Book Title: Anekant 1944 Book 06 Ank 01 to 12
Author(s): Jugalkishor Mukhtar
Publisher: Veer Seva Mandir Trust
Catalog link: https://jainqq.org/explore/538006/1

JAIN EDUCATION INTERNATIONAL FOR PRIVATE AND PERSONAL USE ONLY
Page #1 -------------------------------------------------------------------------- ________________ vIra sevA mandira dillI krama saMkhyA ------- kAla na0 khaNDa Page #2 -------------------------------------------------------------------------- ________________ * OM aham * PREMIES % 3 ESED nItidirodhaSyasIlokavyavahAravartaka-samyak / paramAgamasyabIja bhuvnaikgururjytynekaantH|| vIrasevAmandira (samantabhadrAzrama) sarasAvA jilA sahAranapura varSa 6, kiraNa agasta 1943 bhAdrapada, vIranirmANa maM0 2466, vikrama saM. 2000 samantabhadra-bhAratIke kucha namUne [ 14 ] zrIbhanantajit-jina-stotra anantadoSAzaya-vigraho graho viSaGgavAnmohamayazciraM hRdi / yato jitastavavaracau prasIdatA svayAno'bhUrbhagavAnanantajit // 1 // 'jisakA zarIra ananta doSoMkA-gaga-Trepa-kAmakrodhAdi agaNita vikAgekA-AdhArabhUta hai (aura isI liye ananta saMsAra-paribhramaNakA kAraNa hai) aisA mohamayI graha-pizAca, jo nirakAlase hRdayameM cipaTA huA thA-zrAtmAke sAtha sambaddha hokara usa para apanA aAtaMka jamAe hue thA--- vaha cU~ki tattvazraddhAmeM prasannatA dhAraNa karane vAle Apake dvArA parAjita-nirmUlita-kiyA gayA hai isa liye zrApa bhagavAna 'anantajita hue haiMzrApakI 'anantajit' yaha saMzA mArthaka hai|' kaSAyanAmnAM viSatAM pramAdhinAmazeSayannAma bhavAna zeSavita / vizoSaNaM manmatha-darmadA''mayaM samAdhi-bhaiSajya-guNavyelInayat // 2 // (he bhagavAn) Apa kaSAya nAmake pIDanazIla zatruoMkA (hRdayameM) nAma niHzeSa karate hue.-unakA zrAtmAse pUrNata: sambandha viccheda karate hue-azepavit-sarvajJa-hue haiN| aura Apane kAmadevake durabhimAna rUpa aAtaMkako, jo ki vizeSa rUpase zoSaka-saMtApaka hai, samAdhirUpa-prazasta dhyAnAtmaka-auSadhake guNoMse vilIna kiyA hai-- vinAzita kiyA hai|' Page #3 -------------------------------------------------------------------------- ________________ anekAnta [varSa 6 parizramAmburbhayavIcimAlinI svayA svatRSNA-saridArya zoSitA / prasaGga-dharmArka-gabhasti-tejasA paraM tato nivRtidhAma tAvakam // 3 // 'jisameM parizramarUpa jala bharA hai aura bhaya rUpa taraMga-mAlAe~ uThatI haiM usa apanI tRSNA nadI ko he Arya (anantajit ) ! Apane aparigraha-rUpa grISmakAlIna sUrya kI kiraNoM ke tejase sukhA DAlA hai. isa liye mApakA nivRtti-teja utkRSTa hai|' (isa parase spaSTa hai ki tRSNAko jItanekA amogha upAya aparigraha vratakA bhaleprakAra pAlana hai| pAragrahake rahate tRSNA uttarottara bar3hA karatI hai, jisase usakA jItanA prAya: nahIM bntaa|) suhatvayi zrIsubhagatvamaznute dviSamasvayi pratyayavata prliiyte| bhavAnudAsInatamastayorapi prabho! paraM citramidaM tavehitam // 4 // he bhagavana ! jo ApameM anurAga-bhaktibhAva rakhatA hai vaha zroviziSTa saubhAgyako-jJAnAdi-lakSmIke zrAdhipatya zrAdiko-rApta karatA hai aura jo ApameM dveSabhAva rakhatA hai vaha pratyayakI taraha-vyAkaraNa zAstrameM pramiddha 'vip' pratyayake samgana athavA kSaNasthAyI indriyajanya jJAna ke mamAna-vilIna (naSTa) hojAtA hai-narakAdika. durganiyoMmeM jA par3atA hai| parantu thapa anurAgo (mitra) aura dveSA (zatru) donoM meM atyanta udAsIna rahate haiMkimIkA nAza cAhate haiM aura na kisIkI zrIvRddhi; phira bhI mitra aura zatru svayaM hI ukta phalako prApta ho jAte hai-, yaha ApakA Ihita-caritra-bar3A hI vicitra hai-adbhuta mAhAtmyako pragaTa karatA athavA gupta rahasyakA sUcaka hai| svamIhazasatAhaza ityayaM mama prlaaplesho'lpmtemhaamune|| azeSamAhAtmyamanIrayannapi zivAya saMsparza ivaa'mRtaambudheH||5|| (he bhagavan !) Apa aise haiM-vaise haiM-zrApaka ye guNa haiM-be guNa haiM-,isa prakAra mujha alpamatikA-yathAbat guNoMke parijJAna se rahita stota kA-yaha-stutirUpa thor3AsA pralApa hai| (taba kyA yaha niSphala hogA ? nahIM) amRta samudra ke azeSa mAhAtmyako na jAnate aura na kathana karate hue bhI jisa prakAra usakA saMsparza kalyANa-kAraka hotA hai usI prakAra he mahAmune! Apake azeSa mAhAtmyako na jAnate aura na kathana karate hue bhI merA yaha thoDAsA pralApa Apake guNoMke saMsparzarUpa honese kalyANakA hI hetu hai| jaina-sAhityameM anUThe prakAzana / suprasiddha lekhaka--zrI 'bhagavat' jainakI manoraMjaka sAhityika kRtiyA~ usa dina [atItakI kahAniyAM]- cA~danI [antaraGgameM Aloka bharane vAlI kavitAe~] mUlya kramazaH 1) tathA / / 3) donoM ke lie maya poSTeja paune do rupaye bhejane caahie| payUSaNake avasarapara 'usadina' kI yathAzakti pratiyA~ ajaina vidvAnoM, lAyaneriyoM aura zikSA-saMsthAnoMko bhijavAiye patA- vyavasthApaka 'bhagavat bhavana' po0 aitmAdapura (AgarA) Page #4 -------------------------------------------------------------------------- ________________ anekAnta-rasa-laharI [bahuta dinoMse merA vicAra anekAnta-rasa-laharI' nAmakI eka lekhadhArA anekAntameM prArambha karanekA thA, jisake dvArA anekAnta-jaise gaMbhIra viSayako aise manoraMjaka DhaMgase sarala zabdoMmeM samajhAyA jAya jisase bacce taka bhI usake marma ko zrAsAnI se samajha sakeM, vaha kaThina durbodha evaM nIrasa viSaya na rahakara sugama sugyabodha tathA rasIlA viSaya bana jAyabAtakI bAna meM samajhA jAsake-aura janasAdhAraNa sahajahImeM usakA rasAsvAdana karate hue use hRdayaMgama karane, apanAne aura usake AdhArapara natvajJAna meM pragati karane, prApta jJAnameM samIcInatA lAne, virodhako maTAne tathA loka-vyavahArameM sudhAra karane ke sAtha-sAtha anekAntako jIvanakA pradhAna aMga banAkara sukha-zAntikA anubhava karane meM samartha hoskeN| parantu anavakAzase lagAtAra ghirA rahane aura apanI kucha ayogyatA ke kAraNa maiM aba taka isakA prArambha nahIM kara sakA-do eka bidvAnoMse bhI isa prakArakA sarala aura sarasa sAhitya tayyAra karaneke lie nivedana kiyA gayA parantu unhoMne prArthanA para kucha dhyAna nahIM diyA / Aja bhI maiM anavakAzase usI taraha ghirA huA hU~ aura merI ayogyatAe~ bhI banI huI haiM, phira bhI yaha socakara ki aura kaba taka ise TalAyA jAya, aAja maiM isa lekhadhArAko isa zrAzAse prArambha kara rahA hU~ ki dUsare vidvAna isakI upayogitAko mahasUsa kareMge, apanA bhI kucha kartavya samajheMge aura adhika acche evaM hRdayagrAhI daMgase isa rasadhArAko bahAkara anekAnta-viSayakA vipula saralasAhitya prastuta karane merA hAtha bttaaeNge| zrAzA hai sAhityakalAkAra yogya vidvAna zIghra hI isa ora apanA dhyAna AkarSita karake dRDha saMkalpake sAtha prakRta sAhityake nirmANameM tatpara hoMge aura mujhe AbhArakA avasara pradAna kreNge| isa yojanAke anurUpa jina vidvAnAMka lekha prApta hoMge ve isa stambhaka nIce unake nAma ke sAtha prakAzita kie jAya~ge / jinake nAca kimIkA bhI nAma nahIM hogA--sthAna nirdezaka lie cIrasevAmandirakA nAma rahegA, unheM sampAdakIya samajhA jaay| -sampAdaka / [1] baDI?' vidyArthI kucha asamaMjasameM pakA aura Akhira turanta hI kaha uThA--'yaha to aba choTI ho gaI hai|' choTApana aura bar3Apana choTI kaise hogaI? kyA kisI ne isase koI TukakA eka dina adhyApaka vIrabhadrane, apane vidyArthiyoMko tokA hai yA isake kisI aMzako miTAyA hai ?--hamane to nayA pATha par3hAneke lie, borDa para tIna iMcIkI lAina khIMca ise bunA taka bhI nhiiN| athavA tumane isaM jo pahale bar3I kara nidyArthIse pUchA-'batalAo yaha lAina choTI hai yA kahA thA vaha kahanA bhI tumhArA galata thA?' adhyApakane baDI?' vidyArthIne caTase uttara diyA-'yaha to choTI hai|' puuchaa| isapara adhyApakane usa lAinake nIce eka iMcIkI dUsarI 'pahale jo maiMne ise 'bahIM kahA thA vaha kahanA merA bAhana banAkara phirase pUchA-'aba lIka dekhakara batajAmo pAlata nahIM thA aura na usa sAinameM kisI ne koI tukaDA ki UparakI ra' lAina naM.1 tobA hai yA usake kisI aMzako miTAyA hai-vaha to jyoMkI baDhI hai yA choTI? vidyArthI dekhate hI bola uThA--yaha to tyoM apane tIna iMcIke rUpa meM sthita hai| pahale mApane isake sApha bar3I naz2ara AtI hai|' nIce eka iMcIkI lAina banAI thI, isase yaha badI naz2ara pra0-abhI tumane ise choTI batalAyA thA? mAtI thii| aura isI liye maiMne ise bar3I kahA thA, aba vi0-hA~, batalAyA thA, vaha merI bhUla thii| mApane usa eka iMcIkI lAinako miTAkara isake upara isake bAda adhyApakane, prathama lAinake Upara pA~ca iMcI pA~ca IcIkI sAina banAdI hai, isase yaha tIna iMcIkI kI lAina banAkara aura nIce vAlI eka iMcIkI lAinako lAina choTI ho padI-choTI najara Ane lagI, aura isI miTAkara, phira se pUchA--'acchA praba batalAyo' nIcekI se mamekahamA pahA ki 'yaha vobhava choTI ho gii|' sAinamai01 -3 ,choTI hai yA vidyArthIne uttara diyA / Page #5 -------------------------------------------------------------------------- ________________ anekAnta [varSa 6 adhyApaka-acchA, sabase pahile jo tumane isa tIna ghate usI prakAra choTApana aura badApana donoM guNoM (dharmoM) cI lAinako choTI kahA thA usakA kyA kAraNa thA? ke eka sAtha rahane meM kyA virodha nahIM pAegA? vidyArthI-usa samaya maiMne dekhakara ki borDa bahuta bar3A yaha saba sanakara vidyArthI kA mo.nI aura yaha lAina usake eka bahuta choTese hissemeM bhAI aura mana-hI-mana uttarakI khoja karane lagA itanemeM adhyAhai,ise 'boTA' kaha diyA thaa| pakajI usakI vicAra-samAdhiko bhaMga karate hue bola uThe'adhyApaka--phira isameM tumhArI bhUla kyA huii| yaha isameM adhika socane-vicAranekI bAta kyA hai? eka to ThIka hI hai-yaha lAIna borDa se joTI hai itanA hI kyoM hIcIjakI choTI bar3I donoM kahane meM vizeSa to taba mAtA yaha to TevikSase bhI choTI hai, kursIse bhI choTI hai, isa hai jaba jima dRSTi athavA apekSAse kisI cIjako choTA kamareke kivAise bhI choTI 6, dAvArasa bhI choTA hai aura kahA jAya usI dRSTi athavA apekSAse use bar3A batalAyA tumhArI-merI lambAIse bhI choTI hai| jaay| tumane madhyakI tIna iMcI lAinako UparakI pA~cahuMcI vidyArthI-isa taraha to mere kahane meM bhUla nahIM thI lAinase choTA batalAyA hai, yadi pA~ca iMca vAlI lAinakI bhUla mAna lenA hI bhUla thii| dezA hI use bar3A batalA dete to virodha prAjAtA, parantu aba adhyApaka mahodayane usa miTAI huI tumane aisA na karake use nIcekI eka iMcavAjI lAina 3- eka iMcI lAinako bhI phira ho bar3A batalAyA hai, phira virodhakA kyA kAma ' virodha se nIce banA diyA aura savAla kiyA ki tInoM lAinoM vahIM bhAtA hai jahA~ eka hI dRSTi (apekSA) ko lekara vimina kIsa sthitimeM tuma bIcakI usI nambara 1 vAlI khAinako prakArake kathana kie jAyeM, jahA~ vibhinna prakArake kathanoMke choTI kahoge yA babI?' liye vibhinna dRSTiyoM-apekSAoMkA dhAzraya liyA jAya vahIM vidyArthI-2to aba ye kahaMgA ki yaha Upara vAlI virodhake liye koI avakAza nahIM rhtaa| eka hI manuSya sAina naM.3se choTI aura nIce vAlI lAina naM.2 apane pitAkI hATase putra hai aura apane putrakI raSTise pitA se bnii| hai--usameM putrapana aura hitApanake donoM dharma eka sAtha adhyApaka-arthAta isameM choTApana aura badApana donoM rahate hue bhI jisa prakAra dRSTibheda honese virodhako prApta aura donoM guNa eka sAtha haiM? nahIM hote usI prakAra eka dRSTise kisI vastukA vidhAna vidyArthI-hoM, isameM donoM guNa eka sAtha hai| karane aura dUsarI dRSTise niSedha karane athavA eka apekSAse adhyA0-eka hI cIjako choTI aura bar3I kahane meN| 'ho' aura dUsarI apekSAse 'nA' kahane meM bhI virodhakI koI kyA tumheM kucha virodha mAlUma nahIM hotA ? jo vastu choTI bAta nahIM hai| aise UparI athavA zabdoMmeM hI dikhAI parane bAbahI nahIM kahalAtI dhIra jo bdii| vaha choTI nahIM vAle virodhako virodhAbhAsa kahate haiM-vaha vAstavika kahI jaatii| eka hI vastuko choTI kahakara phira yaha kahanA athavA arthakI dRSTise virodha nahIM hotA, aura isa lie kicoTI nahI-bar3I hai, yaha kathana to loka-vyavahArameM parvAparavirodha tathA prakAza-mandhakAra-jaise virodhake sAtha viruda jAna paDegA ! lokavyavahArameM jisa prakAra 'hA~' kaha usakI koI tulanA nahIM kI jaasktii| aura isI liye kara 'nA' kahanA athavA vidhAna karake niSedha karanA paraspara tumane jo bAta kahI vaha ThIka hai| tumhAre kathanameM r3hatA virUna asaMgata aura aprAmANika samajhA jAtA hai usI jAneke lie hI mujhe yaha saba spaSTIkaraNa karanA par3A hai| prakAra tumhArA yaha eka cIjako choTI kahakara bar3I kahanA mAzA hai aba tuma isa choTe-baDeke tatvako khUba samajha gaye athavA paka hI vastumeM boTepanakA vidhAna karake phira usakA hoNge| niSedha kara DAlanA-use badI batakhAne saganA-payA paraspara vidyArthI -hA~, khUba samajha gayA, aba nahIM bhuulNgaa| vilda, asaMgata aura aprAmAzika nahIM samajhA jAyagA ? adhyApaka--acchA, to itanA aura batakhAmo-ina aura jisa prakAra aMdhakAra tathA prakAza donoM eka sAtha nahIM upara nIcekI donoM bar3I-choTI lAinoMko yadi miTA diyA Page #6 -------------------------------------------------------------------------- ________________ kiraNa 1] anekAnta-rasa-laharI jAya aura madhyakI usa naM. 1 vAlI lAinako hI svatantra hI hote haiM, svAbhAvika nhiiN| boTeke astitva vinA bar3Apana rUpameM sthira rakhA jAya dUsarI kisI bhI bar3I-choTI cIja aura bar3e astitva vinA choTApana kahIM hotA hI nhiiN| ke sAtha usakI tulanA yA apekSA na kI jAya. to aisI eka bhapecAse jo vastu boTI hai vahI dUsarI apekSAse bar3I hAlatameM tuma isa lAina naM. 1 ko svatantra bhAvase-koI hai aura jo eka apekSAse badI hai vahI dUsarI apekSAse choTI mI apekSA athavA dRSTi sAtha na lagAte hue-choTI kahoge hai| isI lie koI bhI vastu sarvathA (vinA apekSAke) yA bahI?' choTI yA baddIna to hotI hai aura na kahI jAsakatI hai| vidyArthI--aisI hAlatameM to maiM ise na choTI kaha kisIko sarvathA choTA yA bar3A kahanA 'ekAnta' hai-eka dRSTi sakatA hai aura na bar3I! se choTA aura dUsarI dRSTise bar3A kahanA 'anekAnta' hai, jo adhyApaka--abhI tumane kahA thA 'isameM donoM (choTA- manuSya kisIko sarvathA choTA yA bar3A kahatA hai vaha usako pana aura bar3Apana) guNa eka sAtha haiM phira tuma ise choTI saba porase avalokana nahIM karatA-usake sapa pahalacoM yA baddI kyoM nahIM kaha sakate? donoM guNoMko eka sAtha athavA aMgoMpara dRSTi nahIM DAlatA- saborase usakI kahanekI vananameM zakti na honese yadi yugapat nahIM kahasakate tulamA hI karatA hai, sikkekI eka sAiDa (Sida)ko to kramase to kaha sakate ho ye donoM guNa kahIM cale to dekhanekI taraha vaha use eka hI orase dekhatA hai aura isa nahIM gaye? guNoMkA to prabhAva nahIM huA karatA-bhale hI liye pUrA dekha nahIM paataa| isIye usakI dRSTiko samyag tirobhAva (bhAravAdana) ho jAya, kucha samayake liye unapara dRSTi nahIM kaha sakate aura na usake kathanako sabA kathana padoM pdd'jaay| hI kahA jAsakatA hai| jo manuSya vastuko saba orase vidyArthI phira kucha rukA aura socane lagA ! antako dekhatA hai, usake saba pahaluoM athavA aMgoMpara dRSTi DAlatA use yahI kahate hue bana par3A ki-'binA apekSAke kisI hai aura saba orase usakI tulanA karatA hai vaha anekAntako choTA yA bar3A kaise kahA jAsakatA hai? pahale jo maiMne dRSTi hai--samyagaSTi hai| aisA manuSya yadi kisI vastuko isa lAinako 'choTI' tathA 'badI' kahA thA, vaha apekSAse choTI kahanA cAhatA hai to kahatA hai-'eka prakArase choTI hI kahA thA, aba Apa apekSA ko bilkula hI alaga hai, 'amukakI apekSA choTI hai, 'kathaMcit choTI hai athavA karake pUcha rahe haiM taba maiM ise choTI yA bar3I kaise kaha 'syAt choTI hai| aura yadi choTI-bar3I donoM kahanA cAhatA sakatA hai, yaha merI kucha bhI samajha nahIM pAtA ! Apa haito kahatA hai-'choTI bhI hai aura bar3I bhI' eka prakArase hI samajhAkara btlaaiye|' choTI hai-dUsare prakArase bar3I hai, amukakI apekSA choTI aura adhyApaka--tumhArA yaha kahanA bilkula ThIka ki amukakI apekSA bahI hai' athavA kathaMcit choTI aura bar3I 'binA apekSAke kisIko choTA yA bar3A kaise kahA jAsakatA hai?' arthAt nahIM kahA jAsakatA / apekSA hI choTApana yA donoM hai| aura usakA yaha vacana-vyavahAra ekAnta-kadAprAha bar3epanakA mApadaNDa hai-mApanekA gaz2a hai? jisa apekSA kI ora na jAkara vastukA ThIka pratipAdana karane ke kAraNa gaz2ase kisI vastuvizeSako mApA jAtA hai vaha gaz2a yadi usa 1 saca kahA jAtA hai| maiM samajhatA hU~ aba tuma isa viSayako vastuke eka aMzameM bhAjAtA hai-usameM samAjAtA hai to aura acchI tarahase samajha gaye hoge| vidyArthI-(pUrNa saMtoSa vyakta karate hue) hA~, bahuta vaha vastu babI' kahalAtI haiN| aura yadi usa vastuse bar3hA acchI tarahase samajha gayA hai| pahale samajhane meM jo kacAI rahatA-bAharako nikatA rahatA hai to vaha vastu 'choTI raha gaI thI vaha bhI bhava bhApakI isa vyAkhyAse dUra hogaI kahI jAtI hai| vAstava meM koI bhI vastu svatantrarUpase athavA hai| Apane merA bahuta kucha ajJAna dUra kiyA hai, aura isa svabhAvase choTIyA badI nahIM hai-svatantrarUpase athavA svabhAva liye maiM Apake bhAge nata-mastaka se choTI yA bar3I honepara baha savAloTIyA banI hI rhegii| adhyApaka vIrabhadrajI bhabhI isa viSayapara aura bhI kA kyoMki svabhAvakA kamI prabhAva nahIM hotaa| aura isa liye prakAza DAlanA cAhate the kitanemeM caMya baja gayA aura kisI bhI vastumeM choTApana aura babApana ye donoM guNa paratantra, unheM dUsarI kakSAmeM jAnA pdd'aa| parAzrita, parikalpita, bhAropita sApekSa athavA parApekSika vIrasevAmandira, sarasAvA, tA031-8-43 Page #7 -------------------------------------------------------------------------- ________________ dharma kyA hai ? (lekhaka-zrI 60 vaMzIdhara vyAkaraNAcArya) mere jelakI jhaMjhaToMse bAhara Ate hI 'anekAnta' pratidina anubhavameM zrAnevAlI bAta hai| aura taba 'patrake vyavasthApaka zrI bAbU kauzalaprasAdajIke takazAstriyoM ke dimArA meM sahasA yaha kalpanA uThatI hai zrAmapaNe patroMko pAkara maiM isa vicArameM paDa gayA ki cUMki vikAra para-nimittaka hai isaliye vaha naSTa kiyA ki isa vakta kyA likhU ? isa vakta kucha bhI likhane jA sakatA hai, aura isa kalpanAke AdhArapara hI ve kI apanI asamarthatAko maiM batalAne vAlA hI thA ki usake naSTa karanekA upAya socate haiN| basa, isI upAya samIpameM Ate hue dazalakSaNa (paryuSaNa) parvakA khyAla kA nAma jainadharma meM 'dharma' kahA gayA hai| yahI kAraNa ho pAyA aura maine sthira kiyA ki dharmakI vyAkhyA hai ki svAmI samantabhadra dharmakA lakSaNa "saMsArakaranekA yaha upayukta avasara hai, isaliye isake viSaya duHkhataH satvAn yo dharatyuttame sukhe" ke rUpa meM hamAre meM hI kucha prakAza DAlA jaay| sAmane rakha rahe haiN| mujhe isa samaya yaha lekha bahuta hI saMkSipta rUpameM ullikhita vikAra kriyAke-prayatnake dvArA hI naSTa pAThakoMke sAmane rakhanA hai isaliye jitanA mahatva- kiyA jA sakatA hai, isaliye prayatnako hI mukhyadharma pUrNa yaha lekha honA cAhiye utanA to nahIM hosakegA, samajhanA caahiye| isa prayatnako hI jainadhama meM karavya, phira bhI vizvAsa hai ki yaha dhamake rahasyako samajhane puruSArtha, vyApAra, AcaraNa yA cAritra Adi saMjJA meM eka mArga-darzakakA kAma karegA aura isaliye dI gaI hai| parantu kevala prayatna hI dharma hai aisA jainapAThakoMko kama rucikara nahIM hogaa| dharma nahIM mAnatA / jainadharmakA dRSTi meM baha prayatna ryAda "vatthusahAo dhammo" arthAt pratyeka vastukA niruSTi hai yA dUSita uddezyako lekara kiyA gayA hai svataMtra nijabhAva-paranimitta-nirapekSa pariNamana(ava- to vaha kadApi dharma nahIM ho sakatA / usa prayatnakA sthAna) hI usa usa yastukA dharma hai, yaha jainadharmakI uddezya samIcIna honA cAhiye, tabhI vaha dharma kahA jA mAnyatA hai / ima mAnyatAke anusAra jagatakI cetana sakatA hai| uddezyakI samIcInatAkI pahicAna AtmAmeM (zrAtma) acetana (anAtma) sabhI vastue~ koI-na-koI kramame 1prazama, rAstikya, 3anukaMpA aura saMvega ina svataMtra dharmavAlI siddha hotI haiM aura isIliye AtmA cAra guNoMke AvirbhAvase hotI hai| inameMse prazama guNa (cetana) nAmakI vastukA bhI anAtma (acetana) vastu- (paramatasahiSNutA) ekAntamithyAtva (haTagrAhitA) ke oMse prathak svataMtra dharma siddha hotA hai / parantu jaba abhAvameM, Astikya guNa, (svaparabhedavijJAna athavA hama AtmAko manuSya, pazu, pakSI Adi eka dUsarIse sarvaprANisaTTAva) saMzaya mithyAtva (asthiracittatA) bilkula vilakSaNa yoniyomeM kabhI sukha aura kabhI ke abhAvameM, anukammA guNa (zrAtmakalyANakI icchA dukhake sAgarameM gotA lagAte hue pAte haiM to yaha mAna athavA dUsare prANiyoMko kaSTa na pahu~cAkara unake upakAra lenA par3atA hai ki zrAtmAkA nijadharma vikArI banA kI icchA) vinayamithyAtva (cApalUsI-mAyAcArI) ke huA hai aura usIkA yaha pariNAma hai ki asIma sukha abhAvameM aura saMvega guNa (para padArthoM meM anAsakti) kA anubhava karate karate hI hama akasmAt eka praka- viparItamithyAtvake (zarIrako hI AtmA samajhanA, lpita dukhake sAgarameM gotA lagAne lagate haiM, yaha dasare prANiyoMko satAnemeM Ananda mAnanA yA isI koI naI bAta nahIM hai-yaha to pratyeka manuSyake prakArakI aura bhI vividha prakArase honevAlI ulaTI Page #8 -------------------------------------------------------------------------- ________________ - kiraNa 1] dharma kyA hai honA, isa bhAvanAko saphala banAne ke liye vikArako buddhike) abhAvameM paidA hotA hai| jo ina cAra guNoM naSTa karaneke sAdhanoMkA tathA unake anukUla dravya, kSetra ke pragaTa ho jAnepara kartavya karaneke liye taiyAra hotA kAla aura bhAvakA apanI buddhi (dimAga) dvArA 'narNaya hai vaha samIcIna uddezyavAlA mAnA jAtA hai aura aise karanA aura phira una sAdhanoMpara apaneko calAnA ye logoMko hI jainadharma meM 'samyagdRSTi' kahA gayA hai| yaha tInoM avibhAjya aMga haiN| paranta jaisA ki samIcIna uddezya vAlA yAne samyagdRSTi vyakti yadi kumati, hama pahile kaha pAye haiM, uddezyake anukUla sAdhanoM para kuzrana aura vibhaMga tathA jJAnAbhAvarUpa ajJAna pUrvaka calanA hI mukhya dharma mAnanA cAhiye; kAraNa ki zrAdravya, kSetra, kAla aura bhAvake AdhArapara yogya-ayogya tmakalyANa kI bhAvanA aura usake sAdhanabhUta upAyoM kA vicAra kiye binA hI-koI kartavya karaneko tayAra kA parizAna rahate hajhA bhI jaba taka ina upAyoM hotA hai to usakA vaha kAvya saphala nahIM ho sktaa| ko amalameM nahIM lAegA taba taka vaha AtmakalyANa isaliye katavya karanake pahile ullikhita ajJAna ko prApta nahI ho sktaa|yhii saba hai ki dhamake mithyAtvake abhAvameM paidA honevAle samyagjJAnakA bhedoMkA varNana katavya yA cAritrako hI dharma mAnakara apane samIcIna uddezyake sAdhaka upAyoM ke parijJAna- kiyA gayA hai| kA tathA una upAyoMpara amala karaneke liye yogyatama dharmake bheda, jinake AdhAra para dazalakSaNaparva dravya, kSetra, kAla aura bhAvake parijJAnakA honA bhI di0 jaina samAja meM pracalita hai, kSamA,mAdeva, Ajava, atyanta Avazyaka hai| yahI kAraNa hai ki svAmI sama- satya, zIca, maMyama, tapa, tyAga, AkiMcanya aura brahmantabhadrane dharmakA lakSaNa kara cukaneke bAda usakI vyA- carya yeza aura ye saba kramase vikasita honekhyA "sahaSTi-jJAna-vRttAni dharma dharmezvarA viduH" ke vAlI cAritrakI hI vizeSa avasthAe~ haiN| lekina jisa rUpameM kI hai| prakAra kSamAkA ulaTA krodha(karatA)karanA,mArdavaphA salTA kisI bhI prakArakI saphalatAke liye samIcIna mAna (ahaMkAra) karanA, AjevakA ulTA mAyA (chalauddezyarUpa samyagdarzana, uma uddazyakI pUrtike sAdhanabhUta kapaTa) karanA, satyakA ulaTA asatya bolanA, zaucakA upAyoMkA tathA una upAyoMko yogyatana rItime amala ulaTA lobha(yAtmabhinna padArthoM meM tRSNA) karanA, meM lAneke liye dravya, kSetra, kAla aura bhAvakI vyava saMyama kA ulaTA asaMyama (pAMcoM indriyoMkI svacchanda sthAkA parijJAnarUpa samyagjJAna aura una upAyoMko pravRtti) karanA, tapakA ulTA zarIrako suSumAra(kaSTaamalameM lAnerUpa samyakacAritra ina tInoMkI ekavA sahanake ayogya) banA lenA, tyAgakA ulaTA para kyatA (saMgaThana) jisa prakAra upayukta rItise jainadharma padArthoM kA saMgraha karanA, AkiMcanyakA ulTA aiza-ArAma meM batalAI hai usI prakAra dUsare matAvalaMbI bhI prakA kI cIjoMmeM mamatva rakhanA, aura brahmacaryakA ulTA rAntarase isa bAtako svIkAra karate haiN| kartavyavAdiyoM kuzIlameM pravRtta honA arthAta indriya-viSayoM meM Asakta kI IzvarameM kramase icchA, jJAna aura kRtikI mAnyatA rahanA (maryAdAke bAhira pAcoM indriyoM ke viSayoMkA jainadharmakI ullikhita mAnyatAse sarvathA bhinna nahIM sevana karanA), ina sabako adharma kahA gayA hai usI kahI jA sakatI / sUkSma vicAra karanepara mAlUma hogA prakAra niruddiSTa athavA dUSita uddezyako lekara-dravya, ki ina donoM mAnyatAoMmeM prAyaH zabdabheda hI hai kSetra, kAla aura bhAvakA samyak vicAra kie vinA arthabheda nahIM hai| hI-inhIM daza dharmoMkA pAlana karanA bhI adharma mAnA isa taraha yadyapi AtmaniSTha vikArako naSTa karake gayA hai| kabhI-kabhI manuSya binA prayojana hI kSamA, AtmAke svataMtra nijadharmako prApta karanerUpa Arama- mArdava Adi rUpa pravRtti karatA hai aura kabhI kabhI alyANa ke liye vikArako naSTa karanekI yA yAtma- vaha dUSita uddezya ko lekara bhI karatA hai| mAna-bar3AI kalyANa karanekI bhAvanAkA prANiyoMke hRdayameM jAgrata ke lie dAnAdi denA, vrata-upavAsa karanA to bahutAyata kapTo lobha(Atmabhima (pAMcoM indrimAmAra(kA Page #9 -------------------------------------------------------------------------- ________________ anekAnta [varSa 6 dekhane meM AtA hamArA dhyAna kabhAraNa karanA ke sAtha dekhane meM AtA hI hai| dravya, kSetra, kAla aura mAna aura mAyAko kramase ghaTAyeM, phira lobhako ghaTAne bhAvakI vyavasthA para to hamArA dhyAna kamI pahu~catA hI ke liya satya bolanekA abhyAsa kIjiye, isake bAda hI nahIM hai| kisake preta hameM kSamA dhAraNa karanA lobha ghaTa jAnepara indriyoMkI svacchanda pravRttiko cAhiye kisake prati nahIM, kisake prati hameM mRdu vananA rokiye, phira zarIrako kaSTa-sahanake yogya banAiye, cAhie, kisake prati nahI, kisake sAtha hameM sarala tatra kahIM apane ArAmake liye saMgrahIta vastuoMkA bartAva karanA cAhiye aura kisake sAtha zAma, dAma, dAna (tyAga) kIjiye aura antameM akiMcana banakara daNDa tathA bheda rUpa nItikA bartAva karanA cAhiye, arthAt aiza-ArAmakI cIjoMmeM mamatva ghaTAkara pAMcoM kisake prati hama saca boleM ksike prati nahIM, ityAdi indriyoM ke viSayoMse sarvathA virakta ho jAiye; basa prakArase daza dharmoMke pAlanameM hama dravyako aura isI ApakI AtmAkA vikAra naSTa ho jAyagA aura vaha prakAra sthAna, samaya aura apanI zaktiko bilkula apane svAbhAvika dharmako pAkara camaka utthegaa| dharmaupekSitakara baiThate haiN| yahI kAraNa hai ki ahiMsaka pAlana karanekA makasada (uddezya) bhI sirpha itanA hI aura kSamAdhArI jainI kAyara aura buz2adila kahe jAte hai| isa liye yadi daraasala hama isa makasada taka haiN| yahI bAta bAkIke nau dharmoM ke viSayameM bhI hai| pahu~canA cAhate haiM to hameM Upara battalAI huI darzana aura isIkA pariNAma hai ki kevala dharmakA DhAMcA hI jJAna-cAritramaya dhAmika vyavasthAko apanAnekA pUrA hamAre pAsa raha gayA hai usameM sAtvikatA athavA prANa prayatna karanA caahiye| isIse vyaktikA, samAjakA nAma mAtrako bhI avazeSa nahIM haiN| sAtha hI ina dazoM aura dezakA bhalA hogA , AjakA niSpAraNa thothA dharma dhoM ke vikAsakramako bhI hama bhulA cuke haiM, hama daza- hI hamAre liye samAjake liye aura dezake liye bhI lakSaNa parvameM ekAzana, upavAsa va nIrasa bhojana karake abhizApa banA huA hai aura isIse hama, hamArA zarIrako kAMTA sA to banA DAleMge lekina kaSAyoMkI samAja aura hamArA deza sabhI patanake garta meM girate mAtrAmeM nAma mAtrakI bhI kamI nahIM Ane deMge! jA rahe haiN| yaha dazA aba aura adhika sA (krAbila vAstavameM dharmake bhedoMko jisa kramase ginAyA bardAzta) mAlUma nahIM hotI, isakA zIghra anta honA gayA hai vaha bar3A hI mahatpUrNa hai| pahile zrApa krodha, caahiye| kIke nI dharmoke viSakA DhAMcA hI jJAna-cAranA cAhiye / isIse vyApaNa thothA dharma antara [racayitAH-jaina muni amRtacandrajI 'sudhA'] mAnasa mAnasameM antara hai| bar3I khar3I hai Aja hamAre sanmukha kaisI jaTila samasyA / jhaMkRta thA jovara deza kabhI apane gauravake gAnoMse / sulajhanasakatI are kaho kyA? viphala huI sampUrNa tapasyA / vaha zrAja zUnya hotA AtA nita nitake nava apamAnoMse / supta par3I hai vahI bhUmikA jisapara unnati patha nirbhara hai| nAma hamArA kabhI apara thA kAma hamAga Aja apara hai| mAnasa mAnasameM antara hai| mAnasa mAnasa meM antara hai / raha karake paratantra hamArA kyA kucha jInemeM hai jInA / vIroMkA vaha khUna are kyA? nikala gayA bana patita psiinaa| kahI prAja pAstitva hamArA kyoMkara tulAlacaratA para hai| mAnasa mAnasameM antara hai| Page #10 -------------------------------------------------------------------------- ________________ daiva aura puruSArtha [le0-purazottamadAsa murArakA sAhityaratna] . devase yahAM hAmarA tAtparya mAkSAt paramAtmga athavA kalpanA mAdhuryameM avizvAsa karanA evaM use akarmaNyatA Izvarase nahIM, hameM ise adhika vyApaka dRSTikoNa arpaNa kara pradAna karanA hai| isakI anubhUti prApta karanA hogii| devameM ve mamasta adRzya manuSya ke daiva usake puruSArthake adhIna hai| daiva manuSya zaktiyA~ tathA preraNAeM evam vizeSatAeM aMtarbhUta hotI haiM kA dAsa hai| devatva manuSyakI cerI hai| manuSyakA devatvameM jinakA saMbaMdha spaSTataH manuSyakI kRtise nhiiN| devakA tAtparya vikAsa hotA hai| zaktizAlI manuSya daivatvake vizzasa para bhAgyase bhI hai| manuSya jIvana meM usake jIvanakI saphalatA baiTha apanI zaktiyoMkA lora karanekI mUrkhatA nahIM karate / athavA asaphalatA, usakA utthAna aura patana, usakI saMmAra meM mahAnse mahAn manuSya jo Aja devatvakI upAdhise unnati athavA avanati kucha to usake bhAgya para avalaM bina vibhUSita kie gae hai, ve manuSya hI the| unheM bhI hamAre rahatI hai aura kucha usake puruSArtha pr| paraMtu yadi sUkSma jaisA hI hadaya thA, mastiSka thA, gaga-dveSa the, kAma, krodha, dRSTise tathA vAstavika paristhitiyoMkA avalokana tathA lobha moha ityAdi vibhinna prakArake vikArose ye bhI paripUrNa adhyayana kiyA jAya tathA saMsArake itihAsameM varNita una the. paranta unhoMne apane paruSArtha ke bala para, apanI asAmahAn zrAtmAzroke cAritrika vikAsakA adhyayana kiyA dhAraNa lagana tathA asAmAnya adhyavyavasAyake dvArA paristhijAya jinhoMne kevala apane puruSArtha ke bala para, apanI zrAdhyA-tiyoMko apane anukala banA liyA aura devatva ke divya tmika evaM mAnamika zaktiyoMke bala para samasta vizvase deva Asana para zrArUr3ha ho vizva hI nahIM akhila mAnavatAke nAmaka kisI bhI zaktikA--deva nAmakI kisI bhI adRzya lie grAhya zrAdarza bana ge| ve paristhiAtayoM dvArA prabhAsamarthatAkA nAma zeSa kI kara diyA, usakA vilopa hI kara vita nahIM hote apitu paristhitiyA~ unake anurUpa prabhAvita diyA, taba kahanA par3atA hai ki devakI apekSA puruSArtha hotI hai| aisI zakti hai isa mAnavakI, usake puruSArthakI, sAmathya-sampanna hai| usake adhyavyavasAya, lagana tathA jAna-takI / manuSya zaktisaMmArameM daiva nAmaka kisI bhI vibhinna zaktikA asti- zAlA hokara bhI apanI zaktiyoMsa aparicita hai, apane meM sva hai athavA nahIM, isa sambandhameM bhinna 2 vicAradhArAe~ sAmarthya rakhakara bhI durbhAgyase aAja use vismRta kara baiThA hai dRSTigocara hatI hai| mAnava-samudAyakA adhikAMza bhAga daiva- aura bhAgyake bhagese baiTha, akarmaNyatAkA paridhAna dhAraNakara, vAdI hai| satya to yaha hai ki deva athavA bhAgyako hI saba zrAlasyako nimaMtrita kara, apane svarNatulya jIvanakI rAkhakucha mAnanA manuSyakI daivika zaktiyoMko hI lAMchita karanA gelI kara rahA hai| Aja vaha daivatva meM hI apane samasta hai / yaha manuSyakA, usakI bauddhika pratibhA tA.mAnasika kAyauMkA Aropa karatA hai / zrAstikatAke isa viSane vikAzakA hI apamAna hai| devanAmaka kAryakI utpatti tathA sAmrAjyoMko khaNDaharoM meM pariNata kara diyA, prasAdoMke prAsAda upayoga bhI yadi manuSyakake lie hai to yaha bhI svIkAra miTTImeM milA die, saMsArasukha aura zrAnanda tyAga viraktikaranA hogA ki ve usIkA Adhipatya svIkAra karatI haiN| maya tathA jIvanazUlya jIvana vyatIta karanekA Adeza aura yadi bhAgyake hI vizvAsa para rahA jAya to vizva yaha aka- upadeza de jIvana ke prati tiraskArako protsAhita kiyA tathA maNya manuSyoMkA, AlasI puruSoMkA tathA jaMgalI manuSyoMkA apane viSaile prabhAvase manuSyako nazemeM cUra kara use jamaghaTa ho jaaegaa| kyoM ki deva para vizvAsa manuSyakI patanonmukha banA rahA hai / zrAja zrAvazyaka hai ki hama apanI svAbhAvika zaktiyoM tathA usakI vikasita buddhi aura saccI aura vAstavika zaktiyoM ko pahacAnanekA prayAsa kreN| Page #11 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 10 anekAnta [ varSa 6 hameM bhI garjana ke lie utsAhita karegA / himAlaya se parvatoM ko lAMghanA tathA sidhunadI ko pAra karanA hamAre lie nagaNyakArya raha jAe~ge / vizva meM saba sthAnoMmeM hameM eka apanI zaktikA yoM hI vyaya tathA apavyaya na kreN| manuSyake hAtha meM hI hai deva va usakA usakA puruSArthaM use devatva hI nahIM, devatva ke devatva kI digvijaya karA sakatA hai-- cAhie usameM zakti tathA sAmarthya, dRr3ha nizcaya, aDiga vizvAsa, kArya karane kI asAdhAraNa zakti tathA mAnavatAke kucha guNa ! phira dekhie daivatva usake caraNoM para sira navAtA hai athavA nahIM / mAna bhI leM devatva hamArI paristhitiyoMko adhikA~za meM prabhAvita karatA hai, phira bhI una paristhitiyoMko kAryarUpameM pariNata karane ke lie to puruSArtha hI kI AvazyakatA hogI / tAtparya yahI hai ki deva akelA kucha bhI nahIM kara sakatA / vaha bhAratakI vidhavA hindU nArI hai, jo puruSake binA niSprayojana hai tathA nirupayogI hai| bhAratakI hindU nArI bar3I pativratA mAnI jAtI hai, satItvase usakA saubhAgya zrakSuNNa mAnA jAtA hai, vaha pUjyatAkI devI mAnI gaI hai, vaha pApake pAsa bhI nahIM phaTakatA; parantu eka puruSake binA usI zradvitIya nArIke samasta guNoMkA vilopa hojAtA hai aura utane hI doSa bhI jAte haiN| binA eka puruSake usake rakSakake vaha mUlya zUnya tiraskRta tathA bhArasvarUpa ho uThatI hai / usakA astitra bhI samAjako kuTumbako ghAtaka, usake sammAnako saMdigdhAvasthA meM rakhatA hai / yahI avasthA devatvakI hai, usakA bhI puruSArtha ke binA vidhavAtulya koI mUlya nahIM, koI kImata nahIM / puruSArtha mAnoM devatvakA rakSaka hai / purupArthaM devatvakI vATikAkA mAlI tathA kartA dhartA hai, jo usake sammAna tathA usake sauMdarya kI rakSA kara usakI suSamA vRddhi karatA hai / hameM hamAre puruSArtha hI para vizvAsa rakhanA caahie| kevala daivake bharose baiTha hama apanI zakti aura sAmarthya ko khA deMge, hamArA jIvanarasa sUkha jAegA, jIvana zrAnandarahita ho jAyagA / usakA aMta bhI asaMbhava nahIM / kyoM ki saba kucha devatvakI dena honese to hameM kArya karane ke lie kucha bhI zeSa na rahegA / aura, hama vizvake zradgabhutAlayameM rakhe hue eka darzanIya zradbhuta jantuse adhika kucha bhI na raha jaaeNge| vahIM yadi hama apane puruSarthako pahacAna leMge, usakI aparimita zaktiyoMko jAna leMge, usake vistRta prabhAva tathA usake asAdhAraNa mahatvako zirodhArya kara leMge to hamAre jIvana koyalakI kUka, usakA paMcama svara sudhArasa kI dRSTi karatI dRSTigocara hogI / saMsArakA gaMbhIra garjana dvatIya zrAnanda, utsAha, umaMga, zrAzAkA avirala strotasA pravAhita hotA dRSTigocara hogA, jisameM DubakiyA~ lagA dama hamAre jIvana ke kaluSa, usakI nirAzA, vedanA, vyathA, virakti kA parihAra kara isI loka meM svargIya lokakI anubhUti prApta kara jIvanakA sAtvika zrAnanda pAsakeMge / itihAsake svarNAkSaroMke pRSTha hameM manuSyakI daivatva para vijaya pada 2 para dikhalAte haiN| bhagavAna gautamabuddha apanI kaThina tapasyA tathA sAdhanA ke kAraNa devatvako prApta ho cuke the / nAgayaNa vAsudeva, rAma aura kRSNa, mahAvIra svAmI tathA bhagavAn pArzvanAtha Adi bhI manuSyakI yoni meM hI utpanna hue the| lekina mahAn zrAtmAe~ samayakI rAha kabhI nahIM dekhatIM / zubha kAryoMke lie tathA mahAn manuSyoM ke lie, jo apane vicAroM para kaTibaddha hai, jinheM apanI zakti, yogyatA aura har3hanA para vizvAsa hai, jo apane lakSya ke lie jIvanakA mUlya bhI nagaNya samajhate haiM, bhAgya, deva aura IzvarakI samasta zaktiyAM unake sammukha natamastaka ho jAtI haiM / unake lie sadA sarvadA zubha hI zubha hai / ve parAjayakA tathA asaphalatAkA to svapna meM bhI vicAra nahIM karate / kyoM ki asaphalatA to hamAre vicAroM kI zithilatAkA pradazanamAtra hai / dRr3hapratijJa manuSyoM ko asaphalatAkA kabhI muMha bhI nahIM dekhanA par3atA / aura parAjaya kyA hai ? parAjaya sadaiva aMtastha hotI hai, vaha abAhya vastu hai, bAhya nhiiN| hama kabhI kisIse parAjita nahIM hota, parAjita hama svayaM apanesa hI hote haiN| parAjaya hamArI apanI dvArakA cinha hai, aura hAra hamArI zithilatA, vicAroMkI dRr3hanA tathA kaTibaddhatAkA jvalaMta pramANa hai / isa lie puruSArthI manuSya parAjaya aura asaphalatAkA vicAra bhI nahIM karate, ve kisI bhI kAryakA prArambha usakI saphalatAko daivake vizvAsa para rakhakara nahIM karate; kyoM ki ve samajhate haiM saphalatA daivatva nahIM degA, vaha unhIMkA puruSArtha aura adhyavyavasAya hai jo unheM saphalatA aura vijayake gauravamaya pradeza meM adhiSThApita karegA / ." tAtparya yaha ki, jaisA ki hama Upara kaha Ae haiM, Page #12 -------------------------------------------------------------------------- ________________ kiraNa 1] sattAkA ahakAra kavala daiva niSprayajanIya hai, arthAt binA eka dUmareke ve meM utAreMge tabhI hamAre vAdavivAda aura jhagar3e vilIna paMgu hI rahate hai; ataH yaha spaSTa hai ki mAnavI jI nameM hoge-'koI bhI iSTAniSTa kArya yadi abuddhipUrva athavA donoM hI kI nitAnta AvazyakatA hai, phira bhI unheM kisa zrama-rahita siddha hotA hai to use deva-pradhAna mAnanA cAhie samaya kisa rUpameM svIkAra kareM, yahI na samajhaneke kAraNa aura maisA hI koI kArya yadi buddhi-pUrvaka sampanna hotA hai saMsArameM matavibhinnatA calI zrArahI hai| isI lie, IsAkI to use puruSArtha pradhAna mAnanA caahie|' prathama zatAbdIke prakANDa dArzanika syAdvAdI zrAcAya-pugava svAmI samantabhadrakA devAgabha-gata yaha mUla vAkya hama prakAra samantabhadra svAmIne apane sArabhUna zabdoMmeM unakA mahatva, sthAna aura zrAdarza upasthita kara hameM bhramamukta karanekA abuddhipUrvApekSAyAmiSTA'niSTaM svdaivtH| prayAsa kiyA hai| jaba hama unake ina zabdoMko apane jIvana buddhipUrvavyapekSAyAmiSTA'niSTaM svapauruSAt // sattAkA ahaGkAra (le0-zrI paM0 cainasukhadAsajI nyAyatIrtha) terA bhAkAra banA kaise sAgara ! patalA itanA vizAla ! hai bindu-vindumeM antahita, terI sattAkA kyA svarUpa, terA gAmbhIrya apAra pratala / ina bindu-binduse hai vibhinna ! inakI samadhi yadi bikhare to, tuma ho ajJAta aparicitase, dIkhe na kahIM vasudhAmeM jala / / isa digya tathyase mahaMmanya / / terA svarUpa taba ho vilupta jomAja banA itanA karAva! zreya batA kinako unakA jo kucha bhI haiM tere kamAla! ekeka bindune mA bhAkara, terA bhAkAra banAyA hai| apane tanako tumako dekara . terA gAmbhIrya bar3hAyA hai| jIvana tatva tumhAre hai, jyoM paTa jIvana hai tantu jAna / jinase itanA vaibhava pAyA, inake vinAzamaiM nAza, auraunako mata pheMko ho pramatta / inake saMrakSaNa meM rkhaa| tuma hamase bane na ye tumase, terI hai sAgara - nirAbAda, inako kyA " terA pradatta, baha jIvana - rasakI shikssaa| saba ha~sate hai ye dekha dekha, upahAsajamaka terI ucAla! mAna, nirApada yaha patha hogA, isase tUhI nihAla ! Page #13 -------------------------------------------------------------------------- ________________ samantabhadra kI ahanakti (lenyAyAcArya paM0 darabArIlAla jaina koThiyA) Desk bhagavAna mahAvIrake bAda jainazAsanake prabhAvaka kAMzarUpameM eka parIkSA-pradhAnI mahAna tArkika hI evaM pramAraka AcAryoM meM svAmI samantabhadrakA eka khAsa jAnate haiM, unheM asta ke rUpameM kama pahacAnate haiN| sthAna hai| unake vacanoMko vIrabhagavAnake vacanoM isakA kAraNa zAyada yaha hai ki ve unake pUre sAhityase jaisA prakaTa kiyA gayA hai aura unheM vIrabhagavAnake . paricita nahIM haiM / samantabhadrake upalabdha sAhityameM zAsanakI hajAra guNI vRddhi karane vAlA kahA gayA hai| svayambhU stotra, yuktyanuzAsana aura jinastutizataka mahAn jaina tArkika akalaMkadeva unheM kalikAlameM sarva- (stutividyA) ye tIna grantha to aise haiM, ki jinakA padAthe-kiSayaka syAdvAda rUpa kalyANakArI mahAsamudrake pracAra aura prasAra (paThana-pAThana, svAdhyAyAdi) bahuta tIrthakA prabhAvaka kahate hue gaurava evaM garvakA anubhava hI kama honese ve paricayameM nahIM ke barAbara pA rahe karate haiM aura unake prati zraddhAse praNAmAJjali arpita haiN| vastutaH inhIM meM samantabhadrakI stuti-vidyAke pUre karate haiN| isa taraha svAmI samantabhadrako jo gaurava darzana hote haiN| zeSake do grantha devAgama aura ratnapratiSThA prApta hai vaha avarNanIya hai| una jaisA gArava- karaNDazrAvakAcAra aima haiM jinase kramazaH parIkSApradhA aura pratiSThA unake uttaravartI anya kisI AcAryako natA athavA vastunirUpaNakI dizA aura AcAra-mArga prAyaH prApta nahIM hai| kA paricaya hI prApta hotA hai| samantabhadra kitane aura mA0 samantabhadra parIkSA-pradhAnI aura tArkika to kaise U~ce darajeke aIkta the, isa bAtakA yatheSTa spaSTa thehI. para ve macce aura mahAna AIData bhI patA ina do graMthoMse prAyaHnahIM calatA aura yahI vajaha hai ki adbhakti unakI nasa nasameM samAI huI thI / yahI Ajakalake hamAre kitane hI baMdhu samantabhadrakI parIkSA kAraNa hai ki unhoMne prAyaH tamAma hI kRtiyA~ anta pradhAnatAkI ora hI lakSya dete haiM aura usake sahAre ke stavanameM racI haiM aura apaneko 'sustutyAM vyasanaM bhakti, stuti, pUjana Adiko anAvazyaka aura anupajaise zabdoM dvArA uttama-uttama stutiyoMke racanekA yogI kahakara unakI ora upekSAbhAva rakhate hue naz2ara vyasanI prakaTa kiyA hai| sAthameM una sabhI stutiyoM meM Ate haiN| isameM eka prakArase unakA doSa bhI nahIM hai| tArkikatAkA puTa dete huye jainasiddhAntake tatvoMkA samantabhadrake 'stutividyA' evaM aIktise pUrNaphalabAbahuta hI sundara mArmika nirUpaNa kiyA hai| laba bhare hue-uparyukta grantha yadi sundara sampAdana aura hamAre kitane hI bhAI svAmI samantabhadrako adhi- talaspazI anuvAdAdike sAtha unheM svAdhyAyake liye 1'bacaH samantabhadrasya vIrasyeva vijabhate' (jinasenAcArya) milate to ve samantabhadrake pranthoMpara se hI arhakti , 2 dekho, velUra tAllukekA zilAlekha naM017, jo zaka stuti tathA pUjAdikI upayogitA, AvazyakatA evaM saM. 1056 meM utkIrNa kiyA gayA hai (E. C. ) tathA mahattAko acchI taraha hRdayaMgama kara sakate aura sAtha 'svAmI samantabhadra' pR0 46 hI parIkSA-pradhAnI rahate hue sAntabhadrakI hI taraha 3 tIrtha sarvapadArtha tatvaviSayasyAdvAdapuNyodadhe, ahamakti, stuti Adike yogya vyasanI bana jaate| bhanyAnAmakalakabhAvakRtaye prAmAvi kAle klau| - akalakudevane prAptakI parIkSA karane meM udyata parIkSaka yenAcAryasabhannabhadraya tanA tasmai namaH sNttN| (aSTazatI) ke liye zraddhA aura guNalatA ina do guNoMse yukta Page #14 -------------------------------------------------------------------------- ________________ kiraNa 1] samantabhadrakI ahakti honA Avazyaka evaM anivArya batalAyA hai' / yadi dhAraNa karake vihAra karate hue kAzI pahu~ce the, vahA~ prApta-viSayaka zraddhA na ho to parAkSA nahIM bana sakatI, rAjA zivakoTike yahA~ zivAyatanameM rahakara unhoMne isI taraha yadi guNazatAne ho to bhI parIkSA nahIM bana ziva-naivedyase apane rogako zAnta kiyA thaa| rAjA sktii| ataH Apta-parIkSakako guNajJata na sAtha zraddhAlu zaiva thA, use kisI taraha samantabhadrake jaina honekA honA parama Avazyaka hai / samantabhadra jaisa parIkSaka the, patA cala gayA thA aura isa lie usane samantabhadrase vaise hI ve zraddhAlu-arhakta aura guNajJa bhI the| una zivako mUrtiko namaskAra karane ke lie Agraha kiyA kI vaha adbhakti kaisI aura kitanI ucca tathA prazasta thaa| usa samaya samantabhadra cauvIsa tIrthakaroMkI stuti thI isakA kucha AbhAsa karAnA hI mere Ajake isa karate hue jaba AThaveM tIrthakara candraprabhakI stutimeM lekhakA viSaya hai| pravRtta hue the aura gadgada hokara bhaktimeM lIna hogae the yaha bAta maiM pahile batA AyA hU~ ki samantabhadrane taba zivakI mUtimeMse candraprabhakI mUrti prakaTa huI thI, svayambhU stotra, jina zataka aura yuktyanuzAsana ye tIna use hI unhoMne namaskAra kiyA thaa| isa kathAparase, anya ahaMntakI stutimeM hI race haiN| AptamImAMsAmeM anya bAtoMko chor3akara, itanA to jarUra pratIta hotA anya-yoga vyavacchedapUrvaka arhanta jinako sarvajJa hai ki samantabhadra ahentake hI paramabhakta aura upAsaka siddha kiyA hai aura jinazAsanakA tAttvika nirUpaNa the-anya devake nhiiN|' kiyA hai| isIse prAptamImAMsA (devAgama) bhI samanta- zaMbhava jinakI stuti karate hue samantabhadra apane bhadrakA eka prakArase stutigrantha kahA jAtA hai| ko 'ajJa' au 'stutimeM asamartha prakaTa karate haye parantu itanA jarUra hai ki samantabhadrane yuktyanuzAsanake kahate haiM Adima padyameM 'adya' padakA prayoga karake-jisakA zakropyazaktastava puNyakIrteH stutyA pravRtta: kimu mA / zrA0 vidyAnandane 'parIkSAvasAnasamaye' artha kiyA hai- tathApi bhaktyA stutapAdapamo mamArya deyA zivatAtimuvaiH / / AptamImAMsAko 'parIkSAmantha' prakaTa kiyA hai aura he Arya saMbhava jina ! mahAna zaktikA dhAraka usake anantara race gaye 'yuktyanuzAsana' ko stuti indra bhI ApakI stuti karane meM asamartha hai to hama prantha svIkRta kiyA hai| astu / jaise alpajJa aura alpasAmarthyavAn prANI ApakI ina stuti granthoMmase svayambhU stotrameM RSabha Adi stuti kaisekara sakate haiM ? phira bhI merI ananya bhakti vartamAna cauvIsa tIrthakaroMkA stavana kiyA gayA hai| ApameM hI hai isIse Apake caraNakamaloMkI stuti pracalita kathAse yaha to vidita hI hai ki jisa samaya pharatA hU~, mujhameM kalyANa-paramparAke prApta karane kI samantabhadrako bhasmaka roga hogayA thA aura ve guruke sAmarthya paidA ho| bhAdezako pAkara rogopazamanake nimitta anyaveSa paprabha jinendrakI stuti karate hue bhI ve isI bAtako kahate haiM:1 devAgametyAdi...."parIkSAmupakSipateva svayaM zraddhAguNajJatA guNAmdhudhe vighuSamapyajana' nAkharakhasa: stotumakaM tvH| lakSaNaM prayojanamAkSisaM lakSyate tdnynraamye'rthsyaanupptteH| prAgeva mAraNimutAtibhakti mI bAlamAjApayatIvamityat / / -aSTazatI pR.2 he padaprabha jina! Apa guNoM ke samudra hai, Apake 2'kRtvA viviyate stavo bhagavatAM devAgamastakRtiH' guNalezako indra pahale hI stuta karane meM samartha nahIM -aSTazatI 3 kIrtyA maityA bhuvi varddhamAnaM tvAM varddhamAnaM stutigocaratvaM / 1isIse ve svayaM kahate hai: bhayAzAsnehalobhAcca kudevAgamaliGginAm / ninISavaHsmo vayamadya vIraM vizIrNadoSAzayapAzabandhaM // praNAma vinayaM caiva na kuryuH shuddhdRssttyH||30|| -yuktyanuzAsana kA.. ratnakaraNDazrAvakAcAra Page #15 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 14 anekAnta [varSa 6 huyA hai to phira mere jaisA asamartha kaise samartha ho hArdika gAna karane meM pravRtta hue| aura yahI vajaha hai sakatA hai ? yaha ApakI anupama bhakti hI hai jo mujha ki unake vAdake AcAyoMna unheM 'stutikAra' aura bAlaka ko stuti karaneke liye prerita kara rahI hai| 'zrAdya-stutikAra' ke rUpameM smaraNa kiyA hai|' Age calakara bhagavAn arakI stuti karate huye samantabhadra meM adbhakti itane utkaTa rUpameM thI, ki unhoMne apane Apako usI meM utsarga kara diyA thA guNastokaM sadulvaMdhya tatvakathA stutiH / aura ve yaha anubhava karane lage the ki maiM bahuta tejasvI, bhAnanyAta guNA vaktumazakyAstvayi sA katham / / sujana aura puNyavAna huuN| isIse ve apanI racanA tathApi te munIndrasya yato nAmApi kIrtitam / 'jinastutizataka' ke antameM likhate haiM:punAti puNyakIteM nastato jayAma kizana || suzraddhA mama te mate smRtirapi svarayarcanaM cApi te, 'he munIndra 1 thor3ese guNoMkA bar3hA car3hAkara bahuta hastAvaMjalaye kathAnanirataH ko'zi sNpreksste(nne)| prakaTa karane ko stuti kahate haiM / Apake to ananta sustutyA vyasanaM ziro natipara sevezI yena te, guNa haiM, unako bar3hAkara prakaTa karanA azakya hai tejasvI sujano'hameva sukRtI tenaiva teja:pate / saMbhava nahIM hai-saba bApakI baha--uktalakSaNa stuti kaise bana sakatI hai? tathApi hai puNyakati ? ApakA 'he jina! Apake matameM-zAsanameM-merI suzraddhA hai--samyakazraddhA hai, andhazraddhA yA andhabhakti nahIM puNya nAmocAraNa bhI hameM pavitra karatA hai| ataH maiM hai| smaraNa bhI maiM ApakA hI karatA huuN| maiM arcanakucha kahatA huuN|' naminAtha bhagavAnakI stutimeM to stutiko svA pUjana bhI ApakA hI kiyA karatA huuN| mere donoM hAtha dhInarUpase mokSakA sulabha patha batalAte huye kahate haiM-- bhI Apako hI jur3e rahate haiN| mere zrotra ApakI hI stutiH stotuH sAcoH kuzavapariNAmAya sa tadA, kathA sunane meM lage rahate hai-maiM kisI bhI prakArakI bhavenmA vA stutyaH phalamapi tatastasya ca stH| vikathAoM meM unheM nahIM lgaataa| merI donoM cakSuyeM kimevaM svAdhInamAjagati sulame Ayasapaye, bhI Apake hI rUpAvilokanameM lIna rahatI haiM-kussita stuyAna vA vidvAn satatamabhi(pi) pUjyaM namijinam // anya tamAma rUpoMke dekhane meM unakI pravRtti nahIM hotii| a 'he nami jina ! stutya-stuti kiyA jAne vAlA " mujhe vyasana bhI ApakI uttama uttama stutiyoMke racane stotAke sAmane vidyamAna ho cAhe na ho aura usase kA hai aura anya prakArakA koI vyasana nahIM hai| apanI stutikA phala bhI prApta ho, cAhe na ho / para merA mastaka bhI Apako hI namaskAra karane meM udyata yaha avazya hai ki sAdhu stotAkI stuti zubhapariNAmoM rahatA hai-anya kisIko bhI nhiiN| caMki isa prakAra kI utpAdaka hotI hai aura vaha zubha pariNAma zreyake kI merI sevA hai-Apake prati merI agAdhabhakti hai| kalyANake kAraNa hote haiN| isa prakAra java jagatameM - isIse he tejAnate ! maiM apaneko tejasvI, sujana aura svAdhInatAse zrAyasapatha-kalyANamArga-sulabha hai- 1 puNyazAlI anubhava karatA huuN| apanI stutike dvArA hI vaha prApta kiyA jA sakatA hai pAThaka, dekhA, samantabhadrane svapaM apanI adbhakti to kauna buddhimAna vyakti hai jo ApakI stuti nahIM ko kaise sacce evaM ucca udgAroM dvArA prakaTa kiyA hai| karegA? arthAt karegA hii|' jisase yaha spaSTa mAlUma ho jAtA hai ki ve pUre isa taraha samantabhadrakI uparyukta stutiyoMke thor3e 1 stutikAropyAha (hemacandrAcArya) zrAdyastutikAro'pyAha se namUne isa bAtako puSTa aura siddha karaneke liye (grA. malayagiri) paryApta evaM puSkala pramANa hai ki samantabhadra eka sacce 2 isIse Apa kahate haiM:-'anapekSitArthavRttiH kaH puruSaH sevate aura mahAn adraka the| tabhI ve arhantake guNoMkA nRpatIna' -ratnakaraNDa 048 Page #16 -------------------------------------------------------------------------- ________________ kiraNa 1] samantabhadrakI adrikti ahadbhaktathe-banAvaTI yA adhUre nahIM / unake arhatsevA na pUjayAryastvayi vItarAge na nindayA nAtha vivaantvaire| kA hI ekamAtra vrata thA aura umake dvArA ve svayaM tathApi te puNyaguNasmRtinaH punAtu citta duritAanebhyaH / / arhanta bananekI pUrI kAmanA aura bhAvanA rakhate the| samantabhadrase jaba yaha pUchA gayA ki pUjya-aI sAthameM ve vaisA AcaraNa bhI karate the aura isIse ve ntakI pUjAke liye bhaktapUjakako prAraMbha karanA par3egA yaha kahata ha ki "janAzraya ma bhagavAn viSatAma aura umase kucha na kucha hiMsAdi sAvadyaleza-pApa ajita jina ! ahaMntapada mujhe prApta ho |maiN to samajhatA jarUra hogA taba unakI pUjAse pApakA dUra honA to hU~ ki samantabhadrako jo gaurava evaM pratiSThA prApta huI hai dUra rahA, pApakA baMdha hI ThaharegA, aisI hAtalameM arha usameM unakI asAdhAraNa adbhakti bhI eka khAsa tpUjA na karanA hI acchA hai? samantabhadra isa prazna kAraNa hai| niHsandeha unakI yaha vivekavatI bhakti kA kitanA sundara samAdhAna karate huye kahate haiM:aura zraddhA unake acintya prabhAvakI dyotaka hai| pUjyaM jina svArcayato jabasya sAvadyalezo bhupunnyraashii| isI 'jinastutizataka' maiM ahaktikA mAhAtmya doSAya nAlaM kaNikA viSasya na dUSikA shiitshivaamburaasau| prakaTa karate hue ve dUsaroMko bhI ahedbhakta banane aura usake phalako prApta karanekI sUcanA karate haiM: he jina ! ApakI pUjA karanevAle bhaktajanoMko yadyapi AraMbhajanya sAvadhaleza-kucha pApa jarUra hotA rucaM vibharti nA dhIraM nAthAtispaSTavedanaH / hai para vaha pApa itanA thor3A hai aura pUjAsa honevAlI vacaste bhajanAtsAraM yathAyaH sparzavedinaH / / 6. // puNyarAzi itanI vizAla hai ki usake sAmane vaha 'he nAtha! ApakI bhakti karane vAlA manuSya thor3A sA pApa kucha bhI doSa-bigAr3a paidA nahIM krtaa| utkRSTa kAntiko-AtmaprakAzako-dhAraNa karatA hai jisa prakAra ki thoDI sI viSakI kamI kalyANakArI aura atyanta spaSTa nirmala jJAnako pAtA hai tathA usake zItajalase bhare huye athAha samudra meM DAla dI jAye to vacana yathArthatAko lie hue gaMbhIra evaM divya hojAte vaha samudra ko yiSamaya nahIM bnaatii| ataH yaha samajha haiN| jisa prakAra ki lohA pArasa maNike sparzasa phara ki 'ahatpUjAse sAvamaleza hotA hai, isaliye monA hojAtA hai aura usameM kAnti AjAtI hai tathA pajA, stati Adi nahIM karanA cAhiye',ThIka nahIM hai| bahumUlyamArabhUta padAthe samajhA jAne lagatA hai| arhatpUjAse zubha pariNAma hokara jo mahAn puNya__adbhaktikA yaha kitanA ucca phala tathA mAhAtmya saMcaya hotA hai vaha usa thor3ese pApako to dUra kara hI batalAyA hai aura logoM ke liye usakI kitanI upa- detA hai, sAthameM bhaktakI kAmanAoM aura bhAvanAoM yogitA tathA AvazyakatA prakaTa kI gaI hai| ko bhI pUrI karatA hai aura use ahanta jaise padakA yadyapi arahanta bhagavAna bhaktakI bhaktise prasanna adhikArI banA detA hai| kyoMki "yo yadguNalabdhyarthI hokara use kucha dete nahIM haiM aura abhakta-nindakakI sa taM vaMdamAno dRSTaH'-guNArthI hI guNIkI vaMdanA nindAse aprasanna hokara usakA kucha bigAr3a nahIM karate pUjA-stuti-smaraNa karatA huA dekhA gayA hai| aura haiN| kyoMki ve vItarAga haiM aura vItavaira hai-rAga aura isa lie eka-na-eka dina ve guNa usako avazya prApta dveSa donoMko hI unhoMne jIta liyA hai| isaliye una hojAte haiM jinake liye vaha sacce hRdayase satat meM rAga-dveSa-janya prasannatA aura aprasannatA saMbhava nahIM stavanAdi karatA hai| aura isa kathanase yaha bhI spaSTa hai tathApi unakA puNyasmaraNa stotAke zubha pariNAmoM hojAtA hai ki stutikI taraha pUjyakI pUjA bhI bhAtmameM nimitta hotA hai aura una zubha pariNAmoMse umakA hitake liye-zreyomArgako prApta karane ke liye-eka bar3A pApamaila jarUra hI dUra hojAtA hai isa bAtako bhI sabala nimitta hai aura vaha stutikA hI eka prakAra hai svAmI samantabhadrane bar3ehI spaSTa zabdoMmeM kaha diyA hai- athavA bhaktikA hI eka mArga hai| Page #17 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 16 anekAnta isa taraha samantabhadra ke ullikhita stuti graMthoM ke gahare adhyayanase yaha bAta bilkula spaSTa hojAtI hai ki ve (samantabhadra) jaise tArkika evaM parIkSA pradhAnI the, vaise hI ve pUre aIdbhakta bhI the / aura unakI yaha arhadbhakti 'suzraddhA' - samyak zraddhA thI -andhabhakti yA andhazraddhA nahIM / mukhtAra zrI0 paM0 jugalakizorajI sA0 ne apane 'svAmI samantabhadra' meM bilkula ThIka ho kahA hai ki "vAstava meM samantabhadra jJAnayoga, karmayoga [ varSa 6 aura bhaktiyoga tInoMkI eka mUrti bane hue the / " niHsaMdeha svAmI samantabhadrakI kRtiyAM unheM triyoga athavA triratna ( samyagdarzana, jJAna aura cAritra ) kI mUrti siddha karatI haiM / maiM samajhatA hU~ samantabhadrakI adbhaktikA thor3A sA paricaya pAThakoMko uparokta paMktiyoM se jurUra ho skegaa| antameM maiM una jaisI adbhaktikI hama sabako prApti hone kI kAmanA aura bhAvanA karatA hU~ / vAha re, manuSya ... ! (le0 - mahAvIraprasAda jaina bI0 e0 ) sar3akakI dhUla meM par3A usakA artha-mRtaka zarIra pIDAle eka bAra phira hila uThA, aura eka halkI sI "bhU" usake phaTe hue jabar3oMse anAyAsa hI nikala par3I ! "kyA mere upakAroMkA yahI badalA hai ? sArI 2 rAta jAga kara muhalle bharakI caukIdArI ! usadina jAna jokhimameM DAla kara sAvana kI varSA se bhIgI huI kAlI rAta meM itane cole akele mukAbalA! aura yaha saba kucha basa kevala canda jhUThe, thAlI meM lAkara chor3e hue Tukar3oMke badale !! apanI gIjI kAtara AMkhoMko mere cehare para jamA kara mAnoM vaha pUchane lagA - kyA manuSya upakArakA badalA yUM hI diyA karate haiM ?" usa kuttekI chaTapaTAtI dehako dekha kara maiM socane lagA - jisa roTImeM jahara milA kara isake sAmane pheMkA gayA hogA usako kitanI prasannatAse lapaka kara Uparase Upara hI ucaka lenekI ceSTAkI hogI isane ! phira usa mRtyu-grAsako halakase nIce utAra yaha utkaNThA-pUrvaka DhAtAra ke sAmane khar3A ho kRtajJatAle pUcha hilAne lagA hogA !---- aura dAtAra ? usake mu~ha para eka paizAcika muskurAhaTa khela gaI hogI jJA-mara sAle sArI rAta bhUkatA thA !" yaha usane aise bhAvase kahA hogA jaise usane hiTalarakA sira kATa liyA ho ! sacamuca manuSyatA aura pazutA usa viparIta coloMmeM dikhAI par3a rahI hoMgI !! samaya apane samvAdadAtAoM se kSamA 'anekAnta' meM chapaneke liye bahuta se aise sAdhAraNa samAcAra bheja dete haiM, jo sAptAhika patroMke yogya hote haiM, mAsika patrameM aura khAsakara aise sAhityika patrake liye unakI koI upayogitA nahIM hotI / ataH aise samAcAroMke liye hama kSamA cAhate haiM / Page #18 -------------------------------------------------------------------------- ________________ gavAliyarameM jainazAsana ( saMkalanakartA-zrI. prabhulAla na 'prema' ) gavAliyarakA kilA bhAratavarSa ke prati prasiddha prAcIna mihirakula hUNane chaTI zatAbdIke zrArambhameM banavAyA thaa| durgomaMse hai| uMcI pahAr3Ipara banAye jAneke kAraNa isakI dUsarA mahatvapUrNa legva caturbhuja mandirameM hai| isakA sthiti bar3e aitihAsika mahatvakI hai| dakSiNa-pathapara sthita nirmANa-kAla sambat 632 hai, aura isako kanauja nareza hone ke kAraNa yaha dakSiNa bhAratakA dvAra kahA jAtA hai| bhunadeva parihArane banavA | thA / dazavIM zatAbdImeM isa purAtana kAlase hI dakSiNa ke liye gavAliyara hokara hI durgako kachavAhoMne jIna liyaa| unako parihAroMne irAkara jAnA par3atA hai| musalamAna itihAsakAroMne ise bhAratake gyArahavIM zatAbdI meM apanA zrAdhipatya isa kilepara jamA kiloke hArakA motI kahA hai / yaha durga yathArthameM hI ima liyA / san 1166 meM kutubuddInane pari dAgeko harAkara kathanakI eka jItI jAgatI pratimA hai| pahile ise gopAdri, gavAliyarako dillI-rAjyameM milA liyA / man 1232 IsavI goragiri, gopAcala, golagar3ha tathA gavAliyAra kahate meM altamaza baDI vizAla senA ekatrinakara phira gavAliyara Aye haiN| ye hI nAma puganI kRtiyoM tathA zilAlekhoM meM pAye para car3ha pAyA / gajA sAraMgadevane yathAzakti ima apAra jAte haiM / yI bhAratakI cAra bar3I dezI riyAsatoMmeM isakA senAkA sAmanA kiyA, para antameM use nIcA dekhanA pdd'aa| caturtha nambara hai, para saimpazakti meM yaha apanI sAnI nahIM kilekI striyA~ "jodara" karake jala marI / ima bhayAnaka rakhatA hai| jauharakA smRnisvarUpa jauhara-tAlAba aba taka kilema isa durgake nirmANa ke viSayameM aneka danakathAyeM vidyamAna hai| pracalita hai| unameM se sarvAdhika vizvasanIya kimbadantI san 1368 I. taka yaha durga tuka bAdazAhAke hAtha meM mahArAja sUryasena vAlI ghaTanA hai| kahA jAnA hai ki kile rhaa| unake zAmanake samaya meM yaha zrAnI aimI dRr3ha sthitike vAlI pADIpara eka samaya gAnaba RSi tapasyA karata the| kAraNa rAjakIya bandI-gRha thA / imame bhAga nikalanA RpikI tapasthalIke pAsa hI zItala aura mIThe jala kA eka asambhava thA / kina cAroM ora se pUrNa surakSita thaa| bahuta sotA thaa| isakA jala bar3A svAsthya-prada thaa| kuSTa rogase se sacce sIdhe aura bhole-bhAle gajakumArAko isakA pAnI pIr3ita rAjA sUryasena AkheTa khelate hue eka dina udhara pInA par3A, aura apane jIvanako antima ghar3iyA~ ginanI jA nikle| maharSine usakA kuSTha jalAzayake sAdhAraNa jala pdd'iiN| taimUrake zrAkramAne bhAratake itihAmakA paradA hI ke upayogase hI ThIka kara diyaa| dayAla RSine rAjAko badala diyA / deza meM aneka choTe 2 rAjya sthApita hogye| AzIrvAda dekara jalake soteko caur3A karane tathA usa vIrasihadevane gavAliyarapara apanA prabhutva sthApita kara liyaa| pahADIpara eka vizAla durga banAnekoM kahA / dhanAbhAvakI isa vaMzameM DUMgarasiMha bahuta prasiddha gajA hue| be sainyasamasyAko hala karaneke nimitta rAjAko eka suvarNa thelI saMcAlana meM advitIya samajhe jAne the / unhone bhujAnAke bhI pradAna kI aura RSi antardhAna ho gye| rAjAne RSi balase hI naravara jIna liyA aura dUra taka apane rAjyakA kI AjJAkA pAlana kiyA / soteko jalAzayameM pariNatakara vistAra kiyaa| gAsiMha jaina the| kile meM prAta jaina mUrtiyAM diyA, jo sUryakuMDa kahalAne lagA aura gar3hakA nAma unhIke samayakI haiN| aneka prakArakI choTI bar3I mUniyAM "gopAdri" rakhA gyaa| IsAkI tImarI zatAndI meM isa kile pahAr3ImeM banI huI hai / mumalamAna bAdazAhoMne mUrtiyoM kA kI nIva par3I thii| vidhvaMsa karake prAcIna bhAratIya kAnAko ghora dhakkA pahu~cAyA kile meM sarvaprathama prAcIna zilAlekha sUrajakuNDake pUrvI hai| ina pahAr3oM kI sundara, suDaula tathA vizAla mUrtiyA~ kinArepara sthita sUryamandirameM milatA hai| isa mandirako prAcIna kAlakI zreSThatA tathA rAjAoMke lalita-phalAnoMke Page #19 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 18 anekAnta [varSa 6 prati premako paricAyaka haiN| bhagavAna pArzvanAyakI eka mUrti sundara A~gana hai| bhAlakala isameM gavAliyara-purAtatvato 57 phITa U~cI hai, usakA bhI mukhAgra bhAga khaMDita ho vibhAgakA pradarzinI-bhavana hai| jAnese usakI sundaratA kama hogaI hai| mahArAja mAnasiMhakI dUsarI prasiddha racanA mAna-mandira prativarSa jeniyoMkA kilemeM eka melA hotA hai / sampUrNa hai| yaha TheTha gavAliyara daravAjeke Upara hai| isakI bhavyatA bhAratake jenI usa samaya yahA~ ekatrita hote haiN| kucha bhavya aura vizAlanAkA aAbhAsa dUrase hI hone lagatA hai| isakA mUttiyoMko sudharavA liyA hai| sabase bar3I mUrtikA bhI muskhAgra bAharI dIvAra 100 phITa UMcI aura 300 phITa lambI hai| bhAga ThIka kara liyA gayA hai| parantu zrAjakalake kalAkAra usapara ati sundara vibhinna raMga mizrita velabUTe khiMce hue use utanA bhavya aura svAbhAvika banAne meM saphala nahIM hue. _ haiN| isa mahala meM tIna khana haiN| do vana pRthvIke andara haiN| jitane ki hamAre pUrvaja ye| naye purAnepanakA antara pratyakSa sabase nIceke vana meM eka jalAzaya hai / anya darzanIya dRSTigocara hojAtA hai| mUrtiyoM ke kAraNa gavAliyara kilekA vastutroM meM pUjA-gRha aura usakI choTI 2 jAliyA~, A~gana gaurava adhika bar3ha gayA hai| gavAliyarakA kilA jainiyoMkA aMpura zrAdi haiN| kahate haiM mahala meMse dillI, AgarA, tIrtha sthAna bana gayA hai, anya dharmAvalambiyAMka lie bhI ye naravara Adi nAnekI suraMgeM haiN| mUrtiyAM darzana'ya hai / ve lalita-kalAzroma apane pUrvajoMke san 1526 meM humAyU~ ne gavAliyarako jItakara mug2ala hastakalA-kauzala tathA unakI paha~ca aura aujAroMka ucita rAjyameM milA liyA aura 1761 taka mug2alokA durgapara prayogakI saphalatA pradarzita karatI haiN| adhikAra rahA / san 1761 meM gohadAdhIza rAnA lokendraDUMgarasiMha ke avazeSa kAryako unake pratApazAlI putra siMhajIne kilepara apanA adhikAra kara liyA, para ve adhika samaya taka gar3hako apane zrAdhIna na rakha sake / san 1765 karNasiMhanaM pUrA kiyaa| rAjA karNasiMha bhI pitAke samAna meM prapazAlI mahArAja mahAdajI seMghiyAne rAnA lokendrasiMha tejasvI yoddhA nikle| unake samayameM gavAliyarakI dhAka ko harAkara gar3hapara marahaThoMkA jhaNDA phaharA diyA; usa citaur3ake samAna jama gaI thii| kiMkartavya vimUda dillI samayase Aja taka kile para seMdhiyA vaMzakA hI adhikAra hai| narezoMko gavAliyara-narezakA kRpAbhilASI bananA par3A thaa| ina aitihAsika ghaTanA-cakroM ke saMkalana aura anveSaNa mahArAja mAnasiMha isa vaMzameM sabase prasiddha rAjA hue se yaha spaSTa nayA pramANita ho jAtA hai ki san 1368 se hai| Apa bar3e nyAya-priya tathA udAra the / vIranA, bana, 1528 taka 130 varSa gavAliyara jaina dharmAvalambI zAsakoM. vaibhavameM zrApa advitIya the| inhone apanI ganI mRganayanAke / dvArA zAsita rahA hai| lie jo mahala banavAyA thA vaha aba bhI gUjarI mahalake san 1368 se pUrva gavAliyarameM jainiyoMkI kitanI nAmase prasiddha hai| yaha mahala bar3A sundara hai| isameM bhItara ___ mAnyatA rahI hai, yaha aitihAsika vizeSajJAMkI sammatiyoM, jAnekA kevala eka hI mArga hai| daravAjeke Upara chajjepara prAcIna zilAlekhoM tathA purAtatva vibhAgakI riporToke eka bhImakAya hAthIkI pratimA rakkhI haiM ! bhItara eka bar3A AdhArapara punaH likhanekA prayatna kruuNgaa| sahArA ! (le0-rAjendrakumAra 'kumareza' AyurvedAcArya) duniyAMmeM duniyA vAloMne dekha mujhe dutkArA! mere urameM dukha zyAmala dhana sA bana kara chA jAtA dekha rahA hUM, rotI A~khoMse duniyAMkA melA aura vyathAkI bijalIkI maiM camaka na usameM pAtA haiM abhAva mere sAthI para phira bhI sadA akelA galA ghoTanI sImAtI hai vaha mujhameM vyAkulatA apamAnoMne yAda bhunAdI kyA dekhA ! kyA pAyA! maiM tila tila kara prati kSaNa hI haiM,basa pradIpa sA jalatA aramAnoM kI dhughalI sI basa eka zeSa hai chAyA bahane laga jAtI hai paravaza hAya ! hagoMse dhArA mila jAye maiM hU~da bAhUM koI merA pyArA muke na kahIM sahArA ! mujhe na kahIM sahArA! Page #20 -------------------------------------------------------------------------- ________________ hindIkA prathama Atma-carita [ lekhaka-paM0 banAramIdAsa caturvedI] - - san 1649-- zarIrako jIvita rakhane meM samartha hogii| koI tInasau varSa pahilekI bAta hai| eka bhAvuka kavivara banArasIdAsake mAma-carita 'ardhakathAnaka' ko hindI kavike manameM nAnA prakArake vicAra uTha rahe the| mAdyopAnta par3hane ke bAda hama isa pariNAma para pahu~cate haiM jIvanake aneka utAra car3hAva ve dekha cuke the| anekoM ki hindI sAhityake itihAsamai isa granthakA eka vizeSa saMkaToMse ve gujara cuke the, kaI bAra bAla-bAla bace the| sthAna to hogA hI. sAtha hI isameM vaha saMjIvanI zakti kabhI coroM DAkucoMke hAtha jAna mAla khone kI AzaMkA thI vidyamAna hai jo ise abhI kaI sau varSa aura kIvita rakhane to kabhI zUlI para car3hanekI naubata Ane vAlI thI aura kaI meM sarvathA samartha hogii| satyapriyatA, spaSTavAditA nirabhibAra bhayaMkara bImAriyoMse maraNAsanna hogaye the| gAI sthika mAnatA aura svAbhAvikatAkA aisA jabardasta puTa isameM durghaTanAoM kA zikAra unheM anekoM bAra honA par3A thA. eka vidyamAna hai, bhASA isa pustakakI itanI sarala hai aura ke bAda eka unakI do patniyoM kI mRtyu ho cukI thI aura sAtha hI yaha itanI saMkSipta bhI hai, ki sAhityako ciraunake nau baracAmame eka bhI jIvita nahI rahA thA! apane sthAyI sampattimeM isakI gavAnA avazyameva hogii| hindI jIvana meM unhoMne anekoM raMga dekhe ye-taraha tarahake khela kA to yaha sarvaprathama prAmacarita hai hI, para anya bhAratIya khele the-kabhI ve pAzikIke raMgameM sarAbora rahe the to kabhI bhASAoM meM isa prakArakI aura itanI purAnI pustaka milanA dhArmikanAkI dhuna unapara savAra thI aura eka bAra to zrA- AsAna nhiiN| aura sabase adhika mAzcaryakI bAta para hai dhyAtmika phiTake vazIbhUta hokara varSoM ke parizramase likhA ki kavivara banArasIdAmpakA dRSTikoNa prAdhunika prAramati. apanA navarasakA andha gomatI nadIke havAle kara diyA thA! lekhakoMke dRSTikogAse bilkula milatA julatA hai| apane tatkAlIna sAhityika jagatameM unheM paryApta pratiSThA mila cAritrika doSoMpara unhoMne padoM nahIM DAlA hai, balki una cukI thI aura yadi kimbadantiyoM para vizvAsa kiyA jAya kA vivaraNa isa khUbIke sAtha kiyA hai ki mAnoM koI to unheM mahAkavi tulasIdAsake satpaGgakA saubhAgya hI prApta vaijJAnika taTasthavRttise koI vizleSaNa kara rahA ho| nahIM huyA yA balki unase yaha sArTIphikeTa bhI milA thA mAramAkI aisI cIra phADa koI atyanta kuzala sAhityika ki ApakI kavitA mujhe bahuta priya lagI hai| sunA hai ki marjana hI kara sakatA thA aura yadyapi kavivara banArasIdAsa zAhajahA~ bAdazAhake sAtha zataraja khelanekA avasara bhI jI eka bhAvuka vyakti the-gomatI meM apane granthako pravAhita unheM prAyaH milatA rahA thaa| sambat 160 (san 1641) kara denA aura samrATa akabarakI mRtyukA samAcAra sunakara meM apanI tRtIya patnIke sAtha baiThe hue aura apane citra mUrSita ho jAnA unakI bhAvukatAke pramANa haiM-tathApi vicitra jIvana para raSTinAte hue yadi unheM kisI dina prAtma- isa yAtmacaritameM unhoMne bhAvukatAko sthAna nahIM diyaa| caritakA vicAra sUjhA hoto usameM AzcaryakoI bAta nhiiN| apanI do patniyoM, do lar3akiyoM aura sAta laDakoM kI nau bAlaka hue mue, rahe nAri nara doi / mRtyukA jikra karate hue unhoMne kevala yahI kahA hai:jyoM taravara patajhAra hai, raheM hU~Thase hoi|| tattvadRSTi jo dekhiye, satyArathakI bhaaNti| apane jIvanake patajhar3ake dinoM meM likhI huI isa choTI jyoM jAko parigaha ghaTai, tyoM tau upasAMni / sI pustakakase yaha mAzA unhoMne svama meM bhI na kI hogI yaha dohA padakara hameM grinsa kropATakinakI prAdarza ki vaha kaI sau varSa taka hindI jagatameM unake yazaH lekhazailIkI yAda mA gii| unakA prAramacarita unnIsavIM Page #21 -------------------------------------------------------------------------- ________________ anekAnta [varSa 6 zatAbdIkA sarvottama prAmacarita mAnA jAtA hai / usameM huye isake kaI kAraNa haiM, unameM eka to yaha hai ki unake unhoMne apane atyanta priya zramajasI mRtyukA jikra kevala jIvanakI ghaTanAe~ itanI vaicitryapUrNa haiM ki unakA yathA eka vAkyameM kiyA thA:-- vidhi varNana hI unakI manoraMjakatAkI gAraMTI bana sakatA "A dark cloud hung upon our hai| aura dUmaga kAraNa yaha hai ki kavivarameM hAsyarasakI cottage for many month." pravRtti zra-chI mAtrAmeM pAI jAtI thii| apanA maz2Aka udAne arthAt "kina ne / mahInoM taka hamArI kuTI para duHkha kA koI maukA nahIM choDanA cAhate / kaI mahInoM taka kI ghaTA chAI rhii|" Apa eka kacaur3I vAle se dubakA kacaur3iyAM khAte rahe the| yaha bAta dhyAna dene yogya hai ki ailegajeNDara propATa phira eka dina ekAntameM pApane usase kahAkina jyotirvijJAnake bar3e paNDita the. jArakI rUsI naukara tuma udhAra kInI vahuta, Age aba jina dehu / zAhIne niraparAdha hI unheM sAibogyiAke liye nirvAsita mere pAma kichU nahIM, dAma kahA~ sauM hu||" kara diyA thA aura vahAMse lauTate samaya unhoMne grAmaghAta para kacaur3IvAlA bhalA zrAdamI nikalA aura usane kara liyA thA ! uttara diyA-- apane cAritraskhalanoMkA varNana umhoMne itanI spaSTatA kahai kacarIvAla nara, bIsa rupaiyA svAhu / se kiyA hai ki unheM par3hakara arAjakavAdI mahilA aimA tuma ko una kachu kahai, jahA~ bhAtrai tahA~ jAhu // " golDamainake prArama-caritakI yAda A jAtI hai / aMgrejIke Apa nizcinta hokara 2 mAta mahIne taka donoM vakta eka mAdhunika prAtmacaritameM usakI lekhikA aithila minina bha peTa kacauDiyo gvAte rahe aura phira jaba paise pAsa hue ne apane puruSa-sambandhoMkA varNana niHsaMkoca bhAvase kiyA to caudaha rUpae dekara hisAba bhI sApha kara diyA / caki hai para use isa bAtakA kyA patA ki tInasI varSa pahile hama bhI zrAgare jileke hI rahane vAle haiM. isa liye hameM eka hindI kavine isa mAdarzako upasthitakara diyA thaa| isa bAtapara garva honA svAbhAvika hai ki hamAre yahA~ aise unake liye yaha bar3A prAsAna kAma thA ki ve bhI "mosama dUradarzI zraddhAlu kacaur3IvAle vidyAmAna the jo sAhitya kauna madhama khala kAmI" kahakara apane dodo dhArmikatAke seviyoM ko chaha-sAta mahIne taka nirbhayatApUrvaka udhAra de pameM chipA dene / jana dinoM grAmacarita likhanekI sakate the| kaise paritApakA viSaya hai ki kacauDI vAlekI rivAz2a bhI nahIM thI-yAjakala to vinAyanameM cora rAkU vaha paramparA aba vidyamAna nahIM, nahIM to Ajakala ke maha~gI aura vezyAga bhI prAramacarita likhalakhakara prakAzitakara ke dinoM meM vaha gareke sAhityikoMke liye vahI lAbhadAyaka rahI hai--aura tatkAlIna sAmAjika avasthAko dekhate hue siddha hotii| kavivara banArasIdAsajIne sacamuca baDe duHsAhasakA kAma kavivara banArasIdAsajI daI bAra bevakUpha bane the aura kiyA thA / apanI harakabAjI aura sajjanya pAtazaka apanI mUrvatAoM-1 uhoMne bar3A manohara varNana kiyA hai| (siphalisa) kA aisA khullamakhulA vaNana karane meM mAdhunika eka bAra nisI dhUta sanyAsIne Apako camakA diyA ki lekhaka bhI hickicaaveNge| mAnoM tIna sau varSa pahile agara tuma muka maMtrakA jApa pUre sAlabhara taka bilkula banArasIdAsajIne tatkAlIna samAjako cunautI dete hue kahA gopanIya daMgasa pAsthAne meM baiThakara karoge to varSa bItanepara yA "jo kucha maiM hUM, bhApake sAmane maujUda hai. na mame gharake darvAjepara eka azarphI roz2a milA kregii| mApane isa bhApakI ghRNAkI parvAha hai aura na zrApakI zraddhAko cintA" kalpadrama mantra kA jApa usa durgandhita vAyumaNDalameM vidhiloka-jaumAko bhAvanAko ThukarAnekA yaha naitika bana sahasrAma vat kiyA para suvarNa mudrA to kyA Apako bAnI kauDI ekAdha lekhakako hI prApta ho sakatA hai| bhI na milI ! kavivara banArasIdAsajI mAramacarita likhanemeM saphala banArasIdAsajIkA pAramacarita par3hate hue aisA pratIta Page #22 -------------------------------------------------------------------------- ________________ kiraNa 1] hindIkA prathama Atma-carita hotA hai ki mAnoM hama koI sinemA philma dekha rahe haiN| 'pandhyAke samaya kAMvameM lAThI dabAye aura sira para kahIM ra Apa coroMke grAmameM luTanese bacaneke lie tilaka bojha liye hue koI kisAna nadIke kinAre kinAre gharako lagAkara brAhmaNa banakara co ki caudharIko bhAzIrvAda de he lauTa rahA ho| aneka zatAbdiyoM ke bAda yadi kisI prakAra haiM ta kahIM Apa apane sAthI-saMriyoMkI caukar3I meM naMge nAca maMtra-balase atItake mRtyu-rAjyase vApasa bulAkara isa rahe haiM yA jUta-paijArakA khela khela rahe haiN| kisAnako mUmiAna dikhalA diyA jAya, to Azcarya cakita "kumatI gari mile mana mela khelA paijArakA khela / / hokara amIma janatA use cAroM o.se ghara legI aura sirakI pAka la~hi satra chIna / eka eka ma rhitiin||" usakI pratye kahAnIko umsukA-pUrvaka sunegii| usake eka bAra ghora varSAke samaya iTAvake nikaTa prApako sukha-duHsva. prema-sneha, pAsa-par3osI, ghara-dvAra, gAya-baila, eka udaNDa puruSakI khATa ke nIce TATa bichA kara apane kheta-khalihAna tyAdi kI bAteM sunane-sunate janatA pradhAyegI do sAthiyoM ke sAtha leTanA par3A thaa| usa gavAra dhUrta ne nhiiN| Aja jisake jIvanahI kathA hameM tucchatama dIkha inase kahA thA ki mujhe to svATake binA caina nahI par3a par3atI hai vaha zata zatAbdayoM ke bAda kAvasvakI taraha sakatI aura tuma isa phaTe hue TATako merI khATake nIce sunAI pdd'egii|" bichA kara zayana kro| saMdhyA belA lATi kA~khe bobhA bahi zire / evamastupanArasI kahai / jaimI jAhi parai mo moha / nadInAre pallInAlI ghara jAya phire / / jaimA kAne tamA kunai| jaisA bovai taimA lune / zata zatAbdI pare yadi kono mate / purupa khATa para soyA bhale / na.noM jane gvATa ke tale / mantra bale, anItara mRtyurAjya haite|| eka bAra gareko kATate hue kurga nAmaka grAmameM paI cApI dekhA deya 6'ye mRrtimAna / zrApa aura Apake sAthiyoM para jhUThe sikke canAnekA bhayaMkara paI lAThi kA~khe laye vimmita nayAna / aparAdha lagA diyA gayA thA aura Apako tathA zrArake anya cAri dike dhiri tAre asIma janatA / aThAraha sAthI yAtriyoM ko mRdaraDa deneke liye zUlI bhI kADAkAr3a kari lave tAra prati phathA / taiyAra karakI kaI thI! usa saMbaTakA yoga bhI roMgaTe khar3e nAra sukha duHkha yata tAra prema sneha / karane vAle ni.sI nATaka jaisA hai| usa varNanameM bhI Apane tAra pAr3A prativezI, tAra nijagaha / / apanI hAsya pravRttiko nahIM chodd'aa| tAra kSeta tAra garu tAra cAgba vAsa / sabase bar3I khUbI isa mAma-caritakI yaha hai ki vaha zune zune bichu tei miTave na pAza / tInasau varSa pahale ke sAdhAraNa bhAratIya jIvanakA dRzya Aji jAri jIvanara kathA tucchatama / jyAMkA tyoM upasthita bara detA hai| kyA hI acchA ho yadi se dinazunAke tAhA kattveiga mama / hamAre kucha pratibhAzAlI sAhisTika isa dRSTAntakA anu mAna lIjiye yadi Aja hamArI mAtRbhASAke bIma karaNa kara hAra carita likha DAlaM / yaha kArya unake liye paccIsa lembaka vistArapUrvaka apane anubhavako lipibaddha aura bhArI janatA ke liye bhI bar3A manoraMjaka karadeM to sana 2243 IsvI meM ve usane hI manoraMjaka aura bakauna 'navIna' jI-- mAsyapUrNa bana jAvaMge kitane manoraMjaka kavivara banArasI bhAmarUpa varzanameM sukha hai, mRdu bhAkarSaNa-lIjA hai dAsajIke nubhava hameM bhAjaprItaho / pAdarako hue aura vigata jIvana-saMsmRti bhI svAtmapradarzanazIlA hai| abhI bahuna dina nahIM hue| prabha hamAre deza meM ne vyakti darpaNameM nija biba dekha kara yadi hama saba khiMca jAte haiM. mauda haiM jinhoMne san 1857 kA g2adara dekhA thA / isa to phira saMsmRti to svAbhAvata: nara-haya-harSaNazIlA" g2adarakA aAMkhoM dekhA vivaragA eka mahArANAzrI zrIyuta svargIya kavivara zrI ravIndranAtha ThAkurane tAlimeM 'sAmAnya viSNu bhaTane kiyA thA aura san 1907 meM supasiddha iniloka' zIrSaka eka kavitA likhI hai jisakA sArAMza yaha hai:- hAsakAra zrI cintAmaNi vinAyaka vairAne ise lekhakake vaMza Page #23 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 22 aneka.nta [varSa 6 koMke yahA~ pakA humA pAyA thaa| unhoMne use prakAzita bhI par3he alamamta rahate haiM yuhI dinako vitAte haiM / karA diyaa| usakI mUla prati pUnAke 'bhArata itihAsa saMzo- na dekheM hama tarapha unakI jo hamase neka mu~ha phereN| bhaka prayata' meM surakSita hai| jaba viSNu bhaTako pUnAmeM jo dilase hamase milate haiM jhuka unako dekha jAte haiM yaha khabara milI ki zrImatI bAyajAbAI siMdhiyA madhurAmeM nahIM rahatI phikara hamako ki lAveM tela au lkdd'ii| sarvatomukha yA karAnevAlI haiM to Apane mathurA mAnekA mile to halave chana jAveM nahIM jhUrI ur3Ate haiN| nizcaya kiyaa| pitAjIse AjJA mAMgI to unhoMne uttara suno yAge jo sukha cAho to pacar3ese gRhasthIke / diyA "udhara apane loga bahuta kama haiM, mAgaM kaThina hai, chuTI phakkar3a nA lelA yahI hama to sikhAte haiN| loga bhoga aura gA~jA pInevAle haiM aura mathurAkI triyA~ hama mata bhUlanA yAro base hama pAsa 'manamohana / ' mAyAvI hotI haiN|" huI hai dera, jAte haiM, tumhArA zubha manAte haiN| niyoMki mAyAvI honekI bAta par3hakara haiMsI pAye binA nahIM yadi svargIya dvivedIjIne apanA jIvanacarita likha rhtii| dakSiNavAloMke liye mathurAkI khiyA~ mAyAvI hotI diyA hotA to hameM daulatapurase 36 mIla dUra rAyabarelIko haiM au ra utsaravAnA liye baMgAlakI thiyau~ jAdUgaranI pATA dAla pIThapara lAde hue paidala jAne vAle usa tapasvI hotI hai, jo bhAdamIko baila banA detI haiM aura baMgAliyoMke bAlakake au. bhI vRtAnta sunaneko milate, joroTI banAliye kAmarUpa (prAsAma) kI khiyA kapaTI aura bhayaMkara nA nahIM jAnatA thA aura jo isa lie dAla hImeM pATekI hotI haiN| baMgAla meM pUre gyAraha varSa rahaneke bAda bhI hama TikiyoM DAlakara aura pakAkara khAliyA karatA thaa| bakhiyAketAU nahIM bane, manuSya hI bane rahe, yahI isa saMsAra duHsvamaya hai aura usameM nirantara durghaTanAe~ ghaTA bAtakA pratyakSa pramANa hai ki ye bAte korI gapa haiN| hI karatI haiN| yadi koI manuSya hRdayavedanAko citrita kara de ho to viSNubhaTako mathurAkI mAyAvI striyoMse surakSita to vaha bahuta dinoM taka jIvita raha sakatI hai| koI bAraha rakhane ke liye unake cAcA bhI sAtha ho liye the aura inhIM sau varSa pahaleke pocaI nAmaka kisI cInI kavine apanI cAcA bhatIjekA yAtrA-vRttAnta Aja E7 varSa bAda eka tIna varSakI svargIya putrI svarNa-ghaMTIke viSaya meM eka kavitA aitihAsika grantha bana gayA hai! likhI thI. vaha aba bhI jIvita hai| kyA hI acchA hotA yadi hindIke dhuraMdhara vidvAn jaba kavivara zakarajIne kaura sudI 3 saMvat 1181 ko mAge mAnevAlI saMtAnake liye apanI anubhUtiyoMko sura- apanI DAyarI meM nimnalikhita paMktiyoM likhI thIM usa samaya cisa rakhate / kitane pAThakoMko yaha mAlUma hai ki mahAmanA kI unakI hArdika vedanAkA anumAna karanA bhI kaThina haimAlavIyajIne bhAjase 60-62 varSa pahale kAlejake dinoM meM "mahAkAla kadra devAya namaH" eka prahasana likhA thA jisameM makadasiMhake rUpameM apanA hAya Aja kAra sudI 3 saM0 11 vi0 budhavArako citraNa kiyA thA ? mAlavIyajIkI kavitA suna lIjiye dinake 1 bajepara pyArA jyeSTha putra umAzaMkara mujha bUr3he vApase apane sambandhameM pahile hI svargako calA gyaa| hAya beTA, aba merI kyA gare jUhIke haiM gajare par3A raGgI dupaTTA tana / durgati hogii| pyArA putra pA~ca mAsase bImAra thaa| bahuterA bhalA kyA pUchie dhotI to DhAkese ma~gAte haiN| ilAja kiyA karAyA kucha nI lAbha na hubhA / pyAre putrakA kabhI hama vAraniza pahineM, kabhI paMjAbakA jodd'aa| krodha bar3hatA hI gayA, bahuterA samajhAyA, kucha phala na milaa| hamezA pAsa DaNDA hai ye 'jhAr3asiMha' gAte haiN| maraneke dina acchA bhalA bAteM kara rahA hai| yakAyaka sA~sa na Udhose hameM lenA na mAdhokA hameM denaa| bar3hane lagA / ci. harizaMkara aura zyAmalAla RSine kareM paidA jo khAte haiM va dukhiyoMko khilAte haiN| bolate bolate hI aceta honepara jamInapara le liyaa| kevala nahIM DipTI banA cAhaiM na cAhaiM hama tsildaarii| do minaTa cupa rahA, dama nikala gayA / hAya beTA ! Page #24 -------------------------------------------------------------------------- ________________ kiraNa 1] hindIkA prathama zrAtmacarita umAzaMkara aba kahA~ ! Aja umAzaMkara suta pyArA, hAya mere anuja svargIya rAmanArAyaNa caturvedI ema. e. hudhA hama sabase nyaaraa| / (adhyApaka zrAgarA kAleja)kI mAkasmika mRtyupara mahAtmA 1-10-24 gAMdhIjIne segA~va vardhAse likhA thA"he zaMkara kavirAja sukha saMkaTadvArA chinaa| "jo rAste rAmanArAyaNa gaye vahI rAste hama saba nirakha divAlI Aja, hAya umAzaMkara binA / / " ko jAnA hogA / samayakA hI pharaka hai| usameM zoka saMsArameM na jAne kitane abhAge pitAghoMpara yaha vajrapAta kyA , hotA hai aura putravihIna kitanI divAliyA~ unheM apane nissandeha jisa rAste usa cInI kaSikI putrI svarNajIvanameM dekhanI par3atI haiN| ghaMTI' bhAjase bArahasau varSa pahale gaI thI, usI rAste bhAI jaba svargIya paNDita pasiMhajI zarmAne mahAkavi praka- umAzaMkarajI gaye, vahIM mahAkavikA pyArA putra hAzama gayA, barake choTe sabake hAzamakI bevakta mautapara samavedanAkA patra usI dhAmako hemacandra aura rAmanArAyaNa gaye aura usI bhejA thA to unake javAbameM akabarasAhabane likhA thA:- lokakI yAtrA kI kavivara banArasIdAsake nau bAlakoMne / "agarace havAdase Alama (sAMsArika vipattiyoM kevala muktabhogI hI anumAnakara sakate haiM duHkhake usa kI durghaTanAe~) peze naz2ara rahate haiM aura nasIhata / srotakA, jahAMse ye paMktiyA~ nikalI thI-- hAsila kiyA karatA hai, lekina hAzama merA pUrA kAyama "nI bAlaka hue mue, rahe nAri nara doh| mukAma (pratinidhi, kavitAmampattikA saccA uttarA- jyauM taravara patajhAra hai, rahaiM hU~Thase hoi / / " dhikArI) tayyAra ho rahA thA aura tamAma dostoM aura Inside out (anta:karaNakA prakaTIkaraNa)nAmaka kadra aphajAoMse muhabbata rakhatA thaa| usakI judAIkA pustakake lekhakane saMmArake DhAImI mAramacaritoMkA vizleSaNa necarala taurapara cehada kalaka huzrA." karake ukta pustaka likhI thI aura antameM isa pariNAma usa samaya akabarane eka kavitA likhI thI, jisakA para pahuMce the ki sarvazreSTha prAtmacarita ke lie tona guNa eka padya yaha hai atyanta bhAvazyaka haiM--(1) ve saMkSipta hoM, (2) unameM "Agozame sidhArA mujhase yaha kahanevAlA thodemeM bahuta bAta kahI gaI ho, (3) pakSapAtarahita hoN| 'zrabdhA ! sUnAie to kyA Apane kahA hai| ardhakathAnaka isa kasauTI para nissandeha kharA utaratA azayAra hasarata-zrAgI kahanekI tAba kisko| hai aura yadi isakA aMgrejI anuvAda kabhI prakAzita ho to aba hara naz2ara hai nIhA, hara sAMsa mamiyA hai|" hameM pAzcarya na hogaa| kauna anumAna kara sakatA hai usa bhayara hArdikavedanA kavivara banArasIdAsamI jAnate the ki pAtmacarita kA jisase prerita hokara isa pustaka 'bardhakathAnaka' ke likhate samaya ve kaisA asaMbhava kArya hAthameM le rahe hai| sampAdaka bandhuvara zrI nAthUrAma jI premIne ye paTiyAM unhoMne kahA bhI thA ki eka jIvakI bIsa ghaMTemeM jitanI likhI haiM bhinna bhinna dazAe~ hotI hai unheM kevalI yA sarva hI jAma "jo apanI svargIyA jananI kehI samAna niSkapaTa sakatA hai aura vaha bhI TIka DIka taurapara kaha nahIM sakatAaura sAdhu-carita thA, jisane jJAnakI vividha zAkhAoM "jIvakI eka dina damA hoi jetiik| kA vizAla adhyayana aura manana kiyA thA, jo zIghra hI so kahi na sake kevalI, jAnai yadyapi ThIka // " bhAratI mAtAke caraNoMmeM aneka bheMTa car3hAneke manasUve, isI bhAvako mAhena nAmaka eka amarIkana bekhakame bA~dha rahA thA, ina zabdoMmeM prakaTa kiyA thA:-- parantu jise devane akAlameM hI uThA liyA, What a very little part of a perapane usI ekamAtra putra sv.hemcndrko|" son's life are his acts and his words ! Page #25 -------------------------------------------------------------------------- ________________ anekAnta [varSe 6 Hin real life is led in his hand und pITanekA ilaz2Ama lagAyA jAsakatA hai aura yadi yaha is known to none but himself! All khullamakhulA apane doSoMkA ho pradarzana karane lage to day long and every day, the mill of chidrAnveSI samAlocaka yaha kaha sakate haiM ki lekhaka banatA his brain isgrindingand his thought aura usakI pArama-nindA mAnoM pAThakoMke lie nimantraNa not other things, are his history. .: A hai ki ve lekhakakI prazaMsA kareM! His licts and bis words are merely the visible thin crust of his world, apaneko taTastha rakhakara apane satkarmoM tathA dukapira with its Futtered show summits Ei DAlanA unako vivekakI tarAjUpara pAvana tole pAya and its reant wintes of water and rattI taulanA, sacamuca eka mahAna kalApUrNa kArya hai| they are so trifling part of his AramacitraNa vAstavameM 'taravArakI dhArapai dhAvano hai, para isa bulk- mere skin enveloping it. The kaThina prayoga aneka baDese bar3e kalAkAra bhI phela ho sakate most of him in hidden-it and its haiM aura choTese choTe kokhaka aura kavi adabhuta saphalatA prAptavolcanic firen tai tosh and boi) kara sakate hai| bahuta sambhava hai ki ma. surUsIdAsajIko ko and never rest, night nor day. These kavivara banArasIdAsajIke samakAlIna the. prAtmacarita likhane meM are bis life and they are not written, Eevery day would make whole utanI saphalatA na milasI jitanI banArasIdAsajIko milii| book of eighty thousand words yada kisI/citra khiMcavAne vAle ko tasvIra dete samaya vizeSathure hundred and sixty five book rUpase prArama-cetanA hojAya to usake ceharekI svAbhAvikatA a yeur. Biographies ure but the naSTa ha jaaygii| usI prakAra prAtmacarita lekhakakA ahaMbhAva clothes and buttons of the man. The athavA pAThaka kyA kayAla kareMge' yaha bhAvanA usakI iniography of the man hinnalf can saphalatAke lie vighAtaka hosakatI hai| not be written. bhAramaniyA meM do hI prakAra ke vyakti vizeSa saphalatA isakA sArAMza yaha hai "manuSya ke kArya aura usake prApta kara sakate haiM yA to baccoMkI tarahake bholebhAle bhAdamI zabda usake vAstavika jIvanake, jo lAkhoM-karoDo bhAvanAoM jo apanI sarala nirabhimAnatAse yathArtha bAteM likha sakate dvArA nirmita hotA hai, atyalpa aMza haiN| agara koI manuSya hai athavA koI phakA jinheM loka-lajjAse koI bhaya nhiiN| kI asalI jIvanI likhanI zurU kare to eka eka dinake phara ziromaNa kavivara banArasIdAsajIne tInasau varNanake liye kamase kama assI hajAra zabda cAhiye aura varSa pahile prAramacarita likhakara hindIke vartamAna aura isa prakAra mAla bharameM tIna sau paiMsaTha pothe tayyAra ho bhAvI karaDIko mArnA nyautA de diyA hai| yadyapi unhoMne jAyeMge apane vAle jIvanacaritIko yAdamIke kapar3e aura vinamratA pUrvaka apaneko kITa pataMgoMkI zreNI meM rakkhA hai baTanaM hI samajhanA cAhiye, kisIkA sacA jIvanacarita (hamase kITa pataMgakI bAta calAvai kauna) tathApi isameM likhanA to sambhava nhiiN|" sandeha nahIM ki ve bhAtma-carita-lekhakomeM ziromaNi haiN| phira bhI bahasI pacahattara dohA aura caupAiyoM meM kavi- eka bAta aura kavivara banArasIdAsajIne saM. 1670 vara banArakhIvAmajIne apamA caritracitraNa karanemeM kAphI meM hamAre janma-sthAna phIrojAbAdameM gAphI bhAvakI thI aura saphalatA mAsakI hai aura jaisA ki hama Upara likha cuke haiM isa prakAra hamAre gharake eka majadarako mArthika lAbha pahuMunake isa andhame adbhuta saMjIvanI-zakti vidyamAna hai| cAyA thaa| Aja tIna sau tIsa varSa bAda usI phIrojAbAda unake sAmAyika prandhoMse yaha kahIM adhika jIvita rhegaa| kA nivAsI kalamakA eka majadUra unheM yaha zraddhAJjali yadyapi hamAre prAcIna aSi maharSi cAramAnaM viddhi' arpita kara rahA hai| (apaneko pahacAno)kA upadeza sahasroM varSoMse dete mA rahe phrIrojAbAda jilA bhAgarA] banArasIdAsa caturvedI para yaha sabase adhika kaThina kArya hai aura isase bhI bAlakanAtharAma premI dvArA sampAdita 'ardhakathAnaka' adhika kaThina apanA caritra-citraNa yadi lekhaka apane ke sAtha prkaashit| doSako svAke apanI prazaMsA kare to usapara apanA Dhola Page #26 -------------------------------------------------------------------------- ________________ caravAhA [1] dazamyAraha varSakA badabUdAra cithar3oMmeM lipaTA huA eka baccA rAste ke retameM khela rahA hai ! zarIra se dubalA, ghinAvanA, badasUrata ! aura bhI do tIna bacce sAtha haiM, jyAdaha sundara ve bhI nahIM haiM, lekina itanA avazya hai ki ve itane dubale, ghinAvane aura dayanIya nahIM hai ! jitanA ki akRtapuNya ! ---- akRtapuNya badda hai, jo dasa gyAraha sAlakA hote hue bhI sAta-ATha sAlase adhikakA nahIM mAlUma detA ! jabaki usake saMgI choTe hote hue bhI, sabala AnandI aura bar3e dikhAI dete haiM ! vaha khela rahA hai ! dUsaroMkI taraha hI reta uchAlatA hai, meMr3ha banAtA hai, kue khodatA hai, cilAtA hai, ha~satA hai, saba kucha hai, para, eka bAta aisA hai jise vaha bhulAe nahIM bhUla rahA, ki vaha bhUkhA hai ! dUsare jhir3aka dete haiM aura vaha khar3A raha jAtA hai eka Ara ! anubhava karatA hai zAyada -- ki maiM choTA hU~ -- dIna hU~ ! mere bhItara vaha teja nahIM hai, vaha ullAsa nahIM hai, jo mere saMgI-sAthiyoMmeM hai !-vivaza, nirupAya, dukhita !!! aura usa khaNDahara meM baiThI miSTadAnA soca rahI hai-- kitanA abhAgA hai, yaha akRtapuNya ! garbha meM AyA ki dhIre-dhIre parivAra khatma huA / sirpha do hI baca rahe- maiM aura isake pitA - kAmavRSTi ! maiM adhika duHkhita nahI huI taba ! khuza thI ki calo 'yaha' to haiM ! aura baraqarAra hai inake pAsa pUre gAMva kA svAmitva ! zAyada nArIkI sArI mahatyAkA~kSAe~ inhIM do cIjoMpara avalambita rahatI haiM---suhAga aura samRddhi !.... [ lekhaka - zrI 'bhagavat' jaina ] merI hI roTiyoMpara guz2ara karane vAle sukRtapuNya ke adhikAra meM calA gayA ! isa dukhada parivartanane tilamilA diyA mujhe ! maiM hatAza, jIvanase virakta - kruddha ! cAhA ki zrAtma-hatyA kara, bhaviSya ke saMkaToMse nizcinta ho jAU~ ! para, na ho sakA yaha ! sInemeM mA~ kA dila dhar3aka rahA thaa| bacce ke ArtasvaranaM manameM mamatAkA dariyA umar3A diyA thA ! aura AjameM isI magadhadezake aMcalapara base hue bhogavatI gA~va meM kUTa-pIsakara, mihanata-majadUrI kara peTa pAla rahI hU~-jahA~ eka dina merA svAmitva sira jhukAkara mAnA jAtA thA !........ usa samaya merA dila cUra-cUra hogayA jaba maiMne dekhA ki merI godameM dudha-mu~hA baccA hai, aura maiM itane bar3e saMsAra meM nipaTa akelI hU~ ! pAsameM eka sikkA, aura rahane ke lie bAlista-bhara sthAna bhI nahIM he ! merA suhAga puMcha cukA thA ! gA~vakA nAmitva Aja bhUkhA pyAsA, naMgA-dhar3aMgA, galI-galI ThokareM khAne vAlA merA baccA badanasIba na hotA to kauna kaha sakatA hai inhIM galiyoM meM usake pyAra karane aura goda meM uThAne ke lie loga lAlAyita na hote ?.. baccekA durbhAgya !' miSTadAnAkI A~kheM sAvana-bhAdoMsI barasa rahI haiM ! bhItarakA dukha umar3a rahA hai ! vaha dekha rahI hai-dUsare bacce akRtapuNyako mAra-mArakara dUra haTA rahe haiM, aura vaha ro rahA hai-dIna, garIba ! miSTadAnA daur3akara AI-paira jo udhara bada Ae the apane Apa zAyada manane lalakArA thA unheM ! 'na mAro bacceko, isakA pitA nahIM hai ! dukhiyA hai-- becArA !' X x x x [ 2 ] dAsatvase svAmitva milA hai-sukRtapuNyako ! sukhI hai vaha, ki vaha Aja gA~vapati hai ! jahA~ kucha dina pahale vaha eka nokarake rUpameM basA thA, Aja vaha vahA~kA sarvesarvA hai ! nIce se Upara car3hA hai ! g2arIbIke anubhava, Aja amIrI meM sAjhIdAra bana rahe haiM! g2arIbIkI abhilASAe~, Aja amIrI ke A~ganameM panapaneke lie macala rahI haiM ! lambA-caur3A kRSi karma Aja usake adhIna hai ! 28044 Page #27 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 26 anekAnta [varSa 6 pacAsau vyakti usameM kAma karate haiM-AdamI, aurata, zAyada akRtapuNyane anubhava kiyA ho ki vaha lar3ake, lar3akiyA~ ! choTA hai ! bar3appana bhAgyane usakI A~khoMse ojhala . zAmakA vakta! zramikoMkI chuTTIkA samaya ! sukRta- kara rakhA hai ! puNya prAjakI saMcita anna-rAzike samIpa baiThA hai! asalameM akRtapuNyakI dazAne sukRtapuNyakI sAmane zramikoMkI bhIr3a lagI hai ! bArI-bArIse vaha amIrI para hamalA kiyA thA! vaha samRddhikI nazvaratA cane-pArizramika-mihanata-dekara vidA kara rahA hai! para avAk ho rahA thA-atItake kaI citra usake loga lauTa rahe haiM-khuzI-khuzI ! santoSa aura mastiSkameM tUphAna uTA rahe the ! aura vaha unheM sa~bhAla saphalamanogthakI mphUrti lekara ! nahIM pA rahA thA, vihvala thA, dIna thA ! 'kauna akRtapuNya ! tU yahA~ kaise AyA-beTA!' baTue meMse muTThI-bhara soneke sikke nikAla kara akRtapunya pahale kucha DarA! para, yaha dekhakara ki akRtapuNyake hAthoM meM dete hue vaha bolA-'inheM le sukRtapuNyakI vANImeM komalatA aura cehare para mamatA jAo beTA-lo' / hai, abhaya hokara bolA-'ina baccoMke sAtha maiM bhI akRtapuNyane unheM liyA, ki vaha cillAyAcalA pAyA"!' 'jalA, jalA! yaha kyA diye-mujhe aMgAre? Aga?' 'kyoM ? kyA kAma kiyA hai tUne ?' . sukRtapunyane dekhA to cakita ! saca, akRtake hAthoMmeM soneke sikke nahIM, dahakate aMgAre the ! sukRtapuNya marmAhata-sA raha gayA, kucha kSaNake atyAzcarya !!! lie ! manameM eka dvanda-mA chir3a gayA thA-usake ! usane saba sikke vApasa le lie-socAsocane lagA-'upha ! kaisI hai-yaha duniyA ? jimake kitanA pApI jIva hai yaha ? kauna kara sakatA hai isakA bApakA maiM naukara rahA varSoM, bahI zrAja muTThI-bhara canoM upakAra-eka dharmake sivA !.... samarthatAkA dAvA ke lie merI gulAmI kharIda rahA hai? karane vAlA dIna, rudramAnava ! phise banA bigAr3a * vaha dekhane lagA--karuNAI-dRSTise sasakI ora! sakatA hai? rAlata...! apane-apane bhAgyase saba akRtapuNya kAMpa uThA ! usakA choTA-sA mana dhaka-dhak sukha-dukha pAte haiM!' karane lagA ! socane lagA-'sabako tatkAla cane akRtapuNya hatheliyoMko phUMka rahA thA ! jalana milate haiM. merelie itanI cintA, soca-phika, vilamba par3a rahI thI-zAyada ! sukhakI ThaNDaka denevAlI daulata kyoM? kAma maiMne kisIse kucha kama to kiyA nhiiN| ne bhAga ugalI thI, na ? aba taka deha dukha rahI hai, nasa-nasa jhanajhanA rahI hai- 'jitane cane tU le jA sake, bhara kara le jA! phira? chuTTI hai-tujhe! aura maiM kucha nahIM kara sakatA-beTA!' sUkhe moTha! dukhitacitta aura U~dhe kaNThase sukRtapuNyane kahA ! dayanIya bhAkRti !! sukRtapuNyakI A~khoMse do bU~da A~sU Tapaka par3e! bhalae galese volA-'akRtapuNya ! kitanA kAma phUTA vartana aura phUTI kismata donoMmeM bahuta kucha kiyA hai tUne ?' samAnatA hai! na inake pAsa duniyAkA dulAra hai, na . vaha bolA-'bahuta ! bhAdara! kucha ThaharatA nahIM, lAkha ceSTAe~ kI jA~ya ! sakRtapuNyane dulArase pIThapara hAtha pherate hue kahA hikAratakI najara aura abhAva, yahI do cIjeM inake -'itanI mihanata mata phiyAkara-beTA ! tU abhI bA~TameM bhAIhoM jaise! choTA hai' DhIlI gA~Tha aura phaTe kapar3eke kAraNa rAste bhara Page #28 -------------------------------------------------------------------------- ________________ kiraNa 1] caravAhA 21 cane phailate Ae / ghara jaba AyA, to miSTadAnAkI banA-hiHha ! vidhikI vilambanA ?' phaTakAra par3I-usapara ! vaha jo dina-bhara usakA sukRta kucha na samajha sakA, na usane samajhanekI intajAra karate-karate khIz2a uThI thI! kozizA kI kucha ! dilacaspI jo nahIM thI! vaha soca abhI sar3I-dhunI caukhaTapara pA~va bhI nahIM rakha rahA thA-kitane cane lAyA thA, raha gae kitane ? pAyA thA ki vaha cillAkara bolI-'kahAM rahAre, Aja nistabdhatA !!! miSTadAnA idhara baiThI cintAmagna akRta ? yaha kyA bA~dha lAyA hai-poTalI-sI ?' hai, akRta udhara khar3A soca rahA hai ! bIcameM cane vaha gumasuma! rakhe haiM-donoM ke bIca eka samasyAkI taraha ! ... ___ mA~kI A~kheM jo surkha ho rahI thIM ! para, kSaNa-bhara dera taka cupa rahane ke bAda vaha bolI-'prakRta! aba meM hI tabdIlI AI! use ceta huzrA-mA~kI gussAko isa gA~vameM hama nahIM raheMge! subaha calanA taya kiyA vaha abhI zAntakara sakatA hai / bekAra thor3A ghUmA hai-basa ! gulAmakI gulAmI karAnA, mujhe nahIM hai-Aja ! mihanatakara anna lAyA hai khAneke lie- suhAtA ! kitanA abhAgA hai tU? kAza! Aja tere kucha maz2Aka nahIM! aura taba kucha dabaMgapanake sAtha pitA jIvita hote..?' vaha bolA-'dekho to mA~ ! poTalI meM kyA hai ! aura vaha rone lagI-atItakI smRtiyA~ jo use mA~ cupacApa poTalI kholane lgii| akRta vijayI jhakajhoreM DAlatI thI! kI taraha khar3A rahA, mu~ha prasannatAse camaka rahA thA! mA~ne poTalI kholakara acarajase kahA-'cane ? [4] kahA~se lAyA, re?' balabhadra sAta lar3akoMkA pitA hai| bahuta jamAnA prakRtakA mu~ha utara gayA-prasannatA kAphUra ! dekhA hai usane ! garIbI-amIrIkI aneka lIlAe~ khela anyamanaskanAke sAtha vaha bolA-'hA~, cane haiM! cukA hai| umrake sAtha anubhava bhI paka cukA hai usakA! para, yaha thor3e kyoM haiM ? lAyA to bahuta thA maiM ! sabase aura Aja usameM yaha vizeSatA hai, ki vaha hara bAta jyAdaha ! bAta kyA huI-reM........?' kA gaharA adhyayana karake Age kadama dharatA hai ! aura miSTadAnA putrakI vihalatAse pasIja-sI gaI thii| taba usake pratyeka kArya meM buddhimAnI, dRr3hatA aura mAnabolI-'jyAdaha lAyA thA ? kahA~ gae phira ? kapar3A vatAkA paryApta sammizraNa dikhAI detA hai !.. to nahIM phaTA ? vaha gA~va-pati hai ! bhAgyane use vaha donoM cIjeM akRta mauna ! dI haiM, jinheM duniyA vAle marate dama taka cAhate haisaca, kapar3A phaTA hI thA ! vaha bolI-rahane de, vaibhava aura putra !....."nahIM kucha diyA hai, to sirpha dukha kyoM karatA hai ? jitane lAyA hai, vaha kama nahIM AkhirI-sA~sa taka sAtha dene vAlA-gRhiNI sukha !... haiM ! para, lAyA kahA~se hai, yaha to kaha ?' ghUmatI-phiratI putrako sAtha lie miSTadAnA yahA~ akRtane saba kaha diyA! AI ! valabhadane dekhA-'dukhiyA-garIbina haimiSTadAnA sunatI rahI / phira bolI,-svarameM krismatakI satAI! avazya U~ce kulakI hai!' vedanA thI, AtmaglAni thI, aura thI dInatA,- bolA-'bahina kauna ho tuma ?' miSTadAnAne 'sukRtapuNyake yahA~se lAyA hai yaha ? usakI naukarI kI kahA-'dukhiyA !' thI-tUne ?' 'nahIM, ThIka paricaya do-bahina !'-balabhadrane akRta niruttara! prAgraha kiyA! vaha pApahI kahane lagI-'yahI sukRtapuNya eka miSTadAnA phira kucha chipA na sakI! Agrahakami dina merA sevaka thaa| aura Aja tU usakA sevaka jo use AtmIyatAke darzana ho rahe the!... nahIM kucha dina taka cAhate haiM AkhirA-sAsana Page #29 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 28 anekAnta aura Aja ? varSa se Upara hone AyA, miSTadAnA valabhadrake ghara rasoI banAtI hai, akRtapuNya caravAhe ke rUpameM cainakI baMzI bajA rahA hai ! hA~ balabhadrane donoM ko panAha dI hai, donoM usakI gulAmI meM ba~dhe hue haiM ! lekina gulAmI itanI mIThI hai, ki burI nahIM lagatI - kisIko ! bAta asala meM yaha hai, ki balabhadrakA vyavahAra manuSyatAmaya hai ! aura isakI vajaha hai, ki vaha donoMke kAmase behada khuza hai ! ahA~ taka baccoM kI paravarizakA sambandha hai, miSTadAnAne kucha uThA nahIM rkhaa| aura yoM, baccoM kI bahuta kucha phika calabhadrake sira se utara gaI hai ! halkA ho gayA hai - vaha ! apaneko sukhI anubhava karatA hai ! gharake pAsa hI eka jhoMpar3I banavAdI gaI hai, usI meM rahatI hai-- dukhinI miSTadAnA aura usakA bacAcakRta !... mA~kI kar3I hidAyatake bAvajUda akUta jaba balabhadrake ghara pahu~ca jAtA hai, aura vahA~ susvAdu-bhojana banate tathA dUsare baccoMko khAte dekhatA hai, to mana usakA kAbU meM nahIM rahatA ! mu~ha meM pAnI A jAtA hai ! aura vaha macala uThatA hai, rone lagatA hai ! para mA~ baharI yA vatra ho rahatI hai ! jarA bhI pasIjatI nahIM ! kartavya aura ImAna jo sAmane rahatA hai- harayaka ! eka Tukar3A bhI vaha usa khAnemeMse akRtako denA pApa samajhatI hai ! vaha rotA hai-thalabhadrake lar3ake zarArata se peza A haiM / cir3hAte haiN| bAja vakta bAta kA bataMgar3a banajAtA hai, aura ve use mAra taka baiThate haiM ! miSTadAnA manameM kama marmAhata nahIM hotI usa smy| para, cupa rahatI hai ! socatI hai- 'bhAgyane jaba ise ye padArtha nahIM die, to jarbadastI kyoM karatA hai khAneke lie ?' samajhAtI hai - 'beTA! ye bar3e logoMke khAne kI bIjeM haiN| hama-tuma inheM nahIM khA sakate ! - samajhA ? cala...! maiM kAmase nipaTakara abhI ghara AtI hU~ [ varSa 6 rasoI banAU~gI. taba khAnA -- bhalA ?" akRta A~sU poMcha letA hai-anadhikAra ceSTAkI saz2A-mAra- khAkara ! lauTatA hai-zAyada yaha socatA huA ki - 'bar3hiyA khAne bar3e logoMke liye hote haiM, aura maiM haiM 'choTA' ! bahuta choTA !! zAyada jIvanameM kabhI 'bar3A' na bana sakU~gA -- aisA !' X x x X balabhadra caukemeM baiThA khIra jIma rahA thA ! miSTadAnA parosa rahI thI, ki balabhadrakI naz2ara akRtapara jA par3I ! bolA- 'kyoM bahina ! akRta dubalA-sA kyoM dikhAI detA hai ? kyA mihanata jyAdai par3atI hai ?' miSTadAnA cupa rahI ! adhika Agraha dekhA, to kahanA par3A - 'khIrake lie bahuta dina se tarasa rahA hai !" balabhadra avAk ! sacamuca miSTadAnA meM use eka mahAnatAkI -tyAga kI chAyA dikhAI dI - zrAja ! na jAneM kyoM, akRta para bhI usakI mamatA thI hI! vaha bolA- 'hU~ !' aura rasoIke bAda usane jo pahalA kAma kayA, vaha yaha ki cAvala, dUdha, ghI, mizrI miSTadAnAko dete hue kahA- 'jAo, ghara jAkara khIra pakAo, aura bacceko do ! vAha ! nAhaka nAdAna baccekA dila dukhAyA itane dinoM !" miSTadAnA nata mastaka huii| usane pahicAnA - 'balabhadra pUMjIpati hote huye bhI manuSya hai|' x x X x [ 5 ] 'Aja khIra banegI, bharapeTa khAU~gA- maiM |'yh madhura satya akRtako Aja unmatta banAye de rahA hai ! sacamuca Aja vaha isa vAstavikatAko bhUle jA rahA hai, ki vaha choTA hai ! usake choTe-se manakI choTI-sI duniyA meM mahotsava horahe hoM jaise ! vaha ullAsamaya, na jAneM kyA socatA- vicAratA jhoMpar3Ike dvArapara uchala-kUda macA rahA hai ! manameM jo khuzI halacala macAe huye hai ! Dola, rassI aura ghar3A liye miSTadAnA bAhara bhAI ! Page #30 -------------------------------------------------------------------------- ________________ kiraNa 1] caravAhA mu~ha usakA bhI Aja prasanna hai-apekSAkRta ! bolI- khAphara jAnA-apUrva bhojana ! nahIM, pA~va nahI 'dekha, maiM ku~ese pAnI lene jA rahI hU~ ! tU yahIM choDUMgA'...."hA~!' rahanA-bAhara ! Akara khIra khilAU~gI-acchA ?' zAvAsa! aura vaha bar3hI-eka Daga, do Daga !... bhAgyazAlI akRta ! dhanya!!! phira mur3akara bolI-aura hA~, isa bIcameM agara ki usI vakta miSTadAnA AgaI ! ghar3A utArakara, koI tere bhAgyase sAdhu AjA~ya, to unheM ThaharAnA, usane vidhipUrvaka par3agAha liyA-unheM ! maiM bhI abhI AtI hU~-vaise ! jAnatA hai-ve sAdhu, nirvighna AhAra! jo eka dhajIra taka nahIM pahanate-or3hate ! jo jamIna svarga-dAtA mahA-dAna !! mahApuNya !!! sodhate hue calate haiM ! unheM khilAnekA bar3A puNya akRta dekhatA rahA-nirnimeSa ! aura socatA bar3A phala hotA hai! samajhA...?' rahA-'mere ghara mahAmuni AhAra le rahe haiM-mujhase akRtane prasannatApUrvaka kahA-khUba !'-zAyada bar3hakara bhAgyavAna kona ? dhanya hU~ maiM, aura merA Aja bar3e-choTekI vyAkhyA akRta aba khaca samajhane lagA' kA dina! hai! mahA-muni AhAra le, tapo-bhUmiko lauTa ge| to miSTadAnAne dulArapUrvaka akRtako bhojana karAyA, khuda narakameM svargake darzana ! khAyA ! aura sabake khA-pI cukanepara dekhA vo khIra pAtra jaisekA taisA, bharA huyA ! saubhAgya ! acaraja !!! ki kucha hI samaya uparAnta akRtako eka parama- lekina tatkAla hI miSTadAnAko yaha ceta ho gayA, digambara mahAmuni zrAte hue dikhAI die ! usakA ki RSivara akSINaRddhike dhArI the| yaha unakI Rddhi mu~ha khila utthaa| vaha jo hara bar3I bAtako apanAneke kA prabhAva hai, cakita hone kI bAta nahIM, indrajAla liye lAlAyita thA! nahIM ! Ajake dina agara cakravartIkA sArA sevakamAsopavAsI mahAgaja subrata / pAraNArtha zAyada sainika samudAya bhI nimaMtrita kara diyA jAya taba bhI balabhadrake ghara jA rahe the ki rAstemeM akRtane TokA- khIra-pAtra rItA nahIM ho sakatA!' vakhoMke prabhAvane use batAdiyA thA, ki yahI mahAsAdhu aura taba usane isa saMyogase bhara-pUra lAbha hai, inhIMkI caraNa-zaraNase dukhiyoMke dukha miTate haiM, uThAyA! choTe bar3e banate haiM ! 'bAbA ! mA~ne Aja khIra pakAI balabhadrakA sArA parivAra, gA~vakA baccA-baccA hai, tuma khIra khAkara jAnA / vaha kaha gaI hai mujhase- usake ghara nimaMtrita huyA! loga bartana bhara-bharakara AtI hI hogI Thahariye dayAkara kucha dera !' khIra apane ghara legae! yogIzvarane dekhA-AhArakI vidhi nahIM hai! ......"khuza, bahuta khuza aura cakita ! vaha calane-balaneko huye kucha bar3he bhI, ki akRtane eka sirese dUsare sire taka prazaMsA !! pA~va pakar3a liye ! gir3agir3Akara bolA-'jAne nahIM balabhadra bolA-'bahina, akRtakA abhAgya aba dUMgA-bAbA ! khIra...1 bar3e logoMke khAnekI khIra sAdhu-caraNoMko chUkara saubhAgyameM badala gayA hai!' Page #31 -------------------------------------------------------------------------- ________________ payUSaNa parva aura hamArA kartavya (la-0 vA0 mANikacanda jaina bI0e0) prativarSa paryuSaNa parva pAtA hai aura calA jAtA hai| athavA yo kahiye ki hamAre samAjakI sAmAjika aura isa varSa bhI vaha hameM kartavyakA pATha par3hAne A gayA hai| dhArmika vicAra-dhAga para kRtrimatA aura bAhya ADaMbarakA yaha parva janamAtra ke lie atyanta mahatvapUrNa hai| isake upa- aAtaMka chAyA huA hai| yahI kAraNa hai ki samAjameM dharma lakSya meM hama daza dhauMkA cinnana aura manana karate haiN| ke nAmapara aura sAmAjika rIti-rivAjoM ke nAmapara Ayedina daza dharma -uttama kSamA, mArdava, Arjava, satya, zauca, jhagar3e hote rahate haiM; jimakA natIjA hama svayaM dekha rahe haiM saMyama, tapa, tyAga, AkiMcanya aura brahmacarya / ye hI hamAre ki hamArA samAja choTA-moTA kitanI hI TukaDiyoM meM vibhAdharmakA marma aura sAra haiM tathA jainiyoMke sAre vidhi-vidhAna jita hogayA hai, azAnti aura kalahakA pujArI banA huzrA prAinhIM para avalambita haiN| yadyapi ahimA jainadharmakA hai| kyA vizvaprema aura adimA isI kA nAma hai? mUla siddhAnta hai athavA yo kahiye ki ahiMsA jainAcArakI inkilAba (parivartana) unnatikA paricAyaka hai, para jAna hai parantu vaha saba ina daza dhImeM bar3I sundara rItise hamAre samAjake inkilAbane samAjako Age na bar3hAkara vibhakta hai| ima ahiMsAko apane prAcAra-vyavahArameM kahA~ rUr3hiyoMkA anugAmI banA diyA hai| rUr3ayoM aura kuprathAoM taka le rahe haiM? athavA ina daza dharmokI hamAre jIvana meM kA zrAdhikya yadi kisIko kahIM dekhanA ho to vaha jaina kitanI vyApakanA he? yaha eka vicAraNIya prazna hai| samAjapara vihaGgama dRSTi DAle / isase usa vyakti ke samakSa ina vartamAnameM hamArA samAja eka vicitra vAtAvaraNa meM raha rUDhiyoM aura kuprathAkA eka hU-bahU citra aGkita ho kara apanA jIvana vyatIna kara rahA hai| hama pragatizIla va jAyagA / vaha kahane lagegA ki jaina samAja apane DhaMgakA mahAna parivartanake yugameM raha rahe hai| aisI hAlatameM hamAre eka nirAlA hI samAja hai, jo isa parivartanake yugameM bhI samAjake dRSTikoNa aura vicAra-ghAga para vartamAna samayakA apanI aisI nirAlI rAga alApa rahA hai| yaha hai isa samAja asara honA anivArya hai| isa samaya vizvamai raNacaNDIko kI vartamAna dazAkA citra! pracaNDa jvAlA dhadhaka rahI hai, pratyeka rASTra aAnA abhyudaya saca pUchiye to zrAna dina samAjakI atyanta dayanIya dekhane ke lie lAlAyita hai aura apane dezakA samutthAna ayasthA hai| isa avasthAkA varNana karate samaya dila dahala cAhanevAle dUsare dezake adhikAroM para kuThArAghAna karaneke jAtA hai, hRdaya kA~pa uThatA hai| garIboM anAtho aura vidhaliye aAtura hai| yahI hAla aAja ahiMsA ke pratipAlaka jaina vAoMkI cintA-amina avasthA tathA dAruNa vyathAko deva samAjakA hai| samAjameM ahiMsA aura satyakA nAma to hai, kara to aAMkhoMke Age aMdherA chA jAtA hai ! dUsaroMko vizvapara vAstavikatAkA abhAva hai| hama kahanemAtrako jaina raha premakA pATha par3hAnevAlA samAja Aja apane hI bhAiyoM aura gaye hai para jainatva hamAre pAsa phaTakatA taka nhiiN| anekAnta, bahinoMpara dayA tathA sahAnubhUnikA vyavahAra nahIM kara rahA hai ahiMsA aura vizva-prema ye jainatvake mukhya cinha haiM para unhIMko pyAra nahIM kara rahA hai| jima samAjameM itanI bhI hamAre jIvana meM inakA patA taka nhiiN| isIse hama dekha rahe udAratA nahIM vahA~ vizvaprema kaisA ? apane hI samAjakI haiM ki ahiMsA-pAlaka-nahIM nahIM, ahiMsAgalanakA dama TIkA-TippaNI karanA zAyada anucita kahA jAyagA / bharanezannA samAja aAja IrSyA, repa, chala, kapaTa, pAkhaMDa aura para hakIkatako chipAnA bhI mahA pAra hai / usase uttarottara bhrAtRdrohakA zikAra bana rahA hai| zrAhambara aura Dhogane pApako vRddhi hotI hai aura sudhAra hone meM nahIM aataa| usakI dhArmika pravRttiyoMpara apanA adhikAra jamA liyA hai payUSaNa parva nikaTa hI AgayA hai, yaha bar3I prasannatA Page #32 -------------------------------------------------------------------------- ________________ paryuSaNa parva aura hamArA kartavya kiraNa 1] kI bAta hai / ina dinoMmeM gharnakI vyAkhyA kI jAyagI, dharma kA marma aura rahasya samajhAyA jAyagA / hama bar3e zrAnanda aura cAva se SoDaza kAraNa bhAvanA, dazalakSaNa dharma tathA ratnatrayAdi dharmakA marma suneMge aura sunAyeMge, maMDala vidhAna Adi kareMge, vrata-upavAsa rakveMge, para dekhanA yaha hai ki isa dharmake mahatvako apane jIvana meM kahA~ taka utaareNge| ima to barAbara dekhate rahe haiM ki prativarSa paryApaNa varva zrAtA hai, zraSTAhikA yAdi parva bhI Ate haiM, bar3e bar3e vidhAna hote haiM, ratha, gajaratha nikAle jAte haiM, vediyA~ racAI jAtI hai, cimba pratiSThAe~ karAI jAnI hai aura bar3e-bar3e paMDita jana galA phAr3a phAr3a kara dharmakA marma samajhate rahate haiM; to bhI hamArA samAja sacce arthoM meM hiMsAkA prAMtapAlaka nahIM ho pAtA - dharmako jAvanakA aMga nahIM banA pAtA, ApasI kalaha aura rAga dveSako nahIM chor3atA, ulaTA middhakSetra aura atizaya kSetroM ke nAma para hara kSaNa mukadamebAjI karatA rahatA hai / kyA yahI dharmadhyAna, pUjA vidhAna, aura vrata-upavAsakA phala hai ? hamArA dharma aura dharmeka siddhAnta yadyapi hameM kartavyakI ora agrasara karate haiM, hameM mAnavatAkA pATha par3hAte haiM, hamAre hRdayase barbaratA aura uddaMDanAko haTAkara hamArI zrAtmAko zuddha aura nirmala banAte haiM para hama una siddhAnnoMko apane jIvana meM nahIM apanAte, apane kartavyako nahIM pahacAna pAte / dharma hameM zreNIbaddha kartavya kI ora agrasara karatA hai / jaina vijJAna kI AvazyakatA 'anekAnta ' kAryAlayake liye paka anubhavI vidvAn kAryakartAkI AvazyakatA hai| vetana yogyatAnusAra / Ane ke icchuka sajjana nimna pate para patravyavahAra kreN| sAthameM kAryakA anubhava aura kahA~ kArya kiyA hai yaha bhI likheM / kauzalaprasAda jaina prA0 vyavasthApaka korTaroDa sahAranapura yU0 pI0 31 kulake prati hamArA kyA kartavya hai ? samAjake prati hamArA kyA kartavya hai ? deza aura dharmake prati hamArA kyA kartavya hai ? ityAdikA rahasya hameM hamAre siddhAnta bhalIbhA~ti samajhA dete haiM / kintu phira bhI hama apane kartavyakA pAlana nahIM kara pAte, yaha bar3e khedakA viSaya hai ! hamArA kartavya hai ki hama bIma aura teraha tathA zvenAmbara aura digambara ke bheda-bhAva ko chor3akara samUce janasamAja ko suhadarUpase saMgaThita kareM, samAjameM nava jIvanakA saMcAra kareM - nUtana utsAha, sphUrti aura jAgRti kI lahareM taraMgita kare; dharma aura samAjakI rakSA karate hue dezotthAna ke kAryoM meM pUrNa sahayoga deveM, mamAja meM vAstavika jaina sabhyatA aura saMskRtikA prasAra kareM, sacce taura se ahiMsA ke pratipAlaka banakara vizvako apanA kuTumba samajhe; bAla, anamela aura vRddha vivAha Adi kurItiyoMko samUla naSTa kareM, zikSakA pracAra kareM, samAjakI vidhavAoM aura daridrI bhAiyoMkI tana-mana-dhana se sevA kreN| yahI saccA dharma hai / jo aisA nahIM karate aura dhana-saMpanna hokara bhI apane hI samAjake una strI-puruSoM, bAlakoM tathA vidhavAoMoM kI sahAyatA se mukha mor3e rahate haiM jinake pAsa byAneko anna aura pahananeko vastra nahIM ve niHsandeha apane kartavya kI avahelanA kara rahe hai / AzA hai jaina bAndhava dharmako dUrase hI ardha na car3hAkara use jIvanakA sAthI banAe~ge aura isa taraha apane kartavya kA pAlana karake sacce prathamaM paryuSaNa parvakA svAgata kareMge / purAne grAhakoMse samayapara grAhakoM ke pAsa pahu~cAne kI sIkratAvaza hama kitane hI grAhakoMke pAsa yaha kiraNa bI0 pI0 se nahIM bheja rahe haiM / ataH jina bandhuoMke pAza bI0pI0 na pahu~ce unase candeke 4) ru0 turanta "vIrasevAmaMdira sarasAvA ji0 sahAranapura ke pate para manIArDarase bheja denekI prArthanA hai| jisase unheM ) kA lAbha rahegA aura kAryAlaya bhI dikta se baca jAyagA / vyavasthApaka Page #33 -------------------------------------------------------------------------- ________________ hindIke jainakavi (le0-zrI jamanAlAla jaina, vizArada ) vartamAna samayameM hindI-sAhitya-saMsArake bhAtara, aneka kAmuka banA kara pAzavika pravRttiyoMkA dAsa banA kara mAnakaviyoMkI apanI cAla, vicAra aura prAdarza haiN| samA- batAse kosoM dUra pheMka diyA, tisa para bhI hamAre taruNa khocaka mahodaya bhI apane apane dRSTikoNase sabako parakhane kavi yadikI keTA karate rahate hai aura jisa vAda yA kaviko apanI "preyasi, yAda hai vaha gIta ! vicAra-cArA pratikUla pAte haiM use mAre hAthoM lene meM nahIM govameM tumako liTA kara, hicakate haiN| koI cAyAvAdakA upahAsa karate haiM, koI raha kaMThameM unmatta svara bhara, svapAva para baMga karate hai, koI pragativAdako dukhattiyA~ gA jise maiMne liyA thA svargakA sukha jIta" bagAte hai to koI pratIkavAvase cir3hate haiN| isa samaya hama gAyA kareM to yaha hamArA durbhAgya nahIM to aura kyA dekhate hai, pragativAda para bahuta kucha carcA cala rahI hai aura hai? eka ora mAsUma bacce vidhavA ramaNiyAM aura niHsahAya usa pArAmeM pravAhita hone vAle kaviyoMko kosA bhI khUba paMgu loga, kSudhA aura tRSAse pIdita ho trAhi 2 karake maarhaa| jisameM caMcala' kA nAma vizeSa ullekhanIya prAya chor3a rahe haiM to dUsarI cora hamAre kaviyoMko bhAliMgana, hai| bAda koI bhI hoM,kaise bhI hoM aura apane apane apane cumbana sUjha rahe haiM! aise hI kaviyoMkolacaya karake kavivara raTikIyase cAhe jaise ho, parantu jaba hama dekhate haiM ki ina bhUdharadAsajIne jainazatakameM kahA hai:vAoMkI moTameM samAjameM bharakSInatAkA prasAra ho rahA hai rAga udai jaga aMdha bhayo, sahajai saba logana lAja gamAI, to bAni, kheda aura sobhase hadaya phalasane kSagatA hai| sIkha vinA nita sIkhata hai, viSayAdika sevanakI sughraaii| mAlUma nahIM rIti-kAlIna kaviyoMkI atRptalAlasA bhAjake tA para aura race rasakAvya, kahA kahiye tinakI niThurAI kaviyoMkopayoM bAlAyita kara rahI hai, ye usa ora kyoM aMdha asUmanakI a~khiyAnameM, DArata haiM raja raam-duhaaii| pravAhita hote jArahe haiN| bhAja, jaba samasameM itanA viSama hindIsAhitya becArA eka to pahala hIse badanAma parivartana hogayA hai, eka dama havA hI badala gaI hai taba bhI zRMgAriyoM dvArA hai, dUsare mAja hama usI ora aura apane hama vahI rAga mAlApA kareM yaha kaise ho sakatA hai| Aja pApako Dhakela rahe haiN| hA! kahA~ gae ve tulasIdAsa, to mAnava mAnavake khulakA pyAsA ho rahA hai, donoM vakta bhara- kabIradAsa aura banArasIdAsa ! yadi bhAja ve hote, to inheM peTalAneko bhI nahI nasIba hotA, bacce sotI khotI kucha baratAte, samajhAte, ki "bhare yuvako! yaha kyA kara rahe karate hI mAM aMcalameM muMha DhAMka kara sojAte haiM aura ho, kyoM mAtR jAtikA tiraskAra, apamAna kara rahe ho, anapaccoM-sukumAra poMkI dAruNa aura karuNAspada sthiti soco aura samamo!' para mAMkI pAMcoMmeM mAMsU bhI nahIM rahe haiM, taba bhI hama mAja, aise aise gIta aura kavitAeM sAhityika patramasa-zika, premI-premikAkI asaMgata rAga alApA kareM, bar3e patrikAoMke mukhapRSThoM taka para raSTigocara hotI haiM jinameM na bhAraparthakI bAta hai! eka to pahale hI rItikAlIna rAjyA- sauMdarya rahatA ,na lokakalyANakI utkRSTa bhAvanAeM rahatI zrayI kaviyoM, kaviyoM nahIM kaunoM athavA cAphlUsoMne hai. prAvyahIna jIvanameM amRtadhArAkI varSA kara sake vaha bharakhIlatAkI bhayAnaka samAja, devA aura sAhityameM zakti hI rhtii| vArdo vAdoM aura apanI AMtarika jAkara hamAre rAjamArga, batika sAtvika sAmrAjyako gaMdA pazika yauvanonmatta bhAvanAoMkI coTameM hamAre kavi unameM banA diyA aura hameM mAnasI, akarmaNya, vikhAsI tathA aise 2 zabdoM aura bhAvoMkA aMkana karate hai, jinheM par3anA Page #34 -------------------------------------------------------------------------- ________________ kiraNa 1] hamAre jainakavi 33 sakapurA mAlUma hotA hai| mA-bahanoM bhAge to unheM jaba, hindIsAhityameM uraca mAne jAne vAle kavigaNa par3anA nilajjatAkI sImAko nA kahA jA sakatA hai| pAzavikatAkA pracAra karane meM vahIna, taba jaina kamigaNa unakI kavitAmeM na pIDita mAnavatAkI pukAra hai, na davasvakI mahattAko bhUna mahA gae / janakASayAkA yaha rASTrIya bhAvoMke nanna cina sAhasapUrNa utsAha saMcAra prArambha hIse viziSTa vizeSatA rahI hai ki pratyeka prANoM meM karanekI bhojapUrNa uktiyAM hii| mAnavatAkA saMcAra kiyA jAya / use apanI sthiti, parikahA~ hai ye paMktiyA~ jo mAkhanalAla caturvedIne kahIM, sthiti aura kartavyase paricita kiyA jAya / ve spaSTa jAnate kahAM hai vaha dRdayavidAraka mA~sIkI rAnI' kavitA kahane haiM ki mAnavakA kalyANa, uddhAra, viSayameM nahI, bhogameM nahIM bAjI subhadrAkumArIkI paMktiyA~ aura kahA~mAja hamAre meM aura icchA meM bhI nhiiN| mAnavakA bhAdarza mAnavatA hai yaha bhAvanA naki pAzavikatA / dekhie 'vasaMta'jIcyA kaha rahe hai"jisako na nija gaurava tathA nija dezakA abhimAna hai. "jIvana meM jyoti jagAnA hai" vaha nara nahIM narapaya nirA hai aura mRtaka samAna hai|" jyoti hamezA niSkalaMka humA karatI hai, jisameM jyoti bhAja toksa aMcalajIkI tAnameM sAna milAkara hama jagAnI hai, vaha bhale hI kAtimApUrNa ho, parantu jyotimeM yahI cAhate haiM -- kAkhimA raha hI nahIM sktii| cAhe pAe vIratvakI jyoti "gorI bAhoMmeM kasa priyako jagAie, sAhasakI jagAie, zAntikI jagAye, vaha sauMdarya kara cumbanase surAsnAna "-aparAjitA pUrNa aura kalyANaprada hI hogii| aMdhakArakA sarvanAza hI saca meM mAja hiMdI sAhityake bhItara zabdakSetrameM kati- kregii| isI jIvanako sarvazreSTha jIvana mAnane vAle, isake paya kavi-zreSThoMko bodakara azlIlatA aura guNDatvakI bhara-bhAge kucha bhI na mAnanevAle aura rAga-raMgameM mA rahanevAle mAra ho rahI hai, yadi yahI raphtAra kucha samaya taka aura rahI bhane manuSyoM ko jarA bholakholakara dekhanA cAhie ki-- to, yaha r3hatApUrvaka kahA jA sakatA hai ki vaha dina adhika "kisakA kaimA garva, are ! dUra nahIM hai jaba hama bhAratIya akarmaNya, AlasI aura jaba jIvana hI sapanA, pAkhaNDI banakara nArakIya jIvana bitAne lgeNge| usa samaya hamAremeM cetanA hote hue bhI jar3atA vyAsa rahegI / usa sarvanAzake isa nivAsameMsamaya hama.mAjake sau varSa pUrvake kavike zabdomeM kauna kahAM apanA!"--'kumareza' 'sIga 'vinu baila hai mAnuSa binA vivek|" kahAM to yaha uttama bhAvanA aura kahA~ vaha cAra mAla .. yadi raheMge to koI bhAracarya nhiiN| mikhAnekI caNika sukhakI bAte! duniyAbharake rAgaraMga, aizo itanA saba kucha hote hue bhI, hama logoMkI 'vinAza. bhArAma, dhanasampatti, mAna abhimAna aura kArobAra, sthAyI kAle viparItabuddhiH' ho rahI hai,apanA patana hote hue jAna nahIM. asthAyI hI hai| kyoMki hamane dekhA hai, aura dekha kara bhI hama unheM badhAI de rahe haiM, unakI rasikatAkI rahe haiM aura dekheMge bhI ki rhe| duhAI de rahe haiM, unhIMkA yazogAna gA rahe haiM, kitanI dukha "samayareta para nakhara gayA aura omakI bAta hai ! hama bogarmi sAmpradAyikatA aura boM baukA pAnI / " pApAtakA aMkura isa prakAra jama gayA hai ki tUsarI aura taba kisapara itamA garva, kisapara itanA abhimAna, bhAMba uDAkara mI dekhanA nahIM cAhate, apanI mauta-bemauta kisapara yaha nAjanagAre ! samamameM nahIM pAtA jIvanakI maranA maMca parantu dUsareke pAsa yadi sudhA, amRta samabhaMguratA dekhakara bhI hamAre kavigaNa yo viSayavAsanA to vaha nirupyogii| bar3I mAzcarya aura vismayakI zikAra bane unmattahora pAga marekI nAI, vibhitra bAta hai! zakkiyoMpara maMDarAyA karate hai| Page #35 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 34 anekAnta [vaSa 6 pragatizIla sAhitya himAyatI kahA karate hai-yaha sAhityamarmajJokA--sabhI nahIM, katipayoMkA kahanA hai kisAnoM kA sAhitya hai, yaha pUjIpatiyoM ke viruddha pukAra hai, ki kaviko isa bAtakI svatantratA honI cAhie ki isameM pIvita mAnavatA cIkha rahI hai, paraMtu yaha sirpha bholI apane anubhavoMko bilkula usI rUpameM upasthita kareM vaha janatAko mukhAvA mAtra hai, vina dahAva bhA~khoM meM dhUla jhokanA jaise vaha anubhava karatA hai| parantu yaha nahIM socA jAtA hai mAtra sabhI sevAbhAvanA, saccA mArtanAda,saracI dayAItA ki isa anubhUtike hI nAmapara bhayAnaka azlIlatA jora dekhanAhoto 'yugavIra'kI paMktiyA~ dekhie ve kyA kaharahe hai-- pakar3atI jA rahI hai| "dIna dukhI jIvoMpara mere vaha jIvana, jIvana nahIM kahA jAsakatA jisase loka urase karUyA-srota bhe|" kalyANa na ho, vizvameM kucha prAdarza upasthita na ho. supta"phaile prama paramparAma, prANoM meM cetanAkA saMcAra na ho| yadi aisA nahIM hotA hai to ____ moha dUra, para, rahA kre|" kahanA par3egA ki vaha jIvana, jIvanahIna, janajIvana hai,mAra"priya-kaTuka-kaThora-zabda nahi, kIya jIvaname bhI badatara jIvana usakI saMjJA hai| koI mukhase kahA kare / " "unheM narapazu kahanA upayuka, para hamAre navanUnana kavi 'bhagavat' jI bhI mAnavatAke jJAnadhanase jI rIte haiM / parama upAsaka hai| inakI kavitAmeM bhI pIrita aura sasa _ na jIneke hita khAte vaha manavako cIrakAra sunAI detI hai / bhApakI racanAe~ babI baski khAneko jIte haiM"-"bhagavat" marmaspaziNI, hRdayavidAraka aura spaSTatAse pariplAvita jinake hRdayamai kAmukatAkI, vilAsitAko cAsanA hai, hotI hai| dezakI dayanIya dazA, samAjakA karuNa-rodana, icchA hai, unheM bhI khAne ke liye jIte rahane vAle nara-pazu dharmakI cItkAra Apa bhUle nahIM haiN| jahA~ eka ora hamAre nahIM kahA jAya to kyA kaheMge ! hindIsAhityameM azlIlatA,pAzavikatA aura kalAke nAmapara ghRNAkA pracAra ho rahA hai, svAnubhUtike nAmapara vyabhicAra bhAja hindI sAhitya meM kacarase adhara, gAtase gAta, bAhuse bAhu milAneke gIta pracura parimANameM nirmita hokara kI kurisata bhAvanAoMko pAzraya mila rahA hai vahA~ yaha kavi apanI prAMtarika vedanAko chipAne meM pUrNatayA asaphala patra-patrikAoMke mukhapRSThoMkI zobhA bar3hAtehue vAstava meM hindI sAhityako kalaMkita kara rahe haiN| parantu ve jainakavi hI haiM, hai, vaha kaha rahA hai :-- jinakI adhyAtmika gaMgA niraMtara pravAhita hI hai| vaha "sone sone meM hI tumane apanA samaya bitAyA" kitanA marma chipA huA isa eka hI paMktimeM ! prabhAvita nahIM kisI bAda vizeSase / - anekAntako sahAyatAke cAra mArga (1) 25),50), 100) yA isase adhika rakama dekara mahAyakoMkI cAra zreNyameM se kisImeM apanA nAma libAnA / (2) apanI zrorase asamayauko tathA ajaina vidvAno lAyantregyio evaM saMsthAko anekAnta phrI (binAmUlya) yA ardha mUlyameM bhijavAnA aura isa taraha dUsaroko anekAntake par3hanekI savizeSa preraNA karanA / (isa mada meM sahAyatA dene vAlokI orase pratyeka caudaha rupayekI sahAyanAke pIche anekAnta cArako phrI athavA pAThako ardhamUlya meM bhejA jA skegaa| (3) utsava-vivAhAdi dAna avasaroM para anekAnnakA barAbara khayAla rakhanA aura use acchI sahAyatA mejanA tathA bhijavAnA. jimase anekAnta apane acche vizeSAGka nikAla sake, upahAra pranyoMkI yojanA kara sake aura uttama lekhora muraskAra bhI de sake / svana: apanI ora se upahAra pranyoMkI yojanA bhI isa mada meM zAmila hogii| ()anekAntake grAhaka bananA, dUsaroMko banAnA aura anekAntake lie acche acche lekha likhakara mejanA, lekhoM kI sAmagrI juTAnA tathA usameM prakAzita hone ke lie upayogI citrAMkI yojanA karanA aura kraanaa| -sampAdaka Page #36 -------------------------------------------------------------------------- ________________ saphalatAkI kujI (le0- zrI bA. upramaina jaina ema0 e0, ela-ela0 bI0) koI bhI kisI prakArakI bhI saMsthA kyoM na ho, jima kAryako hama cher3a rahe haiM vaha lAbhadAyaka honA umakI saphalatA yA asaphalatAkA AdhAra usake saMcA- caahiye| aisA na ho ki kevala zora macAne taka hI lakagaNa hI huA karate haiN| ve jaisI nIti yA jaisA usakI pUrti mamajha lI jAve / yadi parizrama kiyA uddezya apanI saMsthAkA nizcita karate haiM usake anu- jAve aura usase koI lAbha na ho to kAryakartAoMke sAra hI ve apanI kAryapraNAlI banAyA karate haiN| dila bujha jAte haiM, himmata TUTa jAtI hai| samaya, dravya, saMsthAkA samasta uttaradAyitva unhIMke kaMdhoMpara huA tathA zaktikA durupayoga hotA hai, janatAkA vizvAsa karatA hai| kisI bhI saMsthAke saMcAlakoM ke liye jarUrI jAtA rahatA hai aura "apanA maraNa jagatakI ha~sI" hai ki kisI bhI kAryako hAthameM lenese pahale ve nimna vAlI kahAvata caritArtha hotI hai| pahale yaha vicAra tIna zrAvazyaka bAtoMko dhyAnameM rakheM, jo saphalatAkI lenA cAhiye ki yaha kArya hamAre utthAnameM sahAyaka kuMjI haiM bhI hogA yA nahIM, hamAre uddezyakI pUtikI aura hameM (ka) prathama hI unake dilameM apane uddezya le calegA nA nahIM / hameM isa bAtase nahIM DaranA tathA kAryake prati dRr3ha zraddhA honI cAhiye, prema honA cAhiye ki vaha kAye kaThina hai| kaThina bhale hI kyoM caahiye| aisA nahIM ki usa kAryako IrSA yA kimI na hove usa bAtakA paravA nahIM / kaThinAI kA kaSAyake vazIbhUta hokara svArtha-sAdhanake nimitta kiyA to hameM svAgata karanA cAhiye aura usake Upara vijaya prApta karanI cAhiye / merA kahanekA prayojana jAve, kisI pAlisI / Polity ) yA DisomesI yaha hai ki zakti aura samayakA durupayoga na ho aura (Diplomner ) ke AdhAra para kiyA jAve; hama svayaM yA koI aura yaha na kaha sake ki "khodA usakI tahameM Honesty of Purpose arthAta pahAr3a aura nikalI cuhiyaa|" jisa kAryako hama kareM dhyeyakI satyatA honI cAhiye / jaba taka kAryakartAoM usakA antima pariNAma jarUra acchA nikalanA caahiye| ke diloM meM usa uddezyake prati aikyatArUpase tathA yathA samaya aura zaktikA vyartha naSTa karanA kisI bhI vyakti tharUpase zraddhA nahIM hogI ve usakI pUrtimeM asamartha tathA samAjake liye eka bar3Ise bar3I hAni hai| rheNge| kaMdhese kaMdhA bhir3Akara. hAthase hAtha pakar3e, vinA (ga) tIsare, jo kArya hama kareM prasanna-vadana hokara bhadabhAvaka, hisA Ara parApakAraka bhAvaka sAtha kreN| eka bAlakanan nirbhaya tathA nirvikAra hokara premapUrvaka yadi ve zraddhAlu kAryakartA kAryakSetrameM utarate nisvArtha bhAvaka sAtha ha~sate 2 kreN| koI burA kahe haiM to unake mArgameM koI rukAvaTeM hAla nahIM sktaa| yA bhalA kahe, hama saMklazita na hoyeM, apane dhyeyapara koI ar3acaneM unake sAmane Thahara nahIM sakatIM / samasta DaTe rahakara apane mArgase cyuta na hoveN| jo sadbhAvamaMsAra unake prema aura ahiMsAse khiMca kara unakI nAyeM lekara hama pathArUr3ha hue haiM unako dUsaroM ke sAmane ora umar3a pAtA hai| ve saMmArako mohita kara lete rakhate hue caleM, jo sadguNa dUsaroMmeM jAna par3eM unako hai, yA yoM kahiye ki ve janatAke hRdayasthalapara vijaya saharSa grahaNa kareM, yadi koI hameM hamArI truTiyoM yA prApta kara lete haiN| galatiyAM sujhAve unako zAntipUrvaka samajha kara (kha) dUsare, yaha bAta vicAranI jarUrI hai ki dUra kareM, sujhAne bAlekA AbhAra mAne / eka vinaya Page #37 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 36 anekAnta [varSa 6 vAna zraddhAlu jijJAsukI taraha sadaiva apane jJAnameM namratA, dayAlutA tathA premako apanAe~, sarala bar3hotarI karaneke liye tayyAra rheN| apane pathapradarza- vyavahAra kareM, sAdA rahana sahana ho, vicAra ucca hoM koMke prati zraddhA aura bhaktikA bhAva banAye rakkheM, dIna-dukhI jIvoM ke prati karuNA srota bahatA ho,jobIta pArasparika vizvAsa banAye rakheM / jaise yuddha-sthala meM eka gayA usakA rAma na kareM, kalakeliye phrikarana kareM,varta sainika vinA kisI prakArakI cUMcarAke apane kamAnake mAnameM rahanA sIkheM,parizramase DareM nhiiN| jaise eka cAlaka hukmako mAnakara Age bar3hatA calA jAtA hai usIprakAra apane khelameM magna hokara raMjAyamAna hotA rahatA hai eka kAryakartAko apane kaptAnakI AjJAkA pAlana ThIka usI taraha apane kArya meM saMlagna hokara harSabhAva. karanA cAhiye, jahA~ baha hukma de jAnA cAhiye, jo ke mAtha use pUrA kareM, nirAzAko apane pAsa phaTakane baha hukma de bajAlAnA cAhiye / isa prakAraka vizvAsa na deN| yadi ina vicAroM ke sAtha kisI saMsthAke saMcAtathA bhAjJA-pAlanake binA saMsArake andara koI bhI laka gaNa kArya karate haiM to avazya saphalatA unako bar3A kArya koI bhI vyakti tathA koI bhI saMsthA nahIM prApta hogI, unakI zubha manokAmanAyeM pUrNa hoMgI aura kara sktii| unakI zubhabhAvanAoMkI pUrti hI unakA purskaarhogaa| samajhe, pahale sukha-dukha kyA hai? dambha-dveSa se kaTa-kaTa maratejaga meM sundara jIvana kyA hai? rakta pAna karate jo pala-palaisa choTe se eka prabha kI- mAnavatA kI isa pyAlI se- zrAtma-zAna ke naru para laTakechoTI sI paribhASA kyA hai? Ao kavi! kucha rasa balakAe~! unheM mileMge yahA~ amara-phala ! 'mAyA, tRSNA-ahaMkAra 'dugva' ulTe-pairoM A~kha mIca karatyAga-tapasyA 'sunda' kahalAe~ ?? pazcima se pUraba ko zrAe~! mAnavatA kI isa pyAlI se mAnavatA kI isa pyAlI sezrAmo kavi! kucha rasa chalakAe~ ! zrAzro kavi! kucha rasa chalakAe~! mAyA-makar3I kA sA jAlA zrAja vizva-saMkaTa phailA hai, hada karatA hI jAnA bandhana !. mAnavatA kA mana mailA hai| aura syAga se milanA, mAnava ! mAnava ! jJAna kahA~ para khoyA, paramAnanda mokSa kA sAdhana ! kAzIgama zarmA 'praphullita' aMdhakAra kA bhrama phailA hai| syoM na du:kha ke kaMTaka patha ko 'bo kara bIja babUla-khojate, tyAga paramasukha-patha para zrAe~! mIThe zrAma' kahA~ se khAe~! mAnavatA kI hama pyAlI se mAnavatA kI isa pyAlI sezrAmo kavi ! kucha rama chalakAe~! Azro kavi! kucha sukha chalakAe~ ! 'satya' zAnti kA sundara sAgara, karanI kA saba phala pAte haiM, jIvana meM nava-saMdana bhrnaa| pApa, puNya se jala jAte haiN| aura 'ahiMsA' dharma mAna kara zIla-kSamAke usa viveka semAnava bhava-sAgara se taratA! dukha bhI to susva banajAte haiM! hiMsA ke isa ghora kaSTa se kA~ToM meM prasUna ha~sa uThate, sAre jaga kA piMDa chur3Ae~ ! paNDita dukha meM sukha jhalakAe~ ! mAnavatA kI isa pyAlI se mAnavatA kI isa pyAlI sezrAmo kavi ! kucha rasa chlkaaeN| Ayo kavi! kucha rasa chalakAe~! Page #38 -------------------------------------------------------------------------- ________________ siMhabhadrako vIropadeza* [le0-bA0 kAmatAprasAda jaina D. L., M. R. A.S.] baizAlImeM gaNanAyaka ceTakakA AvAsa thaa| mAnate ? kyA mRtamAMsa khAnA vidheya hai ? bhUla gaye, sihabhadra unake putra the| vaha ikSvAkuvaMzI kSatriya the jaba tumane bauddha saMghake liye mAMsa bhojanakA prabandha aura saMbhavataH licchavi gaNarAjyakI senAke adhi- kiyA, taba vaizAlI meM kaisA kSobha phailAthA 12 vaizAlI nAyaka the| ekadA siMhabhadra bha0 mahAbIrakI vandanA meM sar3aka-sar3aka aura caurAhe-caurAhepara dharmazraddhAlu karaneke liye gye| unhoMne bha0 mahAvIrako namaskAra janatAne usa karmakA virodha kiyA thaa| sabane eka svara kiyA aura vinayapUrvaka pUlA, "prabho ! licchavi rAja- se kahA thA ki zramaNa gautama jAna bUjhakara audezi kumAra zAkyamuni gautama buddhakI prazaMsA karate haiN| mAMsabhojana karatA hai, isa lie usa hiMsAkA pAtakI unake matako acchA batAte haiM, yaha kyA bAta hai?" vahI hai| dharmAtmA kabhI bhI jAnabUjhakara prANivadha siMhabhadrane uttara meM jo sunA umakA sArAMza thA:-"gautama nahIM krte|" siMhane bIcameM kahA, "nAtha ! yaha kaise? buddhake vacana manako lubhAne vAle indrAyaNa phalakI jaba gautamane prANivadha kiyA nahIM aura na mujhase baisA taraha suMdara hai; parantu siMha ! tuma karmasiddhAMtake zraddhAnI karaneko kahA to vaha pAtakI kaise ?" siMhane samajhA ki zrAvaka ho; tumheM a.krayAvAdI gautamake matase kyA "mugdha jIva hiMsA aura ahisAke svarUpako na jAnane prayojana ? mugdha likavikumAra isa bhedako nahIM ke kAraNa hI aisA kahate haiN| siMha ! yaha batAyA ki ciinte| jo kamoM ke phalako bhogane vAle AtmAke tuma mere pAsa kaise Aye 1aise hI na ki pahale tumhAre astitvako bhI spaSTa nahIM batA sakatA' aura jo prakaTa manameM yaha bhAva udaya huA ki calo sAtaputra mahAvIra hiMsAvAda-mAMsalolupatAkA saMvaraNa nahIM kara sakatA, bhagavAnase isa zaMkAko nirvRti kareM ? isa bhAvake vaha guru kaisA? kyA tuma AtmadravyameM vizvAsa nahIM anurUpa hI tumane kameM kiyaa| yaha tumhArI bhAvakiyA rakhate aura kyA tuma jIvoM ke pAtameM hisA nahIM kA sthUlarUpa thA-usakI sUkSma pratikriyA tumhAre mAnasakSetrameM usa bhAvake udaya hote hI ho lI! ata*lekhakane jaina mitramaMDala dillIka. zrAgrahase bha. mahA eva pratyeka karma bhAva aura dravya rUpase do tarahakA vIrakA jIvana-caritra puna: likhA hai| usa hI aprakAzita hotA hai| hiMsA aura ahiMsA bhI do taraha hai (1) bhAvahiMsA (2) aura drvyaahiNsaa| inameM bhAvahiMsA pustakakA prastuta lekha eka aMza hai| bauDagraMtha 'vinayapiTaka' meM siMha senApati dvAga bauddhasaMghako mAMsAhAra karAne aura pradhAna hai / usake hote huye dravya hiMsA kI jAve, cAhe nindha jainiyoM dvArA usakA virodha karanekA ullekha hai na kI jAve; parantu vyakti hiMsAkA aparAdhI hojAtA syoMki pramatta citta-krodha, mAna, mAyA, lobhake usameM siMhake bha. mahAvIraka nikaTa jAnekA bhI ullekha hai| isa ghaTanAko palvavita-rUpa dekhakara lekhakane yaha prakaraNa vaza hokara vaha apane va anya prANIke bhAva prANoMkA likhA hai| AzA hai, yaha krama upayogI aura rocaka prati hanana karatA hai-usake pariNAma utane hI phara ho bhAsita hogaa| siMhake nimittase ahiMsA-tAvakA nirUpaNa jAte haiM, jitane ki prANivadha karate samaya eka hatyAre ke hote haiN| samrAT zreNikakI bAta, siMha! tumane sunI jinendra mahAvIrane kiyA ho to Azcarya hI kyA ?-le. 1bauddha graMthoM meM mAtmAke astitvako 'pravaktavya' kahakara TAla hogii| rAjagRhameM kAlasaukarika nAmaka kasAI rahatA diyA gayA hai| 2 isa samaya siMha bauda thaa| Page #39 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 38 anekAnta [ varSa 6 va bAMdha cuke ho, hai| tuma pahila naramIkA phala hai|' zreNikane cAhA ki vaha hiMsAkA vyApAra chodd'de| hai aura dhIvarake dravyahiMsA to nahIM hai, parantu bhAtra kAlasaukarika hiMsAnandI hai--vaha bolA, 'isa kAmameM hiMmA jaTAjUTa haiM / isa liye hI vaha mahApApI hai| doSa hI kyA hai| jo maiM ise chor3a dU~ / isake dvArA "isI kAlasaukarikakA lar3akA hai--vaha bhavya hai| maiM sahasrAdhika manuSyoMkI rasanA-tRpti karanekA zreya hiMsaka vyApAra vaha nahIM karatA! usake sage-saMbaMdhiyoM aura arthalAbha pAtA huuN| aisA acchA dhaMdhA maiM nahIM na samajhAyA aura dabAyA, para vaha to bhI vicalita na choDUMgA / zreNikane lAlaca diyA, parantu vaha na maanaa| huA-kasAI na banA ! usane spaSTa kahA ki yadi tuma haThAt zreNikane rAjadaMDa diyA aura use aMdhakUpameM merA duHstra ba~TAlo to maiM samajha tuma mere puNya-pApake banda karA diyA / vaha samajha kAlasaukarika aba hiMsA bhAgI banoge ! yaha kahakara usane bhaiMseke galepara nahIM, nahIM kara pAyagA / zreNika vIrasamosaraNameM Ae aura apane pairameM kulhAr3I mArI aura dukhase vehoza hogayA bole, nimrantha samrAT ! maiMne kAlasaukarikame himAchar3A -koI bhI usake dukhako na ba~TA pAyA sabako dI; aba merI gati kyA hogI ? unhoMne uttarameM sunA apanI apanI karanIkA phala svayaM bhugatanA par3atA hai| -rAjan ! pUrvameM baMdhe hue zubhAzubha karmoMkA phala usake sage saMbaMdhI cupa ho cale ge| jAnate ho, udayameM avazya AtA hai / tuma pahile narakakI zrAyukA unhoMne kyA karmabaMdha kiyA ? sage saMbaMdhiyoM ke baMdha bAMdha cuke ho, isalie vaha haTa nahIM sktaa| maya bhAva the, isalie unhoMne pApa kamAyA aura kAlakAlasaukarikake bhI tIvra mithyAtva aura cAritra moha- sorika-putra dayAluhadaya thA-usane ahiMsaka bhAvoMse nIya karma udayameM Arahe haiN| isI lie vaha hiMsAko puNya kamAyA ! aura suno siMha! tumane prasiddha vaidyanahIM chor3a pAtA / zreNika ! aMdhakUpameM tumane use rAja jAvakakA nAma sunA hai-vaha rogamukta karane ke DAlA avazya, parantu vahAM bhI usane midrAsa maMsa banA lie cIraphAr3a bhI karate haiN| eka rogIka unhoMne banAkara mAre haiM! una miTTIke bhaisoMko mArate samaya cIrA lagAyA--bilkula sAvadhAnIse; parantu bhAgyabhI usake jaise hI karabhAva the aura vahI hiMsAnanda thA vazAt usakI hRdayagati kSINa hogaI aura vaha mara jo use sacamucake bhaimoMko mArate samaya hotA thaa| gayA ! kyA rAjA jAvakako aparAdhI kahegA aura use zreNikane dekhA to yaha saca pAyA / isa lie siMha prANadaNDa degA ? nahIM na ? isIliye ki jIvakakA hiMsAkI aura ahiMsAkI parakha manuSyoM ke bhAvoMse hI bhAva rogIko mAranekA nahIM, jilAnekA thA / basa, kI jAtI hai| eka kRSaka aura eka dhIvara hai| kRSaka mIloM ahiMsAke siddhAntakI kujI yahI hai / bhAvoM para hI jamIna jota DAlatA hai aura trasa-sthAvara jIvoMkI vaha avalambita hai| hiMsAke bhAva hoM phira pragaTa cAhe virAdhanA-dravyahiMsA kheta jotanemeM hotI hai| dUsarI hisA karo yA na karo yA dUsare se karAo yA na karA bhora dhIMvara baMzIDAle tAlAva kinAre baiThA rahatA hai- yA vyaktiko pApabaMdha hogA / kRta-kAritavilkula sAvadhAna, jarA khaTakA huyA ki samajhA, danA eka samAna hai / mAMsabhakSaka bhale hI prANivadha na machalI pakar3a lI, parantu machalI phaMsatI eka bhI nahIM! karate hoM, paraMtu usake bhojanake liye prANiyoMkA vadha hAM, usake bhAva machalI pakar3ane meM ota prota rahate haiN| hAtA hai| isaliye unako kArita aura anumodanA batAyo, unameMse kauna hiMsAkA adhika pAtakI hai? hisAkA doSa avazya lagatA hai| aba siMha ! batAyo kisAna nahIM, dhIvara ! kisAnake bhAva hiMsAkA abhAva kyA mRtamAMsa khAnevAlA hiMsApApakA doSI nahIM hai|" siha ne kahA, "avazya hai nAtha ! maiM bhUlA thA1digambarIya 'uttarapurANa' meM kAlamaukarikakA ullekhamAtra licchavi kumAra bhI bhUle the| nirgrantha samrAT ! ApakI hai| usakA vizeSa varNana zvetAmbarIya graMthoma milatA hai| bacana bargaNAoMse ajJAna miTA hai|" vahA~se hI likhA gayA hai| Page #40 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jainadharma para ajaina vidvAn dameM pAzrAcArya ra mahAtmA gA~ [jainadharmake viSayameM deza ke khAsa khAsa vidvAnoMne samaya samaya para bar3edI sundara hRdayodgAra vyakta kiye hai, jo sarvasAdhAraNake jAnane yogya haiN| ye vicAra idhara-udhara bikhare par3e haiN| merA vicAra inheM isa stambha ke nIce saMkalita karanekA hai| prAzA hai anekAntake pAThaka ina vicAroM parase acchI zikSA grahaNa karate hue sahaja hImeM yaha mAlUma kara sakeMge ki dezake cune cune vidvAna jainadharmako kisa dRSTi se dekha rahe haiM aura usake viSayameM kaise U~ce vicAra rakha rahe haiN| bhAratake prasiddha zikSAzAstrI aura mahAtmA gA~dhI ne vijaya prApta kI hai!AtmAko bhUlakara aura anAke dAhine hAtha-zrI prAcArya kAkA kAlelakarane aha- tmAko baDhAkarake sUkSma prAcAroMkA pAlana kiyA to madAbAdameM payUSaNa parvameM saMyojita kI gaI vyAkhyAna kyA aura nahIM pAlana kiyA to kyA, AjakA divasa to hRdaya zuddhi karanekA hai / jo AtmAkA baphAdAra mAlA 1931 I0 meM kahA hai hai, aAtmAkI unnatike liye jItA hai aura anAtmAke "TolA dharma (mAmpradAyikatA-pakSapAta) janmase mohajAlameM nahIM pha~sa jAtA vahI jaina hai aura bAkI jAti mAnane vAle sanAtaniyoM meM ho to mAnA bhI jA sava jainetara haiM sakatA hai, yahUdiyoM meM bhI vaha cala sakatA hai, parantu ima zuddhadRSTise kyA apana mabajanetara nahIM haiM ? jaina dharma meM yaha kaise ho sakatA hai ? phira bhI jainiyoM meM bhI yaha TolA dharmakA saMkrAmaka roga lagA hai| "AtmaparAyaNa kauna hai aura kauna nahIM, yaha to sanAtanI dusaroMko apane dharmameM AmaMtrita nahIM karate ganupyakI antarAtmA hI umase kaha sakatI hai| magara haiM, pArasI bhI AmaMtrita nahIM karate haiM aura yahadI bhI vAhA jIvana parase mAlUma hotA hai ki maiM bhI jainetara AmaMtrita nahIM karate haiN| parantu jinako mokSakA mArga haiM aura Apa bhI saba jainetara haiN| phira bhI yadi ima dikhAI diyA hai nirvANa arthAna kaivalyake mArgako sabhAmeM koI jaina ho to use merA namaskAra ho|" jinhoMne samajhA hai ve sabhIko AmaMtrita karate haiM bhAratake suprasiddha rASTrIya netA zrIsaradAra vallabhabhAI paTela unake yahA~ sabhIka liya mAga khulA honA caahiye| isa dharmakI dIkSA milaneke bAda hI vAstavamaM manuSya "jainadharma pIle kapar3e pahananese nahIM aataa| jo usa dharmakA kahA jA sakatA hai| jahAM sabakeliye sthAna indriyoMko jIta samajhatA hai vahI saccA jaina ho hai vahA~ aspRzyatAko sthAna nahIM ho sakatA / musalamAna sakatA hai|" ahiMsA vIra puruSoMkA dharma hai kAyaroMkA aura bauddhoMmeM aspRzyatA nahIM hai jainoMmeM bhI nahIM ho nhiiN| jainoMko abhimAna honA cAhiye ki bhArata-svAsakatI hai| parantu hameM dekhanese mAlUma hotA hai ki tantryake liye kA~gresa unake mukhya siddhAntakA amala sanAtana dharmakI gaMdagI jainiyoMmeM bhI ghusa gaI hai|". samasta bhAratavAsiyoMse karA rahI hai| jainoMko jhagadane "vAstava meM jainiyoMko yaha ucca-nIca-bhAva aura kI jarUrata nahIM / jainoMko nirbhaya hokara tyAgakA aspRzyatA apanI samAjameM praviSTa nahIM hone denA abhyAsa karanA caahiye|" cAhiye thI! merI samajhameM to jo azpRzyatA mAnatA bhAratake bhUtapUrva rASTrapati bAyU rAjendra prasAdajIhai vaha jAtise bhale hI jaina ho parantu vAstavameM vaha "maiM apaneko dhanya mAnatA hU~ ki mujhe mahAvIra jainetara hI hai| mokSa dharmameM aspRzyatA kaisI" svAmI ke pradeza meM rahanekA maubhAgya milAahimA "eka vAra maiM rAma Tekake mandirameM jAne lagA to jainoMkI vizeSa sampatti hai| jagatake anya kisI bhI mujhe zakhadhArI paharedAroMne jAnese roka diyaa| maiMne dharmameM ahiMsA siddhAnta kA pratipAdana itanI mUkSmatA vicAra kiyA ki antameM jainadharma para bhI TolA dharma aura saphalatAse nahIM miltaa|" Page #41 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 40 anekAnta [varSa 6 bhara saMyuktaprAntake bhU0 pradhAnamaMtrI paM0 gobindavallabha panta- una siddhAnta, uttama naitika niyama aura ucca rItiyoM ___"jainadharmameM satya aura ahiMsAsa cAra se bharapUra hai| aba yaha nahIM kahA jAtA ki jainadharma mAdarza nhiiN| isase koI inkAra nahIM kara sakatA ki bauddhadharmakI zAkhA hai, kintu vaha bahuta prAcIna aura sarva siddhAntoM meM uttama jainaghamake middhAnta haiN|" svataMtra dharma hai jisake siddhAnta buddha ke janmase pahale "prAntIya kA~gresa ke pUrvapradhAna zrImohanalAla saksenA cale Ate haiN| - isakA bar3A bhArI sAhitya jo pavitra, saiddhAntika "hiMndU dharma jahAM sahanazIlatA sikhalAtA hai, aura laukika hai-aba taka yUrUpakI duniyA ke liye sikhadharma jahA~ barAdurI sikhalAtA hai, islAma dharma eka muhara lagI kitAba hai| bahuta hI kama pustakeM prakaTa jahAM bhrAtRbhakti sikhalAtAhai, vahAM jaina dharma satprema, huI haiN| yadi yaha amUlya siddhAnta chapa jAya to sadbhAva aura ahiMsA sarasa rItise sikhalAtA hai|" vicAroM meM eka nayA yuga khile aura bahuta saMbhava hai lAlA kannUmala ema0 e0 jaja dhaulapura sTeTa- ki vartamAna itihAsako bhI badalanA pdd'e|" -vyavasthApaka prAcIna dharmomeMse jainadharma eka aisA dharma hai jo GG R525-25-26 na dhArmika pustakoMke milanekA abhAva hote jAnepara bhIG (1)bhaviSyadattaseTa 10||=)kaa8) | (2)candana bAlAseTa 6|)kaa 4) / (3)satyamArga seTa 8/-)|kA 6 / ) 3 surasundarInATaka satI candanavAlA satyamArga navInajinavAdI saMgraha satyaghoSanATaka jinavANIsaMgraha 2) / ratnakaraMDazrAvakAcAra bhaviSyadattacaritra ratnamAlA dravyasaMgraha dhanyakumAracaritra aMjanAsundarInATaka nityaniyamapUjA bhASA samantabhavacaritra pASaNa parva vratakathA RSabhadevakI u. sUtramakAmara 10 pu. mAdI jainapUjA jainadharmasiddhAnta kirAna-majanAvalI 2 jinavANIguTake vizAla jainasaMgha vana gAMva-kIrtana hitaiSI gAyana mAsmikamanovijJAna bArahamAsA anantamatI nabhajanasaMgraha atizayajainapUjA dIpamAlikApUjana anantamatI-caritra cAracitra hastanAgapura-mAhAtmya ratnakararASakAcAra / ravivatakathA bar3I sammedazikharapUjA baDhI 1-) sahasranAmabhASATIkA // )| vinatI vinoda zrI pIra jaina pustakAlaya, 108 bI naI maMDI mujaphpharanagara yU.pI. noTa-naM.1 seTa dasa rupaye gyAraha pAne kA pATha rupaye meN| naM. 2 seTa savAchara rupaye kA paune pA~ca kAyemeM / naM. seTamATha rupaye sAr3he pAMca mAnekA savA chaha rupayemeM / eeeeeeechara para ra / parara as. -ra-ra- ra 35SSES ra JU. ra Page #42 -------------------------------------------------------------------------- ________________ chaThe varSameM anekAntake sahAyaka anekAntake premI pAThakoMko 'vijJapti aMka' zrAdiparase yaha jAnakara bar3I prasannatA ho rahI hai ki jainasamAjake liye gauravarUpa 'anekAnta' patra trimAsika na hokara badastUra mAsika rUpameM hI prakAzita huzrA karegA, pAlese bhI aba adhika utsAhake sAtha prakAzita hogA, usameM sarala sAhityakI bhI yatheSTa yojanA rahegI aura vaha vidvAnoMkA hI patra na rahakara janatAkA sarvopayopI patra bnegaa| isaliye cAroM orase anekAntakI sahAyatA aura sahayogakA carcA sunAI par3a rahA haipremI jana apane apane yogya sahAyatA aura sahayogakI bAteM soca rahe haiM, anekAnta-sAhitya ke pracAra evaM prasArake liye ajaina vidvAnoM tathA lAyabreriyoM zrAdiko anekAnta jhI yA ardhaphrI bhijavAnekI yojanAe~ ho rahI hai, kitane hI vidvAnoMne khule dilase sahayogakA vacana diyA hai, kuchane apane lekhAdika bhejane prAraMbha bhI kara diye haiM aura bahutase sajjana isa prayatnameM lage hue haiM ki apane mitroM, riztedAroM, paricita vyaktiyoM aura dUsare samartha mahAnubhAvose anekAntako acchI sahAyatA bhijavAe~, jisase vaha icchAnusAra u~cA uTha sake, khUba pragati kara sake aura samAjakI saccI Thosa sevA bajA sake / jo sajjana isa prayatnameM lage hue haiM saba ve dhanyavAdake pAtra haiN| samAjakI isa halacalako dekhate hue hameM yaha zrAzA ba~dha rahI hai ki hama zIghra hI apane sahayogiyoM aura sahAyakoMkI eka acchI sUcI prakaTa karane meM samartha ho skeNge| isa prathama kiraNake prakaTa honese pahale hI jina mahAnubhAvoMne Arthika sahAyatAke vacana denemeM pahala kI hai athavA jinhoMne philahAla kucha sahAyatA bhejadI haiM una sabake hama hRdayase zrAbhArI haiN| aise sajjanoke zubha nAma sahAyatAkI rakama sahita isa prakAra haiM600) bAbU choTelAlajI jaina raIsa, kalakattA / 5) lA* kastUra mANikakaMdajI jaina, peparamaceMnTa, AgarA 101) lA* kapUracandajI jaina raIsa, kAnapura / 5)lA. jagAdharamalajI sarrApha jaina, dehlii| 28) lA* rUr3AmalajI jaina zAmilAnevAle, sahAranapura / 5) lA* rezamIlAlajI seThiyA, indaura / 25) bA. mahAvIraprasAdajI jaina bI. e. sardhanA ji.meraTha 2) gA~dhI campAlAla maganalAla jI baaNsvaadd'aa| 25) mazIrabahAdura seTha gulAbacaMdajI TogyA, indaura * noTa-jinake Age * yaha cinha lagA hai unakI zrIrase 21)lA. pradyumnakumArajI jaina gaIsa, sahAranapura anekAnta phrI bhejA jAyagA / 14)ru. kI sahAyatAmeM cAra 14) bA. maMgalakiraNajI, malhIpurapresa, sahAranapura ko phrI bhejA jA sakatA hai| -vyavasthApaka 'anekAnta 0000000000000000000000000000....... purAtana-jainavAkya-sUcI jisa purAtana jainavAkya-sUcI (prAkRtapaNAnukramaNI) nAmaka granthakA paricaya pichalI kiraNoM meM diyA jA cukA hai aura jisakI bAbata pAThaka yaha jAnate bhA rahe haiM ki vaha kucha mahInoMse presameM hai, usake sambandhameM mAja yaha sUcanA dete hue prasavatA hotI hai ki vaha chapa gayA hai-sirfa prastAvanA tathA kucha upayogI pariziSToM kA rUpamA aura usake bAda bAiMDiMgakA honA bAkI hai, jo eka mAhase kama nahIM legaa| prastAvanA tathA parikSioM meM prAkRta bhASA aura itihAsAdi sambandhI kitane hI aise mahatvake viSaya raheMge jinase granthakI upayogitA aura bhI bar3ha jaaygii| pITake uttama kAgaja para pe hue isa sajilda pranthakA mUlya poTeja se alaga ..)30 hogA, jo granthakI tayyArI aura sapAI meM hone vAle parizrama aura kAgajakI sa bhArI maMhagAIko dekhate hue kucha bhI nahIM hai| jo sajana prakAzita honese pahale 12). manImArDara se bheja deMge unheM poTeja nahIM denA hogA--prakAzita hote hI anya DAka rajiTarIse unake pAsa pahu~ca jaaygaa| granthakI kula 30. kApiyAM chapAI gaI, jo zIghra hI samAsa ho jAyeMgI, kyoMki kitane hI mAra pahalese bhApa hue haiN| bhata: jina sajanoM, saMsthAoM kAlija tathA sAyaberiyoM mAviko bhAvazyakatA ho ve zIghra hI manImArase rUpamA nimna pate para bheja deve athavA apanA nAma darja rajiSTara karA de| adhiSThAtA 'bIrasevAmandira' sarasAvA, ji. sahAranapura / Page #43 -------------------------------------------------------------------------- ________________ REGISTERED NO. A-731. TE THIWITM E NSTIPRITHARATI THIWANDIT MOCRO 'anekAnta' janasamAjake gauravako vastu hai ! dazalakSaNa parvameM 'anekAnta kA pracAra karanA aura sahAyatA bhijavAnA pratyeka bandhukA kartavya hai ! vidyA-dAnakA apUrva avasara mamI R RANLALISATER -- jainasamAjameM yaha AvazyakatA bahuta dinoMse mahasUsa kI jArahI thI ki samAjameM eka aisA patra avazya honA cAhiye jo ApamI tUtU maiM-maiM, vAdavivAda aura sampradAyavAdase dUra rahakara sAhitya aura itihAsakI sevA karatA huzrA vIra prabhuke sandezakA pracAra va prasAra kare tathA jAtimeM tyAga, sevA, dharmasAdhana aura lokahitakI bhAvanA utpanna kare / sAtha hI jise bedhar3aka kimI bhI ajaina bandhuke hAthoM meM dekara hama garva mahasUsa kara sakeM, jisase usa ajaina vandhu para bhI acchA prabhAva par3e aura jainadharmake viSaya meM phailI huI galata dhAraNAe~ dUra hosakeM, tathA gaiTaapa AdikI bhI dRSTise uma patrakA sTaiMDarDa kAphI U~cA rhe| harpakA viSaya hai ki 'anekAnta' jaise uccakoTike patrake saMcAlaka maMDalane aba samAjakI isa kamI ko pUrA karane ke liye 'anekAnta' ko aisA patra banAnekA nizcaya kara liyA hai jisa para samAja garva kara ske| para kevala saMcAlaka maMDalake nizcaya kara lenese hI yaha mahatvapUrNa kArya pUrA nahIM hosakatA hai jaba taka ki samAjake pratyeka vyaktikA sahayoga hameM prApta na ho jaaye| vaha isa prakAra hosakatA hai ki vidvAn loga sarala sAhityakA nirmANa kreN| pratyeka jaina bandhu, saMsthA, mandira aura sthAnaka patrakA grAhaka bane / dAnI mahAnubhAva use Arthika sahayoga pradAna kareM tathA apanI porase do-do cAra-cAra ajaina saMsthAoM aura vidvAnoMko muphta bhijvaayeN| mAyAdasamAja sevAkAsa mahatvapUrNa kArya meM hameM samAjakA pUrNa sahayoga pAsa hogaa| kauzalapramAda jaina bhAnarerI vyavasthApaka korTa geDa, sahAranapura RRIRAMA - - mudraka, prakAzaka paM. paramAnandazAstrI bIrapevAmaMdira, saramAbAke liye zyAmasundaralAla zrIvAstava dvArA zrIvAstava presa sahAranapurameM mudrita Page #44 -------------------------------------------------------------------------- Page #45 -------------------------------------------------------------------------- ________________ kaajii vidhi iti ubhayAnubhaya haSTa . nipadhAunubhaya dRSTi samaTHI LiketN anekAntAtma niSepAmA yAtApisa tatva ubhaya STi (kamArpitA) nyA vidhayAnubhaya ubhayatattva Pain momavara Sinks - ki ga vidhaya gaya cA nubhayamunaya mitramapi nahiga pratyaka niyamaviSayezyA primiaa| matA nyA cApana makannabhAnayAgA vayA gIta tattva bahanaya vivatatarakzAtA - sampAdaka, jugalakizoragaratAra Page #46 -------------------------------------------------------------------------- ________________ viSaya-sUcI 8 zrAjakA me0 aura jai0 ratnatraya - [kauzalaprasAda jaina 57 E kyA gRhastha ke liye ya0 zrAvazyaka hai - [paM0 ravIndranAtha 60 10 jainadharmakI eka jhalaka - [paM0 sumeracandra divAkara 62 11 jaina0 sAmagrIpara vizeSaprakAza - [zrInagaracaMdranAiTA 65 12 kavi-pratibodha (kavitA) - [paM0 kapUracaMdra jaina 'indu' 68 13 sA0 samyaktva ke sambandha meM zA0 - [pro0 hIrAlAla je na66 14 vI zAmanakI utpattikA samaya aura sthAna - [sampAdaka 76 bIrasevAmandirako sahAyatA 1 samantabhadra bhAratIke kucha namUne -- [sampAdaka 2 anekAnta-rasa- laharI[sampAdaka 3 kavi-kartavya (kavitA ) [ zrIbhagavana jaina 4 pratItasmRti (eka skeca ) - [paM0 kanhaiyAlAla 'prabhAkara' 47 5. svAdhInatAkI divyajyoti (kahAnI) - [zrIbhagavata jaina 46 6 sAhityakI mahattA - [paM0 mUlacaMda 'vasmala' sAhityazAstrI 54 7 dukhakA svarUpa - [paM puruSottamadAsa murArakA, sAhityaratna 56 Mi pRSTha 41 43 46 gatavarSI 12 vIM kiraNa meM prakAzita sahAyatA ke bAda, vIrasevAmandira sarasAvAko anekAnna sahAyatA ke alAvA jo dUsarI phuTakara sahAyatA prApta huI hai vaha nimna prakAra hai aura isake liye dAtAra mahodaya dhanyavAdake pAtra hai:101) digambara jaina samAja najIbAbAda ji0 bijanaura | 80) lA0 sundaralAla suputra lA0 sunAmalajI jaina pharma- mesarsa rAmajIdAsa jaina, sadara bAjAra, dehalI, anityabhAvanA ke prakAzanArtha / 51) bA0 motIrAmajI putra zraura zrImatI zakunvalA devIjI putravadhU bA0 pannAlAlajI jaina zramavAla, devalI, maMtrI vIrasevAmaMdira ( grantha prakAzanArtha) / 25) paM0 nAthUrAmajI premI, mAlika hindI grantharatnAkara kAryAlaya hIrAbAga, bambaI / 21) lA0 ugrasenajI jaina, mujaphpharanagara (granthaprakAzanArtha) / 10) zrI kAntIlAlajI, sI0 gAndhI, dohada | 10) lA0 kannAlAla, chanAlAlajI sarrApha, khuraI ji0 sAgara / 10) bhI jainapaMcAyata, mujaphpharanagara / 5) bA0 maMgatarAya nAnakacaMdajI jaina, khataulI ji0 mujaphpharanagara (lAyabrerI ke liye ) | 5) lA0 balavantasiMha sumataprasAdajI jaina bataulI (lAyabrerIke liye) / 5) zrI di0 jaina terApaMthI gAMTha, baDanagara (ujana ) / 1) lA IzvaracaMdajI jaina, mAgbADI lAyabrerI, dahalI / 324) - adhiSThAtA 'vIra sevAmandira' purAtana jainavAkya-sUcI jisa purAtana jainavAkya-sUcI (prAkRtapacAnukramavI) nAmaka granthakA paricaya pichalI kiraNoMmeM diyA jA cukA hai aura jisakI bAbata pAThaka yaha jAnate kA rahe haiM ki pheDa kucha mahInoMse presa meM hai, usake sambandhameM Aja yaha sUcanA dete hue prasannatA hotI hai ki vaha rUpa gayA hai-- sirpha prastAvanA tathA kucha upayogI parizihoM kA apanA aura usake bAda bAiMDiMgakA honA bAkI hai, jo eka mAhase kama nahIM legA / prastAvanA tathA parizihoM maiM prAkRta bhASA aura itihAsAdi sambandhI kitane hI aise mahatvake viSaya raheMge jinase pratyakI upayogitA aura bhI bar3ha jAyagI / 36 pauMDake uttama kAgaja para chape hue isa sajilda pranthakA mUlya poSTela kharcase alaga 12) 60 hogA, jo pratyakI tayyArI aura capAI hone vAle parizrama aura kAgajakI isa bhArI ma~hagAIko deva hue kucha bhI nahIM hai jo sajjana prakAzita honese pahale 12 ) 30 manIArDara se bheja deMge unheM poTeja nahIM denA hogA--prakAzita hote hI pratha DAka rajiSTarIse unake pAsa pahu~ca jaaygaa| pranthakI kula 300 kApiyAM pAI gaI hai, jo zIghra hI samApta ho jAyeMgI, kyoMki kitane hI ArDara pahalese Ae hue haiN| wa: jina sajjanoM, saMsthAoM kAbija tathA khAyatreriyoM Adiko AvazyakatA ho ve zIghra hI manIbhAIrase rupayA nimna pate para bheja deve athavA apanA nAma darja rajisTara karA leveM / adhiSThAtA 'bIra sevAmaMdira' sarasAvA, ji0 sahAranapura / Mi Page #47 -------------------------------------------------------------------------- Page #48 -------------------------------------------------------------------------- ________________ viSaya-sUcI 5 1604 samantabhava-mAratIba namUne sampAdaka pRSTha / / 1. mujhemakahIMsahArA (kavitA) raajendraamaar'kumresh| anekAnva-rasa-baharI--[sampAdaka " hindIkA prathamagrAmacaribinArasIdAsa caturvedI, parbhayA hai?-4.vaMzIdhara vyAkaNAcArya... 12 caravAhA (kahAnI)--zrI bhagavat' jaina 25 anvara (kavitA)-muni amaracandra 15 payUSaNaparvaaurahamArAkartavya bA.mAvikacandabI.e... aura puruSArtha-4. puruSottamadAsa sAhibarana / | 17 hindIke jainakavi-zrI jamanAlAla jaina vizAraSa 22) . sattAkA grAhakAra (kavitA)-4. cainasuladAsa " 15 saphalatAkI kuMjI-bA. ugrasena jaina M.A. 14 * samantabhadrakI mahamati-myA0pa0 varacArIkSA 2 16 kavikatanya(kavitA)-paM.kAzIrAma zarmA 'praphulita'16 , bAhare, manuSya mA.mahAvIraprasAda bI.e. 1 0 siMhabhatrako vIropaveza--gA. kAmatAprasAda . gavAliyA lApana-prabhubAsa jaina 'premI' 10|15 jainadharmapara majaina vidvAn dazalakSaNaparvameM dAnakA vizeSa adhikArI vIrasevAmandira jainasamAjakI prasiba sAhiyika saMsthA vIrasevAmandira, maMtrazAla, zamyazAsaura baMdazAba Adi aneka viSayoMpara sarasApAmeM sthAyI kAryahorahA hai aura hone nayA prakAza paDegA aura kitane hI aise vaijJAnika viSaya ko yaha bAta pivaLe 'vizAla aMka' se pAThaka bhane prakAra sAmane bhAge jinase janatA aba taka aparicita hI rahI jaanpur| yahAM para maiM sirpha itanA hI batalAnA cAhatA hai| aura jinase lokameM jainAcAryokA gaurava myaka hogA hai ki yaha saMsthA purAtana-vimarza-vicaSaNa paM.jugalakizora aura sAtha hI aise sAhitya prakArAmase jainasamAjakA mI jI mukhtAra 'yugavIra' kI adhyakSatAme, jinhoMne apanI gaurava bddh'egaa| hajArakI sampattikA basIyatanAmA bhI saMsthAke nAma saMkSepameM, saMsthAke sAmane bahuta hI bar3A tathA mahatvakA lisa vicAra aura jo svayaM dina-rAta caubIsoM ghaMTe sevA- Thosa kArya pAhunA hai, parantu paMjI thoddiihai| ataH yaha kAryameM hI rata rahate hai, samAjabhaneka prasiddha vidvAnoMke saMsthA dazalakSaNa meM sabase adhika vAna pAnekI sahayogase zodha-khoja.nusandhAna aura prathanirmANAdikA adhikaarikii| bhArI kAma kara rahI hai| isameM suptaprAya jainazA kI khoja mAzA sabhI sthAnoM ke sajana apane bAnakA adhikI jAtI,dharmaaneka gRha aura gaMbhIra savoMko kaI kAMza bhAga isa saMsthAko mejakara isake satkAryoM meM avazya sakhIse bAjakI sarala bhASAmeM janatA ke sAmane rakhA jAtA apanA sahayoga pradAna kareMge aura isa taraha apane kartavyakA aura kitanI hI ukhamanoMko mukhamApA jAvA, jisake pAlana karate hue saMcAsakokodhikAdhika rUpase sevAke lie saMsthAkA mukhapatra 'mamekAmsa' banA kAma kara rahA / liye protsAhita kreNge| hAkhAmeM isa saMsthAne prAcIna jainAcAryo mAdike banAye hue aise prayoMke naI saibIse anuvAda, sampAdana aura nivedakaprakAsanakA bhArI pIyA uThAyA ocamI taka sAdhAraNa panAlAla jaina agravAla janatAke sAmane nahIM bArahe haiM aura jinake prakAzanase maMtrI bIrasevAmandira' adhyAtmazAkha, jyotiSazAkha, nimittazAca, praznazAna, sarasAvA, ji. shaarnpur| bhUta-sudhAra presakI galatIse pu.naM. aura para prathama kAkhamameM sAina boTIla gaI hai, jabaki baha bAina , sebahI honI cAhiye thii| mataH pAThaka bonoM sthAnoMpara use nIceko bAhana se basa banAsa mUlake liye hama sampAdaka mahorabase samA jAte hai| -kAzIrAma zarmA vyavasthApaka zrIvAstava presa Page #49 -------------------------------------------------------------------------- ________________ vArSika mUlya 4) 70 niitivirosssiilokvyvhaarvrtksmbn| paramAgamasyabIja bhuvanegurUrjapatyAnekAntaH varSa 6, kiraNa 24 bIrasevAmandira (samantabhadrAzrama) saramAvA jilA sahAranapura Azvina vIranirvANa saM0 2416, vikrama saM0 20.. sitambara 3 samantabhadra-bhAratoke kucha namUne [ 15 ] zrIdharma-jina-hatotra dharmatIrthamana, pravartayan dharma ityanumataH satAM bhavAn / karmakacamadahattapo'gnibhiH zarma zAzvatamavApa shhrH||1|| '(he dharmanina) amaSadhadharmatIrthako-samyagdarzanAdirUpa dhamatIrthako athavA samyagdarzanAdyAtmaka dharma ke pratipAdaka zrAgamatIrthako--(lokameM) pravartita karate hue zrApa satpuruSoM dvArA 'dharma' isa sArthaka saMjJAko liye hue mAne gaye hai, / mApane (vividha) taparUpa bhAgnayoMse karma-vanako jalAyA hai, (phalata:) zAzvata-bhavanazvara sukha prApta kiyA hai (aura isa liye) bhApa zaMkara haiM-karmabanako dAna kara apaneko aura dharmatIrthako pravartita kara sakala prANiyoMko sukhake karane vAle haiN| deva-mAnava-nikAya-sattamai rejiye parivRto vRto puH| tArakA-parivRto'tipuSkalovyomanIva shshvaayno'mtH||2|| .. 'jisa prakAra pana-gaTalAdi-manase rahita pUrNacandramA bhAkAzameM tArAghoMse pariveSThita humA zobhatA hai usI prakAra he dharmajina) mApa deva aura manuSyoMke uttama samUhoMse pariveSThita tathA gaNadharAdipuSajanoMse parivArita (sevina) puSa (samavasaraNa sabhAmeM) zobhAko prAra / ' Page #50 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 42 anekAnta prAtihArya vibhavaiH pariSkRto dehato'pi virato bhavAnabhUt / mocamArgamaziSannarAmarAjJApi zAsana phaleSaNAturaH // 3 // 'prAtihAryo aura vibhavoMse - chatra, camara, mihAsana, bhAmaMDala, azokavRkSa, surapuSpavRSTi, devadundubhi aura divyadhvanirUra ATha prakAra ke camatkAroM tathA samatrasaraNAdi vibhUtiyoMse - vibhUSita hote hue bhI Apa unhoMse nahIM kintu dehase bhI virakta rahe haiM - apane zarIrase bhI Apako mamatva evaM rAgabhAva nahIM rahA / (phira bhI tIrthakara prakRtirUpa puNyakarmake udayase) Apane manuSyoM tathA devoMko mokSamArga sikhalAyA hai-muktikI dhAmike liye samyagdarzanajJAna-cAritrarUpa amogha upAya batalAyA hai / parantu Apa zAsana-phalakI papaNAse yAtura nahIM hue-kabhI zrApane yaha icchA nahIM kI ki mere upadezakA phala janatAkI bhakti athavA usakI kAryasiddhi Adi ke rUpa meM zIghra prakaTa hove; aura yaha saba pariNati zrApakI vItarAgatA, parimuktanA aura uccanAkI dyotaka hai| jo zAsana- phalake liye Atura rahate haiM ve aizvaryazAlI hote hue bhI kSudra saMsArI jIva hote haiN| isIse ve prAya: dambhake zikAra hote haiM aura unase saccA zAsana bana nahIM sakatA / kAyavAkyamanasAM pravRttayo nA'bhavaMstava sunezcikIrSayA / nA'samIkSya bhavataH pravRttayo dhIra ! tAvakarmacintyamIhitam // 4 // [ varSa 6 Apa pratyakSajJAnI munike mana-vacana-kAyakI pravRttiyA~ unheM pravRtta karane kI icchAse nahIM huI; (ba kyA zrasamIkSyakAritva ke rUpa meM huI ?) yathAvat vastusvarUpako na jAna kara samIkSya kAritva ke rUpa meM bhI ve nahIM huI / isa taraha he dhIra, dhamajina ! ApakA Ihita-carita acintya hai-usameM ve saba pravRttiyA~ ApakI icchA aura asamIkSyakAritA ke nIrthaMkara nAmakarmodaya tathA bhavya jIvoM ke adRSTa (bhAgya) - vizeSake vazama hotI haiM / ' mAnuSIM prakRtimabhyatItavAn devatAsvapi ca devatA yataH / tena nAtha ! paramA'si devatA zreyase jinavRSa ! prasIda naH // 5 // - svayambhUstotra -he nAtha! cU~ki Apa mAnuSI prakRtiko mAnava svabhAvako pratikrAnta kara gaye haiM aura devatAoM meM bhI devatA haiM--pUjya hai - isa liye zrApa parama- utkRSTa devatA haiM--pUjyatama hai| ataH he dharmejina ! Apa hamAre kalyANake liye prasanna hoveM, hama prasannatApUrvaka rasAyana sevanakI taraha ApakA zrArAdhana karake saMsAra-roga miTAte hue apanA pUrNa svAsthya (mokSa) siddha karane meM samartha hoveM / bhAvArtha- 'zreyase prasIda naH--Apa hamAre kalyANake liye prasanna hoveM ' yaha zralaMkRta bhASA meM bhakta kI prArthanA hai, jisakA zabdAzaya yadyapi itanA hI hai ki zrApa isa para prasanna honeM aura usa prasannatAkA phala hameM hamAre kalyANake rUpa meM prApta hove; parantu vItarAgadeva kisI para pramanna yA prasanna nahIM huA karate - ve to sadA hI zrAtmasvarUpa meM mana aura prasanna rahate haiM, phira unase aisI prArthanAkA koI prayojana nahIM / vAstava meM yaha alaMkRta bhASAmaya - prArthanA eka prakArakI bhAvanA hai aura isakA phalitArtha yaha hai ki hama vItarAgadeva zrIdharmajinakA prasanna hRdayase prArAdhana karake unake sAtha tanmayatA prApta kareM aura usa tanmayatAke phalasvarUpa apanA AtmakalyANa siddha karanemeM usI prakAra se samartha hoteM jisa prakAra ki rasAyana ke prasAda se prasannatApUrvaka rasAyanakA sevana karanese--- roga jana zrArogya-lAbha karane meM samartha hote haiM / Page #51 -------------------------------------------------------------------------- ________________ anekAnta-rasa-laharI [isa stambhake nIce lekha likhanekA sabhA vidvAnoMko mAdara AmaMtraNa hai| lekhakA lakSya vahI honA cAhiye jisakA nirdeza isa stambhako prArambha karate hue pichalI kiraNameM kiyA gayA hai| -sampAdaka) meM liyA apaca kI hogA bar3ese choTA aura choTese bar3A adhyApaka vIrabhavane dUsarI kakSAmeM pahu~ca kara usa kakSA jAdUgara hI kara sakatA hai| ke vidyArthiyoMko bhI vahI nayA pATha par3hAnA cAhA jise ve adhyApaka-(dUsare vidyArthiyoMse) acchA, tumhAremeMse abhI abhI isase pUrvakI eka kakSA padAkara pAe the. paraMtu koI vidyArthI isa lAinako hamAre abhiprAyAnusAra choTA yahA~ unhoMne par3hAnekA kucha dUsarA hI DhaMgaphritayAra kiyaa| yA bar3A kara sakatA hai| sapa vidyArthI-hamase yaha nahIM ho sktaa| ise to ve borDavara tIna cIkI - koI jAdUgara yA maMtravAdI hI kara sakatA hai| lAina khIMca kara eka vidyArthIse bole-kyA tuma isa adhyApaka-jaba jAdUgara yA maMtravAdI ise bar3I choTI lAinako choTA kara sakate ho? vidyArthIne uttara diyA kara sakatA hai taba tuma kyoM nahIM kara sakate? hA~, kara sakatA hU~ aura vaha usa lAinako idhara-udharase vidyArthI-hameM base choTA aura coTese banA karanekA kucha miTAnekI ceSTA karane lgaa| yaha dekha kara adhyApaka vaha jAtU yA maMtra mAtA nhiiN| mahodayane kahA-'hamArA yaha matalaba nahIM hai ki tuma isa lAinake siroMko idhara-udharase miTA kara athavA isase 'acchA hameM to vaha jAdU karanA pAtA hai| batalAyo koI Tukar3A tor3a kara ise choTI kro| hamArA bhAzaya yaha isa lAinako pahale choTo kareM yA badI?' adhyApakane puuchaa| hai ki yaha lAina apane svarUpameM jyoMkI yoM sthira rahe, 'jaisI bhApakI icchA, parantu zrApa bhI ise chareM nahIM ise tuma ico bhI nahIM aura choTI krdo|' yaha suna kara aura ise apane svarUpameM sthira rakhate hue choTI tathA bar3I vidyArthI kucha bhIMcaka sA raha gayA ! taba adhyApakane kahA karake btlaaeN|' vidyArthiyoMne uttara meM khaa| 'acchA, tuma ise choTA nahIM kara sakate to kyA binA chae _ 'aimA hI hogA' kaha kara, adhyApakajIne vidyArthIse banA kara sakate ho|' vidyArthIne kahA-'ho kara sakatA hUM' kahA-'tuma isake donoM bhora mArka kara do-pahacAnakA aura yaha kaha kara usane do iMcIkI eka lAina usa lAina koI cinha banA do, jisase isameM koI toba-joDa yA badakha-savala na ho sake aura yadi ho to usakA zIghra ke bilkula sIdhameM usake eka sirese saTA kara banAdI aura isa taraha use pAMca iMcIkI lAina kara diyA / patA cala jaay|' vidyArthIne donoM cora do gola gola cinha banA diye| phira adhyApakajIne kahA 'phuTA rakhakara isakI isa para adhyApaka mahodaya bola uThe-- paimAiza bhI karalo aura vaha isake Upara likha do'| 'baha kyA kiyA? hamArA abhiprAya yaha nahIM thA ki vidyArthIne phuTA rakha kara paimAiza kI to lAina ThIka tIna tuma isameM kucha TukavA joba kara ise bar3A banAyo, hamArA cIkI nikalI aura vahI lAinake upara likha diyA gyaa| manzA yaha hai ki isameM kucha bhI jobA na jAya, lAina apane tInacAke svarUpameM hI sthira rahe-pAMca iMcI jaisI isake bAda adhyApakajIne borDa para eka bhora kapar3A na hone pAye-aura binAe hI bar3I kara dI jaay|' bAbakara kahA--'bhaba hama pahale isa lAinako boTI vidyArthI--baha se ho sakatA hai| aisA koI samAte aura bITI honekA maMtra bolate haiN| sAtha hI Page #52 -------------------------------------------------------------------------- ________________ anekAnta [ varSe 6 - kapaDeko eka porase uThA kara "hojA choTI, hojA choTI" bhI koI bAta nahIM hai| kA maMtra bolate hue ve borDa para kucha banAne hIko the ki adhyApaka-agara koI vidyArthI tabIcalI isanemeM viNArthI bola uThe-- ko eka bAra aparakI lAinase choTI aura dUsarIbAra Upara 'cA to pardekI moTameM lAinako chUte haiN| pardeko haTA kI lAinase hI bar3I batalAve. aura isa taraha isameM choTAkara sabake sAmane ise choTA kiijiye|' pana tathA baDApana donoMkA vidhAna kare taba bhI virodhakI adhyApakajIne borDa para DAlA humA kapaDA haTA kara kyA koI bAta nahIM hai| kahA-'acchA, aba hama ise khule bAma choTA kiye dete haiM vidyArthI-isameM jarUra virodhaaegaa| eka to usa aura kisI maMtrakA bhI koI sahArA nahIM lete|' yaha kaha ke kathanameM pUrvApara virodha pAegA, kyoM ki pahale usane kara unhoMne usa tIna iMcI lAinake upara pAMca iMcakI jisako jisase choTI kahA usIko phira usase baDIbatalAne bAina banA dI aura vidyArthiyoMse pUchA-- lgaa| dUsare, usakA kathana pratyakSake bhI virUdra ThaharegA; kyoMki UparakI nAina nIcekI lAinase sAkSAt babI najara bhAtI hai, use choTI batalAnA iSTa-viruddha hai| kAhArI mArka kI huI nIcekI nAhana Upara adhyApaka--yaha kyA bAta hai ki tumhAre bar3I choTI kI lAinase choTIyA ki nahIM? aura binA kisI aMza batalAne meM to virodha nahIM, aura dasareke badI choTI batake miTAe yA to apane tIna iMcIke svarUpameM sthira rahate lAne meM virodha pAtA hai? hue bhI choTI ho gaI hai yA ki nahIM? vidyArthI-maiMne eka apekSAse choTI aura dUsarI apekSA saba vidyArthI-ho ho gaI hai| yaha rahasyakI bAta se bar3I batalAyA hai| isa taraha apekSAbhedako lekara bhika pahale hamAre dhyAna hI nahIM pAI thI ki, isa taraha bhI kathana karane meM virodha liye koI gaMjAiza nahIM rhtii| badIse choTI aura choTIse bar3I cIja humA karatI hai| aba dUsarA jisa eka apekSAse use choTI batalAtA hai usI eka to bhApa nIce choTI lAina banA kara ise badI bhI krdeNge|' apekSAse bar3I batalAtA hai, isa liye apekSAbheda na hone ke adhyApakajIne turaMta hI nIce eka iMcakI lAina banA kAraNa usakA bhiva kathana virodhase rahita nahIM ho sakatAkara use sAkSAt babA karake basalA diyaa| vaha spaSTatayA virodha-doSase dUSita hai| adhyApaka--tuma ThIka samajha gye| acchA aba itanA aura batalAmo ki tumhArI isa mArka kI huI bIcakI lAina ko eka vidyArthI 'choTI hI hai| aisA batalAtA hai aura dUsarA aba madhyApaka vIrabhadrane phira usI vidyArthIse pUchA-- vidyArthI kahatA hai ki 'babI hI hai, tuma ina donoM 'tInoM vAhanoM kI isa sthiti meM tuma apanI mArka kI huI kapanoMko kyA kahoge? tumhAre vicArase inameMse kaunasA usabIcakI lAinako, jobase choTI aura choTese bar3I kathana ThIka hai aura kyoM kara? huI hai, kyA kahoge-choTI yA bI?' vidyArthI-donoM hI ThIka nahIM hai| mere vicArase jo vidyArthI--vaha boTI bhI hai aura bar3I bhii| 'choTI hI (sarvathA choTI) batakhAtA hai usane nIcekI eka adhyApaka-donoM eka sAtha kaise?' raMcI lAinako dekhA nahIM, aura jo 'babIhI (sarvathA babI) vidyArthI--UparakI lAimase choTI aura nIcekI lAina batalAtA hai usane UparakI pAMca lAina para raSTi nahIM se bar3I hai arthAta svayaM tIna cIkI honese pAMca iMcI glii| donoMkI dRSTi eka taraphA honese ekAMgI hai, ekAnta bAinakI apekSA khoTI aura eka iMcI lAinakI apekSA hai, sike athavA DAlakI eka hI sAira (sid-)ko dekha bar3I hai| aura yaha choTA-badApana donoM isameM eka sAtha kara usake svarUpakA nirvAya kara lene jaisI hai, aura isaliye pratyakSa honese inameM paraspara viroSa tathA asaMgati-jaisI sammagaSTi na hokara mithyAraSTi hai| jo anekAntaraSTi hotI Page #53 -------------------------------------------------------------------------- ________________ kiraNa 2] anekAnta-rasa-laharI - hai vaha vastuko saba morase dekhatI hai--usake saba pahaluoM aura ekacI lAinakI apekSA bar3I hI isa kahane meM para najara galatI hai-isI liye usakA nirNaya ThIka virodhakI koI bAta nahIM hai| virodha nahIM pAtA hai jahAM hotA hai aura vaha 'samyagraSTi' kahalAtI hai| yadi unhoMne choTA-bar3Apana jaise sApeca dharmoM athavA guNoMko nirapekaUpara nIce raSTi DAla kara bhI paisA kahA hai to kahanA rUpase kathana kiyA jAtA hai| maiM samajhatA hUMba tuma isa cAhiye ki vaha unakA kadAgrahahai-haThadharmI hai; kyoMki virodha-pravirodhake tatvako bhI aura acchI tarahase samama upara nIce dekhate hue madhyakI khAina sarvathA choTI yA gaye hoge| sarvathA bar3I pratIta nahIM hotI aura na svarUpase koI vastu vidyArthI-hA~, mApane khUba samajhA diyA hai aura maiM sarvathA choTI yA sarvathA bar3I humA karatI hai| acchI taraha samajha gayA huuN| adhyApaka-mAnalo, tumhAre isa doSa denese bacaneke adhyApaka-acchA, aba maiM eka bAta aura pUchatA liye eka tIsarA vidyArthI donoM ekAntoMko apanAtA hai-- I-kala tumhArI kakSAmeM jinadAsa nAmake eka sthAvAdI-- 'choTI hI hai aura bar3hI bhI hai' aisA svIkAra karatA hai, syAdvAdanyAyake anuyAyI-mAe the aura unhoMne mohana parantu tumhArI taraha apekSAvAdako nahIM maantaa| use tuma sakeko dekha kara tathA usake viSaya meM kucha pUcha- sAkara kyA kahoge? kahA thA "yaha to choTA hai"| nanhoMne yaha nahIM kahA ki vidyArthI thoDA socane lagA, isanemeM adhyApakajI 'yaha choTA hI hai.' yaha bhI nahIM kahA ki vaha sarvathA choTA bola uThe-'isameM socanekI kyA bAta hai? usakA kathana hai aura na yahI kahA ki yaha 'bhamukakI apekSA athavA bhI virodha-doSase dUSita hai; kyoM ki jo apekSAvAda athavA amuka viSayameM choTA hai' to batajAmo unake isa athanameM syAdvAda-nyAyako nahIM mAnatA usakA ubhaya ekAntako kyA koI doSa bhAtA hai| aura yadi nahIM pAtA to liye hue kacana virodha-doSase rahata ho hI nahIM sakatA-- kyoM nahIM? apekSAvAda athavA 'syAta' zabda yA spAta zabdake bhAzaya isa praznako suna kara vidyArthI kucha barasemeM paba gayA ko liye haye 'kathaMcit' (eka prakArase) jaise zabdoMkA aura mana-hI-mana uttarakI khoja karane lgaa| jaba use sAthameM prayoga hI kathanake virodha-doSako miTAne vAlA hai| kaI minaTa hogaye to madhyApakajI bola uThe--'tuma to 'koI bhI vastu sarvathA choTI yA bar3I nahIM hubhA karatI' bar3I mocameM par3a gaye ! isa prazna para itane soca-vicAra yaha bAta tuma abhI svayaM svIkAra kara cuke ho aura vaha kA kyA kAma? yaha to spaSTa hI hai ki jinadAsa syAdvAdI ThIka hai, kyoMki koI bhI vastu svataMtrarUpase athavA sva- hai, unhoMne svataMtrarUpase 'hI' tathA 'sarvathA' zabdoMkA sAthameM bhAvase sarvathA choTI yA bar3I nahIM hai--kisI bhI vastumeM prayoga bhI nahIM kiyA hai, aura isa liye unakA kathana prakaTa choTepana yA badepanakA vyavahAra sareke bhAzraya athavA rUpameM syAta' zabda prayogako sAthameM na lete hue bhI para-nimittase hI hotA hai, aura isa liye usa pAzraya syAt' zabdase anuzAsita hai--kisI apekSA vizeSako athavA nimittakI apekSAke vinA vaha nahIM bana sktaa| liye hue hai| kisIse kisI prakArakA choTApana unheM viSaataH apekSAse upekSA dhAraNa karane vAloMke aise kathanameM cita thA. sIse yaha jAnate hue bhI ki mohana bhanekaoNse sadAhI virodha banA rahatA hai| 'hI' kI jagaha 'bhI' aneka viSayoM meM padA' hai. unhoMne apane vicalita arthaka kA bhI prayoga kara to koI antara nahIM pdd'taa| pratyuta anusAra use usa samaya 'choTA' kahA hai| isa kathanameM isake, jo syAdvAdanyAyake anuyAyI hai--ekaapekSAse boSakI koI bAta nahIM hai tumhAre hadaya meM zAyada yaha choTA aura dUsarI apekSAse bar3A mAnate haiM- sAthameM yadi prazna uTha rahA hai ki jaba mohanameM choTApana aura baDApana hI zabdakA bhI prayoga karate hai to usase koI bAdhA nahIM donoM ye saba jimadAsajIne rase choTA kyoM kahA, bar3A kyoM mAtI-virodhako jarA bhI avakAza nahIM milatA, jaise nahIM kaha diyA, isakA utsara itanA hI hai ki-'mohana tIna iMcI khAina pAMcAMcI khAinakI apekSA choTI hI hai unameM, kaba, spameM, banameM, vidyA, caturAI aura Page #54 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 46 anekAnta [ varSe mAcAra-vicArameM bahutoMse choTA hai aura bahuta se bar3hA hai| zeSakA ukta padake mAzrayase parivarjana (gauNIkaraNa) ho jinadAsajIko jisake sAtha jisa viSaya athavA jina jAtA hai|... viSayoM meM usakI tulanA karanI thI usa tulanAmeM vaha choTA adhyApaka vIrabhadrajIkI vyAkhyA abhI cala hI rahI pAyA gayA, aura isa liye unheM usa samaya usako choTA thI ki itane meM ghaMTA baja gayA aura ve dUsarI kakSAmeM jAmeke kahanA hI vivapita thA vahI unhoMne usake viSaya meM khaa| khiye uThane lge| yaha dekhakara kacAke saba vidyArthI eka jo jisa samaya vivacita hotA hai vaha 'mukhya' kahalAtA hai dama khaye ho gaye aura adhyApakajIko abhivAdana karake aura jo viSaSita nahIM hotA vaha 'gauya' kahA jAtA hai| kahane lage-'bhAja to mApane tatvajJAnakI bar3I bar3I mukhya-gauNakI isa vyavasthAse hI vacana-vyavahArakI ThIka gaMbhIra tathA sUcama bArtIko aisI saralatA aura sugama rIti myavasthA banatI hai| ata: jinadAsajIke ukta bathanameM doSA- se bAtakI bAtameM samajhA diyA hai ki hama unheM jIvanabhara pattika liye koI sthAna nahIM hai| anekAntake pratipAdaka bhI nahIM bhala sakate / sa upakArake liye hama bhApake bhyAdvAdiyoMkA 'syAta' padakA prAzraya to unake kathanameM Ajanma RNI rheNge|' atiprasaMga jaisA gabababa-guThAlA bhI nahIM hone detaa| bahuta se choTepanoM aura bahutase baDepanoM meM jo jisa samaya kahane vIrasevAmandira, sarasAvA, / jugalakizora mukhtAra vAkheko vivacita hotA hai usIkA grahaNa kiyA jAtA - nA.30 sitambara 1643 , - - kavi-kartavya mAnavatA kI isa pyAlImeM, rasa hai kahA~, ki jo chalakAe~ More hamane samajhA, sukha-dukha kyA hai ? sirpha mAnane hI bhara kA hai! 'le 'viveka' se kAma nirantara-' 'ja'vana' kI yaha paribhASA hai!! dukha-sukha donoM hI 'bandhana' haikahane ko kucha bhI kahalAe~ ! mAyA ke jAle se sahasAzrAja nikalanA sahaja nahIM hai! tanika nikala kara dekha lIjiemakti nahIM, to svarga yahIM hai!! ceSTAe~ niSphala hotoM jaba kaise hama sukha-patha para Ae~ ? sisaka rahI mAnavatA-mRdutApanapa rahI jaga meM niSThuratA! 'satya' 'zAnti'kI holI jalatI"hiMsA' hai chU rahI amarato !! mana daboca rakkhA hai jinaneunase pahale piNDa chur3Ae~! dhanA-sAtha lekara bar3hate haiMhote haiM jaba usameM asaphala ! rakta bahAne taka meM una kAnahIM kA~patA taca antastala !! zrAtma jJAna ke binA vyartha haiM pUraba - pazcima kI carcAe~ ! jo kucha bhI saMkaTa AyA hai! saba, apane ura kI chAyA hai ! khokara jJAna, a~dherA pAyAvahI 'aNdher|' raMga lAyA hai!! mIThe-zrAma cAhatI, jar3atAkhAe~ yA ki nahIM khA pAe~? karanI kA phala saba pAte haiM! karake hI saba pachatAte hai!! pahale kyoM na soca lete varajo aise avasara pAte haiM! Akhira yahI ucita lagatA haiapane hI ko hama apanAe~! anekAntameM prakAzita / - isI zIrSakakI kavitA kA dUsarA pahalU] [zrI 'bhagavat' jaina] Page #55 -------------------------------------------------------------------------- ________________ atIta smRti ___ sva0 lA0 jambUprasAda jaina raIsa * zrI kanhaiyAlAla mitra sahAranapura yU0pI0 'prabhAkara' - - - - --HTASE NSES ('anekAnta' kI prAyaH pratyeka kiraNa meM isa stambhake antargata samAjake una svargavAsI mahAnubhAvoMke jIvanasaMsmaraNa rahA kareMge jinhoMne apane jIvana meM dharma, samAja, jAti aura gaSTrakI sevAmeM kucha bhI sahayoga diyA hai|) "sArA samAja sojAye, koI sAtha na de, taba Aparezana huthaa| mRtyu sAmane khar3I thI, jIvana dUra bhI maiM laDUMgA!" dikhAI detA thA, sabane cAhA ki ve pAsa rahe, para unheM rAjyane sammeda zikharajI kA tIrtha zvetAmbara avakAza na thA, ve na paaye| yaha unakI dhuna, unakI samAjako beca diyA thA aura usase tIna prazna laganakI eka tasvIra hai, bahuta camakadAra aura pUjAke ubhara Aye the / zvetAmbaroMkA Agraha thA ki lAyaka, para yaha adhUrI hai yadi hama yaha na jAnaleM ki hama digambaroMko isa tIthakI yAtrA na karane deMgeM, yaha taba lAlA jambUprasAda kisa sthitimeM the, jaba samAjake digambariyoMkA ghora apamAna thA, yaha pahalA prshn| apamAnakA yaha caileMja unhoMne svIkAra kiyA thaa| rAjyako tIrtha becanekA adhikAra nahIM hai, kyoMki san 1877 meM janme aura 1600 meM isa sTeTameM tIrtha koI sampatti nahIM hai, yaha dUsarA prazna / aura dattaka putrake rUpameM aaye| taba ve meraTha kAlijake tIrthaka sambandhameM digambaroM ke adhikArakA prazna / ekahonahAra vidyArthI the| 1843 meM unakA vivAha digambara samAjakA hareka AdamI becaina thA, para ho gayA thA.parahivA ho gayA thA, para vivAhakA bandhana aura itanI bar3I korI bacainI kyA karegI? yahA~ to Age bar3hakara eka sTeTakI prApti unake vidyA-pramako na jItamakI aura pUrA yuddha sirapara lenekI bAta thI, usake liye prAyaH ve par3hate gae, para kuTumbake dUsare sadasya sTeTake adhikoI taiyAra na thaa| itane vizAla samAja meM eka sira kArI banakara Aye aura mukadamebAjI zurU huii| ubharakara uThA, eka kadama Age bar3hA aura eka bANI yaha jIvana-maraNakA prazna thA, kAlejako namaskArakara sabake kAnoM meM pratidhvanita huI ve isa saMgharSa meM AkUde aura 1607 meM vijayI hue| "sArA samAja so jAye, koI sAtha na de, taba bhI sva0 paNDita motIlAla neharU priviausila meM Apake maiM lhuuNgaa| yaha digambara mamAjaka jIvana-maraNakA vakIla the aura ApakI vijaya, kisI vivAhita yuvAke prazna hai| maiM isakI upekSA nahIM kara sakatA!" dattaka honekI pahalI najIra thI / yaha vijaya bahuta yaha sahAranapura ke prakhyAta Isa lA0 jamyUprasAda bar3I thI, para bahuta ma~hagI bhI / sTeTa kI Arthika jI kI vANI thI, jisane sAre samAja meM eka nava sthitipara isakA gaharA prabhAva par3A thA aura Apa cetanAkI phuhAra paramAdI / mIThe bola bolanA bhale hI ume sambhAla hI rahe the ki zisvarajIkA AhvAna muzkila ho, U~ce bola bolanA bahuta sarala hai| isa Apane svIkAra kara liyaa| saralatAmeM kaThinatAkI sRSTi taba hotI hai, jaba unake hamane lA0 jambUprasAdajIko nahIM dekhA, para isa anusAra kAma karanekA samaya AtA hai| lAlAjIne U~ce bola bole aura unheM nibAhA, 50 hajAra sArI sthitikI hama sahI sahI kalpanA karate haiM, to cAndIke sike apane gharame nikAlakara unhoMne khace eka dRr3ha AtmAkA citra hamAre mAmane bAjAtA hai| kiye| aura zrIlA0 devIsahAyajI phIrojapura nivAsI AndhiyoM meM akampa aura saMgharSoM meM zAnta rahane vAlI evaM zrI tIrthakSetra kameTI bambaIke kandhese kandhA milA yaha dRr3hatA, paristhitiyokI ora na derU.kara, lakSyakI kara pUre 2 // varSa taka rAta dina apanekobhUle, ve usameM ora dekhane vAlI yaha vRtti hI vAstavameM jamyUpramAda juTe rahe aura taba cainase baiThe, jaba samAjake galemeM thI, jo lAlA jambUprasAda nAmake dehake bhasma honepara vijayakI mAlA par3a cukii| bhI jIvita hai, jAgRta hai, aura preraNAzIla hai| mukadameke dinoM meM hI unakI patnIkA bhayahara isa tasvIrakA eka konA aura hama moNkleN| Page #56 -------------------------------------------------------------------------- ________________ anekAnta [varSa 6 aba taka dekhe tInoM konoMmeM gahare raMga hai, datAke saMsthAoMke ve sabhApati aura saMcAlaka rahe aura aura akampake, para cauthe kone meM bar3e 'lAiTa kalara'. samAjakA jo kArya koI na kara sake, umake karanekI hai-halke halke jhilamila aura sukumAra / kSamatA unameM mAnI jAne lgii| dharmake prati AsthA jIvanake sAtha liye hI jaise samAjakI yaha pUjA pAkara bhI, unameM pUjAkI ve janme the|kaalejmeN bhI svAdhyAya-pUjana karate aura pyAsa na jgii| unhoMne jIvanabhara kAma kiyA, yazake dharma kAyoM meM anurakta rahate / kAlejameM unheM eka sAthI liye nahIM, yaha unakA svabhAva thA, binA kAma kiye mile lA0 dhUmasiMha / aise sAthI ki apanA parivAra ve raha nahIM sakate the| unakI manovRttiko samajhaneke chor3akara mRtyuke dina taka unhIM ke sAtha rahe / lA0 liye yaha Avazyaka hai ki hama yaha dekheM ki sarakArI jamvapresAdake parivArameM isapara aitarAz2a huA, to adhikAriyoM ke sAtha unakA samparka kaisA rahA? bole-maiM yaha sTeTa chor3a sakatA hU~, dhUmasiMhako nahIM unake nAmake sAtha, apane samayake eka pratApI chor3a sakatA / aura vAkaI jIvanabhara donoMne eka puruSa hokara bhI, koI sarakArI upAdhi nahIM hai| isa dUsareko nahIM chodd'aa| upAdhike liye khuzAmada aura cApalUmI kI jina dattaka putroMkA sambandha prAyaH apane janma-parivAra vyAdhiyoM kI anivAryatA hai, ve unase mukta the| unake ke sAtha nahIM rahatA, para ve barAbara samparka meM rahe aura jIvanakA eka kama thA-bhAja to sarakArI adhikArI sevA karate cle| apane bhAIkI bImArImeM 100) ru0 hI apane milanekA samaya niyaMta karate haiM, para unhoMne rojapara varSoM taka eka vizeSajJako rakhakara, jitanA svayaM hI sAyaMkAla 5 bajekA samaya isa kAryake lie kharca unhoMne kiyA, usakA yoga dekhakara A~kheM khulI niyatakara rakkhA thaa| jilekA kalakara yadi milane hI raha jAtI haiM! mAtA, to use niyamakI pAbanda karanI par3atI, anyathA 1921 meM, apanI patnIke jIvanakAla meM hI Apane vaha pratIkSAkA rasa lenake liye bAdhya thaa| brahmacayakA vrata leliyA thA aura vairAgyabhAvase rahane - lakhanaU darabArameM gavarnarakA nimantraNa unheM milaa| lage the| aprala 1923 meM ve dehalIkI bimbapratiSTAmeM unhoMne yaha kahakara use asvIkRta kara diyA ki maiM to gaye aura vahAM unhoMne yAvanmAtra banaspatike AhArakA 5 baje hI mila sakatA hU~, vivaza, gavarnara mahodayako tyAgakara diyaa| jUna 1923 meM unhoMne apane zrImandira samayakI DhIla denI pdd'ii|aajke adhikAMza dhaniyoMkA kI vedI pratiSThA karAI aura isake bAda to ve eka dama niyama to dArogAjIkI pukArapara hI dama tor3a detA udAsIna bhAva-sukha dukhameM samatA liye rahane lge| hai| kaI bAra unheM AnarerI maijisTeTa banAnekA, prArambhase hI unakI ruci gambhIra viSayoMke prastAva mAyA, para unhoMne kahA-mujhe avakAza hI adhyayanameM thI-kAlejameM. bI0e0 meM par3hate samaya, nahIM hai| yaha unake antarakA eka aura citra, sApha lA~jika, philAsaphI aura saMskRta sAhitya unake priya aura ghraa| viSaya the| apane samayake zreSTha jena vidvAna zrI pannA- 10 agasta 1923 ko ve yaha duniyA chor3a cle| lAlajI nyAdivAkara sadaiva unake sAtha rahe aura mRtyukA nimantra mAnane se kucha hI minaTa pahale unhoMne lAlAjIkA antima samaya to pUrNatayA unake sAtha naye vastra badale aura bhUmipara bhAne kI icchA jtaaii| zAkhapa meM hI vyatIta huaa| unheM godameM uThAyA gayA aura nIce unakA zava rakhA unakI tejasvitA, saralatA aura dharmaniSThAke gayA jIvana aura mRtyuke bIca kitanA saMkSipta antara / kAraNa samAjakA mastaka unake sAmane jhuka gayA aura lAjamyUprasAda, eka puruSa, saMgharSa aura zAnti donoMmeM samAjane na sirpha unheM 'tIrthabhakta-ziromaNi' kI eka rasa ! vebAja nahIM hai, kintu unakI bhAvanA bhAja upAdhi dI, apanA bhI ziromaNi mAnA / bhaneka bhI jIvita hai| Page #57 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ma svAdhInatAkI divyajyoti Mahichipes P-(lekhaka-zrI 'bhagavat' jaina)[isa zikSAprada paurANika gvaNDa-kAvyameM bhagata-bAhubalIke yuddha aura usake pariNAmakA bar3A hI sundara citraNa kiyA gayA hai-par3hanA prArambha karake use chor3aneko mana nahIM hotA / apanI isa rucikara racanAke liye lekhaka mahodaya dhanyavAdake pAtra haiN| -sampAdaka] jisa bIrane hiMsAkI hukUmata ko mittaayaa| jisa vIrake avatArane pAkhaNDa nazAyA / jisa vIrane sotI huI duniyAko jgaayaa| mAnavako mAnavIyatAkA pATha par3hAyA / usa vIra, mahAvIrake kadamoMmeM mukA mara / jaya boliegA eka bAra premase priyavara! | kahatA hU~ kahAnI maiM sunandAke nndkii| jisane na kabhI dila meM gulAmI pasanda kI / / naubata bho AI bhAIsa bhAIke dvndkii| lekina na mor3A mu~ha,na jubA~bAnI banda kii| AjAdI chor3a jInA jise nAgavAra thaa| bezaka svataMtratAse muhabbata thI, pyAra thA / / karaneke lie digvijaya bharateza cala pdd'e| kadamoM meM gire zatra, nahIM raha sake khar3e / / thI tAba, yaha kisakI ki jo cakrIse lar3e? yoM, Ake mile pApa hI rAjA bar3e-bar3e // phira hogayA chaha-khaeDameM bharatezakA zAsana / pujane lagA amaroMse narottamakA siMhAsana // yA sabase bar3A pada jo hukUmatakA vo paayaa| thA kauna bacA, jisane nahIM sira thA jhukAyA ? dala deva-va-dAnayakA jise pUjane paayaa| phiratI thI chahoM khaeDameM bharatezakI bAyA // __ yaha satya hara taraha hai ki mAnaba mahAn thaa| go, thA nahIM paramAtmA; para, puNyavAn thaa| jaba lauTA rAjadhAnIko cakrIzakA dl-bl| jisa dezameM pAyA ki vahIM par3hagaI hl-cl|| le-leke zrApa bheMTa-javAharAta, phUla-phala / naranAtha lage pUlane-maratezakI kuzala // svAgata kiyA, satkAra kiyA sabane modbhr| thA gaMjatA bharatezakI jayaghoSase ambr|| - the 'bAhubalI' choTe, 'bharatarAja' bar3e the| chaha-khaNDake vaibhava sabhI pairoM meM par3e the| the cakravarti, devatA sevAmeM khar3e the| lekina the ve bhAI ki jo bhAIse lar3e the| bhagavAna RSabhadevake ve naunihAla the| sAnI na thA donoM hIanuja bemisAla the ! bhagavAna to, de rAjya, tapovanako sidhaare| karane the unheM naSTa-bhraSTa karma ke bAre // rahane lage sukha-cana se donoM hI dulaare| the apane-apane rAjya meM santuSTa bicaare|| itanemeM chaThI krAntikI eka bhAga virsslii| jo dekhate hI dekhate prahANDameM phailii| thA kitanAvibhava sAthameM, kitnaathaasainy-dl| kaise karU~ bayAna, nahIM lekhanImeM bala / / hA~, itanA izArAhI magara kAphI hai kevala / saba-kucha thAmudayA,jise kara sakatA puNya-phala / / sevaka karor3oM sAtha the, lAkhoM the taajvr| agaNita the akha,zakhA dekha tharahare kaayr|| Page #58 -------------------------------------------------------------------------- ________________ anekAnta [varSa 6 utsava the rAjadhAnIke hara zakhasake ghrmeN| 're, dUta ! ahaMkArameM khudako na dubA tuu| khuziyoM manAI jA rahI thI khUba ngrmeN| svAmIkI vibhava dekhakara mata garvameM praatuu|| ye pA rahe cakroza, cakraratna le krmeN| vANIko aura buddhiko kucha hozameM lA tuu| carcAe~ digvijayakI thIM ghara-gharameM garameM // insAnake jAmeko na haivAna banA tU // itane meM eka bAdhA naI sAmane AI / sevakakI nahIM jaisI ki svAmIkI jindagI / dama-bharake lie sabako musIbatasI dikhaaii| kyA cIja hai duniyAmeM gulAmIkI j'indgii|| jAne na lagA cakra nagara-dvArake bhItara / svAmIke izAre pai jise nAcanA pdd'taa| sava koI khar3e raha gae jaise ki hoM patthara / / tAjjuba hai ki vaha zakhsa bhI,hai kaise akar3atA? saba taka gaI savAriyA~, rAsteko gherakara / murdA hui-sI rUhameM hai joza na dRddh'taa| goyA thamA ho maMtrakI tAkatase samundara // Thokara bhI khAke svAmI ke pairoMko pkdd'taa|| cakoza lage socane-'ye mAjarA kyA hai? vaha Ake ahaMkArako bhAvAjameM bole| hai kisakI zarArata ki jo ye vighna huA hai? acarajakI bAta hai ki lAza putaliyA~ khol|| kyoMkara nahIM jAtA hai cakra apane dezako ? sunakara ye, rAjadUtakA ceharA bigar3a gyaa| hai TAla rahA kisa liye apane praveza ko? cupacApa khar3A raha gayA, lajjAse gar3a gyaa| mAnandameM kyoM ghola rahA hai kaleza ko ? dilase rArUra miTa gayA, pairoM meM par3a gyaa| miTanA rahA hai zeSa, kahA~ke nareza ko ? haivAniyatakA DerA hI goyA ukhar3a gayA / bAkI bacA hai kauna-sA ina chahoM khaNDameM ? para, bAhUbalI-rAjakA kahanA rahA jArI / || jo DUba rahA Ajataka apane ghamaNDameM / ' ___vaha yoM, javAba denekI unakI hI thI baarii|| jaba maMtriyoMne krikrameM cakrAzako paayaa| bole ki-cakravartisa kaha denA ye jAkara / mAthA jhukAke, sAmane A bheda batAyA // bAhUbalI na apanA mukAe~ge kabhI sara / 'bAhUbalIkA gar3ha nahIM adhikArameM aayaa| maiM bhIto lAla unakA hU~ ho jinake tuma pisr| hai unane nahIM bAke abhI zIza jhukAyA // | donoM ko die the unhoMne rAjya barAbara // jaba taka na ve adhInatA svIkAra kreNge| ___ santoSa nahIM tumako ye aphasosa hai mujhko| taba taka praveza dezameM hama kara na sakeMge' dekho, jarAse rAjya meM kyA to hai mujhako / kSaNa-bhara to rahemauna,phira ye baina ucaaraa| aba mererAjyapara bhI hai kyoM dA~ta tumhArA ? 