Jivandhar Champu

Author(s): Pannalal Jain
Publisher: Bharatiya Gyanpith
Catalog link: https://jainqq.org/explore/010390/1

Page #1

THE FREE INDOLOGICAL
COLLECTION WWW.SANSKRITDOCUMENTS.ORG/TFIC
FAIR USE DECLARATION
This book is sourced from another online repository and provided to you at this site under the TFIC collection. It is provided under commonly held Fair Use guidelines for individual educational or research use. We believe that the book is in the public domain and public dissemination was the intent of the original repository. We applaud and support their work wholeheartedly and only provide this version of this book at this site to make it available to even more readers. We believe that cataloging plays a big part in finding valuable books and try to facilitate that, through our TFIC group efforts. In some cases, the original sources are no longer online or are very hard to access, or marked up in or provided in Indian languages, rather than the more widely used English language. TFIC tries to address these needs too. Our intent is to aid all these repositories and digitization projects and is in no way to undercut them. For more information about our mission and our fair use guidelines, please visit our website.
Note that we provide this book and others because, to the best of our knowledge, they are in the public domain, in our jurisdiction. However, before downloading and using it, you must verify that it is legal for you, in your jurisdiction, to access and use this copy of the book. Please do not download this book in error. We may not be held responsible for any copyright or other legal violations. Placing this notice in the front of every book, serves to both alert you, and to relieve us of any responsibility.
If you are the intellectual property owner of this or any other book in our collection, please email us, if you have any objections to how we present or provide this book here, or to our providing this book at all. We shall work with you immediately.
-The TFIC Team.

Page #2

तानपीठ देवी जैन ग्रन्थमाला [ संस्कृत ग्रन्थाङ्क १=
J
WWWXXX^^^^^^
C.
जीवन्धर चम्पू:
संस्कृत, हिन्दी टीका सहित
W/Vvvvvvvv
प्रथम नावृति
७०० प्रति
महाकवि हरिचन्द्र विरचिता
अहम
-सम्पादक
पण्डित पन्नालाल जैन माहित्याचार्य
भारतीय ज्ञानपीठ, काशी
BHARATIYA JMAMA PITH /544
श्रावण वीर नि० २४८४
वि० सं० २०१५ जुलाई १६५८
मूल्य रु०
NO

Page #3

स्व० पुण्यश्लोका माता मूर्तिदेवीकी पवित्र स्मृतिमें तत्सुपुत्र माह शान्तिप्रसादजी द्वारा
संस्थापित भारतीय ज्ञानपीठ मूर्तिदेवी जैन-ग्रन्थमाला
संस्कृत ग्रन्थाङ्क १८
इस ग्रन्थमालामें प्राकृत, संस्कृत, अपभ्रंश, हिन्दी, कन्नड, तामिल आदि प्राचीन भाषाओं में उपलब्ध आगमिक, दार्शनिक, पौराणिक, साहित्यिक और ऐतिहासिक आदि विविध विषयक जैन साहित्यका अनुसन्धानपूर्ण सम्पादन और उसका मूल और यथासम्भव अनुवाद आदिके साथ प्रकाशन होगा। जैन भण्डारोंकी सूचियाँ, शिलालेख-संग्रह, विशिष्ट विद्वानोंके अध्ययन-ग्रन्थ और लोकहितकारी जैन-साहित्य ग्रन्थ भी इसी
ग्रन्थमालामें प्रकाशित होंगे।
xxsasusawAIRAHMAMINMMsYNAMINWwwwwwwwwwwww
ग्रन्धमाला सम्पादक डॉ. हीरालाल जैन,
एम० ए०, डी० लिट. डॉ. आदिनाथ नेमिनाथ उपाध्ये,
एम० ए०, डी० लिट.
प्रकाशक अयोध्याप्रसाद गोयलीय
मन्त्री, भारतीय ज्ञानपीठ दुर्गाकुण्ड रोड, वाराणसी
मुद्रक बाबूलाल जैन फागुल्ल, सन्मति मुद्रणालय, दुर्गाकुण्ड रोड, वाराणसी
-
-
स्थापनाब्द
विक्रम सं०२०००
फाल्गुन कृष्ण वीर नि०२४५०
सर्वाधिकार सुरक्षित
१८ फरवरी सन् १६४४

Page #4


Page #5


Page #6

NANAPÍTHA MURTIDEVIJAIN GRANTHAMĀLĀ
SAMSKRIT GRANTHA NO. 18
JIVANDHARA CAMPU
MAHAKAVI HARICANDRA
TITI SAMSKRIT, HINDI TRANSLAT:OX
FICOS CICIS
HEITIA ALHAMTH
Editor
Pandit PANNALAL JAIN, Sahityacharya
Published by
T
B
C
First Edition 700 Copies
SHRAVANA VIRA SAMVAT 2484 VIKRAMA SAMVAT 2015
ĮULY, 1958
Price Rs. 8 -

Page #7

BHARATİYA JNÁNAPTHA Kashi
FOUNDED BY
SAHU SHANTI PRASĀD JAIN
IN MEMORY OF HIS LATE BENEVOLENT MOTHER
SHRI MURTI DEVĪ
BHARATIYA JNANAPITHA MURTI Devi JAIN GRANTHAMĀLĀ
SAMSKRIT GRANTHA NO. 18
IN THIS GRANTHAMALA CRITICALLY EDITED JAIN AGAMIC PHILOSOPHICAL, PAURANIC, LITERARY, HISTORICAL AND OTHER ORIGINAL TEXTS
AVAILABLE IN PRAKRIT, SAMSKRIT, APABHRANSHA, HINDI, KANNADA AND TAMIL ETC., WILL BE PUBLISHED IN THEIR RESPECTIVE LANGUAGES WITH THEIR TRANSLATIONS IN MODERN LANGUAGES
CATALOGUES OF JAIN BHANDARAS, INSCRIPTIONS. STUDIES OF COMPETENT SCHOLARS & POPULAR JAIN LITERATURE WILL ALSO BE PUBLISHED
General Editors
Dr. Hiralal Jain M. A., D. Litt.
Dr. A. N. Upadhye M. A., D. Litt.
Founded in Phalguna krishna 9. Vira Sam. 2470
AND
}
Publisher
Ayodhya Prasad Goyaliya Secy.. Bharatiya ung epitha Durgakund Road, Varanasi
All Rights Reserved
SASASASASASASASASADAS NADAS SASA.ve
Vikrama Samva 2000 18 Febr. 1941.

Page #8

GENERAL EDITORIAL
ii.
.
(
1. Sramana and his Literary ictitit. Verer wearied is a Searan. Especial 2 Jasa Teaccer, in narracing tales endbou in seal lea's is the direction : the ind.siüzz'. and second time i tre societat a antes de He awakens the moral cosciousness ci tee erring salaire escribes the ways of correct human behariou cit only for the spirituale tion of the individburstrike moral statuation in societ. He has intereut faith taman sri m e to correc: La cring lot: it is a ça:- ci sis nisi cias.
T
a s Husely bas said is quite ant : 'Praguztien band being a pretty well that is gjoà for them, and hitz dereiepei notizura ariales, proverbs and popular pailosopales, taharivar-patterns and moralities in order to illustrate and embody their findings about (Science, Liberty and Peace, p. 51).
The major mass of the Indian population Cerer possessed an intellectual type oi religion, but pursued cons crude forras o corsaip of the Ancestors, Mother Goddess er Fadis Deity etc., cat oiisar cr fcr seeking favour. Diferent religious Teachers bare been tryi:g to Tin this mass for their fulloring. Some deišsi tine forces of nature and astral bodies, and the pries: Cuestaztiy appealed for their worsrig lest their wrata migat cause them sonie Laru. Serce cibers created ave, consequently torshipful attitude, by mesneris elaboration of sacrificial rituals, often luxurious and larisbiy celebrated under princely patronage. But the Sranana bai diferent Tays of sokiudling religious and moral consciousness in the societs. He placed before the society ideal individuals who had attained spiritual emancipation and consequently became the counterparts of deified objects of worship : in fact, they are examples to be follored and their biographies are a source of inspiration. More than this be emphasised the moral lay of Karman which aatornaticall: functions throughout the career of the soul through different births : one cannot escape the fruits oi ove's tucugots, Tras and acts. In fine, erers one is what he has made himseli and would become what he wants to shape himself into : the question of divine intervention either by way of favour or punishment is irrelevant. This philosophical position required the Sramaņa to preach to the society moral

Page #9

EHAPATİYA JÑÁNAPTHA Kashi
FOUNDED BY
SAHU SHANTI PRASAD JAIN
IN MEMORY OF HIS LATE BENEVOLENT MOTHER
BHARATIYA JNANAPITHA MURTI DEVİ JAIN GRANTHAMĀLĀ
SHRI MURTI DEVI
SAMSKRIT GRANTHA NO. 18
IN THIS GRANTHAMALA CRITICALLY EDITED JAIN AGAMIC PHILOSOPHICAL, PAURANIC, LITERARY, HISTORICAL AND OTHER ORIGINAL TEXTS
@VASIONSAASASA
AVAILABLE IN PRAKRIT, SAMSKRIT, APABHRANSHA, HINDI, KANNADA AND TAMIL ETC., WILL BE PUBLISHED IN THEIR RESPECTIVE LANGUAGES WITH THEIR TRANSLATIONS IN MODERN LANGUAGES
CATALOGUES OF JAIN BHANDARAS, INSCRIPTIONS. STUDIES OF COMPETENT SCHOLARS & POPULAR JAIN LITERATURE WILL ALSO BE PUBLISHED
General Editors
Dr. Hiralal Jain M. A., D. Litt. Dr. A. N. Upadhye M. A., D. Litt.
Founded in Phalguna krishna 9. Vira Sam. 2470
AND
}
Publisher
Ayodhya Prasad Goyaliya Secy., Bharatiya una apitha Durgakund Road, Varanasi
All Rights Reserved
MASSASASADAS NASASIASA
Vikrama Samva 2000 18 Febr. 1914.

Page #10

GENERAL EDITORIAL
1. A S'ramana and his Literary Activity. : Never wearied is a Sramana, especially a Jaina Teacher, in narrating tales embodying ethical ideals for the moral amelioration of the individual, and through him of the society and humanity at large. He awakens the moral consciousness of the erring soul and then prescribes the ways of correct human behaviour not only for the spiritual emancipation of the individual but also for the moral stabilization of the society. He has inherent faith in human goodness and works with eternal Lope to correct the erring lot : it is a part of his mission of life. What Aldous Huxely has said is quite apt : 'Pragmatically human beings know pretty well what is good for them, and have developed myths and fairy tales, proverbs and popular philosophies, behaviour-patterns and moralities in order to illustrate and embody their findings about life' (Science, Liberty and Peace, p. 51).
The major mass of the Indian population never possessed an intellectual type of religion, but pursued only crude forms of Worship of the Ancestors, Mother Goddess or Family Deity etc., out of fear or for seeking favour. Different religious Teachers have been trying to sin this mass for their following. Some deified the forces of nature and astral bodies, and the priest constantly appealed for their worship lest their wrath might cause them some barn. Some others created awe, consequently worshipful attitude, by mesmeric elaboration of sacrificial rituals, often luxuriously and lavishly celebrated under princely patronage. But the S’ramaņa had different ways of enkindling religious and moral consciousness in the society. He placed before the society ideal individuals who had attained spiritual emancipation and consequently became the counterparts of deified objects of worship : in fact, they are examples to be followed and their biographies are a source of inspiration. More than this he emphasised the moral law of Karman which automatically functions throughout the career of the soul through different births : one cannot escape the fruits of one's thoughts, words and acts. In fine, every one is what he has made himself and would become what he wants to shape himself into : the question of divine intervention either by way of favour or punishment is irrelevant. This philosophical position required the Şramaņa to preach to the society moral

Page #11

( 2 ) precepts of universal character, namely, Ahimsā, Satya, Samyama etc., through tales and parables in which pattern characters were presented ; and their behaviour under given circumstances was to be a moral lesson to the reader. If the family feud of a tribal people like the Kauravas was used for the glorification of an incarnation of Vişnu by some religious school, the Sramaņic teachers used it as a part and parcel of the account of the Yādava family to place before the society different characters who get the fruits of their Karmas incurred by them in a number of lives. Their biographies parrate the lives of their souls in different births which are to be studied as a continuous and connected whole. The Jaina teacher wherever he went picked up the local myths, legends, bardic episodes, family accounts, popular tales etc. and fitted them in the pattern of his moral narratives. He addressed the masses more than the classes. Obviously he picked up the language of the area and used it effectively, if required, even by enriching it. Language was only means to an end, and to begin with no language had any religious sanctity as such for him.
2. Jaina Narrative Literature. The Jaina Teacher has immensely enriched Indian literature, especially the narrative branches of it, in different languages like Sanskrit, Prākrit, Apabhramsa, post-à pabhramsa verging on the borders of OldRājasthāni, Old-Hindi and Old-Gujarāti, Tamil and Kaunad:. The Ardhamāgadhi canon gives a number of tales. The didactio tone is apparent in all of them. These tales 'want to give lessons in good behaviour both to monks and householders or to nuns and houseladies. The pictures of the past and future and the horrors of transmigratory circuit tarn the believer .to tread the path of piety ; even if he has erred, there is a better future for him; and he should follow the instructions of a teacher like Jlahāvira. Asceticism is a sovereign remedy against all the ills of this and text life. The sins enumerated and professions condemned give a fine glimpse of the ethical code that Jainism has always insisted upon' (Bịhat-Kathākosa, Singhi J. Series, Bombay 1913, Intro., p. 25). The Paiņņas are full of references to stories about pious persons and ascetic heroes who suffered many a trouble while they led a religious life and attained spiritual emancipation. They are held before us as eminent personalities who deserve to be remembered on account of their religious piety, sinful acts and ascetio heroism or forbearance with their consequences here and elsewhere. The fate of the various characters in the story leaves a definite imprint on the pious

Page #12

readers. If the characters suffer on account of their sins, the reader is expected to abstain from similar acts; and if they are happy as a result of their pious acts, the reader becomes a conärmed believer in those virtues,
It has been possible to trace the subsequent growth of Jaina narrative literature from the earlier seeds in the canonical and postcanonical texts. Certain types with their broad traits can be easily listed. First, there are the lives of 63 Salākā-purusas, intermingled with cosmographical and dogmatic details, intervening stories and moral preachings whereby they are looked upon as eminent Purāṇas and held in great veneration. Secondly, there are the biographies of individual Tirthankaras with their various births and their celebrated contemporaries. Thirdly, there are the religious tales presented in romantic and celestial settings. Fourthly, there are the semi-historical Prabandhas which give interesting details about holy persons and places. Lastly, we have the compilations of tales called Kathākosas on which Teachers and Preachers have always drawn to illustrate their moral lessons.
In between the second and third types, we can put a large number of Jaina works, in proze and/or poetry, in various languages : some of them deal with the lives of individual religious herpes such as Varānga, Jivardhara, Yasodhara, Nāgakumāra and Sripāla; then there are edifying tales of pious householders and ladies who devoted themselves to the observance of certain vows and religious practices; then there are short biographies of ascetic heroes well-known in early literature; and lastly, there are tales of retribution illustrating the results of good and bad thoughts, words and acts here and elsewhere. Some characters are drawn from earlier literature, some from popular legends, and some even from imagination: the setting however given to all these is legendary, often with divine intervention. This category includes many Kathās, Akhyānas and Caritas in Sanskrit, Prākrit and Apabbramsa. It is an essential qualification of a Jaina monk that he should be able to narrate various stories. Naturally Jaina teachers gifted with poetio abilities, inspired by great models of classical Sanskrit and trained in the niceties of Sanskrit grammar, diction and poetics, began to-compose the Caritas etc. in ornate prose and/or verse in Sanskrit.
What holds good in general about the Jaina narrative tales is true about these ornate poems also. 'Pages after pages are devoted to the past and future lives; and the vigilant and omnipotent law of Karman

Page #13

( 4 )
meticulously records their pious and impious deeds the consequences of which no one can escape. Whenever there is an opportunity, religious exhortations are introduced with dogmatic details and didactic discourses. The tendency of introlacing stories-in-stories is so prevalent that a careful reader alone can keep in mind the different threads of the story. Illustrative tales are added here and there, being usually drawn from folk-sales and beast-fables; and at all the contexts the author shows remarkable insight into the workings of human mind. The spirit of asceticism is writ large throughout the text; and, almost as a rule, every hero retires from the world to attain better status in the next life.' (Brhat-Kathakosa, Intro., p. 39).
3. Story of Jivandhara.
Like Yasodhara, whose biography is immortalised in Indian literature by master-poets like Somadeva, Vādirāja, Puspadanta and Janna, Jivandhara has become an outstanding hero of a number of works which have evoked the interest and won the appreciation of earnest students of Indian literature.
The outlines of Jivandhara's story, divested of its numerous details, may be put in a nut-shell like this, following Gunabhadra's version.
The king Satyandhara ruled at Rajapura. His queen was Vijaya whose dreams indicated that she was to lose the king soon and to have a great son who would obtain eightfold gain. Subsequently the king lost his life and kingdom through the treachery of his minister Käṣṭhāngāraka.
The pregnant queen however escaped in an eagle-shaped flying machine, guarded by the Yakṣi, reached a terrific cemetery and gave birth at night to a lovely son. The Yaksi placed jewel-lamps around the newly born child to protect it from evils and consoled the queen how Karmas were all powerful. Just then there arrived a merchant Gandhotkata who, according to a prophecy, was to have a long-lived son, provided he exposed his newly-born child who would die just after birth. He heard the voice of the newly-born child of Vijaya, and exclaimed 'Jiva, Jiva' whereby the boy came to be known as Jivamdhara. Vijaya recognised Gandhotkata and entrusted the child to him. The merchant adopted the child as his own and entrusted it to his wife Nanda. Jivandhara being brought up there was educated by Aryavarman. Vijaya reached a hermitage of ascetics and lived there secretly sustained

Page #14

in her courage by the attendant Yaksī. In the meanwhile the usurper Kāşthāngāra despatched an army against robbers who had carried away the cattle. As this army was repulsed, Gopendra, the owner of the cattle, had it announced publicly that he would give the virtuous virgin Godāvari to him who should rescue the corps, Prince Jirandhara accomplished this heroic feat but had Godavari bestowed in marriage to Nandādhya, the son of his foster-mother. The prince Jiranihara, in course of his manifold adventures, marries a Vidyadhara princess Gandharradattā by surpassing hero at the appointed Sravanvara in the art of playing on the Viņā or lute. Instigated by his wicked associates, Kālāăgăraka, the son of Kāşthāngāra, made an attempt to abduct Gandharvadattā; but the prince angrily advanced against his army, and the matter was amicably settled by Gandharvadattā’s father who made himoself happy by marrying her to Jivandhara.
By playing the rôle of a judicious arbitrator Jivardhara could prove, after scattering the powders, whereupon it is detected that the bees swarm towards the more sweetly scented powder, that the fragrant powder of Candrodaya of Suramañjarī pas superior to Suryodaya belonging to Guņamālā; and thus the dispute was amicably settled. Then Jiyandhara skilfully tames a rutted elephant and thus captivated the heart of Suramañjari who was bestowed on him by her parents. The wicked king Kāsthāngāra, taking an imaginary offence by the heroic feats of the merchant prince Jivandhara, instigated the chief of the watchmen of the town against Jivandhara who easily inflicted a defeat on him within a short time. Knowing that Kāşthángāra vas bebind all the machinations, Jivandhara, with the aid of his Yakşa friend whom in the earlier life of a dog he had obliged with religious instruction, could put an end to this strife. He stayed for a while with his Yaksa friend who gave him a splendid seal-ring which enabled its bearer to assume any desired appearance and which accomplished all desired objects.
Further, as predicted by ascetic Aditya, Jivandhara aided by the Yaksa pronounced a spell and cured Padmottamā of snake bite consequent on which that virgin was given to him in marriage by her father along with half of his kingdom.
Almost impelled by fate Jīvandhara reached a Sahasrakūta temple of Jina surrouned by vernal beauty. While he was offering worship to the Jina, there arrived Kşemasundari who, as predicted earlier and indicated by the miracle of Campaka flowers etc., was bestowed on him in

Page #15

(4
)
meticulously records their pious and impious deeds the consequences of which no one caa escape. Whenever there is an opportunity, religious exhortations are introduced with dogmatic details and didactic discourses. The tendency of introducing stories-in-stories is so prevalent that a careful reader alone can keep in mind the different threads of the story. Illustrative tales are added here and there, being usually drawn from folk-tales and beast-fables; and at all the contexts the author shows remarkable insight into the workings of human mind. The spirit of asceticism is writ large throughout the text; and, almost as a rule, every hero retires from the world to attain better status in the next life.' (BỊbat-Kathākosa, Intro., p. 39).
3. Story of Jivandhara. Like Yasodbara, whose biography is immortalised in Indian literature by master-poets like Somadeva, Vādirāja, Puspadanta and Janna, Jivandhara has become an outstanding hero of a number of works which have evoked the interest and won the appreciation of earnest students of Indian literature.
The outlines of Jivandhara's story, divested of its numerous details, may be put in a nut-shell like this, following Guņabhadra's version.
The king Satyandbara ruled at Rājapura. His queen was Vijayā whose dreams indicated that she was to lose the king soon and to have a great son who would obtain eightfold gain. Subsequently the king lost his life and kingdom through the treachery of his minister Kāşthāngāraka.
The pregnant queen however escaped in an eagle-shaped flying machine, guarded by the Yakṣī, reached a terrific cemetery and gave birth at night to a lovely son. The Yaksī placed jewel-lamps around the nesly born child to protect it from evils and consoled the queen how Karmas were all powerful. Just then there arrived a merchant Gandhotkata who, according to a prophecy, was to have a long-lived son, provided he exposed his newly-born child who would die just after birth. He heard the voice of the newly-born child of Vijayā, and exclaimed Jīva, Jival whereby the boy came to be known as Jivamdhara. Vijayā recognise 1 Gandhotkața and entrusted the child to him. The merchant adopted the child as his own and entrusted it to his wife Nandā. Jivandhara being brought up there was educated by Aryavarman. Vijayā reached a hermitage of ascetics and lived there secretly sustained

Page #16

in her courage by the attendant Yaksi. In the meanwhile the usurper Kāşthāngāra despatched an army against robbers who had carried away the cattle. As this army was repulsed, Gopendra, the owner of the cattle, had it announced publicly that he would give the virtuous virgin Godāvarī to him who should rescue the cours. Prince Jirandhara accomplished this heroic feat but had Godávari bestowed in marriage to Yandādhya, the son of his foster-mother. The prince Jivanahara, in course of his manifold adventures, marries a Vidyādhara princess Gandharvadattā by surpassing hero at the appointed Svayamvara in the art of playing on the Viņā or lute. Instigated by bis wicked associates, Kālāngāraka, the son of Kasthāngāra, made an attempt to abduct Gandharvadattā; but the prince angrily advanced against his army, and the matter vas amicably settled by Gandharvadattā's father who made himself happy by marrying her to Jivandhara.
By playing the role of a judicious arbitrator Jivardhara could prove, after scattering the powders, whereupon it is detected that the bees starm towards the more sweetly scented powder, that the fragrant powder of Candroda ya of Suramañjari pas superior to Suryodaya belonging to Guņamālā; and thus the dispute was amicably settled. Then Jivandhara skilfully tames à rutted elephant and thus captivated the heart of Suramañjari who was bestowed on him by her parents. The wicked king Kāşthāngāra, taking an imaginary offence by the heroic feats of the merchant prince Jivandhara, instigated the chief of the watchmen of the town against Jivandhara who easily inflicted a defeat on him within a short time. Kuowing that Kāşthāngāra was behind all the machinations, Jivandhara, with the aid of his Yaksa friend whom in the earlier life of a dog he had obliged with religious instruction, could put an end to this strife. He stayed for a while with his Yaksa friend who gave hin a splendid seal-ring which enabled its bearer to assume any desired appearance and which accomplished all desired objects.
Further, as predicted by ascetic Aditya, Jivandhara aided by the Yaksa pronounced a spell and cured Padmottamā of snake bite consequent on which that virgin was given to him in marriage by her father along with half of his kingdom.
Almost impelled by fate Jivandhara reached a Sahasrakūta temple of Jina surrouned by vernal beauty. While he was offering worship to the Jina, there arrived Kșemasundari who, as predicted earlier and indicated by the miracle of Campaka flowers etc., was bestowed on him in

Page #17

(6) marriage along with the parental gift of the bow and arrows.
After some days, as already predicted in the contest of archers, Jivandhara dispatched an arrow in such a way that it turned round near the target and flew back as expected; and as a consequence of this successful feat, princess Hemābbā wis bestowed on him in marriage along with the gift of great riches. He instructed his brothers-in-law in various arts there, while, under instructions from Gandharvadattā, his fosterbrother Vandādhya visited him secretly by using the miraculous couch Smaratarangiņi.
Princess Sricandrā, at the beginning of youth, chanced to observe in the courtyard of the palace a couple of pegions in intense love. She recollected her former birth and fell into a swoon. When she was brought back to consciousness, she confided to her friend what she recollected to the surprise of all. With a view to search her husband, her former births were painted on cloth and exhibited publicly; and in due course she was bestowed on Nandādhya who also fainted at the sight of the painting. In the battle that followed with a tribal chief, Jivandhara came out morally victorious. In course of narration, the earlier births of Jivandhara are disclosed. In a fight against the robbers, he found his kith and kin among the opponents; and they all formed a family group to their joy. Jivandhara was separated from his family for sixteen years, for, in one of his former births, he had separated the young one of a flamingo from its parents for sixteen months. Now in that hermitage he meets his mother whose joy knew no bounds. His friend Yaksa also joined him on that happy occasion. The mother spoke to the prince in secret as follows : 'Kāşthāngāraka has slain your father, the great king Satyandhara at Rājapura, and is ruling the kingdom. It does not become you who are high-minded to renounce your father's throne which is now occupied by your enemy. He assured the mother that he was awaiting a favourable moment for the enterprise. And when this plan is carried out, he would send an army under Nandādhya to fetch her; till then she should stay there. He made all arrangements for her comforts and reached Rājapura.
By the power of the magic ring Jivandhara assumed the disguise of a Vaisya and resided with a merchant at Rājapura. His presence, the merchant Sāgaradatta thought, brought to him unheard of profit and bestowed his daughter Vimalā on him, because she was prophesied by an astrologer to be destined to be his wife.

Page #18

During his stay at Rājapura, Jipandhara once entered King KāsthāAgāraka's hall of audience in the disguise of a wandering ascetic. The king received him respectfully. In a pretended conversation he could see that many important persons there had regard for Jirandhara. As expected by the gathering there, he wins with great skill and wisdom the heart of Guņamālā who recognised in him Jirandhara. Later he hits the Candraka target as result of which Ratnāvali, the daughter of king of Videha, marries him by putting a garland on his neck. But the knaves headed by Kāşthāðgāra attempted to abduct the virgin in the tumult of fight. The prudent Jivandhara was already in touch with and had ron over the former vassals etc. (of his father Satyandhara) who joined him at the right moment; and he beheaded Kastāngāraka by his discus. Be celebrated his wedding with Ratnāvali in a suitable manner and crowned Gandharvadattā as his chief queen. United with his mother, wives etc. who had been fetched by Nandādhya, Jivandhara attained universal sovereignty and ruled full of power, subduing his enemies, easily protecting all his subjects according to rule and playfully enjoying desirable pleasures, the fruits of his good deeds.
Once, while taking a walk in the park, Jipandhara approached the ascetic Varadharma, listened to his instructions, accepted the commandments and became pure in faith. The sight of monkeys angrily fighting on an Asoka tree created a disgust in him for the world He learnt his former births from Prasastapanka, a divine Căraņa ; and his spiritual purity went on increasing. He bestowed his kingdom on prince Vasundhara, the son of Gandharvadattā. He waited upon Lord Mahāvīra and adopted renunciation along with Nandādhya and others. His mother and his queens accepted self-control in the presence of the nun Candanāryā. Jāvandhara is a Sruta-kevalin who attains liberation in due course. (For other summaries see E. Hultzsch: Indian Antiquary (IA) XXXII, p. 240, for 1903; M. Winternitz : A History of Indian Literature, II, Calcutta 1933 pp. 500 ff.).
4. Jivandhara as a Literary Hero. The story of Jivandhara is not without charms of its own, apart from the fact that it is used to illustrate the working of Karman and to instruct a number of other principles of Jainism. It is but natural, therefore, that so many Jaina authors have chosen this theme for their literary compositions. Those that we could list with limited library facilities at our disposal are noted below.

Page #19

( 8 ) · 1) Jivandhara-carita (JC): Jinasena, the pupil of Virasena, completed the latter's Jayadhavalā commentary in 837 A, D., but left his own Mabāpurāņa (divided into two parts, Adipurāna and Uttarapurāņa) incomplete, possibly due to premature death. His pupil Guņabhadra with much hesitation and after waiting for some time but as a sacred duty to his teacher completed it, and it was consequently consecrated by Lokasena, a pupil of Guņabhadra on 23rd June A. D. 897 in the reign of the Rāshtrakūta king (Krishna II) Akālavarşa. It is in the 75th Paryan), verses 18,-691, of the Mahāpurāņ that Gunabhadra narrates the story of Jivandhara. In the concluding three verses (689-91) he gives the table of contents as it were of the story of which the moral lesson is conveyed in the central verse in this manner : 'As through ingnorance Jivaodhara had mercilessly separated a young swan from its parents for sixteen days, so he suffered separation from his own relatives for sixteen years. Do not compit this sin, ye, pious one. (For Mss. etc. see Velankar : Jinaratna-Kosa (JK), Poona 1944, pp. 304, 29, 42 ; and for Virasena, Jinasena and Guṇabhadra see Premi : Jaina Sāhitya aura Itihāsa (JSI), Bombay 1956, pp. 127 ff.; for the latest ed. of the Mabāpurāņa, Mārtidevi J. Granthamālā, vols. 8-9, 14, Banaras 1951-54).
2) Jivamdhara-cariii : Corresponding to the above, Puşpadanta has included the story of Jivandhara in his Apabhramsa Mahāpurāņa, in Samdhi 99, which he completed in A. D. 965 during the reign of Krishņa III of the Rāshtrakūta dynasty (See the Intro. by P. L. Vaidya to his ed. of the Mahāpurāņa, Borbay 1937-41 ; also Premi : JSI, pp. 225 ff.).
3) Gadya-Cintāmaņi (GC): It gives the story of Jivandhara in ornate Sanskrit prose prefixed with 15 introductory verses, interspersed with a very few of them here and there, and concluded with four lines mentioning the author's name. The work is divided into 11 Lambas, and the colophon of each Lamba, which has a significant name, calls the text by the name GC and mentions the name of the author as Vādibhasimhasūri. The two concluding verses are in the Anustubh metre, but it is obvious that they are practically identical in contents and possibly put together from two different Mss. They bring out one point prominently that Odeyadeva was the name of the author and Vādībhasimba, possibly his title. In the opening verses the author refers to Samantabbadra and remembers with respect Puşpasena through whose grace he became an eminent monk Vādībhasimha by name. JĪvandhara's tale iş

Page #20

a holy Purāņa (this may not be a reference necessarily to the Uttarapurāņa of Guņabhadra) according to him and is already narrated in the world by great teachers; and the same he is composing here in prose (For Mss. see JK, p. 103).
4) Kşattra-Cūdāmaņi (KC): This poem deals with the life of Jiyandhara in 11 Lambas, each of significant name, and throughout composed in Anustubh verses the total of which comes to 747. The colophons mention the name of the author as Vadībhasimhasūri (For Mss. see JK, p. 97).
5) Jivandhara-Campū or Campu-Jirandbara (CJ): It is composed in ornate prose and verse mixed, i. e., in the Campū style, in 11 Lambas, each with a siguificant title. In the colophons the work is called CampuJivandhara, and the name of the author is Haricandra Fibo styles himself as Mabākavi (For Mss. see JK, p. 141).
6) Jivandhara-caritra : It is in Sanskrit, and its author is Subhacandra who mentions it in his Pândavapurāņa completed by him in Samyat 1608. The prasasti of a Vs. at Amera indicates that the work is divided into 13 Lambas; and it was completed in Samrat 1603 (See Prasasti-sangraha, p. 14, Sri-Labāvira-Granthamālā, 2, Jaipur 1950, also JK, p. 141, where Sucandra is obviously a misprint for Subhacandra).
7) Jivaka-Cintamani (JCI): It is one of the five Vahākāvyas in Tamil, is divided into 13 Iłambagas and contains 3145 (2700 ?) stanzas. Its author is Tirattakkadevar, and there is a fine Tamil commentary on it by Naccinārkiniyār.
8) Jivandhara-carita : This is possibly in A pabhramśa. Its author is Raidhū who composed it some time before A.D. 1439. It is divided into 13 Saṁdbis; but as the contents are not properly studied as yet, it is difficult to say whether it contains the same story as that of the works mentioned above (See JK, p. 141; Anekānta XI, 9, pp 324, 328).
9) Jivandhara-carite : It is in Kannada, in 1000 verses of the Bhāmini-satpadi metre, and divided into i8 cautos. The author is Bhāskara, the son of Basava, a Jaina-Brāhmaṇa of the Visrāmitra Gotra. Bhāskara completed it at Penugonde, in Saka 1345, Krodhi, in the month of Phālguņa, which corresponds to A. D. 1424; and he mentions that he is indebted to the Jivandhara-carita of Vādibhasimha (Vadi-madagajasimba of the text I.34), possibly the KC (For diss. see JK, p. 141).

Page #21

( 10 )
It is published in the Karnataka-Kavyakalanidhi, 23, Mysore 1908; for other details see Karnataka-kavicarite I, p. 47, Bangalore 1919).
10) Jivandhara-saṁgatya: It is in Kannada, in the Samgatya metre, in 20 cantos and in 1449 verses. The author is Terakanāmbi Bommarasa, the son of Bommarasopadhyaya and grandson of Vadibhasimha Nemicandrarya who had won victory in dispute in the assembly of Prauḍharaya (A. D. 1419-46); and he completed this work in c. 1485, his other poem being Sanatkumara-carita (See Karnataka-kavicarite, I, p. 131).
11) Jivandhara-şatpadi: In an incomplete Ms. available, this Kannada poem in the Bhamini-şatpadi metre stops at verse 118 in the 10th canto. The name of the author is Kotisvara, and he flourished about A. D. 1500. His father Tammana was a Senapati of Bayidur in the Tulu country; and he was the son-in-law of Kamanaseṭṭi of Samgitapura (present Haduvall) in the area round about Mangalore (See Karnataka-kavicarite I, p. 146).
12) Jivandhara-caritre: It is composed in Kannada in the Samgatya metre by a poet called Brahmakavi, perhaps the same as Brahmayya (See JK, p. 141; Karnataka-kavicarite III, p. 423, Bangalore 1929).
One more work, Jivandharanāṭaka, said to have been composed by Haricandra was reported long back; so far no Ms. of it has come to light; and even the existence of it is doubted. (IA, XXXVI, p. 285).
The story of Jivandhara was not only well-known but some of the episodes connected with it were being also freely used in literature. Vadiraja was the Guru of the Western Chalukya king Jayasimha II Jagadekamalla. He completed his Parsvanatha-caritam in Saka 947 (=A. D. 1025). In his Ekibhavastotra he has specifically in view the story of Jivaka or Jivandhara when he speaks like this:
प्रापद्दैवं तव तुतिपदैर्जीवकेनोपदिष्टैः पापाचारी मरणसमये सारमेयोऽपि सौख्यम् । कः सन्देहो यदुपलभते वासवश्रीप्रभुत्वं जल्पञ्जाप्यैर्मणिभिरमलैस्त्वन्नमस्कारचक्रम् ॥
The episode is well-known and can be traced in all the versions of the story (For Vadiraja and his works see Premi: JSI, pp. 291 ff.).
Among the later works about Jivandhara, we may note that Brahma Jinadasa composed in Gujarati the Jivandhara Rasa in the 15th century,

Page #22

( 11 ) and partly following it Jinasāgara wrote the Jirandhara-purāņa in Jarathi by the middle of the 18th century A. D.
Thus the Jaina authors have used the story of Jirandhara, out of their religious zeal, as a theme for their literary compositions for more than one thousand years in different parts of India and in different languages. In modern times this topic was introduced into the structure of Indological Studies by Swaminath Aiyar who published the Tamil text JCi along with the Tamil commentars of Vaccinārkiniyār in 1887. An edition of it as the B. A. test was issued in 1900 or so. It was hailed as one of the five Wahãkãyyas of Tamil and looked upon undoubtedly as 'the greatest existing Tamil literary monument'. 'In grandeur of conception, in elegance of literarr diction and in beauty of description of nature it remains unrivalled in Tamil literature. For the later Tamil authors it has been not only a model to follow but an ideal to aspire to.' (See A. Chakravarti : Jaina Literature in Tamil, Arrah 1941, pp. 31 ff., which gives a detailed analysis of JCi in English; also Jain Antiquary,
xxi, 1; for a summary of JCi and Nariviruttam, see also Ayyangar and Rao: Studies in South Indian Jainism, Madras 1922, pp. 94-101). For some time its age and originality were a problem: its great editor, however, observed, as early as 1899, that it is not an original work but is greatly indebted to the Sanskrit GO.
Then T. S. Kuppuswami Sastri and S. Subrahmanya Sastri brought out an edition of GC in 1902 (Sarasvativilasa Series (SvS) No. I; was there a 2nd ed. in 1916 ?). The editors tell us that they accepted the best reading available and never gave an imaginary one. The text is obviously authentic, though the various readings are not noted. It was welcomed as being edited and printed in the most scholarly manner, E. Hultzsch recommended it for adoption as a Text book for University examination. In fact, it appears to have been prescribed as a Text book in Sanskrit for the B. A, degree examination of the University of Madras for the year 1905. Critical and explanatory notes on it were reported to have been in preparation, but it is not known whether they were published or not. In the Sanskrit Introduction it is shown that GC has common ideas and expressions with CJ of Haricandra and with the Kadambari of Bāņa. The editors have complimented the literary qualities of Vadıbhasimha, the author, in the following words :
'अस्य काव्यपथे पदानां लालित्यं श्राव्यः शब्दसंनिवेशः निरर्गला वाग्वैखरी सुगमः कथासारावगमश्चित्तविस्मापकाः कल्पनाश्चेतःप्रसादजनको धर्मोपदेशो धर्माविरुद्धा नीतयो

Page #23

( 12 )
gation faqanoatiafia fazefa fafneyon: 1'
The editors modestly put the date of GC subsequent to A.D. 650, i.e., after Bana. This edition was reviewed by E. Hultzsch in IA, XXXII, P. 240.
In 1903 T. S. Kuppuswami Sastri brought out the first edition of KC; as noted by Hultzsch, however, some opening portion of it was published from Bangalore in a magazine. It has been all along presumed that the author Vadibhasimha is the same as the author of G. In the Introduction it is pointed out how KC and GC have common ideas and that the story of GC and JCi is based on Gugabhadra's Purana. Vadibhasimha is assigned to 10th-11th century A.D., some time after Gunabhadra (1st half of the 10th century A.D.) who had a pupil in Mandalapurusa, the author of the Tamil lexicon Cuḍāmaņi. The editor assigns JCi to an age between 9th and 12th century A.D., i.e., later than Gunabhadra and earlier than Sekkilar (contemporary of Kulottunga Chola 1070-1118 A.D.) who refers to it in his Periyapurana. And further he assign Naccinarkiniyār to c. 1400 A.D., because he quotes from Kapardi, the father of the famous Sanskrit commentator Mallinatha. With remarkable insight he pointed the indebtedness of KC and GC to earlier works like the Raghuvamsa and Kadambari of Kalidasa and Bāņa respectively. On the style of KC he observes thus:
angîíãèn afen avîtàsftucaeqe140iì faceniafayan amfaqalsafàfèraizì विषयः, अनुष्टुपूच्छन्दोबद्धाः श्लोकाः, विवक्षितार्थाभिधायिन्यसमासबहुलानि समुचितानि पदानि, हृदयग्राहिणः सुग्रहा दृष्टान्ताः, अनेका लोकोक्तयः, मितोक्त्या पुष्कलार्थस्य प्रकटनम्, यथासंभवं प्राचां कवीनां काव्येभ्योऽप्यर्थानुहरणम्, इति विशेषयुक्ता विलसन्ति गुणाः ।
The most important feature of this edition is that in the foot-notes, besides some explanatory notes, the learned editor has quoted parallels from Sanskrit and Tamil works like GC, CJ, JCi, Raghuvamsa, Pañcatantra, Kumarasambhava, Kadambari, Uttarapuraņa, Satakas of Bhartr hari, Meghaduta, Sakuntala etc. This edition thus brought out the fact that Vadibhasimha inherited the spirit of Sanskrit scholarship in its wider meaning and that all the Sanskrit works dealing with the life of Jivandhara required a comparative study from the textual and chronological points of view. Hultzsch reviewed this edition in IA, XXXV, p. 96, and it was suitably welcomed by Schmidt, Hertel and others.
In the year 1905, T. S. Kuppuswami Sastri brought out an edition of CJ of Haricandra in SS No. IV. (It appears to have been printed

Page #24

( 13 )
in Kāvyāmbudhi, 1993-5, as notei b: Serring i kis Die Lebre der Jainas $ 205). In certain paves, ses pp. 117-60, the editor bas pointed out that this text has comaca Jeas and expressions vita tie Dharmasarmābhyudaya of Haricandra. Like the earlier Editions, Hultzsch reviewed tais as treil (1.1, IIIT, p. 265); and be welcomed it as an important contribution to anscrit literature. He iadicated that this Haricandra lired aiter 1. D..06. and that he is distinct from one Bhattāra Haricandra mentiouei by Lāņa in his Hargacarita. It is difficult to identiiy him with the physician Haricandra who resided in the court of king Sāhasād'sa, bat bezit inclined to identify the author of the Campū with the composer : the poen Dharuvasarmabhyudaya. Both the authors called themselves arākasi ad rere members of the Jaina sect; and their works shoved some common passages.
One feels great regard for the steadr and persistent efforts of T. S. Kuppustami Sastri; and as an indefatigable Sanskrit scholar, it was but natural for him to bring out an edition of JC (STS No. II, Tanjore 1907) extracted from the diabā parāņu cf Jinasena-Gunabhadra which by that time ke bad res ised vas the earliest a railable source for the Jīvaṁdbara tale. He is a rare, huwere, that though Guņabbadra is the earliest known source, the subsequent works do show variations in details, possibly with some other and additional sources in view. In the foot-notes the editor has given some parallels from CJ.
In the same year T.S.K, Sastri discussed the age of JCi and reached the conclusion that Tirattakka Darar composed it during the period ranging from the beginuing of the 10th to the 2nd half of the 11th century A. D. (See IA, IXXVI, pp. 283 ff.). He opens his paper with a remark like this : "The religious works of the Jainas made their appearance first in Sanskrit, and then, assuming the garb of Indian vernaculars, spread through the country' Of course this will have to be .modified in view of the facts that the Jainas have their earliest literature in Prakrit ; and though Sanskrit works have influenced works in Kannada etc., original commentaries like that of Keśvararni on the Gõmmațasāra were first written in Kannada and then later on translated into Sanskrit by Nemicandra (See Indian Culture, VII No. 1, pp. 23-33). M. Seshagiri Sastri pointed long back, as noted by E. Hultzsch (Quarterly Journal of the Mythic Society (QJMS), XVI, 4, p. 319) that Perudepanar who wrote a commentary on the grammar Virasoliyam of his teacher Budhamitra (contemporary of the Choļa king Vira Rajendra who came

Page #25

( 14 )
to the throne in A. D. 1062-3) refers to the Nariviruttam of Tiruttakka Devar. That means Tiruttakka Devar lived before the 2nd half of the 11th century A. D. T. A. Gopinatha Rao has, however, suggested that JCi is the earliest known tale of Jivandhara, that Tiruttakka was also a title and that the Tamil work is to be assigned to the latter half of the 9th century A. D. about the reign of Satyavakya-Kongunivarma Permanadi Rajamalla (A. D. 870-71). The latest view on the date (S.V. Pillai : Hist. of Tamil Lang. and Lit., Madras 1956, p. 160) is that Tiruttakka Devar probably lived in the first half of the 10th century A. D. during the reign of Satyavakya Kongunivarma Bhutagapperumānaḍigal (A. D. 908-950).
Very lately (1952), a compilation of appreciative essays (in Tamil, pp. 256) by well known Tamil scholars on the Jivaka-cintamani is published by The Kancheepuram Jain Tamil Ilakkiya Manram. Most of the essays bear out G. U. Pope's famous remarks on this poem: "The great romantic epic which is at once the Iliad and Odyssey of the Tamil language, is one of the great epics of the world.' The difference of opinion about its date still continues. "One of the contributors in this book points out that one of the Thevaram singers was acquainted with Cintamani and quotes from it. Hence its date must be about 5th century A. D. when the Madura Sangam was in existence."
It is obvious from his critical reviews of Kuppuswami's editions that right from the beginning E. Hultzsch was interested in the story of Jivandhara and the literature that has grown round about it. He reviewed the position of these studies from time to time; and it was he who gave us an English translation of the earliest known redaction of the story of Jivandhara, namely, the one furnished by Gunabhadra in his Uttarapuraṇa, and left a detailed examination of the later versions to future researches (QJMS, XII, 4, Bangalore 1922).
In the light of the earlier researches, recounted in brief above, Professor K. K. Handiqui has kindly contributed to this volume his learned Foreword which enables the reader to assess the Jivandhara-Campu as a Campu Kavya in the perspective of Sanskrit literature as a whole.
5. Some Problems pertaining to Jivandhara Story.
There are, however, still a few problems connected with the Jivandhara story and literature bearing on it which need solution and further elucidation in the light of fresh evidence.

Page #26

( 15 ) The common authorship of GC and KC is a presumption based on the slender fact that the author of toth the works is styled Tādibhasimca. But it has to be noted that in KC reither the name Oļeyadera rcr the name of the teacher Puspasena is mentioned. Common ideas and expres. sions prove indebtedness of one to the other but not necessarily the common authorship. The same name is borne by many Jaina authors; so one has to be very cautious in establishing identity based merely on the common title or name. One Vādisimha is mentioned by Jinasena in his Adipurāņa (I. 54) and by Vâdirāja (1. D. 1025) in his Fārsyarāthacarita (I. 21). As yet no sufficient proof has been brought forth to enable us to take Vadisimha and Vādībbasimha as identical, though a view like this is held by some (Vyāyakumudacandra, Bombay 1938, Intro. p. 111 ff.). Lately a work Srādrādasiddbi has come to light, and the name of its author is Vādibhasimha (See i nekānta IX, , pp. 291 ff.; also its ed. in the Māṇitchandra Dig. J. Granthamālā, 44, Bombay 1950; also Premi: JSI, pp. 321 ff.). Tādībbasimha is after all a title, and with some, later on, even a name. It is borne by Ajitasena (c. 1087 A.D., see Epigraphia Carnatica (EC), VIII, Nagar No. 40, part ii, also No. 36-7 : also EC, 11, 67 [54]) and also by Sripāla (c. 1137 A. D., EC, V. Belur No. 17). In fact T. A. Gopinatha Rao suggested and Pt. K. Bhujabali Shastri has developed the theory that Tādībhasimba is the same as Ajitasena who is mentioned in a number of epigraphs and who was a contemporary of one Puspasena (The Yasodharacarita, Tanjore 1912, Intro. p. 4 ; Jaina Siddhānta Bhāskara VI, 2, pp. 78 ff., VII pp. 1 ff.; also Premi. JSI, pp. 320 ff.). But from the available records it is not shown that Ajitasena had a name Oderadeva and that Puspasena vas bis teacher. Srutasāgara's statement that Vădirāja and Vādībhasimba were the pupils of Somadeva is not confirmed by any other contemporary source ; and it cannot be forgotten that Srutasāgara comes very late, long after all these authors.
Srivijaya had a name Odeyadeva (EC, VIII, Nagar No. 40, part i) but the available facts hardly allow us to take him as identical with Odeyadeva, alias Vādībbasimba, the author of GC (E. Hultzsch : ZDMG, 68, pp. 695-700). A. Venkatasubbiah (JBBRAS, III 1-2, pp. 156-60, for 1928), while contradicting the above opinion of E. Hultzsch, holds the view that Srivijaya Odeyadeva of the inscriptions is the same as Odeyadeva Vādībbasimha, author of the GC, that he had a predecessor in Puspasena in some succession lists given in inscriptions, and that one would not be very wrong in believing that GO and KC were written in g.

Page #27

(
16
)
1027 A. D. He has not, however, specifically pointed out, as far as I see, to any inscriptio2 in which Sirijaca Oderadeva Vādïbhasimha (all the three together) is referred to as claiosd or mentioned by him in his paper. As long as the title Tādibhasiña is not associated with Stīvijaya Odeyadeva, the question of identification remains open,
If there is a reference by Slesa to a raler Rājarāja in the concluding verse of KC, then the author of it might be a coatemporary of the Chola monarch Rājarājadeva I (1. D. 935); or some put him as a contemporary of a second Rājarāja (4. D. 1145).
. The title Jiyaka-Ciatāmani has a regular significance ; and the name Gadya-Cintāmani can be understood clearly only by presupposing Jivaka-Cintamani. The Tamil JCi is in verse, and the term Cintāmaņi is appropriate in its title i:i apposition to the proper name Jivaka. Outside the Tamil area the Tamil text was klona possibly by the name Ointamaņi oily, and thereby its author also came to be famous as Cintāmaņi (EJ, III, Narasipur No. 105). In the Tamil area, it seems to have been read in every house as it covered the fourfold topic of Dharma, Artha, Kāma and Moksa (EC, II, 67 (54)). The Periyapurāņa came to be composed, because the Saivas used to read the Cintamani 'of the rough, false and thievish Jainas'. That only shows that the Cintamani had become popalar even outside the Jaina cire!es (The Yasodhara-carita, Tanjore 1912, Intro. pp. 2-3). The Tamil text is more exhaustive, and it is not surprising that Odeyadeva thought of giving a Sanskrit adaptation of it in croate style following the models of Subandhu and Bāņa. It is not unlikely that this is hinted by sleśa in the concluding verse : loke Cintamanir iväparah : and that the Sanskrit (Gadya-) Cintāmaņi was asthāna-bhūṣaṇaḥ possibly patronised by some king.
So far, among the available texts Guṇabhadra's JC is taken to be the oldest, and by an objective textual test Professor K. K. Handiqui puts CJ after GC and KC. Similar study bas to be carried on with regard to the relative chronology of JCI, GC and K with special reference to Gunabhadra's text, individually and amo.g themselves. A full translation of Guņabhadra's text is available büth in English and Hindi (also in Marathi and Kannada); and it is to be earnestly hoped that some Tamil scholar will give us an authentic randering of the Jivaka-Cintāmaņi either in English or in Hindi to facilitata further researches on the subject. We learn from our friend Shri T. S. Sripal, Madras, that the Czechoslo

Page #28

( 17 ) vakian Tamil research scholar Dr. Kamil Zvelebil is working on JCi ; and the results of his researches are eagerly awaited.
The authors of the Dharmasarmābhyudaya (DS) and JivandharaCampū have the same name, Haricandra ; both are Mahā kavis; and both the works show striking common espressions and ideas. But it is rather conspicuous that nothing of the biographical details given in DS is found in the other text. Pt. Premi keeps the common authorship an open question. The DS is undoubtedly an eminent Kavya; and its author is steeped in the study of Māgha. Jacobi has further shown (Vienna O. J., III for 1889) that some verses from DS have close resemblance with the gāthās from the Gaüļavaho of Vākpati (who it may incidentally be noted refers to one Haricandra, gāthā 800). Besides, the Veminiryāņa of Vāgbhata and Candraprabha-carita of Vīranandi have parallels with the DS (See Premi : JSI, pp. 303 f.). All this means that DS should be studied in details in the back-ground of Sanskrit Kāvya.
It is well known that strings of names (nā nāvali) and skeletons of stories were current in the circles of Jaina monks who further enriched them with details from their wider studies and elaborately narrated them for the occasion. It is seen how the Samarāiccakabā grew into a grand Campū in the hands of an encyclopaedio genius like Haribhadra, just from a string of names. Many of the tales included in the Mahāpurāņa of Jinasena-Guņabhadra must have grown like this. So far we know only a few sources used by them; but possibly their main source, namely, the work Vāgartha-samgrala (?) of Kaviparamespara (of which only a few quotations only are traced, see Proc. and Trans. of the A.-I.O.C., XIII, pp. 113-4, Nagpar 1946) has not come to light as yet. Under the circumstanges we have before us only two well dated tales of Jivandhara, the one, the earliest known, given by Guņabhadra (4. D. 897) and the other given Puşpadanta in his Apabhramsa Mahāpurāņa (A. D. 965): with these chronological landmarks the growth of the story has to be traced in different directions. One of the concluding verses of Guņabhadra perhaps indicates that he had the skeleton of the story before him.
It is not unlikely that Guņabhadra had some sources, other than those in Sanskrit, either in Prākrit or in Dravidian languages before him : that alone explains a proper name like Prasasta-vanka (the name of a Cāraṇa monk, Uttarapurāņa 75-678, or verse No. 496 in the Tanjore ed.)

Page #29

( 18 )
which is a hybrid Sanskrtisation : the correct name to be expected would be either Prasasta-Faktra or Prasasta-rākya. Such are the casual clues to pursue the problem of the earlier sources of Gunabhadra for the tale of Jivandhara.
The pattern of the story of Jivandhara immediately reminds us of the Bșhatkathā of Guņādhya. The Paisācī original is lost (Annals of the. B.O.R.I., XXI, 1-2, pp. 1-37, Poona 1940). But we possess today three Sanskrit adaptations of it: Bộbatkatbāslokasargraba of Budhasyamin (c. 8th century A. D., Brhatkathāmañjarī of Kșemendra (c. 1000 A. D.) Bịhatkathāsaritsāgara of Somadeva (c. 1061-S1 A. D.). It is doubtful whether Budhasyāmin's text had reached the South in the 9th century A. D. But it is a fact that Jinasena knew the BỊhatkathā of Guņādhya in its original, and he specifically refers to it with ingenious slesa in quite complimentary terms (I. 115) :
अद्भुतार्थामिमां दिव्यां परमार्थबृहत्कथाम् ।
लम्भैरनेकैः संदृब्धां गुणाढ्यैः पूर्वसूरिभिः ।। It is quite natural that Guņabhadra might have used it or some other work of that pattern, viz., the Vasudevahindi which seems to have been known to some Tamil authors also (See Hist. of Tamil Lang, and Lit., p. 139). It is a matter for further researches to see how many characters, motifs, contexts and ideas in the Jivandhara story go back to the Brhatkathā. Of the Bșhatkathā there is a Tamil adaptation, Perungadui, with Udayad as its hero, by Konguvel whose date is uncertain: some put him in the 5th or 6th century A.D., while others say that he could be hardly earlier than A.D. 750. Further to Durvinīta (c. 600 A.D.), a Kannada author, is traditionally ascribed a Sanskrit version of Guņādhya's Bịhatkathā. All this means that the elaboration and the growth of the story have to be studied not only with reference to the Uttarapurāņa but also the Bphatkathā versions in different languages.
Side by side with the literary works on Jivandhara, there were being composed, in the South, Sanskrit, Tamil, and Kannada Kāpyas about ather religious heroes like Varānga, Yasodhara and Karakandu; and the story of Jivandbara requires to be compared with them in details. For Yasodhara's story we noir possess the monumental study of the Yaşastilaka by Professor K. K. Handiqui (Sholapur 1949).

Page #30

( 19 )
These studies cannot be pursued easily in the absence of critical or authentic editions of the texts accompanied by detailed analysis or translation either in English or Hindi which alone will bring their contents within the easy reach of all.
The editions of the Sanskrit texts dealing with the story of Jivandhara brought out by T. S. Kuppuswami Sastri have proved landmarks in Sanskrit literature, and some of them were prescribed even for the University examinations. But it is to be regretted that no subsequent editions of GC and CJ by using additional Mss. material were brought out during the last fifty years; and the copies of the first edition are no more available. The KC was reprinted more than once primarily for the attraction of Jivandhara's story and of numerous arthantaranyasas pregnant with great worldly wisdom with which the text is replete; but none of the subsequent editions equals the excellent edition of Kuppuswami Sastri.
To meet this deficiency and to encourage further studies about the tale of Jivandhara and the literature bearing on it, it is proposed to make available the various texts in authentic and suitable editions based on additional material. This edition of CJ is the first step in that direction. Manuscripts of CJ are reported from Arrah, Bombay and Mysore. The present edition is an advance on the earlier editions; one more Ms. is used; the learned editor has explained the text in his lucid Sanskrit commentary; and further he has equipped the edition with a running Hindi translation.
We record our sense of gratitu le to Shriman Sheth Shanti Prasadaji and his accomplished wife Shrimati Rama Raniji who founded the Bharatiya Jñanapitha which is publishing important Prakrit and Sanskrit works. Words fall short to express adequately the spirit of self-sacrifice and love of learning for its own sake of these great patrons of learning. Shri Shanti Prasadaji reminds us of Chamundaraya, Vastupala and Tejapala, and Shrimati Ramā Rāniji is following the great traditions of Danacintamani Attimabbe. If the Jñānapīṭha Lokodaya Granthamālā aims at educating the public at large, the Jñanapitha Murtidevi Jaina Granthamālā not only maintains the prestige but is also advancing the cause of ancient Indian learning, especially in its neglected branches. Thus the Jñanapitha is really serving a national cause and a great cul

Page #31

( 20 ) tural purpose ; and all its publications are enriching our national language, Hindi.
Shri Ayodhya Prasād Goyaliya is pushing the activities of the Jūānapītha with great sincerity and zeal. Thanks are due to Pt. Pannālal Sāhityāchārya, who has edited the Jivandhara-campū with his Sanskrit commentary and Hindi Anuvāda. It is very kind of, and we are very thankful to, Professor K. K. Handiqui, one of the leading Sanskritists of our land, for his excellent Fore Tord which precisely assesses the position of CJ in Sanskrit literature. It is earnestly hoped that this cdition will give fresh impetus to further researches so well begun by T. S. Kuppuswami Sastri and E. Hultzch in the story of Jivandhara and the literature associated with it.
A. N. Upadhye H. L. Jain
6th March, 1958

Page #32

FOREWORD
Haricandra's Jivandhara-campu was first edited by T. S. Kuppuswami Sastri of Tanjore in 1905. The present edition with a simple commentary by the editor is a welcome addition to the Murtidevi Jaina Granthamālā Series published by Bharatiya Jñanapiṭha, Banaras. The book deals with the story of Jivandhara and his romantic adventures which has both the features of a folktale and a religious romance, and is intended to serve also as a medium of preaching the doctrines of Jainism.
The outline of the story of Jivandhara first appears, as far as we know, in Gunabhadrà's Uttarapurāņa (75-183 ff.) composed in 897 A. D. It is, however, Vadībhasimha who appears to have given a systematic form to the story in his Gadyacintamani and Kṣatracuḍāmaṇi both of which have the same theme, the adventures of Jivandhara and his attainment of sainthood after the joys and sorrows of wordly life. The latter work is a shorter version of the story with a strong moralising tendency written in easy verse in the Anuştup metre, and perhaps meant for the edification of the ordinary layman. The Gadya-cintamani, on the other hand, is an elaborate prose romance written in Kavya style in the manner of Subandhu and Bana, and represents the longer version of the story in all its details. It is the work of a talented writer, a worthy pupil of Somadeva Suri, the author of Yasastilakacampu. If the Tamil Jivakacintamani is based on Vadībhasimha's version of the story of Jivandhara, as suggested by T.S. Kuppuswami Sastri in the Introduction to his edition of Kṣatracūḍāmaņi (Tanjore, 1903) it would be a further proof of the Sanskrit poet's popularity and influence on later writers.
Haricandra's Jivandharacampū is a summary of the story of Jivandhara as related by Vadibhasinha in his two works mentioned above. Without the latter it would not be very easy to follow the story in all its details in Haricandra's narrative. His work is, however, not without interest, being written in mixed prose and verse; he appears to be the second Jaina Sanskrit writer to compose a Campu, though he does not rise to the heights of his great predecessor in the field. Like Vadibhasimha, he gives long descriptions in his work, but he often does so by curtailing the narrative. His love for descriptions is seen at its best in the elaborete account of the war between Kaṣṭhāngāra and Jivan

Page #33

( 22 ) dhara in Jirandharacanya (Book )) Thich goes far beyond its counterpart in Vādibhasimha's sadyacintāmaņi (Book X).
Haricandra, the author of JīTandharacampū, appears to be the same as Haricandra who wrote the Dharnasarmabhyudaya Kávya in twenty Cantos. Kuppuswami Sastri, in his edition of Jivandhara campu, points out a number of strikiog verbal resemblances between the two works. For example, Jivandharacampil XI. 43 :
केयं लक्ष्मीरपारा क्व खलु जिनपते निश्चलं निःस्पृहत्वं क्वासौ सुस्पष्टबोधः सकलविषयकः क्वेशानुद्धतत्वम् । रे रे सर्वे कुतीर्था वदत निजधियेत्येवमामन्द्रनादी
भीः स्वामिन् दुन्दुभिस्ते वदति जलधरध्वानपूरानुकारी॥ Dharmasarmābhyudaya XX. 99 :
क्वेयं लक्ष्मीः क्वेदृशं निःस्पृहत्वं क्वेदं ज्ञानं क्वास्त्यनौद्धत्यमीहक् ।
रे रे ब्रूत द्राक्कुतीर्था इतीव ज्ञाने भतुर्दुन्दुभिर्योम्न्यवादीत् ॥ It may also be pointed out that there is a remarkable similarity between the following lines of a Prasasti verse occurring in Jivandharacampī and Dharmaśarmābhyudaya respectively :
(1) विधत्तां वाग्देव्या सह परिचयं श्रीरनुदिनं ।
मतं जैनं जीयाद्विलसतु च भक्तिर्जिनपतौ ॥ (2) जीयाज्जैनमिदं मतं शमयतु करानपीयं कृपा ।
भारत्या सह शीलयत्वविरतं श्रीः साहचर्यव्रतम् ।। It has been pointed out by scholars that Haricandra shows Māgha's influence in his Dharmaśarmābhyudaya, but it is not so well-known that he shows his acquaintence not only with Māgha's work but also with Sriharsa's Naisadhiya-carita. in his Jivaandharacampu, The verse in the latter work has a close resemblance to a verse in the former : 1. JC II 51: सरोजयुग्मं बहुधा तपःस्थितं बभूव तस्याश्चरणद्वयं ध्रुवम्।
न चेत् कथं तत्र च हंसकाविमौ समेत्य हृद्यं तनुतां कलस्वनम् ।। 2. NC II. 38 : जलजे रविसेवयेव ये पदमेतत्पदतामवापतुः ।
ध्रुवमेत्य रुतः सहंसकीकुरुतस्ते विधिपत्रदंपती ।।
The following passage in the Jivandharacampū (I) is a somewhat clumsy adaptation of a verse in Sriharşa's poem (XII. 28) :

Page #34

( 23 ) 1. "यस्य च रिपुमहिला वनमध्यमध्यासीनाः..."स्वशिशुभ्यः पूर्ववासनावशेन क्रीडाराजहंस
मानयेति निर्भयिद्भ्यो बाष्पाम्बुपूरपूरितवदनकमलनयनमीनप्रतिविम्वपरिष्कृतस्तनान्तरसरोवरप्रतिफलितचन्द्रमसं निर्दिश्यायं ते हंसो ममापि विरहाग्निव्यालीढवपुषस्तथेति परिसान्त्वयामासुः।"
एतद्धीतारिनारी गिरिबिलविगलद्वासरा निःसरन्ती स्वक्रीडाहंसमोहनहिलशिशुभृशप्रार्थितोन्निद्रचन्द्रा । आक्रन्दद्भरि यत्तन्नयनजलमिलचन्द्रहंसानुबिम्ब
प्रत्यासत्तिप्रहृष्यत्तनयविहसितैराश्वसीन्यश्वसीच ।। Haricandra is thus one of the earliest pcets to be influenced by Sriharsa's famous poem.
The date of Haricandrz is not precisely known. He must be considerably later than Vādībhasimha whose literary activity belongs to the early years of the eleventh century A.D. A further clue is furnished by a dated Ms. of Haricandra's Dharmasarmābhyudaya preserved in the Sanghavi Pada Bhandara at Pattan, which was copied in Samrat 1287 (-56 =1231 A.D.), as mentioned in A Descriptive Cittalogue of Manuscripts in the Jain Bhandars at Pattan, Vol. 1, p. 32, Baroda 1937. From this it would be reasonable to suppose that the composition of Haricandra's poem could not have been later than, say, 1175 A.D. We shall not therefore be far wrong if we say that Haricandra flourished sometime between 1075 A.D. and 1175 A.D. Unfortunately Haricaudra's acquaintance with Sriharşa's Naişadhiyacarita does not help us to determine his date more precisely, as it is not certain whether that work belongs to the eleventh or twelfth century, a point which se hope to discuss elsewhere.
In conclusion, I must express my thanks to my esteemed friend Dr. A. N. Upadhye for inviting me to write a few lines introducing this excellent edition of a neglected work to students of Sanskrit literature,
K. K. HANDIQUI
Jorhat (Assam)
12-1-58.

Page #35


Page #36

प्रस्तावना
सम्पादन-सामग्री जीवन्धरचम्पूका सम्पादन श्री कुप्पू स्वामी द्वारा प्रकाशित मूल पुस्तक तथा बम्बईसे प्राप्त एक हस्तलिखित पुस्तकके आधारपर किया गया है। (मूल पुस्तक मुद्रित है अतः उसके परिचयदानकी खास आवश्यकता प्रतीत नहीं होती पर ) बम्बईसे आगत हस्तलिखित प्रति परिचयदानकी अपेक्षा रखती है। संपादनके लिए हस्तलिखित प्रतियोंका समवलोकन अपना महत्त्वपूर्ण स्थान रखता है इसलिए इसके लिए हस्तलिखित प्रतियोंको बहुत तलाश की। अनेक जैन - अजैन भाण्डारोंके अध्यक्षोंको लिखा, समाचारपत्रों में भी इसकी सूचना छपाई पर किसी भी भाण्डारमें यह प्रति उपलब्ध नहीं हुई। अन्तमें मैं एक प्रकारसे निराश ही हो गया था तब मेरे मित्र पं० कुन्दनलालजी, बम्बई, मैनेजर रामचन्द्र ग्रन्थमाला, बम्बईने सूचना दी कि जीवन्धर चम्पूकी एक प्रति भूलेश्वर जैन-मन्दिर, बम्बईमें है। सूचना ही नहीं उन्होंने प्रयत्न कर वह प्रति मेरे पास भिजवा भी दी। उसी पुस्तकके आधारपर मुद्रित प्रतिमें पाठ संशोधन तथा पाठान्तरों का संग्रह किया गया। इस प्रतिका संक्षिप्त परिचय इस प्रकार है
यह प्रति भूलेश्वर जैन-मन्दिर, वम्बईसे पं० कुन्दनलालजीके सत्प्रयत्न एवं मन्दिर सम्बन्धी व्यवस्थापक समितिके सौहार्द्रसे प्राप्त हो सकी। इसमें ११४७ इञ्चके ७५ पत्र हैं, प्रत्येक पत्रमें १५ पंक्तियाँ और प्रत्येक पंक्ति में ३० से ३५ तक अक्षर हैं, काली और लाल स्याहीसे लिखी गई है। इस पुस्तकके अन्तमें लिपि-लेखनके विषयमें लिखा है कि
"यादृशं पुस्तकं दृष्टं तादृशं लिखितं मम ।
शुद्धाशुद्धमशुद्धं वा मम दोपो न दीयते ॥" अस्मन् ग्रन्थे अजमेरमध्ये श्रीचन्द्रप्रभचैत्यालयमध्ये समाप्त क्रियते शुभसम्बत् १८५६ नृपतिविक्रमे पौषकृष्णा १३ शनैश्चरंवासरे शुभं । मङ्गलं भगवान् वीरो मङ्गलं गौतमः प्रभुः। मङ्गलं कुन्दकुन्दाद्या जैनधर्मोऽस्तु मङ्गलम् ॥ श्री जिनाय नमः ।।
अर्थात् यह ग्रन्थ अजमेरके चन्द्रप्रभ चैत्यालयमें पौष कृष्ण १३, शनिवार विक्रम संवत् १८५६ को लिखा गया है, किसने लिखा है इसका उल्लेख नहीं है । इस पुस्तकका लेख अत्यन्त अशुद्ध है। बीच-बीचमें कितने ही पाठ छूट गये हैं और कुछ दो-दो बार लिखे गये हैं, य और पमें प्रायः अभेद है । लाल स्याहीके निशान केवल शोभाके लिए लगाये गये हैं। जान पड़ता है कि इसका लिपिकार संस्कृत भाषासे अनभिज्ञ रहा है। अशुद्ध होनेपर भी कुछ स्थलोंपर ऐसे पाठ मिले हैं जो कि कुपूस्वामीके द्वारा प्रकाशित पुस्तकमें छूट गये थे तथा परिवर्तित हो गये थे। ऐसे छूटे हुए श्लोकों और गद्य खण्डोंको मैंने टिप्पणीमें 'ब' पुस्तकके नामसे उद्धृत है।
___ पुस्तककी अशुद्धि बहुलता देख इसे मूल पुस्तक माननेका साहस नहीं हो सका अतः श्री कुप्पूस्वामीके द्वारा प्रकाशित पुस्तकको हो मूल पुस्तक मानकर इसका संशोधन-संपादन किया गया है। ग्रन्थका नाम
इस ग्रन्थके पुष्पिका वाक्यों में सर्वत्र ग्रन्थका नाम 'चम्पु जीवन्धर' उल्लिखित किया गया है पर आजकल जीवन्धर चम्पू इस अतिसुखद नामसे ही इसका व्यवहार किया जाने लगा है,

Page #37

जीवन्धरचम्पू
३०
यद्यपि मेरी इच्छा थी कि ग्रन्थका नाम पुष्पिका वाक्यके आधारपर चम्पु जीवन्धर ही रक्खा जाय पर भारतीय ज्ञानपीठके प्रधान सम्पादक महोदयका सुझाव प्रचलित नाम रखनेका ही प्राप्त हुआ। जिसे मैंने स्वीकृत कर लिया अतः अब यह ग्रन्थ 'जीवन्धर चम्पू' इस नाम से ही प्रकाशित हो रहा है ।
टीका ओर प्रकाशन -
अध्ययन और अध्यापनकी ओर निसर्गतः प्रवृत्ति होनेके कारण जहाँ मैंने जैन ग्रन्थोंका परिशीलन किया है वहाँ अनेक अजैन ग्रन्थोंका भी परिशीलन किया है और उस परिशीलनसे मैं इस निष्कर्षपर पहुँचा कि जैन कवियोंने संस्कृत भाषाका रत्नभाण्डार भरनेमें कोई कमी नहीं की है। भले ही जैन साहित्य में ग्रन्थों की बहुलता न हो पर जो भी थोड़ेसे ग्रन्थ जैनाचार्यों के लिखित आज उपलब्ध हैं वे अन्य अजैन ग्रन्थोंकी होड़ में पीछे रहने लायक नहीं हैं । खेद इस बात का है कि समाजका रवैया कुछ ऐसा रहा है कि उत्तमोत्तम ग्रन्थों को भी जनता के समक्ष नहीं ला सका है । अन्य समाज में जहाँ साधारणसे साधारण ग्रन्थोंकी अनेक टीकाएँ उपलब्ध हैं वहाँ जैन साहित्यके महत्त्वपूर्ण ग्रन्थ भी टीकारहित पड़े हैं । जीवन्धर चम्पू अपनी भाव भङ्गी और शब्दार्थ-सम्पत्तिकी अपेक्षा एक उत्तम काव्य माना जाता है पर इस पर एक भी टीका टिप्पणी नहीं । ग्रन्थकर्ताके भावको आजका विद्यार्थी सरलतासे समझना चाहता है पर हमारे जो प्राचीन प्रकाशन हैं उनसे विद्यार्थी वर्गको निराश होना पड़ता है । जीवन्धर चम्पू विशारद परीक्षा की पाठ्यपुस्तक है इसलिए इसे पढ़ानेका अवसर मुझे प्रायः प्रतिवर्ष हो मिलता रहता है। पढ़ाते समय मैं अनुभव करता हूँ कि अमुकस्थल इतना दुरूह है कि उसे टीका के बिना छात्र अच्छी तरह हृदयंगत नहीं कर सकता । यही विचार कर पाँच-छह वर्ष हुए तब जीवन्धर चम्पूकी संस्कृत-हिन्दी टीका लिखी थी । जो कि आज श्रीमान् पं० फूलचन्द्रजी सिद्धान्त शास्त्रीकी प्रेरणा पाकर भारतीय ज्ञानपीठ बनारसकी ओरसे प्रकाशित हो रही है । संस्कृत टोका विस्तृत टीका है इसमें समास पर्याय, अलंकार, छन्द आदिके निर्देश से छात्रोंकी व्युत्पत्ति बढ़ानेका पर्याप्त ध्यान रक्खा गया है । हिन्दी भाषाभाषी लोग भी इस ग्रन्थके स्वरससे परिचित हों इस दृष्टिसे परिशिष्ट में हिन्दी अनुवाद भी दिया गया है। इस तरह इस साहित्यिक साधना के द्वारा आशा करता हूँ कि हमारा विद्यार्थी वर्ग तो लाभान्वित होगा ही साथ ही साहित्य-सुधाभिलाषी अन्य जन भी महाकवि हरिचन्द्रकी रसधाराका आस्वादन कर सकेंगे । काव्य, उसकी विशेषता तथा रचयिता आदि प्रासङ्गिक चर्चाएँ अग्रिम प्रकरण में देखिए ।
काव्य और काव्यका प्रयोजन -
काव्य, वह सितामिश्रित संजीवनी है कि जिसके द्वारा अनेक दुष्प्रवृत्ति रूपी ज्वर अनायास ही शान्त हो जाते हैं । काव्यसे न केवल मनोरंजन होता है अपितु उससे धार्मिक, नैतिक, दार्शनिक ज्ञानकी शिक्षा, कायरों को साहस, वीर जनोंको उत्साह, शोकाभिभूत जनोंको सान्त्वना एवं उद्विग्न चित्त वालोंको परम शान्ति मिलती है । काव्यालंकार में लिखा है कि
धर्मार्थकाममोक्षाणां वैलक्षण्यं कलासु च ।
प्रीतिं करोति कीर्तिञ्च साधुकाव्यनिबन्धनम् ॥
अर्थात् उत्तम काव्यकी आराधना धर्म, अर्थ, काम और मोक्ष विषयक चातुर्य, कलाओं में प्रीति तथा कीर्तिको करता है ।

Page #38

प्रस्तावना
आचार्य मम्मटने अपने काव्य प्रकाशमें कहा है कि
काव्यं यशसेऽर्थकृते व्यवहारविदे शिवतरक्षतये ।
सद्यः परिनिर्वृतये कान्तासम्मिततयोपदेशयुजे ॥ अर्थात् काव्य यश, धन, व्यवहार लाभ, अमङ्गल हानि, सद्यः सन्तोष और कान्तासम्मित भावसे उपदेश दानका कारण है। आचार्य कुन्तकने शास्त्र और काव्यमें अन्तर बतलाते हुए लिखा है कि
___ कटु कौषधवच्छास्त्रमविद्याव्याधिनाशनम् ।
___ आहाद्यमृतवत्काव्यमविवेकगदापहम् ॥ -वक्रोक्ति जीवित । अर्थात् शास्त्र तो कडुवी औषधिके समान अविद्यारूपी रोगको नष्ट करनेवाले हैं और काव्य आनन्ददायी अमृतके समान अविवेक रूपी रोगको हरनेवाला है ।
इस तरह विचार करनेपर विदित होता है कि काव्यके द्वारा अनायास ही लोक कल्याण सम्पन्न हो जाता है । जब पूर्व आचार्योंने देखा कि जनताकी रुचि शास्त्रोंके नीरस अध्ययन की ओर पूर्ववत् आकृष्ट नहीं होती है तब उन्होंने काव्यसुधाकी पुट दे दे कर शास्त्रीय चर्चाको सरल और सुग्राह्य बना दिया। यही कारण है कि काव्यकालमें जिनकी रचना हुई है ऐसे न्याय, आयुर्वेद, ज्यौतिष आदिके ग्रन्थोंमें भी काव्यसुधाका प्रवाह उनके रचयिताओंने प्रवाहित किया है।
कवृ वर्णने' धातुसे कवि शब्द बनता है जिसको व्युत्पत्ति होती है 'कवने-वर्णयति इति कविः' अर्थात् जो वर्णन करे उसे कवि कहते हैं । विद्याधरने अपनी एकावलीमें 'वयाति कविः' इस प्रकार भी कवि शब्द की निरुक्ति की है 'कवेः कर्म भावो वा काव्यम्' कविका जो भाव अथवा कर्म है उसे काव्य कहते हैं । भामहने भी लिखा है कि
प्रज्ञा नवनवोन्मेषशालिनी प्रतिभा मता।
तदनुप्राणनाजीवेद् वर्णनानिपुणः कविः ।। तस्य कर्म स्मृतं काव्यम् ।
अर्थात् नव नवोन्मेषसे सुशोभित कविको जो बुद्धि है, उसे प्रतिभा कहते हैं । इस प्रतिभाके वलपर जो जीवित है तथा नाना प्रकारके वर्णन करनेमें निपुण है उसे कवि कहते हैं। कविका जो कर्म है उसे काव्य कहते हैं। कविका लक्षण लिखते हुए आचार्य अजितसेनने भी अलंकारचिन्तामणिमें ऐसा ही लिखा है
प्रतिभोजीवनो नानावर्णनानिपुगः कृतीं।
नानाभ्यासकुशाग्रीयमतिर्युत्पत्तिमान् कविः ॥ यह काव्य शब्दका निरुक्त्यर्थ है जिसमें किसीको विवाद नहीं है पर इसके वाच्यार्थका विभिन्न आचार्यों ने विभिन्न शैलियोंसे वर्णन किया है। यहाँ उनमेंसे कुछका निदर्शन करा देना अनावश्यक नहीं होगाकाव्योंके विभिन्न स्वरूप
मृदुललितपदाढय गुढशब्दार्थहीनं जनपदसुखबोध्यं युक्तिमन्नृत्ययोज्यम् । बहुकृतरसमार्ग सन्धिसन्धानयुक्तं स भवति शुभकाव्यं नाटकप्रेक्षकाणाम् ॥
-नाट्यशास्त्र १६।११८

Page #39

३२
जीवन्धरचस्पू
संक्षेपाद् वाक्यमिष्टार्थ-व्यवच्छिन्ना पदावली । काव्यं स्फुरदलकारं गुणवद्दोषवर्जितम् ॥
-अग्निपुराण ३३७।६-७॥ 'शब्दार्थों सहितौ काव्यम्।
-काव्यालंकार १० शब्दाथों सहितौ वक्रकविव्यापारशालिनि । बन्धे व्यवस्थितौ काव्यं तद्विदाह्लादकारिणि ॥ -वक्रोक्ति जीवित १७ निर्दोपं गुणवत्काव्यमलङ्कारैरलंकृतम् । रसान्वितं कविः कुर्वन् कीर्ति प्रीतिं च विन्दति ॥
-सरस्वती कण्ठाभरण १२ 'तददोषौ शब्दार्थों सगुणावनलङ्कृती पुनः क्वापि' -काव्यप्रकाश अदोषौ सगुणौ सालङ्कारौ च शब्दार्थों काव्यम् ।
-काव्यानुशासन प्रथमाध्याय ( हेमचन्द्राचार्यस्य ) गुणालङ्कारसहितौ शब्दार्थों दोषवर्जितौ काव्यम् -प्रतापरुद्रयशोभूपण साधुशब्दार्थसन्दर्भ गुणालङ्कारभूषितम् । स्फुटरीतिरसोपेतं काव्यं कुर्वीत कीर्तये ॥ -वाग्भटालंकार पार शब्दार्थों निदोषौ सगुणौ प्रायः सालङ्कारौ काव्यम् ।
-काव्यानुशासन (द्वितीय वाग्भट्टस्य) निर्दोषा लक्षणवती सरीतिर्गुणभूषिता ।
सालङ्काररसानेकवृत्तिर्वाक्काव्यनामभाक् ॥ -चन्द्रालोक १७ वाक्यं रसात्मकं काव्यम्
-साहित्यदर्पण १३ कायं रसादिमवाक्यं
-अलंकार शेखर ११ शब्दार्थालंकृतीद्धं नवरसकलितं रीतिभावाभिरामं
___ व्यङ्ग्यावर्थ विदोपं गुणगणकलितं नेतृसद्वर्णनाढ्यम् । लोकद्वन्दोपकारि म्फुटमिह तनुतात् काव्यमयं सुखार्थी ।
नानाशास्त्रप्रवीणः कविरतुलमतिः पुण्यधर्मोरुहेतुम् ॥ -अलंकार चिन्तामणि । रमणीयार्थप्रतिपादकः शब्दः काव्यम्
-रसगङ्गाधर । इस छोटेसे प्रकरणमें इन सब विभिन्न मतों की आलोचना अशक्य एवं अनावश्यक है फिर भी इतना कह सकना अपेक्षित है कि सब लक्षण एक ही केन्द्रमें चक्कर लगा रहे हैं। सबसे अन्तिम मत पण्डितराज जगन्नाथ का है कि रमणीय अर्थका प्रतिपादन करनेवाला शब्द समूह काव्य कहलाता है। भले ही अर्थ की रमणीयता अलंकार गुण, रीति, ध्वनि या रस आदि किसी तत्त्वसे प्रस्फुटित हुई है 'चमत्कारपूर्ण उक्ति ही काव्य है' यह काव्यके नाना लक्षणोंका स्वरस है। काव्य हेतु
काव्यका हेतु क्या है ? इस विषयमें भी साहित्य विद्या विशारदोंमें विभिन्न मत पाये जाते हैं फिर भी अधिकांश आचार्योंको मत यही है कि काव्यमें १ शक्ति, २ निपुणता और ३ अभ्यास ये तीन ही कारण हैं । रुद्रटने काव्यालंकारमें शक्तिका लक्षण लिखा है कि
मनसि सदा सुसमाधिनि विस्फुरणमनेकधा निधेयस्य । अक्लिष्टानि पदानि च विभान्ति यस्यामसौ शक्तिः ॥ १।१५

Page #40

प्रस्तावना
अर्थात् जिसके द्वारा सुस्थिर चित्तमें अनेक प्रकारके वाक्यार्थका विन्फुरण तथा काव्यरचनाके अनुकूल कोमलकान्त पदावली उपस्थित रहती है उसे शक्ति कहते हैं। शक्तिको ही प्रतिभा कहते हैं। नाना शास्त्रदर्शित्वको निपुणता कहते हैं। इसी निपुणता को कितने ही आचार्यों ने व्युत्पत्ति नामसे उल्लेख किया है। गुरुजनोंके सम्पर्कमें रहकर शास्त्ररचनाके प्रति जा आदर भाव है उसे अभ्यास कहते हैं । इस विषयमें कुछ आचार्यों के उल्लेख इस प्रकार हैं
नैसगिकी च प्रतिभा श्रुतं च बहु निर्मलम् । अमन्दश्चाभियोगोऽस्याः कारणं काव्यसम्पदः॥ -काव्यादर्श रुटस्य १३०३ तम्यासारनिरासात् सारग्रहणाच्च वारुणः करणे । त्रितयमिदं व्याप्रियते शक्तियुत्पत्तिरभ्यासः ॥
-काव्यालङ्कार १११ शक्तिनिपुणतालोककाव्यशास्त्राद्यवेक्षणात् । काव्यज्ञशिक्षयाभ्यास इति हेतुस्तदुद्भवे ॥
-काव्यप्रकाश ३ प्रतिभाकारणं तस्य व्युत्पत्तिस्तु विभूषणम् । भृशोत्पत्तिकृदभ्यास इत्याद्यकविसंकथा ।।
-वाग्भटालंकार १३ उक्त उद्धरणांसे सिद्ध होता है कि शक्ति (प्रतिभा) निपुणता और अभ्यास ये तीन ही काव्यके हेतु हैं । परन्तु वामन राजशेखर तथा द्वितीय वाग्भट आदि कुछ साहित्यकारोंने केवल प्रतिभाको ही काव्यका हेतु माना है। वामनने काव्यालंकार सूत्र २३१६ में कहा है कि 'कवित्वबीजं प्रतिभानम्' अर्थात् काव्यका कारण प्रतिभा है। राजशेखरने काव्यमीमांसामें लिखा है कि-'सा केवलं काव्ये हेतुः' इति यायावरीयः । अर्थात् एक प्रतिभा ही काव्यका हेतु है। द्वितीय वाग्भटने भी अपने काव्यानुशासनमें लिखा है कि-'प्रतिभैव च कवीनां काव्यकरण कारणम् । व्युत्पत्त्यभ्यासौ तस्या एवं संस्कारकारको न तु काव्यहेतू' अर्थात् प्रतिभा ही काव्य-निर्माण का कारण है, व्युत्पत्ति और अभ्यास तो उसीका संस्कार करनेवाले हैं। इन उल्लेखोंका निष्कर्ष यही निकलता है कि काव्यनिर्माणमें प्रभुता प्रमुख कारण है और व्युत्पत्ति अथवा निपुणता उसमें शोभा उत्पन्न करनेवाली है। प्रतिभा और व्युत्पत्तिमें बलीयसी कौन है ? इसका निर्णय कालिदास और भवभूतिके साहित्यका मन्थन करनेवाले विद्वान् सहज ही समझ सकते हैं। काव्यके भेदअग्निपुराणमें काव्यके श्रव्य, अभिनेय और प्रकीर्ण यह तीन भेद बतलाये गये हैंश्रव्यं चैवाभिनेयं च प्रकीर्ण सकलोक्तिभिः ॥
-३३७।३६ भामहने काव्यको गद्य और पद्य दो भागोंमें विभक्त करके फिर संस्कृत, प्राकृत और अपभ्रंश ये तीन भेद बतलाये हैं।
दण्डीने काव्यादर्शमें ( १।११) गद्य, पद्य और मिश्रित ये तीन भेद बतलाये हैं ।
वामनने काव्यालंकार सूत्रमें ( १।३।२१,२६ ) गद्य, पद्य ये दो भेद बतलाकर गद्यके वृत्तगन्धी, चूर्णक और उत्कलिका इस प्रकार तीन भेद तथा पद्यके अनेक भेद बतलाये हैं।
रुद्रटने गद्य और पद्य ये दो भेद बतलाकर उनको प्राकृत, संस्कृत, मागधी, पैशाची, शौरसेनी और अपभ्रंश इन छह भाषाओंमें विभक्त किया है।
हेमचन्द्रने प्रेक्ष्य (दृश्य ) और श्रव्य इन दो भेदोंमें विभक्त कर प्रेक्ष्यको पाठ्य और गेय इन दो भेदोंमें तथा श्रव्यको महाकाव्य, आख्यायिका, चम्पू और अनिबद्ध इस प्रकार चार भेदों में विभक्त किया है।
काव्यप्रकाशकार मम्मटने उत्तम, मध्यम और जघन्य ये तीन भेद वतलाकर ध्वनिको

Page #41

३४
जीवन्धरचम्पू
उत्तम काव्य, गुणीभूत व्यङ्गयको मध्यम काव्य और शब्दचित्र तथा अर्थचित्र ( शब्दालंकार तथा अर्थालंकार ) को जघन्य काव्य बतलाया है।
साहित्य दर्पणकार विश्वनाथ कविने काव्यके दृश्य और श्रव्य इस प्रकार मूलमें दो भेद बतलाकर दृश्यके रूपक और उपरूपक ये दो भेद बतलाये हैं। रूपकके १ नाटक, २ प्रकरण, ३ भाण, ४ व्यायोग, ५ समवकार, ६ डिम, ७ ईहामृग, ८ अङ्क, ६ वीथी, १० प्रहसन ये दश भेद बतलाये हैं। तथा उपरूपकके १ नाटिका, २ त्रोटक, ३ गोष्ठी, ४ सहक, ५ नाट्यरासक, ६ प्रस्थानक, ७ उल्लाप्य, ८ काव्य, ६ प्रेक, १० रासक, ११ श्रीगदित, १२ शिल्पक, १३ विलासिका, १४ दुर्मल्लिका, १५ प्रकरणी, १६ हल्लीस, १७ भणिका और १८ रुलापक ये अठारह भेद बतलाये हैं। इन सबके लक्षण भरत मुनिके नाट्यशास्त्र, दश रूपक तथा साहित्यदर्पणमें स्पष्ट किये गये हैं। श्रव्य काव्यके पद्य और गद्य ये दो भेद बतला कर पद्यके १ मुक्तक, २ युग्मक, ३ संदानितक, ४ कलापक, ६ कुलक, ६ महाकाव्य, ७ काव्य, ८ खण्ड काव्य, ६ कोष और १० त्रज्या ये दश भेद वनलाये हैं तथा गद्य-काव्यके १ मुक्तक, २ वृत्तगन्ध, ३ उत्कलिकाप्राय और ४ चूर्णक ये चार भेद निर्दिष्ट किये हैं। इनके सिवाय गद्य-पद्य मिश्रित रचनासे युक्त चम्पू-काव्य कहा है। गद्यपद्यमयं काव्यं चम्पूरित्यभिधीयते' अर्थात् गद्य-पद्यमिश्रित रचना चम्पू कहलाती है। चम्पू-काव्यका विस्तार और उसकी लोकप्रियता
___ लोगोंकी रुचि विभिन्न प्रकारकी होती है, कुछ लोग तो गद्य-काव्यको अधिक पसन्द करते हैं और कुछ लोग पद्य-काव्यको अच्छा मानते हैं, पर चम्पू-काव्यमें दोनोंकी रुचिका ध्यान रक्खा जाता है इसलिए यह सबको अपनी ओर आकर्षित करता है। महाकवि हरिचन्द्रने जीवन्धरचम्पूके प्रारम्भमें कहा है कि
गद्यावलिः पद्यपरम्परा च प्रत्येकमप्यावहति प्रमोदम् ।
हर्षप्रकर्ष तनुते मिलित्वा द्राग्बाल्यतारुण्यवतीव कान्ता । अर्थात् गद्यावली और पद्यावली दोनों ही प्रमोद उत्पन्न करती हैं फिर हमारा यह काव्य तो दोनोंसे युक्त है अतः मेरी यह रचना बाल्य और तारुण्य अवस्थासे युक्त कान्ताके समान अत्याह्लाद उत्पन्न करेगी इसमें संशय नहीं है। चम्पू-साहित्यकी ओर जब दृष्टि डालते हैं तो सर्वप्रथम त्रिविक्रम भट्टको 'नल-चम्पू' पर दृष्टि जा सकती है। इसमें नल-दमयन्तकी मनोहारिणी कथा गुम्फित की गई है। श्लेष परिसंख्या आदि अलंकार पद-पद पर इसकी शोभा बढ़ा रहे हैं । पदविन्यास इतना सरस और सुकुमार है कि कविकी कलाके प्रति मस्तक श्रद्धावनत हो जाता है। इसी कविकी दूसरी रचना मदालसा चम्पू भी है। यह कवि ई० ६१५ में हुआ है। इसके वाद ई०६५६ में आचार्य सोमदेवके यशस्तिलक चम्पूकी रचना हुई है। इस चम्पूमें आचार्य ने कथाभागकी रक्षा करते हुए कितना प्रमेय भर दिया है ? यह देखते ही बनता है। इसके गद्य कादम्बरीसे भी चार हाथ आगे हैं। कल्पनाएँ अद्भुत हैं। कथाका सौन्दर्य ग्रन्थके प्रति आकपण उत्पन्न करता है । सोमदेवने प्रारम्भमें ही लिखा है कि जिस प्रकार नीरस तृण खानेवाली गायसे सरस दूधकी धारा प्रवाहित होती है उसी प्रकार जीवनपर्यन्त न्याय जैसे नीरस विषयका अध्ययन करनेवाले मुझसे इस काव्य-सुधाकी धारा बह रही है । इस ग्रन्थरूपी महासागरमें अवगाहन करनेवाले विद्वान् ही समझ सकते हैं कि आचार्य सोमदेवके हृदयमें कितना अगाध वैदुष्य भरा है। उन्होंने एक जगह स्वयं कहा है कि लोक-विम्ब और कवित्वमें समस्त संसार सोमदेवका उच्छिष्टभोजी है अर्थात् उनके द्वारा वर्णित वस्तुका ही सब वर्णन करनेवाले हैं । इस महाग्रन्थमें आठ समुच्छास है । अन्तके तीन समुच्छ्रासोंमें सम्यग्दर्शन तथा उपासकाध्यय

Page #42

प्रस्तावना
नाङ्गका कितना विस्तृत और समयानुरूप वर्णन किया है यह देखते ही बनता है। तृतीय उच्छास तो राजनीतिका भण्डार ही है।
__इसके बाद महाकवि हरिचन्द्र के 'जीवन्धरचम्पू' काव्यकी रचना हुई है। इसकी कथा वादीभसिंहकी गद्यचिन्तामणि अथवा जत्रचूडामणिसे ली गई है। यद्यपि जीवन्धर स्वामीको कथाका मूल स्रोत गुगभद्रके उत्तरपुरागमें मिलता है पर उसमें और इसमें कितने स्थलोंमें नाम तथा कथानकमें वैचित्र्य पाया जाता है। इसमें प्रत्येक लम्बकी कथावस्तु तथा पात्रोंके नाम आदि गद्यचिन्तामणिसे मिलते-जुलते हैं। महाकविने इस काव्यमें भगवान महावीर स्वामीके समकालीन क्षत्रचूडामणि श्री जीवन्धर स्वामीकी कथा गुम्फित की है। पूरी कथा अलौकिक घटनाओंसे भरी है। कथाकी रोचकता देखते हुए जब कभी हृदयमें आता है कि यदि इसका चित्रपट बन जाता तो अनायास ही एक आदर्श लोगोंके सामने आ जाता ।
इस ग्रन्थकी रचनामें कविने बड़ा कौशल दिखाया है। अलंकारकी पुट और कोमल कान्त पदावली बरवश पाठकके मनको अपनी ओर आकृष्ट कर लेती है। मुझे तो लगता है कि कविको निसर्गसिद्ध प्रतिभा प्राप्त थी इसीलिए प्रकरणानुकूल अर्थ और अर्थानुकूल शब्दोंके ढूंढ़नेमें उसे जरा भी प्रयत्न नहीं करना पड़ा है। कितने ही गद्य तो इतने कौतुकावह है कि उन्हें पढ़कर कविकी प्रतिभाका अलौकिक चमत्कार दृष्टिगत होने लगता है। नगरी-वर्णन, राज-वर्णन, राज्ञी-वर्णन, चन्द्रोदय, सूर्योदय, वन-क्रीड़ा, जल-क्रीड़ा, युद्ध आदि काव्यके समस्त वर्णनीय विपयोंको कविने यथास्थान इतना सजाकर रक्खा है कि देखते ही बनता है। प्रस्तावना लेखके लिए समय अत्यन्त अल्प मिला है नहीं तो ग्रन्थके अवतरण देकर मैं सिद्ध करता कि कविकी कलममें कितना जादू है। अस्तु, इसके बाद जैन चम्पू ग्रन्थों में महाकवि अर्हदासके पुरुदेवचम्पूका नम्बर आता है। इसमें श्लेषादि अलंकारोंकी प्रधानता है। भगवान् आदिनाथका दिव्य चरित्र, भवान्तर वर्णनके साथ-साथ उसमें अंकित किया गया है।
इसके बाद भोजराजके 'चम्पू रामायण', अभिनव कालिदासके 'भागवत चम्पू', कवि कर्णपूरके 'आनन्द वृन्दावन चम्पू', जीव गोस्वामीके 'गोपाल चम्पू', श्रीशेप कृष्णके 'पारिजातहरणचम्पू, नीलकण्ठ दीक्षितके 'नीलकण्ठ चम्पू', वेङ्कटाध्वरीके 'विश्वगुणादर्श चम्पू', अनन्त कविके 'चम्पू भारत' केशवभट्टके 'नृसिंह चम्पू रामनाथके 'चन्द्रशेखर चम्पू' श्रीकृष्णकविके 'मन्दार मरन्द चम्पू' और पन्त विठ्ठलके 'गजेन्द्र चम्पू' आदि ग्रन्थ दृष्टिमें आते हैं जिनमें लेखकोंने अपनी गद्य पद्य लेखनकी कलो दिखलाई है। इस अल्पकाय लेखमें समग्र ग्रन्थोंका परिचय दे सकना सम्भव नहीं है इसलिए नाम मात्र देकर सन्तोष धारण किया। इस प्रकार गद्य पद्यात्मक चम्पू साहित्यका बड़ा विस्तार है। दशम ईशवीय शतीके पूर्वको चम्पू रचना मेरी दृष्टिमें नहीं आई है। काव्यमें रस
जैन सिद्धान्तके अनुसार सांसारिक आत्माओंमें प्रति समय हास्य, रति, अरति, शोक, भय, जुगुप्सा और वेद ये किञ्चित् कषाय सत्ता अथवा उदयकी अपेक्षा विद्यमान रहती हैं। जव हास्य वगैरहका निमित्त मिलता है तब हास्य आदि रस प्रकट हो जाते हैं । इन्हींको दूसरी जगह स्थायिभाव कहा है। यह स्थायिभाव जव विभाव, अनुभाव और संचारी भावोंके द्वारा प्रस्फुटित होता है तब रस कहलाने लगता है । सब रस नौ हैं-१. शृङ्गार, २. हास्य, ३. करुणा, ४. रौद्र, ५. वीर, ६. भयानक, ७. वीभत्स, ८. अद्भुत और ६. शान्त । कई लोग शान्तको
१, इसका सप्रमाण उल्लेख इसी प्रस्तावना लेखमें आगे देखें ।

Page #43

३६
जीवन्धरचम्पू
रस नहीं मानते अतः उनके मत से आठ ही रस माने गये हैं । इनके सिवाय भरत सुनिने वात्सल्यको भी रस माना है तब १० भेद होते हैं । आठ, नौ और दश इन तीन विकल्पोंमें ६ का विकल्प अनुभवगम्य, युक्तिसंगत और अधिक जनसंगत है ।
काव्यका प्रवाह-
काव्यका प्रवाह गद्यकी अपेक्षा अधिक आनन्ददायी होता है इसलिए वह इतने वेगसे प्रवाहित हुआ कि उसने गद्यरचनाको एक प्रकार से तिरोभूत ही कर दिया । धर्मशास्त्र, न्याय, व्याकरण, ज्योतिष, आयुर्वेद आदि विषयोंके ग्रन्थ काव्य रूपमें ही लिखे जाने लगे । यही कारण रहा कि संस्कृत साहित्य में पद्यमय जितने ग्रन्थ हैं उतने गद्यमय ग्रन्थ नहीं हैं । संस्कृत साहित्य के विपुल भाण्डारमें जब गद्यमय ग्रन्थोंकी और दृष्टिपात करते हैं तब कादम्बरी, श्रीहर्षचरित, दशकुमार चरित, गद्यचिन्तामणि, तिलकमञ्जरी आदि दश पाँच ग्रन्थोंपर ही दृष्टि रुक जाती है। पर पद्यमय ग्रन्थोंपर अव्याहत गति से आगे बढ़ती जाती है । चम्पू ग्रन्थोंका जो गद्यकी अपेक्षा अधिक विस्तार हुआ है वह साथ में पद्यके रहनेसे ही हुआ है ।
काव्यमें गुण अलंकार और रीति-
रसके बाद काव्यके सौष्ठवको बढ़ानेवाले अलंकार गुण और रीति हैं । रीतिका स्थान शरीर के संस्थान के समान है । गुण, दया, दाक्षिण्यादि के समान उत्कर्षाधायक है और अलंकार शब्द तथा अर्थकी शोभा बढ़ानेवाले अस्थायी धर्म हैं । इनका स्थान मानव शरीरपर धारण किये हुए कटककुण्डलादिके समान है । एक समय था जब कविताके अन्दर कवि लोग शक्ति भर अलंकार रखनेका प्रयत्न करते थे पर अब समय बदल गया है, आजका मानव कवितामें अर्थको जितना पसन्द करता है उतना अलंकारको नहीं । एक समय था कि महिलाएँ नाना प्रकार के आभूषणोंसे लदी रहती थीं पर आजकी स्त्रीका चित्त आभूषणोंकी उपेक्षा करने लगा है । कवि अपनी धारासे लिखता जाता है उसमें अनायास जो अलंकार आते जाते हैं उन्हें कवि यथा स्थान बैठाता जाता है पर जहाँ कवि अलंकार बैठानेकी भावनासे जो कुछ लिखता या कहता है वहाँ उसकी कृत्रिमता सामने आ जाती है, कालिदासकी कविता में अलंकारकी विरलता होने पर भी सौन्दर्य है । इसका कारण यही है कि वे अलंकारके पीछे नहीं पड़े हैं। अपने युगमें अलंकारोंका क्रमिक विकास होते-होते चरम सीमा तक पहुँचा है । यहाँ अलंकारोंका नामोल्लेख तथा स्वरूपचित्रणकी आवश्यकता नहीं है ।
गुणोंके विषयमें भी आचार्यों में विभिन्न मत मिलते हैं । वामनने १ श्लेष, २ प्रसाद ३ समता, ४ समाधि, ५ माधुर्य, ६ ओज, ७ सौकुमार्य, ८ अर्थव्यक्ति, ६ उदारता और १० कान्ति दश गुण माने हैं, तो राजा भोजने २४ गुण मान रक्खे हैं । किन्हींने आठ ही गुण माने हैं और किन्होंने अन्तमें चलकर माधुर्य, ओज और प्रसाद ये तीन गुण माने हैं। इसमें सन्देह नहीं कि ये तीन गुण काव्यके उत्कर्षको बढ़ानेमें अत्यन्त सहायक होते हैं ।
1
रचनाकी शैलीको रीति कहते हैं, कुछ लोग अधिक लम्बे समासवाली रचना पसन्द करते हैं और कुछ छोटे-छोटे समासवाली रचनाको अच्छा समझते हैं । इसीलिए रीतिमें भेद हुआ है । रसके अनुकूल शब्द योजनाकी दृष्टिने भी रीतिको जन्म दिया है । इस तरह गौडी, पाञ्चाली, लाटी और वैदर्भीके भेदसे चार प्रकारकी रीतियाँ साहित्य क्षेत्र में मानी जाती हैं ।
जीवन्धर चम्पू और उसके रचयिता महाकवि हरिचन्द्र---
जीवन्धर चम्पूके विषय में पहले बहुत कुछ लिखा जा चुका है । अतः यहाँ पुनरुक्ति करना अन्याय्य होगा । इसके रचयिता महाकवि हरिचन्द्र हैं । यद्यपि कुछ लोगोंका ध्यान है

Page #44

प्रस्तावना
कि यह धर्मशर्माभ्युदयके कर्ता श्रीहरिचन्द्रकी रचना नहीं है पर धर्मशर्माभ्युदय और जीवन्धर चम्पूके भावों तथा शब्दों में जो समानता है उससे जान पड़ता है कि दोनोंका कर्ता एक होना चाहिए। इसके सिवाय जीवन्धर चम्पूकी जो हस्तलिखित प्रति उपलब्ध है उसके पुष्यिका वाक्यों में इसके कर्ता हरिचन्द्रका ही उल्लेख किया गया है। ग्रन्थान्तमें ग्रन्धकर्ताने स्वयं अपने नामका उल्लेख किया है।' आंग्लविद्वान् डाक्टर कीथ महाशय भी हरिचन्द्रको ही जीवन्धर चम्पूका कर्ता मानते हैं। यह कहना कि धर्मशर्माभ्युदय देखकर किसी पृष्ठवी कविने उसके भाव और शब्दोंको आत्मसात् कर इसकी रचना की है, यह उचित नहीं जान पड़ना। मर्मत्र विद्वान्की दृष्टिमें यह बात अनायास आ जाती है कि यह वात कविने अन्यत्रसे ली है और यह स्वतः लिखी है। अन्ततोगत्वा नकल नकल ही है। जिस प्रकार सोमदेवके यशस्तिलक चम्पूके नीतिभाग और नीति वाक्यामृतमें एककर्तृक होनेके कारण पद-पद पर सादृश्य पाया जाता है उसी प्रकार जीवन्धर चम्पू और धर्मशर्माभ्युदयमें एककर्तृक होनेसे पद पद पर साहश पाया जाता है। दोनों ही ग्रन्थों में इसका प्रवाह, अलंकारकी पुट जौर शब्दविन्यासकी शैली एक-सी है। यहाँ मैं दोनों ग्रन्थोंके कुछ अवतरण देकर इस विपयको स्पष्ट कर देना उचित समझता हूँ।
____ जीवन्धर चम्पूके प्रारम्भमें भगवान् ऋषभदेव, चन्द्रप्रभ, शान्तिनाथ, महावीर, रत्नत्रय तथा जिनवाणीको नमस्कार किया गया है, इसी प्रकार धर्मशर्माभ्युदय में भगवान् ऋपभदेव, चन्द्रप्रभ,शान्तिनाथ, महावीर, रत्नत्रय और जिनवाणीको नमस्कार किया गया है। धर्मशर्माभ्युदय में कथानायक होनेसे भगवान् धर्मनाथको भी नमस्कार किया गया है। इनके सिवाय धर्मशर्माभ्युदयमें एक श्लोक द्वारा समुदाय रूपमें समस्त जिनेन्द्रोंको और जीवन्धरचम्पूमें समस्त सिद्धोंको नमस्कार किया है। मङ्गलके बाद दोनों ही ग्रन्थों में एक-एक श्लोकके द्वारा पूर्वाचार्यों अथवा पूर्व कवियोंका स्मरण किया गया है । दोनों ग्रन्थोंका कुछ सादृश्य देखिए । जीवन्धर चम्मू
___धर्मशर्माभ्युदय
अपारसंसारसन्तमसान्धीकृतजीवलोकस्य पुरपार्थचतुष्टयप्रकाशनायेव दिवाकरयुगलनिशाकरयुगलव्याजेन प्रदीपचतुष्टयमाविभ्राणे---पृष्ठ ४
अपारसंसारतमस्यपारे
__ सन्तश्चतुर्वर्गफलानि सर्वे । इतीय यो द्वि-द्विदिवाकरेन्दुव्याजेन धत्ते चतुरः प्रदीपान् ॥
-सर्ग : श्लोक ३५
उदयास्ताचलमध्यसञ्चारखिन्नस्य सरोजबन्धोविश्रमाय वेधसा विरचितैरिव धराधरैर्धान्यराशिभिरुद्रासितम्।
-पृष्ठ ५
जनैः प्रतिग्रामसमीपमुच्चैः
कृता वृषाड्यवरधान्यकूटा । यत्रोदयास्ताचलमध्यगस्य विश्रामशैला इव भान्ति भानोः ।
-सर्ग १ श्लोक ४८
१. अष्टाभिः स्वगुणैरयं कुरुपतिः पुष्टोऽथ जीवन्धरः
सिद्धः श्रीहरिचन्द्रवाङ्मयमघुस्यन्दिप्रसूनोच्चयः । भक्त्याराधितपादपद्युगलो लोकातिशायिसभां
निस्तल्यां निरपायसौख्यलहरी संप्राप मुक्तिश्रियम् ॥ ---५८ लम्ब ११ जी०च०

Page #45

३
जीवन्धरचम्पू
अतिदूरप्रवृद्धशाखाविलसितकैतवेन हस्तमुदस्य विचित्रपतत्रिविरुतेः कल्पपादपान् जेनुमिवाहूयमानः।
-पृष्ट ५
कल्पद्रुमान् कल्पितदानशीलान्
__ जेतुं किलोत्तालपतत्रिनादैः । आहूय दूराद्वितरन्ति वृक्षाः फलान्यचिन्त्यानि जनाय यत्र ।।
-सर्ग १ श्लोक ५५
(४) यथा यथासीहुदरं विवृद्धं
तथा तथास्याः कुचकुम्भयुग्मम् । श्यामाननत्वं सममाप राज्ञा
स्वप्नस्य पाकादनुतापका ॥
-लम्भ १ श्लोक ५६ संवृद्धमुदरं वीचय तत्स्तनौ मलिनाननौ। न सहन्ते हि कठिना मध्यस्थस्यापि संपदम् ॥
-लम्भ । श्लोक ५७
वृद्धिं परामुदरमाप यथा यथास्याः
श्यामाननः स्तनभरोऽपि तथा तथाभूत् । यद्वा नितान्तकठिनां प्रकृति भजन्तो मध्यस्थमप्युदयिनं न जडाः सहन्ते ।
-सर्ग ६ श्लोक ५
सा नरपालसती महाकविभारतीव गम्भीरार्थम्, शारदाब्जसरसीव राजहंसम्, रत्नाकरवेलेव मणिम्, पुरन्दरहरिदिवेन्दुमण्डलम् । --पृष्ट २३
सा भारतीव चतरातिगभीरमर्थ
वेलेव गूढमणिमण्डलमम्बुराशेः । पौरन्दरी दिगिव मेरुतिरोहितेन्दु गर्भ तदा नृपवधूदंधती रराज ॥
-सर्ग ६ श्लोक १
श्यामाननं कुचयुगं दधती वधूः सा पाथोजिनीव मधुपाञ्चितकोशयुग्मा । पङ्कास्य हंसमिथुना सरसीव रेजे लोलम्बचुम्बितगुलुच्छयुगा लतेव ॥
-लम्भ ३ पद्य ५८
उत्खातपकिलबिसाविव राजहंसौ
शुभ्रौ सभृङ्गवदनाविव पदकोषौ । तस्याः स्तनौ हृदि रसैः सरसीव पूर्णे संरेजतुर्गवलमेचकचूचुकाग्रौ ॥
-सर्ग ६ श्लोक ८
(७)
मध्यदेशश्चकोराच्याः शिशुना बलिना तदा। भक्त्वा वलिवयं राज्ञस्तापेनाभूत्सम गुरुः ॥
-लम्भ १ श्लोक ६०
एकेन तेन बलिना स्वबलेन तस्या। ___ भक्त्वा वलित्रयमवर्धत मध्यदेशः ॥
.........
-सर्ग ६ श्लोक ७

Page #46

प्रस्तावना
३६
(८) यथा यथा जीवकयामिनाशो।
विवृद्धिमागाद्विलसत्कलापः । तथा तथावर्धत मोदवाधि
रुटेलमूरव्यनिकायभनुः ।।
-लम्भ ५ श्लोक ६६
(८) चित्रं किमतजिनयामिनी पति
यथा यथा वृद्धिमनश्वरीमगात् । सीमानमुल्लङ्य तथा तथाखिलं प्रमोदवाधिजगदप्यपूरयन् ।।
-सर्ग : श्लोक २
मनोजगेहस्य तदङ्गकस्य
वक्षोजवप्रेण विराजितस्य । उरुद्वयं स्तम्भनिभं विरेजे
प्रतप्तचामीकरचाररूपम् ॥
-लम्भ ३ श्लोक ५५
(१०) नासा तदीया मुखचन्द्रविम्बा
द्विनिर्गलन्नव्यसुधोरुधारा। घनत्वमाप्तेव रदालिमुक्तामणी तुलायष्टिरिव व्यलासीत् ॥
-लस्भ ३ श्लोक ६४
(११) जनपक्षिबन्धाय पाशो किं वेधसा कृतौ। तत्कर्णावुत्पलच्याजाञ्जनकपक्षिरक्षिगौ ॥
-लम्भ ४ श्लोक ६६
उदञ्चदुच्चैः स्तनवप्रशालिन
स्तदङ्गकन्दपविलासवेश्मनः । वरोरुयुग्मं नवतप्तकाञ्चनप्रपञ्चितस्तम्भनिभं व्यराजत ॥
-सर्ग २ श्लोक ४३
(१०) ललामलेखाशकलेन्दुनिर्गलत्
सुधोरुधारेव घनत्वमागता । तदीयनासा द्विजरत्नसंहतेस्तुलेव कान्त्या जगदप्यतोलयत् ॥
-सर्ग २ श्लोक ४३
(१२) अभिसारिकामिवोच्चैःस्तनशिखरशोभितपत्ररचनामनेकविटपसंस्पृष्टपयोधरतटां चारामवीथीम् ।
-पृष्ठ ७७
कपोललावण्यमयाम्बुपल्वले
पतत्सतृष्णाखिलनेत्रपत्रिणाम् । ग्रहाय पाशाविव वेधसा कृतौ तदीयको पृथुलांसचुम्बिनौ ।
-सर्ग २ श्लोक ५७
(१२) उच्चस्तनशिखोलासि पत्रशोभामदूरतः । वनाली वीचय भूपालः प्रेयसीमित्यभापत ॥
-सर्ग ३ श्लोक २२ अनेकविटपस्पृष्टपयोधरतटा स्वयम् । वदत्युद्यानमालेयमकुलीनत्वमात्मनः ॥
-सर्ग ३ श्लोक २४
वक्षःस्थलेष्वत्र चकोरचक्षुषों
प्रियः प्रक्लप्ताः सुममालिका वभुः ।। अन्तःप्रवेशोद्यतशम्बरद्विपः सनातनास्तोरणमालिका इव ।
-लम्म ४ श्लोक १३
खजो विचित्रा हृदि जीवितेश्वरैः
___ समाहिताश्चारुचकोरचक्षुपाम् । तदन्तरेऽन्तविंशतो मनोभुवश्वकासिरे वन्दनमालिका इव ॥
-सर्ग १२ श्लोक ५४

Page #47

जीवन्धरचस्पू
(१४) उपरिजतरुजार्थं वामहस्तेन काचिद्
विशतसुरभिशाखा सब्यहस्ताप्तकाञ्ची । अमलकनकगौरी निर्गलन्नीविबन्धा नयनसुखमनन्तं कस्य वा दाङ्ग न तेने॥
-लम्भ ४ श्लोक ७
(१४) उदग्रशाखाकुसुमार्थमुद्भुजा
व्युदस्य पाणिद्वयमञ्चितोदरी । नितम्बभूतस्तदुकूलबन्धना नितम्बिनी कस्य चकार नोत्सवम् ॥
-सर्ग १२ श्लोक ४२
एक विचारणीय बात
इतना सब होनेपर भी एक बात अवश्य विचारणीय है कि कविने जीवन्धर चम्पूमें पाँच अणुव्रतोंका धारण और तीन मकारका त्याग इनको श्रावकके आठ मूल गुण बतलाया है और धर्मशर्माभ्युदयमें मद्य मांस मधु त्याग तथा पञ्चोदुम्बरफलके त्यागको आठ मूल गुण बताया है । जैसा कि दोनों ग्रन्थों में कहा गया है
हिंसानृतस्तेयवधूव्यवायपरिग्रहेभ्यो विरतिः कथञ्चित् । मद्यस्य मांसस्य च माक्षिकस्य त्यागस्तथा मूलगुणा इमेऽष्टौ-जी० च० लम्भ ७ श्लोक १६ मद्यमांसासवत्यागः पञ्चोदुम्बरवर्जनम् । अमी मलगणाः सम्यग्दृष्टेरटौ प्रकीर्तिताः ॥
-धर्मः सर्ग २१ श्लोक १३२ इसी प्रकार चार शिक्षाब्रतोंके वर्णनमें भी कुछ वैशिष्टय है
सामायिकः प्रोषधकोपवासस्तथातिथीनामपि संग्रहश्च । सल्लेखना चेति चतुःप्रकारं शिक्षाव्रतं शिक्षितमागमः ॥ -जी च०, लम्भ ७ श्लोक १८ सामायिकमथाद्यं स्याच्छिक्षावतमगारिणाम् । आतरौद्रे परित्यज्य त्रिकालं जिनवन्दनात् ॥१४६॥ निवृत्तिर्भुक्तभोगानां वा स्यात्पर्वचतुथ्ये । प्रोषधाख्यं द्वितीयं तच्छिक्षाव्रत मितीरितम् ॥१५०॥ भोगोपभोगसंख्यानं क्रियते यदलोलुपैः । तृतीयं तत्तदाख्यं स्याद्दुःखदावानलोदकम् ॥१५॥ गृहागताय यत्काले शुद्धं दानं यतात्मने ।
अन्ते सल्लेखना वान्यत्तच्चतुर्थ प्रकीर्त्यते ॥१५२॥ अर्थात् जीवन्धर चम्पूमें सामायिक, प्रोषधोपवास, अतिथिसंविभाग और सल्लेखना ये चार शिक्षाव्रत गिनाये गये हैं। और धर्मशर्माभ्युदयमें सामायिक, प्रोषधोपवास, भोगोपभोग परिमाण, और अतिथिसंविभाग अथवा सल्लेखना ये चार शिक्षाव्रत कहे गये हैं।
एक ही ग्रन्थकर्ता अपने दो ग्रन्थों में दो प्रकारकी मान्यताओंका उल्लेख करता है यह विचारणीय बात है । मूल गुण, गुणव्रत और शिक्षाव्रतोंके नामोल्लेखमें जैनाचार्यों में शासनभेद है। इतना अवश्य है कि आचार्यों ने एतद्विपयक अपनी मान्यताका उल्लेख करते हुए किसी दूसरी मान्यताका निराकरण किया हो, यह देखनेमें नहीं आया। फलतः जो दो तीन प्रकारकी मान्यताएं प्रचलित हैं वे सबको स्वीकार्य है। संभव है कि कविने एक ग्रन्थमें एक मान्यताका उल्लेख किया हो और दूसरे ग्रन्थमें दूसरी मान्यताको । धर्मशर्माभ्युदयमें शिक्षाव्रतोंका वर्णन करते समय अतिथिसंविभागके विकल्पमें सल्लेखनाका भी नामोल्लेख करते हुए कविने अपनी तटस्थता सूचित की भी है। यहाँ मैं इतना लिख देना उपयुक्त समझता हूँ कि यह मेरा एक विचार है अन्य विद्वान् भी इस वपय पर विचारकर यथार्थ बातका निर्णय करें।

Page #48

प्रस्तावना
महाकवि हरिचन्द्रकी विद्वत्ता और रचना माधुर्य से जैन विद्वान् तो प्रभावित हैं ही, पर अजैन विद्वान् भी कम प्रभावित नहीं हैं । जिन्होंने इनके धर्मशर्माभ्युदयको देखा है वह अवश्य ही उनकी प्रौढ़ताका प्रशंसक हो गया है ! धर्मशर्माभ्युदय के ऊपर यद्यपि मायके शिशुपाल वधकी छाया है, पर दोनों को देखनेके बाद तो मैं इस निष्कर्ष पर पहुँचा हूँ कि उत्प्रेक्षा गगन में जितना हरिचन्द्र विचरण कर सके हैं उतना मात्र नहीं कर सके हैं। मात्र पढ़ते-पढ़ाने चित्त ऊब जाता है पर धर्मशर्माभ्युदय हाथ में लेने पर उसे रखनेका भान नहीं होता ।
यह कवि कब हुआ ? कहाँ हुआ ? इसका निर्णयात्मक उल्लेख करना कठिन है | कविने धर्मशर्माभ्युदय के अन्त में प्रशस्ति देते हुए निम्न श्लोक लिखे हैं
श्रीमानमेयमहिमास्ति स मोमकानां वंशः समस्तजगतीवल्यावतंसः । हस्तावलम्बनमवाप्य यमुल्लसन्ती वृद्वापि न स्वलति दुर्गपथेषु लक्ष्मीः ॥१॥ मुक्ताफलस्थितिरलंकृतिषु प्रसिद्धस्तत्रादेव इति निर्मलमृनिरासीत् । कायस्थ एव निरवद्यगुणग्रहः सन्नेकोऽपि यः कुलमशेषमलञ्चकार ||२|| लावण्याम्बुनिधिः कलाकुलगृहं सौभाग्य सद्भाग्ययोः
क्रीडाश्म विलासवासवलभी भूपास्पदं सम्पदाम् । शौचाचार विवेक विस्मयमही प्रागप्रिया शूलिनः
शर्वाणी पतिव्रता प्रणयिनी रथ्येति तस्याभवत् ॥ ३॥ अर्हत्पदाम्भोरुहचञ्चरीकस्तयोः सुतः श्रीहरिचन्द्र आसीत् । गुरुप्रसादादमला बभूवुः सारस्वते स्रोतसि यस्य वाचः ॥ ४ ॥ भक्तेन शक्तेन च लक्ष्मणेन निर्व्याकुलो राम इवानुजेन । यः पारमासादितबुद्धिसेनुः शास्त्राम्बुराशेः परमामसाद ॥५॥ पदार्थवैचित्र्यरहस्यसम्पत्सर्वस्वनिर्वेशमयात्प्रसादात् । वाग्देवतायाः समवेदि सभ्यः पश्चिमोऽपि प्रथमस्तनूजः ॥ ६ ॥ यः कर्णपीयूषरसप्रवाहं रसध्वनेरध्वनि सार्थवाहः । श्रीधर्मशर्माभ्युदयाभिधानं महाकविः काव्यमिदं व्यधत्त ॥७॥ यत्यसारमपि काव्यमिदं मदीयमादेयतां जिनपतेरनवैश्चरित्रैः । पिण्डं मृदः स्वयमुदस्य नरा नरेन्द्रमुद्राङ्कितं किमु न मूर्धनि धारयन्ति ॥ ८॥ दक्षैः साधुपरीक्षितं नवनवोल्लेखार्पणेनादरा
यच्चेतः कषपट्टिकासु शतशः प्राप्तप्रकर्षोदयम् । नानाभङ्गिविचित्रभावघटना सौभाग्यशोभास्पदं
४१
तन्नः काव्यसुवर्णमस्तु कृतिनां कर्णद्वयभूपणम् ॥३॥ जीयाजैनमिदं मतं शमयतु क्रूरानपीयं कृपा
भारत्या सह शीलयत्यविरतं श्रीः साहचर्यव्रतम् । मात्सर्य गुषु व्यजन्तु पिशुनाः संतोषलीलाजुषः
सन्तः सन्तु भवन्तु च श्रमविदः सर्वे कवीनां जनाः ॥१०॥
इस प्रशस्तिका संक्षिप्त भाव यह है कि पृथिवीपर मोमक वंश प्रसिद्ध था । उसमें आर्द्रदेव नामक पुरुषरत्न हुए जो कायस्थ थे, उनकी स्त्रीका नाम रथ्या था । उन दोनोंके हरिचन्द्र नामका पुत्र हुआ । यह हरिचन्द्र जिनेन्द्र भगवान्‌के चरण कमलोंका भ्रमर था । इसके छोटे भाईका नाम लक्ष्मण था । गुरुके प्रसाद से हरिचन्द्रको विद्याका लाभ हुआ था ।
इस उल्लेखसे यह नहीं जान पड़ता कि इनका वास्तविक निवास कहाँ था ? और इनका समय क्या था ? कुलके विशेषणोंसे जान पड़ता है कि हरिचन्द्र किसी राजमान्य कुलके थे और

Page #49

जीवन्धरचम्पू
४२
वह गजमान्यता उनके यहाँ पीढ़ियोंसे चली आ रही थी। कायस्थोंमें जैनधर्मकी उपासनाके बहुत कम उदाहरण मिलते हैं और हरिचन्द्रका उदाहरण उनमें मुख्य है। जीवन्धर चम्पूके अन्तमें प्रशस्तिके रूपमें कुछ भी उल्लेख नहीं है।
धर्मशर्माभ्युदयका प्रकाशन निर्णयसागर प्रेस, बम्बईकी काव्यमाला सीरिजमें हुआ था। ग्रन्थके प्रारम्भमें काव्यमालाके संपादक श्री महामहोपाध्याय पण्डित दुर्गाप्रसादजीने लिखा है कि महाकवि हरिचन्द्र कायस्थवंशके शिरोमणि, दिगम्बरजैनमतानुयायी आर्द्रदेवके पुत्र हैं । इनके समयका ठीक-ठीक पता नहीं है, इतिहास में दो हरिश्चन्द्र प्रसिद्ध हैं। एक तो भट्टार हरिचन्द्र वह हैं कि जिनका उल्लेख हर्षचरितमें वाणकविने निम्न प्रकार किया है।
पदबन्धोज्ज्वलो हारी कृतवर्णक्रमस्थितिः ।
भट्टारहरिचन्द्रस्य गद्यबन्धो नृपायते ॥ और द्वितीय हरिचन्द्र, विश्वप्रकाश कोषके कर्ता महेश्वरके पूर्वपुरुष चरक संहिताके टीकाकार साहसाङ्कराजाके प्रधान वैद्य हैं। इनमेंसे प्रकृत हरिचन्द्र कोई एक है अथवा इनके सिवाय कोई तीसरा ही विद्वान् है यह संशयास्पद है। फिर भी यह कवि भी अपनी कविताकी प्रौढ़तासे माघादि प्राचीन महाकवियोंकी कक्षामें आरूढ है इसलिए अर्वाचीन नहीं है। 'संस्कृत साहित्यका संक्षिप्त इतिहास' नामक पुस्तकमें उसके लेखक श्री पं० सीताराम जयराम जोशी एम० ए० ने हरिचन्द्र कवि पर टिप्पण लिखते हुए डा. कीथके मतका भी उल्लेख किया है कि जीवन्धरचम्पूका रचयिता धर्मशर्माभ्युदयका रचयिता हरिचन्द्र ही है और उसका काल ई० ६०० के बाद बतलाया है। यह हम पहले लिख आये हैं कि हरिचन्द्रने जीवन्धरचम्पूका कथानक गुणभद्रके उत्तरपुराणसे न लेकर वादीभसिंहकी गद्यचिन्तामणिसे लिया है इसलिए इतना तो निश्चित है कि यह कवि वादीभसिंहके परवर्ती ही है। साथ ही धर्मशर्माभ्युदयके इक्कीसवें सर्गमें जो तत्त्व तथा श्रावकाचारका निरूपण हुआ है वह आचार्य सोमदेवके उपासकाध्ययन [यशस्तिलक चम्पू] के आधारपर हुआ है इसलिए उनसे भी परवर्ती है । पाटण [गुजरात के संघवी पाड़ाके पुस्तक भाण्डारमें धर्मशर्माभ्युदयकी जो हस्तलिखित पुस्तक है वह १२८७ वर्षे हरिचंद कवि विरचित धर्मशमभ्युिदयं काव्यपुस्तिका श्रीरत्नाकरसूरि आदेशेन कीर्तिचन्द्रगणिना लिखितमिति भद्रम्' इस पुष्पिका वाक्यसे १२८७ विक्रम संवत्की लिखी हुई है इतना तो सिद्ध हो जाता है कि हरिचन्द्र इसके पूर्ववर्ती ही हैं।
गद्यचिन्तामणि और क्षत्रचूडामणि वादीभसिंह सूरिकी अमर रचनाएँ हैं। इनमें से क्षत्रचूडामणिमें कथाका उपक्रम बतलाते हुए उन्होंने लिखा है कि सुधर्म गणधरने राजा श्रेणिकके प्रति जो कथा कही थी वही मैं कह रहा हूँ। यथा
श्रेणिकप्रश्नमुद्दिश्य सुधर्मो गणनायकः । यथोवाच मयाप्येतदुच्यते मोक्षलिप्सया ॥३॥
-क्षत्रचूडामणि, प्रथम लम्भ । जीवन्धरचम्पूमें भी यही कहा गया है
या कथा भूत बात्रीशं श्रेणिकं प्रतिवर्णिता । सुधर्मगणनाथेन तां वक्तुं प्रयतामहे ॥१०॥
-जीवन्धरचम्पू प्रथम लम्भ । इसके सिवाय कथाका सादृश्य यहाँ तककि शब्दोंका सादृश्य भी दोनोंका मिलता-जुलता है । जीवन्धरचम्पूके ११वें लम्भमें एक श्लोक आता है
काष्ठाङ्गरायते कीशो राज्यमेतत्फलायते । मद्यते वनपालोऽयं त्याज्यं राज्यमिदं मया ॥

Page #50

प्रस्तावना
यह श्लोक क्षत्रचूडामणिके निम्न श्लोकका परिवर्तित रूप ही विदित होता है
'मद्यते वनपालोऽयं काष्टाङ्गारयते हरिः।
राज्यं फलायते तस्मान्मयैव त्याज्यमेव तत् ॥२८॥ लम्भ ११ ॥ जीवन्धरचम्पूके सातवें लम्भके निम्न श्लोक क्षत्रचूड़ामणिके सप्तमलम्भके उद्धृत श्लोकांसे अत्यधिक अनुरूप हैं
पञ्चधाणुव्रतसम्पन्ना गुण शिक्षाव्रतोद्यताः । सम्यग्दर्शनविज्ञानाः सावद्या गृहमेधिनः ॥१५॥
-जीवन्धर चम्पू त्रिचतुःपञ्चभिर्मुक्ता गुणशिक्षाणुभिर्वतैः । तत्त्वधीरुचिसम्पन्नाः सावद्या गृहमेधिनः ॥२२॥
-चत्रचूडामणि हिंसानृतस्तेयवधूव्यवायपरिग्रहेभ्यो विरतिः कथञ्चित् । मद्यस्य मांसस्य च माक्षिकस्य त्यागस्तथा मूलगुणा इमेऽष्टौ ॥१६॥ -जीवन्धर चम्पू अहिंसासत्यमस्तेयं स्वस्त्रीमितवसुग्रहौ । मद्यमांसमधुत्यागैस्तेषां मूलगुणाष्टकम् ॥२३॥
-क्षत्रचूडामणि इसी प्रकार आगे चलकर क्षत्रचूडामणिके 'वृषस्यन्ती' और 'अश्वस्यन्ती' इन प्रमुखको जी० च में ज्योंका त्यों ले लिया गया है । जैसे
वृषस्यन्ती वरारोहा वृषस्कन्धं कुरूद्वहम् । वीच्य तस्याङ्गसौन्दर्य नातृपत् सा त्रपाकुला ॥२५॥ -लम्ब ७, जीवन्धरचम्पू सा तु जाता बृपस्यन्ती वृषस्कन्धस्य वीक्षणात् । अप्राप्ते हि रुचिः स्त्रीणां न तु प्राप्ते कदाचन ॥३५॥
-लम्ब ७, क्षत्रचूडामणि अश्वस्यन्ती विशालाक्षी विश्वाधिकविभोज्ज्वलम् । कुरुवीरमुवाचेदं कुसुमायुधवञ्चिता ॥२८॥
-~-लम्भ ७, जीवन्धरचम्पू अश्वस्यन्ती विभाव्येनामाकृतज्ञो व्यरज्यत । अनुरागकृदज्ञानां वशिनां हि विरक्तये ॥३६॥
-लम्भ ७, क्षत्रचूडामणि और भी कुछ सादृश्य देखिये'यश्च समुपस्थितायां विपदि विषादस्य परिग्रहः। सोऽयं चण्डातपचकितस्य दाबहुतभुजि पातः।'
-गद्यचिन्तामणि पृष्ठ २६, लम्भ १ किं कल्पते कुरङ्गाक्षि शोचनं दुःखशान्तये । आतपक्लेशनाशाय पावकस्य प्रवेशवत् ॥
-प्र० ल० श्लोक ५३, जी० च. सुमित्राद्यास्तयोः पुत्रास्तेष्वप्यन्यतमोऽस्यहम् । वयसैव वयं पक्वा विश्वेऽपि न तु विद्यया ॥ -क्षत्रचूडा० लम्ब ७, श्लोक ६६ तयोः सुताः सुमित्राद्यास्तेष्वप्यन्यतमोऽस्म्यहम् ।
विद्याहीना वयं सर्वे नद्याहीना इवाद्वयः ॥ -जी० च० लम्भ ७, श्लोक ४७ इन सब सादृश्योंको देखते हुए जान पड़ता है कि जीवन्धरचम्पूकी कथाका आधार वादीभसिंह सूरि द्वारा विरचित क्षत्रचूडामणि अथवा गद्यचिन्तामणि ही है । यद्यपि जीवन्धर स्वामीकी कथा गुणभद्रके उत्तरपुराणमें पचहत्तरवें पर्वके १८३वें श्लोकसे लेकर पर्वके अन्त तक विस्तारसे दी गई है पर वह पौराणिक ढंगकी कथा है, बीच-बीचमें उसमें अवान्तर अन्य कथाएँ भी आती हैं। गुणमाला आदि पात्रोंके नामोंमें भी अन्तर पड़ता है, ऐसा लगता है कि वादीभसिंहने उत्तरपुराणकी कथाको काव्यके सांचे में ढालनेके लिए परिष्कृत किया है और जीव

Page #51

जीवन्धरचम्पू
न्धरचम्पूकारने उसी परिष्कृत कथाको अपने ग्रन्थका आधार बनाया है । जीवन्धर चम्पूकारने उत्तरपुराणको देखा ही न हो सो बात नहीं । उन्होंने उत्तरपुराणको देखा है और देखकर कौतुकावह स्थल अपने ग्रन्थमें लिखे हैं । उदाहरण के लिए एक स्थल पर्याप्त है—
४४
जीवन्धरका गुरु लोकपाल विद्याधर, अपनी पूर्व कथा जीवन्धरको सुना रहा है । वह भस्मक व्याधिके कारण जैनतपस्या से भ्रष्ट होकर अन्य साधुका रूप रख लेता है और भोजन करने के लिए जीवन्धरके साथ गन्धोत्कटकी भोजनशाला में पहुँचता है । जीवन्धर के सामने गरम भोजन आता है उसे देख वे रोने लगते हैं, साधु उनसे रोनेका कारण पूछता है और जीवन्धर कौतुकपूर्ण रीतिसे रोनेके गुण बतलाते हैं। इस घटना का वादीभसिंहकी गद्यचिन्तामणि और क्षत्रचूडामणि में उल्लेख नहीं है पर गुणभद्र के उत्तरपुराण में पाया जाता है । जोवन्धरचम्पूकारने भी इस घटना का बड़ा सुन्दर वर्णन किया है, देखिए -
सहायैः सह संविश्य भोक्तुं प्रारब्धवानसौ । अथार्भकस्वभावेन सर्वमुष्णमिदं कथम् ॥ २७१ ॥ भुजेऽहमिति रोदित्वा जननीमकदर्थयत् । रुदन्तं तं समालोक्य भद्वैतत्ते न युज्यते ॥ २७२ ॥ अपि त्वं वयसात्सीयान् धीस्थो वीर्यादिभिर्गुणैः । अधरीकृत विश्वोऽसि हेतुना केन रोदिषि ॥ २७३ इति तापसवेषेण भाषितः स कुमारकः । शृणु पूज्य न वेत्सि त्वं रोदनेऽस्मिन्गुणानिमान् ॥ २७४॥ निर्याति संहतश्लेष्मा वैमल्यमपि नेत्रयोः । शीतीभवति चाहारः कथमेतन्निवार्यते ॥ २७५॥ इत्याख्यत्तत्समाकर्ण्य मातास्य मुदिता सती । यथाविधि सहायैस्तं सह सम्यगभोजयत् ॥२७६॥
- उत्तरपुराण पर्ब ७५
तावदर्भस्वभावेन सर्वमुष्णमिदं कथं भुञ्जऽहमिति रोदनवशेन नयनकञ्जयुगसञ्जातमकरन्दपूरकानुकारिणीभिरश्रुधाराभिर्नयन कमलवास्तव्यलक्ष्मीवक्षःस्थलस्थपुटितमालामुक्ता इव किरन्तं भवन्तं समीक्ष्य भिक्षुरयं विश्वातिशायिमतिमहिममहितस्य भृशमपरोदन निदानस्यापि तव रोदनं कथमिति चित्तभित्तीयते चित्तमित्यावभाषे ।
श्रुत्वा वाणीं तस्य मन्दस्मितेन तन्वन्निर्यत्क्षीरधारेति शङ्काम् । इत्थं वाचामाचचत्ते भवान्वै मोचामाध्वी माधुरीमादधानाम् || १४ || श्लेषच्छेदो नयनयुगलीनिर्मलत्वं च नासा
शिङ्खाणानां भुवि निपतनं कोष्णता भोज्यवर्गे । शबद्धमकर पयोदोषबाधा निवृत्ति
रन्येऽप्यस्मिन् परिचितगुणा रोदने संभवन्ति ॥ १५ ॥
- जीवन्धरचम्पू लम्ब २
आभार प्रदर्शन-
विद्वानोंके ऊपर पूज्यवर क्षुल्लक श्री १०५ गणेशप्रसादजी वर्णी महाराजका सदा वरदहस्त रहता है, एक बार मैंने उन्हें लिखा कि मैं चन्द्रप्रभ, धर्मशर्माभ्युदय तथा जीवन्धरचम्पूकी संस्कृत टीका लिख रहा हूँ। तो इसके उत्तर में उन्होंने बड़ी प्रसन्नता प्रकट की थी । गुरुजनों का आशीर्वाद हर एक कार्य में प्रगति देता है ऐसा मेरा विश्वास है, अतः मुझे यह प्रकट करते हुए गौरव होता है कि जीवन्धर चम्पूकी संस्कृत तथा हिन्दी टीकाके प्रेरणादायक पूज्य वर्णोजी ही हैं। इसके प्रकाशन आदिकी व्यवस्थामें श्री श्रद्धेय नाथूरामजी प्रेमी तथा श्रद्धेय पं० श्री फूलचन्द्रजी

Page #52

प्रस्तावना
४५
शास्त्री, बनारसने पर्याप्त प्रयत्न किया है। मैंने देखा है कि उक्त दोनों ही व्यक्तियोंके विशाल हृदयमें साहित्यिक सेवाको प्रगति देनेकी भारी अभिरुचि विद्यमान है। ज्ञानपीठके सुयोग्य मन्त्री श्री अयोध्याप्रसादजी गोयलीय भी तत्परताके साथ साहित्य-प्रकाशनमें जुटे हुए हैं। भूमिका. लेखनमें श्री जैन-साहित्य और इतिहास [ श्री नाथूराम प्रेमी ], संस्कृत-साहित्यका इतिहास [श्री कन्हैयालाल पोद्दार ], संस्कृत-साहित्यका इतिहास [ डा० बलदेव उपाध्याय ] तथा संस्कृतसाहित्यका संक्षिप्त इतिहास [पं० सीताराम जयराम जोशी एम० एम०, साहित्य शास्त्राचार्य] आदिसे प्रकरणोपात्त सहायता ली गई है। इसलिए मैं इन सबके प्रति आभारी हूँ। शृङ्गारवहुल काव्य-ग्रन्थोंका हिन्दी-अनुवाद लिखते हुए मुझे सङ्कोच वहुत होता है, पर मूलानुगामी अनुवादमें वह सङ्कोच छोड़ना पड़ा है । ग्रन्थमें कितने ही प्रकरण ऐसे आये हैं जिन्हें पढ़कर पाठकोंको भी सङ्कोच होगा, अतः यदि कदाचित् शास्त्र-सभा आदिमें ग्रन्थका वाचन चले तो वक्ता महाशय उन प्रकरणोंको छोड़कर वाचन करें ऐसी मेरी प्रार्थना है। जीवन्धरचम्पू काव्य-ग्रन्थ है और काव्यको शैलीसे लिखा गया है इसलिए इसमें प्रकरणानुसार शृङ्गारादि सभी रसोंका उच्चतम वर्णन है।
अन्तमें मैं अपनी अल्पज्ञतांके कारण ग्रन्थकी टीका तथा अनुवाद आदिमें यदि कहीं त्रुटि कर गया होऊँ जो कि सर्वथा सम्भव है तो विद्वज्जन उसे क्षमा करेंगे।
सागर आश्विन वदी ११, सं० २०१५
वि०नि०२४८४
विनीतपन्नालाल जैन

Page #53


Page #54

विषयानुक्रमणिका
प्रथम लम्भ विषय मङ्गलाचरण और पीठिका जम्बूद्वीपके हेमाङ्गद देशमें राजपुरी नगरीका वर्णन राजा सत्यन्धरका वर्णन विजया रानीका वर्णन राजा सत्यन्धरकी विषयासक्ति और मन्त्रियोंका हितोपदेश काष्ठाङ्गारके लिए राज्यसमर्पण विजया रानीका स्वप्न दर्शन और मागधजनोंके द्वारा जागरणगीत पतिसे स्वप्नोंका फल पूछना, रानीका मूञ्छित होना, राजाका समझाना रानीकी गर्भावस्थाका वर्णन काष्ठाङ्गारके द्वारा मन्त्रियोंके साथ मन्त्रणा, धर्मदत्त मन्त्रीका प्रतिकार करना, राज
भवनका सेना द्वारा घेरा जाना, द्वारपालके द्वारा राजाको सूचना, विजयाका मूञ्छित होना, राजाका सम्बोधन, केकीयन्त्रमें बैठाकर विजयाका आकाशमें विचरण, युद्ध, यद्ध में राजाका मारा जाना रानीके केकीयन्त्रका राजपुरीके श्मशानमें उतरना, जीवन्धरका जन्म, रानीका विलाप,
देवीका आगमत, गन्धोत्कट वैश्यके द्वारा जीवन्धरका अपने घर ले जाना, रानीका
दण्डक वनमें पहुँचना जीवन्धरकी बाल-लीलाका वर्णन
द्वितीय लम्भ जीवन्धरका विद्यालयमें विद्याध्ययन, जीवन्धरके गुरुकी आत्मकथा एकान्तमें गुरुने जीवन्धरको बताया कि 'तुम राजपुत्र हो' काष्ठाङ्गारने तुम्हारे पिता
सत्यन्धरको मारा है, यह सुनकर जीवन्धरका काठाङ्गारके प्रति कुपित होना तथा मारनेके लिए उद्यत होना, गुरुके द्वारा समझाया जाना और एक वर्ष तक क्षमा
ग्रहण करना । गुरुका दीक्षा लेना। जीवन्धरके तारुण्यका वर्णन कालकूट वनचर द्वारा गोपालोंका गोधन हरा जाना, गोपालोंका काष्ठाङ्गारके द्वारपर
रोना, काष्ठाङ्गारका सेना भेजना, सेनाका हारकर भागना, नन्दगोपका घोषणा कराना, जीवन्धरका गोपालोंको जीतकर गोधन वापिस लाना, पद्मास्यका गोविन्दाके साथ विवाह होना
तृतीय लम्भ पद्मास्यकी गोविन्दाके साथ क्रीड़ा, श्रीदत्त नामक वैश्यको धनार्जनकी इच्छा, उसकी
समुद्र यात्राका वर्णन द्वीपान्तरमें धनार्जन, वापिस आते समय कृत्रिम तूफानसे उसके जहाजका डूब जाना,
एक काष्ठखण्डके सहारे उसका बाहर निकलना, धर विद्याधरके लिए अपना सब समाचार सुनाना, उसके साथ विजयाध पर्वतपर जाना, विजयाधका वर्णन

Page #55

जीवन्धरचम्पू
विषय विजयाकी दक्षिण श्रेणी में नित्यालोकपुरी नगरी गरुडवेग राजा, उसको धारिणी पत्नी तथा गन्धर्वदत्ता पुत्रीका वर्णन, धर विद्याधर
का आत्म परिचय। गरुड़वेगके साथ श्रीदत्तका साक्षात्कार, पुरानी मित्रताका प्रकाश, स्वयंवर के लिए श्रीदत्तको कन्या सौंपा जाना, श्रीदत्तका नगरीमें वापिस आना, स्वयंवर मण्डपका वर्णन, वीणा-वादनमें जीवन्धर द्वारा गन्धर्वदत्ताका पराजय, गन्धर्वदत्ताका सौन्दर्य वर्णन और विवाह सम्भोग शृङ्गार वर्णन
चतुर्थ लम्भ वसन्तऋतु वर्णन, नागरिक लोगोंका वन क्रीड़ाके लिए जाना, वन क्रीडाका वर्णन ब्राह्मगों के द्वारा कुत्ताका घायल किया जाना, जीवन्धरका उसके लिए णमोकार मन्त्र
सुनाना, उसके फलस्वरूप कुत्ताका सुदर्शन यक्ष होना, यक्षके द्वारा आकर जीवन्धर
का आभार मानना जल-क्रीडाका वर्णन जीवन्धरके द्वारा गुणमाला और सुरमञ्जरीके चूर्णकी परीक्षाका वर्णन हाथी का गुणमाला की ओर आक्रमण, जीवन्धरके द्वारा हाथीका वश किया जाना, __जीवन्धर और गुणमालाके हृदयमें अनुरागकी उत्पत्ति चित्रलेखन, शुक द्वारा पत्रप्रेषण जीवन्धर और गुणमालाका विवाह
पश्चम लम्भ पराजित हाथीका आहार छोड़ना, सेवकों द्वारा काष्ठाङ्गारसे जीवन्धरकी शिकायत
करना, काष्ठाङ्गारका कुपित होकर उन्हें पकड़नेके लिए सेना भेजना। सेनाके साथ जीवन्धरका युद्ध, तदनन्तर गन्धोत्कटकी सलाहसे जीवन्धरका काष्ठाङ्गारके सम्मुख जाना, काष्ठाङ्गारके द्वारा जीवन्धरको शूलारोपणकी सजा, जीवन्धर द्वारा सुदर्शन यक्षका स्मरण, यक्षका आना, जीवन्धरको अपने भवनमें ले जाकर
उनका स्वागत-सम्मान करना तीर्थयात्राके उद्देश्यसे जीवन्धरका देश भ्रमण, एक अटवीके बीच दावानलमें फंसे
हाथियोंको देखकर जीवन्धरके द्वारा यक्षका स्मरण, यक्षके द्वारा जल वर्षाकर
हाथियोंकी रक्षा होना पल्लव देशकी चन्द्राभ नगरीमें राजा धनपतिकी पुत्री पद्माको साँपके काटनेपर
जीवन्धरके द्वारा उसका विषमोचन । अन्तमें जीवन्धरके साथ उसके विवाहका वर्णन, अलंकार धारण आदि
षष्ठ लम्भ सूर्यास्त वर्णन, रात्रितिमिर वर्णन, जीवन्धरका पद्माके घरसे बिना कहे चले जाना,
उनका पता चलानेके लिए दूत भेजना, पर पता नहीं चलना तीर्थयात्राके लिए जीवन्धरका भ्रमण जारी रहना, किसी तपोवनमें मिथ्यातप तपने
वाले साधुओंको जीवन्धरका सदुपदेश
९१
१०६
१०६

Page #56

विषयानुक्रमणिका
विषय
पृष्ट
११८
१२६
वनमें जिनविमान (जिनमन्दिर) का दर्शन, जीवन्धरके स्तोत्रके प्रभावसे उसके किवाइ.
अपने आप खुल जाना, जिनभगवान्के दर्शन और पूजनका वर्णन सेवकके द्वारा क्षेमनगरीके सुभद्रसेठ तथा क्षेमश्रीका वर्णन, सेवक द्वारा सूचना मिलने
पर सेठका आगमन, जीवन्धरका उसके घर जाना, सेठ द्वारा पुत्री विवाहकी प्रार्थना, जीवन्धरकी स्वीकृति, तदनन्तर विवाह वर्णन
सप्तम लम्भ जीवन्धरका रात्रिके समय क्षेमश्रीके भवनसे चला जाना, जीवन्धरकी आभूपण दानकी
इच्छा, किसानका सामने आना, उसके लिए जीवन्धर द्वारा गृहस्थ धर्मका उपदेश देनेके बाद आभूषण दान करना, मध्याह्नकालमें जीवन्धरका एक उद्यान में
विश्राम करना विद्याधरीका जीवन्धर पर मोहित होना, जीवन्धर द्वारा दुःखी विद्याधरके लिए धर्मो
पदेश देना, उसमें स्त्रियोंके मायावभावका वर्णन आदि जीवन्धरका उद्यानमें जाना, कुछ राजकुमारों द्वारा वाणसे आमके फल तोड़नेका
निष्फल प्रयास, जीवन्धरका अपनी कलाका प्रदर्शन, राजकुमारोंके अनुरोधसे जीवन्धरका उनके घर जाना । हेमाभपुरीके राजा दृढमित्रके द्वारा जीवन्धरका सत्कार, जीवन्धरका उनके पुत्रोंके लिए अस्त्र विद्याका उपदेश, कृतज्ञताके रूपमें जीवन्धरके साथ राजपुत्री-कनकमालाका विवाह
अष्टम लम्भ एक स्त्री द्वारा जीवन्धरके लिए नन्दायके आनेका समाचार, दोनों बन्धुओंका चिरमिलन, पिछली घटनाका वर्णन, गन्धर्वदत्ताकी सहायतासे नन्दायका यहाँ तक
आना, गन्धर्वदत्ताके पत्रमें गुणमालाके विरहका वर्णन राजमन्दिरके सामने गोपों द्वारा अपने गोधन चुराये जानेका विवरण, उनकी रक्षाके
लिए जीवन्धरका जाना, वहाँ पद्मास्य आदि मित्रोंका मिलना मित्रवार्ता में मित्रोंके अपने आनेका वृत्तान्त तथा मार्गमें विजयामाताके दर्शनका वर्णन,
उसे सुनकर जीवन्धरका मातृदर्शनके लिए उत्कण्ठित होना मातृदर्शन, यक्षका आगमन, मातृप्रेम दर्शन, जीवन्धरकी माताके प्रति स्वविक्रमोक्ति,
माताको आश्वासन देकर जीवन्धरका राजपुरी जाना, नगरके वाहर मित्रोंको ठहराकर स्वयं नगरकी प्रदक्षिणा करना, कन्दुकके आघातसे सागरदत्त सेठकी पुत्री विमलाके प्रति जीवन्धरका अनुराग बढ़ना तथा उसके साथ विवाह होना
नवम लम्भ विमलाको छोड़ जीवन्धरका मित्रोंके पास आना, मित्रोंकी व्यङ्गयपूर्ण वाणीसे प्रेरित
हो जीवन्धरका सुरमञ्जरीको वश करनेका निश्चय करना, वृद्धका रूप बनाकर सुरमञ्जरीके महल में जाना, वृद्धावस्थाका मनोहर वर्णन, सुरमञ्जरी द्वारा वृद्धको भोजन कराना, उसका वहींपर विश्राम करना, रात्रिमें आकर्षक गाना गाना, सुरमञ्जरीका जीवन्धरकी प्राप्तिका उपाय पूछना, जीवन्धर द्वारा कामदेवकी पूजा करनेका उपदेश देना, सुरमञ्जरीका वृद्धको लेकर कामदेवके मन्दिर जाना, वहाँ कामदेवकी पूजा तथा उससे वरदानमें जीवन्धरकी प्राप्तिकी प्रार्थना, जीवन्धरका
४४३
१४६
१५३

Page #57

जीवन्धरचम्पू
पृष्ठ
१५४
विषय असली रूपमें प्रकट होना, अन्तमें कुबेरदत्त द्वारा सुरमञ्जरीके साथ जीवन्धरका विवाह होना
दशम लम्भ जीवन्धर कुमारका गन्धोत्कट और सुनन्दासे मिलन, गन्धर्वदत्ता तथा गुणमालासे मिलन, तदनन्तर स्वपक्षको प्रबल करनेके उद्देश्यसे जीवन्धरका अपने मामाके यहाँ विदेह देशमें जाना, मामा गोविन्द राजाके द्वारा इनका सत्कार तथा सम्मान होना, मन्त्रियोंके साथ राजमन्त्रणा, तदुपरान्त गोविन्दराजका काष्ठाङ्गारके प्रेषित पत्रके अनुसार राजपुरी आना, लक्ष्मणा नामक पुत्रीका स्वयंवर रचना, जीवन्धरका विजयी होना, काष्ठाङ्गारका कुपित होकर युद्ध करना, गोविन्द राजा द्वारा काष्ठाङ्गारके कपटका रहस्योद्घाटन करना, अनेक राजाओंका जीवन्धर के पक्षमें आना, जीवन्धर तथा काष्ठाङ्गारका भयंकर युद्ध होना, उसका विस्तृत वर्णन, काष्ठाङ्गारका मारा जाना, विजयी जीवन्धरका रोजमहलमें प्रवेश, काष्ठाङ्गारके परिवारको अभय दान, लक्ष्मणाके साथ जीवन्धरका विवाह
एकादश लम्भ जीवन्धरके राजकौशलका वर्णन, परिवार मिलन, मन्दिर निर्माण, विजया रानीका
दीक्षा लेना, जीवन्धरकी आठों रानियों के पुत्रोत्पत्ति । वसन्तऋतुमें जोवन्धरका सपरिवार वन क्रीडाके लिए जाना, वहाँ वनपाल द्वारा वानरी
के हाथसे तालफलका छीना जाना देखकर जीवन्धरका विरक्त होना, वैराग्य वर्णन, मुनिराजसे धर्मका उपदेश सुनना, अपने पूर्वभव सुनना, अपने पुत्र सत्यन्धरको उपदेश देकर राज्य देना, तदनन्तर दीक्षा लेनेके उद्देश्यसे भगवान्
महावीरस्वामीके समवसरणमें जाना समवसरणका वर्णन, अष्टप्रातिहार्यों का वर्णन, भगवान् महावीरका स्तवन कर दीक्षा धारण करना, कठिन तपश्चर्या करके मोक्ष प्राप्त करना
परिशिष्ट-हिन्दी अनुवाद प्रथम लम्भ
१७०
२१७
द्वितीय , तृतीय , चतुर्थ
२३७ २५४ २६१
२७०
पञ्चम षष्ट
सप्तम
अष्टम नवम दशम " एकादश,
२७६ २८३ २८६ २६५ ३०४ ३०८ ३२६

Page #58

महाकविहरिचन्द्रविरचिता
जीवन्धरचम्पू:
प्रथमो लम्भः
यस्य श्री कान्तिनाकसरितः कूर्मायतेऽनित्र्यं सेवानम्रसुरेन्द्रवज्रमकुटीमाला मगलायते । पश्यन्निर्जरयोषिदम्बकततिर्मोन प्रपञ्चायते
क्षौणीशाञ्जलयः पयोजमुकुलन्त्यव्यात्त वोऽस्यो जिनः ||१|| श्रीपादाक्रान्तलोकः परमहिमकरोऽनन्तसौख्यप्रवोध
स्तापध्वात्तापनोदप्रथिननिजरुचिः सन्समृहाधिनाथः ।
श्रीमान्दिव्यध्वनिप्रोल्लसदखिलकलावल्लभो मन्मनीपा
नीला जिन्या विकासं वितरतु जिनपो धीरचन्द्रप्रभेशः ॥२॥
उद्यद्दिव्यदिनेशदीधितिचयप्राग्भारभाभासुरा
हृप्यत्कामकलापलायनपराः सच्छान्तिकान्न्याकराः । वैराग्यामृतपान दिग्धवपुषः कारुण्यधाराधराः
श्रीमन्तो गुणिनो जयन्तु जयिनः श्रीवीरनाथायः ॥ जीवं जीवंधरं मुक्तः स्मारं स्मारं सुखाकरम् । जीवन्धरं चम्पूकाव्यं विवृणोमि समासतः ॥ अगाधे काव्यवाराशौ कलिभञ्झापरिद्भुते । दीक्षितानां तितीपूर्ण टीका नीकायतेतराम् ॥ केचिद्यप्रियाः केचित्पद्यपतिसमुत्सुकाः । सर्वप्रियमिदं काव्यं गद्यपद्यावभासिनम् ॥
अथानवद्यगद्यपद्यविद्याविशारदः स्वकीयवदनारविन्दविनिर्गता मित्सुभाषिताकर्णनापसारितविद्वज्जनतन्द्रो महाकविर्हरिचन्द्रः ‘गद्यपद्यमयं काव्यं चम्पूरित्यभिधीयते' इति लक्षणक जीवन्धरचम्पूग्रन्थं प्रारिप्सुनिर्विघ्नसमाप्त्यर्थमभोष्टदेवतां स्तोतुमाह-यस्येति
यस्याग्र्यजिनस्य । अङ्घ्रयोर्द्वयमह्रियं चरणयुगलं श्रियोपलक्षितानां नखानां नराणां कान्तिरेव दीप्तिरेव नाकसरित् सुरनदी गङ्गेति यावत् तस्याः कर्म इवाचरति कुर्मायते कच्छपायते । सेवार्थं शुश्रूपार्थं नम्रा विनता सुरेन्द्राणां पुरन्दराणां या वज्रमकुटीमाला हीरकमौलिपङ्क्तिः सा मराल इवाचरति मरालायते हंसायते । पश्यन्त्योऽवलोकयन्त्यो या निर्जरयोषितो देव्यस्तासामम्बकत तिर्नयनपङ्क्तिः, मीनानां मत्स्यानां प्रपञ्चः समूह इवाचरतीति मीनप्रपञ्चायते । क्षोणीशानां महीपानामञ्जलयो बढकरपुटानि पयोजमुकुलानीव कमलकुड्मलानीवाचरन्तीति पयोजमुकुलन्ति । स प्रसिद्धः । अग्रथो जिनः प्रथमस्तीर्थकरः । वो युष्मान् । अव्यात् रच्यात् । रूपकोपमालङ्कारौ ॥१॥
अथाष्टमतीर्थेशं चन्द्रप्रभं स्तोतुमाह- श्रीपादेति चन्द्रप्रभश्चासावीशश्च चन्द्रप्रभेशः, धीरो यश्चन्द्रप्रभेशो धीरचन्द्रप्रभेशः । अपरिमितधैर्ययुक्तोऽष्टमतीर्थकरः । अथ च चन्द्रः । मन्मनीषा मद्बुद्धिरेव नीलाब्जिनी नीलकमलिनी तस्याः | विकासं प्रोत्फुल्लतां वितरतु प्रददातु । अथ श्लेषेण चन्द्रचन्द्रप्रभयोः

Page #59

जीवन्धरचम्पृकाव्ये हरीशपूज्योऽयहरीशपूज्यः सुरेशयन्द्योऽप्यसुरेशवन्द्यः । अनङ्गरम्योऽपि शुभाङ्गरम्यः श्रीशान्तिनाथः शुभमातनोतु ।।३।। आयतदिव्यशरीरं शिवसौख्यकरं सुब्रग्भिराशास्यम् । रतिरागहीनमाडऽपूर्व श्रीवर्धमानकन्दपम् ॥४॥ लोको_भागविजने मुक्तिकान्ताविराजितान ।
नष्टकर्माष्टकान सिद्धान विशुद्धान वृदि भावये ॥५॥ सादृश्यमाह । श्रिया शोभयोपलक्षिती पादौ चरण पक्षे श्रियोपलक्षिताः पादाः किरणास्तैराकान्तो व्यासो लोको भुवनं येन सः । परश्वासी महिमा च परमहिमा तस्य करः पक्षे परमस्य सातिशयस्य हिमस्य शैन्यस्य करो विधाता । सुग्वस्य भावः सौख्यं, सौख्यं च प्रबोधश्चेति सौख्यप्रबोधौ, अनन्तौ सौरयप्रबोधी यस्य सोऽपरिमिनसुग्वज्ञानः पक्षेऽनन्तो गौख्यं समाह्लादः प्रबोधो जागरणं च यस्मात्मः । तापस्य भवभ्रमगजनितसंतापस्य ध्वान्तस्याज्ञानान्धकारस्य चापनोदेऽपसारणे प्रथिता प्रख्याता निजरुचिरान्माभिलापा यस्य सः पक्षे तापस्य दिनकरकर निकरसमुत्पन्नसंतापस्य ध्वान्तस्य तिमिरस्य चापनोदे प्रथिता निजल्चयः स्वकीयकिरणा यस्य सः। सतां साधूनां समूहस्य वृन्दस्याधिनाथः रवामी पक्षे सतां नक्षत्राणां समृहस्याधिनाथः पतिः। श्रीरष्टप्रातिहार्यरूपा लवमीविद्यते यस्य स पक्षे लोकोत्तरचारुत्वलक्ष्मीसुललितः । दिव्यश्चासौ ध्वनिश्चेति दिव्यध्व निनिरक्षरवाणी तेन प्रोल्लसन् शोभमानः, अग्विलकलानां निखिलवैदग्ध्यानां वल्लभः स्वामी; दिव्यध्वनिप्रोल्लसँश्चासाबखिलकलावल्लभश्चेति दिव्यध्वनिग्रोल्लसदखिलकला वल्लभः । पक्षे दिवि गगनेऽध्वनि मार्गे नभोमार्ग इति यावत् , प्रोल्लसन्न्यः शोभमाना या अखिलकलापोडशांसभागास्तासां वल्लभः स्वामी ताभिर्वल्लभः प्रियो वा। जिनपो जिनेन्द्रः । श्लेषानुप्राणितो रूपकालङ्कारः ॥२॥
___ अथ श्रीशान्तिनाथाच्छुभाशंसामाह-हरीशति, श्रीशान्तिनाथः पोडशीर्थकरः शुभं श्रेयः आतनोतु विस्तारयतु । अथ विरुद्धविशेषणेस्तस्य वैशिष्ट्यं प्रदर्शयति । हरय इन्द्रा नारायणा वा ते च त ईशाश्च हरीशास्तैः पूज्योऽर्चनीयोऽपि न तथाभूत इत्यहरीशपूज्य इति विरोधः । पक्षेऽहामीशोऽहरीशः सूर्यस्तेन पूज्यः 'अन्' इत्यनेन नकारस्य रेफादेशः। सुराणां देवानामीशाः स्वामिनो देवेन्द्रास्तैर्वन्द्यो वन्दनीयोऽपि न तथाभूत इन्सुरेशवन्ध इति विरोधः । पक्षेऽसुराणां भवनामराणामीश:स्वामिभिर्वन्धः । अङ्गरम्यः शरीरसुन्दरो न भवनोन्यनगरम्यः, तथाभूतोऽपि यः शुभाङ्गेन शुभशरीरेण रम्यो मनोहर इति विरोधः पक्षेऽनङ्ग इव काम इव रम्या मनोहरः । विरोधाभासोऽलङ्कारः ॥ ३ ॥
अथ भगवन्तं वर्धमानं स्तोतुमाह-आयतेति-अपूर्वमभूतपूर्वम् । श्रीवर्धमान एव श्रीमहावीर एव कन्दर्पः कामस्तम् । ईडे स्तोमि । अथ तस्यापूर्वन्यप्रख्यापनविशेषणानि प्रदर्शयति । आयतं दीर्घ दिव्यशरीरं सुन्दरवन यस्य तम् । प्रसिद्धः कन्दपः शरीराभावत्वेन प्रसिद्धोऽयं तु तवपरीत्येनेति वैशिष्ट्यम् । शिवस्य मोक्षस्य यत्सौख्यं शर्म तस्य करस्तम् । प्रसिद्धः कन्दो मोक्षस्य रुद्रस्य वा सुखविघातकचेन प्रसिद्धोऽयं तु तत्कनु वेनेनि वैशिष्यम् । सुदृग्भिः सम्यग्दृष्टिपुरुपैः, आशास्यमभिलपणीयं प्रार्थनीयं वा, प्रसिद्धः कामः सम्यग्दृष्टिपुरुपैराशास्यो न भवनि किन्तु सुलोचनाभिनारीभिराशास्यो भवः ययं तु तद्वपरीत्येनेति वैशिष्ट्यम् । रतौ सुरते रागः प्रेम तेन हीनस्तं सुदृढब्रह्मचर्यवन्तम् । प्रसिद्धः कन्दर्पः रतौ सुरते स्वकीयपत्न्यां वा यो रागः प्रीतिस्तेन सहि तत्वेन प्रसिद्धोऽयं तु तदुपरीत्येनेति वैशिष्ट्यम् । अधिकारूढवैशिष्ट्यरूपकालङ्कारः॥४॥
अथ सिद्वान् स्तोतुमाह--लोकोति-लोकस्य भुवनस्यो भाग उपरितनप्रदेश एवं विजनो
१. पृज्यः ब० । २. --पूर्व श्रीवर्थ य० ।

Page #60

प्रथमो लम्भः
भजे रत्नत्रयं प्रत्नं भव्यलोकैकभूपणम् । तोपणं मुक्तिकान्तायाः पूपणं वान्तसन्ततेः ।।३।। वागी कर्मकृपाणी द्रोणी संसारजलधिसंतरणे । वेणीजिनधनमाला जिनवदनाम्भोजभामुरा जीयात् ।।७। अरन्ध्रसद्वृत्तमणीमनन्तगुणगुम्फिताम । अपूर्वमालां मन्येऽहं पूर्वाचार्यपरम्पराम् ।।८।। गद्यावलिः पद्मपरस्परा च प्रत्येकमायावहति प्रमादम । हर्पप्रक तनुते मिलित्वा नाबाल्यतारुण्यवतीव कान्ता ॥६॥ या कथा भूतधात्रीशं श्रणिकं प्रति वर्णिता । सुधर्मगणनाथेन तां वक्तुं प्रयतामह ॥ १० ॥ मदीयवाणीरमणी चरितार्था चिरादभूत् । वत्रे जीवन्धरं देवं या भावर्जिननायकम् ॥ ११ ॥
निर्जनदेशस्तस्मिन् । मुकिनितिरेव कान्ता वल्लभा तया विराजिताः शोभितास्तान । नष्टं शुक्लध्यानानलभस्मलात्कृतं कर्माष्टक ज्ञानावरणाअष्टकर्मनिकुरम्बं यस्तान । विशुद्धान् विमलान् । सिद्धान् भगवतः सिद्धपरमेष्टिनः । हृदि चेतमि भावये चिन्तयामि । नेषां ध्यानं करोमीति भावः ॥५॥
____ अथ रत्नत्रयं स्तोतुमाह-भजे इनि-पन्न प्राचीनं श्रेष्ठं वा । भव्याश्च ते लोकाश्च ति भव्यलोकास्तेपामेकम द्वितीयं भूपणमाभरणं तत् । मुनिरेव निवृनिरेव कान्ता प्रिया तस्याः। तोपणं सन्तोषप्रदम् । ध्वान्तस्य मोहतिमिरस्य या सन्ततिः समूहम्नस्याः पूपणं सूर्यम् । त्नत्रयं सम्यग्दर्शनज्ञान चारित्रात्मक मणित्रितयं भजे सेवे । रूपकालंकारः ॥ ६॥
___अथ जिनवाणी स्तोतुमाह-वार्यानि कर्मणां ज्ञानावरणादीनां कृपाणी करवालिका क्षेत्राति यावत् ; संमार एव जलधिः सागरस्तस्य संतरणे प्लबने दोणी नका, वेण्या केशपाशेन जिता निर्जिता घनमाला मेवपकनिया सा । जिनस्याई तो बड़नाम्भोजे मुखकमल भासुरा शोभमाना वाणी सरस्वती जीपान सर्वोत्कग वताम् ॥ ७ ॥
अथ पूर्वाचार्य परम्परां स्मर्तुमाह-अरन्ध्रति-अहं हरिचन्द्रः । पूर्व च त आचार्याश्च पूर्वाचार्यानेपा परम्परा तां पूर्वसरिसन्ततिम् । अपूर्वमालां विचित्रवजम् । मन्ये वेद्मि । अथ तस्या अपूर्वन्वं द्योतयितुमाह-अरन्ध्राणि निश्छिद्राणि निरतिचाराणि सद्वृत्तानि सञ्चारित्राण्येव मण्यो न्नानि यस्यां तां प्रसिद्दमाला सरन्ध्रमणियुक्ता भवतीयं तु तद्भिन्नेति वैशिष्टयम् । मणिशब्द ईकारान्तोऽप्यस्ति । अनन्ता अपरिमिता ये गुणाः सूत्राणि सम्यग्दर्शनादयो वा तैर्गुम्फिता द्रन्थिता ताम् । प्रसिद्धमाला ह्येकगुणगुम्फिता भवतीयं त्वन्तातीनगुणगुम्फितेति वैशिष्ट्यम् । अधिकारूढवैशिष्ट्यरूपकालङ्कारः ॥ ८॥
___ अथ चम्पूकाव्यस्य बैशिष्ट्यमाह--गद्यालिरिति-गद्यानामावलिः पंक्तिर्गद्यावलिः 'वृत्तबन्धाचितं गद्यम् इति गद्यलक्षणम् । पद्यानां परम्परेति पद्यपरम्परा पद्यपत्तिश्च 'छन्द बद्धपटं पद्यम् इति पद्यलक्षणम् । प्रत्येक्रमप्यकैकमपि । प्रमोदमानन्दम् । आवहति विदधाति । तद्वयं मिलिन्वा तु बाल्यतारुण्यवती शैशवयौवनवी शैशवान्तयौवनप्रारम्भवति यावत् । कान्तेव कामिनीव । ट्रान्झटिति हर्पस्य प्रमोदस्य प्रकर्षम् आधिक्यं तनुते विस्तारयति । उपमालंकारः ॥ ६ ॥
___ अथ ग्रन्थारम्भप्रतिज्ञामाह-या कथेति-सुधर्मगणनाथेन सुधर्माभिधानगणधरेण भूतधात्रीशं भूतश्चासी धात्रीशश्च तम् वृत्तावनिपतिम् श्रेणिक मगधसम्राजं प्रति या कथा वर्णिता यदाख्यानं वर्णितम् । तां कथां वक्तुं कथयितुम् । प्रयतामहे प्रयन्नं कुर्महे ॥ ५० ॥
स्ववाण्याश्चारितार्थ्यं द्योतयितुमाह-मदीयेति-सा मदीया मामर्काना वाणी भारत्येव रमणी

Page #61

जीवन्धरचम्पूकाव्ये जीवन्धरस्य चरितं दुरितम्य हन्तु
__ प्राता मलीमसतमापि मदीयवाणी । धीरान धिनाति नियतं मलिनाञ्जनश्री
बिम्बाधरीनयनपङ्कजसंगतेव ।। १२ ।। अथ लवणरत्नाकरनिलकल्लोलशयकुशेशयप्रक्षिप्तमुक्ताविद्रुमराजीविराजितवेलालङ्कृते, संकलद्वीपमध्यमव्यासानेऽपि शोभातिशयेन तेपामुपरि वर्तमाने, स्वमहिमनिराकृतसुराधिपलोकं गगनतलचुम्बिजम्वृविटपिकपटेन मस्तकमुद्धृत्य प्रतिक्षणमीक्षमाण इव, अपारसंसारसंतमसान्धीकृतजीवलोकस्य पुरुषार्थचतुष्टयप्रकाशनायेव दिवाकरयुगलनिशाकरयुगलव्याजेन प्रदीपचतुष्टयमाविभ्राणे, मूर्तीकृतलावण्य इव महीमहिलायाः,रङ्गस्थल इव श्रीलासिकालास्यस्य, प्रतिच्छन्द इव नाकलोकस्य सकललेखलोचनमीनानामालम्बनकूपे जम्बूद्वीपे, भरतखण्डमण्डनायमानकमलवनमधुलुब्धभृङ्गमालाव्याजेन सकललोकलोचनबन्धनार्थमायसशृङ्खलामिव विभ्राणम् , परिपाकपि
-~-rrr-----
रामा । चिरात् चिरकालेन चरितार्था कृतकृत्या अभूद् बभूव । या भावैरनुरागपूर्णाभिप्रायः जिननायक जिनेन्द्रम्, जोवन्धरमेतन्नामधेयं देवं स्वामिनं वत्रे स्वीकृतवती । जीवन्धरोपाख्यानवर्णनेन मदीया वाणी कृतकृत्याभूदिति भावः ॥ ११ ॥
__ अथ जीवन्धरचरितस्याद्भुतप्रभावमाविर्भावयितुमाह-जीवन्धरस्येति-दुरितस्य पापस्य हन्तृ विघातक जीवन्धरस्य जीवकस्य कथानायकस्य चरितमाख्यानम् । प्राप्ता प्राप्तवती मदीयवाणी मद्भारती मलीमसतमापि सातिशयमलिनापि सती नियतं निश्चयेन बिम्बाधरीणां सुरक्ताधराणां नयनपङ्कजसंगता लोचनारविन्दसंलग्ना मलिनाञ्जनश्रीरिव मलिनकजलश्रीरिव धीरान् विदुपः सुदृढचेतसश्च धिनोति प्रगयति कम्पयति च । उपमालंकारः॥१२॥
अथ जम्बूद्वीपे हेमाङ्गदं नाम मण्डलमस्तीति निरूपयति । तत्र पूर्व जम्बूद्वीपं वर्णयितुमाहअथाद्य निवेदनानन्तरम , लवणरत्नाकरस्य लवणोदस्य निर्लोला अतिशयचपला ये कल्लोलास्तरङ्गा त एव शयकुशेशयाः करकमलानि तैः प्रक्षिप्ता ये मुक्ताविद्रुमा मुक्ताफलप्रवालास्तेषां राजी पर्तिस्तया विराजिता शोभिता या वेला ती तयाऽलंकृतस्तस्मिन्, सकलाश्च ते द्वीपाश्च सकलीपा निखिलद्वीपा धातकीखण्डप्रभृतय इति यावत् । तेषां मध्यं मध्यभागम्, अध्यासीनेऽप्यधिष्ठितेऽपि शोभातिशयेन सौन्दर्यातिरेकेण तेषां निखिलद्वीपानामुपयूज़ वर्तमाने विद्यमाने, अत्यन्तं शोभमान इति यावत् ; गगनतलचुम्बी नभस्तलस्पर्शी यो जम्बूविटपी जम्बूवृक्षस्तस्य कपटेन व्याजेन, मस्तक मूर्धानम्, उद्धत्योन्नमय्य, स्वमहिम्ना स्वकीयप्रभावेण निराकृतस्तिरकृतो यः सुराविपलोकः पुरन्दरभुवनं स्वर्ग इति यावत् तम्, प्रतिक्षणं प्रतिसमयम्, ईक्षत इतीक्षमाणस्तस्मिन्निवावलोकमान इव, अपारमनवसानं यत्संसारसंतमसं भवतिमिरं तेनान्धीकृतो यो जीवलोको जन्तुसमूहस्तस्य, पुरुषार्थानां धर्मार्थकाममोक्षाणां यच्चतुष्टयं चतुष्क तस्य प्रकाशनायेवावलोकनायेव दिवाकरयुगलस्य सूर्ययुग्मस्य निशाकरयुगलस्य चन्द्रयुग्मस्य च व्याजेन दम्भेन प्रदीपचतुष्टयं दीपकचतुष्टयम् । आबिभ्राणे आदधति । महीमहिलायाः पृथिवीवनितायाः, मूर्तीकृतं लावण्यं सविग्रहीकृतं सौन्दर्य तस्मिन्निव, श्रीलासिकालास्यस्य लक्ष्मीनटीनाट्यस्य, रङ्गस्थल इव रङ्गभूमाविव, नालकोकस्य स्वर्गप्रदेशस्य प्रतिछन्द इव प्रतिबिम्ब इव, सकलाश्च ते लेखाश्च सकललेखा निखिलदेवास्तेषां लोचनान्येव मीना मत्स्यास्तेपाम् । आलम्बनकृपे आधारकूपे जम्बूद्वीपे प्रथमद्वीपे । भरतखण्डस्य भारतवर्पस्य मण्डनायमानमाभरगवदाचरद्यत्कमलवनं तस्य मनु मकरन्दं तस्मिन् लुब्धात्यासक्ता या भृङ्गमाला भ्रमरश्रेणिस्तस्य व्याजेन दम्भेन, सकललोकानां निखिलजनानां लोचनानि नयनानि तेषां बन्धनार्थमवरोधनार्थम् । आयसशृङ्खला
५. सकलमध्यमध्यासीने ब० ।

