAkAra" nAvAcI daMDavidhAna praNAlI surU jhAlI. 'mAkAra'cA artha 'ase karU nakA.' kALAcyA prabhAvAne 'mAkAra'ne suddhA kAma cAlale nAhI tevhA "dhikkAra" zabdAne daMDavyavasthA cAlavalI arthAta "dhikkAra Ahe tujhA" azAprakAre kAlakramAne mAnavI mana divaseMdivasa mohAMdhatemuLe adhikAdhika dhITa, kaThora hoU lAgale. Aja ApaNa samajU zakato kI AtA daMDavidhAna koThaparyaMta pohacale Ahe. Aja phAzIcyA zikSecI suddhA lokAMnA bhItI rAhilelI nAhI. 'maraNe' ANi 'mAraNe' hyAmuLe Aja lokAMcyA manAta koNatyAhI prakAracI calabicala hota nAhI. azA paristhitIta lokAMcyA manAce parivartana karaNyAcI atyaMta AvazyakatA vATU lAgalI Ahe. paraMtu he parivartana daMDavidhAnAne suddhA hoNAra nAhI. paraMtu bhAva parivartanAne hoU zakela asA vicAra karUnaca Agamottara kAlIna sAhityAta AcAryAMnI bhAvanece ApalyA racaneta vizada vivecana kele asAve. __ AjacI paristhitI itakI bikaTa jhAlI Ahe kI mAnava bhautikatekaDe adhika AkarSita jhAlA Ahe. tyAce AkarSaNa ANi AsaktI pApAce, duHkhAce ANi saMgharSAce kAraNa jhAlyAne bhautika padArthAMcI anityatA, azaraNatA, azucitA samajUna tyAMce AkarSaNa kamI karaNyAsAThI ANi AnavAcI heyatA ANi saMvara va nirjarecI upAdeyatA ityAdIMce digdarzana karaNyAsAThI AgamAcyA anusaMdhAnAneca suvyavasthita ANi vizada rUpAta AgamottarakAlIna vidvAnAMnI, AcAryAMnI hyA viSayAvara racanA kelyA tyAta digaMbara ANi zvetAMbara donhI paraMparece lekhaka Aheta. AgamAmadhye bhAvaneviSayI je varNana jhAle Ahe te atyaMta saMkSepAta ANi sAkatika Ahe. ase pratIta hote kI bhAvanecA kramazaH vikAsa hota gelA. kAraNa sAdhanecyA Boms e ase Page #293 -------------------------------------------------------------------------- ________________ (279) gAce phAra mahattva Ahe. mhaNUnaca uttaravartI kALAta bArA bhAvanAMce vistRta vivecana prApta hote. hyAcyA pUrva prakaraNAta ApaNa azubha bhAvanece prakAra tyAce phaLa ANi tyAcyA bace vivecana pAhile. hyA prakaraNAta zubha bhAvanece mahattva ANi anityAdI bArA bhAvanAMce yottara kALAta je sAhitya lihile gele Ahe tyAce sAra svarUpAta digdarzana karU. prastuta graMthAcA viSaya 'bhAvanA yoga' Ahe mhaNUna prathama bhAvanebarobara jo yoga zabda Ahe tyAcA artha samajUna bhAvanece vivecana karU. bhAvanebarobara yoga zabdAcI upayogitA vizvacA pratyeka AtmA ananta ANi aparimita zaktIcA puMja Ahe. tyAcyAta anantajJAna, ananta darzana, ananta sukha-zAntI va ananta zaktIce astitva vidyamAna Ahe. to svataH ApalA vikAsaka Ahe ANi svataHca vinAzaka (Destroyer) Ahe. itakyA virATa zaktIcA adhipatI asatAnA paNa to itastata: bhaTakata Ahe tyAce kAraNajIvanAta yoga - sthiratecA abhAva Ahe. ANi jIvanAta ekAgratA, sthiratA va tanmayatA nasalyAne tyAlA svataHvara, svata:cyA zaktIvara pUrNa bharosA nAhI. tyAmuLe ananta zaktIcA prakAza AvRta jhAlA Ahe, jhAkalA gelA Ahe. mhaNUna ananta zaktIlA anAvRtta karaNyAsAThI, AvaraNa dUra karaNyAsAThI, AtmajyotIlA prajvalita karaNyAsAThI, ANi ApalyA dhyeyAprata pohocaNyAsAThI mana, vacana ANi kAyAcI ekarUpatA, ekAgratA, tanmayatA va sthiratA asaNe Avazyaka Ahe AtmacintanAmadhye ekAgratA sthiratA ANaNyAce nAva 'bhAvanA yoga' Ahe. bhAvanece tara vistRta vivecana hyA graMthAta kele jAIla paNa yoga zabdAcI joDaNI bhAvanebarobara asalyAne prathama yoga zabdAvara vicAra karU. 'yoga'cA artha 'yoga' zabda yuj dhAtU ANi dhRJ pratyayAne jhAlA Ahe. saMskRta vyAkaraNAta 'yuj' dhAtU dona Aheta. ekAcA artha joDane, saMyojita karaNe Ahe va dusar2yAcA artha samAdhI manasthiratA Ahe.1 ithe ApaNa joDaNe artha gheU. bhAvanA AtmyAlA paramAtmyAzI joDaNArA sarvottama yoga Ahe. 'bhAvanA yoga' mhaNaje AtmyAce AtmyAmadhye milana Ahe. AtmyAce AtmyAmadhye ramaNa Ahe. __ jaina AgamAta yogacA artha mana vacana kAyAcI pravRttI Ahe.2 yoga zubha va azubha donhI prakArace Aheta. tyAcA nirodha karaNe hAca sAdhanecA mukhya uddezya Ahe. jaina dharma nivRttIpradhAna Ahe. hyAMce carama tIrthaMkara bhagavAna mahAvIrAMnI sADebArA M Page #294 -------------------------------------------------------------------------- ________________ (280) revale. ghora tapa kele dhyAna va AtmaciMtana dvArA yoga sAdhaneta jIvana vardhAparyaMta mauna vrata Thevale hote vyatIta kele. 'yoga' sarva vipattirUpI velIMnA kApaNyAsAThI tIkSNa dhArecyA parazU arthAta jAdIsArakhA Ahe. taseca mULa maMtra, taMtrAzivAya mokSalakSmIlA vazIkaraNa karaNyAce amodha pAya Ahe.3 arthAta yogacyA mAhAtmyAne vipattI naSTa hote. yoga he paramArthAne AtmyAta asalelyA karmasaMyogAcyA yogyatecA nAza karato. AtmyAcyA dona prakAre vRttyA Aheta. 1) sthUla ceSTA (AvAgamana rUpa) 2) sUkSmaceSTA vAsozvAsa rUpa) hyA karmasaMyoga janya Ahe. mhaNUna karmasaMyogAcI yogyatA saMsAra vRkSAce maLa Ahe. vRttI tara puSpa, patra yAMcyAsArakhI Ahe. muLAcA nAza jhAlA kI tyAcA nAza ApoApa hoto. azubhayogAtUna nivRtta hoUna zubha yogAta pravRttI karaNe. ANi azubha va zubhayogAcA saMpUrNapaNe nirodha karUna zuddhAtmabhAvAta ramaNa karaNe yoga Ahe. zevaTI ayogI avasthA prApta hote tyAcyA phaLa svarUpI siddhatva prApta hote. 'yoga' zabda ullAsapUrvaka zravaNa karaNAr2yAcyA mithyAtvamohaniya pApa karmAcA kSaya hoto. 'yoga' muLe mokSa prAptice sarva sAdhana prApta hotAta. yogasAdhanesAThI sarvaprathama zraddhA, vizvAsa asaNe mahattvAce Ahe, naMtara AtmazuddhIcI taLamaLa, icchA, siddhatva prAptIcI bhAvanA ANi tyAcabarobara AtmasamarpaNa anivArya Ahe. jIvanAta sarva kaleta zreSTha kalA asela tara yogakalA Ahe. bhAvanAyogAne anAdikALAcyA malIna vRttIcI nivRttI hote ANi jJAna, dhyAna ityAdI guNAMcyA abhyAsAta anukUlatA yete, cittAcI vizuddhI vADhate. zubhabhAvanene samyagdarzana jJAna ANi cAritra guNAcI prAptI va vikAsa hoto mhaNUna bhAvanebarobara yoga zabda joDalA Ahe. AcArya haribhadrasUrIMnI yogaviMzikAmadhye dharmAcyA pratyeka kriyelA yoga mhaTale Ahe. dharma mokSAcA hetUbhUta Ahe, dharma mokSAce sAdhana Ahe mhaNUna dharmAcA jitakA parivizuddha vyApAra Ahe tyA sarvAMnA yoga mhaTale Ahe. hyA graMthAcA mULa viSaya 'bhAvanA yoga' Ahe. koNatI hI sAdhanA surU karatAnA prAcIna jIvanAce vighaTana ANi navyA jIvanAce sughaTana hote hyA jIvana nirmANAcyA prakriyeta bhAvanecI phAra moThI upayogitA Ahe. Page #295 -------------------------------------------------------------------------- ________________ (281) pUrva prakaraNAta azubha bhAvanevara vicAra kelA tyAce vighaTana karUna hyA prakaraNAta zubha bhAvanevara vicAra karAyacA Ahe. prathama bhAvecyA mahattvAce vivecana karUna anityAdI bArA vairAgyabhAvanAMce hyA prakaraNAta varNana kele jAIla. bhAvanece mahattva AcArya samantabhadra viracita 'ratnakaraMDa zrAvakAcAra' yAmadhye 'saMsthAna vicaya dharmadhyAnAta bArA bhAvanAMce ciMtana karaNyAcA ullekha Ahe. kAraNa tIrthaMkarasuddhA hyA bhAvanece ciMtana karUna saMsAra bhogApAsUna virakta jhAle Aheta mhaNUna bhAvanelA "vairAgyAcI mAtA" saMbodhile Ahe. saMsArI jIvAMcI hyA bhAvanecyA ciMtanAmuLe duHkhApAsUna muktI hote. duHkharUpI agnIne saMpapta jhAlelyA jIvAMnA zItala, maMda, sugaMdhita vAyUne vyApta azA upavanAmadhye jAUna nivAsa karaNyAsArakhe sukha hyA bhAvanecyA ciMtanAne prApta hote. hyA bhAvanA tattvabodha karaviNyAta ANi azubha dhyAnAcA nAza karaNyAta sakSama Aheta. hyAcyA ciMtanAsArakhe dusare kalyANarUpa kAhI nAhI. hyA bhAvanA dvAdazAMga vANIce sAra Aheta. mhaNUna saMsthAnavicaya dharmadhyAnAmadhye hyAMce atyaMta tanmayatene ciMtana karaNe Avazyaka Ahe. jyApramANe rasakuMpikecyA rasAne bhAvita kelele lokhaMDa suvarNa hote, tyAcapramANe bArA bhAvanAMnI prabhAvita jhAletA malina AtmA zuddha hoto ANi ApalyA zuddha, niraMjana, nirAkAra, anaMtajJAnamaya paramAtmasvarUpAlA prApta karato. dAna, zIla ityAdI dharma jara bhAvarahita kele tara te mITharahita bhojanApramANe hoIla. paraMtu dAna ityAdI dharmAta bhAvarUpI rasAyana miLavilyAne nizcitarUpAta karmAcA kSaya hoto. itakeca navhe tara karmAce mULa kAraNa asaNAr2yA rAgadveSAdIMce bIjahI naSTa hotAta. 4 'AtmAnaM bhAvayatIti bhAvanA' AtmA jyA bhAvanene prabhAvita hoto tyAMnA bhAvanA ase mhaNatAta. tyA vairAgya ANi AtmahitaiSI viSayAne dRDha hotAta. hyAne upazama ANi nItI yAMcA ucca bodha prApta hoto ANi Atmabodha prakaTa hoto. hyA bhAvanA paramazAMtI deNyAsa sakSama Aheta. zrIvijayapadmasUrIjI yAMnI bhAvanece mahattva atyaMta suMdara kAvyAta uddhRta kele Ahe "nija AtmakaMcana zuddha karavA agni jevI bhAvanA, bhava sAgare bUDanArane paNa tAraNArI bhAvanA, sarva siddhisAdhana zubha samAdhi, pragaTa karatI bhAvanA, ciMtAmani jema vAMchita phaLa ApanArI bhAvanA / 5 Page #296 -------------------------------------------------------------------------- ________________ (282) jyApramANe agnI sonyAlA zuddha karato arthAta tyAcyA maLAlA jALUna naSTa sonyAcapramANe hyA bhAvanA AtmArUpI sonyAlA svaccha karatAta. AtmyAcyA karmarUpI maLAlA svaccha karatAta, AtmyAcyA karmarUpI maLAlA jALUna TAkatAta ANi bhavasAgarAmadhye buDaNAr2yA jIvAlA tAraNArI bhAvanA Ahe. zrI munI suMdarasurI yAMnI bhAvanecyA mahattvAce ANi upayogitece atyaMta hRdayasparzI zabdAta vivecana kele Ahe. jyApramANe lahAna mule capaLa ANi caMcala asatAta tyApramANe cittasuddhA atyaMta caMcala aseta. te cittAlA saMbodhUna sAMgatAta kI, he citta vAlakA ! hyA bhAvanA tulA zAMtatA pradAna karaNAr2yA amUlya auSadhIrUpa Ahe. yAMnA tU kadhIhI ApalyApAsUna dUra karU nakosa. nehamI yAMnA barobara Theva. ase kelyAne vighna tumhAlA chaLU zakaNAra nAhI.6 kevaLa battIsa akSarAMcyA anuSTupa zlokAmadhye munivaryAMnI atyaMta suMdara aMtaHsphUrtIprada bhAva vyakta kele Aheta. caMcala vyaktI bhAvanemadhye sthira hoU zakata nAhI. tyAcapramANe caMcalatemuLe zubha athavA zuddha bhAvAta TikUna rAhU zakata nAhI. mhaNUna pratikSaNa sAvadhAna rAhaNyAcA upadeza dilA Ahe jase labADa loka cAMgalyA lokAMnA phasaviNyAcI saMdhI zodhata asatAta tyAcapramANe dUSita bhAvanA cittAmadhye vikRtI utpanna karaNyAsAThI tatpara asatAta. yA dUSita bhAvanA cittAmadhye asthiratA nirmANa karU nayeta mhaNUna bhAvanemadhye vizeSata: zubha ANi zuddha bhAvanemadhye sthira rAhAve. rogAne AkramaNa karU naye mhaNUna jo AdhIpAsUna pauSTika auSadhAMce ANi rasAyanAMce sevana karato to kadhIhI vyAdhIne vyathita hota nAhI. hyA zlokAcA eka vegaLA bhAvArtha suddhA hoto. dUSita dhyAna arthAta dUzciMtanAlA hyA zlokAmadhye bhUta, preta ityAdI duSTa AtmyAcI upamA dilI Ahe. bhUta-preta jevhA manuSyAcyA mAge lAgatAta tevhA te tyAlA duHkha detAta, trAsa detAta, vyathita karatAta paraMtu jo maMtrayukta yaMtra athavA tAItarUpI auSadhI dhAraNa karato, bhUtapizAca nivAraNa tAIta bAMdhUna gheto tyAlA pretAdIMcI bAdhA hota nAhI. hyA bhAvanA doSa athavA vikArayukta ciMtanarUpI pretAMnA, pizAcAMnA athavA dAnavAMnA aDaviNyAta, cittAmadhye vAITa vicAra na yeU deNyAsAThI tAItApramANe kAma karatAta. hyA kaliyugAta zarIrAta jarI baLa nasale, ugra, tapa, dhyAna, parisaha ityAdI je sattvAne sAdhya karAve lAgatAta te sAdhaNyAcI zaktI jarI nasalI tarI bhAvanAhI manAne Page #297 -------------------------------------------------------------------------- ________________ (283) sAdhU zakatA. mumukSU tyAlA kA dhAraNa karIta nAhI. 7 zubha bhAvanecA prabhAva prasannacaMdra rAjarSIcyA dRSTAMtAnehI samajU zakato. Arta, raudra dhyAnAmadhye tallina jhAlele pUjya zrI prasannacaMdrarAjarSI yAMnA narakAta jAU na deNAr2yA ANi zukladhyAnAparyaMta pohacavUna mokSaprAptI karaviNArI bhAvanAca Ahe. sarva siddhI prApta karaviNyAta bhAvanA samartha Ahe. arthAta bhAvanA sarva prakAracI RddhI, siddhI pradAna karaNArI Ahe. ANi uttama samAdhI mhaNaje cittAcI sthiratA suddhA bhAvanA prakaTa karate. hyA bhAvanA ciMtAmaNI ratnAsArakhyA Aheta, kAraNa ciMtAmaNI ratna manAta ciMtilelA padArtha detAta tazAca prakAre bhAvanAhI manovAMchita athavA iSTAlA deNAr2yA Aheta. yethe prasannacaMdra rAjarSIcA vRttAMta dilA jAta Ahe. potanapura nagarImadhye 'prasannacaMdra rAjA rAjya karata hote. ekadA zramaNa bhagavAna mahAvIra svAmI tyA nagarIta 'manorama' nAvAcyA udyAnAmadhye Ale. prasannacaMdra rAjarSI caturaMgI senebarobara moThyA thATAne prabhUMce darzana karaNyAsAThI gele. prabhUMcA upadeza aikUna saMsArApAsUna virakta jhAle. lahAna vayAcyA kumArAlA rAjagAdIvara basavUna svataH dIkSita jhAle. atyaMta ugra tapazcaryebarobaraca sUtrArthAcA abhyAsa karUna prasannacaMdra rAjarSI zAstrAta pAraMgata jhAle. vihAra karatA karatA ekadA te prabhU mahAvIrAMbarobara rAjagRhAmadhye Ale. tyAveLI te rAjarSI rAjagRha nagarIcyA bAhera ekAMtajAgI ekA pAyAvara ubhe rAhUna donhI hAta vara karUna sUryAcI AtApanA gheta hote. rAjarSI jyAveLI nirmaLa dhyAnAta magna hote tyAcaveLI sahaparivAra rAjA zreNika prabhUMcyA darzanAsAThI tyAca mArgAne caturaMgI senesahita jAta hote. tyA senemadhye eka sumukha nAvAcA sainika zipAI prasannacaMdra rAjarSIlA dhyAnastha avastheta pAhUna mhaNAlA, 'aho, he dhyAnI munI dhanya Aheta, tyAMcyAsAThI svarga, mokSa athavA mahARddhI kAhI dUra nAhI. azAprakAre bolaNAr2yA zipAyAlA karmAne ANi nAvAne duSTa asaNArA durmukha nAvAcA zipAI mhaNAlA kI, 'he dhyAnI ANi tapasvI kase ? he tara atizaya avicArI adharmI Aheta kAraNa hyAMnI ApalyA lahAna vayAcyA mulAlA rAjagAdIvara basavUna dikSA ghetalI. lahAna mulAcI suddhA jyAlA dayA nAhI tyAlA tapasvI kase mhaNatA yeIla ? lahAna mulAlA rAjagAdI dilyAnaMtara rANI koThe tarI nighUna gelI Ahe. maMtrI zatrU rAjAlA jAUna miLAle Aheta. zatrUne nagarIlA gherale Ahe. nagarAtIla prajAsuddhA duHkhI jhAlI Ahe. mhaNUna rAjAne dIkSA gheUna khUpa anartha kelA Ahe. ANi AtA dhyAnAta magna Ahe, pAkhaMDI Ahe, DhoMgI Ahe. azAprakAre uddhaTapaNe bolata hotA. durmukhace zabda prasannacaMdra rAjarSIcyA kAnAta paDale Page #298 -------------------------------------------------------------------------- ________________ (284) te zubha dhyAnApAsUna vicalita jhAle, vAITa vicArAcyA ciMtanAne ApalyA mULa sthitIlA visarale ANi bAlaputrAvara mohAsakta hoUna vicAra karU lAgale mAjhyA lahAnazA mulAce rAjya zatrU luTaNyAsa tayAra jhAle Aheta, maMtrI suddhA vizvAsaghAtakI jhAle Aheta, mI tyA zatrUMnA sahana karU zakata nAhI. azAprakArace vikalpa manAta yeU lAgale. "mI eka sAdhu Ahe, dhyAnAvastheta Ahe, mastakAvarIla kesAce luMcana kelele Ahe azA prakAracI munI avasthA * jaNU kAhI visarUnaca gele. azA vAITa vicArAmadhye zatrUMzI manAne yuddha karU lAgale. jaNU zatrUsenebarobara zastrAstrAMnI yuddha karIta Aheta. zevaTI sarva zastre samApta jhAlI. javaLa ekahI zastra nasalyAne mukuTAne zatrUlA mAraNyAsAThI DokyAlA hAta lAvalA tara svataHce tuMcana kelele mastaka pAhUna pazcAtApa karata karata zukladhyAnI jhAle. - rAjarSI jevhA durdhyAnAmadhye hote tevhA zreNika rAjA tyAca rastyAne prabhU mahAvIrAMcyA darzanAsAThI jAta hote. tevhA rastyAta prasannacaMdra rAjarSinA, "he munI, mahAdhyAnI ANi maunI Aheta ityAdI zubha bhAvanene vaMdana karUna prabhUMjavaLa gele. rAjarSiviSayI zreNika rAjAne bhagavAna mahAvIrAMnA vicArale he prabhU ! rastyAmadhye jevhA mI prasannacaMdramunIMce dhyAnAvastheta asatAnA darzana kele tyAveLI jara tyAMce AyuSya pUrNa jhAle asate tara te koNatyA gatIlA gele asate ? prabhU mhaNAle sAtavyA narakAta. he aikUna zreNika sAzcaryAne vicAra karU lAgale kI dhyAnI munI narakAta jAta nAhIta. kadAcita mI kAhI barobara aikale nasela. mhaNUna tyAMnI prabhUMnA punhA vicArale kI jara hyAveLI AyuSya pUrNa jhAle tara koThe jAtIla ? bhagavAna mhaNAle, "sarvArthasiddha vimAnAta" he aikUna Azcaryacakita jhAlelyA tyAMnI vicArale, "he prabhU ! kSaNabharApUrvI ApaNa sAtavyA narakAta jANyAviSayI sAMgata hotA ANi AtA lagecaca sarvArthasiddhAmadhye jANyAce sAMgata AhAta he kase saMbhavU zakate?" yAvara prabhU mhaNAle, tyAveLace ANi AtAce rAjarSIce dhyAna vegavegaLe Ahe kAraNa durmukha senAnIcyA zabdazravaNAne munI krodhita jhAle hote. jyAveLI ApaNa vaMdana kele tyAveLI munIMcI bhAvanA sAtavyA narakAta jANyAyogya hotI ANi AtA ApaNa ithe pohaceparyaMta sarva zastra samApta jhAlyAvara zatrUlA mukuTAne mAraNyAcyA vicArAne DokyAlA hAta lAvatAca DokyAce luMcana pAhUna 'mI koNa Ahe' he dhyAnAta Ale ANi durdhyAnApAsUna svataHlA dUra karUna punhA AtmaniMdeta magna hoUna ciMtana karU lAgale, "are ! mI je yuddhAce vicAra kele te ekadama cukIce Aheta kAraNa mI tara sAdhU Ahe. mI tara rAjyAcA tyAga kelA Ahe ANi karmakSaya karaNyAsAThI AtApanA gheNyAsAThI ubhA Ahe. azA zubha - Page #299 -------------------------------------------------------------------------- ________________ (285) ... madhye tallIna hote. tevhA he zreNika ApaNa dusar2yAveLI vicArale. tyAveLI tyAMce siddha vimAnAta jANyAyogya hote. azI carcA cAlalI hotI tevaDhyAta devadaMdabhI cA dhvanI aikU AlA. zreNika rAjAne prabhuMnA vicArale, 'he kAya Ahe ?' tevhA prabhU mAle "prasannacaMdra munIMnA kevalajJAna jhAle. tyAMcyA mahimece guNagAna devatA karata Aheta tyAmuLe devaduMdubhI ityAdIMcA dhvanI hota Ahe. apUrva bodha deNArA hA dRSTAMta Ahe. durmukhace vacana aikUna munI durdhyAnAta gele. hoNyAce luMcanarUpI dravya cAritryAlA pAhUna sAvadhAna jhAle. AtmaniMdA karU lAgale. zubha dhyAnAta puDhe gele, sarvArthasiddha vimAnAta jANyAyogya jhAle. tyApuDhe gele tara kevalajJAna jhAle. hyAmadhye zubha bhAvanece prAdhAnya Ahe. mhaNUnaca bhAvanA hI saMsAra sAgarAmadhye buDaNAr2yAlA tAraNArI Ahe.8 AtmasvarUpa samajalyAvara jo AnaMda prApta hoto tyA AnaMdAlA hyA bhAvanA prakaTa karatAta. hyA zuddha bhAvanA satyAce jJAna karUna detAta. ekA zlokAmadhye atyaMta suMdarapaNe lihile Ahe - "dAridraya nAzanaM dAnaM, zIlaM durgati nAzanam / ajJAnanazinI prajJA, bhAvanA bhavanAzinI / / 9 dAna kelyAne daridratecA nAza hoto, zIlAce pAlana kelyAne durgatIcA nAza hoto, prajJAne ajJAnatecA nAza hoto ANi bhAvanene bhava arthAta saMsArAcyA paribhramaNAcA nAza hoto. jase sarva rasAmadhye mukhya rasa mITha Ahe tase dharmAce aMga dAnAdI Aheta. te bhAvanezivAya phaladAyaka hota nAhIta. jaina sAdhU, sAdhvI jevhA zrAvakAMnA, sAdhakAMnA maMgala pATha aikavitAta tevhA zevaTI sAdhaka jo dohA mhaNatAta tyAta bhAvanece mahattva prakaTa hote "bhAve bhAvanA bhAvIo, bhAve dIje dAna, bhAve dharma ArAdhiye, bhAve kevala jJAna / ' bhAvasahita bhAvanene bhAvita jhAle pAhije, bhAvanesaha dAna dile pAhije, dharmArAdhanA bhAvanesahita kelI pAhije ANi kevalajJAna suddhA bhAvanene hote. jase uparokta prasannacaMdra rAjarSI yAMcyA dRSTAMtAta pAhile. jaina darzanAmadhye navIna karmAlA avarodha karaNyAsAThI saMvara sAdhanA dAkhavalI Ahe. ANi je karma pUrvI hoUna gele Ahe tyAMnA naSTa karaNyAsAThI nirjarA karaNe arthAta bArA prakArace tapa karaNyAsa sAMgitale Ahe. hyA saMvara ANi nirjaramadhye bArA bhAvanAMcA anaprekSecA S TERDHMEDISonnimicracheeniwarAMAvailaalaimantihisahnibinalistassaintainistiannunciati........ niedekarwactoanRRESI cleanliandhyanlinesistandinisandwicbindsashanilajunsistiwwsViralasacLISJunisiasmikanaissanlsdacicialpur Page #300 -------------------------------------------------------------------------- ________________ (286) samAveza hoto ANi bArA bhAvanAMmadhye saMvara bhAvanA ANi nirjarA bhAvanecA suddhA samAveza hoto. mhaNUna tetheca tyAce vizeSatene vizleSaNa kele jAIla. yethe evaDheca sAMgAyace Ahe kI jaina dharmAcA mULa siddhAMta hyA bhAvaneaMtargata Ahe. vastusvarUpAce jJAna hoNe mhaNaje bhAvanA hoya. AtmasAdhanemadhye bhAvanece sarvAdhika mahattva Ahe. bhAvanA adhyAtma sAdhanecA prANa Ahe. hyA bhava baMdhanAcA nAza karaNAr2yA Aheta. 'bhava bhramaNa' ANi 'karmabaMdhanAce kAraNa rAga ANi dveSa Ahe paraMtu jevhA vyaktiMcyA aMtaramanAmadhye bhAvanecA pravAha pravAhita hoto tevhA ciMtanAcI jyota prajvalita hote. tAttvika ANi AdhyAtmika ciMtana, manana jevhA kholavara hote jevhA rAgadveSAcA pravAha thAMbato ANi karmAgamanAcA pravAha arthAta AsravAcA pravAha thAMbalyAne ANi bhAvasahita sAdhanA kelyAne pUrva karmAcAhI kSaya hoto. paraMtu sAdhanebarobara bhAvanA asela taraca tI sAdhanA karmakSayAce kAraNa hoU zakela. dAna, zIla, tapa yAMbarobara jara bhAvanA nasela tara tI sAdhanA kevaLa puNyabaMdhAce kAraNa hoIla ANi bhAvapUrvaka athavA jJAnapUrvaka kelelyA sAdhanene karmAcI nirjarA hoIla. balabhadramunIMnA pAraNA deNyAcyA bhAvanene yukta mRgAne ( haraNAne) kAhIca dAna dile nAhI tarI bhAvanecyA zreSThatemuLe tyAlA dAnAsArakhyAca phaLAcI prAptI jhAlI. dAna karaNyAsAThI dhanAcI, zIla ANi tapa karaNyAsAThI saMghayanAcI (zArIrika baLAcI) AvazyakatA Ahe paraMtu bhAvanemadhye koNatyAhI anya vastUcI apekSA nasate. 'AcArya zrI AnaMdaRSI mahArAjAMnI anityAdI bArA bhAvanAMlA vairAgyabhAvanA hI saMjJA dilI Ahe. yAMnA 'vairAgyAcI mAtA' mhaTale Ahe. vastutaH yA bhAvanA vairAgyapradhAna Aheta. yAMcyA ciMtanAta gUDha vairAgya bharale Ahe. padopadI nirveda rasa jhaLakata Ahe mhaNUna yAMnA 'vairAgyabhAvanA' saMbodhiNe adhika ucita vATale asela. 10 bArA vairAgya bhAvanA anitya bhAvanA bArA bhAvanAMcyA svarUpAce sUkSmatene nirIkSaNa kele tara ase pratIta hoIla kI manuSyAcyA manAvara sarvAdhika prabhAva sAMsArika padArthAcA Ahe. tyAMnA pAhUna to anukUlatece ANi sukhAce darzana karato to mohAMdhatemuLe he visarato kI he padArtha zAzvata nAhIta. tyAMce vAstavya ekA niyamita kALAcyA maryAdita baddha Ahe. mAnavI manAtUna yAMcA prabhAva naSTa karaNyAsAThI sarvaprathama tyAMcyA manAta hA vicAra dRDha karaNyAcI AvazyakatA Ahe kI Page #301 -------------------------------------------------------------------------- ________________ (287) to jyAlA nitya, zAzvata athavA dhruva mAnata Ahe te sarvakAhI anitya Ahe. mhaNUna ''adhruva' athavA anitya bhAvanelA sarvaprathama sthAna dilele Ahe. kAraNa sarva duHkhAce mULa kAraNa mohaca Ahe. mohAcA kSaya hotAca duHkha, ciMtA, adhivyAdhI naSTa hotAta. hyA vizvAmadhye je koNatehI dRzyamAna padArtha Aheta te sarva anitya, adhruva Aheta. uttama ghara, vAhana, zayanAsana, AI-vaDIla, svajana, sevaka, niranirALyA prakArace bhautika vaibhava, sAjasAmagrI, yauvana, bala, teja, saubhAgya, lAvaNya he sarva kAhI iMdradhanuSyApramANe azAzvata Ahe. jase iMdradhanuSya AkAzAmadhye thoDAveLa bhAsamAna hote ANi naMtara te vilupta hote hica sthitI yA suMdara sukhada disaNAr2yA padArthAMcI Ahe. 11 iSTa janAMcA saMyoga RddhI, vaiSayika sukha, dhana, Arogya, zarIra, jIvana ityAdI sarva anitya Ahe. 12 koNatyAhI priya vyaktIcA athavA vastUcA saMyoga jhAlA tara tyAne snehAcA baMdha hoto, tyAtaca to ramamANa hoto. jIvAtmA vicAra karato kI AmacA hA saMbaMdha akhaMDa rAhIla. paraMtu kaccyA dor2yApramANe jevhA sarva saMbaMdha tuTatAta tevhA prANI duHkhI hoto mhaNUna "saMyogAH viyogAntA" arthAta sarva saMyoga zevaTI viyogAta badalaNAre Aheta hyA satyAlA punhA punhA dRDha kele pAhije. ase ciMtana kelyAne rAga utpanna hoNAra nAhI. AcArya vaTTakera lihitAta kI, 'sthAna, Asana, sUra asUra ANi mAnavAcI vibhUtI, saMpattI, saukhya, kuTuMbAtIla lokAMcA sahavAsa ANi tyAMce prema, mamatA he sarva kAhI anitya Ahe.' ithe jo 'sthAna' zabda vAparalA Ahe te gAva, zahara, janapada, deza, parvata nadI ityAdIMcA sUcaka Ahe. athavA 'sthAna' yAcA artha deveMdra, cakravartI, samrATa, baladeva vAsudeva ityAdI hoto kiMvA ikSvAkU vaMza ityAdI uccakuLAcyA arthAne ghetalA Ahe. 'Asana' zabdAcA abhiprAya rAjyAdI sattAmUlaka vaibhavAce aMgabhUta siMhAsana ityAdI Ahe. 'Asana' yAcA dusarA artha 'azana' suddhA ghetalA Ahe. vRttikAra siddhAMta cakravartI vasunaMdIMce sAMgaNe Ahe kI puDhIla gAthemadhye punhA 'AsaNa' zabda AlA Ahe. tyAtIla ekAcA artha 'jyAmadhye sukhAne praveza karU zakato' kiMvA 'sukhAne basU zakato te Asana' hoya tara dusare AsaNa, azana mhaNaje nAnA prakArace bhojana ityAdI artha ghetalA Ahe. Page #302 -------------------------------------------------------------------------- ________________ MENTS RASHTRA (288) Joid S Most SPO EoH0 SAVERTISMATION N Sapurna SOCIETYRDS PRANASISAMARTIST 2010 hattI, ghoDA, ratha, pAyadaLa, dhana, suvarNa ityAdIMcI vRddhI, RddhI Ahe. zubha, kala. uttamapadArtha yAMdvAre iMdriyAMnA jo AnaMda miLato te saukhya Ahe. AI-vaDIla, vAtIla loka, nAtevAIka ityAdIMbarobara ekatrita rAhaNe mhaNaje 'saMvAsa' Ahe. tyAMcyA yI manAta jo sneha athavA prema utpanna hote tI prItI Ahe. mAnavAlA hyAviSayI moThe AkarSaNa asate. yAMnA prApta karaNe mhaNaje saubhAgyAcA viSaya mAnalA jAto. taseca samajale jAte kI malA je kAhI prApta jhAle Ahe te cirakAla rAhIla. hI manuSyAcI sarvAta moThI bhrAMtI Ahe. kAraNa saMsArAtIla sarva sukhe vidyullatepramANe caMcala Aheta. jazI AkAzAmadhye vIja camakate ANi kSaNAta naSTa hote tIca goSTa bhautika sukhAMcyA bAbatIta ghaDate. jyApramANe vIja dRzya-adRzya hote, pAhatA pAhatA naSTa hote tyAcapramANe sukhasuddhA dRzyaadRzya hota asate tI sarva sthAne, gAva, nagara ityAdI jyA ThikANI mAnava rAhato, Asakta hoto te sarva kAhI nazvara Ahe. yAMnA avinAzI athavA dhruva mAnUna rAhaNAre jevhA tyAMcyA pAsUna he sukha dUra hote tevhA tyAMnA khUpa saMtApa hoto, saMkleza hoto. yethe TIkAkAra AcArya zrI aparAjitasUrI yAMnI 'sthAna' zabdAcI vyAkhyA karatAnA sAMgitale Ahe kI zubha athavA azubha pariNAmAne baddhagatI nAma, karma, yAMcyA phalasvarUpI miLaNArI manuSya, deva, tiryaMca ANi naraka yonIrUpI paryAya athavA sthAna tyA naukepramANe Ahe, jyAmadhye yAtrI ArUDha hoto ANi ApalyA gantavya sthAnI pohacalyAnaMtara tyA nAvelA soDUna deto. hIca goSTa pitA-putra, svAmI-sevaka, bhAU-bahINa ityAdI saMbaMdhAbarobara joDalelI Ahe. tI meghapaTalApramANe anitya Ahe. AcArya zivAryAMnI janamAnasAmadhye laukika sukhAcyA vinAzazilatelA siddha karaNyAsAThI aneka udAharaNe deUna vistArAne varNana kele Ahe. atyaMta suMdara lihile Ahe - jyApramANe pakSI divasA kilabilATa karatAta, uDatAta, ekatrita yetAta paraMtu sUryAsta jhAlyAnaMtara te asA koNatAhI saMkalpa athavA vicAra karIta nAhI kI ApaNa amuka vRkSAvara punhA bheTU. saMyogAne te ekamekAMnA bheTatAta ANi vilaga hotAta. sAMsArika prANyAMcA sAtha suddhA asAca Ahe. kALarUpI havecyA jhokyAne prerita hoUna te kularUpI vRkSAvara kAhI kALAsAThI bheTatAta paraMtu tyAMcA to milApa zAzvata nasato. tyAMcA punhA viyoga hoto. sakALI ugavalelA sUrya saMdhyAkALI asta hoto yApramANe aizvarya, prabhutva, Arogya ityAdI vilupta hotAta.14 mithyAdRSTI, jIva, aizvarya ityAdIMnA ApalyA hitAce mAnatAta paraMtu jyAMnA Page #303 -------------------------------------------------------------------------- ________________ (289) svarUpAce jJAna Ahe to parakyAlA svataHce kase mAnU zakela ? saMsArAmadhye svajanAMcyA saMbaMdhAmuLe aneka prakAracI pApakarme karAvI lAgatAta. paraMtu te saMbaMdha nitya nAhIta. te nehamI TikUna rAhata nAhI. hyAzivAya manuSya upajIvikecyA sAdhanAlA Apale samajUna tyAsAThI hiMsA, asatya, kapaTa, corI ityAdI karaNyAta pravRtta hoto. aneka jIvAMnA dhokA devUna, phasavUna svataHcyA poTAcA ANi peTIcA khaDDA bharato. ApalyA zaktI ANi sattecyA baLAvara nirbaLAMnA dhamakAvUna tyAMcyAjavaLUna baLajabarIne paise luTato azA pApayukta parigrahAcA saMgraha suddhA koThe nitya Ahe. manuSya jyAMcyAvara atizaya prema karato te lokasuddhA svArthI Aheta. DoLyAMcyA lAlImepramANe tyAMcI prIta suddhA naSTa hote. caMdra, sUrya, graha, nakSatra ityAdI asta jhAle tarI punhA tyAMcA udaya hoto. vasaMta, grISma ityAdI RtU jAtAta va yetAta paraMtu ekadA naSTa jhAlele yauvana, AyuSya ityAdI kadhIca punhA yeta nAhI. jyA zarIrAcyA AdhArAvara Apale jIvana Ahe tyA zarIrAlA jarjarIta karaNArI 'jarA' kSaNokSaNI javaLa yeta Ahe. tI tAruNyarUpI vRkSAlA dagdha karaNyAsAThI dAvAgnIsArakhI 'strI'cyA prItIrUpI hariNIlA vAghApramANe, jJAnarUpI netrAMnA naSTa karaNyAsAThI dhuLavRSTIsArakhI taparUpI kamaLavanAlA naSTa karaNyAsAThI barphAsArakhI Ahe. sauMdaryarUpI dhana coraNyAmadhye, zaktI naSTa karaNyAmadhye, Alasa vADhavaNyAta, smaraNazaktI naSTa karaNyAta, pAyAcI zaktI haraNa karaNyAta, 'jarA' balazAlI Ahe. mhaNUnaca joparyaMta DoLyAta teja, pAyAta jora ANi AtmyAta vicAra karaNyAcI zaktI Ahe toparyaMtaca je nitya Ahe tyAlA prApta karaNyAcA prayatna kelA pAhije. 15 mohavaza ajJaprANI zarIra ityAdIMmadhye nityatecA anubhava karato paraMtu vastutaH AtmyAcyA jJAnopayoga ANi darzanopayogAzivAya hyA saMsArAmadhye koNateca padArtha dhruva nAhIta azAprakAre satata ciMtana kele pAhije. 16 AtmyAmadhye rAgAdI pariNAmAmuLe karma ANi nokarmAcyA rUpAne jyA paudagalika dravyAlA grahaNa kele Ahe arthAta rAgAdImuLe je karma pudagala AkRSTa kele Ahe te 'pudagala dravya' ANi 'paramANU' ityAdI sarva pudagala dravyadRSTIne nitya asale tarI paryAya dRSTIne tyAmadhye kSaNokSaNI paryAyAMce parivartana hota rAhate. jI avasthA pahilyAkSaNI asate tI dusar2yAkSaNI badalUna jAte. tyAce sthAna dusarI avasthA ghete. jyApramANe puSpamAlesArakhyA sugaMdhI padArthAMcA prayoga karUna phekUna dilI tarI tyA padArthAMcyA viyogAmuLe manAmadhye Page #304 -------------------------------------------------------------------------- ________________ (290) nAhI tyAcapramANe Atmetara padArthAMmadhye anityatece ciMtana kelyAne tyAcyA diyogAne kAhI duHkha hota nAhI.17 je kAhI utpanna hote tyAcA nizcitapaNe nAza hoto, pariNAmI kAhIca nitya 118 koNatIhI vastU dravyatva ANi guNatvAcyA apekSene nitya mhaNUna zakato ANi yAcyA dRSTIne anitya asate. atyaMtika ANi ekAMtika dRSTIne koNatIhI vastU nitya kiMvA nitya nAhI. jaina siddhAMtAnusAra pratyeka dravya, guNa ANi paryAya yukta Ahe.19 tyAMcA eka samudAya Ahe. guNa ANi paryAyAcyA samudAyAzivAya dravya nAvAcI koNatIhI vegaLI vastU nAhI. ithe eka lakSAta gheNyAsArakhe Ahe kI guNa ANi paryAya kAhI vegavegaLyA vastU nAhIta. tyAMcI svataMtra sattA nasate. vastU eka akhaMDa samavAya Ahe. tyAce tukaDe karatA yeta nAhI. tyAta je bheda disUna yetAta te buddhIbhedAmuLe nirmANa jhAlele Aheta. yethe sAMsArika padArthAMcI anizcitatA dAkhaviNyAsAThI vastUcyA utpAda, vyayAcI carcA kelelI Ahe. tI ApalyA prastuta viSayAzI saMbaMdhita Ahe. janmAbarobaraca yauvana, vArdhakya ANi mRtyUzI saMyukta Ahe. dhana, vaibhava ityAdI sarva padArtha nazvara Aheta, adhruva Aheta. jyA zarIrAlA suzobhita, alaMkRta, paripuSTa karaNyAcA manuSya nehamI prayatna karato teca zarIra tyAlA eka divasa soDUna nighUna jAte. mhaNUna 'bhavi jijJAsU'ne sAMsArika viSayAMmadhIla mamatvAcA tyAga kelA pAhije. kAraNa he viSaya vinAza karaNAre Aheta. ApalyA manAtUna bhoga-vAsanA dUra karAvI. joparyaMta bhogalipsA manAtUna jANAra nAhI toparyaMta mohajAlAcA nAza hoNAra nAhI. azAprakAre viSayAcyA vAstavika svarUpAlA samajUna, tyAlA sarvathA anitya mAnUna tyApAsUna svataHlA dUra ThevAve.20 strI ityAdI caitanyadravya, suvarNa ityAdI, acaitanya dravya ANi caitanya-acaitanya ityAdI mizra padArtha he sarva kAhI nazvara Ahe azAprakAre ciMtana kele pAhije. jo puruSa azA bhAvanA Thevato to tyA padArthAcA abhAva jhAlA tarIhI tyAta koNatyAhI prakAre mamatva athavA AsaktI Thevata nAhI. jase ucchiSTa bhojanAcI koNIca icchA karIta nAhI taseca tyA padArthAcyA mamatvAcA abhAva jhAlyAne avinAzI svataHcyA AtmyAlAca bheda, abhedarUpa ratnatrayAcyA bhAvanene yukta karato ANi jyApramANe avinAzI AtmyAcI bhAvanA karato tyApramANe akSaya, anaMta sukhasvarUpa svabhAvAcA dhAraka asaNAr2yA mukta AtmyAlA prApta hoto." Page #305 -------------------------------------------------------------------------- ________________ (291) zarIradhArI prANyAMsAThI he zarIraca eka asA AdhAra Ahe je samasta puruSArtha ta dharma, artha, kAma ANi mokSamUlaka lakSya siddha karaNyAsAThI AdhArarUpa Ahe. sArAmadhye zarIra hA pahilA padArtha Ahe jyAdvAre prANI sarva kAhI sAdhU zakato. mhaNUna sIvAlA zarIrAviSayI AsaktI nirmANa hote. upayukta, priya va mUlyavAna vastUcI AsaktI asaNe hA mAnavI svabhAvaca Ahe. tI AsaktIca tyAlA ase mAnaNyAsAThI prerita karate kI to kadhIhI naSTa hoNAra nAhI ANi mhaNUnaca to mRtyUcyA nAvAne bhayabhIta hoto. te mRtyUce nAva suddhA aikaNyAcI icchA karIta nAhI.22 . jagAtIla sarva padArtha zarIrAzIca saMbaMdhita Aheta. te zarIrAsAThI tuSTIpuSTIprada Aheta. tyAmuLe manuSyAce mana tyAcyAtaca saMlagna rAhate. tyApAsUna mukta hoNyAsAThI tyAcyA anityAvara ciMtana karaNe apekSita Ahe. sAdhakAne citta sthira karUna nirmamatva hoNyAsAThI kSaNokSaNI saMsArAcyA anityatvAvara athavA nazvaravRttAMvara ciMtana kele pAhije. tyA tRSNArUpI kALyA nAgAlA abhimaMtrita karaNyAsAThI amamatva bhAvAvara vicAra kelA pAhije. 23 ithe hemacaMdrAcAryAMcA "tRSNA kRSNA hi maMtrAya" hA zabda atyaMta mahattvapUrNa Ahe. ithe 'tRSNecA' nAza karaNyAsa na sAMgatA tRSNelA maMtrita karaNyAcA ullekha kelA Ahe kAraNa tRSNecyA nAzAbaddala sAMgitale asate tara tyAmuLe hiMsecA bhAva ghoSita hoto. jainAcArya he zabda prayogAta kitI sAvadhAna ANi jAgRta asatAta he hyAvarUna spaSTa hote. tyAcabarobara tRSNecyA nAzAcyA ThikANI tRSNelA abhimaMtrita karaNyAcA ullekha ekA vizeSa abhiprAyAce sUcaka Ahe. joparyaMta deha Ahe toparyaMta icchecA kadhIca nAza hoU zakaNAra nAhI. tilA vaLaNa dile jAU zakate. jyA icchA viSayonmukha Aheta tyAMnA sattvonmukha karatA yeIla. mAnasazAstrAMce ase mAnaNe Ahe kI manuSyAcyA manovRttI kadhIhI naSTa kelyA jAU zakata nAhIta. tyAMcyA jAgI itara pUraka goSTIMcAhI svIkAra karatA yeta nAhI, pariSkAra kelA jAU zakato. vAstavika jyA icchA, bhoga, vAsanA ANi AsaktI ekatrita joDalelyA Aheta tyA tyAga, vairAgya, sevA ANi sAdhanecyA rUpAta parivartita hotAta ANi jIvanAlA abhyudayAcyA dizene gheUna jAtAta. AcAryAMnI ithe 'abhimaMtrita' zabdAcA prayoga kelA Ahe. tyAcA bhAvArtha asA Ahe kI manonigrahAdvAre tRSNelA jiMkaNe. 