'bhejo abhI Adeza unheM dUtake dvaaraa|| kyoM apane bar3appanakA calAte ho kuThArA ? Adeza pA bharatezakA taba mRtya sidhaaraa| maiM tuccha-sA rAjA hU~, anuja hU~ maiM tumhArA / lekarake cakravartikI bhAzAkA kuThArA // dikhalAiyegA mujhako na vaibhavakA najArA // bAcAla thA, vidvAna, catura thA, pracaNDa thaa| nArIkI taraha hotI hairAjAkI saltanata / cakroke dUta honekA usako ghamaNDa thA / / yoM, bandhukI gRhaNI vaina pada kIjie niiyt|| 'bolA ki-'cakavatiko jA zIza jhukaao| | choTA hU~, magara svAbhimAna mujhameM karma nhiiN| yArakhateho kucha damatophira maidAnameM bhaaro| balidAnakA bala hai, agara lar3anekA vama nhiiN| maiM kaha rahA hU~ usako zIghra bhyAnameM laayo| 'svAtaMtra ke hita prANa bhI jAe~ to rAma nhiiN| svAmIkI zaraNa jAmo,yA vIratva dikhaamo|| nekina tumhArAdila haivaha jisameM rahama nhiiN| sunate rahe bAhUbalI gaMbhIra ho bAnI / kaha denA cakradharase jhukegA ye sara nhiiN| phira kahane lage dUtase ve praatm-khaanii|| bAhUbalIke dilapai jarA bhI asara nhiiN| Page #59 -------------------------------------------------------------------------- ________________ kiraNa 2] svAdhInatAkI divyajyoti becUMgA na AjAdI ko, lekara maiM gulaamii| taba yuddha tIna kismake hote haiM mukarrara / bhAI haiM barAbara ke,hoM kyoM setrakoM svAmI ? jala-yuddha, malla-yuddha, dRSTi-yuddha, bhayaMkara // mata DAlie acchA hai yahI pyArameM khAmI / phira dera thI kyA ?lar3ane lage donoM biraadr| pAU~gA nahIM jIte-jI deneko salAmI / / ' darzaka haiM khar3e dekhate ikaTaka kie najara / / suna karake vacana, rAja-dUta lauTake aayaa| kitanA ye dardanAka hai duniyAkA rabaiyA / bharatezako Akara ke sabhI hAla sunaayaa| __ lar3atA hai ja.ra-jamIko yahA~ bhaiyAse bheyA / cupa sunate rahe jaba talaka, kAbumeM rahA dil| acaraja meM sabhI hube jaba ye sAmane paayaa| para, dera taka khAmozIpArakhanA huA muzkila // jala-yuddha meM cakrIko bAhUbaline harAyA // phira bole jaga jorase, hokrodhase sAphila / jhumalA uThe bharateza ki apamAna thA paayaa| 'maraneke lie zrAegA, kyA mere mukAbila ? thA satra, ki hai jaMga abhI aura bnaayaa| choTA hai, magara umako bar3A-sA rArUra hai| ___ 'isa jItameM bAhUbalIke kadakI uuNcaaii| mujhako ghamaNDa usakA miTAnA jarUra hai|' logoMne kahA-sUca hI vaha kAmameM AI !!' phira kyA thA, samara-bhUmimeM bajane lage baaje| bharatezake chIMTe sabhI lagate the gale pr| hathiyAra uThAne lage nRpa the jo viraaje|| bAhUbalIke par3ate the jA A~khake andara / / ghor3e bhI lage hImane, gajarAja bhI gAje / dukhane lagI A~kheM,ki lagA jaise ho khNjr| kAyara the, chipA A~kha ve raNa-bhUmise bhAje // Akhira yoM, hAra mAnanI hI par3agaI thakakara / / subhaToMne kiyA dUra jaba insAnakA jAmA / DhAImI-dhanuSa-duganI thI cakrIzakI kaayaa| ghanaghora-se saMgrAmakA taba saja gayA sAmA~ / / ___ laghu-bhrAtakI pazcIsa adhika, bhAgyakI maayaa|| || donoM hI pakSa Agae, Akara anI bhidd'ii| phira dRSTi-yuddha, dUsarA bhI sAmane aayaa| savako yakIna yaha thA ki donoM meM aba chidd'ii|| acaraja, ki cakrAtiko isameM bhI harAyA / / itane meM eka bAta vahA~ aisI sana pdd'ii| laghu-bhrAtako isameM bhI mahAyaka huI kaayaa| jisane ki yuddha-kSetra meM phailAdI gar3abar3I // saba daMga hue dekha ye anahonI-sI mAyA // hAthoMmeM uThe raha gae jo zakha uThe the| cakrIzako par3atI thI naz2ara apanI uThAnI / mu~ha raha gae ve mauna. jo kahaneko khule the| par3atI thI jaba ki dRSTi bAhubaliko bhukaanii|| ye suna par3A-na vIroMke atra khUna bheNge| gardana bhI thakI, thaka gae jaba A~khake taare| bharateza va bAhUbalI khuda Ake ldd'eNge| lAcAra ho kahanADA bhrteshko-'haare|| donoM hI yuddha karake sva-bala aajmaaleNge| gusse meM huI A~kheM, dhadhakate-se a~gAre / / hAreMge vahI vizvakI najaroMmeM gireMge // // para, dilameM bar3e jorase calane lage pAre / donoM hI balI, donoM hI hai crm-shriirii| tana karake roma-roma khar3A hogayA tanakA / dhAraNa kareMge cAdako donoM hI phkiirii|| | mu~ha para bhI jhalakane lagA jo krodha thA manakA // kyA phAyadA hai vyartha meM jo phauja kaTAe~ ? saba kA~pa uThekodha jo cakrIzakA dekhaa| bekAra garIboMkA yahA~ khUna bahAe~ ? cehare pe ubhara AI thI apamAnakI rekhA / dojanakA sIna kisalie hama sAmane lAe~ ? saba kahane lage-'abake badala jAegA lekhaa| kyoM nAriyoMko vyartha meM vidhavAe~ banAe~? rahanekA nahIM cakrIke mana, jayakA prevaa||' donoMke maMtriyoMne ise taya kiyA milakara / cakrIzake manameMthA-'vijaya abake maiM lNgaa| phira donoM narezoMne dI svIkAratA isapara / / / pAte hI asbA, use mada-hIna karU~gA / / ' - - - Page #60 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 52 anekAnta [varSa 6 II vaha vakta bhI phira A hI gayA mIr3ake bhaage| 'dhikAra hai duniyA ki hai bamabharakA tmaashaa| donoM hI subhaTa lar3ane lage krodhameM paage|| bhaTakAtA, bhramAtA hai puNya-pApakA pAzA / / hama bhAgyavAn inako kaheM, yA ki abhAge? kara sakate vaphAdArIkI hama kisa taraha bAzA? ApasameM lar3a rahe jo khar3e premako tyaage|| hai bhAI jahA~ bhAI hI ke khUnakA pyAsA / / hotI rahI kucha dera ghamAsAna lar3AI / cakrIza! cakralor3ate kyA yaha thA vicArA ? bhara-pUra dAva-pecameM ye donoM hI bhaaii|| mara jAegA be-mauta merA bhAI dulaaraa|| darzakaye daMga-dekha vikaTa-yuddha-thethara-thara / bhAIke prANase bhI adhika rAjya hai pyaaraa| devoMse ghira rahA thA samara-bhUmikA ambara / / dikhalA diyA tumane ise, nija kRtyake dvaaraa|| nIce thA yuddha ho rahA donoMmeM paraspara / tInoM hI yuddhameM huA apamAna tumhaaraa| bAhUbalI nIce kabhI Upara the cakradhara / / jaba hAra gae, nyAyase haTa cakra bhI maaraa|| phira dekhate hI dekhate ye dRzya dikhaayaa| devopunIta-zata na karate haiM. baMza-ghAta / bAhUbalIne bharatako kandhe pai utthaayaa| - bhUle ise bhI, AgayA jaba dilameM pakSapAta / / yaha pAsa thA ki cakroko dharatI pai paTaka deN| maiM baca gayA para tumane nahIM chor3I kasara thii| apanI vijayase vizvakI sImAoMko ddhkdeN| soSo, jarA bhI dilameM muhabbatakI lahara thI? raNa-thalameM bAhu-balase virodhIko jhaTaka deN| dilameM thA nahara, pAgake mAnida naz2ara thii| bhUle nahIM jo jindagI-bhara aisA sabaka deN| the cAhate ki jalda ba~dhe bhAIkI arthii|| . para, manameM sobhyatAkI sahI bAta ye aaii| andhA kiyA hai tumako, parigrahakI cA~hane / __'Akhira to pUjya haiM kipitAsama bar3e bhAI !!' saba-kucha bhulA diyA hai gunAhoMkI chAhane / usa ora bharatarAjakA mana krodhameM paagaa| soco to, banA raha sakA kisakA ghamaNDa hai? 'prANAnta kara, bhAIkA yaha bhAva thA jaagaa|| jisane kiyA. usIkA huA khnndd-khnnddhe| apamAnakI jvAlAmeM manuja-dharma bhI tyaagaa| || apamAna, ahaMkArakI ceSTAkA daNDa hai| phira cakra calAkara kiyA sonemeM sahAgA // kismatakA badA, bala sabhI balameM pracaNDa hai|| vaha cakra jisake bala' chahoM khaNDa jhuke the| hai rAjyakI khvAhiza tumheM lo rAjya sNbhaalo| amareza taka bhI hAra jisase mAna cuke the| gaddI pai virAje use kadamoMmeM jhukaalo| kandhese hI usa cakrako cakrIne claayaa| JII usa rAjya ko dhikAra ki jo madameM dubA de| sura-narane tabhI 'Aha'se AkAza guMjAyA / / anyAya aura nyAyakA saba bheda bhulaade|| saba soca uThe-'devake mana kyA hai samAyA ?' bhAIkI muhabbatako bhI miTTI meM milaade| para, cakrane bhAIkA nahIM khUna bahAyA // yA yoM kaho-insAnako haivAna bnaade|| vaha saumya huA, chor3a banAvaTakI nitthurtaa||| darakAra nahIM aise ghRNita-rAjyakI mnko| dene lagA pradakSiNA, dhara manameM namratA / / maiM chor3atA hU~ Ajase isa nArakIpanako / ' phira cakra lauTa hAthameM cakrozake aayaa| yaha kahake cale bAhubalI muktike pthpr| santoSa-sA, hara zakhzake cehare 4 dikhaayaa| saba dekhate rahe ki hue hoM sabhI ptthr| zraddhAse pAhubaliko sabane bhAla jhukaayaa| bharatezake bhItara thA vyathAoMkA vavAra / phira kAla-cakra razya nayA sAmane lAyA / / svara mauna thA, aTalathe,ki dharatIpaithI nj'r|| bharatezako raNa-bhUmimeM dhIre-se utArA / A~khoMmeM bhAgayA thA dukhI-prANakA paanii| tatkAla bahAne lage phira dUsarI dhArA // dekha rahe the khar3e vaibhavakI khaanii| Page #61 -------------------------------------------------------------------------- ________________ kiraNa 2] svAdhInatAkI divyajyoti upasaMhAra] cAkIne tabhI bhAlako dharatIse lagAyA / jAkarake bAhubaline tapovanameM jo kiyA / pada-rajako uThA bhaktise mastaka car3hAyA / usa kRtyane saMsAra sabhI daMga kara diyA / goyA ye tapasyAkA hI sAmarthya dikhaayaa| tapa brata kiyA ki nAma jahA~meM kamA liyaa| pujanA jo cAhatA thA vahI pUjane mAyA // kahate haiM tapasyA kise, isako dikhA diyA / phira kyA thA, manakA dvanda sabhI dUra hogyaa| kAyotsarga varSa-bhara avicala khar3e rahe / apanI hA divya-jyotise bharapUra hogayA / / dhyAnastha isa kradara rahe,kavi kisa taraha kahe? | kaivalya milA, devatA mila pUjane paae| miTTI jamI zarIrase saTakara, idhara-udhara / phira dUba ugI, beleM bar3hI bA~hoMpai car3hakara // nara-nAriyoMne khUba hI zrAnanda manAe // cakrI bhI antaraMgameM phUle na samAe / vA~bI banAke rahane lage maujase phanadhara // mRga bhI khujAne khAja lage hU~Tha jAnakara // bhAIkI Atma jayapai azru A~kha meM paae| hai vaMdanIya, jisane gulAmI samApta kii| nispRha hue zarIrase ve Atma-dhyAnameM varSAkA viSaya bana gae sAre jahAnameM // __ milanI jo cAhie, vahI Az2AdI prApta kii| para, zalya rahI itanI gomaTezake bhiitr| una gomaTeza-prabhuke saumya-rUpakI jhaaNkii| 'ye paira Tike hai mere cakrIkI bhUmi para / / ' varSoM ie ki vijJa-zilpakArane maoNkI // isane hI roka rakkhA thA kaivalyakA dinkr| kitanI hai kalApUrNa, vizad, puNyakI jhA~kI / vAnaH vo tapasyA thI tabhI jAte pApa bhara / dila mocane lagatA hai, cUhAtha yA TA~kI? yaha bAta bar3hI aura sabhI dezameM chAI / / haizravaNabelagolameM vaha Aja bhI susthita / itanI ki cakravatike kAnoMmeM bhI aaii| jisako videzI dekhake hote haiM ckticit| suna, daur3e hue Ae bhakti-bhAvase bharakara / kahate haiM use vizvakA ve pAThavA~ acaraja / phira bole madhura-baina ye caraNoM meM jhukA sara / / khila uThatA jise dekha antaraMgakA pNkj|| 'yogIza! usa chor3iye jo dvanda hai bhItara / jhukate haiM aura lete haiM zraddhAse caraNa-raja / hojAya pragaTa jisase zIghra aatm-divaakr|| lejAte haiM videza unake aksakA kaaraaj| ho dhanya, puNyamUrti ! ki tuma ho tapezvarI ! vaha dhanya, jisane darzanoMkA lAbha utthaayaa| prabhu ! kara sakA hai kauna tumhArI barAbarI? bezaka saphala huI hai usI bhaktakI kaayaa| mujhase anekoM cakrI hue, hote rheNge| // usa mUrtise hai zAna ki zobhA hai hmaarii| yaha saca hai ki saba apanI ise bhUmi kheNge| gaurava hai hameM, hama ki haiM usa prabhuke pujaarii|| para, Apa sacAIpai agara dhyAnako deNge| jisane ki gulAmIkI balA sirame utaarii| to cakradharakI bhUmi kabhI kaha na skeNge| svAdhInatAke yuddhakI thA jo ki ciMgArI / / maiM kyA hU~?-tuccha!bhUmikahA~? yaha tovicaaro| AjAdI sikhAtI hai gomaTezakI gAthA / kA~TA nikAla dilase akalyAeko maaro|| jhukatA hai anAyAsa bhakti-bhAvase mAthA / 'bhagavat' unhI-sA zaurya ho, sAhasa ho, subala ho| jisase ki mukti-lAbha leM, nara-janma saphala ho| Page #62 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sAhityakI mahattA (lekhaka-vidyAratna paM. mUlacandra 'vatsala' sAhityazAsI) ne apane samayAgI hai| bahuta prakAza saMsArameM kisI prakArakI pragati utpanna karaneke liye gdha hue hai aura saba jaina vidvAnoMke banAye hue haiN| aisI dazA meM sAhitya pramukha kAraNa hotA hai aura kisI bhI yugakA saSTa hai ki hindIkI utpatti aura kama-vikAsakA jJAna prApta nirmANa karane meM sAhityakA avyaktarUpase pradhAna hAtha rahatA karane ke liye hindIkA jaina sAhitya atyanta upayogI hai| hai|sNsaarmeN jaba jaba jesA yuga parivartana hunaa| usakI hindIke jainasAhi.yane apane samayake itihAsa para bhI mUlameM baiMsI pragatikA sAhitya avazya rahA hai| bahuta prakAza DAlA hai| kavivara banArasIdAsajIkA 'zrAtmasAhitya vaha khatama kalA hai jo saMsArakI samasta carita' apane samayakI aneka aitihAsika ghaTanAoMse bharA kalAnoM meM ziromaNi sthAna rakhatI hai| jIvanako kisI bhI huAvA apanI koTikI hindI sAhityameM akelI hI rUpameM dAlaneke liye. sAhitya eka mahAna sA~cekA kArya bastu hai| anya kaI aitihAsika graMtha bhI jenakaviyoM dvArA karatA hai| sAhitya ke hor3ese hI jIvana suDaula banatA hai likhe gaye haiN| aura sAhityake dvArA hI prAtmAkI AvAka saMsArake pratyeka hindI jainasAhitya atyanta mahatvazAlI honepara bhI kone meM pahu~catI hai| bhAratake vidvAnokA lakSya usapara nahIM gayA, isake kaI jainasAhilyane pratyeka yugameM apane panitra aura vizAla pradhAna kAraNa haiN| jinameM sabase mukhya kAraNa to baMgoMdvArA saMsArako bhAratIya gaurava ke darzana karAye hai- jainiyokA apane granthoMkA chipAye rakhanA hai| anya dharmiyoM prANImAtrako sukhazAnti zrIra kartavyake pathapara prASita / dvArA jainagranthoM ko naSTa kara deneke AtaMkane jainoke hRdayoko kiyA aura asaMkhya prANiyoko kalyANa-pathakA pathika atyanta bhayabhIta banA diyA thA aura paristhiti ke parivartana banAyA hai| ho jAnera bhI hRdayoMmeM jamI huI pUrva AzaMkA se ve apane samayAnukUla sAhityake nirmANa meM jaina vidvAnoMne apanI prayoko bAhara nahIM nikAla sake aura na sarvasAdhAraNa ke gauravazAlinI pratibhA aura vidvattAkA pUrNa paricaya diyA sammukha pahu~cA ske| hai| saMskRta-sAhityake nirmANameM to jainAcAryone vairAgya, jabase dezameM chApekA pracAra hunA tabase jainasamAjako yaunti aura tatva nirNayapara jo kucha bhI likhA hai vaha advi- bhaya huzrA ki kahIM mAre grantha bhI na chapane lageM aura tIya hai, kintu hindI sAhitya ke nirmANa meM bhI jena vidvAn unhoMne jI-jAnase unheM na chapane denekA prayatna kiyaa| kisI bhI bhAratIya kavise pIche nahIM rahe haiN| unhoMne kAvya- idhara kucha navIna vidvAnoM para nayA prakAza par3A aura unhoMne dvArA apanI jisa pavitra pratibhAkA paricaya diyA hai vaha jaina graMthoke chapAnekA yatna kiyA jisake phalasvarUpa jaina graMtha' atyanta gauravamaya hai| hindIkA jainasAhitya atyanta vizAla chapane lge| aisI dazAmeM jabaki svayaM jainoMko hI jainamAhiaura mahatvazAlI hai| bhASA vijJAnakI dRSTise to usameM kucha tya sugamatAse milanekA upAya nahIM thA taba sarvasAdhAraNake aisI vizeSatAyeM hai, jo jainenara sAhityameM nahIM hai| nikaTa to vaha prakaTa hI kaise ho sakatA thA? hindIkI utpatti jisa prAkRta yA mAgadhI bhASAse dUsarA kAraNa jainadharmake prati sarvasAdhAraNakA upekSAmAnI jAtI hai| usakA sabase adhika paricaya nainavidvAnoM bhAva tathA vidveSa hai| aneka vidvAn bhI nAstika aura vedako rahA hai| aura yadi yaha kahA jAya ki prAkRta aura virodhI prAdi samajhakara jainasAhitya ke prati aruci yA mAgadhI zurUse abataka jenoMkI hI saMpatti rahI to kucha viraktikA bhAva rakhate hai aura adhikAMza vidvAnoko to yaha atyukti na hogii| prAkRta ke bAda aura hindI banane ke pahale bhI mAlUma nahIM ki hindImeM jainadharmakA sAhitya bhI hai aura jo eka apabhraMza bhASA raha cukI hai usapara bhI jainoMkA vaha kucha mahatva rakhatA hai| aisI dazAmeM jainasAhitya aprakaTa vizeSa adhikAra hai| isa bhASAke abhI kAMpanya upala- rahA aura loga usase anamiza rhe| jenasamAjake vidvAnoM Page #63 -------------------------------------------------------------------------- ________________ kiraNa 2] sAhityakI mahattA kI araci yA upekSAhaSTi bhI hindI jainasAhityake prakaTa unakA lakSya mAnayokI carama umatikI morahI rahA, rahanemeM kAraNa hai| ucca koTike aMgrejI zikSA pAe hue ve pavitra lokodvArake lakSyako lekara hI sAhitya-saMhArameM logoMkI to isa ora ruci hI nahIM hai, unheM to isa bAta avatIrNa hue haiM aura unhoMne usa dizAmeM pUrNa saphalatA kA vizvAsa hI nahIM ki hindImeM bhI unake socane aura prAsa kI hai| prAtma-paricaya aura mAnava-kartavyake citroMko vicAra karanekI koI cIja mila sakatI hai| zeSa rahe unhoMne bar3I kuzalatAke sAtha citrita kiyA hai, bhakti, bairAgya, saMskRtaza sajjana so unakI dRSTimeM becArI hindI bhaassaakii| upadeza aura tatvanirUpaNa-viSayaka jaina-kaSiyoMkI kavitAeM aukAta hI kyA hai ? ve apanI saMskRtakI dhunameM hI masta ekase eka bar3hakara hai| vairAgya aura saMmArakI anityatA rahate haiN| para jaisI uttama racanAe~ jaina-kaviyokI hai vaisI racanA hindIke jainasAhityakI prakRti zAnirasa hai| jaina karane meM bahuta kama samartha hue hai| kaviyoMke pratyeka graMthameM isI rasakI pradhAnatA hai| unhoMne hindI jainasAhityameM cAra prakArakA sAhitya prApta hotA sAhityake uccatama lakSyako sthira rakkhA hai| bhArata ke hai-1 tAtvika.graMtha 2 pd-bhjn-praarthnaayeN| purANacaritraanya pratizata ninyAnavaM kavi kevala zRGgArakI racanA karane kathAdi, 4 pUjApATha | jainiyoke prathama bhaNIkavivara meM hI vyasta rahe hai| kavivara tulasIdAsa, kabIradAsa, nAnaka banArasIdAsa, bhagavatIdAsa aura bhUdharadAsa Adi kaviyone bhUSaNa Adi kucha kavi hI aise hue hai jinhoMne bhakti, prAya:zrAdhyAsmika tathA prAsmanirNayake gaMbhIra viSayoM para racanA adhyAtma aura vIratAke darzana karAye haiN| inake atirikta kI aura hai ina racanAmoM meM unhoMne pUrNa saphalatA prApta kI hai| hindIke prAyaH sabhI kaviyoMne zRGgAra aura vilAsakI madirA kavivara dyAnatarAya, daulatarAma, bhAgacaMda aura budhanana se hI apane kAparasako puSTa kiyA hai, isake pariNAmasvarUpa Adi kavi dumarI zreNIke kavi hue|none adhikatara bhArata apane kartavyoM aura zrAdarza-caritroMko bhUlane lagA pada-bhajana aura vinatiyoMkI hI racanA kI hai| Apake padAmeM aura unameM se zakti aura zrIja naSTa hone lagA / rAjAoM AdhyAtmikatA, bhakti aura upadezokA gArA raMga hai| bhASA tathA jamIMdAgeke Azrita rahanevAle zRGgArI aura khuzAmadI aura bhAva donoM dRSTiyoMse inake pada mahatvazAlI hai| inake kaviyAMne unheM kAminIkaTAkSome bAhara nahIM nikalane diyaa| atirikta mahanoM jaina kaviyoMne pugaNa, caritra, pUjA-pATha aura vAstava meM bhArata ke patanameM aise vilAsI kaviyoMne adhika bhajanoMkI racanA kI hai jo sAhityika dRSTime itanI mahatvasahAyatA pahuMcAI hai aura janatAkA manobala naSTa karane meM ___ zAlI nahIM hai jitanI ki prAdarza aura bhakti ke rUpameM hai| unakI zRGgArI kavitAne jaharakA kAma kiyA hai / sAhitya utha zreNIke kaviyoMkA kSetra AdhyAtmika rahA. isa kA pradhAna lakSya janatAmeM mazcaritranA, saMyama, kartavyazIlatA liye sAdhAraNa janatA unake kAvyakaM mahatva taka nahIM pahu~ca aura vIratvakI puSTi karanA hai aura unheM pavitra prAdarzakI skii| yadi ina kaviyaM ne caritra yA kathA pranyokI racanA kI ora lejAnA hI kAvyakA marvazreSTha gugNa hai| zrAnaMda aura hotI yA bhakti rasameM rahe hote to Aja inakA sAhitya sAre vinoda to usakA gauNa sAdhana hai / jena kaviyoMne zRGgAra saMsArameM ucca mAna pAnA, kintu unhoMne jo kucha bhI likhA aura vilAsarasame puSTa kiye jAne vAle sAhityaka bugameM bhI vaha atyanta gauravakI vastu hai| use bhAratIya sAhityase usase apaneko sarvathA vimukha rakkhA hai yaha unakI apUrva alaga nahIM kiyA jA sakatA hai| Aja hamAga bahujitendriyatA aura sacaritratAkA paricAyaka hai, ye kevala vistRta hindI jenakAvya-bhaMDAra chinna-bhinna par3A huA hai, zRGgArakAvyase udAsIna hI nahIM the kintu usake kahara virodhI yadi usakI khoja kI jAya jo usameMse aise aneka kAvyarahe haiN| kavivara vanArasIdAsa, bhaiyA bhagavatIdAsa aura rasnoMkI prApti ho sakatI hai jinase hindI sAhityake itihAsa mugharadAsajIne apane kAvyoMmeM zrRMgArarasa aura zrRMgArI meM navInatAkIda ho sakatI hai| sAhityika vidvAnokA kaSiyoMkI kAphI niMdA kI hai| jainakaviyone mAnava kartavya kartavyoki ve ma dizAmeM prayatnazIla aura prAcIna aura AtmanirNayameM hI apanI kAvya kalAko pradarzita kiyA sAhityake gauravase sAhityika janatAko paricita kraaeN| Page #64 -------------------------------------------------------------------------- ________________ dukhakA svarUpa (pugyattamadAsa murArakA. pAhityarala) - "tU bhrama vaha tama merA priyatama, prA sUnemeM abhisAra na kara" -mahAdevI varmA dukhakA svarUpa aMdhakAramaya hai tathA AnandakA prakAza- haiN| sAdhAraNa dukha, viraha, AdhyAtmika viraha Adi saba pUrNa hai| mAnava-hRdayakI Adima avasthAse sukha tathA dukha vedanAkI koTameM hI pAte haiN| bhaktoMko vedanA eka atyanta usake hRdaya para pUrNarUpase Adhipatya evaM prabhutva prasthApita piya sAthI sI prAcIna kAlase hI rAtI zrAI hai| vedanAkI karate raSTigocara hote haiN| bAlakake hRdayameM bhI sabase pUrva A~cameM napa kara premavizuddha bana jAtA hai| usakA kaluSita mukha-dukhakIhI anubhUti hotI hai| samastabhAvoM athavA mano- aMza, usakA malIna bhAga vedanAkI tapta bayAra pAkara ghivikAromai ukhakA anyatama sthAna hai| vedanA hI kaI lane lagatA hai tathA apane svaccha evaM nirmala svarUpameM minna pratIta hone vAle vikArokA mUla sthAna hai| jaba dRSTigocara hotaa| vizaddhapremako sAkAra pratimA mIrA jaba hama kisI bhI vyaktikI hIna dazAse prerita ho dayAvaza apane kokila kaNThoMse mAdhurya bhAvase pUrNa hokarakaruNAse prAplAvita hote pratIta hote haiM usa samaya hamAre 'heri maiM to prema divANI, merA darada na jANe koya' hRdayake kisI azAta sthala para nirmama coTa pahuMcI huI sI apane 'prema matavAlepana' kA tathA abhinava dardakA vyAdikhalAI par3atI hai, athavA yadi hama kisI badamAzase kisI khyAna karatI thI usa samaya kisI bhI bhAvuka hRdayameM spaMdana abalAko chur3Aneke liye krodhase prerita hote hai taba bhI usa tathA cetanA vyApta ho jAne lagatI thii| sUra bhIkI vipanna tathA asahAya dazA hamAre hRdayameM duHkha nAmaka "nizidina barasata naina imAre, bhAvakA saMcAra karate dRSTigocara hotI hai| sadA rahata pAvasa tu hama para dukhakA svarUpa jaimA aMdhakAramaya hai umI prakAra umakA jabase zyAma midhAre !" zrAkAra bhI atyanta vistIrNa hai| duHkhAnubhUtike mamaya hama prInamake viyoga meM apane nayanAse jala pravAhita karate isa bhautika pArthiva sthalakA parityAga kara eka nirmala evaM huese dRSTigocara hote haiN| niHsvArtha bhAvoMme pUrNa alaukika bhUmi para zrAvi na ho tAtparya yaha hai vi dukha athavA vedanA prAcIna yugame hI jAte haiN| dukhake samaya hamArI mamasta mAyAjanita zaktiyA~ bhaktoMkI bar3I bhArI saMbala evaM sahAyaka rahI hai| dukhakI tathA unake baMdhana DhIle ho jAte haiM tathA hameM vairAgya aura sAnabhauma sattAko, umakI avicchiA paramparAko tathA usa vizvapriyatAke sundara siddhAntoMkA bodha honAsA pratIta hotA hai| kI paripUrNa sthiti ko asvIkAra karanA bhayAnaka mUrkhatA jisa prakAra prakAzakA abhAva hI aMdhakAra hai usI hogI, kevala mithyA ahaMkAra hogA tathA tiraskaraNIya evaM prakAra sukhakA abhAva hI dukha hai| dukhakI anubhUti bhI bar3I abhimAnapUrNa kRtya hogaa| isa vizvake vakSasthala para janma sobtii| usake pravAhameM hamAre saba manovikAra lekara jimane vevanAko nahIM lalakAga, aisA abodha akiMcana palAyana karatese pratIta hote haiN| dubake prakAra bhI asaMkhya zAyada hI kahIM dikhalAI pdd'e| . anekAnta-sAhityake pracArakI yojanA anekAntameM jo mahatvakA upayogI Thosa sAhitya nikalatA hai, hama cAhate haiN| usakA janatAmeM adhikAdhika rUpase pracAra hove| isalie yaha yojanA kI gaI hai ki caturtha varSa aura pA~ca varSake vizeSAhoM ko, jinakI pRSThasaMkhyA kramazaH 120 va 104 aura mUlya ) 1)hai. nAmamAtrake mU0)va:) para vitaraNa kiyA jaave| ataH dAnI mahAzayoM ko maMdiroM, lAyariyoM, parIkSottIrNa vidyArthiyoM aura ajaina vidvAnoM mAdiko bheMTa karane ke lie zIghra hI cAhe jisakakI 25, 50,100 kApiyAM eka sAtha ma~gAkara pracArakArya meM apanA sahayoga pradAna karanA caahiye| pracArArtha poSTaja bhI nahIM liyA jaaygaa| bIrasevAmandira sarasAvA ji. shaarnpur| Page #65 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Aja kA mesmerijma aura jainadharmakA ratnatraya (le0-kauzalaprasAda jaina vyavasthApaka 'anekAnta') bhAratavarSa ke vibhinna prAntoMkA daurA karatA huA binA vaha ajanabI yAtrI mahAzaya tejIse apanI "maiM bilkula naye sthAnakI eka dharmazAlAmeM koTharImeM ghusa gaye aura jaba taka hama loga yahAM pahuMce ThaharA huA thaa| disambarakA mahInA thA aura andA- unhoMne apanI koTarIke kivAr3a banda kara liye| aba jana rAtrikA eka bajA hogA ki kisI strIkI karuNa bAhara unake viSayameM carcA hone lagI-koI unako cakArase acAnaka A~kha khula gii| ronekA zabda pAsa maMtravAdI, koI tAMtrika aura koI 2 to siddha mahAtmA ke kamarese bArahA thA aura kramazaH itanA teja ArahA kahane meM bhI nahIM cuuke| para eka sthAna para zAyada saba thA ki jaba par3A rahanA asambhava ho gayA to rajAIse eka mata the aura vaha thA unakA hRdayapaTala, jahAM para mu~ha lapeTa kara bAhara nikala aayaa| merI hI taraha sabako eka hI bAta thI ki kisI prakAra bhI uname yaha dharmazAlAmeM Thahare hue anya musAphira bhI bAhara vidyA ur3AI jAve yA phira do cAra 2 varadAna to nikala Aye the aura kAraNa jAnanekA prayatna kara rahe avazya hI mAMge jaaeN| koI lakSmI pAnekA nakazA the| unakI bAtacItase jo kucha patA lagA usakA banA rahA thA to kisIkI godameM kAlpanika baccA Azaya yaha thA ki pAsake kamare meM Thahare huye sadgRhastha khela rahA thaa| koI mukadamA jItanekI tarakIba soca kisI anya riztedArIse apanI patnIko lekara Arahe rahA thA to kisIne naukarI pAnakI ajIte the, unheM pAsake prAmameM apane ghara jAnA thA, strIko thii| maiM bhI ajIba kismakI udher3a bunameM apanI sAta mAsakA garbha thA aura isa samaya usako baccA koTharImeM bhAgayA aura vistarameM par3a kara adabhuta yAtrI paidA honekA darda ho rahA thaa| samasyA yaha thI ki ke sambandhameM socane lgaa| dharmazAlAmeM Thahare huve sabhI vyakti merI taraha vahAM pau phaTI hI thI, dina abhI acchI prakAra nikalA ke liye ajanabI the aura koI DAkTarI sahAyatA bhI nahIM thA ki merI A~la khulI aura maiM zIghratAse kisI prakAra nahIM mila sakatI thI, idhara bIkA karuNa apanI koThar3Ise usa adbhuta yAtrIkI ora isa liye kandana barAbara bar3hatA jArahA thaa| itane meM hI pAsakI bhAgA ki kahIM vaha jaldI calA na jaay| vahAM pahu~ca eka aura koTharIse eka aparicita sajana bAhara kara maiMne dekhA ki vaha apane bistara para baiThe hue dharmaAye-unnata lalATa, gauravarNa, A~khomeM eka ajIba zAlAke anya yAtriyoM ke sAtha vArtAlApa kara rahe hai jo prakArakI camaka thii| Ate hI unhoMne bhI hamArI taraha zAyada merI hI taraha unake pAsa unake cale na jAneke prazna kiye aura phira eka dama stroke pAsa cale gye| Darase jaldI hI pahu~ca gaye the| apanI utsukatA dabA na sakaneke kAraNa hama loga bhI "mahArAja! Apa saba kucha kara sakate haiM--prApa unake pIche pIche andara cale gye| hamAre dekhate 2 sarvazaktimAna hai|" baiThe hue yAtriyoM meM se ekane khaa| unhoMne strIke peTa para dasa-bIsa bAra hAtha phiraayaa| "bhAI yaha tumhArI bhUla, maiM to tumase bhI hamAre zrAzcaryakA ThikAnA na rahA jaba bIne hameM bAhara adhika patita sAdhAraNa manuSya hU~", unakA saMkSipta sA hojAneko kahA aura hamAre caukhaTase bAhara paira rakhate uttara thaa| hI navajAta zizuke ronekI dhvani hamAre kAnoM meM pdd'ii| "samI pahu~ce hue siddha mahAtmA imI prakAra kahA apanI prazaMsA sune binA tathA apanI saphalatA dekhe karate haiM, yaha to dUsare Thagane vAle loga hI uchalA Page #66 -------------------------------------------------------------------------- ________________ anekAnta [varSa 6 karate haiM aura kahA karate haiM ki maiM yaha kara sakatA hU~, vicArase khaa| vaha kara sakatA hU~" eka vRddhase vyaktike zabda the, jo "to Akhira yaha loga mujhase cAhate kyA haiM?" zAyada apanI manokAmanA pUrti ke svapna dekha rahA thaa| unakA prazna thaa| 'bhAI ! na maiM koI yogI hU~ na mahAtmA, aura na "Apake rAtake kiye hue saphalatAkAryako dekha hI koI anya siddhiprApta sAdhu, maiM to Apa logoM kara ye loga Apako siddha, mahAtmA marvazaktimAna jaisA sAdhAraNa gRhastha huuN| antara kevala itanA hai ki aura na jAne kyA 2 samajhane lage haiM aura aba zrApa maiMne apanI Atmika zaktiko samajha liyA hai aura ke pAsa yaha AzA lekara Aye haiM ki Apa ina saba Apa loga apane Apako bahuta kamajora samajhe hue kI manokAmanA pUrI karadeM", maiMne aura spaSTa karane ke haiN| yadi Apa loga bhI apaneko samajhalo, apanI uddazyase khaa| zaktiko pahicAnalo to merese bhI bahuta Age bar3ha , "maiMne to vaha koI bahuta bar3A kArya nahIM kiyA hai| sakate ho aura sAre saMsArakI zaktiyAM tumhAre caraNoM yogakA jAnane vAlA to usase bhI bar3e kArya kara para loTatI huI najara AyeMgI", ojapUrNa svarameM sakatA hai, vaha bhUta, bhaviSya, vartamAna tInoM kAlakI dhArApravAha vaha baM:la rahe the| bAjAnatA hai, icchAnusAra prAkRtika kAryoM takameM "jaba taka manuSya apanI Atmika zaktiko nahIM dakhala de sakatA hai| jaise jaba cAhe varSA roka sakatA pahicAnatA hai aura apane Apako kamajora mamajhatA hai, sUrya chipA sakatA hai, kaise hI bImAra AdamIko rahatA hai taba taka vaha kucha nahIM kara sakatA yaha bAta nIroga kara sakatA hai, AkAza aura jamInake andara AjakI hI nahIM hai hindU zAstroM aura purAne pranthoMmeM taka gamana kara sakatA hai, A~khoMse adRzya ho isake saiMkar3o udAharaNa bhare par3e haiM ki jo vyakti sakatA hai, cAhe jisako vazameM karake usase jo apane Apako kucha nahIM samajhA karate the jaba unako cAhe kArya lesakatA hai, mRtAtmAoMko bulA unakI Atmika zaktikA paricaya karAyA gayA to sakatA hai aura bhI na jAne kyA 2 kara sakatA hai| unhoMne vaha adbhuta kArya kiye haiM ki saMsArameM unakA yogake balase hI zrIkRSNajIne pAlane meM hI pUtanA nAma amara ho gayA hai| dUra kyoM jAte haiM rAmAyaNa rAkSasIko mAra diyA thA, bAlyakAlameM hI kasakI ko hI lelIjiye "hanumAna" jaisA vIra pratibhAzAlI hatyA kI thI, aMgulI para govardhana uThA liyA thaa| aura vidvAna vyakti brAmaNakA veza banAkara zrIrAmacaMdra hanumAnajI eka rAtameM hI lakSmaNakI behozI para itanI ke pAsa AtA hai ki kahIM duzmanake guptacara na hoM para dUrase bUTI le Aye the| 'bali' apane sAmane vAle jaba rAmacandra use usakI bhAtmika zaktikA paricaya yodhAkI AdhI zakti apane meM khIMca letA thA, ahikarA dete haiM to vahI "inumAna" akelA laMkAmeM jAkara rAvaNa rAvaNake AhvAna para pAtAlase Akara rAma na kevala duzmanake ghara jAkara sItA mAtAse vArtA- lakSmaNako uThA le gayA thA / yuddhase dUra baiThe hue bhI lApa karatA hai varana kaI hajAra rAkSasoMko akelA hI saMjaya dhRtarASTrako yuddhakAsArAsamAcAra aise dete the jaise mAra kara laMkA phUka kara vApisa AtA hai, isI prakAra apanI AkhoMse dekha rahe hoN| tAtparya yaha hai ki saMsAra ke aura saiMkar3oM udAharaNa diye jAmakate hai"| kA aisA koI kArya nahIM hai jise yogI na kara sakatA bAta-cIta lambI hotI jArahI thI aura vahAM baiThe ho aura maiM usI yogake eka sAdhAraNa aMgakA sAdhAkisI vyaktikA (jo vAstavameM jJAna sunane nahIM, raNa sA vidyAthI huuN|" Apa logoMkI maiM koI manobaradAna mAMgane Aye the) mana nahIM laga rahA thaa| kAmanA pUrI nahIM kara sakatA hU~, isase merI sAdhanAmeM "mahArAja! ye loga to ga~vAra AdamI haiM ye bAdhA par3atI hai| alabattA bhApa logoMko yaha vidyA jhAnakI bAteM kyA samajhe ?" maiMne bAta khatma sau karaneke batalA aura samajhA sakatA hU~ tAki Apa bhI merehI Page #67 -------------------------------------------------------------------------- ________________ kiraNa 1] AjakA mesmerijma aura jainadharmakA ratnatraya 56 jaise 'zaktimAna' bana jAyeM aura anya loga svayaM Apa hI dazAoM meM unakI sAdhanAmeM bAdhA par3atI hai, ataH ke pAsa apanI prArthanA lekara AyA kreN"| unhoMne AvazyakatA isa ghAtakI hai ki yorUpa aura amerikA khulAmA kiyaa| kI taraha yahA~ bhI isa vidyAkA kAphI pracAra ho, "para mahArAja sunA hai yogakI kriyAeM to bar3I vidvAna loga isake viSayameM kriyAtmaka khoja kareM kaThina haiM, hama jaise gRhastha manuSya unakI mAdhanA kaime aura apanI khoja Apa logoMke sAmane rakheM, tabhI kara sakate haiM? ve to saMsAratyAgI sAdhU-mahAtmAoMko hama samajha sakeMge ki vAstava meM hamAre gharameM kitanA hI zobhA detI haiN"| merI zaMkA thii| bar3A khajAmA thA zrIra use laTA kara Aja hama anya "yaha ThIka hai bhAI ki yogakI pUrNa mAdhanA bar3I logoMke sAmane hAtha phailA rahe haiN|" unakA kaThina hai aura vaha kimI acche guruka binA ho bhI samAdhAna thaa| nahIM sakatI hai, phira bhI usake kucha aMga itane AmAna "para mahAgaja mesmerijmakI mUla AdhAra bhitti haiM jo thor3A mA prayatna karane para choTA baccA bhI kyA hai ?" merA prazna thA / AsAnI se kara sakatA hai| udAharaNa ke liye AjakA "manakI ekAgratA, iMdriyoMkI icchAoMkA nirodha mesmerijma hI lelIjiye, yaha to yogakA eka AsAna aura zraddhA jJAna tathA caritra / khulAsA rUpameM yaha ki aMga hI hai, antara kevala itanA hai ki ise yorUpake mana zarIrakA rAjA hai| AvazyakatA isa bAtakI hai ki nivAsIne apane nAmase navIna rUpameM janatAke sAmane baha itanA balavAna ho ki sArA zarIra usakI icchA rakkhA hai| yorupa aura amerikAmeM sAdhAraNa loga ke anusAra hI kArya kare-jaba 2 indriyAM idhara udhara imako jAnate haiM, mIgyate haiM. aura maMsArako apane bhAganA cAheM to mana apanI ekAgratAse unheM vahIM adbhuta karizme dikhA kara AzcaryameM DAla dete haiM, bAndha le aura bhAgane na de| yaha eka dama nahIM ho vahAM isa vidyAke skUla haiM, sikhAne vAle haiM jo janatA makatA, imake liye sAdhanAkI AvazyakatA hai aura kI manovRtikA lAbha uThA kara usase paisA aura yaza mAdhanA hotI hai taba jaba ki pahile kisI vastu para donoM kamAte haiN| hamAre durbhAgyase bhAratavarSa meM yaha pUrA zraddhAna ho-vizvAsa ho, usakA pUrNa jJAna ho vidyA apar3ha aura nimna zreNIka logoM ke hAthameM pahu~ca gaI aura uma jJAnakA hama apane kAryoM dvArA upayoga kareM, haijo vidyAse kevala jananAko ThaganekA kArya karate haiM, tabhI hama saphalatAkI maMjila kI ora car3hanA prArambha isake nAma para choTe baccoM striyoM aura lar3akiyoMko kara deNge"| unakA uttara thaa| bahakA kara unase vyabhicAra karate haiN| ataH loga sunate hI maiM jaise sotesa jAga uThA / oha ! yahI akmara yahI kahate sune jAte haiM ki yaha saba dhokhA to jaina dharma hai, yahI jaina zrAcArya cillA 2 kara hameM hai aura aisI koI vidyA yA to ho nahIM sakatI hai kaha rahe haiM, isI para to jaina dharma kA mArA sAhitya aura yadi hai to Aja usake jAnane vAle nahIM haiM, para hI khar3A hai| hameM bhI to jaina dharmakA yahI upadeza hai vAstavameM yaha bAta galata hai yaha vidyA hai aura vAstava ki jaba taka samyakadarzana, jJAna aura caritra nahIM hogA meM hai tathA isake jAnane vAle bhI kAphI vyakti maujUda hamArI zrAtmA U~cA nahIM uTha sakatI-hama mokSa prApta haiM, para cU~ki una logoMne yaha vidyA apanI Atmika nahIM kara sakate / oha ! jaba yaha sAdhAraNase loga unnati aura Anandake liye sIkhI hai, saMsArika logoM jarA jarAse aMgoko jAnate hue kevala ina akaca ke lAbhake liye nahIM tathA na hI apanA koI nijI AdazoM para khar3e honeke kAraNa itane zaktizAlI nikRSTasvArtha sAdhane ke liye| isIse ve logana to isa aura lokameM pUjya ho jAte haiM to vaha tila-tupa-mAtra kA pradarzana karate haiM aura na kisIko yaha prakaTa hI parigrahake tyAgI, gaga-dveSasa rahita jitendriya jaina hone dete haiM ki hama ise jAnate haiN| kyoM ki donoM AcArya kitane zaktizAlI hoMge aura yadi unake Page #68 -------------------------------------------------------------------------- ________________ anekAnta [varSa 6 caraNoM meM sAre saMsArakI Rddhi-siddhi lauTatI hoMgI saMsArake sAmane koI bhI camatkAra rakkheM to sAre to kauna Azcarya kI bAta hai| Aja hama apane Rddhi- saMsArameM Aja phirase dharmakA DaMkA baja jaaye| ataH dhArI muniyoM ke bAremeM zaMkA karate haiM aura pUchate haiM zAvazyakatA isa bAtakI hai ki dharmakI vyAvahArika ki kyA ye bAteM ThIka ho sakatI haiM para jaba hamAre sAdhanAke liye koI acchA zikSA sthAna ho jahAM kevala sAmane koI mesmerijamakA samAcAra aura usako jAnane khAna-pInameM hI dharma samApta na samajhA jAkara AtmA vAtA vyakti AtA hai to hama usake kAranAmoM para kI zAntike liye sAdhAraNa aura sarala prayogoMkI vizvAsa kara lete haiM, Akhira yaha kyoM ? sAdhanA pUrNa sAvadhAnIke sAtha Arambha karAI jaave| ___kAraNa kevala eka hai ki Aja jainadharma kevala bhaviSyameM maiM isa vipaya arthAt mesmerijmake kitAbI dharma raha gayA hai, prekTIkala nahIM / yadi praikTIkala rUpa para prakAza DAlanakA prayatna kruuNgaa| vyAvahArika rUpameM jainadharmakI sAdhanAse Aja hama kyA gRhasthake liye yajJopavIta Avazyaka hai ? (le0-50 ravIndranAtha jaina, nyAyatIrtha) cAturmAsameM janeUkI prathA adhika jora pakar3a bAlaka akSarAbhyAsake yogya honepara akSara sIkhe, yajJojAtI hai| kyoMki tyAgIvarga 4 mAha taka eka sthAna pavIta pahine aura maMtravidhise brahmacaryavrata dhAraNa para rahate haiN| cAra mAha taka aisA nahIM ho sakatA ki kare, laMgoTa pahine, bhikSAvRttise bhojana kare, ziraunake pAsa na jAyA jAya; jyoM hI ekAdha bAra gaye, muMDana kare, gurukulameM rahe ityAdi / para jyoMhI vidyA aura janeUkA rassA jabarana gale meM DalA! yadi usake bhyAsa pUrNa kara cuke to 16vIM kiyA 'vratAvatAra' hai| DAlane meM jarA hicakicAhaTa kI gaI to dharma-bhraSTa isameM brahmacarya chor3a svadArasaMtoSI ho ve, laMgoTa chor3a samAja-bhraSTa Adike asahya dukha sAmane Aye! aba sundara vastra pahine, muMDana chor3a deza-kAlAnusAra zira dekhanA yaha hai ki kyA janeU-prathA gRhasthake liye kI zobhA kare aura yajJopavIta chor3a AbhUSaNAdi Avazyaka hai jahA~ taka hamane isa prazna para vicAra pahine, kyoMki vratAvatArakA tAtparya liye huye vratako kiyA hai, hameM to janeUkI prathA jaina gRhasthake liye utAra DAlanA hai, anyathA gRhasthAzramameM praveza kese kre| bhAvazyaka mAlUma nahIM hotii| kyoMki: isa taraha brahmacArI vidyAbhyAsake samaya jisa yazo(1) bhagavAna AdinAtha aura unake gRhasthake pavItako dhAraNa karatA hai vaha gRhasthAvasthAmeM praveza samaya taka kisIne kabhI janeU nahIM phnaa| karate samaya utAra diyA jAtA hai, aura isa liye (2) bhagavAna AdinAthane videhameM pracalita gRhasthAzramake liye yajJopavItakI jarUrata nahIM prathAoMko karmabhUmimeM calAyA, parantu prAmaNa varNa rahatI yaha sApha dhvanita hotA hai| jainoMmeM aura janeU prathAko nahIM claayaa| yajJopavItakI prathA hameM to sanAtanI hindubhoMke (3) trepana kiyAoM meM isa kriyAko jaise-taise prabhAvayukta honese dakSiNase mAI huI jAna par3atI hai| joDadiyA gayA hai. para unameM bhI gRhasthake liye kyoM ki vahA~ zaivAdisaMpradAyoMkA jora rahA hai aura ve Avazyaka nahIM batAyA gyaa| lipi-saMkhyAna kriyA yajJopavItAdi kriyAthoMke dhimA jainoMko 'vAntaH naM. 13 hai usake bAda 14 vI kiyA yajJopavItakI pAtI' taka kahate the, jo usa samaya asama jAna pdd'aa| aura 15 vI kriyA pratacaryA (maMtravidhi) kI haimarthAt (4) yajJopavItakI eka bar3I vicitratA bhI hai ki Page #69 -------------------------------------------------------------------------- ________________ kiraNa 1] kyA gRhasthake liye yajJopavIta Avazyaka hai 6 strI janeU na pahine upakA puruSa pahine-arthAt strI 'sUtrakaNThAH'-lemeM tAgA DAlane vAle-jaise upacAhe jitanA pApa-puNya kare puruSa ke puNya karanese baha hAsAspada yA vikAratake zabdoMse ullekhita kiyA hai| tara sakatI hai / isa graMthAnusAra cakravartIko to66000 yadi usa samaya taka jainiyoMmeM jane kA rivAja huA janeU pahinanA cAhiye, jisakA kahIM vidhAna nahIM; taba hotA to ve brArUNoMke liye aise hIna padoMkA prayoga usake liye inakA hI vojha asahya ho jAvegA, vaha na krte| unhIMse Dhaka jAvegA, kAna para kisa kisako TAMgegA (8) yadi dhArmika niyamoMke liye yaha Ar3a mAtra Adi bar3I ajIva bAteM haiN| hai to Ar3a to koI bhI ho sakatI hai-jaise coTI (5) pUjAmeM arghake sAtha dakSiNa prAntameM janeU rakhanA, DAr3hI rakhanA, mULe muMDavAnA ityAdi; phira gale bhI car3hAyA jAtA hai-samajha nahIM par3atA isakA kyA meM tAgA DAlanekI hI kyA jarUrata hai? uddezya hai? aisI hAlatameM yajJopavItakI prathA gRhastha jainoMke (6) janeU prathAne samAjameM bhayaMkara phUTa phailA liye anivArya na hokara nissAra pratIta hotI hai| rakkhI hai| jo janeU na pahina vaha "zUdra" aimA kahA ataH hamAre pUjya tyAgIvargako cAhiye ki ve isa jAtA hai, isase Adi prabhu zrI RSabhadeva pahile zUdra para vyarthakA jora lagA kara ApasameM phUTa na kahalAyeMge-taba hameM zUdra hone meM hI mahAn gaurava phailAe~-unheM to sAmAnyatayA mUla guNoMkA upadeza hai, kyoM brAhmaNa baneM? dekara jainI banAnA aura purAne jainiyoMkA rakSaNa (7) padmapurANameM zrI raviSeNAcAryane brAhANoMko karanA caahiye| puruskAra-sUcanA kAnapura adhivezanake avasara para jaina pariSadne bhagavAna mahAvIrakI jIvanIke uttamottama lekhakako cAra hajAra rupayekA puruskAra denekA prastAva pAsa kiyA thA aura usakI nirNAyaka kameTI bhI banAI gaI thii| isa mora kauna kaunase vijJAna prayatnazIla haiM, ve hame 30 akTUbara taka sUcita karadeM, tAki hamako mAlUma ho sake ki kitane vidvAna puruskAra pratiyogitAmeM bhAga le rahe haiN| __ DAlamiyAnagara ? ayodhyAprasAda goyalIya Page #70 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jainadharmakI eka jhalaka (le0 - paM0 sumerucaMdra divAkara zAstro, bI0 e0 ela-ela0 jI0, nyAyatIrtha ) saMsArake sabhI prANI sukha aura zAnti cAhate haiM / AtmaghAta karane vAlA vyakti taka isa niyamakA apavAda nahIM hai; kAraNa vaha bhI grAtma-saMtuSTiko lakSya banA kara hI kArya karatA hai| isa zAntike lie prayatna-zIla yadyapi tamAma duniyA pAI jAtI hai, kintu apane prayatna meM pUrNapaphala puruSake darzana nahIM hote| vaise tAtkAlika zAMti yA alpakAlIna sukha to bahutoM ko milatA hai, kintu vaha TikAU nahIM hotA hai / koI koI vizvakI vastuoMkI bahulatAko sukha kA kAraNA mAnate haiM, kintu vizvakA mahAna samRddhizAlI henarI phorDa una sAmagriyoM ke bIcameM sukhI nahIM mAlUma par3atA, isIse vaha kahatA hai ki "mere kArakhAnemeM kAma karane vAle zramajIviyoMkI nirAkulatA dekhakara mujhe unake prati IrSA paidA hotI hai"| saMsAra meM adhyayanazIla mahApuruSoMne anubhava kara yaha tatvajJAna diyA hai, ki bhautika vastuoMse yathArtha nahIM, nakalI Ananda milatA hai / vaha sukha nahIM hai; sukhakI phalaka hai| jaise mRga-tRSNA ( mirage ) ko asalI pAnIkA sarovara samajha kara pIchA karane vAle hariyAkI pyAsa nahIM bukatI aura vaha bahuta duHkhI hotA hai, usI taraha jagatake dUsare prANiyoM kI bhI hAlata hai| isIko maddenajara rakhane vAlA saMta kavi bhUdharadAsa kahatA hai : dAma binA niradhana dukhI, tRSNAvaza dhanavAna / kahU~ na sukha saMsAra meM, saba jaga dekhA chAna // + isa sukhakI khoja karane vAle prANIko jo usake dhyeyako prApta karA de use hI mahApuruSoMne 'dharma' kahA hai / Ajakala bhautikatAkI prabala bhaktike kAraNa kucha loga +pArasapurANa hindI padyamaya xsaMsAra- duHkhataH satvAn yo dharatyuttame sukhe - ratnakaraMDabhAvakAcAra yatobhyudayaniHzreyasamiddhiH sa dharma: yogasUtra > yaha samajhate haiM, ki hamAre sukhoMkA-uccatiyoMkA sabase badA zatru yahI dharma hai / eka pazcimakA vidvAna likhatA hai"yadi hama manuSya jAtikA kalyANa cAhate haiM, to sabase pahale hameM dharma aura Izvarako gaddIse utAranA cAhie / dharma hI hatyA kI jaba hai| kitane pazu dharmake nAma para raktake pyAse Izvara ke lie saMsAra meM kATe jAte haiN| samaya AvegA jaba ki dharma kI behUdagI se saMsAra chuTakArA pAkara sukhI hogaa|"+ yahAM jo TIkA kI gaI hai, vaha dharmakA jAmA pahane hue, kintu yathArtha meM, adharmako hai| duniyA prAyaH dharmake sahI usUloM-- satya tatvoMse aparicita rahatI hai, aura vaha aMdhazraddhA ke sahAre apane jIvanakI Dora aise tatvoMse bAMdha letI hai. jo ki yathArtha meM dharmase utanA hI dUra rahate haiM, jitanA akAzase pAtAla / kucha viparItadRSTi tatvajJa vyaktiyoMne nAmavarIke lie bhole-bhAle prANiyoMko bhulAvemeM DAlaneke lie aise tarIkoM aura siddhAntoMkA aviSkAra kiyA. jo yathArtha meM adharma hote hue bhI dharmake nAma para jAhira hote haiN| kintu cinA asaliyatake nakalI cIz2ase kArya siddha kaise ho sakatA hai ? rahIma kavi kahatA hai- " bar3e na hUje gunana vinu virada bar3AI pAya / kahata dhatUre soM kanaka, gahano gaDhyo na jAya // " suvarNa artha vAle 'kanaka' kA kArya usa dhUtarele nahIM nikalatA hai, jise zabdazAstra meM 'kanaka' batAyA gayA hai| usakA sevana to prANa vinAzakA kAraNa hogaa| isI prakAra jo jo dharma nAmapara cIz2a vizva ke bAjAra meM kSya para mA vinA mUlya becI jAtI hai, vaha saba dharma hai, yaha samIcakadRSTi nahIM kahI jA sakatI / dharma aMdhavizvAsakI vastu nahIM hai aura na vaha aisI kumhara batiyAM haiM, jo viveka yA vicArakI 'tarjanI' dekha kara kumhalA AyegI / vAstavameM dharma eka vijJAna hai, jo + dekho prapaMca paricaya peja 216 Page #71 -------------------------------------------------------------------------- ________________ kiraNa 3] jainadharmakI eka jhalaka sarkaNAkI kasauTI para kasanese hI apane apanI mahatvako hubhA dekha kara yaha rAstA batAyA, ki yadi tuma apane prakaTa karatA hai| khoTA sonA agni-parIkSaNase maya khAtA aMdarase vikAroM aura kamajoriyoMko haTAno to tumako hai, kintu asalI monekI kImata ani parIpaNase pUrNatayA samA sukha prApta ho sakatA hai| usakI prApti kevala bhaktise. prakAzameM pAtI hai| isa prakAra anubhava tathA vicAraNAke yA jJAnamAtrase athavA kore kriyAkAMDase nahIM ho sakatI, dvArA nakalIdharmAbhAsoMke bIcame usa sacce dharmakI khoja balki vivekapUrNa sasya zraddhA, satyajJAna aura satya bhAcarathA kI jA sakatI hai, jisase isa jIvako sacI zAMti aura __ rUpa ratnatrayamayI mArgase ho sakatI hai| jisa taraha dhaMdha, mukammila jIvanakI prAti ho sakatI hai| yUropiyana jaina paMgu aura mAlasI mila kara pratike saMkaTase baca jAte hai, mahilA misa phrejarane likhA hai isI prakAra zraddhA, jJAna aura cAritrake samIcIna samanvayase True religion must be a science yaha prANI saMsArake saMtApase mukta ho sakatA hai| isa snaIt is indeed the science of sciences .mArgakI prazaMsA karate hue nAgapura hAIkorTa ke jaja since it is the science of life and zrI niyogI mahAzayane gata hI mahAvIra jayaMtIke abhiliving?" bhASaNa meM kahA thA "The happy combination sacce dharmako vaijJAnika-vijJAna-sammata honA caahie| of heart head and hand lends to vaha to vijJAnakA vijJAna hai ki vaha jIvana aura liberintion." hRdaya (bhakti), dimAga (hAna) aura jIvita rahanekA vijJAna hai| hAtha (bhAcaraNa) kI madhura ekatA mukti pradAna karatI hai| sarace dharmake parIkSaNa ke lie IsAkI pahalI sadIke isa ratnatraya mArgameM zAna, bhakti tathA kriyAkAMDakA samanvaya maharSi svAmI kuMdakuMdane yaha batAyA ki jo vastukA svabhAva hai, aura unakA samudAya eka dUsarekI aTiyoMkA puurk| hai-nija guNa hai--asaliyata hai. vaha dharma hai, jahAM vaha tAsthikaraSTise isa bAtakI zraddhA jarUrI hai ki merI hai, vahAM dharma hai jahAM vaha nahIM hai. vahAM dharma bhI nahIM hai| zrAtmA zarIra, makAna va bhAdi padArthose pRthaka hai--judI ise dUsare zabdoM meM kaheMge, ki svAbhAvikatA (asaliyata) hai| jJAna tathA mAnaMdakA akSaya bhaMDAra hai, usameM marmata yA usako prApta karAne vAle mArgakA nAma dharma hai / vikRti- zakti hai| yadi maiM vikAroMse apanI prAtmAko haTAlU to maiM asvAbhAvikatA, banAvaTIpanA adharmake paryAyavAcI-dUsare bhI paramAtmA bana sakatA huuN| paramAtmA merI mAramAkI hI nAma haiN| anikA svabhAva jaise ja janA, prakAza denA hai, zuddha hAlata hai| bhAsmazraddhAke samAna mAramazAna bhI jarUrI usI prakAra AzmAkA svabhAva samatA hai. zAnti hai, moha hai, hada pAtmazraddhA aura jJAnavAlA vyakti jaba moha deSa krodha matsara Adi vicAroMse raahtpnaa| 'pAramAkI moha krodha prAdi doghA~se apanI cittavRttikA tara kara prAramaaura krodha-nAgadveSase rahita pariNati hI dharma svarUpa meM lIna ho jAtA hai. yaha manazAna darzana isa mAmAko krodha, mAna. mAyA lobha Adi vikAroM sukha tathA zaktiko prAsa karatA hai| se dUra karane para samatAmaya jo mAnanda hotA hai, vaha eka pratyeka mAramA ratnatraya (Right faith, Right sAdhakake zabdoMmeM 'manuja nAganarendra nAhI ko| kuowboxe and Right conduct) jaina tIrthaMkaroMne vizvake duHkhoM ke madhya prANiyoMko phaMsA auSadhi prayogakese apane mohajvarako dUra kara paramAtmA, jinendra, bhagavAnakI pratiSThAko prApta kara sakatA hai|prmaatm1dekhaa-ASeicutific Interpreattion of pada vizvake pratyeka prayatnazIla yogya prANIke dvArA prApta kiyA Christianity. peja 2 jA sakatA hai| yathArthameM dekhA jAya, topratyeka mAramA paramAzvatthusahAvo dhammo, dhammo jo so samo tti nnidiho| tmasvakI zaktipI(lutelit)hai aura vaha prAtmavizvAsa,pAramamohakkoha-vihINopariNAmoappaNo husmo||-kuNdkuNdaacaary jJAna bhAvika dvArA abhivyakta-jAhira hotI hai (Putent) Page #72 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 64 anekAnta [varSe 6 isa viSayameM adhyAtma vicAke kavi maiyA bhagavatIdAsajI koI anya nahIM hai, mohavaza yaha jaM.va anyako nimitta kahate hai-- ghaTa ghaTa aMtara jina vasai, ghaTa ghaTa aMtara jaina / jAnatA hai (aura rAgadveSa karatA hai), yathArthameM jaise karmoMkA saMcaya-saMgraha isane kiyA hai. vaisA hI phala yaha pAtA hai| moha-madyake pAna soM, matavAro samajhe na ||+ eka vivekI jaina kavi kitanI suMdara zikSA detA haijaina koI sAMpradAyika pada nahIM hai, jo bhI vyakti ko kArko dukha deta hai, deta karama jhakajhora / mAtmAko pavitra karanekA puruSArtha karatA hai-pAramAkI durbalatA para vijaya prApta karatA hai-vaha utanA jaina hai| urama suramai Apa hI dhvajA pavanake jora / / + aisA mAramavikAra-vijetA byakti kisI bhI deza, jAti, varNa, isa pAtmanirbharatAkI tAlImakA yaha tAtparya nahIM hai, vargakA bhale hI ho| isake viparIta jaina nAmaka dharmakA ki jIva svacchanda AcaraNa kre| isakA dhyeya hai, ki yaha dhArI bhI yadi kaSAyoM-krodhAdi pApAcAroMse apanekopara jIva parakA avalaMbana choDa kara sva (self)kA-apane tara malina karatA hai, to vaha vAstava meM jaina nahIM kahA jA pavitra aMta:karaNakA avalaMbana kare, kAraNa saccI laukika sakatA hai| jaina zabda hI vikAra-vijetA-pane tathA usa athavA prArimaka umatikA kAraNa svAvalaMbana hai| bhora mArAdhanAke bhAvako ghoSita karatA hai| jaba yaha bhAramA vikAroMke bojhase adhika dabI huI isa jIvake utthAna yA patanakI jimmedArI kisI anya rahatI, kSaNa paNa jarA jarAse kAraNa ise lAlaca, ghamaMDa, para nahIM hai| apanI pAzavika zaktiyoMko bar3hA kara yA una bala prapaMca Adise padadalita karate haiM, taba yaha eka dama ke lie prayatna karate raha kara yaha apane sukhake mArgameM duHkha bhASma avalaMbanakI ucca sIr3hIpara nahIM car3ha sakatI hai| ke kAMToMko botA hai. aura pazcAtApa karatA hai| kadAcita usa avasthAmeM ise vItarAgatA tathA zuddhatAke bhAdarzakI yaha mAdhyAtmika yA devika saMpattiyoMko utpanna karatA hai, bhArAdhanAkI jarUta par3atI hai, jisase pavitratAkA dhyeya, isa yA puNya-vicAroM tathA bhAcaraNase apanI jiMdagIko nirmala jIvakA, sadA jAgRta banA rhe| karatA,to aise bhaviSyakA nirmANa karatA hai, jahAM sukha yaha vItarAga, zAnta, prAkRtika veSadhArI aMta aura zAMtikA akhaMDa sAmrAjya prApta hotA hai| 'STidhArI tIrthakaroM-pUrNa prAramAoMkI pUjA karatA hai, isa mAsmanirbharatAkI zikSAke abhAvameM jahA~ saMkaTa tAki unake nimittase isa jIvako prArama-smRti ho mAne para yA musIvatagrasta honese anya araSTa zaktikI jAya / yaha yathArtha meM mUrtikI pUjA nahIM hai| kRpAke lie dInatApUrvaka prArajU mizata karatA najara AtA __ mUrti to zuddha bhAvanAkA avalaMbana mAtra hai| jinendrahai, vaha vaijJAnika dharmakA pAbaka apanI mAramazaktiko mahata tIrthakarakI pUjAkA artha mUrtikI ( Idol) pUjA rUhAnI tAkatako jAgRta karatA hai| kAraNa, vaha yaha khUba nahIM hai vaha prAdarza (Ideal worship) kI ArAdhanA samajhatA hai, ki maiMne hI apane kamose aisI paristhiti hai|aadrsh bananekA mArga bhI saMsAra bharake lie vyApaka hai| nirmANa kI |'boe per3a babUlake bhAma kahA~ te hoy| bhArAdhanAkA dhyeya AdarzakA dAsa bananA nahIM--Adarza usakI yaha zraddhA rahatI hai ki sukha duHkha dene vAlA ke samAna pUrNa aura pavitra bana jAnA hai| yahAM pUjAkA dhyeya +pratyeka hRdayameM jinabhagavAna maujUda, mI taraha unakA bA vizuddha hai| dekhie mahAn jaina bhAcArya umAsvAmI bhakta jaina bhI hai| mohamayI zarAba pIne ke kAraNa matta prANI mahArAja kitane mahatvapUrNa zava kahate haiM:-- [kamazaH] isa rahasyako nahIM jaantaa| +kauna kisa jIvako duHkha detA hai? karmakA vegahI duHkhakA xjo karma zatruoM para vijaya lAbha kare, use jina yA jinendra kAraNa hai| dekho, dhvajA bAke nimittase svayaM ulajhatI hai kahate haiN| unake pUjakoMkA nAma 'jaina hai| aura apane Apa hI sulajha bhI jAtI hai isI prakAra yaha sukhasya du:khasya na kopi dAtA, paro vadAtIni kubuddhiressaa| AtmA apane karmoMse musIbata meM phaMsatA hai aura apane puru*ahaM karomIti vRthAbhimAnaH svakarmasUtraprathito hi lokaH // SArthase kamauke jAlako kATa kara mukta hotA hai| Page #73 -------------------------------------------------------------------------- ________________ aitihAsika sAmagrI para vizeSaprakAza (le0-zrI agaracanda nAhaTA jaina) bhAratIya itihAma-lekhanameM jaina aitihAsika sAmagrI (1) prAcIna aitihAsika kAvya-ukta lekhameM bahuta hI upayogI hone para bhI kheda hai usakA upayoga ullikhita (1) aitihAsika jainakAvya saMgraha (2) aiti. abhI taka bahuta hI kama kiyA gayA hai| isake mukhya do gurjarakAvya maMcaya (3-4) aitihAsika rAsa saMgraha bhA... kAraNa haiM-(1) jainetara vidvAnoMkI sAMpradAyikatA (2) 2. ke atirikta jo saMgraha aura prakAzita hue haiM unakA aura jaina aitihAsika sAmagrIkI jAnakArIkA abhaav| paricaya isa prakAra hai:-- dUsare kAraNake liye kucha z2immedArI jaina vidvAnoMkI bhI 1-2 aitihAsika rAma saMgraha bhA0 3-4. pra. yazovijayasvataH ho jAtI hai, kyoMki unhoMne jainetara vidvAnoMko granthamAlA bhAvanagara / paricaya karAnekA kartavya pAlana nahIM kiyaa| gujarAta prAnta 3 aitihAsika samAya saMgraha, pra. yazovijayagranthamAlA, meM muni jinavijayajI prAdike bhASaNoM evaM lekhoM dvArA bhAvanagara / upa prAntake jainetara vidvAnoMkA dhyAna isa mahatvapUrNa sAmagrI 4 jaina ai0 rAmamAlA bhA0 (saM-dezAI), pra.mAdhyAtmakI ora AkRSTa huA hai| anyathA gujarAtakA itihAsa jJAna prasArakamaMDala, paadg| prabandhaciMtAmaNi zrAdi jaina aitihAmika granthoMke upayoga 5 AnandakAvyamahodadhi bhA05oM, pra. devacandalAla kiye binA bahuta kucha apUrNa hI rhtaa| aba bhI apUrNa bhAi pu0phaMDa-sUrata (harivijaya mUrirAsa RSabhadAsakRta) hai| hamane adyAvadhi hamArI isa sAmagrIke prakAzana evaM 6 kumArapAlarAma (jinaharpakRta). pra. mohanalAla dakSakhojakA bhI prayatna bahuta hI kama kiyA hai| sukharAma, ahamadAbAda / isakA eka kAraNa aitihAsika abhiruci rakhane vAle pAnaMdakAvya mahodadhi bhA. 8 (RSabhadAyakRta) vyaktiyoMkI kamIke kAraNa prakAzita aiti0 granthoMkA pranAra ma. devacaMda lAlabhAI pu0 phaMDa-mUrata / na honA hai| phalata: prakAzaka ghATemeM hI rahatA hai aura bhaviSya ____E sujamati (yazovijaya jIvanI) pra. jyoti-kAryAlaya ke liye prakAzana kArya ruka sA jAtA hai| jaina samAjameM to ahmdaabaad| eka isI viSayake nahIM tatvajJAna prAdi sabhI prakArake uraca 1 puMjA RSirAsahaya, mANakavevI rApa, pra.zA. gokula vAma mNglvaay,mhmdaabaad|(pu.jainraamsNgrh bhA0) koTike mAhityakA prema nagaNya honeke kArayA granthoMkA 1. vimala-prabandha," pratApasiMha raam| pracAra nahIM ho paataa| ata: jisa kisI prakArase pracAra bar3e inake atirika jaina sAhityasaMzodhakarma vastupAlavaisA prayatna karanA Avazyaka hai| tejapAnarAsa, janayugakI phAinAmeM kaI rAma bargata chape anekAntake gata aMkameM zrI vAsudevazaraNajI agravAla haiM / bhAramAnaMdaprakAzameM dharmasAgararAsakA sAra hai| kA jainasAhitya meM prAcIna aitihAsika sAmagrI' zIrSaka lekha jainasatyaprakAzakI phAiloM meM hamAre likhito. kAmyA~ke khapA hai| prastuta lekha meM zrI vAsudevazaraNajIke lekhake ati sAra dhAdi prakAzita haiN| isa prakArakI aprakAzita sAmagrI rikta hAta ai0 sAmagrIkA paricaya prakAzita kiyA jA rahA . hai| mAzA hai itihAsa-kSetra meM kAma karane vAloMko yaha kI to itanI pracuratA hai ki kevana hamAre saMgrahase hI 1000 pRSTakA saMgraha prakAzita ho sake itanI aikRtiya upayogI hogaa| par3I hai jinameM kaI baDe mahabakI haiN| *gujarAta sAhitya sabhA meM / (2) prabandhamaMgraha- upadeza-taraMgiNI upadeza Page #74 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 66 anekAnta [varSa 6 saptati mAdi proM meM bhI kaI aitihAsika pravandha prakAzita prakAzita ho cuke - hai evaM zubhazIla-racita kathAkoSameM evaM svataMtrarUpase zetAmbara-1-2 jaina dhAtupratimA lekhasaMgraha mA01-2, bahutase prabandha milate haiM jo aprakAzita haiN| pra.ma.zA.pra. maMDala-pAdarA / (3) paTTAvalI-kharataragaccha paTTAvaliyoM kA saMgraha 3 prAcInalekha saMgraha bhA0 . yazo. graMthamAlA bAbU pUrNacandrajI nAharane prakAzita kiyA thaa| hamArI bhAvanagara / preSita kharataragaccha gurvA vilI nAmaka apUrvakRti siMdhI prantha 4 arbuda prAcIna jainalekhasaMdoha, pra. vijayamAlAse chapa cukI hai aura zIghra hI prakaTa hogii| muni dharmasUri pra. ujjaina / jinavijayajI pahAvaliyoM kA eka svataMtra saMgraha bhI chapA 5 devalavAr3A, saM. vijayendrasUri-yazovijayarahe haiM jisameM aneka gacchoMkI paTTAvaliyeM haiN| upakezagaraka pranthamAlA bhaavngr| caritra bhI prakAzita karane vAle hai| upalabdha pahAvaliyoM 6 brAhANavADA-saM. jayantavijayajI, pra. kA aitihAsika sAra 'jaina gurjara kaviyoM' bhA. 2-1 ke vijayadharmasUri graMthamAlA ujaina / pariziSTameM pAhai evaM gacchamata-prabandha, aMcalAgalIya * sUratake lekha-(sUryapura no svarNayuga) pra. moTI pahAvajI pArthacannagaccha-pahAvalI. pApahAvalI motIcanda maganabhAI- sUrata / bhAdi grantha chpe| jaina sAhityasaMzodhakameM vIravaMzAvalI 8-1-1. prA. jainalekha-saMgrahAbhA.1,2jainayugamai tapAgaccha pahAvalI, pUrNimA gacchapaSTAvalI chapI saM.jinavijaya,prabhAramAnaMdasabhA bhAvanagara thii| hamane jaina satyaprakAzameM bhAgamagaccha, bahagAchakI isI prakAra jainayuga, jainasatyaprakAzameM bhI lekha prakAgurvAvalI prakAzita kI hai aura pAsmAnaMda zatAbdI smAraka zita huye hai| yatIndravihAra digdarzana bhA. se. prandhameM pallIvAla gaccapaTAvalI / muni sundarasUricita khaMbhAta no prAcIna naitihAsa, kesarIyA tIrtha itihAsa gurSAcanI-yazovijaya granthamAlAse prakAzita hai| saMkhezvaramahAtIrtha AdimeM chape haiN| digambara sampradAyakI kucha paTTAva liye jainahitaiSI varSa ! . jaina zilAlekha saMgraha (saM. pro. hIrAlAla) pra. aura jaina siddhAnta bhAskara varSa meM prakAzita huI haiN| ' mANikacaMdra di0 pranyamAlA bmbii| digambaroMkA kartavya hai ki ve eka saMgraha zIghra prakAzita kreN| 2 jaina pratimAyaMtra lekhasaMgraha (saM.choTelAla jaina) purA(4) prazastisaMgraha-jinavijayajI saMpAdita prazasti tasvAnveSaNI pariSad klkttaa| saMgrahake atirikta samAjakA eka aura saMgraha bhI pratimAlekhasaMgraha-(saM. kAmatAprasAda jaina) pra. dezavirati-dharmArAdhakasamAja - ahamadAbAdase prakAzita hai jaina siddhAntabhavana, maaraa| aura di. samAjakA eka saMgraha jainasiddhAntabhavana bhArAse lekharUpameM dikhekha nAmaka hamArA lekha jaina siddhAntaprakAzita humA hai| vizeSake liye dekheM "prazasti saMgraha bhAskara varSa . . . meM evaM munikAMtisAgarajIkA bhane. aura di. samAja " nAmaka merA lekha / kAnta varSa 408, , meM prakAzita hai| bIkAnera jaina (5) pratimAlekha saMgraha-pUrNacaMdajI nAharake prakA lekhasaMgrahakA saMpAdana kArya hama kara rahe haiN| zita jainalekha-saMgrahake atirikta nimnoka jainola-saMgraha (6) vijJaptipatra+-vAstavameM the. samAjakI yaha +dekheM hamArA kharataragaccha gurvAvalI aura usakA aitihAsika bImAkarSaka vstuhai| jo kalA aura sAhitya ubhayaraTi mahatva nAmaka lekha jo bhAratIya vidyA meM prakaTa hai| se mahatvapUrNa hai| citrita vijJasipatroMmeM bIkAnerake do xdekheM prazasti-saMgraha aura jaina jAtiyoM ke itihAhakI sAmagrI vijJasipatroMkA bhI mahatvapUrNa sthAna hai| jinameMse hamAre nAmaka merA lekha (zrosavAla va 5 aMka 2 / + vizatipatroMke atirikta, ApasI vyavahArake prAcInapatra bhI 'anekAnta' varSa 5 aMka 1-2 / hajAroM milate haiM, jo bar3e mahatvake hai| Page #75 -------------------------------------------------------------------------- ________________ kiraNa 2] aitihAmika mAmagrIpara vizeSaprakAza phiihai| saMgrahameM jisameM udayapurake sabhI darzanIya sthAnoMke citra kahokhinI 15 kumArapAlA, vastupAma, tejapAmake kaI haiN| yaha patra karIba 75 phuTa laMbA hai dUsarA isase bhI kAbya 16 bhadrabAhucaritra, 17 jambUsvAmicaritra, 18 bar3A, yahAMke jJAnabhaMDArameM hai jisameM bIkAnerake citra haiN| hariSeNa kathAkoza, brAne midattakathAkoza 200isa prakArake do sacitra patra pUrNacandrajI nAharake saMgrahameM kathAnaka maadi| inake atirikta vimacaritra ra bAdibhI haiM, vijJaptipatroMkA eka bar3A saMgraha muni jinavijayajI devasUricaritra (apUrNa hamAre saMgrahameM) mAdi aprakAzita pA rahe haiN| vAsudevazaraNajIke ukta lekhameM vijJapti dazAmeM par3e haiN| uparyukta aitihAsika sAmagrIka bhatirikta triveNIkA paricaya chapA hai vaha kucha bhrAnta hai kyoM ki do aura mahatvapUrNa sAdhArana haiM para abhI taka unake prakAza ukta graMthameM vijJapti patra 3 nahIM para eka hI hai aura vaha meM na mAneke kAraNa vidvAna loga bhI unase anabhijJase haiN| muni sundarasUrikA diyA huA na hokara (isakA to kevala pe sAdhana isa prakAra haiprastAvanAmeM ullekha hI hai yaha pUrNarUpameM milatA bhI nahIM (1) vaMzAvalI-jaina zrAvaka saMghake tihAsake khiye hai)saM. 15E meM kharataragacchIya u* jayasAgarane jina- vaMzAvaliyoMkA bar3A mahatva hai para abhI taka inako prakAzana bhadrasUrijIko nagarakoTa yAtrA vivaraNake rUpameM mejA jAnekA prayAna nahIM huA, kevala eka vaMzAvalI jainasAhitya saMzodhaka evaM mAramArAma zatAbdI smAraka pranthameM chpii| (7) tIrthamAlA-vividha - tIrthakarUpake atirikta, isa prakArakI vaMzAvaliye yadyapi prAcIna bahuta kama milatI tIrthoke kaI prabandha 'upadeza saptati' pranyameM bhI prakAzita haiM phira bhI vaMzAvali lekhaka bhATa maghareNa evaM jainayatiyoM hupa haiM aura 'prAcIna tIrthamAlA' ke atirikta aneka tIrtha- ke pAsa khojAne para bahuta sI mileNgii| saMkhavAla gotrakI mAlAyeM jainayuga AdimeM prakAzita hai| hamAre saMgrahameM bhI vaMzAvali hamane pAcandrasUri jJAnabhaMgArameM dekhI thI aura bahuta sI tIrthamAlAyeM evaM aitihAsika tIrtharasa bhaprakAzita bhosavaMzake kaI gotroMkI vaMzAvalikI bahIyeM hamAre saMgraha par3e haiM, jinase / prantha taiyAra ho sakatA hai| zatrujayake sambandhameM zatru jayatIrthoddhAra-prabandha aura (10) zrI pUjyoMke daphtara-pratyeka gacchake cAcArya apanI 2 nAbhinaMdanohAraprabaMdha nAmaka svataMtra grantha prakAzita haiN| daphtaravahI rakhate the, jisameM dIkSita muniyoMkA pUrva nAma, sthabhanakapAnAthacaritrAdi aprakAzita hai| gurukA nAma, dIkSAkA nAma, samaya, sthAna, dIpita karane (5) caritrakAvya-ukta lekhake atirikta mahatvapUrNa vAlekA nAma rahatA thA evaM zrIpUjya loga jahA~ 2 jAte, caritra kAmya isa prakAra hai-- vahA~ke mukhya mukhya zrAvakoM evaM dharmakarayoM kA vivaraNa likhate , vijayaprazasti, 2 karmacaMdra-vaMza-prabandha (mUla momAjI ya aise daphtara saM0 170.ke bAda khrtrgcchkii| ne chapA rakhA hai-prakAzita nahIM huA hai) isakI zAkhAoMke hamAre avalokanameM Aye hai| vidvAnoMko ucita vRtti bhI hamAre saMgrahameM hai| hai ki zrIpUjya-bhaTTArakoM ke sthAnoM para inakI vizeSa rUpase 3 vijayadevamahAtmya 5 vastupAbacaritra 5 jagahUcaritra khoja kreN| zrI pUjyoMke pAsa prAcIna pahe, paravAne, zAhI sukRtasaMkIrtana vyAzraya kAvya somasaubhAgya vardhamAna pharamAna, tAmrapatra, Avezapatra, vijaya pahe, rAjAdi viziSTa pacasiMha caritra . hamIrAmadamardana guruguNaratnAkara myaktiyoMke patra mAdi bahuta sI aitihAsika sAmagrI milatI 12 dharmAbhyudayakAvya hamIra mahAkAvya 17 sukRtakIrti- hai jisase aneka nAMvAte prakAzameM pA sakatI haiN| - Page #76 -------------------------------------------------------------------------- ________________ kavi-pratibodha " ba ba usakA rasa muddata pahilekA zAnti huzrA karatI hai pIche hRdaya-khIjase sUkha cukA hai pahile hotA hai kolAhala 'kucha' kyA ? gIlApana bhI usameM mAnavatAkI rotI pyAlI- himA hI jananI uma kI hai dikhalAne ko nahIM bacA hai lekara jagako mata bahakAnI! jise ahimA kahatA bhUtala dAnavatA kA raMga jamA hai - hai mAmaya chirI yAMda bhItara mAnavatA ke gIta na gAo! hRdaya khola kara vaha dikhalAo! mAnavatA kI rItI-pyAlI mAnavatA kI rItI-pyAlI lekara jagako mata bahakAno! lekara jagako mata bahakAo! samajhe kyA saba samajhacuke haiM dambha-dveSa ne samaya-samaya para sukha-dukha kA to rUpa bar3A hai jagatI ko sa.toSa diyA hai choTA-sA yaha prazna nahIM hai zrAtma-jJAna ne mauna mAdhaisa para hI saMsAra khar3A hai taba-taba umako hI yoga diyA hai mukti-mArgake bAdhaka donoM pUraba, pUraba-sA na rahA hai dukhameM mata sukhako lalacAo! pazcimase mata dveSa karAo! mAnavatA kI rItI-pyAlI mAnavatA kI rItI-pyAlI lekara jagako mata bahakAnI! - kapUracanda jaina 'indu' lekara jagako mata bahakAo! ye saba to pIche kI cIjeM kAra mAna rahe saMkaTa ko jaga meM mAyA, tRSNA, tyAga-tapasyA kahate mailA mAnavatA ko jaba Age tAMDavatA lekara jJAna-taraNi ho rahA tirohita nAca rahI hai vizva-samasyA pAe~ kaime abhinavatA ko ? jaga meM paidA hokara usakA zrAma-babUla jagata ke do tara banane meM aba mata zarmAzro ! yaha pAkara mata vaha Thukago ! mAnavatA kI rItI-pyAlI mAnavatA kI rIti-pyAlI lekara jagako mata gahakAo! lekara jagako mata bahakAyo mAnA, mAyA makar3I-jAlA jisakI karanI umakI bharanI para usa kA sulajhAnA muzkila pApa, puNya damakA sahacara hai : eka tyAga ko lekara kisane dukha to dukha hI rahA sadA hai pAyA aba taka hai-lakSyasthala ? sukha kahanA mana para nirbhara hai phira niSkaMTaka kyA kaMTaka-maya kyApaMDita! kyA mUda! sabhIko paribhASAmeM ulajha na jAo! niyama niyatikA eka batAo! mAnavatA kI rItI-pyAlI mAnavatA kI rItI-pyAlI lekara jagako mata bahakAo! lekara jagako mata bahakAno! anekAnta aura dhIrasevAmandirako sahAyatAdi bhejanekA __ sthAyI patAadhiSThAtA vIraseSAmandira' sarasAvA ji. sahAranapura - Page #77 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sAsAdana samyaktvake sambandhameM zAsana-bheda (le0-pro0 hIrAlAla jaina, ema0 e0, ela0 ela0 bI0) guNasthAnoMkI carcA jainadarzanakA prANa hai, kyoMki yahA~ aMza bhI samyaktva kahalAtA hai| jIva isI sabhyasya yaha vivecana kiyA jAtA hai ki jo jIva anAdi kAse Azrita ho jAte haiM aura sAyopanika sabhyavasvI kahalAte apane svarUpako bhUlA huzrA hai vaha kisa prakAra apane sva haiN| ye jIva kabhI kabhI vana saMyama Adi dvArA samAriSa rUpako pahicAna sakatA hai aura tatpazrAta yathArtha jJAna aura bhI grahaNa kara lete hai aura apanI yogyatA bar3hAte bar3hAte macAritrake dvArA apane pApako paramAtmapada para pahuMcA apramattasaMyata ho jAte haiN| cArigrakI isa avasthAmai kabhI sakatA hai| isa prAramapra.ptikA suyoga tabhI mila pAtA hai jIva phira upazama magyamatvakI prAptikA prayatna karatA hai| jaba aneka saMskAroMke balase mAtmAmeM eka vizeSa zuddhi pariNAmaukI jisa uttarottara bar3hatI haI vizuddhike dvArA utpanna ho jAtI hai aura jIva apane kusaMskAgaMkA bAna yahAMge upazama samyaktva prApta kiyA jAtA hai usI kramavartI karatA hubhrA uttarottara nirmala bhAvoMko prApta karatA hai| zreNIkA nAma upazama-zreNI hai| ucita samaya para yaha prArama-zuddhikI kriyA antarmuhUrta-kAla upazAntakavAyase sAmAdana ho sakatA hai yA nahIM? meM arthAta 48 minaTa ke bhItara hI bhItara ho jAtI hai aura upazama zreNIke dvArA jo jIva upazama samyaktva prApta jIva apane kusaMskArgako dabA kara mithyAyako choDa samya- karatA hai vaha phira mAmAina samyavasvI ho sakatA hai yA nahIM kavI va bhAramazraddhAnI ho jAtA hai| cUki yaha zraddhAna isake sambandhameM janAcAryoM meM matabheda hai| SaTabaMDAgama-sUcI mithyAva-bhAvake damana yA upazamanase prApta hotA hai isa ke racayinA bhUtabanI prAcAryakA mata hai ki upazAma-zreNIme liye ise upazama samyaktva kahate haiN| utarA huzrA jIva mAmAdana guNasthAnako prApta nahIM hotaa| kintu yaha upazama samyaktva dIkAla taka TikatA isa manakA ullekha labdhiyArakI nimna gAthAmeM kiyA nahIM hai| mile hae mailake nIce baiTha jAnese jo pAnI zuddha gayA haihotA hai usake jarAse hila jAne para vaha maila phira Upara uTha uvasamameDhIdI pugA Adiego mAsagAM gA pApurAdi / mAtA hai aura mAre pAnIko punaH gaMdalA kara detA hai / utpI bhUdaligANimmalamunassa phuDAyademaMga / / 348 // prakAra yaha upazama samyaktva eka antarmuhUrta mAtra hI raha kintu kampAyapAhuDake caNisUtroMke racayitA yativRSabha pAtA aura pazcAt pUrva saMskAroMke prAbalya jIvakA punaH prAcAryakA mata hai ki upazama zreNIse uttara kara jIva mithyAtva mA giranA saMbhava hai| jisa samaya jIva tIva asaMyata samyagaSTI bhI ho sakatA hai. dezasaMyamI bhI ho kaSAyake vazase samyakravase to ruyuta ho jAtA hai kinnu ___ makatA hai aura mAvAdama-guNasthAnavartI bhI ho sakatA hai| mithyAtva taka nahIM pahu~ca pAtA usI alpakAlIna antarAla aura isa sAsAdana guNasthAnase hI yadi umakA maraNa avasthAko sAmAdana bhAva kahate haiM / isa avasthAmeM samya- humA to vaha ekamAtra deva gatiko hI jAtA hai| naraka, paravakA bhAbhAva hone para bhI bhUtapUrva nyAyAnusAra use niyaMca va manuSya ganimeM nahIM jAtA, kyoMki ina tIna samyavasva hI kahate haiM, kyoM ki mithyAtvabhAvakA to abhI gatiyoMkI pAyuko bAMdha lene vAlA jIva to mohakarmakA punaH ulaya hI nahIM ho paayaa| upazama hI nahIM krtaa| yaha mata lamdhimArakI nimna tIna kabhI koI upazama samyasthI jIva upazama samyaktvame gAyAnoMmeM prakaTa kiyA gayA haivyutta hokara bhI apaneko samhAsa lete haiM aura punaH mithyA- tassammattadvAe asaMjamaM dezamaMjamaM vA pi / svI honese baca jAte haiN| mithyAtvakA eka prati vidyuba gacchejjAvalibake mame sAsagAguNaM vApi // 345 / / Page #78 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 70 anekAnta [varSa 6 jadimaradi sAmago mo hiraya-tirikkhaNaraMNa gacchedi ina chaha sUtroMkI jayavaktA prabaga kSaga TIkA kI NiyamA devaM gAdi jAyasahamugidavayaNeNa // 346 / / gayI hai| garayatirikAba-rAgasatto sakkoNa mohmuvsmiduuN| jIvaDANakI gati-bhAgati cUkSikAke sUtra kI TIkA tamhA tisuvi gadIsuNa tasma uppajjaNaM hodi // 347 // karate hue dhavalAkArane yaha batalAyA hai ki kisa prakAra pakhaMDAgamakI dhavalA TIkAke racayitA vIrasenAcAryane deva yA nArakI jIva samyaktvasahita manuSyagatimeM praveza isI matabhedakA ullekha 'jIvahAyA' khaMDakI samyaktvotpatti karake sAsAdana-guNasthAna-sahita hI vahAMse nirgamana bhI cUlikAmeM isa prakAra kiyA hai kara sakate haiN| yahAM unhoMne kahA hai ki samyaktva-sahita "edisse uvamamasammattaddhAe abbhaMtarAdo asaMjamaM manuSyagatimeM prAkara upazamazreNI car3ha kara punaH nIce uttara pi gacchejja, saMjamAsaMjamaM pi gaccheja, cham Ali- kara sAsAdana guNasthAnameM pahu~cane aura vahIM para maraNa karane yAsu semAsu AmANaM pi gaccheja / AmANaM puNa gado vAle jIvoMmeM ukta bAta ghaTita ho jAtI hai| yahA~ para jadi maradi, Na sakko Nirayagadi tirikkhagadi maNu- dhavalAkAra spaSTIkaraNa karate haiMsagadi vA gaMtaM, NiyamA devagadiM gacchadi / eso "evaM pAhuDasuttAbhiprApaNa bhnnid| jIvahANApAhaDacurigAmuttAbhippAo / bhUdalibhayavaMtassuva bhippAraNa puNa saMkhejjavamsAupasu Na saMbhavarvAda, uvaeseNa uvamamaseDIdo odieNo Na mAsaNataM paDi- samaseDIdo odieNassa sAmaNaguNagamaNAbhAvA / ettha vjdi| haMdi tisu Auesu ekkaNa vi baddheNa Na puNa saMkhejjAsaMkhejavassAue mosuNa jeNa bhaNi sako kamAe javasAmedu, tegNa kAraNeNa Niraya-tiri- teNedaM ghddde|" kkha-maNusagadIzro Na gcchdi"| arthAt--yahAM jo upazama zreNI car3ha kara utarate hue sabdhisArakI uparyukta cAroM gAthAeM ThIka inhI vAkyoM sAsAdana guNAsthAnase maraNa kara nirgamanakI bAta kahI hai kI rUpAntara hai| kevala jahAM vIrasena svAmIne pAhuDacuriNa- vaha kaSAya prAbhRtake carNisUoMke abhiprAyase kahI gayI hai| muttakA ullekha kiyA hai vahAM labdhisArake karttAne pAhu kintu jIvaTThANake abhiprAyase saMkhyAtavarSAyuSAle manuSyoMmeM NisUtrake kartA yativRSabha munIndrakA nAmollekha kara diyA yaha bAta saMbhava nahIM ho sakatI, kyoMki jo jIva upshmhai| aura vIrasenasthAmIne to yativRSabhAcAryake cUrNisUtra zreNIse uttarA hai vaha sAsAvana guNasthAnameM pahu~ca hI nahIM prAyaH jaise taise udRta kiye haiM, kyoM ki unake uparyukta sktaa| kintu yahA~ saMkhyAta va asaMkhyAta varSa bhAyuoMkI vAkpa jayabhavanAntargata cUrNisUtroMmeM isa prakAra pAye jAte hai- apekSA na karake sAmAnyase kahA gayA hai, jisase ukta bAta __ "edisse uvasamasammattaddhAra abhaMtarado asaMjamaM ghaTita ho jAtI hai| pigakachejja, saMjamAsaMjamaM pi gaccheja dovi gcchej| bhUtabali bhAcAryakA yaha mata ki upazamazreNIse uttara chama zrAvaliyAsu semAsu AsANaM pi gcchej| kara jIva sAsAdana guNasthAnameM nahIM jAtA, jIvaTThAyameM kahIM pAsANaM puraNa gado jadi maradiNa sakko girayagadi pRthak aura spaSTa rUpase nahIM pAyA jaataa| kintu unake ukta tirikkhagadi maNusagadi vA gaMtu, NiyamA devagaviM abhiprAyakA patA unakI sparzana prarUpaNake sUtra * se gacchadi / iMdi tisubhAupamu ekaNa vi baddhaNa Au- sagatA hai jahAM unhoMne eka jIvakI apekSA sAsAdana sambageNa Na sako phasAe upsaameddhuN| kudo, devAu __graSTikA jaghanya antarakAla palyopamakA asaMkhyAtavAM bhAga mottaNa sesANaM tihamAubhAraNaM majjhe ekaNa vibhAu- batakhAyA hai-'egajIvaM paDupa jaharaNeNa palidoSamassa eNa baddhaNa uvasamaseDhisamArohaNassa accaMtAbhAveNa asaMkhejadimAgo' sI antaraka pramANakI upapatti padisiddhattAdo / edeNa kAraNeNa Nirayagadi-tirikkha- batalAte hue pavanAkArane prazna uThAyA hai kijoNi-maNussagadIyo Na gcchdi|" "sAsApacchAyadamicchADi saMjamaM geehAviya (amarAvatI, prati patra 1057) dasatiyamuvasAmiya puNo caritamohamuksAmedUNa Page #79 -------------------------------------------------------------------------- ________________ kiraNa 2] sApAdana samyaktvake sambandhame zAsana-bheda 71 heTThA oyAriya AsANaM gadasma aMnomuhattaMtaraM kiraNa donoMkA prabhAva honese akasmAt unakA udayameM mAnA parUvidaM"? aura jIvako sAsAdana banA denA saMbhava nahIM jNctaa| arthAta--sAsAdanake pazcAt mithyAraSTi hue jIvako ataeva anumAna hotA hai ki bhUtabakhi bhAcArya bhAnantAnusaMyama grahamA karAkara va darzanatrayakA upazamana karAkara punaH bandhIkA visaMyojana svIkAra karaneke kAraNa upazAnta kavAya cAritramohako upazamAkara nIce utara mAsAdana guNasthAna se sAsAdanameM jAnA nahIM mAnate aura saMbhavata: yatiSamAmeM jAne para sAsAdana samyaktvakA antarmuhUrta pramANa antara cArya anantAnubandhIkA upazama mAna kara upazAtase mAsAbhItosakA sokyoM nahIM prarUpaNa kiyA? isakA danameM gamana saMbhava banAte haiN| kintu jaba hama pativRSabhAunhone yo samAdhAna kiyA hai ki-- cAryake carNisUtroMko dekhate haiM to ve zreNI car3hane ke samaya pa, uvasamapeDhIdo AdieragANaM sAmaNagamaNA- anantAnubandhIkA upazama nahIM kintu visaMyojana hI sviibhaavaado| taM pi kudo raNadhade ? edamhAdo ceva bhUda- kAra karate hai, jaisA ki jayadhavalAkArakI utthAnikA va bliivynnaado|" TIkAsahita nimna carNisUtrase spaSTa haiparyAta--jasa taraha mAmAdanakA antarmuhataM pramANa "tattha tAbamaNatANubaMdhivisaMjoyaNA paraveyavvA, aMtara nahIM svIkAra kiyA jA sakatA, kyoMki upazamazreNIse avisaMjoidANatANubaMdhIcamakassa vedayasammAhissa utare hue jIva sAmAnabhAvako prApta hI nahIM hone / yadi kasAyovasAmayANibaMdhaNadasaNamohovasAmaNAdikikahA jAya ki yaha kaise jAnA jAtA hai to usakA uttara riyAsapIbhavATotino vijoga hai ki prastuta sUtra hI to bhUtapakSI prAcAryakA vaha vacana hai putvaM parUvemAraNo tadatrasarakANamuttaramuttaM bhaNaijisase upazama zreNIse uttarA humA jIva sAmAdana nahIM vedayasambhAiTThI aNaMtANubaMdhI avirmajopadUNa ho sktaa| yahAM prazna yaha hotA hai ki isa matabhedakA kamAye uvasAmedaM No uhadi / (cU0 sUtra) kAraNa kyA hai? yahI matabheda vetAmbara kArmika graMthoM meM bhI jo aTThAvImasaMtakammizro vedayasammAiTTI saMjado pAyA jAtA hai| karmaprakRtike japazamanA adhikArakI gAthA mojAva aNaMtANubaMdhicakaM gA visaMjoda tAva 12 tathA paMcasaMgrahake upazamanA adhikArakI gAthA 13 meM kasAe uvasAmedaM yo uvakkamedi / kudo? tesimavibhI upazamazreNIse gira kara mAsAdana guNasthAnameM mAnekA saMjoyagaNAe tamma uvamamameDicahaNapAyogAbhAvAullekha pAyA jAtA hai| una gAthAoMke TIkAkAra manayagiri sNbhvaado| tado aNaMtANudhiSimaMjoyaNAra ceva va yazovijaya upAdhyAya donoMne yaha spaSTIkaraNa kiyA hai paDhamameso payadi tti jAgagAvagAhamuttaramRttAraMbhoki jina bhAcAryoMke matase anantAnubandhIkI upazamanA so tAva puSvameva aNaMtANubaMdhI visNjoedi| hotI hai unake matase hI zreNIpatita jIva sAsAdana ho sugamaM / " (cU0 sU0) sakatA hai-'yeSAMmatenAnantAnubandhinAmupazamanAbhavati arthAt-"ba yahA~ anantAnubandhIkI visaMyojanA teSAM matena kazcit sAsAdanabhAvamapi gacchati / " yaha batalAne yogya hai, kyoMki, jisa vedakasambagraSTi jIvane mata bahuta yukti-saMgata pratIta hotA hai, kyoM ki aba anantA- bhanantAnubandhI tuphakI visaMyojanA nahIM kI usakI kathAnubandhI kadhAryoko upazamakAlameM upazAnta mAnA hai, taba yogzAmanAke nimittabhUta darzanamohakI upazAmanA bhAdi unakA pariNAmoMke nimittase anupazAmta hokara udayameM kiyAyoMmeM pravRtti honA asaMbhava sa liye una anamAjAnA aura jIvako sAsAdana banA denA saMbhava ho sakatA tAnubandhI kaSAyoMke visaMbojanako hI pahale batalAte hue hai| aura jahAM darzanamohakA upazama honese pUrva samasta (bhAcArya yativRSama) usake avasarakI prAptike liye bhagavA anantAnubandhI kAryoM kA visaMyojana arthAt apanI jAtIya sUtra kahate hai-vedaka samyagdaSTi jIva anantAnubandhIkA para-prakRtiyoM meM saMkramaNa dvArA vinAza mAnA gayA hai, vahA~ visaMyojana kiye vinA kapAgeko upazAnya karane ke liye upazAnya karAyakAlameM amannAnubandhIke satva aura vanya ucata nahIM hog| (caSi sUtra) Page #80 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 72 anekAnta [varSa 6 (TIkA) jo aTThAisa mohanIya karmokI sasA ganA virmayoUna dvArA vinAza ho jAne para bhI usakI bIjayonivedaka samyagdRSTi saMyata hai vaha jaba taka anantAnubandhI- rUpa mithyAtva to rahatA hI hai aura usIse pariNAmavizeSa catuSkakA visaMbojana nahIM kara DAlatA, taba taka vaha kaSAyoM dvArA anantAnubandhIkA upacaya aura udaya honA saMbhava ho ke upazama karane kA upakrama nahIM karatA, kyoM ki anantA sakatA hai| yadyapi yaha vyavasthA sarvathA saMtoSajanaka nahIM nubandhIkI visaMyojanA kiye vinA usa jIvake upazamazreNI jaMcatI, kyoM ki anantAnubandhIkI yoni mithyAtvake upacar3hane yogya bhAva utpanna honA saMbhava nahIM hai| isa liye zamakAla meM hI ina bIjAMkA upacaya hokara udayameM pAjAnA anantAnubandhIkI visaMyojanA karane meM hI vaha jIva pahale yuktisaMgata mA nahIM lgtaa| kintu jaba taka anya bhAgamapravRtta honA hai| isI yAtako samajhAneke liye agale sUtra pramANa upannAtha na ho taba taka isa prakAra bhI upazAnta kA prAraMbha hotA hai kaSAyakAlamase sIdhe mAsAdana guNasthAnameM jAnekI upapatti "vaha vedaka samyagdRSTi saMyata upazama zreNI car3haneme pUrva svIkAra kI jA sakatI hai| hI anantAnubandhIkA visaMyojana karatA hai|" (cUrNi sUtra) sAmAdana satyakSake saMbaMdhameM anya prazna (TIkA)"yaha sUtra sugama hai|" upazamazreyIye utara kara sAmAdana guNasthAnameM pAyA isa prakAra jaba yanivRSabhAcArya anantAnabandhIkI hudhA jIva yadi maraNa karatA hai to niyamaga devagatima hI visaMyojanA mAnate haiM aura phira bhI upazAnta kaSAyama jAtA hai, yaha to hama dekha hI cuke| aba prathamozama samyasAsAdana guNasthAnameM jAnekA pratipAdana karate haiM. taba unake ktyame mAmAdana samyaktvameM Aye hue jIvake sambandhama aura bhUtabali prAcAryake bIca matabhedakA kAraNa spaSTata: prazna upasthita hote haiM ve nimna prakAra haiM-- samajha nahIM paataa| ataeva yaha viSaya gaveSaNIya hai| 1- sAsAdana samyaktvI jIva mara kara ekendriya, zvetAmbara paMcasaMgrahameM kahA gayA hai ki jaba kSapakazreNI vikalendriya va asaMjJI paMcendriyoMmeM utpanna ho sakatA hai car3hane vAlA jIva baddhAyu hone ke kAraNa anantAnubandhIkA yA nahIM? caya karake hI Thahara jAtA hai, taba vaha kadAcita mithyAdarzana 2--yadi ho sakatA hai to ukta jIvoMkI aparyApta ke udayase punaH anantAnubamdhIkA upacaya karane lagatA hai, avasthA sAmAdana samyaktva pAyA jAtA hai yA nahIM? kyoMki yadyapi usake anantAnubandhIkI mattA zeSa nahIM rahI ina praznoMke uttara bhinna bhinna graMthoMmeM bahuta bhinna prakAra thI para mithyAvakIto sattA dhIhI, aura mithyAtvameM hI se pAye jAte haiN| ina matabhedoMkA yahAM graMthAnusAra paricaya anantAnabamdhIke bIja sanihita rahate haiN| ataeva koI karAyA jAtA hai| koI jIva pariNAmavizeSake dvArA mithyAtvameMse anantAnu sarvAthasiddhikA mata bandhIkA upacaya kara use udayameM le pAte haiN| para jisa tatvArthasUtrake TIkAkAra pUjyapAda svAmIne apanI sarvArthajIvane mithyAdarzanakA bhI taya kara diyA hai usake phira siddhi TIkAmeM kRSNa, nIla aura kApota lezyAvAle sAsAanantAnubandhIkA udaya kadApi nahIM ho sakatA, kyoM ki dana samyagdRSTiyoMkA sparzana pramANa isa prakAra batalAyA haiusake pAsa anantAnubandhIke bIja hI nahIM rahate- "lezyAnuvAdena-kRSNa-nIla-kApotalezyaH mithyA"iha yadi baddhAyuH kSapakazreNimArabhate, anantAnu- dRSTibhiH sarvalokaH spRssttH| sAmAdanasamyag bhilAkabandhikSayAnantaraM ca maraNasaMbhavato vyuparamate / tataH syAsaMkhyeyabhAgaH, paMca, catvAro, dvI caturdazabhAgA kadAcit mithyAdarzanodayato bhUto'pyanantAnubandhina vA deshonaaH|" upacinoti, tadbIjasya mithyAtyabhyAvinAzAta / kSINa- arthAt --'lezyAma gaMgAnummAra kRSNa, mIla aura kApomithyAdarzanastu nopacinoti, bAjAbhAvAt / " takhezyA vAle mithyAraSTi jIvoMdvArA samasta loka spRSTa kiyA (pa'casaMgraha, dvAra 1, pR0 25) gayA hai, tathA sAsAdana samyagraSTi jIvoM-dvArA lokakA pasaM. isI prakAra upazAvAyakaM bhI manantAnubandhI-kA khyAdhI bhAga evaM vaha bhAgaoNmase kucha kama pAMca, cAra Page #81 -------------------------------------------------------------------------- ________________ kiraNa 2] sAsAdana samyatvake sambandha meM zAsana-bheda va do bhAga spRSTa kiye gaye haiN|" due unhoMne unake dvArA kucha kama pATha va bAraha rAjU kintu yahAM prazna uThatA hai ki pramANa kSetrakA sparza kiyA jAnA mAnA hai| yathA"dvAdaza bhAgA kutA na labhyante " "sAsAdanasamyagdRSTibhilakisyAkhyayabhAgaHmaTI arthAt-"yadi baThavIM pRthvI sAsAvana nArakI jIva dvAdaza vA caturdazabhAgA deshonaaH|" tibaMglokame aura tiryaglokake sAsAvana jIva lokAnake sarvArthasiddhikI zrutasAgarI TIkA ekendriya jIvoM meM utpana hote haiM to unake dvArA bAraharAva yahA~ sAmAdana samyagdRSTiyoM kA jo bAraha rAna pramANa pramANa kSetra kyoM nahIM sparza kiyA jAtA ?" sparzana taMtra kahA gayA hai vaha tabhI siddha ho sakatA hai jaba isakA uttara sarvArthasiddhikAra do prakArase dete haiN| sAsAdana jIvoMkA ekendriyoM meM utpana honA mAnA jaave| eka to yaha ki zrutasAgarane apanI TIkAmeM isI prakAra sakI siddhikI hai| "tatrAvasthitalezyApekSayA pancaiva / " yathAmaryAta-chaThe narakakI lezyAkI apekSA pAMcase adhika "SaSThIto madhyaloke paMcarajavaH sAsAdano mArarA pramANa vahAMse nikalane vAle sAsAdana jIvoMkA sparzana gAntikaM karoti, madhyalokAcca lokA bAdara pRthivIkSetra nahIM ho sakatA, kyoMki madhyalokase Upara kRSNalezyA kAyika-bAdarAkAyika-cAdaravanaspatikAriputpasahita gamana nahIM hotaa| dyate iti sapta rajavaH / evaM dvAdazarajjavo bhavanti / " dUsare prakArase unhoMne uttara diyA hai arthAt "caThavIM pRthiSIse madhyaloka taka pAMca rAjU pramANa "athavA, yeSAM mate mAsAdana ekendriyeSu notpa- sAsAdana jIva mAraNAntika samudghAta karate haiM aura madhyaloka gate tanmatApekSayA dvAdazabhAgA na dttaaH| meM lokAprameM bAdara pRthivIkAAyaka bAbara bhakAyika aura arthAta "pakSAstarase, jo pAcArya sAsAbana jIvakA bAdara banaspatikAyika jIvoM meM sAsAvana utpAhote haiM, jisase ekendriyoM meM utpana honA nahIM mAnate unake matakI apekSA sAta rA pramANa sparzana humAma prakAra pAMca aura sAta dvAdaza gajU pramANa sparzama peza nahIM btlaayaa|" rAca pramANa milAkara sAsAvana samyavasvIkA kula bAraha yahAM sarvArthasirikArane yaha spaSTa kara diyA hai ki sA- rAna pramANa sparzana kSetra ho jAtA hai|" sAvana jIyoMki maraNa pazcAta utpattike sambandhameM do mata atasAgarajIko bhI yahI usa matakA khayAla thA jisa haiN| eka matake anusAra sAsAdana marakara ekendriyoM meM ke anusAra sAsAdana samyakravI ekendriyami utpasa nahIM utpana ho sakate haiM jisase unakA sparzana kSetra lokake hote / isaliye unhoMne mAge sAsAdanoMkI utpattisambandhI bAraha bhAga pramANa ho sakatA hai| kintu vUmare matake anu- apanA mata spaTa kiyA hai aura usakI puSTimaM eka purAnI sAra sAmAvana jIva marakara ekendriyoM meM utpana hI nahIM gAthA bhI peza kI hai| yathA-- hote aura jina bhAcAryoMke vacanoMke mAdhArapara sarvArthasiddhi- sAmAdanasamyagdRSTihi vAyukAyika tejaHkAkArane ukta sparzana kSetra batalAyA hai, unheM ve imI dUsare yikeSu narakaMSu saryasUcamakAyikaMSu catuHsthAnakepu nomata pakSapAtIanumAna karate hai| sarvArtha siddhikArake thA- padyate ini niymH| tathA coktama / gAthA-- dhArabhUta ve bhAcArya kauna hai va unake kathanoMse sAsAdana jinaThANaca ubakaM teubAUya mAraya-suhamaM c| jIvoMkI utpatti-myavasthA kesI nikalatI hai yaha hama bhAge aNNAttha mabbaThANe uvajada sAsaNo jIbo / " calakara dekheMge / para pUrvoka prakAzaparase cAhe svayaM sarvArtha- "arthAta "sAsAvana sampahAra vAyukAyika, tejakAsidhikArakA mata meM spaSTata: samamameM na bhAve, kintu graMtha thikanaraka aura samasta sUcamakAyikAna cAra jIvasthAnoM ke anya aMzoM parase yaha spaSTa ho jAtA hai ki unheM svayaM meM nahIM utpanna hotaa| kahA bhI hai| gAthA-seja, vAyu, sAsAdana jIvokA ekembioM meM utpana honA svIkAra hai| naraka aura sUcama, ina cAra sthAnoMko chor3akara anyatra sabhI sAmAnyase sAsAdana sambaTiyoMkA sparzana kSetra batakhAte sthAna meM sAsAdana jIva utpana hotA hai|" sa niyamake Page #82 -------------------------------------------------------------------------- ________________ vIra-zAsanakI utpattikA samaya aura sthAna [sampAdakIya jainiyoMke antima tIrthaMkara zrI vIrabhagavAnake zAsana- cha?NukkuDuyassa u uparaNaM kevalaM gANaM // nIrthako utpanna hue zrAja kitanA mamaya hogayA, kisa zubha -zrAvazyakaniyukti 526 pR0 227 velAmeM athavA puNya-tithiko usakA janma huA aura kisa jahA~ kevala jJAna utpanna hotA hai vahA~ usakI utpatti ke sthAna para vaha sarvaprathama pravartita kiyA gayA, ye maba bAteM anannara, devanAgaga Ate hai, bhUta-bhaviSyat vrtmaanruu| hI bhAjake mere isa lemvakA viSaya haiM, jinheM bhAnI vIra- makala caga'carake jJAtA kevalajJAnI jinendrakI pUjA karate zAsana-jayantI-mahotsabake liye jAna lenA sabhIke liye haiM-mahimA karate haiM aura unake upadezake liye zakAjJAse zrAvazyaka hai| isa sambandhameM aba taka jo gaveSaNAe~ samavasaragA-mabhAkI racanA karate haiM+, aimI mAdhAraNa jaina (Researches) huI hai unakA mAra isa prakAra hai:- mAnyatA hai / isa mAnyatAke anusAra jubhakAke pAsa Rju- kisI bhI jaina tIrthakarakA zAmananIrtha kevalajJAnake kUlA nadIke kinAre vaizAkha sudi dazamIko devatAgaNane utpanna honese pahale pravartita nahIM hotA tIrthapravattika parva meM Akara vIra bhagaganakI pUjA kI, mahimA kI aura unake kevalajJAnakI utpattikA honA Avazyaka hai| vIrabhagavAna upadezake liye tIrthakI pravRtti ke nimitta-samavasaraNa - ko usa kevalajJAnajyotikI saMprApti vaizAkha sudi dazamIko sabhAkI sRSTiM bhI kI, yaha svataH phalita ho jAtA hai| parantu aparAhake samaya usa vakta huI thI jabaki zrApa jumbhikA hama prathama mamavamANameM vIrabhagavAnakA zAsanatIrtha pravartina prAmaka bAhira, RjukulAnadIke kinAre, zAlavRkSaka nIca, nahIM huzrA, yaha bAta zvetAmbara sampradAyako bhI mAnya hai, eka zilApara SaSThApavAsase yukta hue kSaraka-zreNIpara zrArUda jaisA ki unake nimna vAkyoMse prakaTa haithe-Apane zukladhyAna lagA rakhA thaa| jaisA ki nIce titthaM cAuvvaeNo saMgho so paDhamae samosaraNe / likhe vAkyoMse prakaTa hai umpaeNo u jiNANaM, vIrajiNiMdassa bIyammi // ujukUlaNadItIre jaMbhiyagAme vahiM silAvaTTe / -Avazyakaniyukti, 265 pR0 140 choNAdAto avararahe pAyachAyAe / Adhe samavasaraNe sarveSAmarhatAmiha / vasAhajoNDa-pakkhe dasamIe myavagaDhimAruddho / utpannaM tIrthamantyasya jinendrasya dvitIyake / / 17-32 haMtUNa ghAikammaM kevalaNANaM samAvaNNo / -lokaprakAza, khaM0 3 -dhavala-jayadhavalameM uddhRta prAcIna gaathaaeN| inameM zrI bIra-jinendra ke tIrthako dvitIya samavasaraNama RjukUlAyAstIre zAladramasaMzrite zilApaTTe / utpanna huzrA batalAyA hai, jabaki zeSa sabhI jaina tIrthaMkaroM aparAehe paSTeNAsthitasya skhalu jambhakAgrAme // 11 // kA tIrtha prathama samavasaraNa meM utpanna huA hai| zvetAmbarIya AgamoM meM isa prathama samavasaraNameM tIrthotpatti ke na honekI jJapakaNyArUDhasyotpannaM kevalajJAnam // 12 // + tAhe sakANAe jiNANa sayalANa samavasaraNANi / -zrIpUjyapAda-siddhabhaktiH vikkiriyAe dhanado viraedi vicittasvehiM / / baisAhasuddhadasamI-mAghA-rikkhamhi viirgaahss| -tiloyapa.4-710 rijukUlaedItIre avarohe kevalaM NANaM // . kevalasya prabhAveNa sahasA calitAsanAH / -tiloyapaeNasI 4-701 zrAgatya mahimA cakrustasya sarve surA'surAH / / bhiya-bahi ujuvAliya tIra ciyAvatta saamsaalahe| -jinasena-harivaMzapu02-6. Page #83 -------------------------------------------------------------------------- ________________ kiraNa 2] vIra-zAsanakI utpattikA samaya aura sthAna ghaTanAko zrAparyajanaka ghaTanA batalAyA aura use zrAma- gajANikakI gajadhAnI thI prasthAna kiyA, nahA~ pahucata taura para 'praberA' (asAdhAraNa ghaTanA) kahA jAtA hai| hI unakA tRtIya samavasaraNa racA gayA aura unhoMne sAga aba dekhanA yaha hai ki, dUsarA samavasaraNa kaba aura varSA kAla bahI binAyA, jisase bhAvaNAdi varSA ke kahA~para huzrA aura prathama samavasaraNa meM bhagavAnakA cAturmAsyameM vahA~ barAbara dharmatIrthakI pravRtti hotI rhaa| zAmananIrtha pravartita na honekA kyA kAraNa thA ? isa viSaya parantu yaha mAlUma nahIM ho sakA ki prathama samanameM abhI taka ninanA zvetAmbara-sAhitya dekhane ko milA hai saraNameM manuSyoMkA abhAva kyo sA-ve kyoM nahIM pahu~ca usameM itanA dI mAlUma hotA hai ki prathama samayamaragAmeM sake ? samavamaraNa kI itanI vizAla yojanA hone, hajAroM devanAdI devatA upasthita the-koI manuSya nahIM thA, isa devI-devatAoMke vahA~ zrAkara jaya jayakAra karane, devaduMdubhi se dharmatIrthakA pravartana nahIM ho skaa| mahAvIrako kavalazAna bAjoke bajane aura aneka dumare,zrAzrayoM ke honepara bhI, jinasa kI prAAma dina ke cauthe paharameM huI thI, unhoMne jaba yaha dekhA dUra dUrakI janatA hI nahIM kintu pazu-pakSI taka bhI khiMcakara ki usa samaya madhyamA nagarI (vartamAna pAvApurI)meM somilArya cale pAte haiM, jambhakAAda zrAsa-yAsaka prAmAkaM manuSyoM taka bAjhagAke yahA~ yaza-viSayaka eka bar3A bhArI dhArmika prakaraNa ko bhI samayasaraNameM jAneko preraNA na milI ho, yaha bAta cala rahA hai, jisameM deza-dezAntaroMke bar3e-bar3e vidvAn kucha samajha nahIM pAtI / dumare, ke.valazAna jaba dinake AmaMtrita hokara pAe hue haiM to unheM yaha prasaMga apUrvalAma cauthe paharame utpanna hunA thA taba usa kevalotpattikI khabara kA kAraNa jAna parA aura unhoMne yaha socakara ki yazameM ko pAkara aneka samUhoMmeM devatAoM RjukUlA nadIke taTa zrAe hue vidvAna bAhANa pranibodhako prAsa hoMge aura mere para bIra bhagavAnake pAma mAne, prAkara unakI vandanA tathA dharmanIrthaka AdhArastambha baneMge, saMdhyA samaya hI vihAra kara stuti karane-mahimA gAne, samavasaraNAma niyata samaya taka diyA aura ve rAtorAna 12 yojana (48kosa ) cala kara upaveza ke hone tathA use sunane Adi ke saba naMga-niyoga madhyamAke mahAmana nAmaka udyAna meM pahu~ce, jahA~ prAta:kAla itane thor3e samaya meM keMme pUre ho gaye ki. bha. mahAvArako se hI samayasaraNakI racanA hogii| isa taraha vaizAgya sudi maMdhyAkaM mamaya hI vihArakA avamA mila gayA?- tAmare, ekAdazIko jo dUmaga samavasaraNa racA gayA umameM vIra yaha bhI mAlUma nahIM ho sakA ki kaMvalagAnakI utpAMtase bhagavAnane eka pahara taka binA kisI gaNadharakI upasthiti pahale jaba bha0 mahAvIra mohanIya aura antagaya karmakA ke hI dharmopadeza diyaa| isa dharmopadeza aura mahAvIrakI sarvajJanAkI khabara pAkara indrabhUti Adi 11 pradhAna brAhmaNa bilkula nAza kara cuke the--phalata: unaka koI prakArakI icchA nahIM thI; naba ve zAsanaphalako eSaNAsa isane bhAtura vidvAn apane apane ziSyasamUhAke sAtha kucha Age pIche kaima ho uThe ki uma yaza-pramaMgame apUrva lAbha uThAnekI samavasaraNameM pahuMce aura vahA~ vIra bhagavAnase sAkSAt vArnA 'bAta socakara maMdhyAsamayI RjukalA-taTase cala diye lApa karake apanI apanI zaMkAnoMkI nivRtti honepara unake aura ganorAta 48 kAma calakara madhyamA nagarIke udyAna ziSya bana gaye, unheM hI phira vIra prabhu-dvArA gaNadhara-padapara niyukta kiyA gyaa| sAtha hI, yaha bhI mAlUma hazrA ki madhyamA jA pahu~ce? aura imaliye prathama mamavasaggAmeM kevala deva naashroke| upasthita hone, saMdhyA samaya ke pUrva taka saba nega kesa dvitIya samavasaraNake bAda, jima meM dharmacakravatiya prApta niyogAMka pUrA ho jAne aura phira apUrva lAbhakI icchA se huzrA batalAyA gayA haix ma0 mahAvIrane gajagRhakI ora jo dekho, manikalyANavijayakRta 'zramaNa magavAna mahAvIra' + debo, ukta 'zramaNa magana mahAvIra' pR. 74 se 78 pR. 48 se 73 / * sthAnakavAsI zretAmbaroMmeM kevalajJAnakA iMnA 10mIkI x amaraNagrAya mahizropatto dhammavaracarakavahitaM / rAtriko mAnA gayA (bha. mahAvIrakA zAdarza jIvana pR. bIyammi samavataraNe pAvAe majjhimAe u|| 212) ata: unake kayanAnusAra bhI usa dina saMdhyA-samaya -mAva-ni. . pR. 226 bihArakA ko avasara nahIM thaa| Page #84 -------------------------------------------------------------------------- ________________ anekAnta [varSa 6 ma.mahAvIgke saMdhyAmamaya hI prasthAna karake rAtoMrAta madhyamA pratyakSIkRtavizvArtha kRtadoSatrayakSayaM / nagarIke udyAna meM pahu~cane AdikI bAta kucha jIko lagatI jinendra gotamopRcchattIrthArtha pApanAzanam / / 8 / / huI mAlUma nahIM hotii| sa divyacaninA vizvasaMzayacchedinA jinH| ' prastuta isake, digambara sAhitya parase yaha spana jaanaa| duMdubhi dhvanidhIreNa yojanAntarayAyinA // 10 // jAtA hai ki RjukUlA-taTavAle prathama samavasaraNameM vIra zrAvaNasyAsite pakSe natre'bhijiti prbhuH| bhagavAnakI vANI hI nahIM khirI-unakA upadeza hI nahIM pratipardhAha pUrvANhe zAsanArthamudAharat // 11 // homakA, aura usakA kAraNa manuSyoMkI upasthitikA abhAva -harivaMzapurANa, dvi0 sarga nahIM thA kintu usa gaNIndrakA abhAva thA jo bhagavAnake isa viSayameM dhavala aura jayadhavala nAmake siddhAntamumbase nikale hue bIjapadoMkI apane Rddhibalase ThIka vyA- granyoM meM, zrIvarddhamAna mahAvIrake arthakartRtvakI-tIrthotpAdana khyA kara sake athavA unake zrAzayako lekara vIra-prarUpita kI-dravya, kSetra, kAla aura bhAvarUpase prarUpaNA karate hue, arthako ThIka rUpameM janatAko samajhA sake aura yA yU~ kahiye prAcIna gAthAsoMke AdhAra para jo vizada kathana kiyA gayA ki janatAke liye upayogI aisa dvAdazAGga zrutarUpameM vIra- hai vaha apanA khAsa mahatva rakhatA hai| dravyaprarUgNAmeM tIrthobANIko gUMtha ske| aise gaNIndrakA usa samaya taka yoga tpattike samaya mahAvIra ke zarIrakA 'kerisaM mahAdhIsarIraM' nahIM bhir3A thA, aura isa liye vIrajinendrane phirase mauna- ityAdirUpase varNana karate hue use samacatu:saMsthAnAdi pUrnaka vihAra kiyA, jo 66 dina taka jArI rahA aura jisa guNose viziSTa, sakala doSoMse rahita aura rAga-dveSa-mohake kI samAsike sAtha mAtha ve gajagRha pahu~ca gaye, jahA~ vipu- prabhAvakA sUcaka batalAyA hai| kSetrarUpaNAma 'AtatyuppattilAcala parvata para unakA vA samavasaraNa racA gayA jisameM kamhi khette' ityAdirUpase nIrthotpattike kSetrakA nirUpaNa aura indrabhUti gotama)zrAdi vidvAnoMkI dIkSAke anantara bhAvaNa- usameM samavasaraNa tathA usake sthAnAdikA nirdeza karate hue kRSNA-pratipadAko pUrahake samaya abhijita nakSatra meM vIra- jo vistRta varNana diyA hai usakA kucha aMza isa prakAra haibhagavAnakI sarvaprathama divyvaannN| virI aura unake zAsana ___........"gayaNaTTiyachattatayeNa vaDhamANa-tihuvaNAhitIrthako utpatti huii| jaisAki zrI jinasenAcAryake nimna vaittaciMdhaegNa susohiyaNa paMcaselaura-raidimAvAkyoMse prakaTa hai visaya-aiviula-viulagirimatthayatthae gaMgohobba / SaTSaSThidivasAna bhUyo maunena viharana vibhuH| cahi suraviraiyacAre hiyavisamAga. devavijjAharamaNubhAjagAma jagatkhyAtaM jino rAjagRha puraM ||6shaa vajaNANa mohaNa samavasaraNamaMgala vajaNAraNa mohaNa samavasaraNamaMnle x x x x hodu mAroha giri tatra vipulaM vipulazriyaM / NAmadiha jiNadalbamahimANaM devidasarUvAvagacchaMta 'prabodhArya sa lokAnAM bhAnumAnudayaM yathA // 6 // jIvANa midaM jisavaNNuttaligaM cAmarachaNTThaditataH prbuddhvRttaaNtraaprtaahritsttH| mAcisammi divyAmoyagaMdhasuramArAyamarmANAgi bahajagatsurAsurAna jinendrasya gugauriva // 6 // phuDiyammi gaMdhaDippAsAryAmma TriyasihAsaNArUDheNa xxx x bar3amANabhaDAraegA titthuppAidaM / khettppruuvnnaa|" indrA'gnivAyubhUtyAkhyA kauNDinyAkhayAzca pnndditaaH| isameM aneka vizeSaNoMke sAtha yaha spaSTa batalAyA hai indanodayanA''yAtAH samavasthAnamahaMtaH // 68 // ki, paMcazailapura ('rAjA' nagara)kI neti dizAmeM jo pratyeka.sahitAH sarve ziSyANAM paMcabhiH shtaiH| vipulAcala parvata hai usake mastaka para hone vAle tatkAlIna syAktAmbarAdisambandhA maMyama pratipedire // 66 // samavasaragA maMDalakI gaMdhakuTImeM gagana-sthita chatrapase yukta *"bIjamadaginnINasthaparUvaNaM duvAlasaMgANaM kAro gaNahara evaM siMhAsanArUDha hue varddhamAna bhaTTAraka (bha. mahAvIra) ne bhaDArayo gaMyakattArayo ti ambhugamA do| bIjapadANaM tIrthakI utpattikI-apanA zAsanacakra pravartita kiyaa|' svAyatro ti bulaM dodi|" -dhavala, veyaNAvaMDa ... jAdhavala anyameM itanA vizeSa aura bhI pAyA jAtA hai Page #85 -------------------------------------------------------------------------- ________________ kiraNa 2] vIra-zAmanakI utpattikA samaya aura sthAna ki paMcazailapurako, jo ki guNanAma thA, 'rAjagaI' nagarake abhijisma paDhamajoe jattha jugAdI muNeyabvA // " nAmase bhI ullevina kiyA hai. use magadhamaMDalakA tilaka bhASaNa-kRSNa-pratipadAko tIrthotpatti honekA yaha spaSTa batalAyA aura tIrthotpattike samaya celanA-sahina mahAmaMDa- artha hai ki vaizAgvasudi 10mIko kebalazAna ho jAne para bhI lokarAjA zreNikase upabhukta-unake dvArA zAsita--prakaTa zrASADhA pUrNimA taka arthAt 66 dina taka bha. mahAvIrakI kiyA hai| yathA: dipadhvani-vANI nahIM khirI aura isase unake pravacana kattha kahiyaM seNiyarAye sacelaNe mahAmaMDa- (zAsana)tIrthakI utpatti pahale nahIM ho sakI-ina 66 lIe sayalavasuhAmaMDalaM bhaMjate magaha-maMDalatilapa-rAya- dinoM meM ve bhI jinasenAcArya ke kathanAnusAra maunase vihAra gihaNyara-Nerayi-dIsahiTTiya-viulagiri- pavvae karate rahe haiN| 66 dina taka divyanAnike pravRtta na honekA sivacAraNasevievAra hagaNa veTriegA khiyN|" kAraNa batalAte hue dhavala aura jayadhavala donoM graMthomeM eka isake bAda 'uktaMca' spase jo gAthAe~ dI hai aura jo rocaka zaMkA-samAdhAna diyA gayA hai, jo isa prakAra haidhavala pranthameM bhI anyatra pAI jAtI haiM unamaMse zurUkI Der3ha "chAsaThadivasASaNayaNaM kevalakAratammi kimaTTa gAthA, jisake anantarakI do gAthAe~ paMcaparvatAka nAma, kIradevalaNANe samuppaNNe vi tattha titthAebazrAkAra aura dizAdike nirdezako lie hue haiM, isa prakAra hai- vanIToriyama vttiido| divyajjhIe miTuM tadvA'pasI? gaNiyA'paMcaselapure ramme viule pavvaduttame / bhASAdo / sohammideNa sakkhaNe ceva gaNiMdo kiraNaNANAdumasamAiNNe devadANavAdade // 1 // dhoido ? kAlaladdhIe viNA asahAyassa deviMdassa mahAbAreNattho kahiyo bhyiy-loass| taddhoyaNasattIe abhaavaado| sagapAdamUlammi parivakSetraprarUpaNA-sambandhI isa kathanake dvArA yaha spaSTa kiyA eNamahavvayaM mottU aNNAdisiya divyajbhuNI gayA hai ki mahAvIrake zAsana-tIrthakI utpatti rAjagahakA kiraNa payaTTade? sAhAviyAdo, Na ca sahAbo parapachAnai ti dizAmeM sthita vipulAcala parvatapara huI hai, jo zipayogAlomaaratI " usa samaya rAjA zreNikake rAjyameM thaa| 'zaMkA-kevala kAlameMse 66 dinoMkA ghaTAnA kisa aba kAla-prarUNAko lajiye, isa prarUpaNA meM nimna liye kiyA jAtA hai ? tona gAthAzrako eka sAtha dekara dhavalasiddhAnta meM batalAyA samAdhAna-isaliye ki, kevalajJAnake samutpanna hone hai ki-'isa bharanakSetrake avapiNaM-kalpa-sambandhI caturtha para bhI usa samaya tIrthakI utpatti nahIM huii| kAla ke pichale bhAga meM jaba kucha kama cautIsa varSa vaziSTha zaMkA-divyadhvanikI usa samaya pravRtti kyoM nahIM huI? 6 the taba varSake prathama mAsa, prathama pakSa aura prathama dinameM samAdhAna---gaNI-drakA prabhAva honese nahIM huii| zrAvaNakRSNapratipadAko pUrvAha ke mamaya abhijit nakSatrama ma. mahAvIra ke tIrthakI utpatti huI thii| sAtha hI yaha bhI zaMkA-saudharmendrane usI samaya gaNIndrakI khoja myo batalAyA hai ki zrAvaNa - kRSNa - pratipadAko rudra-mahartameM nahA kI? sUryodayake samaya abhijit nakSatrakA prathama yoga honepara jahA~ samAdhAna-kAlalabdhike vinA devendra asahAya thA aura usameM usa khojakI zakti kA abhAva thaa| yugakI Adi kahI gaI hai usI samaya isa nArthotpattiko jAnanA cAhiye :-- zaMkA-apane pAdamUlameM jisane mahAvata grahaNa kiyA "imisse'vasappaNIe camatthasamayasma pacchime bhaae| use chor3akara anyako uddezya karake divyadhvani kyoM cAttIsavAsasase kiMcibisasUNae maMte ||shaa pravRtta nahIM hotI? vAsassa paDhamamAse paDhame pakkhammi sAvaNe bhule| samAdhAna-aisA svabhAva hai, aura svabhAva para-paryapADipadapumvadivase titthupapattI duabhijimmi // 2 // nuyogake yogya nahIM hotA, anyathA koI vyavasthA nahIM sAvaNabahulapaDibade ruddamuhatte suhodae rvinno| Page #86 -------------------------------------------------------------------------- ________________ anekAnta [barSa6. ima zaMkA-samAdhAna digambara-mAnyatAmumAra kevalazAna honeke ulleva jainasUtroM meM pAye jAte haiN| ko utpattike dina vArabhagavAnakI dezanAke na hone aura 65 zrAzA hai zAsana-prabhAvanAke isa satkAryameM digambadina taka usake banda rahane ke kAraNakA bhalI prakAra saSTI- roMko apane zvetAmbara aura sthAnakavAsI bhAiyokA karaNa ho jAtA hai| aneka prakArase sagAvapUrvaka sahayoga prApta hogaa| isI bhIyanivRSabhAcAryake 'tiloyapaNNI ' nAmaka granthase bhI, AzAko lekara 'AgAmI vIrazAsana-ayamnI - mahotsava jisakI racanA devaddhiMgaNike zvetAmbarIya bAgama pranyo aura kI yojanA ke prastAvameM ukta donoM sampradAyoMke pramukha vyaaAvazyaka niyukti Adise pahale huI hai, yaha spaSTa jAnA ktiyAka nAma bhI sAtha rakkhe gaye hai| jAtA hai ki vIra bhagavAnake zAsanatIrthakI utpatti paMca- aba maiM itanA aura batalA denA cAhatA hU~ ki bArazailapura (rAjagRha) ke vipulAcala parvatapara bhAvaNa-kRSNa- zAsanako pravartita hue gata zrAvaNakRSNA-pratipadAko 2vet pratipadAko huI jaisA ki nIceke kucha vAkyA~se prakaTa hai- varSa ho cuke haiM aura aba yaha 2500 vA~ varSa cala rahA hai, sura-kheyaramaNaharaNe guNANAme paMcaselaNyarammi ! jo ASADhI pUrNimAko pUrA hogA / hamIse vIrazAsanakA viulammi pavvadaSare vIrajiyA asthktaaro||65 aghadvayasahasrAbdi-mahotsava usa rAjagahameM hI ma vAsassa paDhamamAse sAvaNaNAbhima bhulpddivaae| yojanA kI gaI hai jo vIrazAsanake pravartita honekA zrAdyaabhijINakkhattammi yasappattI dhammatitthassa // 6 // sthAna athavA mukhya sthAna hai| ata: isake liye sabhIkA aisI sthiti meM zvetAmbaroMkI mAnyatAkA ukla dvitIya sahayoga bAMchanIya hai-sabhIko milakara utsavako hara prakAra banIya samaksaraNa-jaisA thor3A sA matabheda rAjagRhameM aAgAmI se saphala banAnA caahiye| isa avasara para vIrazAsanake premiyokA yaha khAsa kartabhAvaNa-kRSNa-pratipadAdiko honevAle vIrazAsana-jayantI vya hai ki ve zAsanakI mahattAkA vicArakara usake pramusAra mahotsavameM unake sahayoga dene aura sammilita honeke liye kAI bAdhaka nahIM ho sakatA-vAsakara aisI hAlatameM jabaki apane zrAcAra-vicArako sthira kareM aura lokameM vIrazAsana ve jAna rahe haiM ki jisa zrAvaNa-kRSNa-pratipadAko digambara ke pracArakA-mahAvIra sandezako sarvatra phailAnekA-bharasaka udyoga kareM athavA jo loga zAsana-pracArake kArya meM lage Agama rAjagahameM vIra bhagavAnake samavasaraNakA honA batalA ho unheM matamaidakI sAdhAraNa bAtopara na jAkara apanA sacA rahe haiN| usI zrAvaNa-kRSNa-pratipadAko zvetAmbara zrAgama bhI sahayoga evaM sAhAyya pradAna karane meM koIvAta uThAna raksave. vahA~ vIrapabhuke samavasaraNakA astitva svIkAra kara rahe haiM, itanA hI nahIM kintu vahA~ kevalotpattike anantara honevAle jisase vIrazAsanakA prasAra hokara lokamaiM sukha-zAnti-mUlaka usa sArecAturmAsyameM samavasaraNakA rahanA prakaTa kara rahe kalyANakI abhivRddhi ho ske| isake alAvA yaha bhI mAna rahe hai ki 'rAjagRha nagara vIrasevAmandira, sarasAvA mahAvIra ke upadeza aura varSAvAsake kendroM meM sabase bar3A aura dekho, munikalyANavijayakta 'bhamaya bhagavAna mahAvIra' pramukha kendra thA aura usameM dosause adhikavAra samavasaraNa .24,25 sUcanA sthAnAbhAvake kAraNa isa kiraNa meM 'jainadharmapara bhajaina vidvAn' zIrSaka nahIM diyA jA sakA, dUsare bhI kucha lekha nahIM diye jA sake, pustakoMkI samAlocanA bhI nahIM jA skii| agalI kiraNameM unake denekA jarUra yatna kiyA jaaygaa| -vyavasthApaka Page #87 -------------------------------------------------------------------------- ________________ chaThe varSameM anekAntake aura sahAyaka baDhe varSakI prathama kiraNa prakaTa honese pahale hI anekAntake premI jina sajjanoMne mArthika sahAyatAkA bacana diyA thA athavA sahAyatA bhejanekI kRpAkI thI una sabakezuma nAma sahAyatA kI 1).kI rakamake sAtha pichalI kiraNameM prakAzita kiye jA cuke haiN| unake alAvA abataka aura jo mahAnubhAva sahAyatA mejakara apavA sahAyatAkA pacana dekara sahAyaka bane haiM unake zubha nAma sahAyatAkI rakama-sahita isa prakAra haiM:31) bA. dalIpasiMhajI kAgajI, dehlii| .) siMghaI nndnlaaljiibiinaanttaavaa| 31) mesarsa rAjamala gulAbacaMda jaina baiMkarsa, bhejasA / ) khA. pannAlAla mizrIlAla baDajAtyA, indaura (putrI 21) lA. hIrAlAlajI jaina sogAnI, jayapura / zAntAdevIke vivAhakI khuzI meN)| 2.) bA.pherumala catarasenajI vIrasvadezI bhaMDAra, saradhanA .) cau.vamanallAbajI jaina sa dehraaduun| (mertth).| .) lA* janezvaradAsajI sarrApha dehraaduun| 12) seTha roDamala megharAjajI cAra dAna phaMga, susArI 2) bA. bhagavAnajI saradAramalajI, kizanapurA, indaura (baDavAnI).. (putra phUlacaMdake vivAhakI khushiimeN)| 17) sA. parahadAsa jaina, sahAranapura . 5) di. jaina paMcAyata kizanagada, jypur| 14) jA0 udayarAma jinezvaradAya, sahAranapura * / .) lA jamunAlAla jaina, cAMdA maicavarsa, barSA / ")lA. tanasukharAma jaina, tissA ji0 mujaphpharanagara / 3||)laa. mIrImala maMgalasena, DipTIgaMja dehlii| ") zrImanta seTha RSabhakumArajI khuraI ji0mAgara (janma- 3) maisarsa ugrasena vaMzIlAlajI mujphphrngr| pitAzrIkhuzAlacaMdajIkI smRtimeM nikAle hupdaanmeNme| 3) munzI sumeracandajI arjInavIsa, dehalI (pitAjIke 1) eka gupta sahAyaka / svargavAsake avasara para nikale hue vaanse)| 10) seTha dharmadAsa RSabhadAsa jaina, satanA (riivaa)| )lA. premacanda motIcanda jaina, satanA (riivaa)| 7) lA kanhaiyAlAla sItArAmajI. kizanagar3ha jypur| 20 7) bA. raghuvaradayAla jaina, karolabAga dehlii| noTa-jinake bhAge * yaha cinha lagA hai unakI bhorame 7) mArphata jainasaMgaThana smaa| anekAnta bhajanAni saMsthAnoM tathA khAsa khAsa vidvAnoM .) rA. sA. zyAmalAlajI aigjIkyUTiva bhAphIsara, ko phrI bhejA jArahA hai| ).kI sahAyatAmeM ruDakI (sahAranapura) * / cArako phrI bhijavAyA jA sakatA hai|-vyvsthaapk bhASazyakatA vIra sevAmandirako do aise sevAbhAvI yogya vidvAnIkA kSarUrata hai jinase eka hisAba-kitAbake kAma meM nipuNa ho-- bAkAyadA hisAba rakhate hue vIrasevA mandirakI sArI sampattikI jo acchI dekha-rekha aura pUrI sAra-saMbhAla rakha ske| dUsare vidvAna saMskRta, prAkRta aura hindIke karIDiMga tathA patra-vyavahArake kAma meM dakSa hone caahiye| aura yadi ve saMskRta, prAkRta, tathA aMgrejIkA hindImeM acchA anuvAda bhI kara sakate ho to jyAdA behatara hai| vetana yogyatAnusAra diyA jaaygaa| jo vidvAna AnA cAhe unheM apanI yogyatA aura kAryAnubhavake pUre paricayake sAtha nIce ligve pate para zIghra patra-vyavahAra karanA caahiye| choTelAla jaina (kalakattA vAle) sabhApani 'bIrasevAmandira samiti' sarasAvA ji. sahAranapura saMzodhana pAThaka imI kiraNameM pR. 46 ke prathama kAlamakI 18vIM paMkti meM jo 'anuja' zabda chapA hai usake sthAna para 'lAla' zanda banA leveM, pR050 ke dUsare kAlamakI 24 vIM paMkti meM 'kyA toSa' ke sthAna para jo 'kyA noMchaza hai use sudhAra leveM aura pR. 52 ke dUsare kAlama kI 17 vI paMkti meM jo cAha' ke Upara artha lagA hai use nikAla kara agalI paMktike 'chAra' zabda para usakI yojanA karake saMzodhana kara le|| -prakAzaka Page #88 -------------------------------------------------------------------------- ________________ - e ra -para...jara..kA.. - e .. Registere No. A-137. 22-22-Wan ---- - * vyavasthApakIya nivedana 9 - jisa samaya 'anekAnta' ke vyavasthApakatvakA bhAra do mahIne pahile maiMne svIkAra kiyA thA usa samaya maiM bahuta ghabarA rahA thA ki kahA~ 'anekAnta' jaise ucakoTike patrakA vyavasthApana-kArya aura kahA~ mere jaisA ayogya, anubhava tathA sAdhana-hIna vyakti para kevala bajugoMke Adeza aura zreya mukhtAra sAhabake svAsthyako dRSTimeM rakhakara [kyoM kidhara eka varSase paM. jugalakizorajI mukhtArakA svAsthya barAbara giratA jArahA hai aura ve prAyaH asvastha rahate haiM kucha vRddhAvasthAkI aura kucha asvasthatAkI kamajorI unheM barAbara satA rahI hai| sAtha hI, ve parizrama itanA adhika karate hai ki / jo eka navayuvaka aura zaktizAlI vyaktiko bhI nahIM karanA cAhiye; para ve apanI dhunake aise hai ki cikitsakoMke manA karane para bhI, rilIphrakA koI samucita sAdhana pAsameM na honeke kAraNa, apanI jimmedArIko mahasUsa karate hue barAbara 14,15,ghaMTe sampAdana tathA lekhana prAdikA kArya svayaM karate hI rahate hai aura dimAga to unakA zAyada 16 yA 2.ghaMTe rojAnA kAryameM juTA rahatA hai| / idhara zarIra ke prati niliptatA kucha aisI bar3ha gaI hai ki khAne-pIne kI ora adhika dhyAna bhI nahIM dete haiM, jisakA nizcita pariNAma hai zaktikA haas| pichale dinoM mahInoM taka jaba 'purAtana-jaina vAkyasUcI' kA sampAdana-prakAzanAdi kArya ho rahA thA to zrApako prAyaH rAtrike eka 2aura do 2 baje sonA milA hai| zarIra bhI eka mazInarI hai Akhira binA grIsa kitane dina khar3I raha sakatI hai, ataH nirantara sAtha rahaneke anubhavase maiM yaha bAta kaha sakatA hU~ ki idhara kucha seMse mukhtAra sAhebakI zArIrika zakti prAdhI nahIM rahI hai aura mujhe bhaya hai ki yadi unheM samAjakI taraphase samucita rilIpha na dI jAsakI to zAyada unase unake jIvanakI vaha agADhI kamAI jo kAgajake Tukar3oM meM idhara-udhara bikharI par3I hai aura adhikAMzataH unake dimAgameM saMcita hai tathA samAjake liye bahuta hI upayogI hai use hama na le sakeM] aura sAtha hI yaha soca kara ki yadi maiMne 'anekAnta' ke kArya meM unako kucha sahayoga diyA to sambhava hai ki ve aise amUlya kArya jinako ve anavakAzake kAraNa pUre nahIM kara sakate haiM kucha pUrA kara saka, maiMne vyavasthApaka bhArako a.ne Upara liyA hai| maiM dhar3akate hue hRdaya tathA prAzA aura nirAzAkI sammalita bhAvanAoMse apanI yojanA lekara samAjake sAmane gayA aura TUTe-phUTe zabdoM meM apanI prArthanA samAjake sanmukha prastuta krdii| mujhe yaha prakaTa karate hue ati prasannatA hotI hai ki maiM jina 2 mahAnubhAvoMke pAsa pahu~ca sakA hU~ unase mujha acchA sahayoga milA hai-dhaniyoMne dhanase, kAryakartAthoMne samaya aura parizramase, vidvAnoMne lekhoMse, bajugoMne zubhakAmanA aura pathapradarzanase merA hAtha baTAyA hai| aura bhI bahutase sajjanoMse patra-vyavahAra ho rahA hai tathA bahutase mahAnubhAva aise bhI haiM jina taka vyastatA yA bhUla-vaza maiM abhI taka pahuMca bhI nahIM pAyA hU~, mujhe AzA hai una sabakA sahayoga mila jAne para hama 'anekAnta' ko bahuta UMce sthAna para pA skeNge| _ 'anekAnta' hAthameM lete samaya maiMne yaha saMkalpa kiyA thA ki hama isa varSa 'anekAnta' ke eka hajAra grAhaka aura phrI bhijavAne vAle sahAyaka banA leNge| para aba eka kiraNa nikalanake bAda hI mujhe aisA mAlUma hone lagA hai ki hameM to anekAntake eka hajAra grAhaka aura eka hajAra ajaina saMsthAoM aura vidvAnoMko muphta bhijavAne vAle sahAyaka banAne caahiye| cUMki rojAnA AnevAle bIsoM patra yaha batA rahe haiM ki anekAntake saMcAlakoMne isa samaya "samayakI pukArakA uttara diyA hai" aura samAjakI, usa mAMgako pUrA karanekA saMkalpa kiyA hai, jisakI Avazya katA bahuta dinase mahasUsa kI jA rahI thii| aba AvazyakatA isa bAtakI hai ki anekAntakA adhikase adhika pracAra kiyA jaave| isake liye hameM samAjake, sthAnIya kAryakartAoMke udAra sahayogakI adhika AvazyakatA hai tAki ve apane 2 sthAnakI janatAmeM, anekAntakA .. adhikase adhika pracAra kareM aura unameM usake svAdhyAya karanekI bhAvanA paidA kreN| aise sahayoga-dAnake icchuka bandhura patra likha kara pracArakA sAhitya binA kisI khaceke yahAMse ma~gA sakate haiN| A sAtha hI, aise do vidvAnoMkI bhI AvazyakatA hai jo vetana para sthAna 2 para bhramaNa karake janatAmeM anekAntake . svAdhyAyakI ruci paidA kreN| unheM kisIse bhI candA nahIM mAMganA pdd'egaa| kauzalaprasAda jaina mA. vyavasthApaka "anakAnta" korTa roDa, sahAranapura - e -jae - e -9-30->e e e emA prakAzaka. paramAnandazAsI vIrasevAmandira sarasAvAke liye zyAmasandarakhAva zrIvAstava dvArA zrIvAstava presa sahAranapura meM madrita kA .ara jara- era ra rajarapara-ra-ra para Page #89 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ASTRA ekanAkarSantI rathayantI vastutamitaraNa / antena jayati jainI nItimandhAnanetramiva gopii| ubhayAnubhaya tatva SRISE THAN Emmer 5 * niya vastutattva HAR bhayanatva vidhayAnamayA anubhaya tattva rA . vidheyaM vArya cA'nubhayamubhayaM mizramapi nahizepaiH pratyeka niyamaviSayaizvA'parimitaH / madA'nyo'nyApataH makanabhuvanajyeSThagurugA tvayA gItaM tattva vahunaya-vivAtarakzAt / / sampAdaka- jugala kizora muratAra Page #90 -------------------------------------------------------------------------- ________________ viSaya-sUcI samantabhadrabhAratI kucha namUne[sampAdaka pR0118 sabhI jJAna pratyakSa hai-4. indracanda zAkhI ... 2 noMkA vizleSaNa [paM. vaMzIdhara vyAkaraNAcArya 83 jAgora he yugapradhAna(kavitA)-4. pacAlAna sA... . jainajAgaraNa vA-sUrajabhAna [4. kanhaiyAlAla'prabhAkara'88 1. vartamAna saMkaTakA kAraNa-bA0 ugrasena ema.e.11. " mAdhava-mohana (kahAnI)-mA.paM. jagadIzacandra . . vizvako pahisAkAsaMdeza-bA0prabhulAzA jaina 'premI'." 5 kavi-pratiyoSa (kavitA)-[zrImAmarAja harSita 12 mAnavatAke pujArI hiM0-[zrIkanhaiyAlAla 'prabhAkara' 15 6 sAsAdana-saMbaMdhameM zAsanabheda-pro.hIrAlAla 73 jainadharma para ajaina vidvAn (saMkalita) 117 . jainadharmakI kalaka-[4. sumeracanda divAkara 14 vyavasthApakIya nivedana vIra-zAsanakA ardhadvaya-sahasrAbdi-mahotsava vIra-zAsanako--bha. mahAvIrake dharmatIrthako--pravartita hue DhAI hajAra varSa samApta horahe haiM, ataH DhAI hajAra varSakI samApti para kRtajJa janatA aura khAsakara jainiyoM ke dvArA vIra-zAsanakA 'ardhadvayamahasrAbdi-mahotmava' manAyA jAnA samucita aura nyAyaprApta hai| isIse vIrasevAmandira sarasAvAne, zrImAna bAbU choTelAlajI jaina raIsa kalakattAkI preraNAko pAkara, isa mahotsavake manAnekA bhArI Ayojana kiyA hai| isa mahotmavarka liye jo sthAna cunA gayA hai vaha hai 'rAjagRha' tiirthkssetr| isa sthAnakA kitanA adhika mahatva hai yaha to svataMtra lekhakA viSaya hai, phira bhI yahA~ para saMkSepa meM itanA prakaTa kiyA jAtA hai ki . (1) digambara mampradAyakI dRSTise yaha rAjagRha vaha sthAna hai jahA~ sabase pahale zrAvaNa-kRSNa pratipadAko sUryodayake samaya vIra bhagavAnakI divyadhvani vANI khirI, unake sarvaprANi-hitarUpa 'sarvodaya' tIrtha kI pravRtti huI aura unake pradhAna gaNadhara gautamake dvArA unakI divya-vANIkI usa dvAdazAMga zrutameM racanA kI gaI jo vartamAnake mabhI jainAgamoMkA AdhArabhUta hai| kisI bhI digambara granthameM jahAM usake viSayAvatArakA nirdeza hai vahA~ isI sthAnake vipulAcalAdi parvata para vIra bhagavAnakA samavasaraNa pAne aura usa meM vIra-bANIke anusAra gautama gaNadharake dvArA usa viSayake pratipAdanakA ullekha hai| . (2) zvetAmbara sampradAyakI dRSTise yaha rAjagRha vaha sthAna hai jahA~ vaizAkha sudi 10 mIko hone vAle kevalajJAnake anantara jyeSTha mAsake zurUmeM hI bha0 mahAvIra dezanAke liye pahu~ca gaye the, jahA~ ve jyeSTha tathA ApADha mAsa taka hI nahIM kintu varSAkAla (cAturmAsya) ke anta taka (koI chaha mAsa taka) sthita rahe aura isa arsemeM jahA~ barAkara unakI samavasaraNa sabhA lagatI rahI aura usameM unakA dharmApadeza hotA rahA, jisake dvArA hajAroM lAkhoM prANiyoMkA uddhAra tathA kalyANa huA hai| aura jo muni kalyANavijayake zabdoM meM "mahAborake upadeza aura varSA-vAsakai kendroM meM sabase bar3A aura pramukha kendra thA / " 'jahA~ mahAvIra kA samavasaraNa dosause adhivAra honeke ullekha jainasUtroMmeM pAye jAte haiN| aura isa liye jahA~ vIrazAsana vizeSarUpaseM pravartita huA hai| ataH donoM sampradAyoMkI dRSTise rAjagRha (rAjagira) vIrazAsana-sambandhI mahotsabake liye sabase adhika upayuNa sthAna hai, jahAMkI prAkRtika zobhA bhI dekhate hI banatI hai| mahotsavakI pradhAna tithi zrAvaNakRSNapratipadA hai, jo utsarpiNI Adi yugoMke ArambhakI tithi hone ke sAtha sAtha varSArambhakI bhI tithi hai-isI tithise pahale bhAratavarSa meM varSakA Arambha huA karatA thA, 'varSa' zabda bhI varSAkAlase apane prArambhakA sUcaka hai| ataH yaha tithi anya prakArase bhI itihAsameM apanA khAsa mahatva rakhatI hai| . mahotsabakI vizeSa yojanAe~ AgAmI kiraNoMmeM prakAzita hoNgii| -adhiSThAtA 'vIrasevAmandira' Page #91 -------------------------------------------------------------------------- ________________ * OM maham - vizvatatva-prakAza vArSika mUlya 4) 20 eka kiraNa kA mUlya / ) PEAKER nItivirodhaSvaMsIlokavyavahAravartakasamyak / paramAgamasyabIja bhuvnaikgururjytynekaantH|| varSa 6, kiraNa vIrasevAmandira (samantabhadrAzrama) saramAvA jilA sahAranapura, kArtika zukla. vIranirvANa saM0 2470, vikrama maM0 20.. aktUbara 1643 samantabhadra-bhAratoke kucha namUne / 16 ] zrIzAnti-jina-satotra vidhAya racA parataH prajAnAM rAjAciraM yo'pratimapratApaH / vyadhAtpurastAtsvata eva zAntimunirdayAmUtirivAjyazAntim // 1 // 'jo zAntiAjana parase--zatruoMse--prajAjanoMkI rakSA karake cirakAla taka apratima-pratApakeanupama parAkramake--dhAraka rAjA hue aura phira jinhoMne svayaM hI-vinA kimIka upadezaka--muni hokara dayAmUrtikI taraha sabase pahale (hiMsAdi) pApoMkI zAnti kii|' cakraNa yaH zatrubhayaGkaraNa jisvA nRpaH sarvanarendra-cakram / samAdhi-cakaNa punarjigAya mahodayo durjaya-moha-cakram // 2 // 'jo (gRhasthAvasthAmeM) zatruoMke liye bhaya upajAne vAle cakrase sarva narendra cakrako--maMpUrNa gajAzrI ke mamUhako-jIta kara cakrI nUpa-cakravartI samrAT--hue, aura (muni avasthAme) samAdhi-cakrase-dharmadhyAnazuktadhyAna ke prabhAvase--durjeya mohacakako--mohanIya kamake mUlottara-prakRti-prapaMcako-jIta kara jo mahAn udayako -apane pUrNa vikAsako--prApta hue haiN|' Page #92 -------------------------------------------------------------------------- ________________ anekAnta [varSa 6 rAja-zriyA rAjasu rAjasiMho rarAja yo raaj-subhog-tntrH| mAInsya-lakSmyA punarAsmatanno devA'surodArasabhai rarAja // 3 // 'jo rAjendra, rAjAoMke yogya subhogoMke adhIna hue athavA unheM svAdhIna (adhimAdhaka rUpameM prApta kiye hue, rAjalakSmIse rAjAoMmeM zobhAko prApta hue ve hI phira (parama bIgaga avasthAma) zrAtmAdhIna hue-AtmAkA karmacandhanase chur3A kara svAdhIna kiye hue-zrAhaMnyalakSmIse-anantazAnAdirUpa zrantAGga aura zraSTa mahApAnihAryAdirUra bahiraMga vibhUSise-devoM tathA asuroM ( zradevoM )-manuSyAdikoMkI mahatI ( mamavamaragAtinA ) samAmeM zobhAko prApta hue haiN|' yasminnabhUdrAjani rAjacakraM munI dayAdIdhiti-dharmacakram / pUjye muhuH prAJjali devacakraM dhyAnonmukhe dhvaMmi kRtAntacakram // 4 // 'jinake rAjA hone para rAjAoMkA samUha hAtha jor3e khar3A rahA, muni honepara dayAkI kiraNoM vAlA dharmacakra prAli huaA-aAtmAdhAna banA. pUjya hone para-dharmatIrthakA dartana karane para-devoMkA samUha puna: puna: hAtha jor3e khar3A rahA, aura dhyAnake sanmukha hone para-pyuparanakriyAnitilakSaNa yoga ke cama samaya meM-kRtAntacakra-kamIkA avAzaSTa mamUha-nAzako prApta huaa| svadoSa-zAntyA vihitAsmazAntiH zAntarvidhAtA zaraNaM gatAnAm / bhUyAdbhava-kleza-bhayopazAnsye zAntijino me bhgvaanshreyH|| 5 // -svayambhUmtotra 'jinhoMne apane doSoMkI--ajJAna tathA gaga-dveSa-kAma krodhAdi vikAgekA-zAnti karake-gA nivRtti karake-zrAtmAmeM zAnti sthApita kI hai--pUrNa mugvamvarUpA svAbhAvika sthiti prAna kI hai, aura (ma liye) jo zaraNAgatoMke liye zAntike vidhAtA haiM ve bhagavAna zAntijina mere zaraNya haiM-zANabhUta haiM / ataH mere saMsAra-paribhramaNakI. klezoMkI aura bhayoMkI upazAntike liye nimittabhUna ho| bhAvArtha-aAtmAko zAnti-sumbakI prApti apane doSoMko-rAga-dveSa-kAma-krodhAdi vikAroMka-zAnta karanese honI hai, aura jima mahAn zrAtmAne apane doSoMko zAnta karake AtmAmeM zAnti-sukhakI pratiSThA kI hai vahI zaraNAgatIke liye zAnti-sukhakA vidhAnA hotA hai unameM zAnti-sukhakA saMcAra karane athavA unheM zAnti-sukha rUpa pariNata karane meM sahAyaka hotA hai, aura aisA karane meM usake liye kisI icchA tathA prayatnakI bhI jarUrata nahIM par3anI-vaha svayaM hI usa prakAra ho jAtA hai jisa prakAra ki anike pAma jAnese garmIkA aura himAlaya yA zItapradhAna pradezake pAsa pahu~canese sardIkA saMcAra athavA tadrUpa pariNamana huaA karatA hai aura usameM usa agni yA himamaya padArthakI icchAdikakA koI kAraNa nahIM par3atA / zrIzAntinAtha jinendrane apane doSoM-rAgAdivibhAvapariNAmoMko pUrNatayA zAnta karake apane zrAtmAmeM pUrNa zAnti sthApita kI hai aura isa liye ve zaraNAgata bhavya jIvoM meM zAnti-sukhake vidhAtA haiM-binA kisI icchA yA istAdi prayatnake hI unameM zAnti-sukhakA saMcAra karane athavA unheM zAnti-sukharUpa pariNata karane meM prabala sahAyaka haiN| isIse svAmI samantabhadra zAntijinendrakI stuti karate hue kahate hai-'maiM aise zAntimaya jinabhagavAnkI 'zaraNameM prApta hotAhU~-unakI zAnti-paddhatiko apanAtA huA unakA zrArAdhana karatA hU~-,phalataH mere saMsAra-paribhramaNa kI samAmi aura sA~sArika klezoM-duHkhoM tathA bhayoMkI itizrI' hove|' Page #93 -------------------------------------------------------------------------- ________________ nayoMkA vizleSaNa (le0--zrI0paM0 vaMzIdhara vyAkaraNAcArya) [isa lekhake lekhaka mahodaya paM. vaMzIdhara jI jainamamAja ke eka sujame hue supramiddha vidvAna hai--gambhIra vicAraka honeke sAtha sAtha bar3e hI nirabhimAna evaM sevAparAyaNa haiM-samAja-sevaka honeke sAtha sAtha deza-sevaka honekA bhI zrApako gaurava prApta hai, Apa abhI abhI sAlabharakI jelayAtrA karake zrAe haiN| jelase zrAte hI Apane jo lekha likhA use pahalI kiraNameM 'dharma kyA hai?' isa zIrSaka ke sAtha pAThaka par3ha cuke haiN| Aja yaha ApakA dumarA lekha hai, jise zrApa ke pramANa-naya-viSayaka anubhavakA nicor3a kahanA cAhiye / lekha acchI sadhI huI lebanIse lambA gayA hai aura vidvAnoM ke liye vicArakI tathA sarvasAdhAraNa ke liye pramANa-naya-viSayaka jJAnakI yatheSTa sAmagrI prastuta karatA hai |--smpaadk] (1) pramANa-nirNaya kabUla kiyA hai aura ise jJAnAvaraNa karma'2 nAma diyA hai "pramANanavairadhigamaH" yaha tatvArthasUtrake pahile adhyAyakA isa karmake bhI pAMcoM jJAnoMke pratipakSI pAMca bheda usane ThA sUtra hai| isameM padArthoM ke jAnaneke sAdhanoM kA pramANa aura kabUla kiye haiM jinake nAma ye haiM-manijJAnAvaraNa, zrutanayake rUpameM ullekha kiyA gayA hai| bhAge cala kara isI jJAnAvaraNa, avadhijJAnAvaraNa, manaHparyayajJAnAbaraNa aura adhyAyameM "matitAdhimanaHparyayake valAni jJAnam" kevljnyaanaavrnn| (sU.) aura "tatpramANe" (sUtra 10) ina sUtroM dvArA jisa jJAnAvaraNa karmake bhabhAvase prAsmAke jJAnagaNakA jJAnake matijJAna, zrutajJAna, avadhijJAna, manaHparyayajJAna matijJAnarUpase vikAsa ho athavA jo prAtmAke jJAnaguNa aura kevalajJAna ye pAMca bheda mAna kA inakA hI pramANarUpa kA matijJAnarUAse vikAsa na hone de use matijJAnAvaraNa se ullekha kiyA gayA hai| karma kahate haiN| isI prakAra zrutajJAnAvaraNa, avadhijJAnAvaraNa jainadharmakI mAnyatAke anusAra manuSya, pazu Adi jagat ___ manaHparthayajJAnAvaraNa aura kevalajJAnAvaraNakA svarUpa ke saba prANiyoM meM bAhya zarIrake sAtha saMbaddha pariNAmI-nitya samajhanA caahiye| evaM avazya pAtmanAmA vastukA svataMtra astitva hai aura ina pAna jJAnAbaraNa mauke prabhAvase prAsmAke jJAnayaha mAramA pratyeka prANI meM alaga alaga hai, isake guNakA kramase jo matijJAnAdi rUpa vikAsa hotA hai isa sadbhAvase hI prANiyoM ke zarIgmeM bhinna 2 narahake viziSTa vikAsako jainadharmameM 'jJAnala dhi' nAma diyA gaNa hai| isa vyApAra hote rahate haiM aura isake zarIrase alaga hote hI jJAnalabdhike dvArA hI manuSya, pazu Adi sabhI prANiyoMko saba vyApAra baMda ho jAte haiN| padArthoMkA jJAna humA karatA hai aura prANiyoMko hone vAle isa prAsmAmeM eka aisI zaktivizeSa svabhAvata: jaina- isa prakArake padArthajJAnako jainadharmameM 'jJanopayoga dharma mAnatA hai jisake dvArA prANiyoMko jagatake padArthoMkA 2"prakRtisthityanubhavapradezAstadvidhayaH" / / sUtra 3 // zrAdyo jJAna humA karatA hai| isa zaktivizeSa ko usane prAtmAkA jJAnadarzanAvaraNa......." sUtra 4 // jJAnagaNa' nAma diyA hai aura ipako bhI pAramA hIkI taraha 3"mtishraadhimn:pryyovlaanm|| sUtra 6 // pariNAmI--nitya, adRzya tathA pratyeka prAramA alaga 2 (tatvArthasUtra 8 adhyAya) prAnA hai| sAtha hI isa jJAnaguNAko Dhakane vAlI 4,5"labdhyugyogI bhAvendriyam" zra.2 sUtra 18 (tatvArthasUtra) arthAt prANiyoMko padArthajJAna na hone dene vAlI yahA para jJAnako hI bhAva nAma diyA gayA hai aura use vastuvizeSakA saMbandha' bhI pratyeka prAtmAke sAtha usane indriya mAna kara usake lAMbdha aura upayoga do bheda mAna 1"sakavAyatvAjIvaH karmaNo yogyAnpuralAnAdatte sabaMdha:"|sU02 liye gaye haiN| yadyapi yaha sUtra sirpha pA~ca indriyoMse hone Page #94 -------------------------------------------------------------------------- ________________ anekAnta [varSa 6 saMjJA dI gayI hai| pazNina ho jAyA karatA hai| zarIra ke aMgabhUta bAdha sparzana, rasanA, nAsikA netra ye donoM marijJAna aura zrutajJAna aindriyika jJAna mAne aura karNa ina pAMca indriyoM aura manakI sahAyatA' se gaye haiM; kAraNa ki matijJAna pUrvokta prakArame pAna indriyoM prANiyoMko jo padArthoM kA jJAna huyA karatA hai vaha mati- aura manakI sahAyatAme aura zrujJAna aMtaraMga indriya svajJAno.yoga kahalAtA hai aura isameM kAgNabhUta jJAnaguNake rUpa manakI sahAyatAse huzrA karatA hai| zrutajJAna aura vikAmako majJAnalabdhi' samajhanA cAhiye arthAt jJAtAmeM mAnasa-tyakSarUpa ma tajJAnameM itanA antara hai ki zrutajJAnamatijJAnAvara yamake abhAvase paidA huA pAtmAke jJAna meM zrotAko vaktAke zabda sunane ke bAda una zabdoMke pratipAca guNakA manijJAna-labdhirUpa vikAsa hI padArthakA mAnidhya arthakA jJAna manakI sahAyatAse hotA hai aura mAnasa- tyakSa pAkara pAMca indriyoM tathA manakI sahAyatArma hone vAle rUpa matijJAnameM zabda-zravaNakI apekSArahita sAkSAt padArthapadArthajJAnarUpa matijJAnopayAMgameM pariNata ho jAyA karatA kA hI jJAna jJAtAko manakI sahAyatAse huzrA karatA hai| hai| isake indriyAdi nimitI apekSA daza2 bheda mAne padArthajJAnameM zabdazravaNako kAraNa mAnanekI vajahase hI gaye haiM--sparzanendriya-pratyakSa, rasanendriya-pratyakSa, nAsike. zru jJAnako zruta nAma diyA gayA hai| ndriya-pratyakSa, netrendriya-pratyakSa, karNendriya-pratyakSa, mAnasa. avadhijJAna, manaHparyayajJAna aura kevalajJAna ye tInoM pratyakSa, smRti, pratyabhijJAna, tarka aura anumAna / jJAna pratIndriya mAne gaye haiN| kyoMki ina tInoM jJAnAma zabda-zravaNa' pUrvaka zrotAko manakI' mahAyatAye jo indriyAdi bAhya nimittoMkI mahAyatAko apekSA jainadharmane sune hue zabdoMkA arthajJAna hotA hai vaha zrutajJAnopayoga nahIM mAnI hai| inake viSayameM jainadharmakI mAnyatA yaha hai kahalAtA hai aura isameM kAraNabhUta jJAnaguNake vikAsako ki jJAtAmeM avadhijJAnAvaraNa, manaHparyayajJAnAcaraNa aura 'zratajJAnalabdhi' samajhanA cAhiye arthAt zrotAmeM zratajJAnA- kevalajJAnAvaraNa koMke abhAvase paidA huthA AtmAke jJAna varaNakarmake abhAvaye paidA huA AramAke jJAnaguNakA zrRta- guNakA kramame avadhijJAnala bdhi, mana:paryayajJAnala bdhi aura jJAnala vidharUpa vikAsa hI banAke zabdoMko sunate hI mana- kevala jJAnala bdhi rUpa vikAsa hI padArthakA sAnnidhya pAkara kI sahAyatAse hone vAle zabdArthajJAnarUpa zrutajJAnameM bAhya indriyAdikakI sahAyatAke binA hI svabhAvata: avadhi- vAle mAtajJAnake bAra meM ladhi aura upayogakI prakriyA jJAnopayoga, manaHparyayajJAnopayoga aura kevala jJAnopayoga ko batalAnA hai parantu yaha labdhi aura upayogakI prakriyA rUpa pariNata ho jAyA karatA hai| pAcI jJAnAma samAna samajhanA caahiye| jainadharmameM ina pA~coM prakArako jJAnala bdhiyoM aura pArTI dindriyAnindriyanimitnam" tatvArthasUtra a.1 sU014 prakArake jJAnopayogIko pramANa mAnA gayA hai. isa liye 2 "mani: smRtiH saMjJA cintA'bhinibodha ityanarthAntaram" pramANa kahe jAne vAle jJAnake uzikhita pAMca bheda jJAna--tatvArthasUtra zra.1 sR0 13 labdhi aura jJAnopayoga donoMke samajhanA caahiye| cUMki yahAMra mati zabdase svazaMneindriya-pratyakSa prAdi 6 medokA jJAnala bdhi jJAnopayogameM arthAt padArthajJAnameM kAraNa hai isa tathA smRti,saMjJA, cintA aura abhi-nabodha zabdose kramaza: liye padAryajJAnarUpa phalakI apekSA jJAnalabdhiko pramANa smRti, pratyabhizAna,naka aura anumAnakA grahaNa karanA kahA gayA hai| aura jJAnopayoga arthAta padArthajJAna honepara caahiye| jJAtA jAne hue padArthako iSTa samajha kara grahaNa karatA hai, 3 'zrutaM matipUrvam......"1 --tatvArthasUtra a sU02. aniSTa samajha kara khodatA hai tathA iTAniSTa kalpanAke yahAMpara 'mati' zabdame zabdazravaNa arthAt karNendriya-pratyakSa abhAvameM jAne hue padArthako na grahaNa karatA hai aura na ko hI grahaNa kiyA gayA hai| chor3atA hai balki usake prati vaha mAdhyasthyarUpa vRtti dhAraNa 4 "thummnindriysy"| --tatvArthasatra na. 2 sU0 21 5 ........."sahaja pahumaM"-gommaTa jIvakAMDa gAthA 314 Page #95 -------------------------------------------------------------------------- ________________ kiraNa 3] nayoMkA vizleSaNa - kara letA hai isa liye grahaNa, tyAga aura mAdhyasthya vRtti- kAraNa honekI vajahase pagartha pramANa mAna liye gaye haiN| rUpa phalakI apekSA jJAnopayogako bhI pramANa mAnA gayA svArtha pramANarUpa zrutako svArthazruta, jJAnazruta, bhAvabhuta aura hai| jainadharmakA darzana mukhyarUpase isa jJAnopayogako' hI zrutajhAna bhI kahate haiM aura parArthapramANarUpa zrutako pramANa mAnatA hai| parArthana, vacanazruta, zabdazruta, dravyazruta, athavA sirpha (2) pramANa ke bheda svArtha aura parArtha vacana athavA zabda bhI kahA karate haiN| mati bhAdi jJAnAvaraNa--karmoM ke prabhAvase hone vAlA jisa prakAra zrotAko vaktAke mukhase nikale hue mAramAke jJAnaguNAkA mati bhAdi zAnalabdhirUpa vikAsa sva vacanoMdvArA padArthajJAna hotA hai usI prakAra vakAke arthAta apane AdhArabhUta jJAtAke hI padArthazAna rUpa zAno- lekhoM dvArA tathA aMgali mAdike saMketoM dvArA bhI use payogameM kAraNa hotA hai isI prakAra padArthazAna rUpa jJAno- padArthajJAna hotA hai isaliye isaprakArake padArthajJAnako svArthapayoga bhI sva arthAt apane AdhArabhUna jJAtAkI hI jJAta- zrutameM aura lekhoM tathA aMguli Adike saMketoMko parArthazrutameM padArtha meM grahaNa, jyAga aura mAdhyasthyabhAvarUpa pravRti meM antabhUta samajhanA cAhiye, kyoMki zrutajJAnameM kAraNarUpa kAraNa hotA hai isa liye jJAnalabdhi aura zAnopayogarUpa se mAnA gayA vacana lekha tathA aMguli Adike saMketoMkA donoM prakArake jJAnoMko svArthapramANa kahA gayA hai| lekina upalakSaNa (saMgrAhaka)mAnA gayA hai isaliye bacanakI taraha svArthapramANake atirikta eka parArtha nAmakA bhI pramANa jaina lekha tathA aMguli mAdike saMketoM dvArA jo padArthajJAna hotA hai dharmameM svIkAra kiyA gayA hai vaha zrotAko hone vAle use" bhI zrutajJAna kahate haiN| parArthazrutako AdhyAtmika dRSTi zabdArtha jJAnarUpa zravajJAnameM kAraNabhUta vaktAke mukhase nikale se pAgama aura usase hone vAle padArthajJAna rUpa svArthazruta hue vacanoMke atirikta aura koI nahIM ho sakatA hai arthAta ko bhAgamajJAna kahate haiN| jainetara dArzanika ina donoMko krama vaktAke mukhase nikale hue vacana hI zrotAke zabdArthajJAnarUpa se zabda aura zAbdajJAna kahate haiN| zratajJAnameM kAraNa honekI vajahase parArthapramANa kahe jAte (3) parArthazrutameM pramAgA aura nayakA bheda / haiN| 'ki vacana pramANabhUta zrutajJAnameM kAraNa hai isa liye cupacArase vacanako bhI pramANa mAna liyA gayA hai aura vacana asara, zabda, pada, vAkya aura mahAvAkyake bheda ki zabdArthajJAnarUpa zrutajJAnakA prAdhAra zrotA hotA hai se pA~ca prakArakA hotA hai| inamase zabdake aMgabhUta nirarthaka aura usameM kAraNabhUta vacanoMkA uccAraNAkartA vaktA hotA akArAdi varNa akSara kahalAte haiN| arthavAn akArAdi attara hai isa jiye para athAt vacanoccAraNakA AdhArabhUta vaktA tathA nirarthaka do Adi akSaroMkA arthavAn samUha zabda se bhinna zrotAke jJAnameM kAraNa honekI vajahase vacanako kahalAtA hai| arthavAn zabdarUpa prakRtikA sup athavA tiGa parArthapramAyA kahate haiN| isa kathanase yaha niSkarSa nikalatA pratyayoMke sAtha saMyoga ho jAne para padoMkA nirmANa hotA hai ki masijJAna, avadhijJAna, manaHparyayajJAna aura kevalajJAna hai| aura paraspara sApekSa do Adi padoMke nirapekSa samUhase ye cAroM jJAna svAdhigamameM kAraNa honekI vajahase svArtha tmaka:"--(rAjavAtika) 1-6 / "jJAnAtmaka svArtha pramANa hI kahe jAte haiN| lekina pUrvokta prakAra -zrutake do bheda ho jAnese jJAnarUpa zruta svAdhigamameM kAraNa honekI vacanAtmakaMparArtham" (marvArthasiddhi) 1-6 / vajahase svArthapramANa aura vacanarUpa zrata parAdhigamameM 5 "prAptavacanAdinibandhanamarthajJAnamAgama:" parIkSA03-6E isameM Adi zabdase aMguli, lekha zrAdiko hI grahaNa 1 "svApUrvArthavyavasAyAtmakaM jJAnaM pramANam" |-priikssaa0 1-1 2 "pramANaM dvividhaM svArtha parArtha ca" / sarvArthasiddhi 1-3 kiyA gayA hai tathA aAgama--zabdase zrutajJAna artha 3,"adhigama hetudvividhaH svAdhigamahetuH parAdhigama- liyA gayA hai| hetuzca, svAdhigama heturzAnAtmakaH, parAdhigamaheturvacanA- 6'supatiGantaM padam" 14/14-pANinikRta aSTAdhyAyI Page #96 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 86 anekAnta [barSa 6 vAkya' tathA paraspara sAkSepa do prAdi vAkyoMke nirapekSa bodhaka hai"-kriyApadake bolane para zrotAke mastiSkameM samUhase mahAvAkya kA nirgayA hotA hai| paraspara sAcepa "kyA hai yA kisakA astitva hai" yaha prazna taba taka do bhAdi mahAvAkyoMkA bhI nirapekSa samUha humA karatA cakara kATanA rahegA jaba taka ki ghar3A, vasa, bhAdamI Adi hai lekina vaha bhI mahAvAkya zabdase hI vyavahRta kisI saMjJApadakA spaSTa ullekha na kara diyA jAya athavA kiyA jAtA hai| zrotA anukUla bAhya sAdhanoMke AdhAra para vaktAke abhipreta ina pAMca prakArake vacanoMmeMse vyavahAra arthAta prayogameM arthakA pratipAdaka kisI saMjJApadakA khuda AkSepa na krle| bhAne vAle bacana tIna hI humA karate haiM pada, vAkya aura yahI samasyA kevala dhadA, vastra. AdamI bhAdi saMjJApadoMke mahAvAkya / attara aura zabda prayogAI nahIM hote haiM aura bolane para kriyApadake bAremeM rahatI hai| isa liye svataMtra ki vaktAke hRdayagata padArthakA bodhaka honeke kAraNa padako prayogAI nahIM mAnA gayA hai| vAkya aura mahAvAkya prayogAI vacana hI parArthavata mAnA gayA hai isa liye parArtha- kA prayoga kahIM svataMtra hotA hai aura kahIM kisI mahAvAkya zratako bhI pada, vAkya aura mahAvAkyarUpa hI samajhanA ke avayava hokara bhI ye donoM vAkya aura mahAvAkya prayukta cAhiye, akSara aura zabdarUpa nhiiN| ina pada, vAkya aura kiye jAte haiN| jahAM ye svataMtra rUpase arthakA pratipAdana mahAvAkyameMse pada hamezA vAkyakA avayava hokara hI prayo- ___ karane meM samartha hote haiM vahAM inakA prayoga svataMtra hotA hai gAIhotA hai svataMtra pada kabhI bhI kisI bhI hAlatameM aura jahA~ ye arthakA pratipAdana na karake kevala arthake aMza. prayogAI nahIM honA hai| isakA tAtparya yaha hai ki vacana kA pratipAdana karate haiM vahAM ye kisI mahAvAkyake avayava prayoga aryakA pratipAdana karaneke liye kiyA jAtA hai lekina hokara prayukta kiye jAte haiN| isa kathanase yaha spaSTa ho svataMtra para arthakA pratipAdana na karake arthake eka aMzakA jAtA hai ki pada arthaka aMzakA hI pratipAdaka hotA hai aura hI pratipAdana kiyA karatA hai aura arthake eka aMzakA prati- vAkya tathA mahAvAkya kahIM arthakA aura kahIM arthaka aMza pAvana kabhI bhI upayogI nahIM ho sakatA hai| yaha eka anu- kA bhI pratipAdana karate haiN| isa prakAra parArthazruta apane bhavasiddha bAta bhI hai ki kisI bhI saMzApadakA prayoga prApa do bhedoMmeM vibhakta ho jAtA hai--eka arthakA pratikiyA jAve, usake sAtha kamase kama eka kriyApadakA tathA pAdaka parArthazrata aura dasarA arthake aMzakA pratipAdaka kisI bhI kiyA padakA prayoga kiyA jAve, usake sAtha kama parArthazrRta / inase barthakA pratipAdaka parArthazcata pa.kya aura se kama eka saMjJApadakA prayoga anivArya hotA hai| astitva mahAvAkyake bhedase do prakArakA hotA hai aura pathake aMzakA "padAnAM parassarasApekSANAM nirapekSa: samudAyo vaakym"| pratipAdaka parArthazruta pada, vAkya aura mahAvAkyake bhedase -aSTasahassI pRSTha 285 paMkti 1 tIna prakArakA samajhanA caahiye|nhiiN donoMkI kamase 2"vAkyoccayo mahAvAkyam" (sAhityadarpaNa pariccheda 2 pramANa aura naya saMjJA mAnI gayI hai arthAt arthakA prati loka 1kA caraNa 3) yahAM para "vAkyAMcayaH" padakA pAdana kAne vAle vAkya aura mahAvAkya pramANA-koTimeM vizeSaNa "yogyatAkAMkSAmattiyuktaH" ima lokakI TIkAmeM aura bhayaMke aMzakA pratipAdana karanevAle pada, vAkya aura diyA gayA hai taba mahAvAkyakA lakSaNa vAkya isa prakAra ho mahAvAkya naya-koTi mantabhUta hote haiN| kyoMki pramANAko jAtA hai-"parassarasApekSANAM vAkyAnAM nirapekSasamudAyo sakalAdezI arthAt aneka dharmoM-aMzaoNkI piMcabhUta vastuko mhaavaakym"| viSaya karane vAlA aura nayako vikalAdezI' arthAt aneka gommaTasAra jIvakA~DameM anajJAnake jo 20 bheda ginAye haiM 345..."pramANamanekadharmadharmisvabhAvaM sakalamAdizati".... inameM akSara, pada aura saMghAta arthAt vAkyake bAda jo bheda "nayodharmamAtraMbA vikalamAdizani"(tatvArthazlokavArtikapRSTha118 ginAye gaye haiM una mabako mahAvAkyameM hI antarbhUta samajhanA paMkti 10,11"pramAgAnayaradhigamaH" sUtrakI vyaakhyaa)smudaaycaahiye| kAraNa ki hamane mUlameM spaSTa kiyA hai ki kyoMke viSayaM pramANamavayavaviSayA nayA iti" "saka-lAdeza:pramAsamUhakI taraha mahAvAkyoMke samUhako bhI mahAvAkya hI kahate haiN| NAdhIno vikalAdezo nayAdhIna iti" -tatvArtharAja. 1-6 Page #97 -------------------------------------------------------------------------- ________________ kiraNa 3] nayoMkA vizleSaNa dharmoM kI piMDabhUta vastuke eka eka dharmako viSaya karane vAlA to usa hAlatameM ye pramANa vAkyarUpa hojAveMge kyoMki vAkya mAnA gayA hai| athavA yoM kaha sakate haiM ki jo vacana svataMtrarUpame bhI prayogAhaM hotA hai jaisA ki isa udAharaNameM vivakSita arthakA pratipAdana karatA hai vaha pramANa aura jo jo vAkya mahAvAkyakA avayava honeke kAraNa naya vAkyarUpa vacana vivakSita aryake eka dezakA pratipAdana karatA hai vaha ye dikhalAyA gayA hai vahI pahile udAharaNameM svataMtra vAkya naya kahalAtA hai| jaise, pAnIkI jarUrata hone para svAmI honeke kAraNa pramANa vAkyarUpase dikhalAyA gayA hai| naukarako Adeza detA hai---'pAnI lAzro'! naukara bhI isa eka aura udAharaNa mahAvAkyakA dekhiye-eka vidvAna eka hI vAkyase apane svAmIke arthako samajha kara pAnI kisI eka viSayakA pratipAdaka eka grantha likhatA hai aura lAne ke liye cala detA hai, isa liye yaha vAkya pramANa- usa viSayake bhima 2 daza aMgoMke pratipAdaka daza adhyAya vAkya kahA jAyagA aura isa vAkyameM prayukta 'pAnI' aura yA vibhAga usa granthake kara detA hai| yahA~ para samUcA graMtha 'lAoM' ye donoM pada svataMtrarUpase arthakA pratipAdana karane meM to pramANavAkya mAnA jAyagA kyoMki vaha vivakSita viSayakA samartha nahIM hai, balki artha ke eka-eka aMzakA pratipAdana karane pratipAdaka hai aura usake aMgabhUta daza adhyAyoMko nayavAkya vAle haiM, isa liye ina donoM padoMko naya-pada kheNge| yahAM koTimeM liyA jAyagA, kyoMki ve vivakSita viSayake paka eka para isa bAta para bhI dhyAna rakhanekI jarUrata hai ki jaba taka aMzakA pratipAdana karate haiN| yahAM para bhI jaba taka ye daza ye donoM pada eka vAkya ke avayava bane raheMge taba taka hI adhyAya granthake avayava raheMge taba taka nayavAkya kahalAyeMge nayapada kahe jAveMge aura yadi inako eka dUsare padase alaga aura yadi unheM apane 2 viSayakA pratipAdana karane vAle kara diyA jAya to usa hAlata meM ye pramANarUpa to hoMge svataMtra-graMthase pRthaka-mAna liye jAye to usa hAlatameM ye hI nahIM, kyoMki Upara kahe anusAra pada pramANarUpa nahIM dazoM adhyAya alaga 2 pramANavAkya kahalAne lgeNge| hotA hai, lekina usa svataMtra hAlata meM ye donoM pada nayarUpa jJAna apane Apa meM eka prakhaMDa vastu hai, isaliye jJAnabhI nahIM kahe jaayeNge| kAraNa ki, arthakI anizcitatAke rUpa svArthapramANameM nayakA vibhAga saMbhava nahIM hai| yahI sababa ye artha ke eka aMzakA bhI usa hAlasameM pratipAdana sababa hai ki matijJAna, avadhijJAna, manaHparyayajJAna aura nahIM kara sakate haiN| kevalajJAna ina cAroM jAnoMko pramANarUpa hI mAnA gayA haidUsarA udAharaNa mahAvAkyakA diyA jAsakatA hai, jaise nayarUpa nhiiN| lekina svArthapramANabhUta zutajJAnameM ki svAmI naukarako bhAneza detA hai-"loTA le jAno aura pAnI vAkya aura mahAvAkyarUpa parArthapramANako kAraNa mAnA gayA lAoM' yahAM para vivakSita artha do vAkyoMse prakaTa hotA hai hai| isaliye parArthapramANameM batalAI gayI naya vyavasthAkI isaliye donoM vAkyoMkA samudAyarUpa mahAvAkya pramANavAkya 'apekSA svArthazrata pramaNarUpa zrutajJAnameM bhI naya-parikalpanA kahA jAyagA aura donoM vAkya usake avayava honeke kAraNa saMbhava hai / ata: vivakSita padArthake aMzakA pratipAdana vivakSita arthake eka eka aMzakA pratipAdana karate haiM isa karane vAle, vAkya aura mahAvAkya ke avayavasvarUpa pada, liye nayavAkya kahalAveMge / yahAM para bhI vaha bAta dhyAna vAgya aura mahAvAkya dvArA zrotAko jo arbhake aMzakA dene lAyaka hai ki jaba taka ye donoM vAkya eka mahAvAkyake jJAna hotA hai vahI naya khlaayegaa| isa taraha parArSazatake avayava hai taba taka to ve nayavAkya raheMge aura yadi ina samAna svArthazrutako bhI pramANa aura nayake bhedase do prakAra donoM vAkyoMko eka dUsare vAkyase alaga kara diyA jAya kA samajhanA caahiye| (kramazaH) Page #98 -------------------------------------------------------------------------- ________________ G === = jaina-jAgaraNake dAdA bhAI -2- 2 2 / hamArI vibhUtiyoM / bAba sUrajabhAna zrI kanhaiyAlAla mizra 'prabhAkara' or=0 [hamAre samAja meM isa samaya bhI aise mAhatya-sevI. dArzanika, lekhaka, kavi, dAnavIra, dharmabIra, karmavIra, dezabhakta aura lokasevaka vidyamAna haiM, jinapara hameM kyA saMmA-bharako abhimAna ho sakatA hai / 'anakAnta' ke isa stambhaka antargata aisI hI kucha vibhUtiyokA saMkSipta paricaya denekA zrAyojana kiyA gayA hai| -sampAdaka] hamAre cira atItameM, jIvanakI eka viSama ula- bavaNDara khar3A kareMge,satyake viruddha aisA mobA~dhege bhanameM phaMse, saMskRtake kavine dukhI hokara kahA thA- ki yahIM pralayakA najArA dikhAI degaa| 'jAnAmi dharma, na ca me pravRttiH ! calo, isa morcesa bhI lar3eMge! asatyakA mocI, jAnAmyadharbha, na ca me nivRttiH !" satyake sipAhIko lar3anA hI cAhiye, para cAroM orake dharmako maiM jAnatA to hU~, para usameM merI pravRtti ye samajhadAra sAthI jo ghara baiThe--"hA hA~, bAta nahIM hai ! adhameko bhI maiM jAnatA haiM, para hAya, tumhArI hI ThIka hai, para tumhIM kyoM aguvA banate ho| usase maiM baca nahIM pAtA ! ikalA canA bhAr3ako nahIM phor3a sakatA! ina saba burAjIvanakI yaha sthiti bar3I vikaTa hai| acAnaka iyoMkA to samaya hI ThIka kregaa| yAda nahIM, rAmUna giranA sarala hai, jAnakara giranA kaThina, jAnakara aura sira uThAyA, birAdarIke paMcoMne use kucala diyaa| phira rukanekI icchA rahate ! bhUlase giranemeM zarIrakI kSati hai, jAnakara giranemeM AtmAkA hanana hai| hamArA samAja phira tumhI to sAre samAja ke ThekedAra nahIM ho / bar3oM zrAja isI zrAtma-hananakI sthitimeM jIrahA hai|kaun nahIM se jA bAta calI rahI hai, usameM jarUra kucha sAra hai| tumhIM kucha aklake putale nahIM ho--samAjama jAnatA ki khiyoMko pardemeM rakhanA, apanI vaMzaveli' para halkA tejAba chir3akanA hai! vivAhakI AjakI prathA aura bhI vidvAna haiN| calo, apanA kAma dekho, kisa kise sumbakara hai ? aura saMkSepameM hamArA AjakA jhagar3e meM par3e jI!" jIvana kise pasanda hai? hama Aja jisa cakameM ulajhe __vicArakA dIpaka bhItara jala rahA hai, dhuMdhalA-sA, ghUma rahe haiM, use tor3anA cAhate haiM, para tor3a nahIM pAte! nanhA-sA, ttimttimaataa| tela usameM koI nahIM DAlatA, paramparAke pakSa meM eka bahuta bar3I dalIla hai, usakI use bujhAnako harekakI phUka becaina hai|diipkmeN garamI gati / paramparA burI hai yA bhalI calatI rahI hai, usa hai, vaha jIvanake liye saMgharSa karatA hai, usakI lau ke liye kisI udyogakI z2arUrata nahIM hai| kauna usase TimATamAtI hai, Thahara jAtI hai, para antameM nirAzA lar3a kara udyoga kare, nayA jhagar3A mola le / phira hama kA jhoMkA AtA hai, vaha bujha jAtA hai / patA nahIM, samAja-jIvI haiM / jaba sArA samAja eka paramparAmeM hamAre samAjameM roja tarUNa-hRdayoM meM vicAroMke dIpaka cala rahA hai, to vaha ikalA kauna hai, jo sabase pahile kitane jalate haiM aura yoM hI bujha jAte haiN| kAza, ve vidrohakA jhaNDA khar3A kare, nakU bane ? saba jalate raha pAte, to Aja hamArA samAja dIpaacchA, koI himmata kare, naka bananeko bhI mAlikAkI taraha jagamaga jagamaga dikhAI detaa| taiyAra ho cale, to usake bhItara eka har3akampa uTha sunA hai. hA~, dekhA bhI hai, dIpaka havAke jhoMkese zrAtA hai-loga kyA kaheMge? aura ye loga ? jinheM bujha jAtA hai, havA nahIM cAhatI ki pradIpa jale, donoM sahIko galata kahanekI mAsTarI hAsila hai aura jo meM zatrutA hai; para vanameM jvAlA jalatI hai, to zrA~dhI nAradake khAnadAnI evaM mantharAke bhAIbahana haiM, aisA hI use cAroM ora phailAkara kRtArtha hotI hai, donoMmeM Page #99 -------------------------------------------------------------------------- ________________ kiraNa 3] jainajAgaraNake dAdA bhAI bAbU sUrajabhAna 8 abhinna mitratA hai| bA. sUrajabhAna eka jvAlAkI jiraha aura bahasa karate rahe haiM aura saca yaha hai ki ina taraha, apanI taruNAIkI madabharI aMgar3AiyoM meM, samAja mukadamoMkA kahAnI hI, isa nararatnakA jIvanacaritra hai| ke a~dhere A~ganameM ubhare / virAdhakI AndhiyA~ uTI, presakA taba zrA vaSkAra na huaA thA aura pustakeM ghaharAI, para ve dIpaka na the, ki bujha jAte, ajJAnake __ AjakI taraha sulabha na thiiN| bar3e yatnase lAga pustakeM dAruNa darpakA dahate, cAroM ora phaila gye| bhArI likhavAte aura bar3e prayatnase unheM rakhate the| sAmpradAlakkar3aka bojhase dama, choTI cinagArI bujha jAtI hai, yika vAtAvaraNakI kazamakazananaM isa prayatnameM eka rahapara holIkI lapaTa, inhIM lakkar3oMkI sIr3hiyoMparase syabharI nigUr3hatAkI sRSTi karadI thI aura isa prakAra car3ha AsamAnake gale lagatI hai| patA nahIM, jaba vAyU pustakeM darzanIya na hokara, pUjanIya ho calIM thIM / ratnoM jI janme, kisa jyotiSIne unakI bhAvIkA lemba par3hA kI taraha ve chipAkara rakhane aura kabhI kabhA parva-tyau aura usa sukumAra zizuko yaha jalatAnAmAdayA-sUrya hAroMpara samArohake sAtha dikhAnakI cIz2a bana gaI kI taraha ve andhere meM uge aura use chinna-bhinnakara thii| Aja hama bhale hI isapara eka kahAkA mAreM, usa AsamAnameM A camake ! ina saba paristhitiyoMkA hama yugameM pustakoM ke prati yaha AtmIya zraddhA na hotI, to adhyayana na kareM, apane mana meM virodhakI AndhiyoMka hamAre itihAsakI taraha, hamArA sAhitya bhI Aja jhAroMkA calana tAla pAyeM, to devatAkI taraha hamabAbU aprApya hotA ! yuga yuga taka logoMne yuddhake rahasyokI surajabhAna kI mUrtipUjA bhale hI karaleM, unake kArgekA taraha pustakoMko apane prANoM meM saMjokara rakkhA hai| mahatva nahIM samajha sakate / taba unake kArya hamAra samayakaM pravAhakI sIDhiyoM parase utarate utarate utsava-gItoMmeM svara bhale hI bhareM, hamAre andhere aMtara saMskRta hindI bana gaI, to isameM kyA Azcarya ki kA Aloka aura TUTe ghuTanoMkA bala nahIM ho pAte! prayatnakI isa ghanatAna andhazraddhAkA rUpa dhAraNa kara aisA hama kaba cAheMge? liyA !!! samayane karavaTa badalI, presakI sRSTi huI, taba AjakI taraha hareka daphtarapara 'nAvakeMsI' kI yuganaM una pustakoM ke pracAra-prakAzanakI mA~ga kI, para pATI nahIM Ta~gI thI, ve cAhate to AsAnIsa hipTI- yugakI mA~ga hareka sunala, to mahApuruSoMkI pUjAkA kalakTara ho sakate the, para naukarI unheM abhISTa na thI, avasara jAtiyoMko kahA~ mile ? jaina samAja meM prAyaH ve vakIla bane aura thor3e hI dinoMmeM devabaMdake sIni- sabase pahale bAbU sUrajabhAnane yugakI yaha maoNga sunI yara vakIla hogaye / vakIlakI pUjI haivAcAlatA aura aura jaina zAstroMka chapAnakI AvAja uThAI ! yugane saphalatAkI kasauTI hai jhUTha para sacakI sunaharI pAliza apane isa tejasvI putrakI ora cAvasaM dekhA, para karanekI kssmtaa| ora bAbU sUrajabhAna eka saphala andhazraddhAne unake kAryako dharmadroha ghoSita kiyA, vakIla, mUka sAdhanA jinakI ruci aura matya jina zAstroMkI nigUDhatAke pakSameM yuga yugasa saMcita samAja kI AtmAkA sambala ! kAbemeM kupha ho, na ho, yahA~ kI komala bhAvanApara eka hathaur3AsA par3A aura yuddha ke mayakhAnese eka paigambara jarUra niklaa| liye samAjako ubhArakara vaha sAmane le aaii| dhameM bAbU sUrajabhAna vakIla; apane muvakkaloMke muka- kA sainika zaitAnakA agradUta ghoSita kiyA gayA, para dame to unhoMne thor3e hI dina lar3e-ve kacahariyA~ lA~chanoMse lacA, to sudhAraka kyA unheM mAra DAlane unake lAyaka hI na thIM-para vakIla ve jIvana bhara kI dhamakiyA~ dI gaI, ve muskraaye| unake presameM bama rahe, Aja 75 varSake buDhApemeM bhI ve vakIla haiM aura rAta rakkhA gayA, to ve ha~se / dharmake pujArI kodhakI ghRNA dina mukadame lar3ate haiN| nyAyakI adAlatameM, khoja kI se unmatta horahe the aura 'dharma' kA sipahasAlAra hAIkorTameM, asatyake viruddha satyake mukadame / saMskRti thA zAnta, prasanna, premapUrNa ! pRthvIpara yugadevatA aura kI sampadA para kurItiyoM ke kabjeke viruddha ve barAbara AkAzameM bhagavAna ha~sa rahe the / jJAna vijayI rahA, Page #100 -------------------------------------------------------------------------- ________________ anekAnta [ varSa 6 andhazraddhA parAjita huI-Aja una virodhiyoMke vaMza- kyoM? unhoMne jAna bUjhakara, apaneko prasiddhi se dhara chape hue "zAstarajI"kA pAThakara kRtArtha horahe haiN| bcaayaa| jaina saMsthAoM ke ve pAdisaMsthApaka, para eka vAkyameM bAyU sUrajabhAnakA skaica hai-a~dherA saMsthA bana gaI, cala gaI aura dUsaroMko sauMpa dii| dekhate hI diyA jalAneko taiyAra ! unhoMne aMdherA kisI saMsthAka sAtha unhoMne apaneko nahIM baaNdhaa| dekhA aura dIpaka saMjone cle| andherA, ajJAnakA, hamAre dezameM dharmasudhAraka Age calakara eka naye dharma anyAyakA aura dIpaka jJAnakA, sudhArakA / unhoMne ke saMsthApaka hojAte haiN| bAbU sarajabhAnane apaneko vyAkhyAna diye, lekha likhe, pustakeM taiyAra kI aura isa.mahantAIsa, netAgirIsa sadA bacAyA aura mahimA saMsthAeM kholIM, para sabakA uddezya eka hai, anghereke ke mAdhuryame nindAkA namakIna hI sadA unheM rucikara viruddha yuddha! ve anathaka yoddhA haiN| na thakanAhI jaise rhaa| hama maraneke bAda bhI jIne ke liye pattharoMpara unakA 'moTo' ho| isa bur3hApemeM bhI vIra-sevA-mandira nAma khadAnako becaina haiM, unhoMne jItejI hI apaneko (sarasAvA, sahAranapura) meM jAkara rahe, do ghaNTe kanyA benAma rahakara jaise amaratvakA rasa liyaa| pAThazAlAke adhyApaka, do ghaNTe zAstrasvAdhyAyake yaha aparigraha, yaha alagAva, apanA zreya dUsaroM paNDitajI, aura 4-6 ghaNTe gambhIra adhyayana aura ___ ko bA~TanekI yaha vRtti hI bAbU sUrajabhAna hai| ve apanI khojoMpara lekha, yaha eka 72 varSake vRddhako mahAna haiM aura sadaiva itihAsaka eka pRSThakI taraha vahA~ dinacaryA thii| mahAna raheMge, para jainasamAja saMgaThitarUpase unakI aSa - bhAratakI navIna rAjanItimeM dAdA bhAI naurojI hIraka jayantI manAe, isI meM usakI zobhA hai / yaha aura hindI gadyake navavikAsameM premacandakA jo sthAna utsava unakI jIvanI zaktikA pramANa ho aura bAbU hai. jaina samAjako navacetanAka itihAsamai vahI sthAna sUrajabhAnake boe aura apane raktase sIMce sudhArabAba sUrajabhAmakA hai| jaina samAjakai ve Izvaracandra bIjoMkI pradarzinI bhI, yaha Aja ke yugakI mA~ga hai| hai. isameM sandeha nahIM, para ajaina samAjakI kauna kahe, kyA hama ise mneNge| jaina samAjameM hI loga unheM ThIka 2 nahIM jAna paaye| upahAra-grantha __ 'anekAnta' ke upahArameM deneke liye hameM digambara jainasamAja DUMgarapurakI taraphase 'laghuzAntisudhAsindhu' graMthakI 500 pratiyA~ prApta huI haiM, jimake liye ukta samAja vizeSa dhanyavAdakA pAtra hai aura + usakA yaha kArya dUsaroM ke liye anukaraNIya hai| mUla graMtha saMskRtameM prAcArya zrIkunthusAgarajIkA racA huA hai| sAthameM paMjikA nAmakI saMskRta TIkA lagI hai, hindI artha aura vizeSArtha tathA aMgrejI anubAda bhI diyA huA hai| ataH jina grAhakoMko AvazyakatA ho ve poheja kharca ke liye nimna patepara eka thAnA bhejakara use ma~gA leveN| una 500 grAhakoMko hI hama yaha graMtha de sakeMge jinakI mA~ga poSTeja kharcake sAtha pahale paaegii| vyavasthApaka 'anekAnta'bIrasevAmandira, sarasAvA ji. sahAranapura Page #101 -------------------------------------------------------------------------- ________________ | kahAnI - - ....... (le.-prAcArya paM. jagadIzacaMdra) . mA ko Aja bhI caina nahIM thA / unhoMne mAdhavakI mA~ mAdhavako kAleja chor3ate hI gharakI cintAoMne dugoMko pukAra kara kahA-ajI sunatI ho na? tumhAre zrA gherA / ema0e0kI kaThina pAThya-praNAlI meM pari- lallAko to rainAlDa aura goTekI kAvya-nAyikAoM ke zrama karate 2 mAdhavake mastiSkakI naseM DhIlI hogaI aMganyAsameM philomphIkI gaveSaNA karate 2 ghoranidrA thiiN| sArA vIrya, sArA oja, maithameTiksa aura A gaI hai| aura usI meM yaha sArA kuTumba apanI jAmeTrIkI Ter3hI-mer3hI lAinoMko kramabaddha karane meM hI asIma daridratA lekara jA chupA he! jarA merI pothIsamApta ho cukA thaa| Aja bar3I kaThinatAse becAre patrA to nikAla lA do mujhase to isa pralayameM bhI g2arIbana, aneka durbalatAoMke sAtha sAtha eka kAgaja zAntipUrvaka baiThA na jA skegaa| ke nanheMsa Tukar3epara apanI agAdha vidvattAkA pramANa durgAkA mana patikI kAtaratApara sau 2 bAra pati patra prApta kiyA thaa| hone.lagA / usane kahA-mAdhava to suzikSita hai, usane socA thA ki aba jIvanakI kaThinAiyA~ jarA use bhalI bhA~ti cetA diijiye| usake sAdhAraNa pAra kara cukA hU~-zIghra hI kisI ukaca padapara jA parizramase hI Apako nizcintatA mila skegii| vaidUMgA, phira svAsthya aura pratiSThAke sAtha sAtha rupayoM mere bazakA roga hai nahIM rAnI! tumhI kara dekho, ke Dhera ke Dhera mere caraNoMmeM lur3hakA kreNge| maiM to kaha sunakara hAra gayA / kintu lagabhaga do varSa taka gharake A~ganameM durgAne dulArase kahA-pAja na jAnese bhI kAma pratIkSA karaneke bAda bhI jaba bhAgyAnumAna satya na cala sakegA? cala sakegA kaise, merI bhAgyalakSmI ! jAnatI ho seThajI kitane kRpAlu haiM, unakI AjJA havA to gharavAloMne use parezAna kara ddaalaa| usake vizAla mastiSkameM kucha dina taka yaha samAyA ullaMghana karanese pahile to isa bhArI kuTumbako viSa hI nahIM; ki gharavAle kyoM mere pIche par3e haiM ? de denA hogaa| dukhI hRdayase durgAne eMDitajIkA pothI patrA de __ grAmINa pitA jaba usake pAsa Akara baiThate taba liyA diyA / bUDhe bAlakarAma dAridra pIr3Ake AvezameM tUphAna apanI bevasI aura taMgadastIke varNanameM hI apanI sarIkhe havA pAnIse TakarAte hue agrasara hue| mamatAkA vyAkhyAna krte| ( 2 ) mAdhavakA mana ina bematalabakI bAtoMse Uba jaataa| mohana, mAdhavakI choTI zreNImeM sahapAThI rahA thaa| antataH yaha socakara ki pitAjI do cAra saMskRtake kintu bIca hImeM usane parAdhIna dezakI zikSAko zloka raTakara kisI prakAra apanA dhaMdhA calA rahe haiN| jIvanopayogI na jAnakara mastaka navA diyA thaa| unheM ema0 e0 kI philAsphIkA kyA jJAna, apanI mAdhavake kAlejameM praveza karate hI usane thor3I sI adhIratA chupAnI pdd'tii| pU~jIse eka gau zAlA sthApita kara dI thI / do tIna sAla lagAtAra nukasAna uThAkara bhI apane dhairya aura barasAtakI havA, jhaMjhAke jhaTakoMkI bhA~ti, grAmya parizramake balapara usane use eka bRhattara rUpa de diyA pAdapoMko jhakajhora kara rahI thii| U~ce zrAsamAnase thaa| usakI gauzAlAmeM Aja kala 200 gAe~ aura pRthvIkI asIma karuNA saMcita hokara megha mAlAke 150 bhaiMseM thI / ilAhAbAda jaise vizAla nagarameM usa misa jora jorase barasa rahI thii| sabhI dubaka kara ke dUdhakI khapata itanI thI ki pratidina usapara dUdhakI gharameM baiThe the| kintu mAdhavake pitA paM.bAlakarAma mA~ga banI hI rahatI thii| svaccha, jalavihIna dUdha aura Page #102 -------------------------------------------------------------------------- ________________ da2 anekAnta [varSa 6 khetIke lie acche naslake baila janatAko dekara vaha likhA kaba kAma AyegA / tumhAre bUr3he sasura to janatAke prema aura dhana donoMkA upayoga kara rahA thaa| do dinake mehamAna haiM, unakA kyA bharosA / vaha ucca zikSita na thaa| usake dimAgako gaNitakA phira bhI to kucha karanA hI par3egA, unake jIte jI sUkSma vivecana, philAsphIkA agAdha pANDitya chUna yadi mAdhava kucha karane lage to unakA aMtima samaya gayA thaa| kintu isa sAdhAraNase vyavasAyameM use nayI saMtoSase bIta jaaye| nayI bAteM sujhatI thiiN| vaha kahA karatA yadi dezake lakSmIpara sau ghar3e pAnI Dhala gayA / sAskI kTUdhanI-jamIMdAra isa prAcIna vyavasAyako apanAleM to ktiye tIrakI taraha usakA hRdaya bedhane lagIM usakI dezake dhana aura svAsthya donoM hImeM AzAtIta vRddhi A~kheM chalachalA aaii| usane kahA- maiM kaba manA ho / usake pitA prArambhameM to usake pAgalapanapara karatI hU~ ammA jI ! ki tuma koI kAma na kro| udAsIna rahe, kintu jaba mohanane apane aTUTa pari- gussA na kage bahU rAnI- durgAne kahA-tuma zramase gozAlAke lAbhoMko unake sanmukha kAryarUpameM usa pitAke kaSTako jAna sakatI ho / jisane jIvana upasthita kara diyA to vaha tana, mana, dhanasa usakI bhara peTa kATa kara, moTA pahina kara, apane putrako unnatimeM dattacitta ho gae / sArA parivAra mohanakI sukhI banAna meM hI apane prANa lagA diye hoM / aura gauzAlA para rIjha rahA thaa| donoM samaya gauzAlAkI phira usake antima samayameM samartha hokara bhI vaha saMvA, amRta samAna svaccha dUdhakA bharapeTa bhojana aura AlasI banA, ghara meM dabakakara pustakoM ke pannehIpalaTatA usake sAtha hI dharma aura dhanakA vahulAbha ? rahe aura usakA vaha pitA peTakI pIr3Asa dara dara bhaTamAdhava mohana kucha dinoM taka eka sAtha rahe the| katA phire / kintu isa avakAza vihIna kArabArameM pha~se rahane ke lakSmIkI A~kheM bhara aaii| rote 2 usane kahA- kAraNa mohanako mAdhavase milanakA saubhAgya prApta nahIM ammAjI ! maiM hI abhAginI haiM, ApakI bAteM sunane huyA thA, isa bAra jaba usane sunA ki usakA purAnA ke pahale maiM mara kyoM na gii| sahapAThI mAdhava sammAna sahita darzana zAkhakI ucca durgA bolI-nahIM beTI, tumhArA kyA doSa ? yaha parIkSA uttIrNa hokara lauTA hai, tabase usase milane to saba mere hI bhAgyakA phala hai| kI utkaeThA dinodina tIna ho rahI thii| kintu jaba durgA calI gaI, lakSmI bahU khulI chatake Upara phailI 2 usane jAnA cAhA taba taba koI na koI bAdhA upa- huI ujvala cA~danI para dRSTi gar3Akara socane lgii| sthita hotI hI rhii| isa bAra jabaki usake pitAne mAdhavane Akara dekhA, Aja bahU rAnI cupacApa gorakhapura jaise sundara pradezameM eka zAkhA upasthita kara aAkAzase utaratI huI tarala vidhiyoM meM bhaTaka gaI haiN| dI thii| mAdhavaka parAmarzase lAbha uThAnekI mohanakI usane jarA pAsa jAkara nAgina kI taraha bala khAI huI kAmanA prabala hogaI thii| kintu mAdhava sarIkhe bahuzruta bahUrAnIko julphoMko mRdu-maMju kapoloM para sIdhI kara vidvAnako apane purAne sahayogIkI smRtiko surakSita diyaa| kintu bahU rAnIke bhAvoMmeM - jarA bhI u~carahanekA avakAza milA hogA ? yaha saMzayapUrNa nIca na dekha mAdhavane usake donoM komala kara bhI jijJAsA use DAMvADola kara detI thii| isIse sAhasa usakI sImita urasthalIpara saTAkara chor3a diye| kara bhI vaha mAdhabake pAsa na jA sakA thaa| bahUrAnI mAnoM Aja thI hI nhiiN| mAdhavakI mauna sAdhanA dIvAra sI Dhaha pdd'ii| khulI huI chatapara baiThI huI durgAne kahA-bho usane kahA-upha 1 itanA mAna.............. lakSmI bahU ! jarA idhara suna dekha ! tere mAdhava hI para bahU rAnIko Aja yaha acchA nahIM laga rahA thaa| to sArA kuTumba bhA~kha lagAe baiThA hai| usakA par3hA usane kahA-jAne do-tumheM saba samaya aise hI Page #103 -------------------------------------------------------------------------- ________________ kiraNa 3] mAdhava mohana utpAtakI bAta mUjhanI hai| saMkaToMkI satata cintAmeM nirata rahanekA avasara milA -kyA acchA nahIM huA? ho unheM mAdhavakI bebasIkA paricaya hogaa| gharavAloM nahIM ! ima matya aura saTokki para aparAdhIkI kI dRSTimeM vaha AlasI thA aura akarmaNya ! kintu nAI mAdhavane kahA-kyA kahU~ bahUrAnI bahuta socatA sacamuca aisA na thaa| lITara (Leader) ke mukhapRSTha hU~ tumhArI hI taraha mu~ha phulAkara sudUra ekAntameM jA para chapI huI kamase kama vetanakI vAnTa (want) para baMTU' para umameM bhI to saphala nahIM hotaa| vaha avilamba jAnekA taiyAra rahatA thA kintu durbhAgya -tuma jaise AlasiyoMse kyA kucha ho sakegA, ko kucha suhAtA na thA ! ina dinoM kitane gharoM meM bar3hI vaha rAnI ne kahA bar3I AzAyeM hadaya meM bharakara use jAnA par3A thA, -isameM bhI to rAnI, tumhI bAdhaka ho / tumheM aura na jAna kitane dhanikoMke sanmukha yAzcAkA akadekhakara ho to bhayake mAre merA sArAmayama,mArA mAna kaNa nIrava rodana hai. yameM bhara upasthita honA par3A, atIta banakara A~khoMse dUra ho jAtA hai aura vartamAna / kitane daphtaroMmeM, kitanI adAlatoM meM, kitane vidyA"basa Age nahIM kahatA-nArAja ho jaaogii| layoM meM apanI daridra paristhitikA varNana karate 2 usa jimane dRmaroMke sanmukha hAtha pamArakara bhI, apanA kI A~gbAse pAnI baha calA, kintu kahIM bhI eka kursI gaurava akSuNgA samajhA ho, yA jisa par3ha likhakara bhI bhara jagaha use zAntise baiThaneka 'lae nasIba nahIM hii| 'apane Atma sammAnakA tathA apane mAtA pitAkI abhAvakA azaMchanIya dayA bhAva saba jagaha hI ziSTa dInadazAkA dhyAna na AtA ho use dasagekI nArAjagI nidhi ke mAtha upasthita hotA rhaa| kI itanI cintA? ghora cintA aura AhAra vihArakI avyavasthAne -bahU rAnI ! mAmalA veDhaba hai, kyA ammAjIne umake svAsthya ko aura bhI nAvA~Dola kara diyA thaa| kucha burA bhalA kahA hai? aba vizeSa pratIkSA yA mandhAna karane kI zakti usameM -yadi kahA ho to kyA tuma usakA pratikArakaroge? zeSa na raha gayI thI-mohanakI DeyarIkA nAma usase ryAda kara sakA chipA huA na thA-uma udyogakI saphalatA para 'lIDara' -to manobhilApita varadAna! ke kAlamake kAlama raMga jArahe the / antataH hArakara -yadi na kara sakA! usa DeyarI meM hI klakI karane meM hI usane nizcaya kiyA -to tumhArA yaha ghara bAra chor3akara calI jaauuNgii| aura dUsare hI dina vaha gorakhapura ko ravAnA ho gyaa| --kahA~ pr| sTezana para hI karmacArIgaNa upasthita the / eka avaitajapira tumhAre jaise akarmaNyoMkA vAsana hogA- nika pradhAna karmacArIne yaha kahate hue use DeyarIkA kAryakahakara bahU rAnIko apanI sImA ullaMghana karanekA bhArasaupa diyA ki yadyapi ApakI darakhvAsta eka klarkadhyAna ho paayaa| padake liye prApta huI thI, kintu iyarIne yahI ucita mAdhava DhITha bahUkA mukha dekhane lagA-kintu uma mamajhA ki usa padapara rahakara Apa DeyarIkI unnatimeM kaTu vacanameM jo satyatA thI vaha usake sAmane Akara vizeSa sahAyya na de skeNge| ataH isa zAkhAkA mArA kahane lagI bahU jo kucha kaha rahI hai vaha ThIka hai prabandha Apake supuDhe kiyA jAtA hai / Ajase Apa tumane itanA jAnakara bhI mAtA pitA tathA strIkI isake pradhAna mainejara niyukta hue / isa kAryako AvazyakatAoMko na smjhaa| uttarottara unnata karanA hI ApakAdhyeya honA caahiye| vetana yadyapi bahuta kama hai tathApi ise Apa svIkAra jinheM kabhI grahasvAminIkI prasannatAse vAstA par3A kIjiye-pezagI de denekI hamArI vizeSa prathA hai yaha ho aura sAtha hI sAtha dhanahIna parivArake Arthika kahakara eka sau dasa rupaye ke noTa mAdhavake hAthameM Page #104 -------------------------------------------------------------------------- ________________ anekAnta - [varSa 6 pakar3A diye gye| ki eka bAra mere sAmane pAkara DeyarIkA nirIkSaNa kSaNabhara mAdhava isa adbhuta vyApAra aura Azca- kara liijiye| yajanaka niyuktikAra cakita hokara raha gyaa| kintu isa vizeSa Agrahako mohana yaha kara ki tuma jaise kuzala paNDitako pAkara bhI DeyarIko yadi merI __ mAdhavako DeyarIkA kArya sambhAle lagabhaga do AvazyakatA rahA tA isasa vizeSa mara duHkhakA kAraNa varSa hoge| usane apano yogyatAkA acchA paricaya ora kyA ho sakatA hai, TAla detaa| diyaa| usake rahate DeyarIke sabhI kAma unnata hogae / mAdhavase mohanakI kRzakA snehamaya pazuoMke svAsthyakA usane vizeSa prabandha kiyaa| dhanyavAda denekA avakAza jyoM 2 dUra hotA rahA, videzI vaijJAnika upAyoMse dUdhake vibhinna lAbhaprada tyoM 2 usakI udvignatA bar3hatI hI rhii| anta.. eka mizraNa nirmANakara usane aAzAse adhika munAphA dina aisA bAgayA ki vaha usa AkAMkSAko kisI taraha kara dikhAyA thA-usake namra vyavahArase sabhI karma bhI dabA na sakA aura usI AvezameM usane kucha soca cArI prasanna the aura pazu jinapara use agAdha mamatA kara mainejarake padase tyAgapatra de diyaa| mAdhavane socA thI, usase sneha rakhane lage the| thA ki tyAgapatrake pAte hI moina daur3a aayegaa| kintu yaha dekhakara usake dumbakI sImA na rahI ki tyAgapatra donoM samaya vaha svayaM apane sAmane unake cAre svIkRta hogayA aura mohanase milane kI bhaviSya meM aura dAnekI dekhabhAla kiyA karatA thA / vaha bhI AzA bhI na rhii| atyanta prasanna thA, kintu itane laMbe samayameM bhI hava sajjana jinhoMne usake Arthika saMkaTakA nirAkaraNa kara Aja use DeyarI chor3ate hue kaThora mAnasika asIma udAratAkA paricaya diyA thA, phira kabhI uma pIr3A anubhava huii| nIceke karmacArI aura DeyarIke ke pAsa na Aye aura na use bulAyA / mohanane mUka pazuoMmeM usakA snehapAza bikhara par3A thaa| usa kitanI hI bAra unase milanekI ceSTAyeM kIM; kintu ko sameTakara cale AnA use duHkha janaka hI nahIM kintu apamAna-janaka bhI pratIta hone lagA / kyA usa saba viphala ! ke do varSake kaThina parizramakA yahI mUlya thA ? eka. bhArI upakArase umakI AtmA dabI huI thii| bAra kyA yaha bhI jAnanekI abhilASA nirmohI mohana mohanase sAkSAta kara dhanyavAda denekI abhilASA isI ke antaHkaraNa meM nahIM upajI ki isa tyAgapatrakA mUla se dina 2 bar3hI jA rahI thii| mohanakI isa upakSAkA kAraNa kyA hai? usakI samajhameM koI artha na lagatA thaa| yaha AkAMkSA kamI 2itanI tIvratAse jAga uThatI thI ki use apane gADIkA samaya nikaTa Ane lagA, kintu mohanake isa sammAnanIya padase ghRNA hone lagatI thI / vaha AnekI koI pAzA na rhii| mAdhava nirAzacittase mohanakI isa viraktikA athe kabhI 2 asIma udAratA ghara calA gyaa| saptAha para saptAha bItane lge| kintu, aura kabhI akAraNa nispRhatA lagAneke lie vAdhya mohanase milanekI abhilASA abhI bhI banI huI thii| ho jAyA karatA thaa| mAdhabake sabhI vicArAtmaka prazna DeyarIkA dhyAna raha rahakara use satAne lgaa| una mUka jo DeyarIse sambandha rakhate the, patradvArA taya ho jAte pazuoMkI sneha smRtiyA~ antarake pradezase uchala kara the, kitanI bAra jaba usane Agraha pUrvaka lisbA ki kabhI 2 use becaina kara detI thiiN| mAlikako apane kArobArako ekadama kisI anajAna mohanakI DeyarImeM rahakara usane bAgijyakI ke hAthoM meM chor3akara nizcinta hojAnA kabhI bhayAnaka mahimA jAna lI thii| usa vyavasAyameM usakA mana bhI vipatti lA detA hai, ataH merA sAgraha anurodha hai khUba lagA thaa| imaliye zikSApradatta jJAnakI zaktiyA~ Page #105 -------------------------------------------------------------------------- ________________ kiraNa 3] mAdhava mohana 65 apanA sadupayoga kara DeyarIke saMgrAmameM vijayollAsase hai| tumheM kyA mAlUma, jisa samaya tuma mAhavArI camatkRta ho uThI thiiN| parantu, durbhAgyane vahA~ bhI sAtha hisAba, ciTTiyA~ aura naye 2 upAyoMkI svIkRti lene na chodd'aa| mere pAsa Akara amne madhura zabdoMmeM DeyarIke bhaviaba bahUrAnIka sad parAmarSase mAdhavane bhI thor3I vyakI kalpanAke citra khIMcA karate the, merA hRdaya mI pUjI lekara isI vyavasAyako apanAnekI bAta tumhAre caraNoM meM loTaneke liye kitanA vyagra hojAtA socalI thii| thA kintu, phira bhI apaneko sAvadhAna kara ApakI dopaharakA samaya thA / bhojanake uparAnta bhAvI bAteM sunatA tathA Apake madhura darzanase ananta saMtuSTI jIvanakI bAtoMko lekara baharAnI aura mAdhava donoM prApta karatA rhaa| astu ! hI vyasta horahe the|-tthiik usI samaya eka anajAna AdamIne eka lambA liphAphA sAmane paTaka kara donoM tumhAre mahabAsasa (jo yadyapi tuma para pragaTa nahIM ko cakita kara diyaa| thA) yadi maiM bhUla nahIM karatA to maiM yaha kahanekI AdamI lauTa gyaa| mAdhavakI A~kheM usapara par3a dhRSTatA karatA hU~ ki DeyarI kA kAryakrama tumheM pasanda gii| ceharepara kucha anajAna bhAvoMne Akara gneha hai aura umase tumheM adhika sneha bhI hai| ataH gAMramizrita dInatAke bhAva abhivyakta kara diye / zarIra gvapuravAlI DeyarI pitAjIke Agrahase tumhAre nirIkSaNa hapa aura kRpAke bhArase zithila hone lagA / bahU rAnI meM dasa varSake liye de dI gaI hai, jisameM se prativarSa mauna thI, kintu aba umase kautuhala dabAyA na gayA do Ane rupayA hameM dekara bAkI munAphA le leneke usane mAdhavake Agese patra khIMca liyaa| usameM likhA tuma pUrNarUpase adhikArI ho| yaha kAryavAhI rajiSTrI thA gorakhapura karA dI gaI hai aura usakI nakala tumhAre pAsa bhejI parama snehAspada mAdhava, namaskAra ! hai| aba tumheM vApisa AnA hI hogA, tumhArI icchA yakAyaka tumhArA tyAgapatra pAkara maiM harpasa uchala kA adhikAra bhI pahile hI chIna liyA gayA hai| par3A / tuma jaise bahuzruta vidvAnako nuccha vetanapara rakha zAyada tuma kabhI na aate| maiM bhI to tumhAre binA kara mujhase eka akSamya aparAdha hogayA thA. jisakA rahana sakU~gA / sabako ythaayogy| nirAkaraNa tumane svayaM hI kara diyaa| maiM tumhAga tumhArA mahapAThI--mohana / prAcya mAdhyAyI huuN| tumameM sadAme merI agAdha zraddhA rahI hai| mAlika ke rUpameM tumhAre sanmukha upasthita mAdhava abhI bhI usI taraha baiThA thA / kintu, hone meM mujhe mahAna saMkoca hotA thA / kintu, phira bahu rAnI DayarI dekhanekI utsukatAse use hilA DulA bhI nileja hokara vyApArI honeke kAraNa tumhAre jaise kara kaha rahI thI-snehakA yaha madhura zrAsvAdana aba sahRdaya sacce mitrakI kAryapraNAlI jAMcaneke liye kI vAra ekAkI hokara na bhoga sakoge--umameM se maiM avaitanika mantrIke rUpameM tumhAre pAsa hI rahanA par3A bahuta bhAga jabaradastI chIna luuNgii| muphta namUnA mA~ganevAloMke prati aneka sajjana 'anekAnta'kA muphta namUnA bhejaneke liye vyartha patra vyavahAra karate haiM, jisase unako aura kAryAlaya donoMko hI vyarthakA posTeja aura samaya kharAba karanA par3atA hai| unase prArthanA hai ki anekAntakI prAya: utanI hI pratiyA~ chapAI jAtI haiM jitane grAhaka hote haiM ataH namUnA bhejanA kaThina hai| pUre varSakA candA 4) rupaye haiN| ajaina saMsthAoM aura phrI bhijavAne bAloM se 3 // ) ru. haiM varSa agastase Arambha aura jaulAI taka samApta hotA hai| -vyavasthApaka 'anekAnta' Page #106 -------------------------------------------------------------------------- ________________ kavi-pratibodha - - - ------ - svataH rasamayI, amara zrAtmA, kahA~ sUkhane vAlI ? priyavara ! sadA dayAse Ardra, karuNa hai, dekho jhA~ka tanika nija antara! 'jamA huaA dAnavatAkA ra~ga* yaha, pAgala-duniyA kahatI hai ! rikta na mAnavatAkI pyAlI-- rasameM sarAbora rahatI hai ! 'jaga' avyakta anAdi prakRtimaya, tathya-tatvake khar3A sahAre / samajho ! sukha-dukha rAhI, unakIkyoM mahatva do vinA vicAre! mAnava sadA 'mukta' sukha-dukha tokevala sthUla prakRti sahatI hai| rikta na mAnavatAkI pyAlI rasameM sarAbora rahatI hai ! mAnavatAke sammukha bolokaba na rahI hai vizva-samasyA ! A~khoM-dekho! manake AgemAyA-tRSNA, tyAga-tapasyA ! para manake hita tyAga-napasyAkI garimA sacamuca mahatI hai| rikta na mAnavatAkI pyAlI ramameM sagabAra rahatI hai ! mAyA svayaM pravRtti-prathA hai, isakA sulajhAnA muzkila kaya ? kevala tyAga-mAtrase apanA'lakSyasthala' pA jAte haiM sb| niSNTaka kevala prabuddha hai, kaNTaka viSaya-nadI bahatI hai| rikta na mAnavatAkI pyAlIrasameM sarAbora rahatI hai ! donoM sAtha-sAtha rahate haiM, jagameM zAnti tathA kolAhala ! riktana mAnavatAkI pyAlI hiMsAne yadi janI ahiMsA ? rasameM sagabAre rahatI hai to tumako praNAma hai avirala ! zakti dekhanI, to antarako-- dekho; zakti svayaM rahatI hai ! riktana mAnavatAkI pyAlIramameM mAbora rahatI hai ! AzA'kSaya, santoSa paramasukha, dambha-dveSa dukhamaya AzA hai| zrAtma - jJAnakI gaga-dvapasesadA hIna vibhu paribhASA hai ! pUraba-pUraba-mA na rahA kyoM ?pazcimakI riputA dahatI hai ! rikta na mAnavatAkI pyAlIsameM sarAbora rahatI hai ! saMkaTa kusaMskArakI chAyA, jo karatI hai manako mailI / mAmarAja zarmA harSita' mAnavatA mailI na kavIzvara ! ujjvala hai, jo jagameM phailI ! 