Page #62

प्रथमोलम्नः
शङ्गकलममञ्जरीपुजपिञ्जरीभूततया पत्रिकुलपातभयात् कृषीवलन्थगिनपीताम्बरमिव विभ्रागम : तत्र तत्र समर्पितैरभ्रंलिहै:जावापप्रभृति नपनकलितसन्ताजनिनवैरतया नईयपदवीमुपगन्धद्भिरिव निजसौन्दर्यसंदर्शनार्थमागनैः कुलाचरिख उड्यान्नाचलमध्यसञ्चारखिन्नन्य सरोजवन्धोविश्रमाय वेधसा विरचितैरिव धराधान्य शिभिगड़ासितम : अतिरप्रवृद्धशाखावलयविलसितकिसलयकैतवेन हस्तमुदस्य विचित्रपतत्रिविन्तैः कल्पपादपाजेनुमिवादयमानैजन्मत्रभृति जलसेकाद्युपकारेण वर्धकेभ्यो बलाहकेभ्यः फलघुप्पादीनि समर्पयतुमिव मेघमण्डलमवलम्बमानैरुपवनतरुपण्मण्डितम , विकचनीलोत्तलनयनाभिः पामुखोभिङ्गजालनीलालकाभिमुदितमीनलाञ्छनमकरीशोभितचारचक्रपयोधराभिनयुलिनजघनाभिस्तटिनीवधूटीभिः परिवृतमस्ति निस्तुलं हेमाङ्गद नाम मण्डलम् । तत्रास्ति राजनगरी जगति प्रसिद्धा
___ यत्सालनीलमणिदीधितिमद्धमार्गः । राहुभ्रमेण विवशस्तरणिः सहस्रः
पायुतोऽपि न हि लयति ग्म सालम् ।। १३ ।।
मिव लोहशृङ्खलां बिभ्रागमिव दरदिव । परिपाकेन परिणामेन पिशङ्गाः पिङ्गला या कलममञ्जयों धान्यमञ्जयस्तासां पुज्जैन समूहेन पिञ्जरीभूततया पातीभूततया पत्रिणां पक्षिणां कुलस्य समृहस्य पानः सम्पतनं तस्य भयं तस्मात् , कृमीवल कृषकैः स्थगितमाच्छादितं पीताम्बरं पीतवसनं विभ्राणमिव दधानमिव तत्र तत्र सर्वत्र समर्पितैः प्ररूः, अभ्र लिहेमंघस्पर्शिभिः, बीजावापप्रति बीजविकिरणादारभ्य तपनेन सूर्यण कलितः समुपादितो यः संताप आतपवाया तेन जनितंबैरतया मनु-पन्न वह पनया तीयपदवीं सूर्यमार्गम्, उपलवद्भिरिव सनाच्छादयगिरिव, निजसौन्दर्यस्य स्वर्क नगमान्य दर्शनार्थ समवलोकनार्थम् आगतैरायातः कुलाचलरिव कुलगिरिभिरिव दिनबन्नवादिनचन्तित बनीलनिशिन्वरिश वर्षधरपर्वताः' इन्युनाः पट् कुलाबलाः, उदयास्ताचल्योः पूर्वापरगिोमध्ये संचारेण निरन्तरगमनेन खिन्नः श्रान्तस्तम्य, सरोजबन्धीः सूर्यस्य, विश्रमाय श्रमदूरीकरणाय वेधसा प्रजापनिता विरचितनिर्मितैः, धराधरैः पर्वतैरिव धान्यराशिभिबाहिपुञ्जः उद्भासितं सुशोभितम्, अतिदृरं दृरतरं प्रवृहेषु बिन्नपु शान्वावलयेषु शाखामण्डलंपु विललिताः शोभमाना ये किसलयाः पल्लयास्तेषां कैतवन व्याजेन हस्तं करम्, उदायोक्षिप्य विचित्रा विविधजातो ये पतत्रिणः पक्षिणस्तेषां विरुतेः शब्दः, कल्पापान मुरतरून , जंतु पराभवितुम्, आयमानराकारयद्भिः, जन्मप्रभृति यदा जन्म तदारभ्य जलसेको नारानिबनमाई यस्य तथाभूतो य उपकार उपग्रहस्तेन, वर्धकेभ्यो वृद्धिदायकेभ्यः, वारिवाहका बलाहकास्तेभ्यो मेघेभ्यः पंदगीनि यथे,पटिटन इति निपातनेन पूर्वपदस्य वः, उत्तरपदादेश्च लन्वम्, फलपुप्पाणि प्रसबकुसुमान्यादी येषां तानि, समर्पयितुमिव प्रदानुमिव, मेघमण्डलं धनसमूहम्, अवलम्बमानैराश्रयद्भिः, तत्पवृक्षसम हैः, मण्डितं शोभितम्, विकवानि प्रफुल्लानि नीलोत्पलान्येव कुवलयान्येव नयनानि लोचना न बास तामिः, पद्मानि कमलान्येव सुग्यानि यासां ताभिः, भृङ्गजालानि भ्रमरसमूहा एव नीलालकाः कृपणचूर्णकुन्तला यासां ताभिः, मुदितस्य प्रसन्नत्य मीनलाञ्छनस्य मदनत्य या मकयों ध्वजचिह्नभूता जलजन्तुविशेपास्ताभिः शोभिता अलङ्कृता ये चारुचक्रा मनोहरचक्रवाकास्त एव पयोधराः कुवा यास तानिः, धनपुलिनानि विपुलजटान्येव जवनानि नितम्बानि यासां ताभिः, तटिन्यो नद्य एव वधुट्यो युवतयस्ताभिः परिवृतं परिवेष्टितम्, निस्तुलमुपमातीतम्, हेमाङ्गदमेतन्नामधेयं मण्डलं जनपदः, अस्ति विद्यते।।
अथ तत्र पुरी वर्गयितुमाह-तत्रास्तीति-तत्र हेमाङ्गदमण्ड, जगति भुवने, प्रसिद्धा प्रख्याता, सा, राजनगरी राजपुरी, अस्ति विद्यते, यस्या राजपुयोः साले प्राकारे खचितानां नीलमणीनां वैडूर्यमणीनां दीधितिभिः किरण रुखो व्याप्तो मार्गः पन्था यस्य सः, तरणिः सूर्यः, सहन्न पादाश्चरणाः किरणाश्च तैः,

Page #63

जीवन्धरत्रम्पकाव्य अन्भामुक्चुम्बिसधध्वजपटपवनोद्ध तसप्ताश्वरथ्य
श्रान्तेः सौदामिनीश्रीतुलिततनुलनामानिनीमानिनायाः । यस्या माणिक्यगेहामृतचिझरीकल्पितोद्यद्विताने
निर्यन्नीलाश्मसालचुतिरमरपुरे वदनम्रग्बभूव ।। १४ ।। यस्या हरि मणिमयालयकान्तिजाले
प्रते वलाहककुलेऽपि सहस्ररश्मिः । दुर्वाम्बुबुद्धिपनदात्मरथाश्वरोध
___ क्लेशासहः किमकरोगमनेऽयने द्वे ।। १५ ।। यत्सुन्दरीबदनचन्द्रविलीनचन्द्र
कान्ताश्मसौधगलितं सलिलं पिपासुः । एणाङ्कङ्कुरतिवेगवशात्समेत्य
ॐ भीतो रयेन निरयान् कृतसौधसिंहात् ।। १६ ।। यम्यामनर्व्यनृपमन्दिरदेहलीपु
गारत्मतैमूंगगणा बहु वञ्चिताः प्राक् । दृष्ट्वापि कोमलतृणानि न 'संस्पृशन्ति
स्त्रीमन्दहासधवलानि चरन्ति तानि ।। १७ ॥ युतोऽपि महितोऽपि, राहुभ्रमेण विधुन्तुद विभ्रमेण, विवशः परायत्तः स्खलितगतिरिति यावत् सन् , सालं प्राकारं, नहि लङ्घयति स्म नातिक्रामति स्म । सून्नतमालसुशोभिता सासीदिति भावः । भ्रान्तिमदुत्प्रेक्षाविरोधाभासाः ॥१३॥ ___अथ तामेव राजपुरी वर्णयितुमाह-अम्भोमुगिति-अम्भोमुक्चुम्बिनो घनस्पर्शिनो ये सौधध्वजपटाः प्रासादपताकावस्त्राणि तेषां पवनेन समीरेणोद्धृता दूरीकृता सप्ताश्वरथ्यानां सूर्यवाहानां श्रान्तिः क्लान्तियंया तस्याः, सौदामिन धिया विद्युल्लचम्या तुलिता सदृशी तनुलता शरीरवल्लरी यासां, नथाभूता या मानिन्यो वनितास्ताभिर्मानिता सकृता शोभितेति यावत् तस्याः, यस्या राजपुर्याः, माणिक्योहानां रत्नमयप्रासादानां प्रसृताभिनिगन्य विस्तृतामा रुचिझरीभिः कान्तिपरम्पराभिः कल्पितं रचिनमुद्यविनानं विनतोल्लोचा यस्मिस्तस्मिन, अमरपुरे स्वर्ग, नियन्ती निर्गच्छन्ती नीलाश्मसालस्य नीलमणिमयप्राकार त्य द्युतिः कान्तिः, वन्दनसक् वन्दनमाला, बभूव । उदात्तालङ्कारः ॥ १४॥
___ अथ तम्या आलयान्वर्णयितुमाह-यस्या इति-सहनरश्मिः सूर्यः, यस्या राजपुर्या हरिन्मणिमयानां हरिहर्गरत्ननिर्मितानामालग्रानां निलयानां कान्तिजालदीप्तिसमृ हैः, व्याऽमितते, बलाहककुलेऽपि मेवसमृहेऽपि दुर्वाम्बुत्रुद्ध्या शतपर्वसलिलधिया पतन्तो नीचैरायान्तो य आन्मरथाश्वाः स्वकीयस्यन्दनबाहाम्तेषां रोध निबारणे यः क्लेशो दुःखं तस्यासहस्तं सोढुमसमर्थः सन् किम् गमने गतौ द्वे अयने दक्षिणोत्तराभिया है। मागौं अकरोत् विदधौ । भ्रान्तिमदुत्प्रेक्षे ॥१५॥
यन्मुन्दरीति-यस्या राजपुर्याः सुन्दरीणां ललनानां बदनचन्द्र मुखेन्दुभिविलीना द्रुता ये चन्द्रकान्ताश्मसायाश्चन्द्रकान्नर्माणमन्दिराणि तेभ्यो गलितं पतितं, सलिलं जलं पिपासुः पातुमिच्छुः, एणाङ्करश्चन्द्रमृगः, अनिवेशवशात् सन्वरम्, समेत्य समागत्य, कृतः कृत्रिमश्चासौ सौवसिंहश्च भवनमृगेन्द्रश्च तम्मान , भीतस्वस्तः सन् , रयेन वेगेन, निरयात् निरगच्छत् ॥१६॥
यम्यामिनि-यस्यां नगर्याम्, अनाणि अमृल्यानि श्रेष्ठा ति यावत् , यानि नृपमन्दिराणि राज
१. संन्शन्तः ३०

Page #64

प्रथमोलम्भः
उद्ग्रहावलिमाश्रितानां यत्राङ्गनानां नयनात्पलश्रीः ! गङ्गां सखी स्वामवलोकिनुं द्राकवर्ग गना सूर्यनुनेव भाति ।।८।। यत्प्रासाइपरम्परागतिफलदेवाङ्गनाम्बाङ्गना
. भेदं दृष्टिनिमेपकौशलवशान्जानाति यूनां ततिः । यहड़यशिगेगृहस्थमुदतीवक्त्रे विम्व विधी
विम्बं चैव समीक्ष्य संशयमगान् म्वर्भानुग्भ्राजिर ॥१॥ यत्माधानवलोक्य निर्जरपतिनिनिमपोऽभवद्
यम्या वीक्ष्य सगेजशोभिपरिखां गङ्गा विपादं गता। यत्रन्यानि जिनालयानि कलय मेरुः स्वकार्तम्बरं
म्वीचक्रे च बलद्विपं सुरपुरी या वीक्ष्य शोकाकुला ।।२।। भवनानि तेषां देहल्यस्तासु गान्मनेरुडे रत्नः, प्राक, पूर्वम्, बहु भूरिश:, बञ्चिताः प्रनारिताः, मृगगणा हरिणसमूहाः, कोमलनुणानि मृदुशप्पाणि हरिहर्णनृणानीति यावत , दृष्ट्वाप्यबलोच्यापि, न संस्पृशन्नि, न तेषां स्पर्श कुर्वन्ति, तान्येव हरितनृणानि यदा स्त्रीणां नारीणां मन्दहामेन म्मिनेन धवला न मितान्न भवन्न तदा चरन्ति भक्षयन्ति । भ्रान्तिमदलङ्कारः । • उद्ग्रेति-यत्र नगर्याम्, उदग्रा सून्नता चासो हम्यांवलिश्च लोयमन्ततिश्च ताम्. आधिनानामधिष्टितानाम्, अङ्गनानां नारीणाम्, नयनान्युत्पलानीवेति नयनोपलानि नेत्रकुवलयानि तपां श्रीः शोभा, स्वां स्वकीयां सखी वयस्यां गङ्गां मन्दाकिनीम्, अवलोकितुं इष्टुं दाग झटिनि, न्वर्ग त्रिदिवं गता सूर्यमुनेव यमुनेव भाति शोभते । उत्प्रेक्षालङ्कारः ॥१८॥
यत्प्रासाइति-यूनां तरुणानां ततिः पंक्तिः समूह इति यावत , यस्या राजपुर्याः प्रान्नाइपरम्परायां भवनश्रेण्यां प्रतिफलन्त्यः प्रतिबिम्बन्धन परिणमन्या या देवाङ्गनाः सुर्यः, ताश्च स्वाङ्गनाश्च स्वकीयवल्लभाश्वेनि द्वन्द्वम्तामु भेदं वैशिष्ट्यम्, दृष्टिपु नयनेषु निमेषः पच्मपात एव कैशलं नैपुण्यं तस्य बशस्तस्मात, जानाति बुध्यते, तबल्या युवतयो देवीसान्नभा आसन केवलं निमेष एव तासां नारीचयोधको बभूव । देवीनां नयनेषु निमेपो न जायत इति प्रसिद्धिः ! अभ्राजिरे गगनाङ्गणे, स्वर्भान राहुः, यस्या नगर्या वैहर्यशिरोगृहस्थानां नीलमणिमयाग्रनिकेतनपृष्टस्थितानां सुदनीनां शोभनदन्तानां नारीणां वक्त्रेन्दुबिग्वं मुखचन्द्रमण्डलं, विधोश्च चन्द्रभसश्च, बिम्बमेव मण्डलमपि, समीक्ष्य विलोक्य, संशयं कोऽत्र चन्द्र इति संदेहम, अगात् प्रापन् , इण् गताविन्यस्य लुङि रूपम् 'इणो गाङ् लुङि इति गाडादेशः । यत्रत्यसुदतीवदनानि विधुविम्वसदृशान्यासन्निति भावः । पूर्वार्धे व्यतिरेक उत्तरार्धे च संशयालङ्कारः ॥ १६॥
यत्सौधानिति-यस्या राजपुर्याः सौवान् राजभवनानि, अवलोक्य दृष्ट्वा, निर्जरपतिरिन्द्रः द्राक क्षिप्रम्, निनिमेपः पमपातरहितः, अभवद् बभूव, सौधानां शोभातिशयं दृष्ट्वा विस्मयेन विनिमेषोऽभूदिति भावः । यस्या नगर्याः, सरोजैः कमलेः शोभिनी समुल्लासिनी परिखा खातं ताम्, वाध्य विलोक्य, गङ्गा भागीरथी, विपादं खेदं पक्षे विपमतीनि विषादः शिवस्तं गता प्राप्ता । यत्रत्यानि यवनवानि जिनालयानि जिनेन्द्रमन्दिराणि कलयन्पश्यन् मेहमाद्रिः, स्वकस्यान्मन आर्तस्वरं पीडाजनितस्वयं पक्षे स्वस्य कार्तस्वरं स्वस्य सुवर्णमयत्वम्, स्वीचक्रेऽङ्गीचकार, सुरपुरी च देवपुरी च, यां राजपुरी, वाच्य दृष्ट्वा, शोकाकुला दुःखव्यग्रा सती बलहिपमिन्द्र पक्षे वबयोरेक्याबलद्विषं पराक्रमरिपुं निर्दल मति यावत, स्वीचक्र इति क्रियया सम्बन्धः । निर्जरपतिप्रकृतीनां स्वभावसिद्धेषु निर्निमेषन्वादिषु मांधादीनां दर्शनम्य कारणयेनोप्रेक्षणादुन्प्रेक्षालङ्कारः, तञ्च श्लेपोऽनुप्राणयति ॥ २० ॥
१. -तत्याः १०

Page #65

जीवन्धरचनाये शान्ति न्म शम्नमहिना महनीयवृति
तो भयमौलिमनिरञ्जिनपदपीटः । मन्यं धरनिनिनिर्मुवि बन्य कीर्तिः
प्रत्याधिभिः सह दिगतमवाप शुभ्रा ।। २१ ॥ यश्च किल संक्रन्दन इवानमिनोगमः. अन्तक इव महिपीसमधिष्ठिनः, वरण इवाशा-नरक्षणः. पवन इब पलामोडचिर:, हर इव महासेनानुयातः, नारायण इव वराहवपुष्कलोदयोद्धतधरणोवलयः, सरोजसंभव इन सकलसारम्वनामरसभानुभूतिः भद्रगुणोऽध्य नागो, विधुधपति-पि कुल नः, सुवर्णधरोऽप्यनादित्यागः. लग्नार्थपोपकवचनोऽपि नरसार्थपोपकवचनः, आगमाल्याश्रितोऽपि नागमाल्याश्रितः ।
अथ नगरीवर्णनानन्तरं राजानं वर्गयित्माह-शास्ति स्मेति-शस्तो महिमा यस्य स प्रशस्तमाहायोपेतः महनीया श्लावीया वृत्तियवहनियन्य सः, भूपानां पार्थिवानां मौलिमणिभिर्मुकुटरन्नरनितोऽणीकृतः पादपीटश्चरणासनं यस्य सः, सन्यं धरश्चासौ क्षितिपतिश्चेति सायंधरक्षितिपतिः, सन्यन्धराभिधानो नृपः, तां राजपुरीम्, शास्ति स्म पालयति स्म, यस्य नृपस्य शुभ्रा धवला, कीर्तिः समज्ञा, 'यशः कीर्ति: नमज्ञा च' इत्यमरः । सुवि पृथिव्याम, प्रत्यर्थिभिररातिभिः सह सार्थम्, दिगन्तं काष्टान्तम्, अवाप प्राया । विगताशतिरवदातकार्तिसम्पन्नश्चामावामीदिति भावः । सहोक्तिरलंकारः ॥ २१ ॥
___ अथ तस्य वैशिष्ट्यं दर्शयनुमाह-यश्चति-यश्च सत्यन्धरः, किलेति वाक्यालङ्कार ऐतिह्ये वा, संक्रन्दन इव पुरन्दर इव, आनन्डिनः समाहादितः सुमनसां विदुपां गणः समूहो येन, पुरन्दरपक्षे सुमनोगणो देवसमूहः, अन्तक इव यम इव महिप्या कृताभिषेकया पट्टराच्या समधिष्टितो युक्तः, यमपक्षे स्ववाहनभूतमहिषपत्नीसहितः, वरण इब प्रचेता इव, आ समन्ताच्छान्तं निरूपद्रवं रक्षणं यस्य सः, वरुणपने आशान्तस्य पश्चिमकाष्टान्तस्य रक्षणं यस्मान्लः, पवन इव समीर इव. पद्माया लत्या आमोदेन हण रुचिरो मनोहरः, पवनपने पद्मानां कमलानामामोदेन सौरभातिशयेन रुचिरः सुभगः, हर इव शिव इव, महासेनया विशालवृतनयाऽनुयातोऽनुगतः, शिवपन्ने महासेनेन कार्तिकेयाभिधानेन स्वपुत्रेणानुयातोऽनुगतः, नारायण इव विष्णुरिव, बराहवेत्कृट्युद्धेनु य उदयो विजयस्तेनोदतं समुन्नमितं धरणीवलयं महीमण्डलं येन मः, विष्णुपक्षे वराहस्य सूकरस्य वयुष्कलया शरीरकलया य उदयोऽवतारस्तेनोद्धतं रसातलान्समुन्नीतं धरणीवलयं भूमण्डलं येन सः, सरोजसंभव इव वेधा इव कलाभिश्चातुरीभिः सहितः सकलः, सारो बलं स्वं धनं यस्य सः सारस्वः, तामरलस्य कमलस्येव आया दीरनुभूतिरुपभोगो यस्य सः, सकलश्चामौ सारस्वश्चेति सकलसारस्वः सकलसारस्वश्चासौ तामरसभानुभूतिश्चेति सकलसारस्वतामरसभानुभूतिः, अथवा सकलाः ममदा ये सारस्वताः सरस्वतीभक्ता पण्डितास्तेषां यामरसभा स्थायिसमितिस्तस्यामनुभूतिः प्रभावो यस्य सः, वेधःपक्षे सकलाः सचातुरीकाः समग्रा वा येऽमरा देवा अथवा सारस्वतामरा लौकान्तिकदेवविशेषास्तेषां सभायामनुभूतिः प्रभावो यस्य सः, अत्र सर्वत्र श्लिष्टोपमालङ्कारः । भद्रगुणोऽपि दिग्गजविशेषगुणेऽपि अनागोऽगजः पक्षे भद्रगुणयुक्तोप्यपराधशून्यः, आगश्शब्दस्यादन्तवमपि क्वचित्प्रयुज्यते, विबुधपतिरपीन्द्रोऽपि को पृथिव्यां लीनः स्थितः पक्षे विबुधानां विदुपां पतिः स्वामी विद्वच्छृष्टोऽपि सन् कुलीनोऽभित्रातः, सुवर्णवरोऽपि सुमेरुरपि, अनादित्यागोऽसूर्यपर्वतः सूर्यागमनरहितशेल इति यावत् पने सुवर्ण रोऽपि सुन्दररूपधारकोऽपि, अनादिरादिरहितस्त्यागो दानं यस्य सः, रसेनोपलक्षितोऽों रसार्थस्तस्य पोपकाणि समर्थकानि वचनानि यस्य तथाभूतोऽपि सन् , न तथाभूत इति नरसायोपकवचनः पक्षे नरागां मनुजानां सार्थस्य समूहस्य पोषकाणि वचनानि यस्य सः,आगमस्याप्तनिबन्धनशास्त्रस्याल्या पङ्क्त्याऽऽश्रितोऽपि सेवितोऽपि तथा न भवतीति नागमाल्याश्रितः पक्षे नागानां गजानां माल्येन पङ्क्न्याऽऽश्रितः सथिनः सहित इति यावत् । अत्र सर्वत्र विरोधाभासालङ्कारः । अस्तीति शेपः ।

Page #66

प्रथमो लम्भः कीर्तिर्यस्य दिगङ्गनाकुचतटीपाटीरसंवादिनी
तेजश्रीः किल तत्र कुङ्कमकुमालंकारशङ्कावा । आज्ञा यम्य महामहीशमकुटीप्वाकल्पमालायने
यत्सेवा सदथिनां परिचिता स्वर्गद्रवर्गावते ।। २०॥ यस्मिन्छासति मह मण्डलं मनमालियादियोगी मन्द तावलेपु. परागः मुमनिकर, नीचसेबना निजगासु, आतंवत्त्वं फलितवनराजिपु, करपीडनं नितस्विनीकुचकुम्भ, विविधार्थचिता व्याख्यानकलाम, नास्तिवादो नारीमध्यप्रदेश पु. गुणभङ्गो युद्धप. स्खलसङ्गः कलमडुला, अपाङ्गता कुरङ्गानीलोचनतरङ्गपु. मलिनमुखता मानिन स्तननुलेगु आगमकुटिलना भुजङ्गपु: अजिनानुरागः शूलपाणी, सोपसर्गना धात्पु, दरिद्रभावः शानदरीलामुदरेषु. द्विजिता फणिपु. पला
तमेव वर्णयितुमाह-कीर्तिरिति-यस्य सत्यनारस्थ, कीर्तिः समज्ञा यश इति यादन , दिमङ्गनानां काटाकासिनीनां कुरतटीपु वज्ञोजप्रदेशेषु पाटीरन्य चन्दनस्य संवादिनी समर्थिका तत्तुल्यनि यावत । तेजःश्री: प्रतापलक्ष्मीः, तत्र दिगङ्गनाकुचटीयु कुङ्कुमेन कारमारेग कृतः विहितो यो लङ्कारी भूपा स्त्र शङ्कावहा संदेहोत्पादिका, अन्तति शेषः, किलेति वार्तायाम् । यस्य नृपस्य, आज्ञा निदेशः, महामह शानां महाराजानां मकुटीनु मौलपु, आकल्पमालेव नेपध्यत्रभिवावरत त्याकल्पमालायने । सकृदेकवारन, परिचिता प्राप्ता, यस्य नृपस्य सेवा शुश्रूया, अर्थिनां याचकानाम्, स्वर्गद्रवः कल्पवृक्षास्तेषां वर्गः समृह इवाचरति । उपमा ॥२२॥
अथ श्लपग परिसंख्यालङ्कारेण तमेव वर्णयितुमाह-यस्मिन्निति-यस्मिन मुत्यन्दरे मह:मण्डलं पृथिवीवलयं शालति रक्षति सति, मदमालिन्यादियोगी दानजन्यकालु प्यादिसंबन्धः, मत्तदन्तावलेषु मत्तमतङ्गजेष्वेव परमत्यन्तं व्यवस्थितं नान्यत्र गर्वजन्यकालुप्यादिसम्बन्धी बभूव, परागः कौसुमं रजः कुसुमनिकरेपु पुष्पसमूहेवेव नान्यत्र परागो महापराको बभूव, नीचस्य निम्नस्थानस्य सेवना प्रातिः निम्नमासु नदीप्लेव नान्यत्र नचानां क्षुद्रागां सेवनोपासना बभूव, ऋतुनां विकार आर्तवं तस्य भाव आर्नवचं, फलिताः सज्जातकला या वनराजयः काननपयस्तासु नान्यत्रावितां दुःखवतां भाव आनंवत्वं दुःमिति यावद् बभूव, करयुवजनपणिभिः पीडनं संमईनं नितस्बिदीनां कामिनीनां कुचकुम्भनु स्तनकलशेप्वेव नान्यन करवलिभिपतिग्राह्यद्रव्यनागैरिति यावत् पीडनं क्लेशो बभूव, विविधार्थानां नकविधपदार्थानां चिन्ता विचारों व्याख्यानकलानु देशनाचातुरीष्वेव नान्यत्र विविधानां नेकाकारागामर्थानां लवणतैलहिङ्गुगुडादीनां चिन्ता बभूव, नास्तिवादः कृशतरत्वेन नास्येवेति कथन नारीणां वनितानां मध्यप्रदेशेष कटिस्थानेवेव नान्यत्र नास्तिवादोऽमिलपितपदार्थाभावनिवेदनं बभूव, गुगस्य मौा भङ्गो बिनाशश्वेद इति यावत् , युद्धे तु समरेष्वेव नान्यत्र गुणानां दयादाक्षिण्यादीनां भङ्गो विनाशो बभूव, खलेन गोधूमादिधान्यपवित्रीकरणयुक्तस्थानविशेषेण सङ्गः समागमः, कलमकुलेषु व्रीहिसमृहेष्वेव नान्यत्र खलेदुष्टेः सङ्गः संसों बभूव, अपाङ्गता कटाक्षता कुरङ्गाक्षीणां मृगलोचनानां लोचनतरङ्गेयु नयनपरम्परास्वेव नान्यन्नापाङ्गता विकलाङ्गता बभूव, मलिनमुखता कृष्णाप्रता मानिनीनां नारीणां स्तनमुकुलेषु कुचकुझलेपत्रेव नान्यत्र मलिनमुन्मता दुर्जनता बभूव, दुर्जनो हि कृष्णवदनत्वेन प्रसिद्धः, आगम आगमने कुटिलता वक्रत्वं भुजङ्गेषु सर्पप्वेव नान्यत्रागमे सिद्धान्ते कुटिलता वनवं मायाविच बनूब, अजिने धर्मप्यनुरागः प्रीतिः शूलपाणी शिव एवं नान्यत्र जिनानुरागस्य जिनेन्द्रभनेरभावोऽजिनानुरागो बभूव, सोपसर्गता प्राधुपसर्गसहितता धातुम्वेव भूप्रभृतिधानुप्वेव नान्यत्र सोपसर्गता सोपवता बभूव, दरिद्रता कृशता शातोदरीगां कृशोदरीणां नारीणामुदरेपु जठरेप्वेव नान्यत्र दरिद्रभावी निर्धनत्वं बनूव, द्विजिह्वता सर्पत्वं फणिषु सप्वेद नान्यत्र द्विजिह्वता पिशुनता बभूव, पलाशिता पत्रसहितता विपिनतरुपण्डेषु काननानोकहकलापेप्वेव नान्यत्र पलं मांसमश्नातीति पलाशी तस्य भावः

Page #67

जीवन्धरचम्पूकाव्ये
शिता विपिनतर पण्डे, अधररागः सुदतीमुखकमलेषु: तीक्ष्णता कोविदबुद्धि, कठिनता कान्ता - कुचेपु, नीचता नाभिगह्वरेपु, विरोधः पञ्चरेपु, अपवादिता नीरोष्ठ्यकाव्येपु, घनयोगभङ्गो वर्षावसानेपु. कलिकोपचारः कामसंतापेपु, कलहंसकुलं क्रीडासरसीषु परमेवं व्यवस्थितम् । वक्त्रं चन्द्रप्रभं यद्भुजयुगमजितं यस्य गात्रं सुपार्श्व
कृत्यं स्वाधीनधर्म्यं हृदि पुरुचरितं शीतलं सुव्रताच्यम् । राज्यं श्रीवर्धमानं कुलमतिविमलं कीर्तिवृन्दं त्वनन्तं
सोऽयं प्रत्यक्षतीर्थेश इव विजयते विश्वविद्याविनोदः ॥ २३ ॥ यत्पाणिपल्लववृतासि जलाग्निमज्ज
१०
च्छत्रुजात्समुदितां जलविन्दुराजम् । तारावलीति तु वदन्ति जना मृत
तत्रान्यथा मकर मीनकुलीरकाः के ।। २४ ।
पलाशिता मांसाशित्वं बभूव, अधरे दन्तच्छदे रागोऽरुणिमा सुदतीनां नारीणां मुखकमलेषु वदनारविन्देष्वेव नान्यत्रावरेषु नीचेषु रागः प्रीतिरचररागो बभूव, तीच्णस्य भावस्तीक्ष्णता कुशाग्रता कोविदानां विपश्चितां बुद्धयो धियस्तास्वेव नान्यत्र तीच्णता तिग्मता कठोरतेति यावद् बभूव, कठिनता कठोरता कान्तानां वनितानां कुचेषु वक्षोजेष्वेव नान्यत्र कठिनता निर्दयता बभूव, नीचता गभीरता नाभिगह्वरेषु सुन्दिग ध्वेव नान्यत्र नीचता खलता बभूव, वीनां पचिणां रोध आवरणं पञ्जरेषु शलाकायन्त्रेष्वेव नान्यत्र विरोधो विद्वेषो बभूव, पश्च वश्चेति पवौ तावाड़ी येषां ते पवादयः पकारवकारप्रभृतिवर्णाः, न सन्ति पवादयो ये तान्यपवादीनि तेषां भावोऽपवादिता नीरोष्ठ्यकाव्येषु - ओष्ठस्थानोच्चारणयोग्यपवर्गादि वर्णरहितकाव्येष्वेव नान्यत्र, अपवादो निन्दास्ति येषां तेऽपवादिनस्तेषां भावोऽपवादिता बभूव, वनैर्भेवैर्योगः सङ्गो धनयोगस्तस्य भङ्गो विरहो वर्षावसानेनु प्रावृट्समाशिष्वेव नान्यत्र धनो निविडो यो योगः सम्बन्धस्तस्य भङ्गो विनाशो बभूव, कलिकानां पुष्पदलानामुपचारः शय्यादिषु प्रयोगः कामसंतापेषु मदनज्वरेष्वेव नान्यत्र कलिषु कलहेषु कोपस्य क्रोधस्य चारो गमनं बभूव, कलहंसानां कादम्बानां कुलं समूहः क्रीडासरसीषु केलिकामारेष्वेव नान्यत्र सकुलं सन्ततियुतं कलहं विद्वेषो बभूव । परिसंख्यालंकारः ।
वक्त्रमिति - विश्वासां विद्यानां विनोदो विश्वविद्याविनोदो निखिलागमकोविदः सोऽयं सत्यन्धरः, प्रत्यक्षतीर्थेश इव प्रत्यक्षतीर्थंकर इव विजयते सर्वोत्कर्षेण वर्तते 'विपराभ्यां जेः' इत्यात्मनेपदम, तथाहि यस्य राज्ञः वक्त्रं वदनं चन्द्रस्य प्रभेव प्रभा यस्य तत् पक्षेऽष्टमतीर्थकररूपम्, यस्य नृपस्य भुजयो बाह्वोर्युगं युगलम्, अजितं केनाप्यपराभूतं पते द्वितीयतीर्थद्र पम्, यस्य गात्रं शरीरम्, शोभने पा यस्मिंस्तत् पत्ते सप्तमतीर्थंकररूपम्, कृत्यं कार्यम्, स्वस्याधीनं स्वाधीनं, धर्मादनपेतं धयं, स्वाधीनञ्च तद् धर्म्यञ्चेति स्वावनधर्म्यम् स्वतन्त्रं धर्मापतञ्च पते स्वाधीनपञ्चदशतीर्थकरम्, हृदि चित्ते, शीतलं शान्तम्, सुव्रतेन शोभनवतेनायं सहितम्, पुरु विपुलं चरितं चारित्रं पक्षे पुरोर्भगवतो वृषभनाथस्य चरितं गमनं शीतलं दशमतीर्थंकररूपम्, सुव्रताच्यं विंशतितीर्थंकररूपम्, राज्यं साम्राज्यम् श्रिया लक्ष्म्या वर्धमानमेधमानम्, पत्तेऽष्टप्रातिहार्योपलक्षितमहावीरतीर्थकर रूपम्, कुलं गोत्रम्, अतिविमलं निर्मलतरम्, पक्षे त्रयोदशतीर्थंकर रूपम्, कीर्तिवृन्दं यशःसमूहस्तु, अनन्तमन्तातीतं पक्षे चतुर्दशतीर्थंकररूपम् । यस्येत्यस्य सर्वत्र सम्बन्धः । स्लेपः ॥ २३ ॥
>
यत्पागोति-- निमज्जन् ब्रुडन् शत्रुव्रजः शत्रुसमूहो यस्मिंस्तस्मात् यस्य पाणिपल्लवेन कर किसल्येन धृतस्य गृहीतस्यासेः खड्गस्य जलं पानीयं तस्मात् समुदितां समुच्छालिताम्, जलबिन्दूनां तोयपृपतानां राजिं पंक्तिम्, ताराणां नक्षत्राणामावली पंक्तिरिति तु जना लोकाः, वदन्ति कथयन्ति, एतल्लोककथनम्, मृपा मिथ्या, अस्तीति शेषः, अन्यथा मृषात्वाभावे, तत्र तारावल्याम्, मकराश्च नकाश्च,
,

Page #68

प्रथमो लम्भः यस्य च बदनतटे कोपटिलितभृकुटिघटितेऽशरणतया वनं प्रति धावमानानां प्रतिपक्षपार्थिवानां वृक्षराजिरपि वातान्दोलितशाखाहम्तेन पतत्रिविमतेन च राजविरोधिनोऽत्र न प्रवेष्टव्या इति निषेधं कुर्वाणा तामतिक्रामत्सु तेषु राजापराधभयनव प्रवातकम्पमाना विशङ्कटकण्टकेन केशपु कर्यतीति शङ्कामङ्करयामास । यस्य प्रतिपक्षलोलाक्षीणां काननवीथिकादम्बिनीशम्पायमानतनुसंपदां बढ़नपु वारिजभ्रान्त्या पपात हंसमाला, नां कराङ्गुलीभिर्निवारयन्तीनां तासां कर पल्लवानि चकऍः कीरशावकाः, हा हेति प्रलप-तीनां कोकिलभ्रान्तिभाविताः शिरम्मु कुट्टायितं कुर्वन्ति स्म करटाः, ततश्चलितवेणीनामेणाक्षीणां नागभ्रा-त्या कपन्ति स्म वेगीं मयूराः, ततो दीघं निःश्वासमातन्वतीनां तद्गन्धलुब्धमुग्धमधुकरा मदान्धाः समापन तः पश्यन्ताऽपि नासाचम्पकं न निवृत्ता बभूवुः, गुरुतरनितम्बकुचकुम्भभारानतानां वेधसा स्तनकलशमृष्टं काठिन्यं पादपद्मपु वाञ्छन्तीनां धावनोद्युक्तमनसां चलितपादयुगलप्रमृतनखचन्द्रचन्द्रिकामु संमिलिताश्चकोरा उपमीनाश्च, पाठीनाश्च, कुलीरकाश्च कर्क टाश्च, इत्येषां द्वन्द्वो जलजन्तुविशेषाः, के किन्नामधेयाः सन्तीति शेषः, जलजन्तवो जलबिन्दुप्चेव निवसन्ति न च तारावल्याम्, पक्षे मकरादयो राशिविशेषाः । अपहतिरलंकारः ॥२४॥
अथ तस्य प्रभावातिशयं वर्णयितुमाह-यस्येति-यम्य सत्यन्धरभूपालस्य, बदनतटे मुखतटे, कोपेन क्रोधेन कुटुलिताभ्यां भ्र कुटिभ्यां घटिते सहिते सति अशरणतया रक्षकभावन, वनं काननं प्रति धावमानानां वेगेन गच्छताम्, प्रतिपक्षपार्थिवानां शत्रुभूपतीनाम्; वृक्षाणां तरूणां राजिरपि ततिरपि, बातेन वायुनान्दोलिता कम्पिता शाखैव हस्तः करस्तेन, पतत्रिणां पक्षिणों बिरुतं ध्वनिस्तेन च, राज्ञो विरोधिनो राजविरोधिनो नृपतिप्रतिकूलाः, अत्र वने न प्रवेष्टव्या न प्रवेष्टुमर्हाः, इति निषेधं प्रतिषधं, कुर्वाणा विदधाना, तां वृक्षराजिम्, अतिक्राम-सूल्लङ्घयत्सु तेषु प्रतिपक्षपार्थिवेष, राज्ञोऽपराधो राजापरावस्तस्माद्भयं भौतिस्तेनेव, प्रवातेन प्रकृष्टवायुना कापमाना सती, विशङ्करकाप्टफेन विशालकण्टकैः, जातिवादेकवचनम्, कशेयु कचेयु कर्वतीति शङ्को संशोतिम्, अङ्कुरयामास प्रादुर्भावयामास । उत्प्रेक्षालङ्कारः।
यस्येति-काननवी थिः श्यामलवनसरणिरेव कादम्बिनी मेघमाला तस्यां शम्पायमाना विद्युदिवाचरन्नी तनुनपच्छरीरसंपत्तिर्या सां तासाम्, यस्य नृपस्य, प्रतिपक्षलालाक्षीणां शत्रुचपललोचनानाम्, वदनेपु मुखेनु, वारिजभ्रान्त्या कमलविभ्रमेण, हंसमाला मरालपङ्क्तिः , पपात पतति स्म । तां हंसमालाम्, करराङ्गुलीभिहस्तशास्त्राभिः, निवारयन्तीनां प्रतिपेवयन्तीनां तासां शत्रुत्रीणकरपल्लवानि पाणिकिसलयान् , बल्लवः किसलयोऽस्त्रियाम् इत्यमरः, कारशावकाः शुकशिशवः, चकः कर्षन्ति स्म । हा हेति दुःखादर्शकशब्दमुच्चार्य प्रलपतीनां विलपन्तीनां तासां शिरस्सु मूर्धसु, कोकिलानां पिकानां भ्रान्या भ्रमेण भाविता युक्ताः करटाः काकाः, कुटायितमनुकरणशब्दः, आघातं कुर्वन्ति स्म विदधति स्म । ततः शिरःसु करटकृतकुटायितानन्तरम्, चलिताः पतिता वेण्यः कवर्यो यासां तासाम्, एणाक्षीणां मृगनेत्राणाम्, वेगी कवरों केशपाशमिति यावत् , नागानां सर्पाणां भ्रान्त्या सन्देहेन, मयूराः केकिनः, कर्पन्ति स्म वकयुः, ततस्तदनन्तरम्, दीर्घमायतम्, निःश्वासं श्वासोच्छासम्, आतन्वतीनां विस्तारयन्तीनां तासाम्, मदेन गण मकरन्दपानजनितमोहेन वान्या व्यपगतलोचनाः, सभापतन्तः समन्तादागच्छन्नः तासां गन्धे लुन्यास्तद्गन्धलुव्याः, तद्न्वलुब्धाश्च ते मुग्धाश्चेति तद्गन्धलुब्धमुग्धाः, तथाभूताश्च ते मधुकराश्च भ्रमराश्चेति तद्गन्धलुब्धमुग्धमधुकराः, नासा नासिकैव चम्पक चाम्पेयम् तत् , पश्यन्तोऽपि विलोकयन्तोऽपि निवृत्ता विमुखा न बभूवुः । भ्रमरा हि चम्पकोपरि न पतन्ति, तद्वन्धलुब्धास्तु ते नासाचम्पक पश्यन्तोऽपि तन्मुखोपरि सम्पेतुरिति भावः । गुरुतरा अतिपीना ये नितम्बकुचकुम्भा जघनवक्षोजकलशा स्तेषां भारेणानताना नम्राणां वेधसा प्रजापतिना, स्तनकलशेषु कुचकुम्भेषु सृष्टं रचितं, काठिन्यं कठोरत्वं, पादप षु चरणकमलेषु, वाञ्छतानामभिलपतीनाम, धावने वेगगमन उद्युक्तं मनो मानसं यासां तासाम् ,

Page #69

जीवन्धरचम्यूकाव्ये नन्धन्ति स्म मार्गन, ततो भुवि नित्य लुठ-तीन सुवर्गसवर्णमुरोजयुगलं पकतालफलभ्रान्त्या कर्थयन्ति वानराः, इति राजविशेधिनामरण्यमपि न शरण्यम् । किं च
यस्य प्रतापलयनेन चतुर्पु दिक्षु
निःश्रपिताः किल पयोनिधयः क्षणेन । प्रत्यर्थिभूपसुदतीनयनाम्बुपूरैः
संपूरिता पुनरतीत्य तटं ववल्गुः ।। २५ ॥ यस्य च रिपुमहिला वनमध्यमव्यासीना वनमोहनसंजातमञ्जुलमालतीलतानुकारिण्यः स्वशिशुभ्यः पूर्ववासनारशन क्रीडाराजहंसमानयेति निर्भसंयद्भयो वाष्पाम्बुपूरपूरितवदनकमलनयनमीनप्रतिविम्बपरिष्कृतस्तना तरसरोवरप्रतिफलितचन्द्रमलं निर्दिश्यायं ते हंसो मसापि विरहान्निव्यालीढवपुपस्तथेति परिसा त्वयामासुः, कदाचिःमामी नक्रीडामयूरं दर्शयेति रोदनपरवशेभ्यः स्वाभकेभ्यो मयूरीपुरतो नृत्यकलाविलासिनं कलापिनं निर्दिश्य तवायं शिखी ममापि तथेति सगद्दमालपन्ति स्म ।
मार्ग पन्थानम् , चलितानां निक्षिप्तानां पादयुगलानां चरणकमलानां प्रसृता विस्तृता या नखचन्द्रचन्द्रिका नखरेन्दुज्योत्स्नास्तासु, संमिलिना एकत्र संगताः, चकोरा जीवंजीवाः, उपन्यन्ति स्मावृण्वते स्म । ततस्तदनु, भुवि पृथिव्यास, निपत्य पतिवा, लुइन्तीनां लुण्ठनं कुर्वन्तीनाथ, लाखान सुवर्गलवणं काञ्चनकल्पम्, उरोजयुगलं स्तनयुग्मम्, पक्वानि परिणतानि यानि तालफलानि तेषां भ्रान्तिल्ल्या, वानराः कपयः, कदर्शयन्ति पीडयन्ति, इती थम्, राजविरोधिनाम् नृपतिप्रतिकूलानाम्, अरण्यमपि काननमपि शरण्यं शरगे साधु, न-नो वर्तत इति शेषः । भीन्या वनं गता अपि प्रत्यर्थिनस्तत्र शरणमलभमानाः सत्यन्धरस्यैव शरणमुपाजन्मुरिति भावः । किञ्चान्यत्
यस्येति यस्य स पन्धरस्य, प्रतापस्तेज एव तपनः सूर्यस्तेन ‘स प्रभावः प्रतायश्च यत्तेजः केशदण्डजन इत्यमरः, चतुषु शिक्षु चतमपु काप्ठासु, अत्र चतुर्विति पुंस्त्वप्रयोगश्चिन्यः, सामान्ये नपुंसक बा, पयोनिधयः सागराः, क्षणेनाल्पेनैव कालेन, निःशेषिता निःशेपेण शेषिता निर्जलन्ध्र प्रापिताः, किलेति बार्तायाम्, पुनरनन्तरम्, प्रत्यर्थिभूपानां शत्रुमहीपालानां सुदतीनां वल्लभानां नयनाम्बुपूरैरश्रुग्रवाहैः संपूरिताः संभूताः सन्तः, तर नीरन्, अतीत्य समुल्लव्य, बबल्गुः संचलन्ति स्म । अतिशयोक्तिः ॥२५॥
यस्य चेति-बनमध्यं काननमध्यम्, अध्यासीना अधिष्ठिताः, बने कानने मोहनार्थ विभ्रमार्थं संजाताः समुन्पन्ना या मञ्जलमालतीलता मनोहरजातीवल्लयस्तासामनुकारिण्यः प्रातसादृश्याः, यस्य च नृपनेश्व, रिपुमहिलाः शत्रुस्त्रियः, पूर्वा चासौ वासना च पूर्ववासना तस्या वशस्तेन पुरातनसंस्कार निघ्नन्वेन, क्रीडायाः केल्या राजहंमो मराल विशेषस्तम्, आनय समर्पय, इतीत्यम्, निर्भसंयन्यस्तर्जनं कुर्वद्भ्यः स्वशिशुभ्यः स्वीयावा अबालकेभ्यः, वायाम्बुपूरेणाप्रबाहेन पूरितः संनृतः, बदनकमलानां मुखमहोत्पलानां नयनमीनानां लोचनतिमीनां च प्रतिबिम्बेन प्रतिफलनेन परिष्कृतः सहितश्च यः स्तनान्तरसरोवरः कुचमध्यवनिकासारस्तस्मिन् प्रतिफलितः प्रतिबिम्बितो यश्चन्द्रमास्तम्, निर्दिश्य प्रदर्ग, अयं दृश्यमानः, ते तब हंसो मरालः, विरहाग्निना वियोगानलेन व्यालीढं व्यासं वपुः शरीरं यस्यास्तस्या ममापि हनभाग्यायाः, तथा तादृशः, हंसः सूर्यः 'हंसः पक्ष्यात्मनूयें तु, इत्यमरः । इत्येवं प्रकारेग, परिसान्त्वयामासुः शमयन्ति स्म । तान् स्वशिनिति सम्बन्धः ।
कदाचिदिति-कदाचित् जानुचित्, ममायं मामकीनः स चासौ क्रीडामयूरश्च तं मदीयकेलिकलापिनम्, दर्शय दृष्टिगोचरं कुरु, इतीत्यम्, रोदनपरवशेभ्यो रुदद्भ्यः, स्वासामर्भकस्तेभ्यः स्वकीयशिशुभ्यः
१. अत्र 'दिनु' इति स्त्रीविशेष्यस्य 'चनुर्पु' इति पुंविशेषणं चिन्त्यप् ।

Page #70

प्रथमं लम्भः
तन्य लचंयस्यान काला कावधिवत:
वेला लावल्याविना विजवायचा. सौदामिनीव जललं नमञ्जरीव
तत्रुलं अनुमबडिवयमालन : ज्योत्स्नेव चन्द्रमनलच्छविभेव लय ।
सुमिवालझमट्यवहायताई ।।२।। अन्याः पाइयुनं नलश्च बहनं किडा जलायं
कान्तिः पाणियुगं विश च विदधुः पदाधिलानन वेणी मन्दगतिः कुर्च च कल हा सन्नागलंकाशन
स्वीचक्रुः नुकतोष्टवकला दृरेनिग गते । ..
पं.तः पाकेऽर्भक डिन्भः पृथुक साकः शिनः इयमरः मधुरता, मयुः कुमालय दावस्य कल्या चातुयेंग विलति शोलत इत्येवंशीसम्हन, शापितं लबरन, रिया दाई, पुरीवर्तमानः तब शिखी मयूरः, ममापि महलान्यायाः, तथा लियो कतिः, इन्य जसले लाइदंबा यात्तथा, आलपन्ति स्म कथयन्ति स्म। पालकारा।
अथ तस्य सत्य परस्य नाय वर्ग:माह-तस्यनि-तस्त्र पूर्वमान्य जयका बैनामनहींपतेः, कान्ने हो र बिदेवताविष्टातदेवी, लाग्यमायोधेः सौन्दर्यमानरस्त्र, हा मो, हास्या विजयेति नाम्ना विना प्रख्याता, कान्ता बल्जना, आलीन बभूव ॥२३॥
तां वर्ग:यतुमाह-लौड़ामिन वनि-भायने अज्ञिगी यस्याः सा विज्ञानाना विजया, संडामिनी लडिन् , जल मेवनिव, नवनीतलपलाइनमन्त्रि मानन्द नहालित्र, सपन पुप्पसम्पत्तिः, आद्यनासमिव चमानिक यस्ता चन्द्रिका, चन्द्रमानिव शनिमिय, अच्छवमा निर्मलप्रना सूभित्र प्रनाकर मित्र, निवाला समन्वरमहीपालन, अभ्यालयकार । मालेपमा ॥
अन्या इति-किचान्दन, अस्या विजयामहादेव्याः, पाइयु बरगलन , बलः अण्डा, बढ़नं च मुखं च, अन्जानो लाम्यं लाइवं वधुत स्नपाइपजन्म कम मत. पालमपाल इति, वदनपने चन्द्र इति चार्थः । 'अन्न, 'धन्य तरी चन्द्रे मिले जमाने। अकलुनः इति विनोचनः, कन्तिीहिः, पागियुग हा.चुगलम् , दशौ च नयने च, समाधि लानां पद्मावकाशोनाम, विदयः , कान्तिपञ पन्नाया लम्या अधिकलासतामधिकोसामिन, पागियुगपत्रे, पझेभ्यः ऋमलेल्यः ल्वाभिलपितदायकत्वेन निधिविशंपेभ्यो वाधिकोल्लासकामधिकशोभामिनि, हमने । पन्यो रेभ्यः कनलंयोवाधिकोल्लासनामधिकशोभामिति चार्थः । 'पोटभी पकनाल ने यूहसंजया तो दियो। पके नागभेदे ना पमा भाङ्गोत्रियः स्त्रियाम् इति विश्वलोचनः । वंगी कवरी मन्दातिनन्धरगतिः, कुची च रतनी च, सन्लागसंकाशना सन्नाणसादृश्यन् , स्वीचक्रुरशीचक्र :, वेगी पर्ने लंचाल नागरच लबान लसर्पस्तस्य संकाशतां सादृश्यमिति, मन्दगतिपक्षे नंश्वास नामश्च हन्ती चे ते पन्नातन्त्र कानाला समानतामिति, कुचपने न बाच्छत इति दर्ग, नसावेष नाजी, सन्तौ च ती नागं. चेति सहानीलपर्वती, बहा सन्नी निकटवर्तिनौ च तावी च पर्वती चेति सच्चाग तयोः संकाशलाम् सशनि त चार्यः। नागः पन्नगपुन्नागनागकेसरन्ति इति विश्वलोचनः । इयम् , अस्याः सुदृशः युलोचनाया विजयामा इति यावत्, अङ्गानां हस्तपादा अवयवानां सौष्ठवकला सैन्दर्यकला, गिरां वागीनां, दृरे विकृट राजन शोभते । बागगोचराङ्गशोभावती सासादिति भावः । 'बत' हा इत्यव्य ययुां विस्मयार्थे पाइपूतों का । शिवोपमा २८॥
१. कचश्वव०।

Page #71

जीवन्धरचम्पूकाव्ये
अमूर्तरप्यनङ्गस्य सत्सु सञ्जीवनष्विव ।
अन्येष्वन्तःपुरेष्वेपा राज्ञः प्राणा इवाभवत् ।। २६ ।। शृङ्गारसागरतरङ्गपरम्परां तां
देवीं सुखेन रमयन्नधिपो नराणाम् । आनन्दसिन्धुजठरे विलुठन्सदायं
गीर्वाणराजपदवीं च तृणाय मेने ॥ ३० ॥ अथैकदा भूपालमणिरयमग्रगण्योऽपि प्राज्ञपरिषदामधिपतिरपि राजनविदामधिकोऽपि परावरतत्त्वयाथात्म्यवेदिनामुदाहरणमपि सकलसमुचिताचाराणाम् , कामपरतन्त्रितचित्ततया कृत्याकृत्यमजानानः, कर्मसारथिचोदित इव सज्जनवनविलसदङ्गाराय काष्टाङ्गाराय काश्यपी दातुमियेप। ततो विदितवृत्तान्ता मूर्तिमन्त इव राजतःत्रम वा विवर्ता इव प्रजाभागधेयानां प्रकारा इव कुलप्रतिष्ठायाः परिणाम इव क्षमानुरागाणां पारदृश्वानः शास्त्रपाथोनिधीनाममात्यमुख्याः स्वयं संमन्व्य नरपतिमभ्येत्य समुचितं विज्ञापयामासुः ।
देव त्वयि प्रथितनीतिपयोधिचन्द्रे विज्ञापनं न घटते ध्रुवमरमदीयम् । विश्वप्रसिद्धसुरभी मृगनाभिपुजे मल्लीसुमेन सुरभीकरणं यथेह ॥३१॥
अमूर्तेरिति-अमूतैरपि शरीररहितस्यापि, अनङ्गस्य कन्दर्पस्य, सञ्जीवनेषु जीवनदायके पु, अन्येवितरेपु, अन्तःपुरेप्ववरोधेषु विविधवनितासमूहेविति यावत् । सत्सु विद्यमानेप्यपि, एपा विजया, राज्ञो नरपतेः, प्राणा इव चेतनेत्र, अभवद् बभूव सर्वाधिकनियासीदिति भावः ॥२६॥
शृङ्गारेति-शृङ्गारसागरस्य शृङ्गारपाथोधेस्तरङ्गपरम्परां कल्लोलमालाम्, ताम्, पूर्वोक्ताम्, देवीं महिषीम्, सुखेन शर्मणा, रमयन् क्रीडयन् , सदा शश्वत् , आनन्दसिन्धुजठरे प्रमोदपारावाराभ्यन्तरे, विलुठन् लुण्ठनं कुर्वन् , च, अयं नराणामधिप एप सत्यन्धरो नृपः, गीर्वाणराजस्य पुरन्दरस्य पदवीं पदं तृणाय मेने तृणवत्तुच्छं मेने मन्यते स्म 'मन्यकर्मण्यनादरे' इति चतुर्थी । इन्द्रादप्यात्मानं श्रेष्ठं मन्यते स्मेति भावः ॥३०॥
अथैकदेति-अथानन्तरम्, एकदैकस्मिन् समये, अयं भूपालमणिरेप राजश्रेष्टः, प्राज्ञपरिपदाम् विद्वन्समितीनाम्, अग्रगण्योऽपि प्रमुखोऽपि, राजनयविदां राजनीतिज्ञानाम् अधिपतिरपि प्रधानोऽपि, परावरतत्त्वानामुच्चावचपदार्थानां याथात्म्यं स्वस्वरूपं विदन्ति जानन्ति, तेयाम् , अधिकोऽपि श्रेष्टोऽपि सकलाश्च ते समुदाचाराश्च तेपां निखिलोत्तमव्यवहाराणाम्, उदाहरणमपि निदर्शनमपि सन् ; कामेन मदनेन परतन्त्रितं स्ववशीकृतं चित्तं मनो यस्य, तस्य भावस्तत्ता तया कृत्याकृत्यम् 'इदं कर्तव्यमिदञ्च न कर्तव्यम्' इति, अजानानोऽबुध्यमानः, कमैव सारथिस्तेन चोदितः स इव विधिसूतप्रेरित इव, सज्जनाः साधव एव वनं काननं तस्मिन् विलसन शोभमानो योऽङ्गारस्तद्र पाय, काष्ठाङ्गाराय-एतन्नामसचिवविशेपाय, काश्यपी क्षितिम्, दातुमियेष दातुमभिलषितवान् ।
तत इति-ततस्तदनु, विदितो विज्ञातो वृत्तान्त उदन्तो यैस्ते, मूर्तिमन्तः शरीरधारिणः, राज्ञां तन्त्रमन्त्रा इव, तन्त्रः स्वराष्ट्रस्य चिन्तनम्, मन्त्रो मन्त्र्यादिभिः सह गुप्तविमर्शः, प्रजाया जनताया भागधेयानि भाग्यानि तेषां विवर्ता इव पर्याया इव, कुलस्य गोत्रस्य प्रतिष्ठाः - सकृतिस्तस्याः प्रकारा इव विशेपा इव, क्षमानुरागाणां पृथिवी प्रेम्णाम् परिणामा इव पर्याया इव, शास्त्रपाथोधीनामागममहोदधीनाम्, पारं दृष्ट्वन्तः पारदृश्वानः पारगामिनः, अमात्यमुख्याः सचिवप्रधानाः, स्वयं स्वत एव, संमन्त्र्य सम्यग् विमृश्य, नरपतिं सत्यन्धरमहाराजम्, अभ्येत्य सम्मुखमागत्य, समुचितं सूचित्तं यथा स्यात्तथा, विज्ञापयामासुनिवेदयाञ्चक्रुः॥
देव इति-हे देव हे राजन् ! नीतिरेव पयोधिर्नीतिपयोधिनयसागरस्तस्य चन्द्रः शशी, प्रथितः प्रसिद्धश्वासौ नीतिपयोधिचन्द्रश्च तस्मिन् , त्वयि भवति, अस्मदीयं मामकीनम्, विज्ञापनं निवेदनम्, ध्रुवं

Page #72

प्रथमो लम्भः
अथापि रसनाकण्डूखण्डनाय विनिर्मिता । विज्ञप्तिः श्रोतुमधुना श्रीमन्तं संप्रतीक्षते ।। ३२ ।।
१५
देव श्रीमदीयभुजपरिघालालिता भूमिभामिनी भुजान्तरारोपणम्, नन्दनवनोल्लासिता हरिचन्दनलतेव वनान्तरम् चूतबनकलिता मल्ली-वल्लीव स्नुहिबनम्, कमलवनालया लक्ष्मीरिवार्कवनम्, अरविन्द्रस्यन्दिमकरन्दमुदिता चञ्चरीकपक्तिरिव गोक्षुर कवनम्, सज्जनसंदोह - समभ्यस्यमाना विद्येव कुद्रष्टिजनं नार्हति । अयं किल राजधर्मः श्रीमद्भिरवश्यं ज्ञातव्यो, यन्निजहृदयमपि सर्वथा न विश्वसनीयं किमुत जनान्तरम्, किन्तु सर्वेषामपि स्वीयत्वेन विश्वसनीयत्वेन ज्ञातव्यो यथा चन्द्रसूयौं ।
धर्मार्थयुग्मं किल काममूलमिति प्रसिद्धं नृप नीतिशास्त्रे । मूले ते कामकथा कथं स्यात्केकायितं वा शिखिनि प्रणष्टे ॥ ३३ ॥ उर्वश्यामनुरागतः कमलभूरासावकीर्णा ? क्षणात्
पार्वत्याः प्रणयेन चन्द्रमकुटीऽप्यर्थाङ्गनोऽजायत ।
निश्चयेन, तथा तेन प्रकारेण न घटते न संगतं जायते, यथा येन प्रकारेण, इह लोके, विश्वस्मिन् निखिल - संसारे प्रसिद्धः प्रथितः सुरभिर्गन्धो यस्य तस्मिन् मृगनाभिपुजे कस्तूरीसमूहे, मल्लीसुमेन मालतीकुसुमेन, सुरभीकरणं सुगन्धीकरणं, न घटत इति क्रियासम्बन्धः ॥३१॥
"
अथापि - अथापि तथापि, रसनाया जिह्वायाः कण्डूः खर्जनं तस्याः खण्डनं तस्मै, विनिर्मिता कृता, विज्ञप्तिः प्रार्थना, अधुना साम्प्रतम्, श्रोतुमा कर्णयितुम्, श्रीमन्तं भवन्तम्, संप्रतीक्षते भवतः प्रतीक्षां कुरुन इत्यर्थः ॥३२॥
देव इति - हे देव हे राजन् ! श्रीमदीयेन भवदीयेन भुजपरिघेण वाह्वर्गलेन, आलालिता सम्यग् - धृता भूमिभामिनी महीमहिला, नन्दनवने पुरन्दरोपवन उल्लासिता वर्धिता, हरिचन्दनलता कल्पवृक्षविशेषवल्लरी वनान्तरमित्र काननान्तरमित्र, चूतवनकलिता माकन्दारण्योद्भूता मल्लीबल्ली मालतीलता स्नुहीवनमिव गुडाकानन मित्र 'वज्रः स्नुक् स्त्री स्नुही गुडा । समन्तदुग्धा' इत्यमरः 'थूवर इति प्रसिद्ध वनस्पतिवनमिवेति यावत्, कमलवनं वारिजविपिनमालयो निवासो यस्याः सा, लक्ष्मीः श्रीः, अवनमित्र 'आक' इति - प्रसिद्धवृक्षकाननमिव, अरविन्देभ्यः कमलेभ्यः स्यन्दिना तरता मकरन्देन कौसुमेन सुदिता प्रहृष्टा चञ्चरीकपङ्क्ति मरश्रेणिः गोक्षुरकवनमित्र 'गोखुरू' इति प्रसिद्ध कण्टकिवनस्पति गहन मित्र, सज्जनसन्दोहेन साधुसमूहेन समभ्यस्यमाना सम्यगाराध्यमाना विद्या कुदृष्टिजनमित्र मिथ्यादृष्टिपुरुपमिव, भुजान्तरारोपणं बाह्वन्तराश्रयणम्, नार्हति न तद्योग्यास्ति । अयं वच्यमाणः, किलेति वार्तायाम्, राजधर्मः पृथिवीपतिकर्तव्यम्, श्रीमद्भिर्भवद्भिः अवश्यं प्रावान्येन ज्ञातव्यो बोधव्यः, यत्, निजहृदयमपि, स्वचेतोऽपि सर्वथा सर्वप्रकारेण, न विश्वसनीयं न विश्वासभाजनमस्ति किमुत जनान्तरं लोकान्तरम् । किन्त्येवं सत्यपि, सर्वेषां निखिलानामपि, स्वीयत्वेनात्मीयवेन, विश्वसनीयत्वेन च विश्वासभाजनत्वेन च चन्द्रसूर्यौ यथा शशदिवाकराविव, ज्ञातव्यो बोधव्यः । यथा चन्द्रसूर्यौ सर्वेषां स्वकीयत्वेन विश्वसनीयत्वेन च ज्ञायेते तद्दन्नृपतिरपि सर्वेपा स्वयत्वेन विश्वसनीयत्वेन च ज्ञातव्य इति भावः ।
धर्मार्थयुग्ममिति — हे नृप हे राजन्, नीतिशास्त्र नीत्यागमे, कामस्य कामपुरुषार्थस्य मूलं कारणम्, धर्मार्थयोर्धर्मार्थपुरुषार्थयोर्युग्मं युगलम्, अस्तीति प्रसिद्ध प्रख्यातम्, किलेति वार्तायाम्, मूले कारणभूते, धर्मार्थयुग्मे गते नष्टे सति, शिखिनि मयूरे, प्रणष्टे गते मृते वा, केकायितं वा केके ' वा स्याद्विकल्पो पमयांरिवार्थेऽपि समुच्चये' इत्यमरः कामस्य मदनस्य कथा चर्चा कामकथा कथं केन प्रकारेण, स्याद्भवेत् ॥३३॥ उर्वश्यामिति---उर्वश्याम् एतन्नामस्ववैश्यायाम्, अनुरागतः, प्रेम्णा, कमलभूर्ब्रह्मा, क्षणादचिरम्, १. वकीर्णः ब० ।

Page #73

१६
ভালুকা
विष्णः स्त्रीषु विलोलभानसतया निन्दापदं सोऽज्यभूद्
बुद्धोऽन्येवमिति प्रतीतमखिलं देवस्य पृथ्वीपते ।। ३४ ।। इत्यादिनीतिप्रचुग बाणी गातो न संस्थिता ।
कामजर्जरिते चित्ते नी बिद्रघटे यथा ।। ३५ ।। तदन तरमा क्षितिप्रतिक्षुिचापशरलक्ष्यनया मोहाक्रान्तचेतनः काष्ठा तरविदितदुगचा काष्टाङ्गामाड्यानीय च विजनं देश मेवमुवाच ।
काससाम्राज्यमस्माभिः पाल्यते यन्निरन्तरम् । वत्पात्यतामिदं राज्यं भवतावहितात्मना ।। ३६ ।। इति नरपतिवाणीमाहर-नेप तोपान्
प्रतिवचनमुवाच श्रीमता यस्तभारम् । नृप न हि परिशकोल्यध वोढुं समस्तं
वृषभ इव करोन्द्रेणापितं तुङ्गभारम् ॥ ३७॥ तुरगस्य खरो यथा विलासं गरुडस्येव गतानि कुक्कुटः । चटकः कलहंसकस्य यद्वत्तव मागें न हि गन्तुमुत्सहे ।। ३ ।।
अवकीर्णी दोपशुन्छः, आस बभूव, 'आस' इति विभक्तिप्रतिरूपकमव्ययम्, न त्वस्तलिटि प्रयोगः । पार्वत्या दुर्गायाः, प्रगल मेहेन, च ब्रामकुटोऽपि शियोऽपि, अर्धमङ्गाना या तथाभूतोऽस्त्रिीकः, अजायत बभूव । स प्रसिद्धः, विपि कृप्योऽपि, स्त्रीपु गोपवनितासु, विलोलं चालं मानपं चित्तं यस्थ, तस्य भावस्तया, निन्दास्पदं गहस्थिागम्, अभूत् । एवमनेन प्रकारेण बुद्धोऽपि तथागतोऽपि निन्दास्पदमजायत । इती थम्, अखिलं सर्वम्, हे पृथ्वीपते हे राजन् ! देवस्य भवतः, प्रतीतं परमातम् ॥३४॥
इत्यादीलि-इत्यादि नीया पूर्वोक्त प्रकारकलयोपदेशेन प्रचुरा प्रभूता वाणी भारती मन्त्रिणामिति शेषः, राज्ञो नृवस्त्र, कानेन म इनेन, जर्जरते जोणे चित्ते चेतसि, छिद्रण पलक्षितो घटश्छिद्घटस्तस्मिन् सच्छिद्र ने क्षोरं यथा दुग्धमित्र, न संस्थिता न सम्यक प्रकारेग स्थिति माया ॥३५॥
तदन तरमिति-तदनन्तरं तत्पश्चात्, अयमेष क्षितिपतिर्भूपाल इक्षुचापस्य कामस्य शराणां वाणानां लक्यतया वेश्यन्वेन, मोहाकान्ता व्यपगतविका चेतना यस्य तथाभूतः सन् , काठान्तरेपु दिगवकारोषु विदेतो दुर्णयो यस्य तं काष्ठाङ्गारमेतन्नामानं सचित्रविशेषम् , आडूमाकार्य, विजनं विविक्तं निर्जन मिति यावत् , देशं स्थानम् , आजीय च प्रापय्य च, एवं बच्चयमागप्रकारेग, उवाच जगाइ।
कामेति-यद्यस्मात् कारणात् , अस्माभिः, निरन्तरं शश्वत , कामसामाज्यं मदनराज्यम् , पाल्यते रक्ष्यते, तत्तस्मा कारगात , भवता त्वया, अवहितः प्रमादरहित आमा यस्य तथाभूतेन सता इदमयावधि मया पाल्यमानम् , राज्यं साम्राज्यम् , पाल्पताम् रक्ष्यतान् , कर्मणि प्रयोगः ॥३६॥
इतीति-इति पूर्वोकप्रकाराम् , नरपतिवागी नरेन्द्रमारतीम् , आहरन् प्राप्नुवन् शृण्वनिति यावत् , एप काठाङ्गारः, तोपादानन्दात् , प्रतिवचनं प्रत्युत्तरम् , उवाच जगाइ । हे नृप हे राजन् ! करीन्द्रण गजेन्द्रण, अर्पित यस्तम् , तुङ्गभारं सूलतभारन् , वृषभ इवानवानिव, अद्येदानीम् , समस्तं निबिलम् श्रीमता भयता, न्यस्तभारं निक्षिपसारम् , बोढुं धर्तुं न हि परिशक्नोमि नैव समर्थोऽस्मि । उपमालङ्कारः । मालिनीवृत्तम् 'ननमयययुतेयं मालिनी भोगिल कैः' इति लक्षणात् ॥३७॥
__तुरगस्येति-तुरगस्य हयस्य, विलासं शोभाम् , खरो यथा बैशाखनन्दन इव खरो वैशाखनन्दनः' इत्यमरः, गल्डस्य तार्यस्य, गतानि गमनानि कुक्कुट इव तात्रयूड इव, कलहंसकस्य कादम्बस्य, चटकः कलविकः, यद्वत् तव भवतः मार्ग पन्थानम् , गन्तु ब्रजितुम् , न हि नैव, उत्सहे प्रेरितो भवामि । भवदर्पितं भारं धतु सर्वथाहमनमर्थोऽस्मीति भावः ॥३८॥

Page #74

प्रथमो लम्भः
१७
इति सप्रश्रयमालपन्तं कुतुककोरकितस्वान्तं भूपतिर्वचनान्तरमत्र न वक्तव्यमिति नियम्य, धन्योऽस्मीति तन्निदेशं शिरसि निधानं राज्यभारे नियोज्य, प्रतिदिन मेध मानरागल तालवालातिहृयो विषयसुखविवशः कानिचिद्दिनानि निनाय ।
अथ कदाचिदवसन्नायां निशायां वारुणीसुवासिनीकज्जलकलितराजतकरण्डक इव ग्रहराजदर्शनभयेन सत्वरं निर्गच्छन्त्या निशास्वैरिण्या निपतितताटङ्क इव नभोवारणकुम्भस्थलकलितमौक्तिकपत्र इव अपरसिन्धुपयः पूरणार्थं यामिनीकामिनीकरकलितस्फाटिकघट इव वरुणदिशावशावल्लभशुण्डादण्डच्युतसपङ्कविस इव मदनसायकशाणोपल इव पश्चिमदिशाविशालाक्षीपुष्पकन्दुक इव चरमधराधरदन्तावलकुम्भस्थल संभाव्यमानशम्बरारिवाखेट' इव निशाकरे, वीरजिनपतिकोपाग्निदग्धाङ्गमनङ्गं कलङ्कच्छलेन निजाङ्कमारोप्य संजिजीविपयेव संजीवनौषधानि गगनकाननेषु मार्गयित्वा तत्परिमार्गणायेव चरम शिखरिशिखर मधिरूढे, तत्र विरलतया वर्तमानैः संध्यारुणतमःकालेयपङ्करङ्कितगगनपर्यङ्कतले निशाचन्द्रयोः क्रीडासंमर्दविलुलितकुसुमनिकरेष्विव म्लानतामुपगतेषु तारकानिकरेपु, निजकान्तं निःश्रीकमालोक्येव नैजतेजोविरहितेष्वौषधिनिचयेषु,
इतीति — इत्येवं प्रकारेण, सप्रश्रयं सविनयम्, आलपन्तं निगदन्तम्, कुतुकेनाविचारितराज्यलक्ष्मीप्राप्तिजनितकुतूहलेन कोरकितं कुड्मलितं व्याप्तमिति यावत् स्वान्तं मानसं यस्य तथाभूतम्, तं काष्ठाङ्गारम्, भूपतिः सत्यन्वरः, अत्रास्मिन् विषये, अन्यद् वचनं वचनान्तरम्, न निगाद्यम्, इतीत्थं प्रकारेण नियम्यावरुध्य, धन्योऽस्मीति कृतपुण्योऽस्मीति विचार्य तन्निदेशं राजाज्ञाम्, शिरसि मूर्ध्नि, निदधानं धरन्तम्, तम्, राज्यभारे राज्यकर्मणि, नियोज्य नियुक्तं कृत्वा, प्रतिदिनं प्रतिदिवसम्, एधमाना वर्धमाना या रामलता स्नेहवल्लरी, तस्या आल्वालायितमावालवदाचरितं हृदयं यस्य सः 'स्यादालवालमावालमावाप:' इत्यमरः, विषयसुखस्य कामसुखस्य विवशः पराधीनः सन् कानिचिद् दिनानि कतिपयदिवसान्, निनाय नयति स्म ।
अथ कदाचिदिति-- अथानन्तरम्, कदाचित् जातुचित्, निशायां रजन्याम् अवसन्नायां क्षीणायाम् सत्याम्, वारुणी पश्चिम दिशेव या सुवासिनी सौभाग्यवती वनिता तस्याः कजलेनाञ्जनेन कलितो युक्तो यो राज करण्डको रौप्यनिर्मितभाजनं तस्मिन्निव ग्रहराजस्य सूर्यस्य दर्शनमवलोकनं तस्माद्भयं भीतिस्तेन सत्वरं सवेगं निर्गच्छन्त्या निर्व्रजन्त्याः पलायमानाया इति यावत्, निशा रजन्येव स्वैरिणी पुंश्चली तस्याः, निपतितताटङ्क इव स्खलितकर्णाभरण इव, नभोवारणस्य गगनगजस्य कुम्भस्थले गण्डप्रदेशे कलितं धृतं यन् मौक्तिकपत्रं मुक्ताफलपट्टं तस्मिन्नित्र, अपरसिन्धोः पश्चिमसमुद्रस्य पयसो जलस्य पूरणार्थं भरणार्थं यामिनीकामिन्या रजनीरमण्याः करकलितो हस्तष्टतो यः स्फाटिकघटः सितोपलकुम्भस्तस्मिन्निव, वरुणदिशायाः पश्चिमदिशाया यो वंशावल्लभो गजस्तस्य शुण्डादण्डात् करदण्डाच्च्युतं यत् सपङ्कविसं सकर्दममृणालं तस्मिन्निव, मदनसायकानां कामवाणानां शाणोपल इव तीच्णीकरणस्तर इव, पश्चिमदिशैव या विशालाक्षी दीर्घलोचना ललनेति यावत् तस्याः पुष्पकन्दुक इव कुसुमगेन्दुक इव चरमधराधरोऽस्ताचल एव दन्तावलो गजस्तस्य कुम्भस्थलेन गण्डप्रदेशेन संभाव्यमानो त्रियमाणो यः शम्बर रेर्मनसिजस्य वज्र - खेटो हीरकमौलिस्तस्मिन्निव निशाकरे चन्द्रमसि वीर जिनपतेर्वर्धमान जिनेन्द्रस्य कोपाग्निना क्रोधपावकेन दुग्धं भस्मीभूतमङ्गं शरीरं यस्य तथाभूतम्, अनङ्गं मदनम्, कलङ्कच्छलेन लक्ष्मव्याजेन, निजाङ्कं स्वोत्सङ्गम्, आरोप्य स्थापयित्वा, संजिजीविषयेव संजीवयितुमिच्छयेव, गगनकाननेषु नभोऽरण्येषु, संजीवनौषधानि संजीवनभैपज्यानि, मार्गयित्वा गवेषयित्वा तत्परिमार्गणायेव तदन्वेषणायेव, चरम शिखरिणोऽस्ताचलस्य शिखरं शृङ्गम्, अधिरूढेऽविष्टिते सति, तत्र, विरलतया सान्तरतया, वर्तमानैर्विद्यमानैः, संध्यया तत्कालजातलोहितिम्नारुणा ये तमः कालेयपङ्कध्वान्तकस्तूरीद्रवास्तैः, अङ्कितं चिह्नितं यद् गगनमेव पर्यङ्कतलं पर्यङ्कपृष्ठस्तस्मिन् निशाचन्द्रयो रजनीरजनीकरयोः, क्रीडासंमर्देन केलिसंमर्देन विलुलितानि व्यस्तानि यानि कुसुमानि पुष्पाणि तेषां निकराः समूहास्तेष्विव तारकानिकरेषु नक्षत्रनिचयेयु, म्लानतां कान्तिराहि१. विदधानं ब० । २. कज्जलाकलित ब० । ३. पुण्यकन्दुक ब० । ४. वज्रघटक इव ब० ।
३

Page #75

१८
जीवन्धरचम्पूकाव्ये अनेन कुमुदवन्धुना निजवसतिः कमलावलिर्विध्वस्तेति कोपादिव निशाकान्तानिकान्तायां कमलायाम् , निजनायकविरहानलधूमरेखां निर्गच्छभृङ्गमालाव्याजेनोद्वमन्तीपु कुमुदिनीपु, संभोगस्वेदसलिलैः प्रशान्तं मनसिजाग्निं विकचकमलरजःकणैमद्दीपयितुमिव वहति प्राभातिके मामते,
निद्रावती सा नरपालकान्ता स्वप्नं ददर्श स्वशुभाशुभान्तम् । अस्वप्नगम्यं किल भावि तस्याः स्वप्नेन गम्यं बत संबभूव ।। ३६ ॥ ततः पुरन्दराशायां सन्ध्यावन्धूकसच्छविः । रुरुचे गगनाम्भोधिविद्रुमोद्यानराजिवत् ॥ ४० ॥ अथाविरासीदिवसाधिनाथः प्राचीवधूटोगृहरत्नदीपः ।
व्योमश्रियः सामणिकन्दुको वा सन्ध्याङ्गनाया मुखकुङ्कम वा ॥४१॥ पूर्वपयोराशितैलोपान्तविराजमाने पतङ्गपातभयेनेवोपरिविन्यस्तगगनमरकतपात्रविशोभिते प्रदीप इव, पूर्ववारिधिविद्रुमच्छटाकान्तिझरीभिरिव प्राच्यपयोनिधिसकाशाद्गगनजलधिशोपणायोद्गताभिरिव वाडवाग्निज्वालाभिः प्रभाराजिभिरनुरक्तमण्डले चण्डकरे उदयधराधरशिखरमधिरूढे,
त्यम् , उपगतेषु प्राप्लेषु, निजकान्तं स्थवल्लभं चन्द्रमिति यावत् , निःश्रीक लक्ष्मीरहितग्, आलोक्येव दृष्ट्व, औषधनिचयेषु भैषज्यसमूहेषु तृणवज्ज्योतिःप्रभृतिविति यावत् , नैजं स्वकीयं यत्तेजस्तेन विरहितेपु वर्जितेप सत्सु, अनेन कुमुदबन्धुना एतेन चन्द्रमसा, निजवसतिर्निजनिकेतनम् , कमलावलिः पद्मपतिर्विध्वरता नाशिता, इति कोपादिव क्रोधादिव, निशाकान्ताच्चन्द्रमसः, कमलायां लक्ष्म्यां निष्फ्रान्तायां निर्गतायां सत्याम् , निर्गच्छन्त्यो निक्रामन्त्यो या भृङ्गमालाः पट्पदपतयस्तासां व्याजेन छलेन, कुमुदिनीपूपलिनीपु, निजनायकस्य स्वपतेविरहो वियोग एवानलो वह्निस्तस्य धूमरेखां धूम्रपतिम् , उद्वमन्तीपु प्रकटयन्तीपु, सतीषु, संभोगस्वेदसलिलैः सुरतघमोदकैः, प्रशान्तं मन्दीभूतम्, मनसिजानि कदानलम् , विकचकमलानां प्रस्फुटितपद्मानां रजःकणाः परागांशास्तैः उद्दीपयितुमिव प्रज्वलयितुमिव, प्राभातिके प्रातःकालिके, मारुते पवने, वहति वाति सति । अत्र सर्वत्र 'यस्य च भावे भावलक्षणम्' इति ससमी।
निद्रावती-निन्द्रावती शयाना, सा पूर्वोक्ता, नरपालकान्ता राज्ञी, स्त्रस्याः शुभाशुभे श्रेयोऽश्रेयसी अन्तौ परिणामी फले यस्य तम् , स्वप्नम् , ददर्श विलोकयामास । तस्या राज्याः, न स्वप्नेऽपि गम्यमित्यस्वप्नगम्यं सुदुर्लभं मावि भविष्यत् , स्वप्नेन, गम्यं ज्ञातुं योग्यम् , संबभव सम्यगभूत् । किलेति वार्तायाम् , बतेति खेदे ॥३६॥
ततः पुरन्दराशायामिति-ततस्तदनन्तरम् , पुरन्दरस्य पुरुहूतस्याशा काष्ठा तस्थाम , पूर्वदिशायामिति यावत् , बन्धूकस्येव सच्छविर्यस्याः सा जीवककुसुमसदृक्कान्तिः, सन्ध्या सूर्योदयान्प्रारभूतोऽरुणिमा, गगनं नभ एवाम्भोधिः सागरस्तस्य या विद्रुमोद्यानराजिः प्रवासोपवनपङ्क्तिस्तद्वत् । रुरुचे शुशुभे ॥४०॥
___ अथेति-अथ सन्ध्याप्रसारानन्तरम् , प्राच्येव वधूटी प्राचीवधूटी पूर्वदिक्कामिनी तस्था गृहे विद्यमानो यो रत्नद्वीपो मणिमयदीपः, व्योमश्रियो गगनलचम्याः, सन् समीचीनः, मणिकन्दुको वा रत्नगेन्दुकः इव, सन्ध्याङ्गनायाः सन्ध्येवाङ्गना वनिता तस्या मुखकुङ्कुमं वा बढ़नतिलकमिव, दिवसाबिनाथः सूर्यः, आविरासीत् प्रकटीबभूव ॥ रूपकम् ॥४१॥
__ पूर्वपयोराशीति-पूर्वश्चासौ पयोराशिश्चेति पूर्वपयोराशिः पूर्वसागरस्तस्य तैलस्य स्नेहस्योपान्ते समीपे विराजमाने शोभमाने, पतङ्गानां शलभानां पातस्य पतनस्य भनेव सोन्येव, उपरिविन्यस्तेनोवंधारितेन मरकतपात्रेण हरिन्मणिभाजनेन विशोभिते विराजिते प्रदीप इव दीपक इव, पूर्ववारिधेः पूर्वसागरस्य विद्रुमच्छटानां पल्लवसमूहानां कान्तिझरीभिरिव दीप्तिपरम्पराभिरिव, प्राच्यपयोनिधेः पूर्वसागरस्य सकाशात्समीपात् , गगनमेव जलधिगंगनजलधिराकाशपारावारस्तस्य विशोषणं तस्मै, उद्गताभिरुत्पतिताभिः, वाडवाग्निज्वालाभिरिव वडवानलाचिंभिरिव, प्रभाभिः कान्तिसमू हैः अनुरक्तमरुणं मण्डलं बिम्बं यस्य तथाभूते चण्डकरे सूर्ये, उदयधराधरस्य पूर्वाचलस्य शिखरं शृङ्गम्, अधिरूढेऽधिष्ठिते सति ।

Page #76

प्रथमो लम्भः
तावन्महीपालकमन्दिरान्तःपिकप्रतिस्पर्धिभनो कण्ठाः । प्राबोधिकाः पेठुरुपेत्य देव्याः प्रबोधनार्थ ध्वनिभिर्गभीरैः ।। ४२।। देवि प्रभातसमयोऽयमिहाञ्जलिं ते
पद्मः करैविरचयन्दरफुल्लरूपैः । शृङ्गालिमजुलरवैस्तनुते प्रबोध
गीतिं नृपालमणिमानसहंसकान्ते ॥ ४३ ।। दवि त्वदीयमुखपङ्कजनिर्जितश्री
__श्चन्दो विलोचनजितं दधदेणमङ्के । अस्ताद्रिदुर्गसरणिः किल मन्दतेजा
द्राग्वारुणीभजनतश्च पतिष्यतीव ।। ४४ ।। बलरिपुहरिदेपा रक्तसन्ध्याम्बरश्री
रविमयमणिदीपं रथ्यदूर्वासमेतम् । गगनसहितपात्रे कुर्वती भाक्षताट्ये
प्रगुणयति निकामं देवि ते मङ्गलानि ।। ४५ ।।
तामा
तावदिति-तावत् , यावद्भास्वानुदेतुमुदयाचलशिखरमधिरोहति तावत् , महीपालकस्य नृपस्य मन्दिरान्तर्भवनाभ्यन्तरे, पिकप्रतिस्पर्धिनः कोकिलमत्सरिणो मनोज्ञाः प्रियाः कर्णाः सुवर्णलमूहाः येषां ते, मधुरवाच इति यावत् , 'कर्णः पृथाज्येष्ठ पुत्रे सुवाली श्रुतावपि' इति मेदिनी, प्राबोधिकाः प्रबोधः प्रयोजन येषां ते मागवविशेपाः उपेत्याभिभुखमागन्य, गभीरैरर्थगाम्भीर्यसहितैः, ध्वनिभिः शब्दैः, देव्या राज्याः, प्रबोधनार्थं जागरणार्थ, पेतुः पठन्ति स्म ॥४२॥
देवीति-नृपालमणे राजरत्नस्य सन्यन्धरमहाराजस्येति यावत् मानसं चित्तमेव मानसं मानससरोवरस्तत्र हंसकान्ता हली तहबुद्धी तथाभूते, हे देवि हे राजि ! दरफुल्लरूपैरीपविकसितस्वरूपः, पौः कमलैः, करैः पाणिलिः, अञ्जलिं करलम्पुटं, विरचयन् कुर्वन् , अयं प्रभातलमयः प्रातःकाल, भृङ्गालोनां भ्रमरपतीनां मरवा मनोहरशब्दास्तैः, ते भवत्याः, प्रबोधगीति जागरणगीतिकाम्, तनुते विस्तारयति । रूपकोटमक्षा ॥४३॥
देवि त्वदीयेति-हे देवि हे राजि ! त्वदीयमुखपङ्कजेन त्वदीयास्यारविन्दन, निर्जिता पराभूता श्रीः शोआ यस्य तथाभूतश्चन्द्रः शशी, अङ्के क्रोडे, विलोचनाभ्यां जितं विलोचनजितं नेवपराभूतम् , एणम् हरिणम्, दधद् विभ्रक, अस्ताद्रिरस्ताचल एव दुर्गो दुर्गम्यस्थानं तस्य सरणिर्मा! यस्य सः, अथवास्ताद्रिदुर्ग एव शरणं यस्य सः, अथवा अस्ता गृहीताद्रिदुर्गस्य शैलदुर्गस्य सरणिर्मार्गो येन सः, तथाभूतः सन् मन्दतेजा क्षीणप्रतापः अभूदिति शेषः, किलेति वार्तायाम् । किञ्च, वारुणीभजनतः पश्चिमदिक्सेवनात् , अथ च मदिरासेवनात् , द्राक झटिति, पतिप्यतीव नीचैमिप्यतीव, पतितो भविष्यतीव । अन्योऽपि निर्बलः केनचिट्ठलीयसा पराजितः सन् पर्वतादी भ्रमन् पतत्येवेति भावः । श्लिटोत्प्रेक्षा ॥४४॥
नलरिपुडरिदिति-रक्तसन्ध्यग्रा लोहितसन्ध्योपलक्षिताम्बरश्रीनभोलक्ष्मीः पक्षे निचेललक्ष्मीर्यस्याः सा, एषा बलरिपोरिन्द्रस्य हरित्काष्ठा पूर्वदिशेति यावत् , पक्षे स्त्रीलिङ्गसाम्याल्काचिद्वनिता, रथ्या एव हया एव दूर्वा शतपर्वा तया समेतं सहितम्, रयिमयश्चासौ मणिदीपश्चेति रबिमयमणिदीपस्तं सूर्यरूपरत्नदीपम्, भाक्षताढ्ये नक्षत्रतण्डुलसहिते, गगनं व्योमैव महितं प्रशस्तं पात्रं भाजनं तस्मिन् , कुर्वती विदधती सती, हे देवि हे राज्ञि! ते भवत्याः मङ्गलानि श्रेयांसि, निकाममत्यन्तं यथा स्यात्तथा, प्रगुणयति वर्द्धयति अन्यापि काचित्सुवासिनी कृतलोहिताम्बरा सानते वचित्पात्रे दूर्वासहितं दीपक निधाय कस्यचिन्मङ्गलं प्रगणयति तद्वदत्रापीति भावः॥रूपकम् ॥४५॥
१. कर्णाः मु०। २. भाक्षताब्यं व० ।

Page #77

जीवन्धरचम्पूकाव्ये देवि त्वदीयकचडम्बरचौयतुङ्गा
भृङ्गावली सपदि पङ्कजबन्धनेषु । राज्ञा निशासु रचिताद्य विसृष्टहष्टा
त्वां स्तौति मञ्जुलरवैरुररीकुरुष्व ।। ४६ ।। पयोजथूलीपरिधूसराङ्गः पक्षौ विधूयाद्य वियोगखिन्नः । कोकः स्वकान्तां परिरभ्य तस्या वक्त्रे स्वचञ्चुं कलयन्विभाति ।। ४७ ।। हंसतूलमयीं शय्यां हंसीव सिंकताततिम् ।
चान्द्री कलेव शुभ्राभ्रपङ्क्तिं देवि जहीहि भो ।। ४८ ॥ इत्यादिप्राबोधिकपद्यालापैर्मङ्गलवाद्यनिनादैश्च कादम्बिनीकलकलैः केकिकान्तेव स्वप्नेन प्रबुद्धपूर्वापि सा 'प्रबुद्धा विधाय च प्रत्यूषकृत्यमभ्यग्रमभ्येत्य कृतवैभातिकविधये महासुधिये गुणमन्धराय सत्यंधराय निजकान्ताय महीकान्ताय स्वप्नोदन्तमिमं निवेदयामास ।
आर्यपुत्र जितामित्र दृष्टाः स्वप्नास्त्रयो भृशम् ।
वाचालयन्ति मां चूतकोरकाः कोकिलामिव ॥ ४६ ।। आर्यपुत्र सुत्रामविभव विभावर्याः पश्चिमे यामे कश्चन तरुरशोकोऽपि केनचित्कुठार
देवीति---हे देवि हे राज्ञि ! त्वदीयस्य कचडम्बरस्य केशकलापस्य चौर्येऽपहरणे तुङ्गा सून्नता पवीति यावत् , भृङ्गावली भ्रमरश्रेणिः निशासु रजनीयु, राज्ञा भूपालेन चन्द्र ण च 'राजा प्रभौ नृपे चन्द्रे यक्षे क्षत्रियशक्रयोः' इति कोशः, पङ्कजबन्धनेषु कमलकारावासेपु, सपदि झटिति, रचिता स्थापिता, अद्य साम्प्रतं प्रभातवेलायामिति यावत् , विसृष्टा चासौ हृष्टा चेति विसृष्टहृष्टा विमुक्ता अतएव च प्रसन्ना सती, मञ्जलरवैर्मनोहरशब्दैः, स्वां भवतीम् , स्तौति नीति, उररीकुरुप्य स्वीकुरु ॥४६॥
पयोजेति-पंयोजधूलीभिः पद्मपरागैः परिधूसरं परिमलिनमङ्गं यस्य तथाभूतः वियोगेन विरहेण खिन्नो विषण्णः, कोकश्चक्रवाकः, अद्य साम्प्रतं प्रभात इति यावत् , पक्षौ पतत्रे, विधूय कम्पयित्वा, स्वकान्तां स्वकीयवल्लभाम् , परिरभ्य समाश्लिप्य, तस्याः स्यकान्तायाः, वक्ने मुखे, स्वचञ्चुं स्वकीयत्राटिम् , कलयन धारयन, विभाति शोभते । स्वभावोक्तिः ॥४७॥
हंसतूलमयीमिति-भो देवि हे राज्ञि ! सिकताततिं वालुकाश्रेणिम्, हंसीव मरालीव, शुभ्राभ्रपङ्क्ति सितवारिदसन्ततिम्, चन्द्रस्येयं चान्द्री चन्द्रसम्बन्धिनी कलेव पोडशभाग इव, हसतूलस्य विकारो हंसतूलमयी ताम् अतिमृदुलामिति यावत् , शय्यां पर्यम् , जहीहि मुञ्च ॥४८॥
इत्यादिप्राबोधिकेति-इत्यादयः पूर्वोक्तप्रकारका ये प्राबोधिकानां प्रबोधकार्यनियुक्तानां मागधविशेषाणां पद्यालापाः कविताशब्दास्तैः, मङ्गलवाद्यानां मङ्गलप्रयोजनकवादित्राणां निनादा ध्वनयस्तैश्च, कादम्बिन्याः मेघमालायाः कलकला अनुकरणशब्दास्तैः, केकिकान्तेव मयूरीव, स्वप्नेन, पूर्व प्रबुद्धेति प्रबुद्धपूर्वाऽपि सा विजया प्रबुद्धा जागृता सती, प्रत्यूपकृत्यमहर्मुखकार्य स्नानादिकमिति यावत् । 'प्रत्यूपोऽहमुखं कल्यम्' इत्यमरः । विधाय कृत्वा, अभ्यग्रं पुरस्तात् , अभ्येत्याभ्यागत्य, कृता वैभातिकाः प्रातःकालिका विधयो येन तस्मै, महांश्चासौ सुधीश्चेति महासुधीस्तस्मै महापण्डिताय, गुणमन्धराय दयाशौर्यादिगुणविशिष्टाय, निजकान्ताय स्ववल्लभाय, इमं वक्ष्यमाणं स्वप्नादन्तं स्वप्नवृत्तान्तम्, निवेदयामास कथयामास ।
आयपुत्रेति-जितानि पराभूतान्यमित्राणि शत्रवो येन तत्सम्बुद्धौ हे जितामित्र, आर्यपुत्र हे नाथ ! दृष्टा अवलोकिताः, त्रयस्त्रिसंख्याविशिष्टाः स्वप्ताः चूतकोरका आनमञ्जरीकुड्मलाः, कोकिलामिव पिकीमिव, मां विजयाम्, भृशमत्यन्तम्, वाचालयन्ति मुखरयन्ति । उपमा ॥४॥
आर्यपुत्र सुत्रामविभवेति-सुत्रामा वज्री इन्द्र इति यावत् , तस्येव विभवमैश्वर्यं यस्य तत्सबुद्धी हे सुत्रामविभव 'सुत्रामा गोत्रभिद्बजी' इत्यमरः, आर्यपुत्र नाथ ! विभावर्या निशायाः पश्चिमेऽन्तिमे यामे
१. प्रबुध्य ब०।

Page #78

प्रथमो लम्भः पाणिना छेदनशोकं प्रापितो जातश्च हाटकमकुटघटितो बालाशोकविटपी तत्परिसरेऽष्टापि माला दृष्टा इति ।
तमिमं स्वप्नोदन्तमाकर्ण्य, विचिन्त्य च शुभाशुभोदकफलम् , आत्मापायशङ्काशङ्कनिचितचेतनो हर्पशोकरसोन्मग्न इव चन्दनविपरसाभ्यां मनस्यालिप्त इव कमलिनीकण्टककमलदलकलितपक्षः सितपक्ष इव स्थितोऽपि, अहार्यधैर्यचातुर्यावगाढमतिरयमम्भोनिधिगम्भीरः कुम्भिनीपतिरशुभफलमाद्यस्वप्नं मनसिकृत्य शुभफलं स्वप्नद्वयमन्तःकृतक्षुद्रदन्तो दन्तावल इव दन्तयुगलमुदञ्चयामास ।
पुत्रं नृपालतिलकं कुलरत्नदीपं
प्राप्नोपि देवि सुरराजदिशेव सूर्यम् । दृष्टो यतः समकुटो नववालवृक्षः
__ कान्ता भवन्ति खलु तस्य तदष्टमालाः ॥ ५० ॥ श्रुत्वा च देवी श्रवणायताक्षी पत्युर्वचः सा पुनरावभापे । जिज्ञासते मे हृदयं प्रियाद्यस्वप्नस्य साध्यं प्रतिपादयाद्य ।। ५१ ।।
प्रहरे, कश्चन कोऽपि, तव॑तः अशोकोऽपि शोकातीतोऽपि पक्षे कके लिरपि, कुठारः पाणो यस्य तेन परशुकरण, केनचिज्जनेन, छेदनेन शोकस्तंछेदनदुःखम्, प्रापितो लम्भितः, किञ्च, तत्परिसरे तन्निकटे, हाटकमजुटवटितः काञ्चनमौलिसहितः, बालश्चानावशोकविटपी चेति बालाशोकविटपी, अशोकस्य नूतनो वृक्षः जातः सनुत्पन्नः, किञ्च, अष्टमाला अपि, अष्टावजोऽपि, दृष्टा अवलोकिताः । परशुपाणिना केनचिच्छिद्यमानोऽशोकानोकहः, सन्निकटे समुत्पन्नः समकुटः कश्चिन्नृतनाशोकपादपः, तस्य परिसरेऽष्टमालाश्च लम्बमाना इति स्वप्नत्रयं मयाद्य निशि दृष्टमिति भावः । इतीत्थं त्रयः स्वप्ना मां भृशं वाचालगन्तीति श्लोकस्य क्रियया सह सम्बन्धः ।
तमिममिति-इमं तं पूर्वोक्तं स्वप्नोदन्तं स्वमत्तान्तम्, आकर्ण्य श्रुत्वा, शुभाशुभं च तदुदकफलञ्चेति शुभाशुभोन्द्रक फलं मङ्गलामङ्गलोदयपरिणामम्, विचिन्त्य च विचार्य च, आन्मापायस्य स्वकीयमरणस्य या शक्षा संशीतिः सैव शङ्कः कीलस्तेन निचिता चेतना यस्य सः, हर्पश्च शोकश्चेति हर्षशोको तौ च तो रसौ चति हर्पशोकरलो तयोरुन्मग्न इव बुडित इव, चन्दनविपरसाभ्यां मलयजगरलरसाभ्याम्, मनसि चेतसि, आलिम इव दिग्ध इच, कमलिन्याः पमिन्याः कण्टकेन कमलदलेन पद्मपत्रेण च कलितो सहितौ पक्षी गरुतौ यस्य तथाभूतः, सितपक्ष इव मराल इव, स्थितोऽपि विद्यमानोऽपि, धैर्य च चातुर्यञ्चेति धैर्यचातुर्ये, अहायें धैर्यधातुर्य इत्यहार्यधैर्यचातुर्ये शाश्वतिकधैर्यदक्षत्वे तयोरवगाढ़ा लीना मतिर्यस्य सः, अम्भोनिधिरिव सागर इव गम्भीरोऽगाधो विपुलधैर्ययुक्त इति यावत, अयं पूर्वोक्तः, कुम्भिनीपतिर्नृपः सत्यन्धर इति यावत् , अशुभममङ्गलं फलं परिणामो यस्य तम्, आद्यस्वप्नं प्रथमस्वप्नं, मनसिकृत्य चेतसि कृत्वा गृढं विधायेति भावः, शुभफलं मङ्गलप्रयोजनम्, स्वमद्वयं द्वितीयतृतीयस्वप्नयुगलम्, अन्तःकृतो मुखान्तर्धतः क्षुद्रदन्तोऽल्परदनो अस्य नयाभूतः, दन्ताचल इव गज इव, दन्तयोबहिःप्रकाशमानयो रदनयोयुगलं युग्मम्, उदञ्चयामास प्रकटयामास ।
पुत्रमिति-हे देवि हे राशि ! यतो यस्मात् कारणात् , त्वया समकुटो मौलियुतः, नववालवृक्षः प्रत्यग्राशोकपादपः, दृष्टोऽवलोकितः, ततः, सुरराजदिशा प्राची सूर्यमिव प्रभाकरभिव, नृपालतिलकं राजश्रेष्ठम्, कुलरत्नदीपं वंशमणिदीपकम्, पुत्रं शिशु, प्राप्नोपि लभसे, तस्मिन् नवबालवृक्षे या अष्टमाला अष्टस्रजः सन्ति ताः खलु निश्चयेन तस्य पुत्रस्य कान्ता वल्लभा भवन्ति जायन्ते ॥५०॥
श्रुत्वा चेति-श्रवणपर्यन्तं कर्णपर्यन्तमायते दीर्धे अक्षिणी लोचने यस्यास्तत्सम्बुद्धी, सा देवी विजया, पत्युवल्लभस्य, वचःस्वप्नद्वयफलसूचकवचनम्, श्रुत्वा चाकर्ण्य च, पुनर्भूयः, आबभाषे जगाद । हे प्रिय हे कान्त, मे मम हृदयं चित्तम्, आद्यस्वप्नस्य, साध्यं फलम्, जिज्ञासते ज्ञातुमिच्छति, अद्यदानीम्, प्रतिपादय निवेदय ॥५१॥

Page #79

जीवन्धर चम्पूकाव्ये
इति निजवल्लभाप्रश्न सौदासीन्येनोत्तरयति महीबल्लभे, तदिङ्गितज्ञा सा कुरङ्गलोचना, तरङ्गितदुःखपूर परिमिलितान्तरङ्गा कविनितम्बिनीय गिरिनितम्वान्निजासनान्निपत्य भुवि लुठन्ती, स्वात्मनि दुष्पूरतया वायव्याजेन प्रवहता दुःखभूरेण वहि: लावितयेव चेतनया विमुमुचे । तावन्नि कान्ता चेतना परिमार्गणायेव गतया संज्ञया विनिर्मुक्तो नरनाथोऽपि कथंचिल्लब्धसंज्ञः प्राज्ञाग्रेसर: कथंकथमपि राज्ञीमुत्थाप्य तीरातीतशोकपारावारमध्ये सवविप्लवविवशायास्तस्याः पोतायितं वचनजातमुत्तरङ्गन्यामास ।
२२
स्वप्न दृष्टेन सरोजनेत्रे किं मां विनष्टासुमितस्तनोपि । संत्रातुकामाः खलु साधुवृक्षं नराः कदाचिन्न हि निर्दहन्ति ।। ५२ ।।
किं कल्पते कुरङ्गाक्षि शोचनं दुःखशान्तये । आतपक्लेशनाशाय पावकस्य प्रवेशवत् ॥ ५३॥
ततो विशालाचि निशाकरास्ये धर्मो विपन्नाशनमातनोति ।
सूरो यथा स्फार हिमप्रणाशं चन्द्रो यथा संतमसस्य नाशम् ।। ५४ ।। इत्यादिसान्त्ववचनैः कान्तां परिसान्त्वयन्लव्धाश्वासया तया समं यथापुरं नरपतिर्विषयसुखपारवश्येन रममाणः कानिचिदहान्यतिवाहयाञ्चके ।
इति निजवल्लभेति इति पूर्वोकप्रकारेण महीवलभे नृपतौ, निजवल्लभाया विजयायाः प्रश्नमनुयोगम्, औदासीन्येनोपेक्षाभावेन, उत्तत्यति समादवति सति, तस्य महीवल्लभस्येङ्गितानि हृचेष्टितानि जानातीति तदिङ्गितज्ञा, सा कुरलोचनायना, तरङ्गितेन कल्लोलितेन बुद्धिगतेनेति यावत् दुःखभूरेणाशातप्रवाहेण परिमिलितमापूर्णमन्तरतं हृदयं यस्यास्तथाभूता सती, गिरिनितम्बात् पर्वतकटकात्, करिनितम्बिनीव हस्तिनीव, निजासनात्त्वविष्टरात्, विषय नितरां पतित्वा भुवि पृथिव्यां लुठन्ती लोठनं कुर्वती, स्वात्मनि स्वस्वरूपे, प्रतया मातुराभ्यतया, वायव्याजेन नयनसलिलमिषेण, प्रवहता स्यन्दता, दुःखपूरेणासुखप्रवाहेण, यहि:प्लावितचेव बहिनिःसारितयेव, चेतनया चैतन्यशक्त्या विमुमुचे विमुक्ता । तावत् तावता कालेन, निजकान्ताया स्वल्लभायाश्चेतना चैतन्यं तस्याः परिमार्गणायेव पर्यन्त्रेपणायेव गतया कुत्रापि प्रयातया, संज्ञया चेतनया, विनिर्मुक्तो रहितो मूच्छित इति यावत्, नरनाथोऽपि सत्यन्वरोऽपि कथञ्चित्केनापि प्रकारेण, लब्धा पुनरासादिता संज्ञा चेतना येन तथाभूतः प्राज्ञाप्रेसरो विद्वश्रेष्ठः सः, कथं कथमपि केनापि प्रकारेण राज्ञों देवीम् उत्थाप्य ससंज्ञां विषाय, तीरातीत उद्वेलो यः शोकपारावारः शोकसागरस्तस्य मध्येऽभ्यन्तरे, विलवाभ्याम् उन्मज्जननिमज्जनाभ्याम् विवशा परायत्ता तस्याः, तक्ष्या राज्याः, पोतायितं नौकावदाचरत्, वचनजातं गीःसमूहम्, उत्तरगयामास वर्धयामास । जगादेति भावः ।
स्वप्नेन दृष्टेनेति - हे सरोजनेत्रे हे कमललोचने ! दृष्टेनावलोकितेन, इतोऽनेन स्वप्नेन, मां प्रियम्, विनष्टासुं मृतम्, किं तनोषि किं बुध्यसे । हि यतः, खलु निश्चयेन, संत्रातुकामा रक्षणाभिलापिणो नरा जनाः, साधुवृक्षं सज्जनद्रुमम्, कदाचिज्ञातुचित्, न निर्दहन्ति न भस्मसात्कुर्वन्ति ॥ ५२ ॥
किं कल्पत इति - है कुरङ्गादि हे मृगलोचने ! पावकस्य वह्नेः, आधारेऽर्थे पष्ठी, प्रवेशवत् प्रवेश इव, कल्पते किम् जायते किम् अपितु न कल्पत इति भावः ॥५३॥
ततो विशालाक्षीति - ततस्तस्मात्कारणात्, हे विशालाक्षि हे दीर्घलोचने, हे निशाकरास्ये हे चन्द्रवदने, स्फारञ्च तमिञ्चेति स्कारहिंसं विशालतुपारस्तस्य प्रणाशो विनाशस्तं सूरो यथादित्य इव, संतमसस्य गाढान्धकारस्य 'अवसमन्वेभ्यस्तमसः' इत्यच् नाशं ध्वंसनम्, चन्द्रो यथा शशीव, धर्मः सुकृतपरिणामः, विपदो नाशनं विपन्नाशनम्, विपत्त्यपहरणम्, आतनोति विदधाति ॥५४॥
इत्यादीति — इत्यादीनि पूर्वोक्तप्रकाराणि च तानि सान्त्ववचनानि प्रथमवचनानि चेति तैः कान्तां प्रेयसीम्, विजयामिति यात्रत्, परिसान्त्वयन् प्रशमयन्, लक्ष्य आसादित आश्वासो धैर्यं यया तया समं
2
आतपेन वर्मेण क्लेशो दुःखं तस्य नाशोऽपहारस्तस्मै, शोचनं शोकः, दुःखस्य शान्तिस्तस्यै दुःखनाशाय,

Page #80

प्रथमो लम्भः
२३
ततश्च विषयसुखपरवशस्य विशांपतेः स्वप्नवृत्ता-लप्रबोधनायेब सा नरपालसती, महाकविभारतीव गभीरार्थम, शारदाञ्जसरसीब राजहंस, रत्नाकरवेलेब माणिपुरन्दरहरिदिवेन्दुमण्डलम् , गिरिगुहेव सिंहकिशोरम , हेमकरण्डिकोष रत्नम् , सिन्धुशुक्तिकेव मुक्ताफलम् , गर्भ बभार ।
तदा हि तस्या बदनाम्वुजातं गर्मिकस्येव यशोबिलासैः । अल्पैरहोभिः परिपाण्डरत्वमवार चन्द्रेण च सर्वसाम्यम् ॥ ५५ ।। यथा यथासीदुदरं विवृद्धं तथा तथाश्याः कुचकुम्भयुग्मम् । श्यामाननत्वं सममाप राज्ञा स्वप्नस्य पाकादनुतारका ॥ ५६ ।।
संवृद्धमुदरं वीक्ष्य तत्स्तनौ मलिनाननी।
न सहन्ते हि कठिना मध्यस्थस्यापि संपदम् ।। ५७ ।। श्यामाननं कुचयुगं दधती वधूः सा
पाथोजिनीव मधुपाश्चितकोशयुग्मा । पङ्कास्यहंसमिथुना सरसीव रेजे
लोलम्बचुस्वितगुलुच्छयुगी लतेव ।। ५८ ।।
सार्धम्, यथापुरं पूर्ववत् , विषयसुखाना मदनशर्मणां पारवश्येन परतन्त्रतया, रममाणः क्रीडन् , नरपतिः सत्यंधरः, कानिचित्कतिचित् , अहानि दिनानि, अतिवायाञ्चऽतिगमयामाल ।
ततश्चेति-ततश्च तदनन्तरञ्च, विषयसुखस्य मदनसुन्नस्य परमशः परायत्तस्तस्य, विशांपते राज्ञः, स्वप्नस्य वृत्तान्त उदन्तः स्वप्नवृत्तान्तस्तस्य प्रबोधनायेव ज्ञानायेव, सा पूर्वोक्ता, नरपासती बिजया, महाकवीनां जिनसेनादीनां भारती वाणी गभीराथमिव गढाभिधेयमिव, शरदि भवानि शारदालि शरहतभवानि. तानि च तान्यजानि पद्मानीति शारदाब्जानि तैरुपलक्षिता सरसी सरोबरः, राजहंसमिव मरालविशेपमिव, 'राजहंसास्तु ते चञ्चूचरणैलोहितैः सिताः' इत्यमरः, रत्नाकरस्य सागरस्य वेला तटी, मणिमिव रत्नमित्र, पुरन्दरस्याखण्डलस्य हरित्काष्ठा प्राचीति यावत् , इन्दुमण्डलमिव चन्द्रबिम्वमिव, गिरिगुहा पर्वतकन्दरा सिंहकिशोरमिव मृगेन्द्रमाणवकमिव, हेम्नः करण्डिका हेमकरण्डिका सुवर्गभाजनक रत्नमिव अणिमित्र, सिन्धोः सागरस्य शुक्तिका मुक्तास्फोटः मुक्ताफलमिव मौक्तिकमिव, गर्भ भ्रणम्, बभार दधार । मालोपमा ।
अथ तस्या गर्भावस्थां वर्णयितुमाह-तदा गर्भधारणवेलायाम , हि निश्चयेन, तस्या राज्याः, वदनं मुखमेवाम्बुजातं कमलम् , अल्पैरेव कतिपयरेव, अहोभिर्दिवसः, गर्भ स्थितोऽर्भको गर्भिकस्तस्य भ्र णस्थशिशोः यशोबिलासैः कोर्तिसञ्चारैरिव, परिपाण्डरवं धबलत्वम्, अथ च चन्द्रण निशाकरण, सर्वसाम्यं सर्वप्रकारेण सादृश्यम्, अवाप लेभे । उत्प्रेक्षा ॥५५॥
यथा यथेति-अस्या विजयायाः, उदरं जठरम्, यथा यथा येन येन प्रकारेण, विवृद्धं वृद्धियुक्तमासीत् , तथा तथा तेन तेन प्रकारेग, कुचकुम्भयुग्मं स्तनकलशयुगलम् , स्वप्नस्य, पाका परिणामात्, अनुतापस्य पश्चात्तापस्य का विधायकेन, राज्ञा सत्यन्वरेण, समं सह, श्यामानलत्वं कृष्णमुखत्वम्, आप लेभे, राजा स्वमरणदिवसस्य निकटस्थत्वेन पश्चात्तापान्मलिनमुखो बभूव, स्तनकलशथुगलं च गर्भकाले कृष्णचूचुक भवत्येव । सहोक्तिः ॥५६॥
संवृद्धमिति-तस्याः स्तनौ तत्स्तनौ तत्कुचौ, उदरं जउरम्, समन्ताद् वृद्धं संवृद्ध संविस्तृतम्, वीचय दृष्ट्वा, मलिनं कृष्णमाननं मुखं ययोस्तो कृष्णाग्रभागाविति यावत् , जालाथिति शेषः । हि यतः, कठिनाः परूपप्रकृतयः, मध्यस्थस्यापि मध्ये विद्यमानस्यापि पक्षे रागद्वेपरहितस्यापि, संपदं सम्पत्तिम्, न सहन्ते न तितिक्षन्ते । अर्थान्तरन्यासः ॥५७॥
श्यामाननमिति-श्यामाननं कृष्णचूचुक्रम्, दधती बिभ्रती, ला वधूर्विजया, मधुपाभ्यां भ्रमराभ्यामञ्चितं शोभितं कोशयुग्मं कुड्मलयुगलं यस्यास्तथाभूता, पाथोजिनीय कमलिनीव, पङ्कः कर्दमः आस्ये मुखे यस्य तत्पङ्कास्यं तथाभूतं हंसमिथुनं मरालयुग्मं यस्यां तथाभूता, सरसीव सरोवर इव, लोलम्बाभ्यां

Page #81

जीवन्धरचम्पूकाव्ये
अन्तःस्थशिशुगाम्भीर्यं दृष्ट्वास्या नाभिमण्डलम् । लज्जयेवाद्य तत्याज गाम्भीय भूभुजा समम् ।। ५६ ॥ मध्यदेशश्चकोराक्ष्याः शिशुना बलिना तदा । भङ्क्त्वा वलित्रयं राज्ञस्तातेनाभूत्समं गुरुः ।। ६० ।। नीलाब्जानि जितान्यासञ्जय्यमद्य सिताम्बुजम् ।
इतीव देव्या नयनयुगलं धवलं बभौ ।। ६१ ।।
तावत्सदोहलां महिलामिमां दृष्ट्वा स्मृत्वा च दुःस्वप्नफलं पश्चात्तापपराहतस्वान्तो महीकान्तोऽयमात्मरक्षणपरायणश्चिन्तामेवमकरोत् । दुष्कर्मपरिपाकपराभूततया मया विषयानुरागापथ्यसेवनेनातिलचितानि सचिववचनसञ्जीवनौपधानि । अथवा कृतमनयास्थानपतितया गतजलसेतुबन्धनसकाशया वाञ्छया। किंतु फलकालिककलिकापचयवाञ्छेवोपहास्यतां प्राप्नोति ।
एवं विचिन्त्य धरणीरमणस्तदानीं ।
वंशस्य रक्षणविधौ परिक्लृप्तचित्तः । आस्थां यशस्युपरतिं च शरीरवृत्तौ
कुर्वन्नचीकरदसाविह केकियन्त्रम् ॥ ६२ ॥
नमराभ्यां चुम्बितमालिङ्गितं गुलुच्छयुगं स्तवकयुगलं यस्यास्तथाभूता, लतेव वलरीव, रेजे शुशुभे । मालोपमा ॥ ५८ ॥
अन्तःस्थेति-अस्या नरेन्द्रमानिन्याः, नाभिमण्डलं तुन्दिगह्वरम्, अन्तःस्थस्य गर्भस्थस्य शिशोबलकस्य गाम्भीर्यमगाधत्वं धैर्यवत्त्वञ्च, दृष्ट्वा विलोक्य, लजयेव अपयेव, अद्य गर्भधारणवेलायाम् । भूभुजा भूपालेन, समं साकम्, गाम्भीय मगाधतां धैर्यञ्च, तत्याज त्यजति स्म। उत्प्रेक्षाश्लेपसहोक्तयः ॥५६॥ ।
मध्यदेश इति-तदा तस्यां वेलायाम्, चकोराच्या जीवंजीवलोचनायाः, मध्यदेशः कटिप्रदेशः, बलिना बलवता, शिशुना बालकेन, वलित्रय नाभेरधस्ताद्विद्यमानरेखाबय पक्षे बलवत्त्रयम्, भक्त्वा नाशयित्वा पराजित्य च, राज्ञो नृपतेः, तापेन विपादेन, समं सार्धम्, गुरुरधिको विस्तृतश्च । अभूत् बभूव । श्लेषाद्ववयोरभेदः । विरोधाभाससहोक्ती ॥६॥
नीलाब्जानीति-नीलानि च तान्यजानीति नीलाब्जानि भोलारविन्दानि, जितानि पराभूतानि, अदानीम्, सितञ्च तदम्बुजञ्चेति सिताम्बुजं पुण्डरीक, जय्य जेतुं शक्यम् 'क्षय्यजय्यौ शक्याथें' इति निपातितम्, अस्तीति शेषः । इति विचार्येव, देव्या विजयायाः, नयनयुगलं लोचनयुगम्, धवलं सितम्, बभौ शुशुभे । उत्प्रेक्षा ॥६॥
तावदिति-तावत-तावता कालेन, सदोहला सगर्भाम्, इमां महिलाम्, विजयाम्, दृष्ट्वा विलोक्य, दुःस्वप्नफलं कङ्केलिपादपपतनात्मकस्य दुःस्वप्नस्य फलं परिणाम स्वमरणात्मकमिति यावत्, स्मृत्वा च ध्यात्वा च, पश्चात्तापेनानुशयेन पराहतं पीडितं स्वान्तं मनो यस्य सः, महीकान्तो भूपतिः, अय सत्यन्धरः, 'आत्मनः स्वस्य रक्षणे त्राणे परायणस्तत्परः सन् , एवं वक्ष्यमाणप्रकाराम् , चिन्तां विचारम्, अकरोत् विदधौ । दुष्कर्मणां पापकर्मणां परिपाकेन परिणामेन पराभूततया तिरस्कृततया, मया सत्यंधरेण, विषयेषु पञ्चेन्द्रियविषयेष्वनुरागः प्रीतिर्विषयानुरागः स एवापथ्यमहितं तस्य सेवनेन, सचिववचनानि मन्च्युपदेशा एव सञ्जीवनौषधानि जीवनाधायकभैषज्यानि, अतिलचितानि त्यक्तानि, उपेक्षितानीति यावत् । अथवेति पक्षान्तरे, अस्थाने पतिता तया-असमयप्रादुर्भूतया, गतमने प्रयातं यज्जलं सलिलं तस्य सेतुबन्धनं पुलिननिर्माणं तस्य सकाशया सदृक्षया, अनया वाञ्छया-एतयेच्छया, कृतं व्यर्थम् । किन्तुअपितु, कलिकानां पुष्पदलानामपचयस्य वाञ्छा मनोरथः इति कलिकापचयवाञ्छा, फलकालिकी फलकालोत्पन्ना या कलिकापचयवाञ्छा, तद्वत्, उपहास्यतां हास्यभाजनताम्, प्राप्नोति लभते । इदानी चिन्ताकरगं व्यर्थमिति भावः।
एवमिति-तदानीं तस्मिन् काले, एवं पूर्वोक्तप्रकारेण, विचिन्त्य विचार्य, वंशस्य गोत्रस्य, रक्षणस्य

Page #82

प्रथमो लम्भः
मेघावलिः सुखकरी स्वसमाननाम्नां
वर्षासु मत्तशिखिनां शिखिनाश हेतुः । इत्थं विचिन्त्य किल कल्पितके कियात्रं
राज्ञा बिनुन्नमचद्धन संनिधाने ।।६३ ॥ राजा च राजवदनां महिषों विधाय
__यन्त्रे तदीयघनकेशविनिर्जिताभ्रम् । संद्रष्टुकाम इव दौदकाललीलां
संभोक्तुमभ्रसरणौ विजहार धीरः ।। ६४ ॥ - तावत्स दुराचारः काष्टाङ्गारः, काटा नरयु शान्ताङ्गारसकाशभासं राजधः कृतन इत्याद्ययशोविलासं समार्जयन् , संमार्जयंश्च सकहितवृत्तिम् , राजद्रोहनियन्त्रितचित्तो निजातःकरणे चिन्तयामास । लोके पराधीनं जीवितं परमोत्कृष्टपदवीमवाममपि सरसमाचाफलनीचेतरमधुरक्षीराधुपचारपरिलालितपञ्जरबद्धशुकशावक जीवनमिव विनिन्दितम् , निजवलविभवसमाजितमृगेन्द्रपदसंभावितस्य कु-भीन्द्रकुम्भस्थलपाटनपटुतरखरनखरस्य मृगेन्द्रस्येव स्वतन्त्रजीवनमविनिन्दितमभिनन्दितमनवद्यमतिद्यम , इति ।
विधिस्तस्मिन् रक्षाकार्ये, परिक्लप्त प्रलीनं चितं मनो यस्य तथाभूतः, असौ धरणीरमणो महीपतिः, यशसि कीती. आस्थामादखुद्धिम् , शरीररय गानस्य वृत्तिः सझावस्तस्याम् , उपरति विरक्तिम् , च कुर्वन् विद्धन् सन् , इह स्वनगरे, केकियन्त्रं मयूराकारयन्त्रम्, अचीकरत् कारयामास ।। ६२ ।।
मेघावलिरिति-वर्षापु प्राट् सु, स्वसमानं नाम येषां तेषां स्वसदृशनामधेयानाम् , मत्ताश्च ते शिखिनश्च तेषां मत्तमयूराणां सुखकरी सुखोत्पादिका, मेघावलिनपतिः, शखिनां वह्नीनां नाशस्य हेतुः कारणमस्ति, इथमनेन प्रकारेग, विचिन्न्य विचार्य, कल्पितं च तत्कंकियन्त्रं चेति क.ल्पतके कियन्त्र निर्मितमयूरयन्त्रम् , राज्ञा नृपेण, बिनुन्नम् प्रेरितं सत्, घनसंनिधाने मेघसमीपे, अचरत् विजहार, किलेति वार्तायाम् ॥ ६३ ॥
राजा चेति-धीरो गभीरः, राजा च सत्यन्धरश्च, राजेव चन्द्र इव वदनं मुखं यस्यास्ताम् , महिषीं राज्ञीम् , यन्त्रे मयूराकारनभोयाने, विधाय कृत्वा, तदीयाश्च ते घनकेशाश्चेति तदीयधन केशास्तदीयसान्द्र शिरोरुहास्तैविनिर्जितं पराभूतं यदभ्रं मेघस्तत्, संद्रष्टुकाम इव विलोकयितुमना इव 'तुं काममनसोरपि' इति मलोपः, दोहदकाललीलां गर्भकालक्रीडाम् , संम्भोक्तुमनुभवितुम् , अभ्राणां मेघानां सरणिर्मार्गस्तस्यां गगन इत्यर्थः, विजहार विहारमकार्षीत् ॥ ६४ ॥
तावदिति-तावत तावता कालेन, दुराचारो दुर्वृत्तः, स पूर्वोक्तः, काष्टाङ्गारो राज्यकर्मणि नियुक्तः, काष्टान्तरेपु दिगन्तरालेषु, शान्ताङ्गारैः, इङ्गालः 'कोयला' इति प्रसिद्धः सकाशा सदृशी भा दीप्तिर्यस्य तम् , राजघो नृपहा, कृतं हन्तीति कृतन्न उपकारानभिज्ञः, इत्यादिश्वासावयशोविलासश्चेतीत्याद्ययशोविलासस्तम्, इति प्रभृत्यकीर्तिविस्तारम् , समार्जयन् प्राप्नुवन् सकलहितवृत्ति निखिलजनकल्याणकारिप्रवृत्तिम् , संमार्जयन् उत्सारयन् , राजद्रोहे नृपतिविद्वेषे नियन्त्रितं निलीनं चित्तं मनो यस्य तथाभूतः सन् , निजान्तःकरणे स्वकीयचेतसि चिन्तयामास विचारयामास । लोके भुवने, पराधीनं परायत्तम् , जीवितं जोवनम्, परमोत्कृष्टा चासो पदवी चेति परमोत्कृष्टपदवी ताम् , सर्वश्रेष्ठपदम् , अवासमपि लब्धमपि, सरसमोचाफलानि च रसाढ्यकदलीफलानि च नीचेतरमधुरक्षीराणि च सातिशयमिष्टपयांसि चेति सरसमोचाफलनीचेतरमधुरक्षीराणि, तान्यादी येषां ते तथाभूताश्च त उपचाराश्च तैः परिलालितः परितोपितो यः पञ्जरबद्धः शलाकागृहनिरुद्धः शुकशावकः कीरबालकस्तस्य जीवनमिव जीवितमिव, विनिन्दितं निन्दापात्रम् , अस्तीति शेषः, निजबलविभवेन स्वकीयपराक्रमसम्पत्त्या समार्जितं प्राशं यन्मृगेन्द्रपदं मृगराजपदवी तेन संभावितस्य शोभितस्य, कुम्भीन्द्रकुम्भस्थलस्य गजेन्द्रगण्डस्थलस्य पाटने विदारणे पटुतराणि दक्षतराणि खरनखराणि तीक्ष्णनखानि यस्य तस्य मृगेन्द्रस्येव सिंहस्येव, स्वतन्त्रजीवनं पराविन्नजीवितम् , अविनिन्दितम् अगह

Page #83

२६
जीवन्धरचम्पूकाव्ये इत्थं मनसि संचिन्त्य कृतघ्नः सचिवैः सह । संमन्वयितुमारेभे राजद्रोहपरायणः ॥६५ ।। भवतां वचसां पदं प्रदातुं मम वाणी पुर एव संनिधत्ते । नवनाटकवस्तुसंकथानां पुरतो रङ्गभुवं गता नटीव ।। ६६ ।। राजद्रोहसमुद्यतं प्रतिदिनं देवं हि मां बाधते
द्रोहं राज्ञि समाचरेति तदिदं किं वा सुखान्तं भवेत् । यद्वा दुःखफलं ममेति हृदयं डोलायते मन्त्रिण
स्तत्तर्कप्रतितकनियमितैनिश्चयमन्यादृशैः ।। ६७ ॥ वक्तुं निवर्तमानाऽपि ह्रियैतत्परिनिन्दितम् ।
दैवतस्य भयाइव प्रह्वा जिह्वा प्रवर्तते ।। ६८।। इत्थं कृतावहित्थात्काष्ठाङ्गारवचनबन्धात्सत्कुलप्रसूता इव वचनीयात्, यमिजना इव प्राणिगणपरिपीडनात् , हरिणशावका इव दावानलज्वालात , राजहंसा इव घनाघनघनगर्जितात् , दरिद्रा इव दुर्भिक्षयोगात् , सभास्तारास्तत्र तत्रसुः।
णीयम् , अभिनन्दितं प्रशंसितम् , अनवद्यं निप्पापम् , 'कुपूयकुत्सितावद्यखेटगाणकाः समाः' इत्यमरः, अतिहृद्यमतिमनोहरञ्च, विद्यत इति शेपः । इत्येवं प्रकारेण चिन्तयामासेति सम्बन्धः।
___ इत्थमिति-कृतघ्नो नीचः कृतोपकारापलापनपटुरिति यावत् , राज्ञा सह द्रोहो राजद्रोहो नृपतिविद्रुपस्तस्मिन् परायणस्तत्परः, स काष्टाङ्गारः, इत्थं पूर्वोक्तप्रकारेण, मनमि चेतसि, संचिन्न्य विचार्य, सचित्रैमन्त्रिभिः, सह सार्धम् , संमन्त्रयितुं मन्त्रणां कर्तुम्, आरेभे तत्परोऽभूत् ॥ ६५ ॥
भवतामिति-भवतां युप्माकम्, वचसा वाचाम् , पदं स्थानम् 'पदं व्यवसितित्राणस्थानलक्ष्म्यनिवस्तुप' इत्यमरः । प्रदातुं वितरितुम्, मम काष्ठाङ्गारस्य, वाणी भारती, पुर एव पूर्वमेव, नवनाटकवस्तुमंकथानां नृतननाटकीयवस्तुव्यावर्णनानाम्, पदं प्रदातुम्, पुरतोऽग्रे, रङ्गभुवं रङ्गभूमिम्, गता प्राप्ता, नीव शैलूपीव, पदं चरणं स्थानं वा, संनिधत्ते निक्षिपति, पूर्वमहं कथयामीति यावत् ।। ६६ ।।
राजद्रोहसमुद्यतमिति-राजद्रोहे राजविद्वेपे समुद्यतं तत्परम्, देवं भागधेयम्, राज्ञि नृपतौ सत्यन्धरमहाराज इति यावत् , विपयार्थे सप्तमी, द्रोहं विद्वेष कार्तघ्न्य मिति यावत् , समाचर कुरु, इतीत्थम् प्रतिदिन प्रतिदिवसम्, मां बाधते पीडयति, अनिच्छन्तमपि मां राजविद्रोहं कर्तुं बलायतीति भावः । इदं तद् दैवबाधनम्, किं वा सुखान्तं सुखावसानम्, भवेत् स्यात् , यद्वा अथवा, दुःखमेव फलं यस्य तदुःखपरिणाम स्यात् , इत्येवं प्रकारेण मम हृदयं चेतः, डोलायते डोलावञ्चपलं वर्तते, तत्तस्मात्कारणात् , हे मन्त्रिणः हे सचिवाः, तर्कप्रतितर्कणैर्विमर्शप्रतिविमर्शः, नियमितैर्नियन्त्रितैः, अन्यादृशैरन्यप्रकारैश्च, तवृत्तम्, निश्चेयं निश्चेतुं योग्यमस्तीति शेपः ॥ ६७ ॥
वक्तुमिति-परिनिन्दितं जुगुप्सितम्, एतत्कार्यम्, वक्तुं कथयितुम्, हिया अपया, निवर्तमानापि पश्चात्कृतपदापि, प्रह्वा नम्रा, जिह्वा रसना, देवतस्य देवस्य, भयादेव भीतेरेव प्रवर्तते कथयितुं तत्परा भवति । नास्ति चेद्दवतस्य भयं न तर्हि प्रवर्तेत मदीया जिह्वा जुगुप्सितमेतन्निगदितुमिति भावः ॥ ६८ ॥
इत्थमिति-इत्थमनेन प्रकारेण, कृता विहितावहित्थाकारगोपनं यस्मिस्तस्मात् , 'भयगौरवलज्जादेईपांद्याकारगुतिरवहित्था । व्यापारान्तरसक्त्यन्यथाभापणविलोकनादिकरी', इत्यवहित्थालक्षणम्, काष्टाङ्गारस्य वचनबन्धस्तस्मात् काष्टाङ्गारवचनरचनायाः वचनीयात् निन्दायाः, सत्कुले समीचीनवंशे प्रसूता उत्पन्ना अभिजना इति यावत् , तद्वत् , प्राणिगणस्य जन्तुसमूहस्य परिपीडनं व्यथनं तस्मात् , यमिजना इव मुनय इव, दावानलस्य वनवहालस्तस्मात् , हरिणशावका इव मृगशिशव इव, घनाघनस्य मेघस्य घनं सान्द्रम्, यद् गर्जितं गर्जनं तस्मात्, राजहंसा इव मराला इव, दुर्भिक्षयोगात् अन्नदौलभ्यसंयोगात्, दरिद्रा इव निर्धना इव, ताराः स्थूला विशाला इति यावत् , सभाः सभास्थितजनाः, तत्र तत्रसुर्बिभ्युः । काष्टाङ्गारस्य राजद्रोहविधायकं वचनं श्रुत्वा सर्वे सभासदा भयेन कम्पिता बभूवुरिति भावः ।

Page #84

२७
प्रथमो लम्भः तत्र राजनयराजितचित्तो धर्मदत्तसचिवस्तमृचिवान् । स्वामिभक्तिपरिवर्धितवाणीमात्मजीवितविनाशकृपाणीम् ।। ६६ ॥ प्राणा नृपालाः सकलप्रजानां यत्तेपु सत्स्वेव च जीवनानि । भूपेषु या द्रोहविधानचिन्ता सर्वप्रजास्वेव कृता भवित्री ।। ७० ।। समस्तपातकानां हि सामानाधिकरण्यभूः । राजधृगेव भविता सर्वद्रोहित्वसंभवात् ।। ७१ ।। राज्ञो विरोधो वंशस्य विनाशाय भविष्यति । ध्वान्तं राजविरोधेन सर्वत्र हि निरस्यते ।। ७२ ॥ हाय लोकस्य धराधिनाथः क्लिभाति नित्यं परिपालनेन ।
छायाश्रितानां परिपालनाय तय॑थाप्नोति रविप्रतापम् ।। ७३ ।। इति नीतिविदां वरिष्ठस्य सचिवप्रेप्टस्य वचनं पित्तोपहत इव मधुरतरक्षीरं राजद्रोहगुरुद्रोहादिपु बद्धान्तरङ्गः काष्ठाङ्गारः स्वहितं मनसि न चकार, चकार च विकारजनितविद्वेषम् ।
तत्र राजनयेति-तत्र सभायाम्, राजनयेन राजनीन्या राजितं शोभितं चित्तं मनो यस्य सः, धर्मदत्तश्चासौ सचिवश्चेति धर्मदत्तसचिवः, धर्मदत्तामान्यः, तं काष्टाङ्गारम्, आत्मनः स्वस्य जीवितं जीवनमान्मजीवितं तस्य विनाशो विध्वंसस्तस्मै कृपाणी छुरिका ताम्, स्वामिनि नृपे भक्तिरनुरागातिशयः स्वामिभक्तिस्तया परिवर्धिता चासो वाणी च भारती च ताम्, ऊचिवान् जगाद । स्वागताच्छन्दः । द्वितीयचरणे तु रथोद्धता । इत्थमुपजातिवृत्तम् ॥ ६६ ॥
प्राणा इति-नन्पालयन्तीति नृपाला राजानः सकलाश्च ताः प्रजाश्च तासां निखिललोकानाम्, प्राणा आयूंषि, सन्तीति शेषः । यद्यस्मात् कारणात् , तेषु नृपालेपु सन्स्वेव विद्यमानेष्वेव जीवनानि जीवितानि भवन्तीति शेपः । चकारः पादपूर्त्यर्थः । भूपेषु महीपालेपु, या द्रोह विधानस्य विद्वपकरणस्य चिन्ता विचारसन्ततिः, सा सर्वग्रजास्वेव निखिलप्रकृतिप्वेव, कृता विहिता, भवित्री भविष्यति । न खलु राजद्रोही राजद्रोह एव किन्तु सर्वप्रजाद्रोहः । अतोऽसौ न कर्तव्य इति भावः ॥ ७० ॥
समस्तपातकानामिति-हि निश्चयेन, सर्वद्रोहित्वस्य निखिलजनविद्वेषस्य संभवः समुपमात्, राजधंगेव राजद्रोह्य व, समस्तपातकानां निखिलपापानाम्, सामानाधिकरण्यस्य भूराधारः, ता भविष्यति । सर्वद्रोहित्वसंभवाद्धतो राजद्रोह्यव समस्तपापानां पात्रं भविष्यतीति भावः ॥ ७१॥
राज्ञो विरोध इति-राज्ञो नृपतेः, विरोधो विद्रोहः, बंशस्य कुलस्य, विनाशाय विध्वंसनाय, भविष्यति भविता, हि यतः राजविरोधेन चन्द्र विद्वेषेण, ध्वान्तं तिमिरम्, सर्वत्र सर्वेषु स्थानेषु, निरष्यतेऽपसार्यते दूरी क्रियत इति यावत् । अत्र राजशब्दः श्लिष्टः राजा प्रभौ नृपे चन्द्रे यचे क्षत्रियशक्रयोः' इति कोशः ॥ ७२ ॥
हर्षाय लोकस्येति--यथा येन प्रकारेण, तरुवृक्षः छायामनातपं श्रिता आगतास्तेपाम्, परिपालनाय रक्षणाय, रविप्रतापं तपनतापम् आप्नोति लभते, तथा तेन प्रकारेण, धराधिनाथो नृपः, लोकस्य जनतायाः, हर्षाय प्रमोदाय, परिपालनेन रक्षणविधिना, नित्यं निरन्तरम्, क्लिश्नाति क्लेशमनुभवति । स्वयं दुःखमनुभूय परेपां सुखमुत्पादयति पार्थिव इति भावः ॥ ७३ ॥
इति नीतिविदामिति–राजद्रोहश्च गुरुद्रोहश्चति राजद्रोहगुरुद्रोहास्त आदी येषां तेषु, बद्धं लग्नमन्तरङ्ग मनो यस्य सः, काष्टाङ्गारः, अतिशयेन मधुरं मधुरतरं तञ्च तत् क्षीरञ्चेति मधुरतरक्षीरम्, अतिशयमिष्टदुग्धम्, पित्तेन दोपविशेषेणोपहतः पीडितस्तद्वत् पित्तोपहत इव, स्वहितं निजकल्याणप्रदम्, नीतिविदा नयज्ञानाम्, वरिष्टस्य श्रेष्ठस्य, सचित्रप्रेष्ठस्य मन्त्रिश्रेष्ठस्य, इति पूर्वोक्तप्रकारम्, वचनं वाक्यम्, मनसि न चकार चेतसि न दधौ, विकारेण कोपादिना जनितः समुत्पन्ना विकारजनितः, स चासौ विद्वेपश्च विरोधश्च तम्, चकार च कृतवांश्च ।

Page #85

२८
जीवन्धरचम्पूकाव्ये स्यालस्तदीयो मथनाभिधानो वाणी कृतन्त्रस्य हिताममंस्त ।
काकः स्फुरन्निम्बफलप्रसूतिमास्वादनीयां बहुमन्यते हि ।। ७४ ।। अथ सोऽपि काष्टाङ्गारस्तत्काल एव नरपालजिघांसानिनः कृतन्नः करटतटविलुठल्मधाराव्याजेन वह्वीः कल्लोलिनीरुद्वमद्भिरिव धराधरैर्गन्धसिन्धुरैः सैन्यसागरतरङ्गैरिव रङ्गतुरङ्गै रयविजितरविरथैरमितरथैर्भुजचन्दनतरुकोटरान्निर्गच्छन्ती(जर्ग:रिव कृपाणीलताः समुहद्भिः पादातैः परिशोभमानां सेना नरेन्द्रमन्दिररोधनाय समादिदेश।
समुज्जजम्भे संभूतस्तदा दुन्दुभिनिस्वनः ।
धुन्वन्निव धरामद्रीचालयन्दलयन्नभः ॥ ७५ ।।। ततो नटद्भटाटोपघटितभुजास्फोटचटुलरवनिष्ठुरेण मदवारणकण्ठरवघण्टाघोपभैरवेण कण्ठीरवरवकुण्ठनपटुपोपितहयहेषितभीपणश्वरतरखुरपुटघटनकुट्टिमजनितकठोरध्वनिनिर्भ रेण पदातिततिपादाहतिप्रोद्भूतभूरिभूरवभीकरेण सन्ततपरिस्पन्द मदमन्दवेगस्यन्दनचक्रचीत्कारमेदुरेण धानुष्ककरकलितधनुष्टंकारकर्कशेन प्रतिध्वानितकुलाचलकन्दरकुलेन कोलाहलेन भरितं तस्य बलं भूपतिभवनमुपरुरोध ।
स्याल इति-मथन इत्यभिधानं नामधेयं यस्य सः, 'आख्याह्वे अभिधानं च नामधेयं च नाम च' इत्यमरः, तस्यायं तदीयः काष्टाङ्गारसम्बन्धी, स्यालो भार्याभ्राता, कृतवस्य नीचस्य तस्य काष्टाङ्गारस्य वाणी भारतीम्, हितां कल्याणकरीम्, अमस्त मन्यते स्म । हि यतः, काको वायसः, स्फुरन्ती प्रादुर्भवन्ती निम्बफलस्य पिचुमन्दफलस्य प्रसूतिमुत्पत्तिम्, आस्वादनीयां स्वादयोग्यां मधुरामिति यावत्, बहुमन्यते नितरां जानाति ॥ ७४॥
अथ सोऽपीति-अथानन्तरम्, नरपालस्य सत्यन्धरस्य जिघांसा हन्तुमिच्छा तस्या निन्न आधीनः, कृतघ्नः कृतोपकारापलापी, सोऽप्यपरिमितमायाभाण्डागारः काष्टाङ्गारः, तत्काल एव तत्ससय एव, करटतटेयु गण्डस्थलेषु विलुठन्तीनां मदधाराणां दानप्रवाहाणां व्याजेन दम्भेन, बह्वीः प्रभूताः, कल्लोलिनीनदीः, उद्वमद्भिः प्रकटयद्भिः, धरावरैरिव शैलेरिव, गन्धसिन्धुरैमत्तमतङ्गजैः, सैन्यमेव सागरः सैन्यसागरः पृतनापाथोधिस्तस्य तरङ्गा भङ्गास्तैरिब रङ्गन्तः समुच्छलन्तश्च ते तुरङ्गाश्च हयाश्च तैः, रयेण जवेन विजितस्तिरस्कृतो रविरथः सूर्यस्यन्दनो यैस्तैः, अमितरथैरगणितशताङ्गः, भुज एव बाहुरेव चन्दनतरुमलयजमहील्हस्तस्य कोटराद् गर्तात् , निर्गच्छन्तीनिःसरन्तीः, भुजगीरिव पन्नगीरिव, कृपाणीलताः खड्गवल्लरीः, समुद्रह द्धिर्धरशिः पदातीनां समूहास्तैः पत्तिसमू हैः परिशोभमानां परितो विराजमानाम्, सेनां चमूल, नरेन्द्रस्य नृपस्य मन्दिरं सदनं तस्य रोधनं समावरणं तस्मै, समादिदेश समाज्ञातवान् ।
समुज्जजम्भे-तड़ा तस्मिन् काले, 'धरां पृथिवीम्, धुन्वन्निव, कम्पयन्निव, अद्रीन पर्वतान् , चालयन्निवोत्सारयन्निव, नभो गगनम्, दलन्निव खण्डयन्निव, संभूतः प्रभूतः, दुन्दुभरानकस्य स्वनः शब्दः, समुज्जजम्भे वर्धयामास । उत्प्रेक्षा ॥ ७५ ॥
___ तत इति-ततस्तदनन्तरम्, नटन्त इतस्ततः क्राम्यन्तो ये भटाटोपा यौसमूहास्तैटितः कृतो यो भुजास्फोटो बाहुताडनं तस्य यश्चटुलश्चञ्चलो रवः शब्दस्तेन, निष्टुरेण कठोरेण, मदवारणानां मत्तकरिणां यः कण्ठरवो गलध्वनिर्वण्टाघोपश्च घण्टाशब्दश्च ताभ्यां भैरवो भयंकरस्तेन, कण्ठीरवरवाणां सिंहशब्दानां कुण्ठने तिरस्करणे पटूनि दक्षाणि यानि पोपितहयानां परिपुष्टवाजिनां हेपितानि हेपाशब्दास्तैीषणो भयङ्करः, खरतराणामतितीच्णानां खुरपुटानां क्षुरावयवानां घट्टनेन संघर्पणेन कुट्टिमेभ्यः सुदृढभूभिप्रदेशेभ्यो जनितः समुत्पन्नो यः कठोरध्वनिः कठिनशब्दः, कण्ठीरवरवकुण्ठनपटुपोपितहयहेपितभीपणश्चासौ खरतरखुरपुटवट्टनकुट्टिमजनितकठोरध्वनिश्चेति कर्मधारयः, तथाभूतेन ध्वनिना नादेन निर्भरः सम्पूर्णम्तेन, पदातीनां पदगानां ततयः पङ्क्तयस्तासां पादाहतिभिश्चरणाघातैः प्रोद्भूतः समुत्पन्नो यो भूरिभूरवोऽविकवसुधाशब्दस्तेन भीकरो भयंकरस्तेन, सन्ततं निरन्तरं परिस्पन्दतां परिचलतां मदमन्दवेगानां युग्यानां मदेन, मन्थररयाणां स्यन्दनानां स्थानां यानि चक्रागि रथाङ्गानि तेषां चीकारोऽव्यक्तशब्दविशेपस्तेन मेदुरो मिलितो वृद्विङ्गतो वा,

Page #86

२8
प्रथमो लम्भः दौवारिकस्य वचनादुपरोधकृत्य
माकण्य कर्णपरुपं पुरुपाधिराजः । रोपेण पितशुचा स हि धीर धीर:
पञ्चाननासनतलादुदतिष्ठतायम ॥६॥ तावत्प्रतिष्ठमानं प्राणकान्तमनुमृत्य कृतप्रयाणा प्राणान्परिमागिंतुमिव भूमौ निपतितां तां निर्भरंग भरतान्तामालोक्य पुनर्व्यवर्तिष्ट नरवरिष्ठः ।।
प्राबोधयञ्च पुथ्वीशः कथंचिल्लब्धचंतनाम ।
देवी ज्ञानं हि दुःखाधितरणे तरणीयते ।।७७॥ शम्पानिभा संपदिदं शरीरं चलं प्रभुत्वं जलबुद्बुढ़ाभम् । तारुण्यमारण्यसरित्सकाशं क्षयिष्णुनाशी हि न शोचनीयः ।।७।।
संयुक्तयोवियोगो हि संध्याचन्द्रमसोरिव । रक्तयोरपि दंपत्योर्भविता नियतेर्वशात ९il बन्धुत्वं शत्रुभूयं च कल्पनाशिल्पिनिर्मितम् । अनादी सति संसारे तवयं कस्य केन न ।।८।।
धानुष्काणां धनुर्धारिणां करेयु हमनेघु कलितानि तानि यानि धपि बापास्तेषां टंकारोऽध्यकशब्दस्तेन कर्क शः कठोरस्तेन, प्रतिध्वनितं प्रतिशब्दितंकुलाचलानां कुलगिरीणां' कन्दरकुलं गह्वरगणो येन तेन, कोलाहलेन कलकलशब्देन, भरितं पूर्णम्, तस्य काष्ठाङ्गारस्य, बलं सैन्यम्, भूपतिभवनं नरेन्द्रमन्दिरम, उपरुरोध आवृणुते स्म ।
दोवारिकस्येति-धीरवारोऽतिशयधैर्यशाली, अयं सः पूर्वोक्तः, पुरुषाधिराजो नराधिपः, द्वारे भयो दौवारिको हारपालकस्तस्य, वचनात् कथनात्, कर्णपरुपं श्रवणकठोरम्, उपरोध आवरणमेव कृत्यं कार्यम्, आकर्ण्य श्रुत्वा, चूपिता शुरु येन तेन दूरीकृतशोऽन, रोपेण क्रोधेन, पञ्चाननासनतलात् सिंहासन पृष्टात् , उदतिष्ठत उत्तिष्ठते स्म ॥ ७६॥
तावदिति-तावत् तावता कालेन, प्रतिष्टमानं प्रयान्तम्, प्राणकान्तम् वल्लभम्, अनुसत्यानुगम्य, कृतं प्रयागं प्रस्थानं यैस्तान् , प्राणान् जीवितानि, परिमार्गिनुमन्वेष्टुमिव, भूमा पृथिव्याम्, निपतितां स्वलिताम्, निर्भरेण सातिशयेन गर्भमरेण दौहृदभरेण तान्ता दुःखीभूताम्, तां कान्तां वल्लभान, आलोक्य दृष्ट्वा, नरवरिष्ट नृपः, पुनर्भूयः, न्यबतिष्ट प्रत्याववृते।
प्राबोधयञ्चेति--पृथ्वीशो महीकान्तः, कथञ्चित् केनापि प्रकारेण, लब्धा प्राप्ता चेतना संज्ञा यया तां लब्बचेतनाम्, देवीं राज्ञीम, प्राबोधनच्च सम्बोधयामास च, हि यतः, ज्ञानं बांधः, दुःखमेवा ब्धिः सागरस्तस्य तरणे प्लबने, तरणिरियावरतीति तरणीयते नौकायते ॥ ७७ ॥
शम्पानिभति-संपत् सम्पत्तिः, शम्पानिमा तडित्सदृशी, 'शम्पा सौदामिनी तडित्' इति 'धनञ्जयः, इदं शरीरम्, अयं विग्रहः 'शरीरं वर्म विग्रहः' इत्यमरः, चलं चपलम्, प्रभुत्वमैश्वर्यम, जलबुद्बुदाभं जलस्फोटसदृशम्, तारुण्यं यौवनम्, आरण्य सरिरका गं वनापगासदृशम्, अस्तीति शेपः, हि निश्चयेन क्षयिष्णो नश्वरस्य नाशो विनाशः, शोचनीयः शुग्भाजनं, न भवति भावः ॥ ७८ ॥
संयुक्तयारिति-हि निश्चयेन, संध्या च चन्द्रमाश्चेति सन्ध्याचन्द्रमसौ तयोरिव पितृप्रसूशशिनोरिव, संयुक्तयोः संयोग प्राप्तयोः, रक्तयोः परस्परानुरागसहितयोः, दम्पत्योः, जायाश्च पतिश्चेति दम्पती तयोः 'जायया जम्भावो दम्भावो निपात्यते' वियोगो विरहः नियतेदेवस्य वशात् परतन्त्रत्वात् , भविता भविष्यति ।। ७६ ॥
वन्धुत्व मिति-अन्धूनां सहोदराणाम्, बन्धुवं भ्रातृत्त्रं, शत्रुभूयं शत्रुत्वं च, कल्पनैव शिल्पी कार्यकरस्तेन निर्मितम्, अस्तीति शेषः । संसारे भुवने, अनादावादिरहिते सति, तयोर्द्वन्द्वं युग्मं बन्धुत्वं शत्रुत्यन, कस्य जनस्य केन जनेन सह न, अपितु सर्वस्य सर्वणव सह वर्तत इति भावः ।। ८० ॥

Page #87

जीवन्धरचम्पूकाव्ये इति नरनाथवचनपरिपाटी निष्प्तलाहपतितवारिधारेव शोकानलज्वालालीढे देव्या मनसि किञ्चिदप्याद्रतामनापादयन्ती निर्दग्धभूम्युमवीजराजिरिव विफला बभूव ।
राजा समारोप्य शिखण्डियन्त्रमापन्नसत्त्वां सरसीमहाक्षीम् ।
संभ्रामयामास च मेघमागे हा हा बत क्रूरविधेविंपाकः ।।दशा अथ कलापियन्त्रे वलाहकमार्गमधिरूढे, मृगेन्द्र इव गिरिकन्दरा मन्दिरान्निर्गत्य, निखिलपरिवारविकलो वसुधापतिरसहाय एव रणाङ्गणमवतीर्य, धैर्यावगाढहृदयस्तत्राभ्यमित्रीणं शात्रवमन्त्रिणं संगरसंनद्धं निध्याय, क्रोधपरतन्त्रितचित्तो योद्धमुपचक्राम ।
चण्डवात इवाम्भोदा मण्डलाधिपतिर्भटान् । निनाय कान्दिशीकत्वं पञ्चाननपराक्रमः ।।२।। जिगाय मन्त्रिणं वीरो जनानामधिपस्ततः ।
जन्याजिराभ्रतिग्मांशुजयश्रीप्राणवल्लभः ।।३।। अथ काष्ठाङ्गारोऽपि संगरे निजामात्यभङ्गं निशम्य, तरङ्गितक्रोधकुटिलितभ्रुकुटीविटङ्कः सामजसमाजवाजिपादातशवलेन बलेन सनाथो नरनाथमभिगम्य, बहुधा युद्ध्वा, वैराग्यायत्तचि
इति नरनाथवचनेति इति पूर्वोक्तप्रकारा नरनाथस्य सत्यन्धरमहाराजस्य वचनपरिपाटी वाक्यपरम्परा, निष्टप्तश्चासौ लोहश्चेति निष्टललोहः संतप्तायः तस्मिन् पतिता मुक्ता या वारिधारा तद्वत्, शोकानलस्य विषादवह्वेज्वालाभिरचिमिरालीढं व्याप्तं तस्मिन् , देव्या राज्याः, मनसि चेतसि, किञ्चिदपि मनागपि, आईतां क्लिन्नताम्, अनापादयन्ती न कुबन्ती, निर्दग्धभूमी निर्दग्धपृथिव्यामुसा संतानिता या बीजराजिः कणश्रेणिस्तद्वत्, विफला निष्फला, बभूवाभूत् ।।
राजा समारोप्येति-राजा नरेन्द्रः, आपन्नसत्त्वां गर्भिणीम् , सरसीरुहातीम् कमललोचनाम् , विजयामिति यावत् , शिखण्डियन्त्रं मयुरयन्त्रम् , समारोप्याधिष्टापयित्वा, मेघमार्गे च नभसि च, संभ्रामयामास संचालयामास, 'हा हा वत' इति खेदार्थेऽज्यपत्रयम् , ऋरविधेर्दुष्टदेवस्य, विपाकः परिणामः फलमिति यावत् । कर्मणामुदयो विचित्रोऽस्तीति महादुःखकरमिति भावः ॥ ८५ ।।
अथ कलानियन्त्र इति-अथानन्तरम्, कलापियन्त्रे मयूरयन्त्रे, वलाहकमार्ग मेघमार्गम् गगनमिति यावत् , अधिरूढेऽधिष्ठिते सति, गिरिकन्दरात्पर्वतगह्वरात् , मृगेन्द्र इव सिंह इव सिंहो मृगेन्द्रः पञ्चास्यो हर्यक्षः केसरी हरिः' इत्यमरः, निर्गन्य बहिरागत्य, निखिलश्चासौ परिवारश्चेति निखिलपरिवारः समस्तपरिजनः, तेन विकलो रहितः, वसुवापतिर्नृपः सन्यन्धरः, असहाय एव एकाक्येब, रणांगणं समरचन्दरं युद्धभूमिमिति यावत् , अवतीर्य प्रविश्य, धैर्येण स्थैर्येणावगाढं प्रचुरं हृदयं चेतो अस्य तथाभूतः सन् , तत्र रणङ्गणे, अभ्यमित्राणं शत्रुपक्षीयम्, शाश्वमन्त्रिगं शत्रुसचिवम्, संगराय युद्धाय संनद्वं तत्परम्, निध्याय दृष्टा, क्रोधेन कोपेन परतन्त्रितं परायत्तं चित्तं मनो यस्य तथाभूतो भवन , योद्धं युद्धं कक्षुम्, उपचक्राम तत्परो बभूव ।
चण्डवात इति-पञ्चाननस्येव पराक्रमो यस्य स मृगेन्द्रविक्रमः, मण्डलाधिपतिर्भूपतिः चण्डवातस्तीच्णपवनः अम्भोदानिव मेघानिब, भटान् योद्धन् , कान्दिशीकत्वं भयद्रुतत्वम् 'कांदिशीको भयद्रुते' इत्यमरः, भयकृतपलायमानताम्, निनाय प्रापयामास । 'अकथितञ्च' इति नग्रतेईिकर्मकत्वम् ।। ८२ ॥
जिगायेति-ततः कतिपयक्षणव्यापियुद्धानन्तरम्, जन्याजिरं समराङ्गणमेवाभ्रं गगनं तत्र तिग्मांशुः सूर्यः, जयश्रिया विजयलक्ष्म्याः प्राणवल्लभो जीवितेशः, वीरः शूरः, जनानां लोकानाम् , अधिपः स्वामी सत्यन्धर इति यावत् , मन्त्रिणं शत्रुसचिवम् , जिगाय जयति स्म 'सन्लि योजः' इत्यभ्यासस्य कुत्वम् ॥ २ ॥
अथ काठाङ्गारोऽपीति-अथ तदनु, काष्ठाङ्गारोऽपि कृतघ्नशिरोमणिरपि, संगरे समरे, निजामात्यस्य स्वसचिवस्य भङ्गं पराजयम् , निशम्य श्रुत्वा, तरङ्गितक्रोधेन वृद्विङ्गतकोपेन कुटिलितो वक्रीकृतो भृकुटीविटङ्को श्रृप्रदेशो यस्य तथाभूतः सन् सामजसमाजश्च गजगणश्च वाजिनश्च हयाश्च पादातानि च पदातिसमूहश्चेति

Page #88

प्रथमो लम्भः
ततया प्राणिगणवधविरतं तं वयस्य इव स्वस्थतां निनाय ।
स्वर्ग भूपो राजहा राज्यलक्ष्मी भेरीशब्दः श्रोत्रदेशं च देव्याः । पौराः शोक पण्डिताः स्त्रीविरक्तिं जन्यं शान्ति योगपद्यात्प्रपेदे ।।४।। तावञ्च यन्त्रं भ्रमणेन हीनं शनैः शनैस्तद्वियतोऽवतीर्य ।
तां भतृशोकानलदह्यमानां प्रपातयामास बने पित णाम् ।। ततश्च कुणपकवलनार्थ मिलितनिःशङ्ककङ्ककाकसङ्कुलमभ्यर्णसंज्वलच्चिताचक्रज्वालासंतप्ततया निजाग्रभागसमारोपितपाटच्चरगलनिरर्गलनिर्गलल्लोहितधारासंसर्गसंजातचुंकारिधूम्यसञ्छादितैः शूलैः समाकीर्ण सामिदग्धं शवं चिताहुतवहादाकृष्य खण्डशो विच्छिय खादन्तीनां डाकिनीनां कोलाहलेन कटाग्निदह्यमाननुकरोटिपटुचटात्कारेण च भीकरं यत्पुरप्रेतागारमवलोकमाना सा नरदेवमहिपी मूर्छापतचेतना बभूव ।
अजानती कश्मलपारवश्यात्प्रसूतिपीडां नरपालजाया ।
मासे तदा वै जनने दिनेऽस्मिम्प्रासूत सूर्नु तपनं यथा द्यौः ।।५।। सामजसमाजवाजिपादातं तेन शबलं चित्रितं तेन, बलेन सैन्येन, सनाथः सहितः सन् , नरनाथं नरेन्द्रम्, अभिगम्य तस्य संमुखं गत्वा, बहुधा विविवप्रकारेण, युद्ध्वा युद्धं कृत्वा, वैराग्यस्य निर्वेदस्यायत्तं निम्नं चित्तं हृदयं यस्य तस्य भावस्तत्ता तया, प्राणिगणस्य जन्तुसमूहस्य वधाद्धिंसनात् , विरतो विरक्तस्तम्, तं नृपम्, वयस्य इव सखेव, स्वःस्थतां स्वः स्वर्गस्तस्मिस्तिष्टतीति स्वःस्थस्तस्य भावः स्वःस्थता तां स्वर्गवासिचम्, पक्षे स्वस्थतां 'शर्प रे शरि विसर्गलोपो वा बक्तव्यः' इति वार्तिकेन विकल्पेन विसर्गलोपः। नीरोगताम्, निनाय प्रापयामास ।
स्वर्ग भूप इति-भूपः सत्यन्धरः, स्वर्गं त्रिदिवम् , राजहा काष्टाङ्गारः, राज्यलक्ष्मी राज्यश्रियम्, भेरीशब्दश्च ढक्कानादश्च, देध्या विजयायाः, श्रोत्रदेशं कर्णप्रदेशम्, पौरा नागरिकाः, शोकं खेदम्, पण्डिता विद्वांसः, स्त्रीविरक्तिं ललनाभ्यो विरागम्, जन्यं युद्धम्, शान्ति प्रशमम्, योगपद्याद्युगपदेव, प्रपेदे प्राप । अनेकेपां एकक्रियया सह सम्बन्धाद्दीपकालङ्कारः॥ १४ ॥
तावचेति–तावत्कालपर्यन्तम्, ब्रमणेन भ्रमणशक्त्या, हीनं रहितं तत् यन्त्रं शनैःशनैः मन्दं मन्दं वियतो गगनात्, अवतीर्य अवरुद्य, भर्तुः शोक एवानलस्तेन दह्यमाना ताम्, प्राणपतिविरहजन्यखेदपावकभस्मीभवन्तीम्, तां विजयाम्, पितणां बने श्मशाने प्रपातयामास स्खलयामास ॥
ततश्चेति-ततश्च राज्ञः स्वर्गप्रयाणानन्तरम्, कुणपकवलनार्थं मृतकदेहभक्षणार्थम्, मिलिता एकत्र संगता निःशङ्का निर्भयाश्च ये कङ्ककाकाः पक्षिविशेपास्तैः सङ्कुलं व्यासम् अभ्यण निकटं संज्वलत् प्रदीप्यमानं यञ्चिताचक्रं चितासमूहस्तस्य ज्वालाभिरर्चिभिः संपृतया निष्टतत्वेन, निजाग्रभागे स्वशिखरे समारोपितोऽधिष्टापितो यः पाटच्चरश्वोरस्तस्य गलात्कण्ठात् निरर्गलं निर्बाधं यथा स्यात्तथा निर्गलन्त्यो निःशेषेण पतन्त्यो या लोहितधारा रुविरश्रेणयस्तासां संसर्गेण संपर्केण संजाता समुत्पन्ना चुंकारिणी चुमितिशब्दकारिणी या धूम्या धूमसमूहः 'पाशादिभ्यो यः' इति य प्रत्ययः, तया सञ्छादितैरावृतैः, शूलरायसकीलः, समाकीणं व्याप्तम्, सामिदग्धमधदग्धम्, शवं मृतदेहम, चिताहुतवहात् चित्याग्नेः आकृप्याकृष्टं विधाय, खण्डशः खण्डेन खण्डेन, विच्छिद्य विदार्य, खादन्तीनां भक्षयन्तीनां डाकिनीनां पिशाचीनाम् , [कविसमयेनेतवर्णनं न तु जैन सिद्धान्तेन तत्र देवानां मांसभोजनस्य नि पिद्धत्वात् ] कोलाहलेन कलकलशब्देन, विकटाग्निना विशालानलेन दह्यमानः पच्यमानो यो नृकरोटिनरकपालप्रदेशस्तस्य पटुस्तीच्णो यश्चटात्कारोऽव्यक्तशब्दविशेषस्तेन च, भीकर भयङ्करम् , तत्पुरस्य राजपुरीनगरस्य प्रेतागारं श्मशानम् , अवलोकमाना पश्यन्ती, सा नरदेवमहिपी, नृपतिप्रधानपत्नी विजयेति यावत् 'कृताभिपेका महिषी' इत्यमरः, मूर्च्छया निःसंज्ञतयापहृता दूरीभूता चेतना संज्ञा यस्यास्तथाभूता बभूव ।
अजानती-तदा तदानीम् , वै जनने मासे दशमे मासे, अस्मिन् दिने नृपतिप्राणावसानदिवसे, १ अयं श्लोको मुद्रितपुस्तके नास्ति ।

Page #89

३२
जीवन्धरचम्पूकाव्ये तदा जनकराज्यश्रीष्टु मृतिमिवास्थिता । सुतस्य भाग्यसंपट्टा देवता काचिदागता ॥८६॥ दिशि दिशि विसरद्भिः पुत्रतेजाविलासै
बहलतिमिरजाले नाशिते तत्क्षणेन । विलसितमगिदीपा देवताक्लुप्तरूपाः
सुतरुचिपरिभूता मङ्गलार्था बभूवुः ।। ८७ ।। तस्या मुखेन्दारवलोकनन शोकाम्बुधिवृद्धिमवाप देव्याः ।
अभ्यग्रभावः किल बान्धवानां सुखस्य दुःखग्य च वृद्धिहेतुः ॥ ८८ ।। हा मनोजाकाररूप हा महागुणमणिद्वीप हा मानसविहारराजहंसरवरूप हा मदनकेलिचतुरभूप मम प्राणेकरूप वासि कासीति विलय ती शोकविपमोहिताङ्गी लताङ्गी तां देवतापि लोकोत्तरतोकोत्तममहिमवर्णनपीयूपपरिपेचनेन समुज्जीवयन्ती सुवर्णसवर्णपु तदीयाङ्गेपु लसदृर्णाप्रमुख विलक्षणलक्षणप्रदर्शनेन प्रत्याययन्ती तनुजवर्धनोपायचिन्तासंतमसदृरीकरणधीरतरमित्थं गिरमुत्थापयामास । कश्मलपारवश्यात् कृच्छूपारतन्त्र्यात्, प्रसूति-पोडां प्रसवकष्टम्, अजानती न बुध्यमाला, नरपनिजाया राज्ञी विजयेति यावत्, योगगनं तपनं यथा सूर्यमिव, सूनु सुतम्, मासूत जनयामास । उपमा ॥ ८५ ॥
तदेति-तदा तस्मिन् काल, मूर्ति शरीरम्, आस्थिता प्राधा, जनकराज्यश्रीरिच पितृराज्यलक्ष्मीरित्र सुनस्य पुत्रस्य, भाग्यसंपदा पुण्यसम्पत्तिा, द्रष्टुं विलोकयिनु नां विजयामिनि शेषः, काचित् कापि, देवता, देवी, आगता समायाता ॥८६॥
दिशि दिशीति-दिशि दिशि प्रतिकाष्ठम्, विसरद्धिः, प्रसरद्धिः पुत्रस्य शिशोस्तेजोविलासैः सहजज्योतिःप्रकाशः, बहलं प्रभूतं यत्तिमिरजालं ध्वान्तसमूहस्तस्मिन् , त क्षणेन तत्कालेन, नाशिते विध्वस्ते सति, देवतया देव्या क्लसं रहितं रूपं येषां ते तथाभूताः, विलसिताः शोभिता ये मणिदीपा रन्नप्रदीपाः ते, सुतस्य पुत्रस्य रुच्या देहदीपन्या परिभूतास्तिरस्कृताः सन्तः, मङ्गलमेवार्थः प्रयोजनं येषां तथाभूताः, बभूवुरासन् ॥ ८७॥
तस्या इति-तस्या देवतायाः, मुखेन्दोवदनचन्द्रमसः, अबलोकनेन दर्शनेन, देव्या विजयायाः, शोक एवाम्बुधिः खेदसागरः वृद्धिम् उन्नतिम् , अवाप लेभे। बान्धवानामिष्टजनानाम् , अभ्यग्रभावः सांमुख्यम्, सुखस्य शर्मणः, दुःश्वस्य चाशातस्य च 'शर्मशातमुखानि च' इत्यमरः, वृद्धि हेतुः प्राबल्यकारणं भवाति शेपः, किलेति वार्तायाम् ॥ ८॥
हा मनोजेति-हा मनोजस्येव कामस्येवाकाररूपे संस्थानसौन्दर्ये यस्य तत्सम्बुद्धी, हा महागुणा एव मणयो रत्नानि तेषां द्वीपस्तत्सम्बुन्हौ, हा मानसं चित्तमेव मानसं मानससरोवरस्तस्मिन् विहारे क्रीडने राजहंसस्येव मरालस्येव पक्षे राजज्येष्टस्येव स्वरूपं यस्य तत्सम्बुद्धौ, हा मदनकेल्या कामक्रीडायां चतुरो दक्षस्तत्सम्बुद्धौ, मम विजयायाः, प्राणैकरूप जीवितोपम, भूप राजन् , क्वासि कुत्रासि क्वासि कुत्रासि, इत्येवं प्रकारेग, विलपन्तीं विलापं कुर्यन्तीम्, शोक एवं विपाद एव विपं गरलं तेन मोहितानि प्राप्तमू नि अङ्गानि यस्यास्ताम्, लताङ्गी कृशाङ्गीम्, तां राज्ञी, देवतापि देव्यपि, लोकोत्तरस्य सर्वश्रेष्टस्य तोकस्य पुत्रस्य य उत्तममहिमा परममाहात्म्यं तस्य वर्णनमाख्यानमेव पीयूपममृतं तेन परिपेचनं पर्युक्षणं तेन, समुजीवयन्ती समुल्लासयन्ती, सुवर्णसवणेषु कनककल्पेषु, तदीयाङ्गषु पुत्रावयवेपु, लसन्ति शोभमानानि, ऊर्णाप्रमुखानि मकरिकाप्रयानानि यानि विलक्षणलक्षणानि विचित्रचिह्नानि तेषां प्रदर्शनेन विलोकनेन, प्रन्याययन्ती विश्वासमुत्पादयन्ती, तनुजवर्धनस्य पुत्रवृद्धर्य उपायाः साधनानि तेषां चिन्तैव संतमसं गाढध्वान्तम् तस्य दूरीकरणेऽपहरणे धीरतरमतिशयेन धीरं यथा स्यात्तथा, इत्थं वच्यमाणप्रकाराम, गिरं वाणाम्, उत्थापयामास उत्थापयति स्म, जगादेति यावत् ।
१ तिमिरबहलजाले ब०। २ मणिरूपा मु० ।

Page #90

प्रथमो लम्भः
३३
पुत्रस्य वर्धनविधौ विजहाहि चिन्तां
संवर्धयिष्यति सुतं तव कश्चिनम् । चन्द्रश्चकोरमिव चूततरुर्यथा वा
वाले पिकं कमलिनीविसरो मरालम् ||६|| तदात्व एवात्र मृतं तनूजं विसृज्य गन्धोत्कटवैश्यनाथः । योगीन्द्रवाक्यस्मरणेन सूनुं गवेषयन्लोचनगोचरोऽभून् ||१०|| तं दृष्ट्वा देवतावाक्यं प्रमाणं निश्चिकाय सा । संवादेन हि सर्वेषां प्रामाण्यमवगम्यते ॥ ६१ ॥
ततो महीकान्तकान्ता, निजान्तरङ्गरविकान्तजाज्वल्यमानप्रियविप्रयोगशो कानलकीलाकलापं तनयसुन्दरवदनचन्दिरालोकेन शमयिष्यन्ती, सरोजलोद्धृतशफरीब विना शिशुना स्थातुं क्षणमपारयन्त्यपि देवतावचनजनितविस्रम्भभावेन गत्यन्तराभावेन च गन्धोत्कटश्रेष्ठिसमर्पणाय कथं कथमप्यनुमतिमापाद्यमाना, स्वभावत एव समुद्रमपि निर्निद्राणतेजसां पुत्रं पित्रीयमुद्रया समुद्रं विधाय, विधाय च पुरतो, देवतया सह सहसान्तरधात् । पितृवनवनमध्ये बालसूर्यप्रकाशं
सुतमतिवितताभ्यां लोचनाभ्यां पिबन् सः ।
पुत्रस्येति - पुत्रस्य सुतस्य वर्धनविधौ संरक्षणकार्ये, चिन्तामू, विजहाहि विमुञ्च, 'ओहाक् त्यागे' इत्यस्य लोटि मध्यमपुरुषैकवचने रूपम् 'आ च हौं' इत्यात्वम्, तब भवत्याः, एनं वर्तमानम्, सुतं पुत्रम्, कश्चित् कोऽपि नरः, चन्द्रः शशी, चकोरमिव जीवं जीवमिव यथा वा येन प्रकारेण वा, चूततरुराम्रवृक्षः, बालमदीर्घायुषम्, पिक कोकिलम्, कमलिनीविसरः पद्मिनीसमूहः, मरालं हंसम्, वा, संवर्धयिष्यति पालयिष्यति । मालोपमा ॥ ८६ ॥
तदात्व इति - तदात्व एव तस्मिन्नेव काले अत्र पितृवने, मृतं परासुम्, तनूजं सुतम्, विसृज्य त्यक्त्वा, गन्धोत्कटवैश्यनाथो गन्धोत्कटनाम वैश्यपतिः, योगीन्द्रस्य महामुनेर्वाक्यस्य वचनस्य स्मरणमाध्यानं तेन, सूनुं जीवितमपरं पुत्रम्, गवेपयन्नन्वेपयन्, लोचनगोचरो दृष्टिविषयः, अभूत् ॥ १० ॥
तं दृष्ट्वेति—तं पूर्वोक्तं गन्धोत्कटम्, दृष्ट्वा चिलोक्य, सा विजया देवतावाक्यं देववचनम् 'संवर्धयिष्यति सुतं तव कश्चिदेनम्' इति रूपमिति यावत् प्रमाणं सत्यम्, निश्विकाय निश्चितवती 'विभाषा चे:' इति विकल्पेन कुत्वम्, हि यतः, संवादेनानुकूलसमर्थनेन, सर्वेषां निखिलानाम्, प्रामाण्यं याथार्थ्यम्, अवगम्यते ज्ञायते । अर्थान्तरन्यासः ॥ ६१ ॥
तत इति -- ततस्तदनन्तरम्, महीकान्तस्य भूवल्लभस्य कान्ता प्रेयसी, विजयेति यावत्, निजान्तरङ्गमेव स्वकीयान्तःकरणमेव रविकान्तः सूर्यकान्तोपलस्तस्मिन् जाज्वल्यमानः पुनः पुनरतिशयेन वा ज्वलन् यः प्रियविप्रयोगशोक एव वल्लभविप्रलम्भविषाद एवानलो वह्निस्तस्य कीलाकलापं ज्वालासमूहम्, तनयस्य सुतस्य सुन्दरवदनमेव सुभगास्यमेव चन्दिरश्चन्द्रस्तस्यालोकनं दर्शनं तेन, 'चन्दिरोऽनेकपे चन्द्रे' इति मेदिनी, शमयिष्यन्ती शान्तं करिष्यन्ती, सरोजलात्कासारनीरादुद्धृता समुद्धृत्य बहिनता शफरीव मत्सीव, शिशुना पुत्रेण, विनान्तरेण, क्षणमप्यल्पकालपर्यन्तमपि, स्थातुं निवसितुम्, अपारयन्त्यपि असमर्थापि, देवतावचनेन देवीवाक्येन जनितः समुत्पादितो यो विस्रम्भभावो विश्वासपरिणामस्तेन, गत्यन्तराभावेन च साधनान्तराभावेन च, गन्धोत्कट श्रेष्ठिने समर्पण प्रदानं तस्मै, कथं कथमपि केनापि प्रकारेण, अनुमतिमनुमोदनम्, आपाद्यमाना प्रापयन्ती, स्वभावत एव निसर्गेणैव, निर्निद्राणानि स्फुरन्ति च तानि तेजांसि ज्योतींषि तेषाम्, समुद्रमपि सागरमपि, पुत्रं तनूजम् पितुरियं पित्रीया सा चासौ मुद्रा च तया पितुराङ्गुलीन, समुद्रं मुद्रया सहितम्, विधाय कृत्वा, पुरतोऽग्रे विधाय च कृत्वा च देवतया देव्या सह सार्धम्, सहसा झटिति, अन्तरधात् तिरोहिताभूत् ।
पितृवनवनमध्य इति --- पितृवनं श्मसानं तस्य वनस्य गहनस्य मध्ये, बालसूर्यस्येव प्रातःप्रभाकर