'maMtrita' hA eka pratikAtmaka zabda Ahe to sarpAvara lAgU hoto paraMtu tRSNevara lAgU hota nAhI. manonigrahAmadhye Page #306 -------------------------------------------------------------------------- ________________ (292) AlI tara jyApramANe sarpa maMtrAdvAre vazibhUta hoto tyAcapramANe tRSNevara sAdhaka tAbA ThevU zakato. jyAMnI tRSNevara vijaya miLavalA to samajato kI saMsArAmadhye 'iSTa'cA viyoga 'aniSTa'cA saMyoga pUrvakRta karmAmuLe hoto. mhaNUna duHkhI hoUna kAya phAyadA ? yA pApakarmAcyA nAzAcAca prayatna kelA pAhije. tyAmuLe puDhe iSTa viyoga ANi aniSTa yoga hoU zakaNAra nAhI. manohara vastU naSTa jhAlyAvara jara zoka kelyAne kAhI phAyadA hota asela, kirtI miLata asela, sukha miLata asela athavA dharma hota asela tevhA tara zoka karaNe, duHkha mAnaNe yogya hoIla. paraMtu jevhA kirtI, sukha ityAdIMcI prAptI hota nasela tara koNatA buddhimAna manuSya vyarthaca tyA zokarUpI mahArAkSasAcyA adhina hoIla ? arthAta koNIca nAhI.24 _ jara lAvaNya, yauvana, suMdaratA ityAdI guNa vAstavika rUpAne manohara asate tara saMtAMnI yAMnA tyAgaNyAcA prayatna kA kelA asatA ? tirthaMkara, cakravartI rAjA, mahArAjA he jANata hote kI saMpattI jevhA prApta hote tevhA prANI ucca sthAnAlA prApta karato. paraMtu eka veLa azI yete kI tuphAnApramANe caMcala saMpattI kSaNAta nighUna jAte ANi to ucca padastha prANI adha:patita hoto. tevhA jarI to zUra, vinamra, uccakulotpanna, sajjana mahAna vidvAna ANi dhArmika asalA tarI lakSmI nighUna jAte. tI tazIca jAta nAhI tara jAtA jAtA ciMtArUpI jvara utpanna karUna jAte tyAmuLe jIvana kalUSita hote, duHkhI hote.27 sAMgaNyAce tAtparya he Ahe kI jJAnI, lakSmIcyA svabhAvAlA samajUna zoka karata nAhI. je ajJAnI hyA jAgatika padArthAcyA nazvaratelA samajata nAhI tyAMnA samajaviNyAsAThI AcArya zubhacaMdra mAnavAlA saMbodhUna mhaNatAta, 'are ! mUrkha mAnavA ! pratikSaNa nazvara, iMdriyajanita sukhAmadhye Asakta asalyAne he tinhI loka nAzAlA prApta hota Aheta. kAya he sarva tU pAhata nAhIsa ? hyA saMsArarUpI samudrAmadhye bhaTakaNAr2yA manuSyAce jitake saMbaMdha Aheta te ApattIMnI paripUrNa Aheta. kAraNa te zevaTI ekadama nIrasa Ahe, tyAta sukha mAnaNe hA prANyAcA bhrama Ahe.'26 'zIryate iti zarIraM' je zIrNa hote, naSTa hote te zarIra Ahe. yA vyutpattIcyA AdhAre AcArya zubhacaMdrAMnI eka zloka lihilA Ahe - zarIraM zIryate nAzA, galatyAyurna pApadhIH / mohaH sphurati nAtmArthaH pazya vRttaM zarIriNAm / / Page #307 -------------------------------------------------------------------------- ________________ (293) zarIra divaseMdivasa kSINa hota Ahe paraMtu hyA saMsArI lokAMcI dazA tara pAhA - AzA (icchA, tRSNA) kSINa hota nAhI. AyuSya kamI hota Ahe paNa pApabuddhI gaLata nAhI. moha nitya sphurIta hota Ahe paraMtu AtmakalyANAcI prANyAMmadhye thoDI suddhA bhAvanA jAgRta hota nAhI. jyA parigrahAcyA mohAmadhye manuSya sarvakAhI visarato tyAcyA nazvaratelA ANi duHkharUpatelA vyakta karatAnA sAMgitale Ahe - hA parigraha atI nirdayI Ahe, karuNArahita Ahe, manuSyAcyA hRdayAmadhye atyaMta dAha, saMtApa utpanna karUna nighUna jAto. maga to kasA pritI karaNyAyogya Ahe ?27 jyAMcyA gharAta prabhAtakALI AnaMdotsAhAne suMdara maMgala gAna hota hote, tyAca gharAta madhyAnha kALI duHkhAce rUdana aikale jAte. sakALI jyAcA rAjyAbhiSeka pAhato tyAca divazI tyA rAjAcyA citecA dhura pAhilA jAto. 28 azAprakAre AyuSya oMjaLIta bharalelyA pANyApramANe Ahe. zarIra samudra kinAr2yAsArakhe Ahe. iMdriyAMcI arthagrahaNazaktI zatrUcyA premAsArakhI Ahe. yauvana tatkAla ugavalelyA phulAsArakhe Ahe. asA vicAra karaNAre saMta puruSa kazAneca mohita hota nAhI. 29 paMDita AzAdhara yAMnI anagAra dharmAmRtAcyA yA gAthemadhye anityatece je vivecana kele Ahe te atyaMta suMdara marmasparzI Ahe. AyuSyAcI kSaNikatA dAkhaviNyAsAThI oMjaLItalyA pANyAcI upamA dilI Ahe. jyApramANe oMjaLImadhye bharalele pANI kAhI kALAtaca jhirapUna khAlI paDate tyAcapramANe manuSyAce AyuSya pUrNa hotA veLa lAgata nAhI. manuSya dIrghakALAparyaMta jivaMta rAhaNyAcA moha bALagato. tyAcyA pariNAmasvarUpI to unmatta hoUna ApalyA icchApUrtIsAThI arthasaMgraha karaNyAta magna rAhato. paraMtu ekAekI tyAcyA jIvanAmadhye asA prasaMga ghaDato kI tyAcI sarva kAme apUrNa rAhatAta ANi mRtyU tyAlA ApalA grAsa karato. zarIrAlA 'samudra kinAr2yAcI' upamA dilI Ahe. samudrakinArA samudrAcyA vADhatyA lATAMnI chinna-bhinna hota asato. tyAlA tuTaNyAsa veLa lAgata nAhI. he zarIrahI taseca Ahe. iMdriyAMcI arthagrahaNa zaktI zatrUcyA premApramANe Ahe. ekhAdyA zatrUne ApalyA javaLa yeUna prema dAkhavale tara tyAcI kAhIca sArthakatA nAhI. te sarvathA nirarthaka hoIla. tyAcaprakAre premApramANe iMdriyAMcI ApApalyA viSayAMnA grahaNa karaNyAcI jI zaktI Ahe tI zatrUcyA nitAMta mithyA Ahe, khoTI Ahe. tI kevhA naSTa hoIla te koNIca sAMgU zakata nAhI. yauvanAlA tatkAla umalalelyA phulAcI upamA dilI Ahe. udyAnAta umalalele Page #308 -------------------------------------------------------------------------- ________________ (294) kula atyaMta suzobhita asate paraMtu thoDyAca veLAnaMtara te komajale jAte. suMdara, manojJa dasaNAre yauvanasuddhA aseca Ahe. tyAlAhI naSTa hoNyAsa veLa lAgata nAhI. uttarottara vyatIta hoNAre AyuSya ANi AkasmAta yeNAr2yA vyAdhI yauvanarUpI phulAlA ciraDUna TAkatAta. je saMtapuruSa hyAce vAstavika rUpAne ciMtana karatAta te hyAcyAta mohAsakta hota nAhI. jyAMcyA sthiratecA kAhI bharavasA nAhI te kadhI sAtha soDatIla he mAhIta nAhI yAviSayI moha bALagaNe yogya Ahe kA ? hyA jagAcyA nazvaratece, zarIra, AyuSya ANi yauvana yAMcyA kSaNikatece ciMtana karUna zrI pArzvakumArAMnI saMsArAcA tyAga kelA. vartamAnace tevisAve tIrthaMkara zrI pArzvanAtha' jevhA lahAna hote tevhA jaLatyA kASThAta sarpa yugalAMnA taDaphaDUna maratAnA pAhile. tevhA te vicAra karU lAgale- saMsArAmadhye jIvAlA mRtyUpAsUna vAcaviNArA koNIca nAhI. iMdra, dharaNeMdra caMdra, sUrya, vyatareMdra, vidyAdhara baladeva, nArAyaNa, pratinArAyaNa ityAdI sarvajaNa AyuSyAcA kSaya jhAlyAvara mRtyumukhI paDatAta. pArzvakumAra vairAgya raMgAta avagAhana karU lAgale ANi puDhe vicAra karU lAgale kI, pudagalAcA hA svabhAvaca Ahe kI to kamI jAsta hota rAhato. AyuSya oMjaLItIla jalApramANe osarUna jAte. dhana ANi sukha iMdradhanuSyApramANe asthira Ahe. jugAr2yAcyA dhanApramANe te kSaNAta dusar2yAce hote. saMdhyAkAlIna vAdaLAcyA raMgApramANe rAga ANi rucI suddhA kSaNika Ahe. 'strI bhoga' tArAgaNApramANe tarala Ahe ANi bhAgya jaladhArepramANe capaLa Ahe. navayauvana nadIcyA purApramANe kSINa hoNAre Ahe. sauMdarya ANi varNa divaseMdivasa kSINa hoNAre Ahe. iMdriyasukha vijecyA camakaNyApramANe caMcala Ahe. mRtyUnaMtara zarIrahI Apale rAhata nAhI. rAjyabhogasuddhA bhAropahata jIrNapatrApramANe koNAsAThIhI zAzvata nAhI. azAprakAre saMpUrNa jagAlA anitya mAnUna ApalyA manAmadhye nitya, niraMjana ANi zuddha jIvAtmyAcI bhAvanA karata karata pArzvajina punhA punhA ApalyA manAta anityAdI bhAvanAMce ciMtana karU lAgale. 30 je kAhI mahApuruSa hoUna gele te saMsArAce, sAMsArika padArthAMce, jIvanAcyA anityatece, azaraNatece ciMtana karUna virakta jhAle. tyAca bhAvanene bhavya jIvAMcA uddhAra karaNyAsAThI aneka saMtAMnI, AcAryAMnI, kavI ANi lekhakAMnI ApalyA ApalyA zailIta lokAMnA samajAviNyAcA prayatna kelA Ahe. padArthAcyA anityatece varNana tara sarvAMnI kele Ahe. paraMtu sarvAMce bhAva, bhASAzailI, ANi dRSTAMta vegavegaLe Aheta. Page #309 -------------------------------------------------------------------------- ________________ upAdhyAya vinayavijaya yAMnI anityatece varNana karatAnA lihile Ahe. 'he jIvA ! tU Apale kuTuMbAdI sAMsArika vaibhavAcA vicAra karUna vyarthaca mohita hota Ahe kaza-DAbhAcyA pAnAvara paDalelyA pANyAcyA biMdUpramANe sarvakAhI kSaNika Ahe. he apayika sukha camakaNAr2yA vijepramANe kSaNAta lupta hoNAre Ahe. he yauvana kutryAcyA kopaTIpramANe kuTIla Ahe. he vRddhAvastheta pariNata hote. jo durjaya Ahe tyAlA koNIhI bhAMbava zakata nAhI. te sattvahIna, kSINa Ahe. tarIhI mana kitI nirlajja Ahe, te kutsita karmavikArAMnA soData nAhI. anuttara vimAnAne sarvazreSTha sukhahI naSTa hote tara sAMsArika padArthAMcyA sukhAcyA sthiratecI goSTa kAya ? jyAMcyA barobara kriDA kelI, goSTI kelyA tyA sarvAMnA bhasmibhUta hotAnA pAhUnahI tumhI nizcita hoUna niHzaMkapaNe vicaraNa karatA azA pramAdAcA dhikkAra Ahe. samudrAcyA lATepramANe sarva sajIva, nirjIva padArtha nirmANa hotAta ANi vilina hotAta. svajana ANi dhanAcA saMyoga iMdrajAlApramANe, jAdUgArAcyA kheLApramANe Ahe. he mUrkha jIva tyAcyAtaca anurakta hotAta. sthAvara tathA jaMgama jagAlA nehamI bhakSaNa karaNArA hA kALahI tRpta hota nAhI. hyA kALAcyA viLakhyAta sApaDalele ApaNa koNIhI suTU zakaNAra nAhI. mhaNUna nitya, cidAnaMdamaya AtmasvarUpAlA jANUna prazamarasarUpI abhinava amRtapAnAdvAre AdhyAtmika AtmasukhAcA anubhava ghetalA pAhije.31 zrI munI suMdarasUrI yAMnI hyA bAhya padArthAce mamattva soDaNyAsAThI atyaMta preraka zabdAta mhaTale Ahe - he jIvA ! jyA striyAMcI vANI tulA snehAsakta ANi madhura vATate tyAvarIla pritImuLe tU mohIta hoto. paraMtu bhava sAgarAmadhye paDaNAr2yA prANyAMsAThI tyA striyA gaLyAta bAMdhalelyA dagaDApramANe Aheta.32 'tU mulAlA, mulIlA pAhUna harSonmatta hoU nakosa. kAraNa moharAja nAvAcyA tujhyA zatrUne tulA narakarUpI kaideta TAkaNyAcyA icchene hyA putra-putrIrUpI lokhaMDAcyA sAkhaLIne tulA jakhaDUna TAkale Ahe.33 mhaNUna he bhavyAtmA anitya padArthAcA moha soDUna jinezvara bhagavaMtAMnI dAkhavilelyA dharmApratI prema, AsthA ANi AdarAcA raMga dhAraNa kara. anityatecI aneka aitihAsika udAharaNe sarvAMnA mAhItaca Aheta. jyApramANe ekA kALacyA sanmAnanIya 'muMja' rAjAlA duzmana rAjAMcyA tAbyAta jAve lAgale ANi gharogharI bhIka mAgUna khANyAcI veLa AlI, rAjya, saMpattI ityAdI koThe sthira rAhile ? sanatkumAra cakravartIcyA jyA zarIrAcI iMdra prazaMsA karata ase tyAMce anupama sauMdaryasuddhA Page #310 -------------------------------------------------------------------------- ________________ (296) bhayaMkara soLA mahArogAMcyA AgamanAne naSTa jhAle ANi devAMkaDUna jevhA he mAhIta ra tevhA cakravartI zarIrAcyA sauMdaryApramANe sahA khaMDAMcI rAjyasaMpattI saMpUrNa anitya jana ciMtana manana karata karata pratibuddha jhAle ANi saMsAra soDUna anagAra banale. zrI rAmacaMdrajIMce pUrvaja 'rAjA kirtIdhara' yAMnI sUryAcyA prakhara tApAlA rAhUcyA mahaNAne AvRtta pAhile ANi saMsAracyA sarva raMgAlA suddhA alpakAlIna samajUna saMsArAcA parityAga kelA.34 anityAce sAmrAjya kase vizvavyApI ANi balavAna Ahe he samajUna azA kSaNika prasaMgAta kAya ramamANa vhAyace ? zrImad rAjacaMdra hyA viSayAlA spaSTa karaNyAsAThI sAMgatAta "vidyuta lakSmI prabhutA pataMga, AyuSya te to jalanA taraMga puraMdarI cApa anaMga raMga, zurAcio tyA kSaNano prasaMga / '35 , jJAnI puruSAMnI lakSmI ityAdI vaibhavAlA vijecyA lakhalakhATApramANe, adhikArAlA phulapAkharAcyA raMgApramANe, AyuSyAlA pANyAcyA taraMgApramANe ANi kAmavikArAlA iMdradhanuSyApramANe sAMgitale Ahe. mhaNUna hyA sarvAmadhye ramamANa hoNyAsArakhe, AkRSTa hoNyAsArakhe kAhIca nAhI. je kSaNika Ahe tyAcyA mohAta aDakaNyAsArakhe kAhI nAhI. ___ lakSmI anitya Ahe. tI kulInAjavaLa kiMvA dhIrAjavaLa rAhata nAhI taseca paMDita, mUrkha, surUpa, kurUpa, parAkramI, nirbaLa, dharmI, adharmI, kaMjUsa, udAra azA koNAhIjavaLa sthira rahAta nAhI. tI svabhAvAneca caMcala Ahe. jyAMnI pUrva janmAta kAhI puNya kele asela tyAMcyAca javaLa rAhate. jara ticA upayoga bhogAmadhye kamArgAmadhye athavA madyapAna ityAdIMmadhye kelA tara tI durgatIlA pohacavite. lakSmI buddhI naSTa karate. ticyA viyogAta jagAtIla jIva jaNukAhI acetanAmaya hotAta. tI aneka jIvAMnA chaLate, adhogatIlA nete. jara tice dAna kele nAhI athavA ticA upabhogahI ghetalA nAhI ANi tI tazIca naSTa jhAlI tara ArtadhyAna karata karata jIva tiryaMca gatImadhye jAto. jara pUrva puNyAne ApalyAjavaLa lakSmI asela tara tilA kSaNabhaMgura samajUna duHkhI jIvAMce duHkha dUra karaNyAsAThI, dharmAcI vRddhI karaNyAsAThI, vidyecyA vikAsAsAThI, vItarAgAdvAre prarUpita siddhAMtAcyA pracArAmadhye viniyoga karUna saphala karA. ApalyA AtmonnatIce he eka pramukha sAdhana Ahe. hyA saMsArAmadhye adhikArI loka ApalyA sattecyA abhimAnAmadhye nyAya va anyAya yAMcA vicAra kelyAzivAya aneka prakArace julUma karatAta. paraMtu he adhikAra Page #311 -------------------------------------------------------------------------- ________________ (297) bAcyA raMgApramANe cAra divasAce Aheta, adhikAra gelyAnaMtara rAjA raMka hoto, zrImaMta hoto. adhikAra koNAcyA thAMbaviNyAne thAMbata nAhI. matyUsuddhA acAnaka yeUna ubhA rAhato. manuSyajanma punhA prApta karaNe kaThINa nadImadhye pANyAcyA lATA yeUna jAtAta, paraMtu tyA gelelyA lATA punhA kadhIca deta nAhI. tyAcapramANe rUpa, bala, iMdriya zaktI, AyuSya he naSTa jhAlyAvara punhA prApta ta nAhI. iMdrajAlApramANe lokAMnA bhramita karaNAre svajana, strI, putrAdIMce prema Ahe, tyAsAThI anItIce pApakarma soDUna dyA ANi saMyama niyama dhAraNa karA. hyA anitya bhAvanelA kSaNabhara dekhIla visaraNyAsArakhe nAhI. pUjya zrI tilokatraruSI mahArAjAMnI atyaMta preraka zabdAta mhaTale Ahe - "are prANI jaga mAyA saba kAcI, the kima karI mAnI che sAcI re prANI... duzmana marakara svajana hove, svajana duzmana thAve, rAgadveSa karamA ko baMdhana kyo nija mAla gamAve... re prANI"36 arthAta he prANI ! hyA jagAcI mAyA kaccI Ahe. tyAlA kharI kA mAnata Ahesa. Aja jyAlA zatrU samajato to udyA mitra, svajana hoUna jAIna ANi jo mitra Ahe to zatrU hoIla. tara maga Apale va parake asA bheda karUna kA svataHcyA Atmika saMpattIlA naSTa karIta Aheta. ithe 'mAyA' yA zabdAcA artha 'dhana' Ahe. he dhana kSaNika Ahe. tyAcI nazvaratA dAkhavatAnA mhaTale Ahe -he bhadra prANI, saMsArAlA mohita karaNArI lakSmI vAr2yAne kaMpita hoNAr2yA dIpazikhepramANe asthira Ahe. tilA naSTa hoNyAsa veLa lAgata nAhI. he sarvakAhI tumhI pAhata asatAnAhI 'hI lakSmI mAjhI Ahe' ase je mAnatA to tumacA mUrkhapaNA nAhI kA ? lakSmI puNyAne prApta hote. puNya tara maryAdita Ahe, sImita Ahe. jevhA puNyAcI maryAdA pUrNa hote, puNya samApta hote tevhA te puNyAne prApta jhAlele sarva padArtha naSTa hotAta. AyuSya pUrNa jhAlyAvara paralokAmadhye jAve lAgela tevhA miLAlelyA lakSmIcA avazya viyoga hoIla. eka tara lakSmIlA soDUna tumhAlA jAve lAgela nAhI tara lakSmI tumhAlA soDUna jAIla. dusar2yA bhavAmadhye nAhI paNa hyAca bhavAta doghAMpaikI koNatyA nA koNatyA tarI prakAre lakSmIcA viyoga hoIlaca. AI-vaDIla, patnI, kuTuMba, janmabhUmI hyA sarvAMnA soDUna vizAla sAgarAlA ullaMghUna krUra rAjyAdhikArIcyA kaThora vacanAlA sahana karUna atizaya kaSTAne dhanAcA saMcaya kelA. tyAcyA rakSaNAsAThI aneka upAya kele tarI suddhA te dhana dIrghakALAparyaMta Tikata nAhI. duHkhAcA viSaya tara hA Ahe kI dhana prApta Page #312 -------------------------------------------------------------------------- ________________ (298) yAta ANi tyAMce rakSaNa karaNyAta sumadrAevaDhe vipula duHkha bhogAvI lAgatAta. ANi pAsana miLaNAre sukha tara pANyAcyA theMbAevaDhehI nasate. kAraNa kitIhI saMrakSaNa kele tarI zevaTI lakSmI viyogAce duHkha deUna nighUna jAte.37 lakSmIcI kitI sevA kelI jAte he sarvajaNa pratyakSa pAhatAta. thaMDI aso vA garmI, tyAcI ciMtA kelyAzivAya lakSmIsAThI mAnava gAvogAvI bhaTakato. tilA peTI athavA tijorImadhye sAMbhALUna Thevato. svataH koThehI paDUna rAhIla paraMtu lakSmIlA vAcaviNyAsAThI svataH jhopa gheta nAhI. AvazyakatA paDalI tara svataHce prANahI gamAvato. tarIsuddhA hI lakSmI koNAcI hota nAhI. kitI nirdayI Ahe tI ! upakArAcA badalA lakSmI apakArAne cukavate. he sarva kAhI samajata asUnahI loka lakSmIcA sadupayoga karUna lAbha gheta nAhIta. hAtAta yetAca jara ticA sadupayoga karUna ghetalA tara mAgUna pazcAtApa karaNyAcI veLa yeta nAhI. paraMtu hA doSa lakSmIcA nAhI manuSyAcAca Ahe. vicArazIla manuSya lakSmIce doSa, ticI caMcalatA ityAdIMce ciMtana karUna anityatecyA kholavara utarUna lobha, tRSNA, garva, uddhaTapaNA soDaNe heca lakSmIcyA anityatelA samajaNyAce sAra Ahe. lakSmIpramANeca yauvana, ramyabhavana, vipula baLa, manohariNI kAMtA, uccajAtI, parvatAsArakhe vizAla hattI ityAdI sarva kAhI anitya Ahe. mAnavAcyA zarIrAta ekA romA itakIsuddhA azI jAgA nAhI kI jyAmadhye rogAcI sattA nasela. jevhA karmAcA udaya hoto tevhA romAromAta roga utpanna hotAta. AyuSya he phuTalelyA ghaDyAtUna TapakaNAr2yA pANyApramANe kSINa hota jAta Ahe. azA azucI yukta kSaNabhaMgura zarIrAcA moha kA karAvA ? 38 hyA jagAmadhye jyAMnA vizAla rAjyAce sukha hota, javaLa aparimita saMpattI hotI, atula baLa hote, je pRthvIvara iMdrApramANe zAsana karaNAre hote. te suddhA rAhile nAhIta tara sAdhAraNa lokAMcI kAya kathA ? saMyogAcA zevaTa viyogAmadhye hoto tarI saMparkAmuLe manuSya saMyogAlA zAzvata mAnUna basalA Ahe. tyAne satata ciMtana kele pAhije kI, - "sAgara parimita kAla kA A jAtA hai aMta / sakala Rddhi taja cala base, surapati duHkha atyaMta / / rahA bharose kAla ke kiyA na kucha satkAma / mana kI mana meM hI rahI, pahu~ca gayA yamadhAma // '39 Page #313 -------------------------------------------------------------------------- ________________ (299) arthAta sAgaropama, je kALAce sarvAdhika moThe pramANa Ahe te suddhA pUrNa hoUna jAte. tara manuSya satkArya naMtara karela asA vizvAsa ThevU zakata nAhI. kAraNa hiMdImadhye se sAMgatAta kI, "kala kala karate, kAla Akara khaDA ho jAyegA' kevhA kALa yeUna pANyAlA ApalA grAsa karela he sAMgatA yeta nAhI. tyAcA kAhI vizvAsa nAhI. "Aye gaye yahA~ kitane hI, ginatI isakI kauna kare, likhanevAlA svayaM dusarA hastAkSara phira kauna kare, khela anAdi kAla kA hai yaha TUTa nahIM sakatA hai krama, maiM hU~ amara, amara merA dhana, yahI mUrkhapana jhUThA bhrama / 40 rAjya, vaibhava, putra, patnI, svajana, dhanadhAnyAdIMcA saMyoga jhAlA tarI he mAjhe Ahe yA bhramAlA toDaNyAsAThI eka atyaMta suMdara udAharaNa Ahe ekadA rAjA bhoja yAMnI rAjyavaibhavAviSayI ahaMkAra manAta dharUna ekA padAcyA tIna caraNAMcI racanA kelI paraMtu caturtha caraNAcI racanA te karU zakata navhate. rAjamahAlAmadhye corI karaNyAsAThI ekA vidvAna corAne praveza kelA. rAjA bhoja ApalyA racalelyA zlokAcyA tIna caraNAMce punhA punhA paThana karatAnA mhaNata hote - "cetoharA yuvatayaH svajano'nukUlaH sadbAMdhavAH praNayagarbhagirazca bhRtyaaH| garjanti dantinivahAstaralAsturaMgA." arthAta - mAjhyA manohara striyA Aheta. anukUla svajana Aheta, sabaMdhU Aheta, snehAsikta vANI bolaNAre sevaka Aheta, garjanA karaNAre hattI Aheta ANi caMcala ghoDe Aheta he aikUna corAne zlokAcyA aMtima caraNAcI racanA karatAnA mhaTale, 'saMmIlane nayanayornahi kiMcidasti // ' arthAta DoLe baMda jhAlyAvara he sarva kAhI nasaNAra. tumace vaibhava DoLe baMda jhAlyAvara naSTa hoIla ase sAMgUna tyA vidvAna corAne rAjAlA vaibhavAcyA anityatece jJAna deNyAcI hiMmata kelI. mI corI karaNyAsAThI Alo Ahe pakaDalA gelo tara mAjhe kAya hAla hotIla hyAce vicAra dekhIla tyAne kelA nAhI. vidvAnAcyA upakAra karaNyAcA svabhAva asato to upakAra karaNyAcI kSaNa vyartha ghAlavata nAhI ANi mhaNUnaca cauthA caraNa tyAne pUrNa karUna Page #314 -------------------------------------------------------------------------- ________________ (300) tyAce uccAraNa kele. cauthA caraNa aikUna rAjAne AvAjAcyA dizene yeUna vicArale, 'tU koNa Ahe vidvAna mhaNAlA H 'cora Ahe.' rAjA he aikUNa AzcaryAnvIta jhAlA. paNa mAjhyA buddhIta ase kusaMskAra paDale kI malA corI kelyAzivAya zAMtI miLata nAhI. Aja mI ithe karaNyAsAThIca Alo paNa ajUna mI kAhIca ghetale nAhI, tyA pUrvIca Apale zabda aikUna ApaNAsa yogya mArgI ANaNyAsAThI ApalyA padAcI pUrtI kelI. AtA tumhAlA jI zikSA karAyacI asela tI karA. rAjA bhojace DoLe ughaDale tyAMnI tyA corAcyA vidvatecA sanmAna karUna tyAlA mukta kele ANi bakSIsasuddhA dile. 41 sAMgaNyAce tAtparya he Ahe kI jIvanAmadhye koNatyAhI prakAracA ahaMkAra azobhanIya Ahe. ahaMkAra karaNArA rAjA aso kiMvA raMka. paraMtu jIvana tara kSaNabhaMgura Ahe. mhaNUna zrI jayamalajI mahArAja lihitAta kI tana, dhana, yauvana athira che murakha mata kara mAna upamA dije ehavI jevo saMjhAno vAna re / pAko pIpala no pAna re jehavo kuMjara no kAna re DA ani biMdu samAna re, pANI lahara pramANa re evo AukhA tU jAna re tu to ceta ceta re prANiyA / 42 saMdhyecA raMga, pikalele piMpaLAce pAna, hattIce kAna, kuzAgrAvara asalelA jalabiMdU ANi pANyAcI lATa asthira Ahe. tyAcapramANe AyuSyahI asthira Ahe. mhaNUna he mAnavA, tU jAgRta ho. abhimAna karU nakosa. kAraNa abhimAna koNAcAhI Tikata nAhI. dahalA detA thA vIroM kA jina kA eka izArA, jinakI uMgalIpara nacatA thA yaha bhUmaMDala sArA, the kala taka jo zUravIra raNadhIra abhaya senAnI paDe taDapate Aja na pAte haiM cullUbhara pAnI / 43 sarva para padArtha ANi jIvanahI anitya Ahe. jevhA anityatece ciMtana samora Page #315 -------------------------------------------------------------------------- ________________ (301) rAhate, punhA punhA cetanemadhye tyAcI sphuraNA hota asela tara ahaMkAra yeNyAcA praznaca udbhavata nAhI. ___ vyAvahArika jIvanAmadhyehI anityatecyA anuciMtanAce mahattva Ahe. jyA vyaktIcyA cittAmadhye he saMskAra puSTa hotAta kI sarva padArtha anitya Aheta. maga tyA vyaktIcyA manAta vivAda vADhavaNAr2yA goSTI samApta hotAta. to ghaTanelA samajUna gheto paraMtu tyApAsUna alipta rAhato. tyAcA upabhoga gheta nAhI. anitya bhAvanece ciMtana karaNAr2yA vyaktIMmadhye ANi na karaNAr2yA vyaktIMmadhye heca aMtara Ahe. ciMtanazIla vyaktI ghaTanelA jANate. paraMtu upabhoga gheta nAhI tara dhyAna, ciMtana, anubhAvana na karaNArI vyaktI ghaTanelA jANata nasalyAne bhoga gheta rAhate. ghaTanelA jANaNAre vyavahArAlA amRtamaya madhura karatAta ANi ghaTanelA bhogaNAre svataH duHkhI hotAta ANi saMpUrNa vAtAvaraNAta duHkhAce paramANU pasavUna detAta saMpUrNa vAtAvaraNa duHkhI hoUna jAte.44 prekSAdhyAna prakriyemadhye zarIra darzanAcyA abhyAsAta ghaDaNAr2yA avasthA spaSTa hoU lAgatAta. punhA punhA "imaM zarIraM aniccaM" yAcA dhvanI ANi bhAvanA jitakyA zaktizAlI hotIla titakeca yAce taraMga prabaLa hotIla. taraMga jara prabaLa jhAle tara tyA pUrvagata saMskArAcyA taraMgAMnA samApta karatIla. jara hI goSTa barobara dhyAnAta AlI tara "imaM zarIraM aniccaM" ase mhaNatAnA koNAlAhI kaMTALA yeNyAce kAhIca kAraNa nAhI. bolalyAmuLe prakaMpane nirmANa hotAta paraMtu yAMcA itakA upayoga hota nAhI mhaNUna manAlA ekAgra karUna anitya bhAvanezI joDale pAhije. tanmaya vhAyalA pAhije. kevala vANIne anityatece varNana karUna cAlaNAra nAhI. tyAbarobara bhAvanece prakaMpana joDale tara te adhika zaktizAlI hotIla. te prakaMpana pUrvIcI mohAsaktI ANi padArthAmadhIla nityatecI buddhI yAMcyA prakaMpanAlA naSTa karate.45 anitya anuprekSA hA eka 'zrutajJAna' kiMvA 'AtmajJAnA'cA prayoga Ahe. jevhA zrutajJAnAcA lagAma hAtAta asato tevhA manarUpI ghoDA ApalyAlA duHkha deU zakata nAhI. jevhA zrutajJAnAcA lagAma hAtAtUna suTato tevhA, manuSya DoLe asatAnAsuddhA AMdhaLA hoto. mhaNUna manarUpI ghoDyAlA saraLa rastyAvara cAlaviNyAsAThI ApalyA hAtAta majabUta lagAma asAvA lAgato. hA lagAma Ahe anuprekSecA, bhAvanecA, svataHviSayI jANaNe, svataHcyA viSayAce ciMtana karaNe, 'sva' viSayI ciMtana karaNe ANi kholavara utarUna svataHcA anubhava gheNe hI anuprekSA Ahe. Page #316 -------------------------------------------------------------------------- ________________ anitya bhAvanecyA ciMtanAce prayojana bhramAlA khaMDIta karaNe Ahe. manuSya jitakA mAMta rAhato titakAca adhika duHkhI hoto. he satya jANUna anitya bhAvanecyA abhyAsAdvAre pramAlA toDale pAhije. manuSyAcI hI savayaca asate kI to prathama khoTyA mAnyatecI imArata ubhI karato ANi tI tuTalyAvara duHkhI hoto. bhramAcyA samarthanAsAThI vyaktI tarka karIta rAhate. yAmuLeca vAdavivAda hotAta. aneka bhrama pasaratAta ANi vyaktI satyAparyaMta pohaca zakata nAhI. mhaNUna mAnyatecyA mAyAjAlAlA AvarUna satyAce darzana karaNyAsAThI bhAvanece satata ciMtana karaNe Avazyaka Ahe. tyAmuLe mamatvAcI bhAvanA naSTa hoIla. manuSya vastU athavA vyaktIcA viyoga jhAlyAne duHkhI hota nAhI. tara tyAne jyAMnA Apale mAnale hote tyAMcyA viyogAmuLe tyAcA tyAMcyAbaddalacA mAjhepaNAcA bhrAMta bhAva, bhrama tuTalyAne adhika duHkhI hoto. yA anityatelA samajUna je nitya Ahe tyAcI ArAdhanA karaNe heca bhAvanece sAra Ahe. saMyoga kSaNa bhaMgura sabhI para AtamA dhruva dhAma hai, paryAya laya dharmA parantu dravya zAzvata dhAma hai / isa satya ko pahacAnanAhI bhAvanA kA sAra hai, dhruva dhAma kI AradhanA, ArAdhanA kA sAra hai // 46 anitya bhAvanecI preraNA - anitya bhAvanA sAdhakAlA hI zikavaNa deta nAhI kI tumhI kuTuMba, samAja rASTra ityAdIMpAsUna vegaLe rAhA, sarvakAhI soDUna ekAMta guphemadhye nighUna jA kiMvA jabAbadArIlA ghAbarUna palAyana karaNe mhaNaje sAdhanA navhe. ApalI jabAbadArI sAMbhALaNe he tara vyaktIce mukhya kartavya Ahe. anitya bhAvanA sAdhakAlA azI / preraNA dete kI vartamAnAmadhye je padArtha jyA rUpAmadhye prApta Aheta te nehamI tyAca rUpAta rAhaNAra nAhIta. te pratikSaNa badalata rAhatAta. te Aja Aheta tara udyA nAhIta mhaNUna tyAmadhye mamatvabhAva athavA AsaktI ThevU naye. anitya bhAvanA sAdhakAcyA manAmadhye ANi jIvanAmadhye AdhyAtmika cetanA jAgRta karate. iSTa viyoga ANi aniSTa saMyogAmadhye manAta duHkha, vedanA ANi ArtadhyAna hoU naye, pratikSaNa samabhAva rAhAvA mhaNUna hI bhAvanA satata sAdhakAcyA manAta sthira rAhAyalA pAhije. saMsArAmadhye pUrva yonIlA soDUna mAnava yonImadhye janma grahaNa karaNAr2yA vyaktIlA sarvaprathama anityatAca ApalyA mAMDIvara ghete. ANi tyAnaMtara mAtA ANi pRthvI kAraNa Page #317 -------------------------------------------------------------------------- ________________ (303) saMyogAbarobaraca viyogAcI dhArA pravAhamAna hote.47 cakravartI samrATa bharata jevhA rAjyasiMhAsanAvara yeUna basata hote tevhA sarvaprathama aseca ciMtana karAyace - "asAraM saMsAre bhavati sarva yantayanagam" hyA asAra saMsArAmadhye cakSugocara sarva vastU sArarahita Aheta. bharata anitya bhAvanece ciMtana yAsAThI karata hote kI vaibhavAcA moha manAta jAgRta hoUna AtmavismRtI hoU naye. suvarNa siMhAsanAvara basUnahI svataHlA tyApAsUna bhinna samajata hote. mhaNUna bhagavAna RSabhadevAMnI sahA khaMDAce adhipatI asatAnAhI tyAMnA alpa parigrahI mhaTale hote. kAraNa parigraha padArthAcyA saMkhyemadhye ANi padArthAmadhye nasUna tyAta asalelyA mamatvAta, tRSNeta Ahe. mhaNUnaca cakravartI bharata roja anitya bhAvanece ciMtana karIta hote. jyAmuLe padArthAcI AsaktI kamI karaNyAce bhAva dRDha hota hote. azI ciMtanadhArA jevhA prabaLa jhAlI tevhA zizamahAlAmadhye zarIrAlA alaMkRta karatA karatA, zRMgAra karatA karatA tyAMnA kevalajJAna, kevaladarzana prApta jhAle. anitya bhAvanecyA ciMtanAmadhye tejasvitA yetAca ANi AMtaradRSTI jAgRta hotAca cakravartI bharata kSaNAta adhyAtmayogI jhAle. bhavabaMdhanAcA nAza karUna akSaya, amara ANi avinAzI pada prApta kele. anitya bhAvanA sAdhakAlA ApalI dRSTI bAherUna dUra karUna aMtarmukha karaNyAcI preraNA dete. jevhA sAdhaka AMtaradraSTA hoto tevhA bAhya padArthAcyA anityatelA yathArtha rUpAne samajUna gheto. jevhA mohAcA pUrNapaNe nAza hoto tevhA to ApalyA zuddha svarUpAta sthira hoto. ApalyA svabhAvAta pariNamaNa karaNe heca anitya bhAvanecyA ciMtanAce phaLa Ahe. yA ciMtanAta jitakI sthiratA ANi ekAgratA yeIla titakAca AtmyAcA vikAsa hoIla. AgamAmadhye anityatelA sarvAMgINa mAnna dharmAmadhye udyama karaNAr2yA sAdhakAcI aneka udAharaNe Aheta. tyAta niggati (niggaI) rAjAcA dRSTAMta prasiddha Ahe. he cAra pratyekabuddhAMpaikI eka hote.48 dRSTAMta - ghoDe, hattI, rathAvara basalelyA aneka sAmaMta rAjAcyA samUhAne gheralele atI RddhIne suzobhita asaNAre gaMdhAra dezAce svAmI naggati rAjA, vasaMtaRtUcyA AgamanAmuLe zobhAyamAna udyAnAlA pAhaNyAsAThI tyA sarvAMnA barobara gheUna nagarAtUna nighAle. tethe jAtAnA ardhyA rastyAmadhye ekA atyaMta vikasita AmravRkSAlA rAjAne pAhile. moThyA pAnAMnI suzobhita puSpAMcyA rasabiMdUne pivaLyA jhAlelyA maMjirIcyA samuhAne ramaNIya, jyAvara Page #318 -------------------------------------------------------------------------- ________________ (304) bhage gaMjAravAcyA nimittAne jaNU kAhI gIta gAta Aheta, havecyA preraNene zAkhArUpI bhujAMdvAre natya karIta Aheta azA ramaNIya guNAMnI yukta vRkSAcI rAjAne kautukavaza eka maMjirI toDalI. tyAmuLe ApalyA svAmIMcyA mArgAce anukaraNa karaNAr2yA sevakAMpaikI koNI maMjirI, koNI komala pAne koNI guccha, tara koNI phAMdyAMce agrabhAga, tara koNI kaccI phaLe toDUna kSaNAta tyA vRkSAlA khAMbAsArakhA karUna TAkalA. naMtara puDhe jAUna manohara, vikasita, thaMDa pradezAcyA udyAnAta pohacale. tethe thoDAveLa thAMbUna punhA tyAca mArgAne nighAle. rAjAlA tethe to vRkSa na disalyAne tyAMnI lokAMnA vicArale kI to AmravRkSa koThe Ahe? tevhA lokAMnI staMbharUpa jhAlelyA tyA AmravRkSAlA dAkhavile. tevhA Azcaryacakita jhAlelyA rAjAne vicArale 'hA asA kasA jhAlA ?' lokAMnI pUrvI ghaDalelI sarva goSTa sAMgitalI he aikUna parama saMvegAlA prApta jhAlelA rAjA suddhA atyaMta sUkSma buddhIne vicAra karU lAgalA kI, 'aho! saMsArAcyA duSTa ceSTecA dhikkAra aso. kAraNa yethe ekahI azI vastU nAhI kI jicA sarvaprakAre nAza hota nAhI. yA AmravRkSApramANeca buddhimAnAMnA anityatene vyApta svazarIra ityAdI sarva vastUMmadhyehI AsaktI kA utpanna hote ? azAprakAre vividha vastUMcyA anityatece ciMtana karUna mahAsattvazAlI rAjA rAjya, aMta:pura ANi nagara soDUna pratyekabuddha caritra yukta sAdhU jhAle. yA dRSTAMtAvarUna pratyeka sAdhakAne sarva padArthAMcyA anityatece ciMtana manana kele pAhije.49 hyA bhAvanecyA ciMtanAne jIva ApalyA AtmyAcyA zAzvata, akhaMDa ANi cidAnaMdasvarUpAcA sAkSAtkAra karUna sukhAcA anubhava gheto. yathArthatelA samajUna duHkhAtUna sukha prApta karaNyAcI kalA hyA bhAvanecyA ciMtanAne prApta hote. anAsaktIcA vikAsa hoto. mamatvAce vilinIkaraNa hote ANi mUDhatece apanayana hote. azaraNa bhAvanA anityabhAvanedvArA saMsArAcyA svarUpAce yathArtha citraNa kelele Ahe. anityatecA bodha jhAlyAvara AtA ApaNa yAcyAvara vicAra karU kI jI vastU anitya Ahe tI zaraNadAyI hoU zakela kA ? jyAcA pAyAca asthira Ahe tyAvara imArata ubhI rAhU zakata nAhI. saMpUrNa saMsAra duHkhAcyA jvAlAMmadhye jaLata Ahe, koThehI sukha nAhI. jhopaDIta rAhaNAre kaSTAne vyAkULa Aheta tara suvarNa maMhAlAta rAhaNAre ApalyA vegaLyAca duHkhAne Page #319 -------------------------------------------------------------------------- ________________ (305) prakaMpita Aheta. mAnavahRdaya satata duHkhAne jaLata Ahe. manuSya asahAya Ahe, nirupAyI Ahe, koNAcI zaraNa ghyAvI ? bhAratIya sAdhanApaddhatImadhye bhaktI mArgAcA sarvAdhika prabhAva Ahe. bhaktIce mULa 'azaraNa bhAvanA' Ahe. bhakta paramAtmyAlA ekameva zaraNa mAnUna saMsArAtUna viraktI svIkArUna pUrNa samarpaNAmadhye vizvAsa Thevato. samarpaNa bhAvanecI eka prasiddha gAthA Ahe anyathA zaraNaM nAsti tvameva zaraNaM mama | - tasmAt kAruNya bhAvena, rakSa rakSa jinezvara / jevhA jIvanAmadhye duHkhAcI vAdaLe yetAta, ApattIcyA bIjA kaDakaDU lAgatAta ANi kaSTAcI meghagarjanA hote tevhA vyaktI svataHlA vAcaviNyAsAThI ikaDe tikaDe paLate, Azraya zodhate. tI ekhAdyA azI vyaktI athavA vAstUcI zaraNa gheNyAcI icchA karato kI jyAmuLe tI surakSita rAhAvI. yA jIvanAlA surakSita ThevaNyAsAThI bahumUlya sAdhanAMcA saMgraha karate ANi samajate kI AtA mAjhe jIvana surakSita rAhIla. sukhapUrvaka vyatIta hoIla. paraMtu AgamagraMthAta ANi AgamottarakAlIna kuMdakuMdAcAryApAsUna AjaparyaMtacyA AcAryAMnI ANi vidvAnAMnI azaraNa bhAvanecyA mAdhyamAtUna yA jagAta azaraNa kAya Ahe ANi koNAcI zaraNa grahaNa kelI pAhije yAce vistRta vivecana kele Ahe. tAttvikadRSTyA pAhatA koNAlAhI svataHcyA AtmyAzivAya dusar2yA koNAcIhI zaraNa nasate, janma, jarA, mRtyU, roga, bhaya yAMpAsUna AtmyAce rakSaNa karaNArA tyAcA AtmAca Ahe. baMdha, udaya ANi sattArahita zuddha AtmAca zaraNarUpa Ahe. 50 dusar2yAcI zaraNa gheNyAcI ApalyAlA kAhIhI AvazyakatA nAhI. puruSArthAne sarva kAhI prApta hoU zakate. jagAcI zaraNa gheNArA kadhI jiMkata nAhI ANi AtmyAcI zaraNa gheNArA kadhI hArata nAhI. jo dusar2yAcI zaraNa gheto to rikAmyA hAtAMnI parata yeto. tyAlA kAhIca prApta hota nAhI. jo svataHlA zaraNa jAto tyAlA kAhIca prApta karaNyAce bAkI rAhata nAhI. tisar2yA prakaraNAmadhye Avazyaka sUtrAcyA aMtargata arihaMta siddhAMcI zaraNa ghyAvI yA viSayAvara carcA kelI. svAbhAvikaca asA prazna paDato kI arihaMta, siddha, sAdhU ANi dharmAcyA zaraNI jANe mhaNaje dusar2yAcyA zaraNI jANe navhe kA ? yAce samAdhAna ase Ahe kI, yA sarvAMnA zaraNa jANe mhaNaje svataHlAca zaraNa jANe asA artha Ahe. AcArya Page #320 -------------------------------------------------------------------------- ________________ (306) kuMdakuMdAMnIsuddhA ase sAMgitale Ahe kI, 'arhanta, siddha, AcArya, upAdhyAya ANi sAdhU he pAca parameSThI ApalyA zuddha AtmyAtaca nivAsa karatAta mhaNUna zuddhAtmAca ekameva mAjhyAsAThI zaraNa Ahe.51 nizcayAne jIvamAtrAMsAThI AtmAca zaraNa Ahe. to nijasvabhAvAcA anubhava gheto. tyAcyAsAThI anya koNAcI zaraNa nAhI. vAstavika arhata, siddha, AcArya, upAdhyAya, sAdhU hyA pAcahI ApalyA AtmyAcyA avasthA Aheta. yA sarva avasthA 'sva' svabhAvAcI zaraNa grahaNa kelyAne utpanna hotAta. AgamAmadhye zuddhAtmA, paMcaparameSThI dharma ANi ratnatrayAcI zaraNa grahaNa karaNyAce sAMgitale Ahe. vastutaH he sarva zuddha svabhAvAta sthita Aheta. jo ApalyA zuddha svabhAvAcA ekadA Azraya gheto tyAlA anya koNAlA zaraNa jANyAcI icchA hota nAhI. samyagadarzana, samyagajJAna, samyakacaritra ANi samyaktapa hyA cArahI goSTI AtmyAtaca sthita asatAta. AtmAca yAMcI sAdhanA, ArAdhanA karUna sarva du:khApAsUna mukta hoto, siddhI prApta karato. mhaNUna vastutaH AtmAca zaraNarUpa Ahe.52 vaTTakerAcArya lihitAta kI, ghoDe, hattI, ratha, manuSya, bala, vAhana, maMtra auSadhI, vidyA, mAyA, nItI ANi baMdhuvarga he mRtyUcyA bhayApAsUna rakSaNa karU zakata nAhI.53 jIvitumicchA-jagaNyAcI icchA pratyekAmadhye vyApta asate. manuSya vicAra karato kI hattI, ghoDe ityAdI vaibhava, sevaka, svajana ityAdI manuSya, bala, vAhana, maMtra he mAjhe rakSaka Aheta. rugNa jhAlyAvara auSadhI, maMtra, taMtrAdI vidyA malA vAcavU zakatIla. baMdhuvarga, kuTuMbAtIla loka mAjhe rakSaNa karatIla. paraMtu satya he Ahe kI mRtyUcyA bhayApAsUna koNIhI vAcavU zakata nAhI. janma, jarA ANi mRtyU hyA jagAta prANyAce sarvAta moThe zatrU Aheta. tyAMce nivAraNa karaNyAta koNIhI samartha nAhI.54 kelelyA karmAcI phaLe bhogAvIca lAgatAta tyAlA koNIca aDavU zakata nAhI. koNate karma kevhA ANi kazArUpAta udayAsa yeIla te sarvajJAzivAya koNIhI kAhIca sAMgU zakata nAhI. ____ jJAnAvaraNIya karma azAprakAre ajJAnatelA ANatAta. tyAce nivAraNa karaNyAsAThI koNIhI zaraNarUpa nAhI. tyAce nivAraNa karaNyAcA kAhI upAya nAhI. asAtAvedanIya karmAcyA udayAmuLe amRtasuddhA viSa hote, tRNasuddhA zastra hote ANi baMdhubAMdhavahI zatrU hotAta. pApa arthAta lAbhAntarAya karmAcyA udayAne manuSyAcyA hAtAta Alele padArthahI Page #321 -------------------------------------------------------------------------- ________________ (307) naSTa hotAta ANi puNyavAnAlA prayatna kelyAzivAya sahajarUpAne padArtha prApta hotAta. paNyodayAne koNAmadhye guNa nasale tarI yaza prApta hote ANi pApAcyA udayAne guNavAnAlA saddhA apayaza miLate. jyAcA pratikAra karatA yeta nAhI, ase karma udayAsa AlyAvara janma, jarA, mRtyU, roga, ciMtA, bhaya, vedanA ityAdI duHkhe bhogAvIca lAgatAta. azA avastheta jIvAce rakSaNa karaNAre koNIca ase nAhI kI tyAcyA zaraNI jAUna to rakSaNa miLavU zakela. ApalyA karmAcyA udayAne arthAta karmaphala bhogAve lAgU naye mhaNUna tyApAsUna vAcaNyAsAThI pAtALAta jarI praveza kelA tarI karmApAsUna suTakA hota nAhI. parvatAcyA guMpheta, jaMgalAta, parvatAvara, bhUmIvara, samudrAta itakeca kAya lokAcyA TokAparyaMta gelA tarI udayAsa AlelyA karmAtUna jIvAcI suTakA nAhI. dona, cAra athavA aneka pAya asalele prANI jaminIvaraca cAlatAta athavA rAhatAta. jalacara matsyAdI pANyAtaca rAhatAta, pakSI AkAzAtaca jAtAta paraMtu karma sarvatra pohacate. jagAta asA koNatAca pradeza nAhI kI jethe karma pohacata nAhI. jevhA karmodaya hoto tevhA hattI, ghoDe, ratha, yoddhA, sAma, dAma, daMDa. bheda ityAdI koNateca upAya zaraNarUpa hota nAhI. karmodaya jhAlyAvara vidyAdhara, baladeva, vAsudeva, cakravartI athavA deveMdrAsArakhe mahAbalI, mahAparAkramI dekhIla koNAlA zaraNarUpa hota nAhI. te suddhA rakSaNa karU zakata nAhI. cAlaNArA prANI bhUmI olAMDUna jAU zakato, pohaNArA prANI samudra pAra karU zakato. paraMtu udayagata karmAcyA phaLAce ullaMghana koNatAca mahAbalI karU zakata nAhI. te sarvAMnAca bhogAve lAgate. jyApramANe ekhAdyA siMhAne haraNAlA pakaDale tara dusare harINa tyAce rakSaNa karU zakata nAhI tyAcapramANe karma udayAsa AlyAvara koNIca zaraNarUpa hota nAhI.55 AcArya zivAryAMnI azaraNatece vegaLyAca prakAre pratipAdana kele Ahe. tyAMcyA sAMgaNyAce tAtparya heca Ahe kI jI sukhaduHkhe Aheta tI zubhAzubha karmAcyA phalasvarUpI jIvAtmyAlA prApta hotAta ANi 'kaDANa kammANa na mokkha atthi' kelelyA karmAlA bhogalyAzivAya kadApI suTakA hota nAhI. tyAlA koNIca zaraNa athavA trANa deU zakata nAhI. janmamaraNAce mukhya kAraNa 'karma' Ahe. yAmadhye karmAcyA pariNAmAMcI carcA vizeSarUpAne kelI Ahe. AcArya samantabhadra 56 yAMnI lihile Ahe kI jyApramANe udayAsa AlelyA sUryAlA pratibaMdha karaNyAsa koNIca samartha nAhI tyAcapramANe udayAsa AlelyA karmAlA pratibaMdha karaNyAsa koNIca samartha nAhI. koNAlAhI zaraNa gelo tarI koNIca rakSaNa karaNyAsa Page #322 -------------------------------------------------------------------------- ________________ (308) sakSama nAhI ase samajUna sAmyabhAvAcI zaraNa grahaNa kelyAne azubha karmAcI nirjarA hoIla ANi puDhe navyA karmAcA baMdha hoNAra nAhI. roga, viyoga, dAridraya, maraNa ityAdIMce bhaya soDUna dhairya dhAraNa kele pAhije. vItarAga bhAva, saMtoSabhAva ANi sAmyabhAva heca sarvaduHkhAcA nAza karatIla. ApaNa garaNa jANyAyogya uttamakSamA i. ApalyAca AtmyAta rAhaNAre bhAva Aheta. krodhAdI parabhAva ihalokAtIla jIvanAcA ghAta karatAta. kaSAya maMda jhAlyAvara ihalokAMcyA hajAro vighnAMpAsUna jIvAlA muktI miLate. azA sAmyabhAvAlA zaraNa jANeca yogya Ahe. jagAta roga nivAraNa karaNyAsAThI auSadhopacAra kele jAtAta ANi tyAmuLe aneka veLA roga naSTahI hotAta. paraMtu karmAcA udaya balavAna asela tara auSadhI suddhA guNakArI na TharatA viparIta phaLa deNyAsAThI kAraNIbhUta hotAta. sAMgaNyAcA matitArtha hA Ahe kI asatAvedanIya karmAcA udaya jevhA prabaLa hoto tevhA auSadha vagaire upacArasuddhA viparIta pariNAma karatAta. jevhA asatA vedanIya karmAcA udaya maMda hoto kiMvA upazama hoto tevhA koNatAhI upAya lAgU hoto. kAraNa kamI zaktI asaNAr2yAcA pratikAra ekhAdI durbaLa vyaktIsuddhA karU zakate. tI balavAnAcA pratikAra karU zakata nAhI. vartamAna kALAta zubha karma udayAsa ANaNyAyogya bAhya sAmagrI atyaMta kamI Ahe ANi azubha karmAlA udayAsa ANaNyAsAThI lAgaNArI sAmagrI vipula Ahe mhaNUna alpa sAmagrI, alpajJAna, alpapuruSArthAne asAtA karmAcyA udayAlA kase jiMkAve? ekhAdyA moThyA nadIcA pravAha jorAta, vAkaDyA tikaDyA mArgAne vAhU lAgalA ANi tyAta koNI uttama pohaNArA asalA tarI tyA pravAhAcyA ulaTyA dizeta pohU zakaNAra nAhI. paraMtu jara to pravAha maMda asela tara pohaNyAcI kalA jANaNArA manuSya tyAcyAtUna pAra hoU zakato ase pAhatA sAdhakAne satata asA vicAra kelA pAhije kI prabaLa karmAcA udaya jhAlyAvara malA koNIca vAcaviNArA nAhI. yA jagAta pRthvI ANi samudra he dona padArtha sarvAta moThe Aheta. tyAta pRthvIlA pradakSiNA karaNAre ANi samudra tarUna pAra karaNAre khUpa Aheta. paraMtu karmAcyA udayAne taraNAre koNI disata nAhI. saMsArAmadhye uttamakSamA, mArdava ityAdI dahA dharmAMmuLe aneka duHkhe, apamAna naSTa hotAta. maMda kaSAyAne sukha, AtmarakSaNa, nirmaLa kirtI, uccasthAna ityAdI aneka prakAracI sukhasAmagrI prApta hote. tyAce pratyakSa phaLa Ahe ase samajUna tyAcIca zaraNa ghetalI pAhije. vyavahArAmadhye pratyeka jIvAne Page #323 -------------------------------------------------------------------------- ________________ (309) cAra padArthAMnA zaraNa jAyalA pAhije. arihaMta deva, siddha, paramAtmA, niSparigrahI sAdhU ANi kevalI prarUpita dayAmaya dharma yAMnA zaraNa gelyAzivAya AtmA nirmaLa hoNAra nAhI. 57 manuSyAlA vyavahAra pUrNa karaNyAsAThI laukika zaraNa grahaNa karAvI lAgate paraMtu te kevaLa sAmAnya AvazyakatecIca pUrtI karU zakatAta. zAzvata siddhI miLaviNyAsAThI tara tyAMcIca zaraNa ghetalI pAhije, jyAMnI svataH tI siddhI prApta kelI Ahe. AcArya akalaMkadeva yAMnI dona prakAracyA zaraNAMce varNana kele Ahe. laukika ANi lokottara. tI pratyekI jIva, ajIva ANi mizra yAMcyA bhedAne tIna tIna prakAracI Ahe. rAjA athavA devatA ityAdI laukika jIva zaraNa Ahe. koTa kille ityAdI laukika ajIva zaraNa Ahe ANi gAva, nagara ityAdI laukika mizra zaraNa Ahe. paMcaparameSTI lokottara jIva zaraNa Ahe, tyAMce pratibiMba ityAdI lokottara ajIva zaraNa Ahe ANi dharmopakaraNasahita sAdhU lokottara mizra zaraNa Ahe. 58 paraMtu janma, jarA, roga, mRtyU, priya viyoga, apriya saMyoga ityAdI duHkhAmadhye paribhramaNa karaNAr2yA jIvAlA koNIca zaraNa nAhI. jyAlA to Apale mAnato ase zarIra suddhA paripuSTa asela taraca to bhojana karU zakato, aparipuSTa duHkhI ANi rogI zarIra bhojanahI karU zakata nAhI. tyAcapramANe prayatnAne saMcita kelele dhana, vaibhava bhavAMtarAta barobara yeta nAhI. jyAMnI sukhAlA ANi duHkhAlA samAna rUpAta bATUna ghetale Ahe ase mitra suddhA mRtyUcyA veLI rakSaNa karU zakata nAhI. kevalI prarUpita dharmaca hyA duHkharUpI mahAsAgarAlA pAra karaNyAsAThI upAyarUpa Ahe. toca mitra ANi toca nehamI barobara rAhaNArA Ahe. anya koNIca zaraNarUpa nAhI. azAprakAre bhAvanA mhaNaje azaraNa anuprekSA Ahe. mI nehamI azaraNa Ahe asA vicAra karUna jIva atizaya udvigna hoto ANi tyAlA saMsArAlA kAraNabhUta padArthAmadhye mamatva rAhata nAhI. ANi to sarvajJa praNIta mArgAtaca prayatnazIla rAhato. 59 manuSya jyAlA atyaMta sukhI ANi ucca sthAnIya mAnato te koNIca svataHlA yA vikrAla kALApAsUna vAcavU zakata nAhI. yA saMsArAmadhye devAMcA rAjA 'iMdra' tyAcAhI vinAza hoto ANi jethe harihara brahmA ityAdI devasuddhA kALAce grAsa hotAta. 60 jyAMcI phAra moThI zaktI mAnalI jAte tyAMcyAsamora manuSyAcI tara gaNanAca kAya ? Page #324 -------------------------------------------------------------------------- ________________ (310) jara maraNAr2yA manuSyAlA deva, maMtra, taMtra, kSetrapAla ityAdI vAcavU zakale asate manaSya amara jhAlA asatA. yA saMsArAta maMtra, taMtra, toTake ityAdI karaNAr2yAMnA ApaNa pAhatoca.61 paraMtu hI sarva sAdhane vAstavika pAhatA nirarthaka siddha hotAta. prANyAlA vAcaviNyAsAThI he zaraNarUpa nAhIta. paraMtu mithyAtvAcyA aMdhakArAne vyApta jIva he samajU zakata nAhI. AtA pAcavA duHkhama ArA cAlU Ahe. yA viSamakALAta pratyeka jIva koNatyA nA koNatyA duHkhAne, kaSTAne, trAsAne vighnabAdhene guraphaTalelA Ahe. hyAtUna suTaNyAsAThI pANyAcyA zodhAta bhaTakaNAr2yA mRgatRSNepramANe vyaktI bhaTakata rAhate. kadhI mithyAdRSTI devIdevAMcyA zaraNI jAte ANi navasAcyA bhramAta bhrAMta hoUna tyAMcyAbhovatI phirata rAhate. kadhI pIra-phakIra yAMcyA kabrevara, tara kadhI mullAcyA hAtakaMDyAta, kadhI lobhI, lAlacI, daMbhI bhaviSya vaktyAMcyA tAvaDIta phasate, tara kadhI hakIma, vaidya, DaoNkTarAMcyA cakrAmadhye haralelyA jugAr2yApramANe asA phasate kI tyAtUna suTUhI zakata nAhI ulaTa samasyA adhikaca vADhata jAte. ___ ardhajJAnI, lobhI, svArthI vyaktI jyAMce darzana va jJAna mithyA Ahe azA anaMtAnubaMdhI kaSAyayukta mithyAdRSTI devI-devatA kAhI kAraNAstava ruSTa jhAle tara ApalyA bhaktAcA sarvanAza karaNyAsAThI tayAra hotAta. ase jhAlyAne dharmazraddhA bhraSTa hote. yAmuLe vyaktI bhramita hote. yA sarva goSTI lakSAta ThevUna ApalI sadgatI icchiNAr2yA mahAnubhAvAMnI sarva mithyAdRSTI mAnava athavA devIdevatA yAMcI kadhIca zaraNa gheU naye. paraMtu hyAMpAsUna nehamI vAcaNyAsAThI satata jAgRta rAhile pAhije. samyagadRSTI jyAMnA Ahe tyAMcyAvaraca zraddhA ThevalI pAhije. azA vyaktI vivekI asatAta, kharA mArga dAkhavitAta, te sarvAMcyA kalyANAcI bhAvanA ThevatAta mhaNUna azA lokAMcI zaraNa grahaNa kelyAne Apale bhale hote.62 ___ jo anya vastUlA zaraNa na mAnatA, bhogecchArUpI nidAna baMdha ityAdIpAsUna alipta svAtmajJAnAmuLe utpanna hoNAr2yA sukharUpI amRtAcA dhAraka asaNAr2yA svataHcyA zuddhAtmyAcA avalaMba karUna tyAcIca bhAvanA karato. jase AtmyAlA zaraNarUpa mAnUna bhAvita hoto taseca sarvakALAta zaraNabhUta ANi zaraNa AlelyAMsAThI vajAcyA piMjar2yApramANe svazuddhAtmyAlA prApta hoto.63 vajra jase zaktizAlI asate taseca zuddhAtmyAlA zaraNa gelyAnaMtara tyAce koNIca kAhI aniSTa karU zakata nAhI. bAhyapadArtha kitIhI prabhAvI, zaktiyukta ANi amUlya SERIES Page #325 -------------------------------------------------------------------------- ________________ asale tarI mRtyumukhAtUna vAcaviNyAsAThI koNIca samartha nAhI. dusar2yAMcA mRtyU jhAlyAnaMtara markha manuSya svakarmAne mRtyUkaDe jANAr2yA svajanAMnA, kuTuMbAtIla lokAMnA yamAdvAre netAnA pAhUna zoka karatAta. paraMtu te hA vicAra karIta nAhI kI eka divasa ApalyAlA suddhA azAprakAre nele jAIla.64 hemacaMdrAcArya ithe eka atyaMta mahattvAcI goSTa sAMgatAta kI jevhA dusar2yAMnA maratAnA pAhile jAte tevhA hI goSTa spaSTa Ahe kI tyAMce mRtyUpAsUna rakSaNa karaNArA koNIca nAhI. tevhA tyAcyA manAtahI Ale pAhije kI tyAcyAbarobarahI aseca ghaDela. paraMtu hI goSTa tyAcyA lakSAta yetaca nAhI. hIca tara durbalatA Ahe. yA durbalatekaDe manuSyAce dhyAna AkarSita karUna ApalyA khar2yA svarUpAlA pAhaNyAcI preraNA dilI Ahe. puDhe AcArya lihitAta kI ekhAdyA bhayAnaka vanAta mRgazAvakAvara siMhAne AkramaNa kele tara tyAlA koNa vAcavU zakato ? tyAcapramANe duHkharUpI dAvAgnIcyA jaLatyA jvAleta dagdha hoNAr2yA saMsArAta paDalelyA manuSyAlA koNIca trANa deU zakata nAhI.65 duHkha dAvAnAla, jaLatyA jvAlA azA zabdAMcA prayoga karUna AcAryAMnI manuSyAMcyA samora saMsArAce ase bhayaMkara citra aMkIta kele Ahe kI jyAmuLe mAnava vAstavikatelA samajU zakela ANi anubhavU zakela kI to svataHlA jitakA surakSita ANi sazaraNa mAnato tI tyAcI bhrAMtI Ahe. he jIvAMno ! tumacyAjavaLa jevhA dhanAcA vipula saMgraha asato tevhA sarva loka manAta vicAra karatAta kI he ApalyAlA sahayoga karatIla. paraMtu tumacyAsamora jevhA te yeUna ubhe rAhatAta tevhA koNI kAhIca deta nAhI. jevhA mRtyUcI veLa yete tevhA samudrAta jahAjAtUna cyUta jhAlelyA prANyAlA koNI zaraNarUpa nAhI tyAcapramANe mRtyUpAsUna vAcaviNyAsAThI tyAlA koNI zaraNarUpa hota nAhI.66 sarva jIvasamuhAce rakSaNa karaNyAta vatsala, mahAna ANi karuNArasAne paripUrNa jina vacana Ahe. ekA zrI jina vacanAzivAya anya maMgalAne, maMtrapUrvaka snAna kelyAne maMtrita cUrNAne maMtrAdvAre ANi vaidyAMcyA vividha auSadhIMnIsuddhA rakSaNa hota nAhI. azAprakAre saMsArAta koNatIca vastU zaraNarUpa nAhI.67 mhaNUnaca duHsaha netravedanene vyAkULa zarIra asaNAr2yA, pUrvI divya yauvanAlA prApta karaNAre, buddhimAna, kauzAmbIcyA dhanika putrAne sarva snehI saMbaMdhAcA tyAga karUna saMyamAcA svIkAra kelA. yAce varNana uttarAdhyayana sUtrAcyA visAvyA adhyayanAmadhye kelele Ahe. guNasuMdara je puDhe munI jhAle, te anAthImunIMce pitA kauzAmbI Page #326 -------------------------------------------------------------------------- ________________ (312) ta saMpattIne kuberApekSAhI adhika dhanavAna hote. mahAna RddhI siddhI hotI, vizAla sAmane yUkta jagAmadhye prasiddha hote. tarI tyAveLI yauvanAcyA prAraMbhIca anAthImunIlA mora netravedanA jhAlI ANi zarIrAcI Aga hoU lAgalI arthAta zarIrAmadhye jaNU tIkSNa kA bhramaNa karIta Aheta. kiMvA vajramArApramANe atyaMta bhayaMkara netravedanemuLe te paravaza le aneka maMtra, taMtra, vidyA ANi cikitsAzAstrAcyA tajJa lokAMnI cikitsA kelI paraMtu tyAMnA ArAma miLAlA nAhI. tyAMcyA vaDilAMnI sarvasva luTavaNe svIkAra kele. AI, bhAU, bahINa, strI, mitra ityAdI sarva svajanasamUha bhojana, pANI, vilepaNa, AbhUSaNa ityAdI pravattI soDUna duHkhI manAne azrU DhALata kartavyazUnya hoUna tyAcyAjavaLa basUna rAhile. paraMtu thoDIdekhIla cakSuvedanA kamI hoU zakalI nAhI. tevhA guNasuMdara vicAra karU lAgalA, "aho ! malA koNIca zaraNarUpa nAhI." punhA punhA ase ciMtana karUna tyAMnI pratijJA kelI kI jara mI vedanetUna mukta jhAlo tara sarva svajanAMnA soDUna sAdhUdharma svIkArIna. azI pratijJA kelyAnaMtara tyAMnA rAtrI zAMta jhopa lAgalI, bedanA zAMta jhAlI ANi te svastha jhAle. tyAnaMtara sUryodaya hotAca tyAMnI svajanAMcI AjJA gheUna sarvajJa kathita saMyamAcI samyaka cAritryAcI zaraNa svIkAralI. hI goSTa anAthImanI zreNika mahArAjAMnA sAMgatAnA samajAvatAta kI, 'he nara zreSThA / azA duHkhasamuhAne guraphaTalelyA jIvAlA zrI jinezvara prabhuMcyA dharmAzivAya anya koNI rakSaNa kiMvA zaraNa nAhI. mhaNUna mI bhara yauvanAvastheta saMyama ghetale.' anAthImunI ANi zreNikamahArAjAMcA vArtAlApa tisar2yA prakaraNAta ghetalelA Ahe. yA dRSTAMtAne he spaSTa hote kI bhayaMkara vyAdhImadhye jinezvarAMcyA caraNAMcI zaraNaca AdhArabhUta hote. dhana, vaibhava, AI, vaDIla, patnI, bhAU, bahINa, nAtevAIka he koNIca zaraNa hoU zakata nAhI. he saMsArarUpI vana rakSakavihina Ahe. tyAta udayakALarUpI parAkramAne saMyukta azA karmarUpI vyAghrAne grahaNa kelelA hA manuSyarUpI pazU, "hI mAjhI priyA Ahe, hA putra mAjhA Ahe, he dravya mAjhe Ahe ANi he ghara suddhA mAjhe Ahe' azAprakAre 'mAjhe-mAjhe' karata mRtyUlA prApta hoto.68 jyApramANe vanAmadhye sugaMdha prApta hotAca cittA kiMvA asvalAdvAre pakaDalyA gelelyA bakarI ityAdI pazuMce rakSaNa karaNArA tethe koNIca nAhI. to maiM, maiM zabda karUna maraNa pAvato tyAcapramANe hyA saMsArAmadhye karmAdhIna prANyAMcI suddhA mRtyUpAsUna rakSA karaNAre Page #327 -------------------------------------------------------------------------- ________________ (313) koNIca nAhI. tarI mohavaza manuSya mRtyUkaDe dhyAna na detA strI, putrAdI bAhyapadArtha, je kadhIca Apale hoU zakata nAhI tyAMcyAta mamattvabuddhI ThevUna 'maiM maiM' arthAta 'he mAjhe, he mAjhe' karata karata vyartha saMklezAlA prApta hoto. mRtyU AlyAnaMtara tyAce kAhIca rAhata nAhI. je kArya karatA karatA manuSyAce zarIra gaLUna jAte, sattvahIna hote ANi icchita padArtha prApta karaNyAsAThI to ase mAnato kI te ApalyA hAtAtaca Ahe. azA manuSyAcyA tRSNelA prANApramANeca balapUrvaka naSTa karaNyAsAThI tatpara asaNAr2yA daivAlA tinhI lokA koNAcyAhI kaDUna avaruddha karatA yeta nAhI, tyAcapramANe prANAMce haraNa karaNAr2yA mRtyUlAhI koNIca aDavU zakata nAhI. 69 manuSyAcI AzA AkAzApramANe anaMta asate tyAlA pUrNa karaNyAsAThI to aneka devI-devatAMcI ArAdhanA karato paraMtu pUrvakRta karmAcA udaya tyAcyA Azevara pANI phiravUna TAkatAta. daiva ANi mRtyU doghAMnA aDaviNe asaMbhava Ahe. tevhA rakSaNAsAThI dusar2yAMcyA samora lAcAra banUna hAtApAyA paDaNe athavA ApalyAlA azaraNa mAnUna zoka karaNe vyartha Ahe. azAveLI dhairyaca Thevale pAhije. cakravartI iMdra ANi yogeMdrasuddhA mRtyUlA TALaNyAsa samartha nAhIta yAviSayI paMDita AzAdhara mhaNatAta kI, 'saMpUrNa pRthvIce svAmI cakravartI rAjAsamorahI yamarAja kAhI ApalyA vikrAla svarUpAlA vyakta karIta nAhI kA ? ANi kAya sudIrgha kALApAsUna cAlata AlelyA priya patnIcyA maraNAne iMdra duHkhI hota nAhI kA ? are, itakeca kAya sAMgAve jyAMcyA tapAcA prabhAva jagAta prasiddha Ahe te tapasvI yogI suddhA kALarUpI sarpa athavA vAghAcyA dADhelA naSTa karaNyAta samartha nAhIta. mhaNUnaca hyA bAhya vastUcA mumukSU moha karIta nAhI kAraNa tyA bAhya vastU mAjhe kAhIca bighaDavata nAhI kiMvA kAhI sudhAraNA karIta nAhI. je sahA khaMDAce adhipatI Aheta ase cakravartI samora asatAnAsuddhA tyAMcyA putrAMcA mRtyU hota nAhI kA ? tyAMcyA adhipatyAce suddhA yamarAjAsamora kAhIca cAlata nAhI. iMdrAce AyuSya sAgaropama pramANa asate ANi tyAMcyA rANIMce- iMdrAyaNIce AyuSya 'palyopama pramANa' asate. jyApramANe samudrAmadhye taraMga uThatAta ANi naSTa hotAta tyAcapramANe iMdrAcyA sAgaropama pramANa AyuSyAsamora iMdrAyaNIce palyopama pramANAce AyuSya Page #328 -------------------------------------------------------------------------- ________________ utpanna hoUna naSTa hote. he iMdra samajata asUnahI tyAMcyA maraNAne duHkhI hotAta. paraMtu kALAcA pratikAra iMdra ANi cakravartIsuddhA karU zakata nAhI. ase vATate tapasvI tarI kALAcA pratikAra karU zakata asatIla. paraMtu te suddhA pratikAra karU zakata nAhI. je tattvajJa maharSI Aheta te vicAra karatAta kI bAhya vastU zarIrAcA jara mRtyU hota asalA tarI AtmA tara zarIrApAsUna vegaLA Ahe, nitya Ahe, AnaMdamaya Ahe tyAlA kAhIca hota nAhI. iSTopadezAcyA ekoNatisAvyA zlokAmadhye atyaMta suMdara sAMgitale Ahe - "mAjhA mRtyU hota nAhI tara tyAne bhaya kA ? malA vyAdhI hota nAhI tara maga kaSTa kA ? mI bAlaka nAhI, vRddha nAhI, taruNa nAhI hI sarva parivartane tara pudgalAcyA zarIrAcI Aheta." ase ciMtana kelyAne 'mI nityazaraNarahita Ahe' ase samajUna jIva sAMsArIka bhAvAmadhye mamatva Thevata nAhI ANi sarvajJa prarUpita dharmAvara anurAga Thevato, tyAMcI zaraNa grahaNa karato. paMDita AzAdhara yAMnI cakravartI iMdra ANi yogeMdra yAMsArakhyA udAharaNAMdvAre mumukSUlA preraNA dilI Ahe kI hA kALa kevhA koNAlA grAsa karUna TAkela hyAcA bharavasA nAhI. hA kALa tinhI jagAlA jiMkaNArA advitIya subhaTa Ahe kAraNa hyAcyA kevaLa iccheneca kSaNAta devAMce iMdra svargAtUna cyUta hotAta.70 tyApuDhe AcArya zubhacaMdra yAMnI atyaMta suMdara lihile Ahe kI, 'dusar2yAMcA mRtyU jhAlyAvara mUrkha loka zoka karatAta paraMtu svataH dekhIla yamarAjAcyA dADheta yeUna pohacalA Ahe asA vicAra karIta nAhI ANi jevhApAsUna jIva garbhAvastheta yeto tevhApAsUna satata AyuSya karma jIvAlA ApalyA bhavanApAsUna yamamaMdirAjavaLa neta jAto he sarva mAhita asatAnAhI vizvAsa hota nasela tara he prANImAtrAMno, yamarAjAcyA AjJece ullaMghana jyAMnI kele Ahe azA ekhAdyA balavAna puruSAlA jara tumhI pAhile asela kiMvA aikale asela tara tU tyAMcI sevA kara mhaNaje tyAMcI zaraNa gheUna nizcita hoUna rAhA. ANi jara asA koNI balavAna puruSa baghitalA nasazIla kiMvA aikalA nasazIla tara maga kheda karaNe vyartha Ahe. dusar2yAMcI ApattI baghUna he samajata nAhI kI hI veLa mAjhyAvarahI yeIla. asaMkhya prANyAMnI bharalele jaMgala jevhA jaLate tevhA jhADAvara basalelA manuSya mhaNato kI, baghA ! he sarva prANI jaLata Aheta paraMtu hA vicAra karIta nAhI kI jevhA hA vRkSa jaLela tevhA mI suddhA asAca jaLUna jAIla. hA kALa samadarzI Ahe. bAlaka, vRddha, dhanI, daridra bIra Page #329 -------------------------------------------------------------------------- ________________ (315) ANi bhitrA sarvAMnA to samAnarUpAta grAsato.71 hyA kALAcyA paMjyAtUna suTaNyAsAThI pAtALAmadhye, brahmalokAta, iMdrabhavanAmadhye samadrAta, vanAta, dizeta, parvatAMcyA zikharAvara, agnIta, pANyAta himAlayAmadhye bajranirmita sthAnAmadhye talavAradhArI, pahArekarI jarI gaDha ANi koTamadhye lapUna rAhilA tarI to vAcU zakata nAhI. asA hA kALa durdAta ANi durnivAra Ahe.72 mAnavAlA ApalyA satya sthitIcA bodha karaviNyAsAThI AcAryAMnI ekadama spaSTa zabdAta je sAMgitale Ahe. tyAce eka eka akSara preraNene paripUrNa Ahe. upAdhyAya vinayavijayajI lihitAta kI jevhA manuSya yamarAjAcyA vazIbhUta hoto, marU lAgato tevhA tyAcA pratApa naSTa hoto. udita teja naSTa hote. dhairya ANi puruSArthAcA vilaya hoto, paripuSTa zarIra zithila hote ANi tyAce svajana tyAcyA saMpattIlA haDapaNyAsAThI prayatnazIla hotAta. mRtyUcyA samora manuSya ekadama nagaNya banato hI manuSyAcI ghora azaraNatA Ahe.73 jase koLI loka vegavegaLyA prakAracyA mAzAMnA pAhatA pAhatA pakaDatAta taseca yamarAja tyA rAjA-mahArAjAMnA, jyAMcyAjavaLa caturaMgI senece anupama baLa Ahe tyAMnAhI pakaDUna neto. tara maga tumhI jarI dIrghakALAparyaMta prANAyama karUna zvAsanirodha kelA kiMvA samudrAcyA palIkaDe jAUna basalA kiMvA parvatAcyA zikharAvara caDhalA tara eka divasa hA deharUpI piMjarA jarAjIrNa hoIla. suMdara kALyA kesAMnI suzobhita mastakAlA pAMDhare karaNArI 'jarA-vRddhAvasthelA thAMbaviNyAta koNIca samartha nAhI. rAhUcA trAsa caMdra ekaTAca sahana karato. ApalA trAsa ApalyAlAca sahana karAvA lAgela. koNIhI to vATUna gheU zakaNAra nAhI. he Atmana ! he samajUna dAna, zIla, tapa, bhAvarUpa dharmAcI zaraNa svIkAra. samatene zatrUce mamatva soDUna zivasukhAce nidhAnasvarUpa zAMtasudhArasAcA AsvAda ghyA. to zAzvata zAMtI deIla.74 zrI jayasomamunI yAMnI atyaMta spaSTa udAharaNa deUna jIvAcyA azaraNatece digdarzana kele Ahe. subhuma cakravartI carmaratnAne nirmita jahAjAbarobara samudrAta buDUna gele. tyA jahAjAlA ucalaNAre soLA hajAra rakSaka deva paLUna gele. paraMtu koNIca tyAMnA vAcavU zakale nAhI. atilobhAmuLe tyAMcI ijjata gelI ANi prANasuddhA gele. itakyA vizAla parivArAmadhUna koNIca zaraNarUpa jhAle nAhI. Page #330 -------------------------------------------------------------------------- ________________ (316) dvaipAyanaRSI je tApasadeva jhAle tyAMnI dvArakAnagarIlA jALUna TAkalI. paraMtu balazAlI zrIkRSNavAsudeva ANi balarAmAsArakhe moThe moThe samrATa rAje asatAnA suddhA te kAhIca karU zakale nAhIta. paraMtu jyAMnI bhagavAna neminAtha svAmIMcI zaraNa ghetalI te zAzvata dhAmI pohacale. 75 svataH kRSNamahArAjAMce cakraratna ANi haladharAMsArakhA bhAUsuddhA sahAyatA karU zakalA nAhI. eka bANa lAgatAca kRSNAcyA dehAcA vinAza jhAlA. 76 sAMgaNyAce tAtparya he Ahe kI koNI koNAcyA duHkhAlA vATUna gheU zakata nAhI. "annarasa dukkhaM anno na pariyAiyati'77 jevhA manuSyAvara duHkha yeUna kosaLate tevhA to lahAnase toMDa karUna cahUkaDe dInapaNe Azraya zodhato. paraMtu koTheca kAhI sthAna disata nAhI. 78 hyA jIvAne anaMtakALApAsUna saMsArAta paribhramaNa karatA karatA vegavegaLyA gatImadhye anaMta jIvAMcI zaraNa ghetalI. sainika jhAlA tara rAjAcI zaraNa ghetalI, nokara jhAlA tara mAlakAce hukUma svIkArAve lAgale. nAraka jhAlA tara paramAdhAmIdevA samora lAcArI dAkhavalI, putra jhAlA tara pityAcI AjJA svIkArAvI lAgalI, patnI jhAlA tara patIcI AjJA svIkAralI. paraMtu duHkhAcI goSTa tara hI Ahe kI anaMta jIvAMmadhUna ekA jIvAcI suddhA zaraNAgatI ApalyAlA surakSita ThevU zakalI nAhI, kAraNa te jIva svataHca asurakSita hote, tyAMce svataHceca Astitva dhokyAta hote. tyAMcI saMpattI luTalI jANyAcI zaMkA hotI. mRtyUcyA bhayAne sarvajaNa Apale jIvana vyatIta karIta hote. ase asurakSita Atme dusar2yAMnA surakSita kase karatIla ? vALUce ghara tuphAnAta dusar2yAMnA AzrayarUpa kase banU zakatIla ? hyA jIvAne svataH ApalyA surakSitatesAThI aneka janmAta aneka suvidhA kelyA. muMgIcyA janmAta surakSesAThI vArULa banavile. paraMtu gADIce cAka tyAcyAvara phirale ANi jIva asurakSita jhAlA. pazUcyA janmAta guphA banavalI. paraMtu bhukaMpAcyA ekA dhakkAne guphA tuTUna gelI, jIva asahAya jhAlA. manuSyAcyA janmAta surakSitesAThI saMpattIcA saMgraha kelA. sarva suvidhAMnI yukta baMgalA, gADI, nokara-cAkara Thevale ANi svataHlA surakSita samajU lAgalA. paraMtu mRtyUmukhAtUna svataHlA vAcavU zakalA nAhI. deva bhavAmadhye AkarSaka vimAnAta beDA jhAlA. paraMtu tethIla AyuSya pUrNa hotAca tethUna kADhUna TAkale. pratyeka janma asahAyadazeta pUrNa kele. pratyeka janma anAtha mhaNUnaca ghAlavale tarI jIvAtmA bAhya vastUtaca ApalI surakSitatA mAnato hI tyAcI kitI moThI bhrAMtI Ahe. Page #331 -------------------------------------------------------------------------- ________________ (317) chidramaya ho nAva Dagamaga cala rahI majhadhAra meM / durbhAgya se jo paDa gaI durdeva ke adhikAra meM / / taba zaraNa hogA kauna jaba nAvika DubA de dhAra meM / saMyoga saba azaraNa, zaraNa koI nahIM saMsAra meM // 79 chidrayukta jahAja samudrAcyA madhyabhAgI cAlata Ahe, durbhAgyAne durdevAcyA adhikArAta paDalI Ahe. jevhA nAvika svataHca tyA jahAjelA buDaviNyAsa tayAra jhAlA Ahe tara dusare koNa tyAlA vAcavU zakaNAra ? he spaSTa samajaNyAsArakheca Ahe kI sarva saMyoga azaraNa Ahe. hyA saMsArAta koNI zaraNarUpa nAhI. jara bAhya saMyoga zaraNarUpa jhAle asate tara jyAMcyAjavaLa dhanAce khajina bharalele hote ase jIva anAdI kALace dhanI sarva hyA bhUtalAvaraca rAhile asate. paraMtu ase kadhIhI jhAle nAhI ANi hoNAra nAhI. rAjapATa sarvakAhI soDUna jIva ekaTAca nighUna jAto. tyAlA koNI Apale AyuSya deU zakata nAhI. dahAhI dizAMnA ApalI dRSTI pasaravUna kaNAkaNAmadhye pAhile tarI koNI rakSaka hoU zakela athavA jyAMcyA zaraNI mRtyUce nivAraNa hoU zakela asA koNIca dRSTIgocara hota nAhI.80 jyAMnI cAra ghAtI karmAcA saMhAra kelA Ahe, mohAMdha jIvAlA jyAMnI dharma pradIpa dilA Ahe, je sarvajJa Aheta, vizvAce upakAraka Aheta, hyA jagAce tAraka Aheta, hyA jagAta kevaLa teca zaraNarUpa Aheta. kAlajayI siddha bhagavAna, sAdhU ANi jaina dharma hyAMcI zaraNa anupama maMgalakArI Ahe. hyA bhavasAgarAmadhye hyAMcyA zivAya dusare koNIca zaraNarUpa nAhI. ___ azaraNa bhAvanemadhye jagAtIla sarva padArthAMcyA azaraNatece varNana kelele Ahe. je bhautika padArtha svataH asurakSita Aheta te dusar2yAMce rakSaNa karU zakata nAhIta. manuSyAlA he sarva samajate. paraMtu vyavahArAmadhye ApaNa ase pAhato kI mulAMmadhye bhAMDaNa hotAta ANi ekhAdyA mulAlA dusar2yA mulAne mArale tara to mulagA raData raData ApalyA AIvaDIlAMcyA zaraNI jAto. te ApalyA mulAlA zAMta karUna dusar2yA mAraNAr2yA mulAlA zikSA karatAta. ekhAdA rogI rogAne grasta, duHkhI hoto tevhA to paropakArI vaidya, hakIma kiMvA DaoNkTara yAMcyA zaraNI jAto. to vaidya auSadha deUna rogyAcA roga dUra karato. rogyAlA zAMtatA miLate. cora luTar2yAMcyA trAsAne duHkhI prajA rAjAlA zaraNa jAte. rAjA tyAMce duHkha dhyAnapUrvaka aikUna dUra karaNyAcA prayatna karato. koNI rAjA yuddhAta parAjita jhAlA tara Page #332 -------------------------------------------------------------------------- ________________ (318) lyAkaDUna moThyA rAjAlA zaraNa jAto. to samartha rAjA zaraNa AlelyA rAjAlA sahAyaka mana saMkaTAtUna tyAlA vAcavito. paizAcyA abhAvAmuLe garIba vyaktI koNyA dAtyAcyA pANI jAte. to dAtA tyAlA Azraya deUna tyAce kaSTa dUra karato. azAprakAre jagAmadhye lahAna lahAna duHkhAtUna vAcaviNAre ANi Azraya deNAre miLatAta. prazna asA paDato kI jevhA AzrayAne jIvana cAlate, eka dusar2yAcyA AdhArAzivAya jIvana cAlaNe kaThINa Ahe tara ApalyAlA azaraNa kase mAnAve ? hyAce samAdhAna ase Ahe kI he sarva zaraNa kSaNika Aheta. te kSaNabharaca Azraya deU zakatAta ANi tyAne samAja, kuTuMba yAMcA saMbaMdha TikUna rAhato. hyAMnA azaraNa mAnUna tyAMcA saMbaMdha toDaNyAcI goSTa ithe sAMgitalI nAhI. ithe tara sarva lekhakAMce ANi AtmArthI lokAMce, jyAMnI svataH anubhava ghetalA Ahe azA lokAMce ase kathana Ahe kI jara zAzvata zaraNa pAhije asela tara zAzvata vastUcyA zaraNa jAve. ANi tI zAzvata vastU mhaNaje ApalA AtmA Ahe. ApalyA AtmyAlA zaraNa jAve. anya koNAlAhI zaraNa jANyAcI AvazyakatA nAhI. jevhA saMsArAtIla koNatehI padArtha sahAyaka Tharata nAhIta, mRtyU ApalA jabaDA ughaDUna samora ubhA ThAkato tyAveLesa uparokta mAtA, pitA, DaoNkTara ityAdI koNIhI zaraNarUpa hota nAhIta. mhaNUna je satya Ahe, zAzvata Ahe tyAMcIca zaraNa gheNe, tyAMceca ciMtana karaNe mhaNaje azaraNa bhAvanA Ahe. ___ saMsAra itakA vicitra Ahe kI Aja je zaraNa deNyAsa samartha Aheta te suddhA svArthavaza toMDa phiravatAnA disatAta. sukhAta sarvajaNa sAtha detAta, duHkhAta mAtra koNI koNAcA sahAyaka hota nAhI. azAveLI manuSya duHkhI hoto. to AtmahatyecA suddhA vicAra karato. paraMtu jyAMnI azaraNa bhAvanece nehamI ciMtana kelele asela to kadhIhI duHkhI hota nAhI. kAraNa to samajato kI he sarva saMyoga kSaNika Aheta ANi je kSaNika Ahe te zaraNarUpa kase hoU zakatIla ? mhaNUna zAzvata AtmyAce ciMtana anubhAvana karaNe atyaMta Avazyaka Ahe. jo sAdhaka sAdhanelA zaraNa jAto tyAlA trANa athavA zaraNa prApta hote. sAdhanecyA zaraNI jANe kAhI saraLa ANi sope nAhI. tyAta saMpUrNa samarpaNa bhAva asalA pAhije. jase ekhAdA rogI DaoNkTarAMnA samarpita hota nAhI, DaoNkTarAMcyA AjJece pAlana karIta nAhI ANi svacchaMdapaNe khAta asela tara tyAne DaoNkTarAMcI zaraNa ghetalI Ahe ase mhaNatA yeIla kA ? to AjArAtUna mukta hoU zakela kA ? AjArAtUna mukta hoNyAsAThI suddhA lagAtAra Page #333 -------------------------------------------------------------------------- ________________ (319) DaoNkTarAMcyA saMpUrNa AjJece pAlana karaNe Avazyaka hote. tara bhavaroga miTaviNyAsAThI sudeva, ANi sudharmAcyA AjJece pAlana kelyAzivAya, Apale jIvana tyAta samarpita sugurU kelyAzivAya bhavabhramaNApAsUna muktI prApta hoNe azakya Ahe. jo arihaMta, siddha, sAdhU ANi dharmAlA zaraNa jAto to svacchaMda hoU zakata nAhI. tyAne satata dhyAnadhAraNA kelI pAhije. mI hyA cArAMcI zaraNa ghetalI Ahe. hyA cArAMzivAya dusarA koNIhI malA zAzvata sukha deNyAsa samartha nAhI. koNatehI saMkaTa Ale tara manAta ekaca vizvAsa ThevalA pAhije kI hyA sarva saMkaTAMnA dUra karaNyAcI zaktI hyA cArAMmadhyeca Ahe. asA samarpaNa bhAva asela taraca bhavapAra hoU zakela. samarpaNAzivAya nadI dekhIla pAra karU zakata nAhI. tara bhavasAgarAcI goSTa tara khUpa lAMbaca rAhilI. yAce eka suMdara udAharaNa dilele Ahe eka mANUsa pohAyalA zikaNyAsAThI pANyAta utaralA. to buDU lAgalA. tyAtA koNyA ekA dusar2yA vyaktIne bAhera kADhale ANi sAMgitale udyA parata ye. haLUhaLU pohAvayAsa zikazIla. to mhaNAlA, "AtA mI tevhAca yeIna jevhA malA pohatA yeIla. joparyaMta pohatA yeta nAhI toparyaMta mI talAvAjavaLa suddhA yeNAra nAhI." Azcaryaca Ahe. pohaNe zikAyace Ahe ANi talAvAjavaLa yAyace nAhI. tara to manuSya pohaNyAsa kase bare zikaNAra ? bahutAMza loka aseca mhaNatAta kI joparyaMta dhyAna karatA yeta nAhI toparyaMta dhyAnaca karaNAra nAhI. are ! pANyAta DubakI mAralyAzivAya jase pohaNe athavA taraNe zikU zakata nAhI tyAcapramANe AtmyAmadhye DubakI ghetalyAzivAya AdhyAtmika jJAna prApta hoU zakaNAra nAhI. "kelyAne hota Ahe re AdhI kelecI pAhije." azaraNa bhAvanA hI ciMtana mananAcI dhArA Ahe. yAta DubakI ghetalyAne, avagAhana kelyAne vyaktI parAdhinatepAsUna mukta hoU zakate. jevhA vyaktI ApalyA svarUpAlA samajU ANi baghU lAgato tevhA ticyA lakSAta yete kI vizvAmadhye sthita asalele anaMtajJAna, ANi, darzana, sukha ANi zaktI yA bhAva, prANa yAMnI yukta Aheta. sarva svataH madhye svataMtra Ahe. ApalyA zaktIcA vikAsa athavA patana te svataHca karatAta. koNI tIrthaMkara athavA sarva zaktisaMpanna IzvarahI koNAcyA jIvanAce parivartana karU zakata nAhI. mhaNUna sarvAMnI svataHca svataHcyA zaktIlA jANUna, svataHca 'parabhAvApAsUna dUra hoUna kiMvA parAdhInatecyA bhAvanetUna mukta hoUna svataHmadhye sthira jhAle pAhije, svataHlA zaraNa A pAhije. tevhAca to svataHcA saMrakSaka hoto, svataHce rakSaNa karU zakato ANi ApalyA zuddha svarUpAlA prApta karU zakato. Page #334 -------------------------------------------------------------------------- ________________ (320) azaraNa bhAvanA vyaktIcyA manAta azI cetanA jAgRta karate kI sarva duHkhAce mULa kAraNa parataMtratA Ahe, parAzraya Ahe. joparyaMta mana, vacana ANi zarIrAcA saMyoga Ahe toparyaMta ApaNa 'para' pAsUna sarvathA mukta hoU zakata nAhI. parAzrayAne mukta hoNyAcA artha itakAca Ahe kI ApaNa 'para' vastUlAca sarvasva mAnUna tyAvaraca nirbhara rAhU naye ANi tyAcyAvara mamatva kiMvA AsaktI ThevU naye. ase samajU naye kI 'para' padArthAneca mAjhe rakSaNa hoU zakela. jo 'para' padArtha kiMvA parijanAMnA AzrayarUpa mAnUna svataHlA dusar2yAMcyA hAtI sopavUna TAkato to Asakta hoUna 'sva'lA visarUna jAto. hIca ajJAnatA Ahe ANi heca duHkhAce ANi janmamRtyUce mukhya kAraNa Ahe. Aja jagAtIla pratyeka vyaktIlA nAtha banaNyAcI icchA Ahe. netA banaNyAcI tIvra utkaMThA hota Ahe, Aja mAnava dusar2yAvara zAsana karU icchito. to svataHcA nAhI paraMtu dusar2yAcA nAtha kiMvA svAmI banaNyAce svapna pAhato. paraMtu he kase zakya hoIla ? jo 'para' pravAhAmadhye pravAhamAna Ahe, jo svarUpAne bhinna pudgalAMcA, bhautika sukhAMcA gulAma Ahe to dusar2yAcA svAmI, nAtha, netA kasA hoU zakela ? he kadhIca saMbha zakata nAhI kI svataH viSaya, vAsanA, vikAra ANi tRSNene tyAcapramANe tyAne utpanna hoNAr2yA janmRtyUcyA duHkhAtUna ANi bhayApAsUna vAcaviNyAsa asamartha vyaktI dusar2yAlA tyA duHkhAtUna vAcavU zakela. svataH mRtyUcyA bhayAne bhayabhIta anya koNAlAhI nirbhaya banavU zakata nAhI. je sAdhaka mRtyUcyA bhayAtUna mukta jhAle Aheta, jyAMnI vikArAvara ANi AkAMkSevara vijaya miLavalA Ahe, je mana, iMdriya ANi kSaNika sukhAce gulAma nAhIta, paraMtu svAmI jhAle Aheta, te nirdvandva, nirvikArI ANi nirbhaya sAdhaka dusar2yAMnA nirbhaya karaNyAta sahAyaka hoU zakatAta. mhaNUna AgamAmadhye zramaNa bhagavAna mahAvIrAMpAsUna Agamottara kALAta ANi AjaparyaMtace vicAraka saMta mhaNatAta kI tumhI svataH svataHce svAmI banA, netA banA, nAtha vhA. paraMtu 'para'ce nAhI. jo parakyAcA nAtha hoNyAcI icchA Thevato kiMvA svataHlA dusar2yAcA nAtha hoNyAsAThI yogya samajato to svataHca anAtha Ahe. he ApaNa anAthI munIMcyA dRSTAMtAmadhye pAhile. duHkhI te loka hotAta je dusar2yAMce dAsa Aheta, sevaka Aheta parataMtra Aheta. duHkhAtUna mukta vhAyace asela tara svataMtra hoUna ciMtana karA kI saMsArAmadhye koNatAca Page #335 -------------------------------------------------------------------------- ________________ (321) asA 'para' padArtha nAhI kI jo malA zaraNarUpa hoU zakela, mAjhe rakSaNa karU zakela. jevhA hI azaraNa bhAvanA jIvanAmadhye sAkAra rUpa gheIla tevhA vyaktIMcyA manAta padArthAMcI AsaktI rAhaNAra nAhI. zarIrAcA moha rAhaNAra nAhI, koNAbaddalahI mamatva rAhaNAra nAhI ANi jevhA moha, mamatvAcI AvaraNe dUra hotIla tevhA duHkha ANi klezasuddhA rAhaNAra nAhIta. jIvanAmadhye nirlepatA ANi jAgRtatecA vikAsa hoIla. paramArthAcyA anuciMtanAta mana ekAgra hoIla. satyaniSTha dharmAcA jIvanAta upayoga hoIla, ANi ApalyA AtmazaktIcA vikAsa hoIla. he hyA bhAvanecyA ciMtanAce phaLa Ahe. hyA bhAvanecyA ciMtanAne lakSAta yete kI sAmAjika jIvanAta jo zaraNarUpa hoto to tAtkAlika satya svarUpa Ahe. traiyakAlika satya tara he Ahe kI svataHcyA puruSArthAvara manuSyAlA vizvAsa hoNe. svataH svataHcyA zaraNAcI zodha karaNe. ase kelyAne manuSyAce kartRtva dRDha hote. dusar2yAMnI vizvAsaghAta kelA tara to dhairyAne vicalita hota nAhI. saMsAra bhAvanA prathama dona bhAvanemadhye ApaNa pAhile kI jyA bhautika, paudgalika vastU Aheta tyA sarva nAzavaMta Aheta, kSaNika Aheta. tyA koNIca jIvAlA zaraNarUpa hoU zakata nAhI. je ajara, amara, avinAzI ANi zAzvata Ahe ase tattvaca zaraNarUpa hoU zakate. saMsAra bhAvanece varNana karatAnA he spaSTa kele Ahe kI, jI vyaktI jAgatika padArthAMcI anityatA, azaraNatA jANata nAhI, jI vyaktI tyAta lipta rAhate, jI bhautika vAsanA, eSaNA ANi bhoga yAmadhye bhrAMta Ahe tI vyaktI asA vicAra karate kI hyA sarva goSTIMpAsUna jevaDhA AnaMda luTatA yeIla tevaDhA luTUna ghyAvA. yA saMdarbhAcI cArvAka darzanAtIla eka uktI prasiddha Ahe - 'RNaM kRtvA ghRtaM pibet yAvat jIvet sukhaM jIvet / bhasmIbhUtasya dehasya punarAgamanaM kutaH // arthAta joparyaMta jagAyace toparyaMta sukhAne jagAve. RNa karja kADhUna tUpa prAzana karAve, zarIra jALUna TAkalyAnaMtara koNa punhA yeNAra Ahe ? azAprakAre ajJAna ANi mohAmuLe bAhyavastUMmadhye priya vastUMbaddala 'rAga' ANi apriya vastUMbaddala dveSa utpanna hoto azA manovRttIlA saMsAra mhaNatAta. 