'zrAma' dharmakA moThA phala hai| kI-kara kauTe hai| lahatI hai ! rikta na mAnavatAko pyAlIramameM sarAbora rahatI hai ! madA karmakI prakRti gahana hai, pApa-puNya janmoMkA dAtA / sugva to sukha, para dukha-sugva hotA, satyavAda kisako bahakAtA ! niyatiniyama kaba eka bana sakA? asadbhAvanA ura dahatI hai ! rikta na mAnavatAkI pyAlIrasameM sarAbora rahatI hai ! mAvazyakatA-'Ala iNDilA digambara jainapariSada' ke kAnapura adhivezanake prastAva naM.2 ke anusAra khulanevAle kendrake liye eka yogya vidvAna, jo jainadharmakA acchA jJAtA ho aura upadezaka ho tathA aMgrejImeM kamase kama epha0 e0 kI yogyatA rakhatA ho, aise pracArakakI AvazyakatA hai tathA eka klarkakI bhI AvazyakatA hai| vetana patra vyavahAra yA milakara taya kreN| -sundaralAla jaina, cA~da auSadhAlaya, mesTana roDa kAnapura / Page #107 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sAsAdana samyaktvake sambandhameM zAsana-bheda (le0-pro. hIrAlAla jaina, ema0 e0, ela0-ela0 bI0) [gata kiraNase Age] aura usake cUrNisUtroMke kartA yativRSabhAcArya haiN| prathamapakSa pAdarapRthivIkAyAdi jIvoMkI guNasthAnabhedake binA hI yativRSabhAcAryake matAnusAra hai yA nahIM yaha bhI abhI hama prarUpaNA kI gaI hai jisase unameM eka hI mithyAraSTi guNanizcayata: nahIM kaha sakate jaba taka ki carNisatroMkI usa sthAna mAnA jAnA siddha hotA hai| kSetrAdi prarUpaNAoMke raSTise jA~ca na kara lI jaay| dUsare pakSako saMskRtaTIkAkAra sUtroM meM bhI ekendriya-vikajendriya jIvoMke guNa,sthAnabhedakA ne spaSTata: bhUtala prAcAryAdikA kahA hai| yathA kathana nahIM pAyA jaataa| para isa sambandha sparzanaprarUpaNA "atha bhunacalyAcAryAdipravAhopadezenAha-" isI ke kucha sUtra dhyAna dene yogya haiN| jaise-- ke prAdhArase paM. ToDaramalajIne kahA hai pAge bhUtabali sAsaNasammAiTThIhiM kevaDiyaM khetaM phosidaM ? vAcAyakana dhavala zAstrakA upadeza ityAdirUpa dUsarA pakSa lAgarama asaMkhajAMdabhAgA / aTTa bAraha cAdasabhAgA kavi kathana kareM haiM--" hama Age dekheMge ki bhUtabali vA desugA / / 3-4 // AcAyake SaTkhaMDAgama sUtroMse vaha dUsarA mata siddha nahIM lassANuvAdeNa pi.ehalessiya-NIlalessiya-kAuhotA / 'mAdi' zabdame TIkAkArakA kina prAcAryoMse abhi- lessiyamichAiTThI possN| sAsaNasammAiTTIhi kevaprAya hai yaha kahA nahIM jA sakatA / 'pravAhopadeza' kahanese DiyaM khetaM pAMsidaM? logassa asaMkhejadibhAgo / paMca jAna par3atA hai ki usa matakI paramparA TIkAkAra taka barA- cattAri ve cohasabhAgA vA desUNA / / 146-148 / / bara pracalita thii| karmakAMDakI pUrvokta gAthA 3AdimeM the hI ve sUtra haiM jinake AdhAra para sarvArtha siddhikArane usI prakAharUpa upadezakA prahagA pAyA jAtA hai| apanI uparyukta racanA kI hai| ataeva sarvArthasiddhikArake SaTUkhaMDAgamake jIvaTThANakI satprarUpaNA va dravyapramANAdi kathanAnusAra ina sUtroMke racayitAko sAsAvana sabhyagraSTiyoMkA aba hama puSpadanta aura bhUtabalibhAcAryoMke SaTkhaMDA ekendriyoM meM utpanna honA mAnya nahIM hai| yaha bAta uparyukta gama sUtroMpara Ate haiM / jIvasthAna khaMDakI samparUpayAmeM sanarUpaNA va dgapramANANugamake sUtroMse bhI pratIta hotI indriyamArgaNAnusAra guNasthAna-vyavasthA karate hue puSpadantA hai| para yahA~ bhI vahI prazna upasthita hotA hai ki yadi sAcArya sUtra kahate haiM sAdana samyaktvI ekendriyoM meM nahIM jAte to unakA bAraha eIdiyA bIiMdiyA tIiMdiyA cariMdiyA asariNa- rAjUpramANa kSetra sparzana karanA kaise ghaTita ho sakatA hai? paMciMdiyA ekkammi ceva micchAiTTi-TThANa / / 36 / / isake liye hameM yaha mAnanA hI par3atA hai ki sAsAdana jIva isake anusAra ekendriya, vikale ndiya aura asaMjJi ekendriyoM meM mAraNAntika samudghAta to karate hI haiN| paMcendriya jImeM sAmAnyase kevala eka mithyAraSTi guNa jIvaTThANakI gati-zrAgati cUlikA sthAna hI ThaharatA hai| kAyamArgaNA sambandhI "puDhavikAiyA aba jIvaTThANakI gati-bhAgati cUlikAke kucha sUtroko AjakAiyA te ukAyikA vAukAyikA vaNa'phaikAiyA dekhiyeekkammi ceya micchAiDihANe" // 43 // tirikkhasAsaNasammAiTThI saMkhenjayassArA tiriisa sUtrase mI pRthivI - kAyAdi ekendriya kkhA tirikkhehi kAlagadasamAraNA kadi gadIzro jIvoMke kevala eka mithyAraSTi guNasthAnakA hI pratipAdana gacchati ? tiriNa gadIzro gacchati-tirikkhagadi pAyA jAtA hai| dravyaprarUpaNAke sUtra naM. 8 mAdimeM maNussagadi deva gadicedi / tirikkhesu gacchaMtA eiM Page #108 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 18 anekAnta [varSa 6 diya-cidie gacchati, No vigaliMdigsu / eiNdi-hai| sarUpae ke Upara uddhata sanna 36 kI TIkAmeM unhoMne esa gacchaMtA bAdarapuDhavikAiya-bAdarA-kAiya-bAdaravaNapphaikAiyapattayasarIrapajjattaesu gacchaMti, No apa- "eiMdiesu sAmaNaguNahANaM pi suNijjadi taka, jattesu / paMcidiesu gacchaMtA maNNIsu gacchaMti, No ghaDade ?Na, edamhi sutte tassa ginnsiddhttaado| viruddhasrnniisu|| 116-123 / / tthANaM kadhaM doNha pi suttattaNamidi?Na, dorahamegamaraNussapAsaNasammAiTThI saMkhenavAsAumA maNusA darassa suttttaado| doeI majjhe idaM suttamidaM ca Na maNusehi kAlagadasamAraNA kadi gadIo gacchati ? bhavadIdi kadhaM Navvadi ? uvadesamaMtareNa tadavagamAtiriNa gadIzro gacchati-tirikkhagadi maNusagadi bhAvA doraha pi saMgaho kaayvyo| doeha saMga kareMto devagadi cedi / tirikkhesu gacchatA eiMdiya--paMciMdi- saMsayamicchAiTThI hodi ti ? taraNa, suttahiTameva esu gacchati, No vigaliMdiNsu / eiMdiesu gacchatA atthi tti sahatassa sNdehaabhaavaado| uttaM ca-.. bAdarapuDhacI-bAdaramAu-bAdaravaraephadikAiyapatteyasarIra suttAdo taM samma darimijataM jadA Na sahadi / pajjatta rasu gacchaMti,po apjttesu|pNcidiesugcchNtaa so ceya hadi micchAiTThI hu tado pahuDi jiiyo| saeNIsugacchati, No asrnniisu|| 151-155 / / yahA~ zaMkA-samAdhAnake rUpa meM uparyuka virodhako bhAcArya devA micchAiTThI sAsaNasammAiTThI devA devehi vIrasenane isa prakAra samajhAyA haiutraTTida-cudamamANA kadi gadIo Agacchati? duve zaMkA-ekendriya jIvoMmeM sAsAdana guNasthAna bhItI gadIo Agacchati-tirikkhagadi maNusagadi cev| sunA jAtA hai, vaha kisa prakAra ghaTita hotA hai? tirikkhesu AgacchaMtA eiMdiya-paMcidiesu Agacchati, samAdhAna-vaha nahIM ghaTita hotA, kyoMki prastuta sUtra No vigalidie / eiMdipasu AgacchaMtA bAdarapuDhavi- meM usakA niSedha kara diyA gayA hai| kAiya-bAdarabhAukAiya-bAdaravaNapphadikAiya patteyasarI- zaMkA-to phira ekendriyoMmeM sAsAdana guNasthAna rapajjasaesumAgacchati, No apajjattaesu / paMcidiesu hotA hai aura nahIM hotA hai| ina do virodhI proMkA mAgacchaMtA saeNIsu prAgacchati No asrnniisu| pratipAdana karanevAle donoM bacoM meM sUtrapanA kaise bana // 173-577 // sakatA hai? ina sUtroM meM vyavasthita, spaSTa aura vinA kisI bhrAnti samAdhAna nahIM bana sakatA, unameMse koI eka hI kI sambhAvanAke bhUtabali prAcAyane yaha pratipAdita kiyA sUtra mAnA jA sakatA hai| hai ki tiryaca, manuSya aura deva. ina tonoM gatiyoMke sAsA- zaMkA-para yaha jAnA kaise jAya ki ina donoMke bIca dana samyaktvI jIva bAdara pRthvI, bAdara jala aura bAvara yaha sUtra hai, aura yaha sUtra nahIM hai? banaspati kAyika pratyekazarIra jIvoMmeM utpanna hote hai, kiMtu samAdhAna-dhinA kisI kuzala bhAcAryake upadezake vikalendriyoM aura prasaMzI paMcendriyoM meM utpanna nahIM hote| yaha bAta nahIM jAnI jA sakatI, ataeva donoM moMkA SadakhaMDAgamakI TIkA dhavalA saMgraha karanA caahiye| uparyuka samarUNAdike ekendriyoMmeM kevala eka zaMkA-do virodhI matoMkA saMgraha karanevAlA to guNasthAnako svIkAra karanevAle sUtroM aura ina gati-bhAgati saMzaya-mithyAraSTi ho jAyagA? ke tInoM gatiyoMse sAsAdana jIvoMkA ekendriyoM meM jAkara samAdhAna nahIM hogA, kyoMki yaha bAta sUtropadiSTa hI utpanna honA pratipAdita karanevAle sUtroMkI saMgati baiThAnekA hai, aisA zraddhAna karanevAle ke saMdeha nahIM rhegaa| kahA bhI - bhAra SaTkhaMDAgamakI dhavalA TIkA likhanevAle prAcArya vIra- sUtrake dvArA bhale prakAra darzAye jAnepara bhI jaba koI senapara pakA hai| pahale to ve ekendriyoM meM sAsAdana guNa- zraddhAna nahIM karatA taba vahI jIva usI samayase mithyAraSTi sthAna mAne jAne vana mAne jAneke virodhako svIkAra karate hotA hai| Page #109 -------------------------------------------------------------------------- ________________ kiraNa 3] sAsAina samyaktke sambandha meM zAsana-bheda yahA~ prAcArya vIrasenane sAsAdana sampapasvI ephendriyoM ke sUtroMka viruva hai isaliye grahaNa nahIM karanA meM utpaca hone aura na honekA pratipAdana karane vAle donoM caahiye| matoM meM samAnarUpase sUtrasva svIkAra kiyA hai, aura yaha isa prakaraNa meM bhavanAkArane utane jorase ekAndrayA Adeza diyA hai ki unameM vivecaka upavezaprabhAvameM donoM meM sAsAvana kI utpatti mAnane vAle matakA niSedha kiyA hai matoMkA saMgraha kiyA jAnA bhAvazyaka hai| para vIrasenasthAmIne jitane jorase ki unhoMne pahale donoM moMkA saMgraha karane apanI yaha donoMmatoM para samAnaraSTi sthira nahIM rakhI jaisA kA upadeza diyA thaa| isakA kAraNa yaha pratIta hotA hai ki spazana prarUpaNAke sUtra kI TIkAse spaSTa hojAtA hai| ki yahA~ unheM sAsAdanoMke sparzana kSetrako bAharA pramANa vahAM prabhottara isa prakAra hue hai mAnane aura phira bhI ekendrayoM meM eka hI guNasthAna svI"jadi sAsaraNA eiMdiesu upajanaMti, to tattha do kAra karanekI eka yukti mila gyii| unhoMne ina virodhI guNaTANApi hoti / Na ca evaM, saMtANiyogadAre matoMkA sAmaJjasya isa prakAra baiThA liyA ki sAsAdana tattha ekamicchAdidviguNappadupNayaNAdo, dabvANi- jIva apane maraNakAlase pUrva mATu bandhaka balase ekendriyoM bhogaddArevitatthaegaguNaTThArapadavvassa pamANaparUvaNAdo meM mAraNAntika samudghAta to karate haiM aura isa prakAra una ca ? ko evaM bhaNadi jadhA sAsaNA eIdiesuppajati kA sparzana kSetra bAraha rAva ho sakatA hai| para ve hI jIva tti / kiMtu te tattha mAraNaMtiyaM mellaMti tti amhA marate samaya sAsAvana guNa sthAnase cyuta hokara mithyASTi bicchayo, Na puraNa te tattha ujjati tti, chiNNAu- ho jAte haiM, aura isaliye ekendriyoMkI aparyApta avasthAmeM akAle tattha sAsaNaguNANuvalaM bhaado| xxx mI sAsAdana guNa prakaTa nahIM hotA, kevala mithyAraSTi guNa je puNa devasAmaNA eiMdiesuppajati tti bhagati, te- hI rahatA hai| mAge sarvatra dhavalAkArane isIyuktise nirvAha simabhippApaNa bAraha-coisabhAgA desUNA uvavAda- kiyA hai| gati-prAgati cUlikAke uparyukta sUtroMkI bhI phosaNaM hodi / evaM pi vakkhANaM saMta-davasutaviruddhaM unhoMne isI prakAra upapatti baiThAI hai ki ghAyu china hone ti Na ghettvvN"| ke samaya hI sAsAdana guNasthAna chuTa jAtA hai| udAharaNArthazaMkA-yadi sAsAdana jIva ekendriyoM meM utpana hote jadi eiMdiesa sAsaNasammADI upacadi to hai to pakendriyoMmeM do guNasthAna hone cAhiye / para aisA puDhavIkAyAdisu do guNahAraNANi hoti tice yA, to nahIM kyoMki sanarUpaNA anuyogabArameM ekendrioM meM hiraNAunapaDhamasamara saasnngunnvinnaasaado| .. ekamAtra mithyAradhi guNasthAnakA pratipAdana kiyA gayA hai, (sUtra 121 TIkA) aura dravyAnuyogadvArameM bhI ekendriyoM meM eka guNasthAna samba- jadi eIdiesu sAsaNarmammAiTThI upajjati to ndhI dravya kA hI pramANa batalAyA gayA hai| eIdiesu dohi guNahANAha hodAmAda ? hodu, ce samAdhAna-kauna aisA kahatA hai ki sAsAvana jIva Na, eiMdiyasAsapadavyassa dayANiyogaddAre pamANaekendriyoM meM utpanna hote haiN| kintu sAsAdana jIva eke rUvaNAbhAvA ? estha parihAro buccde| taM jahA-sAsandriyoM meM mAraNAntika samudghAta karate hai, yaha hamArA gasammAiTThI eiMdiNsu uppajjamANA jeNa apaNo zrAnizcaya hai| para ve vahAM utpana nahIM hote, kyoMki Ayu uassa carimasamae sAsaNapariNAmeNa sahiyA hodUNa vita hone ke kAla meM hI unakA sAlAvana guNasthAna naSTa ho tado uparimasamae micchattaM parivajjati teNa edadijAtA hai aura vaha bhAyu sima honeke pazcAt kAbameM pAyA esuNa doriNa guNahANANANi, micchAdviguNahAnahIM jaataa|xxx para jo aisA kahate hai ki sAsAdana gamekaM ceva / / (sUtra 153 TIkA) samyagraSTideva ekendriyoM meM utpanna hote haiM unake abhiprAya zvetAmbara Agama se sAmAvana jIvoMkA upapAvasparzana bAraha rA pramANa bhavatAmbara graMthoM meM sa.sAdana guNasthAnakI prastuta hotA hai| kintu yaha vyAkhyAna sabasapA aura yamAya viSaya sambandhIcyA vyavasthA yaha bhI dekha lenA cAhie / Page #110 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 100 anekAnta [ varSa 6 ghetAmbara bhAgoM meM ekendriya jIvoMmeM kevala eka mithyAraSTi sAsAyaNaM paDuzca tasmApajjattayassa dANANA labbhaMti / " guNasthAna hI mAnA gayA hai| kintu dvIndriyAdike uparake arthAta-- 'dIndriya jIvake do jJAna kisa prakAra pAye saba jIvanikAyoM meM sAsAdana guNasthAna mAnA gayA hai| jA sa:te haiM / isakA uttara kahate hai ki sAsAdana samyayaha bAta bhagavatI zataka 8, uddeza 2 sUtra 317 ke pramo- ktvakI apekSA dvIndriya apakSaka jIvake do jJAna pAye saroMse spaSTa ho jAtI hai| vaha prakarayA isa prakAra hai-- jAte haiN|" "puDhavikkAiyA raNaM bhaMte ki nANI pramANI ? abhayadevIyA vRttimeM bhI kahA gayA hai kigoyamA ! no nANI, annANI / je annANI te niyamA "vIndriyAH kecit jJAnino'pi sAsvAdanasamyaduannANI-maiannANI ya suyaannANI y| evaM jAva gdarzanabhAvanAparyAptakAvasthAyAM bhavantItyata ucyate vaNassaikAiyA / beiMdiyANaM bhaMte kiM nANI kiM 'nANI vi annANI vi' tti / " annANI? goyamA! pANI vi annANI vi / je jIvAbhigama sUtrameM bhI isI prakAra kathana pAyA jAtA nANI te niyamA dunANI / taM jahA-AbhiNibohiya- hai| inase spaSTa hai ki zvetAmbara bhAgamakAra sAsAdana nANI ya suyanANI y| je annANI te niyamA duzra- samyaksvI jIvakA ekendriyoM meM utpanna honA nahIM mAnate, naannii| taM jahA-AbhiNibohiya annANI suyazra- kintu vikalendriyoM meM utpanna honA mAnate haiM aura unakI mANi / evaM teiMdiya-caridiyA vi|" ityaadi| aparyApta dazAmeM sAsAdana guNasthAna pAyA bhI jAnA hai| rAjagRhameM bhagavAn mahAvIrase gautamagaNadharane prabha isIse unake do jJAna honA bhI mAnA gayA hai, jisakA kiyA-bhagavan pRthivIkAyika jIva jJAnI hote haiM yA ajJAnI? vicAra Age calakara kreNge| uttara-he gautama pRthivIkAyika jIva jJAnI nahIM zvetAmbara karmagrantha hote ajJAnI hI hote haiN| aura jo ajJAnI hote haiM ve kinnu zvetAmbara karmagranthoM meM prAgamake viruddha ekendriyoM niyamase do ajJAnoM vAle hote haiM-mati-ajJAnI aura meM bhI sAsAdana guNasthAna mAnA gayA hai| cauthe karmagranthakI shrut-ajnyaanii| tIsarI gAthA hai___ isI prakAra apkAyika mAdi vanaspatikAyika payaMta 'bAyara-asaMni-vigale apaji paDhamaviyani apjjtte| jIvoMke sambandhameM praznottarI samajhanA caahiye| phira prazna ajayajua saMni pajje savyaguNA miccha ruussu|| hotA hai-- arthAta-"aparyApta bAdara ekendriya, aparyApta saMziprazna-bhagavan dvIndriya jIva jJAnI hote haiM yA paMcendriya aura aparyApta vikalendriyameM pahalA aura dUsarA ajJAnI! ye do guNAsthAna pAye jAte haiN| aparyApta saMjJipaMcendriyameM uttara-he gautama, dIndriya jIva jJAnI bhI hote haiM pahalA, dUsarA aura cauthA, ye tIna guNasthAna ho sakate haiN| aura ajJAmI bhI hote haiN| jo jJAnI hote haiM ve niyamase paryApta saMjJipaMcendriyameM saba guNasthAnoMkA honA saMbhava hai| do zAnoM vAle hote haiM-bhAbhiniyodhika jJAnI aura zruta- zeSa sAta jIva sthAnoM meM, arthAta aparyApta tathA paryApta sUkSma jJAnI / jo ajJAnI hote haiM ve niyamase do ajJAnoM vAle ekendriya, paryApta bAdara ekendriya, paryApta asaMjJi paMcendriya hote haiM-Aminibodhika ajJAnI aura atmjnyaanii| aura paryApta vikalendriya trayameM pahalA hI guNasthAna hotA hai|" isI prakAra zrIndriya aura caturindriya jIvoMke sambandha yahI bAta usI karmagraMthakI 55 vI gAthA meM bhI meM praznottarI samajhanA caahiye|" ityAdi sUcita kI gayI hai jahAM kahA gayA hai kidvIndriyAdika jIvoMko do jJAnoM vAle kisa apekSAse "sabba jiyaThANa micche saga sANi paNa apajja kahA yaha TokAnoM meM batalAyA gayA hai / prajJApanA-TIkAmeM snnidurg|" . arthAt-mithyAtva guNasyAnameM saba jIva sthAna hote "beiMdiyassa do pAyA kahaM lambhaMti ? bhaegAi, hai| sAsAdanameM pAMca aparyApta-bAdara ekendriya, vIndriya, Page #111 -------------------------------------------------------------------------- ________________ kiraNa 3] sAsAdana samyaktvake sambandha meM zAsana-bheda 101 zrIndriya, caturindriya aura asaMjJi paMcendriya-tathA do (1)zvetAmbara mAgama sAsAdana samyagdRSTiyoMkA ekesaMjhI-aparyApta aura paryApta--kula sAta jIvasthAna hai| ndriyoM meM honA thA nahIM mAnate, kintu vika lendriyoM aura yahI nahIM kintu isa karmagraMthake kartAne eka gAthAmeM asaMjI paMcendriyoM meM unakA honA mAnate haiN| yaha bhI prakaTa kara diyA hai ki ve kauna kaunasI bAteM haiM jo (2) gommaTasAra karmakANDa aura zvetAmbara karma graMtha prAgama sammata hone para bhI ukta karma graMthameM svIkAra nahIM pRthivIkAyika, jalakAyika aura vanaspati-kAyika bAdarakI gayIM nivRsthaparyAptaka ekendriyoM tathA vikalendriyoM aura asaMhI "mAsaNabhAve nANaM vidhagAhArage urlmissN| paMcendriyoM meM sAsAdana guNasthAna mAnate haiN| negidisu sAsANo nehAgiyaM suyamayaM pi // 46 // (3) amitagati kRta paMcasaMgrahameM teja aura vAyu arthAta sAsAdana avasthAmeM samyagjJAna, vaikriya zarIra kAyika jIvoMko choDa zeSa sAtoM aparyApta jIvasamAsoMmeM tathA pAhAraka zarIra banAneke samaya audArikamizrakAyayoga sAsAdana guNasthAna mAnA hai jisase sUkSma pRthivI, apa aura ekendriya jIvoMmeM sAsAdana guNasthAnakA abhAva, ye vanaspati kAyika jImeM bhI sAsAdana samyaktvakI prAptikA tIna bAteM yadyapi mAgama sammata haiM tathApi yahA~ unakA prasaMga pAtA hai| zadhikAra nahIM svIkAra kiyA gyaa| (4) gommaTasAra jIvakAgaDa tathA pakhaMDAgama jIvazvetAmbara paMcasaMgraha sthAnake samarUpaNAdi adhikAroMmeM samasta ekendriya, vikapaMcasaMgrahake prathama dvArakI gAthA 28 meM bhI ekendriya lendriya aura asaMjJIpaMcendriya jIvoMmeM kevala eka hI guNaaura dvIndriya zrAdi vikalendriya jIyoM meM do guNasthAna sthAnakA vidhAna hai, sAsAdana samyaktvakA nhiiN| svIkAra kiye gaye haiM (5) sarvArthasiddhikAra ekendriyoM meM sAsAdana samyaktvI jIva 'suranAraesu cattAri paMca tiriesu cohama mnnuuse| ke utpanna hone vAle matakA ullekha karate haiN|| igi-vigalesu juyalaM manyANi pariNadisu hati / / (6) SaTakhaMDAgama jIvahANakI gati-Agati likAmeM arthAt--deva aura nArakoMmeM prathama cAra guNasthAna hote liyaMca, manuSya aura devagatike sAmAdana samyaktiyoMkA bAdara haiM, tiyaMcoM meM prathama pA~ca manuSyoM meM caudhoN| ekendriya aura pRthinIkAyika, jalakAyika aura vanaspatikAyika pratyeka vikalendriyoM meM do-mithyAraSTi aura sAmAdana-tathA paMce- zarIra ekendriya jIvoM meM utpana honekA vidhAna tathA ndriyoM meM sabhI guNasthAna hote haiN|' kintu bhAgekI gayAmeM vikalendriya aura asaMjJIpaMcendriyoM meM utpanna honekA yaha spaSTa kara diyA gayA hai ki ekendriyoM meM vAyu aura teja niSedha karate hai| kAyika jIvoM meM sAsAdana guNasthAna nahIM hotA (7) dhavalAkAra vIrasenasvAmI eka sthAnapara ekesamvesu vi mikacho vAu-teu-suhamatigaM pmottuunnN| ndriyoM meM sAsAdana samyaksvI ke utpanna hone sambandhI mata sAsAyagaNo u sammo manniduge sesa sannimmi || || kA sUtratva svIkAra kara usako bhI mAnanekA upadeza dete arthAt mithyAtva guNasthAna to sabhI jIva nikAyoM meM haiN| kintu dUsare sthala para usa matakA niSedha karate hai| ve hotA hai aura sAsAdana guNasthAna vAyukAyika aura teja- samasta ekendriya vikalendriya aura asaMjJipaMcendriya jIvoM kAyika tathA pRthvI, jala aura vanaspati ina tIna kAryoM meM eka mithyAtva guNasthAna hI svIkAra karate haiN| hAM, sUcama zarIrI jIvoMko choda zeSa sabameM hotA hai| ityAdi sAsAdana jIvoMkA ekendriyoM meM mAraNAntika samuddhAta karanA yaha vyavasthA gommaTasAra-karmakANDakI vyavasthAse ThIka mAnate haiM, kintu prAyuSINa honeke sAtha hI vaha guNasthAna milatI hai| chuTa jAnese una jIvoMmeM sAsAdana bhAvako nahIM maante| mata-matAntaroMkA mathitArtha aura isI yuktise ve sasprarUpaNA, dhyapramANAdi va gatiuparyukta saba mata-matAntaroMkA mathitArtha yaha nikalatA bhAgati likAke sUtroMmeM saMgati baiThAte haiN| jahAM isa prakArakA zAsana-bheva ho vahAM, vIrasena Page #112 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 102 bhanekAnta varSa 6 svAmIke zabdoM meM, sasya kyA hai vaha to kevalI aura zruta- mithyA jJAna hI mAnA hai| sambandhake avataraNa denekI kaivalI hI jAna sakate hai kintu yadi sarvamAnya niyamoMke prAvazyakatA nahIM, kyoMki kisI bhI graMthameM jahA~ mArgamA bhItara yukti aura tarkake bala para nirSaya kiyA jAya to sthAnoM aura guNasthAnoMkI paraspara yojanA kI gii| vahAM isa prakAra ho sakatA hai sAmpAdana samyaktvakA kAla kama dekhA jA sakatA hai ki sAsAdana sabhyatvake sAtha mati-atase kama eka samaya aura adhikase adhika chaha mAvalI pramANa ajJAnakA hI sambandha batalAyA gayA hai| parkhazAgamake kahA gayA hai| ina sImAcoMke bhItara upazama samyaktvake jIbaDhANakI satprarUpaNAke sUtra 16 meM isa viSayakA pratikAlameM jisa jIvake jitanA samaya zeSa rahane para ananta nu- pAdana kiyA gayA hai jo isa prakAra haibandhI udayase sAsAvana guNa prakaTa hotA hai, utane hI "madi-aNNAzIsuda-aNNAzI eiMdiyappahuTi jAva kAla taka vaha jIva sAsAdana raha sakatA hai| ataeva yadi sAsaNasammAiTTi ti|" vaha jIva ukta kAma pUrNa honese pahile hI pAyukSayase isa sUtrakI TIkA dhavalAkAra ne isa prakArase kI hai jaise maraNa karatA hai to agale bhavameM utanA kAla pUrA karegA unheM sAsAdanameM sajJAna mAnane vAle matakA dhyAna rahA aura isa khiye utane kAla taka aparyApta dazAmeM upake ho| likhate haiM-- sAsAdAna guNasthAna pAyA jaaygaa| jisa jIva meM nikaTa "midhyAdRSTeH dve'pyajJAne bhavatAM nAma, tatra mithyAkAlameM upazama samyaksva utpanna karanekI zakti ho usake svodayasya satvAt / mithyAtvodayasyAsatvAnna sAsAvAyu aura anikAya tathA sUcama, sAdhAraNa va labdhyaparyAptaka dane tayoH sattvamiti 1 na, mithyAtvaM nAma viparItAjaisI atyanta azubha prakRtiyoMkA bandha nahIM hogA, yaha bhinivezaH, saca mithyAtvAdanamtAnubandhiotpate / anumAna kiyA jA sakatA hai| para jo jIva eka tarapha samasti ca sAsAdanasyAnantAnubandhyudaya iti"| ekendriya bAdara kAyameM aura dUsarI tarapha saMjJI paMcendriyoM meM zaMkA-matimajJAna aura zrutAjJAna ye donoM prajJAna utpanna ho sakatA hai vaha vikalendriya va asaMziyoM meM kyoM mithyAThi jIvake bhale hI hoM, kyoMki mithyAraSTi jIvake utpana nahIM ho sakatA yaha kucha samamameM nahIM paataa| isa mithyAtvakA udaya vidyamAna rahatA hai| kintu sAsAdana jIva prakAra anya prabalatara pramANake prabhAvameM uparyukta mata-matA- ke to mithyAvakA udaya rahatA hI nahIM hai, ataeva sAsAntaroM parase yaha mAnanA anucita na hogA ki sAsAdana dana jIvake ukta donoM ajJAna rUpa nahIM honA cAhiye ? samyaktvI jIva sUkSma, sAdhAraNa va labdhya-paryAptaka tathA samAdhAna-aisA nahIM hai, kyoMki mithyAtva viparItAvAyukAyika aura adhikAyika jIvoMmeM nahIM utsava hotA, bhinivezakA hI nAma hai, aura yaha viparItAbhiniveza zeSa sabameM ho sakatA hai, aura yadi prAyu payake sAtha hI mithyAtvaye bhI utpanna hotA hai aura anansAnubandhIse bhI usakA sAsAdana samyaktvakAla samApta ho jAtA hai to usa utpanna hotA hai| aura ki sAsAvana jIvake anantAnuke naye bhavame mithyAtva guNasthAna hI prakaTa hotA hai, vandhIkA udaya ho hI jAtA hai, ataeva usake jJAnako anyathA jitanA sAsAdanakA kAla zeSa rahA ho utane kAla prajJAna hI kahanA caahiye| taka vaha aparyApta avasthAmeM sAsAdana rhegaa| kintu yaha samAdhAna sarvathA santoSajanaka nahIM huaa| sAsAdana kAlameM jJAna va ajJAna yadi viparItAminavezakA hI nAma mithyAtva hai aura vaha bhava sAsAdana samyakravake sambandhameM matamedakI eka viparItAminiveza sAsAdana jIvake anantAnubandhIke udaya aura bAta para vicAra kara lenA ucita hai| Upara zvetAmbara se ho jAtA hai to phira usa jIvako samyaktvI. na kahakara bhAgama bhagavatI sUtrase jo avataraNa diyA gayA hai usameM mithyAtvI hI kahanA cAhiye / samarUpaNA sana 1. kI sAsAdana jIvake mati va avajJAnako ajJAna na kaha kara TIkAmeM dhavalAkArane kahA hai ki "viparIvAbhinivezadUSisadjJAna mAnA hai| kintu zvetAmbara karmagraMthoM tathA samasta tasya tasya kathaM samyagdRSTitvamiti cenna, bhUtapUrvagatyA digambara sAhityameM sAsAdana samyaktvI jIvake.jJAnako tasya tdvypdeshopptteH|" Page #113 -------------------------------------------------------------------------- ________________ kiraNa 3] sAsAdana mamyaktvake sambandhameM zAsana-bheda arthAta-yadyapi sAsAdana guNasthAnameM jIva viparInA sAsAdana saMjJAkI nirukti bhinivezase dUSita ho jAtA hai, phira bhI use bhUtapUrvanyAya sAsAdana jIvake jJAnako satva asat mAnane meM bhedakA eka se samyagdRSTi kahate haiN| yadi yahI bAta hai to usI nyAya aura kAraNa bhI hosakatA hai aura vaha yaha ki sAsadanake svarUpa se usakI mati aura zrutako bhI zAnarUpa mAnanA koI saMbaMdha yadyapi yathArthataH kahIM koI bhArImatabheda nahIM hai to anucita nhiiN| nAmoM meM ekarUpatAkI dRSTipe bhI vaiSA mAnanA bhI sAsAdana saMjJAkA artha bhinna bhinna prakArase kiyA gayA bhayuktisaMgata nahIM hai| Akhira yahA~ zAna aura ajJAnameM pAyA jAtA hai| digambara sampradAyameM isa nAmakI jo sArthakoI bhAntarika bheda to hotA nahIM hai|vhii jJAna samyaktvake katA pracalita hai vaha pavanAkArake zabdoMmeM isa prakAra haisadbhAvameM sadazAna aura mithyAtvake samAbameM mithyAjJAna "AsAdanaM samyaktvapirAdhanam / saha AsAdanena kahA jAtA hai| vatete iti sAsAdano vinAzitasamyagdarzano'prAptazvetAmbara mAgamakA yaha dRSTikoNa nimna avataraNase mithyAtvakarmodayajanitapariNAmo mithyAtvAbhimukhaH spaSTa ho jAtA hai| bhagavatI zataka, udeza 5 ke sUtra sAsAdana iti bhaNyate / (satprarUpaNA 1,10 TIkA) arthAta--"bhAsAdanakA artha samyaktvakA vinAza / 46 kI TIkA karate hue abhayadeva kahate haiM isa vinAzase sahita jo jIva hotA hai vaha sAsAdana hai "nanu pRthivyambuvanaspatInAM dRSTidvAre sAsvAdana jisa jIvane samyagdarzanakA vinAza kara DAlA hai, kintu bhAvena samyaktvaM karmagraMtheSvabhyupagamyate, tata eva ca abhI bhI mithyAtva karmake udayase utthaka pariNAmoMko prApta jJAnadvAre matijJAnaM zrutajJa naM caxxnava pRthivyAdiSu nahIM kiyA hai, para mithyAtvake abhimukha hai vaha sAsAdana sAsvAdanamAvasyAtyantaviralatvenAvivakSitatvAt , tata kahA jAtA hai|" evocyate "ubhayAbhAvo puDhavAisu vigalesu hojna isa artha meM samyakravake binAza para jora diyA gayA hai uvvrnno|" aura sAsAdana saMjJAkI sArthakatA bhI isI para nirbhara kI arthAt yahA~ prazna ho sakatA hai ki karmagraMthoM meM gayI hai| ataH samyaksvake vinAza para jora hone ke kAraNa darzanadvAramai pRthivIkAyika, jalakAyika aura vanaspati- usa jIvake jJAnameM bhI samAvake vinAza para jora dekara use kAyika jIvoMke sAsAdanabhAvase samyaktva svIkAra kiyA prasajJAna mAnanA svAbhAvika hai| gayA hai jisake anusAra jJAnadvArameM ukta pRthivIkAyika kintu sAsAdana prAkRta rUpakA eka saMskRta rUpAntara pAdimeM matijJAna aura zrutajJa na bhI mAnanA cAhiye, isakA sAsvAdana bhI kiyA jAtA hai aura zvetAmbara sampradAya uttara yaha hai ki vaisAmAnA nahIM hai, kyoMki pRthivIkAyAdi yaha saMjJA vizeSa rUpase pracalita hai| isakI sArthakatA paMca saMgraha TIkAkArane isa prakAra batalAyIhai-- ekendriya jIvoMmeM sAsAdanamAva atyanta virala rUpameM pAye sAsvAdanasamyagdRSTiguNasthAnamiti vA pAThaH / jAnese usakI vivakSA nahIM kI gii| aura isI liye kahA tatrAyaM zabdAtheH-saha samyaktvalakSaNarasAsvAgayA hai ki "pRthivIkAyAdimeM matijJAna aura zrutajJAna donoM danena vartate iti saasvaadnH| yathA hi bhuktakSIrAnnakA prabhAva hai tathA vikalendriyoM meM unakA sanAva mAnanA viSayavyalIkacittaH puruSastadvamanakAle kSIrAmarasamAucita hai|' svAdayati, tathaiSA'pi mithyAtvAbhimukhatayA samyaktvayahAM yaha bAta dhyAna dene yogya hai ki sAsAvana gugNa syopari vyalIkacittaH samyaktvamudvaman tadrasamAsvAko samyaktva rUpa hI svIkAra kiyA hai aura sAsAdanoMke dayati / tataH sa cAsI samyagdRSTizca sa sAsvAdanasamyajJAnako pUpivIkAyAdimeM kevala isI liye sajJAna rUpa gdRSTiHtasya guNasthAnaM saasvaadnsmygssttigunnsthaanm|" svIkAra nahIM kiyA kyoM ki unameM sAsAdanabhAva itanA (paMcasaMgraha 1, pR018) kama pAyA jAtA hai ki sAmAnya kathanameM usakI vivacA arthAta-"sAsAdana samyagdRSTi guNasthAnakI jagaha nahIM kI jaatii| sAsvAdana samparadhi guNasthAna, pesA pATha bhI pAyA jAtA Page #114 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 104 anekAnta [varSa 6 hai| isa pAThakA zabdArtha isa prakAra hai-jo jIva sabhya- isa prakAra karmakANDakArake nijI matAnusAra to sAsAsvalakSaNa rasake bhAsvAdana sahita hai, arthAta sabhyakravakA dana guNasthAnameM AhAraka prakRtikI sattA hotI hI nahIM hai| rasa abhI bhI cala rahA hai, vaha sAsvAdana hai| jaise koI arthAt jisa jIvane cAhAraka prakRtikA bandha kara liyA puruSa hIrabhojana kara lene ke pazcAt byAkula citta hokara vaha sAsAdana guNasthAnameM jA hI nahIM sktaa| kintu usakA vamana karane lagatA hai aura bamanakAlameM bhI usa karmakANDakArako eka aise matakA bhI paricaya hai jisake cIrAnakA svAda pAtA hai, isI prakAra jIva samyaktva pAkara anusAra sAsAdana guNasthAnavI jIva mAhAraka sattA bhI vyAkula citta ho samyaktvakA vamana karatA huzrA usake vAlA ho sakatA hai| yaha mata hameM zvetAmbara karmagraMthoMmeM rasakA mAsvAdana karatA hai| aisA samyagdRSTi jIva sAsvAdana milatA hai| karmaprakRtikI gAthA . meM kahA gayA hai ki samyagdRSTi hai aura usake guNasthAnako sAsvAdana guNasthAna pAhAraka prakRtikI sattA sabhI sthAnoMmeM vikarUpase ho kahate haiN|" sakatI haidvitIya guNasthAnake nAmakI isa vyutpattimeM samyakravake "AhAraga-titthayarA bhajjA dusuNasthi titthyrN|" svAda para jora diyA gayA hai aura usI para usa saMjJAkI yahI bAta paMcasaMgrahakI gAthA 348 meM bhI kahI sArthakatA avalambita kI gaI hai| ataeva isa dRSTikoNa se gayI haisAsAdana jIvameM samyaktvake svAdako sattAko svIkAra karate "savvANa vihAraM sAsaNa-mIsayarANa puNa titthaM / hue usake jJAnako samyagjJAna kahA jAya to koI virodha ubhaye saMti na micche titthagare aMtaramuhurta // " nahIM paataa| isa prakAra sAsAdanake jJAnako mithyAjJAna yA paMcama karmagrantha 'zataka kI gAthA 12 meM bhI yahI mata samyagjJAna mAnane vAlA matabheda sAsAdanasaMjJAkI sArthakatA sambandhI matabheda yA dRSTikoNa-bheda para avalambita ho to sthApita kiyA gayA haipAzcarya nhiiN| "AhAramattaga vA savvaguNe vitiguNe viNA titthaM / sAsAdana guNasthAnameM AhAraka prakRtikI sattA nobhayasate miccho aMtamuhuttaM bhave titthe / " karsakANDakI gAyA 333 meM batalAyA gayA hai ki sAsA- isa prakAra hama dekhate haiM ki eka matake anusAra danaguNAsthAnameM mAhAraka prakRtikI sattA nahIM ho sakatI- cAhAraka prakRtikI sattAvAlA jIva sAsAdana guNa sthAna meM titthAhArA jugavaM savvaM tithaM Na micchgaaditie|" jA sakatA hai aura dUsare matake anusAra nahIM jA sktaa| kintu bhAge gAthA 372-373 meM kahA gayA hai ki sAsA- yadi yahA~ bhI yuktike bala para viveka kiyA jAya to yaha dana guNasthAnameM koI prAcArya sAta prakRtiyA~ hIna mAnate haiM kahA jA sakatA hai ki cUMki zrAhAraka kRtikA bandha aura koI tIna prakRtiyA~ hIna mAnate haiN| arthAt kisIke kevala vizeSa saMyamI jIva hI kara sakate haiM, ataeva jisa matase usa guNasthAnameM mAhArakAdi cAra prakRtiyA~ ho matake anusAra upazamazreNIse utarA humA jIva sAsAdana sakatI haiM aura kisIke matase nahIM ho sakatI-- ho sakatA hai usa matake anusAra to sAsAdana gugAsthAna "sattatigaM AsANe misse tigskstteyaaraa| meM AhAraka prakRtikI sattA saMbhava mAnI jA sakatI hai| parihINa sambasattaM baddhassiyarassa egUNaM / kintu jisa matame upazamazreNI bAlA jIva sAsAdana titthAhAracauI aNNadarA ugadurga ca sattade / nahIM ho sakatA usa matake anusAra sAsAdana gaNasthAnameMhAracaukaM vajjiya tiriNa ya keI samuhiTa" mAhAraka prakRtikI sattA bhI nahIM mAnI jA sktii| saMzodhana-isa lekha meM gata kiraNake pRSTha..ke dUsare kAlamakI 24 vIM paMktimeM prarUpaNA'ke pahale jo 'sparzana' zabda capA hai usake sthAna para pAThaka 'antara' banA le| Page #115 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jainadharmakI eka jhalaka (le0-paM0 sumeracaMdra divAkara pI0 e0 ela0-la. bI. zAstrI, nyAyatIrtha) [gata kiraNase Age mokSamArgastha netAraM, bhettAraM krmbhuubhRtaam| jaina paraMparAmeM nahIM kahA gayA hai, ki jina padArthoMke svarUpa jJAtAraM vizvatatvAnAM, vaMde tadguNalabdhaye // kA pradarzaka yaha hai, ve svayaM do dinake tamAze kI cIja nahIM 'maiM mokSamAra ke netA-saMsArakai duHkhoye bacA hai, balki trikAla pravAdhita satyarUpa haiN| jaba vastu kara saca sabake mArgako batAne vAle karmarUpI parvatoMkA anAdi anaMta hai tathA usakA svarUpa prakAzaka tatvajJAna vinAza karane vAle-pAemAkA patana karanevAlI karmarAzi bhI usake samAna honA caahiye| ko cUrNa karane vAle, saMpUrNa tatvoM ke jJAtA-sarvajJa tathA anubhava yaha batAtA hai ki jo imarIke mAme kauTe sabAgINa satyake dRSTA ko, unake guNoM kI prAptike lie, baunekA prayatna karatA hai vaha zIghra nahIM to kAlAntarameM svayaM koMToMse duHkha pAtA hai| prakRtike ina aTala niyamoMke bhayAma krtaa| anusAra tIrthaMkaroMne yaha tAva-dezanA ko-yadi tuma cAhate inase pArAdhanAke prAdarza tathA bhyeyakA citra metroM ke ho ki tumako koI bhI kisI bhI tarahakA kaSTa na de, to sAmane khar3A ho jAtA hai| pAramAke vikAsa yA hAsakA uttaradAyitva usake bhAvoM sumako kamI kisIko kaSTa denekA vicAra taka na karanA para hai| uparokta varNita mAdarzakI dhArAdhanAmme--guNa / cAhie / vizva maitrIke pAThako par3hane vAlekI prakRti devI ciMtanase ujvala bhAva hote haiM, isase prAraMbhika sAdhanake arcanA karatI hai, aura prakRtikI choTI bar3I vastue~ usakI lie yaha bahuta bhAvazyaka aMga hai| yaha pArAdhanA saccI bhAramAko pIdA nahIM detii| vaha choTe bar3e sabhI jIvadhAriyoM vIra-pUjA (Hero worsip) hai| yaha taparastIsa para karuNAkA bhAva dhAraNa karatA hai| isa viSayameM maharSi viskula judI hai| isa bhArAdhanAmeM dInatAkI bhAvanA nahIM amitagatikA yaha paca baDA mArmika hai, jisameM jainadharmakA rahatI hai| yadi koI bhAvanA kI jAtI hai, to yaha ki baha , eka mahatvapUrNa tathA zAMtidAyaka saMdeza bharA humA hai-- ratnatrayakA prakAza mAramAmeM utpanna ho, jo mukti-sthA satveSu maitrI, guNiSu pramoda, kliSTeSu jIveSu kRpAparatvaM bhInatAkA pratitIya sAdhanAdekhie bhaviaulata. mAdhyasthya-bhAcaM, viparItavRttI, sadA mamAtmA vidadhAta deva! rAmajI kitanI bhAvapUrNa stuti karate haiM--- prabho ! merI bhAlmA isa rUpa hojAba ki maiM prANImAtra ke prati maitrIbhAva rakhU, guNI puruSoMko dekhakara merA hRdaya "Atamake zrahita viSaya kaSAya, inameM merI paraNati na jAya bhAnaMdita ho jAya, pIr3ita-dukhI jIvoMko dekhakara merA maiM rahU~ ApameM Apa lIna, tyoM karo, hohu~ jyoM nijAdhIna hRdaya karuNApUrNa ho jAya, jo mumase viparIta vRtti vAlemerena cAha kachu aura Iza, ratnatraya nidhi diijemuniish|...." zatrutA dhAraNa karane vAle hoM unake prati mere udayameM mAbhyajainadharma kisI vyaktike kathana yA pustaka camatkAra yA sthya bhAva ho-maiM unakI bhora dveSa yA ghRNAkI raSTi na rkheN| myaki vizeSapara nirbhara nahIM hai| yaha to satyake prakhaMDa mAja yaha vizvamaitrIkI zikSA vizvameM nyAsa ho to bhaMDAra vizvakA dharma hai,yaha prakRtike panne paremeM liyA hubhA __ eka prakArase yahIM svarga utara pAe / krodha, svArtha, khAlaca, hai| anubhava isakA bhAdhAra hai| yuktivAda isakImAtmA hai| abhimAna mAdike kAraNa prANiyoMkI pravRtti isa mArgakI isa dharmako, kAkhakI maryAvAke bhItara kaida. isI kAraNa, aura nahIM hotI. sIse musIvatakA nArakIya jIvana 1 dekho tatvArthasUtrakA Adi zloka / bitAnA pacatA hai| Page #116 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 106 anekAnta [bara 6 . yaha vizvamai zikSA bauddhika rUpako prAptakara sthA tathA dRSTi para prakAza DAlate hue eka kavi kahatA haianekAntabAda nA. rzanaka vicArapraNAlIko ura. ari-mitra mahala-masAna kaMcana-pA~ca niMdana-tikarana / karatI hai. jo yaha ba. ki durAvapUrNa dRSTikoNako arghAvatArana-sahAranameM sadA samanA gharana // choDakara udAratA : sapUrNa satyakA dazana thA samAdara isa viSayako par3hakara prAjakI zAnta duniyAmeM rahane kro| vaha vizvameM bino dhArmika matabhedako dUrakara vAlA vyakti yaha sahayA kaha uThegA yaha ho svamasAmrAjya ekatAkA mArga banAI. jara koI jJAnakA koI bhaktikA jaisI bAta hai| kucha aisA mArga ho, jisakA hama jaise koI kriyAkANDavA pakar3akara anyako nirupayogI sAdhAraNa sthiti vAle pAlana para sora zAMta lAbha kreN| kahanA hai, to yaha kAnApanAko kalyANakArI batAtI AzaMkA canucita nahIM hai| madhyama sthitika vyaktiyoM isa anekAmavAna bIndvaka udAratA matabheda-sAhi- ko maddenajara rakhate hue prAcAryoMne zikSA dI hai ki tuma bNutAkI utpatti hotI . prophesara phaNibhUSaNa adhikArI moTe pApoMse baco. anyAyarUpa AcaraNa na ko, dUsaroMko ema. e. kA kathana ki "iya bauddhika niSpakSa-anekAnta na staayo| jhUTha na bolo. corIse baco apanI patnI meM 'nItike binA koI dAzanaka yA vaijJAnika anusaMdhAna-khoja saMtuSTa rahakara anya nAriyoMmeM ma tRbhASa, bahana yA beTIkI kA kAma pUrNa nahIM ho sakatA hai|" yathAyogya dRSTi rakho, apanI pArazyakatAko maryAdita isa vizvamaikI pAvanAkA vyAvahArika rUpa ahiMsA karo dukhI tathA asamartha prANiyoMko dravyakA, auSadhikA kA tatvajJAna hai| isa hapa hai ki, prAyaH pratyeka dharmameM jJAnakA, abhayapanekA dAna do, nyAyapUrNa AjIvikA kro| varNana kiyA gayA hai| pUrgA vaijJAnika aura vyAvahArika dharmake sAtha samAja-gaTake saMrakSaNa tathA lokopakArakA bhI rUpa dekara hadayaMgama bhane / kArya jainagraMthoM meM milatA hai| dhyAna rkho| vartavya pAlanase pIche na htto| vIratA mukha isa ahiMmAke zrApamA paha grAgI gagadveSAdi doSoMse na moDI karatAse bace rho| saMkSepameM gRhasthakA dharma hai| mukta hokara pAramAva: avasthAko prApta karatA hai| Do your duty amd do it ar humamity an kimI prANIko na mAma mAMsa na khAnA, zikAra na khelanA, you can. apanA vanya pAlana karo, aura yaha jitanA adhika karuNA karake taiyAra hote haiM una upayoga na karanA prAdi ahiMsA pUrvaka bana sake, utanI dayApUrvaka kge| ke bAhya rUpa haiN| vAsa, nabhaM krodhAdi vikAroMpara vijaya prApta mAja jo vizvakI burI hAlata ho rahI hai, jJAnakI karanA ahimA hai| kImAzA karate hue bhI yadi hamArI umani hone hue bhI manuSya manuSyake raktakA pyAsA horahA manaHzuci na ho sakI hama hisAse dUra hI rheNge| hai, sarvatra azAnti, zobha, kalahakA bAjAra garama naz2ara satya. brahmacarya, acArya, aparigraha ahiMsAkaM hIrUpAntara hai| prAtA hai, usakA ilAja yahI hai, ki manuSya apane kAryoMkA imakA pUrNatayA pAlana karanevAle mahAna sAdhakoMko uttaradAyitva anya zaktike upara na DAlakara apanI AtmA digambara muni kahate haiM, jo manamA, vAcA, karmaNA jIva- ko hI apane karmoMkA bhoktA zraddhAna kre| isa naitika jimmerakSA tathA prAramazuddhimeM saMlagna rahate haiN| isa padako prAptakara dArIse dRSTi(Outlook meM aMtara hogA hisAse vimukha ho| yaha jIva apUrva zAnti prApta karatA hai / vaha rAgadveSase jarUratase adhika padArthoMkI lAlasAko choDe / satyakA vrata apaneko satarkatApUrvaka bacAtA hai| usakI samatApUrNa ava- le| anyAyapUrNa vRttiko chodde| pavitra sAtvika mahArapAna 1isakA khulAsA bivenana C. R.Jain Bar-at- kare, 'vasudhaiva kuTumbakam' kI dRSTiko lekara kAma kare, to law kI 'Confluence of opposites' yA duniyAkI kAyApalaTa ho sakatI hai| ittihAdula mumbAlaphIna' pustakameM dekhanA cAhie / isa kulabhadra bhAcAryakI gRhasthake lie kitanI acchI lekha meM vizeSa varNanakA sthAna nahIM hai| bhara upayogI zikSA hai ki Page #117 -------------------------------------------------------------------------- ________________ kiraNa 31 sabhI jJAna pratyakSa haiM 107 tRNa-tulyaM paradravyaM paraM ca svshriigvt| isa saMsArake bhogoMke nIcameM rahatA humA bhI vaha una para-samA samA mAtuH pazyana yAAMta paraM padam // meM prArUka nahIM hotA hai| moharUpI samudrake tIra para rahate arthAta-dUsarekI vastuko tRNatulya-apane lie sagraha hue bhI vaha usake bhItara nahIM DUbatA hai aura isIse dhIre yA mamatA ayogya, dUsare jIvoM ko apane zarIraphe samAna- dhIre bhAramabalakA vikAsa karatA humA isa 35 sayamA jasa prakAra mujhe pIdA hotI hai usI prakAra anyako bhI ko prAsa karatA hai, jaba vaha usa akSaya zAsike bhaMDArakA ra hotA hai, tathA dUparekI strIko apanI mAtAke samAna adhipati bana jAtA hai, jisase vizvakI cAsmAoMkI rAdhA -jhanevAlA vyakti utkRSTa padako prApta karatA hai| zAMta hotI hai| vaha usa prAtmIka prakAzapujako prApta karatA isa prakAra puNya AcaraNase bhAmA umata hotI hai| hai jisake nimittase snehapUrNa anaMta bujhe hue jIvana dIpa 4 jIva bhAsmAko zarIra tathA bhautika padArthoMse bhinna aMgamagA jAte haiN| vaha vizvavijetA bhAAda nAmosaM saMstuta badana karatA hai| gRhastha hote hue bhI vaha divya lokakA kiyA jAtA hai| vaha janma-jarA mRtyuke saMtApase madAke mA-sA rahatA hai| usakI manovRttikA isa prakAra eka lie mukta ho jAtA hai / saMkSepameM yaha kaha sakate haiM ki menakAMva citraNa karatA hai ratnaprayake prasAdase pIDita, patita, saMtrasta jIva bhI sAdhAgahIdai gRhameM na race jyoM jalase bhinna kamala hai| reNa mAnavase mahAmAnava bana jAtA hai, jo zvara thA paramA gA-nAriko pyAra yathA kAMdameM hema amala hai'| mAke sAmrAjyakA adhipati hI nahIM honA hai, balki jo yayAra para gehI---gRhavAsI rahatA hai kintu gRhasthAke svayaM paramAtmA bana jAtA hai| aisI hI mAmA tIrthara damaya kAryoma vaha zrAmata nahIM hotA hai / jisa prakAra mahaMta, jina, buddha, sIra dhAdi zubha saMjJAzAko prApta karatI nI, bIca meM rahanevAlA kamala pAnIme judA rahatA hai, pAdAnA hai| yahI mAramAkA svabhAva hai-dharma hai, usIko prApta karane / jaima vezyA kimI puruSa para prAMta raka prema nahIM rakhatI kI tIthaMkara mahAvIra, pArzvanAtha, neminAtha tathA unake pUrva1. zrajanA suvarga kIcaDama ginesa kevala kAmAlanatA vartI 21 vIthakaroMkI tasvadezanA huI thii| vahI jainadharma hai divAnA hai. kintu bhItarI taura para subarNa apane guNa- aura saca pUchiye to vizvadharma bhI vahI hai| dhamama yukta rahatA hai usI prakAra vivekI gRhastha jagat kArya karate hue bhI unase alipta sI manovRtti rakhanA hai chahaDhAlA sabhI jJAna pratyakSa haiM (la0-60 indracandra jaina zAstrI) zrAtmAko jJAnasvarUpa svIkAra karanemeM prAyaH phI zakti prAvaraNa-rahita hotI jAtI hai, isIko jainabhI mahamata haiN| jJAna aura AtmA do bhinna 2 padArtha siddhAntameM "labdhi" kahA hai| isake pazAt padArthoM ko nahIM kintu eka hI rUpa haiN| AtmAko chor3a kara jJAna jAnanerUpa jo vyApAra hotA hai use-upayogakahate haiN| guNakA anyatra sarvathA abhAva pAyA jAtA hai, isI kSAyopazamiSa rUpa labdhiko upayogarUpa karane meM liye anya padArtha jar3arUpa kahalAte haiN| indriya, mana zrAdikI AvazyakatA hotI hai| kSAyika jJAna-guNa AtmAmeM sadA vidyamAna rahane para bhI, avasthAmeM kisA prakArake sahArekI-AvazyakatA nahIM jJAnAvaraNa karmarUpa pAvaraNake kAraNa padArthoMko jAnane hotii| isI sahAre aura vinA sahAreke kAraNa jJAna meM amamartha rahatA hai| jJAnAvaraNa karma jitane aMzoMmeM kI parokSa aura pratyakSa kalpanA kI gaI hai| vAstavameM naSTa ho jAtA hai, utane hI aMzoMmeM padArthoMko jAnane jJAna parokSa nahIM ho sktaa| jJAnakA kArya to jAnanA Page #118 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 108 anekAnta [varSa6 hai, jAnanA parokSa kaisA ? vaha to prakAzake sahaza se utpanna hote haiN| umAsvAmIne-"tandriyAnindriyapadArthoM ko spaSTa karatA hai! bahiraMga kAraNoMme prakAzameM nimittam" isa sUtrameM matijJAna utpanna karane ke liyeantara A sakatA hai| nAnAraMgake kAMcoMse prakAzakaM sparzana, ramanA, prANa, cakSu, zrotra aura mana ye chaha rUpameM antara AsakatA hai, vAstavameM prakAza to zuddha bahiraMga kAraNa batAye haiN| ye vAstava meM jJAnako upaeka rUpa hI hai| usI prakAra vahiraMga indriyAdi kAraNoM yogarUpa lAne meM kAraNa haiN| labdhikI avasthAmeM vaha kI apekSA jJAnameM parokSa kalpanA kI gaI hai, bAstavameM matijJAna, (utane aMzameM)vizada pratyakSake samAna hI hai| kAnamAtra vizada rUpa-pratyakSa hI hai| kSAnAvaraNakarmakA AvaraNa AtmAke jitane aMza yadi hama aura bhI vicAra kareM to avadhijJAna meM vidyamAna rahatA hai, utane aMzameM jJAna prakaTa nahIM aura manaHparyayajJAna bhI utpattimeM parApekSa haiN| gommaTa- ho sktaa| ataH kSAyopazAmaka avasthAmeM-labdhisAra jIvakANDakI 370 vI gAthAmeM avadhijJAnake rUpase nirAvaraNa aMza pratyakSaka samAna nirmala aura svAmIkA varNana karate hue, yaha bhI batAyA hai ki vizuddha honA cAhiye / maiM pahila batA cukA haiM ki guNapratyaya avadhijJAna-zaMkhAdika cinhoM ke dvArA bAyopazamijJAnake samaya AtmAke sAtha anya aMzoM huzrA karatA hai, tathA bharapratyaya avadhijJAna saMpUrNa- meM jJAnAvaraNa karmakA sambandha rahatA hai, tathA kSAyikaaMgase prakaTa hotA hai| imIprakAra manAparyayajJAna bhI jJAnake samaya AtmAke kisI bhI aMza ke sAtha jJAnAdravyamanako AdhAra lekara hotA hai / isa prakAra parA- varaNa karmakA sambandha nahIM rhtaa| isI liye kSAyika peza hone para bhI avadhijJAna aura manaHparyayachAna aura kSAyopazAmaka do bhedoMkI kalpanA kI gaI hai| pratyakSahI kahalAte haiM, kyoM ki upayogaka mamaya ye vAstavameM jitane bhI jJAna haiM, sabhI pratyakSajJAna haiN| AtmamAtra sApekSa haiN| isI prakAra jaba matijJAna aura paMcAdhyAyIkArane kahA hai-- zrutajJAna AtmamAtra sApekSa hote haiM, taba pratyakSa-hI api kiM vAbhinivodhakabodhadvaitaM tadAdima yAvata / hote haiN| svAtmAnubhUtisamaye pratyakSaM tatsamakSamiva nAnyat / jitane aMzameM jJAna ho rahA hai, utane aMzameM arthAt-kevala svAtmAnubhUtike samaya jo jJAna jhAnAvaraNa karmakA-sarvathA abhAva hai| anya aMzoMmeM hotA hai, vaha yapi matijJAna hai, to bhI vaha vaisA AvaraNa vidyamAna honese tathA upayoga-rUpameM lAne hI pratyakSa hai. jaimA ki zrAtmamAtra sApekSa pratyakSajJAna bAle kAraNoM ke kAraNa jJAnako chAyopazAmika kahA hai| hotA hai| yahAM matijhAnakA bhI jaba indriyoMkI apekSA matijJAna,zruttajJAna,avadhijJAna aura mana:payaMjJAna ye nahIM hotI, arthAt jaba kaMvala labdhirUpa avasthA cAra jJAna jhAyopazamika-tathA kevalajJAna kSAyika hotI hai, usa samaya pratyakSamAna kahA hai| ataH sabhI jJAna hai| inameM matijJAna aura atajJAnako parokSajJAna- jJAna pratyakSarUpa hI haiN| kevala bahiraMga kAraNoM ke kahA hai, kyoMki ye jJAna indriya aura manakI sahAyatA kAraNa jJAnakI parokSa kalpanA karanI par3I hai| -jaina-nATya-mAhityameM zrI bhagavat' jainakI eka sarvathA navIna, sundara, kalA-kRticubhate sambAda, rasa-bhare gIta, aura - dizAmeM apanI tarahakI yaha akelI zrIpAla-mainAsundarIkI amara-kathAkA racanA hai| sau phIsadI sTeja para khelane amara-citraNa ! hamArA dAvA hai ki isa ........... yogya, bilkula aAdhunika DhaMga, naI -zailI aura rocakatA se bharA 'mAya' zikSAprada vIra-rasapUrNa, pavitramUlpa-1) po0 alaga / Der3ha-sau pRSTha ] paurANika-nATaka [sarvAta sundara chapAI, manohara kavhara ! vyavasthApaka-bhagavata-bhavana, ailmAdapura (bhAgarA) Page #119 -------------------------------------------------------------------------- ________________ para sUkha rahe jAgo jAgo nimeM umar3a jAgo jAgo he yugapradhAna ! [le.-mAhityAcAya paM. pannAlAla jana 'bamanta'] hai zakti nicita sArI tumameM, tuma hI ho jagake nara mahAna jAgo jAgo he yugapradhAna ! kSitipara hariyAlI chAI hai, para sUgva rahe mAnava-zrAnana, . maritAe~ banameM umar3a rahIM, para khAlI hai mAnasa-kAnana, ghana-ghaTA vyomameM ghumar3a rahIM, para bhUpara hai jvAlA-vitAna, - jAgo jAgo he yugapradhAna ! nabhase hotI hai bAmbavRSTi, kSitipara saritAe~ lahagatIM, jaTharoMne narake jvAlAe~ haiM bar3hI bhUmbakI haharAtI, hai sulabha nahIM dAnA unako, A~khoM meM chAyA tama mahAna, jAgo jAgo he yugapradhAna ! kitane hI bhAI vilakha rahe, kitanI hI bahineM rotI haiM, kitanI hI mAnAe~ pratipala, apane zizu-dhanako khotI haiM, jaga bhUla gayA kartavya-kameM, jisase pAtA thA sumba-nidhAna, jAgo jAgo he yugapradhAna ! hai raNacaNDIkA atula nRtya, dikhalAtA jagameM vikaTa khela, hai bandhu bandhumeM kaipa bar3hA, hai nahIM kisI ke nikaTa mela, kaMkAlamAtra aba zeSa rahA, maba dUra huA bala saukhya dAna, jAgo jAgo he yugapradhAna ! yaha lAla-daitya-jvAlAbhitapta karatA AtA hai dhvaMsa Aja, yaha pralaya kadra uttapta huA hai sajA rahA saMsAra sAja, bana, uTho vIra he!sajala megha, kara do jagase jvAlA'vasAna, jAgo jAgo he yugapradhAna ! jagatImeM chAyA nivir3adhvAnta, patha bhUla rahe nara sugamakAnta, digvatA hai mAnava-hRdaya klAnta, sAgara laharAtA ho azAnta, . lekara prakAzakI eka kiraNa, karane jagama Aloka-dAna, jAgo jAgo yugapradhAna ! haiM puruSa Apa puruSArtha kareM, nara roja vizva meM prApta kareM, haiM takaNa, tapI taruNAIse nabhameM mahAna Aloka dhareM, bhara kara urameM saMdeza divya, phailAne jagameM atula jJAna, jAgo jAgo he yugapradhAna ! vItI rajanI, zrAyA prabhAta, prAcImeM phUTa uThI lAlI, khagadala ke maJjula vihAgase, ho uThI lasita DAlI DAlI, jaga bhara kara nija caitanya-sAja, haicalA dilAne svAvadAna, jAgo jAgo he yugapradhAna ! phaile jagameM phira eka bAra, vIroMkA vaha kamanIya gAna, jAgo jAgo he yugapradhAna ! . Page #120 -------------------------------------------------------------------------- ________________ vartamAna saMkaTakA kAraNa (le0 - bA0 ugrasena jaina, ema0 e0 ela0 ela0 bI0 ) >>>*< Aja saMsAra eka mahAbhayAnaka yuddhameM phaMsA huA hai / pratyeka dezameM trAhi 2 kI pukAra sunAI par3atI hai, jise dekho vaha hI yuddha kI samAptike liye apane hRdayasthala meM prabala icchA ko liye hue haiN| parantu hama yaha vicAra nahIM karate ki isa sAre saMkaTakA kAraNa kyA hai ? jaba taka la kArAko jAna kara usake nirmUla karanekA upAya nahIM socA jAtA aura usa para amala nahIM kiyA jAtA. usa samaya taka yuddhakA milasilA jArI hI rahatA rhegaa| kabhI kucha dinoMke liye baMda huA to phira phaTase dveSakI abhi prajvalita hone para yuddha chir3a jAtA hai. prajA duHkhI hotI rahatI hai / hamArI vartamAna sabhyatA hI isa saMkaTakA mUlakAraNa hai| vartamAna sabhyatA kI nIMva viSaya kaSAyakI pUrti para hI rakhA hai, jababAda isakI tahameM hai. cAroM ora AdhyAtmika arAjakatAkA sAmrAjya chAyA huA hai, zikSita hote hue bhI hameM yaha mAna nahIM ki hama kyA hai ? hama saMsArameM kyoM hai ? hamAre isa manuSya jIvanakA uddezya kyA hai ? yathArthameM vastusvarUpakA jJAna hI nahIM hai| navIna vicAra dhArAoMne hamAre dila aura dimAg2a para apanA kucha aisA sikkA jamAyA hai ki hamAre dainika zrAcAra-vicAra meM bar3A bhArI parivartana hotA jArahA hai| zramajJAna-vihIna kucha aisI vicAra dhArAyeM Aja pracalita ho rahI haiM, ki jinake nimittase AdhyAtmika ekatA tathA pArasparika prema aura sahAnubhUtiko sadbhAvanAyeM manuSyajAtile lupta hI ho gaI haiN| svArthAndhatAne eka vikarAla rUpa dhAraNa kiyA hai / vyaktivAda dina-ba-dina bar3hatA jArahA hai, isIse sAmAjika saMgaThanake dRr3ha bandhana nitaprati DhIle par3ate cale gaye aura ve saba dhArmika tathA naitika bhAvanAyeM naSTa hogaI jinake kAra yA samAja ekatAke sUtrameM ba~dhA huA thaa| satya, ahiMsA, vizvaprema, dayA, sevA, maitrI, pramoda, kAruNya tathA mAdhyastha. svArthatyAga, dAna tapa zIla bhAvanA Adi aneka guNa jo hamAre dainika jIvanake khAsa sahAre the aura jina para ki sAmAjika aura dhArmika ekatAkI gaharI nIMva TikI huI thI, jAte rahe; inako DhakosalA samajhA jAne lagA, paudgala bhAvoMkI gRddhi bar3hatI gaI, bhoga-vilAsakA jIvana vyatIta karanA hI antima dhyeya banatA gayA, mauja-zaukakI sAmagrIkA adhikAdhika mAtrA meM saMgraha kara lenA hI jIvana kI saphalatA samajhI jAne lagI / phala kyA huA ? yahI ki apane nija svarUpa ke bhulA kara parake pIche hAtha dhokara jApabe dharma, artha aura vAma-puruSArthakA sAdhana yathAyogya nahIM rahA, dharmakI to carcA taka bhI nahIM agara kahIM ho bhI to lokalAja ke liye aura kevala bAharI dikhAvaTakI khAtira / mokSa-puruSArtha kA ko prazna hI nahIM / saMsArI vibhUtiko hathiyA lenekI dhunameM pratyeka rASTra lagA huA hai, vaha vibhUti mImita hai, pratyekakI icchAoM kI pUrti usake dvArA kaise hove ? hAM, yada yaha ahiMsAtmaka sadbhAvanA pratyeka vyaktike hRdayameM hove ki maiM bhI sukha aura santoSake sAtha rahUM aura dUsare bhI sukhI raheM to vezaka samAjako kAyA palaTa ho sakatI hai| isake liye AvazyatA hai ki hama yaha samajheM ki saMsAra kyA hai aura hamArA isake sAtha kaisA sambandha hai ? hameM apane aMtima dhyeyako adhika spaSTatA ke sAtha samajhane kI jarUrata hai| hameM apanA Adarza spaSTa rUpase apane sAmane rakhanA cAhiye, kyoM ki jaisI bhAvanA hotI hai vaisA bananekA hI sarva prANiyoM kA uddezya huA karatA hai| yadi hamArI apanI bhAvanA sukha aura zAntimaya jIvana bitAne kI hotI hai aura hama usa dhyeya kI ora prayatna zani hote haiM to avazya hamArA jIvana sukha-zAntimaya ho jAtA hai| isa bhAvanAko nizcita kara isakI mRti hameM apane hRdaya meM nirmita kara lenI cAhiye, usa mUrtike nirmANa hone para hI hamArI pravRtti usa ora calatI hai / isa liye jo saMsArase prazAMtiko miTAnA cAhate haiM aura isake liye prayatnazIla hai una kA kartavya yaha hai ki ve prANImAtrako apane barAbara samarke, sabake prati premakI bhAvanA apane meM jAgRta kareM, viSaya-kaSAya Page #121 -------------------------------------------------------------------------- ________________ kiraNa 3] vizvako ahiMsAkA saMdeza 151 kI pUrtiko hI apanA dhyeya na samajhe, balki use capanI bitAne ke yogya ho sakate haiM aura isIse hama bAra 2 yuddha girAvaTakA mUla kArayA jAne saMpArI jIva paudgalika honekI sambhAvanAko kA kara sakate haiN| samAja vyaktiyoMke padArthoM kA tyAga nahIM kara sakate yaha ThIka hai. parantu usameM samudAyakA hI nAma hai| jaba vyaktigata jIvana dhArmika nIva prAmakti kama rakheM. dUsaroM ke liye bhI jIvana-nirvAha karaneke para TikA hogA to sAmAjika jIvana svayam dhArmika hogA, liye kucha chor3eM, prakRti ke niyamoMkA ullakana na kareM aura dhArmika jIvana hone para jIvana saMtoSamaya hogA, nyartha ke zrA-mAke satyasvarUko samama isa saMpArake mAtha apane jhagar3e kisIkona mahAvaMge, sAdhAraNa janatA zAnti sthASita sambandhakI vAstavikatAko smmeN| aisA hone para hI hamArA karaneke liye uramuka hogI aura zAntiko sthApita karake utthAna ho sakatA hai aura hama sukha aura zAntimaya jIvana hI caina legii| vizvako ahiMsAkA saMdeza (le0-bA. prabhulAla jaina 'premI' ) manameM yaha rar3ha saMkalpa kara lene para ki isa mArAmeM vizva meM zauti hone ke sAtha 3 hamAre prazAMta hRdayoMko bhI sampAdakajIkI sevAmeM lekha bheja kara unakI prAjJA-pAlana zAnti mila ske| ata: pyAre pAThako! Aiye, Aja lekhake karanA anivArya hai; hRdayameM aneka vicAra-dhArAyeM uThane viSaya "vizvako ahiMsAkA saMdeza" para na kevala vicAralI! kiMkartavyavimUr3hatA-vaza nhiiN| apitu nirvANotsava vi.namaya kareM, apitu pUrvajoMke mahAna syAga aura tapazcaryAsa jaise bhAratake advitIya parvakA svAgata karaneke liye puSpa saMgrahIta 'ahiMsA ratna' kI zItala dhAbhAse vikI azAMti vATikAke kina sumana saMcayoMpe mAla gUthI jAya? eka nahIM ko miTA aura sabhI svArthAndha rASTroko usIamogha rasnako aneka saMkalpa vikalpa uThe aura antardhAna ho gye| kaI divya-jyoni pAlokita karadeM jisakI prabala bhAbhAke dinakI mAnasika udheda bunake pazcAt yahI nizcaya huzrA, ki prakAzasaM manasA,vAcA, karmaNA, laukika aura pAralaukika Aja jaba sAre vizvamai azAnti chAI huI hai| eka deza sabhI prakArakI azAMti miTa jAtI hai| dasare dezako hapake liye surasA jaimA muMha phAde khar3A "vizvako ahiMsAkAsaMdeza" yaha pAnake svArthAndha aura hai| hamAre hI deza meM jahAM kabhI ghI, dUdha, dahIkI nadiyAM hiMsA vRttiko hI sAphalya sAdhanAkI kuMjI samajhane vAle bahA karatI thIM jisameM janma dhAraNa karaneke liye manuSyoM logoMko avazya hI hAsyAspada aura vismayajamya mAlUma kI kauna kahe, devatAoMkA bhI mana lalacAyA karatA thA, hogaa| kyoMki bhAja saMsArakI sArI vyavasthA rAjanaitika, usI bhAratameM Aja Ama aura vastra ke liye bAhi 2 maMcI sAmAjika aura Arthika hiMsA vRtti para hI TikI aura usI huI hai| vinAhI kAraNa pratidina hajAA hI nahIM lAkhoM para apalambita mAlUma hotI hai ! jaba mAnava samAjakA nara-nArI aura bAlaka raNacanDIkI bheMTa car3hAye jArahe haiN| adhikAMza bhAga astra-zastroMse susajjita ho, jaba sAre aise samayameM azItiko miTA kara zAntikA sthApana karAnA, vizvamai jidhara dRSTi DAle udhara hI eka deza dUsare dezako aura bhUle bhaTakaoNvo mupaya para lAnA hI imArI saccI eka jAti dUsarI jAtiko haDapamemeM lagI ho chala aura rASTrasevA, dharmasevA aura samAja sevA kahI jAsakatI hai| kapaTa hI aba rAjanIti samajha jAte ho, saba sAdhAraNatayA mata: mAja maiM pAThakoMkA dhyAna aise hI viSayakI ora adhika janasamudAyakA yahI vicAra ho jAtA hai, ki AkarSita karanA cAhatA hai, jisa para mAcaraNa karanese aise samayameM hiMsAkI bAta mUrkhatA hI / para Page #122 -------------------------------------------------------------------------- ________________ anekAnta [ varSe 6 aMdhakArameM hI prakAzakI bhAvazyakatA par3atI hai| samudrakA zakti talavAroM aura bandUkoM para vijaya na pAtI hotI, to khArI pAnI hI ghadeke zItaja, susvAdamaya jalakA miThAsa vaha azoka jisane lAkhoM khUna karake kaliMga vijaya kiyA thA, banA sakatA hai aura kisI bhI prApta karane yogya vastukA aura jisakI prAjJAse canDIgirine bauddha bhikSuoMke sarvanAza vAstavika mUkhya usako aprApta dazAmeM hI kUtA jA sakatA jaisA vRNitAcaraNa hI apane jIvanakA dhyeya banA rahA thA, hai| yadi pathabhrAnta manuSya ucita pathapradarzita karA dene antameM ahiMsAkA upAsaka bana kara apane rAjyameM ahiMsA para bhI usa patha ko chor3akara anyatra bhaTakatA phiratA hai, to kI vyoMhI na piTavAtA aura na ahiMsAke saMdezako vizvayaha usIkI buddhimAstitAkA pariNAma samajhanA caahiye| vyApI banAneke liye apane lar3ake aura laDakIko videzoM meM pAzastha vaijJAnika yaha soca kara ki AjakI unakI bheja kara aAja bhAratake itihAsa meM "mahAn azoka" kaha. pragati saMsArako cakAcauMdha karane vAlI hai bhale hI apane laataa| maurya aura gupta sAmrAjya ahiMsAkI hI pradhAnatAke muMha miyA miha banate raheM, kyoMki vaha bhI unakI vastu kAraNa ghAja bhI vizvake itihAsa meM svarNa-yugake nAmase nahIM hai| para yAda unase bhI hRdaya para hAtha rakha kara pUchA pukAre jate haiN| jAya to mAnanA par3egA ki bhAja samasta vizva prAdhyAtmika indrane jaba pravRjyAke liye udhata namirAja se kahA ki zAntike liye jalase pRthaka huI machalI aura maNivihIna tuma apane zatruko parAjita kara phira sukha saMyama dhAraNA sakI taraha tabaphahA rahA hai| pAzcAtya vaijJAnika vijJAna karo, taba usa rAjarSine bhI za-damanakA kevala eka yahI kI jina gutthiyoM ko mAja sulajhA rahe haiM unheM hamAre hI upAya batalAyA ki, saMgrAmameM jAkara hajAroM aura lAkhoM vijJAnavettA prAcArya mAjase hajAroM varSa pahile nizcita yodvAnoMko jItanA bhAsAna hai lekina apane pApako jaM.tanA kara cuke the| para hamAre pUrvaja bAhyajagatake jaba padArthoke kaThina hai| prAramajaya hI parama jaya hai| isa parama jayako mohagrasta nahIM hote the, ve to sadaiva antarajagatake amRta chor3a maiM tuccha jayake pIche kyA pada? AdhyAtmika yuddha pArAvArameM hI manna rahate the| prAcIna grantha sAkSI haiM ki ve jaba mere samakSa hai, isa bAjha yuddha meM kyoM phaMsUM? yuddhakA kaise prakRtipremI, ahiMsApremI aura IzapremA the / yahI uddezya yadi sukha hI hai aura yadi vaha sukha bhI mujhe kAraNa thA ki ve zAMtike samuda the, premake pratinidhi the, apane Upara jaya karane para mila sakatA hai to maiM kyA vyartha aura dayAke avatAra the| unake darzanoM mAtrame hI pazu aura hI sabako mAratA phirUM kyoM ki maiM uSoM 2 krodhAvegase pariyoM takakA kalyANa hojAtA thA, aise eka nahIM bhaneka dUsaroMko mAratA phirUMgA vaise 2 krodha aura vaira adhikAdhika udAharaNoMse hamArA pratIta itihAsa raMgA par3A hai| Aja bar3hatA jAvegA, jo anta meM mere hI vinAzakA kAraNa hogaa| bhI dUsaroMkI hatyAmeM rata, pathabhrAnta, azAMta svArthAndha ata: jJAnavAna manuSyako apane hI idaya sthita krodha rUpI' vizvako prema-pAzameM bAMdhaneke liye kisI aise hI eka guru bairIko naSTa karanekA hI prayatna kyoM na karanA cAhiye? kyoM maMtrakI prAvazyakatA hai, jisakI sAdhanA dvArA isakA kalyANa ki isase kisI dUsare vyaktiko to kaSTa hotA hI nahIM hai ho ske| aura aisA acUka gurumaMtra jisa ekakI sAdhanAse hai aura svayaM bhI sukha-zAMti prApta karaletA hai"| yahI hai sabhI sAdhanAyeM sulabha ho jAye ahiMsA hI hai| "ahiMsA ahiMsAkA saccA saMdeza tathA hamAre bhAratIya rAjakumAroMkI paramodharma: yato dharmastato jayaH"-ahiMsA hI parama dharma indriyajayatA aura ahiMsaka AdarzavAditAkA jvalanta hai aura dharmakI hI jaya hotI hai| isakI zakti mahAna hai| pramANa / kyA ahiMsAkA aisA bhAdarzarUpa aura anukaraNIya ahiMsAkA artha hai pazubalakA dveSarahita virodha tathA vidha- udAharaNa hameM vizva itihAsa meM pratyatra bhI prAsa ho prema jahA~ bantUtalavAreM, to, mazInaganeM, bama, jaharIle sakegA ? uparyukabhahiMsaka vIke uddharaNoMse "ahiMsA gaiseM gayA vArapIDoM jaise bhayAnaka astra-zastra bhI hAra mAna vIrasya bhUSaNam" arthAta ahiMsA pIroMkA dharma hai kAyaroMkA kara baiTha jAte haiM, vahAM ahiMsAkA siddhAnta hI apanA akSaya nahIM yaha spaSTa ho jAtA hai| ata: dUsaroMkI hatyA rata bamiTa aura bahuta prabhAva dikhalAtA hai| yadi ahiMsAkI vizva yadiapanI vAstavika vIratAkA paricaya denA cAhatA hai, Page #123 -------------------------------------------------------------------------- ________________ -kiraNa 3] vizvako ahiMsAkA saMdeza 113 yadi yaha sacamuca hI pIra pUjAkA upAsaka hai, aura-vizvake sarvavedA na tat kuyuH sa yajJAzca bhArata / mAdhunika itihAsake prAta:smaraNIya vIroMmeM apanA nAma mave tobhiSakAzca yat kuryAt prANinAM daya / / aMkita karanekA icchuka hai, to apane hI daya sthita ahiMsA lakSaNo dharmo dharmaH prANinAM bdhH| krodhAdi bairiyoMke hamanameM apanI vIratAkA paricaya denA tasmAd dharmArthabhilAkaH karttavyA prANinAM dayA / cAhiye / prAtmA hI paramAtmA hai, jisane apane Apako arthAt-he arjuna jo kyA phala detI hai, vaha phala jIta liyA, usIne paramAtmAko jIta liyA ! aura jisane cAroM veda bhI nahIM dete, aura na samasta yajJa dete haiM tathA paramAtmAko jIta liyA phira use azAMti kahA~ ? saba tIyoMke smAna baMdana bhI vaha phala nahIM de sakate haiN| yadyapi ahiMsA jainadharmakA prANa hai, para vizvakA koI ahiMsA hI dharma hai, aura prANiyoMkA badha hI adharma hai. isa aisA dharma nahIM jisane ahiMsAkA virodha kiyA ho| cAhe liye dhArmika puruSoM ko hamezA dhArmika sidAnta dayA para vaha hindU dharma ho, cAhe salAma ho, cAhe baukha ho athavA hI calanA caahiye| krishciyn| una bhitra-bhikha matAnuyAyiyoMne ahiMsA jaise / ahiMsAke sambandhameM loga nAnA prakArakI zaMkAye uThAte basnako pAkara usake mAlokase saMsArako pAlokita kiyA hai, ki ahiMsA saMsArakI vastu nahIM, svargakA mAdarza hai, athavA kevala dhArmika granthoM pRSThoMko suzobhita karane taka tathA jIvanake saba prasaMgoMpara isakA upayoga nahIM ho sakatA hI use sImita rakkhA yA gudAdiyoM meM chipAkara usakI svayaM isa sabakA kAraNa isake bApaka arthako hI nahIM samajhanA kI prAbhAko bhI vikRta karanekA asaphala prayatna kiyA, hai| ahiMsAkA artha kevala hisA hIna karanA ho, taba to yaha dUsarI bAta hai, aura isake samucita uttara denekA pUrNa use kAyaratAkI poSaka aura saba avasaroM para kAmameM na uttaradAyitva unhIM para choka, apanA rAstA nApanA adhika pAne vAlI vastu samajhA jA sakatA hai| para nizcayarUpase zreyaskara dIkhatA hai ! ahiMsAke sambandhameM vyAsajIke vAkya pazubalakA dveSarahita virodha ahiMsAke siddhAntakA mukhya smaraNa rakhane yogya haiM ! ve kahate haiM: aMga hai| ahiMsA niSedhAtmaka guNa nahIM hai| yaha manuSyoM kI aSTAdaza purANeSu vyAsasya bacanadvayam / zaktiyoM meM soMca hai| vAstavameM ahiMsaka vRtti hI manuSya paropakAraH puNyAya pApAya para-pIr3anama / / ko pazuse Upara uThAtI hai| ahiMsAkA mUla prema hai| zatruke kssaay-pshubhirdudhrmkaamaarthnaashkaiH| prati krodha na karanA, kevala itanA hI paryApta nahIM hai, para rAmamaMtrahataiyajJaM vidhehi vihitaM budhH|| sacce hiMsakake hRdayameM to usake prati prema aura sanAvakA prANaghAtAttu yodharmamIhate muuddhmaanptH| saMcAra honA caahiye| saca to yaha hai ki vizvake isa sa vAMchati sudhAvRSTi kRSNAhi-mukhakoTarAt / / saMgharSa ke bIca prema hI vaha tatva, jo isako TikAye huye arthAt aThAraha purANoM meM aneka bAteM rahate hue bhI hai| kyoMki 'Love is god and god is love do hI haiM, pahilI yaha hai ki dayA yAnI ahiMsArUpI arthAt prema paramAtmAkA rUpa hai aura paramAtmA premarUpa hai| paropakAra honese puNya hotA hai| aura hiMsA arthAta dUsaroM bhataH aisI ahiMsA kAyaratAkI kanaka khojanA thA use ko kaSTa pahuMcAnese pApa hotA hai| isaliye krodha, mAna, niSkarma aura svapnalokakA bhAdarza batalAnA yaha hamAre mAyA, lobha Adi kaSAyarUpa duSTa pazuoMko, jo dharma, dimAgoMkA hI pariNAma hai| Ajakala hara eka prakArakI artha, kAma aura moSako naSTa karane vAle hai. zamarUpa maMtrase naitikatAkI khillI ukhAnA eka phaizana ho gayA hai| para mArakara paMrisei kiye hue yajJako kro| jo prANiyoMkI yadi samAnatAkI raSTise dekhA jAya, to bhAjakakSake vAtAhiMsAse dharmakI icchA karatA hai, vaha zyAma varSa sarpake muMha barayAma mAnavajAtike nistArakA yadi koI sAdhana hai, to se mastakI buSTi cAhatA hai| vahana hiNsaa| mahAbhArata zAntiparva prathama carabameM mI bharjunako vizvakI vartamAna vibhUti mahAtmA gAMdhIne jo sabase samajhAte hue kahA balI pAta kI aura jisane mAtra saMsArake samI vicArakoM Page #124 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 114 anekAnta [varSa kA dhyAna bhAkarSita kiyA hai. vaha sArvajanika kSetrameM hotA prabhAkara pUrva se hI, udita patrimase nahIM." ahiMsA aura matya siddhAntoMkA pryog| unhoMne apane vizva mAja huskhI hai, arthAta hai. paMgu hai, patha bhraSTa hai, jIvana ke pratyekaNase, apane pratyeka kArya aura upadezase aMdhakArameM hai, zaktikA prayoga karate hue bhI zakti vihIna yaha sAbita karanekA satata prayatna kiyA hai ki bharhisA hai| ata: pyAre bhAiyo!aba yahI ho vaha samaya hai jaba phevana mandira yA gharake kisI kone meM baiThakara dhyAna karanekI ki hameM mahimAke maMDeke nIce mAmAnA cAhiye aura cIja nahIM hai, para jIvanake pratyeka AyA meM upayogameM lene apane ahimAke akSaya cAlokame hiMsAkai andhakArako naSTa kI hai| ve svayaM kahate haiM ki jo bAta maiM karanA cAhagAha kara vizvako ahiMsaka banAkara zAntikA pATha par3hAnA cAhiye jo karake maranA cAhatA hai, vaha yaha hai ki ahiMsA aura jo ahiMsaka hai SahI jitendrI hai, aura jitendriyatA hI satyako saMgaThita karUM. agara vaha ahiMsA aura satya saba bIradharma aura vIrapazu hai| jaba isa prakAra se samasta vizva sthAnoM ke liye uparakanahIM hai.ho vaha bhUTha hai| yAda rahe aura khi mAhisA maThavAdI sanyAsiyoMke liye hI nahIM hai, adAlatoM dveSa, caimanasya, baira, virodha aura kalaha khii| isa prakAra se cArAsamAtrA aura anya vyavahAroMmeM bhI yaha sanAtana samasta vizvakai ahiyakavAdako apanAne para, phira cAmika siddhAnta lAgU hotA hai| vibhinatA jaisI koI vastu hI nahIM raha jaatii| jaba dhAmika pAtrAtya binu svAya dInabandhu ekjakA bhI yahI vibhinnatA hI nahIM to jina bAtoMkA.svapanA hama RSi mate hai ki yadi pAzcAtya deza sukha aura zAntikA anubhava praNIta granthoM meM dekhA karate hai, aura ekAeka jinakI karanA cAhate hai, to unheM ahiMsaka hI saMdeza vizvako satyatA para vizvAsa bhI nahIM karate, vahI bhAdazavAditAkA denA pdd'egaa| unake zabda hai jaba taka yUropa aura amarikA samaya hama svayaM nirmANa kara skeNge| aura isa prakArakA sarva prANI samabhAvake siddhAntako samajha kara jIvanake nirmANa hojAne para vizva zAnti sIvara meM svayaM hI gote mAsika pAdarzako svIkAra nahIM kareMge, taba taka pazcimameM lagAne lgegaa| para zAnti sthApana henu, vizvako sAke utsava hue jAsyAbhimAna aura sAmrAjyavAda jo yuddha aura jisa sandezako denA cAhate hai, vaha kevala kAgajako raMga saMhArake do mukhya kAraNa hai, aura jinake kAraNa hI sArI kara, athavA kevala vidvattApUrNa bhASaNoM dvArA hI vizvavyApI mAnava jAti akathanIya vedanA pArahI hai. naSTa nahIM hoNge|" nahIM bana skegaa| isako vizvavyApI banAneke liye pratyeka ahiMsAkA upayoga hI zAMti aura kalyANakA dene parivArako apanA eka eka honahAra bAlaka 'ahiMsaka bIta' vAlA hai| ahiMsAke sambandhameM kutarka karanA sumatikA kI sainAmeM bharatI karanA hogaa| sainikoMkA vartavya hogA nAzaka hai, zAMtimeM bAdhaka hai, vizvAsako hilA dene vAlA ki sthAna-sthAna para hone vAlI hiMsAko banda kraaveN| bhabhimAnako bar3hAtA hai, aura isa prakAra kunarka hamArI apane namra para hRdayagrAhI upadezoM dvArA logoMko hiMsaka bhAramAkA bhayAnaka zatra hai| ataH pratyeka dainika smaraNameM vRttise glAni utpA karAveM / ahiMsA viSayaka lekha use kAryAnvita kare, aura mahimAke saMdezako vizvavyApI pratiyogitAmAko janma deN| jo hiMsaka vRttike ghRNita banAmekA satata prayatna kre| hameM garva honA cAhiye, ki hameM vyavahArase Ubakara nava dIkSita ahiMsaka bane, aura ahiMsA bhI umI vasundharA para janma dhAraNa karanekA saubhAgya prApta sandezako anya patha prAnta logoM taka pahuMcAne meM sahayoga hupA hai, jisameM janma dhAraNa kara bhagavAna mahAvIra aura hai, use protsAhana deN| usakA udAharaNa kanya logoMke hura ne apane ahiMsAvAda aura vizvapremake nAda dvArA svargIya sAmane pase, athavA use kisI anya prakArase sammAnita bhAdarza sthApita kiyA thaa| bhAja bhI hamArA bahI baha kreN| jina mahAna vibhUtiyoMne, athavA bhAcAryoMne ahiMsA purAnA bhArata hai, aura prakRti prAja bhI hameM pUrNa sahayoga ke siddhAntako vizvamyArI banAne ke liye bhArama samarpaNa kara rhii|yoNki: diyA thA, apane parivAra tathA saMsAra sukhako tyAga diyA 'isa bAta kI sAlI prakRti bhI camI skskhii| thA, aura jo kara rahe haiM, athavA bhaviSyameM kareM unakA Page #125 -------------------------------------------------------------------------- ________________ kiraNa 3] mAnavatAke pujArI hindI kavi 115 smaraNa kareM / unako pavitra janma tithi, karma tithi tathA kucha nahIM bigAda sakatI, aura nikaTa bhaviSyameM sambhAvita svargamana tithi para unake yazako gAkara unake guNoM aura bhAvI bhAratIya yuddha ke samaya bhI hama kevala ahiMsA rUsI tyAgakI prazaMsA kareM, tathA unheM mahAmantra samajhakara apanAveM talavAra aura prema rUpI dAlake avalambana para umI sukha aura inhIMge hama apane gaSTrIya, dhArmika tathA sAmAjika zAMtikA rasAsvAdana kara sakate haiM. jise vipake kone-kone meM pyauhAra samama / yadi hama 'vizvako ahiMsAkA sandeza' isa pahuMcA denekI hamArI utkaTa icchA hai| rUpa meM pahuMcA sakeMge, to saMsArakI koI bhI zakti hamArA mAnavatAke pujArI hindI kavi (zrI kanhaiyAlAla mizra 'prabhAkara') 'anekAna' ke agasta-aMkameM eka lekha chaga hai- 'aMnala' isI vidrohake kAMva haiN| unakI 'apaga janA' meM 'hindIke jaina-kavi' / lekha 3 pRSThoMkA hai, para 3 vAkya jI viraha, becanI. krandana aura prema hai, vaha kyA va eka uddhata karane se usakA sAra mAmane zrA jaayegaa| premikA ke prati eka nigaza premIkA hI hAhAkAra hai hamAre 1-" ca meM Aja hindI-sAhityake bhItara zabda-kSetrameM samAjane apanI jarjaranAke yugama, mAnavakI svatantratAkA katigya kaviThoMko chor3akara azlIlatA aM.ra tharaharaNakara, mAnava aura mAnava ke bIca jo niyamoMkI dIvAra guNDatvakI bharamAra horahI hai|" khar3I karadI hai, kyA usakaTa TAganekI pratidhyAnasameM .-"jaba hindI sAhityameM ucca mAne jAne vAle nahIM hai? phira zrAja 'aMcala' apagAjAkA nahIM, kiraNa kavigaNa pAzavikatAkA pracAra karane meM tallIna velAkA' kavi hai, jahAM vaha lalakAratA haihaiM, tA jaina kavigaNa devatvakI mahattAko bhUla "saMghoMkI laharApara tira tarA agAra tarA calatA, nahIM gaye haiN|" asaphala vidrAhoM ke sirapara, terI nUnana jvAlA jalatI, 3-"Aja hiMdI mAhitya meM...............gIta............. isa premakalA saMmRtikA kSayaho,jayaho yugakI mA~gar3I, sAhityako kalaMkita kara rahe haiM, parantu ve jaina hoyahasamAjacithar3ecithar3e,zoSaNapajisakI nIMvapar3I" kavi hI haiM, jinakI AdhyAtmika gaMgA niraMtara 'aMcala' kI aparAjitA zrAja pyArake cocale nahIM pragahana hI hai|" rkhtii| aAja to vaha eka naye hI raMgameM - . ina 'gue itva' phailAnevAloMmeM lembakane zrI aMcalakA ____ "bhara khAI ho tapta kaThina aMgomeM tUphAnoMkA pAsava, kaI bAra ullekha kiyA hai| maca yaha hai ki lekhaka samAna mAja tumheM kyA vizva badalanA, bhAja tumheM kyAkaThina prasaMbhavA aura sAhityakI vicAradhArAzrome aparicita hai| use patA mAja tumhArI raNabherImeM ghara gharase nikakheM aMgAre, nahIM hai ki hindIke kavi gana thor3ase dinoM meM kahA~se kahA~ mAja baMdhe jvAlAgiri khulate iMgitapara sundarI! tumhAre !" prAgaye haiM aura Aja rItikAlIna zandoke vyAyAmase dUra aAjake dukhI saMmArakI upekSApara svapnoM ke mahala khar3e evaM nirjIva devatva ke stunigAnAse Upara; mukta mAnavatAkI karanevAloko usane kaisI phaTakAra banAI haipuNya patAkA ve apane sudRr3ha hAyoMmeM thAme hue haiN| "pAna kisa antarmukhI gatihInatA baddha kavigaNa ! hamAga samAja zrAja bidrohakA kendra bananA jArahAre yA kurevA hI kareMge sozaLe apane smy| aura kavi umakA pratinidhitva sambhAlane meM laga cuke hai| Page #126 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 116 anekAnta [varSa 6 x pAhatA maiM astake vizvAsakI nI hilAkara, abhI mundI hai merI mAMkheM. para maiM sUrya dekhabhAyA hai, solanA unakI agatimUlaka kalApola jarjara !" mAja par3I hai kaDiyA para maiM, kabhI bhuvanabharamai chAyA huuN| isa yugake kaviyAMne zrAja apanI vINAmeM jo naye svara usa abAdha cAturatA ko kapi, tuma phira va jagAdo!" bhare haiM, ve malhArake nahIM bhairavake hai 'andhakArameM zrAloka' phailAnevAlA yaha aAjakA kavi "gA eka bAra, hA eka bAra " bar3A sUkSmadarzI hai / vaijJAnikatAkI teja rozanImeM yaha samaya 'anubhUtigIta' ke gAyaka bhAvuka kavi zrI harSitake isa ke bar3hate pragAhakI chAnabIna karatA hai| samAja ke dakiyAgIta meM jaise zrAjake samasta kAvyako prAtmA cItkArakara uThI:- nUsI vidhAna, dharmazAstrakI pAliza aura paramparA kisImeM yaha "vaha gIta sakhe, sunakara jisako pASANa kara cItkAra! nahIM ulajhatA / garIbako dekhakara, unake liye yaha dayAkI pukAra nahIM karatA, unakI garIbI ke mUlakAraNoM kI yaha khoja vidhikRta vidhAna mau' puNya-pApa, nikAlatA hai aura samAjake zoSakoMko zrI harikRSNa premIke yaha dAnava-jIlA, zakti sakalA, zabdoMmeM lalakArakara kahatA haimAyAkA calatA cakra viSama, "tuma haMsate ho, iThalAte ho, lava-udaya, pAra ho jAye jala, TukaDe dekara musakAte ho, TUTTI bINAmeM vaha svara bhara, hila uDe vizvakA citrakAra !" tuma upakArI kahalAte ho, 'mAyAke isa viSamacakra' ke viruddha zrAja saMsArameM jo dekara hameM, hamArA hI lUTA dhana ! bhayaMkara yuddha horahA hai, vaha kSudra hai, vAstavika yuddha no the ghAyala dila mahApralayake vAhana !!" hamAre mana meM horahA hai, jisake liye kavi sarvadAnanda varmAka zrI bhagavatIcaraNa varmA hindI kaviyoM meM ina 'ghAyala zabdoM meM hamArA aNu aNu pukAra rahA hai vijoMke bahuta bar3e vakIla hai| unakA 'mAnava' par3hanekI "phirase mahaloM meM bhAja purAne jauharakI jvAlA jAge, cIja hai, sunanekI cIz2a hai, sumAnekI cIz2a hai| phirase rakha-thalameM jAneko, suta mAse vara bhikSA mAMge, yaha to huzrA hindI kaviyokI vartamAna pravRttikA eka phirase vadhueM nija patiyoMke zirapara karadeM macata-rolI, citra, aba dekheM usa lekhakA dUsarA aMza-hindIke jaina cirase ghara se nikala para, maramiTane vAkhokI rolI" kaviyoMkA kArya ! sAhityameM jaina ajainakI dIvAreM khar3I kara aura isa TolImeM kaise kaise vAra hai, isakA patA tANDava ke dekhanA, anucita hai, para jaba yaha sAmane A gayA, to ke gAyaka kavi 'dinakara' se pUchiye mujhe usapara kucha kahanA hai| jaina kaviyoMkI jo kavitAe~ usa "zira dekara saudA lete haiM, jinheM premakA raMga cadA lekhameM uddhRta kI gaI hai, unakI kalAtmaka asAdhAraNatA phIkA raMga rahA, to ghara takyA gairika paridhAna kare ! maiM nahIM mAnatA-yoM Apa kisIko bhI kAlidAsase zreSTha usa padakI jaMjIra gUMjatI,honIrava sunasAma jahAM, aura zeksapIyarase Age kaha sakate haiM, Apako koI sumanA ho, to taja vasanta, nijako pahale vIrAma kare !" rokegA nhiiN| apane 'vasanta' ko svayaM vIrAna karanevAle ye loga sAhityake isa navajAgaraNa kAla meM jaina samAjane eka andherI amAvasameM Aloka phailAnekA zreya lUTate hai| kavi __ bhI aisA kavi utpanna nahIM kiyA, jo bhArata ke pratinidhi'ajJeya' ne jaise sAre rASTrakI AtmAmeM baiThakara svayaM apanese kaviyoMmeM sthAna pA sake ! kyoM ? yaha jaina ajainakA prazna hI kahA hai nahIM, bhAratIya samAjazAstrakA eka gambhIra prazna hai| maiM isa "eka pArasa andhakArameM phira pAkhoka dikhAdI! para vistArase dUsare lekhameM likhuugaa| Page #127 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jainadharma para ajaina vidvAn prasiddha jarmana lekhikA bhAratIya sAhitya vizAradA jaina mahAtmAoMne saMyama aura zAsanakA sAmaasya prakaTa DA0 cAraloTI krauz2a Ph. D. kiyaa| yahI kAraNa hai. ki tatkAlIna rAja sattAvAdakA "jainadharma bhAratavarSa prati prAcIna dharmoMse eka. vidhvaMsa hote hI bauddhoMkA vinAza ho gayA aura jaina samAja joki bauddha dharmase bhI prAcIna hai aura prAyaH vartamAna eka rASTrakI haisiyatase baca gyaa| abhiprAyake anusAra ati prAcIna hindU zAsase bhI pUrva zrI upendranAtha kAvya-vyAkaraNa-sA~syatIrtha,bhiSagAcArya:avasthitikA hai| isa dharmane eka samaya bhAratIya dharmA para zrImadbhAgavatakI varzanAko dekhakara mega vizvAsa hai ki bar3A prabhAva DAlA thaa|" triya vaMzajanAmi rAjAke putra zrImAn caSabhadeSa jI rAjya hindIke prasiddha lekhaka AcArya zrIcaturasenajI zAstrI kIvAlamAko chora sarva bhUtoMko samAna dekhane vAle maiM yaha svIkAra karatA hai ki jaina siddhAntoM meM samAja sanyAsI bana gaye the| unhoMne svayaM siddha hokara nivRtti saMgaThanakI apekSA pAma saMskAra aura bhArama nirmANa para pradhAna dharmakA upadeza diyA, samaraka arthAt sabako samAna hI banA bhArI aura vaijJAnika jora diyA gayA hai| nissandeha dekhane vAle RSike pAsa jAti bhedakA prazna hI nahIM uDa isa ekAlI pAtake kAraNa hI jaina samAjakI vRddhi meM tUphAnI sakatA hai, isase mAlUma hotA hai ki usa samayameM jo loga pAda nahIM bhAI, jaisI ki baukha samAjameM pAI thii| aura unake upadezase nivRtti pradhAna dharmako svIkAra kara liye the maha kahanA to vyartha hI ki baugoko rAjya sattArya ke loga aura unake vaMzadhara jainI kahalAne lage. isake bAda prApta ho gaI thIM-kyoMki jaina mahArAjAbhoMkI kathAse bhI jainAcAryoMke upadezase sarvadAhI ajainI jaina banate rhe| masIhakI prathama zatAbdiyoMkA bhAratakA itihAsa bharA pakSA pro0zrIzivapUjanasahAyajI adhyakSa hindI vibhAga hai| parantu maiM isa bhAbaryajanaka bAta para to vicAra zrI rAjendra kAleja chaparA (vihAra):karUMgA hI ki lagabhaga samAna kAlameM, samAna bhAvanAse maiM ni:saMkoca kaha sakatA hai ki jaina dharmake siddhAnta udaya hokara bauddha aura jaina saMskRtiyA~ uThI, bauddha saMskRti tUphAnakI taraha eziyA bharameM phailakara ati zIghra samAsa baDe nirmala aura kalyANakArI haiN| yaha bhAratakA eka ho gaI, jaina saMskRti dhImI cAbase abhI taka bhI calI atyanta prAcIna evaM jagaprasiddha dharma hai| manuSyakI canta: zuddhike vidhAnameM yaha vizeSa sahayara hai| yadi isake samyaka pA rahI hai| cAritrika upadezoM yA mAdhyAmika zikSAoM para mAnava donoM saMskRtiyA~mAtma saMskArako pradhAna mAnatI rahI, jAti vastutaH dhyAna de to saMsArameM azAnti hI na rhe| parantubhAvazyakatA par3ane para jaina aura baukha donoM hI mahArAjAbhoMne prabala yuddha kiye jinameM bacAvadhi prAziyoMkA zrI rAmaratnajI gupta ema0 ela0 e0 (kendrIya)hanana humA / parantu jisa prakAra mahAn prazAnta prema jainadharma vAstavameM eka kartavya praNAlI hai| vaha manuSyako aura mAke prAcArya masIhake vidhAsI yorupakI mahA manuSya bananekI zikSA pahile detA hai aura isI zikSA sAtha zaktiyAM lokI bhAra bahAne meM prati paNa saJcada rahatI hai hI vaha yaha bhI nirdeza karatA hai ki yaha manuSya zarIra mI eka phira bhI ve usa pavitra aura dayA-dhamA pUrva IsAI dharmakI mAra hai| eka saMmaTa hai| ise bora denA. ise tyAga denA vizvAsI hai, usI prakAra jaina aura bauddha rAjAoMkI vahI tathA isake sambandhameM samUcA parityAga kara denA hI vAstaparisthiti thii| taba bauddhaka vinAzakA kAraNa ekahIhI vika dharma hai| isa mahApanthakA mukhya tatva pAMca 'mUlaguNoM sakatA hai, ki unhoMne nyAya aura adhikArakIrAke liye meM sacihiva / ina mUba guphAma paMcama guNa nahI, pratyuta vipyAse mAnava rktbhaayaa| isake vipada 'aprigrh| Page #128 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 118 anekAnta [varSa 6 paramparAko zrI avanIndrakumArajI vigAlaMkAra naI dillI- dharmaH" kucha inhIM pAka bujukI jindagImeM amalI sUrata bhAratIya sabhyatA aura saMskRti jina mahAvibhUtiyoMke akhtiyAra karatI huI naz2ara pAtI hai| ye duniyAke kabarakAraNa gauravazAlinI aura mahimA mariaastt. unameM dasta riphArmara mohasina aura bar3e U~ce darajeke vAija aura bhagavAn mahAvIrakA sthAna advitIya hai| bhAratIya samAja pracAraka gujare haiM. yaha hamArI.kaumI tavArIkhake kImatI kA svarUpa aura DhAMcA badalane ke liye, prAcIna rUr3hiyoM ratna hai| tuma kahAM aura kinameM dharmAtmA prANiyoMkI paramparAoMke viruddha jina logoMne apanA sArA jIvana talAza karate ho? inako dekho. inase behatara sAhaba kamAla utsarga kara diyA aura apanI joradAra pAvAja uThAkara evaM tumako kahA~ mileMge? inameM tyAga thA. inameM vairAgya thA, jinne vidhi-vidhAna karmakANDa pradhAna dharma virudu krAMti inameM dharmakA kamAla thA ye inpAlI kamajorIse bahuta ce kI puNya patAkA phaharAI hai| unameM bhagavAna mahAvIrakA the, inakA khitAba 'jina' hai. jinhoMne moha mAyAko aura sthAna anupama aura pramukha hai| mana aura kAyAko jIra liyA thaa| ye tIrthakara haiM,ye parama haMsa hai. inameM tamanA nahIM thii| banAvaTa nahIM thI, jo bAta zrIyuta mahAtmA zivakRtalAlajI barmana M.A - thI sApha-sApha thii| tuma kahate ho ye nanna rahate the, isameM jo jaisA ho usako vaisA hI dekho| yaha ahiMsAkI aiba kyA hai? parama antaniSTha, paramajJAnI, kudaratake sace parama jyoti vAlI mUrtiyAM vedoN| ati "ahiMsA paramo putra, inako pozizakI jarUrata kaba thI? RSSDGR52625 1 dhArmika pustakoMke milanekA abhAva hote jAnepara bhI 2 ) M) (1)bhavaSyadattaseTa 10||2)kaa)| (2)candana vAlAseTa 6)kA ) / (3)matyamArga seTa 8-)|kA 6) surasundarI nATaka manI candanabalA satyamArga navInajinavANI saMgraha mAghaSanATaka jinavANaM saMgraha bhaviSyadattacaritra ratnamAlA H) rasnakaraMDazrAvakAcAra va dhanyakumAracaritra aMjana sundarInATaka !) dravyasaMgraha payUSaNa parva bratakathA samantabhadracaritra nityaniyamapUjA bhASA RSabhadekI u. bhAdauM jenapUjA sUtrabhaktAmara 10 pu. jainadharmasiddhAnta kizana-bhajanAvalI 2 minabANa guTake vizAla janasaMgha cAMdana gAMca-kIrtana hitaiSI gAyana zrAtmakamanovijJAna bArahamAsA zranamnamatI jainabhajanasaMgraha atizayajanapUjA dIpamAlikApUjana zranantamanI-caritra cArAcatra hastinAgapura-mAhAtmya ratnakaraeDazrAvakAcAra rAbabanakathA bar3I sammedazimvarapUjA bar3I sahasranAma bhASATIkA vinatI vinoda D4 zrI vIra jaina pustakAlaya, 108 bI naI maMsI mujaphpharanagara ( yU0pI0) noTa-naM. 1 seTa dama kAye gyAraha pAnekA pATha kAyemeM / naM. 2 seTa savAchaha rupapekA paune pAMca rupayemeM / naM. 3 seTa aoTha rupaye sAr3he pAMca pAnekA savA chaha rupayemeM / Uow: TUBE EVERESTEES eee ra ra wq`hqSfHh: wHwHhqthyh Page #129 -------------------------------------------------------------------------- ________________ vyavasthApakIya nivedana mere jaise tuccha vyaktikI prArthanA para dhyAna dekara jainapamAjake mahAnubhavoMne apanI gorase ajaina saMsthAoM aura vidvAnoM kI anekAnta muphta bhijavAne kA Adeza diyA hai, unake zubha nAma aura kina-kinakI ora se kahA~ kahA~ jAtA hai prakAzita kiye jA rahe haiN| abhI samAjake anya dAnI mahAnubhAvose bhI patra vyavahAra ho rahA hai bhAgAmI kiraNa meM unake nAma aura kahA~ kahA~ jAyegA yaha bhI prakAzita kiye jaayeNge| abhI hamAre pAsa kI aise mahatvapUrNa sthAna hai jahaoN bhanekAnta phrI bhijavAne kI prayanta AvazyakatA hai vahA~ pahuMcanese dharmakA acchA pracAra hogA aura hamAre dharmake sambandha phainI haI galata dhAraNAyeM dUra hogI : mAzA hai samAjake dAnI mahAnubhAva dharma pracAra ke isa puNyakAryameM hamArI prArthanA para avazya dhyAna deNge| 14) ru. meM varSa bharake liye cAra sthAnoM para muphta mejA jA sakatA hai| -kAMzalaprasAda jaina 1 maisarsa phehanala catarasena jI saracanAkI orase- -hindustAna ekeDemI, ilAhAbAda 1-lAyaberiyana hindU vizva vidyAlaya banArasa 5-mainejara 'nAgarI pracAriNI sabhA', banArasa 2-zrI di. jaina mandira po. TIkarI (meraTha yU0pI0) 6-lAyaberiyana 'vikToriyA kAleja' gvAliyara 3-dhI jaina anAthAzrama dariyAgaMja, dehalI 7-jAyabreriyana 'kalakattA yU nevariTI' kalakattA 4-pro. gulAbagayajI ema. e. sampAdaka 'sAhitya-sandeza' 7 lA0pradyumnakumAra jI raIsa sahAranapura vAloM kI prAgarA ora sa - . 5-DA. rAmakumAra jI varmA ilAhAbAda yUnivarsiTI -lAyaberiyana 'kiMga evaI kAleja' amarAvatI ilAhAbAda 2-lAyaberiyana 'monTiyala kAleja' lAhaura 2 zrI jamanAlAla jI vardhA vAloMkI orase 3-bAyariyana 'zAnti niketama' bolapura (baMgAla) 1-dI kAmarsa kAleja vardhA sI. pI. 5-lAyaberiyana 'jvAkhApura mahAvidyAlaya' jvAlApura 3 siMghaI zrInandalAlajI bInAkI orase-- (sahAranapura) 1-sekreTarI vIrendra kezava sAhitya pariSada TIkamagar3ha sI-mAI -lAyaberiyana thAmasana iMjanIyariMga kAleja' rur3akI 2-mo. baldeva jI upAdhyAya ema. e. hindU vizva- (sahAranapura) vidyAlaya, banArasa 6-lAyaberiyana 'rAmajasa kAleja' vehalI 4 lA0jinezvaradAsajI sargapha deharAdUna kI orase- 8 maisarsa ugrasena vaMzIlAla jI jaina naI maNDI 1-khuzIrAma pantika lAyarI, deharAdUna mujajpharanagara kI ora se2-mainejara sArvajanika pustakAlaya, baMdI (koTA) 1-zrIsanAtanadharma inTaramIjiyaTa kAleja, mujaphpharanagara 5 caudharI camanalAlajI deharAdUna kI orase hai ghAyu raghubaradayAlajI karaulabAga dehalIkI orase1-mainejara pabjika lAyI jubalIbAga, sahAranapura -sekreTarI 'bhaMDArakara corinTayasa risarca insaTITyUTa 2-mainejara kAzIgama hAI skUla, sahAranapura pUnA naM. 2 6 lArUr3AmalajI zAmiyAnevAle sahAranapurakIorase. 2-zrI jamunAdAsa kI mehatA ML. A. bAnagaMgA, -bauddha vihAra lAyarI, sAranAtha (banArasa) mAlAbAra hila, bambaI .. -aSikula brahmacaryAzrama, haridvAra (sahAranapura) 10 bAbU maMgalakiraNa jI sahAranapura kI ora se-bAbU mAtAprasAdajI 'gusa' pro. prayAga yUnivarsiTI, -zrIkAra. ena. caturvedI DipTI kamakTara, bulandazahara 2-zrI ThAkura jvAlAsiMhajI DipTI kalapaTara, sahAranapura Page #130 -------------------------------------------------------------------------- ________________ anekAnta [barSa 6 1-yUnivarsiTI kAleja mApha balA. nAgapura sI. pI. ko ora se5-bAyariyana 'lakhanaDa yUnivasiTI' lakhanaU .-'indaura janarala lAyorI' indaura 11 bAbU bimalaprasAdajI sadarabAjAra dehalIkI orase- 2-saradAra mAdhavarAva kIce ema.e. elaela.bI. aura -lAyaberiyana 'bihAra eNDa uDIsA risarca insaTIvyarTa zrImatI sau. kamalAbAI kIve saMyogitAgaMja, indaura paTanA (bihAra) 3-50rAmanArAyaNajI bhAyurvedAcArya, malhAragaMja, indaura 2-sekeTarI bharacekojojIkala DipArTameMTa maisUra mAta 4-maMtrI 'maheza vAcanAlaya' bavAsarAphA, indaura baiMgalora (maisUra) 5-maMtrI 'madhya bhArata hindI sAhitya samiti, indaura 3-lAyaberiyana mAravAdIpustakAlayabadAbAjAra kalakattA 6-maMtrI 'sArvajanika vAcanAlaya' gorAkuNDa, indaura 52 lA0 arhadAsa jI sahAranapura kI ora se --maMtrI sArvajanika pustakAlaya' morasalIgalI, indaura 1-mainejara 'kAzI vidyApITha' banArasa . '-zrIcandrazekharazAstrI priMsipala saMskRta mahAvidyAya, iMdaura 2-bAyaberiyana vaizya hAI skUla' rohataka (paMjAba) 1-zrI sikkha lAyabrerI gurudvArA, nyUyazavanta roSa, indaura 3-lAyaberiyana 'gayAprasAda pagjika lAyarI' e.bI. 1.-mahAvIra vAcanAlaya po. sonakA (ujona) / roka, kAnapura "-mahAvIra vAcanAlaya po.hATa pipaliyA bAyA indaura 4-lAyaberiyana 'inTara mIjiyaTa kAleja' khurjA 17 lA0 tanasukharAyajI jaina tissA vAloMkI orase-- 13 zrImegharAja roDamala dhAradAna phaNDa susArI(bar3avAnI) 1-maMtrI sattarka di. jaina vidyAlaya morA jI bilDiga, kI ora se sAgara sI.pI. -maMtrI 'zrI raNajIta pagnika vAcanAlaya' baDavAnIcI. 2-suprinTenDenTa 'syAbAda mahAvidyAlaya' bhadainIghATa banArasa 2-maMtrI zrI pablika vAcanAlaya' aMjaba (bar3avAnI) 3-mainejara 'ailaka panAlAla jaina sarasvatI bhavana, gyAvara 3-maMtrI zrI pablika vAcanAlaya' manAvara (dhAra sTeTa) (rAjapUtAnA) 5-maMtrI zrI pablika vAcanAlaya' dhAra C. I. 18lAudayarAma jinezvaradAsajI sahAranapura kI orase14 jaina saMgaThana sabhA pahAr3IdhIraja dehalI kI mArphata- -jiSTAra saMskRta vinsa kAleja, banArasa 1-bAyariyana 'kriziyana kAleja' lAhaura 2-adhiSThAtA gurukula kAMgaDI' haridvAra (sahAranapura) 2-zrI mahAtmA mohanadAsa karmacanda jI gAMdhI, gAMdhI -lAyabariyana zrI di. jaina kAleja, bar3auta (meraTha) bhAzrama, sevAgrAma (vardhA) sI. pI. 4-maMtrI zrI di mamirina skUla, khataulI (mujaphpharanagara) 15 seTha rAjamala jI bhelasA vAloM kI ora se- 16 rA0pa0 nAndamalajI ajamera kI ora se-mainejara sArvajanika vAcanAlaya' bhelasA 1-maMtrI rAjArAma lAyanerI' nAgapura sI0 pI0 2-zAyariyana 'gAyakavAdoriyaNTala lAyabrerI bar3audA 2-lAyaberiyana 'gavarnameMTa hAI skUla' sAgara sI. pI. 3-lAyaberiyana 'bambaI yUnivarsiTI' bambaI -bAyoriyana rAjArAma kAkheja' koSahApura -sAyoriyana 'madrAsa yUnivarsiTI' madrAsa -zrI bAbUjI mahArAja, dayAlabAA bhAgarA yU.pI. 5-lAyaberiyana 'vADiyA kAleja' pUnA 20rA0 sA0 bA0 zyAmalAla jI ekjIkyUTiva -bAyoriyana 'mahArANA kAleja udayapura Aphisara sar3akI kI bhora se--bAyoriyana 'gujarAta purAtatva vidyAmandira' mahamadAbAda -Arya samAja rubakI -bAyaberiyama 'harvarTa kAleja' koTA sTeTa noTa-janake bAda jina sajjanoMkI bhorase 'bhanekAnta' phrI -bAyaneriyana paMjAba yUnivarsiTI bAhaura bhejA jA rahA hai unake zubha nAma bhAgAmI kinava 1. sekreTarI 'mAravAdI rikhIpha sosAiTI kalakattA meM prakAzita kiye jaayeNge| * 16 mazIra bahAdura seTha gulAbacanda jI ToMgyA indaura Page #131 -------------------------------------------------------------------------- ________________ chaThe varSa meM anekAntake aura sahAyaka gata do kiraNoMmeM prakAzita sahAyatA ke bAda jo aura sahAyatA nakada tathA vacanarUpa meM prApta huI haiM aura jinake jiye sahAyaka mahAzaya dhanyavAdake pAtra haiM usakI sUcI sahAyakoMke zubha nAma sahita isa prakAra hai 5) seTha vaMzIdharajI jaina satanA ( naI dukAna kholane kI khuzI ) / 2) seTha zrIpAla hIrAlAlajI jaina kAlA kanauja ( mAtA jIke svargavAsake upalakSya meM) / 2) seTha nemIcaMdajI bI0 seThI (jhAlarApATanavAle) maU / 17) peTha gulAbacaMdajI ToMgyA, indaura (pahalekI 25 ru0 ) kI sahAyatAke atirikta) * 8) siMghaI nandanalAlajI mAlagujAra bInA-iTAvA (sAgara) 4) peTha komalacaMdajI jaina satanA (rIvAM)* 14) lA0] mirasenajI jaina (ri0 munasarima mujaphpharanagara)* (14) gayabahAdura nAndamalajI jaina ajamera 1* 14) cau0 saMtUlAla hukamacaMdajI jaina, kaTanI | 14) bA0 jugalakizorajI jaina kAgajI dehalI / * 14) lA0 sulatAnasiMhajI jauharI, dehalI 1 14) lA0 pI0 ela0 baccUmalajI kAgajI, dehalI 1* 21) bA0 mahendrakumArajI jaina raIsa nAnautA sahAranapura / * 21) zrI bha~varalAlajI chAvar3A (mesarsa bha~varalAlaTIkamacaMda ) bhelasA 1 25) bA0 mahAvIraprasAdajI jaina, mahAvIra svadezI bhaNDAra, saradhanA (meraTha) | ( pahalI 21) ru0 kI sahAyatAke atirikta) * noTa- jinake Age * yaha cinha lagA hai unakI orase anekAnta zrajainAdi saMsthAoM tathA khAsa khAsa vidvAnoM kI jArahA hai / 14) ru0 kI sahAyatAmeM cArako phrI bhijavAyA jA sakatA hai / vyavasthApaka bhUlasudhAra pichalI kiraNa ke tRtIya TAiTila pejapara lA0 dalIpasiMhajI kAgajI kI orase jo 35) ru0 kI sahAyatA vapI hai use pAThaka 14) ru0 samajhe / usameM kucha sahAyatA dUsaroMkI orase thI, hAla meM unhoMne dUsaroMkI sahAyatAko 42) ru0 kara diyA hai aura dehalIke tIna sajjanoMke nAma usake liye bheja diye hai jo sahAyatAkI sUcI meM darja haiN| -vyavasthApaka anekAnta-sAhityake pracAra kI yojanA anekAntameM jo mahatvakA upayogI Thosa sAhitya nikalatA hai, hama cAhate haiM usakA janatAmeM adhikAdhika rUpa se pracAra hove / isa lie yaha yojanA kI gaI hai ki caturthaM varSa aura poMca varSa ke vizeSAGkoMko, jinakI pRSThasaMkhyA kramazaH 120 va 104 aura mUlya // ) va // =) hai, nAmamAtra ke mU0|) va = ) para vitaraNa kiyA jAve | ataH dAnI mahAzayoM ko maMdiroM, lAyabreriyoM, parIkSottIrNa vidyAthiyoM aura ajaina vidvAnoM Adiko bheMTa karaneke liye cAhe jisa aMkakI 22. 50, 100 kApiyoM eka sAtha ma~gAkara pracAra kArya meM apanA sahayoga pradAna karanA cAhiye / pracArArtha poSTeja bhI nahIM liyA jAyagA / bIramevAmandira sarasAvA ji0 sahAranapura AvazyakatA - vIramevAmandirako do aise sevAbhAvI yogya vidvAnoMkI avazyakatA hai jinameMse eka hisAba kitAbake kAma meM nipuyA ho- - bAkAyadA hisAba-kitAba rakhate hue vIra sevAmandira kI sArI sampattikI acchI dekha-rekha aura pUrI saMbhAla rakha sake | dUsare vidvAna saMskRta, prAkRta aura hindIke prUpha rIDiMga tathA patra-vyavahArake kAmameM dakSa hone cAhiyeM aura yadi ve saMskRta, prAkRta tathA aMgrejIkA hindI meM acchA anuvAda bhI kara sakate hoM to jyAdA behatara hai / vetana yogyatAnusAra diyA jAyagA / jo vidvAna AnA cAheM unheM pUre paricaya ke sAtha nIce likhe pate para patra vyavahAra karanA cAhiye / choTelAla jaina ( kalakattA vAle ) sabhApati 'vIramevAmandira samiti' sarasAvA ji0 sahAranapura pracAraka cAhiye anekAntake bar3hate huye pracAra kArya ke liye eka aise yogya pracArakakI AvazyakatA hai jo sthAna 2 para jAkara isake svAdhyAyakI preraNA kara sake aura kAryAlaya meM bhI rahakara kAryameM yoga de sake / unheM kahIM se bhI candA mA~ganA na par3hegA / vetana yogyatAnusAra diyA jAyegA / -vyavasthApaka Page #132 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Registere No. A-731. vayoTaddha paM0 jugalakizorajI mukhtArakA sammAna samAroha sahAranapurameM svAgata-samitikA saMgaThana - - bihAna loga apano zubha kAmanAyeM aura nibandha bhejeM! bhAratavarSake vidvatsamAjameM yaha samAcAra atyanta harSake sAtha sunA jAyegA ki vayovRddha, nispRhI, purAtatva vizeSajJa paM0 jugalakizorajI mukhtAra sampAdaka 'anekAnta' kA sammAna samAroha unakI 67 vI varSa gAMThake avasara para manAneke liye sahAranapura meM pratiSThita vyaktiyoMkI eka svAgata samitikA nirmANa ho cukA hai| mukhtAra sAhebake tyAgamaya bRhat sevA kAryase jaina samAja aparicita nahIM hai unhoMne pichale 30 varSase apanA tana mana dhana saba kucha jaina sAhityakI khoja, jaina granthoMke nirmANa aura anuvAda tathA patroM ke sampAdanameM lagA diyA hai Aja unake lekhoMkI pramANikatA kI dhAka na kevala jaina vidvAnoM para hai balki ajaina vidvAna bhI unakA lohA mAnate haiN| yaha sacamuca jile sahAranapurakA saubhAgya hai ki usane na kevala aise nararatnako paidA kiyA balki unakI zikSA dIkSA aura samAja tathA sAhitya sevAkA kSetra bhI yahA jilA rahA hai. Aja jilA sahAranapura apane isa saubhAgyako samajha kara phUla uThA hai aura apanI vaha prasannatA isa rUpameM prakaTa kara rahA hai| jaina samAjake vidvAnoM, netAoM, sAmAjika kAryakartAoMse prArthanA hai ki ve apanI zubha kAmanAyeM, paMDita jIke sambandha meM nivandha aura kavitAyeM-- lA0 arhadAsajI jaina raIsa aura z2amIdAra mauhallA bar3atalA sahAranapura saMyojaka jugalakizora mukhtAra sammAna samAroha samiti ke pate para 1 disambarase pahile bhejdeN| samArohakI tArIkha 5 disambara 1943 IsavI hai mudraka,prakAzaka paM. paramAnandazAsI vIrasevAmandira sarasAvAke liye zyAmasundaralAla zrIvAstava dvArA zrIvAstava presa sahAranapura meM mudrita Page #133 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pakanAkApanI uyayantI varanananyAmanaMgA / antana jati janA naanimyaannemicgaanii|| namantra . vidhayaM vA cAnubhayamubhayaM mizramapi nahizeSa pratyeka niyamaviSayacA pargimataH / mahAnyo'nyApateH makannabhuvanantyeSTagamagA nvayA gInaM tanvaM bhuny-vivtNtrkshaan| sampAdaka-jugala kizora mukhtAra Page #134 -------------------------------------------------------------------------- ________________ viSaya-sUcI 1 samantabhadrabhAratIke kucha namUne-[sampAdakIya pR. 121 8 budhajana satasaIpara eka dRSTi-[mANikacaMdra jaina bI.e. 138 2 jagatguru 'anekAnta' 122 mRtyumahotsava-jamanAlAla jaina vardhA 140 anekAnta rasalaharI-[jugalakizora mukhtAra 123 1. brahmacarya hI jIvana hai-[candagIrAma vidyAthI 143 4 nayokA vizleSaNa-paM.vaMzIdharajI vyAkaraNAcArya 128 11 sahayogI jaina satyaprakAzakI vicitrasUjha-saMpAdakIya 145 5 jainadharmapara ajena vidvAna-[zivavratalAla varmana 132 12 paMDitA candAgAI-[4. kanhaiyAlAla mizra prabhAkara 149 6 jIvana-caritra-bA. mAIdayAla mI. e. 133 13 anukaraNIya-vyavasthApaka 152 7 per3a paudhoMke sa jai vaijJAnikatA-[paM.cainasukhadAsajI136 vIra-zAsanakA ardhadvaya-sahasrAbdi-mahotsava vIra-zAsanako-bha. mahAvIrake dharmatIrthako-pravartita hue DhAI hajAra varSa samApta horahehai, ata: DhAI hajAra varSakI samApti para kRtajJa janatA aura khAsakara va jainiyoMke dvArA vIra-zAsanakA 'marddhadvaya-sahasrAgdi-mahotsava' manAyA jAnA samucita aura nyayAyaprApta hai| isIse yorasevAmandira sarasAvAne, zrImAn bAbuchoTelAlajI jaina raIsa kalakatsAkI preraNAko pAkara, isa mahotsava manAnekA bhArI prAyojana kiyA hai| isa mahotsabake liye jo sthAna cunA gayA hai baha hai 'rAjagRha' tiirthkssetr| isa sthAnakA kitanA adhika mahatva hai yaha to svataMtra lekhakA viSaya hai, phira bhI yahAM para saMkSepa meM itanA prakaTa kiyA jAtA hai (.) digambara sampradAyakI raSTise yaha rAjagRha vaha sthAna hai jahAM sabase pahale zrAvaNa kRSNa pratipadAko sUryodaya samaya vIra bhagavAnakI divyadhvani vANI khirI, unake sarvaprANi-hitarUpa 'sarvodaya' zIrtha kI pravRtti huI aura unake pradhAna gayadhara gautamake dvArA unakI dinya-vANIkI usa dvAdazAMga atameM racanA kI gaI jo vartamAnake sabhI jainAgauMkA mAdhArabhUta hai| kisI bhI digambara granthameM jahAM usake viSayAvatArakA nirdeza hai vahAM isI sthAnake vipuvAcanAdi parvata para vIra bhagavAnakA samavasaraNa mAne aura usameM vIra-bANIke anusAra gautama gaNadharake dvArA usa viSayake dvArA pratipAdanakA ullekha hai| (2)zetAmbara sampradAyakI dRSTise yaha rAjagRha vaha sthAna hai jahAM vaizAkha sudi 1.mIko hone vAle kevalajJAnake anantara jyeSTha mAsa zusmeM hI bha. mahAvIra dezanAke liye pahuMca gaye the, jahAM ve jyeSTha tathA prAsATha mAsa taka hI nahIM kintu varSAkAla (cAturmAsya)anta taka (koI chaha mAsa taka) sthita rahe aura isa bharse meM jahA~ barAbara una kI samavasaraNa sabhA lagatI rahI aura usameM unakA dharmopadeza hotA rahA, jisake dvArA hajAroM lAkhoM prANiyoMkA uddhAra tathA kalyANa hubhA hai| aura jo muni kalyANavijayake zabdoM meM "mahAvIrake upadeza aura varSA-bAsa kendroM meM sabase gayA aura pramukha kendra thaa|" 'jahA~ mahAvIrakA samavasaraNa dosause adhikavAra honeke uklekha jainasUtroMmeM pAye jAte haiN|' aura isa liye jahAM vIrazAsana vizeSarUpase pravartita huyA hai| ataH donoM sampradAyoMkI raSTise rAjagRha (rAjagira) vIrazAsana-sambaMdhI mahotsabake liye sabase adhika upayukta sthAna,jahA~kI prAkRtika zobhA bhI dekhate hI banatI hai| mahotsavakI pradhAna vidhi zrAvaNakRSNapratipadA hai, jo utsarpiNI prAdi yugauMka bhArambhakI tithI honeke sAtha sAtha varSArambhakI tithi hai-pasI tithise pahale bhAratavarSa meM vaSakA bhArambha humA karatA thA, 'varSa' zabda bhI varSAkAlase apane prArambhakA sUcaka hai| ataH yaha tithi anya prakArase bhItihAsa meM apanA khAsa mahatva rakhatI hai| mahotsavako vizeSa yojanAe~ bhAgAmI kiraNoM meM prakAzita hoNgii| -adhichAtA 'vIrasevAmandira' Page #135 -------------------------------------------------------------------------- ________________ * OM aham * PARAN vArSika mUlya 1) ru0 eka kiraNa kA mUlya / ) nItiviroSadhvaMsIlokavyavahAravartakasamyak / paramAgamasyabIja bhuvnaikgururjytynekaantH|| ' vIrasevAmandira (samantabhadrAzrama) saramAvA jilA sahAranapura varSa 6, kiraNa 4 4 navambara 1943 S mArgazIrSa zukla, vIranirvANa saM0 2470, vikrama saM0 2000 samantabhadra-bhAratIke kucha namUne [ 17 ] zrIkunthu-jina-stotra kunthu-prabhRtyavita-matvadayakatAnaH kunthujino jvara-jarA-maraNopazAnye / svaM dharmacakramiha vartayami sma bhUnya bhUtvA puga kSitipatIzvara-cakrapANiH // 1 // 'kunthvAdi sakala prANiyoM para dayAke ananya vistArako liye hue he kunthujina ! Apane pahale (gRhasthAvasthAmeM) rAjyavibhUtike nimitta rAjAoMke svAmI cakravartI hokara bAdako jvarAdi roga, jaga (bur3hApA) aura maraNako upazAntirUpa mukti-vabhUtike liye isa lokameM dharma-cakrako pravartita kiyA hai-arthAt - zrApa cakravartI aura tIrthakara donoM pada ko prApta hue haiN|' taSArciSaH pagdihana na zAnnigasAmiSTendriyArtha-vibhavaH pgvRiddhire| sthisyaiva kAya-paritApaharaM nimittamityAtmavAn vissysaukhypraangmukho'bhuut|||| 'tRSNA (viSayAkA~kSA) rUpa agni jvAlAe~ svabhAvase hI saMtApita karatI haiN| inakI zAnti abhilaSita indriya-viSayoMkI saMpattisa-pracura parimANameM saMprAptisa-nahIM hotI, ulTI vRddhi hI hotI hai; kyoM ki vastusthiti aisI hI hai-indriya-viSayoMko jitanA adhika sevana kiyA jAtA hai utanI hI adhika unake aura sevanakI Page #136 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 122 anekAnta [varSa 6 tRSNA bar3hatI rahatI hai / sevana kiye hue indriya-viSaya (mAtra kucha samaya ke liye) zarIrake saMtApako miTAne meM nimittamAtra haiM-tRSNArUpa agnijvAlAzrIko zAnta karane meM samartha nahIM hote| yaha saba jAnakara he Atmavan-indriyavijetA bhagavan !-zrApa viSaya-saukhyase parAGmukha hue hai-pArane cakranitvakI sampUrNa vibhUtiko heya samajhate hue unase mukha mor3a kara apanA pUrNa AtmavikAsa siddha karane ke liye svayaM hI vairAgya liyA hai-jinadIkSA dhAraNa kI hai|' bAhyaM tapaH paramaduzvaramAcaraMsthamAdhyAsmikasyatapamaH paribRMhaNArtham / / dhyAnaM nirasya kaluSavyamuttarasmiAn dhyAnadvaye bavRtiSe'tizayopapanne // 3 // (vairAgya lekara) Apane AdhyAtmika tarakI-zrAtmadhyAnakI--pariddhike liye paramadura bAhAtapaanazanAdirUpa ghora-durddhara tapazcaraNa--kigA hai| aura (isa bAtapazcaraNako karate hue)zrApa prAta-raudra-rUpa do kaluSita (khoTe) dhyAnoMkA nirAkaraNa karake uttaravartI-dharmya aura zukla nAmaka-do sAtizaya (prazasta) dhyAnoM meM pravRtta hue haiN| hatyA svakarma-kaTukaprakRtIzcatasro ratnatrayA'tizayatejami jaatviiryH| pabhrAjiSe sakalavedavidhervinetA vyabhre yathA viyati dIptarucirvivasvAn // 4 // (sAtizaya dhAna karate hue he kunthujina !) Apa apane karmokI cAra kaTuka prakRtiyoMko-jJAnAvaraNa. darzanAvaramA mohanIya aura annarAya nAmake cAra ghAtiyA karmoko-ratnatrayakI-samyagdarzana, samyagjJAna aura mamyakanAgtrikIsAtizaya agnimeM-paramazukladhyAnarUpavandima-bhasma karake jAtavIrya hue haiM-zakta sampanna bane haiM-aura sakalaveda-vidhike-saMpUrNa lokA'loka-viSayaka-jJAna-vidhAyaka zrAgamake-praNetA hokara aise zobhAyamAna hue haiM jaise ki ghanapaTala-vihIna AkAzameM dIpta-kiraNoMko liye hue sUrya zobhatA hai|' yasmAnamunIndra-tava lokapitAmahAdyA vidyA-vibhUti-kaNikAmapi nAptuvanti / tasmAdbhavantamajamapratimeyamAryAH stutyaM stuvanti sudhiyaH svahitaikatAnAH // 5 // -svayambhU stotra 'he munIndra zrI kunyujina ! cU~ki lokapitAmahAdika- brahmA-viSNu-maheza-kapila-sugatAdika-ApakI vidyA ( kevalajJAna ) kI aura vibhUtikI-samavasaraNAdi lakSmIkI-eka kaNikAko bhI prApta nahIM hue haiM, isa liye Atmahita-sAdhanakI dhunameM lage hue zreSTha sudhIjana-jANadhAdika-punarjanmase rahita zrApa advitIya stutya (stutipAtra) kI stuti karate hai|" jagatguru anekAnta jeNa viNA logasa vi vavahAro savvahA Na NivvaDada / - tassa bhuvaNekaguruNo emo anegaMtavAyarasa ||1||-siddhsenaacaary 'jisake vinA-jisakI zikSAke abhAvameM-lokakA vyavahAra bhI-duniyAkA kArobAra bhI-sarvathA bana nahIM sakatA-saba tarahase male prakAra cala nahIM sakatA-usa bhuvanaika guru-jagatake asAdhAraNa guru-anekAntavAdako namaskAra ho| Page #137 -------------------------------------------------------------------------- ________________ bar3A dAnI kauna ? anekAnta-rasa-laharI [isa stambhake nIce lekha likhane ke liye maiM zurUse hI vidvAnoMko AmaMtrita karatA nA rahA hUM, parantu abhI taka kisIne bhI isa ora dhyAna denekI kRpA nahIM kii| pichalI kiraNameM lekha na jA sakanekA eka kAraNa jahAM merA anavakAza hai vahA~ dUsaga kAraNa merI yaha jAnanekI ruci bhI hai ki samAjake vidvAnoMke hRdayapara isakI kyA pratikriyA hotI hai-ve yaha na samajha baiThe ki 'sampAdakajI to likha hI rahe haiM. hameM isa ora prayatna karane kI jarUrata nhiiN|' mere Upara vIra-sevA-mandira-sambandhI kAryokA itanA adhika bhAra hai ki mujhe jarA bhI avakAza nahIM milatA aura kisI dUmare aAvazya kakAryakI bali car3hAye bagaira to maiM aise lekha likha hI nahIM sktaa| isake sivAya maiM samAjake bar3e-bar3e vidvAnoM evaM sAhitya-kalAkAgeMse adhika mahatva ke lekhoMkI zrAzA lagAye hue huuN| zrAzA he ve use zIghra pUrA kareMge aura isa legva-mAlAke silasileko banda nahIM hone deNge| isI zrAzAko lekara aura pAThakoM kI isa viSayake lekhoMko par3hanekI bar3hatI huI ruciko dekhakara tathA yaha khayAla karake ki unakI usa rucikI pUrti adhika vyAghAta na hone pAe, maiM Aja apanA yaha tIsarA lekha upasthita kara rahA huuN|] --sampAdaka [3] nahIM, aura tIsarI bAta yaha ki rupayoMkA dAna karanevAlA hI bar3A dAnI hai, dUsarI kisI cIjakA dAna karane vAlA bar3A dAnI nhiiN| eka dina adhyApaka vIrabhadne kakSAmeM pahuMcakara vidyA vidyArthI--merA yaha matalaba nahIM ki damI kisI dhioMse puchA-'bar3e-choTekA jo tasva tumheM kaI dinase sama cIjakA dAna karanevAlA bar3A dAnI nahIM, yadi usa dUsarI jhAyA jArahA hai use tuma khUba acchI taraha samajha gaye ho cIja--jAyadAda makAna vagairahakI mAliyata utane rupayoM yA ki nahIM?' vigArthiyoM ne kahA--'ho, hama khUba acchI jitanI hai to usakA dAna karane vAlA bhI usI koTikA taraha samajha gaye haiN|' bar3hA dAnI hai| 'acchA, yadi khUba acchI taraha samajha gaye ho to adhyApaka-jisa cIz2akA mukhya rupayoM na oMkA jA Aja mere kucha praznoMkA uttara do, aura uttara dene meM jo sake usake viSayameM tuma kyA kahoge? vidyArthI sabase adhika catura ho vaha mere sAmane pAjAya, vidyArthI-aisI kauna cez2a hai, jisakA mUlya rupayAma na zeSa vidyArthI uttara dene meM usakI madada kara sakate haiM, aura oMkA jA ske| cAheM to pustaka kholakara usakI bhI madada le sakate haiN|' adhyApaka--ni:svArtha prema, sevA aura abhayadAnAdi: adhyApaka mahodayane khaa| athavA krodhAdi kaSAyoMkA tyAga aura dayAbhAvAdi bahurUsI imapara mohana nAmakA eka vidyArthI, jo kacAmeM sabase aisI cIjeM haiM jinakA mUlya rupayoM meM nahIM krauMkA jA sktaa| adhika hoziyAra thA, sAmane bhA gayA aura taba adhyApaka udAharaNa liya eka manuSya nadIma iba rahA hai, yaha dekha jIne pUchA-- kara taTapara khar3A huA eka naujavAna jisakA pahalese usa 'batalAo, badA dAnI kauna hai? bane vAleke sAtha koI sambaMdha nathA paricaya nahIM hai, usa vidyArthI--jolAkhoM rupayoMkA dAna kare vaha bar3A dAnI hai? ke duHkhase vyAkula ho uThatA hai, dayAkA srota usake hRdaya adhyApaka-tumhAre isa uttarase tIna bAteM phalita meM phUTa par3atA hai, mAnavIya kartavya use mA dhara dabAtA hai hotI hai--eka to yaha ki do cAra hajAra rupayekA yA lAkha aura vaha apane prANoMkI koI parvAha na karatA hudhA--jAna rupayese kamakA dAna karane vAlA badA dAnI nahIM, dUsarI yaha jokhoM meM DAlakara bhI-ekadama car3hI huI nadImeM kUda par3atA ki lAkhokI rakamakA dAna karane vAloM meM jo samAna rakamake hai aura usa bane vAle manuSyakA uddhAra karake use taTapara dAnI haiM ve sarasparameM samAna hai--unameM koI badA-choTA le pAtA hai| usake isa dayAbhAva-pariNata prAtmatyAga aura Page #138 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 124 anekAnta [varSa 6 usakI isa sevAkA koI mUlya nahIM aura yaha amUlyatA ke naye hathiyAra dAna karatA hai, tIsarA apane hI bhAkramazausa samaya aura bhI bar3ha jAtI hai jaba yaha mAlUma hotA hai meM ghAyala hue sainikIkI mahama-paTTIke liye do lAkha ki vaha uddhAra pAyA huzrA manuSya eka rAjAkA ikalautA hAyekI davA-dArUkA sAmAna dAna karatA hai aura cauthA putra hai aura uddhAra karane vAle sAdhAraNa garIba AdamIne baMgAla ke akAla pIDitoM evaM azAbhAvake kAraNa bhUkha se badalemeM kRtajJatA-rUpase peza kiye gaye bhArI puraskArako tar3apa-tar3apakara marane vAle niraparAdha prANiyoMkI prANarakSA bhI lene meM apanI asamarthatA vyakta kI hai| aisA dayAdAnI ke liye do lAkha rupayakA anna dAna karatA hai| batalAyo mAtmatyAMgI manuSya lAkhoM rupayoMkA dAna karanevAle dAniyoM __ ina cAroM meM bar3A hAnI kauna hai ? athavA sabake dAna-dravyakI se kama bar3A nahIM hai. vaha usase bhI bar3A hai jo puraskAra mAliyata do lAkha rupaye samAna hone saba barAbarake dAnI meM prAdhe rAjyakI ghoSaNAko pAkara apanI jAnapara khelA ho hai--unameM koI vizeSa nahIM, baDe-choTekA koI bheda nahIM hai?' aura aise hI kimI ibate hue rAjakumArakA uddhAra karane meM yaha sunakara vidyArthI kucha bhaucakasA raha gayA aura samartha hokara jisane aAdhA rAjya prApta kiyA ho| isI use zIghra hI yaha samajha nahIM par3A ki kyA uttara dU~, taraha sainikoM dvArA jaba lUTa myamoTake sAtha kalezrAma ho rahA aura isa liye vaha uttarakI khoja meM mana-hI-mana kucha ho taba eka gajAkI abhaya-ghoSaNAkA usa samaya rupayoMmeM socane lagA--dUsare vidyArthI bhI sahasA usakI koI madada koI mukhya nahIM rokA jA sakatA--baha lAkhoM. karoDoM na kara sake--ki itane meM adhyApakajI bola uThe-- aura araboM-khoM rupayoM ke dAnase bhI adhika hotI hai. aura 'tuma to bar3I soca meM par3a gaye ho! kyA tumheM dAnakA isaliye eka bhI rupayA dAna na karake aisI abhaya-ghoSaNA- ___ svarUpa aura jina kAraNoMpa dAna meM vizeSatA bhAtI hai-- dvArA sarvatra amana aura zAnti sthApita karane vAle ko choTA adhikAdhika phala kI nippatti hotI hai--sanakA smaraNa nahIM dAnI nahIM kaha skte| aisI hI sthiti ni:svArtha-bhAvase hai? aura kNa tuma nahIM samajhate ki jisa dAnakA pala deza tathA samAja-sevAke kAryoM meM dina-rAta rata rahane vAle bar3A hotA hai vaha dAna bar3A hai aura jo bar3e dAnakA dAtA aura usI meM apanA sarvasva homa dene vAle choTI pU~jIke hai vaha bar3A dAnI hai? tumane tatvArthapUtrake mAraveM adhyAya vyaktiyoMkI hai| unheM bhI choTA dAnI nahIM kahA jaasktaa| aura usakI TIkAmeM par3hA hai--sva-parake anugraha-upakArake abhI adhyApaka vIrabhadrajIkI vyAkhyA cala rahI thI liye jo apanI dhanAdika kisI vassukA tyAga kiyA jAtA aura ve yaha saTa karake batalA denA cAhate the ki 'krodhAdi hai use 'dAna' kahate hai. aura dAnameM vidhi, inya, dAtA kaSAyoM ke samyak syAgI eka paise kA bhI dAna na karate hue aura pAtrake vizeSase vizeSatA bhAtI hai--dAnake tarIke kitane adhika bar3he dAnI hote haiM ki itane meM unheM vidyArthI dAnameM dI jAne vAlI vastu, dAtAke pariNAma aura pAne ke cehare para yaha dIkha par3A ki ki 'use bar3e dAnI kI va.lemeM gugA-saMyogake bhedase dAnake phala meM kamI yezI hotI apanI sadoSa paribhASA para aura apane isa kathana para ki hai taba isa tAtvika dRSTiko lekara tuma kyoM nahIM batalAte usane bar3e choTe ke tatva ko khUba acchI taraha se samajha ki ina cAroMmeM dAna dravyakI apekSAse kauna bar3A hai?' liyA hai kucha saMkoca tathA kheda horahA hai', aura ima liye adhyApakajIke ina prareNAtmaka zabdoko sunakara vidyArthI unhoMne apanI pAkhyAkA rukha badalate hue kahA - ko hoza A gayA. usakI smRti kAma karane lagI aura 'acchA, abhI isa gaMbhIra aura jaTila viSaya ko hama isaliye vaha eka dama boja padA-- yahIM rahane dete haiM-phira kisI avakAzake samaya isakI ina cAroMmeM bar3A dAnI vaha hai jisane bebasIkI hAlata svatantra rUpase vyAkhyA kareMge-aura isa samaya tumhArI meM par3e hue baMgAlake akAlapIvitoMko do lAkha rupayekA samAna mAliyatake dAna-dragyakI bAtako hI lete hai| eka aca dAna kiyA hai|' dAnI senAke liye do lAkha rupayekA mAMsa dAna karatA hai, * anugrahAthai svasthAtisoM dAnam // 38 // dasarA mAmabake liye ucata senAke vAste do lAkha rupaye vidhi-dravya-dAta-pAtra-vizeSAdvizeSaH // 36 // tAsu0 Page #139 -------------------------------------------------------------------------- ________________ kiraNa 4] anekAnta-rasa-laharI 125 adhyApaka-vaha baDA dAnI kaise hai? z2arA samajhA kara ghAyala sainikoMkI mahama-paTTIke liye sverachAse dvaabtlaayo| aura khAsakara isa bAnako spaSTa karake dikha- ___ dArUkA dAna dene vAlA pichale do dAniyoM-mausadAnI lAmo ki vaha ghAyala mainiyoMke liye marhamapaTTIkA sAmAna aura hathiyAradAnIme bahA karUra hai, parantu vaha baMgAlake dAna karane vAle dAnIse bhI bar3A dAnI kyoM kara hai? ghora akAla se pIDita prANiyoMkI rakSArtha kA dAna karane vidyArthI--mA~sakI batpatti prAyaH jIvadhAtasaM hotI hai| vAle meM bahA nahIM hai| kyoMki anyake rASTra para aAkramaNa jo mAMsakA dAna karatA hai vaha dUsare niraparAdha jIvoM ke karane ke liye Tacata sainika dUsoMko ghAyala karane aura svayaM ghAtameM sahAyaka hotA hai aura isa liye mAnavatAse gira kara ghAyala honekI z2immedArIko khuda apane sira para uThAte haiM. hiMsAtmaka aparAdhakA bhAgI banatA hai, jisase usakA apanA aparAdha karate hue ghAyala hote haiM aura acche hone para Age upakAra na ho kara apakAra hotA hai| aura jinheM maoNma- bhI apagadha karane-kameka niraparAdha prA.gAyoM takavA ghAta bhojana karAyA jAtA hai ve bhI usa jIvaghAtake anumodaka karane kI icchA rakhate haiM, isa liye ce utane dayAke pa.tra tathA prakArAntarase sahAyaka hokara aparAdhake bhAgI banate haiN| nahIM jitane ki baMgAlake ukta akAla-gIDita dayAke pAtra mAtha hI mauma bhojanase unake hRdaya meM nirdayatA-kaTho-tA- haiM, jinakA akAla ke bulAne meM koI hAtha nahIM, koI apasvArthaparatAdimU-laka tAmasI bhAva utpanna hotA hai, jo rAdha nahIM aura jina para akAla lAdA gayA hai athavA visI AmacikAmameM bAdhaka hokara unheM patanakI ora le jAtA jimmedAra bar3e adhikArIko bhArI lAparvAhI aura galatase hai, aura isa liye mAMsa-dAnase mAMyabhojIkA bhI vAstavika lada gayA hai| aisI sthiti meM mujhe to baMgAla ke akAla upakAra nahIM hotA--khAsakara aisI hAlanameM jabaki annA- pIDanoMko do lAkha rupayevA anna dAna karane vAlAhI dika dUsare nirdoSa evaM sAcika bhojanoMse peTa bhale prakAra cArAma bar3A dAnI mAlUma hotA hai| bharA jA sakatA hai aura usase zArIrika bala evaM bauddhika adhyApaka--jisa dRSTiko lekara tumane ukta zramadAnIko zakti meM bhI koI bAdhA upasthita nahIM hotii| ata: aise bar3A dAnI batalAyA hai vaha eka prakArase ThIka hai, parantu ima dAnakA pAramArthika athavA yAtmopakAra-sAdhanakI dRSTise viSayameM kaI vikalpa utpanna hote athavA savAla paidA hote koI acchA phala nahIM kahA jAsakatA--bhale hI usake haiM, unameMse yahAM para do vikalpoMko hI rakkhA jAtA hai. karane vAleko lokameM svArthI rAjA-dvArA kimI UparI pada jinameMsa pahalA vikalpa athavA savAla isa prakAra hai-- yA mammavakI prApti ho jAya / jaMba pAramArthika athavA AtmopakArakI dRSTise aimo dAnakA koI bar3A phala nahIM hotA lAkha rupayekA anna dAna karane vAle cAra saMTha hai. jinameMse torosA dAna denevAlA badA dAnI bhI nahIM kahA jA sktaa| (6) pakane svecchAsaM dAna nahIM diyA, vaha dAna denA hI hathiyAra hiMsAke upakaraNa honese unakA dAna karane nahIM cAhatA thA, usa para kisI ucca adhikArIne bhArI vAlA hiMsAmeM-parapIDAmeM sahAyaka tathA usakA anumodaka dabAva DAlA aura yaha dhamakI dI ki 'yadi tuma do lAkha honA hai aura jise dAna diyA jAtA hai ye unake kAraNa rapayekA anna dAna nahIM doge to tumhArA manakA saba sTAka hiMsAmeM protsAhana milatA hai aura ve prAyaH dUsaroMke ghAtameM jabta kara liyA jAyagA, tumhAre upara inakamaTaiksa dugunAhI kAma pAte haiN| isa taraha dAtA aura pAtra donoM hI ke caugunA kara diyA jAyagA aura bhI aneka kara bar3hA diye kSiye ve yAtmahitakA koI sAdhana na hokara prAtmahanana evaM jAveMge athavA TiphaeNpa grApha iMDiyA aikTake adhIna tumhArA patanake hI kAraNa banate haiM, aura isa liye hathiyAroMkA cAlAna karake tumheM jela meM DAla diyA jAyagA, tumhArI dAna pAramArthika dRSTise koI mahAn dAna nahIM hotA- jAyadAda jabta karalI jAyagI aura tuma jela meM par3e pare AkramaNAtmaka-yuddhake sainikoMke liye to vaha aura bhI sddjaaoge|' aura isa liye usane dhamakI bhayase tathA sadoSa ThaharatA hai, taba usakA dAnI bar3A dAnI kaise ho dabAbase majabUra hokara vaha dAma diyA hai| (2) dUsarene isa sakatA hai? icchA tathA pAzAko lekara dAna diyA hai ki usake dAnase Page #140 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 126 anekAnta [varSa 6 gavarnara sAhaba yA koI dUsare uccAdhikArI prasanna hoMge choDa diye haiM aura yaha prArDara jArI kara diyA hai ki jo aura usa prasannatAke upalapameM use mAnarerI majiSTeTa koI bhojanake liye Ave use bhojana diyA jAve, natIjA yA rAyabahAdura jaisA koI pada pradAna kareMge athavA usa yaha huA ki usake bhojanAlaya para adhikatara aise saNDeke bar3hate hue karoMmeM kamI hogI aura amuka kesameM usake mupaNDe aura gurade logoM kI bhIr3a lagI rahatI hai jo svayaM anukUla phaisalA ho skegaa| (3) tIsarene kucha IrSA-bhAva majadUrI karake apanA peTa bhara sakate hai--dayAke athavA tathA vyApArika raSTiko layameM rakha kara dAna diyA hai| usa muphta bhojana pAneke pAtra nahIM jo dhakAmukI karake adhike paDausI athavA pratidvaMdvIne 50 hajArakA kA dAna kiyA kA~za garIba bhukhamaroMko bhojanazAlAke dvAra taka bhI pahuMcane thA, rase nIcA dikhAne, usakI pratiSTA kama karane aura nahIM dete aura svayaM khA-pIkara cale jAte haiM tathA kucha apanI dhAka tathA sAkha jamA kara kucha vyApArika lAbha bhojana sAtha bhI le jAte haiN| aura isa taraha jina garIboMke uThAnekI tarapha usakA pradhAna bacya rahA hai| (4) cauthekA vAste bhojanazAlA kholI gaI hai unheM bahuta hI kama hRdaya sacamuca akAla-pIDitoMke dukhase dravIbhUta huzrA hai bhojana mila pAtA hai| pratyuta isake, dhanIrAma nAmake eka aura usane mAnavIya kartavya samajha kara svecchAse vinA pAMcaveM seTha haiM, jo 3-4 lAkha rupaye kI sampattikehImAlika kisI laukika lAbhako lakSyameM rakkhe vaha dAna diyA hai| haiN| unakA bhI hRdaya baMgAlake akAla-pIDiauko dekha kara batalAina cAra bar3A dAnI kaunasA seTha aura vAstava meM dravIbhUta hayA hai. unhoMne bhI mAnavIya kartavya jisa annadAnIko tumane abhI bar3hA dAnI batalAyA hai vaha samajha kara svecchAse binA kisI laukika lAbhako lakSyameM yadi inameMse pahale nambarakA seTha ho taba bhI kyA vaha usa rakkhe do lAkhakA dAna diyA hai aura usase apanI eka dAnIse bar3A dAnI hai jisane svecchAse binA kisI dabAvake bhojanazAlA khulavAI hai| sAtha hI, bhojanazAlAkI aisI ghAyala sainikoMkI burI hAlatako dekha kara una para rahama vidhi-vyavasthA kI hai, jisase ve bhojanapAtra garIva bhukhamare khAte hue aura unake aparAdhAdikI bAtako bhI dhyAnameM na hI bhojana pAsakeM jinako lakSya karake bhojanazAlA kholI nAte hue unakI maImapaTTIke liye do lAkha rupayekA dAna gaI hai| usane bhojanazAkhAkA prabandha apane do yogya putroM diyA hai? ke supurda kara diyA hai. jinakI suvyavasthAse koI saNDA-musavidyArthI--ina cAroMmeM bar3A dAnI cauthe nambarakA seTha raDA athavA apAtra vyakti bhojanazAlAphe ahAteke hai, jo dAnakI ThIka spiriTako liye hue hai| bAkI to andara ghusane bhI nahIM pAnA, jisake jo yogya hai vahI dAnake vyApArI haiN| pahale nambarake seThako to vAstava meM pAvika bhojana use diyA jatA hai aura una dIna-anAyoM dAnI hI na kahanA cAhiye, use to do lAkha rupayekA anna tathA vidhavA-pAhajoko unake gharapara bhI bhojana pahuMcAyA paka prakArase chInA gayA hai, vaha to dAna-phalakAadhikArI bhI jAtA hai jo lajjAke mAre bhojanazAlAke dvAra taka nahIM pA nahIM hai, aura isa liye ghAyala sainikoMkI mahamapaTTIke liye sakate aura isa liya jinheM bhojanake abhAvameM ghara para hI svecchAse dayAbhAva-pUrvaka do lAgyakA dAna karane vAlese par3e par3e marajAnA maMjUra hai| aba batalAnI ina donoM vaha bar3A dAnI kaise ho sakatA hai? nahIM ho sktaa| seThoM meM kauna bar3A dAnI hai?--vahI cauthe nambara vAlA seTha adhyApaka--mAlUma honA hai aba tuma viSayako ThIka bahA dAnI hai jise tumane abhI bahutoMkI tulanAmeM bar3A samama rahe ho| acchA, itanA aura jAnalo ki-'cauthe batalAyA hai? athavA pA~ca nambarakA yaha seTha dhanIrAma nambarakA seTha karoDoMkI sampattikA dhanI hai, usake yahA~ bar3A dAnI hai? kAraNa sahita prakaTa kge| pratidina lAkhoM rupaye kA vyApAra hotA hai aura hara sAla vidyArthI uttarake liye kucha socane hI lagA thA ki saba kharca dekara use dasa lAkha rUpaye ke karIbakI bacatarahatI itanemeM adhyApakajI bola pade-'isameM to socanekI hai| usane do lAkha rupayekedAnase apanA eka bhojanAlaya jarA bhI bAta nahIM hai, yaha spaSTa hai ki cauthe nambara vAle khulavA diyA hai, bhojana vitaraNa karane ke liye kucha naukara seThakI pojIzana bar3I hai, usakI mAlI hAlata seTha panI Page #141 -------------------------------------------------------------------------- ________________ kiraNa 4] anekAnta-rasalaharI 127 rAmase bahuta bar3hI car3hI hai, phira bhI dhanIzamane usake barA. anekAnta hai / sAtha hI, yaha bhI samajha gaye hoge ki jisa bara hI do lAkhakA dAna diyA hai, dIna-dukhiyoMko pukArake cIjakA mUlya rUpoM meM nahIM mAMkA jA sakatA usakA dAna mukAbale meM adhika dhanasaMcita kara rakhanA use anucita U~cA karane vAle kabhI kabhI bar3I bar3I rakarmoke dAniyoMse bhI hai aura usane thoDI sampattimeM hI santoSa dhAraNa karake bade dAno hote haiN| aura isa liye bar3e dAnIkI jo pariusIse apanA nirvAha kara lenA isa viSama paristhitimeM bhASA tumane bAMdhI hai, aura jisakA eka aMza (pazibhaSAse ucita samajhA hai| mana: umakA dAnadravya samAna hone para phalita hone vAlI tIna bAtoMmeMse pahalI bAta) abhI aura bhI usakA mUlya adhika hai aura usake dAnakI vidhi-vya- vicAraNIya hai, vaha ThIka nahIM hai| vasthA tathA pAtroMke ThIka cunAvane usakA mUlya aura bhI isa para vidyArthI (jise pahale hI apanI sadoSa pariadhika bar3hA diyA hai| vaha aisI sthitimeM yadi eka lAkha bhASA para kheda ho rahA thA) nata-mastaka hokara bolAnahIM kintu acalAkha bhI dAna karanA to bhI usakA mUlya 'Apane jo kacha kahA hai vaha saba ThIka hai| Apake isa usa cauthe nambara vAle seThake dAnase bar3hA rahatA, kyoMki vivecana, vikalpodbhAvana aura spaSTIkaraNa se hama logoMkA dAnakA mUlya dAnakI rakama athavA dAna-dravyakI mAliyata bahatasA ajJAna dara hunA hai| hamane jo choTe-baDeke tatvako para hI avalambita nahIM rahatA, usake liye dAna-drabyakI khaba alI taraha samajha lenekI bAta kahI thI vaha hamArI upayogitA, dAtAke bhAva tathA usakI tatkAlIna sthiti, bhUla thii| jAna par3atA hai abhI isa viSayameM hameM bahuta dAnakI vidhi-vyavasthA aura jise dAna diyA jAtA hai usa kucha sIkhanA-samajhanA bAkI hai| lAinoMke dvArA mApane jo meM pAtratvAdi guNoMke saMyogakI bhI AvazyakatA hotI hai| kuma samajhAyA thA vaha isa viSayakA 'sUtra' thA, aba bhApa binA inake yoM hI adhika dvanya luTA denese bar3hA dAna nahIM usa sUtrakA vyavahArazAstra hamAre sAmane rakha rahe hai| isase bntaa| seTa dhanIrAmake dAnameM bar3epanakI ina saba bAtoMkA sUtrake samajhane meM jo aTi rahI huIhai vaha dUra hogI, saMyoga pAyA jAtA hai, aura isa liye usake dAnakA mUlya kitanI hI ulajhaneM sulajhaMgI aura cirakAlakI bhUleM karoDapati seTha naM.4 ke dAnase mI adhika hone ke kAraNa mitteNgii| isa kRpA evaM jJAna-dAnake liye hama saba bhApake vaha ukta seTha sAhabakI apekSA bhI bar3A dAnI hai|' bahuta hI RNI aura kRtajJa hai|' ___ maiM samajhatA hUM aba tuma isa bAtako bhale prakAra mohanake isa kathanakA dUsare vidyArthiyoMne bhI khaDe samajha gaye hoMge ki samAna kama athavA samAna mAliyata hokara samarthana kiyaa| .. ke dravyakA dAna karane vAle sabhI dAnI samAna nahIM hote ghaMTeko baje kaI minaTa ho gaye the, dUsare unameM bhI aneka kAraNoMse choTA-badApana hotA hai| jaisA ki adhyApaka mahodaza bhI kakSAmeM Agaye the, isase adhyApaka do lAkhake aneka dAniyoMke udAharaNoMko sAmane rakha kara vIrabhadrajI zIghra hI dUsarI kakSAmeM jAneke liye vAdhya hue| spaSTa kiyA jA cukA hai| ataH samAna mAniyatake inyakA dAna karane vAloMko sarvathA samAna dAnI samajhanA ekAnta vIrasevAmandira, saramAvA jugalakizarora mukhtAra aura unheM vibhina raSTiyoMse choTA-bar3A dAnI samajhanA nA.24 nambara 1E43 Page #142 -------------------------------------------------------------------------- ________________ nayoMkA vizleSaNa (lekhaka-zrI 50 vaMzIdhara vyAkaraNAcArya ) [gata varaNase Age] (4) pramANa-naya-viSayaka zaMkA-samAdhAna eka aMza hai" aisA anubhava hameM nahIM honA cAhiye, lekina zaMkA-aneka dharmoMkI piMDa svarUpa vastuko grahaNa hotA jarUra hai isa liye yahI mAnanA ThIka hai ki netroMse karane vAntA pramANa mAnA gayA hai lekina indriyoMpa hone hameM vastuke rUpakA hI jJAna hotA hai samasta dharmoMkI piMDavAlA matijJAnarUpa padArtha jJAna aneka dharmokI piMDa- svarUpa vastukA nhiiN| svarUpa vastukA grAhaka nahIM hotA hai - netrAya hameM rUpa- mamAdhAna "rUpa athavA rasa prAdi vastuke aMza yA dharma viziSTa hI vastukA jJAna hotA hai usa vastumai rahane vAle hai' isa prakArakA jJAna hameM megra, ramanA Adi indriyoM dvArA rasAdi dharma isa jJAnake viSaya nahIM hote hai| isa liye vastukA rUpaviziSTa, rasaviziSTAdi bhikSaratarahakA jJAna honeke pramANakA ullikhita lakSaNa mattijJAnameM ghaTita na hone ke bAda "netrI dvArA hameM vastukA rUpamukhena jJAna hotA hai rasAkAraNa matijJAnako pramANa nahIM mAnA jA sakatA hai balki dimukhena nahIM," "zsanAke dvArA hameM vastukA rasamukhena jJAna vastuke eka aMzako viSaya karane vAle nayakA lakSaNa ghaTita hotA hai rUpAdimukhena nahIM" isa prakArake dhanvaya vyatireka hone ke kAraNa isako naya mAnanA hI ThIka hai| isI prakAra kA jJAna hone para anumAnajJAna dvArA huzrA karatA hai dusarI rasanA Adi indriyoM dvArA honevAle rasAdi jJAnoMko athavA dUsare vyaktiyoM dvArA diye gaye "rUpa vastukA aMza pramANa mAnane meM bhI yahI prApatti upasthita honI hai| yA dharma hai" isa prakArake upadezase hone vAle zabdArthajJAna samAdhAna-netroMse hameM vastuka aMzabhUta rUpakA jJAna rUpa zrutajJAna dvArA huA karatA hai. netroM dvArA nhiiN| nahIM hotA hai balki rUpamukhena vastukA hI jJAna hotA hai| zaMkA-"rUpa yA rasAdi vastuke aMza yA dharma" vastu caMki rUpa, rasa prAdi dharmoMko chor3a kara koI svataMtra isa prakArakA jJAna yadi anumAna dvArA hotA hai to anumAna svarUpa vAlI nahIM hai isa liye vastusvarUpa sabhI dharmoMkA bhI to matijJAnakA eka bheda hai isa liye anumAnarUpa hameM rUpamukhena jJAna ho jAyA karatA hai-aisA samajhanA matijJAna vastuke aMzakA grAhaka hone ke sababa pramANakoTimeM caahiye| dUsarI bAta yaha hai ki yadi hameM netroM dvArA sirpha nahIM ginA jAkara nayakoTimeM hI ginA jAnA cAhiye, aisI vastuke aMza yA dharmasvarUpa rUpakA hI jJAna hotA hai to usa hAlatameM matijJAnako pramANa mAnaneke bAremeM pUrvoktabhApati ke phalasvarUpa hone vAlI hamArI grahaNa, tyAga aura mAdhya- jaisIkI tesI banI rhtii| sadhyarUpa pravRtti sirpha vastuke aMzabhUta rUpameM honA cAhiye samAdhAna-netroM dvArA hameM rUpamukhena vastukA jJAna rUpaviziSTa vastumeM nahIM, lekina netroM dvArA jJAna hone para ho jAne para una donoMmeM rahane vAle avayavAvayavIbhAva hone vAlI hamArI ullikhita pravRtti rUpaviziSTa vastumeM hI sambandhakA jJAna anumAna dvArA huzrA karatA hai yaha saMbandha huzrA karatI hai isa liye yahI mAnanA ThIka hai ki hameM netroM vastukA avayava nahIM, balki svataMtra jJAnakA viSayabhUta svadvArA rUpamukhena sabhI dharmoMkI piMDasvarUpa vastukA hI jJAna taMtra padArtha hai isa liye yaha anumAnajJAna bhI vastuke aMza humA karatA hai kevala vastuke aMzabhUta rUpakA nhiiN| yahI ko na grahaNa karake svataMtra vastuko hI grahaNa karatA hai prakriyA dUsare aindriyika jJAnoM meM bhI samajhanA caahiye| arthAta isa jJAnakA viSaya rUpa aura usakA prAdhAra vastu zaMkA-yadi hameM netroM dvArA rUpamukhena samasta dhokI donoMse svataMtra hai; kAraNa ki rUpa aura usakA AdhArabhUta piMDasvarUpa vastukA jJAna humA karatA hai to "rUpa vastukA vastukA jJAna to hameM netroM dvArA pahile hI ho jAtA hai Page #143 -------------------------------------------------------------------------- ________________ kiraNa 4] nayoMkA vizleSaNa 169 sirpha una donoM ke saMbandhakA jJAna jo netroM dvArA nahIM hotA banAnA hai ki zratajJAna anumAnajJAnapUrvaka huA karatA hai hai vaha anumAna dvArA kiyA jAtA hai| isI prakAra 'rUyA kAraNa ki anumAna jJAnakA hI apara nAma prAbhibodhika rasAdi vastuke aMza yA dharma hai' isa prakArake vAkyako suna jJAna hai| dUsarA pada hameM yaha batalAtA hai ki cUMki isameM kara jo hameM zabdArtha jJAnarUpazrutajJAna dvArA 'rUpa thA rasAdi zabda kAra sA par3atA hai isa liye ise zratajJAna kahate haiN| vastuke aMza haiM' isa prakArakA avayavAvayavI bhAvasaMbandha. isa para vizeSa vicAra svataMtra lekha dvArA hI kiyA jA jJAna humA karatA hai vaha bhI pramANarUpa hI samajhanA sakatA hai| cAhiye, nayA nhiiN| isa viSayako bhAge aura bhI spaSTa zaMkA---parAzrutameM pada, vAkya aura mahAvAkyakA kiyA jaaygaa| bheda karake au vAkya aura mahAvAkyako pramANa tathA inake zaMkA--gommaTamAra jIvADameM batalAye gaye zrutajJAna bhavabhavabhUna pada, vAkya aura mahAvAkyako naya svIkAra ke 'zrarthase arthAntara' kA jJAna zrutajJAna kahalAtA hai' isa kiyA gayA hai| pramANa zrIra nayI yaha vyavasthA "pAnI lakSaNameM anumAnakA bhI samAveza ho jAtA hai, ima lAnI" ityAdi laukika vAkyoM va mahAvAkyoMmeM bhale hI liye zutajJAname bhinna anumAna pramANako mAnanekI saMghaTita kara dI jAve lekina isakA loka-vyavahArameM koI zrAvazyakatA nahIM hai| svAma prayojana nahIM mAnA jA sakatA hai| mApa hI vastu ke svarUpa-nirNayameM yaha vyavasthAvAtaka hosakatI hai| jaise vaktA samAdhAna-hama pahile batalA Aye haiM ki zabda kesamace abhiprAyako prakaTa karane vAlA vAkya yadi pramANa zravaNapUrvaka hameM jo arthajJAna hotA hai vaha zruta kahalAtA mAna liyA jAya to vauddhoMkA "vastu kSaNika hai" yaha vAkya hai, anumAnase jo arthajJAna hameM huzrA karatA hai usameM zabda athavA naiyAyikoMkA "vastu nitya " yaha vAkya pramANa zravaNako niyamita kAraNa nahIM mAnA gayA hai| parvatameM dhuAMko dekha kA jo hameM agnikA jJAna ho jAyA karatA hai koTimeM bhAjAyagA, joki prayukta hai; kAragA ki jainamAnyatA ke anusAra vastu na to kevala nitya hai aura na kevala vaha vinA zabdoMke sune hI ho jAyA karatA hai| dUsarI bAta anitya hI balki ubhyaatmk| yahI sababa ki jainayaha hai ki zrutajJAna matijJAna-pUrvaka honA hai / isakA artha mAnyatAke anusAra vastukaM eka eka aMzakA pratipAdana karane yaha hai ki vaktAke mukhase nikale hue vacanoMko suna kara vAle ye donoM vAraya naya-vAkya mAne gaye haiN| zrotA pahile vacana aura artha meM vidyamAna vAcya vAcaka saMbandhakA jJAna anumAna dvArA karatA hai taba kahIM jAkara samAdhAna-jaba nayako pramANakA aMza mAnA gayA hai zabdase zrotAko arthajJAna hotA hai yadi zrotAko 'isa zabda to vacanarUpa pArtha pramAyAkA bhI aMza hInayako mAnanA kA yaha artha hai' isa prakArake vAcya vAcaka saMbandhakA jJAna hogA, vacanarUpa parArtha pramANa vAkya aura mahAvAkya hI nahIM hogA to use zabdoMke arthakA jJAna nahIM ho sakatA hai ho sakatA hai yaha pahile batalAyA jA cukA hai. isa liye isa liye anumAna-pUrvaka zrutajJAna hotA hai--aisA mAnanA pavAkta prakAra vAkya aura mahAvAkyakezabhUta pada, vAkya ThIka hai, anumAna aura atajJAnako eka mAnanA ThIka nhiiN| 3 mani:smRti: saMjAcA bhaniyo tyanantarama" isa gommaTasAra jIvakoMDameM jo zrutajJAnakA lakSaNA batalAne satrameM anumAna jJAnako hI zrAbhinibodha saMjJA dI gaI hai| .vAlI gAthA hai usake do pada mahatvapUrNa haiN|"shraabhinniyo 4tatvArthasatra aura gommaTamAra jIvakoMDameM jo zrutajJAnake hiyapugvaM" aura "shrj"| inameMse pahilA pada hameM yaha bheda batalAye gaye haiM unase yaha bAta bilkula spaSTa ho jAtI hai| 1 "atyAdI atyaMtaramuvalaMbhaMtaM bhaNaM ti sudaNANaM / " "zrutaM matipUrva druyanekadvAdazabhedam" na. a. 1 sUtra 20 -jIvakA~Da, gAthA 314 "pajAyakrakharapada saMghAdaMpaDittiyANije gaM ca / 2"zrAbhiNviohiya puvaM NiyameNi ha maddanaM pahuma" dugavArapAhuI caya pAhuDayaM vatthu puvvaM ca / / 316 // " __ jIvakAMDa, gAthA 314 ( uttarArdha) -gommaTamAra jIvakAMDa Page #144 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 130 anekAnta [ varSa 6 pradhAnatAse varNana karanA jarUrI hotA hai usI dharmake pratipAdaka vAkyakA prayoga jainI loga vyavahAra meM bhI kiyA karate haiM lekina jainadharmake granthoMmeM yA jainiyoM dvArA loka vyavahAra meM prayukta ina vAkyoMko bhI yadi ye alaga-thalaga prayukta kiye gaye haiM---to pramANa vAkya hI kahA jAyagA, nayavAkya nahIM; kAraNa ki ina vAkyoM dvArA eka dhamamukhena vastukA hI pratipAdana hotA hai / jisa prakAra netroM dvArA rUpamukhena vastukA hI bodha hone kI vajahase usajJAnako pramANa mAnA gayA hai usI prakAra ina vAkyoM dvArA eka dharmamukhena vastukA hI pratipAdana hone kI vajahase unheM bhI pramANa-vAkya hI mAnanA ThIka hai nayavAkya mAnanA ThIka nahIM haiM / lekina jahA~ para ye donoM vAkya 'vastu nitya hai aura anitya hai, isa prakAra milAkara prayukta kiye jAte haiM vahAMpara donoM vAkyoMkA samudAya bhI pramANa- vAkya hai kyoMki vaha vivakSita artha kA pratipAdana karanA hai aura usake zravayava bhUta donoM vAkya navarUta kahe jAyeMge kyoMki vahAM para unase vivakSita zrathaMke eka aMzaMkA hI pratipAdana hotA hai / yaha hai ki 'vastu kSaNika hai' aura 'vastu niSya hai' ina donoM vAkyoMkA svataMtra prayoga karane para yadi ye vAkya eka dharmamukhena vastukA pratipAdana karate haiM to pramANavAkya mAne jaayeNge| yadi isa eka dharmako vastukA eka aMza na mAnakara tanmAtra hI vastu mAnalI jAtI hai aura phira ina vAkyoMkA prayoga kiyA jAtA hai to yaha donoM vAkya pramANAbhAsa mAne jaaveNge| yadi ina donoM vAkyoMkA saMmilita prayoga kiyA jAtA hai aura saMmilita hokara prayukta ye donoM vAkya sahI arthakA pratipAdana karate haiM to ye vAkya maya mAneja viNge| yadi saMmilita hokara bhI ye donoM vAkya galata artha kA pratipAdana karate haiM to nayAbhAsa kahe jaayeNge| jaise "dravyadRSTise vastu nitya hai aura paryApa dRSTise vastu nitya hai. yaha to naya hai aura paryAya dRSTile vastu niSya hai tathA dravyadRSTise vastu anitya hai, " yaha nayAbhAsa mAnA jAyagA / isaliye parArthazrutakA vivecana karate samaya vivacita arthakA pratipAdana karane vAle vAkya aura mahAvAkyako pramANa aura vivacita arthake eka aMzakA pratipAdana karane vAle, vAkya aura mahAvAkyake aMgabhUta pada vAzya aura mahAvAkyako naya mAnakara jo inakA samanvaya aura mahAvAkya ko hI naya mAnanA ThIka hai| loka-vyavahAra meM isakI upayogitA spaSTa hai kyoM ki padArthajJAna hI se hama vAkyArthajJAna kaha sakate haiM aura vAkyArthajJAna hameM mahAvAkya ke arthajJAna meM sahAyaka hotA hai / vastu kSaNika hai" "vastu nitya hai" ina vAkyoM parArthapramAyA mAnane para jo Apatti upasthita kI gayI hai vaha ThIka nahIM hai; kyoiM jaba vaktA vivacita arthako pragaTa karane vAlA vacana pramANa aura vAkaM vivakSita arthake eka aMzako pragaTa karane vAlA vacana naya mAna liyA gayA hai to ina vAkyoMkA prayoga karane vAle bauddha aura naiyAyikake vivakSita arthako pUrNarUpa se pratipAdana karanevAle ye vAkya pramANa hI mAne jAyeMge; naya nahIM mAne jA sakate haiM; kAraNa bauddha aura naiyAyika vastuko kramase kSaNika aura nitya hI mAnate haiN| bauddhoM kI dRSTa vastukaM svarUpameM nityasva aura naiyAyikoM dRSTimeM vastuke sva rUpameM daNizva zAmila nahIM hai / isa liye 'vastu kSaNika hai' isa va. kyase pratipAdita kSaNikatva bauddhoM kA vivakSita artha hai, vivakSita arthakA eka aMza nahIM, yahI bAta naiyAyikoM ke viSaya meM samajhanA caahiye| ina vAkyoM ko nayAbhAma bhI nahIM kahA jA sakatA hai kyoMki 'jo vastu kA aMza nahIM ho sakatA hai usako vastukA zraMza mAnanA' hI nayAgAma hai; lekina nayAbhAsa kA yaha lakSaNa yahAM ghaTita nahIM hotA hai kyoMki yahAM to kSaNikatva athavA nityatva jo vastuke aMza haiM unheM pUrNa vastu hI mAna liyA gayA hai arthAt yahAM para aMzameM anaMzakI kalpanA hai. anaMza meM aMzakI nahIM / isaliye bauddha aura naiyAyikoM kI dRSTi meM krama se ye donoM vAkya pramANa vAkya hI hai, nayavAkya nahIM / jaina loga ina logoMkI isa dRSTiko galata kahate haiM, kyoMki ina logoMne vastuke aMzabhUta dakirana yA nityazvako pUrNa vastu hI mAna liyA hai isaliye aMza meM aMzIkI parikalpanA honese isakA pratipAdaka vAkya jainiyoM kI dRSTi pramANAbhAsa do kahA jAyagA; nAparya yaha hai ki yadi vastu kevalakSaNika yA kevala nizya nahIM hai to kevala kSaNikatva yA kevala nityasvake pratipAdaka vAkya pramANa na hokara pramANAbhAsa to mAne jA sakate haiN| unako naya athavA nayAbhAsa mAnanA ThIka nahIM hai| jainadharma meM bhI 'vastu kSaNika hai,' yA 'vastu nitya haiM' aise svataMtra svataMtra vAkya pAye jAte haiM aura jaba jisa dharmakI Page #145 -------------------------------------------------------------------------- ________________ kiraNa 4] nayoMkA vizleSaNa 131 kiyA gayA hai vaha vastu vyavasthAke liye ghAtaka nahIM, balki hai hameM netroMme hone vAle rUpa viziSTa vastuke jJAna aura adhika upayogI hai| rasanAse hone vAle sAMvaziSTa vastuke jJAnakA samudAyarUpa zaMkA- jisa prakAra do padoMkA samudAya vAkya se kabhI bhI anubhava nahIM hotA hai / ye donoM jJAna hamezA aurado vAkyoMkA athavA do mahAvAkyoMkA svataMtra hI anubhava gocara hote haiN| isa liye svArtha pramANa samudAya mahAvAkya hotA hai aura inake avayava svarUpa matijJAnAdi cAra jJAnoM meM naya-parikalpanA kisI bhI mAnakara pada, vAkya aura mahAvAkyoM ko naya-vAkya mAna hAlatameM nahIM bana sakatI hai| isaliye ye cAroM jJAna pramANa liyA gayA hai usI prakAra do jJAnoMke samudAyako eka rUpa hI haiN| kevala bhUgajJAna meM hI pUrvokta prakArase pramANa aura mahA jJAna mAnakara usake aMzabhUta eka 2 jJAnako naya nayakA bheda ho sakatA hai| sarvArthasiddhigrathameM "pramANanajJAna bhI mAnA jA sakatA hai, isaliye svArtha pramANa svarUpa maidhigamaH" sUtrakI vyAkhyA karate samaya likhI gayImatijJAnAdika meM bhI nayakalpanA mAnanA caahiye| "pramANaMdi vidhaM svArtha parAthaM ca tatra svAtha pramANaM zrutasamAdhAna-jisa taraha do zrAdi padoM athavA dozrAdi varNyam, zrutaM punaH svAtha bhavati parAthaM c| jJAnAtmaka svArtha vAkyoM yA do Adi mahAvAkyoMkA samudAya anubhavagamya vacanAtmakaM parArtham taddhakalpA nayA: ina paktiyoMkA yahI hai usa prakAra do Adi jJAnoMkA samudAya anubhava gamya nahIM abhiprAya hai| * dhArmika pustakoMke milanekA abhAva hote jAnepara bhI-* (1)bhaviSyadattamaMTa 10||%)kaa8), (2)candana vAlAseTa 6)kA 4) / (3)satyamArga seTa-)|kA 6 // surasundarI nATaka satI candanabAlA satyamArga nInajinavANI saMgraha satyaghoSanATaka jinanANIsaMgraha bhaviSyadattaca gtra ratnamAlA ratnakaraMDazrAvakAcAra dravyasaMgraha . dhanyakumAracaritra aMjana sundarInATaka nityaniyamapUjA bhASA samantabhadracaritra pa!SaNaparva vratakathA RSabhadevakI u. sUtrabhaktAmara 10 pu. bhAdauM jaina pUjA jainadharmasiddhAnta kizana-bhajanAvalI 2 ninavANa guTake vizAla jainasaMgha cA~dana gAMva-kIrtana " hiteSI gAyana zrAtmakamanovijJAna +bArahamAsA anannamanI jainabha janasaMgraha atizayajainapUjA dIpamAlikApUna anantamatI-cIgtri cAracitra hastinAgapura-mahAtmya -) ratnakaraNDazrAvakAcAra rAyabanakathA bar3I * sammedazikharapUjA bahI - mahasranAma bhApATIkA vinatI vinoda 10) ========Veta DI * * zrI vIra jaina pustakAlaya, 104 vo naI maMDI mujaprapharanagara (yU0pI0) noTa-01seTa dasa rupaye gyAraha AnakA pATha rupayemeM / naM.2 seTa savAlaha rupayekA paune pA~ca rupaye meN| naM. 3 seTa ATha rupaye sAr3he pA~ca aAnekA saSA chaha rupayemeM / Page #146 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jaina dharma para ajaina vidvAn vaidika dharma aura jaina dharma (zrI maharSi rAdhAsvAmI zivavratalAla varmana, ema0 e0, ela0-ela0 bI0) baidika dharma apauraSasya kahalAtA hai| jainadharma pauraSasya isalie yaha nayA nahIM ho sktaa| hAM ! pazuvadha jaba deza dharma hai| vaidikadharmAvalambiyoMkA dAvA hai ki unakA dharma meM adhikatAke sAtha hone lagA usa samaya yaha usake virodhI kisI khAsa puruSakI zikSAoM para nirbhara nahIM hai / isake ho gaye aura jIva dayA pAlane para vizeSa jora dene lge| atirikta jaina dharma pauraSasya hote huye tIrtharIkI zikSAoM usa samayase jainadharmako yaha nayA rUpa diyA gaNa aura ke prAdhAra para hai| vaidika dharmameM bahuta bar3I gapalacautha hai| gomAMsa kimvA anya mAMsa na khAnekI prathA usakA mukhya yaha gapalacautha jainiyoM meM nahIM hai| unake yahA~ jo bAta hai cinha bana gii| spaSTa hai| vaidika dharma vAle vedoMkI apauraSasya haisiyata para kAyama nahIM rhe| anta meM unheM jainadharmavAloMkI taraha zrAdarza vaidika dharma vAle madaivame mAMsa bhakSaka the puruSoM ke caritrako apanI Tike sAmane rakhakara kAma karanekI jahA~ taka hindU jAtike sagranyAma rambandha hai yaha aura apane jIvanako sadhAranekIpAvazyakatA pratIta huii| prAcIna samayase mAMsa bhakSaNa karane vAle pAye jAte haiN| cAhe ve lAkha vedAbhimAnI hoM unheM jainiyoMkI nakala karanI inake yahA~ naramegha, azvamegha, gomegha zrAdi yajJa karanekI padI jaisAki vyAsajIke isa zlokame spaSTa hai prathA jArI thI jisase inake grantha bhare par3e haiN| yahAM taka zratayo vibhinA smRtayo vibhinnA, ki rAmAyaNa mahAbhArata aura smRtiyoM takameM kahIM isakA nasoH muniryasya mataM na bhinnam / niSedha nahIM pAyA jaataa| hindU nara mauMsa bhakSaka the yA dharmasya tatvaM nihitaM guhAyAM, nahIM isa para sammati prakaTa karanA kaThina kAma hai| phira bhI mahAjano yena gatA sa panthAH // aba taka hinduoMmeM aise loga pAye jAte haiM jinameM isake gauravakA gIta gAyA jAnA hai| udAharaNakI rItise aghora isakA artha yaha hai:-dhati smRti aura RSiyoM ke pantha aura zAktika matake vAmamArgakI aura dRSTi ddaalo| zAktikadharmameM nara mA~sa mahAprasAda kahalAtA hai aura aghorI ati gUDha rahasya hai| isalie jisa para bar3e loga calate to aba taka jalatI huI zmazAnoMka irda girda cakkara lagAte haiM vahI pantha hai| rahate haiM ki kahIM kazyA yA pakkA nara mAMsa unake hAtha mA jAya / bAlmIkIya rAmAyaNa meM eka jagaha varNana kiyA gayA _ janamatakI prAcInatA hai ki jaba bharatajI zrIrAmacandrajIkI khoja meM citrakUTa jAne hamArA yaha vicAra thA ki vaidika dharma bahuta purAnA lage to unake bhojanake lie bhAradvAja RSine bachar3A dharma hai aura sabase purAnA hai| apane pahale lekhoMmeM hamane jibaha kiyA thaa| isase adhika aura kyA pramANa diyA jA kaI bAra aisA bhAva prakaTa bhI kiyA hai, parantu socane sama- sakatA hai ? aba gomAMsa kA niSedha hai, parantu hinduoM meM jhanese aba isa natIje para pahuMce haiM ki jainiyoMkA mata vedoM . koI jAti aisI nahIM milegI jo mAMsAhArI na ho aura ke matase kahIM purAnA hai| pahile hamArA vicAra yaha thA ki na kisI varga ke puruSa isake virodhI haiM / jainiyoMkI avasthA vaidika dharmAnuyAyI yanoMmeM pazu badha karate the| jainI usake isake viruddha hai aura zAyada sArI duniyAmeM jaina hI eka virodhI bane parantu aba vaha bhAva nahIM rhaa| jainadharma aisA sampradAya hai jo hara prakArake mAMsako niSidha samajhatA ahiMsAkA mArga hai, premakA mArga hai aura dayAkA mArga hai| hai| . (kramazaH) Page #147 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jIvana-caritra - (le0-yA. bhAIdayAla jaina bI0 e0, zrAnarsa bI0TI0) - prasiddha aMgareja lekhaka kAralAilakA kathana hai ki rikta jIvanacaritroMke adhyayanase hama apane isa manuSyako manuSya jAtimeM bahuta bar3I dilacaspI hai| jIvanako sundara tathA saphalarUpase vyatIta karanekI yahI kAraNa hai ki hama dUsare AdamiyoM-prAyaH mahA- kajAko sIkhate haiM tathA apane manoMko saMskRta aura puruSoM ke jIvana-caritroM, Atma-kathAoM, DAyariyoM, caritrako dRr3ha karate haiM / jIvanacaritroMkA adhyayana saMsmaraNoM aura anubhavoMko bar3I dilacaspIse par3hate sAhityika AnaMda (Literary Pleasure) detA haiN| manuSya svabhAvase utsuka, gupta bAtoMko jAnanekA hai| jIvanacaritra mahApuruSoMke jIvanoMkI smRtiyoMko icchuka aura nakala karane vAlA hotA hai| isa liye tAjA karate haiM aura hameM unakI sAkSAt saMgatikA lAbha manuSya dUmaroMke jIvanacaritra Adi par3hakara unake pradAna karate haiN| jina mahApuruSoMne apane kAmoMse anubhava, gupta bAteM, tathA dukha-sumba AdikI bAteM hatihAsapara chApa lagAI hai. itihAsake pravAhako badala jAnanA cAhatA hai aura usake acche kAmoMkI nakala diyA hai, saMsArako bar3e bar3e darzana, mahAn vicAra, karanA cAhatA hai| sabhI AdamiyoM ke jIvanoMkI bar3I bar3e bar3e AviSkAra aura mahAn Andolana diye haiM, bar3I bAteM samAna-sI hotI haiM, parantu bheda yaha hotA jIvanacaritroMse unake vyaktitvakA patA lagatA hai| hai ki eka AdamI eka paristhitimeM eka prakArase kAma jIvanacaritroMkI vyAvahArika upayogitA yaha hai ki karatA hai aura dUsarA AdamI aura tarahase / yaha bheda unake adhyayanase hameM zAnti milatI hai, hamArI sahAhI eka AdamIko saphala tathA mahAna banAtA hai aura nubhUtikA kSetra bar3hatA hai, hamArA svArthabhAva dUra hotA dUsaraMko asaphala aura choTA banAtA hai| isI lie hai, hameM protsAhana tathA saccA mArga milatA hai aura bhinna bhinna logoMkI AvazyakatAoMko pUrA karanake unake uccAdoMse hamAre hRdayoM meM mahatvAkAMkSAe~ paidA lie sabhI kSetroM ke mahApuruSoM ke bahutase jIvanacaritra hotI haiN|.. hone caahiye| isI liye jIvanacaritra sAhityakA eka bar3A aMga jIvanacaritroMke upayoga aura mahatvako eka kavi hai| itihAsameM dezoM, rASTroM aura janasamUhake Andone bar3I sundaratAke sAtha isa payAmeM kaha diyA hai lanoMkA varNana tathA unake kramika (Gradual) utthAna yA patanaka z2ikara hotA hai, parantu jIvanaLives of grent men all remind us, caritrameM eka AdamIkI jIvanase mRtyu takakI kahAnI We can make our lives sublime, hotI hai aura usameM dUsare AdamiyoMkA ullekhaAnddeprrtng leave behind us, cAhe ve AdamI kitane hI bar3e kyoM na hoM-gauNarUpa Footprints on the sands of time. se pAtA hai| purAne jIvanacaritroM meM lekhkoMne apane ___ bhAvArtha yahI hai ki mahApuruoMke jIvanacaritra caritranAyakoM ( Heroes ) kI pratiSThA tathA kIrti hameM yaha bAta sikhAte haiM ki hama bhI apane jIvanoMko kA gAnA gAyA hai aura unako devatAoMke rUpa mahAn banA sakate haiM aura marate samaya apanA nAma saMsArake sAmane peza kiyA hai| pratyakSa upadeza unameM chor3a sakate haiN| dezabhakta jArja bAziMgaTanake jIvana- ThUsaThUsakara bhagahotA hai| bure AdamiyoMko mahA* caritrako par3hakara hI abrAhama liMkana dezabhakta bana rAkSasa, mahApatita aura adhama citrita kiyA hai| una gyaa| mahAtmA gAMdhI para bhI rAyacandrajI aura TAla- meM caritranAyakakI paristhiti aura usake kramika sTAyake jIvanoMkA bar3A prabhAva par3A hai| isake ati- vikAsakA bilkula patA nahIM milatA / camatkAroM, Page #148 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 134 anekAnta [varSe 6 RddhiyoM aura imI prakArakI bAtoMkA itanA saMgraha kara riyA~, kharca bahI jIvanacaritroMkA sthAna nahIM le sakate, diyA jAtA hai ki par3hanevAleke hRdayameM yaha bhAva paidA para inakA saMgraha honA Avazyaka hai| ho jAtA hai ki yaha kisI AdamIkA jIvanacaritra jIvanacaritra-lekhakameM bhI kucha Avazyaka guNa hone nahIM hai balki kisI alauphika aura adbhuta vyaktikA cAhie~,jaise apane caritranAyakameM bar3I zraddhA,satyaprema, jIvanacaritra hai aura vaha samajhane lagatA hai ki ye dhuna, nirbhayatApUrvaka gaharA dekhaneko zakti, dhairya, khoja bAteM usakI pahu~case pare haiN| isa liye isa prakArake ucita sAmagrI cunane aura chor3aneko zakti (Power jIvanacaritra Ajakala kama pasanda kiye jAte haiM aura of Selection and Omision) aura anurUpa unase par3hanevAlekI utsukatAko saMtoSa nahIM miltaa| (Proportion) ke sAtha likhanekI Adata honI vatamAna kAlameM jIvanacaritrakI zreSThatA isI bAtameM caahie| jIvana-caritra likhanA bhI kavitA likhane ke mAnI jAtI hai ki vaha kisI AdamIkA saccA citra samAna hai aura jaise acche kavi paidAyazI hote haiM vaise ho aura usase usa AdamIkI paristhitiyoMkA pUrA hI acche caritra-lekhaka bhI paidAyizI hote haiN| eka patA laga jAya; kyoMki paristhitiyoM (Enviornm* saphala caritra lekhaka dezakI bar3I sevA karatA hai| vaha ents) ke jJAnake binA caritra-nAyakake guNoM yA eka mRta mahApuruSako dubArA banAkara janatAke sAmane duguNoMkA tulanAtmaka patA nahIM laga sakatA / jIvana- peza karatA hai| vartamAna zailIkI jIvana-caritralekhanacaritrameM caritranAyakake jIvanase sambandha rakhanevAlI kalA abhI apanI prArambha avasthAmeM hI hai| yurUpa samasyAoMkA hala honA cAhiye / varNanAtmaka jIvana- aura amerikA meM jIvana-caritroMkA itanA pracAra hai caritrase AlocanAtmaka jIvanacaritra acchA mAnA ki vahA~ sabhI kSetroMke bar3e bar3e AdamiyoM ke bahutase jAtA hai| jIvanacaritrameM sacAI kitanI honI cAhie jIvana-caritra milate haiM tathA bhinna 2 haSTakoNoMse isake bAremeM phrAnsake prasiddha vicAraka tathA vaula Teyara likhe hue eka AdamI ke kaI caritra milate haiN| unake (Voltair) kA yaha vAkya yAda rakhanA caahie| patra aura zAyariyA~ taka chapatI haiN| lekhakoMkI tamAma "We owe consideration to the living, racanAoMke saMgraha nikAle jAte haiN| bar3e zrAdamiyoMse tothe dead we owe truth only" arthAt sambandha rakhane vAlI sAmagrI ikaTThI kI jAtA hai| eka jIvita AdamiyoMkA hameM Adara aura lihAja karanA eka jIvana-caritrakI sahasroM prAtayA~ canda dinoMmeM cAhiye, parantu mRta AdamiyoMke lie hameM saccAI bika jAtI haiN| Apako yaha sunakara Azcarya hogA kA prAzaya naMgApana nahIM hai| ki jarmana DikTeTara hiTalarake eka aMgrejI jIvanajIvanacaritroMse bhI adhika lAbhadAyaka Atma- caritrakI cAlIsa hajAra pratiyA~ cAra varSa meM bika gaI caritra (autobiography) hotA hai| parantu prAtma- aura iMgalaiNDake bhUtapUrva samrATa eDavarDa aSTamake eka caritrakA likhanA kaThina hai aura virale hI AdamI hI jIvana-caritrake ATha saMskaraNa tIna mahIne meM chapa Atmacaritra saphalarupase likha sakate haiN| bar3e pAda- ge| vahA~ choTe bar3e saste tathA rAja saMskaraNa nikala miyoM ke likhe patra tathA unake pAsa Ae hue patra bhI jAte haiN| isImeM una dezoMkI unnatikA rahasya hai| hameM unake garemeM bahuta sI bAteM batA sakate haiN| isa bhAratavarSa meM jIvana-caritroMkI dazA saMtoSajanaka liye patroMke saMgraha bhI prakAzita hone cAhiye / vya- nahIM hai| pichale varSoM meM mahAtmA gA~dhI aura paMDita ktigata DAyariyA~ bhI kama upayogI nahIM hotI / eka javAharalAla neharUke prAtma-caritroMkI gUMja rahI hai lekhakakA to yaha kathana hai ki vaha kisI AdamIkA aura niHsaMdeha ve mahAn kRtiyAM haiN| purANoM aura caritra ( character ) usakI Amada aura kharca kathAoMkI zaklameM purAne jIvana-caritra milate haiN| kI bahIko dekhakara batA sakatA hai| parantu patra, zaya-. gosvAmI tulasI-kRta rAmAyaNa janatAkA sabase pyArA Page #149 -------------------------------------------------------------------------- ________________ kiraNa 4] jIvana-caritra 135 - jIvana-caritra hai| parantu prAyaH Atma-caritra likhane samaMtabhadra' eka uccakoTikI racanA hai| anya prAcAryoM kA rivAja na thaa| apane bAremeM sabhI cupa haiM / bar3e 2 kejIvana-caritra bhI usI DhaMgase tayyAra hone cAhie~ / rAjAoM aura vidvAnoMkA hAla milanA kaThina ho rahA kitane dukhakI bAta hai ki bhagavAna mahAvIra takakA hai| zikSAkA abhAva honese jIvana-caritroMkI bikrI bhI koI prAmANika pUrA jIvana-caritra nahIM hai| jaba bhI kama hotI hai| phira eka mahApuruSake kaI jIvana- samAjake sAmane koI Adarza hI nahIM hai, taba unnati caritra kaise hoM aMgrejImeM chiyAsaTha bhAgoM meM "Dic- kaise ho sakatI hai? vartamAnake bar3e AdamiyoM meM seTha tionary of National Biography" 'rASTrIya mANikacaMdajI, sara meTha hukamacandajI tathA prasiddha jIvana-caritra-koSa' hai| bhAratavarSameM abhI isakI jaina prakAzaka devendrakumArajIke caritra likhe gaye haiN| tarapha kisIkA dhyAna bhI nhiiN| mahApuruSoM ke jIvana para khedakA viSaya hai ki jIvana-caritra sambandhI sAhicaritra sambandhI sAmagrI saMgraha honI caahie| tyakI bikrI bilakula nahIM hai| kyA jaina samAja jaina samAjake jIvana-caritra sambaMdhI sAhityake sAhitya sambaMdhI apanI isa kamIko pUrA karanekI bAremeM do bAteM likhakara maiM isa lekhako samApta tarapha dhyAna degA? karanA cAhatA huuN| jaina samAja ke purANa aura jIvana noTa-isa nibandhaka likhane meM aiskvithake nibandha (BiogcaritroMkA purAnA sAhitya kAphI hai| parantu navIna DhaMga raphy) vainamana likhita nibandha (Artof Biogse likhA huA sAhitya nahIMke barAvara hai / tIrthaMkaroM, raphy ) aura insAiklo pIDinA briTenI kAse sahAyatA AcAryoM, jena lekhakoM, kaviyoM, samrAToM, mahApuruSoM lI gaI hai isake liye lekhaka una sabakA zrAbhArI hai| aura prasiddha khiyoMke jIvana-caritra prAyaH nahIM milte| paMDita jugala kizorajI mukhtArakA likhA huA 'svAmI prayANa jIvana paTa yaha bikhara rahA hai| santu jAna saba sIkha ho gayA, sArA stambhaka tatva kho gayA, pala bhara bhI rahanA aba isameM bhagavan ! mumako akhara rahA hai| sammohana kI madhumaya hAlA, pI pI kara maiM thA matavAlA, nazA mAja utarA hai aba to, jIvana merA nikhara rahA hai| mRtyu-lahara para khela rahA maiM; saba viSadAe~ mekha rahA maiM antaInda macA prANoM meM, yaha samIra mana mathita rahA hai| (50 cainasukhadAsa nyAyatIrtha) Page #150 -------------------------------------------------------------------------- ________________ per3a-paudhoMke sambandhameM jainamAnyatAoMkI vaijJAnikatA ( lekhaka - paM0 cainasukhadAsa jaina, nyAyatIthe ) >>> jaina mAnyatAe~ adhikAdhika vaijJAnika hai, yaha kahane meM mujhe jarA bhI saMkoca nahIM honA / zranuprekSA nAmaka svAdhyAya ke dvArA agara ina mAnyatAnoMkI gaharAI meM hama praveza kareM to hameM jJAta hogA ki ye vartamAna bhautika vijJAnavAda ke dvArA bhI samarthita haiM / parokSa nazvake khaNDana meM hama kabhIkabhI bahuta adhIratA se kAma lete hai; kintu kaI bAra dekhA gayA hai ki jisa bAtako imane asambhava samajhakara asatya kaha DAlA hai vahI satata cintanake dvArA bAdako hamArI ThIka samajhameM zrAgaI hai| koI bAta samajha meM nahIM zrAnepara yadi usakA sAmaMjasya baiThAneke liye hama apane vivekakA ucita upayoga kareM to bahuta bAra hameM apane isa prayatma meM saphalatA milanA bhI sambhava hai / abhI thor3e dinoM pahale maiM vigata agasta mAsakA 'vijJAna' dekha rahA thA / usameM 'per3a-paudhoMkI acaraja bharI duniyA' nAmaka lekha par3hane meM zrAyA thA / usa lekhake par3hane se maiMne yaha niSkarSa nikAlA ki vanaspati- jIvoMke saMbaMdha meM jo jaina-zAstroM kI mAnyatA hai use vartamAna bhautika vijJAnadvArA bhI samarthana prApta hosakatA hai| jainoMne jisa taraha yaha mAnA hai ki yaha sArA loka sAdhAraNa vanaspati se bharA par3A hai| sAdhAraNa banaspati adRzya hai aura manuSya, pazu, pakSI kIr3emakor3e, per3a Adi sabhI prANiyoM meM isa sAdhAraNa vanaspati kA nivAsa sthAna hai, usI taraha bartamAna bhautika vijJAna bhI mAnatA hai ki paudhe arthAt banaspatiyoMse sabhI jagat vyAsa hai / isa viSayapara gaharAI se vicAra karaneke liye ukta lekhakA nimna likhita aMza dhyAna dene yogya hai " " vanaspati saMsArake kucha ati sUkSma sadasya - jo korI A~khoMke lie adRzya rahate hai aura kevala sUkSmadarzaka meM hIM dikhalAyI par3ate haiM aura jinheM loga bhUla se kITANu kahate haiM--hama meM roga utpanna karate hai aura hamArI jAna taka le lete haiN| eka prakArakI atisUkSma vanaspati jaba hamAre peToMmeM pahu~ca jAtI hai to zrAhAra pacaneke badale phaphadane lagatA hai| eka dUsare prakArako vanaspati jaba hamArI tvacA para ugane lagatI hai to dAda nAmaka tvacA roga utpanna hotA hai| dahIkA jamanA, paTasanakA sar3anA, jalebI yA pAva roTI ke lie ATe meM khamIra uThanA, ye saba kriyAe~ atisUkSma nimna zreNI ke paudhoM se hotI hai| baikTIriyA arthAt daNDANu, zaivAla ( sevAra) phaphUMdI aura kAI Adi sabhI eka prakArake paudhe haiN| daNDANu eka prakArake bahuta sUkSma jantu hai, ye prANiyoM ke zarIra meM rahate haiN| davAyeM, miTTI meM, jalameM aura vastutaH sabhI padArthoMmeM ye rahate haiM / sUkSmadarzaka yantrase dIkha jAte haiM; para vaijJAnikoM kA khayAla hai ki aise daNDANu bhI ho sakate haiM jo ki se adhika zaktizAlI sUkSmadarzaka yantra se bhI na dekhe jA sakeM / ye daNDANu do taraha ke hote hai poSaka aura dAnikAraka / jo manuSya zarIra ke lie upayogI haiM ve poSaka, aura bAkI saba hAnikAraka haiM / ye hI rogANu kahalAte haiN| ye hI kSaya, nyUmoniyA, TAiphAiDa, dAda, upadaMza Adi rogoM ko utpanna karate haiN| vijJAna mAnatA hai ki ye eka prakAra ke paudhe arthAt banaspati haiM / " jainoMne jaise pratyeka vanaspati meM bhI sAdhAraNa vanaspatikA nivAsa mAnA hai| isI taraha vijJAna bhI kahatA hai ki vRkSo aura latAo meM bhI sUkSmAtisUkSma paudhe rahate haiM / dekhie ""jaba hama apanI vATikAoM meM phala-phUla utpanna karate haiM yA khetoM meM anAja ugAte haiM to kabhI kabhI banaspati saMsArake kucha nimna zreNI vAle zratisUkSma sadasya hamAre per3a-paudhoMpara parAzrayIkI taraha thA basate haiN|.... vaijJAnikoMne jo paudhoM kI zevAla, phuphUdI, livaravarTa, kAI, pharna, nAtavajI aura puSpada ye sAta jAtiyAM manI haiN| ina sabakA vistRta varNana karanekI yahA~ zrAvazyakatA nahIM hai / para yaha kahane meM koI hAni nahIM hai ki abhI isa vargI Page #151 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 137 anekAnta [varSa6 karaNameM khojakI aura bhI guMjAyaza hai / jaina zAstroMmeM pratyeka tAke bahuta najadIka / mere sAmane yaha prazna kaI bAra vanaspanikI jAti-saMkhyA dasa lAkha mAnI hai, vaisa vaMzAnako zrAyA |k jaina ina sUkSmAnisUkSma nigoda jIvoMko banaspAta ne bhI anumAna kiyA hai ki vartamAnameM paudhoMkI jAtiyoMkI nAmase kyoM vyavahRta karate hai kintu isakA koI samucita ginatI savA do lAkhase kama nahIM hogii| uttara mujhe na sUjhA para isa lekhako par3hakara kaI bhI isa ina paMktiyoMka par3haneme dama acchI taraha samajha sakate pramakA yaha uttara de sakatA hai ki ye eka prakArake paudhe haiM haiM |k banasanika saMbaMdha jaina mAnyanA vaijJAnikoMkI mAnya- isalie inheM vanaspAta kahate haiN| 'anekAntaM kA pAgAmI aMka "jugala kizora mukhtAra sammAna samAroha maGka' hogA anekAnta ke paTakoM ko yaha jAnakara prasannatA hogI ki zraddheya mukhtAra sAhaba ke prabala virodha ke bAvajUda anekAnta ke saMcAlakoMne yaha nirNaya kiyA hai ki anekAnta kA disambara kA aMka "jugalakizora mukhtAra sammAna samAroha aMka" hogaa| isa aMka meM, 5 dimambarako hAnavAle 'jugalakizAra mukhtAra sammAna samAroha ke vistRta samAcAra, unapara likhe gaye jaina ajaina vidvAnoM ke nibandha, dezake netAoM aura mahApurupoMkI zubha kAmanAyeM aura sandeza, dainika, sAptAhika, mAsika, patroMkI mukhtAra sAhaba ke sambandha meM TippaNiyoM Adi sAhitya hogaa| ima aMkakA sampAdana hindIke labdhapratiSTha lekhaka, patrakAra aura jIvana paricaya (lAIpha skaica) kalAke mAne hue vizeSajJa zrI. kanhaiyAlAla mizra 'prabhAkara' kreNge| yaha vizeSAGka mukhtAra sAhabake zodhakAryakI repharaima buka hogI aura isake dvArA hamAre pAThaka mukhtAra sAhacakI jIvanavyApI sAdhanAkI eka vizeSa jhA~kI pA skeNge| isa aMkameM hama mukhtAra sAhabake jIvanake kucha nijI saMsmaraNa bhI denA cAhate haiN| isaliye mukhtAra sAhabake mitroMse prArthanA hai ki ve unake sambandha meM apane saMsmaraNa turanta likha bhejeN| isa aMkako saphala banAne meM sahayoga denA hama mavakA naitika kartavya hai| bhAzA hai hamAre mAthI idhara dhyAna deNge| kauzavaprasAda jaina vyavasthApaka RAKARKALARAKAKARAKAKAAREKARREAK-44 Page #152 -------------------------------------------------------------------------- ________________ " budhajana satasaI para eka dRSTi " (lekhaka mANikyacandra jaina, bI0 e0 renavAla ) ...... vidadvaye parinta bhadIcandrajI baja (budhajana) kA nAma jaina hindI sAhitya meM ullekhanIya hai / Apa apane samaya pragalbha pratibhA sampanna vidvAna evaM mAnanIya kavi aura lekhaka the / ApakI zAstra bA~cane tathA zaGkA samAdhAna karanekI zailI atyaMta rocaka aura nirAlI thI / ApakI kavitA kA viSaya bhavya prANiyoMko jaina siddhAnta samajhAnA tathA pravRtti mArga se haTAkara nivRtti mArgapara lagAnA hai / Apake banAe hue cAra graMtha prasiddha haiM / 1 tatvArtha bodha, 2 budhajana satasaI, 3 paMcAstikAya, 4 budhajana vilAsa | budhajana- satasaI kI racanA sambat 1876 meM huI / racanAkAla ke sambandha meM svayaM kavine nimna dAhA likhA hai / saMvat ThArA asI eka barasateM ghATa | jeTha kRSNa ravi aSTamI, ivai satasaI pATha // satamaI par3hane ke pUrva maiM yaha socatA thA ki isa satamaI meM yA to vihArI satasaI kI bhAMti zrRGgAra rasa kA nirbhara baha rahA hogA yA vRnda satamaI kI taraha nIti ke dohoMkI bharamAra hogI; para merI dhAraNA asatya niklii| isa satasaI meM 4 prakaraNa haiM (1) devAnurAgazataka (2) subhASita nIti (3) upadezA-dhikAra aura (4) virAgabhAvanA / maiM isa pustakako sanmaya hokara par3hagayA / devAnurAga- zataka meM kavi budhajanajI mahAtmA sUra aura tulasIke rUpameM dikha lAI die| isameM tulasIkI vinaya patrikA aura sUra kI vinaya vANIke dhandoMkI jhalaka dikhalAI par3I / 'tusIkI bhakti paddhatikA budhajana para prabhAva par3A hai, aisA merA vicAra hai / apane kRtyoMkI AlocanA karanA tathA bhagavAnake mahAtmyako batalAnAhI tulasI kI bhakti paddhatikA sAra hai| ya hayAta budhajanajI ke dohoM meM dRSTavya haiH mere auguna jina gino, maiM aMguna ko dhAma patina uddhAraka 21pa ho, karo patina ko kAma | budhajana prabhu more avaguna citta na dharo / samadarzI hai nAma tihAroM cAho to pAra karo || suradAsa "rAma soM bar3o hai kauna, moM so kauna choToM |1| rAma-moM kharo hai kauna. mosoM kauna khoTI " -tulasI prabhuke mahatvako sAmane hotehI bhaktake hRdaya meM laghutvakA anubhava hone lagatA hai / use jisa prakAra mahatva varNana karane meM Ananda AtA hai usI prakAra apanA laghu varNana karanemeM bhI / subhASita nItipara kabine 200 dohe likhe haiM / inase kavike apUrva anubhava aura jJAnakA patA lagatA hai / inakI tulanA vRnda, rahIma tulasIdAsa aura kabIra ke dohoMsa pUrNatayAkI jAsakatI hai| itanI bAta avazya hai ki nIti ke da hoMkI racanA karate samaya prAyaH ina sabhI kaviyoM kA AdhAra paMcatantra rahA ho / budhajanajIka nIti ke dohe hitopadezake zlokoMkA anuvAda mAtra mAlUma par3ate haiN| para yaha bAta inhIM para lAgU nahIM hai, upayukta prAyaH sabhI kaviyoMke sambandha meM kahI jA sakatI hai / udAharaNArtha: eka caranahU~ nita par3he, tau kA ajJAna / panihArIkI leja soM, sahaja kaTai paasaan| budhajana || karata karata abhyAsake, jar3amati hota sujAna / rasarI Avata jAta teM, sila para hota nisAna || vRnda / / mahArAja mahAvRkSatrI, sukhadA zItala chAya / sevata phala bhAse natau, chAyA tau raha jAya || budhajana || sevitavyo mahAvRkSaH phalacchAyAsamanvitaH / yadi daivAt phale nAsti, cchAyA' kena nivAryate // hitopa0 para upadeza karana nipuna te to lakhe aneka | karai samika baule samika je hajArameM eka || budhajana || para upadeza kuzala bahutere / tulasI Page #153 -------------------------------------------------------------------------- ________________ kiraNa 4] budhajana satamaIpara ekadRSTi paropadeze pANDityaM mApA sukaraM nRNAm / durjana sajjana hota nahiM rAkhau tIratha vAsa / dharme strIya manuSThAnAM kasya cinu mahAtmanaHhitopadeza melo kyoM na kapUra maiM hIMga na hoya suvAsa ||budhjn|| minakha janamale nA kiyA, dhama na 6.thaM na kAma / nAca nicAI nahIM tajai, jo pAvai stsNg| so kuva ajake kaMThameM upaje gae nikAma // tulamI candana viTapa basi viSanahIM tajata bhujaMga ||tulsii dhamArthakAmamokSANAM, yasyakopi na vidyate / kari saMcita ko ro rahai,mUrakha vilasi na khAya / ajAgalastanasyaiba, tasya janma nirarthakma hitopadeza mAvI kara maMDita rahai,zahada bhIla lai jAya // budhjn|| nadI, nambI, zRGgonimeM, zastrayAni naranAri / svAya na kharace sama dhana, cora mabai le jAya / bAlaka ara rAjAna Dhiga basie jatana bicAriNabudha. pIche jyoM madhu makSikA, hAtha malai pachatAya / bRnda nadInAM zastrapANInAM nambInAM zrRGgigAM tathA / duSTa kahi suni cupa raho baule hai hai haan| . vizvAso naiva kattapaHkhIpu, rAjakujepu cahitopa0 bhATA mArai koca meM hITe lAge pAna budhjn|| duSTa milata hai: sAdhu jana, nahIM duSTa hai jAya / kachu kahi nIca na char3ie bhalo na vAko sNg| candana tara ko sape lagi viSa nahIM deta bnaay|| budha0 pAthara hArI kIca meM uri vigAre aMga // vRnda baddhivAn gambhIrako saMgata lAge nAMhi / ripu samAna pitu mAtu jo, putra par3hAce nAMhi / jyoM candana Dhiga ahi hina.viSa na hAya tiAha mAdivR0 zobhA pAvai nA~hi mo.gaja sabhAka mAMhi ||dhjn rahiman jyoM uttama prakRna kA kara sakata kusaMga / ma tA zatruH pitA sarI yena bAlo na paattitH| candana viSa vyApa nahIM lipaTe rahana bhujaMga ||rhiim|| na zobhata bhA madhya hasamadhye cako yathA ||hitopdesh vipatA kI dhana rAkhie dhana dIjai rakhidAra / ___ inake atirikta vidyA, prazaMmA, mitratA, juzrAAtamahitako chor3ie dhanadArA parivAra budhajana niSedha. mAMsa niSedha, madya-niSedha, vazyA-niSedha, Apadarthe dhanaM rakSeddArAna rakSaddha nairapi / zikArakI nindA, corI nindA, parastrI saMga-niSedha, prAtmAnaM satataM rakSedarairapi dhanairapi // hitopadeza Adi para aneka upadezAtmaka anubhava pUrva uttama upayukta padyoMkI paraspara tulanA karanase spaSTa jJAna dohoMkI racanAkI hai / jinake par3hanese manuSya ke vicAra hotA hai ki purAna kaviyoMne eka dUsareke bhAvoM aura nirmala hokara AtmA zuddha ho sakatI hai / yadi una vicAroMkA bahuta kucha apanAyA hai tathA kaI kaviyoMne dohoM ko yahAM para limbA to lekhakA kalevara bahuta bar3ha to eka dUsarekI yuktiyoMko apanIhI yukti banA liyA jAyagA / ataH isa sambandhameM itanAhI kahanA paryApta hai| anukaraNa karanekI pravRtti anAdikAlase calI hogAki kavivara budhanajIne apane pratipAdita viSaya arahI hai| yahI bAta budhajana meM bhI milanI hai, unhoMne kA acchA vivecana kiyA hai| bhI dasagekA anukaraNa kiyA hai| unhoMne hitopadeza virAga bhAvanAke varNanameM to kavina kamAla ke kaI zloMkokA hindIke padyoM meM sambhavataH imI dRSTi dikhAyA hai| isa bhAvanAmeM kavine saMsArakI asAratA koName anuvAda kara DAlA hai ki logoMkA saMskRtakI kA hubahu citra dIMcakara apane vRhadjJAna, apUrva anuora bhukAva kama hai, aura saMskRta sAhityake saMcita bhavakA paricaya diyA hai| Apa dohoMko par3hate jAie jJAnakA upArjana karanAbhI manuSyoM ke lie atyanta kabIraka padyoMkA bhAnanda zrAne lgegaa| isa bhAvanA Avazyaka hai; kyoMki bhAratIya sAhityakA adhikAMza ke varNanameM kAMvane apane adhyAsma jJAna, zrAtma anukhajAnA saMskRtameM hI hai| bhati aura manuSya jIvanakI asthiratAkA varNana kara upadezAdhikArameM bhI vike bhAva aura vicAra ke jainadarzana aura siddhAntakA sAra uttama rItise anya kaviyoMse milate julate hI haiM jaise: samamAnekA prayAsa kiyA hai: Page #154 -------------------------------------------------------------------------- ________________ anekAnta [varSa 6 ko sutako haitiyA, kAko dhana parivAra / ninda kAma tuma mata karo, yahai pranthako mAra // Ake mile sarAya meM, vichareMge niradhAra // pranthake mAra tathA kavike uddezyase jJAta hatAhai parI rahegI saMpadA, dharI rahegI kAya / ki kavi AdarzavAdI hai| maMsArI manuSyoMko sanmArga chalabala kari kyA huna bace, kAla jhapaTa le jAya // evaMm nivRti mArgapara lagAnAhI kavike jIvanakA dehadhArI bacatA nahIM, soca na karie bhrAta / uddezyo / budhajanajIke dohoMke sAtha sAtha hitopadeza tana tIna jige rAmase, rAbanakI kahA bAta / / ke zlokoM tathA vRnda, rahIma aura tulamIke dohoMko mAyA mo nAMhI gyA, dazaratha lachamana rAma / uddhRta karanese budhajanajIke kAvya sAmarthyakA pUrA tU kaiseM raha jAyagA, pApa kA dhAma / / patA laga jAtA hai| hindImeM rahIma,vRnda aura bihArI imI prakaraNameM samatA aura mamatAkA ullekha satamaI Adi granthoMko acchA sthAna prApta hai / para, karane meM kavine apanI klArka cAra cAMda jar3a die| jaina sAhityakAgeke pramAda aura Alasyake kAraNa jaina AcAryoM aura tIrthakaro, RSiyoM, bhadrapuruSoM aura budhajana satasaIko hindI meM abhItaka koI sthAna nahIM pavitra AtmAbhoMke dRSTAnta dekara vaenIya viSayakI mila sakA / yaha niyoM ke lie, mukhyatayA jaina spaSTa vyAkhyAkI hai| una dRSTantoMse kAvyameM rAcakatA mAhityakAroMka lie atyaMta khedakI bAta hai| uparyukta aura saundarya to hI gayA hai. sAtha hI meM jaina varNanase yaha spaSTa hojAtA hai ki kavivara budhajanajI siddhAntoMkI vyApakatAkAbhI acchAvizleSaNa hushraahe| rahIma aura vRndakI zreNIke kavi avazya hai| aura anubhava prazaMsA aura guru prazaMsAparabhI kavine apanA inakI satasaI vRnda satasaIsa pUrNa samatA rakhatI hai| jJAna aura anubhava pradarzita kiyA hai| dohe bar3e budhajana satasaIkI bhASA TheTha hindI hai, para kahIM hI rocaka aura manohara haiN| gurUkA mahatva batalAte kahIM prAntIya (jayapurI) bhASAkA puTa bhI hai| kahIMsamaya kavi hamAre samakSa mahAtmA kabIra ke rUpameM kahIM tuka milAnemeM chando bhaGga doSa bhI AgayA hai maataahai| pranthake anta meM kavine apanI racanAkAsAra athavA prati lekhakoMkI usameM kucha galatI hai| antameM isa prakAra batalAyAhai: yaha kahanA uparyukta hogA ki budhajana satasaI 0ka bhUkha sahI dArida sahI, sahI loka apkaar| par3hane aura saMgraha karane yogya grantha hai| dRSTAnta dekara varanA sakatA mAhityakAka jAtA hai ki kavivara aura - mRtyu-mahotsava "to tumare jiya kauna duHkha hai, mRtyumahotsava bArI |"-suurcnd (le..-zrI jamanAlAla jaina vizArada ) "mRtyu| mRtyukA nAma sunatA hI manuSya kopane lagatA hai, lIjie usa para vana hI gira jAnA hai-vaha nirAza, inAza, dhani lagatA hai aura jhalagakara umakA uccAraNa karanevAle nirutsAhita to ho hI jAtA hai parantu 'andara hI andara para painI nigalane lagatA hai| mRtyukA nAma sunanA vaha krodhako janma dekara prAga-babUlA bhI ho uThatA hai| yahI apanA apamAna samajhatA hai, use sunakara vaha aniSTakI manuSya, jo mRtyuke nAmako sunakara yA usakA prAgamana jAna prAzaMkAse vicalita ho uThatA hai aura yadi kisI zubhakArya kara itanA asthira hRdaya ho uThatA hai, vahI janmakA nAma ke mAdimeM use sunanekA saubhAgya prAta ho gayA to samajha sunakara, haSotkula ho, ghara-ghara bacAI mAMgate phiratA, maMgala Page #155 -------------------------------------------------------------------------- ________________ kiraNa 4] . mRtyu-mahotsava 141 gAna gAtA hai aura aneko atithIkA zrAdara-satkAra kara 'merA-terA' karate-karate kiyA jAya, usakA to yahI matalaba zragneko dhanya aura saubhAgyazAlI samajhatA hai| hai ki jaba hama yaha anubhava karaleM ki hamArA jIvana samAja, lekina mRtyukA vAstavika ta, uddazya evaM pepana dharma, deza aura svayaM apane lie bhI nirupayogI hai, dhIre-dhIre jAnane ke kAraNa hai| zrAja asaMkhya manuSyomaM bhrAnta vicAra saMbhArake vAyumaNDalama vilaga hote-hote zarIrase bhI mamatva dhAga apanA prabhutva prasthAgita kie baiThA hai| yadyapi mRtyukA tyAgakara jJAna pUrvaka mRtyuko prAma honaa| vAstavika evaM zrAntama artha zarIrasa cetanA zaktikAvilaga jabaradastI, banapUrvaka yA aura kisI bhayAnaka kAraNake ko jAnA hai, tathA yaha avasthA eka hI prakArase prApta kI vazIbhUta hokara jIvana tyAga ke prasaGgako upasthita kara, jAnA hA, isameM sandeza hai bhinna-bhinna vicArakoMne bhAvI sukha mammAdhamaNakA doMga racakara, sAre padArthose para rahakara kI kalpanAke zrAdhAra para bhinna-bhinna prakArase deha tyAganeke mRtyuko prApta honA samAdhamaraNa mI nahIM, usakI hatyA mArga upasthita kie haiM, lekina phira bhI yaha nizcitarUpama karanA avazya hai aura prAtmaghAta karanA to vaha hai kii| nahIM kahA jA sakA ki una vicArakoM ke mamasta mRtyu dvAra mamAdhimA meM tyAga. tAsthA aura vizva evaM prAtmakalyANa sarvathA upAdeya enaM upayukta athavA grAiNIya hai| taba bhI, kI atyanta zreSTha bhAvanAe~ chipI huI haiN| samAdhimagaNaka patha yA nizcita rUpeNa spaSTa nAse kahA jA sakatA hai ki sabhI ko svIkRta kara hama anAvazyaka jIvanakA lobha aura mor3a vicArakoMkA mandeza yahI rahA hai ki mRtyuke avasara para tathA dambha evaM zrahaMkAra zrAdise tyAga patra le dharmake hamAre bhAvoM meM malInatA. mamatA, moha aura raagdvessaadik| sarvathA zrAdarza meM vilIna honekI mahatvAkAMkSA ramyate haiN| abhAva vAMchanIya hai| kimIkI icchAko rakha mRtyuko prAta hindI bhASA aura sAhityakA yaha ahobhAgyahI mamajhahogA heya evaM nidya hai-kalyANa evaM uddhArakA bAdhaka hai| nA cAhie ki 'samAdhimaraNa' ke mahatva, upayoga aura saMklezana pariNAmose mRtyuko prApta honA apane prArako zrAdarzako prakaTa karane ke lie do racanAeM marala, sAma aura dhokA denA mamajhA gayA hai, aura vaha vAstava meM ThIka bhI hai| mUdularUpameM upalabdha haiN| jisameM eka hai kavivara dyAnanagaya una kaI prakArako mRtyumeM 'samAdhimaraNa' kA bhI eka jIkI aura dUsarI hai kaviyara sUracandajI kii| mahatvapUrNa athavA sarvocca sthAna hai| samAdhimaraNa ke prAvi- jainasAjameM ina donoMhI racanAoM ko atyanta zrAdarakI kartAkA (yaha no mAlUma nahIM ki usakA AviSkartA kauna dRSTise dekhA jAtA hai aura yadi samaya milA aura upayukta hai, jana loga yaha avazya kahate haiM ki usake AviSkartA sthAna rahA to pratyeka mRtyu zayyA para par3e hue manuSyako ye prathama tIrthaMkara bhagavAna RSabhadeva jI the| yaha kahanA hai ki sanAI bhI jAnA hai| jisa samaya hama yaha jAna le ki hamArI yA hamAre kuTumbAkI lekina atyanta dugva aura aphamomamAya kahanA par3atA mRtyu aba ati nikaTa hai, use jIvanase. saMsArama. kuTumbasa hai ki bIca meM ina pacanAzrIko phUTI oNmvoM bhI nahIM dekhA ahArase, vastroMse nirmohI kara diyA jAya aura mutyukI mahA-jAtA / aMtima samaya hI sunAI jAne ke kAraNa decArA gegI natAkA sadupayoga kiyA jApa tAki usake pariNAma uttarottara to kyA mamajhatA hogA parantu svayaM sunAne vAle mahAnubhAva nirmala jala kI bhAMti vikAra hIna sukumAra komala ho aura bhI unake rahasyako samajha nahIM skte| bhAvI jIvana saMkaTApanna na ho| hama jIvana bhara cAhe jitane hameM kyA patA hamArI mRtyu kisa dinase gastA deva pApa kareM, atyAcAra kare, anyAya kareM aura vyabhicArI rahe rahI.hameM to yahI soca samajhakara pratyeka kAryoM meM pravRta ho parantu yadi hamArA magNa samAdhi-pUrvaka hogA, to mRtyu honA cAhie ki hamAre sirapara maMDarA rahI hai-na jAne kI vikarAlanA zAntimeM, RratA mRdutAma, aura bhayAnakatA kA prAkara galA ghottde| ataeva. hamArA yaha prathama aura mahAnatAmeM parivartita ho jaaegii| pramumba kartavya honA cAhie ki hama mRtyuko apanA maravA,apanA samAdhimarAkA yaha artha kadApi nahIM ki apane jIvana mira, apanA sahodara mamameM aura usakA zrAdara sAkAra kare kA astitakA tyAga mUrkhanA vaza yA moha vaza athavA tAki vaha apane pikagala evaM bhayAnaka rUpameM upasthitahokara Page #156 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 142 anakAnta [varSa 6 zatrumA vyavahAra na kre| lie paMDitoMkI, yAda kI jAtI hai aura tadanumAra bhAvI kArya kavivara sUracaMdajIke samAdhimagNase hameM aneka mahattva ke pariNAmakA niSkarSa mIcA jAtA hai| lekina Azcarya hai pUrNa zikSAeM prAsa hotI hai, upadeza upalabdha honA hai aura ki mRtyu ke avasara para hama zakunoMkA mAnoM tyAgapatra de cuke aura usake prati sadbhAvanAeM jAgrata hotI hai| jIvana meM hote haiN| kitanI sUkSma sUjha hai umakI ki vaha mRtyuke samaya sAisa, vIratA aura syAgakA prAdurbhAva prakhararUpase prasphuTita bhI zakuna dekhane ke lie nimantraNa de rahA hai| usake hotaahai| vicArama 'samAdhibharaNa' sundara aura ati zubha zakuna hai| unake samAdhimaraNako par3hanese jJAna hotaahai| isa bhUtala yaha kahA~kA nyAya ki hama jaba dUmaga makAna badalate haiM to para aima 2 zUgbIra saMta, rAjA aura muAna hogaehaiM jinheM zakuna dekhate hai, kahIM dUmara gAMva jAte haiM to zubhAzubha pAnImeM pelAgayA sirapara agni sulagAI gaI, tapta aMgAra dekhate haiM parantu jaba paragatAko arthAt mahAn nagara meM jAte sapazalo ber3iyA~ pahanAI gaI, jinake zarIrako vyAghro, haiM haiM, dUrmare makAna arthAt zarIra meM jAte haiM to tanika bhI zUroM aura siMhAne nirdayatApUrvaka pragne kalevarakA | kalevA khayAla nahIM krte| vaha imaM ulAhanA dete hue hameM apane banAyA, paraMtu una dhIra-vIroMne usasamayabhI saMkleza parimANoM katanya para ArUr3ha hone ke lie jo kucha kara rahA, vaha ko janma nahIM diyA aura 'caubAgadhana" kA zrAzraya prahaNa usAka mugvasa sunie bhAra zrAnandakA rasa lATayakiyA, taba phira mAga jIvanatI unase kaI gunA niSkaMTaka "mAta-pitAdika aura kuTuma saba, jIke zakuna banAveM / hai, pAjato aMgrejoM kA rAjyahai-cAroM ora suzAsana (1) haldI, dhaniyA, puGgI akSata, dUdha dahI phala khAveM // kI pukAra hai, ata: hamAre jIvana meM aisA kaunamA duHkha hai eka grAma jAne ke kAraNa, kareM zubhAzubha sAre / jisase hama mRtyuse bhayabhIta ho karuNAkandana kreN| isIlie ___"jaba paragatiko karata payAno, taba nahIM soco pyAre / kavi una mahAna AtmAoke kaSToko prakaTa kara pratyeka chanda usa samaya to hameM ronA nahIM cAhie, yaha to ha~sanekA ke anta meM kahatA hai samaya hotA hai| kyoMki usa samaya hamAre kuTumbIko malIna "to tumare jiya kauna duHkha hai mRtyu mahotsava vaarii|" makAnakI jagaha nUtana mahala nasIba hanekA avasara upalabdha antameM hama pAThakoM kA adhika samaya na lekara, kebala hotA hai| isI lie kavi jisakI mRtyu ho rahI hai use eka bAtakI aura jo kavivara sUracandajIkI vicakSaNa sUkSma sambAMdhana kara rahA hai, jise par3hakara hameM bhI saceta aura sAvasUjha hai dhyAna AkarSita karanA cAhate haiN| sambhava hai jisase dhAna ho jAnA cAhiepAThakoke hRdaya para kucha prabhAva par3e aura mRtyuke prati sahA- "sarva kuTumba jaba zevana lAgai, tohi rulAveM saare| tubhUti prasphurita ho, jIvana meM sAhasa, utsAha aura 'nUtana' ye apazakuna kareM suna toko, tU yo kyoM na vicAra // " nirmANakI bhASanAkA saMcAra ho tAki samAja, jAti aura anta meM eka bAta aura, aura basa / imArI una pAThako dezakA kalyANa ho; kyoMki yaha suspaSTa hai ki kisI bhI evaM hindAsAhityake marmajJoM-samAlocakoM evaM kalyANecchuyo kalyANa yA uddhAraka lie tyAga, cAratA bAra bAladAnako se vinIta prArthanA hai ki ve ukta kavivarakI racanAe~ eka atyanta AvazyakatA hotI hai| bAra avazya par3heM aura usameM jo tattva do, sAra ho, rahasya hama nirantara dekhate haiM aura anubhava karate haiM ki jaba do, janatAke sanmukha rkheN| hindIsAhitya meM aisI hI racanAoM se hamArA janma hotA hai hamAre jIvana meM zakuna-apazakunoMko kI bhAjapAvazyakatA hai na ki rItikulIna uddAma kAmamahatvapUrNa sthAna-grAsana prApta hai bAta-bAta meM zakuna dekhaneke pipAsA mUlaka tArika racanAoM kii| Page #157 -------------------------------------------------------------------------- ________________ brahmacarya hI jIvana hai le-candagIra ma jaina 'vidyArthI' brahmacarya kA zabdArtha to brajhameM caryA karanA athavA kI bhAgegyatApara kuThArAghAta karanese pcegaa| vaha samajhegA paasaasiimaanaa| yadi nizcaya nayase dekhA jAya, ki garbhake dinoM meM svaskhIke sAtha bhI kAmasevana karanA to AtmAko kalyANakI ora agrasara karake use mokSamArga mahAanarthakArI -apane paidA hone vAle bacceke sAre para lagAkara paramAtma-padako prApta karAne vAlA eka brahmacathaM jIvanako barbAda karanA hai, usakI prArogyatAkA haraNa karake hI hai| parantu vyavahAranaya athanA bAya-dRSTise isakA laukika use rogI aura asvastha banAnekA uttara dAyitva apane sira artha 'vIrya-rakSA' hai| isI giSaya para Aja vicAra karanA para lenA hai| kahanekA tAtparya yaha hai ki jiganA aAMdhakase hai| brahmacarya hI jIvana hai aura vIryanAza hI mRtyu hai, yaha adhika jIvana meM brahmacaryako mahatva pradAna kiyA jAyagA, mahAn satya hai| adhikase adhika brahmacarya ko apane jIvana utanI hI adhika saphalatA usake caraNoMke cerI banakara meM sthAna denA pratyeka manuSyakA paramAvazyakIya kartavya hai| rahegI aura usake izArepara naacegii| bAhara jagaha saphala jo jitane vyApaka rUpameM brahmacarya ko apane jIvana meM utA- hogaa| nahIM' athavA 'asaMbhava' zabda usake zabdakoSaregA-usakI arAdhanA karegA, vaha utanAhI aAdhaka balavAna, se nikala jaaygaa| dIrghAyu, tejasvI, manasvI aura zrojasvI hogaa| vaha pratyeka brahmacarya hI sAyana-sajIvanIbUTI hai| eka bAra prANI ko apane brahmacarya ke projase apanI ora AkarSita vaidya-kavidyA-yAraMgata dhanvantari mahArAja apanI ziSyamaNDalI kara skegaa| usakA eka eka zabda pratyeka jIvapara, yadi ko vaidyaka par3hA rahe the| ziSyoMne pUchA ki mahArAja! kyA atyukti para nahIM hU~ no, ajIvapara bhI bijalI jaisA saphala koI aisI auSadhi bhI hai, jo sabhI rogoM meM acUka ho| prabhAva ddaalegaa| pratyeka vyakti umaka liye jIvana nyauchAra dhanvantAra mahAgaja ne uttara diyA, hA hai| vaha acUka karane ke lie tayyAra ho jAyagA / jo brahmacaryakA pUrNarUpase auSadhi jo kisI bhI rogameM asaphala na ho, brahmacarya hai| upAsaka hai, jo akhaNDa brahmacArI hai athavA jisane brahmacarya mAjakala hamAre bahunase vaidyagaNa apanI auSadhiyoM kA ko apane jIvana meM pUrNarUpeNa utAra liyA hai, vaha to deva / vijJApana karane ke lie, kimI bhI rogameM, yahAtaka ki vIrya hI donAtA hai| umakI mAnavatA devatAkA rUpa grahaNa kara rogoM meM bhI brahmacarya kA paraheja nahIM btlaate| isIlie lenii| tamAma jagata usake pIche calane lagatA hai| usake rogIko apanI mUrkhatAse kahie athavA beca devatA prasAda netRtva meM vaha gaurava samajhanA hai| hamArebahutase bandhu zAyada se kahie, nirAzAkA mu~ha dekhanA par3atA hai| yaha par3hakara caukeMge ki grahastha bhI brahmacArI raha sakatA hai bahutase jijJAsu pAThakoMke hRdaya meM jijJAsA utpanna hogI aura brahmacaryakA pAlana be-noka-Toka kara sakatA hai| ki AkhirakAra isa amUlya mRtyuJjaya rasake vA mahAmaMtrake vivAhita pAstha yadi kevala susaMtAna utpanna karane ke pavitra jisakA guNa gAna Upara itane vistArase kiyA gayA hai. vicArako sanmukha rakhate hue, niyata samaya para kAma sevana siddha karaneke kauna 2 sAdhana hai jisase sugamatA aura kare, to usake brahmacarya meM koI vikRti nahIM pA sktii| nirvighnatA pUrvaka isakI arAdhanAkI jAsake, ata: rakSepase stha-prAcArIparastrImeM to mAtRbhAva rakkhegA hI, parantu unakA kucha varNana kiyA jAtA hai:svastra meM bhI atirAgakA tyAga karake, kevala santAnAryahI sabase pahale bhojana ko liijie| pramacayakI zrAgadhanA strIprasaMga karane kI par3ha pratijJA kregaa| vaha apanI nI karane vAleko sadA sAdA-sAtvika AhAra karanA cAhie ko adhikase adhika brahmacarya pAlana karanekI zikSA degaa| AhArakA manapara sIdhA asara hotA hai| kahAvata bhI hai ki garbhake dinoM meM pUrNa brahmacaryakA pAlana karake garbhastha bAlaka jaisA khAve ana sA hove mana / gehU~, canA, jau, mUMga, Page #158 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 144 anekAnta [varSe 6 arahara, pAlaka, bAthU, ghI, dUdha, dahI, dezI zakara (bUga) dUrI bAta brahmacarya rakSA ke liye jo paramAvazyaka haimeMdhA namaka aura zuddha pake phala ityAdi saba sAtvika AhAra vaha vyAyAma hai| hameM nitapati thor3A bahuta vyAyAmameM sammilita haiN| atyanta garma tathA tIkSNa aura gariSTha, jisakA marvottama prakAra DaNDa-baiThaka karanA hai-avazya kAmavAsanAko bhar3akAne vAle, uttejaka bhojana-lAlamirca karanA cAhie / imase hamAga zarIra sudRr3ha, balavAna aura khaTAI tela, hIMga, garma masAle pyAja, lahAna, ur3adakI custa bnegaa| sumta-pramAdI aura nirbala zarIrameM hI prAyaH dAla, masUra, marasoM, tela aura dhImeM tale hue padArtha-pUr3I, kAmavAsanA utpanna hotI hai| inake mivAya, hamAre liye kacaur3I, mAlapuzrA, miThAI, zagaba, cAya, kAphI, kokena, yaha zrAvazyaka hai-ki hama sadA satsaMgatikA avalambana kreN| aphrIma, bhAMga, nambAkU ityAdi nikRSTa bhojanoM aura cATa, vicAra sarvadA zuddha aura pavitra rkkheN| ucca sAhityakA dahI-bar3e zrAdi caTapaTI cIna se paraheja rakhanA caahie| svAdhyAya karake apane vicAroko unnata bnaayeN| gandenAvala sarvadA halke, sAde aura pauSTika AhArakA upayoga karanA nATaka, upanyAsa aura svA~ga tathA sInemAzroMka, nAcagAneke caahie| tabhI hama brahmacarya-rakSAmeM saphala ho skeNge| imeM sAhityako pAma na Ane deN| apane jIvanako sAdagIkI apanI jindA para kAbU (control) karanA pdd'egaa| kisI prAMnamUrti bnaaH| vilAsitA rUpI viSako pAsa na zrAne deN| aMgresa kavine kahA hai-When you can con- zarIrakA bhA~ti-bhA~ti zRGgAra karake use kAmI na bnaaveN| quer your tongue only you are sure zuddha svadezI khAdI aura anya zuddha svadezI vastuoMse to conquer your whole body & mind apane zarIgkI aAvazyakatAaoMko pUrA kreN| tabhI hama at ease. arthAt-yadi tuma jivhAko vazameM kara lo, brahmacarya rUsI mahAmaMtrakA zrArAdhana kara sakeMge aura saMsAra to tumhAre mana aura zarIra anAyAma vazameM ho jAyeMge, ke hRdaya meM apanI dhAka jamAte hue kaha sakeMgekoI sandeha nahIM hai| mAdA bhojada hI sarvottama bhojana hai| hama jAga gae, saba samajha gae, (simplest is the best food) jitane gariSTha aba karake kucha dikhalA deNge| kImatI bhojana hai-ve sAra hIna haiN| unameM kaI tattva nahIM hA~, vizva-gagana meM apane ko, hai| paise aura svAsthya donoMkI barbAdI hai| phira eka bAra camakA deNge| bhanekAnta-sAhityake pracArakI yojanA bhAvazyakatA vIrasevAmandirako do aise sevAbhAvI yogya vidvAnoMkI anekAntameM jo mahatvakA upayogI Thosa sAhitya nika- AvazyakatA hai jinase eka hisAva kitAvakai kAmameM nipuNaM batA, hama cAhate haiM usakA janatAmeM adhikAdhika rUpase ho-pAkAyadA hisAba-kitAva rakhate hue vIrasevAmandira pracAra hove / isa lie yaha yojanA kI gaI hai ki caturtha kI sArI sampattikI acchI dekha rekha aura pUrI saMbhAla varSa aura pAMcaveM varSa vizeSAzako jinakI pRSThasaMkhyA rakha ske| dUsare vidvAna saMskRta, prAkRta aura hindI praka jamazaH 12. .. aura mUlya) ), nAma rIniMga tathA patra-vyavahArake kAmameM dama hone cAhiyeM aura mAtrake muu|) ) para vitaraNa kiyA jaaye| ata: yadi ve saMskRta, prAkRta tathA aMgrejIkA hindImeM banA bAnI mahAzayoMko maMdiroM, bAyoriyoM, parIjottIrNa vicA anuvAda bhI kara sakate hoM to jyAdA behatara hai| vetana piyoM aura ajaina vidvAnoM bhAdiko bheMTa karaneke siyebAhe yogyatAnusAra diyA jaaygaa| jo bihAna mAnAcA unheM jisa aMkakI 11,10,1.. kApiyAM eka sAtha manAkara pUre paricayake sAtha nIce likhe pate para patravyavahAra karanA pracAra-kAryameM apanA sahayoga pradAna karanA caahiye| choTelAla jaina (kalakattA vAle) pracArArtha poTeja bhI nahIM liyA jaaygaa| sabhApati vIrasevAmandira-samiti vIrasevAmandira sarasAvA ji. sahAranapura sarasAvA ji. sahAranapura Page #159 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sajanA kucha zvetA samitimeM sA kiyA sahayogI 'jainasatyaprakAza' kI vicitra sUjha! "mAMkhoM para paTTI bAMdhakara kue~ meM dhakelanA" >ARAK [sampAdakIya] vIra-zAsanake pravartanako DhAI hajAra varSa hue vAloMko yaha preraNA kI hai ki ve isa mahotsabameM aura jisa sthAnapara vaha vizeSarUpase pravartita huA zarIka na ho| itanA hI nahIM, balki vIrasevAmandira baha tatkAlIna rAjA zreNikakI rAjadhAnI 'rAjagRha' ke ukta prastAvameM yandhu bhAvase zvetAmbara tathA sthAnakanagara hai, isameM koI vivAda nahIM hai| aisI hAlatameM vAsI sajanoMse sahayogake liye nivedanakI jo bAta vIra-zAsanakA 'ardhadvaya - sahasrAbdi -mahotsava' kahI gaI hai, kucha zvetAmbara tathA sthAnakavAsI manAyA jAnA jahA~ nyAya prApta hai vahA~ usake liye netAoMke jo nAma prasthAyI samitimeM cune gaye haiM 'rAjagRha' kA sthAna cunanA bhI samucita jAna par3atA aura jisa Azaya tathA AzAko lekara aisA kiyA hai| isIse vIrasevAmandirasarasAvAne, jo kaI varSase gayA hai usakA maiMne apane ukta lekhameM jo spaSTIkaraNa -apane janmakAlasehI-vIrazAsana-jayantI manAtA kiyA hai, usa sabako digambaroMkA apane sAthI sampraA rahA hai, isa varSa eka prastAva-dvArA rAjagRhameM vIra- dAyabAloM-zvetAmbaroM tathA sthAnakavAsiyoMkI A~khoMpara zAsana-jayantI-mahotsava' manAne kA Ayojana kiyA paTTI bA~dha kara unheM kue~ meM dhakelanekA prayatna' batalAyA hai| vIrazAsanakI prabhAvanA aura pracArakI dRSTi se, isa hai! sahayogIkI isa kaTTara sAmdradAyikatAko liye mahotsavake sAthameM jainasAhityaya-sammelana aura eka hue anudAra evaM asAmayika manovRttiko degba kara jaina sAhityika pradarzinIkI yojanA bhI kI gaI hai mujhe bar3A hI duHkha tathA aphasosa huyA !!! kahA~ to aura utsavako akhila bhAratavarSIya mahotsavakA rUpa dezameM, samayAdi-sambandhI aneka mata-bheToM athavA diyA jA rahA hai| isa samAcArako pAkara jahA~ jainI- vicAra-bhedoMke hote hue bhI, vikrama-dvisahasrAbdimAtrako prasanna honA cAhiye aura apanI zaktibhara mahotsava manAye jAnekA Ayojana ho rahA hai, aura aise satkAryameM sahayoga pradAna karake apanA kartavya usameM sabhI prakArake vicAra-bhedayAle apanI apanI pUrA karanA cAhiye vahA~ ahamadAbAdase prakAzita hone zakti aura matike anumAra kisI-na-kisI prakAra vAle sahayogI jainasatyaprakAza' nAmaka mAsika patrako sahayoga deneke liye uccata ho rahe haiM aura kahA~ hamAre kucha ulTI sUjhI hai| usane vIrazAsanakI utpattike sahayogI 'jainasatyaprakAza' ke sampAdakajI, jo bIrasamaya aura sthAna-mbandhI sa matabhedako lekara, jise zAsanake ardhadvayasahasrAbdi-mahotsava jaise satkAryameM maiM anekAntakI gakiraNa naM.2 meM prakAzita 'vIra- svayaM sahayoga deneke liye kuMThita aura pazcAtpada hI zAsanakI utpattikA samaya aura sthAna' nAmaka apane nahIM kintu dUsaroMko bhI isameM sahayoga denese manA sampAdakIya lekhameM svayaM prakaTa kara cukA hU~ aura jomata- kara rahe haiM !! ise vIrazAsanase dveSa kaheM,bIrazAsanake bheda rAjagRhameM bIrazAsanakA ardhadvaya-sahasrAbdi-maho- anuyAyiyoMse dveSa kaheM, apanI mAnyatAse thor3A-sA tsava manAne tathA usameM sabhI janasaMpradAyoMke sahayoga __ bhI matabheda rakhanevAloMse dveSa kaheM athavAsa.tiyAraha dene evaM sammilita hone meM koI bAdhaka nahIM hai, kucha kaheM 1 kucha samajhameM nahIM pAtA !!! virodha khar3A kiyA hai, aura apane zvetAmbara saMpradAya hAlameM mujhe 'vikrama-dvisahasrAbdi-smRti-prantha' kI Page #160 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 146 anekAnta [varSa 6 eka vijJapti prApta huI hai, jisakA eka paireprAna isa jo vIrazAsanakA ardhavayasahasrAbdi-mahotsava manAyA prakAra hai: jA rahA hai usake jina jina kAryoM meM ve khuzIse apanA ___"mahArAja vikramAdityakA kAlanirNaya athavA saccA sahayoga pradAna kara sakate haiM unameM sadbhAvapUrvaka vaMzAvalI vidvAnoMke vAda-vivAdakA viSaya ho sakatI apanA sahayoga jarUra pradAna kareM / phira vyartha meM hai, parantu isa viSaya meM samasta jagata ekamata hai ki virodhakA vAtAvaraNa paidA karane, dUsaroMkI dRSTimeM samrATa vikramAditya nAmaka eka aisI zakti, eka aisI apanI saMghazaktiko nirbala banAne aura apanI anemahAn vibhUti bhAratameM huI thI jisane videzI bAta- kAnta-upAsanAkA upahAsa karAnese kyA matalaba? tAyiyoMke durdamanIya atyAcAra-bhArase bhAratakI rakSA kI kyA anekAntakI upAsanApa-1 yahI uddezya hai? kyA aura kavikula-gumakAlidAsako apane sauhAdekA prazraya anekAnta aise virodhakI ijAjata detA hai? aura dekara zauyeke kAMcanameM sAhityakI surabhi basA kara kyA anekAnta isa mahotsavameM zarIka honeke liye saMsArako camatkRta kara diyaa|" samanvayakA koI mArga nahIM nikAla sakatA ? ise matabhedake ullekha-pUrvaka isa prakArakI bAtoMko. zvetAmbara samAjake pramukha vidvAnoM tathA netAoMko lekara smRti-paMthake sampAdaka mahodaya una vidvAnoM ke socanA caahiye| pAsa bhI pahu~ca rahe haiM jo aneka prakArakA matabheda athavA vicAra-bheda rakhate haiM, aura isa taraha kisI na mahAbIra-jayantIke utsavoMpara aura dUsare bhI gvisI rUpameM unakA sAhityika sahayoga prApta kara rahe aneka jalsoMpara jainiyoM dvArA ajaina vidvAnoMko hai| ve dUsaroMko apanA vicAra badalane athavA unhIM ke AmaMtrita kiyA jAtA hai, unake sabhApatitvameM jalse vicArAnukUla nibandhAdi likhanekI preraNA nahIM krte| manAye jAte haiM, aura ve IzvaravAdI ajaina bivAna vaha isI taraha vIrasevAmandirake kAryakartA athavA diga jAnate hue bhI ki jainiyoM ke sAtha kitanI hI bAtoM meM para samAjake vidvAna vIrazAsanake pracAra, prasAra unakA matabheda hai-jainI unake Izvarako, unake vedoM aura prabhAvanAke nAma para yadi apane zvetAmbara ko nahIM mAnate, unake siddhAntoMkA ekhana karate haiM bhAIyoMke pAsa pahu~ceM aura unase bIrazAsanake upA aura unake bha0 mahAvIrane bhI Izvara ke jagatkatatvakA saka honeke nAte matabhedakI sAdhAraNa bAtoMko bhulA khaNDana kiyA hai, hiMsAtmaka vedoMkA niSedha kiyA hai kara athavA una para na jA kara zAsana-sambandhI maho aura unake kitanehI siddhAntoMko mithyA ThaharAyA haitsavake kArya meM apanA yathAyogya saccA sahayoga khuzIse unake jalsoMmeM zarIka honekI udAratA pradAna karaneke liye nivedana kareM to isameM ve unase dikhalAte haiM, jalsoMkA sabhApatitva karate haiM aura apane vIrazAsanake prati apanA kartavyapAlana evaM kRtajJatA bhASaNoM dvArA jainamata tathA bha0 mahAvIrake viSaya meM byaktIkaraNake sivAya kyA kucha adhikakI mAMga karate jo kucha bhI acchI bAteM unheM mAlUma hotI hai unakI 11ve unase matabhedakI sAdhAraNa yAtako bhI sarvathA khule dilase prazaMsA karate haiN| kyA digambaroMko apane chor3a denekA anurodha nahIM karate nahIM kahate ki ve zvetAmbara bhAIyoMse, jo vIra bhagavAna aura unake rAjagRhameM hone vAle prathama samavasaraNako vIrabhaga zAsanakI upAsanAke samAna dAvedAra haiM, ina ajaina vAnakA tRtIya samavasaraNa na mAnakara dvitIya samava vidvAnoM-jitanI udAratAkI bhI isa mahossabameM saraNa mAnane lageM aura vIravANIke prathama samavasaraNa prAzA nahIM rakhanI cAhiye ? aura kyA beina vidvAnoM meM khirane aura niSphala rahane jaisI apanI mAnyatAoM kI taraha apane matabhedako surakSita rakhate hue bhI ko tyAga dekheN| ve to unase itanA hI kahate hai ki mahotsavameM yoga nahIM de sakate? vIrazAsanako pravartita hue DhAI hajAra varSa hone para zvetAmbara samAjane, apane mahAvIra jayantI aura Page #161 -------------------------------------------------------------------------- ________________ kiraNa 4] anekAnta-rasa-laharI pardUSaNa parvake utsavoMmeM aneka bAra IzvaravAdI majaina sunAI na par3e aura na aisI nirhetuka mAnyatA (andhavidvAnoMko AmaMtrita karake, unheM sabhApatikA Asana zraddhA) hI hotI hai ki jo bAta apane kisI zAkhameM taka dekara aura unake bhASaNa karAkara jo sahayoga likha dI vaha to bhAgama-kathita satya athavA prAptaprApta kiyA hai vaha saba kyA una ajaina vidvAnoMkI vAkya hai aura jo dUsare sampradAyake zAkhameM likhI hai AMkhoMpara paTTI bAMdhakara unheM kue~ meM dhakelanakA hI vaha anApta-vAkya aura mithyA hai / jinakI aisI usakA prayatna thA? yadi nahIM to phira digambaroMkA pravRtti, mAnyatA athavA zraddhA hotI hai vehI aksara zvetAmbara bhAiyoMko bIrazAsana-sambaMdhI mahotsavameM sAmpradAyika kaTTaratAke zikAra banate haiM aura sAprazarIka karaneke liye jo prayatna cala rahA hai use kisa dAyika manomAlinyako bar3hAkara samAja ke gauravako mu~hase 'A~khoM para paTTI bA~dha kara kue~ meM dhakelanA' girAne meM sahAyaka hote haiN| jAna par3atA hai sampAdaka kahA jAtA hai? apanI isa vicitra sUjha para sampAdaka satyaprakAzajI aisI hI kucha pariNati, pravRtti athavA satyaprakAzajIko svayaM socanekA kucha kaSTa uThAnA zraddhAke jIva haiM, isIse ve mere ukta anusandhAnAtmaka caahiye| sAtha hI, yaha bhI socanA cAhiye ki zve- lekhako par3ha kara kucha vicalita ho uThe haiM jo bhanetAmbara samAjake jina pramukha vidvAnoM aura pratinidhi kAntakIgata dUsarI kiraNameM aitihAsika dRSTiko lekara vyaktiyoMko-bAbU bahAdurasihajI siMghI, bA0vijaya- likhA gayA hai aura jisameM maiMne donoM sampradAyoMkA siMhajI nAhara,paM0 sumbalAlajI saMghavI, paM0 becaradAsa ___ jo matabheda hai use vyakta karate hue yaha batalAyA hai jI, muniyopuNyavijayajI, zrojinavijayajI, zrIkRSNa- ki yaha matabheda aisA nahIM hai jo zvetAmbaroMko isa candrajI adhiSThAtA jainagurukula-paMcakUlA Adiko- mahotsavameM sammilita honeke liye bAdhaka ho sake / sahayogake liye vIrasevAmandirake prastAvameM cunA gayA lekhameM zvetAmbarIya kathanakI do eka bAtoM para, jo hai ve kyA sampAdakajIkI dRSTi meM itane asAvadhAna apanI samajhameM nahIM AI,kucha sandeha bhI kAraNavidvAna haiM jinakI A~khoMpara paTTI bA~dhI jA sakatI hai? sahita vyakta kiyA gayA hai, aura aitihAsika paryAunheM aisA samajhanA aura apaneko adhika sAvadhAna locamameM aisA hotA hI hai, kyoM ki aise lekha mukhyamAna kara unheM virodha pradarzanake liye cetAvanI denA tayA una logoMko lakSya karake likhe jAte haiM jo satya unakI vidyA, buddhi aura vyaktitvakA apamAna karaneke ke khojI tathA nirNayabuddhi hote haiM aura hara eka sAtha sAtha apanI anadhikAra ceSTAko vyakta karanA hai| viSayameM AdhAra-pramANako jAnanA cAhate haiN| saMbhavataH eka hI tArthakarakA zAsana mAnane vAloM meM matabheda itanI bAtako lekara hI sampAdakajI, virodhakI koI kA honA kahIM kisIkI galatI, galataphahamI athavA dUsarI bAta na dekha kara, digambaroMke isa mahotsavaparisthiti-vaza anyathA pravRttikA hI pariNAma ho prayatnakA eka mAtra yaha bhAzaya batalAneke liye utArU sakatA hai, aura isa liye jo loga yathArthatAko ho gaye haiM ki 'zvetAmbara apanI jinabhASita bhAgamoM mAlUma karane aura isa matabhedako dUra karanekI icchA kI mAnyatAko bhUla kara digambara zAstroMkI mAnyatA rakhate haiM ve sadA aitihAsika anusandhAna, tAtvika ko mAnane lageM!' parantu unakI vaha mAnyatA kisa paryAlocana aura yuktivAdakA Azraya lete haiM aura isa AdhAra para jinabhASito use batalAne aura jo prakArake vivecanoMke liye apanA hRdaya khulA rakhate sandeha upasthita kiyA gayA hai usakA saiddhAntika tathA hai-unakA vicAra aura vyavahAra sadA udAra hotA aitihAsika dRSTise nirasana karanekA unhoMne apane hai| tabhI ve satyakA nirNaya aura apane matabhedako dUra lekhameM koI prayala nahIM kiyA !! pratyuta isake, unhoMne kara U~cA uTha pAte haiN| unakI aisI pravRtti kadApi zvetAmbaroMko isa mahotsabameM zarIka honese rokaneke nahIM hotI ki dUsare matakI AvAja bhI unake kAnoMmeM liye eka dama yaha phatavA de DAlA athavA unake nAma Page #162 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 148 anekAnta varSe 6] isa AzayakA ArDara jArI kara diyA hai ki 'jo isa granthameM siddhArtha vyantarakA ullekha nahIM kiyaa|... zvetAmbara bhAI isa utsabameM bhAga leMge unakI bAgata bAstavameM bhagavAnake lokottara jIvana ke sAtha siddhArtha yaha mamajha liyA jAyagA ki unhoMne apanI prAma- bAlA prasaMga antargadukI taraha nirarthakasA pratIta hai|" kathita mAnyatAko alaga rakha chor3A hai aura digara taba kyA AvazyakatA hai ki eka bhUtakI taraha siddhArtha zAkhoMkI mAnyatAko apanA liyA hai-svIkAra kara ko bhagavAnake pIche lagA kara unake dhIra-bIra jIvana liyA hai' !!! sampAdakajIkI yaha pravRtti aura pariNati kA mahatva ghaTAyA jAya ? kadAcit yaha kahA jA kahA~ taka nyAya-saMgata hai, isa para zvetAmbara samAjake sakatA hai ki chamasthAvasthAmeM bhagavAn mauna rahate the vicAravAnoMko gaMbhIratAke sAtha vicAra karanA caahiye| isa liye gozAlakake sAtha vArtAlApa karane vAlA yadi sampAdakajI aise hI sAmpradAyika haiM ki apana koI dUsarA hI honA cAhiye / isakA bhI hamAre pAsa kisI bhI bhAgamake virodhameM koI bAta, cAhe vaha uttara hai| bhagavAn badmAvasthAmeM mauna rahate the, yaha kaisI bhI yuktiyukta kyoM na ho. sunanA nahIM cAhate satya hai, tathApi aikAntika nhiiN|" isI kAraNase aura na usa dizAmeM kisI aitihAsika paryAlocana hamane ina (bha0 mahAvIra) ke caritrameMse siddhArthakA evaM tAtvika vivecanakohI pasanda karate athavA sahana prasaMga haTA kara siddhArthase kahalAI gaI bAteM bhagavAn karaneke liye tayyAra hote haiM, to maiM unase pUchanA kehI mukhase kahalAI haiN|" cAhatA hU~ ki jahA~ Agama bhAgameM paraspara virodha hai taba, kyA sampAdakajIne muni kalyANavijayake vahA~ ve kyA kareMge?