Page #91

३४
जीवन्धरम् काव्ये
तृपित इव सरोऽम्भचातको यदु
प्रमृत जलकणालिं नातृपद्वैश्यनाथः ॥ ६२॥
अयं च, एधोऽन्वेपिजन इव महानिधिं महीशसुतमासाद्य, सद्य एवाङ्कुरितपुलका पदेशेन हृद्यालवालसंजातमञ्जुलमोदलताकोरकानिव विभ्राणः प्रीतेः परां कोटिमात्मजं चादधानः, तदङ्गस्पर्शसुखपारवश्येन प्रमदजलनिधिमग्न इव, हृदयान्तरे मलयजरसलिप्त इव, हिमवालुकादीर्घिका - निमज्जन्मूर्तिरिव, मोहाकान्त इव निद्राण इव, मत्त इव, परिमूढेन्द्रियगण इव, निमीलित चैतन्य इव, आनन्दपरम्परायाः परां काष्ठामातिष्ठमानो, जीवेत्याद्याशीर्वचनमाकर्ण्य, तमनङ्गरूपधेयं महाभागधेयमङ्गजं तन्नामधेयेनालं चकार ।
ततः स्वकीयावसथं समेत्य वणिक्पतिः कुद्ध इवाबभाषे । जीवन्तमप्यात्मजमद्य मत्ते विना परीक्षां मृतकं किमात्थ || १३ || यद्वा संभ्रान्तचित्तानां वनितानां स्वभावतः ।
युक्तं न किं कुमारस्य मारान्तत्वप्रकल्पनम् ॥ ६४॥
इत्यादिवचनसायकेन निजनायकेन समर्पितं नयनानन्दनं नन्दनं सुनन्दापि समाददाना स्येव प्रकाश उज्ज्वलत्वं यस्य तम्, सुतं पुत्रम्, अतिवितताभ्यामतिदीर्घाभ्याम्, लोचनाभ्यां नयनाभ्याम्, पिवन्नवलोकयन्, स पूर्वोक्तः, वैश्यनाथ गन्धोत्कटः, सरोऽम्भः कासारसलिलम् पिबन् धयन् तृपित इव पिपासुरिव, अभ्रान्मेघात् प्रसृतानां निःसृत्य विस्तृतानां जलकणानां वारिविन्दूनामालिः पङ्क्तिस्ताम, पिवन्, चातको यत् जीवजीव इव, नातृपत् संतृप्तो नाभूत् ॥ ६२ ॥
अयं चेति -- अयं च गन्धोत्कट, महानिधि विपुलभाण्डारम्, आसाद्य प्राप्य, एधोऽन्वेपिजन इवेध्मगवेपिपुरुष इव, महीशसुतं राजपुत्रम्, आसाद्य लब्ध्वा सद्य एव झटित्येव, अङ्कुरितानां प्रादुर्भूतानां पुलकानां रोमाञ्चाणामपदेशेन व्याजेन हृदयमेव स्वान्तमेवालवालमावापस्तस्मिन् संजाता समुत्पन्ना या मज्जुमोदलता मनोहरानन्दवल्लरी तस्याः कोरका: कुड्मलास्तान् बिभ्राण इव दधान इव प्रीतेः प्रसन्नतायाः, परामन्त्याम्, कोटिमवधिम्, आत्मजं पुत्रं च आदधान आधरन्, तदङ्गस्य पुत्रशरीरस्य स्पर्शेन संगेन यत्सुखं तस्य पारवश्यं परायत्तत्वं तेन, प्रमद एव जलनिधिः प्रमदजलनिधिर्हर्पपारावारस्तस्मिन्मन sa बुडित इव, हृदयाभ्यन्तरे चित्तमध्ये, मलयजरसेन चन्दननिस्यन्देन लिप्त इव दिग्ध इव, हिमबालुकानां प्रायसिकतानां दीर्घिका वापिका तस्यां निमज्जन्ती वगाहमाना मूर्तिः शरीरं यस्य स तथाभूत इव, मोनाक्रान्तो मोहाक्रान्तो मूढस्तद्वत्, निद्राण इव शयान इव मत्त इव चीव इव, परिमूढः प्राप्तमोह इन्द्रियगणो हृपीकसमूहो यस्य तथाभूत इव, निमीलितं तिरोहितं चैतन्यं यस्य तथाभूत इव, आनन्दपरस्परायाः प्रमोदसन्ततेः, परामुत्कृष्टाम्, काष्टां सीमानम्, आतिष्ठमानः प्राप्नुवन्, सन्, 'जीव' 'जीवतात् ' इत्याद्याशीर्वचनमितिप्रभृतिदीर्घायुष्यवचनम्, आकर्ण्य निशम्य, अनङ्गस्येव कामस्येव रूपधेयं सौन्दर्यं यस्य तम्, महद्भागधेयं भाग्यं यस्य तं विपुलभाग्यम्, तं पूर्वोक्तम्, अङ्गजं सुतम्, तन्नामधेयेन जीवेति नाम्ना, अलञ्चकार भूपयामास ।
तत इति -- ततस्तदनन्तरम्, वणिक्पतिगन्धोत्कटः, स्वकीयावस्थं स्वकीयगृहम्, समेल्यागत्य, क्रुद्ध इव कुपित इव, वनितां प्रति, आबभाषे जगाद, अयि मत्ते तीबे ! अद्यास्मिन् दिवसे, जीवन्तमध्यमृतमपि, आत्मजं पुत्रम्, परीक्षां विना विचारमन्तरेण, मृतक परासुम्, किं केन कारणेन, आत्थ कथयसि ? इति । अन्यस्या मातुरपत्यं विज्ञाय कदाचिदियं स्त्रीस्वभावादस्य निजापत्यवत्पालनं न कुर्यादित्याशङ्कय गन्धोत्कटेन तस्यान्यापत्यकत्वं निरस्तमिति रहस्यम् ॥ ६३ ॥
यद्वेति यद्वेति पक्षान्तरे, स्वभावतो निसर्गेण सम्भ्रान्तं क्षुभितं चित्तं यासां तासां वनितानां नारीणाम्, कुमारस्य पुत्रस्य, मारान्तत्वप्रकल्पनं मृतपर्यन्तकल्पनम् किं न युक्तं किं न योग्यमपि तु योग्यमेव । निसर्गेण संभ्रान्तचित्तानां विवेकः कुत इति भावः ॥ ६४॥
इत्यादिवचनेति — इत्यादीनि इतिप्रभृतीनि वचनान्येव सायकः शरस्तेन सह, निजनायकेन स्व

Page #92

प्रथमो लम्भः
तदङ्गसौष्ठवकलावलोकनजनितष्टिदोपपरिहारायेव तरलतरकटाक्षनीलोत्पलदाममेचकरुचिवीचिकाविचितमातेन ।
पायं पायं नयनचपकै रूपलावण्यलक्ष्मी
सौधीं धारां प्रकृतिमधुरां वैश्यजायापती तो। स्पर्श स्पर्श कुसुममृदुलं विग्रहं तस्य सूनो
स्तृप्तिं प्राप्यानितरसुलभां प्रापतुर्विस्मयाब्धिम् ।। ६५ ।। देवता च महिपीतनुवल्लयाः साम्यमाश्रमलतास्विव द्रष्टुम् ।
बान्धवालयपराङ्मुखोमिमां दण्डकावननिवासमनैपीत् ।। ६६ ।।
अथ समीहितार्थसिद्धिजनिततोपकलितायां देवतायां सव्याजमन्तहितायामियं च राजपत्नी नैजमानससरोवरे सन्तविकचजिनपादपयोजविशोभिते नन्दनराजहंसं संक्रीडयामास ।
या हंसतूलशयनस्थलतान्तवृन्त
क्लेशासहा पुरि पुराजनि काननान्ते । दर्भपु हन्त शयनं बहुमन्यते स्म
सा मालतीकुसुमकोमलगात्रवल्ली ।। ६७ ॥ वल्लभेन, समर्पितं प्रदत्तम्, नयनान्यानन्दयति नयनानन्दनस्तं लोचनालादकम्, नन्दनं पुत्रम्, समाददाना गृह्णाना सुनन्दापि गन्धोत्कटवल्लभापि, तस्य पुत्रस्याङ्गसौष्टवकलायाः शरीरसौन्दर्यकलाया अवलोकनेन जनितः समुत्पन्नो यो दृष्टिदोपस्तस्य परिहारो निराकरणं तस्मा इव, तादयें चतुर्थी, तरलतरा अतिचपलाः कटाक्षा अपाङ्गान्येव नीलोत्पलदामानि नीलारविन्दमाल्यानि तेषां मेचकरुचिर्वाचिकया कृष्णकान्तिसन्तत्या विचितं व्याप्तम्, आतेने चकार ।
पायं पायमिति-सा च स चेति तो सुनन्दागन्धोत्कटा, वैश्यजायापती वणिग्दम्पर्ता, तस्य सूनोः पुत्रस्य, प्रकृत्या स्वभावेन मधुरा मनोहरा मिष्टेति यावत् ताम्, रूपलावण्यलक्ष्मी वर्णसौन्दर्यश्रियम्, सौधीं सुघाया इयं साधी ताम् पीयूषसम्बविनीम, धारा प्रवाहम्, नयनचपकैलॊचनपानपात्रः, पायं पायं पीत्वा पीवा, 'आभीक्ष्ण्ये णमुल च' इति णमुल् , कुमुममिव पुष्पमिव मृदुलं कोमलम्, विग्रहं शरीरम्, स्पर्स स्पर्श स्पृष्ट्वा स्पृष्ट्वा, नेतरेयां सुलभेत्यनितरसुलभा तामन्यजनदुर्लभाम्, तृप्ति संतोषम्, प्राप्यासाद्य, विस्मयाब्धिमाश्चर्यसागरम् प्रापतुर्लेभाते ॥ १५ ॥
देवता चेति-देवता च देवी च, महिषीतनुवल्ल्या राज्ञीशरीरवल्लाः , साम्यं सादृश्यम्, आश्रमलतासु तपोवनवल्लीषु, द्रष्टुमिवावलोकयितुमिव, बान्धवालयाद्भातृगृहात्पराङ्मुखी विमुखाम्, इमाम् विजयाम्, दण्डकावने दण्डकाभिधानकानने निवासस्तपोवनवासम्, अनैपीत्प्रापयत् । अत्र तृतीयं चरणं रथोद्धताया अन्यानि च त्रीणि स्वागतायाः। इत्थमुपजातिवृत्तम् । तदुक्तम् 'इत्थं किलान्यास्वपि मिश्रिताम् स्मरन्ति जातिष्विदमेव नाम' ॥१६॥
अथेति-अथानन्तरम्, समीहितार्थस्य समभिलषितकार्यस्य सिद्धया साफल्येन जनितः समुद्भूतो यस्तोपः सुखं तेन कलितायां सहितायाम्, देवतायां देव्याम्, सव्याज कस्यापि कार्यस्य मिषेण, अन्तर्हितायां तिरोभूतायां सत्याम्, इयं च राजपनी विजया, सन्ततं निरन्तरं विकचाभ्यां प्रस्फुटिताभ्यां जिनपादपयोजाभ्यां जिनेन्द्रचरणकमलाभ्याम् विशोभिते विराजिते, नैनं स्वकीयं मानसमेव चित्तमेव सरोवरः कासारस्तस्मिन् , नन्दन एव राजहंसस्तम्, पुत्रमरालम्, संक्रीडयामास ग्वेलयामार । जिनेन्द्रचरणारविन्दे पुत्रञ्च ध्यायन्ती समयमजीगमदिति तात्पर्यम् ।
या हंसेति-पुरा भर्तृराज्यवेलायाम, या विजया, पुरि नगर्याम्, हंसतूलशयनस्थानां हंसतृलोपलक्षितमृदुलविष्टर स्थितानां लतान्तानां पुष्पाणां वृन्तैबंधनैर्यः क्लेशो दुखं तस्यासहा सोढुमसमर्था, अजनि बभूव, मालतीकुसुममिव मल्लीपुप्पमिव कोमला मृदुला गात्रवल्ली शरीरलता यस्यास्तथाभूता, सा विजया, काननान्ते वनमध्ये, दर्भेषु कुशेष, शयनं स्वापम्, बहुमन्यते स्म श्रेष्टं बुध्यते स्म, हन्तेति खेदेऽव्ययम् ॥१७॥

Page #93

जीवन्धरचम्पूकाव्ये
पुरेऽपि मानिनीवारतोषितायाः सतीमणेः ।
काननेऽजनि नीवारोऽप्याहारोऽस्याः किमद्भुतम् ॥ ६ ॥ तावन्नन्दनसमागमसञ्जातमोदबन्धोत्कटेन तंतन्यमानं महोत्सवसार्थमात्मार्थं गणयता सकलसद्धर्मपरमकाष्ठाङ्गारेण काष्ठागारेण दापितमर्थजातं तत्क्षणजातैस्तदाज्ञासमानीतैरितरैरपत्यैः सह लब्ध्वायमूरुजपतिरितरात्मजैः समं निजात्मजमविशेषेण वर्धयामास ।
यथा यथा जीवकयामिनीशो विवृद्धिमागाद्विलसत्कलापः । तथा तथावर्धत मोदवार्धिरुद्वेलमूरव्यनिकायभर्तुः ॥ ६६ ।।
उत्तानशयने बिभ्रन्मुष्टिं तुष्टिकरः सुतः।
उद्यत्कुड्मलयुग्मश्रीपद्माकरतुलां दधौ ।।१००।। मुग्धस्मितं मुखसरोजगलन्मरन्द
धारानुकारि मुखचन्दिरचन्द्रिकाभम् । पित्रोः प्रमोदकरमेप बभार सूनुः
कीर्तेर्विकासमिव हासमिवास्यलक्ष्म्याः ।।१०१।।
पुरेऽपि-पुरेऽपि नगरेऽपि, मानिनीनां मानवतीनां वारः समूहस्तेन तोपिता प्रसादिता तस्याः, पक्षे मानिना प्रमाणवता, नीवारेण वन्यधान्येन तोपितायाः, अस्याः सतीश्रेष्ठायाः काननेऽपि वनेऽपि, नीवारो वन्यधान्यम्, आहारो भोजनम्, अजनि बभूव, अत्र किमद्भुतं किमाश्चर्यम्, न किमपीति यावत् ॥ १८ ॥
तावन्नन्दनेति–तावता कालेन, नन्दनस्यामकस्य समागमेन लाभेन संजातः समुत्पन्नो य आमोदबन्धो हर्षसम्बन्धस्तेनोत्कटः प्रगल्भस्तेन, 'नन्दनो दारकोऽर्भकः' इति धनञ्जयः, गन्धोत्कटेन तन्नामवैश्यपतिना तंतन्यमानमतिशयेन विस्तार्यमाणम्, महोत्सवानां महोल्लासानां सार्थः समूहस्तम्, आत्मार्थं निजप्रयोजनकम्, गणयता बुध्यमानेन, सकलसद्धर्म एव निखिलसमीचीनधर्म एव काष्टान्येधांसि तेपामगारः प्रज्वलितानलस्तेन, काष्टाङ्गारेण कृतघ्नेन, दापितं प्रापितम्, अर्थजातं धनसमूहम् , तत्क्षणं तत्काले जाताः समुत्पन्नास्तैः, तस्याज्ञया तन्निदेशेन समानीताः प्रापितास्तैः, इतरैरन्यैः, अपत्यैः पुत्रैः, सह साधम्, लब्ध्वा प्राप्य, अयमेषः, ऊरुजपतिर्वैश्यपतिः, इतरेपामन्येपामात्मजाः पुत्रास्तैः, समं साकम्, निजामजं स्वाङ्गजम् जीवमिति यावत्, अविशेषेण सामान्येन भेदमावमन्तरेणेति यावत् ; वर्धयामास वर्धयति स्म ।
यथा यथेति-विलसन्तीः शोममानाः कलाश्चातुरीः पक्ष षोडशभागानयते गच्छति प्राप्नोतीति विलसत्कलापः, जीवक एव यामिनीशो जीवकयामिनीशो जीवन्धरचन्द्रः, यथा यथा येन प्रकारेण, विवृद्धिमौन्नत्यम्, आगात् प्राप्नोत्, तथा तथा तेन तेन प्रकारेण, ऊरव्यानां वैश्यानां निकायः समूहस्तस्य भर्ता स्वामी तस्य गन्धोत्कटस्येत्यर्थः, मोदवाधिहर्षपारावारः, उद्वेलं निर्मर्यादं यथा स्यात्तथा, अवर्धत वृद्धिंगतो बभूव । रूपकालङ्कारः ॥ ६ ॥
उत्तानशयन इति-उत्तानशयने ऊर्ध्वमुखस्वापे, मुष्टिं बद्धकरपुटम्, बिभ्रद् दक्षत, तुष्टिकरः सुखकरः, सुतो नन्दनः, उद्यत्समुत्पद्यमानं कुड्मलयुग्मं मुकुलयुगलं यस्मिन्, एवंभूतो यः श्रिया लचम्याः पद्माकरः कमलोपलक्षितकासारस्तस्य तुलामुपमां, दधौ धृतवान् ॥ १० ॥
मुग्धस्मितमिति-एप सूनुः-अयं बालकः, मुखमेव सरोजं मुखसरोजं वदनारविन्दं तस्माद्लन्त्याः पतन्त्या मरन्दधाराया आसवसन्ततेरनुकारि विडम्बयित, मुखमेव वक्त्रमेव चन्दिरश्चन्द्रस्तस्य चन्द्रिकाया ज्योत्स्नाया आभेवाभा दीप्तिर्यस्य तत्, माता च पिता चेति पितरौ तयोः 'पिता मात्रा' इत्येकशेषः, प्रमोदकरमानन्दधायकम्, कीर्तेयशसः, विकासमिव प्रस्फुरणमिव, आस्यलक्ष्म्या मुखश्रियाः, हासमिव हसितमिव, मुग्धञ्च तस्मितञ्चेति मुग्धस्मितं सुन्दरमन्दहसितम्, बभार दधार 'मुग्धः सुन्दरमृढयोः' इत्यमरः। उपमोत्प्रेक्षे ॥ १०१॥

Page #94

प्रथमो लम्भः
पयोधरं धयन् सूनुः पयो गण्डूपितं मुहुः । उरिकीर्तिकल्लोलं किरन्निव विदिद्युते || १०२ ॥ सञ्चरन् स हि जानुभ्याममले मणिकुट्टिमे । प्रतिविम्वं परापत्यबुद्ध्या संताडयन्बभौ ।।१८३|| क्रमेण सोऽयं मणिकुट्टिमाङ्गणे नखस्फुरत्काञ्चिभरीभिरचिते । स्खलत्पदं कोमलपादपङ्कज़क्रमं ततान ग्रसवान्तृते यथा ||१०|| तावत्सुनन्दापि जलगर्भेव कादम्बिनी रत्नगर्भेव वसुमती सलगर्भेव बल्लरी तेजोगर्भव शुनासीरकाष्टा श्रेष्ठसती शनैरन्तर्वत्नीधुरामाविभ्राणा क्रमेण नवमासेष्वतीतेषु नन्दाच्यं नाम नन्दनं जनयामास ।
३७
तत्सभ्रात्रेण विभ्राजन्मन्मनालापलालितः । जीवकस्तनयैरन्यैर्मुदा चिक्रीड पांसु || १०५ ||
अथ पञ्चमे वयसि सञ्चरन्प्रत्यक्ष पञ्चशरः समुदञ्चियव्यक्तवचनप्रपञ्चः स्वयमागतस्य सकल
पयोधरमिति - पयोधरं मातुः स्तनम्, धयन् पिवन्, सूनुः पुत्रः, मुहुर्वहुवारम्, गण्डषितं कुरलकवदाचरितम्, पयो दुग्धम्, उद्भिरन् उद्यमन् कीर्तिकल्लोलं यशस्तरङ्गम्, किरन्निव क्षिपन्निव, वाँ शुशुभे ॥ १०२ ॥
सञ्चरन्निति - अमले स्वच्छे, मणिकुट्टिमे रत्नखचितभूनागे, जानुभ्यां जह्न भ्याम्, 'जघनं जानु जहुँच' इति धनञ्जयः, सञ्चरन् समन्ताद् भ्रमन् स सूनुः, प्रतिबिम्बं स्वस्यैव प्रतिकृतिम्, परमन्यच्च तदपत्यं च पुत्रश्चेति परापत्यं तस्य बुद्धिर्धिपणा तया अन्यपुत्रभ्रान्त्या ताडयन् पीडयन् बभौ शुशुभे हीत्यव्ययं पादपूत । भ्रान्तिमान् ॥ १०३ ॥
क्रमेणेति — सोऽयं बालकः क्रमेण क्रमशः, नखानां नखराणां स्फुरन्त्यः प्रसरन्त्यः कान्तयो दीप्तय एव झर्यो वारिप्रवाहास्ताभिः अञ्चिते शोभिते, अतएव प्रसवः पुष्पैरास्तृतं व्याप्तं तस्मिन् यथा दृश्यमाने मणिकुट्टिमाङ्गणे रत्नखचितचत्वरे स्खलत्पदं पतच्चरणं यथा स्यात्तथा, कोमलपादपङ्कजयोर्मृदुलचरणकमल्योः क्रमं विक्षेपम्, ततान विस्तारयामास । उत्प्रेक्षा ॥ १०४ ॥
तावदिति - तावत् तावता कालेन श्रेष्ठिनः सती श्रेष्टसती गन्धोत्कटवैश्यपतिपत्नी, सुनन्दापि सुनन्दाभिधानापि, जलं तोयं गर्भे मध्ये यस्यास्तथाभूता कादम्बिनीव मेवमालेव, रत्नं मणिर्ग में स्था स्तथाभूता वसुमतीव पृथिवीय, फलं गर्भे मध्ये यस्यास्तथाभूता, वल्लरीव लतेव तेजो दिवाकराभिधानं गर्भे यस्यास्तथाभूता शुनाशीरकाष्ठेव पुरन्दरदिशेव प्राचीवेति यावत् शनैः क्रमशः, अन्तर्वनीथुरां गर्भिणीभारम्, अन्तरस्ति गर्भो यस्या अन्तर्वर्तनी 'अत्तर्व पतिवतोर्मुक्' इति निपातितम्, आविभ्राणाआदधाना सती, क्रमेण क्रमशः, नवमासेषु, अतीतेषु अपगतेषु सत्सु नन्द्राज्यं नाम नन्दनं तनयम, जनयामास प्रासूत ।
तत्सौभ्रात्रेण – सुभ्रातुर्भावः कार्यं वा सौभ्रात्रं तस्य नन्दाव्यस्य सौभ्रात्रं सुसहोदरत्वं तेन, विभ्राजन् शोभभानः, मन्मनालापेनास्पष्टाक्षरवार्तया लालितः शोभितः, जीवकः विजयासुतः, अन्यैरितरैः, तनयैः पुत्रैः सह पांसुषु धूलि, चिक्रीड क्रीडति स्म । बाला हि पांसुषु रमन्ते तरामिति जातिः ॥ १०५ ॥
अथ पञ्चमे वयसीति - अथानन्तरम्, पञ्चमे वयसि सञ्चरन् पञ्चमवर्षावस्थायां संचारं कुर्वाणः, समुदञ्चितः सम्यक्प्रकारेण प्रकटितो व्यक्तवचनानां स्पष्टवचसां प्रपञ्चः समूहो यस्य सः, कटीरव किशोरस्य मृगेन्द्रमाणवकस्येवाकृतिः संस्थानं तेज इति यावत्, यस्य सः, अयं जीवकः, स्वेच्छया, आगतस्य प्राप्तस्य, सकलकला एव निखिलवैदग्ध्य एव कल्लोलिन्यः सरितस्तासाम्, शैलः पर्वतस्तस्य, शैलो हि सरितामुद्गम

Page #95

जीवन्धरचम्पूकाव्ये कलाकल्लोलिनीशैलस्यायनन्दिनामधेयस्याचार्यवर्यस्योपकण्ठे कण्ठीरवकिशोराकृतिरयं प्रत्यहन्ग्रहपरिहाराय परिकलितसिद्धनमस्यः सिद्धमातृकाप्रसिद्धां सरस्वती परिशीलयामास ।
लेभे जीवंधरो वाणी क्रमनिर्जितसिन्धुरः । नमस्यत गुमं सोऽयं मनस्यमितभक्तितः ॥१०६॥
इति महाकविहरिचन्द्रविरचिते श्रीमति जीवन्धरचम्पृकाव्ये
सरस्वतीलम्भो नाम प्रथमो लम्भः।
स्थानलेन प्रसिद्धः, आर्यनन्दीति नामधेयं नाम यस्य तस्य आचार्यवर्यस्य सूरिश्रेष्ठस्य, उपकण्ठे समापे, प्रत्यूहव्यूहस्य विघ्नसमूहस्य परिहारो निवारणं तस्मै, परिकलिता कृता सिद्धनमस्या सिद्धपरमेष्टिपूजा येन तथाभूतः लन् , 'पूजा नमश्यापचितिः सपर्या चाहणा समा' इत्यमरः, सिद्धमातृकया अनादिवर्णपरम्परया प्रसिद्धा प्रख्याता ताम्, सरस्वती परिशीलयामास, परिशीलनं चकार, सरस्वत्या अभ्यासमकादिति भावः ।
लेभे-क्रमेण गत्या निर्जितः पराजितः सिन्धुरो हस्ती येन सः, सोऽयं जीवन्धरः, वाणी सरस्वतीम्, लेभे, प्राप्तवान्, मनसि चित्ते, अमितभक्तितोऽऽसीमभवत्या, गुरुम्, आर्यनन्दिनम् अनमस्यत नमश्चकार 'नमो वरिवमश्चित्रङः क्यच' इति क्यच् ॥ १०६॥
इति महाकविश्वासी हरिचन्द्रश्चेति महाकविहरिचन्द्रस्तेन विरचिते सुविहिते चम्पुजीबंधरे जीवन्धरचम्पूनाम सन्दर्भ सरस्वत्या लम्भः प्राप्तिर्यस्मिस्तथाभूतो नाम प्रथमो लम्भः प्रथमप्रकरणम्, ममातः । इतिशब्दः समाप्त्यर्थवाचकः ।
इति महाकविहरिचन्द्रविरचिते श्रीमति 'कौमुदी' व्याख्याधरे जीवन्धरचम्पूकाव्ये
सरस्वतीलम्भो नाम प्रथमो लम्भः ।

Page #96

द्वितीयो लम्भः
अथ हृद्यतमं किञ्चन विद्यासदनमासाद्य वयस्यसंसदवतंसितं, जीवंधरः सकलकलाकलापैरपरकलाविलुब्धैरिव स्वयं निवासगृहतया परिगृहीताइखिलपण्डिताखण्डलाइस्मादाचार्यवर्यादखिलाः कलाः, बसन्तादिव वनप्रियः कलरवलीलाः, घनसमयादिव केकितरुणः केकाः, अध्यगीष्ट ।
तञ्चित्ताम्बुजमापेदे सूर्योलोकाद्विनिद्रताम् ।
प्रासूत च कलाजालमकरन्दझरी ततः ॥ १॥ समस्तविद्यावनितासमागमे निरस्तविना गुरुभक्तिरेव । विलोभनीयस्य वधूभिरन्ततः सुतस्य तस्य प्रबभूव दूती ।। २ ॥ पराभूते जीवन्धरशशभृता पर्वशशिनि
कलाचातुर्गुण्याद्विलसदमृतं वाचमगमत् । मुखं कान्तिः प्राप्ता सकलजगदानन्दकरता
तदीयाङ्गं प्रापत्पदनखमभूत्सोऽपि शशभृत् ।। ३ ।।
अथेति-अथ सिद्धमातृकाज्ञानानन्तरम्, हृद्यतममतिमनोहरम्, वयस्यानां सखीनां संसढ़ा समूहेनावतंसितं शोभितम्, किञ्चन किमपि, विद्यासदनं विद्यालयम्, आसाद्य प्राप्य, जीवन्धरः सत्यन्धरसुतः, अपराश्च ता भिन्नाश्च ताः कलाश्च वैदग्ध्यश्चेत्यपरकलास्तासु विलुब्धैरिवासक्तैरिव, सकलकलानां निखिलवैदग्धीनां कलापाः समूहास्तैः, स्वयं स्वत एव परप्रेरणामन्तरेणवेति यावत् , निवासगृहतया वासभवनन्वेन, परिगृहीतात्स्वीकृतात् , अखिलपण्डितेषु समस्तसूरिप्वाखण्डलः सहस्राक्षः श्रेष्ठ इति यावत् तस्मात , अस्मात् आचार्यवर्यात् आर्यनन्दिनामविद्वद्वरात् , अखिलाः सर्वाः, कला विद्या वैदग्धीर्वा, वसन्तात् सुरभिमासात् , कलरवलीला मधुरशब्दकेलीः, वनप्रियः कोकिल इव, धनसमयाज्जलदकालात् , केका मयूरवाणीः, 'केका वाणी मयूरस्य' इत्यमरः, केकितरुण इव मयूरयुवेव अध्यगीष्ट अध्येष्ट 'इङ् अध्ययने' इत्यस्य लुङि रूपम् , 'विभाषा लुङलुङगः' इति वैकल्पिको गाङादेशः, 'घुमास्थागापाजहातिसां हलि' इत्यात ईन्वम् । ___तच्चित्ताम्बुमिति–यतः कारणात् , तस्य जीवन्धरस्य चित्तमेव मन एवाम्बुजं कमलम् , मूरेराचायस्यालोको दर्शनमेव सूर्यस्य दिवाकरस्यालोकः प्रकाशस्तस्मात् , विनिद्रतां सावधानताम् पक्षे विकासिताम , आपेदे प्राप, ततः कारणात् , कलाजालमेव विद्यासमूह एव मकरन्दस्य मधुनो झरी धारा ताम् , ग्रासूत च, जनयामास च, रूपकालङ्कारः ॥ १ ॥
समस्तविद्येति-वधूभिर्नारीभिः, विलोभनीयस्याकर्षणीयस्य, तस्य सुतस्य जीवन्धरस्य, समस्न विद्या एव वनिता योपितम्ताभिस्तासां वा समागमः संयोगस्तस्मिन् , गुरौ भक्तिर्गुरुभक्तिर्गुरुप्रीत्यतिशय पुत्र, निरस्तं दूरीकृतं विन्नमन्तरायो यया सा, दूती दौत्यकर्मणि प्रवृत्ता अन्ततः कार्यसिद्धिपर्यन्तम् , प्रबभूव । गुरुभक्तिप्रसादादेव तस्याखिला विद्याः प्राप्ता बभूवुरिति भावः । वंशस्थोपेन्द्रवज्रयोः संमिश्रणादुपजातिवृत्तम् ॥ २॥
पराभूत इति-जीवन्धरः सात्यन्यरिरेव शश भृच्चन्द्रमास्तेन, कलानां चातुर्गुण्यं तस्मात् , जीवन्धरे हि चतुःषष्टिः कला आसन् पर्वशशिनि तु षोडशैव, इत्थं कलाचातुर्गुण्यहेतोः, पर्वशशिनि राकानिशाकरे, पराभूते पराजिते सति, तत्र विलसच्छोभमानम् , अमृतं पीयूषम् , वाचं वचनं, जीवन्धरस्येति यावत् , अगमत् प्रापत् , कान्तिीप्तिः, मुखं वदनम् , प्राप्ता गता, सकलजगतो निखिललोकस्यानन्दकरता सुखविधायकता, तदीयाङ्गं जीवन्वरशरीरम् , प्रापजगाम, स पराजितः, शशभृदपि पर्वचन्द्रोऽपि, स्वयम् , पदनखं चरणनखरम् , अभूदजायत । रूपकालङ्कारः शिखरिणीच्छन्दः ॥ ३ ॥

Page #97

जीवन्धरचम्पूकाव्ये इति निजविद्याललितलतामस्य हृदयालवालपल्लवितामवलोक्य, प्रीतेः पगं काष्टामधितिप्टमानः प्रसन्नचित्तवृत्तिग्यं सृरिः, एकदा विजने निजप्रान्तमावसन्तमन्तेवासिनमित्थमचीकथत् ।
श्रुताम्बुधः पारगत शृणु त्वं प्रवीण कस्यापि चरित्रभावम् । अवाप्य यः श्रोत्रपथेन चित्तं दयानटीनर्तनसूत्रधारः ॥ ४॥ विद्याधराणां विनिवासलोके कालं नृपः कश्चिदजीगमद्यः ।
कृत्येन नाम्नापि च लोकपालो विद्याधरोऽभूद्विबुधेश्वरोऽपि ।। ५ ॥ एकदा महीपतिरयमुदयशिखरिशेखरं हरिदश्व इव हर्यासनमलङ्कवन , गगनजलधिजलनीलीपटलमिव वियद्वनविहरमाणस्तम्वेरममिव सुरलोकसमारोहणार्थमाकलितसोपाननीलोपलमिव कञ्चन जलधरं नीलमपि नयनेन पीतमातन्वन , क्षीबाणां क्षितिपानामैश्वर्य क्षणक्षीणमिति बोधयन्तमिव तत्क्षणमन्तर्हितमवलोक्य निजनन्दनक्षिप्तराज्यभारो विजम्भितवैराग्यसाम्राज्यप्रतिष्ठामधितिष्ठन , सकलसांसारिकदुःखशमनदीक्षां जैनी दीक्षामाससाद ।
इतीति-इत्येवं प्रकारेण, निजविद्यैव स्वविद्यैव ललितलता सुन्दरवल्लरी ताम् , अस्य जीवन्धरस्त्य, हृदयमेव चित्तमेवालवालमावापस्तस्मिन् पल्लवितां किसलयिताम् , आलोक्य दृष्ट्वा, प्रीतेः प्रसन्नतायाः परामन्त्याम् , काष्ठामवधिम् , अधितिष्ठमानः प्राप्नुवन् , प्रसन्ना निर्मला चित्तवृत्तिर्मनःप्रवृत्तिर्यस्य तथाभूतः, अयं सूरिराचार्यः, एकदा एकस्मिन् काले, विजने निर्जने, निजप्रान्तं स्वाभ्यर्णम् , आवसन्तं विद्यमानम् , अन्तेवासिनं छात्रं जीवन्धरमिति यावत् , इत्थमनेन प्रकारेण, अचीकथत कथयामास । प्रायेण जैनकाव्येपु 'अचीकथत्' इति प्रयोगो दृश्यते स कथं सिध्यतीति न वेद्मि। पाणिनीयव्याकरणे तु 'अचकथत्' इत्येव साधुः ।
श्रुताम्बुधेरिति-हे श्रुतमेवाम्बुधिस्तस्य शास्त्रसागरस्य, पारंगतः पारगनस्तत्सम्युन्छौ पारगामिन् , प्रवीण निपुण त्वम् , कस्यापि जनस्य, चरित्रभावं जीवनोपाख्यानम् , शृणु समाकर्णय, यश्चरित्रभावः, श्रोत्रपथेन कर्णमार्गेण, चित्तं हृदयम् , अवाप्य लब्ध्वा, दयानध्याः करुणाशैलूप्या नर्तने नाट्ये सूत्रधारो नाट्यव्यस्थापको भवेदिति शेपः । 'नाट्योपकरणादीनि सूत्रमित्यभिधीयते । सूत्रं धारयतीत्यर्थे सूत्रधारो निगद्यते । इति सूत्रधारस्य लक्षणम् । यं श्रुत्वा भवच्चेतसि दयासंचारो भविष्यतीति भावः ॥ ४ ॥
विद्याधराणामिति-विद्याधराणां खेचराणाम् , विनिवासलोके निवासक्षेत्रे, विजयार्धगिराविति यावत् , कश्चिन्कोऽपि, नृपो राजा, कालं समयम् , अजीगमद् व्यपगमयामास । यो नृपः, कृत्येन कार्येण, नाम्नापि च नामधेयेनापि च, लोकपालो लोकपालयतीति लोकपालः, लोकपालनामधेयः, अभूद् आसीत् , किञ्च, विगतो बुधेश्वरो विबुधेश्वरो मूर्योऽपि विद्याधरो विद्याधारकः पण्डित इति यावत् , अभूदिति विरोधः । वियुधानां विदुपामीश्वरः स्वामीति परिहारः ॥ ५ ॥
एकदेतिएकदैकस्मिन्काले, उदयशिखरिणः शिखर मित्युदयशिग्वरिशिखरं पूर्वाचलचूलिकाम, हरिदश्व इव भास्वानिव, भास्वद्विवस्वत्सप्ताश्वहरिदश्वोप्णरश्मयः' इत्यमरः । हर्यक्षासनं सिंहासनम् । अलङ्कुर्वन् शोभयन् , अयं लोकपालः, महीपतिनृपः, गगनमेव जलनिधिर्गगनजलनिधिराकाशसमुदस्तस्य जलनीलीपटलमिव शेवालसमूहमिव, वियहने गगनकानने विहरमाणश्चासौ स्तरबेरमश्चेति विहरमाणस्तम्बेरमो भ्रमन्मातङ्गस्तमिव, सुरलोकस्य देवसमूहस्य, स्वर्गस्य वा समारोहणार्थमुच्चटनार्थम्, आकलितं निर्मित यानि सोपानानि निःश्रेणयस्तेषां नीलोपलमिव नीलग्रस्तरमिव, कञ्चन कमपि, जलधरं मेघम्, नीलमपि श्याममपि, नयनेन नेत्रेण, पीतं पीतगुण विशिष्टं पक्षेऽवलोकितम्, आतन्वन् कुर्वन् , क्षीबाणां मत्तानाम्, क्षितिपानां महीपतीनाम्, ऐश्वर्य वैभवम्, क्षणक्षीणमल्पकालभङ्गुरम्, इत्येवम्, बोधयन्तमिव ज्ञपयन्तमिव, तन्क्षणं तत्कालम्, अन्तर्हितं तिरोहितं नष्टमिति यावत्, अवलोक्य दृष्ट्वा निजनन्दने स्वकीयपुत्रे क्षिप्तो राज्यभारो येन सः, विजृम्भितं वृद्धिगतं यद् वैराग्यसाम्राज्यं निर्वेदवैभवं तस्मिन् प्रतिष्ठामास्थाम्, अधितिष्टन्, प्राप्नुवन् सन् , सकलानि समस्तानि यानि सांसारिकदुःखानि भवोद्भूताशर्माणि तेषां शमने दमने दक्षा समर्था ताम्, जिनस्येमा जैनी जिनसम्बन्धिनीम्, दीक्षां तपस्याम्, आससाद प्राप ।

Page #98

द्वितीयो लम्भः
तपांसि भूपः स हि तप्यमानस्तपस्यया प्रापितमग्विलासः ।
विपाकतः सञ्चितकर्मणां तद्गन्तरं भरमकमाटिटीके ।। ६॥ तदनु दिने दिने प्रवर्धमानं भस्मकरोगमल्पेन तपसा विम्फुलिङ्गनेवान्धनं खद्योतेनेव संतमसं नखरञ्जिकयेव महारण्यं शमयितुमशक्नुवानः, पूर्व राज्यमिव तपःसाम्राज्यमपि परित्यजन , पापण्डितपसा समाच्छादितः, स्वैराहारान्नाफल इव गुल्मान्तर्हितो विप्किरान्समाददानो यथेष्टमवर्तिष्ट ।
तदनु नगरारामं सोऽयं जगाम दृढक्षुधा
___ क्वचिदविरलैरक्ताशोकोल्लसन्नवपल्लवैः । विशदवियतः सन्ध्यारागाञ्चितस्य सुलक्षणं
____ वचन कुसुमैरन्यारामान्हसन्तमिव स्थितम् ॥ ७ ॥ यस्मिन्पिके पश्चममञ्जगानं समाश्रिते मन्दमरु कुंसः।
आनाटयत्याततभृङ्गनादकलारवां लोललतावधूटीम् ॥ ८ ॥ यश्च किल कुत्रचिन्निरन्तरनिष्पतन्पुष्पपरिष्कृततया वनदेवतासमाराधनाय विस्तृतदुकूलसंस्तरणमिव बिभ्राणः, क्वचन कुसुमासवपानमत्तमधुपान्धीकृततया समुदञ्चिताञ्जनपुञ्जमिव
तपांसीति-तपांस्यनशनादीनि, तप्यमानः कुर्वाणः, तपस्यया तपश्चरणेन, प्रापिता लम्भिता रुग्विलामा कान्तिप्रकारा यं तथाभूतः, स पूर्वोक्तः, भूपो नृपः, लोकपालमुनिरिति यावत्, सञ्चितानि पुरा बहानि यानि कर्माणि सातेतरवेद्यादीनि तेषाम्, विपाकत उदयात्, तत्प्रसिद्धम्, भस्मक भस्मकनामकम्, रुगन्तरं रोगान्तरम्, आटिटी के प्राप । आपूर्वकस्य 'टीक गतौ' इत्यस्य लिटि रूपम् ॥ ६॥
तदग्विति-तदनु तदनन्तरम्, दिने दिने प्रतिदिवसम्, प्रवर्धत इति प्रवर्धमानम् एधमानम्, भस्मकरोगं भस्मकव्याधिम्, अल्पेन तुच्छेन, तपसा तपश्चरणेन, विस्फुलिङ्गेनाग्निकणेन, आर्दैन्धनमिव सरसेध्मसमूहमिव, खद्योतेन ज्योतिरिङ्गणेन, संतमसमिव निविडध्वान्तमित्र, 'अवसमन्धेभ्यस्तमसः' इत्यचू समासान्तः, नखरञ्जिकया नखरच्छेदिकया, महारण्यमिव दीर्घकाननमिव, शमयितुं शान्तं कर्तुम्, अशक्नुवानो ऽमसर्थों भवन् , पूर्व प्राग , राज्यमिव साम्राज्यमिव, तपःसाम्राज्यमपि तपश्चरणवैभवमपि, परित्यजन्मुञ्चन् , पापण्डितपसा-मायावितपश्चरणेन, समाच्छादितस्तिरोहितः सन् , गुल्मान्तहितः क्षुपाच्छादितः, नाफलः शाकुनिकः, विकिरानिव शकुन्तानिव, स्वैराहारान् स्वच्छन्दाहारान् जैनप्रक्रियाविरुद्धानिति यावत् , समाददानो गृह्णानः, यथेष्टं स्वैरम्, यथा स्यात्तथा, अवतिष्ट प्रवृत्तिमकरोत् ।
तदनु नगराराममिति तदनु तदनन्तरम्, सोऽयं लोकपालो मुनिचरः, दृढक्षुधा भूयिष्टबुभुक्षया, क्वचित्कुत्रचिद्, अविरलैः सवनैः, रक्ताशोकेषु लोहितवजुलेपूल्लसन्तः शोभमाना ये नवपल्लवा नूतनकिसलयास्तैः, सन्ध्या पितृप्रसूस्तस्या रागेणारुणिम्नाञ्चितं सहितं तस्य, विशदवियतो निर्मलगगनस्य, सलक्षणं सदृशम्, क्वचन कुत्रचित् , कुसुमैः पुप्पैः, अन्यारामान् इतरोपवनानि, हसन्तमिव तिरस्कुर्वन्तमिव, स्थितं विद्यमानम्, नगरारामं नगरोपवनम्, जगाम ययौ । उत्प्रेक्षालंकारः ॥ ७ ॥
यस्मिन्निति-यस्मिन् नगरारामे, पिके वनप्रिये कोकिल इति यावत् , पञ्चमञ्च तन्मजुगानञ्चेति पञ्चममञ्जुगानम् पञ्चमस्वरविशिष्टमनोहरगानम्, समाश्रिते प्राप्ते सति, 'यस्य च भावे भाव लक्षणम्' इति सप्तमी, मन्दश्चासौ मरुच्चेति मन्दमरुन्, स एव भ्रुकुंस इति मन्दमरुद्भुकुंसः, मन्थरपवननटः, आततो विस्तारितो भृङ्गनादो भ्रमरशब्द एव कलरवो मधुरशब्दो यया ताम्, लोललता चञ्चलवल्लर्येव वधूी युवतिस्तम्, आनाटयति नर्तयति । रूपकालंकारः ॥ ८॥
यश्च किलेति-यश्च नगरारामः, किलेति वाक्यालंकारे वार्तायां वा, कुत्रचित्क्वचित् , निरन्तरं नियंवधानं यथा स्यात्तथा निप्पतद्भिर्वर्षद्भिः पुष्पैः कुसुमैः परिष्कृततया विशोभिततया, वनदेवतानां वनाधिष्ठातृदेवीनां समाराधनाय सेवनाय, विस्तृतमातानितं यद दुकूलं मंस्तरणं क्षौमास्तरणं तत्, बिभ्राण इव दधान इव, क्वचन कस्मिंश्चित्स्थाने, कुसुमासवस्य पुष्परसस्य पानेन सेवनेन मत्ता वृतमोहा ये मधुपा

Page #99

४२
जोवन्धर चम्पूकाव्ये संदधानः, क्वचिदतिविततकथेलीपल्लवतल्लजरुचिझर्गविराजिततया निजानुरागं प्रकटयन्निव, वचन विकचकोकनदकान्तिसंक्रान्तसरोवरशोभिततया कुमक्षोदझरमिव समाकलयन , कुत्रचन डोलार्थमिव लताप्रतानमातन्वन्नदश्यत । ।
सुतान्तरैस्तत्र समाचरन्तं क्रीडां भवन्तं स हि संददर्श । नक्षत्रवृन्दैः परिशोभमानं यथा सुराणां पथि बालचन्द्रभ ।। ६ ।। कियद्विदूरं पुरमित्यनेन पृष्टो गिरं त्वं मधुरामुवक्थ । मुग्वेऽम्बुजभ्रान्तिपतद्विरेफांस्तन्वन्सितान्दन्तमणिप्रभाभिः ॥१०॥
नगरोपवने बालक्रीडासमवलोकनात् । पुरमासन्नवृत्तीति वृद्धो नानुमिनोति कः ॥११॥ धूमदर्शनतो वह्निं नावगच्छति कः पुमान ।
शीते वाते समायाते कः समीपे जलस्थितिम् ॥१२।। इत्यादिवचनपीयूपधारासंसेकेन त्वदीयरूपलक्षणसंपदवलोकनजनितसुखवीजेन च हृदयालवालजनितप्रीतिप्रतानिनी तावकान्वयनिश्चयेन पुप्पितां चिकीर्षु दुर्धर्पजाठरवहनवाधां शिशमभ्रमरास्तैरन्धीकृततया श्यामलाकृततया, समुदाञ्चितं समुत्क्षेपितं यदञ्जनं कजलं तस्य पुञ्जो राशिस्तम्, संदधान इव बिभ्राण इव, क्वचित्कुत्रचित, अतिविततानामतिविस्तृतानां कङ्ग्रेलीपल्लवतल्लजानामशोककिसलयश्रेष्टानां रुचिझरीभिः कान्तिसन्ततिभिर्विराजिततया शोभिततया, निजानुरागं स्वकीयप्रेमाणम्, प्रकटयन्निव प्रकाशयन्निव, क्वचन कुत्रचित्, विकचकोकनदानां प्रस्फुटितरक्तारविन्दानां कान्तिभिर्दीप्तिभिः संक्रान्ता व्याप्ता ये सरोवराः कासारास्तैः शोभिततयालंकृततया, कुङ्कुमक्षोदस्य काश्मीरचूर्णस्य झरं वारिप्रवाहम्, समाकलयन्निव दधदिव, कुत्रचित्क्वचित्, डोलार्थमिव वनदेवतान्दोलिकार्थमिब, लताग्रतानं वल्लीसमूहम्, आतन्वन्विस्तारयन् , अदृश्यतावलोक्यत ।
सुतान्तरैरिति-स मुनिचरः, हि निश्चयेन, तत्र नगरोपवने, सुनान्तरैरन्यैः पुत्रः मह, क्रीडां केलिम्, समाचरन्तं कुर्वन्तम्, भवन्तम्, सुराणां देवानाम्, पथि मार्गे, गगन इति यावत्, नक्षत्रवृन्दरुडुसमू हैः, परिशोभमानं विराजन्तम्, बालचन्द्रं यथा द्वितीयेन्दुमिव, भवन्तं त्वाम्, संददर्श सम्यगवलोकयामास ॥ ६ ॥
कियद्विदूरीमति-पुरं नगरम्, कियद्विदूरं कियद्विप्रकृष्टम्, इतीत्थम् , अनेन मुनिचरेण, पृष्ठोऽनुयुतः, वम् जीवन्धरः, मुखे वदने, अम्बुजभ्रान्न्या कमलभ्रमेण पतन्तो झम्पापातं कुर्वन्तो ये द्विरेफा भ्रमरास्तान, दन्ता रदना मणयो रत्नानीवेति दन्तमणयस्तेषां प्रभा दीप्तयस्ताभिः, सितान् धवलान् , तन्वन् कुर्वन् , मधुरां मनोहराम, गिरं वाणीम्, उवक्थ कथयामासिथ । तद्गुणालंकारः ॥ १० ॥
नगरोपवन इति-नगरोपवने पुरोद्याने, बालानां शिशूनां क्रीडायाः केल्या विलोकनं दर्शनं तस्मात्, पुरं नगरम्, आसन्ना निकटस्थवृत्तिः सद्भावो ग्रस्य तत् , इत्येवम् को वृद्धो विशेषज्ञः, नानुमिनोति नावबुध्यते । अपि तु सर्व एव इति भावः ॥ ५५ ॥
धूमदर्शनतः-धूमस्य धूम्रस्य दर्शनं विलोकनं तस्मात्, धूमाद्धे तोरिति यावत् , कः पुमान् को मनुष्यः, वह्निमग्निम् , नावगच्छति नो जानाति । शीते शिशिरे, वाते वायौ, समायाते सति, समीपे पार्वे, जलस्य तोयस्य स्थितिः सद्भावस्ताम् , कः पुमान् नावगच्छतीति पूर्वार्धक्रियया सह सम्बन्धः । कार्याकारणस्य ज्ञानं सर्वेषामेव सुकरमिति भावः ॥ १२॥
इत्यादीनि-इत्यादिवचनमेव पीयूपबारा सुधासन्ततिस्तया संसेकः समुक्षणं तेन, रूपं च लावण्यं च लक्षगानि च सामुद्रिकशास्त्रप्रकटितशुभचिह्नानि चेति रूपलक्षणानि, तान्येव संपद् त्वदीया भवदीया या रूपलक्षगसंपत् , तस्या अवलोकनेन दर्शनेन जनितं समुत्पन्नं यत्सुखं शर्म तस्य बीजं कारणं तेन च, हृदयमेव चित्तमेवालवालमाबापस्तस्मिन् जनिता समुत्पन्ना या प्रीतिप्रतानिनी प्रीतिलता ताम् , तावकान्वयस्य त्वदीयवंशस्य निश्चयो दृढज्ञानं येन, पुष्पाणि संजातानि यस्यां तां पुष्पिताम् कुसुमिताम् ,

Page #100

द्वितीयो लम्भः
विपुमाहारयाच्ञापरतन्त्रितमानसमेनं कुहनातापसं भवान्भवनमानीय तदीयभोजनकृते पौरोगमादिदेश ।
तदनु त्वयि भोजनाथ यत्नं कृतवत्यारभतान्नमेप भोक्तुम् । तव वाङ्मयगोस्तनीविमिश्रं मुखशोभामृतपानकं पिपासुः ||१३||
तावदर्भ कस्वभावेन सर्वमुष्णमिदं कथं भुञ्जेऽहमिति रोदनवशेन नयनकञ्जयुगसञ्जातमक - रन्दपूरकानुकारिणीभिरश्रुधाराभिर्नयन कमलवास्तव्यलक्ष्मीवक्षःस्थलस्थपुटित मालामुक्ता इव किरन्तं भवन्तं समीक्ष्य, भिक्षुरयं विश्वातिशायिमतिमहिममहितस्य भृशमपरोदननिदानस्यापि तब रोदनं कथमिति चित्रभित्तीयते चित्तमित्यात्रभाषे ।
श्रुत्वा वाणीं तस्य मन्दस्मितेन तन्वन्निर्यत्तीरवारेति शङ्काम । इत्थं वाचामाचचक्षे भवान्वै मोचामाध्वीमाधुरी मादधानाम् ||१४|| श्लेष्मच्छेदो नयनयुगलीनिर्मलत्वं च नासा
शिङ्खानां भुवि निपतनं कोणता भोज्यवर्गे ।
४३
चिकीर्षु कर्तुमिच्छुम्, दुर्धर्पा चासौ जाठरदहनस्य बाबा चेति दुर्धर्पजाठरदहनबाधा ताम् कठिनोदराग्निपीडाम, शिशमयिपु' शमयितुमिच्छुम्, आहारस्य भोजनस्य याच्या प्रार्थनेन परतन्त्रितं वशीकृतं मानसं चित्तं यस्य तम्, एनमिमम्, कुनातापसं मिथ्यातापम् भवान् जीवन्धरः, भवनं गृहम्, प्रापय्य, तदीयभोजन कृते तं भोजयितुम्, पौरोगवं पाचकम्, आदिदेशाज्ञातवान् ।
आनीय
,
तदनु त्वयीति -- तदनु तदनन्तरम् त्वयि भवति, भोजनाय भोक्तुम्, यत्नमुद्यमम्, कृतवत विहितवति सति त्वयि भोक्तुमुद्यते सतीति यावत् तव भवतः, वाङ्मयानि वचनान्येव गोस्तन्यो द्राक्षास्ताभिर्विमिश्रं मिलितम् मुखशोभा वदनसौन्दर्यमेवामृतपानक पीयूपपेयं तत् पिपासुः पातुमिच्छुः, एप साधुः, अन्नं खाद्यपदार्थम्, भोक्तुमत्तुम् आरभत प्रारम्भं चकार ।। १३ ।।
"
2
तावदर्भ कस्वभावेनेति -- तावत् तावता कालेन, अर्भकस्वभावेन डिम्भनिसर्गेण पोतः पाकोऽर्भको डिम्भः पृथुकः शावकः शिशुः' इत्यमरः सर्वं निखिलम्, इदं भोजनम्, उष्णमशीतम्, वर्तते, कथं केन प्रकारेण, मुझे 'भुजोऽनवने' इत्यात्मनेपदम् इतीत्थम् रोदनवशेन - आक्रन्दनार्धन्येन, नयन कञ्जयुगे लोचनकमलयुगले संजातं समुत्पन्नं यन्मकरन्द कौसुमं तस्य पूरकस्य प्रवाहस्यानुकारिण्योऽनुविधायिन्यस्ताभिः, अश्रुधाराभिर्नयनसलिलसन्ततिभिः, नयनकमलवास्तव्या लोचनारविन्द्रकृत निवासा या लक्ष्मीः श्रीस्तस्या वक्षःस्थले भुजान्तरप्रदेशे स्थपुटिता नतोन्नतभावेन विद्यमाना या माला मौक्तिकस्र तस्या मुक्ता मुक्ताफलानीव, किरन्तं विक्षिपन्तम्, भवन्तम्, समीच्य दृष्ट्वा, अयमेषः, भिक्षुः साधुः, विश्वातिशायिनी सर्वाधिका या मतिर्बुद्धिस्तस्या महिम्ना माहात्म्येन महितस्य शोभितस्य, भृशमत्यन्तम्, सर्वथेति यावत्, अपगतानि दूरीभूतानि रोदननिदानानि रोदनादिकारणानि यस्य तथाभूतस्यापि 'निदानं त्वादिकारणम्' इत्यमरः तत्र भवतः, रोदनमश्रु विमोचनम्, कथं केन कारणेन, इतीत्थम्, चित्रस्य लेख्यस्य भित्तिरिव कुड्यमिवाचरतीति चित्रभित्तीयते, चित्तं हृदयम्, मदीयमिति शेषः इत्येवम्, आवभासे जगाद | श्रुत्वेति--तस्य भिक्षोः, वाणीं गिरम्, श्रुत्वा निशम्य, भवान् त्वम्, मन्दस्मितेन मन्दहसितेन, निर्यन्ती निर्गच्छन्ती चासो क्षीरधारा च पयोधारा चेति निर्यत्क्षीरधारा, इतीत्थम्, शङ्कां संशयम्, तन्वन्विस्तारयन्, सन्, मोचामाध्वीनां कदलीफलद्राक्षाणां माधुरी माधुर्य्यम्, आदधानां बिभ्रतीम्, इत्थं वक्ष्यमाणप्रकाराम्, वाचाम् वचनम्, भागुरिमते हलन्तादपि दाप् प्रत्ययो भवति । तथा चोक्तम्, 'वष्टि भागुरिरल्लोपमवाप्य रुपसर्गयोः । आप चैव हलन्तानां यथा वाचा निशा दिशा' ! इति । वै निश्चयेन, आचचक्षे कथयामास । 'चक्षिङ् व्यक्तायां वाचि' इत्यस्य लिटि रूपम्, 'वा लिटि' इत्यस्य वैकल्पिक ख्यादेशाभावपचे रूपम् । शालिनीच्छन्द: 'शालिन्यवन्ता म्रौ गौ गोऽब्धिले कै:' इति तल्लक्षणात् ॥ १४ ॥ श्लेष्मच्छेद इति — श्लेप्मच्छेदः कफापहारः नयनयुगल्या नेत्रयुगलस्य निर्मलत्वं स्वच्छत्वम्, नासाशिङ्गाणानां प्राणमलानाम् भुवि पृथिव्याम्, निपतनं नितरां पतनम्, भोज्यवर्गे खाद्यपदार्थसमूहे,
,
9

Page #101

जीवन्धरचम्पूकाव्ये शीर्पाबद्धभ्रमकरपयोदोपबाधानिवृत्ति
रन्येऽप्यस्मिन्परिचितगुणा रोदने संभवन्ति ।।१५।। इति वचनमयसुधां श्रवणपुटे सिञ्चता भिक्षोरपारबुभुक्षासमीक्षणजनितवैलक्ष्यप्रापितजीपभावेन करुणावरुणालयेन भवता वितीर्णम् , शयकुशेशयकर महचिसुरसरिड्डिण्डीरखण्डायमानम , करकल्पतरुस्तबकशङ्कावहं नखचन्द्रैः सह परिचयाय समागतचन्द्रबिम्बसंभावनासंपादकम, आशातरङ्गिणीशोपणशारदसमयखण्डायितं करकवलमासाद्य, सद्य एवं तृप्तिमापन्नः कर्मन्दी, संदीपितजठरदहनशमनेन महोपकारं मन्यमानः, परमनन्यसामान्यसौजन्यतया परमोत्कृष्टफलां कलां तुभ्यं प्रतिपादयामास ।
विद्यावल्ली पात्रसुक्षेत्रदत्ता प्रज्ञासिक्ता सूक्तिभिः पुष्पिता च । आशायोपित्कर्णभूषायमाणां कीर्तिप्रोद्यमञ्जरीमादधाति ।।१६।। विद्याकल्पतरुः समुन्नतिमितः प्राप्तोऽपि गम्यो नतैः
पुप्पाण्यत्र समेत्य मञ्जुलमहोऽमुत्र प्रसूते फलम् । किं चायं खलु मूलमाश्रितवतां संतापमन्तस्तनो
त्यूर्व संचरतां नृणां पुनरसौ तापं धुनीतेतमाम ॥१७।। कोणता मन्दोष्णता कोष्णं कोणं मन्दोणं कटुष्णं त्रिषु तद्वति' इत्यमरः । शीर्षे शिरस्याबद्धो यो भ्रमो भ्रमरोगस्तस्य करो विधायको यो पयोदोपो जलदोपस्तस्य बाधायाः पीडाया निवृत्तिदृरीकरणम , अन्येऽपीत रेऽपि, परिचिताश्च ते गुणाश्चेति परिचितगुणा अनुभूतलाभाः अस्मिन् रोदन आक्रन्दने, संभवन्ति सम्यक - प्रकारेण जायन्ते । न नो रोदनं व्यर्थमिति भावः । मन्दाक्रान्ताच्छन्दः 'मन्दाक्रान्ताजलधिपडगम्भी नती ताद्गुरू चेत्' इति लक्षणात् ।
इति वचनेति-इति पूर्वोक्ताम् , वचनमयसुधां वाणीमयपीयूपम् , श्रवणपुटे कर्णपुट, सिञ्चता क्षरता, भिक्षोः साधोः, अपारबुभुक्षायाः सीमातीतक्षुधः समीक्षणेन, समवलोकनेन जनितमुत्पादित यद्वैलच्यं विस्मयस्तेन प्रापिता लम्भितो जोपभावस्तूष्णींभायो यं तेन, करुणाया दयाया वरुणालयः समुद्रस्तेन, भवता त्वया, वितीर्णं प्रदत्तम् , शयकुशेशयस्य हस्तकमलस्य कररुहा नखानि तेषां रुचिः कान्तिरेव सुरसरिगङ्गा तस्या डिण्डीरः कफस्तस्य खण्डायमानं शकलायमानम् , कर एव कल्पतरुः करकल्पतरुः पाणिसुरपादपस्तस्य स्तवकस्य पुष्पगुलुञ्छस्य शङ्कावहः सन्देहाधायकस्तम् , नख चन्द्रनखरेन्दुभिः, सह साकम् , परिचयाय मेलनाय, समागतं समायातं यच्चन्द्रबिम्बं शशिमण्डलं तस्य संभावनायाः समुत्प्रेक्षायाः संपादक जनकम् , आशातरङ्गिण्यास्तृष्णानद्याः शोपणेऽल्पीकरणे शारदसमयखण्डायितं जलदान्तकालखण्डवदाचरितम् , करकवलं हस्तग्रासम् , आस्वाद्य भक्षयित्वा, सद्य एव झटिन्येव, तृप्ति सन्तोषम् , आपन्नः प्राप्तः, कर्मन्दी भिक्षुः, संदीपितो वृद्धिङ्गतो यो जठरदहन उदराग्निस्तस्य शमनेन शान्न्या, महोपकारं भूरिकल्याणम , मन्यमानो बुध्यमानः, सन् , परमत्यर्थम् , अनन्यसामान्यमनुपमं यन्सौजन्यं साधुत्वं तस्य भावस्तत्ता तया, परमोत्कृष्टं श्रेष्टतरं फलं परिणामो यस्यास्ताम् , कलां विद्याम् , तुभ्यं भवते, प्रतिपादयामास समर्पयामास ।
विद्यावल्लीति-पात्रं योग्यशिप्य एव सुक्षेत्रं सुभूमिस्तस्मिन् दत्तोप्ता, प्रज्ञा नवनवोन्मेपशालिनी बुद्धिस्तया सिक्तीक्षिता, सूक्तिभिः सुभाषितैः पुष्पिता च कुसुमिता च, विद्यावल्ली विद्यालता, आशायोपितां
नां कर्णभूपायमाणां श्रवणालङ्कारवदाचरन्तीम् , कीर्तिरेव यश एव प्रोद्यन्मञ्जरी प्रादुर्भवन्मञ्जरीम्, आदधाति बिभर्ति । रूपकालंकारः । शालिनीच्छन्दः ॥ १६ ॥
_ विद्याकल्पतरुरिति-विद्यैव कल्पतरुरिति विद्याकल्पतरुर्विद्याकल्पवृक्षः, इतो लोके, समुन्नतिमुत्तुङ्गताम् , प्राप्तोऽपि लब्धोऽपि, नतै मनैः पक्षे नम्रः गम्यः प्राप्यः समुन्नतो वृक्षो वामनैः कथं प्राप्य इति विरोधः परिहारश्च नतैनम्रविनयवद्भिर्जनैर्गम्यः सेवनीय इति । स एव च विद्याकल्पतरुः, अत्र लोके, पुष्पाणि कुसुमानि, समेत्य प्राप्य, अमुत्र परलोके, मञ्जुलं मनोहरम्, फलम्, प्रसूते जनयति, इत्यहो आश्चर्यम् , यत्र पुष्पलाभस्तव फलोपलब्धिरुचिता विद्याकल्पतरौ च विपरीतेन्याश्चर्यम् , परिहारस्तु

Page #102

द्वितीयो लम्भः इति गुरोरुदन्तमाकर्ण्य कर्णरसायनम् , मौनमेवोत्तरमादधानो, वदनवनजे मनससरसि च प्रश्रयमृणालीमधिमुखमादधतीं शैष्योपाध्यायिकामराली खेलयन , गुरुशुद्धिविज्ञानेन लब्धमणिपरिशुद्धिज्ञानेनेव मोदजलधेः परं पारं गतोऽपि, गुरू पदिष्ट सागारधर्मसागरे ममज्ज सज्जनहृदयचन्दनो नन्दनः ।
तदनु विजनं देशं नीत्वा गुरुः सुतपुङ्गवं ___ व्यवृणुत गिरा राजोदन्तं दुरन्तमिदंतया । विदितजनकोदन्तः सत्यंधरस्य सुतम्तदा
सुलभजनुषा रोषेणासीजगन्ति दहन्निव ।।१८।। एवं गुरुवचनेन स्वस्य राजपुत्रत्वं काष्ठाङ्गारस्य राजहन्तृत्वं च निश्चित्य, समेधमानक्रोधधनञ्जयस्येव संदीपितशराग्नेरपि तमेनमिन्धनं चिकीर्षुः क्रोधान्धगन्धसिन्धुर इव गुरुणा दुर्निवारसरभससन्नाहः सात्यंधरिः, बन्धुरयुद्धारम्भसंरम्भान्न विरराम । गुरुरपि तदीयदुर्धामर्पविस्तापरलोके स्वर्गादिसुखप्राप्तिर्जायत इति । किञ्चान्यच्च, खलु निश्चयेन, अयं विद्याकल्पतरुः, मूलं तलम , आश्रितवतां मेवमानानाम् , अन्तर्हृदये, संतापं दुःखं, तनोति विस्तारयति, पुनः किन्तु, ऊर्ध्वमुपरिष्टात, संचरतां सञ्चरणं कुर्वताम् , नृणां जनानाम् , असौ विद्याकल्पतरु, तापं दुःखम् , अतिशयेन धुनीत इति धुनीतेतमाम्, अत्यन्तं दूरीकरोतीति यावत्, अन्ये वृक्षा मूलगतानां संतापं हरन्त्युल गच्छतां च संतापं विदधति, विद्याकल्पतरुश्च तद्विलक्षण इत्याश्चर्य परिहारस्तु मूलमधः श्रितवतां संतापं विस्तारयति, उपरिचरतां चाज्ञानाभिधानं तापं निवारयतीति । रूपकव्यतिरेको, रूपकविरोधौ वा शार्दूलविक्रीडितं छन्दः । 'सूर्याश्वमसजास्ततः सगुरवः शार्दूलविक्रीडितम्' इति लक्षणात् ॥ १७ ॥
इति गुरोरिति-इति पूर्वोक्तप्रकारेण, कर्णरसायनं श्रवणामृतम् , गुरोरुपाध्यायस्य, उदन्तं वृत्तान्तम् , आकर्ण्य श्रुत्वा, वदनवनजे मुखकमले, मानससरसि च हृदयकासारे च, मुख इत्यधिमुखं तस्मिन् , प्रश्रयमृणाली विनयविसम् , आदधीम् तवतीम् , शेप्योपाध्यायिका शिप्यगुरुव्यवहृतिरेव मराली हंसी ताम् , खेलयन् क्रीडयन् , गुरोरुपाध्यायस्य शुद्धिनमल्यं तस्या विज्ञानं बोधस्तेन, लब्धमणेः प्राप्तरत्नस्य या परिशुद्धिनैर्मल्यं तस्या ज्ञानं तेनेव, मोदजलधेरानन्दास्भोधेः, परं द्वितीयं पारं तटम् , गतोऽपि प्राप्तोऽपि, सज्जनहृदयचन्दनः साधुजनमनोमलयजः, नन्दनो जीवन्धरः, गुरुणोपदिष्टस्तस्मिन् गुरुप्रदर्शिते, सागारधर्म एव श्रावकधर्म एव सागरः समुद्रस्तस्मिन् , ममज निमग्नोऽभूत् । सागारधर्म दधारेति भावः ।
तदनु विजनमिति-तदनु गृहस्थधर्मोपदेशानन्तरम् , गुरुरायनन्दी, सुतपुङ्गवं पुत्रश्रेष्ठम् , जीवन्धरमिति यावत् , विजनं निर्जनम् , एकान्तमिति यावत् , देशं स्थानम् , नीत्वा प्रापय्य, इदंतयाऽनेन प्रकारेण, दुरन्तं दुष्परिणामम् , राजोदन्तं सत्यन्धरनृपतिवृत्तान्तम् , गिरा वाण्या, व्यवृणुत वर्णयामास । तदा गुरुमुखाद्राजोदन्ताकर्णनानन्तरम् , विदितो ज्ञातो जनकस्य पितुरुदन्तो वृत्तान्तो येन तथाभूतः, सत्यन्धरस्य सुतो जीवन्धरः, सुलभं सुप्राप्यं जनुर्जन्म यस्य तेन, रोपेण क्रोधन, जगन्ति भुवनानि, दहन्निव भस्मसात्कुर्वन्निव, आसीद् बभूव । भृशं चुकोपेति भावः, हरिणीच्छन्दः 'रसयुगहयैन्सौं भ्रो स्लो गो यदा हरिणी तदा' इति लक्षणात् ॥ १८ ॥
एवं गुरुवचनेनेति-एवं पूर्वप्रकारेण, गुरुवचनेनोपाध्यायवाण्या, स्वस्यात्मनः, राजपुत्रत्वं नृपतिसुतत्वम् , काष्टाङ्गारस्य तादात्विकनृपस्य राजहन्तृत्वं सत्यन्धरमहाराजघातकत्वञ्च, निश्चित्य निर्णीय समेधमानो वर्धमानो यः क्रोध एव कोप एव धनञ्जयो वह्निस्तस्येव संदीपितः प्रज्वलितः शरा एव वाणा एवाग्निस्तस्यापि, एनं तं काष्टाङ्गारम्, इन्धनं दारुनिचयं दाह्यमिति यावत् , चिकीपु: कर्तुमिच्छुः, क्रोधेनान्धः क्रोधान्धः कोपान्धः स चासौ गन्धसिन्धुरश्च गन्धगजश्व स इव, गुरुणोपाध्यायेन दुर्निवारो दुःखेन निवारयितुं शक्यः सरभससन्नाहस्तात्कालिकयुद्धोद्योगो यस्य सः, सत्यन्धरस्यापत्यं पुमान् सात्यन्धरिः 'अत इञ्' इति ञ् प्रत्ययः, जीवन्धरः, बन्धुरः पूर्णो यो युद्धारम्भः समरप्रारम्भस्तस्य संरम्भाद् दृढनिश्चयात् , न विरराम
विरमति स्म । गुरुरपि, तदीयेन तत्सम्बन्धिना दुर्धामण विकटक्रोधेन विस्तारित आयोजितो यः

Page #103

प्र
जीवन्धरचम्पूकाव्ये रितसमरसंरम्भमवलोक्य, न पुनरयमन्यथा विरमतीति निश्चयमणिं हृदयपुटपेटके निधाय, वत्स वत्सरमेकं क्षमैव मह्यं गुरुदक्षिणा विधेयेति, कथंकथमपि सात्यंधरेरायोधनसन्नाहसंधानं निवारयामास ।
न कार्यः क्रोधोऽयं श्रुतजलधिमग्नैकहृदय
ने चेद्वयर्था शास्त्रे परिचयकलाचारविधुरा । निजे पाणौ दीपे लसति भुवि कूपे निपततां
___ फलं कि तेन स्यादिति गुरुरथोऽशिक्षयदमुम ।।१।। इत्यादिनीतिपदवीमाशास्य, तमाश्वस्य, विश्वातिशायिनं पन्थानमास्कन्दितुममन्दादग्मेदुरे तस्मिन्गुरुवरे गतवति तपोवनम , पश्चिमपयोधिवेलावनमिव भास्वति, जीवन्धरस्तस्मरणसंधुक्षितगुरुविरहशोकाशुशुक्षणिं तत्त्वज्ञानपयःपूरेण निर्वापयामास ।
तावत्तारुण्यलक्ष्मीनृपतनयतनुप्राप वल्ली यथा वा
पुष्पश्रीः पारिजातस्थितिमिव विबुधाशास्यवासातलक्ष्मीः । गङ्गवाम्भोधिवेलां शरदिव शशिनो मण्डलीमब्धिपाली
प्रातः सूर्यप्रभेवामलकुमुदवनी शारदी कौमुदीव ।।२०।। समरसंरम्भो युदृढनिश्चयस्तम् , अवलोक्य दृष्ट्वा, अयं जीवन्धरः, अन्यथान्यप्रकारेण, न पुनः, विरमति चिरतो भवतीति, निश्चय एव मणिस्तं निर्णयरत्नम् , हृदयपुटपेटके स्वान्तपुटकरण्डके, निधाय निक्षिप्य, हे वन्स हे तात, एक वत्सरम् , एक संवत्सरम् 'कालाधवनारत्यन्तसंयोग' इति द्वितीया, क्षमा क्षान्तिरेव युद्धविराम एव, मह्यं गुरवे, गुरुदक्षिणा गुरुपुरस्कारः, विधेया कर्तव्या, इत्येवं प्रकारण, कथं कथमपि केनापि प्रकारेण, सात्यन्धरेर्जीवन्धरस्य, आयोधनाय युद्धाय सन्नाहस्तत्परीभावस्तस्य संधानं योजनं धारणमिति यावत् , निवारयामास दूरीचकार ।
न कार्य इति-श्रुतमेव शास्त्रमेव जलधिः सागरस्तस्मिन्मग्नं बुडितमेकहृदयं मुख्यस्वान्तं येपां तैः, अयमेपः, क्रोधः कोपः 'स्ट कोपक्रोधमन्यवः' इति धनंजयः, न कार्यों न विधातव्यः, सर्वतोभावेन शास्त्रज्ञानपारावारे निमग्नहृदयैर्जनः क्रोधो न कर्तव्य इति भावः । न चेदेवं न स्यात्तर्हि, आचारेण प्रयोगेण विधुरा रहिता शास्त्रे श्रुतो, 'विपयार्थे सप्तमी' परिचयकलाभ्यासकला, व्यर्था मोघा, अस्तीति शेपः, शास्त्र यल्लिखितं तदनुकूलाचरणाभावे तदभ्यासो व्यर्थ इति भावः, भुवि पृथिव्याम् , निजे स्वकीये पाणौ हस्ते, दीपे प्रदीपे, लसति शोभमाने सति, कृपे ग्रहो, निपततां पतनं कुर्वताम्, जनानाम्, तेन दीपेन, कि किन्नामधयम्, फलं प्रयोजनम्, स्याद् भवेत्, इतीत्थम् , गुरुरायनन्दी, अथो युद्धारम्भसंरम्भाद्विरमणानन्तरम् , अमुं जीवन्धरम् , अशिक्षत् शिक्षयामास । शिखरिणीच्छन्दः रस रुद्रश्छिन्ना यमनसभलागः शिखरिणी' इति लक्षणात् ॥ १६ ॥
इत्यादिनीतिपदवीमिति-यादिश्वास नीतिपदयी च ताम् इति प्रभृतिनयमार्गम्, आशास्योपदिश्य, तं कुमारम्, आश्वस्य-सर्वथा शोभनं भविष्यति, काष्टाङ्गारो नश्यति तव च राज्यं भविष्यतीति समाश्वासनं विधाय, विश्वातिशायिनं लोकोत्तरम्, संसारातिक्रामिणं मोक्षप्रापकमिति यावत् , पन्थानं मार्गम्, आस्कन्दितुं प्राप्तुम्, अमन्दश्चासावादरश्चेन्यमन्दादरो महाप्रीतिस्तेन मेदुरो मिलितस्तस्मिन् , तस्मिन्पूर्वोक्ते, गुरुबरे गुरुश्रेष्टे, पश्चिमपयोधेवरुणाशासागरस्य वेलावनं तीरकाननम्, भास्वतीव सूर्य इव, तपोवनं तपश्चरणयोग्यकाननम्, गतवति प्रयाते सति, जीवन्धरो गुरुभक्तशिप्यः, संधुक्षितः संदीपितो यो गुरुविरहशोक एवोपाध्याय वियोगविपाद एवाशुशुक्षणिर्वह्निस्तम् , तत्वज्ञानमेव पयःपूरस्तेन पदार्थज्ञानजलप्रवाहेण, निर्वापयामास शमयामास ।
तावदिति-तावत् तावता कालेन, तारुण्यलक्ष्मीयौवनीः , नृपतनयस्य राजकुमारस्य जीवन्धरस्येति यावत् तनुः शरीरं ताम् , प्राप प्राप्तवती, केवेति चेदाह-पुप्पश्रीः कुसुमलक्ष्मीः , वल्ली यथा वा लतामिव, विबुधैर्देवैराशास्या प्रशंसनीयेति विबुधाशास्या, सा चासो वासन्तलक्ष्मीश्च मधुमासशोभा चेति

Page #104

द्वितीयो लम्भः
सौन्दर्यभ्य परा काष्टा शृङ्गारस्य परा गनिः ।
खनिः कलानां यस्यासीन्मृतिरानन्ददायिनी ।।२।। यस्य च रूपमादिमोदाहरणं रूपसंपन्नदेहानाम् , अधिदैवतं कान्तिसंपदाम , संजीवनौपधं सौन्दर्यस्य, सङ्केतसदनं शृङ्गारस्य, जीवितरसः सारस्यसारस्य, केलीभवनं कलानाम , शिक्षाम्थानं नर्मविलासानाम , शृङ्गाटकं संगीतविद्यानाम् , आकर्पणौषधमायताक्षीनयनानाम , बन्धनगृहं युवतिजनमानसानाम , सेचनकं सकल जनलोचनानाम् , अगोचरपदं कविवचनानाम् , अंकुरक्षेत्रं कीर्तिस्फूर्तीनाम् , आवासस्थलं जयलक्ष्मीविलासानाम , आस्थामन्दिरं लक्ष्मीसरस्वत्योः, सञ्चरदिव सकलनयनसुखम , सचेतनमिव महीमहिलाभाग्यम, साकारमिव प्रतापपटलम, सजीवमिव गाम्भीर्यम , सङ्घीभूतमिव शौर्यम , सरूपधेयमिव कुरुवंशभागधेयम , वेधसः सकलशिल्पनैपुण्यप्रदर्शनमुद जम्भत ।
अथैकदा व्याधजनाधिराजो माकृति प्राप्त इवान्धकारः ।
कृत्येन नाम्नापि च कालकूटः सेनायुतो गाः सकला जहार ।। २२ ॥ तथा, पारिजातानां कल्पवृक्षाणां स्थितिः स्थानं तामिव, नन्दनवनमिवेति यावत्, गङ्गा भागीरथी, अम्भोधिवेलामिव, सागरतीमिव शरद जलदान्तत्तः, शशिनश्चन्द्रमसः, मण्डली बिम्बमिव, प्रातःमूर्यप्रभा प्रभातप्रभाकरप्रभा, अब्धिपालीमिव सागरवेलामिव 'पाली वेला तटेच्छासः' इति धनञ्जयः, शारदीशरत्सम्बन्धिनी, कौमुदी ज्योत्स्ना, अमलकुमुदव मिव निर्मलकैरवकाननमिव, इति, एकस्य बहपमानान्मालोपमालङ्कारः । स्नग्धरावृत्तम् 'नम्नैयानां त्रयेण त्रिमुनि यतियुता स्नग्धरा कीर्तितेयम्' इति लक्षणात् ॥ २० ॥
सौन्दर्यस्येति-यस्य जीवन्धरस्य, आनन्ददागिनी कल्याणप्रदा, मूर्तिः शरीरम् , सौन्दर्यस्य लावण्यस्य, परा चरमा, काष्टा सीमा, शृङ्गारस्य शृङ्गाररसस्य परा सर्वश्रेष्ठा, गतिः स्थानम् , कलानां वैदग्धीनाम , खनिराकरः, आसीद् बभूव । रूपकम् ॥ २१ ॥
यस्य चेति- यस्य च जीवन्वरस्य च, रूपं सौन्दर्यम् , रूपेग सौन्दर्येण सम्पन्नो युक्तो देहः शरीरं येषां तेपाम् , आदिमोदाहरणं प्रथमनिदर्शनम् , कान्तिसम्पदां दीप्तिसम्पत्तीनाम् , अधिदैवतम् अधिष्ठातृदेवता, सौन्दर्यस्य लावण्यस्य, संजीवनौषधं संजीवनभैयज्यम् , शृङ्गारस्य रसराजस्य, सङ्केतसदनं सङ्केतभवनम् , सारस्यस्य रसिकन्वरय सारः श्रेष्ठोऽशस्तस्य, जीवितरसः चेतनाह्लादः, कलानां वैदग्धीनाम् , केलीभवनं क्रीडासदनम् , नर्मविलासानां क्रीडाविभ्रमाणाम् , शिक्षास्थानं विद्यायतनम् , संगीतविद्यानां गन्धर्वविद्यानाम् , शृङ्गाटक चतुप्पथस्थानम्, आयताक्षीनयनानां वनिताचक्षुषाम् , आकर्षणौषधं वशीकरणभैषज्यम्, युवतिजनमानसानां तरुणीजनचित्तानाम्, बन्धनगृहं नियन्त्रणभवनम् , सकलजनलोचनानां निखिलनरनयनानाम् , सेचनकमतृप्तिकरम् 'तदासेचनकं तृतर्नास्त्यन्तो यस्य दर्शनात्' इत्युक्तत्वात् , कविवचनानां काव्यनिर्मातणाम् , अगोचरपदमविपयस्थानम् , कीर्तिस्फूर्तीनां समज्ञोत्साहानाम् , अथवा समज्ञोत्पत्तीनाम् , अकुरक्षेत्रं प्ररोहस्थानं केदारमिति यावत् , जयलक्ष्मीविलासानां विजयश्रीविभ्रमाणाम् , आवासस्थलं निवासस्थानम् , लक्ष्मीश्च सरस्वती चेति लक्ष्मीसरस्वत्यौ तयोः श्रीशारदयोः, आस्थामन्दिरमादरभवनम्, सञ्चरद्भ्रमत् , सकलनयनसुखमिव निखिलजनशातमिव, सचेतनं सजीवम्, महीमहिलाभाग्यमिव पृथिवीपुरन्ध्रीभागधेयमिव, साकारं संस्थानसहितम्, प्रतापपटलमिव तेजःसमूह इव, सीवं सचेतनम्, गाम्भीर्यमिव स्थैर्यमिव, सङ्घीभूतं पुञ्जीभूतम्, शौर्यमिव पराक्रम इव, सरूपधेयं सौन्दर्यसहितम् , कुरुवंशस्य सत्यन्वरवंशस्य भागधेयमिव भाग्यमिव, वेधसो ब्रह्मणः, सकलशिल्पनैपुण्यस्य निखिलशिल्पकौशलस्य प्रदर्शनं प्रदर्शनस्थानम्, उदज़म्भत वर्धयामास । रूपकोन्प्रेक्षे ।
अथैकदेति-अथानन्तरम् , एकदैकस्मिन् काले 'सवैकान्य किंयत्तदःकाले दा' इति दाप्रत्ययः, माकृति मनुष्याकारं प्राप्तो लब्बः, अन्धकार इव ध्वान्तमिव, कृत्येन कार्येण परमारणात्मकेनेति यावत् , नाम्नापि च नामधेयेनापि च, कालकूटो हालाहल विषं कालकूटसंज्ञश्च, सेनायुतः पृतनासहितः, व्याधजनानां भिल्लजनानामधिराजः स्वामी, सकलाः समस्ताः, गा धेनूः, जहार-अहात् ॥ २२ ॥

Page #105

जीवन्रचम्पूकाव्ये
तदनु गोपाकोशवशविदितवृत्तान्तः काष्ठाङ्गारोऽपि, असमानकृतामवज्ञां मृगाधिप इव शृगालकृतामसहमानः, अन्तर्दीप्यमानको धानलज्वालाभिरिव पाटल चिभिराक्रान्तवदनः शात्रवनितम्बिनीगर्भसमाविर्भूतार्भकनिर्भेदनपटुतरैर्भेरीभांकारैस्तिरोहितपारावारवम्, कालकूटापदेशेन पुञ्जीभूतस्य तिमिरस्य संहरणाय विधात्रा विरचितैरनेकविवस्वन्मण्डलमण्डितैम्या चलैरिव कनकखेटककलितकुम्भस्यलैर्दन्तावलैः संदानितलोहखलीनवद्नबिलनिर्गलल्लालाजल फेनिलाननतया जन्याजिरकरिण्यमागासपत्नयशः पानमनुकुर्वद्भिरिवार्वद्भिः रथकाया, पादातेन च समधिकमनीकम, कालकूटबलपाटनाय प्राहिणोत् ।
४८
"
वरूथिनीं वीक्ष्य स कालकूटः स्वकं पुरोधाय वलं चचाल । प्रत्यर्थिसैन्यं परितो दिक्षुः कोपाग्निना मृत्युरिव क्षणेन ॥ २३ ॥ तदनु मिलितं सैन्यद्वन्द्वं बलादुपचक्रमे समरमतुलं पत्रित्रातैर्विदीर्णपरस्परम् ।
चलद‌सिलताघातैर्भिन्नेभकुम्भविनिर्गल
मणिगणविभापूरैर्दो रजोऽन्धितमप्यलम् ॥ २४ ॥
"
तदन्विति तदनु तदनन्तरम्, गोपानां धेनुपालकानाम्, आक्रोशवशेनाक्रन्दनस्याधीन्येन विदितोऽवगतो वृत्तान्तो येन सः, काष्टाङ्गारोऽपि तात्कालिकनृपोऽपि, असमानकुतामसदृशजनविहिताम्, अवज्ञामनादृतिम्, शृगालकृतां गोमायुविहिताम्, मृगाधिप इव पञ्चानन इव, असहमान: सोढुमसमर्थो भवन्, अन्तर्दीप्यमाना हृदये प्रज्वलन्त्यो या क्रोधानलज्वाला को पाग्न्यचपि ताभिरिव, पाटलरुचिभिः श्वेतरक्तदीप्तिभिः, 'श्वेतरक्तस्तु पाटल:' इत्यमरः, आक्रान्तं व्याप्तं वदनं मुखं यस्य सः, शात्रवनितम्बिनीन शत्रुस्त्रीणां गर्भेषु जठरेषु समाविर्भूताः समुत्पन्ना येऽर्भकाः शिशवस्तेषां निर्भेदने खण्डने पटुतरा दक्षतरास्तैः, भेरीभाङ्गारैरानकध्वनिभिः, तिरोहितोऽन्तर्धापितः पारावारस्य सागरस्य रवो नादो येन तत् अनीकमित्यस्य विशेषणम्, कालकूटस्य व्याधजनाधिराजस्यापदेशो व्याजं तेन, पुञ्जीभूतस्य राशीभूतस्य तिमिरस्य ध्वान्तस्य, संहरणाय विनाशाय, विधात्रा ब्रह्मणा, विरचितैः सृष्टैः, अनेक विवस्वतां बहुसूर्याणां मण्डलैम्बेर्मण्डिताः शोभितास्तैः, उदयाचलैरिव सूर्योदयशैलैरिव, कनकखेटे : सुवर्णमौलिभिः कलितानि युक्तानि कुम्भस्थलानि गण्डस्थलानि येषां तैः दन्तावलैर्गजैः, संदानितं योजितं लोहखलीनमा यसकविका येषु तथाभूतानि यानि बदनविलानि मुखविवराणि तेभ्यो निर्गलन्निप्पतयल्लालाजलं लालातोयं तेन फेनिलं डिण्डीरयुक्तमाननं वक्त्रं येषां तेषां भावस्तत्ता तया, जन्याजिरे समराङ्गणे करिष्यमाणं विधास्यमानं यत् सपत्नयशः पानं शत्रुकीर्तिपानं तन्, अनुकुर्वद्भिविडम्बयद्भिः, अर्वद्भिर्हयैः, रथानां स्यन्दनानां समूहो रथकड्या ( रथकच्या ) तथा, 'वलगोरथात्' इति प्रकरणे 'इनित्रकव्यचश्च' इति समूहार्थे कव्यच् प्रत्ययः पदातीनां समूहः पादातं तेन पत्तिसमूहेन च, समधिकं प्रभूतम् अनीकं सैन्यम्, कालकूटस्य शवरराजस्य बलं सैन्यं तस्य पाटनं विदारणं तस्मै । प्राहिणोत् प्रेषयामास ।
3
वरूथिनीमिति[-स कालकूटश्शवरराजः, वरूथिनीं काष्टाङ्गार सेनाम्, वीच्य दृष्ट्वा, स्वकं स्वकी - यम्, बलं सैन्यम्, पुरोधायाग्रे कृत्वा, परितः समन्तात्, प्रत्यर्थिसैन्यं शत्रुपृतनाम्, कोपाग्निना क्रोधानलेन, क्षणेनाल्पकालेन दग्धुमिच्छुर्दिधक्षुः सन् मृत्युरिव यम इव चचाल चलतिस्म । युद्धाय तत्परो बभूवेति भावः ॥ २३ ॥
तदन्विति -- तदनु तदनन्तरम्, मिलितं संगतम्, सैन्यद्वन्द्वं सेनायुगलम्, बलाद् हठात् अतुलमनुपमम्, समरं युद्धम्, उपचक्रमे प्रारब्धं चकार 'प्रोपाभ्यां समर्थाभ्याम्' इत्यात्मनेपदम् । अथ समरस्य विशेषणान्याह - पत्रिव्रातैर्बाणसमूहैः विदीर्णं खण्डितं परस्परमन्योऽन्यं यस्मिस्तम्, रजसा परागेणान्धितमपि तिमिरितमपि, चलन्तीनामसिलतानां खड्गवल्लीनां घाताः प्रहारास्तैः भिन्नाः खण्डिता य इभकुम्भा गजगण्डास्तेभ्यो विनिर्गलतां बहिर्निःसरतां मणिगणानां रत्नसमूहानां विभापूरैः कान्तिसमूहैः, अलमत्यर्थम्, दीप्तं दयुक्तम् । हरिणीच्छन्दः ॥ २४ ॥

Page #106

द्वितीयो लम्भः
तदानीम् , अमित्रकरकलितमण्डलामखण्डितगण्डतलनिःसरदमुग्धाराराजितगजतायां गैरिकधातुनिःसृतनिझरशोभितोभयभागधराधरानुकारिण्याम् , घनकीलालपङ्किलसमराजिरे निजखुरनिमज्जनशङ्कयेव गगनगमनतुङ्ग पु 'निपादिजनविपादभङ्गपु तुरङ्ग पु नाम्नेव कृत्येन च मदोत्कटकरटिघटायां हरिरिति विख्याति प्रख्याएयत्सु, करलाघववशेनालक्ष्यशरसन्धानमोक्षणकालेषु सदा समारोपितशरासनतयालेख्यलिखितेष्विव धानुष्केषु पदगगनतलचराचरकरालकरवालखण्डितमस्तकनिकरेष्वतिदूरमुत्पत्य गगनजलधिशतपत्रशङ्काकरेषु, पुरुपद्वयसप्रवहल्लोहितवाहिनीसेतुशङ्कासंपादकभिन्नमतङ्गजगात्रपरंपराबन्धुरायामायोधनधरायाम , व्याधयोधनिरन्तरनिर्मुक्तनाराचधारापूरिताङ्गेषु, व्याधसेना व्याजेष्टेति घोषो घोपान्तरमुत्तरङ्गयामास ।
तदोरुजानामधिभूः स्वमित्रैरालोच्य निश्चित्य च नन्दगोपः।
विवक्षितं तस्य नृपस्य कर्णपथप्रवृत्तं चतुरश्चकार ।। २५ ।। __तदानीमिति तदानीं तस्मिन्काले, अमित्राणां शत्रूणां करकलितैर्हस्तधतैमण्डलाः कृपाणः खण्डिताद्विदारिताद् गण्डतलात्कटप्रदेशान्निःसरन्तीभिनिर्गच्छन्तीभिरसृग्धाराभी रुधिरवेणीभी राजिता शोभिता या गजता गजसमूहस्तस्याम् 'गजसहायाभ्यां चेति वक्तव्यम्' इति समूहार्थे तल्प्रत्ययः। गैरिकधातुभ्यो रक्तवर्णमृत्तिकाप्रदेशेभ्यो निःसृता निर्गता ये निझरा वारिप्रवाहास्तैः शोभितौ राजितावुभयभागावुभयतटौ यस्य तथाभूतो यो धराधरः पर्वतस्तस्यानुकारिण्यां विम्बिन्यां सत्याम, धनकीलालेन सान्द्ररुधिरेण पङ्किलं कर्दमयुक्तं यत्समराजिरं युद्धाङ्गणं तस्मिन् , निजखुराणां स्वकीयशफानां निमजनम्य वगाहनस्य शङ्का संशीतिस्तयेव, गगनगमनाय नभोयानाय तुङ्गा उन्नता उच्छलन्त इति यावत् तेषु, निषादिजनानामारोहिनराणां विपादस्य खेदस्य भङ्गो विनाशो यैस्तेषु, तुरङ्गषु हयेषु, नाम्नेव नामधेयेनेव कृत्येन च कार्येणापि 'हरिः' हय इति नाम्नेव 'हरिः' सिंहस्तस्य कार्येणापीति भावः । 'सप्तिरर्वा हरीरथ्यः' इति धनंजयः, 'सिंहो मृगेन्द्रः पञ्चास्यो हर्यक्षः केसरी हरिः' इत्यमरः, मदेन दानेनोन्कटा उद्दण्डाः ये करटिनो हस्तिनस्तेषां घटा समूहस्तस्याम्, हरिरिति सिंह इति विख्याति प्रसिद्धिम्, प्रख्यापयत्सु विस्तारयन्सु सत्सु, करलाघववशेन हस्तक्षिप्रकारित्ववशेनालच्यो दृष्ट्यगोचरः शरसन्यानमोक्षणयोर्बाणधारणमोचनयोः कालः समयो येषां तेषु, धानुष्केषु धनुपि प्रहरणानि येषां तेषु धनुर्धरेपु, सदा शश्वत् , समारोपितं सगुणीकृतं शरासनं धनुर्येषां तेषां भावस्तत्ता तया, आलेख्यलिखितेष्विव चित्रलिखितेष्विव सत्सु, पदगगनतलयोश्चरणनभःप्रदेशयोश्चराचरैरतिशयचपलः करालभयङ्करः करवालैः कृपाणः खण्डितानां छिन्नानां मस्तकानां शिरसां निकराः समूहास्तेषु 'चरिचलिपतिवदीनां वा द्वित्वमच्याक् चाभ्यासस्येति वक्तव्यम्' इति वार्तिकेन चराचरपदस्य सिद्धिः। अतिदूरमतिविप्रकृष्टम्, उत्पत्योद्गत्य, गगनमेव जलधिगंगनजलधिराकाशपारावारस्तस्य शतपत्राणां कमलानां शङ्काकराः संदेहोत्पादकास्तेषु तथाभूतेषु सत्सु, पुरुषद्वयस्य पुरुषप्रमाणाः प्रवहन्त्यः प्रकर्षण गच्छन्त्यो या लोहितवाहिन्यो रुधिरस्रवन्त्यस्तासां सेतुशङ्कायाः पुलिनसंशयस्य संपादिका या भिन्नमतङ्गजानां खण्डितगजानां गात्रपरम्परा शरीरसन्ततिस्तया बन्धुरा नतोन्नता तस्यां तथाभूतायाम्, आयोधनधरायां समरभूमौ सत्याम, व्याधयोधभिल्लभट निरन्तरं निर्व्यवधानं यथा स्यात्तथा निर्मुक्ता त्यक्ता या नाराचधारा बाणपङ्क्तयस्ताभिः पूरितानि संभृतान्यङ्गानि शरीराणि येषां तेषु, काष्टाङ्गारस्येमे इति काष्टाङ्गारिकाः, ते च ते सैनिकाश्च योधाश्चेति काष्ठाङ्गारिकसैनिकास्तेपु, दिशि दिशि प्रतिकाष्टम, कान्दिशीकता भयद्रुतताम्, 'कान्दिशीको भयगुते' इत्यमरः, प्रापितेषु लम्भितेषु सत्सु, व्याधसेना शबरपृतना, व्याजेष्ट विजययुक्ता बभूव, इति घोषः शब्दः, घोषाणामाभीराणामन्तरं हृदयं तदवगाहनप्रदेश वा, उत्तरगयामास क्षोभयामास ।
तदोरुजानामिति-तदा काष्टाङ्गारपृतनापराजये सति, ऊरुजानां वैश्याणाम्, अधिभः स्वामी, चतुरो निपुणः, तादात्विककार्यसाधनपटुरिति यावत्, नन्दगोप एतन्नामा, स्वमित्रेः स्वकीयसुहृद्भिः, आलोच्य विवार्य, निश्चित्य च स्थिरीकृत्य च, वक्तुमिष्टं विवक्षितं स्वाभिप्रेतमिति यावत् , तस्य नृपस्य काष्ठाङ्गारस्य, कर्णपथे श्रवणमार्गे प्रवृत्त प्रगतम्, चकार विदधौ । स्वाभिप्रायं तं श्रावयामासेति भावः ॥ २५ ॥
१. -षादिजन ब० । २. तदा प्रदानामधिभूः (?) ब० ।

Page #107

५०
जीवन्धरचम्पूकाव्ये तदनु पुलिन्दसंदोहतो गोविमोक्षणं विधास्यते दास्यते गोपेन्द्रनन्दगोपनन्दिनी सप्तचामीकरपुत्रिकाभिः साकमिति पटुतरं पुटभेदनचत्वरे काष्ठाङ्गारेण कारितां घोपणां निशम्य विशालतरकतुकः सात्यंधरिस्तदोपं निवारयामास ।
सहायताधिष्ठितपार्श्वभागो जीवन्धरो मन्दिरतः प्रतस्थे ।
द्विपैरनेकैः परिवार्यमाणो हिमाद्रिरन्ध्रादिव यूथनाथः ।। २६ ।। तता निजयशःकलशार्णवतरङ्गैरिव चामरयुगलपरिशोभितपार्श्वतया नभःसरणिसञ्चरणयोग्यौ पक्षाविव विभ्राणैः लपनबिलतलविगलितफनशकलदन्तुरितपुरोभागतया ग्यविजितपवनसमानीतमुक्तोपहारानिवाङ्गीकुर्वाणैः स्यदनिरीक्षणक्षणहीणान्हरिदश्वहरिताश्वान्गगनकाननदुर्गेपु धावमानानम्वेष्टुमिव गगनसरणिमुत्पतद्भिर्जयोदः ककैः परिष्कृतान्रथानलंकुर्वन्तः, शताङ्गचक्रक्षुण्णक्षितितलोद्भूतधूलिकापालिकां सकलजगदन्धंकरणधुरीणां पताकापटपवनेन धून्वन्तः, देहबद्धा इव वीररसाः, मूर्ता इवोत्साहाः, जयलक्ष्मीनिवासमन्दिरकनकप्राकारायिताङ्गदविभ्राजितभुज
तदनु पुलिन्देति तदनु तदनन्तरम्, पुलिन्दसन्दोहतः शबरसमूहात् , गवां धेनूनां विमोक्षणं प्रत्याहरणं तदिति गोविमोक्षणम्, विधास्यतीति विधास्यन् तस्मै करिष्यते 'लुटः सद्वा' इति भविष्यदर्थे लूटः शतृ प्रत्ययः, जनायेति शेपः, सप्त च ताश्चामीकरपुत्रिकाश्च सुवर्णपुत्तलिकाश्चेति ताभिः, साकं साधम्, गोपेन्द्रश्वासौ नन्दगोपश्चेति गोपेन्द्रनन्दगोपस्तस्य नन्दिनी पुत्री, दास्यते वितरिप्यते प्रदत्ता भविष्यनीति भवः, इन्येवं प्रकाराम, पटुतरं तिग्मतरं यथा स्यात्तथा, पुटभेदनस्य पत्तनस्य चत्वरं चतुप्पथं तस्मिन् 'पू: स्त्री पुरीनगर्यो वा पत्तनं पुटभेदनम्' इत्यमरः, काष्टाङ्गारेण नृपेण, कारितां विधायिताम्, घोपणां सूचनाम्, निशम्य अन्वा विशालतरं महत्तरं कुतुकं कौतूहलं यस्य तथाभूतः, सात्यन्धरिर्जीवन्धरः, तोपं तां घोषणाम्, निवारयामास प्रतिपेधयामास ।
सहायतेति-सहायानां मित्राणां समूहः सहायता ‘गजसहायाभ्यां चेति वक्तव्यम्' इति समूहार्थे तल प्रत्ययः, तयाधिष्टितो युक्तः पार्श्वभागो निकटप्रदेशो यस्य तथाभूतः, जीवंधरः सान्यन्धरिः मन्दिरतो भवनात् , अनेकैबहुभिः, द्विपैगजैः, परिवार्यमाणः परिवेष्टयमानः, युथनाथो गणपतिः गजसमूहपतिरिति यावत् , हिमा हिमालयस्य रन्ध्रादिव विवरादिव, प्रतस्थे प्रययौ ॥ २६ ॥
ततो निजयश इति-ततः प्रस्थानानन्तरम्, निजयशः स्वकीयकीर्तिरेव कलशार्णवः क्षीरसागरस्तस्य तरङ्गैरिव कल्लोलरिव, चामरयुगलेन बालव्यजनयुग्मेन परिशोभितं समलङ्कृतं पार्श्वमुभयतटं पां तेषां भावस्तत्ता तया, नभःसरणौ गगनमार्गे सञ्चरणयोग्यौ प्रयाणाहौं, पक्षौ गरुतौ, बिभ्राणर्दधद्भिरिव, लपनविलतलान्मुखरन्ध्रतलाद्विगलितानि पतितानि यानि फेनशकलानि डिण्डीरभित्तानि तैर्दन्तुरितो व्याप्तः पुरोभागोऽग्रप्रदेशो येषां तेषां भावस्तत्ता तया, रयेण वेगेन विजितः पराभूतो यः पवनो वायुस्तेन समानीताः समर्पिता ये मुक्तानामुपहारा मौक्तिकोपायनानि तान्, अङ्गीकुर्वाणरिव स्वीकुर्वद्भिरिव, स्यदस्य वेगस्य निरीक्षणक्षणे विलोकनवेलायां हीणा लज्जितास्तान् , अतएव गगनकाननमेव नभोटव्येव दुर्गा दुर्गम्यस्थानानि तेपु, धावमानान् पलायमानान्, हरिदश्वस्य भास्वतो हरिताश्वा हरिद्वर्णहयास्तान् 'भास्वद्विवस्वत्सप्ताश्वहरिदश्वोष्णरश्मयः' इत्यमरः, अन्वेष्टुमिव मार्गयितुमिव, गगनसरणिं गगनमार्गम्, उत्पतद्भिरुद्गच्छद्धिः, जयोदविजयफलेः, कः श्वेताश्वैः, परिष्कृतान् सहितान्, रथान् स्यन्दनान् , अलंकुर्वन्तः शोभयन्तः, सकलजगतो निखिललोकस्यान्धंकरणे दृष्टयपहरणे धुरीणा निपुणा ताम्, शताङ्गानां स्थानां चक्र रथाङ्गैः क्षुण्णाद् विदारितात् क्षितितलामृतलाद् उद्धृतोत्पन्ना या धूलिकापालिका रेणुसन्ततिस्ताम्, पताकापटपवनेन वैजयन्तीवस्त्रवायुना, धून्वन्तो दूरीकुर्वन्तः देहबद्धाः शरीरधारिणः, वीररसा इव-उत्साहस्थायिभावकरसा इव, मूर्ताः सशरीराः, उत्साहा इव स्फूर्तिसमूहा इव, जयलक्ष्म्या विजयश्रिया यन्निवासमन्दिरं निवासभवनं तस्य कनकप्राकारायितं सुवर्णपरिधीयमानं यदङ्गदं केयूरं तेन विभ्राजितः शोभितो भुजदण्डो बाहुदण्डो येषां ते, लचस्याः श्रिया विहारः क्रीड़ा तस्य लीलाडोलायितं केलिहिन्दोलिकावदाचरितं यन्मुक्तादाम मौक्तिकं सक् तेन विराजितमलंकृतं वक्षःस्थल

Page #108

द्वितीयो लम्भः
दण्डाः, लक्ष्मीविहारलीलाडोलायितमुक्तादामविराजितवक्षःस्थलाः, ते जीवन्धरप्रमुखाः, कार्मुकटङ्कारक्ष्वेलारवमुखरितदिशावकाशाः संयदङ्गणं समाजग्मुः।
प्रविदारणमाविरास तत्र प्रथमं वाणगणैः परस्परम् । अरुषा च रूपा क्षणं विहीनं विशिखादायभवच्छिखी यतः ॥२७॥ नखांशुमयमञ्जरीसुरभिलां धनुर्वल्लरों
समागतशिलीमुखां दधदयं हि जीवन्धरः । अनोहक इवावभौ भुजविशालशाखाञ्चितो
___ निरन्तरजयेन्दिराविहरणैकसंवासभूः ॥२८।। कुण्डलीकृतशरासनान्तरे जीवकाननममर्पपाटलम् । स्पर्धते परिधिमध्यमास्थितं चन्द्रविम्वमिह सन्ध्ययारुणम् ॥२६॥ जीवन्धरेण निमुक्ताः शरा दीपा विरेजिरे।
विलीनान्समिति व्याधान्द्रष्टुं दीपा इवागताः ॥३०॥ तदनु जिष्णुचापचुम्बिजीवन्धराम्बुधरनिरवग्रहनिमुक्तशरधाराभिः कालकूटबलप्रतापानले
मुरःस्थलं येषां ते, ते पूर्वोक्ताः, जीवन्धरः सात्यन्वरिः प्रमुखः प्रधानो येषां तथाभूताः, कार्मुकटङ्कारश्च कोदण्डमौर्वीशब्दविशेषश्च चवेलारवश्च सिंहनादश्चेति कार्मुकटङ्कारच्वेलारवी ताभ्यां मुखरिता वाचालिता दिशावकाशाः काष्ठामध्यप्रदेशा यैस्तथाभूताः सन्तः, संयदङ्गणं युद्धाङ्गणम्, समाजग्मुः समाययुः ।।
प्रविदारणमिति-तत्र समराङ्गणे, प्रथमं पूर्वम्, परस्परमन्योऽन्यम्, बाणगणेः शरसमूहः, तत् प्रविदारणं युद्धम्, आविरास प्रकटीबभूव यत् क्षणमल्पकालं यावत् , रुपा क्रोधेन, अरुषा क्रोधाभावेन च बिहीनमासीदिति विरोधः, परिहारपक्षे 'अरुपा' इत्यस्य 'व्रणेन' इत्यर्थों ग्राह्यः, 'व्रणोऽस्त्रियामीममरुः' इत्यमरः । किञ्च, यतो यत्र, सार्वविभक्तिकस्त सिल , विगता शिखा यस्य स विशिखः शिखारहितस्तस्मादपि, शिखास्ति यस्य स शिखी शिखायुक्तः, अभवद्वभूवेति विरोधः, विशिग्वाद् बाणादपि शिखी वह्निरभवदिति परिहारः । विरोधाभासोऽलङ्कारः ।। २७ ॥
नखांशुमयेति-नखांशुमय्यो नखराश्मिरूपा या मञ्जयः पुष्पस्त्रजस्ताभिः सुरभिला सुगन्धिता ताम्, समागताः प्राप्ताः शिलीमुखा बाणाः पक्षे भ्रमरा यस्यां ताम्, धनुर्वल्लरी चापलताम्, दधत् विभ्रत्, भुजा एव विशालशाखा इति भुजविशालशाखा बाहुदीर्घशाखास्ता रिञ्चितः शोभितः, निरन्तरं शश्वत् जयेन्दिराया विजयलक्ष्म्या विहरणस्य विहारस्यकसंवासभूमुख्यनिवासभूमिः, अयं जीवन्धरः एप सात्यन्धरिः, अनसः शकटस्याकं गतिं हन्तीत्यनोकहो वृक्षः स इव, आबभौ शुशुभे । रूपकोपमे । पृथ्वीच्छन्दः 'जसौ जस यला वसुग्रहयतिश्च पृथ्वी गरुः' इति लक्षणातू ॥२८॥
कुण्डलीकृतेति-कुण्डलीकृतं वर्तुलीकृतं यच्छरासनं धनुस्तस्यान्तरे मध्ये स्थितमिति शेपः, अमर्पण क्रोधेन पाटलं श्वेतरक्तमित्यमर्पपाटलम्, जीवकस्य जीवन्धरस्याननं मुखमिति जीवकाननम्, इह लोके, परिधिमध्यं परिवेषाभ्यन्तरम्, आस्थितं विद्यमानम्, सन्ध्यया सायम् 'सायं सन्ध्या पितृप्रसूः' इत्यमरः, अरुणं रक्तवर्णम्, चन्द्रबिम्ब शशिमण्डलम्, स्पर्धतेऽसूयति । उपमालंकारः। रथोद्धतावृत्तम्, रान्नराविह रथोद्धता लगौ' इति लक्षणात् ।। २६ ॥
, जीवन्धरेणेति-जीवन्धरेण विजयासुतेन, निर्मुक्तास्त्यक्ताः, दीप्ता दीप्तिमन्तः, शरा बाणाः, समिति युद्धे, विलीनान् तिरोहितान् व्याधान् , किरातान् , द्रष्टुमवलोकयितुम्, आगता आयाताः, दीपा दीपका इव, विरेजिरे शुशुभिरे । उत्प्रेक्षा ॥ ३० ॥
तदन्विति-तदनु तदनन्तरम्, जिष्णुचापं विजेतृधनुः पक्षे शक्रशरासनं चुम्बति दधाति जिष्णुचापचुम्बी स चासौं जीवन्धरश्च, स एवाम्बुधरो मेघस्तेन निरवग्रहं निष्प्रतिबन्धं यथा स्यात्तथा निर्मुक्तास्त्यक्ता याः शरधारा वाणपङ्क्तय एव जलधारास्ताभिः, कालकूटस्य शबरराजस्य बलं सैन्यं तस्य

Page #109

जीवन्धरचम्पूकाव्ये
शान्ततां नीते, निशितशस्त्रनिकृत्तकुञ्जरपदकच्छपाः, भल्लावलूनहयमल्लाननपयोजपरिष्कृताः मदवारणकर्णभ्रष्टचामरहंसावतंसिताः, कीलालवाहिन्यः समीकधरायां परःसहस्रमजायन्त ।
जित्वा किरातबलमेष यशःप्रसूनै
राशाविशालनयनाः सुरभीचकार । क्षीराम्बुदानिव सदा प्रवहत्पयोभिः
सिक्तान्तिका-पशुगणानहरच्च धीरः ।।३१।। पुरा खलु यः शम्बरारातिश्चापलालिजीवन्धरश्च जगति विश्रुतो बभूव, सोऽयमधुना शबरारातिश्चापलालिजीवन्धरश्च संवृत्त इति, न बिन्दुमात्रेणापि विशेषः । पूर्व सारसशरोऽयमधुना सरसशर इत्याकारतो विशेपेऽप्याकारसाम्यमखण्डितमुल्लसत्येवास्येति विचित्रमेतत् । अथ पौराणां हर्षातिरेक एतावानिति गगनतलप्रसारितवैजयन्तीभुजाभिबोधयदिव मोदोत्तरमेतत्पुरं प्रविश्य स्वयं विशिखाधारस्यापि विशिखाधेयतामास्कन्दतः सकलवयस्यमण्डलमध्यमध्यासीनस्य जीवप्रताप एव तेज एवानलो वह्निस्तस्मिन् , शान्ततां शान्तिम्, नीते प्रापिते सति, समीकधरायां युद्धभूमौ, परःसहस्रं सहस्रादप्यधिकाः, कीलालवाहिन्यो रुधिरनद्यः, अजायन्त प्रादुरभूवन् , कथंभूताः कीलालबाहिन्य इत्याह-निशितैस्तीक्ष्णैः शस्त्ररायुधैः निकृत्तानि च्छिन्नानि कुञ्जरपदान्येव हस्तिचरणा एव कच्छपाः कूर्मा यासु ताः, भल्लैः कुन्तैरवलूनानि खण्डितानि यानि हयमल्लाननान्यश्वारोहिवीरवदनानि तान्येव पयोजानि पद्मानि तैः परिष्कृताः शोभिताः, मदवारणानां मत्तमतङ्गजानां कर्णेभ्यः श्रवणेभ्यो भ्रष्टा ये चामरा एव प्रकीर्णका एव हंसा मरालास्तैरवतंसिताः शोभिताः।
जित्वेति-एप जीवन्धरः किरातबलं शवरसैन्यम्, जित्वा पराभूय, यशःप्रसूनैः कीर्तिकुसुमैः, आशा एव काष्टा एव विशालनयना आयताच्यस्ताः, सुरभीचकार सुगन्धयामास । च किञ्च, धीरो वीरः, सः, सदा सर्वदा, प्रवहत्पयोभिः प्रक्षरत्क्षीरैः, सिक्तान्तिकान् उक्षिताभ्यर्णान् , क्षीराम्बुदानिव दुग्धवारिद्वानिव, पशुगणान् गोसमूहान् , अहरत्प्रत्यावर्तयत् , रूपकोपमे । वसन्ततिलकावृत्तम् 'ज्ञेया वसन्ततिलका तभजा जगौ गः' इति लक्षणात् ॥ ३१ ॥
पुरा खल्विति-पुरा पूर्वम्, खलु निश्चयेन, यः शम्बरारातिर्मनसिजः काम इति यावत् 'शम्बरारिमनसिजः कुसुमेधुरनन्यजः' इत्यमरः, चपला एव चापलाश्चञ्चलास्ते च तेऽलयश्च भ्रमराश्चेति चापलालय स्तैर्जीवन्धरः प्रत्यञ्चाधरः, कामकोदण्डस्य भ्रमरमौर्वीकत्वं कविसमयसिद्धम्, इति च, जगति भुवने विश्रुतः प्रख्यातः, बभूव, सोऽयम् , अधुना साम्प्रतम्, शबरारातिभिल्लरिपुः, चापलाली धनुःशोभी चासो जीवन्धरा विजयासुतश्चेति चापलालिजीवन्धरश्च, संवृतो बभूव इतीत्थम्, न बिन्दुमात्रेणाप्यनुस्वारमात्रेणापि, विशेषो व्यतिरेकः । अयमेव काम इति भावः, पूर्वं प्राक् , अयं जीवन्धरः, सारसं सरसीरुहं शरो बाणो यस्य स काम इति यावत् 'सारसं सरसीरुहम्' इत्यमरः 'अरविन्दमशोकं च चूतं च नवमल्लिका' इत्यभिधानात्कामस्य कमलशरत्वं कविसमयसिद्धम्, अधुना साम्प्रतम्, सरसः सबलः शरो बाणो यस्य स सरसशरः, अस्तीति शेषः, इत्याकारतः संस्थानात् पक्षे आकारवर्णात्, विशेषेऽपि व्यतिरेकेऽपि, अस्य सत्यन्धरसुतस्य, अखण्डितमन्यूनम्, आकारसाम्यं संस्थानसादृश्यम्, उल्लसत्येव शुम्भत्येव, इत्येतद् विचित्रमाश्चर्यकरम् ।
अथ पौराणामिति-अथ विजयानन्तरम्, पौराणां नागरिकाणाम्, हर्षातिरेकः प्रमोदाधिक्यम्, एतावानियत्प्रमाणः, इत्येवम्, गगनतले नभस्तले प्रसारिता विस्तारिता वैजयन्त्यः पताका एव भुजा बाहवस्ताभिः बोधयदिव सूचयदिव, मोदोत्तरं हर्षप्रधानम्, एतत्पुरं राजपुराभिधानं नगरम्, प्रविश्य प्रवेशं कृत्वा, विशिखाधारस्यापि रथ्याधारस्यापि सतः, विशिखाधेयतां रथ्याधेयतामास्कन्दतः इति विरोधः, यो विशिखानामाधारः स एव तासामाधेयः कथं भवतीति विरोधः स्पष्टः । परिहारपक्षे स्वयम्, विशिखं हृदयं तस्याधारः समाश्रयस्तथाभूतस्यापि सतः विशिखाया रथ्याया आधेयतामास्कन्दतः, मार्गे गच्छत इति यावत् , सकलं च तद् वयस्यमण्डलञ्चेति सकलवयस्यमण्डलं निखिलमित्रसमूहस्तस्य मध्यम्, अध्यासीनस्याधितिष्टतः, जीवन्धरस्य सात्यन्धरेः शौर्य च स्थैर्य च धैर्यञ्चेति शौर्यस्थैर्यधैर्याणि शूरत्वस्थिरत्वधीरत्वानि

Page #110

द्वितीयो लम्भः न्धरस्य देहसहकारे शौर्यस्थैर्यधैर्यमञ्जरीमञ्जुले कीर्तिसौरभ्याकर्पिताः पौरजानपदनयनपुष्पन्धया निरन्तरमापेतुः।
नन्दगोप इति विश्रुतमेघः संमदाम्बुनिधिमाशु निपीय ।
. वारिपातमकरोत्करपद्मे जीवकस्य शुभलक्षणजुष्टे ।।३२।। जीवन्धरोऽपि नन्दगोपेन पातितामच्छवारिधारां तत्सहचरी मन्दस्मितप्रकाशितकुन्दकुड्मलरुचिवीचिस्नापितामिव 'पद्मास्यो योग्यः' इति शुद्धवर्णां वचोधारां पातयन्नेवारीकुर्वन , दूरीकृतस्पृहः 'मम पद्मास्यस्य च भावभेदो न तु जीवभेदः' इति मैत्रीविभवं विभावयन् , तत्परिणयमहोत्सवारम्भं सत्रा मित्रामित्रजनानन्ददोषाभ्यां कन्दलयामास ।
शुभे मुहूर्ते स हि नन्दगोपसुताकराब्जग्रहणं चकार । वह्नि पुरस्कृत्य विधि विधाय पद्मास्यनामा परिणीतियोग्यः ।।३३।। गोविन्दायास्तनुतनुलतां चञ्चलाप्रत्यनीकां
कान्त्या पुष्प्यत्कनककदलीकन्दलीगर्भगौरीम् । हेलोन्मीलत्कुचयुगलसन्मौक्तिकस्रक्प्रभाभिः
स्पष्टाभ्यां स हि वहुमुदा चक्षुषा पश्यति स्म ॥३४॥
तान्येव मञ्जयः पुष्पस्त्रजस्ताभिर्मजलो मनोहरस्तस्मिन् , देहसहकारे शरीरातिसौरभाने 'आम्रचूतो रसालोऽसौ सहकाराऽतिसौरभः' इत्यमरः, कीर्तिसौरभ्येण यशःसौगन्ध्येनाकर्षिता वशीभूताः, पौरजानपदानां नागरिकराष्ट्रवासिजनानां नयनान्येव लोचनान्येव पुष्पंधया भ्रमराः निरन्तरं निष्प्रतिबन्धं यथा स्यात्तथा, आपेतुः पतन्तिस्म, ते तं ददृशुरिति भावः ।।
नन्दगोप इति-नन्दगोप इति नाम्ना विश्रुतश्चासौ मेघश्चेति विश्रुतमेघः प्रसिद्धवारिवाहः, आशुझटिति, संमद एवाम्बुनिधिस्तं हर्पसागरम्, निपीय नितरां पीत्वा, शुभलक्षणः शङ्खचक्रादिशुभसामुद्रिकचिह्न प्टं सेवितं तस्मिन् , जीवकस्य जीवन्धरस्य करपद्मे हस्तकमले, वारिपातं जलपातं कन्यादानसंकल्पार्थं जलधारापातमिति भावः अकरोद् विदधौ। स्वागतावृत्तम्-'स्वागतेति रनभाद्गुरुयुग्मम्' इति लक्षणात् ॥ ३२॥
जीवन्धरोऽपि-जीवन्धरोऽपि सात्यन्धरिरपि, नन्दगोपेन तन्नाम्ना गोपवरेण, पातितां मोचिताम् , अच्छवारिधारां निमलजलधाराम, तस्या अच्छवारिधारायाः सहचरी सखी सदृशीति यावत् ताम्, मन्दस्मितेन मन्दहसितेन प्रकाशिताः प्रकटिता याः कुन्दकुड्मलरुचयो माध्यमुकुलमरीचयस्तासां वीचिभिः सन्ततिभिः स्नपितामिव प्रक्षालितामिव, 'पद्मास्यो योग्यः पद्मास्याभिधानः सखा योग्यस्त्वत्पुत्र्या उचितो वरः' इत्येवं प्रकाराम, शुद्धवर्णां शुद्धाक्षराम्, वचोधारां वचनपङ्क्तिम्, पातयन् प्रकटयन्नेव, ऊरीकुर्वन् स्वीकुर्वन् , दूरीकृता स्पृहा येन स त्यक्तनन्दगोपकन्याभिलापः, मम पद्मास्यस्य च भावभेदः पर्यायभेदोऽस्ति न तु जीवभेदः प्राणभेदोऽस्ति, इत्येवं मैत्रीविभवं सौहार्दसम्पत्तिम्, विभावयन् प्रकटयन् , सन् , मित्रामित्रजनयोः सुहृदसुहृदोरानन्दद्वेषाभ्यां हर्षखेदाभ्याम्, सत्रा सार्धम्, तस्य पद्मास्यस्य परिणयमहोत्सवो विवाहोल्लासस्तस्यारम्भः प्रक्रमस्तम्, कन्दलयामास वर्धयामास ।
शुभे मुहूर्ते-हि निश्चयेन, परिणीतिर्विवाहस्तस्या योग्योऽर्ह इति परिणीतियोग्यः, पद्मास्यनामा पद्मास्याभिधानः, स जीवन्धरसुहृद्, शुभे प्रशस्ते, मुहूर्ते समये, विधिं तात्कालिकविधानम्, विधाय कृत्वा, वह्निमग्निम्, पुरस्कृत्याने विधाय, नन्दगोपसुतायाः कराब्जग्रहणं पाणिपद्मग्रहणम्, चकार विदधौ ॥ ३३ ॥
गोविन्दाया इति-हि निश्चयेन, स पद्मास्यः कान्त्या दीप्त्या, चञ्चला सौदामिनी प्रत्यनीकं विपक्षो यस्यास्ता तडित्सौदामिनी विद्युच्चञ्चला चपला अपि' इत्यमरः, विद्युत्सदृशीमिति यावत्, पुष्प्यन्ती विकसन्ती या कनककदली सुवर्णमोचा तस्याः कन्दली तस्या गर्भ इव गौरी पीतवर्णा ताम्, हेलया सहजगत्योन्मीलत् प्रकटीभवत् यत्कुचयुगं स्तनद्वन्द्वं तस्मिन् लसन्त्यः शोभमाना या मौक्तिकस्रजो मुक्ता

Page #111

५४
जीवन्धचम्पूकाव्ये
यस्याः पादौ मृदुलकमलस्पर्धिशोभाविलासी
जङ्के मारत्रिभुवनजये काहलीवद्वभाताम् । नाभिः पञ्चायुधरसभरीकूपिकेवाविरासीद्
वक्त्रं राकासितरुचितुला संगमङ्गीचकार ||३५|| इति महाकविहरिचन्द्रविरचिते श्रीमति जीवन्धरचम्पू काव्ये गोविन्दालम्भी नाम द्वितीयो लम्भः ।
मालास्तासां प्रभा दीप्तयस्ताभिः, स्पष्टं प्रकाशमानमभ्यर्ण समीपप्रदेशो यस्यास्ताम्, गोविन्दाया नन्दगोपसुतायाः, तन्वी चासौ तनुलता च तां कृशकलेवरवल्लरीम्, चक्षुपा नयनाभ्याम्, जातावेकवचनम्, बहुमुदा प्रचुरानन्देन पश्यति स्म अवलोकयामास । मन्दाक्रान्तावृत्तम् ' मन्दाक्रान्ता जलधिपडगैरभौं नती ताद्गुरू चत्' इतिलक्षणात् ॥ ३४ ॥
यस्याः पादाविति- -यस्या गोविन्दायाः पादौ चरणौ, मृदु च तत्कमलञ्चेति मृदुकमलं कोमलपद्मं तत् स्पर्धेते इति मृदुकमलस्पर्धिनी, शोभा च विलासश्चेति शोभाविलासौ दीप्तिविभ्रम, मृदुकमलस्पर्धिनौ शोभाविलासौ ययोस्तौ आस्तामिति शेषः । यस्याः, जङ्घ प्रसृते 'जङ्घा तु प्रसृता समे' इत्यमरः, सारस्य मदनस्य त्रिभुवनजयस्त्रिलोकविजयस्तस्मिन् ' मदनो मन्मथो मारः प्रद्युम्नां मीनकेतनः ' इत्यमरः, कालीवद् वाद्यविशेषवद, व्यभाताम् शुशुभाते । नाभिस्तुन्दिः, पञ्चायुवस्य कामस्य रसभरी रसनिष्यन्दस्तस्याः कृपिकेव ह्रस्वनिपानमिव, आविरासीत्प्रादुरभूत् । वक्त्रं वदनम्, राकायाः पौर्णमास्याः सितरुचिश्चन्द्रस्तस्य तुलोपमा तस्यासङ्गं सम्बन्धम् अङ्गीचकार स्वीचक्रे । उपमालङ्कारः । मन्दाक्रान्ताच्छन्दः || ३५ ॥
इतीत्यव्ययं समाप्तौ महाकविना हरिचन्द्र ेण विरचिते निर्मिते, श्रीमति शोभासम्पन्न, जीवम्बरचम्पूकाव्ये एतन्नाम चम्पूनाम सन्दर्भे, गोविन्दाया नन्दगोपनन्दिन्या लम्भः प्राप्तिर्यस्मिन् स एतन्नामा द्वितीय लम्भोऽधिकारः समाप्त इति ।
इति महाकविहरिचन्द्रविरचिते श्रीमति 'कौमुदी' व्याख्याधरे जीवन्धरचम्पूकाव्ये गोविन्दालम्भो नाम द्वितीयो लम्भः ।

Page #112

तृतीयो लम्भः
अथ दिने दिने प्रवधमानानुरागः पद्मास्यनामा राजहंसतरुणस्त्रिवलीलहरीविराजिते नाभिमहावर्तशोभिते गोविन्दानामतरङ्गिण्या उदरहदे कंचन कालं रममाणः, काञ्चीविहङ्गविरुतमुखरिते धननितम्वविम्बपुलिने कतिपयसमयं स्थितिमापन्नः, करेण मेचकचूचुकलोलम्वचुम्वितवक्षोरुहकमलकुड्मलं स्पृशन् ,आनन्दलहरीभिरभ्युक्षितः, कुचचक्रवाकमञ्जलेसुरभिलश्रीखण्डद्रवपङ्किले कञ्चुलीकोमलशैवलपेशले वक्षःस्थलकमलाकरे विहरमाणश्चिरमिन्द्रियग्रामं तर्पयामास ।
जीवन्धरोऽपि कमनीयकलावधूटीः
___ कीर्त्यङ्गनां जयरमां च समानवृत्त्या । उल्लासयन्सकललोचनभागधेय
___माबिभ्रदाकृतिममन्दमुद्रावतस्थे ॥१॥ तस्मिन्पुरे वैश्यजनस्य नेता श्रीदत्तनामा वसति स्म कश्चित् । यस्य स्पृहोही धनलाभहेतू प्रासाददेशे रमतां चिराय ॥ २॥
अथेति-अथ गोविन्दापरिणयानन्तरम्, दिने दिने प्रतिदिवसम्, प्रवर्धमानः समेधमानोऽनुरागः प्रीतिर्यस्य तथाभूतः, पद्मास्यनामा पद्मास्याभिधानः, राजहंसतरुणो मरालयुवा, त्रिवल्यो नाभेरधस्ताद्विद्यमानास्तिस्रः रेखा एव लहर्यस्तरङ्गास्ताभिर्विराजिते शोभिते, नाभिरेव नुन्दिरेव महावर्तो दीर्घभ्रमस्तेन शोभिते समुल्लसिते, गोविन्दानामतरङ्गिण्या गोविन्दाख्यस्रवन्न्याः उदरहदे उठरजलाशये, कंचन कालं किञ्चिन्समयपर्यन्तम् 'कालाध्वनारत्यन्तसंयोगे' इति द्वितीया, रममाणः क्रीडन्, काञ्चीविहङ्गानां मेखलाशकुन्तानां विरुतेन कूजनध्वनिना मुखरिते वाचालिते, घनं निविडं स्थूलमिति यावत् यन्नितम्बबिम्ब कटिपश्चाद्भागाभोगः स एव पुलिनं तोयोत्थिततीरप्रदेशस्तस्मिन् 'तीयात्थितं तत्पुलिनं सैकतं सिकतामयम्' इत्यमरः, कतिपयसमयं किञ्चित्कालम्, स्थितिमवस्थानम्, आपन्नः प्राप्तः तत्र स्थित इति यावत्, करेण हस्तेन, मेचकचूचुके एव कृष्णस्तनमुखे एव लोलम्बो भ्रमरौ ताभ्यां चुम्बितमाश्लिष्टं यद् वक्षोरुहकमलयोः कुचारविन्दयोः कुडमलं मुकुलं तत् , स्पृशन् स्पर्शनेन्द्रियविपीकुर्वन् , आनन्दलहरीभिः प्रमोदतरङ्गः, अभ्युक्षितोऽभिषिक्तः कुचावेव चक्रवाकौ कुचचक्रवाको स्तनरथाङ्गौ ताभ्यां मञ्जुले मनोहरे, सुरभिलश्चासौ सुगन्धिश्चासौ श्रीखण्डद्रवश्व मलयजपङ्कश्चेति सुरभिलश्रीखण्डद्रवस्तेन पङ्किले पङ्कयुक्ने, कञ्चल्येव स्तनवस्त्रमेव कोमलशैवलं मृदुजलनीली तेन पेशले मनोहरे, वक्षःस्थलमेवोरःस्थलमेव कमलाकरः पद्मोपलक्षितसरोवरस्तस्मिन् , विहरमाणो विहारं कुर्वन् , सन् , चिरं दीर्घकालं यावत्, इन्द्रियग्रामं हृषीकसमूहम्, तर्पयामास प्रीणयामास । रूपकालङ्कारः।
जीवन्धरोऽपि-जीवन्धरोऽपि सात्यन्धरिरपि, कमनीयकला एव ललितवैदग्ध्य एव वधूट्यो युवतयस्ताः, कीर्तिरेव समझेवाङ्गना सीमन्तिनी ताम्, जयरमां च विजयलक्ष्मी च, समानवृत्त्या दाक्षिण्येन समानानुरागेणेति यावत्, उल्लासयन् हर्पयन् , सकलानां निखिलानां लोचनानि नयनामि तेषां भागधेयं भाग्यम् ‘भागरूपनामभ्यो धेयः' इति भागशब्दाद्धेयप्रत्ययः, आकृति संस्थानं सौन्दर्यमिति यावत्, आबिभ्रद् आदधत्, अमन्दमुदा प्रकृष्टहर्षेण, अवतस्थेऽवस्थितो बभूव, सुखेन न्युवासेति भावः ॥ ३॥
तस्मिन्निति-तस्मिन् पुरे पूर्वोक्ते राजपुरनगरे, श्रीदत्तनामा श्रीदत्ताभिधानः, कश्चित्कोऽपि, वैश्यजनस्य वणिग्जनस्य, नेता नायकः, वसतिस्म न्यवात्सीत् । यस्य प्रासाददेशे भवनप्रदेशे, धनलाभस्य वित्तप्राप्ते तू कारणे, स्पृहा च धनेच्छा च, ऊहश्च तत्प्राप्त्यहतकश्चेति स्पृहोहो, चिराय दीर्घकालं सदेति यावत्, अरमतामक्रीडताम् । 'रम क्रीडायाम्' इत्यस्य परस्मैपदप्रयोगश्चिन्त्यः ॥२॥

Page #113

जीवन्धरचम्पूकाव्ये कदाचिदसौ रत्नवाणिज्यपरायणो रत्नपं गन्तुकामः प्रस्थानमाचरन्क्रमेण लजितानेकजनपदनगरग्रामः, स्फुटितशुक्तिमौक्तिकवितानतारकितं मकरमीनकुलीरराशिसमाश्रितमपरमिव गगनतलं निशि निपीतनिशाकरकनिकरं डिण्डीरखण्डकपटेनोद्वमन्तमिव, क्वचिच्चलाचलकुलाचलैरिव कल्लोलघट्टनमनुभवद्भिस्तिमितिमिङ्गिलैः पुवैरिवोपास्यमानम् , कचन माणिक्यराशिरश्मिझरीपरीतजलमामिषशङ्कयाभिधावद्भिः पुनः पावकभिया धावमानैर्मीनैराकुलीनम् , कुत्रचिद्देदीप्यमानफणामणिभिस्तरङ्गसंगतैर्भुजङ्गनिबिडिततया परिणाहादिगुणेन विजितं विलीनमाकाशमूर्मिहस्तविधृतदीपिकाभिरन्वेषमाणामिव, कुत्रचन विततविद्रुमवनराजिविराजिततया प्रत्यक्षीकृतौनिलमिव, कचन गङ्गासिन्धुप्रमुखनदीकान्ताः समागताः प्रसारितलहरीबाहाभिराश्लिष्यन्तमिव, पुरः प्रकाशन्तमुदन्वन्तं ददर्श ।
यत्राम्भोमनुजाम्तटोत्थपवनप्रोद्धृततालीवन
ध्वान्तत्रस्तहदः प्रमर्दितमिलच्छैवालमाला बभुः । कुम्भीन्द्राश्च महाझपाननबिलं भूमीधरोद्यदरी
भ्रान्त्या विश्यपुनर्निवृत्तिमगमंस्तज्ज्वालमालासहाः ॥३॥ कदाचिदिति-कदाचिज्जातुचित्, रत्नानां मणीनां वाणिज्ये व्यापारे परायणस्तत्परः, अतएव रत्नद्वीपं द्वीपविशेषम्, गन्तुकामो यातुमनाः, 'तु काममनसोरपि' इति मलोपः, असौ श्रीदत्तः, प्रस्थानं प्रयागम्, आवरन् कुर्वन् , क्रमेण क्रमशः लविता ब्यतिक्रान्ता अनेके बहवो जनपदनगरपामा राष्ट्रपत्तननिगमा येन तथाभूतः सन्, पुरः पुरस्तात्, प्रकाशन्तं शोभमानम्, उदन्वन्तं सागरम् 'उदन्वानुदधिः सिन्धुः सरस्वान्सागरोऽर्णवः' इत्यमरः, ददर्श विलोकयामास । अथ तमेवोदन्वन्तं वर्णयितुमाह-स्फुटितानि विदीर्णानि यानि शुक्तिमौक्तिकानि मुक्तास्फोटमुक्ताफलानि तेषां वितानेन समूहेन तारकितं सजातनक्षत्रकम्, मकराश्च मीनाश्च कुलीराश्चेति मकरमीनकुलीरा नक्रपाठीनकर्कटाभिधाना जलजन्तुविशेपास्तेषां राशिः समूहस्तेन समाश्रितं सेवितं पते मकरमीनकुलीरा एव राशयो ज्योतिपशास्त्रप्रसिद्धास्तैः समाश्रितम्, अपरमन्यत्, गगनतलमिव नभस्तलमिव, डिण्डीरस्याब्धिकफस्य खण्डः समूहस्तस्य कपटेन दम्भेन, निशि रजन्याम्, निपीतो धयितो यो निशाकरस्य चन्द्रस्य करनिकरः किरणकलापस्तम्, उद्वमन्तमिवोनिरन्तमित्र, क्वचित्कुत्रचित्, घट्टनमाघातमिति कल्लोलघट्टनम्, अनुभवद्भिः प्राप्नुवद्भिः, चलाचलाश्च ते कुलाचलाश्चेति चलाचलकुलाचलास्तैरतिशयचपल कुलपर्वतैरिव, तिमयश्च पाठीनाश्च तिमिङ्गिलाश्च मत्स्यविशेपाश्चेति तिमितिमिङ्गिलास्तैः, तिमि गिरतीति विग्रहे मूलविभुजादित्वात्कप्रत्ययः, 'अचि विभाषा' इति लत्वम्, 'गिलोड गिलस्य' इति मुत्वम्, पुत्रेरिव सुतैरिव, उपास्यमानं सेव्यमानम्, क्वचन कुत्रचित् माणिक्यराशे रत्नसमूहस्य रश्मिरीभिः किरणसन्ततिभिः परीतं व्याप्तं यज्जलं तोयं तत्, आमिपशङ्कया मांसभ्रान्त्या, अभिधावद्भिः संमुखमागच्छद्भिः, पुनभूयः, पावकभिया वैश्वानरभयेन, धाबमानवेगेन दूरं गच्छद्भिः, मीनैः शरैः, आकुलीनमाकीर्णम्, कुत्रचित्त्वचित्, देदीप्यमाना अतिशयेन प्रकाशमानाः फणामणयो भोगरत्नानि येषां तैः, तरङ्गसंगतः कल्लोलमिलितैः, भुजङ्गै गैः, निबिडिततया सान्द्रतया, परिणाहादिगुणेन विशालताप्रभृतिगुणेन 'परिणाहो विशालता' इत्यमरः, विजितं पराजितं, सत्, विलीनमन्तर्हितम्, आकाशमम्बरम् ऊर्मय एव तरङ्गा एव हस्ताः करास्तेषु विश्ता गृहीता या दीपिकास्ताभिः, अन्वेषमाणमिव गवेपयन्तमिव, कुत्रचिकस्मिंश्चित्प्रदेशे, विद्रुमवनं प्रवालकाननं 'मूंगा' इति प्रसिद्धकाननम् तस्य राजिः पंक्तिस्तया विराजिततया शोभिततया, प्रत्यक्षीकृतः संमुखं दृश्यमान और्वानलो वडवानलो यस्य यस्मिन्वा तमिव क्वचन कुत्रापि, समागताः प्राप्ता, गङ्गासिन्धू प्रसिद्धनदीविशेषौ प्रमुखे यासु तथाभूता या नद्यः सवन्त्यस्ता एव कान्ता वनितास्ताः, प्रसारिता लहर्य एव तरङ्गा एव बाहा वाहवस्ताभिः, आश्लिष्यन्तमिवालिङ्गान्तमिव ।।
यत्राम्भोमनुजा इति-यत्रोदन्वति, तटोत्थानि तीरोत्पन्नानि, पवनप्रोद्भूतानि वायुकम्पितानि यानि तालीवनानि ताडीकाननानि तेषां, ध्वानेन शब्देन त्रस्तं भीतं हृन्मनो येषां ते, अम्भोमनुजा जलमनुष्याः, प्रमर्दिताः खण्डिता मिलन्त्योभयनिवाणार्थमुपरिधारिताः शैवालमाला जलनीलीसमूहा येषां

Page #114

तृतीयो लम्भः
५७
तं वारांनिधिमापीय नयनेन वणिक्पतिः ।
विस्मयाम्बुधिमापेदे क्षारत्वमसहन्निव ।। ४ ।। तदनु पोतमारुह्य द्वीपान्तरं गत्वा तत्र विचित्ररूपायैर्बहूनि द्रविणानि संपाद्य संपदा शम्यायुधमन्तरिक्षाकूपारसञ्चरणक्षमैरावणस्कन्धादिरूढमनुकुर्वन्निव महायानपात्रमारुह्य सांयात्रिकपतिरसाववारान्तमाडुढौके।
ततो घनघनारवस्फुटितसर्वदिग्भित्तिकः
पपात तरणौ तदा बहलवपबिन्दूत्करः । निजप्रतिभटस्फुटप्रचुरमौक्तिकाडम्बरा
सहिष्णुरिव गोचरो न हि विपत्क्षणः प्राणिनाम् ॥ ५॥ सांयात्रिकोऽसौ सकलास्तरिस्थान्पुरैव शोकाम्बुधिमग्नदेहान् । संतारयामास स तत्त्वबोधपोतप्रदानेन परावरज्ञः ॥ ६॥
तथाभूताः बभुः शुशुभिरे, कुम्भोन्द्राश्च गजेन्द्राश्च, भूमिधराणां पर्वतानामुग्रन्न्यः प्रकटीभवन्यो या दर्यो गुहास्तासां भ्रान्तिः संदेहस्तया, महाझपाणां दीर्घकायमत्स्यानामाननं मुखमेव विलं गह्वरं तत्, आविश्य प्रविश्य, तस्य ज्वालमालां तेजःसमूहं न सहन्त इति तज्ज्वालमालासहाः सन्तः, पुनर्भूयः, निवृत्ति प्रत्यागमनम्, अगमन् प्रापुः । शार्दूलविक्रीडितच्छन्दः ॥ ३ ॥
तं वारांनिधिमिति वणिक्पतिः श्रीदत्तः, नयनेन चक्षुपा, तं पूर्वोक्तम्, वारांनिधिं सागरम्, आपीय समन्तात्पीत्वा दृष्ट्वेति यावत् , क्षारत्वं लवणताम्, असहन्निव सोढुमसमर्थो भवन्निव, विस्मयाम्बुधिमाश्चर्यमागरम्, आपेदे प्राप । उत्प्रेक्षा ॥ ४ ॥
___ तदनुपोतमिति-तदनु सागरदर्शनानन्तरम्, सांयात्रिकानां पोतवणिजां पतिः स्वामीति सांयात्रिकपतिः, असौ श्रीदत्तः पोतं नौकाम्, आरुह्याधिष्टाय, अन्यो द्वीपो द्वीपान्तरस्तम्, गत्वा प्राप्य, तत्र द्वीपान्तरे, विचित्रवि विधैः, उपायः साधनैः बहूनि विपुलानि दविणानि धनानि, संपाद्योपाय, संपदा संपत्त्या अन्तरिक्षमेवाकृपार इत्यन्तरिक्षाकूपारो गगनसागरस्तस्मिन् संचरणे गमने क्षमः समथों य ऐरावणः सुरगजस्तस्य स्कन्धं ग्रीवोपरि, अधिरूढोऽधिष्ठितस्तम्, शम्पायुधं वज्रायुधम्, इन्द्रमिति यावत् , अनुकुर्वन्निव विडम्बयन्निव, महायानपात्रं महापोतम्, आरुह्याधिष्ठाय, अबारान्तं समुद्रान्तम्, आडुढौके पाप । 'ढोक गतौ' इत्यस्य लिटि रूपम् ।
ततो घनघनारवेति-ततस्तदनन्तरम्, तदा तस्मिन् काले, घनश्चासावारवश्चेति धनारवः प्रचण्डशब्दः घनानां मेघानां यो घनारवस्तेन स्फुटिता विदारिताः सर्वदिग्भित्तयो निखिलकाष्ठान्तप्रदेशा येन सः, वर्ष बिन्दूनां वृष्टिसीकराणामुन्करः समूह इति वर्षबिन्दूत्करः, बहलश्चासावधिकश्चासौ वर्षबिन्दूकरश्चेति बहलवर्षविन्दूत्करः, निजप्रतिभटः शोभया स्वपतिपक्षः, स्फुटः प्रकटितः प्रचुरः प्रभूतश्च यो मौक्तिकानां मुक्ताफलानामाडम्बरः समूहस्तस्यासहिष्णुरसहनशील इव, तरणौ पाते, पपात-अपतत् । हि निश्चयेन विपत्क्षणो विपत्त्यवसरः, प्राणिनां जीवानाम्, गोचरो विषयः, न, नो अस्तीति शेषः । कस्य कदा कापत्तिरापतिष्यतीति प्राणिनो नो जानतीति भावः । उत्प्रेक्षार्थान्तरन्यासौ । पृथिवीच्छन्दः ।। ५॥
सांयात्रिकोऽसाविति-परश्चावरश्चेति परावरौ उत्तमाधमौ, तौ जानातीति परावरज्ञः, असौ सः पूर्वोक्तः, सांयात्रिकः पोतवणिक् , श्रीदत्त इति यावत् , पुरैव तरिनिमन्जनात्प्रागेव, शोक एवाम्बुधिः शोकाम्बुधिः खेदसागरस्तस्मिन्मग्नो देहो विग्रहो येषां तान् , सकलान् समस्तान् तरिस्थान नौकास्थितान् , जनानिति शेषः, तत्त्वबोधस्तत्त्वज्ञानमेव पोतो यानं तस्य प्रदानं वितरणं तेन संतारयामास संतीर्णाञ्चकार । सदुपदेशेन तेषां शोकमपाचकारेति भावः ॥ ६॥
१. संचरणचणैरावण, ब० ।

Page #115

जीवन्वर चम्पूकाव्ये
शनैः शनैर्नावि नष्टायां द्विष्टेनेव सन्निधापितं दृष्टं कूपखण्डमारुह्यात्मानं लब्धप्राणं मन्यः मानो नष्टशेवधिरपि संतुष्टहृदयः किंचन द्वीपमासाद्य तत्र यादृच्छिकमिव गतं कंचन विद्याधरं प्रति चापलवशेन निजोदन्तं प्रतिपादयामास ।
श्रुत्वा तेन च मिपेण स नीयमानो
रूप्याचलं स्मितनिभं धरणीरमण्याः । शृङ्गैर्नभोनिकपणोपललीढतुङ्ग
लेखाचलं परिहसन्तमिमं ददर्श ॥ ७ ॥ यत्सानुनीलमणिदीप्तिपरम्पराभिः
५८
पञ्चाननस्य शिशवो बहु विप्रलब्धाः । सत्येऽपि कन्दरमुखे परिशङ्कमाना
निश्चित्य गर्जनकृतध्वनिभिर्विशन्ति ॥ ८ ॥ स्ववीय वन्यद्विरदो नितम्बे यस्य विम्वितम् । समेत्य दन्तैस्तं हन्ति मदिनां का विवेकिता ॥ ६ ॥ मृगाधिपा यत्र गजभ्रमेण वनावलिं गर्जनसम्भ्रमेण । उत्पत्य वेगान्नखरप्रहारैर्विदार्य कोपेन समुत्सृजन्ति ॥ १० ॥
शनैः शनैरिति - शनैः शनैर्मन्दं मन्दम् क्रमेणेति यावत्, नावि तरणी, नष्टायां निमग्नायां सत्याम्, दिष्टेनेव भाग्येनेव, सन्निधापितं समीपं प्रापितम् दृष्टं विलोकितम्, कूपखण्डं नौकादण्डम्, आरुह्याधिष्टाय, आत्मानं स्वम्, लब्धाः प्राप्ताः प्राणा आयुःप्रभृतयो येन तं लब्धप्राणम्, मन्यमानो | बुध्यमानः नष्टशेवधिरपि विगतनिधिरपि, संतुष्टं हृदयं यस्य तथाभूतः संतृप्तचेताः, स श्रीदत्तः किञ्चन कमपि, द्वीपमन्तरीपम्, आसाद्य प्राप्य तत्र द्वीपे यच्छया विहरतीति यादृच्छिकस्तं स्वैरचारिणम्, गतं प्राप्तम्, कञ्चन कमपि, विद्याधरं खगम्, प्रति तमुद्दिश्येति यावत्, चापलवशेन चञ्चलत्वेन निजोदन्तं स्वसमाचारम्, प्रतिपादयामास जगाद |
श्रुत्वाति- अथानन्तरम्, तेन जनेन श्रुत्वा निशम्य तदुदन्तमिति शेषः मिषेण केनापि व्याजेन, नीयमानो गम्यमानः, स श्रीदत्तः, धरणीरमण्याः पृथिवीपुरन्ध्रयाः स्मितनिभं मन्दहसितसदृशम्, नभ एव गगनमेव निकपणोपलः शाणोपलस्तेन लीढानि स्पृष्टानि तथाभूतानि च तानि तुङ्गानि च समुन्नतानि चेति तथाभूतैस्तैः, शृङ्गः शिखरैः, लेखानां देवानां गिरिस्तं सुमेरुपर्वतमिति यावत् परिहसन्तं तिरस्कुन्तम्, इमम्, रूपमाचलं रजतगिरिम्, विजयार्धमिति यावत् ददर्श विलोकयामास ॥ ७ ॥
यत्सानुनीति - यस्य रूप्याचलस्य, सानुनीलमणीनां शिखरगतमेचकरत्नानां दीप्तयः किरणास्तासां परम्पराः पङ्क्तयस्ताभिः बहु भूयोवारान् विप्रलब्धाः प्रतारिताः, पञ्चाननस्य सिंहस्य, शिशवः शावकाः, सत्येsपि यथार्थभूतेऽपि कन्दरमुखे गुहाग्रभागे, परिशङ्कमानाः संदिहानाः सन्तः, गर्जनेन कृता विहिता ध्वनयः प्रतिनादास्तैः, निश्चित्य निर्णय, विशन्ति प्रवेशं कुर्वन्ति । भ्रान्तिमानलङ्कारः ।। ८ ।।
स्वं वीक्ष्येति वने भवो वन्यः, द्वौ रदी यस्य स द्विरदः, वन्यश्वासौ द्विरदश्चेति वन्यद्विरदः काननकरी, यस्य रूप्याचलस्य, नितम्बे कटके, विम्बितं प्रतिफलितम्, स्वमात्मानम्, वीक्ष्य विलोक्य, समेत्याभिमुखं गत्वा, दन्तै रहनैः तं प्रतिबिम्बित हस्तिनम्, हन्ति ताडयति, मदिनां मदयुक्तानाम्, का किन्नामधेया, विवेकिता कर्तव्याकर्तव्यज्ञानवत्ता, अस्ति, नास्त्येवेति भावः । भ्रान्तिमदर्थान्तरन्यासी ॥ ६ ॥
मृगाधिपा इति-यत्र पर्वते, मृगाधिपाः सिंहाः, गर्जनसम्भ्रमेण गर्जितभ्रान्त्या, गजभ्रमेण हस्तिसंदेहेन, वेगाज्जवात्, वनावलिं मेघसमूहम्, उत्पत्योद्गम्य, कोपेन क्रोधेन, नखरप्रहारैर्नखाघातैः, विदार्य विदीर्णं विधाय समुत्सृजन्ति मुञ्चन्ति । भ्रान्तिमान् ॥ १० ॥
१. उत्पद्य ब० ।

Page #116

तृतीयो लम्भः
यश्र्च किल, वचित्खगाङ्गनासङ्घदुकूलभ्रमनिपेवितसितजीमूतपरिवृतः, वचन हरिन्मणिमयतटनिःसृतविभाविभाविततिग्मरुचिविम्वे गगनसरसि सरोजिनीहरितपलाशशङ्कां तटचरनभश्चराणामुपजनयन, कुत्रचिन्महीम्हपरम्परासु कादम्बिनीशङ्कया कलधौततलस्फुटनटनपटुवहिप्रतिबिम्बकपटेन स्थलसमुत्फुल्लनीलाब्ज मालासंदेहं दधानः, कचन सरसि समुद्भूतसारसराजहंसकूजितैर्लताविलसितान्तमकरन्द पानमत्तेन्दिन्दिर मनोहर झङ्कारैम्पवन तलालङ्कारसहकारप्रवालचर्वणगर्वितकलकण्ठकण्ठरवैश्च हृदिशयं निर्निद्राणं कुर्वाणः कुत्रचन मञ्जुलवञ्जुलनिकुञ्जविहरमाणखगकञ्जनयनाजनरत्यन्तश्रमहारिसमीरकिशोर मनोरमः समदृश्यत ।
दुर्वर्णभूधरे तत्र सर्वं स्वागतिकारणम् ।
'अभाणीत्खेचरः सोऽयं स्पष्टमेव वणिक्पतेः || ११||
श्रेण्यां धरस्यास्य हि दक्षिणस्यां गान्धारदेशस्य ललामभूता । पुरी निरालम्बतयान्तरिक्षाच्च्युता सुराणां नगरीव भाति ||१२||
५६
यच किलेति यश्च किल विजयार्धगिरिः, क्वचित् कुत्रचित् खगाङ्गनासङ्घन विद्याधरवनितासमूहेन दुकूलभ्रमेण क्षौमभ्रान्त्या निषेविता धृता ये सितजीमूता धवलवलाहकास्तैः परिवृतः परिवेष्ठितः, क्वचन कुत्रचित्, हरिन्मणिमयानि मरकतमणिप्रचुराणि यानि तानि तीराणि तेभ्यो निःसृता निर्गता या विभा दीप्तिस्तया विभावितं परिगतं तिग्मरुचिबिम्वं सूर्यमण्डलं यस्मिंस्तस्मिन् गगनसरसि नभः कासारे, तटेषु चरन्तीति तटचरास्तीरगामिनः ते च ते नभश्वराश्च विद्याधराश्च तेपाम्, सरोजिनीनां कमलिनीनाम्, हरितपलाशानां हरितडलानां शङ्का संशीतिस्ताम्, उपजनयन्नुत्पादयन् कुत्रचित् क्वचित् महीरुहाणां वृक्षाणां परम्पराः सन्ततयस्तासु, कादम्बिनीशङ्कया मेघमालाभ्रान्त्या कलधौततले सुवर्णमयपृथिवीतले स्फुटं स्पष्टं यथा स्यात्तथा नटने नृत्ये पटवो दक्षा ये बहिणी मयूरास्तेषां प्रतिविम्वस्य प्रतिफलनस्य कपटं व्याजं तेन, स्थले भूतले समु फुल्ला विकसिता या नीलाब्जमाला नीलकमलपङ्क्तिस्तस्याः संदेहं संशयम्, दधानो विभ्राणः, क्वचन कस्मिंश्चित् स्थाने, सरसि कासारे, समुद्धृतानि समुत्पन्नानि यानि सारसराजहंसानां गोनर्द मरालविशेषाणां कृजितानि ध्वनयस्तैः, लतानां वल्लरीणां विलसितान्तेषु प्रफुल्लपुष्पेषु मकरन्दस्य मथुनः पानेन मत्ताः क्षीबा य इन्दिन्दिरा भ्रमरास्तेषां मनोहरझङ्कारश्चेतोरमाव्यक्तशब्दैः, उपवनतलस्योद्यानभूमेरलङ्कारा भूषणोपमा ये सहकारा आम्रास्तेपां प्रवालानां किसलयानां चणेन भक्षितेन गर्विताः
दर्पा कलकण्ठाः कोकिलास्तेषां कण्ठरवैश्व धमनीधमशब्दैश्व, हृदिशयं कामम् निर्निद्राणं जागृतम्, कुर्वाणो विदधानः, कुत्रचन क्वचित्, मज्जुला मनोहरा ये वञ्जुलनिकुन्जा वेतसलतागृहास्तेषु विहरमाणा भ्रमन्तो ये खगकञ्जनयनाजनाः विद्याधरीसमूहास्तेषां रत्यन्तश्रमस्य सुरतावसानखेदस्य हार्यपनेता यः समीर किशोरो वायुवालको मन्दपवन इति यावत् तेन मनोरम श्वेतोहरः सुन्दर इति भावः समदृश्यत व्यलोक्यत ।
दुर्वर्णभूधर इति तत्र पूर्वोक्ते, दुर्वर्णभूधरे रजतगिरौ, सोऽयं खेचरो विद्याधरः, वणिक्पतेर्वैश्वरस्य गन्धोत्कटस्येति यावत्, सर्वं निखिलम्, स्वागतिकारणं निजागमननिदानम्, स्पष्टमेव स्फुटमेव, अभाणीत्
कथयामास ॥ ११ ॥
श्रेण्यामिति - हि निश्चयेन, अस्य धरस्य विजयार्धपर्वतस्य, दक्षिणस्यामपाच्याम्, श्रेण्यां भागे, विजयार्धपर्वतस्य द्वे श्रेणी स्तः- उत्तर- श्रेणी दक्षिण-श्रेणी च, उत्तर-श्रेण्यां पष्टि नगर्यो दक्षिण-श्रेण्याञ्च पञ्चाशन्नगः सन्तीत्यागमः, गान्धारदेशस्य गान्धार जनपदस्य, ललामभूता विभूषणीभूता, पुरी नगरी, निरालम्बतया निराधारत्वेन, अन्तरिक्षाद् गगनात् च्युता पतिता, सुराणां देवानां नगरीव पुरीव, भाति शोभते ।। १२ ।।
१. अफाणीत् ० । २. - मेवं ब० ।

Page #117

जीवन्धरचम्पूकाव्ये यामन्वर्थाभिधेयेन नित्यालोकेति खेचराः ।
वदन्ति नीरदा यम्या गवाक्षद्वारचारिणः ।।१३।। यत्सालमाला स्फुरदंशुजाला पयोधरप्रोल्लसदम्बर श्रीः । वक्षःस्थलीव प्रमदाजनानां मना जरीति च निराणाम् ॥१४॥
यद्गोपुराग्रसुत्राममणिपुत्रीविराजते ।
'घृतसूक्ष्मदुकूलेव शारदाम्बुदमालया ।।१५।। गरुडवेग इति क्षितिपालकः सकलखेचरसेवितवैभवः । इह पुरीमनुशास्ति यथा दिवं सुरपतिः कमनीययशोधनः ।।१६।। शरीरिणी कान्तिपरम्परेव सदेहवन्धा शशिनः कलेव । अचञ्चला विद्यदिवापरेव श्रीधारिणी तस्य चकास्ति पत्नी ।।१७।।
गन्धर्वदत्ता तस्यास्ति तनया विनयोज्ज्वला ।
या मन्मथमहाहऱ्यावलभीमणिदीपिका ॥१८।। अस्या बाल्ये कुवलयहशो विग्रहं त्यक्तुकामे
तारुण्ये चागमनरसिके मन्मथद्वारचारे ।
यामन्वर्थतियां पुरीम्, खेचरा विद्याधराः, अन्वर्थाभिधेयेन सार्थकनामधेयेन, नित्यालोका' इति नित्यः सदातन आलोकः प्रकाशो यस्यां सा, इति, वदन्ति कथयन्ति । नीरदा मेघाः, यस्या नगर्याः, गवाक्षद्वारेषु वातायनप्रवेशमार्गेषु चरन्तीत्येवं शीला इति गवाक्षद्वारचारिणः । सन्तीति शेपः ।। १३ ॥
___ यत्सालमालेति-यस्या नित्यालोकपुर्याः सालमाला प्राकारपरम्परा निर्जराणां देवानां पक्षे यूनाम, मनो हृदयम्, जरीहर्ति पुनःपुनरतिशयेन हरति । कथम्भूता सालमालेन्याह-प्रमदाजनानां नारी निचयानाम्, वक्षःस्थलीव उरःस्थलीव, अथोभयोः सादृश्यमाह-स्फुरदंशुमाला, स्फुरन्ति देदीप्यमानानि अंगुजालानि खचितरत्ननिचय किरणसमूहा यस्या सा पक्षे स्फुरन्ति अंशुजालानि-उपरि धारितरत्नमालाकिरणसमूहा यस्यां सा पयोधरमै धैः प्रोल्लसत् शोभमानं अदम्बरं गगनं तस्मिन् श्रीः शोभा समुत्तुङ्ग वाद्यस्याः सा, पते पयोधरः स्तनः प्रोल्लसच्छोभमानं यदम्बरं वस्त्रं तेन श्रीः शोभा यस्याः सा । यथोत्तुङ्ग स्तनयुगलविशोभिता युवतिजनानां वक्षःस्थली जरारहितानां यूनां मनो हरति तथा तासालमाला निर्जराणां देवानां मनो हरताति भावः । श्लिष्टोपमा ॥ १४ ॥
यद्गोपुराग्रेति-यस्या नगर्या गोपुराने प्रधानद्वाराग्रभागे निर्मिता या सुत्राममणिपुत्री नीलमणिपुत्तलिका सा, शरदि भवाः शारदाः, ते च तेऽम्बुदाश्च तेषां माला तया जलदान्तजलदपङ्क्त्या , पृतं पिहितं सूचमढुकूलं लवुक्षीमं यया सा तथाभूतेव, राजते शोभते, उत्प्रेक्षा ।। १५ ॥
गरुड़वेग इति-सकलाश्च ते खेचराश्चेति सकलखेचरा निखिल विद्यावरास्तैः सेवितं समाराधितं वैभवमैश्वर्यं यस्य सः, कमनीयं मनोहरं यश एव कीर्ति रेव धनं वित्तं यस्य सः गरुडवेग इति प्रसिद्धः, क्षितिपालको राजा, दिवं स्वर्गम्, सुरपतिर्यथा पुरन्दर इव, इह पर्वते, पुरी नित्यालोकाभिधानां नगरीम् , अनुशास्ति पालयति । उपमा ॥ १६ ॥
शरीरिणीति-तस्य गरुडवेगस्य, शरीरिणी मूर्तिमती, कान्तिपरम्परेव दीप्तिसन्ततिरिव, देहबन्धेन शरीरसंघातेन सहिता. सदेहबन्धा, शशिनश्चन्द्रमसः कलेव पोडशभाग इव, अचञ्चला स्थिरा, अपरा भिन्ना, विद्युदिव सौदामिनीव, श्रीधारिणी एतन्नामवती, पत्नी, चकास्ति शोभते ॥ १७ ॥
गन्धर्वदत्तेति-तस्य गरुडवेगस्य, विनयेन नम्रतयोज्ज्वला शोभमाना, गन्धर्वदत्ता-एतन्नामवती, तनया पुत्री, अस्ति विद्यते, या, मन्मथस्य कामस्य महाहयं महाभवनं तस्य वलभी गोपानसी तस्या मणिदीपिका रत्नदीपिका, अस्ति । रूपकालंकारः ॥ १८ ॥
अस्या बाल्य इति-कुवलयदृशो नीलोत्पललोचनायाः, अस्या गन्धर्वदत्तायाः, बाल्ये शैशवे,

Page #118

६१
तृतीयो लम्भः मोठ्ये याते चतुरिमरसेऽप्यागते तत्कृशाङ्ग-या
मध्यं सूक्ष्म जघनवलयं भूधराभं विभाति ।।१८॥ मुग्वेन्दु लाक्ष्याः सितमचिरुचिं निन्दतितरां
ध्रुवा चापाटोपं सपदि झपकेतोः कलयतः । कुचौ मन्दं मन्द लिकुचतुलनां कन्दलयतः
शनैः पादन्यासो मदकरमराली विजयते ॥२०॥ सा राजपुरे साराकारा स्वयमद्वितीयापि वल्लकीविजयिनो यूनो द्वितीया भविष्यतीति दैवज्ञोपज्ञवचनविनम्भविजम्भिचिन्तो महीकान्तः कान्तया सह संमन्त्र्य राजपुरोपवनालङ्कारस्य सागरसेननाम्नो जिनराजस्याधिपरिसरं संजातां युवयोः प्रीतिलतां शनैः पल्लवितामद्य फलितां चिकीर्षुस्त्वदागमनाय मां प्राहिणोत् ।
नाम्ना धरोऽहं तव नौविनाशविभ्रान्तिमापद्य महीध्रमेनम् । आनीतवानित्यभिधाय सोऽयं खगोऽधरोष्टं घटयाञ्चकार ।।२।।
श्रीदत्तोऽपि तदाकण्य बहुधा मुमुदेतराम् । नष्टस्यार्थस्य सम्प्राप्तिः कामदोग्ध्री मुद्रां न किम् ॥२२
विग्रहं शरीरम्, त्यक्तुकामे मोक्तुमनसि, सति, मन्मथः कामो, द्वारे प्रवेशमार्गे चरीति द्वारचारो यस्य तद् मन्मथद्वारचारं तस्मिन् , तारुण्ये च यौवने च, आगमने रसिकं तस्मिन् आगमनप्रीतियुक्त, सति, मौव्ये मौग्ध्ये, याते गते सति, चतुरिमरसेऽपि चातुर्यस्नेहेऽपि, आगते प्राप्ते सति, सा चासो कृशाङ्गी चंति तकृशाङ्गी तस्यास्तत्तन्वगया मध्यमवलग्नं कटिरिति यावत , सूचमं कृशम्, जघनवलयं नितम्बमण्डलम्, भूधरा पर्वततुल्यम्, विभाति शोभते । मन्दाक्रान्ताच्छन्दः ॥१६॥
मुखेन्दरिति-लोले चपले अक्षिणी नयने यस्यास्तस्याः, मुखेन्दुवदनचन्द्रः, सितरुचेश्चन्द्रस्यरुचिः शोभा ताम्, अतिशयेन निन्दतीति निन्दतितराम्, ध्रुवी भ्रकुट्यो, झपकतोः कामस्य चापाटोपं धनुविस्तारम्, सपदि झटिति, कलयतः प्राप्नुतः, कुचौ स्तनी, मन्दं मन्दं शनैः शन, लिकुचतुलनां डहुसादृश्यम् 'लकुचो लिकुचा डहुः' इत्यमरः, पादन्यासश्वरणनिक्षेपः, शनैः क्रमेण, मदकरमराली दृप्तहंसीम्, विजयते पराजयते । उपमा । शिखरिणीच्छन्दः ॥ २० ॥
सा राजपुर इति–साराकारा श्रेष्ठाकृतिः सा गन्धर्वदत्ता, स्वयम् अद्वितीयापि प्रथमापि, राजपुरे एतन्नामनगरे, बल्लीविजयिनो वीणा विजयिनः, यूनस्तरुणस्य, द्वितीया सहचरी-अद्वितीया द्वितीया कथं भवेदिति विरोधः परिहारस्तुतः । भविष्यताति, देवजेन ज्योतिर्विदा प्रथमं ज्ञातमिति देवज्ञोपनं तच्च तद वचनञ्च तस्य विस्रम्भेण विश्वासेन विम्भिता वर्धिता चिन्ता यस्य तथाभूतः महीकान्तो नृपः, कान्तया वल्लभया, सह सार्धम्, संमन्व्य विमर्श कृत्वा, राजपुरोपवनत्य राजपुरोद्यानस्यालङ्कार आभरणं तस्य तत्र स्थितस्येति यावत् , सागरसेननाम्नः सागरसेनाभिधानस्य, जिनराजस्य सुनिराजस्य, अधिपरिसरं निकटे, संजातां समुत्पन्नाम्, शनैः क्रमेण, पल्लवितां किसलयिताम्, युवयोर्भवतोः, प्रीतिलतां स्नेहवल्लरीम्, फलितां फलयुक्ताम्, चिकापुः कर्तुमिच्छुः सन् , त्वदागमनाय भवदागमनाय, मां त्वत्पुरो वर्तमानम्, प्राहिणोत् प्रेपयामास ।
नाम्नेति-नाम्ना नामधेयेन 'प्रकृत्यादिभ्य उपसंख्यानम्' इति तृतीया, धरः इतिनामा अहम्, तब भवतः, नावो विनाशो नौविनाशस्तस्य विभ्रान्तिस्तां तरणिध्वंसश्रमम्, आपाद्योपाद्य, एनं महीनं विजयार्धपर्वतम्, आनीतवानस्मि प्रापितवानस्मि, न्वामिमिति शेपः, इत्येवम्, अभिधाय निगद्य, सोऽयं खगो विद्याधरः, अधरोष्ठं दन्तच्छदयुगलम्, घटयाञ्चकार निमोलयति स्म तूष्णींबभूवेति भावः ।। २१ ॥
श्रीदत्तोऽपि-श्रीदत्तोऽपि वैश्यवरोऽपि, तद् धरविद्याधरोक्तम्, आकर्ण्य श्रुत्वा, मुमुदेतराम् अतिशयेन प्रसन्नो बभूव, नष्टस्य विगतस्य, अर्थस्य पदार्थस्य, संप्राप्तिाभः, मुदां प्रमोदानाम्, कामदोग्ध्री कामान् दोग्धीति कामदोग्ध्री मनोरथपूरिका, किम् न भवति अपि तु भवत्येव । अर्थान्तरन्यासः ॥ २२ ॥

Page #119

जोवन्धरचम्पूकाव्ये
विद्याधरोकरसरोरुहराजहंस
युग्मायमानचलचामरवीज्यमानम् । राज्यश्रियो नयनयुग्मगलत्कटाक्ष
धारापरीतमिव खेचरभूमिपालम् ।।२३।। मदनद्रुममजुमञ्जरीभिः स्फुटलावण्यपयोधिवीचिकाभिः । महितं वरवारकामिनीभिर्बहुसौन्दर्यतरङ्गिणीझरीभिः ॥२४॥ खेचरेन्द्रमकुटीतटीलस-मौक्तिकप्रतिफलत्पदाम्बुजम् ।। हारयष्टिपरिमण्डितोरसं निझराञ्चितहिमाद्रिसच्छविम ॥२५।।
तं ददर्श खगाधीशमकुटारूढशासनम् ।
मोदवार्धेः परं पारमपि सांयात्रिकाधिपः ॥२६॥ तमेनं सभाजिरविराजितमणिमयासनमलङ्कर्वन्तं मूर्तीकृतमिव सौहार्दै सांयाविक स्मितसंभापितादिभिः संतपयन , निजनन्दिनीस्वयंवरवृत्तान्तं कर्णामृतं मनसो रसायनं च कारयन् , चकार तद्वशां निजतनयां विदितनयां ध्वजिनीं च कलितादरो विद्याधरपतिः ।
विद्याधरेशस्य निदेशमेत्य सेनां पुरोधाय परीतमानम । सांयात्रिकोऽसौ मुदमाप पूर्व पश्चात्तयामा निजराजधानीम् ॥२७।।
अथ विद्याधरधरापतिं कलापकेन वर्णयति-विद्याधरीति-मदनेति-खेचरेन्द्रेति-तमिति-विद्याधरीणां खेचरीणां करसरोरुहेपु पाणिपद्मपु विद्यमानौ राजहंसौ मरालविशेषौ तयोयुग्मायमानाभ्यां युगलवदाचरद्भ्यां चामराभ्यां बालव्यजनाभ्याम् वीज्यमानं प्रकीर्यमाणम्, अतएव राज्यश्रियो राज्यलचम्याः, नयनयुग्माल्लोचनयुगलाद गलन्ती पतन्ती या कटाक्षधारा केकरपङ्क्तिस्तया परीतमिव व्याप्तमिव । मदनद्रुमस्य कामानोकहस्य मञ्जुमञ्जर्यो मनोहरपुष्पसजस्ताभिः, स्फुटलावण्यमेव प्रकटसौन्दर्यमेव पयोधिः सागरस्तस्य वीचिका लहर्यस्ताभिः, वहुसौन्दर्यमेव प्रचुरसौन्दर्यमेव तरङ्गिणी नदी तस्या झर्यः स्रोतांसि ताभिः, वरवारकामिनीभिः श्रेष्टविलासिनीभिः, महितं शोभितम् , खेचरेन्द्राणां विद्याधरराजानां मकुटीतटीपु मौलिपान्तेपु लसन्ति शोभमानानि यानि मौक्तिकानि मुक्ताफलानि तेपु प्रतिफलती पदाम्बुजे चरणकमले यस्य तम्, हारयष्टिभिर्मुक्तालताभिः परिमण्डितं शोभितमुरो वक्षो यस्य तम्, निझरैः स्रोतोभिरञ्चितः शोभितो यो हिमाद्रिः प्रालेयलिस्तस्येव सच्छविः शोभनदीप्तिर्यस्य तम् । खगाधीशानां विद्याधरराजानां मकुटेपु मौलिप्वारूढमधिष्ठितं शासनमाज्ञा यस्य तम्, तं पूर्वोक्तम्, खेचरभूमिपालं विद्याधरराजं गरुडवेगमिति यावत्, सांयात्रिकाधिपः पोतवणिक्श्रेष्टः श्रीदत्तः, ददर्श विलोकयामास, मोदवा:सागरस्य, परं द्वितीयम्, पारं तटम्, अपि ददर्शति पुर्वेणान्वयः अथवा 'आप प्राप्तवान्' इति पाठ ॥२६॥
तमेनमिति-सभाजिरे सभाङ्गणे विराजितं शोभितं यन्मणिमयं रत्नमयमासनं विष्टरं तद्, अलङ्कुचन्तं शोभयन्तम्, मूर्तीकृतं सदेहीकृतम्, सौहार्दमिव मैव्यमिव, एनं तं सांयात्रिकं पोतवणिजम्, स्मितसंभापितादिभिर्मन्दहसितसंभापणप्रभृतिभिः, संतर्पयन् प्रीणयन् , निजनन्दिन्याः स्वपुत्र्याः स्वयंवरवृत्तान्तं स्वयंवरोदन्तस्तम्, कर्णामृतं श्रुतिसुधाम् , मनसो हृदयस्य, रसायनं पुष्टिप्रदौपधं च कारयन् विदधन् , कलितादर आदरसम्पन्नः, विद्याधरपतिर्गरुडवेगः, निजतनयां स्वपुत्रीम् , विदितो नयो ग्रया तां ज्ञात तिम् , ध्वजिनी च सेनाञ्च, तद्वशां तदायत्ताम्, चकार विदधे ।
विद्याधरेशस्येति-असौ सांयात्रिकः पोतवणिक, विद्यावरेशस्य खेचरेन्द्रस्य परीतं व्याप्तं मानं सन्मानं यस्मिस्तम् , निदेशमाज्ञाम् , एन्य प्राप्य, सेनां पृतनाम् , पुरोधायाने कुन्वा, पूर्व प्राक् , मुदं हर्पम् , आप प्राप्तवान् , पश्चात्तदनु, तया मुदा, ग्वेचरेन्द्रपुत्र्या, पृतनया च, अमा सह, निजराजधानी स्वावासनगरीम् , आप प्राप्तवान् ॥ २७ ।।
१. परीतमानाम् ब० ।।

Page #120

to.
नृतीयो लम्भः तदनु विविधरत्नचयविनिर्मितम , राजपुरलक्ष्मीमुखावलोकनार्थं परिकल्पितमणिमुकुरायमाणम , गगनविसृत्वरैर्मरकतपद्मरागालोकैर्घनघनाघनहितेऽपि नभःस्थले सुर चापशङ्कामादधानम , कुङ्कुमरसप्रचुरपयःसंसेकशीतलम् , तत्र तत्र विकीर्णकुसुमकुलमुरभिलम् , वीणाविजयिनो जनिष्यमाणकीर्तिलतावीजराजिमिव मुक्तामयरङ्गवल्लीमाविभ्राणम , स्वयंवरमण्डपं परिकलाय, राजानुमतिपूर्वकं तदुदन्तं कटकेपु घोपयामास ।।
तदेतदाकण्य महीक्षितस्ते स्वगहिनाभिस्ततदिक्प्रदेशाः। पुरीं पताकाभिरिवाह यन्ती नग इवाब्धि शतशः समापुः ।।८।। मञ्चेपु तत्र घनवज्रमयेषु भूपाः ।।
क्षीरोदवीचिनिकरेष्विव चन्द्रविम्बाः । हयाद्रितुङ्गशिखरेष्विव पञ्चवक्रा
भान्ति स्म पञ्चशरवञ्चनचाररूपाः ॥२६।। ततः सकलनेत्रकुरङ्गाणां वागुरायमाणतनुलता, मूर्तेव मदनसाम्राज्यपदवी, राजधानीव शृङ्गारमहिपालस्य, वेला लावण्यसुधापयोनिधिवीचीनाम , सर्वस्वमिव नवयौवनम्य, सञ्जीवन
तदन्विति-तदनु तदनन्तरम् , विविधानां नैकप्रकाराणां रत्नानां मणीनां चयेन समूहेन विनिमितं रचितम् , राजपुरलचम्या राजपुरश्रिया मुखावलोकार्थं वदनदर्शनार्थम् , परिकल्पितो रचितो यो मणिमुकुरो रत्नादर्शस्तद्वदाचरन्तम् , गगने नभसि विसृत्वराः प्रसरणीलास्तैः, मरकतपद्मरागालोकैहरितलोहितमणिप्रकाशैः, घनो निविडो यो धनाधनो मेघस्तेन रहितं शून्यं तस्मिन्नपि, नभःस्थले गगनप्रदेशे, सुरचापशङ्कां शक्रशरासनसंातिम्, आदधानं कुर्वन्तम्, कुमरसेन काश्मीरद्रवेण प्रचुरं प्रभूतं यन्पयो नीरं तस्य संसेकेन समुक्षणेन शीतलः शिशिरस्तम्, तत्र तत्र स्थलेषु, विकीर्ण प्रक्षिप्तं यत्कुसुमकुलं पुप्पसमूहस्तेन सुरभिलः सुगन्धितस्तम्, वीणाविजयिनो वल्लकाविजयिनः, जनिप्यमाणा समुत्पत्स्यमाना या कीर्तिलता यशोवल्लरी तस्या बीजराजिमिव बीजपतिमिव, मुक्तामयी चामौ रङ्गवल्ली चेति मुक्तामयरङ्गवल्ली ताम् मौक्तिकलताम्, आबिभ्राणं दधानम्, स्वयंवरमण्डपं स्वयंरास्थानम्, परिकल्प्य रचन राजानुमतिपूर्वकं राजाज्ञापुरस्सरम्, तस्य स्वयंवरस्योदन्तो वृत्तान्तस्तम्, कटकेषु शिविरेषु, घोपयामास प्रख्यापयामास ।
तदेतदाकर्ण्यति-शतशः शतसंख्याकाः, ते महीक्षितो राजानः, तदेतदाख्यानम्, आकर्ण्य श्रुत्वा, स्ववाहिनीभिः स्वकीयसेनाभिस्तता व्याप्ता दिक्प्रदेशाः काष्टाप्रान्ता यैस्तथाभूताः सन्तः, पताकाभिवैजयन्तीभिः, आह्वयतामिवाकारयन्तामिव, पुरी नगरीम्, नदा द्विरेफाः 'नढी नदो द्विरेफश्च' इति धनंजयः, अधिमिव सागरमिव, समापुः समायातवन्तः, नदपले स्ववाहिनाभिः स्वसहायकनीभिः, तता व्याप्ता दिक्प्रदेशा यैस्तथाभूता इति विशेषो ज्ञातव्यः ॥ २८॥
मञ्चेष्विति-तत्र स्वयंवरमण्डपे, धनवज्रमयेषु सान्द्रहीरकनिर्मितेषु, मजेषु-आसनविशेषेषु, आसीना इति शेपः, पञ्चशरस्य कामस्य वञ्चनं प्रतारणं चारु सुन्दरं रूपं सौन्दर्य येषां ते तथाभूताः, भूपा नृपाः, क्षीरोदस्य क्षीरसागरस्य वीचीनां भङ्गानां निकराः समूहास्तेप, चन्द्रबिम्बा इव विथुप्रतिमा इव, रूप्याविजयाधस्य तुङ्गानि समुन्नतानि यानि शृङ्गाणि शिखराणि तेषु, पञ्चवक्त्रा इव सिंहा इव, भान्ति स्म शुशुभिरे । मालोपमा । वसन्ततिलकावृत्तम् ।। २६ ॥
तत इति-ततस्तदनन्तरम् , गन्धर्वदत्ता गरुडवेगविद्याधरतनया, याप्ययानं शिविकावाहनम् , आरुह्याधिष्ठाय, स्वयं वरमण्डपं स्वयंवरणस्थानम् , अवततार समागतवती । अथ कथम्भूता गन्धर्वदत्तेत्याहसकलानां निखिलजनानां नेत्राण्येव नयनान्येव कुरङ्गा हरिणास्तेषाम् , वागुरायमाणा पाशायमाना तनुलता शरीरवल्ली यस्याः सा, मूर्ती सदेहा मदनसाम्राज्यपदवीव कामराज्यपदवीव, शृङ्गारमेव महीपालस्तस्याद्य
१ चुञ्चुरूपा० ब० ।