'saMsAra' zabda 'sam' upasarga ANi 'sR' dhAtUne niSpanna jhAlA Ahe. arthAta jo satata saMsaraNazIla Ahe, badalata rAhato to saMsAra Ahe. hA saMsAra anAdI kALApAsUna Page #336 -------------------------------------------------------------------------- ________________ (322) * Ahe ANi anaMtakALAparyaMta rAhIla. kadhI ase jhAlele nAhI kI saMsArAce Astitva rAhile nAhI ANi bhaviSyakALAtahI tase kadhI hoNAra nAhI. hA saMsAra bhUtakALAta hotA, vartamAnAmadhye Ahe ANi bhaviSyAta suddhA rAhIla. tarI itake spaSTa Ahe kI hA nehamI ekasArakhyA svarUpAta rAhata nAhI. kSaNokSaNI badalata rAhato. "jo jIva vItarAga prarUpita mArgAmadhye zraddhA ThevIta nAhI to janma, jarA, mRtyU, roga i. bhayAMpAsUna paripUrNa paMcavidha saMsArAmadhye arthAta pudgala parAvartana, kSetraparAvartana, kALa parAvartana, bhavaparAvartana ANi bhAvaparAvartanarUpI saMsArAmadhye dIrghakALAparyaMta paribhramaNa karata rAhato. ' eka jIva jevhA saMsArAcyA samagra pudgalAMnA koNatyA nA koNatyA rUpAta bhogUna gheto tyAlA 'pudgala parAvartana' mhaNatAta. eka jIva jevhA samasta kSetrAlA saMsparza karUna gheto te 'kSetra parAvartana' hoya. sarva kALAta vartana karato arthAta janmamaraNa karUna gheto te kAlaparAvartana Ahe. sarva bhavAMmadhye arthAta caturgatImadhye bhramaNa karUna gheto te bhavaparAvartana Ahe. sarva bhAvAMmadhye mithyAtvAlA vaza hoUna anuvartIta hoto he bhAvaparAvartana kiMvA 'bhAva saMsAra' Ahe. jo putra, patnI ityAdIMsAThI pApabuddhIne dhana kamavato ANi dayA, dAna karIta nAhI to jIva saMsArAmadhye bhramaNa karata rAhato. pratyeka 'para' padArthAmadhye mamatva bhAva Thevato. mithyAtvAcyA udayAmuLe vItarAga prabhUMdvAre prarUpita dharmAcI niMdA karato ANi mAMsa va madirece sevana karato, para dhana para strI yAMce apaharaNa karato asA mohAMdha jIva nehamI pApa karata rAhato va to yA saMsArAta paribhramaNa karIta rAhato. 81 ithe AcArya kuMdakuMda yAMnI sapta vyasanAMpaikI kAhI vyasanAMcA nAmollekha kelA Ahe. tyAMnA saMsAra paribhramaNAce kAraNa sAMgitale Ahe. samyagadRSTI jIvAlA ihalaukika kiMvA pAralaukikIce bhaya nasate. jo AtmajJAnI Ahe tyAlA svataHcI oLakha hote, tyAlA bhaya vATata nAhI, bhaya ajJAnI manuSyAlA vATate. jyAMnA bhaya vATata asate tyAlA anaMta saMsAra Ahe. yAviSayI AcArya umAsvAtI lihitAta kI hA jIva saMsArAta paribhramaNa karata karata naraka, tiryaMca, manuSya ANi deva hyA cAra gatIMmadhye gADIcyA cAkApramANe paribhramaNa karata Ahe. mhaNaje sarva saMsArI jIva hyAce svajana athavA parijana Aheta ase mhaNatA yeIla. svajana - parijana yAMcI viziSTa vyavasthAhI nasate. koNI ekaca jIva mAtA, bahINa, Page #337 -------------------------------------------------------------------------- ________________ (323) manI athavA putrI hoto tara koNI bahINa hoUna mAtA, khI, putrI hote. koNI strI hoUna bahINa, putrI kiMvA mAtA hote. svAmI sevaka hoto ANi sevaka svAmI hoto arthAta jatargatImadhye bhramaNa karaNAr2yA jIvAlA koNAbarobarahI eka nizcita saMbaMdha sAMgatA yeta nAhI. jo mitra Ahe tyAlA janmAMtarAta zatrU hotAnA pAhile jAte. azAprakAre anAdI kALApAsUna he sarva saMsArI prANI mukhyatve caur2yAMzI lakSa yonImadhye bhramaNa karIta Aheta. rAga-dveSa tyAcapramANe mohAne abhibhUta rAhilyAne viSayAsaktI soDU zakata nAhIta ANi paraspara ekadasar2yAce bhakSaNa, tADana, vadha, baMdhana ityAdIMmadhye pravRtta hota rAhatAta. ANi tajjanita atyaMta dAruNa duHkha bhogata rAhatAta. mhaNUna sAdhakAne saMsArAcyA svarUpAce punhA punhA ciMtana kele pAhije kI, hA saMsAra dvaMdvAtmaka Ahe. arthAta iSTa ANi aniSTa, sukha ANi duHkharUpI yugaladharmAcA Azraya ANi svabhAvataH kaSTaprada Ahe. azAprakAre ciMtana karaNAr2yA sAdhakAlA saMsArApAsUna bhItI utpanna hote. nirveda bhAva arthAta vairAgyabhAva prApta hoto. ANi vairAgya prApta jhAlyAvara saMsArAcA pravAha kamI hoto. saMsArAcyA svarUpAcA punhA punhA vicAra karaNe mhaNaje 'saMsArAnuprekSA' Ahe ANi saMsArApAsUna virakta hoNe tyAce vAstavika phaLa Ahe.82 'saMsAra' yAcA arthaca 'saMsaraNa', 'paribhramaNa' asA Ahe. jo paribhramaNa karato to phuTabaoNlapramANe bhUmIvara paDatAca dusarIkaDe phekalA jAto. tyAlA iSTa ANi aniSTa vastUcA saMyoga hotoca. paraMtu moha ANi ajJAna yAmuLe jIva iSTa vastUcyA prAptImadhye sukha ANi aniSTa vyaktI kiMvA vastUcyA prAptImadhye duHkhAcA anubhava karato. tattvataH koNatIca vastU sukha athavA duHkha yAce kAraNa hoU zakata nAhI. jJAnI puruSa sarva vastUMcyA saMyogAlA duHkhAce kAraNa mAnUna nehamI tyApAsUna dUra nirvedabhAvAmadhye sthira rAhatAta. jagAta dona gaMtavya Aheta. eka 'saMsArA'cA mArga ANi dusarA 'mokSA'cA mArga. AcArya vaTTakerAMce kathana Ahe kI jo jIva mithyAtvAne arthAta AtmaviparIta zraddhene yukta Ahe to vItarAga prabhUdvArA nirUpati mokSasAdhanecyA mArgAlA pAhU zakata nAhI. tyAcI dRSTI saMsArAkaDeca rAhate. tI bhayaMkara kuTila jaMgalApramANe durgama Ahe. yAta prANI svataHlA visarUna bhramaNa karItaca rAhato. dravya, kSetra, kALa ANi bhAva yAMcyA dRSTIne saMsAra cAra prakAracA Ahe. tyAlA sahA anuyogAMdvAre samajUna ghetale pAhije ase graMthakArAMce mata Ahe. prathama anuyoga - saMsAra kAya Ahe ? ApaNa pAhile Ahe kI saMsaraNa karaNe mhaNaje 'saMsAra' Ahe. hA cAra gatIMmadhye bhramaNazIla Ahe. Page #338 -------------------------------------------------------------------------- ________________ (324) dusarA anuyoga - koNatyA bhAvAne saMsAra hoto ? audayika, aupazayika bhAyopazamika, pariNAmika ityAdI bhAvAne saMsAra hoto. tisara anuyoga - saMsAra koNAlA hotA ? je jIva jJAnAvaraNa, darzanAvaraNa vedanIya, mohanIya, AyuSya, nAma, gotra ANi aMtarAya hyA ATha prakAracyA karmAne yukta Aheta, azA saMsArI jIvAMnA saMsAra hoto. cauthA anuyoga - saMsAra koThe Ahe ? mithyAtva, avrata (asaMyama), kaSAya ANi yoga jethe Ahe tethe saMsAra Ahe. pAcavA anuyoga - saMsAra kitI kALa Ahe ? abhavI jIvAsAThI saMsAra anAdI anaMta Ahe arthAta anAdI kALApAsUna Ahe. hyAcA kadhIca aMta nAhI ANi bhavI jIvAsAThI anAdI, sAMta Ahe. arthAta anAdi kALApAsUna Ahe. paraMtu hyAcA aMta kadhI tarI hoIla. sahAvA anuyoga - hyA saMsArAce kitI prakAra Aheta ? sAmAnya saMsaraNAcyA apekSene eka prakAracA Ahe. ANi dona pAsUna sahA paryaMta athavA aneka prakAracA suddhA Ahe. hyA anuyogAdvAre sarva padArthAMnA jANale pAhije. jyAmadhye vividha prakAracI duHkhe bharalelI Aheta. azA aneka prakAracyA saMsArAcI vAstavikatA samajana hA niHsAra Ahe ase ciMtana kele pAhije.83 sAdhakAlA asAra saMsArAtUna jAgRta karaNyAsAThI mUlAcArAmadhye atyaMta vistArapUrvaka saMsArAnuprekSece vivecana kele Ahe. janma, jarA, mRtyU, iSTa viyoga, aniSTa saMyoga yAMnI bharalelyA saMsArAcyA svarUpAce ciMtana kele pAhije. tyAmuLe AtmA patha bhraSTa hoU naye hI satata jAgRtI rAhate.. tattvArthasUtrAmadhye jIvAce bheda sAMgatAnA lihile Ahe - 'saMsAriNo muktazca' jIva 'saMsArI' ANi 'mukta' azA dona prakAracA Ahe.84 karmayukta jIvAMnA 'saMsArI' ANi karmarahita jIvAMnA 'mukta' mhaNatAta. karmayukta jIvAce jadhanya dona, madhyama caudA, utkRSTa pAcazetresaSTha bheda hotAta. yAce vegavegaLyA dRSTIne vibhAjana kelele Ahe. AcArAMga sUtrAmadhye caturgatIrUpI saMsArAcyA svarUpAce varNana kelele Ahe. hyAta Page #339 -------------------------------------------------------------------------- ________________ (325) lI hAnIsthAnAcyA dRSTIne jIvAce ATha bheda kele Aheta. aMDaja, potaja, jarAyuja, rasaja, Taja samarchima, udbhija ANi aupapAtika. hyA sarva trasa prANyAMcyA samanvita kSetrAlA 'saMsAra' mhaNatAta.85 - maMda arthAta viveka buddhIcI alpatA ANi ajJAna hI dona saMsAra paribhramaNAcI mukhya kAraNe Aheta. 1) aMDaja - aMDyAdvAre utpanna hoNAre mora, kabUtara, haMsa i. 2) potaja - pota mhaNaje carmamaya pizavI. potadvArA utpanna hoNAre potaja. udA. hattI, valgulI i. 3) jarAyuja - jarAyu mhaNaje garbhaveSTana kiMvA tI jALI jI janmAcyAveLI zizUlA AvRtta kelelI asate. jarAyubarobara utpanna hoNAre jIva mhaNaje gAya, mhaisa i. 4) rasaja - dahI, tAka i. vikRta jhAlyAvara jyA kRmI utpanna hotAta tyAMnA rasaja mhaNatAta. 5) saMsvedaja - dhAmApAsUna utpanna hoNAre UvA, likhA i. 6) samurchima - bAhya vAtAvaraNAcyA saMyogAne utpanna hoNAre jIva. udAharaNataH mAzI, DAsa, bhuMgA, bhovare i. 7) udbhija - jamIna phoDUna nighaNAre jIva. pataMga, tIDa i. 8) aupapAtika - 'upapAta' yAcA zAbdika artha 'sahaja ghaDaNArI ghaTanA' asA Ahe. AgamAcyA dRSTIne puSpazayyeta ANi nAraka kuMbhImadhye utpanna hotAta. tyAMnA ekA muhUrtAmadhye (48 miniTAta) pUrNa yauvanatva prApta hote. mhaNUna yAMnA 'aupapAtika' mhaNatAta. hyA ATha prakAracyA jIvAce prathama tIna garbhaja, cAra te sAta paryaMta 'samurchima' ANi AThavA 'aupapAtika' azA tIna bhedAmadhyesuddhA samAveza hoto.86 'basa' ANi 'sthAvara' yA dona bhedAMmadhyeca jIvAcA samAveza hoto. hyA ATha yonI jIvAcyA janma-maraNa, gamanAgamana yAMce keMdra Ahe mhaNUna hyAlA saMsAra mhaNatAta. saMsArAlA 'mahAsAgarAcI' upamA dilI Ahe. samudrAmadhye pANI asate tara saMsArarUpI samudrAta duHkharUpI pANI asate. jazI pANyAcI sImA nAhI tyAcapramANe sasArAcyA duHkhAcI suddhA sImA nAhI. samudrAmadhye pAtALa asatAta. tyAta praveza kelyAvara bAhera nighaNe suddhA atyaMta kaThINa Ahe. samudrAmadhye bhovare asatAta tara saMsArAta dravya, SARAMESSISTANTS Page #340 -------------------------------------------------------------------------- ________________ (326) kSetra, kALa, bhAva parivartana ase cAra bhovare Aheta. samudrAmadhye dvipa asate tethe kAhI kALa thAMbU zakato, saMsArAmadhye caturgatIca dvipAce kArya karatAta. azA prakAre samudrasuddhA anaMta Ahe ANi saMsAra suddhA anaMta Ahe. saMsArarUpI samudrAmadhye hiMsA, asatya, corI, abrahma ANi parigraharUpI magara ityAdI krUra jaMtU rAhatAta. sthAvara ANi jaMgamarUpI matsya aneka Aheta. 'jAtI' arthAta nave zarIra dhAraNa karaNe. 'jarA' mhaNaje vartamAna zarIrAce teja, baLa ityAdIMmadhye kSINatA 'yeNe. 'maraNa' arthAta zarIra soDaNe. he jAtI, jarA ANi maraNa hyA saMsArasAgarAcI bharatI Ahe ANi zekaDo jAtIrUpI taraMga Aheta. jyApramANe ekeMdriya jAtI hyAce pRthvIkAya ityAdI pAca bheda yAnaMtara pRthvIkAyAce bheda azAprakAre paMceMdriyAMparyaMta bheda-prabhedAcyA rUpAta zekaDo jAtI hotAta. karmarUpI dravyAcyA bhArAne bharalele jIvarUpI jahAja zubhAzubha vAyUMnI yukta atIbhayaMkara saMsAra mahAsAgarAta praveza karUna dIrghakALAparyaMta paribhramaNa karate. dravya, kSetra, kALa, bhava ANi bhAva hyA pAca prakAracyA saMsArAce saMkSipta varNana pUrvI kele Ahe. bhagavatI ArAdhanAkArAMnI kelele vistRta vivecana ithe prastuta kele jAta Ahe dravya parivartana ghaTIyaMtra jyApramANe pANI grahaNa karate, tyAlA kADhUna punhA nave pANI grahaNa karate tyAcapramANe jIva zarIra grahaNa karato ANi tyAcA tyAga karato. azAprakAre bhramaNa karIta rAhato. 'dravya' zabdAne yethe vividha zarIrAlA ghetale Ahe. AtmyAcyA zarIrAce parivartana 'dravya saMsAra' Ahe. sAmAnya sAdhakAlA samajaviNyAsAThI dravya saMsArAce svarUpa dAkhavile Ahe. paraMtu bhagavatI ArAdhanece TikAkAra lihitAta kI dravya parivartana vAstavika khAlIlapramANe ghyAvayAsa have. dravya parivartanAce dona bheda Aheta. 'no' karma parivartana ANi karma parivartana. no karma parivartana audArIka tejasa ANi ANi kArmaNa athavA vaikriya tejasa ANi kArmaNa tyAcapramANe sahA paryAptAMce yogya pudgala ekA jIvAne ekAca veLI grahaNa kele. tyAta jase sparza, gaMdha, barNa asatAta. dusar2yA kSaNAta tyAlA bhogUna soDUna dile athavA nirjarIta kele. punhA naMtara anaMtaveLA gRhita- agRhita ANi mizra pudgala grahaNa karatA karatA teca pudgala tyAca jIvAlA tyAcaprakAre jevhA nokarma rUpAlA prApta hotAta tyA sarvAMnA nokarma parivartana mhaNatAta. karma dravya parivartana ekA veLeta ekA jIvAne ATha karma rUpAta je pudgala Page #341 -------------------------------------------------------------------------- ________________ (327) PROPORT ga kele ANi ekA AvalI kALAnaMtara dusar2yA kALAmadhye tyAlA bhogUna soDUna dile athavA nirjarIta kele. tyAnaMtara anaMta veLA gRhIta-agRhIta ANi mizra pudgalAMnA grahaNa karatA karatA jevhA teca pudgala tyAca jIvAlA tyAcapramANe karmarUpAne yetAta tyA sarvAMnA karma dravyaparivartana mhaNatAta. pudgala parAvartana - jyApramANe raMgabhUmImadhye praviSTa jhAlelA naTa aneka rUpa dhAraNa karato tyAcapramANe dravya saMsArAmadhye bhramaNa karatAnA jIva niraMtara aneka AkAra rUpa, svabhAva ityAdI grahaNa karato ANi soDato. hA dravya saMsAra Ahe. hyAlA AcArya kuMdakuMda 'pudgala parAvartana' mhaNatAta. kSetra parivartana - jagAta asA koNatAhI pradeza nAhI jethe hyA jIvAne bhUtakALAta anaMtaveLA janma-mRtyUcA anubhava ghetalA nasela. aneka avagAhanAMbarobara hyA jIvAne kSetra saMsArAta paribhramaNa kele Ahe. kAla parivartana - hA jIva bhUtakALAta utsarpiNI ANi avasarpiNI kALAta anaMta veLA utpanna jhAlA ANi anaMta veLA mRtyU pAvalA. he kAla parivartana Ahe. bhava parivartana - hyA jIvAne mithyAtvAmuLe narakAcyA AyuSyApAsUna urdhvagatI, naU greveyaka vimAnAparyaMtacyA AyuSyAmadhye kramAne aneka veLA bhramaNa kele Ahe. hA bhava parivartana saMsAra Ahe. 'bhava' zabdAmadhye 'yonI'cA samAveza hota nAhI. jIvAcyA paryAyAlA 'bhava' mhaNatAta. ase bhava parivartana hyA jIvAne anaMta veLA kele Ahe. kA bhAva parivartana - lokAkAzAcyA pradezAMnA asaMkhyAtAne guNalyAvara jitakI rAzI hote titakIca hyA jIvAcI adhyavasAya sthAne hotAta. hyA asaMkhyAta lokapramANa adhyavasAya arthAta bhAvAmadhye jIvAcyA parivartanAlA 'bhAva saMsAra' mhaNatAta. jase saraDA nehamI vividha prakArace raMga badalato taseca hA jIva adhyavasAya badalatA badalatA pariNamana karato.87 E RSNEHATIRVASURE ithe 'adhyavasAya' zabda 'bhAva' arthAne ghetalA Ahe. azAprakAre dravya, kSetra, kALa, bhAva ANi bhava rUpa saMsArAmadhye ajJAnI jIva pAparUpI maLakaTa pANyAne bharalelyA ANi atyaMta duHkharUpI bhavar2yAMnI yukta azA saMsArarUpI nadImadhye cirakAlaparyaMta bhramaNa karato. hai saMsArarUpI cakra viSaya, kaSAyarUpI Ar2yAMnI jakhaDalele Ahe. kuyonIrUpI paridhI tyAvara caDhalelI Ahe. tyAta sukha, duHkharUpI majabUta khiLe lAvalele Aheta. ajJAnarUpI tuMbAvara sthira Ahe. kaSAyarUpI phalakAvara bAMdhalele Ahe. aneka hajAro janmarUpI vizAla mArgAvara Page #342 -------------------------------------------------------------------------- ________________ SAR SE O NARDAN SHARE JABARDAST (328) Kids Sane evelssava moharUpI vegAne saMsAra cakrAvara ArUDha hoUna parAdhinatemuLe jIva bhramaNa karata Ahe.88 bhAravAhaka manuSya ekhAdyA dezAta kiMvA kALAta ApalA bhAra utaravUna vizrAMtI gheU zakato. paraMtu zarIrAcA bhAra vAhaNAr2yA jIvAlA mAtra ekA kSaNAsAThI dekhIla vizrAMtI miLata nAhI. audArIka ANi vaikriya zarIra suTale tarI kArmaNa ANi tejasa zarIra nehamI barobaraca rAhatAta. ratnakaraMDa zrAvakAcAra yAmadhye caturgatIrUpI saMsArAcyA duHkhAce vistRta varNana karatAnA ekeMdriyApAsUna paMceMdriyAparyaMtacyA sarva jIvAMcyA ANi paMceMdriyAmadhye naraka, tiryaMca, manuSya ANi deva yAMcyA duHkhAce itake romAMcaka varNana kelele Ahe kI jyAcI bhayaMkaratA pAhUna manuSya saMsArApAsUna virakta hoUna jAto. saMsArAce duHkha itake vicitra Ahe kI bharata-cakravartIsArakhyA lokAMcA suddhA lahAna bhAvAne apamAna kelA. vAstavika pAhatA moThA bhAU vaDilAMsamAna mAnalA pAhije. paraMtu cakravartIce ucca sthAna lahAna bhAU bAhubalI sahana karU zakalA nAhI ANi bharata cakravartIcyA AmaMtraNAlA lAtha mArUna irSene yuddha kele. vicAra kelA pAhije kI jethe cakravartIsArakhyA puNyavAna puruSAcIsuddhA azI sthitI hote tara tethe sAmAnya vyaktIMce kAya ? koNAlA patnI nasalyAce duHkha Ahe tara kityekAMnA duSTa, karkazI, vyabhicArI, kalaha karaNArI, rogI, satata saMtApa deNArI patnI asalyAne duHkha Ahe, kityeka lokAMcI strI AjJAkArI, sadguNI asate paraMtu lahAna vayAtaca ticA mRtyU jhAlyAne te duHkhI asatAta, koNI nirdhanatemuLe duHkhI Aheta tara koNI putra nasalyAne duHkhI Ahe. kityeka putra asUnahI durvyasanI nighAlA mhaNUna duHkhI Aheta, tara koNI atyaMta kIrtIzAlI, yazasvI mulAcyA mRtyUne duHkhI Aheta. koNAce bhAU duSTavacana bolUna duHkha detAta. tara koNAlA asAdhya rogAce duHkha Ahe. kityekajaNa mulIcyA lagnAsAThI paise nAhIta mhaNUna duHkhI Aheta tara kityekajaNa mulagI moThI jhAlI paraMtu ticyAsAThI yogya asA mulagA va ghara na miLAlyAne duHkhI Aheta. kityeka ApalI saMtatI AMdhaLI, pAMgaLI, mUka, badhira, beDI, kurUpa asalyAne duHkhI Aheta. tase pAhile tara saMpUrNa saMsAra duHkhAne bharalelA Ahe, duHkhAce lAkho prakAra hoU zakatAta. hyAce roja ciMtana kelyAne saMsArAcA udvega yeUna jo virakta hoIla to saMsAra paribhramaNAlA dUra karaNyAta samartha hoIla.89 saMsArAcyA duHkhAce ciMtana kelyAne du:khApAsUna muktI miLate he anAdI kALApAsUna pAhata Alo Ahota. kAraNa duHkhAcyA svarUpAlA jo jANela toca tyAlA PUR SCARN os.meharelu M Page #343 -------------------------------------------------------------------------- ________________ (329) karaNyAcA udyama karela. he prasiddhaca Ahe kI gautama buddha saMsArAcyA duHkhAlA ANi khAcyA kAraNAMnA jANUna saMnyAsI jhAle. paraMtu puSkaLa loka moha, madirene duHkhAlAsuddhA sakharUpa mAnUna rAga, dveSa karatA karatA saMsAra cakrAmadhye paribhramaNa karata rAhatAta. karmAcyA vipAkAne abhibhUta AtmyAlA bhavAMtarAcI prAptI hoNe mhaNaje 'saMsAra' hoya.90 AcArya akalaMkadeva lihitAta kI dravyAdIMcyA nimittAne AtmyAlA paryAyAntarAcI jI prAptI hote tyAlA saMsAra mhaNatAta. AtmyAcyA cAra avasthA hotAta. 1) saMsAra - aneka yonI asalelyA cAra gatIMmadhye paribhramaNa karaNe mhaNaje saMsAra Ahe. 2) asaMsAra - janma na gheNe, zivapada prAptI athavA parama sukha pratiSThA mhaNaje asaMsAra Ahe. 3) no saMsAra - caturgatI paribhramaNahI nAhI ANi mokSaprAptIsuddhA nAhI azI sayogI kevalIcI jIvanamukta avasthA mhaNaje 'ISatsaMsAra' kiMvA 'no saMsAra' Ahe. 1) a no saMsAra - uparokta tinhI avasthepekSA vilakSaNa avasthA ayogI kevalIcI Ahe. ayogI kevalIlA caturgatI bhramaNa kiMvA asaMsArAcI prAptI nAhI. ANi kevalIpramANe zarIraspaMdanahI nAhI. joparyaMta zarIra spaMdana nasatAnAsuddhA AtmapradezAce calana hota rAhate toparyaMta saMsAra Ahe.91 hA AtmA karmAdvAre kelelyA rAgAdI athavA zarIrAdI bhAvAta asaMyukta asatAnAhI ajJAnI jIvAlA saMyuktAsArakhA pratibhAsita hoto ANi hA pratibhAsaca saMsAra Ahe. AcArya amRtacaMdrAce ase sAMgaNe Ahe kI rAgAdI bhAvAmuLe pudgala karma Ahe. hA AtmA tara svazuddha bhAvAcyA apekSene karmajanita vividha prakAracyA bhAvAne vegaLA asalA tarI mAtra caitanyamaya padArtha Ahe. rAga i. bhAva AtmyAcA svabhAva nAhI. AtmA tara nirmaLa caitanya guNAmadhyeca sthita Ahe. ajJAnI puruSAMnA vAstavika AtmA rAga ityAdI rUpAtaca pratibhAsita hoto. jyApramANe ekhAdyA puruSAlA bhUtAne jhapATale tara to bhUtAcyA prabhAvAne vividha prakAracyA viparIta kriyA karato. tyA kriyecA kartA tara to manuSyaca Ahe paraMtu tyA kriyA tyAcA nijasvabhAva nAhIta mhaNUna tyAMnA 'bhUtakRta' ase mhaTale jAte. tyAcapramANe hA jIva karmAcyA nimittAne aneka prakAracyA rAgAdI bhAvAta pariNamana karato. tyA rAgAdI bhAvAMcA kartA vAstavika jIvaca Ahe paraMtu te tyA jIvAce nijabhAba Page #344 -------------------------------------------------------------------------- ________________ (330) nAhIta mhaNUna tyAMnA 'karmakRta' mhaNatAta. ajJAnI jIva AtmyAlA karmajanita bhAvAne yakta mAnatAta hI mAnyatAca saMsArAce bIja Ahe arthAta karmajanita bhAvAlA svataHce mAnaNe anaMta saMsArAce kAraNa Ahe.92 zrI jinabhadragaNi kSamAzramaNa yAMnI rAga, dveSa ANi mohAlA saMsArAce kAraNa sAMgitale Ahe ANi ArtadhyAnAmadhye hyA tInahI goSTI Aheta mhaNUna ArtadhyAnAlA saMsAravRkSAce 'bIja' mhaTalele Ahe.93 svAmI kArtikeya yAMnI mithyAtva ANi kaSAyAne yukta azA jIvAMce je aneka zarIrAmadhye saMsaraNa athavA bhramaNa hote tyAlA 'saMsAra' mhaTale Ahe. ___ azA saMsArAmadhye cAra gatI Aheta ANi aneka prakAracI duHkhe Aheta. prathama nArakIya jIvAcyA duHkhAce varNana karatAnA lihile Ahe kI hA jIva pApAcyA udayAne narakAmadhye utpanna hoto, tethe jIvAlA pAca prakArace duHkha arthAta asurakumAra devAMdvAre utpanna kelele, zarIrAne utpanna jhAlele, kSetrIya ANi paraspara kelele azI duHkhe bhogAvI lAgatAta.94 asurakumAra deva tisar2yA narakAparyaMta jAUna nArakIyAMnA paraspara bhAMDaNa karAyalA lAvatAta he tyAMcyAsAThI kevaLa kutuhala asale tarI tyAmuLe nArakIya jIva atyaMta du:khI hotAta. pApAcyA udayAmuLe nArakAMce zarIra aneka rogAne yukta, ghRNAspada ANi duHkhamaya asate. cittasuddhA mahAkrUra ANi duHkhI asate. narakAce kSetra mahAzIta, uSNa, durgaMdhI ANi upadravasahita asate. paraspara vairAcyA saMskArAne chedana, bhedana, mAraNa tADaNa ityAdI karatAta. tethIla duHkha itake bhayaMkara Ahe kI tyAce varNana koNatyAhI upamedvArA kele jAta nAhI. narakAce duHkha vANIdvAre avarNanIya Ahe. ase duHkha kityeka sAgaropamakALAparyaMta sahana karAvI lAgatAta. AyuSya pUrNa jhAlyAzivAya tethUna suTakAdekhIla hoU zakata nAhI. __narakAtUna nighUna aneka prakAracyA tiryaMca gatImadhye hA jIva utpanna hoto. tethe garbhAta rAhaNyAce duHkha ANi chedana ityAdI duHkhe bhogatAta. paraspara khANyAce, manuSyAMdvAre bhArale jANyAcI duHkhe sahana karAvI lAgatAta. jicyA garbhAta utpanna hoto azI mAtAsuddhA Page #345 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jAprakAre bhukha, tahAna ityAdIMce tIvra duHkha 'bhakSaNa karate tara dusare koNa rakSaNa karaNAra ? 12 hA jIva tiryaMca gatImadhye bhogato. sApta hote. tethesuddhA garbhAta utpanna hoNyAce tiryaMca gatImadhUna nighUna manuSya gatI prA nIcagotra, azubha nAma, AyuSya ityAdI duHkha parAdhInatece duHkha bhogato. asatAvedanIya, lAgatAta. tarIsuddhA pApa karataca rAhatAta. duSkarmAMcyA vaza hoUna bhayaMkara duHkhe sahana karAvA kata nAhI hI manuSyAcI kitI ajJAnatA puNyaprAptIce kAraNa dAna, vrata, tapa ityAdI ke Ahe ! tyAta karmabhUmI, akarmabhUmI, aMtaradvIpa, manuSyAcesuddhA aneka prakAra Aheta. Aheta. tyAta mAtra karmabhUmIcA manuSyaca samuIma yA bhedAMnI manuSyAMce tInaze tIna bheda sAyI Ahe, yAce varNana karatAnA AcArya dharma karU zakato. paraMtu janma gheNesuddhA kitI duHkha javaLa javaLa donaze sattyAhattara ahorAtra hemacaMdrajIMnI bhavabhAvanemadhye lihile Ahe kI jIva rAjIva utpanna hotAta. garbhAtale kityeka garbhAmadhye rAhato. ekA garbhAmadhye utkRSTa naU lA kityeka jIva dharmAcyA lezyAdvAre jIva paraspara yuddha karUna narakAta jAtAta 3 dona janma ghetAta. itara sarva garbhAtaca naSTa devalokAmadhye jAtAta. hyA naU lAkhAMmadhUna eka khI hotAta. mAtecyA ceSTenusAra ulaTe hotAta. mAtecyA sukhAne sukhI ANi duHkhAne ye guphesArakhyA ghora aMdhakAramaya garbhAta sulaTe hotAta. azAprakAre azucimaya pizavImaNa atyaMta duHkhI hotAta.95 dhye dhanasaMgraha ANi tyAcyA rakSaNAcI ___lahAnapaNI parAdhInatece duHkha, yauvanA kIdAra yAMce bhaya, asate. taseca jasajase aneka prakAracI mAnasika ciMtA, rAjA, cora, bha dhana vADhata jAte tasatazA icchA dekhIla vADhatA kaMTha, bala, dhana, vizAla parivAra, jyAMnA sarva sukhe miLAlI, suMdara zarIra, madhura yA yuvAavasthecyA suruvAtIlAca tyAMcyA duHkha mhaNaje kAya, he mAhIta nAhI azA yuvakA ityAdI bhayaMkara roga trasta karatAta. hyA azubha karmAcyA udayAne kSaNAta kuSTharoga, kSaya manuSya, saMsAra asAra ANi jinazAsana asaMkhya duHkhAMmadhye sukhada goSTa hI Ahe kI jA to mokSAparyaMta manuSyagatI madhUnaca jAU va jJAnadarzana cAritryarUpI dharmAlA sAra samajatA karaNAr2yA jinadharmAmadhye udyama kelA pAhije. zakato. mhaNUna AtA saMsArAcyA duHkhAcA nAza kI samajUna zrAvakAcyA vratAne yukta, upazama jo samyagadRSTI jIva hyA duHkhAlA ra nA AThavUna pazcAtApa karato, gardA arthAta bhAvanesahita ApalyA doSAMcI niMdA arthAta dA Page #346 -------------------------------------------------------------------------- ________________ (332) ApalyA doSAMnA gurUMcyA samora jAUna prakaTa karato to jIva puNyaprakRtIcA baMdha karato. puNyavAna puruSAlAsuddhA duHkhe bhogAvI lAgatAta. pUrNapaNe koNIca sukhI nAhI mhaNUna manuSyagatI duHkhadAyI Ahe. moThyA kaSTAne hA jIva kadhI devagatIlAsuddhA jAto. paraMtu tethIla moThyA RddhIsaMpanna duHkha hote. devAMce aizvarya pAhUna mAnasika duHkha hote. mahardhika devAMnAsuddhA iSTa viyogAce zArIrika rogApekSA mAnasika duHkha he adhika hote. azAprakAre ApaNa pAhato kI, caturgatImadhye koTheca sukha nAhI. saMsAra asAra Ahe. ghora duHkhAcA sAgara Ahe. tyAta koTheca sukha nAhI. azAprakAre saMsArAcyA svarUpAlA samajUna sarvathA moha soDUna AtmasvarUpAce dhyAna kelyAne saMsAra paribhramaNa naSTa hoIla. 96 jo hyA saMsArAce svarUpa jANata nAhI to caturgatIrUpI saMsArAmadhye paribhramaNa karato. jyA saMsArAmadhye saubhAgya ANi rUpAce garva karaNArA yuvaka marUna svataHcyA zarIrAtaca kiDyAcyA rUpAta utpanna hoto ANi mAtAsuddhA pazU ityAdImadhye janma gheUna ApalyA pUrva putrAce mAMsa bhakSaNa karate. hyApekSA adhika dusare duHkha koNate asaNAra ? svAmI jethe sevaka ANi sevaka svAmI hoto, svataHcA putra pitA ANi pitA putra hoto, jethe pityAlAsuddhA vairabhAvanene mArale jAte azA saMsArAcyA svarUpAce darzana ghaDavaNAre eka udAharaNa Ahe. kauzAMbI nagarIcyA samAraMbhAta tatpara asaNAre eka atyaMta prasiddha 'tApasa' nAvAce 'DukkArAcyA adharmI zeTha, gharAbaddala tIvra AsaktI asalyAne melyAnaMtara ApalyAca gharAmadhye rUpAta janmAlA Ale. tethe tyAMnA pUrvajanmAce smaraNa jhAle. ekadA tyAMcyA putrAne tyAcyA (pityAcyA) vArSika mRtyUtithIcA divasa ujavaNyAsAThI brAhmaNa, saMnyAsI, nAtevAIka ityAdIMnA nimaMtraNa dile. tyA nimittAne svayaMpAka karaNAr2yA strIne mAMsa zijavile. paraMtu tyA zijalelyA mAMsAcA mAMjara ityAdI prANyAMnI nAza kelA mhaNUna gharAcyA mAlakAcyA bhItIne tyA strIne dusare mAMsa tvarita na miLAlyAne tyAca DukarAlA mArUna mAMsa tayAra kele. tevhA marUna to punhA tyAca gharAta sarpa jhAlA ANi svayaMpAka karaNAr2yA strIlA pAhUna tyAlA mRtyUcyA bhayAne ArtadhyAna karatA karatA pUrvajanmAce smaraNa jhAle. svayaMpAka karaNAr2yA strIne tyAlA pAhUna AraDAoraDa kelI, loka ekatrita jhAle ANi tyA sarpAlA mArUna TAkale. to sarpa marUna punhA ApalyAca putrAcyA putrarUpAta janmAlA AlA. tevhA pUrva janmAce smaraNa karUna azAprakAre vicAra karU lAgalA kI mI ApalyAca putrAlA 'pitA' Page #347 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ANi putravadhUlA 'mAtA' kase bare mhaNU ? asA vicAra karUna to maunapUrvaka rAhU lAgalA. jevhA tyA kumArAne yauvanAvasthA prApta kelI tyAveLI viziSTa jJAnI 'dharmastha' nAvAce AcArya tyA nagarItIla udyAnAmadhye Ale. tyAMnI ApalyA divya jJAnAne pAhile kI nagarIta koNa pratibodha prApta karU zakela ? divya jJAnAne tyAMnI maunavratIlAca yogya samajale. mhaNUna dona sAdhUMnA tyAcyA pUrvajanmAcyA saMbaMdhAcA eka zloka zikavUna pratibodha deNyAsAThI tyAMcyAjavaLa pAThavile. tyAMnI tithe jAUna azAprakAre zloka uccAraNa kelA "tApasa kimiNA moNavaeNa paDivaja jANiUM dhammaM / mariUNa sUyaroraga, jAo putrassa putrotti / / " arthAta he tApasa ! hyA mauna vratAne kAya phAyadA ? tU marUna Dukkara, sarpa ANi putrAcA putra jhAlA Ahesa. he jANUna dharmAcA svIkAra kara. ApalyA pUrvajanmAcA vRttAMta aikUna pratibodha prApta karUna tyAne tyAcaveLI AcAryAMjavaLUna sarvajJa prarUpita anagAra dharma svIkAralA.97 ___yA udAharaNApAsUna mumukSUne asA bodha prApta kelA pAhije kI jo jIva hyA jagAlA anitya mAnUna vItarAga prarUpita dharmAcA zaraNa svIkArata nAhI to hyA saMsAra cakrAta lAkho kaThora duHkhAMnA prApta karato. jagAtIla prasiddha sAta cakrAMmadhye saMsAracakra atyaMta bhISaNa Ahe. (1) je rupayAMvara aMkita hote te "azokacakra'' Ahe. (2) zrIkRSNa mahArAjAMcyA hAtAta asaNAre 'sudarzana cakra' Ahe. (3) cakravartIcyA Ayudha zALemadhye utpanna hote te 'cakraratna' Ahe. (4) dharmacihnAcyA rUpAta tIrthakarAMcyA javaLa AkAzAta cAlate te 'dharma-cakra' Ahe. (5) dahA koTAnukoTI sAgaropama pramANa utsarpiNIce sahA Are ANi titakyAca kALAce avasarpiNIce sahA ora miLUna vIsa koTAnukoTI sAgaropama pramANAce eka kALacakra Ahe. (6) cAra gatIMmadhye satata bhramaNa karaviNAre 'saMsAra cakra' Ahe. (7) saMsAracakrAcA aMta karaNAre sarvazreSTha cakra jyAmadhye dona deva, tIna gurU ANi cAra dharmAcA navapadamaya maMDaLa asaNAre sAtave 'siddha-cakra' Ahe. saMsAracakrAmadhye jIvAtmA vividha yonImadhye janma-maraNa karatA karatA ucca-nIca kuLAta jAto. svataHlA atyaMta sukhI mAnaNArA deva AyuSya pUrNa jhAlyAvara svargAtUna AnaMda karata karata nIca gatIlA prApta karato ANi kutrA svargAta jAUna deva hoto ANi kSatriya Page #348 -------------------------------------------------------------------------- ________________ (334) brAhmaNa arthAta karmakAMDAcA adhikArI, spRzya-aspRzyatA mAnaNArA brAhmaNa marUna kRmI kiMvA cAMDALa hoto.98 upAdhyAya vinayavijaya yAMnI saMsArabhAvanecyA gitikemadhye sAdhakAlA saMbodhUna sAMgitale Ahe, he jIvA ! thoDA vicAra kara - hA saMsAra kitI bhayaMkara Ahe, hyAmadhye janma-maraNa ityAdIMce bhISaNa bhaya Ahe, moharUpI zatrUne tumacA gaLA pakaDUna ThevalA Ahe, tumacyA pAvalopAvalI saMkaTe Aheta, svajanAMbarobara asalele tumace saMbaMdha spaSTaca Aheta. tumhAlA navIna navIna anubhava, tiraskAra parAbhava prApta hota asato. tarIhI tyAcA tumhI vicAra karIta nAhI. hA saMsAra kitI vicitra Ahe. bhava parivartanAbarobaraca zatrU mitra hoto ANi snehI dveSI hoto. hA saMsAra bhayaMkara ciMtecyA ANi rogAMcyA agnIta jaLata Ahe. tumhI tyAtaca anurAga ThevatA. tyAcyA dAruNatevara ciMtana karA ANi ApalyA manAmadhye jinavacanAce ciMtana karA tyAne saMsArAcyA sarva bhayAcA nAza hoIla.99 hyA saMsArAcyA vicitratelA je cAMgalyAprakAre samajUna ghetAta ANi tyApAsUna virakta hotAta te varddhanakumArAdI bharatacakravartIcyA naUze tevIsa putrAMpramANe mokSAce adhikArI hotAta. anAdI kALace mithyAdRSTI ase naUzetevIsa nitya nigodace nivAsI nigodAmadhye karmAcI nirjarA jhAlyAne te 'iMdragopa' nAvAce kIDe jhAle ANi tyA kiDyAMcyA DhIgAvara bharatacakravartIcyA hattIne pAya ThevalyAne te marUna gele va melyAnaMtara bharatamahArAjAMcyA varddhanakumArAdI putrAcyA rUpAta janmale. paraMtu te koNAbarobarahI bolata navhate mhaNUna bharatamahArAjAMnI samavasaraNAta bhagavAna RSabhadevAMnA vicArale tara tyAMnI pUrvIcA sarva vRttAMta aikavalA. to aikUna naUzetevIsa varddhanakumArAdI putrAMnI saMyama va tapa grahaNa kele ANi atyaMta alpa kALAta te mokSAsa pohacale. jJAnI puruSAMnI hyA saMsArAce cAMgalyApramANe nirIkSaNa karUna satyaca sAMgitale Ahe kI, "saMsAra duHkhamaya Ahe.' paraMtu kevaDhe Azcarya Ahe kI, asaMkhya duHkhAce kATe Tocale, aMgAce chedana jhAle, tarIsuddhA saMsArI manuSyAlA duHkhaprerita vairAgyasuddhA lavakara prApta hota nAhI. jaNU kaMTakapUrNa saMsArAta rAhUna tyAne kaMTakamaya duHsaha duHkhAlAsuddhA kAyamace pacavUna TAkale Ahe ase vATate. "saMsArammi asAre natthi sukhaM vAhiveyaNA paure / jANato iha jIvo na kunaI jiNa desi dhammaM // 100 Page #349 -------------------------------------------------------------------------- ________________ (335) vyAdhI ANi vedanene pracura hyA asAra saMsArAmadhye sukha nAhI he mAhIta asatAnAsuddhA hA jIva jinezvara bhagavaMtAMnI jo dharma sAMgitalA Ahe tyAce AcaraNa karIta nAhI. hyApekSA moThe Azcarya te kAya asaNAra ? itakyA bhayaMkara duHkhAlA pacaviNyAcI zaktI saMsArI jIvAlA koThUna prApta hote hA eka prazna Ahe ANi tyAce uttara mhaNaje sukhaprAptIcI tIvra AsaktI. yAcyA nazeta manuSya duHkha pacavUna jAto. mAnavAvara jevhA kAlpanika sukhAcA nazA caDhate tevhA to tyAsAThI sarva duHkha giLaNyAsa tayAra hoto he nirvivAda satya Ahe. ekA jaMgalI hattIne ekA manuSyAcA pAThalAga kelA. manuSyAcyA jIvAlA dhokA nirmANa jhAlA ANi to vegAne paLU lAgalA. paLatAnA tyAlA eka vRkSa disalA, tevhA tyAne tyA vRkSAvara jorAta uDI mAralI ANi vRkSAcI eka phAMdI ghaTTa pakaDalI. tyA vRkSAcI phAMdI vihirIvara laTakata hotI. ikaDe zikAra hAtAtUna nisaTalI ase mAnUna hattI krodhita jhAlA ANi tyA vRkSAlA ApalyA soMDeta pakaDUna jorajorAta halavU lAgalA. tyA manuSyAce durdaiva ase kI tyA vihirItUna cAra sApa bAhera Ale ANi tyAcyAvara jhaDapa ghAlaNyAcA prayatna karU lAgale. dusarIkaDe vRkSa halalyAne tyA vRkSAvarIla madhamAzyAMce poLesuddhA halale ANi sarva madhamAzyA ekAcaveLI tyA manuSyAvara tuTUna paDalyA ANi tyAlA DaMkha mArU lAgalyA. AdhIca saMkaTAMnI trasta jhAlelyA tyAcyApuDhe he ANakhI eka saMkaTa ubhe rAhile. yA sarva goSTIMcA vicAra