-kisako jinabhASita pramANa, isa prantha para koI Apatti kI hai aura isakA bAIkisako ajinabhASita apramANa karAra deMge aura kATa karaneke liye zvetAmbara samAjako koI cetAvanI kisa AdhAra para ? sAtha hI, yaha bhI pUchanA cAhatA hU~ dI hai? yadi aisA kucha bhI nahIM kiyA to phira mere kihAlameM muni kalyANavijayajIne bha0 mahAvIrakA ukta gaveSaNAtmaka lekhako par3ha kara Apa itane vicajo jIvana-caritra likhA hai usameM unhoMne pAgama sUtroM lita kyoM ho uThe ki, bIrazAsanake mahotsava jaise se una caritAMzoMko hI lenekI sUcanA kI hai jo satkAryakA bhI virodha karaneke liye udyata ho gaye ? "ThIka samajhe gaye"'-zeSako jo ThIka nahIM samajhe ise taba sAmpradAyika kaTTaratAke vaza IrSA, dveSa aura gaye unheM chor3a diyA hai--,jisakA yaha spaSTa Azaya adekhasakA bhAvakA pariNAma nahIM to aura kyA kahA haikizvetAmbarIya bhAgamoMmeM mahAvIrake carita-saMbaMdhI jAsakatA hai? ise sahRdaya pAThaka svayaM soca sakate haiM kucha aisI bhI bAteM hai jo svayaM zvetAmbara sAdhuoMkI sampAdakajIse anurodha hai ki ve mere ukta lekha aura dRSTimeM bhI ThIka nahIM haiN| unhoMne ukta jIvana-carita isa lekhako bhI avikalarUpase apane patra meM prakAzita meM zvetAmbarIya zAkhoMkI kitanI hI bAtoM para spaSTatayA karanekI kRpA kareM, jisase unake pAThaka svayaM auciazraddhA bhI vyakta kI hai, jisakA eka udAharaNa tya aura anAcinyakA nirNaya karane meM samartha ho ske| 'siddhArtha vyantara' vAlA prasaMga hai| munijIne isa pUre antameM itanA aura bhI prakaTa kara denA cAhatA prasaMgako mahAvIrake jIvana-caritase nikAlate hue hU~ ki vIrasevAmandira zurUse hI digambaroMke sAtha prastAvanA (pU. 24, 25) meM jo cha likhA hai usake zvetAmbaroM tathA sthAnakavAsI sajjanoMko bhI kucha vAkya isa prakAra hai pIra-zAsana-jayantIke utsavoMmeM zAmila honeke liye "prAvazyaka TIkA aura saMskRta -prAkRta sabhI nimaMtrita karatA A rahA hai usakA yaha prayatna panthoM meM siddhArtha vyantara aura gozAlaka maMkhaliputrakA prAjakA nayA nahIM hai| phalataHbhaneka sabjana utsava nAmollekha bAra bAra bhAtA hai parantu hamane apane meM zAmila bhI hue-eka varSato utsava eka pramukha 1 zramaNa bhagavAna mahAvIra, prastAvanA pR.23 - sthAnakavAsI sAdhujIke sabhApatitvameM hI manAyA gayA mAgamoMmeM mahAkA yaha spaSTa Azaya ise taba sAmpradAyika rIya zAoMkI unhoMne ukta janAoMkI ba Page #163 -------------------------------------------------------------------------- ________________ karaNa 4] paNDitA candAI 146 thA, jinhoMne agale varSa bhI apane kucha vidyArthiyoMke sarala vRttisaM' prerita nahIM batalAta !! zvetAmbaroMkI sAtha utsava meM padhArane kI kRpA kI thii| isake sivAya A~khoM ra paTTI bA~dhakara unheM kue~ meM girAnekA prayatna anekAntAdi patroM meM vIra-zAsana-jayantI-sambandhI sujhAte haiM !!! yaha sA dekhakara bar3A hI pAzcarya tatra kitanA hI sAhitya barAbara prakAzita hotA pA rahA kheda hotA hai!! para usake dvArA dUsaroMko socane-samajhanekA kAphI AzA hai udAracetA zvetAmbarIya netA aura avasara mikatA rahA hai| parantu sAta varSa ke bhItara kAhI vidvAna , vastusthiti para samyak vicAra karake se bhI virodhakI koI AvAz2a nahIM suna pdd'ii| Aja mA dikanIka isa viruddha pracArakI niyaMtrita kareMge sampAdaka satyaprakAzajIkA jaba virodhake liye koI aura mahotsavake kAryoM meM aneka prakArase apane ucita bAta na milI to Apa bIsiyAmandira ra sahayogakI ghoSaNA karake digambara samAjako apanA digambara jainoMkI nIyata para AkSepa karane cale haiM! AbhAgI bnaaeNge| unake isa utsava - prayatnako "vizuddhabhAvanA aura tA0 18-11-43 vIra sevAmandira samsAga [ hamArI vibhUtiyA~ / paNDitA candAbAI // zrI kanhaiyAlAla mizra 'prabhAkara' ! pati mara gayA, pallIkI umra 16 varSa hai| mAM bApa bilakha pa ti mara gayA hai, patnIkI una 16 varSa--usake rahe haiM. bhAI rorahe haiM, bahaneM behAla hai, zahara bharameM hAhAkAra jIvana meM aba mArahAda nahIM, bhAzA nahIM, duniyA liye hai, para jisakA saba kucha suTa gayA, vaha snAna karake zrRMgAra vaha paka azakuma hai-sAmaka nikaTa DAyama, mAke liye kara rahI hai, prAMkhoMmeM aMjana, mA~gameM mindUra aura gulAbI badanasIba, vaha mAnava hai, bhagavAnake nivAsakA pavitra cunariyA-cehare para rUpa barasa par3A hai, aMga 2 meM sphuraNA hai mandira, para mAnavakA koI adhikAra use prAsa nhiiN| samAja aura jilAmeM mizrI jinase kabhI sIdhe muMha nahIM bolI, aura dharmazAsa donoMne usake patha UMce 'bo' khare kiye Aja unase bhI pyAra / haiM, jinapara likhA hai, saMyama, brahmavarya, tyAga, satIsva, aura zahara bharake loga ekatrita yuvakakI bharthI uThI, arthI bandanIya, para vyavahAra meM prAyaH jeTha, devara, zvasura aura kemAge, nAriyala ubAlatI pardeke usa bIhava, aMdhakArameM jAne kisa kI pazutAkA zikAra / relaveM DipArTameNTake bhI khuje muMha gIta gAtI, bolake mada bhare ghoSa para 'sarI' vibhAgake karmacAriyoM taraha jaba pAvazyathirakatI, usIke tAla para apanI nAcariyAM khanakhanAnI katA ho, pitAke ghara aura jaba jarUrata ho zvasurakabAra jA vaha varSakI sukumArI nAga zmamAnakI mora jAtI, kartavya pAlana ke liye vAdhya aisA kaba pAkhana jisameM bhAratake cira pratItameM hameM dikhAI detI hai| rasa nahIM. adhikAra nahIM, mamatA nahIM-kaidIkI musakasakI usakA pati mara gayA, para vaha vidhavA nahIM, yaha hamArI taraha anivArya, paramahatvahIna aura mAnahIna ! yaha hamAre rASTra saMskRtikA mahA varadAna / patike sAtha rahI hai, patike ke madhyayugakI vidhavA hai, samAjakA aMga hokara mI, sAmAsAtha rahegI-citAke jvAlAmaya vAhana para bhArata ho, jika jIvanake spandanase shuuny| sAMsa calatA hai,kevabAsI kisI apayazokakI ora jaise dehadhare hI baha ubIjA liye jIvita, anyathA jIvanake saba upakaraNoMse dUra, jisane rahI hai, jahA~ pahai,kurUpa nahIM, maMgala hai amaMgala nahIM, saba kucha dekara bhI kucha nahIM pAyA, balidAnake bakarekI mivAnI, biyoga mhiiN| yaha bhAratake svayaM yugakI mahA- taraha bambanIya | jisame TokareM khAkara bhI segaDIcaura mahimAmavI satI, use zatazata praNAma ! roma romameM apamAnakI muhayoMse siMdha kara bhI vimohanahIM. + kiyaa| hamAre sAMskRtika patanakI prativimba aura sAmAjika Page #164 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 150 anekAnta [varSa 6 bAsakI pratIkAmadhanya mUrtiko bhI praNAma ! kI bhASAmeM eka ainImeNTa ! to pati mara gayA aura vaha ___ pati mara gayA hai, patnI 16 varSakI hai| haMsaneko aigrImeNTa bhaMga! aba nArI svatantra, cAhe jidhara jAye, cAhe jo kare ! haina yahI ho to phira hamArI saMskRti meM, utsuka-sI kalI para vipadAkA jaba pahADa TUTA, mauke ina zAboMmeM, vivAhake ye gIta kyoM isa hAM ke sAtha jaise visApakA dhuvAM jabamAkAzameM bhara calA, parivAra aura pAsa bhItarakA, prAsmAkA saba rasa sUkha ckhaa| paDausa jaba kalejekI kasakarme karAha uThe. taba pitAne dhImeM, phira cintana, gambhIra cintana, antarameM bhAva-dhArAkI para da svarameM kahA-como mata, rasakI pUDiyAM mata sRsstti| jIvanameM pAthI to aneka hai, patikA artha hai pratIkauvAro.maiM apanI beTIkA punarviAha karUMgA. to jaise sakha vratakA pratIka, bacapakA pratIka / pativratakA artha hai patikA bharako bahatI nadI Thahara gii| sAthiyoM ne himmata tokI, bata ! patikI puujaa| duniyA kahatI hai ho ! dharma kahatA hai paMcoMne paMcAyata ke prapaMca race, susarAla vAloMne kAnUnI nahIM, patikA bata, patikI pUjA? yaha arthakA anartha hai| zikaMjIkI khUTiyA~ aiMTha kara dekhI para sudhAraka pitA rakha mAnava mAnavakI pUjA kare, mAnava hI mAnavakA prata ho yaha rahA, usane yugakI pukAra sunI aura eka yogya barake sAtha Izvarake prati droha hai| phira ! pativrata-patike dvArA bata, apanI putrIkA vivAha kara diyA, dhUmadhAmase, utsAhase, patike dvArA puujaa| pUjA lakSyakI, prata sAdhyakI praaptikaa| gmbhiirtaase| kanyAkA mana prArambhameM hirahirAyA, phira saba yaha sacaya kyA hai? sAdhya kyA? vyaktikI anubhava hudhA aura phira usakA mana apane naye gharameM rama samaSTike prati ekatA, aNukI virATameM lInatA, bheda upgyaa| patike prati anurakta, parivArake prati sahadaya aura bhedoMkI dIvAreM lAMgha kara, prajJAna girike usa pAra haMsate ra apanI santAnameM bIma baha jIvanakI naI nAva kheclii| khelate prabhu-paramAtmAmeM jIvakI pariNati / yaha hamAre yugakI naI karavaTa, paramparAkI naI pari moha, taba pati hai sAdhana, pati hai patha, pati hai aba itti, nArIkI sahAyatAkA nayA avalamba, samAjake lamba, na sAdhya hIna lacaya hI! para sAdhana nahIM, to sAdhya nirmAyakImava sUcanAkA eka pratIka. jise bhArambhameM kahAM pathake binA hiya prApti vaisIaura vaha hogayA bhaMga' varSoM patikA pyAra to milA, para samAjakA mAna nahIM, . bhagavAnako kRpAme phira jJAnakA bhaakhok| bhaMga kaisA!. jise parivAra milA, jisame parivArakA nirmANa kiyA para lahara jaga saritAmeM lIna hotI hai. samapayA vaha nAza hai| jise barasoM pArivArikatA na milI. jise barasoM naI bIja jaba miTTI meM mila vRkSameM badalatA. taba kyA vaha bhAcAcIke madhura kolAhalameM mI vigata vIrAnekI zUnyatAkA nAzahUM: yaha nAza nahIM hai, yaha pariNati hai| pati .. bhAra honA par3A. para jo dhIre 2 yugakA avalamba liye hailahara, saritA samAja, pati haibIja, vRSa hai samAja / sthira hotI gaI aura jopAja bhI kukSInatAke nikaTa vyaMga pati nahIM hai! isa nahIMkA artha hai pratIkakI pariNati / kI to nahIM, DA~gitakI pAtra hai| navacetanAke isa sAdhanA nArI bayakI bhora gatizIla. kala bhI thI, bhAja bhI zrotako bhI prayAma! x x x x / yahI usakA batAkara isa granakA pratIka yA pti| pati mara gayA hai, paranI 16 vrsskii| mAzAcoMke bhAjo samAja / gatike liye vahInatA anivArya hai| kala saba pradIpa ekahI maukameM buma gye| kahIM koI nahIM,kahIM sahInatAkA prAdhAra thA pati, pAhai samAja / kakha nArI kucha nahIM, basa zUnya-saba shuuny| sthiratA jIvana meM sambhava patike prema meM lIna thI mAja samAja premameM sIna hai| yaha nahIM, paira hikhAnekI bhI zAkSise hIna / sahAyameM eka lInatA svayaMpane ko pUrNa tatva nahIM, pUrNatAkA zapAkhoka, mAkhokameM jIvanakI sphurayA aura sphuraNAmeM sapA nAnIkA sacaca bhAvaca hai, jo kama thA, vahI bhAjahai. para patha parivartita ho gayA-pratIka badakSA, sAdhana pati! nArIke jIvana meM patikA yA sthA1pati badale, garakA yAtrIbadana para apanA jalapota tyAga kyA vivAha dvArA prAsa eka sAthI aura vivAha'mAja havAI jahAja para upclaa| use iMgaDa hI jAnA thA, Page #165 -------------------------------------------------------------------------- ________________ kiraNa 4] paNDitA candAbAI 151 aura iMgara hI jAnA hai--yAtrA sAdhanoMkA parivartana vivAha humA, unake nikaTa isakA artha hai, vivAha yAtrAke lakSyakA parivartana nhiiN| saMskAra humA aura 12 varSakI unameM unakA sabakucha cina jJAnake pAlokakI isa kirahamAlAmeM smAnakara nArI jaise gayA-ve ThIka DIka jAna bhIna pAIaura vaiSamyakI jvAlA jAga uThI, jiiutthii| mirAzA mAzAke rUpa meM badala gaI, vedanA meM unakA sarvasva bhasma hogyaa| 2 varSakI eka sukumAravAdhikA, jo duniyAko dekhatI premameM amtAhita, stabdhatA sphuraNAma, sAmane spaSTa sAkya, hai, para samajha nahIM paatii| josamajhatI hai, apane vyAkaraNase, meM gati, manameM umaMga, jIvana meM utsAha / mastika apane kozase, apane hI bcnnse| itanA vizAla vizva sadbhAvanAghoMse pUrNa, hadaya premse| kahIM kisIkA kAra dekhA aura paira cale, kahIM ksiIkA kaSTa dembA aura bhujAeM uThI, aura hakane yAtrAyahAM bhAgyakA astitva hai. yogya abhibhAvaka mile.patha banA / vaicyAca kI zraddhAkA sambana liyekI kahIM kisIkA kaSTa dekhA aura mastiSka cintita-vizvabharake jIvana meM protaprota-patnI aba vaha kisIkI nahIM, mAtA sAre jainasvakI sAdhanAne unheM pragati dii| zraddhA aura sAdhanA vizvakI, sabake liye vizvasanIya, sabake liye bandanIya / donoM dUra taka sAtha sAtha calI / zraddhA samarpaNamayI hai yaha bhArI nArItvakA carama vikAsa hai, usake satItva sAdhanA grahaNazIla, zraddhA sAdhanAmeM lIna hogii| kI parama gati, usakI gatikI antima sImA hai, jahAM zraddhAmayI sAdhanA mUka bhI hai, mukharita bhI mukharita sAdhanA, jisameM antara aura vAsa milakara calAte haiM-pura, mahAvIra vaha apanA lakSya pAtI hai, yahI usake jIvanakA gaMgA aura gAmdhIkI sAdhanA, jisameM prArama cintana bhI hai jagamAgara hai, jahAM vaha bhagavAna sAgarameM lIna ho, parama sukha kA lAbha letI hai| nirmANamayI. nirvANamayI nArIkIma kalyANa bhIyahI patha candAbAIjIne gunaa| vigata varSoM meM unhoM ne komAtmasAdhanAkImatarame sapanapA, vaha unakIdhAkRtimeM, nita nUtana mUrtiko lAkha lAkha prnnaam| jIvanake aNu aNumeM vyApta hai| pratyA, jisake anusandhAna bhAratIya saMskRtike sabala sAdhaka gAndhIjIne mArIkI meM zrama abhISTa nahIM bhara inhI bAma unhoMne boka. isI zaktiko, vaidhanyake isI divya rUpako 'hindUdharma kA kalyANakI jo sAdhanAkI, usathA mUrtaspadhArAkA jainavAlA bhaMgAra kahA hai| aMgArakI isI dIptise progyasamAja eka vizvAma' hai. dezakI paka pramukhasevA-saMsthApAsmasAdhanAmeM nArI hamAre madhyameM hai-paziDatA candA bAI! sanyAsI,lokavyavahArameM sAMsArika, vizva aura vizvAtmAkA samanvaya hI isa mahimAmayI nArIkI jIvana-sAdhanA hai| paNDitA cantA bAI-eka vaiSNava parivArameM janmI, jIvanameM dhArmika, vyavahArameM dezasevaka, sikhAtoM meM atIta rAdhAkRSNakI rasamayI bhaktidhArAke vAtAvaraNa meM plii| mAkI kI mUlameM, pragatima navayugakI kAyA, jisakI eka muTThI meM loniyoMme unheM adhAkA upahAra milA, pitAke pyArameM bhUta, dUsarImeM bhaviSya aura vartamAna jisake jIvanI-mAsameM unhoMne karmaThatAkA dAna pAyA aura 11 varSakI unameM eka vyApta, yahI parikhatA candAbAI / yugakA sandeza vahana sampanna jaina parivArameM unakA vivAha humaa| karatI sAdhanAmayI isa nArIko bhI zata zata praNAma ! onsoornstawral "asatyake bhayase apane antarakA dvAradeza avaruddha kara maiM baiTha gyaa| bAharase satyane pukArA bAra banda hai, maiM bhItara kaise AUM?" -zrI ravIndranAtha ThAkura Monocom Page #166 -------------------------------------------------------------------------- ________________ anukaraNIya ( jina sautanoM kI orase anekAnta jahA~ phrI bhejA jA rahA hai unakA sUcI isase pichalI kiraNa meM prakAzita ho cukI hai| usase Age kI sUcI nimna prakAra hai / (21) lA0] dalIpasiMhajI kAgajI dehalIkI orameM -- vyavasthApaka ) (26) zrI bA0 mahendrakumAra jI jaina raIsa nAnautA kI orase 1 sekreTarI lejisleTiva asembalI DipArTameNTa, nyU dehalI 2 sekeTarI hArDiMga lAyabrerI, kampanIbAga, dehalI 3 maulAnA khvAjAH samAnajAmI, daragAihajagtani., dehalI 4 zrI paM0 mAkhanalAlajI caturvedI, khaNDavA sI0 pI0 (22) lA0 jugalakizorajI kAgajI, dehalIkI orase 1 kavi zrI maithilIzaraNajI guma, ciragAMva jhA~sI 2 lAyabreriyana hindukAleja, dehalI 1 maMnejara dezahitaiSI pustakAlaya, khArI bAvar3I, dehalI 4 paM0 rAmacandrajI zarmA, galI bahUjI sadaravAjAra, dehalI (23) lA0 pI0 ela0 baccUmalajI kAgajI, dehalIkI orase 1 paM0 sItArAmajI zAstrI vidyAmAna, sadarabAjAra dehalI 2 mainejara mAravAr3I pustakAlaya cAMdanIcauka dehalI 3 zrI0 kAkA kAlelakarajI gujarAta vidyApITha, ahamadAbAda 4 sampAdaka 'kalyANa' gorakhapura (24) lA0. sulatAnasiMhajI joharI, dehalIko bhorase1 lAyaberiyana nepAlasTeTa lAyabrerI kaThamADa 2 DA0 bhagavAnadAsajI banArasa 3 lAyabreriyana rAyala esiyATika sosAyaTI, kalakattA 4 mainejara zikSAmandira yojanA, vardhA sI0 pI0 (25) bAbU mahAvIraprasAdajI mahAvIra svadezI bhaMDAra, saradhanAkI orase 1 zrI araviMdayogAzrama pANDIcerI 2 bhI rAmatIrtha sevAzrama, kalakattA 3 mainejara Ala iNDiyA hindU mahAsabhA nyU dehalI 4 lAyapreriyana lAyala lAyabrerI TAunahAla, meraTha 5 mainejara zravaNanAtha jJAnamandira, haridvAra 6 DA0 durgAzaMkara nAgara sampAdaka 'kalpavRkSa' ujjaina 7 bhI bA0 zaMbhUdarAjI mArphata mahAvIra svadezI bhaMDAra 1 pro0 DA0 bhIkhanalAla zrAtreya, hindUyUnivarsiTI banArasa 2 viralA kAleja pilAnI 3 pro0 saraM yadunAtha sarakAra kalakattA 4 DA0 sara0 pI0 sI0 rAya 37 5 leDI Thekkara se puun| 6 lAyabrerI viDalA mandira, nyU dehalI 7 svAmI zaMkarAcArya (27) lA0 mitrasainajI ri0 munsarima mujaphpharanagara kI orase 1 maMtrI, zrI gopAla di0 jaina siddhAnta vidyAlaya, morenA (gvAliyara) 2 vIra jaina lAyabrerI jainaskUla kundapurA mujaphpharanagara 3 mahAvIra jaina pAThazAlA zrAnanda cauka deharAdUna (28) zrI bhaMvaralAlajI chAvar3A ( mesarsa bhaMvaralAla TIkamacaMda / bhelasAkI orase 1 lAyabreriyana mAravAr3I pustakAlaya, bar3AbAjAra, kalakattA 2 gayAprasAda pablika lAyabrerI e0 bI0 roDa, kAnapura / 3 zrI. mAmaudyoga saMgha maganavADI varSA sI0 pI0 4 lAyabreriyana yUnivarsiTI lAyabrerI, nAgapura 5 zrIkRSNa pablika vAcanAlaya, bar3abAnI sI0 AI0 6 mainejara pablika lAyabrerI, mandasaura (gvAliyara) (23) cau0 saMtUlAla hukamacaMdajI kaTanIkI orase1 sara rAdhAkRSNana vAIsa cAnsalara hidUyUnivarsiTI banArasa 2 DA0 maMgaladevajI rAjaSTrAra ga0saM0 kAleja banArasa 3 lAyabreriyana DisTrikTa lAyabrerI jabalapura (30) seTha komalacaMdajI jaina satanAkI orase1 bhikSu bhAryamitra prAralaiMDa darImeMTa DoDANDubA ( sIlona) (zeSa agalI kiraNa meM ) Page #167 -------------------------------------------------------------------------- ________________ paTe varSa meM anekAntake sahAyaka gata tIna kirA prakAzita sahAyatA ke bAda jo aura 25) hemacandanI, ebora, ajamera sahAyatA kara tathA bacamarUpameM pAsa huI aura jinake 2)seTha pAvasAvajI pATanI, mosA (bAvipara) ziye sahAyaka mahAzamapanyabAdake prAcasakI sUcI..) zrImukamabAbajucandajI, bagorA sahAyakoMkeema nAma sahita isa prakAra hai .)bA.baccIrAmajI upahAra-grantha 'bhanekAnta' upahArameM dene ke liye hameM digambara jainasamAraMgarapurakI taraphase 'puSNAntisubhAsinDa' pranyakI 50. pratiyAM prAkSa huI hai, jisake uka samAja vizeSa dhanyavAdakA pAtra hai aura usakA yaha kArya dUsaroM ke liye anukaraNIya hai| mUkhagrantha saMsakatameM prAcArya zrIkundhusAgarajIkA racA mAsAbameM paMNikA nAmakI saMskRta TIkA bAgI, hindI artha aura vizeSArya tathA aMgrejI anuvAda bhI diyA humaa| ataH jina prAhakoM ko prAvazyakatA hove poTajasake liye nimna pate para eka mAmA bhejakara use maMgA | una... prAhakoM kohIhama yaha anya de sapheMge jinakI mAMga poTajasake sAtha pahale paaegii| vyasthApaka 'anekAnta' vIrasevAmandira sarasAvA, ji. sahAranapura T purAtana-jainavAkya-sUcI XXXXXXXXXXXXXXXXXXXXXXX jisa purAtana-jainavAkya-sUcI (prAsapadyAnukramaNI) mAmaka prampakA paricaya picalI kirathama diyA jA cukA hai aura jisakI pAbata pAThaka yaha jAnate pA rahe haiM ki vaha kucha mahInoMse presameM ,usasambandha mAtra yaha sUcanA dete hue prasannatA hotI hai ki vaha papa gayA hai-sirpha prastAvanA yA kucha apayogI pariziSTIkA apanA aura usake bAda bAiMDiMgakA honA bAkI hai, jo eka mAsase kama nahIM legA prastAvanA yA pariziroM meM prAkRta bhASA aura itihAsAdi sambandhI kitane hI aise mahatva viSaya raheMge jinase granthakI upayogitA aura bhI bar3ha jaavgii| pAMDake uttama kAgaja para chape hue isa sajivada pranthakA mUlya poTejasase avaga HUMES 12)ha.hogA, jo abakI yArI aura pAI hone vAle parizrama aura kAgajakI isa bhArI maeNhagAIko dekhate hue bhI nahIM hai jo sajana prakAzita honese pahale 11). manibhAIrase bheja dege unheM poTeka nahIM denA hogA-prAkAzita hote hI andhAka rajiSTarIse unake pAsa pahuMca jaaygaa| pratyakI .. kApiyAMpA .jozIhI samAsa ho jAyeMgI, kyoMki kisanehIbhAra pahabIsemApana: jina sajanoM, saMsthAnoM, kAlijo tathA bAyoriyoM mAviko bhAvazyakatA ho zItrI manIbhAIrase rUpayA nimna pate para bheja dekheM amavA apanA nAma darja rajisTara karA / adhiSThAvA 'bIrasevAmandira' sarasAvA, ji. sahAranapura XXXXXXXXXXXXXXXXXXXXXX Page #168 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Registere No. A-731. JAMUNHR .. . sahAramapurameM sAhityika samArohakA Ayojana samAjake nispRhI vivAna, prasiddha anusaMdhAtA zrI paM0 jugalakizora mukhtArakA sammAna zrI lA0 rAjendrakumArajI DAyarekTara bhArata baiMka padhAra rahe haiM! aneka sammelanoM, mAnapatroM aura pArTiyokI bharamAra . samasta jainasamAja aura hindI premiyoMmeM yaha samAcAra atyanta harSake sAtha sunA jAyagA ki sahAranapurameM 5 disambara 1843 dina itavArako zAmake sAta baje jaina hAI skUlake vizAla prAMgaNameM samAjake vayovRddha, nispRhI, sAhityasevI, prasiddha anusaMdhAtA 90 jugalakizorajI mukhtAra adhiSThAtA bIrasevAmandira aura sampAdaka anakAntakA unakI 67 vIM varSagAMTha ke upalakSameM samAja aura sAhitya ke prati kI gaI unakI sevAoMke phalasvarUpa eka vizAla sammAna samAroha utsaba, bhAratakI sabase bar3I vyApArika saMsthA bhArata baiMkake meMnajika DAyarekTara zrI lA0 rAjendrakumArajI jainake sabhApatitvameM manAyA jaaygaa| . mukhtAra sAhabako zraddhAJjali dene aura unake kAryoM para apane nibandha par3hane ke liye jaina ajaina bhaneka suprasiddha sAhityika aura netA sahAranapura padhAra rahe haiN| zrI sAhU zreyAnsarasAdajI vAyasa ceyaramaina 'bhArata inzorensa kampanI, zrI bA lAlacandajI jaina eDavokeTa rohataka pUrva sabhApati Ala iNi yA di. jaina pariSada, zrI seTha lAlacandajI vIr3I vAle dehalI, zrI bA. ratanalAlajI bhUtapUrva ema0 ela0 sI aura kIpha hira yU0pI0 kausila, zrImatI lekhavatI jaina bhUtapUrva ema0 ela0 sI0, hindI ke prasiddha lekhaka aura vicAraka zrI jainendrakumArajI, vAna prophesara mohana, zrI paM0 rAjendrakumArajI mahAmaMtrI Ala iNDiyA di0 jaina saMgha mathurA, prinsipala pasailajI deva nAgarI kAleja meraTha, zrI svAmI kRSNacandrajI darzanAcArya adhiSThAtA gurukula saMpalA, zrI paM0 satyadevajI vidyAlaGkAra sammadaka dainika vizvamitra dehalI, zrI paM0 devadatta za mAdaka dainika milApa lAhaura, zrI DA. durgAprasAda pANDe DI.liTa. prAcArya 'mAnava bhAratI, zrI lA tanasukharAyajI jaina dehalI, zrI vA boTelAlajI jaina raIsa kalakattA Adi mahAnubhAvoMkI svIkRti mA cukI hai| isI avasara para mAla iNDiyA di0 jaina pariSadakI bakiMga kameTIkI mITiMga aura jaina zikSaNa mekI mITiMga bhI ho rahI hai| vinake samaya bhAne vAle atithiyoM ke sammAnameM bhoja aura pArTI bhI hogii| aneka saMsthAye apanI-apanI morase mAnapatra bheMTa kara rahI haiN| .. .jainasamAjake pratyeka kAryakartAkA kartavya hai ki isa avasara para padhAra kara samAjake isa pragatizIla kArya meM apanA sahayoga de| pradyumnakumAra (rAyasAhaba) . maIvAsa svAgatAdhyakSa svAgatamantrI .. zrIjugalakizora sammAna samiti korTa roDa sahAranapura yU0pI0 SENTS bAyaka.paramAnandharasIbIrasevAmandirasarasAvAke kiye zyAmasundarakhAva bhImAsvavahArAzrIvAstava presa sahAranapura meM sunina . Page #169 -------------------------------------------------------------------------- ________________ zrIjugalakizora mukhtAra sammAna samAroha-baGga anekAnta disambara 1943 janavarI 1944 sthAyI sampAdaka zrI paM0 jugalakizora mukhtAra isa anuke sampAdakakanhaiyAlAla mizra 'prabhAkara' varSa 6 kiraNa 5, 6 vyavasthApaka kauzalaprasAda jaina, phorTa roDa, sahAranapura zrI paM0 jugalakizora mukhtAra Page #170 -------------------------------------------------------------------------- ________________ viSaya-sUcI 18 // . . . . . . . . . . 16. . . . ....16 . . 17E maMgalAcaraNa aura merI bhAvanA vizeSa pRSTha 15 mabhinandana-zrI kAzIrAma zarmA 'praphukSita' 2 pacaNDi -ka.sA. prabhAkara 153 16 sAhitya-sapasvI-bI kalyANakumAra 'zazi' hamAre samArati: eka adhyayana-ka00'prabhAkara'16. 3. zraddhAjali-zrI pramukhAla premI . mukhtAra mahodayakA sarvasva dAna | 28 aDAke phUla-zrI 'bhagavat' jaina 5 sammAna samArohakA vivaraNa-eka patrakAra 165 36 vanya jIvana-[zrI 'harSita' hamAre sahayogI 4. tuma DAla rahe-zrI bhImaprakAza * svAgata bhASaNa-zrI pradyumnakumArajI 1 jaya jaya jugalakizora-zrI buddhilAla zrAvaka 111 8aminandana patra 52 mukhtAra sAhabake prati-zrI kapUra canda jaina . hamAre mAnanIya atithi 43 sabhApatikA abhibhASaNa-[zrI rAjendrakumArajI 1. vIrapUjAkA bhAdarza-zrI mahendrajI 55 uttara-mASaNa-[zrI mukhtArajI dvArA 161 "mAdarza anusaMdhAnA-bA. e. pana upAdhyAya 176 | 15 mukhtAra sAhabakA jIvana-caritra vidvAnoMkI TippaNiyo 46 maMgalAzAsanam [zrI pakSAlAla jaina - 12 * vizeSatAeM-zrI daulatarAma mitra 4. merA abhinandana-[paM. mANikacandajI 16 .13 havirasmi nAma, DA. vAsudevazaraNa 48 zIrSaka pahale 166 14 bhAvIpIDhoke pathapradarzaka-zrI kAmatAprasAda 43 zraddhAnjali-zrI mAIdayAlajI 15 prAcArya zrI mukhtArajI-[paM. mohana zarmA 5. svayaM apane prati-[zrI bhakta 20. 16 amarakRtiyoMke maSTA 51 dezavyApI svAgata 201 se 200 (nAma bhUlase apanA raha gayA-kSamA) 12 :ekaprakAzakake rUpameM[zrIkAzIrAma zarmA praphullita'201 1. ghuga saMsthApaka-[pro.hIrAlAlajI 18. 25 virodhameM bhI nirvirodha-zrI ravIndranAtha 18 purAne sAhityika (pro. zivapUjamasahAya 54 paricaya-zrI ema. govinda pAI 16 bhaviSyake nirmAtA-[bhAcArya vRhaspati 15 kamya pAlanakA prazna-zrI raajendrkumaarjii| 2. bhAdarza puruSa-zrI ajitakumArajI, mulatAna 56 sarasAvAkA santa-[zrI maMgaladevajI 213 2, sAhitya-tapasvIko vandana-[zrI parameSThIdAsa 181 5. kRpaNa, svArthI, haThayAhI-zrI kauzalaprasAda jaina 21 tapasvIzrIjamanAvAsa vyAsa . 58 paNDitajIke do patra 23 sAhityadevatA-[zrI mANiSayacandrajI 182 11 12 varSa bAda 24 eka jhAMkI-4. ravicandrajI 1E3 6. svarakI jvAlAma-zrImatI kaumudI 25 kaThora sAdhaka-zrI jJAnabahAdurajI 183 6. apamAnake badalemeM-zrI svatantra 220 26 bA0 sUrajabhAnajIkA patra 184 62 mehamAna rUpameM-lAkhA Sabhasaina 2. digambara pa. mahAna sevaka-[paM0 gondrakumAra 15 65 bare acche haiM paNDitajI [zAradA jaina 18 bhAI-zrIchoTelAlajI 1. sampAdakIya TippaNiyAM 223 26 hamAre garva-zrI dulArelAla bhArgava 65 vIrazAsanAkakI sUcanA 225 3. merA abhinandana-zrI dharmendranAtha zAkhI 186 6 virodha meM bhI madhura-zrI pakSAlAla 228 " muktArajIkI vicAradhArA-[zrI puruSotamajI - TA. pR.. .. 11 jIvanakI dizA-[zrI vidyAnanyajI 107 | baTheparSakA anekAnta ) kavivANI | baThe varSakI prathama kiraNa hamAre pAsa samAsa ho gii| 5 svAgata-pro. gavAprasAda zukla ata: bhaviSya meM banane vAle grAhakabAkI kiraNoM khiye 24 praNAma-bhI akhileza bhUpa 1. kevala 1) rupaye hI bhejanekA khkreN| -vyavasthApaka 21. 1E. . . . . . 18. Page #171 -------------------------------------------------------------------------- Page #172 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ** Im - vASika mUlya 50 isa kiraNa kA mUlya // ) nItiviroSasIlokavyavahAravartaka-samban paramAgamasyabIja bhuvnaikgururjytynekaantH|| . ... disambara-janavarI pIramavAmandira (mamantabhadrAzrama) maramAvA jilA mahAranapura pauSa mAgha zuja bIranirvANa sa. 2475, vikrama ma. 2... * magalAnara te sajjanAH kila bhavantu sadA prasannAH ye prINayanti jagatI janatAmanAMsi / zazvatparopakRtikarmaparAvacobhiH vArAMbharardhanaghaTA iSa kAnamAmi // jimmana gagaDhaSakAmAdika jIne maba jaga jAna liyaa| saba jIvoMgo mokSamArgakA nispRha ho upadeza diyaa| buddha,bara, jina hari, hara, makSA yA usako svAdhIna kaho bhalibhAvama prerita ho yaha citta upIme bIna rho|| viSayoMkI bhAzA mahiM jinake,sAmya bhAva dhana rakhate haiN| nija parake hita sAdhanameM jo niza-dina tatpara rahate haiN| mvArthatyAgakI kaThina tapasyA, binA kheda jo karate hai| aima jJAnI mA jagatake dukhasamUhako harate hai|| nahIM patA kisI jIvako, rahe sadA mAsaMga unhIMkA, dhyAna unhIMkA nitya rhe| unahI jaimI paryAne maha, vitta mA anuraka he| para pana banitAparakhumAU~, satocAyata piyA kreN| Page #173 -------------------------------------------------------------------------- ________________ mahakArakA bhAva na ravA nahI kimI para krodha kreN| dekha dUsarIkI bar3hatIko kamI nAM bhAva dhruuN| raha bhAvanA esI merI, sarala satya vyavahAra bana jahA~ nA isa jIvaname, auraoNkA upakAra hokara sukhama mana na phUle, dumbama kamI na ghabarAye, pacanavI ramajhAma bhayAnaka maDavIse mahiM bhaya khaaye| rahe aDola prakapa cimntara, yaha mana, itara bana jAve, viyoga - aniSTayogama sahanazAlatA dikhalAyA maitrIbhAva jagatame merA matha jAboMma nitya rahe, dIna dukhI jIvoM para mere tarase karaNAlIta bhe| durjana kara mArgaratI para cobha nahIM mujhako bhAve, sAmyabhAva para maiM una para, aisI pariNati ho jaave| sukhI rahe saba jIva jagataka, koI kabhI na ghabarAve baira pApa mAmamAna jora jaga nistha naye magala gAve / ghara ghara cacA rahe dharmako dAta dura ho jAye jJAna carita ujata kara apanA manuja sanma phala saba paaye| .. guNIjanoMko dekha havayameM mere prema umA bhAre, bane jahA taka unakI sevA karake yaha mana sukha paave| hoU~ nahIM kRAna kabhI maiM, doha ma mere ura bhAve, guNa grahaNakA bhAva rahe mita, dRSTi na doSoM para jaave| ti bhIti myApe nahiM jagama vRdhi mamaya para humA kare dharmaniSTa hokara rAjA bhii| nyAya prajAkA kyiA kr| roga-marI-dubhikSa na phaile pramA zAntima jiyA kare / parama himA-dharma jaganame, phaila sarvahita kiyA kare / koI burA kaho yA acchA bacamI cAve yA jAve, vAlI vaSo taka jIU~ yA mRtyu mAja hI bhaajaave| athavA koI kaisA hI bhaya thA lAlaca dene cAve, to bhI nyAyamArgasa merA , kabhI na para Digane paaye| kaile prema paraspara jagame moDa dUra para rhaa| apriya kaTuka kaThora zabda nAhiM koI mubase kahA kare banakara saba yugavIra vayase dezocati rata rahA kareM, vastusvarUpa vicAra khuzIpe saba dusa-sakaTa mahA kare / / Page #174 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jIvanakA rikArDa -- patha-cinha ( bhI kanhaiyAlAla mizra 'prabhAkara' ) maMgasira suddi ekAdazI samvata 1634 ! varSa ke 365 dinoM meM vaha bhI eka dina thA / usa dina bhI prabhAta ke anantara sandhyAkA Agamana huA thA aura taba nizA rAnIne apanA kAlA aAMcala pamAra sabako apanI goda meM le liyA thA / yaha koI khAsa bAna na thI, para hA~, eka khAsa bAta thI jisake kAraNa rASTrabhAratIke isa patrakAra ko usakA ullemba yahA~ karanA pdd'egaa| usa dina saramAtrA ( sahAranapura) meM zrI caudharI natthUmala jaina zramavAla aura zrImatI bhoIdevI jaina zramavAla ke ghara meM eka bAlakane janma grahaNa kiyA thA / buddha aura ghasITA, allAdiyA aura vilsana, sabake anyokA rikArDa myUnisipala rakhatI hai, aise bhI haiM, jinake janmakA rikArDa rASTra aura jAtiyoMke itihAsa pyArase apanI goda meM surakSita rakhate haiN| yaha bAlaka bhI aisA hI thA - jugalakizora ! usIkI jIvana-pragati ke pathacinhoM kA eka saMkSipta lekhA mujhe yahA~ denA hai| sAthameM jaina zAstra bhI dhArmika bhAva se par3hate the, para par3hanekA zauka dekhiye ki ina sabake sAtha Apane usa samaya ke posTamAsTara zrI bAlamukunda se apane phAlatU samaya meM aMgrejIkI prAimara bhI par3halI / mAsTara jagannAthajI bAharase bulAye gaye aura aMgarejI kA eka nayA skUla khulaa| apane ima skUlakI ora lar3akoM ko AkarSita karaneke liye Apane eka kavitA likhI, jisakI prArambhika paMktiyA~ isa prakAra thIM nayA iskUla yaha jArI huA hai, calo, lar3ako par3ho, acchA samA hai, jamAthana dasavIM se hai pA~cavI taka, par3hAI sara-basara kAyama hai aba tk| kavitA likhane kI yaha pravRtti ApameM kahA~se AI ? yaha eka mahatvapUrNa prazna hai kyoMki usa samaya eka to sAre dezameM hI aisA sAhityika vAtAvaraNa na thA, phira sarasAvA to bahuta hI pichar3I huI jagaha thii| mujhe aisA lagatA hai ki zrA meM janmajAta jo pracAra-pratibhA thI usane zrApako preraNA dI 'calo lar3ako, par3ho, acchA samA hai ! aura ApakI Arambhika urdU zikSA isa 'kavitA' ke zabda saMgaThanameM *hAyaka huI 'par3hAI sara-ba-mara kAyama hai abataka' | usa dina kauna jAnatA thA yahI bAlaka bhaviSya meM 'merI bhAvanA' kA lekhaka aura 'vIrasenAmandira' kA saMsthApaka hone ko hai / pahalA morcA sAhitya-mandirake dvAra para "are tuma pahale par3halo, phira jugalakizora jama gayA, to raha jAoge !" yaha makanabake muMzIjIkA dainika ailAna thA / 5 varSa kI umra meM urdU-phArasIkI zikSA zrArambha / brahana acchA aura parizramI / par3hane kA yaha hAla ki 20-20 patroM kA roja sabaka / zurumeM par3hane baiTha gayeM, to muzIkA sArA samaya 'leM aura dUsare lar3akoMkA sabaka nadArada / pA~cavI kanAsa taka isa skUla meM par3ha kara Apa gavarnameyaTa hAIskUla aura 'dUsarI' (Aja kalakI 6 vIM) klAsa pAsa karane gulistAM bostAM par3hate-par3hate ApakI zAdI hogaI aura ima Apane prAIveTa pAsa kiyA, 13-14 varSakI umra meM Apa gRhasthI hogaye / taka yahAM par3hate rahe / isakI bhI eka kahAnI hai| jaina zAstrakA zrApa pratidina rATha karate the aura usa 1 usa samayake skUla dasavIM klAsa se prArambha hote the aura pahalImeM inDresa hotA thA / unhIM dino sarasAvA meM hakIma ugrasenane eka pAThazAlA kholI / Apa usameM hindI par3hane lage aura saMskRta bhI / - Page #175 -------------------------------------------------------------------------- ________________ patha-cinha (zrI kanhaiyAlAla mizra 'prabhAkara') jIvanakA rikArDa sAthameM jaina zAstra bhI dhArmika bhAvase par3hate the, para par3hanekA maMgasira sudi ekAdazI, sambata 1934 ! zauka dekhiye ki ina sabake sAtha Apane usa samayake posTavarSake 365 dinoM meM yaha bhI eka dina thA / usa dina mAsTara zrI bAlamukundase apane phAlatU samayameM aMgrejIkI meM bhI prabhAtake anantara sandhyAkA Agamana hazrA thA aura prAimara bhI pdlii| taba nizA rAnIne apanA kAlA aAMcala pasAra sabako apanI mAsTara jagannAtha jI yAharase bulAye gaye aura aMgarejI goda meM le liyA thaa| yaha koI khAsa bAna na thI, para hA~, kA eka nayA skUla khulaa| apane ima skUlakI aura lar3akoM eka gyAsa cAna thI jisake kAramA rASTrabhAratAka isa patrakAra / ko bArSina karane ke liye mApane eka kavitA likhI, ko usakA ullekha yahA~ karanA pdd'egaa| usa dina saramAvA jisakI prAmbhika paMktiyA~ isa prakAra thIM(sahAranapura) meM zrI caudharI natthUmala jaina agravAla aura nayA iskUla yaha jArI huzrA, zrImatI bhoI devI jaina agravAla ke ghara meM eka bAlakane janma calo, lar3ako. pado, acchA samA hai, mAMgA kiyA thaa| jamAcana dasavI' se hai pA~cavI taka, buddha aura ghasITA, allAdiyA aura vilsana, sabake padAIsara-ba-sara kAyama hai aba tk| janmokA rikArDa myUnisipailiTiyoM rakhatI hai, para kucha aise kavitA likhanekI yaha pravRtti prApameM kahAse AI? bhI hai, jinake janma kA rikArDa rASTra aura jAtiyoMke itihAsa yaha eka mahatvapUrNa prazna hai kyoki usa samaya eka to sAre pyArase apanI goda meM surakSita rakhate haiN| yaha bAlaka bhI dezameM hI aisA sAhityika vAtAvaraNa na thA, phira sarasAvA aisA hI thA-jugalakizora ! usIkI jIvana-pragatike patha to bahumahI pichar3I huI jagaha thii| mujhe aisA lagatA hai ki cinhoM kA eka saMkSipta lekhA mujhe yahA~ denA hai| prAgmeM janmajAta jo pracAra-pratibhA thI usane zrApako preraNA dI-'calI lar3ako, par3ho, acchA samA."aura ApakI sAhitya-mandirake dvAra para prArambhika urda zikSA ima 'kavitA' ke zabda saMgaThanameM "are tuma pahale par3halo, phira jugalakizora jama gayA, sahAyaka huI-par3hAI sara-ya-mara kAyama hai abataka' 1 usa to ha jAnoge " yaha makatabake muMzIjIkA dainika dina kauna jAnatA thA yahI bAlaka bhaviSya meM 'merI bhAvanA' ailAna thaa| kA lekhaka aura 'cIrasebAmandira' yA saMsthApaka honeko hai| 5varSakI umra meM urdU-phArasIkI zikSA prArambha / Dana pahalA mocoMacchA aura parizramI / par3hanekA yaha hAna ki 20-20 patroM pA~cIknAsa naka isa skUla meM par3ha kara zrApa gavarnakA roja sabaka / zurumeM padane beTha gaye, to mazIkA sArA meNTa hAIskUla sahAranapura meM praviSTa hue aura 'dasarI' (prAjasamaya paleM aura dUsare lar3akoMkA sabaka nadArada / kalakI vIM) klAsa pAsa karane taka yahAM par3hate rhe| gulistA-bostAM par3hate-par3hate ApakI zAdI hogaI aura ipa,ma Apane prAIveTa pAsa kiyA, isakI bhI eka kahAnI 13-14 varSakI umrameM zrApa gRhasthI hogye| hai| jaina zAkhakA zrApa pratidina pATha karate the aura usa unhIM dino sarasAvAmeM hakIma ugrasanane eka pAThazAlA 1 usa samayake skUla damabI klAsase prArambha hote the aura kholii| mApa usameM hindI par3hane lage aura saMskRta bhii| pahalImeM in,ma honA thaa| Page #176 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 154 anekAnta [varSe 6 kI 'vinaya' ke bhAvase pApane bauDiMga hAUmake apane kamare 'lAlA jugalakizora vidyArthI sarasAvA jilA sahAranapura para yaha likha rakkhA thA ki None is allowed to kA lekha avazya pdiye| enter with shoes kimIko jUtA pahane andara sampAdakake pAsa lekha mejate samaya jo patra Apane pAnekI ijAjata nhiiN| eka musalmAna vidyArthI eka dina likhA thA vaha bhI 'jaina gajaTa' ke isI aMkameM chapA hai, usa jabardastI bhItara jUtA le vaayaa| isa para use dhakkA dekara kA darzanIya 'DrAphTa' isa prakAra haimApane bAhara kara diyaa| naye Aye hue heDamAsTarane isa kasa prArthanA meM nyAya nahIM kiyA aura prativAdameM Apane skUla choDa "zrImAna bAbU sUrajabhAna sAhiba, jaise ki laghu eka chor3a diyA / hama heDamAsTara zrAra isa bAnase bhI zrasa- puruSa va bar3e kAma karanekI prArthanA kareM to yaha kaise ho ntuSTa the ki usane eka bAra dazalakSaNa parva meM zAstra par3hane ke sakatA hai parantu jaise ki pAnake saMgatase tuccha pattA bAdazAha liye, sarasAvA jAneko mahIna dI thii| parva ke dinoM meM Apa taka pahuMca jAtA hai isI kAra maiM hakIma umasenakI zrAzAhI pahA, apanI choTI umrase hI, zAstra par3hA karate the, isa nusAra aura Apa logoM kI sahAyanAse zrApase prArthanA karatA liye hI na milane para bhI prApa gaye aura jurmAnekA daNDa hU~ ki Apa mere isa uparokta viSayako yadi bhApa acchA svIkAra kiyaa| samaI, to sudhAra kara apane amUlya patrameM sthAna dekheN| AnuSaMgika saMyoga dekhiye ki isa rUpameM zrAgne apane yadyapi yaha lekha yogyatA nahIM rakhanA hai parantu yadi Apa jIvanakA jo sabase pahalA saMgharSa racA, usakA sIdhA saMbandha sthAna deMge, to merA mana bhI praphullita ho jAvegA aura maiM jainasAhitya ke sAtha thA / usa dina kauna kaha sakatA thA ki prArako koTizaH dhanyavAda duuNgaa| isa 'kizora' kA sArA jIvana hI jainasAhityake liye saMgharSa pAra kRpApUrvaka prArthanAko pahale likheM, pazcAta kula karaneko nirmita huzrA hai! lekha likheM // yadi eka patrameM na zrAvegA to domeM chApa dekheN| prArakA zrAzAkArI chApeke akSaroM meM . jugalakizora vi0 daphe 3" sarasAvAkI jainapAThazAlAmeM par3hate samaya hI, ApakI 'vi. daphe 3' kA artha hai-darjA 3 kA vidyArthI, para lekhana pravRttiyAM prasphuTita ho calI thiiN| Apake usa samayake 3 chapAIkI bhUla hai, usa samaya Apa 5vIM klAsameM par3hate abhyAsa-lekhAdi to aprApya hai, para 8 maI 1866 ke jaina the| san 1900 meM Apake gharameM bacA hone vAlA thA, usa gajaTa' (devabanda ) meM ApakA jo pahalA lekha chapA thA vaha avasara para striyA~ jo gIta gAtI hai, ve bhAgako pasanda nahIM prApya hai| yaha jainakAlijake samarthana meM hai aura isakA Aye aura prAgne svayaM eka gIta likha kara diyA, jisakI prArambha isa prakAra hotA hai pahalI paMkti isa prakAra thI"bhAI sAhabo, saba taraha vicAra karane aura dRSTi "gAvo rI badhAI sakhi maMgalakArI" kailAnese merI sammatimeM to yahI prAtA hai ki saba andhakAra ina ubaraNoMse spaSTa hai ki prApakI bhAvanAnokA jAgakevala avidyAkA aura vidyArUpI sUrajake prakAzote. raNa tIbragatise ho rahA thA aura pAra par3hate samaya hI use saba bhAga jAyegA, phira na mAlUma bhAiyoMne aura kaunasA hindIkI ora Dhala gaye the| upAya isake dUra karanekA soca rakkhA hai jisase ki itanA jainagajaTa' meM Apa aksara lekha likhate rahe aura prApa samaya bIta gayA hai aura yaha dUra nahIM huA aura isake kI kAvya-pravRtti bhI prasphuTita hotI rhii| saMbhavataH 16.. kAraNa jo jo nukasAna hue hai, vaha sabako vidita hai|" meM hI zolApurase 'anitya paMcAzat nAmakA prantha prakAzita isa lekha para jainagajaTake sampAdaka zrI bAbU sUrajabhAna humaa|aapko vaha bahuta pasanda pAyA aura zrApane tabhI jIne jo zIrSaka lagAyA thA vaha usa kAlakI hindI patrakAra usakA padyAnuvAda kara ddaalaa| kalAkA eka manoraMjaka udAharaNa hai usakA eka namUnA isa prakAra hai Page #177 -------------------------------------------------------------------------- ________________ kiraNa 5] patha-cinha 155 yadyakatra dine na mukti rathavA nidrA na rAtrau bhavet mukhapatra 'jainagajaTa' (devabanda) ke sampAdaka banAe gye| vidrAtyambujapapravad dAnatobhyAzasthitAdyadhubam / yaha ApakaM mampAdanakA prArambha thaa| sampAdana grahaNa astavyAdhijalAdino'pi sahamA yazca kSayaM gacchati, karate samaya patra meM Apane kisI prakArakI apanI nItighoSaNA bhrAta: kAtra zarIra ke sthiramati ze'sya kI vismyH|| nahIM kI, mirpha maMgalAcaraNa ke rUpameM eka lekha likhaa| vAstavameM taba zrApa lekhaka the aura ApakI sampAvanakalA eka divama bhojana na milai yA nInda na nizi ko zrAve, aMkurita hI horahI thI / 31 disambara 16.6 taka prApa amisamIpI ambuja dala sama yaha zarIra murajhAye, usake sammadaka rhe| zastra-vyAdhi-jala zrAdikase bhI, kSaNabharameM kSaya ho hai, isa bInake 'jaina gajaTa' kA nirIkSaNa karanese hama cetana!kyA thira buddhi dehameM vinazata acaraja ko hai? pApakI tAtkAlika sampAdana-pravRttiyoMko 3 bhAgomeM boTa upadezakake rUpameM sakate haiN| pahalI bhASA-saMzodhanAtmaka, dUmarI sudhAgbhAvanAinTresa pAsa karate hI Apake sAmane jIvikAkA prazna tmaka aura tIsarI pramANasaMgrahAtmaka / Apane usa kAla meM mAyA |idhr udhara naukarIkI talAzakI, para mana mAphika apanI aura dUsare lekhakoMkI bhASAke saMzodhanameM bahuta bhArI koI kAma na milaa| antameM Apane bambaI prAntika sabhA parizrama kiyA / Apa yaha dhyAna barAbara rakhate the ki kI vananika upadezakI san (EEL ke navambarameM prArambha hareka lekha, TippaNI yA sUcanA isa prakAra dI jAye ki kI jo 1 mAsa 14 dina hI clii| upadezakake do rUpa samAjameM sudhArakI bhAvanA jAgrata ho / aura jo kucha bhI haiN| eka meM vaha apaneko upasthita jana samUhake sAmane netA ___ kahA jAye ghara pramAgA-paripuSTa ho| apane agralekhoM meM prApane ke rUpameM, samdeza dete hue pAtA hai aura dUsare meM saMsthAke sadeva nInI pravRttiyoMkA samanvaya rakhanekI ceSTA kI hai sabhApati aura mahAmantrIke sAmane eka naukarake rUpameM aura yahI kAraNa hai ki Apake agralekha prAyaH bahuta lambe nirdeza lete hue| aura taba usakA mana usase pUchanA hai ki rahe haiN| 204264 sAlake patrameM 7-8kAlamake agraye loga kucha na karate hue bhI sammAnanIya hai aura maiM saMsthA lekha zrApa prAyaH limbtethe|1aktuubr 16.7kA agralekha ke liye rAta dina kAma karake bhI sammAna-hIna, kevala to 12 // kAlamameM samAsa hunA hai| yaha 'bhAvAgamana' ke isI liye toki maiM apane nirvAhake liye kucha rupaye mIletA sambandhameM hai| haiM aura ye nahIM lete| sambhavataH mI prakArakA koI anabhava na sitambara 19.7ke agralekha meM Apane patromeM prakApaNDitajIko hunAyA kyA, unhoMne yaha nimmaya kiyA ki rupayA zita honevAle azlIla vijJApanoMkA virodha kiyA hai aura lekara upadezakIkA kAma na kareMge aura naukarI chodddii| phira 1janavarI 1905 meM bhI isI viSayapara likhA hai| mukhtAra hue sambhavataH vizApanoMke saMzodhanapara dezabharameM sabase pahale apane nirNayako unhoMne itanI kaThoratAse nivAsA ki AvAja uThAnevAle sampAdaka prApahI hai| pArizramika prAdike rUpameM rupayA lekara kabhI samAjakA kAma anusandhAna pravRttiyA~nahIM kiyA aura kAma karake bhI apane liye samAjase kabhI ApakI tIsarI pravRtti pramANa-saMgrahane hI vAstava meM rupayA nahIM liyA / svatantra rojagArakI raSTise san 1602 meM Apake anusaMdhAtA rUpakI sAdhi kI hai| sitambara 1907 Apane mukhtArakArIkI parIkSA pAsakI aura sahAranapura meM ke aMkameM zAkaTAyanake vyAkaraNapara bhApakA eka lekha haipraikTisa karate rhe| 16.5 meM Apa devabanda cale gaye aura 'harSasamAcAra' / isameM isa vyAkaraNake chapanepara harSa prakaTa vahIM praikTisa karate rhe| apanA yaha svatantra kAnUnI vyavasAya kiyA gayA hai aura jainiyoMse usake adhyayanako ziphAriza karate hue bhI Apa barAbara samAjasevAkekAmoM meM bhAga lete rhe| kI gaI hai| yaha sabase pahalA lekha hai, jisakI lekhanazailI samzadakake rUpameM meM khojapUrNatA to nahIM, para prAcIna sAhitya ke anusaMdhAnake 1 julAI 1907 meM zrApa mahAsabhAke sAptAhika prati mukhtAra sAhabakI bar3hatI abhirucikA nirdesh| Page #178 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 156 anekAnta [varSa 6. 8sitambara 1907 ke amalekhameM yaha pravRtti aura spaSTa huI tyAgake pathaparajo sammedazikhara tIrthaka sambandha meM likhA gayA thaa| yaha gambhIra adhyayana prApake jIvanapara bhI apanI gaMbhIra saphala sampAdaka chApa galatA gayA aura aba vaha mustArakArI prApako bhAra prAyake sajIva sampAdanako janatAne pasanda kiyA aura hone lgii| jIvanakA bahumUlya samaya jIvikAmeM lagAkara 'jenagajaTa' kI prAhakasaMkhyA 3.0 se 1500 ho gii| phAlatU samayameM anusaMdhAna yA samAjasevAkA kArya kiyA zrI nAthUgamajI premIne isake 10 varSa bAda 'jainahiteSI' kA jAye, yaha Apake liye aba asama hocalA aura Apa bAbU sampAdana mukhtAra sAibako sauMpate samaya likhA thA- ve sUrajabhAnajIse bAra-bAra yaha takAvA karane lage ki donoM kaI varSa naka jainagajaTa' kA bar3I yogyatAke sAtha sampAdana vakAlana chor3akara sAre samaya anusaMdhAna aura samAja-sevAmeM kara cuke haiN| unake sampAdakatvameM 'jainagajaTa' camaka uThA lge| jaba-taba zrApa bAbUjI para yaha takAkA karane lge| thaa|" premIjI jaise vidvAnake manapara 10 varSa bAda taka eka dina zAmako dhUmate samaya bAbUjIne kahA-acchA unake rasa sampAdanakIchApa rahI, yaha paryApta mhtv-suuck| tuma roja kahate ho, to Aja rAnameM gambhIratAse soca lo. 'jainagajaTa' ke sampAdakatvase bhAgane kyoM tyAgapatra diyA, kala antima nirNaya kreNge| dUsare dina prAta:kAla zrApa ThIka mAlUma nhiiN| 24 disambarake aMka meM moTe TAipameM yaha bAbUjIke ghara pahuMce aura apanA nirNaya unheM bnaayaa| sUcanA prApane dI hai ki 31 disambara ke bAda hama kAma nahIM phalana: 12 pharavarI 1914 ko bAbU sUrajabhAna ne apanI kareMge, yaha ima adhikAriyoMko bAra-bAra likha cuke haiN| isa vakAlata aura paM. jugala kizorajIne apanI mukhtArI chor3a sUcanAmeM kucha aisI dhvani hai ki adhikAriyosa zrApakA dii| Apa donoM hI uma samaya devabandake pramukha 'lIgala sambhavata: kucha matabheda thaa| prekTizanara' the, isa liye zrApa logoM ke bhItara samAja-sevA bhaTTArakoMke durgapara kA jo antardvanda cala rahA thA, usase aparicita honeke 'jaina gajaTa' ke sampAdanase jo samaya bacA, use aApane kAraNa logoMko isase bahuta prAcarya hushraa| jaina sAhityake gambhIra adhyayana meM lagAyA / Apake jIvana meM sApanAkA 'mainIphesTo'vyAvahArika prAdarzakI pravRtti thI-pApa samAjako misa yaha antadvanda mukhtArakArI chor3ane ke bAda lisvI usa . DhoMgahIna sAlika rUpameM DhAlanekA Andolana karate the, usa kavitAmeM prakaTa huzrA, jo 'merI bhAvanA' ke nAmase prasiddha meM apanA dalanA sabase pahale Avazyaka samajhate the| jaina hai| yaha kavitA pustikA rUpameM abhItaka 20 lAkha chapa dharmakI dRSTimeM Adarza grahasthakA syA rUpa hai, isakA adhyayana cukI hai aura isakA aMgrejI, saMskRta, urdU. gujarAtI, marAThI, Apane isI raSTise prArambha kiyaa| ApakA vicAra thA ki kannaDa bhASAoM meM anuvAda ho cukA hai| yUropakI rAjanaitika isake adhyayanake phalasvarUpa eka pustaka likheNge| vaha pustaka pArTiyoke cunAva mainIphesTokI taraha yaha mukhtAra sAhabakI to Aja taka na likhI gaI, para eka atyanta mahatvapUrNa jIvana sAdhanAkA mainIphaisTo ghoSaNApatra) thii| aneka prAMtoM bAta yaha huI ki zrApakA dhyAna isa bAtapara gayA ki jaina ke DisTrikTa aura myU. ke skUlomeM. tathA kArakhAnomeM yaha zAnoMmeM bharakone jainadharmake viruddha bahutasA aeTa-saeTa sAmUhika prArthanAke rUpameM pracalita hai aura jainasamAja meM to para-udharase lAkara milA diyA hai jisase jainadharmakI mUla- paM. jugalakizora aura megabhAvanA eka hI cInake do nAma paramparAkA vikRtarUpameM hameM darzana milatA hai| isa prakSipta samajha jAte haiN| hajAroM parivAroM meM usakA nityapAThotA hai aMzakI ora pahale zAyada vidvAnoMkA dhyAna gayA hogA, aura jaina utsavoMkI prArambhika prArthanAke liye to vaha para Apane yaha maulika khoja prArambha kI ki yaha prakSita peTenTa hI ho gaI hai| usake pracAra, prakAzanakA hindImeM aMza kahA~se liyA gayA hai bAdameM yahI khoja 'pranthaparIkSA' eka apanA hI rikArDa hai|yh kavitA sabase pahale jainahitaiSI' nAmaka pustakake cAra bhAgomeM prakAzita huii| aprala-maI 196ke saMyuktAMkameM chapI thii| Page #179 -------------------------------------------------------------------------- ________________ patha-vimha nayA bama hai, xxx 'jainahitaiSI' meM bhI pichale kaI varSoM meM zrApa 1916 ke lagabhaga prattharIkSAke do bhAga prakAzina barAbara likhate rahe haiN| isa kAraNa hamAre pAThaka sApakI hue| yaha parampagagata saMskAroM para kar3A kazApAta thaa| yogyatAse bhalIbhAMti paricita hai| Apa bar3e hI vicArazIla aneka vidvAna isase tilamilA uThe aura unhoMne paNDita lekhk| zrApakI kalamase koI kabI bAna nahIM niklnaa| joko dharmadrAhIkI upAdhi dii| bholI janatA bhI isa pravAha jo likhata hai vaha sapramANa aura sunibata / ApakA baha gaI para zrApa cupacApa apane kAma meM lage rahe aura apane adhyayana aura adhyakSamAya bahuta bar3hA hai|xxx 'jeMna gabhara adhyayanake bala para zrAgne eka nayA bama paTakA hitaiSAkA saubhAgya hai ki vaha aise suyogya sampAdakAtha diyA-jainAcAryoM tathA jenatIrthakageMmeM zAsana bheda ! zrApa meM jA rahA hai|" kI ima lembamAlAse koharAma maca gayA / yadi jainAcAryoM meM paM. jugalakizorajIne bhI 'jaina-hitaiSI kA sampAdana' paraspara gatabheda mAna liyA jAe, to phira ApakI vaha sthA- zIrSakase isa aMkameM eka TippaNI likhI, jisameM prArambhama panA pramANita ho jAtI thI ki vIrazAsana (jainadharma ) kA premI jIke Agraha para unheM kaise yaha sampAdanabhAra grahaNa prApta rUpa ekAnta maulika nahIM hai| umameM bahuta kucha karanA par3A, yaha batAneke bAda . panI nItika sambandhameM mizraNa huA hai aura usake saMzodhanakI AvazyakatA hai| likhA hai- 'maiM kahAM taka isa bhArako uThA sagA aura isake viruddha bhI uchala kada to bahuta haI, para pApaDatajIkI kahA~ taka jena hiteSIkI cirapAlina kItiko surakSita rakha sthApanAeM aTala hI rahIM, koI unake viruddha pramANa na sagA isa viSayameM maiM abhI eka zabda bhI karaneke liye lA skaa| taiyAra nahIM hU~ aura na kucha kaha hI sakatA hai| yaha saba mere akhaNDa bhAtmavizvAsa svAsthya aura viza pAThakoMkI sahAyatA, sahakAritA aura utsAha vRddhi prAdi para avalambina 162. meM zrApakI kavitAoMkAsaMkalana 'vIrapuSpAMjali' / parantu bahuna namratAke sAtha, itanA jarUra kahU~gA ki maiM apanI zakti ke nAma chg| taba zrApa sapAjake ghora virodhakA mukAbalA kara rahe the. para apanI sthApanAoMkI akATyatA aura aura gyatA anusAra, agne pAThakoMkI sevA karane aura jaina hitaiSIko unnata tathA sArthaka banAne meM koI bAta uThA virodhiyoM kI kArameM zrApakA kitanA abhaMga vizvAsa thA, nahIM rkkhuugaa|" yaha ApakI nimna 4 paktiyoMse spaSTa hai, jo 'vIra 'puSpAMjali' _ 'jainahitaiSI' kA sampAdana Apane 1821 taka do varSa ke mukhapRSTha para chapI thIM kiyaa| "satya samAna kaTara, nyAyasama pakSa-vihIna, mahAna kAryahU~gA maiM parihAsa rahina, kUTokti kssiinn| 1928 meM 'grantha parIkSA kA tIsarA bhAga prakAzita nahIM karUMgA kSamA, iMcabharaM nahIM TalUMgA, hudhA / isakI bhUmikAmeM bhI nAthUrAma premIne likhAto bhI hu~gA, mAnya. grAhA, adeya bnuuNgaa|" "mukhnAra sAhabane ina lekhoMko, vizeSakara somasena trivarNApahalI tIna paMktiyoM meM unhoMne apane svabhAvakA phoTo cArakI parIkSAko, kitane parizramase likhA hai aura yA una dediyA hai aura pAvarImeM apane grAma vizvAsakA-akSa- kI kitanI bar3I tapasyAkA phala hai, yaha buddhimAna pAThaka razaH yathArtha! isake kucha hI pRSTha par3ha kara jAna leNge| maiM nahIM jAnatA hU~ phira sampAdaka ki pichale kA mau varSoM meM kisI bhI jaina vidvAnane koI isa akTubara 1919 meM zrI nAthUrAma 'premI ne bhAgraha prakArakA samAlocaka prantha itane parizramase likhA hogA karake unheM jainahitaiSIkA sampAdaka banAyA aura apane aura yaha bAta to binA kisI hicakicAiTake kahIM nA 'prArambhika vaktavya' meM kahA sakatI hai ki isa prakArake parIkSA lekha jainasAhityameM sabase "bAbU jugalakizorajI, jainasamAjake suparicita lekhaka pahale hai|" Page #180 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 148 anekAnta " x x x x granthaparIkSAke lekhaka mahodaya ne eka alabdhapUrva kasauTI prAptakI hai, jisakI pahaleke lekhakAko kalpanA bhI nahIM thI aura vaha yaha ki unhoMne hinduooMke smRtiyoM aura dUsare karmakArIya pratyake sekar3oM lokoM ko sAmane upasthita karake batalA diyA hai ki ukta granthoMmeM me curAcuga kara aura unheM tor3a maror3a kara somasena zrAdine apane 2 'manamatIke kunabe' taiyAra kiye haiN| jAMca karane kA yaha DhaMga bilkula nayA hai aura isane jainadharmakA tulanAtmaka paddhatile adhyayana karane vAloMke liye eka nayA mArga khola diyA hai / " ye parIkSA lekha itanI sAvadhAnIse aura itane akATya pramANoMke zrAdhArase likhe gaye haiM ki abhI taka una logoM kI ora se joki trivarNAcAgadi bhaTTArakI sAhityake paramapuraskartA aura pracAraka hai (12 varSakA mamaya milane para bhI ) inakI eka paMktikA khaNDana nahIM kara sake haiM aura na zrama zrAzA hI hai / x x x x garA yaha ki yaha lekhamAlA prativAdiyoMke liye lohe ke cane haiN|" [ varSa 6 apanI kavitAo, sAmAjika samutthAnakI bAta kahate samaya bhI thA kI nigAha barAbara rASTra para hI rahI hai 'merI bhAvanA ke antameM Apane kahA hai kareM | bana kara saba 'yugavIra' hRdayase, dezonnati rata rahA vastusvarUpa vicAra khuzIse. saba dukha saMkaTa sahA kreN| 'ghanika saMvodhana' kavitAmeM Apane dhanikoM ko dezAbhimukha rahane kI hI preraNA dI hai-- cakkara meM vilAsa ina lohe ke canoMkA nirmANa kitanI laganase huA hai, usakA kucha anumAna isase ho sakatA hai ki ina lekhoM ke likhane meM Apa itane tahAna the ki Apako unnidra hogayA aura 1|| mAma taka Apako nIMda nahIM aaii| eka dina hI nInda na Aye, to dimAga bhinnA jAtA hai, para Apake liye yaha nirmANa itanA rasa pUrNa thA, Apa usameM isa kadara DUbe hue the ki Apako jaga bhI kamajorI mahasUsa nahIM huI aura zrApa barAbara kAmameM juTe rahe / bhAratamAtAke caraNoMmeM pIke kAryakA kSetra janasAhitya, itihAsa aura samAja rahA, itanA hI jAna kara yaha socanA ki ve eka sApradAyika puruSa haiM, satyakA utanA hI bar3A saMhAra hai jitanA rASTranirmAnA zraddhAnandako sAmpradAyika netA mAnanA / sAmpradAyika viSayoMmeM Apa kabhI nahIM par3e aura ApakA dRSTikoNa sadaiva rASTrIya rhaa| 1620 se Apa barAbara khAdI pahanate haiM aura gAndhIjIkI pahalI giraphtArI para Apane yaha vrata liyA thA ki jaba taka ve na chUTe, Apa binA carkhA calAye, kabhI bhojana na kareMge / viyanA phaMma mata bhUlo, apanA deza ! x x x kalA kArakhAne khulavA kara, meTo saba bhArata ke kleza / kareM deza-utthAna sabhI mila, phira svarAjya milanA kyA dUra ? paidA ho 'bugI deza phira kyoM dazA rahe dukha-pUra ? samAja unake liye rASTra kA hI aMga hai| samAja-saMbIghana' karate hue jaba ve kahate haiM sarvasva yoM khokara huA, kesA tU dIna dIna anAtha hai ! patana terA huA, tU rUr3hiyoMkA dAsa hai !! taba unake manameM bhAratarASTra kA hI dhyAna vyAsa hotA hai / yaha nizcaya hai ki yadi ve khojake isa kAryameM na par3e iMti, to unakI yaha 67 vIM varSagAMTha sambhavataH dezakI kisI jela meM hI manAI jAtI ! jIvanabharakA kArya unakI jIvana vyApI sAhitya sAdhanAkA mUlyA~kana karane ke liye vistRta sthAnakI AvazyakatA hai, phira bhI saMkSepameM yahAM usakA ullekha zrAvazyaka hai jainasamAja meM pAtrakesarI aura vidyAnandako eka samajhA jA rahA thaa| muktAra sAhabane apanI khojake AdhAra para dRr3ha - Page #181 -------------------------------------------------------------------------- ________________ kiraNa 5] patha-cinha rUpase yaha spaSTa kara diyA ki pAtrakemarI vidyAnandase hI nahIM thA, 3 mAsa taka rAta dina sAhitya aura itihAsakA adhyakintu akalaMkase bhI pahale hue hai| yana kara apane 'vivAha kSetra prakAza' nAmakI pustaka likhI, jisakA phira koI vizeSa na kara sakA / isI taraha paMcAdhyA pandhake sambandhameM kisIko yaha daramA pUjAke AndolanameM Apane 'jina pUjAdhikAra ThIka mAlUma nahIM thA ki usakA kartA kauna hai| naye upa mImAMsA' likhI aura korTameM gavAhI bhI dii| isa para zrApa labdha hue puSTa pramANoMke AdhAra para, mukhtAra mAhabane yaha ko jAticyuta ghoSita kiyA gayA, para yaha ghoSaNA kabhI karake banalAyA ki isa anya ke kartA ve hI kavirAja vyavahArameM nahIM paaii| malla haiM jo 'lATIsaMhitA' mAdi graMthoMke karma hai| jaina sAhityake zreSThatama ratna dhavala aura ayadhavalakA mahAn zrAcArya svAmI samantabhadrakA itihAsa andheremeM nAma hI laMgoMne sunA thaa| ye anya kevala mUDabadrIke manyapar3A thA aura usakI bonake AdhAra bhI prAyaH aprApya the| bhaMDArameM virAjamAna the| inakI 2-3 praniyAM hokara jaba mukhtAra sAhabane mAdhAroMkI khoja karake do varSake parizramase idhara prAInoina graMdharatnokA pUrA paricaya prAsa karaneke eka prAmANika vistRta itihAsa taiyAra kiyA. jisakI liye murUnAra sAhaca lAlAyita ho uThe, Apane pArA-jainaaneka aitihAsika vidvAnone mukta kaNThase prazaMsA kI hai| siddhAnta bhavana meM jAkara, sh|| mahIne rAna dina parizrama kara samantabhadrake samaya-sambandhameM jaba DA.ke.bI. pAThaka ke 1... pRSThoM para unake noTsa likhe, jinameM donoM pranthoM meM kucha viruddha likhA to Apane eka varSa taka bauddha sAhi- kA sAra saMgrahIta hai| tya zrAdikA khAsa taurame adhyayana karake usake uttarameM mahAvIra bhagavAna ke samayAdike sanbandhameM jo matabheda 'samantabhadrakA samaya aura DA. ke.bI. pAThaka' nAmakA evaM ulajhaneM upasthita thIM, unakA atyanta gambhIra adhyayana eka gaveSaNApUrNa nicagdha limbA, jo hindI aura aMgrejI karake Apane sarvamAnya samanvaya kiyA aura vIra-zAsanadonoM meM prakAzita huzrA hai aura vidvAnoMko bahuta rucikara jayantI (bhagavAna mahAvIrakI prathama dharma-pravartana-tithi) kI pratIta huzrA hai| khoja to Apake jIvanakA eka bahuta hI mahatvapUrNa kArya sammAna-samArohameM diye apane bhASaNameM paM. rAjendra- hai| bhAvaNa badi pratipadAko aba dezake aneka bhA kumArajIne kahA thA ki mukhtAra sAhaba yaha kAma na karate vIra-zAsana-yantIkA Ayojana hone lagA hai| no digambara-paramparA hI astavyasta ho jaatii| isa kAryake 'anekAntakA' bhArambhakAraNa maiM unheM digambara paramparAkA saMrakSaka mAnatA huuN| 21 apraila 1929 meM Apane dehalImeM samantabhadrAzrama jainasAhityake kitane hI anya aise haiM, jinakA dUsare anyoM meM ullekha to hai, para ve mUla rUpameM aprApya hai| mukhtAra kI sthApanA kI aura navambarameM mAsika 'anekAnta' kA prakAzana prArambha kiyA / 'anekAnta'ke prathamAMka meM hI pAMca sAhabane vizAla jaina sAhityameM likhe ullekhoMke AdhAra pejokA sampAdakIya hai, jisameM 3 pejameM samantabhadrAbhamakA para aise bahutase aprApya anyoMkI eka sUcI taiyAra kI aura unakI khojake liye puraskAroM kI ghoSaNA kii| unameM se kucha . paricaya aura do pejameM patrakI nIti para prakAza DAlA anya mile hai aura zeSake liye pustaka maMDAroMkI khoja gayA hai| " 'jainagajaTa' meM Apane kevala maMgalAcaraNa kiyA thA antarjAtIya vivAhake samarthanameM Apane eka pustaka aura jainahitaiSImeM sampAdana svIkAra karanekI paristhiti patA likhI-'zikSAprada zAstrIya udAharaNa' / samAjameM hallA kara 'zakti aura yogyatA anusAra patrako saphala banAnekI hubA / eka vidvAnane usakA virodha likhA / basa phira kyA sUcanA dI thI, para anekAnta meM 'patrakA avatAra, rIti-nIti Page #182 -------------------------------------------------------------------------- ________________ anekAnta [ varSe 6 aura sampAdana' tathA 'jainI nIti' ke nAmase do TippaNiyA~ mujhAnI caahiye|" paNDitajIkI hasI nInikA yaha phala hai likhii| pahalI TippagrImeM vahI sampAdana grahaNa karanekI ki prArambhameM unakA virodha karane vAle bhI antameM unake vivazatAokA ullekha karake likhA hai mitra bana jAte haiN| (bhAzramakI vyavasthAkA bhAra honeke kAraNa)-"isa sthiti meM yadyapi patrakA sampAdana jamA cAhiye vaisA nahIM ho eka varSa bAda, samantabhadra zramakA sthAna sarasAvA badala sakegA to bhI maiM itanA vizvAsa avazya dilAtA hU~ ki diyA gayA aura usIne isa prakAra vIrasevAmandirakA rUpa yahA~ taka mujhase bana makegA maiM apanI zakti aura yogyatAke dhAraNa kiyA. aura paNDitajIkA janmakSetra hI aba unakA anusAra pAThakoMkI sevA karane aura isa patrako unnata tathA sAdhanAkSetra ho gayA hai| sArthaka banAne meM koI bAta uThA nahIM rkkhuugaa|" asala meM 'jana kaci nahIM, janahita hI ApakI sampAdana yaha paNDita jIkI jIvana sAmagrIkA bahuta adhUga saMka ln| isakI upamA uma hanese dI jA sakatI hai, nIti rhii| jisakI kalaI bahuta kucha ur3I huI hai, phira bhI sAvadhAnIse mAlocanApaddhatikA 'moTo' A~kane para jisameM kAmacalAU sUrata dikhAI de jAtI hai| 'bhanekAnta' kA prArambha 5 dohoMse hotA hai, jisameM antima isa prakAra hai saMkSepameM svastha hoM to apanI gaddI para aura bImAra ho vo apanI zaiyA para par3e par3e bhI, eka hI dhuna, eka hI zoSana-mathana viroSakA, humA kare avirAma / lagana, eka hI vicAra aura eka hI kArya-zodha-khoja evaM prema page ralamila sabhI, kareM karma niSkAma || nirmANa, yaha paM. jugalakizora mukhtArakA sampUrNa paricaya vAstavameM yaha ApakI AlocanA paddhatikA 'moTo' hai| hai| unake bhItara mahAna jainasAhityakA zrAkula darzana hai zodhana mathanakA kAma nirantara ho, premake sAtha ho, ralamila aura bAhara use prakAzameM lAnekI pAkulatA hai| yaha darzana kara ho, isameM paraspara vaira-virodhakI to kahIM guAyazahI hI unakA pathI, yaha pAkulatA hI unakA sambala hai| nahIM hai! isI aMkameM Apane 'prArthanAeM' zIrSakase 4 bAteM isake sahAre unhoMne apane jIvanake pichale 36 varSa jainakahI hai| unameM tIsarI isa prakAra hai-"yadi koI lekha sAhityake andhere koNoMkI khojameM lagAye haiM aura isIkI athavA lekhakA koI aMza ThIka mAlUma na ho athavA viruddha dhunameM unhoMne apanI calatI huI mukhtArakAgakA parityAga dikhAI de, to mahala usIkI vajahase kisIko lekhaka yA kiyA hai| unakI khojapaddhatise bhAratakI zraddhA hai, yUropakI sampAdakase deSabhAva na dhAraNa karanA cAhiye kintu ane- vivecanA aura vAstavika bAta yaha hai ki usa khojakA kAnta nIti aura udAratAse kAma lenA cAhiye aura ho vAstavika mUlya hama nahIM, hamAre bAdakI pIr3hI hI ThIka 2 sake to yukti purassara saMyatabhASAmeM lekhakako usakI bhUla oNka skegii| Page #183 -------------------------------------------------------------------------- ________________ hamAre sabhApati : eka adhyayana zrI kanhaiyAlAla mizra 'prabhAkara' "idhara pAdhye yahA~ hai rAjendrakumArajI" pAye the, para unhoMne nimantraNakI pratIkSA nahIM kI aura ThIka bhAI kauzalaprasAda ne korase hameM pukArA aura hama samaya ve ghoSita sthAnapara pahu~ca gaye, jaise apanI A~khoM meM ve saba simaTa kara eka kampArTameNTa ke sAmane ikaTThe hogye| usa samaya kevala pariSadake janarala sekreTrI the| zrI jugalakizora sammAna samiti dvArA Ayojita sammAna- takalluphase dra, 'bar3e zrAdamiyoM' ke sarvagrAsI roga samArohakA sabhApatitva karaneke liye bhArata baiMkake saMcAlaka 'darabArIpana' se nirlipta, eka karmaTha samAja sevaka-apanI zrI rAjendrakumArajI dehalIse sahAranapura prA rahe the aura hama jimmedAriyoMke prati saceSTa ! apane ghanake balapara, pArTIke saba unheM lene sTezanapara Aye the| bahumatakA sahArA lekara bane janarala sekreTrI nahIM, mujhe lagA rAjendrakumAra jI jisa kampArTameNTameM the, usake leTaphArma jaise ve janmajAta janarala sekreTrI hai| kI ora vAle dvArameM cAbhI lagI xxx thI / imameM se koI daur3a kara kAryakAriNIke bAda isa pradeza gArDa ke pAsa gayA, koI TI. TI.ke, ke kAryakartAoMkI mITiMga huii| para rAjendrakumArajI acaMcala the| pariSadake kAryakramapara zrApa bolekoI tIna miniTa meM cAbhI aaii| sulajhe hue, zrRMkhalAbaDa, vyartha ina 3 minaToM meM unhaM ne eka bAra vistArase bace-bace, saMyata aura bhI bAhara nahIM jhA~kA, utsukanAhIna, bahuta miitthe| samAjakI samasyAopara jhuMjhalAhaTahIna, sthira, zAnta aura unhoMne adhyayana kiyA hai, manana aura anudvigna ! mujhe lagA, jaise kiyA hai, paristhitiyoMkA tAratamya unake jIvanakIitanI mahAna saphalatA jor3akara apanI sampatti nirdhArita kI kuMjI maiM pA gayA yaha sthiratA, kI hai; ve unameM rama gaye hai, ghama udvegake samaya bhI zAnta rahanekI gaye haiM aura phalasvarUpa jahAM ve kSamatA-sthiraprazasa! samAjake maulika tatvoMke parijJAtA xxx haiM, vahAM una tatvoMmeM bAirase, samaya ve svAgatAdhyakSake bhavanameM Thahare ke pravAhameM AmilI kurUpatAoMse the aura digambara jainapariSadakI kArya zrI rAjendrakumAra jI bhI paricita aura donoMko alaga kArigIkA adhivezana zrI lA* RSabhasenajIkI koThIpara alaga dekhane-parakhane aura dUsaroM ke sAmane use rakhanekI honA thaa| rAjendrakumArajI pariSada ke janarala sekreTrI pratibhA bhI unameM hai, yaha isa bhASacane khaa| aura unhoMne adhivezanakA samaya do baje rakkhA thaa| x Thoka do baje ve svayaM prA pahuMce aura binA eka miniTa bhI isI mITiMga meM sahAranapurakopariSadakA eka kendra banAyA kahIM ulajhe unhoMne kAryakAriNIkA kArya prArambha kara diyaa| gayA / usake saMyojaka-padake liye do nAma pAye / una rAjendrakumArajI prAjakI vyApArika duniyAke prathama donoMne bhI bArI bArIse paraspara eka dUsarekA samarthana kiyA bheDIke manuSya hai, phira sahAranapurameM ve sabhApatike rUpameM aura phalata: yaha prastAva huyA ki donoko hI saMyukta saMyojaka Page #184 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 162 anekAnta [varSa 6 . banA diyA jAe / gajendrakumArajI yahA~ khAmoza na raha sake, pAsa hI sammAnapUrvaka unhoMne unake liye vyavasthA kgii| uThe aura bole-"mApha kIjiye, yaha sArvajanika sevAkA sAthiyoMka .ni sahRdaya, unake mAnake liye sAcanta aura kAma hai, ise ve hI loga kara sakate haiM, jinameM yaha bhAvanA abhimAnahIna sadbhAvase pUrNa / unake svabhAvakI eka zakti, hai| isa liye mAmalA ulajhAnA, yA dUsaroke kahese nAma jo unake prabhAvako gambhIra aura niyantraNako madhura banAtI hai| likhAnA maiM pasanda nahIM karatA / nAma unhIMkA likhA jAye, imI zrRMkhalAmeM eka aura bhI-unake eka sahakArIne jo kAma kreN| isI utsabake silasile meM eka patra likhA-usakI bAtose yaha unakI spaSTavAditAkA rUpa hai, kharepanakI sAkSI hai, eka pramukha sAmAjika kAryakartAke rUpameM bhAI kauzapramAda netRtvakA pratibimba hai| ve sIdhe dekhate haiM, sIdhe calate haiN| jIke AtmAbhimAnako Thema lagI aura unhoMne eka sakhta ve bahuta namra hai, para ulajhate nahIM, ulajhAye jA sakate uttara likhA / maiM umake kaTu pratiphala kI sambhAvanAmeM thA. nhiiN| ve kAmameM vizvAsa karate haiM, kore nAmameM nhiiN| para bar3A madhura uttara prAyA, aura saba bhUla-sudhAra hogyaa| ve bhAratIya samAjake mabase pratiSThita vyaktiyoMmeM haiM, para bAta varkarsa mITiMga samApta hoMgaI, unheM vyApArI-maNDala meM bAtameM sarakArI adhikAriyoMkI taraha ve pratiSThA-presTijake jAnA hai, vahAMse TI pArTI meM / - kSaNa bandhA huA hai, para prazna khar3e nahIM karate / bAna yaha hai ki ve lakSyakI ora ve bhUle nahIM-zrImatI candravatI RSabhasaina jainase mile| dekhate haiM, nirantara udhara bar3hate haiM / isa badanekI kuJjI 'saMgha' samAjasudhArakA Andolana jainaparivAroM meM kaise pahu~ce, isa meM hai / yaha saMgha kaise bane, kaise bar3he, bananA-bar3hatA hI rahe, para unase bAteM kI, pariSadakA mahilA vibhAga sambhAlaneko isa kalAke ve prakANDa paNDita haiN| unase anurodha kiyA aura kAryakAriNIke dUsare sadasyoMse utsava horahA thA, rAjendrakumArajI sabhApanike zrAsana unakA paricaya karAyA, AtmIyatAse pUrNa Tona aura sneha para the, progrAma mere hAthameM thA / eka sajjanane choTIsI bharI mukhmudraa| kAryokI yaha jhAlA, ratnoMkI .yaha parakha, upayukta slipa mujhe bhejI ki amukakA nAma progrAma meM bar3hAdeM / yaha vyaktiyoM ko upayukta sthAnameM phiTa karanekI yaha utsukatA nAma pahalese hI thA, isaliye vaha slipa maiMne eka ora aura kSamatA hI usa vizAla saphalatAkI nIva hai jo prAja DAla dii|raajendrkumaarjiine bahuta dhIrese vaha slipa uThA " rAjendrakumArajIke nAmameM zrotamota hai| kara pddh'ii| vaha mere nAma thI, phira bhI unhoMne progrAma dekhA ki vaha nAma usameM hai yA nahIM aura bar3I tarakIbase vaha sahAranapura ke liye jaba ve cale, to gAr3I chUTa gii| slipa vahIM DAla dii| dAvarase bole-gAjiyAbAda taka vaha gAr3I pakar3o, aura yaha unakI satarkatA hai, yaha unakA svAvalamba hai| yaha sambhava na ho to pUrI sIDa calo aura mujaphpharanagara choTese choTe kAma para nigAha rakhanA aura sAthiyoMke kAryoM taka bhI gAr3I pakar3o-maiM vacanabaddha hU~ aura kucha bhI ho, ko bhI satarka ho yuktise jAMcate calanA, unakA svabhAva hai, jo unheM apanI mahAna saMsthAke saMcAlaname pUrNatA detA hai 12 // baje mujhe vahA~ pahu~canA hai| aura aneka phisalanoMse bacAtA hai| eka sAthIne yA saMsmaraNa sunAyA, jisakA artha hai-apanI jimmedAriyoMke prani saceSTa, pranizAke prati Aja ve vaibhavake jisa mahAstUpa para khar3e haiM, usakA satarka aura dUsarokI dikkatake prati sAvadhAna / nirmANa unhoMne svayaM apanI pratimA aura puruSArtha ke sahAre kiyA hai| isaliye nirmANakI kaThinAiyose ve khUba paricita lAlA vizAlacandajIko TI-pArTI meM ve baiThe the-lekhavatI hai,yahI kAraNa hai ki jIvana ke dUsare nirmAtAoMke prati unakA jI jarA leTa phuNcii| maiMne dekhA ki ve isa bAta ke liye mana agAdha zraddhAse bharA! mukhtAra sAhabake prati unhone sacinta the ki usa bahana ko upayukta sthAna mile-apane jisa bhaktibhAvanAkA prakAzana kiyA, yaha bahuta U~cI hai| Page #185 -------------------------------------------------------------------------- ________________ kiraNa 5] hamAre sabhApatiH eka adhyayana 163 isa utmabase jahAM unake sAmane yaha prazna AyA ki mUMchoM meM tAkI pratidhvani, painI aAMkhoMmeM sUkSmadarzana aura samAjake dUsare vidvAnoMkA bhI upayukta mammAna ho, vahA~ gahare paiThanekI pravRtti aura zroThoMmeM svabhAvakI sarala madhuratA svargIya sAdhakoMkI smRtirakSAkA prazna bhI unake nikaTa kA pratibimba / sajIva ho utthaa| sva.zrI brahmacArI zItalaprasAdajI, vairisTara prIvAmeM lacaka hai. kandhoM meM ubhAra aura pairomeM eka camatagayajI aura zrIbA. jyotiprasAdajIkI smRti meM vAra' sadhI huI capalatA, yaha darzanakA uttarArdha hai| grIvAkI ne jo tIna vizeSAMka prakAzita karanekI ghoSaNA aba kI hai, lacaka meM namratA hai-pUjyoMke sAmane jhukanekI prastutatA, sasakA zrAdhAra yahI hai| para kandhoMkA ubhAra sAkSIhai usa sthiratAkA, jo sunatI sabakI, para krtii| apane hI mnkii| aura yaha sace unheM sAmane dekha kara koI vizeSa prabhAva mana para nahIM hue paira ? jo samaya aura sthAnako dekha kara calate haiM, jahAM par3atA, para jaga bArIka najara se dekhane para unakA caritra una calanA , cale hI calanA hai, para jinheM jahAM nahIM calanA kI prAkRnimeM jhalaka zrAtA hai| UMcA mastaka, bharI mUMche, hai, vahAM nahIM hI calanA hai| painI A~kheM aura muskarAneko utsukase zroTha, yaha darzanakA pUrvAdha hai| UMce mastaka para unake cintanakI chAyA hai, bharI basa, eka dina meM maiM unheM itanA hI dekha paayaa| Peteeeeeeeeeee mukhtAra mahodaya aura unakA sarvasva-dAna (tAmbara gujarAtI sAptAhika 'jaina'-bhAvanagarakI dRSTimeM) "paM0 jugalakizora jaina zAsanake eka mUka sevaka haiN| inake dvArA sampAdita hote hue bhanekAntake aMkoMko jinhoMne dekhA hogA aura paMDitajIkI apanI vicAra zailIkA abhyAsa kiyA hogA. unheM ina vidvAna svadharmI bandhukI bArIka chAna-bIna aura nyAyAdhIza jitanI taTasthatAke liye bahumAna utpanna hue binA nahIM rahA hogaa| kitane hI jainasaMghasevaka jo zAsanahitake pakke raMgase raMge hue haiM unameM paMDita jugalakizorajIkA nAma bhI maprasthAna dhAraNa karatA hai| jaina zAstrIya aura aitihAsika sAhitya ke saMzodhanameM inhoMne apanA uttama yoga pradAna kiyA hai| parantu sabase mahatvakI bAta to yahI hai ki aMtaraMgake saMtoSa sivAya samAja taraphako kIrti yA vAhavAhIkI inhoMne kamI mI paravA nahIM kI tamA samAjake netAoM meM sthAna prAsa karane aura unheM rijhAneko bhI hamameM bAsanA nahIM rhii| inakA kyAvana hajAra rupayoMkA vAna vastuta: sarvasva samapaMza hI kahA jAtA hai| bar3e udyogapati yA sahAke khilAdI hI aisA dAna de sakate haiM.sa mAnyatAko paMDitajIne dUSita ThaharA diyA haijo bAloM kamAte hai aura samAja-sevAmeM hajAroMkA dAna karate hai.ve pAdaraka yogya hai. parantu jimhoMne dabada saMgraha kiyA hai aura dUsarIrItise mI saMgha aura zasanakI sevA karate rahate haiM unakA isa prakArakA sarvasva dAna atyanta mUlyavAna ThaharatA hai| zrI mukhtArajIne o suMdara samIkSAe~ aura saMzodhana jaina samAjako virAsata meM diye haiM unakI kImata to vidvAna hI prkiNge| unake isa dAnakA gaurava to sAmAnya pAThaka aura zrotA bhI kara skeNge| vIrasevAmandirakA uddezya tathA vyavasthA prAyaH prasiddha hai| yaha saMsthA padi adhika prANavAna bane to jainasamAjake liye bhArI upakAraka bane, itanA hI nahIM ki.mtu eka naI hI dizAkA sUcana kre|" [17-1-42 ke sampAdakIya granoTakA anuvAda] Screeeeeeeeeee Page #186 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sammAna samAroha kA vivaraNa (le-zrI eka patrakAra ) jaba pahale pahala zrI jugalakizora sammAna-samiti mAlAse zrI paM0 jugalakizora mukhtArakA satkAra kiyA kI sthApanAkA samAcAra janatAke sAmane AyA aura aura unheM mahAranapura calanekA samitikI orase 5 disambarako honevAle sammAna samArohakI carcA nimantraNa diyaa| prArambha huI, to samAjake anaka 'buddhimAna aura 1 // bajekI gAr3Ise samArohake sabhApati zrI samajhadAra vyaktiyoMne kucha ima DhaMgakI AlocanA kI, rAjendrakumArajI pdhaare| samitike sadasyoM aura nagarake jaise yaha koI asambhava kalpanA ho, betukI ur3Ana ho pramukha puruSoMne sTezana para unakA puSpahAroMme svAgata aura majanuokA akhAr3A ho| isake bAda vaha sataha kiyaa| sTezanake bAhara jaina hAIskUlakA baiNDa vaja zrAI, jaba logoMne sunA ki bhArata baiMkake mainejiMga rahA thaa| dvAra para hAIskUla ke skA:ToMne sabhApatiko DAyarekTara aura prasiddha vyApAra 'gArDa Apha Anara' diyaa| isa zAstrI zrI rAjendrakumArajI isa samayakA dRzya atyanta bhavya satsavakA sabhApatitva karane zrA thA / samitika sadasyoMsa mabhArahe haiM aura unhoMne ima utsava patikA paricaya kagara gyaa| kI mahAnatAkI eka jhAMkI ne cAra ghor3oMkI gAr3I meM manameM lii| patroM meM turanta chapA mabhApanijI the aura dumarI ki bhAratIya digambara jaina pari gAr3iyoM evaM kAroMmeM dUsare padakI mITiga bhI uma avamara atithi the / maba loga sTezana para bulAI gaI hai aura aneka me lAlA RSabhasainajIsI koThI vidvAna padhAra rahe haiM, to una para mukhtAra mahAdayake svAgatArtha buddhike stUgeMne bhI mAna liyA pahu~ce / zrI rAjendrakumArajI, - ki hAM, yaha kucha horahA hai aura aura dUsaraM atithiyoM ke sAtha zraddhAlu janatAmeM to utsAhakI samitike sadasyoMne mukhtAra eka lahara hI laagii| jahAM maiM sAhabakA mAlAoMse svAgata gayA, maiMne anubhava kiyA ki kiyaa| rAjendrakumArajI jisa loga mAkulatAse 5 dimambarakI zrI bA lAlacandajaM. jaina, rohataka zraddhAbhAvameM vibhora ho, parita prataM.kSA kara rahe haiN| usa dina ve kucha naI bAta sunane, jIse mile, usane sAre vAtAvaraNako zraddhAme abhinayA dRzya dekhaneko utsuka the| pikta kara diyA / baiNDa baja rahA thA aura usakI svara5disamghara : sahAranapuraka mArvajanika jIvanakA mAdhurImeM nahAyesa maba loga sar3e the| isa utsavakA eka jAgRti-parva ! yaha eka svargIya dRzya thA / sabhApatijI mukhtAra maho. mutsavakA prArambha 5 disambarako prAtaH 10 baje dayako sAtha lekara svAgatAdhyakSake bhavana meM cale gaye hudhA, jaba sekasariyA pAritoSika vijetrI zrImatI aura zeSa pramukha atithiyoMne yahIM lA0 RSabhasainake candravatI RSabhasaina jaina bArasevAmandira sarasAvA nimantraNa para bhojana kiyA / pahu~cI aura unhoMne tilaka, akSata, nAriyala aura bhojanake samayakA eka saMsmaraNa ullekhanIya hai| Page #187 -------------------------------------------------------------------------- ________________ BRE 28. zrI vizAlacandra jI kI To-pArTI kA eka dRzya bIca meM mukhtAra mahodaya aura zrI gabU gajendrakumAra jI baiThe haiN| eka aora DisTrikTa borDa ke ceyaramaina zrI zAhanajara husaina dasarI ora zrI jugagandAdAma jI zraoNnarerI majisTreTa aura modana gyoM mArI oNnarerI majisTreTa baiTha hai gaya sAhava zrI pradyumnakumAra jI gvAganA yakSa himani zrImatI candravaMtI RSabhasaina jaina vIgmevAmandirama 5 disambara ko prAta:kAla mukhtAra mahodaya kA tilaka kara nansaba kA prArambha kara rahI haiM zrI vizAlacandra jaina spezala majisTreTa Page #188 -------------------------------------------------------------------------- Page #189 -------------------------------------------------------------------------- ________________ kiraNa 5] samAsehakA vivaraNa 165 mAsTara upramainajI aura prabhAkara jI Adi rasoIghara rAtameM jA baje jainahAIskUla meM bane vizAla paNDAla kI ora baiThe the aura bar3autake lA. jagadIzaprasAdajI meM sammAna samAroha prArambha humA / khataulIke zrI bAbU raIsa paMktike antima chorapara the / rasoImeMsa jo lAlajIne maMgalAcaraNa kiyA aura zrI ravicandrajI pUriyA~ pAtIM, ve dUsare sire taka na pahu~ca pAtIM, isa bijanaurane 'merI bhAvanA' kA sAmUhika pATha kiyaa| para prabhAkara jIne mAsTara upasainajIse kahA ki bhAI __ svAgatAdhyakSa zrI lAlA pradyumnakumArajIne apanA jagadIzaprasAdajI isa samaya pichar3I jAtike pratIka bhASaNa par3hA, jo anyatra prakAzita hai / sabhApatine hai| jagadIzaprasAdajI eka bAra to sanAye, para unakI apanA Asana grahaNa kiyA aura unhoMne zrImAn pratibhA zIghra hI jAga uThI aura ve bole-"sAhaba, mukhtAra sAhabako Asana diyA / donoMko mAlAeM santoSa kA phala mIThA hotA hai, yaha dharmazAstroM meM likhA pahanAI gii| rAjendrakumArajIne apanA maukhika hai!" isI samaya zAradAkumArIne, vaktakI bAta, bhASaNa diyA, jo anyatra prakAzita hai / zrI kauzala phaloMkI taztariyA~ lAkara ThIka lA0 jagadIza- prasAdajIne bAharase pAye sandeza pde| aura pro0 prasAdajIke sAmane lgaadiiN| eka khAsa mudrAmeM prabhAkara gayAprasAdajI zuklane svAgatagAna pddh'aa| jIkI ora dekhakara ve vole-kahiye, janAba kaisI zrI ahaMdAsajIne abhinandanapatra par3hA aura zrI rahI?" aura matra loga itane jorase haMse ki bhavana mukhtAra mahodayako bheMTa kiyA sarva zrI lAlacandajI gaMja gayA / vAstavika bAta yaha hai ki utsavakA vAtA rohataka, bA0 ratanalAlajI bijanaura, zrImatI lakhavatI varaNa itanA ullAma pUrNa thA ki pratyeka sambandhita jI ambAlA, paM0 gajendrakumArajI mathuga, jagadIza manuSya eka nayA jIvana anubhava kara rahA thaa| prasAdajI bar3Ita, paM. mANikacandrajI sahAranapura, bhAjanake uparAnta do bajesa bhAratIya digambara bAlaprophesara mohanajI, paM.niddhAmalajI deharAdUna, jainapariSadakI kAryakAriNIkA adhivezana huaa| paM0 candrazembara zAstrI dehalIne apanI zubhakAmanAe~ isake turanta bAda isa pradeza kAryakartAoMkI mITiMga prakaTa kI aura paM. mAmarAja zarmA 'harSita', akhileza huI aura sahAranapurako pariSadakA kandra banAyA gayA 'dhruva' aura omaprakAzajIne apanI 2 kavitAe~ jisa ke saMyojaka bA0 digambaraprasAda mukhtAra pddh'ii| antameM mukhtAra sAhabane isa sammAnakA uttara aura bA0 maMgala kiraNa jI jaina cune gaye / diyA jo anyatra prakAzita hai| isake bAda rAjendrakumArajIne zrImatI candravatI RSabha dUsare dina 6 sitambara ko usI paNDAlameM sammAna saina jainase sAmAjika viSayAMpara bAtacIta kii| samArAhakA dUsarA adhivezana humaa|aajke sabhApati 4 baje vyANara-maeDA meM zrI rAjendrakumArajIko rAyabahAdura lAhulAsarAya the / unake anurodhapara abhinandana patra diyA gyaa| usake uttarameM baiMkoM kA nahaTaurake riTAyarDa DipTI kalakTara zrI nandakizorajI janatAke sAtha kyA sambandha hai, isapara ve bole / 4 // raIsa kAryakA saMcAlana kara rahe the / zrI paM. baje zrI lA0 vizAlacanda jaina, spezala maijiSTreTake devacanda zarmA ne maMgalAcaraNa kiyaa| mukhtAra sAhaba yahA~ ve TI pArTI meM gaye / yaha rAjendrakumArajI aura ke kAryapara zrI prabhAkara jI kA eka bhASaNa humA murUvAra mahodayake sammAnameM dI gaI thii| isameM jile aura antameM pro. satyapAlajI aura bAla prophesara ka zrI lA hI pulisasuparinTenDeNTa jaise adhikArI mohanajIne yogika kriyAoMkA pradarzana jiyaa| jisakA khAna bahAdura zrI zAhanajara husaina ceyaramaina DiSTrikTa janatA para bahuta prabhAva pdd'aa| boDe jaise pramumba puruSa aura viziSTa atithi padhAre antameM zrI kauzalaprasAdajIne sabako dhanyavAda the| zrI lA ahadAsajIne sAyaMkAlako saba ati- diyA aura utsava sAnanda samApta hubhaa| thiyoMko eka zAnadAra prItibhoja diyaa| Page #190 -------------------------------------------------------------------------- ________________ hamAre sahayogI vivara zrI paM0 jugalakizora mukhtArake sammAna samAroha hai. unameM eka vizeSa prakArakA bhAkarSaNa hai aura ve logoM ko saphala karaneke liye jo samiti banAI gaI, usameM prAzAke kendra banate jA rahe haiN| sahAranapura jile meM eka nimnalikhita sadasya the prabhAvazAlI dhanI hindU-mukhakI kamI bahuta viname sakhaTakatI zrI pradyumnakumAra rAyasAhaba rahI hai, yadi vizAlacandajI apane kAnoMko kamajora aura zrI vizAlacanda, spezala maijisTreTa sAMkhoMko tez2a rakhapakeM, to bahuta zIghra uma kamIkI pUrti zrI jugamandaradAsa, bhAnarerI maijisTreTa kara sakeMge, yaha prAzA hai| mukhnAra mahodaya aura bAbU zrI.dIvAna jugalakizora, ceyaramaina(zikSA)Di borDa rAjendrakumArajIke sammAnameM Apane jo TI pArTI dI, vaha zrI bhAIdAsa jaina, iMsa pApaka prabhAva aura vyavasthA donoMkA sundara udAharaNA thii| zrI seTha sevakarAma khemakA zrI dIvAna jugalakizorajI jileke eka prabhAvazrI mAmarAja harSita' zrI bhImaprakAza mittala zrI jamyUpradhAda mukhtAra zrI jayaprakAza goTevAle zra, digambaraprasAda mukhtAra zrI svAmana DerevAle zrI dIpacanda rAvalapiyaDI vAle zrI maMgalakiraNa jaina zrI kanhaiyAlAla mizra 'prabhAkara' rAyasAhaba lAlA pradyumnakumArajI sahAranapura hI nahIM isa prAntake pramukha jamIdArI haiM, phira bhI atyanta sarala, nanna nAgarika haiN| unakI saccaritralAkI ca aura prazaMsA unake virodhI bhI karate haiN| pUrNa yogyatAse unhoMne apanI sTeTakI vyavasthAkI hai| ve svayaM vidvAna vidvAnoM kA mAna karanA jAnate haiN| unameM apane te: svI pitA sva. bA. jamyUprasAdajI-sI mahatvAcAeM bhI haiM, para vaikI sAmAjikatA nahIM hai| isa utsavakI saphalatAmeM unake saha. yogakA mahatvapUrNa bhAga hai| hara samaya aura hareka kAmameM ke sAtha rahe aura utsavako unhoMne bilakula apanA hI hIkAma smjhaa| zrI vizAlacandajI bI0 e0, ena. bI. spezala maijisTreTa hamAre jilekI ubharatI huI zakti haiN| unameM gajabakI sUjha hai, saMgaThana zakti hai, vyavasthA hai| unake pAsa sAdhana hai, una sAdhanoMkA upayoga karanekI yogyatA zAlI puruSa aura boDoMkI rAjanItika purAne vibAdI hai| Page #191 -------------------------------------------------------------------------- ________________ hamAre sahayogI kiraNa 5 ] Apake sAtha hone kA artha hai kahIM bhI virodha na honA samiti ke saMgaThita honemeM jo maralatA huI usameM ApakA prabhAva thaa| dIvAna jI, una logoM meM haiM, jo kisI kAmako Arambha karake phira saphala kiye binA nahIM chor3ate zrI rUDhAmala jI Dere vAle ke prasiddha vyApArI hai| aura isa prakAra pratyeka utsavakA dhArambha hI unake sahayoga se hotA hai. Apa vRddha haiM. para bAlakoM kI taraha sarala, haMsamukha aura hareka sAmAjika kAryake liye prastuta / utpava kI saphalatA ke liye Apane rAta-dina prayatna kiyA aura binA eka paisA liye, paNDAla nirmANa aura prakAzakI pUrI vyavasthA Apane kii| isake bAda bhI samitiko Apa dAna deneke liye barAbara utsuka rahe / zrI rUpacandajI ema0 e0 bhApa jambU jaina hAIskUla ke heDamAsTara haiM aura isa saMsthAke gaThana aura vistArakA jo vaibhava Aja hama dekhate haiM, usameM ApakA bahuta hAtha hai / sarala svabhAva atyanta sajjana aura parizramI / ipa utsavako unhoMne apanI nijI cIz2a samajhI aura usakI saphalatA ke liye saba kucha kiyA aura isa taraha kiyA ki karate mAlUma na ho- mUka sevaka / zrI bhAI jinezvaradAsajI zrI nemacandajI vakIla aura zrI rAyacandajI mukhtArakA sahayoga kadama kadama para samitiko milaa| aisA sahayoga 167 ki usake sahAre mArgake vighnoMko sarala karanemeM samatiko mahatvapUrNa saphalatA milii| zrI bA0 maMgala phiraNajI aura digambaraprasAda mukhtAra ummAhI kAryakartA haiN| pUcha pUcha kara unhoMne jimmedAriyoM hrIM. unheM nibhAyA aura utsabako zAnadAra banAne meM pUrA prayatna kiyA / samitike dUsare sadasyoMne bhI jo ve kara sakate the, karanemeM kasara na rakkhI aura utpavako jo saphalatA milI, yaha saba unhIMke parizramakA la hai, para kucha aise *i zroMkA sahayoga hameM milA. are bAkAyadA samiti ke sadasya na the, para jinakI cintAeM aura sahayoga donoMne isa mahotsavako saphalatA pradAna kI / zrI adAma jaina raIsa zahara ke pratiSThita puruSa haiN| saMskRtake paNDita, jainasAhityake gambhIra adhyetA aura sarala hRdaya sevA parAyaNa / ukkabakA eka eka kathA ApakI sadbhAvanAoMse abhiSika thA aura usasI maphalatA ke liye Apane pUrNa prayana kiyA. barAvara citrita rhe| zAma ke samaya mAre meM tithiyoM ke bhojanakA uttaradAyitva lekara Apane samitiko nizcinta kara diyA / skAuTa mAsTara zrI candrabhAnajIkA sahayoga bahuta bahumUlya thA / apane skAuToMke sAtha unhoMne jahAM tahA~ sevAeM kiiN| kAma choTA ho yA bar3A, sabako haMsa kara kiyA vardIke skAUTa to bahuta hote haiM, unheM hamane jIvanakA skAuTa pAyA / zrI motIlAla garga sthAnIya samAjake udyogI ratna haiM / kAma karanA to unakA svabhAva hI bana gayA hai rogI hote hue bhI, cikitsA chor3a kara isa utsava ke liye Apa bAhara se Aye aura use saphala banAne meM apanA pUrA bhAga adA kiyaa| zrI lAlA RSabhasaina jaina baiMka vyavasAyake vizeSajJa aura hindI ke gAIsthika samasyAoMke vicAra pUrNa lekhaka haiN| parAmarza aura sahayoga donoM unhoMne samitiko sahayoga diyA aura pramukha atithiyoMke nivAsa aura bhojana tathA varkiMga kameTI aura dharkasa mITiMga kI vyavasthA apane yahAM karake, unhoMne samitikA bahuta bar3A bhAra apane sira se liyA / Page #192 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 16 anekAnta [varSa 6 zrImatI candravatI RSabhasaina jainakA sahayoga sTAra presake zrI ghanazyAmasiMha aura zrIvAstava presake bahuta mahatvapUrNa rhaa| utsavakA prArambha hI vIrasevAmandirase zrI zyAmasundarajI evaM kAzIrAma zarmA 'praphullita' kA unhoMne kiyaa| atithiyoMkI vyavasthAmeM bhAga lekara, saMdeza __ udAra sahayoga samitiko na milatA, to usake prakAzanokI aura zubhakAmanAmaka saMgrahameM yogade aura isa aMka saMpA- yaha sundara vyavasthA nizcaya hI na raha paatii| danameM bhI zramadAna kara mahotsavakI saphalatAmeM unhoMne pUrA aura usa karmaTha sAthI khiye yahA~ kyA kahA jAye, bhAga liyaa| ve jaina samAjakI vibhUti haiM aura jaisA ki jisake binA yaha prastAva eka kAnA hI raha jAtI aura zrI rAjendrakumAra jIne apanI bAtacIta meM kahA jaina samAjake pariSadamakhapatra 'vIra' ke 'sampAdakIya' kI bhASAmeM) "jo liye ve garvakI cIz2a hai| sAre kAryakA kendra bana kara rahA, jisane dinako dina rAtako zrI maMgaladevajI zAkhIdehalIse padhArakara utsava rAta na samajhA, apanI patnIkI cintAjanaka roga dazA aura ke kAryoM meM pUrA yoga diyaa| ve hindIke vidvAna, yogya mAIke vivAhakI paravAha na kara jo kAmameM juTA rahA aura patrakAra aura utsAhI kAryakartA hai, isa liye vibhitra jisane na padakI cinnA kI, na prtisstthaakii| hamArA bhAzaya dizAmeM unakI sevAeM utsavako miniiN| apanI samAjake yuvaka rala, karmaTha zrI kauzanaprasAda jaina zrI paM0zaMkaralAlajI to isI kAmake liye saptAha mainejiMga DAyarekTara bhArata bhAyurvedika kemIkalsa li. se pUrva madhurAse padhAre aura choTese bar3e taka sabhI kAma itanI haiN| ve jaina samAjake tejasvI kaarykrtaahai| logoMne anekatahInatAle karate rahe ki usakI jitanI prazaMsA kI jAye, bAra anubhava kiyA hai ki unameM eka bijalI aura sahAkama hai| saca to yaha hai ki mehamAna hokara bhI unhoMne ranapura jaise sthAnameM yaha sammAna samAroha saphala kara le apane premase mejavAnI para kabjA kara liyA thaa| jAnA unhIMkI zaktikA phala thaa| kauzalaprasAdajIke kAryane zrI prakAzacandra zAstrI, bhArata mAyuvaidika kemIkalsa yaha siddha kara diyA hai ki samAjakI vAstavika zakti usake li. ke pradhAna cikitsaka aura samAjake utsAhI kAryakartA kAryakartA haiM aura yadi hama apane samAjakA navanirmANa hai| rAta-dina unhoMne isa utsavake liye prayatna kiyaa| yaha cAheM, to hameM sabase pahale kAryakartAoMke saMgaThana para dhyAna prayatna itanA mUka thA ki unheM usameM khapajAnA par3A denA caahiye|" utsavake mAnandase bhI unheM vaMcita honA pdd'aa| unake inake atirikta saiMkoM bhAiyoM aura bahanoMkA vaha sahakAryako hama nikAma kaha sakate haiM, jinhoMne diyA hI diyA, yoga atyanta mahatvapUrNa hai, jo hArdika zubhakAmanAoM, pAyA kucha nahIM, sivAya usa bhAsmika bhAnandake. jo aise mUka zubha bhAvanAoMke rUpameM milaa| yaha mahotsava inhIM hI logoMke liye nirmita huvA hai| logoMkA thA, unhoMne hI use saphala kiyA, hama aura kyA zrI akhileza 'dhruva' bhI eka karmaTha yuvaka hai, usakI kheN| vauda dhUpa samitikA bala bana kara rhii| Page #193 -------------------------------------------------------------------------- ________________ svAgata bhASaNa (svAgatAdhyakSa rA0 sA0 zrI lA0 pradyumnakumparajI dvArA) -> > mAnanIya mahAnubhAyo ! liye ekatrita hue haiM, jimane apanA sArA jIvana jaina sAhitya aura itihAsa kI khoja meM lagAga aura apane Aja isa sammAna-samAroha meM ekatrita hue zrApa jAvankI mArI sampadA bhI antameM usI uddezyake liye saba bandhuoMkA svAgata karate hue mujhe mahAna haSe ho ati krdii| aise manuSya kI mAna pratiSThA karanA rahA hai| pratyeka manuSyakI taraha mere jIvanameM bhI pratyeka samAja aura manuSyakA kartavya hai, para itanesa aneka mAnandake avamara Aye haiM, para yaha una sabameM hA hama Ajaka utsabakA mahatva nahIM samajha sakate / apUrva hai| yaha mere sAthiyoMkI anukampA hI hai ki apane eka mAdhaka vidvAnakA sammAna karanA, basa unhoMne yaha maubhAgya mujhe diyA ki maiM una sabakI itane taka hI Ajaka utsavakI sImA nahIM hai| usa orase isa pavitra maNDapameM Apa sabakA svAgata kruuN| sammAnanIya vidvAnane kyoM apanA jIvana isa kAyameM yaha kArya AnaMda aura harSakA hai, para Apa mujhe kSamA lagAyA, yaha eka prazna hamAre sAmane AtA hai| kareM, suvidhAkA nahIM hai| kyoMki vidvAnoMkA svAgata unakI ima dhunakA, jisane unheM saMsAra kI una saba karane ke liye bhI vidvattAkI AvazyakatA hai aura lipmAoM se dUra kiyA, jinameM hama rAta dina phaMse maiM umase utanA hI dUra hU~, jitanA Apa avidyAma rahate haiM, AkhIra AdhAra kyA hai ? unhoMne anubhava dUra haiM, para bar3e loga apane choToM kI bAlakrIr3AoMse kiyA ki jaina mAhitya meM aise anamola ratna haiM, jo bhI pAnandita hote haiM, yahI socakara maiM apanI hArdika saMsArako svarga-sA suramaya, jIvanako mahAna aura zraddhAbhAvanAke sAtha yahA~ ApakA svAgata karatA hU~ rASTra ko unnata banAne vAle haiM aura sAtha hI unhone aura yaha anubhava karatA hU~ ki Aja hamAre isa yaha bhI dekhA ki saMsAra una ratnoMko bhUla rahA hai, ina nagarakA bar3A hI bhAgyodaya hai ki zrApa kRpA kAka ratnoMpI upekSA karake kAMcakA zRGgAra kara rahA hai| pdhaare| Apa jaise mAnanIya atithiyoM ke svAra,take unheM yaha dekhakara aura bhI coTa lagI ki dIrghakAlakI liye hameM jo vyavasthA karanI thI, vaha aneka kAraNoM - upekSA kAraNa kahIM kahIM una anamola sAhitya ratnoM se hama na kara pAye, aura isa prakAra Apako yahA~ kI zRMgvalA naSTa ho calI hai / unhoMne apane manameM asuvidhAoMkA honA sahaja hI hai, para isa utmava saMkalpa kiyA ki maiM unheM jhAr3a-poMchakara saMsAraka mAmane ke uddezyakI chAyAmeM maiM zrAzA karatA hU~ ki Apa unapara rakkhaMgA, jisase saMmAra inakI sundaratA parakhe, inakA vizeSa dhyAna na dekara hamArI bhAvanApara hI dhyAna deNge| mola jAne aura inase lAbha uThA kara sukhI ho / hamArA uddezya-- hama ima bhAvanA ko mamabhaleM, to phira matabhedakI bhI kahIM guMjAyaza nahIM rahatI, kyoMki aMgUThI meM pukhaApa aura hama saba yahAM ekatrita hue hai, yaha rAja lage yA hoga aura use gola rakhanA roka hai yA Apa hamArI vijJaptiyoM meM par3ha cuke haiN| ApakI upa- cakora, ye to U~ce kalAkAroMke vivAda-viSaya haiN| sthiti se yaha bhI siddha hai ki use ApakA anumodana yaha to sabhI mAnate haiM aura yahI mukhya bAta hai ki prApta hai, phira bhI maiM usapara do zabda kahanA cAhatA ratna sammAna kI vastu haiM, upekSA kI nhiiN| Aja jaba huuN| yahAM hama eka aise vidvAnakA sammAna karane ke hama ima sammAna-mahotsabameM sammilita hue haiM. to Page #194 -------------------------------------------------------------------------- ________________ anekAnta [varSa 6 hamAre karNadhAra jaise mukabhAvase hamane yaha ghoSaNA kI hai ki hama saca ki mere DUbane kI to koI bAta nahIM, para kisI taraha bhI yahI cAhate haiM ki ve anamola ratna saMsAraka gale Apa kA jIvana bacanA cAhiye / arastU ne kahA-maiM kA hAra baneM, yoM hI upekSA kAraNa naSTa na hoN| unake eka phakIra hU~, mere jIvanakA kyA mUlya? tuma samrATa dvArA hamameM isa bhAvanA kA jAgaraNa huA yaha unakA ho, jIvana to tumhArA bacanA cAhiye / isa para saccA sammAna hai aura una vidvAna mahAnubhAva zrImAn samrATa mikandarane jo uttara diyA, vaha bahuta hI mahamAnanIya 50 jugalakizora mukhtAra mahAdayake prati tvapUrNa hai| umane kahA-mahArAja, pApa jIvita rahe, apanA yahI sammAna, bhAvanAoMkA yahI abhinandana to mere jaise kaI sikandaroMko phirasa banA deMge. para prakaTa karanake liye hama yahAM ekatrita hue haiN| mere jaise hajAra sika-dara bhI raheM, to ve milakara eka arastU nahIM banA makate! mukhtAra sAhaba kA kArya samrATa sikandarakA yaha uttara vicAraka vidvAnoM pichale 30-35 varSoM meM paNi ta jugalakizora jI kA hamAre samAjake jIvanameM kyA mahatva hai, usapara ne jo kArya kiyA, vaha bahuta bar3A hai / unheM apane bahuta sundara prakAza DAlatA hai aura isa prakAzakI chAyA kAryana jina kaThinAiyoMkA sAmanA karanA par3A ve meM hama mukhtAra mahodayake kAryakA mahatva samajha sakate haiN| sAdhAraNa nahIM haiM / Aja to jaina sAhityakA bahuta sA prakAzana ho gayA hai, aneka bhaNDAroM kI sUciyAM bana gaI hai, aura yaha patA lagAnA sarala ho gayA hai ki kauna vastu kahAM hai, para taba bahuta kucha andhakAra meM aba taka maiMne jo kucha nivedana kiyA, usase thA aura yaha andhakAra itanA ghanA thA ki ise bheda yaha spaSTa hai ki Ajake utsavakA eka vizeSa mahatva hai| kara, bhItarakA rahasya pAnA dulebha thaa| ve apanI ana isa prakArake utsava saMsArakI sabhI jIvita jAtiyAM thaka zakti ke sAtha isa kSetra meM Aye aura Aja jo manAyA karatI haiN| eka aMgreja vidvAnakA kathana hai ki cAroM ora isa dizAmeM prakAza hameM dikhAI detA jo jAtiyAM apane vidvAna vicArakoMkA TIka 2 mAna hai usake nirmANakI nIMva rakkhI / Aja usakA nahIM karatIM, unakA buddhi-vikAsa kSINa ho jAtA hai; phala, eka bahumUlya dharoharake rUpameM hamAre sAmane hai| usameM svapnadarzI pratibhAzAliyoMkA utpanna honA banda vicArakoM-vidvAnoM ne hI sadaiva jAtiyoM ke ho jAtA hai aura isa prakAra dhIre 2 vaha jAti naSTa jIvanakA nirmANa aura usakI rakSA kI hai| jo ho jAtI hai| kArya karane meM bar3I bar3I rAjasattAe~ asaphala rahIM, ve kucha utsAhI mitroMne yahA~ isa prakArake mahatvapUrNa kArya vicArakoMne kiye haiN| yahI kAraNa hai ki sadA utsavakI yojanA to kara dI para hamAre sAmane mukhya rAjasattA aura dhanavatA donoMne hI vicArakoM ke prazna yaha thA ki karNadhAra kise cuneM, jisakA netRtva caraNoM meM apanA mastaka jhukAyA hai| kahate haiM eka bAra isa Ayojanako yathocita rUpameM saphala kara ske| mahAna samrATa sikandara aura vicAraka ziromaNi hama sabakA dhyAna zrImAn rAjendrakumAra jIkI ora gayA arastu sAtha sAtha nA~vapara ghUma rahe the| nAva khataremeM aura unakI vyastatA evaM kAryoM ke bhAra ko dekhate hue par3agaI, to sikandara idhara udhara dekhane lge| mahAtmA bhI hamane unase zarthanA kii| unakI yaha kRpA hai ki arastU ne pUchA-sikandara, kisa cintAmeM haiM ? to unhoMne ise svIkAra kara liyA aura Aja ve yahAM usane uttara diyA ki mahArAja, maiM yaha soca rahA hU~ hamAre madhyameM haiN| unake sambandhameM kucha kahanA eka Page #195 -------------------------------------------------------------------------- ________________ kiraNa 5] svAgata bhASaNa ziSTAcAra hI hai| kyoMki bhArata bImA kampanIkA zrImAn gajendrakumArajIkI samAja sevAeM bhI bahumUlya navanirmANa aura bhAratabaiMkakA saMcAlana kara ke haiM aura rASTrabhASA hindIke liye bhI unakI zaktiyoMkA ve janatAke hRdayoM naka pahuMca gaye haiM aura dezake sadA upayoga huA hai| mujhe AzA hai ki una kI vidvAna aura netA unakI pratibhAzIlatA ko Adarake saMrakSakatA meM yaha mahatvapUrNa utsava pUrNatayA saphala sAtha svIkAra kara cuke haiN| zramAna rAjendrakumArajI hogA aura isase sAhityake ratnoMkI khojakA patha prazasta una logoMmeM haiM, hamAre rASTra kI una vibhUtiyoM meM hai, hogaa| jina para sAre dezako garva hai aura jinhoMne apanI upasaMhAra isa sthiti kA nirmANa apanI pratibhA aura puruSArtha se maiMne ApakA bahuta sA samaya liyA, aba antameM svayaM kiyA hai| Ajake utsavake sabhApatitvake liye, to unakA maiM phira isa kRpake liye apanI samitikI ora se nAma bahuta hI upayukta hai| maiMne Upara nivedana kiyA Apa kA AbhAra mAnate hue ApakA hArdika svAgata thA ki vicAraka, jAtiyoM ke jIvanakI rakSA karate haiM karatA hai aura apane suyogya sabhApati zrImAna rAjendra aura ana maiM kahanA cAhatA hU~ ki vyAvamAyika usa kumArajIse yaha prArthanA ki ve kRpAkara apanA zrAsana jIvanako dRr3ha banAte haiM, isa prakAra vicAraka aura grahaNa kareM aura kAryakramakA saMcAlana kara zrImAna vyAvasAyika hamAre jAtIya jIvanake do vizAla mAnanIya vidvadUra paNDita jugalakizorajI mukhtAra stambha haiN| isa prakAra yaha eka svarNa saMyoga hai ki eka mahodayake isa sammAna mahotsavako saphala kara hameM vicAraka vidvAnake sammAna mahotsavakA netatva eka anugRhIta kreN| vyAvamAyika netA kareM / vyAvasAyika netRtvake sAtha * dhArmika pustakoMke milanekA abhAva hote jAnepara bhI- * (1)bhaviSyadattaseTha 10||2)kaa) (2)candana vAlAseTa 6)kA 411) (3)satyamArga saMTa8-)|kA 6 // surasundarI nATaka 2) sanI candanabAlA satyamArga navIna jinavANI saMgraha satyaghoSanATaka jinavANIsaMgraha bhaviSyadattaca stra ratnamAlA ratnakaraMDazrAvakAcAra dravyasaMgraha dhanyakumAracaritra aMjana sundarInATaka nityaniyamapUjA bhASA samantabhadracaritra pa!SaNaparva bratakathA RSabhadevakI u. sUtrabhaktAmara 10 pu. 11) bhAdauM jainapUjA jainadharmamiddhAnta kizana-bhajanAvalI 2 jinavANa guke vizAla jainasaMgha cA~dana gAMva-kIrtana hitaiSI gAyana zrAtmakamanovijJAna bArahamAsA anantamatI jainabhajanasaMgraha atizayajainapUjA dIpamAlikApUna anantamatI-cIritra cAracitra hastinAgapura-mahAtmya ralakaraeDazrAvakAcAra rAyabanakathA bar3I * sammedazikharapUjA bar3I )| mahasranAma bhASATIkA // | vinatI vinoda zrI vIra jaina pustakAlaya, 104 vI naI maMDI mujaprapharanagara (yU0 pI0) . noTa-naM01seTa dasa rupaye gyAraha mAnekA pATha rupyemeN| naM.2 seTa savAlaha rupayekA paune pA~ca rupaye meM / naM.3 seTa ATha rupaye sADhe pA~ca bhAnekA saSA chaha rupayemeM / 210) - ICEEJUsal - - . . T DI T Page #196 -------------------------------------------------------------------------- ________________ abhinandana-patra ma . sevA meM zrImAn paM0 jugala kizorajI mukhtAra mahodaya adhiSThAtA vIrasevA-mandira, sarasAvA. (sahAranapura) yU0pI0 he zrama-mAdhaka! pApakI 60 vIM varSagA~Tha ke upalakSya meM prAyojita isa sammAna-mahosavameM upasthita hama ApakA hArdika abhinandana karate haiN| jainasAhitya, itihAsa aura purAtastakI ulajhI huI gutthiyoMko sulajhAne meM Apane apanI jIvanavyApI gambhIra sAdhanA ke dvArA jo zrama kiyA hai aura usase jina ratnoMkI sRSTi huI hai, ve hamArI isa pIr3hI kI bahumUlya sampatti haiM aura hamArA vizvAsa hai ki pAne vAlI pIr3hI eka bahumUlya dharoharake rUpa meM unheM pA gauravAnvita hogii| he Adarza praNetA! svArtha ke mAyAjAla meM phaMse, dharmabhAvanAse vimukha, rASTrIya utaradAyitvoMse parAmukha, jaba adhikAMza manuSya dhanasampadAkI cintAmeM rAta-dina grasta hue ghUmate haiM, taba Apane apanA sArA jIvana sAhitya aura itihAsake anusaMdhAna meM lagAyA aura apanI 51...hajAra rupayoMkI sampatti bhI usI kArya ke liye utsarga krtii| hama mAnate haiM ki isa rUpameM dezake pratibhAzAlI, sAdhana sampanna aura udyogI yuvakoMke sAmane Apane eka sajIva prAdarzakI sthApanA kii| hama eka Adarza protAke rUpa meM ApakA hArdika abhinandana karate haiN| he amara pratibhAke putra! asatya apanI sahacarI andhazraddhAkA bala pA, sadaiva satyakA bhAvaraNa banane meM sayatna rahA hai| hamAre sAhitya meM bhI saMskRta-bhakti evaM prAcArya-zraddhAko chAyAmeM isa prakArake aneka prAvaraNa itane surUpa evaM surada the ki unheM satya ma mAnanA, satyako caileMja samajhA jAtA thA, isa dazAmeM anarthaka zakti aura apAra sAhasake sAtha una zrAvaraNoMko bheda kara satyakemAlokakA prakAzana prApakI hI pratibhAkA kArya thaa| he amara pratibhAke putra! hama pApakA abhinandana karate haiN| he bhavya-bhAvanAoMke bhaNDAra ! bhApakI prakhara bhAvanAtrIne jahAM dharma-sAhitya meM parIkSA pradhAnatAkI sRSTi kI, svAmI samantabhadrake mUla itihAsakA anusandhAna kiyA, bhagavAna mahAvIrake kAla nirNayakI gutthiyAM sulajhAI, pUjya tIthaMkaroM evaM jainAcAryoMke zAsanabhedoMkI khoja kI, sAmAjika paramparAoMke mUlakI bAnabIna kara krama-vikAsakA pradarzana kiyA, 'anekAnta' ke dvArA nirantara jIvana sAhityakI rasavarSA kI aura bIra zAsanakI puNya tithikA anusandhAna kiyaa| vahA~ bhApakI komala bhAvanAghoMne hameM merI bhAvanA kA upahAra diyaa| jisane jAne kitane prazAnta hRdayoMkozAMti dI, htotsaahitomeN nava preraNA dI, sarasatAkA saMcAra kimaa| he bhagya-bhAvanAmoMke bhaNDAra, hama bhApakA abhinandana karate haiN| he vRddha-yuvaka yugavIra! isa bur3hApemeM bhI prApamai yuvakoM sA utsAha evaM sphuraNA hai aura rAta-dina bhApa apane anusandhAnameM lage rahate haiN| he vRddhatva aura yauvanake divya saMgama ! isa zubhAzAke sAya ki bhApakA yaha adhyavasAya nivipna dazAbdiyoM taka calatA rahe, hama bhApakA abhinandana karate haiN| hama hai aApake apane hIsahAranapura sadasyagaNa, 5 disambara 43 zrI jugalakizora mukhtAra sammAna samiti Page #197 -------------------------------------------------------------------------- ________________ hamAre mAnanIya atithi zrI. bA. ratanalAlajI jaina bijanaura . zrImatI lekhavatIjI, ambAlA jaina samAjakI vibhUti, paMjAbake sArvajanika jIvanakA ratna aura nArIkI kSamatAkA eka udAharaNa / bolane meM prabhAvazAlI, likhane meM sAvadhAna, sabhAke kAryoM meM catura, gRha nirmANameM pravINa aura samAja kI sevAmeM utsuka, jisameM bhAratakI saralatA aura pazcimakI prgti| paM0 rAjendrakumAraja, mathurA eka zabdameM gatizIla yuvA / kabhI ambAlA the, aba mathurA haiN| unakI saMsthAkA nAma pahale zAlArtha saMgha thA, aba jaina saMgha hai| paristhitiyoM ke pArakhI, yugadarzaka, yugacetA aura yugasahacara / apane hI ghuTanoM ke balapara ubharakara U~ce Asana para bAsIna, karmaTha kAryakartA bhI aura vidvAna bhI, saMgharSazIla, para samanvayI bhI, virodhiyoM ke liye vana aura sAthiyoMke liye shRdy| pariSadake majanU , jela meM aura jelase bAhara, cintAmeM hoM, pramannatAmeM hoM, pariSadake liye Akula / sAmI karmAnandajI, dehalI pariSada unake liye eka saMsthA nahIM, tiraMge jhaMDakI AryasamAjI akhAr3e ke purAne khilAr3I, vaidika tarahapariSada unake liye samAja nanirmANakA sAhityake gammIra adhyetA, jainadharmapara prANapanase pratIka hai| pariSadake prati unake gambhIra premakA yahI laha, benajIra vaktA, apane DhaMgake lekhaka, jaina sAhirahasya hai| rASTra ke parakhe hue sipAhI, jaina sAhityake tyake pAragbI, eka zaktizAlI vyakti, jise jainagambhIra adhyetA aura jainadharmake mUkasevaka / eka zabda samAjane pAyA to sahI, para pahacAnA nahIM; jaina meM sasiyara sAthI / jIvanake hareka kSetra meM vishvsniiy| samAjake liye gauravakI cIja, para jise khokara hI bAbU lAlacanda, rohataka zAyada jimakA mUlya vaha jAne! jisane paM0 jugalakizorajIko vRddha kahA, usIse pro0 gayApramAdajI zukla, deharAdUna lar3aneko taiyAra-thakAnake zatra, hara samaya saMgharSake hindIke vidvAna, mAhityika 'vAdo ke adhikArI liye prastuta, para atyanta sulajhA huyA dimAga-mamaya adhyetA, saphala adhyApaka, hindIke dhunI, nAma aura para mIThe aura samaya para karAre, jainayuvakoMkI umIda, pada donoM ke prati nispRha, sarala sarasa aura mitroMke pariSadake ar3e samayake sAthI aura karNadhAra, kArya- mitra, milakara jinheM bhUlanA asambhava! kartAoM meM kAryakartA aura netAoM meM netA-pyArake lA. jagadIzapramAdajI ema.e., bar3auta lAyaka, mAnake lAyaka, saphala bakIla-koTameM bhI ghanI hokara bhI bidvAna aura vidvAna-dhanI hokara aura kAnphreMsoMmeM bhii| bhI sarala / pratibhAzAlI aura sahadaya, maitrIpIchApa Page #198 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 174 anekAnta [ vaSa 6 chor3anevAle yuvaka, jinameM migahIgIrIkI hausa-Apa aura giraphtAra karake bhI sArvajanika jIvana meM lAne ne mukhnAra sAhako yuvakoMkI orase hI zraddhAMjali ke laayk| dI.. apanI jagaha bahuta khuka-sArvajanika jimme lA. raghuvIra siMha sargafa, deulI dAriyoM ke laayk| __ pariSadake mukhapatra 'vIra' ke prakAzaka, yathAzakti mAsTara ugramaina jI, deilI sArvajanika kAma karane meM utsuka, sarala, sahadaya, zraddhAlu aura sajjana / lA. dIpacandajI, deharAdUna 'gajA aura 'jA' donoM ke priga, donoM ke vizvAsapAtra, jainake paramabhakta. jaina sAhityake parihata, sandara vaktA, marala le gvaka aura nAgarika / lAlA kRSNA candra, devagana pramumba raIma aura zambI vyApArI,mpala, mahadaya aura udAra / mitroM ke liye majabUta avalamba-samaya para kAma AnaMbAle, mAmAjika kAryoM meM anurakta aura savAka liye prastRta / / bA. mAcIpramAdajI deharAdUna apane nara ne priya prAnarega maijiSTreTa, pratiSThita nAgarika. sarala hadaya yuvaka, hindI ke paramabhakta aura atyanta sajjana / gayasAdhya bA. zyAmalAlI, rur3akI hamAre prAntaka atyanta saphala ekjIkyUTiva AphIsara, pa raSadake purAne mAthI- samAjasudhArapremI, sulajhe mastiSkake gambhIra puruSa, vizvasanIya aura kAma, kAma, kAma, basa sote jote jAgate jise shrddhaalu| kAmakI dhuna / pariSadakA rIkSAborDa, unakI dhunakA lA. bAbUlAlajI, khataulI mandira hai aura aba yaha saubhAgyakI bAta hai ki pabi apane bur3hApemeM bhI atyanta utsAhI aura samAja padako unakI gadinakI sevAe~ prApta haiN| bhAva sudhAramI, vidvAnoM ke bhakta, isa sammAna mamArohase sarala, jo mile, usa hI ulajhAkara samAja kAmameM itane prasanna; jese unake gharameM hI koI tyohAra horahA lagAneko utsuka / umra meM bujurga, nAmameM mA-harajI, ho / zAkhapremI, sajjana aura shdy|| para harekase kAma kI bAta mIkhane ko taiyAra ! lA. pannAlAlajI, dehalI zrI mahAvIrapramAda jI, maradhA vIra-sevA-mannirake mantrI aura na sAhitya evaM bI0 e0, ela-ela0 bI0 hokara bhI tarkahIna- samAjake mUka sevaka, cupacApa kAma karanevAla, aisA zraddhAlu, sarala hokara bhI vyApArI aura vyApArI hokara kAma jisakI riporTa nahIM chapatI aura ginatI bhI bhI sAhityika-hindIkI aneka zreSTha kahAniyoMke nahIM hotI, para jo samAjake jAgaraNa meM nIMvakI ITa prnnetaa| apanI jimmedAriyoM ke prati sadaiva sAvadhAna banakara rahatA hai| Page #199 -------------------------------------------------------------------------- ________________ svAgata-bhASaNa 175 pro. satyapAla jI, ambaI bhagata sumeracandajI, jagAdharI gRhasthameM rahakara bhI tyAgI jIvanake pratI-dhIre dhIre sampUrNa tyAgakI ora gatizIla / zAkhoMke bhakta, vidvAnoMke premI aura sAmAjika sevAmeM anurakta / bA0 dIpacandajI, vakIla, mujaphpharanagara mAmAjika navajAgaraNa ke hAmI aura samarthaka, jaina mAhityake premI aura vidvAnoM ke prazaMmaka, mahadaya aura udAra vndhu| bA prophemara mohanajI, dehalI 4 04sinever SHARE kam'..... MARY . . ... ... BASE apane vidyArthI jIvanameM ApakA dhyAna prAcIna bhAgnake yogiyoM dvArA pradarzita camatkAroM aura dhanuvidyAke karazmoMkI ora gayA aMra Apane unheM prApta karanekA prayatna kiyaa| zrAja Apake dvArA prAzana camatkAgeko dekhakara janatA aura vaijJAnika bhauMcaka raha jAte haiN| vaha samaya prArahA hai, jaba Apa yUropa Apa satyapAlajIke pramukha ziSya haiM aura adhimeM pahu~cakara apanA camatkAra dikhAyeMge aura isaprakAra kAMza pradazena Apa hI karate haiM / jaba Apa apanA bhAratakA mAna bddh'aayeNge| hAtha mor3ane ke liye baDe 2 pahalavAnoMko caileMja karate haiM aura ve nahIM mor3a pAte, to janatA mantramugdha raha DA. nandakizorajI. kAndhalA jAtI hai| ApakA gale meM phA~sI lagAnekA pradarzana to samAjake utsAhI kAryakartA, pariSada ke purAne maMtrI bahuta hI apUrva hai / zrApakI bhASaNa zailI bahuta aura sudhArapremI / sAmAjika kAryoM ke liye hara ghar3I mArmika hai aura hindIke zrApa sundara lekhaka bhI haiN| taiyAra, samajhadAra saathii| Page #200 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 176 anekAnta [varSe 6 isa utsava meM bAharase lagabhaga 150 sajjana padhAre AjAte hai, samAja unheM apanA zRGgAra mAnatA hai, para the, unameMse jinake paricayameM AnekA hameM avasara samAjakI vAstavika zakti to ve mUka nAgarika haiM, jo mila sakA, unapara hamane yahA~ saMkSepameM kucha kaha diyA binA pradarzanake vyavasthA aura saundarya ke sAtha apane hai| isakA yaha artha nahIM hotA, ki zeSa atithi gRhasthoMkA saMcAlana karate haiN| isa utsavake zraddhAlu mAnya na the yA unakA mahatva kucha kama hai| samAjameM una mUka para mahAmanya atithiyoMko hamArA praNAma ! kucha loga apanI sArvajanika pravRttiyoM ke kAraNa sAmane vIrapUjAkA Adarza zrI mahendrajI AgarA Adarza anusaMdhAtA (DAkTara zrI e. ena. upAdhyAya, ema0 e0 DI. liTa. kolhApura) (eTA jelase eka mitra dvArA) paNDita jugala kizorajIke prati mere manameM gaharA mAdarabhAva hai / zAnaprAptikI kI pyAsa, gambhIra madhyayana, sAhityika gutthiyoMko sunamAmekA adbhuta DhaMga aura sIdhI-sacI samAlocanA, ina saba,guNoMne unheM eka Adarza anusandhAtA banA diyA hai| mujhe yaha jAnakara badI prasannatA huI ki jainasamAjake advitIya vidvAna aura itihAsavida zrImAna mukhtAra sAhabakA sammAna samAroha manAyA gayA hai| jaina samAjameM yaha utsava apane DhaMgakA apUrva hai aura isakA babA mahatva hai| yadi isa samaya maiM paravaza na hotA, to svayaM upasthita hokara apanI zraddhAMjali arpita krtaa| yadi jaina samAjane isI prakAra vIra pUjAkA bhAdarza sadaiva apane sAmane rakhA to usase samAjakA mAhita hogA-samAja mAge bddh'egaa| jaina sAhityakI unhoMne jo sevA kI hai, vahana kevala sadaiva jIvita rahegI, yuvakoMkA pathapradarzana bhI karatI rhegii| unhoMne sadaiva kaThora jIvana vyatIta kiyA hai aura jJAnaprAptike liye saba kucha nyochAvara kara diyA hai| ve adhikAdhika sammAnake pAtra hai| mukhtAra sAhakI vidvatA, samAjasevA, sAhisvika anuSThAna aura tyAga jaina samAja hI nahIM, bhAratIya mAnake liye bhAvarI / Page #201 -------------------------------------------------------------------------- ________________ vidvAnoMkI TippaNiyA~ sAta vizeSatAe~ nimittaraSTayA proktaM tapobhirjanaralakaiH / dharmopadezanairanyavAdidAtizAtanaH // (zrI daulatarAma 'mitra', indaura) nRpacetoharaiH bhavyaiH kaanyaiHshbdaarysundraiH| kahA jAtA hai ki jisane tarka karanA sIkha liyA usa sadbhiH zauryeNa tatkArya zAzanasya prakAzanaM / / kI buddhi yadi sau janmameM bhI zuddha hojAya to pAtharya hai| ruci pravartane yasya jainazAsana bhaasne| parantu hama dekha rahe haiM ki paM. jugalakizorajIne pUre tArkika haste tasya sthitA muktiritisUtre nigayate // rahakara bhI apanI buddhi zuddha banAlI hai| unameM zraddhAtmaka -uttarapurANa prAstikya hai, brahmacarya hai, parigrahahInatA hai aura niSkAma paNDitajIkI yaha tIsarI vizeSatA hai| karmaThatA hai| x nAstika aura caritrahIna loga bur3hApemeM yA marate samaya duniyA meM sabako khuza nahIM rakhA jA sakatA / jo buddhike zuddha honepara prAyaH yo pachatAyA karate hai ki- vyakti satkartavyamArgI hai, usake virodhI paidA hue binA paMDitAI mAthecadI pUrva janmake pApa / nahIM rA sakate. saskartavyavaza paMDitajIne jAlasAja kugraMthaauroMko upadeza de kore raha gaye zrApa // kAroMkI kamara tor3ane meM--samAlocanA karane meM aura unake isa bur3hApemeM paMDitajIko isa prakArakA koI pachatAvA anuyAyI kupathagAmiyoMkI TolIko phor3ane meM koI kasara nahIM nahIM hai| paMDitajIkI yaha pahalI vizeSatA hai| rakhI / paMDitajIne janamatakI nahIM kintu janahitakI paravAha kii| paMDitajIkI yaha cauthI vizeSatA hai| paMDitajIke koI saMtAna nahIM hai kisI anubhavIne kahA hai ki hamAre pUrvaja yo vidvAna the--yo khojI isa taraha "pumAnatyaMta medhAvI caturvekaM smshnute| hama guNa-gAthA gAyA karate haiN| parantu paMDitajI jaise vidvAn alpAyuranapasyo vA daridro vA rjaanvit:|| yadi Aja maujUda na hote to hameM duniyAse yaha sunanA dekhA gayA hai ki santAnahIna loga atyanta lobhI, par3atA kisaMkIrNa aura ciDacir3e hote haiM aura kisI sambandhIke putra You have no enemies, you say ? ko dattaka banAkara apanA mana banAte haiN| para mukhtArajIne Alas Imy friend. the boast is foor. vivekapUrvaka apanI sArI sampatti samAjako dAna kara dI hai He who has mingled in the pray apanA moha kisI ekameM sImita na kara saMsArako apanI Of duty. that the brave endure pAtmIyatAke kSetra meM le liyA hai aura isa prakAra ve apanI Must have made foes1 If you have evaM dUsaroMkI prasannatAke kAraNa bana gaye haiN| paNDitajIkI none yaha dUsarI vizeSatA hai| Small is the work you have done, You've hit no traitor on the hip jainadharma pracArake liye jo aSTa nimitta batalAye gaye You've never turned the wrong to hai, unameMse aneka nimittoke dvArA paMDitajIne jainadharmakA right kAphI pracAra kiyA hai| prAcArya zrI guNabhadrane aise pracAraka You've been a coward in the fight. ko muktikA adhikArI banalAyA hai-- ( Charles Mackay ) Page #202 -------------------------------------------------------------------------- ________________ anekAnta [varSa 6 phajalo hunara bar3oMke kucha tumameM ho to jAne / prakArase unhoMne apane jIvanako zrota-prota kara diyA hai| gara yaha nahIM to bAbA ye saba kahAniyAM hai| ansameM U~ce sAhasa aura svarase 'ivi rasmi nAma' arthAt bar3oMke guNagAnake sAtha aAtmanirmANa-paMDitanIkI merA hI nAma pahalI havi hai, yaha saMkalpa karake . unhoMne yaha pAMcavIM vizeSatA hai| vIrasevAmandirake liye apanI marvamampatti aura apanA bhamI jIvana bhI samarpita kara DAlA hai| prAzA hai unake isa prAyaH paMDita loga jijJAsuke bhAvako na dekhakara unake anukaraNIya gAgase jainasAhityakA kalpavRkSa navIna sphUti zabdoMkI khAmIkA durupayoga karake unheM tor3a maror3akara ke sAtha pallavita hogaa| use cupa karanA hI jAnate haiN| isI bAtakI eka kavine jaina sAhityane bhAratIya jJAna-sAdhanAke anamola ratno kitanI mIThI-zikAyata kI hai kI rakSA kI hai| bhAratIya saMskRtika itihamake liye jaina "bAIbAkI hujatose kAyala to hogaye hm| vAGmaya bar3I mUlyavAna sAmagrI bharI par3I hai| yaha satya koI javAba zAkI para unase bana na pAyA // " aba dinapratidina pratyakSa hotA jA rahA hai| bauddhokA mahAn paraMta paM0 jugalakizorajImeM yaha bAta nahIM hai| unake pAlI aura saMskRta sAhitya Aja vizvavidita hai aura usake lekhoMmeM hadaya hai, unameM citta-pranthi sulajhAnekI pUrI sAmagrI dvArA sAhitya saMskRtipara vilakSaNa prakAza par3A hai / jaina yatIvejimasako khAmoza nahIM karate, tRpta karanekA mAhitya prakAzanake kSetrameM kucha pichar3A rahA, para usakI yala karate haiN| pramANa para pramANa, vivecanApara vivecanA anta:sAkSI bhI bauddhasAhityase kucha kama mahatvapUrNa jJAta dekara use itanI vicAra sAmagrI de dete haiM ki usakI bhUkha nahIM hotii| harSa hai ki aba deza ke kaI sthAnoMse janasAhimara jAye / yaha paMDitajIkI chaThI vizeSatA hai| tyake amUlya granthoMke prakAzanakA ekasAtha prayatna horahA hai| zrI jugalakizorajIke kAryakA isa mahAna yajJameM kRtajJatAke dArzanika aura anusaMdhAtA logoMkA svabhAva prAyaH sAya sadA smaraNa kiyA jAyagA / rUsyA hotA hai aura ve sadA apanI hI dhunameM masta rahate haiM, paNitajI apane sAthiyoMke liye sadA atyanta sahRdaya bhAvI pIr3hIka pathapradarzaka paNDitajIke sAtha mega abhI taka sAkSAt paricaya nahIM zrI kAmatAprasAda jaina ema0 Ara0e0esa0hai, para unake patroM meM barAbara mujhe apane sage sambandhiyoM-sI sahAranapura ke bhADyAne zrI jugalakizora mukhtAra sAhaba prAtmIyatA milatI rahI hai| jaba maiM unakI ciTThI par3hatA hU~, kA mammAna utsava niyonita karake nissandeha eka yugaprava- / to mujhe anubhava hotA hai ki ve mere pAsa hI baiThe, premase taka kAryakA zrIgaNeza kiyA hai| jainiyoMmeM ima zrorase nirI bAteM kara raheM haiN| udAmInatA thii| jo jAti apane sAhityiko-sacce upavidvAna hokara bhI sahRdaya, yaha paNDitajIkI sAtavIM kAriyoMkA zrAbhAra nahIM janAtI usakA bhaviSya zAyada hI vizeSatA hai| kabhI camakatA ho! dera-saberasa niyone isa satyako nIhA hai yaha saMtoSakI bAta hai| sahAranapura jainiyoMkA kendra hai| vi rasmi, nAma usapara lA. pradyumnakumArajI sadRza sthitipAlaka zrImAnkI DA. vAsudevazaraNa agravAla ema0e0 DI. liTa. . adhyakSatAmeM isa samArohakA sampanna honA isa bAtakA pramANa kyUreTara, prAntIya myUjiyama lakhanaU hai ki jainiyoM meM nava jAgatikI lAra gaharI paiThI hai-usa bhI jugalakizorajIke ekaniSTha sAhitya sAdhanapara maiM ne kaTTaratAko meTakara vivekako bhagata kara diyA hai| unheM apanA vinamra abhinandana bhejatA hU~ / janasAhityaka... parIkSA pradhAnatA hI manuSya jIvanako unnata banAtI hai jo liye unhone mahAn tyAga kiyA hai| isa kAryake sAtha eka bhI isa bAtako jAna aura mAna letA hai vaha bhaTakatA nahIM Page #203 -------------------------------------------------------------------------- ________________ kiraNa 5] paMDitajIke sambandha vidvAnoMkI TippaNiyA~ 976 hai| sahAranapurakA yaha samAroha yahI batAnA hai aura yaha premIke sammilita sahayogane janahitaiSI' ko usa samayake maMgalasUcaka hai| hindI mAsika sAhityakA pratinidhipatra siddha kara diyA thaa| jainiyoMkI isa navajAgati ke nirmANakAryameM zrI paM. zrI mukhtArajI aura premIjIke prabhAvase hindIke jaina jaina jugalakizorajI mukhtArakA bhAga mukhya hai| unhoMne vaha diggaja vidvAna 'hitaSI' meM niyamitarUpase likhate the| isa Thosa kArya kiyA hai jo isa kAlakI santanike liye hI taraha hiteSI' ke kitane hI laganazIla pAThaka bhaviSyameM khada nahIM, balki bhAgAmI zrAnevAlI aneka santaniyoke zana- lekhaka, kavi aura sAhityakAra bana gye| hitaiSIke anukapathako prakAzita karatA rhegaa| maiMne mukhtAra sAibake raNa para jaina sAhitya jagata meM aba kaI patra prakAzita darzana unako pahacAnane ke bahuta dinoM bAda kie the| maiMne huye aura horahe haiM para hitaiSI koI bhI nahIM bana sakA / unako jainahitaiSI' meM prakAzita lekhoM aura graMthaparIkSA' ibhI taraha zrI mukhtAra jugalakizorajI dvArA pravartita bhanesadRza samAlocanAtmaka nibandhoMke sahArese pahacAnA thaa| kAn' unakI apanI vastu hai-usameM unakI sampAdana unake isa prakArake lekhose yuvakoMme zraddhA aura viveka pratibhAke nikhare huye svarUpakA darzana kara hama kRtakRtya ho bhAvokI hadatAhaI aura yaha samAjake liye vizeSa jAte haiN| jaina patrakArake rUpameM unakA vyaktitva mahAna hai mahatvakI bAta hai| unhoMne jo kArya kiyA thA sthAyIhai aura unake sampAdanake patroM meM hama unakI amiTa chApa pAte haiN| aura jaina sAhityameM amara rhegaa| Adhunika jaina sAhityake nirmAtAke rUpameM loga unake itihAsakI zodha-khAjameM unakI nIti eka vaijJAnika zrAdarzako zrAja jitanA samajhe, usase bhI adhika kucha kI nIti hai parantu vaha kabhI 2 zrAvazyakatAse adhika samakA samajhaneko bhI AvazyakatA hai| AjakA sAhitya saMsAra kaThora aura 'rijarva' (Reserve) se jaMcate haiN| itihAsa unake tapasvI jIvanakI mahAna sevAzrokA bhale hI mUlyAGkana vettA kisI bhI anuzruniko usa samaya taka nahIM TukarAte na kara sake para kalakI duniyA unakI jIvanayApI khojoM jaba taka ki vaha kisI anya pRSTa pramANase bAdhita na ho; aura sevAnoMse bhArAvanata hokara unakA ucita abhinandana kintu mukhnAra sAhaba zAyada sampradAyagata pakSapAtake lAMchana / - karaneke sAtha 2 jIvana jyotiko jAti ke mArgapara lagAneke se bacaneke bhayase, kabhI 2 digambagamnAyI anuzrutiyoMko liye unake hI jvalanta zrAdarzakA avalambana grahaNa kregii| svIkAra karane meM AnAkAnI karate milate haiN| zAyada merI zAstrIya viSayoMko apanI nirantara khojake vanapara janayaha dhAraNA galata hai, parantu isase mukhtAra sAhabakI sAdhAraNa ke liye sulabha aura bodhagamya bhASAmeM upasthitakara vizAla samudAratA to pragaTa hattI hI hai| ve mAmpradAyikatA unhoMne jaina dharma aura jena jAnakA mahA upakAra kiyA hai| se pare aura dhArmikanAse zrotaprota hai| janayoMka. ve gaurava unakI zrAyukA pratyeka kaNa vicAmpamanameM vyatIta honese haiN| unake tatvAvadhAna meM zIghra hI eka 'jainamAhityasammelana zrAjake jainajagana meM unake prAcAryatvako mAnase inkAra sampanna ho, yaha merI kAmanA hai| karanA jainasvako lA~china karanA hai| jaina mAhityakA uddhAra karaneke sAtha 2 prakArAntarase unakI kAryazrI zaktine prAcArya zrI mukhtArajI hindI sAhityako bhI yatheSTa bala pahu~cAyA hai| vidyAbhUSaNa zrI mohanazarmA iTAzsI jaina sAhitya jagata meM vaise Aja bamoM jainapatra-patrikAoM amarakRtiyoMke sRSTA kI tUtI bola rahI hai para eka vaha samaya bhI thA jaba 'jaina- mukhtAra zrI jugalakizorajIkA pugatatvaprema hamAre hitaiSI' sahaza susampAdita patrake prakAzanane jenasAhityakSetra liye gauravakI bAta rahI hai| gata bIsa varSase unhoMne satmAhI nahIM, hindI sAhityakSetra takameM jAgarUkatA utpanna karadI hisyakI saSTi meM vyatIta kiye haiM / jaina sAhityaka. sambandhameM thii| paM. jugalakizorajI mukhtAra aura bAbU nAthUrAmajI Apane jo khojeM kI hai, unakA sthAyI mahatva hai| jinheM Page #204 -------------------------------------------------------------------------- ________________ anekAnta . [barSa 6 'anekAnta' yA unake sAhityake par3hane kA avasara milatA ke patroMmeM unakI narcA tathA racanA prAya: dekhatA rahA / una rahA hai, unakI yaha bAlocanAtmaka paddhatise paricita rahe haiN| kI racanAtroMmeM vidvattAkI jo chApa hai usase maiM bahuta kucha zrImuktArajI ucakoTike vidvAna hai-paTukavi, sundasamA- paricita huuN| maiM paramAtmAse yahI prArthanA karatA hU~ ki ve locaka, aura pravINa sampAdaka / vIrasevAmandirakI sthApanA zatAyu hokara jaina-sAhityakI pUrvavat lAdhya sevA karate hue ke liye unhoMne jo tyAga kiyA , aura usakI jo aArthika hindIkA gaurava evaM vaibhava bar3hAte rheN| arcanA kI hai, vaha hamAre liye eka jvalaMta udAharaNa hai, jaina sAhitya saMbaMdhI aprakAzita aprApya granthokI sUcI bhaviSyake nirmAtA taiyAra karake bhAratIya sAhityako unhoMne RNI banA diyA hai| bhAratIya saMskRti para jaina saMskAroMkI gaharI chApa hai, zrI bRhaspatijI, pUrva AcArya gurukula vRndAvana aura bhAratIya itihAsakA anuzIlana jaina sAhityakI upekSA bhAratIya purAtattvake dhArmika, sAmAjika aura sAMskRtika nahIM kara sktaa| aura isa samayakA jaina sAhitya mukhtAra itihAsameM jainadharmakA eka mahatvapUrNa sthAna hai aura vizva sAhabakI sevAyokA sadA AbhArI rahegA / unakI kRtiyAM kI saMskRtike itihAsa evaM bhaviSya nirmANa meM bhArata apanA to nissandeha amara hai hii| eka vizeSa sthAna rakhatA rahA hai aura AzA hai ki bhaviSya meM bhI rakhane vAlA hai| ataH jaina sAhitya sambandhI jitanI yuga-saMsthApaka bhI zodha-khoja ho vaha thor3I hai| aise bIhar3a, aura kabhI 2 pro0 hIrAlAla jaina, ema0e0 elaema0pI0 phalAzA rahita siddha hone vAle zodhAraNyameM apanA sarvasva khapAdene vAle vidvadrala zrI mukhtAra mahodayake liye kRpayA mukhnArajI isa yugake una thor3ese mahArathiyoM meM se haiM merI zraddhAJjali svIkAra kIjiye, zanda-brahmake adhiSThAtA jinhoMne mahAn parizrama aura vidvattApUrvaka jainasAhityakI paramakAruNika bhagavAna aise sarasvatI-samAdhakoMko dIrghajIvI khoja, usake itihAsa aura vivekapUrvaka saMzodhanakA vartamAna aura saphala kreN| yuga sthApita kiyA hai| aise kArya meM pathapradarzakake liye bo kaSTa hote haiM ve bhI mukhtArajIne khUba sahe haiN| unakI Adarza puruSa bhI isa kArya meM aisI pakkI rahIhai ki jabase unhone isa zrI ajitakumAra jaina, zAstrI ora dhyAna diyA tabase ve uttarottara usa dizAmeM bar3hate hI zrImAn paM. gugalakizorajI zrI 1008 bhagavAna mhaagye| pahale jainahitaiSIkA aura aba anekAntakA sampAdana vIrake divya zAsanakI eka gaNanIya vibhUti hai| vartamAna kara ve janasAhityakI anupama sevA kara rahe haiM / yaha svayaM yugake eka dRDha adhyavasAyI, anupama sAhitya-sevI hai| una jainamamAjake saubhAgyakI bAta hai ki usane apane suyogya kA purAtatva-anveSaNa advitiiy| aneka purAtana RSiyoM sAhisthikoMkA sammAna karanA prAraMbha kara diyA hai / isa ke samaya nirdhAraNameM jo unhoMne saphala parizrama kiyA hai pratise muke jaina samAjakA bhaviSya ujjvala dIkhatA hai| vA amUlya hai| svAmI samantabhadrake to vebhasAdhAraNa bhakta pratIta hote purAne sAhityika hai saMbhava hai isI kAraNa unhoMne vIrazAmanake camakIle ratna zrI zivapUjana sahAyajI zrI samantabhadrAcAryake viSaya meM jo anveSaNa kiyA hai vaha maiM bhImAn paramAdarampIya mukhtAra sAhabako bahuta dinoMse asAdhAraNa tathA aTala hai| aneka vidvAnoMne unake nirdhArita jAnatA hU~ para kabhI unake darzanakA maubhAgya pAna na huaa| samayako hilAnekA ghora yatna kiyA kintu vaha Aja taka mere svargIya mitrapArA nivAsI kumAra devendraprasAda jaina unako jahA~kA tahA~ zracala rhaa| paNDityakI bhUri-bhUri prazaMsA kiyA karate the| yaha yAna Aja zrImAn paM. jugalakizorajI jaba taka kisI bhI viSaya se pacIsa-tIsa gala pahalekI hai| usake bAda bhI jainasamAja kA sUkSma taurase caturmukhI adhyayana nahIM kara lete taba taka Page #205 -------------------------------------------------------------------------- ________________ kiraNa 5] paMDitajIke sandambameM vidvAnoMkI TippaNiyA~ 181 usako prakAzameM nahIM lAte isI kAraNa unakI kRni mArmika agne jJAnayajJako inamA pradIma kiyA ki usakI lapaToMse honI hai| bar3e bar3e paggar3abaMdha paNDita mulasane lage; aura isI pakarA'anekAnta' patra unake anathaka parizramakA cinha hai| ve iTameM unane ima tapasvIko gAliyA~ denI zurU kI, ise bhalA yadyapi vayovRddha haiM kintu unakI / paratA yuvakavRndako buga kahA, bahiSkRta ThaharAyA aura isakI burAI meM jitanA lajita karatI hai| unake bAla (zArIrika) svAsthyake viSaya jo bana sakatA thA vaha saba kucha kiyA / lekina dhanya hai meM to maiM kucha kaha nahIM sakatA kyoMki maiM unake samIpa usa sAdhakako. ki jisane kimI bhI paristhitimeM apanI kevala eka bAra 20 ghaMTe rahA hU~ parantu yaha merA nizcita mata sAdhanAko nahIM chor3A / jaba 'jina baca meM zaMkA na dhAra' hai ki unakA AdhyAtmika svAsthya isa anavarata sAhitya kI proTameM bhadrabAhu, kundakunda, umAsvAmI aura jinasena sevAse hI svastha rahatA hai| vinA navIna anusandhAna aura prAcArya ke nAmapara nirmita jAlI graMthoMko jinavANI kAkara upayogI lekha likhe kadApi unheM caina nahIM pAtI, unakI __ calAyA jArahA thA, aura inameM varNita jaina siddhAntavirodhI pAcana kriyA ThIka nahIM rhtii| bAtoMke viruddha (saba kucha jAnate hue bhI) eka zabda bhI zrImAna paM. jugala kizorajI mukhtAra itane adhika uccArita karanekA kisIkA sAhasa nahIM thA, taba isa adhyavasAyI hone para bhI nirAMbhamAnI evaM saralacitta hai kintu parIkSApradhAnI, niDara sAhityasAdhune apanI loilesthanI uThAI sAtha hI spaSTa vaktA hai| unakA AhAra vihAra sAtvika, zuddha aura dharmagraMthoMke nAmapara apanI adbhuta samIkSAoM dvAga hai| bAharI dikhAvese unheM ghRNA hai| samAjako Azcarya meM DAla diyaa| mujhe yadyapi unakI katipaya saiddhAntika mAnyatAoM yadi mukhtAra sA* ne yaha sAhasa na kiyA hotA aura (bhujyamAna gotrakarma parivartanIya hai zrAdi) se sahamati nahIM unakI graMthaparIkSAe~ pragaTa nahIM huI honI to Aja isa yuga hai kintu unakI amUlya ni:spRha sevAoMse maiM prabhAvita hU~ meM bhI koI yaha sAhasa na kara pAtA, aura hama saba zrAja unakI eka eka sevA apane liye zrApa hI udAharaNa hai| bhI 'gobarapaMthI' sAhityako jinavANI mAnakara pUjate rahate / isa rUpase unakA tyAga aura tapa pratyeka vidvAna aura maiMne jo carcAsAgara, dAnavicAra aura sudharmabhAvakAcAra gRhastha ke liye aAdarza hai| kI samIkSAyeM likhI hai, unake lie mujhe mukhya preraNA zrI mukhtAra sAhabakI pranyaparIkSA zrose hI milI hai| yadi - sAhityatapasvIko vaMdana mukhtAra sA.bane granthaparIkSAkA mArga itanA sarala, niSkaNTaka zrI parameSThIdAma jaina, nyAyatIthe, sUrata aura nirbhaya na banA diyA haMtA mo meM ukta samIkSAyeM paramAdaraNIya mukhtAra mAhaba bIsavIM sadIka agragaNya inija nahIM likha pAtA aura maiM tathA mere jaise hI anya sAhityatAstriyoM meM se haiM / tapasvI to kabhI kabhI upamarga aura hajAge yuvaka zrAz2a bhI aMdhazraddhAke ghora aMdhakArameM par3e rhte| parISahoMkI mArase avagakara calita aura mArgabhraSTa bhI hogaye mukhtAra sAhaba zAnasAdhanAke mahAn tapasvI hai| unakA haiM kintu mAhityake tapasvIne virodhiyoM, aMdhabhaktoM yA kahara. mujha para tathA mujha jaise kA-saikar3oM-hajAroM zrAdamiyoM para paMthiyoM ke bahiSkAra, gAlipradAna athavA upasagaukI kamI pratyakSa yA parokSa rUpameM bahuna peza hai| unake isa sammAna koI parabAra nahIM kI, aura apanI sAdhanAmeM satata lagA mamava para maiM bhI unheM eka sAhitya tapasyAke rUpameM baMdana rhaa| karatA huuN| Ajase 36 varSa pUrva jaba mega janma bhI nahIM huA thA, taba yaha sAhityatapasvI tapArAdhanAse samAja ke dilako dahalA rahA thaa| vaha aise prazAnAndhakArakA samaya thA jaba pAlo- zrI jamanArAsa vyAsa bI0e0, sAhityaratna canA yA sabhIkSAkI eka hI kiraNa samAjakI A~khoM ko zrI jugalakizorajI mukhtAra eka mahAna tapasvI hai| cakacaMdhiyA detI thii| kintu usa vakta isa 'yugavIra' ne zrApakA tapa saMsAra paritApakohagyA karane vAlA hai| Apake Page #206 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 182 anekAnta [ varSa 6 tapase jo tApahArI kiraNeM trikIrNa hotI hai ve pAThakAMke sAhitya-devatA hRdaya mandirameM praveza kara unakI samasta kAlimAko kSagAmeM zrA mANikyacaMdra jaina, bI0 e0 dUra kara unake havayoMko pUrNa jyortimaya karatI hai| vayovRddha tapasvI paM. jugalakizorajo mukhtAra jainadarzana bhI jugalakizorajI mukhtAra jainamamAjake jAjvalyamAna aura sAhi.yake ananyasevI hai| Apane jai-dharma aura saahrst| ve mahAvIrake sevaka, ahiMsAke upAsaka, merI tyakI apavaM sevA karake sAhitya jayanameM apanI satratAmukhI pratimAkA pUrNa paricaya diyA hai / Apane bona aura zranudarzanake pragAr3ha vidvAna hai| jo sthAna hindI sAhitya meM zrI sandhAna dvAga nasAhityake amUlya moniyaMko DhUMDha nikAlA gaurIzaMkara hIrAcaMdajI zrAjhAkAhe vahI sthAna jaina sAhitya hai| makhtAra mAhaba himmata ke dhanI, dilake marda, satyake meM zrI jagalakizorajI mukhanArakA hai|shj hamArA saubhAgya pajArI. nyAyake poSaka, yathArthake prasAraka sacce sAhityika hai ki zrI murUnArajI hamAre bIca meM hai, hamAre sAtha hai aura phakIra haiN| zrApa sAhityalaSTA, maulika lekhaka aura kalAhamAre sAmane haiN| kAra haiN| ApakI kalamameM jAdU bharA huzrA hai| khoja, zoSa zrI jugalakizojI mukhtAra eka mauna tpsviihai| aura sampAdana Apake jIvanakA lakSya hai| vAstavika jaina unakI tapasyA meM kaI tArAchAyI rAteM zrojhala ho jAtI hai saMskRti aura sabhyatAkA prasAra karanA zrApakA dhyeya hai| kaI dina, mAha tathA varSakAlake kagala gAla meM samA jAte zrApa niSpakSa samAlocaka, gambhIra vicAraka, sahRdaya kavi hai kintu unakA 'vIrake samAna 'vIravana' vIta-rAga virAgatA evam dArzanika vidvAn hai| Aja bhI kAyama hai| saMsArameM A~dhiyAM pAtI hai, bhUcAla ApakI vicAradhArA svatantra hai| zrAra vAstavika evam hote haiM aura pralayakA nAMDava nRtya bhI hotA hai kintu taruNaM vaijJAnika pramANoMko hI satya mAnate haiN| rUDhIgrasta vAtAvatapasvIsa acala zrI jugalakizorajI mukhtAra aTala Asana raNase zrApako ghuNA hai| ApakA dRSTikoNa vizAla aura para zrAja mI virAjamAna haiN| unheM saMsArake pralobhana vazI- udAra hai| ApakI prAtmA unnata, ujvala aura nirmala hai| mata nahIM kara sakate kyoMki unakI aMtarAtmA paramAtmA mamAjake pati Apake hadayameM karuNAkI mandAkinI saba mahAvIrase samarasa hai| taraMgita rahatI hai| zrApa mAmAjika jIvaname andhazraddhA, zrI mukhtArajIkI tapasyAmeM jainadarzanakA sUkSmAtisUkSma zrADambara aura rUr3hiyA~ko sadAke liye dUra haTA denA vizleSaNa milatA hai| zrI mukhtArajI jainadarzanake pUrNa bhakta cAhate haiN| haiN| ve prathama dArzInaka, napasvI hai bAdameM kavi, lekhaka, mukhnAra sAhaba jaina samAjake hI nahIM, apitu bhArata ke anyakAra aura samAja-sevaka / dedIpyamAna ratna hai| ApakI sevA aura tyAga, zAna aura viveka, dhuna aura lagana, kartavya aura satyatA vAstavameM bhI mukhnArajImeM vaijJAnikakA taya hai| unakI tapasyA prazaMsanIya hai| se prAdhyAtmika vijJAnake tapobalakI mUrtikA paricaya milatA inakA inihAsa kAvya, darzana aura sAhityakSetra meM hai| yadi novala puskAra vijetA ramaNa' bhAranake liye apanA svataMtra astitva hai| dUsaroMke nirdiSTa pathapara calanA gaurava hai to zrI jugalakizorajI mukhtAra bhI bhAratIyoMke lie unheM nahIM bhAtA, unhoMne apanI sRjanAtmaka kalpanAdvArA bhUSaNAvaha hai| saMkSepameM hama yahI kaheMge ki bhI jugala hI navIna patha nirmANa kiyA hai aura ghora virodhameM bhI zrApa kizorajI mukhtArakI tapasyA 'vIra' kI tapasyAse prabhAvita satyake mArga para aDiga rahe haiN| Izvara kare kaI 'no taka paM. mukhtArajI tapasyA vaha samaya aba aninikaTa mArahA hai| jaba mukhnAra karate haiN| - sAhabake kAryokA vAstavika mUlya prA~kA jaaygaa| Page #207 -------------------------------------------------------------------------- ________________ kiraNa 5] paMDitajIke sambandhameM vidvAnoMkI TippaNiyA~ 183 eka jhA~kI pratyeka prakArake kAma Apa pUrNa natratAse karate haiN| naukara zrI paM0 ravicandra jaina 'zazi' bijanaura ke abhAbameM bhojana vagairaha bhI svayaM banA lete haiM phira bhI unake mAnamika kAryoM meM kisI tarahakI kamI nahIM hone paatii| prasiddha pugatatvaza paM. jugalakizora mukhtArakI gagAnA aise vyaktiyoM meM haiM jinapara jainasamAja hI nahIM, koI bhI zrApakI ujvala racanAoMke samAna prApakA svAsya bhI zrAkarSaka hai aura yaha saba Apake saMyama tathA niyamita jIvita jAti garva kara sakatI hai| zrApa jainasamAjake suvi zrAhAra vihArakA hI pariNAma hai| zrApakI nirbhIka samAkhyAt kavi hai / zrApakI kavitAmeM hRdayakI zrAvAja hai| locanA vidvAnoMke lie mammAnakI vastu hai / Apa pratyeka kartavyakI pukAra haiN| samAjakA citraNa hai aura karmaNyatAkA viSayako prabanna tathA akATya pramANase isa taraha siDa zrAhAna haiN| karate haiM ki virodhiyoMkI kalama ruka jAtI hai| zrApa yaza, lAlamA tathA sammAnakI zrAkA~kSAse kogoM zrAra zatajIvI ho, yahI prArthanA hai| dUra hai| Apako lagana tathA udyogazIlatAkA paricaya eka vAkyameM diyA jA sakatA hai'karmaNyevAdhikAraste mA phaleSu kdaacn|" prAtaH 5 baje kaThora sAdhaka se rAtake 12 baje taka gahare adhyayana tathA anveSaNa meM zrI lAlabahAdurajIzAkhI, mathurA lage rahate haiN| paM. jugalakizorajIkA sammAna sacamuca usa mahAna zArIrika asvasthatAmeM bhI zrApake dila meM eka TIsa kalAkAra, mahAna sAdhaka aura nIba tapasvIkA sammAna hai, uThatI rahatI hai| vizrAmake samaya bhI ApakA mana kisI jisake Age sammAnakI bar3I se bar3I bheMTa bhI tuccha hai| khojameM vyasta rahatA hai| zakti se adhika kAma karanekI apanA saba kucha dekara bhI jisane kucha nahIM cAhA usakA ApakI prakRti he| tyAga nirakhanekI nahIM samajhanekI cIja hai / loga kahate haiM ApakI prAsmA jainatvameM raMga gaI hai / jainadarzanake ki ve aitihAsika vidvAna haiM parantu yaha kise mAlUma hai ki advitIya prakAzako nikhila vizvameM bikhaganeke lie zrApa unakA itihAsa sana saMvatAMke khojane taka hI sImita nahIM aAtura haiN| jaina saMskRtiko utthAna dene ke lie vyagra hai| hai itihAsako samAja sevAkA aGga banAkara samAjasaMrakSakake Apake jIvanake pichale 26 varSa jainamAhityakI mahatvapUrNa rUpameM unhoMne jo apanI kaThora sAdhanAkA paricaya diyA hai khojokA inihAsa hai| use jainasamAja yugoM taka na bhuulegaa| sacamuca paM. jugalaApakI bhAvanAe~ jitanI ucca hai, zrApakA jIvana kizora jIkI aitihAsika sevAe~ svayaM hI eka itihAsa bana utanA hI sAdA hai| vAsanA vilAsitAse zrApako ghRNA hai| gaI hai| unakI khoja buddhi, viSayoMkA saMtulana, bhASAkA abhimAnakI havA zrApako sparza bhI nahIM kara pAI hai| choTese pravAha, vastusthitikI jA~ca unheM unake bAhirI vyaktitvame choTe vyaktipara ApakA AtmIyatAkA bhAva hai| zrApa jinane bahana U~cA le jAtI hai| hindIko garva yadi prAcArya baDe vidvattA meM haiM utane dI bar3e namratAmeM hai / sahanazIlatA divedIjI para re,baMgalAko garva yadi Tegaura para to koI bhI ApameM yatheSTa hai| kAraNa nahIM Adhunika jainasAhitya aura jainasaMskRtiko zrApa svAvalambI hai| kabhI kisIkA sahArA nahIM dekhate jugalakizorajI para garva na ho! ve lekhaka haiM, samAjasevaka maiMne svayaM dekhA hai ki AzramameM kaI vidvAnoMke rahate hue hai, itihAsamarmaza haiM aura ina sabase Upara hai unakA tyAga bhI ghaMTo anekAntake sampAdanameM lage rahate hai| pratyeka jo sAhityasevakoMmeM kama hI pAyA jAtA hai| itihAsake maiTarako taba taka kaI bAra saMzodhita karate haiM, jaba taka nAmapara dI huI unakI amUlya bheMTa samAjake dhuraMdharase dhuraMprApako pUrNa vAtmasaMtoSa nahIM ho jAnA / kAma karane meM ghara vidvAnake liye bhI socane aura samajhane kI cIja hai| Apa kabhI nahIM thakate / kyA zArIrika kyA mAnasika, Page #208 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jainajAgaraNake agradUta zrI bA0 sUrajabhAnajI kA patra ilAhAbAda, par3hate the| mAmUlI jainI hI nahIM kintu karIba 2 saba 17. 1243 hI bar3e 2 jaina mahAna vidvAn aura iMDita, ina hI zrImAn paropakArI kauzalaprasAdajI! bhaTTArakoMkA pakSa lete the aura unake vacanoMko pramANa pApatra milA,maiM to sadAse hI bAyU jugalakizora meM peza karake jainadharmacalA jainadhamaMcalAkI duhAI dete mukhtArakA stutipATha karane vAlA aura guNagAna karane vAlA rahA hU~ isa bAtako duniyA jAnatI hai / aisI the / yaha bA0 jugalakizora hI haiM jinhoMne apanI dazAmeM maiMne unake kIrtigAnakI bAbata isa samArohameM athaka koziza, parizrama aura bhArI khojake dvArA, kucha limba bhejanA phijUla sA hI samajhA thA, hA~ yahA~ apane mahAna pANDityabalase bilkula hI akATyarUpase apane ghara isa bAtakI khuzI jarUra manAI thI ki yahA~taka siddha kara dikhAyA ki bhaTTArakAMne apane banAye sahAranapurakai jainiyoMkI bhI A~kheM khulI aura apane graMthoM meM dUsaredharmoke amAnyasiddhAntoM,mAnyatAoM aura macce dharmopakArIkA sammAna karanekI sUjhI, yahA~ to dharmacaryAoMko jainasiddhAnta batAkara nadharmako mahA yaha khabara sunate hI mere lar3ake sukhabantarAyane bar3e mithyAtva banAne meM kucha bhI kasara nahIM chor3I hai| yahAM jozake sAtha yaha kahA thA ki bAbU jugalakizora taka ki apane banAye aneka graMthoMko bar3e 2 mahAna jaisI kurvAnI ( sacrifice ) kauna kara sakatA hai, . prAcAryoM ke banAye likhakara jainajAtikI A~khoM meM jo unhoMne jainadharmake uddhArake vAste kI hai aura dhUla DAlakara usako bilkula hI aMdhA aura mahAaisI vazAmeM kI hai jaba ki jainajAti unakA sammAna mithyAtva banA diyA hai aura yahA~ taka dhokhA diyA hai karane aura AbhAra mAnaneke badale ulaTA unakA ki una jAlI graMthoM meM hindUdharma-pustakoM ke zloka likha virodha karatI thI, parantu vA0 jugalakizora mAnake kara unako digambara jainadharmake mahAna AcAryoke bhUkhe nahIM hai aura na nindAse ghabarAte haiM, jyoM jyoM graMthoM ke zloka likha diyA / aisI bhArI khoja karake unakA virodha hotA thA tyoM tyoM vaha samajhate the ki bA0 jugalakizorane jainajAtikI AMkheM kholanekA jo jaina jAti isa samaya mahA andhakArameM pha~sI huI hai, kAma kiyA hai vaisA kauna kara sakatA hai? merA to rooM isa kAraNa usake uddhArakI jyAdA 2 koziza karanekI 2 unakA zrAbhArI hai| mujhe to khuzI isa bAta kI hai jarUrata hai| digambara jaina kahalAne vAle jainI, banA- ki unakA yaha mahAna upakAra aura parizrama phalatA bhUSaNase susarita, hAthI ghor3e, naukara cAkara mAdi dikhAI de rahA hai| mAlUma hotA hai ki unake upakAra mahA bhArambara aura pariNahameM phaMse huve bhaTTAraka nagna se aba jaina paNDitoM aura jainajAtikI AMkheM khulane digambara muni aura bhAcArya mAne jAte the aura jA lagI haiM aura unako apane sakace paropakArIkI paha apaneko 13 paMthI kahate the ve bhI ina hI pAkhaNDI cAna hone lagI hai, taba hI to sahAranapurameM unake 'bhaTTArakoMke banAye graMthoMko sarvajJavAkya mAnate aura sammAnameM yaha sabhA huI hai| -sUrajabhAna Page #209 -------------------------------------------------------------------------- ________________ digambara paramparAke mahAn sevaka (le0-zrI paM0 rAjendrakumArajI, mathurA) hajarata mohammadake bAda islAmakI paramparA eka rUpameM nahIM rahI, kintu bhAge calakara isane tIrthoM aura itihAsa marahamakI aura bhAge cala kara unake uttarAdhikArI ke lie para bhI apanA prabhAva jamAnekI pUrI ceSTA kI isI hI unake anuyAyI ziyA aura surma ke mevameM baMTa gaye, yahI kA pariNAma hai jo tIrthoM ko lekara jainaparamparAkI donoM hI bAta mahAramA sAke sambandhameM hai| inake bAda bhI inake zAkhAoM meM pichale varSoM meM bhArI mukadamabAjI huI aura anuyAyoMmeM eka samatA na raha sako thI aura yaha bhI kaI jopAja bhI zAnta nahIM itihAsa para prabhAvase merA mAgomeM vibhAjita ho gaye the| bhAge calakara ina hI bhAgoMke tAtparya pratyeka paramparAkA yaha pramANita karanekA prabhAsa hai prAdhArase IsAI sampradAyake kethokSika aura proTesTenTake ki vahI bhagavAna mahAvIrakI uttarAdhikArI aura isakI rUpameM vargIkaraNa hue| bauddha dharma bhI isa truTise khAnI zAlA navIna kalpanA hai arthAta vaha prAcIna hai dUsarI nahIM hai, aura mahAtmA buddhake bAda usakI paramparAmeM bhI navIna hai| hImamAna aura mahAyAna bhAdi bheda hue hai| zaMkarAcAryakA bhAge cala kara isa siTIkaraNa bhAcAra svarUpa advaita bhI unake bAda eka rUpameM nahIM Tika sakA hai. aura bhAcArya kundakumva, svAmI samantamaya aura taravArthasUtrake zaMkarAcAryake khAsa ziSyoMke dvArA hI usameM bhI viziSTAdvaita racayitA umAsvAmI mAdiko banAyA gayA hai| tAmbara aura zuddhAdvaitakA bheva bAla diyA gayA hai| adhika kyA kaheM paramparAkA kahanA rahA hai ki unakI paramparAke zAstra hI pichalI eka sadIke mAryasamAja meM bhI svAmI dayAnandajIke dvAdazAMga haiM yA unameM dvAvazAgakA aMza surakSita hai, unake bAda gurukula pArTI aura kAlejapArTIkA bheda humA hai| isase racayitA svayaM zratakevalI taka hai ata: unakI paramparA hI spaSTa hai prAyaH saMsArakI sabhI paramparAyeM apane 2 prabhAva- prAmANika evaM prAcIna paramparA hai| vigambara paramparAme isa zAlI vyaktiyoMke pazcAta eka rUpa nahI raha sakI hai aura ko svIkAra nahIM kiyA hai aura isakI mAnyatA hai ki zvetAunameM vibhAjana yA zAsyAbheda hue haiN| mbara paramparAka zAstroke nAma to jama dvAdazAMga aMgoM hamArI jainaparamparA bhI isase khAlI nahIM hai| antima nAma para hai kintu yaha bahuta bAdakI ramA haijanameM aisI zratavakSA prAcArya bhadrabAhuke bAda yaha bhI eka rUpameM paTanAyeM, aura guruparamparAoMkA upakha hai jinameM inako nahIM raha sakI hai aura isameM bhI parasparameM meva dudhA vImata kA sau varSa bAvakI hI racanA mAnA jA sakatA aura mAge calakara yahIvetAmbara aura digambarake rUpameM hai|taambr paramparAke pUrvajoMne sirpha apane sampradAyakI pariNata hogayA hai| pahale yaha bheda sirpha sAdhusvarUpa taka hI prAcInatA sira karameko hI ina navIna racanAoMkA saMjJArahA hai kintu mAge calakara isameM aura bhI baDhotarI duI kara prAcIna aMgoke nAma para kiyA hamase kA sau varSa hai aura sAdhurUpakI taraha isane devasvarUpa aura martirUpako __ pahile digambarAcArya prAcArya jambamba, prAcArya umAsvAmI mI pramASita kiyA hai| mevake isI bAdake pariNAmase aura svAmI samanvabhava bagairaha ameko zAstroMkI racanA zAcoMmeM devasvarUpako lekara parivardhana kiye gaye aura rhe| mUrtiyoM ko bhI usIke anusAra usI rUpameM DhAbanekI vigambara paramparAkI sI bAtako nirAdhAra pramAceSTA kI gaI hai| mUrtiyA~kA yaha navIna saMskaraNa antima sita karane ke lie betAmbara paramparA vidvAnokA kahanA hai bhutabanI NArya madrabAhuke karIba eka hajAra varSa kisAcArya umAsvAmI taTastha the| ye vigambara aura pIche hI humA hai| jaina paramparAkI yaha vibhicatA yahIM taka zvetAmbara paramparAke mevoMse sambandhita nahIM the, dUsare Page #210 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 186 anekAnta [varSa 6 bhAcArya kundakunda aura svAmI samantabhadra sAkI chaTI digambara paramparAkA mahAna sevaka bhI mAnatA hai| merI zatAbdIse pAvake, ata: isa bhAcArase vigambara-sAhitya hArdika bhAvanA hai ki ve dIrghajIvI hokara isase bhI adhika ko vAmbara-sAhityase prAcIna nahIM mAnA jA sktaa| rUpameM apane dhyeyakA pracAra kareM aura unakI samantabhadra digambara vidvAnoMne zvetAmbara vidvAnoMkI tInoM hI bhaktike prabhAvase unako vaisI hI saphalatA prApta ho| prAcAryoMke sambandhameM isa dhAraNAko nimUla kara diyA hai yaha carcA eka aitihAmika carcA hai aura isako silaaura apane kathAnakA prabala pramANoM dvArA samarthana kiyA silese likhane ke lie saiMkoM peja cAhiye isako meM kabhI oigoMne yaha kArya kiyA hai unako maiM digambara dasare hI samaya likhanA cAhatA hai, kintu abhI mujhe mere paramparAkA parama sevaka svIkAra karatA huuN|in vidvAnoMse mitra prabhAkarajIkA patra milA ki isako abhI likho merA jinhoMne isa kAryake lie athaka prayatna kiyA hai tathA kara vyaktigata anurodha hai| lAcAra ho gayA aura saMkSepase bataura rahe haiN| zrI mukhtAra sAhabakA sthAna mahatvapUrNa hai| isa noTake isako likha diyA hai: prAzA hai bhanekAntake pAThaka prakAra jahA~ maiM mukhtAra sAhabako aitihAsika, sAhityika, ina paMktiyoMse mukhtAra sAhabake isa dizAke vyaktitvako mAlocaka aura dArzanikake rUpameM pAtA hUM. vahIM maiM unako mAMka skeNge| addhAce kI hai, ise hama do minaTa vicAreM, to akhila jainasamAjameM zrI bA. choTelAlajI jaina kalakattA hameM eka bhI aisA mahAtmA na milegaa| maiM to unheM nispRha jJAna-tApasa paMDita jugalakizorajIne jilA sahAranapura tapasthI samajhatA hai| meM janma avazya biyaa| para mukhtAra sAhaba akhila maiMRSitulya zAnta atyanta sarala unake vyaktitvake prati jaina samAjakI vibhUti hai| jainoM meM jo popaDama pracalita ho isa zubha avasara para hArdika abhinandana hI nahIM kintu cukA thA usase logoMko sAvadhAna kara unake zraddhAnameM bali. prAntarika zraddhArSa arpaNa karatA huuN| utA mApane hI utpata kii| aitihAsika sAhitya jagata bhApakA ashii| bhApake anusaMdhAnameM maulikatA hai| hamAre garva sAhityameM mApane eka nUtana yuga lA diyA hai| jainasamAjameM itihAsake prati abhirucimApanehI utpana kI hai| jaina zrI dulArelAla bhArgava, lakhanaU sAhitya manamola ralokI parakha mApane kImale paM. jugalakizorajIkA sAhityika madhyavasAya mahatva- ' sAhebane kahA ki "manuSya zeksapiyara, manuSya zetI pUrNa hai aura jIvana prAdarza / ityAdi mAlyA bhramAtmaka hai kyoMki manuSya jo hamAre dezameM aise sAhitya-sevaka haiM, yaha garvakI bAta hai| likhatA hai, usakI vyaktisattA usase alaga ho nahIM sakatI" racanAke madhya meM hI yugavIrajIvA sampUrNa paricaya mitAjAtA hai| yugavIrajIkI pratibhAkI mAlocanA merA abhinandana bhanyoM hastidarzanakI taraha asampUrNa hai| jaina samAja pApa pro0 zrI dharmendranAtha zAstrI, tarkaziromaNi, ema0 e0 kA kRtajJahai aura sadA RNIhai-mAtR aNakI taraha jo vyakti sthAyI sAhitya-racanAke dvArA samayakI phbhprishodh| jisa mahAmAne sArA jIvana aura saikatasthalI para apane caraNa-cinha chora jAte hai, unameMse sArI sampatti hI nahIM kintu jIvanakI sAdhAraNa bhAva. manyatama zrI jugalakizorajIkA maiM unakI 60 vIM varSa gAMTha zvakatAoM sakakI avahelanA karate hue jaina sAhityakI sevA kezubha avasara para hArdika abhinandana karatA huuN| Page #211 -------------------------------------------------------------------------- ________________ baMdhA ra dhArA zrI puruSottama murArakA 'sAhityaratna' tathA zrI jamanAlAla jaina 'vizArada' skRta, prAkRta tathA apabhraMza bhASAoM ke vizAla jaina hamAre sanmumba isa bhavya prAdarzako rakha sakate haiM ki sAhityako jo abhI taka amA ke aMdhakArameM, dharma aura mAhityakI sevAkA patha svArtha ke saMkucita sahasrAbda tathA zatAbdiyoMsa, pavesnAnakA Anandopa- pathaparase hokara nahIM jAtA, vaha to nigabhimAna, bhoga kara rahA thA prakAzameM lAnekA zreya jina aMgu- sAtvika tyAga rAjamArgaparasahokara hI nikalatA hai| likApara ginane yogya vidvAno tathA mahArathiyoMko hai __ bhAratIya sAhityake lie jitanA parizrama sara unameM zraddheya paM0 jugalakizorajI mukhtArakA sthAna rAmakRSNa bhAMgarakara, zrI sara desAI, DA0 kAzIprasAda atyanta U~cA hai| unake jIvanaka bahumUlya 36 varSa jAyamavAla, sara gadhAkRSNana tathA zrI ditimohanajI nisvArthabhAvasaM sAdhanA aura tapasyA kara dharma aura sena zAstrI Adi mahArathiyoMna kiyA hai athavA kara saMskRtikI jyotiko, usake vAstavika svarUpako, usa rahe haiM, usI koTimeM mukhtArajIkA parizrama stutya hai| kI chipI huI AbhAko, usake sAtvika sauMdaryako jo mukhtArajIkA vicAra sadeva jainasAhityake anusaMdhAna samayake dUSita prabhAvase vilIna hone jA rahA thA, tathA gaveSaNA dvArA, usake prakAzana dvArA gauravamayI jIvanarahita ho acetana honekI ora AkRSTa ho rahA prAcIna bhAratIyasaMskRti, jo paravazatAke pAzake thA, apanI svArthazUnya sevAparAyaNa pravRtti dvArA sajI kAraNa Aja vismRtikI vastu bana gaI thI, prakAzameM vatA pradAna karane meM lge| lA usakI mahAnatAkA darzana karA hameM sajaga karanekA anekAntakA prakAzana tathA usakA pakSapAtazUnya rahA hai| mukhtArajIne gaveSaNA tathA anusaMdhAnako hI saMpAdana mukhtArajIkI svArzarahita sevAkA eka sundara apanA pradhAna kArya kyoM cunA 1ve purAtatvakI khoja aMga hai| hamAre samAja aura sAhityameM patroM tathA kI ora hI kyoM itane adhika AkRSTa hue ? isakA sampAdakoMkI koI kamI nahIM, kintu unameM kitane aise kAraNa hai unakA sudakSa vicAra tathA dezabhakta hRdy| hai jinhoMne sadaiva apanI AtmAkI pukAra sunI, apane unhoMne jAna liyA thA ki bhAratakA atIta mahAna thA, siddhAntoMkI pratimA hI sadaiva apane aMtaHkaraNameM vaha Aja bhI mahAna hai tathA usakA bhaviSya bhI dekhI, usake sammukha bhedabhAva tathA pakSapAtakA samasta atyanta mahAna tathA ujjvala hai| suvarNaprAsAda khaMDaharoMmeM pariNata kara diyA ! hamAre saMpAdakoMmeM kitane aise haiM jinheM zrI jugalakizorajI zrI jugalakizorajIke hRdayameM svabhAvataH hI tathA paM0 mahAvIraprasAdajI dvivedIkI zreNImeM rakhanekA samAjaprema, sAhityaprema, dharmaprema tathA vizvapremakI sAhasa kiyA jA sake ! bhAga sulaga rahI thii| mukhtArajIkA hRdaya unheM bAra cAra unake manakI vANI tathA aMtaHkaraNakI pukAra ___zraddheya zrI mukhtArajIke jIvanakA eka eka kSaNa, sunane ke lie Akula kara rahA thaa| unake liye deza unake jIvanakA eka eka pala, hamAre lie eka bhavya sevAkA sarvazreSTha patha thA dharmasevA aura dharmasevAkA AvazekI vastu hai| unakI kaThina tapasyA navayuvakoM meM sarvazreSTha mArga thA sAhityamavA aura sAhityasevAkA utsAha aura umaMgakI AMdhI uThA sakatI hai, avizrAMta sarvazreSTha upAya thA use saMjIvana pradAna karanA, use karmaNyatA hamAre akarmaNya yuvakoMmeM yauvanakI zakti muktipradAna karanA, usake satyarUpako asatake prabhAva kA sadupayoga karanekI aura unheM AkarSita kara sakatI ke kAraNa jo abhI aMdhakArameM hai, prakAzameM lAnA, hai, unakI nisvArthe rAgarahita dharma aura sAhityasevA usakI chipI, nikharI tathA vismRta zaktiyoMkA pradarzana Page #212 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 188 anekAnta [varSa 6 cama karanA, use prakAzakI razmiyoM arpita karanA, use jIvanakI dizA saMsArake sanmukha jaisA hai vaisA hI citrita krnaa| isI liye mukhtArajIne apanI pravRttike pravAhako zrI vidyAnandajI chacharaulI sAhityasevA, sAhitya sAdhanAkI ora pravAhita kiyaa| dharma-mAnava jAtike upatara manakI cIja hai, manuNyake sAhitya sevAke uSA kAlameM hI unhoMne jAna upatara manakI ceSTA hai jisake dvArA vaha apanI zaktibhara liyA thA ki vartamAna paristhitimeM saccI sAhitya apamese parekI kisI vastuko prAkSa karanA cAhatA hai, usa sevA asaMbhava hai kyoMki bhAratakA vistRta aura pracaNDa vastuko jise mAnava jAti Izvara, paramAtmA. satya, zramA sAhitya to jelakI cahAradIvAriyoM tathA kAlakoTha jJAna yA arcanA kisI prakArakI mirapeca sattAke bhAmase riyoMmeM apane zApita jIvanake viSaile kSaNoMko vya- pukAratI hai, jahA~ taka mAmava mamakI pahuMca nahIM hone para tIta karane ke lie vivaza kiyA jA rahA hai, usakI bhI vaha jahA~ pahuMcanekI ceSTA karatA rahatA hai-saceSTAkA svataMtratA usase chIna lI gaI hai, usakI svacchandatA nAma hI dharma hai| para baMdhanake mau sau aMkuza lagA die gae haiM, use zrI mahAvIra svAmI saMsArase alaga hokara ekAMtameM svaccha vAyusevana tathA ravirazmise bhI jo jIvanI cale gae dhyAna lagA kara baiThe unhoMne saMsArake duHkha aura zaktike pradhAna aMga haiM bilaga rakhA gayA hai| aisI kaSToMse yaha saba jo roga aura mRtyu, icchA aura pApa eSaM avasthAmeM sabI sAhityasevA kyA saMbhava thI! unhoMne zudhA hai usase trANa pAnekA mArga nikaalaa| unako eka nizcaya kiyA prAcIna sAhityaka nUtana saMskArakA, use satyakA darzana havA aura unhoMne isa bAtakI ceSTA kI ki punarujjIvita karanakA, usake pUrNa uddhArakA, use ve isa satyako apane irda girda jamA huve anuyApiyoM jhaThe dharmAbhimAniyoM tathA dharmAndha logoMkI gudar3ImeM aura ziyoko batAeM aura deN| hipAhunA lAla na banA sarvasulabha, sukumAra, suMdara sabhI dharmoMkA janma kimI mahAna jagadguruke bhAvitathA lubhAvanA zizu banAnekA jisase bhAratIke viko lekara hotA hai| jagadguru isa pRthvI para pAte haiM maMdira meM pavitra bhAbase sevA zrAra bhakti karane vAle satyako prakAzita karate haiM aura svayaM kisI bhAgavata satyake sace sAdhakoMko vaha upalabdha ho ske| paMDita jugala mUrtimAna avatAra hote haiN| parantu manuSya isa satya para kizorajI mukhtArane isI prAcIna tathA bandI jIvana apanA hI kahajA jamA lete haiM. isa parase ve eka rojagAra vyatIta karane vAle lokottara tathA utkRSTa sAhityako khar3A kara lete haiM aura isake dvArA ghe eka rAjanItika saMgamukta karanekA tathA usake mahAna kartAoMko amaratva una sA banA lete haiN| mAnavI mana apanI ceSTA apanI hI pradAna karanekA, jinheM saMsAra Aja taka bhUle baitthaayaa| icchA evaM hacike anurUpa usa parama satyakI dhyAnayA karanA use pakAzameM lAnekA yaha matprayatna unhoMne kiyA jise prArambha kara dete haiM isa prakArase kAlAntarameM vikha, nirmala. dekha saba daMga raha ge| unhoMne isake liye apane jIvana svayaM prakAzake sAmane dhuMdha prAjAnese loga pathabhraSTa ho jAte haiN| keanamola tathA sarvazreSTha 36 varSoMko homa diyA aura Aja bhI apanI usI avizrAMta tathA anavarata zrI mahAvIra svAmI nirvAkhAke pazcAt bhI isI prakAra sAdhanAmeM lIna haiN| saMsAra unheM kucha bhI samajhe ve dazA huii| samayake heraphera tathA svArtha aura prajJAnake kAraNa apanI sAdhanAke motI gamphita karanameM labalIna mina pranyoMkI racanA tathA bhitra bhitra vyAkhyAbhoMse jabatA jaina samAjazAstathA sAhityake advitIya manISI bar3hatI calI gaI aura vipathagAmitA hotI calI gii| aura pragalbha vijJAna, prAcIna saMskRta, prAkRtabAdi bhASA aise vikaTa samabameM hI koI vibhUti-zAli usa parama oMke prakAraDa paNDita, itihAsake apUrvatatvajJa, purA- satyakI majakako apanI bAramA prApta kara usa parama prakAvya tatvake prakhara samAlocaka, bhAratIya saMpAdakoMmaMzira- kI ora agrasara hote hai| inhIM vibhUvizAdi puruSoM se maNi zraddheya zrI jugalakizorajI mukhtAra cirAyu hoM! zrI jugala kizora mukhtAra / Page #213 -------------------------------------------------------------------------- ________________ =[kavi-vANI ]= svAgata praNAma pro0 zrI gayAprasAdajI zukla ema0e. zrI akhileza'dhruva arcanA, satkAra, svAgata Aja vAgI-vandanA-rata, sAdhakoMkA samuda svAgata he pratibhAke varada putra, tumako praNAma, zata zata praNAma ! ho tumheM svIkAra zrAgata! bhAvanAe~ utara svara meM kucha hai jo dhanakI mAyA para hRdayameM kucha gIta nIrava rahate haiM dina zrI rAta lIna ! nayanameM zraddhAjanina harSAzru kucha haiM jo yazakI mamatAmeM aMjali vimala abhinava rahate haiM dina zrI rAta lIna / kara na AkarSita sakeMgI satya hI he sAdhanA-rata! dhanameM yazameM madamAyAmeM tuma vidvahara nispRha prakAma! arcanA, satkAra, svAgata ! | yaha namita taru-rAji sumanAbali he pratibhAke varada putra, tumako praNAma, zata zata praNAma ! aruNimA * sAndhya kukuma nita nUtana graMthoMke saSTA, vihaga-ravakI zaMkha-dhvanise nita nUtana bhUloke zodhaka, prakRtikA avirAma vandana / nita nUtana tatvoMke khojI, bhAvanA-nIrAjanA-sA amara ho nava vAGmaya brata ! nitatUtana bhramake udbodhaka, arcanA, satkAra, svAgata ! zrAja vANI-vaMdanA-rata, sAdhakoMkA samuda svAgata sAhitya sRSTi, itihAsa-zodha, yaha hI cintA basa subaha zAma ! ho tumheM svIkAra, zrAgata ! // he pratimAke barada putra, tumako praNAma, zata zata praNAma ! -: abhinandana :jaina jAti ke ujjvala ratna , zrI kAzIrAma zarmA 'praphullita' vicakSaNa, sAdhu-vratI, 'yugavIra', zodha-zazi-karake mugdha cakora , dhuraMdhara paMDita, namra mahAna , vIra-sevA-mandirake zreSTha satata sAhitya-gaganake cA~da , tapasvI, sAdhaka, jugalakizora / bhAratIke ha~sate-se prANa / niyantA jainadharmake, divya samAlocaka. udbhaTa vidvAna , vicAraka, anusaMdhAtA, ucca bhAvanAoMke zubha pAhAna / cakravartI, sAhityika vIra, catura lekhaka. kavi pratibhAvAna , karmayogI, syAgI, samudAra, sarala mRdubhASI, nirAbhimAna / rASTra-unnatike U~ce stambha, deza-sevAke nirmala srota, dharmake sace saMrakSaka, buddhi vidyAse protaHprota / mahAtmA, sampAdaka samrAT , kalA-kRtiyoMse karake pUrNa, mAtra prANIke sahRdaya mitra / mAtR-bhASAkA zubha bhaNDAra; raheMge yuga taka zobhAvAna jiye yuga yuga zrIjugalakizora , Apake saba sAhisthika citra / dera taka kareM deza upakAra / Page #214 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 160 bhanekAnta [barSa 6 sAhitya tapasvI zro kalyANakumAra jaina 'zazi' zraddhAke phUla zrI 'bhagavata' jaina sarasvatI-suta sA vizAla ujvala sAhitya prasAga! jJAnahimAlayakA hRdayodaka se pada-padma pakhArA! bhAnamatIke bhare mAlameM kevala bhAna nihArA ! girinirbhara sI janahina prakaTI anekAntakI dhArA ! vandanIya abhinandanIya tuma he, sAhitya-tapasvI ! suma-zrAtmAoMko jIvanabhara jhakajhora jagAyA ! jJAna sudhA-sAhitya sRjanase amRta-rasa saramAyA ! prAcya-girA, itihAsa, kalA-kauzalakA mAna bar3hAyA ! zramaphalatAse jUjha jUjhakara jIvana saphala banAyA ! sevAmandirake ekAkI-pUjaka-bhakta - yazasvI! eka lakSa au' eka lagana dhunake pakke dIvAne ! jarjara jIvanakI naiyApara aTala sudRr3ha praNa ThAne! dUra kSitija para racanAtmaka jIvana prakAza pahicAneM ! tuma bar3hate hI gaye nirantara unnata chAtI tAne! juga juga jiyo amaratA-rasa pI-pIkara bIra manasvI ! zro, mAhitya-tapasvI ! tere prati mega zraddhAke phUla ! lAlAyita hai padaraja chune, karale inheM maprema kabUla !! tUne banalAyA ki lubhA makanA kaba sAhityikako dhana ? khuda jalakara prakAza denA hI, saccA mAhityika-jIvana !! natamastaka hotA hai savinaya, kAvya-kalAke anugagI! tana, mana, dhana, sarvasva nichAvara, karadene vAle tyAgI! amara-mArgaka rAhI ! terI ajara-amara-sI sevAe~ ! prerita karatI antaraMgako-yahI mArga hama apanAe~ !! kAvya-sAdhanAke caraNopara, tune kara apaneko dAna! pAyA vaha amaratva, dAnakA hai yathArthameM jo pratidAna !! nazvara tanake paMca-tatva ye-cAhe kabhI bikhara jAe~ ! lekina pIche tujhe rakheMgI-jIvita terI racanAe~ !! tUne anveSaNake dvArA kiyA zramiTa mAnava upakAra ! dUra kiyA hai andhakAra, kara navya-razmiyoMkA saMcAra !! haiM kRtajJa mAnava-mana, pAe tU he bhagavat ! cira-jIvana ! terI navya, bhavya kRtiyoMse zobhita ho sAhitya-sadana !! dhanya jIvana zrI jugalakizora ! zrI mAmarAja zarmA 'harSita' zraddhAJjali zrI prabhulAla jaina 'premI' vikasita sundara bhAva kusumakA, gUMthA manamandirameM hAra! pagale prema pujArIkI yaha. bheMTa karoge kyA svIkAra ? manameM hai saMkoca yahI basa aura na maiM kucha lAyA huuN| kevala Aja bhAva-kusumoMkI aJjali dene AyA huuN| satyakA liye madhura sandeza tyAgamaya le jIvana niSkAma ! banA zrI vIra nItikA zrota 'vIrasevAmandira' nija-dhAma !! vizvake zreSTha jaina vidvAna bhAratIke maMjula Aloka ! vikamate 'anekAnta' ke prANa jaina sAhitya sudhAke loka!! bhAvanAbhoMke jIvanamUla satyazivasundara avicala dhIra ! hRdayameM baharA rahate mauna jainazAsanake anupama vIra !! zAnakI divya jyoti de sUkSma vizvako karate jyotirmAna ! miTAte jagake antaInda jagAte jagakA antarmAna ! jainazAstroMkA satya rahasya prakaTa karate ho Atmavibhora ! vIra prabhuke ananyatama bhaktadhanya jIvana jugalakizora! Page #215 -------------------------------------------------------------------------- ________________ kiraNa 5 ] tuma DhAla rahe jIvana kSaNa-kSaNa zrI omaprakAza, sarasAvA -x tuma DhAla rahe jIvana kSaNa kSaNa ! bhagavAna vIrake anugAmI, 'yugavIra' bane isa jiivnmeN| bana satya ahiMsA ke bAika. sandeza de rahe kaNa kaNa meM / jisase samAja meM hai siharana ! sAhitya svaroMpara gAte ho, tuma anekAntakA zramaragAna / puruSArthahIna mAnava jisase pAtA paga paga para navala prANa / bharate mAnava manameM spandana ! tava kIrti prabhAse Alokita majjula 'sevA mandira' vizAla / baha rahI zodha-saritA, jisameM nava vIra jJAna muktA pravAla / nizcinta kare koI majjana ! tuma purAtatva anusandhAnA sadgranthoMkA karate sudhAra / majjula zrItake citra banA dikhalAte jagako citrakAra / sevA samAjakI tatra cintana ! henI he he tyAgamUrti, mauke sapUna paMkila nagarIke padma koSa, hama raGkoMkI ujvala vibhUta / cirajIvI terA yaza-jIvana / * de DAlA hai tumane jIvana, jIvana samAja meM lAneko / sarvasva kiyA apanA arpaNa, priya dharmadhvajA phaharAneko / tatra RNI banA 'Akula' kaNa kaNa | kavi-vANI tuma DhAla rahe jIvana kSaNa kSaNa / 161 jaya jaya jugalakizora ! - zrI buddhilAla Avaka devarI nidrita jaina samAjako jAgrita kiyau vibhora / jiyahu jiyahu. juga juga jiyahu, jaya jaya jugala kizora // 1 // sarasAvA zaharameM, sevA mandira sAra / jina dhuni nigama nivAsa te jinamaMdira unahAra // 2 // zodha bodhameha nipuNa ati, paMDita parama pravIna / jina dharmI maramI amita, satya sindhu svAdhIna // 3 // lekhaka Alocaka sukaSi, jaina jagata vikhyAta / dhanya dhanya tuma dhanya hau, dhanya mAnu pimukhAta // 4 // guNa gAthA hai ApakI, aganita suguna niketa / maiM laghu mati nahiM likha sakoM, parimita zakti sameta // 2 // are! zoka kI harSa sau. jor3I rahata cUka ataH yAda A hI gaI, zoka thokakI hUka || 6 || jajjA jinake Adi meM, zrIman jambuprasAda jainI jugala kizo. jI, zrIvara jotiprasAda // 7 // tulanA cAritakI lahI. zrIman jambuprasAda / samyaka jJAna punIta vata, zrIyuta jotiprasAda // 8 // mue, kAlavaza, sura hue; hA ! hA!! cArita jJAna / bace zeSa samyaktvavata, jugalakizora sujAna // 6 // yadi hote do AtmA, jambu jotiprasAda / taba sau ho to Aja dina, sahasa guNita ahalAda // 10 // aho ! harSameM zokakI, caracA azubha sarUpa / to bhI mana mAnI nahIM, caMcala atula anUpa // 11 // mAne dragahU neku nahiM, sahasA hue sanIra / bisarAyeM bisaro nahIM, hA ! viyogakI pIra // 12 // phira bhI yaha saMtoSa aba, mAnau jaina samAja / samakita bala bahute bane, jJAna carita bhI Aja // 13 // indra lokameM indravata jambU jotiprasAda / sabakI hamako de rahe hArdika AzirabAda || 14 || are ! zoka jo pAsameM, parau hatau prAcIna / banA harSameM Aja so, nauvama navya navIna // 12 // tAteM yaha zubha kAmanA, jainI jugalakizora jaina jAti avalamba jo, jIvahiM barasa karora / / 16 / / jaya jaya jugala kizorajI, jaina jAtike vIra / jina bAmI sevaka catura, jaya jaya sAhasa dhIra // 17 // Page #216 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 162 anekAnta [ varSa 6 svAgata vidhi jAnI nahIM, kaisau kriyA kalApa / cUka TUka yadi hoya tau, camA kIjiyo pApa // 12 // svAgata tuma cAhata nahIM, nahiM svAgata sauM neha / kevala nija kartavya baza, bheTai sahaja saneha // 33 // zrAvaka nara mAhAramA pai, avara likhai na ek| jIvana mukta vicAraka, virada bakhAnI neka // 34 // hAjarIna jajasA tinheM, vinaya karUM kara jora / saba sAhaba mila kara kahau, jaya jaya jugalakizora / / 35 // zrI mukhtAra sAhabake prati zrI kapUracanda jaina 'indu' tana mana dhana sarvasva saba, diyau dAna bharapUra / anugraha nija para 4 kiyau, kiyau moha tama dUra || 100 mehA, nAtA macchite, torI tatva vicAra / nahIM to sajatI vaha tumheM, yahI vastu vyavahAra // // bhanekAnta abhyAsa te. anekAnta vara patra / karata banekoM hadaya pai, anekAnta ko chatra // 20 // maiM maiM tU tU miTa gaI, prAmanAya vA paMtha / kiyo saMgaThana prema sA~, diyau maMtra sada graMtha // 21 // kheMca tAna mati bheda ko, macI hutau pratizora / kiye eka sababaMdhuvara ! jaya jaya jugalakizora // 23 // koTi koTike dAna kI, utanI ginUna mAna / parva bapake dAnako, jitanI hai gunagAna // 23 // jau lau jala jamunA gharai, jo lI gaMga trNg| tI jauM nivasau zarma saha, dharma marma satasaMga // 24 // udaya aura sattA dharai, jo jI pratyAkhAna / taulI pala saradhAnake, karI svapara kalyANa // 25 // pustaka merI bhAvanA, aura anekoM graMtha / ajara amara hokara rahe, varaNAveM zubha paMtha // 26 // jitanI hindI hindakI, banai zakti bhara seva / sAhasa sahita samhAriyo, yahI binaya deva // 27 // sevaka zrAvaka pai savA, saradhA sahita saneha / nAtI nitya nibhAiyo, premapuMja guNa geha // 28 // nara pugadha aise mahA, erI ! jaina samAja / pAye tUne kaunasaiM, so batalA de mAja // 26 // dAvA sUrajabhAnakI, . satasaMgati ramanIka / guru guru, celA khAMDakI, phalI pahelI ThIka // 30 // bAbA sUrajabhAnake, jAnau do saMtAna / pahale jugalakizora DI, puni zubhavaMta sujAna // 31 // mAhityikake susammAnakA, bhAyA hai manako nizcaya / sugama nahIM denA para mujhako pUjya vayodhikakA paricaya / / guNarAzi sAmane rakhane meM kucha nyUnAdhika ho sakatA hai| bAhulya guNoMkA dekha manuja, atyukti satyameM kahatA hai| para satya na dAbe dabA kabhI, vyApaka usake aNu nabhatala meM phiratA samIra hai lie-lie usako vihalasA bhUtala meM !! mukha-mukhase karNAgata hotA, hRttAra-tArase yaha saMgIta ! mukhtAra tujhIse vartamAna, kahalAegA pAvana atIta !! kara purAtatvakA anuzIlana, jo dikhA sake gauravalAlI ! sadiyoM taka dIptimAna hogI, vaha nahIM kabhI miTanevAlI! haiM bahuta tuccha sammAna-hetu, jo kucha bhI juTapAe~ sAdhana! santoSa isIse karaleMge, kucha miTA hRdayakA sUnApana !! milatA navIna utsAha rahA; pA utsAhI nAyaka pyArA! sAgarakI ora umar3atI haiM, jaise varSA kI jaladhArA // zrImAn zrApakI chipI nahIM, sAhityika-sevAe~ jo kii| apanI anupama-pratibhA dvArA, anubhUti bhAratImeM bhrdiiN| Page #217 -------------------------------------------------------------------------- Page #218 -------------------------------------------------------------------------- ________________ R SSC PROSE S ATSANSARASHYATMENT utsava ke sabhApati zrI rAjendrakumAra jI DAyarekTara bhArata baiGka li., dehalI R utsava ke sabhApati zrI rAjendrakumAra jI aura dUsare atithi mukhtAra mahodaya ke nivAsa sthAna (lAlA RSabhasena kI koThI) para zrI jugalakizora sammAna samiti ke sadasyoM ke sAtha unakA svAgata kara rahe hai| Page #219 -------------------------------------------------------------------------- Page #220 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sabhApatikA abhibhASaNa me ( bhArata baiMkake DAyarekTara zrI gajendra kumgarajI dvArA mAnanIya bhrAtAo aura deviyo ! kI taraha una zAstroMkI rakSA kI hai / isaliye hamAre dhama aura sAmAjika jIvanake ve saMrakSaka haiM, para jaba hastinApurameM vidvadara paM. jugalakizora hamane una vidvAnoM ke liye kyA kiyA? unheM mAna mukhtAra mahodayaka sammAna-samArohakA sabhApatitva diyA ? unakI saccI mvA bhI kahA~ kI ? karane ke liye mujha kahA gayA, to merA mana saMkoca bhara gayA, kyoMki eka vidvAnaka sammAna-samArohakA pichale 20-25 vo hama cillA rahe haiM ki sabhApatitva karane ke liye koI vidvAna hI upayukta hamArI jAnikI dazA rugaba-hama nAzakI ora hotA, para bAda meM maiMne yaha Adeza svIkAra kara liyaa| jA rahe haiM ! jaba dUsarI jAtiyAM unAMta kara rahI hai, maiMne socA ki jIvana meM aisA avasara phira na AyagA unakI saMkhyA bar3ha rahI hai, taba hamAgahAsa horahA hai| ki itane bar3e vidvAnake caraNoM meM maiM baiTU, unake yaza mA kyoM hai, aneka loga aneka kAraNa batAte haiM, kI ujjvalagAthA sunU aura apanI zaktibhara unakA para maiM to yahI kahatA haiM ki isakA asalI kAraNa guNagAna kaaN| hamAre vidvAnoMkA sammAna na honA hI hai| hA~ karanaka sAtha hI mere sAmane yahA~ka bhApakA abhI kala maiM mamayamArakI gAthA dekha rahA thaa| prazna AyA aura mujhama kahA gayA ki maiM apanA bhASaNa chapAlU', para merA mana isake liye taiyAra na umameM kahA hai ki zuddha jJAna aura zuddha prAtmA do cIja nahIM haiN| uma jAnanA hI saccA tatva hai| zuddha huA, kyoMki mujhe yahA~ vidvatnAke pradarzana kI cintA jJAnakA aura jJAnake ina jIvita bhaNDAgekA zrAdara na thii| mere mana mukhtAra sAhabakI bhakti thI aura 1000 pRSThoM meM vistRta vidvattApUrNa bhASaNasaM zraddhAkA karanA hI hama bhUla gaye / koI paNDita hamAre yahAM Ate haiM tA hama mamajhate haiM ki candA lene pAye eka zabda kahIM adhika zreSTha hai / phira mukhtAra sAhaba kA kArya itanA vizAla hai ki usapara jitanA bhI haiM / hamane unheM bahuta vidvAna mAna liyA, to basa kaha jAU~, vaha usake zatAMza para bhI prakAza na pala soca liyA ki unheM dazalakSaNameM bulAleMge yA kabhI zAkha bacavA leMge aura kucha dhana inheM de deNge| basa sakegA, isaliye maiMne socA ki ima mahatvapUrNa utmava yahIM taka hamAre yahA~ vidvAnoMkA sammAna hai / hamArI para calU aura apane hRdayakI bhaktibhAvanA prakaTa kiiN| jAti dhanI jAti hai, vaha lAgboM karor3oMkA vyApAra Ajake utmavakA eka vizeSa mahatva hai| maiM to karatI hai| dhanake ima darpa meM hamane samajha liyA ki ise apane samAjakI jAtikA tyohAra mAnatA haiN| hama dhanase paNDitoMko gbagada makate haiN| jo pUjAke isa utsava hone kI yaha gavAhI hai ki aba hmaaraa| yogya the, unheM naukara mamajhA, naukara rakhanekA dAvA dhyAna pattoMko sIMcanekI jagaha mUlakI tarapha gayA hai / kiyA, yahI hamAre hAmakA kAragA humaa| hama apanI hamAre jIvanakA AdhAra hamArA dharma hai aura hamAre isa bhUlako samajhaleM aura apane vidvAnoMkA macA mAna dharmakA AdhAra-saMsArake sAmane se pradarzita karane karanA sIkheM, yahI Ajake utsavakA sandeza hai| kA sAdhana-hamAre zAkha haiN| hamAre vidvAnoMne bhUkhe rahakara, tapasyA karake, kaSTa uThAkara bhI apane jIvana hamAre jainavidvAnoM meM paM0 jugalakizorajIkA kArya Page #221 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 164 anekAnta [varSa6 bahuta U~cA hai, mahAna hai aura anupama hai-vaisA kArya dhIre dhIre yaha choTIsI pustaka rASTrIya nityapATha banatI kisI dUsarene nahIM kiyA / samudra meM ratna haiM, satra jArahI hai| mukhtAra sAhaba una logoM meM haiM, jo jAti jAnate haiM ki haiM, para yadi yaha mAlUma na ho ki kahAM ke jIvanako apane hRdayake raktase sIMcate haiN| aise hai, to hajAroM DubakiyAM mAranepara bhI na mileNge| phira logoM ke sammAnase naI pIr3hIko bala milatA hai aura yaha jAnanA hI kAphI nahIM hai ki yahA~ ratna haiM, una jAtikA jIvana puSTa hotA hai, isa dRSTile unakA taka pahaMcane aura unheM surakSitarUpameM lAnekA DhaMga bhI sammAna bhI hamArI svArthapUrti karatA hai| mAlUma honA cAhiye / risarca ke kAmameM rephareMsajakA bar3A mahatva hai aura mukhtAra sAhabane hara tarahakA kaSTa eka bAra hama kaI sAthI haradvAra gye| dUsare sAthI uThAkara bhI jaina sAhitya aura itihAsakI khojakA nahAne lage, para maiM kisI kAmameM lagA thA, na pahu~ca mArga banA diyA hai| yaha kAma kitanA kaThina hai, hama sakA / ve nahAkara merI pratIkSA karate rhe| unameM kucha loga isakA anumAna bhI ThIka ThIka nahIM kara skte| culabule yuvaka the / yoM hI haMsI 2 meM unameM se eka to kAlI sar3akoMpara moTarameM ghUmanevAle loga usa manuSya sAdhu bana gayA aura samAdhi lagAkara baiTha gayA aura kI dikkatoMko kaise samajha sakate haiM, jise ghane jaMgala dUsarane unake dhAge aMgochA bichAkara kula phala rakha meM mArga DhUDhanA par3A ho-banAnA par3A ho / diye / basa phira kyA thA, jo yAtrI AtA, praNAma karatA aura paise car3hAtA / maiMne zrAkara yaha tamAzA eka bAra maiM lAhaura meM thA aura mukhtAra mAhaba bhI dekhA aura mujhapara yaha prabhAva par3A ki samAja meM devavahA~ padhAre the| maiMne pUchA ki Ajakala Apa kyA kI mRSTi pUjAse hotI hai| yahI hAla vidvattAkA hai| khoja kara rahe haiM ? to Apane batAyA ki samantabhadra- vidvAnoMkA mAna-pUjA karanese samAja. vidvattA bar3hatI sAhityake kucha zabdoMkA saMgraha kara rahA hUM ki kauna hai| hamAre samAja meM vidvattAkA mAna nahIM huA, zabda kahAM 2 prayukta huA hai aura kisa 2 athemeM? natIjA sAmane hai ki pahale jaise vidvAnoMkI saMkhyA usa samaya vahAM mere mitra zrI harizcandrajI jaja bhI kama hogahI hai| baiThe the, ve bole isase kyA phAyadA ? yaha mehanata bekAra hai| mukhtAra sAhabane atyanta zAntise isa utsavane hameM yahI saMdeza diyA kihamArA samAja unheM samajhAyA / tIsare dina ve bole ki "yaha apanI yaha bhUla sudhAre aura apane vidvAnoMkA mAna kArya atyanta mahatvapUrNa hai aura abhI taka kisIne kare / yaha sammAna samAroha karake sahAranapurake bhAiyoM nahIM kiyA hai| yadi yaha adhUrA raha gayA, to ise ne mamAja meM eka upayogI navIna paramparAkA zrArambha koI dUsarA vidvAna kara bhI na sakegA / yaha kArya 1000 kiyA hai| mujhe AzA hai ki usase jahA~ dusare jIvita graMthoM ke nirmANase bhI adhika mUlyavAna hai|" paNDita vidvAnoM ke sammAnake Ayojana hoMge, vahAM svargIya jIkA kArya ekadama maulika hai aura usa tarahakA kArya vidvAnoM aura mahApuruSoMkI smRtirakSAkA prazna bhI karanA bahuta kama logoM ke liye sambhava hai| merI hamAre sAmane spaSTa rUpameM aayegaa|| bhAvanA' aura paM0 jugalakizorajI to milakara eka antameM maiM ApakA kRtajJa hU~ ki Apane mujhe yahA~ hI hogaye haiN| maiMne aise kArakhAne dekhe haiM, jahAM hajAroM baiThAkara mukhtAra sAhabake prati apanI hArdika bhakti majadUra ikaTThahokara, jhUma jhUmakara use par3hate haiN| patA pragaTa karanekA avasara diyaa| nahIM kitane tar3aphate hRdayoMko usane sAntvanA dI hai| Page #222 -------------------------------------------------------------------------- ________________ zrIsamantabhadrAya namaH abhinandanAdike uttarameMzrI paM0 jugalakizora mukhtArakA bhASaNa sabhApatimahodaya, svAgatAdhyakSajI, svAgatamaMtrIjI, barAbara parizrama karake, laganake sAtha, zIghra phalakI parvAha upasthitasajanoM aura sandezAdike rUpameM upasthita-anupa- tathA prAtaratAko hRdayameM sthAna na dete hue, kucha-na-kucha sthita sajanoM! sevAkArya nirantara karatA hI rahA hU~-bhale hI vaha kitanI zrApa sabane mila kara mere Upara itanA gojha lAda hI mandagatime kyoM na ho aura usakA mUlya bhI kitanA * diyA hai ki mere liye uThanA aura kucha bolanA bhI muzakila hI kama kyoM na ho| hogayA hai! merI isa pariyAti aura pravRttikA kucha prArambhika sabase pahale maiM una saba sajanoMkA AbhAra prakaTa kara itihAsa bhI hai| bhAjase koI 3 varSa pahale maiM yahAM denA cAhatA hU~ jinhoMne mere liye yaha mA Ayojana kiyA (sahAranapurameM) bambaI-prAntika-sabhAke upadezakake rUpameM hai, mere liye dUra dUrase cala kara isa sardIkI mausamameM yahAM AyA thaa| usa vakta Transa (maiTrika) pAma kara lene ke bAda padhAranekI kRpA kI hai aura mere viSayameM kucha bolane, likhane kisI daphtara meM zIghra naukarIna milane ke kAraNa maiMne prAntika tathA likha bhejanekA kaSTa uThAyA hai| isake bAda jaba maiM sabhA bambaIke upadezaka-vibhAgameM naukarI karatIthI. jisake ApakI ora dekhatA hU~ aura yaha dekhatA hUM ki Apa saba progrAmake anusAra maire upadezakIya daurekA pahalA sthAna mere liye ekatra hokara mujhe apanA rahe haiM--premakI-mAdara (sarasAvAse calakara) sahAranapura rakkhA gayA thA, aura hama kI raSTise dekha rahe haiM. mere liye zubhakAmanAoM nayA zubhA- liye upadezakakI haisiyatase merA pahalA upadeza isI zIrvAdoMkI varSA kara rahe haiM aura isa taraha apane vyavahAra sahAranapura nagarameM huA thaa| isa upadezakIko karate hue se yaha bhI prakaTa kara rahe haiM ki aba maiM bhApakI naz2araoNmeM kucha hI dina bAda, jaba maiM bambAIse gujarAta-kA 'gharakA jogI joganA' nahIM rahA, taba mere liye prasannatAkA daure para thA, na mAlUma kisa tIrthadarzana athavA paristhitike honA svAbhAvika hai| prAtmIyajanoMke madhyameM sthita hokara vaza jisakA mujhe isa vakta ThIka sma yA nahIM hai, mere hadaya aura pAvara-matkAra pAkara kise prasannatA nahIM hotI? meM yaha bhAva utpanna hubhA ki 'mujhe paisA lekara upadeza parantu jaba maiM apanI ora dekhatA hU~ to mujhe bar3A nahIM denA cAhiye-ho sake to yaha kAma sevAbhAvase saMkoca hotA hai aura sAtha hI prAzcarya bhii| kyoMki maiMne apanI __ hI karanA caahiye|' tadanusAra maiMne upadezakI kI naukarIko iSTimeM aisA koI mahAn kArya nahIM kiyA jisake liye itane chor3a diyA aura upadezaka-vibhAgake maMtrIko sapanA spaSTasammAnakA bhAjana banUM-maiM apanI truTiyoM, kamiyoM aura nirNaya khisa bhejaa| usa vakase ni:svArtha sevAkI merI ruci kamajoriyoMko svayaM jAnatA hUM / dUsane mujhase bhI adhika uttarottara bar3hatI hI gaI aura maiMne Aja taka apanI kisI virodhI vAtAvaraNameM vidyadgasise kAma kiyA hai| maiM to bhI racanAke liye-cAhe vaha lekha, kavitA, anuvAda, anueka tuccha sevaka huuN| mujhameM yadi koI vizeSatA hai to sandhAna, granthanirmANa aura sampAdana mAdi kisI bhI rUpa itanI hI ki-jainadharma aura samAja-sevAke prati merI meM kyoM na ho-pArizramika tathA puraskArAdike taura para zraddhA aTala aura aDola rahI hai| samAjakA koI vyavahAra, koI bhI paisA kisIse nahIM liyaa| merI sArI kRtiyoM koI tiraskAra, koI kaTUkti (kar3avA bola), koI upekSA sake upayogake liye sanA khulI rahI hai--oNyalaTI aura koI sandeha-raSTi mujhe usase DigA nahIM skii| maiM prAdike bandhanoM meM bhI maiMne unheM nahIM bA~dhA hai| maiMne jo Page #223 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 166 anekAnta [vaSa 6 kucha bhI sevAkArya kiyA hai vaha saba apanA kartavya samajha hai, ahaMkArI bana jAtA hai aura usakI kAyaMgati manda par3a kara kiyA hai aura kartabya samajha kara hI kara rahA huuN| phira jAtI hai| ata: aisA na honA caahiye| isake khiye itane mAna-sammAna, guNa-gAna aura isane abhinandana-patrAdike rUpa meM jo mAna-sammAna prApane adhika prAyojana-samArohakI kyA jarUrata? yaha merI kucha mujhe pradAna kiyA hai usako sAdara svIkara karake praba meM samajha meM nahIM pAtA, aura yahI saba dekha kara mujhe use apane zrArAdhya gurudeva svAmI samantabhadrako arpaNa pAzcaya hotA hai! karatA hai, jinake prasAdase hI maiM isa rUpa mAna-sammAnako jAna par3atA bhApa saba sajjanoMkA hRdaya aba bahuta pAneke kucha yogya banAI. anyathA merI zikSA thor3I uvAra ho gayA hai| sAtha hI. bhApakI raSTi vizAnta tathA vidyA thor3I, pUjI thoDI aura zakti thodd'ii| unhIM pUjyavara U~cI hogaI hai athavA yo kahiye ki vaha khurdabIna bana gaI kI koI zakti--unake prakAzakI koI kiraNa -- mere andara hai, jo choTI choTI cIjoMko bhI bar3e bar3e AkArameM dekhane kAma karatI huI mAlUma hotI hai| usIke sahAre evaM AdhAra lagatI hai, isIse zrApa mere jaise tuccha sevakako bhI apane para maiM una kAryoMko kara pAyA hU~ jinakI prazaMsA karaneke harayameM U~cA bhAsana de rahe haiM, UcI raSTiye dekhane lage haiM liye zrApa paya ekatra hAhaiM aura mujhe abhinandana patra de aura mere choTe choTe sevAkArya bhI aba ApakI raSTimeM bar3e rahe haiN| mere jIvana meM aise saikar3oM prasaMga upasthita hue haiM baDe prathayA bhArI mahasvake jaicane lage haiN| aura isa taraha jaba socate socate athavA likhate likhate merI buddhi zrApa mere usa sammAnake liye jamA ho gaye haiM jisakA maiM kuNThita hogaI. lekhanI cala kara nahIM dI aura jo likhA pAtra nhiiN| dUsare zabdoM meM yaha saba ApakA saujanya hai aura gayA usase aAtmasaMtoSa nahIM ho skaa| aise avasaroM para isake dvArA mApane mujhe adhika bhAbhArI banAyA hai| maiMne zuddha hRdayase svAmI samantabhadrakA zrArAdhana kiyA paraMtu mujhe bhaya hai ki kahIM Apake sammAnakA yaha bhArI bokA hai--unakA stavanAdi karake prakAzakI yAcanA kii| merI gatiko manda na karade-bomase aksara zrAdamI daba phalata: mume yatheSTa prakAza milA hai, merI aTakI huI gAr3I jAtA hai aura usakI gati manda par3ajAtI hai| ho sakatA hai| eka dama cala nikalI hai, ulajhane sulajha gaI haiM aura phira isameM ApakA uhazya merI gatiko kucha teja karanekA hI jo likhA gayA hai vaha bar3A hI rucikara, prabhAvaka tathA ho jaisA ki sabhApatimahodaya aura dUsare pravaktAoMne bhI prAramAke liye santoSaprada huzrA hai| isIse svAmI samantaapane bhASaNoMmeM isa ora saMketa kiyA hai ki aise sammAnoM bhadrako maiM apanA netA, mArgadarzaka, prakAzastambha aura Aga se protsAhana milatA hai aura kArya pragati karatA hai, parannu dhya gurudevake rUpameM mAnatA huuN| ve Ajase koI 1800 varSa mere jaise svecchAse svayaMsevakakI gati aba isa vRddhAvasthA pahale vikramakI dUsarI zatAbdI meM ho gaye haiM, ata: isa meM aura kyA tez2a hogI vaha kucha samajha nahIM pAtA ! jaba sammAnakA eka prakArase sArA zreya unhIMko hai| taka ki kisI asAdhAraNa TAnikakA yoga na bhidde| ho, ve vIrajinendra ke sacce sevaka the| unhoMne apane samaya meM isase dUsare navayuvakoMko protsAhana jarUra milegA-ve varake tIrthakI hajAra guNI vRddhi kI hai, jisakA ullekha dekheMge samAjameM sevakoMkI kadra hotI hai aura isa liye una belUra tAllukeke usa kanadI zilAlekha naM. 17 meM "satIrthamaM kI sevA-bhAvanA tIba bnegii| sahasraguNaM mADi samantabhadrasvAmigalu sanda" isa vAkya merI to aba zrI jinedradevase yahI prArthanA ki 'Apa dvArA pAyA jAtA hai, jo rAmAnujAcArya-mandirake ahAteke ke zAsanAbhyAsake prabhAvase mere hRdayameM isa mAna-sammAnake andara saumya nAyakI-mandirakI chatake eka patthara para utha kAraNa harSakA saMcAra na hone paave| kyoMki maiM harSako bhI hai aura jisameM usake utkIrNa honekA samaya bhI zaka zokakI taraha mAramazatru samajhatA huuN| nIti-zAsakAroM ne bhI saM0 1056 diyA huA hai| apanI vIrajinendrasevAkA jo ariSaDvargameM use mAtmAkA antaraMga-zatru btlaayaa| ullekha svayaM svAmI samantabhadrane apane stuti vidyA' harSaka cArameM par3akara aksara manuSya apaneko bhUla jAtA (jinazataka) andhameM kiyA vaha bavA hI mArmika hai| Page #224 -------------------------------------------------------------------------- ________________ paM0 jugalakizora mukhtArakA bhASaNa kiraNa 5 ] Apa likhate haiM- "suzraddhA mama te mate smRtirapi tvayyacanaM cApi te hastAvaalaye kathA-zrutirataH karNo'ci saMpreSaNe / sustutyAM vyamanaM zironatiparaM sevezI yena te tejasvI sujano'hameva sukRtI tenaiva tejaHpate // " arthAt -- he vIrabhagavan ! Apake mata meM athavA Apake hI viSaya meM merI suzraddhA hai-andhazraddhA nahIM, merI smRti Apako hI apanA viSaya banAye hue hai-- maiM smaraNa bhI ApakA hI karatA hU~. pUjana bhI maiM ApakA hI kiyA karatA hU~. mere hAtha Apako hI praNAmAjAla karane ke nimitta haiM, mere kAna ApakI hI guNakathA sunanemeM lIna rahate haiM, merI A~kheM Apake hI rUpako dekhane meM lagI rahatI haiM, mujhe jo vyasana hai vaha bhI ApakI sundara stutiyoMke racanekA hai aura merA mastaka Apako hI praNAma karanemeM tatpara rahatA hai; isa prakArakI cU~ki merI sevA hai-- maiM nirantara hI ApakA isa tarahapara sevana kiyA karatA huuN| isase he tejaHpate !-- he kevalajJAna-svAmin! maiM tejasvI hU~, sujana hU~ aura sukRtI ( puNyavAn ) hU~ -- yaha saba ApakI sevAkA hI pratApa hai| 167 vIrajinendra ke aise sacce evaM mahAn sevakakI ArAdhanA karake hI maiM vIrajinendra taka pahu~canA cAhatA hU~ / isIle unakI nirantara smRtike liye maiMne pahale dehalImeM samantabhadrAzrama kholA aura usake koI sAtavarSa bAda sarasAvA meM vIrasevAmandirako sthApanA kI hai / vIramevAmandirako sthApanAko sAr3he sAta varSase Upara ho gaye haiN| aba yaha phaladAra paudhA phala lAne lagA hai| yadi samAjakI isa para kRpAdRSTi rahI, samAjane isakI upayogitA evaM zrAvazyakatA ko samajhA, isakI acchI dekha-bhAla rakkhI, isakI jarUriyAtako pUrA kiyA aura ise saba phorase sIMcA to use isake sumadhura phala barAbara cakhaneko milate raheMge aura yaha mandira samAjakI bahuta kucha z2arUriyAtako pUrA karane meM samartha ho sakegA, aisI dRDha AzA hai / tA0 5-12-1643 jugalakizora mukhabhara muqhtAra sAhabakA jIvana-caritra prabandhaka zrI digambara jaina sukRta-phaNDa', sumArI hameM yaha jAna kara mahAna harSa ho rahA hai ki zrAjanma samAja, samAjoddhAra aura jaina mAhityakI aTUTa sevA karane vAle mahAna AtmA jugalakizora jI jainakI 67 vIM vaSagAMTha manAI jA rahI hai| Aja do dina bAda nimaMtraNa mila rahA hai nahIM to saMsthA tapastrIjIkI sevAmeM apanA pratinidhi bheja kara zraddhAJjali mamarpita karatI / AzA hai adhika se adhika vyaktiyoMne bhAga liyA hogaa| mukhtAra sAhaba eka mahAna Adarza evaM tyAgI mahApuruSa haiN| unhoMne jo samAja aura sAhityakI ajor3a sevAyeM kI haiM ve lekhanI meM nahIM likha skte| ApakA jitanA guNa gAyA jAya vaha saba thor3A hai / mukhtAra sAhabakI jIvanI eka sAdhu vRttikI jIvanI hai| yaha sAdhAraNa puruSa nahIM valki mahAna paropakArI sIdhI-sAdhI veSa-bhUSA meM chipA huvA eka bAdaloMmeM chipe sUrya-samAna tyAgAtmA puruSa haiN| pratyeka vyaktiko anukaraNa karane yogya isa puruSakI dinacaryA aura kAryakrama hai / isa liye Apase prArthanA hai ki eka vistRta jIvanI chapAI jAve aura lAgata mUlyameM vitaraNa kI jAve, jisase dUsare puruSoMko bhI mahAna lAbha ho / yaha jIvanI hI na rahe balki dhArmika grantha ho jAye / Page #225 -------------------------------------------------------------------------- ________________ -:.- maGgalAzAsanam --.:.