Page #121

जीवन्धरचम्पृकाव्ये मिव सौभाग्यस्य, मृर्त्यन्तमिव लक्ष्म्याः ,अमृतवतिरिव भूपतिदशाम , विशालनयनविलासविजितनीलोत्पला गन्धर्व दत्ता याप्ययानमामह्य स्वयंवरमण्डपमवततार | ततः करसगेमहप्रसृतकान्तिपारम्परी
प्रक्लृप्तनवपल्लवभ्रमसमागतालिस्वरैः । परीतवरवल्लकीमृदुलतानगीतादिभि
यजेष्ट खगसुन्दरी सकलदेशपृथ्वीपतीन ॥३०॥ खगेशतनयाकराञ्चितविपञ्चिकामाधुरी
रसं श्रवणभाजनैः सकलगीतविद्याविदः । निपीय वनितारदच्छदमिहाधरं मेनिरे
__ सुधामपि सुरोद्धृतां मधुपपानयोग्यं मधु ॥३१|| तदनु प्रत्यक्षपञ्चशरः पञ्चशतमित्रजनपरिवृतो जीवन्धरः, स्वयंवरसभाजिरं समागत्य, वीणाकलाकुशलान्प्राज्ञाग्रेसरान्गुणदोपपरीक्षायां विधाय, अभिधाय च नियोगिजनानीतासु त्रिचतुरासु वीणासु केशरोमलवादिकं दोषम् , अतिसंतोपपरवशया कन्यया समर्पितां निजकरालङ्कारभूतां सुघोपां नाम वीणां परिजग्राह ।
रसभूपालस्य राजधानीव नृपावासनगरीव, लावण्यमेव सौन्दर्यमेव सुवापयोनिधिः पीयूपपारावारस्तस्य वीचयस्तरङ्गास्तासाम्, वेला तटोच्छ्रासः, 'पाली वेला तटोच्छ्रासः' इति धनंजयः, नवयौवनस्य नृतनतारुण्यस्य, सर्वस्वमिव सारभूतधनमिव, सौभाग्यस्य वल्लभप्रियतायाः सञ्जीवनमिव प्राणप्रदमिव, लक्ष्म्याः श्रियाः मूर्त्यन्तरमिव द्वितीयप्रतिमेव, भूपतिदृशां नरेन्द्रनयनानाम् , अमृतवतिरिव सुबाशलाकेव, विशालनयनयोरायतलोचनयोविलासेन शोभातिशयेन विजिते पराभूते नीलोत्पले नीलकमले यया सा।
ततः करसरोरुहेति-ततस्तदनन्तरम्, खगसुन्दरी गन्धर्वदत्ता, करसरोरुहाभ्यां पाणिपद्माभ्यां प्रसृता निःसृत्य बहिर्व्याप्ता या कान्तिपारम्परी दीप्तिश्रेणिस्तया प्रक्लुप्तेन रचितेन नवपल्लवभ्रमेण प्रत्यग्रकिसलयसंदेहेन समागताः सम्प्राता येऽलयो भ्रमरास्तेषां स्वरैर्गुञ्जनशब्दैः, परीता व्याप्ता या वरवल्लकी श्रेष्टवीणास्तस्या मृदुलेन कोमलेन तानेन स्वरावरोहारोहक्रमेणोपलक्षिता ये गीतादयः संगीतप्रभृतयस्तैः, सकलदेशपृथ्वीपतीन् निखिलजनपदजगतीपतीन् , व्यजेष्ट विजितवती । 'विपराभ्यां जेः' इत्यान्मनेपदम् । पृथ्वीवृत्तम् ॥ ३० ॥
खगेशतनयेति-गीतविद्यां विदन्तोति गीतविद्याविदः सकलाश्च ते गीतविद्या विदश्चेति सकलगीतविद्याविदः समस्तसंगीतज्ञजनाः, खगेशतनयाकरे गन्धर्वदत्ताहस्तेऽञ्चिता शोभिता या विपञ्चिका वीणा तस्या माधुरी रसमाधुर्यनिःस्यन्दम् , श्रवणभाजनैः कर्णपात्रः, निपीय नितरां पोल्वा, इहलोके, वनितारदच्छदं ललनौष्टम् , अधरमबमम् पक्षेऽधरसंज्ञितम् , सुवामपि पीयूपमपि, सुराया मदिराया उद्धृतां निष्कासितां पक्षे सुरैर्देवैरुद्धता ताम् , मधु पुप्पासवम् . मधुपानां मधुपायिनां नीचानामिति यावत् पानयोग्यं पानार्हम् , पक्षे मधुपानां भ्रमराणां पानयोग्यम् , मेनिरे मन्यन्ते स्म । रूपकश्लेपव्यतिरेकाः । पृथ्वीच्छन्दः ॥३१॥
तदन्विति-तदनु तदनन्तरम् , प्रत्यक्षश्चासौ पञ्चशरश्चेति प्रत्यक्षपञ्चशरो दृग्गोचरकामः, पञ्चशतं ये मित्रजनाः सुहृत्समूहास्तैः परिवृतः परिवेष्टितः, जीवन्धरः सात्यन्धरिः, स्वयंवरसभाजिरं स्वयंवरपरिपदङ्गाणम् , समागत्य सम्प्राप्य, वीणाकलायां विपञ्चीकलायां कुशला निपुणास्तान् , प्राज्ञाग्रेसरान् विद्वच्छृष्टान् , गुणदोषपरीक्षायां गुणावगुणनिरीक्षायाम् , विधाय कृत्वा, नियोगिजनैः सेवकजनैरानीताः प्रापितास्तासु, तिस्रश्चतस्रो वेति त्रिचतुरास्तासु, वीणासु परिवादिनीषु, केशरोमलवादिकं केशरोमलवप्रभृतिकम् , एपां लक्षणानि संगीतशास्त्रे द्रष्टव्यानि, अभिधाय च निगद्य च, अतिसंतोषस्य परवशा तया हातिशयाधीनया,
१. विधाय चव०।

Page #122

नृतीयो लम्भः
आदाय तामयमो करकौशलानि
तन्त्र्यां खगेशतनया निजचिनमग्मिन । संगीतधीरपरिपञ्च शिरःप्रकम्पं
तेने कृतनमुखराजगणोऽपि लजाम् ॥३२।। कुमारवरवल्लकीगुणरवेण सर्वे मृगा
विहाय मृदु शाढलं विदधिरे क्षणात्स्तब्धताम् । स्वरश्च जिनशारदाश्रवसि शीर्षकम्पापतद्
___वदान्यतरुपल्लवे पदमहो विधत्ते स्म सः ।। ३३ ।। तावत्मा गन्धर्वदत्ता पराजयमेव जयं म यमाना जीलातरलनयनप्रमृतकटाजदुग्धधाग दिशि दिशि किरन्ती वेत्रवतीकरकलितां मालिकामादाय जीवकस्य वक्षस्यामुमोच ।
सौभाग्याम्बुधिवीचिकेव विलसद्वनःस्थलीसैकते
शंसन्ती मुकृतेन्दुनन्ददुदयं जीवन्धरस्वामिनः । मालासावचकादुरःस्थलबसलक्ष्मीकटाक्षावली
प्रक्षिता विजयाय भाविसमरे मालेव वीरश्रिया ॥ ३४ ।। कन्यया गन्धर्वदत्तया, समर्पिता प्रदत्ताम् , निजकरालङ्कारभूतां स्वहस्ताभरणभूनाम , सुघोपामेतन्नाभवान , वीणां बोपवम् , परिजग्राह गृहीतवान् ।
. आदायेति-अथो तदनन्तरम्, अयं जावन्धरः, तां वीगाम्, आदाय गृहीत्वा, तन्न्यां वागायाम, करकौशलानि हत्तचातुर्याणि, खगेशतनया गन्धर्वदत्ता, अस्मिन् जीवन्धरे, निजचित्तं स्वकीयमनः, संगीतधीराणां संगीतविदुषां परिपसभा च, शिरःप्रकम्पं मूर्धान्दोलनम्, कृतन्त्रः काष्टाङ्गारो मुखं प्रधानो यस्येति कृतघ्नमुखः स चासौ राजगणश्च नृपसमूहश्चेति तथा, सोऽपि, लजां पाम्, तेने विस्तारयामास ॥३२॥
कुमारवरवल्लकीति-कुभारस्य जीवन्वरस्य या वरवल्लकी श्रेष्टवीणा तस्या गुणस्तन्त्रं तस्य रवः शब्दस्तेन, सर्वे निखिलाः, मृगाः कुरङ्गाः, मृदु कोमलम्, शालं शप्पम, हरिद्धासमिति यावत् , विहाय न्यक्त्वा, क्षणादल्पेनैव कालेन, स्तब्धतां निश्चलताम, विधिरे चक्रिरे, वीणारावं श्रुन्वा हरिणा भोजनाद्विरम्य निश्चला बभूवुरिति भावः । सः प्रसिद्धः, स्वरश्च वीणाशब्दश्च, शीर्षकम्पेन मूर्धान्दोलनेनापतन्तः स्खलन्तो वदान्यतरुपल्लवाः कल्पवृक्षकिम्पलया यस्मात्तस्मिन् , जिनशारदाश्रवसि जिनसरस्वतीकणे, पदं स्थानम्, वियत्ते स्म कुरुते स्म । इन्यहो आश्चर्यम् । सरस्व अपि तद्रीणाशब्दं शुश्रावेति विस्मयस्थानम् । पृथ्वीवृत्तम् ॥ ३३ ॥
तावदिति-तावत् तावता कालेन, सा गन्धर्वदत्ता विद्याधरतनूजा, पराजयसेव पराभवमेव, जयं विजयम्, मन्यमाना बुध्यमाना, बीलया लजया तरले चञ्चले ये नयने ताभ्यां प्रमृता निःमृत्य बहिर्विस्तृता ये कटाक्षाः केकरास्त एव दुग्यधारा क्षीरप्रवाहस्ताम्, दिशि दिशि प्रतिकाष्ठम्, किरन्ती विक्षिपन्ती, वेत्रवनीकरकलितां प्रतीहारीहस्तस्थिताम् , मालिका स्त्रजम्, आदाय गृहीत्वा, जीवकस्य विजयासुतस्य, वासि भुजान्तरे, आमुमोचामुक्तवती ।
सौभाग्याम्बुधिवीचिकेवेति-असी माला सा स्त्रक, जीवन्धरस्वामिनः सत्यन्वरनृपसुतस्य, वक्षःस्थल्येव सैकत मिति वक्षःस्थलीसैकनं विलसच्छोभमानं यद् वक्षःस्थलीसैकतमुरःस्थलसिकतामयं तस्मिन् , सुकृतमेव पुण्यमेवेन्दुश्चन्द्रस्तस्य नन्दन् विलसन्य उदय उद्गमस्तम्, शंसन्ती सूचयन्ती, सौभाग्यमेव बल्लभाप्रियन्चमेवाम्बुधिः सागरस्तस्य वीचिकेव लहरीव, उरःस्थले वक्षःप्रदेशे वसन्ती निवसन्ती या लक्ष्मी राज्यश्रीस्तस्याः कटाक्षाणां केकराणां यावली पङ्क्तिस्तद्वत, भाविसमरे भविष्ययुद्ध, विजयाय, विजयलाभाय, वीरश्रिया वीरलक्ष्म्या, क्षिप्रा न्यस्ता, मालेव निव, अचकात्-अशोभत । 'चकास दीप्ती' इत्यस्य लङि रूपम् । उत्प्रेक्षा । शार्दूलविक्रीडितवृत्तम् ॥ ३४ ॥
१ सा भाग्याम्बुधि ब० ।

Page #123

जीवन्धरचम्पूकाव्ये वीणा गन्धर्वदत्ताया मधुरा चित्तहारिणी ।
कुलोचिता बभूवेयं कुमारप्राप्तिदृतिका । ३५ ।। अथ जलदजलथ्यो दशङ्कां वितन्वन
मुखरितसकलाशाचक्रवालान्तरालः । निखिलपुरवधूटीचित्तहारी विशेपा
___ त्समभवदिह मन्द्रस्तूर्यमूर्च्छद्विरावः ।। ३६ ॥ तदा दिनदीपायितेन काष्ठाङ्गारेण कुप्यक्रयविक्रययोग्यो वैश्यसुतः कथं स्त्रीरत्नयोग्य इति सन्धुक्षिताः क्षितिपतयो गतमतयः सर्वाभिसारेण चमं पुरोधाय विमूढमनसः संयुगमारभन्त ।
इह खलु कुमारोऽयं विद्याधरैः स्वबलावृतै
जयगिरिरिति ख्याते मत्तद्विपे विनिविष्टवान् । प्रतिभटघटाटोपं भिन्दन्नुदारपराक्रमो
दिशि दिशि सपत्नांस्तांस्तांल्लीनांश्चकार निकारतः ।। ३७ ।। रत्नम्तम्भविजृम्भितामलरुचा व्याप्ताखिलाशान्तरा
मेकत्रोदितकोटिसूर्यपटलीसंदीप्तिशङ्कावहाम । शालां तत्र च पद्मरागखचितां वेदों व्यधात्तत्क्षणं
सर्वेपां हृदयस्थरागलहरी मूर्तामिवासौ वणिक् ॥३८॥
वीणा गन्धर्वदत्ताया इति-मधुरा प्रियस्वरा, चित्तहारिणी मनोहारिणी, कुलोचिता कुलयोग्या, गन्धर्वदत्ताया खेचरसुतायाः, इयं जीवन्धरकरगता, वीणा परिवादिनी, कुमारस्य जीवन्धरस्य प्राप्ती लाभे दूतिका संदेशवाहिनीव, बभूव-अजायत ॥ ३५ ॥
अथ जलदजलध्योरिति-अथानन्तरम्, इह स्वयंवरमण्डपे, जलदश्च जलधिश्चेति जलदजलधी तयोर्मेघसागरयोः, नादस्य गर्जितस्य शङ्का संदेहस्तम्, वितन्वन् प्रसारयन् , मुखरितं वाचालितं, सकलाशाचक्रवालस्य निखिलदिक्समूहस्यान्तरालं मध्यावकाशो येन सः, निखिलानां समस्तानां पुरवधूटीनां नगरयुवतीनां चित्तं मनो हरतीत्येवं शीलः, मन्द्रो गभीरः, तूर्याणां वादिनविशे पाणां मूर्छन्वर्धमानो विरावो विशिष्टशब्दः विशेषादाधिक्येन, समभवत्-अजायत । मालिनीवृत्तम् 'ननमयययुतेयं मालिनी भोगिलोकः' इति लक्षणात् ॥ ३६॥
तदेति तदा तस्मिन् काले, दिने दिवसे दीप इवाचरीति दिनदीपायितस्तेन, निष्प्रभेणेति यावत् , काष्टाङ्गारेण कृतनेन, कुप्यानां भाण्डानां क्रयविक्रययोर्योग्योऽर्हः, वेश्यसुत उरुजपुत्रः, कथं केन प्रकारेण, स्त्रीरत्नयोग्यः श्रेष्टललनाप्राप्त्यहः, भवेदिति शेषः, इत्येवम्, सन्धुक्षिताः समुत्तेजिताः, गतमतयो मूर्खाः, विमूढं हिताहितविचाररहितं मनो हृदयं येषां ते, क्षितिपतयो राजानः, सर्वाभिसारेण सर्वारम्भेण, चमू सेनाम्, पुरोधायाने कृत्वा, संयुगं समरम्, आरभन्त-आरेभिरे ।
इह खल्विति-इह लोके, खलु निश्चयेन, स्वबलावृतैः स्वकीयपृतनापरीतैः, विद्याधरैः खेचरैः, उपलक्षितः, जयगिरि रिति 'जयगिरिः' इति नाम्ना, ख्याते प्रसिद्धे, मत्तद्विपे गन्धगजे, विनिविष्टवानध्यारूढः, प्रतिभटानां शत्रूणां घटायाः गजगणस्याटोपं विस्तारम्, भिन्दन् खण्डयन् , उदारो महान् पराक्रमो विक्रमो यस्य सः, अयं कुमारो जीवन्धरः, तान् सम्मुखायातान् , सपनान् शत्रून् 'रिपौ वैरिसपत्नारिद्विपद्वेषणदुहृदः' इत्यमरः, दिशि दिशि प्रतिकाष्ठम्, निकारतो दुःखात् लीनानन्तर्हितान् , चकार विदधे । सर्वे रिपत्रः पराजिता इति भावः । हरिणीच्छन्दः ॥ ३७ ॥
रत्नस्तम्भेति-असौ वणिक् गन्धोत्कटवैश्यः, तत्र राजपुरनगरे, रवस्तम्भानां मणिमयस्तम्भानां विजम्भिता वृद्धिंगता यामलरुक् स्वच्छदीप्तिस्तया, व्याप्तमाच्छादितमखिलाशानां निखिलकाष्टानामन्तरमवकाशो यस्यां ताम्, एकत्रकस्मिन् स्थान उदितोद्गता या कोटिसूर्याणां कोटिप्रमितदिवाकराणां पटली समूह

Page #124

तृतीयो लम्भः
६७
तदनन्तरं विद्याधराधिपतिर्गरुडवेगनामा समागत्य वधूवरस्य सुरदम्पतीसन्निभस्य स्फटिकमणिपट्टके विनिवेशितस्य करनखर कान्तिद्विगुणितधावल्याभिर्भुजवंशविगलन्मुक्ताभरीसम्भावनासम्पादिकाभिर्बाहुभुजगफणामाणिक्यायितमणिमयकुम्भविगलत्पयोधराभिरभिपक - मङ्गलं निर्वर्तयामास।
क्षीराब्धिडिण्डीरचयायमानं लक्ष्णं दुकूलं वसनं वसानौ । तो प्राङ्मखं भूपणगेहमध्ये निवेशिता बनविकीर्णपट्टे ।। ३६ ॥
अनयोः कान्तवपुपि भूपणानां च भूपणे । आकल्पकल्पना ननं मङ्गलैकफला भवेत ॥४०॥ यद्वा भूपणवृन्द्रस्य शोभासंपादकाङ्गके।
तयोर्नैपथ्यक्लृप्तिम्तु दृष्टिदोपरय हानये ।। ४१ ॥ सीमन्तं परिकल्प्य खञ्जनहशो वक्त्रप्रभानिम्नगा
मार्गाभं सुममालिकां च विदधे तत्फेनपुञ्जायिताम् । आस्ये नीलललाटिकां सहचरीवक्त्रेन्दुलक्ष्म्यायिता
मक्ष्णोरञ्जनमाननाक्रमकृतोः सीमन्तरेखामिव ॥४२।।
स्तस्याः सन्दीप्तिः सन्तेजस्तस्याः शङ्कावहां सन्देहोत्पादिकाम, शालां विवाहमण्डपम्, सर्वेषां निखिलानाम्, मूर्ती शरीरधारिणीम्, हृदयस्थरागलहरीमिव चित्तस्थितप्रीतिपरम्परामिव, पद्मरागखचितां लोहितकमणिनिस्यूताम्, वेदीञ्च वितर्दिकाञ्च, तक्षणं तत्कालम्, व्यधातू-चकार । शार्दूलविक्रीडितच्छन्दः ॥३८॥
तदनन्तरमिति–तदनन्तरं तत्पश्चात् , गरुडवेगनामा गरुडवेगाभिधानः, विद्याधराणां खेचराणामधिपतिः स्वामांति विद्याधराधिपतिः, समागय विजयार्धादागत्य, जाया च पतिश्चेति दम्पती 'जायाया जम्भावा दम्भावश्च वा निपात्यते' इति निपातनाजायाशब्दस्य स्थाने दम्भावः, सुराणां देवानां दम्पती मिथुनं तयोः सन्निभस्तस्य, स्फटिकमणिपट्टके सितोपलफलके, विनिवेशितस्याधिष्ठापितस्य, वधूवरस्य जायापत्योः, करनखराणां हस्तनखानां कान्त्या दीप्त्या द्विगुणितं द्विगुणीभूतं धावल्यं श्वैयं यामां ताभिः, भुजवंशभ्यो बाहुवेणुभ्यो विगलन्ती निःसृत्य पतन्ती या मुक्ताझरी, मौक्तिकसन्ततिस्तस्याः सम्भावना समुत्प्रेक्षा तस्याः
कारिकास्ताभिः, बाहुभुजङ्गानां फणा भोगास्तासां माणिक्यायिता रत्नवदाचरन्ती ये मणिमयकुम्भा रत्ननिर्मितकलशास्तेभ्यो विगलन्त्यः पतन्त्यो याः पयोधारा जलधारास्ताभिः, अभिषेकमङ्गलं स्नानमङ्गलम्, निवर्तयामास रचयामास ।
क्षीराब्धीति-क्षीराब्धेर्दुग्धसागरस्य डिण्डीरचय इव फेनसमूह इवाचरतीति क्षीराब्धिडिण्डीरचयायमानम्, श्लणं सूक्ष्मम्, दुकलं वसनं, चौमं वस्त्रम्, वसाते इति वसानो दधानी तो जायापती, भूपणगेहमध्ये प्रातिहार्यगृहाभ्यन्तरे, वज्रविकीर्णपट्टे हीरकखचितफलके, प्राङ्मुखं पूर्ववदनं यथा स्यात्तथा, निवेशितो स्थापितौ ॥ ३६॥
अनयोरिति-अनयोर्गन्धर्वदत्ताजीवन्धरयोः, भूपणानाञ्चाभरणानामपि, भूपणे शोभाधायके, कान्तवपुपि कमनीयकलेवरे, आकल्पानां भूषणानां कल्पना निक्षेपः, नूनं निश्चयेन, मङ्गलमेवैकमद्वितीयं फलं प्रयोजनं यस्यास्तथाभूता, भवेत् स्यात् । सुन्दरे वपुपि किमाभरणे रिति भावः ॥ ४० ॥
यद्वेति-यद्वा पक्षान्तरे, अथवेति यावत् , तयोर्जायापत्योः, भूपणवृन्दस्याभरणसमूहस्य, शोभासम्पादकञ्च तदङ्गकञ्चेति शोभासम्पादकाङ्गकं तस्मिन् , सौन्दर्याधायकशरीरे, नेपथ्यक्लूप्तिराभरणरचना, दृष्टिदोपस्य दृग्दोषस्य, हानये निरासाय, भवेदिति पूर्वोक्तक्रियया सम्बन्धः । तु पादपूरणे ॥ ४ ॥
सीमन्तमिति-सहचरी प्रसाधनसखी, खञ्जनदृशः खञ्जरीटलोचनायाः, गन्धर्वदत्ताया इति यावत, वक्त्रप्रभा मुखदीप्तिरेव निम्नगा नदी तस्या मार्गस्य वयंन इवाभा दीप्तिर्यस्य तम् । सीमन्तं केशवेशम्, 'शकन्ध्वादिषु पररूपं वाच्यम्' इति पररूपम्, परिकल्प्य विरच्य, तस्या वक्त्रप्रभानिम्नगायाः फेनपुञ्ज इव

Page #125

जीवन्धरचरणका
सैरन्ध्रीजनकरकल्पिता तस्याः कोलतलमकरी, मकर केतोः पनाकेयमिति समागता साक्षा मःमथबैजयन्तीमकरीब, गण्डमण्डललावण्यसगेवरे निपततां भुवनंत्रपतता बन्धनाय वेधला विरचितः पाश इव, व्यराजत। तस्याः कपोलललितौ मृगनाभिक्लृप्त
पत्रच्छलेन कचन्दतमःकिशोरी । द्राग्बाधितुं रवियुगं किल कर्णशोभि ।
ताटङ्कयुग्ममधिकं कमचे मृगाच्याः ।।१३।। जगत्त्रयजयायास्या वल्गतः पुष्पधन्वनः ।
सवाणतूणबद्रेजे पुष्पचारु कचब्रजम् ।। ४४।। तस्याः शरीरातनुचापयष्टेमौर्वीव रेजे फणितुल्यवेणी ।
सखीप्रक्लृप्ता मुखपद्मगन्धलोभागता भृङ्गपरम्परेक ॥४५॥ एवमलकृताभ्यां ताभ्यां यथास्थानं जनेन विनिवेशिताभ्यां परिष्कृता मणिदीपमङ्गलद्रव्यशोभिता मणिवेदिका सुरदम्पतीसगता रत्नसानुतटीव व्यरोचत ।
डिण्डीरपिण्ड इबाचरतीति तथा, सुममालिकां च गुप्पस्त्रजञ्च, आस्ये सुग्वे, वक्त्रमेवेन्दुर्वक्वेन्दुर्भुवचन्द्रस्तरण लक्ष्मेव चिह्नमिवावरतीति तथा नीलललाटिकां नीलमणिललाटाभरणम्, आक्रमणमाक्रमः, आनन जाम आननाक्रमस्तं कुरुत इत्याननाक्रमकृती तयोः मुखाक्रमणकारिणोः स्वविशालतयेति यावत, अक्षणोनयनयोः, सीम्नोऽवधेरन्तः सीमान्तस्तस्य रेखा लेखा तामिच, इताऽयो भवतोः प्रसरणं निपिमिति सीमनिश्चयार्थभिव, अञ्जनं कजलम्, विदधे चकार । उपमोत्प्रेक्ष् ॥ ४२ ॥
सैरन्ध्रीति-सैरन्ध्रीजनस्य प्रसाधिकाज नस्य करेग हस्तेन कल्पिता रचिता, तल्या गादत्तायाः, कपोततले गण्डतले मकरी कस्तूर्यादिना रचिता मकराकृतिविशेषः इयं कन्या, मकरतोः कामम्य, पनाका केतुः, इति हेतुना, समागता समायाता, साक्षात्प्रत्यक्षम्, मन्मथस्य मदनस्य वैजयन्तीमकरीव ध्वजगत. मकरस्त्रीव, गण्डमण्डलस्व कपोलचक्रवारस्य लावण्यमेव सरोवरः कासारस्तस्मिन् , निपततां स्खलताम, युवनेत्राण्येव पनन्तस्तेषां तकगलोचनपक्षिणाम्, बन्धनाय बन्धनार्थम्, वेधसा ब्रह्मणा, विरचितः कृतः, पाश इबानाय इव, व्यराजत व्यशोभत । उत्प्रेक्षा।
तस्या इति-मृगल्येवाक्षिणी यस्यास्तस्याः कुरङ्गालोचनाया गन्धर्वदत्तायाः, कर्णयोः शोभत इ येवं शीलं कर्णशोभि श्रवणयोः शोभमानम, तारयुग्मं कर्णाभरणयुगलम्, मृगनाभिना कस्ता क्ट रविन यापन पत्राकृतिरचनाविशेषस्तस्य च्छलेन व्याजेन, तस्या गन्धर्वदत्तायाः कपोलयोगपडयोः, फलिता प्रतिविम्वितो, कचन्दतमःकिशोरी केशसमूहान्धकारबालको, दाग झटिति, बाधितुं नायितुम्, रवियुगं किल सूर्ययुग्ममिव, अधिकं सातिशयम, रुरुचे शुशुभे । उत्प्रेक्षा ॥ ४३ ॥
जगत्त्रयेति-अस्याः खेचरसुतायाः, पुप्पैश्वारु पुष्पचारु कुसुमकमनीयम, कचनजं कंशसमूहः, जगन्त्र यजयाय भुवनत्रयविजयार्थम्, बल्गतश्चलतः, पुष्पधन्वनः कामस्य, सवाणनृणवत ससायकणीरमिव, रंजे शुशुभे ॥४४॥
तस्या इति-तस्या गन्धर्वदत्तायाः, सख्या सहचर्या प्रक्लप्सा रचितेति सखीग्रक्लप्सा सहचरीरचिता, फणितुल्या नागसदृशी चासो वेणी च कवरी चेति फणितुल्यवेणी, अतनोः कामस्य चापयष्टिधनुर्यष्टिरित्यतनुचापयष्टिः, शरीरमेव यमैवातनुचापयष्टिरिति शरीरातनुचापयष्टिस्तस्याः, मौर्वीय ज्येव, मुखमेव पद्मं मुखपद्मं वक्त्रवारिजं तस्य गन्वस्य सुरभेर्लोभेन तृष्णयागता प्राति तथा, भृङ्गपरम्परेव भ्रमरश्रेणिरिव, रेजे शुशुभे । उत्प्रेक्षा ॥४५॥
एवमिति-एवमनेन प्रकारेण, जनेन प्रसाधिकावर्गेण, अलङ्कृताभ्यां शोभिताभ्याम्, यथास्थानं
१ द्रव्यादि ब०।

Page #126

६६
तुनोयो लम्भः
बबूवरमिदं तुल्यवयोम्परिकुनम ।।
सिद्धम्नानाम्भसा पूनमलंचक्रे महासनम् ।।४।। तावत्कोणताडितनिस्साणप्रमुग्वबादिवर बवाचालितदिक्तटे मारसतीपदनपुर रवानुकारिमधुरगानचतुर वाराङ्गनानर्तनविलसिते वन्दिजनलन्दोहमुखारविन्दमकरन्दायितविरुद्ध पदस-दानित शुभशुगुणगुम्फिते मुहूर्ते विद्याधरेश्वरः करेण शयकान्तिपरिवाशाकपल्लवतल्लजैः परिष्कृतमुखभागं कनककरकं वभार ।
राजा कराम्भोजविकासनाय सम्प्राप्तसूर गभसुवर्णकुम्भतः । न्यपाति धारा कुम्वीरहरते दीर्घ भवन्ताविह जीवतामिति ॥४॥ जग्राह पाणी कुरुवंशदीपो जीवन्धरः खेचरनन्दिनीं नाम । निमीलिताक्षश्च बभूव सौख्यं स्पर्शाहितं दृष्टुमिवान्तरङ्ग ।।४।।
गन्धर्वदत्ता तत्पाणिस्वर्शन समजायत । वधूरिन्दुकरस्पर्शाञ्चन्द्रकान्तशिला यथा ।।४६।।
योग्यस्थानेषु, विनिवेशिताभ्यामधिष्टापिताभ्याम्, ताभ्यां गन्धर्वदत्ताजीवन्धराभ्याम्, परिष्कृता सहिता शोभितेति यावत्, मणिदीपाश्च रत्नदीपाश्च मङ्गलद्रव्याणि च शुभपढार्थाश्चेति मणडीपमङ्गलद्रव्याणि तैः शोभिता समलडकुता, मणिवेदिका रत्नवितर्दिका, सुरदम्पतीभ्यां देवदेवीभ्यां संगता सहिता, रत्नसानीः सुमेरोस्तीव पार्श्वस्थलीव, व्यरोचत व्यशोभन । उपमा।
वधूवरमिदमिति-बयश्च रूपञ्चेति त्रयोरूपे, तुल्ये च ते वयोरूपे चेति तुल्यवयोरूप मदृशावस्थासौन्दर्ये ताभ्यां परिष्कृतं सहितम, इ पूर्वान्. वधूश्च वरश्चानयोः समाहार इति वधूवरं जायापती, लिहस्नानस्य जिना भपेकम्याग्भो जलं तेन, पूतं पवित्रम्, महासनं महाविपरम्, अलंचक्रे शोभयामास, तस्योपर्युपबिवेशति भावः ॥४६!!
तावदिति-तावत् तावता कालेन, कोणेन बाइनदण्डेन ताडितान्याहतानि निस्साणप्रमुग्वानि निस्सागप्रधानानि यानि वादिवाणि वाबानि तेषां रखेण शब्देन वाचालितानि मुग्वरितानि दिक्तटानि काष्टातीराणि यस्मिन्तस्मिन्, मारसत्या रतेः पदनृपुरागां चरणमारकाणां रवानुकारि शब्दानुकरणाल यन्मधुरगानं मनोहरसंगीतं तस्मिन् चतुरा दक्षा या वाराङ्गना वेश्यास्तासां नर्तनेन नृत्येन विलसितः शोभितस्तस्मिन्, बन्दीजनसंदोहस्य मागयजनसमूहस्य मुखारविन्दमकरन्दायितानि वदनवारिजकै मुमायितानि यानि विरुद्धपदानि स्तुतिपदानि तैः सन्दानितो व्याधस्तस्मिन् , शुभं श्रेयोऽस्येपामिति शुभंयवस्ते च ते गुणाश्चेति शुभंयुगुणास्तैगुम्फितः सहितस्तस्मिन् , मुहूते समये विद्याधरश्वरो गरुडवेगः, करेण हम्तेन, शयस्य हस्तस्य कान्तिपल्या दीषिकिसलयास्तै रिव, अशोकस्य बजुलस्य पल्लवतलजाः श्रेष्ठकिसलयास्तैः, परिष्कृतश्शोभितो मुग्वभागोऽप्रप्रदेशो यस्य तम्, कनककरकं सुवर्णभृङ्गारकम, बमार दधार।
रान्नेति-राज्ञा गल्डवेगनृपण, कराम्भाजयोः पाणिपद्मयोर्विकासनं विहर्पणं तस्मै, संप्राप्तः समायातो यः सूरः सूर्यस्तस्यावामा यस्येति सम्प्राप्तमृराभः स चासो सुवर्णकुम्भश्च काञ्चनवलशश्च तस्मान्, इह लोके, भवन्तौ जायापती, दीर्घ चिरकालपर्यन्तम्, जीवतां जीविती भवताम् इति हेतोः, कुरुवीरस्य जीवन्धरस्य हस्तः पाणिस्तस्मिन् , धारा जलस्रोतः, न्यपाति निपातिता ॥४७॥
जग्राहेति--कुरुवंशस्य दीप इति कुरुवंशदीपः स्वबंशप्रकाशकः, जीवन्धरो विजयानन्दगः, तां वीणया विजिताम्, खेचरनन्दिनी विद्याधरपुत्रीम् । पाणौ हस्ते, जग्राह स्वीचकार, स्पर्शणामशेणाहितं समुत्पादितमिति स्पर्शाहितम्, सौख्यं सुखम्, अन्तरङ्ग चेतसि, दृष्टुमिवावलोकयितुमिब, निमीलिते अक्षिणी यस्य तथाभूतः कुडमलितलोचनश्च, अभूव-आसीत् । उत्प्रेक्षा ॥४८॥
गन्धर्वदत्तेति-गन्धर्वदत्ता तन्नामवती, वधूजाया, तस्य जीवन्धरस्य पाणिर्हस्तस्तस्य स्पर्श

Page #127

जीवन्धरचम्पूकाव्ये तदा वधूटीमवलोक्य सोऽयं ननद मन्देतरविस्मयेन । निजप्रभापूरतरङ्गमध्ये वक्षोजतुम्बीफलतः प्लवन्तीम् ।।५।। सरोजयुग्मं बहुधा तपःस्थितं बभूव तस्याश्चरणद्वयं ध्रुवम् । न चेत्कथं तत्र च हंसकाविमो समेत्य हृद्यं तनुतां कलस्वनम् ॥५१॥ विभान्ति तस्या नखराः पदांशुरक्ताननाः किंच विरिञ्चिक्लृप्ताः । अन्याङ्गनावक्त्रविलोकनाय विनिर्मलाः सन्मणिदर्पणा वा ॥५२॥
आपाटलैनखैरस्या जिग्ये कुरवकच्छविः ।
अशोकपल्लवो नूनमज्रिपङ्कजरोचिपा ॥५३॥ जङ्गायुगं खेचरकन्यकाया अवैमि पञ्चायुधतूणयुग्मम । यद्वा निशानाय च वज्रशाणोपलं शराणां कुसुमायुधस्य ॥५४।।
मनोजगेहस्य तदङ्गकस्य वक्षोजवप्रेण विराजितस्य । ऊरुद्वयं स्तम्भनिभं विरेजे प्रतप्तचामीकरचाररूपम् ।।५५।।
स्तेन, इन्दुकरस्पर्शात् चन्द्रकिरणसंपर्कात्, चन्द्रकान्तशिला यथा शशिकान्तमणिशिलेब, समजायत बभूव । नायककरस्पर्शेन प्रस्वेदवती बभूवेति भावः ॥४६॥
तदेति-तदा पाणिग्रहणवेलायाम, निजप्रभापूरस्य स्वकान्तिप्रवाहस्य तरङ्गा भङ्गास्तेषां मध्ये, वक्षोजी स्तनावेव तुम्बीफले अलावूफले ताभ्याम्, प्लवन्तीं तरन्तीम्, वधूटी युवतिम्, अबलोक्य दृष्ट्वा, सोऽयं जीवन्धरः, मन्देतर विस्मयेन विपुलाश्चर्येण, ननन्द समृद्धियुक्त बभूव । 'टुनदि समृद्धी' इत्यस्य लिटि रूपम् ॥ ५० ॥
सरोजयुग्ममिति-बहुधा बहुप्रकारेण, आतपे धर्मे स्थितं विद्यमानम्, पक्षे तपःसु तपश्चरणेषु स्थितं विद्यमानम्, सरोजयुग्मं कमलयुगलम्, ध्रुवं निश्चयेन, तस्या गन्धर्वदत्तायाः, चरणद्वयं पादद्वन्द्वम्, बभूवाजायत, तपःस्थितस्य किं दुर्लभमिति भावः । न चेत् ? एवं न स्यात्तहि, इमो हंसको नूपुरौ पक्ष मञ्जीरके, तत्र चरणयुग्मे, समेत्य संगत्य, हृद्यं मनोहरम्, कलस्वनमव्यक्तमधुरशब्दम्, कथं केन कारणेन, तनुतां विस्तारयताम् । नपस्थितमित्यत्र खर्परे शरि वा विसर्गले पो वक्तव्यः' इति वार्तिकेन वैकल्पिको विसर्गलोपः । श्लपानुप्राणितोत्प्रक्षा ॥ ५५ ॥
विभान्तीति-किञ्च, अन्यच्च, पदयोश्चरणयोरंशुभिः किरण रक्तं लोहितमाननमग्रभागो येपां ते, तस्या वध्वाः, नखरा नखाः अन्याश्च ता अङ्गनाश्चेन्यन्याङ्गाना इतरवनितास्तासां वक्त्रस्य मुखस्य विलोकनं दर्शनं तस्मै, विरिञ्चिना ब्रह्मणा क्लसा रचिताः विनिर्मलाः स्वच्छतराः, सन्मणिदर्पणा वा सुरत्नादर्शा इव, विभान्ति शोभन्ते । 'वा स्याद्विकल्पोपमयोरिवार्थेऽपि समुच्चये' इत्यमरः ।। ५२ ॥
आपाटलैरिति-अस्या गन्धर्वदत्तायाः आपाटलैः श्वेतरक्तः नखैनखरैः, कुरवकस्य पुष्प विशेपस्य छविः कान्तिः, जिाये जिता । अधिपङ्कजयोश्चरणकमलयो रोचिः कान्तिस्तेन, अशोकपल्लवः कङ्केलिकिसलयः, नृनमिन्यवधारणे, जिग्ये जितः ।। ५३ ।।
जवायुगमिति-खेचरकन्यकाया विद्यावरपुत्र्याः, जङ्घायुगं प्रसृतायुगलम् , पञ्चायुधस्य कामस्य तूणयोरिपुध्योयुग्मं द्वयमिति पञ्चायुवतूणयुग्मम्, अवैमि जानामि यद्वाथवा, कुसुमायुवस्य कामस्य, शराणां बाणानाम् , निशानाय तीचीकरणाय, च, वज्रशाणोपलं भिदुरनिकपपापाणम्, अवैमीति क्रियया सम्बन्धः ।। ५४ ।।
मनोजगहस्येति-प्रतप्तस्य निष्टप्तस्य चामीकरस्येव सुवर्णस्येव चारु मनोहरं रूपं यस्य तत् , उरुद्वयं सक्थियुगलम्, वक्षोजवप्रेण स्तनधूलिकुट्टिमेन 'वप्रः स्याद् धूलि कुट्टिमम्' इति धनंजयः, विराजितस्य शोभितस्य, तदङ्गकस्य तच्छरीरस्य, मनोजगेहस्य कामनिकेतनस्य, स्तम्भनिभं स्तम्भसदृशम् , विरेजे शुशुभे ।। ५५ ।।

Page #128

तृतीयो लम्भः
अस्याश्च नितम्बतलं दुकूलस्वच्छजलविलसितसैकतमिव कामाब्धिनिमज्जनरुणतरणाय यौवनाग्निनिष्टप्न हैमकलशयुगलमिव कन्दर्पवास्त्रचक्रयानमिव शृङ्गारमहीपतिक्रीडार्शलवलयमिव व्यगजत ।
___ एतस्याः किल रोमराजिः, चन्दनव्याप्तवक्षोरुहभूमिधरमारोहतो दर्पकस्य मरकतसोपान पङ्क्तिरिव, सौन्दर्यतर्राङ्गणीविततसेतुरिव, नाभिवापिकामजनोद्युक्तस्य शम्बररिपुद्विपस्य गण्डमण्डलादुद्गच्छ-ती चञ्जरीकमालेव, दुर्वहस्तनभारवहनचिन्तया तानवमुपगतेन मध्येन समाश्रितालम्बनयष्टिरिव, नाभीवल्मीकमुखोद्वता कालभुजगीव, रुरुचे।
रोमराजिलतागुच्छौ कुचावस्या मृगीदृशः। चकर्पतुः कुमारस्य नयनच्छलपट्पदम् ।। ५६ ।। पयोधरोन्नतिस्तस्याः पुपोपाङ्गजकेकिनम् ।
हारविद्युल्लतोपेता नीलाम्बरविज़म्भिता ।। ५७ ।। स्तनौ सुमेपो रसपूर्णकुम्भौ विमुद्रितौ चूचुकसज्जतुभ्याम् । तस्या विधात्रा विनिपातभीत्या तो कीलितावायसशङ्कुना किम ॥ ५८ ॥
अस्थाश्चेति-अस्याश्च गन्धर्वदत्तायाश्च, नितम्बतलं कटिपश्चाभागः, दुकूलं क्षौममेव स्वच्छजलं निर्मलनीरं तेन विलसितं शोभितं यत्सकतं सिकतामयं तद्वत् , कामाब्धी कन्दर्पपयोधौ निमजन्तो ये तरुणा युवानस्तेषां तरणं प्लवनं तस्मै , यौवनाग्निना तारुण्यानलेन निष्प्तं सन्तप्तं यद् हैमकलशयुगलं सौवर्णकुम्भयुगं तद्वत् , वस्त्रेण परिवृतं वास्त्रं वास्त्रञ्च तच्चक्रयानश्चेति वास्त्रचक्रयानं कन्दर्पस्य कामस्य वास्त्रचक्रयानं वस्त्रपरिवृतचक्रवाहन मिति तथा तद्वत् , शृङ्गार आयरस एव महीपती राजा तस्य क्रीडाशैलस्य केलिपर्वतस्य वलयमिव मण्डलमित्र, व्यराजत व्यशोभत ।
एतस्या इति–एतस्याः खेचरसुतायाः किलेति वार्तायाम्, रोमराजिलॊमपङ्क्तिः , चन्दनेन व्याप्तश्चन्दनव्याप्तो मलयजपरिवृतः, स त्रासौ वक्षोरुहभूमिवरश्च कुचपर्वतश्चेति तम् , आरोहत उच्चटतः दपकस्य कन्दर्पस्य 'कंदपो दर्पकोऽनङ्गः कामः पञ्चशरः स्मृतः' इत्यमरः । मरकतसोपानपतिरिव हरिन्मणिमयनिश्रेणिपरम्परेव सौन्दर्यमेव लावण्यमेव तरङ्गिणी स्त्रवती तस्या विततसेतुरिव विस्तृतपुलिनमिव, नाभिरेव वापिका नाभिवापिका तुन्दीदाधिका तस्यां मजनेऽवगाहन उद्युक्तस्तत्परस्तस्य, शम्बररिपोर्मनसिजस्य द्विपो गजस्तस्य, गण्डमण्डल.त् कटप्रदेशात् 'गण्डः कटः' इत्यमरः । उद्गच्छन्ती समुत्पतन्ती, चञ्चरीकमालेब पट्पदश्रेणिरिव, दुःखेनोह्यत इति दुर्वहो दुर्भरः स चासौ स्तनभारश्च कुचभारश्चेति दुर्वहस्तनभारस्तस्य वहनस्य धारणस्य चिन्ता तया, तानवं कार्य्यम्, उपगतेन प्राप्तेन, मध्येनावलग्नेन कटिप्रान्तेनेति यावत् , समाश्रिता गृहीता चासावालम्बनयष्टिश्चाश्रयदण्डश्चेति समाश्रितालम्बनयष्टिस्तद्वत्, नाभीवल्मीकस्य तुन्दीवामलरस्य मुखादग्रभागादुगतोद्भूता, कालभुजीव कृष्णपन्नगीव, रुरुचे शुशुभे । उत्प्रेक्षा ।
रोमराजिलतागुच्छाविति-मृगीदृशः कुरङ्गालोचनायाः, अस्या गन्धर्वदत्तायाः, रोमराजिरेव लोमपतिरेव लता वल्ली तस्या गुच्छौ स्तवको, कुचो पयोधरौ 'स्तनः पयोधरः कुचो वक्षोज इति वर्णितः' इति धनञ्जयः । कुमारस्य जीवन्धरस्य, नयनस्य छलं व्याजं यस्य नयनच्छलः स चासौ षट्पदश्च भ्रमरश्च तम्, चकर्पतुराकृष्टं चक्रतुः । रूपकालङ्कारः ।। ५६ ॥
पयोधरोन्नतिरिति-हार एव मुक्कादामैव विद्युल्लता तडिद्वल्लरी तयोपेता सहिता, नीलाम्बरं नीलगगनमेव नीलाम्बरं नीलवस्त्रं तस्मिन् विजृम्भिता वृद्धिङ्गता, तस्या गन्धर्वदत्तायाः, पयोधरोन्नतिः पयोधरयोः स्तनयोः पक्षे पयोधराणां मेधानामुन्नतिरिति पयोधरोन्नतिः, अङ्गज एव केकी तम् कामकलापिनम्, पुपोप पुष्टं चकार । श्लेषानुप्राणितो रूपकालंकारः ।। ५७ ॥
स्तनाविति-तस्या गन्धर्वदत्तायाः, तौ प्रसिद्धौ, स्तनी कुचौ, चूचुकसज्जतुभ्यामग्रभागोत्तमलाक्षाभ्याम्, विमुदितौ सम्यगवरुध्य मुद्रया चिह्निती, सुमेषोः पुष्पेषोः कामस्येति यावत् , रसेन पूर्णी रसपूर्णौ तौ च तो कुम्भौ च कलशो चेति रसपूर्णकुम्भौ विधात्रा ब्रह्मणा, विनिपातस्य भीतिस्तया उन्मुद्रणभयेन, आयसशङ्खना लोहकीलकेन, कीलितौ खचितो, किमिति वितर्के । उत्प्रेक्षा ।। ५८ ॥

Page #129

७२
जीवन्धरचम्पकाव्ये सुगपगाशोभितहमप द्मिनीसृणालनुल्यो सुहशो महाभुजी । भुजङ्गवन्धाथमजेन निर्मिती विशालपाशाविव तो व्यराजताम् ॥ ५६ ।। सुतनुतनुलनाया विस्तृते वाहुशाग्य
___ मृदुलमसृणशोभे वाङ्गुलिश्रीप्रथाले । नखरूचिरलतान्ते मञ्जुगुञ्जद्विलोल
मरकतवलयालिव्यामृते ते व्यभाताम ।। ६०॥ शिरोधरे खञ्जनलोचनायाः कम्बुप्रतीपे किल पञ्चवाणः । जगत्त्रयं निर्जितमेतयेति रेखात्रयं मड्क्षु चकार वीरः ॥ ६१ ॥ जगदुरधरं तस्याः केचित्तु वक्त्रसुधाकरा
तिमविलसितं सन्ध्यारागं परे नवपन्नवम । कतिचन मुखाभाम्भोराशिप्रवालममी वयं
रदततिमणीरक्षालाक्षात्तमञ्जलमुद्रिकाम ॥ ६ ॥ वाणी तम्याः पिककुलकलाराबनिन्दाधुरीणा
पीयूपाणां वितरति हियं गोस्तनी न्यक्कगेति । पुण्डेक्षणां रसधनसितां खण्डितामातनोति
साध्वी मावीमधरयति च प्राज्यमाधुर्यपूरा ॥६३॥
सुरापगेति-सुरापगायां गङ्गायां शोभिता विराजिता या हेमपग्मिन्यः सुवर्णसरोजिन्यस्तासां मृणालानि विमानि तैस्तुल्यो सदृशो, सुदृशः सुलोचनायाः, तौ प्रसिद्धी, महाभुजी सुदीर्धवाह, भुजङ्गाना कामुकानां वधार्थ बन्धनाय, अजेन ब्रह्मणा, निर्मिती रचिनी, विशालपाशाविव दीर्घजाले इब व्यराजनाम्व्यशोभेताम् । उत्प्रेक्षा ॥ ५ ॥
सुतनुतनुलताया इति-मृदुला कोमला ममृणा स्निग्या च शोभा दीतिर्ययोस्ने, स्वाङ्गुलीनां निजहस्तशाखानां श्रियः शोभा एव प्रवालाः किसल्या ग्रयोस्ते, नखान्येव नखराण्येव रुचिरलतान्तानि सुन्दरपुष्पाणि ययोस्ते, मन्जु मनोहरं यथा स्यात्तथा गुन्नन्ति शब्दं कुर्वन्ति विलोलानि चपलानि च यानि मरकतवलयानि हरिन्मणिमयकटकास्तान्येवालयो भ्रमरास्तै व्याय॒ते, विस्तृते सुदीर्घे, सुतजुतनुलताया गन्धर्वदत्ताशरीरवल्लाः ते प्रसिद्धे, बाहुशाखे भुजशाखे, व्यभाताम् व्यराजताम् । रूपकालङ्कारः ॥६०॥
शिरोधर इतिखजनलोचनायाः खजरीटदृशः, गन्धर्वदत्तायाः कम्बुप्रीपे शङ्खमन्निभे, शिरोधरे कण्ठे 'शिरोधरो गला ग्रीवा कण्ठश्च धमनीधमः' इति धनंजयः, वीरः सुभटः, पञ्चवाणः कामः, एतयानया, जगत्त्रयं लोकत्रितयम्, निर्जितं निःशेपेण पराजितम्, स्वसौन्दर्यातिशयेनेति यावत, इ.येवं सूचनार्थमिव, मक्षु शीघ्रम्, रेखात्रयं चिह्नत्रयम्, चकार विदधे, किलेति वार्तायाम् । उत्प्रेक्षा ॥ ६॥
जगदुरधरमिति केचित्तु केचन तु कवयः तण्या गन्धर्वदत्तायाः, अधरं दशनच्छदम्, वक्त्रं मुवमेव सुधाकरश्चन्द्रस्तस्यान्तिके समीपे विलसितः शोभितस्तम्, संध्यारागं पितृप्रसूलोहितिमानम्, परेऽन्ये, नवश्चासौ पल्लवश्व तं नूतनकिसलयम्, कतिचन केचन, मुखाभा वदनकान्तिरेवाम्भोराशिः सागरस्तस्य प्रवालो विद्रुमस्तम्, जगदुः कथयाञ्चक्रुः, अमी-पुते, क्यम्, रदततयो दन्तपङ्क्ता एव मण्यो रत्नानि तेषां रक्षायें लाक्षात्ता जतुनिबद्धा या मजुलमुद्रिका सुभगावरोधिका ताम्, गदाम इति शेषः । रूपकालङ्कारः । हरिणीवृत्तम् ॥ ६२ ॥
वाणी तस्या इति--तस्या गन्धर्वदत्तायाः, प्राज्यं प्रकृष्टं यन्माधुर्य माधुरी तत्पूरयतीति प्राज्यमाधुर्यपूरा, प्रकृष्टमाधुरीनिभृता, पिककुलस्य कोकिलकलापस्य यः, कलारावो मनोहरशब्दस्तस्य निन्दायां
निपुणा, वाणी भारती, पीयूपाणां सुबानाम्, हियं पम् 'मन्दारं ह्रीस्त्रपा ब्रीडा' इत्यमरः, वितरति ददाति जनयतीत्यर्थः, गोस्तनी द्राक्षाम्, न्यक्करोति तिरस्करोति, पुण्ड्रेक्षणां पुण्ड्ररसालानाम्, रसेन घना रसघना रसनिविडा सा चासौ सिता च शर्करा चेति रसधनसिता ताम्, खण्डितां विगतमानाम्,

Page #130

तृतीयो लम्भः
नासा तदीया मुखचन्द्रविम्वाद्विनिर्गलन्नव्यसुधोरुधारा | घनत्वमाप्तवरदालिमुक्तामणीतुलायष्टिरिव व्यलासीत् ||६४|| सदने तस्यास्तिष्ठञ्जगद्विजयी स्मरः
सपदि कुटिलवाणा दृशौ विशिखौ व्यधात् । सकलतरुणश्रेणी मर्मच्छिद्राहितरक्तता
मधिमुखमिते चैतेऽभातां पयोजसलक्षणे ||३५|| जनपक्षिवन्धाय पाशौ किं वेधसा कृतौ । तत्कर्णावुत्पलव्याजाज्जनदृक्पक्षिरक्षिणौ ॥६६॥ तदाननवसुत्रजं निशि हरन्निशानायको
वित्सरणिकानने विरचयन्गतिं वेगतः । दिवा वचन लीनतामुपगतोऽयमालक्ष्यते
न चेत्स वसुहारकः कथमयं कलङ्कोऽन्ततः ॥ ६७ ॥ मुखेन्दुश्चिवारिधेर्विततशैवलो वा घना
ܘܕ
बनालिरित्र चन्दिरं मुखमितस्ततः संगता | मनोजदहनोद्भवन्निविडधूमधारोऽथवा
मुखाब्जमधुपोत्करः किमथवा कृशाङ्गयाः कचः ||६८||
७३
आतनोति विदधाति, साध्वीं श्रेष्टाम्, माध्वीं मधुरमदिरां च, अधरयति तिरस्करोति । उपमा, मन्दाक्रान्ताच्छन्दः ॥ ६३ ॥
नासा तदीयेति --- तदीया तत्सम्बन्धिनी, नासा घ्राणम्, वनत्वं निविडत्वम्, आप्ता प्राप्ता, मुखमेव चन्द्रबिम्बं तस्माद् वदनशशिमण्डलात्, विनिर्गलन्ती निष्पतन्ती नव्या नूतना च या सुधायाः पीयूषस्योरुधारा दीर्घसन्ततिस्तद्वदिति विनिर्गलन्नव्यसुधोरुधारेव यद्वा, रदालयो दन्तपतय एव मुक्तामण्यो मुक्ताफलरत्नानि तेषां तुलायष्टिरिव तोलनदण्ड इव, व्यलासीत्-शुशुभे । उत्प्रेक्षा ॥ ६४ ॥
वदनसदन इति—तस्या गन्धर्वदत्तायाः वदनमेव सदनं तस्मिन् मुखमन्दिरे, तिष्ठन् निवसन्, जगद्विजयी त्रिभुवनजित्वरः, स्मरः कामः सपदि क्षिप्रम् कुटिलवावेव वक्रभ्रकुव्यावेव बाणासश्चापस्तस्मिन्, दृशौ नयने, विशिखो बाणौ, व्यधात् चकार, अतएव, मुख इत्यधिमुखमध्यग्रभागम्, पयोजसलक्षणे कमलतुल्ये, एते दृशौ, सकलतरुणश्रेण्या निखिलयुवसमूहस्य मर्मच्छिदया मर्मस्थानविघातेनाहिता प्रापिता या रक्तता लोहितता ताम्, इते च प्राप्ते च, अभाताम् शुशुभाते । रूपको प्रेक्षे । हरिणीच्छन्दः ॥६५॥
जनदृगिति - उत्पलानां नीलारविन्दानां व्याजं छलं तस्मात्, जनदृशो नरनयनान्येव पक्षिणो विहङ्गमास्तान् रक्षतो निधत्त इत्येवं शीलौ तस्या गन्धर्वदत्ताया, कर्णौ श्रवणे, जनदृश एव पक्षिणस्तेषां बन्धोऽवग्रहणं तस्मै, वेधसा ब्रह्मणा, कृतौ विहितौ किं पाशौ किं बन्धने, आस्तामिति शेषः । रूपकोत्प्रेक्षे ॥६६॥
तदाननवसुत्रजमिति- - तस्या गन्धर्वदत्ताया आननं मुखमिति तदाननं तस्य वसुव्रज एव किरणकलाप एव वसुव्रजो धनसमूहस्तम् ' वसुर्मयूखाग्निधनाधिपेषु' इति वैजयन्ती, हरन् चोरयन्, अयमेषः, निशानायकश्चन्द्रः, निशि रजन्याम्, वियत्सरणिराकाशमार्ग एव काननं वनं तस्मिन्, वेगतो रंहसा, गतिं गमनम्, विरचयन् कुर्वन्, दिवा दिवसे, क्वचन कुत्रापि, लीनतामन्तर्हितताम् उपगतः प्राप्तः, आलक्ष्यते दृश्यते, चेद्यदि, स निशानायकः, वसुहारको धनापहर्ता, न नो अस्ति, तर्हि, अन्ततो मध्ये, अयं दृश्यमानः कलङ्कः पापचिह्नम्, पक्षे लाञ्छनम्, कथं केन कारणेन, अस्तीति शेषः । अन्योऽपि कश्चित्कस्यचित्किमपि धनजातं चोरयित्वा रात्रौ वेगेन काननमार्ग समुल्लङ्घय कुत्रापि सुरक्षितस्थाने तिरोभवति तद्वचन्द्रोऽपीति भावः । श्लेषरूपकानुप्राणितोत्प्रेक्षा । पृथ्वीच्छन्दः ॥ ६७ ॥
मुखेन्दुरुचिवारिधेरिति—–मुखेन्दोदनविधो रुचिरेव कान्तिरेव वारिधिः सागरस्तस्य वितत

Page #131

७१
जीवन्धरचम्पूकाव्ये किन्नरी किमसुरी किमु नारी मन्मथस्य किमु हेमलता किम् ।
चञ्चला किमुत तारकाथवा सा ध्रुवं नयनभाग्यरेखिका ।।६।। क्रमेण विवर्धितरागां सन्ध्याललनामिव सुधासूतिरेप जीवन्धरस्वामी गन्धर्वदत्तामाशिष्य मारवीरनिक्षिपनाराचनवमल्लिकाकोरकायमाणरोमाञ्चनपञ्चकञ्चकिताङ्गः, सुरतनाटकनान्दीपदानीव चाटुवचनानि प्रयुञ्जानः उत्तरीयापनयनत्रपमाणायाः कोमलभुजस्वस्तिकापिहितकुचकुड्मलतया वीक्षणमार्ग रुन्धत्यास्तस्या वक्षोरुहपूर्वाचलशृङ्गे कथंचिल्लब्धोदयेन निजलोचनचन्द्रेणाभिवर्धितकामार्णवलिलपूरैः श्रोणिक्षोणीमण्डलं लावयन् , संलापपल्लवितकुतुकामप्यभिधातुमनीशाम् , प्रियवदनचन्द्रोपकण्ठे नयनचकोरविहरणाय स्पृहयालुमपि लजया सम्मुखीभवितुमपारयन्तीम् , कुसुममृदुलदयिताङ्गस्पर्शनलोलुपामपि कम्पमानामेनाम् ,भृकुटीकपोलचुबुकरदनवसननयनचूचुकादिपढ़े परिचुम्बन , स्वेदसलिलसञ्जातमार्दवैः कररहै: कठिनतरकुचकलशतटे पदानि
शैवलो विस्तृतजलनाली, वा अथवा, इतस्ततः-~यतः कुतोऽपि, मुखं वक्त्रम्, चन्दिरं चन्द्रमसम्, संगता प्राप्ता, घना निविडा, वनालिरिव मेघपक्तिरिव, अथवा-यद्वा, मनोजदहनान्कन्दर्पपावकादुद्भवन्नुत्तिष्टन् निविडो विकटो धूमभारो धूम्रसमूहः, अथवा, मुखाब्जे वदनवारिजे विद्यमानो मधुपोत्करो भ्रमरसमूहः, अथवा किम्, कृशाङ्गयास्तन्वगाया गन्धर्वदत्ताया इनि यावत्, कचः केशः, आसीदिति शेपः । रूपकानुप्राणितः संशयालङ्कारः । पृथ्वीच्छन्दः ॥ ६८ ॥
किन्नरीति-सा गन्धर्वदत्ता, किं किन्नरी किन्नराङ्गना, किमु असुरी-असुराङ्गना, किमु मन्मथस्थ कामस्य नारी कामिनी रतिरिति यावत्, किम् हेमलता सुवर्णवल्लरी, किम् चञ्चला सौदामिनी, 'तडिन्सौदामिनीविद्यु चञ्चला चपला अपि' इत्यमरः । उत आहोस्वित् , तारका तारा, अथवा ध्रुवं निश्चयेन नयनयोर्भाग्यरेखिकेति नयनभाग्यरेखिका लोचनभागधेयलेखा, आसीदिति शेषः, संशयालदारः । स्वागता रथोद्धतयोमिश्रणादुपजातिः ॥ ६६ ॥
क्रमणेति-क्रमेण क्रमशः, विवर्धितो वृद्धिङ्गतो रागोऽरुणिमा पक्षे प्रीतिर्यस्यास्ताम्, सन्ध्याललनां पितृप्रसूप्रियाम्, सुवासूतिरिव शशीव, 'शशी विधुः मुधासूतिः' इति धनंजयः, एप जीवन्धरस्वामी सत्यन्धरतनयः, गन्धर्वदत्तां गरुडवेगसुताम्, आश्लिष्य समालिङ्गय, मारवीरेण मदनसुभटेन निक्षिप्ता निवाता या नाराचरूपा बाणरूपा नवमल्लिका नृतनमाल यस्तासां कोरकायमागाः कुड्मलायमाना ये रोमाञ्चा रोमहर्पणानि तेपां प्रपञ्चेन समूहेन कञ्चकितं व्याप्तमङ्गं शरीरं यस्य तथाभूतः सन् , सुरतं संभोग एव नाटकं रूपकं तस्य नान्दीपदानीव नान्दीवचनानीव चाटुवचनानि प्रियवाक्यानि, प्रयुञ्जानः प्रयुक्तानि कुर्वाणः, 'आशीर्वचमसंयुक्ता स्तुतिर्यस्मात्प्रयुज्यते । देवद्विजनृपादीनां तस्मान्नान्दीति संज्ञिता' इति नान्दीलक्षणम् । उत्तरीयस्योपरि वस्त्रस्यापनयनेन दूरीकरणेन पमाणाया लजमानायाः, कोमलभुजयोर्मुदुलबाह्वोः स्वस्तिकया स्वस्तिकाकृत्या पिहिते तिरोहिते कुचंकुड्मले स्तनमुकुलके यस्यास्तस्या भावस्तया, वीक्षणमार्ग नयनमार्गम्, रुन्धन्त्या आवृणुवत्याः, तस्या गन्धर्वदत्तायाः, वक्षोरुहः स्तन एव पूर्वाचल उदयशैलस्तस्य शृङ्गे शिखरे, कथञ्चित्केनापि प्रकारेण, लब्ध उदयो येन तेन प्राप्तोद्गमेन, निजलोचनं स्वनयनमेव चन्द्रो विधुस्तेन, अभिवर्धितानि वृद्धिंगतानि यानि कामार्णवसलिलानि कन्दर्पपारावारजलानि तेषां पूरैः प्रवाहैः, श्रोणिक्षोणीमण्डलं नितम्बमहीवलयम्, प्लावयन् प्लुतं कारयन् सन् , संलापे वार्तालापे पल्लवितं वृद्धिंगतं कुतुकं कौतूहलं यस्यास्तथाभूतामपि, अभिधातुं निगदितुम्, अनीशामसमर्थाम्, प्रियस्य वल्लभस्य वदनमेव मुखमेव चन्द्रः शशी तस्योपकण्ठे समीपे, नयने एव चकोरौ नयनचकोरौ लोचनजीवंजीवी तयोर्विहरणं भ्रमणं तस्मै, स्पृहयालुमपि स्पृहायुक्तामपि, लजया हिया, सम्मुखीभवितुं पुरस्तात्स्थातुम्, अपारयन्तीमशक्नुवानाम्, कुसुममिव मृदुलं कुसुममृदुलं पुष्पकोमलं ,तच्च तद्दयिताङ्गञ्चेति कुसुममृदुलदयिताङ्गं तस्य स्पर्शनमामर्शनं तस्मिन् लोलुपा लुब्धा तां तथाभूतामपि, कम्पमानां त्रस्यन्तीम्, एनां प्रियाम्, भृकुट्यौ च भ्रुवौ च, कपोलौ च गण्डौ च, चुबुकश्च हनुश्च, रदनवसनं च दन्तच्छदश्च, नयनं च लोचनं च, चूचुकं च स्तनाग्रभागश्चेति चुकुर्टीकपोलचुबुकरदनवसनचूचुकं तदादौ यस्य तत् , तच्च तत्पदं चेति तस्मिन् , परिचुम्बन्

Page #132

तृतीयो लम्भः
७५
विदधानः, नखम्पचोष्मलवक्षोरुहशिखरादपकर्ण्य पञ्चशाखपङ्कजं निम्नं नाभिसरसि निदधानः, मदनकदनारम्भसंसूचककाञ्चीकलापकलकलपटुपटहारबपरिशोभितं नीवी वन्धनभेदनं कुर्वाणः, मदनमत्तदन्तावलालानस्तम्भायमानमूरुस्तम्भ मारमदेभमांचनायेव पग्मृिशन, अधिकतरमरमत ।
जायापती तो जगतां स्तुत्यौ निस्तुलसम्पदा ।
आसामासतुरानन्दनिधेः पारे गिरामपि ।।७०।। इति महाकविहरिचन्द्रविरचितं जीवन्धरचम्यूकाव्य गन्धर्वदत्तालम्भा
नाम तृतीया लम्भः ।
परिचुम्बितां कुर्वन् , स्वेदसलिलेन धर्मोदकेन संजातं समुत्पन्नं माई कोमलत्वं येषां तैः, कररुहर्नम्वः, कठिनतरं परुपतरं यकुचकलशतटं स्तनकुम्भतीरं, पदानि चिह्नानि नखक्षतानीति यावत् , विदधानः कुर्वाणः, नखम्पचावूपमलौ च यो वक्षोरुही तयोः शिखरं तस्मात्, नखम्पचोप्णताशालिकुचाग्रभागात् , पञ्चशाखपङ्कजं करकमलम्, अपकर्ष्यावतार्य, निम्ने गभीरे, नाभिसरसि तुन्दीकासारे, निधत्त इति निदधानो निक्षिपन् , मदनकदनस्य कामयुद्धस्य सुरतस्येति यावत् , आरम्भः प्रारम्भस्तस्य संसूचको विनिवेदको यः काञ्चीकलापस्य मेखलामण्डलस्य कलकलोऽव्यक्तशब्दविशेषः, स एव पटुपटहानां श्रेष्ठवाद्यानामारवंः शब्दस्तेन परिशोभितं समलङ्कृतम्, नीवीबन्धनस्य अधोवस्त्रग्रन्थेभेदनमुद्घाटनम्, कुर्वाणो विदधानः, मदन एव काम एव मत्तदन्तावलो गन्धगजस्तस्यालानस्तम्भ इव बन्धस्तम्भ इवाचरतीति तथाभूतम्, अरुस्तम्भं सक्थिस्तम्भम्, मारमदेभस्य मदनमत्तमतङ्गजस्य मोचनं स्वतन्त्रीकरणं तस्मायिव, परिमृशन् मन्, अधिकतरं सातिशयं यथा स्यात्तथा, अरमत रमणञ्चकार ।
जायापतीति-निस्तुलसम्पदा निरुपमसम्पत्या, जगतां लोकानाम्, स्तुत्यौ स्तुत्यही, तो पूर्वोक्तो, जायापती दम्पती, आनन्द एव निविस्तस्य हर्पशेवधेः, गिरामपि वाचामपि पारे परतट, अगोचर इति यात्रत, आसामासन:स्थिती बभूवतुः 'दयायामश्च' इत्याम्प्रत्ययः ॥ ७० ॥ इति महाकविहरिचन्द्रविरचिते कौमुदीव्याख्याधरे जीवन्धरचम्पूकाव्ये
गन्धर्वदत्तालम्भी नाम तृतीयो लम्भः ।
UN
RAN
स
"fe

Page #133

चतुर्थो लम्भः
[अथ' जीवन्धरो वीरो रेमे गन्धर्वदत्तया । समं भोगं यथायोग्यं संसारविषयोद्भवम ॥१॥ ततः समागतः कालः वसन्तसमयाभिधः।
वनं वृक्षलताव्याप्नं जननेत्रसुखावहम् ।। २॥] माकन्दद्रुममञ्जरीमधुझरीसंसक्तमाध्वीलिहां
झङ्कारैः पिकमञ्जगानकलितैर्मारोत्सवाशंसिनः । प्राप्ताः केचन वासराः कुरवकप्रोन्मीलितैः कोरकै
दन्ताभैविहसन्मुखा विरहिणां मर्मच्छिदाकर्मठाः ॥ १॥ तदानीं जगज्जयोद्युक्तपञ्चबाणप्रयाणसूचकमाञ्जिष्ठदृष्यनिलयनिकाशपल्लविताशोकपेशलं सुवर्गशृङ्खल संनद्धवनदेवताञ्चितपेटिकायमानरसालपल्लवसमासीनकोकिलकुलं तरुणजनहृदयविदारणदारुणकुसुमबाणनखरायमाणकिंशुककुसुमसङ्कलं मदननरपालकनकदण्डायितकेसरकुसुमभासुरं
[अथेति-अथ विवाहानन्तरं वीरः शूरो जीवन्धरः सायन्धरिः, गन्धर्वदत्तया वीणाविजयलब्धया खेचरसुतया, समं साधं, संसारविषयोद्भवं संसारविषयसमुत्पन्नं यथायोग्यं यथार्ह भोगं पञ्चेन्द्रियं विषयम्, अनुभवन्निति शेपः । रेमे रमते स्म ॥ १ ॥
तत इति-ततस्तदनन्तरं, वसन्तसमयाभिधो वसन्तकालनामधेयः, कालः समयः समागतः सम्प्राप्तः । वनं च काननं च, वृक्षलताव्याप्तं तस्बततिव्यालं, जननेत्रसुखावहं लोकलोचनाहाददायकम् अभूदिति शेषः ॥ २॥]
माकन्देति-पिकानां कोकिलानां मज़ुगानेन मनोहरसंगीतेन कलिताः सहितास्तैः, माकन्ददुमाणामाम्रानोकहानां मञ्जयः पुप्पस्रजस्तासां मधुझर्यो मकरन्दप्रवाहास्तासु संसक्ता निलीना ये माज़ीलिहोभ्रमरास्तेपाम्, झङ्कारैरव्यक्तशब्दविशेपैः, मारोत्सवं कामोल्लासमाशंसन्ति सूचयन्तीत्येवं शीलाः, कुरवकेषु वृक्षविशेषेषु प्रोन्मीलितैविकसितैः, दन्ताभैर्दशनसदृशैः, कोरकैः कुड्मलैः, विहसत् हास्यसहितं मुखं येपां ते, विरहिणां वियोगिनाम्, मर्मच्छिदायां मर्मस्थानविदारणे कर्मठा दक्षाः, केचन केऽपि, वासन्तिका इति यावत् , वासरा दिवसाः, प्राप्ताः समागताः । शार्दूलविक्रीडितच्छन्दः ॥ १॥
तदानीमिति-तदानीं तस्मिन् काले, वनं विपिनम्, ईदृग् अजायत बभूव, कीदृगिन्याह-जगज्जयाय लोकविजयायोद्यक्तस्तत्परो यः पञ्चबाणः कामस्तस्य प्रयाणं प्रस्थानं तस्य सूचका निवेदका ये माञ्जिष्ठा मजिप्ठेन वर्णेन रक्ता दृप्यनिलयाः पटगृहाणि तेषां निकाशाः सदृशा ये पल्लविताशोकाः किसलयितकङ्केलयस्तैः पेशलं सुभगम, सुवर्णशृङ्खलैः कनकशृङ्खलैः सन्नद्धाः समन्ताबद्धा वनदेवतानां वनाधिष्ठातृदेवीनां या अञ्चितपेटिकाः सुन्दरमञ्जूषास्तद्वदाचरन्तो ये रसाला आम्रवृक्षास्तेषां पल्लवेपु किसलयेषु समासीनं समुपविष्टं कोकिलकुलं परपुष्टसमूहो यस्मिस्तत् , तरुणजनस्य युवसमूहस्य हृदयं चित्तं तस्य विदारणे द्वेधीकरणे दारुणानि कठोराणि यानि कुसुमबाणस्य कामस्य नखराणि नखानि तद्वदाचरन्ति यानि किंशुककुसुमानि पलाशपुष्पाणि तैः सङ्कुलं व्याप्तम्, मदननरपालस्य कामभूपालस्य कनकदण्डायितानि सुवर्णदण्डसन्निभानि यानि केसरकुसुमानि वकुलपुष्पाणि तैर्भासुरं शोभमानम्, विलीना अन्तर्गताः शिलीमुखा बाणा यस्य
१. एतच्छलोकद्वयं मुद्रितपुस्तके नास्ति । २. धन ब० ।

Page #134

चतुर्थो लम्भः
विलीनशिलीमुखजराभीरुशरधि सरूपपाटलपटलं वियोगिजनस्वान्तनितान्तकृन्तनकुन्तायित कैतकदन्तुरितं वनमजायत ।
૭૭
मार्गे मार्गे माधवीमानिनीभिः सूनार्चाभिर्मानितो वातपोतः । भृङ्गस्त्रीणां गीतसक्तं कुरङ्गमारुह्यासावाववौ मन्दमन्दम् ॥ २ ॥ पुरान्निरीयुः प्रमदाजनेन पौराः समस्ता नरपालमुख्याः । Rasifafa वनेऽपि मधौ दुरन्ते विरहित्रजस्य || ३ || तुङ्गं शताङ्गमारूढः स्वामी सहचरैः सह । पौरस्त्रीनयनानन्द मातन्वन्निरगात्पुरात् ॥ ४ ॥
ततो जनकोलाहलोद्भ्रान्तशकुन्तवृन्दतया माधवागमन कौतुकेनोत्क्षिप्तवैजयन्तीमिव सञ्चरच्चञ्चरीकधोरणीहरिन्मणिमयतोरणमालाविराजितां पल्लवकवलनतत्परपयोजवान्धवस्यन्दनगन्धर्व
स्तन
वदनबिलनिपतितफेनशकलसंभाव्यकलिकाविलसितोन्नतमहीरुहराजितामभिसारिकामिवोच्चैः शिखरशोभितपत्रविचित्रामनेकविटप संस्पृष्टपयोधरतटां चारामवीथीमासाद्य पौराः पुष्पापचयं
तथाभूतो यो जराभीरोः कामस्य शरधिरिपुधिस्तस्य सरूपं सदृशं पाटलपटलं स्थलकमलसमूहो यस्मिंस्तत्, वियोगिजनस्य विरहिमर्त्यस्य स्वान्तं चित्तं तस्य नितान्तमत्यन्तं यत्कृन्तनं छेदनं तस्मिन् कुन्तायितानि भल्लायितानि यानि कैतकानि केतकीपुष्पाणि तैर्दन्तुरितं व्याप्तम् ।
मार्गे मार्ग इति - मार्गे मार्गे प्रतिमार्गम्, माधव्य एव मानिन्यस्ताभिर्वासन्तीललनाभिः ‘अतिमुक्तः पुण्ड्रकः स्याद्वासन्ती माधवीलता' इत्यमरः, सूनैरर्चाः सूनार्चाः पुष्पपूजास्ताभिः पुष्पवृष्टिभिरिति यावत्, मानितः समादृतः असौ वातपोतः पवनबालको मन्थरसमीर इति यावत् भृङ्गस्त्रीणां भ्रमरीणाम्, गीते सक्तो गीतसक्तस्तं गानावलीनम्, कुरङ्ग हरिणम्, आरुह्याधिष्ठाय मन्दमन्दं यथा स्यात्तथा आववौ चाति स्म 'वा गतिगन्धनयो:' इत्यस्य लिटि रूपम् । भृङ्गस्त्रीणां गीतावसक्तत्वात्कुरङ्गो मन्दं मन्दं यात्यत - स्तत्रारूढो वातपोतोऽपि मन्दं मन्दं याति स्मेति स्वतः सिद्धमेतत् ॥ २ ॥
पुरान्निरीयुरिति - विरहिणां वियोगिनां व्रजः समूहस्तस्य दुरन्ते दुःखस्वरूपे, मधौ वसन्ते, aastis, वने कानने सलिले च 'वनं नपुंसकं वीरे निवासालयकानने' इति मेदिनी, क्रीडां केलिम, विधातुं तुम्, नरपालो नृपतिर्मुख्यः प्रधानो येषु ते, समस्ता निखिलाः, पुरे भवाः पौरा नागरिकाः प्रमदाजनेन वनिताजनेन सार्धमिति शेषः, पुरान्नगरात्, निरीयुर्निर्जग्मुः ॥ ३ ॥
तुङ्गं शताङ्गमिति — तुङ्गं समुन्नतम्, शताङ्गं रथम्, आरूढोऽधिष्टितः, स्वामी जीवन्धरः, पौरस्त्रीणां नारीणां नयनानां लोचनानामानन्दं हर्षम्, आतन्वन् विस्तारयन्, सन् सहचरैमित्रैः सह साकम्, पुरात् नगरात्, निरगान्निर्जगाम, 'इण् गतौ' इत्यस्य लुङि रूपम् 'इणी गा लुङि' इति धातोर्गादेशः, गातिस्थेतिसिचो लोपः ॥ ४ ॥
तत इति — ततस्तदनन्तरम्, आरामवीर्थमुपवनपदवीम् आसाद्य प्राप्य, पौरा नागराः, पुष्पाणामवचयः पुष्पावचयस्तं कुसुमत्रोटनम् कर्तुं विधातुम्, आरभन्त तत्परा बभूवुः, अथ कथम्भूतामारामवीथीमिति वर्णयति — जनानां लोकानां कोलाहलेन कलकलशब्देनोद्रान्तं समुत्पतितं शकुन्तवृन्दं पचिसमूहो यस्यास्तस्या भावस्तत्ता तया, माधवस्य वसन्तस्यागमनमापतनं तस्मिन् कौतुकं कुतुकं समुल्लास इति यावत्, तेन, उत्क्षिप्तोपरि धारिता वैजयन्ती पताका यया तथाभूतामिव, सञ्चरतां भ्रमतां चञ्चरीकाणां भ्रमराणां धोरण्यः पङ्क्तय एव हरिन्मणिमयतोरणमाला मरकतमणिनिर्मितवन्दनखजस्ता भिर्विराजिता शोभिता ताम्, पल्लवानां किसलयानां कवलने भक्षणे तत्परा उद्युक्ता ये पयोजबान्धवस्यन्दनस्य सूर्यरथस्य गन्धर्वा हयास्तेषां वदनबिलेभ्यो मुखगुहाभ्यो निपतितैः स्वलितैः फेनशकलैः डिण्डीरखण्डैः सम्भाव्याः समुत्प्रेच्या याः कलिकाः कुड्मलानि ताभिर्विलसिता विशोभिता य उन्नतमहीरुहाः समुत्तुङ्गवृक्षास्तै राजिता शोभिता ताम्, अभिसारिकामिव कुलटामिव उभयोः सादृश्यमाह - उच्चैयौंचनातिरेकेण समुत्थितयोः स्तनयोः कुचयोः शिखरेऽग्रभागे, शोभितानि विलसितानि यानि पत्राणि कुङ्कुमकस्तूर्यादिरचितरचनाविशे

Page #135

जीवन्धरचम्पूकाव्ये
कर्तुमारभन्त । तत्र निजकान्तां कोप कलुपितस्वान्तामाध्याय कश्चिदाह । प्रसारय दृशं पुरः क्षणमिदं वनं विन्दतां
१
७८
स्थलोत्पलकुलानि वै कलय तन्वि मन्दस्मितम् । पतन्तु कुसुमोच्या दिशि दिशि प्रहृष्टालयः
स्फुटीकुरु गिरं पिकः सपदि मौनमाढौकताम् ॥ ५ ॥ परिफुल्लनवपल्लवतल्लजाधरपुटां विकचकुसुममन्दहासां चञ्चरीकचूचुकमे चकितगुलुच्छस्तनयुगलां वासन्तीलतामन्यामिव लताङ्गीं पश्यन्तमात्मानं प्रति कुपितां प्रेयसी परिसान्त्वयितुकामः कश्विदेवमत्रवीत् ।
सञ्चारिणी खलु लता त्वमनङ्गलक्ष्मी
रम्लानपल्लवक प्रमदालिजुष्टा । यस्या गुच्छयुगलं कठिनं विशाल
शास्त्रे शिरीपसुकुमारत मे मृगाक्षि ।। ६ ।। उपरिजतरुजार्थं वामहस्तेन काचिद्
विधृतसुरभिशाखा सव्यहस्तप्तकाञ्ची । अमलकनकगौरी निर्गलन्नीविवन्धा
नयनसुखमनन्तं कस्य वा द्राङ्न तेनं ॥ ७ ॥
वास्तुविचित्राद्भुता ताम्, पत्ते उच्चैस्तनेषु समुन्नतेषु शिखरेष्वग्रभागेषु शोभितैविलसितैः पत्रैलैर्विचित्रामद्भुताम्, अनेकैर्बहुभिर्विटपैर्भुजङ्गः संस्पृष्टे संमर्दिते पयोधरतटे स्तनतीरे यस्यास्तामभिसारिकाम, पढ़ेंऽनेकविटपैर्बहुशाखाभिः संस्पृष्टमास्टष्टं पयोधरतटं मेघतीरं यया ताम् । श्लिष्टोपमा । तत्रा रामवीथ्याम्, कोपेन क्रोधेन कलुषितं मलिनं स्वान्तं चित्तं यस्यास्ताम्, निजकान्तां स्ववल्लभाम्, आध्याय विचार्य, कश्चित्कोऽपि युवा, आह कथयति ।
प्रसारयेति — हे तन्वि हे कृशाङ्गि ! पुरोऽग्रे दृशं दृष्टिम्, प्रसारय क्रोधजन्य निमीलनं त्यक्त्वा प्रसूतां कुरु, येन, इदमेतत्, वनं गहनम् वै निश्चयेन, क्षणं क्षणकालं यावत्, स्थलोत्पलानां स्थलारविन्दानां कुलानि समूहान् विन्दतां लभताम्, मन्दस्मितं मन्दहसितम्, कलय धारय, येन दिशि दिशि प्रतिकाष्टम्, प्रहृष्टाः प्रसन्ना अलयो भ्रमरा यैस्ते तथाभूताः, कुसुमोच्चयाः पुप्पसमूहाः, पतन्तु वर्पन्तु, गिरं वाणीम्, स्फुटीकुरु प्रकटय, येन, पिको वनप्रियः सपदि झटिति, मौनं लज्जाजन्यं तूष्णीम्भावम्, आढोकताम् प्राप्नोतु | पृथ्वीच्छन्दः ॥५॥
परिफुल्लेति – परिफुल्लाः समुल्लसिता ये नवपल्लव तल्लजाः प्रत्यग्र किसलयश्रेष्ठा एवाधरपुढं दन्तच्छदपुढं यस्यास्ताम्, विकचानि प्रफुल्लानि कुसुमानि पुष्पाण्येव मन्दहासो मन्दस्मितं यस्यास्ताम्, चञ्चरीकचूचुकाभ्यां भ्रमरस्तनाग्राभ्यां मेचकितं मलिनं गुलुच्छस्तनयुगलं स्तवककुचद्वन्द्वं यस्यास्ताम्, वासन्तीलतां माधवीवल्लीम् अन्यां द्वितीयाम्, लताङ्गीमिव ललनामिव पश्यन्तमवलोकयन्तम्, आत्मानं स्वम्, प्रतिकुपितां कोपयुक्ताम्, प्रेयसी प्रियाम्, परिसान्त्वयितुकामः शमयितुमनाः, कश्चित्कोऽपि युवा, एवमनेन प्रकारेण, अब्रवीत् - जगाद |
सञ्चारिणीति — हे मृगाति हे मृगलोचने ! खलु निश्चयेन, अनङ्गलक्ष्मीः कामश्रीः, त्वम्, सञ्चारिणी सञ्चरणशीला, लता वल्लरी, असीति शेषः, कथम्भूता त्वमिति चेत् ? अम्लानावशुष्कौ पल्लवी किसलयावित्र करौ हस्तौ यस्याः सा, प्रमदालिभिः प्रहृष्टसखीभिरेव प्रमदालिभिः प्रमत्तभ्रमरैर्जुष्टा सेविता यस्यास्तव, कठिनं कठोरम्, कुचद्वन्द्वमिति शेषः, गुलुच्छ्रयुगलं स्तवकयुगम्, शिरीपादपि कपीतनादपि सुकुमारत मे मृदुलतमे बाहू इति शेषः, विशालशाखे सुदीर्बलते स्त इति शेषः । वसन्ततिलकावृत्तम् ॥ ६ ॥
उपरिजतजार्थम् — उपरिजमूर्ध्वोत्पन्नं यत्तरुजं पुष्पं तस्मादिमित्युपरिजतरुजार्थम् वामहस्तेन १. उदञ्चय ब० । २. ममन्दं ब० ।

Page #136

चतुर्थो लम्भः
काचिद्वराङ्गी कमितुः पुरस्तादुदुस्तवाहोः कुसुमोद्यतस्य । मूलं नखाङ्काञ्चितमंशुकेन तिरोदधे मनु करान्तरेण ॥ = ॥ अन्तर्वणं करसरोरुहकान्तिभिन्नं
पत्रत्रजं सपदि पल्लवशङ्कयान्या । संस्पर्शमार्दवकलाविरहाद्विसृज्य
गुच्छभ्रमेण नखकान्तिमहो चकर्ष ॥ ६ ॥ पुपि कनकगौरे चम्पकानां त्रगेपा
वितरति परभागं नेति कश्चित्प्रियायाः ।
उरसि वकुलमालामावबन्धाम्बुजाच्याः
स्तनकलशसमीपे चालयन्पाणिपद्मम् ||१०||
७६
वक्षःस्थलेष्वत्र चकोरचक्षुषां प्रियैः प्रक्लृप्ताः सुममालिका वभुः । अन्तःप्रवेशोद्यतम्बर द्विपः सूनाततास्तोरणमालिका इव ॥ ११ ॥ एवं वनविहारपरेपुपौरेपु, तत्र सप्ततन्तुमारभमाणैर्द्विजैर्हविःस्पर्शनजनितकोपनैर्हन्यमान
सव्यकरण, विधृता गृहीता सुरभिशाग्वा चम्पकशाखा यया सा 'सुरभिः शल्लकी मातृभिन्मुरागोपु योपिति । चम्पके च वमन्ते च तथा जातीफले पुनान् इति मेदिनी, असभ्यहस्तेन दक्षिणकरेणासा गृहीता काञ्ची मेखला यथा सा, अमलकनकमिव निर्मलकाञ्चनमिव गौरी पीतवर्णा, निर्गलन् स्रंसमानो नीविबन्धोऽधोवस्त्रग्रन्थिबन्धनं यस्याः सा, काचित्कापि, कामिनी कस्य वा दर्शकस्य, द्वाग् झटिति, अनन्तमपरिमितम्, नयनसुखं लोचनानन्दम्, न तेने न विस्तारयामास, अपितु सर्वस्यापीति भावः ॥ मालिनीच्छन्दः ॥७॥
काचिदिति – काचित्कापि, वराङ्गी ललना, कमितुः पत्युः पुरस्तादग्रे, कुसुमाय पुष्पायोद्यतः समुत्थापितस्तस्य, उदरतबाहोरु म्क्षिप्तभुजस्य, नखाङ्काञ्चितं नखक्षतसहितम्, मूलं कक्षम्, मङ्क्षु क्षिप्रम्, करान्तरेण हस्तान्तरेण अंशुकेन वस्त्रेण, तिरोदधे तिरोहितं चकार | स्वभावोक्तिः ||८||
अन्तर्वणमिति - अन्तर्वणं वनमध्ये 'प्रनिरन्तःशरेक्षुप्लक्षाम्र' - इति णत्वम् । अन्या काचित् कामिनी, संस्पर्शे स्पर्शने मार्दवकलाया कोमलताविज्ञानस्य विरहादभावात्, करसरोरुहस्य पाणिपद्मस्य कान्त्या दीप्त्या भिन्नं मिश्रं भिन्नवर्णमिति यावत्, पत्रव्रजं पत्रसमूहम्, सपदि शीघ्रम्, पल्लवशङ्कया किसलयभ्रान्त्या विसृज्य त्यक्त्वा गुच्छभ्रमेण स्तवकसन्देहेन नखकान्ति नखरदीप्तिम्, चकर्ष कर्पतिस्मेत्यहो आश्चर्यम् । भ्रान्तिमान् । वसन्ततिलकावृत्तम् ॥६॥
वपुपीति - कश्चिन्कोऽपि युवा, प्रियाया: प्रेयस्याः कनकमिव सुवर्णमिव गौरं पीतं तस्मिन्, 'गौरः श्वेतेऽरुणे पीते विशुद्धे चाभिधेयवत्' इति मेदिनी, वपुषि शरीरे, एषा चम्पकानां षट्पदातिथीनाम्, स्त्र माला, परभागं शोभातिशयम्, न वितरति न ददाति, पीते शरीरे चम्पकानां पीता माला न शोभत इति भाव:, इति हेतोः, अम्बुजाच्याः कमललोचनायाः उरसि वज्ञसि, स्तनकलशसमीपे कुचकुम्भाभ्यर्णे, पाणिपद्मं करकमलम्, चालयन् संचारयन् वकुलमालां केसरखजम्, आबबन्ध बध्नाति स्म । कुचस्पर्शलोभावकुलमालामानाति स्मेति भावः । मालिनीच्छन्दः । काव्यलिङ्गम् ॥१०॥
वक्षःस्थलेष्विति — अत्रारामवीध्याम्, प्रियैर्वल्लभैः, चकोरचक्षुषां जीवजीवलोचनानाम्, वक्ष:स्थलेषु वाह्वन्तरप्रदेशेषु प्रक्लृप्ता रचिताः, सुममालिकाः पुष्पस्रजः, अन्तःप्रवेशे हृदयाभ्यन्तरमवेश उद्यतस्तत्परो यः शम्बरद्विट् कामस्तस्य, सूनैः पुष्पैरातता व्याप्ताः, तोरणमालिका इव चन्दनस्रज इव, भुः शुशुभिरे । उत्प्रेक्षा । इन्द्रवंशावंशस्थयोः सम्मिश्रणादुपजातिवृत्तम् ॥११॥
एवमिति - एवमनेन प्रकारेण, पौरेषु नागरिकजनेपु, वने विहारो वनविहारस्तस्मिन्परास्तेषु कान्तारभ्रमणासक्तेषु सत्सु तत्र वने, सप्ततन्तुं मखम् 'सप्ततन्तुर्मुखः ऋतु:' इत्यमरः, आरभमाणैः प्रारब्धं कुर्वद्भिः, हविषो होमद्रव्यस्य स्पर्शनेनामर्शेन जनितं समुत्पन्नं कोपनं क्रोधो येषां तैः द्विजैर्विप्रैः 'दन्तविप्राण्डजा

Page #137

जीवन्धचम्पूकाव्ये
मन्तरुत्कुलितदुःखाम्बुधियोपमिव प्राणमहीपालस्य प्रयाणसंसूचक भेरीभाङ्कारमिवाक्रन्दनारावमातन्वानमन्तरुज्ज्वलितदुःखाग्निज्वालामिव शोणितधारामुट्टिन्तं सारमेयमवलोक्य, अपारकरुणाकरो जीवन्धरो बहुप्रयत्नैरपि प्रत्युज्जीवयितुमशक्नुवानः परलोकसमर्थापनपरतन्त्रं पञ्चमन्त्रमुपादिक्षन् ।
श्रवसा परमं मन्त्रं मनसा हन्त मा स्पृशन् । कुक्कुरो विजही प्राणान्दुःखलेशविवर्जितः ||१२|| चन्द्रोदयाह्वयगिरौ विमलोपपाद
८०
शय्यातले रुचिरवैक्रियिकाख्यदेहे । arat सदंशुकरो नवयौवनश्रीः
प्रादुर्बभूव स सुदर्शननामयक्षः ||१३|| राकाचन्दिरदत्तदास्यममलं यस्यास्यपङ्केरुहं
नेत्रे वीतनिमेपकेऽकलयतां निष्कम्पमीनश्रियम् । पाणी कल्पकपल्लवप्रतिघृणी माणिक्यभूपोज्ज्वला
मूर्तिः पुष्पितकल्पपादपलतास्फूर्तिस्तदाजृम्भत ||१४||
द्विजाः' इत्यमरः, हन्यमानं मार्यमाणम्, अन्तरभ्यन्तर उत्कुलितः कूलमुत्कान्त्य वृद्धिंगतो दुःखाम्बुधिरसातसागरस्तस्य घोषः शब्दस्तमिव प्राणमहीपालस्य जीवितजगतीपतेः, प्रयाणसंसूचकः प्रस्थाननिवेदको यो भेरीभाङ्कारस्तमिव, आक्रन्दनारावं रोदनध्वनिम्, आतन्वानं विस्तारयन्तम्, अन्तरभ्यन्तर उज्ज्वलितः प्रदीप्तो यो दुःखाग्निर्व्यथावैश्वानरस्तस्य ज्वालाचिस्तामिव, शोणितधारां रुधिरसन्ततिम्, उद्गिरन्तं वमन्तम्, सारमेयं सरमासुतं कुक्कुरमिति यावत्, अवलोक्य दृष्ट्वा, अपारकरुणाकरोऽनन्त दयासागरः, जीवन्धरः सत्यन्धरसुतः, बहुप्रयत्नैरपि भूरिप्रयासैरपि प्रत्युज्जीवयितुं प्रत्युज्जीवितं कर्तुम्, अशक्नुवामोseमर्थः सन्, परलोकस्य स्वर्गादेः समर्थापने प्रापणे परतन्त्रं समर्थम्, पञ्चमन्त्रं नमस्कारमन्त्रम्, उपदिदेश, ' शल इगुपधादनिटः क्सः' इति क्सः । पञ्चमन्त्रोऽयं यथा ' णमो हरहंताणं णमो सिद्धाणं णमो आइरियाणं । णमो उवज्झायाणं णमो लोए सव्वसाहूणम्' |
श्रवसेति — कुक्कुरो मण्डलः, परमं सर्वोत्कृष्टम्, मन्त्रं पञ्च नमस्कारमन्त्रम्, श्रवसा कर्णेन स्पृशन् स्पृष्टं कुर्वन् मनसा चेतसा मा स्पृशन् नो स्पृशन्, दुःखस्य लेशेन विवर्जितो दुःखलेशविवर्जितः असातांशपरिमुक्तः सन्, प्राणान् - आयुः प्रभृतीन् विजहौ तत्याज, 'ओहाक् त्यागे' इत्यस्य लिटि रूपम् । हन्तेति हर्षे । यद्यसौमनसापि मन्त्रं स्पृशेत्तर्हि सर्वदुःखेन परिवर्जितो भवेदिति तत्त्वम् ॥ १२ ॥
चन्द्रोद्याह्वयगिराविति --- स कुक्कुरः, चन्द्रोदयाह्वयगिरौ चन्द्रोदयनामपर्वते, विमलञ्च तदुपपादशय्यातलञ्चेति विमलोपपादशय्यातलं तस्मिन् निर्मलोपपादशयनतले, देवनारकाणां हि जन्म स्वावासेषु निश्चितेषु शयनविशेषेषु भवति । ते च शयनविशेषा 'उपपादशय्या' इति नाम्ना प्रकीर्त्यन्ते, देवनारका अग भजन्मानो भवन्तीति तत्त्वम् । रुचिरो मनोहरश्चासौ वैक्रियिकाख्यदेहश्च वैक्रियिकनामशरीरश्च तस्मिन्, स्रग्वी मालाधरः 'अस्माया मेधास्रजो विनिः' इति विनिप्रत्ययः । सदंशुकधरः सहस्त्रधारकः, नवयौवनश्रीनूतनतारुण्यलक्ष्मीकः, सुदर्शननामयक्षः सुदर्शनाभिधानव्यन्तरविशेषः, प्रादुर्बभूव समुत्पन्नो बभूव । योऽष्टवि धव्यन्तरदेवान्यतमः । तथाहि - 'व्यन्तराः किन्नरकिम्पुरुषमहोरगगन्धर्वयक्षराक्षसभूतपिशाचाः' इति ॥ १३ ॥ राकाचन्दिरेति- -यस्य सुदर्शनयक्षस्य तदा प्रादुर्भूतिसमय एव, अमलं निष्कलङ्कम्, आस्यमेवपङ्केरुहमित्यास्यपङ्केरुहं मुखकमलम्, राकाचन्दिराय पूर्णिमारजनीशाय दत्तं दास्यं येन तत् तथाभूतम्, अभूदिति शेषः । वीतं गतं निमेषकं पचमस्पन्दनं ययोस्ते, नेत्रे नयने, निष्कम्पयोर्निश्चलयोर्मीनयोः श्रीः शोभा ताम्, अकलयताम्-अबिभृताम्, पाणी हस्तौ कल्पपल्लवयोः सुरतरुकिसलययोः प्रतिघृणी प्रतिद्वन्द्विनौ, आसतामिति शेषः, माणिक्त्यानां रत्नानां भूषा आभरणानि ताभिरुज्ज्वला निर्मला, मूर्तिः शरीरम्, पुष्पिता चासौ कल्पपादपलता चेति पुष्पितकल्पपादपलता कुसुमितकल्पानोकहवल्ली तस्याः स्फूर्तिरिव स्फूर्तिः
१. भूषोज्ज्वला ब० ।

Page #138

चतुर्थो लम्भः
ततः कल्पतरुषु प्रमोदवाष्पविन्दूनिव प्रसूननिकरानव किरत्सु दुन्दुभिस्वनितेषु दिगन्तरालविजृम्भितेषु, मन्दारवनकुटुम्बिगन्धवहस्तनन्धये मन्दसञ्चारमन्थरे, रविकोटिसदृक्षेषु यक्षेषु समन्तात्प्रणामदक्षेपु, मञ्जुमञ्जीररवमुखरितदिगन्तरासु सुराङ्गनासु मधुरगानकला विलसितनर्तनकुशलासु, सुप्तोत्थित इवायं दिशि दिशि दृशं व्यापारयन् विस्मयसंमदपूरयोः संगमे निमग्नः, तत्क्षणजनितावधिज्ञानतरणिमवलम्ब्य प्रबुद्धजीवकोपदिष्टमन्त्रप्रभावविलसितदेवभूयः, तत्र जये - त्यादिशब्दमुखर मुखैर्निलिम्पैः सप्रश्रयमेत्य किरीटमणिवृणिराजिनीराजितचरणनी रेजैविज्ञापितं मङ्गलमज्जनजिनेन्द्रपूजादिकं यथानियोगमातन्वन्, जीवन्धरस्वामिवरिवस्यापरायणः परिवारैः सह तदुपकण्ठमाटिटीके ।
तवार्य मन्त्रप्रभवा ममेदृशी विभूतिरित्यादिनुतिं समाचरन् । विधाय पूजामिह जीवकस्य वै प्रादान्मुदा दिव्यविभूषणान्यसौ ||१५|| [ स्मर्तव्योऽस्मि महाभाग व्यसनोत्सवयोस्त्वया । कर्त्तव्योऽहं कृतार्थश्चेत्युक्त्वा देवस्तिरोऽभवत् ॥ ]
८१
शोभा यस्य तथाभूता, अजृम्भत ववृधे, पूर्णतारुण्यवती बभूवेति भावः । उपमाशार्दूलविक्रीडितच्छन्दः ॥१४॥ तत इति—ततस्तदनन्तरम्, कल्पतरुषु देवानोकहेपु, प्रमोदबाष्प विन्दुनिव हर्षां सीकरानिव प्रसूननिकरान् पुष्पसमृहान्, अवकिरत्सु वर्षात्सु, दुन्दुभीनां भेरीणां स्वनितानि शब्दास्तेषु, दिगन्तरालेषु काष्ठामध्येषु विजृम्भितानि प्रसृतानि तेषु मन्दारवनमेव कल्पानोकहकाननमेव कुटुम्बी गृहस्थस्तस्य गन्धवह एव वायुरेव स्तनन्धयो बालकस्तस्मिन् मन्दसञ्चारेण शनैःशनैर्गमनेन मन्थरो मन्दस्तथाभूते, रविकोटिभि - बहुभिः सूर्यैः सदृक्षाः सदृशास्तेषु यज्ञेषु व्यन्तरामरविशेषेषु समन्तात्परितः प्रणामे नमस्करणे दत्ताः समर्थास्तेषु, मञ्जुना मनोहरेण मञ्जीररवेण नूपुर निनादेन मुखरितानि वाचालितानि दिगन्तराणि काष्टामध्यानि याभिस्तासु, सुराङ्गनासु देवीषु, मधुरगानकलया सुन्दरसंगीतवैदग्ध्या विलसितं शोभितं यन्नर्तनं नृत्यं तस्मिन् कुशला निष्णातास्तासु सतीपु, अत्र सर्वत्र 'यस्य च भावे भावलक्षणम्' इत्यनेन सप्तमी, आदौ सुप्तः पश्चादुत्थित इति सुप्तोत्थितः शयनानन्तरमुत्थितः स इव दिशि दिशि प्रतिदिशम्, वीप्सार्थे द्वित्वम्, शं लोचनम्, व्यापारयन् संचारयन्, विस्मयश्चाद्भुतं च संमदपूरश्च हर्पसमूहश्चेति तौ तयोः, संगमे संमेलने, निमग्नो बुडितः, तत्क्षणं तत्कालं जनितं समुत्पन्नं यदवधिज्ञानमेव अवधिबोध एव तरणिः सूर्यस्तम्, अवलम्ब्य समाश्रित्य तत्प्रयोगेणेति यावत्, जीवकेन जीवन्वरेणोपदिष्टः श्रावितो यो मन्त्रः पञ्चनमस्कारमन्त्रस्तस्य प्रभावेण माहात्म्येन विलसितं प्राप्तं यद् देवभूयं देवत्वम् तत् प्रबुद्धं ज्ञातं जीवकोपदिष्टमन्त्रप्रभावविलसितदेव भूयं येन तथाभूतः, अयं कुक्कुरचरो यक्षः, अत्र स्वावासे, जयेत्यादिशब्दैर्मुखराणि वाचालितानि मुखानि वदनानि येषां तैः, निलिम्यैर्देवैः सप्रश्रयं सविनयम्, एत्यागत्य किरीटमणीनां मौलिरत्नानां घृणिराजिभिः किरणपङ्क्तिभिर्नीराजिते कृतारात्रि के चरणनीरेजे पादारविन्दे यैस्तथाभूतैः सद्भिः, विज्ञापितं निवेदितम्, मङ्गलमज्जनं मङ्गलस्नानं जिनेन्द्रपूजा जिनसपर्या चादौ यस्मिंस्तत्, कार्यम्, नियोगमनतिक्रम्येति यथानियोगं यथानियमम्, आतन्वन् कुर्वन्, जीवन्धरस्वामिनो वरिवस्यायां पूजायां परायणस्तत्परः सन्, परिवारैः परिजनैः, सह सार्धम्, तदुपकण्ठं जीवन्धरपार्श्वम्, आटिटीके - आजगाम । 'टीकृ गतौ' इत्यस्याङपूर्वस्य लिटि रूपम् ।
"
वार्य मन्त्रप्रभवेति - हे आर्य ! हे पूज्य ! मम मण्डलचरस्य, ईदृशी भवन्नयनगोचरा, विभूतिरैश्वर्यम्, तत्र भवतः, मन्त्रः पञ्चनमस्कारात्मकः प्रभवः कारणं यस्यास्तथाभूता, अस्तीति शेषः, इत्यादिनुतिमित्येवमादिकस्तुतिम् समाचरन्कुर्वन् असौ यक्षः, इह राजपुरनगरोपवने, जीवकस्य जीवन्धरस्य, पूजां सपर्याम्, विधाय कृत्वा, मुदा हर्षेण, दिवि भवानि दिव्यानि तानि च तानि विभूषणानि चेति दिव्यविभूषणानि स्वर्गीयाभरणानि तानि प्रादाद् दत्तवान्, वें पादपूरणे निश्चये वा । वंशस्थेन्द्रवंशयोरुप मिश्रणादुपजातिवृत्तम् ॥ १५ ॥
[स्मर्तव्योऽस्मीति - हे महाभाग हे महेच्छ ! अहमेष मण्डलचरो जीवस्त्वया भवता व्यसनोत्सवयोः १ एष श्लोको मुद्रित पुस्तके नास्ति ।
११

Page #139

जीवन्धरचम्पूकाव्ये अथ ललान्टतपतपनविम्बे गगनकाननमध्यपुञ्जीभूतदबहुताशनसकाशे, सशावकमृगपूगेन सह मूलतलमाश्रिते नमेरुतरुच्छाये, सरोराजहंसेपु नलिनमुत्सृज्य पत्रच्छायामाश्रितेपु दीर्घिकाजलेषु शफरोद्वर्तनैरार्कसंतापादिव कथत्सु, शिखण्डिसु नृत्तलीलाविरहेऽपि बहभारं छत्रीकृत्य केकिनीः सेवमानेपु, मधुकरेषु गजगण्डतलात्कर्णपालीमाश्रितेपु, कुसुमावचयश्रान्ताभिः का ताभिः सह व्यात्युक्षिकां कर्तुकामा भर्तारः शनैः शनैनवापगामाजग्मुः ।
नवापगेयं नलिनेक्षणानां द्विजारवैर्द्राक्कुशलानुयोगम।
विधाय डिण्डीरमनोज्ञहासा चलोमिहस्तैर्दिशति स्म पाद्यम् ।।१६।। तावद्यौवनदिनमणिप्रकाशपरिवर्धितामोदवक्षोमहचक्रवाकयुगलासु कान्तिकल्लोलनिालासु मञ्जुगुञ्जकलहंसकास्वपरास्विव तरङ्गिणीपु पुरतरुणीपु दयितैः समं सरितमवगाह्य जलक्रीडामतन्वतीपु
कश्चिदम्भसि विकूणितेक्षणं हेमयन्त्रविगलज्जलैर्मुहुः । कामिनीमुखमसिञ्चदञ्जसा चन्द्रविम्बमिव द्रष्टुमागतम् ॥१७॥
दुःखसुखयोः, स्मर्तव्यः स्मरणीयः अस्मि । अहं कृतार्थः कृतकृत्यः, कर्तव्यो विधातव्यः । इत्युक्त्वा देवो यक्षः, तिरोऽभवत् अन्तर्दधे । ]
अथ ललाटन्तपतपनबिम्ब इति-अथानन्तरम्, ललाटं भालं तपःति ललाटन्तपं तच्च तत्तपनबिम्बञ्च सूर्यबिम्बञ्चेति तस्मिन् , गगनकांननस्यान्तरिक्षारण्यस्य मध्ये पुनीभूतो राशीभूतो यो दवहुताशनो बनानलस्तस्य सकाशं सदृशं तस्मिन् सति, नमेरुतरोश्छायावृक्षस्य च्छायानातप इति नमेरुतरुच्छायम् तस्मिन् 'छाया बाहुल्ये' इति क्लीवन्वम्, सशावकानां शिशुसहितानां मृगाणां हरिणाणां पूगः समूहस्तेन, सह सार्धम्, मूलतलमधस्तलम् आश्रिते प्राप्ते सति, सरसि विद्यमाना राजहंसा इति सरोराजहंसास्तेपु, कासारसितच्छद विशेपेषु, नलिनं कमलम्, उत्सृज्य त्यक्त्वा, पत्रच्छायां दलानातपम्, आश्रितेपु प्राप्तेपु सन्सु, दीर्घिकाणां वापिकानां जलानि तोयानि तेपु, शफराणां तिमीनामुद्वर्तनानि समुच्छलनानि तैः, आकसन्तापात् सूर्यकृतसन्तापात् , क्वथत्सु पच्यमानेषु सन्सु, शिखण्डिपु मयूरेप, नृत्तलीलाविरहेऽपि नृत्यक्रीडाऽभावेऽपि, बहभारं पिच्छसमूहम्, छत्रीकृत्यातपत्रीकृत्य, केकिनीर्मयरी:, सेवमानेप समुपचरत्सु सत्सु, मधुकरेप भ्रमरेप, गजानां करिणां गण्डतलात्कटप्रदेशात्, कर्णपाली श्रवणतटम्, आश्रितेपु प्राक्षेप सन्सु, कुसुमावचयेन पुष्पबोटनेन श्रान्ताः खिन्नास्ताभिः, कान्ताभिः कामिनीभिः, सह सार्धम्, व्यात्युक्षिकां जलकेलिम, कर्तुकामा विधातुमुत्सुकाः, भर्तारः स्वामिनः, शनैःशनैर्मन्दं मन्दम्, नवापगां प्रत्यग्रतरङ्गिीम्, आजग्मुराययुः।
नवापगेयमिति-इयमेपा, नवापगा नृतननदी, द्विजानां पक्षिणामारवाः शब्दास्तैः, द्राक् झटिति, नलिनेक्षणानां कमललोचनानाम् नारीणामिति यावत्, कुशलानुयोग क्षेमप्रश्नम्, विधाय कृत्वा, डिण्डीर एव फेन एव मनोज्ञहासो मनोहरहासो यस्यास्तथाभूता सती, चलोर्मय एव चपलतरङ्गा एव हस्ताः करास्तैः, पाद्यं पादोदकम्, दिशति स्म दत्तवती ॥१६॥
तावद्यौवनेति तावत् तावता कालेन, यौवनमेव तारुण्यमेव दिनमणिः सूर्यस्तस्य प्रकाशेनालोकेन परिवर्धितामोदं समेधितह वक्षोरुहचक्रवाकयुगलं कुचकोकयुग्मं यासु तासु, कान्तयो दीप्तय एव कल्लोलास्तरङ्गास्तैनिलोलाश्चञ्चलास्तासु, मञ्जु मनोज्ञं यथा स्यात्तथा गुञ्जन्ति शब्दं कुर्वन्ति यानि मञ्जीरकाणि तुलाकोटयस्तान्येव कलहंसाः कादम्बा यासु तासु, अपरासु द्वितीयासु, तरङ्गिणीपु नदीषु, इव यथा, पुरतरुणीपु नगरनारीपु, दयितैर्वल्लभैः, समं सार्धम्, सरितं सवन्तीम्, अवगार प्रविश्य, जलेन जले वा क्रीडा जलक्रीडा तां जलकेलिम्, आतन्वतीषु विस्तारयन्तीपु सतीपु
कश्चिदम्भसीति-कश्चित्कोऽपि नायकः, अम्भसि सलिले, विकूणितेक्षणं संकोचितनयनम्, द्रष्टुमवलोकयितुम्, जलक्रीडामिति यावत्, आगतमायातम्, अञ्जसा साक्षात्, चन्द्रबिम्बमिव शशिमण्डलमिव, कामिनीमुखं वनितावदनम्, हेमयन्त्रात्सुवर्णयन्त्राद्विगलन्ति पतन्ति यानि जलानि तोयानि तैः, मुहुरनेकवारम्, असिञ्चत् सिपेच । रथोद्धतावृत्तम् 'रान्नराविह रथोद्धता लगा' इति लक्षणात् ॥१७॥

Page #140

चतुर्थों लम्भः काचन चपलजडापहृतदुकूलपट्टे मचिविजितस्फटिकपट्टे धनजयनफलके नखतिव्याजेन मकरकेतनस्य जगज्जयप्रशस्तिवर्णावलिमिव विभ्राणा, करनिपीडनोदीर्णरक्तिमधागमिव विद्रुमयन्त्रनिगलत्पयोधारां शयकान्तिसंक्रातरक्तवर्णतया कुङ्कमरसानुकारिणीं प्रियलपनतले सहर्ष ववर्ष ।
सुदतीकुचकुड्मलाग्रमागत्तरुणः कश्चिदसिञ्चदम्बुभिः । हृदयस्थलजातरागकल्पद्रुमवृद्धये किमु कामुकः परम् ।।१८।। अन्या काचिद्वल्लभं वञ्चयित्वा सख्या साकं वारिमन्ना मुहूतम् । तस्या गात्रामोदलोभाद्भ्रमद्भिभृङ्गाता सामुनालिङ्गिता च ॥१६।। सरोजिनीमध्यविराजमाना काचिन्मृगाक्षी कमनीयरूपा । वक्षोजकोशा मृदुवाहुनाला नाक्षि वक्रायतफुल्लपद्मा ।।२०॥ च्युतैः प्रसूनैर्घनकेशवन्धान्मृगीदृशां तारकिते जलेऽस्मिन् ।
निरीक्ष्यमाणं तरुणैश्चकारैः कस्याश्चिदास्यं शशभृद्बभूव ।।२१। एवं जलक्रीडापरायणेपु पुरतरुणेयु, तटिनीतटालङ्कारभूतयोः कुवेरमित्रकुवेरदत्तनामजलधि
काचनेति-चपलं चञ्चलं पक्षे चञ्चलः कृतत्वर इति यावत्, यत् जडं डलयोरभेदान्जलं नीरं पक्ष जडो धू? नायकस्तेनापहृतं दूरीकृतं दुकृलपट्ट यस्मात्तस्मिन् , रुच्या कान्त्या विजितः पराजितः स्फटिकपट्टः सितोपलफलको येन तस्मिन् , घनश्चामौ जघनफलकश्च नितम्बपट्टश्वे ति घनजघनफलकस्तस्मिन् , नखक्षतिव्याजेन नखराघातदम्भेन, मकरकेतनस्य कामस्य, जगतां जयो जगञ्जयस्त्रिभुवन विजयस्तस्य प्रशस्तिः कीयङ्कनम्, तस्या वर्णावलिरक्षरपतिस्तामिव, बिभ्राणा दधाना, काचन कामिनी, करयोः पाण्यानिपीडनेन संमर्दनातिशयेनोदीर्णा प्रकटिता या रक्तिमधारा रुधिरसन्ततिस्तामिव, शयबार्हस्तयोः कान्त्या दीप्त्या संक्रान्तो विपरिवर्तितो रक्तवर्णों लोहितवर्णो यस्यास्तस्या भाबस्तत्ता तया, कुङ्कुमरसं काश्मीरद्रवमनु करोतीत्येवं शीला ताम्, विट्ठमयन्त्रात्प्रवालनिर्मितयन्त्रान्निगलन्ती चासो पयोधारा चेति विद्मयन्त्रनिर्गलत्पयोधारा ताम्, प्रियलपनतलं वल्लभवदनतले, सहर्प सप्रमोदम्, ववर्ष वर्षति स्म ।
___ सुदतीति-तरुगो युवा, कश्चित्कोऽपि, कामुकः प्रियः 'प्रियः कामी च कामुकः' इति धनंजयः, आरात् समीपे 'आरादूरसमीपयाः' इत्यमरः, शोभना इन्ता यस्याः सा सुदती स्वकीयवल्लभा तस्याः कुचकुड्मलयोः स्तनमुकुलकयोरग्रं पुरःप्रदेशम्, हृदयस्थले मनःप्रदेशे जातः समुत्पन्नो यो राग एव प्रोतिरेव कल्पद्रुमः कल्पवृक्षस्तस्य वृद्वय वर्धनाय, किमु-इति विन, अम्बुभिः सलिलः, परमन्यन्तम्, असिञ्चत् सिपेच ॥१८॥
अन्या काचिदिति-अन्या-इतरा, काचिकापि, वल्लभा, वल्लभं प्रियम्, वञ्चयित्वा प्रतार्य, मुहर्त घटिकाद्वयं यावत्, सख्या सहचर्या, साकं सार्धम्, वारिणि जले मग्ना बुडितेति वारिमग्ना, अभूदिति शेपः, सा च वल्लभा, अमुना वल्लभेन, तस्या वारिमग्नायाः, गात्रामोदलोभाच्छरारसुगन्धिलोभान, भ्रमद्भिः पार्श्व पर्यटद्भिः भृङ्गरलिभिः, ज्ञाता बुद्धा, आलिङ्गिता समाश्लिष्टा च । शालिनीवृत्तम् ॥१६॥
सरोजिनीमध्येति--सरोजिनीनां कमलिनीनां मध्येऽभ्यन्तरे विराजमाना शोभमाना, कमनीयं मनोज्ञं रूपं सौन्दर्य यस्याः सा, वक्षौजी स्तनौ कोशाविव कमलकुड्मलाविव यस्याः सा, वक्त्रं वदनमायतफुल्लपद्ममिव विशालविकसितारविन्दमिव यस्याः मा, काचित् कापि, मृगाक्षी मृगनयनी, नालक्षि नो दृष्टा, सरोजिनी सादृश्यात्पृथङ् नाभिज्ञातेति भावः। उपजातिवृत्तम् ॥२०॥
च्युतैरिति--मृग्या इव दृशी नयने यासां तासां मृगलोचनानाम्, घनश्चामा निविडश्वासौ केशबन्धश्च कचबन्धश्चेति घनकेशबन्धस्तस्मात्, च्युतः पतितः, प्रसूनैः कुसुमैः, तारकिते संजाततारके व्याप्त इति यावत्, अस्मिन् जले नवापगानीरे, तरुणयुवभिः, चकोरै वंजीवः, निरीच्यमाणमवलोक्यमानम्, कस्याश्चिन्कस्या अपि नायिकायाः, आस्यं मुखम्, शशभृच्चन्द्रः, बभूव आसीत् ॥२१॥
___ एवं जलक्रीडापरायणेष्विति-एवमनेन प्रकारेण, पुरतरुणेषु नगरनिर्जरेपु, जलक्रीडायां वारिकेल्यां परायणास्तत्परास्तेषु सत्सु, तटिन्या नवापगायास्तटस्य तीरस्यालङ्कारभूते भूपर्णाभूते तयोः कुबेरमित्रकुबर

Page #141

८४
जीवन्धरचम्पूकाव्ये सम्भूतयोर्गुणमालासुरमञ्जरीनामधेययोः कन्यारत्नयोः, चन्द्रोदयसूर्योदयाभिधपरस्परपटवासचूर्णोस्कर्षस्पर्धया पराजिता नवापगाजलस्नाता मा भूदिति कृतसंगरयोः, कुट्टिन्यौ, चूर्णमादाय, तत्र तत्र विचार्य, क्रमेण जीवन्धरनिकटमागत्य, चन्द्रोदयसूर्योदययोर्मध्ये कः श्लाघ्य इति पृच्छाञ्चक्रतुः ।
स्वामी च चन्द्रोदयचूर्णमूचे श्लाघ्यं तदन्यद्भूनकालयोग्यम् । आद्यं किरन्व्योम्नि समावृतालिं निर्दिश्य च प्रत्ययमाततान ।।२२।। ततः कुमारं कुरुवंशवीरं नत्वा च नुत्वा विनिवृत्य चेट्यौ । स्वस्वामिनीसन्निधिमेत्य वेगाद्विज्ञापयामासतुरेवमेव ॥२३॥
उभयोश्चूर्णयोरात्तगन्धभावे समेऽपि च ।
जीवकेन विनिर्दिष्टे शुशोच सुरमञ्जरी ॥२४॥ उल्लासयामास मुखाम्बुजातं चन्द्रोदयोऽयं गुणमालिकाया ।
सूर्योदयो द्राक्सुरमञ्जरीश्रीवक्त्राब्जशोपं व्यतनोद्विचित्रम् ॥२५॥ ततः पराभवजनितदुरासाकलुषितचेतना सुरमञ्जरी सख्या गुणमालया बहुधा प्रार्थिताप्यकृतस्नानैव निवृत्य जीवकादपरं नरं न पश्यामीति निश्वस्य कृतसन्धाबन्धा रोपान्धा कन्यागारं प्रविवेश।
दत्तो नामनी ययोस्तथाभूतो जलबोसागरौ तयोः सम्भूते समुत्पन्ने तयोः, गुणमालासुरमञ्जों नामधेये नामनी ययोस्तयोः, चन्द्रोदयसूर्योदयावभिधे ययोस्तौ तथाभूतौ यो परस्परपटवासचूर्णी तयोरुन्कर्प प्रकर्पतायां स्पर्धासूया तया, पराजिता विजिता, आवयोरिति शेपः, नवापगाया नवनद्या जले नीरे स्नाता कृतस्नाना, मा भूत् न स्यात् , इत्येवं कृतसंगरयोः कृतप्रतिज्ञयोः, कन्यारत्नयोः पतिंवराश्रेष्ठयोः 'जाती जाती यदुत्कृष्टं तद्रत्नमिहोच्यते' इति रत्नलक्षणम्, कुहिन्यौ दास्यौ, चूर्णं पटवासद्रव्यम्, आदाय गृहीत्या, तत्र तत्र तत्तत्स्थानेष, विचार्य विचारं कारयित्वा, क्रमेण क्रमशः, जीवन्धरनिकटं जीवकसमीपम्, आगत्य, चन्द्रोदयसूर्योदययोरेतन्नाम्नोः, चूर्णयोः, मध्ये, कश्चूर्णः, श्लाघ्यः प्रशंसनीयः, इति पृच्छाञ्चक्रतुः पप्रच्छुः ।
स्वामी चेति-स्वामी च जीवन्धाश्च, चन्द्रोदयचूर्ण गुणमालाचूर्णम्, श्याध्यमुत्तमम्, तदन्यत् तदितरत् , घनकालयोग्यं प्रावृट्समयाहम्, ऊचे जगाद । आद्यं प्रथम चूर्णम्, व्योम्नि गगने, किरन् प्रक्षिपन्, समावृताः समाकृष्टा अलयो भ्रमरा येन तं तथाभूतम्, निर्दिश्य प्रदा, प्रत्ययं विश्वासम्, आततान च विस्तारयामास च ॥२२।।
ततः कुमारमिति-ततस्तदनन्तरम्, चेट्यौ दास्यो, कुरुवंशवीरं कुरुवंशसुभटम्, कुमारजीवन्धरम्, नत्वा नमस्कृत्य, नुत्वा च स्तुत्वा च, विनिवृत्य परावृत्य, स्वस्वामिनीसन्निधिं गुणमालासुरमञ्जरीसमीपम्, वेगाजवेन, एट्यागत्य, एवमेव पूर्वोक्तप्रकारेणैव, विज्ञापयामासतुः कथयामासतुः ।।२३।।
उभयोरिति-उभयोगुणमालासुरमार्योः, आत्तगन्धभावे गृहीतसौगन्ध्ये, समेऽपि सदृशेऽपि च सति, सुरमञ्जरी कुवेरदत्ततनया, जीवकेन जीवन्धरेण, विनिर्दिष्टे कथिते, शुशोच शोकचकार ॥२४॥
उल्लासयामासेति-अयमेपः, चन्द्रोदयो निशाकरोद्गमः पक्षे तन्नामा चूर्णः, गुणमालिकायाः कुबेरमित्रसुतायाः, मुखाम्बुजातं वदनवारिजम्, उल्लासयामास प्रहृष्टं चकार, सूर्योदयो दिवाकरोदयः पक्षे तन्नामा चूर्णः, द्राक् झटिति, श्रियोपलक्षितं वक्त्राब्जं श्रीवक्त्राब्जं सुरमञ्जाः श्रीवक्त्राब्जमिति सुरमञ्जरीश्रीवक्त्राब्जं तस्य शोपः शोपणं तम्, व्यतनोच्चकार, इति विचित्रमद्भुतम्, परिहारस्तूक्तः । विरोधाभासोऽलङ्कारः । इन्द्रवज्रावृत्तम् 'त्यादिन्द्रवज्रा यदि तौ जगौ गः' इति लक्षणात् ॥२५॥
ततः पराभवेति-ततस्तदनन्तरन्, पराभवेन पराजयेन जनिता समुत्पन्ना या दुरासदा दुप्प्राप्या विकटेति यावत् , ईर्ष्या मत्सरता तया कलुषितं मलिनं चेतनं चित्तं यस्याः सा, सुरमञ्चरी, सख्या वयस्यया, गुणमालया, बहुवा विविधप्रकारेण, प्रार्थिताप्यभ्यर्थितापि, न कृतं स्नानं यया तथाभूतैवाविहितमजनैव, निवृत्य नवापगातीरात्प्रत्यावृत्य, जीवकात् सत्यन्धरसुतात् , अपरं भिन्नम्, नरं पुरुषम्, न पश्यामि

Page #142

चतुर्थों लम्भः
वयस्याविप्रयोगेन गुणमाला शुशोच सा।।
चन्द्रिकाया वियोगेन प्रातरुत्पलिनी यथा ॥२६।। तावत्सक्थिजवप्रणुन्नपवनाटोपोन्कटोत्पाटितैः
शाखानां वलयनिरभ्रगगनेऽप्यभ्रभ्रमं भावयन । हाहाकारपराञ्जनान्विरचयन राज्ञो मदान्धो गजो
वेगाजङ्गमशैलराजगरिमा पौरब्रज प्राविशत् ।। २७ ।। करटोद्यन्मदाम्भोभिः मृजनकल्लोलिनीयुगम् ।
अधावन्मत्तकुम्भीन्द्रो गुणमालारथं प्रति ।। २८ ।। तदा परिजनेषु परिणतकरेणुराजभयेन दूरदूरमपसर्पत्सु, कस्मिंश्चिद्धात्रीजने समसुखदुःखतया मां हत्वा सा हन्यतामिति गुणमालायाः पुरतः स्थिते, हतेति शब्दमुखरेपु समीपवतियु जनेषु, करुणापरिणाहितहृदयो जीवन्धरः समुपेत्य, केसरीव सिंहनादप्रतिध्वनितदिक्तटो हेलयैव सिन्धुरं भोकरमपि सूकरं विधाय तदीयस्कन्धमलङ्कुर्वन, कुम्भस्थलसाम्यविलुलोकिपयेव कुम्भस्थले करं, तस्याः स्तनकलशे दृष्टिं, मनसि तत्प्रस्तावं च वितस्तार ।
नावलोकयामि, इत्येवम्, निश्वस्य निश्वासमादाय, कृतो विहितः सन्धायाः प्रतिज्ञाया धन्यो यया सा, रोपेण क्रोधनान्या विवेकरहिता, सती, कन्यागारं कन्यागृहम्, प्रविवेश प्रविष्टवत ।
वयस्याविप्रयोगेनेति-सा पूर्वोक्ता गुणमाला, वयस्याया आल्या विप्रयोगो विरहस्तेन, चन्द्रिकाया ज्योत्स्नायाः वियोगेन विरहेण, प्रातरुपलिनी यथा प्रभातपद्मिनीव, शुशोच शोकमकार्षीत् ॥ २६ ॥
अथ गजोपद्रवं वर्णयितुमाह-तावत् तावता कालेन, सक्थिनामूरूणां जवेन वेगेन प्रणुन्नः प्रेरितो यः पवनाटोपो वायुविस्तारस्तेनोत्कटं विकटं यथा स्यात्तथोत्पाटितानि निर्मूलितानि तैः, शाखानां वलयः शाखासमूहैः, निरभ्रगगनेऽपि निर्मेघाकाशेऽपि, अभ्राणां मेघानां भ्रमः संशयस्तम्, भावयन् उत्पादयन् , जनांल्लोकान् , हाहाकारे हाहाशब्दे परास्तत्परास्तान् , विरचयन् कुर्वन् , जङ्गमशैलराजस्य गच्छ पर्वतेश्वरस्येव गरिमा गौरवं यस्य सः, तथाभूतः, मदेन दानेनान्यो विगतदृष्टिः, राज्ञः काष्टाङ्गारस्य, गजो हस्ती, पौरब नागरिकसमूह, प्राविशत् प्रविवेश । शार्दूलविक्रीडितं च्छन्दः ॥ २७ ॥
करटेति-मदा एवाम्भांसीति मदाम्भांसि करटाभ्यां गण्डाभ्यामुद्यन्ति निःसरन्ति यानि मदाम्भांसि दानजलानि तैः, कल्लोलिनीयुगं नदीद्वयम्, सृजन् रचयन् , मत्तकुम्भीन्द्रो गन्धगजेन्द्रः, गुणमालारथं प्रति गुणमालास्यन्दनमुद्दिश्य, अबावत् वेगेन जगाम ।। २८ ।।
तदेति-तदा गजाक्रमणकाले, परिजनेषु परिवारपुरुषेषु, परिणतस्य कृततिर्यग्दन्तप्रहारस्थ करेणुराजस्य गजेन्द्रस्य भयं त्रासस्तेन, दूरदूरमतिदूरम्, अपसर्पत्सु गच्छ-सु सत्सु, कस्मिंश्चित्कस्मिन्नपि, धात्रीजने-उपमातृजने, समे सुखदुःखे यस्यास्तस्या भावस्तत्ता तया, मां धात्रीम्, हत्वा मारयित्वा, सा गुणमाला, हन्यतां मार्यताम्, इत्येतदभिप्रायेग, गुणमालायाः, पुरतोऽग्रे, स्थिते विद्यमाने सति, समीपवर्तिषु निकटस्थेषु नरेषु, पुरुषेषु, हता मृता, इत्येवम् शब्दैर्ध्वनिभिमुखरा वाचालास्तेषु तथाभूतेषु सत्सु, करुणयानुकम्पया परिगाहितं विस्तारितं हृदयं चित्तं यस्य सः जीवन्धरो विजयासूनुः, समुपेत्य समागत्य, केसरीव सिंह इव, सिंहनादेन च्वेलारवेण प्रतिध्वनितानि प्रतिनादितानि दिक्तटानि येन तथाभूतः सन् , हेलयैव, क्रीडयैव, भीकरमपि भयोत्पादकमपि, सिन्धुरं हस्तिनम्, सूकरं वराहं निलमिति यावत्, विधाय कृत्या, तदीयस्कन्धं तत्सम्बन्धिीवापृष्ठम्, अलङ्कुर्वन् शोभयन् तत्र स्थितः सन्निति यावत् , कुम्भस्थलेन गण्डस्थलेन यत् साम्यं सादृश्यं तस्य विलुलोकिवा दिक्षा तमेव, कुम्भस्थले गण्डस्थले, करं हस्तम्, तस्या गुणमालायाः, स्तनकलशे कुचकुम्भे, दृष्टिं नयनम्, मनसि चेतसि, तस्याः प्रस्तावस्तं गुणमालावसरम् च, वितस्तार विस्तारयामास ।
१. प्रभुग्न- मु०।

Page #143

जीवन्धरचम्पृकाव्ये मदकलकलभस्य यानतुल्या गतिरिह यूथपयूथिकाभकेश्याः ।
मृदुकरनिभमूझयुग्ममस्याः कुचयुगमातनुते च कुम्भसाम्यम् ।। २६ ।। इति मनसि चिन्तयन्नव पञ्चशरप्रहारपरवशो गजगजमालानमानीय, सहचरैः सह रथमलङ्कुर्वन, गजविज्ञानप्रशंसापरैः पौरैः स्तूयमानो निजमन्दिगन्तरं प्रविवेश ।
साक्षात्पञ्चशरं कुमारमतुलं निध्याय 'रुद्ध्वा तरं ____ कामार्ता गुणमालिका च सदनं गत्वा चिरं विह्वला । ध्यायन्ती मनसा तमेव सततं सन्तापशुप्यन्मुखी
पृष्टाप्यत्र सखीजनैर्बहुतरं नैवोत्तरं सा दई ।। ३० ।। बलवदस्वस्था गुणमाला कन्दर्प निन्दामेवमकरोत्
कुसुमायुध पञ्च ते कलरम्बा नियता लक्ष्यजनस्त्वनककः । इति चेदहमे किका कथं वा गमितानन्तशरैश्च पञ्चताम ॥ ३१ ।।
मदकलेति-यूथपो गणनाथी गजश्रेष्ठ इति यावत् , तस्य या यूथिका वैशिष्टयार्थमधिमस्तकं धारिता मागी 'जुही' इति प्रसिद्वा पुष्पसन्ततिः तदाभास्तत्तल्याः केशाः कचाः यस्यास्तस्याः, अस्या गुणमालायाः, गतिगमनम्, इह लोके, मदकलश्चासौ मदोत्कटश्चासौ कलभश्च करी चेति मदकलकलभस्तस्य, 'मदोत्कटस्तु मढकलः' इत्यमरः । यानेन गमनेन तुल्या सदृशीति यानतुल्या, ऊरुयुग्मं सक्थियुगलम्, मृदुकरनिभं कोमलशुण्डादण्डसदृशम्, अस्तीति शेपः । कुचयुगं च स्तनयुग्मं च, कुम्भसाम्यं गण्डस्थलसादृश्यम्, आतनुते विस्तारयति । पुष्पिताग्रावृत्तम् 'अयुजि नयुगरेफतो यकारो युजि च नजो जरगाश्च पुष्पिाताग्रा' इति लक्षणात् ॥ २६ ॥
इति मनसीति--इति पूर्वोक्तप्रकारेण, मनसि चेतसि, चिन्तयन्नेव विचारयन्नेव, पञ्चशरस्य कामस्य ग्रहारेणाघातेन परवशः परायत्तः, जीवन्धरः, गजराजं करीन्द्रम्, आलानं बन्धनस्तम्भम्, आनीय प्रापथ्य, सहचरः सखिभिः, सह सार्धम्, रथं स्यन्दनम्, अलङ्कुर्वन् शोभयन् , गजविज्ञानस्य हस्तिविज्ञानस्य प्रशंसायां श्लाघायां परास्तत्परास्तः, पोर नागर :, स्तूयमानो नृयमानः सन्, निजमन्दिरान्तरं स्वसदनाभ्यन्तरम्, प्रविवेश प्रविष्टवान् ।
साक्षादिति-अतुलमनुपमम्, कुमारं जीवन्धरम्, साक्षात्प्रत्यक्षम्, पञ्चशरं कामम्, निध्याय नितरां ध्यात्वा तं प्रत्यक्षकामं मत्वेति यावत्, अन्तरं हृदये रुद्ध्वा स्थापयित्वा, कामेन मदनव्यथयार्ता पीडितेति कामार्ता, गुणमालिका च कुबेरमित्रतनया च, सदनं गृहम्, गत्वा ब्रजित्वा, चिरं चिरकालपर्यन्तम्, विह्वला विचित्ता अभवदिति शेपः । अत्र सदने, मनसा चेतसा, सततं सर्वदा, तमेव जीवन्धरमेव, ध्यायन्ती चिन्तयन्ती, सन्तापेन मदनजतापेन शुप्यनारसीभवन्मुखं वक्त्रं यस्यास्तथाभूता, सा गुणमालिका, सीजनैः सहचरीसमूहैः, बहुतरमनेकवारम्, पृष्टाप्य नुयोजितापि, उत्तरं प्रत्युत्तरम्, नैव ददं न इत्तवती ॥३०॥
वलवदस्वस्थेति-बलवदस्वस्था-अतिशयेनास्वस्था, गुणमाला, एवं बच्यमाणप्रकारेण, कन्दपस्य कामस्य निन्द्रामपवादम. अकरोद व्यधात ।
कुसुमायुधेति-कुसुममेव पुष्पमेवायुधं शस्त्रं यस्य तत्सम्बुद्धी हे कुसुमायुध हे मदन ! ते भवतः, कलम्बाः बाणाः नियता नियतसंख्याकाः पञ्चेति यावत्, लक्ष्यजनस्तु शरव्यजनस्तु, अनेकको विविधः अस्तीति शेपः, इतात्यम्, यद्यदि, तर्हि, एकिका एकांकिनी, अहं गुणमाला, अनन्तशरश्च संख्यातीतबाणेश्व, पञ्चतां पञ्चसंख्यात्वम् मृत्युं च मृतप्रायदशामिति यावत् , कथं वा केन प्रकारेण वा, गमिता प्रापिता । तव नियतकलम्वा अनन्ताः कथं जाता, अहमेकिका चतः पञ्चतां कथं प्रापितेति विरोधः, परिहारस्तूतः । 'पञ्चता मृत्युमात्रेऽपि पञ्चभावेऽपि पञ्चता' इति विश्वलोचनः ॥३१॥
१. रूढान्तरं मु०।

Page #144

चतुर्थो लम्भः इति बहुधा प्रलपन्ती, तीवनरमदनसन्तापमसहमाना क्षणं धनसारदीपिकापरिसरे क्षणमुपवनतटमञ्जलनिकुञ्ज क्षणमास्तृतकुसुमतल्प क्षणं मृदुलप्रवालशय्यातले क्षणं सुकुमारहंसतृलशयने क्षणं नक्कदलीकानने कालं क्षिपन्ती, क्रमेण पदिकां विलिख्य, कञ्चन क्रीडाशुकं जीवन्धगय प्राहैपीत् । जीवन्धरोऽपि बहुधा विरहाग्निलीढ
मङ्ग दधन्निजगृहोपवने निपण्णः । चित्रे विलिख्य कमनीयतमं तदङ्ग
निःश्वस्य विश्वमहितः सुचिरं लुलोके ।। ३२ ।। तावदागत्य चाटुवचनचतुरेण कारेण प्रसंगात्समर्पितं पत्रं फलितमनोरथसुरतपत्रमिवादाय तत्क्षणमेव द्रष्टुकामोऽप्यानन्दवाष्पनिरुद्धनयनमागतया विनितो मोदपरीवाहं कथं कथमपि नियम्य जीवन्धरो वाचयति स्म।
मदीयहृदयाभिधं मदनकाण्डकाण्डोद्यतं'
नवं कुसुमकन्दुकं बनतटे त्वया चोरितम् । विमोहकलितोत्पलं रुचिररागसत्पल्लवं
तदद्य हि वितीर्यतां विजितकामरूपोज्ज्वल ।। ३३ ॥ इति बहुधेति-इतीत्थम्, बहुधा नानाप्रकारेण, प्रपन्ती निरर्थक कथयन्ती, 'प्रलापो नर्थकं वचः' इन्यमरः । अतिशयेन तीवस्तीव्रतरः स चासौ मदनसन्तापश्चेति तीव्रतरमदनसन्तापस्तं तीषणतरकामतापम्, असहमाना सोढुमशक्नुवती, क्षणं क्षणकालं यावत्, घनसारस्य क'रस्य दीर्विका वापिका तस्याः परिसरो निकटप्रदेशस्तस्मिन् , क्षणम्, उपवनतटे विद्यमानं यन्मन्जुलनिकुञ्ज तस्मिन् उद्यानतटकमनीयलतागृहे, क्षणम्, आस्तृतं विस्तारितं यत्कुसुमानां पुष्पाणां तल्पं शयन तस्मिन्, क्षणम्, मृदुलाश्च ते कामलाश्च ते प्रवालाश्च किसलयाश्च ति मृदुलप्रवालास्तेषां शय्यातलं शयनपृष्टं तस्मिन्, क्षणम्, सुकुमारमतिमृदुलं यद्धंसतूलशयनं तस्मिन् , क्षणम्, नवं च तत् कदलीकाननञ्चेति नवकदलीकाननं तस्मिन् प्रत्यग्रमोचारामे, कालमनेहसम्, क्षिपन्ती गमयन्ती, क्रमेण क्रमशः, पत्रिका संदेशपत्रीम्, विलिख्याङ्कयित्वा, कञ्चन कमपि, क्रीडाशुकं केलिकीरम्, जीवन्धराय जीवकाय, प्राहैपीत्प्रेषयामास । 'हि गतौ वृद्धौ च' इत्यस्य लुङि रूपम् । 'सिन्चि वृद्धिः परस्मैपदेपु' इति वृद्धिः ।।
जीवन्धरोऽपीति--विश्वैर्महितो विश्वमहितः सर्वपूजितः, जीवन्धरोऽपि जीवकोऽपि, बहुधा बहुप्रकारेण, विरहाग्निना विप्रलम्भानलेन लीढं व्याप्तमिति विरहाग्निलीढम्, अझं शरीरम् , दधन् विन्, निजगृहस्य स्वभवनस्योपवने वाटिकायाम्, निपण्ण उपविष्टः सन् , कमनीयतममतिमनोहरम्, तस्या अङ्ग तदङ्ग गुणमालाशरीरम्, चित्रे आलेख्ये, विलिख्य लिखित्वा, निःश्वस्य साक्षात्याप्त्यभावजन्यदुःखेन दीर्घ श्वासमादाय, सुचिरं सुदीर्घकालेन, लुलोकेऽद्राीत् । वसन्ततिलकावृत्तम् ॥३२॥
तावदागत्येति तावत् तावता कालेन, आगत्य समेत्य, चाटुवचने मधुरालापे चतुरो विदग्धस्तेन, कीरेण शुकेन, प्रसङ्गादवसरात् , समर्पितं प्रदत्तम्, पत्रं संदेशकर्गलम्, मनोरथ एव सुरतरुरिति मनोरथसुरतरुः, फलितश्चासौ मनोरथसुरतरुश्चेति फलिमनोरथसुरतरु तस्य पत्रमिव, फलितवाञ्छितकल्पानोकहकिसलयमिव, आदाय गृहीत्वा, द्रष्टुक्रामोऽप्यवलोकयितुमना अपि, आनन्दबाप्पेण हर्पाश्रुणा निरुद्धोऽवरूद्रो नयनमार्गो यस्य तस्य भावस्तत्ता तया, विनितः प्राप्तान्तरायः, जीवन्धरो जीवकः, कथं कथमपि केन केनापिप्रकारेण, मोदपरीवाहं प्रहर्षपरम्पराम्, नियम्य, निरुध्य, वाचयतिस्म वाचयामास ।
मदीयेति-विजितः पराजितः कामो येन तथाभूतेन रूपेण सौन्दर्येणोज्ज्वलो विमलस्तत्सम्बुद्धौ हे विजितकामरूपोज्ज्वल ! वनतटे काननतीरे, त्वया भवता, मदनस्य कामस्य काण्डो बाण एव काण्डो दण्डस्तेनोद्यतमुच्छालितम् , 'काण्डोऽस्त्री वर्गबाणार्थनालावसरवारिषु । दण्डे प्रकाण्डे रहसि स्तम्बे कुत्सितकुन्सयोः'
१. भिधो, ब० । २. द्यतो ब० ॥ ३ कन्दुको ब० । ४. चोरितः ब० । ५ स एष हि ब० ।

Page #145

जीवन्धरचम्पूकाव्ये आनन्दवाप्प संरुद्धकन्धरो गद्गदं पठन् ।
तदेवं विलिलेखाशु पत्रं तां प्रति मोदतः ।। ३४ ।। मम नयनमराली प्राप्य ते वक्त्रपझं
तदनु च कुचकोशप्रान्तमागत्य दृष्टा । विहरति रसपूर्णे नाभिकासारमध्ये
यदि भवति वितीर्णा सा त्वया तं ददामि ।। ३५ ॥ तावदन्तरुज्ज्वलितमनसिजाग्निधूमनिकरेणेव निश्वासेन नीलमणीकृतनासामौक्तिका, क्षामक्षामाङ्गतया वलयीकृतकनकोमिका, मुखसुधाकरकौमुदीलिप्ततयेव परिपाण्डरतनुवल्ली, भावनाप्रकर्षवशेन दिशि दिशि परिस्फुरन्तं जीवन्धरमालोक्य प्रत्युत्थानाय कृतप्रयत्नापि मृणालकोमलैरङ्गैरपारयन्ती, प्रेषितशुकागमनविलम्बासहतया त्रस्तैकहायनकुरङ्गीवापाङ्गतरङ्गान्दिशि दिशि किरन्ती गुणमाला, समागतं जात्या कृत्येन च पत्रिणं शुकमुद्वीक्ष्य, एह्येहि न सहे विलम्बमिति समालपन्ती, सन्निहितं तं तत्समयजातप्रमोदोच्छूनाङ्गतया स्फुटितकञ्चुकेन भुजयुगलेनादाय च पत्रं निरन्तरइति विश्वलोचनः, मदीयहृदयाभिधं मच्चित्तनामधेयम् , नवं नूतनम् , कुसुमकन्दुकं पुष्पमयगेन्दुकम्, चोरितमपहृतम् , अद्यास्मिन् दिवसे, विमोहेन विभ्रमेण कलितोत्पलं स्तोत्पलम् , रुचिरेण मनोज्ञेन रागेण प्रेम्णा सत्पल्लवं विद्यमान किसलयम्, तत् पूर्वोक्तं कुसुमकन्दुकम् , हि निश्चयेन, वितीर्यतां प्रदीयताम् , रूपकालङ्कारः । पृथ्वीच्छन्दः ॥३३॥
आनन्दबाष्पेति-आनन्दबाप्पेण हाश्रुणा संरुद्वो निरुद्धः कन्धरो गलो यस्य तथाभूतः, जीवन्धरः, गद्गदं भिन्नस्वरं यथा स्यात्तथा, तत्पत्रम् , पठन् वाचयन् , तां प्रति गुणमालामुद्दिश्य, मोदतः संमदात् , आशु क्षिप्रम्, एवं वक्ष्यमाणप्रकारम् , पत्रं संदेशकर्गलम् , विलिलेख लिखितवान् ॥३४॥
मम नयनमरालीति-मम जीवन्धरस्य, नयनमराली लोचनहंसी, ते भवत्याः, वक्त्रपमं मुखकमलम् , प्राप्य लब्ध्वा, तदनु च मुखकमलप्राप्त्यनन्तरम् , कुचकोशप्रान्तं स्तनकुड्मलोपान्तम् , आगत्य समेत्य, हृष्टा प्रसन्ना सती, रसपूर्णे स्नेहसलिलपूर्णे, नाभिरेव कासारो नाभिकासारस्तुन्दिसरोवरस्तस्य मध्येऽभ्यन्तरे, विहरति विहारं करोति, क्रीडतीति यावत् , सा मम नयनमराली, त्वया भवत्या, वितीर्णा प्रदत्ता, भवति जायते, यदि चेत्, तर्हि तं त्वदीयहृदयाभिधं कुसुमकन्दुकम् , ददामि वितरामि । रूपकालङ्कारः । मालिनीच्छन्दः ॥ ३५॥
तावदन्तरिति-तावत् तावता कालेन, अन्तमध्येहृदयम्, उज्ज्वलितो ज्वालायुक्तो यो मनसिज एव काम एवाग्निर्वैश्वानरस्तस्य धूमनिकरेणेव धूम्रसमृहेनेव, निःश्वासेन श्वासोच्छासपवनेन, नीलमणीकृतं नासामौक्तिकं यया सा श्यामलीकृतनासिकामुक्ताफला, क्षामक्षाममतिशयेन कृशमङ्गं शरीरं यस्यारतस्या भावस्तत्ता तया, वलयीकृता हस्ताभरणीकृतोर्मिकाङ्गुलीयकं यया सा, मुखमेव वक्त्रमेव सुधाकरस्तस्य कौमुद्या ज्योत्स्नया लिप्ततयेव, व्याप्ततयेव, परिपाण्डुरा धवलपीता तनुवल्ली शरीरलता यस्याः सा, भावनायाः संस्कारस्य प्रकर्ष आधिक्यं तस्य वशस्तेन, दिशि दिशि प्रतिकाष्ठम्, परिस्फुरन्तं देदीप्यमानम्, जीवन्धरं जीवकम्, आलोक्य दृष्ट्वा, प्रत्युत्थानाय प्रत्युद्गमनाय, कृतप्रयत्नापि विहितायासापि, मृणालकोमलविसमृदुलैः, अङ्गरवयवैः, अपारयन्ती समर्था न भवन्ती, प्रेषितः प्रहितो यः शुकः कीरस्तस्यागमने प्रत्यावर्तने विलम्ब कालक्षेपं न सहते तस्या भावस्तया, वस्ता चासौ भीता चासावेकहायनकुरङ्गी चैकवर्षहरिणी चेति वस्तेकहायनकुरङ्गी तद्वत्, अपाङ्गतरङ्गान् कटाक्षभङ्गान् , दिशि दिशि प्रत्याशम्, किरन्ती प्रक्षिपन्ती, गुणमाला, समागतं समायातं, जात्या ज्ञात्या, कृत्येन च कार्येण च, पत्रिणं पक्षिणं पक्षे पत्रयुक्तम्, शुकं हरितच्छदम्, उद्वीचय उदवलोक्य, एह्यहि आगच्छ-आगच्छ, विलम्ब कालक्षेपम् , न सहे न सोढुं शक्नोमि, इत्येवं समालपन्ती समालापं कुर्वन्ती, सन्निहितं निकटवर्तिनम्, तं कीरम्, तत्समयजातेन तत्कालोत्पन्नेन प्रमोदेन
१. वाण्या ब० । २. पाण्डुर ब० ।

Page #146

चतुर्थो लम्भः
निपतितैरपाङ्गैः सर्वत्र मपिलिप्त इव विचित्रे पत्रे रमणीयाक्षरमणीनपश्यन्ती, प्रीतिलतापुष्पायमाणमन्दहासधवलीकृते तस्मिन्विलिखितं पद्यं वाचयन्ती वाचामगोचरमानन्दमभजत ।
τε
तदिदं वृत्तमवेत्य कन्यकायाः पितराविङ्गितचेष्टितादिभिश्च । मुमुदाते स्म वरो हि योग्यभाग्यप्रथितो दुर्लभ एव बोभवीति ।। ३६ ।।
तदनु गन्धोत्कटान्तिकं नीताभ्यां काम्याञ्चिदामुष्यामाणाभ्यामिमं वृत्तान्तं श्रवणपुटेनात्रायाश्चर्यवृत्तिरयं मनस्यामोमातन्वन् रसनयानुमतिवचनमकरन्दद्धारामुद्भिरति स्म । शुभंयुगुणसम्पन्ने मुहूर्ते गुणमालिकाम् ।
पुत्र कुबेर मित्रस्य परिणिन्येऽथ जीवकः ।। ३७ ।।
तदा परिणयोचितभूषावे पोज्ज्वलः साक्षात्कन्दर्प इव सन्तर्पितसकलमनुजनयनः कुरुवंशवीरो जीवन्धरः सम्म विस्तारितलोचनाभ्यां नयमालानन्दिनीमपि विनयमालानन्दिनीं गुणमालां विलोकयामास ।
हर्पेणोच्छूनं स्थूलमङ्ग ं देहो यस्यास्तस्या भावस्तत्ता तया स्फुटितं भुजयुगलस्य पीनतया भिन्नं कञ्चुकं कूर्पासकं यस्य तेन, भुजयुगलेन प्रवेष्टद्वयेन 'भुजवाहू प्रवेष्टो दो:' इत्यमरः, आदाय गृहीत्वा च पत्रं जीवन्वरप्रेषितं संदेशकर्गलम्, निरन्तरं निर्व्यवधानं यथा स्यात्तथा निपतितैरुपरि प्राप्तैः, अपाङ्गैः कटाक्षैः, सर्वत्र सर्वप्रदेशेषु, लिप्त इव मेलानन्दव्याप्त इव, विचित्रेऽद्भुतप्रकारे, पत्रे सन्देशकगले, रमणीयाक्षराण्येव सुन्दरवर्णा एव
यो रत्नानि तान् अपश्यन्ती अनवलोकयन्ती, प्रीतिलतायाः स्नेहव्रततेः पुष्पायमाणेन कुसुमायमानेन मन्दहासेन धवलीकृते वलक्षीकृते, तस्मिन् पत्रे, विलिखितमङ्कितम्, पद्यं सन्देशश्लोकम्, 'मम नयनमराली' इत्यादिकम् पठन्ती, वाचां गिराम, अगोचरमविषयम्, आनन्दं हर्षम्, अभजत प्राप्तवती ।
तदिदमिति - - माता च पिता चेति पितरौ मातापितरौ ' मातापितरौ पितरौ मातरपितरौ स्वसू जनयितारौ' इत्यमरः, इङ्गितं हृद्वतो विकारः, चेष्टितं शारीरिकचेष्टा, ते आदौ येषां तैः कन्यकायाः पतिंवरायाः इदं तत्पूर्वोक्तम्, वृत्तमुदन्तम्, अवेत्य ज्ञात्वा मुमुदाते स्म प्रसन्नौ बभूवतुः, हि यतः, योग्यभाग्येन समीचीनादृष्टेन प्रथितः प्रसिद्धः, वरो वरेण्यः, दुर्लभ एव दुष्प्राप्य एव, बोभवीति अतिशयेन भवति, 'धातोरेकाची हलादेः क्रियासमभिहारे यङ्' इति यङ्, 'यङोऽचि च' इति यङो लुक् ॥ ३६ ॥
तदन्विति — तदनु तदनन्तरम्, गन्धोत्कटस्य वणिग्वरस्यान्तिकं निकटम्, नीताभ्यां प्रेषिताभ्याम्, काभ्यांचित् आमुष्यामाणाभ्यां गुणमालासम्बन्धिभ्याम्, पुरुषाभ्यामिति यावत्, इमं पूर्वोक्तम्, वृत्तान्तं समाचारम्, श्रवणपुटेन कर्णपुटेन, आघ्राय गृहीत्वा आश्चर्यवृत्तिर्विस्मितमनाः अयं गन्धोत्कटः, मनसि स्वान्ते, आमोदं हर्षम्, आतन्वन् विस्तारयन्, रसनया जिह्वया, अनुमतिवचनमेव स्वीकृतिवाण्येव मकरन्धारा पुष्पासवश्रेणिस्ताम्, उद्विरति स्म प्रकटयति स्म ॥
शुभंयुगुणसम्पन्न इति - अथोभयपक्षगतप्रमुखजनस्वीकृत्यनन्तरम्, जीवको जीवन्धरः, शुभमस्ति येषां ते शुभंयवः ‘अहंशुभमोर्युस्' इति मतुबर्थे युस्प्रत्ययः, शुभंयवश्च ते गुणाश्चेति शुभंयुगुणा मङ्गलगुणास्तैः सम्पन्ने सहिते, मुहूर्ते समये, कुबेरमित्रस्य तन्नाम्नो वणिग्वरस्य पुत्रीं तनयाम्, गुणमालिकाम्, परिणिन्ये परिणीतवान्, उदवोदेति भावः ॥ ३७ ॥
तदेति तदा परिणयनकाले, परिणयोचिताभ्यां विवाहयोग्याभ्यां भूषावेपाभ्यामलङ्करणनेपथ्याभ्यामुज्ज्वलः शोभमानः, साक्षात्कन्दर्प इव, प्रत्यक्षकाम इव, सन्तर्पितानि प्रीतानि सकलमनुजानां निखिलनराणां नयनानि लोचनानि येन सः, कुरुवंशवीरः कुरुवंशसुभटः, जीवन्धरो जीवकः, सम्मदेन हर्षेण विस्तारिते वर्धिते ये लोचने नयने ताभ्याम्, नयमालया नीतिपरम्परया नन्दयतीत्येवं शीला तामपि सतीम्, न तथाभूतामिति विनयमालानन्दिनीमिति विरोधः, पक्षे विनयस्य नम्रताया माला पक्तिस्तया नन्दिनीं नन्दनशीलामिति, गुणमालां कुबेरमित्रपुत्रीम्, विलोकयामास ददर्श ।
१२

Page #147

६०
जीवन्रचम्पूकाव्ये
कुसुमातिशायि सुकुमारमङ्गकं दधती नभःस्थलनिकाशमध्यमम् । कुसुमेषुकार्मुकलतेव भाति या विवली तदङ्गलिसुसन्धिरेखिका ॥ ३८ ॥ यस्याः सुधासमरसाधरपल्लवाये
मन्दस्मितैः कुसुमितैः कुरुवंशकेतोः । नेत्राम्बुजे तु फलिते हृदयं रसस्य
धारामसूत सपदीति विचित्रमेतत् ॥ ३६ ॥ तानामुपायं कुरुसन्तानकुञ्जरः । चिक्रीडाधित्यकाभागे चिरं मोद्महीभृतः ॥ ४० ॥
इति महाकविहरिचन्द्रविरचिते श्रीमति जीवन्धरचम्पू काव्ये गुणमालालम्भो नाम चतुर्थो लम्भः
कुसुमातिशायीति - कुसुमं पुष्पमतिशेत इत्येवं शीलमिति कुसुमातिशायि, सुकुमारमतिमृदुलम्, नभःस्थल निकाशं गगनोपमानं शून्यमतिकृशमिति यावत्, मध्यममवलग्नं यस्य तत् 'मध्यमं चावलनं च मध्योऽस्त्री' इत्यमरः, अङ्गकं शरीरम् दधती बिभ्रती, त्रिवल्यो नाभेरधस्ताद्विद्यमानास्तिस्रः रेखा एवं तदङ्गुलीनां कामकरशाखानां सुसन्धिरेखिकाः सङ्गम लेखिका यस्यां तथाभूता या गुणमाला, कुसुमेपोर्मदनस्य कार्मुकलतेव चापवल्लरीव, भाति शोभते । उपमालङ्कारः । मञ्जुभापिणीवृत्तम् 'सजसा जगौ भवति मञ्जुभाषिणी' इति लक्षणात् ॥ ३८ ॥ यस्या इति-यस्या गुणमालायाः, सुधासमः पीयूषतुल्यो रसो यस्य स चासावधरपल्लवश्च तस्याग्रे, कुसुमितैः पुष्पवदाचरितैः, मन्दस्मितैर्मन्दहसितैः कुरुवंश के तोर्जीवन्धरस्य, नेत्राम्बुजे नयनकमले फलि सञ्जातफले बभूवतुरिति शेषः । हृदयं तु चित्तं तु सपदि शीघ्रम्, रसस्य फलसारस्य धारां सन्ततिम् असूत जनयामास इत्येतत्, विचित्रमाश्चर्यम्, अस्तीति शेषः । ये फलिते तयोरेव रसधारोत्पत्तिरुपपद्यते, अत्र तु स्थानभेदादाश्चर्यमिति भावः । गुणमालाया अधरबिम्बे मन्दस्मितं दृष्ट्वा जीवन्थरस्य नेत्रे सफले जाते, हृद यञ्च तस्य शृङ्गाररसाप्लुतं बभूवेति परिहारः । असङ्गतिरलङ्कारः । वसन्ततिलकावृत्तम् ॥ ३६ ॥
2
तामेनामिति - अयमेषः, कुरुसन्तानकुञ्जरो जीवन्धरगजः, एनां ताम् गुणमालाम्, उपयस्य विवाह्य, मोदीभृतः सम्म शैलस्य 'मुत्प्रीतिः प्रमदो हर्पः प्रमोद मोदसम्मदाः' इत्यमरः, अधित्यकाभागे उपरि भागे 'उपत्यकाद्रेरासन्ना भूमिरूर्ध्वमधित्यका' इत्यमरः, चिरं चिरकालपर्यन्तम्, चिक्रीड क्रीडति स्म |
रूपकालङ्कारः ॥ ४० ॥
इति महाकविहरिचन्द्रविरचिते श्रीमति कौमुदीव्याख्याधरे जीवन्धरचम्पूकाव्ये गुणमालालम्भो नाम चतुर्थो लम्भ:

Page #148

पञ्चमो लम्भः
शत्रुजीवकबलीकरणेषु दक्षजीवकवलं मनसैव । आलिहन्नथ करी तृणरूपं प्रागिव स्वकवलं विजहौ सः ॥ १॥
कुण्डलेन हतः सोऽयं कुण्डलीकृतदुर्मदः ।
रोष सोर्मिकमातेने कटकाश्रितकुञ्जरः ॥२॥ तदेतन्निशम्य विशांपतिर्विशालक्रोधानलं वनौकःसङ्घविजयेन सञ्जातं वल्लकीविजयेन पल्लवितमनङ्गमालासङ्गेन सन्दीपितं शुण्डालपतिशिरोमण्डलकुण्डलताडनेन जाज्वल्यमानं कुमारनिकारेण शिशमयिपुः काष्ठाङ्गारः, संगरे भङ्गुरं कुमारं हस्तग्राहं गृहीध्वमिति मथनप्रमुखान्नियोज्य, संयोज्य च गजरथतुरगपादातशबलेन बलेन सह प्रादेषीत् ।
वलं पुरोधाय रथाधिरूढः प्रचण्डवृत्तिर्मथनश्चचाल । ज्ञात्वा कुमारोऽपि सहायजुष्टो रथी युयुत्सू रिपुमानशे तम् ।। ३ ।।
शत्रुजीवेति-अथ जीवन्धरकृतताडनानन्तरम्, स पूर्वोक्तः, करी हस्ती, शत्रुजीवानामरातिप्राणानां कबलीकरणेष ग्रासीकरणेष, दक्षः समर्थों यो जीवको जीवन्धरस्तस्य बलं शक्त्यतिशयम्, अथ च कस्यात्मनो बलं कबलं, दक्षजीवस्य पराक्रमपटुजीवन्धरस्य कबलमात्मबलमेव कबलं ग्रासम्, मनसैव चेतसैव, आलिहन् आस्वादयन् सन् , प्रागिव पूर्वमिव, तृणरूपं घासात्मकम्, स्वकबलं स्वग्रासम्, विजही तत्याज, 'ओहाक् त्यागे' इत्यस्य लिटि रूपम् । स्वागताच्छन्दः॥ १ ॥
कुण्डलेनेति-कुण्डलीकृता नम्रीकृता दुर्मदा दुर्मानिनो येन सः, सोऽयं पूर्वोक्तः, कटकाश्रितश्चासौकुञ्जरश्चेति कटकाश्रितकुञ्जरः सेनागतो राजधानीगतो वा हस्ती 'कटकोऽस्त्री राजधान्यां सानौ सेनानितम्बयोः । वलये सिन्धुलवणे दन्तिदन्तविभूपणे' इति विश्वलोचनः, कुण्डलेन वलयेन हस्तकटकेनेति यावत् 'कुण्डलं कर्णभूपायां पाशेऽपि वलयेऽपि च' इति मेदिनी, हतस्ताडितः सन् , सोमिकं सतरङ्गम्, उत्तरोत्तरवर्धमानमिति यावत् , रोषं क्रोधम्, आतेने विस्तारयामास ॥ २॥
तदेतदिति-तदेतत् कुञ्जराहारवर्जनवृत्तम्, निशम्य श्रुत्वा, विशाम्पतिः प्रजापतिः, वनं काननमोकः स्थानं येषां ते वनौकसः शबरास्तेषां सङ्घः समूहस्तस्य विजयः पराजयस्तेन, सञ्जातं समुत्पन्नम्, वल्लक्यां वीणायां विजय उत्कर्षप्राप्तिस्तेन, पल्लवितं वृद्धिङ्गतम्, अनङ्गमालासङ्गेन तन्नामाङ्गनासमागमेन, सन्दीपितं सन्धुक्षितम्, शुण्डालपतेर्गजेन्द्रस्य शिरोमण्डलं मूर्धमण्डलं तस्य कुण्डलेन हस्तकटकेन ताडनं पीडनं तेन, जाज्वल्यमानमतिशयेन प्रज्वलन्तम्, विशालचासौ क्रोधानलश्चेति विशालक्रोधानलस्तम् प्रभूतकोपपावकम्, कुमारस्य निकारो विप्रकारस्तेन ‘निकारो विप्रकारः स्यात्' इत्यमरः, शिशमयिषः शमयितुमिच्छुः, काष्टाङ्गारः कृतघ्नशिरोमणिः, सङ्गरे युद्धे, अभङ्गुरमविनाशिनम्, कुमारं जीवन्धरम्, हस्तेन गृहीत्वेति हस्तग्राह करग्राहम् 'हस्ते वर्तिग्रहोः' इति णमुल्, गृह्णीध्वं गृहीतं कुरुध्वम्, इत्येवम्, मथनप्रमुखान् मथनप्रधानान् , नियोज्य नियुक्तान् विधाय निदेशं दत्वेति यावत् , गजाश्च रथाश्च तुरगाश्च पादातञ्चेति गजरथतुरगपादातं वारणशताङ्गहयपत्तिसमूहस्तेन शबलेन कवुरेण, बलेन सैन्येन, सह सार्धम् ग्राहैषीत् प्रजिघाय।
बलमिति-रथाधिरूढः स्यन्दनमधिष्ठितः, प्रचण्डातितीक्ष्णा वृत्तिर्व्यवहृतिर्यस्य तथाभूतः, मदनः काष्टाङ्गारश्यालः, बलं सैन्यम्, पुरोधायाने कृत्वा, चचाल, चलति स्म । सहायैमित्रैर्जुष्टः सेवित इति सहायजुष्टः, रथी रथाधिष्ठितः, कुमारोऽपि सात्यन्धरिरपि, ज्ञात्वा मथनाभियानं बुद्ध्वा, योद्धुमिच्छुयुयुत्सुः सन्, तं मथनम्, आनशे प्राप 'अशू व्याप्तौ संघाते च' इत्यस्य लिटि रूपम्, 'अश्नोतेश्च' इति नुत् ॥३॥

Page #149

६२
जीवन्धरचम्पूकाव्ये
गजा जगर्जुः प्रटहाः प्रणेदुर्जिहेषुरश्वाश्च तदा रणाग्रे | कुमारबाहासुखसुप्तिकायाः प्रबोधनायेव जयेन्दिरायाः ॥ ४ ॥ कराञ्चितशरासनादविरलं गलद्भिः शरै
लुलाव कुरुकुञ्जरो रिपुशिरांसि चापैरमा । बिभेद गजयूथपान् सुभटधैर्यवृत्त्या समं
ववर्ष शरसन्ततिं सममिभोद्गतैमौक्तिकैः ।। ५ ।।
ततश्च हतशेषेषु सैनिकेषु तदीयप्रक्ष्वेडनाध्यापकाद्धीतवेगेषु तदभ्यासायेव दिशि दिशि पलायमानेषु विच्छिन्नशरासनरथादिपरिकरतया कम्पमानमवलोक्य कुरुवीरो गभीरतरमेवमवादीत् । भवादृशे भुजोऽयं मे न बाणं मोक्तुमीहते ।
गच्छ गच्छ भयेनालं ब्रूहि राज्ञे कथामिमाम् ॥ ६॥ जेतुमरमान् मृ'धारम्भे नेतुं कीर्तिं दिगन्तरम् । भवान्तरे च चतुरं मन्यते यः स दुर्मतिः ॥ 11
तावदिदं वृत्तमाकर्ण्य कोपसंज्वलितनयनाङ्गारेण काष्टाङ्गारेण पुनरपि सर्वाभिसारेण प्रेषितां
गजा इति--तदा तस्मिन्काले, रणाग्रे समराग्रे, कुमारस्य जीवन्धरस्य बाहायां भुजे सुखसुप्तिः सुखशयनं यस्यास्तस्याः जयेन्दिराया विजयलक्ष्म्याः, प्रबोधनायेव जागरणायेव, गजा हस्तिनः, जगर्जुर्गर्जन्ति स्म, पटहाः ढक्काः प्रणेदुः प्रणदन्ति स्म, अश्वाश्च हयाश्च, जिहेपुर्हेपत्ते स्म, अत्र परस्मैपदप्रयोगोऽपाणिनीयः । 'बाहो बाहुरिति स्मृतः' इति देशिकोशः, 'स्त्रियां तु भुजा बाहा' इति च । उत्प्रेक्षा ॥४॥
कराचितशरासनादिति - कुरुकुञ्जरः कुरुश्रेष्ठो जीवन्धर इति यावत्, कराञ्चितं हस्तशोभितञ्च तच्छुरासनं धनुश्चेति तस्मात्, अविरलं निरन्तरायम्, गलद्भिः पतद्भिः शरैर्बाणैः, चापै रिपुकोदण्डैः, अमा सह, रिपूणां शत्रूणां शिरांसि मस्तकानि लुलाव चिच्छेद, सुभटानां योद्धृणां धैर्यवृत्तिर्धीरताद्वृत्तिस्तथा, समं सह, गजयूथपान् गजगणनाथान् 'गणनाथस्तु यूथपः' इत्यमरः, बिभेद भिनत्ति स्म इभोद्वतैर्गजसमुच्छलितैः, मौक्तिकैर्मुक्ताफलैः समं सार्धम्, शरसन्ततिं बाणसमूहम्, ववर्ष वर्षति स्म । सहोक्तिरलङ्कारः, पृथ्वीच्छन्दः ||५||
ततश्चेति—ततश्च तदनन्तरञ्च हतशेषेषु मृतावशिष्टेषु, सैनिकेषु सैन्येषु, तस्यायं तदीयः स teaser नाराचश्चेति तदीयप्रच्वेडनः स एवाध्यापक उपाध्यायस्तस्मात्, 'प्रवेडनास्तु नाराचा:' इत्यमरः, नाराचो लोहमयो बाण इति यावत् । अधीतः शिक्षितो वेगो रयो यैस्तेषु तदभ्यासायेव तद्गुणनिकार्थमित्र 'योग्या गुणनिकाभ्यासः' इति धनञ्जयः, दिशि दिशिं प्रतिकाष्टम्, पलायमानेषु धावमानेषु सत्सु विच्छिन्नो व्युच्छेदं गतः शरासनरथादिपरिकरो धनुःस्यन्दनप्रभृतिसामग्री यस्य तस्य भावस्तया, कम्पमानं भयचञ्चलम्, मथनं कृतघ्नश्यालम्, अवलोक्य दृष्ट्वा कुरुवीरो जीवन्धरः, गभीरतरमतिशयेन गभीरं यथा स्यात्तथा, एवं वच्यमाणप्रकारेण, अवादीत् कथयाञ्चकार ।
भवादृश इति मे मम, अयमेपः भुजो बाहु:, भवादृशे त्वत्सदृशे, बाणं शरम्, मोक्तुं व्यक्तुम्, नेहते न चेष्टते, तद् गच्छ गच्छ याहि याहि, भयेन भीत्या, अलं व्यर्थम् राज्ञे काष्टाङ्गाराय, इमामेताम्, कथां वार्ताम्, बूहि कथय ॥ ६ ॥
जेतुमिति - यः कोऽपि भवान्तरे संसारमध्ये, मृधारम्भे समरारम्भे, अस्मान् गन्धोत्कटसुतान् जेतुं पराभवितुम्, कीर्ति ं यशश्च दिगन्तरं काष्ठान्तरम्, चतुरं विदग्धं स्वमिति शेषः, मन्यते जानाति, स दुर्मतिदुर्बुद्धिः, अस्तीति शेषः ॥७॥
तावदिदमिति — तावत् तावता कालेन इदमेतत्, वृत्तं समाचारम्, आकर्ण्य श्रुखा कोपेन संज्वलितमरुणीभूतं नयनमेव नेत्रमेवाङ्गारो यस्य तेन, काष्ठाङ्गारेण राजनेन, पुनरपि भूयोऽपि, सर्वाभि
१. सुधारम्भे ब० ।

Page #150

Pr---
-
--
--------rrrrr
पञ्चमो लम्भः चमूमवलोक्य करुणार्द्रमानसः कुरुकुलोत्तंसः क्षुद्रप्राणिवधेन किमिति युयुत्सामपास्य सकलापायापनयनदक्षस्य सुदर्शनयक्षस्य सस्मार।
यक्षाधिपः पृतनया सह तं समेत्य ___ शान्ति निनाय नरपालवलानि सद्यः । जीवन्धरं जयगिरिप्रथितं करीन्द्र
कौतूहलं च हृदयं कृतकृत्यतां स्वम् ।।८।। दन्तावलोऽयं कटदानधारासौरभ्यलोभागतभृङ्गसङ्घः ।
जीवन्धरश्रीपद पद्मसङ्गाद् रराज पापैरिव मुच्यमानः ।।६।। तद्नु सुरवारणमारूढः, पाश्वद्वयविधूयमानाभ्यां मुखकमलभ्रान्तिसमागतहंसमिथुनशङ्कावहाभ्यामनुरक्तयक्षाधिपराज्यलक्ष्मीप्रहितकटाक्षच्छटाभ्यामिवोर्ध्वप्रसृतदन्तयुगलनिर्गलत्कान्तिकल्लोला - भ्यामिव कमलशशाङ्कयो विजयेन मुखमभितः सेवमानाभ्यामिव कीर्तिशावकाभ्यां भुजदण्डवास्तव्यजयलक्ष्मीमन्दहासरुचिपूराभ्यामिव क्षीराब्धिडिण्डीरचयाभ्यामिव चामराभ्यां विभ्राजितः, यशोविजिततया सेवार्थमागतेन परितोलम्बमानमुक्ताफलच्छलतारामण्डलमण्डितचन्द्रविम्बेनेव कीर्तिक्षीरवाराशिफेनपुञ्जनेव मुखचन्द्रभ्रमसमागतपरिवेपेणेव सुरकराम्बुरुहविधृतकनकदण्डरुचिरसारेण सर्वारम्भेण, प्रेषितां प्रहिताम्, चमू सेनाम्, अवलोक्य दृष्ट्वा, करुणयानुकम्पयाई क्लिन्नं मानसं चित्तं यस्य सः, कुरुकुलोत्तंसः कुरुवंशालङ्कारः, जीवन्धर इति यावत्, क्षुद्राणां प्राणिनां वधस्तेन दुर्बलजनसंहारेण, किं किं प्रयोजनम्, इति विचार्य, योद्धुमिच्छा युयुत्सा ताम्, अपास्य त्यक्त्वा, सकलाश्च तेऽपायाश्चेति सकलापाया निखिल विघ्नानि तेषामपनयने दूरीकरणे दक्षः समर्थस्तस्य, सुदर्शनयक्षस्य कुक्कुरचरव्यन्तरस्य, सस्मार स्मरणञ्चकार । 'अधीगर्थदयेषां कर्मणि' इति षष्ठी।
__ यक्षाधिप इति-यक्षाणामधिपो यक्षाधिपः सुदर्शनः, पृतनया सेनया, सह सार्धम्, तं जीवन्धरम्, समेत्यागत्य, सद्यो झटिति, नरपालस्य बलानि नरपालवलानि राजसैन्यानि, शान्ति विवशताम्, निनाय प्रापयामास, जीवन्धरं सात्यन्धरिम्, जयगिरिरिति नाम्ना प्रथितः प्रसिद्धस्तं जयगिरिप्रथितम्, करीन्द्र गजेन्द्रम्, निनाय, हृदयं चित्त, सर्वेषामिति शेपः, कौतूहलं कुतुकम्, निनाय, स्वञ्च आत्मानन्च, कृतकृत्यता विहिनप्रत्युपकारताम्, निनाय । वसन्ततिलकावृत्तम् ॥८॥
दन्तावलोऽयमिति-अयं सुदर्शनसमर्पितः, दन्तावलो गजः, कटयागंण्डयोर्या दानधारा मदसन्ततिस्तस्याः सौरभ्यं सौगन्ध्यं तस्य लोभेन तृष्णया आगताः प्राशा ये भृङ्गसङ्घा भ्रमरसमूहास्तः, जीवन्धरस्य सात्यन्धरः श्रिया शोभयोपलक्षिते पदपझे चरणकमले तयोः सङ्गः संसर्गस्तस्मात्, पापैः कल्मः, मुच्यमानस्त्यज्यमान इव, रराज शुशुभे । उत्प्रेक्षालङ्कारः ॥ ६ ॥
तन्विति-तदनु तदनन्तरम्, सुरवारणं देवगजम्, आरूढोऽधिष्टितः, पार्श्वद्वये तटयुगले विधूयमानाभ्यां कम्प्यमानाभ्याम्, मुखे वदने कमलस्य पद्मस्य भ्रान्त्या सन्देहेन समागतं समायातं यद्धंसमिथुनं मरालदम्पती तस्य शङ्कावहाभ्यां सन्देहधारकाभ्याम्, अनुरक्ता प्राप्तानुरागा या यक्षाधिपराज्यलक्ष्मीः सुदर्शनराज्यश्रीस्तया प्रहिताः प्रेरिता ये कटाक्षाः केकरास्तेषां छटाभ्यामिव श्रेणिभ्यामिव, ऊर्ध्वप्रसृतमुपरि विस्तृतं यहन्तावलदन्तयुगलं द्विरदरदनयुग्मं तस्मान्निगलन्त्या निःसरन्त्याः कान्तेर्दीप्तेः कल्लोलो तरङ्गो ताभ्यामिव, कमलशशाङ्कयोः पद्मचन्द्रयोः, विजयेन पराभवेण, मुखमभितो वक्त्रस्योभयपार्श्वयोः, सेवमानाभ्यां शुश्रूषांकुर्वाणाभ्याम्, कीर्तिशावकाभ्यामिव यशोबालकाभ्यामिव, भुजदण्डयो हुदण्डयोर्वास्तव्या निवासिनी या जयलक्ष्मीविजयश्रीस्तस्या मन्दहास्यरुचेः स्मितकान्तेः पूराभ्यामिव प्रवाहाभ्यामिव, सीराब्धेः क्षीरसागरस्य डिण्डीरोऽब्धिकफस्तस्य चयाभ्यामिव समूहाभ्यामिव, चामराभ्यां बालव्यजनाभ्याम् , विभ्राजितः शोभितः, यशसा कीर्त्या विजिततया पराभूतत्वेन, सेवार्थं शुश्रपार्थम्, आगतेन प्राप्तेन, परितो लम्बमानं समन्ताल्लम्बमानं मुक्ताफलच्छलं मौक्तिकव्याज तारामण्डलं नक्षत्रसमूहस्तेन मण्डितं शोभितं यच्चन्द्रबिम्बं विधुमण्डलं तेनेव, कीर्तिरेव यश एव क्षीरवाराशिः पयःसागरस्तस्य फेनपुञ्जेनेव डिण्डीरसमूहेनेव, मुखे वदने चन्द्रभ्रमेण