karata jevhA tyAne vara pAhile tevhA tyAlA eka kALA va eka pAMDharA ase dona jaMgalI uMdIra. to jyA phAMdIvara basalA hotA tyAca phAMdIlA kApata asatAnA disale. sarvajaNa jaNa kAhI tyAcyA jIvanAcA grAsa gheNyAsAThI udyukta jhAle hote. zarIrAlA DaMkha mAraNAr2yA madhamAzA DokyAta vedanecyA jvAlA utpanna karIta hotyA. ___ azAveLI eka ghaTanA ghaDate. to uMdarAkaDe vara pAhata asatAnA tyA manuSyAMcyA oThAMvara poLyAmadhUna madhAcA eka theMba Tapakato. basa ! kAma jhAle. to sarva duHkhAMnA sahana karU lAgalA. madhAcyA svAdAmadhye to svataHlAca visarUna jAto. tyAcaveLI eka daivI vimAna tyAcI tyA dayanIya paristhitItUna suTakA karaNyAsAThI yete. paraMtu madhalolupa manuSya tyAtUna jANyAsa tayAra hota nAhI. tyAlA madhAce theMba cAkhaNeca adhika zreyaskara vATate. to madhAcA AsvAda gheNyAta itakA magna hoto kI tyAlA bhovatAlacyA saMkaTAce suddhA dhyAna rAhata nAhI. sukhAcyA tIvra anurAgAta manuSya duHkha visarato. hyApekSA adhika duHkhadAyaka te kAya ? Page #350 -------------------------------------------------------------------------- ________________ (336) azIca sthitI saMsArI manuSyAcI Ahe. saMsArAlA AgamAmadhye ThikaThikANI "kAMtAra" mhaNaje ghora jaMgala saMbodhile Ahe. tyAta manuSya bhaTakata rAhato. bhayaMkara duHkharUpI hattI tyAcyAmAge lAgalA Ahe. tyAcyApAsUna vAcaNyAsAThI vRkSAcyA phAMdIrUpI dhanasaMpattIlA pakaDato. khAlI cAra kaSAya-krodha, mAna, mAyA, lobharUpI sarpa tyAlA giLaNyAcA prayatna karIta Aheta. viSayavAsanArUpI madhamAzA tyAlA DaMkha mArata Aheta, divasarUpI pAMDharA uMdIra ANi rAtrarUpI kALA uMdIra hyA jIvanarUpI phAMdIlA kApata Ahe. paraMtu bhogarUpI kSaNika sukhApuDhe tyAlA kAhIca sucata nAhI. "saukhya bUMdabhara milA kabhI to vaha kabataka ThaharegA ? ... agale hI kSaNa bhole prANI ! duHkha sAgara laharegA / rAIbhara sukha ke nimitta kyoM duHkha sumerU bhUlAyA, saMtoke upadeza ko bhI tUne hAya ! lajAyA // 101 madhabiMdulolupa mAnavAcI kAya sthitI hoIla, he pratyakSa Ahe. tIca sthitI saMsArAta sukha mAnaNAr2yAcI hoIla. paraMtu duHkharUpI agnItasuddhA hA jIvAtmA jAgRta hota nAhI. mohamadirecyA nazene tyAlA mUrcchita kele Ahe. tyAmuLe tyAlA saMsArAta bhaTakAve lAgate. __ he sukha kSaNika Ahe he kaLata asUnahI manuSya aneka pApakarmAce AcaraNa karata asato. hI pApakarme pacaviNe atyaMta kaThINa Ahe. saMsAra duHkhamaya Ahe. pApamaya Ahe, tApamaya Ahe, saMtApamaya Ahe ase ciMtana kelyAneca jIvAtmyAlA pApakarmAtUna mukta hoNyAcI bhAvanA hoIla. mohAMdha, buddhI bhraSTa lokAMnA saMsaraNAce, pApAce bhaya vATata nAhI. mAtra tyAMnA duHkha nako Ahe ANi duHkhApAsUna te vAcUhI zakata nAhIta. kAraNa je pApa karatAta tyAMnA duHkha tara bhogAveca lAgate, te saMsArAcyA durgatImadhye saMsaraNa karata rAhatAta. saMsArAmadhye aneka prakAracyA ciMtecyA agnijvAlA manuSyAlA jALata asatAta. kAhI ciMtece tara nirAkaraNa hoUna jAte. paraMtu tyAcI punhA AThavaNa karUna loka duHkhI hotAta. kAhI ciMtA 'dusar2yAMnI malA ase sAMgitale tase sAMgitale' azA ikaDUna tikaDUna aikalelyA goSTIcyA asatAta. tyAtIla adhika tara khar2yA saddhA nasatAta. paraMtu manuSyAlA vyarthaca ciMtA karaNyAcI savaya paDalelI asate. kAhI ciMtA ArogyaviSayaka asatAta. Arogya dahA Takke bighaDale tara ciMtene manuSya duppaTa karato. manuSya sarvAta jAsta ciMtA Page #351 -------------------------------------------------------------------------- ________________ bhaviSyAcI karatAta. tyA ekadama nirarthaka asatAta. puSkaLazA ciMtece samAdhAna hoU zakate. paraMtu cittAlA sthira kele tara sarva kAhI hoU zakela. ciMtA citesArakhyA asatAta. ___ "biMdumAtra prabhedena citA ciMtA samikRtA" citA ANi ciMtA yAMcyAmadhye ekA biMdUce kevaLa aMtara Ahe. citA tara mRta vyaktIlA jALate paraMtu ciMtA jIvaMta prANyAlA jALUna TAkate. lokAMcI rAtrIcI jhopa uDUna jAte, jhopecyA goLyA ghyAvyA lAgatAta. jevhA manuSyAcyA icchA vADhatAta tevhA ciMtA vADhate ANi ciMtA karata karata eka divasa citeta jANyAcI veLa yete tevhA sarvakAhI zUnya jhAlele asate. azAprakAre saMsArAcyA niHsAratece, kSaNikatece punhA punhA ciMtana kelyAne saMsArAbaddala viraktI yete. tevhA sarvajJakathita dharma jIvAlA zAMtatA prApta karUna deto. saMsArAcyA du:khAtUna vAcaNyAcA mArga prApta hoto. mhaNUna karaNyAyogya jara kAhI asela tara kevaLa ciMtana Ahe. ciMtana kelyAne karmAce maMthana hote ANi AtmazuddhIce navanIta prApta hote. ajJAnatecyA bhavAmadhye azAprakArace jJAna navhate paraMtu AtA tara manuSya janma miLAlA Ahe. khare jJAna miLAle Ahe. tara he jIvA ! sAvadhAna ho ANi hyA saMsArAcyA vividha gatIMce, vividha veSa dhAraNa karUna navenave nRtya karUna jara thakale asAla, udvigna jhAle asAla tara iMdriyAMcyA viSayAMnI utpanna hoNAr2yA vikArAMnA dUra karA. kAraNa iMdriyAMcyA iSTa aniSTa vikArAMnI vikRta bhAva hotAta. ANi azubha karmAcA baMdha hoto. pariNAmI caturgatIrUpa saMsArAta paribhramaNa karatA karatA duHkha bhogAve lAgate.102 "anaMta saukhya nAma duHkha tyA rahI na mitratA." arthAta jyAmadhye ekAMtika ANi AtyaMtika sukhAce taraMga uThatAta azA zIla, jJAna ityAdIMcyA nAmamAtra duHkhAne udvigna hoUna tyAMnA mitrarUpAta mAnata nAhI. tyAta bhAvanA Thevata nAhI ANi "anaMta duHkha nAma saukhyaprema tyA vicitratA" anaMta duHkhamaya azA hyA saMsArAmadhye nAmamAtra sukha Ahe. tyAta tulA paripUrNa prema Ahe hI kitI vicitra goSTa Ahe ! "ughADa jJAnanetra ne nihAla re ! nihAla tu" Page #352 -------------------------------------------------------------------------- ________________ (338) are cetana AtmyA ! tU ApalyA jJAnarUpI netrAMnA ughaDUna bagha. __"nivRtti zighrameva dhArI te pravRtti bALa tuM" ANi zIghra nivRttI mhaNaje mahAvairAgyAlA dhAraNa kara. ANi mithyA kAmabhogAcyA pravRttIlA lavakara jALUna TAka.103 mithyA kAmabhogAne koNate baMdha hotAta ? saMsArI jIva koThe paribhramaNa karatAta saMsArAtUna muktI kazI miLU zakate ? hyAvara vicAra kelyAne hA niSkarSa nighato kI he sarva vizva, saMsArI AtmA ANi mukta AtmA yA rUpAne dona bhAgAta vibhAjita jhAlelA Ahe. je jIva vividha yonImadhye paribhramaNa karatAta te saMsArI Atme Aheta. te cAra gatI, covIsa daMDaka, caur2yAMzI lAkha jIvayonImadhye ajJAnAmuLe saMsaraNa karatAta. hyA saMsaraNAmadhye koNatyAhI prakAre AnaMda nAhI tarI suddhA jIva tyAcyAtaca ramamANa hoto. tyAlA te atyaMta priya vATate kAraNa to mokSa sukhAcyA gauravAlA jANata nAhI. bhaTakaNyAtaca to AnaMda mAnato. jyA yonImadhye, janmAmadhye athavA jIvanAmadhye jyA anukUla suvidhA ANi bhautika sukha prApta hote tyAtaca to ramUna jAto. to asA vicAra karata nAhI kI kAlAMtarAne he sarva kAhI suTaNAra Ahe. saMsAra bhAvanemadhye azAprakAracyA vividhatece AcAryAMnI digdarzana karavile Ahe. AgamAcyA tRtIya aMga-sthAnAMga sUtrAmadhyesuddhA cAra prakAracyA saMsArAcA ullekha yeto. dravya saMsAra - jIva ANi pudgalAMce paribhramaNa kSetra saMsAra - jIva ANi pudgalAMcyA paribhramaNAce kSetra kAla saMsAra - utsarpiNI i. kALAta hoNAre jIva ANi pudgalAce paribhramaNa bhAva saMsAra - audayika i. bhAvAMmadhye jIvAce ANi varNa, gaMdha, rasa, sparza ityAdIMmadhye pudgalAce parivartana.104 ANakhIna cAra prakAracA saMsAra sAMgitalA Ahe - 1) nairayika 2) tiryagyonika 3) manuSyasaMsAra 4) devasaMsAra Page #353 -------------------------------------------------------------------------- ________________ hyA caturgatIrUpa saMsArAta paribhramaNa karaNyAcI cAra kAraNe Aheta. jase 1) mahA AraMbha 2) mahA parigraha 3) paMceMdriya jIvAcI hatyA ANi hI kuNapa AhAra arthAta mAMsa bhakSaNa hyA cAra kAraNAMmuLe jIva naraka gatImadhye jANyAyogya karmAce upArjana karato. 1) mAyAcAra 2) nikRtimattA arthAta dusar2yAMnA phasaviNe 3) asatya vacana ANi 4) kUTataula kuTa mApa (kamI tolamApa kelyAne). yAmuLe tiryaMca gatImadhye jANyAyogya karmAce upArjana hote. 1) prakRtIcI bhadratA 2) prakRtIcI vinitatA 3) sAnukrozatA arthAta dayALUtA ANi sahRdayatA 4) amatsaritvatA arthAta matsara bhAva na ThevalyAne, IrSyA na kelyAne jIva manuSyagatImadhye jANyAyogya karmAce upArjana karato. 1) sarAga saMyama 2) saMyamAsaMyama 3) bAlatapa 4) akAma nirjarA yAMnI jIva devagatImadhye jANyAyogya karmAce upArjana karato.106 hyA caturgatIMmadhye bhramaNa karaviNArI soLA kAraNe Aheta. hyA soLA caturgatIbhramaNAMcyA kAraNAMmadhye kAhI kAraNe cAMgalI vATatAta. kAraNa prakRtIcI bhadratA, vinitatA tara asAyalAca pAhije. hI goSTa kharI Ahe paraMtu jara rAga asela, AsaktI asela, ahaMkAra utpanna hota asela tara cAMgalI kAryehI saMsAra paribhramaNAcI, karmabaMdhAcI kAraNe hotAta. naraka, tiryaMcagatI yAMcyA apekSene hI kArye yogya hotIla. paraMtu mokSAcyA apekSene tyAjya Aheta. jIvAlA hyA soLA kAraNAMnA soDUna mokSAlA pohacaviNAr2yA cAra kAryAMcI sAdhanA kelI pAhije. 1) jJAna - jIvAdI naU tattvAMce yathArtha jJAna gheNe. 2) darzana - kSayika samyaktva arthAta yathArtha zraddhAzIla hoNe. 3) cAritryazIla - yathAkhyAta cAritrasaMpanna, zuddha saMyamI hoNe. 4) tapasvI - samyakajJAnapUrvaka yathArtha rItIne tapa karaNe.107 hyA cAra karmAMce AcaraNa karaNAre mokSAsa jAtAta. tethUna punhA saMsArAta paribhramaNa, saMsaraNa karAve lAgata nAhI. uparokta caturgatI bhramaNAcyA soLA kAraNAMnA jANalyAnaMtara koNatA asA jIva asela jo azAprakAracyA saMsAracakrAmadhye paribhramaNa karaNyAsAThI svataHca svataHlA lAcAra banavela. Page #354 -------------------------------------------------------------------------- ________________ (340) mumukSU jIva asA vicAra karato kI - 'yo saMsAra asAra mahAna, sAra Apa meM ApA jAna | sukha tai duHkha, duHkha te sukha hoya. samatA cAro gati nahIM koya // 108 hA saMsAra asAra Ahe mhaNaje tyAta kAhIca sAra nAhI. sAra kevaLa ApalyA svataHmadhyeca Ahe, AtmyAta Ahe. manuSya jyAmadhye sukha mAnato te bhautika padArtha, bAhyabhAva duHkharUpI Aheta. vrata, niyama, tapa ityAdIMnA duHkharUpa mAnale jAte. paraMtu te sukha deNAre Aheta. hyA caturgatI saMsArAmadhye ekAMtika athavA AtyaMtika sukha koTheca nAhI. saMsArAmadhye sukhAcI icchA karaNe he pANyAce maMthana karaNyAsArakhe Ahe. maMthana kare dina rAta jala, ghRta hAtha meM Ave nahIM / raja-reta pele rAta dina para, tela jo pAve nahIM / / sadbhAgya bina jyo saMpadA milatI nahIM vyApAra meM / nija AtmA ke bhAna bina tyoM sukha nahIM saMsAra meM // 109 pANyAcyA maMthanAne tUpa prApta hota nAhI. tyAcapramANe sukhAce sAdhana joDaNyAta, mahAla sajaviNyAta saMpUrNa jIvana vyatIta hote ANi hAtI kAhI lAgata nAhI, kAraNa iSTa vastUlA joDaNe he beDakAlA tolaNyAsArakhe asAdhya Ahe. taseca joparyaMta eka saMyoga juLato toparyaMta dusarA viskaLIta hoto. jevhA dAta asatAta tevhA caNe miLata nAhI ANi jevhA caNe miLatAta tevhA dAta paDalele asatAta. jyAMnA dagaDa pacaviNyAcI zaktI Ahe tyAMnA tUpa, dudha miLata nAhI. jyAMcyAkaDe sarvakAhI- tUpa, sAkhara, tela, mITha upalabdha Ahe tyAMnA he sarva khANyAce baMdhana asate. te kevaLa mugAcyA pANyAvara svataHcI gADI cAlavitAta. hI vAstavikatA pAhilyAnaMtara saMyogAta sukha zodhaNe mhaNaje veLa ANi zaktIcA apavyaya karaNyAsArakhe Ahe he spaSTa hote. paradravyana te prIti jo hai saMsAra abodha / tAko phala gati cAra meM bhramaNa kahayo zruta zodha // 110 __ paradravyAcyA AsaktImuLe caturgatImadhye bhramaNa karAve lAgate. paradravyAcA rAga vItarAga hoNyAta bAdhaka Ahe mhaNUna jJAnacakSU kholUna sAMsArika sarva padArthAmadhIla rAga ms Page #355 -------------------------------------------------------------------------- ________________ (341) ................ .. -.-3.00A a dara kelA pAhije. AtmyAzivAya koNatyAhI vastUvara mamatva ThevaNe, mhaNajeca saMsAra hoya, paribhramaNa hoya ase ciMtana kelyAne rAga, AsaktI naSTa hoIla. "vigato rAgo yasmAt virAgaH tasya bhAvaH vairAgya / " arthAta jyAcyAtUna rAga nighUna gelA to virAga ANi tyAcA bhAva 'vairAgya' Ahe. vairAgyabhAvAmadhye jo ramamANa hoto to 'sva' vastUlA oLakhaNyAcA ANi para vastUcyA saMbaMdhAlA haLUhaLU kamI karaNyAcA prayatna karato. tI 'sva' vastU koNatI Ahe ANi paravastU koNatI Ahe he tyAlA samajaNesuddhA atyaMta Avazyaka Ahe. saMsAra bhAvanemadhye 'para'ce vAstavika svarUpa, tyAcA jIvAbarobaracA saMbaMdha kitI kasA? koThaparyaMta ANi to koNatyA kAraNAstava utpanna hoto, hyAcA vicAra kelA. saMsAra bhAvanecyA AdhAre ciMtana kelyAvara vairAgyabhAvanA dRDha hote. hyA jagAcI vAstavikatA kAya Ahe hyAcA vicAra kelyAne he spaSTa hote kI hyA jagAta sarva prANI sArakhe nAhIta. pratyekAcI buddhimattA, vaibhava ANi kSamatA vegavegaLI Ahe. jyAcyAjavaLa 'para' padArthAcI vipulatA Ahe to ahaMkArAne phulato ANi jyAcyAjavaLa kAhI nAhI tyAcyAmadhye hInabhAvanA utpanna hote. hyA duvidhAmaya saMsArI jIvAcyA AjArAcI cikitsA hI 'saMsArabhAvanA' Ahe. pAca prakAracyA saMsAra parivartanAlA jANaNAr2yAlA he kaLUna cukate kI ekA janmAta jara manuSya aneka sthitIMcA anubhava gheta asela tara aneka janmAta tyAlA kitItarI anubhava yeta asatIla ? jI, vyaktI hyA saMsAra bhAvanecyA saMsaraNazIlatelA jANate tilA garva hota nAhI kiMvA hIna bhAvanAsuddhA rAhata nAhI. jara saMsArAcyA hyA bhISaNatelA samajUna suddhA jyAlA bhaya vATata nasela tara tyAlA moThe sAhasI mhaTale pAhije. samora zatrUlA pAhUna suddhA tyAcI upekSA karaNAr2yAlA kAya mhaNAve ? caturgatIMce duHkha aikale, anubhava ghetalA. paraMtu AjahI jJAnadRSTIsamora te prastuta Ahe tarIhI tyAlA naSTa karaNyAcA jara manuSyAne prayatna kelA nAhI tara manuSyAce zahANapaNa vyartha Ahe. jo sahRdayatene hyA saMsAra bhAvanece ciMtana karato tyAcyA jIvanAta eka divya prakAza nirmANa hoto. jIvanAlA sanmArga dAkhaviNAr2yA ANi kartavyabodha karaviNAr2yA hyA saMsAra bhAvanelA hRdayaMgama kelyAne sAdhakAsamora saMsArAce zuddha svarUpa svayameva prakaTa hote. tyAmuLe saMsArI jIvAcI sthitI kazI hote tyAcA sAkSAtkAra hoto. caturgatIcyA duHkhAce varNana ekadA tarI manAmadhye kaMpana utpanna karate. hyA anupama bhAvanelA jo hRdayAta sthAna deIla ANi sarvajJAcyA vacanAvara zraddhA Thevela tyAlA saMsArAtIla bikaTa ANi viSama bhAva tionLANISMustindiawunludinvisandaariduWIDGARIKAARAvisiladisanidindiansaninibalationalistillenniumMIRLIAsiadiadalkarnavinatanicurminadiasiriilianitarindi a hivanistr S Page #356 -------------------------------------------------------------------------- ________________ (342) satAvU zakaNAra nAhI. tyAlA AtmabaLa prApta hoIla ANi tyAcyA hRdayAta zuddha AtmyAcI apUrva jyota prakAzita hoIla. jyApramANe jaLatyA gharAtUna sArabhUta vastU kADhUna ghetalI tara jase bhaviSyAta sukha miLate taseca jaLatyA saMsArAtUna ApalyA AtmasvarUpAlA jANUna, AtmajJAna prApta karUna, upAdhIpAsUna jara dUra rAhilo tara vipattIpAsUna ApaNa vAcU zakato. saMsArAbaddala udAsInatA AlI tarIhI mamattvApAsUna muktI miLate. "sukha kI sahelI hai akelI udAsInatA adhyAtma kI jananI hai yahI udAsInatA " saMsArAtIla vicitratA pAhUna hRdaya vairAgyamaya hote. hyA vairAgyAcyA zItala pANyAne vRttI upazAMta hotAta. jagAcyA mohAcI ANi klezapUrNa pariNAmAMcI dhArA maMda paDate. jagAtIla koNatyAhI vastUsAThI manAmadhye AvaDa urata nAhI. udAsInatA yete. gujarAtImadhye mhaTale Ahe, "udAsInatAno jyA vAsa, sakala duHkhano che tyA nAza" arthAta jethe udAsInatA asate tethe sarva duHkhAMcA nAza hoto. saMsArAmadhye sukhaduHkha, saMyoga-viyoga, lAbha-toTA, jaya-parAjaya, saMpattI - vipattI i. prasaMgAmuLe vyAkuLatA, harSa, zoka nirmANa hotAta ANi tyAmuLe asthiratA prApta hote. asthiratA kamI hoUna sthiratA prApta hoIla azA puruSArthAmadhye udAsInatecyA kramAce sevana Ahe. hyA kramAmadhye saphalatepUrvaka puDhe jANyAsAThI satpuruSAMcyA caritrAce suddhA smaraNa, ciMtana karaNe hitakArI Ahe. pratyeka jIvAcyA jIvanAmadhye sAtA - asAtAvedanIya karmAcA udaya hota rAhato. tIvra sAtAvedanIyacyA udayAne sAMsArIka sukhAce sAdhana sulabhatene prApta hote. azAveLI samabhAva prApta hoNe kaThINa asate, tara garva, mada, pratiSTecA moha, tRSNA, avagaNanA, tiraskAra i. doSAMce AgamanAcI saMbhAvanA hote. tyA doSAMpAsUna parAvRtta hoNyAsAThI satpuruSAMcyA caritrAcA Azraya gheNe atyaMta Avazyaka Ahe. tase karIta asatAnA jara ahaMkArAdI doSa nirmANa jhAle tara tIrthaMkarAMcyA bAhya RddhI-siddhI, vaibhavAdIMce smaraNa karUna vicAra karatA kI sarvaprakAracI uttama zaktI asatAnAhI te alipta rAhata hote, garvApAsUna dUra hote. azAprakAracyA ciMtanAne AtmArthI jIva bodha gheUna udAsIna bhAvanemuLe samabhAvAta rAhU zakatAta. azAprakAre sAtA vedanIyAcyA udayAne AtmasthiratA ANi AtmazAMtI prApta Page #357 -------------------------------------------------------------------------- ________________ (343) karaNyAsAThI satpuruSAMce caritra AdhArabhUta Aheta. jevhA asAtAvedanIyAcyA tIvra udayAne zArIrika, mAnasika vedanA, viyoga, svajanAMce maraNa ityAdI prasaMga udbhavatAta tevhA atyaMta du:khAmuLe cittAcI sthiratA rAhaNe athavA duHkha sahana karaNe atyaMta kaThINa hote. azAveLI dhairya, samatA, kSamA ANi sahiSNutA yAMcA Azraya gheUna ciMtana karAve kI tevisAve, tIrthaMkara zrI pArzvanAtha prabhU, cAra jJAnAce dhAraka, aneka siddhIMce svAmI, AtmasvabhAvAcI pUrNatA prakaTa karaNyAce icchuka hote. tyAMnAsuddhA pUrva janmAcA vairI kamaThacA jIva devagatImadhye hotA tithe tyAlA pUrva janmAcyA vairAcI AThavaNa hotAca aneka prakArace mAraNAMtika upasarga deU lAgalA. tarIhI prabhUMnA samabhAvAmadhye sthira pAhUna zevaTI bhayAnaka vIjecyA kaDakaDATAbarobara musaLadhAra pANyAcA varSAva kelA. pANyAcI pAtaLI vara vara caDhata gelI ANi pArzvaprabhUMcyA khAMdyAparyaMta pohacalI tarIsuddhA prabhU sthira rAhile. tyAMnA bhItI vATalI nAhI kI dveSa kiMvA krodhahI AlA nAhI. dusarA koNatAca bhAva tyAMcyAmanAmadhye navhatA. tyAMcyA AtmyAmadhye kevaLa heca bhAva hote kI, sarvAMpAsUna sarvaprakAre mI bhinna Ahe. ekamAtra zuddha caitanya svarUpa, paramotkRSTa, aciMtya, sukhasvarUpa, zuddha anubhavarUpa 'mI' Ahe. mI kevaLa nirvikalpa zuddha paramazAMta caitanya Ahe. nijasvarUpAta tanmaya hota Ahe. azA ciMtanAta tallina asatAnAca dharaNendradevAce Asana DolAyamAna jhAle. ANi upayoga lAvUna pAhile tara pUrvabhavAce rakSaNakarte sanmArga darzaka parama upakArI pArzvaprabhUMnA upasarga hota Ahe. he pAhUna avilaMbagatIne aMzataH upakArAcA mobadalA cukaviNyAcyA hetUne, upasarga dUra karaNyAsAThI virATakAya sarpAcyA valayAce Asana karUna, saptaphaNAMcI chatrI banavUna prabhUMce rakSaNa kele. pANI jasajase vara caDhata hote tasatase AsanasuddhA uMca jAta hote. kamaThacA jIva thakUna gelA. itakyAta pArzvanAtha prabhUMnA kevalajJAna prApta jhAle. ANi sarvatra zAMtI jhAlI. azA ghora mAraNAMtika upasargAmadhyehI prabhU kase nirvikAra AtmadarzI hote ! tyAveLI prabhUMnA upasarga karaNAr2yAbaddala dveSa vATata navhatA kiMvA rakSaNa karaNAr2yAbaddala prema vATata navhate te kevaLa samabhAvAta sthira hote. samAdhImadhye tallina hote. ANi zuddhopayogI sudhArasa dhAreta nimagna hote. azAprakAre pArzvanAtha bhagavAnAMce smaraNa avazya kele pAhije. ase aneka dRSTAMta Aheta. covisAve tIrthaMkara bhagavAna mahAvIrAMnA saMgamadevAne sahA-sahA mahinyAMparyaMta upasarga Page #358 -------------------------------------------------------------------------- ________________ H (344) dilA. to pAhUna mahAvIrAMcyA DoLyAta anukaMpece azrU Ale. te vicAra karU lAgala kI saMgamane ajJAnatemuLe kitI karmAce upArjana kele ? azA dRSTAMtAmuLe sAdhakAcyA aMtaHkaraNAta preraNAbaLa, icchAbaLa ANi nizcayabaLa yeNe sulabha hote. kasoTIcyA prasaMgI samabhAvAne rAhaNyAcI preraNA miLate, zaktI miLate.111 bahu upasarga kartA pratye paNa krodha nahIM / vaMde cakrI tathApi na thAye mAna jo / / deha jAya paNa mAyA thAya na romamA / lobha nahIM cho prabala siddhi nidAna jo // 112 apUrva avasara evo kyAre Avase, jevhA upasarga deNAr2yAcA suddhA krodha yeNAra nAhI, cakravartI rAjAMkaDUna pUjile gelyAvara abhimAna vATaNAra nAhI, aneka zArIrika kaSTa sahana karAve lAgale tarI mAyecA bhAva nirmANa hoNAra nAhI ANi jarI siddhIce nidAna prApta jhAle tarI lobha nirmANa hoNAra nAhI tevhA sAdhanecI siddhI jhAlI ase samajale pAhije. jyAlA saMsArAbaddala udAsInatA prApta hoIla to avazya paramapada prApta karela. hI bhAvanA bhavacA mhaNaje janmamaraNAcA nAza karaNyAsAThI atyaMta mahattvapUrNa Ahe. mhaNUna hemacaMdrAcAryAMsArakhyA aneka AcAryAMnI hyA bhAvanece vistRta vivecana kele Ahe. hilA 'bhava bhAvanA'suddhA mhaNatAta. zrImad rAjacaMdra yAMnI hyA bhAvanelA 'nivRttibodha' ase nAva dile Ahe. ekatva bhAvanA __ jaina darzana karmavAdI Ahe. pratyeka jIva ApalyA bhaviSyAcA nirmAtA Ahe. vastutaH koNI koNAce cAMgale karU zakata nAhI kiMvA vAITa karU zakata nAhI. saMsArAta manuSya ase mAnato kI amuka mAjhA hitaciMtaka Ahe athavA amuka mAjhA zatrU Ahe. to hitaiSIcyA barobara mohabaddha rAhato ANi jyAMnA zatrU mAnato tyAMcyAbaddala tyAcyA manAta asahiSNutA, krodha ityAdI durbhAvanA rAhate. hyA saMsArAce cakra atyaMta vicitra Ahe. he saMsAra bhAvaneta ApaNa pAhile tarI manuSyAcI hI sarvAta moThI cUka Ahe kI mI ekaTA nAhI. mAjhe aneka mitra, sage-soyare Aheta. te saMkaTAta sAtha deNAre Aheta. to svataHlA visarato. svataHlA na jANaNe hI sarvAta moThI cUka Ahe. hI cUka jIvAcyA hAtUna na ghaDaNyAsAThI ekatva bhAvanA Ahe. Page #359 -------------------------------------------------------------------------- ________________ (345) he parama satya Ahe kI jIva sarvathA ekAkI Ahe. paraMtu to he kase mAnaNAra ? tyAcyA cahUbAjUMnA AI-vaDIla ANi nAtevAIka yAMcI chatra-chAyA Ahe. mitra ANi svajanAMcA snehasnigdha parivAra tyAlA miLAlelA Ahe. priyatamece avicchinna prema tyAlA prApta jhAle Ahe. paraMtu pratyekAcyA jIvanAta eka veLa azI yete kI jevhA te kAhIca karU zakata nAhI. jara to asAdhya rogAne pIDita jhAlA tara koNIhI tyAce duHkha vATUna gheU zakata nAhI. tyAlA yamAcyA vikrALa toMDAtUna koNI soDavU zakata nAhI ANi klezAne arjita kelelyA jyA vipula saMpattIlA to svataHcI samajUna basalA Ahe, tI nighUna dusare ticA upabhoga ghetAta. mhaNUna koNI koNAcA sAthIdAra, sahacara, rakSaka hyA saMsArAta hoU zakela kA ? arthAta koNIca nAhI. ThANAMga sUtrAcyA prathama sthAnAmadhye jethe ekAtmaka padAvalIce varNana Ahe tethe "ege AyA' 113 lihile Ahe te hyAca bhAvanece dyotaka Ahe. AtmA eka Ahe ase jaina darzana mAnata nAhI. jaina darzanAnusAra aneka At Aheta. ekekA AtmyAce ApApale vyaktitva, ekAkItva, svarUpa, karma vidyamAna Aheta. AtmAca ApalyA sukha-duHkhAMcA kartA ANi vikartA Ahe. suprasthita arthAta satpravRttIta sthita AtmAca ApalA mitra Ahe ANi duHprasthita arthAta duSpravRttIta sthita AtmAca ApalA zatrU Ahe. duSprasthita AtmA sarva duHkhAcA hetU asalyAne vaitaraNI Ahe, kuTazAlmalI vRkSa Ahe ANi suprasiddha AtmA sarva sukhAcA hetU asalyAne kAmadhenU, naMdavanAdIrUpa Ahe. 114 ekatva bhAvanA hyA satyAlA udghATita ujjAgRta udbhASita karate. hA prANI AtmyAcyA dRSTIne ekaTA Ahe. svataMtra Ahe. ekaTAca AlelA asUna ekaTAca jANArA Ahe. paraMtu sone jevhA khANImadhye asate tevhA te mAtIbarobara ekarUpa jhAlele asate paraMtu tarI tyAta zuddha suvarNatva tara avazya asate. azA mizra sthitImadhye koNI tyAlA pAhile tara tyAlA suvarNarUpAta mAnaNyAsAThIhI tayAra hota nAhI. AtmyAcI paNa hIca avasthA Ahe. jyApramANe mAtIyukta sthitImadhyehI suvarNatva asate tyAcapramANe atyaMta mahattvAcI AtmA karmayukta asatAnAhI tyAta zuddha AtmabhAva avazya rAhatoca. ANi lakSAta ThevaNyAsArakhI goSTa Ahe. AtmA jevhA saMsArAta bhaTakato, nave nave veSa dhAraNa karato tevhA hA anaMta guNAMcA svAmI asela he tara kevaLa AtmajJAnIca sAMgU zakato. atyaMta zaktizAlI AtmA hyAveLI piMjar2yAta baMda Ahe mhaNUna piMjar2yAta koMDalelyA siMhApramANe tyAcI zaktI kuMThIta Page #360 -------------------------------------------------------------------------- ________________ (346) jhAlI Ahe, sAmarthya kSINa jhAle Ahe. to parAdhIna jhAlA Ahe, tyAlA piMjar2yAtalyA pAkharApramANe AkAzAtIla svataMtra havecA anubhava nAhI. he sarva samajaviNyAsAThIca ekatva bhAvanA Ahe. hyA bhAvanece ciMtana kelyAne ApalyA mULa svarUpAce jJAna prApta jhAle tara tyAlA prApta karaNyAcA mArga to svataHca zodhU zakato. saMsAra paribhramaNa karatAnAhI ApalyA AtmyAcyA ekAkIpaNAcA punhA punhA vicAra karaNArA, niHsaGgatecI siddhI ANi mokSa puruSArthAce sAdhana prApta karato. tyA sAdhanAlA sAdhya karaNyAsAThI sarvaprathama AtmyAlA vibhAva dezetUna svabhAva dazeta ANaNyAsAThI svarUpa bodhAcI AvazyakatA Ahe. svarUpabodha jhAlyAnaMtara anAdI saMbaMdhAlAhI toDale jAU zakate. jase dudhAta tUpa ekatrita asate paraMtu virajhaNa kiMvA dahI maMthana karaNyAsAThI, maMthana karaNyAce sAdhana, maMthana karaNyAsAThI lAgaNAre bhAMDe, hyA sAdhanAMcA yoga miLAlyAnaMtara tUpa tAkarUpI saMyogAlA soDUna ApalyA mULa svarUpAta vilaga hote. tyAcapramANe jJAnadarzanAdI cAra sAdhanAMcyA yogAne AtmyAlA karmamaLApAsUna vilaga karUna hyA anAdI saMbaMdhAlA toDale jAU zakate ANi AtmyAlA ekatvabhAvAmadhye pratiSThita kele jAU zakate.115 sAdhakAne svata:lA para tattvApAsUna bhinna samajUna AtmakeMdrita hoNyAcA abhyAsa kelA pAhije. vastuta: jyA saMbaMdhAMnA tyAne Apale mAnale Ahe tyAMcyA mohAtUna to sahajapaNe suTU zakata nAhI tarI ekatvabhAvanecyA niraMtana ciMtanAne, abhyAsAne AtmyAta anAsakta bhAvanecA prakAza pasarela ANi eka divasa toca prakAza jIvAlA sarvakAhI soDaNyAsAThI tayAra karela. paraMtu ekatva ANi anekatvAvara vicAra karaNyAcI AvazyakatA Ahe. Agama graMthAtIla prathama aMgasUtra AcArAMga yAce "ego ahaMmasi Na me atthi koi Na vA'hamavi kassavi"115 arthAta mI eka Ahe, ekaTA Ahe koNI mAjhA nAhI kiMvA mI koNAcA nAhI he sUtra ekatva ANi anyatva bhAvanecA nirdeza karate. ___ jyAMnA dhruva banAyace Ahe tyAMnI satata hyA bhAvanece ciMtana anubhAvana karaNe Avazyaka Ahe. hyA ciMtanAne AtmA pUrNa svataMtra ANi siddha hoU zakato. mumukSune upakaraNa, AhAra, zarIra, saMgha, ANi sahakArI ityAdIMnI nirapekSa rAhUna ekamAtra AtmAvalaMbI hoUna jIvana vyatIta karAve. samAdhI maraNAcyA tayArIsAThI sahAyavimokSa atyaMta mahattvapUrNa Ahe. uttarAdhyayana sUtrAmadhye sahAyapratyAkhyAna zabda vizeSataH ekatvAcyA arthAne ghetalA Ahe. Page #361 -------------------------------------------------------------------------- ________________ (347) sahAya pratyAkhyAna mhaNaje saMyamI jIvanAmadhye dusar2yA koNAcA Azraya na gheNe. tyAne sAdhaka ekatva bhAvAlA prApta hoto. ekatvabhAvAlA prApta sAdhaka ekAgratecI bhAvanA karatA karatA vigraha yukta zabda, vAkkalaha, kalaha, kaSAya ANi tU-tU-mI-mI ityAdIMpAsUna sahajapaNe mukta hoto. saMyama ANi saMcarAmadhye puDhe jAtA jAtA samAdhIavastheta jAto.117 zramaNa bhagavAna mahAvIra svAmI gautama gaNadharAMnA sAMgatAta - he iMdrabhUtI ! saMsArI AtmA, saMsArAcyA prapaMcAta phasUna dusar2yAsAThI ANi svataHsAThI jo duSTa karme karato tyA karmAcI phaLe jevhA bhogAvI lAgatAta tevhA tyAMcyAsAThI tI duSTa karme kelI te baMdhubAMdhava, mitra, sagesoyare pApAce bhAgIdAra hoNyAsa yeta nAhIta.118 jyA AtmyAne karma kele to AtmA ekaTAca tyAce phaLa bhogato. yethe kelelI karme matyUnaMtara tyAcyAca barobara jAtAta. AtmyAcA sobatI tyAce svataHce karmaca asate. karmAmuLeca jIva paravaza hotA hotA strI, putra, hattI, ghoDe, zeta, ghara, rupaye-paise, dhAnya, cAMdI, sone ityAdI sarvAMnA mRtyUcyA viLakhyAta soDUna svataHcyA zubhAzubha karmApramANe svarga kiMvA narakAmadhye jAto.119 ekatvabhAvanece vivecana sarvAdhika rUpAta Agama graMthAta prApta hote. kAraNa hIca bhAvanA atyaMta mahattvAcI Ahe. joparyaMta manuSya mI ekaTAca karmAcA kartA ANi bhoktA Ahe he samajaNAra nAhI toparyaMta to saMsArAcyA moha mAyecA tyAga karU zakaNAra nAhI. ANi moharUpI karmaca sarva karmAMcA rAjA Ahe. eka moharUpI karma naSTa jhAle tara bAkIcI sAta karme naSTa karAyalA veLa lAgaNAra nAhI. jyApramANe ekhAdyA vyaktIce eka karoDa rupayAMce deNe Ahe ANi to 99 lAkha 99 hajAra 999 rupaye deNe deto. naMtara kevaLa eka rupayAce deNe rAhile asela tara to te ekadama sahajapaNe pheDU zakato, tyAcapramANe jyAne mohanIya karmAlA naSTa kele Ahe tyAlA anya sAta karme naSTa karaNe ekadama sope Ahe. hI ekatva bhAvanA mohanIya karmAcyA AvaraNAlA dUra karaNyAsAThI vajrAsArakhI Ahe. ANi hyA mohAlA dUra karaNyAsAThI aneka graMthAta vegavegaLyA zailIne jIvAcyA ekatvAlA samajaviNyAcA prayatna kelA gelA Ahe. AcArya kuMdakuMda yAMnI ekatva bhAvanece atyaMta preraka zabdAta varNana karatAnA lihile Ahe - jevhA manuSya janma gheto tevhA tyAcyAbarobara koNI yeta nAhI. hIca goSTa mRtyUcI Ahe kI koNIhI koNAbarobara marata nAhI. sarvakAhI soDUna ekaTyAlAca jAve lAgate. Page #362 -------------------------------------------------------------------------- ________________ (348) koNI ase samajatAta kI, mI mAjhyAsAThI dusar2yAMkaDUna dharmArAdhanA karavUna gheto, puNyArjana karavUna gheto, tyAcyA phalasvarUpI svargasukha prApta karena asA vicAra karaNe hA tyAcA ajJAnIpaNA Ahe. dharma, pApa, puNya sarva kAhI manuSya ekaTAca ANi svataHca karato ANi kelelyA karmAce svataHca phaLa bhogato. puDhe pAtra-apAtra koNa ? yAce vivecana karatAnA graMthakArAne samyaktvAne yukta munIMnA 'uttama pAtra' sAMgitale Ahe ANi samyak dRSTI zrAvakAlA 'madhyama pAtra' sAMgitale Ahe. avirata samyakadRSTIlA 'jaghanya pAtra' sAMgitale Ahe. va jo samyaktvarahita Ahe tyAlA 'apAtra' mhaNUna sAMgitale Ahe. ___ ithe asA saMketa kelA Ahe kI pAtra-apAtrAcI cAMgalyAprakAre parIkSA kelI pAhije. tyAMcyA sAMgaNyAcA Azaya hA Ahe kI mAnavAlA pAtratA prApta karaNyAcyA dizene prayatna kelA pAhije. mithyAdRSTI kupAtra Ahe. tyAlA dAna deNe yogya mAnale jAta nAhI. dAna dilyAne caturvidha saMghAta sthiratA yete mhaNUna dAna deNyAcI pravRttI mokSa mArgAcI pravRttI Ahe. jara pAtra uttama asela, deNAr2yAcI bhaktI zreSTha asela ANi dAna suddhA uttama asela tara tyAce phaLahI uttamaca asate. sarva dAnAMmadhye AhAradAna prathama ANi mukhya Ahe. AhAradAnAne sarvAMnA sukha prApta hote. AhAra dAnAne tinhI dAna saMpanna jhAle ase mhaTale jAte kAraNa AhArAcyA baLAvara sAdhU divasabhara zAstrAdhyayana karatAta. bhUka, tahAna yAMce roga naSTa karaNyAsAThI AhAra nimitta tara Aheca paraMtu AharAne prANAMce rakSaNa hote mhaNUna abhaya deNAre Ahe. azAprakAre AhAradAnAmadhye auSadha, zAstra va abhaya hI tinhI dAne garbhita Aheta. ___ 'mI ekaTAca Alo ANi ekaTAca jANAra Ahe. hyA zarIra, saMpattI, patnI, kuTuMba yAbarobara rAhata asatAnAsuddhA mI ekaTAca Ahe' ase jyAMce ciMtana asela toca dAna deU zakato ANi dAnAmuLe jo dharma, puNya hoIla toca jIvAbarobara jAto bAkI sarvakAhI itheca rAhate. jIvanAce paramasAdhya prApta karAyace asela tara jIva vItarAga prabhUdvArA pratipAdita ratnatrayAtmaka sAdhanedvAre ApalyA viSamakarmAcA kSaya karUna TAkato. vastutaH to khar2yA sukhAcyA mArgAvara cAlaNArA ekaTAca ApalyA zuddhAtmyAcA anubhava karato. koNIhI anya tyAlA zuddha karU zakata nAhI mhaNUna saMyamI sAdhakAne he ciMtana kele pAhije kI mI Page #363 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sansh (349) ekaTAca Ahe, mI sarvaprakAre ekaTA Ahe, mI nirmamatvI Ahe, mAjhe koNIca nAhI, mI koNAcA nAhI, mI zuddha Ahe, samyak darzana, samyaka jJAna he mAjhe lakSaNa Ahe. zuddhatva heca ekameva mAjhe upAdeya Ahe. zuddhAtma svarUpAlA prApta karaNe hAca mAjhyA jIvanAcA uddeza Ahe.120 __ AcArya umAsvAtI yAMnI saMsArAlA 'bhavara' mhaNUna saMbodhile Ahe. samudrAmadhye pANI jethe gola gola cakrAsArakhe phirUna khAlI jAte tyAlA 'Avarta' arthAta 'bhavara' mhaNatAta. saMsArarUpI samudrAtahI jIva jethe janma gheto athavA marato tyAlA 'bhava athavA Avarta' mhaNatAta. tyA bhavarUpI AvartAmadhye janmamaraNa karatAnA jIvAbarobara koNIhI jAta nAhI. tyAlA koNIhI sahAyarUpa hota nAhI. melyAnaMtara narakAdI gatIMmadhye ApalyA karmAce phaLa ekaTAca bhogato. jIvAsAThI hitakara saMyamAce pAlana karaNe athavA tyAdvAre prApta hoNArA mokSaca Ahe jo kadhIhI naSTa hota nAhI mhaNaje hA jIva ekaTAca kaSTa bhogato tara tyAlA ekaTyAlAca ApalyA AtmyAsAThI hita sAdhale pAhije.121 ithe jIva jyAMnA mAjhe svajana, parijana mhaNato tyAtale koNIhI ase nAhI kI je vyAdhI, jarA, mRtyU ityAdIMcyA duHkhAlA dUra karU zakatIla. saMpUrNaca kAya aMza athavA aMzAMzAlA dUra karaNyAta athavA vATUna gheNyAtahI koNIca samartha hoU zakata nAhI. jyA karmAcA baMdha mI kelA tyAcyA phaLAcA anubhava karaNArA suddhA mI ekaTAca Ahe. azAprakAre ApalyA ekAkIpaNAce ciMtana kele pAhije. jo mumukSU satata azA prakArace ciMtana karIta rAhato tyAlA svajanAMbaddala AsaktI rAhata nAhI ANi tyAmuLeca to tyAcyA nimittAne pApakarma karaNyApAsUna parAGmukha hoto athavA viSayAMpAsUna virakta hoto. tyAcapramANe tyAlA parajana ityAdIMbaddala dveSasuddhA vATata nAhI. tyAMnA para samajUna tyAMce akalyANa karaNyAtahI pravRtta hota nAhI. mhaNUna to koNAvara prema karIta nAhI kiMvA dveSahI karIta nAhI, phalasvarUpI ekatvAcA ciMtaka rAgadveSarahita hoUna niHsaMgatelA prApta hoto ANi to mokSAsAThIca prayatna karIta rAhato.122 to ciMtana karato kI baMdhubAMdhava ANi mitra smazAnAcyA puDhe barobara yeta nAhI. dharmaca nehamI barobara rAhaNAra Ahe, dharmAcI sAtha kadhIhI suTata nAhI.123 ekatvAce dravya, kSetra, kALa ANi bhAva he cAra bheda Aheta - dravya ekatva - pratyeka jIva ityAdI dravya ekatva Ahe. Page #364 -------------------------------------------------------------------------- ________________ (350) kSetra ekatva - AkAzAcyA ekA paramANUMcyAdvArA AvRtta kelelA jitakA pradeza te kSetra ekatva Ahe. kAla ekatva - eka kSaNa itakA kALa mhaNaje kAlaekatva Ahe. bhAva ekatva - mokSamArga nizcaya nayAne bhAva ekatva Ahe. 124 samyagdRSTI jIvAlA deha turuMgAsArakhA vATato. turuMgAta sAkhaLadaMDAne athavA dorIne bAMdhalelyA manuSyAlA jyApramANe turuMgAviSayI mamatva rAhata nAhI, tyAcapramANe samyag jJAnI manuSyAlA dehAcI AsaktI rAhata nAhI. tyAMnA he kaLUna cukate kI, hyA zarIrAmuLe dhana, kuTuMba yAMviSayI abhimAna utpanna hoUna ghora baMdhanAta parAdhIna hoUna duHkha bhogAvI lAgatAta. ApalyA yathArtha svarUpAlA soDUna paradravya parigrahAlA Apale mAnalyAne anaMtakALAparyaMta saMsArAta paribhramaNa karAve lAgela ANi ekaTyAlAca anya gatIMmadhye jAUna janma ghyAve lAgatIla. tyAveLI karmAzivAya dusare kAhIca barobara jAta nAhI. mAtra pApa, puNya, dharma ANi karmaca barobara yetAta.125 jyAMnA mAhIta Ahe kI samora vihira Ahe tara tyAta koNIhI muddAma paDaNAra nAhI. tyAcapramANe samyag jJAnI saMsArAcI asAratA ANi ekatvAmadhye sAra disalyAne to sAra grahaNa karaNyAcAca vicAra karato ANi asArAmadhye koNIca jAta nAhI. bRhad dravyasaMgrahAcyA vRttImadhye zrI brahmadeva yAMnI lihile Ahe kI, nizcaya ratnatrayarUpI ekA lakSaNAcA dhAraka jo ekatva Ahe tyAcI bhAvanA karaNyAta magna jhAlelyA jIvAlA nizcaya nayAne sahajAnaMda sukhAdI anaMtaguNAMce AdhArarUpa kevalajJAna sahaja prApta hote. te ekaca Ahe. tase tara jJAnAce pAca bheda Aheta. paraMtu kevalajJAna jhAlyAnaMtara anya sarva jJAna gauNa hote. Arta raudra dhyAna na rAhatA parama sAmAyika rUpa ekatvabhAvanemadhye pariNata jhAlele je Atmatattva Ahe te avinAzI ANi parama hitakArI ase Ahe. putra, mitra, kalatra ityAdI koNIca hitakArI nAhI. azA rUpAta avasthita AtmA sarvathA ekAkI Ahe ANi sarva vaibhAvika dazA Aheta. ekatva bhAvanece he tAttvika tAtparya Ahe. 126 ApalyA AtmyAmadhye ekAgra hoUna zuddha nizcaya nayAcI bhAvanA karatA karatA anantajJAnamaya AtmasvarUpAcI bhAvanA kelI pAhije. tyAcyAzivAya bAhyapadArtha baMdhAce kAraNa Aheta. ekA AtmyAzivAya anya koNIca Apale sahAyaka nAhI.127 mhaNUna kaThora upasargAcyA duHkhAtasuddhA munI dusar2yAMcyA sahakAryAcI icchA Thevata nAhI. paraMtu zrI mahAvIra prabhUpramANe svataH sarvakAhI sahana karatAta. Page #365 -------------------------------------------------------------------------- ________________ (351) zrI jinacaMdrasUrIMdvAre praNIta saMvega raMgazAlA nAmaka graMthAmadhye kSapakamunIMnA zramaNa bhagavAna mahAvIrAMcyA ekatva niSThecA dRSTAMta deUna munIMnA ekatvabhAvanece ciMtana-manana karaNyAce ANi ekatvAce anusaraNa karaNyAcA bodha dilA Ahe. bhagavAna mahAvIrAMnI ApalyA svajanAMcA sneha soDUna dIkSA ghetalI. dIkSecyA pahilyA divazIca kumAragAvAcyA bAhera kAyotsarga dhyAna karIta asatAnA koNyApApI gavaLyAne sAMgitale kI mI joparyaMta gharI jAUna parata yeta nAhI toparyaMta tumhI mAjhyA hyA bailAMce rakSaNa karA, ase sAMgUna gavaLI nighUna gelA. prabhU tara dhyAnAta magna hote. baila tithUna nighUna gele. thoDyAveLAne gavaLI parata AlA ANi tethe baila na disalyAne bhagavaMtAMnA vicArale mAjhe baila koThe gele ? pratyuttara kAhIca miLAle nAhI tyAmuLe gavaLI duHkhI jhAlA ANi to sarvatra bailAMnA zodhU lAgalA. bailasuddhA carUna khUpa veLAne prabhuMjavaLa Ale. gavaLIsuddhA rAtrabhara bhaTakUna tethe AlA. bailAMnA prajavaLa pAhUna vicAra kelA kI nakkIca hyAMnI bailAMce haraNa karaNyAsAThI tyAMnA lapavUna Thevale hote. anyathA mI vicAralyAnaMtara uttara kA dile nAhI ? asA vicAra manAta AlyAne tyAlA khUpa rAga AlA ANi prabhUnA mAraNyAsAThI dhAvalA. tyAcaveLI saudharmendra avadhijJAnAne prabhUcI azI avasthA pAhUna tvaritaca svargAtUna khAlI utaralA ANi gavaLyAcA tIvra tiraskAra kelA. prabhUnA tIna pradakSiNA ghAlUna namaskAra karUna bhaktibhAvAne mhaNU lAgalA, AjapAsUna bArA varSAparyaMta ApaNAsa khUpa upasarga yetIla' mhaNUna tumhI malA AjJA dyA kI mI dusarI sarva kAme soDUna tumacyAjavaLaca rAhina. mI manuSya, tiryaMca ANi devAMdvAre AlelyA upasargAce nivAraNa karIna,. tevhA prabhuMnI sAMgitale - he devendrA, tU je sAMgato tase kadhI hota nAhI kiMvA jhAle nAhI ANi hoNArahI nAhI. saMsArAta bhramaNa karaNAr2yA jIvAne svataH svecchene je karma bAMdhUna ghetale Ahe. tyAcA kSaya te karma bhogalyAzivAya athavA kaThINa tapasyA kelyAzivAya hota nAhI. dusar2yAcyA madatImuLe tyAcI nirjarA hota nAhI. karmAdhIna jhAlelA jIva ekaTAca sukhaduHkhAcA anubhava gheto. itara tara kevaLa tyAcyA karmAnusAraca upakAra kiMvA apakAra karaNyAsa nimittamAtra hotAta. prabhuMnI ase sAMgitalyAvara iMdra natamastaka jhAle ANi tribhuvana nAtha prabhuMnIsuddhA ekaTyAMnIca svecchepUrvaka kaThINa parisaha sahana kele. azAprakAre jara carama tIrthaMkara zrI mahAvIra prabhuMnI ekaTyAMnIca duHkha sahana kelIta tara he kSapaka munI ! tU ekatva bhAvanece ciMtana karaNArA kA hota nAhIsa ? azAprakAre svajana ityAdI vividha bAhya vastUMcA saMyoga jhAlA tarI tattvata: jIva ekaTAca Ahe. jIvAce ekatva Ahe ase ciMtana kara. 128 Page #366 -------------------------------------------------------------------------- ________________ (352) jevhA jIva vibhrama soDUna ApalyA khar2yA svarUpAlA samajUna gheto kI mI ekAtmaka Ahe tevhAca tyAcA janmasaMbaMdha hyA saMsArAtale AvAgamana vizIrNa hote. zubhacaMdrAcAryAMnI moThyA rahasyamaya goSTIMce udghATana kele Ahe. vAstavika jevhA prANyAMmadhye hI bhAvanA utpanna hote kI, jyAMnA to Apale samajato te sarva soDUna jANAre Aheta. to svataHca svataHcyA baMdha ANi mokSAcA sraSTA Ahe, ase sarva bhAva jANalyAnaMtara jIva baMdhAvasthekaDe kA jAIla ? to muktatvAkaDe jAIla mhaNUnaca AcAryAMnI bhavabhramaNa vizIrNa hoNyAcI ghoSaNA kelI Ahe. 129 kalpanA karA kI eka vyaktI ApalyA azubha karmAMcyA pariNAmAMmuLe narakAta jAte. ApalyA bhava pratyaya avadhijJAnAdvAre jara tyAlA anubhava AlA kI, mI jI saMpattI atyaMta parizramapUrvaka ekatrita kelI hotI, ticA upabhoga anyaloka gheta Aheta tara tyAlA kevaDhA pazcAtApa hota asela ? paraMtu pApa karUna dhana upArjana karaNArA narakAta ApalyA kelelyA karmAce phaLa ekaTAca bhogata asato. 