-- yo jainasiddhAntarahasyavedI bhedI mahAmohamataGgajAnAm / hatAbhimAno lalitAbhidhAno mahAvadAno'sti mhaavdhaanH|| yasyAbhirAmasya hatazramastha mahAzamAsyAya' vacaHkramasya / brajanti mArga mahanIyabhAgaM sadA virAga vividhA budheshaaH|| yaM janavidyAviditAbhirAmaM kAmaM virAmaM prtibhaabhiraamm| namanti nityaM vinuvanti nityaM bhajantinityaM vibudhaavibodhaaH| yasmina kRtAsthA vihatAkhilAsthA mahAzamasthA vividhA gRhasthAH / guruM na jAnanti guruM kadAcita surendravandyAchi, yugaM yugaM tam / / yenetihAsajJa dhuraMdhareNa vidaaNvrennaatimnohrenn| hatA kuvidyA nikhilA, navadyA pradyotitA kizca jinendravidyA / / Madri GGopra madamA mRgendro'vidyAdhyAntakadinakaro vimlH| jIyAjjugalakizoraHmadA jagatyAM mahAmanAso'yama yasmai mahAntaH spRhayanti santaH prshstvidyaadhndhaamvntH| prazastavAdAya zivapradAya hatApavAdAya mano'vadhAya // ahiMsAyAM prItirbhavatu bhavatAmunnatikarI bhavetsatyaM vittaM bhavatu sukhadA saumya ! sumtiH| guraNaprIti tirbudhajanamatA rItiriha te budhAmodaM nityaM vitaratutarAM sUrisumaNe! anekAntaH sadaikAnta-dhAnta vidhvNsnodytH| jIyAnityaM bhvtpaanni-pcchaaysmaashritH|| yasmAssadAdAya mahopadezalezaM vizeSa vilikhanti lekhaan| kRtAvadhAnA vivudhapradhAnA yazodhanAH praaptmhonidhaanaaH|| pannAlAlo mahAvAlo bhavavidyAnurAgavAn / bhAzAste majalaM vidvan ! bhavataH saagrsthitH|| (lekhaka:-zrIpannAlAlo jainaH sAhityAcAryaH) Page #226 -------------------------------------------------------------------------- ________________ merA abhinandana ( vidvadUra zrI paM. mANikacandrajI, nyAyAcArya sahAranapura ) paNDita jugalakizorajI samAja ke upakArI haiM / varSoMse ve samAjakI niHsvArtha sevAmeM lage haiM / pUrvA cAryoMke samaya, sthitinirNaya, pUrvAbhAva, tatkAlIna paristhitiyA~, manthanirmANa, prakSepaNazodha, pranthacArya gaveSaNa, chApA par3anA, prAcInatA Adi anusandhAnasambandhI inake kArya prazaMsAvaha haiM, inameM kArya karane kI lagana hai / pranthasUcI lakSaNAvalI pAribhASika zabda koSa banAnA ye inake anupama kAya haiM / ' anekAnta' patra bhI garimApUrNa hai| digambara jainAcAryoMke prati bhakti aura vizeSarUpeNa nyAyasUrya zrI samantabhadra bhagavAnakI saparyAnusAra paNDitajIkA kSayopazama vizuddha hogayA hai / nyAya, vyAkaraNa, kAvya, chandaH, darzana viSayoM meM bhI paNDitajIko tIkSNa manISA praveza kara jAtI hai / saccaritra aura dRr3ha adhyavasAyakA yaha phala hai / sadgRhasthako ucita hai ki vaha sarvadA jainazAsana ke pradyotaka aise vidvAnoM kA satkAra kare / paNDitajIne vIrazAsanake katipaya premiyoMkA sAGgopAGga avikala svopajJa uddhAra kiyA hai / ataH kRtajJa samAjako inakA sammAna karanA Avazyaka hI thA / "yajan guNa-gurUn kRtazobazI" yoM bhAvakake 14 guNoM meM kRtajJatApradhAna guNa hai / "anyadRSTi prazaMsA saMstavA" ko samyagdarzanakA pratIcAra batAte huye zrI umAsvAmI mahArAjane vyatireka mukha puSTa kiyA hai ki jainadRSTi narapuGgavako prazaMsA, stuti karanA dharmakA poSaka hai| "guNiSu pramoda" ko to hama bhAvate hI rahate haiM / 67 veM varSa meM yaha sammAna samAroha kiyA gayA, yaha to pahile hI hojAnA cAhiye thA, astu / subaha kA bhUlA zAmako ghara aagyaa| isake anusAra Aja bhI guriyoMke Adara kA yaha mArga pradarzana zubha lakSaNa hai / isa yugameM hI bAbU devakumArajI, devendraprasAdajI, seTha mANikacandra jI, guru gopAladAsajI, paMDita valadevadAsajI, bAbU anantarAmajI, lAlamanajI prabhRti aise nararatna hogaye haiM ki jinake upakAroMse hama roma roma bhare par3e haiN| Aja anutApa kara rahe haiM ki inakI jIvita avasthAmeM hI hama koI sammAna pradarzana kA prakaraNa nahIM raca sake / 'gataM na zocAmi' aba to yaha guNAdarakA prAtha maMgalAcaraNa paMktibaddha hojAya aisI zubha bhAvanA hai| maiM isa samAroha meM ghanIya parista jugalakizora jIkA abhinandana karatA hU~ / parihatajI bhaviSya meM utsAhapUrvaka AcArya paramparAke sadupadezoMkI gU~ja deza dezAntaroMmeM vyApaka kara deveM, aisI bhAvanA bhAvatA hai / zIrSaka pahale paNDita jugalakizorajIke lekha likhanekA DhaMga yaha hai ki ve pahale zIrSaka likhate haiM aura tatra lekha | zIrSaka likhanemeM ve kAphI parizrama karate haiM aura cAhate haiM ki usameM lekhakI rUparekhA kA pUrA nirdeza ho; jaise ve jIvanameM pahale yojanA banAte haiM aura taba usa para kAryArambha karate haiN| >+<< Page #227 -------------------------------------------------------------------------- ________________ svayaM apane prati + zraddhAJjali (zrI mAIdayAla jaina, bI0 e0 ela0TI0 dehalI) (unakA eka anyanta bhakta) jisane apanI yuvAvasthAke samasta sura bhogoM tathA vRddhAvasthAke vizrAmako tyAgakara tana, mana, dhana se samAja, dharma tathA jinavANIkI dinarAta sevA kI sAhityika phAiloM kA jitanA vizvasta hai, jimane nirbhIkatApUrvaka mamatAhIna hokara 'graMtha- aura pUrNa rikArDa paNDita jI rakhate haiM usa se parIkSAe~' likhakara sAhityika jAlasAjoMkI pola khola kahIM adhika ve dUsarI vyavahArika vastuoMkI kara janatAkI aMdhazraddhAko dUra kara diyA hai, jisane surakSA prApa karate haiM, yaha nIce likhe eka apanI aitihAsika tathA purAtatva sambandhI khojoMse udAharagAme mAlUma horahA hai| sAtha hI Apa vidvAnoM meM sammAna pAyA, jisane apane jaina zAstra- kitane mitavyayI sarala aura sAdhu svabhAva ke pramANoM, toM tathA yuktiyoMsa virodhiyoMko niruttara sajjana sAdhaka vyakti haiM, isakA eka kitanA kara diyA, jisane samAja tathA dharma ke ThekadAgeMdvArA 4 sundara hAlakA udAharaNa haikie gae tiraskAroMko apanI sahanazaktise phUlamAlAmoM meM parivartita kara diyA hai, jisane luptaprAyaH Aja kala bAjAra meM geTisoMkA milanA prAcIna graMthoMkA uddhAra karake tathA patA lagA kara amambhava mA horahA hai aura aisI hI bahuta sI AcAryoM dvArA die hue jJAnakA rakSA kI hai, jisane cIjeM nahIM mila rahI haiM / paNDitajI aisI asaMyamako parAsta kara diyA hai, jisakI jainadharma meM videzI vastuoM ke badale apanI mAdI bhAratIya zraddhA sumeru parvatake samAna acala, jJAna gaMgAke samAna vastuoMkA upayoga karate haiN| kAgaja ke rimoM vizuddha tathA mAgarake samAna athAha aura caritra ke Upara jo paMkiMga meM lipaTA huA phItA AtA caMdramAsa bhI ujvala hai, jisane bhAratIya saMskRtike hai, usIse Apa geTisakA kAma lete haiN| eka lupta pRSThakI racanA karane kA saphala prayatna 13 varSakI avasthA meM paNDitajIkI zAdI kiyA hai, jimake nisvArtha sarvasva dAnake sAmane huI thI aura aba Apa 67 veM varSa meM haiN| taba karor3apatiyoM ke dAna bhI lajita haiM, jisakedvArA svapara dahejameM Apako jo TraMka milA thA, vaha abhI hita lokakalyANa tathA anaptaskRtike uddhArake uddezya taka pApake pAsa hai aura bhalI prakAra kAma de se sthApita kiyA huA vIra sevAmandira sAhityika rahA hai| usI samayakI eka zrAbanUsakI saMdUtapasviyoMkA tapovana banakara khyAti pArahA hai, jisake kacI Apake pAsa hai / 50 varSa purAnI eka pANDitya tathA sevAoMkI prazaMsA kAvyoM meM racane tathA zilAlekhoM meM aMkita kie jAne yogya hai| sarasAveke darI bhApake pAsa hai, jo abhI taka kAma derahI usa karmaTha tyAgI pUjya paMDita jugalakizorajI mukhtAra hai| 1905 kA kharIdA eka tAlA Apa ke istemAla meM hai| kI zraddhAJjali ke liye maiM chaMdajJAnahIna, alpamati bAlaka, kisa koSa-bATikAse zabda-puSpa cunakara lAU~? aimI hI unakI bahuta sI bAtoM kA dhyAna unakI amara kIrtike gAna to AnevAle yugake mahAna karake mere manameM yaha kautUhala huzrA karatA hai ki kavi hI gaayeNge| mukhtAra sAhama apane prati kitane kaThora haiM! unako merA zata-zata praNAma ! Page #228 -------------------------------------------------------------------------- ________________ zrI jugalakizora muqhtAra-sammAna-samArohakA dezavyApI svAgata samAjake pramukha puruSoM kI zubhakAmanAe~ rayabahAdara zrImaMTha lAlacandajI saMThI, ujjaina paM. jugalani zora mukhtAra jaina samAja ke liye gauravagavarAjA mara seTha hukamacandajI, indaura mvarUpa haiN| unakI sevAe~ parama prazaMsanIya cirasmaraNIya hai| mammAnamahotsava meM apane upasthita na ho sakane veda gArameM-kheda hai|kshraa nahIM sakatA, saphalatA cAhatA hai| hai / kSamAvAyA hU~ / prAyojanabAmtavamai sagaramIya hai| rAyabahAdura zrI nAndamalajI, ajamera .... paNDitajIkI bhAratIya saMskRti aura prAcIna sAhityakI vRddhAvasthA aura asvAyanAka kAraga na prAmaka nepara khoja prazaMsanIya va anukaraNaM ya hai / zrAka lemba pakSagana. veda hai| jaina sAhitya anveSaNa aura dasa-saMzAdhanake rahita hai aura zrApane vIra sevAmandira aura 'anekAnta' janmadA moma mumatArAcA sthAna sampAra hai| ve ko janma dekara samAja meM janadhamakI saccI jAgAMta karanekA diirghaayu| jo prayatna kiyA hai aura hama vRddha avasthA meM bhI kara rahe haiM, zrImAnamahAyajI jaina. delIunakA yaha upakAra jaina samAja kabhI nahIM bhUla sktii| tyanna ..manna hUM, utsavakI saphalA cAratA huuN| mege zubha kAmanA hai ki ve daM.je.bI hoN| vra0 paNDitA zrImatI candA bAIjI, Aga-- vivAra zrI bAchoTelAla jaina, raIsa, kalakattA mukhtAra sAhabakA anupama mevAzrIkA sammAna mabaMdhA tAra-hArdika abhinandana / ve dIrghAyu ho| ucita hai| rAnI phUlakumArI ema. ela. sI. ceyaramaina DisTrikTa zrI bAbU ajitapramAdajI laganaUborDa, bijanaura jJAnavRddha, anubhavavRddha. vagagyabhAgvRddha, nigabhimAna, yaha mahotsava hapArga jAtika jIvanakA cinhe aura jinavANIbhakta, mApasevaka, yugavIra paM. jugala kizora hamAre gaSTrake. ucala bhaviSyakI sUcanA hai| zraddheya mukhtAra murunArakI varSagA~Tapara utsaba paranA maMvara nirjaga, zrAtmAsAhabakA abhinandana aura saMyojakAko dhanyavAda / nani, AtmavikAma, jAtyuddhAra, dharmapracArakA sAdhana hai| zrA. lephTInenTa, rAyabahAdura, zrI bhAgacanda sonI paNDita jugalakizarajIma jI anupama guNa haiM, unakA ema0esa0e0, o0cI0I0, ajamera smaraNa, bakhAna, gAna aura anukaraNa aAtmopakAraka hai| maiM isa zrAyojanakI prazaMsA karatA hU~ ki eka bayovRddha ja.jagatake pathaprazaMka. utsAhavardhaka, zrAdarzapurUpa, dAnamAhityasevIke liye ucita sammAnakI vyavasthA kii| cIra murunArajI cirAyu ho| zubha kaamnaaeN| zrI. jIvarAjagautamacaMda doSI, zaMlApura-- dAnavIra mAhU zAntipramAdajI, DAlamiyAnagara jaina mamAna meM zrI mamvatArajIke mamAna samAlocakararASTrase tAra-utsavakI maphalanA cAhatA huuN| mukhtAra sAhaba mAhityakA adhyayana kara usakI gahananA aura mahattAkA ne sAhityakI zodhakA jo dIpaka jalAyA, yaha Izvara kare, pradarzaka mahApuruSa anya nahIM huzrA / unhoMne apanA nana, yuga yuga taka pakAza phailAtA rahe / maiM unakA abhinandana mana, dhana mAhatyasevA lgaayaa| unakA mammAna-zrAyojana karatA huuN| prazamanIya hai| zrI tIrthakSetra kameTI, zrI mahAvIrajI, cAndaka gAMva- zrI seTha maTakamala bainAr3A, AgarA prabandhakAriNI kameTI utsavakI saphalatA cAhatI hai mumvatAra mAhayakA kArya amiTa hai aura unake kAraNa aura paM. jugalakizorajIke dIrghajIvana kI kAmanA karatI hai| mAga samAja gauravAnvita hai| Page #229 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 202 anekAnta [varSa 6 prisipala uprasainajI, meraTha vidvAnake sammAnakA Ayojana yogya hAthoM meM hai| sahAranapura pUjya paNDitajI samAjakI eka bar3I pUMjI hai| zrApakA ne lA* jambUpamAdajI, sumeracandajI, bA.sUryabhAna jI, jIvanabharakA kArya advitIya hai aura samAjake itihAsa paM. jugala kizArajI, bA. jyotiprasAda jI, bA. kauzala svarNAkSaroM meM liyA jaayegaa| andherI ghar3ayoMmeM patha-pradarzana, prasAda jI jese kAryakartA-ratna aura aMmatI candravatI RSabharUdiyoM ko bhaMgakara jainanatvakA prakAza. nirbhaya ho dharmatatva saina jaina, lekhanamIjI ema.ela. sI.aura jayasantI devI kA pracAra, jAna hathelI para rakhakara apane svataMtra vicArAMkA jemI viduSiyoMko janma diyA hai| aura isake liye sahApracAra zrApa hI jaise mahArathIkA kAma thaa| ranapura ko garva karanekA adhikAra hai| mere jaise kitane hI navayuvakoM ko unhoMne protsAhana dekara paM. jugalakizorajI athaka parizramI, sarvasthatyAgI, Age bar3hAyA hai| saMmArake liye jaina sAhitya aura dharmake sauMdarya kA pradarzana zrI siMghaI dhanyakumAra jaina, raIsa kaTanI karanevAle mahAna vidvAna haiN| ve apanI zaila ke vidvAnoM meM yaha sammAna samAroha ni:sandeha nUtana dizAkI bhora bhI samattima haiN| unakA sammAna hamArI jA tako preraNA prayANa hai| mukhatAra mAhaba ujvala jyotirmAna nakSatrakI degA. yaha vizvAsa hai| taraha sadaiva dedIpyamAna raheM / zrI lA jagataprasAdajI ri0akATeNTa janarala, dehalItArameM-anupasthiti ke liye khinna huuN| pUjya mugvatAra zrApakI bhAvanAnoke mAtha hU~ / paNDitaja ke kAryakA sAhaba ko bhagavAna dIrghAyu kareM aura unakI mahAna sAdhanA prazaMsaka hai| unakI zrI samantabhadra saMbaMdhI khoja mahatvapUrNa hamArI naI pIr3hIko preraNA detI rhe| hai / jaina vidvAnoM meM unakA sthAna advitIya hai aura jaina mazIravahAdura, zrI seTha gulAbacanda ToMgiyA, indaura- sAhityake bhAratIya evaM yUropIya khopiyoM meM mahatvapUrNa sthAna hai| hamArI samAja derameM jAgI, yaranA sAiityatapasvI mukha- zrI kanhaiyAlAla jaina,sabhApata pro. vaidyasammelana kAnapura tAra sAibakA sammAna 'merI bhAvanA ke prakAzita hote hI nArameM-utsava saphala ho / paM. jugalakizorajIkA honA cAhiye thaa| merI bhAvanA antarrASTrIya pAThakI vastu abhinandana karatA huuN| bana gaI hai| maiM 1622 se isakA cintana karatA huuN| una / zrI mahanta ghanazyAma girijI, haradvArakI khojoMkA sahI mahatva hameM kucha dina bAda zAta hogaa| zrI jugala kizorajIne apanI aitihAsika gaveSaNa zrI zrI rAjakumArasihajI ema0 e0 F R.E.S. indaura-dA dvArA bAstava meM jaina sAhityakA bar3A upakAra kiyA hai / una sAhityasAdhaka, jaina vAkamayako sevAmeM, apane jIvana kI nispRha kAryasaMlagnatA sAhitya-samAja-seviyoM ke liye " kA bahubhAga lagAne vAle vorasevAmandirake santa, anveSaka pathapradarzaka hai| paM. jugala kizora mukhtArake sammAnamahotmayakI anta:karagA dAnavIra zrI saradArImala jaina goTevAle, dehalIse saphalatA cAhatA huuN| jaina sAhityake dhurandhara vidvAna, nihAsaza, purAtatvajJa, Apane vIra-mevA-mandirake liye apanA sarvasva / jainadharmadivAkara zrI mukhtAra sAhaba doghajIvI hoN| samAjako sauMpa eka Adarza upasthita kiyA hai| unakA 'anekAnta' hamArI saMgrahaNIya nidhi hai| rAba0 zrI lA0ulphatarAyajI ri0 injIniyara, meraTajaina samAjakA kartavya hai ki apane sahayogame vIra sevA jena vidvAnoM ke liye sphUrtidAyaka, jainasamAjake anamandirake kAryako pUrNa kre| mola ratna zrI mukhtAra sAhabakA sammAnamahotsava saphala ho| zrIvalabIracandajI vI0 e0 ela0 ela0 bI0 raIsa, sara Tekacanda bakzI, jasTisa paMjAba hAIkorTaAnarerI maijiSTreTa, mujaphpharanagara maiM mukhnAra sAhabake tyAgako prazaMsA karatA hU~ aura yaha prasannatAkI bAta hai ki isa prakAra eka mahAna utsabakI saphalatA cAhatA huuN| Page #230 -------------------------------------------------------------------------- ________________ mammAna-mahotsavakA dezavyApI svAgata zrI zrIprakAzajI ema0 ela0e0, banArasa puganatva vibhAgAdhyakSa, sAhityAcA, laganake sAtha, tatparatAse, kArya karanA prazaMsanIya hai| zrI vizvezvaranAthajI reu, jodhapuramukhtAra sAhaba kI varSagAMTha para unakA sammAna karanA ucita zrI mukhtArajIke liye maMgala kAmanA karatA huuN| hai| saphalatA cAhatA hU~ / zrI nAthUrAmajI premI, bambaIhamAre vidvAnoMkI zubhakAmanAeM zrAyojana atizaya abhinandanIya hai / yaha isa bAna kA pramANa hai ki jainasamAja apa una puruSaramako bhA pahacAnane lagA hai, jinhone anavarata parizrama aura tapampA hindI sAhityasammelanake vatamAna sabhApati, se jainasAhitya aura itihAsako prakAza meM lAne aura samRddha zrI paM0 mAkhanalAlajI caturvedI, khaeDavA banAne meM apane Apako miTA diyA hai| merI hArdika kAmA tAra meM-paM. jugalakizora mukhnArake abhinandana meM pUra hai ki mukhtAra sAiba cira kAla taka jIvita rahakara apane hRdayase sammilita huuN| kAryako sAta calAte raheM / hindI sAhityasammelanake (nirvAcita) bhAvI sabhApati zrI jainendrakumArajI, dillI-- vidyAvAcaspati zrI indrajI, dehalI-- mukhtAra sAhabakI sAhityasevAe~ cirasmaraNIya haiM aura vIrapUjA jAtiyoMkI jIvanazakti kA cinha hai / zrI jAni jIvanazakikA nijI unakA sammAna karake samAja apaneko kRtArtha karatA hai| jugalakizorajIkA mammAna vastunaHsvabhASAprema aura niSkAma mAnya mukhnAra sAhaba ke prati mega abhinandana / sevAkI bhAvanAkA sammAna hai| hama sabameM yaha samAroha usI prAcArya zrI naradeva zAstrI. vedatIrtha, jvAlApurabhAvanAkA jAgaraNa kare aura pUrNatayA saphala ho| maiM mukhtArajIkA abhinandana karatA huuN| zrApana jaina vizvavikhyAta dArzanika bhagavAnadAsajI kAzI- sAhityake anusandhAna meM stutya prayatna kiyA hai| ve badhAI zrI jugalakizorajI adbhuta lagana, dhuna, parizrama aura pAtra haiN| jenasAhitya jJAna ke vidvAna haiN| aise sajanakA sArvajanika zrI darabArIlAlajI satyabhakta, vardhA- . zrAdara honA bahuta ucita hai| mukhtAra sAhabakI sevAeM cirammaraNIya hai|im dezakA mahAkavi zrI maithilIzaraNajI gupta, paribhASAmeM vRddha hone para bhI unakI karmaTatA aura utsAha aTUTa hai aura mujhe AzA hai ki ve kAphI samaya taka apanI kavivara zrI siyArAmazaraNajI gupta, jhA~mI sevAsi samAjako lAbhAnvita karate rheNge| apane sammAnIya puruSoMkA Adara karanA hamArI zraddhA zrI bhagavatIprasAdajI vAjapeyI, prayAgaaura AtmacetanAkA sUcaka hai; atathae zrI jugalakizorajI mukhtArakA sAmUhika abhivAdana sarvathA ucita hai| hama yaha Ayojana karake sahAranapurake sAthiyoM ne bahuta bar3A loga vinamrabhAvase mukhtAra mahodaya ke prati apanA zrAdara kAma kiyaa| pichale 15 varSoM meM isa prakAra hamane apane prakaTa kara utsava saMyojakoMko badhAI dete haiN| sAdhakoMkA mAna kiyA hotA, to aAja hindI sAhitya apane sarvAGgameM saphala divAI detA / isa mahotsavase zraddheya maratAra nAgarI pracAriNI sabhA kAzAke sabhApati mahodayakA abhinandana hogA aura deza ke dUsare bhAgAMma zrI paM0 rAmanArayaNa mizra jIvanabhara sAhitya sAdhanA karanevAle vayovRddha vidvAnAMka, manase sAtha hU~ / Izvara mugntAra mahodayako cigayu kare, sammAnamahotsava manAne kI pravRtti jaagegii| mugntA mAyane jisameM hama unake gaveSaNApUrNa kAryose adhikAdhika lAbha jainasAhitya meM zodhakA kArya kara pathapradarzana kiyA hai aura uThAte rheN| unakA mAnamahotsava bhI pathapradarzaka hI hogaa| Page #231 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 204 anekAnta [varSa bauddhabhikSu zrI mAnanda kauzalyAyana, sAranAtha tathA deza sevAmeM saMlagna navayuvakoMko sAhasa va mArgakI merI zubhakAmanA Apake sAtha hai| mukhtAra mahodaya prApti hotI rhe| jaise pUjanIyoMkI pUjA karanA maMgalakArI hai| prAcArya zrI caturasainajI zAstrI, dehalI-- DA0zrI sUryakAntajI ema0 e0, lAhaura merI zubhakAmanAeM Apake sAtha haiN| pAzcAtya zikSApaddhatise sugacita na hote hue bhI hamAre patrakAroMkI zubhakAmanAeM anusaMdhAna meM pAzcAtya vidvAnose hor3a lenevAle kucha bigle vidvAnoM meM mukhtAra mAhavakA zreSTha sthAna hai| bhAratIya saMskRti aura vizeSata: jaina saMskRtipara zrApakI chApa aTala rhegii| 'vizAlabhArata' kalakattAke vartamAna sampAdaka, maiM hRdayase unakA abhinandana karatA huuN| zrI mohanasihajI seMgara-- bA0 zrI pI0 ke0 AcArya prayAga vidyAlaya jisa dezameM jIte jI lekhakoMkI koI pUcha nahIM hotI ___sampUrNa saphalatA cAhatA huuN| aura maraneke bAda unake smAraka khar3e karane kI yojanAeM prophesara zrI paM0 mahAvIraprasAda mizra vyAkaraNAcArya- banatI haiM, vahA~ prasiddha le.ka evaM anusaMdhAnA zrIjugalakizora mukhtAro yugala: kizora iti ya: sAhArane patrata, jI mukhtAraka sammAnakA yaha stutya Ayojana kara sahAranapura mAnyaH jainamatAntazAstranipuNa: zrIvArasevAgrahe / ne hindI saMsArake sAmane eka anukaraNIya udAharaNa kRtvA SaSTitamAn sukhalalitAn graMthAn svalakSArdhakam upasthita kiyA hai| datvA sapta tapena SaSTitamake prAptazcirAyurbhavet // zrI jugalakizorajaM.ne bhAratIya sAhitya, itihAsa aura zrI bhagavAnadAsajI kelA-vRndAvana - saMskRtiko jo sevA kI hai, usase kauna hindI premI pArzacana mukhtAra sAhabakI lagana, dhuna aura sevAoMkA vicAra na hogaa| unake isa sAhityika tapa aura sAdhanA ke liye karate hue yaha sammAna mahotsava sarvathA ucita evaM hamArA roma gema cirantanakAla taka unakA RNI rhegaa| bhAvazyaka hai| ve dIrghajIvI ho! zrI pahAr3IjI, sahAyakamaMtrI hisA0sa0 prayAga hindustAna (dehalI) ke sampAdaka, ___ samArohakI pUrNa saphalatA cAhatA huuN| zrI mukuTavihArI varmA - 'bhAratameMaMgrejI rAjya ke lekhaka, zrIsundaralAlajI prayAga mukhtAra sAhabake prati mega abhinandana / utsabakI bhI jugalakizora mukhtAra aura unakA kArya par3ha gayA saphalatA cAhatA huuN| vidyAke isa.ananya prema, isa jabaradasta lagana, satyakI khojameM isa parizramazIlatA aura saMsArasAhityakI isa bahu 'dezadUta' prayAga) ke sampAdaka, mUlya aura nismArtha sevAke liye mukhtAra sAhabake caraNoM meM zrI jyotiprasAda mizra 'nirmala'merA bArambAra namaskAra kheN| merI hArdika abhilASA hai mukhsAra sAhaba puganaM sAhityasevI haiM, unakA sammAna ki una jaise caritravAna aura vidvAn premiyoMke pratApase ve vAstavameM hindIkA sammAna hai| mujhe AzA hai ki yaha kRtrima aura hAnikara dIvAreM jaldIse jaldI TeM, jinhoMne utsava hindI sAhityikoMke sammAnake liye eka Adarza sampUrNa mAnava samAjako jaina, ajaina, hindU, muslima, IsAI upasthita kregaa| ityAdike alaga,2 daloMmeM bAMTa rakkhA hai| 'hindI milApa' (lAhaura) ke sampAdaka, zrImatI vidyAvatI seTha bI0e0 zrI devadatta zarmAprAcAryA kanyA gurukula, deharAdUna sahAranapurane isa sammAnamahotsava ke rUpameM hindIsaMsAra hRdayase Apake sAtha huuN| bhagavAna vayovRddha pratiSThita ko nayA patha dikhAyA hai| sAhitya tapasvI mukhtAra mahodaya sAhityika zrI mukhtAra sAhabako cirAyu kareM, jisase sAhitya ko praNAma ! Page #232 -------------------------------------------------------------------------- ________________ kiraNa 5] mammAnamahotsavakA dezavyApI svAgata 'vikrama' ke samdaka zrI paM0 sUryanArAyaNajI vyAma, 'jainamitra ke sampAdaka zrI mRru.caMda vi.nadAsajI jyAtiSAcArya, ujjaina kApar3iyA, sUratamukhtAra mahodaya jaise ka.rmaNya vidvAnakA mAna vAstava meM hamAre 40 varSa ke pugane mitra zrI jugalakizorajI surabhAgatIkI pUjA hai| varSoM pUrva 'anekAnta' meM mukhtAra zatajIvI ho| unakA zAna-dAna aura mAhityasevA aparimita mahAzayake janasAhitya sambandhI saMzodhanAtmaka svarUpase hai| utmava saphala ho| paricita ho maiM zrAkarSita hunA thA / vastuta: jaisAhityakI 'khaNDelavAla jainahiteccha' ke upasampAdaka unakI sevAe~ bahuta mUlyavAna hai| 'anekAnta' meM unake zrI bhaMvaralAlajI nyAyatIthe jayapurapApaka rUpakA da na hotA hai| ve cirajIvI ko aura sAAha mukhtAra sAibakI dena itanI mahAna hai ki usase jaina tyasevAse samAjakA kalyANa karate rheN| mamAja kabhI uRNa nahIM ho sktaa| caukI bIja aura 'pradIpa' sampAdaka zrI jagadIza ema0e0 anusaMdhAnaka balapara graMthoM evaM zrAcAyoMke nAmpara phailI huI prAyojana naI dizAkA zrora prayANkA sUcaka hai| yaha bhramamUlaka dhAraNAoMko dUrakara masyA digdarzana karAnA hI saphala do| zrApake jIvanakA uddezya rahA hai| ve sAhityasevaka haiM aura 'vizvamitra' (dehalI) ke sampAdaka, mahAna tyAgI bhii| ve dIrghabI ho| zrI paM0 satyadeva vidyAlaMkAra jainamandezake pUrva sampAdaka zrIva pUracanda jaina, zrArarAAyojana mahatvapUrNa hai, imase mAnyoMke mAnakI ora mAnanIya mukhtAra mahodayakA mammAna-zrayAna stulya hindI-saMsArakA na zrAva.rSita dogA / mukhnAra sAhabakA hai| unakI sevAzrIko dekhate hue, unake prati hama jitanI kArya mahatvapUrNa hai| ve zatAyu ho| bhI zraddhA prakaTa kareM kama hai| ve dIrghajIvI meN| 'vIra arjuna'ke mAdaka zrIgamagogalajI vidyAlaMkAra jainapracAraka,' ke sampAdaka zrI hIrAlAlajI kozalabhagavAna utsavako maphala kareM aura mukhtAra sAdacakI yaha prAyojana mahAranapura vAloMke liye gauravakI bAta sAdhanA nirantara ganizIla ho| hai / mukhtAra sAhabake gambhIra prayatna agalI pIr3hIke liye bhI 'sAvadhAna' (nAgapura) ke sampAdaka zrIvizvabharaprasAdazarmA smaraNIya raheMge / itihAsake sambandhameM unake nirNaya zrakAisa mahatvapUrNa prAyojanake liye hArdika badhAI / Tya rahe haiM aura jaina ajaina vidvAnAMne unakA mAna kiyA Izvara mAnanIya mukhtAra mahodayako nigayu kreN| 'Adarza' (haridvAra) ke sampAdaka zrI rAmacandra zarmA hai| ve zatAyu ho| maiM zraddheya paM0 jugalakizorajIko eka lekhaka aura zrI bholAnAtha darakhzA, bulandazahara-- mampAdakake rUpameM bIso varSose jAnatA huuN| kaI bAra unakI paM. jugalakizorI to vAstava meM ima yogya hai ki maumya mUrtike darzana bhI kiye haiM / pradarzanake ima yuga meM unakI dipaniko hRdayamandira meM sthApita karake unakA pacIsoM varSa taka nirantara mAhityasevA karate hue aura apanI guNAnuvAda kiyA jaaye| hajAgekI sampadAkA umI kArya ke liye utsarga karake bhI ___ 'khaNDalavAla jainahiteccha indaura-- mammAnaprAptike pralobhanase dUra rahanA mujhe to unakA yaha mukhtAra sAhaba jainamAditya itihAsa aura purAtatva ke atyanta AkarSaka lokottara guNa sadaiva prerita karatA rahA hai| anusandhAna meM apanA jIvana samapaMgA kara jaina vADmayakI ve yuga yuga jieN| jo apUrva mevA kI hai. vaha kabhI bhalAI nahIM jA sktii| 'parivAravandhu' ke sampAdaka zrI jaganmohanalAlajI + + + + jaina mamAjakA mahAna upakAra kiyA hai| hama zAstrI, kaTanI-- mAdara unakA abhinandana karate haiN| vidvAnoM ke liye apane jIvana me zrAdarza upasthita karane 'jaina bodhaka, zolApuravAle puNyazAlI vidvAna mukhnAra mAtra cirajIvI ho / mukhtAra sAhaba sAhitya va ainihAsika kSetrake vidvAna haiM Page #233 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 206 anekAnta [varSa 6 xxx hama unakI lagana, adhyavasAya, anusaMdhAnakI vyatIta hotA hai| cintArAtri-dina sAhitya kSetramaM kiye jAne vAle zramakI zrI umarUMna jaina. ema.e.ela.ela.bI.rohatakaprazaMsA karate haiN| aisa saMzodhakokImAja meM prAvazyakatA hai| antama satyakI vijaya hotI / malAra mAyake hama mukhtAra sAhabaka dArtha jIvana kI kAmanA karate haiN| dvAga mAhitya aura itihAmake kSetra meM nirbhIkatA pUrvakakI gaI jaina sandeza, mathurA sevAoMke prati yaha samAroha hamAre hRdayakI bhaktikA yaha sammAna samAroha vidvAnoM ke sammAnakI aura eka udgAra hai| mahatvapUrNa kadama hai| zrI cainasukhadAsajI nyAyatIrtha, jayapurajainamitra, sUrata - munnAra sAhaba jainamamAjakA prakAzamAna nidhi hai| una jainamamAjakA yaha parama saubhAgya hai ki usameM Aja bhI ke sammAnakA zrAyojana stutya hai| paM. jugalakizArajI mukhtAra jaise sAhitya tapasvI vidvAna sAhityAcArya zrIrAjakumAra jaina, papaugamaujUda haiN| ve zrAja apanI vRddhAvasthAmaM kisI bhI yuvakasa mukhtAra sAhabane gaIgai sAdi ya mAdhanAmeM apaneko khapA bar3ha kara nasaratA, tanmayatA, aura hananA pUrvaka kAma karate kara jo namaskRta siddhi pAI, usake prati hamArI zraddhAMjAla / rA vizvAsa hai ki una jaimA vidvAna videza meM havA kazA hI acchA hotA ki isa avasara para unheM eka sarvAMgahotA to usakI sAre saMmAra meM khyAti hotI kintu unhoMne pUrNa abhinandana grantha bheMTa kiyA jaataa| khera, zraviNyamaMkI jainasamAjameM janmaliyA hai, jahAM sAhitya sevakoM aura dharma, sahI meM zrAzA hai ki aimA avasara dekhanekA saubhAgya hameM samAjake liye khapane vAlAMkI koI pratiSThA nahIM kI jaatii| milegA, sahAranapurake vandhuzrokA utsAha aura vyavamAyati mukhtAra sAhaba zatApha hoN| zrI rAjendrakumArajIkA netRtva imakI sAkSI hai| hindustAna, dehalI zrI paM0 phUlacandra jaina siddhAnta zAstrI, kAzI-- paM. jugalakizora mukhtArake sammAna-mahotmavakA hama yaha zrAyojana eka zreSTha paramparAkA prArambha hai| anusamarthana karate haiN| eka to isa liye ki kimI bhI mAhitya sandhAna jinakA jIvanabata, bur3hApemeM bhI jimakA puruSArtha sevIkA sammAna prasannatAkI bAta hai| dumare isa liye mukhtAra yuvakocita aura jaina saMskRti evaM sAhityake liye jisakA sAhabane pichale 30 varSase jainasAhityakI khoja zrAdikA jo marvasva samarpita, una mahAnubhAvakA jitanA bhI abhinandana ho, kama hai| satatakArya kiyA hai, vaha prazaMsanIya hai| aura unakI lagana zrIsameracanda divAkara, vakIla sivanInaI pIDhaka liye sphUrti dAyaka hogii| jina zAsanake liye apanA sarvasva arpaNa karaneke sAtha jaina-sAhityake vidvAnoMkI iSTimeM apane jIvanako jinavANIkI sevAmeM lagAne vAle vyaktiyoM meM zrI devakInandajI zAkhI, kAraMjA mukhtAra mAhabakA sthAna advitIya hai| prAdhunika zailIke dhurandhara vidvAna, jainasAhitya kI khoja zrI paM0 tulasIrAmajaina, baDautazoSa aura itihAsakI sAmagrIke tulanAtmaka paddhanise prastuta isa stutya prAyojanase samAjake sacce sevakoM meM preraNA kartA vidvarya mukhtAra mAhabakA sammAna prAyojana mahAna, aura sphUrti shraayegii| saphalatA cAhatA huuN| pavitra, mArgadarzaka aura stutya kArya hai, unhoMne apanI buddhi, zrI paM0zobhAcanda bhArilla, vyAvara sAhasa aura ayaka zramase sAhityameM abhUtapUrva kArya kiyA hai| mukhtAra sAhabakI ucca koTi ke lekhaka janasamAjameM samAja unakI pratibhAko apanI cIja mAne aura unakI uMgaliyoM para ginane yogya bhI nahIM haiN| unake guNa unheM gharogharako saMvardhita kre| mahAmAnavakI mahimAse maNDita karate haiN| jainasamAja aise zrI indracandra zAstrI, mathurA-- prakANDa vidvAna, kuzala lekhaka, nirbhIkavaktA, sAvadhAna sAhityodArameM prArakI barAbarI karane vAlA samAjameM saMpAdaka aura karmayogIko pAkara gauravAnvita hai| unake anya koI vyakti nhiiN| ApakA pratyeka kSaNa sAhityasevAmeM pratimerI hArdika bhaddhAMjali Page #234 -------------------------------------------------------------------------- ________________ kiraNa 5] sammAna-mahotsavakA dezavyApI svAgata 207 zrI paM0 kRSNacandrajI darzanAcArya, paMcakUlA- zrI paM0 kailAzacandrajI zAstrI, banArasa mahAmAnya zrI jugalakizorajI vastutaH jaina samAjake mukhtAra sAhabakA tyAga aura kArya donoM abhinandanIya sarvasva tyAgI mevaka haiN| unakI koTike mAnava durlabha hI hai| jainasAhitya aura itihAsa ke liye unakA kArya sadA haiN| unakI 'merI bhAvanA' akelI racanAne hI jAne kitano mArgadarzaka banA rhegaa| vistRta sAhityake uddhAraka aura ko UMcA uThAyA hai| merI dArdika bhakti aura zraddhAke samIkSaka muhArajI aneka dazaka taka hamAre bIca meM rheN| puSpa arpita hai| zrI paM0 bAlacandajI zAstrI, amarAvatI-- zrI paM0 makkhanalAlajI, mathurA-- mukhtAra sAhabakA aba taka kA sArA jIvana jaina sAhitya __ mAnanIya mukhtAra mAhavakA kArya samAjake liye pAdarIya ke uddhAra, nihAsakI zodha evaM samAja sudhAraNAmabIbItA hai| utsavakI saphalatA cAhatA huuN| hai| Apa eka kuzala aura prAmANika lekhaka haiN| zrApakA zrI paM0 pannAlAla jaina sAhityAcArya, sAgara sammAna samAroha anya mAdhakoke sammAnArtha mArgapradarzanakA mukhtAra mAharake kArya aura kaThina tapaspAke prati maiM kAma karegA, yaha zrAzA hai| cira zraddhAranana hU~ / samArAha saphana ho| zrI paM0 vaMzIdharajI vyAkaraNAcA, bInAzrI paM0 mahendrakumArajI nyAyAcAye, khuraI mukhtAra mAhabakA jIvana sananAdhyamAyI mahApuruSakA muhAra sAhabakI sAhitya sevA avarNanIya hai unake jIvana hai| unakI lekhanI gambhIra vivecanApUrNa hai| unhone pratyeka kSaNakA artha sAhitya sevA hai| unhoMne samAjase kama samAja aura sAhityI TIsa sevA kii| jaina inihAyakI se kama lekara usake liye adhika se adhika kiyA hai / ve / susaMskRta banAne evaM jainasajameM vicArakatA utpanna karanekA zanAyu ho| kAphI shre| ApakA diyA jA sakatA hai| zrI paM0 bhagavatsvarUpa jaina 'bhagavata', aitmAdapura zrI paM0vaMzIdharajI jaina, indIramukhtAra sAhayakA jor3a muzkilase hI talAza ho sakatA mukhtAra sAhaba eka tatvadarzI, saddArzanika, sagla, zAla hai / merI aTUTa zraddhAke puSpa samarpita haiM / sannApatI, abhIkSNa jJAnopayogI, saddharmAnugagI, samIkSaka mahAnanyAkta haiN| samAja isa nararatlakI yojanAoma sahayoga zrI paM0 rAjendrakumAra 'kumareza' AyurvedAcArya, karerA de aura ve dIrghAyu ho, yahI prArthanA hai| mukhtAra tAbakA RNa cukAyA nahIM jA sktaa| eka dina saMsAra unakA sammAna kregaa| ve cirAyu ho| kAryakatrioM aura saMsthAnoMke udagAra zrI paM0garacandajI nAhaTA, bIkAnera mukhtAra sAkSyakA kArya mahAna .. dAna anupama hai. zrI sumeracandajI jaina, dehalIprayatna upAdeya hai, lagana sarAhanIya hai aura sevA anukaraNIya isa zubha anuSThAnake upalakSyameM maiM zrI mukhtAra sAhaba ke hai| ve darghAyu ho| liye maMgala kAmanA karatA huuN| zrI paM0 ke0 bhujabalI zAstrI, ArA zrI vAyUlAlajI jaina, sabhApati jainasaMvakamaMDala,tissA sAhitya mahArathI mukhtAra sAhaba jainamamAjake suvicakSaNa maiM sevaka maMDala tissAkI orase paMDitajIke prati samAlocaka, gambhIra lekhaka, sudakSa sampAdaka aura prAmA zraddhAMjali arpaNa karatA hU~, aura zrI vIraprabhuse prArthanA hai Nika anveSaka hai| unhoMne bhArata aura vizeSata: sahAranapura ki paMDitajI cirAyu ho| jilekA gaurava bar3hAyA hai| ve kartavya parAyaNatA, ekaniSThA jaina vidyAbhavana, lAhaura aura adamya adhyavasAyakI mUni hai| bhAvI sAhityikoMke zAsana devatAse prArthanA karate hai ki zrI mukhtAra mAya liye inakA Adarza jIvana avazya hI patha pradarzakakA kAma ko dIrghakAla taka hamAre madhya rAvakara jinavANIkI sevA kregaa| karane kA avasara pradAna kreN| Page #235 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 208 anekAnta [varSa 6 zrI devendra jaina, maMtrI jainachAtra saMgha, kAzI zrI samandaralAla jaina mukhtAra, mujphphrngr| maiM yugabIra jIko zrAjakA sAhityika mahArathI mAnatA unakA jIvana samAjake liye saMrakSaNIya sampatti hai| haiN| sahAranapura isa zrAyojana ke liye abhinandanakA pAtra hai| maiM samArohakI pUrNa saphalatA cAhatA huuN| zrI nanhemala jaina, dillI zrI jyotiprasAda jaina, vakIla, lakhanaUmaiM isa utsavakI saphalatA apane pUre manase cAhatA huuN| zrI vIra prabhu musvatAra sAhabakI kSamatA, svAsthya aura zrI mANikyacandra jaina, kizanagar3ha cirAyu pradAna kareM / utmavake liye zubhakAmanA hai| zrI mukhtAra mAhabakI pratibhA tathA dhavala kInikA zrImAIdayAla jaina, dillIguNagAna karanA mamUce jainamamAjakA parama kartavya hai| merI zubhakAmanAe~ Apake pratyeka kArya ke sAtha hai| sImAmAlAla jaina saMgoriyA, jaina anAthAzrama, dehalI- utsabakI saphalatA cAhatA huuN| pUjya paNDitajI cirakAlataka jIvita raheM aura unakI . zrI uttamacandra jaina, la danAdau (sI0 pI0)sevAprose dharma-samAja aura jinavANIkA upakAra hotA rhe| ... isa utsavakI saphalatA pUrNa rUpase cAhatA huuN| hama Apake mahAna kAryakA hRdaya se svAgata karate haiM aura vIra prabhuse prArthanA karate haiM ki ve zrI mukhtAra sAhaba zrI lakSmIcaMdrajI jaina, galamiyAnagara ko svAsthya tathA cirAyu deM! mukhtAra sAhaba cirajIvI ho aura isI prakAra hamAre sAhitya tathA samAjakI sevA karate rheN| utsavakI saphalatA zrI rUpacandajI bajAja, damoha (sI0 pI0)-- dhanya hai vaha bhUmi jise zrI mukhtAra sAhabane apane cAhatA huuN| zrI nAnakacandra jaina, vI0e0 ela0ela0bI0, rohataka kAryakSetrake liye cunA hai| maiM utsavakai pati zubhakAmanAe~ ___utsava saphala ho aura paM. jugalakizorajI cirAyu ho| bhejatA huuN| zrI dazarathalAla jaina, di. jainapaMcAyata sivanI zrI puruSottamamadAsa murArakA, sAhityarala, vardhAmukhnAra sAhaba jainamamAjake prakAzastambha hai| utsavakI maiM isa parvapara paNDitajIke liye maMgala kAmanA saphalatA cAhatA hU~ aura digambara jaina paMcAyata kameTIkI huuN| tathA cAhatA hU~ ki ve isI bhA~ti samAja, sAhitya, ora se tathA samasta madhyaprAMtakI ora se hArdika zraddhAMjali sabhyanA tathA saMskRtikI bhaviSya meM bhI sevA karane ke liye samarpaNa karatA huuN| cirAyu ho| zrI vArAtIlAla jaina, lakhanaU zrI akSayakumAra jaina, alIgar3ha-- . paM. jugalakizorajI aise do hI cAra vyakti haiM jinapara paNDitarja.kI sevAe~ hama yuvakoMke liye 'mAIla-sTona' hamAre samAjako garva hai| merIzubhakAmanAe~ Apake sAtha hai| haiN| maiM unakI dIrghAyuke liye prabhuse prArthanA karatA hU~ aura zrI seTha gulAbacaMda nAthUlAlajI jaina, koTA utsavakI saphalatA cAhatA huuN| ___ merI vinamra zraddhAMjali sevAmeM samarpita hai / utsavakI zrI gulAbacandra jaina, AnarerI majiSTreTa bhelasA-- saphalatA cAhatA huuN| zubha kAmanA hai ki ve dIrghakAla taka jainadharma, jaina zrI hajArIlAlajI jaina, pratApagar3ha rAjasthAna sAhitya evaM dezakI sevA karate rheN| ___ zatazaH abhinandana / bhagavAna zrApako dIrghAyu kreN| zrI mitrasaina jaina, mujaphpharanagarazrI nAthUrAma DoMgarIya jaina, nyAyatIrtha, indaura sittii| bhagavAna mahAvIra zrI mukhtAra sAhabako svAsthya tathA samIcIna dharma, samAja evaM sAhityakI sevA karaneke cirAyu pradAna kare / aura ve dera taka jainasamAjakA pathaliye zrI mukhtAra sAina cirAyu hoN| zatazaH abhinandana, nyAyatIrtha, yA karaneke cirA karate Page #236 -------------------------------------------------------------------------- ________________ saMsmaraNa aura patra ve : eka prakAzakake rUpameM ( zrI kAzIrAma zarmA 'praSullita' ) kI bAta hai| vikAsa presa limiTeDake saMcA- hamIM para choDa-use saramAyA na mNgaayeN|isliye pahale laka zrI. vizvambharaprasAda zarmAne mujhe presase apane phArmakA prapha 3-4 bAra 'vikAsa'sampAdaka zrI 'prabhAkara' jI kAryAlayameM bulAkara kahA--'ye hindI prasiddha khojI lekhaka ke sAtha dekhakara hamame unheM bhejA, para jaba vaha lauTa kara paM. jugala kizora mukhtAra hai| eka pustaka chaganA cAhate bhAyA, to bAla aura nImI karaikzanoMse raMgA humA aura haiN| Apako TAipoMkA samanvaya dikhA dIjiye !" 'sAvadhAnIse ThIka-ThIka karaikzana kA dUsarA prapha bhejiye mAma taura para presameM vidvAna loga Ate rahate the aura kI hidAyatake sAtha / mApane jo karaikzana (saMzodhana) vi.ye merA anubhava thA ki ve mudraNa aura the. ve bar3e mAke the| kauna mAtrA prakAzanake sambandhameM bahuta hI kama pUrI nahIM uThI.kisa pracarakAkonA jAnate haiM, isaliye maiMne sAdhAraNa jarAsA TUTA hai, kaunasA kAmA dhimA tathA TAhoMke saMbandhameM unheM batAyA, humA,kahA~kA raiza TAipame bhinna para zIghra hI mujhe mAlUma hogayA hai. kauna keTa galata hai, kampoz2a meM ki ye vaise vRddha vidvAna nahIM haiN| kahA~ spesa mekama-adhika hai, kapameM TAipauke nAma aura vizeSatAoMse hI kahA~ blaiMka jaga ThIka nahIM jeMcA, ve paricita na the, kisa TAipake isa tarahake bahuta bArIka, choTesAtha kaunasA TAipa phiTa yA anaphiTa choTe para presa-kalApUrNa gambhIra karaihai, isase bhI ve paricita the| una mAna kiye gaye the / usa praphako TAipake chape phArma dekhakara hI hamame upanyAsakI taraha rasa - unhoMne yaha bhI batAyA ki kauna kara par3hA-bAkaI aisA bhayaMkara TAipa kitanA purAnA hai| kAgajoMke praphIDara hamane pahale na dekhA thaa| sAija aura bhAMjase bhI ve bhalI pratyeka kArmakI yahI gati huI-japrakAra paricita the| bhApakA presajJAna taka bhApa pUrI taraha santuSTa na hogaye dekhakara mujhe prasannatA huI aura maiMne apanekA bhAra na diyA aura dubArA apanI zaktibhara unheM santuSTa karane praka mogaa| kA prayatna kiyaa| ve pratyeka bAtako lembaka apanI rAjanaitika sevAcoMke pUrI taraha samajhAneke liye bAta kaha kara, phira 'jI, kAraNa vikAsa presako bhaneka saMgharSoM meM pavanA par3A, isase jI kA madhura sampuTa bagAkara use duharAte the, no pustakake prakAzanameM aura bhI vilamba hogayA / mukhtAra atyanta hI madhuratAke sAtha unake premameM sarAbora karaneke sAhabane usakI bhUmikA presako nahIM bkhshaa| ho, usakI liye barabasa unakI ora khIMcatA thA / 'samAdhitaMtra' kA rAjanaitika sevAoM ke kAraNa vilambakA ullekha jarUra kiyaa| vikAsa presameM chapanA te hogayA hama yaha cAhate the ki ve mupha dekhanekI jimmedArI 'banekAnta' kA prakAzana jaba sarasAvese hI bhArambha -- - Page #237 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 210 anekAnta [varSa 6. hA, to mukhtAra sAhaba mujhase yahA~ zrIvAstava prepameM mila aksara aise mahatvapUrNa saMzodhana karate haiM, jo mUla pratimeM kara bahuta prasanna huye aura anekAnta' kI chapAIkA kAma nahIM hote| bhASAke pravAhameM zabdoMkA phiTiMga aura vyAkaraNapresako de diyaa| presake sAre TAipa mApane usI taraha dekhe, vyavahArakI mAvadhAnIse sambandha kriyAoMkA adala-badala unapara bAteM kIM aura jo nirNaya hue, unheM preyamAlikase unakA bahuta hI mArmika hotA hai| unake praphakA saMzodhana likhA liyaa| yaha 61 kI bAta hai. tabase phira barAbara karate samaya bhASA-zadvAra karanekA-sA zrAnanda yaataahai| unakI prakAzana nItikA adhyayana karanekA avasara mujhe mila prapha-saMzodhana aura prakAzana vyavahAramaiM itane paThora hokara rahA hai| unake prakAzanakI sabase pahalI bAta yaha hai ki ve bhI ve vyaktigata vyavahAra meM atyanta komala haiN| presameM usa zateM khUba kasakara karate haiM / samayakI pAvandI, chapAIke reTa, Apa pAte haiM to sabhI karmacAriyoMse bar3e snehake sAtha praphake niyama, sabako jahAM taka khIMca sakate haiM. khIMcate haiM, milane haiM, aura unake kAmameM hAtha sApha na honepara bhI aura phira kar3hAI ke sAtha donoM orase unakI pAbandI cAhate unase hAtha milAne meM unheM z2arA bhI saMkoca nahIM hotaa| hai| parantu jahAM ve prakAzananIti meM itanI kaThora-dRSTi rakhate yaha unakI namratA aura ziSTAcArakI mahAnatA hai| haiM, vahAM vyavahArameM amalI taura para atyanta namra aura praphake sAtha premako hidAyateM deneke liye jo patra ve udAra bhI haiN| likhate haiM, unakA eka acchA saMgraha meM pAsa ho gayA - ve apane jIvana meM anyanta niyamita hai. atyanta vyava- hai| ina patroMse unake svabhAvapara bahuta hI sundara prakAza sthita haiM aura apane prakAzanameM bhI ve vahI niyamana aura par3atA hai| jinake kucha uddharaNa yahAM de rahA hUMvyavasthA cAhate haiN| mujhe unakedvArA sampAdita mUlakApiyAM 4-6-43 ke eka patra meM unhoMne likhA hai-'kala se dekhanekA aura uname kucha sIkhanekA saubhAgya barAbara prApta bAbU trilokacandradvArA praphakA mAnA-jAnA nahIM ho skegaa| hotA rahA hai--unake prakAzanameM gaharAI ke sAtha gambhIra ata: apanI usa yojanAnusAra yA to 6 bajekI gAr3Isa adhyayana karanekA avasara milA hai| isIliye maiM jAnatA hUM bAbU sAhaba prapha sarasAvA pahuMcA deveM aura hameM Aja hI ki ve apane prakAzanameM kitanA parizrama karate haiN| dUsare sUcita kara deveM, jisase parasAvA sTezanapara samayapara apanA lekhakoMke lekha cAroM tarapha raMga DAlate haiN| bhASAkI azuddhi prAdamI pahuMca jAye aura yA 4 peja eDavAMsa tayyAra karake ve saha nahIM sakate, zabda-saMgaThana jaba taka unheM jeMca na barAbara DAkase prapha bhejA kara aura jisa praphake sAthameM mUla jAye, barAbara saMzodhana kiye jAte haiM aura saMketa cinhoMke kApI huzrA kare use rajisTrIse bheja diyA kareM / relase prapha sambandhameM to itane sAvadhAna haiM ki hindImeM usakA joba bhejane meM eka mAsakA relve TikaTa le lenA jyAdA acchA , milanA muzkila hai| zrI paM. zaMkaralAlajIne ekabAra ThIka hogA. vaha bahuta sastA par3atA hai| jaisI kucha yojanA ho hI kahA thA ki 'anekAnta' se loga limbanA sIkhate haiN| Aja hI usase sUcita kara dIjiye aura prapha bagabara niya prAcIna sAhityake anusaMdhAtA hone ke kAraNa ve jAnate mita rUpase apane vAdeke anusAra bhejate rahiye / ...." hai ki likhAIkI azuddhiyA~pa. pAThakoMko samanvaya karane meM praphakI vyavasthAke liye bhApa sadaiva isI prakAra saceSTa kitanA parizrama karanA par3atA hai, isaliye chapAIkI azuddhi rahate haiM, para samayapara prapha na pahuMcanese bhApakI jo gati se unheM cir3ha hai| maiMne barAbara dekhA hai ki chapI huI azuddhi hotI hai, 17-6-42ke patrase pragaTa hai-"pratyanta aphapar3hakara ve becana-se hojAte haiN| abhI varSa kiraNa ke sosake sAtha likhanA par3atA hai ki bhApane parasoM hI prapha eka lekha meM presakI bhUjase azuddha raha gaI, basa gussese bhara bhejanekA mujhame vAdA kiyA thA, parantu kala bhApakA prapha gaye aura kahA ki yaha phArma apane kharca para dubArA chApo! nahIM pAyA aura na mAja hI bhAyA hai! mere vahAM mAnekA bar3I muzkilase isa bAtapara rAjI hue ki presa 'bhanekAnta' bhI koI asara humA mAlUma nahIM hotaa| nahIM mAlUma isa meM bhUlasudhArake sAtha isakI camA yAcanA kare / sabakA kyA kAraNa hai?" prapha par3hate samaya ke tahIna hojAte haiM aura usa samaya isI patra meM bhAge mApane likhA hai-"yadi kala bhI Page #238 -------------------------------------------------------------------------- ________________ kiraNa 5 ] kipI vajahase prUpha nahIM bhejA jA sakA hai to Aja isa patra ke pahuMcate hI use apane kisI AdamIke hAtha bhejiye / anyathA yadi kala mere AdamIko vyartha meM thAnA hogA to usakA do rupaye cArja presako denA hogA ! mujhe Aja bhI prUpha na Ane se bahuta duHkha horahA hai / premako prapha phaurana lauTAnekA zrApako kitanA phikra hai, 28-8-43 ke patra meM dekhiye 33 -------- ve eka prakAzaka ke rUpa meM paM0 paramAnandajI bImAra haiN| isIse Aja ina pejoM kA bhI prUpha bA0 trilokacandajAM ko nahIM diyA jA sakA aura mujhe AdamI bhejanA pdd'aa| isa vakta 11 baja rahe haiM maiM nahAyA taka nahIM aura na mandira hI gayA hU~ / itanA adhika kAmakA jora hai / " unakI niyamitatA aura kAgajAdikI vyavasthAoMkI satarkatAkA paricaya 24-3-43 ke patra se prakaTa hotA hai. "jo ATha zITa kucha kone kaTe hue haiM unake caturthAMza ko alaga rakhakara zeSako ina maha se 62 taka ke pejoMko chApane meM le liijiye| isa taraha chaha zITakI saMkhyA ho jAegI aura do zITa caturtha rimake sAtha adhika gaye haiN| unheM milA dene se pUre ATha zITa ho jAe~ge / 8 zIToMke caturthAMza Tukar3e hamAre raheMge una tIna ardha zIToMse alaga jo prathama rimake bace hue haiN|" abakI - isI taraha 5-4-43 ke patra meM likhA haibArake phAinala prUpharme kitanI hI aisI azuddhiyAM pAI gaI, jinako karekzana karate samaya naI azuddhiyA~ kara dI gaI haiN| jo pahale prUphameM nahIM thIM-- udAharaNa ke taurapara pR0 117 ke prathama kAlamakI 4 thI paMkti meM 'bala biririyaM' chapA thA 'bi' ke sthAnapara 'vi' kiyA gayA thA parantu karekzana karane vAlene usa 'bi' ko to jyoMkA tyoM rahane diyA ulTA 'bala' zabda ke 'ba' ke sthAnapara 'bi' banA diyA arthAt zuddhako azuddha kara diyA / maiM samajhatA hUM paNDitajIkI smRtikA yaha utaraNa sarvottama udAharaNa hai| jinheM prUpha dekhanekA thor3A bhI anu bhava hai, ve jAnate haiM ki prUpha dekhaneke kaI dina bAda, usa chape hue phArmako dekha kara yaha batAnA ki usa dina prUphameM kyA galatiyA~ thIM, asaMmbhava hI hai| ApakI smRti, satakatA aura prabaMdhakatAkA yaha kitanA jvalaMta udAharaNa hai / 211 - kAgajake silasilemeM hI 28-1-43 ke patra meM likhA hai -- "kala jo ATha pejakA maiTara chApakara bhejA hai vaha 2022 pauMDake kAgajapara kyoM chApA gayA hai jaba ki maiM 28 pauDhakA kAgaja dekara AyA thA aura 28 pauMDakA hI eka rima pahale bhejA gayA thaa| 22 pauMDa vAlA eka hI rima thA jo peja 352 se 364 taka lagA hai, usake 87 // zITa hI bace hue the; jo paM0 paramAnandavAle lekhake zurUke pejoM meM laga gaye / zrataH kAgajako isa gar3abar3IkA kyA kAraNa hai use zIghra hI spaSTa karake likhiye / kAgaja Apake pAsa hamArA 12|| zITakI kamIke sAtha 5 // phArma chapaneke liye aura hai, phira Apane yaha kaise kahalAkara bhejA ki kAgaja nahIM rahA / unakI hidAyateM itanI spaSTa aura khulI hotI haiM ki bhUlakI gubjAyaza hI na rhe| 2-4-43 ke patra meM likhA hai aura isa phArmakI eka kApI adhika chApiye, jise mAhU sAhabake pAsa bhejanA hai| do kApiyA~ bhejate samaya yaha bhI dekha lIjiye ki kAgaz2a sApha aura acchA DavIz2a ho| koI kAgaja kharAba yA kama DavIja nikala jAtA hai usapara chapI huI na hAMve aura jo kApI bhejeM use adhika modakara na bhejeM tIna moda deveM / " 14... - bahurupI unhoMne syAhI ke sambandha meM hidAyateM dI haiN| mAtrAoM, anusvAra vindumakI bhUseM bhI unakI A~khoMse nahIM dvipa paatiiN| bahuta bAra bhUloMke kAraNa ve svayaM saramAvAse daur3e jAte haiM--gusse se bhare hue, para vaha gussA usa bhUlake ullekha taka hI rahatA hai, phira ve hI ha~sa ha~sakara bAteM ! * " saMkSepa meM 'satyaM zivam sundaram sastI' yaha unakI prakAzana nItikA rUpa hai / 'satya' meM ve 'sAdhaka' haiM, 'ziva' meM 'samAjasudhAraka', 'sundara' meM 'kalAkAra' aura 'sastI' meM 'mukhtAra' haiM / Page #239 -------------------------------------------------------------------------- ________________ virodhameM bhI nirvirodha paNDitajIme merA paricaya (le-zrI ravIndranAtha jaina nyAyatIrtha, zAstrI, rohataka) zrI ema. gobinda pAI, maMjezvaram (madrAsa) kyoMki jaba taba kisI vastukI ThIka 2 Alo zrI paM0 jugalakizorajI mukhtArake sAtha merA canA na kI jAya taba taka vaha zraddhAlu logoMke sivAya paricaya pahale pahala taba huvA thA, jaba ve kucha samaya anyake dvArA AdaraNIya nahIM hotii| jaina samAjameM ke liye gujarAta pugatatva mandira ahamadAbAda meM Thahare ki prabhAvI hue the / maiM bhI una dinoM yAtrAke samaya prAcArya AzAdharajI sarIkhe prakAMDa paMDitoMne bhI jahA~ mUla mala- zrI kAlA kAlelakarakA atithi thA / yaha sitambara guNoMke matabhedako khula kara prakaTa nahIM kiyA, kintu 1928 kI bAta hai| naigama naya evaMbhUta naya Adike dvArA samanvaya karanekI apane pahale hI paricayameM unhoMne mujhe apanI hI koziza kI vahA~ paMDita jugalakizorajIne hI sadhe ora AkarSita kara liyA aura mujhapara unake sAhiprathama nirbhIkatAke sAtha unheM AcAryoMkA zAmanabheda tyika vicAroMkI gaharI chApa par3I / bahutase logoMkA btaayaa| saca to yaha hai ki mukhtAra sAhabane bAlo nAma hama dUrase sunate haiM, para milanepara bhArI nirAzA canA kAryake liye apanA jIvana hI arpaNa kara diyaa| hotI hai, parantu unasa mila kara mujhapara yaha prabhAva samAjase sAMkAMkSa ho usakI AlocanA nahIM kI jA sAmAnakojA par3A ki ve mahAna sAhityika honeke sAtha mahAna puruSa sakatI thI ataH mukhtAra sAhaba apane sahAre khar3e hye| bhI hai| isa prathamaparicayaka bAda unake darzana karanekA mujhe yAda hai ki eka bAra mukhtAra sAhaba rohataka to phira abamara nahIM milA, para 'anekAnta' meM unake aaye| aSTa dravyake sAtha Apane zArIrika kriyA lekha maiM bagabara par3hatA rahatA hU~ aura isase unakI (namaskArAdi) ko bhI dravya-pUjA btaayaa| yaha pUjaka vidvattAke prati mega mAna bar3hatA hI gayA hai / unake kI icchA para hai ki vaha kisI taraha dravya-pUjA kara vyaktitvameM vinaya aura vidvattAkA bahuta sundara samakara sakatA hai| mukhtAra mahodayakA kathana zAstrIya nvaya huvA hai| AdhAra para thA, phira bhI zraddhAlu bhaktoMke paramparAgata saMskArake vaha viruddha honese unheM asahya huaa| basa pAlanakA prazna phira kyA thA, Age pIche mukhtArajI para kaTu vAgvANoM (zrI rAjendrakumArajI dahalI) kI varSA kI gaI aura unheM sabhI kucha kahA gayA / mukhtAra sAhabake premiyoMko vaha suna kara krodha AyA, ekabAra paNDitajI najIbAbAda Aye aura kucha mitroM para maine dekhA ki ve jyoM ke tyoM zAnta rahe aura yaha ne unakI saMsthAkI sahAyatAke vacana diye| unase aura saba nindA unakI prasannatAkA sAgara na sukhA skii| dhanato dhIre 2 prApta ho gayA, para eka mitrake 100)raha yaha sammAna samAroha unakI usa haMsIkI vijaya- gaye / paNDitajIke aneka patroMkA bhI unhoMne uttara nahIM ghoSaNA hai| ve kahA karate haiM sAkTara jaba Aparezana diyA isa para paNDitajIne unheM eka rajisTarDa noTima karatA hai, to rogIse puraskAra pAtA hai, para isa pura- dediyA aura mujhe kahA ki tumhAre sAmane usane vacana diyA skArase pahale gAliyAM to nizcaya hI, para maukA laga thA isa liye tuma gavAha rahanA / jaba maiMne kahA ki jAne jAye, to 2-4 lAtoMke liye bhI use taiyAra rahanA bhI dIjiye, to bole yaha mere liye...)kA prazna nahIM caahiye| yahI dazA sudhArakakI hai| unakI yaha bAta hai, yaha to eka mitrako usake kartabyakI yAda dilAnA hai| yuvaka samAja sudhArakoM ke liye zrAdaze vAkya hai| bAdameM zAyada mAmalA yoM hI nimaTa gyaa| ........ Page #240 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sarasAvAkA santa (le0-zrI maMgaladeva zarmA, dehalI) eka sAhityikakI sahAranapura-yAtrA taba taka adhUrI hI kamarekI isa astabyastatAne merA dhyAna apanI ora samajhanI cAhiye, jaba taka vaha sarasAvAke vIrasevAmandira khiiNcaa| usI samaya merA dhyAna vahA~ rakkhe saMsthAke rajikI tathA usake santakI parikramA na karale / yahI soca kara sTaroM para gayA / hareka rajisTara sundara aura vyavasthita thaa| maiM eka dina prAta:kAla sarasAvAke tIrtha-sthAnako cala diyaa| itanI sApha DAkavuka to bahuta hI kama saMsthAnoM meM hogii| manameM nAnA prakArake saMkalpa-vikalpa cala rahe the| eka bhojanake bAda paNDitajIne mujhe svayaM uTha kara sauMpha dii| bar3e bhArI sAhitya-sevIkA sAhitya-maMdira hai, bahA bhArI itanI sApha ki eka eka dAnA cunA huaa| mujhe lagA ki ThATa-bATa hogA ! aura ve paMDita jugala kizorajI-basa yahIM mukhtAra sAhabakI apane prati nispRhatA aura apane kAryake Akara aTaka jAtA thaa| kyA saralatAse bheMTa ho sakegI? prati saceSTatAke ye do namUne hai| kamarA jaise unakA pratikyA ve samaya de skeNge| nidhi hai aura ye rajisTara aura sauMpha unake kAryake / pustapATha mIlakI isa choTI sI yAtrAko samApta kara maiM kAnayameM khoja-sambandhI paryApta sAmagrI ekatrita kI gaI hai, sarasAvA phuNcaa| vIrasevAmaMdirakI dhavanadhvajA dUrase hI parantu usake liye abhI pustakoMkI bahuta bhASazyakatA hai| dIkha rahI thii| sar3aka ke kinAre para hI usakA mukhya dvAra phira bhI vIrasevAmaMdirane abhI taka jo kArya kiyA hai, vaha hai| bhItara praveza karane para mere sAre vicAra badala gye| mahatvapUrNa hai aura vizeSa bAta yaha ki vaha saba mukhtAra vIrasevAmandirake isa zAnta tathA saumya vAtAvaraNAne mere sAhabakI hI ekAnta sAdhanA, tapasyA tathA prArama-balidAna hRdaya para vicitra prabhAva ddaalaa| mujhe kucha aisA mAna kA sAkAra rUpa hai| saMsthAkI jisa bAsane mujhe prabhAvita humA jaise maiM kisI prAcIna santa mAzramameM pahuMca gayA hUM kiyA. vaha yahAMkI pradarzana-hInatA hai| saca pUkhiye to isa aura paNDita jugala kizorajI to jaise pahalese hI yaha saMsthAmeM bhAja-kalakA-sA saMsthApana hI nahIM hai| eka jAnate the ki hama bhA rahe haiN| mAno milanekI hI pratIkSA prAcArya hai, yaha unakA jaise parivAra hai aura yahAM saba meM the| hamase ve bar3I umsukatAke sAtha mile| kucha hI parivArakI hI taraha sarala, sarasa aura zAmta hai| paNa bAda mujhe yaha jAna par3A jaise hama varSoMke pUrva pari- dUsarI bAra paNDitajIke darzana, unhIMke sammAnArtha cita haiN| unakI saralatA aura vidvattA sahaja hI meM sabako manAye gaye, sammAna-samArohake avasara para hue| yahA~ una apanI ora AkarSita kara letI hai| yaha unake svabhAvakI ke dUsare svarUpa arthAt sAhityika rUpakA vizeSa paricaya vizeSatA hai|viirsevaamndirkaa pustakAlaya dekhA aura paMDita milaa| jIkI kAryapraNAlIse bhI paricita hunaa| utsava meM sabhI vicAroM ke vidvAn ekatrita hue the aura saMsthAkA bhavana vizAla hai, jise paNDitajIne apane unase bahutase aise the, jinhoMne pariDatajIke kAryakA dhanase banavAyA hai| isameM hAlakamarekI bagalameM eka choTAsA mArmika adhyayana kiyA thaa| apanI vaktRtAnoM meM unhoMne kamarA hai. yahI saMsthAke adhiSThAtA zrI mukhtAra sAhabakI unake athaka-parizrama, pratibhA tathA jaina sAhityake vizAla karmazAlA hai| bIcameM vidhA humA eka gahA aura usa para anusandhAnakI sarAhanA kii| cAroM ora astavyasta par3I pustake aura kAgaz2a / kamareke utsava cala rahA thaa| sabakA dhyAna pagiDatajIkI bAkI bhAgameM bhI kahIM kucha aura kahIM kucha / yahI baiTha kara bhora thA, aura ve maMca para bar3e saMkocake sAtha simaTe se bhApa sAhitya aura itihAsakI zodhakA kArya karate haiN| baiThe the| jaise unheM kisIne bala-pUrvaka lAkara yahA~ baiThA Page #241 -------------------------------------------------------------------------- ________________ anekAnta [ varSa 6 diyA hai| paMDitajIkI saMkocamudrAse aisA jJAta hotA thA, bhASaNakI hArdikatA aura paziDatajI kI tammayatA mAmo unhoMne koI bhArI aparAdha kiyA hai aura bhAja isa usa sthala para pahuMca kara to sacamuca anupameya hI ho vizAla-paMcAyata meM usakA nirNaya hone vAlA hai| unakI uTha, jaba unhoMne kahA-harSa bhI zokakI taraha bhAramAkA mukhamudrA dekha kara zrI lAlacandajI eDavokeTane hama kara zatra hai| merI prArthanA hai ki isa sammAnase mujhe harSa na ho| zrI prabhAkarajIse kahA thA-"paNDitajI yahA~ baiThe hai jarUra para bhItara hI bhItara tumheM kosa rahe hoMge ki kambastane aura isa prArthanAke bAda jaba unhoMne kahA ki maiM isa sAre mAna-sammAnako, jo premavaza mApane mujhe diyA, apane ko phaMsA diyA hai|" prArAdhyadeva zrI samantabhadrako hI samarpita karatA hai, to utsavakA kArya-krama pahale dina 5 ghaMTe taka calatA rhaa| mujhe lagA ki isa mAna sammAnake sAtha unhoMne apane pApa kaI hajAra bhAvamI babI utsukata ke sAtha sunate rhe| anta ko bhI jaise apane iSTadevake cAmi arpita kara diyA hai| meM pariDatajIse bhI apane vicAra prakaTa karaneke liye anurodha kiyA gyaa| ima samaya paNDitajIke do vibhinnarUpa eka sAtha mere sAmane the| eka janatA dvArA sammAnake UMce zikharapara aba papiDatajIkI bolanekI bArI thii| ve dhIre 2 prasthApita mahAmanA jugala kizora aura dUsare apane guru zrI khar3e hue| jaise una para kisIne bar3A bhArI bojha lAda samantabhadrake caraNomeM lIna sAdhaka jugala kizora / nizcaya hI diyA ho, jise ve uThAne meM to asamartha hai hI--parantu pahalese dUsarA mahAna thA aura saca to yaha hai ki sAdhakane phaiMkane meM bhI bAta hai| ye kucha kSaNa bar3e hI marmasparzI the| . hI mahAmanAkI sRSTikI thii| janatA kucha unake muMhase sunaneko utsuka thI aura paNDita jI hAtha bA~dhe maMca para khada the| unakA bRddha zarIra kAMpa-sA yaha unakI gambhIra sAdhanAkA hI phala thA ki jIvanake rahA thaa| saMkocakA aisA vismayakArI pavitrarUpa maiMne bhAja- prArambhameM apane jina vicAroM ke kAraNa ve jina bandhuoMke taka nahIM dekhA thA ! dvArA pravala virodhake bhAjana hue the apane unhIM vicAroM ke sAtha. unhI bandhubhoMke dvArA, isI jIvanameM, apane hI gharameM. maiMbara rahA thA, kahIM cecamA-yAcanA karake hI na baiTha __ samArohake sAtha sammAnita hue| isa prakArakA saubhAgya .. jaayeN| paranta paMDitajIne jo usa samaya saMkSepameM kahA bAbA m aan: ma vidvAna / vaha unhIMke yogya thaa| dhIre dhIre, atyantasaMpatarUpase, ve eka ekazabda, motiyoMkI kAhIse gundha, kaha rahe the| isa asAdhAraNA sammAnako pAkara bhI jo nana hai. saMkocane unake kaNTha svarako itanA bhAvapravaNa kara diyA nirabhimAna hai, vahI to prakRtike dvAra para mahAmAnavatAkA thA ki isa samaya sAre mahotsavakA hI vAtAvaraNa prema aura prasAda pAnekA adhikArI hai| karuNAke rasase bhIgA-bhIgAsA ho rahA thaa| yaha bhASaNa merA mastaka zraddhAse usa santake sammAnameM jhuka gayA maukhika thaa| binA likhA thA, isIse maukhika thA, anyathA aura tabhI maiMne dekhA, samArohameM samupasthita hajArohadaya yaha eka vama hArdika thaa| bhASaNoMkA yaha yuga hai. para itanA sneha, zraddhA aura utsukatAkI triveNI meM avagAhana kara gadahArdika bhASaNa sunanA isa yugakA amUlya avasara hI thaa| gada ho rahe haiN| Otor Page #242 -------------------------------------------------------------------------- ________________ "kRpaNa, svArthI, haThayAhI" mukhtAra sAhaba (zrI kauzalaprasAda jaina, vyavasthApaka bhanekAnta sahAranapura) yaha aMka nikAlanekA nizcaya hote samaya mukhtAra ki mere hRdayameM unake prati sunI huI dhAraNA hada sAhabane yaha zarta bhI lagAI thI ki apane vyaktiyoMmeM hotI gii| se unapara isa aMka meM koI eka zabda na likhe para aba jaba ki yaha aMka taiyAra hogayA hai aura bhaiyyA 'prabhAkara . isI varSa vIrazAsanajayantAke avasara para vIra sevA mandirakI mITiMgameM jaba 'anakAnta' ke timAhI jI'ko yaha mahasUsa huA ki mukhtAra sAhacaka jIvana honekA prazna AyA aura bA. choTelAlajIne use kA abhI taka eka konA aura bhI aisA raha gayA hai mAsikahI rahane dene liye mujhe apanI pAnarI jisapara prakAza par3anA Avazyaka hai to usake likhane sevAe~ 'anekAnta' ko denakI AjJA dI to maiM bar3A ke liye unhoMne mujhe Adeza diyaa| jhijhakA aura maiMne apane dilameM socA ki mere jaise apane sArvajanika jIvanake prArambhase hI maiM prAyaH tejamijAja, umaDala aura niyantraNa bardAzta na kara yaha sunatA rahA hU~ ki mukhtAra sAhaba baDe kRpaNa, sakane vAle vyakti ke sAtha mukhtAra sAhabakI kaise saMkucita manovRtti vAle, haThapAhI aura svArthI haiN| paTegI, para bAyUchoTelAlajIke Adeza aura 'anekasaubhAgyasa bhAratavarSakA bhramaNa samApta karane ke bAda nta' ke mAsika rahanekI prabala icchAka kAraNa mujhe merA sahAranapura rahanA anAyAsa hI nizcit hogyaa| cupa hojAnA pdd'aa| sahAranapura rahate yaha nizcita hI thA ki maiM unake usa samayase aba taka maiM unake adhikase adhika samparka meM thAU~, ataH yahA~ bhI aura do eka bAra vIra saMsargameM haiM aura mujhe unake jIvana aura vicAroMko sevAmandirake utsavoM tathA anya avamaroMpara bhI bArIkIse dekhanekA avasara prApta huA to maiM isa sarasAvA jAnepara yaha mAlUma huA ki vahAMke vyakti nizcayapara pahu~cA hai ki vAstavameM logoMkI usa dhAraNA bhI unase nArAja haiM aura zikAyata yahI ki yahA~ke kA kAraNa dRSTibheda hai| sAmAjika kAryoM meM sahayoga aura sahAyatA nahIM dete aadi| vAstavameM mukhtAra sAhabake bhI kucha jIvana-siddhA nta haiM aura una siddhAntoMke pAlana karane ke avasarapara isI bIcameM eka bAra mukhtAra sAhabane mujhe apane priyame piya vyakmi bhI bhitra jAne / 'anekAnta' ke TAITilake navIna DijAina aura blAka banAnekA bhAra sauMpA aura blAka banAne vAloMkI 'anekAnta' ke vyavasthA sambandhI kArya ke ina upekSAse vaha samayapara nahIM AsakA to mukhtAra sAhaba pAMca chaH mahInoM meM yaha bAta nahIM hai ki merA unakA ne mujhapara bhI nAjAyaja takAjA kiyA jisase maiMne bhI kahIM matabheda na huA ho|humaa hai aura kAphI huA unheM bar3A svArthI aura badalihAja smjhaa| isI hai, para usa matabhedameM mujhe yaha yAda nahIM par3atA ki taraha maiMne apane par3ausake presase unake prantha aura unhoMne kabhI haTaNAhI yA saMkucita manovRttikA pari'anekAnta' ke chapane kI vyavasthA karAdI thI to dekhA caya diyA ho / usa matabhedameM bAta unakI cAhI huI ki usa presase hI akasara unakA jhagar3A rahatA hai| isa taya huI ho yA merI, para vaha huI hai srvsmmtise| prakAra ghaTanAkramase sAre hI sAdhana aise juTate rahe hama donoMmeM kisIke vittameM bhI koI bAta nahIM rahI hai Page #243 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 216 anekAnta [ varSa 6 aura prasanna hokara uThe haiN| yaha bAta hAlake eka vastue~-jalAnekI lakar3I, acAra, ghI, cInI, namaka saMsmaraNase aura bhI adhika spaSTa ho jaayegii| Adi bhI tAle meM rakhate haiM aura vAgha dRSTise dene sammAna-samAroha utsavase pahale 'mukhtAra mAhaba vAlA vyakti ise unakI kaMjUsI, saMkucita manovRtti aura unakA kArya' nibandhake noTsa lenake liye maiM samajhatA hai para yaha bAta pratyeka vyakti jAnatA hai ki aura 'prabhAkara' jI vIrasevAmandira gaye the| vahA~ para unheM yaha mahasUsa honepara ki isa vastukI phalA~ vyakti unase bAtacIta karane aura sAhitya dekhane ke bAda hameM ko AvazyakatA hai unhoMne saharSa sauMpa dI hai / isa yaha AvazyakatA mahasUsa huI ki yahA~se kucha patroMkI prakAra aneka vyaktiyoMne vastusthitipara TIka vicAra na phAileM aura pustakeM sahAranapura jAnI cAhiye jisase karake apanI galata dhAraNA banAlI hai| .. vahA~ ThIka adhyayana ho sake / una patroMkI phAiloMmeM dUsarI bAta yaha hai ki vaha pratyeka kAryako vyava'jainagajaTa' ke pahile varSa arthAt 1865 sana kI eka sthita aura adhikAra pUrNa uttama rUpameM karanA cAhate haiM phAIla bhI thii| mukhtAra sAhabane use denese inkAra isake liye cAhe unheM apane kitane hI vizvAsapAtra, kara diyA aura hamAre bahuta adhika AvazyakatA premI aura sAthIkA virodha karanA pdd'e| sAtha hI isa batAne tathA paM0 darabArIlAlajI koTiyAke yaha kahane viSayameM dera-abera, kisIkI gajI-nArAjIkI unheM para bhI ki 'kyA ye loga phrAIla khA jAe~ge' unhoMne tanika bhA paravAha nahIM hai| yaha kahA ki yA to yahIM dekhalo aura yadi sahAranapura isI prakAra tIsarI bAta yaha hai ki vaha eka 2 hI le jAnA Avazyaka hai to calo maiM sAtha calatA pAIkA ucita vyaya pasanda karate haiM aura isa bAremeM huuN| pariNAma svarUpa agale dina svayaM hI use sAtha unheM aniyamitatA bilkula pasanda nahIM hai / sabase lekara Aye aura zAmako vApisa jAte samaya use bar3I bAta jo unako apriya banAtI hai vaha yaha hai ki apane anusandhAna jaise rUkhe viSaya meM vaha itane adhika sAtha le gye| masta haiM ki unhoMne apanA kuTumba, riztedArI, milanA sAdhAraNa dRSTi se dekhA jAe to hameM unase nArAja julanA saba kucha chor3a diyA hai| vAstava meM vaha vyakti hojAnA cAhiye thA ki unhoMne hamArA vizvAsa nahIM jo samAjake vAtAvaraNase U~ce uTha gayA hai usase hama kiyaa| para vAstavameM bAta vizvAsakI nahIM unakI yaha AzA kareM ki vaha hamAre vAtAvaraNameM rahakara kartavya parAyaNatA aura usa phAilakI surakSA kI thii| hamArA sAtha de, hamAre marane-jIne, vivAha-zAdI, usa phAilakA eka 2 pannA hindI bhASAke itihAsa pUjA-pratiSThAmeM hamAre sAtha rahe, to yaha asambhava hai| lekhakake liye 1-1 lAkha rupayekA hai aura patre usake yaha to yahI bAta hai ki hama kisI sAdhuse saMsArI itane jINaM hai ki usakA phaTa jAnA asambhava nahIM kAryoM meM bhAga lene kI AzA rakkheM aura na zAmila hai| isI manovRttikA yaha phala hai ki Aja vIrasavA- hone para use anAgarika kheN| mandirameM bar3e 2 graMthoM, pustakoM aura patroMkI pacAsa 2 bhAra patrAkA pacAsa 2 isI prakAra bhAratavarSake prAyaH pratyeka prAntase sAlakI yaha phAila surakSita haiM jo adhikAMza patroMke mukhtAra sAhabake pAsa jijJAsuoM ke itane adhika patra unake mAphisoM meM nahIM mila sakatI aura hama logoMke Ate haiM ki zAyada cAra lekhaka milakara bhI unakA pAsa to 2mahIne pahale patroMkI phAila bhI nasIba nahIM uttara nahIM de sakate haiM phira bhI mukhtAra sAhaba unameM hotii| jahAM taka maiMne anubhava kiyA hai vaha apane pAsa se prAyaH sabhI mAvazyaka patroM ke uttara denekA prayatna kI pratyeka bastuko bahuta hI surakSita, vyavasthitarakhanA karate haiM para usameM dera hojAnA svAbhAvika hI hai| aura usakA ucita upayoga karanA aura vaha bhI supAtra ataH kala bhAI isIliye aprasanna rahate haiN| ke liye Avazyaka samajhate haiN| isIliye bar3I 2 vAstabameM mukhtAra sAhaba baccoMkI taraha sarala vastuoM aura mUlyavAna sAmagrIke sAtha 2 sAdhAraNa aura vRddhoMkI taraha gambhIra hai| Page #244 -------------------------------------------------------------------------- ________________ paNDitajIke do patra [usmAnAbAda (haidarAbAda) ke zrI nemacanda bAlacandajI gAndhIne mukhtAra sAibakI vikhyAta pustikA 'merIbhAvanA' para kucha garibhASika zaMkAeM kI thii| unake uttara meM mukhtAra mahodayane jo patra unheM likhe, ve unhoMne kRpAkara ima aMkameM prakAzanArtha imeM bheja diye haiN| ina patrAMse mukhtAra sAhabakI patra-lekhana-praNAlI, apanI hara sAhityika paMkti ke prati saceSTatA aura jJAna tathA svabhAva para bahuta sundara prakAza par3atA hai| apane jIvana meM paNDitajIne isa prakArake saiMkar3oM patra likhe haiN| aba samaya AgayA hai ki una sabakA saMgraha ho| mukhtAra mahodayake koI premI yadi yaha kAma kara sakeM, to mukhtAra mahodayake jIvanakI bahuta kImatI sAmagrI maMgraha ho jAe aura sAhityakI pTise bhI vaha bar3e mahatvakA kAma ho / ima ina patroMke liye zrI gAndhIjIke kRtajJa hai| -sampAdaka vIrasaMvA mandira sarasAvA (sahAranapura) halakI jabAnase par3hA jAtA hai to vaha laghu hotA hai--guru nA04-8-42 nahIM, aura bhAge isake udAharaNa bhI diye gaye haiN| priya mahAnubhAva zrI nemacanda bAla candajI gAndhI 'chandaHprabhAkara' nAmake bhASA piGgala meM bhI aisA hI sasneha jyjinendr| vidhAna hai--- tA. 25 kA kRpApatra milaa| isa kRpAke liye 'bhASakAvyameM saMyogIakSarake kAdivAsaghu svara kahIM laghu prAbhArI huuN| kavitAmeM kAvya dRSTise jo aTiyoM pApa aura kahIM gurU mAnA jAtA hai| jahAMgurUmAnA jAtA hai vahI usakI mAlUma par3I haiM, ve ThIka nahIM hai| jAna par3atA hai, kiApane do mAtrA ginI jAnI haiM aura jahAM laghu mAnA jAtA hai vahIM hindI kavitAoM ko saMskRta-kAvya-niyamose jA~canekA prayatna usakI eka mAtrA ginI jAnI hai| yathA, laghukA udAharaNa-- kiyA hai, aura isIse Apa yaha limbaneke liye vAdhya hupa "zarada junyA modaprava, karata kanayA raas|" haiM ki -"hindI kavitAoMmeM aksara kAmyaniyamoMkA pAlana varNakA gurutva athavA laghutva usake ucAraNa para nahIM hotA" parannu jA~cakA yaha tarIkA samucita nahIM hai| nirbhara hai, jaisA isa dohese milU hotA hai-- hiMdI, prAkRta aura apabhraMza prAdi bhASAoMkI kavitA 'dIgdha ha laghu kara par3heM laghu hU dIgdha jAna / sarvathA saMskRta-kAvya-niyamoM para avalambita nahIM hai-una mukhasau pragaTa sukha-mahita kovida karata bakhAna // " ke apane niyama bhI haiM, jina parase unheM jAMcanA caahiye| --chaMda pra. pR. 4, saMyuktAkSarase pUrvakA varNa madA guru ho. aisA niyama hiMdI aisI hAlatameM 'saMyuktAcaM dIrgham' isa vAkya prAzaya zrAdi dUsarI bhASAoMkA nahIM hai- vaha laghu bhI hotA hai, ko lekara jo bhI truTiyoM pArane batalAI unameM kucha bhI sAra jaisA ki kavi rAjamajhake piMgalake nimnavAkyase prakaTa, nahIM hai, aura na unake kAraNa chaMdobhaMga hokara koI doSAjisameM niyama dete hue udAharaNake taura para pariSahasaha' / patti hI khar3I ho sakatI hai| padake 'ri' bhatarakIbhora usake laghu hone kA saMketa kiyA hai yahA~ para maiM itanA aura bhI batalA denA cAhatA hUM ki "kAya vi saMjutta-varo varuNo bahu hoIsaNeza jahA saMskRta vyAkaraNameM spRSTamamtasthAnAm' isa vAkyake parivahasaha cintaSijaM tarUgi kaDaskhammiNighuntaM // // dvArA antastha ba (ya,ra,la,va)ko 'ISampRSTa mAnA isake bAda kavi rAjamAne 'jaha doho vinavaNyA hai| jahAM ye barSa saMyoga mAte haiM, vahIM saMyukkAcarama pUrva bAhujIhA pabaddha hoDamo vibAhu hatyAdi vAyake dvArA kA varNa dIrtha nahIM bhI hotA. isa bAtako atasAgarane yaha bhI batAyA hai, ki yadi koI varSa dIrgha hai aura vaha bazastinakakI TIkA eka uddhata vAkyake baMdIbhaga doSakA Page #245 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 218 anekAnta [varSa 6 parihAra karate hue batalAyA hai| yathA-- batalAte hue bhI nahIM gayA yaha mAzcaryakI bAta hai ! 'samUha' "tathA coktam -'na takradagdha:prabhavanti vyAdhayaH ityatra zabda hindImeM rUDha hai isa liye 'duHkha' zabdake sAtha samAma "paraspRSTamantasthAnAn" iti vacanAta na chaMdobhaMgaH zaGka- hone meM koI bAdhA nahIM paatii| isake sivA, hindI aura nIyaH / " (yazastilaka pUrvAdhaM pR0 118) saMskRta zannoMkA samAma bhI hotA hai-na ho sakanekA saMyuktAcaM dIrgha' ke niyamAnusAra 'prabhavanti' padakA koI kAraNa pratItimeM nahIM paataa| aise kitane hI udAharaNa antima akSara dIrgha honA cAhiye aura dIrgha honese chaMdo- upasthita kiye jA sakate haiM, jinameM hiMdI zabdoMke sAtha bhaMga hotA hai, parantu bhagale saMyuktAkSarameM antastha varNaka saMskRta zabnoMkA samAsa pAyA jAtA hai| rahanese usakA dIrgha honA lAz2imI nahIM rahA, aura isa maiM mamamatAI yaha uttara mApake pamAdhAnake liye kAphI liye chadobhaMgakA doSa bhI nahIM rahA, yahI bAta yahIM spaSTa hogaa| aura koI sevA ho to mUcita kiijiegaa| karake batakhAI gaI / isase bhI ApakI batalAI huI bhavadIya adhikAMza vRTiyAM baTiyAM nahIM rahatIM ekako chor3akara sabhI ___ tA. 20-8-1642 jugalakizora saMyuktavoM meM eka yA do aMtastha varNa parva hue haiN| priya mahAnubhAva pInemacanda bAlacandajI gAMdhI, priya mahAnabhAva nImaca vRttaratnAkara' meM pAvake mAdimeM jo saMyogI varNa ho sasneha jayajinendra / use 'kramasaMjJita' likhA hai aura aisA kramasaMjJita varNa yadi prApakA sajAvapUrNa utpanna milA, pada kara pramAtA parabhAgameM ho to pUrvakA varNa guru hote hue bhI kacita laghu hii| mere vyaktitva viSayameM Apane apanA jo U~cA bhAva hotA.aisA nirdeza kiyA hai| sAtha hI, udAharaNa dvArA vyakta kiyA hai usake liye AbhArI hai| sAtha hI, mere uma spaSTa karake batalAyA hai| yathA samayakA bhApa itanA adhika khayAla rakhate haiM, isake liye "pAdAvAviha varNasya saMyogaH kramasaMzitaH / dhanyavAda hai| parasthitena tena syAsadhutA'pi kacidguro . mere jisa pAlocanAtmaka lekhakI bhora mApane izArA udAharaNa-taruNa parSapazAkaM navIdanaM picchilAni ca ddhiini| jhyiA hai usakA zIrSaka hai-- lekhaka jimmedAra yA mampA pambayena suMdari ! prAgyajano miSTamabhAti / " daka?' maiMne isakI pANDulipi (mUlaprati) ko nikAla kara isa niyama ke anusAra 'sobha nahIM mujhako bhAve' ima dekhA to mAlUma humA ki usameM yaha kahIM bhI nahIM likhA pAdake zurumeM 'ko' akSara 'kamasaMjJita' hai aura isa liye hai ki "saMskRta kAvya-niyamoMkA pAlana hindI kaviyoM ko bhI isake pUrva 'para' zabdakA 'akSara usI prakArame dIrdha nahIM karanA cAhiye," aura na merI vaha samAlocanA 'saMyuktAkSara hai. jisa prakAra ki Uparake udAharaNameM 'grAbhyake' pUrva 'suMdari' me pUrvakA akSara dIrgha honeke niyama para hI avalambita thI,' zabdakA 'ri' mAra dIrgha mahIM hai| ataH isa dRSTise bhI jaisA ki bhApa likha rahe haiN| usameM isa niyamakA ullekha dI hokara cobhaMga honekI bhApati myartha tthhrtiihai| taka bhI nhiiN| vaha lekha anasandeza (2.mA mana barahI zeSa do bhApattiyA~; 'yA usako svAdhIna 1938ke bAdake kisI aMkameM) prakAzita huaa| phira kahoM isa cANameM mujhe durgedhatA kucha bhI mAlUma nahIM bhI maiM saMskRta kAmyaniyamoMke pAlanakA virodhI nahIM hai, hogii| svAdhIna kahoM sthAnameM jo mApane 'kucha aura kaho' unakA pUrNata: pAlana yadi hindI kavitAmeM kiyA jAtA hai sumaayaa| vaha mujhe U~cA nahIM-'svAdhIna' padameM jo bhayaM- to mere liye use anAdarakI dRSTise dekhanekA koI kAraNa gaurava hai aura mahatvakA bhAva savihita hai vaha kucha aura nahIM ho sktaa| mega to itanA hI kahanA hai ki hindI kaho' meM nahIM paataa| isI taraha 'dukha samUha' ke sthAna para kAvyasAhitya sarvathA saskRta-kAgya-niyamoM para avalambita 'duHkha niya' kara denekI bAta bhI mujhe nahIM uuNcii| 'samUha' nahIM hai-usake apane bhI niyama hai, jinheM sarvathA upekSazabdakI apekSA 'nicaya' zamba kitanA durgedha aura apra. khIya nahIM kahA jA sktaa| jAMcake samaya una para bhI pabita hai, isa para bhApakA dhyAna 'svAdhIna' padako durbodha dhyAna jarUra rakhanA cAhiye aura isa khiye maiMne pUrvagnameM Page #246 -------------------------------------------------------------------------- ________________ phira 2] jo cAdhAra diye haiM unase na to yaha lAjima AtA hai ki 'saMskRta kAvyaniyamoM kA hindImeM pAlana karanA niSiddha haiM' aura na unake denekA vaisA koI abhiprAya thA / apavAda bhI eka prakArake niyama hote haiM aura unheM sarvathA upekSaNIya nahIM kahA jA sktaa| piMgalake racayitA kavi rAjamala hindI yA apabhraMza bhASAkI apekSA saMskRta bhASA hI adhika tathA bahuta bar3e kavi the. aura isa liye unake vacanoMko yahI upekSAkA dRSTise nahIM dekhA jAsakatA / 'rAgadveSa' zrAdi jina pAMca padoMkA Apane ullekha kiyA hai unheM patra meM 'kramasaMjJita' batalAyA bhI nahIM gayAkramasaMjJitakA eka hI udAharaNa upasthita kiyA gayA thA, aura vaha 'sobha nahIM mukako Ave' padameM prayukta hue 'soma' zabdakA 'ho' akSara hai 1 -- prastuta kavitA meM 16, 14 mAtrAoM para yati haiATha para nahIM, aura hama liye yatibhaMgakA doSa bhI nahIM hai / astu / Apake premabhare patroMse mujhe duHkha bhalA kaise ho sakatA hai ? merA to ina patraparame Apake prati bahuta Adara bada gayA hai| Apa vidvAna haiM, vicAravAna haiM aura sadbhAvanAoM se sampana hai / aise sajjanoMkI to mujhe sadA talAza rahatI hai / Apa mere kAryoM meM bahuta kucha sahAyatA pahuMcA sakate haiN| isa samaya merA Apase sirpha itanA hI anurodha hai kiApa 'anekAnta' patrako apanAe~, usakI pratyeka kirayAmeM koI-na-koI lekha barAbara dete rahanekA hada saMkalpa kareM / anekAntako gaveSaNApUrNa tathA prAdhyAtmika lekhoMkI bar3I paNDitajIke do patra 7 -- z2arUrata hai| yaha vidvAnoMkA patra hai. vijJAnoMke sahayoga se hI ise icchAnusAra U~cA uThAyA jA sakatA hai| maiM cAhatA hUM ise jainasamAjameM hI nahIM kintu lokameM 'kalyANa' jaisI pratiSThA prApta ho aura yaha ajaina- -janatAkA bhI hRdayAlhAdaka bane use apanI ora AkarSita kara skeN| paraMtu yaha tabhI ho sakatA hai jaba ise bhApa jaise vidvAnoMkA saccA sahayoga prApta hove / vidvAnoMke sahayoga ke binA sampAdaka akSA kyA kara sakatA hai ? mere Upara saMsthAke dUsare kAmoMkA bhI kitanA bhAra hai aura kitane gurutara kArya mere sAmane haiM. ise Apa svayaM samajha sakate haiN| aisI hAlasameM vidvAnoMke yatheSTa sahayogake binA maiM 'anekAnsa' ko icchAnusAra U~cA nahIM uThA sakatA huuN| yadi Apa jaise kucha vidvAna 'anekAnta' ko apanI sevAe~ arpaNa kara deveM aura yaha gAva nizzraya kara le ki hama anekAntako UMcA uThAkara aura eka Adarza patra banAkara chor3eMge to yaha sahajahImeM U~cA uTha sakatA aura eka Adarza patra bana sakatA hai / AzA hai Apa mere isa nivedana evaM anurodhapara z2arUra dhyAna deMge aura mujhe nirAza nahIM kreNge| maiM isake liye Apake tAtkAlika vacana aura usakI zIghra hI kAryameM pariNatikI pratIkSA karU~gA / 216 zeSa kuzala maMgala hai| yogya sevA likheM aura kRpAdRSTi barAbara banAye rkheN| bhavadIya jugalakizora 12 varSa bAda ! eka sajjanane apane bhAI ke lar3ake ko goda liyA, para usakI sambhavataH rajiSTrI na ho skii| apane dattaka putrake rUpameM unhoMne usakI zAdI kI, para bAda meM ve apane usa dattaka putrase nArAz2a hogaye aura unhoMne use apanA dattaka putra mAnane se iMkAra kara diyaa| isapara mukadamebAjI zurU huI / una jAnane vivAha ke samaya muktAra mahodayako eka patra milA thA ki maiM apane dattaka putra amukakA vivAha kara rahA hUM, Apa cA~dIkA maur3a bheja deM / 12 varSa bAda Apake pAsa vaha mAmUkhI patra surakSita bA aura dattaka ke pakSameM eka sudRr3ha prabhAva siddha huvaa| C Page #247 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jvarakI jvAlAmeM jalate hue bhI zrImatI premalatA 'kaumudI', bijanaura apamAnake badale AzIrvAda zrI mAsTara jI0sI0 jaina 'svatantra', sirauMja ima ghaTanAko bIte eka sAlase bhI adhika ho bAta 14 sAla purAnI hai, jaba ki bacapanakA calA, para Aja bhI yaha mere mAnama para smRtikI alharUpana, phUlakI khuzbUkI taraha mere jismake rAma tulikAsaM naye citra sI khicI huI hai| romameM iThalA rahA thaa| agasta 1940 ko maiM syAdvAda vidyAlaya kAzIkI dIvArase saTe hue nalama jhuka bubArakI havA-sI cala rahI thI, yahAM bagvAra, vahA~ kara pAnI pI rahA thA ki adher3a u, svastha dehadhArI bumbAra / hareka ghara meM kaI kaI palaMga chi the| aura eka manuSya, jisase maiM nAvAkipha thA, Akara kahane bukhAra bhI aisA ki jise AtA, hilA detA thaa| lagA-' ! thor3A pAnI hameM bhI pilA do|" mukhtAra sAhaba para bhI usakI najara par3a gaI ra basa patA nahIM mujha para kyA bhUta savAra huvaa| tunaka 105! mujhe bhI bukhAra car3hA thA, koI sahAyaka na thA, * kara maiMne kahA-"khuda pIlIjiye Apa ! maiM kyA ApakA hareka svayaM sahAyatAkA hI pAtra thaa| naukara hU~, jo Apako pAnI pilAU~ ?" javAba kyA thA, pAnIke pyAsako DalA mAranA usa dazAmeM maiMne mukhtAra sAhabako dekhA thA, para usa manuSyakA dila dariyAke samAna udAra tharmAmITara kahatA thA-jvarakI jvAlA aura paNDita thA, binA gussA kiye, muskarA kara usa manuSyane mana jIkA mukha kahatA thA-mAdhakakI sahiSNutA / zarIra lubhAvane mIThe zabdoM meM kahA--"frya bAlaka, maiM tumase aura mana eka dama jaise alaga 2 ho gaye the / bahuta khuza huA ki tumane niDara hokara javAba diyaa| zarIrako unake bugvAra thA aura mana svastha-itanA jo niDara nahIM, vaha jIvanameM kucha nahIM kara sakatA, svastha Aka vaha rAgA zarArakA mA bahuta dUra taka apana para eka bAtakA dhyAna hamezA rakhanA ki jaba tuma sAtha le calatA thaa| paNDitajIne isa dazAmeM bhI kisIko javAba dene gonomameM ca na apanI jimmedAriyA~ na chor3I thIM aura sabakI cintA jarUra vicAra lenaa| tuma aisA kara sakoge, to deza kiye jA rahe the| bIca 2 ve dUsaroMko dhIraja bandhAte aura samAjakI acchI sevA karoge aura nAma jAte the, jainadharmakA upadeza isa samaya bhI jArI thaa| paavoge|" apanI cintA unheM na thI, dUsaroMkA kaSTa kama ho, / maiM apanI galatI para bahuta zaramAyA aura mAphI yahI prazna unake sAmane thaa| mA~ga kara usa manuSyake pairoM meM girane lagA, to mujha unake usa rUpakA smaraNa jaba maiM karatI haiM.majha uThA kara usa manuSyane chAtIse lagA liyA aura lagatA hai ki jaina-jAgRtikA vaha saMdezavAhaka, apanI kahA-"bacapana meM to aisA honA kudaratakI dena hai|" tyAga-tapasyAkI nIMva para AdarzokA mahala khar3A karane yaha manuSya mAnanIya zrI paM0 jugalakizorajI vAlA vaha dhunI sAdhaka, jIvanakI kalAkA mahAna mukhtAra the| usa dinake bAdase mere jIvanameM sadA kalAkAra mere pAsa hI khar3A mujhe AzIrvAda de sukha zAnti rahI hai aura merA yaha vizvAsa hai ki yaha sasa vayovRddha sAhityasebIke AzIrvAdakA hI phala hai| Page #248 -------------------------------------------------------------------------- ________________ mukhtAra sAhabake paricayameM (zrI jyotipramAda jaina, vizArada bI0 e0 ela0-ela0 bI0, lakhanaU) lagabhaga bIma vaSakI bAta hai / maiM 9-10 varSakA tAe~ "mIna saMvAda" aura "aja sambodhana" bar3e bAlaka hI thaa| meraTha zaharameM eka vedI-praniSTA-mahotsava bhAvuka DhaMgase sunAne lge| basthita tAthe sthAnake thaa| umA avasara para vahA~ sudhAravAdiyoMkA bhI eka zUnya kone meM sandhyAka andheremeM kavi apanI mukhtAra sAhibaka sabhApatitvameM eka jalsA hushraa| kavitA svayaM bhAva pUrNa DhaMgameM sunAyeM-aura sunane kintu jalsameM ho hullar3ake kAraNa icchA rahane bhA maiM vAle mUka gadgad suneM / yahI bhAsa hotA thA ki jAla pUjya mukhtAra sAhibako na cInha saphA / hA~ hRdaya paTa baddha niraparAdhI mIna svayaM hI bola rahA haipara eka bhavyAkRti, zvetakaMza, khaddaradhArI, gambhIra mukha "socU~ yahI kyA aparAdha mega, yujugekI aspaSTa sI smRni bngii| na mAnavoMko kucha kaSTa detA !" usake do varSa pazcAta hastinApurake kArtikI mele aura apane saMvAdake bahAne prastuta sAMsArika para phira sudhAraka dalane eka jorakA Ayojana kiyaa| mukhtAra mAhiba hI sabhApati the| dassA pUjA sambaMdhI dazA aura hama mAnava kahAne vAle pazuoMkI manovRtti prastAva para jorakI virodhAgni bhar3aka uThI / vahA~ bhI kA sajIva citra khIMca rahA hai| mukhtAra sAhibako pAsasaM dekhane aura cInhanekI saMbodhana 'kI karuNAbharI yaha pukAra Aja icchA hRdayameM dabIkI dabI raha gii| bhI mere kAnoMmeM gUMja rahI hai1636 meM hastinAgapurake kArtikI mela para mukhtAra 'AI' bharI usadama yaha kaha kara sAhiba bhI Aye hue the taba unake sAkSAtkAra kA ho koI avatAra nayA, saubhAgya prApta huaa| bar3e prema aura maralatAke sAtha mahAvIra ke sadRza jagata meM mile / kaI ghaMTe sAtha rahA / ruci dekhakara 'anekAnta' meM lekha likhane ke liye Apane mujhe vizeSa protsA phailAveM sarvatra dayA !! hita kiyA, prAgraha kiyA, prakAzita karanekA AzvA kavitA pAThameM tallIna unakI usa dinakI yaha sana hI nahIM diyA, varana apanI icchA prakaTa kii| AkRti aksara merI smRtimeM utara AtI hai aura hama tIna vyakti usa samaya vahA~ the| Tahalate hue maiM socane lagatA hai ki unakI kavitA, unakI khoja, bAteM ho rahI thii| mukhtAra sAhibake saMketa para eka unakA sampAdana maba ekahI uddezyako lekara calA jagaha ghAsapara hama tInoM jane baiTha gaye aura mukhtAra hai-jainasamAja jAge, bhagavAna mahAvIrake sandezako sAhiba mere Agraha para hAlakI hI svaracita do kavi- samajhe aura navIna vizvake nirmANa meM bhAgale / unakI saMsthA-nIti ...... paNDitajI eka Adarza saMsthA-saMcAlaka haiM, para saMsthA-saMcAlanakI vaha kuMjI unheM nahIM pAtI, jo dumare candA-cakravartiyoMko haptAmalaka haiN| ve pradarzanakA kho na bar3hAkara, aura kama kharca karane kI hI nIti rakhate haiN| Page #249 -------------------------------------------------------------------------- ________________ mehamAnake rUpameM (zrI lAlA RSabhasaina jaina, sahAranapura ) usa dina maiM bAhara se AyA, to dekhA ki bhAI kyoM ki ve kisIko koI kaSTa nahIM dete / unakI jarUprabhAkarajI haoNla kamare meM baiThe eka baharadhArI vRddhasa rateM bahuta hI kama haiM aura ve khuda hI unakI vyavasthA bAteM kara rahe haiN| maiM unake pAmase hokara, vinA idhara kara lete haiN| AkarSita hue bhItara calA gyaa| bhItara jAte hI vidvattArka ve vindhyAcala haiM aura namratAka pAtAla mAlUma huA ki ve khaharadhArI sajjana paM0 jugalakizora unhoMne apane jIvanameM dUrake ina do konoMko bar3I jI mukhtAra haiM, to mujhe apane vyavahAra para bahuta sundaratAke sAtha milA rahA hai aura tabhI to saMkoca huaa| turanta lauTa kara maiM paNDitajIsa milA, ve sacce arthoMma yuga-bIra haiN| para paNDitajIkI kisI bAtase bhI yaha siddha na huA ki unhoMne merA yA pAsase nikala jAnA phAla kiyaa| bar3e acche haiM paNDitajI ve asalama nirabhimAna aura saralatAkI sAkSAt (kumArI zrI zAradA jaina, sahAranapura) mUrti haiN| eka aisA AdamI, jisane 'anekAnta' meM mukhtAra paNDitajI jaba kabhI do dinake liye bhI bAte sAhabako bar3e 2 vidvAnoMse itihAsakI kisI gutthI haiM to apanA choTAmA bistara mAtha lAte haiM ki kimI para bahasa karate dekhA ho, kahIM gastemeM acAnaka ko kaSTa na ho| unakA bistara eka TATameM lipaTA banda galakA paTTa yA mATI khAdIkA koTa aura rahatA hai aura use dekhakara merI choTI bahana sudhA bahata / mAmUlI dhotI pahana, aura apanA jholA liye jAtA, haMsatI hai| yA presake bAhara apane lekhakA prapha par3hate dekhe, to vaha hama baccoMme paNDitajI khUba bAteM karate haiM aura anumAna nahIM kara sakatA ki ye donoM rUpa eka hI unase bAteM karanameM hama sabakA mana khUba lagatA hai| AdamIke hai| mukhtAra mahodaya asalama samudrako taraha usa dina maiM unheM bhojanake liye balAne gaI. to maiMne gambhIra haiN| pUchA ki Apa kyA kyA mAte haiM ? paNDita jIse bAteM karane meM bar3A lutpha AtA hai| haMsa kara bole-"myAnekI saba cIjeM khAtA huuN|" ve apanI khUba kahate haiM aura dUsarekI khUba sunate haiM "AlU bhI khAte haiM ?" aura kahane meM bhI hamate haiM aura sunane.. bhii| "hA~, AlU bhI khAtA hU~ / kyoM ?" ___ idhara barAbara jaba ve sahAranapura padhArate haiM, to "zAstra meM to likhA hai ki pAlUna khAnA cAhiye? 'merI kuTiyA bhI pavitra ho jAtI hai, para hameM kabhI "kaunase zAbameM likhA hai?" yaha anubhava nahIM hotA ki ve mehamAna haiN| ve svayaM maiM zAstra kyA btaatii| maiMne to bUr3hI ammAme itane betakallupha haiM ki koI anajAna AdamI unheM sunA thaa| isa para unhoMne eka zloka sunAyA aura yahA~ dekha kara mehamAna nahIM kaha sakatA! baccoMko bhI usakA artha batAyA, ki yantrase banAyA, namaka khaTAI unhoMne apane premameM aisA moha liyA hai ki Ate hI milAyA, hiMsA rahita hareka padArtha bhakSaNIya hai| isI unheM ghera lete haiM aura unake pIche bhI aksara unakI prakAra ve hareka praznakA bahuta khuza hokara uttara dete bAteM karate rahate haiN| mega khayAla hai ki ve kisIke haiN| bar3e acche haiM pnndditjii| yahAM mahInoM bhI mehamAna raheM, to vaha Uba nahIM sakatA, Page #250 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sampAdakakI orase - yaha aGka papara eka vizada mAlocanAtmaka lekha ma likha skaa| dusare aneka vidvAnoMpe maiMne aisI prArthanA kI, para saphalAnA zrI jugalakizora sammAna samArohakI sUcanA prakAzita na milii| phira bhI paNDitajIke kAyaMkA mahatva spaTa hamAre hote hI jaba dezabhara vidvAnoM kI zubhakAmanAe~ bhAne lagI, pAThaka samajha sakeM. aisI sAmagrIsa meM hai| to manameM pAyA ki ina sabakA eka sthAnapara saMgraha ho jAye aura isa dRSTimaM 'zranekAnta' kA eka vizeSAGka prakA- kAgajake isa akAlameM sandezI zubhakAmanAoM aura zita ganekI bAta manameM paaii| 'anekAmata' ke vyavasthApaka TimiyoMko jyokAtyoM banA sambhava thA isaliye usa zrI kauzalaprasAdajIne ise pasanda kiyA aura sammAna meM kATa chAMTa karanI pdd'ii| yaha kAma kaThina bhI thA. duskhada samArohakI sUcanA sAtha imakI bhI vijJapti disambarake bhI thA harekakI hareka paMki.meM paNDitajIke prati prema bharA thA aGkama dedii| jaba unakA prapha paNDitajIke pAsa pahuMcA to para mere liye bhI maz2abUrI thI. yaha jAnakara va saba bhAI kucha na pUchiye / bahuna nAgaz2a hue aura una donoM vijJa. mujhe kSamA kareMge, aisI bhAzA hai| paba sAthiyoMkI saddhAptiyoMpara lAla kalama pheranI / sAtha hI yaha hukma ki banAma samRddha yaha samAroha-prataH hamameM apanoMko jAnaneanekAntameM isa samAroha ke sambandhameM kucha nahIM chapa mAnanI pravRttile yahI merI bhAvanA hai| sktaa| hA~ mujhe mampAdakIye haTA dIjiye aura phira cAhe jo chApiye / hama donoM paramAvA gaye, para kauzala- anumAna prasAda kI sArI tarkazakti phela hogaI / anta meM maiMne pichale agamna mAndolanameM jaba jela gayA to apanI apanA brahmAstra nikAlA-'bAlaka' kA 'jayantI-dhaMka', pAnIkI mAyake kAragA manameM kucha utsAhana thA. isaliye jo bAlaka sampAdaka zrI rAmalocanazaraNa bihArIjI kI vahA~ kA adhikAMza samaya isa bAra cintana meM hI biitaa| svarNa jayantI para nikAlA gayA thaa| isa para bhI prApane eka saptAha mauna rahakara maiMne apane jIvanakI abatakakI ho na kI. basa cupa hogaye aura isa prakAra isake sampAdana bhUlopara vicAra kiyA aura eka saptAhameM aise kAryoMkI sUcI kA uttaradAyitva mujha para bhaagyaa| banAI, jinheM avazya karanA caahiye| isa sUcImeM sabase isa uttaradAyitva nirvAha meM mujhe kitanI saphalatA nirmala mohinI saphalatA pahalI bAta yaha thI ki mahAranapura jileke cAra mahAna milI, yaha vidvAna pAThaka banalAyeMge / maiM itanA hI kaha / jIvana-mAdhoMkA sArvajanika sammAna ho / zrI bAbU sakatA hai ki ise upayogI banAnameM apanI zaktibhara maiMne sUrajabhAnajI vakIla, zrI paM. jugala kizora mukhtAra zrI mehanata kI aura merA vizvAsa hai ki isameM pAThakoMko na svAmI satyadevajI parivrAjaka aura zrI paM0 naradevajI zAkhI kevala sammAna samAroha kA darzanAnaMda milegA, paNDitajIke vedatItha, ye ve cAra sAdhaka haiN| jovana-kAryakI eka jhAMkI bhI ve paayeNge| bhagavAnako kRpA aura sAthiyoMke sahayogase eka kAma isI bIca hindI-sAhitya sammelanako sthAyI samiti pUrNa humA-yaha zrI jugalakizora-sammAna-samAroha! yaha ne sabhApatike nirvAcanako aniyamita ghoSita karanekA vaha jitanA saphala huA, vaha kalpanAtIta hai, para usakA rAvaNI nirNaya kara diyA, jisase mArA hindI-saMsAra subdha vAstavika zreya, paba mAthiyoMkA mammAna karate hue bhI, ho uThA aura mujhe usake virukha bhAmaraNa anazanakI mujhe lagatA hai ki paNDitajIkI jIvanavyApI tapazcaryAkohI ghoSaNA karanI par3I para merA adhikAMza samaya usameM hai| bhAI kauzalaprasAdajIke sAtha jaba yaha prastAva paNDita laga rahA hai, isa kAraNa maiM isa avameM paNDitajIke sAhi- jIke sAmane maiMne pakhA, to unhoMne isakA virodha kiyA Page #251 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 224 anekAnta [varSa 6 meM hogaa| aura jaba hamane z2ida kI, to Apa bole ki acchA numa dAdA bhAI haiM. isameM sandeha nahIM para hindIke ve Adima karo para isa taraha karo ki mujhe usame pAnA na pdd'e| patrakA meM hai. yaha bhI hama nahIM bhulA sakate. isaliye una hamane haMsakara pUchA -kyoM ? to bole-vahA~ aura kyA kI hIraka jayantI meM jainasamAjake sAtha sArA hindI saMsAra hogA, bama numa merI jhUThI sabhI tArIpha karAMge aura apanI bhAga legA, yaha asandigdha hai| tArIpha sunaneme nIca gotrakA bandha lagatA hai| bar3I yaha jayantI kahAM manAI jAye yaha bhI eka prazna hai, muzkilame Apa usameM pAneko rAjI hue| vAstavameM isa unakA kAryakSetra devabanda rahA hai, vahA~ yaha utsava ho, yaha nispRha sAdhanAke balane hI kalpanAke hama bIjako yaha merI icchA hai. dehalIke kendra meM ho, yaha bhI eka prastAva bhArata vyApI vizAla rUpa de diyaa| hai aura kyoMki bAbRjI Ajakala prayAgameM haiM. bImAra hai isa utsavako kaI apanI vizeSatAe~ thii| yaha paNDita eva vahIM ho. yaha hamaga prastAva hai| jo nirNaya hogA, jIke apane jile meM manAyA gayA, una logoMne bhI usameM patroM meM usakI ghoSaNA kI jaayegii| zraddhAse bhAga liyA, jo kabhI vicArabhedake kAraNa paNDita zrI naradeva zAstra vedatIrthakA nivAsa kSetra sahAranapura jIke virodhI rahe the, janasamAjakI pariSada, mahAmabhA aura jilA rahA aura rAjanaitika kAryakSetra dehraadn| ina donAma saMgha sabhI saMsthAoMkA isameM pratinidhitva rahA, deza bharake ___ kahAM ho? aba takakI bAtacItakA pariNAma yaha dikhAI vidvAnoM, pramukha patrakAroMne sandeza bheje, aura rAyasAhaba ka detA hai ki ina garmiyoM meM yaha samAroha deharAdUna yA maMsUrI lAjA pradyumanakumArajI isake svAgatAdhyakSa hue, jinhoMne 15-16 varSa pahale apane mandirameM paNDitajIke 'dhavala' grantha par3hanepara pAbandI lagAI thii| isa ghaTanAne prayamna zrI svAmI satyadevajI paMcapurIke hogaye haiM, isaliye kumArajIkA caritra prakaTa kiyA, yugaka parivartanakI ghoSaNA unake sammAna mahotsavakA saubhAgya haradvArako hI milegA, kI aura pariDatajIke kAryakI mahattA aura vyApakatA para yaha nizcita hai| bhI prakAza ddaa| isase bhI bar3hakara apane vayovRddha vidvAnoM isa prakAra prAzA hai isa varSa meM ye tInoM mahotsava kA sammAna karanekI pravRttikI isase preraNAmilI / phalata: vizAla rUpameM dekhanekA hameM avasara milegA, para taba bhI viddhadara zrI mAthUrAmajI premIko abhinandanamrantha denekA isa saMkalpakA atha hI hogA iti nahIM kyoMki deza bhagmeM prastAva aura 'vIra' ke vizeSAMkoMkI zRGkhalA aAja hamAre aneka hindI sevaka aise haiM, jinhoMne apanA jIvana sAhitya sAmane hai| sAdhanAmeM lagA diyA, para jinakI hamane eka dina bhI pUjA isa prakAra yaha anuSThAna sampUrNa svarUpa meM saphala huA. na kii| merA sadaiva zivasaMkalpameM vizvAsa rahA hai aura isa sapha- sarvazrI jagannAthaprasAdajI 'bhAnu'.paM0 laSamaNAnArAyaNa khatAne use aura bhI rada kara diyA hai| garde, paM.khacamIdhara vAjapeyI, seTha kanhaiyAlAla poddAra, paM. yaha prArambha locanaprasAda jI pANDeya, svA. bhavAnIdayAla saMnyAsI jelake usa pavitra vAtAvaraNa meM jina cAra sammAna paM.mAvaramala zarmA, paM. hanUmAna zarmA, paM. devIdatta zukla samArohoMkI bAta manameM pAI thI, unameM eka yaha ho gayA, mA. gopAlarAmajI gahamaTI. padumalAla punnAlAla bakhzI para tIna abhI zeSa haiM, isIliye maiM kahatA hUM, yaha prArambha zrI ramAzaMkara avasthI, bA. mUlacanda agravAla paM. kRSNahai, iti nhiiN| hamAre sAthI yaha jAnakara prasanna hoMge ki bihArI mizra, sanehAjI, paM. rUpanArAyaNa pANDeya Adi zeSanIna samArohoMke manAnekA kArya bhI prArambha hogayA hai| mAdi aise aneka vidvAna sAdhaka haiM, apane apane sthAnameM vayovRddha zrI bAbU sUrajabhAnajI aba 75 varSake hogaye jigake yathAvidhi sammAna samAroha manAye jAnekI vyavasthA hai aura unakI hIraka jayantI manAnekA prastAva bahutase honI cAhiye / mujhe bhAzA hai vibhinna sthAnoMmeM zIghra hI logoMne pasanda kiyaa| bAbU sUrajabhAnajI jaina jAgaraNake vibhinna samArohoMke manAye jAnekI taiyArI prArambha hogii| Page #252 -------------------------------------------------------------------------- ________________ zrIsamantabhadrAya namaH vIra-zAsana-jayantI-mahotsavake liyeanekAntake advitIya vizeSAMkakI yojanA anekAntake pAThakoMko itanA to mAlUma hai ki agalI (1) vIrazAsanakI bhUmikA- arthAta vIra aura vIravIrazAsana-jayantI zrAvaNa kRSNA pratipadAdiko rAjagRha zAsana ke avatArase pahale dezakAlako pArasthiti (vartamAna rAjagiri) ke usa pAvana sthAna para eka mahotsava athavA vaha sthiti jimane vIra aura bIrazAsana ke rUpameM manAI jAyagI jahA~se vIrazAsanakI sarvodaya-tIrtha- ko janma diyA:dhArA pravAhita huI hai aura usake sAtha hI jainasAhitya- (ka) videzI vidvAnoM dvArA ukta paristhitikA pradarzana / sammelana tathA jaina sAhityika pradarzinI kI bhI yojanA (ba) bhAratIya vidvAnoM dvArA unaparisthitikA digdarzana rahegI / aba unheM yaha jAnakara adhika pramAtA hogI ki (ga) prAcIna hindU, bauddha tathA jainamAhisya parama tatkAusa avasara para anekAntake saMcAlakoMme anekAntakA eka lIna paristhitikA saMkalana / aisA macitra vizeSAGka nikAlanekI bhI yojanA kI hai jo (gha) paristhiti sUcaka saba prAdhAraoNparase nayA sAraaba takake anekAntake itihAsameM hI nahIM kintu jainapatroMke saMkalana / itihAsa meM bhI abhUtapUrva evaM advitIya mahasvako liye hue (6) vIrake avatAra kAla-samayakI maaNg| hogA, aura jise vIrazAsana tathA vIrazAsanake upAsakoM- (1) bIra aura vIrazAsanakA saMkSepameM vyApaka paricayaanuyAyiyoMkA saMkSepa meM paricaya-graMtha athavA riphreMsabuka (ka) vIrakA vaMza tathA kauTumbika paricaya / (Reference book) kaha skeNge| isa vizeSAGkakA (ba) vIrakA janma, janmotsava aura bAlyakAla / nAma 'vIrazAsanAGka' hogA yapi yaha kAma bahuta bar3A hai (ga) vIrakI jinadIkSA, tapazcaryA, upasargavijaya aura aura samaya thoDA hai-mahotsabake dUsare kAryoMkI gurunA bhI kevalajJAnakI saMprAti / kucha kama nahIM, phira bhI yaha mahAn upayogI kArya isa hada () vIrakA mauna vihAra, samavasaraNamabhA, gautamAdi vizvAsake sAtha hAthameM liyA gayA hai ki vIrazAsanake premI gaNadharoMkI samprApti aura vIravANIkA avatAra / aura anuyAyI vidvAn tathA aitihAsika aura sAhityika jana pradhAna gagAdhara gautama-dvArA vIravANIkI dvAdazAMga zIghra hI isameM apanA pUrNa sahayoga pradAna kareMge, apane zratarUpa racanA / apane yogya kAryoMko khuzIse bA~Ta leMge aura isa taraha bahuta (ca) vIrakA caturvidha saMgha / se vidvAn eka sAtha kAmameM juTakara ise sugama tathA svarUpa (1) vIrakI lokasevA, arthAta vIrakA sevAmaya jIvana, samaya-sAdhya banA deMge aura saMcAlakoMke liye adhika ciMtA vIrakA viirtv| kA avasara na Ane deNge| yaha eka mahAn sevA-yajJa prArambha (ja) vIravANI-dvArA prarupita viSayakA bAdako cAra manukiyA gayA hai jisameM sabhI vidvAnoMko lekharUpameM apanI 2 yogoM meM vibhAjanapAhuti denI caahiye| yaha vizeSAGga mukhyatayA cAra bhArgoM 1-prathamAnuyoga (kathAnuyoga) aura usakA pratipAca meM vibhakta hogA, jinameM nimna viSaya aura upaviSaya raheMge: viSaya / Page #253 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 226 anekAnta [varSa 6 2-karaNAnuyoga aura usakA pratipAca viSaya / sudharmA svAmI bhAdigaNadhara / 3-caraNAnuyoga aura usakA pratipAca viSaya / 2-uttarakAlIna prAdhAra stambha--zrInandi nandi 4-myAnuyoga aura usakA pratipAya viSaya / mitra, aparAjita. govardhana aura bhadrabAhu (ma) 1-vIrakA tatvajJAna aura usakI dUsare darzanoMse aime paMcatakevalI Adi / sukhanA, 2-vIrakA vikAsavAda 3-dhIrakA sa mya bhadrabAhu zrutakevalIphe bAda digambara-gotAmbara bAda. 4-vIrakA ahiMsAvAda,5-vIrakA bhanekAMta saMghabheda gaNa-garachAdi bhedabAda, 6-dhIrakA aparigrahavAda -vIrakA saMdeza / (ka) digambara zAkhAke pradhAna prAdhAra stambha (ba) vIrazAsanakI kucha khAsa bAteM jaise-1-ahiMsA aura unake dvArA nirmita sAhitya / aura dayA, 2-anekAnta aura syAdvAda, 3-karma (kha) zvetAmbara zAkhAke pradhAna prAdhAra stambha aura unake dvArA nirmita saahity| siddhAnta, 14 guNasthAna aura 14 mArgaNA, -svAvalambana aura svatantratA, 5-pAramA aura (4) vIrazAsanakI vatemAna sampattikA saMkSipta paricayaparamAramA, 1-mukti aura usakA upAya (mokSa (ka) jainatIrthakSetra-nAma aura kahA~ kahA~ sthita tathA ati saMkSipta pricy| aura mokSamArga), 7-samatA aura vikAsa / (kha) jainaatizayakSetra-nAma aura kahA~-kahA~ sthita (e) vIrazApanakI udAratA aura usameM vizvadharma banane tathA ati saMkSipta paricaya / kI cmtaa| (ga) jainamandira-kahA~-kahA~ sthita aura unakI prAma(3 vIrazAsanakA tatkAlIna aura uttara kAlIna bAra sNkhyaa| prabhAva (dha) jainamUrtiyA~-mUrtiyoMko vizeSatAkA digdarzana, (ka) vaidika saMskRti, vaidika rIti-rivAja aura vaidika . jainatIrthoM aura jainamandiroMke alAvA aura kahA~ sAhitya para prbhaav| kahA~ jainamUrtiyA~ pAI jAtI haiN| jaise myUjimoM (sa) buddha dezanA, buddha-saMgha, bauda-saMskRti aura bauddha paadimeN| sAhitya para prabhAva / () jainazAstrabhaMDAra- kahA~-kahA~ sthita haiM aura (ga) dUsare sampradAyoM, dharmagurUnoM aura unake sAhitya kisa sthiti meM haiM12 pratyeka bhaNDArakI prAnupara prbhaav| mAnika grnthsNkhyaa| 3 videza kI bAyoriyoM (gha) sarva sAdhAraNa janatA aura rAjAoM para prabhAva / meM sthita hastalikhita jainmrnth| 4 bhAratIya (ka) striyoM kI parAdhInatA aura adhikAra-hInatA para pablika athavA prajaina lAyoriyoM meM sthita hasta bhArI prhaar| likhita jainagrantha / 5 vibhinna gRhasthoM athavA () zUdroMke pIDanameM roka, unake mAnavIya adhikAroM sAdhunoMka pAsa pAye jAne vAle mahatvake aprakAkI svIkRti aura unake utthAnakA mArga prshst| zita jainprny| () aneka prakArake pracalita vahamoMkI nirAkati / (1) ve sthAna jahAM koI bhI vIrazAsanakA anuyAyI (ja) jalasaMskRti aura bhAratIya saMskRtika nirmANameM arthAt jainI rahatA ho-prAmAdikake nAma jile vIrazAsanakA haath| ke nAma shit| (ma) vIrazAsanake pramAvase mota-prota vIrazAsanake (8) jainiyoMke vartamAna saMgha-gaNa-gacchAdika (vilupta9) satkAlIna aura (2) uttarakAlIna bhAcAra gaNagacchAdi shit)| stambha (M) jainiyoM ke zikSAkendra--vidyAlaya, pAThazAkhAe~, -tatkAlIna bhAdhAra stambha-gautama svAmI, boTiMgahAusa aura gurukucha prAdi, nAma tathA Page #254 -------------------------------------------------------------------------- ________________ kiraNa 5] anekAntake vizeSAGkakI yojanA sthaanshit| 3-pro. hIrAlAla jaina ema. e. kiMgapaDavaI kAlija (ma) jainiyoMkI sabhA-mosAiTiyA~---nAma aura sthAna amarAvatI (braar)| ke nirdeza sahita / 4-50 kanhaiyAlAla mijha 'prabhAkara', vikAsa limiTeDa (ba) jaina parva, utsava aura syauhaar| shaarnpur| (Ta) jainiyoMkI vartamAna sthitikA aneka dRSTiyoMse -jugalakizora mukhtAra (vartamAna smpaadk)| siMhAvalokana, jaise dhArmika, 2 sAmAjika. ata: vIrazAsanake premI sAdhunoM sadgRhasthoM, vidvajanoM 3 zAra rika, 4 naitika, vyApArika, Arthika risarca skAlaroM, sulekhakoMse sAnugadha nivedana hai ki ve aura 7 rAjakIya / isa kAryakI mahattA aura upayogitAko dhyAnameM rakhate hue (8) jainapatra aura patrikAe~--pracalita apracalita apane-apane lekhoM tathA kAryoMkA cunAva karake unheM zIghra mabake nAma prakAzana-sthAna-sahita / hI saMkalita karake bhejamekI kRpA kreN| sAtha hI, apane (3)prakAzita jainagranthoMke nAma-- digambaragrantha, paricaya tathA prabhAvakSetrameM sthita dUsare vidvAnoMko bhI isameM 2 zvetAmbaragrantha / pUrNa sahayogake liye prerita kreN| aura isa taraha vizeSAko (da) jaina zilAlekha---jainamAndami sthita mUrtiyoMke pUrNa saphala banAne ke liye koI bhI bAta uThAna rakheM yaha saba zilAlekhoMko chor3akara, jo asaMkhya hai, anyatra unakI vIra-zAsana sevA aura vIrabhaktikA pradhAna aMga hogaa| kahAM-kahAM zilAlekha pAye jAte haiN| prakAzita kucha jarUrI sUcanAe~ jainazilAlekhoMkI sthAna-sUcanA, granthoM jarnaloM (1) vizeSAGkakI pRSTha saMkhyA apane vartamAna prAkAra patrAdikoMke naamse| meM 50.ke lagabhaga hogI aura mUlya alaga vizeSAGkakA (Na) jainatAmrapatra aura zAhI pharmAna--kahAM-kahAM para kamase kama 5)ru. aura adhikase adhika 6) ru. hogA, upalabdha hai| parantu jo isa chaThe varSameM anekAntake grAhaka haiM aura agale (ta) sarakArI manuSya gaNanAkI dRSTimeM jainasamAja, varSa bhI grAhaka raheMge unheM yaha sAtaveM varSakA prArambhika vizeSA aura usakI apUrNatAkA digdarzana--jaise baDauta bheTasvarUpa hI diyA jaaygaa| parantu jinheM dUsare sajanoMkI meM kisI jainIkA na honaa| orase chaThe varSa meM anekAnta phrI bhejA jA rahA hai unheM yaha viSayoMke isa nidarzana parase sabhI vidvAn apane apane vizeSAGka pahale mUlya para krI nahIM diyA jA skegaa| yogya viSayAkA sahaja hImeM cunAva kara sakate haiN| jo (2) vizeSAmeM hindI lekhoMke sAtha kucha mahatvake vidvAn jina-jina viSayoM para likhanA cAheM--likhanake aMgrejI lekha bhI raheMge, dUsarI bhASAoMke lekha hindImeM liye prastuta ho-ve kRpayA pahalese hI usakI sUcanA anuvAdita hokara hI diye jA skeNge| sampAdaka maNDalako dekara anugRhIta kareM, jisase kAryakA (3) lekha ve hI svIkAra kiye jAyeMge jo vyaktigata ThIka bhandAjA hosake aura samayake bhItara bhavaziSTa viSayoM prArUpoMse rahita hoMge tathA jinakA dhyeya mAtra kisI dharma, ko bhI likhAnekI yojanA kI jaaske| samAja athavA sampradAyakI nindA na hokara vastusthitikA isa vizeSAGkake sampAdanArtha eka sampAdaka maNDalakI mamyak avabodhana evaM spaSTIkaraNa hogaa| yojanA kI gaI hai, jisake nimna sadasya hoMge aura heDa- (5) lekha, jahA~ taka bhI hosake bhAkArameM choTe prAphima vIrasevAmandira sarasAvA rahegA: aura artha meM bar3e hone cAhiye arthAt unameM saMkSepataH athavA 1-DA. vAsudevazaraNa agravAla ema. e. DI. liTa. mUtrarUpase marane-apane viSayakA adhikase adhika samAveza kyUreTara myUjiyama lkhnuu| kiyA jAnA caahiye| 2-DA. e. ena. upAdhye, ema. e., DI. liTaH (5) jo lekha isa vizeSAzake liye bheje jAyeM una rAjArAma kAlima, kolhApura / para spaSTa zabdoM meM "vizeSAGkake liye likhA rahanA cAhiye Page #255 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 228 anekAnta aura vizeSAmeM prakaTa honese pahale unheM anyatra kahIM bhI prakAzita na karanA cAhiye / saba lekha kAgajake eka tarapha hAziyA chor3akara suvAcya akSaroMmeM likhe jAne cAhiye; anyathA sampAdana tathA presako prUpha bhejane meM bar3I dikkata hotI hai, kabhI-kabhI aise lekha chapanese raha jAte haiN| (6) jo lekha sacitra hoM unake liye citroMkA prabandha prAya: lekhakoMko svayaM karanA caahiye| khAsa-khAsa avasthAmeM hI kisI citra vizeSakI jimmedArIko sampAdaka maNDala athavA prakAzana vibhAga apane Upara le sakegA / (7) sampAdakamaNDalako dRSTimeM jo lekha zrasAdhAraNa mahatva ke samajhe jAyeMge unake liye pAritoSika athavA puraskArakI bhI yojanA usa phaNDase kI jAyagI jo isa kAmake liye alaga rakkhA jAyagA / AM [ varSa 6 (8) kAgaja AdikI bhArI maha~gAIke kAraNa isa vizAla vizeSAGkakI kApiya parimita saMkhyA meM hI chapAI jAyeMgI ataH jinheM jitanI kApiyoMkI apane tathA dUsaroMke liye jarUrata ho ve pahale se hI 15 mArca taka bhArDara bhejakara unheM apane liye rijarva karA leve, anyathA bAdako phira icchAnusAra kApiyoMkA milanA kaThina ho jaaygaa| kyoMki vizeSAGkakI chapAI mArca meM hI zurU ho jAvegI, taba kahIM jUna mAsa ke zrAkhIra taka vaha chapa sakegA / barasoM se mukhtArajI ke sAtha merA paricaya hai aura unake nikaTa samparka meM rahakara mere mana para sadA yaha prabhAva par3A hai ki ve eka sacce tapasvI haiN| unake vyaktitvakI eka bAta mujhe bahuta pasanda hai ki ve atyanta nirbhIka haiM aura satya ko prakaTa karanemeM ve kabhI nahIM cUkate, para isake sAtha hI ve atyanta namra haiM aura apane virodhako kevala siddhAnta taka hI rakhate haiM- use kabhI vyaktigata nahIM banAte / bAhara kar3ave, bhItara madhura ( zrI pannAlAlajI agravAla, dehalI ) bahuta dinoM kI bAta hai ki lA 0 jauharImalajI sarrAphane aMtarjAtIya vivAha para likhe hue zikSAprada zAstrIya udAhastha' nAmaka muktArajIke eka lekhako pustaka rUpameM prakAzita kiyA thaa| samAjameM usase khalabalI maca gii| paM0 makkhanalAlajI pracArakane usakA javAba likha aura paM0 mahabUba vizeSAGka sambandhI lekha, citra, blAksa, jarUrI sujhAva (Suggestion), sUcanAe~ aura patrAdika saba nIce likhe pate para bheje jAne cAhiyeM: jugalakizora mukhtAra (pradhAna sampAdaka ) vIrasaMvAmandira, sarasAvA ji0 sahAranapura siMhajIne isa bAremeM mujhe zAstrArthaMkA caileMja kiyA aura mukhtAra sAhabako mukadamekI dhamakI dI gii| mukhtArasAhabane uttarame 'vivAha kSetra prakAza' ke nAmase eka naI pustaka isI viSaya meM likhI, jisameM antarjAtIya vivAhakA aura bhI joradAra samarthana thA / itane saMgharSa ke bAda bhI mukhtArasAhabake vyavahAra meM koI antara na pdd'aa| Aja bhI paM0 mahabUbasiMhajI ke sAtha prApa kA prema sambandha hai| unake choTe bhAI vIrasevAmandirake sadasya haiM aura zrImakkhanalAlajIko bhI eka bAra Apa apane bIrasevAmandira meM hone vAle vIrazAsana jayantIutsavakA sabhApati banAkara sammAnita kara cuke haiN| Page #256 -------------------------------------------------------------------------- ________________ anukaraNIya 'anekAnta' ke vyavasthApakatvakA bhAra grahaNa karate samaya maiMne yaha saMkalpa liyA thA ki jaina dharma ke vyApaka pracAra aura dharma ke bAremeM phailI huI rAlataphahamiyoM ke liye yaha Avazyaka hai ki 'anekAnta' jaisa patrako hama ajaina vidvAnoM aura saMsthAoMko adhikase adhika saMkhyAmeM muphta bheTa kara skeN| isI hetu maiMne samAjake dAnI mahAnubhAvoMse Arthika sahAyatAkI apIla kI thI usIke pariNAma svarUpa aneka bandhuoM ne apanI orase thor3e 2 sthAnoMpara 'anekAnta' muphta bhejanekI svIkAratA pradAna kI hai aura aneka bandhu kara rahe haiM tathA kucha bandhuoMse abhI bhI patra vyavahAra ho rahA hai / jina bandhuoMne svIkAratA de dI hai una kI orasa hama kahAM 2 'anekAnta' phrI bheja rahe haiM, yaha pichalIdo kiraNoMmeM nikala cukA hai usase Age kinakI orase kahA~ bhejA jA rahA hai yaha yahAM prakAzita horahA hai| dAnI mahAnubhAvoMkA 'anekAnta' saMcAlaka maNDalakI orase maiM AbhArI hU~ aura anya dAnIbandhuoM prArthanA karatA hU~ ki vaha jinavANI pracArake isa kArya meM hameM adhikase adhika sahayoga pradAna kreN| -kauzalaprasAda jaina vyavasthApaka chaThe varSa meM 'anekAnta' ke sahAyaka zrI seTha gulAbacandajI mA0maji.bhailasA gata cAra kiraNoM meM prakAzina sahAyatA ke atirikta bhAra bhelaseka pramiddha samAjasevI zrI seTha rAjamalajI jo aura sahAyatA nakada nayA vacana rUpameM prApta huI hai vaha baDajAtyA ke putra hai aApane isa varSa 'anekAnta' ke sahAyaka nimna hai, dAtAra mahodaya dhanyavAda ke pAtra haiM: banAne meM bar3A sahayoga diyA hai aura svayaM bhI 10 sthAnoM 151) zrI siMghaI dhanyakumArajI kaTanI para 'anekAma' phrI bhijavAkara sahAyaka bane haiN| 56) zrImanna seTa lakSmIcanda jI bhenasA -vyavasthApaka 21) bA. lAlacandajI jaina eDavokeTa rohataka 15) zrI mukanalAla indracandajI bogarA (31) zrI hemacandrajI eDavokeTa ajamerakI orase(pichalI 10) kI sahAyatA ke atirikta) 1 lAgaveriyana pablika lAgavega, ajamera 3) zrI modI lakSmIcanda dulAcanda jaina bhannamA 2 dI gavarnamaMTa kAleja lAyabega, ajamera 'anekAnta' ke liye kanTrola reTapara kAg2anakA prabandha 3 dI eDITara inacaMpha kaiTelIgasa kaiTelograma yUnivarsiTI karane meM hameM zrIlAla zugalakizora mAlika maimarsa dhUmAmala zrApha madrAma, madrAma dharmadAsajI devalIne jo sahayoga abhI taka diyA hai aura 4 lAyAriyana egagakalacara kAleja, nAgapura sI. pI. 5 lAyaberiyana manAtanadharma kAleja, lAhaura derahe haiM usake liye 'anekAnta' saMcAlaka maNDana unkaa| 6 banArasIdAma kAleja lAyabega, ambAlA keNTa hRdayase aAbhArI hai| -vyavasthApaka (30) saMTha nAnUlAlajI pATanI c/o zrIyuta azuddhiyoMke sambandhameM ___ mohanalAla motIlAlajI bhelasA gvAliyara isa aMka meM jahA~ aba taka haI azaddhiyoMke 1 lAyaberiyana paTanA yUnivarsiTI, paTanA (bihAra) prAyazcitta svarUpa kahIM bhI koI azuddhi na honI 2 lAyaberiyana lakhanaU yUnivamiTI, lamvanaU cAhiye thI, vahA~ durbhAgyavazazIghratA aura karmacAriyoM 3 ra 3 lAyabreriyana mahAganA kAleja, jayapura ke abhAvameM aura bhI vizeSa akhiyA~ raha gii| 4 lAyariyana DI.e.vI. kAleja, lAdAra jinake liye hameM bhArI saMkoca anubhava horahA hai| 5 badrA nabhava ra 5 badrIyamAda pablika lAyabrerI sUjImaNDI phirojapura keNTa, 'hamAre sahayogI' zIrSakameM pRna 167 para zrI ahadAsa (33) zrI lacchIrAmajI C/ ayodhyAprasAda prabhudayAla jIke paricayameM to kaI eka zabda azuddha chapa gaye haiM, jI bhelasA jinakA hameM bar3A kheda hai| AzA hai pAThaka una zabdoM 1 lAyabregyina yuvarAja pablika lAyarI, ujjaina ko ThIka muhAvare meM par3hakara hameM kSamA kreNge| (34) zrImaMta meTha mitAdharAya lakSmIcandajI bhelasAkI vyavasthApaka, zrIvAstava presa orase agalI kiraNameM Page #257 -------------------------------------------------------------------------- ________________ REGISTERE NO A-731. mukhtAra zrIka jugalAkazAscita granthoMkI sUcI (saMkayitA-zrI paramAnanda zAstrI, bIramabAmandira) manamaSikAra mImAsA 1913 13 jainAcAryokA zAsanameva (jainI zAsanamedasahita)saM 1985 mAnatya bhAvanA 1814 14 merA dravyapUjA (kavitA) 1928 rI bhAvanA 1616 15 ima dukhI kyoM hai?' agasta 1928 thaparIkSA prathamabhAga 1617 16 siAdasopAna (karitA) nyaparIkSA dvitIyabhAga 1917 17 pranyaparIkSA caturthagAma janavarI 1934 6 vIra pumA jali 1920 18 bRhatsvayaMbhUstotrakA anuvAda 1943 7 AsAtatva 1921 16 ratnakaraNDArakAcArakA anuvAda (aprakAzita) 1642 hai granthaparIkSA tRta yabhAga saMyoki 1621 2. satyAdhu-smaraNa-maMgalapATa (presameM) ratnakaraNDAkAcArakI prastAvanA noTa:-ina granthoMka atirikta mukhnAra sAhabake likhe hue 2.. 10 svAmI mamantabhadra vaizAkha zukla 2 saM0 1962 ke karIba legyoMkA eka sUcI sthAna nirdezaka kamasahita taiyAra 11 vivAha samuddezya . ma. 1676 kI gaI thI jo sthAnAbhAvake kAraNa isa ahameM nahIM 12 vivAhakSetra prakAza 1625 ' dI jaaskii| 166, pAThakoMse thamAyAcanA caupI kiraNameM gaI vijJapti ke anusAra yaha aGka hamArI vyavasthAke anusAra 15 disambara taka pAThakoMkI sevA meM pahu~ca jAnA cAhiye thA para atyAvazyaka maiTara ke bAhulya aura aGkako mundara aura upayogI banAne ke logako saMvaraNa na kara manake kAragA yaha aGka saMyukta kiraNaka rUpameM pAThakoMke hAtha meM pahu~ca rahA hai / para saMyukta kiraNa hote hue bhI pAThakoko pena aura maiTarakI hama ghATAma hogara lAma hI AdhAramA 2 thome peja aura meTara ima mAge adhika hI haiM aura TAITila pRthaka hai| phira bhI pAThakoko nA pratIkSAAnya kara uThAnA pahAusa liye maiM na ( CN kSamA cAhatA huuN| -kauzanapramAda jaina 'bhanekAnta' ke ananya sahAyaka "merI prArthanAra dhyAna dekara bahuname bandhuzrAne anekAnta' ko prAhaka. sahAyaka banAkara deya apUrva sahayoga diyA aura barAbara dete rahe haiM unameM meM zrI paM. zobhAcandrajI bhArita nyAyatIrtha vyAvara, zrI bA0 vigalaprasAdajI jaina, dehalI aura zrI gulAbacandra jI jaina prA. majisTreTa bhelamAkA 'anekAntamaMcAlaka maNDala kI zrogme atyanta aAbhArI hU~, zrAzA mamAjamavAke isa punIta yaza meM hameM anya bandhuzrIkA bhAimA pakAra mAyAMga prApta hogaa| -vyavasthApaka mudraka, prakAzaka paM.paramAnandajI zAsI vIrasaMvAmandira sarasAvAke liye zyAmasundaralAla zrIvAstava dvArA zrIvAstava presa mahAmapurama muhitA 24 samInAzAba 1255-~-sampAdaka 22ttAnuyasana devagama,AmA it 28 T HIET - % 22 mahAdhipatI 26 samana vizAla 20 pAmacanma 22 kosama 29 mahAnIkA 3. bAlimA Home /58 . SARSAWA, (SAHARANPUR). VEER.SEWA MANDIR. If not delivered please return to: bhAyAta Page #258 -------------------------------------------------------------------------- ________________ merama ekanAkarSanlI lathayantI vastutattvamitareNa / antena jayatijenI nItirmandhAnanetramivagopI Mahima nidhAunubhaya-dRSTi Een (ubhayAnubhayo tasvara niSadha iSTi PREM... nipAnamA anekAntAtmakata ) vastutattva vidheyAnubhaya ubhayatatva tasva anubhava tatva E varSa vidheyaM vArya cA'nubhayamubhaya mizramapitahize pratyeka niyamavipazyAri.. madA'nyo'nyApetaiH sakalabhuvanajyeSThaguruNA tvayA gItaM tattvaM bahunaya-vivakSatarakzAna pharavarI - Page #259 -------------------------------------------------------------------------- ________________ viSaya-sUcI 226 8 nAgasabhyatAkI bhAratako dena - [cA. jyAMniprasAda jaina 246 * kaunasA kyA gIta gAU~ (kavitA) - [zrI zromaprakAza 248 10 salAha (kavitA) - [zrI zaradakumAra mizra 248 11 AtmazaktikA mAhAtmya - [zrI caMdagIrAma vidyArthI 246 12 zrIrAhulakA siMha senApati - [zrImANikacaMda pAMDyA 243 13 sarasa kavi - [paM0 mUlacanda vatsala 257 1 samantabhadra bhAratI ke namUne - [sampAdaka 2 azAna nivRtti - [paM0 mANikacandajI 3 vaidika prAtya aura mahAvIra [zrI karmAnanda 4 gadyagIta - [zrI 'zazi' 236 5. nayoMkA vizleSaNA - [paM0 vaMzIdhara jI vyAkaraNAcArya 237 6 yadi tumhArA pyAra hotA (kavitA) - zrIbhagavana jaina 245 7 hama tumako vibhu0 (kavitA) - [ hIraka jaina 241 kavi-vimarza 233 235 sarAbora pyAlIkA to rasa, nahIM kabhI priya chalaka sakegA ! avajala gagarI alakA karatA, pUraNa-ghaTa rahatA hUM nizcala ! candra par3e zava ke qatare, harita banA deMge kyA mahanthala ? rama kanikA na samaya hai, par3ane ghIkI bhA~ti jalegA ! sarAvAra yAlIkA to rama, nahIM kabhI priya chalaka sakegA !! zAzvata nidhana-hIna rahate kyA, sukha-dukhakRta (maM+sAra) nahIM hai ? saMsArI kamase lipaTA, vaha bandhana se pAra nahIM hai ! mukta hue 'mAnava' kaisA ? phira, sukha-dukhakA bhAgI na rahegA ! sarAbora pyAlIkA to rasa, nahIM kabhI priya dalaka sakegA !! RSI-munI bhI deza-kAlakI, sthitikA ravate avadhAraNa ! kyoMki sAnukUlatA unakI hotI sva-ra-zreyakA kAraNa ! latA - saphalatA para usakI hI, rakSA meM nava kusuma khilegA ! sarAbora pyAlIkA to rasa, nahIM kabhI priya chalaka sakegA !! maiM to nahIM mAnatA jagako, isa thodhI-mAyAkA jAyA ! dravya-kSetra bhava-bhAva-kAlakI, calatI-phiratI rahatI chAyA ! mayat, zIla, tara dayA binA kucha kevala tyAga' na kAma karegA ! sarAbora pyAlIkA to rasa, nahIM kabhI priya halaka saMvegA !! zAnti dvandva ekatra na dekhe, Age pIche Ate jAte ! hiMsA utpatti ahiMsA kI hI vaiyAkaraNa batAte ! kevala avalokana na sArtha hai, jaba taka vaha phatRtva na legA ! sagacora-pyAlIkA to rasa, nahIM kabhI priya chalaka sakegA !! paribhASA - bharakI abhigati se dUra na hotI hRdaya-tralupatA ! pUrana, pUrava-sA kaise hai ? kyoM kI dahatI ritA ? kSitija - kakubha-ambaratalameM bhI, rAga-dveSa kyA ghara kara legA ? sarAvora pyAlAkA to rasa, nahIM kabhI priya chalaka sakegA !! saMkaTa saMskRta kara detA hai, AtmagranthikA vikRta- guMThana ! khArI tapta azrukI bUMdeM, madhurima-zItala kara detIM mana ! dera bhale aMdhera nahIM hai, kRtakA phala bharapUra milegA ! sarAcAra - pyAlIkA to rasa, nahIM kabhI priya chalaka sakegA !! dumba-sukha, pApa-puNyakA anucara, dukhameM bhI prANI sukha kahatA ! vijJa sAmyase dekhA karate, mUrakha unameM rotA-ha~satA ! niyati-niyama to eka rahA hai, kaise koI do kaha degA ? 19 " 4.- 1111 Page #260 -------------------------------------------------------------------------- ________________ * OM paham . nAtaka visthA vArSika mUlya 4) 0 eka kiraNa kA mUlya / ) E nItivirodhaNasAlokavyavahAravartaka smpd| paramAgamasyabIja bhuvnekgururjytynekaantH| . pharvarI varSa 6,kiraNa bIrasevAmandira (samantabhadrAzrama) saramAvA jilA sahAranapura kAlguNa, vIranirvANa saMvat 24.0, vikrama saM. 20.. 1145 samantabhadra-bhAratIke kucha namUne [ 18 / zrIbhara-jina-stotra guNastokaM sadulladhya tahahusva-kathA stutiH / bhAnantyAse guNA vaktumazakyAstvayi sA katham // 1 // 'vidyamAna guNoMkI alpatAko ullaMghana karake jo unake bahutvakI kathA kI jAtI hai-unhe badAcar3hA kara kahA jAtA hai-use lokameM 'stuti' kahate haiN| vaha stuti (he para jina!) ApameM kaisa bana sakatI hai ? kyoMki Apake guNa ananta honese pUre taura para kahe hI nahIM jA sakate-bar3hA-car3hA kara kahanakI to phira bAta hI dUra hai| tathA'pi te munIndrasya yato nAmA'pi kortitam / / punAti puNyakIrtestato yAma kizcana // 2 // (yadyapi aApake guNoMkA kathana karanA azakya hai) phira bhI Apa puNyakIrti* munIndrakA cU~ki nAmakIrti' zabda vANI, khyAti aura stuti nIna athoMmeM prayukta hotA hai aura 'puNya' zabda pavitratA tathA prazastanAkA dyotaka hai| ata: jinakI vANI pavitra-prazasta hai, khyAti pavitra-prazasta aura stuti puNyAlpAdaka-pavitratAsampAdaka hai unheM 'puNyakIrti' kahate haiN| Page #261 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 230 anekAnta [ varSa 6 kIrtana bhI-bhaktipUrvaka nAmakA uccAraNa bhI hameM pavitra karatA hai / isa liye hama Apake guNoMkA kucha lezamAtra (yahA~) kathana karate haiN.| lakSmI-vibhava-marvasvaM mumukSozcakralAJchanam / sAmrAjyaM mAbhauma te jarattamivAbhavat // 3 // 'lakSmIkI vibhUtike sarvasvako liye hue jo cakralAJchana-cakravartitatvakA-sArvabhauma sAmrAjya zrApako samprApta thA, vaha mumukSa hone para-mokSa prApta kI icchAko caritArtha karane ke liye udyata hone para-Apake liye jIrNa tRNake samAna ho gayA-zrApane use ni:sAra samajha kara tyAga diyaa|' tava rUpasya maundarya dRSTvA tRptimanApivAn / yakSaH zakraH sahasrAkSo babhUva baha-bimmayaH // 4 // 'Apake rUpa-saundaryako dekha kara do netroM vAlA indra tRptiko prApta na huA-use zrApako adhikAdhikarUpase dekhane kI lAlamA banI hI rahI-(aura isa liye vikriyA-dvArA) vaha sahasra-netra bana kara dekhane lagA, aura bahuta hI Azcaryako prApta hunaa|' moharUpo ripuH pApaH kaSAya-bhaTa-sAdhanaH / dRSTi-saMvidApekSAsssva yA dhIra ! pagajitaH // 5 // 'kaSAya-bhaToMkI-krodha-mAna-mAyA-lAbhAdika kI-mainyase yukta jo moharUpa- mohanIya karmarUpa-pApI zatra hai-zrAtmAke guNoMkA pradhAnarUpase ghAta karane vAlA hai-use he dhIra zrara jina! Apane samyagdarzana, samyagjJAna aura upekSA-paramaudAsonya-lakSaNa samyakcAritra--rUpa astra-zastroMse parAjita kara diyA hai|' kandarpasyoddhage dapastrailokya-vijayArjitaH / hRpayAmAsa taM dhIre svayi pratihatodayaH // 6 // 'tIna lokakI vijayameM utpanna hae kAmadevake utkaTa darSako-mahAn ahaMkArako-Apane lajjita kiyA hai| zrApa dhIravIra-akSubhitacitta-munIndra ke sAmane kAmadeva itodaya (prabhAvahIna) ho gayA-usako eka bhI kalA na clii| prAyasyAM ca tadAsve ca duHkhyonirduruttraa| tRSNA-nadI svayosI vidyAjAcA viviktyaa||7|| 'Apane usa tRSNA nadIko nirdoSa jJAna-naukAme pAra kiyA hai, jo isa loka tathA paralokameM duHkhoMkI yoni hai-kaSTaparampagako utyA karane vAlI hai-aura jisakA pAra karanA AsAna nahIM hai-bare kaSTase jise tirA (pAra kiyA jAtA hai|' antakaH krandako naNAM janma-adhara-sakhA sdaa| svAmantakAntakaM praupya vyAvRttaH kaamkaartH||8|| 'punarjanma aura jvarAdika rogoMkA mitra antaka-yama sadA manuSyoMko rulAne vAlA hai| parantu zrApa antakakA anta karane vAle haiM, Apako prApta hokara antaka-kAla apanI icchAnusAra pravRtise uparata huyA hai-use zrApake prati apanA sveccha vyavahAra banda karanA par3A hai|' Page #262 -------------------------------------------------------------------------- ________________ kiraNa 7] samantabhadra-mAratIke kucha namUne bhUSA-veSA''yudha-syAgi vidyA-dama-dayA-param / rUpameva tavAcaSTe dhIra! doSa-vinigraham // 4 // __'he dhIra para jina ! prAbhUSaNoM, veSoM tathA zrAyudhoMkA tyAgI aura jJAna, kaSAyendriya-jaya nathA dayAkI utkRSTatAko liye hae ApakA rUpa hI isa bAtako batalAtA hai ki Apane doSoMkA pUrNatayA nigraha (vijaya) phiyA hai kyoMki gaga tathA ahaMkArakA nigraha kiye vinA kaTaka-keyUrAdi prAbhUSaNoM tathA jaTA-mukRTaraktAmbarAdirUpa veSoM ke tyAgane meM pravRtti nahIM hotI, dveSa tathA bhayakA nigraha kiye vinA zastrAstrokA tyAga nahIM banatA, ajJAnakA nAza kiye vinA zAna meM utkRSTatA nahIM AtI, mohakA kSaya kiye binA kaSAyo aura indriyoMkA pUga damana nahIM bana pAnA aura hiMsAvRtti, dveSa tathA laukika svArthako chor3e vinA dayAmeM tatparatA nahIM paatii| samantato'bhAsA te pariveSeNa bhuuysaa| tamo bAhyamapAkINamadhyAtma dhyAnatejasA // 10 // 'maba orase nikalane vAle Apake zarIra-tejoM ke bRhat parimaMDalase-vizAla prabhAmaMDalase-ApakA bAhya andhakAra dUra huzrA aura dhyAnatejase AdhyAtmika-jJAnAbaraNAdirUpa bhItarI-andhakAra nArako prApta huA hai|' mavaijJajyotiSonastAvako mahimodayaH / kaMna kuryAtpraNamra te satvaM nAtha! sacetanam // 11 // 'he nAtha arajina ! sarvajJako jyotise-jJAnotkarSase-vRtpanna huA Apake mAhAtmyakA udaya kimma sacetana prANIko-guNa-doSa ke vivekameM catura jIvAtmAko-praNamrazIla nahIM banAtA? sabhIko zrApaka zrAge nata-mastaka karatA hai| tava vAgamRtaM zrImatsarvabhASA-svabhAvakam / prINayanyamRtaM yabaspANino vyApi sNsdi| 'zrIsampanna- sakalAryake yathArya pratipAdanakI zaktise yukta-sarva bhASAoMmeM pariNata honeke svabhAvako liye hue aura samavasaraNa sabhAmeM vyApta hubhA ApakA bacanAmRta prANiyoMko usI prakAra tRpta-saMtuSTa karatA jisa prakAra ki amRta-pAna / anekAntAtmadRSTiste satI zanyo vipryyH| tataH sarva mRSotaM. syAttadayuktaM svyaatttH||13|| ___(he arajina !) ApakI bhanekAntadRSTi (anekAntAtmaka-matapravRti) satI-samadhI hai, viparIta isake jo ekAnta mata hai vaha zUnyarUpa asat hai*ataH jo kathana anekAnta dRSTise rahita-ekAnta dRSTiko liye hue hai vaha saba mithyA hai, kyoMki vaha apanA hI-sat-asat zrAdi rUpa ekAntamatakA rI-ghAtaka hai-- anekAntake binA ekAntakI svarUpa-pratiSThA bana hI nahIM sktii| ye paraskhalitonidrAH svadoSebhanimIlimaH / tapasvinaste kiM kuryurapAtraM svanmata:zriyaH // 14 // "yaha saba kaise hai, isa viSayakA vizeSa jAnaneke liye 'samantabhadrabhAratI ke sumati-jina aura suvidhi-jinake stotrAko sArtha rUpameM dekhanA caahiye| Page #263 -------------------------------------------------------------------------- ________________ anekAnta [varSe 6 'jo (ekAntavAdI jana) parameM-anekAntameM-virodhAdi doSa dekhane ke liye unidra--jAgRta-rahate haiM aura apane meM-sadAdi ekAntameM-doSoM ke prati gaja-nimIlanakA vyavahAra karate haiM--unheM dekhate hue bhI na devanekA Daula banAte hai-ve becAre kyA kareM?-uname svapakSakA sAdhana aura parapakSakA dUSaNa bana nahIM sktaa| (kyoMki ve Apake anekAnta matakI (yathArtha vastusvarUpa-vivecakatvalakSaNA) zrIke pAtra nahIM haiM-sarvathA ekAnapakSako apanAnese ve usake yogya hI nahIM rhe|' tetaM svaghAtinaM doSa zamIkamanIzvarAH / svariSaH svahanobAlAstasvAvaktavyatAM shritaaH||15|| 've ekAntavAdI jana, jo usa (pUrvokta ) svaghAti-doSako dUra karaneke liye asamartha haiM, ApakozrArake anekAntavAdako-doSa dete haiM,mAtmaghAtI haiM-apanA ghAta zrApa karate haiM, aura yathAvadvastusvarUsa anabhijJa-bAlaka hai unhoMne tatvakI pravaktavyatAko Azrita kiyA hai-vastutatva avaktavya hai aisA pratipAdana kayA hai|' sadekanisyavaktavyAstadvipakSAzca ye nayAH / sarbatheti praduSyanti puSyanti syAditIhitaM / / 16 / / 'sata , eka, nitya, vakavya aura inake vipakSarUpa asat , aneka, anitya, avaktavya ye jo nayapakSa haiM ve sarvathA-rUpameM iSTako dUSita karate haiM aura syAt rUpameM iSTako puSTa karate haiN| arthAt sarvathA sat, mavathA asat, sarvathA eka (advaita) sarvathA aneka, sarvathA nitya, sarvathA anitya, sarvathA vAtAvya aura sarvathA pravaktavya rUpameM jo mata-pakSa haiM, ve saba dUSita (mithyA) naya --sveSTameM bAdhaka haiN| aura syAt sat , syAt asat, syAt eka, syAt aneka,syAt nitya, syAt anitya, syAt vaktavya aura syAt avaktavyarUpameM jo mata-pakSa haiM, ve saba puSTa (mamyaka) naya hai-svakIya arthakA nirvAdharUpase pratipAdana karane meM samartha haiN|' sarvathA-niyama-tyAgI yathAdRSTamapecakaH / sthAcchandastAvake nyAye nAnyeSAmAtmavihiSAm // 17 // 'sarvathArUpase--sat hI hai, asat hI hai, nitya hI hai, anitya hI hai ityAdi rUpase pratipAdana ke niyama kA tyAgI, aura yathAdRSTakA-jisa prakAra sat-asat zrAdirUpase vastu-pramANa-pratipanna hai usako-apekSAmeM rakhana vAlA jo 'syAt zabda hai vaha Apake-anekAntavAdI jinadevaka-nyAyameM hai, (tvanmata bAgha) dUsaroMkeekAntavAdiyoMke-nyAyameM nahIM hai, jo ki apane vairI Apa haiN|' anekAnto'pyanekAnta: pramANa-naya-sAdhanaH / anekAntaH pramANAte tadekAnto'rSitAtrayAt / / 18 / / 'Apake matameM anekAnta bhI samyak ekAnta hI nahIM kintu anekAnta bhI pramANa aura nayasAdhanoM (raSTiyoM) ko liye hue anekAntasvarUpa hai-kazcit anekAnta aura kathaJcit ekAntarUpa hai / pramANa dRSTise anekAntarUpa siddha hotA hai (sakalAdezaH pramANAdhIna:' isa vAkyaka prAzayAnusAra) aura vivakSita nayakI *ekAntabAdI parake bairI honeke sAtha sAtha apane vairI Apa kaise haiN| isa bAtako savizeSa rUpase jAnaneke liye 'samantabhadra-vicAra-mAlA' kA prathama lekha 'sva-para-bairI kauna ? dekhanA cAhiye, jo ki 'anekAnta' varSa 4 kI prathama kiraNa (navavarSA) meM prakAzita huyA hai| Page #264 -------------------------------------------------------------------------- ________________ kiraNa ] ajJAna-nivRtti 233 apekSAse anekAntameM ekAntarUpa-pratiniyatadharmarUla-siddha hotA hai (vikalAdezaH nayAdhInaH' isa vAkyake AzayAnusAra) iti nipama-yuktazAsanaH priy-hit-yog-gunnaa'nushaasnH| bharajina! damatIrthanAyaka svamiva satAM pratiSodhanAyakaH // 19 // 'isa prakAra he arajina ! Apa nirupama yukta zAsana hai--upamArahita aura pramANaprasiddha zAsana-mana ke pravartaka hai-,priya tathA hitakArIyogoMke-mana-vacana-kAyakI pravRttiyoMke-aura guNoMke-samyagdarzanAdikakeanuzAsaka hai, sAtha hI dama-tIrthaka nAyaka haiM--kaSAya tathA indriyoMkI jayake vidhAyaka pravacanatIrtha ke svAmI hai| Apake samAna phira sAdhujanoMko pratibodha deneke liye aura kauna samartha hai1 koI bhI samartha nahIM hai| zrApa hI samartha hai| matiguNavibhavAnurUpata svapi baradAgamadRSTirUpataH / guNakRzamapi kizcanoditaM mama bhavanAd duritAsanoditam / / 20 // -svayaMbhUstotrAntargata "he varada--arajina ! maiMne apanI mati-zaktikI sampattike anurUpa-jaisI mujhe buddhi-zAkta prAna huI hai usake anumAra-tathA zrAgamakI dRSTike anusAra--bhAgamameM kathita guNoM ke zrAdhArapara--Apake viSaya meM kucha thor3ese guNoMkA varNana kiyA hai, yaha guNa-kIrtana mere pApakarmoM ke vinAzameM samartha hove-isake prasAdase merI mohanIyAdi pApa-karmatiyokA kSaya hove|' ajJAna-niratti [le-zrI paM0 mANikacanda jaina,nyAyAcArya] zrIyuta bAbU nemIcandajI vakIla, sahAranapurane ajJAnakI nivRtti karate hI rahate haiM, jaise agni sadA kevalajJAnake phalaviSayameM eka prazna pUchA hai, jisakA hI nikaTavartI yogya zItakA nivAraNa karatI rahatI hai, uttara dUsare jijJAsuoMke lAbhArtha praznasahita nIce athavA sUyeM hamezA tirachA pacAsa hajAra, Upara sau diyA jAtA hai: yojana aura nIce 1500 yojana kSetrake andhakArako prazna--kevalajJAnakA phala prajJAnako nivRtti ho meTatA rahatA hai| udayakAlakA sUrya ho yA dopaharakA, jAnA prathama kSaNameM to ThIka U~catA hai| kyoMki usako zaktipUrvaka yaha tamonivRtti karanI hI pdd'egii| bArahaveM guNasthAnake anta meM ajJAna hai, kevalajhAnane eka saikiNDakI bhI DhIla kara denepara rAkSasIpama aMdhautpanna hokara usa ajJAnakI ni-tti kI; kintu dvitI- kAra tatkAla A dhmkegaa| yAdi kSaNoMmeM kevalajJAnoMkA phala ajJAna-nivRtti kyoM ajJAna-nivRtti karate rahanA jJAnakA prANa hai| mAnA jAya 1 jabaki vahA~ koI ajJAna avazeSa hii| isIse prAcArya mahodayane-"ajJAnanivRttinopAnahIM hai? dAnopekSAzca phalama" -parIkSAmukha uttara-pAMcoM pramANasAnoM aura bhale hI tInoM upekSAphalamAdyasya zeSasyAdAnahAnadhIH / kukSAnoMko milA liyA jAya, AThoM hI zAna sadA pUrvAvA'jJAnanAzo vA sarvasyAsya svagocare / / prAptamI. Page #265 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 234 anekAnta isa prakAra ke vAkyoMdvArA ajJAnanivRttiko pramANakA sAkSAt phala mAnA hai / samakAlIna upaja rahe do padArthoM meM bhI kAryakAraNa bhAva bana jAtA hai| jaisA ki amRtacandra sUrike nimna vAkyase prakaTa haikAraNa-kArya-vidhAnaM samakAlajAyamAnayorapi hi / dIpaprakAzayoritra" -puruSArtha siddhaya pAya 34 kisI bhI jJAnadvArA tatkSaNa ajJAnakA nivRtti avazya ho jAtI hai / tabhI to kevalajJAnIka ajJAnabhAvakA honA asaMbhava hai / yogyatAko TAlA nahIM jA sakatA / yadi dravyArthikanaya yA nizcayanaya ekendriyako siddha samAna kahate haiM, to siddhoMko bhI zaktirUpase ekendriya hojAne kI yogyatA kaha dene meM unako kyA saMkoca ho sakatA hai ? bAta yaha hai ki jo kArya nahIM horahA hai usako rokane ke liye dRr3ha bA~dha ba~dha rahe haiM aisA mAnanA hI par3egA / lavaNasamudrakA pAnI jo gyAraha hajAra athavA solaha hajAra yojana uThA huA hai, yadi macala jAya to jambUdvIpakA khoja khojAya / kintu " na bhUto na bhAvI na vA vartamAnaH / " pAnIko vahIM DaTA huA rakhaneke liye aMtaraMga stambhanazakti aura bahiraMga belaMdhara devoMke majabUta nagara vyavasthita horahe mAnane par3ate haiM / dharmadravya kAlatrayameM adharma nahIM ho sakatA hai / sarvArthasiddhike deva yA lokAntika deva bhaviSya meM nArakI yA titheca paryAyako nahIM pA sakate haiN| rUpa-guraNa kAlAntara meM rasa-guNa nahIM ho sakatA hai / Aja mahApadma kA janma nahIM hotA hai ina saba kAryoMka liye aneka prAgabhAva, anyonyAbhAva aura atyantAbhAvakI balavattara bhAteM khar3I huI haiN| banArasI dalAloMka samAna ye saba vyakta-avyaktarUpase sAtha lage hue haiM / agurulaghu-guNa bhI anya vyAvRttiyoM ke karane meM anukSaNa ar3akara juTA huA hai / "sarvAtmakaM tadekaM syAdanyA'pohavyatikrame / " -AptamImAMsA ityAdi AcAryavAkya bhI isI bAtako puSTa karate hai / chedopasthApanA-saMyamake marmasparzI vidvAn isa tatva [ varSa 6 ko zIghra samajha jAyeMge / yoM kevalajJAnako savedA ajJAnanivRtti karanI par3atI hai / zrI mANikyanandI, vidyAnanda svAmI aura prabhAcandrane aneka yuktiyoM se ajJAnanivRttiko jJAnase abhinna hI batalAyA hai aura siddha kiyA hai'| pahile kSaNakA dIpaka aura lagAtAra ghanToM taka jala rahI madhyavartI dIpakakI lauM bhI usa tamonivRttiko satat karate hI rahate haiM / yadi madhyavartI dvitIyAdi kSaNoMmeM tamonivRpti na ho to vahI nivir3atama tama AdhamakegA / ataH prakAzastrabhAva tamonivRttikI taraha svArthanirNIti svabhAva hI ajJAnanivRtti hai / mahAn nara-puGgavoM meM bhI kukarma karanekI yogyatA hai, parantu apane svabhAvoMke anusAra mahAna puruSArtha karate huye una pApakarmoMsa bace rahate haiM / puruSArtha meM DhIla ho jAne se mAghanandI aura dvIpAyana muni apane brahmacarya aura kSamAbhAvase skhalita hogaye the / zrI akalaMkadevane aprazatI meM "yAvanti pararUpANi, pratyekaM tAvantastataH parAvRttilakSaNAH svabhAvabhedAH pratikSaNaM pratyetavyAH " ityAdi pramANoM dvArA vastutatvako puSTa kiyA hai / zrabhAvAtmaka dharmoke jauharoMkA antaHnirI kSaraNa kIjiye | tattroMkA kevalajJAna aura ajJAna donoM paraspara meM vyavacchedarUpa dharma hai| donoMmeMse kisI ekakA vidhAna kara denepara zeSakA niSedha svataH hojAtA hai / kevalajJAnake svIkAra ke sAtha lagre hAtha hI ajJAna nivRtti na mAnanepara "vadato vyAghAta" doSa AtA hai / ataH kevalajJAnakA aninivRtti honA zAzvata anivArya phala hai / bhAva Atmaka kAraNa, kAryoM meM bhale hI kSaNabheda ho / kintu prativandhakAbhAvarUpa kAraNa aura prAgabhAva - nivRtti Atmaka kArya ina kAraNa- kAryoM meM kSaNabheda nahIM hai| prakaraNa meM jJAnAvaraNakSaya (kevalajJAna) aura ajJAnanivRtti meM kSaNabheda nahIM hai| donoMkA samaya eka hai aura donoM eka hI haiM / 1 dekhA, parIkSA mukha 5.3, tatvAryazlokavA0 pR0 168, pramANaparIkSA pR0 76, prameyakamala0 5- 1, 2, 3 / Page #266 -------------------------------------------------------------------------- ________________ vaidika brAtya aura bha0 mahAvIra (lekhaka-zrI karmAnandajI) atharvavedake pandraha kANDameM eka vrAtya sUkta hai, eka varSa taka eka hI sthAnameM niraMtara parvatakI taraha jo ki vartamAna aitihAsika vidvAnoM ke gahana adhyayana nizcala khar3e rahakara ghora tapa kiyA hai isIlie ina kA viSaya banA huA hai| prAyaH sabhI vidvAnoMne isa kA nAma pratI arthAt prAtya par3A jAna par3atA hai| pahelIko salajhAnekA prayatna kiyA. parantu yaha sala- Aja bhI jainasamAjameM apavArasAdirUpa tapa-pratakI jhane ke bajAya ulajhatI hI gyii| abhI hAlameM aojhA pradhAnatA hai, isase siddha hotA hai ki yaha vrAtya sUkta jIko jo abhinandana prantha diyA gayA hai usameM jainadhamakI paraMparAkA hI paricAyaka hai| jainadharma jarmanake prasiddha vidvAn DA. hAvaraTya vigenane isa bhagavAna RSabhadevase lagAkaba Aja saka ahiMsAko para eka gaveSaNAtmaka lekha likhA hai| ApakA kathana hI paramadharma mAnatA hai aura nirarthaka baidika kriyA kANDoMkA niSedha karatA rahA hai| (1) dhyAnapUrvaka nirantara dIrghakAla taka vivecana atharvaveda kANDa 4. sUkta 11 mantra 11 meM vratakA ke bAda maiM yaha kaha sakatA hU~ ki yaha prabandha (vAtya paryAyavAcI pratya' AyA hai usI pratyase 'vrAtya' zabda sUkta) prAcIna bhAratake brAhmaNetara Aye dharma ke mAnane banA hai-arthAt bratya (brata) ko dhAraNa karane vaalaa| bAle vrAtyoMke usa vAGmayakA kImatI avazeSa hai jo tANDa brAhmaNa 171-5 meM 'brataH' zabda bhAyA hai prAyaH cuna cunakara naSTa kiyA jA cukA hai| jisakA artha suprasiddha vaidika bhASyakAra zrI sayaNA(2) manIya upabrAjhaNase jJAta hotA hai ki cAyane 'trAtya-samudAya' kiyA hai, isase bhI bAta aura vrAtya loga UrvalokameM sthita tathA yajJAdikI hiMsAse brAtya samAnArtha siddha hote haiM jisakA artha vratI ghRNA karane vAle aura 'mom' isa akSarakA gUr3ha mAna (dIkSita) hotA hai| bhI rakhate the| atharva vedake isI caturtha kANDake isI mantrameM (3) yoga aura sAMkhyake mUlatatvoMkA yahI AdhAra isako mAgabAna kahA gayA , yA Adi srota hai| hotA hai ki yaha vratya loga magadhAdi dezoMke rahane (4) atharvavedakA vrAtya eka varSa taka khar3A raha vAle the aura inakI saMskRti mAgadha saMskRtike nAmase kara ghora tapa karatA hai aura cAroM dizAoMkI tarapha prasiddha thI, jo ki vaidika kriyAkANDakA pratyakSa unmattavat maunabhAvase bhramaNa karatA hai| virodha thA ! yahI kAraNa hai ki vaidika sAhityameM 5) vaha sarveza, sarvadRSTA aura jIvanmukta samamA magadhAdi dezoMkI aura usakI nindA kI gaI hai| jAtA hai| ityAdi / " praznopaniSad muktAtmA (paramAtmA) ko prAtya isa vaidika prAtyake sAtha yadi magavAna RSabhadeva kahA gayA hai, isase bhI hamAre uparokta kathanakI puSTi aura bAhubali svAmIke jIvanakA milAna kiyA jAya hotI hai| to dekheMge ki inameM kucha bhI antara nahIM hai| bhagavAna sAmavedIya tAeDa brAmaNameM eka 'prAtyastoma' hai, RSabhadevane maha mahIne taka nizcala khar3e rahakara khaDU- jisameM brAtyoMkA vizeSa ullekha AyA hai| usameM gAsanase tapa kiyA aura chaha mahIne taka bhramaNa karate likhA hai ki 'ye loga vaidika yajJAdise ghRNA karate the hue bhI nirAhAra rhe| isa prakAra inhoMne 1 varSa taka tathA pahiMsAko hI apanA mukhya dharma mAnate the| nirAhAra rahakara ghora tapa kiyaa| aura bAhubaline to inake rahana sahanake viSaya meM likhA hai ki-'ye loga Page #267 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 336 anekAnta [varSe 6 DhIle DhAle lAla kinAre vAle kapar3e pahanate the tathA aura pratyeka jAtike lie alaga alaga raMgake vastra brAhmaNoMse pRthak bhASA bolate aura brAhmaNoMkI bhASA AbhUSaNa niyata the| inameM lAla raMgake kSatriya the ve ko liSTa batAte the aura khule hue yuddha ke rathoMpara - yA to lAla raMgake kapar3e pahanate the yA lAla kinAre savArI karate the|bhaalaa dhanuSa zrAdi hathiyAra rakhate the|kii dhotI bAMdhate the| jisa prakAra tANDa brAhmaNameM isa kathanase inakA kSatriya honA pragaTa hotA hai| brAtyoMkA varNana hai hUbahU vaisA hI kathana licchaviyoM vahA~ inake Azrita bhRtyAdikoMkA bhI kathana hai jisase kA kathana ramezacandradattajIne kiyA hai| vidita hotA hai ki ye loga apane AzritoMko mar3A khuzahAla rakhate the| inake bhRtyAdi khUpa jevara Adi bhAratIya itihAsakI rUparekhAke pRSTha 346 meM pro. jayacandrajI vidyAlaMkArane likhA hai ki "isa pahinate the aura haSTa puSTa hote the| (tANDa brAhmaNa 171-5) vAtakA nizcit pramANa hai ki vaidika mArgase bhinna mArga kucha aura mahAvIrase pahile bhI yahAM the| zrahaMnta prAcIna bhAratIya sabhyatAke itihAsameM bAbU loga buddha ke pahile bhI the aura unake cele bhI yahA~ ramezacandra dattajIne licchavi logoMkA varNana kiyA the| ina AhetoMke anuyAyI vrAtya kahalAte the| hai aura likhA hai ki "jaba bhagavAna buddha vaizAlImeM jinakA ullekha atharva vedameM hai / licchivi loga gaye to licchavi loga apanI prajA va sainikoM sahita prAcIna bhAratakI eka prasiddha vrAtya jAtike the|" unake darzanako gaye jinameMse kucha kAle the jo kAle kapar3e pahanate the kucha bhUre the ve bhUre varu pahine hue the isI licchavi vaMzameM bhagavAna mahAvIrane aura jo lAla raMgake the ve lAla kapar3e athavA lAla avatAra liyA thaa| licchavi vaMzakI hI eka zAkhA kinArIkI dhotiyAM pahine hue the|" isase aisA pratIta jJAtRvaMza thii| isIse bhagavAna mahAvIrako jJAtaputra hotA hai ki usa samaya raMgake anurUpa jAtiyA~ thIM (nAtaputta) kahate haiN| gadya-gIta (le0-zrI'zazi' kArIgara ! kyA banA rahe ho tuma yaha ? 'yaha kAyara yaMtra hai| bar3A sundara hai, kyA karegA yaha yaMtra ? 'janatAke prANoMkI rakSA !' tumheM isakI banavAI kyA milegI kArIgara ? 'banavAI nahIM"puruskAra milegA' eka dina janatA apane adhikAra haThapUrvaka mAMgane ekatrita huii| bhIr3ako haTAne ke liye 'kAyara yaMtra' kA istemAla hucA, yaMtra tUphAnI gatise goliyA~ barasAne lagA." aura lahU-luhAna janatA karAhatI damator3atI dharatIpara girane lgii| kArIgara ! yaha saba kucha na dekha sakA aura pAgalasA apane 'yaMtra' kI ora bddh'aa|| kaI goliyA~ eka dama ThIka chAtIpara pdd'ii| dUsare hI kSaNa kArIgara pRthvIkI chAtIpara loTane lgaa| kyoM kArIgara ! yaha kyA ? bhasphuTa lar3akhar3Ate damator3ate kArIgara bolA... 'merI kalAkA sahI puruskAra !! Page #268 -------------------------------------------------------------------------- ________________ nayoMkA vizleSaNa (lekhaka ..zrI paM0 vaMzIdhara vyAkaraNAcAye) [gana kiraNa naM. 4 5 zrAge] (5) nayA~kA vargIkaraNa . lokoktikA artha yaha hai ki zukha arthAta tarkasammata hote uzikhita parAdha-pramAbAke aMzabhUnanayoMke jainadharmameM kaI hae bhI lokahita-virodhI nako kathana karanA cAhiye aura varga batalAye gaye haiN| inameMse eka varga dravyArthikanaya aura paryA- na aimA mAcaraNA hI karanA caahiye| karaNAnuyogake mahAna yArthikanAyakAcauramamA nizvayanaya caura vyabahAranayakA hai| prantha gommaTasAra-jIvakAMTamai samyagdaSTi (jJAnI) aura pahile vargako 'nayoMkA saiddhAntikavarga" kahA jAyakatA aura mithyAraSTi (bhajJAnI) meM meva divAlAte hue likhA hai kidUsare vargako "nayoMkA AdhyAtmika varga" kaha sakate haiN| isa samyagdRSTi vyakti ajJAnatAvaza padArthake svarUpako galata kA kAraNa yaha hai ki jainadharmake kathanameM doSTiyA~ apanAI samajhate hue bhI usakA abhiprAya yA uddezya pavitra hone gaI (1) saijAtikaTa aura (2) cAbhyAtmika dRSTi ke kAraNa samyagdaSTi jJAnI hI banA rahatA hai|" isame vaha jainadharmameM mAnya cAra anuyogaoNmase imyAnuyogakA kathana niSkarSa nikalatA hai ki eka vyakti padArtha ke svarUpako saiddhAntika se aura karamAnuyoga tathA caraNAnuyogakA pAlata samajhane ke kAraNa saiddhAntika raSTiye ajJAnI hote hue kathana mAdhyAtmika dRTise samajhanA cAhiye, kyoMki vastukA bhI abhiprAya yA uddezyakI pavitratAke kAraNa pANyAtmika svarUpa samajhAne ke liye usake guNa, svabhAva, dharma yA aMzoMkA dRSTile jAnI mAnA jA sakatA hai aura dasarA bhyakti pavArthaka pratipAdana karanA saijJAntika STi mAnI gaI hai aura prANiyoM svarUpako sahI samajhaneka kAraNA saiddhAntika raSTise jJAnI kelacyabhUta zAmakalyANake liye upayogI kathana karanA hote hue bhI abhiprAya yA 'zyakI duzatAke kAraNa mAdhyAtmika mAnI gaI hai| ina donoM dRSTiyoMmeM bheda AdhyAtmika dRSTise ajJAnI mAnA jA sakatA hai| yahI sababa yaha ki jahAM saiddhAntika Tima vastu ke svarUpakA pratIti hai ki jahAM saiddhAntika rise jIvako bArahavaM guNasthAna ke anusAra jaisAkA tasA pratipAdana kiyA jAtA hai vahA~ taka ajJAnI mAnA gayA hai vahAM mAdhyAmika dRSTile usako mAdhyAsmika Tima dUsaroMke lAbhakI raSTise vastukA pranItika caturtha guNasthAna meM hI jJAnI svIkAra kiyA hai| prakAra viruva anyathA bhI pratipAdana kiyA jAtA hai| yahI saba jaba saiddhAntika raSTi aura mAdhyAtmika rahi donoMma bheda hai ki vItarAga jinendrakI aSTadravyase kI gayI pUjA tarka middha ho jAtA hai to ina donoM raSTiyoMke aAdhAra para svIsammata honeke kAraNa saiddhAntika dRSTi se ucita na hote hue kRta nayoMmeM bhI bheTa honA svAbhAvika hai| isaliye nayA~kA bhI pUja ke liye lAbhakara honeke kAraNa prAdhyAtmika dRSTi uklikhita do vargoM meM kiyA gayA vibhAjana zAkhasammata se jainadharmameM upAdeya batalAyI gayI hai| aura mahatvapUrNa hai| sAtha hI ina do bA~ke atirikta eka "sarva eva hi jainAnAM pramANaM khaukiko vidhiH| tImarA varga bhI nayA~ke bAremeM mAnA AyakatA hai, jo yadyapi batra samvatvahAninaM yatra na pradUSaNam // " somadevamarikA yaha kathana bhI ina donoM ina donoM vargoMse bhinna to nahIM hogA, phira bhI mAvazyaka raSTiyoMke bhedakA sUcaka hai| "yadyapi zudaM lokaviruvaM na samajha kara hamane ise svataMtra varga mAnanA hI ThIka smjhaa| na kathanIyaM nAvaraNIyam" aisIaisI lokoktiyAM bhI sidA- aura isa vargako hama "nayokA loka saM varga" nAma nta aura adhyAtmake bhedako hI pradarzita karatI haiM / ima 2 smmaa| jIyo aTupavayaNaM tu madadi ! mahadi 1 yazastilakacampU, uttarArdha pRSTha 373 asambhAvaM ajANamANI gurunniyogaa|-jiiv kAMDagA027 Page #269 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 338 . anekAnta [ varSe 6 denA cAhate hai| isakA prAmAsa bhI hameM jaina proM meM dekhane sAmAnya aura vizeSadharma cAlI' ma.na gayA hai| sAmAnya ko milatA hai jaisA ki Age pragaTa kiyA jAyagA / dharmako vastukA dravyAMza aura vizeSadharmako vastukA paryA yAMza bhI kahate haiN| eka hI vastumeM bhinna bhikha samayake aMdara (6) nayoMkA saiddhAntika varga hameM jo viSamatA dikhAI detI hai usake rahate hue bhI vastu vastu-svarUpa-nirNayake bAremeM pramAyA-mAnyatAko sabhI ke viSaya meM hamArA ekatva jJAna akSuNNa banA rahatA hai| isa darzanoM meM mahatvapUrNa sthAna diyA gayA hai lekina jainadarzanameM kA kAraNa usa vastu meM rahanevAlA sAmAnyadharma arthAt pramANa-mAnyatAke sAtha sAtha naya-mAnyatAko bhI utanA hI dravyAMza samajhanA cAhiye aura bhinna bhinna samayameM dIkhane vAlI upayogI batakhAyA hai| usa viSamatAkA kAraNa usa vastumeM rahane vAlA vizeSadharma arthAt paryAyAMza samajhanA cAhiye / isI taraha aneka pratItike prAcArapara bastusvarUpa-nirNayakA siddhAnta vastuoMmeM eka hI samayake aMdara hameM jo samAnatA aura lokamAnya hai| lokameM vastu yadi aneka-dharmAtmaka yA viSamanAkA anubhava hotA hai isameM bhI jana vastuoM meM rahane aneka-aMzAtmaka pratIta hotI hai to loka use vaisI hI vAle sAmAnyadharma aura vizeSadharmako hI kAraNa samajhanA svIkAra karatA hai| jaise eka pakA humA pAma sAmane bhAsA caahiye| jaise eka manuSya bhinna bhinna samaya meM hone vAlI hai| loga usakA jJAna bhA~khase dekhakara, hAthase kara, nAka bAla, yuvA aura vRddha avasthAnoMmeM bhI manuSya hI rahatA hai saMdhakara aura jIbhase cakhakara kiyA karate haiN| bhinna bhika aura aneka manuSya eka hI samayameM paraspara bhinna dikhAI TiyodvArA bhitra mila prakArase hone vAle ina cAroMjJAnoMmeM dete hae bhI samAna rUpase manuSya hI kahe jAte haiM / isaliye se kaunasA jJAna sahI aura kaunase tIna jJAna galata mAne isa prakArake sahI anubhavoMke AdhArapara yahI mAnanA par3atA jAveM isakA niyAya karanA asaMbhava hai| isaliye ina cAroM hai ki usa eka manuSya meM bhika bhinna samayake aMdara bhedasUcaka hI jJAnoMko pAlata mAnanA bhI ThIka nahIM hai, kAraNa ki eka bAla, yuvA aura vRndra avasthArUpa vizeSadharma aura ina saba to ina cAroM hI zAnoMko g2alata mAnanekA koI bhI nimitta avasthAnoM meM bhI ekatAsUcaka manuSyasvarUpa sAmAnyadharma vahAMpara maujUda nahIM rahatA hai| dUsare aisA mAna lenepara usa maujUda hai tathA aneka manuSyoM meM bhI isI taraha eka hI mAmake svarUpakA nirNaya bhI nahIM kiyA jA sakatA hai| isa samaya meM pArthakyasUcaka vizeSadharma aura samAnatAsUcaka liye ina sabhI jJAnoMko khokameM sahI kabUla kiyA gayA hai sAmAnyadharma maujUda hai| aura caki ye sabhI jJAna eka dUsare jJAnase bilkula bhiDa mAlUma par3ate haiM isaliye inake nimittabhUta cAra dharma rUpa, vastukA sAmAnyadharma bhinna bhinna samayoM meM bhI usa vastu sparza gaMdha aura rasa-usa mAmameM svIkAra kara liye jAte meM maujUda rahaneke kAraNa nitya mAnA gayA hai aura usakA hai| lokameM yahI prakriyA dUsarI sabhI vastuoM ke bAremeM vizeSadharma badalate rahaneke kAraNa pranitya kabUla kiyA apanAyI gayI hai| isa prakAra vastukI aneka dharmAtmakatA gayA hai| yahI sababa hai ki jainadharmameM vastuko nityAnityAtmaka yapi bokameM bhI svIkAra kI gayI hai, parantu jainadarzanameM athavA dhaumya-vyaya-utpAdAtmaka kahA hai| yahA~para nityatA aneka-dharmAtmakatAkI isa mAnyatAko itanA vyApaka rUpa kAhI artha dhaumya aura anityatAkA hI artha vyaya aura diyA gayA hai ki yadi paraspara virodhI dharma bhI vastumeM utpAda samajhanA caahiye| vastuke vyayakA artha hotA hai pratIta hote haiM to usa vastumeM una virodhI dharmoM ke samAva usa vastukI pUrvaparyAyakA nAza aura vastu utpAdakA artha ko bhI vaha svIkAra karatA hai| jainadarzana meM dasare varzanoMkI hotA hai usa vastukI uttaraparyAyakI utpatti / lekina vasta apekSA yahI vizeSatA hai aura darzanakI isa vizeSatA kI pUrvaparyAyakA nAza aura uttaraparyAyakI utpatti ye donoM kAraNa jainadharmakohIlokameM bhanekAntavAdI dharma kahA gyaa| eka hI kAlamai hojAyA karatI haiN| isakhiye jainadharmameM vyaya jainadharmake tatvajJAnameM pratItike AdhArapara bastuko 1sAmAnya vizeSAtmA tadartho vissyH|-priikssaamukh 4-1 Page #270 -------------------------------------------------------------------------- ________________ kiraNa ] nayoM kA vizleSaNa 336 aura utpAdakA artha pariNamana kiyA gayA hai-aryAta paryAyAthikanaya kahA jaaygaa| mahAvAkyake bAremeM noMkA vastukI pUrvaparyAya hI svAbhAvika taurapara athavA bAjha udAharaNa isa prakAra hai-vasmukai sAmAnya aura vizeSa donoM nimittoMke AdhArapara badalakara uttaraparyAya bana jAtI hai| dharmoMkA pratipAdana karanevAle do prakaraNoMkA eka anya hai| yahI sababa hai ki jainadharmameM prabhAvako bhAvAntara svabhAva yahAMpara donoM prakaraNoMkA piMDabhUta grantha to parArthapramANa mAnA gayA hai / vastuke ekAnekAtmakarava. sadasadAtmakatva / mAnA jAyagA, kAraNa ki vastukA pUrNarUpase pratipAdana donoM mAdi svarUpa bhI inhIM mAmAnya aura vizeSadharmoM ke vizeSa- prakaraNoMke samudAyalpa manyase hI hotA hai aura aneka rUpa hI samajhane caahiye| pApoM tathA mahAvAkyoMki piMDabhUta donoM prakaraNa ki vastuke eka eka aMzakA pratipAdana karate haiM isaliye donoM ina paraspara virodhI sAmAnya aura vizeSa donoM dharmoM prakaraNoMko TrampArthikamayavAkya aura paryAyArthikanayavAkya kA pratipAdana karaneke liye pUrvokta parArthazrutake bhI jainadharma samajhanA caahiye| meM do aMza mAne gaye haiM jinako kramase pUrvokta dravyArthika naya aura paryAryAthika naya nAma diye gaye haiM-arthAta yadi kahIM para sirpha "vastu nitya "sabAyakAhI dravyArthika nayase vastuke gyAMzabhUta mAmAnyadharmakA prati- prayoga kiyA gayA ho aura isa vAkyake jariye basasake pAdana hotA hai aura paryAyArthika nayase usake paryAyAMzabhUta tayAMzabhUta nitya dharmakA pratipAdana karanA hI vaktAko vizeSadharmakA pratipAdana hotA hai / isaliye vastusvarUpa abhISTa ho. to vahA~ para "vastu bhanitya hai" isa vAkyakA vivecanakI raSTise ina donoM noMko "nayoMkA saiddhAntika AkSepa karanA anivArya hogA, (bhale hI vaha vaktAke liye varga" na ma diyA gayA hai| gauNa ho) kAraNa ki 'vastu bhanitya " sa vAkyake sAtha ye donoM naya pUrvokta prakArase pada. vAkya aura mahA. ekavAkyatAko prApta humA "vastu nisya hai" aisA pAkya hI vAkyake bhedase tIna prakAra ke hote haiN| tAtparya yaha hai ki nayavAkya kahalAne yogya hai| svataMtra "vastu nisya" yaha parArtha-pramANake aMzabhUta koI koI pada, vAkya aura mahA vAkya nayavAkya nahIM kahA jA sakatA hai| kAraNa ki vAkya vastuke samAnyadharmakA pratipAdana karate hai aura parArtha pramANAvAkya athavA pramANamahAvAkyake sApekSa aMzIkA nAma pramANake aMzabhUta koI koI pada, vAkya aura mahAvAkya vastu hI nayavAkya kahA gayA hai| ke vizeSadharmakA pratipAdana karate hai / jaise "vastu nitya yadi kahIMpara sirpha 'vastu nisya hai" isa vApaya kAhI aura anitya hai" yaha parArtha-pramANa yA pramANa-vAkya hai, prayoga to kiyA gayA ho. lekina "vastu anitya hai" kAraNa ki yaha vAkya vastukA pUrNarUpase pratipAdana karatA isa vAkyakA bhASepa karanA vaktAko abhISTa na ho.to aisI hai / ima pramANavAkyake avayava-svarUpa nitya aura hAlatameM yaha vAkya yA to pramANAvAkya mAnA jAyagA yA phira anitya pada kramase usa vastuke sAmAnyadharma pramANAbhAsa mAnA jAyagA / tAtparya yaha hai ki yadi vastu aura vizeSadharmakA pratipAdana karate haiM, isaliye ye donoM nitya hai isa vAkyake jariye vastukI bhanityatAkA virodhana karate pada kamase pyAthikanaya aura paryAyAthikamaya kahe hue sirpha nityadharma dvArA nisyAtmaka vastukA hI pratipAdana jaayeNge| "vastu nitya hai aura bhanitya hai" isa prayoga karanA baktAko abhISTa ho, to aisI hAlata meM yaha vAkya do vAkyoMkA piMDasvarUpa mahAvAkya parArtha-pramANa hai kyoMki dharmake dvArA dharmAkA pratipAdaka honekI vajahase pramANavAkya yahAM para pUrNa vastukA pratipAdana karaneke liye do vAkyoMkA mAnA jAyagA / lekina isa vAkyake dvArA yadi anityatAkA prayoga kiyA gayA hai| aura ki isa mahAvAkya avayava- virodha karate hue bastukI nityatAkA hI pratipAdana karanA svarUpa donoM bAkyoMse kamase vastuke sAmAnyadharma aura vaktAko abhISTa ho, to aisI hAlata meM yaha vAkya pramANAvizeSadharmakA pratipAdana hotA hai isaliye mahAvAkyake bhAsa mAnA jAyagA, kAraNa ki vastukI anityatAkA virodha avayavasvarUpa ina donoM vAkyoMko kramase nyArthikanaya aura karanevAle "vastu nitya hai" isa vAyake dvArA nisyarUpa hI Page #271 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 340 anekAnta [varSa 6 vastukA pratipAdana hogA, jo ki pratItiviruddha hai; kyoMki kA, mAmake sukhake liye saMpUrNa prAntakA, prAntake sugAke pUrvoka prakArase nityatA vastukA sahI svarUpa nahIM. balki liye saMpUrNa rASTrakA aura rASTake sukhake liye usase saMbaddha svarupakA eka aMza hai aura svarUpAMzako pUrNasvarUpa mAnanA dUsare rASTroMkA sukhI honA anivArya hai| isaliye yadi yaha cUki rAkhato isaliye usakA pratipAdaka vAkya pramANA- mAna liyA jAya, ki pazuokA prAkRtika jIvana nyaSTipradhAna bhAsa hI mAnA jAyagA / isa vAkyako naya athavA nayAbhAsa hai aura manuSyoMkA prAkRtika jIvana samAha pradhAna hai to to kisI bhI hAlata meM nahIM mAnA jA sakatA hai| kAraNa ki asaMgata nahIM hai| lekina itanA mAna lenepara bhI kisI bhI "vastu anitya hai" isa vAkyakI apekSArahita "vastu nisya prANIkA mUla uddezya apanI icchAnusAra apane jIvanako hai" isa svataMtra vAkyameM naya athavA nayAbhAsakA lapaNa sukhI banAnA hI rahatA hai| manuSya bhI eka prANI hai, isa ghaTita nahIM hotA hai| tAtparya yaha hai ki yadi parArthazrutako liye isakA bhI mUla uddezya apane jIvanako sukhamaya pramANa, naya, pramANAbhAsa aura nayAmAsake rUpameM cAra bhedoMmeM banAnA hI hai| isI uddezyase vaha samaSTike sAtha sahayoga vibhakta karadiyA jAya, toina cAroMke lakSaNa nimnaprakAra hoMge- karatA hai tathA samaSTike sukhakI kAmanA bhI vaha karatA hai| (1) eka aMza yA aneka aMzoMdvArA vastu arthAta aMzI aura yahAM taka ki isI uddezyase vaha samaSTike sukhake kA pratipAdana karanA pramANa hai| (2) nAnA aMzoMmeMse eka liye bar3e bar3e kaSTa sahaneke liye bhI taiyAra hojAtA aMzakA pratipAdana karanA ny|| (3) aMzakA aMzIrUpase hai| yahI sababa hai ki mAnava-samAjameM svAbhAvika taura para pratipAdana karanA pramANAbhAsa hai aura (4) anaMzakA aMza- burAiyoMke kITANuoMkA astitva svIkAra karanA anivArya rUpamaM pratipAdana karanA nayAbhAsa hai| isa prakAra ina cAroM mAlUma hotA hai, kyoMki samaSTi jaba vyaSTika abhilaSita meMse pUrvokta vAkyameM pUrvokta prakArase pramANa athavA pramANA- amana-cainameM bAdhaka mAlUma hone lagatI hai to usa samaya bhAsakA hI natrayA ghaTita ho sakatA hai| naya athavA nayA- vyaSTike hRdayameM samaSTike prati vidrohakI bhAvanA jAgrata bhAsakA nhiiN| isI prakAra "vasnu anitya hai" isa vAkyake ho jAyA karatI hai| aura isa taraha eka vyakti apane kuTumba svataMtra prayogake bAremeM bhI yaha prakiyA ghaTita karanA caahiye| ke sAtha, eka kuTumba dUsare kuTumboMke sAtha, eka muhamA isa taraha vastu-svarUpa-vyavasthAmeM pramANa-mAmyatAke dUsare muhalleke sAtha eka grAma dUsare grAmoM ke sAtha, eka sAtha 2 nayoMkI mAnyatA kitanI upayogI haiyaha bAta parachI prAnta dUsare prAntoMke sAtha aura eka rASTra dUsare rASTroM ke sAtha taraha spaSTa ho jaatii| isI naya-mAnyatAke balapara hI vidroha kara baiThate hai| aura isIliye apane hI aparimita jainadharmakI vastu-svarUpa.vyavasthA dUsare dArzanikoM ke liye aiza-bhArAmake liye bhAI-bhAI meM, kuTumba-kuTumbameM, grAma-grAma durbhaca banI huI hai| sAthameM yaha bhI spaSTa ho jAtA hai ki meM, jAti-jAtimeM prAnta-prAntameM aura rASTra-rASTrameM na kevala jainagranthoMmeM nayA~kA dravyArthika naya aura paryAyArthika naya pArasparika sahAnubhUtikA AbhASa hI rahatA hai balki eka ke rUpameM jo myAkhyAna kiyA gayA hai vaha saiddhAntika dRSTise dUsareko dabAnekI, kaSTa pahuMcAnekI jo koziza kI jAtI hai hI kiyA gayA hai| vaha isIkA pariNAma hai| yahAM taka ki jo vartamAna vizva yuddha hote haiM unakI jada bhI sirpha apane hI aiza-bArAmakI (7) nayoMkA AdhyAtmika varga aparimita caahhai| mAnava-samAjameM vyaTikI apekSA samaSTiko adhika prAcIna samayameM mAnava-samAjake sukhakI ghAtaka aisI mahatva diyA gayA hai| isakA kAraNa yaha hai ki mAnavasamAja hI pratikUla paristhitiyoM meM bhAratavarSake dUradarzI, tasvavettA meM vyaSTikA sukha samaSTike sukhake sAtha avinAbhUta hai-arthAt __ mahAtmAmoMne apane anubhava aura vicAra zaktike AdhAra eka vyakti apane jIvana meM sukhI tamI ho sakatA hai jabaki para azya prAramatasvakI khoja kI thii| unakI isa khojakA usakA kuTumba sukhI ho| isI taraha usa kuTumbake sukhake mUla uddezya mAnava samAja meM amana-caina kAyama karane ke liye usake muhalekA, muhalleke sukhAke liye saMpUrNa prAma liye usake anta:karaNameM samaSTi-pradhAna jIvanake mahatvako Page #272 -------------------------------------------------------------------------- ________________ nayoM kA vizleSaNa 341 prasthApita karanA hI thA, isaliye isa uddezyakI pUrtike virodhI honeke kArayA anucita yA azubha pravRtti kahate haiN| liye aura mAtha hI apanA isa khojako sarvAGgINA banAneke premI pravRtti karane vAle prANI hamezA karatA, nirdayatA, liye prAsmAko saMsAra aura muktikI vijJAnapUrNa vyavasthAmai ahaMkAra, dhUrtatA svArtha nIlupatA, uccajalatA aura kRtaprasA gUdhanekA saphaja prayatna karake prAramAke ina donoM pahaluoM Adi duguNoMke zikAra hA karate hai aura inakA lakSya ke AdhArapara hI unhoMne dharma-adharma, puNya-pApa aura nIti- damako utpIDita karake apanA svArtha siddha karanA hI anItika rUpameM mAnavasamAjake kartavya-zravartavyakA vivaMcana rahatA hai / jainadharmameM aise prANiyoMko baDigAmA nAma diyA kiyA thaa| yaha vivecana itanA prabhAvapUrNa aura AkarSaka gayA hai| prANiyoM dvArA dUsare prANiyoMke sukha-du.khakA dhyAna thA ki anAramavAdI tarkazAstriyAna bhI mAnavasamAjameM rakhate hue apane jIvanako sukhI banAnakA jo prayatna kiyA vyavasthA kAyama karane ke liye "jiyo aura jIne do" ke jAnA hai se prayatnako lokahitakA virodhI na honeke kArayA siddhAntako prAnAnA ThIka samajhA thA aura usIkA yaha ucina yA zubha pravRtti kahate haiN| isa pravRttiko karane vAle pariNAma hai ki bhAratavarSa Aja bhI duniyAkI nigAhameM prANI apane jIvanako sumsI banAne ke liye kabhI bhI dUsare adhyAtmapradhAna deza mAnA jAtA hai| dayA, kSamA, paropakAra, prANiyoMko utpIDita nahIM karate haiM; balki ve apanI mAko guNajJatA, kRtajanA, hArdika sahAnubhUti zrAdi AdhyAtmi- hAyoMko dabAkara apane jIvanako hI saMmita banAnekA katAke hI prakAzamaya aMza hai| yadyapi bAhirI kAlimAne prayatna karate rahate haiN| jaina dharmameM se prAgina ko antarAbhAratavarSakI isa AdhyAtmika vibhUtiko bahuta kucha vikRta ramA nAma diyA gayA hai| tathA naSTa-bhRSTa kara diyA phira bhI isakA saMskAra bhAratavarSapara isa viSaya meM jainadharmakI mAnyatA yaha hai ki-mAyaka itanIhar3atAke sAtha jamA huzrA hai ki samaya-mayapara usakA prANIke zarIrake sAtha prAtmA nAmakI nitya bastukA sambandha prakAza avazya hI camaka uThanA hai| baMgAla tathA anya hai aura vaha zrAtmA nAmakI vasnu khAnameM par3e hue vikRta prAntoMke dardanAka hAyasaMkaTake isa maukepara usakA prakTa suvarNa ke samAna anAdi kAlaya vikRta ho rahA hai| eka teja hI akhIna mahatvapUrNa kArya kara rahA hai. jo svArthI aura vastuke svabhAva pratikUla vastuka midhagAsa hone vAlI nirdayI duniyAke logoMko yaha saMketa hai ki zramasameM tumheM tabadIkA nAma vikAra hai / suvarNako khAnase bAhira bhI apane jIvanako mukhI banAnake liye isIkI zaraNa lenI nikAlanepara umameM mauda vicArakA kAraNa pApAgAdikA padegI, nahIM to isake binA tuma loga mara miToge aura sambandha ra mAlUma par3ane lagatA hai, isIliye lAkameM duniyAmeM tumhAre nAmakA nizAna taka na rhegaa| suvarNako zuddha karane kA prayatna kiyA jAtA hai| thAramAma bhI ullikhita bhAramatatvakI khojakA eka phala jainadharma bhI vikArakA kAraNa pratikula vasnukA saMbaMdha jime jainadharma krmhai| isaliye jainadharmameM bhI bhAgmAko svIkAra karate huye isa saMjJA dI gayI hai, anAdi kArase svIkAra kiyA gayA ke bAre meM saMsAra aura muktiko vyavasthA batalAI gayI hai| hai| loka prANiyoMkI ullikhita zubha-azubha pravRtti meM tAtparya yaha hai, ki lokake prANI apanI-apanI AkAMkSAka kAraNabhUna bAhya padArthoMmeM hone vAlI zani aura ghRNA hamI anusAra apane jIvanako mukhI banAne ke liye bAhA padArthoM pratikUla vasnu arthAt kamake sambandha paidA hone vAle meM prIti aura vRNAke prAdhArapara pravRtti karate hue dekhe jAne zrAHmAke vikArakA hI pariNAma samajhanA cAhiye / isa haiN| inakI yaha pravRtti anucita arthAta lokahitake viruddha vikArako jainadharmameM rAga aura dveSa nAma diye gaye haiN| rAga aura ucita pradhAna lokahitake viruddha humA karatI hai| bAhya padArthoMmeM hone vAlI prItikA kAraNa hai zrIra dvepa duniyAke katipaya prANiyoM dvArA apane jIvanako sukhI _ vAdyapadArthoM meM hone vAlI ghRgAAkA kAraNa hai| isa taraha meM banAne ke liye zaktike AdhArapara dUsare prANiyoMke Ura lokake prANI gagake vazIbhUta hokara duniyAke abhISTa padArthoM anyAya aura atyAcAra karake unake sukhI jIvanako naSTa ko apanAnekI ceSTA kiyA karate haiM aura dveSake vazIbhUta karanekA jo prayatna kiyA jAtA hai usa prayatnako lokahitakA hokara ve duniyA apane liye aniSTa padArthAkI apanese Page #273 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 352 anekAnta [ varSa 6 alaga karanekA prayatna kiyA karate haiN| prANiyoMkI duniyAke hayA aura icchAcAkI vRddhi kAhI kAraNA honeke sababa padArthoM ko apanAne aura alaga karane rUpa yaha pravRtti kabhI saMklezako hI paidA kiyA karatA hai" pachAcoMke abhAvakabhI to lokahitake viruddha humA karatI hai aura kabhI-kabhI rUpa saMtoSamme hameM jo sukhAnubhava huzrA karatA hai vaha svataMtra, lokahitake viruddha hunA karatI haiN| ina donoM tarahakI sthAyI aura nirAbAdha honekI vajahase hamezA zAntikA hI pravRttiyoMmeMse lokahitake viruddha hone vAlI pravRttikA kAraNa kAraNa hotA hai| isaliye aisA sukha harachAoMkI pUrtijanya karma ke sambandhase hone vAlA mAmAke svabhAvakA vikAra sukhame kahIM bar3hakara mAnA gayA hai aura isIko jaina dharma meM hI mAnA gayA hai aura isako jainadharmameM 'moha' nAma diyA saccA sukha kahA gayA hai| lekina jaba taka hamArI pAramA gayA hai| isa prakAra lokake prANI apane jIvanako sukhI karmapara taMtra hai taba taka yaha sukha saMbhava nahIM ho sakatA hai| banAne ke liye gaga, dveSa aura mohake vazIbhUta hokara hI kAraNa ki AramAkI karmaparataMtratAme prANI duniyAke padArthoM lokahita-virodhI anyAya, atyAcAra Adi anartharUpa meM rAga, dveSa aura mohake vazIbhUta hokara pravRtti karatA azubha pravRtti kiyA karate haiN| aura jina logoMkA moha huA caurAsI lakSa yoniyoM meM janma aura maraNako prApta rUpa prAramavikAra kamajora par3a jAtA hai yA naSTa hojAtA hai hokara kabhI to icchAoMkI pUrti hone vAle mukhakA aura ve loga rAga aura dveSake sadbhAvameM pUrvokta zubha pravRtti hI kabhI icchAoMkI pUrti na ho sakane para hone vAle duHkhakA kiyA karate haiN| hI satata anubhava kiyA karatA hai / isIkA nAma zrAtmA prANiyoMkI azubha pravRtti aura zubha pravRtti ke samAna kA saMsAra hai / isako naSTa karake prAmAkI svatantra, pratiko bhI jainadharma mAnanA hai aura yaha zuddha pravRtti svAbhAvika aura madA zrAnandamaya avasthAko prApta jainadharmakI mAnyatAke anusAra mohake bAda rAga aura dveSakA karanekA hI jainadharma meM upadeza diyA gayA hai| isa svataMtra sIabhAva ho jAnepara hI mambhava hai| isakA matalaba yaha hai arthAt karmakI parataMtrata me rahita, svAbhAvika arthAta gaga. ki niHsvArtha bhAvase dUsare prANiyoMko sukhI banAnekA jo bhI dveSa aura moharUpa vikArase zUnya aura madA zrAnandamaya prayatna kiyA jAya use zuddha vRtti nAma diyA jA sakatA hai arthAt nirAkA~kSasukhapUrNa avasthAkA nAma hI mukti hai, jo aura aisA prayatna usa hAlatameM hI kiyA jA sakatA hai jaba vyakti isa prakArakI muktiko prApta kara letA hai vahI vyakti kisane jIvana ke bAremeM prINako nirIhatA paidA ho jaay| dUsare prANiyoMkI kalyANabhAvanAme prerita hokara pUrvokta koI bhI vyakti apane jIvana ke bAremeM nirIha tabhI hosakatA zuddha pravRtti kiyA karatA hai. aisI:vRtti karanevAle vyaktiko hai jabaki usakA jIvana sukhase paripUrNa ho / prAcArya jainadharmameM "jIvanmukta paramAtmA" nAma diyA gayA hai| yaha kundakundakA yaha kathana ki 'sabase pahale apanA hita karo, jIvanmukta paramAtmA hI vartamAna zarIrake chUTane ke bAda jainaisake bAda hI yadi tuma dUsagekA hita karane meM samartha ho dharmakI mAnyatAke anusAra pUrNa mukta ho jAyA karatA haito dUsaroMkA bhI hita karo' imI arthakA poSaka hai| arthAt phira kabhI bhI vaha pUrvokta janma aura maraNakI tAparya yaha hai ki prAcArya kundakundake matAnusAra bhI parampagameM nahIM phaMsatA hai| niHsvArtha bhAvanAse kevala dUsaroM ke hitake liye kobhI pravRtti jainadharmake mamAna sabhI AdhyAtmika dharmoM meM saMsAra kI jA sakatI hai aisI pravRtti karane vAle vyaktikA isake aura mukti kI prAyaH yahI vyavasthA batalAI gayI hai aura pahile hI pUrNa sukhI ho jAnA Avazyaka hai / pUrNa sukhI saMpArako naSTa karake mukti prApti kA upadeza dete hue usakA sonaliye hameM apanI jIvana-mambandhI AkAMkSAyeM hI naSTa mArga bhI sabhI dharmoMmeM batalAyA gayA hai / isa karanI hogI; kAraNa ki AkAMkSAoM kI pUrtise hameM jo mArgako sabhI adhyAtmavAdiyoMne dharma' nAma diyA hai| sukhAnubhava humA karatA hai vaha sukha svAmI samantabhadrake jainadharmane jo mArga batalAyA hai aura jise vaha bhI zaratami "parAdhIna, asthAyI, nAnA prakAraka dulAma ghirA 2 karmaparavaze sAnta du:svairantarinIdaye / pApIje sukhe // 1 zrAdadidaM kAdavvaM jara sakkai parahida ca kAdamba / / -ratnakaraNDazrAvakAcAra Page #274 -------------------------------------------------------------------------- ________________ kiraNa 7] nayoMkA vizleSaNa 343 'dharma' nAmase pukAratA hai| use vaha do bhAgoMmeM vibhakta kara ina donoM dhauMkA pratipAdana karanevAle parArthazcatake detA hai| eka nizcaya dharma aura dRmarA vyavahAra dhrm| bhI dobhena hojAte haiM-eka nizcayanaya aura dUsaga myavahAratAtparya yaha hai ki kisI bhI kAryake liye hamezA do prakAra maya / vyavahAradharma-mApekSa nizcayadharmakA pratipAdana karane ke kAraNoM kI AvazyakatA rahA karatI hai| eka upAdAna- pAle pada, vAkya aura mahAvAkyako nizcayanaya aura kAraNa aura dUsarA nimitta kAraNa / upAdAnakAragAko nizcayadharma-sApekSa vyavahAradharmakA pratipAdana karane vAle prAramabhUta yA antaraMga aura nimitta kAraNako anAramabhUta pada, vAkya yaura mahAvAkyako vyavahAranaya samajhanA yA bahiraMga kAraNa bhI kahate haiN| ye donoM kAraNa jahA~ ___ caahiye| aura ina donoMkA pratipAdana karanevAle vAkya mila jAte haiM vahA~ kArya niSpanna ho jAtA hai aura jahAM ina aura mahAvAkyako parArthapramANa yA pramANavAkya aura pramANadonoM kAraNoMkA yA donoM se ekakA abhAva rahatA hai vahAM mahAvAkya samajhanA cAhiye / jo vAkya athavA mahAvAkya kArya niSpA nahIM hotA hai| lekina yaha bAta avazya hai kevala vyavahAradharma yA kevala nizcayadharmakA hI kathana karate ki kahIM kahIM upAdAnakAraga kI mukhyatA aura nimittakAraNa haiM-eka dUsare dharmakA niSedha nahIM karate haiM, to aisI hAlata meM ye kI gauNatA rahate hue kArya niSpanna hotA hai aura kahIM kahIM vAkya athavA mahAvAkya pramANa mAne jaayNge| aura yadi ve upAdAna kAraNakI gauNatA aura nimitta kAragA kI pradhAnatA parasparameM eka dUsare dharmakA niSedha karate haiM, to aisI hAlana rahate hae kArya niSpanna hotA hai isakA sababa yaha hai ki meM ve pramAyAAbhAsa hI mAne jAyaMge / tAtparya yaha ki jaba kahIM kahIM to nimitta kAragA upAdAnakAraNakA sahAyaka nizcaya aura vyavahAra donoM dharmoMkA samudAyarUpa ikAI hI bana kara kArya kiyA karatA hai aura kahIM kahIM vaha mukimpa kAryameM kAraNa mAnI gayI hai, to aisI hAlatameM ye upAdAnakAraNakA preraka banakara kArya kiyA karatA hai| donoM dharma isa ikAI ke aMza hI siddha hote haiM, lekina jaba Upara jo muktike kAraNabhRna do dharmoMkA ullekha kiyA gayA eka hI dharmako muktikA kAraNa kahA jAtA hai, to isakA hai, unameMye pahile arthAta nizcayadharmako munikA upAdAna- artha yaha hotA hai ki vaha muktike kAraNarUpa ikAIkA aMza AmmabhUta yA aMtaraMga kAraNa aura dUsare arthAt vyavahAradharma nahIM hai, balki usa rUpameM vaha svayaM hI eka ikAI hai| isaliye ko nimitta, anAtmabhUta yA bahiraMga kAraNa samajhanA isa prakArakA kathana yadi dUsare dharmakA virodhaka na hote hue caahiye| aMtaraMga rAga, dveSa nathA moharUpa parigati aura sirpha apane pratipAya dharmameM muktirUpa kAryakI kArayAtAkA apanI AkAMkSAoMko kama karanA nizcayadharma mAnA gayA hai vidhAna karatA hai, to vaha kathana pramANa mAnA jaaygaa| aura aura imameM sahAyaka athavA isake poSaka bAhya bhAcaraNoMko yadi vaha dUsare dharmakA virodhaka hote hue apane pratipAdya vyavahAradharma kahA gayA hai / dharmameM hI muktirUpa kAryakI kAraNatAkA vidhAna karatA hai ye nizcaya aura vyavahAra donoM dharma paraspara sApekSa to vaha kathana pramANAbhAsa mAnA jaaygaa| eka eka dharmakA hokara hI muktike sAdhaka hosakate haiN| isaliye jo vyavahAra- svataMtra svataMtra pratipAdana karanevAle ye vAkya athavA mahAdharmakI upekSA karake mukti prAptike liye kevala nizcayadharma bAkya pUrvokta prakArase naya athavA mayAbhAsa nahIM mAne jA ko pakAnekI koziza karate haiM, ve isameM saphala nahIM ho sakate haiN| isa prakAra dravyAMza aura paryAyAMzakA vivecana sakate haiM aura jo nizcayadharmakI ora durlakSya karake kevala karanevAle pada, vAkya aura mahAvAkyoMkI taraha nizcaya vyavahAradharmakA avalambana karake hI saMtuSTa ho jAte hai, aura vyavahArakA vivecana karanevAle pada, vAkya aura mahAunakI prayojanasiddhi bhI unase dUra hI rahA karatI hai| isa vAkyoMmeM mI pramANa, pramANAbhAsa. naya aura nayAbhAsakA liye aise logoMko dharmAtmA na mAnakara jainadharma meM hoMgI, vyavahAra karanA caahiye| pAkhaMDI Adi nAma diye gaye haiM ! ina donoM poMmeMse yadyapi pratyeka kAryameM upAdAna aura nimitta donoM nizcayadharma niyata arthAta ekarUpa aura vyavahAradharma ani- tarahake kAraNoMkI AvazyakatA rahA karatI hai, isaliye sabhI yata arthAt anekarUpa rahatA hai| kAryoMke ina kAraNoMkA pratipAdana karanevAle pada, vAkya Page #275 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 344 anekAnta [ varSe 6 aura mahAvakyako nizcayanaya aura vyavahAranaya kahanA vyavahAranayakA vibhAga jahAM kahIM bhI kiyA gayA ho vaha asaMgata nahIM hai| phira bhI jainadharma pradhAnatayA mAdhyAtmika saba AdhyAtmika dRSTile hI kiyA hai| ina sabhI kathanoM meM dharma homekI vajahase usake kathanakA pratipAdya viSaya lapa- pramANa, pramANAbhASa, naya aura nayAbhAsakI prakriyA ghaTita bhUta mAramAkI muktike upAdAna aura nimitta kAraNabhUta kI jA sakatI hai| lekhakA kalevara bar3ha jAneke sababa anA. nizcayadharma aura vyavahAradharma hI rahe hai| isaliye inakA vazyaka samajhakara yaha para isakA vivecanA nahIM kiyA gayA hai| pratipAdana karanevAle nizcayanaya aura vyavahAranayako 'nayoM prAramA aura zarIrAdikameM AdhyAtmika dRSTi se hI sva kA mAdhyAmikavarga" nAma diyA hai| aura zrAmikatAma aura parakA bheda karake svako nitya aura sat tathA parako nayoMkI isa prakriyAko apanAne ke sababa hI jainadharma dUsare anitya aura asat batalAyA gayA hai| tathA sva-arthAta AdhyAtmika dhauke bIca meM advatIya banakara khar3A hunA hai| zrAramAko nitya aura mata honekI vajaha upAdeya caura para jainadharmameM prAdhyAtmika dRSTise jisa prakAra upAdAna arthAta zarIrAdikako anitya aura asata honekI vajahase aura nimittakArako kramase nizcaya aura vyavahAra padoM syAjya batalAyA gayA hai| yahA~para nityakA barya hI ruta kA vAcya svIkAra karake inakA pratipAdana karane vAle pada, aura amityakA barthI amat samajhanA cAhiye / caki vAkya aura mahAvAkyako nizcayamaya aura vyavahAranaya mAnA prAramA janma-janmAntarameM bhinna 2 zarIra dhAraNa karate hue gayA hai usI prakAra prAdhyAtmika dRSTise hI mukti aura usa bhI eka rahatA hai. isaliye nisya mAnA gayA hai aura zarIke kAraNoM meM kArya aura kAraNa. uddezya aura vidheya, prApya rAdika badalate rahate haiM, isaliye anitya mAne gaye haiN| aura prApaka tathA sAdhya aura sAdhanakA bheda ghaTita karake ina ina anitya aura asat zazIrAdikake saMyoga hI pAramAmeM meMse prathama arthAta kArya, uddezya, prApya aura sAdhyako manuSya, pazu, pakSImAdikA vyavahAra hotA hai| prAtmAmeM bAla, nizcayapadakA tathA dvitIya arthAta kAraNa, vidhaya, prApaka yuvA aura vRddha avasthAoMkA vyavahAra bhI zarIrAzrita hai| aura sAdhanako vyavahArapadakA vAcya mAnakara inakA prati- isI taraha janma aura maraNA bhI zarIrAzrita hI hai, kAraNa pAdana karanevAle pada, vAkya aura mahAvAkyoMko bhI nizcaya ki nitya yAtmAkI ye saba anitya, sthUla avasthAyeM svIkAra naya aura vyavahAranaya svIkAra kiyA gayA hai| tAtparya yaha nahIM kI jA sakatI haiN| isaliye ina saba avasthAoM hai ki eka vastu meM kAryatA prAdikA vyavahAra dUsarI vastuma __ko jo AtmAkI avastha ye svIkAra kiyA gayA hai isako vidyamAna kArazatA sAdike adhIna hai| isI prakAra eka vastu vyavahAranaya mAnA gayA hai| tAtparya yaha hai ki pratyeka vastu meM kArayAtA bhAdikA vyavahAra dUsarI vastumeM vidyamAna meM eka to svataMtra svAbhAvika dharma rahatA hai aura eka zrAkAryatA bhAdike adhIna hai isa taraha kArya, udezya, prApya ropita dharma bhI usameM rahA karatA hai / loka vyavahArakI . aura sAdhyakA pratipAdana karane vAle pada, vAkya aura mahA- dRSTiye bhI vastuma svAbhAvika aura kAropita dharmoM ke vibhAvAkya kAraNa, vidheya, prApaka aura sAdhanakA pratipAdana janakI AvazyakatA rahA karatI hai| ye Aropita dharma caki karane vAle pada, vAkya aura mahAvAkyakI apekSA rahate haiM parAzrita hote haiM isaliye inheM vyavahAranayakA pratipAca aura kAraNa, vidheya, prApaka aura sAdhanakA pratipAdana karane viSaya mAnA gayA hai aura svAbhAvika dharma cUMki svAcita vAle pada, vAkya aura mahAvAkya kArya, uddezya, prApya rahA karate haiM isaliye inheM nizcayanayakA viSaya mAnA aura sAyakA pratipAdana karane vAle pada, vAkya aura mahA gayA hai| tAtparya yaha hai ki svAmAvika dharmako nizcayapada vAkyakI apekSA rakhate haiN| isaliye aise padoM, vAkyoM aura kA dhaura parAzrita dharmako vyavahArapadakA vAcya svIkAra mahAvAkyoMko nayakoTimeM annabhUta kiyA gayA hai aura kiyA gayA hai| isaliye inakA pratipAdana karanevAle vacanI ki ye saba vibhAga jayasiddhimeM hI prayojaka hote haiM. ko bhI kramase nizcayanaya aura vyavahAranaya kahA gayA hai| isaliye inako bhI mAdhyAtmika vargameM hI antarbhUta . isa kathanase yaha bAta bhalI bhAMti spaSTa ho jAtI hai samajhanA cAhiye / kAraNa ki jainadharmameM nizcayamaya aura ki nayA~kA daNyArthika aura paryAyArthikarUpase jo vibhAjana Page #276 -------------------------------------------------------------------------- ________________ kiraNa 7] kiyA gayA hai vaha saiddhAntika dRSTi kiyA gayA hai| tathA nizcaya aura vyavahArarUpameM jo vibhAjana kiyA gayA hai vaha prAdhyAtmakadRSTi kiyA gayA hai- arthAta dravyArthinaya aura paryAyArthikanayarUpa vibhAga vastusvarUpa jJAnake liye upayogI hai aura nizcayanaya tathA vyavahAranayarUpa vibhAga jayamiddhi ke liye upayogI hai; parantu ina donoMke bhedako na samajha sakane ke kAragA kahIM kahIM dravyArthikana yako nizcayanaya aura nizcayana ko dravyArthikanaya, isItaraha paryAyArthikanayako vyavahAranaya aura vyavaha ranayako paryAyArthikanaya bhI mAna liyA gayA hai. jo ki galata hai| lekina itanA zravazya dhyAna rakhanA cAhiye ki yadi zrAdhyAtmikadRSTi se vastuke dravyAMzako nizcayapada- vAcya aura vastuke paryAyAMzako bhagna ho jAtIM vyathAe~ ! TUTa uThatIM zrRMkhalAe~ !! kAlimA puMchatI, hRdaya meM yadi tumhArA pyAra hotA ! [ zrI 'bhagavata' jaina ' ] yadi tumhArA pyAra hotA ! to nahIM mere hRdayapara vAsanAkA bhAra hotA !! yadi tumhArA pyAra hotA ! dumba nahIM mujhako rulAtA ! sumba na matavAlA banAtA !! udita hotA jJAna, kSamA-kSaNa jyotikA saMcAra hotA !! vizva-dhArAmeM na bahatA ! sAdhanA meM magna rahatA !! Atma-bala ke jAganepara " pApakA parihAra hotA !! muktikA adhikAra hotA !! navya-sukha nava-yAtimarita bhavyatara, atulita, akhaNDita; maiM jahA~ vizrAma pAtA vaha nayA saMsAra hotA !! yadi tumhArA pyAra hotA !! vyavahArapada- bAdhya mAna liyA jAya to usa hAlata meM vastu kA dravyAMza nizcayanayakA viSaya aura vastukA paryAyAMza vAgnayakA viSaya avazya ho sakatA hai / aura isa taraha yadi saiddhAntika dRSTi meM pUrvokta prakArakaM nizcayadharmako dravyAMza aura vyavahAradharmako paryAyAMza svIkAra kiyA jAya to usa hAlata meM nizcayadharma dravyArthikanaya kA viSaya aura vyavahAradharma paryAyArthika nayakA viSaya avazya ho sakatA hai. lekina itanemAtra se donoM dRSTiyA~ kabhI eka nahIM mAnI jA sakatI haiN| isaliye mizra mizra dRSTiyoM pratipAdita 'nayA~kA saiddhAntika varga' aura 'AdhyAtmika varga' ye donoM varga bhI kisI hAlatameM eka nahIM mAne jA sakate haiN| 345 hama tumako vibhu kaba pAe~ge ! ( zrI hIraka jaina, kAzI ) hama tumako kA vibhu pAyeMge ! apanI svataMtratA pAneko vAghAne kaba TakarAe~ge ! sunagA kaba gorakhadhaMdhA jIvana-prayANakI velA meMmukti lagAegI kaMdhA apanI khetI kI sImA meM, vo amRtaphala kara pAe~ge! kabha Ana - nija jJAna-nayanase ojhala isa aMdha meM mahAprabalabhUlI sattAkA kahA~ kahA~grAmAsa liye kaba jIvanameM, kalyANarUpa bana jAe~ge! " saMgharSa paraspara meM sukhakara-dAM pApa-puNya kI mAyAkA--- zrAntamatAkA zrAdhAra liye kaba dekheMge vana acalarUpa, sadyAna zuklako p Page #277 -------------------------------------------------------------------------- ________________ nAga-sabhyatAkI bhAratako dena (lekhaka -- zrI bAbU jyotipramAda jaina vizArada, ema0 e0, ela. ela. bI.) 'nAga' zabdase hamArA abhiprAya pazaoMkI papa-jAti sujAnacaritrameM kavi sUdanIne 'marpavANI' kA saMskRtase me vA pAtAla loka-nivAsI bhavanavAmI nAgakumAge athavA bhinna ullaMgva kiyA hai| arabI grantha 'tohaphatulhinda' meM tIrthakaroMke zAsanadevatA yakSa-yakSiyoMmase kisI nahIM hai| mijI khAM sAhibane likhA hai ki , 'prAkRna dUsarI bhASA hai, nAgajAti, jisakI bhAratIya sabhyanAko dena prastata isakA prayoga gajA mantrI aura mAmantoMkI prazaMsAmaM hotA lekhakA viSaya hai, prAcIna bhAratakI eka sumabhya mAnava hai| yaha pAtAla lokakI bhASA hai aura ise pAtAla-vANI jAti thii| Aja manuthyoMkI usa pramindva nAgajAnikA yA nAgabhASA kahate haiN| isakA tAtparya yaha hai ki nace prakaTarUpameM nAmazeSa ho gayA aura sAtha hI sAtha namakI darjeke zrAdamI isakA vyavahAra karate haiN| smRtikA bhI lopa ho gayA hai| ine-gine hI vyaki kadA- IsTaiMDayA kampanIke ema mATina sAhibane apane pratha cit isa bAtako jAnate haiM ki 'nAga' nAmaka eka prasiddha IsTa iMDiyA bhAga tIsare nAgabhASA viSayameM likhA aitihAsika bhAratIya manuSyajAti thI, jisane ki itihAsa- hai ki---- 'gavaNa vAtI lakAkI bhASA prAkata hai aura pAtAlA kAlameM hI prabala pAmrAjya sthApita kiye aura jisake lokakI nAgabhASA hai|' mATina mAhabako isa bhASAmeM rAjyoMkI sattA madhyayugamaka kisI na kisI rUpameM bagavara piMgala zAstrapara bhI paka grantha milA hai, jisakI TIkA banI rhii| aAja bhI aneka rUpoM meM nAga-sabhyatAke avazeSa devabhASA saMskRta meM kI gaI hai| unhoMne likhA hai ki yaha hameM upalabdha haiM-bhale hI hama unakA mahatva mulArtha bhASA piMgalakI bhASA hai aura saMskana-kavi isakA tathA udgama bhUla gaye hoN| prayoga apanI kalpanAkI abhivyakti meM karate haiN| 'nAga-bhASA'ko hI lIjiye, mAsika patrikA 'sarasvatI' kArvesa Adi purAne yUropiyana koSakAroM ne bhI nAgake navambara san 1653 ke aMkameM isI zIrSakama eka lekha bhASAkA artha prAkatabhApA kiyA hai / kinnu naye bhAratIya chapA hai / usa lekha meM vidvAn lekhakane katipaya pramANoMsa kopakArAMne isakA kahIM ullekha taka nahIM kiyA / yaha to niSkarSa nikAla liyA ki prAkRta bhASAkA hI dUsarA prAkA atirikta apabhraza bhASAke liye bhI nAganAma nAgabhASA thA aura sambhavata: pichalI zatAbdIka madhya bhASA zabda prayukta hotA rahA hai| vaiyAkaraNI mArakaDeyane taka usakA calana bhI rahA, kintu yaha unakI samajhameM na apane 'prAkRtamavasva' granthamaiM apabhraza bhASAke nAgara, upapAyA kikRtakA nAma nAgabhASA kaise phaa| yaha gutthI nAgara aura vAnara-ye tIna bheda ginAye haiN| aura apabhraMza unhoMne anya vidvAnoMko sunamAneke liye chor3a dI hai| bhASAvizeSajJa pro. hIrAlAlajIke anusAra apabhraMzakA jUna san 1877 I. meM sva. bhAratendujIna hindI. vaha vizeSabheda jo zaurasanI-mahArASTrImizrita apabhraza thA bardvinI sabhA prayAgake adhivezana meM bhASaNa dete hue kahA 'nAgara' nAmase vakhyAta thaa| yaha apabhraMza bhASAkA vaha thA "hamameM to koI sandeha nahIM ki khar3I bolI pazcimI bheda hai jisakI sarvAdhika sAhityika unnati huI aura pro. bhASAoM, vRjabhASA aura paJjAbI prAdise bigaDakara banI hIrAlAlajI matAnusAra jisake upalabdha sAhityakA hai, para ina bhASAoMkA bhI mUla nAgabhASA rahA hogaa|" lagabhaga tIna cauthAI jaina hai| bhigvArIdAmajAna par3abhASAoMmeM, vRja, mAgadhI saMskRta, bhASA-vijJAna-vettAoMmeM yaha bAta chupI nahIM hai ki yAvanIke sAtha sAtha nAgabhASAkI bhI gaNanA kI hai| bhagavAna pArtha aura mahAvIra va buddhake mamayase hI bhAratavarSa Page #278 -------------------------------------------------------------------------- ________________ kiraNa] nAgamadhyatAkI bhAratako dena ke janasAdhAragAmeM jima bhASAkA calana thA vaha prAkRtabhASA sva. zrI jAyasavAlajIke matase to nagara, nAgara, hI thii| aura madhyakAla meM hAkatake hI zaurasenI, mAgadhI. nAgarikatA bhAdi zabdoMkA zreya bhI nAgajAtiko hI hai| maDAgaSTI zrAdi bhinna bhinnarUpa sambandhita apabhrazAma aura nAgapura, ahicchetra, nAganAduka, nAgapaTTinam . uragapura, parivartita hogaye, aura ukta. vividha apabhraMzoMke hI pAtAlapurI, phaNimaMDala, phaNipura, pAvApura nagara, vikabhitarUpa hindI, gujarAtI, marAThI, baMgalA zrAdi / nagarakoTa, tasakazilA dhAdimAgasUcaka bastiyoM ke nAma to zrAdhunika dezabhASAe~ haiN| astu / pratyakSa hI apanA sambandha uktanAgajAtime sUcita karate haiN| yaha to nirvivAda hai ki prAkRta aura bAdako apabhraMza ukta nAgajAtikA smAraka 'nAga-paMcamI' nAmaka tyohAra bhI donoM 'nAga' thA nAgara' nAmAMse prasiddha hI aura Aja bhI bhAratIya samAja meM pracalita hai| lagabhaga tIna hajAra varSase lagAkara pichalI zatAbdI taka bhAratIya anuzrAMtakI nInoM pradhAna dhArAe~ -arthAta apane bhinna bhinna ko samana bhAratavarSake janamAdhAraNa jaina hindU aura bauddha--nAgavaMzoM, nAgarAjyoM, nAgakumAroM, kI bhASAe~ rahI haiN| aura nAgakanyAbhoMka vivarayAsa bharI par3I haiN| jainAMke nAgakinnu jaigmA ki vidvAnoMkA anumAna hai. nAgabhASA na kumAracaritra aura hinduoMkA nAgapurANa to ukta viSayake marge (paza) kI bhASA hai, na devI-devatAoMkIna pAnAlA svataMtra grantha hI haiN| lokakI aura na kevala nAgadvIpa (laMkA) kI. yaha bhApA na yoM to bhagavAn grAdinAthake samayase hI nAmAMkA kevala nIce bajeke manuSyoMkI hI bhASA thI aura na mAtra nAmollekha milatA hai, kintu bhagavAna supArzvanAtha aura nAgaroM (catu) vA naagrikhii| balki ina bhApAoM pArzvanAthakI jIvana-saMbaMdhI ghaTanAoMke sAtha so nAmoMkA ke 'nAga' nAmase prasiddha hone kA kAraNa to yaha hai ki vizeSa aura ghaniSTa samparka rakSAdhara tihAsika bhAratIya itihAsameM eka dIrgha kAla taka nAga-nAmaka eka prArambha hI--arthAta mahAbhArata yuddhake bAdasahI-nAgoM muyamya mAnava jAtikA aisA prabhutva aura prabhAva rahA hai kI sattA uttarottara prabala hotI dIgya par3atI hai aura lagabhaga jisake phalasvarUpa deza athavA rASTrakI bhASA nAgabhASA IsvI san pUrva 1000 se IsvI san 5000 taka nAmase prasiddha hogii| bhAratIya itihAsameM pratyakSa athavA parokSarUpame nAga-vaMzoM itanA hI nahIM, IsvI manakI nAparI cauthI zatAlImeM aura nAga-rAjyoMkA hI prabhAva raSTigocara hotA hai| inakA ugama mAthevanda lipi, jisane zIghra hI prAcIna brAhmI nivAsa aura inake rAjya bhAratavyApI the-uttaramai taca. tarikA sthAna le liyA, aura jo nAgarI lipike nAmase zilAme dakSiNameM laMkAparyanta aura pazcimameM sindhuzAntase prasiddha huI, inhIM 'nAga-logoM' kI upaja thI aisA sva. pUrvameM baMgAjaparyanta nA!kI sattA aura prabhAvake cinha bairisTara zrI jAyasavAlajIkA mana hai| aAja bhI upalabdha hote haiN| vAstavameM jisa prakAra devabhASA saMskRtase bhinna sarva- bhAratake prAcIna itihAsamai Andhra sAmrAjya ke prasta sAdhAraNakI aura vizeSatayA jainoMkI bhASA prAkRtako nAga- aura gupta sAmrAjyake udayake bIca lagabhaga do mau varSakA bhAyA nAma diyA gayA usI prakAra unhIMkI nAgarI lipi samaya andhakAra-yuga samajhA jAnA thaa| sva. bairisTara ko brAhmaNadharmAnuyAyI jaba apanI devabhASA saMskRtake jAyasavAlajIne apane grantha 'andhakArayugIma bhArata'. nAga liye prayukta karane lage tabhIse umakI prasiddhi devanAgarI va kArakayuga (150-350I0) meM yaha bhalI bhAMti middha lipike nAmase hogii| kara diyA ki usa bInameM bhAratavarSameM prabala nAga-sAmrAjya bhASA aura lipike atirikta U~cI coTI vAle kI sthApanA huI thI aura kuzana sAmrAjyAbhilipsAke anta zikharabandra mandira jisa 'nAgara-zailI' ke nAmase prasiddha haiM karanekA zreya nAgajAtiko hI hai tathA unhIMse guptarAjIko sthApatya-kalAkI usa zailI ke janmadAtA bhI nAgaloga hI the| bhAratIya sAmrAjyakA uttarAdhikAra milaa| Page #279 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 348 anekAnta [varSa 6 isameM bhI koI sandeha nahIM ki nAgajAti dharma aura vAstavameM nAgajAtikA itihAsa aura jainadharmake sAtha saMskRtikI apekSA sadaivase avaidika rahI aura aneka vidvAnoM ukta jAtikA saMbaMdha tathA kina kina prAcAryoM aura mahA ke matase to vaha eka prAgvaidika 'anArya bhAratIya jAti puruSAMke itihAsapara una sambandhase kyA prakAza par3atA hai thii| sAtha hI, yaha bhI spaSTa hai ki jainadharma ke sAtha ukta ityAdi svataMtra lenIke viSaya haiM, jo yathAsamaya prakA nAgajAtikA eka dIrghakAlIna aura ghaniSTa saMbaMdha rahA hai| zita hoNge| prastuta lekha meM to mAtra gaha digdarzana karAnA nAga-bhASA, nAgarI lipi, nAgara zailI mAdi, jinheM bhAra- thA ki nAgajAti bhAratIya itihAmakI eka prasiddha bhAratIya tIya samAjameM jainoMne hI vizeSakara prArambhame aura anta mAnava jAti rahI hai, usakI sabhyatA bahuta kucha bar3I caDhI taka apanAyA, isa bAtake pratyakSa pramANa haiN| aneka jainA- thI jimpake smAraka aura avaze2 bhAratIya sabhyatAke abhina cArya aura mahApuruSoMne nAgavaMzamaiM hI janma liyA thA, isa aura prazaMsanIya ahahaiM. bhale ho bhAratavAsiyoMke hRdayase anumAnake liye bhI prabala kAraNa upalabdha hai| ukta jAtikI smRti bhI Aja lopa hogaI ho| lakha.U, nA. 15-12-43 kaunasA kyA gIta gAU~ ? [omaprakAza 'Akula'] salAha [ zrI zaradakumAra mizra 'zarada'] kaunasA kyA gIta gAU~ ? yA hRdayakI vedanAoMko hagodvArA bahAU~ ! Aja hai udgAra kunThita aura nIrava bhAva mere ! vizvake varadAna bana abhizApa mujhako zrAma ghere ! kisa taraha hRttaMtrI-tAroMmeM madhura jhakAra lAU~! dagdha-upavana-kuJja-pujoM meM madira saMgIta kaisA? trasta vihagoMke svaroM meM hA~, praphullita gIta kaisA ? au' viSAdini kokilAke kaNTha meM kyA nAna pAU~ ! do dina haiM, bhavasAgara narale !! eka dina zrAnA, eka dina jAnA; inaneghara hai kyA itarAnA? apane urameM sAhasa bhara kara, pApa-puNyakA manthana karale! moha-mAyAkI jhilamilanAmeM-- sudha-budha khokara nazvaratAmeM ! pAgala banakara bhaTaka rahA kyoM ? apane pathako socasamajhanne ! jisa sundaratAra t mohita, vaha kSaNabhaMgura he kalikA-sI ! mAyAkA yaha jAla anokhA, isase bacakara sApha nikalale ! lakha-caurAsI jana bhaTakakara , tUne pAI yaha nara kAyA ! mUrakha phira bhI bhaTaka rahA kyo nara hokara nArAyaNa bhajale ! bhUlabhulaiMyAke jhaMjhaTameM - kho mata denA yaha zubha avasara ! phira pachatAe hAtha na Ae, jo kucha karanA ho aba karale! do dina hai, bhavAsagara tarale !! DhAlate the pyArako jo-dA! vahI nayanA barasate ! maju-mAnasameM aneko-bhAva radda rahakara tarasate ! kaunasI piya sAdhanA hai, jo inheM rote ha~sAU~ ? eka roTIke liye marate huoMkA zrAda kandana! horahA vizvasthalIpara dAnIkA nagna nataMna / phira bhalA maiM kisa taraha 'zrAkula' sumaMgala gAna gAu~ !! kaunasA kyA gIta gAU~ ? Page #280 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Atma-zaktikA mAhAtmya ( lekhaka-bA. candagIrAma jaina, 'vidyArthI ) saMmArameM hama do zaktiyA~ dekhate haiM-zArIrika adhika ho vahAM Asana lagAkara baiTha jAte haiM tAki aura Atmika / zArIrika zaktiko pazubala athavA loga unakI prazaMsA kareM aura unheM bhakta kahakara pukaareN| asurabalakI saMjJA bhI dI jA makatI hai / ve apane hRdayameM Atma-kalyANakI ucca bhAvanAko Aja kevala logoMna Atmikamalaka mahatvako sthAna nahIM dete| unako apanI yAtmazaktikA bhAna bhulAkara pazucalako prApta karanA hI apane jIvanakA / nahIM / bAhya ADambaroM meM hI unheM kalyANa-mArga dRSTidhyeya samajha ravAyA hai| AjakA saMsAra sacce hIreko gAMcara hotA hai| yaha unakI bar3I bhArI bhUla hai| chor3akara kA~caka Tukar3ekI ora AkarSita horahA hai| bahutasa mUkhe kevala zarIrako hI dhone mAMjane meM jitanA sammAna Aja pazucalako prApta hai, usakA vaha lage rahate hai, zarIrakI pUjA karanA hI apanA dharma qataI pAtra nahIM hai / pazucala jaba kucha hI manuSyoMko samajhate haiM aura gaGgA yamunAdi nadiyoM tathA kUpa apanI ora AkarSita kara sakatA hai taca Atmika AdimeM snAna karaneko hI Atma-kalyANakA mAge balase hama saMmArake hRdaya-paTala para apanA Adhipatya samajhate haiN| parantu ve apanI Atma-zaktike prati jamA sakate haiN| AtmikabAlase isa lokako hI nahIM, udAsIna haiN| zarIra-sambandhI kriyAe~ hI unake lie paralokako bhI hama apane vazameM kara sakate haiN| iha- saba kucha hai| aise logoMko lakSya karake kabIrajI laukika thA pAralaukika aisI koI sAmagrI nahIM, jo kahate haiMAtmikabalase upalabdha na hosake / nhAye dhoye kyA bhayA, jo manakA maila na jAya / ataeva hameM Atmika-zaktiko apanAnA cAhie mIna sadA jalameM rahe, dhoye bAsa na jAya // aura Atma-devakA hI ArAdhana karanA caahie| Atmika zaktiko vyAkhyA karanA bahuta hI kaThina gosvAmI tulasIdAsajI likhate haiM kAma hai| prAcIna samayameM hamAre RSi, mahAtmA isake 'prAtama devahu pUjo bhaaii| mahatvase bhalI prakAra paricita the / unake andara Atma-devake ArAdhaname hI hama ima agAdha nama hA hama ima agAdha Atmika zakti kUTa kUTakara bharI huI hotI thii| isI saMsArase pAra ho sakate haiN| jise hama paramAtmA kahate lie yaha eka sAdhAraNa sI bAta thI ki unakI mana:hai, asalameM baha hamArI AtmAkA hI dUsarA rUpa hai, zakti bhI atyanta sabala aura sudRr3ha hotI thii| manaHAtmika zaktikI hI sarvotkRSTa tathA sarvocca dazA zakti pasalameM Atmika zaktikehI zrAzraya jIvita hai| 'prAtmAkI parama svaccha tathA nimela avasthAkA rahatI hai| jisameM jitanA Atmika zaktikA hI nAma paramAtmA hai| hogA, usakI manazakti utanI hI adhika mabala aura bahutase manuSya va sAdhu apanI prazaMsAke liye sudRr3ha hogI / kevala isa manaHzaktike dvArA hI hamAre nAnA bheSa banAte haiM aura bhA~ti bhAMtike prAva racate RSi muni aise adbhuta kArya karate the, jinheM hama haiN| saMsAra-dikhAveke lie mahAhiMsAjanaka paMcAgni dUsare zabdoM meM devI kAryoMkI saMjJA dete haiM aura jinakA Adi tapa tapate haiN| ghorase ghora pApa karma karanese vizada vivecana hamAre purANa Adi dharmagranthoM meM nahIM hickte| mArgameM jahA~ manuSyoMkA AnA-jAnA milatA hai| Aja kalake navIna sabhyatAke andhe Page #281 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 350 anekAnta [varSa 6 pujArI bahutane nara-kapi unheM kevala korI gappa vA puruSako dekhakara kahA ki yaha puruSa mujhe amuka dina sapheda jhUTha hI samajhate haiN| pratyeka bAtako binA soce landanameM milA thaa| usake patikI batAI haI tArIkha samajhe gappa kaha DAlanese ve jarA bhI nahIM hickte| ThIka uma dina tathA mamayase milatI thI. jisa dina parantu yaha unakI nAsamamI hai| isa viSayako sama- ki usane usake patikA sandeza sunAyA thaa|" maneke lie buddhikI AvazyakatA hai, jo loga buddhikA yaGga-sTIliGga phira likate haiM-"sana 177 I0 dambala denA hI azubha samajhate haiM ve Atmika zaktike ke mitambara mahInake prAgvIra saptAha, sviDanabarga mahatvako kyA samajhe? ataH zanaHzaktike kucha eka dina sAyaMkAlake cAra baje iGgalaiMDasa AyA aura Azcaryajanaka prayoga eka vizvAsapAtra-mAnanIya graMthase gothenabargameM tthhraa| mAyaGkAla ke samaya svIsanabarga yahA~ uddhata kiye jAne haiM, jisase navIna sabhyatA- bAhara gayA aura udAmamu~ha vApama lauTa aayaa| ima bhimAniyoMkI AMkheM khula jAyeM aura ve jAna sakeM ki mamaya vaha misTekale ke yaha bhojana karane gayA thA, sAdhAraNa mI manaHzaktike prayoga hI jaba hameM Azcarya- kintu dila bhojanameM nahIM lagatA thA / isa vyAkulatA cakita kara sakate haiM, to AtmazaktikI to bAta hI kA kAraNa pUchanepara usana kahA--- sTAkahomameM Aga kyA? Atmikazaktike dvArA to, yadi maiM atyuktipara lagI huI hai aura dhIre-dhIre bhISaNarupa dhAraNa karatI nahIM hU~, asambhavako bhI sambhava banAyA jAsakatA jA rahI hai| usa jagahase sTAkahoma dosau mIlakI hai| acchA Aie-manaHktike kucha prayoga dekhie- dUrIpara thaa| vaha bahuta ghabarA gayA aura bArambAra arbI vaidya evIsenA likhate haiM-"eka manuSya bAhara jAtA aura bhItara AtA / usane kahA ki isa apanI manaHzakti dvArA apane zarIraka cAhe jisa samaya mere eka mitrake ghara meM Aga lagI huI hai aura snAyuko jar3a banA sakatA thaa|" umakA ghara jalakara rAkha ho gayA hai| aba Aga mere mInIkA kahanA hai-"eka manuSyakA jIva usake ghagke pAsa pahu~ca cukI hai / rAtaka ATha baje vaha zarIrase bAhara nikalakara,icchAnumAra sthAnoM meM bhramaNa phira gharame bAhara gayA aura atyanta prasannamukhase karake, phira usake zarIrameM lauTa prAtA thA / aura lauTA aura bolA-IzvarakI bar3I kRpA huI, aba phira una sthAnoMkA varNana karatA, jinheM ki usake Aga bujha cukI hai / merA ghara jalanemeM eka ghara hI jIvAtmAne dekhA thaa|" bIca meM thaa| tIsare dina sTAkahomasa Aga laganakI khabara lekara eka AdamI aayaa| usa AdamIkA kathana yaGgasTIliGga likhate haiM-"eka amerikana apanI aura sviDanabargakI bAteM akSara-akSara milii|" manAzakti dvArA dUra dUrake sthAnoM meM tatkAla calA iGgalaiMNDameM jAne kelinana aphrikAka Ae hue jAtA thA bhAra usakA zarIra zavake rUpa meM vahIM par3A eka sihako manaHkti apane vazameM kara liyA thaa| rahatA thA / eka jahAjakA kamAna kahIM calA gayA thA siMha bar3A hI khUkhvAra thA aura hAlameM hI banase aura bahuta dinoM taka nahIM lauttaa| usa kaptAnakI strI pakar3akara lAyA gayA thaa| logoMne unako siMhake piMjare meM ne isa puruSase apane patikA vRttAnta pUchA / vaha ghusakara usapara apanA adhikAra jamAneke lie pandraha puruSa tatkAla hI pAsa vAlI koTharImeM gayA aura vahA~ lAkha rUpoMkI zarta badI thA / antameM nizcita tithi pahu~cakara usane apane zarIrako mUrchita kara diyaa| para landanake bar3e 2 AdamI nirdiSTa sthAnapara aage| kucha dera bAda vaha jAgRta huA aura kahA ki maiM vahA~ jArja kelinane piMjareke nikaTa jAkara sihapara landana gayA thA aura tumhAre patise milA thaa| usane TakaTakI lagAkara dekhanA Arambha kiyA / siMhakI kahA ki maiM aba jaldI hI vApasa lauttuugaa| jaba A~kheM micane lagI / aimI dazAmeM usane piMjarekA usakA pati lauTa AyA taba usane usa siddha phATaka kholA / siMhaparase dRSTi iTa gaI thIM; ataeva gayA taba logaa| jaba ikaTakI lagAkara ne piMjareke nikaTazanapara aage| Page #282 -------------------------------------------------------------------------- ________________ kiraNa ] AtmazaktikA mAhAtmya 351 siMhane dilako dahalAne vAlI ghora garjanA kI aura agasta man 1938 I. kI 'mAdhurI'-mAsika piMjaremeM krodhapUrvaka jhUmane lagA / jArja kalina patrikAmeM jo lakhanaUma nikalatI hai, "tibvatakI kucha usake piMjaremeM ghusa ge| mihakI AMkheM mica gaI thIM, camatkArapUrNa ghaTanAe~" zIrSakame eka lekha dekhane ko parantu umane kelinakI tarapha mu~ha phAr3A aura ghora milaa| jimako saMkSepataH pAThakoMkajJAnArtha diyA jAtA garjanA kii| taba unhoMne usakI nAkapara cAbuka mArA hai| yadi vistArasa dekhanA ho, to usa varSakI agasta aura jorase DATakara kahA-'cupa' / itane meM siMhane mAsakI 'mAdhurI' dekhanekA kaSTa utthaaveN| unakI taraphase mu~ha phera liyA / jArja kelanane isa lekhameM zrImatI 'elekjaeDrA DeviDa nIla' ne cAbukase cAroM aura eka gola rekhA banAI aura siMha jinakI mAtRbhASAca hai, apanI usI varSakI tibbata ne unakI AjJAnusAra usa regyApara gola cakkara yAtrAkA varNana kiyA hai| Apa eka bar3I viduSI strI lgaayaa| usake pazcAta vaha piMjarene bAhara nikala haiN| ApakA vRttAnta sabase adhika vizvAsanIya, mAnaAe aura dvAra banda kara diyaa| nIya evaM prAmANika hai / tibbatake yogI apana zrAAzA hai ki ina udAharaNoMko par3hakara pAThakoM ke tmika balama kyA kyA camatkAra dikhalAte haiM, isa hRdayameM Atmika zaktika mahatvakI kucha jA~ca ho viSayameM Apa likhatI haiMjAyagI-vizvAsako sthAna milegA / zArIrika zakti (1) saiMkar3oM mIlake antarase tibbatI yogI, se isa zaktikA darjA bahuta U~cA hai| zArIrika mahA- seMkar3oM mIlakI bAta samAdhi lagAkara mAlUma kara lete zakti vaha kArya nahIM kara sakatI, jo mAdhAraNa mI haiN| Apane ise sapramANa likhA hai| Atmika zaktika dvArA sugamatAse kiyA jAmakatA hai| (2) asAdhAraNa gatikI siddhi--Apa likhatI Ajakala to vidvAna kahe jAne vAle aise vyakti haiM, ve tibbatI yogI yogake dvArA kitanI tejIse bhI paidA hogae haiM jo 'AtmA' ke astitvase hI cala sakate haiM ki jo mAge eka mAsase adhika samaya inkAra karane laga gae haiM / unakI dRSTimeM AtmA, calane meM le yogase usI mArgako tIna dinameM taya kara paramAtmA, puNya, pApa, dharma, karma kevala logoMko sakate haiN| zrImatIjIne svayaM apanI AMkhoM eka yogI bahakAneko cIjeM hai-DhoMgamAtra haiM / yaha hai vidvattAke ko calate hue dekhA hai| nAmapara buddhikA diivaalaa| anubhava-zaktikA sarvathA Apane eka yogIke zarIrako lohekI jaMjoroMse abhaav| ba~dhA huA dekhaa| kAraNa pUchanepara vidita huA ki rASTIya jagatameM halacala macAne vAle mahAtmA yogase yogIne apanA zarIra itanA halkA banA liyA gA~dhIne vizvako dikhalA diyA hai ki Atmika balase thA ki vaha havAmeM bhI ur3a sakatA thaa| isIlie ki akelA manuSya eka bar3Ise bar3I zaktiko kaMpAyamAna kahIM havAmeM na ur3a jAe, usane apane zarIrako lohe kara sakatA hai aura saMsArako apanI ora AkarSita kI sAMkaloMse bA~dha rakhA thaa| kara sakatA hai| (3) barpha ke bIca zarIrako garma rakhanekI asAAtmika zaktikI mahattAko samajhane meM sandeha na dhAraNa sAdhanAbanA rahe, isI liye Atmazaktise ghaniSTa sambandha Apa likhatI haiM ki bAz2a bAta yogI barphake rakhane vAle kucha yogake camatkAra pAThakoMke sanmukha andara gar3hA mA khodakara, usameM baiTha jAte haiN| aura aura rakhanakA prayAsa kiyA jAtA hai| AzA hI nahIM unake naMge zarIrapara barphameM khUba tara kiyA huA kapar3A varan pUrNa vizvAsa hai ki phira Atmazaktike prati rakkhA jAtA hai| ve yogake dvArA apane zarIrase itanI nirbala tathA saMkucita vicAroM ke liye koI sthAna hI garmI nikAlate haiM ki kapar3A bilakula sUkha jAtA hai| nrhegaa| koI koI yogI, eka rAtameM 20-20 taka kapar3e Page #283 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 352 anekAnta [varSe 6 sukhA DAlatA hai| ataH zrAtmonnati karake hameM svAvalambana aura (5) vAyudvArA binA kimI yantrake saMdezaprakSepaNa- svAbhimAna sIkhanA cAhiye / apanI Atmika yahAMke yogI binA kisI yaMtrake vAyudvArA sandeza zakti para bharosA rakhanA cAhiye / kisI dUsarI zakti bheja dete haiM aura ma~gA lete haiM / zrImatIjIne isakI para hI apane Apako supurda kara denA ahitakara tathA puNimeM kaI pratyakSa dekhe hae udAharaNa bhI die haiM jo anucita hai| sthAnAbhAvake kAraNa chor3e jAte haiN| (6) eka yogI dUmare yogIka zarIrameM bhI praveza jase lagabhaga DhAI hajAra varSa pahale, logoMkA kara sakatA hai bhAra vaisI hI zakala banA letA hai| vizvAsa apanI zrAtmazakti parase sarvathA haTa kara (7) binA batAye manakI bAta jAnanA kevala kinhIM dUsarI devIzaktiyoM para jama gayA thaa| Apa likhatI haiM ki ve yogI binA batAe manakI logoMne apanA bhAgyanAyaka kisI devIkti-Izvara bAta jAna lete haiN| Apana kaI udAharaNa bhI, apane Adiko hI samajha rakkhA thaa| unakA dRr3ha vizvAsa sAtha vyavahArameM Ae hue, die haiN| sA hogayA thA ki hama kucha nahIM kara sakate / ve svayaM merA itanA vistArase likhanakA tAtparya yaha hai pApa kArya karate aura unakA uttaradAyitva Izvara Adika ki Atmika zakti eka bar3I bhArI zakti hai| jabaki sira mar3ha dete / ve gata dina Izvara tathA aneka kalpita sAdhAraNa sI Atma-zaktika dvArA hI hama aime aise devI-devatAoMko prasanna karane meM hI udyamazIla rahate camatkArapUrNa kArya kara sakate haiM, to pUrNazaktikI to the| apanI Atmazaktiko bhUla cuke the / usI samaya bAta hI alaga rahI / hama isakI sarvocca dazApara pahu~ca krAnti-utpAdaka, bhagavAna mahAvIrane avatAra lekara kara, paramAtma-padako prApta karake ananta darzana, ananta AtmavizvAsa mikhalAyA aura DaMkakI coTa batalAyA ki koI daivIzakti Atmadevake pujArIkA kucha nahIM jJAna, ananta sukha tathA ananta vIryake bhogI bana sakate haiN| isa AvAgamanarUpI agAdha saMsArase pAra hosakate bigAr3a sktii| unhoMne svayaM zrAdarza rUpa bana kara haiN| saccA sukha, Atmika balase hI milatA hai| isa saMsArako digbAyA ki yaha hai vaha Atmika-zakti ! lie yadi hameM sacce sukhakI icchA ho to Atmo jisane mujhe Aja AtmAse paramAtmA banA diyA haiN| ati karake Atmika bala prApta karanA caahie| ise prApta usI samayako lakSya karake kisI kavine kyA hI karaneke lie hameM krodha, mAna, mAyA, lobha Adi acchA likhA haikaSAyoMkA parityAga karanekA prayatna karanA hogA tathA Izvara hI Izvara rAta-dina hotI thI rttaaii| .. ahiMsA, satya, saMyama, asteya tathA aparigraha ityAdi kartA vahI, hama kucha nahIM,mana klIvatA AI / / sad-bratoMkA pAlana karanA hogA / hameM sapranthoMkA puruSArtha-hIna ho gae the, murdanI chaaii| manana karanA cAhie tathA sarva jIvoMpara maitrIbhAva raMge siyAroMne g2az2abakI lUTa mcaaii| rambanA cAhiye / dIna, dukhI, niHsahAya tathA ajJAnI AtmA svayaM Izvara, 'ahaM' kA pATha pddh'aayaa| jIvoMpara dayAbhAva rakhanA cAhie aura unakI sahAyatA zrIvIrane A hindako sotese jagAyA / / karanI caahie| kyoMki dayA hI sarva sukAryoMkA mUla aba maiM adhika na likha kara yahIM virAma letA hai| dayAse Atma-vikAsa hotA hai aura Atmika haiN| AzA hai itane parase hI sAdhAraNa pAThakoMko isa zakti bar3hatI hai| binA dayAke Atmonnati karaneke viSayakA kucha AbhAsa mila sakegA ki AtmAkI saba sAdhana-japa, tapa, tIthe Adi vyathe he| kahAbhI hai- zaktikA kitanA mAhAtmya hai aura vaha kaisA makA madInA dvArikA badarI aura kedAra / varNanAtIta hai| binA dayA saba jUTha hai, kahaiM malUka vicAra / Page #284 -------------------------------------------------------------------------- ________________ zrI rAhulakA "siMha senApati (le0--zro mAgakacanda pAMDyA) -siMha senApati" eka upanyAsa hai| IsA pUrva 500 kucha udAharaNa nimna prakAra haiM:-- kA isameM kathAnaka hai / isake lekhaka haiM 'zrI rAhula sAMkRtyA- bhagavAna mahAvIrake sambandha meM carcA cala rahI hai taba in'| zrI rAhula hiMdIsAhityake mAne hue vidvAna haiM, senApati siMha pUchatA hai-- rUpI saMskRtika vizeSajJa, baudharmake prakANDa vidvAna / "bar3e tejasvI haiM?" yaha upanyAsa san 1942 meM ' granthamAlA kAryAlaya' ajita--'tejambI-ojasvI to maiM jAnatA nhiiN| bAMkIpura, paTanA dvArA prakAzita huA hai| hAM, yaha maiMne dekhA hai ki vaha grISma, varSA, zIta. sArI ukta pustaka maiMne sthAnIya lAyabrerIse par3hane ke lie tuoMmeM naMge rahate haiN|" lii| zrI rAhula kA nAma pustaka par3hane ke liye paryApta prAka- rohizI--"naMge!