Page #151

१४
जीवन्धरचम्पूकाव्ये
धवलातपत्रेण विराजितः, सकलदिविजकुड्मलीकृताञ्जलिकञ्जपुञ्जमध्यराजहंसायमानः, शिखावलकुलनृत्यकलाविलाससम्पादकैर्गभीरतरतूर्यनिनादैर्वाचालितदशदिक्तटः, निरन्तरदन्दह्यमानकालागुरुधूमरेखया धवलातपवे शशिशङ्कासमागतविधुन्तुदसम्भाव्यमानया सुरभितसविधप्रदेशः, निरन्तरनिःसरत्पदनखकान्तिभिर्निजाक्रमणभिन्नकुम्भस्थलविगल मौक्तिकनिचयशङ्कामङ्कुरयन , एकदोदितकोटिसूयैरिव विमानारूढैयक्षैः परितःस्तूयमानवैभवः, नटन्तीः सौदामिनीलता इव त्रिदशवनिता निःसरदपाङ्गसुधातरङ्गिणीमध्ये भुजोल्लासितलास्यलीलावशेन मवन्तीरिव समाकलयन , शनैः शनैवृन्दारकवन्दिसन्दोहपापठ्यमानविरुदावलिमुखरीकृतकन्दरतया प्रतिध्वानवशेन स्वयमपि स्तुतिमाचरन्तमिव चन्द्रोदयनामानं भूमिधरमेत्य, तत्र विचित्ररत्नमयमण्डपमध्ये सरभससन्नाहैरमृतान्धःसमूहैः समानीतं मूर्तमिव सकलानुरागं पद्मरागमयं सिंहविष्टरमलञ्चकार ।
प्रगेदुः पटहास्तत्र प्रतिध्वानितकन्दराः ।
गायन्त्यो मञ्ज किन्नर्यो ननृतुश्च समन्ततः ।। १० ।। ततः कलशवारिधि प्रति चचाल यक्षाधिपः
सुरैः करसरोरुहाञ्चितसुवर्णकुम्भैः सह । शशिसन्देहेन समागतः समायातो यः परिवेयः परिधिस्तेनेव, सुरकराम्बुरुहेण देवपाणिपद्मन विश्तं सन्धारितं कनकदण्डरुचिरं सुवर्णदण्डसुभगं च यद् धवलातपत्रं श्वेतच्छत्रं तेन, विराजितः शोभितः, सकलदिविजानां समस्तदेवानां कुड्मलीकृतो योऽञ्जलिकापुञ्जो हस्तबन्धकमलसमूहस्तस्य मध्ये राजहंस इवाचरतीति राजहंसायमानो मरालायमानः, शिखावलकुलस्य मयूरसमूहस्य यो नृत्यकलाविलासस्ताण्डवकलाविभ्रमस्तस्य सम्पादका विधायकास्तैः, गभीरतराश्च ते तूर्यनिनादाश्चेति तैस्तारतरवादिवशब्दैः, वाचालिता मुखरिता दशदिक्तटा दशाशातीराणि येन सः, धवलातपत्रे शुक्लच्छत्रे, शशिशङ्कया चन्द्रभ्रान्त्या समागतः सम्प्राप्तो यो विधुतुदो राहुस्तेन सम्भाव्यमाना समुत्प्रेक्ष्यमाणा तया, निरन्तरमनवरतं दन्दह्यमानः पुनःपुनरतिशयेन वा दह्यमानो यः कालागुरुः कृष्णागुरुस्तस्य धूमरेखा धूम्र श्रेणिस्तया, सुरभितः सुगन्धितः सविधप्रदेशो निकटप्रदेशो यस्य सः, निरन्तरं सततं निःसरन्त्यो निर्गलन्त्यो याः पदनखकान्तयश्चरणनखरदीप्तयस्ताभिः, निजाक्रमणेन स्वाधिष्ठानेन भिन्नं विदारितं यत्कुम्भस्थलं गण्डस्थलं तस्माद्विगलन्पतन् यो मौक्तिकनिचयो मुक्ताफलसमूहस्तस्य शङ्का सन्देहम्, अङ्कुरयन्नुत्पादयन् , एकदा युगपद् उदिता उद्गता ये कोटिसूर्याः कोटिसंख्याप्रमितदिवाकरास्तैरिव, विमानरूढव्योमयानाधिष्ठितः, यतैय॑न्तरामरविशेपैः, परितः समन्तात् , स्तूयमानं श्लाध्यमानं वैभवमैश्वर्यं यस्य सः, नटन्तीनृत्यं कुर्वन्तीः सौदामिनीलता इव विद्युद्वल्लरीरिव, त्रिदशवनिता देवागनाः, निःसरन्तो निर्गलन्तो येऽपाङ्गाः कटाक्षास्त एव सुधातरङ्गिणी पीयूपसरित् तस्या मध्ये, भुजाभ्यां बाहुभ्यामुल्लासिता प्रकटिता या लास्यलीला नृत्यकेलिस्तस्या वशेन, प्लवन्तीरिव तरन्तीरिव, समाकलयन्पश्यन् , शनैः शनैः मन्दं मन्दं क्रमश इति यावत् , वृन्दारका देवा एव वन्दिसन्दोहाः स्तुतिपाठकसमूहास्तैः पापठ्यमाना पुनःपुनरतिशयेन वा पध्यमाना या विरुदावलिः कीर्तिगाथा तया मुखरीकृतकन्दरतया वाचालितगह्वरतया, प्रतिध्वानवशेन प्रतिध्वनिवशेन, स्वयमपि स्वतोऽपि, स्तुति स्तवनम्, आचरन्तमिव कुर्वन्तमिव, चन्द्रोदयनामानं चन्द्रोदयाभिधानम्, भूमिवरं पर्वतम्, एत्य प्राप्य, तत्र चन्द्रोदयपर्वते, विचित्रो विलक्षणो यो रत्नमयमण्डपो मणिमयास्थानं तस्य मध्ये, सरमसः सवेगः सन्नाह उद्योगो येषां तैः, अमृतं पीयूपमन्धो भोजनं येपां तेऽमृतान्धसस्तेपां समूहास्तैः, समानीतं प्रापितम्, भूतं सदेहम्, सकलानुरागमिव सर्वप्रीतिपुञ्जमिव, पद्मरागमयं लोहितकमणिनिर्मितम्, सिंहविष्टरं सिंहासनम्, अलञ्चकार भूपयामास ।
प्रणेदुरिति-तत्र मण्डपे, प्रतिध्वानिताः प्रतिनादिताः कन्दरा गुहा यैस्ते, पटहा आनकाः प्रणेदुः प्रणदन्ति स्म, मञ्जु मनोहरं यथा स्यात्तथा, गायन्न्यो गानं कुर्वन्त्यः, किन्नर्यः किन्नरस्त्रियः, समन्ताद् विप्वग, ननृतुश्च नृत्यन्ति स्म च ॥१०॥
ततः कलशवारिधिमिति-ततस्तदनन्तरम्, यक्ष धिपः सुदर्शनः, करसरोरुहेष पाणिपद्मेष्वञ्चिताः

Page #152

पञ्चमो लम्भः
सतां पथि समावहन्विततसान्ध्यमेघभ्रम
किरीटमणिकान्तिभिः सुरपचापसम्भावनाम् ॥ ११ ॥ एते देवाः पूर्वमागत्य लक्ष्मों धेनुं चिन्तारत्नम यांश्च हुत्वा ।
आशापाशादागतास्ते पुनश्चेत्येवं दुग्धाम्भोधिरात ररास ॥ १२ ॥ ततश्च, कुरुवीरं धैर्यगुणेन स्पर्धमानश्चन्द्रोदयगिरिस्तदीयपादस्पर्शेन कृतार्थतामाससाद, अहमपि गाम्भीर्ययशोभ्यां स्पर्धमानस्तदीयसर्वाङ्गस्पर्शन कृतकृत्यतामनुभवामि, इति चलाचलवीचिबाहुभिर्नृत्यत इव फेनकूटेन, घोषकपटेन चाट्टहासमातन्वानस्येव, दुग्धसागरस्य पयोभिः पूरितान्कनककलशान्बिभ्राणास्ते यक्षाध्यक्षमुखाः, सत्वरमागत्याभिषेकमङ्गलं कर्तुमारभन्त ।
यक्षेशमुख्यकरलम्भितहेमकुम्भ
पङ्क्तेः पपात कुरुकुञ्जरमूनि तोयम् । सन्ध्याभ्रसङ्घविगलद्विमलाम्बुवर्षे
प्रालेयशैलशिखरान इवातिसान्द्रम् ॥ १३ ॥ समापिते साध्वभिपेकमङ्गले निलिम्पकान्तानयनान्तवारिभिः । परीतमूर्तिः पुनराबभावसौ पयोऽधिपूरैरिव सिच्यमानः ।। १४ ॥
शोभिताः सुवर्णकुम्भाः काञ्चनकलशा येषां तैः, सुरैर्देवैः, सह सार्धम्, सतां नक्षत्राणाम्, पथि मार्गे गगन इति यावत्, विततानां व्याप्तानां सान्ध्यमेघानां पितृप्रसूवारिदानां भ्रमं सन्देहम्, किरीटमणिकान्तिभिमौलिरत्नदीप्तिभिः, सुरपचापस्य शक्रशरासनस्य सम्भावना समुत्प्रेक्षा ताम् च, समावहन उत्पादयन् , कलशवारिधि क्षीरसागरम्, प्रति, चचाल चलति स्म । पृथ्वीच्छन्दः ॥११॥
एते देवा इति-एते दृश्यमाना इमे, देवाः सुराः, पूर्व पुरा, आगत्य समेत्य, लक्ष्मी श्रियम्, धेनुं सुरगवीम्, चिन्तारत्नं चिन्तामणिम्, अन्याँश्च कल्पवृक्षादीन् , हृत्वा समादाय, गता इति शेपः । ते देवाः, आशापाशात् तृष्णाबन्धात् , पुनर्भूयः, आगताः प्राप्ताः, इत्येवम् इति प्रकारेण, दुग्धाम्भोधिः क्षीरसागरः आत्तं पीडितं यथा स्यात्तथा, ररास शब्दञ्चकार । उत्प्रेक्षा । शालिनीच्छन्दः 'शालिन्युक्ता म्तो तगौ गोऽब्धिलोकैः' इति लक्षणात् ।।१२॥
ततश्चेति-ततश्च तदनन्तरञ्च, धैर्यमेव गुणस्तेन स्थैर्यगुणेन, कुरुवीरं जीवन्धरम्, स्पर्धमानः स्पर्धा कुर्वाणः, चन्द्रोदयगिरिश्चन्द्रोदयाभिधानपर्वतः, तदीयपादस्य कुरुवीरचरणस्य स्पर्शः स्पर्शनं तेन कृतार्थतां कृतकृत्यताम्, आससाद प्राप, अहमपि दुग्धसागरोऽपि, गाम्भीर्यञ्च यशश्चेति गाम्भीर्ययशसी ताभ्याम् अगाधत्वकीर्तिभ्याम्, स्पर्धमानोऽसूयन् , तदीयस्य कुरुवीरीयस्य सर्वाङ्गस्य सर्वशरीरस्य स्पर्शः सम्बन्धस्तेन कृतकृत्यताम्, कृतार्थताम्, अनुभवामि, इति हेतोः, चलाचला अतिशयेन चला वीचय एव तरङ्गा एव बाहवस्तैः, फेनकूटेन डिण्डीरपिण्डेन, नृत्यत इव नृत्यं कुर्वत इव, घोषकपटेन गर्जितव्याजेन, अट्टहास सशब्दोच्चहासम्, आतन्वानस्येव विस्तारयत इव, दुग्वसागरस्य क्षीरपाथोधेः, पयोभिर्जलः, पूरितान् भृतान्, कलशान् कुम्भान् , बिभ्राणा दधानाः, यक्षाध्यक्षमुखाः सुदर्शनप्रधानाः, देवाः, सत्वरं शीघ्रम्, आगत्य समेत्य, अभिषेकमङ्गलं मङ्गलस्नानम्, कतुं विधातुम् , आरभन्त उपचक्रमिरे ।
। हिमाचलस्य शिखराग्रं शृङ्गाग्रं तस्मिन् , अतिसान्द्रम् अतिनिविडम्, सन्ध्याभ्रसङ्घात्सन्ध्यावारिदव्यूहाद् विगलपतत् यद्विमलाम्ब्रुवर्ष निर्मल नीरवृष्टिस्तद्वत् , कुरुकुञ्जरमूर्ध्नि जीवन्धरोत्तमाङ्गे, यक्षेशः सुदर्शनो मुख्यः प्रधानो येषां ते यक्षेशमुख्यास्तेषां पक्तिस्तस्याः, तोयं जलम् , पपात पतति स्म । वसन्ततिलकाछन्दः ॥१३॥
समापित इति-अभिषेकमङ्गले स्नपनकल्याणके, साधु सम्यग् यथा स्यात्तथा, समापिते निष्टापिते सति, निलिम्पकान्तानां निर्जरनारीणां नयनान्ता एव कटाक्षा एव वारीणि जलानि तैः, परीता व्याशा मूर्तिः शरीरं यस्य तथाभूतः, असौ जीवन्धरः, पुनर्भूयः, पयोऽधिपूरैः पयसां दुग्धानामधिपूरैर्भूरि प्रवाहैः अथवा
TOTTG-त्रावर
-प्रालेयशं

Page #153

१६
जीवन्धरचम्पूकाव्ये ततो दिव्याम्बरधरो मणिभूषणमण्डितः । रेजे जीवन्धरस्वामी सचापशरदभ्रवत् ॥ १५ ॥ यक्षाधिपार्पितं कल्पवृक्षाञ्चितफलादिकम् ।
जग्राह जीवकस्वामी निग्राहचतुरो द्विपाम् ।। १६ ॥ ततः क्रमेण यक्षाध्यक्षेणोपदिष्टं कामरूपविधानगानविषहानशक्तियुक्तं चिरनं मन्त्ररत्नं बहुमन्यमानः, 'एकहानमात्रेण राज्यलक्ष्मीकटाक्षा-प्रवेक्ष्यसि' इति तद्वचनेन सन्तुष्टः, सन्ततं प्रश्रयवशंवदैर्यतैः सम्भाव्यमानः कुरुवीरः, कदाचिद्देशान्तरदिदृक्षामिङ्गितैर्यक्षाध्यक्ष ज्ञापयामास ।
मनीपितं तस्य कुरूत्तमस्य ज्ञात्वा मनीषी स हि यक्षराजः ।
मार्गस्य भङ्गी स्फुटतोऽभिधाय सम्प्रापयामास तदद्रिसीमाम् ॥ १७ ॥ तदनु कुरुवंशकेसरी केसरीव तत्र तत्र निर्भय एव विहरन् , क्वचिदतिविततानोकहकुलविलसितमसूर्यपश्यं तरक्षुमृगाधिष्ठानम् , कचन तरुपण्डे कादम्बिनीभ्रान्त्या दूरोन्नमितकेकागर्भकण्ठं प्रबलपुरोवातसन्ताडितशिखण्डं नीलकण्ठम् , कुत्रचिन्महागुल्मान्तरकुडुम्बिशबरकदम्बकम् , कुत्र च
पयोऽब्धिपूरैः क्षीरसागरप्रवाहैः सिच्यमान इत्र समुच्यमण इव, आबभौ शुशुभे । उत्प्रेक्षालङ्कारः । उपेन्द्रवज्रावृत्तम् ॥१४॥
__तत इति--ततस्तदनन्तरम् , दिव्याम्बरधरः स्वर्गीयवस्वधारकः, मणिभूपणै रत्नालङ्कारैर्मण्डितः शोभितः, जीवन्धरस्वामी सात्यन्धरिः, सचापशरदभ्रवत् सशक्रशरासनशरन्मेघ इव, रेजे शुशुभे । उपमालङ्कारः ॥१५॥
___यक्षाधिपार्पितमिति-द्विपां शत्रूणाम् , निग्राहे दमने चतुरो दक्ष इति निग्राहचतुरः जीवकस्वामी जीवन्धरः, यक्षाधिपेण सुदर्शनेनार्पितं प्रदत्तमिति यक्षाधिपार्पितम्, कल्पवृक्षेषु सुरतरुष्वञ्चितं शोभित यत्फलादिकं फलप्रभृतिकं तत्, जग्राह गृह्णाति स्म ॥१६॥
ततः क्रमेणेति-ततस्तदनन्तरम्, क्रमेण क्रमशः, यक्षाध्यक्षेण सुदर्शनेन, उपदिष्टं निर्दिष्टम्, कामरूपविधानं च, गानं च, विषहानञ्चेति कामरूपविधानगानविपहानानि तेषां शक्तिः सामर्थ्य तया युक्तं सहितम्, चिरत्नं प्राचीनम् , मन्त्ररत्न मन्त्रश्रेष्टम् , बहु मन्यमानः समादरेण स्वीकुर्वाणः, 'एकहायनमात्रेग एकवर्पमात्रेण, राजलचम्या नृपतिश्रियाः कटाक्षा अपाङ्गास्तान् प्रवेच्यसि प्राप्स्यति', इत्येवम् , तद्वचनेन, तत्कथनेन, सन्तुष्टः सम्प्रीतः, सन्ततं निरन्तरम् , प्रश्रयवंशवदैर्विनयानुकूलः, यक्षय॑न्तरामरैः, सम्भाव्यमानः सक्रियमाणः, कुरुवीरो जीवन्धरः, कदाचिजातुचित्, इङ्गितैश्चेष्टितैः, यक्षाध्यक्ष सुदर्शनम्, देशान्तराणां . जनपदान्तराणां दिदृक्षां द्रष्टुमिच्छाम् , ज्ञापयामास कथयामास ।
मनोषितमिति–हि निश्चयेन, मनीषी बुद्धिमान् , स पूर्वोक्तः, यक्षराजः सुदर्शनः, तस्य पूर्वोक्तस्य, कुरूत्तमस्य जीवन्धरस्य, मनीषितमभिलषितम्, ज्ञात्वा बुद्ध्वा, मार्गस्य वर्त्मनः, भङ्गी परम्पराम , स्फुटतः स्पष्टप्रकारेण, अभिधाय निगद्य, तदद्रिसीमाम् तत्पर्वतावधिम् , सम्प्रापयामास लम्भयामास, तमिति शेषः ॥१७॥
तदन्विति तदनु तदनन्तरम्, कुरुवंशकेसरी कुरुकुलसिंहः, जीवन्धर इति यावत्, केसरीव सिंह इव, तत्र तत्र तेषु तेषु प्रदेशेषु, निर्भय एव भीतिरहित एव, विहरन् विहारं कुर्वन् , क्वचित्कुत्रचित् , अतिविततमतिविस्तृतं यदनोकहकुलं वृक्षसमूहस्तेन विलसितं शोभितम् , न सूर्यं पश्यतीत्यसूर्यपश्यं सघनत्वासूर्यदर्शनरहितम् , तरक्षवश्व मृगादनाश्च मृगाश्च हरिणाश्चेति तरक्षुमृगास्तेषामधिष्टानं निवासस्थानम् , क्वचन कुत्रापि, तरुषण्डे वृक्षसमूह, कादम्बिन्या मेघमालाया भ्रान्तिस्सन्देहस्तया, दूरेणोन्नमितो दूरोन्नमितः केका मयूरवाणी गर्ने मध्ये यस्य स केकागर्भः, केकागर्भश्चासौ कण्ठश्चेति केकागर्भकण्ठः, दूरोन्नमितः केकागर्भकण्ठो यस्य तम् , प्रबलेन दृढेन पुरोवातेन सम्मुखागतवायुना सन्ताडितः समाहतः शिखण्डो बहं यस्य तम्, नीलकण्ठं मयूरम, कुत्रचित्क्वचित् , महागुल्मान्तरेषु दीर्घस्तम्बमध्येषु कुटुम्बयते वसतीति महागुल्मा

Page #154

पञ्चमो लम्भः
६७ नीपपादपस्कन्धनिपण्णशुण्डादण्डं करिणीसहायं शुण्डालमण्डलम् , कुत्रचित्स्तनन्धयशिशुसंरुद्धां हरिणीं भुग्नग्रीवमवलोकयन्तं धावमानहरिणम् , कुत्रचन दशनान्तरस्थिततृणकवलच्छेदशब्दं नियम्य व्याजिह्माङ्गः कुरङ्गैः श्रूयमाणगानकलाप्रवीणं किरातस्त्रैणम्, कचन गर्जनतर्जितस्तम्बेरमनिचयं मृगेन्द्रचयम, कुत्रचिद्भूधरीकारमजगरनिकरं पश्यन् , क्रमेणातिलविन्तविपिनपथः, क्वचिदरण्ये समुद्गतधूमपरीताभ्रऋषभूमिरुहतया सजलजलधरश्यामलं तरुनिकरमिव कुर्वन्तं सोपघटचटात्कारेणाट्टहासमिवातन्यानमतिवेगसमाक्रान्तकाननं दवदहनं ददर्श ।
असूर्यम्पश्येषु प्रचुरतरुपण्डान्तरतल
प्रदेशेष्वत्यन्तं यदुपितमभूदन्धतमसा । तदग्नित्रासेनोद्यतमिव तदा धूमपटलं
__ तमालस्तोमाभं गगनतलमालिङ्गय ववृधे ।। १८ ।। दवानलोद्गता धूम्या महती गगनश्रिया ।
घृतनीलपटीवासौ बभौ व्याप्रदिगन्तरा ।। १ ।। तदानीं दवहुताशनपरीतं विपिनम् , अनलवृद्धिलिङ्गः विस्फुलिङ्गरुडुनिकरमिव, देदीप्यमान
न्तरकुटुम्बि, तच्च तच्छबरकदम्बकञ्च भिल्लसमूहश्चेति तत् । कुत्र च क्वापि, नीपपादपानां कदम्बवृक्षाणां स्कन्धेषु प्रकाण्डेषु निपण्णः स्थापितः शुण्डादण्डः करदण्डो यस्य तत् । करिणीनां हस्तिनीनां सहायस्तम, हस्तिनीसहितमिति यावत्, शुण्डालमण्डलं हस्तिसमूहस्, कुत्रचित् क्वचित् , स्तनंधौदुग्धपायिभिः शिशुभिः शावकैः संरुद्धा बाधितगमना ताम्, हरिणी मृगीम्, भुग्ना वक्रीकृता ग्रीवा कण्ठो यस्मिन्कर्मणि तद्यथा स्यात्तथा, अवलोकयन्तं पश्यन्तम्, धावमानश्चासौ हरिणश्चेति तं पलायमानमृगम्, कुत्रचन क्वापि, दशनान्तरे दन्तमध्ये स्थितस्य विद्यमानस्य तृणकबलस्य शष्पग्रासस्य च्छेदशब्दः खण्डनध्वनिस्तम्, नियम्य निरुध्य, व्याजिह्माङ्गरायतशरीरैः, कुरङ्गैहरिणः, श्रूयमाणाकर्ण्यमाना या गानकला गायनचातुरी तस्यां प्रवीणं निपुणम्, किरातस्त्रैणं शबरस्त्रीसमूहम्, क्वचन क्वापि, गर्जनेन स्वशब्देन तर्जितो भर्त्सितः स्तम्बेरमनिचयो हस्तिसमूहो येन तम्, मृगेन्द्रचयं सिंहसमूहम्, कुत्रचित्क्वचित् , भूधराकारं पर्वताकृतिम्, अजगरनिकरं शयुसमूहम् 'अजगरे शयुवाहस इत्युभौ' इत्यमरः, पश्यन् विलोकयन् , क्रमेण क्रमशः, अतिलचितविपिनपथो व्यतिक्रान्तारण्यमार्गः सन् , क्वचिन्कुत्रचित् , अरण्ये वने, समुद्गतेन समुत्पतितेन धूमेन धूनेण परीता व्याला अभ्रङ्कपभूमिरुहा उत्तुङ्गपादपा येन तस्य भावस्तत्ता तया, तरुनिकरं वृक्षसमूहम्, सजलजलधरैर्जलभृतपयोधरैः श्यामलमिव मलिनमिव, कुर्वन्तं विदधानम्, प्लोपेण दाहेन यश्चटचटात्कारश्चटचटशब्दविशेषस्तेन, अट्टहासं सशब्दहास्यम्, आतन्वानमिव विस्तारयन्तमिव, अतिवेगेन प्रबलरयेण समाक्रान्तं काननं वनं येन तम्, दवदहनं वनानलम्, ददर्श विलोयामास ।
असूर्यम्पश्येष्विति-यत्, अन्धतमसं गाढतिमिरम्, 'अबसमन्धेभ्यस्तमसः' इत्यच , सूर्य न पश्यन्तीत्यसूर्यम्पश्यास्तेषु सूर्यप्रकाशरहितेपु, प्रचुरतरुपण्डस्य प्रभूतवृक्षसमूहस्यान्तरतलप्रदेशा मध्यतलस्थानानि तेपु, अत्यन्तं प्रचुरं यथा स्यात्तथा, उपितं कृतनिवासम् , अभूद् बभूव, तदा तस्मिन्काले, अग्निवासेन वह्निभयेन, उद्यतं समुत्पतितम्, तदिव अन्धतमसमिव, तमालस्तोमाभं कालस्कन्धसमूहसदृशम्, धूमपटलं धूम्रसमूहः, गगनतलं नभःस्थलम्, आलिङ्गय समाश्लिष्य, ववृधे वृद्धिंगतो बभूव । उत्प्रेक्षा। शिखरिणीवृत्तम् ।
दवानलोद्गतेति-व्याप्तमाच्छादितं दिगन्तरं काष्ठान्तरालं यया सा, दावानलावनाग्नेरुद्गता समुत्पतिता, महती विशाला, असौ धूमानां समूहो धूम्या धूम्रश्रेणिः, गगनश्रिया नभोलपम्या, पृतनीलपटीव तश्यामलसाटिकेब, बभौ शुशुभे । रूपकोन्प्रेक्षे ॥ १६ ॥
तदानीमिति-तदानीं तस्मिन् काले, दवहुताशनेन वनवह्निना परीतं व्याप्तम्, विपिनं गहनम्, अनलवृद्धरग्निवृद्धलिङ्गानि चिह्नानि तैः, विस्फुलिङ्गरग्निकणैः, उदितः समुद्गत उडुनिकरो नक्षत्रसमूहो

Page #155

जीवन्धरचम्पूकाव्ये
कीलाकलापैः सन्ध्यारागरञ्जितमिव, धूमस्तोमेन ध्वान्तदन्तुरितमिव, ज्वलज्ज्वलनेन सन्ध्यारक्तचन्द्रबिम्बचुम्बितं नभस्तमिव, व्यराजत ।
तदा हरिणमण्डलं हुतवहाक्रमत्रासतो
विलोलनयनाञ्चलैर्विजितबालनीलोत्पलैः । दवानलविनाशनप्रथितवेगकूलङ्कपां
कलिन्दगिरिनन्दिनीं कलयति स्म कल्लोलिनीम् ।। २० ॥ तदनु धूमस्तोमचुकारेण ज्वालाकलापफटफटात्कारेण शबरजनहाहाकारेण तन्मध्यनिरुद्धसत्त्वयूथार्तविरावेण च बधिरीकृतदिशावशावल्लभे हुताशसन्त्रासधावमानवनदेवताशिथिलकवरीनिकरपरिशीलितसाम्यया धूम्ययान्धीकृतसकललोके वैश्वानरे विजम्भिते, भाविमेघपटलशम्पागर्जितानि धूमस्तोमज्वालादहनचटचटात्कारैः परिहसदिव काननमराजत ।
अनेकपकुलं तत्र दह्यमानं दवाग्निना ।
त्रातुमैच्छदयापूरजलधिः कुरुकुञ्जरः ।। २१ ॥ तस्याकूतमवेत्य यक्षपतिना वेगेन सङ्कल्पिता
जीमूता वियदङ्गणे परिणता धूमप्रकारा इव ।
यस्मिस्तद्वत् देदीप्यमाना जाज्वल्यमानाश्च ते कीला कलापाश्च ज्वालासमू हाश्चेति तैः, सन्ध्यारागेण पितृप्रसूकालिकारुणिम्ना रञ्जितमिव लोहितीकृतमिब, धूमस्तोमेन तमःसमूहेन, ध्वान्तदन्तुरितमिव तिमिरव्याप्तमिव, ज्वलज्ज्वलनेन ज्वलद्वह्निना,, सन्ध्यारक्त सन्ध्यालोहितं यच्चन्द्रबिम्बमिन्दुमण्डलं तेन चुम्बितं सहितम्, नभस्तलमिव गगनतलमिव, व्यराजत व्यशोभत ।
तदा हरिणमण्डलमिति तदा तस्मिन् काले, हरिणमण्डलं कुरङ्गसमूहः, हुतवहस्य दावानलस्याक्रम आक्रमणं तस्मात् त्रासो भयं तस्मात् , विजितानि शोभया पराजितानि बालनीलोत्पलानि नवनीलनलिनानि यस्तैः, दवानलेन वनवाहिना यविनाशनं नाशस्तेन प्रथितो वृद्विङ्गतो यो वेगो रयस्तेन कलङ्कपा तटघर्षिणी ताम्, कलिन्दगिरिनन्दिनी यमुनाम्, कल्लोलिनी सरितम्, कलयति रम समुत्पादयामास । दवानलदाहाद्विभीतो हरिणसमूहः स्वस्य नीलनीलैनयनाञ्चलैः काननं श्यामलञ्चकारेति भावः, पृथ्वीवृत्तम् ॥ २० ॥
तदग्विति-तदनु तदनन्तरम्, धूमस्तोमस्य धूम्रसमूहस्य चुकारेणाव्यक्तशब्दविशेषेण, ज्वालाकलापस्यार्चिःसमूस्य फरफटात्कारेणाव्यक्तशब्दविशेषेण, शबरजनस्य भिल्लजनस्य हाहाकारेण दुःखसूचकशब्दविशेषेण, तन्मध्ये दावानलमध्ये निरुद्धं संरुद्धगमनं यत्सत्त्वयूथं प्राणिसमूहस्तस्यातविरावेण दुःखशब्देन च, बधिरी कृताः श्रवणशक्तिशून्यीकृता दिशावशावल्लभाः काष्टाकरिणो येन तस्मिन् , हुताशसंत्रासेन पावकभयेन धावमानाः पलायमाना या वनदेवताः काननाधिष्ठातृदेव्यस्तासां शिथिलः स्रंसमानो यः कबरीनिकरः केशपाशसमूहस्तेन परिशीलितमनुभूतं साम्यं सादृश्यं यया तया, धूमानां समूहो धूम्या तया धूमसमूहेन, अन्धीकृता विलोकनसामर्थ्यशून्यीकृताः सकललोका निखिलजना येन तस्मिन् , वैश्वानरे वह्नी, विजम्भिते वृद्विङ्गते सति, धूमस्तोमश्च धूम्रसमूहस्य, ज्वालाश्चा:पि च दहनचटचटात्काराश्च पावकाव्यक्तशब्दविशेषाश्चेति धूमस्तोमज्वालादहनचटचटाकारास्तैः, भाविमेघपटलञ्च शम्पा च गर्जितश्चेति भाविमेघपटलशम्पागर्जितानि भविष्यद्वारिदसमूहसौदामिनीस्तनितानि, परिहसदिव विडम्बयदिव, काननं वनम्, अराजत शुशुभे ।
अनेकपकुलमिति-दयापूरस्य कारुण्यप्रवाहस्य जलधिः सागरः कुरुकुञ्जरो जीवन्धरः, तत्र कानने, दवाग्निना वनानलेन, दह्यमानं प्लुष्यमाणम्, अनेकपकुलं हस्तिसमूहम्, त्रातुं रक्षितुम्, ऐच्छत् वाञ्छति स्म ॥२१॥
तस्याकूतमिति-तस्य जीवन्धरस्य आकृतमभिप्रायम्, अवेत्य ज्ञात्वा, यक्षपतिना सुदर्शनेन, वेगेन रयेण शीघ्रमिति यावत् । सङ्कल्पिता रचिताः वियदङ्गणे नभश्चत्वरे, परिणताः परिणाम प्राप्ताः, धूम्रप्राकारा

Page #156

पञ्चमो लम्भः
88
उद्यर्जितपाटिताखिलमहादिग्भित्तयस्तत्क्षणं
__वर्षे हर्पितजीवका विदधिरे कल्पान्तमेघायिताः ।। २२ ।। यक्षेन्द्रकल्पितघनाघनमण्डलं त
चक्रेऽभिषेचनमरण्यगजबजस्य । वारांनिधेविमलशीतपयःप्रवाहै
र्यक्षाधिराज इव कौरवकुञ्जरस्य ॥२३।। तथा हिसौदामिनीसुभगनर्तकरीवितान
मभ्रं शिखावलकुलं पटुवन्दिवर्गः । मेघारवः सकलवाद्यरवस्तरूणां
गुच्छाः समीरचलिताः किल चामराणि ||२४॥ तदनु परिरक्षितानि शुण्डालमण्डलानि तरुपण्डानि च विटपसंसक्तविन्दुत्करनिपतनव्याजेनानन्दबाष्पमुकुलान्युत्सृजन्ति विलोकमानः, सन्तोषेण तस्माद्वनान्निर्गत्य, तत्र तत्र मानुषरूपिण्या धर्मरक्षिण्या यक्षिण्या परिचर्यमाणः, तीर्थस्थानानि पूजयन , क्रमेण कुममल्लः पल्लवदेशमानशे।
सञ्चरंस्तत्र सन्तोषात्पञ्चबाणः कुरूत्तमः।
धावमानानभिमुखं ददर्श पथि कांश्चन ।।२५।। इव धूम्रशाला इव स्थिताः, उद्यद्गर्जितेन समुद्भवत्स्तनितेन पाटिताः खण्डिता अखिला : समस्ता महादिग्भित्तयो महाकाष्ठाकुड्या यैस्ते, हर्षिताः प्रसादिता जीवा दावानलपतिताः प्राणिनो यैस्त इति हर्षितजीवकाः, हर्षितो जीवको जीवन्धरो यैस्त इति वा, कल्पान्तमेघा इव प्रलयवारिदा इवाचरिता इति कल्पान्तमेघायिताः, जीमूता मेघाः, तत्क्षणं तत्कालम्, वर्ष वृष्टिम्, विदधिरे चक्रिरे । शार्दूलविक्रीडितं वृत्तम् ॥२२॥
यक्षेन्द्रति-तत् पूर्वोक्तम्, यक्षेन्द्रेण सुदर्शनेन कल्पितं निर्मापितं यद् घनाधनमण्डलं मेघसमूहस्तत्, वारांनिधेः सागरस्य, विमलशीतपयःप्रवा हैनिमलशिशिरसलिलपूरैः, कौरवकुञ्जरस्य जीवन्धरस्य, यक्षाधिराज इव सुदर्शन इव, अरण्यगजबजस्य काननकरिकलापस्य, अभिपेचनं परितः स्नपनम्, चक्रे विदधे । उपमा । वसन्ततिलकावृत्तम् ॥२३॥
तथाहि-तदेव स्पष्टीकुरुते ।
सौदामिनीति-सौदामिनी तडित् , सुभगनर्तकरी मनोज्ञलासिका, अभ्रं गगनं मेघो वा, वितानमुल्लोचः, शिखावलकुलं मयूरसमूहः पटुवन्दिवर्गो विदग्धमागधगणः, मेघारवो घनाघननादः, सकलवाद्यरवो निखिलवादित्रसमूहः, तरूणां वृक्षाणाम्, समीरचलिताः पवनप्रकम्पिताः गुच्छाः स्तवकाः, चामराणि बालव्यजनानि, बभूवुरिति शेपः, किलेति वार्तायाम् ॥२४॥
तदन्विति तदनु वर्षानन्तरम्, परिरक्षितानि परित्रातानि, शुण्डालमण्डलानि हस्तिसमूहान्, विटपसंसक्ताः शाखालग्ना ये बिन्दूत्कराः पृषतासमूहास्तेषां व्याजेन दम्भेन, आनन्दबाप्पमुकुलानि हर्षाश्रकुड्मलानि, उत्सृजन्ति त्यजन्ति, तरुपण्डानि च वृक्षसमूहांश्च, विलोकमानः पश्यन् , सन्तोषेण हर्षेण, तस्मात् दवानलाधिष्ठितपूर्वात्, वनात् काननात्, निर्गत्य बहिरागत्य, तत्र तत्र तेषु तेषु स्थानेषु, मानुषरूपिण्या मनुष्याकारधारिण्या, धर्मरक्षिण्या जिनशासनरक्षिकया, यक्षिण्या व्यन्तरदेव्या, परिचर्यमाणः समुपास्यमानः, तीर्थस्थानानि पुण्यक्षेत्राणि, पूजयन् वन्दमानः, कुरुमल्लो जीवन्धरः, क्रमेण क्रमशः, पल्लवदेशं पल्लवाभिधानजनपदम्, आनशे प्राप।
सञ्चरन्निति-तत्र पल्लवजनपदे, सन्तोषान्मोदात्, सञ्चरन् विहरन् , पञ्चबाणः कामदेवः, कुरूत्तमो जीवन्धरः, पथि मार्गे, अभिमुखं सम्मुखम्, धावमानान् वेगेन गच्छतः, काञ्चन कानपि जनान् , ददर्श विलोकयामास ॥२५॥

Page #157

१००
जीवन्धरचम्पूकाव्ये तेऽपि तं कुरुवरं प्रभोज्ज्वलं वीक्ष्य विस्मयनिमग्नमानसाः ।
प्राप्य तस्य सविधं प्रमोदतः प्रश्रयेण मधुरां गिरमाहुः ॥२६।। कुवलयाह्लादसन्दायकोऽपि निखिलमहीभृन्महितपादोऽपि भवानदोषाकरतया न सुधाकरः, पद्मोल्लासनपटुरपि सन्मार्गाश्रितोऽपि सद्विरोधाभावेन न प्रभाकरः, सुमनोवृन्दवन्दितोऽपि क्षमाभृदनुकूलतया न पुरन्दरः, कुशाग्रनिकाशमतिरपि मौढ्यविरहेण न सुरगुरुः ।
इत्यादिस्तुतिविस्तारान्परिपप्रच्छ ताञ्जनान् ।
वत्याः के यूयमित्येवं कुरुवीरः कुतूहलात् ॥२७॥ इति जीवन्धरेण पृष्टास्तेऽप्येवमवोचन्त
अत्रास्ति चन्द्राभपुरी प्रसिद्धा यथार्थनाम्नी धनवज्रसौधैः । अभ्रंलि हैरम्बुजसम्भवस्य निर्माणनैपुण्यविलाससीमा ॥२८।। यस्यां निशायां मदिरेक्षणानां कपोलदेशे प्रतिबिम्बदम्भात् । मुखाब्जकान्तेरपहारसक्तः समागतश्चन्द्र इवाबभासे ।।२।।
यत्सालरत्नकान्तीनां पटलेनेव तर्जितः ।।
भानुर्ध्वजपटच्छन्नो भाति प्रविरलातपः ॥३०॥ तेऽपीति-तेऽपि धावमाना जना अपि, प्रभोज्ज्वलं दीप्त्युल्कटम्, तं कुरुवरं जीवन्धरम्, घीच्य दृष्वा, विस्मयेऽद्भुते निमग्नं बुडितं मानसं चित्तं येषां तथाभूताः सन्तः, प्रमोदतो हर्षात् , तस्य कुरुवरस्य, सविधमभ्यर्णम्, प्राप्य लब्ध्वा, प्रश्रयेण विनयेन, मधुरां मनोहारिणीम्, गिरं वाणीम्, आहुरूचुः । स्वागतारथोद्धतयोर्मेलनादुपजातिवृत्तम् ॥६६॥
कुवलयानादेति-भवांस्त्वम्, कुवलयाहादस्य नीलकमलानन्दस्य पक्षे महीमण्डलानन्दस्य सन्दायकोऽपि प्रदायकोऽपि, निखिलमहीभृद्धिः समग्रपर्वतैः पक्षे समग्रनृपतिभिः महितपादोऽपि पूजितकिरणोऽपि पते पूजितचरणोऽपि , अदोषाकरतया अरजनीकरतया पक्षेऽनवगुणखनितया, न सुधाकरश्चन्द्रः, पद्मानां कमलानां पक्षे पद्मायाः कमलाया उल्लासने विकासने विहर्पणे च पटुरपि दक्षोऽपि, सतां नक्षत्राणां पक्षे साधूनां मार्गः पन्थाः, गगनं समीचीनमार्गश्च तेनाश्रितोऽपि सेवितोऽपि, सद्विरोधाभावेन नक्षत्रविरोधाभावेन पक्ष सज्जनविद्वेषाभावेन, न प्रभाकरः सूर्यः, सुमनोवृन्दवन्दितोऽपि देवसमूहवन्दितोऽपि पक्षे विद्वत्समूहवन्दितोऽपि, क्षमाभूदनुकूलतया पर्वतानुकूलत्वेन पक्षे नृपानुकूलत्वेन, न पुरन्दरः पुरुहूतः, कुशाग्रनिकाशमतिरपि दर्भाग्रसदृशबुद्धिरपि तीक्ष्णबुद्धियुक्तोऽपीति यावत् , मौढ्यानां शिष्याणां पक्षे मौढ्यस्य मूर्खत्वस्य विरहेणाभावेन, न सुरगुरुव॒हस्पतिः, अस्तीति शेषः, श्लेषमूलकविरोधाभासोऽलङ्कारः।
इत्यादीति-इत्यादिश्चासौ स्तुतिश्चेतीत्यादिस्तुतिस्तां विस्तारयन्तीतीत्यादिस्तुतिविस्तारास्तान पूर्वोक्तप्रकारकस्तवनविस्तारकान्, तानभिमुखं धावमानान् जनान् पुरुपान्:, कुरुवीरः सात्यन्धरिः, यूयं भवन्तः के किन्नामानः क्वत्याः क्वभवाश्च, स्थेति शेषः, इत्येवमिन्थम्, कुतूहलात्कुतुकात्, परिपप्रच्छ पृच्छति स्म ॥२७॥
इति जीवन्धरेणेति-इत्येवं प्रकारेण जीवन्वरेण सत्यन्धरसूनुना, पृष्टा अनुयुक्ताः , ते जना अपि, एवं वचयमाणप्रकारेण, अवोचन्त कथयामासुः ।
अत्रास्तीति-अत्र देशे, अम्बुजसम्भवस्य वेधसः, निर्माणे रचनायां यो नैपुण्यविलासश्चातुर्यचमकारस्तस्य सीमावधिः, अभ्र लिहगंगनचुम्बिभिः, धनानि निविडानि वज्राणि हीरकाणि येषु ते बनवज्राः, ते च ते सौधाश्च राजभवनानि चेति धनवज्रसौधास्तैः, यथार्थं सार्थकं नाम नामधेयं यस्यास्तथाभूता प्रसिद्धा प्रख्याता, चन्द्राभपुरी तन्नाम्नी, नगरी, अस्ति विद्यते ॥२८॥
यस्यामिति-यस्यां चन्द्राभपुर्याम्, निशायां रजन्याम्, मदिरेक्षणानां सुलोचनानाम्, कपोलदेशे गण्डग्रान्ते, प्रतिबिम्बस्य प्रतिकृतेर्दम्भो व्याजस्तस्मात्, समागत उपस्थितः, चन्द्रो विधुः, मुखाब्जकान्तेवंदनारविन्ददीप्तेः, अपहारे चौर्ये सक्तो लग्न इत्यपहारसक्तः स इव, आबभासे शुशुभे । उत्प्रेक्षा ॥२६॥
यत्सालेति-ध्वजानां वैजयन्तीनां पटेन वस्त्रेण, छन्नो व्याप्तः, भानुः सूर्यः, यस्याः सालो यत्साल:

Page #158

पञ्चमो लम्भः
१०१
तां पालयत्यमरराजसमानकीर्तिः शौर्याकरो धनपतिप्रथितो महीशः । श्रीमानही नवपुरण्यभुजङ्गलीलो
मित्रानुरागसहितोऽपि कलाधरेच्छः ।। ३१ ।। श्रीराजकशिरोरत्नकान्तिबालातपाचितम् । यस्य पादाम्बुजं भाति नखचन्द्रिकयोज्ज्वलम् || ३२ ॥ तिलोत्तमेति विख्याता तस्य कान्ता मनोरमा । विरामभूमिः कान्तीनामनूनगुणभूषणा ॥ ३३ ॥ कान्त्या विजितपद्मास्ति तयोः पद्मेति नन्दिनी । शिरीषसुकुमाराङ्गी कठिनस्तनकुड्मला || ३४ ॥
aur त्रिभुललामवल्ली विहाराय वनमागता तत्र तत्र सखीभिः सह विहरन्ती रोमराजिलतया वेण्या च मामियं निराकरोतीति कृतविद्वेपेणेवाशीविषेण दृष्टा विदितवृत्तान्तेन
तस्य रत्नानि तेषां कान्तयस्तासां यदीयप्राकारमणिदीप्तीनाम्, पटलेन समूहेन, तर्जित इव भसित इव, प्रविरलोडल्प आतपो घर्मो यस्य तथाभूतः, भाति शोभते । उत्प्रेक्षा ॥३०॥
तां पालयतीति तां चन्द्राभपुरीम्, अमरराजेन देवेन्द्रेण समाना सदृशी कीर्तिर्यशो यस्य सः, शौर्यस्य पराक्रमस्याकरः खनिः, श्रीमान् लक्ष्मीयुक्तः, अहीनां नागानामिनः स्वामीत्यहीनो नागराजस्तस्य वपुरिव वपुः शरीरं यस्य तथाभूतोऽपि सन्, अविद्यमाना भुजङ्गस्य नागस्य लीला शोभा यस्येति विरोधः, पक्षे न हीनमहीनम्, अहीनं वपुर्यस्य तथाभूतोऽपि समुत्कृष्टशरीरोऽपि सन्, नास्ति भुजङ्गस्येव विटस्येव लीला क्रीडा यस्य सः, मित्रे सूर्येऽनुरागो मित्रानुरागस्तेन सहितोऽपि युक्तोऽपि कलाधरे चन्द्रमसीच्छा
छ यस्य तथाभूत इति विरोधः, पत्ते मित्रेषु सुहृत्स्वनुरागः प्रेम तेन सहितोऽपि युक्तोऽपि कलाधरेषु वैदग्धीधारकेषु इच्छानुरागातिशयो यस्य तथाभूतः, धनपतिरिति प्रथितः प्रख्यातो धनपतिप्रथितः, महीशो नृपः पालयति रक्षति । श्लेषमूलक विरोधाभासोऽलङ्कारः । वसन्ततिलकावृत्तम् ॥३१॥
श्रीराजकेति — श्रीराजकस्य लक्ष्मीललितनृपालसमूहस्य शिरोरत्नानि मौलिमण्यस्तेषां कान्तिरेव दीप्तिरेव बालातपः प्रातःकालिकधर्मस्तेनाञ्चितं शोभितम्, यस्य धनपतेः पादाम्बुजं चरणकमलम्, नखचन्द्रिकया नखरज्योत्स्नया, उज्ज्वलं प्रदीप्तं सत्, भाति शोभते ॥३२॥
तिलोत्तमेति — तस्य धनपतिमहीपतेः, मनोरमा मनोहारिणी, कान्तीनां दीप्तीनाम्, विरामभूमिविश्रामही, अनूना उत्कृष्टा गुणा दयादाक्षिण्याद्वय एव भूपणान्याभरणानि यस्याः सा 'तिल्लोत्तमा,' इति विख्याता प्रसिद्धा, कान्ता प्रेयसी, अस्तीति शेषः ॥ ३३ ॥
कान्त्येति — तयोर्धनपतितिलोत्तमयोः, कान्त्या शोभया, विजितानि पराभूतानि पद्मानि कमलानि यया सा, शिरीष इव कपीतन इव सुकुमारं मृदुलमङ्गं शरीरं यस्याः सा 'शिरीषस्तु कपीतनः' इत्यमरः, कठिनौ कठोर स्पर्शो स्तनकुड्मलो वक्षोजमुकुलकौ यस्याः सा पद्मति 'पद्मा' इति नाम्नी, नन्दिनी पुत्री, अस्ति विद्यते ॥ ३४॥
कदाचिदिति - कदाचिजातुचित्, त्रिभुवनललामवल्ली त्रिलोक्याभरणलता, एषा पद्मा, विहाराय क्रीडा, वनमुद्यानम्, आगता प्राप्ता, तत्र तत्र तेषु तेषु प्रदेशेषु, सखीभिर्वयस्याभिः सह साकम्, विहरन्ती विहारं कुर्वन्ती क्रीडन्ती वा, इयं पद्मा, रोमराजिलतया लोम लेखावल्ल्या, वेण्या च कवर्या च, मामाशीविषम्, निराकरोति तिरस्करोति, इति हेतुना, कृतो विहितो विद्वेषो वैरं येन तथाभूतेनेव, आशीविषेण नागेन, दष्टा दशनविषयी कृता, विदितो वृत्तान्तो येन तेन विज्ञातसमाचारेण, महती चिन्ता यस्य तेन दीर्घचिन्तावता, भूकान्तेन महीपतिना, कारितां विधापिताम्, इमां कन्याम, निर्विषीकुर्वते निर्गरलीकुर्वते जनायेति शेषः,

Page #159

१०२
जीवन्धरचम्पूकाव्ये महाचिन्तेन भूकान्तेन कारितामिमां निर्विपीकुर्वते दास्यते सार्धराज्या कन्यकेति घोपणां निशम्य समागतैर्विपवैद्यैश्चिकित्सितापि नोल्लाघतामाससाद ।
पद्मापि गौरी नरपालपुत्री मध्येन हीनापि सुमध्यमा सा । भुजङ्गदष्टा वत कन्यकापि. विभाति सौख्यादिव मीलिताक्षी ॥ ३५ ॥
भवतां विषविज्ञानमस्ति चेन्निस्तुलप्रभम् ।
निर्विषीक्रियतामद्य कन्यारत्नं धरापतेः ॥ ३६ ।। इति तेषां वचनमाकर्ण्य किंचिदस्तीति प्रत्युत्तरेण तान्कलकलेन केकिन इव जलधरो जीवन्धरः सम्मोदयन् , तैरनुगम्यमानो राजभवनमासाद्य नगरमोहनाङ्गों सगरमोहनाङ्गी वयसा विषेण च श्यामागतया मालतीलतासर्वसाम्यमनुभवन्ती म्लानाम्बुजसन्निभभालां निष्पिष्टबालमृणाल संमितभुजयुगलां श्वसितकम्पितघनस्तनकुड्मलां नरपालबालामवलोक्य पञ्चशरग्रहारवञ्चितेन मनसा यक्षराजस्य स्मरन्नभिमन्त्रयामास ।
__ तावन्मोहन मुक्ता नरपतिदुहिता चन्द्रिकेव ग्रहण
धूमेनाग्नेः शिखेवाचलघनतमसा मुच्यमानेव राका । अर्धराज्येन सहिता सार्धराज्या, कन्यका पुत्री, दास्यते प्रदत्ता भविष्यति, इत्येवम्प्रकाराम, घोपणामुच्चैघुष्टम् ‘उच्चैर्युष्टं तु घोषणा' इत्यमरः, निशम्य श्रुत्वा, समागतैः समायातैः, विपवैद्यैर्नरेन्द्रः, चिकित्सितापि कृतभैषज्यापि, उल्लाघतां नीरोगताम्, नाससाद न प्राप ।
पद्मापीति-पद्मापि लक्ष्मीरपि गौरी कात्यायनीति विरोधः, पक्षे पनापि पद्मत्यभिधानापि गौरी गौरवर्णा, मध्येनावलग्नेन हीनापि रहितापि सुमध्यमा सुन्दरावलग्नवतीति विरोधः, पक्षे मध्येन हीनापि कृशमध्यापि, अथवा मध्येन अधमेन हीनापि सुमध्यमा, 'मव्यं न्याय्येऽवकाशे च मध्यं मध्यस्थिते त्रिषु । लग्नकेऽप्यधमे मध्यमस्त्रियामवलग्नके' इति विश्वलोचनः, कन्यकाप्यजातपाणिग्रहापि भुजङ्गेन विटेन दष्टा कृतदन्तक्षतेति विरोधः, पक्षे भुजङ्गन नागेन दष्टा दंशनविषयीकृता, 'मुजङ्गो भुजगो पिङ्गे' इति विश्वलोचनः, सा पूर्वोक्ता, नरपालपुत्री राजपुत्री, सौख्यादिवानन्दातिरेकादिव, मीलिताक्षी निर्मालितनयना, विभाति शोभते । विरोधाभासोऽलङ्कारः ॥३५॥
भवतामिति--चेद्यदि, भवतां श्रीमताम्, निस्तुलप्रभमनुपमम्, विषविज्ञानं गरलापहारबोधः, अस्ति विद्यते, तर्हि, धरापतेः पृथ्वीपालस्य, कन्यारत्नं पुत्रीश्रष्टा, अद्यास्मिन् दिवसे, निर्विपीक्रियताम्, गरलशून्याक्रियताम् ॥३६॥
इति तेषामिति--इति पूर्वोक्तप्रकारम्, तेषां जनानाम्, वचनं वाणीम्, आकर्ण्य श्रुत्वा, किञ्चित्किमपि, अस्ति विद्यते, इति प्रत्युत्तरेण इति प्रतिवचनेन, कलकलेन गर्जनेन, केकिनो मयूरान्, जलधर इव मेघ इव, तान् जनान् , सम्मोदयन् हर्पयन् , जीवन्धरो विजयासूनुः, तैः पुरुषः, अनुगम्यमानोऽनुव्रज्यमानः, सन् , राजभवनं नरेन्द्रमन्दिरम्, आसाद्य प्राप्य, गरेण विषेण मोहनाङ्गी मूछितशरीरा न भवतीति नगरमोहनाङ्गी तां तथाभूतामपि गरेण सहिता सगरा सविपा, सगरा चासौ मोहनाङ्गी चेति सगरमोहनाङ्गी तामिति विरोधः । पक्षे नगरमोहनं पौरजनमोहोत्पादकमङ्ग शरीरं यस्यास्तामिति, वयसा दशया, विषेण च गरलेन च, श्यामागतया यौवनोपलक्षितशरीरतया पक्षे नीलशरीरतया च, मालतीलताया मल्लीवल्ल्याः सर्वसाम्यं सर्वसादृश्यम्, अनुभवन्तीं प्राप्नुवानाम्, म्लानाम्बुजसंनिभो म्लानकमलकल्पो भालो निटिलो यस्थास्ताम्, निप्पिष्टं निमर्दितं यद्बालमृणालं मृदुविसं तेन सम्मितं भुजयुगलं बाहुयुगं यस्यास्ताम्, श्वसितेन श्वासेन कम्पितौ वेपितौ धनस्तनकुड्मलौ पीनवक्षोजमुकलको यस्यास्ताम्, नरपालबालां राजदुहितरम्, अवलोक्य दृष्ट्वा, पञ्चशरप्रहारेण कामाघातेन वञ्चितं प्रतारितं तेन, मनसा चेतसा यक्षराजस्य सुदर्शनस्य, स्मरन् स्मरणं कुर्वन् 'अधीगर्थदयेशां कर्मणि' इति पष्ठी, अभिमन्त्रयामास मन्त्रप्रयोगञ्चकार ।
तावन्मोहेनेति-तावत् तावता कालेन, ग्रहेण राहुणा, मुक्ता त्यक्ता, चन्द्रिकेव ज्योत्स्नेव, धूमेन

Page #160

१०३
पञ्चमो लम्भः आकाशस्येव लक्ष्मीरसितजलमुचा शैवलेनेव गङ्गा
सेयं विद्युन्निकाशा सविधगतजनानन्दिनी द्रागुदम्थात् ॥ ३७॥ पित्रोरानन्दिनी सेऽयं चन्द्रिकेव चकोरयोः ।
जीवन्धरस्य नयने सुखयामास सादरम् ॥ ३८ ॥ तावदानन्दमकरन्दोद्गारिमनःसरोजेन क्षोणीपालकेन सविधमानीय कृतनुतिवचनेन मणिमयासनमधिरोपितः स्वामी जीवन्धरः सप्रश्रयं सम्भावितस्तत्क्षणमेव रूपलक्षणादिना राजवंश्योऽयमिति संजने ।
आहूय कार्तान्तिकमुख्यवृन्दं क्षोणीपतिः संसदि निश्चिकाय ।
शुभ मुहूर्त स समादिशञ्च विवाहसन्नाहविजृम्भणाय ।। ३६ ॥ तदनु मणितोरणपताकाकलशदर्पणादिभिरलङ्कृतासु नगररथ्यासु परिकल्पिते विविधरत्नस्तम्भचकचकितपरिणयमण्डपे तत्र विचित्रतया विरचितायां मङ्गलद्रव्यसङ्गतायां भणिवेदिकायां क्षितिपतिरुपयममङ्गलं विधातुमारेभे ।
धूम्रण मुक्ता, अग्रेरनलस्य, शिखेव ज्वालेव, अचलघनतमसा सुस्थिरनिविडध्वान्तेन, मुच्यमाना त्यज्यमाना, राकेव पौर्णमासीव, असितजलमुचा कृष्णवारिदेन, मुच्यमाना, आकाशस्य गगनस्य, लक्ष्मीरिव श्रीरिव, शैवलेन जलनील्या, मुच्यमाना, गङ्गेव भागीरथीव, मोहेन मूर्छया, मुक्ता त्यक्ता, विद्युन्निकाशा तडिन्सदृशी, इयं सा पूर्वोक्ता, नरपतिदुहिता राजपुत्री, सविधगतजनान् निकटस्थपुरुषान् आनन्दयतीत्येवं शीलेति सविधगतजनानन्दिनी सती, द्राग् झटिति, उदस्थादुत्तिष्ठति स्म, शयनादिति शेषः । मालोपमा, शार्दूलविक्रीडितं छन्दः ।। ३७ ॥
पित्रोरिति-चकोरयोर्जीववियोः, चन्द्रिकेव कौमुदीव, पित्रोर्जननीजनकयोः, आनन्दिनी समाहादिनी, इयं सा प्रसिद्धा पद्मा, सादरं ससन्मानं यथा स्यात्तथा, जीवन्धरस्य सात्यन्धरेः, नयने लोचने, सुखयामास समाह्लादयामास । उपमा ॥ ३८ ॥
तावदिति-तावत् तत्क्षणम्, आनन्दो हर्ष एव मकरन्दं पुष्परसस्तस्योद्गारि प्रकटयितृ मनःसरोजं चेतोऽरविन्दं यस्य तेन, कृतं विहितं नुतिवचनं स्तुतिवचनं येन तेन, क्षोणीपालकेन नृपेण, सविधं समीपम्, आनीय प्रापय्य, मणिमयासनं रत्नविष्टरम्, अधिरोपितोऽधिष्ठापितः, सप्रश्रयं सविनयम्, सम्भावितः सन्मानितः स्वामी जीवन्धरः सात्यन्धरिः, अयमेषः, राजवंश्यः क्षत्रियकुलो पन्नः, इत्येवम्, रूपलक्षणादिना सौन्दर्यलिङ्गादिना, तत्क्षणमेव तत्कालमेव, संजज्ञे ज्ञातः । कर्मणि प्रयोगः ।
आहूयेति-स पूर्वोक्तः, क्षोणीपतिर्धनपतिमहीपालः कान्तिकेषु ज्योतिर्वित्सु मुख्याः प्रधानास्तेषां वृन्दं समूहम् , आहूय समाकार्य, संसदि सभायाम, शुभमुत्तमम्, मुहूर्त कालम्, निश्चिकाय निरचैषीत् 'विभापा चेः' इत्यभ्यासात्परस्य कुत्वम्, विवाहस्य पाणिग्रहणस्य सन्नाहः सामग्यादिसजीकरणं तस्य विजृम्भणं वर्धनं तस्मै, समादिशञ्च समाज्ञातवाँश्च, भृत्यानिति शेष ॥ ३ ॥
तदन्विति-तदनु तदनन्तरम्, मणितोरणानि च रत्नतोरणानि च पताकाश्च केतवश्च, कलशाश्च मङ्गलघटाश्च, दर्पणाश्च मुकुराश्चेति मणितोरणपताकाकलशदर्पणास्त आदौ येषां तैः, अलङ्कृतासु शोभितासु, नगररथ्यासु पुरप्रधानवीथीषु सतीपु, परिकल्पिते निर्मिते, विविधरत्नस्तम्भानां नैकविधमणिमयस्तम्भानां चक्रेण समूहेन चकितश्शोभितो यो परिणयमण्डपो विवाहमण्डपस्तस्मिन् , विचित्रतया समद्भुतरीत्या, विरचितायां निर्मितायाम्, मङ्गलद्रव्यैः काञ्चनकलशादर्शतालवृन्तादिमङ्गलपदार्थैः सङ्गता सहिता तस्याम्, तत्र प्रसिद्धायाम, मणिवेदिकायां रत्नमयवितर्दिकायाम्, क्षितिपतिर्नृपः, उपयममङ्गलं विवाहमङ्गलम्, विधातुं कर्तुम्, आरेभे समारब्धवान् ।

Page #161

जीवन्धरचम्पूकाव्ये
नरपालसुतां स्नातां प्रसाधनगृहाङ्गणे । प्रसाधयितुमारेभे प्रहर्पण सखीजनः ।। ४० ॥ कलशजलधिवेलालोलडिण्डीरखण्डा
यितमृदुवसनेनावेष्टिता राजपुत्री । शरदमलधनालीशोभितेवेन्दुरेखा
सुरतरुनववल्ली पुष्पितेवाबभासे ॥४१॥ पादाम्बुजोल्लसितहीरकनू पुरश्री
राविर्बभूव नखचन्दिरसेवनाय । तारावलिः पदसमीपगतेव तस्या
__ स्तारुण्यवीरुध इवापतिता सुमालिः ।। ४२ ॥ तस्या गुरुजघनशोभितरशना मदनराजधानी कनकप्राकारावलिरिव मारमहानिधिनिधानवेष्टितभुजगीव मीनकेतनोपवनवृतिसुरतरुवल्लीव व्यराजत । हारः किं वा सकलनयनाहार एवाम्बुजाक्ष्या
यद्वा वक्षोरुहगिरिपतन्निर्भरस्यैप पूरः। किं वा तस्याः स्तनमुकुलयोः कोमलश्रीमृणालो
भाति स्मैवं विशयवशतः स्त्रीजनैः प्रेक्ष्यमाणः ॥ ४३ ॥ नासामणिर्वक्त्रपयोजमध्यविभासुरोऽयं जलबिन्दुरेव । आहोस्विदस्या नवमौक्तिकं किं नासाख्यवंशाद्गलितं गरिष्ठम् ॥ ४४ ।।
नरपालसुतामिति-सखीजनो बयस्यसमूहः, स्नातां कृतमङ्गलस्नानाम्, नरपालसुतां नृपतिपुत्रीम्, पद्मामिति यावत्, प्रसाधनगृहस्याभरणादिधारणनिकेतनस्याङ्गणे चत्वरे, प्रहर्षेण सम्मदातिशयेन, प्रसाधयितुमलङ्कर्तुम्, आरेभे प्रारब्ध ॥ ४० ॥
कलशेति-कलशजलधेः क्षीरसागरस्य वेलायां तव्यां लोलश्चपलो यो डिण्डीरखण्डः फेनशकलस्तद्वदाचरितं यन्मृदुवसनं कोमलवस्त्रं तेन, आवेष्टिता परिवृता, राजपुत्री पद्मा, शरदो जलदान्ततॊरमलघनाल्या सितवारिदपङ्क्त्या शोभिता समुद्भासितेति शरदमलघनालीशोभिता, इन्दुरेखेत्र, चन्द्ररेखेव, पुष्पिता कुसुमिता, सुरतरुनववल्लीव कल्पवृक्षनूतनलतेव, आबभासे शुशुभे, । मालोपमा, मालिनीवृत्तम् ॥ ४१ ॥
पादाम्बुजेति-तस्याः पद्मायाः, पदाम्बुजयोश्चरणकमलयोरुल्लसिता शोभिता या हीरकनूपुराणां हीरकमञ्जीरकाणां श्रीः शोभा सा, नखचन्दिरसेवनाय नखरेन्दुसमाराधनाय, पदसमीपगता चरणाभ्यर्णप्राप्ता, तारावलिरिव नक्षत्रपक्तिरिव, यद्वा, तारुण्यवीरुधो यौवनलतायाः, आपतिता समन्ता पतिता, सुमालिरिव पुष्पश्रेणिरिव, आविर्बभूव प्रकटिताभूत् । रूपकोत्प्रेक्षे । वसन्ततिलकावृत्तम् ॥ ४२ ॥
तस्या इति--तस्या राजपुत्र्याः, गुरुजघने स्थूलनितम्ब शोभिता समुद्भासिता या रशना मेखला सा मदनराजधान्याः कामराजधान्याः कनकप्राकारावलिरिव सुवर्णसालपङ्क्तिरिव मारस्य मन्मथस्य महानिधिनिधाने महानिधिकोशे वेष्टिता परितः स्थिता या भुजगी नागी तद्वत् । मीनकेतनस्य प्रद्युम्नस्य यदुपवनमुद्यानं तस्य या वृतिरावरणं तस्याः सुरतरुवल्लीव कल्पानोकहलतेव, व्यराजत व्यशोभत । उत्प्रेक्षा।
हार इति--अम्बुजाच्याः कमललोचनायाः, पद्माया इति यावत् , हारो मौक्तिकदाम, किंवा किमु, सकलनयनानां निखिलजनलोचनानामाहारः पारणाद्रव्यम्, एव, यद्वा अथवा, वक्षोरुहगिरेः कुचशैलात्पतनवख्रसमानो यो निझरो वारिप्रवाहस्तस्य, एषोऽयम्, पूर ओघः, किं वा यद्वा, तस्याः पद्मायाः, स्तनमुकुलयोः कुचकुडमलयोः, कोमलश्रीमृणालः सुकुमारश्रीविसम्, अस्तीति शेषः, एवमनेन प्रकारेण, विशयवशतः सन्देहवशतः, स्त्रीजनैर्वनितावृन्दैः, प्रेक्ष्यमाणो विलोक्यमानः सन्, भाति स्म शोभते स्म । संशयोत्प्रेक्षे, मन्दाक्रान्ताच्छन्दः ॥४३॥
नासामणिरिति-अस्या नृपालपुण्याः, नासामणिोणरत्नम्, अयमेषः, वक्त्रपयोजमध्ये मुख

Page #162

पञ्चमो लम्भः
१०५
किं काममन्त्रबीजालिः किं वा तद्विरुदावलिः ।
किञ्चित्कुचाजभृङ्गालिमकरी संशयं व्यधान् ।।४।।
एवमलकृतां मदनमोहनमन्त्रदेवतामिव सानादागतां विपमवाणकेलीमिय' तरुणीं रमणीजनचूडामणिं सखीजनः कामदेवस्य वेदिकामध्यविलसितमगिपट्टिकामध्यासीनस्य परिसरं शनैः शनैः प्रापयामास । तदनु सकलसूर्यस्वनितेषु मुखरितदिगन्तरेषु, मन्त्रविदां वचनेपुव्याजम्भमाणेपु, वेदिकामभितो मङ्गलमणिदीपेपु देदीप्यमानेपु, पूज्यमानेपु हव्यवाहेषु जाज्वल्यमानेपु, परिणयमङ्गलदर्शनकुतूहलविवृतनयनेपु पुरन्ध्रीजनेपु, जनितसम्मर्दनेषु परिपत्परिकरेषु, पार्थिवेषु निजभुजाङ्गपरस्परसङ्गविगलत्कनकशकलव्याजेन वाहप्रतापकणानिव किरत्स, प्रामे च शुभे महर्ने, जीवंधरस्वामी धनपतिनरपतिना वारिधारापुरःसरं प्रतिपादितां तिलोत्तमामुतां पद्मां पाणौ परिजग्राह ।
प्राप्याराज्यं कुरुवंशकेतुः कन्दर्पसाम्राज्यरमां च पद्माम् ।।
प्रमोदकल्लोलपरम्पराणामानातहप्यद्धृदयाम्बुजोऽभून् ॥४६॥ . इति महाकविहरिचन्द्रविरचिते श्रीमति जीवन्धरचम्यूकाव्ये पद्मालम्भी नाम पञ्चम लम्भः । कमलाभ्यन्तरे विभासुरः शोभमानः, जलबिन्दुरेव सलिलसीकर एव, आहोस्विदथवा, नासाख्यवंशाद् घ्राणाभिधानवेणोः, गलितं पतितम्, गरिष्ठं श्रेष्ठम्, किं नवमौक्तिकं नूतनमुक्ताफलम्, आसीदिति शेषः ॥४४॥
किं काममन्त्रेति-मकरी कुचकुड्मलेपु कस्तूर्यादिना लिखित्ता मकराकृतिः, किं कामस्य मदनस्य मन्त्रबीजानां मन्त्राक्षराणामालिः पङ्क्तिः, किं वा, तस्य कामस्य विरुदावलियशःप्रशस्तिः, किं स्विदथवा, कुचाब्जयोः स्तनसरोजयोर्विद्यमाना भृङ्गालिर्धमरपङ्क्तिः , आसीत् , इत्येवम्, संशयं सन्देहम्, व्यधाञ्चकार ॥४५॥
___ एवमिति-एवमनेन प्रकारेण, अलङ्कृतां भूपिताम्, मदनस्य स्मरस्य मोहनमन्त्रदेवता वीकरणमन्त्राधिष्ठातृदेवी तामिव, साक्षादागतां प्रत्यक्षमुपयाताम्, विषमबाणकेलीमिव कन्दर्पक्रीडामिव, तरुणी नवयौवनोद्भासिनीम्, रमणीजनचूडामणि वनितावृन्दशिरोरत्नम्, पद्मामिति यावत्, सखीजनः सहचरीसमूहः, वेदिकामध्ये वितर्दिकामध्ये विलसिता शोभिता या मणिपट्टिका रत्नपीठिका ताम्, अध्यासीनस्याधितिष्ठतः, कामदेवस्य मदनस्य कामदेवपदवीधरस्य जीवन्धरस्येति यावत्, परिसरं समीपम्, शनः शनैर्मन्दं मन्दम्, प्रापयामास समानिनाय । तदनु तदनन्तरम्, सकलचूर्याणां निखिलवादित्राणां स्वनितानि शब्दास्तेपु, मुखरितं वाचालितं दिगन्तरं काष्ठान्तरालं यैस्तेषु, मन्त्रविदां मन्त्रज्ञानाम्, वचनेषु शब्देषु, व्याजम्भमाणेषु वर्धमानेषु, वेदिकामभितो वितर्दिकां परितः, मङ्गलमणिदीपेषु मङ्गलोद्देशकरत्नप्रदीपेषु, देदीप्यमानेपु नितरां प्रकाशमानेपु, पूज्य मानेप्वज़मानेपु हव्यवाहेषु पावकेषु, जाज्वल्यमानेषु सातिशयं ज्वलत्सु, पुरन्ध्रीजनेषु वनितासमूहेपु, परिणयमङ्गलस्य विवाहमङ्गलस्य दर्शनकुतूहलेन विलोकनकौतुकेन विवृतानि विस्फारितानि नयनानि लोचनानि येषां तथाभूतेषु, परिपत्परिकरेष सभापरिजनेषु जनितं समुत्पादितं समर्दनं व्यामर्दो यस्तेषु, पार्थिवेषु नृपेप, निजभुजाङ्गदानां स्वकीयबाहुकेयूराणां परस्परसङ्घर्पण मिथः संघटनेन विगलन्ति पतन्ति यानि कनकशकलानि सुवर्णखण्डानि तेषां व्याजेन दम्भेन, बाहुप्रतापकणान् भुजतेजोऽशान् , किरत्स्विव प्रक्षिपत्स्विव सत्सु, शुभे कल्याणास्पदे, मुहूर्ते समये, प्राप्ते च समागते च सति, जीवन्धरस्वामी सन्यन्धराङ्गजः, धनपतिनरपतिना धनपत्यभिधानभूपालेन, वारिधारापुरस्सरं जलधारासहितं यथा स्यात्तथा, प्रतिपादितां दत्ताम्, तिलोत्तमायाः सुता तां तिलोत्तमापुत्रीम्, पद्मामेतनाम्नीम्, पाणी करे, जग्राह स्वीचकार, तस्याः पाणिग्रहणं चकारेति भावः।
प्राप्येति-कुरुवंशकेतुर्जीवन्धरः, अर्धञ्च तद् राज्यञ्चेत्यर्धराज्यं राज्याम्,ि कन्दर्पस्य कामस्य साम्राज्यरमा साम्राज्यलक्ष्मीस्ताम्, पद्माञ्च धनपतिसुताञ्च, प्राप्य, प्रमोदकल्लोलपरम्पराणामानन्दतरङ्गश्रेणीनाम्, आघातेन संघटनेन हृष्यद्विकसद् हृदयाम्बुजं चित्तारविन्दं यस्य तथाभूतः, अभूद् बभूव ॥ ४६ ॥ इति महाकविहरिचन्द्रविरचिते श्रीमति 'कौमुदी' व्याख्याधरे जीवन्धरचम्पूकाव्ये
पद्मालम्भो नाम पञ्चमो लम्भः। १ मदनतां ब० । २ केलीकरिणीमिव तरुणीजन -ब० । ३ दिगन्तेषु ब० । ४ विस्मृत ब० ।
१४

Page #163

षष्ठो लम्भः
पद्मां पयोधरभरानतगात्रवल्ली
पद्माननां कुरुवरो रमयंश्चिराय । तद्भ्रातृभिर्गुणमणीकुलरोहणैस्तै
त्रिंशता प्रतिदिनं परिपूज्यते स्म ॥१॥ कदाचित्कुरुवीरस्य सकलभूतसन्तापनाशनं निखिललोकदेदीप्यमानं भुजप्रतापमभिवीक्ष्य लजयेव संहतनिजप्रतापे, स्वैराभिसारनिरोधजनितक्रोधानां बन्धकीनामारक्तकटाक्षच्छटाभिरिव संहृतनिजकरे समानीतपद्मिनीहृदयानुरागपरम्पराभिरिव कुङ्कमसच्छायमण्डले दिनकरे चरमशिखरिशेखरकनककलशशङ्काकरे, सायन्तनसुगन्धिशीतलमन्दपवनलोलितललितलताङ्गुलितयाद्वयद्भय इव वनविटपिभ्यो व्याकुलारावव्याजेन प्रत्युत्तरमभिधाय धावनव्यासङ्गेपु विहङ्गेपु, सहस्रपत्रेषु सहस्रकरकिरणान्क्रमेण निमीलदकैकदलंगणयत्स्विव मुकुलीभवत्सु, सिन्दूरच्छविबन्धुरे सन्ध्यारागे वरुणदिशि विजम्भिते, आविर्भवत्तिमिरनिकरबीजेष्विव बम्भरेष पद्माकरं विहाय कुमुदाकरमाक्रमत्सु, ध्वान्तकदम्बमुदजम्भत ।
wwwwwwinnar.--
पद्मामिति–पयोधरभरेण वक्षोजभरेणानता समानम्रा गात्रवल्ली शरीरलता यस्यास्ताम्, पद्माननां कमलमुखीम्, पद्मामेतन्नाम्नी स्वभार्याम, चिराय चिरकालेन, रमयन् क्रीडयन् , कुरुवरो जीवन्वरः, गुणा एव मण्यो रत्नानि तेषां कुलं समूहस्तस्य रोहणा विदूरगिरयस्तैः, रोहणगिरौ रत्नानि समुपद्यन्त इति प्रसिद्धिः, तैः प्रसिद्धः द्वात्रिंशता द्वात्रिंशत्संख्याकैः, तस्या भ्रातरस्तैः तदीयसहोदरः, प्रतिदिनं प्रत्यहम्, परिपूज्यते स्म । कर्मणि प्रयोगः। वसन्ततिलकावृत्तम् ॥ १ ॥
कदाचिदिति-कदाचिजातुचित् , कुरुवीरस्य जीवन्धरस्य, सकलभूतानां निखिलप्राणिनां संतापनाशनं सन्तापापहारकम्, निखिललोके समग्रसंसारे देदीप्यमानं पुनःपुनरतिशयेन वा प्रकाशमानम्, भुजप्रतापं बाहुतेजः, अभिवीच्य विलोक्य, लज्जयेव अपयेव, संहृतः संकोचितो निजप्रतापः स्वतेजो येन तथाभूते, स्वैराभिसारस्य स्वच्छन्दाभिगमनस्य निरोधेन निवारणेन जनितः समुत्पन्नः क्रोधो कोपो यासां तासाम्, बन्धकीनां कुलटानाम, आरक्ता लोहितवर्णा याः कटाक्षच्छटा अपाङ्गपतयस्ताभिरिव, संहृताः संकोचिता निजकराः स्वकिरणा यस्य तस्मिन् , समानीतः समादाय सहानीतः पद्मिनीनां यो हृदयानुरागश्चित्तप्रीतिस्तस्य परम्पराः सन्ततयस्ताभिरिव, कुङ्कुमसच्छायं काश्मीरकल्पं मण्डलं बिम्बं यस्य तस्मिन् , दिनकरे सूर्य, चरमशिखरिणोऽस्ताचलस्य शेखरे शृङ्गे कनककलशस्य काञ्चनकुम्भस्य शङ्काकरः सन्देहोत्पादकस्तथा भूते सति, सायन्तनः सायंकालिकः सुगन्धिः सुरभिः, शीतलः शिशिरो मन्दो मन्थरश्च यः पवनो वायुस्तेन लोलिताश्चालिता ललिता मनोहरा लता एव शाखा एवाङ्गुलयः करशाखा येषां तेषां भावस्तत्ता तया, आह्वयद्भय इवाकारयद्भय इव, वनविटपिभ्यः काननतरुभ्यः, व्याकुलश्वासावारावश्चेति व्याकुलारावो व्यग्रतापूर्णशब्दस्तेषां व्याजेन दम्भेन, प्रत्युत्तरं 'वयमागच्छामः' इति प्रतिजल्पम्, अभिधाय निगद्य, धावने वेगेनाभियाने व्यासङ्ग आसक्तिर्येषां तेषु, विहङ्गेषु पक्षिषु सत्सु, सहस्रपत्रेषु कमलेषु, क्रमेण क्रमशः, निमीलन्ति सङ्कोचन्ति यानि एकैकदलानि एकैकपत्राणि तैः, सहस्रकरस्य सूर्यस्य किरणा मयूखास्तान् , गणयत्स्विव संख्यानं कुर्वत्स्विव, मुकुलीभवत्सु निमीलत्सु, सत्सु, सिन्दूरच्छविरिव नागसम्भवकान्तिरिव बन्धुरो मनोहरस्तस्मिन् , सन्ध्यारागे पितृप्रसूलोहितिग्नि, वरुणदिशि पश्चिमकाष्ठायाम्, विजृम्भिते वृद्धिङ्गते सति, आविर्भवन्प्रकटीभवन्यस्तिमिरनिकरो ध्वान्तसमूहस्तस्य बीजेष्विव, बम्भरेषु भ्रमरेषु, पद्माकरं कमलाकरं,

Page #164

षष्ठो लम्भः
१०७
लोकदीपे रवौ लोकगृहमाभास्य निवृते । तत्कजलमिवानीलं तमोवृन्दमजायत ।। २॥ संदष्टं विसमुत्सृज्य चक्रद्वन्द्वेन मूर्च्छता।
परिवृतमुखाब्जेन तूर्णं विजघटे तदा ॥ ३ ॥ दिनमणिविरहेण व्याकुलाङ्गी नभःश्री
स्तिमिरनिकरदम्भात्तूर्णमाकीर्णकेशा । उडुमणिगणलक्ष्यादश्रुबिन्दून्दधाना
__ रमणविपदि रेजे रोदनं तन्वतीव ।।४।। तमाशबरसंरुद्धां यामिनी निजवल्लभाम् ।
वीक्ष्य कोपादिवाताम्रः शशी पूर्वाद्रिमानशे ॥५॥ तदनु निशाकरं पुरन्दरदिशाविशालनयनामुखचुम्बनचतुरमालोक्येव पुरतरुणेषु कान्तामुखचुम्बनपरेषु, शशधरकरस्पर्शनविद्रुतशशिकान्ततलमालक्ष्येव युवतीपु दयितकरस्पर्शमात्रेण द्रवन्तीषु, तत्क्षणमुद्वेलजलनिधिमुद्वीक्ष्येव समुल्लसदुल्लोलकल्लोले कामाणवे, सरसीसमुद्भूतसरोजेप्विव कुलटाजनलपनतटेषु मुकुलितेषु, क्रमेण नृपमन्दिरे निद्राणे निखिलजने, केनाप्यनुपलक्षितः कुरुवीरः पुरान्निश्चक्राम ।
विहाय त्यक्त्वा, कुमुदाकरं कैरवकासारम, आक्रामन्सु समागच्छन्सु सत्सु, ध्वान्तकदम्ब तिमिरसमूहः उदजृम्भत ववृधे ।
लोकदीप इति-लोकस्य जगतो दीपः प्रदीपस्तरिमन् , रवौ सूर्ये, लोक एव गृहं लोकगृह तत् , आभास्य प्रकाश्य, निवृते निर्गते सति, तत्कजलमिव तदीयाञ्जनमिव, आनीलमीषत्कृष्णम्, तमोवृन्दं ध्वान्तसमूहः, अजायत समुत्पादि । रूपकोत्प्रेक्षे ॥ २ ॥
संदष्टमिति-संदष्टं दन्तान्तर्धारितम्, विसं मृणालम्, उत्सृज्य त्यक्त्वा, मूर्च्छता विचेतनीभवता, परिवृक्षं विमुखीभूतं मुखाजं वदनकमलं यस्य तथाभूतेन, चक्रद्वन्द्वेन रथाङ्गयुगलेन, तदा सायम्, तूर्ण शीघ्रम्, विजघटे विघटितम् ॥ ३॥
दिनमणिविरहेणेति-दिनमणेः सूर्यस्य विरहो विप्रलम्भस्तेन, व्याकुलं व्यग्रम् अथ च विभिः पक्षिभिराकुलमाकर्णम्, अङ्गं शरीरं यस्याः सा, तिमिरनिकरस्य ध्वान्तसमूहस्य दम्भाद् व्याजात् , तूर्ण क्षिप्रम्, आकीर्णाः समन्ताद्विक्षिप्ताः केशाः कचा यस्याः सा, उडूनि मणिगणा इवेत्युडुमणिगणास्तेपां लक्ष्याद् व्याजात् , अश्रुबिन्दून् बाष्पसीकरान् , दधाना धरन्ती नभाश्रीगंगनलक्ष्मीः, रमणविपदि वल्लभविपत्ती, रोदनमाक्रन्दनम्, तन्वतीव विस्तारयन्तीव, रेजे शुशुभे । उत्प्रेक्षालङ्कारः । मालिनीच्छन्दः ॥४॥
तमाशबरसंरुद्धामिति-शशी विधुः, निजवल्लभां स्वप्रेयसीम्, यामिनी रजनीम्, तम एव ध्वान्तमेव शबरो निपादस्तेन संरुद्धां निरुद्धगमनाम्, वीच्य दृष्ट्वा, कोपादिव क्रोधादिव, आताम्र आरक्तवर्णः सन् , पूर्वादि पूर्वशैलम्, आनशे व्याप, तत्राधिरूढो बभूवेति भावः। उत्प्रेक्षा ॥ ५ ॥
तदन्विति तदनु तदनन्तरम्, निशाकरं चन्द्रमसम्, पुरन्दरदिशैव प्राच्येव विशालनयना दीर्घाक्षी तस्या मुखस्य वदनस्य चुम्बने चतुरं विदग्धम्, आलोक्येव दृष्ट्वेव, पुरतरुणेषु नगरयुवसु, कान्तामुखानां वनितावदनानां चुम्बनेषु परास्तत्परास्तेषु सन्सु, शशधरकरस्य चन्द्रकिरणस्य स्पर्शनेन संसर्गेण विद्रुतं कृतजलविमोचनं यच्छशिकान्ततलं चन्द्रकान्तोपलतलं तत् , आलक्ष्येव विलोक्येव, युवतीषु तरुणीषु, दयितस्य पत्युः करस्पर्शमात्रेण हस्तस्पर्शमात्रेण, द्रवन्तीपु द्रवीभूतासु सतीषु, तत्क्षणं तत्कालम्, उद्वेलश्चासौ जलनिधिश्च तं वेलोत्क्रान्तसागरम्, उद्वीच्येव विलोक्येव, कामार्णवे मदनसिन्धौ, समुल्लसन्तः समुच्छलन्त उल्लोलाश्चपलतराः कल्लोलास्तरङ्गा यस्य तथाभूते सति, कुलटाजनलपनतटेषु स्वैरिणीजनवक्त्रतटेषु सरसीसमुद्भूतसरोजेष्विव कासारोत्पन्नकमलेष्विव, मुकुलितेषु निर्मालितेषु, सत्सु, क्रमेण क्रमशः, नृपमन्दिरे

Page #165

जीवन्धरचम्पूकाव्ये
गव्यूतिकाः काश्चिदतीत्य दूरं गतस्य सत्यधरभूपसूनोः। शङ्कावधूट्या हृदयाद्गतायाः सहायता प्राप निशा किलैपा ॥६॥ पद्मापि कान्तविरहाम्बुधिमध्यभागे
सन्तापवाडवहुताशनकीललीढे । कन्दर्पनक्रकलिते कलकण्ठगान
कोलाहले खलु ममज चिरादपारे ।।७।। लोकपाल जनाः केचिच्चतुर्दिक्षु गवेपिणः ।।
प्राज्ञा अपि कुमारस्य नाज्ञासिषुरिहागतिम् ।। ८ ।। तत्र तत्र तीर्थस्थानानि याजंयाज सत्वरं गत्वरः कुरुवीरः, कचन वासःसमासक्ततापसकुलकृष्यमाणतरुत्वङ्मर्मरारावमुखरम् , कचित्पापण्डिषण्डकरमण्डितकमण्डलुमुखनैझरजलपुरणजनितकलकलशब्दशोभितम् , कुत्रचिद्वालकत्रुटितोभितमौजीमेखलाविकीर्णम , कुत्रचन कुमारिकापूर्यमाणबालवृक्षालवालम् , कचन कापायवसनसेचनलोहितायमानसरोजलम , वचन संसिक्तवल्कलशिखानिर्गलत्पयोधारारेखाञ्चितम् , कचन चमूरुचमेनिर्मितासनासीनजपपरजनसङ्कलम् , कुत्रचित्
नरेन्द्रनिकेतने, निखिलजने समस्तलोके, निद्राणे गृहीतस्वापे सति, केनापि जनेन अनुपलक्षितोऽनवलोकितः, कुरुवीरो जीवन्धरः, पुरानगरात् , निश्चक्राम निर्जगाम ।
गव्यूतिका इति-काश्चिद् गव्यूतिकाः कतिचित् क्रोशान् , अतीत्य समुल्लङ्घय, दूरं विप्रकृष्टम्, गतस्य यातस्य, सत्यन्वरभूपसूनोः, सत्यन्धरधराधीशपुत्रस्य जीवन्धरस्येति यावत् , हृदयाच्चेतसः, गतायाः प्रयातायाः, शङ्कावधूट्याः भीतितरुण्याः, सहायतां मित्रता सहगामितामिति यावत् , एपा निशा इयं रजनी, प्राप लब्बवती, किलेति वाक्यालङ्कारे । जीवन्धरस्य हृदयाद् राजपुरुषोपरोधभीतिर्गता रात्रिश्च समाप्तेनि भावः ॥ ६॥
पद्मापीति-पद्मापि जीवन्धरजायापि, संताप गुब दुःखमेव वाडवहुताशनीला वडवानलज्वालास्तैीढो व्याप्तस्तस्मिन् , कन्दर्प एव काम एव नक्रो मकरस्तेन कलितः सहितस्तस्मिन् , कलकण्ठगानमेव कमनीयकण्ठध्वनिरेव कोलाहलो गर्जितं यस्मिस्तस्मिन् , अपारेऽनवसाने, कान्तविरह एव वल्लभविप्रलम्भ एवाम्बुधिमध्यभागः सागरमध्यप्रदेशस्तस्मिन् , खलु निश्चयेन, चिरात् दीर्घकालाय, ममज निमग्ना । रूपकालङ्कारः । वसन्ततिलकावृत्तम् ॥ ७ ॥
लोकपालजना इति-चतुर्दिक्षु चतुःकाष्टासु, गवेषिणोऽन्वेषिणः, केचित्केऽपि, लोकपालजना राजपुरुषाः, प्राज्ञा अपि मेधाविनोऽपि सन्तः, कुमारस्य जीवन्धरस्य, इह बने, आगतिमागमनम्, न अज्ञासिपुर्न जानन्ति स्म ॥८॥
तत्र तत्रेति-तत्र तत्र तेपु तेषु स्थानेषु, तीर्थस्थानानि तीर्थक्षेत्राणि, याजं याजं यष्वा यष्ट्वा, सत्वरं शीघ्रम्, गत्वरो गमनशीलः, कुरुवीरो जीवन्धरः, तपोवनं तापसारण्यम्, ददर्श विलोकयामास, अथवा तदेव तपोवनं विशेषयति-क्वचन कुत्रचित् , वासःसु वस्त्रेय समासक्ता लीना ये तापसाः साधवस्तेपां कुलं समूहस्ते न कृप्यमाणा यास्तरुत्वचो वृक्षवल्कलास्तासां मर्मरारावेण मर्मरशब्देन मुखरं वाचालम्, वचिकुत्रचित् , पापण्डिपण्डस्य साधुसमूहस्य करमण्डिता हस्तशोभिता ये कमण्डलवः कुण्ड्यस्तेषां मुखेप्वग्रभागेषु नझरजलपूरणेन स्रोतःसम्बन्धिसलिलसंभरणेन जनितः समुत्पन्नो यः कलकलशब्दोऽव्यक्तध्वनिविशेषस्तेन शोभितं समुद्भासितम्, कुत्रचित्क्वचन, बालककुलस्य शिशुसमूहस्य त्रुटितोझिता खण्डितत्यक्ता या मौञ्जीमेखला दर्भरशनास्ताभिर्विकीर्णं व्याप्तम्, कुत्रचन क्वचित् , कुमारिकाभिर्तापसबालिकाभिः पूर्यमाणा भ्रियमाणा बालवृक्षाणां लघुतरूणामालवाला आवापा यस्मिस्तत् , क्वचन कुत्रचित् , कपायेण रक्तं कापायं तच्च तद्वसनं चेति काषायवसनं तस्य सेचनं समुक्षणं तेनं लोहितायमानं रक्तीभवत् सरोजलं कासारतोयं यस्मिस्तत् , वचन कुत्रापि, संसिक्ताः समनिता ये वल्कला वक्षत्वचस्तेषां शिखाभ्योऽग्रभागेभ्यो निगलन्त्य

Page #166

१०६
पष्टो लम्भः स्नानकालसंसक्तशैवालच्छटायमानजटापटलधारितया परितो देदीप्यमानपावकप्रसृतधूमरेखालिङ्गितैरिवोर्ध्वप्रसारितभुजदण्डैः पञ्चाग्निमध्यतपःप्रचण्डैस्तापसैर्मण्डितम् , वचन तत्पनीजनक्रियमाणनीवारपाकम् , क्वचित्तत्पुत्रच्छिद्यमानार्द्रसमित्समाकुलम् , तपोवनं ददर्श ।
असत्तपो वीक्ष्य कुरुप्रवीरः कृपानटीताण्डवरङ्गचित्तः । अबोधयत्ताञ्जिनधर्मसारमुपेक्षते कः पततो निकूपे ।। ६॥ तण्डुलस्य विरहे जलानलाद्यागमेऽपि सफलो न हि पाकः । तत्त्वबोधविगमे तथा तनोर्दण्डनेन सफला न तपस्या ॥ १० ॥ मुधा जटाजूटयुता हि यूयं निटालदेशे तपनेन तप्ताः । बुधास्तपो हिंसनजुष्टमेतत्कनु सदा नार्हथ निष्फलत्वात् ।। ११ ।। जटालानां जलान्ते वो जटालग्ना हि जन्तवः। पश्यताग्नौ च्युताः पश्चान्नश्यन्ति वह्वः क्षणात् ।। १२ ।। तस्मादिदं क्लिष्टतपो विहाय नैर्ग्रन्थ्यरूपं परमं भजेत । यस्मिन्सदा सन्निहिता जिनाविभक्त्यान्विते शाश्वतमुक्तिलक्ष्मीः ।।१३।।
पतन्न्यो याः पयोधारा जलधारास्तासां रेखाभिलेखाभिरञ्चितं शोभितम्, वचन कुत्रचित् , चमूचर्मणा शार्दूलत्वचा निर्मितानि रचितानि यान्यासनानि तेष्वासीनाः समुपविष्टा ये जपपरजना ध्यानावसक्तपुल्पास्तैः संकुलं व्याप्तम्, कुत्रचित् क्वचित् , स्नानकालेऽभिपेकसमये संसक्ताः संलग्ना ये शैवाला जलनीलीलतास्तेपां छटायमानं समूह इवाचरद् यद् जटापटलं जटासमूहस्तस्य धारितया धारकत्वेन, परितः समन्तात् , देदीप्यमानाजाज्वल्यमानापावकादनलान्प्रसृता विस्तृता या धूमरेखा धूम्रलेखास्ताभिरालिङ्गितैरिव समाश्लिष्टं रिव ऊर्ध्वप्रसारिता उन्नमिता भुजदण्डा बाहुदण्डा यैस्तैः, पञ्चाप्नीनां मध्ये यत्तपस्तेन प्रचण्डास्तीक्ष्णास्तैः, तापसैस्तपस्विभिः, मण्डितं शोभितम्, वचन कुत्रचित् , तेषां तापसानां पन्नीजनैनितासमूहः क्रियमाणो विधीयमानो नीवारपाको वन्यत्रीहिपचनं यस्मिस्तत् , कचित् क्वचन, तत्पुत्रैस्तापसतनयैश्छिद्यमानाभिर्भिद्यमानाभिराईसमिद्भिरादेन्धनैः समाकुलं व्याप्तम्, तपोवनं ददर्शति क्रियासम्बन्धः।।
असत्तप इति-कृपानट्या दयानर्तक्या यत्ताण्डवं नटनं तस्य रङ्गो नृत्यभूमिश्चित्तं मानसं यस्य तथाभूतःः, कुरुप्रवीरो जीवन्धरः असन्मिथ्याभूतम्, तपस्तपश्चरणम्, वीच्य दृष्ट्वा, तान् तापसान् , निजधर्मस्य सारस्तं जिनेन्द्रधर्मसर्वस्वम्, अबोधयद् अवगमयामास, निकूपे ग्रहो, पततः स्खलतो जनान् , कः किन्नामा दयालुः, उपेक्षते उपेक्षितान् कुरुते, अपि तु न कोऽपीत्यर्थः । अर्थान्तरन्यासः ॥ ६॥
तण्डुलस्येति-तण्डुलस्याक्षतानाम्, विरहेऽभावे, जलानलादीनां तोयाग्निप्रभृतीनामागमः समुपलम्भस्तस्मिन् , सत्यपि, यथा येन प्रकारेण, पाक ओदनपचनक्रिया, सफलः सार्थकः, न हि भवति न खलु जायते तथा तेन प्रकारेण तत्त्वबोधविगमे तत्त्वज्ञानाभावे, तनोः शरीरस्य, दण्डनेन नियन्त्रणेन, तपस्या तपश्चर्या, सफला सार्थका, न नो भवाति शंघः । स्वागतारथोद्धतयोः सम्मिश्रणादुपजातिवृत्तम् ॥१०॥
___ मुग्धेति-जटाजूटयुताः प्रवृद्धपरुपकेशसमूहयुक्ताः, निटालदेशे भालप्रदेशे, तपनेन सूर्येण, तप्ता उष्णीकृताः, यूयं भवन्तः, हि निश्चयेन, मुघा व्यर्थाः, रथेति शेषः । हे बुधा विद्वान्सः, सदा सर्वदा इहलोके परलोके चेति यावत् , निष्फलत्वात् निरर्थकत्वात् , हिंसनजुष्टं हिंसोपेतम्, एतत् साम्प्रतं क्रियमाणम्, तपस्तपश्चरणम्, कर्तुं विधातुम्, नाहथ न योग्याः स्थ । उपजातिवृत्तम् ॥१३॥
जटालानामिति-हि निश्चयेन, जलान्ते जलमध्ये, जटालानां जटायुक्तानाम्, वो युष्माकम्, जटालग्नाः प्रवृद्धपरुपकेशसमूहनिबद्धाः, बहवो भूयांसः जन्तवो जीवाः, अग्नी वह्नी, च्युताः पतिताः, पश्चात् अनन्तरम्, क्षणादचिरम्, नश्यन्ति नियन्ते, इति पश्यत विलोकयत ॥१२॥
तस्मादिदमिति--तस्मात्कारणात्, इदं क्रियमाणम्, क्लिष्टतपः केवलदुःखकरतपश्चरणम्, विहाय त्यक्त्वा, परमं श्रेष्ठम्, नग्रन्थ्यरूपं दिगम्बरमुद्राम्, भजत संवेत । जिनाधिभक्त्या जिनेन्द्रचरणानुरागाति

Page #167

जीवन्धरचम्पूकाव्ये
इत्यादिप्रकारेण मुक्त्यङ्गना संगम चाटुवचनायमानेन संसारविशङ्कटकवाटविघटितपटुकुञ्चिकाभूतेन धर्मघण्टापथप्रतीहारप्रवेशप्रतीहारायितेन निजगम्भीरवचनगुणेन संभावितानसम्मा - र्गलङ्घनजङ्घाला सन्मार्गाक्रमणप्रवणान्कतिपयतापसानवलोक्य स्तोकेतरसंतोषसंचलितमानसः कुरुकुलोत्तंसः, तद्वनान्निर्गत्य, निसर्गरुचिरं नगरप्रमुखै रोचितमपि नरोचितं सर्वोत्तरमपि नाम्ना दक्षिणं देशमासाद्य, क्षेमपुरोपवनमध्यवाभास्यमानं घनमण्डलमध्यशोशुभ्यमानरविबिम्ब समानमत्युन्नप्रमाणमपि भगवतो विमानमवालोकत ।
990
अभ्रंलिहा रविदीप्रकूटैः सहस्रसंख्यैर्नवरत्ननद्वैः । संलक्ष्यते यः फणिराडिवोद्यन्पाताललोकात्फणरत्नजुष्टः ॥ १४ ॥ यत्कूटलग्ना स्फुटतारकालिः सुमावलिश्चामरलोकवृष्टया । विभिद्यते पटूचरणैर्विलोलैर्गन्धान्वितैर्भ कृतमञ्जु गानैः ॥ १५ ॥ मन्दमारुतविधूतकेतनो यः सुरासुरगणं समन्ततः । आह्वयन्निव विभाति सन्ततं वन्दनाय विततेन बाहुना ॥ १६ ॥
शयेन, अन्विते सहिते, यस्मिन् नैर्ग्रन्थ्यरूपे, शाश्वतमुक्तिलच्मीर विनश्वरमोक्षश्रीः, सदा सर्वदा, सन्निहिता निकटस्था, वर्तत इति शेषः । इन्द्रवज्रावृत्तम् ॥१३॥
इत्यादिप्रकारेणेति — इत्यादिप्रकारेण पूर्वोक्तप्रकारेण, मुक्त्यङ्गनाया निर्वृतिललनायाः सङ्गमे समागमे चाटुवचनायते प्रियवचनमिवाचरतीति मुक्त्यङ्गनासङ्गमचाटुवचनायमानस्तेन, संसार आजवञ्जव एव विशङ्करnary विशालकपाटौ तयोर्विघटिते समुद्घाटने पटुकुञ्चिकाभूतेन दत्तकुञ्चिकास्त्ररूपेण, 'कवाटश्च कपाटश्च त्रिभुस्यादररं न ना' इति वाचस्पतिः, धर्मस्य घण्टापयो राजमार्ग इति धर्मघण्टापथस्तस्य प्रतीहारो द्वारं तस्मिन् प्रवेशो ऽन्तर्यानं तस्मिन् प्रतीहारायितेन द्वारपालवदाचरता 'दर्शधन्वन्तरी राजमागों घण्टापथः स्मृतः' इति चाणक्यः, निजगम्भीरवचनगुणेन स्वकीयप्रगल्भवचनमाहात्म्येन, सम्भावितान् सम्मानितान्, असन्मार्गस्य मिथ्यामार्गस्य लङ्घनेऽतिक्रमणे जङ्घाला अतिजवास्तान् 'जङ्घालोऽतिजवस्तुल्यौ' इत्यमरः, सन्मार्गस्य सत्पथस्याक्रमणे प्रवेशे प्रवणा निपुणास्तान् कतिपयतापसान् कतिचित्तपस्विनः, अवलोक्य दृष्ट्वा, स्तोकेतरेण भूयसा सन्तोषेण मुखेन सम्वलितं सहितं मानसं चित्तं यस्य सः, कुरुकुलोत्तंसः कुरुवंशाभरणं जीवन्धर इति यावत्, तनात्तत्काननात्, निर्गत्य बहिरागत्य, निसर्गरुचिरं स्वभावसुन्दरम् नगरप्रमुखैः प्रधाननगरैः, रोचितमपि शोभितमपि न रोचितं न शोभितमिति विरोधः पक्षे नराणां मनुष्याणामुचितो निवासयोग्यस्तमिति परिहारः, सर्वेभ्यो निखिलेभ्य उत्तर उत्तरदिवस्थ इति सर्वोत्तरस्तथाभूतमपि, नाम्ना नामधेयेन दक्षिणं दक्षिणदिक्स्थितमिति विरोधः पक्षे सर्वोत्तरमित्यस्य सर्वोत्कृष्टमित्यर्थः, देशं जनपदम् आसाद्य प्राप्य, क्षेमपुरस्य तन्नामनगरस्योपवनमध्येऽधिक्रीडोद्यानं बाभास्यमानमतिशयेन शोभमानम्, घनमण्डलमध्ये मेघसमूहमध्ये शोशुभ्यमानमतिशयेन भ्राजमानं यद् रविविम्बं सूर्यमण्डलं तेन समानं सदृशम्, अत्युन्नतं प्रमाणं यस्य तथाभूतमपि श्रेष्ठतरप्रमाणसहितमपि, भगवतो जिनेन्द्रस्य, विमानं मानरहितमिति विरोधः, पक्षे विशिष्टगृहम् ' विमानो व्योमयाने च सार्वभौमगृहेऽपि च' इति मेदिनी, अवलोकत ददर्श ।
अभ्रंलिहायैरिति — यो विमानः, अभ्रंलिहायैर्घनस्पर्शिशिरोभिः, नवरत्ननद्वैर्नूतन मणिखचितैः सहस्रसंख्यैर्दशशतसंख्याकैः, रविदीप्रकूट र्भास्कर भास्वर शिखरैः पाताललोकाद् रसातलाद्, उद्यन् उद्गच्छन्, फणरत्नजुष्टो मूर्धमणिसेवितः फणिराडिव नागराज इव संलच्यते दृश्यते ॥ १४ ॥
यत्कूटलग्नेति—यस्य कूटेषु शिखरेषु लग्ना समासक्ता, स्फुटतारकाणां प्रकाशितनक्षत्राणामालिः पङ्क्तिः, अमरलोकवृष्ट्या देवलोकवर्षणेन, सुमावलिश्च पुष्पसमूहच, विलोलैश्चपलैः, गन्धान्वितैर्गन्धसहितैः, झङ्कृतम=जुगानैर्झङ्कृतमनोहरगीतैः, पट्चर जैश्रमरैः, विभिद्यते पृथक्क्रियते । स्फुटतारकालिः पट्पदरहिता सुमावलिश्च तत्सहिता बभूवेति भावः ॥ १५ ॥
मन्दमारुतेति - समन्ततो विश्वक्, मन्दमारुतेन मन्थरपवनेन विधूतानि केतनानि यस्य तथा

Page #168

षष्टो लम्भः
तादृक्षः सकललोकलोचनासेचनकं घटितकवाटकं श्रीविमानमालोक्यातिसंतोषविस्मयाभ्यां परवशी दिनेश इव सुराचलं प्रदक्षिणीकृत्य कृत्यविदामग्रणीः कुरुवंशमणिरेवं स्तोतुमारेभे ।
भवभरभयदूरं भावितानन्दसारं
'वृत विमलशरीरं दिव्यवाणी विचारम् । मदनमदविकारं मञ्जकारुण्यपूरं
श्रयत जिनपधीरं शान्तिनाथं गभीरम् ॥ १७ ॥ यस्याशोकतरुर्विभाति शिशिरच्छायः श्रितानां शुचं
धुन्वन् सार्थक नामधेयगरिमा माहात्म्यसंवादकः । यं देवाः परितो ववर्षुरमितैः फुलैः प्रसूनोच्चयैः
कल्याणाचलमन्ततः कुसुमिता मन्दारवृक्षा यथा ॥ १८ ॥ सकलवचनभेदाकारिणी दिव्यभापा
शमयति भवतापं प्राणिनां मङ्क्षु यस्य । अमरकरविधूतश्चामराणां समूहो
विलसति खलु मुक्तिश्रीकटाक्षानुकारी ॥ १६ ॥
१११
भूतो यो विमानः, बन्दनाय वन्दनप्रयोजनाय, विततेन विस्तारितेन, बाहुना भुजेन, सन्ततं सर्वदा सुरासुरगगं देवदानववृन्दम् आह्वयन्निवाकारयन्निव, विभाति शोभते ॥१६॥
तादृक्षमिति — तादृक्षं तथाविधम्, सकललोकलोचनानां निखिलनरनयनानामासेचनकमतृप्तिकरम्, ‘तदासेचनकं तृप्तेर्नास्त्यन्तो यस्य दर्शनात्' इत्यमरः, घटितकवाटकं मेलिताररकम्, श्रीविमानं श्रीभगवद्गृहम्, आलोक्य दृष्ट्वा, अतिसन्तोषविम्मयाभ्यां सन्तोषातिशयाश्चर्याभ्याम्, परवशः परतन्त्रः, दिनेशः सूर्यः सुरासुरचलमित्र सुमेरुशैलमित्र, प्रदक्षिणीकृत्य परिक्रम्य, कृत्यविदां कार्यज्ञानाम्, अग्रणीः प्रधानः, कुरुवंशमणिः कुरुवंशरत्नं जीवन्धर इति यावत् एवं वच्यमाणप्रकारेण, स्तोतुं स्तुतिं कर्तुम्, आरेभे प्रारब्धवान् ।
भवभरेति — अये लोकाः ! भवभराणां पर्याप्तसमूहानां भयेन भीत्या दूरं विप्रकृष्टम्, भावित आनन्दसारो यस्य तम् अनुभूतानन्दनत्वम्, धृतं विमलं समुज्ज्वलं शरीरं येन तमू, दिव्यवाण्या दिव्यध्वनेविंचारो यस्य तम्, मदनमदविहारं कन्दर्पदर्पापहारकम्, मञ्जुकारुण्यपूरं मनोहरदयालुताप्रवाहम्, जिनपश्वासौ धीरश्चेति जिनपधीरस्तं जिनेन्द्रवीरम्, गम्भीरं धैर्योपेतम्, शान्तिनाथं षोडशतीर्थकरम्, श्रयत सेवध्वम् । मालिनीच्छन्दः ॥ १७ ॥
यस्याशोकतरुरितिते - यस्य भगवतः शिशिरा शीतला छायानातपो यस्य सः, श्रितानां तलं प्राप्तानाम्, शुचं शोकम्, धुन्वन् दूरीकुर्वन्, सार्थकोऽन्वर्थो नामधेयस्य नाम्नो गरिमा गौरवं यस्य सः, माहात्म्यस्य लोकोत्तर प्रभावस्य संवादकः सूचकः, अशोकतरुरेतन्नामा वृक्षः, विभाति शोभते । यं भगवन्तम्, परितः समन्तात् देवा अमराः, कल्याणाचलमन्ततः सुमेरुगिरिम् परितः, कुसुमिताः पुष्पिताः मन्दारवृक्षा यथा पारिजाततरवो यथा, अमितैरसंख्यैः, फुल्लैर्विकसितैः, प्रसूनोच्चयैः पुष्पसमूहैः, ववषुः वर्षन्ति स्म । उपमालङ्कारः । शार्दूलविक्रीडितं वृत्तम् ॥ १८ ॥
सकलवचनभेदेति - सकलवचनभेदानां निखिलभाषाणामाकारः संस्थानमिति सकलवचनभेदाकारः सोऽस्ति यस्यां सा सकलवचनभेदाकारिणां सर्वभाषास्वभावेत्यर्थः यस्य भगवतः दिव्यभाषा दिव्यध्वनिः, प्राणिनां लोकानाम् भवतापं संसारसन्तापम्, मङ्क्षु शीघ्रम्, शमयति दूरीकरोति । अमरकरैर्निलिम्प - पाणिभिर्विधूतः कम्पित इत्यमरकर विधूतः, मुक्तिश्रिया मोक्षलक्ष्म्याः कटाक्षान्केकराननुकरोतीति मुक्तिश्रीकटाक्षानुकारी, चामराणां बालव्यजनानाम्, समूहः समुदायः, खलु निश्चयेन, विलसति शोभते मालिनीच्छन्दः ॥ १६ ॥

Page #169

जीवन्धरचम्पूकाव्ये
कनकशिखरिशृङ्गं स्पर्धते यस्य सिंहा
सनमिदमखिलेशं द्वेष्टि धैर्यादितीव । वलयमपि च भासां पद्मवन्धुं विरुद्ध
मम पतिरिति सोऽयं ख्यातिमापेति रोपात् ।। २० ॥ त्रिभुवनगतिभावं घोषयन्यस्य तारो
मुखरयति दशाशा दुन्दुभिध्वानपूरः । . शमयितुमिह रागद्वेपमोहान्धकार
त्रितयमिव विधूनां भाति च्छत्रत्रयं तत् ॥ २१ ॥ अक्षयाय नमस्तस्मै यक्षाधीशनताद्धये ।
दक्षाय शान्तिनाथाय सहस्राक्षनुतश्रिये ॥ २२ ॥ इत्यादिस्तुतिरवमुखरे कुरुवीरे, श्रीविमानाभ्यग्रविलसिताभ्रङ्कपचम्पकद्रुमे प्रकटितनिजानुरागपल्लवेनेव तत्क्षणसञ्जातमञ्जुलमञ्जरीभरेणावनतमौलितया तदीयदेहकान्तिविलोकनकन्दलितमन्दाक्षमेदुरतयेवावनम्र, पुरा मौनव्रतमाचरत्स्विव मूकीभूतेषु कलकण्ठेषु कुमारगम्भीरमधुरस्तुतिशैलीस्वरमभ्यस्यमानेष्विव मधुरस्वरमुद्गिरत्सु, तत्रत्यसरोवरे स्फटिकद्रवपूर्ण इव कौरववदनशशाङ्क: कान्तिविद्रुततटघटितनिशाकान्तकान्तशिलाविगलितपयोधारापरिपूर्ण इव तदीयनुतिविततिनिशम
कनकशिखरिशृङ्गमिति-इदं कनकशिखरिशृङ्गम्, धैर्याद् धीरतागुणात् , अखिलेशं सर्वस्वामिनं भगवन्तमिति यावत् , द्वेष्टि तेन सह द्वेपं करोति, इतीव हेतोः यस्य भगवतः, सिंहासनं हरिविष्टरम्, कनकशिखरिणो हेमाद्रेः शृङ्ग शिखरम्, स्पर्धते ईय॑ति, सोऽयं रजन्यां लुप्तसत्ताकः, पद्मबन्धुः सूर्यः, मम राबिन्दिवं प्रकाशीभवतो भासां वलयस्य, पतिः स्वामी, इत्येवम्, ख्याति प्रसिद्धिम्, आप लेभे, इति रोपात्क्रोधात्, भासां प्रभाणाम्, वलयमपि च मण्डलमपि च भामण्डलमिति यावत् , पद्मबन्धुं सूर्यम्, विरुन्धे तेन सह विरोधं कुरुते । उत्प्रेक्षोपमे । मालिनीच्छन्दः ॥२०॥
त्रिभुवनगतिभावमिति-यस्य भगवतः त्रिभुवनगतिभावम् अयं त्रिभुवनस्य गतिः शरणमस्तीति, भावोऽभिप्रायस्तम्, घोषयन् सूचयन् , तारो गम्भीरः, दुन्दुभिध्वानपूरो दुन्दुभिनादसमूहः, दशाशा दशदिशः, मुखरयति वाचालयति । इह लोके, रागश्च द्वेपश्च मोहश्चेति रागद्वेपमोहास्त एवान्धकारस्तम्, शमयितुं निराकतुम्, समागतम्, विधनां चन्द्राणाम्, त्रितयमिव त्रयमिव, तत् प्रसिद्धम, छत्रत्रयमातपत्रत्रितयम्, भाति शोभते । छन्दोऽलङ्कारौ पूर्ववत् ॥२१॥
अक्षयायेति-अक्षयाय अविनाशिने, यक्षाधीशेन कुबेरेण नतावद्धी यस्य तस्मै, दक्षाय समर्थाय, सहस्राक्षेण पुरन्दरेण नुता स्तुता श्रीराइन्न्यलक्ष्मीर्यस्य तस्मै, शान्तिनाथाय पोडशतीर्थकराय, नमः नमस्कारो भवतु । 'नमः स्वस्तिस्वाहास्वधालंवषट्योगाच्च' इति चतुर्थी ॥ २२ ॥
इत्यादिस्तुतीति-कुरुबीरे जीवन्धरे, इत्यादिस्तुतिरवेण पूर्वोक्तप्रकारादिस्तवनशब्देन मुखरे वाचाले सति, श्रीविमानाभ्यग्रे श्रीजिनालयस्य पुरस्तात् विलसितः शोभमानो योऽभ्रंकपश्चासौ चम्पकद्रुमश्चेन्यभ्रंकपचम्पकद्रुमो गगनचुम्बिचाम्पेयवृक्षस्तस्मिन् , प्रकटितः प्रदर्शितो निजानुराग एव स्वस्नेह एव पल्लवाः किसलया येन तथाभूतेनेव, तत्क्षणं तत्कालं सञ्जातः समुत्पन्नो यो मञ्जलमारीभरो मनोहरपुष्पसमूहस्तेन, अवनतो नम्रो मौलिय॑स्य तस्य भावस्तत्ता तया, तदीयायास्तत्सम्बन्धिन्या देहकान्त्या शरीरदीप्त्या विलोकनेन दर्शनेन कन्दलितं विवृद्धं यन्मन्दाक्षं ब्रपा तेन मेदुरो मिलितस्तस्य भावस्तत्ता तयेव, अवनने विनते सति, पुरा जीवन्धरदर्शनात् प्राक् , मौनव्रतवाचंयमव्रतम्, आचरत्स्विव दधस्विव, मूकीभूतेषु तूष्णीम्भूतेषु, कलकण्ठेषु कोकिलेषु, कुमारेण जीवन्धरेण कृता या गम्भीरमधुरा सार्थमनोहरा स्तुतिशैली स्तवनपद्धतिस्तस्याः स्वरं समुच्चारणध्वनिम्, अभ्यस्यमानेप्विव शिक्षमाणेष्विव, मधुरस्वरं मनोहरशब्दम् उद्गिरन्सु प्रकटयत्सु सत्सु, तत्र भवस्तत्रत्यः स चासौ सरोवरः कासारश्चेति तत्रत्यसरोवरस्तस्मिन् , स्फटिकद्रवेण सितोपलनिष्यन्देन पूर्णः सम्भरितस्तम्मिन्निव, कौरवस्य जीवन्धरस्य वदनमेव शशाङ्कश्चन्द्रस्तस्य

Page #170

पष्टो लम्भः
नविजम्भितानन्दनिप्यन्दपूरित इव क्षणादवदातवारिभरपूरिते, तत्र च विचित्रशतपत्रेषु सत्वरविसृत्वरगन्धावकर्पितलोलम्बकदम्बकरम्बितेपु, जीवन्धरसुकृतततिकुञ्चिकयेव ताहक्षमपि जिनभवनमचिरेणोद्घाटितवज्रकवाटमजायत ।
आरामोऽयं वदति मधुरैः स्वागतं भृङ्गशब्दैः
___पुप्पाननैचिटपिविटपैरानतिं द्राक्तनोति । पाद्याादीन्दिशति धवलैस्तत्सरस्याः पयोभि
रित्येवं श्रीकुरुकुलपतेरादधे भूरिशङ्काम् ॥ २३ ॥ विमानस्योत्सङ्गे विमलवपुपं शान्तिजिनपं विलोक्यान्तर्भक्त्या कुरुकुलमणेस्तुष्टमनसः । दृशौ राकाचन्द्रद्रुतमणिदशां प्रागभजतां युगं पाण्योः प्रापन्मुकुलितपयोजाततुलनाम् ।।२४।।
तदनु, समीपमासाद्य सद्य एवोगतपुलकापदेशेन वाञ्छितवदा यतरोर्वीजावापमारचय्य प्रमदनितनयनप्रसृतबाष्पपयोभिः सेकमिवादधानः, कश्चन नागरिकपुरुषः, प्रश्रयभरकलितार्धसाहाय्यकेन प्रणामेन दुरितं धुनानः, करुणाकरेण कुरुवीरेण 'कस्त्वमार्य' इति पृष्टः, तुष्टहृदयः शुभोत्तरमुत्तरं वक्तुमुपादत्त ।।
कान्त्या दीप्त्या विद्रुताः प्राप्तक्षरणा यास्तटघटितनिशाकान्तकान्तशिलास्तीरखचितचन्द्रकान्तमणिमनोहरशिलास्ताभ्यो विगलिताः क्षरिता याः पयोधारा जलधारास्ताभिः परि पूर्णः सम्भरितस्तस्मिन्निव, तदीया जीवन्धरसम्बन्धिनी या नुतिविततिः स्तुतिपङ्क्तिस्तस्या निशमनेन श्रवणेन विजम्भितो वृद्धिङ्गतो य आनन्दनिष्यन्दः प्रमोदपरीवाहस्तेन पूरितः सम्भरितस्तस्मिन् तथाभूते सति, तत्र च तत्रन्यसरोवरे च विचित्रशतपत्रेषु विविधारविन्देषु, सत्वरं क्षिप्रं विसृत्वरेण प्रसरणशीलेन गन्धेन सुरभिणावकर्षितानि समाकारितानि यानि लोलम्बकदम्बकानि भ्रमरसमूहास्तैः करम्बितानि व्याप्तानि तेष तथाभूतेष सत्सु, जीवन्धरस्य सुकृतततिरेव पुण्यपक्तिरेव कुञ्चिका तयेव, तादृक्षमपि तथाभूतमपि, जिनभवनं जिनमन्दिरम्, अचिरेण तत्कालम्, उद्घाटितौ वज्रकवाटी यस्य तथाभूतमपनीतवज्राररम्, अजायत बभूव ।
आरामोऽयमिति-अयमेपः, आराम उद्यानम्, मधुरैः कर्णप्रियः, भृङ्गशब्दभ्रमरगुञ्जितैः, स्वागतं शुभागमनम्, वदति कथयति, पुष्पाननैः कुसुमविनतैः, विटपिविटपैः शाखिशाखाभिः, द्राक् झटिति, आनतिं नमस्कारम्, तनोति विस्तारयति, तत्सरस्यास्तत्रत्यकासारस्य, धवलैः स्वच्छः, पयोभिः सलिलैः, पाद्याादीन् पादोदकार्यप्रभृतिसत्कारान् , दिशति सम्पादयति, श्रीकुरुकुलपतेर्जीवन्धरस्य, इत्येवं पूर्वोक्तप्रकाराम्, भूरिशङ्कां प्रचुरसंदेहम्, आदधे चकार । मन्दाक्रान्तावृत्तम् ॥ २३ ॥
विमानस्येति-विमानस्य चैत्यालयस्य, उत्सङ्गे मध्ये, विमलवपुषं निर्मलगात्रम्, शान्तिजिनपं पोडशतीर्थकरप्रतिबिम्बम्, विलोक्य दृष्ट्वा, अन्तर्भक्त्या हृदयानुरागातिशयेन, तुष्टमनसः प्रसन्नचेतसः, कुरुकुलमणेर्जीवन्धरस्य, दृशौ नयने, द्राग्झटिति, राकाचन्द्रेण पूर्णिमानिशाकरेण द्रुतौ प्राप्तक्षरणौ यो मणी चन्द्रकान्तमणी तयोर्दशामवस्थाम्, अभजतामसेवत.म्, पाण्योहस्तयोः, युगं युगलञ्च, मुकुलिते निर्मालिते ये पयोजाते कमले तयोस्तुलनां सादृश्यम्, प्रापत्-अलब्ध । शिखरिणीवृत्तम् ॥ २४ ॥
तदन्विति-तदनु तदनन्तरम्, समीपं निकटम्, आसाद्य प्राप्य, सद्य एव झटिल्येव, उद्तानां प्रकटितानां पुलकानां रोमाञ्चानामपदेशो व्याजं तेन, वान्छितवदान्यतरोः काञ्छितकल्पानोकहस्य, बीजावापं बीजाधानम्, आरचय्य कृत्वा, प्रमदजनितानि हर्षसमुद्भूतानि नयनप्रसृतानि नेत्रोद्वाहितानि यानि बाप्पपयांस्यश्रजलानि तैः, सेकं सिञ्चनम्, आदधान इव कुर्वाण इव, कश्चन कोऽपि, नागरिकपुरुषः पौरजनः, प्रश्रयभरेण विनयसमूहेन कलितं विहितमर्धसाहाय्यकं यस्य तेन, प्रणामेन नमस्कारेण, दुरितं पापम्, धुनानो दूरीकुर्वांणः, करुणाकरण दयाकरण, कुरुवीरेण जीवन्धरण, 'आर्य ! हे महोदय ! त्वं भवान्, कः किम्परिचयः'' इत्येवम्, पृष्टोऽनुयुक्तः, तुष्टहृदयः संतृप्तमानसः, सन् , शुभोत्तरं शुभपरिणामम्, उत्तरं प्रतिवचनम्, वक्तुं निगदितुम्, उपादत्त जग्राह, प्रत्युत्तरं दातुं तत्परो वभूवेति यावत् ।

Page #171

११४
जीवन्धरचम्पूकाव्ये
प्रथिता विभाति नगरी गरीयसी
धुरि यत्र रम्यसुदतीमुखाम्बुजम् । कुविन्दकुण्डलविभाविभावितं
प्रविलोक्य कोपमिव मन्यते जनः ।। २५ । या क्षेमनगरीत्येवमभिख्यामावहन्त्यपि । पाकवैरिपुराभिख्यां दधाति मणिमन्दिरैः || २६ ॥ तत्रास्ति देवान्त इति प्रतीतो नृपः कृपाचित्रितचित्तगेहः । क्षोणीशकोटी र सुमावलीनां धूलिव्रजैः पिञ्जरिताङ्घ्रिपीठः ।। २७ ।। यस्मिन्छासति मेदिनीं नरपतौ सद्वृत्तमुक्तात्मता
हारेष्वेव गुणाकरेषु समभूच्छिद्राणि चैवान्ततः । लौल्यादन्यकलत्रसंगमरुचिः काञ्चीकलापे परं
सम्प्राप्तः श्रवणेषु खञ्जनदृशां नेत्रेषु पारितवः ॥ २८ ॥ तस्य श्रेष्ठपदप्राप्तः सुभद्रो वणिजां पतिः । स्वयं निर्वृतिरस्यासीद्या कान्ता निर्वृतेः पदम् ॥ २६ ॥
प्रथितेति - प्रथिता प्रसिद्धा, गरीयसी विशाला, नगरी वच्यमाणनामधेया पुरी, विभाति शोभते, यत्र नगर्याम्, जनो लोकः, धुर्यग्रभागे, कुरुविन्दकुण्डलविभया पद्मरागमणिनिर्मितकर्णाभरणदीप्या विभावितं रक्तवर्णीकृतम्, सुदव्या मुखाम्बुजं सुदतीमुखाम्बुजं रम्यं च तत्सुदती मुखाम्बुजचेति रम्यसुदतीमुखाम्बुजं सुन्दरवनितावदनवारिजम, प्रविलोक्य दृष्ट्वा, कोपमिव क्रोधमिव तस्या इति शेषः मन्यते जानाति । तद्गुणालङ्कारः । मञ्जुभाषिणीच्छन्दः 'सजसा जगौ भवति मज्जुभाषिणी' इति लक्षणात् ॥ २५ ॥
या क्षेमनगरीति - या नगरी, 'क्षेम नगरी' इत्येवमितिप्रकाराम, अभिख्यां नामधेयम्, आवहन्त्यपि दधत्यपि, मणिमन्दिरै रत्ननिकेतनैः, पाकवैरिपुरमित्यभिख्यां नामधेयं दधातीति विरोधः । पक्षे पाकवैरिणः पुरन्दरस्य पुरं नगरम्, अमरावतीति यावत् तस्याभिख्यां शोभाम् दधाति 'अभिख्या नामशोभयोः ' इत्यमरः । विरोधाभासालंकारः ॥ २६ ॥
तत्रास्तीति — तत्र क्षेमनगर्थ्याम्, कृपया करुणया चित्रितं चित्रोपेतं चित्तगेहं मनोगृहं यस्य सः, क्षोणीशानां पृथिवीपालानां कोटीरेषु मुकुटेषु विद्यमाना या सुमावल्यः पुष्पस्रजस्तासाम्, धूलिब्रजै रेणुनिकरैः, पिञ्जरितं पीतमङ् घ्रिपीठं चरणासनं यस्य सः, देवान्त इति प्रतीतः प्रख्यातः, नृपो राजा, अस्ति विद्यते ॥ २६ ॥
यस्मिन्निति - यस्मिन् नरपतौ राजनि, मेदिनीं वसुधाम्, शासति पालयति सति, सन्ति निर्दुष्टानि वृत्तानि वर्तुलानि मुक्तानि मुक्ताफलान्यात्मा देही येषां तेषां भावस्तत्ता, अन्ततो मध्ये छिद्राणि चरन्ध्राणि च गुणाकरेषु तन्तुसहितेषु, हारेष्वेव मणिमाल्येष्वेव समभूत् आसीत्, अन्यत्र गुणाकरेषु गुणखनिषु जनेषु सद्वृत्तेन सदाचारेण, मुक्तो रहित आत्मा येषां तेषां भावस्तत्ता, अन्ततो हृदये, छिद्राणि दोषाश्च, नैव समभूत् । लोलस्य भावो लौल्यं तस्मात्, चपलत्वात्, अन्यकलत्रैरन्यश्रोणिभिः संगमस्य सम्बन्धस्य रुचिरभिलापः परं केवलम् काञ्चीकलापे मेखलामण्डले, समभूत्, अन्यत्र लौल्यात् सतृष्णत्वात्, अन्यकलत्रैः परभार्याभिः सङ्गमस्य सुरतस्य रुचिरभिलाषो नाभूत्, 'दुर्गस्थाने नृपादीनां कलत्रं श्रोणिभार्ययोः' इति रभसः, पारिप्लवश्चञ्चलत्वम्, सम्प्राप्तमायतत्वान्प्राप्तं श्रवणं कर्णं यैस्तेषु, खञ्जनदृशां खञ्जरीटलोचनानाम्, नेत्रेषु नयनेषु, केवलं समभूत्, अन्यत्र, सम्प्राप्तं लब्धं श्रवणं शास्त्राकर्णनं यैस्तेषु जनेषु पारिप्लवः क्षुद्रता न समभूत् । परिसंख्यालंकारः । शार्दूलविक्रीडितवृत्तम् ॥ २८ ॥
तस्येति — तस्य नरपतेः, श्रेष्टिपदप्राप्तो राजश्रेष्ठिपदारूढः, सुभद्र एतन्नामधेयः, वणिजां पति

Page #172

पष्टो लम्भः तयोरभूत्सुतारत्नं क्षेमश्रीरिति विश्रुतम् । प्रत्यादेशः सरस्वत्याः पर्यायः कमलाकृतेः ॥ ३० ॥ या कान्तीनां परा संपद्विनयाम्बुधिचन्द्रिका । लज्जाया जननस्थानं जयकेतुमनोजनेः ॥ ३१ ॥ विधाय पूर्णशीतांशुं विधाता यन्मुखाह्वयम् । निजासनाब्जनिद्रातो नूनं दुःस्थितिरञ्जसा ॥ ३२ ॥ एतस्या वदनं दन्तकान्तिभिः क्लृप्तकेसरम ।
पद्मं ध्रुवं मधुलिहा भवितव्यं भवाहशा ॥ ३३ ॥ अत्रत्यजिनालयवज्रकवाटविघटनकुञ्जिकायमानस्तुतिवचनरचनः पुरुपपञ्चबदनस्तत्पतिर्भविष्यतीति जननलग्नफलनिश्चयचतुरकार्तान्तिकवार्ता निशम्य तदवसरप्रतिपालनविनिद्रेण सुभद्रेण, प्रेषितो गुणभद्रसमाह्वयोऽहं, भवन्तं समीक्ष्य कृतार्थतामनुभवामीति व्याहृत्य, सुभद्राय वृत्तान्तमिमं कथयितुं निर्जगाम ।
तदनु सरसीपुष्पाण्यादाय भक्तिभरातो
जिनपभवनं विन्दन्वन्दारुकल्पकशाखिनः । जिनवरपतेः पूजां कर्तुं समारभत स्वयं
कुरुकुलवरः सोऽयं पारीणपुण्यगुणाकरः ।। ३४ ॥
वैश्येशः, अस्तोति शेषः, अस्य श्रेष्टिनः, निर्वृतिः एतन्नामधेया सा कान्ता वल्लभा, आसीद्, या स्वयं स्वेनैव, निवृतेः संतोषस्य सुखस्य, पदं स्थानम्, वर्तत इति शेपः ॥ २६ ॥
तयोरिति-सा च स चेति तौ तयोर्दम्पत्योः, सरस्वत्याः शारदायाः प्रत्यादेशः प्रतिकृतिः, कमलाकृतेलंचमीसंस्थानस्य, पर्यायो रूपान्तरम्, क्षेमश्रीरिति विश्रुतं प्रसिद्धम्, सुतारत्नं पुत्रीरत्नम्, अभूदासीत् ॥ ३० ॥
येति-या क्षेमश्रीः, कान्तीनां दीप्तीनाम्, परा श्रेष्ठा, संपद् गुणोन्कर्पः, विनयाम्बुधेनम्रतासागरस्य चन्द्रिका कौमुदी, लजायास्त्रपायाः, जननस्थानमुत्पत्तिधाम, मनोजनेः कामस्य, जयकेतुर्विजयवैजयन्ती । अस्तीति शेपः । रूपकालंकारः ॥३॥
विधायेति-विधाता ब्रह्मा, यन्मुखाह्वयं यद्वदननामधेयम्, पूर्णशीतांशु, पूर्णचन्द्रमसम्, विधाय रचयित्वा, निजासनं स्वकीयविष्टरभूतं यदब्जं कमलं तस्य निदातो निमीलनात्, नूनं निश्चयेन, अञ्जसा याथार्थ्यम्, दुःस्थितिः संकटापन्नस्थितिः, वर्तत इति शेपः ॥३२॥
एतस्या इति-एतस्याः क्षेमश्रियाः वदनं वक्त्रम्, दन्तकान्तिभिर्दशनीप्तिभिः, क्लुप्तकेसरं किनल्ककलितम्, पद्मं कमलम्, ध्रुवं निश्चयेन, वर्तते, भवादृशा त्वादृशेन, तत्र, मधुलिहा भ्रमरेण, भवितव्यम्, भावे प्रयोगः ॥३३॥ ___अत्रत्येति-अत्रत्यजिनालयस्य व्रजकवाटयोः सुदृढाररयोर्विघटनेऽपनयने कुक्षिकायमाना स्तुतिवचनरचना स्तोत्रवचनसन्दर्भो यस्य तथाभूतः, पुरुषपञ्चवदनो मनुजमृगेन्द्रः, तत्पतिः क्षेमश्रीधवः, भविप्यति, इत्येवम्, जननलग्नस्य जन्मलग्नस्य फलनिश्चये परिणामनिश्चये चतुरा निपुणा ये कार्तान्तिका देवज्ञास्तेषां वाता निवेदनम्, निशम्य समाकर्ण्य, तदवसरस्य तत्कालस्य प्रतिपालने प्रतीक्षणे विनिद्रः सावधानस्तेन, सुभद्रेण राजनेष्टिना, प्रेषितः प्रहितः, गुणभद्रसमाह्वयो गुणभद्रनामधेयः, अहं भवत्पुरोवर्ती, भवन्तं श्रीमन्तम्, समीच्य विलोक्य, कृतार्थतां कृतकृत्यताम्, अनुभवामि भुजे, इत्येवम्, व्याहृत्य निगद्य, सुभद्राय श्रेष्ठिने, इममेतम्, वृत्तान्तमुदन्तम्, कथयितुं निवेदयितुम्, स निर्जगाम निश्चक्राम ।
तदनु सरसीति-तदनु तदनन्तरम्, पारीणं पारंगतं पुण्यं सुकृतं यस्य स पारीणपुण्यः, गुणानां दयादाक्षिण्यादीनामाकरो गुणाकरः, पारीणपुण्यश्वासौ गुणाकरश्चेति पारीणपुण्यगुणाकरः, सोऽयं प्रसिद्धः, कुरुकुलबरो जीवन्धरः, स्वयं स्वतः, सरसीपुष्पाणि कासारकुसुमानि, आदाय गृहीत्वा, भक्तिभरेणानुरागाति

Page #173

जीवन्धरचम्पूकाव्ये गुणभद्रोऽपि संप्राप्य सुभद्रं भद्रमन्दिरे। चिन्तानिद्रां बिभेदाशु वचःपीयूपसेचनैः ॥ ३५ ॥ कश्चित्पूरुपचन्द्रमाः कुवलयायाह्लादसंदायकः
संतोपाम्बुधिवर्धकः स्तुतिमयी पीयूपधारां किरन् । बाह्योद्याननभःस्थलीमवतरन्बाभाति यदशेना
दारामः सरसीजलच्छलवशादानन्दबाष्पं दधे ।। ३६ ॥ सोऽयं न चन्द्रो न च पञ्चबाणो न वासवः किंतु वसन्त एव ।
कुतोऽन्यथा चम्पकपादपस्य प्रसूनभारस्ततगन्धपूरः ।। ३७ ॥ तस्मिन्स्तुतिरवमुखरे पुरुपकुञ्जरे वनस्थली भास्वतीव प्राचीदिशमधिगच्छति जिनभवनं कमलवनं च क्षणादुद्घाटितकवाटमजायतेति ।
श्रुत्वा तदीयाममृतोर्मिलां गां तस्मै ददावुच्छ्रितपारितोपिकम् । मनोरथस्फूर्तिलताप्ररोहोपदानमौल्यं किल तद्वणिक्पतिः ।। ३८ ।।
शयेन आनतो विनम्र इति भक्तिभरानतः, सन् जिनपभवनं जिनेन्द्रमन्दिरम्, विन्दन् प्राप्नुवन् , तत्र प्रविशन्निति यावत्, वन्दारूणां वन्दनशीलानां कल्पकशाखी कल्पवृक्षस्तस्य तथाभूतस्य, जिनवरपतेर्जिनेन्द्रदेवस्य, पूजां सपर्याम्, कर्तुं विधातुम्, समारभन समारब्धवान् । हरिणीच्छन्दः ॥३४॥
गुणभद्रोऽपीति-गुणभद्रोऽपि श्रेष्टिसेवकोऽपि, भद्रमन्दिरे भव्यभवने, सुभद्रमेतन्नामानं राजश्रेष्टिनम्, संप्राप्य लब्ध्वा, वचःपीयूपस्य वचनसुधायाः सेचनानि समुक्षणानि तैः, आशु झटिति, चिन्तानिद्रां चिन्तास्वापम्, बिभेद खण्डयामास, तस्येति शेषः । वरागमनसमाचारेण तस्य चिन्तां दूरीचकारेति भावः ॥३५॥
___ कश्चिदिति-कोवलयं कुवलयं तस्मै महीमण्डलाय, पक्ष नीलकमलाय, आह्लादसंदायको हर्पप्रदायकः, संतोष एवाम्बुधिः सन्तोपाम्बुधिः संतृप्तिसागरस्तस्य वर्धको वृद्धिकरः, स्तुतिमयीं स्तवनरूपाम्, पीयूपधारां. सुधाधाराम, किरन् प्रक्षिपन्, बहिर्भवं बाह्यं तच्च तदुद्यानञ्चेति बाह्योद्यानं बाहीकोपवनं तदेव नभःस्थली गगनभूमिस्ताम्, अवतरन् अवतीर्णो भवन् , कश्चित् कोऽपि, पूरुप एव चन्द्रमाः पूरुपचन्द्रमा मनुजमृगाङ्कः, बाभाति पुनःपुनरतिशयेन वा शोभते । यस्य दर्शनं यद्दर्शनं तस्मात् यदवलोकनात्, आराम उद्यानम्, सरस्याः कासारस्य जलं सलिलं तस्य छलं व्याज तस्मात्, आनन्दबाप्पं हश्रु, दधे धृतवान् । रूपकालंकारः । शार्दूलविक्रीडितवृत्तम् ॥३६॥
सोऽयमिति-सोऽयं प्रसिद्धः पूरुषः, न चन्द्रो न निशाकरः, न च पञ्चवाणो न च मदनः, न वासवो न पुरन्दरः, वर्तत इति शेषः, किन्तु वसन्त एव पुष्पाकर एव, वर्तत इति शेषः । अन्यथा-इतरथा, चम्पकपादपस्य चाम्पेयतरोः, प्रसूनभारः कुसुमकलापः, ततो विस्तृतो गन्धपूरः सुरभिप्रवाहो यस्य तथाभूतः, कुतः कथम्, स्यादिति शेषः । अपह्नुतिरलंकारः । उपजातिवृत्तम् ॥ ३७ ॥
तस्मिन्निति-स्तुतिरवेण स्तवनशब्देन मुखरो वाचालस्तस्मिन् , पुरुपकुञ्जरे • पुरुषश्रेप्ठे, तस्मिन् सात्यन्धरौ, प्राचीदिशं पूर्वाशाम्, भास्वतीव भानाविव, वनस्थली काननभूमिम्, अधिगच्छति समधितिष्ठति सति, जिनभवनं जिनेन्द्रमन्दिरम्, कमलवनं च पद्मारण्यञ्च, क्षणादचिरेण, उद्घाटितकबाटमपनीताररं प्रस्फुटितदलञ्च, अजायत बभूव, इतीत्थं गुणभद्रः सुभद्रं प्रति जगाद ।
श्रुत्वेति-स चासौ वणिक्पतिश्चेति तद्वणिक्पतिः, सुभद्रश्रेष्टी, अमृतेनोर्मिला ताम् पीयूपतरङ्गवतीम् तदीयां तत्सम्बधिर्नाम्, गां वाणीम्, श्रुत्वा निशम्य, तस्मै गुणभद्राय, मनोरथस्य काञ्छितस्य स्फूर्तिरेव विकास एव लता वल्ली तस्याः प्ररोहोऽङ्कुरस्तस्योपदानं समर्पणं तस्य मूल्यं वस्नम् 'मूल्यं वस्नोऽप्यवक्रयः' इत्यमरः, उच्छ्रितपारितोपिकं प्रचुरपुरस्कारम्, ददौ दत्तवान् , किलेति वार्तायां वाक्यालङ्कारे वा । अत्र प्रथमं चरणमिन्द्रवज्रायास्तृतीयमुपेन्द्रवज्रायाः, द्वितीयचतुर्थाविन्द्रवंशायाः, सर्वेषां मेलनादुपजातिवृत्तम् ॥३०॥

Page #174

पष्टो लम्भः
११७ तदनु निजसहायतासहितो वणिजां पतिस्तुङ्गतमशताङ्गमारूढः, पुरतोरणमतीत्य, पुरतो विराजमानं श्रीविमानमासाद्य, तत्र वन्दारजनसन्दाहमन्दारस्य शान्तिनाथस्य पादारविन्दसेवाहेवाकभावकलितान्तरङ्गम् , अगण्य पुण्यपुञ्ज इव विस्तीर्णस्फटिकोपलविष्टरे तस्थिवांसं जीवन्धरमद्राक्षीत् ।
पश्यता वैश्यनाथेन परमोत्कृष्टलक्षणम् । निर्निमीलननेत्रेण निरणाय्यस्य वैभवम् ।। ३ ।। कान्त्या परीनं कुरुवंशकेतुमुवाच मोदेन विशामधीशः । सप्रश्रयं सत्कृतशान्तिनाथमुपागतः स्वागतमारचय्य ।। ४० ।। फलं दृष्टयोः प्राप्तं परिणतमयं मे सुदिवस
स्तदस्मद्वंश्यानां कृतसुकृतवल्ली च फलिता। मदीयेष्टार्थोऽपि स्फुटतरमदूरे विजयते
यतः श्रीमान्प्राप्तो नयनपथपान्थत्वमधुना ।। ४१ ॥ पद्माप्ततां कुवलयोल्लसनं च तन्व
त्यद्य प्रकाशति पुरस्त्वयि राजहंसे । सूर्यो भयाकलितवृत्तिरभूच्छशाङ्को
दोषाकरो घृतकलङ्कभरः क्षयिष्णुः ।। ४२ ।।
तदनु निजसहायतेति-तदनु तदनन्तरम्, निजसहायतासहितः स्वकीयमित्रसमूहसहितः, वणिजां सार्थवाहानाम्, पतिः स्वामी, सुभद्र इति यावत् , अतिशयेन तुङ्ग तुङ्गतमं तच्च तच्छताङ्गञ्चेति तुङ्गतमशताङ्गं तत् समुच्चस्यन्दनम्, आरूढोऽधिष्ठितः, सन् , पुरतोरणं नगरद्वारम्, अतीत्य समुल्लध्य, पुरतोऽग्रे, विराजमानं शोभमानम्, श्रीविमानं श्रीजिननिकेतनम्, आसाद्य प्राप्य, तत्र श्रीविमाने, वन्दारुजनानां वन्दनशीलपुरुषाणां सन्दोहः समूहस्तस्य मन्दारः पारिजातकस्तस्य, शान्तिनाथस्य पोडशीर्थकरस्य, पादारविन्दसेवायां चरणकमलाराधनायां यो हेवाकभावो नम्रत्वभावस्तेन कलितं सहितमन्तरङ्गं स्त्रान्तं यस्य तम्, अगण्यपुण्यपुञ्ज इवापरिमितसुकृतराशाविव, विस्तीर्णं विस्तृतं यस्फटिकोपलविष्टरं सितोपलासनं तस्मिन् , तस्थिवांसं स्थितम्, जीवन्धरं सात्यन्वरिम्, अद्राक्षीद् विलोकयामास ।।
पश्यतेति-परमोत्कृष्टानि श्रेष्ठतमानि लक्षणानि सामुद्रिकशास्त्रप्रणीतचिह्नानि यस्य तं जीवन्धरम्, पश्यता विलोकयता, निर्निमीलने निमेषरहिते नेत्रे यस्य तेन, वैश्यनाथेन सुभद्रश्रेष्ठिना, अस्य सान्यन्धरेः, वैभवं माहात्म्यम्, निरणायि निर्णीतम् । कर्मणि प्रयोगः ॥ ३६ ॥
कान्त्येति-सप्रश्रयं सविनयम्, सत्कृतः शान्तिनाथो येन तं सत्कृतशान्तिनाथं सुपूजितपोडशतीर्थकरम्, कान्त्या दीप्त्या, परीतं सहितम्, कुरुवंशस्य केतुर्ध्वजस्तं जीवन्धरम् उपागतः प्राप्तः, विशामधीशः श्रेष्ठी सुभद्र इति यावत्, स्वागतं शुभागमनम्, आरचय्य कृत्वा, मोदेन हर्षेण, उवाच जगाद ॥ ४० ॥
फलमिति-यतः कारणात् , श्रीमान् भवान् , नयनपथस्य नेत्रमार्गस्य पान्थः पथिकस्तस्य भावस्तत्त्वम्, प्राप्तः समायातः, ममेति शेपः, तत् तस्मात्कारणात् , अधुना साम्प्रतम्, दृष्ट्योनयनयोः, परिणतं पक्वम्, फलं प्रयोजनम्, प्राप्तं लब्धम्, मयेति शेषः, अयमेषः, मे मम, सुदिवसः शोभनवासरः अस्तीति शेषः, वंशे भवा वंश्याः, मम वंश्या अस्मद्वश्यास्तेषां मत्पूर्वपुरुषाणाम्, कृतसुकृतवल्ली कृतपुण्यलता, फलिता च सञ्जातफला च जातेति शेषः, मदीयेष्टार्थोऽपि मदीप्सितार्थोऽपि, स्फुटतरं प्रकटतरं यथा स्यात्तथा, अदूरे निकटे, विजयते सर्वोत्कर्षेण वर्तते । शिखरिणीच्छन्दः ॥ ४५ ॥
पद्माप्ततामिति-पद्मया लपम्या-आप्तः प्राप्तस्तस्य भावस्तत्ता ताम्, पक्षे पद्मः कमलराप्तस्तस्य भावस्ताम्, कुवलयस्य महीमण्डलस्य पक्षे नीलकमलस्योल्लसनं विकासनञ्च, तन्वति विस्तारयति, त्वयि भवति, राजहंसे श्रेष्ठनृपती अथवा राजा च चन्द्रश्च हंसश्च सूर्यश्च, अनयोः समाहारस्तस्मिन् , पुरोऽग्रे

Page #175

११८
जीवन्धरचम्पूकाव्ये
युष्मत्पादपयोजधूलिनिचयैरत्रालयो मामकः
__शुद्धः कार्य इति प्रमोदकलिका चित्ते जरीजृम्भते । सेयं संप्रति धीमता विकसिता कार्या न चेदेप वै ।
द्रागाकारखिलीभवत्तदभिधावाच्यार्थमाटीकते ।। ४३ ॥ सकलभवनवृन्दं सत्पदाम्भोजधूली
परिचयपरिहीनं नैजनाम्नोऽन्यथार्थम् । भजत इति ह लोके सुप्रतीतं सुधीनां
__ निखिलगुणपयोधे मद्वचोऽङ्गीकुरुष्व ।। ४४ ।। तदनन्तरमनुकम्पितचेतः कुरुकुलशशाङ्कस्तद्वचनं बहुमन्यमानः, तपनरथजवनिन्दनेन स्यन्दनेन गोपुरद्वारं प्रविश्य, प्रासादपालिकावातायनप्रसृतपुरन्ध्रिकापाङ्गतरङ्गितनीलोत्पलश्यामलतोरणदामावलीषु प्रतोलीषु रक्तनयननालीको नालीकसायकस्तालीफलस्तनीनां व्यालीनिभवेणीनां रमणीमणीनामक्षिभ्यः पुष्कलसंमदाश्रुलहरीम , कटितटेभ्यो नीवीबन्धपदवीम् , हृदयेभ्यो धैर्यपरिपाटीम् , युगपद्गलितामादधानो, मन्दमन्दं तन्मन्दिरमविन्दत ।।
प्रकाशति दीप्यमाने सति, प्रकाशतीत्यत्रात्मनेपदाच्छतृप्रयोगश्चिन्त्यः, सूर्यो दिवाकरः, भया दीप्ल्या आकलिना युक्ता वृत्तिर्यस्य तथाभूतः, शशाङ्को मृगाङ्कः, दोपाकरो रात्रिकरः पक्षे दोषाणामवगुणानामाकरः खनिः, धृतः कलङ्कभरो लक्ष्मभरः पक्षे कल्मपसमूहो येन तथाभूतः, क्षयिष्णुः क्षयशीलश्च, अभूद् बभूव । अन्यस्मिन्प्रतापाधिके विद्यमाने निष्प्रतापा अन्ये निष्प्रभा भीताश्च भवन्त्येवेति भावः । श्लेपः । वसन्ततिलकावृतम् ॥ ४२ ॥
युष्मत्पादेति-अत्र नगरे, मामको मदीयः, आलयः आगत्य लीयते यस्मिन्नित्यालयो भवनम्, तव पादपयोजयोश्चरणकमलयोधूलिनिचयाः परागसमूहास्तैः शुद्धः पवित्रः, कार्यों विधातव्यः, इत्येवम्, प्रमोदकलिका हर्षकोरकः 'कलिका कोरकः पुमान्' इत्यमरः, चित्ते हृदये, जरीजृम्भते अतिशयेन वर्धते, सा पूर्वोक्ता, इयमेपा प्रमोदकलिका, सम्प्रतीदानीम्, धीमता सुधिया भवता, विकसिता प्रस्फुटा, कार्या कर्तव्या, न चेद् यद्येवं न स्यात् , तर्हि, वै निश्चयेन, एप आलयशब्दः, द्राक् सत्वरम्, आकारेण संस्थानेन दीर्घाकारवणेन च खिलीभवन् विरुद्धीभवन् यस्तदभिधायास्तच्छब्दस्य वाच्यार्थः प्रतिपाद्यार्थस्तम्, आटीकते प्राप्नोति आकारेण रहित आलयो लयो भवति तस्य च प्रतिपाद्योऽर्थो विनाशस्तं प्राप्नोति यावत् ॥४३॥
सकलभवनवृन्दमिति सतां साधूनां यानि पदाम्भोजानि चरणकमलानि तेषां धूली परागस्तस्याः परिचयः सम्पर्कस्तेन परिहीनं रहितम्, सकलभवनवृन्दं निखिलनिकेतननिकुरम्बम्, नैजनाम्नः स्वकीयाभिधानस्य, अन्यथार्थ विपरीताभिधेयम् , भजते प्राप्नोति, इत्येवम्, लोके भुवने, सुधीनां विदुषाम्, अत्र सुधीशब्दस्य पष्ठीबहुवचने 'सुधीनाम्' इति प्रयोगश्चिन्त्यः, सुप्रतीतं सुप्रसिद्धम्, अस्तीति शेषः । हे निखिलगुणपयोधे ! सकलगुणसागर ! मदचोऽस्मद्वचनम्, अङ्गीकुरुष्व स्वीकुरु । 'ह' इत्यव्ययं पादपूतौ । मालिनीच्छन्दः ॥४४॥
तदनन्तरमिति-तदनन्तरं तत्पश्चात् , अनुकम्पितं दयायुक्तं चेतो हृदयं यस्य तथाभूतः, कुरुकुलशशाङ्कः कुरुवंशचन्द्रः, जीवन्धर इति यावत् , तद्वचनं श्रेष्ठिवाचम्, बहुमन्यमानः-आदरेण स्वीकुर्वाणः, तपनरथजवनिन्दनेन. सूर्यस्यन्दनरयविनिन्दकेन, स्यन्दनेन शताङ्गन, गोपुरद्वारं प्रधानप्रवेशमार्गम्, प्रविश्य प्रवेशं कृत्वा, प्रासादपालिकाया हय॑सन्ततेर्वातायनेभ्यो गवाक्षेभ्यः प्रसृतानि निर्गत्य विस्तृतानि यानि पुरन्ध्रिकाणां सौभाग्यवतीनामपाङ्गानि कटाक्षास्तैस्तरङ्गितानि कल्लोलितानि यानि नीलोत्पलानि नीलकमलानि तैः श्यामला नीलप्रभास्तोरणदामावल्यो वन्दनस्रक्सन्ततयो यासु तासु, प्रतोलीप रथ्यासु, रक्ते लोहितवणे नयननालीके नेत्रारविन्दे यस्य तथाभूतः, नालीकसायकः कमलपुष्पायुधः कामदेवपदधारकः जीवन्धर इति यावत् , तालीफले इव स्तनौ यासा तासाम्, व्याली निभा नागीतुल्या वेण्यः कवर्यो यासां तासाम्, रमणीमणोनां नारीश्रेष्ठानाम्, अक्षिभ्यो नयनेभ्यः, पुष्कलसंमदाश्रुलहरी पूर्णप्रहर्पबाष्पपरम्पराम्, कटितटेभ्योऽ

Page #176

पष्टो लम्भः तत्रालये कनकपीठमलंकरिष्णु
जिष्णुप्रतीपविभवः कुरुवंशकेतुः । संप्रार्थितो बहुतरं वणिजां वरेण
___ कन्याकराम्बुरुहपीडनमन्वमस्त ।। ४५ ॥ हुताशने साक्षिणि भद्रलग्ने सुभद्रदत्तां कुरुसिंह एषः । क्षेमश्रियं कोमलगाववल्ली जग्राह पाणौ जगदेकवीरः ।। ४६ ।। पाणिपझं गृहीत्वास्याः स्विन्नाङ्गुलिदलोज्ज्वलम् ।
मृदुलं सुकुमाराङ्गयाः संदिग्धे कुरुकुञ्जरः ॥ ४७ ॥ तथाहिअवश्यायाकीर्णः किमु कमलकोशो न हि न हि
प्रभेक्तस्यास्ते किमु नखसुधासूतिमिहिका । न चास्याः सौगन्ध्यं सपदि करनीरेजविगल
न्मधुस्यन्दः किं वा न हि न हि सुधैव प्रसरति ॥४॥ तौ दम्पती महाकान्ती मणिभूषणमण्डितौ । चकासामासतुर्वेद्यां रतिपञ्चशराविव ॥४॥
---
---------0-rrrrrrrrrr
rudr~
वलग्नप्रदेशेभ्यः, नीबीबन्धपदवीं अधोवस्त्रग्रन्थिसन्ततिम्, हृदयेभ्यश्चित्तेभ्यः, धैर्यपरिपाटी धीरतापरम्पराम, युगपदेककालम्, गलितां पतिताम्, आदधानः कुर्वाणः, मन्दमन्दं शनैः शनैः, तन्मन्दिरं सुभद्रश्रेष्टिसदनम्, अविन्दत लेभे।
तत्रालय इति-तत्रालये तस्मिन् भवने, कनकपीठं सुवर्णसिंहासनम्, अलंकरिष्णुः शोभयन् , जिष्णुप्रतीपो पुरन्दरप्रतिपक्षो विभव ऐश्वयं यस्य सः, कुरुवंशकेतुर्जीवन्धरः, वणिजां वरेण सुभद्रेण, बहुतरं प्रचुरतरम्, संग्रार्थितः प्रार्थनाविषयीकृतः सन् , कन्याकराम्बुरुहपीडनं पतिवरापाणिपद्मपीडनम्, अन्वमस्त स्वीचकार | वसन्ततिलकावृत्तम् ॥४५॥
हुताशन इति-एकश्चासौ वीरश्चेत्येकवीरः, जगत्येकवीर इति जगदेकीरो लोकैकशूरः, एषः सः, कुरुसिंहो जीवन्धरः, भद्रलग्ने समुत्तमावसरे, हुताशने वह्नौ, साक्षिणि साक्षात्कर्तरि सति, सुभद्रेण श्रेष्टिना दत्ता समर्पिता ताम्, कोमला मृदुला गात्रवल्ली तनुलता यस्यास्ताम्, क्षेमश्रियम्-एतन्नाम्नी कन्याम, पाणी करे, जग्राह गृहीतवान् , तामुदवोढेति भावः ॥४६॥
पाणिपद्ममिति-कुरुकुञ्जरो जीवन्धरः, सुकुमाराङ्गया मृदुलकलेवरायाः, अस्याः क्षेमश्रियः, मृदुलं कोमलम्, स्विन्नाङ्गुलय एव स्वेदाक्तहस्तशाखा एव दलानि पत्राणि तैरुज्ज्वलं मनोहरम्, पाणिपद्मं करकमलम. गृहीत्वा स्वहस्तेनादाय, संदिग्धे संदेहञ्चकार ॥४७॥
तथाहि-संदेहप्रकारं प्रदर्शयति ।।
अवश्यायाकीर्ण इति-अस्या हस्तः, अवश्यायैस्तुषारैराकीर्णो व्याप्तः, कमलकोशः कमलकुड्मलम्, किम् कथम्, उ इति वितर्के पूर्णसंदेहं परिहरति-नहि स न भवेत्, हि यतः, तस्य कमलकोशस्य, ईदृक् हस्तसदृशी, प्रभा कान्तिः, न नो वर्तत इति शेषः । अथवा नखमेव नखरमेव सुधासूतिश्चन्द्रस्तस्य मिहिका हिमं 'अवश्यायस्तु नीहारस्तुषारस्तुहिनं हिमम् । प्रालेयं मिहिका चाथ हिमानी हिमसंहतिः' इत्यमरः, किम् कथम्, उ' इति वितर्के, अथ संदेहं परिहरति, अस्या नखसुधासूतिमिहिकायाः सौगन्ध्यं सुरभित्वं न च वर्तते, अत्र तु सौगन्ध्यं वर्तते तदयं सा न भवतीति यावत् , किं वा यद्वा, सपदि झटिति करनीरेजात्पाणिपद्माद् विगलंश्चासौ मध्युस्यन्दश्च मकरन्दनिस्यन्दश्चेति तथा, अस्तीति शेष, एतत्संदेहमपि परिहरति-नहि नहि स न वर्तते किन्तु सुधैव पीयूषमेव, प्रसरति प्रसारं प्रामोति । संशयालंकारः । शिखरिणीच्छन्दः ॥४॥
तौ दम्पतीति-महती कान्तिर्ययोस्तौ, तौ दम्पती जायापती, वेद्यां परिष्कृतायां भूमौ, 'वेदी

Page #177

१२०
जीवन्धरचम्पूकाव्ये क्षेमश्रीः कुरुकुञ्जरस्य सविधे पाथोजधिकारिणी
पद्भयामूरुयुगेन सारकदलीकाण्डश्रियं बिभ्रती । पाणिभ्यां नवपल्लवप्रतिमतां संसूचयन्ती स्वयं
वक्षोजद्वितयेन कोकयुगल'न्यक्कारधीरा बभौ ॥४६॥ इति महाकविहरिचन्द्रविरचिते श्रीमति जीवन्धरचम्पूकाव्ये
क्षेमश्रीलम्भो नाम पष्ठो लम्भः ।
परिष्कृता भूमिः' इत्यमरः, रतिश्च पञ्चशरश्चेति रतिपञ्चशरौ ताविव रतिपञ्चशराविव रतिप्रद्युम्नाविव, 'इवेन नित्यसमासी विभक्त्यलोपश्च' इति समासः, चकासामासतुः शुशुभाते । उपमा ॥४८॥
क्षेमश्रीरिति-पद्भ्यां चरणाभ्याम्, पायोजधिक्कारिणी कमलविनिन्दिनी, ऊरुयुगेन सक्थियुग्मेन, सारकदलीकाण्डश्रियं श्रेष्ठतमरम्भाप्रकाण्डलचमीम्, बिभ्रती दधती पाणिम्यां हस्ताभ्याम्, स्वयं स्वतः, नवपल्लवप्रतिमतां प्रत्यग्रकिसलयतुलनाम् , संसूचयन्ती प्रकटयन्ती, वक्षोज द्वितयेन कुचयुगलेन, कोकयुगल्याश्चक्रवाकद्वन्द्वस्य धिक्कारे पराभवे धीरा निपुणा, क्षेमश्रीः सुभद्रश्रेष्टिसुता, कुरुकुञ्जरस्य जीवन्धरस्य, सविधे समीपे । बभौ शुशुभे । उपमा । शार्दूलविक्रीडितच्छन्दः ॥४६॥ इति महाकविहरिचन्द्रविरचिते श्रीमति 'कौमुदी' व्याख्याधरे जीवन्धरचम्पूकाव्ये
क्षेमश्रीलम्भो नाम पष्ठो लम्भः ।।
M
VIII
1/Inth

Page #178

सप्तमो लम्भः तदनु कुरवरिष्ठः क्षेमलक्ष्म्या कृशाङ्गया
निरवधिसुखतातिं नित्यसंयोगहेतुम् । अविरतमनुभूय प्रागिवासौ कदाचि
निशि निरगमदेकः काननान्तं क्रमेण ॥ १ ॥ तदनु, प्राणकान्तावियोगेन तान्तां दग्धरजुसमकान्ति सक्रान्ताम् , नयनयुगलं निःश्वासं च दीर्घमादधानाम , पयोधरभरं सन्तापं च गुरुं विभ्राणाम , कचनिचयं चित्तं च तमःसमूहसहायमातन्वतीम् , तनुवल्लीं मध्यस्थलं चातितनुमाकलयन्तीम , दुःखसागरनिमग्नां पुत्रीं विलोक्य, सुभद्रोऽपि संतप्तस्वान्तः कान्तारमागत्य, तत्र तत्र विचित्य, तदीयमार्गमलभमानो न्यवर्तिष्ट ।
स्वामी च काननतले गगने शशीव
___ सञ्चारकेलिचतुरो मणिभूपणानि । कस्मैचिदर्पयितुमैहत दानशौण्डो
धर्माध्वनीनमनसे वनसेवकाय ॥ २॥ करधृतऋजुतोत्रः कम्बलच्छन्नदेहः
कटितटगतदात्रः स्कन्धसम्बद्धसीरः । वनभुवि पथि कश्चिन्नागमत्तस्य पार्श्व
नियतिनियतरूपा प्राणिनां हि प्रवृत्तिः ॥ ३॥
तदन्विति-तदनु पाणिग्रहणानन्तरम्, असौ प्रसिद्धः, कुरुवरिष्टः कुरुवंशश्रेष्टो जीवन्धरः, कृशाङ्गया तन्वङ्गया, क्षेमलचम्या क्षेमश्रिया, साकम्, नित्यसंयोगोऽनवरतसमागमो हेतुः कारणं यस्यास्ताम्, निरवधिसुखतातिं निःसीमसौख्यसमूहम्, अविरतमभीचणम्, अनुभूय समुपभुज्य, प्रागिव पूर्ववत्, कदाचिज्ञातुचित्, निशि रजन्याम, एकोऽद्वितीयः सन् , क्रमेण क्रमशः काननान्तं वनान्तम् , निरगमन् निश्चक्राम । मालिनीच्छन्दः ॥ १॥
__ तद्नु प्राणकान्तवियोगेनेति-तदनु तदनन्तरम्, प्राणकान्तस्य जीवन्धरस्य वियोगो विरहस्तेन, तान्तां दुःखिताम्, दग्धरज्जुसमा प्लुटप्रग्रहसदृशी या कान्तिस्तया संक्रान्ता मिलिता ताम्, नयनयुगलं नेत्रयुगम्, निःश्वासं श्वासोच्छासञ्च, दीर्घमायतम्, आदधानां बिभ्रतीम्, पयोधरभरं स्तनभारम्, संताप दुःखञ्च, गुरुं दुर्भरमधिकञ्च, बिभ्राणां दधतीम्, कचनिचयं केशसमूहं चित्तञ्च मानसञ्च, तमःसमूहसहायं ध्वान्तनिचयसदृशं मोहसमूहसहितम् च, आतन्वती कुर्वन्तीम्, तनुवल्लीं शरीरलतां मध्यस्थलं च, कटिप्रदेश च, अतितनुं कृशतरम्, आकलयन्तीमादधतीम्, दुःखसागरेऽशर्मसमुद्रे निमग्ना बुडिता ताम्, पुत्री सुतां क्षेमश्रियमिति यावत् , विलोक्य दृष्ट्वा, सुभद्रोऽपि वणिग्वरोऽपि, संतप्तं खिन्नं चित्तं हृदयं यस्य तथाभूतः सन्, कान्तारं वनम्, आगत्य समेत्य, तत्र तत्र तेषु तेषु प्रदेशेषु, विचित्य समन्विष्य, तदीयमार्ग तदयनम्, अलभमानोऽप्राप्नुवन् , न्यवर्तिष्ट प्रत्यावृत्तो बभूव ।
स्वामी चेति-गनने वियति, शशीव चन्द्र इव, सञ्चारकेल्यां विहारक्रीडायां चतुरो दक्ष इति सञ्चारकेलिचतुरः, दाने विश्राणने शोण्डो निपुण इति दानशौण्डः, स्वामी च जीवन्धरश्व, धर्मस्य रत्नत्रयरूपस्याध्वनीनं पथिकं मनो हृदयं यस्य तस्मै, कस्मैचित्, वनसेवकाय वनचरा य, मणिभूषणानि रत्नाभरणानि, अर्पयितुम् प्रदातुम्, ऐहत ऐच्छत् । वसन्ततिलकावृत्तम् ॥ २॥
करवृतेति-करे हस्ते कृतं गृहीतम् ऋजु सरलं तोत्रं वैणुकं ('परेना' इति प्रसिद्धं ) येन सः
१६

Page #179

१२२
जीवन्धरचम्पूकाव्ये ततः कृपासंक्रान्तस्वान्तः कुरुनिशाकान्तः, पार्श्वगतं नीलकम्बलावगुण्ठितकलेवर तयान्तरमेयत्वेन बहिरपि प्रसरताज्ञानपटलेनेवावृतम् , मलीममोप्णीपपरिष्कृतोत्तमाङ्गतया कुरुवीरदर्शननिर्गमिप्यत्पापमिव प्रतीयमानम् , कान्ल्या जात्या च जघन्यवर्णम , तमेनमालोक्य, 'अपि कुशलम्' इति पप्रच्छ ।
सौलभ्यं हि महत्ताया भूषणाय प्रकल्पते ।
प्रभुत्वस्येव गाम्भीर्यमौदार्यस्येव सौम्यता ॥ ४ ॥ महत्वमात्रं कनकाचलेऽपि लोटेऽपि सौलभ्यमिह प्रतीतम । एतद्वयं कुत्रचिदप्रतीतं कुरुप्रवीरे न्यवसत्प्रकाशम ॥५॥
वृपलोऽपि विनीतः सन्नुवाच कुरुकुञ्जरम् ।
कुशलं साम्प्रतं युष्मदर्शनेन विशेषतः ॥ ६॥ तदिदमार्कण्याव्याजबन्धुर्जीवन्धरः, जीवादितत्त्वयाथात्म्यविवेचनचतुरः तत्तादृशागण्यपुण्यैकलभ्यां मोक्षपदवीं विवरीतुमारभत ।
'तोत्रं वैणुकम्' इत्यमरः, कम्बलेन रलकेन छन्नः पिहितो देहो विग्रहो यस्य सः, 'समौ रल्लककम्बलौ' इत्यमरः, कटितटं मध्यप्रदेशं गतं प्राप्तमिति कटितटगतम्, तथाभूतं दानं लवित्रं यस्य सः, स्कन्धे बाहुशिरसि सम्बद्धः स्थापितः सीरो हलो यस्य सः, कश्चित् कोऽपि, ना पुमान् , वनभुवि काननवसुधायाम्, पथि मार्गे, तस्य जीवन्धरस्य, पार्श्व समीपम्, आगमत्-आजगाम, हि यतः प्राणिनां जन्मिनाम्, प्रवृत्तिश्चेष्टा, नियन्या देवेन निततं नियन्त्रितं रूपं परिणामो यस्यास्तथाभूना । भवतीति शेपः । अर्थान्तरन्यासः । मालिनीवृत्तम् ॥३॥
तत इति-ततस्तदनन्तरम्, कृपया करुण या संक्रान्तं मिलितं स्वान्तं चित्तं यस्य सः, कुरुनिशाकान्तः कुरुवंशचन्द्रः, जीवन्धर इति यावत्, पार्श्वगतं निकटप्राप्तम् । नीलकम्बलेन कृष्णरल्लकेनावगुष्टितं समावृतं कलेवरं शरीरं यस्य तस्य भावस्तत्ता तया, अन्तर्मध्ये, अमेयत्वेन मातुमशक्यत्वेन, बहिरपि प्रसरता प्रसरणशीलेन, अज्ञानपटलेनाज्ञानसमूहेन, आवृतमिव तिरोहितमिव, मलीमसेन मलिनेनोष्णीषेण शिरोवेष्टनेन परिष्कृत सहितमुत्तमानं शिरो यस्य तस्य भावस्तत्ता तया, कुरुवीरदर्शनेन जीवन्धरविलोकनेन निर्गमिष्यनिष्कामिप्यत्पापं दुरितं यस्य तथाभूतमिव प्रतीयमानं दृश्यमानम्, कान्त्या दीप्न्या, जात्या च ज्ञात्या च, जघन्यो हीनो वर्णो रूपं शूद्रसंज्ञकश्च यस्य तम्, तं पूर्वोक्तम्, एनं नरम्, आलोक्य दृष्ट्वा, 'अपि कुशलम्' 'कञ्चित् क्षेमम्' इति प्रपच्छ पृच्छति स्म ।
सौलभ्यमिति-हि निश्चयेन, सौलभ्यं सुप्राप्यत्वम्, सर्वेपामिति शेपः, महत्ताया महत्त्वस्य, भूपणायाभरणाय, प्रकल्पते जायते । यो हि महान् सर्वेपां सुलभो भवेत् स साधुरिति यावत् । किं वन् ? प्रभुत्वस्य समृद्धिमत्त्वस्य भूपणाय गाम्भीर्यमिव स्थैर्यमिव, औदार्यस्य दातृत्वस्य, सौम्यतेव सजनतेव । उपमा ॥४॥
महत्त्वमात्रमिति-इह लोके, महत्त्वमेव महत्त्वमात्रम्, केवलमहत्त्वमिति यावत् , कनकाचलेऽपि सुमेरावपि, सौलभ्यं सुप्राप्यत्वम्, लोष्ठेऽपि पापाणखण्डेऽपि, प्रतीतं प्रसिद्धम्, एतयोर्महत्त्वसौलभ्ययोर्द्वयं युगलम्, कुत्रचित्क्वापि, अप्रतीतमप्रसिद्धम्, कुरुपवीरे जीवन्धरे तु, प्रकाशं स्पष्टं यथा स्यात्तथा, न्यवसत् निवासं चकार ॥५॥
वृपलोऽपीति-वृपलोऽपि शूद्रोऽपि, विनीतो विनम्रः सन् , कुरुकुञ्जरं जीवन्धरम्, उवाच जगाद, साम्प्रतमधुना, युष्मद्दर्शनेन भवदवलोकनेन, विशेपतः सातिशयम, कुशलं मङ्गलम्, अस्तीति शेपः ॥ ६ ॥
तदिदमिति-अव्याजबन्धुनिश्छलबन्धुः, जीवादितत्त्वानां जीवप्रभृतिपदार्थानां याथात्म्यस्य वास्तविकस्वरूपस्य विवेचने निरूपणे चतुरो विदग्धः, जीवन्धरः सात्यन्धरिः, तदिदं वृपलोक्तम्, आकय श्रुत्वा, तत्तादृशेन अगण्येन प्रचुरेण पुण्येन सुकृतेन-एकेन-अद्वितीयेन लभ्या प्राप्या ताम्,मोक्ष पदवीं मुक्तिपद्धतिम्, विवरीतुं वर्णयितुम् । आरभत तत्परो बभूव ।

Page #180

सप्तमो लम्भः
कुशलं न हि कर्म पटकजातं विविधाशात्रततिप्ररोहकन्दम् । अपवर्गजमात्मसाध्यमाहुः कुशलं सौख्यमनन्तमात्मरूपम् ॥ ७ ॥ तच्च रत्नत्रये पूर्णे परमं प्राप्यमात्मनः । तच्च सद्दष्टिसंज्ञानचारित्राणि प्रकीर्तितम् ॥ ८ ॥ आप्तागमपदार्थानां श्रद्धानं दर्शनं विदुः । तन्मूले ज्ञानचारित्रे भव्यलोकैकभूपणे ॥ ६ ॥ उत्तमाङ्गमिवाङ्गेषु नयनं करणेष्विव । मुक्त्यङ्गेषु प्रधानाङ्गं सम्यग्दर्शनमिष्यते ।। १० । आत्मा हि ज्ञानदृक्सौख्यलक्षणो विमलः परः । सर्वाशुचिनिदानेभ्यो देहादिभ्य इतीरितः ॥ ११ ॥ इत्यादि स्वार्थविज्ञानं सम्यक्ज्ञानमसंशयम् । सम्यक्ज्ञानवता कार्यः परित्यागः परस्य वै ।। १२ ।। परित्यागवतो जीवा द्विविधाः परिकीर्तिताः ।
अनगाराश्च सागाराः पूर्वे सावद्यवर्जिताः ॥ १३ ॥ यतीनां सुधर्मं न शक्नोषि वोढुं महोक्षेण वाह्यं यथा तत्किशोरः ।
अतस्त्वं गृहाण गृहस्थस्य धर्मं यतो मुक्तिलक्ष्मीरदूरे भवित्री || १४ ||
१२३
कुशलमिति - विविधा बहुप्रकारा या आशाबततयस्तृष्णा वल्लर्यस्तासां प्ररोहस्याङ्करस्य कन्दं मूलम्, कर्मपट्केन कृष्यादिपट्कर्मसमूहेन जातं समुत्पन्नम्, सौख्यं शर्म, कुशलं क्षेमम्, न हि निश्वयेन न वर्तते, अपवर्गजं मोक्षोत्पन्नम्, आत्मसाध्यं स्वसाध्यम्, अनन्तमन्तातीतम्, आत्मरूप मात्मस्वभावात्मकम्, सौख्यं शर्म, कुशलं क्षेमम्, आहुः कथयन्ति, सन्त इति शेषः ॥ ७ ॥
तच्च रत्नत्रय इति --- आत्मनश्चितः परममुत्कृष्टम्, तच्च सौख्यञ्च, रत्नत्रये सम्यग्दर्शनादित्रितये सति, प्राप्यं लभ्यम्, भवेदिति शेषः । तच्च रत्नत्रयञ्च, सद्द्दष्टिश्च संज्ञानञ्च चारित्रञ्चेति सद्दष्टिसंज्ञानचारित्राणि सम्यग्दर्शनसम्यग्ज्ञानसम्यक्चारित्राणि, प्रकीर्तितं कथितम्, विशेष्यापेक्षयैकत्वम् ॥ ८ ॥
आप्तागमेति - आप्तश्च जिनेन्द्र श्चागमन्च शास्त्रञ्च पदार्थश्च जीवादितत्त्वञ्चत्याप्राप्तागमपदार्थास्तेषाम्, श्रद्धानं प्रत्ययः, दर्शनं सम्यग्दर्शनम्, तत्सम्यग्दर्शनं मूलं कारणं ययोस्ते, भव्यलोकानां भव्यप्राणिनामेकभूषणे, मुख्याभरणे, ज्ञानचारित्रे बोधवृत्ते, विदुर्जानन्ति, सन्त इति शेषः ॥ ६ ॥
उत्तमाङ्गमिति—अङ्गेषु हस्तपादाद्यवयवेषु, उत्तमाङ्गमिव शिर इव, करणेषु हपीकेषु, नयनं लोचनमिव मुक्त्यङ्गेषु मोक्षसाधनेपु, सम्यग्दर्शनमाद्यरत्नम्, प्रधानाङ्ग प्रमुखसाधनम्, इप्यतेऽभिलक्ष्यते ॥ १० ॥
आत्मा हीति - हि निश्चयेन, ज्ञानदृक्सौख्यानि बोधप्रत्याह्लादा लक्षणं चिह्नं यस्य तथाभूतः विमलो निर्मलः आत्मा जीवः, सर्वाशुचिनिदानेभ्यो निखिलामेध्यकारणेभ्यः देहादिभ्यः शरीरादिभ्यः परो भिन्नः, अस्तीति, ईरितः कथितः ॥ ११ ॥
इत्यादीति — इत्यादि पूर्वोक्तप्रकारेण स्वार्थविज्ञानम् आत्मपदार्थबोध:, असंशयं सन्देहरहितम्, उपलक्षणाद्विपर्ययाध्यवसायरहितमपि, सम्यग्ज्ञानं साधुबोधः, अस्तीति शेषः, सम्यग्ज्ञानवता सम्यग्बोधयुक्तेन जनेन वै निश्चयेन, परस्य भिन्नस्य शरीरादेः परित्यागः परिहारः, कार्यों विधातव्यः ।। १२ ।।
परित्यागेति -- परित्यागेन युताः परित्यागयुताः परपरिहारसहिताः अत्र लक्षणभ्रष्टतया 'परित्यागवतः' इति पाठो हेयः, जीवाः प्राणिनः, द्विविधाः द्विप्रकाराः परिकीर्तिताः कथिताः, अनगारा मुनयः सागाराश्च गृहस्थाश्च, तयोः पूर्वेऽनगाराः, सावद्यवर्जिताः सपापकार्य रहिताः सन्तीति शेषः ॥ १३ ॥
यतीनामिति -त्वम्, महोक्षण महावृपभेण, वाह्यं वोढुं योग्यं भारम, तकिशोरो यथा तद्दालक इव,
१ सज्ज्ञान ब० ।