130 caitanyarUpa ekatvAce jJAna durlabha Ahe paraMtu teca jJAna mokSa deNAre Ahe. jara te kazAhI prakAre prApta jhAle tara tyAce punhA punhA ciMtana kele pAhije. 131 manuSya itakA mohAta phasalA Ahe kI mI ekaTA Ahe ase jJAna hoNe kaThINa Ahe ANi jyAlA namI rAjarSIpramANe ekadA jJAna hote to saMsArAcyA mohamAyemadhye punhA guraphaTata nAhI. namI rAjarSIce udAharaNa tisar2yA prakaraNAta uddhRta kelele Ahe. te udAharaNa hyA bhAvanecyA puSTIsAThI atyaMta preraNAspada Ahe. hyA bhAvanecyA ciMtanAne tyAMnI Atmabodha prApta kelA. jyApramANe utkRSTa naukA prApta jhAlyAvara sthitaprajJa sAhasI puruSa samudrAcyA aparimita jalAne bhayabhIta hota nAhI tyAcapramANe ekatvalA jANaNArA yogI kaThora karmAlAsuddhA ghAbarata nAhI. 132 he Aja mAnavAlA dhana, putra, mitra, parivAra yAMcI AvazyakatA vATaNyAce kAraNa Ahe kI, to vicAra karato kI te malA saMkaTAcyA veLI upayogI paDatIla. paraMtu jyAMnI ekatva bhAvanece ciMtana kelele Ahe, saMsArAbaddalacI vicitratA, azaraNatA ANi anityatA jANalI asela to kadhIca ekaTA rAhaNyAsAThI bhIta nAhI kiMvA karma bhogaNyAcI tyAlA bhItI vATata nAhI. "AliyA bhogAsI asAve sAdara" samora AlelyA karmAlA bhogaNyAsAThI to sadaiva tatpara asato. to khinnatecA anubhava karIta nAhI. Page #367 -------------------------------------------------------------------------- ________________ saMsArAta loka koNAcA mRtyU jhAlyAvara zoka karatAta, dhana naSTa jhAle asatA duHkhI hotAta. paraMtu strI, putra, dhana ANi bhavana ityAdIMcyA mohapAzAta guMtaNyAsArakhe kAhI nAhI kAraNa te kSaNAta dRzya-adRzya hoNAre Aheta. pAhatA pAhatA te naSTa hotAta. jIva ekaTAca svataHlA karmAne koLyAcyA jALyApramANe guMDALUna gheto, AvRtta karIta rAhato. punhA kadhI puNyAcyA udayAne dAna, vrata, upavAsa, samyaktva, lakSaNarUpa prazamataMtUMcA AsarA gheUna karmapAzAtUna suTato, jyAyoge mokSasthAnAparyaMta pohacatA yete. arthAta ApaNaca karmAne baddha hoto ANi svataHca mukta hoto. dusarA koNIca ApalyAlA bAMdhata nAhI kiMvA soDavita nAhI.133 hyAca goSTI vairAgyazatakAcyA ekA prasiddha gAthemadhye adhika spaSTa karUna sAMgitalyA Aheta. tethe lihile Ahe - aDakammapAsabaddho, jIvo saMsAracarie ThAi / aDakammapAsamukko, AyA sivamaMdire ThAi / / aSTakarmarUpI pAzAne baddha jIva saMsArarUpI turuMgAta rAhato ANi aSTakarmarUpI pAzAtUna mukta jhAlelA AtmA zivamaMdirAta rAhato. hyAce vivecana panyAsa ratnasuMdara vijayajIMnI atyaMta hRdayasparzI zabdAta kele Ahe. lahAnase baMdhanasuddhA jIvAlA parAdhIna banavate, tara jyAMnA ATha ATha karmAMce baMdhana Ahe azA vyaktIne tyA karmabaMdhanAtUna suTakA hoNyAsAThI kitI prayatna kelA pAhije? gharAta ekA bhiMtIcyA mAge asalelyA sAmagrIce darzana karaviNe kaThINa hota asela tara jJAnAvaraNa, darzanAvaraNa, vedanIya, mohanIya, AyuSya, nAma, gotra ANi aMtarAyarUpI ATha ATha bhiMtIMcyAmAge asalelyA AtmyAce darzana kase hoU zakela ? paraMtu hyA bhiMtI dusar2yA koNI nirmANa kelelyA nAhIta. he baMdhana tara AtmyAne svataHvara thopavUna ghetale Ahe ANi mhaNUnaca AtmA jevhA vATela tevhA hyA baMdhanAtUna muktasuddhA hoU zakato. ase tevhAca hoIla jevhA jIvAlA sarvajJapraNIta vacanAvara zraddhA hoIla. mI anaMtajJAna, anaMtadarzana ityAdI guNAMcA mAlaka Ahe. mI ekaca Ahe, nitya Ahe, jJAnadarzanayukta Ahe. bAkI sarva kAhI baMdhana Ahe azA Atma-vicArAta svataHlA nimagna kele tara baMdhanAtUna mukta hoNe atyaMta sope Ahe. paraMtu jIvAne jara ATha karmAMcyA baMdhanAbarobara samAdhAna mAnale ANi vicAra Page #368 -------------------------------------------------------------------------- ________________ kelA kI he baMdhana tara anAdikALApAsUna Ahe, yA baMdhanAtUna mukta hoNyAcI zaktI, te baMdhana toDaNyAcI zaktI ApalyAmadhye koThe asaNAra ? azAprakAracyA durbaLa vRttIcyA mANasAsamora jarI svataH tIrthaMkara paramAtmA upasthita jhAle tarI tyA baMdhanAtUna tyAcI suTakA hoU zakata nAhI. dusar2yAMnI bAMdhalelyA baMdhanAtUna suTaNe kadAcita kaThINa Ahe. paraMtu svataHneca jI baMdhane nirmANa kelI Aheta tyAtUna suTakA hoU zakate. manuSyAne upAya kele tara kSaNAta tyAcI suTakA baMdhanAtUna hoU zakate. he ekA udAharaNAdvAre samajU zakela - raNapradezAta paMcavIsa uMTa barobara gheUna eka mANUsa ekA gAvAhUna dusar2yA gAvI jANyAsAThI nighAlA. rAtra hotAca rAnAmadhye vizrAma karaNyAsAThI thAMbalA. ApalyA sAmAnAMmadhUna uMTAMnA bAMdhaNyAsAThI dor2yA kADhU lAgalA. paraMtu hairANa jhAlA. kAraNa uMTa tara paMcavIsa hote ANi dor2yA covIsaca hotyA. AtA kAya karAve ? asA prazna tyAcyAsamora ubhA rAhilA. tyAne tyAcyAbarobara AlelyA tyA kSetrAcA ANi kAryAcA anubhava asaNAr2yA vyaktIlA mhaTale kI, hA raNapradeza Ahe. ANi tyAtUna hI rAtrIcI veLa, bhayaMkara tuphAna, corAMce bhaya. uMTa kadAcita paLUnahI jAtIla athavA corIlA jAtIla azI paristhitI Ahe. AtA kAya karAve ? barobaracyA sAthIdArAne sAMgitale, ghAbaraNyAsArakhe kAhIca nAhI, sarva uMTAMpramANe hyAlAsuddhA dorIne bAMdhaNyAce kevaLa nATaka kara, to koTheca jANAra nAhI. dorIcI kAhIhI AvazyakatA nAhI. bAMdhaNyAcyA nATakAnesuddhA to koTheca jANAra nAhI. uMTAcyA mAlakAlA mAtra hI goSTa paTalI nAhI. paraMtu sallA deNArA moThA anubhavI hotA mhaNUna tyAcyA sallyApramANe kAma karaNe tyAne svIkArale. ANi taseca kele. covIsa uMTAMnA dorIne bAMdhUna TAkale ANi paMcavisAvyA uMTAlA mAtra dorIne bAMdhaNyAce kevaLa nATaka kele ANi Azcarya to uMTa dorI ANi khuMTIzivAya anya bAMdhalelyA uMTAbarobara svataHsuddhA baddha Ahe hyA bhramAta rAtrabhara ubhA rAhilA sakALa hotAca tyAne covIsa uMTAMce baMdhana soDale ANi tyAMnA gheUna puDhe cAlU lAgalA. paraMtu to paMcavIsAvA uMTa mAtra tasAca ubhA rAhIlA. cAbakAne mArUna tyAne uMTAlA puDhe cAlaviNyAcA prayatna kelA paraMtu to suddhA eka pAUlahI puDhe cAlalA nAhI. tevhA tyAne anubhavI mitrAcA sallA ghetalA. tyA mitrAne sAMgitale kI tU tyAcI dorI soDalI kA ? paraMtu tyAlA bAMdhalelAca Page #369 -------------------------------------------------------------------------- ________________ (355) nAhI tyAmuLe soDaNyAcI AvazyakatA suddhA nAhI. tevhA mitra punhA mhaNAlA, to mukta Ahe ase tU mAnato. paraMtu to tara svataHlA baMdistaca samajata Ahe ANi mhaNUnaca itara covIsa uMTAMpramANe rAtrabhara to ubhA suddhA rAhIlA. joparyaMta anya uMTAMnA tumhI jase soDale tazI soDaNyAcI nakkala tyAcyA barobara karIta nAhI toparyaMta kitIhI cAbUka mArale tarI tyA uMTAlA puDhe cAlaviNyAta tumhI yazasvI hoNAra nAhI ANi kharokhara tyA uMTAlA khuMTyAtUna soDaviNyAce kevaLa nATaka kele ANi cAbakAne mAralyAzivAyaca to uMTa puDhe cAlU lAgalA. 134 manuSyAcI suddhA hIca sthitI Ahe. ApaNa svataHca svataHlA bAMdhalele asate ANi tevhA jevhA vATela tevhA svataHca baMdhanAtUna mukta hoU zakato. paraMtu tyA dizene puruSArtha karaNyAcI AvazyakatA Ahe. sarvakAhI ApalyAvaraca nirbhara Ahe. paramagatI prApta karAyacI asalI tarI suddhA ApaNa svataMtra Ahota ANi sAtavyA narakAta jAyace asale tarIhI ApaNa svataMtrya Ahota. ApalyAlA koNI baLajorIne bAMdhU zakata nAhI ANi hAtha pakaDUna koNI muktIkaDe suddhA neU zakata nAhI. pratyeka jIva svataHsvataH ce karmaphala ekaTAca bhogata asato. mhaNUna sAdhakAne samuhAta rAhUna ekAMtatecA anubhava karaNyAsa zikAve lAgela. ekatva bhAvanece ciMtana karAve lAgela. nisaMgapaNe arthAta saMgarahita rAhAve lAgela. saMga kevaLa para vastUcAca hoto ase navhe tara 'sva' vastUcA saMgatara nehamIca asato. saMyoga, viyoga para vastUcA hoto. AtmyAcA vItarAga bhAva tara AtmyAjavaLa niraMtara Aheca. ase satata ciMtana - anubhAvana karAve lAgela. mule jevhA zALeta jAU lAgatAta tevhA tyAMnA sarvaprathama eka aMka zikavitAta. tyAne suddhA ekatvAcI preraNA prApta hoU zakate. jyAMcyA manAta ekatvAcI bhAvanA Thasate, tyAcI pratyeka vastUmadhye anAsakta bhAvanA nirmANa hote. ekatva bhAvanece jevhA ciMtana karAyace asela tevhA sarva prathama he jIvA ! asA vicAra kara kI, tujhyA pUrvabhavAce koNI putra ityAdI hyA bhavAmadhye tujhyAbarobara Ale Aheta kA ? jara Ale asate tara aMdAjAne sAMgitale asate kI hyA janmAtIla suddhA koNI saMbaMdhI marUna tujhyAbarobara jAtIla. mhaNUna he mAjhe Ahe yA mithyA abhiprAyAlA soDUna de, ANi he jIvA ! kAya tU jivaMta asatAnA anubhava ghetalA Aheta kI jyAMnA tU svataHce mAnatosa te aizvaryAcyA kALAta tujhe jase Atmiya hotAta tase vipattIcyA kALAtahI sahAyaka jhAle Aheta kA ? paraMtu jIvAvara upakAra karaNyAsAThI puNya karma Page #370 -------------------------------------------------------------------------- ________________ (356) ANi apakAra karaNyAsAThI pApakarmaca barobara jAtAta ANi ihaloka athavA paralokAmadhye tyAce phaLa jIva ekaTAca bhogato. 135 jara hyA gAthemadhye paMDita AzAdhara yAMnI atyaMta suMdara sAMgitale Ahe koNIbarobara paralokAta gele asate tara loka tyA dRSTAMtAcyA AdhAre he siddha karU zakale asate kI jIvAbarobara paralokAmadhyehI koNI snehI saMbaMdhI jAtAta. paraMtu ase kadhI jhAle nAhI kiMvA hoNArahI nAhI. - hyAmadhye ANakhI eka mahattvAcI goSTa spaSTa kelI Ahe kI ihaloka va paralokAta khUpa aMtara Ahe. paraMtu vaibhavAcyA kALAta jIva jyAMnA svataHce, Apale mAnato ase loka vipattI athavA duHkhAcyA kALAta sahAyaka hota nAhIta. karmAmuLe jara koNI karoDapatI, roDapatI jhAlA tara tyAcyA nAtevAIkAMnA hA mAjhA bhAU Ahe, hA mAjhA mAmA Ahe athavA anyakAhI nAte Ahe he sAMgaNyAcI suddhA tyAMnA lAja vATate. jyAMcyAsAThI jIvanabhara kaSTa kele ase nAtevAIkasuddhA duHkhAta upayogI hota nAhIta mhaNUna graMthakAra puDhe mhaNatAta - jIva je puNya athavA pApa karma karato tI paralokAta tyAcyAbarobara jAtAta ANi tyAcyA phalasvarUpI tethesuddhA sukha ANi duHkha bhogatAta. anya dusarA koNIca AtmyAbarobara jANArA nAhI. hyA zarIrAmadhye janmakALApAsUnaca mamatva ANi ahaMkArAce saMskAra dRDha jhAle Aheta. jara he zarIra melyAnaMtara jIvAbarobara eka pAUlahI puDhe jAta nAhI tara AtmA ANi zarIra yApAsUna bhinna disaNAre strI, suvarNa ityAdI padArthAMcI kAya kathA ? arthAta vyavahAra nayarUpa netrarogAdvAre Aropita mAjhA AtmAsuddhA bhedarUpI AtmyAce darzana ghaDavito. nizcaya nayAne tara mI ekaTAca Ahe. 136 hyAta graMthakArAMcyA sAMgaNyAcA matitArtha asA Ahe kI, jIvAcA atighaniSTa saMbaMdha zarIrAbarobara Ahe. janmApAsUna mRtyUparyaMta koNatyAhI paristhitIta zarIrAcyA barobaraca saMbaMdha rAhato, mhaNUna he zarIra mAjhe Ahe asA mamatvabhAva tIvra hoto. ANi mI rAjA Ahe, mI zeTha Ahe, sAvakAra Ahe hA ahaMkArasuddhA nirmANa hoto. he bhAva AtmyAce nAhIta. karmAcyA udayAne utpanna jhAlele mamatva ANi ahaMkAra AtmyApAsUna bhinna Aheta. melyAnaMtara he zarIra jyAlA puSTa karaNyAsAThI, sajaviNyAsAThI jIvana pUrNapaNe kharcI karato paraMtu te eka pAUlasuddhA puDhe jAta nAhI. taseca strI putra, paisA, parivAra ityAdI pratyakSabhinna asaNAr2yA goSTIMcI suddhA jIvAvarobara jANyAcI kalpanA karaNe vyartha Ahe. Page #371 -------------------------------------------------------------------------- ________________ (357) upAdhyAya zrI vinayavijayajI yAMnI ekatva bhAvanece viziSTa spaSTakaraNa karatAnA sAMgitale Ahe hA AtmA ekaca Ahe, hAca prabhU Ahe, bhagavAna Ahe, jJAnadarzanAcyA taraMgAmadhye masta Ahe. hyAzivAya je kAhI Ahe te sarvakAhI kevaLa mamatva Ahe. kevaLa kalpanAmAtra Ahe. he mamatva vyAkuLatelA vADhaviNAre Ahe. 137 graMthakArAcA sAMgaNyAcA bhAvArtha hA Ahe kI sAdhakAne satata ciMtana kele pAhije kI, mI AtmA Ahe. mI vizuddha Atmadravya Ahe, AtmasattA Ahe, zuddha jJAna, darzana mAjhA guNa Ahe. kalpanA jaga he vegaLe Ahe. AtmyAcI mastI anya Ahe. tyAcAca anubhava ghyAyacA Ahe. sAdhakAne AtmadhyAnAta sadaiva lIna rAhIle pAhije ANi vicAra kelA pAhije kI, "Atama sarva samAna nidhAna mahAsukha kaMda | siddha taNA sAdharmi sattAe guNavRnda || " vizuddha AtmasattecyA dRSTIne sarva Atme sArakheca Aheta, samagra AtmasRSTI ekaca Ahe. jazI sthitI siddha paramAtmyAcI Ahe tazIca sarva AtmyAMcI Ahe. hyA dRSTIne vizuddha AtmasattecyA dRSTIne ApaNa siddhace sAdharmika Ahota. siddhAMpramANe anaMta sukhamaya, jJAnamaya, guNamaya Ahota. sarva AtmyAMcI sattA suddhA sArakhIca Ahe. sAdharmika mhaNaje ase loka jyAMce guNadharma sArakhe asatAta. siddhAMmadhye jJAna, sukha, AnaMda ityAdI anaMta guNa Aheta te ApalyAmadhye suddhA Aheta. AtmAca bhagavAna Ahe, prabhU Ahe mhaNaje mI AtmA Ahe, bhagavAna Ahe, siddha Ahe, buddha Ahe, mukta Ahe, pUrNAnaMdI Ahe, pUrNa jJAnI Ahe, pUrNa sukhI Ahe. zuddha nayAne, azA bhAvanene satata yukta asate tyAmuLe pApAcA nAza hoto ANi AtmasvarUpa prakaTa hote. ekatva bhAvanemadhye sarva vyaktI ANi vastUMnA Apale na mAnatA "mAjhA AtmA Ahe", "mI AtmA Ahe" ANi jevhA para bhAva suTato tevhA tara 'sva' madhye AlyAnaMtara AtmA ApalyA svajanAMnA zodhato. AtmyAce svajana tyAcyA guNadharmApramANeca hoU zakatAta mhaNUna siddhAMce jIva svajana Ahe. anya koNIhI barobara rAhaNAre nAhI. upAdhyAya zrI yazovijayajIcyA 'amRtavelI' kAvyAce prasiddha pada Ahe deha-mana vacana pudgala thakI karma thI bhinna tuja rupare, Page #372 -------------------------------------------------------------------------- ________________ (358) akSaya akalaMka che jIvanuM jJAna AnaMda svarUpa re || zarIra, mana, vacanAne mukta, karmAne mukta asaNArI AtmasattA heca tujhe svarUpa Ahe ase ciMtana karAyace Ahe. " mI mana svarUpa nAhI, mana paudgalika Ahe, mI AtmA Ahe. mI vacana svarUpa nAhI, vacana paudgalika Ahe, mI caitanya Ahe. mI zarIra svarUpa nAhI, zarIra paudgalika Ahe, mI AtmA Ahe. mI AtmA Ahe, caitanya svarUpI Ahe, karmApAsUna bhinna Ahe. mI jJAnAtmA Ahe, mI darzanAtmA Ahe, mI svaguNabhogI Ahe. " azAprakAre AtmyAcyA ekatvAce ciMtana kelyAne mI ekaTA Ahe. mAjhe koNI nAhI azI dInatA yeNAra nAhI. paraMtu AtmavizvAsa vADhela, AtmazraddhA nirmANa hoIla. khar2yA arthAne hIca ApalI oLakha Ahe. para vastUcA paricaya AtmyAcI oLakha karaNyAta aDathaLA asUna ghAtaka Tharato. para dravyAcA paricaya jhAlyAvara tyAne sukha prApta karaNyAcI anAdI kALAcI vAITa savaya jAgRta hote. tI savaya tyAlA soDAvI lAgela. parastrIbarobara mamatva karaNyAcA pariNAma mhaNaje manuSyAlA ApalyA jIvanApAsUna hAta dhuvAve lAgatAta. paraMtu para dravyAcyA mamatvAcA pariNAma tara tyAcyApekSA adhika bhayaMkara hoto. hajAro janmAparyaMta duHkhe bhogAvI lAgatAta. mhaNUna parabhAvAne ANi para dravyAbarobara kadhIhI mamatva rAkhAyace nAhI. rAmAcyA kALAtalyA rAvaNApAsUna tara vartamAnakALAtIla rAvaNAparyaMta pAhA. paradravyAbarobara mamatva ThevaNAr2yAMcyA bhayaMkara pIDecA itihAsa asaMkhya varSApAsUna Ahe, tyAlA vAcalyAne va zAstra vAcalyAne tyAMcyA bhayaMkaratece jJAna hoIla. tyAyoge mamatva soDaNyAcI preraNA prApta hoIla. upAdhyAyajI ApalyA manAlA saMbodhUna mhaNatAta are, mAjhyA manA ! parabhavAcyA hyA AvaraNAlA toDUna thoDA mukta ho. jyAmuLe AtmavicArarUpI caMdana vRkSAcI zItala havA tulA sparza karU zakela. hyA manAlA parabhAvAne AvRtta sAMgitale Ahe ANi AtmavicArAlA zItala caMdanAcyA vRkSAce udAharaNa dile Ahe. hyAvarUna upAdhyAyajIMcyA sAMgaNyAcA hA abhiprAya Ahe kI, jyApramANe caMdanAcyA vRkSAvara sarpa laTakalele asatAta, joparyaMta te sarpa dUra hota Page #373 -------------------------------------------------------------------------- ________________ (359) nAhIta toparyaMta vyaktI tyA vRkSAcyA zItala, sugaMdhita havecA AnaMda gheU zakata nAhIta. tyAcapramANe hA AtmA paradravyAne, parabhAvAne AvRtta Ahe. mhaNUna AtmyAta asalelyA guNAMcA sparza karU zakata nAhI. hyA parabhAvAMnA toDUna manAlA mukta karaNyAsa sAMgitale Ahe. jyAyoge AtmavicArarUpI caMdana vRkSAcyA thaMDa havecA sparza karU zakela. upAdhyAyajI puDhe mhaNatAta - he Atmana : samatvabhAvanebarobara tU ekatvabhAvanecA anubhava karUnaca namirAjarSIpramANe AnaMdasaMpadelA prApta karU zakazIla.139 ekatva bhAvanece ciMtana karatA karatA paramAnaMda prApta karAyacA asela tara ekatvAbarobara samatvAlA joDAve lAgela. ase kelyAne hA zatrU, hA mitra asA bheda rAhata nAhI. he kaMcana, he kathira asA bheda rAhata nAhI. to sAdhaka namirAjarSIpramANe paramAnaMdAcyA saMpattIlA prApta karU zakato. hyA viSayAta iMdra ANi namirAjarSIcA saMvAda vastUtaH hRdayasparzI Ahe. jevhA te mithilA soDUna sAdhU banaNyAsAThI rAjyavaibhava, bhoga, sukhAcA tyAga karUna jAU lAgale tevhA mithilemadhye sarvatra vilApa, rudana, zoka, goMgATAce vAtAvaraNa pasarale. tyAveLI devarAja iMdrAne ApalyA avadhijJAnAcyA AlokAta namirAjarSI yAlA mithilA soDUna jAtAnA pAhile. iMdrAne brAhmaNAce rUpa ghetale ANi namirAjarSAMjavaLa jAvUna namaskAra karUna vicArale - kiNNu bho ! ajja mihilAe kolAhalaga - saMkulA / ye suvanti dAruNA sudadA, pAsAesu gihesu ya ? // 140 he rAjarSI ! Aja mithilemadhye, rAjavADyAta, gharAta sarvatra rUdana, vilApa ityAdI zabda kA aikU yeta Ahe ? rAjarSI mhaNAle - "mihilAe ceie vacche sIyacchAe maNorame / patta puppha-phalovee bahuNaM bahuguNe sayA / / bAeNa hIramANaMmi ceiyaMmi maNorame / duhiyA asaraNA attA ee kandanti bho ! khagA // 141 he brAhmaNA ! udyAnAmadhye asalelA manohara vRkSa pracaMDa tuphAnAne tuTUna paDato, tevhA tyAvara basalele pakSI duHkhI hotAta, Azrayarahita hotAta mhaNUna te kraMdana, rudana karatAta arthAta loka ApalA svArtha naSTa jhAlyAne raDatAta, mAjhyA pravrajyemuLe raData nAhIta. mmHE Page #374 -------------------------------------------------------------------------- ________________ RISAR ASHOG (360) tevhA devendra mhaNAle - rAjarSI ! tumhI mithilekaDe pahA, mithilA agnImadhye jaLata Ahe. Apale aMtaHpura - rANIvAsa suddhA jaLata Ahe. tumhI tikaDe kA pAhata nAhI ? rAjarSI mhaNAle - suhaM vasAmo jIvAmo jesimo natyi kiMcaNaM / mihilAe DajjhamANIe na me Dajjhai kiMcaNa // 14 // 142 he brAhmaNA ! mI sukhAne jagata Ahe, sukhAne rAhata Ahe. mAjhyAjavaLa svataHce ase kAhIca nAhI. mithilA jaLata asalI tarI ticyA jaLaNyAne mAjhe kAhIca jaLata nAhI. azAprakAre iMdra ANi namIrAjarSIce bareca saMvAda praznottararUpAta Aheta. hyAta dona goSTI mahattvAcyA Aheta - samatva ANi ekatva. namIrAjarSI atyaMta samabhAvAne iMdrAlA uttara deta hote. yAtUna tyAMcI AMtarika AtmyAce vizuddha svarUpa prakaTa karaNyAcI utkaTa bhAvanA kitI prabaLa Ahe tyAce darzana hote. tyAMnI mahattvAcI goSTa azI sAMgitalI kI, mI tara sukhapUrvaka rAhata Ahe, jagata Ahe, AtmabhAvAcyA mastIta jagata Ahe ANakhIna kAya pAhije ? zAMtasudhArasAmadhye samatvabhAvAbarobara ekatvabhAvAcI anubhUtI karaNyAsAThI namI rAjarSIce udAharaNa dile Ahe te atyaMta yogya Ahe. namI rAjarSIcyA caraNAta indra bhAvapUrvaka vaMdana karUna stutI karatAta. iMdrAne pratyakSa prakaTa hoUna stutI kelI tarI namI rAjarSInA garva hota nAhI. paraMtu te viziSTarUpAne AtmabhAvanemadhye lIna hotAta. ekadA jara manuSyAcyA bhAvanemadhye parivartana jhAle, samatApUrvaka ekatvabhAva samajUna gele tara paramAnaMda prApta karaNyAsAThI veLa lAgata nAhI. graMthakArAne ekatva bhAvanece vivecana karatAnA gitIkemadhye sAMgitale Ahe, "he Atmana ! saMsArAta koNa koNAcA Ahe" azI nirmaLa matI jyAcyA hRdayAmadhye sphurIta hote tyAlA pApajanita duHkha koThUna hoNAra ?" kitI spaSTa Ahe kI prANI ekaTAca utpanna hoto ANi ekaTAca vipanna hoto. ekaTAca karmabaddha hoto ANi ekaTAca tyAtUna mukta hoto. vegavegaLyA mamatvAcyA bhArAne dabalelA prANI parigrahAce ojhe vADhavitaca jAto, Page #375 -------------------------------------------------------------------------- ________________ MUNNY (361) atyAdhika bhAra ThevalelI naukA buDUna jAte tyAcaprakAre to saMsArarUpI sAgarAta buDUna jAto. jIvanAcI bAjI harato. tumhAlA tara mAhItaca Ahe kI suvarNAsArakhA mUlyavAna dhAtU jara ekhAdyA halakyA dhAtUmadhye miLAlA tara to ApalI nirmalatA ghAlavUna deto. to tara ekaTAca cAMgalA vATato. tyAcapramANe AtmA suddhA ekaTAca zobhato. parabhavAta paDalelA AtmA ApalyAbarobara anekaprakAracyA saMbaMdhAcI jALI pAMgharato. toca AtmA jara karmamaLApAsUna mukta jhAlA tara zuddha suvarNApramANe camakato. azAprakAre vicAra kelyAne AtmyAmadhye zAMta sudhArasAcA AviSkAra hoIla tyAcA AsvAda ghetalyAne sarva iMdriyajanya bhogAMpAsUna dUra azA zAMtasudhArasAcA AnaMda prApta hoIla. ___ hyA geyASTakAmadhye upAdhyAya vinayavijayajIMnI suMdara ciMtana prastuta kele Ahe, AtmyAlA prazna vicAralA Ahe- hyA vizvAta tujhe kAya Ahe ? hA divya vicAra jyAcyA cittAta nirmANa hoto tyAlA pApAcA sparzasuddhA hoU zakata nAhI kAraNa to samajUna jAto kI mI vizuddha ANi avinAzI AtmA Ahe ANi jJAna ityAdI mAjhe guNa Aheta. hyAMzivAya mAjhe kAhIca nAhI. carmacamUMnI disaNArA ekasuddhA pudgala athavA paryAya mAjhA nAhI ANi je mAjhe nAhI te sudhAro athavA bighaDo tyAcyAzI mAjhA kAhIca saMbaMdha nAhI. mI ekaTAca Alo Ahe ANi ekaTAca jAIna. sarvAMcyAmadhye rAhUna sarvAMhUna vegaLe rAhaNyAcA AnaMda kAhI vegaLAca asato. ekatva ANi samatvAcyA bhAvanene jo AtmAnaMda prApta hoto to alaukika asato. anekatecyA goMgATAtUna mukta hoUna khUpa dUravara ekatvAcyA kSIrasAgarAmadhye DubakI lAvaNyAcA prayatna kelyAneca jJAta hoIla kI AtmyAcI mastI kAya asate. ___ AtmyAmadhye DubakI toca gheU zakato jo mamatva bhAvanepAsUna dUra rAhato. AsaktIce jahAja jaDa asela tara manuSya saMsAra sAgarAmadhye buDUna jAto. "mI ekaTA Ahe" asA vicAra kelyAne mamatvAcA bhAra halakA hoto ANi to tarU lAgato. jyAlA para dravyAcI AsaktI asate to yuvA aso athavA vRddha to para vastUsAThI dhaDapaDato, Thokara khAto, adhogatIlA jAto. jaina rAmAyaNAtIla eka ghaTanA Ahe - lakSmaNAcyA mRtyUnaMtara zrI rAmAcI sthitI azI dayanIya jhAlI kI te punhA punhA mUrcchita hoUna jaminIvara paData hote. lakSmaNAvara zrI rAmAcA atizaya jIva hotA. te he mAnaNyAsAThI tayAra navhate kI, lakSmaNAcA mRtyU jhAlA Ahe. lakSmaNAcyA mRtadehAlA ApalyA khAMdyAvara gheUna te sahA mahinyAparyaMta phirata Page #376 -------------------------------------------------------------------------- ________________ (362) rAhile hote. kadhI te lakSmaNAcyA mRtadehAlA snAna karavIta hote, kadhI caMdanAcA lepa karAyace, zayyevara jhopavUna tyAcyAvara paMkhA DhALAyace. azAprakAre rAga bhAvanene unmatta hoUna vividha ceSTA karIta hote. sItAjIMce rakSaNa karatA karatA melelA jaTAyUpakSI mRtyUnaMtara mAhendra devalokAta 'deva' jhAle hote. te zrIrAmAce mamatva toDaNyAsAThI prayatna karIta hote. tyA devAlA zrIrAmAcyA pratI dRDha sneha hotA. tyA snehAne prerita hoUna to zrIrAmAMjavaLa yeto ANi rAmAcI mohamUDha dazA pAhUna tyAMnA pratibuddha karaNyAsAThI vividha upAya karato. zrI rAmAMcA senApatI kRtAntavadanasuddhA marUna deva jhAlA hotA. to suddhA zrIrAmAlA pratibodha deNyAsAThI tithe ayodhyemadhye yeto. donhI devAMnI vividha prayogAdvAre zrI rAmAcI mUrchAbhAvanA dUra kelI. lakSmaNAcA mRtyU jhAlA Ahe hI vAstavikatA samajalI tevhA zrI rAmAne lakSmaNAcyA mRtyUcI ghaTanA mAnya kelI. donhI deva zrIrAmAlA namaskAra karUna devalokAta nighUna gele. zrIrAmAne lakSmaNAcyA mRtadehAcA agnisaMskAra kelA. zrIrAma AtA saMsArAtUna virakta jhAle. lava, kuzAnIsuddhA dIkSA ghetalelI hotI. lakSmaNAcA mRtyU ANi sarvAMcyA virahAne zrIrAmAMsAThI jaga ujADa jhAlyAsArakhe vATata hote. saMsArAcyA vAstavikatece tyAMnA jJAna jhAle hote. tyAMnI zatrughnAlA rAjya grahaNa karaNyAsa sAMgitale. paraMtu zatrughnAne sAMgitale kI, mI suddhA tumacyAbarobaraca dIkSA gheIna. tevhA rAmAne 'lava'cA putra anaMgadeva yAcA rAjyAbhiSeka kelA ANi svataH suvrata nAvAcyA mahAmunIMjavaLa aNagAra jhAle. hI bAtamI saMpUrNa bhAratAta pasaralI ANi soLA hajAra rAjAMnI suddhA dIkSA ghetalI. ekatva ANi samatvAcI sAdhanA-ArAdhanA karatA karatA zrIrAmAMnI muktI miLavilI. ___ jyAMnA sarva karmAMpAsUna muktI prApta karAyacI Ahe tyAMnI ekatva ANi samatvAcI sAdhanA kelIca pAhije. are ! jyAMnA ihalaukika jIvanAtahI zArIrika, mAnasika saMtApAtUna klezAtUna muktI prApta karAyacI Ahe tyAlA suddhA ekatva ANi samatvAcI sAdhanA karAvI lAgate. manuSyAlA prazna paDato kI AtmyAce vizuddha rUpa koThe lapalele Ahe ? varIla udAharaNAMvarUna he spaSTa hote kI joparyaMta mamatva Ahe toparyaMta vizuddha rUpa prakaTa hota nAhI. mamatvabhAva, parabhAva athavA pudgala bhAvAmadhye vizuddha AtmyAce svarUpa haravale Ahe. ANi mhaNUnaca graMthakArAne suvarNAce udAharaNa dile Ahe. pitaLa athavA anya dhAMtUmadhye Page #377 -------------------------------------------------------------------------- ________________ E suvarNa Apale svarUpa gamAvate. taseca pudgala bhAvAmadhye AtmyAne ApalI vizuddhatA gamAvUna TAkalI Ahe. AtmA tara arUpI Ahe paraMtu pudgalAcyA saMgAne AtmA joparyaMta karmabaMdhanAta asela toparyaMta vividha rUpe dhAraNa karela. karmAmuLe AtmA deva, naraka, tiryaMca-janAvare ANi manuSyAcI rUpe dhAraNa karato. he jaDa pudgala caitanya AtmyAlA vegavegaLe nAca nAcavate. mhaNUna niraMtara ciMtana karAyace kI, mI hyA sarva bAhya rUpAMpAsUna 'para' Ahe. he sarva rUpa karmajanya Ahe. taseca puNya ANi pApAlA suddhA sArakhe samajAve. puNyAcA kiMvA pApAcA dveSa karU naye. puNya ANi pApa donhI karma pudgala Ahe. tyAne AtmyAcyA aliptatecA bhAva dRDha karAyacA Ahe. AdhyAtmika ciMtanAta puNyAce kiMvA pApAce mahattva nAhI. AtmabhAva donhIMpAsUna mukta Ahe. hyAcA abhiprAya hA Ahe kI joparyaMta jIvana Ahe toparyaMta khAnapAna rAhaNI, karaNI ityAdI kAryAta azubha karma pudgalAMcA baMdha tara hotoca tarI paNa jagaNyAsAThI sarva kAhI karAve lAgate. taseca anya jIvAMnA suddhA ApalyA AtmyApramANe samajUna dayA, dAna ityAdI zubha kAryarUpI pavitra dharmakriyA tara karAyacI Ahe. paraMtu tyAcyAtahI mamatva ThevAyace nAhI. tyAmuLe navIna karmabaMdha hota nAhIta. iMdriye, zabda, rasa, rUpa, gaMdha, sparza ityAdI viSayAMnA jANatAta. AtmyAcA 'zabda' ityAdI viSayAMbarobara kAhIca saMbaMdha nAhI. AtmyAce viSaya tara kevaLa jJAnopayogI, darzanApayogI Ahe. tyAcA abhyAsa jIvanAcyA aMtAparyaMta karAyacA Ahe. iMdriye nehamI ApalyA viSayAMpAsUna vinmukha rAhU zakata nAhIta. paraMtu tyAMnA azubhApAsUna zubha dizemadhye joDale jAU zakate. iMdriyAMbobara caitanya ANi manAlA na joDaNe he mahattvAce Ahe. jyApramANe zaharAmadhye zuddha pANyAcI pAIpalAIna ANi ghANa pANyAcI pAIpalAIna barobaraca asate. tyAmuLe jara kadhI pAIpalAIna phuTalI tara zuddha jala ANi mala yAMce mizraNa hote. hI gaDabaDa janasvAsthyAsAThI dhokAdAyI Tharate. yAcapramANe ApalyA AMtaramanAtIla jala ANi maLa yAMcyA nAlyAMnA vegavegaLe vAhU dyA. iMdriyAMnA Apale karma karU dyA, cetanelA jJAna, darzana yAMcyA AtmaviSayAta ramU dyA. jara cetanA iMdriyAMbarobara joDalI nAhI tara iMdriye viSayAMnA grahaNa karaNAra nAhI. hyAlA 'anadhyavasAya' ase mhaNatAta. udAharaNArtha - ekA vyaktIlA hIrA kharedI karAyacA Page #378 -------------------------------------------------------------------------- ________________ (364) Ahe. to bAjArAta gelA. bAjArAta zekaDo dukAne Aheta. tyAta hajAro prakAracyA vastU upalabdha Aheta. manuSya tyA vastU pAhata jAto. paraMtu to sarAphAcyA dukAnAtaca thAMbato. hIrA kharedI karato. hIrA soDUnahI to aneka vastU pAhato. paNa tyAce te pAhaNe pAhaNyAsArakhe nasate. jyAcyAbarobara adhyavasAya joDalelA Ahe tyAlA pAhile kI sarvakAhI pAhilele na pAhilyAsArakhe rAhila. 144 tyA vastUlA pAhaNyAsAThI jitakI cetanA Avazyaka Ahe titakIca cetanA tyA vastUbarobara joDAyacI Ahe. tyAbarobara mamatvAcyA cetanelA joDAyace nAhI. hyA sthitIlA prApta karaNyAsAThI ekatva ANi samatva bhAvanece satata ciMtana Avazyaka Ahe. samatvAcyA sukhasAgarAsamora rAjA cakravartI ANi devendrAce sukha eka biMdutulya Ahe mhaNUna samatecyA sukhAlA dhAraNa karAyace. 145 samatA prApta karaNyAsAThI zrI munisuMdarasUrIMnI ApalyA saMpUrNa jIvanAcA anubhava karUna uttarAvasthemadhye 'AdhyAtmakalpadruma' nAvAcyA graMthAMcI racanA kelI. yAmadhye strI, Apatya arthAta putra-putrI, dhana, deha ityAdIMce mamatvamocana ANi viSaya kaSAyAcA tyAga ityAdI adhikArAmadhye vivecana kele Ahe. arthAta ekatva bhAvanecyA ciMtanAta hyA sarva viSayAMcA samAveza hoUna jAto. AcArya amitagatIcyA 'dvAtriMziMkA' yA prasiddha zlokAcyA bhAvArthAta ekatva bhAvanecA udghoSa karatAnA lihile Ahe - zarIrAvarUna cAmaDe utaralyAnaMtara jase tithe romakUpa arthAta kesa rAhata nAhI tyAcapramANe jyA AtmyAcI zarIrAbarobara ekatA nAhI. tyA zarIrAne anubaMdhita putra, patnI, mAtA, pitA ANi mitra ityAdIMcI ekatA kazI hoU zakate. 146 AtmA nitAMta ekaTA ANi asaMga Ahe. kAraNa tyAne vibhAva dazemuLe jaDa padArthAMbarobara apanatva sthApana kele Ahe. paraMtu hA tyAcA svabhAva athavA maulika bhAva nAhI. svabhAva zuddhAtmabhAva Ahe. 