--niyoM bhI sAmane ? gaNa rakhatA thA / pustaka prAraMbha kI--viSaya praveza isa ThATha ajita-"hAM, bhAbhI! nigraMtha kahate hI haiM nNgeko| se kiyA gayA thA ki pustaka zIghratara khatama kara dene kI maiM to sirpha do bAra galA dabAne para gayA hai. kintu isa irachA ho| pustaka par3hakara manameM bar3A dhakkA mA lgaa| naMgepanako devakara to maiM jamIna meM gadA jAtA thA." mocane lagA kyA sacamuca hamAga jainasamAja itanA mRta rohiNI--"sacamuca devara ! kaime koI puruSa hananA prAya hogayA hai ki koI bhI vyakti hamapara cAhe jaba cAhe bezarma ho jaaygaa|" jaimA prahAra karade, aura hamArI nidrA-bhaMga hotI hI nhiiN| ajita --' aura isIko hamAre kitane hI mUrkha tapaneja man 1652 meM prakAzita yaha upanyAma aba maiMne saMyogavaza kahate haiN|" par3hA aura taba Aja jakta pustakase caMda uddharaNa maiM pApa rohiNI-- naMgA rahaneke atirikta aura bhI koI lokI jAnakArI ke lie nIce de rahA hU~ :--- bAta hai, unameM ?" "vaizAlIke pUraba aura dakimvana-donoM ora duSTa ajita--"maiM nahIM jAnatA, na jAnanekI koziza biMbamAra kA rAjya hai|" kruuNgaa| maiM unake naMgepana zradhA gayA hU~ / bolo bhAI ..."vahI divasAra -jo mArA jokhima uThAkara eka subhadra ! tuma to nigaMThoMka baDe cele banane ho na, batAyo na rAta corI cArI-ambAgAlI (eka vezyA) ka moharya bhAbhI ko|" madhukA pAna karane baizAlI bhAyA thA--" (pR.15) uparokta do udAharaNa biMbapArake caritra-citraNAke haiN| subhata--"tumheM ajita ! dharma-zraddhA itaka nahIM gayI biMbasAra aura koI nahIM, rAjA zreNika hai| kyA bhagavAna hai| bama, zramoM kI niMdA karanA hI mumheM pasaMda hai|" mahAvIraka samavazarakhakA zreSTa zrotA aisA thA? kyA jaina- ajita--"zramaNoM kI bAta na kaho bhAI subhadra ! mAhitya isa caritrakI praticchavi aisI hI aMkita karatA hai? apane nigaMTha vaImAna yA mahAvIrakA kyA kahate ho, unakI parantu yaha udAharavA to kucha nahIM hai| yaha to mAtra bAta bhAbhIko btlaamii| maiM dAvese kahatA I. bhAbhIko usa samayake rAjA viSayameM hai.paraMta svataH 10.malAyA- tuma kaccI buddhikA na pAyoge / " yukta aMtima tIrthakara bhagavAna mahAvIra, prAdarza jaina sAdhu- subhada--"to nigaMThoMke zrAvaka [zipya] tumhArI rAyameM saMkhyA evaM jaina dharma viSayameM bhI lekhakane pAtroMme jagaha-- karacI buddhike hote hai?" jagaha aise apamAnAspada zabda evaM vAkya kahalAe haiM ki ajita--''aura lajjAzUnya / " par3hakara mana atyanta vicadha hojAtA hai| ukta pustakarmese subhada--''tuma bhI jADe-garmIma vaise naMge raha sakate ho? Page #285 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 354 anekAnya ajita -- "mere bahuta-se gAya, ghoDe, sUkAra, saMge hI rahate haiN|" "ajita -- mAI subhadra ! tuma mujhe nAstika kahate hI ho, phira aba tumhAre vyArU nise zramaNa mahAvIra meM unake jJAtRputra honepara bhI merI zraddhA nahIM hosakatI / " ...taba bhAmAne ajitake kAnameM kahA 'zAbAza, mere bIra ! ina naMgoMkI tUne acchI khabara hI / " ( pR0 163 170 ) padA Apane, kisa rUpa meM jainadharma evaM usake tIrthaMkara ke svarUpakA paricaya diyA gayA hai| Age calie, subhadra rohiNIko jainadharmame paricita karA rahA hai taba- subhadra - 'hA~, manasA, vAcA, karmaNA, kisI cIjako mAranA hI kyA, jarA-sI pIr3A bhI na phuNcaao|" rohiNI - "khUnI hatyAre zatru ko bhI ? subhadra --'' usakA apanA pApa use daMDa degA, dhArmika nigaMTha- zrAvaka [ jaina ] ko dare dekara pApa kamAnekI jarUrata nahIM / " rohiNI --"yadi koI zrAtatAyI kisI bhArta anAtha strI yA baceko mAranA yA dUSita karanA cAhe to usa vakta apane zrAvaka puruSako kyA karane kI AjJA dete haiM ? subhadra--" manapara saMyama, vacanapara saMyama, zarIrapara saMyama / " rohiNI" -- arthAt akarmaNyatA, AtatAyIke hAthameM apanI ijjata, apanI bajA, apane pauruSa saba kuchakA samarpaNa / aura, ise Apa ThIka samajhate haiM ?" subhadra -- "ThIka to samajhatA hU~, kintu nigaMThI dharmakA pUre taurase pAlana karanA sabake bazakI bAta nahIM hai|" bhAmA kamase kama jo apaneko manuSya kahatA hai. usake vazakI to bAta bilkula hI nahIM hai / " (10-172) jainadharmakI ahiMsAkA lekhakane kaisA manamAnA artha kara logoMkI nigAhameM use jalIla karanekI kuceSTA kI haiN| x x x bhagavAna mahAvIra ulkAvela meM vihAra kara rahe haiN| senApati siMha bhagavAnake darzana ke liye jAne haiM, vahAMkA varNana senApatike svataH ke zabdoMmeM : "maiM zAmake vakta naMdakake sAtha usa bAgameM gayA, [ varSa 6 jahAM apanI bar3I ziSya-maMDalI ke sAtha tIrthaMkara nigaMTha - zAtRputra Thahare hue the| unake ziSyoM meM adhikatara saumya aura zveta mukhavAle na the| Uparase vaha naMga dhaDaMga the, isakA prabhutva supara acchA nahIM par3A / maiM tIrthaMkarake darzanake liye AyA hUM, yaha bAta sunanevara hameM eka nirgaTha ne usa vRkSa taka pahu~cA diyA, jisake nIce niTha jJAtRputra bhUmipara sira nIce kiye ciMtAmagna baiThe hue the / unake choTe choTe ramAkeza sapheda the aura zarIrapara bhI budApeke lakSaNa pratIta horahe the...." (pR0 252) par3e / " C' ekAeka unhoMne (mahAvIrane) kahA- 'siha ! calo usa vRkSa ke nIce' aura eka hAthameM pAsa meM par3I aura paMkhI tathA dUsare choTese va khaMDhako sAmane laTakAe cala ( pR0 256 ) kyA bhagavAnake keza sapheda hogae the ? kyA buDApA unapara prabhAva DAla sakA thA ? kyA ve vastra khaMDa sAtha le kara calate the ? kyA ciMtAe~ unheM ghere rahatI thIM ? kitanA kapola kalpita vana lekhakane kiyA hai| aura vaha bhI tIrthaMkara prakRtiyukta barddhamAnakA / yadi jaina zAstra evaM tatkAlIna itihAsakA khulI AMkhoM lekhaka ne adhyayana kiyA hotA, to itanI bejabAbadArIse vaha kabhI bhI na likha sakatA / isa bIca senApati siMha bhagavAnase prabhAvita hokara unakA ziSya hogayA hai / senApati gaNakA sadasya hai, saMsthAgAra meM ina dinoM gaNakI baiThakeM huA karatI haiN| aura ina hI dinoM bhagavAna buddha evaM mahAvIrakA cAturmAsa vaizAlI meM hI ho rahA hai / saMsthAgAra meM donoMke viSaya meM carcA calatI hai| buddhako bahuta tArIpha vahA~para huI hai| taba siMha bhagavAna mahAvIrake pAsa cAkara pUchatA hai : "bhagavan ! zramaNa gautama yahAM AyA huA hai, loga bar3I prazaMsA kara rahe haiM, kintu Apake sAmane vaha kyA ho sakatA hai| maiM cAhatA hU~, use dekhU N / " mahAvIra' nahIM siMha ! kyA jAyoge usake pAsa / vaha nAstika hai, mAmAko bhI nahIM mAnatA, nahIM maantaa|" parakhokako bhI ( pR0 311 ) isa taraha gautama ke prati AkSepa karate hue bhagavAna Page #286 -------------------------------------------------------------------------- ________________ kiraNa 7] zrI gahulakA 'siMha senApati 355. manA kara dete haiN| parantu saMsthAgArameM phira carcA calatI hai. narama kauSeya voMko pahimatA taraha-tarahake svAdiSTa mausoM buddhake upadezakI prazaMsA hotI hai| taba siMha phira bhagavAna kA mAsvAda kSetA hai| usake pAsa sapasthAkIcyA gaMdha bhI ke pAsa jAkara vahA~ jAnekI ijAjata mAMgatA hai| taba milegI" bhagavAna kahate haiM : siMha-isIliye to bhaMte ! maiM use mAkhase dekhanA "siMha !payA usa prakriyAvAdI [acchI-burI kriyAko cAhatA hai, aura mohameM pade licchaviyoM ko unakI galatI na mAnane vAle ke pAsa jAnoge? patanAnA cAhatA huuN|" aura-aura bhI kitanI bAteM kaha, manA kiyaa| mahAvIra-- aura kucha nahIM. siMha! basa bhAvartanI (pR. 313) mAyA (jAdU) use mAlUma hai, jisase vaha dUsaroMke manako isa taraha dubArA manA kiyA gyaa| para saMsthAgArameM phera letA hai| pAsa bhI mata jAdho siMha! usa maayaaniike|" to sadasyoM ko samaya samayapara jamA honA hI par3atA thA--- aura saMsthAgArameM baiThakara bAta karanevAle sAdhAraNa rathyA isa bAta-cItameM bhApa dekheMge ki lekhakane bhagavAna (sar3aka) puruSa nahIM balki bar3e bar3e sambhrAMta licchavi mahAvIrake muMhase kisa hada taka gautama buddhakI niMdA karavAI hote the| eka dina vahAM bAta hote hote phira zramamA gautama hai. kisa taraha siddha kiyA hai ki bhagavAna ajJAnI hai ki ve para calI gii| supriya bhagavAna gautamakI prazaMsA karatA samajhate haiM gautama jAdU jAnatA hai| bArabAra siMha vahAM hudhA kahane lagA-- jAnese roka kara jaise bhagavAnake manake kisI bhayakA 'yahI nahIM zramaNa gautamake ziSya sAriputra, mauda- AbhAsa diyA hai| galyAyana, mahAkazyapa, mahAkAtyAyana-jaise adbhuta jJAtRputrake iMkAra karane para bhI siMha bhagavAna gautamake pratibhAzAlIgrAmakuta-se prayajita hai / ve apanI vidyA upadeza sunaneko jAtA hai| rAmtemeM apane hI ajIjoMse aura pratibhAmeM itane U~ce haiM ki cAhate to apanA alaga unakI tArIpha suna prabhAvita hotA jAtA hai| sabakIhI tIrtha (mata) calAte aura nigaMTha jJAtRputra, saMjaya vela dviputra, bAtacItakA nimnalikhita udAharaNa padiye:yA makkhali gosAlase bhI bar3e tIrthakara mAne jAte. ......." siMha--"aura bhAbhI! tumane mujhe kamI na batalAyA. (pR. 3.5) na kabhI yahAM mAneke lie khaa|" kisI vyakti vicArapara koI pratibaMdha nahIM hai| paraMtu bhAbhI- maiM samajha rahI thI ki naMgaToMkA paMtha medhAvI yahAM yaha pratipAdita kiyA gayA hai ki gautamabudake ziSya bhAdamIko kabhI roka kara nahIM rakha sakatA, samayakI pratIcA taka bhI aise vidvAna evaM pratimA sampana ye ki yadi ve karanekI jarUrata hai|" apanA alagamata calAte to mahAvIra svAmIse bar3hakara siMha-"lekina mujhe to nigaMTha-paMtha aba bhI roke tIrthakara hote| hA~, to isa caryAse prabhAvita hokara siMha hue hai " jaba nitya anusAra nigaMTha jJAtRputra (mahAvIra)ke darzana mAbhI--"yaha pAzcarya hai devara ! maiMne sunA hai ki ko gayA to usane kahA: nigaMTha apane zrAvaka yA zrAvikAko kisI dUsare dharmakA "bhamaya gautamakIna bhaMte ! mujhe nahIM maalm| maiMne upadeza sunanekI kadI manAhI karate hai|-akhaab hama sirpha usakA nAma sunA hai| kiMtu khiccavi usakI bI kUTAgArake najadIka pAgaye hai, aba hameM bAta baMda kara denI prazaMsA karate haiN| mujhe vizvAsa hai, usameM Apa jaisA rUpa-teja caahiye| (pR. 34) to nahIM hogaa| maiM cAhatA hU~. jAkara zramaNa gautamase bheMTa yaha samyagdarzanakA makhaula !! aura bAta-cIta kruuN|" kUTAgArameM bhagagAna buddhase siMha senApatime kaI taraha mahAvIra--"siMha! kyA tuma usa tapa-tejahIna bhAvamI ke savAla kie, jo-jo bhAkSepa mahAvIrane gautamake virUda ke pAsa jaanoge| vaha to gahoM para sItA, kAzIke narama kie the una sabakA nivAraNa gautamane kara diyaa| lekhakane Page #287 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 356 anekAnta [varSa 6 x bahuta hI kuzalatA pUrvaka yaha bayAna kiyA hai aura vaha dhIre vidveSako pUrNarUpeNa vyakta kara rahA hai ki usane jaise jaina dhIre gautamako rAgadveSa hIna apAra jJAna yukta gammiAkI saadhuoN| isa rUpameM citrita kara tuSTi anubhava kI ho| cora bar3hAtA gayA hai aura sAtha hI bhagavAna mahAvIrako Upara maiMne ukta pustaka meMse cada uddharaNa diye haiN| apane sthAnase dhIre dhIre nIce svasakAtA gayA hai| paraMtu lekhakakA dAvA hai ki siMha senApati ke samakAlIna samAja nimna bAtacIta meM to lekhaka sImA para pahuMca jAtA hai-- ko citrita karane meM maiMne aitihAsika kartavya aura aucitya siMha--''dhanya hai bhaMte ! bhagavAnakA madhyama mArga / kalyANakArI hai bhaMte ! nigaMTha jJAtRputrame maiMne pUchA thA-" kA pUrA dhyAna rakhA hai| vRddha --"jAne do ise senApati ! ki nigaMTha zAtaputra bhagavAna mahAvIra, jaina sAdhugaNa evaM jainadharmako upa rokta prakAra citrita karake lekhaka ne aitihAsika kartavya aura mere bAre meM tumase kyA kaha rahe the. usake kahane-sunanese hameM aucityakA kahAM taka dhyAna rakhA hai yaha vidvAna vyaktihI tumheM koI lAbha nahIM hogA / senApati ! tumheM aura jo kucha pUre pramANoM ke sAtha lekhakako batAeMge taba zrI rAhula pUchanA ho puucho|" (pR. 3.3) uparokta bAtacIta karAkara lekhakane yaha ghoSita kara sAMkRtyAyana apane jJAna aura ajJAnakI parakha kara skeNge| samAjake zAMtahAsajJaoNpa merayahI nivedana hai ki siMha diyA hai ki bhagavAna mahAvIra para niMdA bokma suka the, ve khuja kara dUsaroM kI burAI kiyA karate the aura bhagavAna buddha senApati' dvArA bhApaka aitihAsika jJAnako caileja diyA dUsaroM kI to bAta hI dUra rahI apane virodhIkI bhI niMdAko gayA hai aura mujhe vizvAsa hai ki pApa avazya hI isakA yathocina uttara deveNge| sunanA taka pasaMda nahIM karate the| aura isa kAraNa saMtuSTa ho siMha senApati bauddha anuyAyI ho jAtA hai| bhagavAna buddha, zrI rAhula mahAzaya bauddha sAhitya prakANDa vidvAna ko bhojanakA nimaMtraNa dedetA hai| tabakI bAta svaya sanA haiM. kaTTara bauddhAnuyAyI bhI haiN| maiM unase bAmadaba yaha jAnanA cAheMgA ki kyA bhagavAna gautamabuddhakA yaza itanA patike zabdoMmeM-- tUmare dina hamane go-ghAtaka, zUkara-ghatakake yahAMse jo dhUmila hai ki usake pIche binA kisIko zyAma citrita kiye vara dhavajarUpameM prakAzita nahIM ho sakatA / phira tayyAra mAMsa thA, use maiMgavAyA aura bhojana tayyAra hone para bhagavAnako sUcanA dI / jisa baka saMgha-sahita kipI dharmake pravartakake sAtha isa tarahakI viSailI manovRtti bhagavAna bhojana grahaNa kara rahe the. usa vakta nigaMTha (jaina kA paricaya kisI bhI aMzameM zobhanIya nhiiN| Aja isa mAdhu) loga vaizAlIke caurastoMpara donoM hAtha uThA cihA bIsavIM sadI meM jaba ki duniyA vizvabaMdhutvakA svama dekha : kara kaha rahe the--adharmI hai senApati siMha. pApI hai senA rahI hai kisI bhI dezake matapravartakakI niMdA koI bhI pati siMha, usane zramaNa gautamake lie gAye mArI hai. samajhadAra bhAdamI karane kI himAkata nahIM krtaa| zrIrAhula kA yaha javanya prayatna hara taraha niMdanIya hI hai| sUbhara mAre haiN| kahAM hai zramaNa gautamakA zrAmaNya (panyAsa) samAjase merA nivedana hai ki hamapara sadaiva hI nAmAlUma kahAM hai zramaNa gautamakA dharma jabaki vaha apane lie mAre jagahoMse isa taraha ke prAcepa, prahAra hote hI rahate haiM, aura gae pazuoM kA mAMsa khA rahA hai| nigaMThoMkA yaha kahanA ye isa liye hote haiM ki anya loga hameM mahAnidrA garka sarAsara jhUTha yA maiMne pazuoM ko mArA thA maravAyA na thA, na samajhate haiM, pratikAra karanekI zaktise hIna samajhate haiN| vaiye mA~sako bhagavAna ko diyA: kiMtu mere nikala jAnese kyA yaha avasthA bAMchanIya hai ? baMdhunoM, hameM uThakara radatA inheM bahuta dukha humA thA, isaliye bAla, mUDhakI bhA~ti vaha se isa taraha hamAre samAja evaM dharmapara kie jAne vAle vijA rahe the|" (pR. 325) mArapIkA pratikAra karanA hai, tAki duniyA yaha mAmale ki jo vyakti jaina sAdhusaMstha se raMcamAtra bhI paricita hai vaha svamama bhI unheM isa rUpamai citrita karane kI mUrkhatA yuvaka-jisakA paryAyavAcI nAma bhAga hai--kyA nahIM kara sakatA / parantu yaha varNana to lekhakake hRdayake nainayuvaka-rAkSase hI kA rahegA! Page #288 -------------------------------------------------------------------------- ________________ eka sarasa kavi (le0 vicArala paM0 mUlacandra 'vatsana' sAhitya zAstrI) - usa samayakI kAvya-pragati usa samaya zRGgArarasa kI dhArA avAcita rUpase baha rahI yI vijJAkI madirA pitA 2 kaviloga apaneko kRta-kRSNa samajhate the ve kAminIke aGgale burI taraha usake hue the unhoM te kaTi, kuca, kezoM aura kaTAcoMmeM hI apanI kalpanAzaktiko samApta kara diyA thA pativata aura brahmacaryakA majAka ur3Ane meM hI ve apanI kavitAkI saphalatA samajhate the aura 'ihapAkhe' pativrata tAkhe gharI" ke gIta gAne meM hI unheM AnaMda chAtA thA / koI navIna kavi daMpatikI prema lIlAoM, mAnaapamAna aura A~kha micaunI meM vicaraNa karatA thA to koI kuzala kavi kulaTAoMke kuTila kaTAcoM, dAva-bhAva vivAsoM aura noka-jhokameM hI masta thA / koI vijJAlI kavi parapati para bhrAmaka huI kAminiyoM ke saMketa sthAnoMke varNanameM aura koI virahI, birahiNiyoMke karuNA rudana, AkraMdana aura bilApa meM hI apanI kalpanAeM samApta kara rahA thA / koI saMyogiyoMke 'kapaTAne raheM paTa tAne raheM' ke piSTapoSaNa meM hI apanI kavitAkI saphalatA samajhatA thA, devasva aura amaratvakI bhAvanAeM samApta ho cukI thI, mukti aura jIvana zaktikI yAcanAke sthAna para kulitAne apanA sAmrAjya sthApita kara rakhA thA / usa samaya unakI dRSTimeM muktike atirika anya hI koI durlabha padArtha samAyA huA thA kavivara devajI usa durlabha padArthakI tArIpha karate the Apa kahate the 'joga hU teM kaThina saMjoga paramArIko' paranArIke saMyogako Apa yogase bhI adhika durlabha batalAte the ApakI dRSTimeM patnI sacaritratAkA to koI mUlya hI nahIM thA / aura usa samayake bhakta kavi bhI zrIkRSNa aura rAdhikAke pavitra mArgakA Azraya lekara unakI coTameM apanI manamAnI vAsanAmaya kalpanAoMko udIpta kiyA karate the vAsanAoM aura gArameM ve itane grasta ho gae the ki apane upAsya devatAko laMpaTa banAnemeM bhI unhoMne kisI prakArakA saMkoca nahIM kiyA / eka sthAna bhaktavara nevAja kavi vana kavitAoMko nItikI zikSA dete hue kahate haiM 'bAvarI jo pai kalaMka lagyo to nisaMka hai kAhe na aGka lagAvati kalaGka bhogekA kavivara kyA hI acchA upAya btlaayaa| rasakhAna sarIkhe bhakka kavi bhI isa anUThI bhaktilIlAse nahIM bace the ApakA kyA hI sundara pazcAtApa thA 'mo pachitAyo mauju sakhI ki kalaGka lagyo para graha na jAgI" kRSNajIkI lIlAkA varNana karate hue eka sthAna para Apa kahate hai 'gAla gulAba lagAi lagAikai bhaTTa rikAha vidA kara dInI' / isa taraha bhAratakI mahAna AtmAoMke sAtha maddA maz2Aka kiyA gayA aura unake pavitra cAritrako vAsanAoMke nagnacitroMse sajA kara sarva sAdhAraNa ke sAmane rakhA gayA aura unakI proTameM apanI vAsanAoMkI pUrti kI gii| isa bhaktimArgake andara paranArI sevana aura madirA pAnakI bhAvanAoMko pracaNDa kiyA gayA aura bhAratIya prajA meM napuMsakatAke bIja boye ge| aise samaya meM kucha sacaritra kavi hI apane kAvya ke Adarzako surakSita rakha ske| jaina kavi to achUte rahe unhoMne nIti, caritra caura saMyamakI sarasa phulabAdI lagAI ve adhyAtma kuMja meM samAdhike rasameM nimagna rahe aura AtmatatvameM unhoMne apanI so lagAI / unhoMne apanI kavitAmeM amaratAkA saMgIta prajJApA aura ve janatAke patha pradarzaka bane / unakA kAvya saMsArakA guru banA dhanya unakA kavi aura dhanya unakI abhilASA / pavitra hRdaya kavi- kezavadAsajI hindIke prasiddha zragArI kavi ho gae haiM Page #289 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 358 anekAnta [varSa 6 vRddhAvasthAmeM bhI ApakI gAra lAlasA kama nahIM huI thI kaviva.ma hai| kyA unake kaTAnoM aura hAva bhAva vinAsoma keza sapheda hojAne para bhI cApakA hRdaya vilAsa kAlimAse ___ manna rahanA hI kavi dharma hai? tumane jisakI prazaMsA karane meM kAlA hI banA thA vRddhAvasthAke kAraNa zrApa apanI bAsa. apame amulya samayako naSTa kara diyA thAMdA unakA sartama nAmAkI pUrti karane meM asamartha ho gae the. yuvatI bAlAeM to dekho! nahIM! kavi karma mahAna usake Upara janatAke sapheda bAloMko dekha kara mApase dUra bhAgatI thIM isase uddhArakA kaThina bhAra hai kavitA kevala mauja zaukakI vastu mApakehadayako jo kaSTa humA usakA varNana mApane nimna nahIM hai usa para deza aura samAjake utthAnakA kaThina uttarapacameM kiyA hai| dAyitva hai| kezava kezani asakarI, jaisI bhari na karAya / yaha thA kavivara bhagavatIdAsajIkI kavitAkA mAdarza candravadani mRgalocanI, bAbA kaha murijAya // aura unakI apUrva patitratAkA eka udAharaNa unakA lakSya isame pApakI 'gAra priyatAkA pUrNa paricaya milatA bhArI niMdAkI ora thA kintu zrAdarza pathabhraSTa hue kaviko hai mApane rasikoMkA hRdaya saMtuSTa karaneke lie rasikapriyA upadeza denA hI unakA uddezya thaa| nAmaka eka grantha banAyA thA jisameM nArIke nakhazikha taka nArIko vaha pavitratA aura mahAnatAkA pratinidhi sabhI agoMkI aneka taraha ke alaMkAroM aura upamAoM dvArA samajhate the jame vaha kevala vinAmakA sAdhana nahIM mAnate the jI bharake prazaMsA kI hai| kinnu jaba koI uma pavitra vastuko vilAmakI hI sAmagrI bhaiyA bhagavatIdAsajIko usakI eka prati prApta huI banA kara usake gauravamaya zarIrako kevala dhAmanA aura bhoga yI bhaiyAjI to AdarzavAdI kavi the unheM jhUThI tathA kutsita vilAyake sAtha khilavAda karAtA hai taba unakA pavitra hRdaya prazaMsA kama pasanda mAtI mApane usake pRSTa para nimna kacita coTa khAtA hai aura ve upakI bharsanA karate hue jamakA likha kara use vApisa lauttaadii| vAstavika citra sAmane rakha dete haiM ke nirbhaya aura sajaga bar3I nIti laghu nIti karata haiM vAya sarata badaboya mrii| rahate haiM aura sAvadhAna karate haiM sNsaarko| phodA bhAdi phunagunI maMdita, sakala veha manu rogdrii| kavitva zaktizoNita hA mAMsamaya mUrata, tApara rIphata gharI ghrii| bhaiyA bhagavatIdAsajI una zreSTa kaviyoMmeM se hai jinakA aisI nAri nirakhakara kezava ! 'rapika-priyA' tuma kahAkarI? bhASA para pUrNa prabhutva thA madhura kampanAoM anUThI uktiyA~se kezava! tumane saka priyA kyA kI? tuma bhramameM unakA kAvya motaprota haimApane apane kAbyakI dhArA mAnava.. bhUla gae tuma moha sAgara meM kitane nIce utara gae ho! jIvanake vizAla kSetrameM bahAI hai ApakaM kAyameM saMmArakI kitanI apatya kalpanA karake tumane apane pApako ThagA mRgatRSNA meM par3e hue pathikoMke lie bhAramazAna aura zAMti hai|bhnek bholebhAle yuvakoMke hRdayoMmeM kutsita bhAvanAoM ka mAlabhAla yuvakAka hRdayAma kutsita bhAvanAthI kA sundara karanA prApta hotA hai| vAsanAke dala dala meM phaMse ko protsAhita kiyA hai jhUThI prazaMsA karake kavitA devIko hue yuvakoM ke lie kartavyakA bodha hotA hai| kalaMkita kiyA hai" duniyAkI mauja-zauka aura mastI meM pade rahanA hI bhaiyAnIkI kavitAmeM kitanI samyatA thA saMcArakI mAyA mAnavakA carama uddezya nahIM hai kintu mAnava-kartavya isameM meM phaMse hue manuSyoMke lie na riyoMke amakA azlIla aura bhAge hai| mAnava jaba duniyAkI raMgareliyoMmeM hI kartavya daMgaye citraNa karake usakI aura prAkarSita karane vAle kI iti zrI mAna baiThatA hai taba kavi hRdayako Thesa lagatI kaviyoMke prati unakA kaisA upadeza thA. kitanIkaraNA thI vaha apanA pavitra saMdezA usake pAsa bhejanA cAhatA hai| usake hRdayameM una raMgArI kaviyoMke prati ! lekina use le kauna jAe ? upayukta pAtra bhI to honA hAya ! kezava ! 'rasika priyA tuma kahA karI!' cAhie / vaha sumatiko apanA saMdezavAhaka banAte haiM aura kyA nAriyoMke pravina aGgoM para Ti gar3Ae rahanA hI apanA saMdeza bhejate haiN| vaha manoraMjaka saMvAda sApa sunie Page #290 -------------------------------------------------------------------------- ________________ phirA 7] 1 suno rAya cidAnaMda, kaho ju subuddhi rAnI, kahai kahA bera bera naiku tohi lAja hai ? kaisI lAja ? kaho kahAM hama kachu jAnata na hameM ihAM iMdviniko viSe sukha rAja hai| are mUDha ! viSai sukha seye tU anaMtIbAra, aja adhAyo nAMhi kAmI ziratAja hai / mAnuSa janama pAya, cAraja sukheta Aya, jo na cete haeNmarAya tero hI akAja hai / eka sarasa katri subuddhi he caitanya rAjA suno / - - caitanya -- he subuddhi rAnI ! kaho kyA kahatI ho / subuddhi - he rAjA ! maiM bAra bAra kyA kahU~ tumheM kucha zarma bhI AtI hai / caitanya - subuddhi ! zamaM kaisI ? maiM kucha nahIM jAnatA viSaya-sukha-rAjya meM mana horahA hU~ / subuddhi - are mUrkha ! tUne anaMta bAra viSaya-sukhoM kA sevana kiyaa| parantu tujhe Aja eka tRpti nahIM huI / tU bar3A kAmI hai --tUne manuSya janma aura AryakSetrako pAyA hai aba bhI tU sAvadhAna nahIM hogA aura grAma- kalyANa nahIM karegA to he caitanya terA hI bigAr3a hogA merA kyA jAtA hai / kitanI mIThI aura hRdayako gudagudAne vAlI phaTakAra hai, isameM nArAjagI nahIM hai kevala kalyANakI bhAvanA hai / haeNmarAya zabda mAnavake mahatvako prakaTa karatA hai / haMsameM viveka-buddhi hotI haiM viveka-buddhi vAlA hokara bhI tU na samajhe to terA hI akalyANa hai / vAstava meM satkAvya vahI hai jo bhUle hue pathikoMko sammArgapara lagAve. tar3apate hueko sAntvanA pradAna kare aura jIvana sudhAra ke mArgako prazasta banAye / vaha jIvana hI kyA jo dUsaroMko sukha na de sake aura jo saMsArako sukho banAne kA prayatna karegA vaha sabakA nAyaka kyoM na hogA / kavikA Adarza eka anUThA hI hai usake andara paropakAra kI kitanI bhAvanA hai usakA Adarza vyakta kaisA honA cAhie yaha isa patha meM par3hie - svarUpa rijhavArele, suguNa matavAre se, sudhA sudhAre, prANizyAta hai / subuddhi sapATa, sudipAzA sumanake sanAhase, mahA bar3e mahaMta hai| sudhyAnake dharaiyAle sujJAnake karai bAse, suprANa paravaiyA, suzakatI anaMta haiM / saMghanAyaka sabai bodhAyakase, sabai sukhadAyakase, sajjana susaMta haiM / 356 jo apane Apapara mohita haiM guNoMmeM masta rahate haiM amRtake samudra haiM aura prANImAtrapara suMdara dayA rakhane vAle haiM / athAha buddhi vAle, Atma-vaibhavake bAdazAha, manake mAlika aura mahAna hai zubha vicAroMke rakhane vAle, uccata jJAna vAle, sAmarthyazAlI, sabase sukha denevAle madhurabhASI haiM vahI nAyaka sajjana saMta haiM / dhanya ! kavi kI bhAvanAe~ kitanI mahAna haiM usakA uddezya kitanA pavitra hai vAstava meM katri ho to aisA hI ho ! Apane apanI kavitAkI racanA kevala janatAko dhanuraMjita karane athavA rAjA mahArAjAoM ko rijhAneke liye nahIM kI thI aura na Apako kisI prakArake puraSkArakA hI lobha thA Apane lokakalyANa aura AtmoddhArake liye kAvyakA Adarza rakhA thA ApakA kAvya zrAtma-pradarzaka pradIpa hai usase AtmaprakAzakI ujvala kirayoM prakAzita hotI hai ve AmAko anaMtazaktiko samajhate the anaMta zakti zAlI AtmA apanI sAmarthyako bhUla jAya yaha unheM pasaMda na thA ve use uttejita karate hue kahate haiM: -- kauna tuma ? kahA~ Ae. kaune baurAye tumahiM kA rasa rAce kachu sudha hU~ dharatu ho / tuma to sayAne pai sayAna yaha kauna kInhoM tIna loka nAtha hai ke dInase phiratu ho tuma kauna ho ! kahAMse Ae ho tumheM kimane bahakA rakkhA hai aura tuma kisake isameM masta ho rahe ho tumheM kucha isakA khayAla bhI hai| tuma to bar3e hoziyAra ho parantu apanI hoziyArI kahAM khodI ghare ! tuma tInalokake mAlika hokara bhikhArIkI taraha kyoM phirate ho| mAlika aura bhikhArI kAsA kArya vAha ! kaisI bhatsanA hai / kavi mAnavahRdayakI kamajoriyoMko samajhatA hai vaha jAnatA hai ki mAnavakA AkarSaNa kyA hai vaha kaise apanI Page #291 -------------------------------------------------------------------------- ________________ kiraNa ] eka sarasa kavi 360 aura sIMcA jA sakatA hai jaba sIdhI taraha use AkarSita svIkAra kara liijie| nahIM kiyA jA sakatA to vaha kucha bhAkarSaNa rakhatA ahA ! hAdaya vINA eka dama aMkarita ho uThatI dekhie prArama rahasyameM masta honeke lie kaisA prabomana kavina zabdakoSake sabhI madhura aura sarala zabdoMko cuna diyA jA rahA hai| zabdoMkA sundara cunAva sarasatA aura kara gUthA hai| kauna kaThora hadaya hogA jo sumatikI isa madhuratAkI videzI kavike isa eka hI pacama bhApako rasa bharI prArthanAko svIkAra na karegA! milegI bhIra bhApamAnaMda vibhora ho jAyeMge bhApa kavikI saralatA pApakI kavitAkA jIvana hai aura thoDe zabdoM isa rasa bharI prArthanA para avazya hI rIka jAyage padie--- meM arthakA bhaMDAra bhara denA yaha bhApakaM kAgthakI khuubii| kahA~ kahA~ kauna saMga, bAgehI phirata bAbA, sarasatA aura sundaratAke sAtha mAramazAnakA mApane itanA bhAvo kyoM na Aja tuma jJAnake mahala meN| manorama saMbaMdha jobA hai ki vaha mAnavoMke hRdayoMko bhAkanekahu viloki dekho, aMtara suraSTi setI, Sita kie binA nahIM rhtaa| kaisI kaisI nIkI nAri khadI hai tthlmeN| ApakI racanAtroMkA sundara saMgraha graMtha brahmavilAsa' ekana tai eka banI sundara surUpa dhanI, hai| isameM bhApake dvArA racita 6. kavitAmoMkA saMgraha hai upamA na jAya ganI rAtakI chbmeN| samI kavitAe~ ekase eka uttama sarasa aura sadayamAhiNI aisI vidhi pAya kahUM bhUmihU~ na pAya dIje, haiM aMtameM kavikA sIdhe zabdoM meM eka rahasthamaya patha sunAkara pato kamo vAma bIje bInatI shlmeN| hama isa nibaMdhako samAla karate haiN| yadi pAThakoMkI ikA he kAla! tuma kisa ke sAtha kahA~ kahA~ bage phirate huI to kavike kAvya para vistRta prakAza DAleMge acchA ho bhAja tuma jJAnake mahalameM kyoM nahIM pAte ! aba prAramajJAnakA rahasya kavike sIdhe zabdoM meM sunie / ma apane dilake andara jarA gaharI naz2arase to dekho. kahA muDAe mUDa, base kahA maTakA kaisI ra sundara ramasieM tumhArI sevAmeM khadI hai! kahA nahAe gaMga, nadIke tahakA ekase eka sundara manohara rUpa vAlI jinakI tulanA kahA vacanake sune kathAke paTTakA saMsArakI bAkhAeM nahIM kara sakatI! jo basa nAhI tohi paserI bhaTTakA' isa taraha ke sundara sAdhana prAsa kara kahIM bhUla kara bhI pAMca mata rakhie, merI yaha itanI sI prArthanA sahajameM hI 1 paserI bahakA mana Page #292 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sAhitya paricaya aura samAlocana (paramAnanda jaina zAstrI) majana bhI brahmacArIjIkA anukaraNA kreNge| tiloyaparaNasaM hindI nuvAda sahina prthmbhaag| graMtha ke sampAdana meM pati parizrama kiyaa| mRlalekhaka, prA. yanivRSabha, anuvAdaka paM. bAtacandajI grantha sabhIke liye paThanIya aura saMgrahaNIya hai| siddhAnta shaastrii| sampAdaka, Da.0 e0ena0 upAdhyAya ema. e. DI. Ti. kolhApura aura pro0 hIrAlAlajI jaina ema.e. ela., ela. pI. kiMga eDavarDa kAleja, bhAratIya sampAdana-zAstra, lekhaka mUlarAjajI jaina amraavtii| prakAzaka, 'jaina saMskRti saMrakSaka saMgha' zolA ema.e. ela. ela. bI. timila, zrI zrAramAnanda jaina kAleja, ambAlA zahara / prakAzaka, jaina vidyAbhavana, kRssnngur| paTa saMkhyA maba milA kara 170 / mUlya majilda pratikA 12)pyaa| nagara, lAhaura / pRSTa saMkhyA 70 / yaha tha jainiyoMke karaNAnuyogakA vivecaka prAkRta prastuta pustaka meM lekhakane anyoMke sampAdana sambandhameM bhApAkA eka prAcIna mahatvapUrNa bhaulika graMtha hai| zrA0 chaha adhyAyoM dvAga:kAza DAlA hai tathA bhAratIya granthoMke yati tapamane isa graMthako saMkalana karate hae 'loka vibhAga' sampAdanameM upayukta sAmragrIkA vive-na bhI kiyA hai aura aura 'loka vinizcaya' jaise prAcIna graMthoMke uddharagA aura batalAyA hai ki kisI granthakA sampAdana karate samaya usakI anya graMthoMke pAThAntarAdi dvArA viSayakA khUba spaSTIkaraNa prAcIna aura arvAcIna pratiyoM aura pratilipiyoMkAsUcamatara kiyA hai| pranthakA hindI anuvAda prAyaH mUlAnugAmI hai avalokanake sAtha sAtha mUla pAThakI surakSita rakhate hue aura use rucikara banAne kA prayatna kiyA gayA hai / isase dUsare pAThAntaroMko jo lipikAroMke pramAda zrAdi doSoMsa ho gae haiM unheM nIce phuTanoTameM aMvita kara zrAdarza pratike svAdhyAya premI bhI yatheSTa lAbha uThA sakate haiN| mUla pAThako pUrNatayA surakSita rakhanevI aura saMpata kiyA hai graMthakA prakAzana bra. jIvarAja gautamacandajI zolApura lipi Adika sambandhameM bhI vicAra kiyA hai| pustaka dvArA saMsthApita 'jaina saMskRti saMrakSaka saMgha dvArA kiyA parizramake mAtha likhI gaI hai| isake liye lekhaka mahAnu gayA hai| brahmacArIjIne apane maMcita dravyako jainamAhityake bhAva dhanyavAdAI hai| pustaka paThanIya tathA saMgraha karane ke uddhArArtha pradAna kara apanI mahAna udAratA aura jina vANI yogya hai| kI bhaktikA acchA paricaya diyA hai| sAtha hI, dUsaroMko isa prazasta mArgakA anukaraNa karanekA yaha eka prottejana hai| di. jaina sAhityakA bahubhAga aba taka aprakAzita hI jIvAmamomeM aha-yoga, ha.khaka. upAdhyAya muni pahA hai itanA hI nahIM usakI eka prAmANika grantha-sUcI AramArAmajI prakAzaka, lAlAmunzIrAma se kA abhAva bhI prAya: khaTaka rahA hai| graMtha bhaMDAroM meM kitane prosavAla, mukAma jIrA jilA phIrojapura / pRSTasaMkhyA saba hI aprakAzita graMtha apanI jIrNa zIrNa dazAmeM par3e hue milA kara 104 mUlya mATha maanaa| haiM-kinhI kinhIM graMthoMkI to dUsarI pratilipiyAM bhI prastuta pustakameM sthAnakavAsiyoM dvArA mAnya bhAgAmoM upalabdha nahIM hotIM. aura sampAdakoMko eka hI prati parase dvArA aSTAMga yogakA saMkalana kiyA gayA hai aura usakI usa graMthakA sampAdana kArya karanA par3atA hai isa graMthake upayogitA evaM mahattA batalAI gaI hai| sAtha hI, pAtaMsampAdana sambandhameM jisa zailIko apanAyA gayA hai usakA jalike yoga sUtrameM varNita aSTAMgakA mAgama paramparAke sampAdakoMne svayaM digdarza karA diyA hai| graMthakI anya yogAnuSThAna aSTAMga yogakA tulanAtmaka vivecana bhI kiyA prAcIna pratiyoMke avalokana evaM milAnakI aba bhI Ava- hai| isa taraha isa pustakako upayogI banAnekA prayatna zyakatA banI huI hai| AzA hai dUsare jinavANI bhakta kiyA gayA hai| isa dizAmeM lekhakakA prayatna prazaMsanIya hai| Page #293 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Regd. No. A-731. anukaraNIya (jina sajjanoMkI orase anekAnta jahAM phrI bhejA jA rahA hai unakI sUcI isase pichalI kiraNoM meM prakAzita ho cukI hai / AgekI sUcI nimna prakAra hai-) , zrImaMta sitAbarAya lacamIcaMda di0 jainamaMdira sTezana 8 zrI rAmasvarUpajI vakIla bhelasA (gvaaliyr)| 1 zrImAn sabajaja sA0 bhejasA 2 zrI di. jaina caityAlaya bA. pannAlAla bhaiyAlAla 10 zrImAn sUgAsAhaba bhejasA mAdhaugaMja bhelasA (gvaaliyr)| " zrImAn DisTrakTa sezana jaja bhelasA , 3 zrI di. jaina paravAramaMdira aMdara kilA bhelasA 12 zrImAn sekreTarI pakhAra jainamarata (mandara kilA bane (gvaaliyr)| maMdirake pAsa) bhelasA (gvaaliyr)| 4 zrI di.jaina khaMDelavAla maMdira aMdara kilA bhelasA 13 zrImAn suparinTenDenTa sA pulisa bhelasA (gvA* sTeTa) (gvaaliyr)| 15 zrI di. jaina maMdira cauka bAjAra bhopAlasTeTa / * zrI di. jaina caityAlaya mA. kizanacanda bhuSAlAla 15 zrImAn premasAgarajI mArphata maMtrI mANikacanda bhelasA (gvaaliyr)| dRSTaphaMDa 13. jauharI bAjAra bmbii| 6 zrI zvetAmbara jaina mandira mArphata bA. tastamalajI 16 zrImaMta seTha sitAbarAya lacamIcaMda jaina hAI skUla, vakIla bhelasA (gvaaliyr)| bhebasA gvAliyara sTeTa / kramazaH 7 zrI kezava zAstrI mandara kilA bhelasA (gvAliyara sTeTa) vyavasthApaka 'anekAnta' sahAyatA gatakiraNameM prakAzita sahAyatAke bAda anekAntako 21. nimna sahAyatA prApta huI hai jisake liye dAtAra mahodaya dhanyavAdake pAtra hai 25) zrImAn jA. munnAlAlajI kAgajI lakhanaU nivAsI (apanI dharmapatnIke svargavAsake samaya nikAle hue dAnameM se)| bhUsudhAra nayoMkA vizleSaNa vAle lekhase 'siMha senApati' taka pejoMkI saMkhyA galtI 23.re sthAna para 35.apa gaI, ata: pAThaka sudhAra kara pddh'eN| jaina pragati granthamAlA jaina samAjameM anUThe prakAzanakI yojanA samAjameM Adhunika DhaMgakA jaina sAhitya prakAzita karaneke punIta vicArame uparokta pranthamAlAkI sthApanA kI gaI hai, isa pranthamAlAkA prathama prakAzana tulanAtmaka adhyayanake prasiddha vidvAna svAmI karmAnanda jI dvArA likhita "karma aura phala" prakAzita ho gayA hai| isa pustaka meM jaina dharmake prasiddha karma-siddhAnta jaise gUr3ha viSayako AjakI sarala bhASA meM anya bhAratIya darzanoMke tulanAtmaka adhyAyanake sAtha darzAyA gayA hai| -)Aneke TikaTa maMgAkara nimna patese maMgAleM kauzavaprasAda jena korTa roDa sahAranapura mudraka, prakAzaka paM. paramAnandajI zAsI vIrasevAmandira sarasAvAke liye zyAmasundarakhAna zrIvAstava dvArA zrIvAstavapresa sahAranapura meM mudrita Page #294 -------------------------------------------------------------------------- ________________ kAnta sampAdaka-jugalakizora muktAra - - SZa akal SKS SHREERaksave viSaya sUcI TKAR AKHE SIK ZIKIR EHAR varSa 6 kiraNa 8 RTICSKAR ESER ML XXYYYYYYXX3 ZALL 26.IN EXEXTREATKEXEY 1. samantabhadra-bhAratIke kucha namUne-[ mampAdaka pRSTha 261 2. A~sUma (kavitA)-paM0 bAlacanda jaina vizArada ..." 3. paMDitapravara ToDaramalajI aura unakI racanAe~ [4.paramAnaMda 263 092128 4. gaSTroddhArameM pAmoMkA mahatva- zrI prabhUlAla 'premI' ..." 268 5. noMkA vizleSaNa-paM.vaMzIdhara vyAkaraNAcArya .... hAra-jIta (kavitA)-[zrI bhagavana jaina 7 bIvana aura dharma-zrI jamanAlAla jaina vizArada .. 1010 . nayA mumAphira (kahAnI)-[ zrI bhagavana jaina ... R m HWARINE. bha. mahAvIra viSayameM bauddha-manovRtti-paM0kailAzacaMdra 28YN 1.. gAMva-vicAra--[50 phUlacandra mizAlI .... " 11. Avazyaka nivedana-[zrIdolanarAma namatra' .... AHI1818198818181 81981511 8151881141981819 AMH918RHIRAHASRARRIRAILERITA RSD RUSTEET ARRITTAT6. mA zAsana-jayantI-mahotsavako saphala banAiye ! images anekAnna' ke vRhat vizeSAra "vIrazAmamA" ke liye racanA bhejiye| MARRIHIWRIMINIMIRIKAWAIMIMIRMIWHITENINRNMIN MHINAKAWANIN AMIN A TH Page #295 -------------------------------------------------------------------------- ________________ vIra-zAsana-jayantI-mahotsava aura vizeSAGka isa varSa rAjagRha (vihAra) meM honevAlA vIrazAsana- . pUrA samAcAra nahIM milaa| kucha baMgAlI vidvAnoMkA bhI jayantI-mahotsava aba bahuta nikaTa A gayA hai| mahAvIra Apa sahayoga prApta kara rahe haiM, jisase anekAntake vizeSAza jayantI (caitrazukla 13) se use kula tIna mahIne raha ke liye coTIke jaina vidvAnoMke bhI uttama lekhoMkI prApti jaayeNge| isa thoDese aseMmeM hameM bahuta kAma karane ke liye ho ske| garaja bAbu choTelAlajI utsavako saphala banAne hue hai aura ye tabhI susampanna ho sakeMge jaba vIrazAmanase kI dhunameM jI-jAnase lage hue haiM- dasaroMko bhI isI taraha prema rakhane vAle sabhI sajjana aura khAsakara jaina vijana laganA cAhiya / pAzA hai hama mahotsava-sambandhI yojavIrazAsanake prati apane kartavyako samajhakara usakI mevAke nAcauMkI anekAntakI agalI kiraNA meM prakAzita karane meM liye jI-jAnase juTa jAe~ge- binA kisI preraNA ke svacchA samartha ho skeNge| se mahotsava-sambandhI kAryoMmeM hAtha baTAneke liye bhAge idhara anekAntake vizeSAH 'cIrazAsanA' kI vijJapti bhAeMge aura apanako apanI rucike anusAra sevA kArya ke ko par3ha kara kitane hI vidvAnAne uma para apanI prayajanA khiye peza kreNge| akelA vIrasavAmandira kucha nahIM kara vyana kI hai aura lekhoM kA vacana diyA-kuchane to lemba makatA-aise mahAna kArya sabhIke sahayoga evaM mAmUhika bheja bhI diya hai| parantu yaha pUrI taurasa abhI taka mAlUma zaktike prabala prayogame hI sampanna huthA karate haiN| jaba yaha nahIM ho sakA ki kauna kauna majAna lekha likha rahe haiM yogakI dhAvAja sunAI pahanI hai taba kAmako uThAne vAloM athavA likhanekA irAdA bane hai| isakI sUcanA nA unheM kA hadaya bhI umsAhase bhara jAtA hai aura ve bahuta kucha kRpayA zIghra hI de denI cAhiya, jima kAyaMkA ThAka. mAdayakA kArya kara jAte haiN| andAjA ho sake dhAra jo viSaya na limba pA rahe hoM una bAba choTelAlajI jaina raIma kalakattA. jo isa mahI ke limbAnakI yojanA kI jA ske| mavarka prastAvaka aura vIravAmandiraka pradhAna hI nahIM DA. vAmadevazaraNajI apravAnna ema. e., kyureTara kintu usake nAyA hai. zrAjakasta unmavako saphala banAnake lakhanaU myUjiyama zrAja kala rAmanagara (Hign ) kI liye bar3I bar3I yojanAeM kara rahe haiN| ve isa mahAtmavakI tarapha hArepara hai ata: unhoMne sampAdanamArako Ta nameM yAdagAra aura vIrazAsanakI smRti evaM Thoma pracArakI dizA asamarthatA vyakta karane hae lambanaU. jAkara apanA lekha meM koI bar3A mahAna kArya kara jAnA cAhate haiN| unheM ThAma avazya hI bheja denakI svIkAratA dI hai aura mAtha hI kAma pasanda hai aura Thoma kAmameM hI samAjakI zakikA vizeSAGkakI vijJaptiko par3ha kara umapara apanA harSa tathA vyaya karaneke ve icchuka haiN| abhI janhoMne mujhe kalakattA kAryakaM sAtha hArdika mahAnubhUti prakaTa kI hai DA0 bulavAyA thA aura apanI kucha yojanA banalAI thIM, jinheM e. ena. upAdhya ema. e. kolhApura aura pro. mAlUma karaka bar3A prasannatA huii| ve mujhe sAtha lekara mAha hIgalAla jI ema. e. amarAvatIne sampAdanamArako saharSa zAntiprasAdajIke pAsa DAlamiyA nagara gaye the-sAhUjIne vakAra kiyA hai| sampAdakamagailama muni puNyavijayajI mahayogakA pUrA vacana diyA hai| bAbU nirmala kumArajIme pATana aura paM. caradAmajI ahamadAbAdakI yojanA aura mina neke liye bhI jAnA cAhate the parantu ve usa vakta vahAM kI gaI hai, parantu muni pugyavijayajIne to pATana bhaNhAroM nahIM the, bAdako patrAdika dvArA unakaM bhI mahayogakA kI granthasUcIkA kAma samApta na hone taka dUsare kimI kAma vacana mila gayA hai| ye donoM zrImAna vihAra prAntakI ko hAthamaM na le nekA saMkalpa hone ke kAraNa apanI majabUtI hastiyoM hai jahAM ummaca hone jArahA hai| isake sivAya jAhirakI aura paM.becAdAjIya abhItaka svIkAratA prApta seTha gajarAjajI mAdikI malAhame ve kalakattAke jaina nyA- nahIM huI hai| AzA hai Apa apanI svIkAranA zIghra pAriyoM kA sahayoga prApta karane ke liye eka mITiMga bhI karanA bhejakara anugRhIta kreNge| cAhate the jo ho cukI hogii| abhI taka apaneko usakA (zeSa TAiTilake tIsare pRSTapara) Page #296 -------------------------------------------------------------------------- ________________ * OM aham - svatattva-saM tatva-prakAzava vArSika mUlya 4) 0 eka kiraNa kA mUlya -) nItivirodhacasIlokavyavahAravartakasamyak / paramAgamasyabIja bhubnekgururjytynekaantH|| mArca varpa 6.kiragA vIrasevAmandira, (samantabhadrAzrama) saramAvA jilA mahAranapura caitrazuSaNa, vIranirvANa saMvata 2470, vikrama saM. 2001 1644 samantabhadra-bhAratIke kucha namUne ' [ 16 ] zrImalli-jina-stotra yasya maharSeH sakala-padArtha-pratyavodhaH samajani sAkSAt / sA'mara-mayaM jagadapi sarva prAJjali-bhUtvA praNipatati mma // 1 // 'jina maharSi-mallijinake makala padArthoMkA pratyanAdha-nIvAdi-maMpUrNa padAthoMko borase azeSavizeSako liye hue jAnanevAlA parijJAna (kevalajAna)-sAkSAna (handriya-zrunAdi-nirapena pratyakSa rUpame utpanna huA, (aura isaliye) jinheM devoM tathA martya janoMke mAtha sAre hI jagatane hAtha jor3akara namaskAra kiyA,(una mallijinakI maiMne zaraNa lI hai|) yasya ca mUrtiH kanakamayIva svsphuudaabhaa-kRt-privessaa| bAgapi tattvaM kathayitukAmA syAspadapUrvA ramayani sAdhUna // 2 // jinakI mUrti-zarIrAkRti-suvarNanirmita-jamI hai aura apanI mphugayamAna zrAbhAma parimaNDala kiye hapa hai-saMpUrNa zarIrako dhyAna karane vAlA bhAmaMDala banAye hue hai-, vANI bhI jinakI 'syAta' padapUrvaka yathAvana Page #297 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 262 anekAnta [varSa 6 vastutattvakA kathana karane vAlI hai aura sAdhujanoMko ramAtI hai-AkarSita karake apane meM anurakta karatI hai, (una malli-jinakI maiMne zaraNa lI hai|) yasya puramtADigalita-mAnA na pratitIrthyA bhuvi vivdnte| bhUrapi ramyA pratipadamAsIjAta-vikozAmbuja-mRduhAsA // 3 // 'jinake sAmane galitamAna hue pratitIrthijana-ekAntavAda-manAnuyAyI-pRthvI para vivAda nahIM karate haiN| pRthvI bhI (jinake vihArake samaya) pada pada para vikasita kamaloMse mRdu-hAsyako liye hue ramaNIka huI hai, (una malli-jinakI maiMne zaraNa lI hai| yagya samantAjjina-zizirAMzoH ziSyaka-sadhu-graha-vibhavo'bhUt / tIthamapi vaM janana-samudra-trAsita-sasvottaraNa-patho'gram // 4 // (apanI zItala-vacana-karaNoMke prabhAvase saMsAra-tAko zAnta karane vAle) jina jinendra-candrakA vibhava (aizvarya) ziSya-sAdhu-grahoM ke rUpameM huaA hai-pracura parimANameM ziSya-sAdhuokA samUha jinheM ghere rahatA thA-'jina kA zrAtmIya tIrtha-zAsana-bhI saMsAra-samudrase bhayabhIta prANiyoMko pAra utarane ke liye pradhAna mArga banA hai, (una malli-jinendrako maiMne zaraNa lI hai| yasya ca zulaM paramatapo'gniAnamanantaM dAritamadhAkSIt / taM jinasiMhaM kRta-karaNIyaM mallimazalyaM zaraNamito'smi // "aura jinakI zukladhyAnarUpa parama tapo'gnine antako prApta na hone vAle-paraMparAse cale zrAne vAle-duritako-karmASTakako-bhasma kiyA hai, una (ukta guNaviziSTa) kRtakRtya aura azalya-mAyA-mithyAdi-zalyanita-mallijinendrakI maiM zaraNa meM prApta huA hU~-isa zaraNa-prApti-dvArA usa ananta duritarUpa karmazatrume merI rakSA hove|' AMsUse [3] kauna pA rahA hai tuma jisakA are vedanAke sahacara tuma svAgata karane Aye ho| napta dRkayake mRdu saMtApa / cuna cuna mukkAmaNi sundaratama umar3I pIr3A kI saritA ke hAra sajA kara lAye ho| kaime abhinava anupama mApa // [4] kaho zrAja kyoM prakaTa hue ho chalaka par3e tuma dulakapar3e tuma bhagna-hRdayake mRdu udgAra / maMda maMda avirala gati dhAra / kaise dulaka par3e do bolo ina vipadAoMke samakSa kyA kaisA pIr3A kA uddhAra / - mAna cuke tuma apanI hAra // hAra nahIM yaha vijaya tumhArI sahana - zIlatA ke suvicAra / aA~kha uThA kara dekho rotA hamadadI se yaha saMsAra // paM.bAbacaMdana 'vizArada Page #298 -------------------------------------------------------------------------- ________________ zrI paMDitapravara ToDaramalajI aura unakI racanAe~ (lekhaka--paM0 paramAnanda jaina zAkhI) hindI-sAhitya digambara jaina vidvAnoMmeM paM. ToDaramala kucha aimA bhI dhvanita hotA hai ki paMDitajIkI mAtAkA nAma jIkA nAma khAsa taurase ullekhanIya hai / Apa hindIke ramA aura pitAkA nAma jogIdAsa thaa| gadyalekhaka vidvAnoMmeM RSitulya samajhe jAte haiN| khaMDenavAla "maiMbo jIvadravya nitya cetanA svarUpa merau jAnike zrAra bhUSaNa the| vidvattAka anurUpa hI ApakA sva lagyo hai anAdita kalaMka karmamalako, bhAva bhI atyanta vinamra aura dayAlu thA / svAbhAvika tAhI ko nimitta pAya rAgAdika bhAva bhaye komalatA aura sadAcAratA Apake jIvana ke sahacara the| bhayo hai zarIrako milApa jaiso khalakau / ahaMkAra to Apako kara bhI nahIM gayA thA / Antarika rAgAdika bhAvaniko pAyakai nimitta puni bhadratA aura vAtsalyatAkA paricaya ApakI saumya prAkRti hota karmabaMdha aso hai banAva kalako, ko dekhakara sahaja hI dojAnA thA / zrApakA rahana-sahana asehI bhramata bhayo mAnuSa zarIra joga bahuta sAdA thA zrApa sAdhAraNa aMgarakhI, ghonI aura pagar3I banai to banai yahAM upAva nija thalako / / 36 / / pahanA karate the| svAbhAvika zrAvatAne usa sAdagIko ramApati stutaguna janaka jAko jogIdAsa / aura bhI cAra cA~da lagA diye ye / AdhyAtmikatAkA to soI mero prAna hai dhAra prakaTa prakAsa / / 37 // Apake jIvanake sAtha ghaniSTa sambandha thaa| zrI kundakundAdi maiM prAtama aru padagala vaMdha milike bhayo parassara baMdha / mahAna zrAcAryoMke AdhyAtmika graMthoka adhyayana, manana so asamAna jAti paryAya upajyo mAnuSa nAma kahAya // 28 // evaM parizIlanase ApakI buddhi khUba paripakva ho cukI thii| mAta garbhameM so paryAya karike pUraNa aMga subhaay| zrApa adhyAtmarasake gAda rasiyA the aura usakA zrApake bAhira nikAsa pragaTa jaba bhayo taba kuTumbako melo thayo / 36 jIvanapara acchA prabhAva par3A huA thA / adhyAtmarasakI nAma gharryo tini haraSita hoya ToDaramalla kahaiM saba koya / carcA karate hue ve aAnandavibhora ho uThate the aura zrItA sonA aso yahu nAnuSa paryAya vadhata bhayo nija kAla gamAya // 4. jana bhI unakI vANIko sunakara gadgad hojAte the| yadyapi zrApa gharameM rahate the aura gRhasthocita kartavyakA pAlana bhI tisa paryAya virSe jo koya, dekhana jAnana dAro soya / karate the; parantu usameM zrAsakta nahIM ye-jala meM kamalakI maiM hoM jIvadravya guna bhUpa eka anAdi anaMta arUpa / / 42 taraha sadA nilima rahA karate the / nispRhatA evaM nirbhayatA karma udayako kAraNa pAya rAgAdika ho haiM dukhadAya / ke sAtha sAtha saMvega aura niveMdatAkI bhI Apake jovanapara te mere augAMdhaka bhAva inikauM vinaroM meM zivarAva 43 // gaharI chApa par3I thii| yahI kAraNa hai ki Apa ghara meM rahate vacanAdika likhanAdika kiyA varNAdika akAdaya diyA / na hue bhI vairAgI the| ye saba hai pudgalakA khela inimeM naha hamArau mela // 4 // yadyapi paMDitajIne apanA aura mAtA-pitAdi kuTumbI paMDitajIke do putra the| ekakA nAma haricandra aura janoMkA koI paricaya nahIM diyA aura na apane laukika dUsarekA gumAnIrAya yA gumAnIrAma thA / harinandrako jIvanapara koI prakAza hI DAlA hai| phira bhI landhisAra graMtha apekSA gumAnIgayakA kSamopazama vizeSa thA, vaha prAyaH kI TIkA prazastimeM jo kucha paricaya diyA huzrA hai usase pitAke samAna hI pratibhAsampanna thA aura imaliye pitAke unake AdhyAtmika jIvanakA bahuta kucha patA cala jAtA hai| kAryoM meM yathAyogya sahayoga detA rahatA thA / pitA ke svargaprazastike kucha padya isa prakAra haiM, jinase 37veM padyase vAsake bAda gumAnIrAyane 'gumAna paMtha kI sthApanA kI thii| Page #299 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 264 anekAnta [varSa 6 jayaparameM gumAnapaMdhakA eka maMdira banA huA hai, jisameM paM. rAmajIx, tilokacandajI sAMgAnI. motIrAma pATaNI. hariToDaramala jIke sabhI granthoM kI svahastalikhita pratiyAM surakSita candajI, caukhacaMdajI, zrIcaMdagI sogAnI aura nenacandajI hai| yaha maMdira ukta paMthakI smRtiko Aja bhI tAjA kara pATaNIke nAma khAsataurase ullemvanIya haiM / basavAnivAsI detA. paM. devIdAsa gAMdhAko bhI zrAraka pAsa kucha samaya taka paMDitajIko isa bAtakA bar3A dhyAna rahatA thA ki kabhI tatvacarcA sananekA avasara prApta hazrA thaa| kisIko unake vyavahArase kaSTa na pahu~ca jAya-umakA paM. ToDaramallajI kevala adhyAtma anyoM ke hI vettA ahita na hojAya / isIse ve apane vyavahArameM sadA sAvadhAna yA rasika nahIM the; kintu sAtha meM vyAkaraNa sAhitya, siddhAnta, rahate the| unake gharapara vidyAbhilASiyoMkA khAsA jamaghaTa darzana aura jainadharmake karagAnayoga ke acche vidvAna the| lagA rahatA thA, vidyAbhyAsake liye gharapara jo bhI vyakti ApakI kRtiyoM kA dhyAnase samIkSaNa karanapara isa viSayameM zrAtA thA use ve bar3e premake sAtha vidyAbhyAsa karAte the / maMdehako koI gujAyaza nahIM rhtii| zrApake TIkAgranyAMkI isake sivAya tatvacarcAkA to vaha kendra hI bana rahA thA / bhASA yadyapi DhUDhArI (jayapurI) hai phira bhI usameM brajabhASAkI pahA tatvacarcAka rAsaka mumukSu jana barAbara aAte rahate the| puTa hai aura vaha inanI parimArjina hai ka par3hane vAloMko aura unheM Apake sAtha vividha viSayoMgara natvacarcA karake usakA sahaja hI parijJAna ho jAtA hai / ApakI bhASAmeM tathA apanI zaMkAoMkA samAdhAna sunakara bar3A hI saMtoSa saramatA ra saralatA hai, jo pAThakoko bahuta rucikara hotA thA aura ve paMDitajIke premamaya vinamra vyavahArase pratIta honI hai| jaisA ki mokSamArgaprakAzakakI nimna prabhAvita hue vinA nadI rahate the| Apake zAstra pravacanameM jayapura ke pratiSThita, catura aura vividhazAstroMkA abhyAsa tAsU ratana dIvAnane kadI prItidhara yeha / kAgye TIkA pUragAA ura dhara dharmasaneha / 10 / karane vAle pratibhAsampanna zronAjana Ate the / unameM dIvAna ratanacandrajI+ anavarAyajI, tilokacandajI pATaNI, mahA tava TIkA pUrI karI bhASA rUpa nidhAna / kuzala hoya cahu saMghako lahai jIva nizAna 11 // isa paMthakA paricaya phira kisI samaya avakAza milanepara karAyA jaaygaa| aTThArahasai Uparai saMvat sattAvIsa / / ___x dIvAna ratanacandajI usa samaya jayapurake sAdharmiyoM magazira dina zanivAra hai sudi doyaja rajanIsa / 13 // meM pramukha the, bar3e hI dharmAtmA aura udAra sajjana the, zrApa yahA~ itanA aura bhI prakaTa karanA ucita jAna par3atA ke laghu bhrAtA vadhIcandajI dIvAna the| dIvAna ratanacandajI hai ki paM.nAthUrAmajI premIne 'hindI jainasAhityakA itihAsa' vikrama saM. 1827 meM jayapurake rAjA pRthvIsiMhake samaya nAmaka pustaka ke pR. 72 para jo yaha likhA hai-'munate hai dIvAna pada para AsIna the| paM. daulanagamajIne ukta jayapara rAjyake dIvAna amaracandrajIne apane pAsa rakhakara dIvAnajIkI preraNAse paMDitapravara ToDaramalajIkI puruSArtha- vidyAdhyayana karAyA thaa|" yaha ThIka nahIM kyoMki paNDita siddhyupAyakI adhUrI TIkAko pUrNa kI thii| jaisA ki usakI ToDaramala jI ratanacandrajI dIvAnake samaya meM hue haiM, aura prazastike nimnavAkyase prakaTa hai: ratanacaMdajIke bAda unake bhAI badhIcandajI, phira zivajI"sAdharminameM mukhya haiM gtanacandra dIvAna / lAlajI aura phira inake suputra amaracaMdajI dIvAna hue| pRthvIsida narezako zraddhAvAna sujAna / 6 / +''mahAgamajI zrosavAla jAtike udAsIna bhAvaka the, tinakai atiruci dharmasI sAdharminasoM prIta / bar3e buddhimAna ye aura yaha paM0 ToDaramallajIke sAtha nava carcA devazAstra gurukI sadA urameM mahApratIta / 7 // karane meM vizeSa rasa lete the|" zrAnandasuta tinako sakhA nAma ju daulatarAma / hai "so dillItUM par3hakara vasuvA zrAya pA jayapura meM thor3e .......""kula vaNika jAko vasavedhAma / 8 / dina ToDaramalajI mahAbuddhivAnake pAsi sunanekA nimitta milyA, pAchai vasuvA gye|"-dekho, siddhAntasArakI TI.pra. Page #300 -------------------------------------------------------------------------- ________________ kiraNa] paM0 ToDaramalajI aura unakI racanAe~ 265 - - paMktiyoMse prakaTa hai: "tumhAre cidAnanda ghanake anubhavase sahajAnandakI "koU kahegA samyagdRSTi bhI to buga jAni para dravyako vRddhi caahiye|" tyAge hai| tAkA samAdhAna-sabhyagdRSTi paradravyanikA buga na gommaTasAra jarakANDa, karmakANDa, labdhimAra-kSapaNAjAne hai| Apa sagagabhAvakoM chore, tAtai tAkAkA kAraNa sAra aura trilokasAra ina granthoMke pradhAnanayA mUlakA kA bhI tyAga ho hai| vastuvicAreM koI paradravyatau bhalA prAcArya nemicandra siddhAntacakravartI hai| gommaTasAra burA hai nhiiN| koU kahegA, nimittamAtra to hai| takA granthapara aneka TIkAe~ racI gaI hai, kintu vartamAnameM upauttara-para dravya jorAvarI tI kyoMI vigAratA naahiiN| apane labdha sabhI TIkAtroM meM prAcIna TIkA mandaprabodhikA hai bhAva vigareM taba vaha bhI bAsyanimitta hai / bahuri bAkA jisake kartA abhayacandra haiM+ / isa TIkAke AdhArase hI nimitta binA bhI bhAva vigareM haiM / tAta niyamarUpa nimitta hI jJavavAna zaka saMvat 1281 meM 'jIvatatva pradIpikA' bhI naahii| aise paradravyakA to doSa devanA mithyAbhAva hai| nAmaka TIkA kanaDI bhASAmeM likhI hai| jo kolhApurake gagAdika bhAva hI bure hai so yAkai aisI samajha naahiiN| yaha zAstramaNDAramaM surakSita hai| mandaprabodhikA aura kezavapadravyAnikA doSa dekhi nina viSa dveSarUpa udAsInatA kara voMkI ukta kanahI TIkAkA zrAzraya lekara bhaTTAraka hai| sAMcI udAmInatA nau vAkA nAma hai, jo koI bhI nemicandrane apanI saMskRta TIkA banAI haix jo 'jIvatatvaparadravyakA guNa vA doSa na bhAse, tAne kAhUkoM bhalA buga pradIpikA nAmase khyAta hai| isa saMskRta TIkAke aAdhArase na jaanai| zrApako zrApa jAnai, parakauM para jAnai, paranaiM kicha hI0ToDaramallIne apanI hindI TIkA banAI hai, jisa bhI prayojana mega nAhI, aimA mAni sAkSIbhRna rahe, so aimI kA nAma mamyagjJAnacandrikA hai, jo saMskRta TIkAkA anuudAsInanA zAnI hI hoya / " (pR. 343-4) vAda hote hae bhI usake premayakA spaSTa vivecana krtii| racanAe~ aura racanAkAla isameM unhoMne apanI zrorase kaSAyavaza kucha bhI nahIM likhA hai:zrApakI kula nau racanAe~ haiM jinameM 6 to TIkApanya "AjJA anusArI bhae artha likhe yA mAMhi / hai, eka rahasyapUrNa cihI hai aura do racanAe~ unakI TIkA- dhari kaSAya kari kalpanA hama kachu kInI naaNhi|"33| granthoM tathA anya granthoMkA anubhava yA mAra lekara racI gaI hai| unake saba nAma isa prakAra haiM:-1 gommaTasAra jIva *bahuta sUtraka karanate nemicandra gunadhAra / kANDa TIkA, 2 gommaTasAra karmakaNDa TIkA, 3 landhimAra mukhyapane yo granthake kahiye hai karatAra // 12 // kSapaNAsAra TIkA, 4 trilokasAra TIkA, 5 zrAtmAnuzAmana kanakanandi puni mAghavacandra / pramukha bhaye muni bhugunnvRnd| TIkA, puruSArthasiDyupAya TIkA, rahasyapUrNa ciTThI, artha- tinahU kI hai yAmeM sIra / sUtra kiteka kiye gambhIra 13 maMdRSTi adhikAra aura 6 mokSamArgaprakAzaka | -labdhisAra TI. prazasti inameM ApakI sabase purAnI racanA ukta cihI hai jo + abhayacandrane gommaTasAra jIvakANDakI 83 naM. ko vi0 saM0 1811 kI phAlguNa vadI paMcamIko munanAnake gAthAkI TIkAmeM eka paMcikA' TIkAkA aura bhI ullegna adhyAtmarasake rocaka khAnacaMdajI, gaMgAdharajI, zrIgalajI kiyA hai:-"athavA sammUcrchana garbhopapAttAmAzritya janma siddhAratha jI zrAdi anya sAdharmI bhAiyoM ko unake praznAMka bhavatIti gommaTasArapaMcikAkArAdInAmabhiprAyaH / " isa uttararUpameM likhI gaI thii| yaha patra adhyAtma rasake anu- ullevase spaSTa hai ki mandaprabodhikAse pUrva gommaTasArapara bhavase zrona-prota hai aura isameM AdhyAtmika praznoMkA uttara 'paMcikA' nAmakI koI TIkA aura thI, parantu usakA kartA kitane sarala evaM spaSTa zabdoM meM vinayake sAtha diyA gayA hai kauna thA, yaha abhI anizcita hai / ho sakatA hai ki yaha ciTThIko dekhate hI banatA hai| ciTThIgata ziSTAcArasUcaka cAmuNDarAyakI dezI TIkA hI yaha paMcikA ho| nimna vAkya to khAsa taurase paMDitajIkI zrAntarika bhadratA x dekho, DA. e. ena. upAdhye ema0 e0 kA go. tathA vAtsalyatAkA dyotaka hai: kI jIvatatvapradIpikA' vAlA lekha 'anekAnta' varSa 4 ki.1 Page #301 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 266 bhanekAnta [ varSe 6 + samyagjJAnacandrikA nAma, bhASA maya TIkA abhirAma / vivecana svataMtra graMthake rUpameM kiyA gayA hai aura jo 'arthabhaI bhale athenikariyukta,jA vidhasosuniye ava uktA" saMha' isa sArthaka nAmase prasiddha hai| isakA paryAlocana isa TIkAkI racanA rAyamalla nAmake eka sAdharmAzrAvaka athavA svAdhyAya karanese saMdRSTi-viSayaka sabhI bAtokA bAMdha kI preraNAse kI gaI hai, jo vivekapUrvaka dharmakA sAdhana karatA ho jAnA hai| hindI bhASAke abhyAsI svAdhyAyapremI sajjana bhI thaa| gommaTasArakI TIkA bananeke pazcAt labdhisArakI isase barAbara lAbha uThAte rahate haiN| ApakI ina TIkAzrose hI TIkA likhI gaI hai| isa TIkAke pUrNa honepara velhAdita digambara samAjameM punaH karmasiddhAntake paThana-pAThanakA pracAra dI nahIM hue; kintu prArabhya kAryaka niSpanna honepara unhone bar3hA hai aura inake svAdhyAyI sajana karmasiddhAntase acche apaneko katakRtya samajhA / sAtha hI TIkA pUrNa honese unheM paricita dekhe jAte haiN| jo Ananda prApta huA usameM maMgala sukhakI kAmanA karate mokSamArgaprakAzaka aura puruSArthamiDyupAyakI TIkA ye hue paMca parameSThIkI stuti kI hai aura una jaisI apanI donoM racanAe~ ApakI pichalI kRtiyA~ mAlUma hotI haiM, jinheM dazAke honekI abhilASA bhI vyakta kI hai| yathA: zrAyu pUrI hojAnese zrApa pUrI nahIM kara sake hai, anyathA ve "prArambho pUraNa bhayo zAstrasukhada prAsAda / jarUra pUrI kI jaanii| phira bhI akelA mokSamArgaprakAzaka aba bhaye kRtakRtya hama pAyo ati pAlhAda // 60 hI aisA grantha hai jisakI jor3akA dUsarA graMtha hindImeM abhI + taka dekhane meM nahIM pAyA / yadyapi puruSArthasiddhayupAyakI TIkA arahaMta siddha sUri upAdhyAya sAdhu sarva ratanacandra jI dIvAnakI preraNAse paM. daulatarAmajIne saM. arthake prakAzI maMgalIka upakArI haiN| 1827 meM pUrI avazya karadI hai; parantu unase usakA vaisA tinako svarUpa jAni rAgata bhaI hai bhakti nirvAda nahIM ho sakA hai| phira bhI usakA adhUrApana dUra ho kAyakoM namAya stutika ucArI hai| hI gayA hai| dhanya dhanya tumahIne saba kAja bhayo 4. ToDaramalajIkA racanAkAla saM0 1811 se 1818 kara jori bAraMbAra vaMdanA hamArI hai| taka to nizcita hI hai / phira isake bAda aura kitane dina maMgala kalyANasukha aiso aba cAhata hai calA yaha yadyapi anizcita hai, parantu saM. 1827 ke pUrva hoha merI aisI dazA jaisI tuma dhArI hai| taka usakI sImA jarUra hai / labdhimArakI TIkA vi.saM. 1818kI mAghazuklA +vi.saM. 1811 meM rAmasiMha (jodhapuranareza) ne paMcamIke dina pUrNa huI hai, jaisA ki usake prazastipadyase __ eka bAra phira gae hue rAjyako pAnekI koziza kI aura spaSTa hai: jayapura mahAgaja mAdhavaniha prathama aura pApAjI rAvakI "saMvatsara aSTAdazayukta, aSTAdazazata laukikayukta, sahAyatAse mAravAipara car3hAI kii|" mAghazulapaMcami dina hota, bhayo graMtha pUrana udyot|" -dekho, bhAratake prAcInarAjavaMza bhAga 3 pR. 236 parantu yaha jJAta nahI ho sakA ki trilokasAra aura "jayapura mahArAja mAdhava siMha (prathama) aura jodhapura prAtmAnuzAsanakI TIkAkA nirmANa kaba kiyA gayA, tathA nareza mahArAjA vijayasihameM zatrutA hogaI thI, isIse jaba 'arthasaMhaSTa adhikAra' kava likhA gayA, jo saMskRta TIkAgata vi.saM. 1824 meM bharatapura ke jATa rAjA javAharasiMhane alaukika gaNitake udAharaNoM, karaNasUtroM aura aMka - jayapurapara car3hAI kI taba vijayasiMhane bharatapura vAloMkI *rAyamala sAdharmI eka / dharma sadhaiyA sahita viveka / sahAyatA kI thii|" so nAnAvidha preraka bhayo / taba yaha uttama kAraja thayo / 47 . -bhAratake pA.rAjavaMza bhA.3 pR. 24. -labdhisAra TIkAprazasti Uparake ina uddharaNoMse yaha spaSTa hai ki jayapuranareza saMdRSTiyoMkA spaSTa paricAyaka aura vivecaka hai tathA jisameM mAdhavasiMha prathamakA rAjya vi. sa. 1811 se 1824 taka saMkhyAta, asaMkhyAta prAdikI saMhanAnI zrAdikA spaSTa to nizcita hI hai / paM. ToDaramAjIkI upalabdha sabhI Page #302 -------------------------------------------------------------------------- ________________ kiraNa ] paM. ToDaramalla aura unakI racanAe~ 237 - racanAe~ mAdhayasiMha prathamake rAjyakAla meM hI nirmita huI hai| sAtA unake laghuputrame bhI sunakara jJAna prAptikA saMketa karate paM. daulatarAmajI bhI padmapurANakI TIkA prazastimeM saM0 hue unake zrotAoke samakSa dIvAna ratanacandrajIkI preraNAse 2827 meM jayapurameM pRthvIsiMhakA rAjya banalAte hai| zAstrake vyAkhyAnakA, aura dIvAna ratanacandrajIkI zrAyu paM. ToDaramallajIkI mRtyuke sambandhameM nizcina tithikA pUrI hone takakA bhI spaSTa ullekha karate haiN| aimI hAlatameM ullekha prayatna karane para bhI prApta nahIM ho sakA, aura na paM. ToDaramala jIko mRtyukaM sambandhameM yadi aimI koI aniSTa yahI mAlUma ho sakA ki unakA svargavAsa kaba aura kaise ghaTanA ghaTita huI honI to ve umakA ullekha kiye binA na huzrA hai? parantu unakI mRtyuke sambandha meM jo kimbadantI rahate / dusare aise vidvAnake sambandhameM aisI aniSTa ghaTanAkA jainasamAjameM pracalita hai ki unakI mRtyu hAthIke paira prasaMga bhI kucha ThIka mAlUma nahIM hotA, kyoMki unakI taleM dAba kara kI gaI hai'--usakI yathArthatAmeM bhArga sandeha paraNati bhI aisI nahIM thI jisase unheM vaisI aniSTa ghaTanAke hai; kyoM ki isa bAtakA samarthana kahIMse bhI upalabdha nahIM liye vAdhya honA par3atA / astu / hotA / na to samakAlIna vidvAna TIkAkAra paM.daulatarAma- yahAM yaha banalAnA bhI anucita na hogA ki paM. jIne hI usakA koI ullekha kiyA hai aura na unake laghu sumeracandajI unninISune 14 mArca san 40 ke jainasaMdeza putra gumAnIgamakA hI isa viSaya meM koI ullekha prApta hai aMka 46 meM apane 'toDaramalla yA ToDaramalla' nAmake lekha isake sivAya vasavA nivAsI paM. devIdAsajIne bhI unakI meM gommaTasArakI TIkAko saM. 1828 meM samApta karanA, mRtyuke sambandha meM koI saMketa nahIM kiyA, jaba ki ve apanI aura paM. devIdAsakI ukta prazastike AdhAra para saM. TIkA prazastimeM unase svayaM sunane kA ullekha karate haiM, aura 1838 meM unake sAtha dhArmika samAgamameM upasthita rahanA *"so dillI sUpar3hikara vasuvA prAya pAchai jAyaparameM jo prakaTa kiyA thA vaha ThIka nahIM hai kyoMki maiM pahale likha yor3A dina ToDaramallajI mahAbuddhivAnake pAsi sunanekA prAyA hU~ ki gommaTasArakI TIkA labdhisAra kSapaNAsArakI nimitta milyA, pIche vasuvai gae / bahuri vasuvA teM jayapurameM TIkAke saM. 1818 meM bananese pahale bana cukI thI ataH gae so dIvAna ratanacandajIke dharmAnugaga kari maMdira virSe saM0 1828 meM gammaTasArakI TIkA samApta karanA batalAnA zAstrakA vyAkhyAna kiyA, so ToDaramallajIke je bhonA ThIka nahIM hai| dUsare, unakI mRtyu bhI saM. 1827 se pahale vizeSa buddhivAna dIvAna ratanacandajI, ajavarAyajI, niloka- ho cukI thI, kyoMki unakI puruSArtha siddhayapAyakI adharI canda pATaNI, mahArAmajI vizeSa carcAvAna zrosavAla TIkAko paM. daulanarAmajIne saM. 1827 meM pUga kiyA hai, kriyAvAn udAsIna tathA tilokacaMda sogAnI, motIrAma ata: aisI hAlatameM saM. 1838 taka paM. ToDaramallajIkA pATanI, haricaMda, cokhacaMda, zrIcaMdajI sogAnI, nainacandajI jIvita rahanA aura unake sAtha paM. devIdAsakA dhArmika pATanI ityAdi ToDaramallajIke zrotA vizeSa buddhivAna tinake samAgamameM upasthita rahanA kaise bana sakatA hai| aisA prakaTa zrAge zAstrakA to dAkhyAna kiyA aura kAmA vAlA ratana karanA kisI bhUlakA hI pariNAma jAna par3atA hai| paM. caMdajIkA kitaneka dina jayapurameM sAmila rahanA bhayA, devIdAsajI dehalIse vasuvA hote hue jaca pahale jayapura zrAye tinake nimittate tathA tinake pIche ToDaramallajIke bar3e putra taba ToDaramallajIse unheM sunanekA avasara karUra milA haracaMdajI ninate choTe gumAnIrAmajI mahAbuddhivAna vaktA thA; parantu vasavA vApisa jAneke bAda puna: jayapura zrAne para lakSaNakSArai tinake pAsi rahasya kitaneka sunakara kallU __ unheM paM0 ToDaramallanI nahIM mile, isIse unake prabhAvameM jAnapanA bhayA bahuri phAgaI vAle jayacaMdajI chAvar3A tinakA karmake udayakAre apanA parikA dravyako vANijyake nimitta saMga jayapurameM bhilyA, aise guNavAna puruSanikI saMgati milI, te kSaya kari mArITha virSe praayo"| -si0pra0saM0 219 so dIvAna ratanacaMdajIkI prAyu pUrI bhaI nisa pIche dIvAna noTa-siddhAMtasArakI yaha prazasti bA. pannAlAlajI agravAla ratanacaMdajIbhAI vadhIcaMdajIprati prAtsalyavAn tinakI prIti te dehalIse prApta huI hai, maiM unako isa kRpAke liye bahuta jayapurameM kitaneka varaSa rahi kari saMvat 1838 jeThameM koI prAbhArI huuN| lekhaka Page #303 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 268 anekAnta paMDitajIke zronAcoke samakSa dIvAna ratanacaMdrarja kI preraNA se maMdirameM zAstrakA vyAkhyAna karanekA paM0 devIdAsajIko avasara milA thA / aura vahA~ kucha samaya Thahara kara dIvAna ratanacandajIkI mRtyu ho jAneke bAda bhI kitane hI varSa taka jayapura meM vadhIcaMdajI dIvAnake vAtsalya se ve rahe phira saM0 rASTrotthAnameM grAmoMkA mahatva ( le bA0 prabhunAla jaina 'premI' ) cakravatInareza bar3aMta cAroM ora apanA ratha sajAkara ghUmatA huA apanI mIThI rAgase sundara saMdeza sunA rahA thaa| kabhI pRthvIkI hariyAlI chaTAmeM, kabhI banake ThUThe aura adhajIvI vRkSoMmeM, kabhI cAtra kAnanakI boroMmeM chipakara gaharA Ananda letA huA gA rahA thA / RturAja eka grAmINa bhAvuka yuvaka aura sauMdarya paripUrNa yuvatI ke mukhakamalakI prabhAko dekhakara, prasanna hI ho rahe the, ki unheM grAmake ghRNita vAtAvaraNa, dhArmika bhrAnti, ajJAnatA, rUr3hivAda aura bur3hiyApurANake andhavizvAsapara dRSTipAta kara avizrAMta azrudhArA bar3hAne ke liye vivaza honA pdd'aa| kevala isIliye ki jina grAmoMmeM bhAratakI 60 pratizata janatA nivAsa karatI hai. jo saMkhyAmeM sAr3he sAta lAkha haiM, jo bhAratIya rASTrake hAtha aura paira haiM, jo bhAratasarakArake arthakopake sonA aura cAMdI haiM, jinakI sabhyatA prAcInatama sabhyatAkI dyotaka kahI jAtI hai| jinake zIla aura sadAcArakA pavitra gurutva saMsArake samakSa eka anUThA Adarza kahA jAtA thA, jinakI udyamazIlatA aura karmaNyatA saMsAra kA peTa bharA karatI thI, jinakI zabda snehakI mAtrA paramezvara takako AkarSita kara letI thI, jinake bandhutvakA parAga vizvamAtrako saurabhita karatA thA, jinakA aikya vRkSa susvA damaya madhura phaloM ko pradAnakara surada aura anurAgI banAyA karatA thA, jinakI niSkAma karmakAmanA gItAke upadezakI paripakvatA pradarzita kiyA karatI thI, jinake komala hRdaya bhAvukatA aura mAnavatAke sacce hRdayagrAhI the, jinake pAsa chala, kapaTa aura pAkhaMDako sthAna taka nahIM milatA thA, jinakI viduSI mahilAe~ kisI bhI yugakI navInatAkI saMcAlikA aura saMtati-patha-pradarzikA thIM, jinake svAvala [ varSa 6 1838 meM paM0 devIdAsajI mArauTha zrAye / zrataH phuTanoTameM mudrita ukta prazastikI kucha paMktiyoM para paM0 sumeracandajIne jo natIjA nikAlA hai vaha abhrAnta nahIM hai| vIrasevA mandira, sarasAvA tA0 16 mArca 1644 mbanakI mAtrApara saMsAra mugdha rahA karatA thA, jo pArasparika premAcchAdita vastroMmeM durbaloMko chAyA diyA karate the, hAya ! bhArata ke una grAmoMkI Aja kyA dazA hai ? aura unhIMkI durdazAke kAraNa rASTrakA kaimA patana horahA hai ? Aja hama aMguliyoMpara gine jAne yogya bhAratake zaharoM kI sajI sajAI, zAnadAra, gaganacumbI imAratoMko dekhakara isa dezakI Arthika sthitikA patA nahIM lagA sakate haiM ! nagaroM meM sthApita pustakAlayoM, sarakArI aura prajAsaMcAlita zikSAzAlAoM aura unameM pracArita burI yA bhalI zikSA ke mAdhyamako dekhakara hama grAmoMkI zikSAkA anumAna nahIM lagA sakate haiN| zaharoMkI ghanI saMkhyA, vyApArakI halacala vyavasAyakI cahala pahala, rupayekI zramada tathA zikSAsaMsthAoM va samitiyoMkA ekatrIkaravA dezako sampatti tathA vidyA jAnanekI kasauTiyAM nahIM haiN| hameM deza ke 60 pratizata nivAsiyoM aura unake zrAzritoMkI saccI hAlata jAnane ke liye bhArata ke sAr3he sAta lAkha grAmoMko dekhanA hogaa| kyoMki saccA bhArata grAmoMmeM rahatA hai aura dezako sacIsamRddhi grAmoM kI samRddhipara avalambita hai| bhAratIya rASTra ke utthAnakA uttaradAyitva 26 karor3a grAmINa janatAkaM utthAnakA uttaradAyitva hai| grAmINa janatAkI sevA janArdanakI sevA hai / grAma bhAratIya prAcIna sabhyatAke nirmala darpaNa haiM aura rASTra saMcAlanakI kuMjI hai| grAma karmabhUmike dvAra aura mokSake sthAna haiN| ve bhAratIya rASTrakI rIdakI haDDI haiM / ataH hameM bhAratakI prAcInatama sabhyatA, zikSA, vyavasthA aura dhArmi katAke Adarzako sthApita rakhaneke liye grAmoMko hI pUrvavat apanAnA hogA / Page #304 -------------------------------------------------------------------------- ________________ nayoMkA vizleSaNa (le0-zrI 50 vaMzIdhara vyAkaraNAcArya) [gatakiraNa naM. 7 se Age] (E) nayoMkA loka-saMgrAhaka varga vyakti usakA jJAna jIbhase rasake jariye karatA hai to jisa jisa prakAra eka jainI vaktA apane anubhava aura tarkake / prakAra eka hI prAmake bAremeM bhinna 2 vyaktiyoMko bhinna 2 prakArale hone vAle ina jJAnoko eka hI vyaktiko bhikha 2 bhAdhAra para saiddhAntika dRSTime kabhI nityatvAdi sAmAnyarUpa aura kabhI bhanityatvAdi vizeSarUpa tathA mAdhyAtmika dRSTise kAlameM hone vAle isa tahake bhinna 2 jJAnoMke samAna loka kabhI nizcayarUpa aura kabhI vyavahArarUpa isa prakAra bhinna 2 meM galata nahIM mAnA jAtA hai usI prakAra jainadharmakI mAnyatA ke anusAra saiddhAntika dRSTise vastuke sAmAnya-vizeSAtmaka samayameM prayojanake anusAra vastukA bhinna 2 tarahase pratipAdana karatA hai usI prakAra jainenara bakAma bhI apane siddha ho jAne para yadi eka jainetara vaktA usakA kathana anubhava aura tarkake AdhAra para saiddhAntika rassei koI sAmAnyarUpase hI karatA hai aura dUsarA jainetara vaktA usakA kathana vizeSarUpase hI karatA hai tathA prAdhyAtmika dRSTile vaktA to vastukA mirpha nityatvAdi sAmAnyarUpase hI prati. vastuke nizcaya-vyavahArAtmaka siddha ho jAne para yadi eka pAdana karatA hai aura koI vaktA usakA sirpha anityatvAdi janetara vaktA usakA kathana nizzraya rUpase hI karatA hai aura vizeSarUpase hI pratipAdana karatA hai tathA mAdhyAtmika raSTise dUsara: jainetara vaktA usakA kathana gyavahArarUpase hI karatA koI vaktA to vastukA sirpha nizcayarUpase hI pratipAdana hai to eka hI vastukA bhinna 2 prakArase kathana karane vAle karatA hai aura koI vaktA jasakA sirpha vyavahArarUpase hI mitra vaktAoMke una vacanoMko bhI jainI vaktA bhitra 2 pratipAdana karatA hai| isa liye jisa prakAra jainI vaktAke eka kAlameM prayukta isa prakArake bhinna 2 bacoMke samAna jainadharma hI vastukA bhitra 2 tarahase pratipAdana karane vAle una meM kevala galata nahIM mAnA gayA hai balki unameM eka bhitra 2 vacanoMmeM paraspara eka dUsare vacanake sAtha samanvaya vAkyatA sthApita karanekA mahAna prayatna bhI vahAM para (jaina karaneke liye navaparikalpanA dvArA ekavAkyatA arthAt eka dharma) kiyA gayA hai| kyoMki jaina mameM saintrAMntaka dRSTise vAkya athavA eka mahAvAkyake avayavatvakA spaSTIkaraNa "vastu nitya hai" aura "vastu bhanitya hai" ye donoM parakAra jainadharmakI mAnyatA anusAra pahile kiyA jA cukA hai nirapeca-svataMtra vAkya vastameM kramase nisyatA aura anityatA usI prakAra aneka ajaina vaktAoMka vastukA bhima 2 tarahase kA sajhAva battakhAnekI apekSAse galata nahIM mAne gaye haiM, pratipAdana karane vAle pUrvokta prakArake bhinna 2 vacanoM meM bhI balki prathama vAkya yadi vastumeM rahane vAlI amityatAkA paraspara eka dUsare vaktAke vacanoMke sAtha samanvaya karaneke virodha karatA hai aura dvitIya vAkya yadi usameM (vastumeM) khiye nayaparikalpanA dvArA eka vANyatA jainadharmameM svIkAra rahane vAlI nityatAkA virodha karatA hai to aisI hAlata meM kI gayI hai| hIna vAkyoMko galata mvIkAra kiyA gayA hai| svAmI tAtparya yaha hai ki lokamAnyatA anusAra mAmake samantabhadrane bhI jainetara dArzanikoMke vastukA sirpha nityarUpa-sparza-gaMdha-rasAtmaka siddha ho jAne para yadi eka vyakti svAdi sAmAnyarUpa yA sirpha anityatvAdi vizeSarUpa kathana usakA jJAna akhioMse rUpake jariye karatA hai, dUsarA vyakti karane vAle vacanoMko bhAsamImAMsAkI 108vIM kArikA' meM usakA jJAna hArthIse sparzake jariye karatA hai. tIsarA vyakti mithyAsamUho mithyA cenna bhithyakAnnatAsti naH / usakA jJAna nAkase gaMdhake jariye karatA aura cauthA nirapekSA nayA mithyA sApekSA vastu te'rthakRt // . Page #305 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 270 anekAnta [ varSa 6 jo sarvathA galata mAnane se iMkAra kiyA hai usakA prAzaya bhitra rUpase pratipAdana karane vAle bhinna 2 vaktAoMke bhinnara yahI hai| yahI bAta mAdhyAtmika ese nizcaya aura vyava- vacana ho sakate haiN| jAyaiyA cayaNavahA tAvaDayA ceva hArakAparaspara nirapekSa svatantra rUpaye pratipAdana karane vAle hoMti yAyavAyA" [sammati 3-47] isa gAthAMzakA yahI vAkyoMke viSaya meM bhImamajhanI caahiye| abhiprAya haiN| isa tarasa jainadharmake darzana meM yaha niSkarSa nikAlA yaSi logoMke matabhedoMko bhulA kara parasparameM aikya gayA hai ki eka hI vastu saiddhAntika dRSTiye athavA zrAdhyA- sthApita karanA isa naya vargakA mukhya prayojana hai aura isa rimaka dRSTime jaba aneka 2 rUpa siddha hotI hai to 'bhuNDe prayojanako dRSTime rakha karake hI jainadharmameM anekAntavAda, mukha manirminA" kI lokokti anusAra apanI 2 bhinna 2 syAdvAda, saptabhaMgIvAda, draSyAdi catuSTayavAda tathA nAmAdi buddhika anupAra vastuke una aneka rUpoMmeM eka eka rUpakA catuSTayavAda adi vAdoM kA vastRta vivecana kiyA gayA hai pratipAdana karane vAle bhitra 2 logoM bhinna 2 vacanoMge parantu aphramoma hai ki svayaM jainI loga hI inakA ThIka galata mAnanakI apekSA adhUrA mAnanA hI ThIka hai, aura tarahase upayoga nahIM kara sake haiN| yahI kAraNa hai ki jainaaisA mAna lene para jaba yaha nizcita hai ki adhUrA kathana dArzanika pranthoMmeM bhI dUsare matoMke bAre meM samanvayAtmaka arthakA samagrarUpase pratipAdana karane meM asamartha rahatA hai to paddhatikI apekSA khaNDanAtmaka paddhaniko hI prazraya diyA arthakA samagrarUpase pratipAdana karane ke liye bhinna 2 vacanoM gayA hai aura imIkA yaha pariNAma hai ki jainadharma bhI dUsare meM eka vAkyatA prasthApita karane kI AvazyatA hai| isakA dharmoMkI taraha duniyAkI najaroM meM ekAMgI mamadAya bana artha yaha huA ki misa mitra vattAoMke una bhinna bhinna gayA hai| inanA hI nahIM, isake andara bhI kaI zaktizAlI vacanoMko ekavAkya athavA eka mahAvAkyake avayava svIkAra saMpradAyA~kA poSaNa humA aura ho rahA hai| karanA hoMge aura saba una sabhI bacanoMke samudAyarUpa vAkya (6) athanaya aura zabdanaya athavA mahAvAkya pramANa kahe jAveMge tathA bhinna bhinna ullikhita saiddhAntika, AdhyAtmika aura lokasaMgrAhaka vaktAmoMka bhinna bhinna vacana usa pramANake avayava hojAne ye sabhI prakArake naya zrarthanaya aura zabdanayake bhedase do ke kAraNa naya kahe jaaveNge| yaha tabhI ho sakatA hai jaba ki prakArake jainadharma mAne gaye haiN| noMkA yaha arthanaya aura eka hI vastukA bhinna bhinna rUpase pratipAdana karane meM zabdanaya rUpa vibhAga bhASA-zuddhikI gaumAtA aura mukhyatA nimitta bhUna bhinna bhinna buddhi, prayojana aura dravya-kSetra kAla para avalaM vita hai arthAt vaktAke jina vanoM meM bhASAzuddhi yA bhAvAdike mAdhArapara kAyama kI gayI bhitra bhitra raSTiyoM kI ora jaya nahIM dekara sirpha artha ke pratipAdanakI ora para una vaktAoMkA lakSya dilaay|| jAve jainadharmakI 'syAt' hI lakSya di.| gayA ho ve vacana arthanaya mAne gaye haiM aura kI mAnyatA arthAt syAdvAda" kA yahI prayojana hai| arthAta- vaktAke jina vacanoMmeM arthapratipAdanake sAtha 2 bhASAzuddhikI isa syAtakI mAnyatAke balapara hI bhinna 2 vaktAoMke aura bhI bacaya diyA gayA hove vacana zabdanaya mAne gaye haiN| bhinna 2 vacanoMkA samanvaya kiyA jA sakatA hai aura sabhI tAtparya yaha hai ki mAnava-samAjameM bhASAkA kitanA ve saba vacana eka samanvayAtmaka vAkya athavA mahAvAkyake mahatva yaha pratyeka vyakti jAnatA hai| lokameM manuSyake pApa avayava arthAta naya svIkAra kiye jA sakate haiN| apanA abhiprAya dUsaroM para prakaTa karane ke liye bhASA hI yenaya yadyapi pUrvokta saiddhAntika aura prAdhyAsmika nayoM mukhya sAdhana mAnA gayA hai aura yaha bhASA arthaka pratisaM bhikha nahIM haiM parantu aneka baktAoM ke misa vacanoMkA pAdana karane meM vyAkaraNa, koSa tathA zAbdika nirukti evaM samanvaya karanA hI inakA mukhya prayojana honeke sababase ina paribhASA Adike niyamoMse bAMdha dI gayI isa liye ko hamane 'nayA~kA lokasaMgrAhaka varga" nAma denA hI ThIka lokameM yadyapi adhikatara vyAkaraNAdike niyamAnukUla vyava. samajhA hai| aura isa liye isa vargake bhedoMkI yadi gayAnA 1-dravya, kSetra, kAla aura bhAva / kI jAya, to ve utane hoMge jisane ki eka arthakA bhitra 2-nAma, sthApanA, dravya aura bhAva / Page #306 -------------------------------------------------------------------------- ________________ kiraNa 8] nayoMkA vizleSaNa 271 sthira bhASAkA hI prayoga humA karanA hai phira bhI prAyaH parimArjita hote hue bhI jahAM taka arthapratipAknakA yaha bhI dekhane meM prAtA hai ki jina logoMko vyAkaraNAdi savAla hai ve grAhya samajhe jA sakate haiN| lekina vya karaNAdikA parijJAna nahIM hai ve bhI bhAna, abhiprAya dUsarovara prakaTa kI apekSAye aparimArjita bhASAkA prayoga eka to vaktAke karaneke liye bhASAkA prayoga to karate hI haiN| isa tarahase jiye apanA abhiprAya dUsaroMko samajhAne meM bahuta hI kama bhASA apane mAra do bhAgoM meM vibhakta ho jAnI hai-eka upayogI siddha hotA hai dUsare aise prayogoM dvArA zrotAoM bhASA vaha hai jo vyAkaraNAdika niyamAse parimArjita rahanI ko artha nirNayameM bhrama yA saMzaya paidA ho jAnekI athavA hai aura dUsarI vaha hai jo vyAkaraNAdike niyamose apari- unameM (zrotAoM meM) paraspara vicArakI mAtrA bar3ha jAnekI mArjita rahA karanI hai| lekina bhASA cAhe vyAkaraNAdivI bhI saMbhAvanA banI rahatI hai| isa liye bhASAkA parimArjana rarise parimArjita ho cAhe na ho, usake dvaar| vaktA apanA zrAvazyaka batalAte hue usake liye hamAre pUrvajoMne bhASA abhiprAya prakaTa karatA hI hai| isa liye artha-pratipAdanakI saMbandhI niyamoM kI sRSTikI hai aura lokavyavahArameM tathA dRSTise arthanaya aura zabdanaya donoM mamAna mAne gaye haiN| khAsa taurase zAstrIya paddhati meM bhASAkA prayoga karate samaya vizeSatA itanI hai ki zabdanayoMmeM mApAkI vyAkaraNAdikI ina niyamoMkA dhyAna rakhanA vaktAke liye dhAvazyaka bataapekSA zuddhi, anivArya mAnI gayI hai. isa liye inako bhASA lAyA hai| pANinIya vyAkaraNa mahAbhArayameM' bhASA saMbaMdhI kI pradhAnatAke kAraNa zabdanaya nAma diyA gayA hai aura niyamoMke bahunaye prayojana batalAye haiN| arthanayoM meM bhASAkI vyAkaraNAdikI apekSAse zuddhikI bhAva- yadyapi noMkA mugaya prayojana artha-pratipAdana karanA zyakatA nahIM samajhI gayI hai. isa liye bhASAkI pradhAnatA hI hai. isa liye jisa prakAra grAma khAnA mAtra prayojana rahate ke kAragA inako arthanaya nAma diyA gayA hai / "arthanayA hue khAye hue grAmIkI guThalI ginanese koI lAbha nahIM arthapradhAna'vAt, zabdanayA: zabdapradhAna'vAna" (aSTasahastrI hotA hai usI prakAra arthagrahaNarUpa mukhya prayojanake siddha pU0 287) pyAdi vacana isI abhiprAyako lekara prayukta hote hue bhASAkI zuddhi-azuddhi para vicAra karanA bhI banAkiye gaye haiN| vazyaka samajhanA caahiye| phira bhI jisa prakAra prakRtiko lokameM prAyaH dekhA jAtA hai ki eka hindI bhASAse ThIka rakhanekI garajase parimita grAma khAnA hI jinako ThIka taura para aparicita manuSya hindI bhASA bhASI logoM bharbhara hai una logoMke liye zrAma kAte samaya unakI ke samakSa apanA abhivAya prakaTa karaneke liye ttuuttii-phuuttii| guThalI ginanA bhI Avazyaka ho jAtA hai usI prakAra hindI bolane lagatA hai, basa yahI arthanaya mamajhanA caahiye| zrotAoMko sugamatAke sAtha padArtha sodha karAne ke liye tathA mame acchI taraha mAlUma hai ki syAhA-mahAvidyAlaya bhASA-za ke abhAvameM saMbhAvita unake bhrama, saMzaya aura banArasameM iMgalizakI zikSA dene vAle eka yogyatama vivAdako miTAne liye zuddha bhASAkA prayoga karanA bhI baMgAlI vidvAna hama sogoMko par3hAte samaya "kuttA dauDI" vaktAke liye bhAvazyaka hai| tAtparya yaha hai ki vaktAko "billI daur3A" Adi hindAke vAkyoM dvArA aMgrejIke vAkyoM hamezA zabdanayoM dvArA hI arthakA pratipAdana karanA cAhiyekA artha samajhAyA karate the| Ajakala bhI bAtacIta karate usako artha-pratiNadanake sAtha 2 bhASAkI zuddhi para bhI samaya bahutame loga "hama jAtA hai" "hama jAyagA" ityAdi dhyAna rakhanA hI caahiye| lekina jo vaktA zuddha bhASAkA prayoga kiyA karate haiN| ye saba prayoga vyAkaraNakI dRSTise prayoga karane meM apaneko asamartha pAte hae bhI kisI samaya aparimArjita hai| aura isa prakArake vAkya-prayoga jo vyA arthakA pratipAdana karanA jarUrI samajhatA hai usa samaya vaha karaNAdikI dRSTise aparimArjita hote hue bhI loka myava zuddha bhASAkA prayogarUpa zabdanayake abhAva meM pUrvokta prakArake hArameM kAma mAte haiM una sabako arthanayoM meM antabhUta karanA caahiye| tAraNa svAmIke prandhoMke viSaya meM bhI yahI bAta 1'ekaH zabdaH samyAgjJAta: sthageM loke ca kAmadhuga bhavati" lAgU hotI hai| arthAt unakI bhASA vyAkaraNAdikI dRSTise rakSohAgamaladhvasaMdeza: prayojanam" ityAdi / Page #307 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 272 anekAnta [varSa 6 arthanayakA bhI prayoga kara sakatA hai| jainadharmameM vacana prayoga kara ekAntarUpase apabhraMza bhASAkI nindA karake susaMskRta ke bAremeM ayanaya aura zabdanayake isa vibhAgako apanA- bhASAke mahatvako prasthApita karanekA prayatna kiyA hai unhoMne. kara aura una donoMkA ubikhita prakArasaM ThIka ThIka samanvaya kevala sarvasAdhAraNa bahujana samAjake sAtha jabardasta karake jainAcAryoMne apanI vyavahArajJatA tathA jainadharmakI anyAya kiyA hai, ki una logoMke sAtha bhI yaha vaijJAnikatA va udAratAkA kAphI paricaya diyA hai| kAraNa myAya hai, jo eka susaMskRta bhASAke prakANDa jAnakAra ki hara eka prAdamIke liye apanA abhiprAya dUsaroM para hote hue bhI usa susaMskRta bhASAse anabhijJa logoMke prakaTa karanA jarUrI hote hue bhI savaMtra aura hamezA sabhI samakSa unakI bhASAse anabhijJa honeke kAraNa apabhraMza bhASAoMke pUrvoka prakArase zuddha prayoga karanA asaMbhava hai| arthAta TUTI phUTI bhASAmeM apanA abhiprAya prakaTa kiyA karate isa liye jina logoMne gyAkaraNAdise parimArjita aryAt haiN| astu ! yaha aprakRta bAta prasaMga pAkara likhadI gayI susaMkRta aura vyAkaraNAdise aparimAjita arthAta apabhraMza hai| yahAM para to hameM sirpha itanA batalAnA hai ki jainadharma meM bhASAke bAremeM devabhASA aura mleccha bhASAkA bheda pAda mAne gaye arthanaya aura zabdanayakA mabhiprAya va prayojana vahI hai, jo hamane Upara prakaTa kiyA hai| (kramazaH) 1"mleccho ha vA eva yadapazabdaH, mlecchA mA bhUmetyadhyeyaM 2"yathaiva hi zabdajJAne dharma emapazabdajJAne'pyadharma:, vyAkaraNam" -pANinIya vyAkaraNa mahAbhASya athavA bhyAnadharma: praapnoti|" --pANinIya vyAkaraNa bhASya ['zrI bhagavat' jaina] ___'pyAra' hAra hai, jIta nahIM hai! durbalatA hai tar3apana manakI, rodana hai, saMgIna nahIM hai| dekara pyAra, pyAra milanA hai dIpaka jalatA hai, jalatA haisaudA phira kisa taraha zAnakA ? pyAra-bharA usakA pataMga bhii| pyAre para prANoMko dekara, milane para bhI jalate donoMkarate haiM pAlana sabAnakA / / sugvI na hotA eka aMga bhI / / phira bhI dekhA gayA-pyArakI karatA vizva pratIta nahIM hai| ata: manAnA par3atA hai yaha-pyAra zrAga hai, zIta nahIM hai| pyAra - bharI duniyA meM hamane dekha cuke lAmvoM TaTela karakabhI vijaya-ullAsa na paayaa| bhalI-bhA~ni isakA annastala / milI parAjaya - sI nIravatA kintu zrAja-taka kauna pA sakAaura vyathina, cintita-sI kaayaa|| pyAra - viTapa - dvArA mIThA-phala ? madA ricalatI A~kheM dekhIM, nara yadyapi navanAta nahIM hai| pyAra zrAtmAkA yathArthameM ghora zatru hai, mIta nahIM hai| jahA~ pyAra hai, vahA~ kalaha haijahA~ kalaha hai vahA~ kaSTa hai| pyAra-kalahakI duniyA meM, yo mAnavapana ho rahA naSTa hai| phira bhI yaha caitanya hIna-sA, mAnava-mana bhayabhIta nahIM hai| 'pyAra' hAra hai, jIta nahIM hai! Page #308 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jIvana aura dharma (le0 zrI. jamanAlAla jaina vizArada ) jisa samaya hamArA janma hotA hai usI kSaNa se usa AdipA hotphulla ho kilakilAte hue hamAre pAsa zrA samaya taka, jaba taka mRtyu-mukhameM hama nahIM pahu~ca jAte, jAtA hai aura use hamase lene kA upakrama apanI zakti aura jIvana kahate haiM / janmaka uparAnta hI hamArI pravRttiyAM mAmarthyAnumAra karane lagatA hai| eka bAra usake hAtha meM usa prArambha ho jAtI hai / jaba taka hama zrabodha, vikArahIna vastuke pahu~camake upaganta yaha sahaja sambhava nahIM ki vaha evaM sabhAke mAyA jAlameM lipta rahate hue bhI anajAna tatkAla hI aura binA kimI hicakicAhaTake use meM dede. rahate haiM. prakRAna hamArI sahacAriNI rahatI hai-khelanA, yaha bilkula asambhava hai ki vaha, usa vastuke usake pAsa khAnA, ha~sanA, genA zrAda mamasta kArya usI ke sAtha niraMtara se chone jAnepara na roe athavA apane ko du:khita anubhava humA karate haiM / lekina, jyoM jyo hamArI zaktiyA~ bar3hatI na kre| jAtI hai. gaga-dveSakI pravRttiyA~ vikramita hotI jAtI hai, prakRti ke bhItara eka aisI alaukika zakti hai, jo moha-mamatA ghara karatI jAtI hai, eka dUsarese paricita hote pratyeka prANIko apanI ora AkRSTa kie binA nahIM rahatI jAte haiM, anubhavameM vRddhi hotI jAtI hai, sukha-dukha evaM zrAzA nirAzAkA hRdayameM udaya ho jAtA hai-jAtparya yaha vaha usakI sundaratA para maMtramugdha ho jAnA aura koI dAsa hai ki jyoM jyoM pratyeka mAMsArika bAtAvaraNameM hamArA kSetra bhI bana jAtA hai| yahI to kAraNa hai ki hamArA prema uttavistIrNa honA jAtA hai, tyoM tyoM mana:sthiti vikRta hotI gettara sAMsArika vastubAMkI ora jo kSaNika evaM asthira jAnI hai, svAthIlapsA tIva honI jAtI hai. IrSA evaM spardhA athavA anitya huzrA karanI hai, prabala honA jAtA hai| jaba ko spaSTa jhA~kI hamAre mumbamaNDalapara jhalakane lagatI hai| taka hama saMsAra meM rahate haiM, sAmArika vastuoke prema ke saMsArake prANiyoM kI yaha svAbhAvika pravRtti, unake pUrva Adhikya ke kAraNa, unakI prAti ke lie hamArI icchAe~, janmake saMskAroMvaza hotI jAtI hai ki unameM "terA-merA" AkAMkSAe~ evaM abhilASAe~ niraMtara vRddhigata hotI jAtI haiM, aura unakA hamAre jIvana meM prabhAva na ho-unase ke kaluAbata vicAra ghara kara liyA karate haiN| hamAga dUratva sthApita na ho isake lie nAnA prakArake eka navajAta zizukI ora to puSTipAta kiijiye| zrAyojana bhI moce aura kiye jAte haiN| una cetana athavA jaba vaha apanI mAtAke urase cipakakara dUdha pInA cAhatA acenana sAmagriyoMmase jinake dvArA hamAga svArtha sAdhana hai, taba vaha eka stana para to hAtha rakhatA hai aura dUmarese vizeSa rUpase hotA hai, jinake dvAga kucha lAbha hone kI maiM lagAe rahatA hai| kyoMki, usake yaha bhAva usa navajAta sambhAvanA rahanI athavA jinake prati hamArA prema adhika sukumAra avasthAmeM bhI, pUrvajanmaka saMskAravaza usake hRdaya mamatA aura anurAgamaya rahatA hai, unakA biyoga athavA meM vidyamAna rahate hai ki merI vastu koI dUsarA na hathiyAle amAva hameM asahA ho jAtA hai, yahA~ naka ki hama unako yadyapi vaha isa manodazA athavA manobhAvako usa avasthA apanI prAMkhose aokala bhI na hone deneke lie satata meM vacanadvArA vyakta karane meM apaneko asamartha pAtA hai| cintita evaM sajaga rahate hai| isa bAtakA bhI una sabhI sahRdayAko anubhava hai, aura kintu, rAtadina mohamamatAevaM gamadveSa pariNAmoMke zikAra jinheM nahIM hai vaha kara bhI sakate haiM ki jaba hama kisI bame ho kAraNa hama yaha tanika bhI nahIM socanekA kaSTa uThAte bAlaka ko rupayA paisA dilAte haiM, taba vaha usakI suMdaratA ki prakRti ke niyama sadA sarvathA saboMke liye samAna hote hai| Page #309 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 204 usake vistRta sAmrAjya meM pakSapAtako koI mahala hI nahIMvahAM to Apa unake kitane bhI premI ho, parantu jahAM usane hamArA uddhAra honeke lie bacapana meM hamase sneha kiyA thA, vahA~ yadi hama nahIM cete apane prati sajaga nahIM hue to patana athavA vinAza avazyambhAvI hai / kyoMki vaha hamArA sAtha nabhI taka denI hai, jaba taka hama apane pairoMpara khar3e nahIM hote / anekAnta . lekina jahAM dhiyAlA hai vahAM ujiyAlA bhI hai, jahA~ hai vahAM bhIti bhI hai aura jahAM anurAga hai vahAM cirAga bhI hai-hamI niyamAnusAra yaha bhI svIkAra karaneko bAdhya honA hI par3atA hai ki jahAM isa prakRtike sAmrAjyamaMsArameM svArthI evaM modI jana nivAsa karate haiM-rAgadveSa, lobha aura mAha dI jinakA ekamAtra uddezya rahatA hai, vahAM ina saba pravRttiyoMse pratikUla vicAravAle vyakti bhI yahIM nivAsa karate haiM-- jo sAMsArika mabhI bAtoM evaM vastuoM tathA viSayAMse unakI sundaranA cittAkarSakatA aura lubhAvane rUparaMgase sarvathA udAsIna taTastha rahate haiM / saMsArI jana apanI pravRttiyoM para carma cakSuzrIse vicAra karate haiM--una pravRttiyoM ke mUlakAraNakI khoja taka ve pahu~ca nahIM pAte / isaliye unake vicAra bAjha zrADambarapUrNa jagata taka hI sImita raha jAte haiM tathA kSaNika to ve hote hI haiM / parantu be virAgI udAsIna jana jI nirmohI, nisvArthI evaM taTastha hote haiM, apanI carmacakSuoM para tathA prakRtipara vijaya prApta kara cuke hote haiM aura taba apane aMtarcoM evaM divya cakSutroMse saMsAra dazAvara prakRti kI vRvRtti para gaMbhIratApUrvaka zuddha evaM nirvikArI mahinaSka vicAra karate haiM-vahA~para jahAM na hotA hai terA merAkA kolAhala, kaucAMkI kA~va kA~va, kuttoMkA bhU~kanA aura cir3iyoMkA cahakanA ! ve socate hai - yaha jIvana kevala Ajakala yA sau-pacAsa varSoMkA hI DhakosalA mAtra nahIM hai, yaha yuga-yugIna, sanAtana aura ciraMtana hai / isI paryAyake janma aura maraNamAtrase isakI itizrI nahIM hojAtI / janma aura mRtyupara jaba taka vijaya prApta na kI jAyagI aise apUrNa jIvana - zrAja rahe kala cale jase kSaNika - jIvana eka bAra hI nahIM kaI bAra upalabdha hue haiM, aura yaha kauna kaha sakatA hai ki ve kaba taka prApta hote hI jaaeNge| Aja taka sAgara se bhI adhika parimANa meM mAtAkA dugdha pAna kara gae, Aja taka itanA dAnA-pAnI pacA gaeki jisakI ginatI * - [ varSa 6 * lagAnA bhI zakti ke parekI bAta ho gii| parantu hamanA honepara bhI hamArI icchAe~ AzAe~, hamArI AkAMkSAe~ jyoMkI tyoM balki adhika nIrUpameM banI huI haiN| jyoM jyoM tRSNAko zAnta karanekA upakrama kiyA jAtA hai tyoM tyoM tRSNA bar3hatI jAtI hai--kahIM ThikAnA hai isa mor3a kA ! una vicArakoMne sUkSma adhyayana ke uparAnta hamAre kalyANa ke lie kahA- ai mAnavo ! tRpti saMgraha meM nahIM, saMcaya karanemeM nahIM aura moda athavA prema meM bhI nhiiN| tRpti hai tyAga meM, taTastha manovRtti meM aura aparigraha meN| jaba taka mana aura pAMcoM indriyoMpara vijaya prApta nahIM kI jAtI, unhIM ke vaza meM rahA jAyagA, taba taka, tRmi, unnati uddhAra evaM utthAna kAMThana hI nahIM asambhava bhI hai| dekhie, ramanA iMdriyako prasanna karane ke lie hamane use taraha tarahake ghaT rasa pakavAna khilAe parantu svAdalolupa banI hI huI hai / dhAraNako dekhie, use bhI nAnA prakAra ke sugandhita puSpoM aura dravyoMme paricita karAyA gayA, itra- phulela suMghAe gae paraMtu kyA vaha Aja taka bhI tRma huA hai ? ina A~khoMko dekhie, jo rUpa kI aura varNakI pyAsI hai-- kyA kyA nahIM dekhA inhone, parantu, kahIM bhI yadi tanika bhI sundaratA dombI ki zrar3a gaI baddoMpara ! inhone to bhakta pravara sUradAsa jIko aMdhA hone ke lie vAdhya kiyA thA na ! aura ye kAna, kokilA kaMThI madhura madhura gIta. gAna aura kavitAe~ tathA apamAna aura abhimAnapUrNa bAteM sunate sunate jinheM zranantakAla bIta gayA lekina zraura bhI sunaneke liye aise utkaMThina rahate haiM mAnoM unapara Aja taka pardA hI par3A rahA hAM? inhIM indriyoMke vazavartI hone ke kAraNa hameM apane ApakI sudhi nahIM rahatI aura aise avasaroMse sAmanA karanA par3atA hai ki jIvana se hAtha dhone kA samaya sammukha upasthita dojAtA hai| yahI nahIM, ina pAcoM kI to bAta hI nirAlI hai, kintu eka eka kevazavartI honese bhI prANoMse bhI hAtha dhonA par3atA hai / eka bhakta evaM sAdhaka kavine isa viSayakA eka sundara udAharaNa prastuta kiyA hai, jo mananIya honeke sAtha hI sAtha mArmika evaM tathyapUrNa hai"mIna, mataMga, pataMga, bhRGga, yuga ina vaza bhaye dukhArI" -daulatarAma tAtparya yaha ki rasanA ke vaza hokara machalI, tvacA ke - Page #310 -------------------------------------------------------------------------- ________________ karaNa] jIvana aura dharma varAvA hAkara hAtho, catuprAMka vazAbhUAhI pataMgA. nAsikA "kAhU ghara putra jAyo, kAhU ke viyoga Ayo, ke vaza hokara bhramara aura kAnoMke prAcIna hokara mRga kAhU gaga-raMga, kAhU rodhAroI karI hai| jaba apane apane prAe gaMvA dete haiM taba hama logoMkI usa jahAM bhAna ugata uAha gIta-gAna dekhe, samaya kitanI durdazA hogI jisa samaya pA~coM indriyoM kA mAMjha samai tAhi thAna hAya hAya parI hai| zrAnanda eka sAtha prApta karanA caaheNge| aisI jagarItako na devi bhayabhIta hoya, sabhI niraMtara yaha dekhate hI rahate haiM aura svayaM bhI hA hA mUda nara terI mauta kauna harI hai| anubhava karate hI rahate hai ki saMmArake nAnA prANI nAnA manuSya janama pAya sovata vihAya jAya, prakArakI, apanI abhilASA pUnike lie kriyAeM karate hue khovata karoranakI eka eka gharI hai|" bhI, sukha prAptikA lakSya sammukha rakha kArya karate hue bhI - jainazataka sukhA pratIta nahIM hote| eka na eka citA, koI na koI isI samasyA ko dugba nivAraNakI jaTila samasyAkA ila vyathA, vedanA yA pIr3A unake zrAge nagna tAMDava karanI hI karane ke lie. sulajhAne ke lie. una vigagI. nirmohI aMtarahatI hai| Aja hama jisa moTe 2 makhamalI sukomala gahoM gatmAzrAne sadupadeza dekara jana kalyANa hone kI suvidhAke para paira pasArate hue pAte haiM, usI ko inhIM zrA~gboMse eka lie samaya 2 para apane mata prasthApita kie, apane 2 eka dina eka 2 paiseke lie sar3ako para bhikSA mAgate hue vicAroMko siddhAnto-mantavyoM kA svarUpa diyA aura tadanusAra dekha makate haiN| macamuca, saMmAra eka vizAla evaM virATa unakA pracAra karaneke lie sampradAyoM kI sthApanA bhI kii| raMgamaMca hai jisa para hama apane jIvana-kSaNika jIvanakA aise eka do nahIM. kaI mata evaM sampradAya prasthApita hue nATaka khelate rahate haiN| yadi hama vizvako raMgamaMca aura aura savalita bhI hue| jinake vicAra kucha mahatvapUrNa the, apane jIvanama parivartana hone vAlI paristhitiyAMko nATaka jinake vicAroM siddhAntoM meM kucha tathyA~za thA, jinake mantahI mAna kara cale to koI bAta nahIM; hama inheM vAstavika vyoM meM kucha mArmikatA evaM hRdayakI pukAra thI, ve to aba mAnate haiM aura isase yaha hotA hai ki hameM AnaMda aura bhI vizvake vakSasthala para apane astitvako banAe baiThe haiM. viSAda honA hai| isa saMsAra meM aisA eka bhI prANI upalabdha nahIM aura jinake middhAnta mahatva hIna, kAre pralApa mAtra athavA hogA jisakA manasthiAta nigakAMkSI aura nirabhilASiNI anukaraNa mAtra hI the ve samUla naSTa bhI ho ge| jyoM jyoM ho / eka kavine hamArI manovRttikA sUkSmAvalokana kara samaya vyatIta hote gayA tyo tyoM una vicArakoMne apane jo nicor3a nikAlA hai vaha isa prakAra hai siddhAntI evaM sampradAyA~kA "dharma" nAmakA paridhAna pahinA "dAma binA nirdhana dukhI, tRSNAvaza dhanavAna / diyA ve aba saba dharmase sanbodhita kie jAne lage-yathA kahU~ na sukha saMsArameM, saba jaga dekhyo chAna " jaina dharma, bauddha dharma, IsAI dharma, muslima dharma, vaidika -bhUdharadAsa dharma ityAdi / vahI kavi eka sthAna para saMsAra dazAkA satya pUrNa loga kahate haiM- dharmakA jIvaname pragADha sambandha hai| nagna citra upasthita kara hama logoM ke aMtarake paTa kholane dhamake binA sArA jIvana aura usa jIvanase sambandhita saMmAra kA upadeza dete hue kahanA hai ki he mUr3ha nara ! terI buddhi sUnA hai| dharma se jIvana meM sauMdarya, zAnti aura saMtoSakA kisane curAlI hai, jarA soca aura vicAra to kara karor3a kA saMcAra hotA hai| dharmase ihalaukika evaM pAralaukika karor3a rupayoM ke barAbara eka 2 ghaDIkA mUlya hai ! saMsArakA jIvana prAnandamaya banatA hai| dharmazUnya jIvana, jIvanahIna, kyA? usakI to yahI dazA rahI hai aura rhegii| apanA jIvana arthAt jar3a jIvana hai jisake astitvakA honA na kalyANa kyoM nahIM karatA? jarA pAThaka bhI usIke zabdoMmeM honA bhI kahA jA sakatA hai| yaha saba vAstavameM yathArtha dekhaleM ki vaha kina mArmika zabdoM meM hRdayakI bAta kaha evaM mahatvapUrNa hai athavA nahIM, yA to bAdameM dekhA jAyagA, parantu, inake pIche eka aMdhavizvAsa athavA rUr3hi yA Page #311 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 276 paramparAgata prathA bhI kArya kara rahI hai jo ghAtaka hAnikAraka hai / anekAnta tathA [ varSa 6 parantu yaha nitAnta asambhava hai ki unakA abhAva hI ho jAya--ve vinaSTa ho jAyeM athavA zUnya meM vilIna ho jAyeM / so, hameM aba dekhanA yaha hai ki mAnavakA dharma kyA hai, jisakA ki usake jIvanase zramedya sambaMdha hai / mAnava eka cenna prANI hai arthAt vaha nirjIva nahIM, sajIva hai| dUsare zabdoM meM mAnava, AtmA, jIva tathA cetanatA yaha saba paryAyavAcI zabda haiN| hA~, tAM tAtparya yaha ki zrAtmA yA cetanakA svabhAva kyA hai, yaha mukhya prazna hai / usakA dharma prathama to yaha hai ki vaha sanata cetanAmaya hI rahatI hai AtmA na mArane se maratI hai, jalAne se na jalanI hai, na kATanese kaTatI hai arthAt kabhI bhI kisI bhI avasthA meM vaha cetanAmaya hI rahegI, usameM jar3atA nahIM sktii| dUsare vaha ananta catuSTaya'tmaka bhI hai ananta darzana. jJAna, sukha aura vIrya usameM vidyamAna rahate haiN| ina para pardA zrAraNa par3A rahane ke kAraNa inakA prakaTa anubhava nahIM kiyA jA sknaa| jisa prakAra sUrya prakhara prakAzamAn hai aura sadA usI dazA meM rahatA hai tathApi usa para hama yaha dekhate haiM ki jisa mamaya ghane ghana chA jAte haiM usa samaya divAkarakA daidIpyamAna prakAza yahAM taka nahIM pahu~catA aura na hama use dekha hI sakate haiM, usI prakAra zrAtmAke una guNoM para bhI jaba kamakA - kArmaNa zarIrakA - AvaraNa par3a jAtA hai taba hama bhI usake guNoM ko dekhane meM asamartha ho jAte haiN| jaba yaha prAvaraNa dUra haTa jAtA hai aura vaha nirmala jalabat nirAvaraNa ho jAtI hai taba Apase Apa usake guNa jo prakaTa dikhAI nahIM dete the, prakAzita ho apane Aloka se sAre jagatako Alokita karane lagate haiM / Aja dharma zabda itanA sastA ho gayA hai ki cAhe jahA~, ucita yA anucita sthAna para use prayukta kiyA jArahA hai| koI mampradAya athavA samAjako hI dharma kaha baiThanA hai to koI use puNya, zubha athavA lAbhake artha meM hI vyava hagta karate hue dikhAI detA hai / zrAja, loga use atizaya saMkIrNa arthamaM vyavahRta kara usake nAma para Apasa meM khUnakharAbiyA~ bhI karane lage haiN| isI kAraNa kaI vyakti to aisI bhISaNa ghaTanAo se mahana hokara dharma ke nAma para hone vAle ghora atyAcAroMko dekha kara dharma aura Izvara zrAdikI kaTuse kaTu zabdoM meM niMdA, bhartsanA tathA zralocanA bhI karane lage aura yahA~ taka kahane lage haiM ki dharma kevala DhauMga, badamAzI, kAyaratA aura svArtha mAtra hai / umane hameM parataMtratA sikhAI, kAyaratAkA pATha par3hAyA aura khUnako nadiyAM bahAne meM bhI sahAyaka huA / sacamuca dharmake nAma para hone vAle anyAya, atyA cAroM aura raktapAnoMko dekha kara yadi koI aisI kaTu bhartsanA kare to Azcarya hI kyA ! zrAja jaina, bauddhase, bauddha vaiSNava se vaiSNava, muslimase muslima, IsAIse aura IsAI Apasa meM hI apane 2 siddhAnnoM kI rakSA karane evaM dUmaroMse apane ko mahat pramANita karaneke lie lar3a mara aura kaTa rahe haiN| paraMtu vAstava meM dekhA jAya to yaha saba pakSapAta, durAgraha evaM ajJAnatAkA viSailA pariNAma hI hai| bhalA, hamAre jIvanase ina bAtoMkA kyA sambandha ? aisI asaMkhya ghaTanAeM to hamAre dainika vyavahArika aura sAmAjika jIvana meM hI ghaTita huA karatI haiM, unhIMse nivRti pAneke lie to "dharma" kA zrAviSkAra huA ! aura vahA~ bhI yahI duSpravRttiyA~ ! hAya !! "vastuke svabhAvakA nAma hI hai dharma" eka dharmAcArya jainakA mantavya hai / pAnI sajIva ho athavA nirjIva, jar3a ho yA cetana koI bhI vastu ho, usakA jo svabhAva hogAguNa hogA, vahI usakA dharma kahA jAyagA / aura jo vastu hotI hai, vaha binA guNa athavA svabhAvake to ho hI nahIM sktii| hAM, yaha hotA hai ki paristhiti vizeSa athavA paryAya vizeSameM una guNoM dharmoM athavA svabhAvoMkA tigebhAva bhale hI ho jAya ve dRSTigocara athavA anubhavagocara na ho, to kahanekA tAtparya yaha hai ki manuSya hI nahIM pratyeka sacetana prANIkA dharma apane hI pAsa hai, use prApta karaneke lie kisI dUsarekI zaraNa meM sahAyatArtha jAkara hAtha phailAne aura mu~ha kholane kI AvazyakatA nahIM / mAnavajIvanakI saphalatA bhI isameM hai ki vaha apane avikasita, dabe par3e hue guNAM ko prakaTa kare aura ananta Anandamaya jIvanakA janmamRtyuvihIna jIvanakA sukhopabhoga kare / parantu eka prazna hai| yaha ananta jJAna, darzana Adi jo AtmA guNa haiM, unheM prakaTa kisa prakAra kiyA jAya ? hamArI AtmA ke cAroM ora kucha aise pudgala paramANu Page #312 -------------------------------------------------------------------------- ________________ kiraNa ] jIvana aura dharma pAkara ghira jAyA karate haiM ki vaha mAnoM kArAgRhakI aMdha- yaha paramAmRta, jnm-jraa-mRti-rog-nivaarnn|" kAramaya koTharImeM ThUsa da gaI ho / isakA kAraNa haiM imArI gagadaSapUrNa aura mohAcchanna dussprvRttiyaaN| yadi hama dhana, samAja, gaja, vAja, rAja to kAja na Avai / mAna, mAyA, lobha, rAgadvaSAdi karanA tyAga deM. jJAna prApako rUpa bhaye, phira acalarahA vai||chaadaalaa zubhAzubha pravRttiyoMse mukha mor3a leM aura "tega merA" kI hama pratyakSa anubhava meM bhI dekhate haiM ki adhikAMza khaTAImeM na par3eM to bahuta kucha baca sakate haiM, inhIMke kAraNa bAlaka pAThazAlAmeM jAneka nAmase nAka bhauM sikor3ate haiM AtmAkA piDa pudgagala paramANu svAgate nahIM aura aisA na lekina mAtA-pitAke Dara ke mAre paTTI-daphtara lekara gharaga honese zrAvaraNa kucha dUra honA nahIM / parantu yaha kArya to nikala jAte haiM parantu bAhara aAnepara vRkSoMpara car3hakara karanA utanA hI kaThina hai jitanA sarala kahanA / "kathanI imaliyAM tor3a kara khAnA, goliyAM khelanA zrAda kAyaM bar3e mINa khA~DasI, karatI viSakI lotha / " kA yahI anubhava hI utsAha, umaMga aura lagana se karate haiN| jaba vaha hotA hai| ye pudgala paramANu kaI taraha ke hote haiM, parantu jo pAthiyoM ke zAna prApta karane meM hI itanA bojha aura kaSTa pratIta AtmAse cipakate haiM, ve kAmINa zarIra ke aMtargata kahe jAte hotA hai taba saMpUrNa jJAna-kevalajJAnako prakaTa karane meM kaisA haiM / hama kArmANa zarIrase dUra hone ka lie, use bhasmIbhUna aura kitanA parizrama apekSita hotA hogA, kauna kalpanA karane ke lie, eka karake zabdoMmeM kara sakatA hai| eka kavine eka aise hI sAdhukA jo jJAna "jJAnadIpa, tapa-tela bhara, ghara zoghe bhrama chora / / sAdhanAma jaMgalake bhItara nallIna hokara apane dhyAnameM nirata yA vidhi bina nikase nahIM, baiThe pUraba cora / " the, bar3A suMdara, sajIva e mArmika citra citrita kiyA hai, -bhUdharadAsa jime avalokana kara kalpanA hotI ki yaha vAstavama prayatna kiyA jAya, tapa kiyA gaya to hI saphala nA kitanA du:saha kArya hogaa| vaha kahatA haiprApta ho sakatI hai| hamArA uddezya jIvanameM jJAna guNako, "tina sudhira mudrA dekha mRgagaNa, upala khAja khujAvate" jo aAtmAkA mukhya guNa hai, usIkI akhaNDa aura avi- basa jahA~ kevalajJAnarUpI sUryakA udaya, kamauke nAzI jyotiko prakaTa karanekA pramukha rUpeNa honA caahie| prAvaraNarUpI ghanoMko taparUpI aAMdhI dvAga iTA kara, ho jAtA kyoMki hama dhana-sammAMtta, rAja-pATa, kuTumba-kabIle, mAna- hai vahI jIvanakA dharma prasphuTita ho jAtA hai aura jaba ve sanmAnako to saralatAse thor3ese hI puruSArthase yA bhAgyase donoM ekAkAra ho anantakAla taka hamezA ke lie sukhI bana bhI prApta kara sakate hai, parantu jJAnadhanakA prApta karanA, jAte haiN| aura isI meM mAnavatAkA athavA mAnava-jIvanakA yadyapi vaha hamAre samIpa hI hai. bar3A hI kaThina kArya hai| carama lakSya aura maMgalamaya vyaktitva saMnihina hai| eka kavine to usakI mahimA-gAnameM yahA~ taka kaha DAlA- dharmakarata saMsAra sukha, dharmakarata nirvANa / "jJAna samAna na Ana jagatameM sukhakA kaarnn| dharmapaMtha sAdhe binA, nara tiyeca-samAna / / z2arUrI sUcanA anekAntakI sahAyatA aura candekA saya rupayA vIrasevAmandirako nimna pate para bhejA jAnA caahiye| vyavasthApaka 'bhanekAnta' vIrasevAmandira, po. sarasAvA ji. sahAranapura Page #313 -------------------------------------------------------------------------- ________________ nayA musAphira [ lekhaka-zrI bhagavat' jaina ] -be:savA sAta Ane hAthameM thAme, kaccI IToMse banI suhAvanI sandhyA samApta ho cukI thii| a~dhiyArI haI sarAyakI eka choTI-sI koTharI meM baiThA, zekhara ghiratI A rahI thI / ghaeTe-bhara pahale jisa pArkama socatA jA rahA hai-'Akhira kitane dina kATa koI bhI baiMca khAlI nahIM kimvalAI detI thii| vahA~ sakatA hU~ isa taraha ? aura cAra-chaH dina ! phira ? aba sivA bekAra-zekharake aura koI maujUda nahIM hai| gA~vase pAyA thA taba tIna rupae, savA pA~ca Ane the| harI-harI mulAyama ghAsapara par3A, zekhara saca aura Aja.-sipha savA sAta Ana ! yAnI dina-para rahA hai-AjakA dina bhI gayA / aba kyA hogA dina daridratA kAbU pAtI jA rahI hai| bhagavAna ?? pichale ina bIsa-paccIsa dinoMmeM eka dina bhI vihvala-sA, nirAza-sA mazInase kaTI huI capara aisA sAmane nahIM AyA, jisa dina kahIM jagaha milane / hAtha pheratA huA zekhara bolA-'isa dUbakI dekha-rekha kI jarA-sI bhI AzA ba~dhI ho / nitya AzA lekara karane vAlA bhI koI hai, jo jamInase milI huI hai, uThA aura nirAzA lekara hI soyaa| jo pairoMse lU~ dI jAtI hai| lekina mujhe, jo DigariyoM aura Aja yaha savAla aura bhI gaharA ho rahA kI lAlasAmeM rAta rAta bhara kitAboMma sira khapAtA hai, jabaki savAsAta pAne hI zeSa haiM-ki bhaviSya rahA, Aja koI naukarI denevAlA bhI nahIM hai| na jAne kyA chipAe baiThA hai apane meM ? --badanasIbI!' mobane.mona patA nahIM kaba zekharakI A~kha bar3I dera taka par3A rahA zekhara, capa-gamasama / laga gii| jaba uThA to saberA thA / sarAyakA zAnta- aura phira gunagunAtA huA uTha khar3A hubhA-'bhagavAtAvaraNa, cahala pahala meM badalatA jA rahA thaa| koI vAna ! kinArese lagA do merI naiyA!' A rahA thA, koI jA rahA thaa| musAphiroMkA bAjAra 'parsa"? are, pase hI to hai, ise kauna girA garma thA, mullA 'ajAna' de cukA thA, mandiroMke ghar3i- gayA yahA~ ?'-baTuA hAthameM lekara ulaTate pulaTate yAla gUMja rahe the| hue zekhara bolaa| AvAjameM tRpti thI, santoSa thA, havA-khorI ke lie nikalA hazrA koI naujavAna prasannatA thii| gAtA huzrA bhalA jA rahA thA aura vaha lambe-lambe Daga dharatA huzrA bar3hA, 'bhagavAn ! kinArese lagAdo merI naiyA !! sarAyakI ora / pairoMmeM jaise 'para' laga gae the| A~kheM mIMr3atA huzrA zekhara vistarase uTha rhaa| bahuta dina pIche Aja usake ceharepara khuzIkI sukharjI thA, ki rasIle-kaNThase nikalI huI paMkti usake hRdaya daur3I thii| nasa-nasameM jaise bijalI bhara rahI thii| se jA TakarA bar3I acchI lgii| usakA hRdaya bhI dila dhaka-dhaka kara rahA thaa| rAtakI a~dhiyArI use guhAra uThA bar3I bhalI laga rahI thii| 'bhagavAna !" koTharImeM Akara usane diyA jalAyA / bhItarase bhagavAna ! kinArese lagA do merI naiyA!' sAMkala car3hA dii| aura kA~patI-sI uMgaliyoMse baTuA kholaa| mana bhagavAnase prArthanA kara rahA thA Page #314 -------------------------------------------------------------------------- ________________ kiraNa 8 ] 'bhagavAna ! aisA na ho ki baTuA khAlI nikala jAya !' mu~ha se gunagunAtA jA rahA thA-- kA~patI AvAja meM- 'bhagavAna ! kinArese ! eka musAphira sacamuca, zAyada bhagavAnako usapara tarasa AyA huA thA / baTuA khAlI nahIM nikalA / daridra zekhara kI AzA se adhika paisA usameM maujUda thaa| sonakI surkha nagase jar3I huI a~gUThI aura Der3ha-sauke khudarA noTa ! hRdaya usakA Anandase bhara uThA / lAlAyita-najjaroMse noToM ko dekhatA aura aMgUThI ko u~galI meM aTakatA huA, zekhara socane lagA-'varSo sakatA hU~ itanese / na mile naukarI, parvAha nhiiN| Aja zekhara kI AvAja meM vaha karArApana thA, vaha akar3a thI, jaise vaha duniyA meM saca kucha kara gujarane kI tAkata rakhatA hai / puruSArthase bharA-pUrA hai / cAroM ora usake AzAoMke sunahare sapane bikhare par3e the / zAyada AdhI rAta taka yoM hI baiThA rahA, hilA taka nahIM / na jAne kahA~-kahA~ taka usake vicAra chalA~geM bhara rahe the / sarAya nistabdha thii| sarAyake pichavAr3ekI sar3aka bhI khAmoza hotI jA rahI thii| para, zekhara jAga rahA thA, zarIrakA aNu-aNu jAga rahA thA, aura jAga rahIM thIM usakI abhilASAe~ ! soca rahA thA-Der3hasau rupaye se kyA vyApAra kholA jA sakatA hai ?" aMgUThI u~galI meM par3I, phala-jhala kara rahI thI / zekharane hAtha phailAkara dekhA, bar3A sundara hAtha lagatA hai / aura muskarA uThA / para, dUsare hI kSaNa, usake udAsIne syAhI phera dI / para cintAkI 'a~gUThI kisIne dekhakara pahicAna lI to ? pakar3A gayA to ?" tilamilA-sA gayA zekhara ! socane lagA-'sacamuca, corI hI to hai yaha ! jisakA khoyA hogA vaha kyA duAe~ degA - mujhe ? pApa ! --- bagaira dI huI cIjakA prahaNa karanA pApa 276 nahIM to kyA hai ? upha ! kitanA anartha kara baiThAaba taka isa siddhAntapara kAyama rahA ki jo apanA nahIM, vaha dhana nhiiN| lekina Aja ? aMgUThI zekharane utArakara alaga rakha dI / diyA tez2a kiyaa| jaise apane bhItara ke a~dhereko bhI miTA DAlanA cAhatA ho / 'yaha daridratAkA abhizApa hai, ki vaha mAnavIyatA ko naSTa kie de rahI hai / mujhe rAste meM kisI kI par3I huI cIz2a uThAnekA adhikAra kyA thA ? - nizcaya hI bhUla huI hai ! aura bhUla sudhArI bhI jA sakatI hai !" zekharane baTuekA eksare karanA zurU kiyaa| do minaTavAda hI usakA ceharA khila utthaa| baTuese eka kArDa milA -- jisa para likhA thA- 'mi0 natralakizora gupta' aura nIce bArIka-TAipa meM patA noTa thA / X x x x DhUMDhane vAlI najaroM se kabhI koI chipa nahIM sakA / zekharako isa para vizvAsa thA / aura isI vizvAsako lekara vaha minnavalakizora guptakI talAzameM niklaa| usakA anumAna thA ki isa lambe-caur3e mahAnagarase guptajIko pA lenA sahaja nahIM hogaa| ho sakatA hai, do-cAra dina isameM laga jA~ya / lekina vaha isa para tulA huA thA--' parvAha nahIM, kitanA hI ghUmanAphiranA par3e para guptajI ko DhUMDhanA avazya hai !' kintu zekharakA anumAna sahI nahIM baiThA / ghanTe - bharako daur3a-dhUpameM hI mi0 navalakizora guptakI koThI meM jA pahu~cA! DhUDhanA kaThina nahIM rahA, isa lie ki guptajI khyAta prApta vyaktiyoM meM se eka the / ve eka kapar3e kI bar3I milake janarala mainejara the / saba koI unheM jAnate bUjhate the / kAgaja patroM se naz2ara haTA kara ve bole - 'hA~, kyA cAhate haiM Apa ? kahie ?" zekharane dekhA - AdamI bar3A, paise vAlA, z2arUra hai, para ghamaNDI nahIM hai / mu~ha para muskarAhaTa hai, vANI meM miThAsa ! parsako jeba se nikAlate hue zekharane kahA- 'jI, yaha ApakA parsa mujhe pArka meM par3A milA thA -- zAyada Page #315 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 280 anekAnta [varSe 6 tha badAyA aura dekhate hU~ zekharane gupta jI ApakA hI hai-dekha lIjie, isameM eka lArDa hai-- phira jaise nirNayako chU kara bolA-'ina kAgaja usa para ApakA patA hai|' ke Tukar3oMse Apa merI mAnavatA kharIdanekI ceSTA kara, guptajIne baTueke lie hAtha bddh'aayaa| aura Uparase mujhe duHkha pahu~cA rahe haiM gumajI ! maiM kSamA cAhatA nIce taka, eka bAra gaharA dRSTise zekharakI ora dekhate hU~......!'hue, acaraja-bhare-svara meM bole-'oha ! zrApa parsa noTa zekharane gupta jIkI ora sarakAdie / aura mujhe dene Ae haiM ? bar3hA darvAjekI or| zekharane dhIme-se kahA-'jI!' guptajI cakita, stabdha ! guptajIne baTuA kholA-noTa dekhe, a~gUThI 'kaimA AdamI hai yaha ? paise kI jarA bhI mamatA dekhI aura apanA kArDa bhii| phira aimI naz2arase dekhate nahIM hai, isake hRdayameM ! Akhira kyoM ??--guptajIne hue jaisI naz2arase devatA dekhe jAte haiM, muskarAte hue palaka mArate socaa| para, zekhara tatra taka Aphisake bole--'dhanyavAda ! parsa merA hI hai / asAvadhAnIse bAhara ho cukA thaa| kala kahIM gira gayA thaa| kahA~, pArka meM milA zrApako ? guptajIne elArma diyaa| darvAna pAyA zekharako 'jI, vahIM jamIna para par3A thaa-ghaasmeN| .. bulAnekA hukma de, ve umIke bAremeM socane lge| acchA to, ijAjata hai, calUgA "!' zekharane donoM a~gUThI baTupake Upara hI rakhI huI thI, raTA kara dekhane hAha jor3e aura calaneko huthA, mur3A bhI thor3A ki lage ulaTa-palaTa kara-sAr3he cArasaukI kharIdI thI, guptajIne TokA--'are, cala die miSTara ! yaha apanA aba to zAyada ma~hagAImeM duganI kImatameM bhI aisA puraskAra to lete jAie |,-guptjiine kucha noTa uThA 'naga' milanA muzkila hogA?' kara zekharakI ora bddh'aae| zekhara aayaa| zekharane bagaira zrAgA-pIchA kipa tatkAla jarA 'kyA Apane mujhe bulAyA ?' maz2abUta-svarameM kahA- 'nahIM, puraskArake lAyaka to 'baiMThie-miSTara, baiMThie aisI bhI kyA jaldImaiMne kucha kiyA nahIM hai-guptajI! puraskAra kaisA? gumajIne khar3e hokara zekharako baiThAlA, AtmIyatAke yaha to mAnava-kartavya hI hai na?' sAtha, zraddhAke saath| aura zekhara phira claa| zekhara baiTha gyaa| guptajIne phira bulaayaa| bole-'kaha to Apa naukarane bAyakI Tre lAkara rkhdii| ThIka rahe meM miSTara ! lekina phira bhI Apane donoMne cAya pii|gupt jIne pUchA-'ApakA nAma ?' vaisA kucha jarUra kiyA hai jaisA aksara dekhane meM bahuta 'zekhara !' kama AtA hai aura isI lie maiM samajhatA hU~-Apa 'zekhara ? sirpha itanA hI ko puraskAra milanA caahie|' 'jI, itanA hI smjhie| adhika parigraha bhagaguptajIna noTa zekharake Age rakha die| zekhara vAnakI orase hI nahIM milA, taba akSaroMkI adhikucha kSaNa mauna, khar3A rahA / para, usakI dRSTi noToMpara katAse hI kyA lAbha ?' nahIM thI, guptajIke cehare para bhI nahIM thii| na jAne guptajIne tanika gaMbhIratAse kahA-'hU~! Apa vaha kyA dekha rahA thA, kyA soca rahA thaa| mu~ha para kAma kyA karate haiM ? viSAdakI rekhAe~ ubhara rahIM thIM-zanyasI nirarthaka- 'philahAla to bekAra hU~ !' dRSTi ! 'kyoM ? kAma karanA nahIM cAhate, yA!' zAyada vaha bhItara-dI-bhItara apanI pojeTiva- 'milatA nahIM hai--guptajI! karIba cAra saptAhase nigeTiva-vRttiyoMse ulajha rahA thaa| maiM kAmakI talAzameM ghUma-phira rahA hU~, lekina isa Page #316 -------------------------------------------------------------------------- ________________ kiraNa 8] eka musAphira 281 minaTa taka de kAma karate jAie ima kSaNa taka kAmayAbIkI sUrata sAmane nahIM hai|' kamIz2a vAlA eka choTAsA lar3akA jhADU de rahA thaa| gupta jI kucha socanese lage, mauna ! bur3hA, mejeM, poMcha rahA thA, tArIkha badala rahA thA, phira bole-'mujhe apane AphisameM eka AdamI __ kAgajAta sa~bhAla kara lagA rahA thaa| kI z2arUrata hai, kyA zrApa kAma kara sakeMge ? ___eka ghaMTe bAda zekharako kAma milA sAr3he dasase zegvagne ga sira khujalAte hue kahA-'jarUra! ThIka cAra baje taka, jaba taka Aphisa khulA rahA, vaha para, mujhe kucha aimA yAda par3atA hai ki Apake Aphisa haTa kara beThA rahA / khUba sAvadhAnIse kAma kiyA, khUca ke darvAje para 'no vekainsI' kA borDa lagA hazrA hai| kAma kiyA / " gama jI jorase hama par3e! zembara degbanA raha gyaa| zAmako ghara jAte vakta guptajI pAe ! bAlahamI thAma kara bole--'oha! mAlUma hotA hai, Apa 'kahie miSTara zekhara ! koI takalIpha to nahIM hai? pichale cAra maptAhameM kisI dina yahAM bhI cakkara kAma samajha gayA ? kATa gae haiN| zekharane kAgajAta sAmane phailA diye / bolAzekhara bhI ha~sA / bolA-'yahI bAta hai! 'jI, saba ThIka hai, kRga hai ApakI!' gupta jIne khulAsA karate hue kahA-'are, bhaiyyA! guptajIne kAgaja dekhanA zurU kiyaa| aura dasa agara boDe na lagA ho to itanA kAma kara lete haiM, minaTa taka dekhate rhe| uThe to mu~ha para santoSa thaa| vaha bhI na kara skeN| maca mAnoM, koI dina aisA nahIM bole-'khUba kAma karate haiM-Apa! rAiTiMga bhI hotA, jisa dina cAra cha: badanasIboMko yahA~se suMdara hai| acchA hai, kie jAie isI taraha, bhaviSya jhir3akI khA kara na nikalanA par3atA ho| kyA kareM, ApakA sAtha degaa| hara vekArako kAma to de sakate nahIM haiM na ?' zembara jaba sarAyako lauTa rahA thA, taba aneka zekharane kucha javAba nahIM diyaa| aneka madhura-kalpanAe~ usake mastiSka meM laharA rahI guptajI phira kahane lage--"hA~, Apako philhAla thii| hara kadama para vaha eka kilA khar3A karatA jA cAlIsa rupae mAsika aura phrI rahane ke lie makAna rahA thaa| Aja vaha bahuta khuza thA, behada khuza ! mila sakatA hai / kahie kyA icchA hai?' sukha kise kahate haiM? ise zAyada Aja vaha zekharako lagA. jaise koI jabarana use svargake samajha rahA thA, mahasUsa bhI kara rahA thaa| duniyAkI da,jekI ora ghasITa rahA hai| vaha Ananda-vibhora hara cIz2ameM Aja use ullAsasA, raMgInI-sI dikhaho uThA / bolA-'maMjUra hai|' lAI de rahI thii| Aja U~cI-U~cI imArateM use burI 'to, dekhie kalase A jaaie| kAma vucha aisA nahIM laga rahI thIM / gaddI-takiyoM para par3e lakSmI-putroMke jyAdA nahIM hai-dasase cAra taka, basa! phira chttttii|'- prati manameM jalana bhI nahIM thii| use Aja bAjAra guptajIke mu~ha para muskAna bikharI huI thI, Atma- acchA laga rahA thA ! bAjArakI pratyeka dukAna use santoSasA prakaTa ho rahA thaa| raunakadAra mAlUma par3a rahI thii| aura saca to yaha hai, zembarane dR-svarameM kahA--'bahuta acchA / ki use apanA astitva bhI Aja acchA laga -aura cala diyA-prasannatAse pUrNa ! rahA thaa|" laga rahI thii| Aja U~cI-U~cA raMgInI sI dika 'Tanna!' do baja cuke the-- zekharane najara phirA kara dekhA-'sAr3he nau !' para, zekharakI A~khoM meM Aja bhI nIMda nahIM thii| Aphisa-vaka abhI prArambha nahIM huA thA / koI vaha sarAyakI usa gandI-koTarIkI bAta soca rahA bhI klarka nahIM AyA thaa| saba sUnasAna thaa| phaTI thaa| asalameM Aja use sarAyase aruci paidA ho gaI Page #317 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 282 anekAnta [varSe 6 hai| vaha soca rahA hai-gaya usa jaisI zreNIke he| zAyada strI! kitanI kAtara dhvani hai uph !' vyaktike Thaharane lAyaka jagaha nhiiN| kitanI galIja? phira sunga-pati samajhA rahA thA-rAta-bhara roo, chiH! kolAhala gAlI-galoja, azAnta aura adhama dina-bhara roo, jindagI-bhara rotI raho-isI lie musAphira ! sabake saba daridra, dIna !' baca rahA baca rahe haiM, nahIM aura aba duniyA meM hamAre lie nahA mAra. vistara para leTA, zekhara udvigna ho uThA hai| kyA hai ? para, ina nAdAna baccoMkA kyA hogA ? khAnA koTharI, narakakI taraha mAlUma ho rahI hai use / svayaM kahA~sa lAkara inheM khilAU~ ? maiM isI socase maga cakita hai, ki itane dina kATa kaise sakA isa sa~DAda- jA rahA huuN|' bharI bhAganaka koTharImeM ! jahA~-tahAM cUhoMne bila banA zekharakA mana vyathita ho utthaa| rakhe haiN| TeDI-mer3I lakar3iyoMse paTI huI chata itanI strIne rote-rote pUchA-'kahIM dUsarI jagaha naukarI zithala ho rahI hai, jaise aba girI / hara samaya ghuna talAza nahIM kara sakate ? tumhI himmata hAra jAoge barasatA rahatA hai| koI konA aisA nahIM, jahAM jAla to kaise kAma calegA?' na tane hue hoN| cAroM ora dhUla-miTTI. kUr3A karakaTa ! patine khIja kara kahA--cala gayA kAma ? ___ do baja rahe haiM. para cUhoMkA gadara abhI taka usI jAnatI nahIM, kitanI muzkilase yaha naukarI milI raphtAra para hai, jisa parase zurU huA thA ! aura yaha thI-kitanI rA. kitane dina bagaira soye, bagaira hai vaha zayanAgAra! jahA~ mokara-vizrAma lekara- khAye vitAneke bAda donoM vakta rUkhA-sUkhA khAnekA subaha parizramake lie tAjagI prApta karanA hai| bala bandobasta ho sakA thA !! saMcaya karanA hai yA usa balakI pUrti karanA hai, jo 'para, naukarI ekAeka bUTI kyoM ? gabana kiyA agale dina parizramameM vyaya ho cukA hai|' nahIM, kusUra kiyA nahIM--kucha bhUla huI nahIM, phira ?..." zekharane eka lambI a~gar3AI lI aura Apa hI meM khuda nahIM jAnatA, ki mujhe naukarIse javAba bar3abar3Ane lagA, jaise manakI udvigna manovRttiyoMkA kyoM milA? para, kucha Aphisake loga kahate themamAdhAna kara rahA ho-'aura do eka dinakI bAta gupajIkA koI dosta isa jagaha para kAma karegA hai / phira to 'kvATara' meM jAkara DerA DAlanA isI lie........!! hI hai|' aura isI vakta choTese baccekI ronekI AvAja aura vaha sonekA prayatna karane lgaa| ne bAta-cIta banda krdii| zAyada dasa minaTa bIte hoMge, ki zekhara uTha zembarakI cetanA lupta ! dera taka vaha jyoM-kA tyoM baitthaa| na jAne kaipI becenImI use parezAna kie hue dIvAra ke sahAre baiThA rhaa| thii| vaha koTharIkI, barAbarakI dIvArase saTa kara baiTha gyaa| ardharAtrIkI nIravatAne usakI sahAyatA kI, guptajI kurmIpara baiThe akhabAra dekha rahe the| yuddha vaha sunane lgaa| AvAz2a barAbarakI dUsarI koTharIse kI khabaroM meM itane khoye hue the ki zekharakA pAnA A rahI thii| taka unheM mAlUma na humA / pUrA 'kaoNlama' par3hane ke bAda ___ 'oha! bhagavAna, aba ina baccoMkA kyA hogA? jaba najara uThAI to zekhara ! kaise gujara calegI? nIMda nahIM, bhUkha-pyAsa saba kucha zekharane abhivAdana kiyA / alagahorahI hai| acAnaka yaha Aphata phaTa par3egI- guptajI bole-'are, tumhAre lie kvArTara khAlI khayAla taka nahIM thA !' ho gayA hai-zrA jADo usameM / ' zekharane sunA-koI subaka-subaka kara ro rahA zekhara cupa rhaa| mu~ha usakA behada rAmasIna thaa| - dUsarI subahaH- Page #318 -------------------------------------------------------------------------- ________________ kiraNa] eka mumAphira 283 x A~khoMmeM sukharjI thI / pUrI rAtakA jAgaraNa jhalaka mujhe Apase dUra kara diyA! acchA, calatA hU~rahA thaa| namaste gupta jIne anabAra mor3ate hue pUchA-'kyoM, aura guptajI kucha bola na sake / samajha hI nahIM pA rahe kucha kahanA cAhate ho?' the ki mAjarA kyA hai ? 'jI ' aura zaMkhara A~khoMse ojhala ! guptajIne usakI ora tAkA, jisakA artha thA-- acAnaka gupta jIke mu~hase nikalA-stIphA xx 'kyA ?? 'samajha rahe ho, maiM kisakI bAta kaha rahA hU~zekharane dRda-svarameM pUchA- 'kyA Apa mujhapara vahI jo merI koTarIke barAbara vAlI kaM.TharImeM nayAvizvAsa karate haiM? musAphira pAyA hai na ? usake sAtha zAyada usakI guptajIna saMkSepameM kahA-- bhut| aurata bhI hai baccA hai, hai na ? zekharane jebase eka kArAja nikAlakara, guptajIke sarAyavAlena bAta pakar3akara jaldIse kahA-'hA~, hAthameM dete hue kahA- 'to isapara dastakhata kara hA~ samajha gayA! acchA to una bAbUjIko yaha khata diijie| siphe yaha dekha lIjiye ki dastAveja nahIM, denA.."e~?" eka ciThThI hai| lekina par3hie nahIM! mujhapara vizvAsa zekhagne ciTI dete hae kahA-'hA~, basa! itanA kIjie guptajI!! hI kAma to hai|' guptajI saikiNDa-bhara ruke / zAyada soca liyA'AdamI dagAbAja nahIM mAlUma par3atA / ' aura phira zekharane apanI koTarImeM sunApati kaha rahA baraura zrAgA-pIchA kie jevasa 'pena' nikAla kara thA-'are, guptajI mujhe phira vApasa bulA rahe haiM ! dastakhata banA die ! vetanameM bhI bIsa rupayekI tarakkI--zro ho ?' zekharake mu~hapara prasannatA khala uThI / para, guptajI strI kaha rahI thI-'bhagavAna ! DUbatI naiyyAko the maMtramugdha ! kAgaja jebameM rakhatA huzrA, zekhara kinArese lagA diyA-dhanya ho prabhu!' bolA--'dhanyavAda ! zekharakA mana prasannatAse bhara utthaa| vaha mugdha ho phira dUsarA kAgaja nikAlakara dete hue zekharane guragunAne lagAhAtha milAyA aura muskarAkara kahA-'guptajI! Apa bhagavAna !bar3e acche AdamI haiN| mujhe duHkha hai ki kismatane 'bhagavAna kinArese lagAdo merI naiyyA !! jaina vidyApIThakA Ayojana dAnavIra sAhu zAntiprasAdajI, DAlamiyAnagara dvArA kAzImeM jaina vidyApITha (Jain acadimy) kA Ayojana kiyA jA rahA hai| isameM saMskRta prAkRta apabhraMza tathA vibhinna prAntIya dezI bhASAomeM nibaddha jaina sAhityakA mUla aura yathAsaMbhava hindI anuvAdasahita prakAzana, vibhinna bhASAoM meM nava mAhitya nirmANa, sampAdana zikSaNa, vyAkhyAnamAlAyeM, nibandhapratiyogitA, bhatarasUcI Adi kAryakrama cAlU hoNge| AvazyakatAnusAra jainaborDiGga sthApana AdikA bhI vicAra hai / upayukta kAryakramakI pUrti ke liye vizAla jaina lAyabrerIkA saMghaTana tathA risarca vibhAgakA bhI Ayojana kiyA jA rahA hai| sau0 ramArAnIjI adhyakSA haiN| paM0 mahendrakumArajI nyAyAcArya, mUkidevI graMthamAlAke pradhAna sampAdaka datathA kAryAlaya mantrI niyukta kiye gaye haiN| unane kAzI jAkara AphisakA kArya sambhAla liyA hai| -ayodhyAprasAda goyalIya ya e Page #319 -------------------------------------------------------------------------- ________________ bha0 mahAvIrake viSayameM bauddha-manovRtti (le0-60 kailAzacandra zAstrI) janavarIkI 'vizvavANI' meM buddhakai duHkhavAdakA bhautika kintu kyoM ? kyA mahAvIra duniyAse bhAganevAle haiM. prAdhAra' isa zIrSakake sAtha bhadanta zAnti bhitukA eka isIliye unakI vicAradhArAke anusAra duniyAkI samasyAe~ lekha prakAzita huyA hai, jisameM prApane kucha vAdarAyaNa nahIM sulajhAI jA sakatIM ? yaha satya hai ki mahAvIra sambandha joDakara yaha siddha karane kA prayatna kiyA hai ki duniyAke jaMjAlameM nahIM phaime / yaha bhI satya hai ki pariNAya 'jIvanake liye roTIkA savAba pahalA hai aura manuSyasamAja kI vArtAko unhoMne ha~sakara TAla diyA / kintu rAjakumAra kA du:kha svArthamUkhaka saMgharSake kAraNa hai| ina do bAtoMke siddhArthane to vizaha kiyA, bhoga bhoge, phira kyoM unheM sAtha buddhakA duHkhavAda ba~dhA hudhA hai, inheM alagakara buddhakA unase virakti huI? kyoM unhoMne yazodharA jaisI patnI duHkhavAda samajhA nahIM jA sktaa|' pAeke ima vicArakA aura rAhula jaise bAlakakA parityAga karake usI mArgakA sayuktika mAlocana pharvarIkI vizvavANImeM kiyA jA cukA avalambana liyA ko mahAvIne pahalese hI apanAyA thA? hai| bhikSujI bauddhadharma mAne hue vidvAna kahe jAte haiM ataH kyA duniyAkI samasyAeM sulajhAne vAleko roga aura bur3hApe unhoMne bauddha dharmake tatvoMkA bhAloDana karake yadi buddhake se itanA DaranA cAhiye thA ? kamanIya komalAniyoMke mukha dharmako kevala roTIkA savAla hala karane vAlA pAyA ho to se nisRta lAlA jalase itanA asta honA cAhiye thA? hameM isameM ApattikI jarUrata nahIM / kintu Apane apane prAjakA samAjavAdI tIna pAtIpara se binA nahIM raha lekhameM bauddhatara dharmoM aura unake pravartakoMke Upara jo kRpA sktaa| kI hai vahI yahAM bApattikA viSaya hai| asala meM prAcIna bhAratake sAmane roTIkI samasyA hI bhikSujI apane lekhakI bhUmikAmeM itara dharmoMkI vicAra nahIM thii| jo samasyA prAjakI duniyAko--usameM bhI dhArAko tuccha batalAte hue likhate haiM mukhyatayA bhAratako becaina kie hue haiM, prAcIna bhAratako "prAcIna yugake zramaNa dArzanika jinakI paramparA baca unakA svama meM bhI bhAna na thaa| akRSTapacyA zasyazyAmalA rahI hai ve haiM jain| inake antima tIrthakara mahAvIra svAmI bhAratabhUmike vakSasthalapara krIr3A karane vAle usake putraitane adhika duniyAse bhAgane vAle haiM ki unakI vicAra- putriyoMke liye dhana-dhAnyakI kamI nahIM thI, isIse ve dhArAke anusAra duniyAkI samasyAeM sulajhAI nahIM jA sarvadA usa orase udAsIna rahate the| kintu sukhakI nadI sktiiN| hA~,kaThora tapadvArA kAyapIvana hI kiyA jA sakatA meM kiloleM karate hue jaba kabhI kisIko roga, bur3hApA hai| ina zramaNoM aura mAANoMne tyAga aura aparigrahakI jo aura mRtyurUtI magaramakha bhAkara prasa letA thA to ve banI banI bAteM kI hai unako prAdarzavAda kahakara cAhe ___ lAcAra hojAte the| unake pAsa saba kucha thA kintu ina jisanA sarAhA jAe para duniyAke liye unakA mUlya bahuta magaramacchoMkI samasyA muMha bAye unake mAmane khar3I rahatI hI kama hai| bhAja vedoMkA karmakANDa, upaniSadoMke vicAra thii| patA nahIM, kaba kisako koI magaramaccha ThAkara le sAMsyoMkA jJAnamArga aura tIrthakaroMkI duHkhamayI caryAkA jAya / yahI usa samayakI pradhAna samasyA thI aura usI sujhAva hamAre kautukako bhale hI kucha zAnta kara sake para ___ ko sulajhAnekA prayatna usa samayake mahApuruSoMne kiyA thaa| usase hamako isa prakArakI dRSTi nahIM mila sakatI jopAja sabakA eka hI lakSya thA--prazAzvata sukhakI porase hamArI ulajhanoMko sulamAne meM madada de|" manuSyakI cittavRttiko haTAkara zAzvata sukhakI aura lagAnA Page #320 -------------------------------------------------------------------------- ________________ kiraNa ] bha0 mahAvIrake viSayameM bauddhamanovRtti 285 yA du:khoMse mukti / buddha ke kSaNikavAda aura zUnyavAdakA bhI samAjameM isa bhAvanAkA udaya hue vinA samAjavAda sthAyI prArambhameM yahI prayojana thaa| isI prayojanakI siddhi ke liye raha hI nahIM sktaa| ata: duniyAko 'jiyo aura jIne do' buddhane ghara-bAra chor3A aura kaThora sAdhanAke dvArA buddhatva-pada- kA zubhamandeza denevAle vyaktivAdI mahAvIrakI vicAradhArAko ko prApta kiyaa| mahAvIra svAmIkA bhI yahI lakSya thA, na yadi duniyA apanA sake to use apanI samasyAe~ sulajhAne ki kAyapIdana / unakA kahanA thA ke liye nara-raktase holI na khelanI pdd'e| na duHkhaM na sukhaM yadrata hetuISTo cikiti te| zAnti bhikSu likhate haiM--'buddhane svArthamUlaka saMgharSako cikitsAyAM tu yuktasya syAd duHkhamathavA surum|| duHkhakA kAraNa kahA hai| Age likhate haiM-'para yaha svArtha na duHkhaM na sukhaM tadvata heturmokSasya sAdhane / kaise dUra ho isake liye buddha vyaktigata bhAcaraNApara mokSopAye tu yuktasya syAd duHkhamathavA mukham // hI jora dete haiN|' kintu ve vyaktigata AcaraNa kaunase haiM arthAt--jaise rogake ilAja meM na duHkha hI kAraNa hai yaha unhoMne nahIM btaayaa| ve likhate haiM--buddha bhikSaaura na sukha hI kAraNa hai kintu ilAja zurU karanepara saMghameM vyaktigata sampatti rakhanese manA kiyA hai kintu duHkha ho yA sukha, use sahA hI jAtA hai| vaise hI mokSakI adhikase adhika kitanA rakha sakatA hai isake liye vinaya sAdhanAmeM na duHkha hI kAraNa hai aura na sukha hI kAraNa hai| meM niyama haiN| aura isakA kAraNa ve buddhakI vicAradhArAkA kintu eka bAra jaba mokSake mArga meM kadama rakha diyA jAya samAjavAdI honA batalAte haiN| kintu mahAvIrane to apane to phira duHkha ho yA sakha, upakI parvAha nahIM kI jaatii| zramaNoMke liye kisI bhI prakArakI sampattiko agrAma yahI mahAvIrakI sAdhanAkA mArga hai| karAra diyA hai| unake zramaNa kevala eka mayUrapicchI aura mahAvIra duniyAsAGgIse dUra the kintu duniyA unakI eka kamaMDalu ye do hI upakaraNa apane pAsa rakha sakate haiN| antaSTise bacI huI nahIM thI / ve vyaktivAdI jarUra the bhojana gRhasthake ghara kara pAte hai aura jahAM kahIM bhI sthAna kintu unake vyaktitva meM duniyAkA pratyeka jaMgama aura sthAvara milatA hai apanA bhAsana lagA lete haiM / na unheM cIvara prANI samAviSTa thaa| tabhI to ve duniyAko 'ahiMsA paramo kI cintA hai, na pIThaphalaka kI. na sUcI kI aura na soyare dharma:' kA ucca sandeza de sake aura unhoMne usake sambandha kii| mahAvIrane apane prahasthoM takake liye yaha niyama rakhA meM kisI bhI prakArakA samajhautA karanA ucita nahIM hai ki ve anAvazyaka parigrahakA saMcaya na kareM aura apane samajhA, jaisA ki bane kiyaa| yadyapi unake dharmavistAra kuTumbakI AvazyakatAnusAra yAvajjIvana ke liye parigrahakA kA kSetra parimita hogayA, kintu unhoMne isakI parvAha nahIM parimANa karaleM, tAki vaha anAvazyaka rUpase eka jagaha kii| 'jiyo aura jIne do' yahI unakA mUla maMtra thA saMcita na ho jAya / kyA hama bhitujIse yaha pUchanekI yadi pratyeka vyakti ke prati, pratyeka samAja anya samAjIka pRSTatA kara sakate haiM ki ina donoM vicAradhArAoM meM kauna prati, pratyeka varga dUsare vargoMke prati aura pratyeka rASTra dUsare samAjavAdaka adhika nikaTa hai? rASTroMke prati isa mUla maMtrakA bhyAna rakhakara vyavahAra kara prAyaH pratyeka sampradAya ke mAnane vAloM meM eka bar3A sake to bhAjakI duniyAkI aneka bhArI samasyAe~ svayameva doSa yaha hotA hai ki ve dUsare sampradAyoMke siddhAntoMko salama jaay| para horahA thA ki pratyekake andara jInekI binA dekhe, binA jAne hI unakI mAlocanA kara DAlate haiN| to balavatI bhAvanA hai kintu jIne denekI bhAvanA kataI anya sampradAyoMke bAremeM unheM jo kucha jJAna rahatA hai vaha nahIM hai| phalataH vyakti-saMgharSa, samAja-saMgharSa, varga-saMgharSa yA to sAmpradAyika janazratike mAdhAra para rahatA hai yA aura rASTra-saMgharSa cAlU haiN| aura ye saMgharSa taba taka zAnta apane sampradAyake graMthoM meM dUsare sampradAyoMkA jo citraNa nahIM ho sakate jaba taka isa bhAvanAkA udaya nahIM hotaa| kiyA gayA hai usake prAdhArapara rahatA hai| aura sAmpradAprAjake samAjavAdake mUla meM bhI yahI bhAvanA kAma karatI hai, yika graMthoM meM dUsare sampradAyoMkA jo citraNa rahatA hai vaha Page #321 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 286 anekAnta [ varSa 6 prAyaH dveSa aura pacapAta-mUkhaka rahatA hai| isakA pratyakSa karane vAloMne anya dharmoMke sambandha meM jo galata mArga udAharaNa paugraMthoMke sIha-sutta', 'cUla sukunadAyi-suta', apanAyA bauddha bhikSu Aja bhI usI mArgakA anusaraNa kara upAkSi-sutta Adi aneka sutta hai, jinakA ekamAtra uddezya rahe haiM aura dUsare dharmoke pravartaka aura unake siddhAntoMkA buddhakA bar3appana aura mahAvIrakA dhokhApana prakaTa karanA hai| galata rUpase na kevala citrayA hI kara rahe haiM kintu unakA isa prakArako manovRttiko khiye hue sAhityake adhyayanase parihAsa bhI kara he hai. jisakA pratyakSa udAharaNa rAhula anya sampradAyoMke sambandhameM jo galataphahamI hojAtI hai, jIkA siMha senApati' hai, jisameM mahAvIrake 'ahiMsA' vahI saba anayoMkI mUla hotI hai| prataH bhita zAntise siddhAnta aura 'nagnatA' kA vIbhatsa citraNa karake unakI hamArA anurodha hai ki ve samAjavAdI hokara samAjakA hanana madhIla udAI gaI hai| yaha eka bar3I hI kSita manovRtti na kareM aura jainazAboMkA adhyayana karake taba unake saMbaMdha hai| kyA isa tarahase svadharmakA hitasAdhana kiyA jA meM apanI dhAraNAko bnaaveN| sakatA hai ? sUrajapara thUkaneme thUkanevAlekI hI durgati hotI hameM isa bAtakA bar3A kheda hai ki piTakoMko nibaddha hai. sUrajakA kucha nahIM bigdd'taa| gotra-vicAra (lekhaka-paM0 phUlacanda siddhAntazAstrI) gotra viSayameM abhI taka bahutame vidvAnoMne likhA jaba taka eka bhavameM gotraparivartana na svIkAra kiyA jAya hai| isase gotra aura usake ucca, nIca bhedoMpara paryApta taba taka sabhI pAgama vAkyoMko eka paMkti meM lA biThAnA prakAza bhI par3A hai| para sabake sAmane eka prazna khaDA hI kaThina hai| prasannatAkI bAta hai ki maiMne aba aise bhAgamarahA ki eka paryAyameM gotrakA parivartana hotA hai yA nahIM? pramAya saMgraha kara liye haiM jisameM eka bhavameM bhI gotrakucha vidvAnoMne gotraparivartana mAnA aura kuchane nhiiN| jima parivartanakI bAta svIkAra kI gaI hai| ataH aba merI vidvAnoM ne mAnA ke gotraviSayaka samasyAke sulajhAne meM bahuta icchA hai ki maiM isa viSayako pAThakoMke sAmane prastuta kara kucha saphala bhI hue haiN| unheM prAgamavAkyoMkI bahuta tora- duuN| para mere khayAlase isapara sarvAta vicAra karanA ThIka maroba nahIM karanI pddii| para jina vidvAnoMne eka bhavameM hogaa| isase lekhakA DAMcA kucha bar3ha to jAegA para usase gotraparivartana nahIM mAnA ve gotra-viSayaka samasyAke anukUla va pratikUla carcA hokara sArA viSaSa sApha ho sulajhAne meM utane saphA na hue / pariNAma yaha humA ki jAyagA, aisI mujhe bhAzA hai| tadanusAra hI prayatna kiyA bahuta kucha likhaneke bAda bhI samasyA jahAMkI tahAM banI jaataahai:rhii| jisa samaya isa viSayapara vividha vicAra prakaTa kiye (1) gotra aura usake bheda jArahe the| mujhase bhI mere bahutase paricita mitroMne likhane- sarvArtha siddhi meM likhA ki ucagotra karmaka udaya kA prAgraha kiyA thaa| unakA kahanA thA ki 'karmaviSayaka jIva lokapUjya kusameM aura nIcagotra karmaka udayase graMthoMke svAdhyAya AdimeM ApakI ruci bhI hai aura thonA garhita kulameM janma letA hai| yaha uccagotra aura nIcabahuta praveza bhI, ataH bhApako avazya likhanA caahiye|' gotra karmakA kArya hunaa| isase yaha bhI mAlUma hotA hai para maiM likhanese bacatA rahA, kyoMki maiM jAnatA thA ki ki lokamAnya kukhako uscagotra aura gahita kulako nIca. Page #322 -------------------------------------------------------------------------- ________________ kiraNa 8] gotra-vicAra gotra kahate haiN| tathA sAmAnya kulakA nAma gotra hai, yaha thA taba bahutase rAjapUtoMne musalamAnoMse sambandha sthApita niSkarSa bhI isase nikala pAtA hai| tasvArtha rAjavArtikakA kara liyA thA aura musalamAna ho gaye the / yahI bAta yahI abhiprAya hai| itanI vizeSatA hai ki usameM ucca kula vRTiza sAmrAjya meM bhI dekhI jAtI hai| vartamAnameM .. lAkha aura nIca kulake kucha prakAra batA diye haiN| tasvArthAdhigama IsAI adhikatara hindU hI hai| ataeva yahAM samtAna zabdabhASyameM ucagotrakarmako deza, jAti, kula, sthAna, mAma, kA artha vivakSita sakhoMke mAzrayase kI gaI vyavasthAko sarakAra aura aizvarya prAdi sabhIke utkarSakA nirvataMka aura mAnane vAle aura na mAnane vAle manuSyoMkI paramparA hI lenA nIca gotrako cANDAla, muSTika, vyAdha, hatyabandha aura caahiye| kisI saMsthAmeM naye AdamI praveza pAte haiM aura dAsya bhAdikA nirvataMka batAyA hai / tasvArthAdhigama bhASyameM purAne nikala bhAgate haiM to bhI jina prAdhAroM para saMsthA uca gotrake jitane kArya likhe hai ve saba uccamotrake haiM sthApita kI jAtI hai sasthA unhIM bhAdhAroMpara calatI rahatI isameM vivAda ho sakatA hai| hai| kucha naye bhAva miyoM ke praveza pAne aura purAne prAdavIrasana svAmIne bhI jIvasthAna cUlikA-adhikAra- miyoMke nikala bhAganese saMsthAkA maraNa nahIM hai| saMsthAkA kI dhavalA TIkAmeM gotra, kula, vaMza aura santAnako ekA- maraNa to taba mAnA jA sakatA hai jaba usake mAnane vAle rthaka mAnA hai| yathA usake mUla prAdhArokohIbadala deN| kintu isakA matalaba yaha nahIM hai ki saMsthA vyaktiyoMse bhinna hai / vAstavameM 'gotraM kulaM vaMzaH sntaanmityeko'rthH| saMsthAko sthApita karanevAle mahApuruSake mUla siddhAntoko isa japaryukta kathanase sanA nizcita ho jAtA hai ki jina vyaktiyoMne apane jIvana meM utAra liyA aura bhAge aise santAna yA paramparAkA nAma gotra hai| aba yadi yaha paramparA utha arthAta lokamAnya hotI hai to vaha ucca gotra zabdake vyaktiyoM kI paramparA calAneko phikara rakhI ve vyakti hI dvArA kahI jAtI hai aura garhita hotI hai to vaha nIca gotra saMsthA hai| isIliye to svAmI samantabhavane yaha kahA hai zabdake dvAga kahI jAtI hai| ina donoM paramparAoMkA ki dharma dhArmikoMke binA nahIM hotA / isa prakAra hamane khulAsA nimna ullekhase ho jAtA hai| yaha ullekha prakRti Upara santAna zabdakA jo artha kiyA hai vaha kucha hamArI anuyogadvArakA hai : nirI kalpanA nahIM hai kintu upara ucca gotrakA jo sAkSaNa diyA hai usIse yaha artha phalita hotA hai| manuSyoM ke cArya aura anArya ina do bhedoMke karanekA kAraNa bhI yahI mamvandhAnAM AyepratyayAbhidhAnavihAnabandhanAnA sa prakAra itane saktamyase yaha nizcita hunA ki santAnaH uccairgotram / xxtadviparItaM nIgotram / " jinhoMne jainaparamparA anusAra kI gaI sAmAjika vyavasthA jo dIzAyogya sAdhu bhAcAra vAle hoM. jinhoMne sAdhu ko mAna liyA ve Arya kahalAye aura zeSa anArya / brahANa prAcAravAloMke sAtha sambandha sthApita kara liyA ho tathA aura bauddha paramparA bhI isI vyavasthAko mAnatI haiN| antara jinameM yaha 'pAya' hai isa prakArake jJAnakI pravRtti hotI ho kevala janmanA aura karmaNAkA hai aura bhAratake ye hI tIna aura yaha 'cAryasa prakArakA zAbdika myavahAra hone dharma makhya haiN| ataH ina tIna dharmokI chatrachAyAmai mArya hue lagA ho una puruSoMkI paramparAko 'ugotra' kahate haiM saba mAnava unake dvArA sunizcita kI gaI sAmAjika vyava. aura isase viparIta 'nIcagotra' hai| sthAko mAnaneke kAraNa Arya khlaaye| kintu ina mAryoMkI yadyapi santAna zabda putra, aura prapautra bhAdika artha meM paramparAmeM nAca gAnase bhAjIvikA karane vAle, zilpa karma bhI bhAtA hai| para yahAM santAnase isakA grahaNa nahIM karanA vAle aura sevAvRtabAle puruSoM ko kabhI bhI sAmAjika U~cA cAhiye, kyoMki eka to yaha vyApya hai aura dUsare aisI sthAna nahIM milaa| ata: the aura anArya nIca gotrI mAne paramparA apane pUrvajoMkI paramparAse bhAI huI vyavasthAkA gaye tathA zeSa tIna varNake mArya aura sAdhu ucgotrii| yahI tyAga bhI kara sakatI hai| jaba bhAratameM musalamAnoMkA rAjya uparyuka sakSaNakA sAra hai| kintu jaina aura bauddha paramrA Page #323 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 28 anekAnta [ varSa 6 meM karmaNA varNavyavasthA svIkAra kI gaI hai ata: ipake tacakravartI dhavalAke ukta lakSAse kucha aparicita the yaha anusAra anArya bhI bhArya aura mArya bhI anArya ho sakate bAta nahIM hai| phira bhI unhoMne gotrake sAmAnya lakSaNameM hai| yahI ina paramparAbhoMkI vizeSatA hai| jaisA ki bhagava- parivartana kiyA hai| yadyapi yaha parivartana unhoMne dhavalAmeM jinasenake nimna vAkyase bhI prakaTa -- pAye hue uccagotrake lakSaNako dekhakara kiyA hai phira bhI svadaza'nakSaramlecchAn prjaabaadhaavidhaayinH| isase sthitimeM bar3A antara para gayA hai / dhavalAke anukulazuddhipradAnAdyaH svasAkuryAdupakramaiH // sAra jaba ki prAcAra vAloMkI paramparA gotra zabdakA arthAt-apane dezameM jo prajAko bAdhA denevAle vAcyArtha hotA hai to karmakANDake anusAra kulakramase mAyA anAramleccha hoM unakI kulazuddhi karake unheM apane prAdhIna huthA prAcAra gotra zabdakA vAcyArtha hotA hai / isa prakAra kre| eka jagaha paramparA mukhya rahI jo ki gotrakI prAtmA hai dIvAyogya sAdhu prAcArake sambandhameM sAMgAradharmAmRtameM aura dUsarI jagaha prAcAra mukhya ho gayA jo ki cAritralikhA hai mohanIyake udayAdikA kArya hai| isa parivartanase jo dUsarA ya'pyUtpadyakuhakkula vidhivazAhIkSocite svaM gunnH| doSa paidA hayA vaha yaha hai ki isase karmaNA varNa ke sthAna vidyAzilpAMvamuktavRttini punantyanvIrate te'pi taan|| meM janmanA caukI puSTi huii| aneka jAniyoM aura upa "TAkA-xx kiM viziSTite, dIkSAcite / dIkSA jAniyoM aura tadgata avAntara zrAcAroMse cipake rahanA bhI vratAviSkaraNaM vratAnmukhasya vRttiriti yAvat / sa isakA phala hai| zrAgamameM ucagotrake udaya aura udAraNA cAtroMpAsakadIkSAjinamudrA vA upanAtyAdisaMskAro vaa| ko jo guNapratyaya kahA hai usakA yahAM koI sthAna na rhaa| punaH kiM viziSTa vidyAzilpavimuktavRttini / vidyAtrA- yahAM guNase sakala saMyama aura saMyamAsaMyamakA grahaNa kiyA jIvanArtha gItAdizAstra zilpaM kArukarma nAbhyAM hai| isakA yaha tAtparya hai ki koI nIcagotrI yadi sakala vimuktA tatA'nyA vRttirvArtA kRSyAdilakSaNAM jIvanI- saMyamako dhAraNa karatA hai to vaha niyamame uracagotrI ho pAyo yatra tsmin| jAtA hai tathA yadi koI nIcagotrI manuSya saMyamAsaMyamako isakA bhAva yaha hai ki jima kulameM vidyAvRtti-nAca- dhAraNa karatA hai to usake bhI uracagotrakA udaya honA gAnase mAjIvikA aura zilpakama nahIM hotA vaha kula sambhava hai| aba jaba ki hama kuladharmako hI gotra mAna dIkSocita mAnA gayA hai| aisA pratIta hotA hai ki vIrasena lete haiM aura uccakuladharmake anusAra upagotrakI tathA svAmIne bhAcArake pahale dIkSAyogya sAdhu' yaha vizeSaNa nIcakuladharmake anusAra nIcagotrakI vyavasthA karate haiM to lagAkara isa prakArakaM prAcArakA niSedha kiyA hai| saMyamAsaMyama yA saMyamako grahaNa karate samaya nIca gotrase saMtANakameNAmayajIvAyaraNasma gordAdi srnnaa| ucagotra kaise hogA kyoMki kuladharmake anusAra to janmanA ucca NIcaM caraNaM ucha NIcaM have godaM // 13 // hI ucca aura nIcagotra hogA aura vaha paryAya bhara kAyama arthAt-santAna kamase pAye hue jIvake Acaramako rhegaa| para bAgamagrantha aisA nahIM kahate / isakA sabata gotra kahate haiN| isameM usamAcaraNako ucca gotra aura yahI hai ki bhAgamameM uraca gotrako guNapratyaya bhI mAnA hai nIca pAcaraNako nIcagotra kahate haiN| aura guNAse saMyama yA saMyamAsaMyama liye gaye haiN| para aba jaba hama karmakANDake isa gotraviSayaka bakSaNakA manuzyoMke inakI prApti mATha varSase pahale hotI nahIM, ata: dhavanAke bacaNase milAna karate hai to yaha spaSTa ho jaataa| siddha humA ki eka bhavameM gotrakA parivartana hotA hai| isa hai ki karmakANDameM gotrakA sAmAnya lakSaNa karate samaya se mAlUma hotA hai ki karmakANDakA ukta lakSaNa dhavalAkI usameM badala kiyA gayA hai kyoMki dhavalAmeM kevala santAna paramparAke viruddha hai| bAta yaha hai ki prAcAra ucca, nIca ko hI gotra kahA hai jabaki karmakANDameM santAnakramame bhAye gotrameM nimitta ho sakatA hai para vaha unakA bhedaka nahIM hai hue prAcAra yA kuladharmako gotra kahA hai| nemicandra siddhA- para karmakANDakArane bhAcArako hI ucca nIcakA bhedaka mAna Page #324 -------------------------------------------------------------------------- ________________ kiraNa ] gotra-vicAra 289 kara gotrakA sAmAnya lakSaNa kaha diyaa| ullekhoM yaha pratIta hotA hai ki antarvIpaja aura karmayahAM itanA khulAsA karanA aura Avazyaka hai kivIra- bhUmija mlecchoMko chora kara zeSa saba manuSya bhArya hai| ina sena svAmIne prakRti anuyogadvArameM jo uraca aura nIca TIkA granyAsa tathA mUla tatvArthasUtrase yaha dhvanita nahIM gotrakA svarUpa nirdeza kiyA hai vaha upalakSAkI mukhyatA hotA ki bharata kSetrake jochaha bheda haiM unameM pAMca mleccha se kiyA hai| khaNDa aura madhyakA eka mAryakhaNDa hai| isa prakAra tatvArya(2) manuSyoMkemaidora usakA mAghAra satra aura unakI TIkAcauka-mAdhArase jo vyavasthA phakSita svArthasabameM manuSyoMki mArya bhIra mleccha ye do bheda hotI vaha nimna prakAra haibatAye haiN| para kauna mArya haiM aura kauna mleccha yaha isase devakuru, uttarakuru, haimavata harivarSa, ramyaka, haraNyavata prakaTa nahIM hotA / isakI TIkA sarvArthasiddhimeM isakA aura antIMpa ye bhogabhUmiyAM haiN| inamese antadvIpoMka khulAsA kiyA hai| vahAM likhA hai ki jo guNoM aura guNa- manuSya mleccha haiM aura zeSa bhogabhUmiyoM ke manuSya mArya haiM vAnoMke dvArA mAne jAte haiM ve bhArya haiN| inake Rddhi prApta bharata, airAvata aura devakuru tathA uttarakuruse rahita videha aura anRddhi prApta aima do bheda haiN| tathA mleccha manuSya do ye karmabhUmiyAM haiN| inameM jo zaka, yavana mAvika manuSya prakArake hai-mantadIpaja aura karmabhUmija / lavaNAdi rahate haiM ve mleccha hai| tathA zeSa karmabhUmija manuSya mArya haiN| samudra meM 16 antIMpa haiN| jinameM eka palyakI bhAyu vAle Upara jo likhA hai vaha tatvArthasUtra aura usakI manuSya rahate hai| ye alIpaja mleccha haiN| tathA pAMca TIkAtroMke AdhArase likhA hai| aba mAge trilokaprajJapti bharata, pA~ca airAvata aura devakuru tathA uttarakuruko choda yAdi granthoMke AdhArase likhate haiMkara pAMca videha ye pandraha karmabhUmiyAM haiN| inameM rahane vAle triloka-prajJaptimeM bharata, aigavata aura vivehakSetrake vaha manuSyoM meM mAta naraka meM lejAne vAle pApake aura sarvArtha khagaDaoNmase pakAryakhaNDa aura pAMca glesa kharAba batalAye middhima lejAne vAle puNyake upArjana karanekI yogyatA hai| haiN| mleccha khagoMmeM mleccha manuSya rahate haiM unameM eka nathA pAtradAnAdike sAtha kRSi yAdi chaha prakArakI vyavasthA / mithyAtva guNasthAna hI hotA hai tathA chayAnave antapimeM kA prArambha yahIM para hotA hai ata: ye karmabhUmiyAM kahalAtI kubhoga bhUmiyAM manuSya rahate haiN| ythaahaiN| ina pandraha karmabhUmiyoM meM jo zaka, yavana, zabara aura uttaradakkhiraNabharahe khaMDANi tiNi hoMti pakkaM / puliMda bhAdika manuSya rahate haiM ve bhI mleccha haiN| dakkhiAtiyakhaMDesuMabjAkhaMge tti majjhimmo // 4-267 sarvArtha siddhike isa abhiprAyase tatvArtha rAjavArtikake saMsA vi paMca khaMDANAmeNaM hoMti mendra khaMDaM ti| abhiprAyameM koI antara nahIM hai| ralokavArtikake kathanameM uttaratiyakhaMDesuM mAjhamakhaMDassa bahumajjhe / / 4-268 thoDA antara hai| vaha kevala antarvIpoMke vibhAgasa sambandha savvamilicchammi micchattaM / 4-2637 rakhatA hai| vahA~ likhA hai ki jo antarvIpa bhogabhUmiyoMke vedhaNumahassatuMgA maMdakasAyA piyNgusaamlyaa| samIpa haiM unameM rahane vAle manuSyoMkI bhAyu prAdi bhoga- sabve te pallAU kubhogabhUmIe ceTThati / / 251314 // bhUmija manuSyoMke samAna hai tathA jo antadvIpa karmabhUmike isase itanA jAnA jAtA hai ki pAMca mlecchasamIpa haiM unameM rahane vAle manuSyoM kI mAyu mAdi karmabhUmi khaNDoMke manuSya mleccha hI hote haiN| ataH isake anusAra manuSyoM ke samAna hai| yathA yaha vyavasthA phalita hotI haibhogbhuumyaayurutsedhvRttyobhaugbhuumibhiH| mleccha manuSya tIna prakAra hote haiM--mleccha khaNDameM samapraNidhayaH karmabhUmivatkarmabhUmibhiH // 7 // utpanna hue, antarvIpaja aura prAryakhaNDameM rahane vAle zaka, zlo0vA03-37 yavanAdikA tathA inase atirikta zeSa saba manuSya mArya hai| para zlokavArtikake isa kathanakI puSTi trilokaprazaptikI bhAgeke sabhI graMthoma mukhyarUpase isA vyavasthAkA kathana puSTi trilokamajJapti prAdise nahI hogii| ina tInoM pranyoMke kiyA hai| hamAre isa kathanakI puSTi amRtacandra ke tatvArtha Page #325 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 260 anekAnta [varSa 6 sArase bhI hotI hai vahAM likhA hai-- vahA~ karmabhUmiko saba bAteM pAI jAtI haiN| yathA-(1) prAyambaeDAvA aryA mlecchAH kecikaadyH| vahAM avamarpiNI kAla meM caturthakAkhake prArambhame anta taka mlecchabaNDAvA mlecchA antaradvIpajA api / / hAni aura utsarpiNI kAlameM tRtIya kAlake prArambhase artha-jo manuSya bhAryakhaNDameM utpanna hue haiM ve pArya anta taka vRddhi hotI rahatI hai| ye donoMkAla karmabhUmise haiN| tathA bhAryakhaNDameM rahane vAle zaka bhAdika mleccha haiN| sambandha rakhate haiM / (2) vahA~ vikalatraya aura aMsahI jIva tathA mlecchakhADoMmeM utpanna hue aura antarvIpaja manuSya bhI utsa hote haiM jo karmabhUmimeM hI paidA hote haiN| (3) bhI mleccha haiN| vahA~ sAtaveM narakake yogya pApakA saMcaya kiyA jA sakatA (1) yahAM pAThaka yaha zaMkA kara sakate haiM ki sarvArtha- hai| tathA vahAMse AryakhagaDameM Akara sarvArthasiddhike yogya sikhi bhAdimeM pUre bharata Adiko karmabhUmi kahA hai aura puNyakA bhI saMcaya kiyA jA sakatA aura vahA~ utpana humA jayabhavalAmeM bhArya khaNDako karmabhUmi aura pAMca mleccha jIva mokSa bhI jA sakatA hai| (5)vahAM SaTkarmavyavasthA khaNDoMko akarmabhUmi kahA hai, so isakA kyA kAraNa hai? bhale hIna ho to bhI vahAMke manuSya kRSi prAdise hI (2)dUparI yaha zaMkA hotI hai ki sarvArthasiddhi mAdi mAnA nirvAha karate haiN| (2) yahA~ke samAna vahAM akAla meM prAntIpaja aura zakAdika ye do prakArake hI mleccha maraNa bhI hotA hai| ye yA isI prakAra kI aura bhI bAta ho manuSya batalAye haiM aura trilokaprajJapti prAdimeM inase ati- sakatI hai jinase jAnA jAtA hai ki pAMca mleccha khaNDa bhI rita pAMca mleccha khaNDoMke manuSyoko bhI mleccha kahA hai| karmabhUmike bhItara haiN| isa prakAra yaha pahalI zaMkAkA samAataH isa kathanameM paraspara virodha kyoM na mAnA jAya? dhAna hmaa| aba dasarI zaMkA para vicAra karate haiM-- pAThakoMkI orase aisI zaMkAeM honA svAbhAvika hai| (2) mArya aura anArya yA mleccha ye bheda adhikatara para ye prazna itane jaTita nahIM ki inakA samAdhAna nahIM ho SaTkarma vyavasthAkI samAja racanAkA mUla AdhAra hai| ata: sakatA / bhAge imIkA prayatna kiyA jAtA hai jinhoMne isa vyavasthAko svIkAra karake usake anusAra (1)pAMca mleccha khaNDIko karmabhUmi aura akarmabhUmi apanA vartana cAlU kara diyA ve Arya aura jinhoMne ima kahanA mApekSika vacana hai| karmabhUmi na kahanekA kAraNa yaha vyavasthAko svIkAra nahIM kiyA ve anArya yA mleccha kahe hai ki inameM dharma aura karmakI pravRtti nahIM pAI jAtI hai| gye| pUjyapAda svAmIne karmabhUmija jina mlecchoMke nAma jaisA ki bhagajinasenane bhI kahA hai diye haiM ve jAtiyAM isI prakArakI hai| abhI taka ve jAtiyA dharmakarmabaha tA ityamI mlecchakAH mtaaH| SaTkarma myavasthAko nahIM mAna rahI hai| bharatAdi kSetroMke isakA tAtparya yaha hai ki ina khaNDoM meM tIrthaMkarAvikA madhyake eka khaNDako chor3a kara zeSa pA~ca khaNDake manuSya vihAra nahIM hotA aura na vaise bokottara puruSa yahAM janma isI prakArake haiN| unameM SaTkarma-vyavasthAke anusAra kasI hI lete haiM ata: na to vahAMka manuSya bandha-mokSa, bhAramA- prakArakI bhI sAmAjika vyavasthA nahIM hai yaha dekha kara paramAtmA, loka-paralokase paricita rahate haiM aura na vahAM triloka-prajJAti prAdimeM unako mleccha khaa| para sarvAryakisI bhI prakArake vyavahAra dharmakI pravRtti hotI hai| mere siddhi prAdimeM isa praznako gauNa kara diyA gyaa| yA jyAlase trilokaprajJaptimeM isI abhiprAyase inako mithyA unakA samAveza 'zakayavanazavam pulindAdayaH' meM Aye hue iSTi bhI kahA hai| tathA vahAMke manuSya yadyapi kRSi prAdise Adi padase mlecchoMmeM kara liyaa| hamAre isa anumAnako hI apanA udara poSaNa karate haiM phira bhI vahAM SaTkarma vaya- puSTi isase ho jAtI hai ki sarvArtha siddhi prAdimeM bharatAdike vasthA nahIM honese ve vahA~ sAmAjika yA vaiyaktika unnatike chaha khaNDa karmabhUmi aura akarmabhUmirUpase vibhakta nahIM anukUla sAdhana-sAmagrI ekatra nahIM kara sakate haiN| yaha doSa kiye gye| una sabako karmabhUmi mAnA gayA hai| ata: jahAM vahA~ke kSetrakA hai ataH ye akarmabhUmi yA mleccha kharAba kahe SaTkarmavyavasthA dIkhIve mArya aura zeSa zaka, yavanAdika jAte haiN| tathA inheM karmabhUmi kahanekA kAraNa yaha hai ki anArya yA mleccha Thaharate haiN| ataH vicAra karane para yahI Page #326 -------------------------------------------------------------------------- ________________ kiraNa ] gotra-vicAra 211 mAlUma ho ki isa viSaya meM sArthasiddhi cAdi aura . yahAM bandhyaparyApsaka manuSyoMkA vicAra karanA hI triloka-prajJapti mAdimeM do mata nahIM haiN| vivakSAbhedase niSphala hai| yaha saba vyavasthA to garbhaja manuSyoM kI apekSA sarvArthasiddhi prAdi meM do prakAra mleccha aura triloka-prApti se kI gaI hai| ye to kevala manuSyagasi sambandhI karmaka AdimeM tIna prakArake mleccha batalAye haiN| udayase manuSya kahe jAte haiN| hama samajhate haiM ki manuSyoMke do bheda kisa prAdhArase kintu yahAM eka bAtakA nirdeza kara denA aura iSTa kiye gaye haiM isakA kathana isa uparyukta pamAdhAnase ho jAtA mAlUma hotA hai| yaha bAta yaha hai ki triloka-prApti aura hai, ataH isakA hama alagase vicAra nahIM karate haiN| tAtparya jIvakANDameM batAyA hai ki prAryakhaNDake manuSyoMke zarIroM yaha hai ki bhagavAn bhAdinAthane SaTkarmake anusAra karmasa meM hI labdhyaparyAptaka manuSya hote haiM mlecchaNDake manuSyoM jisa varNavyavasthAkA prArambha karake usake anusAra samAja ke zarIroM meM nhiiN| isakA abhiprAya to yahI mAlUma hotA racanA kI thI usake anusAra vartana karane vAlA manuSya hai ki mleccharUNDoMmeM bhI labdhyaparyAptaka tithaMca aura manusamudAya mArya kahalAyA aura zeSa anArya khlaayaa| bhoga- pya utpama nahIM hote| para isa sambandhameM jaba taka pUre bhUmi aura kubhogabhUmimeM yadyapi yaha vyavasthA nahIM haiM para pramANa nahIM mila jAte taba taka kisI eka nirNaya para yahAMke sArUpya vartanase vahA~ bhArya mbeccha vibhAga mAna pahuMcanA kaThina hai| liyA gayA hai| . AvazyakatA mUrtidevI andhamAla meM nimnalikhita graMtha prakAzita karanekI yojanA kI jA rahIhai: (1) rAjavArtika (akalaMkadeva) (2) sidhivinizcayaTIkA ( mUla akalaMka TIkA anantavIrya) (3)nyAyavinizcaya vivaraNa (mUla prakalaMka TIkA vAdirAjasUra ) (5) amoghavRtti (5) zAkaTAyananyAsa (6) jainendra mahAvRtti (7) zabdAmbhojabhAskara () loka vibhAga (6) tribhaMgIsAra (10) dazabhakti (vardhamAna) (1) tatvArtha-tAtparya vRtti (zrutasAgara) (12) ratnakaraNDa (apanaza zrIvanda) caadi| ramAgaurava mAtA (hindI) kA kAryakrama zIghra hI prakAzita hogaa| isI taraha kanaka, tAmina sIrIja, iMgaliza sIrIja, jaina purAtatva sIrIjake liye yogya sampAdakoMkA cunAva kiyA jA rahA hai| AvazyakatA-aise vidvAnoMkI, jimane sampAdana saMzodhana anuvAda bArika kSetra meM kArya kiyA ho, athavA isa kSetrameM dilacaspIse kArya karanekI icchA rakhate hoN| apanI yogyatA prAdike vivaraNa ke sAtha patra likheN| vetana yogyatAnusAra utanA avazya diyA jAyagA jisase ve sAdhAraNatayA nirAkula hokara kArya kara sake ekeDemokI mukhya kAryAlaya kAzImeM hai| ataH niyamita mAphipake kAryake bAda unheM apanI yogyatA bar3hAnekA suavasara hai| jo vidvAna vaitanika kArya na karake anya prakArase pArizramika lekara yA avaitanika hI isa sAhitya yajJameM apanA sahayoga denA cAhate haiM ve bhI kRpayA sUcita kreN| . bhaMDArAdhyAya aura bhaMDAroMse paricaya rakhane vAle mahAnubhASa prAcIna saMskRta, prAkRta, apabhraza yA dezI bhASAoM meM niSaddha una anyoMkI sUcanA denekI kRpA kareM jo abhI taka prakAzita hai| navIna sAhitya nirmANameM ruci rakhane vAle vidvajjana apanI kAryakI dizA likhanekI kRpA kareM tAki unheM apekSita sahayoga diyA jA sake aura unake sAhitya prakAzanakI vyavasthA kI jaay| patravyavahArakA patA-paM. mahendrakumAra zAstrI, nyAyAcArya kAryAlaya maMtrI zrIjaina vidyApITha bhadainIghATa banArasa Page #327 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Avazyaka nivedana harSakA viSaya hai ki zrI paM0 jugala kizorajI mukhtAra apane 'anekAMta' patrakA 'vIrazAsanAGka' nAmase eka vRhata vizeSAGka AgAmI vIrazAsana- jayantIke mahotsava para (zrAvaNa kRSNA pratipadA vi0 saMvat 2001 ko) nikAla rahe haiN| upameM 'vIrazAsana kI vartamAna sampattikA saMkSipta paricaya' nAmaka vibhAgake antargata samasta jaina pAramArthika saMsthAoMkA paricaya bhI rahegA, jisakA kArya merI cira icchAke anusAra mujhe sauMpA gayA hai| ataH pratyeka sthAnake jaina bhAIyoMse merA sAnurodha nivedana hai ki ve apane yahAMkI aisI sabhI pAramArthika saMsthAoMkA saMkSipta paricaya nIce likhe mutAvika bhara kara mere pAsa zoghra hI nimnalikhita pate para bheja denekI kRpA kreN| sAtha hI saMsthAkI jo antima riporTa prakAzita huI ho use bhI sAtha meM bheja kara anugRhIta kareM / samaya thor3A haiM. isame sabhI sthAnoMke sevAbhAvI sajjanoMko hama zAsanasevAke puNya kAryameM apanA kartavya samajha kara jaldI hI hAtha baTAnA caahiye| unakI isa kRpAke liye maiM bahuta AbhArI hU~gA / digabara yA zvetAMbara naMbara saMsthAkA nAma sthApanAkA san yA savat (ka) jJAna dAna dene vAlI saMsthAe~ - 1 vidyAlaya, pAThazAlA, skUla, kAlija ! 2 borDiMga hAusa, chAtrAlaya / 3. chAtravRtti phaMDaka - koSa / 4 risarca iMsTiTyUTa ( anusaMdhAna vibhaag)| 2 zrAvikAzrama | 6 parIcAlaya, parIkSAborDa * udyogazAlAe~ / 8 graMthamAlAe~ TraikTa prakAzana / bhavaphaMDa yadi hai to kitanA pAramArthika saMsthAoMke kucha prakAra isa prakAra haiM, jinakA paricaya bhejanA zrAvazyaka hai :-- pustakAlaya, vAcanAlaya | 10 patra (akhabAra) prakAzana / 11 graMthAlaya, zAstrabhaMDAra 12 maMdira, caityAlaya, sthAnaka / 13 dharma pracAraka saMgha / 14 upadezaka vibhAga / (kha) abhaya - Azraya dAna dene vAlI saMsthAe~ --- 1 jIvadayA sabhAe~ / 2 pIMjarA poleM / saMsthAkA vArSika kharcA kisI eka vyaktikI ora se calatA ho to usakA nAma, anyathA caMde se 3 dharmazAlAe~ / 4 tIrthakSetra kameTiyA~, sabhAe~ (prAntika, jAtIyAdi) / 5 svayaM sevaka maMDala | 6 udAsIna Azraya / 7 vidhavAzrama / ma anAthAlaya / 6 vastikAe~, upAzraya / 10 sevAzrama, sevAmaMdira / (ga) AhAra dAna dene vAlI saMsthAe~ 1 anAtha sahAyaka phaMDa / 2 bhojanAlaya kSetra / 3 vidhavA sahAyaka phaMDa / 4 jaMgaloM meM jalAzaya, pyAU / (gha) auSadha - Arogya-dAna dene vAlI saMsthAe~ - 1 auSadhAlaya | 2 dhAturAlaya, cikitsAlaya / 3 vyAyAmazAlAe~ / saMsthA kA uddezya 4 khAsa 2 auSadhiyAM bAMTane vAlI per3iyAM / nivedakadaulatarAma 'mitra', 130 jUnApeThA, indaura Page #328 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jainasAhityakA anupama Ayojana 'anekAnta' kA Tahat vizeSAMka vIrazAsanAGka' bhAgAmI vIrazAsanajayantIpara prakAzita (1) anekAnta saMcAlaka maMDalane AgAmI vIrazAsanajayantIke rAjagRhapara honevAle mahotsabake avasarapara lagabhaga 500 pRSThakA eka vRhata vizeSAGka prakAzita karanakA jo Ayojana kiyA hai usakA kArya zrArambha hogayA hai| samAja ke ucca koTi ke kaI vidvAnoMne isakI taiyArI zurU karadI hai / ataH sAhityase prema rakhanevAla sabhI vidvAnoMse prArthanA hai ki ve 'sammAna-samAroha aMka' bha prakAzita vijJaptiparase apanI apanI rucike anusAra lekhoMka viSaya cunakara unakI sucanA zIghra hI dene kI kRpA kareM, jisase eka hI viSayakI taiyArImeM aneka vyaktiyoMkI zakti na laga sake / (2) vizeSAGkake saMkalana aura sampAdanakA kArya kaI vidvAna kara rahe haiM ataH mabhI vyaktiyoMkA kartavya hai ki ve una vidvAnoMkI preraNApara unheM vIrazAsana-sambandhI sAhitya va anya jAnakArIke saMkalanameM apanA pUrA sahayoga pradAna kreN| (3) vizeSAGkakI pRSThasaMkhyA adhika honeke kAraNa chapane meM samaya adhika laganekI mambhAvanA hai ataH jina lekhaka mahodayoMne abhI taka apane lekha nahIM bheje haiM unheM aba zIghra hI 15 apraila taka bhejanekI kRpA karanI cAhiye aura yaha sUcanA to turanta hI de denI cAhiye ki unakA lekha kaca taka pahu~ca jaayegaa| (4) yuddhake kAraNa kAgaja Adiko bhArI maeNhagAI aura bahuta bar3I kaThinAI honese yaha vizeSAGka grAhaka-saMkhyA ke anurUpa parimita saMkhyA meM hI chapAyA jAyegA. ataH jo majjana apane tathA apanI orase dRsageko bheMTa karane yA phrI bhijavAne ke liye jitanI kApiyA~ riz2arva karAnA cAhe ve unakA ArDara 15 apraila taka avazya bheja deve / aMka chapanA prArambha hojAne ke bAda phira adhika kApiyA~ kimIko dene meM hama amamartha ho jaaeNge| mUlya vizeSAMkakA pUrva sUcanAnusAra 5)rupayese kama nahIM hogaa| hA~, isI mulyameM vartamAna chaThe varpakA pUrA candA dene vAle grAhakoMko sAtaveM varSa ke zeSa aMka phrI diye jAyeMge / anaH isa varpa anekAntake prAhaka banane vAloMko vizeSa lAbha rhegaa| AzA hai jaina sAhityake isa anupama Ayojanake progrAmameM hameM mArI mamAjakA pUrNa sahayoga prApta hogaa| cinItakauzalaprasAda jaina, mAnarerI vyavasthApaka koTe roDa, mahAranapura (TAiTila ke dUsare pRSTakA zeSAMza) zrI bhAI daulatarAmajI 'mitra' indaune samasta jaina prAbhAra pAramArthika saMsthAnoMke paricayakA gurutara kAma apane hAthameM liyA- cunAce unakI taraphase eka 'zrAvazyaka nivedana' mere jyeSTha bhrAtA caudharI lA hIMganalAlajIkA, kucha bhI isI kiraNa meM prakAzita horahA hai| unake kArya meM mamI mahInoMkI bImArI ke bAda, gata tA. 3 mArca san 1644 sthAnoMke digambara-zvetAmbara bhAiyoMko pUrA sahayoga denA ko 72 varSa kI avasthAmeM cittakI pUrI sAvadhAnIke sAtha caahiye| isI taraha dUsare utpAhI sajjanoMko bhI kucha dehAvamAna hogayA hai| isa duHkhada samAcArako pAkara jina kAryoMkA bhAra apane Upara lekara usakI zIghra sUcanA denI mitroM evaM majAna mere isa viyogajanya duHkhameM apanI caahiye| samavedanA aura sahAnubhUti prakaTa karate hue mujhe patra bheje zrAzA hai vIrazAsana-sevAke isa mahAna puNya yajJameM haiM aura bhAIjIkI pAtmAke liye paraloka meM sukha-zAntikI vIrabhakta hoDa bodha-bodhakara bhAge bhAe~ge aura apane puru. kAmanA kI hai una sabakA maiM hRyayase AbhArI huuN| pArthadvArA kaThina kAryako bhI sugama tathA bahusamaya-sAdhyako jugalakizora mukhtAra Page #329 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Registere N.. A-731. kA kara negAra hogayA di0 jaina-maMgha granthamAlAke prathama puSpakA prathama dala bhagavadaguNadharAcAryapraNIta kamAyapAhaDa bhA. pativRSabhakRta cUrNimUtra aura svAmI dhIramanana jayapaSalA TIkA tathA unake hindI anuvAda mahima mI varSa pUrva apanI dhamaMgAnA mba manidIko nimeM zrImanI gmAganI dharmapannI dAnavIra mA zAntipravArI bAlamiyAnagaraka dvArA vinIya midvAnna pranya zrI jayadhavalajAka prakAzanAtha diga -0000) ke dAnama maMcane kAma jo zrI jayadhavalajIka prakAzanakA kAma prArambha kiyA thA jamakA prathama bhAga epa kara negAra hAgayA hai / isakA sampAdana apana viSayaka syAnanAmA vidvAna paM. phalacaMdajI midAnna zAdI. paM0kalAzacandrajI midvAnta zAstra aura nyAyAcAya paM. mahendrakumArajIne kiyA hai| prArambhama.pratrako vistRta hindI prastAvanA hai| vizyako spaSTa karaneke liye 154 vizeSArtha aura makar3oM TippaNI dI gaI haiN| kAgajaka imakAna meM bhI 65 pAgara ke puSTa kAgaja para chApA gayA hai| khaharakI munnara jilda hai| -mukhya-- pustakAkAra - zAhAkAra pAmTeja baca alg| kRpayA kamIzana yA kisI prakArako gyAyanakI mAMga na kare reva pAmalako jimmedArI khgdaarkiihogii| bilTIvAra parama bhajI jaayegii| mantrA-jagadhavalAkAgAlaya, mAnApamAnaya madanAcATa banArama z2arUrata vAramadhAmandira ke liye koTayAta samAna jI kAyama nanpara hAneka mAgha mAtha myamArakA mA hAyakA macA bhAra mNtraa-maahaa| canana mAnA namAra diyA jaaygaa| jo bhAI pAnA cAhana.bhapradA nAca liva pate para patravyavahAra karanA caahiye| mamyAna prema sambana vAle jima mAnAMkI dATa ma ko bhAkA mArayAhInA kA gama zAna mUcita karanA nAhiye bhaura maMsthAkA amakA prAna kaganamagAda karanA nA / yadi unakI dRSTi meM ka. gagAma viza ko 41 pacina mana ramAiyA ho aura ve uma saMyAka liye 3payogI samajhano umabhAvA nA sakatA hai| adhiSThAnA 'vIramavAmandira mammAvA ji. sahArApura Holdeluredfirmirman - VEER SEWA MANDIR, SARSAWA, ISAHARANPUR) Page #330 -------------------------------------------------------------------------- ________________ anakAnta sampAdaka-jugalakizora mukhtAra - - - - --- - - --- --- - . . . . . . . . IMWARI . Sauk viSaya-mRcA ! 1203 SAMKR FOR 6 samantabhada-bhAratIke kucha namUne--[sampAdaka 2023 nArtha ra kSatriya hI kyoM ?-[zrI karmAnanda nayoMkA vizleSaNa-[paM. vaMzIdhA pyAkANAcArya 4 karmavIra (kahAnI)-[bhA. mahAvIraprasAda bI.. 5 jainAgama aura yajJopavIna-[4. mamera candra divAkara 6 sampAdakIya vicAraNA-[sampAdaka 7 gotravicAra-[paM. phanacana mitAnnazAnI 8 kalApradarzanIkI upayogitA---[zrI gAya nAhaTA . bhASaNa--[zrImatI ramAganI jaina 1. pariSadke lambanaU-pra.ni.--[dhI kamIyAnAma mizra 'prabhAkara' "kevala jJAnakI viSaya maryAdA--[bhyA.. mANikyacandra 12 sampAdakIya - (1) jainamatyaprakAzakI virodhI bhAvanA (ka)paM.varanAmajIkA anokhA patra ! . . . . . . . . . . . . SOUR H SIK K AKAK URAAN RUANG PERLU MENETRENURUTAN SELALUIMIERUL ARMASTURNERNATORIAUS TRENERIERTEN ERANTUANANHUSIKEIK K zAsana-jayantI-mahotsavako saphala banAiye anekAna"vIgzAmanA"kaliyaramamAe~ bhejiye| RAMRITAMI TRA INTERESIREHREE: kiragAha Page #331 -------------------------------------------------------------------------- ________________ kapa kara taiyAra hogayA di0 jaina-saMgha granthamAlAke prathama puSpakA prathama dala bhagavadguNabharAcAryapraNIta kasAyapAhuDa cA0 yativRSabhakRta cUrNitra aura svAmI vIra menakRta jayababalA TIkA tathA unake hindI anuvAda sahita Registere No. A- 731. varSa pUrva apanI dharmamAtA sva0 mUrtidevIkI smRtimeM zrImatI ramArAnI dharmapatnI dAnavIra mAhU zAntiprasAdajI DAmiyAnagara ke dvArA dvitIya siddhAnta prantha bhI jayadhavalajI ke prakAzanArthaM diye gaye -5000) ke dAnase saMghane kAzI meM jo bhI jayadhavalajIke prakAzanakA kAma prArambha kiyA thA usakA prathama bhAga chapa kara taiyAra hogayA hai / isakA sampAdana apane viSayake khyAtanAmA vidvAna paM0 phUlacaMdajI siddhAnta zAkhI, paM0 kailAzacandrajI siddhAnta zAstrI aura nyAyAcArya paM0 mahendrakumArajIne kiyA hai| prArambha meM 112 pRSThako vistRta hindI prastAvanA hai| viSayako spaSTa karaneke liye 154 vizeSArtha aura saiMkar3oM TippaNI dI gaI hai| kAgajake isa duSkAlameM bhI 64 paueDake puSTa kAgaja para chApA gayA hai| kharakI sundara jilva hai / --mUlyapustakAkAra 10 ) zAkhAkAra 12 ) posTaja kharca alg| kRpayA kamIzana yA kisI prakArako riyAyanakI mA~ga na kareM relve pArsalakI jimmedArI dvArakI hogii| bilTI bI0 pI0 me bhejI jAyegI / z2arUrata bAmandira ke liye eka aise una rasoiyAkI arUrata hai jo kArya meM tatpara hone ke sAtha sAtha svabhAvakA acchA, hAthakA sathA aura sevA-bhAvI ho| betana yogyatAnumAra diyA jaaygaa| jo bhAI AnA cAheM unheM zIghra hI nIce likhe pate para patravyavahAra karanA caahiye| saMsthAma prema rakhane vAle jina sajjanoMkI dRSTi meM aisA koI bhA rasoiyA ho to unheM usame zIghra sUcita karanA cAhiye aura saMsthAko usakA prApti karAne meM madada karanI cAhiye / yadi unakI dRSTi meM uka guNoMmeM viziSTa koI acchA paricita ajaina gmoiyA ho aura ve use saMsthAke liye * upayogI samajheM to use bhI rakhA jA sakatA hai| pitA 'vIramevAmandira maramAvA ji0 sahAranapura mantro -- jayabhavalA kAryAlaya, syAdvAda jainavidyAlaya bhadainIghATa banArasa If not delivered please return 18: VEER SEWA MANDIR, SARSAWA, (SAHARANPUR) Page #332 -------------------------------------------------------------------------- ________________ vIrazAsana-jayantI arthAt zrAvaNa-kRSNa-pratipadAkI puNyatithI yaha tithi-itihAsa meM apanA nAma mahatva rakhatA hai aura eka se 'marvodaya' tIrthakI janmatithi hai, jisakA lAya 'sarvaprAthahina / hama dina--ahiMsAke avatAra zrImanmani baDhuMbhAna mahAvIra Adi nAmoMse nAmAni vIra bhagavAnakAtIrtha pravartita huzrA, unakA zAsana zurU huzrA, unakI divyadhvani vANI pahaleNhala virI, jisake dvArA saba jIvoMko unake hitakA vaha mandeza manAyA gayA jimane unheM dugyoMgme chUTanekA mArga banAyA, duHkhakI kArabhRta bhRla sumAI, vahA~ko dara kiyA. yaha spaSTa karake batalAyA kimAcA mukha bhahiMsA aura anekAntaraSTiko apanAne meM hai. mamatAko apane jIvanakA zraja banAne meM hai, athavA bandhanama--stantratAme--vibhAvapariNani Tana meM hai, sAtha hI rUpa prAmAzrIko mamAna batalAne hue, zrAmavikAmakA sIdhA tathA marala upAya sujhAyA aura yaha spaSTa ghopita kiyA ki apanA utthAna zrIra patana apane hAthameM hai, usake liye nitAnta namaroM para zrAdhAra rakhanA, marvathA pAvalambI honA athavA dumakI doSa denA bhArI bhUla hai| isI dina---pIDita. pazita aura mArgacyuna janatAko yaha zvAsana milA ki usakA uddhAra ho sakatA hai| yaha pujaya divasa ---una kara balidAnIka mAnizaya rokakA niyama hai jinake dvArA jIvita prAya niyatApUrvaka ghATa janAre jAne the athavA homake bahAne jannatI huI bhAgama phara diye jAte the / isI dina--logoMko unake prAcArgako yathArtha yariyA magAI gaI aura himA ahimA tathA dharma adharmakA nAva gurNarUpase batalAyA gyaa| imI diname---sIjAti tathA zadvApara honenAle kAlIna yAcAroM meM bhArI rakAvaTa paidA harIramamA tana yayaMTa rUpame viyA paDhane nayA dharmamApana karane zrAdike adhikArI ThaharAye gye| hamI tithime---bhAratavarSa pahale varSakA prArambha huzrA karatA thA jisakA panA hAla meM upalabdhaga atiprAcIna graMthalegbAme---tiloyapaNazAnI' yA 'dhavala' zrAdi mindAnI parame---canA hai| mAvanI- ApAdIke vibhAgarUpa kramalI mAla bhI DamI prAcIna prathAkA sUcaka jAna pabanA hai jisakA maMgyA Ajakala galata pracalita ho rahA hai| sataraha yaha nizi:--jisa dina vIrazApanakI jayantI (dhvajA) lokazivA para phaharAI, saMpArake hita nayA samAcAra APATna aura kalyANake mAya apanA mIdhA evaM nyAya sambaMdha rakhatI hai aura maniye mabhIka dvArA jammaSamAtha manAye jAneke yogyamIliya isakI yAdagArameM kaI varSa vIrasevAmagnira paramAvAma 'vIrazAma najayantI mamAnekA bhAyojana kiyA jAtAmanya sthAnoM para bhI kiyA jaarhaa| isa varSa--yaha pAvana tithi- julAI mana ko zukravArake dina avatarita huii|bkii bAra vImevA. mandirane umI rAjagira (rAjagraha) sthAnapara vIrazAsanajayantI manAnekA sAyAMta na kiyA hai jahoma kIzAsakI saboMdava tIrtha-dhArA prathama pravAhita duI thii| utsavakI nArImba 7, 8, .. jalAI hai| ata: paba sthAnoM bhAIyoMko isa sarvAnizApI pAvana parvako manAneke liye amIme sAvadhAna hojAnA cAhiye zrIra rAjamaha pahuMcakara unlavameM bhAga lenA cAhiye jo bhAI vahA napacAramake unheM apane 2 sthAna para use manAnekA pUrNa bAyojana karake karmakA pAlana karanA caahiye| nivedaka-- jugalakizora mukhtAra Page #333 -------------------------------------------------------------------------- ________________ vIrazAsana-jayantI arthAt zrAvaNa-kRSNa pratipadAko puNya-tithI yaha tithi-itihAsameM apanA khAma mahatva rakhatI hai aura eka se 'sarvodaya' tIrthakI janmatithi hai, jisakA lAya 'mrvpraathhit'|| isa dina--ahiMsAke avatAra zrI sanmati varddhamAna mahAvIra prAdi nAmoMse nAmAkiMta vIra bhagavAnakAtIrtha pravartita humA, unakA zAsana zurU huzrA, unakI divyadhvani vANI pahalepahala khirI, jisake dvArA saba jIvoMko unake hisakA vaha sandeza sunAyA gayA jisane unheM duHkhoMme chUTanekA mArga batAyA, duHkhakI kAraNIbhUta bhRla sumAI, vahamoMko dUra kiyA, yaha spaSTa karake batalAyA ki saccA sukha ahiMsA aura anekAntaraSTiko apanAne meM hai; mamatAko apane jIvanakA akabanAne meM hai. athavA bandhanase--paratantratAse--vibhAvapariNatiya Tane meM hai. sAtha hI.ba zramAcIko samAna batalAte hue, prAramavikAsakA sIdhA tathA sarala upAya sujhAyA aura yaha spaSTa ghoSita kiyA ki apanA utthAna aura patana apane hAthameM haiM, usake liye nitAnta dUsaroM para zrAdhAra rakhanA, sarvathA parAvalambI honA athavA nusageko doSa denA bhArI bhUla hai| hamI dina--pIDita, patita aura mArgacyuta janatAko yaha prazvAsana milA ki usakA uddhAra ho sakatA hai| yaha puNya-divasa--una kara balidAnoMke mAtizaya rokakA diyA hai jinake dvArA jIvita prANI nirdayatApUrvaka ke ghATa utAre jAte the athavA homake bahAne jalatI huI bhAgameM pheMka diye jAte the / isI dina---logoMko unake atyAcAroMkI yathArtha parimAyA mamajhAI gaI aura himA-zrAhimA tathA dharma adharmakA takha pUrNarUpase batalAyA gyaa| isI dinase--strIjAti tathA zRdroMpara honevAle tatkAlIna zranyAcAroM meM bhArI rukAvaTa paidA huI aura ne sabhI jana yatheSTa rUpase vidyA par3hane tathA dharmasAdhana karane zrAdike adhikArI ThaharAye gye| isI tithise--bhAratavarSa meM pahale varSakA prArambha huA karatA thA. jimmakA panA hAla meM upaladhadue kucha atiprAcIna graMthalekhoM se--'tiloyapaNNattI' tathA 'dhavala' Adi siddhAnamagraMthoM parase--calA hai| sAvanI-bhASAhIke vibhAgarUpa phasalI sAla bhI usI prAcIna prathAkA sUcaka jAna par3atA hai jisakI saMkhyA Ajakala g2alata pracalita ho rahI hai| isa taraha yaha tizi--jisa dina vIrazAsanakI jayantI (dhvajA) lokazikhara para phaharAI, saMsArake hita tathA sarvasAdhAraNake jatthAna aura kalyANake mAtha apanA mIdhA evaM gvAma sambaMdha rakhatI hai aura isaliye mabhIke dvArA usmayake sAtha manAye jAneke yogya hai| isIliye isakI yAdagArameM kaI varSase vIrasevAmandira sarasAvAmeM 'vIrazAma najayantI' ke manAnekA prAyojana kiyA jAtA hai| anya sthAnoM para bhI kiyA jArahA / isa varSa--yaha pAvana tithi . julAI san 1654 ko zukravAra ke dina avatarita huI hai| abakI bAra vIrasevAmandirane usI rAjagira (rAjagraha) sthAnapara vIrazAsanajayantI manAnekA Ayojana kiyA hai jahA~ zrIzAsakI sarvodaya tIrtha-dhArA prathama pravAhita duI thii| utsavakI tArIkha 7, 8, 9, julAI hai| ata: saba sthAnoMke bhAIyoMko isa sarvAtizAyI pAvana parvako manAneke khiye abhIse sAvadhAna hojAnA cAhiye aura rAjagraha pahuMca kara utsava meM bhAga lenA cAhiye jo bhAI vahAM na padhAramake unheM apane 2 sthAnoMpara use manAnekA pUrNa Ayojana karake kampakA pAlana karanA caahiye| nivedaka-- jugalakizora mukhtAra Page #334 -------------------------------------------------------------------------- ________________ * OM aham * tatva-prakAra vArSika mUlya 4) 0 (Auttinkaja niitivirossvtaalokvyvhaarvrtk-smmaa| paramAgamasyabIja bhuvnekgururjytyaanekaantH| aprela varSa 6 kiraNa vIrasevAmandira, (samantabhadrAzrama) sarasAvA jilA sahAranapura vaizAkhazukla, vIranirvANa saMvat 2470, vikrama saM0 20.. 