Page #181

१२४
जीवन्धरचम्पूकाव्ये पञ्चाणुव्रतसम्पन्ना गुणशिक्षाव्रतोद्यताः ।
सम्यग्दर्शनविज्ञानाः सावद्या गृहमेधिनः ॥ १५ ॥ हिंसानृतस्तेयवधूव्यवायपरिग्रहेभ्यो विरतिः कथञ्चित् । मद्यस्य मांसस्य च माक्षिकस्य त्यागस्तथा मूलगुणा इमेऽष्टौ ॥१६।।
दिग्देशानर्थदण्डेभ्यो विरतिस्तु गुणवतम् ।
भोगोपभोगसंख्यानं केचिदाहुगुणवतम् ।।१७।। सामायिकः प्रोपधकोपवासस्तथातिथीनामपि संग्रहश्च । सल्लेखना चेति चतुःप्रकारं शिक्षात्रतं शिक्षितमागमः ॥१८॥
इत्युक्तवतसम्पन्नः क्वचिद्देशे क्वचित्क्षणे।
महाव्रती भवेत्तस्माद्ग्राह्य धर्ममगारिणाम् ॥१६॥ इति प्रतिपादितं धर्म शिरसा मनसा च प्रतिगृह्णानमन्तर्गतप्रतापकोरकपुञ्जमिव मणिभूषणगणमात्मना वितीर्णमत्यादरमेदुरेण करेण पचेलिमाभाग्यवृन्दमिवादाय सम्मदपयःपूरैः
यतीना मुनीनाम् सुवर्म सम्यग्धर्मम्, बोढुं धतुम्, न शक्नोपि न समर्थोऽसि, अतोऽस्मात्कारणात्, गृहस्थस्य गृहमे धिनः, धर्मपञ्चाणुव्रतात्मकम्, गृहाण स्वीकुरु, यतो यस्माद्धर्मात् , मुक्तिलक्ष्मीर्मोक्षश्रीः, अदूरे निकटे भवित्री भविष्यति ॥१४॥
___पञ्चाणुव्रतसम्पन्नेति-पञ्चभिरणुव्रतः सम्पन्ना इति पञ्चाणुव्रतसम्पन्ना अणुव्रतपञ्च कयुक्ताः, गुणशिक्षावतेयूद्यता पालनतत्परा इति गुणशिक्षाव्रतोद्यताः, समीची दर्शनविज्ञाने येषां ते सम्यग्दर्शन विज्ञानाः सम्यग्दर्शनसम्यग्ज्ञानसहिताः, अवद्यैः सहिता इति सावद्याः सारम्भाः, जनाः, गृहमेधिनः सागाराः, सन्तीति शेषः ॥१५॥
हिंसानृतस्तेयेति-हिंसा चानृतं च स्तेयं च वधूव्यवायश्च परिग्रहश्चेति हिंसानृतस्तेयवधूव्यवायपरिग्रहास्तेभ्यो हिंसादिपञ्चपापेभ्यः, कथञ्चित् स्थूलप्रकारेण, विरतिर्विरमणम्, तथा, मद्यस्य मदिरायाः, मांसस्य पिशितस्य, माक्षिकस्य च क्षौद्रस्य च त्यागः परिहार :, इमे एते, अष्टौ अष्टसंख्याकाः, मूलगुणा मुख्यगुणाः, सन्तीति शेपः ॥१६॥
दिग्देशानर्थेति-दिक् च देशश्च, अनर्थदण्डश्चेति दिग्देशानर्थदण्डास्तेभ्यः, विरतिस्तु विरमणं तु गुणवतं प्रसिद्धम्, अस्तीति शेपः, केचिदाचार्याः, भोगोपभोगसंख्यानं भोगोपभोगयोः संख्यानं नियमनमिति भोगोपभोगसंख्यानम्, भुक्त्वा परिहातव्यो भागो भुक्त्वा पुनश्च भोक्तव्यः' इति भोगोपभोगयोर्लक्षणम्, गुणवतम्, आहुः कथयन्ति, दिग्वतं देशव्रतमनर्थदण्डव्रतमिति गुणव्रतानि सन्ति, मतान्तरापेक्षया देशव्रतस्थाने भोगोपभोगपरिमाणव्रतं गण्यते, तच्च शिक्षाबतचतुष्टये ॥१७॥
सामायिक इति-सामायिकः सर्वावद्यपरिहारः, प्रोषधकोपवासः पर्वचतुष्टयेऽनशनधारणम्, तथा अतिथीनां मुन्यायिकादीनामपि, संग्रहश्च दानार्थं प्रतिग्रहणम्, सल्लेखना च सन्न्यासश्च, इतीत्थम्, आगमज्ञैः शास्त्रज्ञैः, चतुःप्रकारं चतुर्विधम्, शिक्षाव्रतं प्रसिद्धम्, शिक्षितं निर्दिष्टम् । मतान्तरापेक्षया, सल्लेखनायाः स्थाने देशव्रतं भोगोपसंख्यानं वा व्रतं गण्यते ॥१८॥
इत्युक्तव्रतसम्पन्न इति इत्युक्तवतैः पूर्वोक्तवतैः सम्पन्नः सहितः, गृही, क्वचित् कस्मिंश्चिद्, देशे मर्यादाया बहिरिति यावत् , क्वचित् क्षणे सामायिकादिप्रतिज्ञाकाले, महाव्रती महाबतयुक्त इव, भवेत् स्यात्, तस्मात् कारणात् , अगारिणां गृहस्थानाम्, धर्ममाचारः, ग्राह्यं गृहीतुं योग्यम्, अस्तीति शेपः, धर्मशब्दस्य क्लीबे प्रयोगोऽप्रसिद्धः, अथवागारिणां धर्म ग्राह्यं कथयन्तीति शेपः ॥१६॥
इति प्रतिपादितमिति-इति पूर्वोक्तप्रकारेण, प्रतिपादितं निरूपितम्, धर्म गृहस्थाचारम्, शिरसा मूर्ना, मनसा हृदयेन च, प्रतिगृह्णानं स्वीकुर्वाणम्, अन्तर्गतप्रतापस्यान्तःस्थिततेजसः कोरकपुञ्जमिव कुड्मलकलापमिव, आत्मना स्वेन, वितीर्ण प्रदत्तम्, मणिभूषणगणं रत्नाभरणसमूहम्, पचेलिमभाग्यवृन्दमिव

Page #182

सप्तमो लम्भः
क्षालयन्तमिवातिसन्तोषकोरकितान्तरङ्गं तं धार्मिकमुत्सृज्य तस्य स्मरन्नेव कुरुकुञ्जरस्तस्माद्वनानिर्जगाम |
गभस्तिमाली गगनस्य मध्यं द्रुमालवालं कलमध्यमेणः । जिह्वा च शोपं सममाप नृणां शरीरमुद्यद्धनधर्मतोयम् ||२०||
तदानीं, पचेलिम हेलिसन्तापर्तितया घृष्टचन्दनरसपाण्डुगण्डमण्डलेषु वनशुण्डाले चलाचलनिजकर्णतालपवनसंवीज्यमानाननेषु हस्तोज्झितशीकर निकरसंसिक्तहृदयेषु मन्दमन्दमागत्य सरोवरप्रवेशनपरेपु, कर्णिकारमुकुलानि निर्भिद्यान्तर्लीयमानेषु पटूचरणेषु, संतप्तजलं विहाय शीतलनलिनीदलं सेवमानेषु कारण्डवेषु, पञ्जरवद्धक्रीडाशुकेषु जलं याचमानेपु, त्रिजगदेकातपत्रायितकीर्तिमण्डलेन सकलजनतासन्तापनाशनोऽपि कुरुवंशपावनः श्रान्तो विश्रान्तिकृते नमेरुतरुमूलमाससाद |
निपण्णस्तत्र मधुरं रवं शृण्वन्कुरूत्तमः । संदिग्धे सिन्धुगम्भीरः कल्याणाद्रिरिव स्थिरः ||२१|| टङ्कारः किं मारबाणासनस्य झङ्कारोऽयं मत्तमाध्वीलिहां किम् । हंसानां किं मञ्जुलः कण्ठनादः किंवा लीलाकोकिलालाप एषः ||२२||
१२५
पाकोन्मुख देवसमूहमिव, अत्यादरमेदुरेण आदरातिशय मिलितेन करेण हस्तेन, आदाय गृहीत्वा, संमदपयःपूरैर्हपाश्रुजलप्रवाहैः, चालयन्तमिव प्रक्षालनं कुर्वन्त मित्र, अतिसन्तोपेण प्रहर्षातिशयेन कोर कितं व्याप्तमन्तरङ्ग तो यस्य तम् तं पूर्वोक्तम् धर्मेण चरति धार्मिकस्तम् धर्मात्मानम् उत्सृज्य विसृज्य तस्य धार्मिकवृपलस्य स्मरन्नेव स्मरणं कुर्वन्नेव ' अधीगर्थदयेशां कर्मणि' इति कर्मणि पष्ठी, कुरुकुञ्जरो जीवन्धरः, तस्मात्पूर्वोक्तात्, वनकाननात्, निर्जगाम निरक्रमीत् ।
गभस्तिमालीति — गभस्तिमाली सूर्यः, गगनस्य वियतः, मध्यं मध्यभागम्, ऐणो मृगः, जलमध्यं जलं मध्ये यस्य तं तोयमध्यं, दुमालवालं वृक्षावापं नृणां मनुष्याणाम्, जिह्वा रसना, शोषं शोषणम्, तृष्णातिरेकादिति यावत्, शरीरञ्च गात्रन्च, उद्यत् प्रकटीभवत्, घनघर्मतोयं प्रचुरप्रस्वेदम्, समं सार्धम्, आप प्रापत् । सहोक्तिरलङ्कार ॥२०॥
E
3
तदानीमिति तदानीं तस्मिन् काले पचेलिमरतरुणी यो हेलिः सूर्यस्तस्य संतापेन निदावातिशयेनार्ततया पीडिततया, घृष्टचन्दनरसेन घृष्टमलयजरसेन पाण्डूनि धवलानि गण्डमण्डलानि कतानि येषां तेषु, हस्तेभ्यः शुण्डाभ्य उज्झिता उत्सृष्टा ये शीकरनिकरा जलकणसमूहास्तैः संसिक्तं हृदयं येषां तेषु, शुण्डलेषु काननकरिपु, मन्दमन्दं शनैः शनैः आगत्य समेत्य, सरोवरेषु कासारेषु प्रवेशनं प्रवेशस्तस्मिन्परा उद्युक्तास्तथाभूतेषु सत्सु, पट्चरणेषु भ्रमरेपु, कर्णिकारमुकुलानि द्रुमोत्पलकुड्मलेपु 'अथ द्रुमोलः । कर्णिकारः परिव्याधः ' इत्यमरः, निर्भिद्य विदार्य, अन्तर्मध्ये, लीयमानेषु स्थितेषु सत्सु कारण्डवेषु काकनुण्डेषु दीर्घपादेषु कृष्णवर्णेषु जलपक्षिविशेषेषु संतप्तजलं संतप्तनीरम्, विहाय त्यक्त्वा, शीतलं च तन्नलिनीदलञ्चेति शीतलनलिनीदलं तत्, शिशिरकमलिनीपत्रम्, सेवमानेषु समाश्रयत्सु सत्सु पञ्जरेपु वद्वाः पञ्जरबद्धाः तेच ते क्रीडाशुकाश्चेति पञ्जरवद्धक्रीडाशुकास्तेषु शलाका गृहरुद्वक्रीडाकरपु, जलं सलिलम्, याचमानेपु प्रार्थयत्सु सत्सु, त्रिजगतस्त्रिलोकस्यैकातपत्रायित मेकच्छत्रायितं यत्कीर्तिमण्डलं यशश्चक्रवालं तेन, सकलजनताया निखिलजनसमूहस्य संतापनाशनोऽपि संतापापहारकोऽपि कुरुवंशपावनो जीवन्धरः, श्रान्तः सन्, विश्रान्तिकृते विश्रामाय, नमरुतरुमूलं छायावृक्षमूलम्, आससाद प्राप ।
निपण्ण इति-तत्र छायावृक्षतले, निपण्णः समुपविष्टः, सिन्धुरिव सागर इव गम्भीरोऽगाधधैर्यः, कल्याणाद्विरिव सुमेरुरिव, स्थिरः सुनिश्चलमानसः, कुरूत्तमो जीवन्धरः, मधुरं मनोहरम्, रवं शब्दम्, शृण्वन् समाकर्णयन्, संदिग्धे संदेहं चकार ॥२१॥
अथ तमेव सन्देहं दर्शयति - टङ्कार इति -अयमेषः, किं मारबाणासनस्य कन्दर्पकोदण्डस्य, टङ्कारः

Page #183

जीवन्धरचम्पूकाव्ये इति संदेहं पराङ्गनानृपुररवविनिश्चयेन निवर्तयन्परपरिग्रहविरक्तमानसः कुरुकुलोत्तंसः पराङ्मुखो बभूव ।
संचरन्ती वने तत्र भर्वा काचन खेचरी। प्रतार्य तं मिषेणाशु पुरस्तादस्य संन्यधात् ।।२३।। यस्या मुखं पर्व विधुं विजित्य भ्रूचापदम्भाज्जयकेतुनद्धम् । कर्णद्वये तज्जयकीर्तिपत्रं बभार ताटङ्कमणिच्छलेन ॥ २४ ॥ वृपस्यन्ती वरारोहा वृपस्कन्धं कुरूद्वहम् ।
वीक्ष्य तस्याङ्गसौन्दर्य नातृपत्सा त्रपाकुला ॥ २५ ॥ यस्यांसाविह रेजतुर्जयरमाक्रीडामहीध्राविव
श्रीदेवीस्थितिवत्रपट्टमिव यद्वक्षःस्थलं व्यावभौ । नाभियौवतग्विशालगजतारोधार्थवारीनिभा ।
जो पूगगुलुच्छनिन्दनकरे पादौ जिताम्भोरुही ।। २६ ।। यद्वक्त्रं विततान वाग्वरसतीक्रीडास्थलीविभ्रम
यन्नासा च कलावतारविलसन्निःश्रेणिकासंशयम् ।
प्रत्यञ्चारवः, किम्, मत्ताश्च ते मावी लिहश्चेति मत्तमा लिहस्तेषां क्षीबपट पदानाम्, झङ्कारो गुञ्जनशब्दः, किम्, हंसानां मरालानाम्, मज्जुलो मनोहरः, कण्ठनादो गलध्वनिः, किं वा, एपोऽयम्, लीलाकोकिलानां केलिपरपुष्टानामालापः शब्दः, अस्तीति शेषः । संदेहालङ्कारः, शालिनीच्छन्दः 'शालिन्युक्ता म्तौ तगो गोऽब्धिलोकैः' इति लक्षणात् ॥२२॥
इतीति-इति इत्याकारम्, संदेहं संशयम्, पराङ्गनायाः परनार्या नूपुररवस्य मञ्जीरशिक्षानस्य विनिश्चयो निर्णयस्तेन, विवर्तयन् दूरीकुर्वन् , परपरिग्रहादन्यस्त्रिया विरक्तं विरतं मानसं चित्तं यस्य तथाभूतः कुरुकुलोत्तंसः कुरुवंशाभरणोपमो जीवन्धरः, पराङ्मुखो विमुखः, बभूव अजायत ।
सञ्चरन्तीति-तत्र तस्मिन् , वने गहने, भर्ना पत्या, सह, सञ्चरन्ती भ्रमन्ती, काचन कापि, खेचरी विद्याधरी, तं भर्तारम्, मिषेण केनापि व्याजेन, प्रतार्य वञ्चयित्वा, जलानयनाथ तं दूरे प्रहित्येति यावत्, आशु झटिति, अस्य जीवन्धरस्य, पुरस्तात् अभिमुखम्, संन्यधातू संनिहिता बभूव ॥२३॥
यस्या मुखमिति-यस्या वनितायाः, मुखं वदनम्, पर्वविधं राकानिशाकरम्, विजित्य पराजितं कृत्वा, श्रृंचापदम्भात् भ्रुकुटिकार्मुकपटात्, जयकेतुना विजयवैजयन्त्या नद्धं बदमिति जयकेतुनद्धं सत्, ताटङ्कमणिच्छलेन कर्णाभरणमणिब्याजेन, कर्णद्वये श्रवणयुगले, तस्य पर्वविधोर्जयः पराभवस्तस्य कीर्तिपत्रं यशःपत्रम्, बभार दधार, अपडुतिरलङ्कारः ॥२४॥
वृपस्यन्तीति-वृपस्य स्कन्ध इव स्कन्धो यस्य तं पीवरांसमिति यावत्, कुरूद्वहं जीवन्धरम् । बृपस्यन्ती मैथुनेच्छयाभिलपन्ती, 'अश्ववृषयोमैथुनेच्छायायाम्' इति क्यच्यासुगागमः, वरारोहा सुन्दराङ्गी, पाकुला लज्जावती, सा वनिता, तस्य जीवन्धरस्य, अङ्गसौन्दर्य कामकामनीयकम्, वीच्य दृष्ट्वा, नानृपत् नो तृप्ता बभूव ॥२५॥ ___ यस्यांसाविहेति-इह लोके, यस्य सात्यन्धरः, अंसौ स्कन्धौ, जयरमाया विजयलक्ष्म्याः क्रीडामहीध्राविव कैलिपर्वतावित्र, रेजतुः शुशुभाते, यस्य वक्षःस्थलं यद्वक्षःस्थलं यदुरःप्रदेशः, श्रीदेव्या लक्ष्मीदेव्याः स्थितेरवस्थानस्य वज्रपट्टमिव हीरकफलकमिव, व्याबभौ विशेषेण शुशुभे, नाभिस्तुन्दिः, युवतीनां समूहो यौवतं तस्य दृशो लोचनान्येव विशालगजता बृहद्जसमूहस्तस्य रोधार्थमवरोधनार्थ या वारी गजवन्धनं तस्या निभा सदृशी, आसीदिति शेषः, जो प्रमृते, पूगगुलुच्छस्य क्रमुकानोकहप्रकाण्डस्य निन्दनकर निन्दाविधायके, पादौ चरणौ च, जिताम्भोरुही पराधूतपद्मो, आस्तामिति शेपः । उपमा । शादूलविक्रीडितं छन्दः ॥२६॥
यद्वक्त्रमिति-यस्य वक्त्रं यदवस्त्रं यदवदनम्, वागेव वरसतीति वाग्वरसती सरस्वती सती

Page #184

सप्तमो लम्भः
यन्नेत्रे ददतुर्विशालकमलाक्रीडातटाकभ्रमं
यद्ध्युग्ममपाचकार नियतं विम्बच्छदाडम्बरम् ॥ २७ ॥ अश्वस्यन्ती विशालाक्षी विश्वाधिकविभोज्ज्वलम् ।। कुरुवीरमुवाचेदं कुसुमायुधवञ्चिता ॥२८ ॥ श्रीमन तवाङ्गकान्त्या मे नयने सफलेऽधुना। कर्णी वचनमाधुर्याबृदयं गुणमालया ॥ २६ ॥ ममार्य विरहानलं शमय शीतलापाङ्गतो
मुखेन्दुरुचिसंपदा सपदि छिन्धि कामान्धताम् । सुधासमगिराधरामृतरसप्रदानेन च
प्रणाशय घृणानिधे वहलकामतृष्णामिमाम् ॥ ३० ॥ इत्यादितद्वचनपरिपाटीमाकर्ण्य शम्बरारिविकारसंतमसवासरायमाणमानसः कृत्यविदामग्रगण्यः कुरुवरेण्यः परीतवैराग्यप्रावण्यस्तदरण्यान्निर्गन्तुमारभत । तद्नु पञ्चशरनाराचवञ्चितविवेका सा विद्याधरचञ्चलाक्षी किञ्चिदन्तरमुपसृत्य मदनहुतभुगणिनिकाशतनुलता तदिङ्गितं विज्ञाय तन्मनोवशीकारकोरकितकुतूहला निजोदन्तमित्थं प्रकटयामास ।
शिरोमणिस्तस्या या क्रीडास्थली केलिभूमिस्तस्या विभ्रमः सन्देहस्तम्, विततान विस्तारयामास, अन्नासा च यदीयनासिका च, कलानां वैदग्धीनामवताराय समवतरणाय विलसन्ती शोभमाना या निःश्रेणिका सोपानं तस्याः संशयस्तम्, विततान, यन्नेत्रे यदीयलोचने, कमलायाः श्रियाः क्रीडातटाक इति कमलाक्रीडातटाकः, विशालो विपुलो यः कमलाक्रीडातटाको लक्ष्मीकेलिकासारस्तस्य भ्रमः सन्देहस्तं ददतुः अदाताम्, यद्मयुग्मं यदीयभ्रकुटियुगलम्, नियतं ध्रुवम्, बिम्बच्छदाडम्बरम्, पिचुमन्दपत्रा डम्बरं अपाचकार तिरश्चकार । उपमा ॥२७॥
अश्वस्यन्तीति-अश्वस्यन्ती मैथुनेच्छावती, कुसुमायुधेन कामेन वञ्चिता प्रतारिता, विशालाक्षी दीर्घलोचना, सा ललना, विश्वेभ्योऽधिका विश्वाधिका सर्वाधिका सा चासो विभा च दीप्तिश्च तयोज्ज्वलो दीप्तस्तम्, कुरुवीरं जीवन्धरम्, इदं वच्यमाणम् । उवाच जगाद ॥२८॥
श्रीमन्निति-हे श्रीमन् हे शोभासम्पन्न, तव भवतः अङ्गकान्त्या शरीरदीप्त्या, मे मम, नयने नेत्रे, सफले सार्थकनिर्माणे, जाते इति शेषः, अधुना साम्प्रतम्, वचनमाधुर्याच्छब्दमाधुर्यान, कणों श्रुती, गुणमालया गणपडक्त्या , हृदयं चित्तञ्च, सफलमिति शेपः ॥२६॥
ममाति-हे आर्य ! हे श्रेष्ट ! शीतलापाङ्गतः शिशिरकटाक्षतः, मम त्वदेकानुरागिण्याः, बिरहानलं विप्रयोगपावकम्, शमय प्रशान्तं कुरु, मुखेन्दुरुचिसम्पदा वदनचन्द्रदीप्तिसम्पत्या, सपदि झटिति, कामान्धता मदनान्धताम्, छिन्धि नाशय, हे धृणानिधे हे दयानिधे, सुधासम गिरा पीयूपतुल्यवाण्या, अधरामृतरसेन दशनच्छदसुधारसेन च, इमां प्राणापहारिणीम् । बहलकामतृष्णां सातिशयमदनपिपासाम्, प्रणाशय नष्टां कुरू । पृथिवीच्छन्दः ॥३०॥
इत्यादितद्वचनपरिपाटीमिति-तस्या वचनप्ररिपार्टीति तद्वचनपरिपाटी, इत्यादिश्वासौ तद्वचनपरिपाटी चेति तथा ताम्, पूर्वोक्ततद्वचनपरम्पराम, आकर्ण्य श्रुत्वा, शम्बरारिर्मनसिजस्तस्य विकारः समुद्रेक एव संतमसं गाढध्वान्तं तस्य वासरायमाणं दिवसायमानं मानसं चित्तं यस्य सः, कृत्यविदां कार्यज्ञानाम्, अग्रगण्यः प्रधानः, कुरुवरेण्यः कुरुष्टो जीवन्धरः परीतं प्राप्तं वैराग्ये प्रशमित्वे प्रावण्यं नैपुण्यं येन तथाभूतः सन् , तदरण्यात्तत्काननात्, निर्गन्तु बहिर्यातुम् आरभत तत्परोऽभूत् । तदनु तदनन्तरम्, पञ्चशरस्य कामस्य नाराचैर्वाणैर्वञ्चितः प्रतारितो विवेको सदसज्ज्ञानं यस्यास्तथाभूता, सा पूर्वोक्ता, विद्याधरचञ्चलाक्षी खेचरचपललोचना, किञ्चिकिमपि, अन्तरं समीपस्थलम्, उपसृत्य समुपेत्य मदनहुतभुजः कामानलस्यारणिनिकाशारणिसदृशी तनुलता शरीरबनतिर्यस्यास्तथाभूता, सती तदिगिन्तं जीवन्धरचेष्टितम्, विज्ञाय ज्ञात्वा, तस्य जीवन्धरस्य मनोवशीकारेण चित्तवशीकरणेन कोर कितं

Page #185

जीवन्धरचम्पूकाव्ये
अनङ्गतिलकाइया खचरकन्यकाहं विभो
वनान्तमिदमापिता गगनचारिणा केनचित् । अनेन निजनायिकाभयवशेन निःसारिता
दयाविसरवारिधे महित रक्षणीया त्वया ॥ ३१ ॥ अशरण्यशरण्यत्वं परोपकृतिशीलता ।
दयापरत्वं दाक्षिण्यं श्रीमतः सहजा गुणाः ।। ३२ ॥ "तावता, हा प्रिये हा प्राणकान्ते क्कासि कासि, वियोगवेदना विपमिव विसर्पति, पावक इवाङ्गानि निर्दहति, मृत्युरिव प्राणान्निःसारयति, मोह इव विद्यां विलुम्पति, कृकच इव मर्माणि कृन्तति" इत्यादि कस्यचिदार्तस्वरं निशम्य विद्याधरविशालनयनायां मिपेणान्तहितायां, विस्मयविस्तृतानं कुरुहर्यक्षं सोऽपि विद्याधरः समीपमागत्य सगद्गदमेवमुवाच ।
सतीमुदन्याकुलितान्तरङ्गामत्रैव संस्थाप्य जलाशयाय । गतोऽहमागत्य सरोरुहाक्षी नाद्राक्षमद्य प्रतिकूलदिष्टात् ।। ३३ ।। नरोत्तम तया साधं विद्यापि मम निर्गता ।
मनोवृत्तिश्च तत्कतु चिन्तापि न हि शक्यते ।। ३४ ।। समुत्पन्नं कुतुहलं कौतुकं यस्यास्तथाभूता सती, निजोदन्तं स्ववृत्तान्तम्, इन्थमनेन प्रकारेण, प्रकटयामास प्रकथयामास ।
अनङ्गतिलकाह्वयेति-हे विभो हे स्वामिन् , हे दयाविसरवारिधे हे कृपाविस्तारसागर, हे महित हे पूजित, केनचिकेनापि, गगनचरिणा खेचरेण, इदमेतत् , बनान्तं काननान्तम्, आपिता आगमिता, निजनायिकाभयवशेन स्ववल्लभाभीतिवशेन, निःसारिता स्वसमीपादरीकृता, अनङ्गतिलकाह्वया अनङ्गतिलका नाम्नी, खचरकन्यका विद्याधर पुत्री, अहं भवत्पुरो वर्तमाना, त्वया भवता, रक्षणीया रक्षितुं योग्या, अस्मीति शेषः । पृथिच्छिन्दः ॥ ३१ ॥
अशरण्येति-अशरण्यानां शरणरहितानां शरण्यत्वं रक्षकत्वम् इन्यशरण्यशरण्यत्वम्, परोपकृतिः परोपकारः शीलं स्वभावो येषां तेषां भावः परोपकृतिशीलता, दयापरत्वं करुणापरता, दाक्षिण्यमौदार्यम् । एते श्रीमतो महानुभावस्य, सहजाः स्वाभाविकाः, गुणा वैशिष्ट्योत्पादकाः, सन्तीति शेषः ॥ ३२ ॥
तावतेति-तावता तावत्कालेन, हा प्रिये वल्लभे, हा प्राणकान्ते हा जीवितेश्वरि, क्वासि क्वासि कुत्र वर्तसे, कुत्र वर्तसे, वियोगवेदना विरहव्याधिः, विषमिव गरलमिव, विसर्पति प्रसरति, पावक इव वह्निरिव अङ्गानि प्रतीकान् , निर्दहति भस्मसात्करोति, मृत्युरिव यम इव, प्राणान् आयुःप्रभृतीन् , निःसारयति निष्कासयति, मोह इव भ्रम इव, विद्यां मन्त्रसिद्विम्, विलुम्पति लुप्तां करोति, कृकच इव करपत्रमिव, मर्माणि ईर्माणि कृन्तति छिनत्ति, इत्यादि इतिप्रभृतिकम्, कस्यचित्कस्यापि, आर्तस्वरं पीडितशब्दम्, निशम्य श्रुत्वा, विद्याधरविशालनयनायां खेचरायताच्याम्, मिषेण व्याजेन, अन्तहितायां तिरोहितायाम्, सत्याम्, सोऽपि पूर्वोकशब्दकर्ता, विद्याधरः खेचरः, विस्मयेन विस्तृते अक्षिणी यस्य तम् आश्चर्यायतलोचनम्, कुरुहर्यक्षं कुरुसिंहम्, 'सिंहो मृगेन्द्रः पञ्चास्यो यक्षः केसरी हरिः' इत्यमरः, समीपं निकटम्, आगत्य समेत्य, सगद्गदं समवरुद्धकण्ठस्वरसहितं यथा स्यात्तथा, एवं वक्ष्यमाणप्रकारेण, उवाच जगाद ।
सतीमुदन्येति-सतीमपांसुलाम्, उदन्यया पिपासयाकुलितं दुःखीभूतमन्तरङ्ग हृदयं यस्यास्ताम्, मरोरहाक्षी कमललोचनाम्, अत्रैव इहैव, संस्थाप्य स्थितां कृत्वा, जलाशयाय सरोवराय, गतो यातः, अहंतत्प्राणेश्वरः आगत्य जलाशयात्प्रत्यावृत्य, अद्य साम्प्रतम्, प्रतिकूलदिष्टात् विरुद्धभाग्यात्, नादाक्षम् नावलोकयामास ॥३३॥
नरोत्तमेति हे नरोत्तम हे पुरुपोत्तन, यद्यस्मात् , तया प्राणवल्लभया, साधं सह, मम खेचरस्य, विद्यापि विचाराविचारशक्तिरपि, मनोवृत्तिश्च मानसिकशक्तिरपि निर्गता निष्क्रान्ता, तत् तस्मात् कारणात् चिन्तापि, सा कुत्र गता भवेदित्यादिविचारोऽपि, कर्नु विधातुम्, न हि शक्यते न वै पार्यते ॥३४॥

Page #186

सप्तमो लम्भः
इति कर्तव्यतामूढं मामुद्दिश्य नरोत्तम ।
प्रज्ञानामग्रगण्यस्त्वं ब्रूहि कर्तव्यमत्र वै ।। ३५ ।। इत्यादिविद्याधरदैन्यदन्तुरितवचनरचनामाकर्ण्य पारावारगभीरकुरुवीरो मन्दम्मितरुचिलहरीकपटेन सुधाधारां किरन्निव गम्भीरवचनगुम्भं विजृम्भयामास ।
धैर्योदार्यविवर्जितः क्षितिपतिः प्रज्ञाविहीनो गुरुः ।।
__ कृत्याकृत्यविचारशून्यसचिवः संग्रामभीरुभटः । सर्वज्ञस्तवहीनकल्पनकविर्वाग्मित्वहीनो बुधः
स्त्रीवैराग्यकथानभिज्ञपुरुपः सर्वे हि साधारणाः ।। ३६ ॥ वज्रात्कठोरतरमेणवशां हि चित्तं
पुष्पादतीव मृदुलो वचनप्रचारः । कृत्यं निजालककुलादपि वक्ररूपं
तस्माद्बुधाः सुनयनां न हि विश्वसन्ति ॥ ३७ ।। वक्र श्रेप्मनिकेतनं मलमयं नेत्रद्वयं तत्कुचौ
मांसाकारघनौ नितम्वफलकं रक्तास्थिपुञ्जाततम् । शीतांशुविकचोत्पलं करिपतेः कुम्भौ महासैकतं ।
___ भातीत्येवमुशन्ति मुग्धकवयस्तद्रागविस्फूर्जितम् ॥ ३८ ॥ इतीति-नरेपूत्तमो नरोत्तमस्तत्सम्बुद्धौ हे नरोत्तम हे पुरुपश्रेष्ट, इति पूर्वोक्तप्रकारेण, कर्तव्यतायां मूढस्तं कार्यानभिज्ञम्, मां शरणापन्नम्, उद्दिश्य समभिलक्ष्य, प्रज्ञानां विदुपाम्, अग्रगण्यः प्रधानः, न्वं भवान् , अन्न विपये, वै निश्चयेन, कर्तव्यं करणीयोपायम्, अहि निवेदय ॥३५॥
इत्यादीति-इत्यादिः पूर्वोक्तप्रकारा विद्याधरस्य खेचरस्य दैन्यदन्तुरिता देन्यव्याला या वचनरचना वाक्सन्दर्भस्ताम्, आकर्ण्य श्रुत्वा, पारावार इव सागर इव गर्भारोऽगाधधैर्यः, कुरुवीरो जीवन्धरः, मन्दस्मितस्य मन्दहास्यस्य या रुचिलहरी कान्तिपरम्परा तस्याः कपटेन ब्याजेन, सुधाधारी पीयूपधाराम् , किरन्निव प्रक्षिपन्निव, गम्भीरवचनगुम्भं विशिष्टार्थोपेतवचनसमूहम् , विजृम्भयामास वर्धयामास, उवाचेति यावत् ।
धैयौदार्यविवर्जित इति-धैर्यञ्चौदार्यञ्चेति धैयौदायें स्थैर्यदातृत्वे ताभ्यां विवर्जितो रहितः, क्षितिपती राजा, प्रज्ञया बुद्धया विहीनो रहितः प्रज्ञाविहीनः गुरुरुपाध्यायः कृत्यकृत्ययोः करणीयाकरणीययोविचारेण विमर्शेन शून्य इति कृत्याकृत्यविचारशून्यः स चासौ सचिवश्च मन्त्री चेति तथा, संग्रामासमरात् भीरु रुकः संग्रामभीरुः, भटो योद्धा, सर्वज्ञस्तवेन जिनेन्द्रस्तुल्या हीना रहिता कल्पना समुत्प्रेक्षा यस्येति सर्वज्ञस्तवहीनकल्पनः स चासौ कविश्च काव्यकर्ता चेति तथा, प्रशस्ता वाचः, सन्ति यस्य स वाग्मी तस्य भावो वाग्मित्वं तेन हीनो रहितः, बुधो विद्वान् , स्त्रीवैराग्यस्य वनितानिर्वेदस्य कथायां वार्तायामनभिज्ञ इति स्त्रीवैराग्यकथानभिज्ञः स चासौ पुरुषश्चेति तथा, हि निश्चयेन, एते सर्वे समस्ताः, साधारणाः समानाः, सन्तीति शेषः, समुच्चयालङ्कारः । शार्दूलविक्रीडितं वृत्तम् ॥३६॥
वनादिति-हि यतः, एणदृशां मृगलोचनानाम् , चित्तं मनः, वज्राद्भिदुरात् , कठोरतरं तीक्ष्णतस्म् , वचनप्रचारो वाक्यसमूहः पुष्पाकुसुमात् , अतीव नितराम् , मृदुलः कोमलः, कृत्यं कार्यम् , निजालककुलादपि स्वकीयकेशसमूहादपि, वक्ररूपं कुटिलात्मकम् , अस्तीति शेषः, तस्मात्कारणात् . बुधा विपश्चितः, सुनयनां सुलोचनां नारीमिति यावत् , न हि विश्वसन्ति न वै प्रतियन्ति, तस्या विश्वास नो कुर्वन्तीति भावः ॥ ३७॥
वक्त्रमिति--श्लेष्मणः कफस्य निकेतनं स्थानमिति श्लेष्मनिकेतनम् , वक्त्रं वदनम् , मलमयं मलप्रचुरम् , नेत्रद्वयं नयनयुगलम् , मांसाकारेण पिशिताकारेण धनौ निविडौ, तस्याः कामिन्याः कुची स्तनौ, रक्तञ्च रुधिरञ्चास्थीनि च कीकसानि चेति रक्तास्थीनि तेषां पुजेन समूहेनाततं विस्तृतं स्थूलमिति

Page #187

१३०
जीवन्धरचम्पूकाव्ये
इत्यादिनिजवचोविलासं विद्याधरजडहृदये सारमेयोदरे सर्पिरिवासंलग्नमालोक्य विस्तारितकरुणः कुरुवारणः, तस्माद्विपिनान्निर्गत्य, निसर्गरुचिरां नितम्बिनीमिव मुखभागकलिततिलकशोभमानां पृथुलकुचविराजितमक्षतरूपशोभितां मदनाधिष्ठितां चारामम्थलीमाससाद |
यत्र हि
श्रोत्रं भृङ्गकुलारवः सुखयति प्रत्यग्रपुष्पस्तम्
नैत्रं फुल्लसरोजगन्धलहरी घ्राणं मनो दीर्घिका | वायुः स्पर्शनमन्ततो रसभरीपूर्णः फलानां चयः
पक्कोऽयं रसनां तदिन्द्रियगणः सर्वः सुखं गाहते ॥ ३६ ॥ निर्मला सरसी यत्र निर्मिमीते मुदं पराम् । विशाला पद्मरुचिरा वीक्षिकेव वनश्रियः ॥ ४० ॥
तत्र चाभ्रंलिह्स्य शकुन्तसन्तानदन्तुरितनीलच्छदस्य मधुलुब्धमधुकर कुलान्धीकृतस्य कस्य चरसालरसारुहम्य शाखाग्रभागविराजितं वनदेवतारसपूर्णहेम करण्डकायमानं परिपाकपाटलफलं
यावत्, नितम्बफलकं कटिपश्चाप्रदेशः क्रमेण, शीतांशुश्चन्द्रः, विकचोत्पलं प्रफुल्लनीलारविन्दम्, करिपतेगजेन्द्रस्य, कुम्भो गण्डो, महासैकतं दीर्घपुलिनम्, इवेति शेषः, भाति शोभते, एवमनेन प्रकारेण, मुग्धकवयो मूढकवयः, तस्यां रागस्तद्रागस्तस्य विस्फूर्जितं वृद्धिर्यथा स्यात्तथा, उशन्ति इच्छन्ति, ' वश कान्तौ ' इत्यस्य लटि रूपम् । यथासंख्यमलङ्कारः ॥ ३८ ॥
इत्यादिनिजवचोविलासमिति -- इत्यादिश्वामौ निजवचोविलासश्च तमू, पूर्वोक्तस्ववचनचेष्टितम्, विद्याधरस्य खगस्य जडहृदये मुग्धमनसि, सारमेयोदरे कुक्कुरजठरे, सर्पिरिव घृतमिव असंलग्नमनासक्तम्, आलोक्य दृष्ट्वा, विस्तारिता प्रसारिता करुणा कृपा येन सः, कुरुवारणो जीवन्धरः, तस्मात्पूर्वोक्तात्, विपिनात् काननात्, निर्गत्य निष्क्रम्य निसर्गरुचिरां स्वभावसुभगाम्, नितम्बिनीमिव नारीमिव, आरामस्थलीमुद्यानभूमिम्, आससाद समुपजगाम, अथोभयोः सादृश्यमाह - मुखभागेऽग्रभागे पक्षे वदनैकदेशे ललाट इति यावत्, कलितेन स्थितेन तिलकेन क्षुरकवृक्षेण पक्षे स्थासकेन शोभमाना विराजमाना ताम्, पृथुभिबृहद्राकारैर्लकुचैर्डहुवृत्तैः पत्ते पृथुलाभ्यां पीनाभ्यां कुचाभ्यां स्तनाभ्यां विराजितां शोभिताम्, अक्षतरुभिर्विभीतकवृक्षैरुपशोभितां विराजितां पत्तेऽक्षतरूपेणाखण्ड सौन्दर्येण शोभितां समलङ्कृताम्, मदनेन मदनवृक्षेण पक्षे कामेनाधिष्ठितां सहिताम् ।
यत्र हि यस्यामारामस्थयां हि ।
श्रोत्रमिति — भृङ्गकुलस्य पद पदसमूहस्यारवो गुञ्जनध्वनिः, श्रोत्रं कर्णम्, प्रत्यग्राणि नूतनानि पुष्पाणि कुसुमानि यस्मिन्निति प्रत्यग्रपुष्पः तरुर्वृक्षः, नेत्रं नयनम्, फुल्लसरोजानां विकसितसरसीरुहाणां गन्धलहरी सौरभपरम्परा, घ्राणं नासाम्, दीर्घिका वापिका, मनो हृदयम्, वायुः पवनः, स्पर्शनमाद्येन्द्रियम्, रसभरीपूर्णो रसनिष्यन्दसम्भृतः, पक्वः परिणतः, अयमेषः, फलानां मोचामातुलिङ्गमाकन्दादीनाम्, चयः समूहः, रसनाम्, अन्ततः सामस्त्येन, सुखयति सुखं करोति, तत् तस्मात्कारणात्, यत्रारामस्थल्याम्, निखिलः, इन्द्रियगणो हृषीकसमूहः, सुखं हर्षम्, गाहते प्राप्नोति ॥ ३६॥
सर्वो
निर्मलेति — यत्रारामस्थल्याम्, निर्मला पङ्कादिमलरहिता पते तिमिरादिदोपशून्या विशाला सुदीर्घा, पद्मः कमलै रुचिरा मनोहरा पत्ते पद्ममिव कमलमित्र रुचिरा मनोहरा, वनश्रियः काननलचम्याः, वीक्षिकेव दृष्टिरिव, सरसी कासारः परामत्यन्ताम् मुदं हर्षम्, निर्मिमीते जनयति । उपमा ||४०||
तत्र चेति-तत्र चारामस्थल्याञ्च, शकुन्तसन्तानेन पक्षिसमूहेन दन्तुरितानि नतोन्नतानि नीलच्छदानि हरितपत्राणि यस्य तस्य मधुनि मकरन्दे लुब्धानि सतृष्णानि यानि मधुकरकुलानि भ्रमरसमूहास्तैरलङ्कृतस्य शोभितस्य कस्यचन कस्यापि रसालश्चासी रसारुहश्चेति रसालरसारुहस्तस्य माकन्दमहीरुहस्य शाखाग्रभागे लताग्रप्रदेशे विराजितं शोभितम्, वनदेवताया काननाधिष्ठातृदेव्या रसपूर्णहेमकरण्डकमिव रसभृतसुवर्णपात्रमिवाचरतीति तथाभूतम्, परिपाकेन परिणामेन पाटलं श्वेतरक्तं यत्फलं तत्,

Page #188

सप्तमो लम्भः पातयितुं प्रयतमानानपराद्धानेकशरनिकरानरपतिकुमारानवलोक्य, लोकोत्तरकोदण्डविद्यापाण्डित्यमण्डितो जीवन्धरः करकलितकार्मुकलताविस्फारपूरितदिगन्तरः, सरभसप्रक्षिप्रप्रक्ष्वेडनलक्षीकृतं तत्फलं सशिलीमुखं करेणोपादत्त ।
उदारः सड्कारोऽयं मार्गणाय फलं दिशन् । भेजे कल्पकतां नो चेत्सुमनस्सेव्यता कथम् ।। ४१ ।। दृष्ट्वा फलं सशरमापतितं कराब्जे
जीवन्धरस्य शरकौशलपारगस्य । व्यस्मेष्ट मक्षु नरपालतनूजवर्गः
श्लाघावशेन विगलन्निजकर्णपूरम ॥ ४२ ॥ ततस्तत्समीपमभ्येत्य कलितविनयो राजतनयः, ससाध्वसं, भो भो महाभाग कार्मुकविद्याकोविद, मामजातभवादशसज्जनसमुचितसल्लापप्रकारमपि मुखरयति श्रीमदीयचापविद्यावैदग्ध्यनिरीक्षणक्षणजनितविस्मयः काञ्चनगौरतावकशरीरसौन्दर्यावलोकनजातानन्दकन्दलश्च ।
अतस्त्वां प्रार्थये श्रीमन्युक्तं वायुक्तमेव वा। मामकीनं वचो नूनं कर्ण देशे विधीयताम् ।। ४३ ।।
~~~~~~~~
~~~
पातयितुं भ्रंशयितुम्, प्रयतन्त इति प्रयतमानास्तान् प्रयासं कुर्वाणान् , अपराद्धो लच्ययुतोऽनेकशरनिकरो विविधबाणसमूहो येषां तान्, नरपतिकुमारान् राजपुत्रान् , अवलोक्य दृष्ट्वा, लोकोत्तरं सर्वश्रेष्टं यत्कोदण्डविद्यायां धनुर्विद्यायां पाण्डित्यं वैशारा तेन मण्डितः शोभितः, जीवन्धरो विजयासूनुः, करे हस्ते कलिता धृता या कार्मुकलता धनुर्वल्लरी तस्या विस्फारेग समास्फालनरवेण पूरितं व्याप्तं दिगन्तरं काष्टान्तरालं येन तथाभूतः सन् , सरभसं सवेगं यथा स्यात्तथा प्रक्षि चालितं यत्पचवेडनं बाणस्तेन लीकृतं शरीकृतम्, तत्फलं तन्माकन्दप्रसत्रम्, सशिलीमुखं बाणसहितम्, करेण हस्तेन, उपादत्त जग्राह ।
उदार इति--उदारो महान् पक्षे दानशीलः, मार्गणाय बाणाय पक्षे याचकाय, फलं प्रसवं पक्ष समीप्सितार्थम्, दिशन् ददन्, अयमेपः सहकार आन्नः, चेद्यदि, कल्पकतां कल्पवृक्षताम्, नो भेजे न प्रापवान् , तर्हि सुमनोभिः पुष्पैः पक्षे देवः सेव्यता सहितता समुपास्यता च, कथं केन कारणेन स्यादिति शेपः, 'सुमनाः पुष्पमालत्योः स्त्रियां धीरे सुरे पुमान्' इति विश्वलोचनः । श्लेपः ॥४॥
दृष्ट्रेति--शरकौशलस्य बाणवैदग्ध्यस्य पारमन्तं गच्छतीति शरकौशलपारगस्तस्य, जीवन्धरस्य जीवकस्य, कराब्जे पाणिपञ, सशरं सबाणम्, आपतितं सम्मानम्, फलमानप्रसवम्, दृष्ट्वा विलोक्य, नरपालतनूजवर्गो राजकुमारकलापः, श्लाघावशेन प्रशंसापरतया, विगलन्निजकर्णपूरं समानस्वीयावतंसं यथा स्यात्तथा, मच शीघ्रम् , व्यस्मेप्ट विस्मितो बभूव । वसन्ततिलकावृत्तम् ॥४२॥
ततस्तत्समीपमिति--ततस्तदनन्तरम्, तत्समीपं जीवकाभ्यर्णम्, अभ्येत्य समागत्य, कलितविनयो पृतनम्रत्वः, राजतनयो नृपतिनन्दनः, ससाध्वसं सभयं, यथा स्यात्तथा, इत्थमनेन प्रकारेण, अवोचत जगाद, भो भो हे हे कामुकविद्यायां धनुर्विद्यायां कोविदो निपुणस्त सम्बुद्धौ, हे कामुकविद्याकोविद, महाभाग महानुभाव, श्रीमदीयस्य भवदीयस्य चापविद्यावैदग्ध्यस्य धनुविद्यापाण्डित्यस्य निरीक्षणक्षणेऽवलोकनकाले जनितः समुत्पन्नो यो विस्मय आश्चर्य सः, काञ्चनगौरस्य सुवर्णपीतस्य तावकशरीरस्य त्वदीयदेहस्य यत्सौन्दर्य लावण्यं तस्यावलोकनं दर्शनं तेन जातः समुद्भतो य आनन्दकन्दलो हर्षसमूहः स च, अज्ञातोऽविदितो भवादृशसज समुचितस्त्वादृशसाधुजनयोग्यः सल्लापप्रकारः सम्भापणशैली येन तथाभूतमपि, मां भवत्पुरोवर्तमानम्, मुखरयति वाचालयति ।।
अतस्त्वामिति-अतोऽस्मात्कारणात् , हे श्रीमन् हे महानुभाव, त्वां भवन्तम्, प्रार्थये विनयेन निवेदयामि, युक्तं वा समुचितं वा, अयुक्तमसमुचितमेव वा मामकीनं मदीयम्, बचो वचनम्, नूनं निश्चयेन, कर्णदेशे श्रवणप्रान्ते, विधीयताम् क्रियताम् । उचितमनुचितं वा मद्वचः श्रूयतामिति भावः ॥ ४३ ।।

Page #189

१३२
जीवन्धरचम्पूकाव्ये अत्रास्ति हेमाभपुरी गरीयसी यद्वनसौधेष्यधिरात्रि संपतन् । सुधामयूखः कलशार्णवान्तरे पुनर्निवासं कलयन्निवेक्ष्यते ।। ४४ ॥ कुरुविन्दमन्दिरकुलानि संगता
न्यरुणस्य बालकिरणः स हैकताम् । तमसीव हस्तपरिमर्शतः प्रगे
__ परिनिश्चिनोति पुरि यत्र सज्जनः ॥ ४५ ।। दृढमित्र इति प्रतीतभूपः पुरमेनां परिपालयत्यजत्रम् । नलिना नलिनामलायताक्षी महिपी तस्य महीललामवल्ली ॥४६।। तयोः सुताः सुमित्राद्यास्तेष्वप्यन्यतमोऽस्म्यहम् ।
विद्याहीना वयं सर्व नद्या हीना इवाद्रयः ॥४७॥ अतः कोदण्डविद्याकुशलं नरशादूलमन्वेषमाणोऽस्मत्तातपादः, पराक्रमापहतसामन्तसीमन्तिनीनयनकजलकालिकाशङ्कावदान्यमौर्वीकिणश्यामिकालङ्कृतभुजदण्डस्य श्रीमतः सन्दर्शनेन, कलापीव वलाहकदर्शनेन, नदीपतिरिव निशाकरदर्शनेन, वनोत्कर इव वसन्तदर्शनेन, कमलाकर इव कमलबन्धुदर्शनेन, प्रमोदसर्वस्वमनुभविष्यति ।
तस्मादरमत्पितुर्वाञ्छावल्ली सम्प्रति पुष्पिताम् । सभास्तारहशश्चापि सफलीकुरु कोविद ॥४८||
अत्रास्तीति-अत्र इह प्रदेशे, गरीयसी श्रेष्टतरा, हमाभपुरी एतन्नामनगरी, अस्ति विद्यते, अधिरात्रि रजन्याम् यहज्रसोधेषु यदीयहीरकहर्येषु संपतन् प्रतिबिम्बितः, सुधारूपा मयूखा यस्य स सुधामयूखश्चन्द्रः, कलशार्णवान्तरं क्षीरसागरमध्ये, पुनर्भूयः, निवासमावासम्, कलयन्निव प्राप्नुवन्निव, ईच्यते दृश्यते । उत्प्रेक्षालङ्कारः । इन्द्रवंशावंशस्थयोः संमिश्रणादुपजातिवृत्तम् ॥ ४४ ॥
कुरुविन्देति-यत्र यस्याम्, पुरि नगर्याम्, सज्जनः सत्पुरुषः प्रगे प्रातःकाले, अरुणस्य सूर्यस्य, बालकिरणालरश्मिभिः, सह सार्धम्, एकतामभिन्नताम्, संगतानि प्राप्तानि, कुरुविन्दमन्दिरकुलानि पद्मरागमणिमयभवनानि, तमसीव ध्वान्त इव, हस्तपरिमर्शतः करस्पर्शतः परिनिश्चिनोति परितो निर्णीते । तद्गुणालङ्कारः । मञ्जुभाषिणीच्छन्दः ॥ ४५ ॥
दमित्र इति-दृढमित्र इति प्रतीतभूपः दृढ़मित्रनाम्ना प्रसिद्धो राजा, एनामेताम्, पुरं नगरीम्, अजस्त्रं निरन्तरम्, परिपालयति रक्षति, तस्य दृढमित्रस्य, नलिने इव कमले इवामले निर्मले आयते सुदीर्वे अक्षिणी नयने यस्यास्तथाभूता, महीललामवल्ली पृथिव्याभरणलता, नलिना एतन्नामवती, महिपी पहराज्ञा, अस्तीति शेपः ॥ ४६॥
तयोरिति-सा च स चेति तो तयोर्नलिनादृढमित्रयोः, सुमित्राद्याः सुमित्रप्रभृतयः, सुताः पुत्राः, सन्तीति शेषः, अहमपि, तेषु सुमित्रायेप, अन्यतम एकः, अस्मि भवामि, वयं सर्वे निखिलाः, नद्या स्ववन्त्या, हीना रहिताः, अद्रय इव पर्वता इव, विद्याहीना विद्यारहिताः, स्म इति शेपः ॥ ४७ ॥
अतः कोदण्डेति-अतोऽस्माकारणात्, कोदण्डविद्याकुशलं धनुर्विद्यानदीप्णम्, नरशाडूलं पुरुषसिंहम्, अन्वेषमाणो गवेषमाणः, अस्मत्तातपादो मदीयपितृचरणः, पराक्रमेण बलातिशयेनापहृतं दूरीकृतं यत् सामन्तीमन्तिानां मण्डलेश्वरमानिनीनां नयनकज्जलं नेत्राञ्जनं तस्य कालिका कापण्यं तस्याः शङ्कायां संशीतो वदान्यो दातृनिपुणो या मौकिणश्यामिका प्रत्यञ्चाकिणकालिमा तयालङ्कृतः समुद्भासितो भुजदण्डो यस्य तथाभृतस्य, श्रीमतो भवतः, संदर्शनेन विलोकनेन बलाहकदर्शनेन मेघावलोकनेन, कलापीव मयूर इव, निशाकरदर्शनेन चन्द्रावलोकनेन, नदीपतिरिव सागर इव, वसन्तदर्शनेन कुसुमाकरविलोकनेन, वनोत्कर इव काननसमूह इव, कमलबन्धुदर्शनेन सूर्यसाक्षात्कारेण, कमलाकर इव पद्माकर इव, प्रमोदसर्वस्वमानन्दतत्त्वम्, अनुभविष्यति समुपभाच्यते । मालोपमा ॥
तस्मादिति --तस्मात्कारणात्, हे कोविद हे विद्वन् , अस्मत्पितुर्मदीयजनकस्य, पुष्पितां कुसुमिताम्

Page #190

सप्तमो लम्भः स तस्य विनयोज्ज्वलां वचनबन्धशैली श्रुतौ
मनस्यनुमतिं धरापतिनिरीक्षणाय क्षणान् । रथे च चरणाम्बुजं नृपसुतैः पुरः स्थापिते ।
चकार युगपदयाजलनिधिः कुरूणां पतिः ॥४६॥ तहनु प्रत्येकमधिष्टितस्यन्दनै पनन्दनैः परिवृतशताङ्गः कुरुकुलशशाङ्कः पुरद्वारं प्रविश्य प्रासादवातायनदत्तनयनविलासिनीजनैः सस्पृहमालोक्यमानः क्रमेण नरपतिभवनद्वारि रथादवतीर्य तैः पुरस्कृतो दौवारिकजनदीयमानमार्गः क्षितिपतिसंसदमाससाद । भूपोऽपि नन्दनगिरा वपुपा च तस्य
माहात्म्यसंपदमवेत्य चकार वीरम् । तं रत्नपीठशिखरे तदुपान्तभूमौ
पुत्रांस्तदाननविधौ निजक्चकोरम् ॥५०॥ अनामयोक्तेरनुजाथ वाणी नृपाननाम्जाद्रुतमाविरास । फुल्नात्सरोजान्मकरन्दझर्याः पश्चात्मभूतेव सुगन्धिलक्ष्मीः ॥५१॥
कत्यास्त्वदीयविरहकातरीकृतमानसाः । कत्यानां नयनानन्दः सम्भविष्यति दर्शनात् ॥५२।।
वाञ्छावल्लीमाशालताम् , तारदृशी विशाललोचनाः, सभाः समितीश्चापि, सम्प्रति साम्प्रतम् सफीकुरु सफलय, स्वकीयदर्शनेनेति यावत् ॥४८॥
स तस्येति-दयाजलनिधिः करुणाकृपारः, स पूर्वोक्तः, कुरूणां पतिर्जीवन्धरः, तस्य महीपालसुतस्य विनयेन प्रतयोज्ज्वला मनोहरा ताम् वचनबन्धशैली वाणीसन्दर्भम् । श्रुतौ कर्णे, क्षणादचिरम् , धरापतिनिरीक्षणाय राजावलोकनाय, अनुमति सम्मतिम् , मनसि चतसि, चरणाम्बुजं पादारविन्दम् , नृपसुतै राजकुमारैः, पुरोऽग्रे, स्थापिते निवेशिते, रथे च स्यन्दने च, युगपदककालावच्छेदन, चकार विदधौ । पृथिवीच्छन्दः।
तदन्विति तदनु तदनन्तरम् प्रत्येकम् एकैकशः, अधिष्ठितान्यध्यारूढानि स्यन्दनानि रथा येस्तैः, नृपनन्दनै राजपुत्रः, परिवृतं परिवेष्टितं शताङ्गं स्यन्दनं यस्य सः, कुरुकुलस्य कुरुवंशस्य शशाङ्कश्चन्द्रः, जीवन्धर इति यावत्, पुरद्वारं गोपुरम् , प्रविश्य प्रवेशं कृत्वा, प्रासादानां हाणां वातायनेषु गवाक्षेषु दत्तानि समर्पितानि नयनानि लोचनानि यस्तैः, विलासिनीजनैनितावृन्दः सस्पृहं सोत्कण्ठं यथा स्यात्तथा, आलोक्यमानो दृश्यमानः, सन्, क्रमेण क्रमशः, नरपतिभवनस्य राजमन्दिरस्य द्वार प्रवेशमार्गे, रथाच्छतागात, अवतोर्यावरुह्य, तै राजसुतैः, पुरस्कृतोऽग्रेकृतः, दीवारिकजनैः प्रतीहारजनीयमानोऽर्यमाणो मार्गः पन्था यस्य तथा भूतः सन् , क्षितिपतिसंसदं राजसभाम् , आससाद प्राप।
भूपोऽपीति-भूपोऽपि दृढमित्रनरेन्द्रोऽपि, नन्दनगिरा पुत्रवाण्या, तस्य जीवन्वरस्य, वपुपा देहेन च, तस्य, माहात्म्यमेव सम्पद् तां प्रभुत्वसम्पत्तिम् , अवेत्य ज्ञात्वा, वारं सुभटम् , तं कुमारम् , रत्नपीठशिखरे मणिमयासनाग्रभागे, पुत्रान् सुतान् , तदुपान्तभूमौ तइभ्यर्णमह्याम् , निजदृक्चकोरं स्वकीयलोचनजीयंजीवम् , तदानन विधौ जीवन्धरवदनचन्द्रमसि, चकार विदधे । वसन्ततिलकावृत्तम् ॥५०॥
अनामयोक्तरिति-अथावस्थानानन्तरम्, फुल्लात् विकसितात् , सरोजात् कमलात् , मकरन्दमर्याः कौसुमसन्ततः, पश्चादनन्तरम्, प्रभूता समुत्पन्ना, सुगन्धलक्ष्मीरिव सुरभिश्रीरिव, नृपाननाम्जाद राजचड़नवारिजात् , अनामयोक्तेः अनामयमारोग्यमस्तीन्युक्तिरनामयोक्तिस्तस्याः कुशलप्रश्नस्य, अनुजा पश्चाजाता, घाणी भारती, द्रुतं सत्त्वरम्, आविरास प्रकटीबभूव । "ब्राह्मणं कुशलं पृच्छेच्क्षत्रबन्धुमनामयम् । वैश्यं क्षेमं समागम्ये शूदमोराग्यमेव च" इति मनुः ॥५१॥
क्वत्या इति-- भवाः कन्याः कुत्रन्या जनाः, बद्रीयन घिरहेग कातरी कृतं भीरकृतं मानसं चित्तं

Page #191

१३४
जीवन्धरचम्पूकाव्ये
को वा देशः पचेलिमभाग्यः श्रीमदीयप्रवालकोपमपद्युगलस्पर्शसुखमनुभविष्यति। कीदृशपुरप्रासादाङ्गणालङ्करणरमणीनां नयनकुवलयेषु श्रीमदीयसन्दर्शनकन्दलितानन्दवाष्प निष्यन्दोमकरन्दशङ्कामङ्कुरयिष्यति । कस्यां वा वंशवल्ल्यां विमुक्तोपमानोऽपि भवान्मुक्ताफलायते । कः पुनः श्रीमता पुत्रवतां मौलिमाणिक्यतामारोपितो भाग्यवतां माहात्म्यवतां कीर्तिमतां च । इत्यादिप्रश्नपदवीं यथायोग्योत्तराक्षरैः ।
लङ्घयामास जङ्घालः स्वामी वचनवर्त्मनि ॥५३॥ विनयकन्दलितैर्विमलोत्तरैर्नरपतिर्द्विगुणीकृतकौतुकः । चिरमयाचत नन्दन संसदां वरशरासकलाप्रतिपादनम् ||५४|| विज्ञाय तदभिप्रायं प्रज्ञाशाली नराधिपः । कौरवस्य वशे चक्रे कुमारानखिलानपि || ५५ ।।
तदनु कोदण्डभिण्डिपालपरिघमुद्गरपरश्वधादिपरिष्कृताम्, क्षोणीमित्र शरधिभिरलङ्कृताम्, त्रिदशनगरीमिव सर्वतोऽमर सेविताम्, जलधिवेलामिव प्रचुरतरवारिविराजिताम्, वनसीमाभित्र
येषां तथाभूताः सन्तीति शेषः, कुत आगतो भवानिति भावः क्वत्यानां कुत्रभवानाम्, नयनानन्दो लोचनहर्षः, दर्शनाद् भवद्विलोकनात्, सम्भविष्यति समुत्पत्स्यते, कुत्र गमिष्यति भवानिति भावः ॥५२॥
को वा देश इति - पचेलिमं पाकाई भाग्यं सुदैवं यस्य तथाभूतः को वा देशो जनपदः, श्रीमदीयं भवदीयं प्रचालकोपमं किसलयतुल्यं यत्पदयुगलं चरणयुगं तस्य यत् स्पर्शसुखं संसर्गशातम् तत्, अनुभवि - व्यति प्राप्स्यति । कीदृशस्य किम्प्रकारस्य पुरस्य नगरस्य प्रासादाङ्गणानां भवनाजिराणामलङ्करणानि भूषणानि या रमण्यो ललनास्तासां नयनकुवलयेषु नेवनीलारविन्देषु, श्रीमदीयसन्दर्शनेन भवदीयावलोकनेन कन्दलितः समुत्पन्नो यो बाप्प निष्यन्दो हर्षाश्रुभरः सः, मकरन्दशङ्कां कौसुमसन्देहम्, 'मकरन्दञ्च कौसुमम्' इति धनञ्जयः, अङ्कुरयिष्यति जनयिष्यति । कस्यां वा किन्नामधेयायां वा वंशवल्ल्यां गोत्रसन्ततौ पक्षे वेणुलतायाम्, मुक्तारूपमुपमानं मुक्तोपमानं विगतं मुक्तोपमानं यस्य तथाभूतः सन्नपि मुक्ताफलोपमारहितोऽपि पक्षे विमुक्तं दूरीभूतमुपमानं यस्य तथाभूतोऽपि सन्, मुक्ताफलायते मुक्ताफलमिवाचरति, पुनः किञ्च कः किन्नामधेयो जनः श्रीमता भवता, पुत्रवतां सुतयुक्तानाम्, भाग्यवतां भाग्यशालिनाम्, माहात्म्यवतां महत्त्वोपेतानाम्, कीर्तिमताञ्च यशस्विनाञ्च, मौलिमाणिक्यतां मुकुटरत्नतां श्रष्टतामिति यावत्, आरोपितः प्रापितः कस्य पुत्रो भवानिति यावत् ।
इत्यादीति वचनवर्त्मनि वाक्पथे, जङ्कारः प्रकृष्टगामी, स्वामी जीवकः, इत्यादिप्रश्नपदवीं पूर्वोक्तप्रश्नमार्गम्, यथायोग्योत्तराक्षरैः समुचितोत्तरवर्णैः, लङ्घयामास समतिचक्राम ॥५३॥
विनयकन्दलितैरिति — विनयेन कन्दलितानि विनयकन्दलितानि तैर्नम्रतासमुद्भूतैः विमलोत्तरेरुज्ज्वलसमाधानैः, द्विगुणीकृतं कौतुकं कौतूहलं यस्य तथाभूतः, नरपतिर्दृढ मित्रः, नन्दनसंसदः पुत्रसमूहस्य, वरशासकलाया उत्तमकोदण्डवैदग्ध्याः, प्रतिपादनं प्रदानम्, चिरं दीर्घकालपर्यन्तम्, अयाचत प्रार्थितवान् । अस्मत्पुत्रान् धनुर्विद्यायां निपुणान्विधेहीति तं दृढ मित्रश्चिरं प्रार्थयामासेति भावः ||५४ ||
विज्ञायेति - प्रज्ञाशाली बुद्धिशोभी, नराधिपः, तदभिप्रायं जीवकाशयम्, विज्ञाय विदित्वा, अखिलानपि सर्वानपि कुमारान् पुत्रान् कौरवस्य जीवन्धरस्य, वशे निम्नतायाम्, चक्रे विदधे ॥५५॥
तन्विति -- तदनु तदनन्तरम्, कोदण्डं कार्मुकं, भिण्डिपालः (भिन्दिपालः), सृगः अश्मप्रक्षेपसाधनं रज्जुमयो यन्त्रविशेष इति यावत्, परिघः परिघातिनः - लोहबद्धहस्तप्रमाणलगुड इति यावत्, मुहरो घनः, परश्ववः कुठारः, एष द्वन्द्व : तदादिभिस्तत्प्रभृतिभिः परिष्कृता सहिता ताम्, “धनुश्चापौ धन्वशरासनकोदण्डकार्मुकम् ' 'भिन्दिपालः सुगस्तुल्यौ परिघः परिघातिनः ' 'दुवणो मुद्गरवनौ' 'द्वयोः कुठारः स्वधितिः परशु परश्वधः' इति सर्वत्रामरः क्षोणीमित्र पृथिवीमित्र शरविभिस्तूणीरैः पक्षे जलधिभिः, अलङ्कृतां शोभिताम्, त्रिदुशनगरीमिव देवपुरी मित्र, सर्वतोमरसेवितां सर्वाणि च तानि तोमराणि चेति सर्वतोमराणि

Page #192

सप्तमो लम्भः
पत्रिकुलपरिवृताम, आयुधकान्तिसन्तानद्विगुणीकृतारुण्यरक्तमृत्तिकापरीतभूमिभागतया मूर्तमिव चापविद्याविशारदप्रतापमादधानाम , मध्ये निखातवत्रमयस्तम्भशोभिततया प्रहरणगावजित्य वादीकृतमिव कुलिशायुधकुलिशं बिभ्राणामायुधशाला शुभे मुहूर्ते प्रविश्य जीवन्धरः नितिपतितनयानुद्दिश्य कामुककौशलं विवरीतुमारेभ ।
नृपात्मजानां निचयस्ततो नु कोदण्डविद्याकुशलत्वमाप । तत्कीर्तिकल्लोलपरम्परा च जगत्त्रयं मोदरसं महीशः ।।५६।। विद्यावैदग्ध्यपीठीमधिवसति निजे नन्दनानां समाजे
दृष्टिं हेमासनस्थे कुरुकुलतपने प्रीतिमन्तश्च चिन्ताम् । किं कुर्यामस्य वीरबजमहितकलादानमान्योपकार
श्राध्यस्येति क्षितीशश्चिरतरमतनोद्धीमतामग्रगण्यः ।।५७।। तदनु कन्याविश्राणनं करणीयं गणयता नरपालमणिना प्रार्थितं परिणयं वरुणालयगभीरः करुणाकरा जीवन्धरः क्रमेणाङ्गीचकार ।
निखिलसर्वला तैः सेविता ताम्, पक्षे सर्वतः समन्तात् अमरैर्देवैः सेविता ताम् 'तोर्गन्ता म्रियतेऽनेन तोमरः' इति तोमरशब्दव्युत्पत्तिः 'सर्वला (शर्वला ) तोमरोऽस्त्रियाम्' इत्यमरः, जलधिवेलामिव सागरतीमित्र, प्रचुराः प्रभूता ये तरवारयः कृपाणास्तैविराजिता शोभिता ताम् पक्ष प्रचुरतराणि प्रभूततमानि यानि वारीणि जलानि तैविराजितां शोभिताम, वनसीमामिव काननमर्यादामिव, पत्रिकुलैः बाणसमू हैः परिवृता ताम् , पक्षे पत्रिकुलैः पक्षिसमूहैः परिवृता ताम् , आयुधानां शस्त्राणां कान्तेदीप्त्या द्विगुणीकृतं यदारुण्यं लौहित्यं तेन रक्ता लोहिता या मृत्तिका मृत् तया परीतो व्याप्तो भूमिभागो महींप्रदेशो यस्यास्तस्या भावस्तया, मूर्त सशरीरम्, चापविद्याविशारदस्य धनुर्विद्याकोविदस्य प्रतापस्तेजस्तम्, आदधानामिव बिभ्राणामिव, मध्येऽन्तः, निखातः समारोपितो यो वज्रमयस्तम्भः सुदृढस्तम्भस्तेन शोभिततया समुद्भासितत्वेन, प्रहरणगणः शस्त्रसमू हैः, विजित्य पराभूय, वन्दीकृतं कारावस्थापितम्, कुलिशायुधस्य वज्रायुधस्य पुन्दरस्येति यावत् , कुलिशं वज्रम्, बिभ्राणामिव दधानामिव, आयुधशालां शस्त्रागारम्, शुभे मङ्गले, मुहूर्ते समये, प्रविश्य प्रवेशं कृत्वा, जीवन्धरो विजयात्मजः, क्षितिपतितनयान् राजकुमारान् , उद्दिश्य समभिलच्य, कार्मुककोशलं शरासननैपुण्यम्, विवरीतुं व्याख्यातु प्रकटयितुमिति यावत् , आरेभे समारब्धवान् । श्लिष्टोपमालङ्कारः।
नृपात्मजानामिति--ततस्तदनन्तरम्, नृपात्मजानां नरेन्द्रनन्दनानाम्, निचयः समूहः कोदण्डविद्यायां धनुर्विद्यायां कुशलत्वं नदीष्णत्वम्, आप लेभे, तस्य जीवन्धरस्य कीर्तिकल्लोलपरम्परा यशस्तरङ्गसन्ततिः, जगत्त्रयं लोकत्रितयम्, महीशो नृपः, मोदरसं च प्रहतिशयञ्च, आप लेभे, तु वितर्के । ५६ ॥
विद्यावैदग्ध्येति-धीमतां बुद्धिमताम् , अग्रगण्यः प्रधानः, क्षितीशो नृप; विद्यावैदग्ध्यं धनुविद्याकौशलमेव पीठी आसनं ताम् , अधिवसति आश्रयति, निजे स्वकीये, नन्दनानां पुत्राणाम् , समाजे समूहे, दृष्टिं स्निग्धां दृशम्, हेमासनस्थे सुवर्णपीठस्थिते कुरुकुलतपने कुरूवंशसूर्ये, जीवन्धर इति यावत्, प्रीति प्रसन्नताम् , अन्तश्च स्वकीयहृदये च, वीरवजैः सुभटसमू हैमहिता पूजिता या कला कोदण्डवैदग्धी तस्या दानमेव प्रदानमेव मान्यश्चासौ समादरणीयश्वासावुपकार उपग्रहश्चेति तेन श्लाघ्यः प्रशंसनीयस्तस्य, अस्य जीवन्धरस्य, किं किन्नामधेयम् , कुर्याम् विदध्याम् , उपकार मिति शेषः, इतीत्थम्, चिन्तां विचारसन्ततिम् , चिरतरं दीर्घकालपर्यन्तम् , अतनोत् विस्तारयामास ॥ ५७ ॥
तदन्विति-तदनु चिन्तानन्तरम्, कन्याविश्राणनं पतिवराप्रदानम्, करणीयं कर्तु योग्यम्, गणयता निश्चिन्वता, नरपालमणिना राजश्रेष्ठेन, प्रार्थितं याचितम्, परिणयं विवाहम् , वरुणालय इव सागर इव गम्भीरो धीर इति वरुणालयगम्भीरः, करुणाकरो दयाकरः, जीवन्धरः कुरुवंशाग्रणी, क्रमेण क्रमशः अङ्गीचकार स्वीचकार ।

Page #193

जीवन्धरचम्पकाव्ये नरपतिपरिदन्तां यौवनारम्भमत्तां
सपदि कनकमालां वक्षसि श्लिष्टमालाम । सकलगुणवरिष्ठां सन्मुहूर्ते वरिष्ठे
कुरुपतिरुपयेमे मण्डपे तत्र हैमे ।।५८।। इति महाकविहरिचन्द्रविरचिते श्रीमति जीवन्धरचम्पूकाव्ये
कनकमालालम्भा नाम सप्तमा लम्भः।
नरपतिपरिदत्तामिति-कुरुपतिर्जीवन्धरः, तत्र तस्मिन् , हमे सौवणे, मण्डपे जनाये 'मण्ड'. पोऽन्त्री जनाश्रयः' इत्यमरः, नरपतिना राज्ञा परिदत्तां समर्पिताम् । यौवनस्य तारुण्यस्थारम्भे प्रक्रमेण मत्ताम् , वक्षसि भुजमध्ये, श्लिष्टा संसक्ता माला वग्यस्यास्ताम्, सकलगुणनिखिलगुणवरिष्टा श्रष्टा ताम् , कनकमालामेतन्नामकन्याम् , वरिष्टे श्रेष्टे, सन्मुहूर्ते शुभलग्ने, उपयेमे परिणीतवान् ॥५८॥ इति श्रीमहाकविहरिचन्द्रविरचिते श्रीमति 'कौमुदी' ब्याख्याधरे जीवन्धरचम्पूकाव्ये
कनकमालालम्भो नाम सप्तमो लम्भः ।

Page #194

अष्टमो लम्भः नीलालकां तामुपयम्य रामां कुरूद्वहः सौख्यपयोधिमग्नः ।
स्यालेषु वात्सल्यवशेन तत्र चिरं न्यवात्सीद्रमयन्मृगाक्षीम् ।।शा अथ कदाचि-मन्दस्मितमकरन्दोद्गारिवदनारविन्दां विस्मयवशप्रमुषितनिमेपनयन नीलोत्पलतया सालकाननाच्छोणाधरपल्लवसौरभ्यसमाकृष्टौ नासाचम्पकदर्शनेन तत्रैव निश्चलतामुपगतौ भृङ्गाविति सम्भावनां सम्पादयन्तीम् , मरकतवलयप्रभावहलीकृतरोमराजिलताकान्तिम्, वल्गत्कुचजितमरालगमनकेलीपरवशतया मन्दानिलान्दोलितगुलुच्छयुगली जङ्गमकनकलतां तुलयन्तीम, सम्मुखासीनमप्यात्मानं सकलमनुजनयनसरोजकुड्मलीकरणचणेन तेजःप्रसरणेन परीतं द्रष्टुमक्षमतया नलिनान्तिकोल्लासितपल्लवतल्लजभ्रमकारिणा नयनोपरिभागचारुणा पाणिना मुखं व्यवधाय पश्यन्तीम् , प्रान्तमावसन्तीं जीवन्धरः काञ्चिदायताक्षीमप्राक्षीत् ।
कि वक्तुकामासि कुरङ्ग-नात्र किमागता कोमलवन्धगात्रि । स्मितावदाता तव वक्त्रलक्ष्मीः संसूचयत्यादरतो विवक्षाम् ॥२॥
नीलालकामिति-नीला अलका यस्यास्तां श्यामलचूर्णकुन्तलाम् , तां पूर्वोक्ताम् , रामां कनकमालाभिधानां प्रियाम् , उपयम्य परिणीय, सौख्यपयोधौ शातसागरे मग्नो बुडित इति सौख्यपयोधिमग्नः, कुरूद्वहो जीवन्धरः, स्यालेषु भार्याभ्रातृपु, वात्सल्यवशेन स्नेहनिघ्नतया, मृगाक्षी कुरङ्गलोचनाम् , रमयन् क्रीडयन् , सन् , तत्र हेमाभपुर्याम् , चिरं बहुकालं यावत् , न्यवासीत् निवसति स्म ॥१॥
अथ कदाचिदिति-अथानन्तरम् , कदाचिज्जातुचित् , मन्दस्मितमेव मन्दहास्यमेव मकरन्दं कौसुमं तदुद्गारि तत्प्रकटयित वदनारविन्दं मुखसरसीरुहं यस्यास्ताम्, विस्मयवशेनाश्चर्यवशेन प्रमुषितो दरीभूतो निमेपः पक्षमपातो ग्राभ्यां तथाभूते नयनीलोत्पले नेत्रकुवलये यस्यास्तस्या भावस्तत्ता तया, सालकं सचूर्णकुन्तलं यदाननं वदनं तस्मात्, अथ च सालकाननमेव सालानां सर्जतरूणां काननं वनं तस्मात् , शोणश्वासावधरपल्लवश्चेति शोणाधर पल्लवो लोहितदशनच्छदकिसलयस्तस्य सौरभ्येण सौगन्ध्येन समाकृष्टौ बलादाहूतौ, नासाचम्पकस्य घ्राणचाम्पेयस्य दर्शनं समवलोकनं तेन, तत्रैव नासोपरिभाग एव, निश्चलतां स्थिरताम्, उपगती प्राप्ती, भृङ्गो भ्रमरौ, इतीत्थम्, सम्भावनामुत्प्रेक्षाम, सम्पादयन्तीमुत्पादयन्तीम्, मरकतवलयस्य हरिन्मणिनिर्मितकटकस्य प्रभया दीन्या बहलीकृता प्रचुरीकृता रोमराजिलताया लोमपङक्तिवल्लाः कान्तिर्दीप्तिर्यस्यास्ताम्, बल्गगयां संचलद्भयां कुचाभ्यां स्तनाभ्यां जितमराला पराभूतसितच्छदा या गमनकेली गमनक्रीडा तस्याः परवशतया निन्नतया, मन्दानिलेन मन्दपवनेनान्दोलिता कम्पिता गुलुच्छयुगली स्तवकयुगी यस्यास्ताम्, जङ्गमकनकलतां गतिशीलसुवर्णवल्लरीम्, तुलयन्तीमुपमिमानाम्, संमुखासीनमपि पुरस्तादुपविष्टमपि, सकलमनुजानां निखिलनराणां यानि नयनसरोजानि लोचनारविन्दानि तेषां कुड्मलीकरणेन निमीलनेन वित्त तेन 'तेन वित्तश्चुचुपचणपौ' इति चणपप्रत्ययः, तेजःप्रसरेण प्रतापसमूहेन परीतं व्याप्तम्, आत्मानं स्वम्, जीवन्धरमिति यावत् , द्रष्टुमवलोकयितुम् , अक्षमतयाऽसमर्थतया, नलिनस्य कमलस्यान्तिके समीप उल्लासित उत्क्षेपितो यः पल्लवतल्लजः अष्टकिसलयस्तस्य भ्रमकारिणा सन्देहोत्पादकेन. नयनोपरिभागेन नेत्रोपरितनांशेन चारुमनोहरस्तेन, पाणिना हस्तेन, मुर्ख वक्त्रम्, व्यवधाय समाछाद्य, पश्यन्तीमवलोकयन्तीम्, प्रान्तं निकटम्, आवसन्तीं स्थिताम्, काञ्चित् कामपि, आयताक्षी विशालनयनाम्, जीवन्धरो विजयात्मजः, अप्राक्षीत् पृच्छति स्म । द्वितीयश्लोकप्रतिपाद्याभिधेयं वस्त्विह पृच्छतेर्द्वितीयं कर्म।
किं वक्तुकामासीति-कुरङ्गस्येव नेत्रे यस्यास्तत्सम्बुद्धौ हे कुरङ्गनेत्रि हे मृगाक्षि, किं किन्नामधेयं १८

Page #195

१३८
जीवन्धरचम्पूकाव्ये
इति पृष्ट्रा चकोराक्षी मधुरां गिरमाददे । अजनी भृङ्गमुखरा मकरन्दकरीमिव ||३||
अत्र चायुधगृहेऽपि चैकदा त्वां निरीक्ष्य परिमण्डितं श्रिया । चित्रिते 'रमति चित्तमन्दिरे संमदो मम विवक्षया सह ||४||
इत्यादिवचनरचनां चन्द्रकला मित्र कान्ताजनकटाक्षलीलामिवेक्षुचापकोदण्डयष्टिमिव च चक्रमधुरामाकर्ण्य विस्मितान्तरङ्गः कुरुशशाङ्कः, किमिदमश्रुतपूर्वमिति चिन्तयन् क्रमेण नन्दाढ्यः समागतः किमित्यूहाञ्चक्रे ।
ayपा प्रथमं विवेश शालां मनसा चैव ततः कुरूद्वहः । कुतुकप्रसरे हि निर्निरोधे क्रमभावो न च तत्र लक्ष्यते ||५|| अवलोक्याग्रजन्मानं नन्दाढ्यो मन्दविस्मयः । प्रमोदभार गुरुणा वपुषा प्रणनाम सः ॥६॥ विकसत्कुसुमाञ्चितेन मूर्ध्ना क्षितिभागं स न यावदस्पृशत् । रभसेन कुरूद्वहेन तावज्जगृहे कोमलवाहुष्टिना ||७||
वस्तु, वक्तुकामासि कथयिनुमना असि, कोमलबन्धं मृदुलाश्लेषणं गात्रं शरीरं यस्यास्तत्सम्बुद्धी हे कोमलबन्धगात्रि, किं किंप्रयोजनेन आगता सम्प्राप्ता, स्मितेन सन्दहसितेनावादता समुज्ज्वला, तव भवत्याः, वक्त्रलक्ष्मीर्मुखश्रीः, आदरतो विनयतः वक्तुमिच्छां विवज्ञाम्, संसूचयति प्रकटयति ॥ २ ॥
इति पृष्टेति - इत्येवं प्रकारेण पृष्टानुयुक्ता, चकोराक्षी जीवजीवलोचना सा ललना, भृङ्गमुखरा भ्रमरशब्दायमाना, अब्जिनी कमलिनी, मकरन्दकरीमिव कौसुमसन्ततिमिव, मधुरां मनोहराम्, गिरं भारतीम्, आइदे जग्राह उवाचेति यावत् ॥ ३ ॥
अत्र चेति - अत्रास्मिन् प्रदेशे, आयुधगृहेऽपि च शस्त्रशालायामपि च एकदा युगपत् श्रिया लक्ष्म्या, परिमण्डितं शोभितम् त्वां भवन्तम्, निरीच्य दृष्ट्वा चित्रमाश्वर्यं संजातं यस्मिंस्तस्मिन् मम भवत्पुरो वर्तमानायाः, चित्तमन्दिरे मानसहयै, विवक्षया सह वक्तुमिच्छया सार्धम्, संमदो हर्पः, 'मुत्प्रीतिः प्रमदो हर्षः प्रमोदामोदसंमदाः' इत्यमरः, रमति क्रीडते, अन परस्मैपदप्रयोगश्चन्त्यः । रथोद्धृतावृत्तम् । 'रान्नराविह् रथोद्धता लगौ' इति लक्षणात् ॥४॥
इत्यादिवचनरचनामिति - चन्द्रकलामिव शशिपोडशभागमिव कान्ताजनस्य वनितावृन्दस्य कटाक्षलीलामिवापाङ्गशोभामिव, इक्षुचापस्य कामस्य कोदण्डयष्टिमिव धनुर्यष्टिमिव च वक्रमथुरां कुटिलमनोहारिणीम्, इत्यादिवचनरचनां पूर्वोक्तवाणीपरिपाटीम्, आकर्ण्य श्रुत्वा विस्मितमाश्चर्यचकितमन्तरङ्ग चेतो यस्य तथाभूतः, कुरुशशाङ्कः कुरु-शचन्द्रो जीवन्धरः पूर्वं प्राग् न श्रुतं दृष्टचेत्यश्रुतदृष्टपूर्वम्, इदमेतत्, किं स्यात् इत्येवम्, चिन्तयन् विचारयन्, विजयानन्दनः क्रमेण क्रमशः नन्दाढ्यो गन्धोत्कटपुत्रः, समागतः समायातः, किमिति तर्फे, इतीत्थम्, उहान्चक्रे तर्कयामास, 'इजादेश्वगुरुमतोऽनृछः' इत्याम् ।
वपुपा प्रथममिति - कुरुद्वहो जीवन्धरः, प्रथमं प्राकू, वपुषा शरीरेण, शालां भवनं शस्त्रागारमिति यावत्, विवेश प्रविशति स्म, ततः पश्चात्, मनसा चैव चेतसा चापि हि यतः, निर्विरोधेऽप्रतिबन्धे, कुतुकप्रसरे कौतुकविस्तारे, सति, तत्र कार्येषु, क्रमभावः पौर्वापर्यम्, न लक्ष्यते न दृश्यते । अर्थान्तरन्यासः ||५|| अवलोक्येति — अमन्द्रो भूयान् विस्मय आश्चर्यं यस्य तथाभूतः, स वितर्कितः, नन्दाढ्यो जीवकानुजः, अग्रजन्मानं ज्येष्ठसहोदरम्, अवलोक्य दृष्ट्वा, प्रमोदभारेण हर्षातिरेकेण गुरु दुर्भरं तेन वपुषा शरीरेण,
प्रणनाम नमश्चकार ॥ ६ ॥
विकसत्कुसुमेति- - सनन्द्राट्यः, विकसन्ति च तानि कुसुमानि च विकसत्कुसुमानि तैरचितस्तेन विकसत्
१. अत्र परस्मैपदप्रयोगश्चिन्त्यः |

Page #196

अष्टमो लम्भः कुरुवीरवक्षसि कवाटविस्तृते न ममौ वपुः प्रमदभारमांसलम् ।
अनुजस्य तत्तदपि बाहुवल्लरीयुगलेन दैर्घ्यगुरुणाभिषस्वजे ॥८॥ विनयेन वामनमयं सहोदरं शिरसि स्म जिघ्रति कुरुत्तमो मुहुः । अनुजाङ्गसङ्गमसुखस्य सूचकैनरोमकूपनिचयैर्निरन्तरः ॥ ६ ॥ आनन्दबाष्पैरभिषिक्तगात्रं सहोदरं हर्षविकासिनेत्रम् ।
आपृच्छय सौख्यं कुरुवंशकेतुः कथं समागा इति सोऽन्वयुक्त ॥१०॥ इति भ्रातुरनुयोगशैलीं श्रवसा परिगृह्य मनसा ध्यातप्राक्तनवृत्तान्तः, पुनः प्रत्यावृताग्रजविप्रयोगदुःखतान्तः इव सरभसमुद्भूतनिःश्वसितसन्दीपितस्मृतिपथसंगतवियोगवह्निसंगादिव कोष्णान् तत्पूर्वतनानानन्दाश्रुबिन्दूनेव दुःखबाष्पासारतया परिणतान् स्फुटितमुक्तासरमगीनिव परितः किरन् , अमन्दतराक्रन्दनवेगं कथं कथमपि नियम्य नन्दाव्यः स्वहृदयलगद्गद्गदः सगद्गदमुत्तरमादातुमुपचक्रमे।
भवति राजपुरात्सति निर्गते सपदि पापविपाकवशेन नः । सकलबन्धुगणस्य तदोस्थितो मनसि दुःसहशोकहुताशनः ॥११॥
कुसुमाञ्चितेन विकसत्पुष्पपूजितेन, मूर्ना शिरसा, यावत् क्षितिभागं भूप्रदेश, नास्पृशत् न स्पर्श चकार तावत् रभसेन वेगेन, कुरुद्वहेन जीवन्धरेण, कोमलबाहुयष्टिना मृदुलभुजदण्डेन जगृहे गृह्यते स्म ॥७॥
__ कुरुवीरेति-प्रमदभारेण प्रमोदातिशयेन मांसलं पुष्टम्, अनुजस्य लघुसहोदरस्य, वपुः शरीरम्, कवाटवद् विस्तृतं तस्मिन् अरर विस्तीर्णे, कुरुवीरस्य जीवन्वरस्य वक्षसि भुजमध्ये, न ममौ न माति स्म, यद्यपि, तदपि तथापि, दैर्येणायतत्वेन गुरु विशालं तेन, बाहुवल्लरीयुगलेन भुजलतायुगेन, तदनुजवपुः, अभिषस्वजे समाश्लिष्टम् । मजुभाषिणीच्छन्दः ॥ ८॥
विनयेनेति--अनुजस्य लघुसहोदरस्य यदङ्गं शरीरं तस्य सङ्गमेन संसर्गेण यन्सुखं शातं तस्य, सूचकैनिवेदकैः, धनाः सान्द्रा ये रोमकूपा लोमकूपास्तेषां निचयः समूहैः, निरन्तरो व्याप्तः, अयमेषः, कुरूद्वहो जीवन्धरः, विनयेन प्रहत्वेन, वामनं खर्व नम्रमिति यावत् 'खो हस्वश्च वामनः' इत्यमरः, सहोदरं सनाभिम्, शिरसि मूनि, मुहुरनेकवारम्, जिप्रति स्म जत्रौ, गुरुजना लघुजनं शिरसि जिवन्तीति लोकव्यवहारः॥६॥
आनन्दबाष्पैरिति-सः प्रसिद्धः कुरुवंशकेतुः सात्यन्धरिः, आनन्दवाप्पैर्ह श्रुभिः, अभिषिक्तं स्नपितं गानं शरीरं यस्य तम्, हर्षविकासिनी नेत्रे यस्य तं संमदोल्लसितनयनम्, सहोदरं सगर्भम्, सौख्यं कुशलम्, आपृच्छय पृष्ट्वा, कथं केन प्रकारेण, समागाः समागमः, इत्येवम्, अन्वयुङ्क पपृच्छ ॥ १० ॥
इति भ्रातुरिति-इति पूर्वोक्ताम्, भ्रातुरग्रजस्य, अनुयोगशैली प्रश्नपरम्पराम, श्रवसा कर्णेन, परिगृह्य समादाय श्रुत्वेति यावत् , मनसा चेतसा, ध्यातश्चिन्तितः प्राक्तनवृत्तान्तः पूर्वोदन्तो येन तथाभूतः, पुनर्भूयः, प्रत्यावृत्तेन प्रत्यागतेन अग्रजविप्रयोगदुःखेन ज्येष्टभ्रातृविरहाशर्मणा तान्त इव दुःखीकृत इव, सरभसं सवेगम, उद्भूतानि समुत्पन्नानि यानि निःश्वसितानि दुःखोच्छासास्तैर्दीपितः सन्धुक्षितो यः स्मृतिपथसंगतो ध्यानमार्गागतो वियोगवह्निविरहानलस्तस्य संगादिव संसर्गादिव कोष्णान् ईपदुष्णान् , दुःखबाष्पासारतया विपादाश्रुधारासंपाततया परिणतान् परिवर्तितान् , तत्पूर्वतनान् तत्प्राग्भवान् , आनन्दाश्रुबिन्दूनेव हर्षाश्रुशीकरानेव, स्फुटिताः खण्डिता ये मुक्तासरमणयो मौक्तिकनगरत्नानि तानिव, परितः समन्तात् , किरन् प्रक्षिपन् , अमन्दतरः प्रचुरतरो य आक्रन्दनवेगो रोदनवेगस्तम्, कथं कथमपि केन केनापि प्रकारेण, नियम्य समवरुध्य, स्वहृदये स्वकीयचेतसि लगन् समासन् गद्गदो बाष्पावरुद्वकण्ठवं यस्य तथाभूतः सन् , सगद्गदं गद्गदसहितं यथा स्यात्तथा, उत्तरं प्रतिवचनम्, आदातुं गृहीतुम्, उपचक्रमे तत्परो बभूव ।
भवतीति-तदा तस्मिन् काले, नोऽस्माकम्, पापस्य दुरितस्य विपाकः परिणामस्तस्य वशो निनत्वं तेन, भवति त्वयि, सपदि शीघ्रम्, राजपुरात् स्वाधिष्ठानभूतान्नगरात् , निर्गते निष्क्रान्ते सति, सकल

Page #197

१४०
जीवन्धरचम्पूकाव्ये वाचामगोचरे शोकपारावारे निपातिताम् । निरीक्ष्य बन्धुतां दीनां मर्तुं व्यवसिता वयम् ॥१२॥
मद्वान्तवाष्पधारया प्रथमामीतिबाधामिवावहन्तौ मातापितरावेवं प्रलापमातेनतुः ।। अहह बत तनूज वासि दैवं दुरन्तं
तनयबिपदि सत्यामप्यहो दुःसहायाम् । परुषविजितवज्रं जीवितं निश्चलं नौ
कथमियमतिदीर्घा दुर्दशा हा विलङ्घया ॥१३॥ इत्यादिनिरङ्कशपरिदेवनरवविजम्भिते पित्रोर्मुनिवाक्यस्मरणेन कथं कथमपि शान्ततां नीते, देदीप्यमानशोकज्वालाविह्वलेषु बन्धुकुलेषु, काष्ठाङ्गारनिन्दापरेषु पौरेषु, दुष्पूरदःखपूरेषु युष्मत्सहचरेपु, मरणोद्योगविस्मारितेतरवृत्तान्तानामस्माकं दैववशेन विद्याविदितवृत्तान्ता प्रजावती कथंवृत्तेति स्थाने बोधः समजायत ।
एवं भवदर्शनभाविसौख्यसंप्रापकादृष्टवशेन सद्यः । प्रजावतीमन्दिरमेत्य सोऽहं विपाददीनाक्षरमेवमूचे ॥१४॥
बन्धूनां निखिलभ्रातृणां गणः समूहस्तस्य, मनसि चेतसि, दुःसहशोको हुताशन इव दुःसहशोकहुताशनो दुर्भरविषादवैश्वानरः, उस्थितः समुत्पन्नः । द्रुतविलम्बितवृत्तम् ॥ ११ ॥
तदानीमिति तदानीं भवन्निष्क्रमणकाले, दुरन्तेन दुष्टावसानेन दुःखेन नितान्नमत्यन्तं तान्तं खिन्नं स्वान्तं चित्तं ययोस्तो, सन्ततं निरन्तरम्, उद्वान्तवाप्पधारया प्रकटिताश्रुसन्तत्या, प्रथमामाद्याम्, ईतेर्वाधा तामिव अतिवृष्टिपीडामिव, आवहन्तौ आदधतौ, माता च पिता चेति मातापितरौ जननीजनको 'आनऋता द्वन्द्वे' इत्यानड़, एवं वचयमाणप्रकारेण, प्रलापं विलापम्, आतेनतुविस्तारयामासतः।
अहह बतेति-'अहह 'बत' इत्यव्ययद्वयं दुखातिशये वर्तते, हे तनूज हे पुत्र, क्वासि कुत्र वर्तसे, देवं भाग्यम्, अस्माकमिति शेषः, दुरन्तं दुष्टावसानं वर्तते, मत्पुत्रा म्रियन्ते स्म देवाल्लब्धस्त्वमपि कुत्रचिनिर्गत इत्यहो मम दौर्भाग्यमिति भावः । दुःसहायां कठिनायाम्, तनयविपदि सुतविपत्ती, सत्यामपि विद्यमानायामपि, निश्चलं स्थिरम्, नौ आवयोः, जीवितं जीवनम्, परुपेण काठिन्येन विजितं पराभूतं वज्रं दम्भोलियेन तथाभूतम्, अस्तीत्यहो आश्चर्यम्, अतिदीर्घा विशालतरा, इयमेपा, दुर्दशा दुरवस्था, कथं केन प्रकारेण, विलङ्घया समतिकाम्या, हा खेदे । मालिनीच्छन्दः ॥ १३॥
इत्यादीति-पित्रोर्मातापित्रोः, इत्यादिः पूर्वोक्तप्रकारो यो निरङ्कुशपरिवेदनरवो निर्बाधविलापशब्दस्तस्य विजृम्भितं विजृम्भणं वृद्धिरिति यावत् तस्मिन् , भावे क्तः, मुनिवाक्यस्य 'चरमशरीरी ते पुत्रो भविष्यति' इति यतीन्द्रवचनस्य स्मरणेन ध्यानेन, कथं कथमपि केन केनापि प्रकारेण, शान्ततां समाप्तिम्, नीते प्राप्ते सति, बन्धुकुलेषु सहोदरसमूहेपु, देदीप्यमानया जाज्वल्यमानया शोकज्वालया विपादार्चिपा विह्वला विकलास्तेषु सत्सु, पौरेषु नागरिकेषु, काष्टाङ्गारस्य कृतघ्नस्य निन्दायां गर्हायां पराः सक्तास्तेपु सत्सु, युष्मत्सहचरेषु त्वत्सुहृत्सु, दुष्पूरो दुःखपूरो येषां तेषु दुर्भरदुःखसमूहेपु सत्सु, मरणोद्योगेन मृत्युव्यवसायेन विस्मारिता इतरवृत्तान्ता अन्योदन्ता यस्तेषाम्, अस्माकं मम, विद्यया विदितोऽवगतो वृत्तान्त उदन्तो यया सा, प्रजावती भ्रातृजाया गन्धर्वदत्तेति यावत् , कथंवत्ता कीदृगुदन्ता, अस्तीति शेषः, इति इत्याकारकः, स्थाने युक्तः, बोधो ज्ञानम्, समजायत समुत्पन्नो बभूव ।
एवमिति-एवमनेन प्रकारेण, सोऽहं कृतमरणनिश्चयो नन्दाढ्यः, भवतो दर्शनं भवद्दर्शनं त्वदवलोकनं तेन भावि भविष्यद्यत्सौख्यं तस्य संग्रापकं लम्भकं यददृष्टं देवं तस्य वशो निघ्नत्वं तेन, सद्यो झटिति, प्रजावत्या गन्धर्वदत्ताया मन्दिरं भवनम्, एत्य प्राप्य, विषादेन त्वद्विरहजन्यखेदेन दीनाक्षरं मन्दाक्षर यथा स्यात्तथा, एवमनेन प्रकारेण, ऊचे जगाद ॥१४॥

Page #198

अष्टमो लम्भः
प्रजावति विजानती सकलपद्धतिं त्वं कथं
विभर्षि नवमालिकां कचकुले हरिद्रां तनौ । न युक्तमिदमास्थितं विगतभर्तृवामभ्रुवां
वृथा खलु सुखासिका सकललोकगर्हास्पदम् ॥ १५ ॥ इत्युक्ता सा विशालाक्षी मन्दहासाननाम्बुजा | पिकीव मधुरालापा मधुरां वाचमाददे ||१६|| अङ्ग तावकसहोदरवर्यस्तुङ्गपुण्यविभवेन मण्डितः । क्षेमवाञ्जयति सौख्यपरीतः पापतो वयमिहाततदुःखाः ||१७|| देशे देशे सुन्दरीश्चन्द्रवक्त्रः पाणौकृत्य प्राप्तहर्ष प्रकर्षः । हेमाभाख्ये पत्तने सोऽयमद्य प्रीतां राज्ञो नन्दिनीं सन्दधाति ||१८||
१४ ३
एवमगण्यपुण्यवशेन विपदमपि संपदात्मना परिणतामनुभवन्तं सुखमावसन्तं निरन्तरनिपतद्राजतनृजमकुटराजिनीराजितचरणनीरेजं भवदीयाग्रजं द्रष्टुमिच्छसि चेद्गम्येतेति प्रतिपाद्य, विद्यावैशद्येन स्मरतरङ्गिणीनाम्नि शयनतले शाययित्वा, सपत्रं मामत्रभवति प्राहिणोत्
प्रजावतीति - हे प्रजावति हे भ्रातृजाये, सकलपद्धति निखिलरीतिम्, विजानती बुध्यमाना, त्वं भवती, कचकुले केशसमूहे, नवमालिकां नूतनत्रजम्, तनौ शरीरे, हरिद्रां रजनीम् पीताङ्गरागमिति यावत्, कथं केन कारणेन, बिभर्षि दधासि इदमेतत्, आस्थितं पद्धतिः, युक्तं न साम्प्रतं न खलु निश्चयेन, विगतः प्रोषितो भर्ता वल्लभो यासां तथाभूता या वामभ्रुवो वनितास्तासाम्, वृथा निष्प्रयोजना, सुखासिका सुखास्थितिः, सकललोकानां निखिलनराणां गर्हास्पदं निन्दास्थानम्, अस्तीति शेषः | पृथ्वीच्छन्दः ॥१५॥
इत्युक्तेति — इति पूर्वोक्तप्रकारेण मया, उक्ता कथिता, सा विशालाक्षी दीर्घलोचना, मन्दो हासो यस्मिंस्तन्मन्दहासं तथाभूतमाननाम्बुजं यस्याः सा मन्दस्मितोपलक्षितवदनारविन्दा, पिकीव कोकिलेव, मधुरालापा मिष्टभापणा, सती, मधुरां मिष्टाम्, वाचं वाणीम्, आददे जग्राह ॥ १६ ॥
अङ्ग तावकेति — अङ्गेति सम्बुद्धौ तुङ्गश्वासौ पुण्यविभवश्चेति तुङ्गपुण्यविभवस्तेन सून्नतसुकृतैश्वर्येण, मण्डितः शोभितः, क्षेमवान् कल्याणयुक्तः, सौख्येन सुखेन परीतो व्याप्तः, तावकस्त्वदीयश्वास सहोदरचर्यो भ्रातृज्येष्ठश्चेति तावकसहोदरवर्यः, जयति सर्वोत्कर्षेण वर्तते, पापतो दुरितोदयात्, इह नगरे, वयम्, आततं व्याप्तं दुःखं येषां तथाभूताः स्म इति शेषः । रथोद्धतास्वागतासंमिश्रणादुपजाति
वृत्तम् ॥३७॥
देशे देश इति — देशे देशे प्रतिजनपदम् सुन्दरी: सुललनाः, पाणौकृन्य परिणीय, प्राप्तो लब्धो हर्षंप्रकर्षः प्रमोदातिशयो येन तथाभूतः, चन्द्र इव वक्त्रं मुखं यस्य सः, सोऽयं त्वदीयो भ्राता, अद्य साम्प्रतम्, हेमाभाख्ये हेमाभनाम्नि, पत्तने पुटभेदने, राज्ञो नृपस्य प्रीतां प्रसन्नाम्, नन्दिनीं पुत्रम्, सन्दधाति सन्धारयति, तां सम्प्राप्तोऽस्तीति यावत् । शालिनीच्छन्दः ॥ १८ ॥
एवमगण्येति - एवमनेन प्रकारेण, अगण्यञ्च तत्पुण्यञ्चेत्यगण्यपुण्यम् अपरिमितसुकृतं तस्य वशस्तेन विपदमपि विपत्तिमपि संपदात्मना सम्पत्तिस्वरूपेण परिणतां परिवर्तिताम्, अनुभवन्तमुपभुञ्जानम्, सुखमावसन्तं हर्पेण निवसन्तम्, निरन्तरं शश्वन्निपतिनानि नम्रीभूतानि यानि राजतनूजमकुटानि नरेन्द्रनन्दनमौलयस्तेषां राजिभिः पक्तिभिर्नीराजितं कृतारातिकं चरणनीरेजं पादारविन्दं यस्य तथाभूतम्, भवदीयाग्रजं स्वकीयज्येष्टसहोदरम्, दृष्टुमवलोकयितुम् इच्छसि वाञ्छसि चेद्यदि, गम्येत व्रज्येत, तर्हि, इतीत्थम्, प्रतिपाद्य निवेद्य, विद्याया मन्त्रस्य वैशद्यं नैर्मल्यं तेन, स्मरतरङ्गिणीनाम्नि स्मरतरङ्गिणीनामधेये, शयनतले शय्यापृष्ठे, शाययित्वा स्वापयित्वा सपत्रं पत्रसहितम्, मां नन्दाढ्यम्, अत्रभवति पूजनीये त्वयि, प्राहिणात् प्रजिघाय |

Page #199

१४२
जीवन्धरचम्पूकाव्ये इति करुणमयैर्गिरां प्रवाहैरनुजमुखानुदितैः कुरूद्वहोऽसौ । भृशमतनुत तापभारमन्तर्वदनतले न विकारलेशलेशम् ।।१।।
अवाचयदसौ पत्रं सगर्भेग समर्पितम् ।
गन्धर्वदत्तालिखितं विचित्राक्षरलक्षितम् ।।२०।। आर्यपुत्र ! गुणमाला विज्ञापयत्येवम्कन्दर्पो विषमस्तनोति तनुतां तन्वां ज्वरे गौरवं
___मृत्युश्चापि दयाकथाविरहितो मां नैव सम्भाषते । आर्य त्वं च नवाङ्गनासुखवशाद्विस्मृत्य मां मोदसे
जातीपल्लवकोमला कथमियं जीवेत्तव प्रेयसी ॥२१॥ स्वामिन्नङ्करितौ ममोरसि कुचौ वृद्धिं गतौ तावके
वाचस्तावकवाग्रसैः परिचिता मौग्ध्येन सन्त्याजिताः । बाहू मातृगलस्थलादपसृतौ त्वत्कण्ठदेशेऽर्पिता
वार्य प्रेमपयोनिधे स्थितमिदं विज्ञापितं किं पुनः ॥२२॥ इति प्रियाया अन्यापदेशलिखनपरिपाटीं मनसा चिन्तयन्प्रियाशोकविदीर्णशरीरः कुरु
इति करुणमयैरिति-इति पूर्वोक्तप्रकारेण, अनुजमुखाल्लघुसहोदरवदनात्, उदितैर्निर्गतैः, करुणमयैः करुणरसात्मकैः, गिरां वाचाम्, प्रवाहैः सन्तानः, असौ कुरूद्वहो जीवन्धरः, अन्तर्मनसि, भृशमत्यन्तम्, तापभारं खेदसमूहम्, अतनुत विस्तारयामास, वदनतले मुखतले, विकारस्य शोकजन्यविकृतेर्लेशस्यापि लेशो भागस्यापि भागस्तम्, नातनुत नो विस्तारयामास । महापुरुषत्वाबाह्ये शोकचिह्न न प्रकटयामासेति भावः । पुष्पितानाच्छन्दः ॥१६॥
अवाचयइसाविति-असौ स्वामी, समानो गर्भो यस्य तेन सहोदरेण, समर्पितं प्रदत्तम् । गन्धर्वदत्तया प्रथमपन्या लिखितमङ्क्तितम् । विचित्राक्षरैरद्भुतवर्णेलक्षितं सहितम् । पत्रं संदेशकर्गलम्, अवाचयद् वाचयामास ॥२०॥
आर्यपुत्रेति–आर्यपुत्र ! हे हृदयवल्लभ ! गुणमाला भवद्भार्या, एवमनेन प्रकारेण, विज्ञापयति निवेदयति
कन्दर्प इति-विषमस्तीच्णः, कन्दर्पो मदनः, तन्वां शरीरे, तनुतां कृशताम्, ज्वरे कामतापे, गौरवं गुरुत्वम्, तनोति विस्तारयति, दयाकथाविरहितः करुणावार्ताशून्यः, मृत्युश्चापि यमश्चापि, मां विरहिणीम्, नैव सम्भापते नैव ब्रवीति, हे आर्य हे पूज्य, त्वं च भवॉश्च, नवागनासुखवशात् अभिनवरामासुखाधीनत्वात्, मां विस्मृत्य विस्मृतां कृत्वा, मोदसे हृष्यसि, जातीपल्लवा इव मालाकिसलया इव कोमला मृदुला, तव भवतः, इयमेघा, प्रेयसी प्रियवल्लभा, कथम् केन प्रकारेण, जीवेत् जीविता भवेत् ॥२१॥
स्वामिन्निति-हे स्वामिन् हे जीवितेश्वर, कुचौ वक्षोजौ, मम गुणमालायाः, उरसि वक्षसि, अङ्कुरितौ प्ररूढो समुत्पन्नाविति यावत् , तावके त्वदीये च, उरसि वक्षसि, वृद्धि विस्तारम्, गतौ प्राप्तौ, वाचो गिरः, तावकवाग्रसस्त्वदीयवचनस्ने हैः, परिचिताः प्राप्तकत्वाः, सत्यः, मौग्ध्येन मूढत्वेन, सन्त्याजिता मोचिताः, मातुर्जनन्या गलस्थलात्कण्ठप्रदेशात्, अपसृतौ दूरीकृतो, बाहू भुजौ, तव कण्ठदेशस्तस्मिन् त्वदीयगलप्रदेशे, अर्पितौ स्थापितो, हे आर्य हे पूज्य, हे प्रेमपयोनिधे हे प्रीतिपारावार ! स्थितं वर्तमानम्, इदमेतत्, विज्ञापितं निवेदितम्, पुनरनन्तरम्, कि भविष्यतीति को जानीते ॥२२॥
इति प्रियाया इति–इत्येवं प्रकारेण, प्रियाया गन्धर्वदत्तायाः, अन्यस्या गुणमालाया अपदेशेन व्याजन या लिखनपरिपाटी लेखनपरम्परा ताम्, मनसा चेतसा, चिन्तयन् विचारयन् , प्रियाशोकेन भार्याविषादेन विदीर्ण भिन्नं शरीरं यस्य तथाभूतः, कुरुकुमारो जीवन्धरः, मुहुर्मुहुर्भूयोभूयः, जननीजनश्च

Page #200

अष्टमो लम्भः
१४३ कुमारो, मुहुर्मुहुर्जननीजनवयस्यसतीजनकुशलानुयोगमत्यादरेण विस्तार्य, सगर्भसङ्गमतुङ्गतमतोषेण सुखमासामास ।
समया कुरुकुञ्जरं निविष्टं कनकादिं निकषेव शीतरश्मिम् । __ अनुजं मनुजाधिपात्मजास्ते कुशलप्रश्नपुरःसरं परीयुः ॥२३।। एवं सोदरसमागमसन्तुष्टस्वान्तं कुरुकुमुदिनीकातमुपतिष्टमानेपु राजतनूजेपु, कदाचित्समरभसधावनजनितोचनिश्वासनिरन्तरनिःसरणदत्तार्थसाहाय्यकभरकम्पिततनुदण्डाः प्रचण्डवातचलितवालपादपसरूपाः, अन्तरमेयतया बहिःप्रसृतैरिव भयानकरसपूरैः स्वेदसलिलदैन्यसाम्राज्येऽभिषिक्ता इव गोपाः, राजमन्दिराजिरे आर्ततरमेवं चुक्रुशुः ।
हेलानाटकघोटकब्रजखुरप्राघुटनोद्यद्रजो
राज्या रासभधूम्रया कबलिताकाशावकाशैः परैः। राजस्तावकगोधनं निखिलमप्यावृत्य नीतं स्वतां
किञ्चोदञ्चितशिञ्जिनीपटुरवैर्षापोऽपि संक्षोभितः ।।२४।। उद्यत्प्रतापपटलेन सहस्ररश्मे
\मण्डलं तव च भूमिपतेर्निरुद्धय । प्रत्यर्थिसैनिककुलं प्रचुराट्टहासै
लॊकस्थितिं शिथिलयत्यरिधीरतां च ॥२५॥
मातृजनश्च वयस्याश्च सखायश्च सतीजनश्च ललनाजनश्चेति जननीजनवयस्यसतीजनास्तेषां कुशलानुयोगं मङ्गलप्रश्नम्, अन्यादरेण प्रेमातिशयेन, विस्तार्य प्रपञ्च्य, सगर्भस्य सहोदरस्य सङ्गमेन संसर्गेण तुङ्गतमः सून्नतो यस्तोपः प्रमोदस्तेन, सुखं यथा स्यात्तथा, आसामास आसाञ्चक्रे 'दयायासश्च' इत्याम् ।
समयेति-ते पूर्वोक्ताः, मनुजाधिपात्मजा लोकपालतनयाः, कनकादि सुवर्णशैलम्, निकषा समीपे, निविष्टं स्थितम्, शीतरश्मिमिव चन्द्रमसमिव, कुत्कुञ्जरं जीवन्धरम्, समया निकटे, 'अभितः परितः समया निकषाहाप्रतियोगेऽपि' इति द्वितीया, निविष्टम्, अनुजं लघुभ्रातरम्, कुशलप्रश्नपुरस्सरं मङ्गलानुयोगसहितम्, यथा स्यात्तथा, परीयुः परीत्य तस्थुः ॥२३॥
एवमिति-एवमनेन प्रकारेण, राजतनूजेषु नरेन्द्रनन्दनेषु, सोदरस्य सगर्भस्य समागमेन संयोगेन संतुष्टं प्रसन्नं स्वान्तं चित्तं यस्य तम्, कुरुकुमुदिनीकान्तं कुरुवंशचन्द्रम्, उपतिष्ठमानेषु मित्रीकुर्वत्सु मैत्रीभावेन समीपे तिष्टत्स्विति यावत्, कदाचिजातुचित् , सरभसं सवेगं यथा स्यात्तथा धावमानेन पलायनेन जनितः समुत्पन्नो य ऊर्ध्वनिःश्वास उच्चैःश्वासस्तस्य निरन्तरमजस्रं निःसरणेन निर्गमनेन दत्तोऽपितो योऽर्धसाहाय्यकभरः किञ्चित्सहायतासमूहस्तेन कम्पितो वेपितस्तनुदण्डः शरीरयष्टिर्येषां ते, प्रचण्डवातेन तीक्ष्णपवनेन चलिताः कम्पिता ये वालपादपा बालतरवस्तेषां सरूपाः सदृशाः, अन्तर्मध्ये, अमेयतया मातुमशक्यत्वेन, बहिरभ्यन्तरम्, प्रसृतैविस्तृतैः, भयानकरसपूरैरिव भयरससमूहैरिव, स्वेदसलिलः प्रस्वेदजलैः, दैन्यसाम्राज्ये कातरत्वराज्ये, अभिषिक्ता इव कृताभिषेका इव, गोपा आभीराः, राजमन्दिराजिरे नरेन्द्रमन्दिरचत्वरे, आतंतरं सदुःखप्रकर्ष यथा स्यात्तथा, एवं वच्यमाणरीत्या, चुक्रुशुः आक्रोशन्ति स्म ।
हेलानाटकेति-हे राजन् हे भूपाल ! रासभधूम्रया खररोमधूम्रवर्णया, हेलया क्रीडया नाटका नटन्तो गच्छन्तो ये घोटका अश्वास्तेषां व्रजः समूहस्तस्य खुराः शफास्तेषां प्राधुट्टनेन संघर्षणेनोद्यन्ती समुत्पतन्ती या रजोराजिबूंलिपङ्क्तिस्तया, कवलितो ग्रासीकृत आकाशावकाशो नभोऽवगाहो येस्तैः, पर शत्रुभिः, निखिलमपि समस्तमपि, तावकगोधनं त्वदीयगोसमूहः, स्वतां स्वकीयताम्, नीतं प्रापितम्, किञ्च अन्यच्च, उदञ्चिता उत्पन्ना ये शिञ्जिनीनां प्रत्यञ्चानां पटुरवास्ताक्षणशब्दास्तैः, घोषोऽपि आभीरवसतिरपि, संक्षोभितः क्षोभं प्रापितः। शार्दूलविक्रीडितं वृत्तम् ॥२४॥
उद्यत्प्रतापपटलेनेति--प्रत्यर्थिसैनिककुलं शत्रुसैन्यसमूहः, उद्यत्प्रतापपटलेन समुद्भवत्प्रताप

Page #201

१४४
जीवन्धचम्पूकाव्ये
इत्याक्रोशं समाकर्ण्य भूपतिर्बलमादिशत् । स्वामी शुररुद्धोऽपि प्रस्थितः परवीरहा ।। २६ ॥
तदनु रयविजितविहगपतितुरगगग विविधगतिविदलितवसुधातल निर्गलद्बलिकापालिकाविशेपशोषितना कम हीसिन्धून्सुदूरमूर्ध्व प्रसारितशुण्डादण्ड सत्वरपूत्कारशी करपरम्पराभिर्गण्डतलयुगलवि - गलद्दानधाराभिश्च संपूर्य सार्थकनामधेयधरैः सिन्धुरैर्मन्थरगमनं पयोनिधि फेनकूटायमान पटपरिष्कृतपताकादण्डमण्डितरथकड्यासङ्घटितं श्रुतमेचककञ्चुक सम्पत्तिभिः पत्तिभिः सङ्कुलं बलं पुरोधाय प्रतिष्ठमानाः कुरुविन्दकुण्डलरुचिवीचीकवचितभुजविराजिततया बहिरपि साक्षात्प्रसृतमिव प्रतापं विभ्राणाः, एते ह्यनतान् मण्डलीकान्निराकरिष्यन्तीति भयेन सेवार्थमागताभ्यामिव शीतोष्णरश्मिभ्यामङ्गदाभ्यां सङ्गताः, तुङ्गतममुक्ताहारमनोरम विशालवक्षःस्थलतया नक्षत्रमालालङ्कृतशारदाम्बरं तुलयन्तः, ते जीवन्धरनन्दाढ्य पुरःसर सुमित्रप्रमुख राजपुत्राः क्रमेण रणाङ्गणमवतेरुः ।
समूहेन, सहस्र ं रश्मयो ग्रस्य तस्य सूर्यस्य, गोमण्डलं किरणसमूहम्, तव च भवतश्च, गोमण्डलं धेनुसमूहम्, 'गोः स्वर्गे वृषभे रश्मौ वज्रळे शीतकरे पुमान् । अजु 'नीने दिग्वाणभूवागादिषु योपिति' इति विश्वः, निरुध्य वशीकृत्य प्रचुराहहासैः प्रभूतसशब्दहसितैः, लोकस्थितिं जनमर्यादां जनवसतिं वा, अरिधीरतां च शिथिलयति श्लथा करोति । वसन्ततिलकावृत्तम् ॥ २५॥
शत्रुधैर्यञ्च,
इत्याक्रोशमिति - इति पूर्वोक्तम्, आक्रोशं रोदनध्वनिम्, समाकर्ण्य श्रुत्वा भूपतिर्नृपः, बलं सैन्यम्, आदिशदाज्ञापयामास । पर वीराञ् शत्रुयोढन् हन्तीति परवीरहा, स्वामी जीवन्धरः, श्वसुर - vaisपजायाजनकनिषिद्धोऽपि प्रस्थितः प्रयातः ॥ २६ ॥
तदन्विति तदनु तदनन्तरम् रयेण वेगेन विजितः पराभूतो विहगपतिर्गरुडो येन तथाभूतो यस्तुरगगणो घोटकसमूहस्तस्य विविधगतिभिरनेकप्रकारगमनैर्विदलितं खण्डितं यद् वसुधातलं पृथिवीतलं तस्मान्निर्गलन्ती निष्पतन्ती या धूलिकापालिका रजःश्र णिस्तस्या विशेषेण शोषिता निर्जलीकृता नाकमहीसिन्धवः स्वर्गव सुधास्रवन्त्यो यैस्तान्, सुदूरं विप्रकृष्टतरं यथा स्यात्तथा ऊर्ध्वप्रसारित उपरिविस्तारितो यः शुण्डाद्ण्डस्तस्य सत्वराः सरया याः फुकारशी करपरम्पराः फूत्काराम्बुकणपङ्क्तयस्ताभिः, गण्डतलयुगलाकपोलतलद्दन्द्वाद् विगलन्त्यो या दानधारा मदस्रोतांसि ताभिः, सम्पूर्य सम्पूर्णाः कृत्वा सार्थकमन्वितार्थं यन्नामधेयं नाम तस्य धरास्तैः सिन्धूनंदी रान्ति ददति स्वजलपूरेणेति सिन्धुरा हस्तिन इति सिन्धुरशब्दार्थः, सिन्धुरैर्हस्तिभिः, मन्थरं मन्दं गमनं यस्याः सा मन्थरगमना, पयोनिधेः सागरस्य फेनकूटायमानेन डिण्डीरपिण्डवदाचरता पटेन वस्त्रेण परिष्कृताः सहिता ये पताकादण्डा ध्वजदण्डास्तैर्मण्डिता शोभिता, मन्थरगमना पयोनिधिफेनकूटायमानपटपरिष्कृतपताकादण्डमण्डिताच या रथकड्या स्यन्दनसमूहस्तया संघटितं सहितम्, धृता गृहीता मेचकाः श्यामाः कञ्चुकसंपत्तयो वर्मसंपदो यैस्तैः पत्तिभिः पदातिभिः संकुलं व्याप्तम्, बलं सैन्यम्, पुरोधाय पुरस्तात्कृत्वा, प्रतिष्ठमानाः प्रयान्तः कुरुविन्दकुण्डलानां पद्मरागमणिनिर्मितकर्णाभरणानां रुचिवीचीभिः कान्तिपरम्पराभिः कवचितभुजैर्व्याप्त बाहुभिर्विराजिततया शोभिततया, बहिर पि बाह्यमपि, प्रसृतमिव विस्तृतमित्र, प्रतापं तेजः, बिभ्राणा दधानाः, एते जीवन्धरादयः, हि निश्चयेन, अनतान् अनम्रान्, मण्डलीकान् मण्डलाकारानू, पक्षे मण्डलेश्वरान् निराकरिष्यन्ति पराभविष्यन्ति, इति भयेन भीत्या, सेवार्थं पायें, आगताभ्यां प्राप्ताभ्याम्, शीतोष्णरश्मिभ्यामिव सूर्याचन्द्रमोभ्यामिव, अङ्गदाभ्यां केयूराभ्याम्, संगताः सहिताः तुङ्गतमेन समुन्नततमेन मुक्ताहारेण मनोरमं मनोहरं विशालवतः स्थलं विस्तृतोरःस्थलं येषां तेषां भावस्तत्ता तया, नक्षत्रमालया तारापङ्क्तयालङ्कृतं शोभितं यच्छारदाम्बरं शरद्गगनं तत्, तुलयन्त उपमिमानाः, ते पूर्वोक्ताः, जीवन्धरनन्दाढ्यौ वैजयेयनन्दाढ्यौ पुरस्सरौ पुरोगामिनी येषां तथाभूता ये सुमित्रप्रमुखराजपुत्राः सुमित्रादिनरेन्द्रनन्दनास्ते क्रमेण क्रमशः, रणाङ्गणं नभोऽजिरम्, अत्रतेरुरवतरन्ति स्म ।

Page #202

अष्टमो लम्भः
१४५
भेरीरवः सकलदिक्पतिसौधशृङ्ग
वातायनाररकुलानि विभिद्य तृर्णम् । अन्तः प्रविश्य बहुदृरकदध्वखेद
विश्रान्तिमाप रणकेलिमुखप्रभूतः ।।२७॥ तदानीमुभयेपां सैनिकानां परस्परमेवं वीरवादा बभूवुः ।
अम्माकं त्रिजगत्प्रसिद्धयशसामेपा कृपाणीलता
शत्रुस्त्रीनयनान्तकजलजलैः श्यामा निपीतैः पुरा । संप्रत्याहवसीम्नि युष्मदसूजा पानेन शोणीकृता
वीरश्रीस्मितपाण्डुराचरिततश्चित्रा भविष्यत्यहो ।।२।। गोवृन्दसत्तान् भवतोऽस्मदीयभुजा वयस्या इव संयुगेन ।
नेष्यन्ति गामद्य निमेपमात्रान्न तिष्ठतास्मत्पुरतो हठेन ॥२६॥ पशून वा प्राणान् वा जहत झटिति क्षीवपुरुषाः
स्वमून॑श्चापान वा नमयत नरेन्द्रस्य पुरतः। मुखे वा हस्ते वा कुरुत शरबृन्दं नरपतिं
कृतान्तागारं वा शरणयत तूर्णं प्रतिभटाः ॥३०॥ अन्येऽप्येवमाहुः
भेरीरव इति-रणकेलिमुखे समरक्रीडाप्रारम्भे प्रभूतः समुत्पन्नः, भेरीरवो दुन्दुभिनादः, तृर्ण शीघ्रम्, सकलदिक्पतीनां निखिलदिक्पालानां सौधशृङ्गवातायनानां भवनानगवाक्षाणामररकुलानि कपाटसमूहान् , विभिद्य विदीर्य, अन्तर्मध्ये, प्रविश्य प्रवेशं कृत्वा, बुन्सितोऽध्वा कदध्वा बहुदृरोऽतिविप्रकृष्टो यः कदध्वा कुमार्गस्तस्मिन् खेदः क्लेशस्तस्य विश्रान्ति प्रशमम्, आप लेभे । वसन्ततिलकावृत्तम् ॥२७॥
तदानीमिति तदानीं तस्मिन् काले, उभयेषां पक्षद्वयस्थानाम्, सैनिकानां सैन्यानाम्, परस्परं मिथः एवं वक्ष्यमाणप्रकाराः, वीरवादाः शूरभाषितानि, बभूवुरजायन्त ।
अस्माकमिति-विजगन्सु त्रिभुवनेषु प्रसिद्धं प्रख्यातं यशः कीर्तिपां तेपाम्, अस्माकं नः, एषा हस्ते धृता, कृपाणीलता खड्गवल्लरी, पुरा प्राक् , निपीतैर्गृहीतैः, शत्रुस्त्रीनयनान्तानां वैरिवनितानेत्रप्रान्तानां यानि कज्जलजलानि अञ्जनसलिलानि तैः, श्यामा कृष्णवर्णा, सम्प्रतीदानीम्, आहवसीम्नि रणाने, युष्मदसृजां त्वदीयरुधिराणाम्, पानेन धयनेन, शोणीकृता रक्तीकृता, चरमतोऽन्ते, वीरश्रिया वीरलक्ष्म्याः स्मितेन मन्दहसितेन पाण्डरा धवलवर्णा, च सती, चित्रा विविधवर्णा, भविष्यतीव्यहो आश्चर्यम् । शार्दूलविक्रीडितवृत्तम् ॥२८॥
गोवृन्दसत्तानिति-गोवृन्दे धेनुसमूहे सक्तान् कृतममत्वान् , भवतो युष्मान् , अस्मदीयभुजा मद्बाहवः, वयस्था इव सखाय इव, संयुगेन युद्धेन, निमेषमात्रादचिरेण, अद्य साम्प्रतम्, गां धेनुम् पक्षे पृथिवीं स्वर्ग वा, नेष्यन्ति प्रापयिष्यन्ति, अस्मत्पुरतो मदने, हटेन बलात् , न तिष्ठत न स्थिता भवत । श्लेषः ॥ २६ ॥
पशुन् वा प्राणान् वेति-हे प्रतिभटाः प्रतियोद्धारः, क्षीबपुरुषाः प्रमत्तमानवाः, यूयम्, झटिति शीघ्रम्. पशून् वा गा वा, प्राणान् वा जीवितानि वा, जहत त्यजत, नरेन्द्रस्य राज्ञः, पुरतोऽग्रे, स्वमूनः स्वशिरांसि, चापान् वा धनूंषि वा, नमयत प्रयत, मुखे वा वदने वा, हस्ते वा करे वा, शरवृन्दं तृणसमूहं पक्षे बाणसमूहम्, कुरुत विधत्त, तूर्णं क्षिप्रम्, नरपतिं राजानम्, कृतान्तागारं वा यमभवनं वा, शरणयत शरण्यबुद्धया स्वीकुरुत, पक्षे गृहं कुरुत 'शरणं गृहरक्षित्रोः' इत्यमरः। विकल्पालङ्कारः 'विकल्पस्तुल्यबलयोर्विरोधश्चातुरीयुतः' इति लक्षणात् । शिखरिणीच्छन्दः ॥३०॥
अन्येऽप्येवमाहुः-इतरेऽपि जना अनेन प्रकारेण कथयामासुः

Page #203

१४६
जीवन्धरचम्पूकाव्ये
किं वाचात्रिसरेण मुग्धपुरुषाः किं वा वृथाडम्बरै
रात्मश्लाघनयानया किमु भटाः सैपा हि नीचोचिता । संक्रीडद्रथचक्रकृष्टधरणौ भिन्नभमुक्ताफलै
श्चापाभ्राच्छरवर्पतो विजयिनः शुभ्रं यशोऽङ्करति ||३१|| इत्यादि वदतामेपामधरोष्ठपुटाविव ।
सैनिकानां समूह द्वौ सङ्गतौ समरोद्धतौ ||३२||
तदनु कुरुकुञ्जरपद्मास्याभ्यां तुङ्गतमशताङ्गसङ्गताभ्यां तिलकितमुखभागाः प्रत्यर्थिसार्थग्रसनाय प्रमृताभिरिव मृत्युरसनाभिः पट्टिसवल्लरीभिः परिवृताः, शात्रवजनप्राणानिलसंजिघृक्षया समा गताभिरिव भुजगीभिरसिलताभिर्विलसिताः, समीकविलोकनार्थं सन्निहितसूर्यचन्द्रशङ्कावहसौवर्णवज्रखेटकमण्डलमण्डिताः, विरोधिराजमण्डलकवलनायागताभिरिव विधुन्तुदपरम्पराभिः शक्तिभिर्भयानकाः, उभयेऽपि सैनिकाः सङ्ग्राम शिल्पमनल्पं कल्पयितुमारभन्त ।
शरासनगुणारवैः कुरुपतेः शराणां चयैः
गभीरहयहेषितैर्मद्गजावलीबृंहितै
परस्परविभर्दिभिर्गगनमण्डले पूरिते ।
जगत्त्रितयमन्वभूत्परमतोक्तशब्दात्मताम् ||३३||
किं वाचाविसरेणेति — हे मुग्धपुरुषा हे मूढमानवाः, वाचां वचनानां विसरेण समूहेन, किं किं प्रयोजनम् ? वृथाडम्बरैर्निध्प्रयोजनकार्याटोपैः वा किं किं प्रयोजनम् ? अनया क्रियमाणया, आत्मश्लाघनया स्वप्रशंसया, किमु किं प्रयोजनम्, उ वितर्के, हि यतः, एषा सा इयं सा, नीचोचिता नीचजनार्हा, अस्तीतिशेषः, संक्रीडन्तः संचलन्तो ये रथाः स्यन्दनास्तेषां चक्रे रथाङ्गः कृष्टा प्राप्तकपणा या धरणिः पृथिवी भिन्ना विदीर्णा य इभा गजास्तेषा मुक्ताफलैर्मुक्तानिकरैः, चापाभ्रात् कोदण्डवलाहकात् शरवर्षतः वाणान् वर्षतः, अत्र पष्ठीसमासश्चिन्त्यः, विजयिनो विजययुक्तस्य जनस्य, शुभ्रं धवलम्, यशः कीर्तिः अङ्कुरति प्ररोहति । शार्दूलविक्रीडितच्छन्दः ॥३१॥
तस्याम्,
"
इत्यादीति — इत्यादि पूर्वोक्तप्रकारम्, वदतां कथयताम्, एषां सैनिकानां सुभटानाम्, समरोद्धतौ युद्धोद्धती, द्वो समूह समुदायौ, अधरोष्ठपुटाविव दशनच्छद्रयुगलपुटाविव संगतौ मिलितौ ॥३२॥
तदनु कुरुकुखरेति - तदनु तदनन्तरम् तुङ्गतमशताङ्गाभ्यां समुन्नतरथाभ्यां संगतौ सहितौ ताभ्याम्, कुरुक्कुञ्जरश्च पद्मास्यश्चेति कुरुकुञ्जरपद्मास्यौ ताभ्याम्, तिलकितो विशेषितो मुखभागोऽग्रभागो येषां ते, प्रत्यर्थिनां शत्रूणां सार्थः समूहस्तस्य ग्रसनं निगरणं तस्मै, प्रमृताभिविस्तृताभिः, मृत्युरसनाभिरिव यमजिह्वाभिरिव पट्टिसवल्लरीभिरत्र विशेषलताभिः पट्टिशोऽस्त्रभेदः, पट्टिस इति दन्त्यसान्त इति मुकुट : ' परिवृताः परिवेष्टिताः शात्रवजनस्य शत्रुसमूहस्य प्राणा एवानिलः पवनस्तस्य संजिवृक्षा गृहीतुमिच्छा तया, समागताभिः सम्प्राप्ताभिः, भुजगीभिरिव पन्नगीभिरिव, असिलताभिः खड्गवल्लरीभिः, विलसिताः शोभिताः, समीकविलोकनार्थं युद्धदर्शनार्थम्, संनिहित सूर्यचन्द्र योनिकटस्थ ादित्यशशिनोः शङ्कावहानि संशोत्पादकानि यानि सौवर्णवखेटक मण्डलानि सुवर्णनिर्मित सुदृढखेटक समूहास्तैर्मण्डिताः शोभिताः, 'खेटक' इति 'ढाल' इति प्रसिद्धस्य नाम । विरोधिराजमण्डलस्य प्रत्यर्थिनृपतिसमूहस्य पक्षे प्रत्यर्थिचन्द्रविस्वस्य कवनाय ग्रसनाय, आगताभिः प्राप्ताभिः, विधुन्तुदपरम्पराभिः सैंहिकेयपङ्क्तिभिः ‘सैंहिकेयो विधुन्तुदः' इत्यमरः, शक्तिभिः शस्त्रविशेषैः, भयानका भयङ्कराः, उभयेऽपि द्विप्रकारा अपि सैनिकाः सुभटाः, अनल्पं भूयांसम्, संग्रामशिल्प समरचातुर्यम्, कल्पयितुं रचयितुम्, आरभन्त प्रक्रमन्ते स्म ।
शरासनगुणारवैरिति — शरासनगुणानां धनुःप्रत्यञ्चानामारवाः शब्दास्तैः परस्परविमर्द्दिभिर्मियो विमर्दकारिभिः, कुरुपतेर्जीवन्धरस्य, शराणां बाणानाम्, चयैः समूहैः, गभीराणि च तानि हयहेपितानि चेति गर्भारहयहेषितानि तैः समुच्चहयहेषानादैः, मदगजावलीनां प्रमत्तगजगणानां बृहितानि गर्जितानि तैः, गगनमण्डले नभोमण्डले, पूरिते संभृते, सति, जगत्रितयं लोकत्रितयम्, परमतोक्ता जैनेतरदर्शनोक्ता या

Page #204

अष्टमो लम्भः
शब्देकार्णवमन्नमेतमखिलं लोकं समीक्ष्य क्षणाद्
देवा व्योम्नि समिद्विलोकनकलाबद्धाद्रा मेदुराः । युद्धारम्भ निरस्ततन्द्रकुरुराड्वाणासनादुद्भता
न्नाराचान्निविडप्रभान्नभसि ते सान्ध्याम्बुदात्मेनिरे ||३४||
पद्मास्यमुख्यकरकोमलरक्तकान्ति
कल्लोलपल्लवितकार्मुकवल्लरीभ्यः ।
नामाङ्किता प्रचलिता च शिलीमुखालि
१४७
र्जीवन्धरस्य पदपद्मसमीपमाप ||३५||
द्विरेफः शरवारोऽयं तस्य पादाम्बुजान्तिके । भ्रमंश्चकार तद्युक्तं मित्रसान्निध्यसूचनम् ||३६||
तद्नु नामाङ्किततदीयवाणगणवीक्षणेन समुन्नतध्वजचिह्नसन्दर्शनेन च एते वयस्या इति निश्चित्य, नरपतिना साकं तदभ्याशमागतः संमदविकसितरोमकूपकोर किततनुलतः कुरुपतिः, सबहुमानं तानेकैकशः सम्भाव्य, निजानुज्ञया रथारूढैः सहचरनिकरैः पुरस्कृतः पार्श्वगतस्यन्दनकन्दलितस्थितिना महीपतिना सम्भाषमाणः, सिन्धुरगन्धर्वशताङ्गपद्गशवलं बलं पुरतो विधाय शब्दात्मता शब्दैकरूपता ताम्, अन्वभूत् अनुभवति स्म, भुवनत्रयं शब्दकमयमभूदिति भावः । पृथिवीच्छन्दः ॥३३॥
शब्दै कार्णवमग्नमिति - क्षणादल्पेनेव कालेन, एतम्, अखिलं सम्पूर्णम्, लोकं भुवनम्, शब्दैकार्णवमग्नं शब्दैकसागर निमग्नम्, समीच्य दृष्ट्वा समिद्विलोकन कलायां युद्धदर्शन लायां होत आदर ः सम्मानं यैस्तथाभूताः, अतएव, व्योम्नि गगने, मेदुरा मिलिताः, ते प्रसिद्धाः, देवा अमराः, युद्धारम्भे समरप्रारम्भे निस्तन्द्रो निरालस्यो यः कुरुराड् जीवन्धरस्तस्य वाणासनानुपः उद्भुतान् निष्क्रान्तान्, निविडा सान्द्रा प्रभा दीप्तिर्येषां तान् नाराचान् बाणान्, नभसि वियति, सन्ध्यायां भवाः सान्ध्यास्ते च तेऽम्बुदाचेति सान्ध्याम्बुदास्तान् सन्ध्यामेघान् मेनिरे मन्यन्ते स्म । भ्रान्तिमान् । शार्दूलविक्रीडित
च्छन्दः ॥३४॥
पद्मास्येति--पद्मास्यो जीवन्वरसखा मुख्यः प्रधानो येषां तेषां कराणां हस्तानां कोमलरक्तकान्तिकल्लोलैर्मृडुलारुणडीप्तितरङ्गैः पल्लविताः किसलयिता याः कार्मुकवल्लयों धनुर्लतास्ताभ्यः, नामाङ्किता नामधेयचिह्निता, प्रचलिता च प्रयाता च, शिलीमुखालिर्वाणपक्तिः पक्षे भ्रमरश्रेणिश्च, जीवनवरस्य सात्यन्धरेः पदपद्मसमीपं चरणकमलपार्श्वम्, आप प्राप्नोत् । रूपकालङ्कारः । वसन्ततिलकावृत्तम् ॥३५॥
द्विरेफ इति — तस्य जीवकस्य, पादाम्बुजान्तिकं चरणकमलसमीपे भ्रमन् संचरन्, अयं शरवारो वाणसमूहः, यत्, मित्रसांनिध्यसूचनं सूर्यसामीप्यनिवेदनं पचे वयस्यसामीप्यनिवेदनम्, चकार विदधे तद् युक्तमुचितम् । श्लेषानुप्राणितो रूपकालङ्कारः ॥३६॥
तदनु नामाङ्कितेति - तदनु तदनन्तरम्, नामाङ्किता नामचिह्निता ये तदीयवाणगणास्तत्सम्बन्धि शरसमूहास्तेषां वीक्षणेन दर्शनेन, समुन्नतानां ध्वजानां चिह्नस्य लिङ्गस्य संदर्शनेन च समवलोकनेन च, एते वयस्या इमे सखायः, इतीत्थम्, निश्चित्य निश्चयं कृत्वा, नरपतिना नरेन्द्रेण, साकं सार्धम्, तदभ्याशं तन्निकटम्, आगतः समायातः, संमदेन हर्षेण विकसिताः प्रकटिता ये रोमकूपा लोमसमूहास्तैः कोरकिता कुड्मलिता तनुलता शरीरवल्ली यस्य तथाभूतः कुरुपतिर्जीवन्धरः, सबहुमानं सन्मानसहितं यथा स्यात्तथा, तान् पद्मास्यादीन्, एकैकशः प्रत्येकं सम्भाव्य समाहत्य निजानुज्ञया स्वकीयादेशेन, रथारूढैः स्यन्दनाधिष्ठितैः, सहचरनिकरैर्मित्रसमूहैः, पुरस्कृतोऽग्रेकृतः पार्श्वगते समीपस्थिते स्यन्दने रथे कन्दलिता सम्भूता स्थितिः सद्भूतिर्यस्य तेन महीपतिना राज्ञा, सह, सम्भापमाणो वार्तालापं कुर्वाणः, सिन्धुराश्च गजाश्च, गन्धर्वाश्च हयाश्च शताङ्गाश्च रथाश्च पद्गाश्च पतयश्चेति सिन्धुरगन्धर्वशताङ्गपदगं तेन शबलं चित्रितम्,

Page #205

१४८
जीवन्धरचम्पूकाव्ये पुरतोरणमतीत्य चलितः, चिरतरविलोकने कुतूहलसंमिलितपौरजननिरन्तरे रथ्यान्तरे स्तम्बेरमकदम्बकं कादम्बिनीति मत्वा समागताभिरिव सौदामिनीभिः कनकवेत्रलताभिर्वितीर्णावकाशे विगाहमानः, पटुपटहकाहलीडिण्डिमझझरझल्लरीमुरजशङ्खप्रमुखवाद्यरवविहितोपहूतिभिः काभिश्चित्सामिकृतमण्डनकलाभिः करकमलसंरुद्धनीविवन्धनकनकचेलाभिरबलाभिः काभिश्चित्सरभसका ञ्चीपददत्तमुक्ताहारवल्लरीभिः कङ्कणपदसमर्पिततुलाकोटिर्वधूटीभिरत्युन्नतहाङ्गणवातायनदत्तदृष्टिभिर्निनिमेपं विलोक्यमानः क्रमेण राजभवनमाससाद । कुशलानुयोगमथ कौरवः सखीन्
बहुधा विधाय मुदितान्तरः परम् । समशेत सोऽयमयथापुरोदिता
दुपचारकौशलवशाद्विशेषतः ॥३७।। कदाचिदेकान्ते भृशमपूर्वसम्मानसमाहितसंशयडोलायमानमनस्सरोजेन कुरुराजेन चोदिततन्निदानानां सहचराणां तिलकायमानः पद्मवदनः प्रत्युत्तरशैलीमेवमुपादत्त । स्वामिस्त्वदीयविरहानलदग्धदेहाः
____ श्रीमद्भविष्यदवलोकनपुण्यपाकैः । आश्वासिताश्च दयया द्रुतदत्तहस्ता
देव्या बभूविम वयं हयपाणिवेषाः ॥ ३८ ॥ बलं सैन्यम्, पुरतोऽग्रे, विधाय कृत्वा, पुरतोरणं नगरबाह्यद्वारम्, अतीत्य समुलक्य, चलितो गतः, चिरतरं सुदीर्घकालेन भाव्यं विलोकनं दर्शनं यस्य तस्मिन्, कुतूहलेन कौतुकेन सम्मिलिताः संगता ये पौरजना नागरिकनरास्तैर्निरन्तरे व्याप्ते, रथ्यान्तरे मार्गमध्ये, स्तम्बरमकदम्बकं गजमूहम्, कादम्बिनीति मेघमालेति मत्वा, बुद्ध्वा, समागताभिः प्राप्ताभिः, सौदामिनीभिरिव शम्पाभिरिव, कनकवेत्रलताभिः सौवर्णवेत्रवल्लरीभिः, विस्तीर्णो विस्तारितोऽवकाशो यस्य तस्मिन् तथाभूते सति, विगाहमानः प्रविशन् , पटुपटहश्च काही च डिण्डिमश्च झझरश्च झल्लरी च मुरजश्च शङ्खश्चेति पटुपटहादयः ते प्रमुखा येषु तथा भूतानि यानि वाद्यानि तेषां रवेण शब्देन विहिता कृतोपहूतिरामन्त्रणं यासां ताभिः, काभिश्चित्काभिश्चन, सामिकृतार्धकृता मण्डनकला भूषणधारणकला यासां ताभिः, करकमलेर्हस्तारविन्दैः संरुद्धानि गृहीतानि नाविबन्धनकनकचेलानि ग्रन्थिबन्धनसुवर्णवस्त्राणि याभिस्ताभिः, काभिश्चित्कतिपयाभिः सरभसं सवेगं यथा स्यात्तथा काञ्चीपदे मेखलास्थाने दत्ता अर्पिता मुक्ताहारवल्लो मौक्तिकहारलता याभिस्ताभिः, कङ्कणपदे हस्ताभरणस्थाने समर्पिताः प्रदत्तास्तुलाकोटयो नूपुरा यासां ताभिः, अत्युन्नतानां तुङ्गतमानां हाङ्गणानां भवनाजिराणां वातायनेषु गवाक्षेपु दत्ता समर्पिता दृष्टिनयनं याभिस्ताभिः, वधूटीभिश्चिरण्टीभिः, युवतिभिरिति यावत्, निर्निमेषं पच्मस्पन्दरहितं यथा स्यात्तथा, विलोक्यमानो दृश्यमानः, सन् , क्रमेण क्रमशः, राजभवनं नरेन्द्रनिकेतनम्, आससाद प्राप ।
कुशलानुयोगमिति-अथानन्तरम्, बहुधा नानाप्रकारेण, सखीन् मित्राणि, कुशलानुयोगं क्षेमप्रश्नम्, विधाय कृत्वा, परमत्यन्तम्, मुदितान्तरः प्रहृष्टमानसः, सोऽयं प्रसिद्धः, कौरवो जीवन्धरः, अयथापुरोदितादभूतपूर्वात्, उपचारकौशलवशात् शिष्टाचारचातुर्यवशात्, विशेषतः सातिशयम, समशेत संशयञ्चकार । मजुभापिणीच्छन्दः ॥३७॥
कदाचिदेकान्त इति-कदाचिजातुचित्, एकान्ते रहसि, भृशमत्यन्तम्, अपूर्वसम्मानेन विशिष्टादरेण समाहितः समुत्पादितो यः संशयः संदेहस्तेन डोलायमानं चञ्चलं मनस्सरोजं चित्तारविन्दं यस्य तेन, कुरुराजेन जीवन्धरण, चोदितं पृष्टं तन्निदानं तत्कारणं येषां तेषाम्, सहचराणां सखीनाम्, तिलकायमानो विशेषकायमानः प्रधान इति यावत्, पद्मवदनः पद्मास्यः, एवमनेन प्रकारेण, प्रत्युत्तरशैली प्रतिवचनपरम्पराम्, उपादत्त जग्राह ।
स्वामिन्निति-हे स्वामिन् हे नाथ ! त्वदीयविरहानलेन तावकवियोगपावकेन दग्धो देहो विग्रहो

Page #206

अष्टमो लम्भः
तदनु निखिलमाश्रयं पुरोधाय पुरान्निर्याय पर्यायेणातिलङ्घितबहुदूराध्वानः पत्रिकुलनिश्वाननिरुद्धदिशावकाशामरण्यानीं प्रविश्याभ्रंलिहतरूपण्डमण्डितदण्डकारण्यभागपरिकल्पितपटसननिकटतटे घोटपटलं विधाय विश्रान्तिसुखमनुभवामः स्म । तत्र च । सौधावलीमतिशयालुभिरुन्नतैस्तैः
शुभैः पटाय गृहैः कलितं निवासम् ।
नूनं भवद्विरहकातरतत्पुरश्री
१४६
रस्माभिरागतवतीति वयं स्म विद्मः ॥ ३६ ॥
तदन्वत्यद्भुतसंनिवेशं दण्डकारण्यप्रदेशमवलोकितुकामा वयम्, तत्र तत्र विहृत्य, क्वचन विजृम्भितकुम्भीन्द्रकुम्भस्थलमुक्तमुक्ताकुलसिकतिलं वनविहरणश्रान्तनिमज्जत्पुलिन्दसुन्दरीवदनाभोजपरिष्कृतं गभीरमहाहृदम्, कुत्रचिद्वलीमुख करकम्पितमही रुहशाखानिपतितपर्णौघसमाघातकुपितसुप्तसमुत्थितशार्दूलधाव्य मानशवरजनसरभसारूढाभ्रंलिहानोकहचयम्, क्वचित्तरुमूलसुखसुप्रानि तमालस्तोमनिभानि भल्लूककुलानि, कचित्तपनकिरणसन्तप्रवशां पद्माकरसमीपमानीय निजकर निर्मूलितवालमृणालवलयं तदङ्गे निक्षिप्य पयोजरजः सुगन्धिशीतलजलशीकरनी करांस्तन्मुखे
येषां ते, श्रीमतो भवतो भविष्यद्वयमाणमवलोकनं यस्मात्तथाभूतं यत्पुण्यं तस्य पाका उदयास्तः, आश्वा सिताः सन्तोषिताः, देव्या गन्धर्वदत्तया दयया कृपया, दुतं शीघ्रं दत्तो हस्तो येभ्यस्ते तथाभूताः, वयं पद्मास्यादयः, हयपाणिवेपा अश्वविक्रेतृनेपथ्याः बभूविम आस्म । वसन्ततिलकावृत्तम् ॥ ३८ ॥
तदन्विति — तदनु तदनन्तरम्, निखिलं समग्रम्, अश्वानां समूहोऽश्वीयं तत् 'केशाश्वाभ्यां यञ्छावन्यतरस्याम्' इति समूहार्थे छप्रत्ययः । पुरोधाय पुरस्तात्कृत्वा, पुरान्नगरात, निर्याय निर्गत्य पर्यायेण क्रमशः, अतिलङ्घितः समतिक्रान्तो बहुदुरोऽध्वा यैस्ते, तथाभूता वयम्, पत्रिकुलस्य पक्षिसमूहस्य, निध्वानेन शब्देन निरुद्धो संरुद्धो दिशावकाशो काष्ठान्तरालं यस्यां ताम्, अरण्यानीं महावनीम्, प्रविश्य प्रवेशं कृत्वा, अभ्रंलि हैर्गंगनचुम्बिभिस्तरुपण्डैर्वृत्तसमूहैर्मण्डितः शोभितो यो दण्डकारण्यभागो दण्डकवनप्रदेशस्तस्मिन्परिकल्पितानि यानि पटसदनानि तेषां निकटतटेषु समीपप्रान्तेपु, घोटकपटलं हयसमूहम्, विधाय कृत्वा, विश्रान्तिसुखं विश्रामसानम्, अनुभवामः स्म - अन्वभूवम् । तत्र च दण्डक वने ।
सौधावलीमिति – सौधानां भवनानामावली पङ्क्तिस्ताम्, अतिशयालुभिरतिक्रामद्भिः, उन्नतैस्तुङ्गैः, शुभ्रैः शुक्लैः, तैः प्रसिद्धैः, पटायतगृ हैर्वस्त्र बिस्तृत निकेतनैः, कलितं निर्मितम्, निवासमावसथम्, नूनं निश्चयेन भवहिरहेण त्वदीयविप्रयोगेण कातरा भीता या तत्पुरश्रीस्तन्नगरलक्ष्मीः सा, अस्माभिः सह, आगतवती समागता, इतीत्थम्, वयं विद्मो जानीमः । वसन्ततिलकावृत्तम् | उत्प्रेक्षा ॥३६॥
"
तदन्विति—- तदनु तदनन्तरम्, अत्यद्भुतोऽत्याश्चर्यकरः सन्निवेशो रचना यस्य तम्, दण्डकारण्यप्रदेशं दण्डकवनाभोगम्, अवलोकितुकामा द्रष्टुमनसः, वयम्, तत्र तत्र स्थानेषु, विहृत्य विहारं कृत्वा, वचन कुत्रचित् विजृम्भितानि विदीर्णानि यानि कुम्भीन्द्रकुम्भस्थलानि गजेन्द्रगण्डस्थलानि तेभ्यो मुक्तानि पतितानि यानि मुक्ताकुलानि मौक्तिकसमूहास्तैः सिकतिलं सिकतायुक्तम्, वनविहरणेन काननविहारेण विश्रान्ता प्राप्तखेदाः अतएव निमज्जन्त्योऽवगाहमाना याः पुलिन्दसुन्दर्यः शबर्यस्तासां वदनाम्भोजैर्मुखकमलैः परिष्कृतं सहितम्, गभीरश्वासौ महाहदश्चेति तम् अगावजलाशयम्, कुत्रचित्क्वचित्, वलीमुखानां वानराणां करैर्हस्तैः कम्पिता वेपिता या महीरुहशाखा वृक्षलतास्ताभ्यो निपतिताः स्खलिता ये पणधाः पत्रनिचयास्तेषां समाघातेन प्रहारेण कुपिताः क्रुद्धा ये सुप्तसमुत्थिताः शयनानन्तरं कृतोत्थानाः शार्दूलाः सिंहास्तैधन्यमाना अनुगम्यमाना ये शबरजना वनचरजनास्तैः सरभसं सवेगं यथा स्यात्तथारूढः समधिष्ठितो योलिहानोकहचयस्तुङ्गपादपसमूहस्तम्, क्वचित्कुत्रचित् तरुमूलेषु वनस्पतितलेषु सुखसुप्तानि सुखेन कृतशयनानि, तमालस्तोमनिभानि तापिच्छसमूहसदृशानि भल्लुककुलानि ऋक्षनिकुरुम्बानि, क्वचित् कुत्रचित्, तपनस्य सूर्य॑स्य किरणैर्मयूखैः सन्तप्ता सम्प्राप्ततापा या वशा हस्तिनी ताम्, पद्माकरसमीपं कासारनिकटम्, आनीय प्रापय्य, निजकरेण स्वकीयशुण्डादण्डेन निर्मूलितं समुत्पादितं यद् बालमृणालवलयं कोमलविस
"

Page #207

१५०
जीवन्धरचम्पूकाव्ये संसिच्य शुण्डादण्डविधृतविशालपद्मपत्रमातपत्रीकुर्वन्तं वशावल्लभम् , कुत्रचित्सावज्ञं लोचनयुगलं क्षणमुन्मील्य पुनः सुपुप्सुं पञ्चवदनसञ्चयम् , सविस्मयमवलोकमानाः, वचन तापसजनसङ्कलप्रदेशे प्रविशमानाः, क्रमेण किञ्चित्तरुमूलमावसन्तीं पुण्यमातरं पश्यामः स्म ! यस्या मूर्तिमलिनवसनावेष्टिता क्षामभूता
चन्द्रस्यैका कृशतमकला ध्वान्तरुद्धव भाति | वक्त्रं शुष्यत्सरसिजनिभं शोकदीना च वाणी
चिन्तादीर्घश्वसितमनिशं मूनि बद्धा जटा च ॥ ४० ॥ तया मात्रा दृष्टमात्रेण कुत्रत्या इति पृष्टा एवमुत्तरं वक्तुमुपक्रम्य,
"कश्चिज्जीवकविख्यातो विपश्चिद्वन्दशेखरः।
अभाद्राजपुरे सोऽयमस्माकं जीवनौपधम् ।। ४१ ॥ अहं खलु राजश्रेष्ठिनः सुभद्रायां जातः पद्मास्यः, अयं सत्यन्धरमहाराजसचिवात्सागरदत्तायां जातः श्रीदत्तः, अयं पुनरचलात्तिलोत्तमायां जातो बुद्धिपेणः, एष किल विजयदत्तात्पृथ्वीमत्यां जातो देवदत्तः, इमौ पुनर्जीवन्धरानुजस्य नन्दाच्यस्यानुजौ नपुलविपुलौ, इत्यादिक्रमेण सर्वेषां नामधेयान्यभिधाय,
मण्डलम्, तदङ्ग तच्छरीरे, निक्षिप्य निधाय, पयोजरजोभिः कमलपरागैः सुगन्धिनः सुरभियुक्ता ये शीतल. जलशीकरनिकराः शिशिरसलिलकणकलापास्तान् , तन्मुखे तद्वक्त्रे, संसिच्य समुच्य, शुण्डादण्डेन करेण विटतं गृहीतं यद् विशालपद्मपत्रं दीर्घकमलपर्णम् तत् , आतपत्रीकुर्वन्तं छत्रीकुर्वन्तम्, वशावल्लभं हस्तिनापतिम्, कुत्रचित्क्वचित् , सावज्ञं सानादरम्, यथा स्यात्तथा, लोचनयुगलं नयनयुगम्, क्षणमल्यकालं यावत् , उन्माल्य समुद्घाट्य, पुनर्भूयः, सुषुप्सुं स्वपितुमिच्छुम्, पञ्चवदनसञ्चयं, पञ्चाननसमूहम्, सविस्मयं साश्चर्य यथा स्यात्तथा, अवलोकमानाः पश्यन्तः, कचन कुत्रचित् , तापसजनसंकुले तपस्विजनव्याप्ते, प्रदेशे स्थाने, प्रविशमानाः प्रविशन्तः, वयम्, क्रमेण क्रमशः, किञ्चित्तरमूलं किञ्चिद्वृक्षस्याधस्तात् , आवसन्ती कृतनिवासाम्, पुण्यमातरं पुण्यजननीम्, पश्यामः स्मः समवालोकयाम ।
___ यस्या इति-यस्याः पुण्यजनन्याः, मलिनवसनेन मलीमसवस्त्रेणावेष्टिता परिवृता, क्षामभूता कृशीभूता, मूर्तिः शरीरम्, ध्वान्तरुद्वा तिमिरावृता, चन्द्रस्य शशिनः, एकाऽद्वितीया, कृशतमकलेव क्षीणतमषोडशभाग इव, भाति शोभते । वक्त्रं वदनं शुष्यच्छुप्कीभवद् यत्सरसिज कमलं तेन निभं सदृशम्, वाणी च भारती च, शोकदीना खेदप्राप्तदैन्या, श्वसितं श्वासोच्छासः, चिन्तादीर्घमाधिविस्तृतम्, जटा च केशसमूहश्च, मुनि शिरसि, अनिशं निरन्तरम्, बद्धा संयता, अस्तीति शेपः । मन्दाक्रान्ताच्छन्दः ॥४०॥
तयेति-तया पूर्वोक्तया, मात्रा जनन्या, दृष्टमात्रेण, कुत्रभवाः कुत्रत्याः वत्याः, यूयमिति, पृष्टा अनुयुक्ताः, वयम्, एवमनेन प्रकारेण, उत्तरं प्रतिवचनम्, वक्तुं निगदितुम्, उपक्रम्य प्रारभ्य ।
कश्चिदिति राजपुरे एतन्नामनगरे, जीवकविख्यातो जीवन्धरनामप्रसिद्धः विपश्चिद्वृन्दशेखरो विद्वन्दशिरोमणिः, कश्चित् कोऽपि जनः,अभात् शुशुभे, सोऽयं जनः, अस्माकं सर्वेपाम्, जीवनौपचं सञ्जीवनौषधम्, आसीदिति शेपः ॥४१॥
अहं खल्विति-अहं खलु निश्चयेन, राजश्रेष्टिनो राजवणिक्पतेः, सुभद्रायां तन्नामपत्न्याम्, जातः समुत्पन्नः, पक्षास्य एतन्नामा, अयमेपः, सत्यन्धरमहाराजस्य सचिवो मन्त्री तस्मात् , सागरदत्तायामेतन्नामपन्न्याम्, जातः समुद्भूतः श्रीदत्त एतन्नामा, अयं पुनः, अचलात् एतन्नाम्नः, तिलोत्तमायामेतबामपन्याम्, जातः समुत्पन्नः, बुद्धिपेण एतन्नामा, एप किल, विजयदत्तात् एतन्नामधेयात्, पृथ्वीमत्यामेतबास्न्याम्, जातः समुत्पन्नः, देवदत्त एतन्नामा, इमो पुनः, जीवन्धरानुजस्य जीवकलघुभ्रातुः, अनुजौ कनिष्ठौ, नपुलविपुलावेतन्नामधेयौ, इत्यादिक्रमेण इतिप्रभृतिक्रमेण, सर्वेषां निखिलानाम्, नामधेयानि नामानि अभिधाय निगद्य।

Page #208

अष्टमो लम्भः तदुत्पत्तिदिने जाता वयं सर्वे महात्मना ।
तेन सार्धं विशाम्पत्या पोपिताश्व निजालये ।। ४ ।। तदनु सकलविद्याः शीलयन्व्याधयूथं
पशुगणविनिवृत्त्यै चापपाणिय॑जेष्ट । तदनु खचरकन्यां प्राप्य गन्र्धवदत्तां
परिपदवरवीणाविद्यया कीर्तिमाप ॥४३।। ततश्च वासन्तिकेपु वासरेपु वनविहारान्निवर्तमानेपु पौरेपु, दुरन्तमददुरासदस्य काष्ठाङ्गारपदन्तावलस्य मदभङ्ग विधाय गुणमालां परिपालयन्नचिरेणैव तां परिणिन्ये ।
तमेनं कोपवशतः काष्ठाङ्गारः खलाग्नणीः।
इत्योक्ते, 'तत्क्षणं हा दावपावकदग्धायां वनवल्लयाँ कुठारमर्पयन्ति भवन्तः' इति दम्भीलिनिहता भुजगीव मूर्होन्मीलितचेतना भुवि पेतुषी सा माता क्रमेण कथञ्चिलब्धसंज्ञा,
व्यवसितः सोऽयं निजभूम्नैव रक्षितः ।। ४४ ॥ इति निरवशेपमुक्तापि, शोकरणरणिकाक्रान्तचित्ता प्रलापमेवमातेने ।
तदुत्पत्तिदिन इति-वयं सर्वे, तस्योपत्तेर्दिनं तदुत्पत्तिदिनं तस्मिन् , जाताः समुन्पन्नाः, तेन महात्मना महापुरुषेण, सार्धं समम्, विशांपन्या गन्धोत्कटेन, निजालये निजभवने, पोपिताश्च पालिताश्च ॥४२॥
तदन्विति--तदनु तदनन्तरम्, सकलविद्या निखिलविद्याः शालयन् समभ्यस्यन् , चापपाणिर्धनुहस्तः पशुगणस्य गवादिसमूहस्य विनिवृत्त्यै प्रत्यावर्तनाय, व्यावयूथं वनचरसमूहम्, व्यजेष्ट विजितवान् , 'विपराभ्यां जेः' इत्यान्मनेपदम्, तदनु तदनन्तरम्, गन्धर्वदत्तामेतन्नामधेयाम, खचरकन्यां विद्याधरपुत्रीम्, प्राप्य लब्ध्वा, परिपदि सभायाम, वरवीणाविद्यया श्रेष्टतमपरिवादिनीवादनकौशलेन, कीर्ति यशः, आप लेभे । मालिनीच्छन्दः ॥४३॥
ततश्चेति-ततश्च तदनन्तरञ्च, वासन्तिकेषु वसन्तसम्बन्धिपु, वासरेपु दिवसेषु, पौरेपु नागरिकपु, वनविहारात् काननपर्यटनात्, निवर्तमानेपु प्रत्यागच्छन्सु सन्सु, दुरन्तेन मद्देन दुरासदस्तस्य दुष्टदानदुष्प्राप्यस्य, काष्टाङ्गारपट्टदन्तावलस्य राजप्रमुखवारणस्य, मदभङ्गं गर्वनाशम्, विधाय कृत्वा, गुणमालामेतन्नाम्नी श्रेष्टिपुत्रीम्, परिपालयन् रक्षन्, अचिरेणैवाल्पेनैव कालेन, तां गुणमालाम्, परिणिन्ये परिणीतवान् ।
तमेनमिति–खलाग्रणी दुर्जनाग्रेसरः, काष्टाङ्गारस्तन्नामनृपः, कोपवशतः क्रोधावेशेन, एनं तम् जीवन्धरम्, हन्तुं मारयितुम्
इत्य|क्त इति इति पूर्वोत्तप्रकारेण, अर्धोक्त सामिभाषिते, तन्क्षणं तत्कालम्, 'हा' इति खेदे, दावपावकेन वनाग्निना दग्धायां प्लुष्टायाम्, वनवल्लयां गहनलतायाम्, भवन्तो यूयम्, कुटारं परशुम्, अर्पयन्ति ददति, इतीत्थं निवेदयन्तीति शेषः, दम्भोलिनिहता वज्रताडिता, सुजगीच पन्नगीव, मूच्छा मोहातिरेकेणोन्मीलिता निरस्ता चेतना संज्ञा यस्यास्तथाभूता, भुवि पृथिव्याम्, पेतुर्षा पतिता, सा पूर्वदर्शिता, माता पुण्यजननी, क्रमेण क्रमशः कथञ्चित्केनापि प्रकारेण, लब्बसंज्ञा प्राप्तचैतन्या, सती ।
व्यवसित इति-व्यवसितः कृतोद्योगः, आसीदिति शेषः, किन्तु सोऽयं जीवन्धरः, निजभूम्नव स्वकीयमाहात्म्येनैव, रक्षितस्त्रातः ॥४४॥
इतीति-इत्येवम्, निरवशेष समग्रं यथा स्यात्तथा, उक्तापि कथितापि, शोकरणरणिका शोकोत्कण्ठा तयाऽऽक्रान्तं व्याप्तं चित्तं मनो यस्याः सा, एवं वक्ष्यमाणप्रकारेण, प्रलापं परिदेवनम्, आतेने विस्तारयामास ।

Page #209

जीवन्धचम्पूकाव्ये
हा हा हात हा हतास्मि किमिदं दुःश्राव्यमत्याहितं हा पुत्र गतोऽसि हा हतविधे क्रूरोऽसि मत्पुत्रके । हा नाथ त्वमुदारपुण्यचरितो यस्मादिमां दुर्दशा
मज्ञात्वा सुरलोकसौख्यलहरीं विन्दंश्चिरं मोदसे ||४५|| हा पुत्र, हा कुरुवंशमित्र, सुलक्षणगात्र, हा पयोजविशालनेत्र, एतावन्तं कालं तब मुखचन्द्रदर्शनमपि दुर्लभमभून्मम मन्दभाग्यायाः । अपि च । पत्युर्वियोगमधिकं ववह्निकल्पं
१५२
वासं च काननतले स्वपुरं विसृज्य । यस्योदयादनुभवाम्यथ जीवितं च
सोऽयं यदीदृशकथः कथमद्य वर्ते ॥४६॥ सत्यन्धरस्तव पिता खलशेखरेण
व्यापादितो युधि कृतन्नवरेण येन । तेनैव पुत्र गमितस्त्रिदिवं यदि त्वं
हा हन्त सैप कुरुवंशलताकुठारः ॥४७॥ पत्युर्वियोगो विपिने निवासो राज्यं च नष्टं तनयस्य शोकः । तदद्य दौर्भाग्यहुताशनो मे विनिर्दहेदेव करालवह्निम् ||४८ ||
हाहेति - हा हा हा बत हा इति दुःखसूचकान्यव्ययानि, हतास्मि नष्टास्मि, इदमेतत् किं किन्नाम, दुश्राव्यमश्रवणीयम्, अत्याहितमापतितम् हा पुत्र हा सुत, क्व कुत्र गतोऽसि यातोऽसि, हा हतविधे दुर्दैव, मत्पुत्रके मत्सुते, क्रूरो नृशंसोऽसि, हा नाथ हा स्वामिन् त्वं भवान्, उदारमुत्कृष्टं पुण्यचरितं सुकृतप्रभावो यस्य तथाभूतोऽसि यस्मात् कारणात्, इमां मदनुभूयमानाम्, दुर्दशां दुष्टावस्थाम्, अज्ञात्वा अविदित्वा सुरलोकस्य स्वर्गस्य सौख्यलहरी सातपरम्पराम् विन्दन् लभमानः, चिरं दीर्घकालेन, मोदसे हृप्यसि । शार्दूलविक्रीडितच्छन्दः ||१५||
हा पुत्रेति — हा पुत्र हा सुत, हा कुरुवंशमित्र हा कुरुकुलसूर्य, सुलक्षणं गात्रं यस्य तत्सम्बुद्धौ सुलक्षणमात्र हे सुचिह्नशरीर, हा पयोजे इव कमले इव विशाले दीर्घे नेत्रे यस्य तत्सम्बुद्धौ हे पयोजविशालनेत्र, एतावन्तमियत्परिमाणम्, कालं समयं यावत्, मन्दमल्पं भाग्यं सुकृतं यस्यास्तस्याः क्षीणपुण्याया इति यावत्, तव भवतः, मुखचन्द्रदर्शनं वदनविधुविलोकनमपि दुर्लभं दुष्प्राप्यम् अभूत् जातम् । अपि च किञ्च ।
पत्युरिति- -यस्य पुत्रस्य तव उदद्याज्जन्मनः, दववह्निकल्पं दावानलतुल्यम् अधिकं प्रभूतम्, पत्युर्वल्लभस्य, वियोगं विरहम्, स्वपुरं स्वनगरम्, विसृज्य त्यक्त्वा, काननतलेऽरण्यभूमौ वासञ्च निवासञ्च, अथ, जीवितं च जीवनञ्च, अनुभवामि दधामि, सोऽयं सुतः, यदि चेत्, ईदृशी कथा यस्य स ईग्वृत्तान्तः, अस्ति, तर्हि, अद्येदानीम् कथं केन प्रकारेण वर्ते जीवामि ॥ ४६ ॥
सत्यन्धर इति - कृतघ्नवरेण कृतघ्नशिरोमणिना, खलशेखरेण दुर्जनश्रेष्टेन येन काष्टाङ्गारेण, युधि समरे, तव भवतः, पिता सत्यन्धर एतन्नामधेयः, व्यापादितो मारितः तेनैव काष्टाङ्गारेणैव, हे पुत्र हे वत्स, यदि चेवम्, त्रिदिवं स्वर्गम्, गमितः प्रापितः, तर्हि, हा हन्त, सैयः काष्टाङ्गारः 'सोऽचि लोपे चेत्पादपूरणम्' इति सोर्लोपे सन्धिः, कुरुवंशलतायां कुरुगोत्रवल्लय कुठारः परशुरिति कुरुवंशलताकुठारः, जात इति शेषः । वसन्ततिलकावृत्तम् ॥४७॥
पत्युरिति-- यद्यस्मात्कारणात्, पत्युर्वल्लभस्य, वियोगो विरहः, विपिने वने, निवासोऽधिष्ठानम्, राज्यं साम्राज्यम्, नष्टं हतम्, तनयस्य पुत्रस्य, शोकश्च मृत्युश्च प्राप्त इति शेषः, तत्तस्मात्कारणात्, अद्येदानीम्, मे मम, दौर्भाग्यमेव दुर्दैवमेव हुताशनो वह्निरिति दौर्भाग्यहुताशनः, करालवह्निं भयङ्करानलम्, विनिर्दहेदेव भस्मसात्कुर्यादेव । करालवह्नेरपि भयङ्करो मम दौर्भाग्यानल इति भावः ||४८ ||

Page #210

अष्टमो लम्भः
स्वप्नो निष्फलतां गतस्त्वयि सुत व्यर्थं वपुर्लक्षणं
सत्यार्थं न बभूव पुण्यवपुपस्तद्देवताया वचः ।
हा भर्तृव्यसनाम्बुधिर्हि सुतरो नैव त्वया पुत्रक
त्वं यद्येवमवेहि मामपि भवल्लोकं प्रति प्रस्थिताम् ॥४६॥
१५३
इत्यादिप्रलापवशेन शोकलहरीं देवोदन्तं चाम्भोदावलिमिव दम्भोलिममृतं च मुञ्चन्तीं पुण्यमातरं बहुधा समाश्वास्य, तन्मुखादुत्पन्नां देवोन्नतिं नभसो निपतितां रत्नवृष्टिमिव बहुमन्यमाना वयं, पुनः पुनस्तामाश्वास्यापृच्छच च श्रीमत्सन्निधिमुपागताः, इति । ”
जीवन्मृतां तां जननीं विदित्वा जीवन्धरोऽखिद्यत रक्तचित्तः । मातुर्गुरुस्नेहवशेन सोऽयं द्रष्टुं क्षणात्तामिह तत्वरे च ॥५०॥
तदनु कुरुकुमुदिनीकान्तस्तत्क्षणमेव सकलबन्धून्विशेपतो भार्यामापृच्छानुनीय च, अनुगमनकलितकुतुकनृपतनयनिचयं क्रमेण विसृज्य, सहचरमण्डलमण्डितो दण्डकारण्यमाजगाम । क्षामक्षामतनुं विवर्णवदनां निःश्वासधूमोत्करै
श्चिन्तादन्तुरितान्तरामविरलैर्वाष्पैर्मिलल्लोचनाम् । ताम्बूलादिविहीन विस्तृतमलप्रोतद्विजालिं जटा
वल्लीवेल्लितमस्तकां कुरुपतिर्देवीं लुलोके धुरि ॥ ५१ ॥
स्वप्न इति - हे सुत हे पुत्र, त्वयि भवति, स्वप्नो मुकुटबद्ध कङ्केलिदर्शनरूपः, निष्फलतां व्यर्थताम्, गतः प्राप्तः, वपुषो देहस्य, लक्षणं मकरिकादिचिह्नम्, व्यर्थं निष्प्रयोजनम्, पुण्यवपुषः पुण्याकारायाः, देवताया देव्याः, तच्छूमशानोक्तम्, वचोऽपि वचनमपि, सत्यार्थं तथ्यार्थम्, न बभूव नाजायत, हे सुत, त्वया भवता, विनेति शेषः, भर्तृव्यसनं पतिमरणमेवाम्बुधिः सागर इति भर्तृव्यसनाम्बुधिः, हि निश्चयेन, सुतरः सुखेन तरितुं शक्यः, नैव, हा खेदे, यद्येवम्, तर्हि त्वम्, मामपि विजयामपि भवल्लोकं प्रति स्वजन्मक्षेत्रं प्रति, प्रस्थितां प्रयाताम्, अवेहि जानीहि । अहमपि त्वामनुम्रिये इति भावः । शार्दूलविक्रीडितच्छन्दः ॥४६॥
इत्यादिप्रलापवशेनेति - इति प्रभृति विलापपरवशतया, शोकलहरीं दुःखपरम्पराम्, देवोदन्तं च भवद्वृत्तान्तञ्च दम्भोलिं वज्रम्, अमृतं पीयूषं च, अम्भोदावलिमिव मेघमालामिव, मुञ्चन्तीं त्यजन्तीं प्रकटयन्तीमिति यावत् पुण्यमातरं पुण्यजननीम्, बहुधा नानाप्रकारेण, समाश्वास्य सन्तोष्य, तस्या मुखं तस्मात्तन्मुखात्तद्वक्त्रात्, उत्पन्नां प्रकटाम्, देवोन्नति भवद्राजवंशताम्, नभसो गगनात्, निपतितां भ्रष्टाम्, रत्नवृष्टिमिव मणिवमिव, बहुमन्यमाना श्रेष्ठां जानानाः, वयम् पुनः पुनर्भूयोभूयः, तां मातरम्, आश्वास्य सन्तोष्य, आपृच्छ्य च पृष्ट्वा च श्रीमत्सन्निधिं भवन्निकटम्, उपागताः प्राप्ताः, इति ।
तथाभूतः, जीवन्धरो जीवकः, तां जननीं अखिद्यत खेदयुक्तो बभूव, सोऽयं जीवन्धरः, द्रष्टुमवलोकयितुम्, क्षणादल्पेनैव कालेन, इह
जीवन्मृतामिति – रक्तमनुरागपूर्ण चित्तं मनो यस्य मातरम्, जीवन्नपि स्मृतेति जीवन्मृता ताम्, विदित्वा ज्ञात्वा मातुर्जनन्याः, गुरुस्नेहवशेन प्रचुरप्रीतिवशेन, तां मातरम्, लोके, तत्वरे च त्वरायुक्तो जातश्च ॥ ५० ॥
तदन्विति — तदनु तदनन्तरम्, कुरुकुमुदिनीकान्तः कुरुवंशचन्द्रः, जीवन्धरः, तत्क्षणमेव तत्कालमेत्र, सकलबन्धून् निखिलेष्टजनान्, विशेषतः प्रमुखतया भार्यां वल्लभाञ्च, आपृच्छय आमन्त्र्य, अनुनीय च समाश्वास्य च, अनुगमने सहगमने कलितं धृतं कुतुकं येन तथाभूतो यो नृपतनयनिचयो राजपुत्रसमूहस्तम्, क्रमेण क्रमशः, विसृज्य प्रत्यावर्त्य, सहचरमण्डलमण्डितो मित्रसमूहसुशोभितः सन् दण्डकारण्यं दण्डकवनम्, आजगाम आयौ ।
क्षामक्षामतनुमिति---कुरुपतिर्जीवन्धरः धुरि पुरस्तात्, क्षामक्षामातिकृशा तनुः शरीरं यस्यास्ताम्, निःश्वासा दीर्घोणश्वासा एव धूमोत्करा धूमसमूहास्तैः, विवर्णं म्लानं वदनं चक्त्रं यस्यास्ताम्, चिन्तया शोकेन दन्तुरितं व्याप्तमन्तरं हृदयं यस्यास्ताम्, अविरलैर्निरन्तरायैः, बाधैरश्रुभिः, मिलती युक्ते लोचने नयने यस्यास्ताम्, ताम्बूलादिविहीना नागवल्लीदलादिभक्षणशून्या विस्तृतमलप्रोता विततमलयुक्ता च
२०