'svasya bhAvaH svabhAvaH' arthAta svabhAva mhaNaje AtmA ANi AtmyAcA bhAva hoya. AtmA paramAtmyAmadhye kevaLa karmAcyA malInatecA pharaka Ahe. maLarahita AtmAca paramAtmA Ahe. dvandva dazemadhye AtmyAcI dazA paraspara Takkara ghete. kaSAyAviSTa jhAlelA mhaNato, "mI moThA Ahe, mIca AtmarUpa Ahe, mAjhyAsamora sagaLe nagaNya Ahe." pratyeka vyaktImadhye koNatyA nA koNatyA prakAracyA kaSAyAcA dvandva Ahe. sarva AdhI-vyAdhI, Page #379 -------------------------------------------------------------------------- ________________ (365) upAdhI suddhA hyA dvandvAmadhyeca utpanna hotAta. paraMtu janmApAsUna jIva tyAcyAbarobara koNatI upAdhI gheUna yeto ANi maratAnA kAya barobara gheUna jAIla hyAvara ciMtana karaNyAsAThI zrI tiloka RSI mahArAjAMnI ApalyA bArA bhAvanecyA 'sajjhAya'madhye khUpa suMdara racanA karUna lihile Ahe. "janma lio jaba koI na sAthI, maratA paNa na hi lAre / baMdhI muThIye janmaja lIno, jAve hAtha pasArI re prANI jaga mAyA saba kAcI, the kimakara mAnI che sAcI re prANI dhana kuTuMba, riddhi saMpata pAi, so nija puNya prabhAve / jima same puNya ko cheDoja Ave, dekhata meM viralAve re prANI / / 147 muTThI bAMdhUna yeNArA, hAta pasaravUna nighUna jAto. joparyaMta puNyAcA jora rAhato . toparyaMta sarva sukha, suvidhA, svajana sAtha detAta. puNya samApta hotAca kSaNAta sarva kAhI naSTa hote. pratyeka jIva ApApalyA karmAcyA phaLAlA ekaTAca bhogato. azA paristhitIta koNa koNAcA svajana ANi koNa koNAcA parijana Ahe.148 hyA goSTIcA satata vicAra kelA pAhije. ghire raho parivAra se, para bhUlo na viveka / rahA kabhI mai eka thA anta eka kA eka / pApo kA phala ekale, bhogA kitanI bAra ? kauna sahAyaka thA huA, karale jarA vicAra / 149 saMsArAmadhye rAhatA rAhatA suddhA kamalApramANe rAhIle taraca Atmasukha prApta hoIla. paraMtu moha ANi mAyemadhye guraphaTalelI vyaktI samajate kI dusare jarI marata asale tarI tyAce malA kAya ? mI koThe maraNAra Ahe ? kadAcita mRtyU svataHlA suddhA yeNAra Ahe he samajata asale tarI svataHcyA mehanatIne prApta kelelI saMpattI mRtyUcyA veLI barobara yeIla ase mAnUna loka pApa karme karItaca asatAta. he Azcarya karaNyAsArakhe Ahe kI kadhI koNAcA acAnaka mRtyU hoto. ANi pAhaNArA samajato kI mAjhI suddhA azIca sthitI hoIla tarI suddhA to duHkharUpa mamatelA soDU zakata nAhI. Page #380 -------------------------------------------------------------------------- ________________ (366) moThe moThe rAjehI ekaTeca nighUna gele. jyAMcI kIrtI dAhI dizeta pasaralI hotI ANi je nItIpUrNa vyavahAra karata hote ase rAjA bhoja, taseca zatrUcyA senelA tharathara kApaviNAre, prajecyA duHkhAlA dUra karaNAre mahApratApI rAjA vikrama ANi anyAyarUpI zatrUlA kALa asaNAre, dillIcyA siMhAsanAlA suzobhita karaNAre bAdazAha akabara he sarva jevhA mRtyUcyA adhIna jhAle tevhA dala, bala, khajinA ANi aMtaHpura he sarvakAhI soDUna ekaTeca nighUna gele. paraMtu barobara koNalAca neU zakale nAhI tara maga dusar2yAMcI kAya kathA ? 150 azAprakAre aitihAsika udAharaNAMpAsUna bodha prApta kararUna mamatelA dUra karAyace Ahe. ekatva bhAvanecyA ciMtanAne mRtyUcyA veLI duHkha kamI hote. taseca svataHcyA mRtyUcyAveLIsuddhA duHkha vATata nAhI ANi dusar2yAMcA mRtyU jhAlyAnaMtara suddhA dhairya, zAMtI prApta hote. sukhAta ANi duHkhAta samabhAva ThevaNyAsAThI hyA bhAvanece ciMtana atyaMta zreyaskara Ahe. duHkhAta tara vyaktI dhIra dharato. paraMtu sukhAta ApalyA AvegAlA aDavU zakata nAhI. anukUla saMyoga prApta hotAca AnaMdIta hoto. dona vyaktI jara ekamekAlA bheTalyA tara tyAMcyA manAta AnaMdAcyA taraMga uThatAta paraMtu jevhA ekaTeca marAve lAgate tevhA duHkhAlA sImA rAhata nAhI. gujarAtI kAvyAta atyaMta suMdara sAMgitale Ahe - "sAtha kare jyA be saMgAthI, gaja-gaja phule mArI chAtI, jyAre ekalaDA maravu paDe, hU~ tyAre tane yAda karUM chU sukhI thatA visarU tane, ne duHkhI thatA yAda karUM chU muzlelI jyAre paDe, hUM tyAre tane yAda karU chu / ' jevhA duHkha yete tevhAca tyAlA paramezvarAce nAva AThavate anyathA malA ekaTyAlA jAyace Ahe, mAjhyAbarobara kAya yeIla ? kAhIca AThavata nAhI. paraMtu tyAlA smRtI paTalAvara satata ciMtana karIta rAhile pAhije kI, ekatva hI ziva satya hai, saundarya hai ekatva meM svAdhInatA sukhazAMtI kA AvAsa hai ekatva meM ekatva ko pahacAnanA hI bhAvanA kA sAra hai / ekatva kI ArAdhanA, ArAdhanA kA sAra hai / 111 Page #381 -------------------------------------------------------------------------- ________________ (367) ekatvaca satya, suMdara ANi kalyANakArI Ahe. sukha, zAMtI ANi svAdhInatA ekatvAcyA AzrayAneca prakaTa hote. kAraNa tyAMcA nivAsa ekatvAtaca Ahe. ekatvabhAvanece sAra tara ekatvAlA oLakhaNyAta Ahe. ANi ekatvAcI ArAdhanAca ArAdhanecA sAra Ahe. anitya, azaraNa ANi saMsAra bhAvanecyA ciMtanAta saMyogAlA kSaNabhaMgura azaraNa, nirarthaka ANi 'sva' svabhAvAcI nityatA, zaraNabhUtatA ANi sArthakatA atyaMta spaSTa jhAlyAvarahI jJAnI-ajJAnI sarvAMnA ApalyA ApalyA bhUmikenusAra sukha-duHkha miLUna-juLUna bhogaNyAcA vikalpa thoDAphAra rAhatoca. mULApAsUna naSTa hota nAhI. uparokta vikalpAlA mULApAsUna ukhaDUna phekaNyAsAThIca ekatvabhAvanA ANi anyatvabhAvanece ciMtana kele jAte. gaNezamunI zAstrIMnI samagratene ekatvabhAvanecA hRdayasparzI vistAra kelA Ahe. tyAMce eka eka pada AtmyAlA urdhvagamana karaviNyAsAThIca atyaMta mahattvapUrNa Ahe - anekatva ke sAtha cheDiye, kyo na AMtarika apanA yuddha / muni gaNezazAstrI likhate hai, yaha ekatva bhAvanA zuddha / / jagAbarobara je anekatva sthApita kele Ahe tyAMcyAbarobara AMtarika yuddha karUna ekatvAvara vijaya prApta karaNyAcA saMketa kelA Ahe. pudgala para se prema haTAo, joDo AtmA se saMbaMdha / phuTegI ekatva tattva kI, kasturI sama vana meM gaMdha // 152 jyAce para vastUvarUna prema kamI hoIla toca AtmyAbarobara saMbaMdha joDU zakela ANi jyAcA saMbaMdha AtmyAbarobara juLela tyAcyA aMtaHkaraNAtUna ekatva tattvAcA sugaMdha kastUrIpramANe saMpUrNa jIvanarUpI upavanAlA saurabhAnvitakarUna TAkela. para pudgalAcA sarvathA saMbaMdha tuTalyAnaMtara avazya AtmasauMdarya prApta hoIla. 'ekatva' kevaLa AtmyAce sauMdarya nAhI paraMtu vyAvahArIka jIvanAce suddhA sauMdarya Ahe. 'para' barobara saMbaMdhAMcI carcA karaNe 'asat' Ahe, visaMvAda utpanna karaNArI Ahe. ekatvAne vastaMcyA akhaMDatece jJAna hote. kaNAkaNAMcyA svataMtra sattece udghATana karaNyAsAThI ekatvAce jJAna atyaMta mahattvAce Ahe. ekatvAcyA jJAnAne svAdhInatecA svAbhimAna jAgRta hoto. svAvalaMbanAcI bhAvanA Page #382 -------------------------------------------------------------------------- ________________ eRMANEESH RA ma B HASTERNATA (368) prabaLa hote ANi vRttI sahajatene svabhAvonmukha hote. he ekatva bhAvanecyA ciMtanAce suMdara phaLa Ahe. ekatva hA vastUcA traikAlika svabhAva Ahe ANi tyAce ciMtana, manana, anubhAvana, ekatvabhAvanA Ahe. ekatvabhAvanecyA ciMtanAne AnaMda jAgRta jhAlAca pAhije. jara ciMtana karatAkaratA Atmika AnaMda miLAlA nAhI tara ApalyA ciMtanaprakriyevara sakholatene vicAra karAyalA pAhije. jara ApalyA ciMtanaprakriyAcI dizA barobara asela tara AnaMda hoIlaca. jevhA ApaNa asA vicAra karato kI koNIca sAtha deta nAhI tara ApalyAta dveSa utpanna hoto. paraMtu jara asA vicAra kelA kI koNI sAtha deUca zakata nAhI tara sahajatene udAsInatA utpanna hoIla, vItarAga bhAva jAgRta hoIla. sAthasahakArAcI kalpanA kevaLa kalpanAca Ahe. sAtha satya nAhI kiMvA asatya suddhA nAhI, ziva kiMvA aziva nAhI. suMdara nAhI kiMvA vidrUpa nAhI kAraNa jevhA tI kalpanAca nAhI tara maga te Ahe tarI kAya ? kase Ahe ? ityAdI prazna nirmANa hoU zakata nAhI. mAnava tara bahutAMzI ekaTAca janma gheto va marato. mahAnatA ekatvAtaca Ahe. kutrA, mAMjara ekAbarobara cAra sahA janma ghetAta. sarpa jAtIta ekAcaveLI lAkho janma ghetAta, nigodace jIva ekAveLI anaMta janma ghetAta va anaMtacA mRtyU hoto. azAprakAre kholavara vicAra kelA tara janma-maraNAsAThI sobata zodhaNyAcA artha nigodalA AmaMtraNa Ahe. puSkaLazA lokAMnA ekaTepaNA khUpa satAvato. sobata koNItarI pAhijeca paraMtu sAtha miLata nAhI. saMyoga jarUra miLato. nigodAmadhye suddhA anaMta jIvAMcA saMyoga hoto paraMtu sAtha hota nAhI. kAraNa tyAMcyAta paraspara sahayoga nAhI mAtra eka kSetrAvagAhatva Ahe. saMyoga ANi sAtha yAmadhye khUpa aMtara Ahe. saMyogAmadhye sahayoga miLAlyAvara sAtha hoto. dona vyaktIMce ekA sthAnAvara ekatrita yeNe 'saMyoga' hoya. tyAMcyAta paraspara sahayoga hoNe 'sAtha' Ahe. saMyoga kSaNabhaMgura Ahe, azaraNa Ahe, asAra Ahe, paraMtu avazya Ahe. 'sAtha' tara nAhIca. ekatva AtmyAcA dubaLepaNA athavA garaja nAhI, sahaja svabhAva Ahe. ekaTepaNA abhizApa nAhI varadAna Ahe. jo ekaTepaNA manuSyAlA Aja cAMgalA vATata nAhI to AnaMdAcA dhAma Ahe. jyAMcyA sAtha-sahakArAsAThI manuSya itakA AkuLa-vyAkULa rAhato tI kevaLa 'mRga-tRSNA' Ahe. Page #383 -------------------------------------------------------------------------- ________________ (369) sAtha zodhaNyAcA prayatna AjaparyaMta koNAcAhI saphala jhAlelA nAhI ANi kadhI hoNArahI nAhI. hyA dizeta kelele sarva zrama vyartha hoNAre Aheta cAMgalyA pikAcyA Azene dagaDAvara bI peraNyAsArakhyA vyartha zramAne kAya phAyadA ? manuSya vicAra karato hyA saMsArAtIla svajana mAjhyAsAThI kitI kaSTa ghetAta. mAtA pAlana-poSaNa karate, pitA rakSaNa karatAta, mitrajana kAryAta sahayoga detAta tyAta saphalatA suddhA miLate. tyAlA vyartha kase samajale jAIla ? kavivara umezamunI mahArAjAMnI ApalyA hastalikhita padAmadhye hyAca bhAvanelA vyakta karatAnA lihile Ahe - janma liyA taba se sAmAjika ghirA rahA logoM se. kArya sadhe jada mile, saphalatA Apasa ke yogoM se, eka canA phoDe kyA pahADa ? ki yaha vizvAsa lage sukhakAra Apa hI Apa nihAro // 10 // bAhya sahayogAne kAryAta yaza miLate paraMtu te karmAdhIna Ahe. puSkaLazA lokAMnA sahayoga deNAre suddhA bheTatAta paraMtu pUrvakRta azubha karmAmuLe saphalatA miLata nAhI. sahayoga deNAre mAtra nimittarUpa banatAta. bAkI saphalatA ANi asaphalatA ApalyA karmAnusAra miLate. ApaNa saMsArAta pAhato kI kityeka mAtA mulAMnA janma deUna marUna jAtAta. kityekajaNa ApalyA mAtyA-pityAMcI sevA-zuzruSA karIta nAhIta. saMyoga Ahe. paraMtu sahayoga nAhI azI paristhitI asalI tarIsuddhA kheda karU naye. kAraNa he tara ApaNaca bAMdhalelyA karmAce phaLa asate. sahayoga yaza prApta karavUna deto hA kevaLa bhrama Ahe. ase jarI hRdayAta dRDha kele tara bhramAmuLe bhramaNa hoNAra nAhI. yaha saMsAra mahAsAgara hai, hama mAnava hai tinake / idhara udhara se bahakara Ae, kauna yahA~ para kinake / / ithe sarva ekaTeca Aheta, koNI koNAcA nAhI. paraMtu eka dusar2yAlA svArthAne mAjhe mhaTale jAte. 'saptaratnam' cyA ekA prasiddha zlokAta mhaTale Ahe - jyAcI phaLe kamI athavA Page #384 -------------------------------------------------------------------------- ________________ (370) samApta hotAta tyA vRkSAlA pakSI soDUna jAtAta. jo talAva zuSka hoto tyAlA sArasa soDUna jAtAta, jyA puruSAjavaLace paise samApta hotAta tyAMnA gaNikA soDUna detAta, padabhraSTa rAjAlA maMtrI soDUna detAta, vALalelyA phulAlA bhramara soDUna detAta, je jaMgala jaLUna jAte tyAlA pazU soDUna detAta. azAprakAre ApaNa pratyakSaca pAhato kI sarva prANI kAryavaza athavA svArthavaza parasparAMvara prema karatAta. svArtha siddhIcI jara saMbhAvanA nasela tara ApalyAvara upakAra karaNAr2yAlA suddhA vyaktI soDUna deto mhaNUna jagAta koNI koNAce nAhI.153 hyA ekatva bhAvanelA vAcalyAnaMtara vyaktI vicAra karato kI, jyA AIne ApalyAlA janma dilA, pityAne moThe kele, zikavile tyA svajanAMbarobara mitrAMbarobara rAhatAnA suddhA 'mI ekaTAca Ahe' ase vidhAna kase karatA yeIla. vyAvahArika bhASeta ase sAMgatA yeta nAhI. ApalyAlA donhI prakArace jIvana jagale pAhije. vyAvahArIka jIvana suddhA jagale pAhije kAraNa tyAzivAya ApaNa ApalI AvazyakatA pUrNa karU zakaNAra nAhI. ApaNa svataHsAThI jagaNyAce sAdhana ekatrita karU zakaNAra nAhI. jara vyavahArAtahI "mI ekaTAca Ahe" ase mhaTale tara koNI jevaNa vADhaNArA miLaNAra nAhI, pANI pAjaNArA miLaNAra nAhI, koNI sevA karaNAre miLaNAra nAhIta kiMvA koNI gheNArA ANi deNArA miLaNAra nAhI. mhaNUna vyAvahArIka va sAmAjika jIvana jagaNe atyaMta jarUrIce Ahe. taseca jara ApaNa nizcaya jIvana jagale nAhI tara to vyavahAra ANi samAja ApalyAsAThI DokeduHkhI nirmANa karUna TAkela. vyAvahArIka jIvana jagatAMnAhI nizcaya jIvanAcyA pRSThabhUmIce ciMtana atyaMta apekSita Ahe.154 ___ taseca vyavahArAbarobara ANi pRSThabhUmImadhye nizcaya asela tara parivAra, mitra, putra, mAjhI surakSA karatIla asA vicAra karaNArA svataHca anubhava karela kI asA vicAra karaNe dhokyAce Ahe. suvidhesAThI kuTuMba Ahe, samAja Ahe. paraMtu zevaTace he satya Ahe kI vastuta: 'mI ekaTAca Ahe.' jo ase ciMtana karato to kadhIhI phasavilA jAta nAhI. satya tIna prakArace Ahe 1) prAtibhAsika satya; 2) vyAvahArIka satya 3) pAramArthika satya.155 prAtibhAsika satya - satyAcA kevaLa jyAta AbhAsa hoto, vAstavika je asatya asate te prAtibhAsika satya hoya. jase tumhI relvemadhye basalele AhAta, relve tIvra gatIne cAlata Ahe ANi tumhI khiDakIcyA bAhera pAhile tara tumhAlA jhADe, divyAMce khAMba ityAdI paLatAnA disatIla. tyAlA satya mAnAve lAgate. kAraNa gADIta tumacyA zejArI Page #385 -------------------------------------------------------------------------- ________________ basalelyA manuSyAlAsuddhA taseca disata asate. paraMtu jyAveLI gADI thAMbate tyAveLI tumacya lakSAta yete kI mI je kAhI pAhile to kevaLa eka AbhAsa hotA. (371) - 2) vyAvahArIka satya - vyavahAra karaNyAsAThI eka nizcita prakAracA saMketa kelA jAto. viziSTa paristhitI athavA vyavasthA nirmANa kelI jAte tyAlA vyAvahArIka satya mhaNatAta athavA je bhUtakALAta navhate, bhaviSyAta nasela paraMtu vartamAnakALAta Ahe tyAlA 'vyAvahArIka satya' mhaNatAta. jase Apale zarIra he vyAvahArIka satya Ahe. ApalyA janmApUrvI he zarIra ApalyAbarobara navhate, ApaNa melyAnaMtara he zarIra ApalyAbarobara rAhaNAra nAhI tarI suddhA vartamAnAmadhye he zarIra ApalyAjavaLa Ahe he vyAvahArIka dRSTIne satya Ahe. vartamAnAta hyA nAvAne ApalA vyavahAra cAlato mhaNUna te vyAvahArIkadRSTIne upayukta Ahe. azAcaprakAre vartamAnAmadhye AI-vaDIla, mAmA-mAmI, bhAU-bahINa i. je saMbaMdha Aheta te vyAvahArIka satya Ahe. he kAmApurate saMbaMdha hyA vartamAna jIvanAsAThI upasthita jhAlele Aheta. jarI hyA saMbaMdhAMnA japAve lAgale tarI vAstavikatA lakSAta gheUnaca sAMbhALale pAhije. 3) pAramArthika satya je bhUtakALAta hote, vartamAnakALAta Ahe ANi bhaviSyakALAta suddhA rAhIla te pAramArthika satya Ahe. zarIra he vyAvahArIka satya Ahe tara hyA zarIrAta asalelA AtmA he pAramArthika satya Ahe. hA AtmA yA janmApUrvI suddhA hotA, hyA janmAtasuddhA Ahe ANi puDhacyA janmAtasuddhA asela. AtmyAcA svabhAva, rUpa, anaMtajJAna, darzana ityAdI guNahI pAramArthika satya Ahe. - yethe he samajale pAhije kI vyAvahArIka satyAlA sAMbhALatA sAMbhALatA pAramArthika satya gauNa hotA kAmA naye. hyAce satata dhyAna ThevaNyAsAThI ekatva bhAvanece ciMtana kele pAhije. hoto. jyAMnA vyAvahArIka saMbaMdhAmadhye ApalyA svataMtra AstitvAcI anubhUtI hote to bAhya saMkaTAMcA sAmanA karata asUnahI aMtaHkaraNAne samasyAMpAsUna mukta rAhato. bAhya vAtAvaraNAta, samuhAta rAhata asatAnAsuddhA to aMtaHkaraNAne ekaTAca rAhato ANi bAhya jIvanAta vyasta rAhata asUnahI aMtaHkaraNAta vyastatepAsUna mukta rAhato. saMsArAta rAhUnahI saMsArApAsUna mukta rAhaNyAcA bodha hyA ekatva bhAvanene prApta Page #386 -------------------------------------------------------------------------- ________________ (372) AsaktI dvaitAmuLe utpanna hote. advaitAcI bhAvanA puSTa jhAlyAvara tI vilIna hote. " tatra ko mohaH ? kaH zokaH ekatvamanupazyataH" arthAta jo ekatvAlA pAhato tethe zoka kasalA va moha kasalA ? ekatvAcyA bhAvanecA abhyAsa dRDha jhAlyAvara zarIra, upakaraNa ityAdIMvara hoNArI AsaktI kSINa hote. 156 saMyoga he vyAvahArIka satya Ahe. ApaNa tyAce atikramaNa karU zakata nAhI. paraMtu hyA vAstavikatA suddhA visarU zakata nAhI kI zevaTI AtmA hA sarvApekSA vegaLA Ahe. hyA bhedajJAnAcyA anubhUtIlA puSTa karUna sAdhaka dehAta rAhata asUnahI dehAcyA baMdhanAtUna mukta hoto ANi jo dehAta rAhUnahI dehAtIta dazelA prApta jhAlA Ahe azA vyaktIMnA zrImad rAmacaMdrajI ApalyA AtmasiddhI padAmadhye tyAMnA agaNita vaMdana karatAnA mhaNatAta deha chatA jeNI dazA varate dehAtIta / te jJAnI nA caraNa mA ho vaMdana agaNita || anyatva bhAvanA ekatvAcA dusarA pakSa anyatva Ahe. ekatvAcI jevhA vyAkhyA kelI jAte tevhA ekAkIpaNAce dhyAna Thevale jAte. tyA ekAzivAya anya sarva gauNa hotAta. anyatvabhAvaneta ekatvAlA dRDha karaNyAsAThI anyatvAlA sAmore Thevale jAte. Compress musleyson 1-3-09 ekatva bhAvanA svamukhI, AtmonmukhI, vidhiparaka Ahe. tevhA anyatva bhAvanA anyamukhI vidhiparaka Ahe. ekatva bhAvaneta ekAce vivecana mukhya Ahe anyatvabhAvaneta 'ekA'cyA atirikta 'anya' ce vivecana mukhya Ahe. ekatvabhAvaneta 'vidhirUpa (Positive ) ' ciMtana kele jAte. tara anyatva bhAvaneta 'niSedharUpa (Negative ) ' ciMtana kele jAte. ekatvabhAvanece rahasya aMtaraMga nirIkSaNa, AtmaparIkSaNa Ahe. anyatva bhAvanelA bAhyaciMtana ( Circumspection ) mhaTale jAte. he kramazaH subjective ANi objective Ahe. sva-sva Ahe para-para Ahe. paraMtu cUka azI hote kI prANI 'para'lA 'sva' mAnato. tyAcyA pariNAmasvarUpI svamukhatA naSTa hote ANi paronmukhatA vADhata jAte. paronmukhatA vaibhAvika dazA Ahe. AtmyAcA 'para' bhAva Ahe, tiraskAra Ahe, apamAna Ahe hyAtUna suTaNyAsAThI 'para'lA 'para' samajale pAhije. Page #387 -------------------------------------------------------------------------- ________________ (373) ekatva bhAvanemadhye dRSTI ekameva AtmyAbarobara joDalelI rAhate. ase hoNe atyaMta kaThINa Ahe. manAlA tyA dizene vaLaviNyAsAThI khUpa puruSArtha karAvA lAgato. anyatvabhAvanA tyA dizeta puDhe jANyAsAThI eka AdhArarUpa Ahe. ekatvabhAvanemadhye manuSya ciMtana karato kI, "ego me sAsao appA nANa daMsaNa saMjuo / " eka mAjhA AtmA zAzvata Ahe. jJAna darzanayukta Ahe. anyatva bhAvaneta manuSya vicAra karato kI, "sesA meM bAhirA bhAvA savva saMjoga lakkhaNA / / '157 AtmaguNAMcyA atirikta je kAhI bAhya bhAva Aheta, (arthAta jaDa pudgala padArtha ANi dRzyamAna padArtha) te sarva saMyoga lakSaNayukta Aheta. anyatva bhAvanA samyagdarzanAcA pAyA Ahe. hyA bhAvanelA 'vivekabhAvanA' suddhA mhaNatAta athavA 'bhedavijJAna' asehI mhaTale jAte. zarIra ANi AtmA yAMcyA bhinnatecI bhAvanA puSTa jhAlyAvara moha graMthI tuTate ANi sahajaca mana sthira hote. ekatva bhAvanemadhye AtmanirIkSaNa karaNyAce sUcita kele gele Ahe. ANi anyatva bhAvanemadhye bAhyace vAstavika donhIMce lakSya ANi paramadhyeya AtmyAcI pragatI AtmavikAsaca Ahe. tyAlA prApta karaNyAsAThI Ata ANi bAhera donhIkaDe pAhaNe Avazyaka Ahe. anyatva bhAvanemadhye AtmyAlA soDUna bAkI sarva 'anya' samajalyAvara bAhya padArthAMmadhye kAya sAra rUpa Ahe, kAya asAra Ahe he samajUna AMtaraAtmyAmadhye praveza karUna zuddhAtma bhAvAlA prakaTa karaNyAcA puruSArtha karAyacA Ahe. Aja manuSya bAhya jagAta aneka prakArace saMzodhana karaNyAta vyasta Ahe. AkAzAtale tAre mojaNyAcI, caMdra ANi maMgaLAvara pohacaNyAcI vegavegaLyA rUpAne jIvanAmadhye kAhI nA kAhI prayatna karataca rAhato. tyAta ekatva ANi anyatva kAya Ahe ? zAzvata azAzvata kAya Ahe hyAcA vicAra karaNyAsAThI dekhIla tyAcyAkaDe veLa nAhI. azA paristhitIta kase khAve, kase pyAve, kase bolAve kase cAlAve hyAce jJAna tyAlA hota nAhI. jIvana itake astAvyasta jhAle Ahe kI jaNU to veDyAMcyA davAkhAnyAta Ahe ANi jikaDe tikaDe toDa-phoDa karata Ahe. azA sthitIta sukha-zAMtI koThUna Page #388 -------------------------------------------------------------------------- ________________ (374) miLaNAra ? tI prApta karaNyAsAThI AMtarabAhyAce bhedajJAna hoNe phAra jarUrIce Ahe. samayasAra kalazAmadhye bhedavijJAnAce mahattva dAkhaviNyAsAThI lihile Ahe "pUrvI je je siddha jhAle, mokSAlA gele te sarva AtmA ANi pudgala bhinna Ahe azA bheda vijJAnAdvAre siddha jhAle Aheta ANi je sAMsArIka baMdhanAne baddha Aheta te sarva bhedavijJAnAcyA abhAvAne baddha Aheta. 158 " manuSya kitIhI jJAnI asalA, akarA aMga, bArA upAMga, caudA pUrvAcA jarI jJAtA asalA tarIsuddhA bhedajJAna athavA anyatvabhAvanezivAya mukta hoU zakata nAhI ANi jyAlA kAhIca jJAna nAhI paNa phakta AtmA ANi zarIrAcyA bhinnatece jJAna jhAle tarI to lavakara mukta hoto. hyAce udAharaNa detAnA kuMdakuMdAcAryAMnI lihile Ahe kI, 'zivabhUtI nAmaka paramabairAgI jIvAne gurUjavaLa dikSA gheUna mahAna tapazcaraNa surU kele. paraMtu gurUjavaLa zAkhajJAna prApta karaNyAitakA athavA jJAna grahaNa karaNyAitakA kSayopazama tyAMcA navhatA, gurUMnI tyAMnA 'mA ruSa, mA tuSa' itakeca zabda zikavile. he zabda to punhA punhA uccArU lAgalA. uccAra karatA karatA te zabda suddhA zuddha rAhIle nAhIta. paraMtu 'tuSa mASa' dhyAnAta rAhIle tyAceca to uccAraNa karU lAgalA. ekadA eka mahilA supAne uDIda sApha karIta hotI. tilA pAhUna munIMnI vicArale, "bAI, tU kAya karata Ahesa ? tevhA bAIne sAMgitale, 'tuSa- mASa' vegaLe karIta Ahe. " arthAta sAlapaTa ANi uDIda vegaLe karate. he aikUna munIMcyA cittAmadhye asA artha sphurIta jhAlA kI mASa mhaNaje uDIda, tuSa mhaNaje sAlapaTa. jase vegavegaLe Ahe taseca sArarUpa AtmA ANi asAra ase zarIra donhI vegavegaLe Aheta azA bhAvanene 'tuSa mASa bhinna' ase ghokata asatAnA tyAMnA AtmyAcA anubhava jhAlA. AtmabhAvaneta ekAgra hotAca, AtmyAta lIna hotAca ghAtI karmAcA nAza karUna munI kevalajJAnI jhAle. ' 159 bhedajJAnAcA saraLa ANi sAdhA artha ApalyA ANi parakyAce bhedajJAna karaNe Ahe. ApalyAhUna 'para'cI bhinnatA kaLalyAvaraca bhedajJAna hote. jo 'para' vastU ANi 'para' bhAvAlA suddhA 'sva' svarUpI samajato tyAlA bhedavijJAna hota nAhI. jJAna ANi rAga doghAMcA vegaLepaNA samajaNe bhedavijJAna Ahe. bhedajJAna prakaTa jhAlyAvara rAgAcI azuddha pariNatI vegaLI va guNa vegavegaLe anubhavale jAtAta. jase pANI ANi cikhala jevhA ekatrita misaLalele asatAta tevhA asA anubhava kelA jAto kI cikhala ANi pANI vegaLe Ahe. pANI Page #389 -------------------------------------------------------------------------- ________________ (375) Apalya zuddha svarUpAta sthita Ahe. tyAcapramANe saMsArAvastheta jIva karmabaddha paryAya rUpAne eka kSetrAta miLAlelA Ahe. azA avastheta jara zuddha svarUpAcA anubhava kelA gelA tara samasta karma jIvasvarUpApekSA bhinna Ahe ase jJAna hoIla ANi bhedajJAnAne zuddha AtmyAcI upalabdhI hoIla. ___ jyAlA bhedajJAna jhAle Ahe to jANato kI, 'AtmA kadhIca jJAna svabhAvAhUna vegaLA rAhata nAhI.' ase jANalyAne to karmodayAne tapta jhAlA tarI rAga, dveSa, moha ityAdIMpAsUna parAbhUta hota nAhI. to niraMtara zuddha AtmyAcA anubhava karato. paraMtu jyAlA bheda jJAna jhAlele nAhI to AtmA AtmyAcyA jJAnasvabhAvAlA jANata nasalyAne rAgAlAca AtmA mAnato ANi tyAmuLe to rogI dveSI, mohI banato. tyAmuLe kadhI zuddhAtmyAMcA anubhava karIta nAhI. mhaNUna he nizcita Ahe kI bhedajJAnAneca AtmyAcI upalabdhI hote.160 anyatvabhAvanemadhye AtmA, anAtmA kAya Ahe tyAce vizleSaNa kelele Ahe. AtmA vegaLA Ahe ANi zarIra vegaLe Ahe. jase tUpa ANi tUpAce pAtra hyA dona vegavegaLyA vastU Aheta taseca zarIra tUpAce pAtra Ahe ANi AtmA tUpAsArakhA Ahe. donhI paraspara sahayogI Aheta. doghAMcA AdhAraAdheya saMbaMdha Ahe. paraMtu to karmAmuLe Ahe. zarIra ANi AtmyAcA saMbaMdha vAstavika nAhI paraMtu karmakRta Ahe. karmAmuLe saMbaMdha ghaDatAta ANi tuTatAta. anyatva bhAvanece ciMtana ekAprakAre haMsaviveka Ahe, pRthaHkaraNa buddhI Ahe. jI jaDa ANi caitanyAcA vegavegaLA anubhava karavite. azuddhIpAsUna zuddhIkaDe gheUna jAte, vastusthitIce yathArtha jJAna hyA anyatva bhAvanene hote.161 jIva ANi pudgala, zarIra ANi AtmA, sva ANi para yAtIla bheda samajaNyAsAThI anyatvabhAvanA eka baLa dete. jyAMnA pAhatA sAdhaka anubhava karato kI mAtA-pitA, bhAU, patnI, kuTuMbAtIla loka koNIca Apale nAhIta. te ApApalyA kAmApurate A tyAMcyAbarobara vyavahAra ThevatAta.162 sArAMza hA Ahe kI hyA sagaLyA saMbaMdhAMcyA mAge ApalA ApalA svArtha Ahe. jevhA svArtha saMpato tevhA koNI koNAce rAhata nAhI. itakI vicitra paristhitI hote kI jyAMnA manuSya, mitra, putra, hitaciMtaka samajato te zatrU ANi duSciMtaka banatAta. saMsArAmadhye he sarva kAhI pratyakSa Ahe. svArthavaza pitA-putrAcI hatyA karato, bhAvAbhAvAMmadhye yuddha Page #390 -------------------------------------------------------------------------- ________________ (376) hote, AI mulAlA vikUna TAkate, putra pityAlA mArUna TAkato, patnI patIlA mArUna TAkate. azI aneka udAharaNe Agama graMthAta Aheta. taseca rojace vartamAnapatra vAcatAnA azI aneka udAharaNe disatAta. yA azA vArtA aikUna ANi vAcUna hRdaya prakaMpita hote. 'rAjaprazniya' sUtrAta eka prasaMga Ahe - pradezI nAvAcA rAjA nAstika hotA. AtmA-paramAtmA, svarga-naraka, puNya-pApa ityAdIMmadhye to vizvAsa karIta navhatA. kezIkumAra zramaNAcyA upadezAne tyAne sadbodha prApta kelA, to samyaktvi jhAlA ANi dharmAcaraNAcyA dizeta pravRtta jhAlA. uttarottara tyA dizeta gatizIla hota rAhilA. dhana, saMpattI, sainya, nidhAna, nagara, aMta:pura ityAdIMbaddala tyAcyA manAta audAsinyatA vADhU lAgalI kAraNa rAjAne jIvanAcyA yathArtha lakSAlA samajUna ghetale hote. tyAMnA 'sva-para'ce bhedajJAna jhAle hote. ___ paraMtu jyAcyA bhAvaneta azubhaciMtana athavA pApapUrNa ciMtana bharalele asate azI vyaktI ApalyA hIna vRttImuLe dusar2yAMcyA pavitra kAryAne suddhA duHkhI hotAta. pradezI rAjAcI rANI surIkaMtA ApalyA patIcI dharmonmukhatA pAhUna atyaMta du:khI jhAlI. tI vicAra karU lAgalI jevhApAsUna rAjA dharmArAdhanemadhye saMlagna jhAlA Ahe tevhApAsUna to sAMsArika bhogAMpAsUna, mAjhyApAsUna vinmukha jhAlA Ahe. azA patI pAsUna malA kAya lAbha ? asA vicAra karUna rANIne rAjAcI hatyA karaNyAcA vicAra kelA. tine putra-rAjakumAra sUryakAMtalA ApalyA samarthanAta gheNyAsAThI Apale vicAra tyAcyAsamora Thevale ANi sAMgitale, tulA rAjya sAMbhALAyace Ahe. rAjyasukhAcA upabhoga ghyAvayAcA Ahe. rAjakumArAne ApalyA AIcyA vAITa vicArAMnA anumodana dile nAhI paraMtu to tithUna nighUna gelA. sUrikAMtAcyA manAta zaMkA AlI kI rAjakumArAne rAjAlA mAjhe vicAra sAMgitale tara kAya hoIla ? mhaNUna tine zIghrAtizIghra rAjAce jIvana naSTa karaNyAcA vicAra kelA. tine rAjAcyA AhArAta, vastrAta huMgaNyAsa yogya azA padArthAta viSa miLavile. naMtara rAjA jase jevaNa karaNyAsAThI basalA tase viSamizrita jevaNAne rAjAcyA zarIrAcI atyaMta Aga hoU lAgalI. rAjAlA rANIcyA SaDyaMtrAcI kalpanA samajalI. he samajUna dekhIla tyAMnI vizuddha dharmAcA svIkAra kelA hotA tyAmuLe tyAMcyA manAta thoDI suddhA durbhAvanA utpanna jhAlI nAhI. rAjA auSadhazALeta nighUna gele ANi vidhipUrvaka saMthArAvrata tyAMnI grahaNa kele ANi AtmabhAvanemadhye lIna jhAle. yethe azubha bhAvanecA ANi zubha bhAvanecA spaSTa AbhAsa hoto. kitI svArthAMdhatA ? ApalyA bhogamaya jIvanAta aDathaLA samajUna rANIcyA manAta je kaluSita mA Page #391 -------------------------------------------------------------------------- ________________ (377) vicAra utpanna jhAle te atyaMta adhama hote. tyAveLI jara rAjAcA AtmA dharmamaya nasatA tara te rANIlA daMDasuddhA deU zakale asate kiMvA vAITa vicArAMnI ApalI gatI durgatIsuddhA kelI asatI. paraMtu jyAMnI AtmA ANi Atmetara je kAhI vyaktI athavA vastU Ahe tyAlA 'anya' mAnale, tyAMcA azA bhayaMkara paristhitItahI samabhAva TikUna rAhato. to ase vicAra karato kI bhogAtmaka jIvanAcA hA duSpariNAma Ahe. jyAlA rANIne viSaprayogAdvAre kriyAnvita kele. ___ itake jhAlyAnaMtarasuddhA rAjAcyA manAta jo zubha bhAvanecA ugama jhAlA. to heca siddha karato kI jI vyaktI zubha bhAvanene yukta asate tI kadhIhI vAITAcA badalA gheta nAhI. rAjAlA sarva kAhI kaLale asUnahI te Atmastha rAhile. hyAlA karma saMyoga mAnUna puDhIla AyuSyAlA ANakhIna nirmaLa, zuddha banaviNyAcA prayatna kelA. hA tyAMcyA zubha bhAvanecA pariNAma hotA. bhAvanecyA tAtparyAlA tyAMnI AtmasAta kele hote. mI ANi mAjhe zarIra donhI anya Ahe, patnI, putra, parivAra mAjhyAhUna anya Aheta, vegaLe Aheta ase vicAra manuSyAlA patanApAsUna vAcavitAta. yAcA pariNAma mhaNaje AtmakalyANa hote. hyA udAharaNAne jagAtIla vicitratece jJAna hote. jyAMcyAsAThI manuSya ApalA amUlya veLa, paisA ANi zarIrAcA bhoga deto tIca mANase svataHcA svArtha siddha hota nAhI ase mhaTalyAvara kase kukarma karatAta, kase apakArI hotAta he hyA pradezIrAjAcyA udAharaNAvarUna samajaNyAsArakhe Ahe. rAjA pradezI tara jIvana aseparyaMta annajalAcA tyAga karUna, AtmAlocanA karUna, pratikramaNa karUna samAdhIpUrvaka AyuSya pUrNa hotAca zarIrAcA tyAga karUna saudharmakalpAcyA sUryAbhavimAnAcyA upapAta sabhemadhye sUryAbhadevAcyA rUpAta utpanna jhAle.163 anyatvabhAvanemadhye heca ciMtana karAyace Ahe kI, he jIvAtmA, jara eka patnIsuddhA patIbarobara ase duSkarma karU zakate tara dusare koNa mAjhe hoNAra ? je mAjhe Ahe te mAjhyAtaca Ahe. 'para' madhye azAMtI Ahe. 'sva'madhye zAMtI Ahe. ekhAdyAcA mRtyU jhAlyAvara tyAcyAbarobara jyAMcA saMbaMdha asato te atyaMta zokAkUla hotAta. paraMtu svataH saMsArasAgarAta buData cAlale Aheta yAviSayI zoka karIta nAhIta. 'para'cI paMcAIta karaNyAta te 'sva'lA visaratAta. mhaNUna ApalyA ApalyA svarUpAce jJAna prApta karaNyAsAThI zarIra svajanAdI bAhya padArthAMnA vegaLe samajAve ANi mI jJAnadarzanarUpa AtmA Ahe ase ciMtana karAve.164 Page #392 -------------------------------------------------------------------------- ________________ (378) AcArya umAsvAtI yAMnI tattvArtha bhASyAmadhye anyatvabhAvanece varNana karatAnA lihile Ahe - zarIra iMdriyagocara, mUrta Ahe ANi mI atindriya, amUrta Ahe. zarIra anitya Ahe. AyuSya pUrNa hotAca zarIra naSTa hote athavA tyApUrvIsuddhA aneka prakAre jIrNazIrNa hota rAhate. paraMtu mI nitya Ahe. kadhIhI naSTa athavA jIrNazIrNa hota nAhI. zarIra ajJajJAnazUnya Ahe ANi mI jJAnadarzanarUpa Ahe. zarIra AdI aMtasahita asate kAraNa te utpanna hote ANi naSTahI hote. paraMtu 'mI' hyA donhI dharmAMpAsUnarahita Ahe. mI anAdI anaMta Ahe. jo jIva azAprakAre satata ciMtana karato tyAlA zarIrAviSayIM mamattvabhAva rAhata nAhI. 165 to vicAra karato kI, "saMsArAta paribhramaNa karatA karatA hyA jIvAcI lAkho zarIre bhUtakALAta gelIta. tyAhUna bhinna asA mAjhA AtmA Ahe. jara zarIrAhUna mI vegaLA Ahe tara bAhya padArthApAsUna bhinna asalo tara tyAta Azcarya kAya ?166 je ApalyAlA AtmahitAmadhye lAvatAta ANi ahita karU deta nAhIta ase sAdhugaNa hyA AtmyAce mitra Aheta, baMdhU Aheta. te iMdriyajanya ANi atiMdriya sukhAce kAraNa Aheta ANi aneka duHkhAne bharalelyA saMsArAtUna pAra karatAta. bhagavatI ArAdhanemadhye lihile Ahe kI, sAdhugaNAMcA mitra rUpAta va baMdhugaNAMcA zatrUrUpAne ciMtana karaNe mhaNajeca anyatvabhAvanA hoya. 167 yethe 'zatrU' yAcA artha koNAbarobara 'zatrUtva karaNe' asA nAhI paraMtu je dharmamArgAkaDe pravRtta karatAta, dharmAcA upadeza detAta tyAMcA Adara-satkAra karAvA, ANi sarva iSTa sukhAlA deNAr2yA dharmAta vighna ANaNAr2yA baMdhujanAMnA, padArthAMnA arthAta je AtmyAhUna bhinna Aheta, anya Aheta, je cAra gatIrUpa ghaTIyaMtrAMvara caDhaviNAre Aheta tyAMcA anAdara karAvA. tyAMcyAbarobara saMbaMdha ThevU nayeta. 'anAdara' yAcA artha 'apa 'karaNe' asA nasUna mAjhe hitaciMtaka nAhIta, he malA baMdhanAta TAkaNAre Aheta, mukta karaNAre nAhIta ase ciMtana karaNe. jyApramANe aneka dezAMhUna Alele pravAsI rAtrI vizrAMtIsAThI dharmazALeta ekatrita hotAta athavA ekhAdyA jhADAvara anekapakSI vizrAma karaNyAsAThI yeUna rAhatAta ANi sUryodaya hotAca sarvajaNa ApalyA ApalyA mArgAne nighUna jAtAta tyAcapramANe strI, putra, mitra ityAdI aneka gatIne pApa-puNya gheUna kuLarUpI dharmazALeta yetAta ANi AyuSya pUrNa jhAlyAvara sarvajaNa ApalyA ApalyA pApa-puNyAnusAra naraka, tiryaMca, manuSya ityAdI Page #393 -------------------------------------------------------------------------- ________________ (379) gatIMmadhye jAUna janma ghetAta. mhaNUna koNI koNAcA mitra nAhI. sarvajaNa karmAnusAra dona divasa ApalyAvara upakAra athavA apakAra karUna nighUna jAtAta. saMsArAmadhye sarvAMce svabhAva vegavegaLe Aheta ase disUna yete. koNAcyA svabhAvAbarobara koNAcAhI svabhAva juLata nAhI. sarvajaNa svataHcI svArthasiddhi karaNyAsAThI dusar2yAMvara prema karatAta. svArthAzivAya koNI koNAvara prema karIta nAhI. jasA vALUcyA kaNAMcA ekamekAMzI kAhIhI saMbaMdha nasato paraMtu tyAcyAta pANI TAkalyAvara tyAlA ekatrita karUna muTThIta pakaDU zakato paraMtu thoDAsA jora lAvUna dAbale asatA tyAce kaNa ni kaNa vikhurale jAtAta. saMsArI loka suddhA ApalyA viSaya kaSAyAcyA puSTIsAThI prema karatAta. koNI koNI prayojana nasatAnA suddhA ekamekAMvara prema karatAnA disUna yetAta paNa te lokalajjemuLe athavA ApalyA ahaMkArAcyA poSaNAsAThI athavA puDhe tyAMcyAkaDUna kAhI prayojana siddha hoIla yA uddezAne prema karatAta. AtmyAcyA svabhAva zarIrApekSA ekadama viparIta Ahe. AtmA caitanyamaya Ahe, zarIra acaitanya Ahe. jaDa Ahe. taseca zarIrAbarobara saMbaMdha ThevaNAre AtmyAhUna vegaLe Ahe. zarIra aneka pudgala paramANUMcyA samUhAne nirmANa jhAle Ahe. te paramANU vegavegaLe jhAle asatA zarIra naSTa hote. AtmA caitanyamaya akhaMDa avinAzI asalyAne hyA sarva paravastUmadhye mAjhe kAhIca nAhI asA nizcaya karaNe anyatva bhAvanA Ahe.168 jo sAdhaka AtmyAlA para padArthApAsUna vegaLe pAhato. tyAlA zoka, zaMkA, zalya kase trasta karU zakatIla ?169 jo AtmA ANi Atmetara samagra padArthAcI anyatvatA, paratvatA, bhinnatvatA samajUna gheto to kadhI duHkhI hota nAhI kAraNa sukha 'sva' bhAvAta Ahe. duHkha para bhAvAta Ahe. 