1144 samantabhadra-bhAratIke kucha namUne zrImunisuvrata-jina-stotra adhigata-muni-suvrata-sthiti,nivRSabho munisuvrato'naghaH / muni-pariSadi nivebho bhavAnapariSatparivotasomavata // 1 // 'muniyoM ke suvratoMkI-mUlottara gugaNoMkA--sthatiko adhigata karane vAla-use bhale prakAra jAnane vAle hI nahIM kintu svataHke pAcaraNa-dvArA adhikRta karane vAle -(aura isa lie) 'muni-suvrata' isa anvartha saMjJAka dhAraka he niSpApa (pAnikarma-catuSTayarUpa pApase rahita) munirAja ! zrApa muniyoMkI pariSadma-gaNadharAAMda jAniyo kI mabhA (samavamaraNa) meM-usI prakAra zobhAko prApta hue haiM jisa prakAra ki nakSatroM ke mUhasa parivegrina candramA zobhAko prApta hotA hai|' pariNatazikhikaeTharAgayA kRtamada-nigraha-vigrahA''bhayA / lava jina tapasaH prasUtayA grahapariveSaruva zobhitam // 2 // 'mada-madana athavA ahaMkArake niprahakAraka-nirodhahacaka-zarIrake dhAraka he munimavata jina : ApakA zarIra tapase utpanna huI taruNa-morake kaNThavarNa-jaisI AbhAme umI prakAra zobhita huzrA hai z2ima prakAra ki prahapariveSakI-candramAke parimaNDalakI-dIpti zobhatI hai|' Page #335 -------------------------------------------------------------------------- ________________ b`: anekAnta zazi-kavi-zuci-zuklalohitaM surabhitaraM virajo nijaM vapuH / tava zivamativismayaM yate yadapi ca vAGmanasIyamIhitam // 3 // 'he yatirAja ! ApakA apanA zarIra candramAkI dIpti ke samAna nirmala zukla rudhira se yukta, zrutisugandhita, rajarahita, zivasvarUpa (svapara valyANamaya) tathA ati Azcaryako liye hue rahA hai aura Apake vacana tathA manakI jo pravRtti huI hai vaha bhI ziva-svarUpa tathA ati AcAryako lie hue huI hai / " sthiti-janana-nirodhalakSaNaM caramacaraM ca jagat pratikSaNam / [ varSa 6 iti jina makalajJalAJchanaM vacanamidaM vadatAMvaramya te // 4 // 'he munisuvrata- jina ! Apa vadatAMvara haiM-pravaktA zreSTha hai ApakA yaha vacana ki 'cara aura acara (jaMgama-sthAvara) jagana pratikSaNa sthiti-janana-nirodha lakSya ko liye hue hai'- pratyeka samaya meM zrAvya, utpAda aura vyaya ( vinAza ) svarUpa hai- sarvajJatAkA cinha hai - saMsArabhara ke jar3a-cetana, sUkSma-sthUla aura mUrtaamrta sabhI padArthoMmeM pratikSaNa utpAda, vyaya aura prauvyako eka sAtha lakSita karanA sarvazanA ke binA nahIM bana sakatA, aura isa lie Apake isa parama anubhUta vacanase spaSTa sUcita hotA hai ki Apa 'sarvajJa' hai / ' nirUpamayogabalena duritamalakalaGkamaSTaka nirdahan / abhavadabhava-saukhyavAn bhavAn bhavatu mamApi bhavopazAMtaye // 5 // ' (he mAnamukta jina !) Apa anupama yogavala me - paramazukla dhyAnAmike tejase- mAThoM pApa-malarUpa koMko jIvAtmAkaM vAstavika svarUpako zrAcchAdana karane vAle jJAnAvaraNa, darzana ghaggA, mohanIya, antarAya, caMdanIya, nAma, gotra aura Ayu nAmake ghAToM karmamaloko - bhasmIbhUta karate hue, saMsAra meM na pAye jAne vAle mAkhyako--paramazratIndriya mokSa-saukhyako prApta hue haiN| Apa merI-mujha stotAkI - bhI saMsArazAntike lie nimittabhUta hRjiye - Apake zrAdarzako sAmane rakhakara maiM bhI yoga balase zrAToM karma-manoMko dagdha karake gratIndriya masaukhyako prApta karU~, aisI merI bhAvanA athavA zrAtmaprArthanA hai / ' [ 24 ] zrInami-jina stotra stutiH stotuH sAdhoH kuzala- pariNAmAya sa tadA, bhavenmA vA stutyaH phalamapi tatastasya ca sataH / kimevaM svAdhInyAjjagati sulabhe zrAyamapathe, stuyAnna tvA vidvAnsatatamabhipUjyaM nami-jinam // 1 // 'stuti ke samaya stutya cAhe maujUda ho yA na ho aura phalakI prApti bhI cAhe sIdhI usake dvArA hAtI ho yA na hotI ho, parantu sAdhustotAkI - viveka ke sAtha bhaktibhAva pUrvaka stuti karane vAlekI stuti kuzala- pariNAmakI - puNyaprasAdhaka pariNAmoMkI ---- kAraNa jarUra hai; aura vaha kuzala- pariNAma athavA tajjanya puNyavizeSa zreyaphalakA dAtA hai / jaba jagatameM isa taraha svAdhInatAse zreyomArga sulabha hai - svayaM prastuta kI gaI stutike dvArA prApta hai-- tatra, he sarvadA abhipUjya nami-jina ! aisA kauna vidvAna - prekSApUrva kArI athavA vivekIjana hai jo ApakI stuti na kare ? kare hI kare / ' Page #336 -------------------------------------------------------------------------- ________________ kiraNa 6 ] mamantabhadra-bhAratI ke kucha namUne svayA dhIman brahmapraNidhimanasA janma-nigalaM, samUlaM nirbhinnaM tvamasi vidurSA mokSapadavI / svapi jJAnajyotirvibhavakiraNairbhAti bhagavan abhUvana khadyotA iva zucigvAvanyamatayaH // 2 // 265 'he buddhi Rddhisampanna bhagavana ! Apane paramAtma ( zuddhAtma) - svarUpa meM cittako ekAgra karake punarjanma ke bandhanako upake mUlakAraNa sahita naSTa kiyA hai, ataeva Apa vidvajjanoMka lie mokSamArga athavA mokSasthAna haiM - Apako prApta hokara vivekIjana apanA mokSasAdhana karanemeM samartha hote haiN| ApameM vibhava (samartha) kiraNoM ke sAtha kevalajJAnajyotike prakAzita hone para anyamatI -- ekAntavAdI - jana usI prakAra hataprabha hue haiM jisa prakAra ki nirmala sUrya ke sAmane khadyota (juganU ) hote haiM / ' vidheyaM vArya cAnubhayamubhayaM mizramapi tadvizeSaiH pratyekaM niyamaviSayaizcAparimitaiH / sadA'nyonyApekSaiH sakalabhuvana jyeSThaguruNA, svayA gItaM tattvaM bahunayavivakSetaravazAt // 3 // 'he saMpUrNa jagata ke mahAna guru zrInamijina ! Apane vastutatvako bahuta nayoMkI vivakSA avikSAke vazase vidheya, vArya ( pratiSedhya ) ubhaya, anubhaya tathA mizrabhaMga - vidheyA'nubhaya, pratiSedhyA'nubhaya aura ubhayAanubhava (aise matabhaMga ) rUpa nirdiSTa kiyA hai| sAtha hI aparimita vizeSoM (dharmoM) kA kathana kiyA hai jinameM se eka eka vizeSa sadA eka dUsarekI apekSAko liye rahatA hai aura saptabhaMgake niyamako apanA viSaya kiye rahatA hai-- koI bhI vizeSa athavA dharma sarvathA eka dUsarekI apekSA se rahita kabhI nahIM hotA aura na saptabhaMga ke niyama se bahirbhUta hI hotA hai|' ahiMsA bhUtAnAM jagati viditaM brahma paramaM, na sA tatrArambho'ssyaNurapi ca yatrAzramavidhau / tatastassiddhayarthaM paramakaruNo granthamubharya, bhavAnevAtyAdInna ca vikRtaveSopaghirataH // 4 // 'prANiyoMkI hiMsA jagatameM paramabrahma-gratyucca koTikI zrAtmacaryA - jAnI gaI hai aura vaha zrahiMsA usa Azramavidhi meM nahIM banatI jisa zrazramavidhimeM aNumAtra - thor3A sA bhI Arambha hotA hai / ataH usa ahiMsA paramabrahmakI siddhike lie paramakaruNAbhAvase sampanna Apane hI bAhyAbhyantara rUpase ubhaya-prakArake parigrahako chor3A hai - bAhyameM vastrAlaMkArAdika upadhiyoMkA aura antaraMga meM rAgAdikabhAvoMkA tyAga kiyA haiphalataH paramabrahmakI siddhiko prApta kiyA hai| kintu jo vikRtaveSa aura upadhimeM rata haiM- yathAjAtali virodhI jaTA mukuTa dhAraNa tathA bhasmoddhUlanAdirUpa veSa zraura vastra, zrAbhUSaNa, akSamAlA tathA mRgacarmAdirUna upadhiyoMmeM zrAsakta hai-- unhoMne usa bAhyAbhyantara parigrahako nahIM chor3A hai| aura isa lie aisoMse usa paramabrahmakI siddhi bhI nahIM bana sakI hai|' Page #337 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 266 anekAnta [varSa 6 dhapu SA-veSa-vyavadhirahitaM zAntakaraNaM, yatamtai saMcaSTe smarazaraviSAntaka vijym| vinA bhImaH zastrairadayahRdayAmarSavilayaM, tatastvaM nirmohaH zaraNAmasi naH shaantinilyH||5|| '( he nAma-jina !) AbhUSaNa, veSa tathA vyavadhAna (vana-prAvaraNAdi) se rahita aura indriyoMkI zAntatAko-apane apane viSayoM meM vAMchAkI nivRttiko-liye hue ApakA nagna digambara zarIra cUMki yaha batalAtA hai ki Apane kAmadevake yANoMke viSasa hone vAlI cittako pIDA athavA apratIkAra vyAdhiko jItA hai aura binA bhayaMkara zAkhoMke hI nirdayahRdaya krodhakA vinAza kiyA hai isa liga Apa nirmAha haiM aura zAnti-sukhake sthAna haiM ataH hamAre zaraNya haiM-hama bhI nirmoha dAnA aura zAmigvako prApta karanA cAhate haiM, imasi hamane zrApakI zaraNa lI hai|' tIrthaGkara kSatriya ho kyoM ? (lekhaka-zrI karmAnanda) vartamAna samaya meM jainadharmake pravartaka 24 tIrthakara hokara kahane lage ki isa rAjAna hamAga apamAna mAne jAte haiN| ve sabhI kSatriya kula meM utpanna hue haiN| kiyA hai| rAjA janaka bahA~se cale gye| una brAhmaNoMyahAM yaha prazna utpanna hotA hai ki ye tIrthakara kSatriya- meMse yAjJavalkyane unakA pIchA kiyA aura apanI kulameM hI kyoM utpanna hue ? isakA uttara hameM iti- zaMkA nivAraNa kI / tabhIse rAjA janaka brAhmaNa hAmase milatA hai| itihAsakA pAlocana karanese kahalAne lage (zatapatha 106 / 21) / yahI yAjJavalkya patA calatA hai ki pUrva samayameM Atma-vidyA kevala RSi yajurvedake saMkalanakartA tathA prasiddha mahAvidvAna kSatriyoM ke pAsa hI thI, brAhmaNa loga isase nitAnta kahe jAte haiN| uparokta gAthAse yaha dhvanita hotA hai anabhijJa the, brAjhaNoMne kSatriyoMkI sevA karake evaM ki kSatriya loga Atma-vidyAke hI pAragAmI nahIM the ziSya banakara yaha AtmavidyA prApta kI hai / cunaoNce apitu yajJa Adi viSayoMke bhI advitIya vidvAna the| bRhadAraNyakopaniSad 1131 meM likhA hai ki mahArAja jinase yAjJavalkya jaise maharSiyoMne bhI zikSA prApta janakakA pratApa itanA phaila gayA thA ki kAzIrAja kI thii| ajAtazatrane nirAza hokara kahA ki "sacamuca saba chAndogyopaniSada 5-3 meM likhA hai ki eka loga yaha kahakara bhAge jAte haiM ki hamArA rakSaka samaya zvetaketu pAruNeya pAMcAloMkI eka sabhAmeM gayA janaka hai"| yaha ajAtazatru svayaM bhI adhyAtma-vidyA to pravAhana-jayabalIne jo kSatriya thA, umase kucha kA mahAn vidvAn aura tatvavettA thaa| zatapathabrAhmaNa prazna kiye| parantu vaha ekakA bhI uttara na de skaa| meM likhA hai ki janakakI bheMTa aise tIna brAhANoMse usane udAsa-bhAvase ghara Akara apane pitAse una huI / janakane unase agnihotra-viSayaka prazna kiyA, praznoMkA hAla kahA / usakA pitA gautama bhI una prabhoM parantu grAhakSaNa usakA ThIka uttara na de sake / janakane ko na samajha sakA, ve donoM usa pravAhana-jayabalIke. jaba unake uttarameM bhUla batAI to brAhmaNa krodhita pAsa gaye aura unake ziSya bana kara usa Atma-vidyAko Page #338 -------------------------------------------------------------------------- ________________ kiraNa ] tIrthakara kSatriya hI kyoM ? 267 prApta kiyaa| usa samaya rAjAne unase kahA ki Aja taka inhIM mahAgaja bhadrasenapara AruNI RSine abhicAra yaha vidyA kSatriyoM kI hI thii| Aja yaha pahilA hI karma kiyA thaa| avasara hai jaba maiM isa vidyAko eka brAhmaNake lie de brAhmaNa-graMthoM meM AyA hai ki "prajApati kSatrama / rahA huuN| "na prAkatvataH purA vidyA brAhmaNAn gcchti"| zatapatha g3|11arthaat prajApati (brahmA) kSatriya zatapatha 10-6-1 tathA chAndogya upaniSad 5-2 meM hiithaa| yahI bAta yajurveda 14|meN likhI haiM tathAcalikhA hai ki 5 vedajJa brAhmaNoMko isa bAtakI jijJAsA yAnyetAni devatrA kSatrANIndro varuNaH somo rudH| huI ki AtmA kyA hai ? ve loga jAnanake lie udyA- parjanyo yamo mRtyu IzAna iti kSatrAtparaM nAsti / / laka-zrArupI RSike pAsa gaye parantu usako bhI isa - sht014|4|23 meM sandeha thaa| vaha unako kaikeyagaja (azvapati) ke arthAta uparokta jitane bhI yama, varuNa, soma, pAsa le gyaa| ve loga hAthameM samidhA lekara ziSya- rudra, IzAna, indrAdi deva haiM ve saba kSatriya haiN| isa vata usa rAjAke pAsa gye| rAjAne AtmajJAnakA lie kSatriyase uttama koI nahIM hai| isI prakAra vaidika upadeza dekara unakI saba zaMkAoMkA samAdhAna kara sAhityameM kSatriyoMkI mahimAkA kathana hai| diyaa| yaha kaikeya deza nepAlakI talaiTI meM zrAvastIsa uparokta pramANoMse yaha spaSTa siddha hotA hai ki uttara-pUrva meM thA, imakI rAjadhAnI zvetAmbikA nagarI pUrvasamayameM AtmavidyAko jAnane vAle kSatriya hI the| thii| IsAke anumAna 1000 varSa pUrva yahAMkA rAjA brAhmaNoMkA dharma kriyAkA~ra (yAkSika) dharma thaa| vartapradezI zramaNopAsaka thaa| bauddha graMthoMse jJAta hotA hai mAna samayake aitihAsika vidvAna Ara0 sI0 dattane ki zrAvastIsa kapilavastuko jAte hue zvetAmbI bIca apanI 'sabhyatAkA itihAsa' nAmaka pustakameM likhA hai meM AtI thI ! jaina-pranthoM meM bhI isakI puSTi hotI hai| ki avazyameva kSatriyoMne hI ina (AtmajJAnaka) uttama vartamAna sItAmar3hI zAyada zvetAmbIkA hI rUpAntara vicAroMko claayaa| hai| vartamAna samayake kucha itihAsajJoMkA yaha kathana upaniSad zAstra adhyAtmavidyAke zAkha haiN| unameM ki kaMkeya deza vyAsa aura satalajake bIcakA deza thA sthAna sthAna para yajJAdika vyarthaka kriyAkA~DoMkA bhramapUrNa hai| virodha kiyA gayA hai| yathAisI prakAra kauzItikI upaniSadmeM likhA hai ki "plavA ete ahaDhA yajJarUpAH"-muNDakopaniSad citragAMgayanI rAjAke pAsa do brAhmaNa samitapANi arthAt-yaha yajJarUpI kriyAkAMDa jIrNa zIrNa gaye aura AtmajJAna prApta kiyaa| usI upaniSad meM TUTI huI naukAoMke samAna haiM, jina para car3hakara pAra bhAratake prasiddha vidvAna gAgyaM bAlAkI aura kAzIrAja utarane kI icchA vAlA manuSya avazya hI DUba jAtA hai| ajAtazatruke vAdavivAdakA varNana hai| isa abhimAnA jahAM adhyAtma-vidyAke viSayameM kSatriyoMkA mahatva brAhmaNane rAjAko zAkhArthake liye llkaaraa| ataH thA vahAM pUrvadezako hI yaha gaurava prApta thA / jaisA ki rAjAko bhI maidAnameM AnA pdd'aa| pariNAma yaha huA Upara hama pramANoMme siddha kara cuke haiN| ve rAjA ki bAlAkIne mahArAjakA ziSya bananA svIkAra kiyA, Atma-vidyAke mahAna jJAtA the| ve saba videha, kAzI, parantu rAjAne eka vidvAnakA apamAna karanA anucita magadha, pAMcAla, kaikeya Adi pUrva dezoMke the| inameM samajhA, ataH unhoMne binA hI ziSya banAye bAlAkI kevala kaikeyako hI aitihAsika loga paMjAbakA deza ko Atma-vidyAkA rahasya btlaayaa| inhIM ajAtazatru mAnate haiM, parantu hama yaha siddha kara cuke haiM ki unakI ke putra mahArAja bhadrasena the| jainazAkhoMmeM inhIMkA yaha dhAraNA galata hai| yahI kAraNa hai ki vaidika nAma azvasena likhA hai jo ki bhagavAna pArzvanAthajI sAhityameM aMga, vaMga, kaliga Adi dezoMkI nidA kI ke pitA the| zatapatha brAhmaNa 5-5-5 meM likhA hai ki gaI hai| Page #339 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 18 anekAnta [vapa6 Rgveda meM "kiM kurvanti kIkaTezu gAtraH" kaha kara himA kANDoMke virodhI the / yaha ghaTanA bhI imI bAta magadha dezakI niMdA kI gaI hai| isameM bhI yaha siddha ko siddha karatI hai ki una dezoMmeM kSatriya-dharma (zrAtmahotA hai ki vaidika mamayameM magadha dezameM vaidika kriyA- dharma) pracalita thA-anya dezoMmeM yajJa zrAdi / aura kAMDoMkA ghora virodha hotA thaa| jaina tIrthaMkara prAyaH isa liye jaina tIrthakara sabhI kSatriya hI the| inhIM dezoM meM hue haiN| aura ve vaidika yajJAdika nayoMkA vizleSaNa (le0-60 baMzIdhara jaina vyAkaraNAcArya) [gakiraNa naM. 8 se zrAge] (10) arthanaya aura zabdanayake bheda saba ima nayakI hI koTimeM prAtA hai| kabhI 2 vakA apane jainadharmameM ullikhita arthanaya aura zabdanayake nimna- vivakSita padArthako pragaTa karane ke liye avivakSita padArthako likhita mAta bheda svIkAra kiye gaye haiM--(1)naigamanaya, (2) chora kara sirpha usa vivakSita padArtha kA hI kathana kiyA saMgrahanaya, (3)vyavahAranaya, (4, RjusUtranaya (2)zabdanaya, karatA hai| umameM bhI yadi vaha kathana saMkSepa arthAta sAmAnya(6)samayirUvanaya aura (7) evNbhtny'| inameM se prAdike rUpase mAtra usa vivakSita padArthake svarUpakA pradarzana karane cAra naya arthanaya aura aMtake tIna naya zabdanaya kahe jAte ___ vAlA ho. to usa kathanako saMgrahanaya samajhanA cAhiye / hara tAtparya yaha hai ki naya vacanarUpa hotA hai yaha spaSTa yadi vaha kathana vistAra arthAta vizeSarUpase vivakSita padArthakiyA jA cukA hai aura vakA vacanoM dvArA apane abhiprAya ke bheda-prabhedoMko dhyAnameM rakha kara kiyA gayA ho to use gata-arthAt vivakSita padAryako pragaTa karaneke liye nimna vyavahAranaya aura yadi vaha kathana usa vivakSita padArthake likhita cAra prakArakI kathanazailIkA upayoga kiyA karatA pAvazyaka upayogI aMzako dhyAnameM rakha kara kiyA gayA ho hai| vaktAkI isI cAra prakArakI kathanazailIke AdhAra para to use RjusUtranaya samajhanA caahiye| isa taraha ina hI arthanayake pUrvokta cAra bheda ghaTita hote haiM--arthAt cAroM hI nayoM dvArA bhinna 2 tarahase cUki arthakA hI kabhI 2 vaktA apane vivakSita padArthako pragaTa karaneke liye pratipAdana huA karatA hai isaliye inheM arthanaya mAna usa vivakSita padArtha sAtha 2 usake anukUla avivakSita liyA gyaa| ina cAroM prakArake arthanayoM dvArA vaktAke padArthakA bhI kathana kiyA karatA hai isa prakArake kathanako vivakSita padAryako samajhane meM zrotAoMko bhrama, saMzaya nagamamaya samajhanA caahiye| upamA, udhyakSA, dRSTAnta Adi athavA vivAdake utpana honekI saMbhAvanAkA jikra pahile alaMkAra pUrNa jitanA sAhityika varNana kiyA jAtA hai vaha kiyA jA cakAsa liye baktAke vidhakSita padArthako 1-naigamasaMgrahavyavahArajusUtrazandamamamirUdvaivaMbhUnA nyaaH|| samajhanemeM zrotAoMko bhrama, saMzaya athavA vivAda paidA na --tatvA0 sU01-33 ho sake, isakA dhyAna rakhate hue vaktAke liye padArthakA 2-tatrarjusUtrAryantAzcatvAro'rthanayA matAH / pratipAdana karate samaya ina cAroM hI prarthanayoM meM vyAkarayA, prayaH zandanayAH zeSAH zabdavAcyArthagocarA: // 1 // zabdakoSa aura nirukti yA paribhASAkA sahArA lenA bhAva -nAbA.lo. pRSTha 274 zyaka ho jAtA hai aura isa taraha ina vyAkaraNAdi nimittI Page #340 -------------------------------------------------------------------------- ________________ kiraNa ] nayA~kA vizlepagA ke AdhArapara ye cAroM hI arthanaya yathAyogya pUrvokta tInoM zabdanayoM kI koTi meM pahu~ca jAte haiM arthAta anayoM meM jaba vyAkaraNa sammana vAkyaprayoga kiyA gayA ho taba unheM zabdanaya, jaba koSa sammata zabdaprayoga kiyA gaya ho taba samabhirUdana aura jaba nirukti yA paribhASAke AdhAra para zabdaprayoga kiyA gayA ho taba evaMbhUtanaya samajhanA caahiye| isa kathanase yaha bhI niSkarSa nikala AtA hai ki jaba pUrvokta saiddhAntika AdhyAtmika aura lokasaMgrAhaka nayoMkI prathaM pratipAdanakI apekSA adhaMnaya aura vyAkaraNAdida- sammata cacanaprayogakI apekSA zabdanaya mAna liyA gayA hai to saiddhAntika nayake dravyArthika aura paryAyArthika, AdhyAtmika nayake nizcaya aura vyavahAra tathA lokasaMgrAhakanaya ke pUrvoktaprakArase vacanoMke vikalpa pramANa jo bheda pahile batalAye gaye haiM una sabhI bhedoMko arthanayatvako dRSTise naigama Adi cAra aura zabdanayatvako dRSTise zabda Adi nIna bhedarUpa samajhanA caahiye| isa liye jaina granthoMmaM jahAM kahIM naigama Adi sAta nayoko sirpha saiddhAntika nayake bheda dravyArthika aura paryAyArthikanayoM meM saMghaTita karanekA prayatna kiyA gayA hai' vaha ThIka nahIM hai| sAtha hI dravyArthika nayako sirpha naigama, saMgraha aura vyavahArarUpa tathA paryAyArthikanako sirpha RjusUtra zabda, samabhirUda aura evaMbhUta-rUra batAnA bhI bhramapUrNa hai| kAraNa ki pUrvokta prakAra se dravyArthika nayake samAna paryAyArthika naya bhI naigama saMgraha tathA vyavahAranaya siddha hotA hai aura paryAyArthika naya ke samAna dravyArthikanaya bhI RjusUtra, zabda, samabhirUda tathA evaMbhUtarUpa siddha hotA hai| svAmI vidyAnanda Adi kinhIM 2 AcAryoMne naigamanayake tInabheda svIkAra kiye haiM iyanaigamanaya paryAya naigamana aura imyaparyAya isameM spaSTa mAlUma hotA hai ki svAmI vidyAnandI Adi AcAryoMke liye RjusUtrAdi cAra nayoMke atirikta naigama1] vizeSeNa 28 268 1 2- dravyArthI vyavahArAntaH paryAyArthastato paraH // 3- yadvA naikaM gamI yotra sa satAM naigamo mataH / dharmayArdharmiNorvApi vivakSA dharmadharmiNaH // 21 // sa. 266 dharmayordharmiNordharmadharmiNozca pradhAnopasarjanabhAvena yadrava kSaNaM sa naikaMgamo naigamaH // pramANayanatatvAlAMka 7-7 26 nayako bhI paryAyArthika naya mAnanA abhISTa hai aura yaha jaina granthoMke ullikhita kathanako bhramapUrNa mAnanemeM jabardasta pramANa hai / isakA vizeSa spaSTIkaraNa Age kiyA jAyagA / yahAM para eka bAta aura dhyAna meM rakhane lAyaka hai ki jaba zabda, samabhirUda aura evaMbhUta ina tInoM nayoM ko zabdanaya svIkAra kiyA gayA hai to zabdanayatyakI se inheM paryAyArthikanaya mAnanA kI asaMgata hI hai kAraNa ki dravya aura paryAya tathA nizcaya aura vyavahAra Adi sabhI apane apane rUpa meM eka prakArake artha hI to haiM. isa liye inakA pratipAdana karane vAlA koI bhI naya arthanaya hI mAnA jAyagA, zabdanaya nahIM / aura yaha bAta batalAyI jA cukI hai ki arthanayake bheda naigama, saMgraha, vyavahAra tathA RjusUtra ye cAra hI mAne gaye haiN| isa prakAra dravya athavA paryAya tathA nizcaya athavA vyavahAra Adi viSayakA pratipAdana karane kI dRSTise zabda, samabhirUda aura evaMbhUta ina tInoM nayA~kA aMtarbhAva hameM yathAyogya naigama, saMgraha vyavahAra aura RjusUtra ina cAroM nayoMmeM hI karanA hogA / jainadharma meM vyavahAranayake bhI sadbhUta vyavahAranaya, bhramadbhUta vyavahAramaya aura upacaritAsadbhUta vyavahAranaya Adi bheda kiye gaye hai parantu sAthameM yaha bhI spaSTa kiyA gayA hai ki sadbhUta asadbhUta aura upacaritAsabhUta Adi bheda prAdhyAmikanayake bheda vyavahAranayake hI hote haiM. arthanayake bheda vyavahAranayake nahIM / zrAdhyAtmikanayake bheda vyavahAranaya meM ina bhetroMkI saMbhAvanAkA prAbhAsa pUrva meM kiye ye AdhyAtmikataya ke vivecanameM mila jAtA hai bAkI arthanayake bheda vyavahAranayameM ina bhedroMkI saMbhAvanAkA spaSTIkaraNa isa vyavahAranayakA vivecana karate samaya kiyA jAyagA / ina sAtoM nayoMke svarUpake bAremeM zvetAmbara granthoMmeM jo mAnyatAyeM pAyI jAtI haiM ve karIba karIba samAna hI haiM / zvetAmbara granthoMmeM khoja karanekA to mujhe avasara nahIM mila sakA hai phira bhI digambara granthoMke dekhanese patA calatA hai ki yadi maiM bhUlatA nahIM hU~ to upalabdha granthoMmeM se pUjyapAda prAcAryakRta sarvArthasiddhi pranyameM hI sabase pahile ina sAta nayoMke svarUpakA saMkalana kiyA gayA hai aura tatvAryarAjavArtika, tasvArthazlokavArtika, prameSakamalamArtaNDa Adi granthoMmeM uka sarvArthasiddhi granthakA hI prAyaH Page #341 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 300 anekAnta [ varSa 6 anusaraNa kiyA gayA hai| pramANanayatasvAloka mAmaka apanAnekI hI preraNA karate haiN| tayA svAmIsamantabhadrane bhI zretAmbara prathameM bhI ina sAta nayoMke svarUpakA saMkalana bhAgamakI pramANatA arthAt satyatAke liye usameM zrotAke ukta vigambara prandhoMka anurUpa hI kiyA gayA hai| parantu maiM anubhava aura tarkakI avirodhitAko kAraNa batAkara isI abhI yaha nahIM kaha sakatA hUM ki usameM zvetAmbara granthoM zrAzayako puSTa kiyA hai| ajaina vidvAna ma0 kAlIdAsakIkI kitanI prAcIna paramparAkA prAdhAra maujUda hai| "purANAMmatyeva na sAdhumana cApi kAvyaM nvmityvcm| bahuta vicAra karaneke bAda maiM isa natIje para pahu~cA hU~ santaH paradhyAnyataramajante muuhHprprtyyneybuddhiH|" kiina pranyoM meM pAyA jAne vAlA ukta sAta nayA~ke svarUpa yaha uin. unakI najaromeM da.zanika paddhatike mahatvako kA yaha saMkalana prAyaH doSapUrNa hai| parantu kisI bhI uttara prasthApita kara rahI hai / sabhI darzanakAroMkI bhI mAnyatA vidvAnakAsa aura sacya nahIM jAnekA pradhAna kAraNa yaha yahI hai ki pratyakSa sarvapramANase bar3hakara pramANa hai aura hai ki ki pUrva pUrvake vidvAna kAlagaNanAkI apekSA bhaga vahI anumAna pramANa mAnA jA sakatA hai jo pratyakSa pramANa bAna mahAvIrake. jinheM ki sarvajJa svIkAra kiyA gayA hai, kA virodhIna ho| anumAnake bAda mAgamakI pramANatAkA nikaTatara yA nikaTatama Thaharate haiN| isa liye unakI zruti naMbara mAtA arthAta jo bhAgama pratyakSa aura anumAna aura dhAraNAko jaina paramparAmeM uttara uttaraka vidvAnoMkI donoMkA virodhI na ho vahI pramANa mAnA jA sakatA hai. ati aura dhAraNAkI apekSA adhika sahI aura nirdoSa dUsarA nhiiN| isakA matalaba yaha huzrA ki anubhava aura mAnA gayA hai aura yahI sababa hai ki uttara uttarake vidvAnoM tarkake dvArA niIta bAtake bAremeM 'bhAgamameM yaha bAta hai ne pUrva pUrvake vidvAnoM kI mAnyatAcoMke saMrakSaNakA hI adhika yA nahIM? athavA bhAgamameM to isase viparIta kathana milatA dhyAna rakhA hai| parantu hameM yaha nahIM bhUlanA cAhiye ki hai|" ityAdi prazna uThAnA vyartha hai| yadi anubhava bhIra jainaparamparAmeM tatvamAnyatAke bAremeM do prakArakI paddhatiyoM tarkase niti koI bAta bhAgamameM nahIM pAI jAtI hai se kAma liyA gayA hai-eka prAgamika paddhati aura dUsarI athavA vahA~ para vaha amubhava aura tarkake viruddha pratipAdita dArzanika paddhati / tasvamAnyatAmeM prAcIna paramparAko AdhAra kI gayI hai to donoM hI hAlatoM meM vaha galata nahIM ThaharAyI mAnanA bhAgamika paddhati kahalAtI hai aura prAcInatAko jA sakatI hai. pratyuta aisI hAlatameM vaha bhAgama hI doSapUrNa mahatva na dete hue apane anubhava aura tarkake AdhAra para siddha hotA hai| prastu, prakRtameM aba hameM isa bAta para tatvanirNaya karanA dArzanika paddhati samajhanA cAhiye / ina vicAra karanA hai ki prAcIna vidvAnoMne sAta nayoMke svarUpa : donoM paddhatiyoMmeMse prAgamika paddhati una logoMke liye kA jo saMkalana kiyA hai vaha kaho taka anubhava aura tarka ke upayogI hai jo svayaM apane anubhava aura tarkake bhAcArapara viruddha hai ki jisake mAdhAra para use doSapUrNa mAnA jA parIkSA-dvArA tatvanirNaya karane meM asamartha haiN| lekina jo ske| isa liye aba hama sAtoM nayoMke svarUpapara mAlologa apane anubhava aura tarkaka AdhAra para parIkSA karake canAtmaka paddhatise vistRta prakAza DAlanA Avazyaka tatvanirNaya kara sakate haiM unake liye prAgamika paddhatikA samajhate haiN| (kramaza:) kucha bhI mahatva nahIM raha jAtA hai, aise logoM ke liyaM 2 prAptopazamanullaMdhyamadRSTeSTavirodhakam ||r0 zrA0 zlo dArzanika paddhati hI zreyaskara batalAyI gayI hai| isa liye svAmI samantabhadrane isa zloka ke dvArA zAstrakA lakSaNa prAgamika paddhatikI apekSA dArzanika paddhatiko apane pApa batalAte hue usameM dRSTa arthAt pratyakSa aura e arthAt mahatvapUrNa sthAna mila jAtA hai aura yahI sababa hai ki anumAna kI avirodhitAko Avazyaka batalAyA hai| zetAmbara vidvAn haribhadrasUrivacana arthAt mAgamakI mAjhatAke batAka 3 na hi dRSTAjyeSTha gariSThamiSTaM, tadabhAve pramANAntagapravRtte: liye usameM yuktimattAkA samarthana karake dArzanika paddhatiko ' samAgepavyavacchedavizeSAca xxx 1-pakSapAto na me vAre na deSaH kapilAdiSu / 4 'zraSTheSTavirodhakam / "zAstra' ratnaka.pA. yuktimadvacanaM yasya tasya kAryaH parigrahaH // haribhadrasUriH Page #342 -------------------------------------------------------------------------- ________________ karma-vIra (le0-bA. mahAvIrapramAda jaina. bI0 e0 ela. ela. bI.) tAroM kI chAyAmeM tar3ake hI uTha, vijalI jalA, mirako dulakAye, vilAsatAkI godameM saMjJA-hIna, maiM meja para par3e sampAdakajI ke tIna-cAra Agraha-pUrNa kartavyama dUra, raMgareliyoM ke samIpa, Upara batapara lage patroM ko dekhane lgaa| hara eka patrameM kahAnI bhejane dhIme nIle valvakI vidrUpase bharI muskarAhaTase anakA takAjA thA / para kahAnI thI kahA~ ? bahuta dimArA bhijJa, varga le rahe the ! lar3Anepara bhI mujhe koI sATa nahIM sUjha rahA thA / do pUrvAkAza ekadama lAla ho uThA thA / sUrya nitya tIna saptAhase yahI kazamakaza jArI thI / kintu jaisa kI bhA~ti apane asaMkhya hAthoM meM kiraNoM ke hala liye dimArAkA khela bilakula ba~jara par3A ho! AkAza-khetako jotane agrasara horahA thaa| prakAza is| dhuna meM loTA le maiM chatapara car3ha gayA / zauca- kA vaha kisAna !! gRhase nikala, yakAyaka merI dRSTi pUrvakI ora AkAza para jA par3I / maiM stabdha, loTA liye jyoM kA tyoM usI dinakI dopaharIkhar3A raha gayA / AkAza camaka rahA thaa| sUryake prakhara-pratApaka AkAzapara kahIM kahIM koI halkA sA bAdalakA sAmane aAMkheM nahIM uThAI jAtI thiiN| vaha mahA-vijetA Tukar3A idhara udhara ghUma rahA thA / gaharA nIlA tahakhAnoM ke baMda dvAroMkI jhIriyoM takase prakAzakI aakaash| eka-do phIkI mI ha~sI humate huye tAre / aura pUrva meM uSAko godameM bAla-ravi muSA aura churiyAM ghuser3akara andhakAra-zatrukA nAza kara rahA thaa| saundarya cAroM ora bakheratA huA zubha-bhAgya kI nAI pratyeka ora vyastatA thii| pasInA thA / dhuna thii| udaya horahA thaa| dhunameM mastI thI / saba lage huye the / koI nAlIna thaa| ___ kAnoM meM Tuna-TunakI pyArI AvAja aaii| nIce phurtI para cahala pahalake isa jvAraka bIca hamAre sar3aka parama bala khetoM kI ora jA rahe the / tar3ake saMThajI dopaharakA kaI gari padArthose yukta bhojana kI gulAcI sakA Ananda letA huA, gAr3hekI mATI karake, jinheM pacAnema sarvathA asamartha medA liye vaha doharasa nikale eka hAthameM hukkA aura dUsare meM baloM pArAma kursI para bhArA-phrAntasa pasare par3e the / sAmane kI rasmI liye kisAna 'ka~vara nihAla ke sAMgakI mejapara reDiyo madhura saMgItakI lahareM chor3a rahA thaa| kar3I dhIme 2 gunagunAtA huSA, kartavya-pathapara ArUDha kintu unAnde saMThajIko usase adhika dilacaspI kintu kartavyakI majabUrIsa dUra-prakRti / putrakI nAI mAlUma nahIM hotI thii| svAbhAvikatayA apane upakAra saMsAraparabakherane-zrosa isa eka apavAdako lekara, sUryakA teja-pUrNa se bhIge moTe moTe sugaMdhita DheloMkA dhyAna manameM prabhutva aura bhI adhika vyApta aura bhI prabhAvazAlI liye, khetoMkI ora bar3hA calA jArahA thaa| jAna par3ane lagA / kara vyakA vaha agradUta saMsArabharako mere gharase thor3I dUra eka dhanika-parivArakI kame meM pravRtta kara, karma-kSetrakI zikhApara pahu~ca kara havelI thI / usakI dIvAroMke usapAra mujhe dikhAI pUrNarUpeNa camaka rahA thaa| diyA-seThajI TA~gapara TA~ga dhare, mulAyama takiyepara Page #343 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 304 anekAnta [varSa 6 patrInakA varNana pAyA jAtA hai, vaha saMkaTa kAlakI dena nahIM (Hymbol) yA ratnatrayakA sUcaka hai| jaina-yajJopavIta meM hai; kintu jainasaMskRtikA aMga hai| kAraNa, vaha vratakA cinha jainIdRSTi nihita hai| ataeva use jainadharmakA zrAvazyakabhaMga bhI kahA gayA hai / yajJApatrIta vratoM ke dhAraNa kA prata'ka aMgIkAra karanA zAstrIya maryAdAke anukUla kahanA hogaa| sampAdakIya-vicAraNA paM0 sumeracandrajI divAkara sivanIkA jainAgama aura yajJopavIta' nAmakA jo legba anekAntakI isI kiraNameM prakAzita ho rahA hai usa para sampAdakIya-vicAraNA isa prakAra hai isa lekhameM vidvAna lekhakane bhagavajinamena-praNIna vidhiH| yatra samyakravahAnirna yatra na vatadUSaNam" aise aise AdipurANake jina vAkyoMko bhAgamapramANAke rUpameM upasthita vAkyoMkI sRSTi huI hai| prastu, yadi vidvAna lekhakako isa kiyA hai ve vivAdApA-koTimeM sthita haiM aura isa liye usa viSayameM dUmageko celeMja karanA iSTa ho to ve khule tathA vakta taka pramANameM upasthita kiye jAneke yogya nahIM jaba spaSTa zabdoMmeM caileMja kareM, tabhI dUsare vidvAna usa para taka vipakSakI bhorase yaha kahA jAtA hai ki dakSiNadezakI gaMbhIratA tathA gahare anusaMdhAnake sAtha vicAra kara sakeMge tatkAlIna paristhitike vaza mukhyataH zrI jinasenAcAryane aura sAtha hI bhAgama, bhAgamameM mizraNa tathA mahAvIrayajJopavIta (janeU) ko apanAkara use jainAcAgmeM dAkhila vANIkI paraMparA ina sabake marmakA udghATana bhI kara mkNge| kiyA hai--unake samayase pahale prAyaH aisA nahIM thA aura na kavivara paM. banArasIdAsajIke mardhakathAnaka vAkyoMko dUsare dezoM meM hI vaha jainAcArakA koI prAvazyaka aMga uddhRta karake jo kucha kahA gayA hai aura usameM cAritrasamajhA jAtA thaa| mohanIyake udaya takakI kalpanA kI gii| vaha bhI aisA zrIminasenAcAryake viSaya meM dUsare pakSa kathanakA hI kucha aprAsaMgika jAna par3atA hai| ardhakathAnake una ullekha karake jo yaha kahA gayA hai ki- 'isa kathanake vAkyoMparase aura cAhe kucha phalita hotA ho yA na hotA bAremeM kyA kahA jAya jo bhagavat jinasena jaise mahApuruSakI ho para itanA to spaSTa hai ki kavivara janeuko vipraveSakA bAtako bhI apane pakSavizeSake premavaza ur3AdenekA adbhuta aMga samajhate the--jainaveSakA nahIM, aura jisa deza (yU. tarIkA aMgIkAra karate haiN| vItarAga nispRha udAttacaritra pI.) meM ve raha rahe the vahAM janeU viprasaMskRtikA aMga mahApuruSa apanI orase bhAgamameM mizraNa karake use mahA- samajhA jAtA thA--jainasaMskRtikA nhiiN| tabhI unhoMne vIra-vAzIkI paramparA kaheM yaha bAta to samajhameM nahIM apaneko bAkSANa prakaTa karane ke liye janeuko apanAyA thaa| . zrAtI" ise yadi lekhaka mahodaya na kahate to jyAdA acchA phira unakI kayanIke isa dhruva satyako yahI dhara udhara hotaa| kyoMki isa prakArake avasara para aisI zraddhA-viSayaka kI bAtoM meM kaise uDAyA jA sakatA hai? bAteM kahanA aprAsaMgika jAna par3atA hai aura vaha prAyaH vinA mAdipurANake vAkyoMko alaga kara dene para lekhameM yuktike hI apanI bAtako mAna lenekI bhora apIla karatA kevala eka hI bhAgamapramAza vicArake liye pravaziSTa raha hai| kamase kama jina vidvAnoM ne jainAcAryoM ke zAsana-bhedake jAtA hai bhI yaha hai tiloyaparaNAtIkA vAkya / isa vAkya itihAsakA adhyayana kiyA hai ve to aisA nahIM kheNge| meM bhogabhUmiyoMke bhAbharaNoMkA ullekha karate hue 'brahmasUtra' unheM to itihAsaparase isa bAtakA anubhava honA bhI svA- nAmakA bhI eka prAbharaNA (mAbhUSaya)batalAmA hai aura vaha bhAvika hai ki samaya samaya para kitanI laukika-vidhiyoM makuTa, kuyAla, hAra. mekhamAthi jina jevaka sApameM ujiko jainAcArameM zAmila kiyA gayA hai aura phira bAdako khita hai unhIMkI koTikA koI jevara mAlUma hotA hai, sUta unake saMrakaNArtha 'sarva eva hi jainAnAM pramANaM laukiko ke bhAgoMse vidhipUrvaka banA humA yajJopavIta (janeU) Page #344 -------------------------------------------------------------------------- ________________ kiraNa ] sampAdakIya-vicAraNA 305 nahIM-bhale hI brahmasUtra yajJopavItako bhI kahate hoM, kyoM unake zarIrapara jinasenake zabdoM meM yajJopavIta thA" aura ki bhogabhUmiyoM meM upanavana athavA yajJopavIta saMskAra nahIM isake dvArA yaha batalAnA cAhA hai ki pratAvaraNa-kiyAke hotA hai| moMgabhUmiyoMmeM to koI mata bhI nahIM hotA aura avasara para bharatane yajJopavIta nahIM utArA. vaha kucha saMgata, yajJopavItako svayaM jinasenAcAryane tacinha batayAyA hai, mAluma nahIM hotaa| kyoM kisa kathanase pahale yaha siddha jaisA ki mAdipurANa (parva 38.3.) nimnavAkyoMse honA bhAvazyaka hai ki digvijayako nikalanese pahale bharatakA prakaTa hai yajJopavIta saMskAra humA thA, jo siddha nahIM hai| jaba yazo. "matacinhaM dadhatmatraM .............. ............" pavIta saMskAra hI nahIMhaba bharatake pratAvaraNAkI bAta hI kaise "vratasiddhayarthamevAhamupanItIsmi sAmpratam / " bana sakatA hai| jinasenane to ukta avasara para bhI bharatake "vatacinhaM bhavevastha sUtra maMtrapuraHsaram / " zarIra para (pa. 25-66) dUsare sthAnakI taraha usImAaisI hAlata meM "keyUra mahAsUtraM ca teSAM zazvavibhUSaNam" sUtra nAmake bhAbhaSayakA ullekha kiyA hai| (3-20)sa vAkyake dvArA jinasenApayaMne bhogabhUmiyoM isake sivAya, lekhakane vratAvaraNa kriyAmeM sArvakAlika ke AbhUSaNoM meM jisa brahmasUtrakA ullekha kiyA hai vaha bata- prata-niyamoMke akSuNNa rahanekI jo bAta kahI hai vaha to cinha vAlA tathA maMtrapurassara diyA-liyA humA yajJopavIta ThIka, parantu una prataniyoMmeM yajJopavItakI gayAnA nahIM nahIM ho sktaa| vaha to bhUSaNA jAtike kalpavoM dvArA hai--unameM madhumAsAdike tyAgarUpa kehI ta parigRhIta hai diyA humA eka prakArakA bhAbhUSaNa hai-jevara hai| jo gRhasthazrAvakoMke (bhaSTa) mUkhaguNa kahalAte haiM. jaisA ki bhagavAna RSabhadeva aura bharatezvarake AbhUSaNoMkA varNana jinasenake hI nimmavAkyoM se prakaTa hai:karane vAle zrIjinasenake jina vAkyoMko lekhameM urata "yAvadvicAsamAptiH syAttAvadasyezaM vratam / kiyA gayA hai unameM bhI jisa masUtrakA ullekha hai vaha tato'pyUcaM vrataM tasyAcanmUlaM gRhamedhinAm" // 18 // bhI usI prAkAra-prakArakA jabara hai jise bhogabhUmiyA loga "madhumAMsaparityAgaH paJcodumbara - varjanam / / pahanate the| zrIkRSabhadevake pitA aura bharatezvarake pitAmaha hiMsAviSirahivAsya vrataM syaatsaarvkaalikm"| 123 // nAbhirApa bhogabhamiyA hI the-karmabhUmikA prArambha yahA~ aisI hAlatameM lekhaka mahodayane una sArvakAlika vratoM vRSabhadevame humaa| bhavRSabhadeva aura bharatacakrIke yajJo- meM yajJopavItakI kaise aura kisa AdhArapara gaNanA karatI pavIta saMskArakA to koI varNana bhagavajinasenake Adi- vaha kucha samajha meM nahIM pAtA!! dUsaroMkI mAnyatAko pramapurANameM bhI nhiiNii|bhaavipuraann kathanAnusAra bharatazcakravartI pUrNa batakhAne meM to koI prabala mAdhAra honA cAhiye. aise ne digvijayAdike anantara jaba vRSabhadevakI varzabhyavasthAse kalpita bhAcAroMse to kAma nahIM cala sktaa| bhitra prAmaNa parvakI naI sthApanA kI tabase pratacinhake isa taraha jinasenake jina vAkyoMko lekhameM bhAgamarUpameM yajJopavItakI sRSTi haaN| aisI hAlata batAvataraNa- pramANarUpase udRta kiyA gayA ve vicArakI hasarI rati viSayaka mAnyatAko bhramapUrNa batalAte hue vidvAna lekhakane se bhI prayAsa hai. aura isa liye unase lekhakakI hara-sidi jo yaha likhA hai ki "bharatamahArAjame gRhasthakA pada svI- prayavA unake pratipAca viSayakA samarthana nahIM hotaa| kAra karake jaba digvijayake liye prasthAna kiyA thA taba bhI trilokaprajJaptikA pramANa bhI prakRta viSayake samarthana meM asamartha hai| unheM to isake liye aise pramANoMko upasthita *isIse bha0 vRSabhadevake zrAbhUSaNokA varNana karate hue yaha karanA cAhiye thA jinakA yajJopavIta saMskArake sAtha sIdhAbhI likhA hai ki una zrAbhUSaNoMse ve bhUSaNAka kalAvRkSake spaSTa sambandha ho aura jo bhAvajinasenase pUrva sAhityameM samAna zobhate the pAye jAte ho| iti pratyaGgasakinyA babhau bhUSaNasampadA / vipakSakI bhorase yaha kahA jAtA hai ki ukta jinasena bhagavAnAdimo brahmA bhUpaNAjavAdhipaH // 16-238 se pahale bane hue 'pacapurANameM zrIraviSeNAcAryane gAvAboM Page #345 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 306 anekAnta [ varSe 6 ko 'sUtrakabaThA:-- gale meM sAgA dAkhane vAle-jaise upahA mUlAcAra, kundakundAcAryakA pravacanasAra tathA cAritasAspada yA hikAra zabdoM meM ullekhita kiyA hai| yadi usa pAhubAdika, svAmI samantabhadrakA ratnakaraNDazrAvakAcAra, samaya taka jainiyoM meM janeUkA rivAja huA hotA athavA umAsvAmIkA tatvAryasUtra, zivAryakI bhagavatI arAdhanA, bahanasaMskRtikA aMga hotA to zrIraviSeNa mAjhoMke liye pUjyapAdakI sarvArtha siddhi, akalaMkadevakA tatvArtharAjavAsika aise hIna padoMkA prayoga na karate, jisase janeukI prathA aura vidyAnandakA tatvArthazlokavArtika, ye graMtha khAsa taurase athavA janeU-cArakoMkA hI upahAsa hotA ho| isake uttara uslekhanIya hai| inameM kahIM bhI munidharma athavA zrAvakameM vidvAna lekhakane apane lekhameM kucha nahIM likhA aura na dharmake dhArakoMke liye pratAdikI taraha yajJopavItakI koI raviSeNAcAryase bhI pUrvake kisI jainAgamameM yajJopavIta vidhi vyavasthA nahIM hai| zrIraviSeNa pamapurANa aura dvi. saMskArake spaSTa vidhAnakA koI ullekhahI upasthita kiyA hai| jinasenake harivaMzapurANameM saiMkar3oM jainiyoMkI kathAe~ hai unameM lekhake antameM yajJopavItako "jainasaMskRti aura jaina- se kisIke yajJopavIta saMskArase saMskRta honekA ullekha dharmakA prAvazyaka aMga" batakhAyA hai| lekina vAstavameM taka bhI nahIM hai| aisI hAlata meM yajJopavItako jainadharmakA yajJopavIta yadi jainasaMskRti aura jainadharmakA bhAvazyaka koI Avazyaka aMga nahIM kahA jA sakatA aura na vaha aMga hotA to kamase kama jainadharmake una pAcArAdi-viSayaka jainasaMskRtikA hI koI Avazyaka aMga jAna pdd'taa| prAcIna graMthoM meM usakA vidhAna jarUra hotA jo ukta jina- vIrasevAmandira, sarasAvA senAcAryase pahaleke bane hue hai| aise pranyoM meM zrIvaTTakarakA nA.12-4-1944 gotra-vicAra (lekhaka-paM0 phUlacanda siddhAntazAstrI) >>ee[gatakiraNa naM. 8 me Age] (3) manuSyoMke bhedoM meM gotravibhAga __'nekSvAkukulAchutpattI, kAlpanikAnAM teSAM paramAavatA prakRti anuyogadArakA ugya dekara yaha to rthata'matvAna , dvibrAhmaNamAdhuSvapi ukagotrasyohama pahale hI batalA bhAye haiM ki jo sAdhumAcAra vAle dayadarzanAn / ' mArca manuSya hai yA jinhoMne inase pUrI tarahase mAmAjika ___ikSvAkulAdikI utpattimeM usa gotrakA vyApAra nahIM sambandha sthApita karake mAryatva prApta kara liyA hai unake hotA, kyoMki veSavAkumAdi phala kAlpanika hai vAstava ucca gotra hotA hai| isase yaha bhI niSkarSa nikama meM ve nahIM haiN| dUsare vaizya, prAkSaNa aura sAdhunoM meM bhI bhAtA ki jo bhArya sAdhumAcAra vAle nahIM unakA upaca gotrakA udaya dekhA jaataa| tathA mlecchoMkA mIca gotra hotA / bhana yahA~ isakA yadyapi yaha vAkya gotrakarmaka vicArake samaya pUrvapakSa vicAra karanA hai ki zikSAyogya sAdhunAcAra vAle kaunase rUpameM pAyA hai para isase itanA to patA cala hI jAtA hai mArya pulpa mAne gaye hai| isa pramake nirNayake liye hama ki naba gotrakA udaya mAjhayA, patriya, vaizya aura sAdhucoM pAThakoMkA dhyAna apanA prakRtimanuyogadvArake nimna vAkyAMza meM mAnA gayA hai| ataH isase yaha niSkarSa sahanahI nikAlA kI ora khIMcate hai jA sakatA hai ki inake atirikta jo samAja vidyA Page #346 -------------------------------------------------------------------------- ________________ kiraNa ] gotravicAra nAcagAmavRtti, zilpapatti aura sevAvRtti prAdhArase bA~kI alaga alaga vyavasthA nahIM kii| aba raha gaI guNAnirmita huI, jisaba kahate haiM ye mArya hote hue bhI sthAnoM kI bAta so jaba taka mleccha manuSya bhArya ho sakatA nIcagotrI hote haiN| ho use mAyake saMsargase sambari bhAdi guNasthAnoM isa uparyukta kathanakA yaha sArAMza hai ki zUdra bhArya prAsa karane meM kaunasI bAdhA mAsakasIta koI nhiiN| aura mleccha ye nIcagotrI hote haiM aura zeSa bhArya ucagAMtrI dUsare praznakA nirNaya karanA thokA kaThina hai| usameM hote haiN| kisI bhI prakArake narkako bhAzraya denA hara nahIM / sambhava __ yahA~ do mahatva prazna upasthita hote haiN| jo nimna anusandhAnase kabhI isapara adhika prakAza gakSA jA ske| prakAra hai-- (4) eka bhaSameM gotraparivartana hotA hai| (1) jaba sabhI mlecchoMke nIcagotrakA udaya rahatA hai to paryAsa manuSyake sAmAnyase jo 1.2 prakRtiyo udaya gotrapariSartanake viSayameM hama kucha yuktiyoM isake yogya patalAI hai unameMse eka uccagotra kama hokara inake pahale pAlama pramANa upasthita kara denA cAhate haiN| ekasI eka prakRtiyA~ hI udayayogya hogii| aura yadi yaha pramANa dhavalA udIraNA-anubogadvArake hai| ThIka hai to inakI udayAdi vyavasthAkA kathana akSagase kyoM 'ajasakittidumbhagamaNAdejaNIcAgodAraNaM ukkanahIM kiyaa| isI prakAra inake eka mithyAtva guNasthAna hI ssapadesaudIgtrI ko hodi ? sababisuddho asaMjada sammAiTThI se kAle saMjamaM paDibihidi tti'| kahanA thA? (2) udayAdikA kathana karate samaya kubhogabhUmiyoM ke ayazAkIrti, durbhaga, anAdeya aura nIcagotrakI manuSyoMkA kinameM antarbhAva kiyA hai| bhogabhUmike manuSyoM jaskRSTa pradeza udIrA kisake hotI? botadanantara meM yA paryApta manuSyoM meM kahIM bhI antarbhAva karanepara bAdhA samayameM saMyamako prApta hogA aise sarvaviyuva asaMyatasamya pAtIhai? yadi bhogabhUmike manuSyoM meM antarbhAva kiyA garaSTika hotI hai| jAtA hai to unake uccagotrake udapakI prApti hotI hai aura ___ pAThaka karmakANDake udaya-prakaraNako dekhakara jAma yadi paryAsa manuSyoM meM antarbhAva kiyA jAtA hai to bhI sakate haiM ki ina cAra prakRtiyoM meM se prArambhakI tIna prakRtiyoM jisa prakAra mlecchoMke nimittase doSa de pAye haiusIprakAra kI cauthe guNasthAnake antameM aura nIcagotrakI pA~ca guNayahAM bhI doSa utpana hote haiM? sthAnake anta meM udaya yA udIraNA myucchitti hotI hai| aba ye donoM prazna mahatva hai yaha bAta svIkAra kara lene meM ko saMyalsamyagASTiIca, jisake cAra prakRriyoMkA hameM koI bhApati nahIM pratIta hotI hai| para pahale praznakA udaya ho rahA hai. sakala saMyamako svIkAra kare to usake inake samAdhAna ho sakatA hai jo nimna prakAra hai-- myAnameM yaza:kIrti, subhaga, prAdeya aura ucagotrakA udaya bAta yaha hai ki manuSyoM ke prArya aura mleccha bheda ho jAyagA ! isase spaSTa ho jAtA hai ki eka bhavameM gotrasAmAjika parampapAse sambandha rakhate haiN| kuttA aura vihI meM bamdha rakhate haiN| kuttA aura vikImeM parivartana hotA hai| jisa prakAra tiryaka hote hue bhI jAtigata bheda hai usa 'gIcAgodassa jahA egamamayo upacAgodAdo prakAra bhArya aura mleccha manuSyoM meM nahIM / trikAlameM bhI NIcAgodaM gaMtUNabattha egasamayacchiya bidiyasamaya kuttA vihI nahIM ho sakatA aura vihI kuttA nahIM / para uccAgode udayamAgadeNgamamano lambhade / unakA asaMmanuSyoMkI aisI bAta nahIM hai / jo bhAja mleDa hai vaha khejjA pogglpriyttttaa| ucAgodasma jaha0 egsmjho| apane saMskArga aura paramparAko borakara kAlAntarameM uttara-marIraM vigviya egamamANa mudassa taduvalammAmArya ho sakatA hai| jo bhArya hai vaha usI prakAra mleccha do| evaMNIcAgodarama vi ukka saagrovmsdpudhttN'| ho sakatA hai| yahI saba hai ki karaNAnuyogameM manuSyoM meM nIcagotrakI udIraNAkA jaghanyakAla eka samaya hai| prakRtiyoMkA udaya batalAte hue inameM udaya-yogya prakRti koI jIva ucagotrame nIcagotrameM gayA aura vahAM eka Page #347 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 308 anekAnta [varSa 6 samaya taka rhaa| punaH dUsare samayameM usake uccagotra udaya 'gouttamasma devA' si uccAgoyasa samve meM mAjAne para mIcagotrakI udIraNAkA eka samaya prApta devA udIragA / 'NarAya' tti maNuyANa vi koti ucAhotA hai| tathA nIcagotrakI udIraNAkA utkRSTakAla asaM. goyaM udIrati / 'vaiNo' ya tti jo vi pIjAti to jyAta pugaparivartana hai| ucagotrakI udIraNAkA yatI so vi upacAgoyaM udIreti / TIkA jaghanyakAla eka samaya hai| jaise kisIne uttara zarIrakI isakA bhAva yaha hai ki saba deva uccagotrakI udIraNA vikriyA kI aura vahAM eka samaya raha kara mara gayA to karate haiN| manuSyoM meM koI uccagotrakI udIraNA karate haiN| usake ucagotrakI vIraNAkA eka samaya kAla pAyA tathA jo nIca jAtise prAkara vatI hotA hai vaha bhI uccajAtA hai| isI prakAra nIcagotrakI apekSA bhI eka samaya gotrakI udIraNA karatA hai| AnanA cAhiye / ucagotrakA utkRSTakAta sau pRthakzva- saubhAgyakI bAta hai ki digambara aura zvetAmbara paraMsAgara hai| isase bhI yahI nizrita hotA hai ki eka bhavarma parAmeM karmaviSayaka sAhitya prAyaH samAnarUpase calA thA gotrakA parivartana pAyA jAtA hai rahA hai| Upara jo karmaprakRtikA udAharaNa upasthita kiyA 'uccANIcAgodANaM jaha0 egasamabho / ukka0 hai usase dhavalAkI mAnyatAkI hI puSTi hotI hai| dhavalA NocAgodassa sAgarovamasadapudhattaM / ucAgodassa pudI kA jo sabase pahalA uddharaNa hamane upasthita kiyA hai usa raNaMtaramukka0 asaMkhe0 po0 pariyaTTA / se bhI yahI siddha hotA hai ki eka nIcagotrI jIva sakala saMyamI ho jAtA hai| para jisa samaya usake saMyamakI prAsi uccagotra aura nIcagotrakI udIraNAkA aghanya antara hotI hai usa samaya usakA gotra. badala jAtA hai aura nIca eka samaya hai| nIcagotrakI udIraNAkA utkRSTa antara sau gotrake sthAnameM uccagotrakA udaya hone lagatA hai| karmapRthaktvasAgara aura ubagotrakI udIraNAkA utkRSTa antara prakRtike ukta uddharaNase bhI isI bAtakI puSTi hotI hai| asaMkhyAta pudgalaparivartana pramANa hai| kisI eka ucca gotra parivartanake itane ullekhoM kI rozanI meM aba hama gotrIke eka samaya taka nIcamItrakA udaya hokara punaH yuktisaM bhI yaha siddha kara denA cAhate haiM ki eka paryAyameM dUsare samayameM uccagotrakA udaya ho gayA to usake ucca gotra badala jAtA hai| para yaha niyama kevala karmabhUmike gotrakI udIrakhAkA jaghanya antara eka samaya prApta huaa| manuSyoM meM hI lAgU hotA hai, anyake nhiiN| anya jIvoMke yahI bAta nIca gotrake sambandhameM bhI samajhanA caahiye| apanI apano gatika anusAra nIdhagotra aura uccagotrakA isase bhI yahI nizrita hotA hai ki eka bhavameM gotra udaya nizcita hai| kevala karmabhUmike manuSya hI aise haiM jahAM parivartana hotA hai| yahA~ jaghanya aura utkRSTakaoNla yA vikalpase donoM gotroMkA udasambhava hai| isakA bhI antara hI kahA? madhyamakAna yA antara do samayase lekara kAraNa hai aura vaha yaha ki jisa prakAra anya gatiyoM meM yA eka samaya kama utkRSTakAla yA antara taka madhyake jisane bhogabhUmike manuSyoM meM unakI vRtti nizcita hai usameM kabhI samaya ho utane vikalparUpa hotA hai| isase yaha bhI bhI badala nahIM hotii| karmabhUmike manuSyoMkI yaha bAta nizcita ho jAtA hai ki jisane eka paryAya meM gotraparivartana nhiiN| ye paristhitike anusAra apanI vRtti badalate rahate kiyA use puna: apane pUrva gotra para mAnekA usa paryAya haiM aura usake anusAra unake nIca-upa-bhedagata aneka sambhava hai maukA na mile yA pUrva saMskAroMke jora mArane prakArake pariNAma bhI hote rahate haiN| yaha dUsarI bAta hai ki para vaha punaH apanI pahalekI sthiti meM pahuMca jAya / sAmAjika vyavasthAke anusAra hama vyaktigata pariNAmoMkI isI prakAra zvetAmbara paramparAmeM bhI gotra-parivartanakA ora dhyAna na deN| para gotrakA jahAM taka vyaktigata sambandha ullekha milatA hai| yathA hai vahAM taka vyaktikI gotrakAnusAra hone vAlI vividha 'gouttamassa devANarA ya vaiNo curaahmiyraami| dazAnoMko kauna roka sakatA hai? yahI sababa hai ki ina -karmaprakRti 17 / pariNAmoM ke prAcArase dogotroMko zaha bhedoM meM bAMTa diyA - Page #348 -------------------------------------------------------------------------- ________________ kiraNa gotra-vicAra uccuruca ukaca taha ukApaNIcaNIcukaca gIcaNIcaM c| ho sakatA hai. isameM koI bAdhA nahIM hai| kevala itanI jaspAdayeNa bhAvA Nocucca viragnizrI tsm| vizeSatA hai ka saMbamako prApta honevAleke nIcagotrakA yaha uddharaNa bharalA TIkA khuddAbandhakA hai| isakA udaya nahIM rahatA usake niyamase uccagotrakA udaya ho jAtA yaha bhAvahai ki jipake uzyaye ucau ca. ucanIca, hai| tathA kisI manuSya dezasaMyamake honepara bhI nIcagotra nIca raca, nIca aura nocanIca bhAva hotA hai usa gotra- na raha kara uccagotra ho jAtA hai| isase vidita hotA hai karmaka prabhAva hone para mila jIva nIca aura ucca bhAvase ki eka bhavameM gotraparivartana hotA hai| rahita hote haiN| (3) yativRSabha bhAcAryane apane cUrNisUtroMmeM akarmabhUmiyA (2) dhavalAke udaya aura udAraNA anuyogadvArameM manuSyake sakala saMyamakA nirdeza kiyA hai| prakarmabhUmiyAM likhA hai ki nIcagotra kevala bhavapratyaya hai aura uccamotra manuSya pAMca sAla mlecchoMko chor3akara aura koI nhiiN| guNasthAna pratipaca jIvoM meM pariNAmapratyaya aura bhavapratyaya para inake vIrasena svAmI dvArA kI gaI upacagotrakI myA dhonoM prakArakA aura guNapratipakSa jIvami kevala bhava- sapA anasAra nIcagotra hotA hai| aura yaha apara patalA mspyo| yahA~ pariNAmoMse dezasaMyama aura sakalasaMyamakA pAye hai ki sakala saMyamIke nIcagotra nahIM hotaa| isase grahaNa kiyA hai| isameM sAtA aura asAtAko bhavapratyaya bhIyahI niSkarSa nikalatA hai ki eka bhavameM gotra badalatA hai| batalAyA hai| yathA isa prakAra hamane gotravicAra zIrSaka cAra avAntara ___xxxNIcAgodAgAmudIraNA eyNtbhvpcciyaa| vibhAgoM dvArA gotrakA vicAra kiyA hai| isameM hamane abhI xxx ucAgodANamudIragA gugaparivaraNasu parigaNA- caraNAnuyoga aura karaNAnuyogake pAyaMgya dikhAnekA cala mapakacaiyA / aguNapaDivaeNesa bhava.kacAiyA / ko puNa nahIM kiyA hai| pacapi usake binA yaha khela abhI adhUrA guNo maMjamo saMjamAsaMjamo bA / hI hai| para hama socate hai ki isa para anukUla aura pratikUla bhAzaya yaha hai ki jisa prakAra aho sAtA aura asAtA vicAra hojAne ke bAda jo prameya niSpanna ho unake mAdhArase donoMkA udaya sambhava hai vahA~ sAtAse asAtAke hone meM aura isa viSayakA eka vyavasthita nibandha taiyAra kiyA jAya jo bhasAtAse asAtAke hone meM vaha bhava hI mukhya kAraNa hai| sarvabAke liye upayogI hogaa| isa liye hama itanA hI usI prakAra nIcagotra aura ucca gotrake udaya aura udIraNA likhakara vartamAna meM isa lekha ko samApta kara rahe haiN| keviSayameM jaannaa| yaha hama para hI batakhA bhAye ki bhAzA hai dUsare vidvAn tasvamImAMsAkI STise sapramANa karmabhUmi manuSya hI aise haiM jahA~ eka paryAya meM donoM kA udaya apane vicAra vyakta karanekI kA kreNge| __ kalA-pradarzanIkI upayogitA [bhAratIya mitrapariSadke prathamAdhivezanameM 'kakSA-pradarzanI kA udghATana karate hue zrInagaracandajI nAhaTAbIkAnerakA bhASaNa] sabase pahile maiM apane sambandhameM yaha spaSTIkaraNa kalAkA udgamakara denA ucita samajhatA hU~ ki maiM na to koI kalA- kalAkA vivecana karane ke pUrva mavase pahile hameM vid vidvAna aura na vaktA hI huuN| ataH kalAke viSaya kalAke udgamake sambandhameM vicAra karanA bhAvazyaka meM merI jAnakArI sImita hai ima lie isa sambandhameM kyoMki jahAM taka hama kisI bhI vastuko utpatti kisa Apa logoMko merese koI naI bAta prApta karanekI paristhitimeM kinake dvArA aura kina sAdhanoMse huI zrAzA nahIM rakhanI cAhiye kalAvizAradoM va viSezajJoM yaha na jAnaleM taba taka hama usake sambandhameM anya ke lie merA anadhikAra vaktavya satavya hai| pApa vicAra karane meM apUrNa rheNge| na-paramparAke anusAra logoMne snehavaza prastuta kalA-pradarzanIke udghATanakA kalAkA sarvaprathama udgama isa avasarpiNIkAlameM prathama bhAra mujhe sauMpA hai isa lie apane etad viSayaka tIrthaMkara zrIRSabhadeva bhagavAnase humaa| unake pUrva vicAroMko saMkSepase prakaTa karatA hU~ yahAM yugalika loga rahate the joki apanA nirvAha Page #349 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 31. anakAnta [ varSa 3 prakRti yA devapradatta vastubhoMse karate the / jainAgamoM meM kalA aura dUsarI lalita kalA / inase jIvana-yApana kahA hai ki unake manoratha kalpavRkSoM ke dvArA pUrNa hote meM Avazyaka vividha kAkI upayogI kalA aura ye| kAlaprabhAvase kalpavRkSa kRpaNa ho gae aura yuga- saundarya pradhAna kalAko lalita kalA kahA jAtA hai| liyoMkI AkAMkSAe~ bar3hane lagI usa samaya bhagavAna lalita kalAmeM pradhAnatayA sAhitya, kAvya. saMgIta, RSabhadeva avatarita hue aura unhoMne Avazyaka nRtya, citra, mUrti bAstu AdikA AkarSaka aura sucAru mamajha kara puruSoM kI 72 kalAe~ aura khiyoMkI 64 nirmANa mAnA jAtA hai / kalAke kucha prakAgeko zilpa kalAe~ logoMko btlaaii| evaM kArIgarIke nAmase bhI kahA jAtA hai samavAyAja kalAkI vyApakatA sUtrake 72 veM samavAyameM va rAjapraznIyopAGgaka dRDha pratijJakI zikSAke prakaraNameM puruSakI 72 kalAoM evaM ina 72 evaM 34 kalAke bhedoMpara dhyAna denase jamyUdvIpa prajJaptikI TIkAmeM striyoMkI 64 kalAoMkI hameM kalAke tatkAlIna vyApaka artha-bhAvakA bodha nAmAvalI pAI jAtI hai| isI prakAra jainaMtara kAmasUtra hotA hai| Ajakala hama kalA, zilpa, sAhitya evaM saMskRtirUpa bhinna-bhinna nAmoMkA bhinna-bhinna artha meM ke vidyA mamuddeza prakaraNameM 64 kalAoMkI tAlikA prayoga karate haiM kintu taba ye bAteM kalAka hIantargata upalabdha hai| ye kalAke vizeSa prakAra haiN| mAnI jAtI thI, kyoMki 72 evaM 64 kalAoM meM veda, kalAkI upayogitAsmRti, purANa, itihAsa, take, jyAtiSa, chaMda, alaGkAra kalA jaba ki mAnavI sRSTikA hI upanAma hai ima vyAkaraNa, kAvyAdi sAhityakA nAma AtA hai| isI kA upayoga jIvanake pala palameM hotA hai, kyoMki prakAra raMdhana, khAMDana, zilpa evaM nityopayogI kAryoM manuSya pratisamaya kucha na kucha sRSTi karatA hI rahatA ko kalAmeM mAnA gayA hai| vizva meM jitanI bhI vastueM hai cAhe vaha bolanake rupameM ho, lirUne ke rUpa meM ho, evaM kArya haiM ve do prakAraka haiM eka prakRtijanya aura rAMdhana yA kisI vastuke nirmANa rUpameM ho| isI lie dUsare manuSyAdi prANIke srjit| inameM se kalAkA kalAke binA jIvana-yApana duSvAra hai / ataH kalA vyApaka artha hai manuSyakI kRti, jisameM satyaM, zivaM, kI upayogitAke viSaya meM vizeSa kucha kahane kI sundaram tInoMkA samAveza hotA hai, para vartamAnameM AvazyakatA nahIM pratIta hotii| sAdhAraNatayA inameM se sundarako hI kalAkA vAcaka kalAke utkarSameM jainoMkAsthAnaevaM dyotaka samajhA jAtA hai| vyApaka arthameM vizvameM jainasamAja sadAse hI kalAkA premI aura usake jo satya hai, kalyANakara hai aura sundara hai vahI kalA utkarSameM pragatizIla rahA hai| unake graMtha-lekhanakI bhI hai, phira cAhe vaha sAhitya ho, zilpa ho yA lalita eka kalA hai jo dUsaroMse apanI khAsa vizeSatA rakhatI kalA ho| isI lie mahAtmA gA~dhI Adi manASiyoM hai| akSaroMkI sundaratA, tripATha, paMca pATha, svarNane kahA hai ki kalA vihIna jAvana pazuke samAna hai| raupyAyAkSarI, likhate hue sthAna rikta chor3a kara sva'gA~dhIjIkA kathana hai ki karma meM kuzalatAkA nAma kalA stika, vRkSa, nAma Adi vividharUpameM kalApradarzana hai "kalA karmasu kauzalyaM" gItAmeM karmameM kauzalako jainalikhita pratiyoMkI khAsa vizeSatA hai| isI prakAra yoga kahA hai, yahI sampUrNa kalA hai| saccI kalA sadA citrakalAke saMrakSaNa aura abhivarddhanameM jaina samAjakA sarasa hotI hai, isake binA jIvana nissAra evaM nIrasa hai| bahuta bar3A hAtha hai| jaina citrakalAko choranese bhArata ke citra kalAkA itihAsa taiyAra ho hI nahIM sktaa| kalAke prakAra kucha bhitticitroMko chor3a kara kapar3e, sAr3apatra evaM kASTa kalAke bheda mukhyataH do mAne jAte haiM eka upayogI para bhAlekhita prAcIna citra jainasamAjako chor3akara Page #350 -------------------------------------------------------------------------- ________________ phiraNa] kalA-pradarzanIkI upayogitA 312 eThaseka poravAtya jinakI sthAnike jaina bahuta kama mileNge| jaisalamera evaM pATaNake bhaNDAroM isalie aimI pradazinIyeM jinameM zividha saMgrahAlayoM ke meM kaI tADapatrIya pratiyoM meM sundara citra pAye jAte vibhinna kalA upAdAnoMkA ekatrIkaraNa hotA hai bahuta haiN| jinakA raMga itanA tAjA hai ki Ajake se bane hI Avazyaka evaM upayogI siddha hotI hai| bhArata hue pratIta hote haiN| jaisalamerake paMcAyatI bhaMDAraka marakArane inakI upayogitA anubhava karake hI sthAna do kASTa phalaka para Alekhita citroMkI camakako dekha sthAnapara saMgrahAlaya (myUjiyamA sthApita kiye haiM jina kara hama daMga raha gye| isI prakAra isake pIcheke ke mahatvake sambandha meM kabhI do mata nahIM ho skte| citritagraMtha, jinameM kaI belabUTe kaI sundara citroMmeM laMdana, kalakattA Adike myUjiyama darzakoM ke lie hI apanI sAnI nahIM rakhate, jaina jJAna bhaMDAgeMmeM surakSita nahIM kintu purAtattva-anveSaNa kI dRSTise bhI ajor3a haiN| ahamadAbAdakI eka sacitra kalpasUtrakI pratikA mAne jAte haiN| sikkoM evaM zilAlekhoMkA saMgraha itihAsa mUlya lAkha rupayese bhI adhika mA~kA gayA hai| ke prasiddha upAdAna haiN| citrakalA, mUrtikalAke itihAsa zilpa evaM mUrti nirmANa kalAmeM to jainoMne araboM nirmANa meM bhI ina saMgrahAlayoMkA atyanta mahatva hai| svaraboM rupaye vyaya kie haiN| jinake pramANa svarUpa ina pradarzanIyoMne aneka kalAkAroMko utpanna kiyA, zrArAsagaNa, rANakapura, devagar3ha ityAdike jaina mandira protsAhana diyA evaM anekoM sahadaya vyaktiyoM ke AjabhI vidyamAna hai| jinakI sUkSma kalAkI prazaMsA hRdayameM kalAkA prema evaM mahatva sthApita kiyA hai| zatazaH pauravAtya evaM pAzcAtya vidvAnoMne muktaka- isa pradarzanI meM hamAre saMgrahakI bahutasI vastue~ Apake avalokanameM AeMgI, unake saMbahakI abhiruci bhI kalApradarzanIkI upayogitA mare hRdayameM aise hI eka kalA bhavana ko dekhakara huI mere khayAlase kalApradardanIkA pramukha prayojana hai thI usakalAbhavanake saMgrahakArakalAvid ananya saMgrAhaka kalAkI ora janasAdhAraNakA dhyAna AkRSTa kara abhi svargIya vAya pUraNacandajI nAhara the| isa kalAbhavanakI vastuoMkA unhoMne svayaM hamAre sAtha calakara kaI bAra ruci utpanna karanA aura kalAkAroMko protmAhana denaa| sUkSama paricaya diyA thA tabhI se hamAre hRdaya mAnamameM ataeva kalApradarzanI eka mahatvapUrNa aura upayogI kArya hai / saundarya pradhAna evaM kalApUrNa aneka AkarSaka tadata kalApUrNa vastuoM ke saMgrahakA bhAva hiloreM mArane lagA aura usIkA yaha thor3AsA mUrtarUpa bhApa logoM ke vastue~ yatra tatra bikharI par3I haiM unakA darzana evaM mahatva manmukha hai| isI prakAra jaina kalApremI zrIyut sArAbhAI ko jAnane meM janasAdhAraNa samartha nahIM hotA ataH ve nabAbako apane citrakalapadrama' graMthake prakAzanakI cIjeM saMgrAhaka yA mAlikake svAntaHsukhAyake rUpameM preraNA ahamadAbAdake dezavirati dharmArAdhaka samAja hI par3I rahatI haiN| janatAkI ruci to una vividha kI pradarzinIke saMyojaka bananese milI thii|biikaanermeN sthAnoM meM par3I huI cIjoMko eka jagaha ucita sajAvaTa ke kalApUrNa vastubhoMkI bahutAyata hai samayAbhAvase prastuta sAtha rakhI jAne parahImAkRSTa ho sakatI hai| vyaktigata pradarzanI meM unakA saMgraha bahuta hI kama huyA hai isalie saMgraha kinake pAsa kyA hai? hareka vyakti ko mAluma phira kabhI isakA vizAla prAyojana karanekA merA bhI nahIM hotA evaM unakA darzana bhI durlabha hotA hai namra anurodha hai| guphAoMke bhitticitrIko aise choTe vividha raMgoMse susajita itane purAne citra hamAre deza meM aura koI nahIM milte| isa liye citrakatsakake itihAsa aura adhyayanakI dRSTise tAipatrake ye sacitra pustaka bar3e mUlyavAna aura AkarSaka vastu hai| (muni jinavijaya jaina pustaka prazasti prastA0) Page #351 -------------------------------------------------------------------------- ________________ bhASaNa (zrImatI ramArAnI jaina, DAlamiyAnagara ) [ digambara jaina pariSada ke sAtha lakhanaU meM sampanna huI mahilA dikI sabhAnetrI zrImatI ramArAnIkA yaha bhASaNa hai / zrImatI ramArAnI dAnavIra sAhU zAntiprasAdajIkI Adarza dharmapatnI hai una meM samAja-saMvAkI akhaNDa lagana hai / sAhUjIne banArasa meM jaina jJAnapITha nAmaka jo mahAna saMsthA anusaMdhAna aura prakAzana ke liye sthApita kI hai, usakI adhyakSA Apa hI haiN| hameM AzA hai Apake netRtva meM samAja sevAkA ullekhanIya kArya hogA / ] mAnanIyA mAtAoM aura bahino bAta-vAdiyoM se yaha sunate sunate hamAre kAna paka gaye haiM ki hamArI sabhyatA saMskRti miTanevAlI hai| hama apanI kI rakSA nahIM kara sakatI, zatru mauke amAnuSika atyA cAra hamAre dharma-karma sabako naSTa kara deMge / vAstavika sthiti cAhe jo ho, hameM duniyAko eka bAra phira dikhA denA hai ki bhAratIya nAriyoM kI nasoM meM bhAja bhI prAcIna vIrAMganAoM kA raka pravAhita ho rahA hai| saMsAra-vyApI yuddhake vAtAvaraNA meM uparyukta bhAva dina para dina bhAratIya nara-nAriyoMke hRdayapara adhikAra kiye jA rahe haiM--aisA honA svAbhAvika hai| yuddha kI bhISaNatA hamAre kiye koI nayI vastu nahIM hai| AvazyakatA par3ane para bhAratIya striyAM ratha-caDI bana sakatI haiM aura 'jauhara' kara apane satItvako rakSAke liye apane zarIrako agnikuDoMmeM bhI homa sakatI haiN| hamane yuddhakA eka dUsarA abhizApa apane hI deza meM baMgAla prApta ke durbhicake rUpameM dekhA hai| hamArI AloMke sAmane usa vistRta prAntakI lAkhoM nirIha prAvAla-vRddha vanitAyeM bhUkhoM tapa tapa kara mara gii| jaise jaise yaha yuddha nikaTatA prAtA jAtA hai, aisI paristhitiyoMka sAmane Ane kI sambhAvanA bar3hatI hI jaaygii| yuddhakI bhISaNatA aura saMhAralIlAkI orase cAM mIMca kara hama rahanA cAheM to hama nahIM raha sktii| par3osa meM Aga lagI dekha kara kauna samajhadAra nArI hogI jo apane kamare ke daravAje banda kara cupacApa eka kone meM baiThI raha sakatI hai| aisI avasthAmeM hamArA kartavya bhAgakI apako bujhAkara padosIkI rakSA karanA aura pratikUla sthiti ke liye apane ko taiyAra karanA mukhya ho jAtA hai / usa Apasi kAla meM prAya: hama apanI choTI-moTI samasyAoM ko bhUla sI jAtI haiN| ThIka vahI avasthA prAja hamAre nArI samAjakI hai| Aja hamAre kartavya kaI gune bar3ha gaye haiN| hameM bAharI AghAtoM se bacaneke sAtha sAtha apanI Antarika avasthAkA sudhAra karanA parama Avazyaka hai / yadi hama apanI suvidhAke liye apane vartamAna kartavyoMkA vargIkaraNa kareM to ve nimna vargo meM vibhakta kiye jA sakate haiM aura unakA pAlana hamArA dharma sA ho jAtA hai- (1) saMgaThana (2) zaki-saMcaya (3) Antarika sudhAra (4) pIr3itoM kI sahAyatA (5) satyAcaraNa, samyak dhAraNA / / satyAcaraNa ke AdhArapara jaina samAjakI yaha vizAla imArata banI thI aura isI AdhAra para yaha sadA sthira rahegI kalpanAtIta kAla se jisa dharmAcaraNakA hamArA samAja pAlana karatA ArahA hai, usako isa yuga meM aura bhI utsAha pUrvaka sampAdana karanA hamArA kartavya hai / satyAcaraya kI bhAMti samyak dhAraNA bhI hamAre dharmakA vizeSa aMga haiM-aneka dharmoM aura saMskRtiyoMke melajolase aura pAsa-par3osa se jahAM hamArI aneka acchI bAteM puSTa huI, vahAM hamAre dhArmika jIvanameM do cAra Amaka dhAraNAoM ke aura mithyAtva ke bhAva bhI A gaye haiM / mithyAtva ke viSaya meM roja zAstra sabhAoM meM carcA hotI hai--mujhe harSa hai ki zikSA ke pracArake sAtha sAtha jainadharmake siddhAntoMkI vAstavika Page #352 -------------------------------------------------------------------------- ________________ phira 1 bhASaNa sundaratA bahinoMkI samajhameM Ane lagI hai / hamAre AcaraNa, japa, tapa, dAna aura pUjA-pAThake pIche dharmakA jo tatva hai, jise hama samyaktvake nAmase pukArate haiM, usako hRdaya meM biThA kara hama jJAna aura cAritrakI ora bar3ha sakate haiN| hama jahAM bhI raheM apasameM prema aura sadbhAvanAko jAgRta rakheM / eka dUsareke sukha-dukhameM sAthI baneM aura jahAM kahIM kalaha yA durbhAvanA hamArI haDimeM Ave use miTAnekI hama ceSTA kreN| saMgha-bhAvanAeM hI zaktidAyinI hotI haiM / saMghase hI zaktikA prAdurbhAva hotA hai / sambhava hai, aisI paristhiti bhI nA sakatI hai jaba hamAre pitA, bhAI, pati yA aura koI hamArI rakSAke lie upasthita na hoM, usa samaya hameM apane balapara hI AtmaracA karanI hogii| hameM apane mAna aura pratiSThAke liye mara miTanA hogaa| isameM lajjA yA zarmakI koI bAta nahIM ki hama vyAyAma yA zastra saMcAlana dvArA apaneko svastha banAveM aura apanI zaktikI vRddhi kreN| bajA aura apamAnakI bAta to taba hai, jaba hama apanI zArIrika athavA mAnasika kamajoriyoMke kAraNa kisI prAtatAyoke atyAcArakA zikAra bana Atmagaurava aura prArama pratiSThA ko baiThe / mAtAoMke Aramabala, prabhimAna aura svAsthyase hI hamAre deza ke bacce tejasvI aura kartavyaniSTha hoMge / zizuoMkA lAlana pAlana bAlaka-bAlikAoM kI zikSA aura parivAra kA zrAhabAdapUrNa vAyumaNDala to mukhya rUpase hamAre Upara hI nirbhara karate haiN| ina karttavyoMkI samucita prakAra pUrti kara hama rASTra-nirmANa ke dUsare kAryoMmeM bhI hAtha ba~TA sakatI haiM / Atma-vikAsa aura sudhArakI bAteM vyaktigatarUpameM prAya: kaThina pratIta hotI haiM, kintu yadi unheM mila kara kiyA jAya to ve sarabatAse sampanna ho jAtI haiN| apanI suvidhAke anusAra hama apane dosameM aisI goSThIkA prabandha kara leM jisameM saptAha, pakSa yA mAsameM eka yA adhika bAra mila kara hama ApasameM vicAra-vinimaya kara skeN| isase hamAre vyaktigata tathA sAmUhika vikAsa meM sahAyatA to milegI hI hamameM saMgaThanakA bala AyegA / ye goSThiyAM gAMva yA nagarake upa-sammelanoMmeM samaya samaya para pariyata kI jA sakatI hai, jinameM sammilita ho hamArI mAtAeM aura bahineM apane svAdhyAya, zikSA, svAsthya aura dhArmika kRtyoM sambandhameM nizcaya kara sakatI hai| 313 saMgIta athavA dUsarI lalita kalAoM meM apanA zAna bar3hA sakatI haiN| sabase bar3hakara hameM yaha lAbha hogA ki hama eka dUsareke sukha-dukha aura jIvanakI samasyAoMko samakeMge aura hamArI jo bahineM dukhakI satAI huI yA upekSitA sI apane jIvanakA bhAra bahana kara rahI haiM unheM hama yathAsambhava sahAyatA pahu~cA skeNgii| pIr3itoM aura asahAyoMkI sahAyatA karanemeM hama tabhI samartha ho sakatI haiM jaba hamameM sevA aura tyAgakI saccI bhAvanA ho / usake liye hameM udAra hRdaya aura karmazIla bananekI AvazyakatA hai| isake ati rika apane samayakA samucitarUpase upayoga karanA Anepara hI hama isa yogya ho sakeMgI ki strIke gRhasambandhI jo kartavya haiM unako pUrA karate hue bhI hama samAja aura dezasevAke liye samaya nikAla ske| manameM tatparatA aura tana meM sphUrti Anepara hI vaha kartavya hama nibhA sakeMgIM / dUsare deza yA samAjakI striyoMkI jAgRti se bhI hameM lAbha uThAnA caahie| kintu kahIM, pItalako suvarNa sama nekI bhUla hama na kara baiTheM, hameM sAvadhAna rahanA cAhie / Upara maiMne Antarika sudhArakI ora saMketa kiyA hai| dezameM jo kucha hotA hai. samAja meM jo sudhAra hote haiM, dharma kI jo prabhAvanA aura rathA hotI hai usa sabake liye vyakti ko pahale svayaM yogya bananA hotA hai / saMsArake sAre hI rASTroMmeM abhUtapUrva uccati huI hai| bar3e se bar3e saMgha bane haiM, pariSada banI haiM, vijJAnake AviSkAra hue haiM aura manuSyane asambhavako sambhava kara dikhAyA hai, kintu kyA vaha usati sthAyI hai, sarvayA vAhanIya hai ? dhAja saMsArakA patana, manuSyakA svArtha aura raktaraMjita dharAkA bhayaMkara dRzya hamArI yoMke sAmane mAnava samAjakI sArI unnati aura bhautika saphalatAko vyartha kara rahe haiN| isakA mUla kAraNa yahI hai ki manuSyane bAharake sudhAra aura bAharakI zikSAmeM uccati kI, kintu apane aMtaraMgako bilkula dhoyA rkkhaa| manuSya ke aura rASTrake nirmANa meM nArIsamAjakA hI hAtha pramukha rahA hai| AjakI paristhitike liye saMsArakI mArI mArI-samAja bahuta hada taka uttaradAyI hai| AMtarika sudhArakI isa kamI ko hameM zIghra hI pUrA karanA hogA, yadi hama cAhatI hai ki saMsAra meM sukha aura premakA rAjya ho / navayugake pravAha meM mAnavatA baha rahI hai usako apane tapa, saMyama aura tyAgase jaina mahilA samAja pAra lagAve yaha merI kAmanA hai / Page #353 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pariSadake lakhanaU-adhivezanakA nirIkSaNa (zrI kanhaiyAlAla mizra 'prabhAkara') maiM bhI pariSada meM gayA thaa| pariSada jainiyoMkI hai ve cAhate the ki svargIya svAgatAdhyakSa zrI lA0 munnAlAla aura bhAratakI manuSya-gaNanAke rajiSTarameM jina jIkA phoTohI gAr3I meM rahe aura ve bhI sabake sAtha jainiyoMkI nAmAvalI aMkita hai, unameM maiM nahIM, to maiM jalUmameM paidala caleM, para imasvAgata samitine nahIM maanaa| pariSada meM kyoM gayA thA ? mere manake nikaTa bhAratIya adhyakSa kA bhASaNa saMkSipta bhI thA aura sundara bhii| saMskRti vyaktipradhAna hai aura yaha saMsthAvAda pazcimake vizeSatA thI ummakA vizAla rASTrIya dRSTikoNa, para vaha pravAhameM bahakara pAyA kUr3A-kacaga hai| merI saMsthAoMkI hindI ke kisI bhI dainikameM nahIM chapA / yaha hindI apekSA vyaktiyoM meM adhika dilacaspI rahI hai / mAhU patrakAoMdvArA pariSadake bahiSkAra kI ghoSaNA hai yA zAntiprasAdajI aura rAjedrakumArajIko aura bhI pariSada AphisakI ayogyatA ? nikaTase dekhanekI bhAvanA hI mujhe pariSameM le gii| pariSada kA kArya sucArurUpase cala rahA thA, para vahA~ jAnekA eka aura bhI AkarSaNathA zrI ayodhyA- bhItara hI bhItara do carcAe~ bhI ghumaDa rahI thI-eka prasAdajI goyalIyase milane kI utknntthaa| unakA yaha ki pariSada eka sArvajanikasaMsthAhokara bhI eka dhanI sAhitya par3hakara unase milane ko maiM bahuta diname sAhU zAntiprasAdajIke hAthoM kI kaThaputalI banagaI hai, becaina thA aura ve pariSadameM bArahethe ! aura bhI bahutase umane use dhanase kharIda liyA hai aura dUsarI yaha ki mitroMke milana kI sambhAvanA thI-svAgatamamitikA samAjasudhArakA apanA mukhya kArya pariSada ne chor3a Agraha bhI thaa| maiM 7 apraila ko bhAI kauzalaprasAdajIke diyA hai aura isa prakAra vaha lakSyabhraSTa ho gaI hai| sAtha lakhanaU pahuMca gyaa| sAhUjIke netRtvakI yaha agni-parikSA thI ! unhoMne apraila ko pariSadake sabhApati sAhU zAntiprasAda pahale hI dina adhivezana samApta hote hI, vahIM paNDAla meM jI subaha pArasala aiksapresase Aye / svAgatasamitike 30-35 kAryakartAoMkI eka aniyamita mITiMga bulAI logoMkA akhaNDa vizvAsa thA ki pArasala leTa AyegA maiM bhI usameM thaa| isa prakAra kI mITigoMkA rUpa prAyaH aura isiliye ve sTezana pahuMcane meM leTa rhe| para gAliyoMkI bauchArameM hotA hai, isa liye maine eka pArasala leTa na huthaa| sAhUjIne pharsTa klAsake veTiMga- sImA bAdhane ke vicArase prArambhameM hI kahA ki sAre rUmameM apanI vyavasthA svayaM kii| isake bAda svAgata prazna do bhAgoM meM baTe hue haiN| pahalA yaha ki pariSada samitike loga pahu~ce, unase mile / maiMne bahuta dera Aja kyA kara rahI hai ? aura dUsarA yaha ki yuvaka taka, cahuta taraha dekhA ki sAhUjImeM isake lie kisI kAryakartA usameM kyA karAnA cAhate haiM? pariSadake taraha kA kSobha na thA-manake kisI bhI kone meM nhiiN| karNadhAra pahalI bAtakA uttara deM aura hama loga dUsarI sahAranapura ke zikSakSa zivirameM jaba ve dIkSAnta thAta kA, isataraha bAta sugama sarasa rUpase spaSTa bhASaNa karane Aye taba bhI maiMne anubhava kiyA thA ki hojAyegI / ise sAhajIne bhI pAsa kiyA aura ve isa prakArakI bhAvanAoM se bahuta dUra haiN| sArvajanika dUsare sAthiyoMne bhii| pradarzanoMkI apekSA kAmameM vizvAsa-anugaga rakhate haiN| janarala sekreTarI zrI gajendra kumArajIne pariSadake namratA svabhAva bhI hai aura jIvana kA eka mArTa kAryakramapara prakAza salA, para mujhe aisA lagA ki bhii| sAhajImeM usakA pahalA hI rUpa maiMne dekhaa| yuvaka sAthiyoM ko usase santoSa na milA / taba dUsare sAthiyAsakreTarI zrI gajendra mujhe aisA lagAna Page #354 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pariSada a0 kA nirIkSaNa kiraNa] sAhUjIne ume liyA, para unake manapara jo pahalI carcAkI coTa thI, usameM ve bahagaye aura unakA samAdhAna karane meM karIba 2 ve kAtara ho uThe / unakI usa vedanA ko samachamakeM aisI sahRdayatA kama hRdayoM meM hai / bhAI parameSTI dAmajIne bar3e saMyata DhaMgame mAhUjIkI sevAoMke prati vizvAsapUrNa zraddhA prakaTa karake yaha aitarAja kiyA ki hamArA abhiyoga to yaha hai ki pariSada samAjasudhArase haTa rahI hai| isa 'abhiyoga' ke pIche jo garamI thI vaha bhAI kauzalaprasAdajI ke bhASaNa meM phUTa nikalI- ve bhUkhezerakI taraha tar3akakara bole / maine samajhA ki basa atra isa mITiMgakI Trejer3I sAmane hai, para saba abhiyogoMkI uSNatAkA viSa pIkara isa bAra jo sAhujI bole, ko hRdayakI komala bhAvanAoMke pravAha meM aise bahe ki koI bhI na TikasakA, saba usameM bahacale / isa bhASaNa meM unakA mastiSka mUchita thA aura hRdaya apanI sampUrNa pratibhA ke sAtha jAgRta / yahAM to saba sAthI hI the, para ghora virodhiyoMkA bhI jamaghaTa hotA, to mAnasarovara kI ina laharo meM khojAtA ! sArA amantoSa samApta, virodha saba santuSTa aura Age kAmake liye kamarakase gAyava, taiyAra, sArA adhivezana kaTutAke pradarzanase baca gayA / sahAranapura meM maine sAhUjIphA dIkSAnta bhASaNa sunAthA, yahA~ bhI sunA / donoM bhASaNa ekAkara hokara jaise mere kAnoM meM rama gaye haiM / ye bhASaNa, mAhUjIkI jIvanapragatike zIrSaka haiM aura unhoMne kamase kama naMre liye sAhUjIkI vicAradhArAko eka dama spaSTa kara diyA hai| unake sAmane na pariSada hai, na netAgirI hai, na digambarazvetAnvarakA vivAda hai aura saca to yaha hai ki na samAjasudhArakA saMgharSa hI hai| unake sAmane unake vizAla rASTrakA eka sabala aMga bananevAle mahAna jaina saMghakA navanirmANa hai| yaha jisataraha sambhavaho vahI unakA pathahai, dhyeyahai, udhara hI ve apanI pUrI zaktike sAtha calane ko prastuta haiN| jaba jalUsameM unhoMne zrI ajitaprasAdajIse kahA 'maiM to ApakI nagarImeM AgayA hU~ aba Apa rAstA dikhAiye !' to bahabAta haMsImeM ur3AI, 315 para unake bhItara sAhUjIke hRdayakI yahI vedanA bolauThI thI ki vaha patha kahA~ hai ? mujhe lagA ki unake romaroma meM jaise usa pathakA prazna hai, usa pathakI pyAsa hai ? unakI isa pyAsakA anubhava karake maine socAki sAhUjI isa artha meM bar3e badakismata haiM ki ve dhanI haiM / samAjane unakA dhanadekhA, mana nahIM, pariSadane unakA dhana liyA mnnhiiN| yahI kAraNa hai ki samAja uThAnahIM pariSada puSTa huI nahIM ! maiM to bhAvukatAvaza, yaha socakara kSubdha houThA ki na pahacAnane se mahAmAnava kA yaha trizAla mana kahIM Age calakara choTA na hojAye / maiMna to prArthanA hI kI ki he bhagavAn ! pIDA bharA, pyAsa bharA, Asa bharA mana nidoM dina vikAsa hI le / sacamuca usa sAre vAtAvaraNa meM ve hI eka AdamI the jinake mana meM eka itanA vizAla jAgRta svapna thA! ve samAja sudhArake lambe lacchedAra bhASaNa bhale hI na deM, sudhAra ke bAda samAjameM jisa sajIvatAkI sRSTi hotI hai, usake nirmANa ke liye nirantara sacinta avazya haiM / yaha unheM pAkara bhI yaha samAja nAyA jIvana na le, to eka durbhAgya hI hai| dUsare dina utsAha ke sAtha samAjasudhArake prastAva pAsa hue aura pariSada kA dezavyApI saMgaThana karaneke liye kendroMkA nava nirmANa kiyA gayA aura prabandhakoMke cunAva meM sAvadhAnI baratI gaI / isa prakAra jahA~ ImAnadAra virodhakI vijaya huI, vahAM sAhUjIke netRtva aura dUradarzitAkA bhI darzana hameM milA / sAhUjIke netRtva kI AbhA maiMne dekhA ki, virodhake samaya vizeSarUpa se pradIpta hotI hai| jahAM koI virodha AyA ki ve uThe, saMkSepameM aura saralatAse bole aura mAmalA samApta | isa samAptimeM ve bhASaNakalAkA sahArA nahIM lete -- pravaktA to ve haiM bhI nahIM, mAmale ko sIdhA aura gaharAI taka dekhanevAlA unakA maratiSka aura sAlara nehakA srotra bahAdenevAlI muskarAhaTa ho unakA bala hai / isa muskarAhaTake nIce bhAga bhI hai, kabhI 2 A~kheM bhI tana jAtI hai, para yoM hI aura sirpha pAliza para vAnisa -sI ! maiMna Page #355 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 316 anekAnta kaI bAra dekhA ki unake bhrukuTibhaMgako lambAI eka vAkya jitanI hai| tejIke sAtha saiNTeMsa Arambha karate haiM aura yaha ki saisTaiMsa samApta hotA hai, to tejI bhI samApta hojAtI hai / sabhAsaMcAlanake kozalameM maiM unakI tulanA paM0 javAharalAla neharUke sAtha AsAnI se kara sakatA huuN| paM javAhalAla neharU, eka nambarake dRSTA aura eka nambarake ghAgha, jinheM jItA nahIM jAsakatA aura bahakAyA bhI nahIM jA sakatA / sAhU zAntiprasAda, eka nambarake dRSTA aura eka nambara ke ghAgha, jinheM jitA nahIM jAsakatA, para bahakAyA jA sakatA hai| kyA mUrkha banAkara ? uhU~ ! unake atyanta samvedanazIla aura sarala hRdaya ko chUkara ! donoM kAle bAdala; khUba barasane vAle, para pahalA hai vaijJAnika, jo apane hI manakI maujameM barasatA hai aura dUsarA bhAvuka kavikA-sA mana liye, jo dUsaroMke sukhadukha ko apane meM lekara bhI barasa par3atA hai ! pariSadake aNu 2 para Aja sAhU zAntiprasAda kA vyaktitva chAyA huA hai / kuchane kahA yaha abhizApa hai saMsthAke jIvanakA / maiMne eka patrakAra kI AMkha se dekhA - yaha baradAna hai saMsthAke jIvanakA / isa varadAna meM eka abhizApa hai yaha bhI maiMne dekhA yaha abhizApa hai dUsaroMkI nizcintatA kA bilkula vaisA ki kAMgresI miniSTiyoM ke samaya bAharake kAMgresI miniSTaroM kI ora dekhate rahe aura vaha varadAna abhizApa meM badala gayA ! yahA~ isa pariNAmase sAvadhAna rahanA hai aura yaha kAma zrI rAjendrakumAra jI aura bAbU ratanalAla [ varSa 6 jIkA hai| mujhe prasannatA hai ki ina donoM mahArathiyoMne isa adhivezanameM yaha jimmedArI dekhI hai, pahacAnI hai aura sirapara lI hai| yahI isa adhivezanakI saphalatA hai / BAHADUR SINGH SINGHI ZAMINDAR & BANKER eka zrI parameSThIdAsa jI aura zrI kAmatAprasAda jI ke sabhApatitvameM jaina sAhitya pariSada aura presakAma sake Ayojanako maiM mAnatA hU~ ki ye zreSTa smArambha the / sAhityapariSadako to merI rAya meM, pariSadakA vaisA hI vibhAga banA denA cAhiye, jaisA carakhAsaMgha kAgresa meN| jaina sAhityakI upekSA kara jaina samAja ke kisI sudhArakI kalpanA karanA upahAsAragda hI hogA bhAI parameSTidAsa jI aura kAmatAprasAda jI yadi sAhityapariSada ko sthAyI karaneke liye eka yojanA banAne meM thor3A samaya lagAmakeM to bar3A upayogI kArya ho / zrImatI ramArAnIjI ke sabhApatitva meM mahilA pariSada huI / samAjasudhAra Andolana kA bhaviSya bahuta kucha striyoM para nirbhara karatA hai, isa dRSTi mahilA pariSada kA kAma kevala 1 dina ke utsava taka sImita rahanA bahuta hAnikara hai| ise pariSada kA eka sthAyI svatantra vibhAga honA cAhiye aura usake dvArA pUre varSabhara kAma honA cAhiye / zrImatI ramArAnIjImeM utsAha hai, yogyatA hai, sAdhana hai / yadi ve thor3A adhika dhyAna desakeM to yaha saMsthA saMgaThita hojAye aura samAjake liye bahuta upayogI kAma kare / pariSada kI sabhAnetrI ke rUpameM unhoMne jo bhASaNa diyA, vaha sundara, saMkSipta aura mahatvapUrNa thA / siMghIjIke patrakA UparI bhAga bA0 bahAdurasiMhajI siMghIkA jo patra isI kirabameM pU0 322 para avikala rUpase chapA hai usameM pavekA aMgrejImeM chapA huA UparI bhAga, tArIkha sahita, kampojase chUTakara chapanese rahagayA hai, jisakA hameM kheda hai| ataH pAThaka use nimna prakArase banAyeM athavA par3hane kI kRpA kareM / --mainejara zrIvAstava presa Tele. Address "DALBAHADUR" Telephone NO. PARK Se 48, Gariabat Road, P. O. Ballygunge, CALCUTTA, 26-1-43 Page #356 -------------------------------------------------------------------------- ________________ kevalajJAnakI viSaya-maryAdA (lembaka nyAyAcArya paM0 mANikacanda kaundeya) purane pratipatti isa prakAra meM jitane bhI lakSaNa kio prAtaH / / kucha mahIne hue vA. ratanacandajI mukhtAra sahAranapurane pratipatti isa prakAra haihamAre sAmane eka prabha upasthita kiyA thA, jo isa prakAra hai- zAstra meM yA lokameM jitane bhI lakSaNa kiye jAte hai "kyA kevalazAnase kucha jJeya kUTa jAtA hai?" unameM praznavazAt yA kalpanA ye pada kabhI nahIM pAte hai| yaha prazna gaMbhIra hai, kevalazAnakI viSaya-maryAdAse "japayogo lakSaema" "zRMgasAsnAbAn gauH" jIvako sambandha rakhatA hai aura isaliye isapara yukti tathA aagm| lakSaNa upayoga hai| sIMga aura gala kambala vAlA baila kI sahAyatA sAtha gaharAIse vicAra karake hamane jo kucha hotA hai| ina lakSaNoMmeM praznake vaza hokara yA kalpanA mAlUma kiyA hai use Aja hama isa lekha-dvArA anekAnta- khar3I kara lenA aise lacakadAra pada nahIM DAle gaye haiN| ata: pAThakoM ke sAmane rakhate haiM, jisase ukta bAbU sAhabakA hI pratIta hotA hai ki saptabhaMgIeka kalpanA hI hai| kucha vyutpatti nahIM kintu una-jaisI zaMkA rakhanevAle dUsare sajanoMkA bhI bar3hAne vAle laukika jana isa racanAse lAbha uThA lete haiN| samAdhAna hosake athavA vidvAnoMdvArA carcita ho kara yaha sva-catuSTayase ghar3ekA astitva-dharma aura para-catuSTayase viSaya aura adhika prakAzameM lAyA jA ske| ghaTakA nAstitva-dharma koI avibhAga-praticchedokA ghArI 'sarvadravya-paryAyeSu kaMvalasya' yaha zrI umAsvAmI mahA- paryAya athavA guNa yA dravya, nahIM hai| kevala kalpita dharma rAjakA niIta siddhAnta hai| isake anusAra vastubhUta aura haiN| yaha khyAla rakhanA ki jo sAmAnya-guNoMmeM vastuko paryAya-paryAyI-svarUpa mAne gaye trikAlavartI dravya, guNa aura tIno kAlameM sthira rakhane vAlA astitva guNa aura jo paryAyoMko kevalazAna jAnatA hai| dravyoMmeM azuddha dravya aura ki pratikSaNa pariNAmI hai vaha anujIvI guNa isa astitvaparyAyazaktiyA~ tathA paryAyoMmeM avibhAgapraticcheda bhI gina dharmase sarvathA nirAlA vastubhUna hai| astitva guNake sAtha liye jAte haiN| vizeSa pratipAdana yaha hai ki pratyeka dravya nAstitva guNa kathamapi nahIM Thahara sakatA hai| jaise ki dravyala meM kevalAnvayI hokara pAye jAne vAle prameyatva guNakI ke sAtha adravyatva aura vastutva ke sAtha avastula guNa koI pariNati aneka prakAra hai| matizAna karake jJeya ojAnA vastumeM jar3A huzrA nahIM hai| kyoMki adravyatva, aMvastutva yA pRthak tatva hai aura kevalazAna dvArA pramiti-viSaya hojAnA nAstitva koI anujIvI guNa hI nahIM hai| isI prakAra padAyoM meM judI bAta hai| matijJAnI jIva indriyajanyazAnadvArA laDDu iSTatA aniztA bhI kalpita hai| jo Aja iM hai vahI cIja rUpa, rasa, gandha tathA sparzako jaannaa| kintu kevalajJAna- hamako kala aniSTa ho jAtI hai, dUsare vyaktiko usI samaya vaha dvArA modakRke rUpAdiko pratyakSa kara lenA vizeSatA rakhatA aniSTa par3a jAtI hai| kintu zrutajJAnI jIva padAthoM meM prApekSika hai| yo aindriyika jJAnakI viSayatAse kevalajJAna praztA hai| astitva, nAstitva yA iSTatva, aniSTatva jAna rahA hai| mithyAzAnoM-arSamiyAjJAnoke viSaya vahA~ saMkalita nahIM hai| kevalajJAnI aise phokaTa dharmAko nahIM mAnatA hai| aisI nRtya, gAna, vAditra prAdike laukika sukha-saMvedana-pari- paristhiti meM hama zratajJAnIko mithyAzAnI yA kevalazAnIko yatise bho kevalazAna rItA hai| prAgamagamya anaMta prameyoMko alpajJa hojAnekA upAlaMbha nahIM de sakate haiN| kyoki kevalajJAna vizada jAnatA hai| kintu isI manizAnake prakrama zrI akalaMkadevane "yAvanti kAryANi tAvantaH svabhAvaanusAra bhuvajJAna ke viSaya mAne gaye katipaya svabhAvoM aura dhamoM bhevA" aura zrIvidyAnandane "yAvanti pararUpANi para kevalazAnakA adhikAra nahIM hai| saptamaMgI, syAdvAda, tAvantyeva pratyAtmam svabhAvAntarANi tathApariNAmApekSika-dharma, nayavAda anya vyAvRttiyAM zrAropita svabhAva ye mAt" ityAdi vAkyoM dvArA bastukai sirapara aneka svabhAva saba bhI anazAnake parikara haiN| zrIrAjabArtika meM saptabhaMgIkA lAda diye haiN| unheM jaise ho| taise mAnanA hI cAhiye / lavaNa "praznavazAdekasmin vastunyavirodhena vidhiprati- 'devadattaka siraparase eka kSaNako bhI anyabhASa, sobhAva dhavikalpanA samabhaMgI"aisA kiyA gayA hai| isakI siMhAbhAvako haTA diyA to usI samaya jAjvalyamAna bAga, Page #357 -------------------------------------------------------------------------- ________________ anekAnta [varSa 6 phaNA uThAe kAlA mAra tathA dahAr3atA huzrA siMha mastaka kI cAzanI car3hA car3hA kara Apako amRta auSadha khilA para car3ha baitthegaa| zrana: ye dharma mAnane par3ate haiN| idhara kevanI dete hai| pahile usI prakriyAse ve svayaM amRtatvako prata bhI agne niyata sampUrNa dravya-paryAyoM ko vizvarUpase jAna hI kara sake haiN| vaidya svayaM kar3ave, cirAyatA, kuTakI. giloya rahe haiN| aba inameM utArane kI bAta koI rahatI hI nahIM ko nahIM khAnA hai. kintu saikar3oMko usako khAnekA upadeza hai| thothe viSayoMko na chUnA unake liye acchI bAta hai| dekara nIroga kara detA hai| prathama hI dvibhASitvakA kArya ApakA ghara mandirajIse pAMca sau gaja dUra hai eka gaja calane atIva kaThina hai ataH arhantakI mahattA bar3ha jAtI hai| para cAra mau ninyAnave gaja raha jAnA hai aApake gharame Apane apunarukta a, zrA, ka, kha, yo eka eka akSara yA hajAroM lAgyoM ghara apekSAkRta dosau. cAramau. pA~camI gaja, dvisaMyogI, mATha saMyogI, saThisaMyogI, causa ThisaMyogI aise yA chahamI, bArahasau, pandrAmau phuTa dUra hai| athavA bahattarasau, kore eka kama ekAMTupamANa akSaroM meM solahamI cauMtIsa ekasau cavAlIsasau, aThAraha hajAra ina haTa kara hai yoM aneka karoDa akSaroMkA bhAga de dene para bana gaye ekamau bAraha ghara parassara meM apekSAkRta dUra dUgnara haiN| zrAne jAne vAloMkI karor3a padoM ke bane dvAdazAGgapara bhI vicAra kiyA hogA vivakSAke anusAra dUra dUranara nikaTa nikaTanara yA dik pari- aura kevala eka madhyama pada ke dausauveM bhAga zeSa rahe / ghartana athavA iMca, phuTa, gana, vizvAMza. vizvA, vIghAkI pATha karor3a akSaroMse banA diye sAmAyika Adi caudaha aGgaasaMkhya nApoMko dhAra rahe hai / saMkara, vyatikara rUpase nApAMkI bAhya zrutakA parAmarza kiyA hai| yahI kevalIkA atizaya ginatI yahuta bar3ha jAtI hai ityAdi gaNanAmeM zrAI huI koI hai| acchA aba usI viSaya para AIye kikalpanAe~jhUThIbhI nahIM hai--vyaktiyoM ke. zrutajJAnodvArA unako kevalajJAnI kisa zeyako nahIM jAnate haiN| isa praznasayA jAnA jA rahA hai kintu aimI raddI bAnoko sarvaza nahIM ke sambandhameM kahanA yaha hai ki zrAdIzvarake zrAtmA yA jAnate haiN| jahA~ jahA~ lokA kAzake niyata pradezopara gRha zarIrakI U~cAI 5.. dhanuSa hai| yaha Ajakalake zAstrajJa bane hue haiM ve unake zAnameM nirvikalpaka jhalaka rahe haiN| batA rahe hai| kintu svayaM zrAdinAtha bhagavAnake hAyase ve ghara, homa, zrAlaya ye zabda bhI maiMne zrApako samajhAneke eka dhanuSase bhI kamatI mAtra dhanuSake the aura bAhubaliliye kaha diye hai| vastutaH kevala zAnakA viSaya zravaktavya hai| kevalIkI sabhAmeM unakA nApa isase bhI kamatI yAnI chadmastha jIva ThaluvA beThe veljiyama, hAlaiNDa, jApAna, dhanuSakA kahA gayA thaa| dAIsau dhanuSakI avagAhanA vAle prAsTreliyA, jarmanI, amerikA, iMgalainDa zrAdikI bhASAoM padmaprabhu bhagavAnake samavasaraNameM IdhanuSakA upadezita meM yA vibhinna nApoMse kalpita paimAizeM karate phireN| apane 2 kiyA thaa| vastutaH ye nApakI lateM Apako samajhAneke parameM apekSAkRta gar3ha lI gaI anantAnanta dUra-nikaTatAoM liye lagAdI jAtI haiM dhanuSoM, hAthoM, aMguloMko kahA~ taka yAnApoMko sarvaza karAThota nahIM jAnate haiM pratyakSazAnameM zabda lgaanoge| phira deza, dezAntaroke nyAre nyAre phuTa, iMca yojanA nahIM calanI hai| pratyakSazAna avicAraka hotA hai| zrAdike hajAroM lAkhoM prakAroMkI kahA~ taka kalpanA kroge| amIra-garIba kisIkA bhI vicAra kiye binA sUrya ke samAna kevalazAnIke jJAna meM to mAtra ratanAhI jhalakatA thA ki bhar3Aka saMde padAyA~kA pranibhAsa kara detA hai| hAM, paropakAra prAdIzvara mahArAja utane niyata pradezoMpara sthita hai| zrI svabhAva vAle kevalazAnIko puruSArtha kara dubhASiyAke mahAvIra svAmIne haiM dhanuSa zrAdikI kalpanAse rahita ava. sahaza dvAdazAMga vANI dvArA prArako atIndriya siddhAnta ktavya niyata angAhanAdhArI RSabhadevako apane kSAyikazAna samajhA denA par3atA hai| jaise ki hindI aMgrejI donokA se jAna liyA thaa| kisIne prAgraha kara pUchA to svake hAtha par3hA hubhA dubhASiyA paMDita hindIbhASIko aMgrejakI bAta se 25. dhanuSakI lambAI batA dii| phira saikar3oM varSa pIcheke aura aMgrejako bhAratIyakA abhiprAya zandAntara bola kara prAcAryoMne zAhAya ke svazarIra anusAra 500 dhanuSakI samajhA detA hai usI prakAra kevalajJAnI binA icchAke samajhA dii| paMcamakAlake anta meM hone vAle bhI bIrAjada puruSArya dvArA nirvikalpa prameya, para vyavahArameM mAhezandI muni mahArAja apane do hAthoka zarIra anusAra amila Page #358 -------------------------------------------------------------------------- ________________ kevalajJAnakI. viSaya-maryAdA 316 nAmaka bhAvakako upadeza deveMgeM to ve 875 dhanuSakI batA ina khokhale ni:sAra vikaloMko ve nahIM jAnate haiM kyoM kiye deNge| kyA ye apekSAkRta nAgoMkI maba saMkhyAyeM va jJAnIko prApekSika parivartanazIla dharma na to koI gura haina vastubhUta pratIta ho rahI hai? kathamapi nhiiN| kintu prApa logone paryAyeM haiM aura na dravya hai| sarva dravyaparyAyeSu kebalasya" apane vicArAtmaka zratajJAnameM zAta karalI hai| mAsvira isakI hI pakar3e raho adhika ke liyethana psaaro| zrotAoM ko kisI na kisI DhaMgase vastusthitikA jJAna tohove| navya naiyAyikoMke yahA causaTha vizeSaNoMse sahita kahA aApake pAsa eka loTA dRgha hai| aApakI zruta-haSTameM gayA jahA~ jahA~ dhuzrA hai vaha vahAM agni avazya hotI vaha eka sera hai| koI do paueDa kara rahA hai| tasarA hI hai aimA vicArAtmaka, vyAmizAna kevalajJAnIka nahIM nyAre serase 15 chaTAMka batA rahA hai| yo uma dUdhakI pAyA jAtA hai| idhara vyAmizAnakA viSaya mAnA gayA, saikar3oM hajAroM tola hai| aneka jIva dUdhako milka, kSIra, avinAbhAva-sabandha koI cIna nohI, bama isI kAraNa payaH, stanya zrAdi zabdoMse jAna rahe haiN| kyA kevalajJAnI zrApa sacce hai| vastuta: bhagavAna ke prAvinAbhASa, zatru-mitrabhI ukta vikalpoMke sAtha dUdhako jAna rahe haiM? kadAcita bhAva, svasvAmI sambandhaye kSaNa kSaNa meM badalane vAle kAMspata nhiiN| ve na to hindI zabda dUdha lagA rahe haina agrejI milka bahurUpiyA pole sambandha bhI zeya nahIM hai| thor3I thor3I dera baIkI yojanA kara rahe haiN| ve maba nayazAna hai-"yAvantaH mAna kara puna: kaTa meMTa dene vAle khilAr3I chokaroMkI totAzabdAstAvanto nayA:" sahAranapurameM 86 kA sera hai, bambaI meM casma dostIke gaDhanta nAtoko bhagavAn pagziAta nahIM karate 28 rupaye bharakA se hai| candaumImeM 88 tolekA mera hai haiN| vahAM chatra hai ataH lAyA honA hI cAhiye aise anumAna kahIM8. yA 78 tolekA sera hai| dhI manakA 36 sera zAna bhI Apake hI pAsa haiN| honA cAhiye, bhagavAn sera tulatA hai| sahAranapurameM saikar3A zrAma eka sau cAraha kyA kiyA jAya, ho sakatA, cAMdI teja ho jAyagI aisA gine jAte haiN| kahIM 12. kA saikar3A hai ityAdi jhaMjhaToMmeM kyAla daur3atA hai| do aura docAra hote hai, aise saMbhAvyamAna kevalI nahIM par3ate hai jaisA ki vicAra-vinamaya vyApArI jana ullekhya viSayoko jo parasaMgrahanayase saba sat hai, kevalI nahIM karate rahate haiN| hA~, ye vikalpakazAna bhUThe yA macce yA chUte haiN| anumeyala aura vyAmizAnagamyatva dhauMko bhI kayalI ubhaya, anubhaya yadi ApakI AtmAmeM upaja gaye haiM to una nahIM jAna pAte haiN| hameM koI anumAnazAna yA vyatijJAnako Apake zAnoMko bhagavAn jAna leNge| ve una zAnoMke phokasa apanI yAtmAmeM upajAvegA usa zAnako avazya jAna viSayoMka jhamelemeM nahIM par3ate haiN| hamAre sAmane kapar3ekA jaaveNge| kyoMki yaha zAna no parokSazAnI caitanya guNakI eka thAna ramavA hai ve uma kapar3ekI azuddha dravya, guNa, vAstavika paryAya hai jo kevalIko jAnanI hI hai| paryAyazaktiyAM, paryAyoM aura avibhAgapraticchedoko jAna rahe yoM to kevalI bhagavAna saba jhUThe zAnoko jAna rahe hai-pratyeka paramANu takakI tInoM kAloMkI avasthAzroMkA hai| sIpako cAndI samajhe huye mithyAjJAnIke viparyayajJAnako sAkSAt pratyakSa kara rahe haiN| kintu vaha thAna pA~ca varSa prathama sarvaza avazya jAnate haiN| kalpanAzAnokA bhI yA pratyakSa kara 5) rupayakA thA, do varSa prathama 10) meM bikA thaa| aba rahe haiM paraMtu unake zeya aMzakA nhiiN| jaisA ki jaja sAhaba 16)kA bhAva nikAlA hai dillI meM mRlya 14).aha- cora, hatyAre, DAkU, vyabhicArIke doSoMkA mAtra zAna kara madAbAdameM 12 // ) hai yahA~ sahAranapurameM hI dUsarA dukAnadAra lete haiM antarA anubhava nhiiN| viSayakA zAna nahIM hote 15) ru. meM detA hai yehI bajAja dUsare grAhako abhI 15 // ) huye bhI viSayIkA jJAna ho sakatA hai| dekho "prameyakamala meM de cuke haiN| kevalI kisa mUlyako ThIka zrA, tumhI batAo? mArtaNDa 72 vAM ptr| jayapurakA rupayA 100) meM, dIkA 10)meM, koTAkA 10)meM, eka caukI hamAre sAmane raklI hai| usake trikAlabatI amerikAkA DAlara )meM, yo jodhapura, bIkAnera, kolApura, dravya, guNa, paryAyoMko kevalI AmUlacUla mAna rahe hai| rUsa, jarmana, jApAna prAdi kahAMke rupayoMse mUlyakomadhya kendrita ananta paryAyoM meM se eka ekake anantAnanta avibhAgapraticcheda kareM? ye bhAva (reTa)bahuta zIghra badalate bhI rAte hai| vastuta unake zAnameM avikala mAlaka rahe hai, kintu vaha caukI Page #359 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 320 bhanekAnta [varSa lAkhoM padAcoMse bhArI hai, karoDo vastuoMse halakI hai, ve to bAstavika sadbhUna dravya, guNa, paryAyoMko pravaktavya anekoMse bar3I, phalAnI phalAnI katipayoMse choTI hai asaM rUpase jAna rahe haiN| jabaki tatva nirvikalpa hai "svasahArya khyA adhika cikanI, dasa kAye gyArahAne tIna pAI nirviklpN"| (paMcAdhyAyI) kI hai sundara hai, phahara hai aura na jAne kitanI bhUta, vartamAna yat paraiH pratipAdyoiM yatparAn pratipAdaye / bhaviSya kAlIna anantAnanta pudgala paryAyoMkI apekSA khura- unmattaceSTitaM tanme yadahaM nirviklpkH|| khurga hai, kama kImata hai, bahumUlyavAn hai ityAdi prApekSika (samAdhitaMtra) viSayoko ve nahIM deNge| zrApa loga ina thothe dhoko taba to usakA sAkSAt zAna bhI nirvikalpaka hI hai zutajJAnase jAnate raho / zrAnansya nAmake doSakA bhI lakSya katipaya kalpita zabdayojanAyeM, nindA prazaMsAye sApekSarakhanA caahiye| zAniyoMne lagAlI hai| nirbalatA yA isa AtatAyIpanakA "atthAdo atyaMtara mubhalaMmaMta bhaNanti sudaNA- uttaradAyitva kevalazAnI nahIM bhugata sakate hai| raNam" yoM ye saba ayaMse arthAntaroMke jJAna hai| kucha ina kevala samyaktva guNake liye hI "yasmAd vaktuMca meM poMgApana bhI hai| isI prakAra zrI mahAvIra svAmIne oNaka zrotuMca nAdhikArI vidhikramAt" (paMcAdhyAyI) yAnI rAnAkI bhUta sauvIM paryAya jAnI, ve manuSya the| vIrane unake asalI samyakta guNako kahane aura sunanekA adhikAra kisI gugyo, sukha, duHkho mAdikA antaHpravezI kevalazAna kara ko nahIM mAna baiThe ho. bhAIyoM akele samyakala gayA liyaa| kintu vaha manudhya saukA to bhAnajA thA, pA~caso / liye hI yo kyoM kahate ho / sabhIke liye kho| hA~, guru kA mAmA, cAcA, tAU thaa| dasa hajAra AdamiyoMse ziSyake pratipAdya-pratigAdaka bhAvameM lAneke liye vastu bhitti choTA thaa| amuka amuka se bar3A thaa| yadi vaha amuka para kucha svabhAva, ApekSika dharma, neya viSaya bhI mAne gaye auSadhi khA letA to baca sakatA thA / ucita auSadhi hai| tabhI tatvanirNaya ho sakatA hai| aura zravaktavya prayeya mUlyavAn honese nahIM mila sakI thI, ataH madhyameM mara gayA para bhI usI mArgase pahuMca pAte haiN| hogA ityAdi vicAraNAyeM kevalIke zAnameM nahIM hopAI hai prathama hI "devazAstraguruzraddhAnaM samyagdarzana" kahA bolanA, cAla, zArIrika ceSTAye (adAyeM) akSara likhanA jAtA hai| kucha vyutpatti ho jAne para "tattvArthazraddhAnaM mAdike parivartana bIla ApekSika Ter3he bA~kurepanakA baiMkakA sabhyagdarzana" samajhAyA jAtA hai| pacAt "svAnubhUtiH sA aikAunTa usa zAnameM ullikhita nahIM hai| trikAlavatI samyagdarzana" kaha kara tatvabodha karAyA jAtA hai| bar3hiyA anantara jIvoMkI vibhima sUratoMkI . paraspara vilakSaNatAkA vyutpatti hojAne para sabhyagraSTi svayaM apane samyaktvako hisAba bahuta bar3A hai| sthAdvAda-siddhAnta yA nayavAda to nirvikalpaka pravaktavya anubhavana karatA rahatA hai yo vAcyazAniyoMke liye hai, kevalazAniyoMke liye rattIbhara bhI upa- vAcaka bhAva bhI yathArthazAnameM upayogI hai| hama kyA kareM yogI nhiiN| zukladhyAna . dvArA kokA kSaya karane vAle aise kAryakAraNabhAvapara kucodyoMkA AkramaNa nahIM ho pAtA hai| .lambe lambe samIcIna nayajJAna jo zreNiyoM meM hote haiM ve saba parameSThIkI bhaktike binA mokSa nahIM milatI hai| yaha nazAna hai bhatricAraka sarvazake nahIM upaja pAte haiN| nyAya paramarayA nimittinaimittikamAva bahuta badiyA hai| kintu chAtroMmeM pratyakSa jJAnako avicAraka kahA hai| nityAnityAtmaka pAThaveM, nauveM bArahaveM guNasthAnomeM to parameSThIkI bhaktiko bastu hai| astivanAstitva svarUpa padArtha hai|anaamikaa aMgUThI chor3o, kahAM taka parako pakar3e rhoge| vahIM to pravaktavya kanihAse bar3I aura madhyamAse choTI tathA na jAne kitane AtmatatvakA saMcetana kare jaao| tadvat nayajJAnoMse neya ananta-padAyose. choTI bar3I hai ye saba pApako yathAzakti yA usabhaMgI sthAdvAd evaM tarkavitarkAtmaka viSayopara bhI kalpanAyeM haiN| kevalazAnIko mata jhukaano| isa kAryako bArahaveM guNasthAna sarvazake zAnameM ina radI cIjokA prAkAra nahIM par3atA takatama kara do| (kramazaH) Page #360 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Tarp sampAdakIya. 1 jainamatyaprakAzakI virodhI bhAvanA- yaha nibita (varSa aMka) rasake bAda se 'janasatya. anekAntakI gata sitambara mAmI kirayA (naM0.2) meM prakAzane vIrasenAmandirameM apanA mAnAhI banda kara diyaa| bane 'vAra-zAsana stpattikA samaya aura sthAna' nAmakA aba tIna mahIne taka vaha nahIM pAyA tabamArthakoM anekAnta 'zrAphimase use patra likhakara na AnekA kAraNa eka lekha aitahAnika Tise likhA thA, jise par3hakara aura isa bAta se kSubdha hokara ki vIrazAsana-jayantIka mahotsava pUchA gayA aura aMkako zIghra bhejane kI preraNA kI mamabhI prastAva meM "kucha zvetAmza vidvAnoMke mama bhI. gii| parantu uttarameM na to koI 'patra' pAyA "aura 'na uka aMka'hI' prApta ho ske| hAla meM 23 aprelako akasmAt asthAyI samiti meM cune gaye hai jinasatyaprakAza ke sampAdaka 7paikakA darzana huA hai| usake prathama lekha zrIkAMtazoha cAmana nAla gokaladAsajI 'bahuta hI" vicalina ho nA sampAdakanuM zvetAmbaro pratyernu mAnasa' ko par3hakara yaha uThe the aura unhoMne 'use zvetAmbage tI sthAnakavAsiyoM spaSTa ho gayA ki usake sampAdakakA hRdaya aMmI taka virodhI kI A~khoM para paTTI bAMdha kara unheM kuA~meM dhakelanekA prayala batalAyA thaa| sAtha hI, apane zvetAmbara bhAiyoM ko yaha bhAvanAse bharA huA hai| sampAdakIko jaba koI aura bAta' preraNA bhI kI thI ki ve ganagRha para hone vAle vIrazAsana kahanako meM milI taba unAne 6-7 mahIne pahalakA"ekatra bAbU bahAdurasiMhajI sipIkA prakAzita kiyA aura ise jayantI-mahotsava meM zarIka na hoveN| isa para maine bhaiyogI kokAntameM bApanekA bhAropa lagAkara zvetAmbaroM meM mere jainamratyaprakAza . vivitra sUjha' nAma kA eka lekha livAthA jo navambara mAsa kI kiraNa naM. 4) meM prati anyadhImAva phailAnekI ceSTA kI hai, aura aisA karane meM prakAzita huA hai. .aura usameM sahayogIke kathakI kira unheM mere usa patrako chipAnA par3Amo maiMne bAbU bahAdura purassara, bhAlocanA kara use. ni:mAra, nituka anuGgina. sihajIko unaka ukta patrake uttara meM rajiSTarIse mejA aura kahara sAmpradAyika manovRttiko liye hue vyakta kiyA kyA ki mara usa patrakI maujUdaMgI meM vasA koI bhAgepa nahIM thaa| sAtha hI sampAdakajIse. yA anurodha kiyA thA ki ve mere lagAyA jA sakatA / umameM maiMne siMdhIjIko spaSTa likha diyA isa lekha tathA pUrvavartI 'lekhako bhI adhikalarUpase apane thA ki "yadi ukta (ki.naM. 2 vAle) lekhako pada kara bhI patra meM prakAzita karanekI kRpA kareM, jisase unake pAThaka Apa patrake prakAzanakI jarUrata samajhege to vaha aMgalI svayaM aucitya aura anaucilAkA nirNaya karane meM samartha ho kiraNa meM prakAzita kara diyA jaavegaa| jAna par3atA siMdhI maka; parantu mere laMkhako prakAzita karanA to dUra rahA, sampA- jIne lekhako par3ha kara apane patrake prakAzanakI jarUrata nahIM dakajIse lekhekI yuktiyoMko koI samucita uttara bhI nahIM samajhI, isIse mujhe nahIM likhA' aura isI liye yaha prakAbana sakA, taba mAtra yAkahakara hI unhoMne santoSa dhAraNa zita nahIM kiyA gayA-anyatra bhI unhoMne use svayaM yaha kiyA ki anekantiko sampAdaka bahuta pracAra kara rahA haikaha kara prakAzita nahIM karAyA ki usake chApanese inkAra vA vIrako prathama dezanA sambandhI zvetAmbarIya mAnyatAkA kiyA gayA hai| aisI hAlatameM na chApaneke Aropake liye 'jIko na lagatI huI batalAtA hai aura unake vartamAna koI guMjAiza nahIM satI, phira bhI sampAdakajI mujha para mAgamoko gaNadhara-racita na batalAkara devabiMgaNike Aropa lagAne baiThe hai aura apane pAThakoMmeM mere viSayakA zvetAmbarIya mAgama ThaharAtA hai, use apanI gAnokA gaira- galata pracAra karanA cAhate haiM, yaha dekha kara bar3A hI seMda vAjibImanA bAja nahIM no kala mAlUma pdd'egaa| sAtha hI tathA aphasosa hotA hai| aura isase sampAdakajIkI kavita rakhetAmbaro ke sAkArakI usakI mAzA aphala nahIM ho sakegI manoti aura virodhI bhAvanAkA aura bhI namakapa gamane Page #361 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 322 anekAnna [varSa 6 zrAjAtA hai| Apane bA* bahAdurasiMhajIke patrako bhI ani. bA. bahAdurasiMhajI siMghIkA patra aura usakA uttarakala rUpama jyoMkA tyoM nahIM chApA, kintu sampAdanake cakra naM.yuta adhiSThAtA vIramevAmAMdarakI sevAmeMpara car3hA kara usameM manamAnI kATa-chAMTa, kamI-bezI aura nivedana / camekAmtakA chaThe varSakA jo vijJaptimA nandIlI kI hai, jisake do cAra namUne ma prakAra hai- abhI mere pAsa pAyA hai usameM vIrazAsanajayaMtIkA bAI patrake uparI bhAgapara '26-6-43' aise jo tArIkha dI sahasrAbdI mahotpaba manavAnekI yojanAse sambandha rakhane thI use nikAla diyA, 'aura terApaMdhI sabhI sahamata ke vAlA eka prastAva paahai| upameM bIrazAsamajayantIke sthAna para 'tathA terApaMthI saba eka mata hai' banAyA gayA mahotsavako akhila bhAratavarSIya jainamahotsavakA rUpa denekI aura 'manAyA' ko 'manavAyA meM 'upadeza diyA hai kI upa bAta kahI gaI aura usI meM asthAyI niyojakasamitike deza diyA thA' meM 'vicArane' ko 'mboja karane meM aura sabhyoMkI nAmAvalImeM zvetAmbarasamAjake anyatama pratinidhi 'yA parva'ko 'yaha parva' meM parivartita kiyA gyaa| sAtha hI rUpase merA bhI nAma binA hI pUche dAkhila kiyA hai| isa patrake anta meM 'nivedaka' likha kara usake nIce jo 'bahAdura kAraNa ukta prastAva aura vIrazAsanajayantIkepAramazvetA mbarasamAjake eka pratinidhiko haisiyatase mumako kucha siMha siMdhI aisA patrapreSakakA hastAkSarI nAma thA usa sabako likhanA par3a rahA hai| yadyapi maiM apanA vicAra zvetAmbara badala kara 'nivedaka' ke sthAna para to 'bhavadIya' banAyA samAjake pratinidhike rUpase likha rahA hai jisameM kisI bhI gayA aura zeSa nAmavAlI paMktikA 'bA. bahAdUrasiMhajI zvetAmbaramyaktiko bhApatti nahIM ho sakatI / phira bhI siMdhI, kalakattA' isa kAme rUpAntara kiyA gayA hai| dUsare merA yaha vicAra sthAnakavAsI samAjako bhI mAnya hogA; bhI kucha parivartana kiye gaye haiN| kyoMki maiM jo kucha likha rahA hai usameM zvetAmbara, sthAnakamAlUma nahI kisIke patrako uddhRta karate hue usameM vAsI aura terApaMthI sabhI shmt| . isa prakArake sampAdana-parivartanAdi-viSayaka svecchAcArake jaba vIrazAsamajayaMtI mahotsavako akhimamAratavarSIya liye sampAdakajIka pAsa kyA prAdhAra hai-kisa adhikArase jaina mahotsava banAnA hotaba yaha jarUrI ho jAtA hai ki sabhI unhoMne aisA kiyA hai| aura kyA unakA yaha kRtya apane jaina phirakoMpramANabhUta aura uttaradAI mukhyamyaktiyoMse pahale pAThakoMke prati eka prakArakA vizvAsaghAta nahIM haiN| saMbhava hai parAmarza kiyA jAya, jo vIrasevAmaMdirane kiyA nahIM hai| sampAdakajIne apane isa kRtyadvArA siMdhIjIko yaha pATha prastAvameM kahA gayA hai ki bhAgAmI mahotsava rAjagRhI paDhAnA cAhA ki unheM patrAsa DhaMgase likhanA cAhiye ke vipulAcavApara bhIra zrAvaNA kRSNapratipako manAyA jAya. jahA~ aura jisa dina bhagavAna mahAvIra prathama upadeza thA aura apaneko 'nivedaka' na likha kara 'bhavadIya' zabdake vicaa|maiN samajhatA hU~ ki prastAvakA yaha kathana vizeSaprayogase hI vyakta karanA cAhiye thaa| parantu jaba siMdhIjIne rUpase bhApatika yogyAcyA zvetAmbara aura kyA sthAnakayaha dekhA hogA ki unake hastAkSarI nAmake sAtha bhI 'bA.' vAsIkomAja taka bahana jAnatA hai aura na mAnatA (bAbU) aura 'jI' zabda jor3a kara unheM unhIMkI taraphase ki bhagavAna mahAvIrane arU sthAnameM ukta sidhiko prathama prayukta hue sUcita kiyA gayA taba unheM usake liye kitanA upadeza thaa| isake vilda sabhI svetAmbara aura sabhI sthAnaka saMkoca hunA hogA aura usa parase unhoMne sampAdakajIkI vAsI purAne itihAsa aura paramparAmAdhAra para yaha mAnate yogyatAkA kitanA anubhava kiyA hogA, ise viza pAThaka haika bhagavAna mahAvIrabajubAnIkA kTa para prathama upadeza svayaM samajha sakate hai| astu / kiyA aura so mI vaizAkha zukSa dshmiiko|| abameM siMdhIjIke patrako avikalarUpase, apane uttarapatra mere itakabanake samarthanameM kevabA paramparAgata bhuti ke sAtha, anekAnta-pAThakoM ke sAmane rakhatA hai, jisase une hInahI balki adhikase adhika purAne anyoMkA mI vastusthitikA ThIka bodha ho sake aura ve jainasatyaprakAzake bhAcAra hai| vetAmbara aura sthAnakavAsI samAjake sampAdakakI virodhI-mAvanA aura galata pracArako bhaleprakAra sAmane aise aitihAsika bhAcAra hoM aura paramparA ho yA samajha skeN| sabasameM ekamata eka aisI naI nirAdhAra bAta Page #362 -------------------------------------------------------------------------- ________________ kiraNa ] sampAdakIya 323 ko mAnakara, usameM bhAga lekara itihAsa tathA paramparAke vIrasevAmandira masammapara haratAna kaise phera sakate hai isaliye maiM Apase sarasAvA ji. sahAranapura jAnanA cAhatA hU~ kimApake pAsa purAnese purAne pramANa tA021-10-11 kyA hai jinameM bhagavAna mahAvIrane vipukhAcalapara zrAvaNa zrImanmahAnubhAva siMghIjI, mAdara jayajinendra / kRSNa pratipadako prathama upadeza deneko bAta kahI gaI ho| tA. 26 sitambarakA rajiTaI patra mujhe pathAsamaya jahA~ taka maiM jAnatA, digambara samAjameM bhI ukta sthAna mila gayA thaa| asvasthatA aura avakAzase bagAtAra para usa tithiko prathama upadeza diye jAnekI paramparA aura ghirA rahaneke kAraNa uttara kucha vilambase rhaa| jayaMtImahotsavakI paramparA bilkula maI aura nirAdhAra bhii| mA kiijiye| phira mI digambarasamAja apanA nirNaya karane meM svataMtra bhApakA patra prApta honese pahile 'mekAnta' ke liye hai, kintu zvetAmbara samAja aura sthAnakavAsI samAja to eka khelakI yojanA hogaI thI, jo bhApa patra mukha apanI purAnI-sapramANa paramparAko taba taka choDa nahIM viSayase sambandha rkhtaa| yaha khAsI dvitIyakirAmeM sakate jaba taka unheM mAlUma na ho ki usase bhI adhika mudrita kunA hai, jo do tIna dina bAda hI saMbAmeM pahuMce purAnA aura adhika pramANabhUna mAghAra vidyamAna hai| gii| isa lekhako pada mAnekapAva, maiM samajhatA hai bhApa __ yadi Apake pAsa apane vicArake samarthaka purAne pramANa apane patrako prakAzita karanekI pAvazyakatAko mahasUsa hoM to unheM zIghrAtizIghra prasiddha karanA cAhie jisase mahIM kareMge, kyoM ki lekhama ubhayasampradAyoMkIrarise viSaya damare loga kucha soca bhI ske| mere prastuta vicArakA bhApa kA spaSTIkaraNa kiyA gayA aura usameM purAne pramAda khulAmA kareM yA na kareM to bhI merA yaha patra mApa agale bhI maujUda hai jo mApane mujhase caahe| sIse patrako anekAntameM kRpayA avazya prakAzita kAdaM jisase hara eka prakAzita kAmekI jarUrata nahIM samakI gii| padika vicAravAnko isa bAre meM socanekA, vicAranekA aura kahane lekhako par3hakara bhI bhApa patra prakAzamakI jarUrata mamamaMge kA tathA mirDaba karanekA yatheSTa avasara mila ske| to vaha agalI kiraNameM prakAzita kara diyA jAyegA / patra pApako mAlUma hogA ki jahA~ jahA~ saMbhava ho vahI meM "bilkula gaI aura mirAcAra" jaisI kucha bhArapaparaka samI jagaha maiM saba phirakoM ko eka jagaha mikhAnekA paca- bAteM bhApattike yogya hai aura isa bAtako sUcita karatI paatii| isI kAraNa kalakattA-jaise vizAla zaharameM aura hai ki viSayakA svayaM manana karake unmahIM khilA gayA vizAla jainabasatI vAle sthAnameM sabhI kirake vAle hama eka hai| patrake prakAzanase eka nayA vivAdasthAna paidA hogA jagaha milakara parva vizeSa mamAte hai| paraMtubaha pUrva hamame mIsaMbhava ,bisemApanahIM cAhate auratIcAhatA aisA junA jisameM kisI phirokA matameda nhiiN| vaha huuN| patra prakAzanake binA bhI saba mAmamA parasparama parva gupana yauvazI-mahAvIrakA janma divasa / yadi sahAya-pUrvaka saba ho sakatA hai ki mahotsava kina kina aisA hI mahAvIrake prathama upadenAkA sthAna aura dina sabhI kAmoM meM kisa hada taka zvetAmbara samAjakA sahayoga prApta pirakoM meM nirvivAvarUpase mAnya ho to usa sthAna para ho sakegA athavA 'mamekAnta' siddhAnta kahI taka jasa dinako mabe jayaMtI mahotsavakI pojanAkA vicAra apanA rAstA nikAlane meM samartha ho skegaa| khAsakara aisI saMgata ho sakatA para jahA~ mUlA meM hI meda aura virodha hAtameM aba ki bhApa jaise udAra mahAnubhASa tAmbarahaivahAM sabhI cirakIkA sammikhita pase bhAganA se samAna eka mAnya prtinidhihai| baharahA utsava lisa socA gayA vaha merI samakameM nahIM paataa| yaha eka to zAsanamArake pavitra uddezyako lekara kiyA jA rahA bhume baina kirakoM meM ekamavA vivAdasyAna paidA karAne usameM kisIko bhI cApati nahIM ho sakatI meM voharasAda bAbIvIpAtI hai| nivedaka tInoMDIsammavAoM sanoko rasabameM sammilita hone bahAdurasiMha siMghI liye nimaMtrita karatA bArA bhaneka sajana zAmija bhI Page #363 -------------------------------------------------------------------------- ________________ va hue 1-ekavarSa.to utsaba eka pramukha sthAnakavAsI sAdhu prakaTa karate Ae hai| samaya samaya para jhApase kitanA kI. jIke sabhApatitva.DI.malAyA gayA thA, jo agale sAla pa hADa humA, anekAnanakelime lekhoMkI preraNA bhI. bhI apane kucha vicAsiMgoMke sAtha padhAre the, parantu kahIM kI.mAI hai, eka dokha, prApta bhI hue haiM, anekavAra astra; kisI bhI prakAra kI bhApatrikA varNana nahI ho..paramA--saba: skatA.tathA. attatrANa ke kAraNa, lekhoMke mejane meM zrApane. kAIbahuta hI premapUrvaka- emaa| aisI hI mAyA majabUrI:bhI jAhira kI hai| mArca mana BE49 ke anekAnta, apane mahotsAhita bhI kI jaatyii| . . meM prakAzitake, kani gajamanakA pigala aura rAjA bhAramalla', bAkI mApA maha kisanA.ki phira bhI digambara nAmakA, merA lekha-par3ha kara to Apane bar3I prasannatA vyakta samAja apanA nirvAya karane meM svataMtra hai," ityAdi yaha kI thI aura svata: hI yaha likhA thA ki maiM anekAnAke hai.aura isameM jo spiriTa saMnihita jAna par3atI usase liye isa piMgala granthakA sampAdanAdi kara duuNgaa| dI saba utsava-viSayameM khetAmbara-samAjakI orase kisI pravara paristhitiyoM evaM Apake viSayakI apanI dhAraNAke vaza, virodhakI mAsA nahIM kI jaasktii| pratyuva isake...yahI vIrazAsana-jayantIka mahotsava-sambandhI prastAvakI asthAyI asA rakhI jAsakatI hai ki aba matabhedake hote hue bhI samitima bhApakA nAma bhI cunA gayA thA aura bAdako zAsanapracAra, sAhityasammelana.aura sAhitmikapradarzanI anekAnta-vizeSAGkake mamgadaka-maNDala meM bhI Apake nAmI jaise kAryoM meM pravetAmasArasamAjakA aparaya sahayoga prApta yojanA kI gaI thii| isa yojanAkI sUcanA dete hue maiMne hogaa| itanA hI nahIM, bakSika saha prAyameM bhApake dvArA Apase do bAra patradvArA apanI svIkRti bhejane ke liye niveprayula hue tabataka" aura "jabataka" ye zamdoM parase, dana kiyA aura eka bAra anekAntakI pichalI kiraNa dvaaraa| to bahasI mAyA patI:ki kisI samaya niSpAtA mere isa nivedanake uttara meM Apane jo patra bhejanekI kRpA pUrvaka viSa vicAra hokara mere dvArA prastuta kiye gaye, kI he vaha mujhe bar3A hI anokhA tathA abhUtapUrva jAna paDA prAcIna pramAoM kI mahalAkA betAmAra samAjadvArA svIkAra hai| patrameM use anekAnta meM prakAzita kara denekA anurodha, bhI kiyA jAtA hai| aisI hAlata meM kisI amiya prasaMgake bhI hai, aura isa liye use adhikala rUpase nIce prakazita upasthita hone kI bhI koI bAta nahIM hai....... kiyA jAtA ha . . , .. . bhavadAya. ... . .....jagalakizora ... .. ... pa.pacaradAsajIkA anokhA " paM. mecaradAsajI zvetAvara janasamAja eka prasiI vijJAna hai, saMskRta-prAkRtAdi bhASAproke paMDita hai, adhyApana tathA anya sampAdanAdikA kArya karate hai aura vyAkaraNAdi: viSayaka kucha svataMtra pranyoMkA Apane nirmANa bhI kiyA hai| mAjase koI 15-16 varSa pahale, ahamadAbAda rahate hue, zrApa mere kucha vizeSa sampaka meM pAe haiM aura tabase meM Apa ko eka saMbanasvabhAva tathA udAra-vicArakA ta na samajhatA pArA, A~pake vyaktitvake prati merA dara tathA premabhAva hai aura Apa bhI, jahA~ taka mujhe mAlUma haiM, mere aura mere kAryAka prati apanI"dira tathA premabhAva .... .12va, bhAratI nivAsa sosAyaTI, bhAI jugalakizoraMjI ........ elisa vija vande mAtarama : maiMne mAnA hai ki bhApa itihAsakA viparyAsa karane meM ge hue hai aura digaMbara tathA tAra ina donoM baMdhu." samAjameM aikyakI kA basya badanikA bhUmiTavalameM caMprasara hote jA rahe . ... . .."SjI bhApakI aisI paristhitimAna mile hA aura pike prati sarvabA" upecambhAva" bhAgabATa sI karizase 'mAparkakA patra nipara bhI meM ekako bhI uttara nahIM de skaa| .. meM samaMjatAyAApa merI pezAmAva" varSa samaja (zeSa aMza TAiTisa tIsarA Page #364 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ( 110 kA zeSa aMza) sambambana raanaa| ina bhAropoMke samarthanameM kisI bhI jAyaMge aura phira phira patra likhakara sAmAjika banakobara- hetukA prayoga nahIM kiyA gayA aura malihAsAvika viSabAda nahIM kareMge, paraMtu merI dhAraNA galata huI aura mApake siko spaTa karake hI batalAyA gayA hai, taba ye nAdirapatra phira phira pAte hI rahe aura mApake anekAntameM bhI zAhI mAropa kahA~ taka DIka hai, ise maiM una vicArazIva merA nAma bhApa bAra bAra chApate hI rahe. ataH yaha patra pAThakoMke nirNaya para hI codatA hUM mo mere sAhitya aura jimbakA pApako bhApake kAryakI prati merA sarvathA upevAbhAva kAryoMse paricita haiN| sAtha hI, itanA aura bhI batakSA denA hai isakI sUcanA detA hUM tAki zrApa merA manobhAva spaSTa cAhatA hUM ki paM. becaradAsajIne mAja taka, merI jAnasamaja jAya. kArImeM, mere kisI bhI aitihAsika lekhakA prativAda nahIM mAnavanAke nAte mApa hamAre bhAIto bhI satyakI kiyA-use viparIta athavA anyathA mida karanA to dUrakI raSTiye bhApa hamAre lie upekSaNIya hai ataH bhApakI kisI bAta hai| mAtra apanI mAnyatAke vikhya kisI bAtako deza bhI prakArakI sAhityika vA dhArmika pravRttimeM merA deza bhI kara use itihAsakA viparyAsa batakhAnA aisA hI jaisA sahakAra va sajAva nahIM hai| isakI zrApa noMca kara lenA ki koI sIpake Takako cAMdI samajhakara mohavaza apanA aura yaha samAcAra anekosameM chApa bhI denA. rahA ho, svayaM use cA~dI siddha na kara sakatA ho aura mApake anekAMsameM cApa kaI vaphe merA nAma likhakara vasaroMke sIpa siha kara deneko satyakA viparyAsa batalAtA ho| likhate haiM ki "amuka kamiTimeM paMDita becaravAsajI mujhe to isa patrako par3hakara aba aisA bhAbhAsa hotA niyukta kiye gapavAbhuka kArya paMDita becaradAmajIko ki maI san kI anekAnta kiravA naM.4 meM maiMne popA gayA" ityAvi, aba Apa aisA limbanekA kATana jI lekhA--'kyA tatvAdhasUtra anAgama-samanvaya meM tatvArthauThAvaM aura merA nAma likhakara samAjameM bhrama phailAnekA manake bIja'--4. candrazekharajI zAsIkA prakAzita ayAnako khodekheM kiyA thA isa parase bhApa mujhase kaTa ho gaye hai, yo ki isa pAre patrako anekAMnameM avazya prakaTa kara deveM umameM zAkhIjIne bhApakI taTasthatAko caileMja karate hue jimame pamamta nirgavara baMdhuoMko aura samasta zvetAmbara bhApakI sAmpradAyika manovRttiko kucha nA karake banavAyA baMdha ko mere viSayameM macA hAta mAlama ho jAya thaa| tamAme Apane jisa piMgala manthake sampAdanAdikA ApakA becagdAsa svayaM vacana diyA thA isake preraNAtmaka pacoM para bhI kucha mAlUma nahIM yaha patra cina aura mastiSkakI kamI dhyAna nahIM diyaa| bAdako cApakI mAnyatA viSayaka sthinimeM likhA gayA ! saba bAta kAya nAyava jaisI mayunika lekha bhI anekAmasameM prakAzita hue hai, jinakA jAna pAtI hai--vicAra aura vivekake sAtha unakA koI zrApamaM mAja taka koI usara nahIM bana sakA aura isa liye bApa sambandha mAlUma nahIM hotaa| patramaM eka bama pUrvake bhApakI vaha kahanA uttarottara bar3hatI hI gaI, jopantako mana sambandhoM para hI pAnI nahIM pherA gayA balika ziSTatA una patrake rUpameM phUTa par3I hai!!! acchA hotA yadi paMDita manyanA aura sujanatAko bhI jalAali dI gaI hai!!! jI usI samaya mujhe apane upekSAbhAvase sUcita kara dete| itihAyajJamA aura ekatAkA dama bharane vAloMkI premI mA hone para nato unheM mere patrako par3hanekA kaSTa uThAnA vAkapagviAti aura premI udAra lekhanI avazya hI aiti paratA, na mahogamavakI samini madha sampAdakamaMsameM unakA hAmikoM tathA ekatA-premiyoM ke liya cintA aura vicArakI nAma cunA jAtA aura na unheM isa patrake likhanekI naubata vastu hai ! mere jaimoMke prati "marvathA upekSAbhAva" kI aura hI paatii| unhoMne galanI kI jo mujhe aisA mana: payazAnI 'merI kisI bhI prakArakI sAhiyikA dhArmika pravRtti meM mamama liyA jo uttarake na zrAne mAtrase saba kucha bhulA apanA kSeza bhI sahakAra va majAba na honekI ghoSaNA' to kara unake usa madhA upekSAbhAvako samajha jAtA / khaira, banayakI kalpanAtIla vizAlatAkI upaja mAlama hogI!!! aba bhApake isa patrane merI mA~kheM kholadI hai, merI gakSata ima patrameM mere Upara tIna bhAropa lagAye gaye hai phraDamIko dUra kara diyA hai aura mujhe pApake yA bhApakI (1) itihAsakA viparyAsa kAnA, (2) anaikya bar3hAneka mAmpradAyika manovRtti evaM maNyapremako asalI rUpameM mamama aniSTa prathAnameM agrasara honA, aura (3) matyame koI kAmavasara mila gyaa| tA. 30-4-1644 Page #365 -------------------------------------------------------------------------- ________________ chapa kara taiyAra hogayA di0 jaina-saMgha granthamAlAke prathama puSpakA prathama dala bhagavadguNadharAcArya praNIta kasAyapAhuDa * yativRSabhakRta cUrNisUtra aura svAmI vIrasena kRta jayadhavalA TIkA tathA unake hindI anuvAda sahita do varSa pUrva apanI dharmamAtA sva0 mUrtidevIkI smRti meM zrImatI ramArAnI dharmapatnI dAnavIra sAhU zAntiprasAdajI miyAnagara ke dvArA dvitIya siddhAnta prantha zrI jayadhavalajIka prakAzanArtha diye gaye 25000) ke dAnase saMghane kAzI meM jo zrI jayadhavalajI ke prakAzanakA kAma prArambha kiyA thA usakA prathama bhAga chapa kara taiyAra hogayA hai / isakA sampAdana apane viSaya ke khyAtanAmA vidvAna paM0 phUlacaMdrajI siddhAnta zAstrI, paM0 kailAzacandrajI siddhAnta zAstrI aura nyAyAcArya paM0 mahendrakumArajIne kiyA hai| prArambhameM 112 pRSThakI vistRta hindI prastAvanA hai / viSayako spaSTa karane ke liye 154 vizeSArtha aura saiMkar3oM TippaNI hI gaI hai| kAgajake isa duSkAlameM bhI 64 pauNDake puSTa kAgaja para chApA gayA hai| svarakI sundara jilda hai / -mUlya-pustakAkAra 10 ) zAkhAkAra 12) posTeja kharca alaga / kRpayA kamIzana yA kisI prakArakI riyAyatakI mA~ga na kreN| relve pArsalakI jimmedArI kharIdArakI hogii| bilTI zrI0 pI0 saM bhejI jAyegI / mantrI - jayadhavalA kAryAlaya, syAdvAda jaina vidyAlaya bhadainIghATa banArasa karmaphala kaise dete haiM prastuta pustaka meM bahuta hI sarala bhASA meM anya dharmoke sAtha tulanAtmaka DhaMga se yaha dikhAyA gayA hai ki jIva apane kiye hue karmoMkA phala binA kisI zakti-vizeSa (IzvarAdike) svayaM hI kaise pAtA hai| kImata / ) Registered No. A-731. bhAratakA prAdi-samrATa hamAre rASTra bhAratavarSakA yaha bhAratamAtA Aja logoM meM phailI huI ti anusAra zakuntalA aura duSyantake putra bharatake nAma para na hokara hamAre Adi tIrthakara bhagavAna RSabhadeva ke putra bharata cakrIke nAma para bhAratavarSa par3A huA hai, isa pustakameM imI viSayako veda, upaniSada, Adi prasiddha prAcIna hindU manthoMme siddha kiyA gayA hai| kImata 12) donoM pustakeM mAtha maMgAne vAle sajjana / / / ) maya posTeja ke bhejeN| jaina pragati granthamAtA phorTa roDa sahAranapura yU0 pI0 20 If not delivered please return to: VEER SEWA MANDIR, SARSAWA. (SAHARANPUR) mudraka, prakAzaka paM0 paramAnandazAstrI bIrasevAmandira sarasAvAke liye zyAmasundaralAla zrIvAstava dvArA zrIvAstava presa sahAranapura meM mudrita / Page #366 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sane kAnta sampAdaka-jugalakizora mukhtAra SIKKIKEKEKEKEL viSaya-sUcI KAKAR aKaKaM 112 aKETKHIKSHIKHAREHIKAR samantabhava-bhAratIke kucha namUne-[sampAdaka " pRSTha 325 2 gotravicAra (pariziSTha)-[40 phUjandra si. zAsrI 3 kyA niyuktikAra bhadrabAhu aura svAmI samantabhadra eka nyA.paM. darabArIlAla 330 4 gAMdhI-gIta ( kavitA )-[kamala kizora viyogI' . -- 1 gurudakSiNA (kahAnI)-[zrI bAlacanda jaina vizArada mudrita zlokavArtikakI truTipUrti-[paM. paramAnanda zAstrI . bahanoM ke prati-[zrI candagIrAma 'vidyArthI' tRSNA (kavitA)--zrI ghAsIrAma jaina 'candra' .... 'svAdhInatAkI divya jyoti' (eka parIkSaNa)-[esa. sI0 bIrana ..." cAMdanIke cAra dina ( kahAnI )-zrI bhagavata jaina " " abhyarthanA ( kavitA )-[paM. kAzIrAma zarmA 'praphulita' ... 12 g2alatI aura g2alataphahamI-[sampAdaka 5 zinasavAza (prAcIna guphAmandira)-[zrI gulAbacandra abhayacandra jaina 4 kevalajJAnakI viSaya-maryAdA-[ nyA. paM. mAzikacandra ayapurameM eka mahInA-paM0 paramAnanda zAkhI ..... " vIrazAsana-jayantIpara muni zrIkRSNacandramIkA abhimata 1. sAhisya-paricaya aura samAlocama 18 rAjagirimeM vIrazAmana jayantI-mahotsava gAITina. bIrasevAmandirako sahAyatA bhanekAntako sahAyatA 2. dodhAramAnoMkA viyoga / vIrazAmanA-viSayaka jastI sUcanA ........kkkk.cm. xx2.04. 01.18 E * varSa 6 A HATIWWHINHAIMAHAHATHMANIAHINILAMIRIANIMARWARARIANRAATHAWLAW kiraNa 10-11 Page #367 -------------------------------------------------------------------------- ________________ rAjagirimeM vIrazAsanajayantI - mahotsava (bhAvaNakRSNa 1, 2 tA0 7, 8 julAI san 1644) anekAntake pAThakoM ko yaha to bahuta pahalase mAlUma hai ki isa varSa vIra-zAsanajayantIkA mahotsava rAjagRha (rAjagiri) meM usa pavitra sthAna para hI manAyA jAyagA, jahA~se bIrazAsanakI 'sarvotIrtha-bArA' pravAhita huI hai| Aja maiM itanI sUcanA aura denA cAhatA hU~ ki pichale dinoM kalakattA meM eka mITiMga huI thI jisameM sAhU zAntiprasAdajI, bA0 nirmalakumArajI, seTha baijanAthajI sarAvagI, bAbU baladevadAsajI aura bAbU choTelAlajI Adi samAjake pramukha sajjanoMne bhAga liyA thA / usameM rAjagirikI varSAkAlIna sthiti ora kucha jaina- zrajaina vidvAnoMke patroM Adiko lakSyameM rakha kara yaha taya kiyA gayA hai ki mahotsavako do bhAgoM meM bA~TA jAya-eka vArSikotsava aura dUsarA 'sAdhe-dvayasahasrAbdi - mahotsava' / vArSikotsavako vIratIrthakI pravRttike niyata samaya zrAvaNa - kRSNapratipadA ko hI manAyA jAya aura dUsare mahotsavako kArtika sudimeM dIpAvalike karIba (aktUbara mAsameM) rakmbA jAya tathA usake sAtha bhA0 di0 jainatIrtha kSetra kameTIkA jalsA bhI kiyA jaay| donoM hI utsava rAjagirimeM manAye jAyeM aura vArSikotsavake samaya mahotsava-sambandhI saba yojanAoMko pUrI taura se sthira kara liyA jAya / tadanusAra vArSikotsava kI tArIkheM 7, 8 julAI san 1644 nizcita kI gaI haiM / ataH cIrabhagavAn ke upAsakoM aura unake zAsanase prema rakhane vAle sabhI sajjanoMse nivedana haiM ki ve isa puNya avasara para eka dina pahalese hI rAjagiri padhAranekI kRpA kareM / samAjake vicArazIla vidvAnoM aura dUsare pratiSThita sajjanoMko to khAsa taura se padhAranA cAhiye, jisase vArSikotsavakI saphalatA ke sAtha mahotsava-sambandhI bhAvI progrAmake sthira karane meM, jo yahuta hI mahatvapUrNa hai, unakI pUrI madada milasake / isa utsavakA progrAma tA0 7 julAIko prAtaHkAlase hI prArambha ho jAyagA, jaba ki nagara meM prabhAtapherI karatA huA jalUsa vipulAcala parvata para usa sUryodaya ke samayase kucha pahale hI pahu~ca jAyagA jisa samaya vIrabhagavAnakI divyabANI khirI thI aura unakA dharmatIrtha pravartita huA thA / vahA~ usa vakta parvata para dhvajArohaNa, pUjana-stavana, vIra-sandeza- zravaNa aura eka kIrti stambhake liye smRti - paTTa (Memorial Tablet) ke sthApana AdikA mahatvaparNa kArya hogA / bAdako nagarameM Aka ratIsare pahara se vArSika adhivezanakI kArravAI zurU hogA, jo agale dina taka rahegI aura jisameM vIra jIvana aura bIra- zAsana para vidvAnoMke bhASaNa hoMge tathA mahatvake prastAva pAsa kiye jAya~ge / -- relapatha se AnevAloMko I0 AI0 relveke bakhtiyArapura jaMkzana para utaranA cAhiye, jahA~se tIna gADiyA~ rAjagiriko jAtI hai-eka subaha 6-30 para, dUsarI do paharako 1 baje aura tIsarI zAma ko 6-20 para - aura koI tIna ghaMTemeM rAjagiri pahu~cA detI hai / praya 18 u: e -- nivedaka jugalakizora mukhtAra adhiThAtA 'vIrasevAmandira' jaya praja Page #368 -------------------------------------------------------------------------- ________________ / vArSika mUlya 4) 10 - isa kiraNakA mUlya ) . niitivirodhaataasomyvhaarvrtksmpr| patmAgamasyabIja bhuknekagururjapatpaneta 3- REFENEmaem.saacaamanarma -T amariawarram a n . bIrasevAmandira (samantabhadrAbhama) sarasAvA jilA sahAranapura jDa, bhASAvayaSya, bIranirvAha saMvat 25.0, vikrama saM.... kiraNa 10-11 'samantabhadra-bhAratIke kucha namUne [ 22 // zrIdhAriSTanemi-jina-stotra bhagavAnRSiH paramayoga-vahama duna-kasmandhanaH / jJAna-vipula-kiraNa sakalaM pratibudhya buddha-kamaLAyatecayaH // 1 // hrivNsh-keturmvy-viny-dmtiidhe-naaykH| zIba-jabadhirabhavo vimavastvamariSTanemi-jinakujage'jagaH // 2 // 'vikasita-kamaladalake samAna dIrSa netroMkezaraka aura harivaMzameM bajarUpa he agTinemi-jinendra ! Apa bhagavAna-sAtirAyAjJAnavAna- RSi-disampana-aura zIzasamudra-aThAraha bAra zIloMke pAraka-e mApane paramayogarUpa zukaNyAnAgnise kAmavendhanako-zAnAvaramAdirUpa karmakAraTako-bhasma kiyA hai aura jAnakI vipula (nirapazeSayotanasamartha vislIya) kiraNoMse sampUrNa jagata athavA lokAlokako 'jAnakara pApa nidoSa (mAyAdirahita) vinaya tathA pamarUpa tIke nAyaka hue-Apane samyagdarzana-zAna-bAritratapa aura upacArarUpa paMcapakArake vinaya tathA paMcendriyajayarUpa paMcamakAra damanake pratipAdaka pravacana-tIrthakA pravartana / kiyA hai|(saav ho) Apa jarAse rahisa aura bhavase vimuka hue| Page #369 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 326 anekAnta tridazendra-maugni-maNi-rasna-kiraNa-visaropacumbinam / pAda-yugalamamalaM bhavato vikamatkurogya-dalAruNodaram // 3 // nv-cndr-rshmi-kNvcaa'timdhir-shivraatiaaptm| svArtha-niyata-manasaH sudhiyaH praNamanti mantra-mukharA mhrssyH|| // 'Apake isa nirmala caraNa-yugalako, jo ( praNAma karate hue ) devendroM ke mukuToMkI maNiyoM aura banAdiraloMkI kiraNoMke prasArasaM upacumbita hai, jisakA udara-pAdatala-vikasita kamala-dalake samAna raktavarNa hai aura jisakI aMguliyoMkA unnata pradeza nakharUpa-candramAoMkI kiraNoMke parimaNDalase ati sundara mAlUma hotA hai, ve sudhI maharSijana praNAma karate haiM jo apanA Atmahita-sAdhanameM dattacitta haiM aura jinake mukhapara sadA stuti-mantra rahate haiN|' - cutimdryaan-dhi-bimb-kirnn-jttilaaNshumnnddlH| nola-jalaja-dala-rAzi-vapuH saha bandhubhirgAketurIzvaraH // 5 // ilabhRca te svajanabhakti-muditahadayo jneshvrii| dharma-vinaya-rasikI sutarA caraNAravinda-yugalaM praNematuH // 6 // 'jinake zarIrakA dIptimaNDala putiko lie hue mudarzanacakrarUpa radhimaNDalakI kiraNoMse jaTila hai-saMvalita hai-aura jinakA zarIra nIle kamala-daloMkI rAzike samAna zyAmavaNe hai una garur3adhvajanArAyaNa--aura haladhara--palabhadra--donoM lokanAyakoMne, jo svajanabhaktise pramuditacitta the aura dharmarUpavinayAcArake rasika the, Apake donoM caraNakamaloMko bandhu-janoM ke sAtha bAra bAra praNAma kiyA hai|' kakuda bhuSaH svdhr-possissit-shivreglngkRtH| meghapaTala-parivIta-taTastaSa lakSaNAni likhitAni patriNA // 7 // bahatItitIrthamRSibhizca satatamabhigamyate'tha c| prIti-cittata-hadayaH parito bhRzamUrjayanta iti ciato'clH||8|| 'jo pRthvIkA kakuda hai-lake kandheke samIpa sthita kakuda-nAmaka soMgarabhAga jisa prakAra zobhAsampanna hotA hai usI prakAra jo pRthvIke saba prayavoMke Upara sthita zobhAsampaca uccasthAnakI garimAko prApta hai-vidyAdharoMkI biyoMse seSita zivagesa alaMkRto aura meghapaTaloMse vyApta taToMko liye hue hai vaha vibhuta-lokaprasiddhaUrjayanta ( giranAra .) nAmakA parvata (he nemijina ) indradvArA likhe gaye-utkIrNa hue-Apake cinhoMko dhAraNa karatA hai, isaliye tIrthasthAna hai aura Aja bhI bhaktise sallasitacitta RSiyoMdvArA saba orase nirantara atisevita hai- bhaktibhare RSigaNa apanI Atmasiddhike liye bar3e cAvase Apake usa puNyasthAnakA zrAzraya lete rahate haiN| bahirantarapyubhayathA ca karaNamapidhAti nA'rthakRt / nAtha yugapadakhilaM ca sadA svamidaM nalA''mapanivediya // 6 // ata eva te budhanutasya carita-guSamahatodayam / nyAya-vihitamabadhArya jine spayi suprasana-manasaH sthitA vayam 10 nAra ) nAmakA patA hai aura meghapaTaloMse vyApAna uccasthAnakI garimAko prakAra zobhAsampanna patisavita hai- bhAsthAna hai aura Aja bhAga likhe gaye-vaha vizruta-lokaprasiddha Page #370 -------------------------------------------------------------------------- ________________ kiraNa 10-11] samantamad-bhAratIke kucha namUne 327 - - 'he nAtha ! Apane isa akhila vizvako-carAcara jagatako-sadA karatalasthita sphaTika maNike samAna yugapat jAnA hai, aura Apake isa jAnane meM bATAkaraNa-dhanugadika aura antaHkaraNa-mana-ye alaga alaga tathA donoM milakara bhI na to koI bAdhA utpanna karate haiM aura na kisI prakArakA upakAra hI sampanna karate haiN| isIse he budhajana-stuta-ariSTanemi jina ! Apake nyAya-vihita aura amRta vaya sakti-samayasaraNAdivibhUtike prAdurbhAvako liye hue--caritamAhAlyako bhale prakAra avadhAraNa karake hamapadeprasA-pisase bhApa meM sthita hue haiM-mApake bhakta bane hai aura hamane ApakA mAzraya liyaa|' [ 23 ] zrIpArtha-jinastotra tamAlanIle saghanumlariguNaH prkiirnn-bhiimaa'smi-paayu-vRssttibhiH| palAhakarivazaimpadruto mahAmanA yo , cAla yogataH // 1 // 'tamAlavRkSake samAna nIla-zyAmavarNa ke dhAraka, indradhanuSoM tathA vidyudguNoMse yukta aura bhayara cana, bAya tathA varSAko sababhora bakharane vAle aise vari-vazI -kamaTa zatruke izAre para nAcane vAlemeghoMse upadrata hone para-pIr3ita kiye jAne para--bhI jo mahAmanA yogasa-zukladhyAnase-balAyamAna nahIM hue| vRhatphaNA maNDala maNDapena yaM sphurttddispikcopsnikm| jugaha nAgo dharaNo gharAgharaM virAgasaMdhyAtaDidamyudo yathA // 2 // 'jinheM upasargaprApta honepara dharaNendra nAmake nAgane camakatI huI bijalIkI pIta dIptiko liye haNa vRhatphaNAmoM ke maNDalarUpa maNDapase usI prakAra veSTita kiyA jisa prakAra kRSNasaMdhyAmeM vikTopalakSita meca athavA vividhavoM kI saMdhyArUpa vidyutase upalakSita megha parvatako beSTita karatA hai| spayoga nigniza nizAtapArayA nizAtya yo durjaya moviviSam / avApadAinsyacityamadbhutaM trilokapUjA'tizayAspadaM padam // 3 // 'jinhoMne apane yoga-zukladhyAna-rUpa svakI sINa dhArAse durjaya moha-zavako nAza karake usa AIntyapadako prApta kiyA hai joki acintya hai, amRta hai aura trilokakI pUjAke matirAva (paramaprakarSa) kA sthAna hai| yamIzvaraM vIkSya vidhUtakalmaSa tapoSamAste'pi tathA bunuupH| banaukamaH svamavadhyayuddhayaH zamopadeyaM zaraNaM prapedire // 4 // jinheM vidhUtakalmaSa-dhAnikarmacatuSyarUpa pApase rahita-rAmopadezaka-mokSamArgaka upadeSTA-aura Izvarake sakalalokaprabhuke-rUpameM dekha kara ve (anyamanAnuyAyI) banabAsI tapasvI mI zaraNa meM prazasa huemokSamArgameM lage-jo apane bramako-paMcAgnisAdhanAdi rUpa prayAsako-vika samajha gaye the aura sahI (bhagavAn pAI jaise vidhUtakalmaSa Izvara) hone kI icchA rakhate the| Page #371 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 328 anekAnta sa satya vidyA- tapasAM praNAyakaH samagradhIrukulA'mbarAMzumAn / mayA sadA pArzvajinaH praNamyate bilIna-mithyApatha dRhi vibhramaH // 5 // 've ( ukta viziSTa ) zrIpArzvajina mere dvArA praNAma kiye jAte haiM, jo ki sabhI vidyAoM tathA tapasyAoMke praNetA hai, pUrNabuddhi sarvajJa haiM, upavaMzarUpa AkAzake caMdramA hai aura jinhoMne midhyAdarzanAdirUpa kumArgakI dRSTiyoMse utpanna hone vAle vibhramoMko- sarvathA nitya-kSaNikAdirUpa buddhi vikAroko - vinaSTa kiyA hai--athavA yo kahie ki bhavyajana jinake prasAda se samyagdarzanAdirUpa sanmArgake upadezako pAkara anekAntahaSTi bane haiM aura sarvathA ekAntavAdimatoMke vibhramase mukta hue haiN|' gotra - vicAra ( le0--paM0 phUlacandra siddhAnta-zAstrI ) 90 [ pariziSTa ] sant gata kiraNa naM. 8 maiM jo mere gotravicAra' zIrSaka lelakA prAca bhAga prakAzita huA hai use par3hakara aneka vidvAn pAThakoMne kucha aura zAmya bAtoMpara prakAza DAlane diye hisA hai| unakI sUcanAoMkA saMkalana nimna prakArase kiyA jA sakatA hai (1) sandhAnakA jo Apane dharma kiyA hai vaha mananIya hai usapara thor3A aura prakAza ddaakiye| [ varSa 6 (2) gokarma jIvavipAkI hai, ataH usakA zarIra nokarmakarma kaise ho sakatA hai / (3) devoM ke upa gotrakA aura tirvaca vathA gArakiyoM kA hI udaya hotA hai, ataH inake gotra avAntara medokA paraspara saMkramaNa nahIM ho sakataH / hA~ manuSyoMke donoM gotroMkA udaya hotA hai isa liye inake donoMkA saMkramava sambhava hai| (v) sacAmeM sthita ibbakA udapAvalimeM jAye hue meM saMkramaNa hotA hai / aba Age inakA kamase vicAra karate hai (1) pacAneM gotrakA sahaca karate samaya eka 'cAryapratyayAbhidhAnamyamanindAnAm vaha AyA hai jisase prAcAryane sAzva sAmAnyakI aura hamArA kiyA hai| isase mAlUma hotA hai ki gotrameM samAna AcAracAkI samtAna kI gaI hai| yadyapi AAcAra mohanIyake udayAdile hotA hai para kIyoMmeM AdhAra kI apekSA samAnatA yA ekarUpatA banAye rakhanA aura usakI paramparA calAnA gotrakarmakA kArya hai| pratyeka jIvakA AdhAra apane apane cAritramohanIyake hImASika udathAdike anusAra hInAdhika bhI hogA para isa vyaktigata hInAdhikavAke rahate hue jo una jIvoMke usakI samAnatA dekhI jAtI hai usakI usa samA. gavAkI paramparAkA prayojana gor3akarma hai aura isI artha meM samyAna zabda parivArya hai| isase mAlUma hotA hai ki samAna nirmAyakA gotrakarma mukhya aMga hai yadi gotrako samAjakA paryAyavAcI bhI kahA jAya to koI aSyukti na hogii| pharaka kevala kAra aura kAryakA hai / gotra mayabhAva hai jo ki kAraya hai aura samAja izka hai jo ki usakA kArya haiN| yadyapi yaha kahA jA sakatA hai ki vaha kAma yo jAtikarmase bhI hotA hai| jaise manuSyajAtimAmakarmake udayase saba manuSya eka haiM aura isaliye unakA eka samAja huaa| phira gotrakarmakI kyA AvazyakatA ? so isakA yaha samAdhAna hai ki bAta to paryApa niyAmaka hai aura gotra vyavahArakI apekSA mataH ina donoM Page #372 -------------------------------------------------------------------------- ________________ gotra-vicAra 10-11] meM bheda hai| yahI sababa hai ki hamane gotrakA artha vyavahAra kI paramparA yA vyavahAravAsoMkI paramparA kiyA hai| (2) gotrakarma jIvavipAkI hai phira bhI usakA mokarmavyakarma zarIrako mAna lene meM koI Apatti nhiiN| hA~, eka bAdhA avazya hai ki aura gotrakA udaya bhavake prathama samaya meM hotA hai aura zarIrakI prApti prathama samaya se lekara cauthe samaya taka kisI eka samaya meM hotI hai / ataH prArambhameM zarIra ucca aura nIca gotra ke udayakA abhyabhicArI kAraNa nahIM hai| yahI sababa hai ki siddhAntazA gotrako bhayapratyaya aura guNApratyaya svIkAra kiyA hai| gotrake donoM bhedoMse nIcagotra to bhavapratyaya hI hai aura ucca go bhavapratyaya tathA guNaprasthaya donoM prakArakA hotA hai| isakA yaha abhiprAya hai ki jisa meM jisa gotra ke unakI sambhAvanA hai usameM usIkA udaya hotA hai yA nhiiN| anyatra to eka eka gotrake udayakI hI vyavasthA hai / para karmabhUmike manuSya aise haiM jinake kisI bhI gotrakA udaya ho sakatA hai| hA~ yadi koI umra gotrI jIvanAca AcAravAle jIvoMkI paramparAmeM utpanna ho gayA aura samaka dAra honepara usakA usa paramparAke prati anurAga bar3ha gayA to usake uba gotrake sthAna meM mIgotrakA udaya hojAyagA / aura yadi usane usa paramparAkA tyAga kara diyA to usake ucca gotrakA hI udaya banA rhegaa| isI prakAra nIca gotra ke sambandhameM bhI samajhanA caahiye| memicandra siddhAntacakravartIne isI artha meM ucca aura nIca zarIrako ucca aura ate gotrakA jormadravyakarma kahA hai / yadi hama aisA na mAnakara isake viparIta unake kathanakA artha kareM jaisA ki vartamAna meM kiyA jAtA hai to unakI kI huI sArI vyavasthA TAImeM par3a jAtI hai| udAharaNa ke liye naimiSandra siddhAntapuruSa aura ve unake liye strI, puruSa aura napuMsakakA zarIra nokarmadravyakarma kahA hai| aba yadi yaha aikAntika vyavasthA mAna kI jAya to beke nau aMga hI nahIM bana sakate haiM aura kArabake pahale kAryakI utpatti mAnanI paDatI hai / yahA~ yaha viSaya saMcepameM likhA hai maiM isakA vistArase vicAra karane vAlA huuN| isa jiye jitanA bi usase mArA viSaya sAfa to nahIM hotA phira bhI usase cintakako bhitya aura vyavasthAkI + 326 dizA mila jAtI hai| (3) saMkramaya bandhakA hI eka bheda hai| keva itanA hI hai ki bandha naye karmoMkA hotA hai mIra saMkramavA sAmeM sthita kamakA / usakA prabhAva udayapara kucha bhI nahIM par3atA hai| ataH o bhAI vaha samajhe baiThe hai ki jisakA jahAM hotA hai usakA vahAM kArya avazya hotA hogA, unakI yaha dhAraNA galata hai| aba kisa gatimeM kisa gotrakA saMkramaya hotA hai isake liye hameM bandhapara dhyAna denA cAhiye; kyoMki bamdhakAmeM hI usameM abhya sajAtIya prakRtikA saMkramaNa hotA hai aisA niyama hai| cAroM gasike jIvoMke donoM gotroMkA bandha hotA hai donoMkA saMkramaNa bhI hotA hai| jaba goSakA bandha hogA taba kdooN diiaa baasv joodh jiiv baNbaaniiaa *** hogA taba usameM upa gotrakA saMkramaNa hogA / isase yaha nizcaya hogayA ki saMkramaNakA udayase koI sambandha nhiiN| yadi sthiti aura anubhAgakA aura karSaka kiyA jAye to isake viSaya meM aisA niyama hai ki utkarSa to bandhakAla meM hI hotA hai para apakarSaNa banyakAla meM bhI hotA hai aura bandhakAkhake binA bhI hotA hai| kintu prakRtiyoMmeM udayabhiSeka taka hotA hai jise udIrayA kahate haiM aura anudayarUpa prakRtiyoM meM udabAva bAhya micekoM taka hI hotA hai| so cAroM gaviyoMmeM jisa gotrakA udaya ho vahA~ usIkI udIrathA hotI hai anyakI nAhIM / isa prakAra isa kathanase yaha vizcita hogayA ki cAroM gatiyoMmeM donoM gotrakA saMkramaNa hotA hai, para usakA udayase koI sambandha nahIM / (4) satAmeM sthita havyakA udabAbasameM nizcita honA isIkA nAma udIrayA hai so yaha kriyA davADI prakRtimeM hI hotI hai apaneM nahIM, kyoMki udIraNA udayakI mAmAnI hai| ise paraprakutiyA nahIM kahanA caahiye| saMkramaNa to eka prakRtike niSekakA anya samA ate prakRtike niSekarUpa ho jAnA kahalAtA hai| jisakA vizeSa khulAsA hama Upara kara Aye haiN| merI hai ki isa viSayapara yoga khUpa vicAra kareM aura kheloM dvArA apane apane vicAroMko vyakta kreN| Page #373 -------------------------------------------------------------------------- ________________ kyA niyuktikAra bhadrabAhu aura svAmI samantabhadra eka haiM ? (le0 nyAyAcArya paM0 radavArIlAla jaina koThiyA) hAlameM zrImAna pro. hIrAkhAbAjI jaina ema. e. dekara kevala unakI isa upAdhise hI kiyA hai, aura yaha ke amarAvatIne jaina itihAsakA eka visa adharAya' nAmakA tabhI kara sakate the jabaki unheM vizvAsa thA ki usa upAdhi nibandha likhA hai, jo gata janavarI mAsameM banArasameM hone se unake pAThaka kevala samantabhadrako hI samamaeNge, anya kisI bAle akhila bhAratavarSIya prAcya sammelana 12veM adhi- bhAcAryako nhiiN| isa pramANako uparyukta anya saba bAtoMka bezanapara aMgrejI meM par3hA gayA aura jise bAdako mApane svayaM sAtha milAnese yaha prAyaH nissandeharUpase siddha ho jAtA hindI meM anuvAdita karake eka alaga paTaka rUpameM prakA- ki samantabhadra aura bhadrabAhu dvitIya eka hI vyakti haiN|" zita kiyA hai| isa nibandhameM khojapUrvaka jo niSkarSa yaha mAdhAra-pramANa koI vizeSa mahatva mahIM rakhatA. nikAle gaye aura jo sabhI vicAraNIya hai unameM eka kyoMki 'svAmI' upAdhi bhadrabAhu aura samantabhadrake eka niSkarSa yaha bhI hai ki zvetAmbara bhAgoMkI niyuktiyoM honekI gAraMTI nahIM hai| do vyakti hokara bhI donoM 'svAmI' kekA bhadrabAhu dvitIya aura mAlamImAMsA (devAMgama) ke upAdhise bhUSita ho sakate haiM / ema0 e0 upAdhidhArI kA svAmI samantabhana donoM eka hI vyakti haiM-milA aneka ho sakate haiN| 'vyAkaraNAcArya' mI ekAdhika mila bhijanahIM, aura yahI mere bhAjake isa lekhakA vicAraNIya sakate hai| 'premI' aura 'zazi' bhI aneka vyaktiyoMkI viSaya hai| isa niSkarSakA pradhAna pAdhAra hai-zravaNabela upAdhi yA upanAma dekhe jAte haiN| phira bhI inase apane golA prathama zilAlekhameM dvAdazavarSIya durmikSakI bhaviSya. apane prasaMgapara amuka amukakA hI bodha hotA hai| ataH vANI karane vAle bhadrabAhu dvitIya ke liye 'svAmI' upAdhi kisI prasaMgameM yadi vidyAnaMda aura vAdirAjane mAtra 'svAmI' kA prayoga aura upara samantabhadrake liye aneka prAcArya pasakA prayoga kiyA aura usase unheM svAmI samamtamadra bApayoMdvArA 'svAmI' padavIkA rUTa honaa| cunAce prophesara vivakSita hai to isame bhadrabAhu aura samantabhadra sAhaba bisate hai:-- kaise eka ho gaye? dUsarI bAta yaha hai ki __ "dUsarA (dvitIya bhadrabAhu-dvArA dvAdazavarSIya durmika vidhAnamvane jahAM bhI svAmI' padakA prayoga samantabhadra kI bhaviSya vAzIke atirikta mahatvapUrNa saMketa isa liye kiyA hai vahA~ bhAsamomAMsA (devAgama) kA spaSTa saMbaMdha zilAlekhase prAsa hotA hai ki bhagavAhukI upAdhi svAmI hai| prAptaparIcAke 'svAmimImAMsitaM tat' uslezameM sparata: thI jo ki sAhityameM prAyaH ekAntataH samantabhadrake 'mImAMsita' zabda kA prayoga hai, jisase unake vijJa pAThaka liyehI prayukta huI / yathArthata: bar3e bar3e bekhakoM jaise amameM nahIM pA sakate aura turanta jAna sakate hai ki mAsa vidyAnanda caura vAdirAja sarine to unakA ullekha nAmama kI mImAMsA svAmIne--samantamadane kI hai, unhIMkA vicA1yaha kaTake bhItara kA prazAya vAkya lekhakakA hai| nandane ullekha kiyA hai| isI taraha vAdirAjasUrika 2 stotra tIrthopamAnaM prathinaprathupathaM svAmimImAmitam gat' svAminabArita uklekhameM bhI 'devAgamena sarvajJo nAcApi -zrAptagrIkSA pradararyate' ina bhAgeke vAkyoM dvArA devAgama' (pAtamImAMsA) 3 svAminadharitaM tasya kasya no vismayAvaham / kA para nirdeza ataH yahA~ bhI unake pAThaka bhramameM nhiiN| devAgamena sarvazA yenAdyApi pradarzyate // para sakate / loko pUrvArdha meM prayuka svAmI padase phaurana -pArzvanAthacarita 'devAgamake kartA samantabhadrakA shaalkrkheNge| Page #374 -------------------------------------------------------------------------- ________________ phiraNa 10-11] kyA niyuktikAra bhadrabAhu aura svAmI samantabhadra eka haiM ? 231 tIsarI bAta yaha hai ki sAhitya meM ekAntataH' svAmI svAmI samantabhadra aura daza niyuktiyA~ke kartA mahabahu , padakA prayoga samantabhake liye hI nahIM huA hai| vidyA- risIva kyA babhitat--eko vyakiisakA DIka mandake pUrvavartI prakarSakadevane pAtrakesarIsvAmI yA nirNayahama jitanA adhika ina donoM hI prAcAryoM sAhitya sImaMdharasvAmIke liye bhI usakA prayoga kiyA hai| kApAbhyansara parIpakSa dvArA kara sakate hai usamA basare mitra tAmbara sAhitya meM sudharma gAdhara bibe svAmI kA kAlIna ullekha vApayoM bAbamAdhanoM athavA paTanAmoMkI bahuta kucha prayoga pAyA jaataa| caura bhI kisanehI kalpanAparase nahIM kara sakatesIko myANAcArSa4. bhAcArya svAmi-padamAya ullekhita milane hai| svayaM pro. mahendrakumArajI zabdoMmeM yoM kaha sakate haiM ki--"dUsare sAhapane bAvazyakasUtravRrSi aura zvetAmbara pahAvalI meM samakAlIna lekhakoM dvArA likhI gaI vizvasta sAmabhIke uslekhita 'vanasvAmI' nAmaka eka AcAryakA ullekha prabhAvameM anyoM mAnsarika parIkSabako bhadhika mahatva denA kiyA aura unheM bhI dvAdazavAya durmika kAraNa satyake adhika nikaTa pahuMcanekA prazasta mArga / pAntarika dakSibako vihAra karane vAlA khilA hai| yadi dvAdazavarSIya parAmasake sivAya anya bAhAmAdhanoMkA upayoga tobIcadurminakI bhaviSyavANI karake dakSiNako vihAra karane aura sAma karake donoM bhora kiyA jA sakatA hai, tathA boga svAmI upAdhike kAraNa vanasvAmI bhI bhadrabAhu dvitIya karate bhI hai"| aura mamannabhadrame mila nahIM hai to phira ina bajrasvAmIkI mataH isa nirNaya liye bhadrabAhu dvitIyakI niyuktiyoM tIsarI pIr3hI meM hone vAle una sAmantabhadrakA kyA banegA aura svAmI samantabhadrako pAsamImAMsAdikRtiyoMkA panta:jinheM pro. mA.ne pahAvalIke kathanapara Apatti na karake parIkSaNa honApAvazyaka hai| samantabhadrakI kRtiyoM meM pro. basvAmIkA prapautra ziSya svIkAra kiyA aura samantabhadra sAhabalakAyanAvakA vArako mahIM mAnane parantu mukhtAra tathA sAmaMtabhadrako eka mI batalAyA hai kyA prapitAmaha (pa. zrI. jugalakizorajIke patrake uttarameM unhoMne mAsabAbA) aura prapautra (papItA) bhI eka ho sakate hai athavA mImAMsAke sAtha yuktanuzAsana aura svayambhU stotrako bhI kyA prapautrakI bhaviSyavANIpara hI prapitAmahane dakSiNaveza mamamtabhadrakI kRtirUpame svIkAra kara liyaa| aisI ko vihAra kiyA thA ? isapara pro. sA.me zAyada dhyAna hAlata meM samantabhanake ina tInoM pranyoMke sAtha niyuktiyoM nahIM diyaa| prastu, padi vanasvAmo bhadrabAhu dvitIya aura kA antaH parIkSaNa kara maiMne jo kucha anusaMdhAna evaM samantabhadrase bhika aura svAmI padakA prayoga pAba kesarI mirSaya kiyA use meM pahA~ pAThakasAmane satA jaise dUsare prAcAryoMke liye bhI hotA rahA to svAmI jisase pAThaka aura mAnya prophesara sAhabana donoM bhASAyoM upAdhikA 'ekAntataHsamantabhanake liye hI prayukta honA kA apanA apanA svataMtra vyaktitva aura vibhinna samayamadhyabhicArisa tathA bhra.sa nahIM kahA jA sakatA aura isa vartitva sahajameM hI jAma sakeMge aura sAtha hI yaha bhI liye 'svAmI' spAdhike cAcArapara bhavayA dvitIya aura mAlUma kara sakeMge ki donoM hI prAcArya bhitra bhitra parasamantabhadrako eka middha nahIM kiyA jA sktaa| isa prakAra mparAmoMmeM hai:-- se siddhikA prayala bahuta kucha zrAgattike yogya hai| 2 dekhoM, akalaMka anyatrayI prastAvanA pR.14 isameM sambaha nahIM ki eka mAmale aneka vyakti mI 3 bhadrabAhakataka daza niyuktiye prasiddha aura ye zvetAmbara saMbhava hai aura aneka nAmoM bAbA eka vyakti bhI ho sakatA paramparAmeM prasiddha AcArAMya sUtra, uttarAdhyayana sUtra, bhaavhai| isI buniyAda para samantabhadrake mI aneka nAma ho zyaka sUtra Adi bhAgamasUtropara likhI gaI hai| unameMse sakate hai aura samantabhadra nAmake aneka vyakti bhI saMbhava sUryaprazati niyukti aura RSibhASita niryuka anupalabdha hai| parantu yahA~ prastuta vicAra yaha hai ki prAtamImAMsAkAra nISa niyukti aura saMsakta niyukti vIrasevAmandirameM 1 dekho. siddhivinizcayakA 'hetulakSaNasiddhi' nAmakA chaTA nahIM hai| bAkI niyuktiyoMkA hI antaH parIkSaNa kiyA prastAva, likhita prati patra 3.. / . gayA hai| Page #375 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 332 anekAnta (1) niyuktikAra bhadrabAhu kevalI bhagavAnke kevalajJAna aura kevaladarzanakA yugapata - eka sAtha sadbhAva nahIM mAnate-kahate haiM ki kevIke kevaladarzana hone para kevalajJAna aura kevalajJAna hone para kevaladarzana nahIM hotA; kyoMki do upayoga eka sAtha nahIM bnte| jaisA ki unakI Ava zyaka niyuktikI nimna gAthA (naM0 373) se spaSTa hai-nANaMmi daMsaNaMmi a ito egayarayaMmi utrajutA / samvarasa ke valissA' jugavaM do nitthi uvayogA / / isameM kahA gayA hai ki 'sabhI kevaliyoMke -- bAhe ve tIrthaMkara kevalI hoM yA sAmAnyakevalI Adi, jJAna aura darzanameM koI eka hI upayoga eka samaya meM hotA hai| do upayoga eka sAtha nahIM hote' / Avazyaka niyuktikI yathA prakaraNa aura yathA sthAnapara sthita yaha gAyA aitihAsika dRSTise bar3e mahatvakI hai| aura kitanI hI unako sulakAtI hai| isase tIna bAteM prakAzameM bhAtI haiM-- eka to yaha ki bhadrabAhu dvitIya kevalIko zAna aura darzana upayoga meMse kisI eka meM hI eka samaya meM upayukta batakSA kara kramapakSakA sarva prathama samarthana eva prasthApana karate haiN| aura isa liye ve hI kramapacake prasthApaka evaM pradhAna puraskartA haiN| dUsarI bAta yaha ki bhadrabAhuke pahile eka hI mAnyatA thI aura vaha pradhAnatayA yugapatapakSakI mAnyatA thI jo digambara paramparAke bhUtabaki, kuMdakuMda bhAdi prAcIna AcAyoMke vAGmayameM aura zve0 bhagavatIsUtra [24] tathA tatvArtha bhASya [1-31] meM upalabdha hai aura jisakA ki unhoMne (bhadra [ varSa 6 bAhune) isI gAthAke uttarArdhameM 'jugavaM do natthi upayogA' kaha kara khaMDana kiyA hai| aura tIsarI bAta yaha ki niyuki kAra bhadrabAhuke pahile yA unake samayameM kevalIke upayogaisakA ameda nahIM thA / anyathA kramapakSa ke samarthana evaM sthApana aura yugapatpacake khaMDanake sAtha hI sAtha abhedapakSakA bhI ve avazya khaMDana karate / ataH prabhedapaca unake pIche prasthApita huA phalita hotA hai aura jisake prasthApaka siddhasena divAkara hue jAna par3ate haiN| yahI kAraNa hai ki siddhasena kramapaca aura yugapatpakSa donoMkA sammatisUtrameM jo khaMDana karate haiM aura abhedavAdako sthApita karate haiN| hamAre isa kathanameM jinabhadragaNi camAzramaNA kI vizeSaNavatIgata ve donoM gAthAyeM bhI sahAyaka hotI haiM. jinameM 'keI' zabdake dvArA sarvaprathama yagapatpakSakA aura 'a' zabda ke dvArA pazcAt kramapakSakA aura anta meM dUsare 'atho' zabda abhipakSakA ullekha kiyA hai, jo upayogavAda ke vikAsakramako lA detA hai aura umAsvAti, niryutikAra bhadrabAhu tathA siddhasena divAkarake samaya kA bhI ThIka nirNaya karanemeM khAsa sahAyatA karatA hai| 1 'kevalisa viM' pAThAntaram 2 yadi prazAgnAsUtra pada 30 sU0 314 ko kramapakSa paraka mAnA jAye to sUtrakAra kramapakSa ke prasthApaka aura niyuktikAra bhadrabAhu usake sarva prathama samarthaka mAne jAyeMge / 3 prA0 haribhadra, abhayadeva aura upAdhyAya yazovijayane kramapakSakA puraskartA jinabhadrargANi kSamAzramaNako batalAyA hai. para jinabhadra gaNi kSamAzramaNa jaba svayaM 'rANe' kaha kara kramapakSa mAnane vAle apane kimI pUrvavartI ullekha karate haiM (dekho, vizeSaNavatI gA0 184 ) taba ve svayaM kramapakSa ke puraskartA kaise ho sakate haiM ? yahAM eka bAta aura khAsa dhyAna dene yogya hai aura vaha yaha ki digambara paraMparAmeM akalAMkaka pahile kisI digambara AcAryane kramapakSa vA zrabhedapacakA khaMDana nahIM kiyA / kevala yugapat pakSakA hI nirdeza kiyA hai 6 / pUjyapAdake bAda akalaMka hI eka aise hue haiM jinhoMne itarapacoM kramapatra aura prabhedaka kA spaSTatayA khaMDana kiyA hai are garveer sayuktika samarthana kiyA hai| isase 4 dekho, sammatisUtra 2-4 se 2-31 taka 5. keI bhAMti jugavaM jAgara pAsaha ya kevalI ziyamA / zraraNe etariyaM icchati suzravaseM // zraraNe Na ceva vIsuM daMsaNamicchati jiguvaridassa / jaM ci ya kevalaNANaM taM ci ya se dakSiNaM viti // --vizeSaNavatI. 184. 185 6 isa bAtako zvetAmbarIya vidvAn zraddheya paM0 sukhalArja bhI svIkAra karate haiN| dekho, jJAnavindu prastA0 pR0 55 7 dekho, aSTazatI kA0 101 kI vRtti aura rAja0 6-13-8 8dekho, rAjavArtika 6-4-14, 15, 16 6 dekho, rAjavArtika 6-4-12 Page #376 -------------------------------------------------------------------------- ________________ kiraNa 10-11] kyA niyuktikAra bhadrabAhu aura svAmI samantabhadra eka haiN| baha khita honA hai ki pUjya gadake bAda aura akalaMka kamapana' aura abhedapa kA sababana bhI kiyA aura pahale kramapa aura abhedapaka paidA huye tathA niyukti- yugapat pakSako mAnya rakhA hai| itanA hI nahIM kintu kAra bhadrabAhu aura jina bhadramaNi samAzrama tathA bhakalaMka kramapama mAnanevAloMko kevavyayavAdI taka kahA hai| kA madhyakAla amevapakSa sthApana aura usake pratihAtA itanA prAsanika kahane bAta aba meM niyuktikAra (siDasena) kA honA caahiye| isakA khulAmA isa bhadrabAhuko uparyukta gAthAme virodha prakaTa kavAye samantabhadrake mAtamImAMsA aura svayaMbhUstotragata samApayoM zvetAmbara paraMparAmeM kevIke kevalajJAna aura devakha ko rahatA hU~ jinameM devI jJAna aura darzana upayoga parzanopayoga sambandhameM tIna pa kramapama 2 yugapat yogapacakA kathana kiyA gayA:para aura / abhedpt| kucha prAcArya aise haiM jo kevalIke 'tatvajJAnaM pramANaM te yugapatmarvabhAmanam / jJAna aura darzanopayogako kramika mAnate haiM aura kucha -prAptamIkA0 1.1 prAcArya aise haiM jo donoMko yogapaca mAnate haiM tathA kucha nAtha yugapadakhilaM ca sadA tvamidaM talAmalakavAdviveditha bhAcArya aise hai. donoMko abhinna-eka mAnate haiM / -svayaMbhUstotra 126 kintu digambara sampradAyameM kevala ekahI paca aura vaha (gha) sAkAraM zAnamanAkAraM darzanamiti / nat chadmasthaSu bogpckaa| kamegaDa vartate / nirAvaraNeSu yugapat / ' madhisiddhi 1-. bhAcArya bhUtakAlike paTakhaMDAgamamme lekara aba taka 'jAnan pazyan samastaM smmnuprtN............| upa samasta vigambara vAmamaya meM yogapaca para hI eka -pUjyapAda, siddhabha. 4 svarase svIkAra kiyA gayA / prasthata bakaveva (cha) 'zrAvaraNAriyannasaMkSaye kevAlani yugapat kebalazAna dazenayA: saahcry| bhAskarapratApaprakAzamAcaryavat / ' zraddheya paM. sukhalAlajIne jo misanase bhI pahile abheda. -tatvArthagajavA. 6-4-12 pakSakI saMbhAvanA kI hai (zAnavindu pra. pR. 6.) kA (ca) 'daMsagApurva gANaM dumasthAgaMgA duriNa uvaNgaa| vicAraNIya hai| kyoMki usameM kitanI ApattiyAM juga jamhA kaMvaliNAhe jugavaM tu te do vi / upasthita hotI hai| -drvysN.|| 2 dekho, pichale phuTanoTameM ullimvita vizeSaNavatIkI 184, 4 'tajjJAnadarzanayoH kamavRttI hi sarvazatvaM kAdacikaM syAt 185 naMbarakI gAthA / -aSTazatI kA.... . yathA: 5 'natra jJAnameva darzanamiti kevalino'tInAnAgatadaziva(ka) 'sayaM bhayarva uppaeNaNANAda rimI ma... savaloe mayuktaM? tana, ki kAraNaM ? nirAvaraNatvAt / yathA sabajIve sambabhAge manvaM mamaM jANadi passadi...." mAskarasya nirastaSanapaTalAvaraNasya yatra prakAzastatra -pakhaMDA0 payahiaNu. sU0 78 pratApaH yatra ca pratAstatra prkaashH| tathA nirAvagyAsya (sva) jugavaM vANANaM kevalagANisma damaNaM ca thaa| kevalibhAskarasyAcityamAhAtmyAyabhUtivizeSasya yatra jJAnaM diNayarapayAsanApaM jaha vaha taha maNeyaca // tatrAvazyaM darzanaM yatra ca darzanaM tatraca jJAnaM / -kuMdakuMda. ziyama* gA. 156 kica -tadvavRttaH // 15 // yathA hi amadtamanupadiSTaM (ga) passadi jANadi ya nahA tiNi vi kAle mapajae sbve| ca jAnAti tathA pazyati kimatra bhavato hIyate / kica taha vA logamasemaM yasmadi bhayavaM vigtmoho|| vikalAt // 16 // xxiti siddha kelalinastrikAlabhAve samavisayatye sUge jugavaM jahA payAseha / gocaraM darzanaM / -gajavA. 6-4 savvaM vi tathA jugavaM kevanagANaM payAsedi / 6 ..kAlabhedavRttazAnadarzanA: kevalinaH sthAdipacana -zivArya, bhagavanIbArASa. mA. 2141,2142 keliSyavarNavAda:'-mAjavArtika..262, 6-17-8 Page #377 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 334 anakAnta [ varSa 6 na donoM jagaha saSTatayA kahA gayA hai ki he jinendra isa gAthAmeM banalAyA gayA hai ki 'pabhI caSabha bhAdi pApakA jJAna eka sAtha samasta padArthoMko prakAza karatA hai|' mahAvIra paryanta caubIsoM tIrthakara eka dUpya-eka banake 'mApane samasta carAcara jagatako hastAmalakavat-hAthameM sAtha dIkSita hue / ' rakkhe huye bhAMpalekI taraha yugapata--eka sAtha jAnA hai yahA~ bhadrabAhu tIrthakaroMko mI eka varUpa upadhi' aura yaha jAnanA bhApakA sadA--arthAta nitya aura niraMtara rakhanekA ullekha karate haiM, anya sAdhuoMkI to bAta hiinnyaa| hai--aisA koI bhI samaya nahIM jaba bhApa saba padArthoMko para isake viparIta mamantabhadra kyA kahate hai, ise bhI yugapat na jAnate hoN|' pAThaka dekheM:pAThaka dekheMge ki yahAM samantabhadrane yugapatpakSakA joroM ahiMsA bhUnAnAM jagati viditaM brahma paramame samarthana kiyA hai| unake 'yugapat' akhilaM' 'ca' sahA' __ na mA tatrArambho'styapurapi ca ytraashrmvidhii| aura 'tabAmAkavat' saba hI pada sArthaka aura khAma mahatva tatastatsiddhayartha paramakaruNo prnthmubhymhaiN| unakA yugapatpakSakA samarthana karane vAlA 'sadA' bhavAnevAtyAkSIna ca vikRtvessopdhirtH|| zabda to khAsa taurasa dhyAna dene yogya hai, jo prakRta viSaya -svayaMbhUstotra 116 kI prAmANikatAkI rahiye aura aitahAmika dRSTi apanA yahAM kahA gayA hai ki 'he mamijina ! prANiyoMkI bAsa mahatva rakhatA hai aura jisakI upekSA nahIM kI jA ahiMsA- unheM ghAta nahIM karanA pratyusa unakI pasA karanA sktii| vaha paTanA kevalIke kramikajJAna-darzanakA virodha lokavidita paramabrahmA hai-masiA sarvotkRSTa mAramAkaratA hai aura yogapacavAdakA prabala samarthana karatA hai| paramAtmA hai, vaha ahiMsA usa sAdhuvargameM kadApi nahIM bana jyoM ki jJAna-darzanakI kramika dazA jJAnake mamaya darzana sakatI hai jahAM aNumAtra bhI AraMbha hai| isI liye hai aura darzanake samaya jJAna nahI rahegA / aura isa parama kAruNika ! mApane usa parama brahmasvarUpa ahiMsAkI liye koI bhI jJAna mahAkAlIna-zAzvata nahIM bana siddhike liye ubhaya prakArake graMthakA-parigrahakA-tyAga skegaa| zraddheya paM0 sukhalAbajIne bhI, jJAna vinduko kiyA aura vikRtaveSa-asvAbhAvika veSa (bhasmAsAnAdi prastAvanA (pU. 25) meM kevala prAptamImAMsAke ukta ullekha rUpameM) tathA upadhi--vasameM yA bhAmarayAdimeM bhArata nahIM bhAdhArapara samantabhadrako ekamAtra yaugapacapakSakA samarthaka batalAyA hai| isa mAnyanAbhedase niyuktikAra bhadrabAhu jahAM bhadrabAhu niyuktimeM tIthaMkaroMke umaSa parigrahako aura mAtamImAMsAkAra samasabhahameM sajIpArthakya sthA. choDa denepara bhI unake pIche eka vaca rakhanekA saspata pita hojaataa| yadi bhadravAha aura samanabhadra eka hote vidhAna karate haiM vahIM samantabhadra ubhayaparigrahake jora dene to niyuktimeM kamavAdakA sthApana aura yugapatavAdakA khaMDana bhIra aNumAtra bhI bhArambhakA kAma na rakhanekI vyavasthA tathA bhAsamImAmAmeM yugapatavAdakA kathana aura phalitarUpeza karate haiN| sAtha hI svAbhAvika nanaveSake viruva zAdi kramikavAdakA khaMDana dRSTigocara na hotaa| dhAraNako vikRta veSa aura upadhi kA dhAraNa batalAkara mata: spaSTa ki samantabhadra aura niyuktikAra bhadrabAhu 1 yahA~ zrA. hArabhadrakI Ta kA dRSTavya hai-"saveMDapa eka bhabhitra nahIM hai--mitra bhitra vyakti haiN| dUdhyA' ekavalegA nirganA: jinavarAtuvizAMta:,+ + (2) niyuktikAra bhadrabAhune zvetAmbarIya bhAgoMkI ki puna: manmatAnusAriNo na sopadhaya:?taba ya AdhamAnyatAnusAra caubIsoM tIrthaMkaroMko eka vastrase pravRjita gAMvato bhagavadbhiH sa sAkSAdevokta:, ya punavinayabhya: honA mAnA jaisA ki unakI nimna gAthAse prakaTa hai-. sthavirakAlpakAdibheda bhinnebhyaM 'nuzAta: sa khalu zrapizadAt sabve'vi egadUseNa NiggayA jiNavarA cviisN| jJeya iti |-shraav. ni. gA0 227 / na ya nAma aNNAbhige no gihiliMge kuliMgaM vA // 2 bhadrabAhako bhI 'upadhi' kA artha vastra vivakSita hai| yathA --bhAvazyaka nigA0227 'prayatnAMcaya vAma savvaM uyadi dhuvani jayaNAe' piDani.26 Page #378 -------------------------------------------------------------------------- ________________ kiraNa 10-11] kyA niyuktikAra bhadrabAhu aura svAmo samanbhadra eka haiN| 335 usakA niSedha karate haiN| aura unakI yaha mAnyatA svayaMbhU rakhanekA ullekha karate hai, jo zvetAmbarIya bhAcArAMgAdi stotrakehI nimna vAkyase aura bhI spaSTa hojAtI hai:-- mUtroM ke anukUla hai| itanA hI nahIM piMsaniyuktimeM 'paraseya vapurbhUpAveSavyavadhirahitaM zAnti (zAnta) karaNaM- "cIracovaNaM ceva' (gA. 23) va prazAsanakA vidhAna, yataste saMcaSTe smagzaraviSAtaka vijayam / usake varSAkAlako chor3akara zeSakAlameM dhoneke doSa aura vinA bhImaiH zaradayahRdayAmarSavilayaM 'vAsAsu adhovaNe dosA' (pi.ni. 25) zabdoM dvArA tatastvaM nihiH zaraNamami naH zAntinilayaH // 120 apracAlanameM doSa bhI batalAte haiN| kyA yaha bhI samantabhadra isameM namijinakI stuti karate hue batAyA hai ki ko vivakSita hai? yadi hAM. to mhoMne jo yaha pratipAdana he bhagavan ! pApakA zarIra bhUSA-AbhUSaNa; veSa bhasmA- kiyA hai ki 'jisa sAdhuvargameM palpa bhI bhAraMbha hogA vahAM chAdanAdilija aura vyavadhi-vayame rahita hai, aura vaha ahiMsAkA kadApi pUrNapAlana-nirvAha nahIM ho sakatAisa bAtakA sUcaka hai ki bhApakI samasta indriyAM zAnta ahiMsa rUpa parama brahmakI siddhi nahIM ho sakatI hai' (na mA hocukI haiM athavA isIliye vaha zAntikA kartA hai--loga tatrArambho'syaNurapi yatrAzrama vidhI) basake kyA prApake isa svAbhAvika zarIrake yathAjAta nanarUpako dekhakara mAyane haiM kyA unake ukta kathanakA kucha bhI mahatva nahIM na to vAsanAmaya gagabhAvako prApta hote hai aura na Apake hai--aura unake 'maNu''pi' zabdoMkA prayoga yA yoM hI zarIrapara prAbhUSaNAdike abhAvako dekhakara dviSTa, lubhita hai kintu aisA nahIM hai. isa bAtako umakI prakRti aura athavA khima hI hote haiM, kyoMki dveSalomAdike kAraNabhUta pravRtti spaSTa batalAtI hai, anyathA 'tatastasidayartha paramazrAbharaNAdi haiM aura ve Apake zarIrapara nahIM haiM ata: ve karuNo granthamubhaya' yaha na kahate / isa mAnyatAbhedame mI mApake isa nirmama prAraMbarAvihIna zarIrako dekhakara bhApa samantabhadra aura mahAvAhu eka nahIM ho sakate-vedAmlavameM 'vItarAgatAmaya' zAntiko prApta karane haiN| aura ApakA yaha bhinna-bhinna vyakti aura judI judI do paramparAma banAvihIna zarIra kaThora prasa-zastroMke binA hI kAmadevapara hue haiN| kiye gaye pUrNa vijayako aura nirdayI krodhake prabhAvako bhI (3) bhadrabAhune sUtrakRmA niyukima stuti nikSepake bhale prakAra prakaTa karatA hai|' cAra bheda karake bhAgantuka (uparame paricArita) bhAbhUSaNoMka yahAM vipakSapAveSagyavadhirahitaM' aura 'smarazaraviSA- sima 11taMkavijayaM yedo pada bAmanaurase dhyAna dene yogya haiM. jo batalAte haiM ki jinendrakA vakhAdise anAcchAdita arthAta thuiNikvevo cahA prAgaMtudhabhUSaNehi dvvthuii| nagna zarIra hai aura vaha kAmadevapara kiye gaye vijayako bhAve saMtAgga guNANa kittaNA je jahiM bhagiyA / ghoSita karanA hai| ananna zAgarame kAmadevapara vijaya prAya: -mUtra.ni. gA085 prakaTa nahIM ho sakatI--vahAM vikAra (miMgaspaMdanAdi) chipA yahAM sAyaMkA dekhake zarIra para mAbhUSaNa kA vidhAna hucA raha sakatA hai aura vikArahetu mila nepara umameM vikRti kiyA aura kahA gayA hai ki jobhAgantuka bhUSaNopa stuti (mahAsvakhana) paidA honekI pUrI saMbhAvanA hai| cunAMce kI jAtI hai vaha vyastuti hai aura vidyamAna yathAyogya bhUSAvihIna jinendra kA zarIra isa bAtakA pratIka hai ki vahAM guNoMkA kIrtana karanA bhAvastuni / lekina samantabhA kAmarUpa moha mahIM rahA, hamI liye samantabhadrame svayaMbhUstotrameM isase vidA karate hai aura tIrthakarake 'tatastvaM nimoha' zabdoMke dvArA jinendrako nirmoha' kahA zarIrakI bhAbhUSaNa, veSa aura upadhi rahita rUpame hI stuti hai| aisI hAlasameM yaha spaSTa hai ki samantabhadra jinendroMko karate. yA ki poMbita karate haiM jaisA ki pUrvojhikhita 'vapubhUpAveSamyadhirahita - vasAdirahita barasAte haiM aura bhadrabAhu unake eka isake vAkyale spAisI svayaMbhUstotrameM eka dUsarI jagaha 'patte dhovaNakAle uti nAmAmae mAhU' piDa na. 28 bhItIrthakaroMkI bhAbhUSaNAdi-rahisa rUpaye hI stuti kI gaI 'cAsAmu aghoraNe daasaa| piMDAMna0 25 aura unake rUpako bhUSaNAvihIna prakaTa kiyA Page #379 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 336 anekAnta [varSa 6 bhUSAveSa,yudhatyAgi vidyAdamadayAparam / keligo niuNa jiNaM titthapaNAmaMca maggayo tassa rUpameva tavAcaSTe dhIra doSavinigrahama / / 64 // -aAvazya0ni0 gA0556 isameM batalAyA hai ki 'baDAmeM bhAbhUSaNoM, veSoM tathA niyuktikArake sAmane aba prazna bhAyA ki kevalI to bhAyudhoM-pravarAtroMse rahita aura bhAbhyantarameM vidyA tathA kRtakRtya ho cuke| ve kyoMtIyaMkarako praNAma aura pradakSiNA indriya nigrahameM tatpara bhApakA rUpa hI bhApake nidoSapane dege? to ve isa praznakA samAdhAna karate huye kahate haiM:ko jAhira karatA- bAbameM bhUSaNoM veSoM aura mAyu- tappubbiyA parahayA pUhayapUtA ya viNayakammaM c| ghoMpe sahita haiM aura bhAbhyantarameM jJAna tathA indriyanigrahameM kayakiyo vi jaha kaha kahae Namae tahA titthaM / / tatpara nahIM haiM ve avazya sadoSa haiN|' -Avazya0ni0 gA0560 yahAM samantabhadra zarIraparake bhUSaNAdiko spaSTatathA doSa lekina samantabhadra aisA nahIM khte| ve kahate hai batamA rahe haiM aura unase virahita zarIrako hI doSoMkA ki jo hitaiSI hai--apanA hita gahate haiM, abhI jinakA vinigrahakartA doSavijayI (nidoSa) ThaharAte haiM. anyathA pUrA hita sampatra nahIM huA aura isa jiye jo prakRta. nhiiN| lekina bhAbhapanI paramparAnusAra bhaSayoM dvArA kRtya hai ve hI tIrthakarakI stuti, vaMdanA praNAmAdi karate haiN| unakI stuti karanA batalAte haiM aura unake zarIra para bhUSaNoM (1) 'bhavantamAryAH praNatA hitaiSiNaH svayaM0 65 kA sajhAva mAnate haiN| yaha matabheda bhI niyuktikAra bhadrabAhu (1) 'stutyaM stuvanti sudhiyaH svahitaikatAnAH / aura svayaMbhastotrake kartA svAmI samantabhadrake eka svayaM0 vyakti hone meM bAdhaka hai| (3) 'svArthaniyatamanasa: sudhiyaH praNati maMtramukhaga mhrssyH|' svayaM0 124 (.) bhadrabAhu muniko 'kaMbala' rUpa upacikA dAna aisI dazA samantabhadra aura bhadrabAhu donoM eka nahIM karanekA vidhAna karate haiM aura usase usI bhavase moSa jAne ho skte| kA upekSA karate haiM: (1) madrabAhu barddhamAna tIrthakarake tapaHkarma (sapA) tillaM tegicchasutro kaMcalagaM caMdaNaM ca vaanniyo| ko to sopasarga prakaTa karate haiM kintu zeSa tIrthaMkaroMke, jina dAu~ bhiNikkhaMto teNeva bhaveNa aNtgyo|| meM pAravanAya bhI haiM, sapaH karmako nirupasarga hI batalAte haiM -Avazyaka ni0 gA.174 samvesiM tabokammaM niruvasamaga tu variNaya jiNANaM / jabaki samamtamada muniko ubhaya pranyakA tyAgI honA navaraM tu baddhamANassa sovasamgaM muNeyavvaM // mamivArya aura cAvazyaka batakhAte haiM. isake binA 'samAdhi' -AcArA0ni0gA. 276 -prAramadhyAna nahIM bana sakatA hai| kyoMki pAsameM koI graMtha zvetAmbara mAnyatA hai ki bhagavAna mahAvIra kuMDagrAma hogA to usake saMrapaNAdimeM cita bagA rahanese cAramadhyAna se nikala kara apa dina asta hote kAra mAma pahuMce to kI bhora manoyoga nahIM ho sktaa| isIliye kahate vahA~ una para bar3e bhayAnaka aura bIbhatsya spadrava 6 upa sarga kiye gye| bhAgamasUtroMmeM bhagavAna mahAvIra para huye "mamAdhitaMtrastadupopapataye dvayena nanthyaguNena vAyujana' 1 tathA ca kila kuMDayAmAnmuhUrtazeSe divame karmAggrAmamApa, __--svayaMbhU016 tatra ca bhagavAnita prArabhya nAnAvidhAbhigrahopeto ghorAn prAMta--he jinendra !mApa mAramadhyAmameM lIna haiM aura rIpahosanadhisAmAno mahAsatvatayA mlecchAnapyupazama usa mAramadhyAnakI prAsiliye hI bAra aura bhAbhyantara nayan dvAdazavarSANi sAdhikAna chamastho maunavratI tapazca donoM nirmanyatA guoMse yukta hue haiN| kAra' -zIlaukAcATIkA pR.273| (1) niyuktikAra bhadrabAhu kahate kivalI tIrthakara 2 dekho, AcArAMgasUtra pR. 273 se 283, satra 46 se. ko praNAma karate haiM aura tIna pradakSiNA dete hai:-- tk| Page #380 -------------------------------------------------------------------------- ________________ kiraNa 10-11] kyA niyuktikAra bhadrabAhu aura svAmI samantabhadra eka haiN| 337 ina upamoMkA bahuta bhayAnaka citra khIMcA gayA hai kyA pAzrvanAyakaM tapaHkama (paryA) ko nirupasarga hI batalAyA tiyaMga kyA manuSya aura kyA devadAnava sabane unapara hai| yadi niyuktikAra bhadrabAhu aura svAmI samantabhadra eka mahAn upasarga kiye| bAraha varSa 6 mahIne aura 15 dina hote to aimA vista kathana unakI bekhanIse kadApi taka ina upasoMko mahate rahe, phira unheM kevalajJAna humaa| prasUta na hotaa| inamavilakathanoMkI maujUdagI meM yaha bhagavAn mahAvIra upamoMkA itanA bIbhatsya varNana karate bilkula spaSTa ho jAtA hai ki samantabhadra aura bhadrabAhu eka hue bhI bhagavAn pArzvanAyake upasagoMkA sUtroMmeM yA nahIM hai, do vyakti hai aura ve kramazaH digambara aura rakhe. niyukti meM koI ubalekha taka nahIM hai| jabaki samantabhadra tAmbara do bhitra paramparAoMmeM huye haiN| imse viruddha hI varNana karate haiN| ve svayaMbhastotrameM pAva. maiM samajhatA hUM niyuktikAra bhadrabAhu aura svAmI nAyake una bhayaMkara upayoMkA to spaSTa aura vistRta vive. samantabhadrako pRthak pRthaka vyakti siddha karaneke liye paryuka pana karate haiM jo digambara paraMparA sAhityama bahulatayA thoDese pramANa paryApta hai| jarUrata hone para aura bhI prastuta upasamma yahA~naka ki bha. pAravanAyakI phaNAviziSTa kiye jA skeNge| pratimA bhI umIkA pratIka hai, kintu bhagavAna mahAvIrake samantabhadra aura bhadrabAhako pRthaka siddha karane ke bAda stavanamai una upayoMkA jinakA zve. mAgamasatroM meM aba maiM inake bhisamaya vartisvake sambandhame mIkA vistRta varNana hai aura niyuktimeM jinakA suspaSTa vidhAna denA cAhatA hai| evaM samarthana bhI, koI umkha taka nahIM karate hai| samantabhada, diganAga (3.1-425 A.D.) aura svayaMbhastotrake una zlokoMko nIce prakaTa kiyA jAtA hai pUjyapAda (550-A D.)ka pUrvavartI haiN| baha nirvivAda jinameM bha. pAravanAyake bhayAnaka upasagoMkA spaSTa citraNa hai| bauddhatArkika nAgArjuna (101 A DR) ke sAhityake kiyA gayA hai aura isa liye samantabhadane Tanake hI tapaH sAtha samantabhadrake sAhityakA anta:pIla karane para yaha karmako somarga batAgahai, varddhamAnake nahIM:-- mAlUma hotA hai ki mamatabhadrapara nAgArjunakAtAmA prabhAva tamAlanole: dhanamnadidagago: piibhiimaashaaNmvaayssttibhiH| isa liye ve nAgArjunake samakAlIna yApahI samabanAtake balAhakai vizairupatA mahAmanA yo na cacAla yogana: // vidvAn haiM ataH samantabhadrake mamayakI utsarAvadhi to itphaNAmaNDalamaNDapena yaM sphuranaDipiGgarucopagiNAma dignAgakA samaya hai aura pUrvAvadhi nAgArjunakA samaya hai| jugraha nAgA dharaNo dhagadharaM virAgasamdhyAtaDidambudo yathA / / arthAta samantabhadrakA samaya dUsarI tIsarI zatAbdI jaisA svayoganiviMzanizAnadhArayA nizAtya yo durjayamoividviSam / ka janasamAjako bhAma mAnyatA hai aura prophesAsa avApadAisyamacintyamadbhutaM triloka pUjAtizayAspadaM padam // ise svIkAra karate haiN| ataH samantabhada samaya-sambandhameM -svayaMma0 131 me 133 tk| isa samaya aura adhika vicArakI jarUrata nahIM hai| pAThaka dekhiye.mamatamadane bha.pAzrvanAyake upara apane aba niyuktikAra bhadabAhuke samaya-saMbaMdhoM pUrvabhavake vairI kamaThake jIvake dvArA kiye gaye upayoMkA vicAra kara lenA cAhiye sva.zvetAmbara muni vidvAn kitane bhayAnaka rUpameM barthana kiyA hai. jinakA ki bhadrabAhu zrI canuravijayajIne 'zrI bhadavAha svAmA' zIrSaka apane ne apanI niyuktimeM nAmoglesa taka bhI nahIM kiyA, pratyuta 3 1 dekho, 'mamantabhadra aura dignAgameM pUrvavartI kauna ? . prasiddha dhavalATIkAkAra vArasanAcArya bhI ma. pArzvanAthakA zIrSaka legva 'aneka tivarSa 5 kiggA 12 maMgalA bhivAdana sakalApasavijayArUpase karate hai: 2 devo, natvamaMgrahakI bhUmikA LXVIII, vAdamyAya meM sakalAvasammaNivahA saMvaraNe va jasma phiTTati / 25. A D. diyA hai| kAmasma tassa miDaM phArmANayaMaM pruuvemo|| 3 aprakAzita 'nAgArjuna aura mamatandra' zIrSaka mega lekh| --dhavalA, phAsAziyogahAra. 4 dekho, svAmI samabhadra Page #381 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 338 eka mahatva evaM khojapUrNa lekhameM' aneka prabhAgoM dvArA yaha linda kiyA hai ki 'niryusikAra bhadrabAhu vikramakI chaThI zatAbdImeM hogaye haiM. ve jAti brAhmaNa the, prasiddha jyotiSI wismihara inakA bhAI thA xxx niyuktiyAM Adi parvatiyAM inake buddhivaibhavameMse utpanna huI haiM' x x x barAha siharakA samaya IsAkI chaThI zatAbdI (205 se 181 A. D. taka) hai| isase bhadrabAhukA samaya bhI chaThI zatAbdI nirvivAda siddha hotA hai|' maiM pahile yaha kaha AyA hU~ ki bhadrabAhune kevalIke upayoga kramavAdakA prasthApana kiyA hai aura yugapatvAdakA khaMDana kiyA hai| IsAkI pAMcavI aura vikramakI chaThI zatAbdI ke vidvAn zrA0 pUjyapAdame apanI sarvArthasiddhi meM (13) yugapatvAdakA samarthana mAtra kiyA hai para kramavAda ke saMbaMdha meM kucha bhI nahIM likhaa| yadi kramavAda inake pahile pracalita ho cukA hotA to ve isakA avazya AAlIcana karate / jaisA ki pUjyapAdake uttaravartI akalaMkadevane 1 mUlalekha gujarAtI bhASA meM hai aura vaha 'zrAtmAnanda janmazatAbdI-prathamaM prakaTa huA thA aura hindImeM anuvA dina hokara 'anekAnta' varSa 3 kiraNa 12 meM prakAzita huA hai| [ ] gAMdhI zrAkara bhArata meM, bhAratako mArga batAyA / tumane hI adhikAroM para, lar3anA maranA khilAyA // [2] tumane nizastra bhAratako, eka divya-zastra de DAlA / apanA bhI jIvana arpaNa, bhArata ke dina kara DAlA // [ a ] sumane vaibhava se svelI, anekAnta lAgboM hI bAra su holii| [ varSa 6 kramavAdakA khaMDana kiyA hai aura yugapatavAdakA hI samarthana kiyA hai| isase bhI mAlUma hotA hai ki niyuktikAra IsA kI pAMcavI zatAbdIke bAdake vidvAn haiN| udhara niryusikAra ne siddhasenake abhedavAdako koI AlocanA nahIM kI sirpha yugapatvAdakA hI khaMDana kiyA hai isa liye inako uttarA vadhi siddhamenakA samaya hai arthAta sAtavIM zatAbdI hai / isa taraha niyuktikArakA vahI samaya prasiddha hotA hai jo zrImuni caturavijayajIne batalAyA hai / arthAt chaThI zatAbdI inakA samaya hai / aisI hAlasameM niyuktikAra bhadrabAhu upayukta ApatiyoMke rahate huye dUsarI tIsarI zatAbdI ke vidvAn svAmI samantabhadrake samakAlIna kadApi nahIM ho makatesamantabhadra ke sAtha unake eka vyaktitvakI bAta so bahuta dUrakI hai / aura isaliye pro0 sAhabane bIranirvANA me 604 varSake pazcAt ni meM hI arthAta dUsarI zatAbdI meM niyuktikAra bhadrabAhuke hone kI jo kalpanA kara DAlI hai vaha kisI taraha bhI ThIka nahIM hai| AzA hai prophesara sA0 ina saba pramAyoMkI rozanI meM isa viSayapara phirase vicAra karane kI kRpA kareMge / vIra sevAmandira, maramAvA gAMdhI-gIta bhArata-hita kitanI tumane, aba taka saMsthAyeM kholIM // [ kamalakizora 'viyogI'] 21-4-44 [ ] mahaloM meM rahanA kuTiyA ko hI apanAyA / chor3A. kRSakoM kI dazA sudhArI, harijanako gale lagAyA // [ * ] basa bhArata meM tumane hI, hiMsA kI Aga bujhaaii| 'khAdI pahano zrI kAnI', yaha tumane prathA calAI // [] tumane bApU ! bhAratako, mote se are jagAyA / pathadarzaka bana kara tumane, svAtaMtrya mArga batalAyA // Page #382 -------------------------------------------------------------------------- ________________ - eka paurANika kahAnI | ...... guru dakSiNA ...... zrIvAsacandra jaina vizArada "nahIM, pitAjIne aimA hI batAyA thaa|" tara yAda hai| mujhe pitA nIna mAmA vidyA par3hAI meM "tuma bhUlate ho parvata ! prAcAryapAdane aisA kabhI nahIM galata nahIM samajha sakatA!" "tumane samajhA nahIM bhAI!" "taba tI tumane pinAnIkI zikSA grahaNa hI nahIM kii|" maiM ThIka kahanA hai, yahI artha hai| 'prajaiyaSTavyama zu gaNa devI-detAoMko priya hai. unakI mevAmeM ani "yahI ki pitA jIne kahA thA--'ajairyaSTagam" aja karanA cAhiye, 'prIvyam" mAne vk| bakare ke dvArA yajJa-pUjAdi vidhAna karane "mujhe vizvAsa gayA parvata ! tuma micyAmatakA cAhiye / " pranAra karane cale hAhA..... prAcAryane pavAra kA! "yahI bhrama to tumhAre mastiSka meM paiTha gayA hai parvana!" bhI thA kintu......." 'kauna mA!" "kinna kyA?" 'yahI ki tumheM aja zabda ke anekArtha mAlUma nahIM hai| "dekho. apanA mahapAThI sa mihaamn| aja kA artha hotA hai nIna varSa pRgane baah|" adhipati he!" nIna varSa purAne zrIle?" "momyA ?" "ho mitra ! tIna varSa pugane bAhi, jo aGkara utpanna "usake mAmane bhInI zrAcAryapAdane hama bArakA karane kI zaktime vaJcita ho cuka ho!" artha banAyA thaa|" "aisA kyo?" hA ThIka! vaha rAjA bhI hai nyAyapati bhI hai" "hiMsAse bacane ke liye ! yaza pUjA puNya-mAdhanake liye / unIme nyAya kagayA jAya' (mor3A ruka kara) para raat mA rUpI pApako kiJcinmAtra bhI sthAna nahIM hai|" yadi tuma jhUThe nikale to?" "kyA pUjA jaise mahAna kAryakaM liye thor3I mI himA "jo daMDa tuma vidhAna karoge, maiM saharSa svIkAra kruNgaa|" nahIM kI jA sakatI?" "aSkA"....( mocakara ) jo jhUThA nikale umako 'nahI parvata ! dharma prAzimAtrakA hitaiSI hai| yadi hama jihAcheda ho tAki vaha apane jhUThe vacanoMmeM janatAko hAsana apane pUnAkArya ke liye anya prANiyoMko kaSTa deMge no yaha na pahu~cA ske| ThIka hai na!" dharmake viruddha AcaraNA hogaa| dharma aimI zrAjhA kabhI nahIM "ThIka kahane parvata ! ma maMjUcanA kA damakatA, aura aisA karane para vaha dharma nahIM raha sakatA rAnamabhAmeM upasthita hoNge|" calki parokSa rUpase svArthasiddhikA sAdhana bana jaavegaa|" "usameM kaSTakI bAta hI kyA hai ! jo pazu yazaka kAma . nArada aura garvana gurubhAI the| nRpakumAra vasuka mA. pAtA hai bahano sIdhA svarga jAnA hai|" dAnAne hai| prAcAryapravara 'logka damba meM zikSA pAsa kI / "kaimI bAna karate ho parvata ! maiM dekhatA hU~ tumhArI prAcArya parvataka gitA the| pinA dAna hue bhI unheM parvata, midhyAmani tIkSNa hotI jA rahI hai| kaisA vahama ghusa gayA prAna prema na thaa| unhoMne apane anubhava aura viziSTa jJAna hai tumhAre mastiSkameM se pratIta kara liyA thA ki parSata Rddhi hai| maddhama "maiM ThIka kaha rahA hai nArada ! pitAjIne yahI kahA thA kA parigeSaka hogaa| zrAnAyaMne yadyapi usakI zikSAme yahI artha kiyA thA usa pAgama vAkyakA! mujhe acchI kamI prakAra kI Ti na bI kintu ve madeva yahI prayatna Page #383 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 340 anekAnta [varSa 6 karate the ki kisa prakArase parvatako padArthIkA sathA rUpa vizvAsa nahIM hotA thA ki vaha cetanAvasthAmeM hai| kyA yaha dikhAyA jA sake-parvatako sacce dharmake prati zrAkarSita sca ki usake kAnone parvatake mukhasaM yaha artha sunA hai? karanekI pitAkI abhilASA manameM hI rhgii| vaha apane putrakA nahIM ! aisA nahIM ho sakatA! parvata paMDita hai! usakA gurusudhAra kara pAne ke pUrva hI isa lokase uTha gyaa| bhAI hai| prAcAryane dAnoMko eka sAtha hI zikSA dI hai| ho sakatA hai yaha usake kAnoMkA hI bhrama ho ? aisA soca tInoM ziSya kramaza: yuvaka hue / nRpakumAra vasu rAja- nAradane apanI zaMkA nivAraNArtha parvatase prazna kiyA "kyA kunake niyamake anusAra mihAsanakA adhikArI hushraa| yaha saca hai ki tumane aisA artha kahA hai?" usane gurume acchI zikSA gaI thii| prajAko apanI santAna isake AgekA hAla pAThakoMko prArambhameM hI mAlUma ho ke samAna pAlanA usane apanA kartavya samajhA aura nyAya ckaa| ko apanA banna / rAjA vasuke nyAya aura zAmanakI marvatra dhUma thii| prajAmeM zAnti thii| manuSyoMke hRdayoMmeM dharmakI nAradako vidA kara parvanane gRhakI ora prasthAna kiyaa| bhAvanA thI aura mukha para thI 'gajA vasukI jaya'1 parvatako apane pANDatya para vizvAsa thA / vaha ahaMvAdI thaa| use garva thA ki usa jaisA paNDita purI bharameM parvata apane pitAkI gaddIkA adhikArI huzrA / apane dUsarA nahIM hai| phira yaha tuccha nArada jo usake pitAke pitAkehI samAna vaha prakAMDa vidvAn thaa| vaha mahAn Tukar3ose palA aura unhIM dvAga pradattavidyA dvArA kucha samajha tArkika thaa| zAstroMkA usane gaharA adhyayana kiyA thaa| ne lagA. kaise usakI samAnatA kara sakatA hai| vaha mana hI usake pANDityakA lohA dezabhara mAnanA thA / mana phUlA jA rahA thaa| kala rAjasabhAmeM zAstrArtha hogA, parvatake zrAgrahase nAradane eka dina usa AzramameM praveza jisameM usakI jaya hogI aura nAradakI parAjaya ! zartake kiyaa| parvata apanI ziSyamaMDala ke bIca uccAmana para virAja anumAra nAradakA jihAcheda hogA aura usakA ? usakA mAna thA / ziSyagaNa bhakti aura zraddhAse namrIbhUta the| parvata hogA aAdara ! kA pravacana ho rahA thA-"dharma sevanakA mukhya sAdhana yaza isI prakAra socatA parvata ghara phuNcaa| beTeko prasanna aura pUjA hai| gRhasthoMko to puNyalAbha kevala yaza aura dekha mA~ na raha skii| prasannatAkA kAraNa jAnaneke liye pUjAse hI ho sakatA hai| devagaNa pUjAse prasanna hote haiM aura pUcha hI baiThI "kyA bAta hai parvata ! Aja no phUlA nahIM apane bhaktoMka kaSToMkA nivAraNa karate haiN| unheM ubasthAna dete haiN| kIrti aura yaza dete haiN| dhana aura dhAnyase unakA samA rahA hai|" khajAnA bharate haiN| yaza aura pUjA karanese hI svargako prApti "kucha na pUcho mAM, kala gajasabhAmeM jAnA hai" parvata ne garva se khaa| hotI hai hara gRhasthako puNyArjana aura pApapraNAzanake liye yaza pUjAdi vidhivat karane caahiye| devatAzrIko bali "kyoM ? gajAvasune nimaMtrita kiyA hogA! bar3A namra samarpita karanA caahiye| azvamedha naramedha zrAdi aneka bAlaka thA vaha! 'mau mA~' kahatA huA merI goda meM zrA pakArase yazoMkA vidhAna kiyA gayA hai| ye sabhI yajJa svargaka baiThatA thA ! maine bhI use bahuta dinAMse nahIM dekhA, kala maiM kAraNa hote haiN| devI-devatAoko prasanna karane ke liye unake bhI calUMgI tere sAtha / " manonIta pazu bhaise bakare aura suzrara bheMTa karanA cAhiye / "nahIM mA~ ! kala zAstrArtha hogaa| merA aura nAradakA!" zAstra meM kahA bhI hai 'ajeyssttvym'|" garvamizrita bhASAmeM parvata bolaa| . 'paryaTavyam' nAradane sunaa| ceharA usakA kumhalA "nAradakA ?" mA~ vismita ho utthii| gyaa| ajairyaSTavyam' kA yaha artha / parvatake mukhase aisA "za, hAM! merA nAradake sAtha ! jo hAregA usakA biruddha artha suna kara nArada bhauMcakA sA raha gyaa| use jihAcheda hogaa|" usI prakAra parvatane uttara diyaa| Page #384 -------------------------------------------------------------------------- ________________ kiraNa 10-11] gurudakSiNA 341 "jihAcheda dAgA! yaha kaisA zAstrArtha hai beTA aura Teke baiTha gii| nArada ke sAtha ?" mAM jijJAsu ho utthii| "aAjakala use apanI vidvattAkA bar3A ghamaMDa ho gayA prathama praharakA samaya thA pratIhArIne nivedana kiyA hai / kahatA hai 'zraSTavyam' kA artha hai tIna varSa pugane gurupanI padhArI hai| vasu pramudita ho utthaa| gurupatna kA brIhise pUjA karanA caahiye| maiMne kahA-nahIM aja zabda darzana denA maubhAgyakI bAta thii| zrAjJAdI sAdara livAzabdakA artha hotA hai bakarA / basa jhagar3a baitthaa| kala gajA lAzrI' svayaM bhI sevA ke liye taiyAra ho gyaa| gurupatnIne vasu isakA nirNaya kregaa| pitAjAne bhI aisA hI kahA thA praveza kiyaa| 'mo' kahatA huzrA vasu caraNoM para gira pdd'aa| mAM!" parvatane apanI nirdoSitA prakaTa kii| mA~ne zrAzIrvacana diye| uccAsana dekara vasune kuzala "tUne yaha kyA kiyA parvana ?" mAM vikala ho utthii| pachI / mAne vAJchanIya uttara diye| "kyoM mA" parvata mAMke mukhakI ora nihArane lgaa| "zrAja kaise kaSTa kiyA mAM?" vasune namratApUrvaka prazna "beTA tumane bhUla kii| nArada ThIka kahatA hai / tumhAre kiyaa| pitAja'ne bhI aisA hI kahA thaa| jaba tuma par3hate the maiM mugAra apane beTeko dekhane ke liye" mAne muskurAte hue karatI thii| mujhe acchI taraha yAda hai" mA duHkhita ho utthii| uttara diyaa| "kyA mA~ " parvana apratima ho bolaa| vamu lajita ho gyaa| use koI uttara na sUjhA / meM "unhoMne vahI kahA thA jo nArada kahatA he !" mAMkA miTAneke liye bola par3A-"maiM svayaM upasthita ho javAba thaa| sakanA thaa|" "mA~" parvatakA cehaga phaka par3a gyaa| mA~ bolI- nahIM gajAkA samaya amUlya hotA hai| "beTA, kitanI bhArI bhUla kI hai tumane ! tumhAre pitA maiMne socA maiM svayaM hI tumase mila luuN'| kahate the nArada tIkSNa buddhi hai| binA samajhe hI tuma jhagar3A "yaha ApakI kRpA bhI mAM!" vasune kRtajJatAse kahA mola le baitthe| daNDavidhAna bhI apane hI dvArA kara liyA" "maiM ApakI kyA sevA kara sakatA huuN|" mAMke netroMmeM prAMsU chalakane lge| "mujhe terA sneha hI bahuta hai usu, aura kucha na "kintu mAM zAstroMmeM to..........." parvanane sira jhukAye nAhiye" mAne upekSA kii| "phira bhI mAM merA kartavya............."vasune dInatA "valhemeM jAya tumhAre zAstra, tumane kucha nahIM par3hA" pragaTa kii| mAMne roSAMmazrita vANImeM pratAr3anA kii| "tumane apanA kartavya nibAhA hI kaba hai merI guru"phira mAM parvatane dInatA pragaTa kii| dakSiNA bhI to nahIM dI" mAMne muskarAte hue khaa| "phira" mA~ do kSaNa cupa rhii| "vasu nirNaya karegA! varune samajhA mA~ parihAsa kara rahI hai bolA-'sabhI yahI na acchA! mAM ne dhImese kahA / kucha ApakA hI to hai!" 