Page #211

१५४
जीवन्धरचम्पूकाव्ये सा पुत्रमालोक्य पयःप्रवाहिघनस्तनी बाष्पनिरुद्ध नेत्रा । शुशोच तं चेतसि रुक्मिणीव प्रसूनवाणं चिरकालदृष्टम् ॥ ५२ ॥ पदाम्बुजाते प्रणतं कुमारमाशीर्भिगकीर्य तदा भुजाभ्याम् ।
आश्लिष्टवत्याः प्रबभूव तस्या आदेशवच्छोकपदे प्रमोदः ।। ५३ ।। तावद्यक्षाध्यक्षोऽपि, तयोः समक्षमागत्य, स्नानसुगन्धिलेपनप्रसूनमालिकामणिभूपणदुकूलवसनादिभिः सम्पूज्य, प्राज्यतमस्नेहेन कुमारप्रमुखान्देवीं च तैस्तैर्मधुरालापैः समाश्वास्य, बाभास्यमानेन विमानेन क्रमेण निजास्पदमाससाद।
अगण्यपुण्यं तनयं वरेण्यमुवाच मातानघशीलपूता। पितुः पदं ते किमु वत्सरा-ते भवेन्निपातेन रिपोः कृतेन ।। ५४ ॥ प्रसूगिरमिमां श्रुत्वा प्रसूतपृथुकौतुकः ।
एवमुत्तरमादत्त भावं तस्या विदन्नसौ ।। ५५ ॥ कुम्भीन्द्रशैलविगलद्वनदानधारा
सन्निर्भराणि चलखड्गसमावृतानि ।
द्विजालिदन्तपङ्क्तिर्यस्यास्ताम्, जटावल्लीभिरसंस्कृतकेशलताभिर्वेल्लितं वेष्टितं मस्तकं शिरो यस्यास्ताम्, देवीं विजयाम्, लुलोके ददर्श । शार्दूलविक्रीडितच्छन्दः ॥ ५१ ॥
सा पुत्रमिति-सा विजया, पुत्रं सुतम्, जीवन्धरमिति यावत् , आलोक्य दृष्ट्वा, पयःप्रवाहिनौ क्षीरप्रवाहिणौ धनस्तनौ पीनवक्षोजौ यस्याः सा, बाप्पैरश्रुभिनिरुद्ध व्याप्ते नेत्रे नयने यस्यास्तथाभूता, सती, चिरकालदृष्टं दीर्घकालावलोकितं तम् जीवन्धरम्, प्रसूनबाणं कामं प्रद्युम्नमिति यावत् , रुक्मिणीव श्रीकृष्ण - पट्टराज्ञीव, चेतसि मनसि, शुशोच शोचति स्म ॥ ५२ ॥
पदाम्वुजात इति तदा तस्मिन् काले, पदाम्बुजाते चरणकमले, प्रणतं विनतम्, कुमारं जीवन्धरम्, आशीभिराशंसावचनैः, आकीर्य व्याप्तं कृत्वा, भुजाभ्यां बाहुभ्याम्, आश्लिष्टवत्या आलिङ्गितवत्याः, तस्या विजयायाः, शोकपदे शोकस्थाने, आदेशवत् व्याकरणशास्त्रप्रसिद्धादेश इव, प्रमोदो हर्पः, प्रबभूव समजायत । यथा व्याकरणे 'अस्तेर्भूः' इत्यादिभिः सूत्रैरस्तिप्रभृतिषु स्थानेषु भूप्रभृतय आदेशा भवन्ति तद्वद्देव्याः शोकस्थाने हर्षादेशो बभूवेति भावः ॥ ५३॥
तावदिति-तावत् तावता कालेन, यक्षाध्यक्षोऽपि कुक्कुरचरः सुदर्शनयक्षोऽपि, तयोर्मातापुत्रयोः, समक्षं पुरस्तात् , आगत्य समेत्य, स्नानञ्च सुगन्धिलेपनञ्च प्रसूनमालिका च मणिभूषणानि च दुकूलवसनानि चेति स्नानसुगन्विलेपनप्रसूनमालिकामणिभूपणदुकूलवसनानि तान्यादौ येषां तैः अभिषेकसुगन्धितद्रव्यलेपनपुष्पमालारत्नालङ्कारक्षौमवस्त्रप्रभृतिभिः, सम्पूज्य समर्थ्य, प्राज्यतमस्नेहेन प्रकष्टतमप्रेम्णा, कुमारप्रमुखान् जीवन्धरप्रधानान् , देवीञ्च विजयामातरञ्च, तैः प्रसिद्धैः, मधुरालापैर्मधुराभाषणैः, समाश्वास्य सम्बोध्य, बाभास्यमानेनातिशयेन शोभमानेन, विमानेन व्योमयानेन, क्रमेण क्रमशः, निजास्पदं स्वस्थानम्, आससाद प्राप।
अगण्यपुण्यमिति-अनघेन निर्दोषेण शीलेन सदाचारेण पूता पवित्रा, माता विजया, अगण्यं पुण्यं यस्य तमपरिमितसुकृतम्, वरेण्यं श्रेष्टतमम्, तनयं पुत्रम्, उवाच जगाद, कृतेन विहितेन, रिपोः शत्रोः, निपातेन मृत्युना, वत्सरान्ते वर्षान्ते, किमु, ते तव, पितुर्जनकस्य, पदं स्थानं राज्यमिति यावत् , भवेत् स्यात् ॥ ५४॥
__ प्रसूगिरमिति-इमा पूर्वोक्ताम्, प्रसूगिरं जननीवाणीम् 'मातापितरौ पितरौ मातरपितरौ प्रसूजनयितारौं' इत्यमरः, श्रुत्वा समाकर्ण्य, प्रसूतं समुत्पन्नं पृथुकौतुकं विशालकौतूहलं यस्य सः, असौ जीवन्धरः, तस्या मातुः, भावमाशयम्, विदन् जानन् , एवमित्थम्, उत्तरं प्रतिवचनम्, आदत्त जग्राह ॥५५॥
कुम्भीन्द्रति-कुम्भीन्द्रा गजेन्द्रा एव शैलाः पर्वतास्तेभ्यो विगलन्त्यः पतन्त्यो या दानधारा मदसन्ततयस्ताभिः सन्निराणि निझरयुक्तानि, चलखड्गश्चञ्चलकृपाणैरेव चञ्चलमृगविशेषैः समावृतानि

Page #212

अष्टमो लम्भः
कूजद्रथाङ्गकलितानि शराञ्चितानि
सेनावनानि मम वागदवा दहन्ति ।। ५६ ।। मदीयकरकुण्डली कृतशरासनादुद्गता
__ पृषत्कभुजगावली रिपुमहीशवामध्रुवाम् । दरस्मितपयोझरी सुरभिलां निपीय क्षणाद्
ददाति हृदयान्तरे पृथुलशोकहालाहलम् ॥ ५७ ॥ अथवा।
रजोऽन्धकारप्रथिते रिपूणां वक्त्राजकोशीकरणप्रवीणे ।
संयन्निशीथे सति मे कृपाणी शत्रुश्रियं नेतुमुदारदूती ॥ ५८ ।। गुणाकरे रणाजिरे मयि स्वनच्छरासने
__ पलायितो बलाधिपो निराकृतो धरापतिः । स गूर्जरोऽपि जर्जरो भयाकरश्च खेचरो
धृतव्रणश्च कोकणः क्षणे क्षणे भविष्यति ।। ५६ ।। इत्यादितनयवचनेन हस्तस्थमिव राज्यं मन्यमानाया जनन्या रक्षणाय कञ्चन परिवार तद्योग्यवस्तुसञ्चयं च तत्सन्निधाववस्थाप्य, कञ्चन कालं वीतशोकया भवत्यात्र स्थीयताम् ,
परिवृतानि, कूजथाङ्गैः शब्दायमानचक्ररेव शब्दायमानचक्रवाकपक्षिभिः कलितानि सहितानि, शरैर्बाणैरेव तृणैरञ्चितानि सहितानि, सेना एव वनानि सेनावनानि पृतनाकाननानि, मम जीवकस्य, बाणदवाः शरदावानलाः, 'वने वनवह्नौ च दवौ दाव इहेष्यते' इत्यमरः । दहन्ति भस्मसात्कुर्वन्ति । श्लिष्टविशेषणोत्थापितरूपकालङ्कारः । वसन्ततिलकावृत्तम् ॥५६॥
मदीयेति-मदीयकरण मामकीनहस्तेन कुण्डलीकृतं वक्रीकृतं यच्छरासनं धनुस्तस्मादुद्भता निःसृता, पृपत्कभुजगावली बाणसर्पसन्ततिः, रिपुमहीशानां शत्रुपार्थिवानां वामभ्रुवो वनितास्तासाम्, सुरभिला सुगन्धिम्, दरस्मितपयोझरी मन्दहास्यदुग्धनिझरम्, क्षणादल्पेनैव कालेन, निपीय पीत्वा, हृदयान्तरे चित्तमध्ये, पृथुलशोकः प्रचुरखेद एव हालाहलविषम्, ददाति समर्पयति । रूपकालङ्कारः । पृथ्वीछन्दः ॥५७।।
अथवेति-अथवा पक्षान्तरे।
रजोऽन्धरकारप्रथित इति-रज एव सैन्यसमुत्थितधूलिरेवान्धकारस्तेन प्रथितं प्रसिद्ध तस्मिन् , रिपूणां शत्रूणाम्, वक्त्राब्जानां मुखकमलानां कोशीकरणे कुड्मलीकरणे प्रवीणं दक्षं तस्मिन् , संयदेवनिशीथं तस्मिन्युद्धरात्रौ, सति भवति, मे मम, कृपाणी खड्गवल्लरी, शत्रुश्रियं रिपुलमीम्, नेतुं समाकृष्टुम्, उदारदूती श्रेष्ठसन्देशहरा, अस्तीति शेपः ॥५॥
गुणाकर इति-गुणानां शौर्यादीनामाकरस्तस्मिन् गुणखनौ, रणाजिरे युद्धाङ्गणे, मयि त्वत्पुत्रे, स्वनन् शरासनो यस्य तथाभूते शब्दायमानकोदण्डे सति, बलाधिपः सेनापतिः, पलायितः प्रधावितः, धरापती राजा, निराकृतस्तिरस्कृतः, स प्रसिद्धः, गृर्जरोऽपि गूर्जरजनाधिपोऽपि जर्जरो जीर्णः, खेचरो विद्याधरः, भयाकरश्च भीतिखनिश्च, कोङ्कणश्च कोङ्कणजनपतिश्च, इतव्रणो वृतेर्मः, क्षणे क्षणे प्रतिक्षणम्, भविष्यति । मम पुरस्तात् कः स्थातुं शक्नुयादिति भावः । पञ्चचामरं छन्दः 'जरौ जरौ ततो जगौ च पञ्चचामरं वदेत्' इति लक्षणात् ॥५६॥
इत्यादीति–इत्यादितनयवचनेन पूर्वोक्तप्रभृतिपुत्रगिरा, राज्यं साम्राज्यम्, हस्तस्थमिव स्वपाणिस्थितमिव, मन्यमानाया जानानायाः, जनन्याः सवित्र्याः, रक्षणाय त्राणाय, कञ्चन कमपि, परिवारं परिजनम्, तद्योग्यवस्तुसञ्चयञ्च तदर्हवस्तुसमूहञ्च, तत्सन्निधौ तत्समीपे, अवस्थाप्य स्थितं कृत्वा, कञ्चन कालं कमपि समयं यावद्, भवत्या, वीतशोकया निर्गतविषादया सत्या, अत्र दण्डकारण्यस्थतपोवले, स्थीयताम्

Page #213

जोवन्धरचम्पूकाव्ये
कतिपय रेव दिवसैस्त्वामानेतुं नन्दाढ्य प्रहेप्यामि, इति प्रसवित्रीमाश्वास्यापृच्छय च, वयस्यमण्डलैः सह प्रस्थाय राजपूरोपवनमाजगाम ।
मित्राणि तत्र विनिवेश्य स वैश्यवेष
____ मादाय राजनगरी प्रविवेश धीरः । रथ्यासु तत्र विचरन्नवरत्नराशि
___ सम्पूरितां पविततां विपणिं जगाहे ।। ६० ।। तत्र हाङ्गणे सखीभिः सह कन्दुकविहारमनुभवन्त्याः कस्याश्चिल्लोलाक्ष्या हेलावशेन भुवि पातितं कन्दुकमालच्याश्चर्यविलक्षः कुरुहर्यक्षः प्रासादामावलम्बिनीं नितम्बिनीमुन्नमितवदनो विलोकयामास ।
तां कोमलाङ्गों कुतुकेन पश्यन्कुरङ्गनेत्री कुरुवंशकेतुः ।
उन्मीलदाभां नवयौवनेन पुन्नागसङ्काशकुचाममुह्यत् ॥ ६१ ॥ एवं तस्याः सौन्दर्यलहरीनिमनमानसः कन्दुकमालोक्यैवमुवाच । __ भाले क्रीडति नीलकुन्तलचये गण्डस्थले कुण्डले
वेण्यां पृष्ठतले स्तनद्वयमुखे हारे चकोरीहशः । हस्ताब्जे मृदुले च कन्दुक भवांश्चिक्रीड वल्गन्मणी
चञ्चत्कङ्कणशब्दशोभिनि निजस्पर्शारुणश्रीपुपि ॥६२।।
कृतनिवासया भूयताम्, कतिपय रेव दिवसैः अल्पैरेव वासरैः, त्वां भवतीम्, आनेतुं स्वस्थानं प्रापयितुम्, नन्दाढ्यं निजानुजम्, प्रहेप्यामि प्रेपयिष्यामि, इत्येवम्, प्रसवित्री मातरम्, आश्वास्य सम्बोध्य, आपृच्छय च आमन्त्र्य च, वयस्यमण्डलमित्रसमूहैः, सह सार्धम्, प्रस्थाय प्रस्थानं कृत्वा, राजपुरोपवनं राजपुरनगरोद्यानम्, आजगाम सम्प्राप ।
मित्राणीति-तत्रोपवने, मित्राणि सखीन् , विनिवेश्य स्थापयित्वा. धीरो गभीरः, स जीवन्धरः, वैश्यवेपं वणिग्वेपम्, आदाय गृहीत्वा, राजनगरी स्वपुरीम्, प्रविवेश प्रविष्टो बभूव, तत्र राजपुर्याम्, रथ्यासु प्रधानमार्गेपु, विचरन् विहरन् , नवरत्नराशिभिनवरत्नसमूहैः सम्पू रिता सम्भृता ताम्, प्रविततां विस्तृताम्, विपणिमापणम्, जगाहे प्रविवेश । वसन्ततिलकावृत्तम् ॥६०॥
तत्रेति-तत्र विपणौ, हाङ्गणे भवनाङ्गणे, सखीभिर्वयस्याभिः, सह सार्धम्, कन्दुकविहारं गेन्दुकक्रीडाम्, अनुभवन्त्याः कुर्वन्त्याः, कस्याश्चित् , लोलाच्याश्चपललोचनायाः, हेलावशेन क्रीडावशेन, भुविपृथिव्याम्, पातितं मोचितम्, कन्दुकं गेन्दुकम्, आलच्य दृष्टा, आश्चर्येण विस्मयेन, विलक्षो विभ्रान्तचित्तः, कुरुहर्यक्षः कुरुसिंहः, जीवन्धर इति यावत्, प्रासादाग्रावलम्बिनीं भवनाप्रभागस्थायिनीम्, नितम्बिनी नारीम्, उन्नमितं वदनं यस्य तथाभूतः उन्मुखः सन् , विलोकयामास ददर्श ।
तां कोमलाङ्गीमिति-कुरुवंशकेनुः कौरववंशध्वजः जीवन्धरः, कोमलाङ्गीम् मृदुलशरीराम, कुरङ्गनेत्रीम् हरिणाक्षीम्, नवयौवनेन नूतनतारुण्येन, उन्मीलन्ती प्रकटीभवन्ती आभा दीप्तिर्यस्यास्ताम्, पुन्नागसङ्काशौ पुन्नागसदृशौ कुचौ स्तनौ यस्यास्ताम्, तां नारीम्, कुतुकेन कौतूहलेन, पश्यन् विलोकयन् सन् , अमुह्यत् मुग्धो बभूव ॥ ६१॥
___ एवमिति एवमनेन प्रकारेण, तस्या नितम्बिन्या सौन्दर्यलहयाँ लावण्यसन्ततौ निमग्नं निलीनं मानसं चित्तं यस्य तथाभूतः, कुरुवतंसः कुरुवंशालङ्कारः, कन्दुकं गेन्दुकम्, आलोक्य दृष्ट्वा, एवं वक्ष्यमाणप्रकारेण, उवाच जगाद ।
भाले क्रीडतीति-चकोरीदृशो जीवंजीवलोचनायाः, भाले ललाटे, नीलकुन्तलचये श्यामलालककलापे, गण्डस्थले कपोलतले, कुण्डले कर्णाभरणे, पृष्ठतले पृष्ठभागे, वेण्यां कवर्याम्, स्तनद्वयमुखे वक्षोजयुगल
१-२. कन्तुक-ब

Page #214

अष्टमो लम्भः
१५७
एपा विम्बाधरी कन्नोः सन्ततं शरवपिणः ।
नामभाक्त्वमितीवाङ्ग कन्तुक त्वामताडयत् ॥६३॥ वदनकमलोन्मीलत्स्वेदाम्बुशीकरकोरका
सुरभिलगलच्छासा नासाग्रचञ्चलमौक्तिका । स्फुरदुरुकुचा रामा वामालकाकुलितानना
___ सरसमतनोत्पाण्याघानं यतस्त्वयि तत्कृती ॥६४॥ एवं वदन्मुदा स्वामी तत्सौधाग्रवितर्दिकाम् ।
अलञ्चकार पण्यश्रीकूलपगुणाकरः ।।६।। तदानीं कोऽपि वैश्येशः सम्मुखमागत्य सम्मदपूरविस्तारितनयनः प्रसन्नवदनः कुशलप्रश्नकोरकितवचनः क्रमेण निजप्रस्तावं वितस्तार।
श्रीमन्सागरदत्त इत्यभिहितः सोऽहं ममेदं गृहं
__ पत्नी मे कमला सुता च विमला सूत्या किलपाभवत् । विक्रीयेत यदागमे मणिगणः पूर्वस्थितोऽभ्यन्तरं
तं तस्याः पतिमभ्यधुर्जननसल्लग्ने हि कार्तान्तिकाः ॥६६॥ वदने, हारे मौक्तिकलतायाम्, क्रीडति सति, हे कन्दुक हे गेन्दुक, भवान् , मृदुले कोमले, वल्गन्मणीभिः शुम्भद्रत्नश्चञ्चन् देदीप्यमानो यः कङ्कणः करवलयस्तस्य शब्देन ध्वनिना शोभिनि शोभमाने, निजस्पर्शन स्वामर्शनारुणश्रियं रक्तलक्ष्मी पुष्णातीति निजस्पर्शारुणश्रीपुट तस्मिन् , मृदुले कोमले, हस्ताब्जे च पाणिपद्मे च, चिक्रीड क्रीडाञ्चकार । शार्दूलविक्रीडितच्छन्दः ॥ ६२॥
एपेति-हे कन्दुक हे गेन्दुक, त्वम्, सन्ततं निरन्तरम्, शरवर्पिणा बाणवर्षिणः, कन्तोः कामस्य, नामभाक् नामधेययुक्तः, असीति शेषः, इतीव हेतोः, एपा बिम्बाधरी विम्बोष्टी, त्वां भवन्तम्, अताडयत् हस्तेनापीडयत् । उत्प्रेक्षा ॥ ६३ ॥
वदनकमलोन्मीलदिति-चढ़नकमले मुखारविन्द उन्मालन्तः प्रकटीभवन्तः स्वेदाम्बुशीकरा एव स्वेदसलिलपृपता एव कोरकाः कुड्मला यस्याः सा, सुरभिल : सुगन्धिगलन् निःसरन् श्वासो यस्याः सा, नासाग्रे घ्राणाग्रभागे चञ्चलं चपलं मौक्तिकं मुक्ताफलं यस्याः सा, स्फुरन्तौ शोभमानावुल्कुची पीनपोजी यस्याः सा, वामालकैः कुटिलकेशैराकुलितं समाकीर्णमाननं मुखं यस्याः सा, एवम्भूता रामा ललना, हे कन्तुक, यतः कारणात् , त्वयि भवति, सरसं स्नेहपुरस्सरम्, पाण्याघातं हस्तप्रहारम्, अतनोत् चकार, तत् तस्मात्कारणात् , त्वम् कृती सुकृतवान् , असीति शेषः। हरिणीच्छन्दः॥६४ ॥
एवमिति–एवमनेन प्रकारेण, वदन् कथयन् , पुण्यश्रियाः सुकृतलचस्याः कूलङ्कपास्तटोद्घर्पिणो ये गुणाः सौन्दर्यादयस्तेपामाकरः खनिः, स्वामी जीवन्धरः, स चासौ सौधश्चेति तत्सौधस्तद्भवनं तस्याग्रवितर्दिकां पुरःस्थितवेदिकाम्, अलञ्चकार भूपयामास । तत्रोपविष्ट इति यावत् ॥६५॥
_तदानीमिति तदानीं तस्मिन् काले, कोऽपि कश्चन, वैश्येशो वणिग्वरः, सम्मुखं पुरस्तात्, आगत्य समेत्य, सम्मदपूरेण हपसमूहेन विस्तारिते नयने यस्य सः, प्रसन्नं प्रफुल्लं वदनं वक्त्रं यस्य सः, कुशलप्रश्नेन क्षेमानुयोगेन कोरकितं व्याप्तं वचनं यस्य तथाभूतः सन् , क्रमेण क्रमशः, निजप्रस्ताव स्वकीयनिवेदनम्, वितस्तार विततान ।
श्रीमन्निति-हे श्रीमन् हे लचीमन् , सोऽहं भवत्पुरो वर्तमानः, सागरदत्त इत्यभिहितः सागरदत्तनाम्ना प्रसिद्धः, इदमेतत् , मम गृहं निकेतनम्, कमला एतन्नामवती, मे मम, पत्नी वल्लभा, विमला एतन्नामधेया च, सुता पुत्री, वर्तत इति शेषः, एपा किल विमला, सूत्या युवतिः, अभवत् अजायत । हि निश्चयेन, जननसल्लग्ने जन्मशुभवेलायाम्, कार्तान्तिका दैवज्ञाः, यदागमे यदागमने अभ्यन्तरं मध्ये, पूर्वस्थितः पूर्वविद्यमानः, मणिगणो रत्नसमूहः, विक्रीयेत विक्रीतो भवेत् , तं तस्या विमलायाः, पतिं वल्लभम्, अभ्यधुः कथयामासुः । शार्दूलविक्रीडितच्छन्दः ॥६६॥

Page #215

जीवन्धरचम्पूकाव्ये इह खलु भवति प्रविष्टमात्रे पूर्व कदाप्यविक्रीतं बहलरत्नजालं विक्रीतम् । अतो भवतैव प्रपञ्चातिशायिगुणगुम्भितेन पञ्चशरवञ्चनचञ्चुरूपेण काञ्चनसच्छायकान्तिकोमलेन मदीयनन्दिनीकन्दलितभाग्यकृतावतारेण तस्याः परिणययोग्येन भवितव्यम् । इति तन्निबन्धेन, कौरवः कथं कथंचिदनुमेने।
शुभ मुहूर्ते विमला कुमारी जीवन्धरः सागरदत्तदत्ताम् । सौदामिनीसंनिभगात्रवल्ली जग्राह पाणौ सति हव्यवाहे ॥६७।। मृर्ता चमत्कृतिमिव स्फुटदिव्यरूपां
जायामिवाम्बुजशरस्य चकोरनेत्रीम् । उन्मीलदुज्ज्वलघनस्तनशोभिताङ्गी
रागादिमामनुबभूव कुरुप्रवीरः ॥६८।। इति महाकविहरिचन्द्रविरचिते श्रीमति जीवन्धरचम्पूकाव्ये
विमलालम्भो नाम सप्तमो लम्भः ।
इह खल्विति--खलु निश्चयेन, इह भवने, भवति त्वयि, प्रविष्टमात्रे समागत एव, पूर्व प्राक् , कदापि जात्वपि, अविक्रीतं न विक्रीतम्, बहलरत्नजालं प्रभूतमणिमण्डलम्, विक्रीतं ऋतृभिहीतम्, अतोऽ स्मात्कारणात्, प्रपञ्चातिशायिभिविस्तारातिशायि भिगुणगुम्भितो युक्तस्तेन, पञ्चशरस्य कामस्य वञ्चनचुञ्चु प्रतारणपटु रूपं सौन्दर्य यस्य तेन, काञ्चनसच्छाया सुवर्णसदृशी या कान्तिर्दीप्तिस्तया कोमलेन मृदुलेन, मदीयनन्दिन्या मत्पुत्र्याः कन्दलितभाग्येन वृद्धिंगतपुण्यातिशयेन कृतो विहितोऽवतारः समागमो यस्य तेन, भवतैव त्वयैव, तस्या विमलायाः, परिणययोग्येन विवाहाण, भवितव्यम्, इतीत्थम्, तन्निबन्धेन सागरदत्ताग्रहेण, कौरवो जीवन्धरः, कथञ्चित् केन केनापि प्रकारेण, अनुमेने स्वीकृति ददौ ।
शुभे मुहूर्त इति-जीवन्धरः स्वामी, शुभ मुहूर्ते मङ्गलमयवेलायाम, हव्यवाहे वह्नो, सति विद्यमाने, सौदामिनीसन्निभा विद्युत्सदृशी गात्रवल्ली शरीरलता यस्यास्ताम्, सागरदत्तेन तत्पित्रा दत्ता समर्पिता ताम्, विमलामेतदभिधानाम् , कुमारी कन्याम्, पाणौ हस्ते, जग्राह गृह्णाति स्म । उदवोढेति यावत् ॥६७॥
__ मूर्तामिति-मूर्ती सशरीराम, चमत्कृतिमिव चमत्कारमिव, स्फुटं प्रकटं दिव्यरूपमलौकिकसौन्दर्य यस्यास्ताम्, अम्बुजशरस्य कन्दर्पस्य, जायामिव प्रियामिव, चकोरनेत्री जीवंजीवलोचनाम्, उन्मीलझ्यामुत्तिष्टद्भयामुज्ज्वलाभ्यां निर्मलाभ्यां घनस्तनाभ्यां कठोरकुचाभ्याम् शोभितं समलड्कृतमङ्गशरीरं यस्यास्ताम्, इमां विमलाम्, कुरुप्रवीरो जीवन्धरः, रागान्मदनोद्रेकात्, अनुबभूव समन्वभूत् । वसन्ततिलकावृत्तम् ॥६॥ इति महाकविहरिचन्द्रविरचिते श्रीमति 'कौमुदी' जीवन्धरचम्पूठ्याख्याधरे
विमलालम्भो नामाष्टमो लम्भः
१. गुम्फितेन ब०। २ पाणावुपहव्यवाहम् ब० ।

Page #216

नवमो लम्भः
ततो लताङ्गीमनुनीय रामां हित्वा स मित्रैः समगच्छतायम् । शशीव पाकारिदिशावधूटीं नक्षत्रवृन्दैः कमनीयरूपः ||१|| वरचिह्नमेनमवलोक्य बान्धवा मणिभूपणाञ्चिततनुं कुरूद्वहम् । बहुमेनिरे मधुमिवाङ्कुरस्फुरस्फुटचूतपल्लवकुलं वनप्रियाः ॥२॥ तत्र कोऽपि सहसात्रवीदिदं बुद्धिविदितो विद्रूपकः । सप्रहासमतिविस्तृतेक्षणं फुल्लगण्डयुगलं कुरूद्रहम् ॥३॥
अन्यैरुपेक्षितां कन्यां पाणौकृत्य प्रमोदतः । सखे निर्लज्जयात्मानं कृतार्थमिव मन्यसे ||४॥ भवाञ्छलाघ्यस्तदामित्र व्यूढा चेत्सुरमञ्जरी । विद्वेषगम्भी नवतारुण्यमञ्जरी ॥५॥ इति तद्वचनभङ्गीं निशम्य मन्दस्मितकोर कितवदनः कुरुपञ्चवदनः, 'श्व
एव तामत्रत्य काम
ततो लताङ्गीमिति—ततस्तदनन्तरम्, कमनीयं मनोहरं रूपं सौन्दर्य यस्य तथाभूतः, सोऽयं जीवन्धरः, पाकारिदिशावधूटीं प्राचीप्रियाम्, हित्वा त्यक्त्वा, नक्षत्रवृन्दैरुडुसमूहैः, शशीव चन्द्र इव, लताङ्गीं कृशाङ्गीम्, रामां विमलाभिधानां प्रियाम्, अनुनीय प्रेम्णा सन्तोप्य, हिन्वा त्यक्त्वा, मित्रैर्वयस्यैः, समगच्छत संगतो बभूव ॥ १ ॥
वरचिह्नमिति - - बान्धवाः सखायः, वरचिह्नं वरचिह्नोपेतम्, मणिभूषणै रत्नालंकारैरञ्चिता शोभिता तनुः शरीरं यस्य तम्, कुरूद्वहं जीवन्धरम्, अवलोक्य दृष्ट्वा, अङ्कुरेषु नवप्ररोहेषु स्फुरं यथा स्यात्तथा स्फुटाः प्रकटा ये चूतपल्लवा आम्रकिसलयास्तैः कुलं व्याप्तम् मधुं वसन्तम्, वनप्रिया इव कोकिला इव, बहुमेनिरे श्रेष्ठं मन्यन्ते स्म । मञ्जुभाषिणीवृत्तम् ॥ २ ॥
तत्रेति तत्र मित्रेषु, बुद्धिषेण इति विदितो बुद्धिषेणविदितो बुद्धिषेणनामा, कोऽपि कश्चिदपि, विदूषकः प्रहसनशीलः, सप्रहासं सव्यङ्ग्यम्, अतिविस्तृते दीर्घतरे ईक्षणे यस्मिन् कर्मणि यथा स्यात्तथा, फुल्लं हर्षेण विकसितं गण्डयुगलं कपोलयुग्मं यस्य तम्, कुरूद्वहं जीवकम्, इदं वच्यमाणम्, सहसा झटिति, अब्रवीज्जगाद | छन्दः पूर्ववत् ॥ ३ ॥
अन्यैरिति — हे सखे हे मित्र, अन्यैरितरैः, उपेक्षितामनङ्गीकृताम्, कन्यां पतिंवराम्, प्रमोदतो हर्षेण, पाणौकृत्य स्वीकृत्य निर्लज्जं निस्त्रपम्, आत्मानं स्वम्, कृतार्थमिव कृतकृत्यमिव मन्यसे वेन्सि ||४|| भवानिति - नरविद्वेषेण मनुष्यमात्रद्वेषेण गम्भीरी प्रगल्भा, नवतारुण्यमञ्जरी प्रत्यग्रयौवनमञ्जरी, सुरमञ्जरी एतदभिधाना वणिक्पुत्री, व्यूढा परिणीता, चेद्यदि, तदा तर्हि भवान् त्वम्, श्लाध्यः प्रशंसार्हः, भवेदिति शेषः ॥ ५ ॥
१
इति तद्वचनभङ्गीमिति -- इति पूर्वोक्ताम्, तस्य बुद्धिषेणस्य वचनभङ्गों वाणीपरम्पराम्, निशम्य
श्रुत्वा मन्दस्मितेन मन्दहास्येन कोरकितं कुड्मलितं वदनं वक्त्रं यस्य सः, कुरुपञ्चवदनः कुरुवंशसिंहः,
जीवन्धर इति यावत् श्व एव भविष्यति दिवस एव, तां सुरमञ्जरीम्, अत्र भवोऽत्रत्यः स चासौ कामकोष्ट
१. त्वया या प्रतिपादिता ब० ।

Page #217

जीवन्धरचम्पूकाव्ये
कोष्ठमानेष्यामीति प्रतिज्ञाय, प्रज्ञायेसरम्तत्परिणयोपायं मनसा चिन्तयन् क्रमेण यक्ष मन्त्रमेव तत्समर्थापनतन्त्रं निश्चिकाय ।
१६०
निर्याय तस्मादारामान्मर्यादातीत कौशलः । वार्धकं रूपमास्थाय विवेश पुर कौरवः ॥ ६ ॥ विरलदशनपङ्क्तिः कम्पमानाङ्गयष्टिः
प्रतिकलनिमिषेणास्पष्टदृष्टिः स वृद्धः ।
गलविकसितकासः श्लेष्मखण्डं वमन्सन्
ל
3
पलितविरलकेशी दण्डचारी चचार ||७||
तत्र रथ्यासु प्रविशन्तम् भुजगनिर्मुक्तनिर्मोकनिकाशचर्मविचित्रम्, पुरो हस्तावलम्बितदण्डेन पश्चादतिकुब्जतनुदण्डेन समौर्वीकं कार्मुकं तुलयन्तम्, शुक्तिकाभस्मधवलपलित केशपाशेन तिरोवेपथुकलितेन मस्तकेन पूर्वतनरूपस्मरणाधुनातनरूप निरीक्षणजनिताद्भुतवशेन मनुमाहात्म्यं शिरसा श्लाघमानमिव विराजमानम्, गलरन्ध्रनिरुद्धश्लेष्मखण्डान्यतिप्रयत्नेन कुकुहारावेण सहानवरतमुद्वमन्तम्, स्थाविरं रूपमाधानमपि शनैः शनैर्गच्छन्तम्, सुरमञ्जरीप्राप्तिदूतीभूतायां जरायामभीकमपि जराभीरुम्, इमं स्थविरमवलोक्य, पौरेपु केचिद्वैराग्यपरायणाः, इतरे विलसत्करुणाः, सम्बभूवुः ।
श्चेति तम्, आनेष्यामि प्रापयिष्यामि इतीन्थम्, प्रतिज्ञाय प्रतिज्ञां कृत्वा, प्रज्ञाग्रेसरो विद्वच्छ्रेष्टः, तस्याः सुरमञ्जर्याः, परिणयस्य विवाहस्योपायः साधनं तम्, मनसा चेतसा चिन्तयन् विचारयन् क्रमेण क्रमशः, यक्षमन्त्रमेव सुदर्शनप्रदत्तमन्त्रमेव, तत्समर्थापने तत्प्रापणे तन्त्रं साधनभूतम्, निश्चिकाय निरणपीत् 'विभाषा चे:' इति कुत्वम् ।
निर्यायेति — मर्यादा सीमानमतीतं मर्यादातीतं तथाभूतं कौशलं चातुर्यं यस्य सः, कौरवो जीवन्धरः, तस्मात्पूर्वोक्तात्, आरामादुपवनात्, निर्याय निर्गत्य, वार्धकं वृद्धसम्बन्धि, रूपं वेपम्, आस्थाय कृत्वा, पुरि नगरे, विवेश प्रविष्टः ॥ ६ ॥
विरलदशनपङ्क्तिरिति-- विरला सान्तरा दशनपङ्क्तिर्द्वन्तपङ्क्तिर्यस्य सः, कम्पमाना वेपमानाजयष्टिः शरीरलता यस्य सः, प्रतिकलनिमिषेण प्रतिक्षणपचमपातेन, अस्पष्टानुद्घाटितप्राया दृष्टिर्यस्य सः, गलाद्कण्ठाद्विकसितः प्रकटितः कासो 'खांसी' इति प्रसिद्धो यस्य सः, श्लेप्मखण्डं कफशकलम्, चमन् प्रकटयन्, पलिताः शुक्ला विरलाश्च सान्तराश्च केशाः कचा यस्य तथाभूतः स कृत्रिमः, वृद्धः स्थविरः, दण्डेन चरतीत्येवं शीलो दण्डचारी यष्टिचारी सन् चचार चलति स्म । मालिनीच्छन्दः ॥ ७ ॥
1
तत्र रथ्यास्विति-तत्र नगरे, रथ्यासु मार्गेषु प्रविशन्तं प्रवेशं कुर्वन्तम्, भुजगेन सर्पेण निर्मुक्तस्यक्तो योः निर्मोकः कञ्चुकस्तेन निकाशं सदृशं यच्च त्वक् तेन विचित्रितं विचित्रां दशां प्राप्तम्, पुरोऽग्रे, हस्तेन पाणिनावलम्बितो धृतो दण्डो येन पश्चात्पृष्टभागे, अतिकुब्जः कुटिलीभूतो यस्तनुदण्डः शरीरदण्डस्तेन, समौर्वीकं सप्रत्यञ्चम् कार्मुकं धनुः, तुलयन्तं सदृशीकुर्वन्तम्, सुक्तिकाभस्मेव मुक्तास्फोटभूतिरिव धवलो वलक्षः पलितकेशपाशो जराशुक्लकचसमूहो यस्मिंस्तेन, तिरोवेपथुना तिर्यक्कम्पनेन, कलितं सहितं तेन, मस्तकेन शिरसा, पूर्वतनरूपस्य वार्धक्यपूर्वकालोत्पन्नसौन्दर्यस्य स्मरणं ध्यानम् अधुनातनरूपस्य वर्तमानका लिंकसौन्दर्यस्य निरीक्षणं समवलोकनञ्च ताभ्यां जनितं समुत्पन्नं यद्भुतमाश्वर्यं तस्य वशेन निघ्नतया, मनुमाहात्म्यं देवप्रदत्तरूपपरिवर्तनमन्त्रप्रभावम्, शिरसा मूर्ध्ना, श्लाघमानमिव प्रशंसन्त मित्र, विराजमानं शोभमानम्, गलरन्ध्रे कण्ठविवरे निरुद्धानि प्रतिहतगतीनि यानि श्लेष्मखण्डानि कफशकलानि तानि, अतिप्रयत्नेन भूरिप्रयासेन, कुहकुहारावेण कासजन्याव्यक्तशब्द विशेषेण सह साकम्, अनवरतं निरन्तरम्, उद्वमन्तं प्रकटयन्तम्, स्थाविरं स्थविरस्येदं स्थाविरं वृद्धसम्बन्धि, रूपं वेषम्, आदधानमपि धृतवन्तमपि, शनैः शनैर्मन्दं मन्दम्, गच्छन्तं व्रजन्तम्, सुरमञ्जर्या एतन्नामवल्लभायाः प्राप्तौ दूतीभूतायां चेटी रूपायाम्, जरायां वृद्धावस्थायाम्, अभीकमपि निर्भयमपि पते कामुकमपि, जराभीरुं वार्धक्यभययुक्तम्, इममेतम्, स्थविरं

Page #218

नवमो लम्भः
क्रमेण सोऽयं कपटद्विजातिवृद्धो गृहद्वारभुवं प्रपेदे ।
यस्यान्तराले सुरमञ्जरी सा चकास्ति चञ्चन्मणिदीपिकेव ।।८।। तत्र दौवारिकाभिः किमत्रागमनफलमिति पृष्टः कुमारीतीर्थमागमनफलमिति प्रत्युत्तरेणाट्टहासमेदुरवदनानप्रातिहारिकाजनान् विदधानः कृपया ताभिरनिरुद्धोऽपि कामदेवस्तन्मन्दिरान्तरमगाहिष्ट ।
अन्तः कासाञ्चन स्त्रीणां मा मेति प्रतिपेधनम् ।
अन्निव बाधिर्यादाविवेश शनैः शनैः ।।६।। तदनु भयाकुलाः काश्चन कमललोचनाः झणझणात्कारिनूपुररवमुखरितदिगन्तराः सत्वरगमनवशेन वल्गत्कुचकलशसन्ताड्यमानव्यालोलमुक्ताहाररुचिवीचिप्रकाशितसदनभागाः परिचलित. कचनिचयरुचिरसुममालिकानिषण्णोड्डीनमिलिन्दमञ्जुझङ्कारवाचालाः कूजत्काञ्चीकलापाः सुरमञ्जरीसमक्षमेत्य सगद्गदमेवमवादिपुः।
वृद्धद्विजः कश्चिदपूर्वदृष्टो रुद्धोऽपि गेहान्तरमाविवेश ।
इतीयमालीवचनं निशम्य तं द्रष्टुमागात्कुतुकेन नुन्ना ॥१०॥ वृद्धम्, अवलोक्य दृष्ट्वा, पोरेप नागरिकेष, केचित् केऽपि, वैराग्यपरायणा विरक्तितत्पराः, इतरेऽन्ये, विलसन्ती शोभमाना कल्गा दया येषां तथाभूताः सन्तः, सम्बभू बुरजायन्त ।
क्रमेण सोऽयमिति-सोऽयं पूर्वोक्तः, कपटेन व्याजेन द्विजेषु विप्रेषु अतिवृद्धः स्थविरतरः, वृद्धब्राह्मणवेषधारी जीवन्धर इनि यावत् , क्रमेण क्रमशः, गृहद्वारभुवं भवनप्रवेशमार्गभुमिम्, प्रपेदे प्राप, यस्य गृहस्य, अन्तराले मध्ये, सा महनीयकान्तिमण्डिता, सुरमञ्जरी काम्यमाना प्रियतमा, चञ्जन्मणिदीपिकेव देदीप्यमानमणिदीपिका यथा, चकास्ति शोभते ।।८।।
तत्र दौवारिकाभिरिति-तत्र सुरमञ्जरीभवने, द्वारे भवा दौवारिका द्वारपालिन्यस्ताभिः, अत्र भवनाभ्यन्तरे, आगमनफलमागतिप्रयोजनम्, किम् किमात्मकम्, इत्येवं प्रकारेण, पृष्ठोऽनुयुक्तः, कुमारीतीर्थ तीर्थक्षेत्रविशेषः, पक्षे कुमारी सुरमचर्येव तीर्थमिति कुमारीतीर्थम्, आगमनफलमागतिप्रयोजनम्, ममास्तीति शेषः, इति प्रत्युत्तरेण प्रतिवचनेन, अट्टहासेन सशब्दहसितेन मेदुरं मिलितं वदनं मुखं येषां तथाभूतान् , प्रातिहारिकाजनान् द्वारपालिकालोकान् , विदधानः कुर्वाणः, कृपया दयया, ताभिदौवारिकाभिः, अनिरुद्धोऽपि अनिवारितप्रवेशोऽपि, कामदेवो जीवन्धरः पक्षेऽनिरुन्द्वोऽपि अनिरुद्धपुत्ररहितोऽपि, कामदेवः प्रद्युम्नः इति विरोधः परिहारस्तूक्तः, तन्मन्दिरान्तरं तद्भवनमध्यम्, अगाहिष्ट प्रविवेश ।
__ अन्तरमिति-अन्तमध्ये, कासाचन कासामपि, स्त्रीणां नारीणाम्, मा मा अत्र प्रवेशं मा कुरु, इति, प्रतिषेधनं निषेधाक्षरम्, बाधिर्यात् श्रवणशक्तिरहितत्वात् , अशृण्वन्निवानाकर्णयन्निव, शनैः शनैर्मन्द मन्दम्, आविवेश प्रविष्टोऽभूत् ॥३॥
तदन्विति-तदनु तदनन्तरम्, भयेन त्रासेनाकुला व्यग्राः, काश्चन का अपि, कमललोचनाः पद्माच्यः, झणझणात्कारिणां झणझणशब्दकारिणां नूपुराणां मनीरकाणां रवेण शब्देन, मुखरितं वाचालितं दिगन्तरं काष्ठान्तरालं याभिस्ताः, सत्वरगमनवशेन शीघ्रगतिनिघ्नतया, वल्गयां चलद्भ्यां कुचकलशाभ्यां स्तनवक्षोजाभ्यां सन्ताड्यमानाः पीड्यमाना ये व्यालोलाश्चञ्चला मुक्ताहारा मौक्तिकदामानि तेषा रुचिवीचिभिः कान्तिपरम्पराभिः प्रकाशिताः शोभिताः सदनभागा भवनप्रदेशा याभिस्ताः, परिचलितेषु कम्पितेषु कचनिचयेषु केशसमूहेषु रुचिरा मनोहरा या सुममालिकाः पुष्पस्त्रजस्तासु पूर्व निपण्णाः स्थिताः पश्चादुड्डीना उत्पतिता ये मिलिन्दा भ्रमरास्तेषां मजुझङ्कारेण मनोहरझङ्कारेण वाचालाः कृतशब्दाः, कूजन्तोऽव्यक्तशब्दं कुर्वन्तः काञ्चीकलापा मेखलासमूहा यासां तास्तथाभूताः सत्यः, सुरमञ्जरीसमक्षं सुरमायाः समक्षं पुरस्तात् , एल्य गत्वा, सगद्गदं गद्गदस्वरसहितं यथा स्यात्तथा, एवं वक्ष्यमाणप्रकारेण, अवादिषुनिवेदितवत्यः।
वृद्धद्विज इति-पूर्व न दृष्ट इत्यपूर्वदृष्टोऽनवलोकितपूर्वः, कश्चित्कोऽपि वृद्धद्विजः स्थविरविप्रः,
२१

Page #219

जीवन्धरचम्पूकाव्ये द्विजातिवृद्धं पुरतो निषण्णं बुभुक्षितं वीक्ष्य सरोरुहाक्षी ।
समादिदेशाथ सखीसमाजं तद्भोजनाय प्रचुरादरेण ॥११॥ ___ तदनु यथाविधि सहर्ष भुक्तवन्तं सखीजनैरन्तिकमानीतं तमेनमग्रासनमधिरोप्य, 'कुतो भवानागतः पुनः कुत्र गमिष्यसि' इति, सा सुरमञ्जरी मञ्जलवचनचातुरीविजितपिकस्वरमाधुरी सकौतुकं पप्रच्छ।
इति गिरं समवेत्य कथञ्चन स्थविर एवमुवाच शनैः शनैः ।
सुरुचिराधरि पृष्ठत आगतः पुरत एष गमिष्यति मानिनि ॥१२॥ इति वचनं निशम्य, विशालतरहासविशदवदनान पार्श्ववर्तिजनानवलोक्य, द्विजातिवृद्धः 'किमिति मामकीनवार्धक्यजनितविपरीततां हसन्ति भवत्यः, क्रमेण भवतीनामायेपा भविष्यति' इत्यवादीत् ।
पुनः पप्रच्छ मोदेन व गन्तव्यं त्वयेति सा ।
यत्र कन्यापरिप्राप्तिस्तत्रेत्ययमभापत ॥१३।। वयसा वपुषा च वृद्ध एषो मनसा नेति गिरापि मेदुरा । स्वयमभ्यवहृत्य सा कुमारी पुनरागत्य बभाण सादरम् ।।१४॥
रुद्धोऽपि वारितगमनोऽपि, गेहान्तरं भवनमध्यम्, आविवेश प्रविष्टः, इति एवं प्रकारम्, आलीवचनं सखीवचः, निशम्य श्रुत्वा, कुतुकेन कुतूहलेन, नुन्ना प्रेरिता, इयं सुरमञ्जरी, तं वृद्धद्विजम्, द्रष्टुमवलोकयितुम्, आगादाजगाम ॥१०॥
द्विजातिवृद्धमिति-अथागमनानन्तरम्, पुरतोऽग्रे, निषण्णं समासीनम्, बुभुक्षा सञ्जाता यस्य तं क्षुधायुक्तम्, द्विजातिवृद्धं विप्रस्थविरतरम्, वीच्य दृष्ट्वा, सरोरुहाक्षी कमलनयना, सुरमञ्जरी, प्रचुरादरेण महाविनयेन, तगोजनाय तं भोजयितुम्, सखीसमाज वयस्यावृन्दम्, समादिदेश समाज्ञातवती ॥११॥
तदनु यथाविधीति-तदनु तदनन्तरम्, यथाविधि विध्यनुसारेण, सहर्ष सानन्दम्, भुक्तवन्तं कृतभोजनम्, सखीजनैः सहचरीसमूहैः, अन्तिकं निकटम्, आनीतं प्रापितम्, एनं तं पूर्वोत्तवृद्धम्, अग्रासनं श्रेष्धासनम, अधिरोप्याधिष्टाप्य, भवान, कुतः कस्मात्स्थानात , आगतः समायातः, पुनर्भयः, कुन कस्मिन स्थाने, गमिष्यसि बजिप्यसि, इत्येवं प्रकारेण, मजुलवचनचातुर्या मनोहरवचोवैदग्ध्या जिता पराभूता पिकस्वरमाधुरी कोकिलालापमधुरिमा यया तथाभूता, सुरमञ्जरी, सकौतुकं कुतूहलसहितं यथा स्यात्तथा, पप्रच्छ पृच्छति स्म।
इति गिरमिति-स्थविरो वृद्धरूपधरो जीवन्धरः, इति पूर्वोक्तप्रकाराम, गिरं सुरमञ्जरीभारतीम्, कथञ्चन केनापि प्रकारेण, समवेत्य निश्चिन्य, शनैः शनैर्मन्द मन्दम्, एवं वक्ष्यमाणप्रकारेण, उवाच जगाद । हे सुरुचिराधरि ! हे शोभनदशनच्छदे ! हे मानिनि हे मानवति, एष जनः, पृष्टतः पश्चात्प्रदेशात् , आगतः सम्प्राप्तः, पुरतोऽग्रे च गमिष्यति बजिप्यति ॥१२॥
इति वचनमिति-इति पूर्वोक्तं, वचनं वाणीम्, निशम्य समाकर्ण्य, विशालतरहासेन सुविस्तृतहसितेन विशदानि धवलानि वदनानि वक्त्राणि येषां तथाभूतान् , पार्श्ववर्तिजनान् निकटस्थजनान् , अवलोक्य दृष्ट्वा, द्विजातिवृद्धो विप्रातिस्थविरः, 'भवत्यो यूयम्, मामकीनेन मदीयेन वार्धक्येन स्थविरत्वेन जनिता समुत्पन्ना या विपरीतता विपर्यस्तबुद्धिता ताम्, इतोत्थम्, किं केन कारणेन, हसन्ति हसथ', क्रमेण क्रमशः, भवतीनामपि युष्माकमपि, एषा विपरीतता, भविष्यति, इत्येवम्, अवादीत् जगाद ।
पुनः पप्रच्छेति-सा सुरमअरी, त्वया भवता, क्व कुत्र, गन्तव्यं यातव्यम्, इतीत्थम्, मोदेन हर्षेण, पुनर्भूयः, पप्रच्छ अनुयुङ्क्ते स्म, अयं वृद्धः, यत्र यस्मिन् स्थाने, कन्यापरिप्राप्तिः पर्तिवरालाभः, भवेदिति शेषः, तत्र तस्मिन् स्थाने, गन्तव्यम्, इतीत्यम्, अभाषत जगाद ॥१३॥
वयसा वपुषेति-एष जनः, वयसा दशया, वपुषा च शरीरेण च, वृद्धो जीर्णः, अस्ति, मनसा

Page #220

नवमो लम्भः
इदानीं भवतो यत्र वाञ्छावल्लयधिरोहति ।
तत्राशु गम्यतां भद्र द्विजवर्य महामते ॥१५॥ इति तस्या मन्दस्मितचन्द्रिकामेदुरवदनचन्दिरसुधासारायमाणवचोधारां 'साधु-साधु मुष्टक्तम्' इति प्रशंसमानः, करेण यष्टिमालम्व्य कृच्छादुत्थाय प्रस्खलन् , तदीयविकचविचकिलकुसुमकुलसुरभिलहंसतूलशयनाधिरोहाय प्रयतमानः, तत्र हस्तावलम्बनवशेन तन्निवारणपरं चेटीनिकरं निवारयन्त्या सुरमञ्जर्या सहर्षमनुमतः, स द्विजवृद्धः क्रमेण सुष्वाप । वृद्धं तं तरुणीविलासरसिकं वीक्ष्येव भासां पति
वृद्धः सन्चरमक्षमाधरगुहाकेलीगृहं प्राविशन् । वारुण्याः किलसंगमाय रसिकः स्काराङ्गरागाश्चितः
____कन्दर्पोऽपि शरासनं करतले चक्रे पृपत्कैः सह ।। १६ ।। तदनु सकलजनतादृष्टिरोधकरे तिमिरनिकरे विजम्भिते, तमालन्ति सकलतरवः, पिकजालन्ति विहंगमाः, नीलाचलन्ति भूमिधराः, भल्लूकन्ति निखिलवनमृगाः, कालिन्दीमनुकुर्वन्ति निम्नगाः, इति लोकस्य विभ्रमो वभूव । चेतसा, न, इति गिरापि वाण्यापि, मेदुरा मिलिता, तथा निवेदयन्तीति यावत्, सा कुमारी सुरमञ्जरी, स्वयम्, अभ्यवहृत्य भोजनं कृत्वा, पुनर्भूयः, आगत्य समेत्य, सादरं ससन्मानं यथा स्यात्तथा, बभाण जगाद ॥१४॥
इदानीमिति–इदानीमधुना, भवतः श्रीमतः, वाञ्छावल्ली इच्छालता, यत्र यस्मिन् स्थाने, अधिरोहति समधिरूढा भवति, हे महामते हे महाप्राज्ञ, द्विजवयं विप्रप्रधान, भद्र साधो, तत्र तस्मिन् स्थाने, आशु शीघ्रम्, गम्यताम् व्रज्यताम्, भवतेति शेपः ॥१५॥
इति तस्या इति तस्याः सुरमञ्जर्याः, इति पूर्वोक्तप्रकाराम, मन्दस्मितं मन्दहसितमेव चन्द्रिका ज्योत्स्ना तया मेदुरो मिलितो यो वदनचन्दिरो मुखचन्द्रमास्तस्य सुधासारायमाणा पीयूषसारवदाचरन्ती या वचोधारा वाणीसन्ततिस्ताम्, साधु साधु श्रेष्ठं श्रेष्ठम्, सुष्ठुक्तं शोभनं गदितम्, इतीत्थं प्रशंसमानः श्लाघमानः, करेण हस्तेन, यष्टिं लगुडिकाम्, आलम्व्य समाश्रित्य, कृच्छ्राद् दुःखात्, उत्थाय समुत्थितो भूत्वा, प्रस्खलन् प्रपतन् , हंसतूलस्य शयनं हंसतूलशयनं, विकचानि प्रस्फुटानि यानि विचकिलकुसुमकुलानि मृदुलदलपुष्प विशेषनिकुरम्बाणि तः सुरभिलं सुगन्धि, तदीयं सुरमञ्जरीसम्बन्धि विकचविचकिलकुसुमकुलसुरभिलं यद् हंसतूलशयनं तस्मिन्नधिरोहस्तस्मै, प्रयतमानः प्रयत्नं कुर्वाणः, तत तस्मिन् कार्ये, हस्तावलम्बनवशेन हस्ताश्रयनिघ्नत्वेन, तन्निवारणपरं तत्प्रतिषेधतत्परम्, चेटीनिकरं दासीसमूहम्, निवारयन्त्या निषेधयन्त्या, सुरमार्या, सहर्ष सप्रमोदम्, अनुमतः प्राप्तानुज्ञः, स पूर्वोक्तः, द्विजवरो विप्रोत्तमः, जीवन्धर इति यावत्, क्रमेण क्रमशः, सुप्वाप शिश्ये ।
वृद्धं तं तरुणीति-तं पूर्वोक्तम्, वृद्धं स्थविरम्, तरुणी विलासे युवतिसम्भोगे रसिकं सस्नेहम्, वीच्येव समवलोक्येव, वृद्धः परिणतः, भासां पतिः सूर्यः, वारुण्याः पश्चिमदिगगनायाः, संगमाय समुपभोगाय, रसिको रसयुक्तः, स्फारेण महताङ्गरागेण विलेपनेनाञ्चितः शोभितः सन्, चरमक्षमाधरस्यास्ताचलस्य गुहैव दर्येव केलीगृहं क्रीडाभवनम्, प्राविशत् प्रविवेश, किलेति सम्भावनायाम, कन्दपोऽपि कामोऽपि, पृषकैर्बाणैः, सह साकम्, शरासनं धनुः, करतले हस्ततले, चके कृतवान् , धरति स्मेति यावत् ॥१६॥
तदन्विति-तदनु तदनन्तरम्, सकलजनताया निखिलजनसमूहस्य दृष्टिरोधकरे दृगवरोधविधायके, तिमिरनिकरे ध्वान्तसमूह, विजृम्भिते वृद्धिङ्गते सति, सकलतरवो निखिलवृक्षाः तमालन्ति तापिच्छवृक्षा इवाचरन्ति, विहंगमाः शकुनयः पिकजालन्ति कोकिलकलापा इवाचरन्ति, भूमिधराः पर्वताः, नीलाचलन्ति अञ्जनगिरय इवाचरन्ति, निखिलवनमृगा अखिलविपिनजन्तवः, भल्लकन्ति ऋक्षा इवाचरन्ति, निम्नगाः सरितः, कालिन्दी यमुनाम्, अनुकुर्वन्ति विडम्बयन्ति, इतीत्थम्, लोकस्य जनस्य, विभ्रमः सन्देहः, बभूव ।

Page #221

१६४
जीवन्धर चम्पूकाव्ये
ततः पूर्वाचलप्रान्ते बभौ कुमुदवान्धवः । ध्वान्तसिन्धुरसंक्षोभ मृगेन्द्रः कुन्द निर्मलः ॥ १७ ॥ ततो वृद्धः सोऽयं भुवनमहितां गानपदवी
मतानीत्सानन्दं मधुरसनिष्यन्दभरिताम् । 'खगेशः कन्यायाः परिणयकलाकालकलितां
निशम्यायं जीवन्धर इति शशङ्के सुनयना ॥ १८ ॥
तदनु सा सुरमञ्जरी सहर्पमुत्थाय, अकूजत्काञ्चीकलापमगुञ्जन्मञ्जीरमचलितकरवलयं सखीजनान्पुरोधाय मन्दं मन्दं तदीयशयनोपकण्ठमासाद्य, प्रवयसः पुरतो वयस्याजनं विधाय स्वयमपि पश्चाद्भागमलङ्कुर्वन्ती, मालतीलतानां पृष्ठतो रत्नवल्लीव विराजमाना, चकोरनयना भुवनमोहनं गानं शुश्राव ।
तावत्समाप्य चतुरः कलगानलीलां द्राक्सामगीतमुदयुक्त स मञ्जु गातुम् । श्रुत्वा कुरङ्गनयनाः कुतुकेन पूर्वं
गीतं पठेति परितः परिवत्रुरेनम् ॥ १६ ॥ कुमारीं मम तोषाय भवत्यः कल्पयन्ति चेत् । गायते मधुरं गानमिति वाचमुवाच सः ॥
२० ॥
ततः पूर्वाचलप्रान्त इति—ततस्तदनन्तरम्, पूर्वाचलप्रान्ते पूर्वगिरिसमीपे ध्वान्तं तिमिरमेव सिन्धुरो गजस्तस्य संक्षोभाय वासाय मृगेन्द्रः सिंहः कुन्दनिर्मलो माध्यकुसुमावदातः कुमुदबान्धवो रजनीकरः, बभौ शुशुभे ॥ १७॥
ततो वृद्ध इति --- ततस्तदनन्तरम्, सोऽयं पूर्वोक्तः, वृद्धः स्थविरः, खगानामीद् खगेट् तस्य खगेशो विद्याधरेन्द्रस्य गरुडवेगस्य, कन्यायाः पतिंवराया गन्धर्वदत्ताया इति यावत्, परिणयकलाया विवाहोत्सवस्य काले समये कलितां कृताम् भुवनमहितां लोकप्रशंसिताम् मधुररसस्य निष्यन्देन द्रवेण भरितां पूर्णाम्, गानपदवीं संगीतपद्धतिम्, सानन्दं सप्रमोदं यथा स्यात्तथा, अतानीत् विस्तारयामास तां गानपदवीम् निशम्य समाकर्ण्य, अयमेष वृद्धः, जीवन्धरो गन्धोत्कटसूनुः, अस्तीति, सुनयना सुदृष्टिः सुरमञ्जरी, शशङ्के शङ्कितवती । शिखरिणीच्छन्दः ॥ १८ ॥
तदनु सा सुरमञ्जरीति — तदनु तदनन्तरम्, चकोरनयना जीवजीवलोचना, सासुरमन्जरी, सहर्षं सानन्दं यथा स्यात्तथा, उत्थाय समुत्थिता भूत्वा, अकूजन् शब्दमकुर्वाणः काञ्चीकलापो मेखलादाम यस्मिन् कर्मणि तत्, अगुञ्जत् शिञ्जानमकुर्वत् मञ्जीरं यस्मिन् कर्मणि तत्, अचलितः सुस्थिरः करवलयो हस्तकटको यस्मिन् कर्मणि तत् यथा स्यात्तथा, सखीजनान् वयस्याजनान्, पुरोधाय कृत्वा, मन्दं मन्दं यथा स्यात्तथा, तदीयशयनोपकण्ठं वृद्धशय्य समीपम् आसाद्य प्राप्य, प्रवयसो वृद्धस्य पुरतः पुरस्तात्, वयस्याजनं सखीसमूहम्, विधाय कृत्वा, स्वयमपि स्वतोऽपि पश्चाद्भागं पृष्टप्रदेशम्, अलङ्कुर्वन्ती शोभयन्ती, मालतीलतानां मल्लीबल्लीनाम्, पृष्ठतः पश्चात्, रत्नवल्लीव मणिवल्लरीव, विराजमाना शोभमाना, सती, भुवनमोहनं जगन्मोहनकारणम्, गानं संगीतम्, शुश्राव शृणोति स्म ।
तावत्समाप्येति - तावत् यावत्सुरमञ्जरीतच्छ्रय्यासमीपमाजगाम तावत्, चतुरो विदग्धः, स वृद्धः, कलगानकलां मधुरसङ्गीतवैदग्धीम्, समाप्य समाप्तां कृत्वा, द्राग् झटिति, मञ्जु मनोहरम्, सामगीतं सामरूपगानम्, गातुम्, उदयुङ्क्त उद्यतो बभूव, कुरङ्गनयना मृगलोचनाः श्रुत्वा निशम्य, पूर्वं प्राग्गीतम्, पठ निगद, इति ब्रुवाणा इति शेषः, एनम् जीवन्धरम्, कुतुकेन कुतूहलेन परिवव्रुः परितो वृण्वन्ति स्म । वसन्ततिलकावृत्तम् ॥ १६ ॥
कुमारीमिति — भवत्यो यूयम्, चेद्यदि, मम वृद्धस्य, सन्तोषाय तोषाय, कुमारों काञ्चित्पतिंवराम्, १ विद्याधरस्य । २ तदीयशयनसदनोपकण्ठं ब० ।

Page #222

नवमो लम्भः
तदनन्तरं तद्वचनं निशम्य हसन्तीषु सकलासु वामनयनासु यथायथं निवृत्य निद्रामुद्रां दधानासु, सा सुरमञ्जरी जीवन्धरस्मरणजनितसन्नापेनाक्रान्ततनुलता क्रमेण पल्लवशयनमधिशिश्ये ।
तदनु पूषणि पूर्वधराधरे विलसति प्रचुरारुणमण्डले। द्विजवरस्य समीपमुपागता मधुरवागवदत्सुरमञ्जरी ||२१|| शास्त्रेषु केषु भवतः कुशलत्वमार्य
सङ्गीतशास्त्रवदमन्दगुणाम्बुराशे । गाने मनोज्ञमधुरे भवतः समानो
लोकत्रये न हि विना खलु जीवकेन ॥२२॥ इति तस्या अनुयोगं द्विजवृद्धोऽप्येवमुत्तरयामासप्रज्ञासिमम सर्वशास्त्रनिकषप्रोल्लीढधाराधरो
दृप्यद्वादिमदाङ्कुरं न सहते नैर्मल्यनर्मालयः । किञ्चास्माभिरदृष्टपूर्वमिह यच्छास्त्रं तदेतज्जग
त्याकाशाम्बुजतुल्यमब्जवदने विम्बानुविम्बाधरि ॥ २३ ॥
कल्पयन्ति समर्थयन्ति, तर्हि, मधुरं मनोहरम्, गानं गीतम्, गायते निगद्यते, इत्येवम्, वाचं वाणीम्, स वृद्धः, उवाच जगाद ॥ २० ॥
तदनन्तरमिति-तदनन्तरं तदनु, तद्वचनं तद्वृद्धवाक्यम्, निशम्य श्रुन्चा, हसन्तीषु हासं कुर्वाणासु सकलासु निखिलासु, वामनयनासु सुन्दरलोचनासु, यथायथं यथाक्रमम्, निवृत्य प्रत्यावृत्य, निद्रामुद्रां स्वापाकृतिम्, दधानासु पृतवतीपु, सतीपु, सा पूर्वोक्ता, सुरमञ्जरी, जीवन्धरस्य सात्यन्धरेः स्मरणेन निध्यानेन जनितः समुत्पन्नो यः सन्तापः खेदस्तेन, आक्रान्ता व्याप्ता तनुलताशरीरवल्लरी यस्यास्तथाभूता सती, क्रमेण क्रमशः पल्लवशयनं किसलयशय्याम्, अधिशिश्ये शयनञ्चकार ।
तदनु पूषणीति-तदनु तदनन्तरम्, प्रचुरमत्यन्तमरुणं रक्तं मण्डलं विम्बं यस्य तस्मिन् , पूषणि सूर्ये, पूर्वधराधरे उदयशैले, विलसति दीप्यमाने सति, द्विजवरस्य विप्रोत्तमस्य, समीपमभ्यर्णम्, उपगता प्राप्ता, मधुरवाग मिष्टभापिणी, सुरमञ्जरी, अवदत् जगाद ॥ २१ ॥
शास्त्रेषु केष्विति-हे आर्य हे पूज्य ! अमन्दानां श्रेष्ठानां गुणानां दयादाक्षिण्यादीनामम्बुराशिः सागरस्तत्सम्बुद्धौ हे अमन्दगुणाम्बुराशे ! संगीतशास्त्रवद् गन्धर्वागम इव, भवतस्तव, केषु किन्नामधेयेषु, शास्त्रेषु सिद्धान्तेषु, कुशलवं नैपुण्यम्, अस्तीति शेषः । मनोज्ञमधुरेऽतिप्रिये, गाने सङ्गगते, विषयेऽर्थे सप्तमी, खलु निश्चयेन, जीवकेन जीवन्धरेण विना, भवतस्तव, समानस्तुल्यः, लोकत्रये जगत्त्रये, नहि न वै विद्यते इति शेषः । वसन्ततिलकावृत्तम् ॥ २२ ॥
___ इतीत्थम्-तस्याः सुरमञ्जर्याः, अनुयोगं प्रश्नम्, द्विजवृद्धोऽपि ब्राह्मणस्थविरोऽपि, एवं वक्ष्यमाणप्रकारेण, उत्तरयामास समादधे ।
प्रज्ञासिरिति--हे अब्जवदने हे कमलमुखि ! हे विम्बानुविम्बाधरि विम्बफलतुलितरदनच्छदे ! सर्वशास्त्राण्येव निखिलागमा एव निकपाः शाणास्तेपु प्रोल्लाढाः प्राप्तकपणा या धारास्तीच्णाग्रभागास्तासां धरो धारकः, नैर्मल्यस्य स्वच्छताया नर्मालयः केलिभवनम्, मम वृद्धस्य, प्रज्ञासिर्बुद्धिकृपाणः दृप्यद्वादिनामहङ्कारिवादिनाम् मदारं गर्वप्ररोहम्, न सहते न तितिक्षति, सद्य एवं प्रवादिनां गर्वमपहरतीति यावत् । किञ्च अन्यच्च, इह लोके, यच्छास्त्रं यः सिद्धान्तः, अस्माभिः, पूर्वं न दृष्टमित्यदृष्टपूर्वम् अनवलोकितपूर्वम्, भवेदिति शेपः, तदेतच्छास्त्रम्, जगति भुवने, आकाशाम्बुजतुल्यं गगनारविन्दसदृशम्, अस्तीति शेषः । अखिलागमेषु मम प्रावीण्यमस्तीति भावः ॥ २३ ॥
१ भवतां व०।

Page #223

१६६
जीवन्धरचस्पूकाव्ये इति तद्वाणी निशम्य कौतुककोरकितान्तरङ्गा सा सुरमञ्जरी, 'निखिलनयनोत्पलानन्दसन्दायकमुखचन्दिरो जीवन्धरः पूर्वं धैर्येण सह मदीयमानसमपहृत्य निर्गतः कापि न ज्ञायते, तत्प्राप्तिर्मम कथं भविष्यति' इति पृच्छाञ्चक्र ।
इति वाचमसौ श्रुत्वा ज्ञणं तूष्णीमवस्थितः ।
द्विजातिवृद्धो मधुरमुवाच वदतां वरः ॥२४॥
अयि पयोजनयने, बाह्योद्यानविराजमानस्य कामदेवस्य पूजया प्रसन्नस्य कृपाकटाक्षः साक्षात्कृतो जीवन्धरस्तव मनोरथलतामङ्कुरयिष्यति ।
विचिकित्सा विशालाक्षि नात्र कार्या निरङ्कशा । कामकोष्टस्य गमने त्वरैव तनुमध्यमे ॥२५॥ तदनु हृदि विदित्वा कामिताथे करस्थं
कमलविमलनेत्री संगता सा सखीभिः । सपदि मधुरशिञ्जन्म मञ्जीरपादा
मणिमयमधिरूढा याप्ययानं प्रतस्थे ॥२६॥ ततश्च चकितसारङ्गविलोचना सा सुरमञ्जरी द्विजवृद्धं पुरोधाय कामालयमेत्य वामालकाभिरालीभिः समानीतसुरभिकुसुमादिभिस्तत्पूजां निवर्तयामास ।।
इति तद्वाणीमिति-इति पूर्वोक्तप्रकाराम, तद्वाणी वृद्धगिरम्, निशम्य श्रुत्वा, कौतुकेन स्वेप्सितपृच्छाजन्यकुतूहलेन कोरकितं कुड्मलितं व्याप्तमन्तरङ्गं मनो यस्यास्तथाभूता, सा सुरमञ्जरी, निखिलानां सकलजनानां नयनोत्पलेभ्यो नेत्रकुवलयेभ्य आनन्दसन्दायको हर्षोत्पादको मुखचन्दिरो वदनचन्द्रो यस्य तथाभूतः, जीवन्धरो गन्धोत्कटसुतः, पूर्वं प्राक्, धैर्येण धीरत्वेन, सह साकम्, मदीयमानसं मञ्चित्तम्, अपहृत्य चोरयित्वा, क्वापि कुत्रापि, निर्गतः प्रयातः, इति न ज्ञायते बुध्यते, तत्प्राप्तिस्तदुपलब्धिः, मम, कथं केन प्रकारेण, भविष्यति, इत्येवम्, पृच्छाञ्चक्र पृच्छति स्म ।
इति वाचमिति-इति पूर्वोक्ताम्, वाचं वाणीम्, श्रुत्वा निशम्य, क्षणमल्पकालपर्यन्तम् तूष्णीमवस्थितो निःशब्दं विद्यमानः, वदतां वक्तणाम्, वरः श्रेष्ठः, द्विजातिवृद्धो ब्राह्मणातिस्थविरः, असौ, मधुरं मनोहरं यथा स्यात्तथा, उवाच जगाद ॥ २४ ॥
अयि पयोजनयने इति-हे पयोजनयने हे कमललोचने, बाह्योद्यान विराजमानस्य बाह्योपवनविशोभमानस्य, पूजया सपर्यया, प्रसन्नस्य प्रसन्नचेतसः, कामदेवस्य मदनस्य, कृपाकटाक्षेर्दयापाङ्गः, साक्षात्कृतः प्रत्यचं निरीक्षितः, जीवन्धरो गन्धोत्कटसूनुः, तव भवत्याः, मनोरथलतामीप्सितवल्लरीम्, अङ्कुरयिष्यति समुत्पादयिष्यति ॥
विचिकित्सेति-हे विशालाक्षि हे दीर्घलो बने ! अत्र कार्ये, निरङ्कुशा स्वच्छन्दा, विचिकित्सा संशयः, न कार्या न विधातव्या, हे तनुमध्यमे हे कृशावलग्ने, कामकोष्ठस्य मदनागारस्य, गमनेऽभियाने, त्वरैव शीघ्रतैव साधीयसी विद्यत इति शेषः ॥ २५॥
तदनु हृदीति-तदनु तदनन्तरम्, कमलविमलनेत्री नीरजनिर्मलनयना, सा सुरमञ्जरी, हृदि स्वकीयचेतसि, कामितार्थमभिलषितपदार्थम्, करस्थं हस्तस्थितम्, विदित्वा ज्ञावा, सखीभिः सहचरीभिः, संगता संयुता, मधुरं मनोहरं यथा स्यात्तथा शिक्षन्ति शब्दं कुर्वाणानि मञ्जीराणि तुलाकोटयो ययोस्तथाभूतौ पादौ चरणौ यस्याः सा, मणिमयं रत्नमयम्, याप्ययानं शिविकाम्, अधिरूढाधिष्ठिता, सती प्रतस्थे प्रययौ । मालिनीच्छन्दः ॥ २६॥
ततश्चेति-ततश्च तत्पश्चाच्च, चकितसारङ्गस्य भीतकुरङ्गस्येव विलोचने नयने यस्यास्तथाभूता । सा पूर्वोक्ता, सुरमञ्जरी, द्विजवृद्ध विप्रप्रवयसम्, पुरोधायाप्रेकृत्वा, कामालयं मदनमन्दिरम्, एत्य प्राप्य, वामा मनोहरा अलकाश्र्णकुन्तला यासां ताभिः, आलीभिः सखीभिः, समानीता आलम्भिता ये सुरभिकुसुमादयः सुगन्धिपुष्पप्रभृतयस्तैः, तत्पूजां कामार्चाम, निर्वतयामास चकार ।

Page #224

नवमो लम्भः
रहसि कुसुमवाणं प्रार्थयामास तन्वी
मुकुलितकरपद्मा त्वं तथा कल्पयेति । मलयजरसलिले मौक्तिकस्फारहारे
१६७
मदुरसि कुचभागे जीवकोऽसौ यथा स्यात् ॥ २७ ॥
इति प्रार्थनामनुसरन्तीं क्वचिदन्तर्हितस्य बुद्धिषेणस्य 'लब्धो वरः' इति वाणीमेणाक्षी कामदेवस्य कृपासारविलसितव चोधारां मत्वा, प्रमोदमेदुरमानसा, किश्चित्कन्धरां विनिवृत्य, पुरतो विराजमानम्, वहिरागतमिव साक्षात्कामदेवम्, जङ्गममिव कनकगिरिशृङ्गम्, सञ्चरन्तमिव नयनानन्दम्, साङ्गमिव शृङ्गाररसम्, साकारमिवाद्भुतरसप्रकारम्, सरूपधेयमिव निजभागधेयम्, लक्ष्मीविश्रान्त्यर्थमाकलित हैमशिलातलायमानललाटफलकम्, विशालविवृद्धिरोधाय वद्धसेतुवदायतनासावंशम्, श्रुताङ्गालीलाडोलायमानमणिकुण्डलमण्डितश्रवणयुगलं लक्ष्मीविहारधारागृहशङ्कावदान्यमुक्ताहारकान्तिस्वच्छ जलशोभितवक्षःस्थलं रम्भातहसम्भावनासम्पादकसुवृत्तोरुयुगलं कोकनदमदहरपद पल्लवं कुरुवीरं विलोकयामास ।
तवां रोमाञ्चकम्पौ नयनकलयोः संमदाश्रुप्रवासं वन्दौ मन्दहासं घनजघनतटे वार्मतोयप्रचारम् । चित्ते ह्रीभीतिमोदाद्भुतरसमयतां मारसंतापमङ्गे
सेयं सारङ्गनेवी कुरुकलभमिमं वीक्ष्य तूर्णं बभार ||२८||
रहसीति - रहसि बिजने, तन्वी कृशाङ्गी, सासुरमञ्जरी, मुकुलितकरपद्मा कुङ्मलित हस्तारविन्दा सती कुसुमवाणं मदनम्, त्वं मदनः, तथा तेन प्रकारेण, कल्पय कुरु यथा येन प्रकारेण, असौ प्रसिद्धः, जीवको जीवन्धरः, मलयजरसलिले चन्दनलिप्ते, मौक्तिकस्फारहारे मुक्तामय विशालहारे, मद्दुरसि सदीयवक्षसि, कुचभागे स्तनप्रदेशे, स्याद्भवेत्, इति, प्रार्थयामास ययाचे । मालिनीच्छन्दः ॥२७॥
इति प्रार्थनामिति - इति पूर्वोक्तप्रकाराम, प्रार्थनां याञ्चाम्, अनुसरन्तीमनुगच्छन्तीम्, क्वचित्क्वापि, अन्तर्हितस्य तिरोहितस्य, बुद्धिषेणस्य तन्नाममित्रस्य, वरो जीवन्धरः, लब्धः प्राप्तः, इत्येवम्, वाणीं भारतीम्, कामदेवस्य कन्दर्पस्य, कृपासारेण दयासारेण विलसिता शोभिता या वचोधारा वचनपक्तिस्ताम्, मत्वा ज्ञात्वा प्रमोदेन प्रहर्षेण मेदुरं व्याप्तं मानसं चित्तं यस्याः सा, एणाक्षी मृगलोचना, सुरमञ्जरी, कन्धरां ग्रीवाम्, किच्चिन्मनाक्, विनिवृत्य वक्रीकृत्य, पुरतोऽग्रे, विराजमानं शोभमानम्, बहिरागतं बहिः प्राप्तम्, साक्षात् स्वयम्, कामदेवमिव प्रद्युम्नमित्र, जङ्गमं गतियुक्तम्, कनकगिरिश्टङ्गमित्र सुमेरुशिखरमिव, सञ्चरन्तं प्रचलन्तम्, नयनानन्दमिव चक्षुः प्रमोदमिव, साङ्गं सशरीरम् शृङ्गाररसमिव प्रथमरसमिव, साकारं सविग्रहम्, अद्भुतरसप्रकार मित्र विस्मयरस संस्थानमिव, सरूपधेयं रूपसहितम्, निजभागधेयमिव स्वकीयभाग्यमिव, लक्ष्मीविश्रान्त्यर्थं कमलाविश्रमाय, आकलितं घृतं हैमशिलातलायमानं सुवर्णशिलासदृशं ललाटफलकं निटिलतटं येन तम्, विशाला प्रभूता या विवृद्धिस्तस्या रोधाय निवारणाय, बडो रचितो यः सेतुः पुलिनं तद्वत्, आयतो दीर्घो नासावंशो यस्य तम् श्रुताङ्गायाः सरस्वत्याः लीलाडोलायमानाभ्यां क्रीडान्दोलिकावदाचरद्द्भ्यां मणिकुण्डलाभ्यां रत्नमयकर्णालङ्काराभ्यां मण्डितं शोभितं श्रवणयुगलं कर्णयुगं यस्य तम्, लक्ष्म्याः श्रिया विहारधारागृहस्य क्रीडाधारामन्दिरस्य शङ्कायां संदेहे वदान्य उदारो यो मुक्ताहारो मौक्तिकयष्टिस्तस्य कान्तिर्दीप्तिरेव स्वच्छं निर्मलं यज्जलं सलिलं तेन शोभितं समुद्भासितं वक्षःस्थलमुरःस्थलं यस्य तमू, रम्भात रुसम्भावनायाः कदलीपादपोत्प्रेक्षायाः सम्पादकं विधायकं सुवृत्तोरुयुगलं वर्तुलस्थूलसक्थियुगं यस्य तम्, कोकनदस्य रक्तकमलस्य मदहरौ गर्वापहारकौ पदपल्लवौ चरणकिसलयौ यस्य तम्, कुरुवीरं जीवन्धरम्, विलोकयामास अद्राक्षीत् ।
तवां रोमाञ्चकम्पाविति — सारङ्गस्येव नेत्रे यस्यास्तथाभूता मृगलोचना, इयं सा सुरमञ्जरी,
१ श्रुताङ्गानां व० ।

Page #225

जीवन्धरचम्पूकाव्ये तदनु पार्श्वतो वृद्धमसमीक्ष्य निरर्गलबीलतरलनयनां नमितवदनां जोवन्धरस्तत्क्षणमालिङ्गय, कपोले परिचुम्ब्य, निजाङ्कमारोप्य, चाटुवचनपरिपाटीभिश्चूर्णवासादिकथाभिश्च प्रीतेः परां काष्ठां प्रापयामास।
विकचकुसुमतल्पे वृद्धरूपः शयानः
कुरु पदयुगलीसंवाहमित्यब्रवीत्ताम् । हृदि विलसितरागां तां तथा कुर्वती द्राक्
सहचरकुलमेतं वीक्ष्य तुष्टाव हृष्टम् ॥ २६ ॥ ततश्चतुरन्तयानमारुह्य सखीभिः सह निजमन्दिरान्तरं प्रविष्टायां सुरमञ्जर्यां वयस्याजनमुखविदितवृत्तान्तौ मातापितरौ सुमतिकुबेरदत्तनामधेयौ तत्क्षणकन्दलितानन्दमन्थरौ विवाहमङ्गलं विस्तारयितुमारभेताम् ।
ततः कुबेरदत्तेन मुहूर्ते शुभसंगते । विश्राणितां वरश्रेणी करे जग्राह कौरवः ॥३०॥
इमं पूर्वोक्तम्, कुरुकलभं जीवन्धरम्, वीचय विलोक्य, तूर्णं क्षिप्रम्, तन्वां शरीरे रोमाञ्चश्व कम्पश्चेति रोमाञ्चकम्पो पुलकवेपथू, नयनकमलयोनॆत्रारबिन्दयोः, संमदाश्रुप्रवाहं हर्षाश्रुपूरम्, वक्त्रेन्दो मुखचन्द्रमसि, मन्दहासं मनाम्हसितम्, धनजघनतटे स्थूलनितम्बग्रान्ते, धार्मतोयप्रचारं स्वेदजलसंचारम्, चित्ते मनसि, हीर्लज्जा भीतिर्भयं मोदो हर्षः अद्भुतं विस्मयः, एत एव रसास्तन्मयतां तद्रूपताम्, अङ्गे देहे, मारसन्तापं मदनदाहम्, च, बभार दधार । स्रग्धराच्छन्दः ॥२८॥
तदन्विति तदनु तदनन्तरम्, पार्श्वतः समीपे, वृद्धं द्विजस्थविरम्, असमीच्यानवलोक्य, निरर्गलेन निष्प्रतिबन्धेन बोलेन लज्जया तरले चपले नयने यस्यास्ताम्, ब्रीडब्रीलादिशब्दयोयथेच्छं प्रयुज्यन्ते । तथाहि 'गण्डुषगर्जभुजजागरहारकीलज्वालाझटारभसवर्तकगर्द्धशृङ्गाः। ब्रीडादयश्च वरटश्च वराटकश्च उत्कण्ठबाणकरकाश्च समावयाच' । इति स्त्रीपुंलिङ्ग कथने रभसः। नमितवदनां नम्रवक्त्राम्, तां सुरमञ्जरीम्, जीवन्धरः, तत्क्षणं तत्कालम्, आलिङ्गय समाश्लिष्य, कपोले गण्डे, परिचुम्ब्य परितश्चुम्बनं विधाय, निजाकं स्वकीयोत्सङ्गम्, आरोप्याधिष्टाप्य, चाटुवचनपरिपाटीभिः प्रियवाक्परम्पराभिः, चूर्णवासादिकथाभिश्च चतुर्थलम्बवर्णितचूर्णामोदादिचर्चाभिश्व, प्रीतेः प्रेम्णः, परामन्तिमाम्, काष्टामवधिम्, प्रापयामास लम्भयामास ।
विकचकुसुमतल्प इति-विकचकुसुमानां प्रस्फुटितपुष्पाणां तल्पे शयने, शयानः शयनं कुर्वाणः, वृद्धरूपः स्थविरवेषः, जीवन्धरः, पदयुगलीसंवाहं चरणयुगसंमर्दनम्, कुरु विधेहि, इति, तां सुरमञ्जरीम्, अब्रवीत् जगाद । अथ च, हृदि चेतसि, विलसितरागां प्रकटितप्रीतिम्, तथा तादृशाम्, द्राक् सत्वरम्, कुर्वती विदधतीम्, तां सुरमञ्जरीम्, वीच्य विलोक्य, सहचरकुलं मित्रसमूहः, हृष्टं प्रहर्षोपेतं सत्, एतं स्वामिनम्, तुष्टाव स्तौति स्म । मालिनीच्छन्दः ॥२६॥
ततश्चन्तुरन्तयानमिति-ततस्तदनन्तरम्, सुरमार्याम्, चतुरन्तयानं शिविकावाहनम्, आरुह्य समधिष्ठाय, सखीभिरालोभिः, सह सार्धम्, निजमन्दिरान्तरं स्वकीयभवनाभ्यन्तरम्, प्रविष्टायां कृतप्रवेशायां सन्याम्, वयस्याजनमुखादालीजनवदनाद्विदितो ज्ञातो वृत्तान्तः समाचारो याभ्यां तौ सुमतिकुबेरदत्तनामधेयौ, मातापितरौ, 'आनऋतो द्वन्द्वे' इति पूर्वपदस्यानङ्, तत्क्षणकन्दलितानन्दमन्थरौ तत्कालाश्तप्रमोदभारौ, सन्तो, विवाहमङ्गलं परिणयोत्सवम्, विस्तरयितुं प्रपञ्चयितुम्, आरभेताम् प्रक्रमं चक्रतुः ।
ततः कुबेरदत्तेनेति-ततस्तदनन्तरम्, कौरवो जीवन्धरः, शुभसंगते कल्याणप्रदे, मुहूर्ते समये, कुबेरदत्तेन एतन्नाम्ना वैश्यपतिना, विश्राणितां प्रदत्ताम्, वरश्रोणी श्रेष्ठनितम्बाम्, तां सुरमञ्जरीमिति यावत्, करे पाणी, जग्राह स्वीकृतवान् , परिणिनायेति यावत् ॥३०॥

Page #226

नवमो लम्भः
बालां शम्बरशत्रुशास्त्रपदवीशाला रसाम्भोनिधे
ला लाव्यतमोल्लसदगुगमगीशीला मगलीगतिम् । नीलाम्भोम्हलोचनां शशिल सत्कालां सुमुक्तावली
मालां तां रमयन्नयं स्मितमुधालीलापदं प्राप सः ॥३१|| इति महाकविहरिचन्द्रविरचिते श्रीमति जीवन्धर चम्पृकाव्य
सुरम जरीलम्भो नाम नवमा लम्भः ।
बालामिति-पदव्यां मार्गे विद्यमाना शाला भवनं पदवीशाला, शम्बरशत्रुशास्त्रस्य कामशास्त्रस्य पदीशाला ताम्, रस एवाम्भोनिधिस्तस्य स्नेहमागरस्य, वेलां तीरभूमिम्, श्लाव्यतममतिशयेन प्रशंसनीयमुल्लसच्छोभमानं गुणमणीशीलं श्रेष्ठगुणमयनिसगों यस्यास्ताम्, मरालीगति हंसगमनाम्, नीलाम्भोरुहलोचना नीलोत्पलनयनाम्, शशीव चन्द्र इव लसच्छोभमानः फालो भालो यस्यारताम्, सुष्टु मुक्तावलीमाला यस्यास्ताम्, तां पूर्वोक्ताम्, बालां सुरमञ्जरीम्, रमयन् क्रीडयन् , उपभुञ्जान इति यादत , सोऽयं जीवन्धरः, स्मितसुधाया मन्दहसितपीयूपस्य लीलापदं क्रीडास्थानम्, प्राप लेभे ॥३॥ _ इति महाकविहरिचन्द्रविरचिते श्रीमति 'कौमुदी' व्याख्याधरे जीवन्धरचम्पूकाव्ये
सुरमञ्जरीलम्भो नाम नवमो लम्भः ।
.
COM
an
-
:...
....
--
..
"
-
-
.
-
.
.
-
-

Page #227

दशमो लम्भः ततः कुरुकुमारः सुरमञ्जरीवदनात्कथञ्चिदुदञ्चितानुमतिः, तत्सदनान्निर्गत्य सकलसहचरनिकरपरिमेदुरपार्श्वभागः स्वकीयनिकाय्यमासाद्य, पित्रोर्ने त्राणि पीयूषाञ्जनैरिव रञ्जयामास ।
नतं पादाम्भोजे नयनसुभगं वीक्ष्य तनुज
परिष्वज्य प्रेम्णा शिरसि पुनरावाय च मुहुः । दशा पायं पायं तनयवदनाम्भोरुहसुधां
श्रवोभ्यां वाङ्माध्वीं सुखममितमातेनतुरिमौ ॥ १॥ वाचामभूमिं मुदमाससाद गन्धर्वदत्ता तमिमं समीक्ष्य । उपागतं गेहमुदारसत्त्वमुवाच चैवं कमलायताक्षी ।। २॥
आर्यपुत्र, सा खलु गुणमाला भवदीयविरहाशुशुक्षणिकृशिततनुलता, क्षणे क्षणे ताम्यति मुह्यति मूर्च्छति च; अतस्तामम्भोरुहाक्षी प्रथमतः सम्भाव्यात्रागन्तुमर्हसीति ।
विवेश गुणमालायास्ततो गेहं कुरूद्वहः ।
एकान्ते तां विलोक्यायमालिलिङ्ग च संगतः ॥ ३॥ आर्यपुत्र मन्निमित्तं खल्वेतावद्दुखमनुभूतवानस्यतो मन्दभाग्यां मां मा संस्पृशेति सविषादमुक्तो
तत इति-ततस्तदनन्तरम्, कुरुकुमारो जीवन्धरः, सुरमञ्जरीवदनान्नवोढावक्त्रात् , कथञ्चित्केनापि प्रकारेण, उदञ्चिता प्राप्तानुमतिराज्ञा येन स तथाभूतः सन् , तस्याः सुरमञ्जर्याः सदनाद्भवनात्, निर्गत्य निःसृत्य, सकलसहचरनिकरण निखिलमित्रमण्डलेन परिमेदुरो मिलितः पार्श्वभागः समीपप्रदेशो यस्य तथाभूतः सन् , स्वकीयनिकाय्यं निजनिकेतनम्, आसाद्य प्राप्य, पित्रोर्मातापित्रोः नेत्राणि नयनानि, पीयूषाञ्जनैरिव सुधाञ्जनैरिव, रञ्जयामास रञ्जयति स्म रागयुक्तानि चकारेति भावः ।
नतं पादाम्भोज इति-अयञ्च इयञ्चेतीमौ मातापितरो, पादाम्भोजे चरणकमले, नतं नम्रम्, नयनसुभगं नेत्रप्रियम्, तनुज पुत्रम्, वीक्ष्य समवलोक्य, प्रेरणा प्रीत्या, परिष्वज्य समालिङ्गय, पुनरनन्तरम्, मुहुर्भूयोभूयः, शिरसि मूर्ध्नि, आघ्राय च घ्राणविषयीकृत्य च, तनयवदनाभ्मोरुहसुधां पुत्रमुखकमलपीयूषम्, दृशा दृष्ट्या, वाङ्माध्वीं वचनमधु, श्रवोभ्यां श्रवणाभ्याम्, पायं पायं पीत्वा पीत्वा, अमितमपरिमितम्, सुखं शर्म, आनेनतुर्विस्तारयामासतुः। शिखरिणीच्छन्दः ॥१॥
वाचामभूमिमिति-कमले इवायते अक्षिणी यस्याः सा, गन्धर्वदत्ता खचरेन्द्रपुत्री, गेहं गृहम्, उपागतं प्राप्तम्, उदारसत्त्वमुत्कृष्टबलयुक्तम्, तमिमं प्रसिद्धम्, जीवन्धरम्, समीच्य दृष्ट्वा, वाचां वचनानाम्, अभूमिमपानम् , मुदमानन्दम्, आससाद प्राप, एवं वक्ष्यमाणप्रकारेण, उवाच च जगाद च ॥ २ ॥
- खलु निश्चयेन, सा प्रसिद्धा, गुणमाला भवद्वल्लभा, भवदीयविरहाशुशुक्षणिना वद्विरहानलेन कृशिता क्षीणा तनुलता शरीरवल्लरी यस्यास्तथाभूता सती, क्षणे क्षणे प्रतिसमयम्, ताम्यति दुःखीभवति, मुह्यति मोहं करोति, मूर्च्छति च मूर्छा प्राप्नोति च । अतः कारणत् , तां प्रसिद्धां, अम्भोरुहाक्षी कमललोचनाम्, प्रथमतः पूर्वम्, सम्भाव्य सन्तोष्य, अत्रेह, आगन्तुम् अर्हसीति योग्योऽसीति ।
विवेशति-ततस्तदनन्तरम्, कुरूद्वहः सत्यन्धरसुतः, गुणमालाया द्वितीयपत्न्याः , गेहं भवनम्, विवेश प्रविशति स्म, एकान्ते रहसि, तां गुणमालाम्, विलोक्य दृष्ट्वा, अयं संगतः सप्राप्तः सन् , आलिलिङ्ग च समाश्लेषणं चकार च ॥३॥
आर्यपुत्र मन्निमित्तमिति-हे आर्यपुत्र हे हृदयवल्लभ, मन्निमित्तं मत्कारणम्, खलु निश्चयेन, एतावत् इयत्परिमाणम्, दुःखमशर्म, अनुभूतवानसि समनुबभूविथ, अतोऽस्मात्कारणात् , मन्दभाग्यामल्ष

Page #228

दशमो लम्भः जीवन्धरः, तरुणि तरुणारुणकिरणविकसदम्बुजवदने भवदीयपूर्वकृतसुकृतप्रभावेनैवैतादृशः संवृत्तोऽन्यथा पुनर्वहुतरदुःखमनुभवेयमिति तां समाश्वास्य, क्रमेण गन्धर्वदत्तानिलयं निजालयं चागत्य तत्र मन्त्रविदामग्रणीर्गन्धोकटेन साकं मन्त्रयित्वा, वयस्यवलयविलसितपार्श्वभागो मनोजवगन्धर्ववन्धनेन स्यन्दनेन कामनीयकसीमाकोशं विदेहदेशमशिश्रियत् । . धरणीतिलकाख्यया प्रतीतां नगरी तत्र जगाम कौरवः ।
अधितिष्ठति यां स्वमातुलः स पतिगोविन्दमहीपचन्द्रमाः ॥ ४ ॥
तावद्विदितोदन्तेन गोविन्दमहीकान्तेन प्रशासितपुरुषपरिष्कृतासु विकीर्णविमलकुसुमकुलसौगन्ध्यसमाहूतपुष्पन्धयझङ्कारमेदुरविविधवाद्यरवमुखरासु दिक्षापरवशपौरजनसंमर्दनिवारणपरराजचरकरचपलकनकवेत्रलताकान्तिवालातपशीलासु हाग्रनिबद्धपताकापटवितानछत्रचामरादिभिर्निवारितदिनकरकरजालासु प्रतोलीषु संक्रीडद्भिः शताङ्गैः प्रविशमानः वेलातीतविलोकनकुतूहलचन्द्रशालासंमिलितलोलाक्षीजनकटाक्षखेलाकलितनीलोत्पलमालामादधानास्ते जीवन्धरपुरःसराः कुमाराः क्रमेण राजमन्दिरमाविविशुः । तत्र च ।
सुकृताम्, मां गुणमालाम्, मा संस्पृश नो स्पृष्टां कुरु, इति, सविषादं सखेदं यथा स्यात्तथा, उक्तो निवेदितः, जीवन्धरो जीवकः, तरुणारुणस्य मध्याह्नसूर्यस्य किरणमयूखैविकसत्प्रस्फुरद् यदम्बुजं कमलं तद्वदनं मुखं यस्यास्तत्सम्बुद्धौ हे तरुणारुणकिरणविकसदम्बुजवदने, तरुणि युवति, भवदीयं त्वदीयं यत्पूर्वकृतसुकृतं पुराविहितपुण्यं तस्य प्रभावेणैव माहात्म्येनैव, एतादृश ईदृक्प्रकारः, संवृत्तो भूतः, अन्यथा इतरथा, पुनर्भूयः, बहुतरदुःखं विपुलासातम्, अनुभवेयम्, इतीत्थम्, तां गुणमालाम्, समाश्वास्य सम्बोध्य, क्रमेण क्रमशः, गन्धर्वदत्तानिलयं खेचरसुतासदनम्, निजालयं स्वभवनञ्च, आगत्य समेन्य, तत्र स्वभवने, मन्त्रविदां मन्त्रज्ञानाम्, अग्रणीः प्रधानः, सः, गन्धोत्कटेन वैश्येशेन, साकं सार्धम्, मन्त्रयित्वा विमर्श कृत्वा, वयस्यवलयेन मित्रसमूहेन विलसितः शोभितः पार्श्वभागो यस्य तथाभूतः सन् , मनोजवस्य मानसरयस्य गन्धर्वस्य हयस्य बन्धनं नहनं यस्य तेन, स्यन्दनेन रथेन, कामनीयकसीमायाः सौन्दर्यावधेः कोशो निधानं तम्, विदेहदेशं विदेहजनपदम् । अशिश्रियत् यति स्म, तत्र जगामेति भावः ।
धरणीतिलकाख्ययेति-कौरवो जीवन्धरः, तत्र विदेहदेशे, धरणीतिलकाख्यया धरणातिलकेति नाम्ना, प्रतीतां प्रसिद्धाम, तां नगरी पुरीम्, जगाम वव्राज, याम्, स्वमातुलः स्वकीयमामः, सः प्रसिद्धः, पतिश्चासौ गोविन्दमहीपचन्द्रमाश्चेति पतिगोविन्दमहीपचन्द्रमाः स्वामिगोविन्दराजश्रेष्ठः, अधितिष्ठति समधिवसति ॥४॥
तावदिति–तावत् तावत्कालपर्यन्तम्, विदितोदन्तेन ज्ञातसमाचारेण, गोविन्दमहीकान्तेन गोविन्दराजेन, प्रशासिता आज्ञापिता ये पुरुषास्तः परिष्कृताः सहितास्तासु, विक्राणानि यत्र तत्र प्रक्षिप्तानि यानि विकचविमलकुसुमकुलानि प्रस्फुटितनिर्मलप्रसूनसमूहास्तेषां सौगन्ध्येन सौरभ्येण समाहूता आकारिता ये पुष्पन्धया भ्रमरास्तेषां झङ्कारेण गुञ्जनशब्देन मेदुरा मिलिता ये विविधवाद्यरवा नैकविधवादित्रशब्दास्तैर्मुखराः शब्दायमानास्तासु, इष्टुमिच्छा दिदृक्षा तस्याः परवशा आयत्ता ये पौरजना नागरिकनरास्तेषां संमर्दस्य संघातस्य निवारणे निराकरणे परा लीना ये राजचरा नृपतिदूतास्तेषां करैस्तैश्चपलाश्चञ्चला या कनकवेत्रलताः सुवर्णवेत्रवल्लयस्तासां कान्तिभिर्दीप्तिभिर्बालातपशीलासु प्रातःकालिकलोहितधर्मयुक्तासु, हाग्रेषु भवनाग्रभागेषु निबद्धा निस्यूता याः पताका वैजयन्त्यस्तासां पटा वस्त्राणांति हाग्रनिबद्धपताकापटाः, ते च वितानानि चोल्लोचाश्च छत्राणि चातपवारणानि च चामराणि च प्रकीर्णकानि चेति द्वन्द्वस्तान्यादौ येषां तैः, निवारितं दूरीकृतं दिनकरकरजालं मार्तण्डमरीचिमण्डलं यासु तासु, प्रतोलीषु रथ्यासु, संक्रीडनिश्चलभिः, शताङ्ग रथैः, प्रविशमानाः प्रवेशं कुर्वाणाः, विलोकनस्य कुतूहलमिति विलोकनकुतूहलं दर्शनकौतुकम्, वेलातीतं निर्मर्यादं यद् विलोकनकुतहलं तेन, चन्द्रशालासु भवनोपरिभागेषु संमिलिताः समुपस्थिता ये लोलाक्षीजना ललनासमूहास्तेषां कटाक्षखेलाभिरपाङ्गसंचारैः कलिता समुत्पादिता

Page #229

१७२
जीवन्धरचम्पूकाव्ये
गोविन्द भूपतिरिमं कुरुवंश केतु
मालिङ्गय मोदविवशः स्फुटरोमहर्षः । आपृच्छच सौख्यमखिलांश्च यथोचितं तान् संमान्य साधु विदधे विविधोपचारान् ॥ ५ ॥
अथ सचिवकुलेन जीवन्धरेण च सहितो गोविन्द्महीपतिः कुरुवीरं पञ्चाननचञ्चदासने काठाङ्गारं च मृत्युवदने कदनेन निधत्सुर्मन्त्रशालामधिष्ठितो मितजनपरिवृतोऽपि रत्नभित्तिसंक्रान्तप्रतिमाभिरनेकपुरुषपरिवृत इव शोशुभ्यमानः संमन्त्रयितुमारेभे ।
ततो विदितमेदिनीकमनभावकूलङ्कषा
नयाम्बुनिधिपारगा जगदुरञ्जसा मन्त्रिणः ।
मह स हि वञ्चनाकलितचित्तवृत्ती रिपुः
प्रतारयितुमद्य नो विनयपत्रिकां प्राहिणोत् ॥ ६॥
कदाचिन्मत्तदन्तावलः पाटितालानो निर्मूलित निगलः संतुभितकटकः सकलभटघटादुरासदः सत्यन्धरवसुन्धरापतिमन्दिरोपकण्ठसञ्चारः, कोपान्निर्गतं तमेनमस्मत्प्राणायमानं निहत्य, निखिल - पौरलोकं शोकपारावारे मामकीर्तिपूरे च निमज्जयामास ।
या नीलोत्पलमाला कुवलयपङ्क्तिस्ताम्, आदधाना धृतवन्तः, ते पूर्वोक्ताः, जीवन्धरपुरःसरा जीवकप्रमुखाः, कुमाराः क्रमेण क्रमशः, राजमन्दिरं नृपेन्द्र निकेतनम्, आविविशुः प्रविशन्ति स्म । तत्र च राजभवने । गोविन्दभूपतिरिति-गोविन्द महाराजः, इमं पूर्वोक्तम्, कुरुवंशकेतुं जीवन्धरम्, आलिङ्गय समाश्लिक्ष्य, मोदविवश हर्षपरवशः, स्फुटरोमहर्षः प्रकटितरोमाञ्चः सन् सौख्यं कुशलम्, आपृच्छ्च समन्तात् पृष्ट्वा, अखिलान् समग्रान्, तान् कुमारान्, यथोचितं यथायोग्यं यथा स्यात्तथा, संमान्य सत्कृत्य, साधु सुष्ठु यथा स्यात्तथा, विविधोपचारान् नैक विधसत्कारान्, विदधे चक्रे ॥५॥
अथ सचिवकुलेनेति - अथोपचारानन्तरम्, सचिवकुलेन मन्त्रिसमूहेन, जीवन्धरेण स्वकीयभागिनेयेन च सहितो युक्तः, गोविन्द महीपतिर्विदेहधरावल्लभः कुरुवीरं जीवन्धरम्, पञ्चाननैः सिंहैश्चञ्चच्छोभमानं यदासनं विष्टरं तस्मिन् काष्ठाङ्गारञ्च सत्यन्धरनृपतिघातकञ्च, मृत्युवदने यमवक्त्रे, समरेण, निधातुमिच्छुनिधित्सुः, मन्त्रशालां मन्त्रागारम् अधिष्टितस्तत्र स्थितः सन् मितजनैरल्पनः परिवृतोऽपि परीनोऽपि रत्नभित्तिषु मणिकुड्येषु संक्रान्ताः प्रतिफलिता याः प्रतिमाः प्रतिकृतयस्ताभिः, अनेक पुरुषपरिवृतनानाजनपरीत इव, शोशुभ्यमानोऽतिशयेन भ्राजमानः सन् संमन्त्रयितुं गुप्तमन्त्रणां कर्तुम्, आरेभे तत्परो बभूव ।
ततो विदितमेदिनीति - ततस्तदनन्तरम्, विदिता ज्ञाता मेदिनीकमनस्य राज्ञो भावकूलङ्कषाभिप्रायतरङ्गिणी यैस्ते, नय एवाम्बुनिधिरिति नयाम्बुनिधिर्नीतिपारावारस्तस्य पारं गच्छन्तीति नयाम्बुनिधिपारगाः मन्त्रिणः सचित्राः, अञ्जसा याथार्थ्येन, जगदुः कथयामासुः, हे महीश हे नृपाल, वञ्चनाकलिता प्रतारणायुता चित्तवृत्तिर्मनोवृत्तिर्यस्य तथाभूतः स रिपुः काष्टाङ्गारः, हि निश्चयेन, नोऽस्मान् प्रतारयितुं छलयितुम्, अदानीम्, विनयपत्रिकां नम्रतासूचकदलम्, प्राहिणोत् प्रेषितवान् | पृथ्वीच्छन्दः ||६||
"
कदाचिदिति-- कदाचिजातुचित्, पाटितालान उन्मूलितबन्धनस्तम्भः, निर्मूलित निगलो दूरीकृतनिगडः, संक्षुभितकटकः सञ्चलितसैन्यः सकलभटघटया निखिलयोद्धसमूहेन दुरासदो धर्तुमशक्यः, सत्यन्धरवसुन्धरापतेः सत्यन्धरभूपालस्य मन्दिरोपकण्ठे भवनसमीपे संचारो गमनं यस्य तथाभूतः, मत्तदन्तावलो मत्तगजेन्द्रः, कोपात्क्रोधात् निर्गतं भवनाद् बहिर्यातम्, अस्मत्प्राणायमानं मत्प्राणवदाचरन्तम्, एनं तं प्रसिद्धम्, सत्यन्तरवसुधारमणम्, निहत्य मारयित्वा निखिलपौरलोकं सकलनागरिकजनम्, शोकपारावारे विषादसागरे, मां काष्ठाङ्गारञ्च, अकीर्तिपूरे 'सत्यन्धरोऽनेन मारित' इति दुर्यशसि, निमज्जयामास निमग्नं
चकार ।

Page #230

१७३
दशमो लम्भः अघेन मयि विस्तृतां मिलढकीर्तिमेतां भवान्
प्रभाकर इवाम्बुजाकरवरे हिमानी तताम् । विनाशयितुमर्हति क्षितिपते दयावारिधे
ततःपुरमुपागतो मम च मित्रतां लालय ।। ७ ।। इति शात्रवसन्देशमाकर्ण्य कन्दलितमन्दहासा गोविन्दमहीपति वन्धरवदनारविन्दनर्तितनयनखञ्जनी वभूव ।
नृप मातुल निःशद मद्भुजोष्मा निरङ्कुशः।
___ इमं न सहते शत्रु तत्कालस्तु प्रतीक्ष्यते ।। ८ ।। इति कुरुवीरवचनचातुरीनिशमनधीरधीरमना धरापतिश्चतुरङ्गवलेन राजपुरीं प्रति गमनं तत्र निजनन्दिनीस्वयंवरततनं' नानादेशनरपतिसंमेलनमरातिनिधनं च निश्चित्य काष्ठाङ्गारेण संजातसख्यं प्रख्यापयन्डिण्डिमं सन्ताडयामास ।
चलन्तमिव सागरं निजवलं नराणां पति
विलोक्य स समादिशन्निखिलतः प्रयाणोद्यमम् । चकार च जिनेशिनः पदपयोजपूजां मुदा
वहूनि कुतुकान्वितः सपदि पात्रदानानि च ।। ६ ।।
अधेन मयीति-हे दयावारिधे हे कृपावार, हे क्षितिपते हे राजन् , भवान् , अम्बुजाकरवरे कमलाकरश्रेष्टे, ततां व्याप्ताम्, हिमानीं हिमसमूहम्, प्रभाकर इव सूर्य इव, अधेन पापेन, मयि काष्टाङ्गारे, विस्तृतां वितताम्, एतां मयानुभूयमानाम्, मिलदकीर्ति प्राप्यमाणदुर्यशः, विनाशयितुं दूरीकर्तुम्, अर्हति योग्योऽस्ति, यतः, ततस्तस्मात्कारणात्, पुरं राजपुरनगरम्, उपागतः प्राप्तः सन् , मम मित्रतां च सौहार्दञ्च, लालय पालय । मैत्री रक्षितुं मन्नगरीमागत्य तदपवादो दूरीक्रियतामिति भावः । पृथ्वीच्छन्दः ॥७॥
इति शात्रवसंदेशमाकर्येति-इतान्थम्, शत्रुरेव शात्रवस्तस्य सन्देशस्तम्, अथवा शत्रोरयं शात्रवः स चासौ सन्देशश्चेति तं शात्रवसन्देशं रिपुवाचिकम्, आकर्ण्य निशम्य, कन्दलितो तो मन्दहासो मन्दहसितं येन सः, गोविन्दमहीपतिः, जीवन्धरस्य वदनारविन्दे लपनपने नर्तितौ संचारितो नयनखञ्जनौ नेत्रखञ्जरीटौ यस्य तथाभूतो बभूव ।
नृप मातुलेति-हे नृप हे राजन्, हे मातुल हे मातृभ्रातः, निरङ्कुशो निष्प्रतिबन्धः, मद्भुजोष्मा मद्वाहनिदाघता, इममेतम्, शत्रु सपन्नम्, न सहते न तितिक्षति, तु किन्तु, तत्कालस्तस्य मृ समयो वा, प्रतीच्यतेऽपेच्यते ॥ ८॥
इति कुरुवीरवचनेति-इत्येवम्, कुरुवीरस्य जीवन्धरस्य वचनचातुर्या वाग्दक्षताया निशमने समाकर्णने धीर्बुद्धिर्यस्य तथाभूतः, अधीरं क्षुभितं मनो हृदयं यस्य तथाभूतः, धरापति? विन्दभूपालः, चतुरङ्गबलेन चतुरङ्गसैन्येन, राजपुरीं प्रति हेमानन्दजनपदराजधानी प्रति, गमनं प्रयाणम्, तत्र राजपुर्याम्, निजनन्दिन्याः स्वसुतायाः स्वयंवरततनं स्वयंवरविस्तारम्, नानादेशनरपतीनां नैकजनपदराजानां संमेलनं समुपस्थापनम्, अरातिनिधनं काष्ठाङ्गारहतिश्च, निश्चित्य समवधार्य, काष्टाङ्गारेण सह, संजातसख्यं समुत्पन्नसौहार्दम्, प्रख्यापयन् प्रथयन् , डिण्डिम भेरीम्, सन्ताडयामास समन्तात्ताडयति स्म ।
चलन्तमिव सागरमिति-निखिलतः समन्ततः, चलन्तं क्षुभ्यन्तम्, सागरमिव समुद्रमिव, निजबलं स्वसैन्यम्, विलोक्य दृष्ट्वा, प्रयाणोद्यमं प्रस्थानोपक्रमम्, समादिशन् समाज्ञापयन् , नराणां पतिगोविन्दनरेन्द्रः, मुदा हर्पण, जिनेशिनो जिनेन्द्रदेवस्य, पदपयोजयोश्चरणाकमलयोः पूजा सपर्या ताम्, कुनुकान्वितः कौतुककलितः सन् , सपदि झटिति, बहूनि भृयासि, पात्रदानानि च योग्यमनुजेभ्यो विहापितानि च, चकार विदधे । पृथ्वीच्छन्दः ॥६॥
१ तननं ब०।

Page #231

जीवन्धरचम्पूकाव्ये शुभे लग्ने धीरस्तदनु विचचाल क्षितिपती
रथारूढो जीवन्धरमुखकुमारैः परिवृतः । विदूरे सैन्येशाः प्रणतशिरसस्तं परिगताः
पुरस्तात्तत्सैन्यं मुकुलितधराभोगमगमत् ॥ १० ॥ तदा भेरीघोषैर्हयनिचयहेषापटुरवै ।
. रथानां चीत्कारैर्मदगजघटाबृंहितभरैः । जगत्सर्वं तूर्ण स्थगितमभवद्भास्कररथो
"रथैरीावेशादिव स पिहितो रेणुनिकरैः ॥११॥ तदानीं धवलातपत्रडिण्डीरविचित्रा रङ्गन्तुरङ्गमतरङ्गसंगता मत्तद्विपपृथुयादःकुलकलिता विलोलासिलतामत्स्यव्रातपरिवृता तद्वाहिनी वाहिनीव प्रजवं निर्जगाम ।
चलति निखिले सैन्ये यद्रेणपुञ्जमजम्भत
प्रसृतममितं व्योम्नि स्फारेभयूथमदाम्बुभिः । तदिदमगमच्छान्ति शुण्डोद्गतैर्जलशीकरै
हेयमुखगलल्लालामालाजालैश्च समन्ततः ।। १२ ।। तदनु दुरासदमदाकुलतया ईपदामीलितलोचनैर्दण्डकोटिनिषण्णशुण्डादण्डैरुभयपाांव
शुभे लग्न इति-तदनु तदनन्तरन्, धीरो गभीरः, रथारूढः स्यन्दनस्थितः, जीवन्धरमुखकुमारैजर्जीवकप्रमुखकुमारैः, परिवृतः पर्यागतः, क्षितिपती राजा, शुभे उत्तमे, लग्ने समये, विचचाल चलति स्म, प्रणता शिरसो विनतमूर्धानः, सैन्येशाः सेनापतयः, विदूरे किञ्चिद्रे, तं नृपम्, परिगताः परीत्य जग्मुः, पुरस्ताद, तत्सैन्यं तद्वलम्, मुकुलितः संकोचितो धराभोगो वसुन्धराविस्तारो येन तथाभूतं सत्, अगमत् जगाम । शिखरिणीच्छन्दः ॥१०॥
तदा भेरीघोषैरिति तदा गोविन्दभूपालसंप्रयाणकाले, हयनिचयस्य वाजिवृन्दस्य हेपापटुरवैहेषणोच्चशब्दैः, रथानां शताङ्गानाम्, चीत्कारैरव्यक्तशब्दविशेषैः, मदेनोपलक्षिता गजघटेति मदगजघटा मदोन्मत्तहस्तिपङ्क्तिस्तस्या हितभरा गर्जितसमूहास्तैः, सर्व निखिलम्, जगद्भुवनम्, तूर्णं शीघ्रम्, स्थगितं समाच्छादितम्, अभवद् बभूव, स प्रसिद्धः, भास्कररथः सूर्यस्यन्दनम्, ईष्यावेशादिव मात्सर्यावेशादिव, रथैः स्यन्दनः, रेणुनिकरैयूं लिसमूहैः, पिहितः समाच्छादितः । उत्प्रेक्षा । शिखरिणीवृत्तम् ॥११॥
__ तदानीमिति-तदानीं तस्मिन् काले, धवलातपत्राण्येव श्वेतच्छत्राण्येव डिण्डीराः फेनास्तैविचित्रा विलक्षणा, रङ्गन्तुरङ्गमा एव चलदश्वा एव तरङ्गा भङ्गास्तैः संगता सहिता, मत्तद्विपा एव मत्तगजा एव पृथुयादांसि स्थूलजलजन्तवस्तेषां कुलेन समूहेन कलिता युक्ता, विलोलासिलता एव चञ्चलकृपाणवल्लयं एव मत्स्यव्राता मकरसमूहास्तैः परिवृता परीता, तद्वाहिनी तत्पृतना, वाहिनीव सरिदिव, प्रजवं प्रकृष्टवेगसहितं यथा स्यातथा, निर्जगाम निश्चक्राम।
चलति निखिल इति-निखिले समग्रे, सैन्येऽनीके, चलति गच्छति, सति, व्योम्नि नभसि, स्फाराणि प्रचुराणिं यानीभयूथस्य हस्तिसमूहस्य मदाम्बूनि दानवारीणि तैः, प्रसृतं व्याप्तम्, अमितं परिमाणातीतम्, यद् रेणुपुझं धूलिसमूहः, अजृम्भत वर्धते स्म, तदिदं रेणुपुज्जम्, शुण्डोद्गतैर्गजकरसमुच्छलितैः, जलशीकरैर्वारिकणैः, हयमुखेभ्यो वाजिवदनेभ्यो गलन्त्यो निःसरन्त्यो या लालामाला लालासमूहास्तासां जलैश्च नीरैश्च, समन्ततः परितः, शान्ति समाप्तिम्, अगमत्प्रापत् । हरिणीच्छन्दः ॥ १२ ॥
तदन्विति तदनु तदनन्तरम्, दुरासदो दुष्प्राप्यो यो मदो दानं तेनाकुला व्यग्रास्तेषां भावस्तत्ता तया, ईषद् मनाग आमीलितानि मुद्रितानि लोचनानि नयनानि येषां तैः, दन्तकोट्यां रदनाग्रभागे निषण्णाः स्थापिताः शुण्डादण्डाः करदण्डा येषां तैः, उभयपाविलम्बितौ पार्श्वद्वयत्रंसमानौ वर्णकम्बलौ रक्तकुथपटौ

Page #232

दशमो लम्भः
१७५ लम्वितवर्णकम्बलतया गैरिकधातुसान्द्रान गिरीन्द्रांस्तुलयद्भिः कर्णान्तावलम्बिकनकाङ्कुशतया कृतकर्णपूरैरिव जङ्गमैरिव कुलाचलैः संख्यातीतैर्दन्तावलेगक्रान्तसकलदिशावकाशम: मुखभागकलितकनकखलिनैः संमुखागतमाकाशमापिवद्भिरिव चलाचलोष्टपुटर्मुहुर्मुहुः कम्पितीदररन्ध्रेण परिपूरितभुवनोदरेण हेपारवेग वेगगर्वधूर्वहं गरुत्मन्तं निर्भयद्भिरिव सादिजनकृतजवनिरोधक्रोधधुर्घगयमाणघोणैः परिस्फुरत्प्राथपुटेन पदे पदे मुक्तपूत्कारण जवनिपीतमनिलमिव नासिकाविवरेणोद्वमद्भिर्मूर्तिमद्भिरिव रहःसमूहगन्धर्व बन्धुरम् , सदानितघण्टाघणघणात्कारमुखरैश्चक्रचण्णक्षोणीतलः स्यन्दनैः परिशोभितम, भिण्डिपालमण्डलारपट्टसपरश्वधद्रुघणप्रमुखायुधधारिणा पादातेन सनाथम् ; मायूरातपत्रसहसान्धीकृताष्टदिङ्मुखमनीकं पुरोधाय, कैश्चित्प्रयाणेोविन्दराजः वचन राजपुरी निकषा निपसाद । तदनु विदितवार्तो माययाऽसौ कृतन्नो
दधदिव बहु सख्यं प्राहिणोत्प्राभृतानि । अयमपि नरपालो लालयंस्तानि सद्य
स्तदतिशयितमेतत्प्रेपयामास तस्मै ॥ १३ ॥
येषां तेषां भावस्तत्ता तया, गैरिकधातुभिर्लो हितमृत्तिकाविशेषैः सान्द्रा निविडास्तान् , गिरीन्द्रान् महापर्वतान् तुलयनिरुपमिन्वद्भिः, कर्णान्तावलम्बिनः श्रवणसमीपावलम्बिनः कनकाङ्कुशाः सुवर्णाङ्कुशा येषां तेषां भावस्तत्ता तया, कृतकर्णपूरैरिव धृतकर्णाभरणे रिव, जङ्गमैगतिशीलः, कुलाचलैरिव कुलपर्वतैरिव, संख्यातीतैरसंख्यैः, दन्तावलेहँ स्तिभिः, आक्रान्तो व्याप्तः सकलदिशावकाशो निखिलकाष्टान्तरालं येन तत्, मुखभागेवदनप्रदेशे कलितो धृतः कनकखलिनः सुवर्णकविका येषां तैः, संमुखागतं पुरस्तात्याप्तम्, आकाशं गगनम्, आपिबद्भिरिव धयद्भिरिव, चलाचलोष्टपुटैरतिचपलदशनच्छदपुटः, मुहुर्मुहुर्भूयोभूयः कम्पितोदररन्ध्रेण वेपितजठरविवरण, परिपूरितं सम्भरितं भवनोदरं जगन्मध्यं येन तेन, हेपारवेण हेषणशब्देन, वेगगर्वधूर्वहं रयाहङ्कारभारधारिणम्, गरुमन्तं गरुडम्, निर्भयद्भिरिव तिरस्कुर्वद्भिरिव, सादिजनरारोहिपुरुषः कृतो विहितो यो जवननिरोधो वेगप्रतिबन्धस्तेन समुन्पन्नो यः क्रोधः कोपस्तेन घुघुरायमाणा अव्यक्तशब्दविशेष कुर्वाणा घोणा नासा येषां तैः, परिस्फुरत्प्रोथपुटेन प्रकम्पमानघ्राणाग्रभागेन, पदे पदे प्रतिपदमिति यावत् , मुक्तपूत्कारेण प्रकटितपूत्कारध्वनिना, नासिकाविवरेण घ्राणरन्ध्रण, जवनिपीतं वेगगृहीतम्, अनिलं पवनम्, उद्वमद्भिरिव प्रकटयद्भिरिव, मूर्तिमद्भिः शरीरधारिभिः, रंहःसमूहैरिव वेगकलापरिव, गन्धर्वा हैः 'वाजिवाहावंगन्धर्वहयसैन्धवसप्तयः' इत्यमरः, बन्धुरं मनोहरम्, अतिदूरोन्नता अतिदूरोत्क्षिप्ता ये पताकापटा वैजयन्तीवस्त्राणि वैस्तिरोहितः पिहितो रविरथः सूर्यस्यन्दनं यस्तैः, सैन्यमेव सागरः सैन्यसागरः पृतनापारावारस्तस्यावर्तायमानैरम्भसांभ्रमैरिवाचरभिः, सन्दानिता बद्धा या घण्टास्तासां घणघणात्कारेणाव्यक्तशब्दविशेषेण मुखरैर्वाचालः, चक्रे रथाङ्गः क्षुण्णं चूर्णीकृतं क्षोणीतलं महीतलं यस्तैः, स्यन्दनः शताङ्गः, परिशोभितं समुद्भासितम्, भिन्डिपालश्च सृगश्च मण्डलायश्च कृपाणश्च, पट्टिसश्च शस्त्रविशेषश्च परश्वधश्च कुठारश्च, द्रुघणश्च मुद्गरश्चेति भिण्डिपालमण्डलामपट्टिसपरश्वधद्रुघणाः ते प्रमुखाः प्रधाना येषु तथाभूतानि यान्यायुधानि शस्त्राणि तेषां धारिणा धारकेण, पदातेन पदातिसमूहेन, सनाथं सहितम्, मायूराणि शिखण्डिपिच्छनिर्मितानि यान्यातपत्रसहस्राणि छत्रसहस्राणि तैरन्धीकृतानि श्यामीकृतान्यष्टदिङ्मुखानि येन तथाभूतम्, अनीकं सैन्यम्, पुरोधाय पुरस्तात् कृत्वा, कैश्चित्कतिपयैः, प्रयाणः प्रस्थानः गोविन्दराजो विदेहवसुधारमणः, राजपुरी निकषा राजपुर्याः समीपे, 'अभितःपरितःसमया निकषाहाप्रतियोगेऽपि' इति द्वितीया, क्वचन कुत्रापि स्थाने, निषसाद निषण्णो बभूव ।
तदनु विदितवात इति-तदनु तदनन्तरम्, विदिता वार्ता यस्य स ज्ञातसमाचारः, असौ कृतघ्नः काष्टाङ्गारः, मायया छलेन, बहु प्रभूतम्, सख्यं मैत्रीम्, दधदिव बिनदिव, प्राभृतानि समुपायनानि, प्राहिणोत् प्रेषयामास । तानि प्रामृतानि, लालयन् स्वीकुर्वन् , अयमेषः, नरपालोऽपि गोविन्दभूपालोऽपि,

Page #233

जीवन्धरचम्पूकाव्ये ततः काष्टाङ्गारेण निजबलशवलेनाभ्यागत्य बहुधा सम्मानितो गोविन्दमहीपतिः, राजराजपुरीनिकाशां राजपुरीं प्रविश्य, तत्र विविधरत्नचयविचित्रस्वयंवरशालां परिकल्प्य, वराहत्रयशोभितचन्द्रकयात्रभेदं कन्याशुल्कतया सकलदेशेषु घोपयामास । ।
परःसहस्रं प्रथिता महीपाः प्रापुस्तदा तां नगरी गरिष्ठाम् । भेरीरवालोलसमस्तलोकाः सेनारजोभिः पिहिताभ्रभागाः ।। १४ ।।
स्वयंवरगृहे तत्र महीशाः सानुयायिनः ।
मञ्चेषु मिलिता मेरुशृङ्गेष्विव सुरेश्वराः ।। १५ ।। तत्र मध्यनिबद्धसंभ्रमद्यन्त्रभेदिनमतिमानमहिमानं युवानमस्मन्नन्दिनी शशिकलेव प्रदोपं शचीदेवीव पुरन्दरमलंकरिष्यतीति गोविन्दराजेन कारितमारावं निशम्याहमहमिकया चलितेन, वक्षःस्थलविलसितपाटीरपङ्कसंगतकुङ्कमस्थासकरजःपुञ्जपिञ्जरितदशदिशेन, आक्षेपडोलायमानमुक्ताकलापेन चलितनवमालिकोड्डीनभृङ्गसङ्घसंस्तूयमानयशोविभवेन, अर्धावलम्बितकर्णपूरचुम्व्यमानगण्डस्थलेन राजकेन स्वयंवरमण्डपं स्वयमुच्चलितमिवाभवत् । तस्मै काष्टाङ्गाराय, सद्यो झटिति, तदतिशयितं काष्टाङ्गारप्रहितप्राभृतेभ्योऽपि समुन्कृष्टम्, एतत् प्राभृतम्, प्रेषयामास प्रजिघाय । मालिनीवृत्तम् ॥ १३ ॥
ततः काष्ठाङ्गारेणेति-ततस्तदनन्तरम्, निजबलेन स्वकीयसैन्येन शबलश्चित्रितस्तेन, काष्टाङ्गारेण कृतघ्नेन, अभ्यागत्य सम्मुखमागत्य, बहुधा नैकधा, संमानितः समादृतः, गोविन्दमहीपतिर्विदेहाधीशः, राजराजस्य कुबेरस्य पुरी नगरी राजराजपुरी तस्या निकाशा सदृशी ताम् अलकासंनिभाम, राजपुरी हेमाङ्गदविषयराजधानीम्, प्रविश्य प्रवेशं विधाय, तत्र पुर्याम्, विविधरत्नचयनकप्रकारमणिमण्डलैर्विचित्रा विस्मयकरी या स्वयंरशाला स्वयंवरसभा ताम्, परिकल्प्य कारयित्वा, वाराहत्रयेण कृत्रिमसूकरत्रितयेन शोभितं समलङ्कृतं यच्चन्द्रकयन्त्रं चन्द्रकवेधयन्त्रं तस्य भेदं विदारणम्, कन्याशुल्कतया स्वसुताशुल्कत्वेन, सकलदेशेषु निखिलजनपदेषु, घोषयामास डिण्डिमध्वनिना प्रकटयामास ।
परः सहस्रमिति-भेरीरवेण दुन्दुभिनादेनालोकाः चला: सतृष्णा वा समस्तलोका निखिलनरा यैस्ते, 'लोलश्चलसतृष्णयोः' इत्यमरः, सेनारजोभिः पृतनापरागैः, पिहितः समाच्छादितोऽभ्रभागो गगनप्रदेशो यैस्ते, प्रथिताः प्रसिद्धाः, परःसहस्रं सहस्रादप्यधिकाः, महीपा राजानः, तदा तस्मिन् काले, गरिष्टां श्रेष्ठाम्, तां नगरी राजपुरीम्, प्रापुः प्राप्तवन्तः, तत्र समाजग्मुरिति यावत् । उपजातिवृत्तम् ॥१४॥
स्वयंवरगृह इति-मेरुशृङ्गषु सुराद्रिशिखरेषु, सुरेश्वरा इव देवेन्द्रा इव, सानुयायिनः मानुचराः, महीशा राजानः, तत्र तस्मिन् , स्वयंवरगृहे स्वयंवरशालायाम्, मञ्चेषु पर्यङ्केषु, मिलिताः संगताः बभूवुरिति शेषः ॥१५॥
तत्र मध्यनिवद्धेति-तत्र स्वयंवरगृहे, मध्यनिबद्धमन्तःस्थापितं संभ्रमच्च पूर्णमानं च यद्यन्त्रं तद् भिनत्तीत्येवं शीलम्, अतिमानो लोकोत्तरो महिमा प्रभावो यस्य तथाभूतम्, युवानं तरुणम्, अस्मन्नन्दिनी मन्पुत्री, प्रदोषं रजनीमुखम्, शशिकलेव चन्द्रकलेव, पुरन्दरं शक्रम्, शचीदेवीव पुलोमजेव, अलङ्करिष्यति शोभयिष्यति, इत्येवम्, गोविन्दराजेन गोविन्दभूपालेन, कारितं विधापितम्, आरावं घोषणाम्, निशम्य समाकर्ण्य, अहमहमिकयाऽहंपूर्वभावेन, चलितेन स्वस्थानात्प्रयातेन, वक्षःस्थलेषु बाहुमध्यस्थलेषु विलसिताः शोभिता ये पार्टीरपङ्कसंगतकुङ्कुमस्थासकाश्चन्दनद्रवयुक्तघुसणतिलकास्तेषां रजःपुन्जेन परागसमूहेन पिञ्जरिताः पिङ्गलवर्णीकृता दश दिशा दश काष्टा येन तेन, आक्षेपेण प्रकम्पेन डोलायमान आन्दोलिकावदाचरन् मुक्ताकलापो मौक्तिकस्रक यस्य तेन, चलिताभ्यो नवमालिकाभ्यो नूतनस्रग्भ्य उड्डीना उत्पतिता ये भृङ्गसङ्घाः षट्पदसमूहास्तैः संस्तूयमानाः सन्नूयमाना विभवा ऐश्वर्याणि यस्य तेन, अर्धावलम्बितेन मनाक् समानेन कर्णपूरेण कर्णाभरणेन चुम्ब्यमानं गण्डस्थलं कपोलभागो यस्य तेन, राजकेन राजकुमारसमूहेन, स्वयंवरमण्डपं स्वयंवरभवनम्, स्वयं स्वतः, उच्चलितमिव समुद्गच्छदिव, अभवत् बभूव ।
१ संभ्रमसंतत ब.।

Page #234

दशमो लम्भः बराह्यन्त्रमभितो धराधीशाश्चकाशिरे ।
कुलाद्रि परितः कीर्णाः शिलाखण्डलवा इव ।। १६॥ ततश्च मगधाधिपे विदितशक्तिलोपे भृशं
कलिङ्गनरनायके विषयमस्पृशत्सायके । नृपे च विनतापुरो निहितलक्ष्यधूलीहरे
शरव्यचलनोदरे प्रथितपीढ़नाधीश्वरे ।। १६ ।। अयोध्याभूपाले भुवि पतति धैर्येण विकले
तथावन्तीनाथे वितथभुजशौर्ये मितकथे । नृपेप्वन्येष्वेवं कुवलयदृशां हासविपये
ध्वयं काष्ठाङ्गारः कुतुकवशचिनः प्रचलितः ।। १८ ।। तदनु काष्टाङ्गारो दर्पदुर्ललिताकारः कलभनिभचारः, तद्यन्त्राधोभागभ्रमचक्रे पादं निधाय पारवश्येन भुवि पतितः, क्षितिपतिवलयस्य कमलाक्षीजनस्य च हास्यवदान्यो वभृव ।
कुमारेऽस्मिन्धीरे सहचरघटामध्यलसिते
___ यथा प्रोद्यत्तारागणपरिवृते शीतकिरगे । तदानी गोविन्दक्षितिपतिरदादृष्टिमधिका
__मुदस्थात् सोऽप्येप स्मितविशदवक्त्रः कुरुवरः ।। १६ ॥ वराहयन्त्रमभित इति-वराहयन्त्रं यन्त्रविशेषम्, अभितः परितः, धराधीशा राजानः, कुलाहिं कुलाचलम्, परितः समन्तात्, कीर्णाः व्याप्ताः, शिलाखण्डलवा दृपच्छकलांशा इव, चकाशिरे शुशुभिरे ।। १६॥
ततश्चेति-ततश्च तदनन्तरञ्च, मगधाधिपे मगधेश्वरे, भृशमत्यर्थम्, विदितः प्रज्ञातः शक्तिलोपोऽसामर्थ्य यस्य तथाभूते, कलिङ्गनरनायके, कलिङ्गभूपाले, विषयं शरव्यम्, अस्पृशन् स्पर्शमकुर्वन् सायको बाणो यस्य तथाभूते, विनतापुर एतन्नामनगरस्य, नृपे च राजनि च, निहितं धृतं यल्लच्यं शरव्यं तस्य धूलीहरे रजोहरे न तु घातके, प्रथितपौदनाधीश्वरे प्रख्यातपोदनपुराधिपे, शरव्यचलनं लक्ष्यभ्रंशकमुदरं यस्य तथाभूते सति, अत्र सर्वत्र 'यस्य च भावे भावलक्षणम्' इति सप्तमी, अग्रश्लोकेन सम्बन्धः । पृथ्वीच्छन्दः॥ १७॥
अयोध्याभूपाल इति-धैर्येण स्थैर्येण, विकले शून्ये, अयोध्याभूपाले साकेताधिपे, भुवि पृथिव्याम्, पतति स्खलति, सति, तथा तेनैव प्रकारेण, अवन्तीनाथेऽवन्तीदेशाधिपे, वितथं व्यर्थ भुजशौर्य बाहुपराक्रमो यस्य तथाभूते, मितकथेऽल्पभाषणे च सति, एवमनेन प्रकारेण, अन्येष्वपि नृपेषु राजसु, कुवलयदृशां नीलोत्पललोचनानाम्, हासविषयेषु हास्यस्थानेषु सत्सु, कुतुकवशं कौतूहलायत्तं चित्तं यस्य तथाभूतः, काष्टाङ्गारो राजघः, प्रचलितो वराहयन्त्रं भेत्तु प्रचलितवान् ॥ १८ ॥
तदन्विति-तदनु तदनन्तरं दर्पण गर्वेण दुर्ललितो विषम आकारः संस्थानं यस्य तथाभूतः, कलभनिभचारो गजशावकसदृशगमनः, काष्टाङ्गारः कृतन्नः, तद्यन्त्रस्य पूर्वोक्तवराहत्रयोपलक्षितयन्त्रस्याधोभागे निम्नप्रदेशे, भ्रमच्चक्रे घूर्णमानरथाङ्गे, पादं चरणम्, निधाय निक्षिप्य, पारवश्येन पारतन्त्र्येण, भुवि पृथिव्याम्, पतितो भ्रष्टः सन् , क्षितिपतिवलयस्य राजसमूहस्य, कमलाक्षीजनस्य च ललनासमूहस्य च, हास्यवदान्यो हसितोदारः, बभूव । तं पतितं दृष्ट्वा सर्वे हसन्ति स्मेति भावः ।
कुमारेऽस्मिन्निति तदानीं तस्मिन् काले, गोविन्दक्षितिपतिर्गोविन्दमहाराजः, प्रोद्यत्तारागणेन समुदीयमाननक्षत्रनिचयेन परिवृते परीते, शीतकिरणे चन्द्रमसि, यथा, धीरे गम्भीरे, सहचरघटाया मित्रमण्डलस्य मध्येऽन्तर्लसितः शोभितस्तस्मिन् , अस्मिन् कुमारे जीवन्धरे, अधिकां विपुलाम्, दृष्टि शम्, अदात् दत्तवान् , स्मितेन मन्दहसितेन विशदं धवलं वक्त्रं वदनं यस्य तथाभूतः, स एष लोकोत्तरकौशलनिकेतनीभतः, कुरुवरोऽपि जीवन्धरोऽपि उदस्थात् उदतिष्ठत् 'टा गतिनिवृत्तौ' इत्यस्य लुङि रूपम् 'गातिस्थाधुपाभूभ्यः सिचः परस्मैपदेषु' इति सिचो लुक् । शिखरिणीच्छन्दः ॥ १६ ॥
२३

Page #235

जीवन्धरचम्पृकाध्ये तदनु सरखेलं भुवि पदानि निदधानं जयलक्ष्मीनिबन्धननिगलकटकशङ्कावहमरकताङ्गदशोभितं सञ्चरणसञ्चलन्मुक्तादामबाभास्यमानवक्षःस्थलं जीवन्धरमवलोक्य तत्रत्या एवमेवं विदामासुः ।
कुमारं भूपालाः कतिचन विदुर्भूपतिलकं
परे माकारस्थगितममरं संजगदिरे । सदेहं कन्दर्प कुवलयदृशोऽवादिषुरमुं
तथा काष्टाङ्गारप्रमुखमहिपा मृत्युमविदन् ।। २० ।। एवं सर्वे विलोक्यमानो जीवन्धरो यन्त्रसमीपमासाद्य विद्याजलधिसुधाकरश्चन्द्रकलानुकारिदंष्ट्राविराजितवराहयन्त्रं चिरं विलोकमानस्तच्छेदनावसरमीक्षमाणः क्षणादधिचक्रमुत्प्लुत्य सज्जीकृतधनुष्टङ्कारकम्पितवसुधातलस्तद्यन्त्रं महीभुजा दर्प मानिनां खेदं गोविन्दपार्थिवस्य शङ्का च युगपञ्चापसमारोपितरोपेण विव्याध ।
__आनन्दोद्रिक्तहृदयो गोविन्दमहिपस्तदा ।
राज्ञां धुरि जगादोच्चैः प्राज्ञानामग्रणीरिदम् ॥ २१ ।। ~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~
तदनु सखेलमिति-तदनु तदनन्तरम्, सखेलं सक्रीडं यथा स्यात्तथा, भुवि मह्याम्, पदानि चरणानि, निदधानं निक्षिपन्तम्, जयलक्ष्म्या विजयश्रिया निबन्धनायावरोधनाय यो निगलकटको निगडवलयस्तस्य शङ्कावहं संशयोत्पादकं यन्मरकताङ्गन्दं हरिन्मणिमयकेयूरं तेन शोभितं समलङ्कृतम्, सञ्चरणेन सद्गमनेन सञ्चलत् चपलीभवद् यन्मुक्तादाम मौक्तिकस्रक तेन बाभास्यमानमतिशयेन शोभमानं वक्षःस्थलं बाहुमध्यं यस्य तथाभूतम्, जीवन्धरं सात्यन्धरिम्, अवलोक्य दृष्ट्वा, तत्रत्या तत्र स्थिता जनाः, एवमेवम् इन्थमित्थम्, विदामासुर्जजुः ।
कुमारं भूपाला इति–कतिचन केऽपि, भूपाला राजानः, कुमारं जीवन्धरम्, भूपतिलकं नृपतिश्रेष्ठम्, विदुर्जजुः, परेऽन्ये भूपालाः, माकारेण मनुजवेषेण, स्थगितः पिहितस्तम्, अमरं निर्जरसम्, संजदिगरे कथितवन्तः, कुवलयदृशो नीलोत्पललोचना ललनाः, अमुं कुमारम्, सदेहं शरीरसहितम्, कन्दर्प मीनकेतनम्, अवादिषुरगदिषुः, तथा किञ्च, काष्टाङ्गारः कृतघ्नः प्रमुखो मुखो येषु तथाभूताश्च ते महिपाश्च राजानश्चेति काष्टाङ्गारप्रमुखमहिपाः मृत्युं यमम्, अविदन् जजुः, अत्र 'अविदन्' इति प्रयोगश्चिन्त्यः, 'सिजभ्यस्तविदिभ्यश्च' इत्यनेन झस्य जुसादेशे 'अविदुः' इति स्यात् । शिखरिणीच्छन्दः ॥२०॥
एवं सर्वरिति-एवमनेन प्रकारेण सवैर्निखिलैः विलोक्यमानो दृश्यमानः, विद्याजलधिसुधाकरो विद्यार्णवरजनीकरः, जीवन्धरो जीवकः, यन्त्रसमीपं वराहयन्त्राभ्यर्णम्, आसाद्य प्राप्य, चन्द्रकलानुकारिदंष्ट्राभ्यां शशिकलासदृग्दंष्ट्राभ्यां विराजितं शोभितं यद्-वराहयन्त्रं तत् , चिरं दीर्घकालं यावत् , विलोकमानः पश्यन् , तस्य च्छेदनस्यावसरमिति तच्छेदनावसरं तद्वराहयन्त्रभेदनकालम्, ईक्षमाणो विलोकमानः, क्षणादल्पकालेनैव, चक्र इत्यधिचक्रं चक्रोपरीति यावत् , उत्प्लुत्य समुद्त्य, सज्जीकृतं सप्रत्यञ्चीकृतं यद्धनुः कोदण्डं तस्य टङ्कारेणाव्यक्तध्वनिना कम्पितं वेपितं वसुधातलं महीतलं येन तथाभूतः सन् , तद्यन्त्रं पूर्वोक्तवराहयन्त्रम्, महीं भूमि भुञ्जन्ति रक्षन्तीति महीभुजस्तेषाम्, दर्गा गर्वम्, मानिनामहङ्कारिणाम, खेदं द्वेषम् 'खेदो द्वेषोऽपहर्षश्च' इति धनञ्जयः, गोविन्दपार्थिवस्य स्वकीयमातुलस्य, शङ्कां च यन्त्रभेदनविदग्धोऽयं न वेति सन्देहञ्च, युगपदेककालावच्छेदेन, चापे धनुषि समारोपितो धृतो यो रोपो बाणस्तेन, विव्याध चिच्छेद ।
आनन्दोद्रिक्तहृदय इति तदा तस्मिन्काले, प्राज्ञानामवसरज्ञानाम्, अग्रणीः प्रधानः, आनन्देन हर्षेणोद्रिक्तं सम्भृतं हृदयं चेतो यस्य तथाभूतः, गोविन्दमहिपो गोविन्दमहाराजः, महि-मही-भूमि-भूमी,
१ महिपात्र।

Page #236

दशमो लम्भः धीरो वारिधिमेखलां वसुमती प्राक्पालयामास य
स्तस्य श्लाघ्यगुणस्य मान्ययशसः सत्यधरस्यात्मजः। एष द्वेषिमहीपदावदहनः प्रख्यातदोर्विक्रमः
___श्रीमान मे भगिनीसुनो विजयते वीरश्रिया वल्लभः ॥ २२ ॥ वसुधाधिपा धनुपि पाटवात्तथा
वपुषि स्फुरद्विशदलक्षणाक्षणात् । क्षितिपालसूनुरयमित्यथास्मर
नवलोक्य तं ललितमभ्यनन्दिषुः ॥ २३ ॥ एवंविधगोविन्दनरपतिवचनेनाशनिगर्जनेन भुजग इव भीतमानसविकारः काष्ठाङ्गारी मनसि चिन्तामेवं तरङ्गयामास ।
सत्यन्धरस्य सूनुश्चेदयं हन्त हता वयम् ।
जागरूका भवन्त्यस्मिन् वीयशौयपराकमाः ॥ २४ ॥ पुरास्मदीयामाज्ञां मालामिव शिरसा समाधानो मथनो वणिक्पाशमेनं कथमवधीत् । अतः सर्वः स्वार्थपरों लोक इति सत्यमेतत् । किं वास्य मातुलः समाहूतः । धिङ्मां मूढपरिबृढ
वल्लि-वल्ली अवनि-अवनीत्यादयः शब्दा हस्वदीर्घाभ्यां यथेच्छं प्रयुज्यन्ते कविभिः, राज्ञां भूपालानाम्, धुरि पुरस्तात् , ऊच्चैरुच्चस्वरेण, इदं वच्यमाणम्, जगाद समुवाच ॥२३॥
धीरो वारिधिमेखलामिति-प्राक् पूर्वम्, धीरो गम्भीरः, यः, वारिधिरेव मेखला रशना अस्यास्तां समुद्रान्तामिति यावत् , वसुमती पृथिवीम् , पालयामास ररक्ष, श्लाघ्याः प्रशंसनीया गुणा यस्य तस्य, मान्यं समादरणीयं यशः कीर्तिर्यस्य तस्य, सत्यन्धरस्य तन्नामनरेन्द्रस्य, आत्मजः पुत्रः, द्वेषिमहीपा एव प्रत्यर्थिपार्थिवा एव दावा वनानि तेषां दहनोऽनल : 'वने च वनवह्नौ च दवो दाव इहेष्यते' इति विश्वः, प्रख्यातः प्रसिद्धो दोविक्रमो भुजपौरुषं यस्य तथाभूतः, श्रीमान् शोभासम्पन्नः, चीरश्रिया वीरलक्ष्म्याः , वल्लभः स्वामी, एष सर्वेषां भवतां पुरस्तादासीनः, मे मम, भगनीसुतः स्वस्रीयः, विजयते सर्वोत्कर्षण वर्तते । शार्दूलविक्रीडितच्छन्दः ॥२२॥
वसुधाधिपा इति-अथ गोविन्दभूपोक्त्यनन्तरम्, वसुधाधिपा राजानः, ललितं मनोहरम्, तं जीवन्धरम्, अवलोक्य दृष्ट्वा, धनुषि कोदण्डे, तथा सत्यन्धरमहाराजस्य यथाभूत्तादृशात् , पाटवाच्चातुर्यात् , वपुषि देहे, स्फुरत्प्रकाशमानं विशदं निर्मलं यल्लक्षणं चिह्न तस्मात् , क्षणादचिरेण, अयमेषः, क्षितिपालस्य सत्यन्धरभूपालस्य सूनुः पुत्रः, इतीत्थम्, अस्मरन् निध्यायन्ति स्म, ललितं मनोहरं तं पुत्रम्, अभ्यनन्दिषुरभिनन्दितवन्तः । मजुभाषिणीवृत्तम् ॥३३॥
एवंविधेति-एवं विधं पूर्वोक्तप्रकारम् यद् गोविन्दनरपतिवचनं गोविन्दभूपालवचस्तेन, अशनिगर्जनेन वज्रगर्जितेन, भुजग इव पन्नग इव, भीतस्त्रस्तो मानसविकारश्चेतोविकारो यस्य तथाभूतः काष्टाङ्गारः, मनसि चेतसि, एवं वचयमाणप्रकाराम, चिन्तां तर्कपरम्पराम्, तरङ्गयामास वर्धयमास ।
सत्यन्धरस्य सूनुरिति-चेद् यदि, अयमेषः, सत्यन्वरस्य महाराजस्य, सूनुः पुत्रः, अस्ति तहीति शेषः, वयम्, हता नष्टाः, हन्तेति खेदे, अस्मिन् नरेन्द्रनन्दने, वीर्य च शौर्यं च पराक्रमश्चेति वीर्यशौर्यपराक्रमाः शक्तिसुभटत्वपौरुषाणि, जागरूका जागृतिशीलाः, भवन्ति विद्यन्ते ॥२४॥
पुरास्मदीयामाज्ञामिति-पुरा पूर्वम्, अस्मदीयां मामकीनाम्, आज्ञामादेशम्, मालामिव स्रजमिव, शिरसा मूर्ना, समादधानो धरन् , मथन एतन्नामा मच्छ्यालः, एनमेतम्, वणिक्पाशं दुष्टव णिजम्, कथं केन प्रकारेण, अवधीत् जघान । अतोऽस्मात्कारणात् , सर्वो निखिलः, लोको जनः, स्वार्थपरः स्वप्रयोजनसाधननिपुणः, इत्येतदाभाणकम्, सत्यं तथ्यम् । अस्यैतस्य, मानुलो मामो गोविन्दमहीपाल इति यावत् , किं वा केन कारणेन वा, समाहूतः समाकारितः। मूढपरिवृढं मूर्खस्वामिनम्, अतएव, आत्मवधाय स्वविना

Page #237

जीवन्धरचम्पूकाव्ये मात्मवधाय कृत्योत्थापनमाचरन्तम् । किं करिष्यति वा किंकुर्वाणराजसन्दोहेन गोविन्दमहीपालेन कृतसाहाय्यकोऽयं समीरपुरस्कृत इव समीरसखः ।
__ इति चिन्तां कुर्वाणः खर्वेतरगर्वविजृम्भितक्रोधेन तुमुलसमीकेन कन्यामाहर्तुमना मनागितरवलमेदुरेण क्षुद्रक्षितीशनिकरण साकं संमन्त्रयितुं स दुर्मेधसामग्रणीनिजनिवेशमाविवेश ।
पराशयविदा ततः कुरुवरेण राज्ञा सहा
स्थितेन नयकोविदाः सपदि सोपदाः केचन । पितुर्विपयसंगतान्नरपतीन्प्रति प्रेपिता
स्तथा परिचितान्नृपान्विशद पत्रिकाभिः सह ॥ २५ ॥ सत्यन्धरक्षितिपतेविजयामहिष्यां
सजात एष खलु जीवकनामधेयः । दैवात्तदा विरहितः कुटिलापितृभ्यां
वैश्याधिपस्य समवर्धिषि मन्दिरेऽहम् ।। २६ ॥ अयं किल दुराचारः काष्ठाङ्गारः काष्ठाङ्गारादिविक्रयेण प्राणसन्धारणं कुर्वाणः क्रमेण युष्मदुवीपतिना मन्त्रिपदवीमारोपितस्तमेव निहतवानिति विदितमेव हि भवताम् ।
अतो मम यथा सोऽयमुच्छेद्यो भवतामपि । शत्रुत्वाद्राजघत्वाञ्च कृतन्नत्वाद्दुराशयः ॥ २७ ॥
शाय, कृत्योत्थापन कार्योपस्थापनम्, आचरन्तं कुर्वन्तम्, माम्, धिक् । वाथवा किकुर्वाणः किङ्करायमाणो राजसन्दही नृपतिसमूहो यस्य तथाभूतेन, गोविन्दमहीपालेन गोविन्दभभुजा, कृतं साहाय्यकं यस्य विहितसाहाय्यः, अयं जीवन्धरः, समीरपुरस्कृतो वायूद्दीपितः समीरसख इव पावक इव, किं करिष्यति किं विधास्यति ।
इति चिन्तामिति-इति पूर्वोक्ताम्, चिन्तां निध्यानम्, कुर्वाणो विदधानः, कन्यां लक्ष्मणाम्, आहनुमना आहरणोद्युक्तः दुर्मेधसां दुर्बुद्धीनाम्, अग्रणीरग्रेसरः, स काष्टाङ्गारः, खर्वेतरश्चासौ गर्वश्चेति खर्वेतरगर्यो दीर्घाहङ्कारस्तेन विजम्भितो वर्धितः क्रोधो रोपो यस्य तेन, तुमुलं भयङ्करं समीकं युद्धं यस्य तेन, मनागितरबलन दीर्घसैन्येन मेदुरो मिलितस्तेन, क्षुद्रक्षितीशानां तुच्छप्रकृतिकपार्थिवानां निकरण समूहेन, साकं सार्धम्, समन्वयितु गुप्तमन्त्रणां कर्तुम्, निजनिवेशं स्वनिकेतनम्, आविवेश प्राविशत् ।।
पराशयविदेति-ततस्तदनन्तरम्, पराशयविदा पराभिप्रायज्ञेन, राज्ञा गोविन्दभूपालेन, सह सार्धम्, आस्थितेन विद्यमानेन, कुरुवरेण जीवन्धरेण, सपदि शीघ्रम्, नयकोविदा नीतिनिपुणाः, सोपदाः सोपायनाः, केचन केऽपि पुरुषाः, पितुः सत्यन्धरस्य, विषयसंगतान् देशस्थितान् , नरपतीन् नृपान् , तथा किञ्च, परिचितानभिज्ञातान् , नृपान् भूपान् , प्रति, विशदपत्रिकाभिः स्पष्टोदन्तदलैः, सह साकम्, प्रेषिताः प्रहिताः । पृथ्वीछन्दः॥२५॥
___ सत्यन्धरक्षितिपतेरिति-खलु निश्चयेन, जीवकनामधेयो जीवन्धरनाम्ना विश्रुतः, एषोऽहम्, सत्यन्धरक्षितिपतेः सत्यन्धरमहीभृतः, विजयामहिप्यां विजयाराज्याम्, सञ्जातः समुत्पन्नः, तदा जन्मवेलायाम्, कुटिलाद् वक्रात्प्रतिकूलादिति यावत् , दैवाद् भाग्यात् , पितृभ्यां मातापितृभ्याम्, विरहितो वियुक्तः, सन् , वैश्याधिपस्य गन्धोत्कटस्य, मन्दिरे भवने, समवधिषि संवृद्धोऽभूवम् । वसन्ततिलकावृत्तम् ॥ २६॥
अयं किलेति-अयं किल एप किल, दुराचारो दुर्वृत्तः, काष्टाङ्गार एतन्नामकृतघ्नः, काष्ठाङ्गारादीनामिङ्गालादीनां विक्रयेण, प्राणसन्धारणं जीविकाम्, कुर्वाणो विदधानः, क्रमेण क्रमशः, युष्मदुर्वीपतिना भव
द्भपालेन सत्यन्वरमहाराजेनेति यावत् , मन्त्रिपदवीं सचिवास्पदम्, आरोपितोऽधिष्टापितः, सन् , तमेव भूपालमेव, निहतवान् मारयामास, इति हि भवतां युष्माकम्, विदितमेव ज्ञातमेव ।
अतो ममेति-अतोऽस्मात्कारणात् , सोऽयं कृतघ्नशिरोमणिः, यथा येन प्रकारेण, मम तत्पुत्रस्य,

Page #238

दशमो लम्भः रसातले वा वसुधातले वा महीधरे वा विपिनान्तरे वा। . तिरोहितश्चेदपि हन्यतेऽसौ ततः समागच्छत वाहिनीभिः ॥ २८ ।। संदेशमेवं कुरुकुञ्जरस्य सामन्तभूपाः शिरसा दधानाः ।।
सत्यन्धरे भक्तिवशेन नुन्नाः सेनासमेता मिलिता बभूवुः ॥ २६ ॥ तावन्नयविशालो नाम कुरुवीरदूतः, सचिववृद्धस्य नयपारगस्य धर्मदत्तस्य निकेतने प्रविश्य, तेन विदितोदन्तेन सन्धानाय नरेन्द्रमन्दिरं नीयमानः, तत्र परिमितैनरपालैः परिवृतम् , अनतिदूरावस्थितेन सविनयमवनमितपूर्वकायेन मथनेन सविस्रम्भमालपन्तम् , क्रोधकृशानुविस्फुरनिश्वासधूमविवर्णमुक्ताहारं काष्ठाङ्गारमुपजगाम । तत्र धर्मदत्त एवं जगाद ।
जानाति देवः सकलं तथापि श्रोतव्यवाचः सचिवा नृपेण ।
नाकाधिराजोऽपि निरीक्ष्यकृत्यो बृहस्पतेर्वाग्विसरं शृणोति ॥ ३० ॥ इदानीमुदारसत्त्वैर्गरुडवेगगोविन्दपल्लववल्लभप्रभृतिभिः खेचरतदितरमहीपालनन्दाढ्य प्रमुखैर्महावीरैः सहचरैश्च परिवृतः कल्पान्तजलधिरिव निरर्गलप्रसरः सकलजगतीतलविख्यातवीरो जीवन्धरकुमारः क्रुद्धो युद्धाय बद्धादरो वर्तते ।
उच्छेद्यो विनाशनीयः, अस्तीति शेषः, तथा तेन प्रकारेण, शत्रुन्वादिपुत्वात् , राजघत्वात् नृपतिघातकत्वात् , कृतघ्नत्वाच्चाकृतज्ञत्वाच्च, दुराशयो दुष्टाभिप्रायः, सः, भवतामपि युष्माकमपि, उच्छेद्योऽस्तीति सम्बन्धी योजनीयः ॥२७॥
__रसातले वेति-असौ काष्टाङ्गारः, रसातले वा पाताले वा, वसुधातले वा भृतले वा, महं धरे वा पर्वते वा, विपिनान्तरे वा वनमध्ये वा तिरोहितोऽन्तर्हितः, चेदपि यद्यपि, भवेदिति शेषः, तथापि, हन्यते मार्यते, ततः कारणात् , यूयं, वाहिनीभिः पृतनाभिः, सह, समागच्छत समायात ॥२८॥
सन्देशमेवमिति-एवं पूर्वोक्तप्रकारम्, कुत्कुञ्जरस्य जीवन्धरस्य, सन्देशं वाचिकम, शिरसा मूर्ना, दधाना धरन्तः, सामन्तभूपा मण्डलेश्वराः, सत्यन्धरे जीवन्धरजनके, भक्तिवशेन प्रीत्यतिशयेन, नुन्नाः प्रेरिताः, सन्तः, सेनासमेताः पृतनायुताः, मिलिताः संगताः, बभूवुरासन् ॥२६॥
तावन्नयविशालो नामेति तावत्-यावत् सामन्तभूपाः समागतास्तावत् , नयविशाल एत न्नामधेयः कुरुवीरदूतो जीवन्धरसंदेशहरः, सचिवेषु मन्त्रिषु वृद्धो ज्येष्ठस्तस्य, नयस्य पारं गच्छतीति नयपारगस्तस्य महानीतिज्ञस्य, धर्मदत्तस्य तन्नामामात्यस्य, निकतने भवने, प्रविश्य प्रवेशं कृत्वा, विदितोदन्तेन विज्ञातसमाचारेण, तेन धर्मदत्तेन, सन्धानाय सन्धि कर्तुम्, नरेन्द्रमन्दिरं काष्ठाङ्गारनिकेतनम्, नीयमानः सन् , याप्यमानः सन् , तत्र नरेन्द्रमन्दिरे, परिमितैः कतिपयैः, नरपाले राजभिः, परिवृतं परीतम्, अनतिदूरावस्थितेन निकटस्थितेन, सविनयं विनयोपेतं यथा स्यात्तथा, अवनमितो नीचैः कृतः पूर्वकायः पूर्वशरीरभागो यस्य तेन, मथनेन तन्नामस्वश्यालेन सविस्रम्भं सप्रत्ययं यथा स्यात्तथा, आलपन्तं भाषमा म्, क्रोधकृशानोः कोपवैश्वानरस्य विस्फुरनिगच्छन्यो निःश्वास एवं धूमस्तेन विवर्णो मलिनो मुक्ताहारो मौक्तिक दाम यस्य तम्, काष्ठागारं कृतघ्नशिरोमणिम्, उपजगाम समुपयाति स्म । तत्र धर्मदत्तः सचिववृद्धः, एवमनेन प्रकारेण, जगाद प्रोवाच ।
जानातीति-यद्यपि देवो भवान् , सकलं कृत्स्नम्, जानाति बुध्यते, तथापि, नृपेण राज्ञा, सचिवा मन्त्रिणः, श्रोतव्या आकर्णीया वाक् येषां तथाभूताः, सन्ति, निरीचयं कृत्यं कार्य यस्य तथाभूतः, नाकाधिराजोऽपि पुरन्दरोऽपि, बृहस्पतेर्वाचस्पतेः, वाग्विसरं वचनसमूहम्, शृणोति समाकर्णयति ॥ ३० ॥
इदानीमिति–इदानीं साम्प्रतम्, उदारसत्त्वैरुत्कृष्टपराक्रमः, गरुडवेगश्च गोविन्दश्च पल्लववल्लभश्चेति गरुडवेगगोविन्दपल्लववल्लभास्ते प्रभृति येषां तैः, खेचरतदितरमहीपाल विद्याधरतदितरभूपतिभिः, नन्दाढ्यप्रमुखनन्दाठ्यप्रधानः, महावीरैर्महासुभटः, सहचरैश्च वयस्यैश्व, परिवृतः परिवेष्टितः, कल्पान्तजलधिरिव प्रलयपाथोनिधिरिव, निरर्गलः स्वच्छन्दः प्रसरो यस्य तथाभूतः, सकलजगातले निखिलभूमितले विख्यात

Page #239

१८२
जोवन्धरचम्पूकाव्ये
व्याधान्दुःसाधबाधान्गजतुरगमुखैर्मदुलैः सम्प्रवृत्तै___ हेलामात्रेण जित्वा निखिलपशुगणं मोचयामास यः प्राक् । वीणाशुल्के च दृप्यन्नरपतिनिचयं धावयामास संख्ये ।
सोऽयं नैकोऽपि जय्यः किमुत खगनराधीश्वरैः संगतश्चेत् ॥ ३१ ॥ अत इदमनिदं प्रथमप्रवृत्तं तदीयराजपदं तद्भुजे समर्प्य यथापुरं सचिवपदमधिष्ठातुमर्हति देव इति ।
एवं मन्त्रिगिरं निशम्य समयं तूष्णीं स्थितः सोऽवदत्
कर्णे लग्नमुखेन तत्र मथनेनादीपितक्रोधनः । रे रे केन ससाध्वसं बहुतरं पृष्टोऽसि वक्तुं पुरो
___भीरुस्त्वं यदि तिष्ठ वेश्मनि मुधा क्लीबोऽसि किं भाषितैः ॥ ३२ ।। माद्यद्दन्तिघटापटुस्फुटनटद्घोटप्रहृष्यद्भटा
टोपाच्छादितदिक्तटे रणतले खड्गोल्लसद्धारया । आहृत्य श्रियमावोद्यतरिपुक्षोणीभृतामुज्ज्वलां
कीर्त्या कोमलया दिशो धवलयाम्युत्फुल्लकुन्दश्रिया ॥ ३३ ॥
चासौ प्रसिद्धश्चासौ वीरश्चेति सुभटश्चेति सकलजगतीतलविख्यातवीरः, जीवन्धरकुमारः सात्यन्धरिः; क्रुद्धो रुष्टः सन् , युद्धाय समराय, बद्धादरो बद्धसन्मानस्तत्पर इति यावत्, वर्तते विद्यते । ___व्याधानिति-यो जीवन्धरः, प्राक् पूर्वम्, गजतुरगमुखैहस्तिहयप्रधानैः, सम्प्रवृत्तैः सञ्चलितः, मबलैरस्मत्सैन्यः, दुःसाधबाधान् विकटान् , व्याधान् शबरान् , हेलामात्रेण लीलामात्रेण, जित्वा पराभूय, निखिलपशुगणं सकलपशुसमूहम्, मोचयामास मोचयति स्म, वीणाशुल्के च गन्धर्वदत्तापरिणयोलायां वीणावादनशुल्के च, दृप्यन्तोऽहङ्कुर्वन्तो ये नरपतयो राजानस्तेषां निचयः समूहस्तम्, संख्ये समरे, धावयामास विद्रावयामास, सोऽयं जीवन्धरः, एकोऽप्येकाक्यपि, न जय्यो न जेतुं शक्यः, चेद्यदि, खगनराधीश्वरैः विद्याधरधरावल्लभैः, संगतः सहितः, तर्हि, किमुत किम्पुनर्वक्तव्यम् ? स्रग्धराच्छन्दः ॥ ३१ ॥
अत इदमिति-अतोऽस्मात्कारणात् , अनिदं, प्रथमप्रवृत्तं प्राक्प्रवृत्तम्, इदमेतत् , तदीयराजपदं तत्सम्बन्धिराज्यभारः, तद्भुजे तबाही, समयं निक्षिप्य, यथापुरं पूर्ववत् , सचिवपदममान्यस्थानम् , अधिष्ठातुमधिवसितुम्, देवो भवान् , अर्हति योग्योऽस्ति, इति धर्मदत्तामात्यः काष्ठागारं जगादेति सम्बन्धः ।
एवं मन्त्रिगिरमिति एवमित्थम्, मन्त्रिगिरं सचिवभारतीम्, निशम्य श्रुत्वा, समयं क्षणं यावत्, तूष्णों निर्वचनम्, स्थितो विद्यमानः, तत्र स्थाने, कर्णे श्रव सि, लग्नमुखेन संयोजितवदनेन, मथनेन तच्छ्यालेन, आदीपितं प्रज्वलितं क्रोधनं क्रोधो यस्य तथाभूतः सन् , अवदत् जगाद, रे रे वृद्धापसद, ससाध्वसं सभयम्, बहुतरं प्रभूतम्, पुरोऽग्रे, वक्तुं निगदितुम्, केन पृष्टोऽसि पृच्छाविषयीकृतोऽसि, त्वं यदि भीरुः कातरस्तर्हि, वेश्मनि भवने, तिष्ठ स्थितो भव, क्लीबोऽसि नपुंसकोऽसि, मुधा व्यर्थम्, भापितैः कथनैः, किं किंप्रयोजनं न किमपीति यावत् ॥३२॥
माद्यद्दन्तिघटेति-माद्यतां दन्तिनां घटा इति माद्यद्दन्तिघटा गन्धगजगणाः, पटुस्फुटं चातुर्यप्रकाशं यथा स्यात्तथा नटन्तो नृत्यन्तो ये घोटा हया इति पटुस्फुटनटद्घोटाः, प्रहृष्यन्तश्च ते भटाश्चेति प्रहृष्यद्भटाः प्रमोदमानशूराः; माद्यद्दन्तिवटाश्च पटुस्फुटनटद्घोटाश्च प्रहृष्यगटाश्चेति माद्यद्दन्तिघटापटुस्फुटनटद्घोटप्रहृष्यद्भटाः तेषामाटोपेन विस्तारणाच्छादितानि पिहितानि दिक्तटानि काष्ठान्तभागा यस्मिंस्तस्मिन्, रणतले समराङ्गणे, खड्गस्य कृपाणस्योल्लसन्ती शोभमाना या धारा तीक्ष्णाग्रभागस्तया, आहवे समर उद्यता तत्परा इन्याहवोद्यता स्ते च ते रिपुक्षोणीभृतश्च शत्रुराजाश्चेति तेषाम्, उज्ज्वलां निर्मलाम्, श्रियं लक्ष्मीम्, आहृत्य समाच्छिद्य, कोमलया मृदुलया, उत्फुल्लानां विकसितानां कुन्दानां माध्यानां श्रीरिव श्रीर्यस्यास्तया, कीर्त्या यशसा, दिशः काष्ठाः, धवलयामि धवला: करोमि ॥३३॥

Page #240

दशमो लम्भः
१२३
किञ्च ।
आ जामतो न लिखितं भुवनाधिपत्यं
यद्भालसीमनि परं तु वणिक्रियेव । तेनाधमेन वणिजस्तनयेन किंवा
सन्धानमद्य नरपालमणीशिनां नः ॥ २४ ॥ ध्वजिनीरुद्धपार्श्वस्य मथनस्य शरावलेः ।
विघसोऽजनि यः पूर्व कवलीक्रियतेऽधुना ॥ ३५ ॥ इति दर्पदुर्ललितवचनविलसितमाकये कोपारुणीकृतभालो नयविशालो गम्भीरमिमां गिरमुज्जगार।
पुलिन्दवृन्देन गवां कुले हते बलेन साकं मथने पलायिते ।
पिधाय वेगेन कवाटमन्ततो धृतो वधूभिस्तनुकम्पमत्यजः ॥ ३६॥ एवंविधपराक्रमण्डितभुजदण्डमण्डितस्य न युक्तमेव कौरवेण सन्धानम् ।
किं धर्मदत्तेन हि षण्डवृत्त्या प्रचण्डवृत्त्या भवतापि किं वा।
कुरुप्रवीरस्य कराग्रनुन्नं राज्यश्रियं चक्रमलं प्रदातुम् ।। ३७ ॥ इति निगद्य जवान्निर्गत्य यथावृत्तं कुरुवीरं विज्ञापयति नयविशाले विशालतरसमीकसंनाहः
किञ्च-किञ्चान्यत् किमपि ।
आ जन्मत इति-यद्भालसीमनि यल्ललाटावधौ, आ जन्मतो जन्मन आरभ्य, भुवनाधिपत्यं लोकसाम्राज्यम्, न लिखितं नाङ्कितम्, परन्तु किन्तु, वणिविक्रयेव सार्थवाहकृतिरेव, लिखिता विहिता, अधमेन नीचेन, तेन पूर्वोक्तेन, वणिजो वैश्यस्य, तनयेन पुत्रेण, नरपालमणीशिनां नरपालमणिषु श्रेष्ठराजेषु ईशन्ते ऐश्वर्ययुक्ता भवन्तीत्येवं शीलास्तेषाम्, नोऽस्माकम्, अद्य साम्प्रतम्, कि वा सन्धान सन्धिकरणम्, सर्वथाऽशक्यं तदिति भावः ॥ ३४ ॥
ध्वजिनीरुद्धेति-यो वणिक्तनयः, पूर्व प्राक् , ध्वजिन्या पृतनया रुद्धं परीतं पार्श्व समीपप्रदेशो यस्य तस्य, मथनस्य काष्टाङ्गारश्यालस्य, शरावलेाणसमूहस्य, विघसो भुक्तावशिष्टः, अजनि बभूव, स इति शेषः, अधुना साम्प्रतम्, कवलीक्रियते ग्रस्यते ॥ ३५ ॥
इति दति-इतीत्थम्, दर्पण गण दुर्ललितानि विसंष्ठुलानि यानि वचनानि वांसि तेषां विलसितं विलासम्, आकर्ण्य निशम्य, कोपेन रुषारुणीकृतो लोहितीकृतो भालो निटिलो यस्य तथाभूतः, नयविशाल एतन्नाम जीवन्धरदूतः, गम्भीरं यथा स्यात्तथा, इमां वच्यमाणाम्, गिरं वाणीम्, उज्जगार प्रकटयामास ।
पुलिन्दवृन्देनेति-पुलिन्दवृन्देन शबरसमूहेन, गवां सौरभेयीणाम्, कुले समूहे, हृते मुषिते, बलेन सैन्येन, साकं सार्धम्, मथने भवच्छयाले, पलायिते दर्शितपृष्ठे, सति, अन्ततोऽन्ते, वेगेन रयेण, कवाटमररम्, पिधाय मेलयि वा, वधूभिललनाभिः, तो दत्तालम्बनः कृताश्वासश्च सन् , तनुकम्पं शरीरवेपथुम्, अत्यजस्त्यक्तवान् , एवं नु भो महाशूरस्त्वमिति सोत्प्रासवाक्यम् ॥ ३६॥ • एवंविधेति-एवंविधपराक्रमेण पूर्वोक्तप्रकारविक्रमेण मण्डितौ शोभितौ यौ भुजदण्डौ बाहुदण्डौ ताभ्यां मण्डितस्य शोभितस्य, तव, कौरवेण जीवकेन, सह सन्धानं सन्धिकरणं मेलनमिति यावत् , न युक्तमेव नोचितमेव, सुष्ठुक्तं त्वयेति भावः ।।
किं धर्मदत्तेनेति-पण्डवृत्त्या दीनवृत्त्या, उपलक्षितेन, धर्मदत्तेन तन्नामवृद्धामात्येन, हि निश्चये, किं किं प्रयोजनम्, प्रचण्डवृत्त्या तीक्ष्णव्यवहारेण, उपलक्षितेन, भवतापि त्वयापि, वा किं किं प्रयोजनम्, न किमपीति यावत्, कुरुप्रवीरस्य जीवन्धरस्य, कराग्रनुन्नं हस्ताग्रप्रेरितम्, चक्रं शस्त्रविशेषः, राज्यश्रियं राज्यलक्ष्मीम्, प्रदातु समर्पयितुम्; अलं पर्याप्तं समर्थमिति यावत् ॥ ३७॥
इति निगद्येति-इत्येवम्, निगद्य नितरां कथयित्वा, जवाद्वेगात् , निर्गत्य निष्क्रम्य, यथावृत्तं यथाभूतम्, कुरुवीरं जीवन्धरम्, विज्ञापयति निवेदयति, नयविशाले तदभिधानदूते, विशालतरो विपुलतरः