'para'lA 'sva' mAnaNe satyAcA viparyAsa Ahe. tyAmuLe duHkha tara hoNAraca. "vAde vAde jAyate tattvabodhaH" jase carcA, vicAraNA kelyAne tattvAMcA bodha hoto. taseca AtmasvarUpAce ciMtana, manana, nididhyAsana kelyAne Atmabodha hoto ANi "bhAve bhAve jAyate svAtmabodhaH' arthAta bhAvanene anubhAvita AplAvita jhAlyAne AtmasvarUpAcA bodha hoto. jyAlA svarUpabodha jhAlA Ahe. tyAcyA zarIrAvara prahAra jhAle tarI AtmA trasta hota nAhI. bhagavAna mahAvIrAMnA bArA-bArA varSAparyaMta upasarga jhAle. zArIrika trAsa jhAlA tarI AtmA ANi zarIrAcyA bhedAlA jANata hote tyAmuLe tyAMcA AtmA duHkhI jhAlA nAhI. Page #394 -------------------------------------------------------------------------- ________________ (380) jase koNI puruSa tarkAne pANI ANi dudhAmadhye bheda karato tyAcapramANe jJAnI puruSahI uttamadhyAnAdvAre caitanya ANi acaitanyarUpI 'sva-para' madhye bheda karato.170 AtmA svabhAvataH parama AnaMdayukta, avyaya-avinAzI, anAdI-anaMta zaktiyukta, prakAzayukta, leparahita Ahe. paraMtu jevhA to jaDa zarIrAvara Azrita rAhato, tyAlAca Apale mAnU lAgato tevhA to agnI jyApramANe pANyAta TAkalelyA pAr2yAlA garama karato taseca pApahI jIvAlA saMtapta karate.171 pArA saraLa agnIvara garama hota nAhI. paraMtu pAr2yAlA jara garama karAyace asela tara garama pANyAcyA AdhArAne kele jAU zakate. tasA AtmA svabhAvataH karmamaLarahita Ahe. anAdI, anaMta, kevalajJAna, kevaladarzanAne anaMtavastU svarUpAlA grahaNa karaNArA, lokAlokamadhye prakAzita karaNArA Ahe. paraMtu jaDa zarIrAcyA baMdhanAmuLe tyAce anaMtaguNa AvRtta hotAta. AtmA parAzrita hoto. siMhAce saMpUrNa jaMgalAvara varcasva asate. tyAmuLe sarva prANI bhayabhIta hotAta. paraMtu tyAlA piMjar2yAta baMda kele tara tyAcI sarva zaktI kuMThita hote. __ "jo hyA AtmyAcyA anaMta zaktIlA oLakhata nAhI to mohabaddha hoUna 'para' padArthAlA 'mAjhe mAjhe' sAMgato. jazI bakarI kasAyAcyA gharAta asthI, vasA ajazrRMga ityAdI bibhatsa padArtha pAhUna 'meM meM' oraDatA oraDatA mRtyumukhI paDate. tyAcapramANe hA jIva suddhA 'mAjhe mAjhe' karatA karatA marUna jAto. paramArthataH koNI koNAce rAhata nAhI.172 jIvAce he zarIra aNupracaya niSpanna Ahe. arthAta pudgala paramANUcyA samUhAne nirmita Ahe ANi zarIrI arthAta AtmA upayogamaya Ahe. hA atyakSa mhaNaje atIndriya Ahe. iMdriyagocara nAhI. hA jJAnavigraha-jJAnAtmaka kalevaramaya Ahe. doghAMmadhye ekadama vegaLepaNa Ahe. tevhA he zarIra 'sva' kase hoIla ? he tara 'anya'ca Ahe. paraMtu jyAMnI saMsArarUpI pizAca ApalyA vazIbhUta kele Ahe, jo tyAlA duHkhI karIta Ahe azA zarIra ANi AtmyAcyA bhinnatelA mUDha prANI samajU zakata nAhI. janma ANi mRtyUcyA veLI sarva lokAMmadhye pratIta hote kI, yA donhIMmadhye saMpUrNapaNe vegaLepaNA Ahe. jevhA janma gheto tevhA mAgace zarIra barobara yeta nAhI ANi marato tevhA suddhA he zarIra barobara jAta nAhI kAraNa he donhI ekadama pRthaka Aheta. zarIra tara mUrta Ahe- AkAra yukta Ahe, caitanyarahita, svataMtra pudgala paramANUMnI banalele Ahe ANi AtmA amUrta Ahe. amUrtatecA mUrtAbarobara saMbaMdha kasA kAya hoU zakela ?173 Page #395 -------------------------------------------------------------------------- ________________ vika (381) AcArya zubhacaMdrAMnI anyatvAcyA mULa tattvAcI carcA kelI Ahe. hyA jagAta donaca mukhya tattve Aheta - zarIra ANi AtmA. zarIrAcyA mAdhyamAneca sarva saMbaMdha utpanna hotAta. jevhA saMbaMdhAMbaddala vicAra karato tevhA vicAra yeto kI, jevhA zarIrahI vegaLe, anya Ahe tara svajana, baMdhujana, paudgalika saMpattI ApalI kazI hoU zakate. 'sva'tva bhAvAlA svataHmadhye nizcita karaNyAsAThI 'para'tva bhAvAlA soDaNe atyaMta Avazyaka Ahe. 'para' vinAzAlA AmaMtraNa deto. hyA goSTIlA puSTa karaNyAsAThI upAdhyAya vinayavijayajIMnI anyatvabhAvanecyA prathama zlokAmadhye eka lokokti uddhRta kelI Ahe"paraH praviSTaH kurute vinAzaM" gharAta dusar2yAcyA pravezAne vinAza hoto. hyAcA bhAvArtha hA Ahe kI, sajjanAcyA vezAta jara durjanAne gharAta praveza kelA athavA sAdhUcyA vezAta DAkU AlA tara vinAza hotoca. hI bAhya pravezAcI ANi vinAzAcI goSTa Ahe. paraMtu zarIrAta rAhaNArA jJAnAne samRddha ANi zuddha AtmyAmadhye ghusalelyA karmarUpI paramANUMnI kitI kahara mAMDalA Ahe. 174 AtmA mahAna zaktiyukta, jJAnAne prakAzamAna Ahe. paraMtu he karma paramANU praveza karUna caitanyAlA aneka prakAre nAca nAcavate. sAMgatAta nA 'kAjI dubale kyo ? sAre gAva kI ciMtA.' manuSyAlA ase vATate kI malA he karAyace Ahe, te karAyace Ahe, mAjhyAzivAya kase hoIla? mI kele taraca kAma hoIla. azAprakAracyA ahaMkArAta ANi mamatvAcyA parataMtratemadhye svataHcyA hAtAne svataHcI durdazA karata Ahe. 'para'cI ciMtA, 'para'cyA goSTI 'para'sAThI vyUharacanA karato ANi tyAta kAhI gaDabaDa-ghoTALA jhAlA tara duHkhI kaSTI hoto. cakravyUhAmadhye phasUna jAto. sAdhakAne vicAra kelA pAhije kI malA 'sva'ce ciMtana karAyace Ahe. je guNaratna mAjhyA Ata Ahe, mAjhyAbarobara yeNAra Ahe tyAMnA prApta karaNyAcA prayatna sArthaka Ahe. nirarthakAcI ciMtA soDUna svataHca svataHcyA zAzvata guNAMcI oLakha karUna ghyAyacI Ahe.175 AtmyAce guNa ratnAMsArakhe Aheta. tyAta eka navhe, dona navhe tara anaMta guNa vidyamAna Aheta. paudgalika padArtharUpI kAcecyA tukaDyAlA pAhaNyAta, tyAcyA mamatvAta AtmagaNa ratnAMkaDe kadhI pAhile nAhI kAraNa kAca ANi ratnAcyA mUlyAlA samajaNyAcA kadhI prayatnaca kelA nAhI. Page #396 -------------------------------------------------------------------------- ________________ kAranAmA CENSE (382) upAdhyAya vinayavijayajI puDhe sAMgatAta kI, jyAcyAsAThI tU prayatna karato, vividha prakAracyA bhayAne AtaMkita hoto. kadhI AnaMdI hoUna nAcato tara kadhI udAsinatene vyAkULa hoto. manovAMchita miLAlyAvara AnaMdita hoto. paraMtu ApalyA nirmaLa svabhAvAcA ghAta karUna tU jyA vastUMmAge veDA jhAlA Ahesa te sarvakAhI 'para' Ahe. tujhe kAhIca nAhI.176 yethe upAdhyAyajIMcyA sAMgaNyAce tAtparya heca Ahe kI Aja mAnava artha ANi kAma yA puruSArthAMmAge veDA jhAlA Ahe. te prApta jhAlyAvara suddhA to kadhI harSita hoto tara kadhI bhayabhIta hoto. kadhI udAsa hoto tara kadhI prasanna hoto. jara jIvAtmyAne ekatva ANi anyatva bhAvanA samajUna ghetalI tara to dvaMdvAMmuLe vyAkuLa hoNAra nAhI. jIvana zAMta, svastha ANi vyAkuLatArahita hoIla. jyAlA jaDa ANi caitanyAce bhedajJAna asate toca samyag dRSTI hoto. zrI dazavaikAlika sUtrAta lihile Ahe - jo jIve'vi na yANai, ajIve'vi na yANai / jIvA jIve ayANanto. kaha so nAhiu saMmajaM // 177 jyAlA jIvAce jJAna nAhI, ajIvAce nAhI, jIva-ajIva donhIMce jJAna nAhI tyAlA saMyamAce jJAna kase hoIla ? jIva-ajIva, AtmA-anAtmA jaDa-caitanya yAMnA na jANaNe mhaNaje kevaLa bahirAtma dazA Ahe. bahirAtma dazecA artha phakta paudgalika vaiSayika jIvana jagaNe asA Ahe. _ 'anyatva bhAvanA' kevaLa AtmArthI jIvAsAThIca upayukta athavA ciMtanIya Ahe ase nAhI. bhautika, paudgalika padArthAMcyA rAgI jIvAMsAThIsuddhA titakIca upayukta ANi vicAraNIya Ahe. aneka mAnasika AjArAce kAraNa paudgalika rAga, viSayarAga, bhaya, zoka, kAma, krodha ityAdI Ahe. hyA AjArAce mULa rAga, dveSa he Ahe. hyA mULAMnA ukhaDaNyAsAThI vicAra kelA pAhije. ciMtana kele pAhije kI jJAna, darzana, cAritramaya AtmyAzivAya sarva padArtha 'para' Aheta. 'anya' Aheta hyA vicArAlA dRDha karUna ApalyA AtmahitAsAThI AtmakalyANAsAThI prayatna kelA pAhije.179 jIvana vyavahArAta jJAna, darzana, cAritrya yAMce AcaraNa Avazyaka Ahe. ANi tyAce AcaraNa tevhAca hoU zakela jevhA jIvanAta AkAMkSA kamI hote. jIvanAta je Page #397 -------------------------------------------------------------------------- ________________ (383) anAvazyaka Ahe tyAcI icchA kadhIca karU naye. mahAna tattvajJAnI saoNkreTIsa yAMnA tyAMce ziSya ekA moThyA dukAnAta gheUna gele. tyA dukAnAta kalA kArAgirIcyA aneka suMdara vastU hotyA. saoNkreTIsa yAMnI dukAnAta phirUna aneka vastU baghitalyA, prazaMsA kelI prasanna jhAle ANi dukAnAtUna bAhera Ale. ziSyAMnI vicArale 'he sarva pAhUna ApalyA manAta koNate vicAra Ale ?' saoNkreTIsa yAMnI sAMgitale kI, ApalyA dezAce kalAkauzalya pAhUna AnaMda jhAlA. ziSyAMnI vicArale, "ApaNAsa koNatIhI vastU gheNyAcI icchA jhAlI nAhI kA ?" saoNkreTIsa yAMnI mhaTale kI, malA jyA vastUcI AvazyakatA nAhI tI gheNyAcI icchA kA hoIla ? ziSya suMdara vastU gheNyAcI icchA hoNe svAbhAvikaca Ahe. saoNkreTIsa mhaNAle, " ApalyA dezAta vaidya phAra cAMgalI auSadhe tayAra karatAta paraMtu jyAcI AvazyakatA nAhI ase auSadha ApaNa kitIhI cAMgale asale tarI gheNAra kA ? nAhIca gheNAra. " mhaNAlA - lahAnazA udAharaNAdvAre khUpa moThe tattvajJAna samajAvile. saoNkreTisane tattvajJAnAlA jIvanAta utaravale hote. graMthakAra mhaNatAta 'yatasva svahitAptaye' AtmahitAsAThI prayatna kara, Atmahita icchArahita jhAlyAne hote. anurAgAtmaka icchA naSTa jhAlyAne hote. jJAnI puruSa padArthAcA upabhoga avazya ghetAta. paraMtu tyAbaddalacI AsaktI Thevata nAhIta. padArtha Asaktirahita bhogalyAne jo karmabaMdha hoto to rukSa hoto ANi AsaktIne padArthAcA upabhoga ghetalA tara tyAcA snehabaMdha hoto. tyAce vipAka athavA duHkharUpI phaLa bhogAve lAgatAta. jJAnI nirlipta Ahe. AdhyAya zrI yazovijayajI dvAre likhita 'jJAnasAra'ce "alipto nizcayenAtmA liptazca vyavahArAtaH " 179 he prasiddha vAkya Ahe. nizcaya dRSTIne AtmA alipta asato. vyavahArabhASeta tyAlA lipta mhaNatAta. jJAnI karmAmadhye rAhata asalA tarI tyAne lipta hota nAhI. jase kamaLa cikhalApAsUna nirlipta rAhate, AkAza cikhalAne lipta hota nAhI taseca saMsArAne, karmAne jJAnI lipta hota nAhI. cikhalAta suvarNa ANi lokhaMDa donhI paDale Ahe. doghAMcI prakRtI vegavegaLI Ahe. cikhalAta paDalelyA sonyAlA gaMja lAgata nAhI. te ekadama svaccha rAhate, paraMtu lokhaMDAlA gaMja lAgato. jazI suvarNa ANi lokhaMDAcI prakRtI vegaLI asate tazI jJAnI ANi ajJAnI manuSyAcI prakRtI vegaLI asate. jJAnI saMsArAta rAhUnahI suvarNApramANe nirlipta rAhato. Page #398 -------------------------------------------------------------------------- ________________ (384) jJAnI ANi ajJAnI doghAMnA bhUka lAgate. paraMtu doghAMcA vicAra karaNyAcA dRSTikona vegaLA asato. jJAnI vicAra karato kI bhUka eka roga Ahe, tyAcyA upacArAsAThI bhojana karAyace Ahe. hA jJAnIcA cikitsAtmaka dRSTikona hoIla. ajJAnI vyaktIcA bhojanAkaDe rasAsvAdAcA dRSTikona asato. to vicAra karato kI bhojana he svAdiSTa asAve, madhura asAve. disatAnA jJAnI va ajJAnI yAMcI kriyA sArakhIca asate paraMtu tyAmAgIla 'bhAva' va dRSTikona vegaLA asato. jyAcI dRSTI bhUkecA roga miTaviNe Ahe to upacArAtmaka dRSTikonAne bhojana karela. AtmA ANi zarIrAcI bhinnatA jANaNAr2yAlA saoNkreTisapramANe icchepAsUna mukta rAhaNe Avazyaka Ahe. kamaLApramANe cikhalAta suddhA alipta rAhatA Ale pAhije. pratyeka vastUcA upabhoga upacArAtmaka dRSTIne kelA pAhije toca jJAnI Ahe, tyAlAca bhedajJAna hoU zakate. AtmyApAsUna je padArtha bhinna Aheta tyAce jIvAtmyAlA satata AkarSaNa hota asate. tyAMnA prApta karaNyAsAThI aneka prakArace vikarSaNa jIvanAta cAlata rAhatAta. puNyAcA udaya AkarSaNAce kAraNa hote tara pApAcA udaya vikarSaNAce nimitta hote. hyA puNya-pApAtmaka AkarSaNa vikarSaNAne jIvanAta saMgharSa hota asato. AtmyAcI vismRtI hote. mhaNUna AtmyAhUna je kAhI anya Ahe tyAce AkarSaNa toDaleca pAhije. tevhAca AtmahitAcA kharA puruSArtha hoU zakela. ____ ApalyA nirmaLa AtmasvabhAvAlA soDUna anya vastUmadhye veDe hoNe mhaNaje durgatIce tikiTa kADhaNyAsArakhI viDaMbanA Ahe. durgatIcyA bhayaMkara duHkhAcA anekaveLA hyA jIvAtmyAne anubhava ghetalA Ahe. he sarva 'para' padArthAcyA AsaktImuLe jhAle Ahe. AjaparyaMta jitake janma-maraNAce duHkha bhogAve lAgale te sarva 'para' vastUcyA prItImuLe bhogAve lAgale. tarIhI vyaktI tyA sarva goSTI visarUna taseca kArya karIta rAhate. he mUDhatApUrNa kArya jIvanAcyA nirlajjatecI parAkASThA Ahe. upAdhyAya vinayavijayajI yAMnI atyaMta spaSTa zabdAta anyatva bhAvanece varNana kele Ahe. svataHlAca saMbodhUna te gItikemadhye mhaNatAta he vinaya ! jarA ApalyA gharAlA sAMbhALa. zarIra, dhana, svajana, parivAra hyAMpaikI tulA durgatikaDe jANyApAsUna koNa vAcavaNAra Ahe. Page #399 -------------------------------------------------------------------------- ________________ (385) AsaktIlA, AvezAlA janma deNAr2yA mamatvAlA soDUna de, tyAcyAsAThI 'para' vastU, jItU svataHcI mAnatosa tyAcA tyAga kara. ANi nirAkAkSa banUna anubhava sukhAcA AsvAda ghe. ekhAdA yAMtrika rastyAne jAta asatAnA tyAlA dusar2yA yAMtrikebarobara sneha nAte joDaNyAcI kAya AvazyakatA ? sarva jIva ApApalyA karmAnusAra kAryarata hotAta mhaNU koNAlAhI Apale mAnUna AsaktIpUrNa bhAva kA ThevAvA ? jyAMnA tumacyAbaddala prema nAhI tyAMcyAbarobara tumhI prema vADhaviNyAcA prayatna karAla tara anaMta yAtanA tumhAlA gherUna TAkatIla. hA paudgalika mAyAjALa asAca premazUnya Ahe, tyAta tumhI vyarthaca veDe hoUna duHkha bhogatA. he tumace nAhI. jyAcA zevaTI biyoga nizcita Ahe tyA saMyogAcA tyAga karA. ANi tumhI nirmaLa, zuddha jinezvarAMce dhyAna karA. ApalI tahAna zAMta karaNyAsAThI mRgajaLAkaDe paLaNArI vyaktI kadhIhI tRpta hoU zakata nAhI. kAraNa mRgajaLAmadhye pANIca nAhI. jI mAtI cakAkate tI pANyAsArakhI pratIta hote mhaNUna tethe tRpta hoNyAcI AzA karaNe vyartha Ahe. mhaNUna graMthakAra lihitAta jinezvara prabhUMce smaraNa karA, te nirAzritAMsAThI AzrayarUpa Aheta. te mokSa gatI prApta karaNyAsAThI sugama upAyarUpa Ahe. AtmyAcyA rogAcA nAza karaNArA zAMtIrUpI amRtarasa, jo sadaiva doSarahita Ahe tyAce pAna karA, 'anya'lA 'anya' samajA. tyAlA Apale kadhI 180 mAnU nakA. - hyA gitIkemadhye sAdhakAlA saMketa kelA Ahe kI, he sAdhaka tU para gharAlA soDUna sva-gharAmadhye dRSTI TAka. paraMtu duHkhAcI goSTa hI Ahe kI bahudhA saMsArAta heca pAhile jAte kI jI vastU jethe nAhI tethe tI zodhaNyAcyA prayatnAta veLa ANi zrama donhI kharca hotAta. kastUrI mRgAcyA nAbhImadhyeca kastUrI asate. mRgAlA tyAcA sugaMdha yeto paraMtu to he samajU zakata nAhI kI sugaMdha tara mAjhyA nAbhItUnaca yeta Ahe. to sugaMdha zodhaNyAsAThI dAhI dizeta bhaTakato paraMtu tyAlA to sugaMdha miLata nAhI. sugaMdha svataHkaDe asato ANi zodha bAhera gheta asato. sarva mRgAMmadhye kastUrI mRga zreSTha asato. tyAcapramANe sarvajIvasRSTIta manuSya prANI zreSTha asato. paraMtu to 'para' gharAta, 'para' pariNatImadhye 'dharma' zodhato. jo 'para' gharAta rAhato, 'para' gharAta dharma zodhato tyAlA 'mithyAdRSTI' mhaNatAta. jo 'sva' gharAlA pAhato, 'sva' gharAta yeto to samyagdRSTI Ahe. 'AtmapariNatI' Apale ghara Page #400 -------------------------------------------------------------------------- ________________ (386) Ahe. 'para' pariNati 'para' ghara Ahe. prAyaH loka dharmAce pAlana suddhA 'dhana, svajana, zarIra ANi parivArAcyA sukhAcI kAmanA ThevUna karatAta. tyAMce prema paramAtmyAvara nasate. paramAtmyAlA svArthasiddhice sAdhana mAnalele Ahe. zAMtI koThUna miLaNAra ? joparyaMta AtmA ANi paramAtmyAce bhAvAtmaka milana hota nAhI toparyaMta zAMtI, samatA, samAdhI ANi prasannatecI AzA phalita hoNAra nAhI. bAhya dharmakriyecyA apekSene AMtarIka bhAva kriyA vizeSa phaladAyaka asate. jyApramANe janmAnaMtara maraNa ANi mRtyUnaMtara punarjanma nizcita Ahe, joparyaMta siddhagatI prApta hota nAhI toparyaMta janmamaraNa nizcitaca Ahe, tyAcapramANe svajana, zarIra, dhana, parijana hyAMcyA AkarSaNAne athavA mamatvAne durgatI nizcitaca Ahe. hyAce kAraNa sAMgatAnA AnaMdaghana yAMnI ekA kAvyAta sAMgitale Ahe - hama to kaba huM na nija ghara Aye para ghara phirata kAla bahu bIto nAma aneka dharAyo / anAdI kALApAsUna 'para' gharAta phiratA phiratA Apale ghara koNate Ahe ? koThe Ahe ? te pAhileca nAhI. ApalyA gharAta kadhI Aloca nAhI 'para' gharAtaca aneka nAva saMjJA prApta kelyA. kadhI ekendriya tara kadhI paMcendriya, kadhI pRthvI, pANI tara kadhI kiDe muMgaLe yAMcyA rUpAta phiralo. aneka nAva, aneka jAtI, aneka zarIra prApta jhAle kAraNa 'para' gharAtaca phirata rAhilo. AtA kAhI puNyAcyA udayAne manuSya janma miLAlA Ahe. samajata asatAnA suddhA zarIra ANi AtmyAlA ekaca sAMgitale tara te mithyAtva Ahe. manuSya buddhizAlI prANI mAnalA jAto. paraMtu joparyaMta to buddhilA yogya dizene neta nAhI ANi bhedajJAna prApta karIta nAhI toparyaMta 'sva' gharAparyaMta to pohacU zakaNAra nAhI. 'sva-ghara' ApalA AtmA Ahe. tethe pohacalyAnaMtara punhA yAve lAgata nAhI tethe paramasukha, paramAnaMda prApta hoIla. te ghara zAzvata, suMdara ANi sadaiva nave rAhIla. jyApramANe jIva zarIrAhUna bhinna Ahe tyAcapramANe to svajanAMhUna suddhA bhinna Ahe. svajana-parijanAMce saMbaMdha bahudhA svArthamUlaka asatAta. tyAMnA Apale mAnaNyAcI cUka karU naye. anAdIkALApAsUna jIva hIca cUka karIta AlA Ahe. AtA hyA janmAta tyA cukIcI punarAvRttI karAyacI nAhI. zrI jayasomamunIMnI saMsArAta janma-maraNAcyA saMbaMdhAne ANi tyAtUna suTaNyAce varNana karatAnA lihile Ahe - hA saMsAra moThA samudra Ahe. tyAta duHkharUpI pANI bharalele Page #401 -------------------------------------------------------------------------- ________________ (387) Ahe. tyAta punhA punhA janma-maraNAcyA taraMga uThata rAhatAta ANi te janma-maraNa ANi duHkha 'para' vastUcyA mamatemuLe, rAga ityAdI doSAMmuLe ANi dRSkRtyAcyA AcaraNAne prApta hotAta. anaMta zaktIMcA mAlaka AtmyAlA he 'para' padArtha kAya mAta karU zakatIla ? kadhIca nAhI. paraMtu jase mAtaMga hattI samudrAta rAhaNAr2yA, dorIpramANe lAMba asaNAr2yA jalacara jaMtUMnI gherale jAtAta arthAta hattIcyA pAyAlA he lAMba jalacara jaMtU jakhaDUna TAkatAta. tevhA jaMtUcyA baMdhanAne bAMdhalA gelelA balavAna hattI suddhA samudrAcyA bAhera nighU zakata nAhI. tazIca sthitI mamatecyA baMdhanAne bAMdhalyA gelelyA vyaktIcyA jIvanAcI Ahe. to mamatecyA baMdhanAtUna suTaNyAcI icchA karato paraMtu suTU zakata nAhI. paraMtu jyApramANe hattIlA jalacara jaMtUcyA baMdhanAtUna mukta karAyace asela tara jalakAMta maNI tyAMcyAjavaLa TAkalyAne pANI dubhAgale jAte ANi hattIcyA pAyAcyA javaLacI jAgA jalarahita hote. pANyAcyA abhAvAne te jalacara jaMtU tithe rAhU zakata nAhI. mhaNUna te hattIcyA pAyAvarUna utarUna pANyAta nighUta jAtAta ANi hattI baMdhanAtUna mukta hoto. tyAcapramANe bhagavat zaraNa ANi bhagavat prema jIvAlA para vastUcyA rAgAne ANi mamatvApAsUna dUra karate. tyAmuLe jIva para vastUcyA baMdhanAtUna mukta hoto.181 hA saMsAra tara pakSAMcA meLA Ahe, pakSI vRkSAvara ApApalyA svArthAmuLe yetAta ANi jevhA pAne gaLUna jAtAta tevhA tyA vRkSAvarUna uDUna jAtAta, ANi hiravyA vRkSAvara jAUna basatAta. jJAnI azA svArthI saMbaMdhAMcA rAga karIta nAhIta kAraNa te samajatAta para u AUTAppscsielastis kI, "bAjIgara jaba khyAla racAve loka hove bahu bheLA bAjI bhayAsu saba bhaga jAve, jaisAjIva akelAre prANI"182 jarI jagAtalyA sarva vastU prApta jhAlyA, hajAro lokAMbarobara snehabaMdha nirmANa jhAle tarI AyuSya pUrNa hotAca sarva kheLa saMpUna jAtAta. barobara kAhIca jAta nAhI. jaDa padArthAta je Asakta rAhatAta tyAMcyAvara nehamIca saMkaTe kosaLatAta. je virakta Aheta teca sukhI Aheta. teca zAMtIne jIvana jagU zakatAta.183 viraktI prApta karaNyAsAThI satsaMgatI atiAvazyaka Ahe. paraMtu Aja jIvAcI avasthA dArUcyA nazeta unmatta jhAlelyA vyaktIsArakhI jhAlI Ahe. jyApramANe moThA vidvAna nehamI zuddha, pavitra rAhaNArA puruSa dArUcyA nazeta atyaMta ghANeraDyA ukIraDyAta loLatAnA asA AnaMdita hoto kI jase mulAyama gAdIvara loLatAnA AnaMda vhAvA. taseca gaTAr2yAtIla havelA suMgadhita Page #402 -------------------------------------------------------------------------- ________________ (388) bAgetIla haveta phiraNyAsArakhe samajato. koNI tyA ghANIpAsUna lAMba jAvayAsa sAMgitale tara to sAMgaNAr2yAlA mUrkha samajUna zivyA deU lAgato. paraMtu to dArUDA, jevhA dArUcyA nazetUna mukta hoto tevhA svataHcI durdazA pAhUna lajjita hoto ANi koNI kAhI sAMgaNyApUrvIca tethUna nighUna jAto. tyAcapramANe jIvarUpI, pavitra ANi jJAnI puruSa mohamadirecyA nazemuLe bhogarUpI, apavitra karmarUpI ukIraDyAta loTAMgaNa ghetAnA AnaMda mAnato. to viSayabhogAMpAsUna virakta ANi sadbodha deNAr2yAMnA mUrkha samajUna upadezAcA anAdara karato. paraMtu jevhA mohAcI nazA utarate tevhA toca jIva saMta-samAgama ityAdI prasaMga prApta hotAca jAgRta hoto ANi ajJAnAvastheta kelelyA karmAsAThI pazcAtApa karUna tatkALa viSayAMpAsUna virakta hoUna bheda-vijJAnAdvAre 'para' padArthAcI AsaktI soDUna deto ANi AtmabhAvaneta magna hoto. AtmabhAvaneta rata hoNyAsAThI cAra vastUMcI AvazyakatA Ahe. 1) jJAna-jIva jJAnAmuLe karmApAsUna alipta hoNyAcI vidhI jANato. ANi jJAnAmuLeca tyAcyAta kartavyaparAyaNa hoNyAcI zaktI yete. 2) darzana - samyagdarzana mULApramANe Ahe kAraNa zraddhAca sadguNAMnA rAhaNyAce sthAna Ahe. 3) cAritra - saMyamarUpI kSAraca karmamaLAlA phADUna dUra karaNArA Ahe. 4) tapa - tapasyArUpI agnI karmamaLAlA jALaNyAsAThI samartha Ahe. hyA cAra padArthAMcA yoga miLAlA ANi audArIka zarIrarUpI dravya, AryakSetra, cauthA ArA ityAdI kALa ANi bhavyatva rUpI bhAvAMcA saMyoga miLAlyAnaMtara yathAvidhI sAdhanA kelyAne anAdIkALAcyA karmamaLAlA naSTa karUna AtmA ApalyA 'sva' svarUpAlA prApta karU zakato. jase lahAnapaNApAsUna zeLyAMmadhye rAhilelA siMhAcA chAvA svataHlA zeLIca samajato paraMtu vanAmadhye siMhAlA pAhUna zeLyAMcI sobata soDUna deto taseca anAdI karmasaMbaMdhAmuLe 'sva' svarUpAlA visarUna karmajanita upAdhIlA arthAta zarIra, saMpattI ityAdI paravastUMnA Apale samajato. jevhA sadgurUMcyA upadezAne tyAlA AtmyAcyA khar2yA svarUpAce jJAna hote tevhA 'para' vastUrUpI zeLIpAsUna to svataHlA bhinna samajU lAgato. to samajUna jAto kI, "mI caitanyasvarUpI Ahe, mI sarva prakAracyA adhivyAdhI ANi upAdhIne rahita Ahe. he zarIra, svajana, saMpattI ityAdI vipattIMce ghara Ahe. mI nirAkAra Ahe. he sAkAra Eascarlastiiyeantiwandmarimationaindinavincestions Page #403 -------------------------------------------------------------------------- ________________ (389) Ahe. mI zuddha ANi zucirUpa Ahe. he azuddha ANi azucirUpa Ahe. mI ajara-amara Ahe. he kSaNabhaMgura Ahe, mI anaMta, jJAna ityAdI guNAne samRddha, siddhasvarUpI Ahe. he jaDa Ahe. azAprakAre hyAMcA ANi mAjhA koNatyAhI prakAre saMbaMdha nAhI. AtA hyA 'anya'cA tyAga karUna ekatva dhAraNA karaNe heca mAjhyAsAThI yogya Ahe. azAprakAre vicAra karUna saMsArAcyA samasta baMdhanAcA tyAga karUna vItarAga bhAvAcA avalaMba kelA pAhije. ___ jyApramANe vAdaLa viskaLIta jhAlyAvara sUrya ApalyA svAbhAvika prakAzAne daidipyamAna hoto tyAcapramANe karmAce AvaraNa dUra jhAlyAvara AtmyAce nijaguNa, jJAna ityAdI prakAzita hoU lAgatAta ANi AtmA 'sva' svarUpAlA prApta hoto. ___jJAnaprakAzAcyA AlokAta jIva vicAra karato - mI koNa Ahe ? eka Ahe kI aneka Ahe ? disAyalA tara ekAca zarIrAcA dhAraka Ahe paraMtu jara eka mAnale tara anekatA kazI zakya hoIla ? AI-vaDIla mhaNatAta kI hA mAjhA putra Ahe tara kAya mI putra Ahe ? bahINa mhaNate kI hA mAjhA bhAU Ahe tara mI kAya bhAU Ahe ? koNI patI, koNI pitA, koNI kAkA, koNI mAmA tara koNI jAvaI ityAdI saMbodhUna malA bolAvatAta tevhA malA vicAra yeto kI vAstavika mI koNa Ahe ? kAya Ahe ? koNAcA Ahe ? Azcarya Ahe kI ApalA zodha karaNe ApalyAlAca muzkila hota Ahe. svataHca svataHlA oLakhaNyAta asamartha hota Ahota. paraMtu jyAMnA bhedajJAna hote tyAMnA pratIti yete kI, hA sarva karmAcA kheLa Ahe. paramArthadRSTIne mI putra nAhI. pitA nAhI kiMvA koNI anya nAhI. koNI mAjhe nAhI kiMvA mI koNAcA nAhI. jara mI hyA nAvAcA asato tara nehamI tyAca rUpAta rAhilo asato. azAprakAre vicAra kelyAne sarva anya bhAva mithyA pratIta hotAta. jyApramANe naTa nATyazALeta 'strI'ce rUpa gheto ANi puruSAce suddhA rUpa gheto tasAca abhinaya karato. paraMtu AMtarIka dRSTIne pAhile tara to naTa tasA nAhI. to rAjA nAhI kiMvA rANI nAhI, saMyoga nAhI kiMvA viyoga nAhI. to hyA sarva bhAvAhUna anya Ahe, vegaLA Ahe. kevaLa darzakAMnA dAkhaviNyAsAThI, hasaviNyAsAThI, raDaviNyAsAThI ANi phasaviNyAsAThI aneka bhAva darzavato. paraMtu aMtarAta to tyA sarva bhAvAhUna vegaLA Ahe. tyAcapramANe saMsArarUpI nATyazALeta caitanyarUpI naTAne karmAcyA nimittAne uccanIca, ekeMdriyApAsUna paMcedriyAMparyaMta, cAMDALApAsUna cakravartIparyaMtace rUpa dhAraNa karUna tyA Page #404 -------------------------------------------------------------------------- ________________ (390) tyA paryAyAcyA anurUpa kArya kele. paraMtu zevaTI ekahI rUpa kAyamace rAhile nAhI. sarva ApApalyA ThikANI ANi ApApalyA kAlAvadhIta naSTa jhAle. caitanya sarvAMpAsUna vegaLeca rAhile. hA Ahe karmAcA tamAzA. AtA hyA manuSya janmAta buddhI miLAlI Ahe tara karmAcyA nazelA utaravUna jAgRta vhAyace Ahe. karmAcyA vicitratelA samajUna gheUna bhedavijJAnI banAyace Ahe. vibhAvAlA soDUna 'sva' bhAvAta ramamANa vhAyace Ahe. satata tyAceca ciMtana karAyace Ahe. he jIvA ! jagAtIla sarva padArtha tujhyAhUna bhinna Aheta. tujhA tyAcyAbarobara kAhIca saMbaMdha nAhI. mhaNUna 'sva' svarUpAlA oLakha. tU zuddha Ahesa. sat Ahesa, saccidAnaMdI Ahe, siddhasvarUpI Ahesa ase ciMtana kelyAne Apale khare svarUpa prApta hote. 184 tattvajJAna svarUpajyotIcA divya prakAza prakaTa jhAlyAne jIva svAtmasvarUpAlA oLakhU lAgato. 'para' dravyAlA grahaNa karIta nAhI. jyApramANe loka 'para' vastUlA 'hI paravastU Ahe' ase samajalyAvara tyAcA tyAga karatAta taseca sarva 'para' dravyAcyA bhAvanelA 'he parabhAva Ahe' ase samajUna tyAlA soDUna detAta. joparyaMta 'para' vastUlA cukUna svataHcI mAnalI jAte toparyaMtaca 'mamatva' rAhate ANi jevhA yathArtha jJAna hote tevhA to dusar2yAMcyA vastUMbaddala mamatva kase Thevela? jase ekhAdI vyaktI dhobIcyA gharAtUna bhramAmuLe dusar2yAMce kapaDe ANate ANi svataHce samajUna zarIrAvara dhAraNa karate. paraMtu jevhA dusarA tyAlA sAMgato kI tU sAvadha ho, he vastra mAjhe Ahe. vastrAMcI badalI jhAlI Ahe. mAjhe malA vastra deUna TAka. tevhA sarva khuNAMce cAMgalyAprakAre nirIkSaNa karUna nakkIca he vastra dusar2yAMce Ahe ase samajalyAvara to lagecaca tyA vastrAMnA soDUna deto, deUna TAkato. taseca jJAnA suddhA bhramAmuLe 'para' dravyAlA Apale samajUna basato. paraMtu jevhA sat gurU tyAlA 'para' bhAvAce laukika jJAna, bhedajJAna karavUna tyAlA AtmabhAvAta ekAgra hoNyAce sAMgatAta tevhA AtmajJAnaca tujhA svabhAva Ahe anya sarva 'para' bhAva Ahe ase samajUna jJAnI sarva 'para' bhAvAlA tatkALa soDUna detAta. AcArya kuMdakuMda lihitAta kI jo AtmA azAprakAre jIva ANi pudgalAcyA ApApalyA cetanatva svabhAvAdvAre 'sva - para' bhAvAlA samajata nAhI. toca AtmA 'hA mI Page #405 -------------------------------------------------------------------------- ________________ (391) Ahe, he mAjhe Ahe' azA prakAre mohAmuLe 'para' dravyAta ApalepaNAcA adhyavasAya karIta asato. dusarA nAhI. jyAlA 'sva-para'ce bhedajJAna nAhI to 'para' dravyAta ahaMkAra ANi mamatva Thevato. hyA 'para' dravyAta pravRttI asaNyAce kAraNa bhedajJAnAcA abhAva Ahe ANi 'sva' dravyAta pravRttI asaNyAce kAraNa bhedajJAnaca Ahe. mI 'para'cA nAhI, 'para' mAjhe nAhI, mI eka jJAnasvarUpI Ahe. azAprakAre jo dhyAna karato to dhyAtA anAtmyAlA soDUna AtmyAlAca AtmarUpAta grahaNa karato ANi 'para' dravyAcyA bhinnatvAcyA jJAnAmuLe zuddhAtmabhAvAlA prApta hoto.185 paraMtu jara koNAlA zarIrAdIbaddala paramANumAtrahI mUrchA rAhata asela tara tA jarI sarva AgamAcA jJAtA asalA tarI tyAlA siddhI prApta hota nAhI. arthAta jo zarIra ityAdI anya padArthAMcyA mohakalaMkarUpI khiLyAne bAMdhalA gelelA Ahe to karmAtUna suTU zakata nAhI, siddha hoU zakata nAhI. sarva baMdhanAtUna suTaNyAsAThI 'sva-para'ce bhedajJAna hoNe atyaMta Avazyaka Ahe. bhedajJAnAmuLe 'para'cI pariheyatA samajUna tyAcA tyAga ANi 'sva'cI sArthakatA samajUna tyAcI sAdhanA kelyAne jIva baMdhanAtUna mukta hoU zakato. jainadarzanAta samyagdarzana, samyakjJAna ANi samyak cAritra hyA triveNI saMgamAlA mokSamArga athavA baMdhana-muktIce sAdhana sAMgitale Ahe. tyAcA abhiprAya 'sva' svarUpAvara vizvAsa ThevaNe, 'sva' svarUpAce jJAna gheNe ANi 'sva' svarUpAmadhye sthira hoNe jyAmuLe pUrNatelA prApta hoU zakato, muktI prApta karU zakato asA Ahe. pAzcAtya vicAraka Tenisane, ekA jAgI lihile Ahe - "Self reverence, self knowledge, self-control these three alone lead life of sovereign power." arthAta AtmavizvAsa, AtmajJAna ANi AtmasaMyama he tIna AtmyAlA paramazAMtI saMpanna karaNAre Ahe. 187 samyagdarzana ANi samyak jJAna yAce tAtparya sarvaprathama AtmaciMtanAdvAre 'sva svarUpAce jJAna karUna gheUna tyAvara zraddhA ANi vizvAsa ThevaNe Ahe. joparyaMta 'sva svarUpAce jJAna ANi 'sva' svarUpAmadhye zraddhA, vizvAsa nirmANa hota nAhI toparyaMta AtmasvarUpAta sthira hoNyAce prayatna niSphaLa hotAta. Page #406 -------------------------------------------------------------------------- ________________ (392) AtmavizvAsa nirmANa jhAlyAnaMtara to zarIrAlA 'para' padArtha kiMvA naSTa hoNArA 'sva'hUna bhinna Ahe ase mAnato. tevhA zarIrAcyA ciMtepAsUna, klezApAsUna mukta hoto. 'aMtakRdazAMga' sUtrAmadhye devakInaMdana trikhaMDAdhipatI zrIkRSNAcyA lahAna bhAvAce varNana Ale Ahe. tyAMce nAva gajasukumAramunI, bAvisAve tIrthaMkara bhagavAna ariSTanemI yAMcA upadeza aikUna tyAMcyA jIvanAta vairAgyAcI jyotI jAgRta jhAlI ANi soLA varSAcyA vayAta tyAMnI bhagavAna ariSTanemIMkaDUna dIkSA ghetalI. gajasukumAramunIMcA AtmavizvAsa itakA prabaLa hotA kI jyA divazI dIkSA ghetalI tyAcadivazI bhikSUMcI bArAvI pratimA jI adhyAtmamArgAcI sarvotkRSTa sAdhanA Ahe tI svIkAra kelI. hyA sAdhaneta sAdhakAlA eka rAtra smazAnAta dhyAnastha rAhaNyAcI vidhI Ahe. tyAMcyAbarobara koNateca munI rAhata nAhI ANi je kAhI manuSya, tiryaMca, deva saMbaMdhI upasarga yetAta te tyAlA zAMtIne sahana karAve lAgatAta. gajasukumAramunI bhagavAna ariSTanemI yAMcI AjJA gheUna nirdvadva ANi nirbhaya hoUna ApalI sAdhanA karaNyAsAThI smazAnAta gele. bhUmIce parimArjana kele ANi dhyAnAmadhye, AtmabhAvanemadhye lIna jhAle. te dhyAnAmadhye itake tanmaya jhAle kI tyAMnA kAhIca kaLale nAhI kI koNa yeta Ahe, kAya karIta Ahe. zrIkRSNAne gajasukumArAcyA vivAhAsAThI somila brAhmaNAcI kanyA somAlA rAjyakuLAce yogya zikSaNa deNyAsAThI ApalyA rAjamahAlAta ThevalI hotI. somila lagnAcI tayArI karIta hotA. tyAcadivazI saMdhyAkALI havana ityAdI kAryAsAThI lAkUDa ANaNyAsAThI tyAca smazAnAcyA dizene nighAlA. tethe gajasukumArAlA munIMcyA vezAmadhye dhyAnastha ubhe pAhUna tyAMcyA DoLyAtUna agnivarSA hoU lAgalI. to ApalyA manAta vicAra karU lAgalA kI, 'hA kitI duSTa vyaktI Ahe, jo mAjhyA kanyecA tyAga karUna sAdhu jhAlA. tyAcyA manAta pratizodhAcI bhAvanA nirmANa jhAlI. ANi tyAne lagecaca olI mAtI ANUna munIMcyA DokyAvara mAtIcI pALa bAMdhalI. ANi tyAca citemadhye asalele jaLate aMgAre ANUna TAkale ANi tethUna nighUna gelA. munIMce Doke jaLU lAgale. tyAMcyA zarIrAta tIvra vedanA hoU lAgalyA. tarI munIMcyA ciMtanadhArecA srota niraMtara gatizIla hota rAhilA. kAraNa tyAveLI munIMcI AtmacetanA dehAta navhe paraMtu AtmyAmadhye keMdrita jhAlI hotI. tyAveLI anyatva bhAvanece ciMtana karatA karatA munI vicAra karU lAgale kI hyA saMsArAmadhye mAjhA koNIhI zatrU nAhI ANi koNI malA jALatahI nAhI. vAstavikata: rAga-dveSa ANi kaSAyaca AtmyAce prabaLa zatrU Aheta. teca ahorAtra zarIrAlA jALata Page #407 -------------------------------------------------------------------------- ________________ (393) rAhatAta. tyAMnA naSTa kelyAne sarva tApa, saMtApa ANi vedanetUna muktI miLU zakate. he zarIra tara eka divasa jaLaNAraca Ahe. tyAcyA jaLaNyAne mAjhe kAhIca jaLata nAhI. mI anya Ahe ANi mAjhe zarIra anya Ahe. tyAcyA jaLaNyAne mAjhyA AtmyAcA eka pradezasuddhA jaLata nAhI. to tara ajvalanazIla Ahe, akSaya Ahe, amara Ahe ANi avinAzI Ahe tarI hyA vinAzI zarIrAsAThI. je mAina na bhinna Ahe. tyAcI mI kA ciMtA karU ? he aMgAre mastaka jALU zakatAta, zarIrAlA kSata-vikSata karU zakatAta ANi jALUna naSTahI karU zakatAta. paraMtu AtmA hyA zarIrAhUna bhinna Ahe ANi zarIrAbarobara rAhUnahI ApalyA guNa ANi paryAyAmadhyeca pariNamana karatAta tyAlA hA agnI kadhI jALU zakata nAhI. maga mI hyA zarIrAsAThI koNAlA doSa kA deU ? koNAbarobara vaira kA karU ? azAprakAre bhedavijJAnAdvAre zarIrAlA 'anya' samajUna jevhA munI 'sva' svarUpAta sthira jhAle ANi paramazukla dhyAnAmadhye sthira jhAle tevhA ghAtI ANi aghAtI sarva karmAcA kSaya karUna guNasthAnAtIta avasthA prApta kelI ApalyA zuddha svarUpAlA prakaTa kele.188 anyatva bhAvanecyA ciMtanAne sAdhaka 'sva-para'cyA bhedAlA spaSTapaNe samajUna gheto. bhedajJAna jhAlyAvara tyAcyA manAta ANi jIvanAta 'sva'hUna bhinna 'para' zarIra ANi anya para padArthAvara mamatva bhAva rAhata nAhI. ciMtana dehabhAvApAsUna dUra hoUna AtmabhAvAta keMdrita hote. tyAmuLe mamatA, AsaktI ityAdI vyAmohAcI baMdhane sahaja tuTatAta. ANi mamatvAcyA zRMkhalece tuTaNe mhaNajeca saMsAra baMdhanAtUna mukta hoNe Ahe. anyatvabhAvanece ciMtana AtmyAlA AvRtta karaNAr2yA mohAcyA AvaraNAlA dUra karaNAre ciMtana Ahe. AtmA ANi zarIra ityAdIMcyA vAstavika sthitIlA spaSTa karaNyAsAThI paMDita daulatarAmajI yAMnI lahAnazA udAharaNAdvAre atyaMta suMdara sAMgitale Ahe - jala - paya jyoM jIva tana melA, pai bhinna bhinna nahIM bhelA / to prakaTa jude dhana dhAmAkyoM, havai ika mili suta rAmA // 189 pANI ANi dudhApramANe AtmA ANi zarIra ekamekAMta misaLalele Aheta tarI suddhA dudha ANi pANI vAstavika vegavegaLe Aheta. taseca jIva ANi zarIra arthAta AtmA ANi zarIra bhinna bhinnaca Ahe. eka nAhI. jevhA ekA kSetrAta rAhaNAre AtmA ANi zarIra suddhA AtmyAhUna vegaLe Aheta tara maga dhana, bhavana, putra, patnI ityAdI AtmyAbarobara ekarUpa kase hoU zakatIla? AtmA sarvAMhUna vegaLA Ahe. Page #408 -------------------------------------------------------------------------- ________________ (394) jyApramANe dUdha he dUdha Ahe ANi pANI he pANI Ahe. dudha he kadhIhI pANI hoU zakata nAhI ANi pANI kadhI dUdha hota nAhI. ekatra jhAle tarI suddhA vAstavika te ekamekAta miLata nAhIta paraMtu ekamekAMta misaLalyAsArakhe disUna yetAta kAraNa koNatyAhI 'anya'madhye misaLaNe hA tyAcA svabhAvaca nAhI. koNAmadhyehI misaLaNyAsAThI svataHce Astitva naSTa karAve lAgate ANi vastU svataHlA kadhIhI naSTa karU zakata nAhI. tyAcapramANe jIva hA jIva Ahe ANi deha deha. jIva kadhIhI deha hoU zakata nAhI. jIvAmadhye deha misaLU zakata nAhI. saMyoga pAhUna kevaLa misaLale ase sAMgitale jAte. vAstavika te tara ekamekAhUna bhinna Aheta. hyA bAbatIta AcArya yogendudeva suddhA preraNA detAta kI pudgala anya Ahe, jIva / anya Ahe. anyace sarva vyavahAra suddhA anya Aheta mhaNUna he Atman : tU pudgalAlA soDUna ApalyA AtmyAlA grahaNa kara tyAmuLe tU zIghraca saMsArAtUna pAra hozIla.190 ___ jo jIva azucI zarIrAhUna vegaLA azA zuddha AtmyAlA jANato to zAzvata sukhAmadhye lIna hoto va to AtmA sarva zAstrAMnA jANUna gheto.191 arthAta jyAne sarva zAstrAcyA sArabhUta zuddhAtmatatvAlA samajale Ahe, tyAtaca lIna jhAle Ahe. mULa prayojana siddha jhAlyAne jaNU kAhI tyAne sarva zAstrAMnAca jANale Ahe. AtmopalabdhI karaNyAsAThI, zarIrAcI bhinnatA jANalyAnaMtara aSTakarmAcyA udayAne hoNAr2yA jIvAcI moha-rAga-dveSarUpI bhAvakarmAcI bhinnatA jANalI pAhije. hyAce bhedajJAna jhAlyAnaMtara jJAnAnaMda svabhAvI trikALa dhruva nija paramAtma tattvAlA jANale pAhije. tyA paramAtmatattvAlA hRdayAta dhAraNa kele pAhije tyAcAca vicAra kelA pAhije. 'para'ne bhinnatece jJAnaca bhedavijJAna Ahe, ANi 'para'hUna bhinna caitanya devAlA jANaNe, mAnaNe, anubhava karaNe, AtmAnubhUtI Ahe, AtmasAdhanA Ahe, AtmArAdhanA Ahe. saMpUrNa jinAgama ANi jina adhyAtmyAce sAra hyAtaca samAhita Ahe. anyatva bhAvanecyA ciMtanAcA aMtima pariNAma hAca Ahe. apane apane satva kU, sarva vastu vilasAya / aise ciMtave jIva taba, para te mamata na thAya // 192 pratyeka vastU svataMtrarUpAne ApApalyA satteta vilAsa karate. koNAcA koNAcyA barobara kAhIca hastakSepa nAhI jevhA jIva azAprakAre vastUcyA saMpUrNa bhinnatvAcA vicAra karato tevhA tyAlA 'para' padArthAmuLe mamatva utpanna hota nAhI. 12-9-04