'kyA mA~? parvatane prazna kiyaa| ___mAMko yadi parvatakI prANarakSAkI apekSA na hotI to "kala maiM prAtaH hI vasuke pAsa jAUMgI aura kimI sacamuca yaha parihAsa dI thaa| vasuke aneka nivedana karane taraha terI rakSAkA upAya kruuNgii| parvata merA beTA hai, usa para bhI maune kabhI gurudakSiNA svIkAra nahIM kI thii| kintu kA apamAna merA apamAna hai, mere patikA apamAna hai| Aja apane putrakI mAna rakSA kI bhAvanAne usa vAkyako usakI mRtyu merI mRtyu| merA beTA 'prvt'| maiM usake asahanIya satya banA diyaa| mAMne saralatAse kAma banA liye saba kucha kruuNgii| dharma adharma kucha na vicaaruuNgii| liyaa| tArkikakI patnI zrAne dAvapeMca meM dakSa niklii| parvata jA tU ! kala sabhAmeM terI vijaya hogI! jA beTA !" bolI-''dekho vasu ! aAja sacamuca maiM gurudakSiNA lene parvata sira jhukAye calA gyaa| mA~ hAtha para mastaka AI huuN"| Page #385 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 342 anekAnta [varSa 6 vasu hAtha jor3a kara bolA-"zrAjJA dIjiye mAM! maiM patA na thA ki parde ke pIche kyA ho cukA hai| aura parvana ! hara zrAvazyakatA pUrI karUMgA ! maiM vacanabaddha huuN|" umakI bhI suna lIjiye / kumhalAye hue puSpakI bhA~ni udAsa mAMkI pAMkhoM meM AMsU Agaye bolI-beTA basu ! tuma hai usakA ceharA / sadA uttejita rahanevAlA parvata zrAja rAjA ho! gajamukuTa tumhAre mastaka para zobhita hai!nyAya gaMbhIra banA huzrA hai, yaha logoM ke pAzcaryakA kAraNa bana tumhAre hAthameM hai! hogI kintu..........."mA~ isake Age gayA / yadyapi mAMne use saba samajhA diyA thaa| DhADhasa kucha na kaha skii| unakA galA bhara shraayaa| baMdhAyA thA kintu vaha kA~pa rahA thaa| use vizvAsa hI na "kaho kaho mAM maiM saba kucha kruuNgaa| tumhArI prAzAkA hotA thA ki vasu jaisA nyAyI rAjA zrAja asatyakA samarthana pAlana maiM prANAnta taka karUMgA" vasu uttejita ho utthaa| kregaa| "to suno beTA" mA~ kahane lagI / nArada aura parvata vAdI aura prativAdIpane pakSakA samarthana kara cuke / Aja rAjasabhAma zAstrArtha ke liye shraaveNge| tumheM parvanakI maMtrIne nivedana kiyA-"vAdI prativAdI mahArAjakA mAnarakSA karanA hogI"mA~ne prAjJA dete hue khaa| nirNaya cAhate haiN|" vasu cauMka uThA jaise kimIne akasmAt "so kaise mA~ ? vasune prazna kiyA / gAr3hanidrAse use jagA diyA ho| "nirNaya" usane pRchA / mA~ bolI-"ajairyaSTavyam" ke arthapara donoM meM vivAda "hA~ mahArAja ! nirNaya" mantrIne nivedana kiyA / hogayA hai| maiM jAnatI hU~ parvatakA pakSa ThIka nahIM hai phira bhI "nirNaya ! hA~ ! parvatakA pakSa ThIka hai ! "mahArAja" beTA ! vaha merA putra hai| usakI parAjaya merI aura tumhAre nAradane aApatti kii| hA~ zrAcAryane aisA hI kahA thA ! gurukI pratiSThAmeM bAdhaka hogii| isaliye mere liye aura mere parvatakA pakSa ThIka hai / maiM nirNaya detA huuN|" vasu garaja uThA / pati liye tumheM mere putrakI rakSA karanI hogii| usakI jaya mAnake mAza aura vikaTa garjana manATImise ghoSita karanA hogA / samake yamumAne jora diyaa| lokasamUha kampita ho uThA! akasmAt pRthvI kA~pane lagI aura "kintu mA~!" vasukA siMhAsana Dolane lgaa| nArada cillAyA-vasu! apane "kintu parantu kucha nahIM ! yahI merI gurudakSiNA hai|" padakI ora dhyAna do! tuma rAjA ho! nyAyapati ho?" kahanI huI mAM prasthAna kara gaI / vasu cintita baiThA hI Tadaan raha gayA ? kathana satya hai, yajJAdi kArya ke liye prAcAryane aja zabda + kA artha bakarA hI kahA thaa|" vasuke aMtima vAkyake sAtha rAjasabhA bhavana ThasAThasa bhaga huaA thA / prajA isa vicitra kolAhala manAI diyA / pRthvI kA~pa utth|| zAstrArthako dekhaneke liye atyanta utAvalI ho rahI thii| vasu siMhAsana mahita maJcase nIce zrA par3A!! loga jijJAsu the vasuke nirNayake | sarvatra vibhinna matoMkI nArada cillA uThA-vasu abhI bhI samaya hai, samhalo, paSTi aura samarthana ho rahe the| parvata aura nArada donoM eka tama rAjA ho soco tumhAre ye asatya vacana bholI janatAkA guruke cele donoMke pANDilyapara logoMko zraddhA thii| zrAja kitanA apakAra kreNge| unheM AzcaryakI ora pravRtta kreNge| donokA zAstrArtha hogA yahI darzanIya bAta thii| unake hRdayoM meM asadbhAvanAzoMke bIja vapana kareMge / aura 'mahArAja vasukI jaya' ke nAreke sAtha rAjA basu kAla pAkara ve bIja akarita hokara vizAla vRkSakA rUpa siMhAsanapara ArUr3ha huzrA / vAdI prativAdI upasthita hue| dhAraNa kareMge aura apanI jar3oMko sarvatra phailAkara moTI aura nAradakA mukhamaNDala damaka rahA thA vaha prasanna thA / use majabUta banA leMge aMra phira Apa jAnate ho kyA hogA? vizvAsa thA ki usakA kathana satya hai| satyakI sarvatra hogA sarvatra hAhAkAra ! dharmakA lopa ho jAvegA! adharmakA vijaya hotI hai / rAjA vasu nyAyakA adhipati hai / usake sAmrAjya chA jAvegA, trAhi trAhikA karuNAkrandana sarvatra nyAyakI sarvatra dhUma hai| vaha satya nirNaya degA / logomeM sunAI degA! nara pazu bana jAveMge; hiMsA prabala ana ho saddharmakI vRddhi hogii|" nArada yaha soca rahA thA kintu use jAvegA aura......"aura mAnavatAkA saMsArase lopa ho Page #386 -------------------------------------------------------------------------- ________________ mudrita zlokavArtikI truTi pUrti kiraNa 10-11 ] jAvegA, dAnavA aTTahAsa karatI huI tANDava nAcegI / aura jAnate ho ina atyAcAroMkA kAraNa kauna hogA ? tuma ! nyAyAsanapara baiThakara asatyabhASaNa karanevAle tuma ! casu samhalo, sAMco ! tumhAre ye vacana bhaviSya meM kyA kareMge, jarA vicAro ! mitra abhI samaya hai" nArada vikala ho rahA thA vasukI dazA dekhakara apane mitra kI dayanIya hAlata ume asahanIya thii| usane vasuko samajhAyA bujhAyA-maya dikhAyA kintu vasu becArA vasu apanI rakSA na kara sakA / deza bharakI rakSAkA dama bharanevAlA nRpati cAja apane zrApa ko nissahAya anubhava kara rahA thA / vedanA aura grAtma AcArya vidyAnandakA tatvArthazlokavArtika san 1618 meM mudrita huA thA, aura seTha rAmacandra nAthAraMgajI gAMdhIne use prakAzita karAyA thaa| jisa granthapratI parase isakA uddhAra kiyA thA vaha prati prAyaH azuddha thI aura usameM kucha aMza Teta the athavA par3hane meM nahIM Ane kArayA be mudrita honese chUTa gaye the| usa samaya graMtha sampAdanAdike liye anya prAcIna hastalikhita pratiyoMkA milanA bhI atyanta kaThina nahIM to duHsAdhya z2arUra thaa| ataH upalabdha ekAdI pratiyoM parase hI sampAdikA kArya sampanna kiyA jAtA thA / astu, mudrita pratimeM kucha sUtroMkA bhAra bhI upalabdha nahIM hai| jisase aneka sthaloM para kArtikako lagAne meM bar3I dizata upasthita hotI hai| hAla meM mujhe loka vArtikakI eka hastalikhita prati prApta huI hai jo khataulIke di0 jainamaMdira sarAphAnke grantha bhaNDArakI hai| yaha prati prAyaH zuddha mAlUma hotI hai| isa pratise mudrita pratikA milAna karane para ve saba truTita aMza pUre ho jAte haiM aura sUtrasthaloMke chUTe hue bhAgya mI pUrNa ho jAte haiN| sabase mahatvako bAta to yaha hai ki mudrita pratimeM aura kucha hasta glAni se jalA jA rahA thA, kintu gurupatnIkI jJA usake sirapara savAra thI / vasu kSatriya thA / vacanakA pakkA thA 'prANa jAMga para vacana na jAI' usake kulakA niyama thA / vaha eka bAra phira zabda ekatra kara bolA- 'parvatakA pakSa ThIka hai, maiM nirNaya detA hU~ / ' kampanake sAtha pRthvI phaTI aura vasu siMhAsana sahita usameM samA gayA logoMne kahA 'asatyabhASaNakA phala pAyA / ' + mudrita zlokavArtikakI truTi pUrti ( le0 - paM0 paramAnanda jaina zAstrI ) 343 likhita pratiyoM meM bhI caturtha adhyAyakA 'lokAntikAnAmI sAgaropamANi sarveSAM' 42 naM0 kA sUtra upalabdha nahIM thA aura na usakA bhAgya yA vArtika hI pAyA jAtA thA jisase vidvAnoMne yaha kalpanA karatI thI ki AcArya vidyAnaMdane utasUtra mAnA hI nahIM hai| parantu isa pratimeM vaha sUtramava bArtika bhadhyake pAyA jAtA hai ataH pAThakoMkI jAnakArI ke liye mudrita pratike riktasthAnIya truTita aMzoMkI pUrti nIce dI jAtI hai : pRSTha 162 paMkti 18 kArikA 6 ke tRtIya caraNa meM rikta sthAna para 'manaH paryayayAM yena' pATha hai / pRSTha 226 pakti 2 ke madhyabhAgameM 'iti' zabdake Age 'naiSaM manyante' pATha hai| isI pRSThakI kArikA 8 kI 18 vIM *paM* mANikacandajI myAyAcArya sahAranapura se mAlUma huA ki mUDavidrIkI pratimeM bhI ukta sUtra maya bhASyavArtika ke pAyA jAtA hai, vahA~ke vidvAn paM0 lokanAthajI zAstrIne ukta sUtra ukta pratiparase uddhRta karake bhejA thaa| isase spaSTa hai ki kitanI hI pratiyoM meM lekhakoMse sAvadhAnIvaza ukta sUtra chUTa gayA jAna par3atA hai / Page #387 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 344 anekAnta paMkti meM 'etena sthApitA' vAkyake zrAge 'karI' aura rika sthAnakI jagaha para 'dIhA DrAyikaM ca vazaM karI' pATha hai, jisase vaha kArikA pUrNa ho jAtI hai| pRSTha 252 kI paMkti 22 meM kArikA 30 ke 'pacasya nApi doSoM' padake Age 'yaM kacitsatyaM prasiddhatA' pATha aura hai jisase isa kArikA adhUrApana dUra ho jAtA hai| pRSTha 161 ko paMkti 1 kI kArikA naM0 31 baiMkA tRtIyacaraNa hai 'saMbaMdhi pariNAmatve' / isa caraNa ke jor3ane se yaha kArikA pUrNa ho jAtI hai| pRSTha 276 kArikA naM0 102 ke dvitIya caraNa meM 'stana sUcitAH' ke sthAna para 'svatra sUcitA:' pATha pAyA jAtA haiM jo ThIka mAlUma hotA hai aura usase artha viSayaka saMgati bhI ThIka baiTha jAtI hai| pRSTa 277 kI paMkti 4 kArikA 1 kA caturtha caraNA hai'dhyAsito dvividho yathA paMkti 7 meM 'samartha' ke bAda rikta sthAnIya pATha 'sa ca zAzvataH' hai / paMkti meM 'vizrutaH' ke bAda 'sakalAbhyAsAdjJAyamAnaH' pATha rikta sthAnIya hai / paMkti 13 kA uttarArdha isa prakAra hai :--' jJeyaM praznavazAstraivaM kathaM tairiti manyate' aura paMkti 13 meM vA AdikA sthAmIya pATha hai- 'cApi samudAya mudAhRtaH / pRSTha 305 kI paMkti 4 ke 'samAna kAryAsau pratiSedhaH vidbhiH' ke sthAna para likhita pratimeM 'samAnakAryoM sau pratiSedhaH syAdvAdibhiH' pATha upalabdha hotA hai / paMkti 11 ke 'nAstIti' vAkyake Age 'tatraiva' pATha rika sthAnIya hai| paMkti 13 meM 'pradyanasya' ke sthAna para likhita pratimeM grAhya ghanasya' pATha pAyA jAtA hai| aura paMkti 17 meM 'nA' ke Age 'upapadyate' kriyAsaM pUrva'patitava' vAkya mudrita pratike riktasthAnakI pUrti karatA hai| -- - - 7 pRSTha 330 kI antima paMktike antima pada 'uktaprAyaM' ke Age aura pR0 331 kI prathama paMktike prathama pada 'jAyate' ke pahale arthAt donoM padake madhya meM aisA cinha dekara hAsiye para 42 va sUtra maya bhASya tathA vAtikake nimna prakAra diyA hai ---- 'khaukAntikAnAmaSTI sAgaropamANi sarveSAm // 42 // brahmaloka nivAsinAM laukAntikadevAnAM samastAnAM [ varSa 6 sadaivASTau sAgaropamasthitirvyabhicAravarjitA jJAtavyA / laukAntika surANAM ca sarveSAM sAgarANi vai / aSTAvapi vijAnIyAristhatireSA prakIrtitA // 1 // merI rAya meM pUrvApara sambandhakI dRSTise yaha sUtrAdike 41 veM sUtra ke mAdhyakI samAptike anantara honA cAhiye aura isaliye isa mudrita pratike pR0 361 para vArtika naM0 14 ke bAda banAnA caahiye| TUTakA cinha dete samaya kucha galatI huI jAna par3atI hai| pRSTha 423 kI paMkti 17 meM 'zabda' ke Age ke rikasthAnameM 'sahabhAvitva' pATha hai / pRSTha 424 kI paMkti 7-8 meM 'pardhA gagaM' ke sthAna para paryAyAgama' pATha hai / pRSTha 445 kI paMkti 21 meM 11 vIM kArikA jo pUrvAdha chUTA huA vaha isa prakAra hai : 'vaibhAvikI kriyA sA syAdvibhavo yena vidyate' : pRSTha 453 kI paMkti 10 meM 'siddhAH' padake Age ke rikta sthAnakA pATha 'tadubhaya' hai / pRSTha 403 kI paMkti 21 meM 'madattamapi pAThake pUrvakA sthAnIya pATha 'tathAusa' hai / ... pR0 207 para ve adhyAyake 47 ve sUtrakA jo bhASyAdika RTita hai vaha saba isa prakAra hai :-- "Abhyantaravirodhane sati ca sevanApratisevanAdoSavidhAnamityarthaH tatazca saMyamAdibhiranuyogaH sAdhyAH byArUpeyAH / saMyamanazrutaM ca pratisevanA ca tIrthaM ca liMgaM ca mAovAda asthAnAni ca saMyamata pratisevanAtI liMgasthAniya vikalpAH bhedAH sevanAtIrtha liMga zyopapAdasthAnavikalpAstebhyaH tataH puDhAkAdayeti paMcamaharSayaH saMyamAdibhiraSTabhi bhedairamyonyabhedena sAdhyAH vyavasthApanIyAH vyAkhyAtavyAH ityarthaH / tathAhi- pujAko kuraku chedopasthApanAkhyAna sAmAyikamubhausthiraM // caturSu te bhavatyete kaSAyasakuzIlakAH / nigraMthasnAtako dvau staH to yathAkhyAtasaMyame // pulAkavakuzakuzIlAH pratisevanA sAmAyika chedopasthA nAnAmasaMyamadvaye vartate sAmAyika dIpasthApanA parA Page #388 -------------------------------------------------------------------------- ________________ kiraNa 10-11] mudrita zlokArtikakI truTi-pUrti 345 vizuddhisUcamAparAyanAmasaMyamatUryake kabAyakuzIlAH bhvNti| lakyaM ca proktamArate tApavAsimarthadoSavarIrAcapekSayA nimrantha snAtakau va yathAsayAta saMyamesta: / pujAkavakuza pavAda vyAkhyAnena doSaH mumevAdhAraM gRhItvA jainAbhAsAH pratimevanAkuzIneSu utkarSeNAbhizAharadazarvAyA zrutaM kortha- kevilsacelatvaM munInAM smApayata sammithyAsAsAmozakAra saMsthekenApyacareNAbhicAni sAcarANi vaidazapUrvANi saMtyeva nirgranthaliMgamitivacanAt / tairanyUnAni tAni ceta te kaSAya kuzIlAba nirdhandhA ti apavAdanyAkhyAnamupakaraNa vuzIlApekSayA kartavyaM 5 / sAdhavaH tacaturdazapUrvANi zrutaM dhArayati madA jaghanyatayA pItapayazuksAstisro lezyAH pulAkara bhAta kRSNo pulAka: prAcAraM vastusvarUpanirUpakaM zrutaM parati vakuza- nIlakapota: pItoSa zuklagaH nayAH parapi bezyA kuzIla mizrandhAna pravacanamAtRkAsvarUpAmarUpakaM zrutaM nikRSTa vakuzapratisevanAzIlayobhavatyeva kathiteyaM mahaSibhiH / svena dharaMti / pravacanamAtRkA iti kortha:-- nanu kRSNA nIla kApotakSazyAtraya zatisevanAzIkSayoH paMcasamitayastisroguptayatimAtaraH / kathaM bhavati saMtyeva tayorupakAyAAzaktisaMbhavAvAsaMdhyAna pravacanamAtaroSTau kathyate munibhiH praiH| kAdAcitkaM saMbhavati satsaMbhavAdAdi kSezyAzrayaM saMbhavatyati mamitiguptipratipAdakamAgarma jAnAnItyarthaH snAtakAnAM matAntaraM parigrahasaMskArAkAMkSA svayamevottaraguNavirAdhanAyAkevalajJAnameva tena teSAM zrutaM nAsti / paMcamahAbavalakSaNa mAsaMbhavAdA vinAbhAvi ca lezyASaTakaM pustAkasvAtaMkalaguNASTAviMzatirAtribhuktavirahiteSu cAnyatamabalAtparo kAravAbhAvAca SaTale zyA: visatsarAsisa pv| posatejaH paropApratisevamAnI pulAko virAdhako bhavati rAtribhojana- pAzupata lezyAcatuSTayaM kaSAyamuzIlasyevaM jJAtavyaM dAtamya virAdhakaH kathamiticeducyate zrAvakAdInAmupakAro'nena dAnIyamiti yAvat kaSAyavuzIlasya yA kApotalezyA dIyate bhaviSyatAti chAtrAdikaM rAtrI bhojayatIti virAdhaka: syaat| sApi pUrvoktanyAyena veditamyA: tasyAH saMjvamamAnAntara vakuzodviprakArazcedupakaraNAzarorabhedAta, tatra nAnAvidhA zaMyA kaSAyamadrAvAta parigrahaH zaktimAtramamAvAsUcamasAparAyasya rUpakAraNavinmatAste saMskArapratIkArAkAMkSaNA pratibhaNyate nigraMyasnAtakayona mikevanAzuklava lezyAvedisamyA prayovapurabhyaMgasaMmahanakSAlanavilepanA ityAdi saMskArabhAgAMzagaira-gikevalinAM tu lezyA nAsti / ukRSTasthitidhukRSTatayA vakuzosti vai enayorubhayormadhye kaSAyapratisevanA dvayomUla pulAkasya sahavAgdevepvaSTAdazasAgaroSamajIviteyupapAdo guNAzcaiiva virAdhayati parvathA virAdhayatyanyatamaM uttaraM guNa- bhavati / dvAviMzati sAgaropamasthitipUpapAdI bhAratAcyuta saMzritaM / nirgranyo grantharahito kuzIlo dvividhaH smRtH| svargayo bhavati sarvArtha siddhI tu kaSAyavu zIkha mithayosabaasyaiSA pratisevanA yaH kaSAyakuzIlo nirgrantha: snAtakaca viMzatsAgaropamasthitiSu devedhUpapAdo bhavati jaSamyopapAdoM teSAM virAdhanAkAcinna vartate te apratisevanAH 3 / sarveSAM vizeSANAmapi saudharmakarUpe he sAgaropame sthitiSu deveSu tIrthakarANAMtIryeSu paMcaprakArA api nirgranthAH bhavaMti / veditamyA snAtakasya pammanittatvAdupapAtaH // liMga dvividha myabhASabhedAt tatra paMcaprakArA'pi nirgranthAH sthAnAnyasaMkhyeyAni saMyamasthAnAni tAni tu kaSAyadayaliMgino bhAta gyaliMga tu bhAjyaM vyAkhyeyamityapi kArabAni bhavaMzikAyatamAma bhiyate iti kaSAyakArayAni na kiM cirasamAsAdvayasamarthAH maharSayaH zItakAlAdika tatra sarvanikRSTAni badhasthAnAnIti kArthaH saMyamasthAnAni vAcyaM zabdaM tatkaMcalAmidhaM kauzeSAdikamityatra gRhynti| pujAkakaSAya kuzIla yorbhavati tau ca samakAlamasyeyAni na ca vezmani jhAlayaMti na sIcyaMti na prayatnAdikaM tathA saMyamasthAnAni vrajata: tatastadanaMtaraM kaSAyavuzIlena maha parakAlena kuvaMti haraMti parihArakAH kecchirIramutpAdoSAH gacchapi pukhAko vica nivartata ityarthaH / tataH kaSAya lajitakArazAta tathA kurvanti vyAyAnaM bhavadArAdhanoditaM kuzIlaekAcave vA'saMkhyevAni saMyamasthAnAni gachati tadaprokkAmaharSibhiste ytsrvessaamupkaarinnH| tathaiva vyAyAna- naMtara kavAyakuzItaprativanAkuzIlavakuzAH saMthamasthAnAbhya. mArAdhanA bhagavatIproktAbhiprAyeNApavAdarUpaM jJAtamyaM saMkhyeyAni yugapatsaha gaIinAnukIyaH tatpazcAzI utsargApavAdavorapavAdAvidhibalIya ityutsargeNa yAMta.mace. nivartate myuchiyata ityarthaH tatopi pratisevanAkuzIlA: Page #389 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 346 anekAnta [ varSa 6 saMyamasthAnAnyasaMkhyeyAni jitvAmyucchiyate tadupari ekaM bhavati / athApramattakaraNamapUrvakaraNaM cavA nivRtti rahitaM saMyamasthAnaM snAtakojatvA paramanirvANaM labhate snAtakasya yasminivRttizva kathyate pariNAmavizeSAvisIyaM samupasaMyamabagdhi bhavatIti siddhaM / varNitaH / kIrazAstebhavatyevA nivRttikarazaMtagaH / viziSTazAcokAH zarasaMjJakAH RSivarAcAritrasaMsAdhakAH pariNAmeti vAcyaM zabdamanukramaM / ekasminsamaye nyasyaikabhanyAMbhoja vikAzane dinakarAste ca pulaakaadyH| kasya samaya ya tat // ekadAlodamAnAzva jIvasya pariranchayAdiSu tatparAH suranatA: jJAnAbdhisaMbhAvitA- samikAH eka smansamaye avalokamAnAvacchinnAH jIvasya ste me bhUri durantadurgaharaNe kimokSamaH magaH / / " pariNAmaH saMti natrApramattAdiguNasthAne pUrvapUrva samaye pravRttAH pRSTha 108 para dasaveM adhyAyake prathamasUtrakI jo yArazAH parigAmAstArazA eva / athAnaMtammuttarasamayeSvAutthAnikA dI hai usake sthAnapara ukta likhita prati meM saMmaMtAvRttAviziSTacAritrarUpAH pariNAmAH athAvRttakaraNanimna utthAnikA hai:-- vAcyAH bhvNti| apUrvakaraNa prayogazA pUrvakaraNA'pUrvakaraNA "athedAnI molasvarUpa pratipAdapitukAmo bhagavAnpayAM- ApakaguNasthAna nAnAbhUtvA'bhinavazubhAbhisaMdhidharmazuklakhocayati morastAvatkevalajJAnaprAptipUrvako bhavati / tasya dhyAnAbhiprAyeNa kRSIkRtapApaprakRtisthityanubhAga: sana saMvarddhita kevalasyotpasikAraNam kimidameveti niryisUtramidamAhuH"- puNyakarmAnubhava: san anivRttivAdaratAparAyacapakaguNasthAna isI pRSThapara prathamasUtrakA jo bhASyAdika RTita hai vaha madhirohati tatrApratyAkhyAnapratyAkhyAnakaSAyASTakaM naSTa vidhAya isa prakAra hai-- napuMsakavedavinAzaM kRtvA sIvedaM samUlakA kaSitvA hAsya___ "mohasya yo vidhvaMsaH mohalayaH tasmAt prAvaraNa ratyaratizokamayajugupsAlakSaNaM nokapAya SaTka puvedaM ca savAH pratyeka prayujyate tena jJAnAvarayAM ca darzanAvaraNaM ca payitvA koyaMbane cakrodhasaMjvalanaM mAnasaMjvalane sAnadarzanAvaraNetIpatarAyabajJAnavarzanAvaraNAtarAyakSayasteSAM mAnasaMjvalanaM mAyAjvalane mAyAsaMjvalanaM lomasaMjvalane jJAnadarzanAvaraNAMtarAyacayastasmAt cakArAdAyukhikanAmatrayo- lobhasaMjvalanaM krameNa bAdarakiSTivibhAgena vinAzamAnayati dazapayAcavalam kevalajJAnamutpadyate triSaSTiprakRtikSayAt bAdarakihiritikothaH upAyadvAre phalaM bhaktvA nirjIyamAna kevabajJAnaM bhavatItyarthaH aSTAviMzatiprakRtayo mohasya paMca- muddhRtazeSamupahatazaktikaM kammakihiAratyucyate bhAjyavihivata jJAnAvarayasya navadarzanAvaraNastha paMca aMtarAyasya manuSyAyu- mA kihi dvidhA bhavati bAdarakihi sUcamakiTTibhedAditi bajyamAyusayaM sAdhAraNapaMcendriyarahitacaturgatiSu narakagati kihizabdasyAyeM veditamyaH tatpazcAt lobhasaMjvalanaM kRSInarakagatyAnupUrvI sthAvarasUcamatiyaMggati tiyyaMca gatyAnupUrvI kRtyamUcamamAparAya ApakobhUkhA niHzeSa mohanIyaM nimUlya ucotanapaNAsayodazanAmakarmaNaH prakRtayazceti triSaSTiH / kSINakaSAyaguNasthAnaM spheTitamohanIyabhAraH samadhirohati nanu mohaM ca jJAnaM ca darzanAvaraNaM tathA / tasya guNasthAnopAtyamamayasyamamayAtprayamasamaye dvicaramasamaye aMtarAya cyAprApti kaMvalasya nRNAM bhavet / . // nidrApracale dve prakRtIkSapayitvA aMtyasamaye paMcajJAnAvazyAni vAkyamevaHkarmayAM cnnyaacpribhaassit:| catvAridarzanAvaraNAni paMcAtarAyAn payati / tadanataraM pratipAvana muslipyAnukamastavakopyasau / / kaMvalajJAna kevabadazanasvabhAva kevalaM saMprApyAciMtyavibhUtipUrva mevAsti jIvasya vijJeyaH karmaNAM yaH / mAhAtmyaM prApnoti // // " karmavinA bhamyaH no yAti paramAM gatiM // 3 // imI pRSThapara dUsare sUtrakI jo usthAnikA hai usake bhavya: prANI samyagraTijIvaH pariNAmavizubhayAvarddhamAnaH ___ sthAnapara vimbita pratimeM nimna utthAnikA pAI jAtI-- prasaMpatasamyagrASTidezasaMyataprayattasaMyatA'pramattasaMbasagulma atha kevalajJAnotpattipravitAyedAnI pUrvoditanirjarA sthAneSvamyatamaguNasthAne anaMtAnubaMdhikaSAya catuSya darzana- nidAnanAM vidhAne mokSakArasaM mokSasvarUpaM ca vyaacsstte|" mohatritaya payo bhavati tata:sAyikasamyagraSTibhUkhA pramatta- isI pRSTapara dUsare sUtrakA jo bhASyAditruTita hai vaha guNasthAne athA'pramattakAraNAmaMgIkRtya apUrvakaraNAbhimukho maba isa prakAra hai: Page #390 -------------------------------------------------------------------------- ________________ mudrita zloka vArtikI truTi pUrti kiraNa 10-11 ] "baMdhasya hetavomithyAdarzanAvirati pramAdakaSAya yogAsteSAmabhAvo nUtana kammaraNAmapradezaH baMdhahetvabhAvaH pUrvopArjita kamNA merudezasayo nijjararA baMbaddetvabhAvazcanirjaMga ca baMdhahetvabhAvanijvare tAbhyAM baMdhahetvabhAvanirjarAbhyAM dvAbhyAM kAraNAbhyAM kRtvA kRtasvAnAM vizveSAM kammaNAM viziSTamanyajanAsAdhAraNaM prakRSTa mekadeza kammaca yanAmA birjarA yA su utkRSTa mAdhyaMtikaM mokSa mokSaH snakarma vipramokSamokSa ucyate etena pUrvapadena mokSasyahetururuH dvitIyapadena mocasvarUpaM pratipAdita nimittaM veditavyaM / namvatra saptasu tatveSu SaTtasvasvarUpaM prokaM nirjarArUpaM proktaM satyaM sarvakarmaharayAmmokSaH sarvakarmakSayo mokSaH yadi proktastatastathA sAmarthyAdeva jJAyaMte karmaNAM nirA malA yadaikadezena karmmacayo nirjarA tena pRvaka sUtraM nirjarAlakSaNa pratipAdakaM na vihitamiti veditavyaM / kammAyo dviprakAro avati prayatnAprayatna mAdhyavikalpAta tatrApramanta saMyame aprayatnaH sAdhyaH caramottamazarIrasya nAraka tirthagdevAyuSAM bhavati prayatna mAdhyastu karmmakSayaH kaSyate caturtha paMcamaSaSThamasameSu guNasthAneSu madhyenyanagaguNasthAne naMtAnubaMdhikaSAya catuTayasya midhyAtvaprakRtitrayastha navabhAgAH kriyate, tatra prathamabhAge nidrAnidrA pracalApraca nAstyAnagRddhi narakagati tiryaggati ekeMdriyajAti dvIMdriyajAti zrIMdriya jAti caturiMdrayajAti narakagati prAyogyAnupUrvI tiryyaggati prAyogyAnupUrvI zrAtapocotasthAvara sUkSmasAdhAraNAbhidhAnakAnAM poDazAnAM karmaprakRtInAM pracaSo bhavati dvitIya bhAgamadhye kaSAyASTakaM naSTaM vidhIyate / tRtIyabhAgo napuMsakavenachedaH kriyane caturthabhAge zrIveda vinAzaH sRjyane / paMcame bhAge nokaSAya paTakaM pradhvaMsyate, SaSTebhAge puMvedAbhAvAM racyate, saptamaM bhAge saMjvalana krodha vidhvaMmaH kalpate, zraSTame bhAge saMjvalanamAna vinAzaH praNIyate, navame bhAge saMjvacanamAyA cayaH kriyate / lobhasaMjvalanaM dazamaguNasthAna prAMta vinAzaM gacchati nidrA pracale dvAdazaguNasthAnasyApatya samaye vinazyate / pacajJAnAcaturacaturavadhikevaladarzanAvaraNacatuSTaya paMcAMtazavAyAM tadasya samaye yo bhavati / sayogikevalinaH kasmAzcidapi prakRteH cayoM nAsti caturdazamaguNasthAnasya dvivaramasamaye dvAsaptati prakartInAM hayobhavati / kAranA: prakRtayaH canyataravedanIyam devagati zradArikavaikriyikA cacarA 347 hArakarI jasakA zarIra paMcakaM 7 dharma paMcakam 12 saMghAtacarka 10 tatsaMhanana SaTkaM 23 auaudArika baikiyakAhArakazarIrAMgopAMgatrayaM 26 saMsthA SaTkaM 32 prazastAprazasta va paMcakaM 37 surabhidurabhiSagaMdvayaM 33 prazastAprazastarasapaMcakaM 14 spazASTakaM 22 devagati prAyogyAnupUrvyaM 53 agurulaghukha 24 upaghAta 16 ucchvAsa 50 prazastAprazasta bihAyogati dvayaM 26 paryApti 60 pratyeka zarIra 61 sthiratvamasthiratvaM 63 zubhAzubhatvaM 62 durbhagatvaM 66 dukharatvaM 67 pradeyamanAdeyaM ca 66 ayazaskIrti 70 nirmANa 71 nIcagotra 72 miti / ayogakevalI caramasamaye trayodazaprakRtyaH rUyamupayati, kAstAH anyatara bedanIyam 1 manuSyAyu 2 manuSyagati 3 paMcendriyajAti 4 manuSyAnupUrvI tvaM 6 bAdaratvaM paryAptakatvaM 8 zubhagavaM AdayatvaM 10 yazaskIrti 11 tIrthakaratvaM 12 uccairgotraMceti etAsAM dravyakarma prakRtInAM hayAnmoca vasIyate iti niruktiH punastathA ca / isake bAda 'tasya karmaNaH' ityAdi paMkti vahI hai jo mudrita pratimeM pAI jAtI hai| yahA~ para maiM itanA aura bhI batalA denA cAhatA hUM ki mudrita pratimeM aura bhI bahutamI azuddhiyoM haiM aura kisane hI aime braTisa aMza bhI haiM jinakI sUcanAkA koI cinha bhI nahIM diyA gayA hai| udAharaNa ke taura para pRSTha 360 kI 34 vIM paMktikA pichalA aMza isa prakAra hai-"janmAdi vikArAbhAve kramAnupalabdherAtmano'sastha prasakerityukta prAyaM / " jaba ki likhita pratimeM vaha nimna prakArame pAyA jAtA hai aura ThIka jAna par3atA hai : "janmAdivikArAbhAve kramAkramavirodhAt / tataH satyamabhyupagatA puruSe jammAdivikAro'bhyuvagantabhyo'nyathA vyApyadhyApakAnupanA kara mano'samasa ke risyutaprAyaM // " aisI hAlata meM zlokavArtikakA pUrA hI saMzodhana hokara usako phirase prakAzita karane kI jarUrata hai| yadi koI sajjana isa mahAn pranthako mUlarUpameM prakAzita karAnA cAheMge to vIrasevAmandira isake saMzodhanAdikArya ko apane hAthameM le sakegA, aisI raDha AzA hai / tA0 12-6-44 vIra sevAmandira, sarasAvA Page #391 -------------------------------------------------------------------------- ________________ bahanoMke prati ( zrI candagIrAma vidyArthI) bahanoM ! uTho ! bahuta so cukIM / aba sonekA parantu isakA ulTA artha lagAkara, bekAra ghara meM baiThakara mamaya nahIM hai / jarA najara uThAkara dekhie, puruSoMne patidevake lie bhAra-svarUpa honA to ucita tathA Apako abalA tathA ayogya prasiddha karake, Apake zobhanIya nahIM hai| maca adhikAra chIna lie haiN| Apako kAyara tathA Apa uThie / suzikSA prAptakara, pratyeka kAmameM bujadila samajha liyA hai| apane patidevakA hAtha baTAipa-apane ardhAGginI bahano! jarA videzoMkI ora dekhie| vahAMkI padako jIvana meM utAra kara digbAie / bahanoMne kitanI unnati kara DAlI hai tathA dinapratidina prAcIna samayameM ApakA kitanA Adara tathA mAna unnatikI ora agrasara horahI haiN| ve kisIke AdhIna thaa| yaha hamAre prAcIna dharmagranthoMse bhalI prakAra nahIM haiN| pratyeka kAryameM apane patidevake sAtha 2 cala prakaTa hai| manu mahArAja. apanI manusmRtimeM limte haiM kara unakA hAtha baTAtI hai| kisI 2 bAta meM to pati yatra nAryastu pUjyante, ramante tatra devtaaH| davasa bhI do kadama Age bar3ha gaI haiN| yatraitAstu na pUjyante mastitrA'phalA kriyaaH|| puruSa-samAjane Apako saba orase dvaayaa| yahAM jisa kula meM, jAtimeM, dezameM striyAM pUjI jAtI taka ki ApakA zikSAkA dvAra bhI banda kara diyaa| haiM-unakA zrAdara tathA sammAna kiyA jAtA hai, vahAM to phira rahA kyA? ApakI avanatikA kAraNa- devatA vAsa karate haiM aura jahAM khiyoMkI pUjA nahIM zikSAkA abhAva hI to hai| hotI-unheM ghRNAkI dRSTisa dekhA jAtA hai, unakA zikSAme mega prayojana yaha nahIM hai ki Apa bI0 nirAdara tathA apamAna kiyA jAtA hai, vahAM sampUrNa e0, ema0 e0 kI giriyAM lekara bekAra ghara meM baiTha karma nirarthaka ho jAte haiM-pratyeka kArya asaphala jAyeM aura kisI kAmako hAtha taka na lagAveM; rAtadina ho jAtA hai| apane zarIrako majAnemeM hI lagI raheM, varana suzikSita bahanoM, yaha hai bhI matya / isameM sandehake liye , hokara apane pratyeka kAryako buddhimattAsa bhalI prakAra koI sthAna hI nahIM hai / Aja puruSoMne Apako kevala kreN| zikSAke sAtha sAtha zilpakalA bhI sIkheM, tAki bhoga-vilAsakI hI sAmagrI samajha rakkhA hai| unake apane gharameM bekAra na baiThakara, apane nirvAha yogya saMkucita hRdayameM yaha vicAra ghara kie hue hai ki prAya paidA karake apane patidevase kisI bhI dazAmeM "khiyA~ kucha nahIM kara sktiiN| ve marvathA hamAre pIche na rheN| apane peroMpara khuda khar3e honakA pATha prAdhIna haiN| unakA yahI kattavya tathA dharma hai, ki pddh'eN| Ajakala bahuta mI azikSita bahanoMkA jIvana, dAsIke rUpameM raha kara, mavaMdA apane Apako puruSapUrNarUpase apane patidevoMpara hI nirbhara hai / yadi samAjasa nirbala tathA hIna samajhatI rheN|" parantu patideva kamAkara na lAveM to unako bhojana dene vAlA bahanoM, unakA yaha vicAra savathA asatya tathA nigaphira saMsAra meM koI nhiiN| ve svayaM kucha nahIM kara daraNIya hai| unheM nahIM mAlUma ki dezakI unnati prApa sakatIM / patideva hI unakA saba kucha hai| mAnA; ki para hI nirbhara hai| yadi Apa zikSitA hoMgI, to Apa eka bhAratIya mahilAkI dRSTimeM unake patideva hI usa kI saMtAna bhI yogya hogI / saMtAna-zAstra spaSTa zabdoMmeM ke saba kucha hai-usake Izvara haiM, usake prItama haiN| kaha rahA hai ki mAtA-vIra, dharmAtmA, mahAtmA, jaisI Page #392 -------------------------------------------------------------------------- ________________ kiraNa 10-11] cAhe, saMtAna utpanna kara sakatI haiN| apanI saMtAnako jaisI cAhe, banA sakatI haiN| ApakI isa choTI sI santAnako hI eka dina bar3A banakara, dezakA netA bananA hai--use unnati-mopAnapara pahu~canA hai / kauma ko uThAnevAlI, Apa hI to haiM / eka vidvAna aMgreja ke zabdoM meM dekhie- Mothers are builders of nation. kaumako banAnevAlI mAtAe~ hI hotI haiN| saMtAnazAstra ke zabdoM meM, duniyAko vIra, mahAtmA, dharmAtmA zroMkI pradAna karanevAlI Apa hI to haiM / duniyA ke raMga maMcako samaya samayapara bhA~ti bhA~tikI krAntika denevAlI Apa hI to haiM !! sRSTike Adi pravartaka vyavasthA ke sthApaka, bhagavAna RSabhadevake mAtRtvakA saubhAgya Apa hIko to prApta hU~ / mahArAja bharata jaise gRha-bairAgI aura bAhubali jaise vIrayoddhAoM ne Apako hI zravaNapriya 'mAtA' ke madhura nAmasa pukArA thaa| hiMsAkA sandeza sunAkara vizvazAnti sthApita karanevAle, saMsArake mahAna krAntikAraka, bhagavAn yahAvIrako Apane hI eka dina apanI pavitra goda meM khilAyA thA / sItA, aMjanA tathA rAjula Adi gauravakA zreya Apako hI hai / aneka vIra lalanAoM tathA asaMkhya mara miTanevAle vIra yoddhAoM bahanoMka prati kI pavitra kokha se janma liyA hai / rASTrIya jagatameM halacala macAne vAle mahAtmA gAMdhI tathA paM0 javAharalAla neharU Adi dezabhaktoMko Apane hI bhAratavarSako diyA hai| phira bhI, Apa apaneko abalA tathA yogya samajheM ? hai na yaha Apake Upara puruSoMke anavarata dabAvakA paricaya !! apanI kamajorIke bhAvoMkA sakriya rUpa !!! nahIM bahanoM, Apa kamajora tathA ayogya nahIM haiN| Apa puruSoMse kisI bhI dazA meM kama nahIM haiM, varana kisI kisI dRSTise to striyA~ puruSoM se bhI kahIM adhika AdaraNIya tathA pUjanIya haiN| saMsAra meM sabase priya tathA pUjanIya 'mAtRpada' Apako prApta hai / Aie, svAbhimAnakA gIta gAie ! apanepanako yAda karie !! bahinoM apanI mUrkhatAkA zikAra hokara, 346 cA~dI-soneke bhUSaNoMka lie Agraha na karake, apanI zrama saJjitA lakSmIko bacAie - cA~dI sonekI jaMjIroMmeM jakar3akara apane zarIraka svAsthyako dhakkA na pahu~cAie | yadi ApameM guNa hU~- Apa suzikSitA haiM, suzIlA haiM to Apake pAsa amUlya bhUSaNa haiM / kisI aMgreja vidvAnkA kathana hai ki Beauty requires no Ornaments sundaratAko bhUSaNoM kI koI AvazyakatA nahIM hai| Apako faizana kI dAsI na bana kara, sAdagIko apanAnA cAhie / zuddha svadezI vastroMkA upayoga karanA cAhie | saba, zuddha svadezI vastuyoMkA hI upayoga kara apane dezakA paisA bacAnA cAhie - apane dezakI Az2AdIkI lar3AI meM hAtha baTAnA caahie| nitya prati niyamase carkhA kAtanA caahie| saralatAko apane jIvanakA dhyeya banA kara, usako pUrNa rUpase jIvanameM utAra kara dikhAnA cAhie / ucca, pavitra tathA komala vicAroM ko apane hRdaya meM sthAna denA caahie| vilAsitAkA vahiSkAra kara DAlanA caahie| kyoM ki bilAminA hI aneka doSoMkI jananI hai / isakA tyAga karake, sAdagIko apanAne se manuSya aneka doSoMse baca sakatA hai / apane jIvanake dhyeya, eka aMgreja vidvAn ke kathanAnusAra banAie - Simple living and high thinking' arthAta 'sAdA jIvana aura ucca vicAra' sAdA jIvana banAo aura ucca vicAra rakho / Apako apane gRha kAyoMse ghRNA nahIM karanI caahie| apane pratyeka kAryako svayaM karanA cAhie / apane ghara ke kAmoMko svayaM apane hAthoMse karaneko nirdhanatA tathA garIbI aura naukaroMmeM karAkara Apa bekAra baiTha jAneko amIrIkA cinha samajhanA, eka mahAna bhUla aura mUrkhatA nahIM to aura kyA hai ? maiM to kahatA hU~ ki koI cAhe nirdhana ho, cAhe dhanavAna, gharakA kAma bahanoMko gharakI pUrNa adhikAriNI - gRhaNI ko hI karanA caahie| isameM nirAdara tathA garIbIko koI bAta nahIM hai| yadi uparokta saMkucita vicArako apanAkara Apa apane gRha-kAyoMse ghRNA kareMgI, to Page #393 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 350 anekAnta [varSa 6 - - Apa roga-prasta hokara bImAra par3a jAyeMgI-apane dAyitva bhI to Apake hI sira para hai| amUlya svAsthyako kho baittheNgii| kyoM ki ApakI to duniyAkI bahuta sI jimmedAriyA~ Apake hI yaha vyAyAma hai| videzI striyoMkI bhAMti, lajjAkA Upara haiM / parantu phira bhI Apa unheM na samameM, aura parityAga kara apane gRha-kAyako chor3a kara, bAhara isaliye duniyA ApakI kRtajJatAko svIkAra na karemaidAnoM meM jAkara vyAyAmakI Ar3a lekara, Tainisa, Apako ayogya tathA abalA samajhakara ghRNAkI dRSTise phuTabAla aura hAkI Adi khela khelanA, hamArI bhAra- dekhe, to he na yaha ApakI ghonidrAkA kaTu pariNAma !! tIya sabhyatAke viruddha hai| hA~, Apako khulI havAkA aura lagAtAra apamAna sahana karanese apanepanakA sevana avazya nitya niyamase karanA caahie| bAhara bhA vismarA !!! ku~e ityAdise pAnI bhara kara lAnA Adi isa viSaya bahanoM! aba nidrAko chor3iye apaneko pahacAnie ! meM bahuta upayogI siddha ho sakatA hai| apane gauravakI jhalaka jaga duniyAko dikhAie !! amIra gharoMkI bahaneM vizeSakara rogina tathA kama- krAntikI Aga lagAkara saMsArako batAie ki hamameM jora milatI haiN| isakA kAraNa yahI hai ki ve gRha- svAbhimAna hai, vIratA hai, dhIratA hai, bala hai, sAhasa kAyoMko svayaM na karake naukaroMse karAtI haiN| Apa hai aura hai saMsArako hilA denekI zakti! hAtha para hAtha dhara kara baiThe rahane meM hI amIrI samajhatI Aja se lagabhaga DhAI hajAra varSa pahale bhI, hai| pariNAma yaha hotA hai ki vyAyAmake abhAva meM jaba ki bhagavAna mahAvIrana, bhAratamAtAkI pavitra zarIrameM tanika bhI halana-calanakA kaSTa na uThAnese ve godameM janma lekara, usakA mastaka saMsArameM UMcA bImAra tathA rogina bana jAtI haiN| hajAroM rupayA, kiyA, Apa apanepanako kho cukI thiiN| apane gaurava vaidya DAkTaroMkI bheMTa karane para bhI svAsthya rUpI mahAn ko bhUla cukI thiiN| apamAnaka prati mastaka jhukAe, sukhase vazcita rahatI haiN| aisI amIrIse vaha garIbI mauna dhAraNakA hI abhyAsa Apako par3a cukA thaa| hajAra darje zreSTha hai, jahA~ kaThora parizrama dvArA kamAI patideva kahalAne vAlA-puruSa Apako ardhAGganI huI do roTiyA~, svastha, hRSTa-puSTa zarIrako santoSasa tathA dharmapatnI na samajha kara prAyaH pairoMkI jUtI hI samakhAneko mila jAyeM / sAdA bhojana, niyata samaya para jhatA thA-ayogya tathA abalA jAnakara Apake saba milatA rahe !! amIra gharAnekA mUlyavAna svAdiSTa kahA adhikAra chIna lie gaye the / svataMtrarUpase Apako koI jAne jAlA-mirca masAledAra caTapaTA bhojana, svA- dhArmika kriyA karane tathA usameM sammilita honekA sthyake lie atyanta hAnikAraka hotA hai| jIvanake adhikAra na thaa| Atma-kalyANa karane vAle dhArmika tatva brahmacaryakA nAzaka sarva rAgoMkA ghara hotA hai| eka granthoMko bhI Apa na par3ha sakatI thI rAtadina Apako vidvAn aMgrejake zabdoM meM dekhie-Simplest and jhir3akanA tathA apamAnita karanA hI puruSa apanA cheapest food, is the best food arthAt kartavya evaM dharma samajhatA thaa| unhI dinoM, saMsAra sabase sAdA kama mUlya vAlA bhojana hI sabase acchA ke mahAna krAntikAraka bhagavAna mahAvIrane janma bhojana hotA hai| amIrI kahe jAne vAle bhojanameM lekara apanI 'vIra' vANIse, Apako ghora nidrAse svAsthya aura dhana donoMkA satyAnAza hai| adhika jAgrata kiyaa| vIra kI divya vANIne Apake hRdaya meM mUlyavAna-aprAkRtika, gariSTha bhojana svAsthyake apanepanakA prakAza kiyA / anudAra-hRdaya, puruSako lie atyanta hAnikara hotA hai| ApakI zaktikA paricaya kraayaa| puruSane udAratAko ataeva bahanoM ! Apako bhojana-zAsakA bhI pUrNa apanAkara bhApakI zaktikA svAgata kiyA--ApakI jJAna honA cAhie-usake AvazyakIya prayogake prati mahAn zaktikA anubhava kiyA--use svIkAra kiyaa| pUrNa dhyAna rahanA cAhie / dezake svAsthyakA uttara- Apane bhI natamasta hokara, bhaktise ota-prota Page #394 -------------------------------------------------------------------------- ________________ kiraNa 10-11] tRSNA apanI hRdayavATikAse zraddhAke samana usa mahAn bhAtmA cIra-bAne se banako sajA deM! -'vIra' ke caraNoM meM kRtajJatA-bhAva prakaTa karaneke gAna-vIroMkA sabako sunA deN| lie bharpaNa kie aura unheM saMsAraka kalyANakartA- nAma jindoMmeM abavo likhaayeN| guruke rUpameM dekhA / apane gauravakA anubhava kiyA apanI zaktIse jagako hilaayeN| ApakI zaktina vizvAsakA sahArA liyaa| ataeva bahanoM! aba uttho| svAbhimAna tathA bhAga duniyAmeM aisI lagA deN| svAvalaMbanakA pATha pddh'o| vilAsitA-rUpI viSakA jala uThe pApakI saba muga deN| parityAga karake, vAratA-rasakA pAna kro| puruSoMka apanI zakkIko hamane pahacAnA / pApake prati jame hue bhayogya tathA abalApanake bhAvoM chor3eM, duniyAkA apamAna sahanA / / ko kucala do| dezameM krAntikA vigula bajA kara, kahane sunaneko karake dikhA deM! apanI zaktikA paricaya saMsArako dIjie / 'abalA' apanI zaktIkA darzana karA deM !! ke nAmako zabdakoSase nikAlakara 'sabalAvIrA- saba use pahana kesariyA baanaa| jhanA' ko sthAna diijie| Aie, phira nirbhaya hokara phira na kamajora hamako batAnA / gAie------ sagarva ! sArI duniyAko maranA sikhA deM! kauna, hamako hai 'abalA' batAtA? nAma 'abalA'ko sabalA' batA deM!! __ bhUla kara, siMhako syAra kahatA !! bahinoM ! ise gAneke pazcAt, logoMko dekhaneko apanI huMkArase jaga ka~pA deM! milegA-ApakI vIratAke sAkSAta darzana ! samayake bhUmi AkAzako bhI milA deM !! sunahare parivartanakI bhalaka !! bhAratIyattAkA yathArtha aise jIvanase maranA bhalA hai| svarUpa aura milegA-bhAratamAtAko bande mAtaramkA jisameM apamAnakA viSa milA hai| sakriya rUpa !!! bhanna vibhAkiyA jAta ina bAra LADAALASAHENNED eka hAtha meM sulabha surAhI eka hAtha meM hai pyAlA, pI-pIkara madahoza bane nara pAzA tRSNAkI hAlA! dhadhaka uThI manake banameM jaba navAzAoMkI jvAlA; bhUla gaye mAnava sukha-sAdhana lagA zAntipara bhI taalaa| kitanakara vicAra nizi-vAsarahA! sapanoMke saMsAra banAye, kitanA patana kiyA tana-manakA kSaNika bhaavnaaprhrssaaye| cItI niza jaba huA prAta ina sapanoMkA kucha bheda na jAnA, rahA hAthameM kevala mere bAra bAra mira dhuna pchtaanaa| chor3a bhAgya puruSArtha are maiMne sapanoMkI rAha nikArI, pAzA hI AzAne mujhako hAya banAyA eka bhikhaarii| khokara sAre mAnavapanako tIvra lAlasAmeM lalacAyA , soca rahA hU~ tRSNa ! tumane kitanA mujhako patita banAyA, tere gahana jAlameM par3akara maiMne apaneko bharamAyA / (pIsIrAma jaina 'candra) Page #395 -------------------------------------------------------------------------- ________________ eka parIkSaNa 1 "svAdhInatAko divya jyoti !" (le0-esa0sI0vIrana) jainI sAhityikoMmeM zrI bhagavata' jIkA sthAna U~cA hai khaNDakAvyameM eka hI bhAvanA vizeSatara pratIta honI isameM zaka nhiiN| kalAkAra, kavi, aura nATakakAra, ye tInoM caahiye| isa kAdhyake nAmase hI usa kAgyameM svAdhInatA bhI ve haiN| jainIkathAoMko madhura-sarasa-sarala bhASAkA vana kI lahareM hadayapara hiloratI rahanI caahiye| kintu kavi pahanAkara navInatama rUpase samAjake sAmane rakhane vAle svayaM svAdhInatAke prANapyAre bAhubalIjIko bhI vicAre' ananyatama kalAkAra ve haiN| banA detA hai!"ve apane apane rAjya meM saMtuSTa vicAre!" kinta kAbyakI raTise ve utane saphala nahIM hue| isa vAkyasemakI saMtuSTatA ayogya thii| ye vicArI the| sitaMbarake anekAntakI kiraNameM 'svAdhInatAkI divyajyoti' isake alAvA khaMDakAvyako batAte samaya jisa prakAra prakAzita dekha manako harSa humA / 'marAThI' sAhityikone prAcArya graMtha karate samaya maMgalAcaraNa karate haiM, usI prakAra apanI naI purAnI vIra-rasa-pradhAna kathAoMko jisarUpase kavine bha. mahAvIrajIko namana kiyA hai| kintu usa sAmane rakhA hai yA hiMdI kaviyoMne bhI cArurUpase samAjake bhaktike rasameM ve bha. mahAvIrako bhavatAra mAna baiThe haiN| sAmane rakhA hai utane cArurUpase jainI hindI yA marAThI yadyapi kavi nahIM cAhatA hai ki vaha avatAra bana jaay| sAhityikoMne nahIM rakhA hai| itanA hote hue bhI zrIbhagavata "jisa vIrake avatArane pAkhaNDa nazAyA / ' usI prakAra jIkA sthAna kucha kama nhiiN| caraNoM meM sira jhukAte jhukAte kAnyake AnaMdameM unhoMne kadamoM to bhI khaMDakAvya yaha kAvyomakA ati utkRSTa vibhAga meM hI sara jhukA liyaa| hai,sabhI bhASAoM meM khaMDakAmyakI racanA huI hai| kintu khaMDa- isI prakAra isa khaNDakAvyakI bhASAkucha arucikara hai| kAvyakA sAhisthika taMtra abhI taka tayAra nahIM huA hai| kyoMki vaha saMskRta-niSTa nahIM hai| itanI sarala kathA par3hane to bhI saMsArake jo bhI anokhe 'khaNDa-kAvya' haiM, unake ke lie eka hiMdI chAtrako 'hiMdustAnI koSa'kI AvazyakatA barAbarIke khaMDakAvya jainI hindI sAhityameM upalabdha nahIM pratIta hotI hai| upayojita urdU zabda bhI itame yogya hai| koIsI bhI kathA bhAgakA nirUpaNa, yaha khaMDa-kAvya nahIM nahIM mAlUma hote haiN| mAnA jAtA hai| kahatA hU~ kahAnI maiM sunaMdAke naMdakI" yaha khaNDakAvya likhaneko baiThA humA khekhaka yatra tatra apane kavi-pANI isa bAtakI sUcaka hai, mAmo koI kathA kaha rahe lekhanako kamajora batAtA hai| usase bhI kAmpakA sauMdarya na hai,na ki khaMDakAvya! bar3hate hue hIna hI pratIta hotA hai| mayUra-siMhAsanAdhiSTita isa khaMDakAvyako racanAmeM aneka dIpa pAye jAte haiN| sarasvatI devIko car3hAne yadi kavi yaha khaNDa-kAvya-puSpa le kahAnI likhane meM jisa prakAra vyaktidarzana bhI kiyA jAtA A rahA ho to vaha bar3A hI bhAgyavAna hai| phUja nahIM phUla hai usI prakAra vAtAvaraNa (Atmosphere) kI jarUrata kI pattI le jAne vAlA meMDaka zreNika-jitanA hI zreSTha thaa| rahatI hai| kintu usakI zurumAta isa DhaMgakI nahIM hotii| kavi kahatA hai-'mahIM lekhanImeM bala', kaviyoMkA isa mApane dekhA hai ki rAsteparake davAI becanevAle tAliyAM prakAra apanA bayAna kAyoM meM karanA ThIka nahIM jNctaa| bajAneko kahate haiM usI prakAra kavi bhI "jaya boliyegA isI prakAra isa khaNDa kAvya meM zabdoMke upayoga ThIka eka bAra premase priyavara" kahakara apanI kahAnIko batAnA tarahase nahIM hue hai| 'dama-bharake lie sabako musIbata-sI zurU karatA hai| dikhAI' isameM 'dama-bharake lie' yaha zabda prayoga anupayuka Page #396 -------------------------------------------------------------------------- ________________ kiraNa 10-11] svAdhInatAkI divya jyoti 353 pratIta hotA hai| usake sthAna para 'china-bharake-lie' yaha rUpase pratIta hotA hai kintu ve cAhate ki jalda ba~dhe bhAI vAkya-prayoga ThIka U~catA thaa| kI prarathI" yaha vAkya bAhubalIke mu~hameM na gAlate to khaNDakAvyameM riyA humA dUtakA bhAva , asabhyatAkA utanI hI unakI zreSThatA thii| eka sAdhAraNa vyakti apadigdarzaka hai| cakrIzake bhAIko eka sAdhAraNa dUta itane mAnita zatruko jitanA nahIM kahegA utanA kavitIne bharatajI kar3e zabdoM meM upadezita nahIM kara sktaa| 'bhRtya sidhArA' ko sahaja hI sunAdiyA hai| to bhI kavijIne prastAvanA aura bhRtya yaha zabda kevala paricaryA-sevA Adi karane vAloMke upasaMhAra bahuta acchA kiyA hai| kintu pIchese usako lie upayukta kiyA jAtA hai aisA merA khayAla hai| bharatake aura bhI 20-25 caraNoMkI puccha joDa denese bhAdamI manameM yaha kalpanA bhI nahIM hogI ki yaha maiM apane bhAIko puccha hone para jisa prakAra dikhatA thA usI prakAra prAjJA kara rahA hai| phira bhI 'prAjJAkA kuThArA' yaha vAkya- dIkhane lagA hai| prayoga upayojita hai| bhRgyake guNoMkA varNana kavine hI isa khaNDakAvyameM aneka doSa haiM to bhI vaha unake naye kisa prakAra kiyA hai yaha dekhane sarIkhA hai upakramake mAnase dekhA jAya to bahuta hI acchA jNcegaa| "vAcAla thA, vidvAna, catura thA pracaNDa thaa| aitihAsika khaNDakAvyoM meM pUrI tarahase aitihAsikatA rahanA isa caraNake do vizeSya bar3e hI camatkRti-janya haiN| Avazyaka hai| bha. bAhubalIjIke dila kI bAta saba jagata bhRtya pracaMDa yA yAne kyA ? aura vAcAla yaha zabta-prayoga meM kaise phaila gaI? isakA uttara kAgyase pratIta nahIM uphaas-jnk| usI-prakAra usakA bhASaNa bhI ziSTa- hotA hai| sammata nahIM ho sakatAhai kavijIne apanI pUrI zaktiko lagA kara yaha kAvya "yA rakhate ho kucha dama to phira maidAna meM prAvo" likhA hai| kevala usameM doSa-dRSTise maiMne nirIkSaNa yA yAne bharatake pahale unake bhRtya hI bAhubalIko apane parIkSaNa nahIM kiyaa| jainI kavi isa khaMDakAvyakI ora bAhubalase DarAne lge| yadi isa prakArakI bAta bharatake bar3heM / ghara gharameM jina khaMDa.vyoMko bhaktAmara-sarIkhA mu~hase nikalI ho to bhI itane puNyavAn-mahAramAke mukhase sthAna milegA aise khaMDa-kAvya jainI mAhitya meM paidA hoveM, kavikA itane zabda kahaneko lagAnA yaha saba mahimA kavi- yahI kevala eka bhAvanA hai| rAjake sAmaryakI hai! zrI mukhtArajI sAhabakI 'merI bhAvanA' jaina samAjake kintu vahI bAhubalIke mukhase nikale huve zabda kitane hRdaya meM ghara karake raha gaI, usI prakAra yaha khaMDakAvya mI gahare hai-- janatAkA hRdaya jarUra jarUra AkarSita kregaa| kaSijIme "sebakakI nahIM jaisI ki svAmIkI jindgii| pahalA kadama rakhA hai| isa lie unheM maiM-maiM hI kyA kyA cIz2a duniyAmeM gulAmIkI jindagI ! samAja dhanya khegaa| isI prakAra eka vAkya-prakAra mujhe bar3A hI rocaka zrI bhagavatajIkI racanAe~ samAja pasaMda karatA jArahA jagA--ceharA bigar3a gayA' sacamuca meM bAhulIjIke ina hai| kucha varSake uparAnta jainI sAhityikoMmeM hI nahIM varan zanoMse usake mu~hameM pAnI na rahA hogaa| hiMdI sAhityikoM meM 'bhagavatjI acchA sthAna prApta kreNge| itane svAdhIna vicArase bolane vAlA rAhubalI bhAge yaha khaDakAbya par3hate samaya prAge bhAge ruci to bar3hatI cala kara kahatA hai "maiM tuccha-sA rAjA hU~" "balidAnakA hI jAtI hai| kintu khaMDakAvya hRdayoMko hilA nahIM sakatA bala hai, agara lar3anekA dama nahIM" / yA padaneke bAda dilapara kucha bhI asara nahIM karatA hai| kintu hama khaMDakAvyase bahubalojIkI hI zreSThatA pratIta anekatara khaMDakAmya hRdayakI pakaDa jamA lete haiM / ameka hotI hai, bharatajIkI nhiiN| varSoM bAda bhI kukhacaraNa hRdaya-sAgarapara hiloreM mArate haiN| bAhubalIjIkI bhUmikA kavijIne acche rUpameM darzAyI kathAnaka gUyate samaya kaviyoMko cAhiye ki kthaankhai| basAI jItane para bhI unakA vairAgya-bhAva-samucita sUtramAge banatA rhe| kabhI kabhI kavijI hI apane hRdayakA Page #397 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 354 anekAnta [varSa 6 hAla sunAne baiThate haiM jisako pAThakagaNa nahIM cAhatA hai| taMtrake anadhyayana-pUrvaka hI kaviko likhanekA prayatna jisa samaya kathAnakakI mahattA-zreSThatA kavi apane muhase karanese usakI kRti nApa-taulameM kama hotI hai| hara samaya kahatA taba samajhanA ki usameMke pAtroMko apanI kRtise yahI socanA cAhiye ki apanI kRti anokhI rhe| apanI zreSThatA digdarzita karanI nahIM pAtI hai| kAnyakI racanA aisI cAhiye ki usameM haraeka lAIna jainI kaviyoMme merI prArthanA hai ki ve abhyAsa-pUrvaka apanI yogyatA (Value) kAyama rkhe| 'merI-bhAvanA'kA likhanekA prayatna kreN| kahAniyoMko batalAnA yaha khaNDakAvya haraeka zabda bharanI nijakI yogyatA (Belevalue) nahIM ho sakatA hai merI to yaha hArdika bhAvanA hai ki isa prakArakI kathAe~ padyarUpameM pariNata karake unakI eka khaMDakAvyoM meM kevala vIrarasa 'sTaMTa' na hone denekA kavi kitAba chape aura vaha bAlakoMke lie hI khAsa kara hove / ko jarUra prayatna karanA caahiye| isa lie kaviyoMko bAlakoMke komala hRdaya para gIta hI prabhAva kara sakate haiMcAhiye ki ve Running Literature na likhate gadyAtmaka racanA nhiiN| isa lie aisI padya-kathAoMkI hue Self-value rakhane vAlI racanAe~ kreN| bAlavAlayameM kamI hai| usakI pUrti hove vaha sudina ! cA~danIke cAra dina (zrI bhagavat' jaina) pApa burA hai ! nahIM karanA cAhie, isalie ki kAMza jagata isI siddhAntako mAnane vAlA hai ! aura usase duHkha milatA hai ! para, hama karate haiM, aura turga vizvAsa kIjie-isameM ve Astika bhI zAmila haiM yaha ki behicaka ! aba savAla uThatA hai, ki dumba jo purnajanmake astitvase nA-mukara nahIM hai! pAte hue bhI hama use karate kyoM hai ? bhayabhIta kyoM itanA saba kahanese, mega khayAla hai, dukha bhogate nahIM hote usase ?"hA~! dukhase ghabarAte haiM, bhayabhIta bhI hama pApa kyoM karate haiM ? isakA samAdhAna ho jAtA hote haiN| lekina mUla cIjato yaha nahIM hai na ? yaha hai ! lekina pApa burA hai ! buga hai vaha hara hAlanameM hara dusarI bAta hai! pahalUme burA hai-ima dhruva-satyameM antara nahIM par3atA ! aura isa sabakA uttara sambhavataH yahI ho sakatA phira pariNAma cAhe Aja bhoganA par3e, cAhe kala ! hai, ki hamako natIjA--pApakA-hAthoMhAtha nahIM bhoganA to par3atA hI hai na ? aura taba yaha mUrkhatAke milatA! aura yoM, hama pariNAmakI orase bephika atirikta aura kucha nahIM ThaharatI, ki dukhake kAraNakI rahate haiM ! pApa karate cale jAte haiM-niDara hokara orase A~kha mIca kara, dumbakI kaThoratAke lie yAnI pApa Aja karate haiM, duva bAdako milatA hai| royA-cillAyA jAya ! pariNAmake lie yaha nahIM kahA taba taka pApakI bAtako bhUla jAte haiN| dukhako lekara jA sakatA, ki kaba sAmane Ae ! niyamakI pAvandI rote, cIkhate-cillAte haiN| jaise akAraNa hI kisIne usa para lAgU nahIM hai! eka arse ke lie TalanA nAlAda diyA ho! aura bAdakI-mAgekI-bAta para mumakina nahIM hai, usI taraha hAthoMhAtha bhI natIjA vizvAsa bhI kitanoMko hai ? 'hAla to maujameM gujara najarake Age A khar3A ho makatA hai ! jAnI cAhie, AgekI Age dekhI jAyagI!'-adhi- nIce varNanameM aisI hI ghaTanA zrApa dekha pAe~ge, Page #398 -------------------------------------------------------------------------- ________________ [kiraNa 10-11 cA~danIke cAra dina 352 aura taba svayaM isa bAtakI gaharAIko dekha sakeMge ki khAsa bAta ho, aura usakA sambandha mujhame ho, to pApa bura hai| nahIM karanA cAhie imalie ki usase uma sambAdako bhI na gekA jAya / zeSa kAryoM ke lie dukha milatA hai! mere pAsa AnekI koI AvazyakatA nahIM !! ayodhyAke mahArAja surata bure AdamI nahIM the! antaHpura-vAsI mahArAja suratakI prajJAbhoMkA-satabure hote haiM ve, jo sattAke madameM anyAya para utara katA pUrvaka pAlana ho rahA hai! rAjya-vyavasthA cala Ate haiM! aura Apa mAnie, yaha bugaI unameM nahIM rahI hainyAyake patha para ! aura mahArAja surata pradhAna thI-jarA bhI nahIM! mahiSI--mahArAnI--satIke kamalAnanake bhramara bane hA~, eka avA~cchanIyatA unameM z2arUra thii| aura hue madhugana karate nahIM aghA rahe! vaha yaha ki ve isa vAsanA-pUrNa siddhAnta para yakIna tRptikA sababa bhI to ho ? vAsanAse 'sRpti' kA karane lage the ki rAjya-vaibhava pAnekA maqasada yaha hai, nAtA hI kaba rahA hai? phira hama-tuma sAdhana-samRddhiki jI-bhara kara viSaya-bhogoMkA svAda cakhA jAya ! hIna jaba eka strIke samAva para duniyAko bhUle jA apane jIvanako isI sA~ce meM DhAla bhI liyA thA rahe haiM, to mahArAja suratakI to bAta kyA ? svayaMunhoMne ! rAta-dina aMtaHpurameM par3e rahate ! rAja-kAja gajA ! dasa-bIma-pacAsa nahIM, pUrI pAMca sau rAniyA~ ! kA sArA bojha yogya maMtriyoM ke kandhoM para thaa| jo aura vaha bhI aimI-baisI nahIM, koI apsarA-sI, to ucita uttamatAke sAtha vahana kara rahe the ! mahArAjakI koI cA~danI-sI lubhAvaka! mahArAnIke saundayeke anupasthiti kisIko akhara nahIM rahI thI ! yoM, gAhe-ba- vAremeM likhanA to vyartha-vistAra karanA hogA / sirpha gAhe mahArAjake caraNa bhI dabArameM pAte hI!" itanA kahanA kAphI hai, ki vaha bahuta sundara thI! pA~ca sau deviyoM jaisI ramaNiyoM ke saundaryameM DUve mahArAja jI usI para adhika bhAsakta the, yaha kisI rahane para bhI, mahArAja suratake antaHkaraNakI jyoti guNa para hI ! aura zAyada vaha guNa usakI khUbasUratI bilkula bujhI nahIM thI, kuchakAza zeSa thA ! jahA~ hI thI! vilAsatAko sAmane rakha kara jIvana-patha taya karanA mahArAnI satI apane saundaryase anabhijJa nahIM unhoMne vicArA, vahA~ mAnavocita kartavyako bhUlanekI thii| use abhimAna thA, ki vaha sAre antaHpurameM hI bhI g2alatI unhoMne nahIM kI! nahIM, zAyada mAre saMmAra-bharameM pahale-nambarakI sundarI avazya hI vaha apanI pyArI prajAke samayako hai! mahArAja surata-sA vyakti jo usa para apane rAga-raMga meM vyatIta karate haiM! vaha rAjasI pratibhA, Apako car3hA cukA thA ! zakti aura proja, jise jana-hitake kAryoM meM laganA puruSakI parAjayase nArImeM ahaMkAra-maya pramoda cAhie thA nahIM laga rahA ! lekina vaha ina cIjoMkA prakaTa na ho, yaha mambhava nahIM! zAyada-mahArAnI durupayoga bhI nahIM karate! varan jaba samaya milatA matIkA vizvAma thA, ki maundaryase adhika nArIkI hai, vivekakI cArI pAtI hai, kAmAgni-viSaya-lAlasA pratiSThAkA dUsaga koI hetu nahIM ho sakatA! agara usa -ThanDI par3atI hai to vicArate haiM-'maiM manuSya hU~ ! ke pAsa rUpa hai, to kimI dUsare guNa yA bhAkarSaNakI mujhe mAnava jIvanase lAbha lenA hI cAhie ! maiM kataI ume jarUrata nahIM! bhale hI usakA antaraMga rAjA hU~ ! mujhe prajAke sukha-dukha meM hAtha baMTAnA cAhie, svastha na ho ! puruSakI mahAnubhUti use milegI hI! unakI paravariza karanI cApie !! "rupa nArIkA jIvana hai| kurUpatA usakI mRtyu! aura ve donoM orase bephikra nahIM haiN| unakI ghoSaNA hai-'agara sAdhu-mahAtmA idhara bAbeM, to bahuta dinoM bAda ! mujhe phaurana sUcita kiyA jAya ! agara prajAkI koI eka dina : * x Page #399 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 356 anekAnta [varSa 6 tAje mbile hue phUloMkI uttejaka, Ananda-dAyaka mahAgaja mauna ! sugandhise pariplAvita vilAsa-bhUmimeM. anaka suMda- nArI-premako unake Thesa laga rahI thI-'upAsya' riyoMke madhu-kaTAkSa aura hRdaya-bedhaka vacanoM ke bIca, jo Rddha-sA, malina-sA hotA jA rahA thA ! upAsaka mahArAja surata apanI prANezvarI mahAganI matIke prasanna kaise rahatA? caMdrAkAra mAthe para tilaka khIMca rahe the ! saundayekI kucha socA! aura ve calane-calaneko hue|".... nirakha-parakha, dekha-bhAla, sahayAsa aura indriya-sugvoM ki satIne phira eka bANa chor3A-'jA to rahe haiM, ko tRpta karanekI koziza yahI saba to mahArAjakA jAnA jo z2arUrI hai| para, lauTiegA-kaba ? kyA kAryakrama haiM ! ve prema-pujArI haiM, vyasana hI unakA pratIkSA kIjAya ?? yaha hai!" ___ 'citta mata bigAr3o-sundarI ! maiM abhI, tumhArA basantakI mastAnI vAyu ! tilaka sUkhane bhI na pAegA, ki pAyA jAtA hU~ ! mujhe koyalakI kUka !! jo tumhAre candrAnanako dekhe binA caina nahIM milatA!' samRddhizAlIkA keli-bhavana !!! --aura baraura pratyuttara sune, mahAgaja vilAsataruNa-saundaryakA prAdhAnya ! bhUmise bAhara ho ge| ho sakatA hai, unhoMne kramadana svargemeM isase adhika kucha hogA, patA nahIM !... uttara sunanese apaneko bacAyA ho, uttara jo bada mahArAjakI sArI zaktiyA~ usa mAtheke choTema jAyakA-kaDuvA-milegA, isakA andAz2A lagA cuke tilakama kendrita ho rahI thIM ! vaha jo rUpako Ara the-pahale hI !... bhI lubhAvaka banAnekI sAmadhye rakhatA thA ! kabhI _ 'yaha nigadara ?-yaha karArA apamAna ?'-satIke banAte, kabhI poMcha DAlate-yaha jo cAha rahe the, ki khaulate-hRdayase prakaTa huzrA! adhika-se-adhika sundara, kalApUrNa, AkarSaka bana jAya! para, mahArAja vahA~ nahIM the| ve rAniyA~, saMbikAe~ ki mahasA praharIne praveza kara nivedana kiyA- vahA~ zeSa thIM, jinakA mUla-viSayase kucha sambandha 'do bandanIya digambara-mAdhuoMkA gaja-mahalameM zubhA- nahIM thA! gamana huzrA hai, mahArAja !, mu~ha kucalI sarpiNIkI taraha satI krodhameM bhara mahArAjakI caitanyatA lauttii| mu~hase nikalA- rahI thI! sunane vAlA koI hai yA nahIM, isakI use 'dhanyabhAgya !' parvAha nahIM thii| darvAjekI ora Arakta A~khoMse praharI calA gyaa| ghUratI huI vaha Apa-hI-Apa bar3abar3Ane lagI-tRNamahArAja uTha khar3e hue| kucha kahana hI jA rahe the, hIna dharatI para par3e aMgArakI taraha nissAraki satIne TokA--'kyA tumhAre binA ve bhUkhe lauTa 'nahIM jAnatI thI, ki tumhArA prema, prema nahIM; jA~yage? aisA koI bar3A kAma to yaha hai nahIM, jo dambha hai, dhokhA hai! mujhe vizvAsa thA ki tuma mujhe "tumheM jAnA hI caahie|' premakI devI mAna kara, merA Adara karate ho, pUjate bar3I bholI ho tuma !'-mahAgajane vahasa karanA ho; pyAra karate ho! le kana Aja jAna sakI, ki vyartha-sA samajhate hue, kahA-'sAdhu-saMvAmeM rasa lenesa tumane mujhe khilaunA samajhA, sirpha khilaunA ! vaha bar3A kAma duniyA meM manuSyake lie aura kyA ho khilaunA jimakA eka samajhadArakI naz2aroMmeM koI bar3A sakatA hai-rAnI ? soco to jarA mUlya nhiiN| jaba cAhA, jaba taka cAhA manoraJjana . mahArAjakI sarala-mulAyama vANIne satIke bhItara kiyA, nahIM to dUra ! ' aura bhI tIkhApana lA diyA, bolI-- aisI bAteM krodhasaM thara-thara-vivekase pichar3I, pApase pUrNa socane-vicAraneke lie Apa kucha kama thor3e hI haiM!' sundarI-satI kucha kSaNa mauna rahI ! mastiSkameM jo Page #400 -------------------------------------------------------------------------- ________________ kiraNa 10-11] cAMdanIke cAra dina patA karAha rahIzAlI nArI mAgandhike kAraNakA, pIva gadara ho rahA thA, vyavasthA jo vahA~kI bhaMga ho rahI kaisA bIbhatsa-zya 111 thI! mastiSkake mUka-bhASaNoMko mukharita karanA jo anAyAsa unakI vANI phUTa par3I-'yaha kyA kAThako kaThina ho rahA thA! huA? para usake vidrohI manane use na rahane diyaa| mahArAja samIpa pAe ! vaha phira Aga ugalane lagI bhItarakI-phukArate jo kucha dekhaneko unheM milA, vaha eka dama hue bolI-humha! hatyAkI jar3a to naMge-sAdhu! vicitra thA kautukamaya indrajAla!apsarAke rUpako jinheM zaharabharameM maraneke lie dUsarI koI jagaha hI lajjita karane vAlA mahArAnI satIkA sArA saundarya nahIM milI! behayA, bezarma kahIMke ! apanI Ananda kurUpa bana gayA hai ! koda phUTa nikalA hai| khana, pIva kI duniyA nahIM basA sake to cale dUsarekI AbAda- kI durgandhi chUTa rahI hai ! sundhike kAraNa bhramaroMse duniyAmeM Aga lagAne! na jAne kabakI mujhase duzmanI ghirI rahanevAlI nArI makkhiyAM ur3A rahI hai, vedanAse nikAlane cale Ae--kambakhta! merA sthAna thA jahA~, karAha rahI hai-vata ! cA~danI-sA zarIra, amAvasyA vaha hRdaya apanI ora khIMna le gae-upha!! kI rAta-sA kAlA, DarAvanA laga rahA hai! kuTila pratihiMsAke jaharane satIkI bacI-khucI mahAgaja stabdha! mAnavatAkA anta kara diyaa| vizva-hitakArI, vaMdanIya, cakita, acambhita !! patita-pAvana guruoMka lie aneka kuvacana kaha kara bole-'are, yaha huzrA kyA tumheM 1 itanA parikrodha zAnta karane lagI vaha !" vartana, itanI jaldI ?' auphU !! rUpa nArIkA jIvana hai, kurUpatA usakI mRtyu !" dA~ta pIsate, Arakta netroMse khUna barasAtI huI aura pApa mAnie ki satIkI mRtyu ho cukI thI! rUpa satI bolI, vANImeM prakampana thA, pApakI jvAlA thI; jo usakA naSTa ho cukA thaa| vaha jo thaba kurUpA thI, aura thI viveka-hInatA-ganImata samajho, ki tuma badasUrata thI, rugNA thI; kodina thI! merI A~khoMse ojhala ho-duSTo ! nahIM to boTI-boTI vaha sisaka-sisaka kara rone lagI! muMcavA kara kuttoMko DalavA detI !' mahArAjane phira pUchA-rotI ho? batAbho na ? pApakI parAkASThA! bAta kyA hai-priye satsAdhu-nindAkA ghora-pApa !! 'kucha nahIM hai-mahArAja! mujhe apane kiekA phala mila gayA hai!'-dukhita, dIna aura pIr3ita svara pAtra-dAnakA pAvana-puNya prApta kara jaba mahArAja meM satIne khaa| surata vApasa lauTe, taba mu~ha unakA antaraMgakI prasa- "kiyA kyA thA tumane ? kyA mere pIche kucha pratAse uhIta ho rahA thA! vaha apaneko bhAgyazAlI - ghaTanA ghaTI?' samajha rahe the| aparigrahatvake Adarza digambara- hA~! kodhakI gulAmI meM maiMne vaha pApa kara DAlA, sAdhuoMko AhAra-dAna karanA jo sAdhAraNa cIz2a jo duniyAke bar3e pApoMmeMse eka thaa| aura usI tIna nahIM hotI, na ? pApakA tatkAla-hAthoM-hAtha yaha natIjA mujhe milA socate bhArahe the-'dhanya hai AjakA dina! hai-prANezvara !! sAdhu-sevAkA avasara mila sakA!kitane puNya-karma 'kauna bar3A pApa?-mahArAjane utsuka ho pUchA ! se milatA hai aisI mahAna AtmAoMkA darzana ? 'sAdhu-nindA! para, jaise hI vilAsa-bhUmimeM unhoMne paira rakhA, 'aiM, sAdhu-nindAkI tumane ?' ki vaha bhakaSakA kara do-Daga pIche haTa gae! rAnI cupa ! - - pAtradAnakA pAvana Page #401 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 358 anekAnta [varSa 6 mahArAjakA mana sAdhu-darzanakI ora phira gyaa| eka kSaNameM kachakA kucha kara sakatA hai, aura pApa hI Apa kahane lage-'damadatta aura dharmarUci duniyAmeM raha kara tujhase bacanA bhI to AsAna nahIM mahA-muni ! eka mahInekI upavAsa-avadhiko pUrNa kara hai hara kisIko ? taba ?' pAhAra-nIrasa AhAra ke lie banase nagarameM padhAre pAke bhayane mahArAjake mu~hako mlAna kara diyA the| saubhAgya ki mujhe puNya-prApta karanekA maukA mila ve cintitase, du:khitase usa vilAsa-bhavanameM cahala gayA ! kyA vaha tumhArI nindAke pAtra the? jinakA kadamI karane lage jahA~ kucha samaya pahale AnandakI ki jIvana hI Atma-hita aura paropakAramaya hotA ha~sI ha~sa rahe the! hai! bolo to? sunUM to, kahanA kyA cAhatI ho / kSaNa-bhaMgura-vizva !!! isa bAremeM " anAyAsa mahArAjake mu~hase nikalA-'pApa __para, satoke pAsa kahaneko zeSa thA kyA ? vaha burA hai!' becArI pApinI svayaM hI naraka-yAtanA bhoga rahI thii| satIne ghAvoMkI pIr3Ase karAhate hue kahA-'nahIM rUpakA abhimAna, vaha darpa, rAjasI teja kucha bAkI karanA cAhie isa lie ki usase duHkha milatA hai !" nahIM thA! vaha mara jo cukI thI-apanI mAnyatAke mutAvika! rAta-dina antaHpurameM par3e rahane vAle mahArAja vaha niruttara ! surata jaba vilAsa-bhavanase nikale, to rAja-pATakI mahArAja kucha dera kruddha-dRSTise dekhate rahe usakI ora A~kha uThA kara dekhA taka nahIM, cala die Atmaora ! phira sahasA unakI mukhAkRti saumya hotI gaI! hitakI kAmanA lekara vairAgyake patha para ! socane lage-'pApa ! bar3A zaktizAlI hai-tU! saba dekhate raha gae-avAka ! -:-- abhyarthanA -.". nAtha, phira saJcA rUpa dikhAo ! durAcAra bar3hatA jAtA hai, dambha-dveSakA nahIM ThikAnA , sadAcAra sar3atA jAtA hai! sneha zIla ho uThA puganA / puNya kahIM bhI najara na zrItA; paramAratha aba naz2ara na pAtA, pApa nitya dRr3hatA pAtA hai ! svArathamaya ho gayA namAnA! bhAra bar3ha rahA mAtR-bhUmipara, bhAkara ise miTAzrI ! | nyAya vikala hotA-ronA hai-usako dhairya ba~dhAzro ! cAroM ora krAntikI jvAlA , jagako huI dharmase glAni , vizva-zAntikA hubhA divaalaa| bhUle haiM saba kathA purAnI / sudhA-somarasa nahIM yahA~ zraba rakta masI hai khaDga lekhanIhai kevala sAkI zrI' hAlA! limvI jArahI krAnti-kahAnI! jahA~ tahA~ mAdaka madhuzAlA-pIno aura zilAno! | bhUla-prAntiyoM miTA, zAntikA zrAkara pATha par3hAo! -[zrI kAzIrAma zarmA 'praphuhita' Page #402 -------------------------------------------------------------------------- ________________ g2alatI aura g2alatafahamI -[ sampAdakIya - [ yaha lekha likhe jAne ke bAda vyavasthAhaka anekAntake pAsa prakAzanArtha jAkara 'idhara-udhara' hogayA thA-mathuga taka pahu~ca gayA thaa| koI tIna mahIne taka khojake bAda gana nA. 23 maIko prApta huA hai| isase aba prakAzita kiyA jAtA hai] anekAntake gata vizeSAGga (ki. 5-6)meM jahAM khaTAI-mamaka milAyA humA athavA yaMtrame bica bhitra kiyA chapAIkI bahuta-sI moTI moTI galatiyA~ huI hai vahA~ dUsare humA banaspati dravya hai vaha saba 'prAsuka' (avisa) hotA prakAra kI kucha aisI galatiyoM bhI huI haiM jo sunane-samajhane hai| aura phira "prAsukasya bhakSaNe no pApaH"-prAmukke athavA likhanekI galatIye sara rakhatI hai| udAharaNa khAne meM koI pApa nahIM. yaha kahakara batalAyA gayA thA ki ke taurapara pRSTha 222 para 'bar3e acche haiM paNDitajI' isa tumhArI sIha meM jo mAlUkA zAka tarayAra hai vaha yaMtrase zIrSakake nIce eka bAlikA-dvArA bhojanasamayakI jisa kina-bhinna karake, khaTAI-namaka mikSAkara aura animeM pakA ghaTanAkA ullekha kiyA gayA hai vaha kucha adhUrA aura sunAye kara tayyAra kiyA gayA haina--karacA to nahIM"taba usa hue zlokAvi-viSayaka parSakI kucha galatI athavA rAjata- khAne meM kyA doSa phahamIko liye hue hai| bholI bAlikA zAradAko to do aba maiM yahA~para itanA aura bhI batakhA denA cAhatA hU~ eka calatIsI bAteM kahakara apanI zraddhAjali arpaNa kAnI ki sacitta-tyAgI pA~ca varSe (pratimA) zrApakake liye thI. use kyA mAlUma ki jisa bAtako usane bUDhI ammAse __ svAmI samantabhadrAcAryane rakhakaraNAzrAvakAcArake nimna sunA thA usakA prativAda kitanA mahatva rakhatA hai aura isa pacamaiM baha vidhAna diyA hai ki vaha kanda - mUlaliye use kitanI sAvadhAnIse grahaNa tathA prakaTa karanA phala - phUlAdika karace nahIM khAtA, jisakA yaha cAhiye likhate samaya usake sAmane navo yaha zloka thA para prAzaya hai ki vaha animeM pake hue athavA anya prakAra aura na usakA mere dvArA kiyAhumA bhaI-donoMkI uDatI se prAsuka hue kanda-mUlAdika khA sakatA hai, aura sAtha hI sI smRti jAna par3atI hai, jise lekhAmeM aMkita kiyA gayA yaha niSkarSa bhI nikalatA hai ki pA~ca darjese pahale cAra hai| aura usase sahAranapurakI jaina-jamatAmeM eka prakArakI do (pratimAoM) bAle zrAvaka kandamUlAnikako kAmaSavA mAlUmoM aprAsuka (sacita) svameM bhI khA sakate haiM:cala pii|prtH yahA~para isa viSayameM kucha spaSTIkaraNa mUla-phala-zAka-zAmbA-karIra-kanda-prasUna-bIjAni / kara denA ucita jAna par3atA hai, jisase galataphahamI dUra ho nA''mAni yo'tti so'yaM macittavirato kyaamuurtiH|| sakekumArI zAradAne jisa lokako sunAne kI bAta kahI bhAlUkI gaNanA kandoMmeM homese, uparake prAcAryapavarahaibaha gommaTamArAdi pranyoMkI TIkAmoM meM pAI jAnevAlI vAkyaparase paha sApha jAnA jAtA hai ki jainadharmameM mAlUke nimna prAcIna gAthA hai: bhaSayA'macaya-viSayameM ekAnta nahIM kintu anekAnta - sukaM pakkaM tattaM aMbila-lavaNeNa missiyaM dabvaM / prathama cAra bajoMke zrAvakoM ke liye vaha niyamita rUpase jaM jaMteNa cchiNaM taM savvaM phAsuyaM bhaNiyaM // tyAjya na hone ke kAraNa kadhI pakSI Adi sabhI avasthA meM isa cAyAko sunAkara bahabhAzaya basakhAyA gayA thA bhayarandriya saMyamako lekara svecchAse tyAge jAnekI kilo sukhAyA humA, amimeM pakAyA dupA, sapAyA ducA, bAta dUsarI hai, usa raSTise acchese acche padArthakA sAnA Page #403 -------------------------------------------------------------------------- ________________ bhanekAnta [varSa 6 bokA jA sakatA hai| zeSa aparake sAta bajoM kAle bhAvakoM usase kahIM adhika bar3hI hai| usameM sukhAe, tapAe, ke liye vaha sI dazAmeM abhaya hai kintu abhipaka prayavA saTAI-namaka milAe aura yaMtrAdikase viza mitra kiye hue anya prakArase prAsuka honekI avasthAmeM abhaya nahIM hai| sacitta vanaspati-padArtha bhI zAmila hote hai, jaisA ki apara isake sivAya, 'bhUkhAcAra' nAmaka atiprAcIna mAnya dI huI 'sukaM parka tatta' ityAdi prAcIna gAthAse prakaTa hai| grantha aura usakI prAcAravRtti TIkA, muniyoke liye isa taraha jabasa-sthAvara donoM prakArakI hiMsAke pUrva bhaSayAmadhyakI vyavasthA batalAte hue jo do gAthAe~ dI haiM tyAgI mahAnatI muni bhI abhipaka athavA anya-prakArase ke TIkAsahita isa prakAra hai: prAsukabAkhU cAdi kanda-mUla khA sakate taba pazuvatI phala-kaMda-mUla-bIrya bhAmAparka tu AmayaM kiNci|| gRhastha zrAvaka',jo sthAvarakAyakI (jisameM saba vanaspati gacA asaNIyaM Navi ya paDicchiti te dhIrA / / -5 garmita) hiMsAketo tyAgI hI nahIM hote aura trasakAya TIkA-sAni kaMdamUlAni bIjAni cAmipakAnina __ jIvoMkI hiMsA bhI prAyaH saMkalpI hI codate haiM, kamda-mUkhAbhavanti bAni manyavapi bAmaparikacidanazanIyaM jJAtvA va dikake sarvathA tyAgI kaise ho sakate haiN| ise vicArazIla pratIti nAbhyupagacchantipIrAiti |yvshniiyN tavAha- pAThakoMko svayaM samajha lenA cAhiye aura isakhiye bhogopajaMhavadi aNabbIyaM NiTTima phAsuyaM kayaM cev| bhogaHparimANa-take kathanameM jahA~ mApakalA-bahuvidhAtakI NAUNa esaraNIyaM taM bhikkhaM muNi paricchati // Tise sAmAnya zabdoM meM aise kanda-mUlaka tyAgakA parAmarza TIkA-panavasyabI nija nivartimaM nirgata-madhya- diyA gayA hai jo anantakAya vahI bhI anabhipaka kaI sAraM prAsukRtaM caivazAvAAnIyaM sajeSayaM munayaH tathA aprAmuka kanda-mulaka tyAgakAhI parAmarza-zanipratIcchanti / (3-6.) paka tathA anyaprakArase prAsuka evaM pracita hue kanda-mUloM ina dono gAyAcoMmase pahalI gAthAmeM munike liye ke tyAgakA nahIM, aisA samamAnA caahiye| bhAgamakI dRSTi 'camacamaNyA'aura dUsarA bhiSaya kyA hai isakA kucha aura naya-vivacAko sAthameM na lekara yoM hI zabdArtha kara vidhAna kiyaa| pahalI gAthAmeM viskhA hai ki-jo phasA, DAlanA bhUla tathA galatIse khAlI nhiiNhai| animeM pake kanda, mUkhatAbIja adhise pake hue nahIM hai aura aura athavA anya prakArase prAsuka hue kanda mUba anantakAya mI jo kucakAce padArtha haiM una sabakoanazanIva (ama- (anantajIvoMke bhAvAsa)tobA, sacitta-eka jIvase kya) samakakara dhIramuni bhojana khiye prahaba nahIM zukka-mI nahIM rhte| phira unake sevana-sambandhameM hiMsA, karate haiN| dUsarI gAyAmeM yaha batalAyA hai ki-obIja pApa, doSa tathA abhaya-bhaSaNa jaisI kalpanAe~ kara DAlanA rahita hai, jinakA madhyAsAra (jababhAga) nikala gayA hai kahA~ taka nyAya-saMgata"ise vivekIjana svayaM samaka athavA jo prAmuka kiye gye| aise saba sAneka padArthoM sakate haiN| (vanaspatiyoM ) ko maya samamAkara muni loga bhisAmeM jainasamAjameM kanda-mUlAdikA vyAga bar3A hI vilakSaNa grahaNa karate hai| rUpa dhAraNa kiye hue hai| haldI, soMTha tathA davAI mAdika mUkhAcArake isa saMpUrNa yana parase yaha bilkula spara rUpameM sUkhe kanda-mUla to prAyaH sabhI gRhastha jAte haiN| haiaura anazanIya kanda-mUlAkA 'anagniparka' vizeSa isa parantu adhikAMza bhAvaka abhipaya tathA anya prakArase bAyako sApha batA rahA ki jaina munikacchanda-mUkha prAsuka hote hue bhI gIle-hare kandamUva nahIM khaate| aise nahIM khAte, parantu adhimeM pakAkara zAka-mAjImAdike rUpa khogIkA tyAga zAkha-vihita muniyoMke tyAcase bhI bar3A meM prastuta kie kanda-mUba jama khA sakate haiN| dUsarI car3hA hai!! bahutase zrAvaka siddhAnta tathA nIti para TIka gAcA prAmuka (vitta) kiye hue padAyA~ko bhI bhojanameM dasavIM pratimA (dajeM) takake zrAvaka gRhastha bhAvaka' kahamArakara banekA unake liye vidhAna kiyA gayA hai| lAte haiN| myArahavI pratimAdhArI zrAvakoMke liye 'yahano api amipaka bhI prAsuka hote hai, parantu prAsukakI sImA munivanamitvA' ityAdi bAsyoM dvArA ghara chor3aneke vidhAna hai| Page #404 -------------------------------------------------------------------------- ________________ kiraNa 10-11] galatI aura galataphahamI 361 raSTina rakhate hue svecchApe tyAga-prahAkA mArga aMgIkAra kI nimnagAyAdhIse bhI prakaTa hai, jinameM pahalI gAthA karate hai-arthAta kitane hI loga mUlI to khAte haiM parantu gommaTasArameM bhI. 185 para pAI jAtI hai:usakA sajAtIya padArya zalajama nahIM bAte, adraka aura mUlagAporabojA kaMdA taha khNghbiij-biijruuhaa| zakarakanda to khAte haiM parantu bhAlU gAjara nahIM khAte athavA samucchimA ya bhaNiyA pattayA NaMtakAyA y||212|| bhAlUko to 'zAmarAja' kaha kara khAte haiM parantu dUsare kitane kaMdA mUlA challI khaMdhaM pattaM pavAla-puSpha-phalaM / hI kandamUla nahIM khAte! aura adhikAMza zrAvaka kanda-mUla gucchA gummA vallI taNAriNa taha pavva kAyA ya // 214|| ko anantakAya samajhakara hI unakA tyAga karate haiM parantu aisI hAlatameM kanda-mUloM aura dUsarI vanaspatiyoM meM anantakAyakA ThIka viveka nahIM rakhate-prAyaH rUDhi rivAja anantakAyakIraTise mAmataurapara koI vizeSa bheda nahIM rhtaa|" athavA rUdiyoM banA humA samAjakA vAtAvaraNa hI unakA sAtha hI, kanda-bhUlake tyAgiyoMko cetAvanI dete hue pathapradarzana karatA hai| yaha saba dekha kara mAjase koI likhAyA likhA thA: 'mataH jo loga anantakAyakI raSTisekokanda-mUboMkA 23 varSa pahale,2 bhaktabara 1920 ko apane hI sampAdakatva meM prakAzita honevAle 'jainahitaiSI'ke saMyuktA naM.1.." tyAga karate haiM unheM isa viSayameM bahuta kucha sAvadhAna hone meM, maiMne 'sAsIya-parca' nAmase eka lekhamAlA prArambha kI kI jarUrata hai| unakA saMpUrNa tyAga vivekako liye hue thI, jisameM isa viSayapara do lekha likhe the--(1)kyA honA caahiye| aviveka-pUrvaka jo tyAga kiyA jAtA hai vaha muni kanda-mUla khA sakate haiM, (2) kyA sabhI kandha-mUla kAyakATake sivAya kisI vizeSa phalakA dAtA nahIM hogaa| anantakAya hote haiN| pahale lekhakA adhikAMza viSaya isa unheM kanda-mUloMke nAma para hI bhakhakara sabako ekadama lekhameM bhAgayA hai| dUsare lekhameM gommaTasAra aura mujAcAra anantakAya na samajha lenA cAhiye; bakkiAsapAtakI jAMca jaise prAmANika graMthoMke mAdhAra para yaha sikha kiyA gayA karanI cAhiye ki kauna kauna kanda-mUla anantakA aura thA ki-- kauna kauna anantakAya nahIM hai, kisa kanda-bhUbakA kaunasA samI "kanda-mUla jagantakAya nahIM hote. na sarvAnaspase aSayava (aMga) amantakAya aura kaunasA anantakAca hI anamtakAya hote haiM aura na apanI sArI avasthAnoM meM nahIM hai| sAtha hI, yaha bhI dekhanA cAhiye ki kisa kisa manantakAya rahate haiN| parikave pratyeka(eka jIvAmita) avasthAmeM ve anantakAya hote hai aura kisa kisa avasthAmeM aura anantakAya (sAdhAraNa) donoM prakAra hote hai, kisI anantakAya nahIM rhte| aneka vanaspatiyoM miTa mitra dezoM kI bAba hI janamtakAya hotI bhIvarakA bhAga nahIM aura kI apekSA juvA jukA raMga. rUpa, AkAra, prakAra aura guNakisIkA mIvarI bhAga anantakAya hotAtopAbata- svabhAvako bice hue hotI haiM bahutoM meM vaijJAnika rItise kAya nahIM hotI, koI bAhara bhItara sarvAtasapase ananyAya anekaprakAra pariSana kara diye jAte hai|naam-saamyaadikii hotA hai aura koIsase bija viparIta kaI ananta- vajahase una sabako eka hI bAThIse nahIM hokA jaasktaa| kAya nahIM hotaa| isI taraha eka avasthAmeM jo pratyeka mule kaMdechalI pvaal-saal-dl-kusum-phl-biije| vaha dUsarI avasthAmeM camantakAya ho jAtA hai, aura jo samabhaMge sadiNaMnA asame sadihoti patteyA / / 187 // anantakAya hotA hai vaha pratyaka bana jAtA hai| prAyaH yahI kaMdasva va mulassava sAlA-khaMghassa bAvi bhultrii| dazA dUsarI prakArakI banaspatiyoMkI bhii| ye bhI pratyeka chalnI sA tajiyA pattejiyA tutaNukadarI / / 28 // aura anantakAya donoM prakArakI hotI hai-mAgamameM unake bIje jozIbhUde jIvo caMkamadi so va apaNo vaa| khiye bhI navonoM mebokA vidhAna kiyA gayA jaisAki je vi ya mUlAdIyA te patteyA paDhamadAe // 18 // uparake (mommaTasAra)I bAyose dhvanita aura mUlAcAra jaise TamATara aura baiMganako eka nahIM kahA jA sktaa| + yahA~ gommaTasArake jina vAkyoMkI ora saMketa kiyA gayA hai gAMbhI' nAmake kAraNa gAMThagobhI aura bandagobhIko phUlave isa prakAra hai gobhIke samakakSa nahIM rakhA jA sktaa| Page #405 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 362 anekAnta [varSa 6 saMbhava hai ki eka dezameM jo banaspati anantakAya ho dUsare pada-vibhAjanake anusAra kanda-mala khAne meM koI doSa bhI dezameM vaha anantakAya na ho, athavA usakA eka bheda nahIM samajhAte, parantu unameM bahutase aise bhI haiM jo ghara para anantakAya ho aura dUsarA anantakAya na ho| ina saba to khuzIse kanda-mala khAte haiM lekina bAhara jAne para kandabAtoMkI vidvAnoMko acchI jA~ca-par3atAla (kAna-bIna, karanI malake syAgakA pradarzana karake apanI kucha zAna banAnA cAhate cAhiye aura jAMcake dvArA jainAgamakA spaSTa vyavahAra logoM hai, yaha pravRtti acchI nhiiN| dUsare zabdoM meM ise yoM kahanA ko batalAnA caahiye|" cAhiye ki ve rUDhi-maktoMke sAmane sIdhA khA hone meM isake sivAya, mAgamakI kasauTIke anusAra uktalekhameM asamartha hote haiN| aura yaha eka prakArakA mAnasika daubalya do eka kanda-mUloMkI sarasarI jA~ca bhI dI thI aura vidvAnoM hai| jo vidvAnoMko zobhA nahIM detaa| unake isa mAnasika ko vizeSa jA~cake liye prerita bhI kiyA thaa| daurbalvake kAraNa hI samAja meM kitanI hI aisI rUDhiyoM isa prakAra kI zAstrIya carcAoMse prabhAvita hokara gyA panapa rahI haiM jinake liye zAstrakA jarA bhI prAdhAra prApta rahavIM pratimA-dhAraka utkRSTha zrAvaka aikhaka pannAlAlajIne nahIM hai aura jo.kitane hI sabUmA~kA sthAna roke hue haiM !! apane pichale jIvana meM pratipakva prAtuka bhAlUkA khAnA vidvAnoMko zAstrIya-viSayoM meM to jarA bhI upekSAse kAma zurU kara diyA thA, jisakI patroM meM kucha carcA bhI calI thii| nahIM lenA caahiye| nirbhIka hokara zAstrakI bAtoMko janatA jAna par3atA hai ailakajIko jaba yaha mAlUma humA hogA ke sAmane rakhanA unakA khAsa kartavya hai| kisI bhI ki yaha kanda-mUla-viSayaka syAgabhAva jisa zraddhAko lekara laukika svArthake vaza hokara isa kartabyase DiganA nahIM pala rahA hai vaha jaina bhAgamake anukUla nahIM hai aura bhAgama cAhiye aura na satya para pardA hI DAlanA caahiye| janatA meM yaha bhI likhA hai ki kisIke galata batalAne samajhAne kI hA~ hA~ milAnA athavA mu~hadekhI bAta kahanA unakA aura galata samajha leneke kAraNa yadi kisI zAkhIya viSaya kAma nahIM hai| unheM to bholI evaM rUDhi grasita prajJa-janatA meM anyathA zraddhA cala rahI ho jasakA zAsase masI prakAra kA patha-pradarzaka honA cAhiye / yahI unake jJAnakA spaSTIkaraNa ho jAne para bhI yadi koI use nahIM chor3atA hai to vaha usI vakta mithyAraSTi hai*. tabhI unhoMne apane sadupayoga hai| jo loga rUDhi-maktike vaza hokara rUDhiyoMko dharmaka pUrvake svAgabhAvameM sudhAra karake use bhAgamake anukUla kiyA hogaa| prAsana para viThalAe hupa hai, rUdiyoM ke mukAbale meM zAsakI ukta zAkhIya-cake likhe jAnese kaI varSa pahale, bAta sunanA nahIM cAhate. zAbAzAko ThukarAne athavA usakI avahelanA karate haiM, yaha unakI bar3I bhUla hai aura unakI nivAsI jaba merI dalIloMse kAyala ho gaye aura unheM aisI sthiti niHsandeha bahuta hI dayanIya hai| unako samavanda-mUla-viSayameM apanI pUrva zraddhAko sthira rakhanA mAgama mAnA cAhiye ki bhAgamameM samyagjJAnake binA cAritrako ke pratikUla U~cA to unhoMne devabandameM merI rasoImeM hI miSyAcAritra aura saMsAra-paribhramaNakA kAraNa batalAyA hai| prAsuka bhAlUkA bhojana karake kanda-mUlake tyAga-viSayameM ata: unakA prAcAra mAtra bA~kA anudhAvana na hokara apane niyamakA sudhAra kiyA thaa| vivekakI kasauTI para kasA hubhA honA cAhiye, aura isake jainamamAjameM saiMkoM bar3e bar3e vidvAn paMDita aise haiM jo liye unheM apane hRdayako sadA hI zAstrIya carcAmoMke aneka prakArase kanda-mala khAte haiM--zAsAyI vyavasthA aura liye khulA rakhanA cAhiye aura jo bAta yukti tathA mAgama se ThIka usake mAnane aura usake anusAra apane mammA iTTI jIvo ubaTuM pavayaNaM tu sadda hadi / AcAra-vicArako parivartita karane meM mAnAkAnI na karanI marAdi asambhAvaM ajANamANo guruNiyogA // 27 // mattado taM sammaM darisija jadA gA saddAdi / cAhiye tabhI ve ucatika mArgapara ThIka taura para agrasara ho so traiva havaha michAiTThI jIvo tado phudii|| 28 // sakaga bhAratamAdhama-sAdhanAkA yathAya phala prAsakara sakA -gommaTasAra-jIvakANDa vIrasevAmandira, sarasAvA, tA08-2-1944 Page #406 -------------------------------------------------------------------------- ________________ zittannavAzala (dakSiNa bhAratakA lagabhaga 5vIM zatAbdIkA prAcIna guphA mandira) [le0 gulAbacandra abhayacaMdra jaina, bhillasA ] madAlase lagabhaga 250 mIna tathA tricanApalIse laga- mamamameM rahate the| inake pAsa prAjhI bhASAmeM kucha muniyoM ke maga 33 mIla dUra dakSiNameM eka pudukoTA nAmaka riyAsata nAma tathA dUsarI zatAbdI (B.C.)ke kAlakA khel| isakI rAjadhAnI pudukoTAse 10 mIla uttara pazcimameM kucha anyake pAsa purAnI tAmila bhASAmeM 8 vIM yA vIM zittantrabAzala nAmakA eka gAMva hai| eka pahADIke nIce yaha zatAbdIkA lekha hai| guphAse kucha dUra pAnIkA eka choTAsA gAMva basA humaa|yh pahAdI pUrvIpATakA eka Tukar3A hai| gaharA kuNDa hai| kahate haiM ki isakA pAnI kabhI nahIM yaha pahAvI uttara dakSiNa phailI huI hai| isake tIna svA- sUkhatA hai| isI guphAke upara sTeTakA sarvoca sthAna bhAvika vibhAga isameM madhya pahADIke pUrvIbhAgameM eka (Hianest spot)hai| prAkRtika guphA-jisakA tAmila nAma ilevipaham hai-hai| aba hama guphA-mandirakI saraka coNge| yaha uttarI uttarI pahADIke pazcimI tarapha pahADa kATa kara banAyA huA pahAdIke pazcimI tarapha jamInase lagabhaga ...phuTa UMcAI eka jainguphaa-mndirhai| isa samaya to yahA~ eka bhI jaina para hai| yaha pallava-cazIma mAhArAja mahendravarmana prathama nahIM hai lekina yaha mandira batalAtA hai ki gata zatAbdiyoM dvArA vIM zatAbdImeM banavAyA gayA thaa| mahArAjA mahendra meM yaha jainadharmakA pramukha kendra thA - varmana prathama pahile kucha samaya taka jaina rahe kiMtu bAdameM prApa! pahile hama madhya pahADIke pUrvI tarapha sthita zaiva matAnuyAyI ho gaye the-aisA prApta zilAlekhoMse jJAta prAkRtika guphAkA niropaNa kreN| guphA taka pahuMcanekA hotA hai| yahA~ pAsa-pAsa unhIMke banavAye hue zaivamandira rAstA bahuta khataranAka hai| jarA bhI paira cUkA ki lagabhaga bhI milate haiN| 20. phuTa nIce mApa pahu~ca jaaeNge| aAjakala sTeTakI : isa mandirakI racanA dakSiNa bhAratameM mahArAjA mahendrataraphase loheke reliMga lagavA die gae haiM, jinake sahAre barmana-dvArA nirmita anya guphA-mandigaikehI samAna hai| pApa prAsAnIse car3ha sakate haiN| pazrimakI taraphase hAlase isa samaya mandira meM eka garbhagRha, eka arbha-marapa hai| car3ha kara hama pUrvakI tarapha, guphAmeM pahuMcate haiN| rAste meM kaI pahile isake mAge eka mukhamaNDapa bhI thA-aisA guphAke jagaha patthara kATa kara paira rakhane ke lie sNama bane hue haiN| pAsa hI eka caTTAna para khuve hue 'pAMkhya zikSAkhase jJAta mAlama hotA ki pahile guphA nivAsI muni inhIMke sahAre hotA. hotA hai| garbhagRha lagabhaga 10 phuTa cauDA,.. innn ... guphAmeM bhAte jAte hoNge| phuTa lambA tathA 7 // phuTa U~cA hai| isakI pichalI dIvAnA 'hama guphAmeM 1. pattharake vistara (Beds)inameM para pahADa kATa kara banAI huI tIna mUrtiyAM haiN| mUrtiyo kinhIM kinhI, takiyA bhI lagA hubhaa| inase kucha pazAsana tathA jagabhaga 3 phuTa UMcI hai| ye jamIna nagapAkhizavAra tathA bahuta cikane haiN| inameM jainamunimaMtima bhaga phuTa U~cAI para hai| madhya tathA uttarakI taraphako * samIpastha grAmakA nAma zittanavAzala (middhaeela- mUtike sira para patra hai jo kihama mUrtiyoMko tIrthakara vAyila-yAne "siddha tathA mahAn puruSokA nivAma-sthAna" kI mUrti pradarzita karate haiN| dariyA taraphakI bhartike Upara athavA "mahAna siddhokA nivAsasthAna") bhI isI kathana eka hI ptr| mAlUma hotAhai-yaha kisI bhAcArya kI puSTi karatA hai| athavA cakravartikI mUrti hai| Page #407 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 364 anekAnta [varSa 6 natIna mUrtiyoM ke Upara tameM vibhikha raMgoMkI sahA- mamI bhI acchI hAlatameM hai| yaha citrakakSA dIvAnApara yatAse eka varIkA citraNa kiyA gayA hai| isa varImeM kaI pahile canekA eka moTA lepa kara usake Upara kI gaI hai| cokora va gojakhAne haiN| cokora khAnoM kamabakI tarake imI rahakI citrakalA prajanna bAsIkonake prAcIna phUla banAe gaye haiN| gokSa khAnoM meM krAsa bane huye haiM jinake mandiroM meM miltii| ataeva yaha guphA mI ajantAke sire goSax ) / aparakI tarapha kAsake eka samakAlIna hai- nirvivAda siddha hai| citrazameM kAlA, harA, bhAgameM ekabIkA citraNa hai, tathA nIceke donoM bhAgoMmeM nIlA, pIlA, nAraMgI tathA zveta raMgoMkA upayoga kiyA do zera bane huye haiN| batake bIcoMbIca eka mahattra , gyaa| bhagavAna pArthanAthakI mUrtika upara batapara gola khAna meM kATa kara banAyA gyaa| dIvAhopara koI citrakArI nahIM patra sahita khile hue puSpa (kamala) banAe gaye haiN|saamne mAlUma hotiihai| ardhamaNDapase garbhagRhameM praveza karaneke / prAcAryakI murtike jara kamala kalikAmoMkI racanA hai| sisodiyA tathA eka daravAjA / daravAjA // phuTa U~cA tayA 20 phuTa caubA hai| ardhamaNDapake madhyameM batapara eka tAlAbakAzya banAyA gayA hai| isameM machalI, makara, bhesA. hAyI, kucha cakorakI. ardhamaNDapa 22 // phuTa lambA, 7 phuTa caubA tathA tarahake pasI, kamala va libIke puSpa prAkRtika sundaratAmeM 50 phuTa U~cA hai| arthamaNDapake sAmanekI tarapha do vRhat staMbha tathA donoM siropara do ardhastaMbha hai| ardhamazavapakI banAe gaye haiN| kamalakI kAMTedAra nAva balilI cikane mukhAyama daMThala bhApa spaSTa dekha sakate hai| patakA gabhaga / phuTa vA bhAga staMbhoMke bAhira nikalA tAlAbake eka taka do puruSa dikhabApa gaye haiN| inameM humA hai| staMbhoMkA madhya bhAga aThakoNa tathA nIce se eka dAhine hAyase kama toba rahA hai tathA bAeM hAthameM uparakA bhAga caukonhai| ardhastaMbhoMkI racanA bhI eka phUla rakhanekI TokarI bakAe hue hai| yaha lAla raMga aisI hii| staMbhoMke bIca maharAoMkI racanA pahAva se banAyA gayA hai| isakA sAthI nAraMgI raMgakA hai| yaha kAlIna nirmANamAkA pradarzana karatI hai| inake pAcameM eka hAthameM kamala liye hue hai tathA isakA dUsarA hAtha eka caubA cikanA mAga hai tathA donoM tarapha bhAga lahara 'mRgImudrA meM hai| eka aura puruSa, nAraMgI raMga, bhavAga bAra- garbhagRhake dvArake donoM tarapha do do dikhAyA gayA hai| isakI prAkRti atyaMta suMbara haisake suMdara ardhastambha hai| . bAe~ kandhepara kamaloMkA eka guccA tathA dAhine kaMdhe para arthamavarapake uttarI tathA dakSiNI dIvAjameM eka eka eka likhI puSpa hai| vRhata bhAkhA banA hubhA hai| banameM dakSiyomAlemeM lagabhaga , donoM staMbhoke UparI, sAmanekI tarakale (pabimI). phuTa U~cI, pazAsana bhagavAna pAravanAyakI mUrti hai| sira caukora bhAgoM meM do nartakiyoMka-citra hai| dAhine staMbha para para patrake sthAnameM 5 sira vAle sarpakA phana hai| isIke citrita nartakIkA vAmahasta vAstA:yA sIkha hastA mudrA sAmane uttarI dIvAsa bhAlemeM bhI eka mUrti hai| yaha bhI. meM tathA dakSiNa hasta 'abhayamunA' meM hai| isake kAmoM meM lagabhaga usI praakaar-prkaarkiihai| sira para ekachatra hai| patra kapaDala tathA hAryo meM, ko, caNAdi bhAbhUpaya. zAyada yaha bhI kisI prAcArya vA cakravartIkI mUrti ho| kisI usarI staMbhakI.narsakIkI prAkRti adhika suMdara hai| isakA bhImUrtike nIce koI bhIcinha nahIM hai| sabhI mUrtiyAM pUrNa, vAmahasta gajahastA mudrAmeM tathA dadhivAsta abhayamukAmeM sundara tathA saumya hai| unase zAMti nikala rahI hai-aisA hai| isake zirobhUSava paTAkhoM -upara puSpa mAlUma hotA hai| gUthe hue hai| donoM prAkRtimA, sthUla nitaMba, patalI ardhamaNDapakI dIvAreM, bala, svaMma, maharAba mAdi kamara tathA vakhAbhUpoM mAdise apsarAoMkI bAta hotI sabhI sthAna citrakalA yukta hai| staMbhoM tathA dIvAroMkI haiN| inakA kamarase uparakArIrakA bhAga basa-rahita hai| kArIgarI bagabhaga naSTa ho cukI kiMtuSakI.. kAdIgarI dAhine svaMbhake uparI ucarI caukora bhAgameM eka puruSa Page #408 -------------------------------------------------------------------------- ________________ kiraNa 10-11] bhicamavAla - basIkA haii / puruSa prAkRtike sirapara muTa tathA eka bardhamabaDapake dakSika staMbhapara purAnI tAmiva bhASAmeM kAnameM pa rama tathA dUsare kAnameM makara kuMDana hai| - zatAbdIkA eka / .. zAyada pahAsa guphAke nirmAtA mahArAjA mahendravarmanakA. aba hama khauTate hai|phaasiik dakSiNI hisseke pUrjI cik| inake pIchekA zrI citra mahArAnIkA hai jo ki barakake maidAna meM bhApako eka zmazAna dikhAI degaa| bahuta kucha spaSTa ho gayA hai| inake sAmane bole antara yaha bhI bagabhaga 2...varSa puurvkaa|smeN murdai gAI para eka aura citrIjanake kisI sevakakA mAlUma par3atA jAte the| inake gAyanekA daMga (Gyst burrial) / . hai| arthamayakhya bAhira batake nikale huye mAgase kamala kahalAtA hai| jamInameM eka gAhA khovA isameM cAroM puSpoM bado suMdarabaDe baDe haMsaka citra haiN| tarapha patthara lagAkara usameM mubeko baiThA diyA jAtA thaa| mandirake bAhara pAsa hI eka caTTAnapara eka pAyasIko pradarzita karaneke liye jamIna para goba prAkAra zikSA jisase jJAta hotA hai ki pahile isa mandira meM patthara rakha diye jAte the| inameMse kukhako mahobAI ke sAmane eka mulamaNDapa bhI thA / isake mamAvazeSa mI sAjisa DipArTameMTane kholaahai| unameM kucha boDake bhAsapAla para mAjakA sTeTakI taraphase usI kA sAmAna mile| ke anyatra prAsa svaMmase eka mukhamaesapa banavA diyA gayA kevalajJAnakI viSaya-maryAdA [lekhaka-nyAyAcArya paM. mANikacanda kaundeya) [gata kiraNa ..se bhAge] - yahA~ zaMkA ho sakatI hai ki jaba pramANatAkI chApa ke samAna bhagavAn dvAdazAMga-vANIdvArA upadeza dete haiN| lagAnevAle kebalazAnI mahArAja una kasita dhApekSika nAma, sthApanA, dravyabhAva anusAra hamAre tumhAre vyavahAromeM svabhASoM yA syAdvAvAkAnta aura zabbayojita vaktavya bhAgoM mArahe aise saMketasya sahajayogyatA vAle zabdoMko ddadda ko nahIM jAnate haiM to inake jAnane bAle zAnaza vidvAn kara puna: usa pratipAdya prameyase jor3akara samayasarayA meM bhASaNa jhUThe ho jAyaMge? syAdvAdasiddhAnta pramAjha ho jAyagA? de dete hai| bauddhoM aura mImAMsakoMke siddhAntokA nirAkaraNa mayacakrakA cakacalanA banda par3a jaaygaa| isa kaTAkSa karate huye zrI vidyAnandasvAmIne kokavArtikameM zabdoMkI samAdhAnapara yaha kara denA ucita hai ki- vAcyArthapraNAlIko adhika vistArase puSTa kiyA hai| batAke pameM dhame'nya pavAthoM dhrmiyo'nntdhrminnH| zabda kisa DhaMgase zrotAko arthapranipatti karA dete hai| isa anitve'nyanamAntasya zeSAntAmA tdnggtaa|| ke liye una prakaraNoMko padiye / zracchA to Apake pAsa zabda-bhaMDAra bahuta thor3A hai| ata: bahubhAga nirvika(bhI samantabhadrasvAvI) prameyakI ve vizAlakAya dvAdazAMga-bAgI meM bhI nahI - "anekAH saptabhaMgyaH" / "anantAH svbhaavmedaaH"| kara pAte haiN| unheM isakI koI paravAha bhI nahIM hai| tabhI ityAdi bambhIra bAramayadvArA una kmoM yA svabhAvoMko : to "paemaNibA bhAvA azaMtabhAgo dumaNamilappA / vastupara zAda ziyA-gayA batAyA hai| taba to unakA jAna : parAvaNikanAzaM puNya prAMtabhAgo sudahivaroM" (gomahasAra) lenA samAna hI yahI to kahanA hai| vAstavika dravya, kahanA pdd'aa| gid giTara giT zabdoMke-saMketa anusAra gulyA paryAya aura dharma svabhAvo, sApecika, neya, vivebhya tArabAbUjese prApako bhASAmeM zabda racanA kara detA hai yA 'ina saMpUrNapadamyoko bhavya jIvoM ke pratipAvanA bhASaNayAbhitra saMkSipta lekhaka svayaM saMketAnusAra yAkhyAna lila besAre Page #409 -------------------------------------------------------------------------- ________________ anekAnya . [varSa 6 tat sAtizaya prahanta bhagavAn apanI sarvAjanikala rahI jaise ki pRthvI vinA icchAke karor3oM mana aba paidA kara divya-bhASAdvArA upayogI thor3e zabdokA jAmA pahinAkara jIvoMko mukhita krtii| meghajala sabhI vanaspati, pazubahutalA prameya kaha DAlate haiN| punaH gaNavaradeva adhika pakSiyoko tRpta karatA hai| vAyu icchA binA sabako prAgadAna zandoMkI cAsanI car3hA kara bhI thoDAlA hI prameya pranthagumphita karatI hai| maiM paJcastotroMkA pratidina pATha karatA hU~ kabhIra kara pAte haiM to bhI unake eka eka akSarapara ananta prameya anyamanaska hojAnepara vinA ikAke aura manoyogako lagAye . lado hunA hai| vizajana! dvAdazAMgavAmaya mahAskabadhagayA vinAhI bImoM lokoMko yonIbola jAtA hai| ve ThIka mI ke samAna atIva vizAla hai| yo arahantadeva, gaNadhara, prati- bole gye| saMdarbha ThIka banatA calA gayA hai| abhigaradhara, prAcAryaparipATI anusAra prAmnAya prApta ho rahe lAvA anyatra laga rahI hai mana kahIMkA kahIM daur3a rahA hai| bhAgamoMko pramANatA hai| "ma' kicidambaraM prAhurAtA hi- icchA aura manoyogake binA kevala puruSArthase hI khAye huye bhutadevayoH" "suda kevalaM ca gANaM, dogiNa visaritANi hoti pramake zarIrameM aneka vizleSaNa ho rahe haiN| rasa, sAdhara bohAdo" bhAgamoM meM bahubhAga to draSya, guNa, paryAyoMkA hI Adi bana rahe hai| mana kahIM laga rahA hai| icchA anyatra varNana hai| paramparAse sarvazoka honese vaha sabhI pramANa hai| naasii| ina kAryoM meM chA aura manako pUchatA bhI prApekSika dharmAkA samyagjJAna bhI pramANa hai| bhagavAna una kauna hai? kAlI mirca prakhioMke pAsa bheja dI jAtI hai una dhamaukA bhI upadeza dete kyA kisI kisI cIlako bAdAmakI DilevarI dimAgako hojAtI hai| motI hRdayase anya prakArase dukhA? jAnA jAtA hai aura zabdoM dvArA sakhyabhAva karatA hai| vanapazA, gAlamA jAkara jukhAmase dUsare prakAra kathana kiyA jAtA hai| ghaTAnta diye jAte haiM bhir3a jAte hai| khUbakalA dukhArase Takkara lene laga jAtI zarIraceSTAyeM kI jAtI hai| yo jAnane-janAnekI prakAra-prakriyA hai|raatriko sote samaya acchA pAcana hotA hai, jaba ki nyArI nyArI tIrthakara prakRtikA udaya ho jAne para kiyA zarIra prakRti tumako nidrAmA klorophArma 9SA detI hai| gayA trijagAraNya zrIantidevakA yaha kArya sarvotkRSTa hai, tumhArezAna icchAyeM na jAne kahA~ chipe par3e haiN| rUkhI asaMkhya jIvoMko mokSamArgameM lagAdetA hai, prAptaparIkSAmeM prakRtike ina kArakakAraNoMko vicAre sAyakakAraNoMkI pucha kiyA hai ki-"amimataphalasiddharamyupAyaH subodhaH kicit bhI mAkAMkSA (paravAda)nahIM hai| Agate huye bhI prabhavati ca zAlAttasya cotpattiAsAt / iti mabati icchAse kArya honekA niyama bhI nahIM hai| tIna manISA hote pUjyastatprasAdAbabudairnahitamupakAraM sAdhavo vismaranti" huye bhI kArya nahIM ho rhe| mAravAr3I kisAna vRSTiko cAhate bhIjinendrapUjAkI yaha sabase bar3hiyA upapatti hai| hai| niHsaMtAna striyAM putroMko cAhatI hai| dakhi dhanakA pAMcavarSakI choTI lar3akI apanI bIsa varSakI bar3I bahinase tikhAyA baiThA hai|anek yuvA bhAjIvikA khojate phirate hai, Agraha karatI hai ki jIjI bagala meM kyA prAnanda vaha svarAjyavAdI svarAjyavAdI svataMtratAko mAMga rahe hai, icchA kucha thor3A sA kahakara TAla detI hai| vAstavika rahasyakA kA kArya hojAneke sAtha koI anya vyatireka nahIM hai| maiM patA choTI bahinako sabhI lagatA hai jabaki usakA vivAha, to kahatA hU~ ki eka lAkha kAyoMmeM REEEE kArya bimA gaunA hojAtA hai| yoM vastucoMke sakSma aMzokA vizavajJAna icchAke hote hai| eka kArya icchAse hotA / kAraNa kevalazAnI ho jAne para hI pAta hogaa| pravezikAkA chAtra to meghavarSaNa, samudraghoSa, bAbusaMbAra, maGagelpAdana, puSSa. zAkhIya kakSAke viSayako aparase kucha TaTola letA hai bs| phalodaya prAdiko binA icchAke upnaavehii| cetanazrIhanta bhagavAnake pratipAca zAnamI kama nhiiN| kAraNoMmeM bhI icchAkI kadara nhiiN| mUlameM bhAMga pIlI yA popakArI kevalazAnI binA racchAke puruSArthadvArA yahA~ vahA~ svAdameM banekI roTIkhAlI, phira kAhI ki nayA nahoya, ke zabdoMse madakara bhApako amRtopama upadeza de rhe| paidameM darda nahIM hoga, topA kreN| mayA yA pIr3A bhAmAzya svAdakevalazAne sarva tatvaprakAzane / rogii| bonA, dAMta TanA, prAlIkama bolanA, mevA sAvAyacAsanI. sapheda bAla honA kauna paataa| phira bhI parose ho ilililiitit Page #410 -------------------------------------------------------------------------- ________________ [kiraNa 10-11 kevalajJAnakI viSaya-parvAtA.. - - he hai| "vimeni mRtyorna tatosti mokSo nityaM zivaM vAJchati laga jA / taba kahI use tatvajJAna humaa| nAsya lAbha:' (samantamadra)-jIva mRtyuko nahIM cAhanA prakaraNameM yaha kahanA hai ki samIcIna kalpanA yA pratyuta maunase DaratA hai kintu maraNa hojAtA hai| mokSako sthApanAse asalI tatvapara pahu~ca sakate ho rAjamArga yahI hai| cAhatA hai para nahIM hotii| manoratha kisI bhI prAyaH pUre sAtaveM guNasthAna taka mUrtipUjAkA phaTATopa pakar3e raho saba nahIM hote haiN| cAhanese hogaye kAryoM meM bhI icchA utanI taka yahI mokSamArga hai| kintu pATha guNasthAnameM dravyakAraNa nahIM hai jitanI ki bApane mAna rkkhii| binA pUjA yA bhAvapUjAkA yaha ThaganA, Adravya, pAya, saMdalI, icchAke tadvat bhavyoMke mAgyavaza yogazakti dvArA svAbhAvika pUjA pothI, kolAhala, nimamanomavibhAjanamAravA, ityAdi upakArI bhagavAn ananta prameyopara zabdoMkA khola car3hAkara ThATha usI prakAra chor3a denA hogA jaise ki cakravatI yA hajAroM varSa taka upadeza dete rahate hai usI upadezako Apa rAjA jaba kevalI payavA prAcArya mahAganakA darzana karane gatAnugatika rUpase pakar3e cale clo| cAhe bhUtacaubIsIke jAte hai to ghor3A, hAthI, chatra, cAmara, pAlako vimAna meM nirvANajI hoya aura bhale hI vartamAna caubIsIke. AdIzvara saba paricchada bAhara ho jAte haiN| tabhI ve ThIka barzana mahArAja hoMya / sabako pUrva mithyAdRSTina-vasthAse samyagdarzana yA kalyANamArga pAsa kara pAte haiN| prApta karaneke liye dezanA-labdhi prAsa karanA par3I thii| aura vicArazIlo vidyArthiyo! phevalIke jJAnako laukika vaha inhIM pUrvavatI bhagavAnakI kalpita zabdoMdvArA vAcya- zAnoMse mata milaayo| hama punaH punaH yaha kahate hai ki vAcakabhAvako liye huye thii| prathama avasthA meM hI vastukA bhagavAnkA jJAna prApakI aneka kapolakalpita sayAnoMke sAkSAt zAna kisIko bhI nahIM ho sakatA hai| tumahI koI zeyako nahIM jaantaa| na usa zAnameM vaisA AkAra yA parama jyonimeMse nikale ho? ullekha hai| yo samamiye kevalazAnIke pAsa ananta sukhI jitane bhI manuSya paidA huye the, ho rahe haiN,hoNge|caahe sarvasakha nahIM ananta zakti hai sarvazakti nahIM hai| ananta ve vesaTha zalAkAke puruSa hI kyoM na ho? sabakI utpatti darzanI sarvadarzana nahIM, tadvat jJAna bhI ananta jJAna hai mutramArgasehI audArika paramaudArika zarIrakA bhI prApazAnake sAtha sarva zabda kyoM lagAte vyarthakI prAya upAdAnakAraNa nikaTa nidya adhaHsthAnase prApta humA llatoMko pasanda na kro| korI lambAI, caur3AIpara laha hai| "mAtapitArajavIrajase yaha upajI mala-phulavArI" mata hojaano|" pathyaM nepathyaM bahutaramanakotsavavidhau" (mASAkavi) / prAhAraka zarIra jaise uttamAja mAne gaye isako zrRMgAra rasapara nahIM lagAkara zAnta rasameM middh'aadii| zirobhAgase utpanna hotA hai vaisA koI mokSagAmI jI bhI "na pathyaM nepathyaM bahutaramA kebalavidi" yadi kvacit mukhapradeza yA mastakase nahIM upjaa| sabako jananIke garmA- __ "sarvazenAgamezinA" "sarvazonAdimadhyAnta: lila diyaa| zayakA prAzraya lenA par3A / bandhuno! isa utpattiprakriyAmeM codana sara vAkyoMke saMkar3oM varSa pahile zrI amAsvAmI burA mAnanekI koI bAta nahIM hai| aphasosa karanA vyartha mahArAjane "sarvadamya'paryAyaSu kevalasya" yo sarva zamdako aisA hI sadAse purilApaMktise hotA calA paayaa| dravyoM aura paryAyoMmeM vizeSazAkAnta kara diyA hai| candra pradyumnacaritrameM likhA hai ki eka mamukha marakara apanI pramacaritrameM to "anantavijJAnamanantavIyaMtA, manantabIya- . apanI putravadhUke hI putra ogayA / jAtismaraNa dvArA zAMta kara vamanantaparyana" aisA kahA gayA hai| prayannake chayAlIsa vo naka vaha isI anutApameM gUMgA banA niThallAbeThA rahA atizayoMmeM kaMThoka anantazAna ginaayaa|| "anantaki maiM svayaM apanA nAtI bana gayA apanI putrabahakA dUdha ctussy"|. .. piyA bAdi / eka dina bhI gurune use samajhAyA ki are isakA spIkasvayoki vaiSNavoMke bhagavAnameM khAne, matimanda / saMsArakI vahI nakalI kalpita prakriyA hai| yaha pIne, nAcane, gAne, bhoga bhogane, bI, laya, nAtiyoM ke jIva svayaM apanA putra ho sakatA hai| bandhu, mitra, pitA, sukha aura mAdhi dhAraNa karanepara zivajI yA viSNu putra, samAnuSaMgika klpnaaeN| uTha aura dhAtmahitoMmeM bhagavAna lInidrava mukha mI kiye| viSNu bhagavAn Page #411 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 360 anekAnta [varSa 6 samudra meM zeSazayyApara bamnI lakSmI cIke sAtha bhoga bhogate makhita hokara pavitra upadezoM dvArA isa bhAratabasundharAko hai, komala gopara pauMdate hai / rasanAdvArA rasIle vyaMjana, pavitra kara rahe the| svayaM bhIRSabhadeva apane cakatanI putra lAbhAMga zrAdikA bhoga pAte haiN| car3hAye huye phUla, phaloM bharata aura sUryavaMzake pravartaka pautra arkakIrtika bAhubalI yA aneka pragatoMke sundara zyoMko prANa indriya aura cakSu aura jayakumArase yuddha meM huye ghora apamAnako TAla nahIM indriya dvArA upabhAgameM lAte hai| bagIcoM meM mAnA, bajAnA, ake| zrImunisuvratanAthake samayameM rAvaNa lakSmaNakA prakANDa mArcanA bhAdikA mAnanda lUTate haiN| hari-viSNuke zrAiba hudhA jisameM ki katipaya akSauhiNiyoMkA vinAza basa mAbhUSaNa bahuta bar3hiyA hai aura gAyakI savArImeM calate huaa| zrI neminAthake tIrtha meM zrIkRSNakA kaMsa aura jghai| zivajIke skanda aura gaNeza do lar3ake bhI haiN| sindhase raNa huzrA lAkho. yobAoMkA kSaya huzrA, dvArikA mahAdevajI bahubhAga kApanI sasurAla himAlayapara rahate haiN| dAha huA, jisameM karor3oM yaduvaMzI jalagaye, khAsa bhagavAn pArvatI unakI prarvAzimI hai| ye bhagadhAm jisapara koSa ke cAcA, bhAI, bhatIje, cAcI, bhAbhI saba bhasmasAt hogaye, karate unako aura unake lar3ake bacoMko mAra dete hai samudrakA pAnI peTrola ho gayA, bhavitavyako TAlaneke prayatna unake sahAyaka saiMkar3oMkA cakra, triloMse katala kara dete haiM saba phela hogye| kaurava pANDavoMkA bhArI saMgrAma hushraa| bana hara lete hai|kbhii kisIko varadAna dete haiN| cAhe tathA anya bhI tIrtharoke tIrthakAla meM aneka anartha huye ve jimako nihAla kara dete hai| kabhI kabhI viSNu bhagavAn roke jA sakate the, svayaM tIrthaDaroMko aneka kaSTa bhogane par3e aura zivajImeM paraspara mIThA bhagar3A bhI hojAtA hai| koI sAdhama Adi asakhya indra aura asakhyAtAsakhyAta dava devoMkA pakSa letA hai aura cUmarA daityoMkI taraphadArI karatA hai| jinakI sevAmeM taiyAra rahate haiM unake liye koI kArya duSkara kintu bhApa mAne to apane vItarAba bhApAnameM mAtra nahIM hai| antameM yahI kahanA paDatA hai ki donahArako koI mAtmottha svAbhAvika sukha mAmA aindrika-mukha nhiiN|' roka nahIM sakatA hai| jabaki samavasaraNameM pAMcoM indriyoMke bhoga-upabhogoM jaM jassa jajhi vese jetha bihANeNa jambi kaaldi| kI sAmagrI bharapUra vidyamAna hai| phala phUla sundara-dazya zAdaM jiNeNa NiyadaM jamma vA zrahava marayAM vA / / nAcanA, mAnA-bAnA vaisA anyatra sambhava bhI nahIM hai| taM tassa tamikAle teNa vihANeNa namhi kaaldi| . pratyuta zrApa jainoMne aindriyika sukha aura bhAtyIya sukhakA ko sakA cAlayituM iMdo vA baha jizido vA // virodhakaha diyA hai jabaki karoDoM manuSya aindriyika aura yadi jainoMmeM sRSTikartApana hotA to dayAzu jinezvara atIndriya sukhakA virodha mAna rahe haiM pandriyajanya sukha to kisI na kisI bhAlapara prasanna hokara cAhe jise dUra hI hA Apa vo indriyajanya jJAna bhI nahIM mAnate haiM bar3A banA dete| jabaki jainoMmeM cAnsalara, sezana jaja, aura kevalIke parAnapekSa ananta sukhapassI.saMtoSa mAna kara . hAIkorTa jaja, mahAmahopAdhyAya, hinahAinesa, cIpha kamibhara, baiTha jAte haiN| yo sarvasukhako na mAna kara anantamukhako hI arabapatiseTha, vadvidhArI muni, uccavaidya, DAkTara, mantravit - ananta catuSTayameM apnaayaa| ananta-zaktikA vicAra yaha rAjA, mahArAjA, adyamokSagAmI, dvAdazajavettA, vAyumAna hai ki naiyAyika yA paurANikoMne Izvarako hI sarvazaktimAn nirmAtA, udbhaTavidvAna, prasiddha malla, nAmADita abhinetA, svIkAra kiyA hai| vA "kartumakartumanyaSAkarva samaya: / vidyAdhara, U~cA kalAkAra, DI.AI. jI., AI.jI., vRkSoMse manuSya utpanna kiye jA sakate hai / mAilI yA debIse mahAn vaktA, lekhaka, sthapali. abhirUpa, arthazAstraza, maNibhI mAnaSa-zarIra upajatA hai mahApralayameM sarva naSTa kara diye .taza, utairAkA mAdi nahIM hai| karmasiddhAnta prabala Ate haiM puna:zvara naI sRSTi racatAbyAdi sarvazakti- mAnA gayA hai| "kAmAdiprabhavacittaH karmabandhAnurUpataH" mAnko saMbhavase asaMbhava aura asaMbhava saMbhava karanekA (bhiismntbhdrH)| 'yaha karmalikhI sohI hoya miTegI kaisI ? pUrA adhikAra mAsa hai| jainoM meM aisA nahIM jabaki kaThina (pcaaNsh)| tapasyA kara svayaM bhagavAn anantavIrya aura kebalamanase Izvarako sarvazaktimAn mAnane vAloMke yahA~ kamaukI Page #412 -------------------------------------------------------------------------- ________________ kiraNa 10-11] kevalIzAnakI viSama-maryAdA 365 zakti phela kI jA sakatI hai| jaimI mahezvarako icchA roya saiMkar3oM varSa prathama hI mahAna dArzanika nakAra umAsvAmI baisA kArya tatkAla ho jaavegaa| koI rokane vAlA nahIM hai| mahAyajane "sarvadvanyaparyAyadhu kebalasya" sUtra kahakara sarva kintu jenoMke yahA~ yaha bAta nahIM hai ve apane bhagavAn zabdakA anvaya dravya aura paryAyoM ke sAtha jor3a diyA hai| meM anantazakti to mAnate haiM vaiSNavoM yA khudAvAdiyoMkI jJAnAvarayAkA kSaya yahA jJAnakA artha sarvavyaparyAyajJAna sI sarvazakta mahIM svIkAra karate haiM jisase ki abhavyako hai| jagatmeM vastubhUna Thosa zeya to-dravya aura paryAya dI hai| bhI mokSameM pahuMcA dete yA sau varSakI umra vAleko bhagavAna nakalI mAlako asalI meM kyo milAte ho! cAheM to 500 varSa jIvita rakha dete / "ko sakkara cAla- . sarvasahA..sarvadharIyA. sarvasAsArca, sarvarasa, marvatomukha, yiduIdo bA graha zithivI vA" | vicArazIla bhrAtAo- sarvagana, sarvabhuk, sarvArthamiddhi, vizvaketu, vizvambharA, siddhAnta yaha hai ki aisI gagadvavapUrNa sarvazaktiyoM yA sarva virasada yahAM sarva zabda yA vizvake abhIkSNa bahubhAga, sukhoMse to jenoMke zrAkulatA rahita vItarAga bhagavAnkI anaMta alpa, aneka, bAhulya, ye artha hai bhazeSa, akhila saMpUrNa sukha ananta zaktiyA~ hI cokhI hai| kevalI mahArAjake yukti,. nahoM jaise bhaSA, basana, dAsa, dAsI, savArI,bI, bartha, zrAgama, anubhavoMse, isa parimita ananta catuSTayakI vyavasthA rAma TaratajAdoSa yA pratimA / pratiSThita ho rahI... pratyuta guNa nat saMkalpavikalpamA jJAna nahIM sambhava prasaMbhava sabhI kAryokI sarvazaktiyA~ tathA laukika upajAvanA.sApekSika pratibhAsa nahIM honA. tAyeM, dhyAna, alaukika sabhI sukha bharahantake nahIM hai| koI kavi bhale anajAyeM. sa anuprekSAyeM, smRtisamanvAhAra, nahIM honA vizavajJAnake hI bhagavAnako prabhu yAnI sarvazaktimAn yA sarvasukhI, likha laye mahatvAcAyaka bhatazAniyoMki bhArApita viSayoM ke deve "niraMkuzAH kavayaH" / yahA~ yadi koI vidvAn yo ko pIche ve kyoM par3e ki-"zo zeye kathamaza: syAvamati prativandhane" AnanA digambasvakA mULa. corI, hisA, vyasanoM, paricchadoMse svabhAvako pArane vAlA jIva prativandhakoMkeTa jAne para rahitapanA bar3A bhArI poSaka gunn| punaH punaH kahanA punaH zeya viSayoM meM praza kaise raha sakatA hai? btaayo| vyartha / vicArAtmaka koI bhI jJAna ho vaha bhunazAna hI isakA uttara itanA hI paryApta hai ki kartumakartumanya- samajho jAyegA kevalazAna to atIva svacchatIno kAloM yAkartu kayamazakyaH syAdasati prtibndhne|" ke padArthokA yumapat pratyakSa kara rahA hai| svAmI kI dedemA vIryAntarAyakA sarvathA kSaya hojAnepara anantavIryazAlI to naukara ghara jA sakegA ityAdi vicAra to apUrNakAnoM meM bhagavAna asaMmatra kAryako kyoM nahIM kara DAlate haiN| kahiye pAye jAte hai| taba to sUryASemAna mI nIce utara paayeNge| abhavya bhI mokSa Aja zukravAra hai 30 disambara san 19430 pUma cale jAyeMge / "saukhyakAraNamAmagrI.siau kathamasukhI maveda- sudI cautha vikrama sambat do hajAra ke musalamAnI mahInA sati prtivndhne|" muharramakI tArIkha hai| jApAna, aphIkA prAdi dezoMkI samavasaranAmeM laukika sukhokI sAmagrI milanera bhI phalAnI phalAnI mitI hai ityAdi bhaMjhaToko bhagavAn kucha ananta sukhadvArA indriya sukha kyoM nahIM le pAte haiM ? tumhI nahIM jAnate haiN| ye saba tumhArI gadanya hai| ve to nizya. btaao| yadi zabdoMko pakar3oge taba to matijJAnAbaraNa, kAlako anantaparyAyAkAma jAnate haiN| aura dravya parivartanaanazAnAvarA, bhogAnnarAya. kamAkA kSaya honAse middha rUpa vyavahAra kAlako athavA mAtra rAziyoMpara sUrya-saMkramaNa parameDImeM matijJAna, bhutahAna, bhoga, upabhoga hote yanekA kA anirvacanIya dekha rahe haiN| isase adhika purUlAoMko prasaGga bhaajaavegaa| .. nhiiN| yo kalpita vicArAtmaka aneka nikammI phokaTa bAteM : vijana-kahIM "sarvazonAdimadhyAnta:" " manA- zAna nahIM jhalakatI hai| govatsako gaiyA mainyAkA gapezinA" "sarvazAya namo nityaM nirAparaNacacuSe" aimA dhAroSNa zuddha nilepa dugdha hI acchA lagatA hai| dUdhapara . jisa diyA paramo kAnA hai ki prAcAryoke jhagaDe lAdakara banA diye gaye rabar3I, per3A. baDI taka, cATa, .. Page #413 -------------------------------------------------------------------------- ________________ EGO anekAnta [ 6 makkhana, bar3e Adi svAdiSTa nahIM lagate haiN| adhika vyAkhyAna bhayabhASAkI racanA kara dete haiN| yAmI tumhAre liye prameyo kI jarUrata nahIM hai| manISiyoMke liye saMketamAtra paryApta hai| para prayojanasAdhaka, upayogI zabdoM ko lapeTa lapeTakara . "yadvidyA darpaNApate" "darpaNatala iva sakalA prati dvAdazAGga banAte haiM gaNadhara raca dete hai| kevalI svayaM phalati padArthamAlikA yama" yo kevalazAnake liye darpaNa vAkAryazAna nahIM kara pAte haiN| anyathA kevalazAnIke kA zanta bar3A acchA hai jaise darpaNa kisI paMDita, mUrkha. zrutajJAna bana baitthegaa| jo ki prAya zrAgamabhaddhAluoMko mAkSaNa, kSatriya, zatru, mitra, zuddha, azuddhakA vicAra kiye burA lgegaa| binA hI padArthakA nirvikalpa (tibhAsa kara detA hai tadvat yaha dRSTAnta syAt zrApako yahAM acchA nahIM jaMcegA kevalazAna bhI cintanA-rAhata paramAyau~ko vizada jAnatA ki abhavyamuniyoMke upadezase hajAroM jIva Atmopalabdhi rahatA hai| kara mokSa pA gaye parantu ve zrAtmazAnazUnya dI bane rahe saMsAra acchA thor3A aura bhI suniye kisI kisI chAtrake liye meM rulate phire| acchA eka aisA bhI vyadhikaraNa dRSTAnna kaI bAra kahanA par3atA hai| cAra bhanuSyoMke pAsa cAra cAra sahI-"kAkA: santazca tanayaM svaM paraM na vijaante|" kauzrA karake 16 rUpaye haiM kevalI mahArAja vikalpa kiye binA aura sajjana apane aura parake lar3akoM ko samAna ginate haiN| saba rupayoMko jAna jaayeNge| hAM koI cA pUchegA to lallU pakSapAta nahIM karate haiM / parabhRt yAnI koyala ke aMDeko ko samajhAne ke liye cArakA pahAr3A par3a kara cAra eka cAra, kAkI (kauAkI strI) sevatI hai pAlatI hai| aimA kavi cAra dUnI mATha, cAra tIna vAraha, cAra cauka solaha athavA sampradAya hai yahA~ kauzrAko sajanakA sAthI banA diyA gayA cArako cArase tIna bAra jor3a kara vacana bola deMge / yaha hai| punaH prakRtapara lauTa aaye| zabdakI racanA saba bhutazAna hai, kevalazAna nhiiN| "jyoM gommaTasAraMkA adhyayana karane vAle jAnate haiM ki zizu nAcata Apana rAvata" anusAra kevala zAnameM jor3a, vicAra karanA manakA kArya hai| bhagavAn pA~co handriya aura bAkI, guNA, bhAga, pairAzika, paMcarAzika, laghuttama, maha- chaThe manake dvArA hone vAle zAnose rahita hai| "indriyasama, dazamalava, varga, vagaMbhUla, pana, ghanamUla, vyAja nahIM NANeNINammi" bhagavAnke bhAvamana mAnA bhI nahIM hai| hai|kyoNki ye saba vikalpa hai| vicAra hai zrutajJAnake janaka kevala "aMgovaMgudayAdo danbamaNa jiNidacaMdamhi / maNa-. hai| bhagavAnake pAsa aNumAtra bhUta nahIM hai| hA~ ziSyoMkoM vaggaNakhaMcAyaM paagmaadodumnnjogo|" yo manovargaNAke samajhAneke liye avinAbhAvI upAyoMse upadeza de dete haiN| zrAgamanakA lakSyakara upacArase manoyoga kaha diyA hai| camacA, khIra, dAla, zAka, sarvatra, DolatA parantu bhagavAnako dravyamanakA kAma nahIM par3atA hai| yoM to kevala-: una vyaMjanoMke rasase jalakamalapatravat alaga rahatA hai| jJAnI bhagavAn ke sarzana, rasanA, prANa, A~kheM, kAna ye "nAmasthApanAdravyamAvatastannyAsa:" "nayaradhigamaH naigama bAharI indriyAM bhI bahuta bar3hiyA hai| cakravartIkI prAstre yadi saMgrahavyavahAra RjusUtrazamdasamabhirUDhevaMbhUtA. nayA, 47263 bar3e yojanakI dUsthita vastuko dekhatI haiM to nirdezasvAmitva-prAdi saba pranihAmaMDapa protAoMke liye hai, paramauMdAraka zarIrakI cakSurya saitAlIsa lAkha bojana dUrakevalajJAnI sthApanA bhAdikA rattIbhara bhI upayoga nahIM karate bI padAryako dekha sakatI thIM kintu vahA~ dravyamana, drvyehai| vikToriyA citra yA mUrtiko IgleNDakI samrAzI samajha ndriyA~, saba akAryakArI haiN| lenA ye sthApanAnikSepa bAloMke vicAra hai nivicAra pratyakSa saMkSipta mArgaNA bArahaveM guNasthAna tk| "sikkhA meM aise pratibhAta nahIM hote haiN| unako ye jhAla cAhiye bhI phiriyubadesAlAcaggAhI maNovalaMveNa, jo jIvo so sarANI" nhiiN| kameTI, sabhA, pariSada, vidyAlaya, mandira, pAlAmainTa- . mImAda jo pubvaM kamajamakajaM ca tathamidaraM ca sikkhadi kaunsila, yUnIvarsiTI ye saba azoke vicArasthala haiM. NAmeNedi ya samaNo zramaNo ya vivarIdo sAthI sariyappa avikalpakazAniyoMko inameM ho rahI cintanAyeM zrAsmasAt hudI khIyakasAyo sihodi ziyameNa" . nahIM karanI par3atI hai| mAtra tatvajizAsumoke liye ve anu- yo vezIpana yAnI mImAMsA karanA, vicAra karanA ye saba carcAe~ Page #414 -------------------------------------------------------------------------- ________________ kevalajJAnakI viSaya-maryAdA . . 271 . bArahavaM taka hai / terahaveM guNasthAnameM saMzopana, asazIpana, cAcA, vAlida bolate hai, mAtAko bahU, bhAbhI, cAcI, donoMkA vyapadeza nahIM hai / satya, anubhaya do manoyogoMko zradhvA kahate haiM, una kalinta nAno yA padaviyoMko kauna upayogoM ko upayogase bilakula mata milAzro / kahA~ saMbhAle? tuma hI soco| yahAM sahAranapura meM saba apanI mA~ko zrAkArSaNazakti aura kahA~ cenanA ? kidhara jArahe ho| taba mAmI karate haiM kyA bhagavAn bhI mAtAko bhAbhI samajhale, soyaha spaSTa nirNaya ho jAtA hai ki (3) use yoM karanA cAhiye kyA bAteM karate ho? thA ki prAzA deneke pahile prAzA mAnanA sIkha lenA / (2)jo dekho padArya ananta hai| unapara kalpaka nAnA vyaktiyoM kAma tumako Aja karanA use kalapara mata chor3o (3) acchI kI orase raddI, pole, bhArope gaye, kalpina dharma anantAnanta vRSTi hogI to bar3hiyA subhikSa hogA / (4) yadi vaha svayaM hai| aura parasra cAlinInyAyase hogaye anantAnanta vika lpoMkA peTa to bahuta bar3A hai| naigama naya bhI kahA~ taka 'prAgare jAtA to devadatta ko avazya livA laataa| (5) amuka gAr3I 12 bajakara 5 minaTapara chUTa jAtI to // saMkalpa karatI phiregii| pUre gAMva yA nagarakI byonAra karAne vAle seTha to haiN| kyA koI rAjA mahArAjA apane ina baje dillI pahu~ca jAtI / yo madrAsa TAIma, bambaI TAIma, grAmastha pazu. pakSI, kITa, pataMga sabakA jIvanabAra karane linalithago TAima lagAte baiThanA / (6) amuka rogIko bAlA delA kyA? eka vAra kevala manuSyoMko jamA dene phalAnI auSadhi mila jAyagI taba to vaha baca jAyagA se "sabakA bhojana karA dene vAlA" yaha padavI mila jAtI hai| anyathA mara bhI sakatA hai| ye poca mImA~mAyeM zrutajJAniyoM astu isa anantapanakA bhI itanA bhISaNa bhaya'nahIM kyoM ke vikalpa hai| zrI sUtrakAra mahodayane "zrutamanindriyasya ki kevalazAnake utkaTa anantAnanta saMkhyA vAle avibhAga vikalpaH zrutaM" "AzApAyavipAkasaMsthAnavicayAya dharmyam praticchedoMke sAmane yaha prAnantya vicArA bahuta choTA hai vIcAro'rthajanayogasaMkrAntiH" "viparItaM mnaashsy"| ngpyo|haaN mAtra kevalazAnAke vicAraka yA vikAsako ina sUtroM dvArA sabhI dhArayAyeM zrutazAniyoMke sira mar3ha dI haiN| jAnekAM prasanahIM AnA caahiye| zrI umAsvAmI mahArAja jo kaha rahe haiM, usIko maiM dUsarI bAta yaha hai ki pravezikA chAtragaNa ekabAra bakhAna rahA huuN| eka akSara bhI koI naI bAta nahIM hai| yavanoMne hinduoMse lar3ate samaya sAmane gAyeM khar3I karalI thIM dharmyadhyAna - zukladhyAnoMke lambe smRtisamanvAhAra yA prApa isa jaghanya prakriyAse kyA Thosa vastubhUta kevalazAnake pRthaktvavitarkavicAra ye saba vitakaNAyeM bhale hI karmakSaya sampUrNa avibhAga praticchedoM kA phalopayoga lenA cAhate kA kAraNa hai kintu zrutajJAniyoMke hI pAsa hai kevalI inase hai, yaha to kabhI na hogaa| sarvathA akUte haiN| virakta hai| sarvaza bhagavAn bhI vicAre zAstrijana ! ve to "avibhAgasta pamANaM jahAhI bo bhUta, vartamAna, bhaviSya, kAlameM vastubhUna padArtha haiM unhIM paesANaM" (gomTasAra karmakaraha) anusAra banA lie gaye ko to jAneMge inameMse eka paramANu yA tadaMzamAtra bhI nahIM kalpita avibhAgI aMza hai| unakA bahubhAga ThalumA par3A kuTanA caahiye| kintu yadi kisIne manuSya ghior3e ke sIMga hai| kAmatatvaM tvamavaitrilokIsvAmIti saMkhyAniyate mAna rAkhe haiM yA stra ke paMkha lageM samajha rakheM haiN| eka ramISA bodhAdhipatyaM pratinA bhaviSyaM stenye'piced vyApyasyadamlar3akI apanI gur3iyAko pA~ca sau rupayese mI adhika mUlpa- napIda" (viSArahAra) tIna loka tIna kAlase koI adhika vAna jAna rahI hai, to kRpAnidhAna isa gapAr3avAnIse to taya hote to kevalazAna unako bhI jAnatA kintu koI bhagavAnako bacAye rakkho,gallI, AdhIgalnI, savAlako karane haihI nhiiN| yo kevalazAnakA adhika bhAgabekAra hai aura vAle chAtrake mithyAvicAropara yUnivarsiTIke parIkSakako, para thothA, sApekSa, saMkalpika zeya bhI kevalajJAnase amala tadanusAra ho jAneke liye vAdhya na kro| saccA nirIkSaka ho rahA hai| kvacit ghana vyartha par3A anyatra dhanAmilAvuka paramArtha sthivipara pahu~catA hai| kalpaka kaviyo athavA grIva daridra asthAmeM ro rahe hai| kahIM banameM auSadhiyA~ kahAnI lekhako, upanyAsakAroMkI galpoMpara nhiiN| gala sar3akara naSTa ho rahI hai| para una davAiyoMke binA aneka dezIya putra apane pitAko dAdA, dara, bhAI, aneka rogI akAla mRtyuse mara rahe hai| Page #415 -------------------------------------------------------------------------- ________________ anekAnta [varSa - sabhI yuvaka yuvaniyoke satana upayogArtha "naSTadagdhA- manuSya na paidA hoya aisA asaMkhyAta varSAkA antara par3a paraya nyAya kauna lagAtA phira koI kamNa hai anya sakatA hai| isI prakAra jJAna aura zeyako khAlI rahane do, dezAntarameM hai| itara poSitabhartRkA hai| zrAkhira mAiyo ? sabhI zeyoMko cAhe jima zAnake dvArA jJAta ho jAneke liye brahmacaryavrata aura pApa-kamodaya mI to koI cIna hai| sAMpakI vAthya na karo, imI prakAra anannazAnako bhI ThalunA mata pA~cau indriyA, viSa, dAnta, mukha, saba eka iMcameM banI baiTho, rahI phokasako bhI jAnate raho" yo prerita na karo zeSa cAra pA~ca phuTa aAyata zarIrakA kyA upayoga karoge? . "kai haMsA motI cugai ke mu~khe mara jAya" "girIndra sahaza pratyupayogI bhI vastukA bIsa hajAravA bhAga tumako phalaprada ThaluprA gajendrapara kUr3A kacar3A nahIM lAdo / vastu zeSa yoM hI baha rahA hai naSTa ho rahA hai| samIcIna dRSTi vaicitryapara vyartha kyoM TAMga ar3Ate ho" anahonIko pkhaariy| kara loge kyA ? "sthAdvAdapravibhakkArthavizeSavyaJjako nayaH" bayatmeM yoga pAle jIva anantAnanta hai aura yoga (samantabhadraH)"vastvaMzamAhI zAtubhiprAyo nayaH (prabhAcandraH) jAni apekSA kevala zreNIke asaMkhyAtaveM bhAga pramANa yo nayoMke dvArA neya ho rahe viSayoMko bhI sarvajJa nahIM jAnate kula prakhyAte haiN| phira bhI asaMkhyAte yoga khAlI par3e hai hai| kyoM ki ye to bhA :mana vAle yA icchAvAle saMzI jIvoM baantara bAle.yogoMkA koI bhI jIva svAmI nahIM hai| ke sadvicAra hai| zrIsiddha bhagavAnke na bhAvamana hai icchAyeM karmabhUmikI kisI bhI strI aMgoM meM eka bhI labdhvayaparyAtaka bhI nahIM hai| (kramazaH) jayapurameM eka mahInA -[ paM0 paramAnanda jaina zAlI ] ...bhAmara aura jayapurake cAroM viSaya meM yaha prasiddhi samapura rAmapUtAnekA eka prasiba zahara hai| isakI .. kisAsamaMDAra prAcIna hai, inameM saMsAta mAitake prAcIna basAsava acche iMgase.kI gii| zaharameM saphAIkI pragamacA saMgraha aura kitane hI aise apUrva jainaba aura adhika dhyAna diyA jAtA hai, jo, svAsthyake liye mI jinakA nAma bogoMge mAlUma nahI aura jinheM mAvazyaka yaha magara jainiyoMkA pradhAna kendra rahA hai, prakAzamAna bAkI bacIjastakibIrasebAmandira partamAnameM bhI saMbhavataH pA~ca mArakarIba niyoMkI digambara bA~kIekamukammada sUcI aura prazastiyAkA eka prAcAvI hogIkabAkI zise bhI jabapurakA kama mahatva uttama saMgraha prakAzita karanA cAhatA hai. jisakA bahuta kucha nahIM saMvA jaimasamAja yahAM kisamehI pratikSita saMsAna hoka, makhiye musvAra sAhaba mujhe sAtha dharmAtmA aura gara mAna vyakti hogaye haiN| kitane hI jaina sekanapura jAnA cAhate the aura ina donoM sthAnoM 'dIvAna' jaise usa parapara mAlIna raha cuke, jinameM vizAbAko dekhanA ho| kAraNa munsAra amaracaMdajIkA mAmalAsatArale ullekhanIya hai| prApaba sA.isa samaya bApuramA sametabahAna jhukehI hI vimapI varmaniTa aura dezasevaka the| bhApaka viSayameM mezacA ucita smjhaa| vahusAha .0otako bahasunA jAtA ki mApane apapurakI rakSArtha apane jIvana sarasobAse pAhavI hotA hucA .15 kI mAma utsarga kiyA hai| ataH yahAM kaI maMdira aura zAma kI jayapura aura di. jaina mahAvidyAlayameM . bhaMDAra dekhane yogya vidvAnokA.yahA~ hAra bamabaha rahA mitravara.mukhyAlaya eka mahIne kA svargIya paM.hoDaNavAnIkI kA vimocana nirmANa Page #416 -------------------------------------------------------------------------- ________________ [kiraNa 10-11 jayapurameM eka mahInA 373 isI sthAna para humA / paM. jayacaMdajI bAvakA aura patA nahIM claa| dAsukhadAsajI mAdi vidvAnoM ne bhI ise apane nivAsa yaha bhoyarA garmIke dinoM meM hI khula sakatA hai, varSA se alaMkRta kiyA hai| jainiyoMkA isa sTeTase nikaTa samparka RtumeM usameM atyadhika sIla aura ThaMDake dinoM meM atyanta rahA hai aura aba bhI kitane hI jaina ukta rAjyake kAryoMko sardIkI saMbhAvanA hai, aisA vRddhajanoMse sunane meM pAyA hai| apanI yogyatAke sAtha sampanca kara rahe haiN| yahAM phalTaNa bhAzA hai mahAvIra tIrthakSetra kameTI ke maMtrI, kameTIke menyanivAsI bAbA dukhIcandajIkA zAnabhaMDAra aura usakI rAn aura paM.cainasukhadAsajI ise khulavA kara dekheMge ki usa vyavasthA darzanIya hai| bAbAcIne apane sAre jIvanameM iskaa| meM kyA kyA cIja hai| prAcIna mUrtiyoMke sivAya kyA kucha saMgraha kiyaa| prAcIna graMtha bhI haiN| aura ve vahAM kisa hAlatameM hai? ___jayapurase - mIla kI dUrI para bhAmera nagara basA humA isa mandirake jisa kamare meM graMthoMke gaTThapa rakhe hue the hai jo jayapurakI prAcIna rAjadhAnI thaa| yaha nagara pahADoMke vaha eka choTI sI koThaDI hai| usake kivAda andarase trikoNameM nIce basA hai| mAmerakI bastI bhababahuta kucha dImakane khAliye haiM parantu ve bAharase apanA kArya barAbara khaMDaharoM meM pariNata ho gaI hai-bI bI imArateM dharA kara rahe the| aba naye kivAdoMkI jodI lagAnekI vyavasthA zAyI par3I hai-khaMDahara nagarakI prAcInatAke saMyotaka tathA ho gaI hai| pharzase cAra pAMca phuTakI U~cAI para dIvAbase utthAna aura patanake spaSTa pratIka haiN| yahAMkA kilA kalAkI lagI huI pattharakI paTTiyoM para gaDhaba rakkhe hue the aura dRSTise bar3e mahatvakA hai| nagarake cAroM ora Upara nIce kucha gaDhagaike baMdhe huye prantha / sapheda TInake sancUkaoNmeM ga? dekhanese yaha sahaja hI mAlUma ho jAtA hai ki prAcIna samaya khola kara rakha diye gae the| graMtha TATake eka golake meM dUsaroMke bhAkramabase zahara evaM rAjyakI rakSAke liye andara pase hue the aura usake Upara karA tathA haka koThe kitanA sacda prayatna kiyA jAtA thaa| yahA~ kA ana mAdara choTe rakhakara sanakI patalI Doriyoga kase hue the| aura eka naziyAjI hai| una sabameM prAcIna maMdira neminAtha sisa phira isake Upara eka eka lambI cInI cAdara lipaTI ho svAmIkA jo 'sAMvalA jIke maMdirake nAmase prasiddha hai| thI aura phira use sUtakI moTI rassiyoMse kasA humA thA / isa maMdirakI bhItarI zikharakA mAga aura eka vedI parakA isa taraha sIla bhAdikI hiphAjatase unheM surakSita rakhA sonekA kArya donoM hI darzanIya hai| yahA~ jainiyoMkA kevala gayA thaa| zItalaprasAdajIne jo sUcI banAI thI usake eka ghara hI avaziSTa rahA hai, bAkI saba jayapura yA anya anusAra gahanoMkI saMkhyA 13 honA cAhiye thI parantu dezoMmeM cale gae haiN| isI maMdirameM bhaTTAraka mahendrakIrtikA naM.kI gaThabIkA koI patA nahIM calA, aura na unakI vaha prAcIna zAnabhaMDAra hai jisake avalokanakI utkaTa sUbIke anusAra ve graMtha hI pAe gae jo usa gaThaDI meM the| icchAko lekara maiM vahA~ gayA thaa| yaha maMdira makAnakI eka saMbhava hai ye anya kahIM cale gae yA kisIko diye gae maMjila jitanI U~cAI para banA hai| kahA jAtA hai ki isake jisase puna: vApisa nahIM maMgApa, kucha bhI huvA ho| ye nIce eka vizAla bhoyarA (tahakhAnA) jo bahuta bharsese sabhI prama: tIna bArameM bhAmerase jayapura lAe gaye aura peTha baMda par3A hai| usake dvAra para kucha U~cAI para tIna laMbe vadhIcaMdajIke makAnameM rakkhe gae, jahA~ atizaya tIrthakSetra patthara lage hue hai, jisase sahasA usake nIce bhoyarekA mahAvIra kameTIkA daphtara hai| isa bhaMDArakI mukammala sUcI parijJAna nahIM ho paataa| kahA jAtA hai ki isameM prAcIna bhI aba taracAra ho gaI hai, jisameM ve saba khAne rakkhe gae mUrtiyAM aura zAma rakkhe hue haiN| paM. javAharalAlajI jo vIrasevAmaMdirakI grantha-sUcI meM niyata hai| zAkhIse yaha mAlUma karake banA pAcarya hubhA ki isameM tIna isa bhaMDArameM utane mahatvake prAcIna graMtha to dekhane jIrNa veSTanoMmeM svAmI samantabhadrakA prasiddha mahAbhASya bhI nahIM pAye, jinakI pAzA kI jAtI thii| ho, pranyoMkI maujUda hai, jisakA eka bahIkI liSTameM utsa hai| parantu pratiyoM acchI saMkhyA haiM / isake sivAya apabhraza aura mume bhaMDArake tamAma graMtha dekhane para bhI usa bahIkA koI saMskRta bhASAkA purANa sAhitya yahAM kAphI / bhaNDArake Page #417 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 374 anekAnta [varSa 6 + + + jina graMthoM parase prazastiyoMkA noTa kiyA gyaa| unake nAma pAThakoMkI jAnakArI ke liye nIce nIce diye jAte haiM, panapurANa (kavi svayaMbhu aura tribhuvana svayaMbhu) 2 pArarvapurANa (kavi panakIrti) raca0 vi0 saM0 11 3 jaMbUsvAmicaritra ( kavi devadattasuta kavivIra) raca. vi0 saM0 1076 " sulocanAcaritra (gaNidevarUna) 1 pradyumnacaritra (kavi siddha yA siMha) 6 jinadattacaritra (paM0 lAkhU) raca. vi. saM. 1275 .. pAzavapurANa (bha0 yazaH kIrti) raca. vi.saM. 1417 - harivaMzapurANa (bha0 yaza:kIrti) raca0 vi0 saM0 110. bAhupakSicaritra (kavi dhanapAla) raca0 vi0saM0 1454 1. pacapurANa (kavi raha) "dhannakumAracaritra, 12 zrIpAlacaritra , 5 harivaMzapurANa (kavi zrutakIrti) raca0 vi0saM0 1552 15 parameSThIprakAzasAra (kavi zrukIrti),, , 1153 15 mazinAtha kAvya (jaya mitrahala) + 16 zrIpAlacaritra (4. narayasena) + 17 madanaparAjaya (kavi haradeva) + 18 hariSeNa caritra + "nAgakumAra caritra (mANikyarAja) raca0vi0saM0 1574 2. mRgAMkalekhAcaritra(paM.bhagavatIdAsa)raca.vi saM0 1700 2. bhaviSyavattakathA (kavizrIdhara) 22 bhAsmasaMbodhakAvya 25 bArasa aNuvekkhA (kavi jalhiga) 24 bArasamaNuvekkhA (kavi Isara) 25 bArasa aNuvekkhA (kavi sacamIcanda) 26 jogIcaryA 20 saptatatvagIta 28 muktAvajirAsA (ma. jIbaMdhara) " avadha-anuprekSA (kavi avadhu) 2. cArAdhanAsAra jJAnapiMkI pAcavIx 3. sudarzanacaritra (nayanaMdi) ra. vi. saM. ".. 33 ranakararADa (paMDita zrIcaMda) raca. vi.saM. 1123 21 SaTkarmopadeza (bha.amarakIti)raca. vi.saM. 12. inake atirikta jayapurake pATodI cAdi zAkhabhaMDAroMse apabhraMza bhASAke meminAyacaritra (kavi sacamaNa) aura caMdaprabhacaritra (ma. yaza:kIrti)ke graMthoM sivAya bha. sakalakIrtika mAdi purANAdi "graMtha, subhImacakravarti caritra (bha. ratanacandra raca0 vi0 saM0 1683), pra. nemidattake bhArAdhanAkathAkoSako ghoSa kara zrIpAsacaritra bhAdi cAra graMtha, bha. zubhacaMdrake caMdanAcaritrAdi tIna graMtha / paMca. namaskAra maMtra (bha. siMhanandI, raca0 vi0 saM0 1667), holI reNukA caritra (40jinadAsa,raca.vi.saM.1908), zvetAmbaraparAjaya (paM. jagamAghara ca. vi.saM. 1703), jayakumArapurAyA (. kAmarAja raca. vi.saM. 1500), munisubaha purANa ( kRSNadAsa raca. vi. saM. 1681), pavArthadIpikA (kalazA TIkA) bha. devendrakIrti raca0vi0 saM. 1788, zrAvakAcAra pacanandi / yazodharacaritra bha.) zrutasAgara, sapaNAsAra gadya (mAdhavacanda vidyadeva) siddhAMtasAra (paM. narendrasena), bhUpAla caturvizatikATIkA yazodharacaritra (panAma kAyastha, tathA paM. vAsavasena), neminAtha rAsA (padi rUpacanda), opanakriyA (kavi mahAgulAla), manarahA (ba. dIpacanda), pradhumnaprabaMdha (bha. devendrakIrti), samakitarAsa, yazodharAsa, zreNikarAsa aura harivaMza purANa (.jinavAsake cAra graMtha) aura jaMbUsvAmi caritra (pAMDe jinadAsa); ina saba apaza, saMskRta, gujarAtI aura hiMdI bhASAke graMthoMkI prazastiyAM bhI noTa kI gaI hai| pAThakoM ko yaha jAnakara prasannatA hogI ki ina saba pranya prazastiyoM aura inake atiriktavIrasevAmandirameM prazastiyoM kA jo bacA saMgraha hai usa sabako milA kara eka vizAla prazastisaMgraha aitihAsika hindI paricayAdike sAtha, bIrasevAmaMdirase vIrazAsana-jayaMtIke bAda presameM diyA jAneko hai| isa saMgrahakI eka vizeSatA yaha bhI hogI ki jo prazastiyAM anyatra prakAzita huI aura adhUrI athavA truTipUrNa haiM unheM yahA~ una truTiyoMko yathAzakti dUra karate hue diyA jaaygaa| udAharaNa ke taura para kAraMjA bhaMDArameM sthita patrakIrtike pAcapurANako hI selIjiye / isa graMthakI jo prazasti sI0 pI0 eNDa barArake phaiTekhogameM prakAzita hathI usameM prazastike aMtameM pAI jAne vAlI cAra gAthAe~ nahIM haiM jinameM usakA racanAkAla taka diyA humA hai, kintu bhAmerabhaMgArakI saM0 13kI likhita pratimeM + Page #418 -------------------------------------------------------------------------- ________________ kiraNa 10-11] jayapura meM eka mahInA 375 - 20 ve karakavake bAda ve cAra gAthAeM nimna rUpameM pAhe tavA satvaparavI seThI aura bhAI mAnabhadrajI tathA pATodIjAtI hai: maMdirake zAsabhaMDArake mainejara sA. kA bhI mujhe pUrA pUrA ai vi viruddhaM eyaM NiyANabaMdhaM jiNeda uvsme| sahayoga milA hai| ina sabake saujanyapUrNa vyavahAra evaM tahaM vi tahaya calaNaM kittaNaM jayau paumakittissa / / sahayogake liye maiM bhaabhaarii| bhAzA bhaviSya meM bhI raiyaM pAsapugaNaM bhamiyApuhamI jiNAlayA ditttthaa| isI tarahakA sahayoga vIraseSAmandirako prAsa hotA rhegaa| ehiya jIviya maraNeharisa-visAmoNa paramassa / / rAjapUtAnemeM jainiyoMke purAtatvakI vipula sAmagrI yatramAvayakulammi jammo jiNacaraNArAhaNA kaittaM c| tatra bikharI huI par3I hai| jaina samAjakA mukhya kartavya hai eyAi tiriNa jiNavara bhavibhavi hou paumassa // ki vaha isa dezake zAstrabhaMDAroM, mUrtilekhoM, prAcIna sthAnoM gavasaya- u vA puie kattiya mAse amAvasI divse| aura jaina vIroMkI gauravagAthAghoMkA zIghra hI eka acchA lihiyaM pAmapurANaM kaINA iha paramaNAmeNa // saMkalana evaM saMgraha tayyAra karake prakAzita kre| yaha kArya vIrasevAmaMdirake isa punIta kAryameM mitravara .cainasukha- atyaMta Avazyaka hai, jo jaina itivRttake likhane meM bahuta dAsajI nyAyatIrtha, seTha rAmacaMdrajI khiMdukA maMtrI mahAvIra kucha sahAyaka hogaa| prAzA samAjake udAra zrImAna tIrthakSetra kameTI, tathA kameTIke membarAn bA0 sUryanArAyaNa apane pUrvajoMkI kIrtike saMrakSaNa aura bhAvI saMtAnake pathajI vakIla, bA. phUlacandajI sonI, zrIra vA0 phUlacandajI pradarzanakA dhyAna rakhate hue isa ora avazya dhyAna denekI bAkalIvAlake nAma khAsa taurase ullekhanIya hai| paM. kA kreNge| zrI prakAzajI nyAyatIrtha aura paM. bhavarakhAnajI nyAyatIrtha, vIrasevAmandira, sarasAvA, tA020maI 44 vIrazAsana-jayantIpara muni zrIkRSNacandrajIkAabhimata . zrIjainendra gurukula paMcakUlAke mAnanIya adhiSThAtA jainadarzanAcArya muni zrIkRSNacandrajIne rAjagRhameM honevAle vIrazAsanajayantI-mahotsabake nimaMtraNako pAkara usameM sammilita honekI hArdika icchA vyakta karate hue, apanA jo abhimata 22 jUna 1144 patrameM vyakta kiyA hai vaha anekAnta-pAThakoM jAnane yogya hai| mApa likhate haiM:"paramamAnanIya paM.jugala kizorajI sAheba ! vande vIram / bhApakA mAmantraNa-patra milaa| merI babI hI hArdika icchA rahI hai ki maiM aise zumAvasara para rAjagRha paaNc| jaise ki bhanekAmtameM dekhane meM pAyA thA ki vIrazAsana-jayantIke bAremeM digambara-vetAmbaramatameva hai-vastuta: vaha jayantI bAremeM nahIM ho sakatA, tithiyoMke viSayameM hI kahA jA sktaahai| aise matabhedoMke liye mere udayameM sthAna bhI nahIM hai--maiM to usa bhAvanAko mahatva detA hUM jisase prerita hokara mApane isa pavitra parvakA samArambha kiyA hai| vaha bhAvanA avazya hI prazastha hai| maiM samajhatA hai jabaki 'sAya-sAhasAvI' utsava dIpAvalIke avasara para manAnekA kameTIne nirNaya kiyA hai to yaha matabheda bhI nahI rahavA / aba to usa utsavakA ekamAtra lakSya vIraprabhuke zAsanakI jayantI manAne kA raha jAtA hai| aisI sthitimeM dIpAvalIkezubhAvasara para yaha utsava aura bhI adhika saphala hogA aisA mume dIlavA ........ Page #419 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sAhityaparicaya aura samAlocana dhanyavAdake pAtra hai| yogya hai| nATaka) kasAyapAduDa-(sacUNi-sUtra, jayadhavalA TIkA karma aura kaSAya, kasAyapAhaTakA saMkSipta paricaya, hindI anuvAda sahita) mUla lekhaka AcArya guNadhara maMgalavAda, jJAnasvarUpa, kavalAhAravAda, nayanikSepAdi carNikAra, prAcArya yativRSabha aura TIkAkAra vIra- vicAra aura nayoMke nirUpaNa ina 7 upazIrSakoM dvArA senAcArya / sampAdaka, paM0 phUlacandajI siddhAntazAstrI, viSaya kA saMkSipta evaM spaSTa vivecana kiyA gayA hai| paM0 mahendrakumArajI nyAyAcArya aura paM0 kailAzacandra graMthake aMtameM ATha pariziSTa diye huye haiM, jinase jI siddhaantshaastrii| prakAzaka, bhA0 di. jainasaMgha graMtha kI adhika upayogitA bar3hagaI hai, sampAdana, caurAsI mthuraa| pRSTha saMkhyA, saba milA kara 5500) prakAzana aura geTa apa vagairaha sabhI sundara mUlya, sajilda pratikA 10 rupayA, aura zAstrAkAra AkarSaka haiN| yaha graMtha bhA0 di. jaina saMgha graMthamAlA kA 12) rupyaa| kA prathama puSpa hai| sampAdaka trayane ise isarUpa meM graMthakA nAma kaSAya-prAmRta hai| yaha jJAnapravAda prastuta karane meM acchA parizrama kiyA hai isake liye nAmake pAMcaveM pUrvako dazamI vastumeM pejjapAhur3ase ve dhanyavAdake pAtra haiN| graMtha pratyeka jaina mandira tathA kaSAyaprAbhRta niSpanna huA hai| yaha maMtha peja-dosa- lAyabrerImeM saMgraha karane yogya hai| kti sthiti-vibhakti Adi paMdraha adhikAroM meM 2 sanyAsI yA dezakI AvAja-(nATaka)vibhAjita hai| inameM kaSAyoMkI bandha, jadaya aura lekhaka bhagavatasvarUpa jaina bhagavat prakAzaka, bhagavasatvAdi vividha avasthAoMkA vyAkhyAna kiyA gayA bhavana aitmAdapura (AgarA) pRSThasaMkhyA 66 / mUlya, hai| dazaveM gyArahaveM adhikAroM meM darzana mohakI 'upa binA jildakA daza maanaa| zayanA' vidhAna hai aura caudaha, paMdrahaveM adhikArameM bhagavatsvarupajI udIyamAna lekhaka aura kavi haiN| caritramohakI upazamanA aura usakI kSapaNAkA ApakI racanAeM acchI aura zikSAprada hotI haiN| vistRta varNana diyA huA hai| ina adhikAroMmeMse prastuta nATaka vIra-rasa-pradhAna hai aura rASTrIya nATakake prastuta graMtha 'pejjadosa vihattI' nAmake prathama adhikAra rUpameM likhA gayA hai| par3hanese hRdayameM vIra-rasakA ko liye hue hai| isa adhikArako viSaya-sUcIkA saMcAra hotA hai sAthameM karuNA, anAtharakSA tathA avalokana karanese isakI prameya-bahulatAkA spaSTa bodha dezabhaktike pAThakI zikSA bhI milatI hai| pustaka ho jAtA hai| svAdhyAya premiyoM ke liye jJAtavya sAmagrI acchI aura parizramase likhI gaI hai| chapAI saphAI acchI hai| kA khUba saMkalana hai| sUtra-gAthAoMke kathanako cUrNi 3gharavAlI-yaha bhI ukta bhagavatajIracanA kI hai sUtroM aura jayadhavalA TIkAke sAtha sAtha kitane hI aura bhagavatabhavana aitmAdapurase hI prakAzita huI hai| vizeSAoM dvArA usake mamako kholanekA prayatna kiyA jisameM 5 pacoMmeM gharavAlIke prati vizvAsa aura gayA hai| anuvAda sundara aura rucikara huyA hai aura premake sivAya usake sAtha kiye jAne vAle anyAyause pAThakoMko sarala bhASAmeM rakhanekA prayatna kiyA hai| atyAcAroMkA digdarzana bhI karAyA gayA hai| par3hanese ___ graMthake AdimeM 112 pRSTakI vistRta prastAvanA acchA manoraMjana hotA hai| hRdaya-mandirameM uThane dI huI hai jisameM graMtha graMthakAra, cUrNisUtra, aura usake bAle aneka tarahake vicAroMko isameM saMkalita kiNa kartA, TIkA aura TIkAke samayAdi viSayameM acchA gayA hai| isa choTIsI pustakakA mUlya cAra AnA hai| prakAza DAlA gayA hai viSaya paricaya' zIrSakake nIce, paramAnanda zAstrI sAtha sAtha kitanA gayA hayA dvArA usake mama Page #420 -------------------------------------------------------------------------- ________________ vIrasevAmandirako sahAyatA 1 ) mA isa varSakI dUsarI kiraNa (sitambara 3) meM prakAzita (ci. putra raghuvIrasaranake vivAhakI khushiimeN)| sahAyatAke bAda, vIrasevAmandira sarasAvAko bhanekAnta 6)lA. mAdholAbajI baina maI maMDI mujapharanagara sahAyatA aura sadasya kIsake alAvA jo dUsarI phuTakara (ci. punapamaprasAvake vivAhakI shiimeN)| sahAyatA prApta huI hai vaha kramazaH nimna prakAra hai, aura 5)bA. khUTelAbajI jaina, mAlikapharma andanabAla isake liye dAtAra mahodaya dhamyavAdake pAtra haiM: kAlUrAma, pAnIpata 10.) khA. bAbUrAma akalaMkaprasAvajI jaina saMsa tissA 100)muni zrIsi khisAgarajI mahArAja jayapurakI taraphase ji. mujaphpharanagara (lAyabrerIke vAste hastalikhita (grantha prakAzanArtha) / graMtha kharIdane ke liye, jo kharIdejAcuke haiN)| 21) nA. dIpacandajI jaina (ambahaTAyAle) bhovarasiyara 10) zrI paM0 cadi. jainamandira vadhIcandajI jaina jayapura nahara kAnapura aura ga. zrIcanda (sarasAvAnivAsI) (granthaprakAzanArtha) jaina saMgala, eTA (putra ci. devendrakumAra aura 1.1)zrImatIrAmIbAI dharmamapAnI sva.lA. sundaralAla jI putrI ci. candrakumArIke vivAha kI khushiimeN)| jaina raIsa nAnautA ji. shaarnpur| lA. zambhUdayAla dIpacandajI jaina meraTha (putravivAda: 1)lA. jinezvaradAsajI jaina sarrApha, deDagaina kI khuzI)mArphata khA. jotIprasAvajI dhiivaavehlii| 2) bA. ratnatrayadhArI jaina karolabAga, dehlii| 5) lA. dhUmImala dharmadAsajI jaina kAgajI. dehalI 43) bAbU choTelAlajI jaina raIsa, kalakattA (papharakharca- (putrIke vivAhakI khuzImeM) mA. laalaajii| kI sahAyatArtha) 4) lA. dIpacandajI jaina sahAranapura aura jAhIrAlAla jI 6)lA. indrasenajI jaina TimbaramarcenTa abdullApura ji. jaina ajamera (putra-putrIke vivAhakI khuzI meM) mArphata ambAlA (lAyabarerI ke liye)putrIke vivAhakI khuzI meM ukta lAlA jotiiprsaadjii| 2)bA. jagadIzaprasAdajI jaina zrovara siyara. sarasAvA 21) lA. gulAbacanda tArAcandajI jaina, belanagaMja, AgarA (bhAI kapUracaMdake vivAhakI ghuddcddhiipr)| (ci. hRdayamohanake vivAha kI khushiimeN)| 7)lA. brajanandanaprasAda, munnIlAlajI jaina, mugadAbAda 501m) adhiSThAtA 'vIrasevAmandira anekAntako sahAyatA lI janavarIse 15 jUna sana 1644 taka || mahIne 14) bA. jagatapra sAdajI jaina, khamiyAnagara / ke andara jo sahAyatA 'anekAnta' ko usake hemAphisa 5) pA. prabhulAlajI jaina premI, poharI ji. gvAliyara sarasAcAmeM prApta huii| vaha kramazaH nimnaprakAra hai, aura (bhAI ghanasuMdarake vivAhakI khuzI meN)| isake liye dAtAra mahodaya dhanyavAdake pAtra haiM:- ..) bA. dIpacaMdajI jaina, bhovarasiyara nahara kAnapura aura 2) bA. manoharanAthajI jaina vakIla, bulandazahara (pitA sA. zrIcandra jaina saMgalA, paTA(putra-putrIke vi0khuzI meM) zrI bholAnAthajI mukhtArake svargavAsake upkssaacmeN)| ") bA. gulAbacandajI jaina, belanagaMja, mAgarA (ci. 3 // ) bAbaratanacanda humbIlAlajI jaina, chuTAsa ji. maMDalA hRdayamohanake vivAhakI khuzI meN)| sA memacanda abhayakumArajIjaina bartanavAje, mAhiyA- .) khA.zAMtikumArajI vikA, sAMbharaleka(vi0kIkhuzImeM) gaMja lakhanaU(vivAhameM donoM prorase nikAle hue dAnameMse) 2)paM. zrI prakAzajI, jayapura (vivAhakI khuzI meN)| ) bA. makkhanalAlajI jaina ThekedAra, dariyAgaMja, dekhalI .) seTha sacamIcaMdajI jaina bI.e., zAhadarA vehalI (putra vivAhakI khuzI meN)| (dharmapatnIke svargavAsa para) 5) bA.nyAvaramakha sUrajabhAnajIjaina, pahAbI dhIraja, dehalI 20) khA. jinendracaMdrajIjana, khakhanaU(pitA jIke svarga0para) .) bA. vimalaprasAdajI jaina sadara bAjAra, vehlii| .00) adhiSThAtA 'vIrasevAmandira' Page #421 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Registered No. A-731. do dharmAtmAoMkA viyoga zrI 108 AcArya zAntisAgara chApIkA gata tA017 maIko sAgavAr3AmeM 55 varSakI avasthA meM samAdhimaraNa-pUrvaka svargavAsa ho gayA hai| Apake isa viyogase samasta jaina samAjako bar3A hI dukha humA hai| Apa bahuta zAnta-svabhAvI aura cAritravAn the| jJAna pracArakI dRSTise Apane kaI pranthamAlAyeM aura zikSA-zAlAyeM khulavAI haiN| ApakA prayatna anavarata vidyA-pracAra, sAhityapracAra aura dharmapracArameM hI hotA thaa| sAmAjika vivAdastha viSayoMse Apa alaga rahate the| ApakI caryA aura cAritrakA logoM para / acchA prabhAva par3atA thaa| dUsarA zoka janaka viyoga gata 14 maIko 'jJAnacandrikA' bhUrI bAIjI indaurakA 67 varSakI avasthAmeM ho gyaa| Apa bAlyAvasthAmeM hI vidhavA ho gaI thIM / tabase Apane jainazAstroMkA khUba abhyAsa kiyaa| zAstrAbhyAsase ApakI inanI sUkSmabuddhi hogaI thI ki Apa sUkSma carcA karane meM bar3A Ananda mAnatI thiiN| zrotAoM para ApakI jJAnacarcA aura pravacanakA acchA aura AkarSaka asara hotA thaa| zAstrasvAdhyAya' karanA aura karAnA hI samUce jIvanakA ekamAtra vyasana thaa| 'gommaTasAra' 'dhavalA' Adi Agama graMthoMkI acchI jAnakArI thii| vAstava meM Apa saccI jJAnacandrikA thiiN| Apako kaiMsarakI bImArI ho gaI aura antameM vahI ATha mAha taka tIvra vedanA dekara unakI ghAtaka huI !! hama ina donoM dharmaprANa svargIya AtmAoM ke liye zAntikI kAmanA karate haiN| vIra-zAsanAGka-viSayaka jarUrI sUcanA a> 'vIrazAsanAGka' nAmase anekAntakA jo vizeSAGka nikalane vAlA hai usake liye adhikAMza vidvAnoMne bahuta derase lekha-likhanA prAraMbha kiyA hai, isIse aba taka utane lekhoMkA saMgraha nahIM ho sakA hai jitanekI khAsa jarUrata hai| kitane hI vidvAnoM ke patra Arahe haiM ki unhoMne aba likhanA zurU kiyA hai| kitane hI lekha bhI aise haiM jo bahuta samaya-sAdhya haiN| aisI sthitimeM yaha vizeSAMka zrAvaNa kRSNA pratipadAko prakAzita na hokara aba dIpAvalIke karIba honevAle vIrazAsanake 'sArddhadvayasahasrAbdi-mahotsava' para hI prakaTa hogA / ataH jina vidvAnoMne abhI taka lekha bhejane kI kRpA nahIM kI unheM zrAvaNake anta taka bheja denA cAhiye, jisase chapAIkA kArya suvidhAnumAra ho ske| aba taka koI 50 vidvAnoMke lekha bhA cuke haiM, jinake liye hama lekhaka mahodayoM ke AbhArI haiN| vyavasthApaka 'anekAnta' / If not delivered please return to:VEER SEWA MANDIR, SARSAWA. (SAHARANPUR) .... - - -- -- -- mudraka,prakAzaka paM.paramAnandazAsI vIrasevAmandira sarasAvAke liye zyAmasundarakhAla zrIvAstava dvArA zrIvAstavapresa sahAranapurameM mudrita / Page #422 -------------------------------------------------------------------------- ________________ * OM maham VARTIN vizvatatva-prakAzA vArSika mUlya 4) eka kiraNakA 1) isa kiraNakA mUlya / ) sUcanA-sarakArI ArDineMsake vaza kama pRSTha diye jA rahe haiM, adhika pRSThoMke liye prayatna ho rahA hai| nItikroiSadhvaMsI lokvyvhaarvrtk-smpaa| paramAgamasyabIja bhuvnaikgururjytynekaantH| varSa 6 kiraNa 12 sampAdaka-jugalakizora mukhtAra vIrasevAmandira (samantabhadAzrama) sarasAvA jilA sahAranapura zrAvaNazukla, vIranirvANa saMvat 2570, vikrama saM0 2001 julAI 1645 vipulAcalapara vIrazAsana-jayantIkA apUrva dRzya [sampAdakIya ] jabase vIrasevAmandirane yaha prastAva pAsa kiyA thA ki kI aura usake dvArA yaha nirNaya kiyAki utsavakodobhAgAmeM vIrazAsana-jayantIkA bhAgAmI utsava rAjagRhameM usa sthAna bA~TA jAya--ekavIrazAsana-jayantIkA sAdhAraNa vArSikotsava para hI manAyA jAye jahA~se vI zAsamakI 'sarvodaya-tIrthadhArA' aura dUsarA sArdhadvayasahasrAbdi-mahotsava / pahalA niyata pravAhita huIthI tabase lokahadaya usa punIta utsavako tithi zrAvayA-kRpyA-pratipadAko aura dUsarA kArtikameM dIpAdekhane ke liye lAlAyita ho rahA thA aura jyoM-jyoM samaya valike karIba rahe aura donoM rAjagRhameM hI manAye jaane| bItatA jAtA thA tyoM-tyoM utsavakI mahAnatAkA vicArakara utsavake karIva dinoM meM isa samAcArako pAkara utsuka jamatA logoMkI utkaNThA usake prati bar3hatI jAtI thI, aura ve kehadayapara pAnI para gayA--usakA utsAha ThaMDA ho bAra bAra pUchate the ki utsabakI kyA kucha yojanAe~ tathA gapA--bhIra adhikAMzako apanA baMdhA-baMdhAyA vistarA tarabAriyA~ ho rahI hai| khola kara yahI nirNaya karanA par3A ki bar3e utsava ke samaya idhara vihAra aura baMgAlake kucha netAoMne, jinheM utsava ADoMmeM hI rAjagRha clege| parantu kinakeyami vIrazAsana ke svAgatAdi-viSayaka bhArako uThAnA thA, rAjagRhakI varSA ke avatArakI puNyavelAkA mahatva para kiye hue thA, jo kAlIna sthiti prAdike kAraNa janatAke kaSToMkAkucha vicArakara usI samaya vipulAcakhapara pahuMcakara vIrazAsanake avatAra aura apaneko aise samayameM una kaSToMke samApa utsavakA samayakI kucha anubhUti karanA cAhate the aura vIrazAsanakI prabandha karaneke liye asamartha pAkara kalakattAmeM eka mITiMga usake utpatti samaya tathA sthAna para hI pUjA karane ke ichuka Page #423 -------------------------------------------------------------------------- ________________ the. unhoMne apanA nizcaya nahIM badalA aura isa liye ve jarA bhI zramabodha nahIM hotA thA-mAno koI apaviSTa niyata samayapara vipulAcalapara pahu~cakara usa apUrva dRzyako (uplift) apaneko U~ce khIMce jA rahI ho| dekhane meM samartha hue jo bArabAra dekhaneko nahIM miltaa| vipulAcabake upara pahuMcate hI sabase pahale vIrazAsana zrAvaNa kRSNa pratipadA. jukhAIkI thI aura rAjagRhameM ke maMDekA abhivAdana kiyA gyaa| maMDAbhivAdanakI rasmako koI 15 dina pahalese varSAkA prAraMbha ho gayA thaa| paM.kailAzacaMdrajI zAstrI banArasane, 'U~cA jhaMDA jina5 agastakI subahako jaba maiM maMtrIjI sahita rAjagRha pahu~cA zAsanakA paramaahiMsA digdarzanakA' isa gAyanake sAtha to khUba varSA ho rahI thI, vahAMkI relve bhI chalanIkI taraha adA kiyA, jise jainabAkhAvizrAma pArAkI chAtrAoMne madhuraTapakatI thii| aura cAroM tarapha pAnI hI pAnI bharA hubhA dhvanise gAyA thaa| thaa| 5 julAIko parvatakI yAtrA karate samaya varSA bhAgaI isI samaya parvatapara sUrya kA udaya ho rahA thA aura sUyaM usa samaya aisA dedIpyamAna tathA pUrva tejabAna pratIta aura sArI yAtrA khUba pAnI barasatemeM hI anandake sAtha kI hotA thA jaisAki isase pahale kabhI dekhane meM nahIM pAyA, gaI aura usase koI bAdhA utpanna nahIM huii| 6 tA. ko mAnoM vIrazAsanakA abhinandana karaneke liye usakA bhI bAdaloMkA khUpa prakora thaa| rAtrike samaya to ve itane ghine ghira kara Agaye the aura bijalIkI bhArI camakake sAtha aisI aMga aMga praphullita ho rahA ho| bhayaMkara garjanA karate the ki logoMko AzaMkA ho gaI thI zrAvaNakRSNa-pratipadAko sUryodayake samaya hI vIrabhaga vAnakI prathama dezanA huI thI aura unakA dharmatIrtha pravartita ki kahIM ye koI vighna bAdhA to upasthita nahIM kreNge| humA thaa| ata: isa sUryodayake samaya sabase pahale mahAvIrausI samaya yaha prazna honepara ki yadi kala prAta:kAla bhI sandezako sunanekI janatAkI icchA huI, tadanusAra 'yahI hai isI prakAra varSA rahI to parvataparake progrAmake viSayameM kyA mahAvIra sandeza. vipulAcalapara diyA gayA jo pramukharahegA ? upasthit janatAne bar3e utsAha ke sAtha kahA ki dharma-upadeza' ityAdi rUpase vaha 'mahAvIra-sandeza' sunAyA cAhe jaisI varSA kyoM na ho parvataparakA progrAma samaya para gayA jisameM mahAvIra jinendrakI dezanAkA sAra saMgRhIta hai hI pUrA kiyA jaaygaa| idhara kAryakA dRr3ha saMkalpa aura udhara aura jise janatAne baDe mAdarake sAtha sunA tathA sunakara varSAke dUra hone kI sthira hArdika bha vanA, donaoNne minna kara hRdayaMgama kiyaa| esA mAzcaryajanaka ghaTanA ghaTI ki badoMne prAta:kAla honase isake bAda vIraprabhuke mandira meM pUjanAdikI yojanA kI pUrva hI apanI bhayaMkaratA choDa kara vidA benI zurU karadI gii| abhiSekake bAda vIrasaMbAmandisa prakAzita vaha 'jina aura ve parvatArohaNake progrAmake samaya eka dama chinna bhinna dazana stotra par3hA gayA jisakA prAraMbha 'Aja janma mama ho gaye ! yaha adbhuta dRzya dekhakara upasthita vidvanmaNDalI saphala huA prabhu! akSaya-atulita-nidhi-dAtAra' ina aura itara janatAkehadayameM utsAhakI bhArI lahara dauDa gaI zabdoMse hotA hai| ise par3hate samaya paDhane-sunane vAloMkA aura vaha dvigaNita utsAhake sAtha gAje-bAje sameta zrIvoba- hadaya bhaktise umaDA paDatA thaa| bAdako paM.kailAzakaMdajI prabhu aura vIrazAsanakA jayajayakAra karato huI vipulAcanakI prAdine aisI surIlI AvAjameM madhuradhvani aura bhaktibhAvake bhora bar3ha clii| jalUpameM bogoMkA hRdaya bhAnandase uchala sAya pUjA par3hI ki sunane vAloMkA hRdaya pUjAkI ora rahA thA aura ve samavasaraNameM jAte samayake razyakA-sA prAkarSita hogayA aura ve kahane lage ki pUjA paDhI jAya to anubhava kara rahe the / vidvAnoMke mukhase jo stuti-stotra usa isI taraha par3hI jAya jo hRdayameM vAstavika mAnandakA samaya nikala rahe the ve unake hRdaya manta-stalase nikale saMcAra karatI hai| antameM eka mahatvakI sAmUhika prArthanA kI hue jAna par3ate the aura isIse cAroM ora mAnanda bakhera gaI jisakA prAraMbha hameM hai svAmI usa bala kI darakAra' rahe the| aneka vidvAna vIrazAsanakI ahiMsAdi-viSayaka raMga- ina zabdoMsa hotA hai| viraMgI dhvajAe~ tathA kapaDepara aMkita zikSAda moToja pUjAkI samAptike anantara saba loga khuzI khuzI usa apane hAthoM meM thAme hue the| mere hAthameM vIrazAsanakA vaha sthAnapara gaye jahA~ vIrabhagavAnakA samavasaraNa lagA thA, jo dhavaladhvaja (maMDA) thA jo antako vipulAcana-sthita pIra- vipulAcalapara samavasarahAke yogya sabase vizAla kSetra hai prabhuphe mandiApara phaharAyA gayA / parvatapara car3hate samaya (zeSa aMza TAiTilake the pRSTapara) Page #424 -------------------------------------------------------------------------- ________________ samantabhadra-bhAratIke kucha namUne [ 24 ] zrIdhIra-jina-stotra kIrtyA bhuvi bhAsitayA vIra tvaM guNasamutthayA bhAsitayA / bhAsoDumabhA'sitayA soma iva vyomni kundazobhA''sitayA // 1 // 'he vIra nina ! shraa| usa nirmalakIrtise- khyAti athavA divyavANIse-jo (prAtma-zagara-gata) gugAnya samudbhata he pRthvIpara usI prakAra zobhAko prAma hue haiM jisa prakAra ki candramA aAkAzameM nakSatra-samA-sthita umadamase zobhatA hai jo ki kunda-puppokI zobhAka samAna saba aorase dhavala hai|' tava jina zAsanavibhavo jaryAta kalAyapi guNAnuzAsanavibhavaH / doSakazA'sanavibhavaH stuvanti cainaM prabhAvazAsanavibhavaH // 2 // 'he vAra jina ! aArakA zAsana-mAhAtmya-aApake pravacanakA yathAvasthita padArthoke prtipaadn-svruu| gauravakalikAla meM bhI jAko prApta hai-sarvotkRSTarUpase varta rahA hai-, usake prabhAvase guNomaM anuzAsana-prAna ziyajanoMkA bhA ninaSTa huaA hai-saMsAra paribhramA sadAke lie chUTA hai| itanA hI nahIM, kintu jI doSamya cAbukoMkA nirAkaraNa karane meM samartha hai-cAbukokI narada pIDAkArI kAma-krodhAdi doSoM ko apane nAma phaTakane nahIM dete aura apane jJAnAdi ne jame jinhoMne zrAsana-vibhoko-loka ke prasiddha nAyako (harihagadikA) kI-nisteja kiyA hai ve-gae. devAdi mahAtmAbhI prArake isa zAsana-mAhAtmyakI stuti karate haiN| anavadyaH syAdvAdamtava dRSTiAvirodhataH syaadvaadH| itarona syAdvAdo sadvitavirodhAnmunIzvarA'sthAdvAdaH // 3 // 'he muninAtha ! 'syAt' zabda-parassara kathanako liye hue ApakA jI syAvAda hai-anekAntAtmaka pravacana haivaha nirdoSa hai, kyoMki haTa-pratyakSa-aura iTa-bhAgamAdika pramANoMke sAtha 3makA koI nigedha nahIM hai / maga 'syAn' zabda-pUrvaka kathanase rahita jo sarvathA ekAntavAda hai vaha nirdoSa -vacana nahIM hai; kyoM ki dRSTa aura i2 donoM ke virodhako liye hue hai-pratyakSAdi pramANoMse bAdhita hI nahIM, kintu apane iSTa-abhimatako bhI bAdhA pahu~cAnA hai aura use ki.mI taraha bhI siddha karane meM samartha nahIM ho sktaa|' tvamasi surAsuramahitopranthika sttvaa''shyprnnaamaa'hitH| lokatrayaparamahito'nAvaraNajyotirujjvaladdhAmahitaH // 4 // "(he vIra jina) zrApa suroM tathA asugene pUjita hai, kintu granthikasatvoke-mithyAtvAdi-parigrahase yukta prANiyoM ke -(bhakta) hRdayase prApta hone vAle praNAmase pUjina nahIM haiM-bhale hI ve UparI praNAmAdise pUjA kareM, vAstava meM to samyagdRSTiyoMke hI pAra pUjA-pAtra haiN| (kisI kisIke dvArA pUjita na hone para bhI) zrAra tAno lokake prANiyoMke lie paramahitarUpa hai-gaga-dveSAdi-hisAbhAvoMse pUrNatayA rahita hone ke kAraNa kisIke bhI ahitakArI nahIM, itanA hI nahIM, kintu apane aAdarzase sabhI bhadhika janoMke zrAtma-vikAmameM sahAyaka hai-zrAvarae hita jyotiko liye hue hai-kevala jJAnake dhAraka hai--aura ujjvaladhAmako-muktisthAnako-prAsa hue haiM athavA anAvaggA jyotibose--kevala jJAna ke prakAzako liye hue muktajIvoMse-jo sthAna prakAzamAna hai usako-siddhizilAko-prAma hue haiN|' Page #425 -------------------------------------------------------------------------- ________________ the. unhoMne apanA nizrAya nahIM badalA aura ima liye ve jarA bhI zramabodha nahIM hotA 41-mAno koI apaliphTa niyama mamayapara vipulAcalapara pahu~cakara usa apUrva ezyako (uplift) apaneko u~ce khIMce jA rahI ho| dekhane meM samartha hue jo bArabAra dekhaneko nahIM miltaa| vipulAcabake upara pahu~cate hI sabase pahale vIrazAsana zrAvaNa kRpyA pratipadA julAIkI thI aura rAjagRhameM ke jhaDekA anivAdana kiyA gyaa| mahAbhivAdanakI rasmako koI 15 dina pahaleme varSAkA prAraMbha ho gayA thaa| paM.kailAzacaMdrajI zAtrI banArasane, 'U~cA jhaMDA jina4 agastakI subahako jaba maiM maMtrIjI sahita rAjagRha pahu~cA zAsanakA paramahimA digdarzanakA' isa gAyanake sAtha to khUba varSA ho rahI thI, vahAMkI relve bhI calanIkI taraha adA kiyA, jise jainavAjAvizrAma bhArAkI yAtrAbhoMne madhuraTapakatI thii| aura cAroM tarapha pAnI hI pAnI bharA huA dhvanise gAyA thaa| isI mamaya parvatapara sUrthakA udaya ho rahA thA aura thaa| 5 julAIko parvatakI yAtrA karate mamaya varSA bhAgaI sUrya usa samaya aisA dedIpyamAna tathA apUrva tejavAna pratIta aura sArI yAtrA khUba pAnI barasatemeM hI anandake sAtha kI honA thA jaisAki isase pahale kabhI dekhane meM nahIM pAyA, gaI aura usame koI bAdhA utpanna nahIM huii| 6 tA. ko mAnoM vIrazAsanakA abhinandana karane ke liye usakA bhI bAvalaukA khUba prakora thaa| rAtrike samaya to ve itane ghine aMga aMga praphullita ho rahA ho| ghira kara Agaye the aura bijalIkI bhArI camakake sAtha aisI zrAvaNakRSNa-pratipadAko sUryodayake samaya hI vIrabhagabhayaMkara garjanA karate the ki logoMko AzaMkA ho gaI thI bAnakI prathama dezanA huI thI aura unakA dharmatIrtha pravartita ki kahIM ye koI vipna vAdhA to upasthita nahIM kreNge| humA thaa| ata: isa sUryodayake samaya sabase pahale mahAvIraumI samaya yaha prazna honepara ki yadi kakha prAta:kAla bhI sandezako sunanekI janatAkI icchA huI, tadanusAra 'yahI hai isI prakAra varSA rahI to parvataparake progrAmake viSaya meM kyA mahAvIra mandeza vipulAcalapara diyA gayA jo pramukharahegA? upasthin janatAne bar3e utsAhake sAtha kahA ki dhame-cupadeza'ityAdi rUpaye vaha 'mahAvIra-sandeza' sunAyA cAhe jaisI varSA kyoM na ho parvataparakA progrAma samaya para gayA jisameM mahAvIra jinendrakI dezanAkA sAra saMgRhIta hai hI pUrA kiyA jAyagAdhara kAryakAra saMkpa aura udhara aura jise janatAne baje bhAdarake sAtha sunA tathA sunakara varSAke dUra hone kI sthira hArdika bha vanA, donoMne mila kara hRdayaMgama kiyaa| ayaMjanaka ghaTanA ghaTI ki badakhAne prAta:kAla honeme isake bAda vIraprabhuke mandirameM pUjanAdikI yojanA kI pUrva hI apanI bhayaMkaratA choka kara vidA benI zurU karadI gii| abhiSekake bAda vIrasevAmandise prakAzita vaha 'jinaaura ve parvatArohaNake progrAmake samaya eka bama chinna bhitra bazana stotra' par3hA gayA jisakA prAraMbha 'Aja janma mama ho gaye! paha anuta pazya dekhakara upasthita vidvammarakSI saphala huyA prabhu! akSaya-atulita-nidhi-dAtAra'hama aura itara janatAke hRdayameM utsAhakI bhArI lahara dauDa gaI zabdoMse hotA hai| ise par3hate samaya paDhane-sunane vAloMkA aura vaha dviguNita utsAhake sAtha gAje-bAje mameta zrIvAsa- hRdaya bhakisa umaDA paDatA thaa| bAdako paM. kailAzakaMdajI prabhu aura vIrazAsanakA jayajayakAra karatI huI vipulAcala kI mAdine aisI surIlI AvAjameM madhuradhvani aura bhaktibhAvake ora bar3ha clii| jalUpameM bogoMkA hRdaya bhAnandase uchala sAtha pUjA padI ki sunane vAloMkA hRdaya pUjAkI ora rahA thA aura ve samavasaraNameM jAte samayake razyakA-sA bhAkarSita hogayA aura ve kahane lage ki pUjA paDhI jAya to anubhava kara rahe the| vidvAnoMke mukhame jo stuti-stotra usa isI taraha paDhI jAya jo hRdayameM vAstavika mAnandakA samaya nikala rahe the ve unake hRdayake panta-stajase nikale saMcAra karatI hai| antameM eka mahatvakI sAmUhika prArthanA kI hupa jAna paDate the aura isIse cAroM ora bhAnanda bakhera gaI jisakA prAraMbha 'hameM hai svAmI usa balakI darakAra' rahe the| aneka vidvAna vIrazAsanakI ahiMsAdi-viSayaka raMga. ina zabdosa hotA hai| viraMgI dhvajAe~ tathA kapaDepara aMkita zikSAda moToja pUjAkI samAptike anantara saba loga khuzI khuzI uma apane hAthoM meM thAme hue the| mere hAthameM vIrazAsanakA vaha sthAnapara gaye jahoM vIrabhagavAnakA mamavasaraNa lagA thA, jo avaladhvaja (maMDA) thA jo antako vipulAcana-sthita vIra. vipulAcalapara samavasaraNake yogya sabame vizAla kSetra prabhuke mandirapara phaharAyA gayA / parvatapara car3hate samaya (zeSa aMza TAiTilake the pRSTapara) Page #426 -------------------------------------------------------------------------- ________________ samantabhadra-bhAratIke kucha namUne [ 24 ] zrIvIra-jina-stotra kA bhuvi bhAsitayA vIra tvaM guNasamutthayA bhAsitayA / bhAsoDusamA'sitayA soma iva vyomni kundazobhA''sitayA // 1 // 'he vIra jina ! pAra usa nirmalakIrti se-khyAti athavA divyavANIse-jo (zrAtma-zarIra-gata) guga me samudbhata hai pR-pIpara usI prakAra zobhAko prApta hue haiM jisa prakAra ki candramA prakAzame nakSatra-sabhA sthita usa dIpti se zobhatA jA f+kunda-puSpoMkI zobhAke samAna saba orase dhavala hai|' tava jina zAsanavibhavo jayati kalAvapi gunnaanushaasnvibhvH| doSakazA'sanavibhavaH stuvanti cainaM prbhaavshaasnvibhvH||2|| 'he vIra jina! ApakA zAsana-mAgamya-Apake pravacanakA yathAvasthita padArthoke pratipAdana-svarUpa gauravakalikAla meM bhI jagako prApta hai-sarvotkRSTarUgse varta rahA hai-, usake prabhAvase guNoma anuzAsana-prApta zigyajanoMkA bhatra vinaSTa huA-saMsAra paribhramaNa madAke lie chaTA hai| itanA hI nahIM, kintu jo doSarUpa cAbukoMkA nirAkaraNa karane meM mamartha haiM-cAbukI taraha pIDAkArI kAma-krodhAdi doSoMko apane pAma phaTakane nahI dete-aura apane jJAnAdi tejase jinhone zrAsana-vibhumoko-lokake pramiddha nAyako (hariharAdikoM) ko-nisteja kiyA hai ve-gAdhAdevAdi mahAtmAbhI Apake ima zAsana-mAhAtmyakI stuti karate haiN|' anavadyaH syAdvAdastava dRSTeSTAvirodhataH syaadvaadH| itarona syAdvAdo sdvityvirodhaanmuniishvraa'sthdvaadH||3|| 'he muninAtha ! 'syAt' zabda-purassara kathanako liye hue ApakA jo syAvAda hai-anekAntAtmaka pravacana haivaha nirdoSa hai; kyoMki dRSTa-pratyakSa-aura iSTa-AgamAdika pramANoMke sAtha usakA koI virodha nahIM hai| dUsarA 'syAt' zabda-pUrvaka kathanase rahita jo sarvathA ekAntavAda hai vaha nirdoSa pravacana nahIM; kyoM ki dRSTa aura iSTa donoke virodhako liye hue hai-pratyakSAdi pramANoMse bAdhita hI nahIM, kintu apane iSTa-amimatako bhI bAdhA pahuMcAtA hai aura use kimI taraha bhI siddha karaneme samartha nahIM ho sktaa|' tvamasi surAsuramahitopranthika sttvaa''shyprnnaamaa'hitH| lokatrayaparamahito'nAvaraNajyotirujjvaladdhAmahitaH // 4 // '(he vIra jina) zrApa surA tathA asuroMme pUjita hai, kintu pranthikasattvoke-mithyAtvAdi-rigrahase yukta prANiyoMke -(bhakta) hRdayase prApta hone vAle praNAmase pUjita nahI haiM-bhale hI ve UparI praNAmAdime pUjA kareM, vAstavamai to samyagdRSTiyoMke hI pAra pUjA-pAtra haiN| (kisI kimIke dvArA pRjita na hone para bhI) zrAra tano lokke prANiyoM ke lie paramAhitarUpa hai-ga-dveSAdi-hisAbhAvoMse pUrNatayA rahita hone ke kAraNa kisI ke bhI ahitakArI nahIM, itanA hI nahIM, kintu apane prAdarzase sabhI bhavika janoMke zrAtma-vikAmameM sahAyaka hai-zrAvarae rahita jyotiko liye hue haiM-kevalajJAnake dhAraka hai-aura ujjvaladhAmako-muktisthAnako-prAsa hue haiM athavA anAvaraNa jyotiyoMse--vanazAna ke prakAzako liye hue muktajIvoMse-jo sthAna prakAzamAna hai usako-siddhizilAko-grAma hue haiN|' Page #427 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 378 anekAnta [varSa 6 sabhyAnAmabhirucitaM dadhAsi guNabhUSaNaM zriyA cAru-citam / magnaM svasyAM rucitaM jayasi ca mRgalAJchanaM svakAntyA rucitam // 5 // (he vIra jina !) zrApa uma guNabhUSaNako-sarvaza-vItarAgatAdirUpa guNoke zrAbhUSaNako-dhAraNa kiye hue haiM jo mabhyajanoM athavA samavasaraNa-sabhA-sthita bhavyajanoMko rucikara hai-iSTa hai-aura zrIse-aSTa prAtihAryAdirUpa vibhUtiseaise rUsameM puSTa hai jisase usakI zobhA aura bhI bar3ha jAtI hai| aura apane zarIrakI kAntise zrApa usa mRgalAJchanacandramAko jItate hai jo apanI dItimeM magna hai aura sabako sundara tathA pyArA mAlUma hotA hai Apake zarIrakA saundarya aura AkarSaNa pUrNa candramAse bhI bar3hA car3hA hai|' tvaM jina gata-mada-mAyastava bhAvAnAM mumukSukAmada maayH| zreyAn zrImadamAyastvayA samAdezi spryaamdmaayH||6|| ''mumukSIko icchita pradAna karane vAle-unakI muktiprApti meM paramasahAyaka-(he vIra jina!) zrApa mada aura mAyAse rahita haiM-akaSAyabhAvako prApta honese nirdoSa hai-, zrApakA jIvAdi-padArthokA parijJAna-kevalajJAnarUpa pramANa(sakala-bAdhAzrose rahita hone ke kAragA) atizaya prazaMsanIya hai, aura aApane zrIviziSTa heyopAdeya tattvake parijJAna-lakSaNalakSmIse yukta tathA kapaTa-rahita yama aura damakA-mahAnatoke anuSThAna tathA parama indriya jayakA-upadeza diyA hai|' giribhittyavadAnavataH zrImata iva dantinaH prbhaanvtH| tava zamavAdAnavato gatamUjitamapagatapramAdAnavataH / / 7 / / 'jisa prakAra karate hue madake dAnI, aura giri-bhittiyoM-parvata-kaTAnayoMkA vidAraNa karane vAle (mahAsAmarthyavAn) aise zrImAn sarvalakSaNasampanna uttama-jAti-viziSTa gajendrakA svAdhIna gamana hotA hai usI prakAra parama ahiMsA-dAnaabhayadAna ke dAnI he vIra jina ! zamavAdoMkI-rAgAdika doSoMkI upazAntike pratipAdaka prAgamoMkI-rakSA karate hue zrAmkA udAra vihAra huzrA hai|-aagne vihAra-dvArA jagatako rAgAdika doSAMke zamanarUA paramabrahma-ahiMsAkA, saddaSTavidhAyaka-anekAnanavAdakA aura samatAprasthApaka sAmyavAdakA upadeza diyA hai, jo saba lokameM mada-ahaMkArakA tyAga, vairavirodhakA parihAra aura parasparameM abhayadAnakA vizana karake sarvatra zAnti-sukhakI sthApanA karate haiM aura isalie sanmArgasvarUpa hai| sAtha hI vaiSamyasthApaka, hiMsAvidhAyaka aura sarvathA ekAntapatipAdaka una sabhI vAdoM-zrAgamoMkA khaNDana kiyA hai jo giribhittiyoMkI taraha sanmArgameM bAdhaka bane hue the|' bahuguNa-sampadasakalaM paramatamapi madhuravacanavinyAsakalam / nayabhaktavataMsakalaM tava deva mataM samantabhadraM sakalama // 8 // 'he vIra jinadeva ! jo para-mata hai-aApake mata-zAsanase bhinna dUsaroMkA zAsana hai-vaha madhura vacanoMke vinyAsa se-kAnoMko priya mAlUma dene vAle vAkyoMkI racanAse-manoza hotA huzrA bhI-prakaTarUpameM manohara tathA rucikara jAna par3atA huzrA bhI-yahuguNoMkI sampattise vikala hai-satyazAsanake yogya jo yathArtha-vAditA aura parahitapratipAdanAdi-rUpa bahutase guNa hai unakI zobhAse rahita hai-sarvathaikAnnavAdakA zrAzraya lene ke kAraNa ve zobhana guNa usameM nahIM gaye jAte aura isa lie vaha yathArtha ghastuke nirUpaNAdimeM asamartha hotA huA vAstavameM apUrNa, sabAdha tathA jagata ke lie akalyANakArI hai| kintu zrApakA mata-zAsana nayoMke bhaMga-syAdasti-mastyAdirUpa alaMkAroMse alaMkRta hai athavA nayokI bhaktaugasanArUpa prAbhUSaNako pradAna karatA hai-anekAntavAdakA zrAzraya lekara nayA~ke sApekSa vyavahArakI sundara zikSA denA hai, aura isa taraha bayArtha vastu-tattvake nirUpaNa aura parahita-pratipAdanadimeM samartha hotA huA bahuguNa sampattise yukta hai, (hasIse) pUrNa hai aura samantabhadra hai-saba porase bhadra rUpa nirvAdhanAdi-viziSTa zobhAsampanna evaM jagatake liye kalyANakArI hai / Page #428 -------------------------------------------------------------------------- ________________ kyA ratnakaraNDazrAvakAcAra svAmI samantabhadrakI kRti nahIM hai ? (le0-nyAyAcArya paM0 darabArIlAla jaina koThiyA) pro. hIrAlAlajI jaina ema0 e0 ne, 'jaina itihAsakA kundAcAryake upadezoMke pazcAta unhIM ke samarthanameM likhA gayA eka vilupta adhyAya' nAmaka nibandhameM kucha aisI bAtoMko hai| isa prandhakA kartA usa ranamAlAke kartA zivakoTikA prastuta kiyA hai jo Apattijanaka haiN| unameMse zvetAmbara guru bhI ho sakatA hai jo prArAdhanAke kartA zivabhUti yA prAgamoMkI daza niyuktiyoMke kartA bhadrabAhu dvitIya aura zivAryakI racanA kadApi nahIM ho sktii|" prAptamImAMsAke kartA svAmI samantabhadrako eka hI vyakti yahAM maiM yaha bhI prakaTa kara denA cAhatA hU~ ki pro.mA. batalAnekI bAsapara to maiM 'anekAnta' kI gata saMyukta ne bhAjase kucha aseM pahale 'siddhAnta aura unake adhyayanakiraNa naM.10-11 meM sapramANa vistRta vicAra karake kA adhikAra' zIrSaka lekha meM, jo bAdako dhavalAkI caturtha yaha spaSTa kara pAyA hU~ ki niyuktikAra bhadrabAhu dvitIya pustakameM bhI sambaddha kiyA gayA hai, rakhakara eDa-zrAvakAcArako aura bhAptamImAMsAkAra svAmI samantabhadra eka vyakti nahIM svAmI samantabhadrakRta svIkAra kiyA hai aura use gRhasthoMke hai-bhinna bhinna vyakti hai aura ve judI do bhinna paramparAoM liye siddhAntagranthoM ke adhyayana-viSayaka niyaMtraNa na karane meM (zvetAmbara aura digambara-sampradAyA~) meM kramaza: hue haiM- pradhAna aura puSTa pramANake rUpameM prastuta kiyA hai| yathAsvAmI samantabhadra jahA~ dUsarI tIsarI zatAbdIke vidvAn hai ____ "zrAvakAcArakA sabase pradhAna, prAcIna, utsama aura vahAM niyuktikAra bhadrabAhu chaThI zatAbdIka vidvAna / / ... aura suprasiddha grantha svAmI mamantabhadra kRta ratnakaraNDa vAja maiM pro. sA. kI eka dUsarI bAtako letA hU~, zrAvakAcAra hai, jise vAdirAja sUpine, 'mAyasukhAvaha' jisameM unhoMne ratnakaraNDa-zrAvakAcArako prAptamImAMsAkAra aura prabhAcandrane akhila sAgAradharmako prakAzita karane svAmI samantabhadrakI kRti svIkAra na karake dUsare hI sama- vAlA marya' kahA hai| isa prathameM bhAvoMke madhyayanapara koI stamadrakI kRti batalAI hai aura jinheM mApane prAcArya kunda- niyaMtraNa nahIM lagAyA gayA kintu isake viparIta"""" kundake upadezoMkA samarthaka tathA ratnamAlA kartA ziva -kSetrasparzana0 prastA. pR. 12 koTikA guru saMbhAvita kiyA hai| jaisA ki Apake nibandhakI kintu aba mAlUma hotA hai ki pro. sA. ne apanI nimna paMktiyoMse prakaTa hai: vaha pUrva mAnyatA choDa dI hai aura isI liye ratnakaraNDako "ratnakarayAzrAvakAcArako ukta samantabhadra prathama svAmI samantabhadrakIkRti nahIM mAna rahe haiN| astu / (svAmI samantabhadra) kI hI racanA siddha karaneke liye jo pro. sAhabane apane nibandhakI ukta paMktiyoM meM rAnakucha pramANa prastuta kiye gaye haiM una sabake hote hue bhI karaNDa zrAvakAcArako svAmI samantabhava-kRta siddha karane merA aba yaha mata hada ho gayA hai ki vaha unhIM granthakAra vAle jina prastuna prAoMkI bhora saMketa kiyA hai ve pramANa kI racanA kadApi nahIM ho sakatI jinhoMne bhAptamImAMsA hai jinheM parIkSA-dvArA aneka prathAko jAlI middha karane likhI thI, kyoMki usameM doSakA' jo svarUpa samajhAyA vAle madhtAra zrIpaM jugalakizorajIne mANikacanda-prathamAtA gayA hai vaha prAptamImAMsAkArake abhiprAyAnusAra ho hI nahIM meM prakAzita ratnakAera zrAvakAcArakI prastAvamA vistArake sktaa| maiM samajhatA hai ki ratnakararADa zrAvakAcAra kunda sAtha prastuta kiyA / maiM cAhatA thA ki una pramANako 1zunya gsaajraatjnmaannkmysmyaaH| " ' yahA~ udRta karake apane pAThakoMko yaha batalAU~ ki ve na rAgadvepamohAzca yasyAmaH sa pratyate ||-rtnkrnndd06 *dekho, prastAvanA pR05 me 15 taka / Page #429 -------------------------------------------------------------------------- ________________ anekAnta [varSa 6 kitane prabala tathA puSTa pramANa hai, parantu vartamAna sarakArI sAmAyika propadhopavAsotithisu pUjanam / mArdinasake kAraNa patroMkA kalevara itanA kRza ho gayA hai mAraNAntikasallena ityevaM tazcatuSTayam // ki usameM adhika lambe lekhoMke liye sthAna nahIM rahA aura -ratnamAlA 17, 18 isa liye mujhe apane ukta vicArako chor3anA par3A, phira (2) ratnakaraNDameM utkRSTa zrAvakake liye muniyoMke bhI maiM yahA~ itanA jarUra prakaTa kara denA cAhatA hU~ ki pro. nivAsasthAna vanameM jAkara vratoMko grahaNa karanekA vidhAna sAhabane apane nivandhameM ukta pramANoMkA koI khaNDana nahIM kiyA gayA hai, jisase spaSTa mAlUma hotA hai ki di0 muni kiyA-ve unheM mAnakara hI Age cale haiM; jaisA ki "una usa lamaya banameM hI rahA karate the| jabaki ratnamAlA sabake hote hue bhI merA aba yaha dRr3ha mata ho gayA hai" muniyoMke liye vanameM rahanA manA kiyA gayA hai aura jinamaMdira ina zabdoMme prakaTa hai| jAna par3atA hai mukhtAra sAhabane tathA grAmAdimeM hI rahanekA spaSTa Adeza diyA gayA hai| yathA-- apane pramANoMko prastuta kara deneke bAda jo yaha likhA thA gRhato munivamitvA gurUpakaNThe vratAni parigRhya / ki "grantha (ratnakaraNDa zrA0) bharameM aisA koI kathana mI bhakSyAzanastapasyannutkRSTazcelakhaNDadharaH // nahIM hai jo prAcArya mahodayake dUsare kisI anyake viruddha par3atA ho" ise lekara hI pro. sAhavane 'doSa ke svarUpameM -ratnakaraeDa017 virodha pradarzanakA kucha yatna kiyA hai, jo ThIka nahIM haiM aura kalau kAle vane vAso vajyate munimttmaiH| jisakA spaSTIkaraNa Age cala kara kiyA jaaygaa| sthIyate ca jinAgAre grAmAdapu vishesstH|| yahA~ sabase pahale ratnamAjAke sambandha vicAra kara -ratnamAlA 22 jenA ucita jAna par3atA hai| yaha ranamAlA ratnakaragaDa ina bAtAMsa mAlUma hotA hai ki rtnmaal| ratnakaraNDazrAvakA zrAvakAcAra-nirmAtAke ziSyakI to kRti mAlUma nahIM hotI, cArake kartAke ziSyakIkRti kahalAne yogya nahIM hai| sAtha hai| kapoM ka donoM hI kRtiyoMmeM zatAbdiyoMkA antarAla yaha bhI mAlUma hotA hai ki ranamAlAkI racanA usa samaya jAna par3atA hai. jipase donoMke kartAoMmeM sAkSAd guru-ziSya. huI hai jaba muniyoM meM kAphI zithilAcAra bhAgayA thA aura sambandha atyanta durghaTa hI nahIM kintu asaMbhava hai| sAtha isIse paM.prAzAdharajI jaise vidvAnoMko paMDita bhraSTacAritraiH homakA sAhitya bahuta hI ghaTiyA tathA prakrama hai / itanA vaTharaizca tpodhnaiH| zAsanaM jinacandrasya nirmalaM malinIkRtam // hI nahIM, isameM ranakaraNDa-zrAvakAcArase kitane ho aise kahanA pdd'aa| para ratnakaraNDarase ratnakaraNDakArake samaya meM saiddhAntika matabheda bhI pAye jAte haiM jo prAya: sAkSAt guru aise kisI bhI tarahake zithilAcArakI pravRtikA saMketa nahIM aura ziSyake bIca meM saMbhava pratIta nahIM hote| namUneke milatA aura isa liye vaha ratnamAlAsa bahuta prAcIna taurapara yahA~ do udAharaNa prastuta kiye jAte haiM: racanA hai / ratnamAlAkA sUcama adhyayana karanese yaha bhI jJAta nakAyahameM zikSA-boMke cAra bheda batalAye haiM hotA ki yaha yazastilakacampake katI somadevase. jinhoM dezAvakAzika 2 sAmAyika 3 proSadhopavAsa aura ne apane yazastilakakI samApti zakasaM. 8. (vi010 4 vaiyAvRtya / lekina ratnamAlAmeM dezAvakAzikako chor3a 16) meM kI hai aura isa taraha jo vikIvIM zatAbdI diyA gayA hai-yahAM taka ki usako kisI bhI pratameM ke vidvAna haiM, bahuta bArakI racanA hai, kyoMki ratnamAlAmeM parigaNita nahIM kiyA-aura mAraNAntika saralekhanAko zrA.somavevakA AdhAra hai aura jinamaMdira ke liye gAya, zikSA-boMmeM ginAyA hai| yathA dezAvakAzikaM vA sAmayika propogyAso vaa| 1 sarvameva hi jainAnAM pramANaM laukiko vidhiH / vaiyAvRttyaM zikSA-pratAni catvAri ziSTAni / / yatra sabhyavahAnirna yatra na vrata dRSaNam / / -ratnakaraNDa011 -yazastilaka Page #430 -------------------------------------------------------------------------- ________________ [kiraNa 12 kyA ralakaraeDa-zrAvakAcAra svAmI samantabhadrakI kRti nahIM hai? 381 jamIna, svarNa aura kheta zrAdike denekA upadeza pAyA jAnese 3-mA. somadeva (vi.saM.1016)ke yazastinakayaha bhahArakIya yugakI racanA jAna par3atI hai| ata: ratna- meM ratnakaraNDa-zrAvakAcArakA kitanA hI upayoga humA mAlAkA samaya vi. kI" vIM zatAbdIse pUrva siddha nahIM jisake donamane isa prakAra haiM:-- hotA, jaba ki ratnakaraNDazrAvakAcAra aura usake kartAke smayena yo'nyAnatyeti dharmasthAn grvitaashyH| astitvakA samaya vikramakI chaThI zatAbdIse pUrvakA hI so'tyeti dharmamAtmIyaM na dhau dhAmikaivinA / / prasiddha hotA hai| jaisA ki nIceke kucha pramANase prakaTa hai -ratnakara026 -vi. kI1vIM zatAnIke vidvAn prA. vAdi- yo madAtsamayasthAnAmavahlAdena modte| rAjane apane pArzvanAthacaritameM ratnakaraNDa-zrAvakAcArakA sa nUnaM dharmahA yasmAnna dhau dhAmikevinA / / spaSTa nAmollekha kiyA hai. jisase prakaTa hai ki ratnakaraNDa -yazastilaka pR0414 vi. kI "vIM zatAbdI (102 vi0) se pUrvakI racanA niyamo yamazca vihitau dvadhA bhogopabhogasaMhAre / hai aura vaha zatAbdiyoM pUrva racI jA cukI thI tabhI vaha niyamaH parimitakAlo yAvajjIvaM yamo dhriyate / / vAdirAjake sAmane itanI adhika prasiddha aura mahatvapUrNa kRti ratnakara067 samajhI jAtI rahI ki prA. vAdirAja svayaM use 'akSaya yamaca niyamazceti dve tyAjye vastunI smRte / sukhAvaha batalAte haiM aura 'diSTaH' kaha kara use pAgama yAvajjIvaM yamo jJeyaH sAvadhiniyamaH smRtH|| honekA saMketa karate haiN| __ --yazasti0 pR0403 2-1vIM zatAbdIke hI vidvAn aura vAdirAjake isase sApha hai ki ratnakaraNDa aura usake karmakA kucha samaya pUrvavartI prA. prabhAcandrane prastuta granthapara eka astitva somadeva (vi0 1016) se pUrvakA hai| khyAta TIkA likhI hai jo mANikacandra graMthamAlAmai ratna. 4-vikramakI 7 vIM zatAbdIke prA. siddhasena divAkaraNDake sAtha prakAzita ho cukI hai aura jisase bhI prakaTa karake prasiddha 'nyAyAvatAra' pranthameM ratnakarayaDa-zrAvakAcArakA hai ki yaha grantha 10 vIM sadIse pUrvakA hai| zrIpra mAcandrane 'prAptIpajJamanullaMdhya' zlo.. jyoMkA tyoM pAyA jAtA isa pranthako svAmI samantabhadrakRta spaSTa likhA hai| yathA hai, jo donoM hI graMoMke saMdarbhokA dhyAnase samIkSaNa karane 'zrIsamantabhadrasvAmI ratnAnAM rakSaNopAyabhUtaratna para ni:paMdeha ratnakaraNDakA hI paca spaSTa pratIta hotA hai| karaNDakaprakhyaM samyagdarzanAdiralAnAM pAjanopAyabhUtaM rana ratnakaraNDameM jahAM vaha sthita hai vahAM usakA mUlarUpase karaNDakAkhyaM zAstraM krtukaamii.............| honA atyanta Avazyaka hai| kintu yaha sthiti nyAyAvatAraataH ina do spaSTa samakAlIna mallekhose yaha ke liye nahIM hai, vahAM yaha zloka mUlarUpameM na mI rahe to bhI nizritahai ki ratnakaraNDa 1vIM zatAbdIke pahilekI anyakA kathana bhaMga nahIM hotaa| kyoMki vahAM parokSapramANaracanA hai, uttarakAlIna nhiiN| ke anumAna' aura 'zAbda' aise do bhedoMko batalAkara svArthAsarvameva vidhijena: pramANaM laukika: satAm / numAnake kathanake bAda 'svArtha 'zAbda' kA kathana karane ke liye yatra na vratahAniHsmAtsamyaktvasya ca khaMDanam / / zloka - racA gayA hai aura isake bAda uparyukta prAptIpajJa' -ratnamAlA 65 zloka diyA gayA hai| parArtha zAbda aura parArtha anumAnako 2 gobhUmisvarNakacchAdidAnaM vasataye'rhatAm |-rtnmaalaa batalAne ke liye bhIbhAge svataMtra svataMtra zloka haiM ata: yaha patha 3 tyAgI sa eva yogIndraH yenAkSayyasukhAvahaH / zloka 8 meM ukta viSayake samarthanArtha hI nakArAkhase apaarthine bhavyarthAya diSTaH ratnakaraNDakaH / / nAyA gayA hai| yaha spaSTa hai| aura use apanA kara prantha4 inakA samaya paM. mahendrakumAra jIne I068 se 1065 kArane apane granthakA usI prakAra banA liyA hai jisa diyA hai| nyAyakumuda dvi0 bhAgakI prastA. vizeSakeliye dekho, 'svAmI samantabhadra' pR0 127 se 132 Page #431 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 382 anekAnta [ varSa 6 prakAra prakaladevane prAptamImAMsAkI 'sUkSmAntaritadUrArthAH' yaha batalAyA hai ki samantabhadrane prAptamImAMsA kArikA' kArikAko apanAkara apane nyAya vinizcayameM kArikA 4153 meM vItarAgamuni (kevalI)meM sukha-duHkhakI vedanA svIkAra ke rUpameM granthakA aMga banA liyA hai| nyAyAvatArake TIkA- kI hai| isapara maiM kahanA cAhatA hU~ ki 'doSake svarUpa sambandha kAra siddharSine, jinakA samaya vIM zatAbdI hai, isa patha meM ratnakaraNDakAra aura prAptamImAMsAkArakA abhiprAya bhinna kI TIkA bhI kI hai, isase ratnakaraNDakI sattA nizcaya hI nahIM hai-eka hI hai, aura na svAmI samantabhadane kevalI 1 vIM aura vIM zatAbdIye pUrva pahu~ca jAtI hai| bhagavAna meM sukha-duHkhakI vedanA svIkAra kI hai / isakA -ImAkI pAMcavIM (vikramakI chaThI ) zatAbdIke khulAsA nimna prakAra hai:-- vidvAn pA0 pUjyapAdane sarvArtha siddhi meM ranakaraNDa-zrAvakA rasnakaraNDa-zrAvakAcArameM prAptake lakSaNameM eka khAsa cArake kitane hI pada, vAkyoM aura vicAroMkA zabdazaH aura vizeSaNa 'ucchinnadoSa' diyA gayA hai aura usake dvArA arthaza: anusaraNa kiyA hai jisakA mukhtAra zrI paM. jugalakizora prAptako doSarahita batalAyA gayA hai| mAge doSakA svarUpa jIne apane 'sarvArthasiddhipara samantabhadrakA prabhAva' nAmaka samajhAneke liye nimna zloka racA gayA hailekhameM acchA pradarzana kiyA hai| yahAM usake do namUne diye jAte haiM : kssutpipaasaajraatngkjnmaantkbhysmyaa:| na rAgadveSamohAzca yasyAptaH sa prakIyate // 6 // (ka) tiryakaklezavANijyahisArambhapralambhanAdInAma / isa zlokameM prAyaH usI prakAra kSudhAdi doSoMko ginA kathAprasaGgaprasavaH smatavyaH pApa upadezaH / / -ratnaka076 kara dopakA svarUpa samajhAyA gayA hai jisa prakAra kumna'tiryakaklezavANijyaprANivadhakArambhakAdipupApa- kundAcAryane niyamasArakI gAthA' naM06 meM varNita kiyA hai| saMyukta vacanaM ppodeshH|- savArtha07-21 aba dekhanA yaha hai ki prAptamImAMsAkArako bhI ye cudhAdi (kha) abhisaMdhikRtAviratiH"vrataM bhavati'-ratnaka086 doSa abhimata haiM yA nhiiN| isake liye hameM prAptamImAMsA. 'vratamabhisandhikRto niymH|-srvaarthsi07-1 kArakI dUsarI kRtiyoMkA bhI sUkSma samIkSaNa karanA cAhiye tabhI hama prAptamImAMsAkArake pUre aura ThIka abhiprAyako aisI hAlata meM chaThI zatAbdIse pUrva ke racita ratnakaraNDa samajha skeNge| yaha prasannatAkI bAta hai ki pro. sA. ne ke kartA ( samantabhadra)11 vIM zatAbdIka uttaravartI ratna svayaMbhU-stotra aura yuktyanuzAsanako prAptamImAMsAkAra svAmI mAlAkAra zivakoTike guru kadApi nahIM ho sakate / samantabhadrakI hI kRtiyA~ svIkAra kiyA hai| svayaMbhU stotrameM mata: uparyukta vivecanase jahAM yaha spaSTa hai ki rana svAmI samantabhadane 'doSa' kA svarUpa vahI samajhAyA hai jo karayaDake kartA ratnamAlAkAra zivakoTike sAkSAta guru nahIM ratnakaraNahameM diyA hai| yathA-- haiM vahA~ yaha bhI spaSTa ho jAtA hai ki ratnakaraNDa-zrAvakAcAra zudAdiduzvapratikArata: sthitinacendriyArthaprabhavAlpasaukhyataH sarvArthasiddhike kartA pUjyapAda (450 A. D) se tato guNo nAsti ca deha dehinoritIdamitthaM bhagavAn pUrvakI kRti hai| vyajijJapat // -svayaM018 aba maiM pro. sA.ke usa matapara bhI vicAra karatA haiM jisameM unhoMne doSake svarUpako lekara ratnakaraNDa-zrAvakA 1 puNyaM dhruvaM svato duHkhAtpApaM ca sukhato yadi / cArakAra aura prAptamImAMsAkArake abhiprAyoMko bhinna vItarAgo munividvAMstAbhyAM yujyA nimitttH|| batalAyA hai aura kahA hai ki "ratnakaraNDa meM jo doSakA 2 DA0 e0ena0 upAdhyene pravacanamArakI bhUmikAmeM zrA0 svarUpa samajhAyA gayA hai vaha prAptamImAMsAkArake abhiprAyA- kundakundakA samaya I0 kI pahilI zatAbdI diyA hai| nusAra ho hI nahIM sktaa|" isakA prAdhAra bhI Apane 3 chahatarAhabhIraroso rAgo moho cinA jaga jAmiracU / 2 dekho, anekAnta varSa 5 kiraNa 10-11 / ___svedaM kheda mado rai viriiyaNiddA jgunvego|| Page #432 -------------------------------------------------------------------------- ________________ kiraNa 12 kyA ratnakaraNDa zrAvakAcAra svAmI samantabhadkI kRti nahIM hai? 383 pAThaka, dekheMge ki samantabhadra kitane spaSTa zabdoM meM yahAM antaka--maraNa aura usake sAthI anma aura jvara prApta-kevalIke zrAhArAdike prabhAvakA aura chudhAdi sukha-duHkha (roga) ina tIna doSoM kA prabhAva batalAyA gayA hai| vedanAka abhAvakA pratipAdana karate haiN| yahAM taka kaha 'janma-jarAjihAsayA' (46)'jvara-jarA-maraNopazAnya' dete haiM ki inase prAramAkA upakAra honA to dUra rahA, (8) inameM janma, jvara aura maraNa to pahile bhaagye| zarIrakA bhI koI upakAra nahIM hotA jaba unase koI 'jarA' kA bhI prabhAva batabArA gayA hai| yahAM jihAsA' upakAra nahIM, to unakA grahaNa kyoM hogA? arthAt nahIM aura 'upazAnti' zabdoMse kevalI avasthA pAnepara prabhAva hogaa| 'cudAdiduHkhapratikArata: na sthiti:' 'indriyArtha- hI vivakSita hai, yaha spaSTa hai|| prabhavAlpasaukhyataH na sthitiH' aura 'tato guNo nAsti ca 'virajo nijaM vapuH' (113) nirmohaH(120) jina dehadehinoH' ye tIna pada khAsa dhyAna dene yogya haiM, jinake ___ 'gatamadamAya:' (14) 'vItarAge 'vivAntavaire' (17) dvArA jahAM prAptameM sudhAdi duHkhoM (doSoM) aura indriya-viSaya- 'sneho vRthAneti' (32) bhayakAmavazyo' (35) bhUyAdavasukhoMkA abhAva batalAyA gayA hai vahAM pratikArasvarUpa klezamayopazAntyaH' (20) ina padoM dvArA kahIM zabadana: bhojanAdise zarIra-zarIrIke upakArakA prabhAva bhI pratipAdana __aura kahIM arthata: kamase mala, moha, mada, rAga, vaira dveSa), kiyA gayA hai| dUsarI bAta yaha hai ki mojanAdi karanA sneha, kleza aura bhaya ina dopoMkA kevalI bhagavAna meM aura indriyaviSayasukhoMkA anubhava karanA tomanuSyakA svabhAva prabhAva pratipAdana kiyA hai| hai, manuSya-svabhAvase rahita kevalI bhagavAnakA nahIM, ve yahA~ yaha bhI khAsa smaraNa rakhanA cAhiye ki Upara usa svabhAvase sarvathA chUTa cuke haiM aura paramoraca alaukika di. paramparA-mammata hI doSoMkA ullekha hai--zve. paraavasthAko prApta ho cuke haiN| manuzya aura kevatIko eka mparA-mammata nhiiN| zvetAmbaroMke yahAM doSoMmeM sudhA, nRSA, prakatikA kyoM batajAyA jAtA hai? svayaM svAmI samantabhadra janma, jvara, jagako nahIM mAnA hai| ata: yaha spaSTa hai ki kyA kahate haiN| dekhiye-- ratnakaraNDa-zrAvakAcArakArako jo doSakA svarUpa-dhAni abhimata hai vahI prAsamImAMpAkArako bhI abhimata-una mAnupI prakRtimabhyatAMtavAn devatAsvapica devatA ytH| kA bhinna abhiprAya kadApi nahIM hai| aura isa liye vicAtena nAtha paramAsi devatA zreyasa jinavRSa prsiidnH|| nandake vyAkhyAnakA bhI, jo unhoMne prAptamI kArikA / -svayaMbhU075 aura 6 meM kiyA hai aura jisako phu. meM pro0sAlne pramANarUpameM isase yaha nirvivAda prakaTa hai ki mamantabhadra prAptako prastuta kiyA hai, yahI prAzaya lenA caahiye| yaha bhI smaraNa kSadhAdi-doSa-rahita mAnate haiM aura jisakI pratajJA-- rahanA cAhiye ki vahAM unakA dRSTikoNa dArzanika bhI hai| sAmAgya-vidhAna to rasnakaraNDake ukta padhameM kiyA hai aura ataH usako lekara unhoMne doSakA vizleSaNa kiyA hai| yuktise samarthana svayaMbhU-stotrake prastuta pacameM kiyA hai| aura darzanAntaroM meM bhI mAnya ajJAna, rAga aura dveSako yahA~ yaha dhyAna dene yogya hai ki 'kSudAdi' padameM prayukta kaNThokta kaha kara 'pAdi' zabdadvArA anyoMkA grahaNa kiyA zindase zeSa tapAdidoSoMkA bhI grahaNa kiyA gayA hai hai| yadi aisAna hoto unhIke zlokavArtikagata (pR.532) aura una sabakA kevalImeM abhAva svIkRta hai| mahatvakI vyAkhyAnase, jahA~ sabalatA zudhAdi vedanAoMkA prabhASa bAta to yaha hai ki samantabhadrane zepa jammAdi dopoMko aur| minddha kiyA hai, virodha bhAvegA, jo vidyAnandake liye janapalImeM prabhAvako svayambhUstotrake dUsare padyoMma bhI kisI prakAra ra nahIM kahA jaamktaa| batalA diyA hai| yahA~ kuchako diyA jAnA hai|-- samantabhadrakA bhinna abhiprAya batalAneke liye jo yaha antakaH kandako nRNAM janma-jvarasambA sdaa| kahA gayA thA ki kevalImeM unhoMne sukha-duHkhakI benanA svAmantakAntakaM prApya vyAvRttaH kaamkaartH||3|| svIkAra kI hai usakA bhI uparyukta vivecanasa samAdhAna ho 'dhvaMsi kRtAntacakram' (GE) jAtA hai, kyoMki samantabhadane sparataH svayambhU-stotra kA Page #433 -------------------------------------------------------------------------- ________________ anekAnta [varSa 6 18ke dvArA sukha-duHkhakA kevalI meM svayaM abhAva ghoSita maiM antaHparIkSaNadvArA bhI prakaTa kara denA cAhatA hU~ tAki kiyA hai aura 'zarma zAzvatamavApa zaMkaraH' (1). 'viSaya- phira donoM ke kartRtvake sambandhameM koI rudeha yA bhrama na rahe:saulyaparAGmukho'bhUta' (2) kahakara to virukula spaTa kara () ratnakaraNDazrAvakAcAra zloka meM zAkhake lakSaNAma diyA hai ki jinendra zAzvata--sadA kAlIna sukha hai-- eka svAma pada diyA gayA hai jo bar3e mahatvakA hai aura viSayajanya alpakAlika sukha nhiiN| do sukha eka sAtha ha jo nimna prakAra hai:nahIM sakate kyoMki vyApyavRtti sajAtIya do guNa eka sAtha ___...."adRSTeSTavirodhakam / ....... zAstra........ratnaka06 nahIM rhte| aura duHkha to sutame niSiddha ho jAtA hai| aisI svAmIsamantabhadra zAstrake isI lakSAko yujyanuzAsana, hAlatameM sukhaduHkhakI vedanA svIkAra karane para kevalImeM ___ AptamImAMsA aura svayaMbhUstotrameM dete haiN| yathA'zAzvata-sukha' kadApi nahIM bana sktaa| hamAre isa kathanakI ___ (ka) dRSTAgamAbhyAmaviruddhamarthaprarUpaNaM yuktyanuzAsanaM te| puSTi prA. vidyAnandake nimna kathanase bhI ho jAtI hai: nyucyanu046 'pudAdivedanogato nAhato'nantazarmatA'(zlokavArtika pR.562) (kha) 'yuktishaastraavirodhivaakuu| aba maiM yaha bhI prakaTa karadU~ ki bhAptamI0 kAra 13 meM 'avirodho yadiSTaM te prasiddhena na baadhyte|'-aaptmii0 jo vItarAga munimeM sukha-duHkha svIkAra kiyA gayA hai vaha (ga) 'dRSTaSTAvirAdhataH syAdvAda' svayabhU0 128 chaTTe Adi guNasthAnavartI vItarAga muniyoM ke hI batalAyA hai yahAM tInoM jagaha zAstrakA vahI lakSaNa diyA hai. jise na ki terahaveM, caudahaveM guNasthAnavartI vItarAga muni keva- ratnakaraNDazrAvakAcArameM kahA hai aura jise yahAM tArkikaliyo / kAraNa ki samantabhadrako vItarAga muni' zabdakA rUpa diyA hai| pAThaka, dekheMge ki yahAM zabda aura artha prAya: bhartha kevalI yA sarahaMta nahIM vivakSita hai yaha hama unake donoM eka haiN| pUrvApara kathanoM varNanoM aura saMdarbhoke AdhArapara samama (2) ratnakaraNDameM brahmacarya pratimAkA lakSaNa karate huye sakate haiN| vastuta: 'bItarAgamuni' zabdase yahA~ samantabhadrako kahA gayA hai ki 'pratigandhi bIbhatsam "praNam' vaha muni vivakSita hai jisake kezalaM canAdi kAya- (rasnaka. 153) aura yahI svayaMbhUstotrameM supAya jinakI aMza saMbhava hai| aura yaha nizcita hai ki vaha kevalIke stutimeM kahA hai "jIvadhutaM zarIramA bIbharasu pUtithi ' nahIM hotaa| vItarAgamuni' zabdakA prayoga kevalIke alAvA (shlii032)| yaha donoM vAkya spaSTa hI eka gyakrikI khacAdi guNasthAnavatiyoMke liye bhI sAhityameM hughA bhAvanA ko batalAte haiN| hai aura yaha to prakaTa hI hai ki vartamAna di. jaina sAdhunoM- (3) ratnakaraNDazrAvakA vAra, prAptakA lakSaNa nimna ke liye bhI hotA hai| svayaM svAmI samantabhadra ne vItarAga' jaisA vikhita kiyA gayA hai. jo khAsa dhyAna dene yogya hai:-- hI'vItamoha' zabdakA prayoga kevalI-mitroMke liye prAptamI. prAptenocchinnadopeNa sarvajJenAgamezinA / kA.15 meM kiyA hai| isase spaSTa hai ki ratnakaraNDa aura bhavitavyaM niyogena nAnyathA yAptatA bhaveta / / prAptamImAMsAkA eka hI abhiprAya hai aura isaliye ve isa zlokako pAThaka, prAptamImAMsAkI nimna kArikA. donoM eka hI granthakArakIkRti hai aura ve haiM svAmI smntbhdr| __ bhoMke sAtha par3hanekA kaSTa kareMbAtamIApAkAra hI nakaraMDake kA hai. isa bAtako sarveSAmaptitA nAsti kazcideva bhvedgkH| ----- doSAvaraNayorhAninizzeSA'styatizAyanAt / 1 (ka) suvididapadatyamutto saMjamatavasaMjudo vigdraago| kacidyathA svahetubhyo vhirntrmlkssyH|| samayo samasudukkho bhaNido suddhovogo tti // sUkSmAntaritadUrArthAH pratyakSAH ksycidythaa| -pravaca.1-14 anumeyatvato'gnyAdiriti srvjnysNsthitiH|| (kha) 'sUkSma sAmparAyachadbhasthavItarAgayozcaturdaza' sa tvamevAsi nirdoSo yuktiaastraavirodhivaak| -tatvArthasUtraha-10 avirodho yadiSTaM te prasiddhana na vAdhyate / / hI bItamo' zabA hai| isase spaSTa hai aura isaliye Page #434 -------------------------------------------------------------------------- ________________ kiraNa 12] kyA ratnakaraNDazrAvakAcAra svAmI samantabhadrakI kRti nahIM hai| 385 stranmatAmRtavAmAnAM marvathaikAntavAdinAm / mInAsAdika bhASA-sAhitya aura pratipAvana-zailIkA mekha nahIM prAptAbhimAnadagdhAnAM sveSTaM dRSTena bAdhyate / / khAtA / ratnakaraNDa-bhAvakAcArakI bhASA atyanta sarala aura -mApta. kA03se taka sTa prati gadanazailI bhI prasanna para gaharI nahIM hai jaba yahA~ dekheMge ki ratnakaraNDameM prAptakA bhAgamika rise kimAsamImAMsAdikRtiyoMkI bhASA atyanta gUDha aura jo svarUpa batAyA gayA hai use hI samantabhadrane bhAptamImAMsA jaTila dhobemeM adhikakA bodha karAne vAlI hai-prati. kI ina kArikAoM meM vibhinna dAnikoM ke sAmane dArzanika pAvanazailI gaMbhIra aura sUtrAtmaka hai| ataH ina sabakA eka DhaMgase ampayogavyavacchedapUrvaka rakkhA hai aura pratijJAta bhApta kartA nahIM ho sakatA ! yaha zaMkA eka kartRkatAmeM koI svarUpako hI apUrva zailIse siddha kiyA hai| prApta' ke liye bAdhaka nahIM hai| rasmakarabaha-zrAvakAcAra prAgamika raSTise sabase pahile 'ucchinnadoSa' honA bhAvazyaka aura anivArya likhA gayA hai aura usake dvArA sAmAnya logoMko bhI jainahai, phira 'sarvajJa' aura isake bAda 'shaastaa'| jo ina tIna dharmakA prAthamika jJAna karAnA lakSya hai|bhaasmiimaaNsaavivaarshbaatiise viziSTa hai vahI saccA prApta hai| isake binA nika kRtiyoM hai aura isaliye ve dArzanika DhaMgase likhI gaI 'prAptatA' saMbhava nahIM hai| samantabhadra bhAptamImAMyAmeM isI haiN| inake dvArA viziSTa logoMko-jagatake vibhinna dArzabAtako yuktise siddha karate hai| 'doSAvaraNayoH' kArikAke nikoM ko jainadharmake siddhAntoMkA rahasya samamAnA laSaya hai| dvArA 'ucchinnadoSa' 'mUkSmAntaritadUrArthAH' ke dvArA dUra nahIM jAiye, akalaMkako hI liijiye| akalaMka.. 'sarvajJa' aura 'sa tvamevAsi nidoSoM' tathA 'svanmatAmRta' ina ___ jaba tatvArthasUtrapara apanA tatvArthavArtikabhAvya racate haiM to do kArikAcoMke dvArA 'zAstA-avirodhivaktA prakaTa kiyA __ vahAM unakA bhASA-sAhitya kitanA sarala aura vizada ho hai| sabase bar3e mahatvakI bAta to yaha hai ki ratnakarayaDameM jAtA hai, pratipAdanazailI na gaMbhIra hai aura na gRha hai| 'prAptatva'ke prayojaka krama-vikasita jina guNoMkA pratipAdana- kintu vahI akalaMka jaba laghIyanaya, pramANasaMgraha, nyAya krama rakkhA hai use hI prAptamImAMsAmeM apanAyA aura vinizcaya, siddhi vinizcaya aura maSTazatI na dArzanika prasphuTita kiyA hai| 'anyathA prAptatA na bhavetU' aura kRtiyoMkI racanA karate haiM to unakI pratipAdana-zailI kitanI 'sarveSAmAptatA nAsti'ye donoM pada toprAyaH eka aura isa- adhika sUtrAtmaka, puravagAha aura gaMbhIra ho jAtI hai| liye jo eka dUsarekA aikya pratalAneke liye khAsa mahatvake ___ vApayoMkA vinyAsa kitanA gUDha aura jaTila hojAtA hai ki haiaura jo kisI bhI prakAra upeSaNIya nahIM hai| anyathA unake TIkAkAra barabasa kaha uThate hai ki prakarSaka gRhapadoMprAptatA kyoM nahIM bana sakatI? isakA spaSTa khulAsA kA artha vyakta karanekI hamameM sAmathyaM nhiiN"| ataH ratnakaraNzrAvakAcArameM nahIM milatA aura jisakA na jisa prakAra prakalaMkadevakA rAjavArtikamANya prAgamika raSTise milanA svAbhAvika ; kyoMki ratnakaraNa bhAgamika aura likhA honese sarala aura vizada hai aura pramANasaMgrahAdi vidhiparaka racanA , sAthameM saMcita aura vizada gRhasthA- dArzanikaraSTise likhe honese jaTila aura puravagAha hai phira cArakI pratipAdaka eka kRti hai| sukumAramati gRhasyoMko bhI ina sabakA kartA eka hai aura ve akalaMkadeva haiM usI ve yahAM yuktijAlameM bhAvaddha karanA (khapeTanA) ThIka nahIM prakAra ratnakarayara-zrAvakAcAra'mAgamika raTikIyAse likhA samajhate, kintu isakA khulAsA mAlamImAMsAkI 'svammatA- gayA aura bhAsamImAMsA, yusyanuzAsana aura svayaMbhUstotra mRtavAzAnA' bhAvi kArikAyoMmeM karate haiM aura kahate haiM ki dArzanika rssttikobse| ata: ina sabakA ko ekahI aura 'ucchimadoSasvAdi' ke na honese sadoSatAmeM pAsatA nahIM bana svAmI smntbhdr| sktii| ata: yaha spaSTa hai ki ratnakarabaha-zrAvakAcAra aura vIra-sevA-mandira, sarasAvA bhAtamImAMsAdikekA eka aura svAmI samantabhadra 22-7-4 yahAM yaha zaMkA uTha sakatI hai ki ranakaraNDa-zrAvakA- devasthAnantavIryo'pi padaM vyakta sarvataH / cAraka bhASA-sAhitya aura pratipAdana-zailIke sAtha bhAla- na mAnIte'kalaGkasya citrametatparaM bhuvi ||-anantavIya, Page #435 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Registered No. A-701, ( hi. se mAma) hotIbI aura pabameM mAnandakI nahareMgA jAtIcI gA. aura mahAvIraprabhukI prathama dekhanAko rasa dina 1500 varSa boTekhAnIne usa dina ..-... kaMganAko bhojana ho jAnekI pAvagArameM bAbosAvajI basa kalakattA kraayaa| aura phira rAtriko vIrazAsana 'jayantIkA vArSika meM eka kIrti-smakI sthApanA bivAmIra kI thI asA huA jisameM samApatikA bhAsana syAgamati paMDitA aura usapara ucamasaMgamarmarapara bane ekapa spati-pAka bAbAIjIko pradAna kiyA gyaa| bA. boTelAlajIke (memorial tablet) kI sthApanA karanI thii| isa hRdaya-prAvaka svAgata bhASaNa aura candAbAIjIke hadayaskRti-pAkakI sthApanAkA zreya muke pradAna kiyA gayA, sparzI bhASaNale anantara aneka vidvAnoM mahatvapUrkha bhASaNa jisake liye maiMbAbodebAbajIkAgatImAmArI hue jinameM vIramagavAnakI khokasevAmoM aura unake zAsana jisa mahAna aitihAsika ghaTanAkI vAdagAra kAyama karane para prakAza DAlA gayA tathA vIramAsana-jayantI-parvake mahatva vidheyarapatipaTaka sthApita kiyA gayA usake sambandha kI ghoSaNA kI gii| usI samaya eka prastAva pAsa kiyA maiM usI samaya aura sthAnapara upasthita sajana mise gyAraha gayA jisameM sAyasahasrAbdi-mahotsabake avasarapara vidvAnoMne saMkSepameM apane johArdika udgAra vyakta kiye sAhitya-prakAzana katistamma-sthApana aura sAhitya-sammebebImArmika the, unheM sunakara bvaya gadgad humA samAdika prAyojanapara jora diyA gyaa| agale dina 8 jAtA thA-umA patA thA-aura vIrabhagavAnakI usa jukhAIko subaha 6 bajeke karIba jo.jallA humA usameM bhI prathama dezanAke samayakA sAkSAta citramA aMkita ho rahA prastAva pAsa kiye gye| besaba prastAva jainamitrAdi patroM thaa|maico pragala karanepara bhI apane mA~sumoko roka nahIM maiMpa cuke haiN| peparake mArTinesa-vaza hone vAle sthaanaaskaa| isa samaya cAroM ora jo prabhAva jyAta yA aura mAvake kAraNa isa samaya yahA~ nahIM diye jArahe hai| jaisA kucha bhAnandakApA hubhA thA use zabdoMmeM aMkita isa utsabake prAyojana, mAtithya-satkAra aura sarcakA karanekI bhumameM zakti mahI-vaha to usa samaya vahA~ upa. saba bhAra bAbu choTelAlajI jaina raIsa kalakattA, sabhApati sthita janatAkI anumatikAhI viSaya thaa| aisA mAlUma vIrasevAmandirane uThAyA hai, isake liye pApako jitanA hotA thA ki kamazca zaktivahI kAma kara rahI aura __ mI dhanyavAda diyA jAya vaha saba thotA hai| vaha sabakezarayoMko preraNA de rahI hai| usa samayake bhASaNa jugalakizora mukhtAra kartA vidvAnoM ullekhanIya nAma (pramaza:) isa prakAra hai(2)paMDitA padAbAIjI,(604.kailAzacandajImAthI (1) paM. phUlacandajI sivAnavazAsI, (5)nyApaM. varArIlAla jI koThiyA, (6)paM.paramAnandajI zAsI (0)vA0zatIzacaMdajI zIkha (baMgAlI), (ka)bAbacamIcaMdajI ema0 e0, (3) bAbosAvajI, (..) bA. sozalaprasAdajI, (1)vA. azokakumArajI (bNgaalii)| bhASaNAnandhara usa sthAnase uThaneko kisIkAjI nahIM 'cAhatA thaa| bhAkira manako mArakara dUsarA progrAma pUrA karaneke liye pakSamA pArasake bAda pahAba para upasthita sArIvAkopA.koThezAbAnI kakSAkacAkI bhorase zukha miTAcAdipa prItimoja diyA gayA aura vaha baje bhAnandakesAba sampanna hussaa| parvataparase svara mandiroM darzana aura bhojana kara onepara bhI parvataparake usamapUrvabakI bAra bAra smRti mubaka,prakAzaka.paramAnavazAsI vIrasevAmaMdira sarasAvA khiye zyAmasuMdarakhAna zrIvAstava dvArAzIvAstabagresa sAhAranapurama muMdrita al If not delivered please return to : VEER SEWA MANDIR, SARSAWA, (SAHARANPUR)" 2. Page #436 -------------------------------------------------------------------------- _