Page #241

१८४
जीवन्धरचम्पूकाव्ये कुमकुमारः पद्मास्यं वरूथिनीनामाधिपत्ये विधाय यथायोग्यं गरुडवेगगोविन्दलोकपालपल्लवमहीपालप्रभृतीनापृच्छय रणाङ्गणावतरणाय सेनामादिदेश।
काष्ठाङ्गारोऽपि सेनायाः पतिं मथनमादिशत् ।
पृतनायाः प्रयाणाय रणरङ्गस्थलं प्रति ।। ३८ ।। तदनु विकटकटविगलदानधाराप्रवाहानुभयतः सृजद्भिः सनिर्भरैरिव नीलाचलैविशददन्तप्रभादन्तुरिताङ्गतया रजनिकरकरनिकरचुम्बितसंवर्तकालाम्बुदविडम्वकैः कर्णद्वयसन्दानितधवलचामरशोभिततया पद्मिनामसाम्येन समागतमरालशङ्कामकुरयद्भिः पादन्यासेन महीं कम्पयद्भिः घनाघनघनगर्जितानुकारिबृंहितरवेण गिरिदरीसुखसुप्तपञ्चास्यान् क्रोधेनोत्पत्य कुत्रत्योऽयं करिशब्द इति निरीक्षमाणान् कुर्वाणैर्वारणैः सञ्छादितदिग्भागाः, सूर्याश्वशिरस्ताडनायेवोर्ध्वप्रसारितपूर्वचरणयुगलैः प्रलयजलधरविमुक्तवर्षोपलासोरपरुषेण जरयतेव वसुधातलमतिनिष्ठरेण खरखुरपुटविन्यासेन जनितपांसुपारम्परीभिः सकलजगदन्धङ्करणधुरीणै पितरवेण गगनतलं पूरयद्भिः प्रतिपरिव मारुतस्य प्रत्यादेशैरिवोच्चैःश्रवसो निदर्शनैरिव मनसो मूरिव जवैर्गन्धर्वैरुपशोभिताः,
समीकसंनाहो युद्धाभिनिवेशो यस्य तथाभूतः, कुरुकुमारो जीवकः, पद्मास्यं तन्नामसखम्, वरूथिनोनां पृतनानाम्, आधिपत्ये स्वामित्वे, विधाय कृत्वा, तं सेनापति कृन्वेति यावत् , यथायोग्यं यथार्हम्, गरुडवेगश्च गोविन्दश्च लोकपालश्च पल्लवमहीपालश्चेति गरुडवेगगोविन्दलोकपालपल्लवमहीपालाः, ते प्रभृतिर्येषां तान् , आपृच्छयामन्त्र्य, रणाङ्गणे समरचत्वरेऽवतरणं प्रवेशस्तस्मै, सेनां चमूम्, आदिदेश समादिष्टवान् ।
काष्ठाङ्गारोऽपीति-काष्टाङ्गारोऽपि राजघोऽपि, पृतनायाः सेनायाः, रणरङ्गस्थलं प्रति समररङ्गभूमिमुद्दिश्य, प्रयाणाय प्रस्थानाय, मथनं तन्नामधेयम्, सेनायाः पति ध्वजिन्या नाथम्, आदिशत् आज्ञापयामास ॥ ३८॥
तदन्विति-तदनु तदन्तरम्, उभयतः पार्श्वद्वये, विकटकटाभ्यां विशालगण्डाभ्यां विगलन्तः पतन्तो ये दानधारा प्रवाहा मदधारास्रोतांसि तान् , सृजभी रचयद्भिः, सनि: रैर्निझरोपेतैः, नीलाचलैरिव नीलपर्वतैरिव, विशददन्तप्रभाभिर्वलक्षरदनदीप्तिभिर्दन्तुरितं व्याप्तमङ्ग देहो येषां तेषां भावस्तत्ता तया, रजनिकरस्य चन्द्रमसः करनिकरेण किरणकलापेन चुम्बिताः संयुक्ता ये संवर्तकालाम्बुदाः प्रलयकालवारिदास्तेषां विडम्बका अनुकर्तारस्तैः, कर्णद्वये श्रवणयुग्मे सन्दानिताभ्यां बद्धाभ्यां चामराभ्यां बालव्यजनाभ्यां शोभिततया समलङ्कृततया, पति नाम पद्मनाम तस्य साम्यं सादृश्यं तेन 'पद्मोऽस्त्री पद्मके व्यूहनिधिसङ्ख्यान्तरेऽम्वुजे । ना नागे स्त्री फजिकाश्रीचारटीपन्नगेषु च' इति मेदिनी, समागताः समायाता ये मराला हंसास्तेषां शङ्का सन्देहम्, अङ्कुरयद्भिः प्रादुर्भावयद्भिः, पादन्यासेन चरणनिक्षेपेण, महीं भूमिम्, कम्पयद्भिपयद्भिः, घनाधनस्य मेघस्य यद् घनगर्जितं विकटगर्जनं तस्यानुकारि यद् बृंहितं गजशब्दस्तस्य रवो नादस्तेन, गिरिदरीषु शैलगुहासु सुखेन शर्मणा सुप्ताः कृतशयना ये पञ्चास्याः सिंहास्तान् , क्रोधेन रोपेण, उत्पत्योत्क्रम्य, कुत्रत्योऽयं कुत्रभवोऽयम्, करिशब्दो गजगजितम्, इति हेतोः, निरीक्षन्त इति निरीक्षमाणा अवलोकमानास्तान् , कुर्वाणैर्विदधानः, वारणैर्गजैः, सन्छादिताः पिहिता दिग्भागाः काष्ठाप्रदेशा येषां ते, सूर्याश्वानामर्कहयानां शिरसि मूर्ध्नि ताडनं प्रहरणं तस्मा इव, ऊर्ध्वप्रसारितमुन्नमितं चरणयुगलं येषां तैः, प्रलयजलधरैः प्रलयमेधैविमुक्तस्त्यक्तो यो वर्षोपलानां करकाणामासारो धारासंपातस्तद्वत् परुषः कठोरस्तेन, वसुबातलं भूतलम्, जर्जरयतेव जीणं कुर्वतेव, अतिनिष्ठुरेण कठोरातिशयेन, खरखुरपुटानां तीचणखुरपुटानां विन्यासो निक्षेपस्तेन, जनिताः समुत्पादिता याः पांसुपारम्पर्यो धूलिसन्ततयस्ताभिः, सकलजगतो निखिलभुवनस्यान्यकरणे सतिमिरीकरणे धुरीणा निपुणास्तैः, हेषितरवेण हेषाध्वनिना, गगनतलं व्योमतलम्, पूरयद्भिः सम्भरद्भिः, गल्मतो गरुडल्य प्रतिपक्षरिव प्रतिद्वन्द्विभिरिव, मारुतस्य पवनस्य, पर्यायैरिव प्रतिकृतिभिरिव, उच्चैःश्रवसो देवराजवाजिनः प्रत्यादेशैरिव निराकरणैरिव, मनसश्चेतसः, निदर्शनैरिव दृष्टान्तैरिव, मूतैः शरीरधारिभिः, जवैरिव वेगैरिव, गन्धर्वाहैः, 'वाजिवाहार्वगन्धर्वयसैन्धवसप्तयः' इत्यमरः, उपशोभिता

Page #242

दशमो लम्भः
१८५ सुरविमानसकाशैश्चक्रतुण्णक्षोणीतलैर्मनोरथैरिवामितरथैः परिपूर्णाः, श्वेलारववधिरीकृतलोकैर्विविधायुधविचित्रैविधृततनुत्रैः पदातिभिः परिवृताः, उभयेऽपि सैनिकाः, क्रमेणाजिरङ्गणमगाह्न्त । तत्र च,
अभ्रंलिहानां पटमन्दिगणां पङ्क्तिर्वभौ शारदमेघशुभ्रा ।
विचित्रयुद्धस्य विलोकनाय ममागता गजपुरीव साक्षात् ॥ ३६ ।। तदनु विनिर्मितविशालविशिखासह विराजमानम् , मदमेदुरसिन्धुरघटान्धकारितदिङ्मुखतया जलधरदिवसायमानम् , अभ्रङ्कपैरपहसितरजताचलशोभैरमलसुधावदातैमन्थानगिरि मध्यमानदुग्धसिन्धुगर्भाविलुठत्तरङ्गायमानानिलडोलायितसितध्वजतया उपरिपरिपतदभ्रगङ्गाप्रवाहरिव तुपारगिरिशिखरैः पटमन्दिरैविभ्राजितम, नीलकवचावगुण्ठितदेहै: सितोप्णीपरत्युन्नतवेत्रासनोपरिविष्टैर्धर्ममयैरिव धर्माधिकारिभिर्महापुरुपैस्तन्तन्यमानसेनासंविभागसंविधानम , स्फुरितनिशितकरघृतकरवालप्रतिविम्बप्ररोहकरालितातपेनोर्ध्वावरुद्धमौलिकलापेन धवलचन्दनलिमभुजदण्डेन सेवकजनेनाध्यासितद्वारदेशम्, विविधवस्तुविचित्रितैः पण्याहरणसंमर्दनपरक्रयिकविक्रयिकलोकैर्महाविपणिपथैरुपशोभितम , यौवनमदमत्नतरुणजनानुसार्यमाणतरुणीजननिरन्तरवेशवाटम् , विविधायुधसंस्कारपरजनवंभ्राम्यमाणशाणचक्रप्रभृतिसंस्कारसाधनसंञ्छादितं तद्रङ्गस्थलमशोभत । विराजिताः, सुरविमानसकाशैर्देवयानसन्निभैः, चक्रे रथाङ्गः क्षुण्णं विदीर्ण क्षोणीतलं भूतलं यैस्तैः, मनोरथैरभिलषितैरिव, अमितरथैरसंख्यस्यन्दनैः, परिपूर्णा युक्ताः, च्वेलारवेण सिंहनादेन बधिरीकृताः श्रवणशक्तिरहितीकृता लोका जना येस्तैः, विविधानि विविधप्रकाराणि यान्यायुधानि शस्त्राणि तैर्विचित्रैविस्मयकारिभिः, विततनुभृतकवचैः, पदातिभिः पत्तिभिः, परिवृताः परीताः, उभयेऽपि पक्षद्वयसम्बन्धिनः, सैनिका योद्धारः, क्रमेण क्रमशः, आजिरङ्गणं समरचन्वरम्, अगाहन्त प्रविविशुः । तत्र च तस्मिन्नजिराङ्गणे च ।
अभ्रंलिहानामिति-अभ्रंलिहानां गगनचुम्बिनाम्, पटमन्दिराणां पटभवनानाम्, शारदमेघशुभ्रा शारदजलधरधवला, पङ्क्तिस्ततिः, विचित्रयुद्धस्य विलक्षणसाम्परायस्य, विलोकनाय दर्शनाय, समागता सम्प्राप्ता, साक्षात्, राजपुरीव हेमाङ्गदराजधानीव, बभौ शुशुभे ॥ ३६॥
तदन्विति-तदनु तदनन्तरम्, तद्रङ्गस्थलं तत्समरक्षेत्रम्, अशोभत व्यराजत, कथंभूतं तदिति तदेव विशेषयितुमाह-विनिर्मिता रचिता या विशालविशिखा विस्तीर्णरथ्यास्तासां सहस्रर्दशशतैर्विराजमानं शोभमानम्, मदमेदुरा दानमिलिता या सिन्धुरघटा गजपङ्क्तिस्तयान्धकारितं तिमिरितं दिङ्मुखं काष्टान्तो यस्मिस्तस्य भावस्तत्ता तया, जलधर दिवसायमानं प्रावृड्वदाचरत् , अभ्रंकषर्मेघस्पशिभिः अपहसिता पराभूता रजताचलशोभा विजयाईश्रीयस्तः, अमलसुधावदातनिर्मलचूर्णोज्ज्वलः, मन्थानगिरिर्मन्दरपर्वतस्तेन मध्यमानो विलोड्यमानो यो दुग्धसिन्धुः क्षीरार्णवस्तस्य गर्ने मध्ये विलुठन्तः सञ्चलन्तो ये तरङ्गा कल्लोलास्तद्वदाचरन्ति, अनलडोलायितानि पवनप्रकम्पितानि सितध्वजानि शुक्लपताका यस्मिंस्तस्य भावस्तत्ता तया, उपरि परिपतन्तः स्खलन्तोऽभ्रगङ्गाप्रवाहा मन्दाकिनीस्त्रोतांसि येषां तैः, तुषारगिरिशिखरैहिमालयशृङ्गरिव, पटमन्दिरैर्वस्त्रनिकेतनैः, विभ्राजितम्, नीलकवचैः श्यामतनुत्रैरवगुण्ठितः संवृतो देहो येषां तैः, सितोष्णीषेर्धवलशिरोवेष्टनैः, अन्युन्नतानि तुङ्गतमानि यानि वेवासनानि वेत्रविष्टराणि तेषामुपरिविष्टेरुपरिस्थितैः, धर्ममयैरिव धर्मनिर्मितैरिव, धर्माधिकारिभिर्धर्माधिकारयुक्तः, महापुरुषमहाजनैः, तंतन्यमानं विस्तार्यमाणं सेनासंविभागस्य पृतनाविभागस्य संविधानं करणं यस्मिंस्तत्, स्फुरितः सञ्चलितो निशितस्तीक्ष्णो यः करतो हस्तावलम्बितः करवालः कृपाणस्तस्मिन् प्रतिविम्ब प्रतिफलनं तस्य प्ररोहैः किरणाङ्करैः करालितो व्याप्तः आतपो धर्मो येन तथाभूतेन, ऊर्ध्वमुपरि अवरुद्ध आवृतो मौलिकलापो मुकुटसमूहो येन तेन, धवलचन्दनेन शुक्लमलयजेन लिप्तो दिग्धो भुजदण्डो बाहुदण्डो यस्य तेन, सेवकजनेन सेवकसमहेन अध्यासितोऽधिष्ठितो द्वारदेशो यस्य तत् , विविधवस्तुभिनेकविधपदार्थ विचित्रितानि शबलानि तेः, महाविपणिपथैविस्तीर्णहाटकख्याभिः, उपशोभितं समलङ्कृतम्, यौवनपदेन तारुण्यातिरेकेण मत्ता मदयुक्ता ये तरुणजना युवजनास्तैरनुसार्यमाणोऽनुगम्यमानो यस्तरुणीजनो युवतिसमूहस्तेन निरन्तरः समाकीर्णो

Page #243

जीवन्धरचम्पूकाव्ये युद्धप्रारम्भकेलीपिशुनजयमहावाद्यघोपैरशेषै
हेपारावैर्हयानां मदमुदितकरिबृंहितैजम्भमाणैः । रथ्याध्वानैः पदातिप्रचुरतरगलसिंहनादैरमन्दैः
शब्दैकाम्भोधिमग्नं जगदिदमभवत्कम्पमानं समन्तात् ॥ ४० ॥ रणान्तरायं कुर्वाणा धूल्यो या व्योन्नि जम्भिताः।
तन्नाशाय ध्वजा मृत्युसंमार्जन्य इवारुचन् ॥ ४१ ॥ उद्यन्निस्साणराणप्रसरमथ सुरा जम्भमाणं निशम्य
क्षीबक्षोणीपतीनां कदनविलसितं वीक्षितुं संप्रवृत्तम् । पुष्पाण्याहृत्य कल्पक्षितिरुहवनतः सौरभाकृष्टभृङ्ग
व्यूहव्यारावपूराण्यधिककुतुकतः संगता व्योमसीम्नि ॥ ४२ ॥ सेनापयोधी समदाट्टहासौ शनैः शनैः संघटितौ व्यभाताम् । कल्पावसाने खलु वर्धमानावम्भोनिधी यद्वदमन्दवेगौ ॥ ४३ ॥ पदाति पदातिस्तुरङ्गं तुरङ्गो मदेभं मदेभो रथस्थं रथस्थः । इयाय क्षणेन स्फुरद्युद्धरङ्गे ध्वनज्जैत्रवादैः स्वनच्छिञ्जिनीके ॥ ४४ ॥
वेशवाटो वेश्यावासाभोगो यस्मिंस्तत्, विविधायुधानां नैकविधशस्त्राणां संस्कारपराः समुत्तेजनलीना ये जनाः पुरुषास्तैर्बभ्राम्यमाणानि संचार्यमाणानि शाणचक्रप्रभृतानि निकषचक्रादीनि यानि संस्कारसाधनानि समुत्तेजनोपायास्तैः सञ्छादितं व्याप्तम् ।
युद्धप्रारम्भकेलीति-युद्धप्रारम्भकेल्याः समरप्रारम्भक्रीडायाः पिशुनाः सूचका ये जयमहावाद्यघोषा विजयमहावादिनशब्दास्तः, अशेषैः सम्पूर्णैः, हयानामश्वानाम्, हेपारवैहेषितशब्दः, जम्भमाणेवर्धमानः मदेन दानेन मुदिताः प्रसन्ना इति मदमुदितास्ते च ते करिणो हस्तिनश्चेति मदमुदितकरिणस्तेषां बृंहितानि गर्जितानि तैः, रथ्याध्वानै रथसमूहशब्दः, अमन्दैः प्रचुरः, पदातीनां पदगानां प्रचुरतरं प्रभूततरं यथा स्यात्तथा गलन्तः प्रकटीभवन्तो ये सिंहानादाः पवेडितरवास्तैः, शब्दैकाम्भोधिमग्नं शब्देकार्णवनिमग्नम्, इदमेतत् , जगद् भुवनम्, समान्तात्परितः कम्पत इति कम्पमानं वेपथुसहितम्, अभवत् आसीत् । शार्दूलविक्रीडितच्छन्दः ॥ ४० ॥
रणान्तरायमिति-रणान्तरायं समरप्रत्यूहम्, कुर्वाणा विदधानाः, याः धूल्यो रजांसि, व्योम्नि नभसि, जम्भिता विततानि, तन्नाशाय तदपहाराय, ध्वजाः पताकाः, मृत्युसंमार्जन्य इव यमावस्करापहारिण्य इव, अरुचन् व्यशोभन्त ॥४१॥
उद्यन्निस्साणेति-अथ युद्धप्रारम्भानन्तरम्, सुरा अमराः, जृम्भमाणं वर्धमानम्, उद्यन्तः प्रकटीभवन्तो ये निस्साणराणा रणवादित्रशब्दास्तेषां प्रसरः समूहस्तम्, निशम्य समाकर्ण्य, सप्रवृत्तं प्रारब्धम्, क्षीबा पराक्रमातिरेकेणोन्मत्ता ये क्षोणीपतयो राजानस्तेषाम्, कदनविलसितं सम्परायचेष्टितम्, वीक्षितुं द्रष्टुम्, कल्पक्षितिरुहवनतः कल्पवृक्षविपिनात्, सौरभेण सौगन्ध्येनाकृष्टा वशीकृता ये भृङ्गा भ्रमरास्तेषां न्यूहस्य समूहस्य यो व्यारावो गुञ्जनशब्दस्तस्य पूरं सन्ततिर्येषु तानि, पुष्पाणि कुसुमानि, आहृत्य समादाय, अधिककुतुकतः प्रभूतकौतुकातिशयेन, व्योम्नि विहायसि, संगताः संमिलिताः, आसन्निति शेषः । स्रग्धरावृत्तम् ॥ ४२॥
सेनापयोधी इति-समदाहासौ सगर्वाट्टहाससहितौ, शनैः शनैर्मदं मन्दम्, संघटितौ संमिलितो, सेनापयोधी पृतनापारावारौ, तद्वत् तथा व्यभाताम् व्यशोभेताम्, यद्वत् यथा, कल्पावसाने प्रलयवेलायाम्, वर्धमानौ समेधमानौ, अमन्दवेगौ प्रभूतरयौ, अम्भोनिधी सागरौ, खलु निश्चयेन ॥४३॥
पदातिमिति-ध्वनज्जैत्रवाये शब्दायमानविजयवादित्रे, स्वनच्छिञ्जिनीके शब्दायमानमौर्वीके, स्फुरद्युद्धरङ्गे प्रकाशमानरणाजिरे, पदातिः पत्तिः, पदाति पत्तिम्, तुरङ्गोऽश्वः, तुरङ्गं हयम्, मदेभो मत्त

Page #244

दशमो लम्भः
यदन्तिकरोद्यता जलकणा व्योनि स्फुरत्तारका
कारा रेजुरभूच्च नाकदतीवक्त्रं निशानायकः । धूलीभिः पिहिते च चण्डकिरणे संग्रामलीला बभौ
निर्दोषापि विभावरीव सततं क्रीडद्रथाङ्गापि च ॥ ४५ ॥ यावन्नाक्षिपति क्षणेन करिणो वक्त्रच्छदं विस्तृतं
हत्यारोहवरः प्रतिद्विपगतो वीरः शरैस्तावता । शुusi तस्य मदं च लोपमनयत्कोपेन सोऽप्युद्धतः
भल्लैः
छिन्नेनैव करेण तं प्रतिभटं मूर्च्छास्पदं द्राव्यधात् ॥ ४६ ॥ प्रतिद्विरदमल्लधनुर्विमुक्तैः
कुम्भेषु मग्नशिखरैर्व्यलस गजेन्द्राः । आरावहीनवदनैः शिखिनां समूहै
रारूढतुङ्गशिखरा इव शैलवर्गाः ॥ ४७ ॥
१८७
इह खलु, कौचन मत्तदन्तावलौ क्रोधतरलौ समीककलाकुशलौ परस्परदण्डसंघट्टनजनितगम्भीरारावेण बृंहितभरेण च गगनतलं पूरयन्तौ, गण्डतलविसृत्वरमदधारासौरभप्रचुरकर्णतालविगलन्समीरैराजिरङ्गतले मूच्छितान् भटान् प्रबोधयन्तौ, भुग्नवालौ, सक्थिजवघटित रदविन्यासेन वसुन्धरां
मतङ्गजः, मदेभं मत्तमतङ्गजम्, रथस्थः स्यन्दनस्थः, रथस्थं स्यन्दनस्थम्, क्षणेन शीघ्रम् इयाय प्राप । भुजङ्गप्रयातच्छन्दः ॥ ४४ ॥
दृप्यद्दन्तिकरोद्यता इति-हृप्यतां समदानां दन्तिनां करिणां करेभ्यः शुण्डाभ्य उद्यता उत्पतिताः, जलकणाः सलिलसीकराः, व्योम्नि गगने, स्फुरत्तारकाकारा देदीप्यमाननक्षत्रसंनिभाः, रेजुः शुशुभिरे, नाक सुदतीवक्त्रं देवीवदनम्, निशानायकश्चन्द्रमाः, अभूच्च बभूव च । धूलीभिः परागैः, चण्डकिरणे सूर्ये पिहिते च समाच्छादिते च सति, संग्रामलीला समरक्रीडा, निर्दोषापि रात्रिरहिताऽपि सततं सर्वदा क्रीडन्तो रथाङ्गाश्चक्रवाका यस्यां तथाभूता सत्यपि च, विभावरीव रात्रिरिव, बभौ शुशुभे, पक्षे निर्दोषा पङ्ककण्टकादिदोषरहिता, क्रीडन्ति संभ्रमन्ति रथाङ्गानि चक्राणि यस्यां तथेति च ॥ ४५ ॥
यावन्नाक्षिपतीति — यावत् यावत्कालपर्यन्तम् हस्त्यारोहवरो गजाधिष्ठातृवरः, क्षणेन सत्त्वरम्, विस्तृतं विततम्, करिणो गजस्य वक्त्रच्छदं मुखावरणम्, नाक्षिपति न दूरीकरोति तावता कालेन प्रतिद्विपगतः प्रतिगजस्थितः, वीरः शूरः शरैः सायकैः, तस्य करिणः, शुण्डां करम्, मदं च दानञ्च गर्व वा, लोपं विनाशम्, अनयत् प्रापयामास, कोपेन क्रोधेन, उद्धतः समुद्दण्डः, सोऽपि छिन्नशुण्डः शुण्डालोsपि, छिन्नेनैव कृत्तेनैव, करेण शुण्डया, तं प्रतिभटं प्रतिवीरम्, द्राग् झटिति, मूर्च्छास्पदं चैतन्यातीतम्,
व्यधाच्चकार ॥४६॥
भल्लैरिति — प्रतिद्विरदमल्लानां विपक्षगजस्थितशूराणां धनुर्भ्यः कोदण्डेभ्यो विमुक्तास्त्यक्तास्तैः Fry austroy नं निचितं शिखरं मुखं येषां तैः भल्लः प्रासैः गजेन्द्रा हस्तिप्रमुखाः आरावहीनं केकारहितं वदनं मुखं येषां तैः शिखिनां केकिनां समूहः कलापैः, आरूढानि समधिष्ठितानि तुङ्गशिखराणि समुच्चङ्गाणि येषां तथाभूताः शैलवर्गा इव पर्वतसमूहा इव व्यलसन् शुशुभिरे । उपमा | वसन्ततिलकावृत्तम् ॥४७॥
इह खलु कौचनेति - इह समराङ्गणे, खलु निश्चयेन, क्रोधेन कोपेन तरलौ चपलाविति क्रोधतरलौ, समीककलायां समरवैदग्ध्यां कुशलौ निपुणौ, कौचन कावपि, मत्तदन्तावलौ मत्तगजी, परस्परमन्योऽन्यं दन्तसंघट्टनेन रदनाघातेन जनितः समुत्पादितो यो गम्भीरारावो गम्भीरशब्दस्तेन, बृंहितभरेण च गर्जितसमूहेन च, गगनतलं नभस्तलम्, पूरयन्तौ सम्भरन्तौ गण्डतलाभ्यां कटप्रदेशाभ्यां विसृत्वराः प्रसरणशीला या मदधारा दानसन्ततयस्तासां सौरभेण सौगन्ध्येन प्रचुराः प्रपूर्णाः, तथाभूताः कर्णतालविगलन्तश्च श्रवणव्यजननिःसरन्तश्च ये समीराः पवनास्तैः, आजिरङ्गतले समररङ्गभूमौ मूच्छ्रितान् सम्प्राप्तमोहान्,

Page #245

१८८
जीवन्धरचम्पूकाव्ये स्थपुटितामादधानौ, पूर्वपश्चिमसमीरसमीरितो सजलजलदाविवापतन्तौ, सकललेखजनतनूरुहसौख्यशायनिकं भयानकं समीकमातेनतुः।
आयोधनं विदधतोर्गजयोः कयोश्चिद्
दन्तप्रघट्टजनिताग्निकणाः स्फुरन्तः । हैमप्रदीप्रवलयावलिखण्डतुल्या
माञ्जिष्ठचामरगताः सुभटैर्नु दृष्टाः ।। ४८ ॥ कश्चिद्गजः प्रतिभटं चरणे गृहीत्वा
सम्भ्रामयन्दिवि रुषा परुषप्रचारः । चिक्षेप दूरतरमूर्ध्वमयं च मानी
द्रागेत्य कुम्भयुगलीमसिना बिभेद ।। ४६ ।। इभोक्तानां नवमौक्तिकानां वर्षेण संख्ये निरवग्रहेण । मुक्तामयत्वं दधती च रङ्गस्थली गदाढ्या बत संबभूव ।। ५ ।। निपात्य कंचिद्भुवि शुण्डयारि दन्तेन हन्तुं करिणि प्रवृत्ते । दन्तान्तरालं प्रविशन्स धीरश्चिच्छेद शुण्डां करवालवल्लया ।। ५१ ॥
भटान् योद्धन्, प्रबोधयन्ती सचेतनान्कुर्वन्तौ भुग्न आकुञ्चितो वालो वालधियोस्तो 'बालः पुंसि शिशौ केश वाजिवारणवालधौ' इति विश्वलोचनः । सक्थिजवघटित जरूरयसहितो यः पदविन्यासश्चरणनिक्षेपस्तेन, वसुन्धरां वसुधाम, स्थपुटितां नतोन्नताम्, आदधानौ कुर्वाणी, पूर्वपश्चिमसमीराभ्यां प्राचीप्रतीचीपवनाभ्यां समीरितौ प्रेरितो, सजलजलदाविव सतोयतोयदाविव, आपतन्तौ समागच्छन्तौ, सकलाश्च ते लेखजनाश्चेति सकललेखजना रणकौतुकदर्शनाय समापतिता निखिलामरसमूहास्तेषां तनूरूहाणां रोम्णाम् सौख्यशायनिकं सुखशयनसमाचारपृच्छकं रोमहर्पणमिति यावत्, भयानकं भयङ्करम्, समीकं युद्धम्, आतेनतुविस्तारयामासतुः।
आयोधनमिति–आयोधनं युद्धम्, विदधतोः कुर्वतोः, कयोश्चित् कयोरपि द्वयोः, गजयोः करिणोः, स्फुरन्तः समुन्पतन्तः, मञ्जिष्टचामरगता मञ्जिष्ठरागरक्तवालन्यजनप्राप्ताः, दन्तयो रदनयोः प्रघटेन समाघातेन जनिताः समुत्पन्ना येऽग्निकणा अनलस्फुलिङ्गास्ते, सुभटः शूरैः, हमाः सुवर्णनिर्मिताः प्रदीप्राः प्रभास्वरा ये वलयाः कटकास्तेषामावलिः पङ्क्तिस्तस्याः खण्डैः शकलैस्तुल्याः सन्निभाः, नु वितर्के, दृष्टाः समवलोकिताः॥४॥
कश्चिदाज इति-परुषः कठोरः प्रचारः प्रभ्रमणं यस्य तथाभूतः, कश्चित्कोऽपि, गजः करी, प्रतिभटं विपक्षशूरम्, चरणे पादे, गृहीत्वाऽऽदाय, दिवि गगने, संभ्रामयन् संघूर्णयन्, रुपा रोपेण, दूरतरमतिविप्रकृष्टम्, ऊर्ध्वमुपरि, चिक्षेप क्षिपति स्म, मानी गोपेतः, अयञ्च प्रतिभटः, दाग झटिति, एत्य समागत्य, असिना कृपाणेन, कुम्भयुगली गण्डयुग्मम्, बिभेद विदारयामास ॥४६॥
इभोगतानामिति-संख्ये समरे, इभोगतानां गजोत्पतितानाम्, नवमौक्तिकानामभिनवमुक्ताफलानाम्, निरवग्रहेण प्रतिबन्धरहितेन, वर्षेण वृष्टया, 'वृष्टिवर्ष तद्विघातेऽवग्राहावग्रही समौ' इत्यमरः, मुक्तामयत्वं मौक्तिकप्रचुरताम्, विरोधपक्ष नीरोगताम्, दधती विभ्रती, रङ्गस्थली रङ्गभूमिः, गदाढया गदाभिधानशस्त्रसहिता विरोधपक्षे गदै रोगैराढया सहिता संबभूव समजायत, बतेति खेदे । विरोधाभासालङ्कारः, उपजातिवृत्तम् ॥५०॥
निपात्य कश्चिदिति-करि णि गजे, कञ्चित्कमपि, अरिं शत्रुम्, शुण्डया करेण, भुवि पृथिव्याम्, निपात्य समास्फाल्य, दन्तेन रदनेन, हन्तु मारयितुम्, प्रवृत्ते तत्परे, सति, दन्तान्तरालं रदनमध्यम्, प्रविशन् प्रवेशं कुर्वन् , धीरो धैर्योपेतः, सोऽरिः, करवालवल्लया कृपाणलतया, शुण्डां करम्, चिच्छेद छिनत्ति स्म ॥५१॥

Page #246

१८६
दशमो लम्भः चक्रेण कृत्तं निजमेव हस्तमग्रप्रदेशाद्धरणौ पतन्तम् । पिपेष पादेन रुपा परीतः करेणुराजः सुतरक्तपङ्कम् ।। ५२ ।। गृहीतो नागेन प्रतिभटवरः पुष्करगतो
__वितन्वानो डोलामसिनिहतहस्तेन करिणा । पदा पेष्टुं नीतः सपदि पदमध्ये प्रचलितो
गृहीत्वा बालाने व्यसुममुमधान्मुष्टिहतिभिः ।। ५३ ॥ तत्र फुल्लकुन्दकुसुमावदाता जितवातजवना वाजिनो गगनतलात्क्षिमाप्रपादतया नभ:स्थलमाक्रमितुमिव प्रवृत्ताः, पुरतः पतितानि महाशैलकुलानीव दन्तावलशरीराणि लवयन्तः, संगरसागरे परस्परं कलहायमानाः कल्लोला इव विरेजिरे ।
खुराघातैः कश्चित्प्रजवनयः कम्पितधरः
पृषकैः कीर्णाङ्गोऽप्यविरहितशिक्षानुसरणः । पढ़े खड्गच्छिन्नोऽप्यहितसुभटेनापतदसौ
न तावद्यावत्तं न निजवरसादी निहतवान् ।। ५४ ॥ छिन्नेऽपि दक्षिणभुजे करवालवल्ली
वामे करे विचलयन् रिपुमाप सादी। वीरस्य तस्य रिपुखण्डनकेलिकाया
__मक्षीणशक्तिरगमत् स हि दक्षिणत्वम् ।। ५५ ।।
चक्रेण कृत्तमिति–रुपा कोपेन, परीतो व्याप्तः, करेणुराजो गजेन्द्रः, चक्रेण शस्त्रविशेषेण, कृत्तं छिन्नम्, अग्रप्रदेशान्मुखाग्रभागात् , धरणौ पृथिव्याम्, पतन्तं स्खलन्तम्, सुतः क्षरितो रक्तपङ्को रुधिरकर्दमो यस्मात्तम्, निजमेव स्वकीयमेव, हस्तं शुण्डाम्, पादेन चरणेन, पिपेप पिनष्टि स्म । क्रोधे को विवेक इति भावः ॥५२॥
गृहीतो नागेनेति-नागेन गजेन, गृहीत आत्तः, पुष्करगतः शुण्डाग्रभागस्थितः प्रतिभटवरो विपक्षयोद्धा, असिना खड्गेन निहतः खण्डितो हस्तो यस्य तेन, करिणा गजेन, डोलां हिन्दोलिकाम्, वितन्वानः कुर्वाणः सन् , पदा चरणेन, पेष्टुं चूर्णयितुम्, पदमध्ये चरणमध्ये, नीतः प्रापितः, किन्तु, सपदि झटिति, प्रचलितः प्रकर्षेण चलितः सः, वाला पिच्छाग्रे, गृहीत्वा समालम्व्य, मुष्टिहतिभिर्मुष्टिप्रहारः, अमुं गजम् , विगता विनष्टा असवः प्राणा यस्य तं मृतमिति यावत्, व्यधात् अकार्षीत् । शिखरिणीग्छन्दः ॥५३॥
तत्र फुल्लकुन्देति-तत्र तस्मिन् , संगरसागरे समरपयोनिधी, फुल्लकुसुमानीव प्रस्फुटितमाध्यपुष्पाणीवावदाताः समुज्ज्वलाः, जितवातजवनाः पराभूतपवनवेगाः, वाजिनो हयाः, गगनतले नभस्तल उत्क्षिप्तावुत्थापितावग्रपादौ पुरश्चरणौ येषां तेषां भावस्तत्ता तया, नभःस्थलं गगनतलम्, आक्रमितुमुल्लंघयितुम्, प्रवृत्ता इव तत्परा इव, पुरतः पुरस्तात् , पतितानि भ्रष्टानि, महाशैलकुलानीव महाचलकदम्बकानीव, दन्तावलशरीराणि गजेन्द्रकायान् , लङ्घयन्तः समुत्क्राम्यन्तः, परस्परं मिथः, कलहायमानाः कलहं कुर्वाणाः, कल्लोला इव तरङ्गा इव, विरेजिरे शुशुभिरे ।
खुराघातैरिति-खुराणां शफानामाघाताः प्रहारास्तैः कम्पिता वेपिता धरा पृथिवी येन तथाभूतः, कश्चित् कोऽपि प्रजवनश्चासौ हयश्चेति प्रजवनहयः प्रकृष्टवेगवाहः, पृषकैर्वाणैः, कीर्णाङ्गोऽपि व्याप्तशरीरोऽपि, अहितसुभटेन शत्रुशूरण, पदे चरणे, खड्गच्छिन्नोऽपि कृपाणकृत्तोऽपि, अविरहितमत्यक्तं शिक्षानुसरणं येन तथाभूतः, असौ हयः, तावत् तावत्कालपर्यन्तम्, न अपतत् नो पपात, यावत् यावत् कालपर्यन्तम्, निजवरसादी स्वारोहिजनः, तमाहितसुभटम्, न निहतवान् नो निजघान । शिखरिणीच्छन्दः ॥५४॥
छिन्नेऽपि दक्षिणभुज इति-सादी हयारोही, दक्षिणभुजे वामेतरवाहो, छिन्नेऽपि कृतेऽपि सति

Page #247

जांवन्धरचम्पूकाव्ये अश्वारोहैः कृत्तदण्डानि भूमौ पर्यस्तानि स्फारच्छत्राणि रेजुः । रूप्यस्थालानीव क्लुप्तानि मृत्योराहाराय प्रौढचन्द्रद्युतीनि ।। ५६ ।। खड्गैः कृत्ता वाजिनां वक्त्रभागा रक्तस्रोतोनीयमाना जवेन । मनाङ्गानामुन्मुखानां हयानां भ्रान्ति तेनुः पश्यतामाजिरङ्ग ।। ५७ ॥ भटानां रोषेण प्रतिभटसमीपं प्रचलतां
समुदाता रेजुश्चलदसिलताः पाणिकलिताः । भुजश्रीखण्डद्रुप्रकरकुहरोद्यद्विषधरा
रिपूणां प्राणालिं कबायतुकामा इव तदा ।। ५८ ।। समीकपदवीविदः समदसिंहनादा भटा ।
ववल्गुरमितैः शरै रचितमण्डपाः पुष्करे । निरस्ततपनातपश्रमभराः क्षणाद्भङ्गरैः.
शरीरनिकरैर्यशःस्थिरतनूभुवि प्रेप्सवः ।। ५६ ॥ तत्र समीककलाविपश्चिदाश्चर्यवृत्तिः पदातिः, केनचित्पदगेन भुजध्वजतिर्यगर्पितवैजयन्ती
वामे सव्ये, करे पाणौ, करवालवल्लीं कृपाणलताम्, विचलयन् कम्पयन् , रिपुं वैरिणम्, आप प्राप, तदभिमुखं जगामेति यावत् । तस्य पूर्वोक्तस्य, वीरस्य शूरस्य, रिपुखण्डनकेलिकायां शत्रुशकलनक्रीडायाम्, अक्षीणा शक्तिर्यस्य तथाभूतोऽहीनसामर्थ्यः, सः वामो बाहुः, हि निश्चयेन, दक्षिणत्वं वामेतरत्वम्, पने कौशलम्, अगमत्प्राप। वसन्ततिलकावृत्तम् ॥५५॥
अश्वारोहैरिति-अश्वारो हैः सादिभिः, कृत्ताश्छिन्ना दण्डा येषां तानि, अतएव भूमो पृथिव्याम्, पर्यस्तानि विकीर्णानि, स्फारच्छत्राणि विशालातपत्राणि, मृत्योर्यमस्य, आहाराय भोजनाय, क्लुप्तानि रचितानि, प्रोढचन्द्रस्येव धु तिर्येषां तानि तरुणहिमरश्मिकान्तीनि रूप्यस्थालानीव रजतपात्राणीव, रेजुः शुशुभिरे । शालिनीच्छन्दः ॥५६॥
खड़गैरिति-खड़गैः कृपाणैः, कृत्ताश्छिन्नाः, वाजिनां वाहानाम् 'वाजिवाहावंगन्धर्वहयसैन्धवसप्तयः' इत्यमरः, वक्त्रभागा मुखप्रदेशाः, जवेन वेगेन, रक्तस्रोतोनीयभाना रुधिरप्रवाहनीयमानाः सन्तः, आजिरङ्गे समराजिरे, पश्यतामवलोकयताम्, जनानामिति शेषः, मग्नाङ्गानां अडितदेहानाम्, उन्मुखानाम् उत्थितवक्त्राणाम्, हयानां वाहानाम्, भ्रान्ति भ्रमम्, तेनुः विस्तारयामासुः । शालिनीच्छन्दः ॥५७॥
भटानामिति तदा तस्मिन् काले, रोषेण कोपेन, प्रतिभटसमीपं प्रतियोद्धनिकटं यथा स्यात्तथा, प्रचलतां गच्छताम्, भटानां शूराणाम्, समुद्धाताः समुत्थापिताः, पाणिकलिता हस्तश्ताः, चलदसिलताश्वञ्चलकृपाणवल्लयः, रिपूणां वैरिणाम, प्राणालिं जीवितसमूहम्, कवलयितुकामा प्रस्तुमनसः, भुजा एव बाहव एव श्रीखण्डदुप्रकराश्चन्दनवृक्षसमूहास्तेषां कुहरेभ्यो विवरेभ्य उद्यन्तः समुत्तिष्ठन्तो ये विषधरा नागास्त इव, रेजुः शुशुभिरे । रूपकोत्प्रेक्षे । शिखरिणीच्छन्दः ॥ ५८ ॥
समीकपदवीविद इति-समीकपदवी युद्धपदवीं विदन्ति जानन्तीति समीकपदवीविदः समदः साहङ्कारः सिंहनादः पवेडा येषां ते समदसिंहनादाः, अमितैरसंख्यातः, शरैर्वाणैः, पुष्करे गगने, रचितो विहितो मण्डपो वस्त्रभवनं यैस्त इति रचितमण्डपाः, तपनस्य सूर्यस्यातपेन धर्मेण जन्यः श्रमभरः खेदातिशय इति तपनातपश्रमभरः निरस्तो दूरीकृतस्तपनातपश्रमभरो यैस्त इति निरस्ततपनातपश्रमभराः, क्षणादल्पेनैव कालेन, भङ्गुरैर्विनश्वरः, शरीरनिकरैदेहसमूहैः, यशांस्येव कीर्तय एव स्थिरतन्वः स्थायिशरीराणि ता इति यशःस्थिरतनूः, भुवि पृथिव्याम्, प्रेप्सवः प्राप्नु मिच्छवः, भटाः शूराः, ववल्गुः सञ्चलन्ति स्म। पृथ्वीवृत्तम् ॥ ५ ॥
तत्र समीककलेति-तत्र समरे, समीककलाविपश्चित्सु युद्धकलाकोविदेष्वाश्चर्यवृत्तिविस्मयावहचरित इति सर्माककलाविपश्चिदाश्चर्यवृत्तिः, पदातिः पत्तिः, भुजध्वजेन बाहुध्वजेन तिर्यगर्पिता तिर्यगात्ता या

Page #248

१६१
दशमो लम्भः तुलितां कृपाणीलतां बिभ्राणेन 'इदं मदीयनामधेयपूर्वभागं विभति' इति रोषादिव पदद्वये निकृत्तोऽपि, अखण्डितमात्मसत्त्वमिव घनवंशजातं चापमालम्व्य, शूगे न पपात ।
नीलाभ्रतुल्ये कवचे भटस्य नीते प्रभेदं करवालवल्लया । तत्र प्रवृत्ता बनशोणितालिः सौदामिनीसाम्यमवाप दीर्घा ॥ ६ ॥ कश्चिद्भटः शत्रुशरैः परीतसमस्तदेहः समिति व्यलासीत् ।।
यथा महीजः प्रचुरप्ररोहो यथा च नागाततचन्दनदुः ।। ६१ ।।
वीराग्रेसरः पदचरः प्रथितरिपुमण्डलामखण्डितमस्तकविगलदसृग्धागभयङ्करमुखभागतया बहिः प्रमृतया क्रोधपरम्परया परीत इव मृत्युमूर्धानं दृढतरमुष्णीपेग प्रभुकार्यापरिसमानौ प्राणोत्क्रमणं निरोद्धृमिव निवध्य करे कृपाणं मनसि धैर्य सपत्ने दृष्टिं महीतले रिपुशिरःसहस्रपतनं च युगपदातन्वानः क्रतुभुजां श्लाघानां पुष्पवृष्टीनां च पात्रमजायत ।
सैन्यद्वये तत्र विमिश्रितेऽपि विशेष एप व्यलसद्रणाये। स्वीयाः पराश्च पदगाः पुरस्ताद्ये संमुखास्ते रिपुसैन्यवर्गाः ॥६॥
वैजयन्ती पताका तया तुलिता सन्निभा ताम्, कृपाणीलतां खड़गवल्लरीम्, बिभ्राणेन गृह्णता, केनचित् केनापि, पदगेन पदातिना, 'इदं पदद्वयम्, मदीयनामधेयस्य मामकनाम्नः पूर्वभागं पूर्वावयवम्, विभर्ति दधाति' इति रोषादिव इति क्रोधादिव, पदद्वये चरणयुगले, निकृत्तोऽपि छिन्नोऽपि, शूरो योद्धा अखण्डितमत्रुटितं पक्षेऽस्खलितम्, आन्मसत्त्वमिव स्वकीयधैर्यमिव, घनवंशजातं सुदृढवेणुसमुत्पन्नं पक्षे सुकुलोत्पन्नम्, चापं धनुः, आलम्ब्य समाश्रित्य, न पतात न पतति स्म, छिन्नपादोऽपि धनुष्टिसाहाय्येन भुवि तस्थाविति भावः ।
नीलाभ्रतुल्य इति-नीलाभ्रतुल्ये श्यामपयोदप्रतिमे, भटस्य शूरस्य, कवचे वारवाणे, करवालवल्ल्या कृपाणलतया, प्रभेदं प्रभिन्नतां नीते प्रापिते सति, तत्र कवचे, प्रवृत्ता प्रादुर्भूता, दीर्घा विशाला, घनशोणितालिः सान्द्ररुधिरपङ्क्तिः , सौदामिन साम्यं विद्युत्सादृश्यम्, अवाप लेभे ॥ ६ ॥
कश्चिद्भट इति–समिति समरे, शत्रुशरै रिपुवाणः, परीतो व्याप्तः समस्तदेहो निखिलशरीरो यस्य तथाभूतः, कश्चित् कोऽपि, भटो योद्धा, प्रचुरा भूयांसः प्ररोहा अङ्कुरा यस्य तथाभूतः, महीजो यथा वृक्ष इव, नागैः पन्नगैराततो व्याप्त इति नागाततः स चासौ चन्दनद्रुश्च मलयजमहीरुहश्चेति नागाततचन्दनदुः, यथा च इव च, व्यलासीच्छोभते स्म ॥ ६॥
वीराग्रेसर इति-वीराग्रेसरः शूरप्रधानः, पदचरः पदातिः, प्रथितरिपोः प्रसिद्धशत्रोः मण्डलाओण कृपाणेन खण्डितं निकृत्तं यन्मस्तकं शिरस्तस्माद्विगलन्ती पतन्ती या मृग्धारा रुधिरसन्ततिस्तया भयङ्करो भीत्युत्पादको मुखभागो यस्य तस्य भावस्तत्ता तया, बहिःप्रसृतया बहिनि:सतया, क्रोधपरम्परया रोषसन्तत्या, परीत इव व्याप्त इव, मृत्युनोपलक्षितो मूर्धा मृत्युमूर्धा तम्, मृतशिरः, उष्णीषेण शिरोवेष्टनवस्त्रेण, प्रभुकार्यस्य स्वामिकृत्यस्यापरिसमाप्तावनवसाने प्राणोन्क्रमणं जीवननिःसरणम्, निरोधुमिव निवारयितुमिव, दृढतरं सुदृढं यथा स्यात्तथा, निबध्य निबद्ध कृत्वा, करे हस्ते, कृपाणं करवालकं, मनसि चेतसि, धैर्य धीरताम्, सपल्ने शत्रौ दृष्टिं दृशम्, महीतले भूपृष्टे, रिपुशिरःसहस्रपतनञ्च शत्रुमस्तकसहस्रावपातञ्च, युगपदेककालावच्छेदेन, आतन्वानः कुर्वाणः, ऋतुभुजां देवानाम्, श्लाघानां प्रशंसानाम्, पुष्पवृष्टीनाञ्च सुमनोवर्षाणान्च, पात्रं भाजनम्, अजायत बभूव ।
सैन्यद्वय इति-तत्र रणाने तस्मिन् समरमुखे, सैन्यद्वये पक्षद्वयसैन्ये, विमिश्रितेऽपि सम्मिलितेऽपि एष एव विशेषः एतावदेव वैशिष्टयम्, व्यलसद् व्यशोभत्, यद् स्वीयाः स्वकीयाः परा वा परकीया वा ये पदगाः पत्तयः, पुरस्तादग्रे, संमुखा अभिमुखाः आसन् , त एव, रिपुसैन्यवर्गाः शत्रुसैनिकवर्गाः, आसन्निति शेषः, सैन्यद्वये परस्परं मिलिते सति शत्रु मित्रपक्षाभिज्ञानं नावशिष्टं किन्तु यो यस्य पुरस्तात्तस्थौ स एव तस्य शत्रुरासीदिति भावः ॥६२॥

Page #249

जीवन्धरचम्पूकाव्ये तदानीं रिपुशरनिकृत्तचापलताश्चापलकरवालैर्भग्नकरवालाः पाणिभिश्छिन्नपाणयश्चरणभिन्नचरणा दुर्वचनैः क्रोधपरीता योधाः परस्परमाजनुः । एवं शब्दपूरितगगनजयानके भयानके समीके विजृम्भिते मथननिर्मुक्तनाराचधारापातेन दीनां निजसेवामालोक्य करकलितकार्मुकलताविस्फारघोषेण द्विविधानपि महीभृतः कम्पय-कोपारुणास्यः पद्मास्यो वेगविततचक्रस्पन्दनेन स्यन्दनेन विपक्षवाहिनीं दिधक्षन्निवाभिदुद्राव। पद्मास्यप्रहिताः प्रभूतविशिखाः सेना-तराले रिपौ
र्योधांस्तत्र सहस्रशो निपतितान्भूमौ व्यधुः पक्तिशः । घोटान् पाटितविग्रहान् गजघटाः प्राणालिभिर्दुर्घटाः
कूजच्चापधरान् बहूञ्छरधिकांश्चक्र य॑सून संयुगे ।। ६३ ।। तस्यामितैः शरगणैर्गगनं रिपूणां
सैन्यं च पूरितमभूद्धनसंप्रहारे । भूमिश्च भग्नभटवाजिगजैः परीता
हाहारवैररिबलस्य दिशावकाशः ।। ६४ ॥ द्विषतां तत्पतीनां च नवार्निम्नगाः सृजन् । पद्मास्यः प्रीणयामास निजसैन्यनदीपतिम् ॥ ६५ ॥
wwwwwwwwwwwwwwwwwwwww
तदानीमिति तदानीं तस्यां वेलायाम, रिपुशरैः शत्रुवाणैनिकृत्ता छिन्ना चापलता धनुर्वल्ली येषां ते, योधा भटाः, चापलकरवालः चञ्चलकृपाणः, भग्नकरवालाः खण्डितखड्गाः, पाणिभिहस्तैः, छिन्नपाणयः कृत्तकराः, चरणैः पादैः, भिन्नचरणाः शकलितपादाः, दुर्वचनैर्दुष्टवचोभिः, क्रोधपरीताः कोपव्याप्ताः, सन्तः, परस्परमन्योऽन्यम्, आजघ्नुः प्रजह । एवमनेन प्रकारेण, शब्दैः पूरितं गगनं येन स शब्दपूरितगगनः, तथाभूतो जयानको विजयदुन्दुभिर्यस्मिस्तस्मिन् , भयानके भयङ्करे, समीके युद्ध, विजृम्भिते सति वृद्धिंगते सनि, मथनेन काष्टाङ्गारश्यालेन निर्मुक्तास्यक्ता या नाराचधारा बाणसन्ततयस्तासां पातेन पतनेन, दीनां दुःखीभूताम्, निजसेनां स्वकीयपृतनाम्, आलोक्य दृष्ट्वा, करकलिता हस्तकृता या कार्मुकलता धनुव्रततिस्तस्या विस्फारघोषेण प्रचुरशब्देन, द्विविधानपि द्विप्रकारानपि महीभृतो राज्ञः पर्वतांश्च, कम्पयन् वेपयन्, कोपारुणास्यः क्रोधलोहितवदनः, पद्मास्यो जीवकसुहृद्विशेषः, वेगेन जवेन विततं विस्तृतं चक्रस्पन्दनं रथाङ्गसञ्चरणं यस्य तेन, स्यन्दनेन रथेन, विपक्षवाहिनीं शत्रुसेनाम्, दिधक्षन्निव दग्युमिच्छन्निव, अभिदुद्राव सम्मुखमाजगाम ।
पद्मास्यप्रहिता इति-पद्मास्येन प्रहिताः प्रेरिता इति पद्मास्यप्रहिताः, प्रभूतविशिखाः प्रचुरबाणाः, तत्र तस्मिन् , सेनान्तराले पृतनामध्ये, सहस्रशः सहस्रसंख्याकान् , रिपोररातेः, योधान् योद्धृन् , भूमौ रणपृथिव्याम्, पङ्क्तिशः श्रेणिक्रमेण, विपतितान् स्खलितान् , व्यधुश्चक्रुः, घोटानश्वान् , पाटितो विदारितो विग्रहो देहो येषां तान् , गजघटाः करिपङ्क्तिः प्राणालिभिः प्राणसमूहैः, दुर्घटा वियुक्ताः, कूजच्चापधरान् शब्दायमानधनुर्धारकान् , शरधिकान्वाणधारकान्, बहून्प्रभूतान् , जवानिति शेषः, संयुगे समरे, विगता निष्कान्ता असवः प्राणा येषां तथाभूतान् मृतानीति यावत् , चक्रुर्विदधुः ॥६३॥
तस्यामितैरिति-धनसंप्रहारे विकटयुद्धे, तस्य पद्मास्यस्य, अमितैरपरिमितैः, शरगणैर्वाणसमू हैः, गगनं नमः, रिपूणां शत्रूणाम्, सैन्यञ्च पृतना च, पूरितं सम्भृतम्, अभूदासीत् । भटाश्च वाजिनश्च गजाश्चेति भटवाजिगजा योद्धहयहस्तिनः, भग्नाश्च ते खण्डिताश्च ते भटवाजिगजाश्चेति भग्नभटवाजिगजास्तैः, भूमिश्च समरभूश्व, परीता व्याप्ता, अखिलस्य शत्रुमण्डलस्य, हाहारवैर्हाहाशब्दैः, दिशावकाशः काष्टान्तरालम्, परीतो व्याप्तः, अभूत् ॥६॥
द्विषतामिति-द्विषतामरातीनाम्, तत्पतीनाञ्च तत्स्वामिनाञ्च, नवार्नूतनरुधिरैः निम्नगाः नदीः, सृजन रचयन् , पद्मास्यस्तन्नामा जीवकसुहृद्, निजसैन्यमेव स्वकीयपृतनैव नदीपतिः सागरस्तम् प्रीणयामास संप्रीतञ्चकार ॥६५॥

Page #250

दशमो लम्भः
१६३
शरास्तदानीं जलजाननस्य नामाक्षराणां मलिता न भूयात् ।
इतीव राज्ञां हृदये प्रविष्टाः प्राणानगृह्णन्त न रक्तलेशम् ।। ६६ ।। एवं निजध्वजिनीक्षोभमालोक्य तत्क्षणकन्दलितकोपौ मगधमागधभूपौ कुटिलीकृतचापौ निर्निरोधप्रचारेण रथेन क्षोणीतलं क्षोभयन्तौ निजसैनिकशिखावलधनगर्जितायमानसिंहनादेन वैरिजनधैर्यमुन्मूलयन्तौ जवेन पद्मास्यमापतताम् ।
तं मागधमहीपालं स्वर्भानुरिव भास्करम् ।
दधाव रथिनं वीरो देवदत्तो धनुर्धरः ।। ६७ ।। तदनु करलाघवकोरकितधनुर्लतारिनिरन्तरनिर्मुक्तशरनिकरदूरोत्सारितनभःस्थलसंमिलितामरलोकं पाणिपात्रस्थकीलालपाननिरुत्सुकैविस्मयस्तिमितलोचनैस्तुषोत्तालैर्वेतालविलोक्यमानशरसन्धानमोक्षणमन्योऽन्यास्त्रसंघट्टसञ्जातप्रोच्चलत्प्रचुरविस्फुलिङ्गपरम्परावित्रासितकुञ्जरकुलं वैमानिकजनसीमातीतश्लाघाविषयभूमाञ्चितं सकलवीरजनोत्साहदानशौण्डं प्रचण्डतरदोर्दण्डयोर्मथनपद्मास्ययोर्मागधदेवदत्तयोश्च वाचामगोचरं समरमुदजृम्भत ।
मथनदलितान्वाणान्दृष्ट्वा निजान्वहुशस्तदा कमलबदनः सोऽयं कर्णान्तनर्तितशिञ्जिनिः । विततविशिखैः सूतं केतुं च तस्य विभेदयन्निजगलगलत्सिंहध्वाननभः समभेदयत् ॥ ६८॥
शरास्तदानीमिति तदानीं तस्मिन् काले, नामाक्षराणां नामधेयवर्णानाम्, मलिता मालिन्यम्, न भूयाद् न भवेदितीव हेतोः, जलजाननस्य पद्मास्यस्य, शरा बाणाः, राज्ञां क्षितिपतीनाम्, हृदये मनसि, प्रविष्टाः सन्तः, प्राणान् जीवान् , अगृह्णन्त गृह्णन्ति स्म, रक्तलेशं रुधिरबिन्दुम्, नागृह्णन्त । तदीयाः शरा वेगेन विपक्षपार्थिवविग्रहान् छित्त्वा बहिनिष्क्रान्ता इति भावः ॥६६॥
एवमिति-एवमनेन प्रकारेण, निजध्वजिनीक्षोभं स्ववाहिनीचापल्यम्, आलोक्य दृष्ट्वा, तत्क्षणं तत्कालं कन्दलितः समुत्पन्नः कोपो ययोस्तो, मगधमागधभूपो मगधमागधराजौ, कुटिलीकृतचापौ वक्रीकृतकार्मुको, निनिरोधोऽप्रतिबन्धः प्रचारो गमनं यस्य तेन, रथेन शताङ्गन, क्षोणीतलं महीपृष्टम्, चोभयन्तौ, सञ्चलयन्ती, निजसैनिका एव स्वकीयवीरा एव शिखावला मयूरास्तेषां घनगर्जितायमानो मेघगर्जनसन्निभोयः सिंहनादः वेडा तेन, वैरिजनधैर्यं शत्रुसमूहधीरताम्, उन्मूलयन्तावुत्पाटयन्ती, जवेन वेगेन, पद्मास्यम्, आपतताम् अभ्यगच्छताम् ।
तं मागधेति-स्वर्भानू राहुः, भास्करमिव सूर्यमिव, धनुर्धरः कोदण्डधारकः, देवदत्त स्तन्नामा, वीरो भटः, रथिनं स्यन्दनचारिणम्, तं प्रसिद्धम्, मागधमहीपालं मागधराजम्, दधाव धावति स्म ॥६७॥
तदन्विति-तदनु तदनन्तरम्, करलाघवेन हस्तक्षिप्रकारित्वेन कोरकिता कुड्मलिता धनुर्लवा कृपाणवल्ली येषां तथाभूता येऽरयः शत्रवस्तैनिर्मुक्तस्त्यको यः शरनिकरो बाणसमूहस्तेन दूरोत्सारिता विप्रकृष्टोत्सारिता नभःस्थलसंमिलिता गगनतलसमागता अमरलोका देवसमूहा यस्मिस्तत्, पाणिपात्रस्थं करभाजनस्थितं यत्कीलालं रुधिरं तस्य पाने धयने निरुसुकैर्निरुत्कण्ठितैः विस्मयस्तिमितानि लोचनानि येपां तैराश्चर्याचलनयनैः, तृपोत्तालरुदन्योत्कटः, वेतालः प्रेतविशेषः, विलोक्यमाने दृश्यमाने शराणां बाणानां सन्धानमोक्षणे धारणत्यजने यस्मिस्तत् , अन्योऽन्यस्य परस्परस्यास्त्रसंघटेन शस्त्रसंमर्दनेन सजाताः समुत्पन्नाः प्रोच्चलन्तः समुत्पतन्तः प्रचुराः प्रभूता ये विस्फुलिङ्गा अग्निकणास्तेषां परम्पराभिः सन्ततिभिर्वित्रासितं सभीकृतं कुञ्जरकुलं हस्तिसमूहो यस्मिस्तत्, विमानेन चरन्तीति वैमानिकास्ते च ते जनाश्चति वैमानिकजना देवसमूहास्तेषां सीमातीता असंख्याता याः श्लाघाः प्रशंसास्तासां विषयभूम्ना विषयबाहुल्येनाञ्चितं शोभितम्, सकलवीरजनानां निखिलवीरपुरुषाणामुत्साहदाने शौण्डं समर्थम्, प्रचण्डतरौ तीच्णतगै दोर्दण्डौ भुजदण्डौ ययोस्तयोः, मथनपद्मास्ययोः मागधदेवदत्तयोश्च, वाचां वाणीनाम्, अगोचरं विषयातीतम्, समरं युद्धम्, उदज़म्भत वर्धते स्म ।
मथनदलितानिति तदा तस्मिन् काले, कर्णान्ते श्रवणाभ्यणे नर्तिता चालिता शिञ्जिनी मौर्वी

Page #251

जीवन्धरचम्पूकाव्ये ततश्च दुर्धर्षामर्षपाटलवदनेन मथनेनार्धचन्द्रेण निकृत्ते निजकार्मुकगुणे, पद्मास्यः, करतलताण्डवितकोदण्डान्तरसमारोपितकाण्डप्रकाण्डै रिपुमण्डलानि खण्डयन , तस्य सपत्नस्य शरासनं समरोत्साहं च युगपद्विदारयामास। तत्ताग्देवदत्तप्रचलकरतलात्पत्रिणो युद्धरङ्गे
पेतुः प्रोद्धतपक्षाः कतिचन गगने तस्थुरुद्यद्भयाव्याः । लेखानां मेघमार्ग पिहितपरिलसत्सौरभाणि प्रकामं ।
तस्थुः पेतुश्च जीवन्धरनिखिलवले कानिचित्पुष्पकाणि ॥ ६६ ॥ यत्र तत्र रिपुवाहिनीतले पुण्डरीकमुदयत्कबन्धके ।
आविरास बहुधा शिलीमुखास्तत्र तस्य जयिनः समापतन् ॥ ७० ॥ एवं देवदत्तस्य रणमत्तस्य दुर्ललितदोदेविलसितमसहमानः किरीटखचितकुरुविन्दमणिवृन्दप्रभापुनरुक्तवदनवनजकोपारुणकान्तिप्रसरः परन्तपप्रतापो मागधभूपः करनर्तितचापलता
येन तथाभूतः, सोऽयं प्रसिद्धः, कमलबदनः पद्मास्याभिधानः सुहृद्, बहुशोऽनेकवारान् , निजान् स्वकीयान् , बाणान् शरान् , मथनदलितान् कृतघ्नश्यालखण्डितान् , दृष्ट्वा विलोक्य, विततविशिखैर्विस्तारितबाणैः, तस्य मथनस्य, सूतं सारथिम्, केतुञ्च पताकाञ्च, विभेदयन् खण्डयन् , निजगलात्स्वकण्ठाद् गलन्तो निःसरन्तो ये सिंहध्वानाः च्वेडितरवास्तैः, नभो गगनम्, समभेदयत् भिनत्ति स्म । स्वोदात्तशब्दरम्बरं पूरयामासेति भावः । हरिणीच्छन्दः ॥६॥
ततश्चेति-ततश्च तदनन्तरञ्च, दुर्धर्षश्वासावमर्षश्चेति दुर्धर्षामर्षो विकटक्रोधस्तेन पाटलं श्वेतरक्तं वदनं मुखं यस्य तेन, मथनेन राजघश्यालेन, अर्धचन्द्रेण अर्धचन्द्राकारबाणेन, निजकार्मुकगुणे स्वकीयकोदण्डप्रत्यञ्चायाम्, निकृत्ते छिन्ने, सति, पद्मास्यो जीवकुसुदृत्प्रधानः, करतले हस्ततले ताण्डवितं नर्तितं यत्कोदण्डं धनुस्तस्यान्तरे मध्ये, समारोपिताः समधिष्ठापिता ये काण्डप्रकाण्डा बाणश्रेष्ठास्तैः, रिपुमण्डलानि शत्रुसमूहान् , खण्डयन् विदारयन् , तस्य सपत्नस्य पूर्वोक्तस्यारातः, शरासनं धनुः, समरोत्साहञ्च युद्धोल्लासञ्च, युगपदेककालावच्छेदेन, विदारयामास खण्डयासास ।
तत्तादगिति-प्रोद्धृतपक्षाः प्रकम्पितगरुतः, कतिचन केऽपि, पत्रिणो बाणाः पक्षिणश्च, तत्तादृग्देवदत्तस्य तथाविधदेवदत्तस्य प्रचलं चपलं यत्करतलं हस्ततलं तस्मात् , युद्धरङ्गे समराङ्गणे, पेतुः पतन्ति स्म, कतिचन केऽपि च उद्यद्धयेन समुत्पद्यमानभीत्याढ्या युक्ताः पक्षे उद्यद्भया समुत्पद्यमानदीप्त्या आढ्याः सहिताः, सन्तः, गगने नभसि, तस्थुस्तिष्ठन्ति स्म । पिहितमाच्छादितं परिलसच्छोभमानं सौरभं मानोज्ञकं यैस्तथाभूतानि, लेखानां देवानाम्, पुष्पकाणि व्योमयानानि, प्रकाममत्यर्थं यथा स्यात्तथा, मेघमार्गे गगने, तस्थुस्तिष्टन्ति स्म, कानिचिच्च कान्यपि च, पिहितं व्याप्तं परिलसच्छोभमानं सौरभं सौगन्ध्यं येषां तानि, लेखानां विजयावलोकनप्रहृष्टदेवानाम्, पुष्पाण्येव पुष्पकाणि कुसुमानि, जीवन्धरनिखिलबले जीवकसमग्रसैन्ये, पेतुः पतन्ति स्म ॥ ६ ॥
यत्र यत्रेति-यत्र यत्र यस्मिन् यस्मिन् , उदयन्त उत्पतन्तः कबन्धाः शिरोहीनमृतकदेहा यस्मिस्तस्मिन् , पक्षे उदयत्समुच्छलत्कबन्धं पाथो यस्मिंस्तस्मिन् , रिपुवाहिनीतले शत्रुसैन्यमध्ये पक्षे शत्रुनदीमध्ये, 'वाहिनी स्यात्तरङ्गिण्यां सेनासैन्यप्रभेदयोः' इति मेदिनी, पुण्डरीकं सितच्छत्रं पक्षे सिताम्भोजम् 'पुण्डरीकं सिताम्भोजे सितच्छत्रे च भेषजे' इति मेदिनी, आविरास प्रकटीबभूव, तत्र तत्र, जयिनो विजयवतः तस्य देवदत्तस्य, शिलीमुखाः शराः पक्ष बाणाश्च, 'शिलीमुखोऽलिकाण्डयोः' इति मेदिनी, समापतन् पतन्ति स्म । श्लेषः ॥ ७० ॥
एवं देवदत्तस्येति-एवमनेन प्रकारेण, रणेन समरेण मत्तः प्रगर्वितस्तस्य, देवदत्तस्य तन्नामसुभटस्य, दुर्ललितयोरास्फाल्यमानयोर्दोषो (जयोर्यो दर्पो गर्वस्तस्य विलसितं चेष्टितम्, असहमानोऽक्षाम्यन् , किरीटखचितानां मकुटनिस्यूतानां कुरुविन्दमणीनां पद्मरागरत्नानां वृन्दः समूहस्तस्य प्रभया दीप्त्या पुनरुक्तो वदनवनजस्य मुखकमलस्य कोपारुणकान्तिप्रसरो रोषलोहितदीप्तिसमूहो यस्य सः, परन्तपः शत्रुसन्ताप

Page #252

दशमो लम्भः निर्मुक्तबागगणाचान्तविपक्षपक्षदुर्मदः पञ्चपैः पृपत्कर्देवदत्तस्य रथयोटान्पाटयामास । निशितविशिखवयैर्विश्रुतो देवदत्तः ।
कवचमथ विभिन्दन्मागधेशस्य कोपात् । उरसि निहितशक्तिस्तस्य शक्तिं विलुम्पन्
समिति विमलकीतिः पातयामास शत्रुम् ।। ७१ ॥ ततश्च प्रभोः प्रतापमिव भुवि पातितं महावीरं मगधभूपालमवलोक्य क्रोधसंज्वलन्नयनविगलद्विस्फुलिङ्गकलिङ्गभूपालः कुटिलितभ्रूभङ्गभीपणवदनः कर्गान्ताकृष्टचापचोदितरोपवण धर्षितपरमदो हर्षितनिजचतुरङ्गबलः पाटितघोटगजघटाभटपटलः सरभसमेव कौरवसेनां क्षोभयामास । विहायसि विहारिभिः शरगणैः कलिङ्गेशितु
र्भयाद् द्रुतमपासरन्न परमाकुला निर्जराः। . क्षितौ च रिपुसैनिका दिशि दिशि क्षणाद्धाविताः
__ स्वसेनिकभयोधमा निजयशस्तरङ्गास्तथा ॥ ७२ ॥ विस्फारघोषैर्गगनं पूरयन्हर्पयन्बलम् । श्रीदत्तोऽभिजगामैतं मृगेन्द्र इव कुञ्जरम् ।। ७३ ॥
वर्धकः प्रतापो यस्य तथाभूतः, मागधभूपो मगधजनपदेशः, करनर्तिता हस्तकम्पिता या चापलता धनुर्वल्लरी तस्या निमुक्ता निष्पतिता ये बाणगणाः शरसमूहास्तैराचान्तो गृहीतो विपक्षपक्षस्य शत्रुसैन्यस्य दुर्मदो दुरहंकारो येन तथाभूतः सन् , पञ्च षड् वा पञ्चषास्तैः पृषकैर्बाणः, देवदत्तस्य तन्नामसुभटस्य, रथघोटान् स्यन्दनहयान् , पाटयामास विदारयामास ।।
निशितविशिखवयैरिति-अथानन्तरम्, विश्रुतो विख्यातः देवदत्तः, कोपात् क्रोधात्, विशिखेपु वाणेषु वर्याः श्रेष्ठा इति विशिखवर्याः, निशितास्तीक्ष्णाश्च ते विशिखवर्याश्चेति निशितविशिखवर्यास्तैः, मागधेशस्य मगधराजस्य, कवचं वारवाणम्, विभिन्दन् विदारयन् , उरसि वक्षसि, निहिता निखाता शक्तिः शस्त्रविशेषो येन तथाभूतः, तस्य मगधेशस्य, शक्तिं सामर्थ्यम्, विलुम्पन् नाशयन् , विमलकीर्तिरवदातयशाः, सन् , समिति समरे, शत्रु सपत्नम्, पातयामास पातयति स्म । मालिनीच्छन्दः॥ ७ ॥
ततश्च प्रभोरिति-ततश्च तदनन्तरञ्च, प्रभोः स्वामिनः, प्रतापमिव तेज इव, भुवि पृथिव्याम्, पातितं महावीरं महाभटम्, मगधभूपालं मगधेशम्, अवलोक्य दृष्ट्वा, क्रोधेन कोपेन संज्वल द्यां सरक्तीभवद्भ्यां नयनाभ्यां चक्षुभ्यां विगलन्तो विस्फुलिङ्गा अग्निकणा यस्य सः, कलिङ्गभूपालः कलिङ्गविपयनरपतिः, कुटिलितयोर्वीकृतयोभ्र वोभङ्गन भीषणं भयावह वदनं मुखं यस्य सः, कर्णान्तं श्रवणान्तमाकृष्टेन चापेन धनुषा चोदिताः प्रेरिता ये रोपा बाणास्तेषां वर्षेण वृष्टया, धर्पितो विध्वस्तः परमदः शत्रुगर्वो येन सः, हर्षितं प्रसादितं निजचतुरङ्गबलं स्वकीयचतुरङ्गसैन्यं येन सः, पाटितं विदारितं घोटगजघटाभटानां हयह स्तिसमूहशूराणां पटलं समूहो येन तथाभूतः सन् , सरभसमेव सवेगमेव, कौरवसेनां जीवकपृतनाम्, क्षोभयामास क्षोभितां चकार ।
विहायसीति-विहायसि नभसि, विहारिभिर्विहरणशीलः, कलिङ्गेशिनुः कलिङ्गभूपालस्य, शरगणे र्बाणसमूहैः, भयाद् भीतेः, परमत्यन्तम्, आकुला ब्यग्राः, निर्जरा देवाः, द्रुतं सत्वरम्, नापासरन् नापसरन्ति स्म, किन्तु, चितौ पृथिव्याम, रिपुसैनिकाश्च शत्रुभटाअपि, स्वसैनिकानां स्वसैन्यानां भयोद्यमास्त्रासचेष्टितानि, निजयशस्तरङ्गास्तथा स्वकीययशोभङ्गा अपि, क्षणादल्पेनैव कालेन, दिशि दिशि प्रतिकाष्ठम्, धाविताः प्रसृताः, कलिङ्गेशस्य शरगणैर्नभसि स्थिता अमरा द्रुतमपसरन्ति स्म, शत्रुसैनिका भीत्या प्रतिकाष्टं धाविताः, स्वकीयसैनिकानां भयचेष्टितानि पलायितानि, स्वयशःसन्ततयश्च प्रसृता बभूवरिति भावः ॥ ७२ ॥
विस्फारघोषैरिति-विस्फारघोषैर्धनुरास्फालनशब्दः, गगनं व्योम, पूरयन्, सम्भरन् । बलं सैन्यम्,

Page #253

१६६
जीवन्धरचम्पूकाव्ये
तदानीं सकलवीरजनकर्णाभरणायमानभुजप्रतापयोः श्रीदत्तकलिङ्गभूपयोः परस्परनिकृत्तविशिखमनिमेषैरप्यलक्ष्यशरसन्धानमोक्षणमगोचरजयपराजयमदृष्टपूर्वं दिविपदामद्भुततरं समरमुदजम्भत ।
श्रीदत्त एष करनर्तितचापदण्डमाकृष्य संयति तथा विशिखान्मुमोच । एको यथा दशगुणक्रमतः प्रवीरानाक्रम्य कृतन्ति जवाद्रिपुसैन्यवर्गे ।। ७४ ।।
श्रीदत्तो रन्ध्रमन्विष्य शरैस्तस्य महीपतेः।
पातयामास मकुटं प्रगर्जञ्छिरसा सह ॥ ७५ ॥ तदीयमकुटोद्गतैरमितमौक्तिकैः पातितै रराज समराजिरं पतितभूमिभृन्मस्तकम् । कलिङ्गवसुधापतिप्रथितराज्यलक्ष्म्यास्तदा विकीर्णमिव विस्तृतैर्नयनबाष्पबिन्दूत्करैः ॥७६॥
तदनु भासां निधौ पश्चिमपाथोनिधौ निमज्जति शोकहर्षपारावारनिमग्नाः, कमलेषु मुकुलीभवत्सु मुकुलीकृतसमरविलासाः, जगदेकवीरे मारे समधिरोपितशरासनगुणे क्षणादवरोपितचापगुणाः, उभयेऽपि सैनिकाः स्वकटकभुवमासेदुः। अपरेयुः काष्टाङ्गारेण रिपुजनगहनाङ्गारेण बहुधा प्रोत्साहितविजयकथनो मथनः प्रतिफलिततपनविम्बप्रभापिञ्जरितदिशावकाशः कवलयन्निव रिपुसेनासमुद्रमाजिरङ्गमाजगाम ।
rawwwwwwwwww.rrrrrrrrrrrrrrrrrrrrrrrrrr-n.
हर्षयन् प्रमोदयन् , श्रीदत्त एतन्नामा सुभटः, मृगेन्द्रः सिंहः, कुञ्जरमिव गजमिव, एतं कलिङ्गभूपालम्, अभिजगाम तत्सम्मुखमाजगाम ॥ ७३ ॥
तदानीमिति तदानीं तस्मिन् काले, सकलवारजनानां निखिलशूराणां कर्णाभरणायमानः श्रवणालङ्कारायमाणो भुजप्रतापो बाहुतेजो ययोस्तयोः, श्रीदत्तकलिङ्गभूपयोः श्रीदत्तकलिङ्गेशयोः परस्परं मिथोनिकृत्ताश्छिन्ना विशिखा बाणा यस्मिस्तत् , अनिमेपैरपि देवैरपि, अलक्ष्ये अदृश्ये शराणां बाणानां सन्धानमोक्षणे धारणत्यजने यस्मिस्तत् , अगोचरावविषयौ जयपराजयौ यस्मिंस्तत् , दिविषदां देवानाम्, अदृष्टपूर्वमनवलोकितपूर्वम्, अद्भुततरमाश्चर्यजनकम, समरं युद्धम्, उदजम्भत वर्धते स्म ।
श्रीदत्त एषेति-एष श्रीदत्तः, संयति समरे, करनर्तितचापदण्डं हस्तचालितकोदण्डदण्डम्, आकृप्य समाकृष्टं कृत्वा, तथा तेन प्रकारेण, विशिखान् बाणान् , मुमोच तत्याज, यथा येन प्रकारेण, एको विशिखः दशगुणक्रमतो दशगुणितान , प्रवीरान् योद्धन् , आक्रम्य रिपुसैन्यवर्गे विपक्षपृतनासमूहे, जवात् वेगात् , कृन्तति छिनत्ति ॥ ७४ ॥
श्रीदत्तो रन्ध्रमिति-प्रगर्जन् गर्जितं कुर्वन् , श्रीदत्तः, रन्ध्र छिद्रम्, अन्विष्य मार्गयित्वा, शरैर्बाणः, तस्य महीपते राज्ञः, शिरसा सह मूर्ना साकम्, मकुटं मौलिम्, पातयामास पातयति स्म ॥ ७५॥
__तदीयमकुटोद्गतैरिति-तदा तस्मिन् काले पतितानि स्खलितानि भूमिभृतां राज्ञां मस्तकानि शिरांसि यस्मिस्तत्, समराजिरं युद्धाङ्गणम्, तदीयमकुटोद्गतैस्तन्मौलिसमुत्पतितैः, पातितैः संसितैः, मौक्तिकैर्मुक्ताफलः कलिङ्गवसुधापतेः कलिङ्गभूपालस्य प्रथिता प्रसिद्धा या राजलक्ष्मीः साम्राज्यश्रीस्तस्याः, विस्तृवैविततैः, नयनबाष्पबिन्दूत्करैरश्रुपृषतांसमू हैः, विकीर्णमिव व्याप्तमिव, रराज शुशुभे ॥ ७६ ॥
तदनु भासां निधाविति तदनु तदनन्तरम्, भासां निधौ सूर्ये, पश्चिमपाथोनिधौ पश्चिममार्णवे, निमज्जति सति निमग्नीभवति, शोकहर्षपारावारे विषादामोदसागरे निमग्ना बुडिताः, कमलेषु पद्मषु, मुकुलीभवत्सु निमीलत्सु, मुकुलीकृतः सङ्कोचितः समरविलासो युद्धचेष्टितं यैस्ते, जगदेकवीरे त्रिलोकप्रधानसुभटे, मारे मदने, समधिरोपितः समधिष्ठापितः शरासने धनुषि गुणो मौर्वी येन तथाभूते सति, क्षणादल्पेनैव कालेन, अवरोपितो विमोचितश्चापगुणो धनुःप्रत्यञ्चा यैस्ते तथाभूताः, उभयेऽपि पक्षद्वयसम्बन्धिनोऽपि, सैनिकाः सुमटाः, स्वकटकभुवं निजशिविरपृथिवीम्, आसेदुः प्रापुः। अपरेधुरन्यस्मिन् दिवसे, रिपुजन एव शत्रुलोक एव गहनं वनं तस्याङ्गारस्तेन, काष्ठाङ्गारेण राजघन, बहुधा विविधप्रकारेण, प्रोत्साहितानि प्रवधितानि विजयकथनानि यस्य तथाभूतः, मथनस्तच्छयालः, प्रतिफलितं प्रतिबिम्बितं यत्तपनविम्बं सूर्यमण्डलं

Page #254

दशमो लम्भः
अनीकिनीं पुरोधाय पद्मास्योऽपि रणाङ्गणम् । आससाद धराधीशखेचराधीशसंगतः ॥ ७७ ॥
૧ ૨૭
तदनु मथनपद्मास्याभ्यां तिलकितमुखभागाः कोणताडितनिस्साणप्रभृतिविविधवाद्यरवाहूतनिर्जरनिरन्तरान्तरिक्षप्रदेशाः, दवेलारवविजृम्भितसिंहगर्जनभयतर्जितदिशावशावल्लभाः, नूतननिकपकपणनिर्मूलीकृतकरचलितकरबालवल्लिकाप्रतिविम्वितरविविम्वतया मूर्तीकृतमिव निजप्रतापमाविभ्राणाः, उभयेऽपि वीराः लावायोग्यं युद्धं विधातुमारभन्त । कदनदुर्दिनमत्तशिखावलः करतलोद्धृतकार्मुकभीकरः ।
1
स मथनः प्रचचाल रणाजिरे विपिनदेश इवोद्धतकेसरी ॥ ७८ ॥ विपाट्य घोटान्गजतां निपात्य भटान्विभिद्य क्षितिषैः सहायम् संक्षोभयामास कुरूद्वहस्य बलाम्बुधिं मन्दरवत्पयोधिम् ॥ ७६ ॥ प्रधाव्य वेगाद्रथमाजिसीनि पद्माननस्तस्य पुरो वभूव । काम्पिल्यकेशस्य स पल्लवेशो लाटाधिराजस्य च वुद्धिषेणः ॥ ८० ॥ महाराष्ट्रमीशस्य गोविन्दधरणीपतिः ।
अन्येषां पुरतस्तस्थुर्नन्दाढ्यविपुलादयः ॥ ८१ ॥
तस्य प्रभया दीया पिञ्जरिताः पिङ्गलवर्णीकृता दिशावकाशाः काष्ठान्तरालानि येन तथाभूतः सन् रिपुसेनासमुद्रं प्रत्यर्थिपृतनापारावारम्, कवलयन्निव प्रसयन्निव, आजिरङ्ग युद्धभूमिम्, आजगाम समापतति स्म !
अनीकिनीमिति — धरावीशखे चरावीशैर्भूमिभूद्विद्याधरराजैः संगतः सहितः, पद्मास्योऽपि जीवकसुहृत्प्रवानोऽपि, अनीकिनीं पृतनाम्, पुरोधायाग्रे कृत्वा, रणाङ्गणं समराजिरम्, आससाद प्राप ॥ ७७ ॥
तदन्विति -- तदनु तदनन्तरम्, मथनः काष्टाङ्गारश्यालः पद्मास्यो जीवन्धरसुहृत् ताभ्याम्, तिलकितः स्थासकयुतो मुखभागो येषां ते, कोणैर्वादनदण्डैस्ताडितानि समाहतानि यानि निस्माणप्रभृतिविविधवाद्यानि निःसाणप्रमुखनैकवादित्राणि तेषां रत्रैः शब्दैराहूता आकारिता ये निर्जरा देवास्तैर्निरन्तरो निरवकाशोऽन्तरिक्षप्रदेशो गगनभागो यैस्ते, चवेलारवैः सिंहनादैर्विजृम्भितं वर्धितं यत् सिंहगर्जनभयं मृगेन्द्रगर्जितमतिस्तया तर्जिता भसिंता दिशावशावल्लभा दिग्गजा यैस्ते, नूतननिकषेषु प्रत्यग्रनिकषोपलेषु कषणेन घर्षणेन निर्मलीकृताः स्वच्छीकृताः करचालिताः पाणिप्रकम्पिता याः करवालवल्लिकाः कृपाणलतास्तासु प्रतिविम्बितं प्रतिफलितं यद्रविविम्बं सूर्यमण्डलं तस्य भावस्तत्ता तया मूर्तीकृतमिव सदेहीकृतमिव निजप्रतापं स्वतेजः, आबिभ्राणा दुधानाः, उभयेऽपि पक्षद्वयसम्बन्धिनोऽपि, वीरा योद्धारः, श्लाघायोग्यं प्रशंसार्हम्, विधातुं कर्तुम्, आरभन्त तत्परा बभूवुः ।
कदनदुर्दिनेति—कदनं युद्धमेव दुर्दिनं मेघच्छन्नं दिनं तस्मिन् मत्तशिखावलो मत्तमयूरः, 'मेघच्छन्नेऽह्नि दुर्दिनम्' इत्यमरः । करतले हस्ततले उद्घृतमुत्थापितं यत्कार्मुकं धनुस्तेन भीकरो भयङ्करः, स पूर्वोक्तः, मथनो राजधश्यालः, विपिनदेशे गहनप्रान्ते, उद्धतकेसरीव दृप्तमृगेन्द्र इव, रणाजिरे समराङ्गणे, प्रचचाल प्रचलति स्म । द्रुतविलम्बितवृत्तम्, 'द्रुतविलम्बितमाह नभौ भरौ' इति लक्षणात् ॥७८॥
विपाट्यति - अयं मथनः, क्षितिषै राजभिः सह सार्धम्, बोटान् वाहान्, विपाठ्य विदार्य, गजतां हस्तिसमूहम्, निपात्य पातयित्वा भटान् योद्धन्, विभिद्य खण्डयित्वा पयोऽब्धिम् क्षीरसागरम्, मन्दरवत् सुमेरुरिव, कुरूद्वहस्य जीवन्धरस्य, बलाम्बुधिं पृतनापारावारम्, संक्षोभयामास क्षुभितं
चकार ॥७६॥
प्रधाव्येति - आजिसीम्नि युद्धाजिरे, वेगात् प्रजवात्, रथं स्यन्दनम्, प्रधाव्य धावयित्वा, पद्माननः पद्मास्यः, तस्य मथनस्य, पुरोऽग्रे, बभूव स प्रसिद्धः, पल्लवेश: पल्लवजनपदेशः काम्पिल्यकेशस्य काम्पिल्यनगरनाथस्य, पुरो बभूव, बुद्धिषेणश्च तन्नामा जीवकसुहृत्, लाटाधिराजस्य लाटदेशस्वामिनः, पुरो बभूव ॥८०॥
महाराष्ट्रति—गोविन्दधरणीपतिजींवन्धरमातुलः, महाराष्ट्रमहीशस्य महाराष्ट्रभूपालस्य, नन्दाव्य

Page #255

जीवन्धरचम्पूकाव्ये समापतन्तीः सहसा समन्तादनीकिनीः पद्ममुखप्रवीरः । प्रत्यग्रहीदेष शरप्रचारैः स्रोतस्विनीरेप इवाम्बुराशिः ॥ ८२ ॥
सौजन्यमानते कुर्वञ्जन्यमुद्धतशत्रुषु ।। ___ शरान्मुमोच पद्मास्यो न परान्मापि लाघवम ।। ८३ ॥ मथनेन शरावलिं तमिस्रां सृजता तत्र निशामुखायितम् ।।
विशिखैः किरणैर्विमिन्दता तां जलजास्येन निशाकरायितम् ।।४।। एवं परस्परशरखण्डनेन व्रणकथानभिज्ञगात्रयोः, विस्मयविस्तारितलोचनैः श्लाघोन्मुखैबहिर्मुखैनिरन्तरं निरीक्ष्यमाणयोः, दिगन्तविसारिभिः शरासारैराकाशं मूर्तमिवादधानयोः, प्रवीराभिलाषेणोभयोः समीपं मुहुर्मुहुर्गतागतक्लेशमविगणय्योत्सर्पन्त्या जयश्रिया दृढमालिङ्गितवपुषोः, साहसविलोकनसमयसुरवृष्टकल्पतरुकुसुमसुरभिलभुजयुगलयोः, चक्रीकृतचापलीलामध्यविराजमानशरीरतया परिवेषमध्यगयोः परस्परसंमुखयोरिव दिवाकरयोः, प्रवीरयोरनयोः समरक्रीडामातन्वतोः, कुपितवदनो मथनः, पद्माननस्य कार्मुकगुणं विभिद्य हर्षेण प्रगर्जन् , इमं व्याहारमुररीचकार ।
चापस्य जीवविच्छेदात्क धावसि भयाकुलः।। ननु रे भवतोऽप्येवं जीवमेष हरिष्यति ॥ ५ ॥
विपुलादयो नन्दाढ्यविपुलप्रमुखाः, अन्येषामितरेपाम्, पुरतोऽग्रे, तस्थुस्तिष्ठन्ति स्म ॥ ८१ ॥
समापतन्तीरिति एकोऽद्वितीयः प्रधानो वा, अम्बुराशिः सागरः, स्रोतस्विनीरिव नदीरिव, एषोऽयम्, पद्ममुखप्रवीरः पद्मास्यप्रधानसुभटः, सहसा झटिति, समन्तात् सर्वतः, समापतन्तीः समागच्छन्तीः, अनीकिनीः पृतनाः, शरप्रचारैर्बाणप्रचारैः, प्रत्यग्रहीत् निवारयामास ॥२॥
सौजन्यमिति-आनते आनने, सौजन्य साधुताम्, उद्धतशत्रुषु दृप्तारा तिपु, जन्यं समरम् । कुर्वन् विदधत् , पद्मास्यः शरान्मुमोच बाणान् तत्याज, लाघवं क्षुद्रत्वम्, परानपि शत्रूनपि, न मुमोच न तत्याज ॥३॥
मथनेन शरावलिमिति-तत्र युद्धे, तमिस्रां मलिनाम्, शरावलि बाणपङ्क्तिम्, पक्षे बाणपङ्क्तिरूपां कृष्णरजनीम्, सृजता रचयता, मथनेन राजघश्यालेन, निशामुखायितं रजनीमुखमिवाचरितम्, विशिखैबर्बाणः, किरणेमरीचिभिः, तां पूर्वोक्ताम्, तमिस्रां भिन्दता खण्डयता, जलजास्येन पद्मास्येन, निशाकरायितं चन्द्रवदाचरितम् ॥ ८४ ॥
एवं परस्परशरखण्डनेनेति-एवमनेन प्रकारेण परस्परशरखण्डनेन मिथोबाणशकलनेन, व्रणकथाया ईर्मचर्चाया अनभिज्ञमपरिचितं गात्रं शरीरं ययोस्तयोः, विस्मयेनाश्चर्येण विस्तारिते लोचने नयने येषां तैः, श्लाघोन्मुखैः प्रशंसातत्परः, बर्हिमुखैरमरैः, निरीक्ष्यमाणयोरवलोक्यमानयोः दिगन्तविसारिभिः काष्ठान्तप्रसरणशीलः, शरासारैर्बाणवर्षणः, आकाशं गगनम्, मूर्तमिव सशरीरमिव, आदधानयोः कुर्वाणयोः, प्रवीराभिलाषेण प्रकृष्टयोप्राप्तीच्छया, उभयोयोः, समीपं निकटम्, मुहुर्मुहुर्भूयोभूयः, गतागतक्लेशं याता. यातदुःखम्, अविगणय्य समुपेच्य, उत्सर्पन्त्या प्रवर्धमानया, जयश्रिया जयलक्ष्म्या, आलिङ्गितं समाश्लिष्टं वपुः शरीरं ययोस्तयोः, साहसविलोकनसमये अवदानावलोकनकाले सुरवृष्टानि देववृष्टानि यानि कल्पतरुकुसुमानि कल्पवृक्षपुष्पाणि तैः सुरभिलं सुगन्धितं भुजयुगलं बाहुयुगं ययोस्तयोः, चक्रीकृतं वर्तुलीकृतं यच्चापं धनुस्तस्य लीला शोभा तस्या मध्येऽभ्यन्तरे विराजमानं शोभमानं शरीरं ययोस्तयोर्भावस्तत्ता तया, परिवेषस्य परिधेमध्ये गच्छत इति परिवेषमध्यगौ तयोः, परस्परसम्मुखयोरन्योऽन्याभिमुखयोः, दिवाकरयोरिव सूर्ययोरिव, समरक्रीडां युद्धकेलिम्, आतन्वतोविस्तारयतोः, अनयोः प्रवीरयोः प्रकृष्टसुभटयोः, मध्ये कुपितवदनः क्रुद्धमुखः, मथनः काष्टाङ्गारजायासनाभिः, पद्माननस्य पद्मास्यस्य, कार्मुकगुणं धनुर्ध्याम्, विभिद्य खण्डयित्वा, हर्षेण प्रमदेन, प्रगर्जन् गर्जितं कुर्वन् , इमं वक्ष्यमाणम्, व्याहारमालापम्; उररीचकार स्वीकृतवान् ।
चापस्येति-चापस्य धनुषः, जीवविच्छेदात् प्रत्यञ्चानाशात् , भयाकुलस्त्रासव्यग्रः सन् , क्व धावसि

Page #256

दशमो लम्भः
१६६
इति लपितमवेत्य पद्मवक्त्रः स्फुटतरमाह गिरं गभीरनादः ।
अयि मथन ममास्ति चन्द्रहासः परिहतशत्रुसतीमुखेन्दुहासः॥८६॥ इति कृपाणमुत्पाटय करे विचलयन , शताङ्गोत्सङ्गादुत्प्लुल्यामन्दतरलायवाक्रान्तशात्रवानीकः पञ्चाननप्रत्यनीकपराक्रमः पद्माननः, कदनदुर्मदविलासितस्य मथनस्य शिरसि समुत्खातकरवालं निचखान ।
मथने भुवि पतिते रणाग्रे जलजास्ये निपपात पुष्पवृष्टिः। ___ रिपुसैनिकनेत्रतोऽम्बुवृष्टिः कुपिताद्राजगणाच वाणवृष्टिः ॥ ७ ॥ तदानों कौरवबलकोलाहलमाकर्ण्य प्रवृद्धकोपौ कुटिलीकृतचापौ तपननिकाशप्रतापौ लाटकाम्पिल्यकभूपौ बुद्धिषेणपल्लवराजयोरभिमुखं तस्थिवांसौ दिशावकाशनिविडितसायकं हर्पितनिजनायकं वैमानिकजनसीमातीताद्भुतहर्षदायकं भयानकं समीकमाकलय्य कल्पान्तदहनसकाशे तयोः शरनिकरहुताशे पतङ्गौ वभूवतुः।
महाराष्ट्रविदेहेशोः समरं समजम्भत । दारुणं शरसंभिन्नवारणं जयकारणम् ।। ८८ ॥
कुत्र पलायसे, ननु निश्चयेन, रे शत्रो, एवमनेन प्रकारेण, एषोऽहम्, भवतोऽपि तवापि, जीवं प्राणम्, हरिष्यति अपनेष्यति ॥ ५ ॥
इति लपितमिति-इति पूर्वोक्तम्, लपितं कथितम्, अवेत्य ज्ञावा, गभीरनाद उच्चतरशब्दः, पद्मवक्त्रः पद्मास्यः, स्फुटतरमतिस्पष्टं यथा स्यात्तथा, गिरं वाचम्, आह जगाद, अयि मथन भो राजघश्याल, मम पद्मास्यस्य, परिहृतो दूरीकृतः शत्रुसानां शत्रुशीलवतीनां मुखेन्दुहासो वदनचन्द्रहासो येन तथाविधः, चन्द्रहासः खड्गः, अस्ति विद्यते, मम हस्ते चन्द्रहासे विद्यमाने कोदण्डमौर्वीच्छेदो हानिप्रदो नास्तीति भावः ॥८६॥
इति कृपाणमिति-इति पूर्वोक्तप्रकारेण, कृपाणं खड्गम्, उत्पाट्य कोशानिःसार्य, करे हस्ते विचलयन् कम्पयन् , शताङ्गस्य रथस्योत्सङ्गस्तस्मात् , उत्प्लुत्य समुत्पत्य, अमन्दतरलाघवेन प्रभूतक्षिप्रत्वेनाक्रान्तं पराभूतं शात्रवानीकं शत्रुसैन्यं येन तथाभूतः, पञ्चाननप्रत्यनीकः सिंहसदृशः पराक्रमो वीर्य यस्य सः, पद्माननः पद्मास्यः, कदनदुर्मदेन युद्धदुर्गर्वेण विलासितः शोभितस्तस्य, मथनस्य काष्टाङ्गारश्यालस्य, शिरसि मूर्ति, समुन्खातकरवालं समुत्पाटितकृपाणम्, निचल्वान निहितवान् ।
___ मथने भुवीति-मथने, भुवि रणवसुधायाम्, पातिते सति, रणाग्रे समरशिरसि, जलजास्ये पद्मास्ये, पुष्पवृष्टिः सुमनोवर्षणम्, पपात पतति स्म । रिपुसैनिकनेत्रतः शत्रुसुभटनयनात् , अम्बुवृष्टिर्जलवृष्टिः, निपपात, कुपितात् क्रोधयुक्तात् , राजगणाच्च नृपतिनिचयाच्च बाणवृष्टिः शरवर्षम्, पपात ॥ ८ ॥
तदानीमिति-तदानीं मथनमरणकाले, कौरवबलस्य जीवन्धरसैन्यस्य कोलाहलं कलकलशब्दम्, आकर्ण्य श्रुत्वा, प्रवृद्धो वृद्धिङ्गतः कोपः क्रोधो ययोस्तो, कुटिलीकृतो वक्रीकृतश्चापो धनुर्ययोस्तौ, तपननिकाशः सूर्यसदृशः प्रतापस्तेजो ययोस्तो, लाटकाम्पिल्यकयोर्देशविशेषयोभूपौ राजानौ, बुद्धिषेणपल्लवराजयोः सुभटविशेषयोः, अभिमुखं पुरस्तात् , तस्थिवांसौ तिष्ठन्ती, दिशावकाशेषु काष्ठामध्येषु निबिडिनाः सान्द्रीकृताः सायका बाणा यस्मिस्तत्, हर्षिताः प्रमुदिता निजनायकाः स्वस्वामिनो यस्मिस्तत्, वैमानिकजनेभ्यो निर्जरजनेभ्यः सीमातीतस्य निर्मर्यादस्याद्भुतहर्षस्य विचित्रप्रमोदस्य दायकं दातृ, भयानकं भीकरम्, समीकं युद्धम्, आकलय्य दृष्ट्वा, कल्पान्तदहनसकाशे प्रलयपावकसदृशे, तयोः बुद्धिषेणपल्लवराजयोः, शरनिकरहुताशे बाणसमूहवह्नौ, पतङ्गौ शलभौ, बभूवतुरास्ताम् । मृताविति भावः । . महाराष्ट्रेति-महाराष्ट्र विदेहेशोमहाराष्ट्रविदेहभूपालयोः, दारुणं भयंकरम्, शरैर्बाणैः संभिन्नाः खण्डिता वारणा गजा यस्मिस्तत् , जयकारणं विजयनिमित्तम्, समरं युद्धम्, समजृम्भत ववृधे ।।८।।

Page #257

२००
जीवन्धरचम्पूकाव्ये
प्रदीप्रशरसङ्कटं प्रचुरदीप्यद्भट निलिम्पजनलालितं निखिलशस्त्रलीलायितम् । प्रदर्शकनिदर्शनं प्रथितयुद्धविद्याविदां वितेनतुरिमौ तदा विविधसंगरं भीकरम् ॥८६॥
गोविन्दराजस्य शरेण लूनं शीर्ष रणे तस्य धराधिपस्य ।
राहुभ्रमं तीव्रकरस्य कुर्वस्तत्कीर्तिनुत्यै दिवि केतुरासीत् ।। ६०॥ एवं निजपृतनायां महतां राज्ञां निधनं निशम्य विशालतरामर्षः काष्ठाङ्गारः, सर्वाभिसारेण निजबलं पुरोधाय, तेजोविभवविजितविकर्तनप्रतापान्भूपानहितजनमृत्युसरूपान्कौरवजनसंक्षोभाय प्रपयामास ।
कारं कारं बलोत्साहं तेषां क्षोणीशिनां रुषा।
पुरो बभूव नन्दाढयः करिणामिव केसरी ।। ६१ ।। ततश्च यदुचित्तं सकलवीरश्नाधानाम् , यद्युक्तं जीवन्धरानुजस्य, यदुदाहरणं पाण्डवयुद्धानाम् , यत्समुचितं नीतिमार्गाणाम् , यदासेचनकं लेखलोचनानाम् , यदानन्दनं निजसैनिकानाम् , यन्निदानं कुन्दनिर्मलकीर्तिकल्लोलानाम् , यद्रङ्गस्थलं जयलक्ष्मीताण्डवस्य, यदधिकरणं कल्पद्रमानल्पपुष्पवृष्टीनाम , यदगोचरपदं कविवचनविलासानाम, तादृशमायोधनं नन्दाढयः कन्दलयामास ।
प्रदीप्रशरसङ्कटमिति तदा तस्मिन् काले, इमौ महाराष्ट्रविदेहेशौ, प्रदीप्रै स्वरैः शरैर्बाणैः सङ्कट व्याप्तम्, प्रचुरं प्रभूतं यथा स्यात्तथा दोर्णाः खण्डिता दृप्यद्भटा मत्तशूरा यस्मिस्तम्, निलिम्पजनरमरसमू हैालितं प्रशंसितम्, निखिलशस्त्रलीलायितं सर्वायुधकेलितुल्यम्, प्रदर्शकाणां दर्शकजनाना निदर्शनमुदाहरणम्, युद्धविधा विदन्तीति युद्धविद्याविदः प्रथिताश्च ते प्रसिद्धाश्च ते प्रथितयुद्धविद्याविदश्च प्रसिद्धसमरविद्याज्ञातारश्चेति प्रथितयुद्धविद्याविदस्तेषांम्, भीकरं भयङ्करम्, विविधसंगरं नानाविधसमरम्, वितेनतुविस्तारयामासतुः । पृथ्वीच्छन्दः ॥८॥
___ गोविन्दराजस्येति--रणे युद्धे, गोविन्दराजस्य जीवकमातुलस्य, शरेण बाणेन, लूनं छिन्नम्, तस्य धराधिपस्य राज्ञः, शीर्ष मस्तकम्, तीव्रकरस्य सूर्यस्य, राहुभ्रमं विधुन्तुदशङ्काम, कुर्वन् विदधत् , तत्कीर्तिनुत्यै तदीययशःस्तुत्यै, दिवि गगने, केतुर्वैजयन्ती, आसीद् बभूव ॥१०॥
___ एवं निजपृतनायामिति-एवमनेन प्रकारेण, निजपृतनायां स्वसेनायाम, महतां श्रेष्टानाम्, राज्ञां नृपाणाम्,, निधनं मृत्युम्, निशम्य श्रुत्वा, विशालतरः प्रभूततमोऽमर्षः क्रोधो यस्य तथाभूतः, काष्ठाङ्गारः, सर्वाभिसारेण सर्वप्रयत्नेन, निजबलं स्वसैन्यम्, पुरोधायाने कृत्वा, कौरवजनानां जीवकपक्षीयाणां संक्षोभस्तस्मै, तेजोविभवेन प्रतापसम्पत्त्या विजितः पराभूतो विकर्तनप्रतापस्तपनतेजो यैस्तान् , अहितजनमृत्युसरूपान् शत्रुजनकालप्रतिमान् , भूपान् राज्ञः प्रेषयामास प्रजिघाय ।।
___ कारं कारमिति-बलोत्साहं सैन्योत्साहम्, कारं कारं कृत्वा कृत्वा, नन्दाढ्यो जीवकानुजः, करिणां गजानाम्, केसरीव सिंह इव, रुषा क्रोधेन, तेषां क्षोणीशिनां पृथ्वीपालानां, पुरोऽग्रे, बभूव ॥६॥
ततश्च यदुचितमिति–ततश्च तदनन्तरञ्च, यद् आयोधनं सकलवीरश्लाघानां निखिलसुभटप्रशंसानाम्, उचितं योग्यम्, यद्, जीवन्धरानुजस्य जीवककनिष्टस्य, युक्तमहम्, यत् , पाण्डवयुद्धानां पाण्डुपुत्रसमराणाम्, उदाहरणं निदर्शनम्, यत् , नीतिमार्गाणां सुनयवर्मनाम्, समुचितं योग्यम्, यत् , लेखलोचनानां निर्जरनयनानाम्, आसेचनकमतृप्तिकरम्, यत् , निजसैनिकानां स्वकीयसुभटानाम्, आनन्दनं प्रमोदकारणम्, यत्, कुन्दनिर्मलकीर्तिकल्लोलानां माध्यतुल्यविमलयशःपरम्पराणाम्, निदानमादिकारणम्, यत् , जयलक्ष्मीताण्डवस्य विजयश्रीनर्टनस्य, रङ्गस्थलं रङ्गभूमिः, यत् , कल्पद्रुमानल्पपुष्पवृष्टीनां कल्पानोकहविपुलकुसुमवर्षाणाम्, अधिकरणमाधारस्थानम्, यत्, कविवचनविलासानां कविवाग्वैभवानाम्, अगोचरपदम् अस्थानम्, तादृशं तथाभूतम्, आयोधनं युद्धम्, नन्दाब्यः, कन्दलयामास वर्धयामास ।

Page #258

दशमो लम्भः
वीरस्य तस्य निशितैर्घनकङ्कपत्रैः सम्पूरिते नभसि युद्धमपश्यमानाः । जोपं निषेदुरमरा युधि वीतदेहा वीराश्च सूर्यमनिरीक्ष्य चिरं ववल्गुः ॥ ६२ ॥ तस्य मार्गणविभिन्नशरीरैरुत्पलायितमरित्रजवीरैः । शोणितप्रमृतवाहिनीगतैरुत्पलायितमिभाव लिखण्डैः ॥ ६३ ॥ अनाथया तेन निपीड्य मुक्ता विलक्षतां प्रापुररिप्रवीराः । न पत्रिणस्तत्र महाहवाग्रे सुरासुराणामपि दुर्निरीक्ष्ये ॥ ६४ ॥
२०१
तदानीं मन्थानाचलमित्र रिपुवलजलधिं क्षोभयन्तमतिविस्मयनीयकरलाघवं रणरङ्गे निर्निरोधशताङ्गप्रचारं निस्तुलसेना संपदमप्यद्वितीयम्, निरस्तदोषमपि महादोपम्, अमितराजतुरगादिसहायमपि चापैकसहायम्, रथगतमपि धनुपि निषण्णम्, समुत्सारितविद्विडिन्धनमपि ज्वलत्प्रतापानलम्, आयतलोचनमपि सूक्ष्मदर्शनम्, नन्दाच्यं एकमपि द्विधा त्रिधा चतुर्धा च वीक्ष्य बहवो मेदिनीपतयस्तत्क्षणमभ्यसूययेव स्वयं पञ्चत्वमाजग्मुः ।
वीरस्येति — वीरयत इति वीरस्तस्य शूरस्य, तस्य नन्दाद्व्यस्य, निशितैस्तीच्णैः, घनकङ्कपत्रैर्निविडबाणविशेषैः, नभसि गगने, सम्पूरिते सम्भृते सति, युद्धं समरम् अपश्यमाना अनवलोकयन्तः, अपश्यमाना इत्यत्र परस्मैपदाच्छानच्प्रयोगश्चिन्त्यः, अमरा निलिम्पाः, जोपं तूष्णीं यथा स्यात्तथा निषेदुस्तस्थुः, युधि समरे, वीतो विनष्टो देहो येषां ते वीराश्च सुभटाश्च, सूर्य दिवाकरम्, अनिरीच्यानवलोक्य, चिरं दीर्घकालपर्यन्तम्, ववल्गुः सञ्चलन्ति स्म ||३२||
तस्य मार्गणैरिति-- तस्य नन्दायस्य मार्गणैर्बाणैर्विभिन्नं खण्डितं शरीरं येषां तैः, अरिव्रजवीरैः शत्रुसमूहसुभटैः, उत्पलायितमुपरिधावितम्, शोणितस्य रुधिरस्य प्रसृता या वाहिनी नदी तस्यां गतैः प्राप्तैः, इभावलिखण्डैः शुण्डालसमूहशकलैः, उत्पलमिव कुवलयमिवाचरितमित्युत्पलायितम् || स्वागता रथोद्धतासम्मिश्रणादुपजातिवृत्तम् ।
अनास्थयेति-तेन नन्दाढ्येन, निपीड्य संमर्द्य, अनास्थया उपेक्षया, मुक्तास्त्यक्ताः, अरिप्रवीराः शत्रुसुभटाः, विलक्षतां व्रीडितत्वम्, प्रापुलैभिरे, सुरासुराणामपि देवदानवानामपि दुर्निरीध्ये दुरवलोक्ये, तत्र तस्मिन्, महाहवाग्रे महायुद्धाग्रे, पत्रिणो बाणाः, विलक्षतां लक्ष्यभ्रष्टताम्, न प्रापुः ॥१४॥
तदानीमिति—तदानीं तस्मिन् काले, मन्थानाचलमिव मन्दरगिरिमिव, रिपुबलजलधिं शत्रुसैन्यसमुद्रम्, क्षोभयन्तं क्षुभितं कुर्वन्तम्, अतिविस्मयनीयमत्याश्चर्यकरं करलाघवं हस्तत्क्षिप्रकारित्वं यस्य तम्, रणरङ्गे समराजिरे निर्निरोधो निर्बाधः शताङ्गप्रचारो रथसञ्चारो यस्य तम्, निस्तुला निरुपमा सेना संपत् पृतनासम्पत्तिर्यस्य तथाभूतमपि, अद्वितीयं द्वितीयरहितम्, यस्य पार्श्वे निरुपमा पृतना स्यात्स कथमद्वितीयो भवेदिति विरोधः, अद्वितीयः सादृश्यरहित इति परिहारः, निरस्ता दूरीकृता दोषा अत्रगुणा येन तथाभूतमपि महादोषं महावगुणसहितम्, यो निरस्तदोषः स महादोषयुतः कथं भवेदिति विरोधः, परिहारस्तु महादोषं महाबाहुम्, 'दोदोंपौ च भुजो बाहु:' इत्यमरः, अमिता अपरिमिता गजतुरगादयो हस्त्यश्वप्रभृतय सहाया यस्य तथाभूतमपि चापैकसहायं कोदण्डेकसहायमिति विरोधः कोदण्डप्रत्ययसहित इति परिहारः, रथगतमपि स्यन्दनस्थितमपि धनुषि चापे निषण्णं स्थितमिति विरोधः, धनुः प्रत्ययसहितमिति परिहारः, समुत्सारितं दूरीकृतं विद्विडिन्धनं शत्रुसमित् येन तथाभूतमपि ज्वलन् देदीप्यमानः प्रतापानलः प्रतापपावको यस्य तमिति विरोधः, भास्वरप्रभावपावकमिति परिहारः, आयतलोचनमपि दीर्घचक्षुषमपि, सूक्ष्मदर्शनं सूक्ष्मलोचनमिति विरोधः, सूक्ष्मपदार्थदर्शक मिति परिहारः, एकमपि एकसंख्याविशिष्टमपि पक्षेऽप्रतिमपि द्विधा त्रिधा चतुर्धा च द्विप्रकारेण, त्रिप्रकारेण चतुःप्रकारेण च, वीच्य दृष्ट्वा, बहवो विपुलाः, मेदिनीपतयो राजानः, तत्क्षणं तत्कालम्, अभ्यसूययेव मत्सरेणेव स्वयं स्वतः, पञ्चत्वं पञ्चसंख्याकत्वम् पक्षे मृत्युम्, आजग्मुः प्राप्तवन्तः ।
२६

Page #259

२०२
जीवन्धरचम्पूकाव्ये नपुले विपुले च चापवल्ली भृशमाकृष्य किरत्यतीव रोपान् । खगमण्डलमेदुरं बतानं पिहितोद्यत्खगमण्डलं बभूव ।। ६५ ॥ तावत्कोङ्कणभूपतिततरं धावद्रथेनागतः
___क्रोधान्धो नपुले ववर्प विशिखासारं महागर्जनः । यद्वद् दुर्धरवज्रपातमधिकं संवर्तकालोद्यतो
जीमूतो वसुधाधरस्य शिखरे निःसीमघोरारवः ।। ६६॥ दिशं प्रतीचीमिव पद्मवन्धुं मूर्छा गतं मन्दतरप्रतापम् ।
अपासरत्संगरभूमिभागविहायसो वीरमिमं नियन्ता ॥ १७ ॥ तदिदमाकर्ण्य शोककातरं निजजामातरं कोपारुणवदनं कुरुपञ्चवदनं समीक्ष्य विद्याधरक्षोणीपतिर्गरुडवेगः प्रथितनिजबलकोलाहलव्यालोललोकः स्तोकेतरपराक्रमः क्रमेण संग्रामसीमामवजगाहे।
संग्रामोपरि जम्भितः खगपतिः कोपात्करालाननः
शक्तीस्तोमरशूलजालपरिघान्कुन्तानसीन्पर्वतान् । वर्षभीममदाट्टहासरभसक्षुभ्यदिशामण्डल
श्चिक्रीडाम्बरसीनि संगरकलातुङ्गीभवद्दोर्मदः ॥ ८ ॥ दृष्टुमं रुधिराणि तत्र ववमुः केचिद्भटाः शत्रुषु
प्राणा केचन तत्यजुर्भयभरात्पेतुः क्षितौ केचन । नपुले विपुले चेति-नपुले विपुले च एतन्नामके सुभटद्वये, चापवल्ली धनुर्लताम्, भृशमत्यर्थम् आकृप्य, अतीवात्यन्तम्, रोपान् बाणान् , किरति वर्षति सति, खगमण्डलैः बाणसमू हैः, पक्षिसमूहैर्मेदुरं व्याप्तम्, अभ्रं गगनम्, बत खेदे, पिहितमाच्छादितमुद्यत्खगमण्डलमुदीयमानसूर्यविम्बं यस्मिंस्तथाभूतम्, बभूव । 'खगः सूर्ये ग्रहे देवे मार्गणे च विहङ्गमे' इति मेदिनी ॥६५॥
तावत्कोकणभूपतिरिति-तावत् तावत्कालपर्यन्तम् द्रुततरं शीघ्रतरम्, धावद्रथेन प्रगच्छत्स्यन्दनेन आगतः समायातः, क्रोधान्धः कोपान्धः, महागर्जनो विपुलध्वनिः, कोङ्कणभूपतिः कोङ्कणनृपतिः, नपुले एतन्नामधेयप्रत्यर्थिसुभटे, विशिखासारं बाणसमूहम्, तद्वत् ववर्ष वर्षति स्म, यद्वत् , येन प्रकारेण, संवर्तकालोद्यतः प्रलयकालोद्गतः, निःसीमघोरारवो निर्मर्यादभयङ्करस्तनितः, जीमूतो बलाहकः, वसुधाधरस्य शैलस्य, शिखरे कूटे, अधिकं विपुलम्, दुर्धरवज्रपातं प्रचण्ड पविपातम्, वर्षति । शार्दूलविक्रीडितवृत्तम् ॥६६॥
दिशं प्रतीचीमिवेति-प्रतीची दिशं पश्चिमाशाम्, गतं प्राप्तम्, पद्मबन्धुमिव सूर्यमिव, मन्दतरोऽतिशयेन क्षीणः प्रतापस्तेजो यस्य तम्, इमं वीरं सुभटं नपुलमिति यावत्, नियन्ता सारथिः, संगरभूमिभाग एव युद्धवसुधाभोग एव विहायो गगनं तस्मात् ; अपासरत् अपनिनाय ॥१७॥
तदिदमाकर्ण्यति-तदिदम् पूर्वोक्तम्, आकर्ण्य श्रुत्वा, शोककातरं विषाददीनम्, निजजामातरं स्वदुहितृपतिम्, कोपेन क्रोधेनारुणं रक्तं वदनं मुखं यस्य तथाभूतम्, कुरुपञ्चवदनं कुरुसिंहम्, समीच्य समवलोक्य, विद्याधरक्षोणीपतिः खेचरेन्द्रः, प्रथितेन प्रसिद्धन निजबलकोलाहलेन स्वसैन्यकलकलेन व्यालोलाअपलिता लोका जना येन तथाभूतः, स्तोकेतरो विपुलः पराक्रमो यस्य तथाभूतः, गरुडवेगो विद्याधरपतिः, संग्रामसीमां युद्धक्षेत्रम्, अवजगाहे प्रविवेश ।
संग्रामोपरीति-संग्रामोपरि समराने, जृम्भितः समापतितः, कोपात् क्रोधात् , करालाननो भयङ्करमुखः, शक्तीः, तोमरशूलजालपरिघान्, कुन्तान्, पर्वतान् पादपान् शैलान्वा, वर्षन्, भीमगदादृहासरभसेन भयावहगर्वप्रहासवेगेन क्षुभ्यद् दिशामण्डलं येन सः, संगरकलया युद्धचातुर्या तुङ्गीभवन् दोर्मदो भुजदो यस्य तथाभूतः, खगपतिर्गरुडवेगः, अम्बरसीम्नि गगनसीमायाम, चिक्रीड क्रीडति स्म ॥१८॥
दृष्ट्वेममिति-तत्र समरे, इमं गरुडवेगम, दृष्ट्वा, शत्रुषु वैरिषु मध्ये, केचिद्भटाः केचन शूराः,

Page #260

दशमो लम्भः
२०३
केचिद्धावनलालसा वसुमतीपालाश्च दिमोहतो
भ्राम्यन्तो रणसीम्नि शिक्षितहयाभ्यासप्रकर्ष दधुः ॥६६।। रे रे कुत्र पलायितोऽसि समरे मा कम्पनं प्रानु या
स्तिष्ठाने हत कोङ्कणेश शमनस्त्वामीहते भक्षितुम् । शीर्प ते विनिपात्य कर्णविगलद्रक्तप्रवाहैः परां
तृप्तिं कल्पयति क्षणाक्षितिपतिर्भूतावलीनामिह ॥ १०० ।। एवं जगर्जुः खचरसैनिकाः सिंहविक्रमाः । सपत्नकण्ठकदलीकाण्डताण्डवितासयः ॥ १०१ ।।
तदानीं पुष्पितकिंशुककाननमिव पल्लविताशोकवनमिव पारिभद्रद्रमविपिनमिव च परितः क्षतं निजवलमवलोक्य कृताभिषेणनं कोङ्कणमहीपतिं कर्णपूरसौरभ्यसमाकृष्टभृङ्गावलिशङ्कावहशिञ्जिनीविगलद्विशिखधाराभिर्गगनतलं पूरयन्तमेनममन्दवेगो गरुडवेगः क्षणेन वक्षसि शक्त्या विव्याध ।
भेत्स्यन्ति मे मण्डलमद्य वीरा विद्याधरेन्द्रण विदीर्णदेहाः ।
इतीव वेगेन पयोजवन्धुरस्ताचलोदादरी विवेश ।। १०२ ॥ तदनु गरुडवेगविक्षिप्तगण्डशैलखण्डिताङ्गेन हतशेपेण सैन्येन काष्ठाङ्गारसेनाधिपे कटकं
रुधिराणि रक्तानि, ववमुर्वमन्ति स्म, केचन केऽपि, प्राणान् जीवितानि, तत्यजुर्मुमुचुः, केचन केऽपि, भयभरात् त्रासाधिक्यात्, क्षितौ पृथिव्याम्, पेतुः पतन्ति स्म, धावनलालसाः पलायनोत्सुका, केचित् केऽपि, वसुमतीपालाश्च राजानश्च, दिङ्मोहतो दिशाभ्रान्त्या, रणसीम्नि समराभोगे, भ्राम्यन्तः पर्यटन्तः सन्तः, शिक्षितहयाभ्यासप्रकर्ष शिक्षिताश्वाभ्यासाधिक्यम्, दधुर्धरन्ति स्म ॥६६॥
रे रे कुत्रेति-रे रे हत कोङ्कणेश, नीच कोकणधराधीश्वर ! कुत्र पलायितोऽसि क्व प्रधावितोऽसि, समरे युद्ध, कम्पनं वेपथुम्, मा प्राप्नुयाः मा लभेथाः, अग्रे पुरस्तात्, तिष्ठ निवृत्तगतिर्भव, शमनो यमः, त्वां भवन्तम्, भक्षितुमत्तम्, ईहते चेटते, नितिपती राजा, इह समरे, ते तव, शीर्ष शिरः, विनिपात्य छित्त्वा, कर्णाभ्यां कण्ठप्रदेशाभ्यां विगलन्तो निःसरन्तो ये रक्तप्रवाहा रुधिरखोतांसि तैः भूतावानां पिशाचपङ्क्तीनाम्, तृप्तिं संतोषम्, क्षणादल्पेनैव कालेन, कल्पयति विदधाति ॥ शार्दूलविक्रीडितच्छन्दः ॥३०॥
एवं जग रिति-एवं पूर्वोक्तप्रकारेण, सिंहस्येव विक्रमो येषां ते सिंहविक्रमा मृगेन्द्रपराक्रमाः, सपत्नानां शत्रूणां कण्ठकदलीनां ग्रीवामोचातरूणाम् काण्डेषु प्रतीकेषु ताण्डविनो नृत्यं कुर्वाणोऽसिय॒पां ते, खचरसैनिका विद्यावरसेनामनुजाः, जगजुर्गन्ति स्म ॥१०१॥ ।
तदानीमिति तदानीं तस्मिन् काले, पुष्पितं कुसुमितं यत्किंशुककाननं पलाशवनं तद्वत् पल्लवितं किसलयितं यदशोकवनं कङ्केलिकाननं तद्वद्, पारिभद्रुमविपिनमिव च मन्दारमहारुहवनमिव च 'पारिभद्रस्तु मन्दारे निम्बद्रौ देवदारुणि' इति मेदिनी, परितः समन्तात् , क्षतं खण्डितम्, निजबलं स्वसैन्यम्. अवलोक्य दृष्ट्वा, कृताभिषेणनं विहिताक्रमणम्, कर्णपूरयोः कर्णाभरणपुप्पयोः सौरभ्येण सौगन्ध्येन समाकृष्टा स्वसात्कृता या भृङ्गावलिभ्रमरपङ्क्तिस्तस्याः शङ्कावहा संशयधारिका या शिञ्जिनी मौर्वी तस्या विगलन्त्यः पतन्यो या विशिखधारा बाणसन्ततयस्ताभिः, गगनतलं नभस्तलम् पूरयन्त सम्भरन्तम्, एनं कोङ्कणमहीपतिं पूर्वोक्तं कोङ्कणराजम्, अमन्दवेगः प्रकृष्टरयः, गरुडवेगो गन्धर्वदत्ताजनकः, क्षणेन, वक्षसि बाहुमध्ये, शक्त्या शक्तिनामकशस्त्रविशेषेण, विव्याध विध्यति स्म ।
भेत्स्यन्तीति-अद्येदानीम्, विद्याधरेन्द्रेण गरुडवेगेन, विदीर्णः खण्डितो देहो विग्रहो येषा ते, वीरा योद्धारः, मे मम, मण्डलं विम्बम्, भेत्स्यन्ति विदारयिष्यन्ति, रणे निहिताः शूरा सूर्यमण्डलं भित्त्वा स्वर्ग यान्तीति प्रसिद्धः, इतीव हेतोः, पयोजबन्धुः सूर्यः, वेगेन रयेण, अस्ताचलस्यापरशैलस्योदग्रदरी समुन्नतगुहाम्, विवेश प्रविष्टवान् । उत्प्रेक्षा ॥१०२॥
तदन्विति-तदनु सूर्यास्तानन्तरम्, गरुडवेगेन विद्याधरेन्द्रेण विक्षिप्तैर्विप्रकीर्णैर्गण्डशैलैः स्थूलोपलैः

Page #261

२०४
जीवन्धरचम्पूकाव्ये प्रविष्टे, गरुडवेगमहीपालोऽपि समरावलोकनसंमुखबर्हिर्मुखकरवृष्टकल्पकतरुप्रसूनसुरभिलभुजदण्डघटितकोदण्डः, सहर्पपरस्परसल्लापकल्लोलकोरकितकुतुकेन समरकलाविलासविजयसंस्मरणजनितनिजस्वामिश्लाघापरेण सैनिकनिकरेण प्रतिक्षणमीक्ष्यमाणः, पल्लवक्षितिवल्लभगोविन्दमहीपाललोकपालप्रभृतिभिः संभाषमाणो, ग्रहोन्मुक्तेनेव चन्द्रेण मूर्टोन्मुक्तेन नपुलेन पुरस्कृतं स्वकटकभुवमाससाद ।
अपरेऽहनि वाहिनीपतीनां मणिमालामकुटाङ्गदाम्बरादीन् ।
रथसूततुरङ्गकङ्कटादीन्प्रतिपाद्याशु कृतनकः प्रतस्थे ।। १०३ ॥ एवं पारितोषिकप्रदानपरिवर्धितोत्साहेनाहमहमिकापरवशेन सर्वाभिसारेण बलेन स्थगितक्षितितलाभोगः, पर्वतनिकाशं विजयगिरिनामधेयं गन्धसिन्धुरमधिरूढो, भाविचक्रपातसूत्रन्यासरेखाशङ्कावदान्यरेखात्रयशोभितं गलमभितो लम्बमानेव चक्रपतनसंप्रतीक्षस्य स्कन्धगतस्य मृत्योः करवितीर्णेनेव पाशेन मुक्ताहारेण भासुरवक्षःस्थलः, कोटीरमणिगणप्रतिविम्बितमार्तण्डमण्डलतया 'कुरुवीरशरसमाच्छादिते गगने सोऽयं न मत्संनिधानमागन्तुमर्हति' इति करुणाकरेण पूर्वमेव गृहीतमस्तक इव बाभास्यमानः, कुटिलितभ्रुकुटीघटितवदनः काष्ठाङ्गारः स्वयमेव संग्रामाङ्गणमाजगाम ।
खण्डितं विदारितमङ्ग यस्य तेन, हताशेषेण भिन्नावशिष्टेन, सैन्येन पृतनया, सह, काष्टाङ्गारसेनाधिपे राज घसैन्यपतौ, कटकं शिविरम्, प्रविष्टेऽन्तर्गते, सति, गरुडवेगमहीपालोऽपि विद्याधरधरावल्लभोऽपि, समरावलोकने, युद्धदर्शने संमुखास्तत्परा ये बहिर्मुखा देवास्तेषां करेभ्यो हस्तेभ्यो वृष्टानि पातितानि यानि कल्पकतरुप्रसूनानि कल्पवृक्षपुष्पाणि तैः सुरभिलं सुगन्धियुक्तं यद्भुजदण्डं बाहुदण्डं तत्र घटितं धारितं कोदण्डं धनुयेन सः, सहर्षः सप्रमोदो यः परस्परसल्लापकल्लोलो मिथोवार्तालापसन्ततिस्तेन कोरकितं कुड्मलितं कुतुकं कौतुकं यस्य तेन, समरकलाविलासे युद्धकलाविलासे यो विजयस्तस्य संस्मरणेन निध्यानेन जनिता समुत्पादिता या निजरवा मिश्लाघा स्वभर्तृस्तुतिस्तस्यां परेण दक्षण, सैनिकनिकरण सुभटसमूहेन, प्रतिक्षणं प्रतिसमयम्, ईच्यमाणः समवलोक्यमानः, पल्लवक्षितिवल्लभश्च गोविन्दमहीपालश्च, लोकपालश्वेति पल्लवक्षि तिवल्लभगोविन्दमहीपाललोकपालास्ते प्रभृतिर्येषां तैः, सह, संभाषमाणो वार्तालापं कुर्वाणः, ग्रहोन्मुक्तेन राहत्यक्तेन, चन्देणेव शशिनेव, मूच्छोन्मुक्तेन मोहातीतेन, नपुलेन तन्नामकसुभटाधीशेन, पुरस्कृत सहितम्, यथा स्यात्तथा, स्वकटकभुवं निजशिविरभूमिम्, आससाद प्राप।
अपरेऽहनीति-अपरेऽहनि द्वितीये दिवसे, कृतघ्नकः काष्टाङ्गारः, वाहिनीपतीनां सेनापतीनाम्, मणिमालामकुटाङ्गादाम्बरादीन् रत्नस्रग्मौलिकेयूरवस्वादीन् , रथसूततुरङ्गकङ्कटादीन् स्यन्दनसारथिहयकवचप्रभृतीन्, प्रतिपाद्य वितीर्य, आशु झटिति, प्रतस्थे प्रस्थितो बभूव ॥१०३॥
एवं पारितोषिकेति-एवमनेन प्रकारेण, पारितोषिकस्य पुरस्कारस्य प्रदानेन वितरणेन परिवर्धितः समेधित उत्साहो यस्य तेन, अहमहमिकापरवशेन अहं पूर्वमहं पूर्वमित्यहमिका तस्याः परवशं तेन, सर्वाभिसारेण विश्वतोमुखेन, बलेन सैन्येन, स्थगितः समाच्छादितः क्षितितलाभोगः पृथ्वीतलविस्तारो येन सः, पर्वतनिकाशं गिरिसन्निमम्, विजयगिरिनामधेयमेतन्नामकम्, गन्धसिन्धुरं मत्तगजेन्द्रम्, अधिरूढोऽधिष्ठितः, भावी भविष्यन्यश्चक्रपातोऽरिनिक्षेपस्तस्य सूत्रन्यासस्य सूत्रपातस्य याः रेखा लेखास्तासां शङ्कायां संदेहे वदान्यं समुदारं यत् रेखात्रयं लेखात्रयं तेन शोभितं समलङ्कृतम्, गलं कण्ठम्, अभितः समन्तात् , लम्बमानेन स्रसमानेन, चक्रपतनस्यारिपातस्य संप्रतीक्षा यस्य तस्य, स्कन्धगतस्य भुजमूर्धस्थितस्य, मृत्यो र्यमस्य करवितीर्णेन पाणिप्रदत्तेन, पाशेनेव बन्धनेनेव, मुक्ताहारेण मौक्तिकस्रजा, भासुरं देदीप्यमानं वक्षःस्थलं भुजमध्यस्थलं यस्य सः, कोटीरमणिगणे मौलिमणिगणे प्रतिविम्बितं मार्तण्डमण्डलं सूर्यविम्बं यस्य तस्य मावस्तत्ता तया, कुरुवीरस्य जीवन्धरस्य शरैर्बाणैः समाच्छादितं स्थगितं तस्मिन् , गगने नभसि सति, सोऽयं काष्ठाङ्गारः, मत्सन्निधानं मन्निकटम्, आगन्तुमायातुम्, नार्हति न योग्योऽस्ति, इत्येवं करुणाकरेण दया- . धारेण, दिवाकरेण सूर्येण, पूर्वमेव प्रागेव, गृहीतमस्तक इवात्तशीर्ष इव, बाभास्यमानः शोशुभ्यमानः कुटिलित

Page #262

दशमो लम्भः
२०५
कुरूणां वीरोऽपि प्रचुरबलकोलाहलकलाविलासव्याप्ताशापतिसदनवातायनमुखः । क्रमाक्रामन्गन्धद्विपमशनिवेगाभिधमयं रणाग्रं संप्राप क्षितिविदितदोर्दण्डमहिमा ॥ १०४ ।। जडीकृतश्रवःपुटे दिवौकसां जयानकारवे सुराचलोल्लसदरीविसत्यनेकशः। सुपर्वकामिनीजनप्रहगीतकौशलं वभूव निष्फलं तदा प्रतिवनद्गुहारवैः ॥ १०५ ॥ रथक्षुण्णक्षोणीतलगलितपासून्मुखगतान्दिशानागाः शुण्डोद्गतजलकणैः शान्तिमनयन् । रहः स्त्रीणां रूण्याचलकुहरतल्पेषु खचराः विवस्त्रागामङ्गध्वतिबहललग्नान्वसनतः ।। १०६ ।। अदृष्टचरमाहवं सुरगणैरथोज्जम्भितं क्षणेन मदमेदुरं प्रचुरवीरवादोत्कटम् । चलाचलकृपाणिकाप्रतिफलद्विवस्वत्प्रभादुरीक्षमतुलं तदा जयरमानुलारोहणम् ॥ १०७ ।। वीर्यश्रीप्रथमावतारसरणौ तस्मिन्कुरूणां पतौ
वाणा-मुञ्चति हस्तनर्तितधनुर्वल्लीसमारोपितान् । दीर्णक्षत्रभटच्छटाभिरभितः संभिद्यमानान्तरं
भास्वद्विम्बमहो वभार गगनश्रेणीमधुच्छत्रताम् ।। १०८ ।।
भृकुटीभ्यां वक्रीकृतभ्रभ्यां वटितं युक्तं वदनं मुखं यस्य तथाभूतः, काष्टाङ्गारः कृतघ्नशिरोमणिः, स्वयमेव स्वत एव, संग्रामाङ्गणं समराजिरम्, आजगाम समाययौ।।
कुरूणामिति–प्रचुरेण प्रभूतेन बलस्य सैन्यस्य कोलाहलकलाविलासेन कलकलध्वनिसञ्चारेण व्याप्लानि सम्भरितानि आशापतिसदनानां दिक्पालभवनानां वातायनमुखानि गवाक्षविवराणि येन सः, क्षितौ पृथिव्यां विदितः प्रसिद्धो दोर्दण्डमहिमा बाहुदण्डप्रभावो यस्य तथाभूतः, अयमेषः, कुरूणां वीरोऽपि जीवन्धरोऽपि, क्रमात् क्रमशः, अशनिवेगोऽभिधा यस्य तम् अशनिवेगनामानम्, गन्धद्विपं मत्तहस्तिनम्, क्रामन् अधितिष्ठन् , रणाग्रं समराग्रम्, संग्राप ययौ । शिखरिणीच्छन्दः ॥१०४॥
जडीकृतश्रवःपुट इति-तदा तस्मिन् काले, जडीकृतश्रवःपुटे सम्भरितकर्णविवरे, दिवौकसां देवानाम्, जयानकारवे जयदुन्दुभिनादे, अनेकशो नैकवारान् , सुराचलस्य सुमेरोरुल्लसन्न्यः शोभमाना या दर्यो गुहास्तासु, विशति कृतप्रवेशे सति, प्रतिध्वनगुहारवैः प्रतिनदद्दरीशब्दैः, सुपर्वकामिनीजनानां देवाङ्गनानां प्रहर्षगीतस्यानन्दगायनस्य कौशलं चातुर्यम् निष्फलं निरर्थम्, बभूव, पञ्चचामरच्छन्दः ॥१०५॥
रथक्षुण्णक्षोणीति-दिशानागा दिग्गजाः; मुखगतान् संमुखायातान्, रथैः स्यन्दनः क्षुण्णं चूर्णीकृतं यत्तोणीतलं भूमितलं तस्माद् गलिता निष्पतिता या पांसवो धूलग्रस्तान्, शुण्डोगतजलकर्णः करोत्पतितसलिलशीकरैः, शान्ति शमनम्, अनयन् प्रापयन् । खचरा विद्याधराः, रहो विजने, रूप्याचलकुहरतल्पेषु विजयाधंगुहाशयनेषु, विवस्त्राणां वस्त्ररहितानाम्, स्त्रीणां वनितानाम्, अङ्गषु देहेषु, अतिवहललग्नान् अतिनिपक्तान् उक्तविधपांसून, वसनतो वस्त्रात् , शान्ति शमनम्, अनयन् , प्रापयन् । वस्त्रखण्डेवनितादेहस्थपासून दूरीचक्रुरिति भावः । शिखरिणीच्छन्दः ॥१०६॥
अष्टचरमाहवमिति-अथानन्तरम्, तदा तस्मिन् काले, सुरगणेदेवसमू हैः, अदृष्टचरमनव लोकितपूर्वम्, क्षणेनाल्पेनैव कालेन, मदमेदुरं गर्वयुक्तम्, प्रचुरवीरवादैः प्रभूतसुभटगर्जनरुत्कटं सुयुक्तम्, चलाचलकृपाणिकासु चञ्चलखङ्गेषु प्रतिफलन् प्रतिविम्बितीभवन् यो विवस्वान् सूर्यस्तस्य प्रभया दीपया दुरीक्ष दुरवलोक्यम्, अतुलमनुपमम्, जयारमातुलारोहणं विजयलक्ष्मीतुलारोहणम्, आहवं युद्धम्, उजम्भितं वर्धितम् । पृथ्वीच्छन्दः ॥१०७॥
वीर्यश्रीप्रथमावतारसरणाविति-वीर्यश्रिया वीरलक्ष्म्याः प्रथमावतारस्य पूर्वावतरणस्य सरणिर्गिस्तस्मिन् , तस्मिन् पूर्वोक्ते, कुरूणां पतौ जीवन्धरे, हस्तयोः करयोर्नर्तिता कम्पिता या धनुर्वल्ली कोदण्डलता तस्यां समारोपिताः संध्तास्तान्, बाणान् शरान्, मुञ्चति त्यजति सति, अभितः परितः, दीर्णाः खण्डिता ये क्षत्रभटाः क्षत्रियशूरास्तेषां छटाः पङ्क्तयस्ताभिः, संभिद्यमानान्तरं खण्डितमध्यम्, भास्वद्विम्बं

Page #263

२०६
जोवन्धरचम्पूकाव्ये
हृप्यत्सिन्धुरदीर्णकुम्भयुगल प्रोन्मुक्तमुक्ताफलै
बणावासिजयश्रियः प्रविगलन्मोदाश्रुबिन्दुप्रभैः ।
लेखानां कुसुमोत्करं सुरभिलं द्राग्वर्षतां हर्षतां
प्रत्यच चतुरश्चकार समरे सोऽयं कुरूणां पतिः ॥ १०६॥ एवं भिन्दन्बलं वीरः कृतन्नमभियाय सः । वीरश्रियानुधावन्त्या समालिङ्गितविग्रहः ॥ ११० ॥ एवं जयश्रीताण्डवरङ्गस्थलायमानभुजयुगलं कुरुवीरमवलोक्य काष्ठाङ्गार एवमुवाच । क्व वैश्यपुत्रस्त्वमतीव भीरुर्वयं क चापागमपारनिष्ठाः । अथापि ते संयति संप्रवृत्तावनात्मवेदित्वमवेहि हेतुम् ॥ १११ ॥
तुलादण्डधृतौ वैश्य तव यत्करकौशलम् । विस्तारयसि तच्चापे धिक्चापलमहो तब ॥ ११२ ॥ साहसेन रणे तिष्ठन्मुमूर्षुरसि मुग्धधीः ।
त्वत्प्राणवायोः कः पाता मत्कृपाणाहिना विना ॥ ११३ ॥
इति काष्ठाङ्गारदर्पविलसितदुर्वचनमाकर्ण्य कुरुवीरोऽप्येवं जगाद् ।
सूर्यमण्डलम्, गगनश्रेणीमधुच्छत्रताम् नभः श्रेणीक्षौद्रच्छत्रकताम्, बभार दधार, इत्यहो आश्चर्यम् ॥ शार्दूलविक्रीडितच्छन्दः ॥ १०८ ॥
हृप्यत्सिन्धुरेति - समरे युद्धे, चतुरो विदग्धः सोऽयं पूर्वोक्तः, कुरूणां पतिर्जीवन्धरः, बाणेषु शरेष्वावसत्येवं शीला वाणावासिनी सा चासौ जयश्रीश्च विजयलक्ष्मीश्चेति बाणावासिजयश्रियः, प्रविगलन्तः पतन्तो ये मोदालुबिन्दवो हर्षाशीकरास्तेषां प्रभेव प्रभा येषां तैः दृप्यन्तो माद्यन्तो ये सिन्धुरा हस्तिनस्तेषां दीर्णा खण्डिता या कुम्भयुगली गण्डयुगं तस्याः प्रोन्मुक्तानि पतितानि यानि मुक्ताफलानि मौक्तिकानि तैः, द्वाग् झटिति, सुरभिलं, सुगन्धियुक्तम्, कुसुमोत्करं पुष्पप्रचयम्, वर्षतां मुञ्चताम्, हर्षतां मोदमानानाम्, लेखानां देवानाम् प्रत्यच प्रतिपूजाम् चकार विदधे । देवैः पुष्पाणि वर्षितानि जीवन्धरेण च गजगण्डेभ्यो मुक्ताफलानीति भावः ॥१०६ ॥
एवं भिन्दन्बलमिति — एवमनेन प्रकारेण, बलं सैन्यम्, भिन्दन् विदारयन्, अनुधावन्त्या, समनुगच्छन्त्या, वीरश्रिया वीरलक्ष्म्या, समालिङ्गितः समाश्लिष्टो विग्रहो यस्य तथाभूतः, स पूर्वोक्तः, वीरो जीवन्धरः, कृतघ्नं काष्टाङ्गारम्, अभियाय तदभिमुखं जगाम् ॥ ११० ॥
एवं जयश्रीति - एवमनेन प्रकारेण, जयश्रिया विजयलक्ष्म्यास्ताण्डवस्य नर्तनस्य रङ्गस्थलायमानं रङ्गभूमिवदाचरत् भुजयुगलं बाहुयुगं यस्य तथाभूतम्, कुरुवीरं जीवन्धरम्, अवलोक्य दृष्ट्वा, काष्ठाङ्गारः कृतघ्नः, एवमनेन प्रकारेण उवाच जगाद ।
क्व वैश्य पुत्र इति - अतीव नितराम, भीरुः कातरः, वैश्यपुत्रो वणिक्सुतः, त्वम्, क्व, चापागमस्य धनुः शास्त्रस्य पारेऽन्ते निष्ठा येषां तथाभूताः, वयं क्षत्रियपुत्राः, क्व च कुत्र च द्वयोर्महदन्तरमस्तीति भावः, अथापि युद्धयोग्यताया अभावेऽपि ते तव, संयति युद्धे, संप्रवृत्तौ संप्रवर्तने, अनात्मवेदित्वमनात्मज्ञताम्, हेतुं कारणम्, अवेहि जानीहि । स्वाज्ञानाभाव एव त्वं युद्धे प्रवर्तसे इति भावः ॥ १११ ॥
तुलादण्डधृताविति - हे वैश्य हे वणिक्, तुलादण्डधृतौ तुलायष्टिधारणे, तव ते, यत्करकौशलं यद्धस्तचातुर्यम्, अस्ति, तत्, चापे धनुपि, विस्तारयसि वितानयसि, अहो आश्चर्यम्, तव ते चापलं क्षुद्रत्वम्, धिक् ॥ ११२ ॥
साहसेनेति-साहसेन धैर्येण, रणे समरे, तिष्ठन् विद्यमानः, मुग्धधर्मन्दमतिः त्वम्, मुमूषु घुमंतुमिच्छुरसि । मत्कृपाण एव मत्करवाल एवाहिः पन्नगस्तेन, विनान्तरेण, त्वत्प्राणवायोरत्वज्जीवितपवनस्य, पाता पानकर्ता, कः, न कोऽपीति यावत् । रूपकम् ॥ ११३ ॥
इतीति — इत्येवं प्रकारेण, काष्ठाङ्गारस्य कृतघ्नस्य दर्पदुर्विलसितं गर्वचेष्टितं यद् दुर्वचनं दुर्वाक्यं तत् आकर्ण्य श्रुत्वा कुरुवीरोऽपि जीवन्धरोऽपि, एवमित्थम्, जगाद समुवाच ।

Page #264

दशमो लम्भः
त्रपां विना मे पुरतः प्रजल्पसे कृतन्न वीर्यं तव दृष्टपूर्वम्
त्वया समः कोऽपि न लक्ष्यते क्षितौ नूनं प्रभुद्रोहविधौ समर्थः ॥ ११४ ॥ विरम विरम शत्रो विश्रुतोऽसि त्वमेकस्त्रिजगति परिशुद्धः पातकिप्राग्रगण्यः । प्रसरति मम वाणः प्राणहारी पुरस्तात्त्वमपि कुरु समीके जीवरक्षाप्रयत्नम् ॥ ११५ ॥ इति वदतः कुरुवीरस्य विस्फारघोषेणाशनिगर्जनशङ्कावदान्येन दृढार्तिसंघटितं कम्पमानजीवं चापभुजगमाकृष्य विषज्वालायमानान्भल्लान्काष्ठाङ्गारः कौरवं प्रति दुर्धर्पासर्पेण ववर्ष | विच्छिद्य विच्छिद्य शराननेकानरिपोः शरासादलितान्गभीरान् । अलक्ष्यसंधानविकर्षमोक्षान्वाणा सपत्ने स ववर्षं वीरः ॥ २४६ ॥
२०७
गृहीतपक्षाः पटवः पुङ्खाः कौरवचापतः । प्रसस्रुः संगरे शब्दा वादिनो वदनादिव ॥ ११७ ॥ विपाठवर्षेण कुरूद्वहस्य नभःस्थली द्राक्पिहिताच्जवन्धुः । तिरोहितारिक्षितिपालसेना बभूव धात्री युगपद्रणाये ॥ विपाठपञ्जरेणासौ विद्विपत्पक्षिणां कुलम् । वबन्ध स्पन्दनायोग्यं मन्देतरपराक्रमः ॥ ११६ ॥
११८ ॥
पामिति - कृतं हन्तीति कृतघ्नस्तत्सम्बुद्धी हे कृतघ्न, त्रपां विना लज्जामन्तरेण, मे मम, पुरतो sग्रे, प्रजल्पसे निरर्थकं वचो पे | तव ते, वीर्यमवदानम्, पूर्वं दृष्टमितिदृष्टपूर्वम्, अवलोकितपूर्वम्, नूनं निश्चयेन, क्षितौ पृथिव्याम्, प्रभुद्रोहविधौ राजद्रोहकार्ये समर्थो दक्षः, त्वया भवता, समस्तुल्यः, न लक्ष्यते नो दृश्यते । उपजातिवृत्तम् ॥११४॥
विरम विरमेति — हे शत्रो हे अराते, विरम विरम विरतो भव विरतो भव, त्रिजगति त्रिलोक्याम्, त्वम्, एकोऽद्वितीयः, परिशुद्धः पातकैकपूर्णाः पातकिप्राग्रगण्यः पापिजनाप्रेमरः, विश्रुतोऽसि प्रसिद्धोऽसि, प्राणहारी जीवनघातकः, मम, बाणः शरः, पुरस्तात् अग्रे, प्रसरति प्रगच्छति, त्वमपि, समीके समरे, जीवरक्षाप्रयत्नं प्राणरक्षोपायम्, कुरु विधेहि । मालिनीवृत्तम् ॥११५॥
इति वदत इति -- इत्येवम्, वदतः कथयतः, कुरुवीरस्य जीवन्धरस्य, अशनिगर्जनशङ्कावदान्येन वज्रगर्जनसंदेहदाननिपुणेन, विस्फारघोषेण विशालमौर्वीरवेण सहितम्, दृढा चासावार्तिश्चेति दृढार्त्तिस्तया संघटितं सुदृढधनुष्कोटिसहितम् 'आत्तिः पीडा धनुष्कोट्यो:' इति मेदिनी, कम्पमानो जीवो यस्य तं वेपमानप्रत्यञ्चम्, चापभुजम्, चापभुजगं धनुः पन्नगम्, आकृष्य समुत्तान्य, विषज्वालायमानान् गरलानलतुल्यान् भल्लान् प्रासान्, काष्टाङ्गारः कृतघ्नः कौरवं प्रति जीवन्धरमुद्दिश्य, दुर्धर्षामर्षेण विकटकोपेन, ववर्ष वर्षति स्म ।
विच्छिद्य विच्छिद्येति--स वीरः पूर्वोक्तसुभटः, रिपोः शत्रोः, शरासात् कोदण्डात्, गलितान् निःसृतान्, गभीरान् सुदृढान्, अनेकान् बहून् शरान् बाणान् विच्छिद्य विच्छिद्य खण्डयित्वा खण्डयित्वा, सपत्ने रिपौ, अलच्या वेगाधिक्येन दृश्याः संधान विकर्षमोक्षाः धारणकर्षणमोक्षा येषां तथाभूतान् बाणान् शरान् ववर्ष वर्षति स्म ॥ ११६ ॥
गृहीतपक्षा इति—संगरे युद्धे पते वाग्युद्धे शास्त्रार्थे इति यावत्, वादिनः पूर्वपक्षस्थापिनो विदुषः, वदनान्मुखात्, शब्दा इव वाच इव, कौरवचापतः स्वामिशरासनात्, पुङ्खा बाणाः, प्रसस्रुर्निःसरन्ति स्म, उभयोः सादृश्यमाह – गृहीतपताः समर्थितस्वाभिप्रायाः पत्ते धृतपतत्राः, पटवश्वातुर्योपेताः पत्ते समर्था इति ॥११७॥
विपाठवर्षेण— कुरूद्वहस्य जीवकस्य, विपाठवर्षेण शरवर्षेण, नभःस्थली गगनभूमिः, द्राक् झटिति, पिहिताब्जबन्धुस्तिरोहितसूर्या, बभूव, रणाग्रे समराग्रे, धात्रो पृथिवी च युगपदेककालावच्छेदेन, तिरोहिता पिहितारिक्षितिपालसेना शत्रुभूपालपृतना यस्यां तथाभूता बभूव ॥११८॥
विपाठपञ्जरेणेति – मन्देतरो विशालः पराक्रमो यस्य सः, असौ जीवन्धरः, स्पन्दनायोग्यं

Page #265

जीवन्धरचम्पूकाव्ये
तदानीमुदारपराक्रमप्रथितभुजदण्डयोः समकालमिव गीर्वाणगणलक्ष्यमाणमार्गणसंधानविकर्षणमोक्षयोरन्योन्यं विजयाशाविजृम्भितरन्ध्रान्वेषणयोराश्चर्य कर्म कलाचिलोकनसमय संतुष्टवृन्दारकजनकरारविन्दसंदीयमानम दारकुसुम तुन्दिल सविधप्रदेशयोः मध्यप्रसृतमृत्युना सायमानबाहुदण्डविधृतचक्रीकृतकोदण्डतया कोपकुटिलित मृत्यु युगलशङ्का संपादकयोः प्रवृद्धोत्साहयोर्भयानकसमरमादधानयोः कुरुवीरकाष्ठाङ्गारयोः परस्परशरघट्टनजनितविस्फुलिङ्गपरम्परामेघमाला - ष्ठापि न शान्तिमाससाद ।
ताक्षे समरे प्रसन्नमनसो वीरस्य सात्यंधरे
२०६
aणाली रदा विभिन्नवपुषि क्षीणे क्षणेनाखिले । द्वेषिदमापशिलीमुखाभ्रपटले स्वीया तदा वाहिनी
प्रोन्मीलन्मुखवारिजा प्रविलसच्छ्रीराजहंसा बभौ ॥ १२० ॥ जीवंधरस्य करपद्मगतं सपत्नशस्त्रालिवारणपरं घनदीप्रखेटम् । अर्धे विभिद्य युधि राहुनिगीर्णचन्द्र विम्बार्धवत्प्रविदधत्स जगर्ज शत्रुः ।। १२१ ।। कोपेनाथ कुरूद्वहः प्रतिदिशं ज्वालाकलापोर्मिलं
चक्रं शत्रुगले निपात्य तरसा चिच्छेद त मस्तकम् ।
संचलनानर्हम्, विद्विषन्त एव पक्षिणः खेचरास्तेषाम्, कुलं समूहम्, विपाठपञ्जरेण शरशलाकागृहेण, बबन्ध बध्नाति स्म । शरसमूहैः शत्रवो निरुद्धा इति भावः ॥ ११६ ॥
तदानीमिति — तदानीं तस्मिन् समये, उदारपराक्रमेण विशालावदानेन प्रथितौ प्रसिद्ध भुजदण्डौ ययोस्तयोः, समकालमिव युगपदिव, गीर्वाणगणेन देवसमूहेन लच्यमाणा दृश्यमाना मार्गणानां बाणानां ग्रहणसंधान विकर्षणमोक्षा आदानधारणाकर्षणव्यजनानि ययोस्तयोः, अन्योऽन्यं परस्परम् विजयाशया विजयाभिलाषेण विजृम्भितं वृद्धिङ्गतं रन्ध्रान्वेषणं छिद्रान्वेषणं ययोस्तयोः, आश्चर्यकर्मकलानां विस्मया वहकार्य - वैदग्धीनां विलोकनसमये दर्शनकाले संतुष्टाः प्रसन्ना ये वृन्दारकजना देवसमूहास्तेषां करारविन् दैर्हस्तकमलैः संदीयमानानि वितीर्यमाणानि यानि कुसुमानि पुष्पाणि तैस्तुन्दिलः स्थूलीभूतः सविधप्रदेशो ययो स्तयोः, मध्ये प्रसृतः प्रसारं प्राप्तो यो मृत्युर्यमस्तस्य नासायमानयोर्घाणसदृशयोर्बाहुदण्डयोर्भुजदण्डयोविधृतमारोपितं चक्रीकृतं वर्तुलाकारं कोदण्डं धनुर्ययोस्तयोर्भावस्तत्ता तया कोपकुटिलिते क्रोधवक्रीकृते ये मृत्युभ्रुवौ यमभ्रकुटी तयोर्युगलं द्वयं तस्य शङ्कायाः संशयस्य संपादकौ विधायकौ तयोः, प्रवृद्धोत्साहयोर्वर्धमानोल्लासयोः, भयानकसमरं भयावहयुद्धम्, आदधानयोः कुर्वाणयोः, कुरुवीरकाष्टाङ्गारयोः जीवन्धरकृतघ्नयोः, परस्परशरघट्टनेन मिथोबाणाघातेन जनिता समुत्पन्ना या विस्फुलिङ्गपरम्परा वह्निकणसन्ततिः सा, मेघमालासु घनराजिषु, प्रविष्टापि समन्तर्गताऽपि, शान्ति विध्यापनम्, नाससाद न प्राप ।
ताक्षे समर इति तदा तस्यां वेलायाम्, तादृक्षे पूर्वोक्तप्रकारे, समरे युद्धे, अखिले सम्पूर्णे, द्वेषिच्मापस्य शत्रुराजस्य शिलीमुखा एव बाणा एवाभ्रपटलं मेघमण्डलं तस्मिन्, प्रसन्नमनसः प्रमुदितचेतसः, वीरस्य वीर्या वारस्य, सात्यन्धरेजीर्वन्धरस्य, बाणाली शरसन्ततिरेव शरद् जलदान्तर्तुस्तया, क्षणेनाल्पेनैव कालेन, विभिन्नवपुषि खण्डितशरीरे, क्षीणे सति, स्वीया स्वकीया, वाहिनी नदी सेना च, प्रोन्मीलन्ति विकसन्ति मुखवारिजानि वदनकमलानि यस्यां तथाभूता, प्रविलसन्तः शोभमानाः श्रीराजहंसा लक्ष्म्युपलक्षितराजश्रेष्ठाः पत्रे शोभोपलक्षितहंस विशेषा यस्यां तथाभूता सतीं, बभौ शुशुभे । रूपकालङ्कारः ॥ १२०॥ जीवन्धरस्येति - युधि युद्धे, जीवन्धरस्य सात्यन्धरेः, करपद्मगतं पाणिकमलस्थितम्, सपत्नशस्त्रालि चारणपरं शत्रुहेतिततिनिवारणतत्परम्, घनदीप्रखेटं सुदृढभास्वरबाणवारकम्, अर्धे अर्ध भागे, विभिद्य खण्डयित्वा राहुणा विधुन्तुदेन निगीर्ण निगलितं यच्चन्द्रविम्बं शशिमण्डलं तस्यार्धवत् प्रविदधत् कुर्वन्, शत्रुः काष्ठाङ्गारः, जगर्ज गर्जति स्म ॥ १२१ ॥
कोपेनाथेति- -अथ स्वकीयखेटच्छेदानन्तरम्, कुरूद्वहो जीवकः, कोपेन क्रोधेन, प्रतिदिशं

Page #266

wwwr
दशमो लम्भः देवाः पुप्पमवाकिरन्नविकलं श्लाघासहस्रः समं
लोकान्दोलनतत्परः कुरुवले कोलाहलः कोऽप्यभूत् ।। १२२ ॥ तदानीं संत्रासपलायमानं शात्रववलमवलोक्य, कुरुवीरः कमगाकरः क्षणादभयघोष गां विधाय, तद्वन्धुतां दीनामाहूय, तत्कालोचितसम्भाषगादिभिः परिसान्त्वयामाप्त ।
विजया विजयाधिकेन पुत्रप्रवरेणाद्य बभूव वीरमाता । अधुना विधुना समानवक्त्रा मम पुत्री च चिराय वीरपत्नी ॥१२३।। इत्युक्त्वा मातुलः सोऽयं गोविन्दधरणीपतिः।। कुरुवीरं कुलोद्धारं कुतुकादभ्यनन्दयत् ।। १२४ ॥ वसुन्धरा क्षुद्रकृतनसंगात्समाष्टुंकामा समवेतदोषम् ।
कुरुप्रवीरस्य विशालदोषमुपाश्रिताभूदिति चित्रमेतत् ॥ १२५ ॥ तदनु जीवन्धरो मुकुलिताञ्जलिकञ्जानां समन्ततः सामन्तवसुमतीपालानामानतीरालोकनेनाङ्गीकुर्वाणः, पूर्वाचलमिव पयोजबन्धुर्गन्धसिन्धुरमधिरूढो, दूरादनुगच्छद्भिः सेनाध्यक्षरनुक्षणं प्रतिपाल्यमानेक्षणावसरः, सामजविराजितैर्गरुडवेगगोविन्दपल्लवपतिलोकपालप्रभृतिभिर्महीपालैः परिवृतसविधप्रदेशः, शताङ्गसंगतैनन्दाठ्यप्रमुखैः सहोदरैः पद्मास्यप्रभृतिमिः सहचरैश्च परिशोभितः, प्रसन्नप्रतिकाष्ठम्, ज्वालाकलापोर्मिलं ज्वालासमूहसन्ततियुक्तम्, चक्रं शस्त्र विशेषम्, शत्रुगले वैरिकण्ठे, निपात्य पातयित्वा, तरसा बलेन, तन्मस्तकं शत्रुशिरः, चिच्छेद कर्तयामास । देवा अमराः, श्लाघासहस्रर्बहुविधप्रशंसाभिः, समं सार्धम्, अविकलं पूर्ण यथा स्यात्तथा, पुष्पं कुसुमम्, अवाकिरन् ववृषुः । कुरुबले जीवन्धरसैन्ये, लोकान्दोलनतत्परो लोकोच्चालनदक्षः, कोऽप्यद्भुतः, कोलाहलः कलकलशब्दः, अभूत् ॥१२२॥
तदानोमिति तदानीं काष्टाङ्गारमहाप्रयाणकाले, संत्रासेन भयेन पलायमानं समन्ताद्वावमानम्, शात्रवबलं प्रत्यर्थिपृतनाम्, अवलोक्य दृष्ट्वा, करुणाकरो दयाखनिः, कुरुवीरो जीवन्धरः, क्षणादल्पेनैव कालेन, अभयघोषणामभयध्वनिम्, विधाय कृत्वा, दीनां दुःखीभूताम्, तस्य बन्धुता बन्धुसमूहस्ताम्, आहूयाकार्य, तत्कालोचितसम्भाषणादिभिः तत्समययोग्यवार्तालापप्रभृतिभिः, परिसान्त्वयामास शमयामास ।
विजयेति-अद्याधुना, विजया मम भगिनी, विजयाधिकेन विजयेनाधिको विजयाधिकस्तेन विजयवर्धमानेन, पुत्रप्रवरेण श्रेष्ठपुत्रेण, वीरमाता वीरजननी, बभूव । अधुना साम्प्रतम्, विधुना शशिना, समानं सदृशं वक्त्रं मुखं यस्यास्तथाभूता, मम पुत्री च मे सुता च, चिराय चिरकालेन, वीरपत्नी वीरजाया, बभूव ॥१२३॥
इत्युक्त्वेति-मातुलो मातृसहोदरः, सोऽयं प्रसिद्धः, गोविन्दधरणीपतिर्गोविन्दमहीपालः, इति पूर्वोक्तप्रकारेण, उक्त्वा कथयित्वा, कुलोद्धारं वंशोन्नायकम्, कुरूवीरं सात्यन्धरिम्, कुतुकाल्कौतूहलेन; अभ्यनन्दयत् प्रशशंस ॥१२॥
वसुन्धरेति-वसुन्धरा वसुधा, क्षुद्रश्चासौ कृतघ्नश्चेति क्षुद्रकृतघ्नो नीचकाष्टाङ्गारस्तस्य संगात्सम्बन्धात्, समवेतदोषं प्राप्तावगुणम्, संमाष्टुकामेव दूरीकतुमना इव, कुरुवारस्य जीवन्धरस्य, विशालदोषं प्रचुरावगुणं पक्षे दीर्घबाहुम्, उपाश्रिता समालम्बिता, अभूद् बभव, इति चित्रमाश्चर्यम् ॥१२५॥
तदन्विति-तदनु तदनन्तरम्, जीवन्धरो जीवकः, समन्ततः परितः, मुकुलतानि कुड्मलितानि अञ्जलिकञ्जानि हस्तपुटकमलानि येषां तेषाम्, सामन्तवसुमतीपालानां मण्डलेश्वरभूपालानाम्, आनतीनमस्कारान्, आलोकनेन दर्शनेन, अङ्गीकुर्वाणः स्वीकुर्वाणः, पूर्वाचलमुदयगिरिम्, पयोजबन्धुरिव सूर्य इव, गन्धसिन्धुरं मत्तमतङ्गजम्, अधिरूढोऽधिष्ठितः, दूराद् विप्रकृष्टात् , अनुगच्छद्भिरनुयाद्भिः, सेनाध्यक्षः पृतनापतिभिः, अनुक्षणं प्रतिसमयम्, प्रतिपाल्यमानोऽपेक्ष्यमाण ईक्षणावसारोऽवलोकनकालो यस्य सः, सामजेषु गजेषु विराजिताः शोभितास्तैः, गरुडवेग गोविन्द-पल्लवपति-लोकपालप्रभृतिभिः, महीपाले राजभिः परिवृतः परीतः सविधप्रदेशो निकटस्थभूभागो यस्य सः, शताङ्गसंगतै रथसहितैः नन्दायप्रमुखैनन्दाढ्यप्रधानः, सहोदरैः सनाभिभिः, पद्मास्यप्रभृतिभिः पद्मास्यादिभिः सहचरैश्च मित्र श्च, परिशोभितः समलकृतः, प्रसनं
२७

Page #267

२१०
जीवन्धरचम्पूकाव्ये निजमुखसुधाकरालोकैरुल्लसता बलजलधिना मेदुरपुरोभागः, सहोद्वेगमहमहमिकया सरभसा. पनीतातपत्रान्परस्परोत्पीडनकुपिततुरङ्गमनिवारणायाससहानेकैकशः प्रतिनामग्रहणं समीपगतैः काष्ठाङ्गारबन्धुभिरावेद्यमानान्प्रणामसमयप्रचलितमकुटतटघटितपद्मरागप्रभाप्रसरणकैतवेन प्रकटीकृतानुरागाञ्छात्रवपक्षलक्षितक्षोणीपतीन्यथाहँ बहुमन्यमानः, समरसमानीतसपनलक्ष्मीनिवासविकचपुण्डरीकायमानेन निजवल जलधिफेनकूटशङ्कावहेनातपत्रेण विभ्राजितः, पार्श्वद्वयसमुद्धृयमानचामरसमीरनतितकर्णावतंसः, पुरतो 'जय जय' इति मधुरमुच्चैः पठता वन्दिवृन्देन पापठ्यमाननिजविरुदवैभवः, क्रमेण समासाद्य तत्र ध्वजकलशतोरणवितानाद्यष्टशोभाभिरलंकृतासु रथ्यासु प्रविशमानः, सकलपुरतरुणीजनबाहुवंशगलितमुक्ताफलायमानैः पुष्पलाजोपहारैः संभाव्यमानो राजमन्दिरमाससाद । तत्र च, विसृष्टनिखिलावनीपतिचयः कुरूणां पति
मितैः परिजनैर्युतः प्रविशति स्म सोऽन्तःपुरम् । निमग्नमरिकामिनीजनमतीव शोकाम्बुधौ
निरीक्ष्य करुणाकरः सपदि सान्त्वनायोद्यतः ।। १२६ ।। ततः कुरुवीरः शोकसन्त्रासदीनमन्तःपुरिकाजनं समीपमानीय तत्र कुररीमिव क्रन्दन्ती प्रहृष्टं निजमुखमेव स्वकीयास्यमेव सुधाकरश्चन्द्रस्तस्यालोकैः प्रकाशैः, उल्लसता वर्धमानेन प्रसन्नीभवता च, बलजलधिना सेनासागरेण मेदुरो मिलितः पुरोभागो यस्य सः, सहर्षोद्वेगं प्रमोदोद्वेगसहितं यथा स्यात्तथा, अहमहमिकया अहं पूर्वमहं पूर्वमिति भावेन, सरभसं सवेगमपनीतं दूरीकृतमातपत्र छत्र येषां तान् , परस्परोत्पीडनेन मिथः संमर्दनेन कुपिता रुष्टा ये तुरङ्गमा अश्वास्तेषां निवारणे प्रतिरोधन आयाससहाः खेदसहास्तान्, प्रणामसमये नमस्कारवेलायां प्रचलितानि यानि मकुटतटानि मौलिपाणि तेषु घटिताः खचिता ये पद्मरागा लोहितकमणयस्तेषां प्रभायाः कान्तेयंत्प्रसरणं विस्तारस्तस्य कैतवं व्याजं तेन, प्रकटीकृतानुरागान् प्रदर्शितप्रेम्णः, शात्रवपक्षण सपत्नपक्षण लक्षिता युक्ता ये क्षोणीपतयो राजानस्तान्, यथार्ह यथायोग्यम्, बहुमन्यमानः तान्प्रति सन्मानं प्रदर्शयन् समरे संगरे समानीता समाकृष्टा या सपत्नलक्ष्मीः शत्रुश्रीस्तस्या निवासो वसतिस्थानं यद् विकचपुण्डरीकं प्रफुल्लपमं तद्वदाचरता, निजबलमेव जलधिनिजबलजलधिः स्वकीयसेनापारावारस्तस्य फेनकूटस्य डिण्डीरपिण्डस्य शङ्कावहं संदेहाधायकं यदातपत्रं छत्रं तेन, विभाजितः शोभितः, पार्श्वद्वये तटयुगे समुद्धृययाने कम्प्यमाने ये चामरे प्रकीर्णके तयोः समीरेण पवनेन नर्तितः कम्पितः कर्णावतंसो यस्य तथाभूतः, पुरतोऽग्रे, 'जय जय' इति मधुरं मनोहरं यथा स्यात्तथा, उच्चैरुदात्तस्वरेण, पठता, वन्दिवृन्देन मागधसमूहेन, पापठ्यमानं भूयोभूयोऽतिशयेन वा पठ्यमानं निजविरुदवैभवं स्वर्कार्तिसंपद्यस्य सः, एवम्भूतः सन् , क्रमेण क्रमशः, पुरी राजपुरीनगरीम्, समासाद्य सम्प्राप्य, यत्र पुर्याम, ध्वजकलशतोरणवितानाद्यष्टशोभाभिः पताकाकुम्भतोरणचन्दोपकप्रभृत्यष्टविधशोभोपकरणैः, अलंकृतासु विराजितासु, रथ्यासु वी षु, प्रविशमानः प्रवेशं कुर्वाणः, सकलपुरस्य निखिलनगरस्य तरुणीजनानां युवतिजनानां बाहुवंशेभ्यो भुजवेणुभ्यो गलितानि पतितानि यानि मुक्ताफलानि मौक्तिकानि तद्वदाचरद्भिः, पुष्पलाजोपहारैः कुसुमभर्जितधान्यपुष्पोपायनैः, संभाव्यमानः सक्रियमाणः, सन् , राजमन्दिरं नृपतिनिकेतनम्, आससाद प्राप । तत्र च तस्मिश्च राजमन्दिरे । . विमृष्टेति-विसृष्टः प्रत्यावर्तितो निखिलावनीपतिचयोऽखिलनरेन्द्रसमूहो येन सः, मितैरल्पैः, परिजनैः परिवारैः, युक्तः सहितः, स पूर्वोक्तः कुरूणां पतिः स्वामी, अन्तःपुरं निशान्तम्, प्रविशति स्म प्राविशत् । तत्र, अतीवात्यन्तम्, शोकाम्बुधौ खेदपारावारे, निमग्नं बुडितम्, अरिकामिनीजनं शत्रुस्त्रीसमूहम्, निरीच्य दृष्ट्वा, करुणाकरो दयाकरः, सः, सपदि झटिति, सान्त्वनाय समाश्वासनाय, उद्यतस्तपरो बभूव । पृीछन्दः ॥१२६॥
ततः कुरुवीर इति-ततस्तदनन्तरम्, कुरुवीरो जीवकः शोकसन्त्रासाभ्यां खेदभयाभ्यां दीनं कातरम्, अन्तःपुरिकाजनं निशान्तनारीसमूहम्, समीपं निकटम्, आनीय समाहूय, तत्र तेषु, कुररीमिव

Page #268

दशमो लम्भः
काष्टाङ्गारमहिषीं तत्पुत्रांञ्चावलोक्य कृपातरङ्गितः परिसान्त्वनकलाप्रवीणः पीयूपमधुराभिर्विचि त्राभिर्गिरां परम्पराभिः समाश्वासमानिन्ये ।
तदनु जलधौ भासां पत्यौ निमज्जति पश्चिमे
करवृतमणिश्रेणीदीपैर्जनैः परिसेवितः । सखिपरिवृतः सोऽयं कोशं विवेश शनैः शनै
धनमणिगणैर्वस्त्रैरन्यैश्च वस्तुभिरुज्ज्वलैः ।। १२७ ।
२११
तदनु कोशधनादिकं निजमुद्रा मुद्रयित्वा निद्रासुखमनुभूपुः कुरुवीरः प्रासादमधिरुह्य मणिमञ्चोपरि हंसतूलशयने सुष्वाप । ततश्च निशायामवसन्नायां प्राबोधिकजनहृद्यपद्यालापैर्मङ्गलविचित्रवादित्रारावैश्च प्रबुद्धोऽसौ जीवन्धरः कृतप्राभातिककृत्यः सकलपरिवारसहितो गोविन्दराजेन सह भगवज्जिनभवनमासाद्य तत्र पूजां विस्तारयामास ।
ततः सर्वैः साकं नृपभवनमासाद्य सहसा विदेहक्षोणीशः सचिवगणमानीय
पुरतः ।
समादिश्य श्रीमान्प्रजवमभिषेकप्रयतनं
समापृच्छचैवं कुतुकितमनाः कञ्जनयनः ॥ १२८ ॥ किं नवरत्नप्रभापरिहसितपुरन्दरसभामण्डपमभिपेकमण्डपं विनिर्मितम् । किं वा तत्र सर्वक्रौञ्चपक्षिणीमित्र, क्रन्दन्तीं रुदन्तीम्, काष्टाङ्गारमहिषीं कृतघ्नकामिनीम्, तत्पुत्रान् तत्सुतांश्च, अवलोक्य दृष्ट्वा कृपातरङ्गितो दयातरङ्गितः, परिसान्त्वनकलायां समाश्वासनचातुर्याम्, प्रवीणो दत्तः, पीयूषमधुराभिरमृतमिष्टाभिः, विचित्राभिर्विविधप्रकाराभिः गिरां वाणीनाम्, परम्पराभिः सन्ततिभिः समाश्वासं परिसा - न्त्वनम्, आनिन्ये प्रापयामास ।
तदनु जलधाविति - तदनु तदनन्तरम्, भासां पत्यौ सूर्ये, पश्चिमे पश्चिमाशावलम्बिनी, जलधौ सागरे, निमज्जति सति निमज्जनोद्यते सति, करेषु पाणिषु धृता अवलम्बिता मणिश्रेणीरूपा रत्नपङ्क्तिरूपा दीपा यैस्तैः, जनैर्लोकैः, परिसेवितः परिवृतः, सखिभिर्मित्रैः परिवृतो युक्तः सोऽयं जीवन्धरः, शनैःशनैर्मन्द्र मन्दम्, धनमणिगणैर्वित्तरत्नसमूहः, वस्त्रैः पटः, अन्यैश्च भिन्नैश्च, उज्ज्वलैनिर्मलैः, वस्तुभिः पदार्थैः, उपलक्षितं कोशं भाण्डागारम्, विवेश विशति स्म । हरिणीच्छन्दः ॥ १२७॥
तदनु कोशधनादिकमिति — तदनु तत्पश्चात्, कोशाधनादिकं भाण्डार वित्तप्रभृतिकम्, निजमुद्रा स्वकीयनामाक्षरमुद्रया, मुद्रयित्वा मुद्रितं कृत्वा, निद्रासुखं स्वापसौख्यम्, अनुवभू पुरनुभवितुमिच्छुः, कुरुवीरो जीवन्धरः, प्रासादं भवनम् अधिरुह्याधिष्ठाय, मणिमञ्चोपरि रत्नपर्यङ्ककाया उपरि, हंसतूलशयने हंसतुलशय्यायाम्, सुष्वाप शिश्ये । ततश्च तदनन्तरञ्च निशायां रजन्याम्, अवसन्नायां पूर्णायां सत्याम्, प्राबोधिकजनानां प्रबोधप्रयोजनकलोकानां हृद्याश्च ते मनोहराश्च ते पद्यालापाश्च श्लोकालापाश्चेति तैः, मङ्गलविचित्रवादित्राणां मङ्गलप्रयोजन कविविधवाद्यानामारावेंश्व ध्वनिभिश्व, प्रबुद्धो जागृतः, असौ पूर्वोक्तः, जीवन्ध जीवकः, कृतानि सम्पादितानि प्राभातिकानि प्रातः कालिकानि कृत्यानि येन सः सकलपरिवारसहितो निखिलपरिजनयुतः सन् गोविन्दराजेन सह मातुलेन सार्धम्, भगवज्जिनभवनं भगवज्जिनेन्द्रमन्दिरम् आसाद्य लब्ध्वा तत्र मन्दिरे, पूजां सपर्याम्, विस्तारयामास विततान |
5
ततः सर्वैरिति—ततस्तदनन्तरम्, विदेहचोणीशी गोविन्दभूपालः सर्वेनिखिलैः, साकं सह, नृपभवनं राजसदनम्, आसाद्य प्राप्य, सहसा झटिति, पुरतोऽग्रे, सचिवगणं मन्त्रिमण्डलम्, आनीय प्रापय्य, प्रजर्व प्रवेगं यथा स्यात्तथा, अभिषेकप्रयतनं राज्याभिषेकसम्भारम्, समादिश्य समाज्ञाप्य, कुतुकितमनाः कौतूहलाक्रान्तचित्तः, कञ्जनयनः कमलनेत्रः, श्रीमान् शोभासम्पन्नः, एवं वच्यमाणप्रकारेण, समापृच्छत् पप्रच्छ । शिखरिणीच्छन्दः ॥ १२८ ॥
किं नवरत्नप्रभेति - नवरत्नप्रभाभिर्नूतनमणिदीप्तिभिः परिहसितः तिरस्कृतः पुरन्द्रसभामण्डपः शक्रास्थानमण्डपो येन तथाभूतम्, अभिषेकमण्डपमभिषेकास्थानम् विनिर्मितं रचितं किम् । किं वा तत्र

Page #269

२१२
जीवन्धरचम्पूकाव्ये वर्णवद्धाः संमिलिताः। कञ्चित्सज्जीकृतानि सुरभिशीतलप्रसन्नतीर्थपूर्णानि कनककलशकुलानि । कञ्चित्तत्र सम्भृतानि तदुपयुक्तोपकरणानि । किं कार्तान्तिका मङ्गलमुहूर्तकृतावधानाः। कच्चिन्नानादेशनरपालाः सजीकृतोपायनाः संनद्धाः । किं वा नगररथ्याः परिष्कृताः। इति प्रश्नं समाकर्ण्य सचिवाः सञ्चितादराः । सर्व सुघटितं देवस्याज्ञयेति बभाषिरे ।। १२६ ॥ क्षीराम्भोधिपयःप्रपूर्णकलशानाहृत्य यक्षेश्वरो ।
यक्षः स्वानुचरैस्तदा परिवृतः सूर्यप्रतीपच्छविः । संप्रापत्कुरुकुञ्जरं पितृपदे राज्येऽभिषेक्तु मुदा
तत्रत्यक्षितिपावलिः स्म भजते वैलक्ष्यवीक्षारसम् ॥ १३० ।। ततश्चाभिषेकमण्डपमध्यस्थापितरत्नपीठोपरि विराजमानं कौरवं क्षीरवाराकरवारिभिर्यक्षराजगोविन्दमहाराजप्रमुखाः सहर्षमभिषिषिञ्चुः । तदानीमनेकप्रहतपटहमृदङ्गशङ्खझल्लरीप्रभृतिवाद्यारावस्तर्जयन्निव घनाघनमण्डलमास्फोटयन्निवाखिलजनश्रुतिमान्दोलयन्निव लोकमाह्वयन्निवाभिषेकदिक्षुजनमाक्रमन्निव भवनोदरमुदपादि।
तदनु दिव्यदुकूलविभूषणाञ्चितशरीरकुरूद्वहमूर्धनि । मकुटमुज्ज्वलरत्नविभासुरं करतं निदधे स हि यक्षराट् ।। १३१ ॥
मण्डपे सर्वेषां वर्णानां वृद्धाः स्थविरजनाः, संमिलिता एकत्रिताः, सुरभि सुगन्धि शीतलं शिशिरं प्रसन्नं स्वच्छं च यत्तीर्थतोयं तीर्थोदकं तेन पूर्णानि सम्भृतानि, कनककलशकुलानि सुवर्णकुम्भसमूहान् , सज्जीकृतानि सुरचितानि, कच्चित् कामप्रवेदने, तत्र मण्डपे, तदुपयुक्तोपकरणानि राज्याभिषेकयोग्यसाधनानि, सम्भृतानि संश्तानि, कच्चित् कार्तान्तिका देवज्ञाः मङ्गलमुहूर्ते कल्याणकालनिर्धारणे कृतं विहितमवधानं चित्तैकाग्रयं यैस्तथाभूताः किं सन्ति, कच्चित्, नानादेशनरपाला नैकजनपदभूपाः सजीकृतोपायनाः सुरचितोपहाराः सन्ति, किं वा अथवा, नगररथ्याः पुरमार्गाः, परिष्कृताः परिशोभिताः ।।
इति प्रश्नमिति-इति पूर्वोक्तम्, प्रश्नमनुयोगम्, समाकर्ण्य श्रुत्वा, सञ्चितादराः प्राप्तसन्मानाः, सचिवा अमात्याः, देवस्य भवतः, आज्ञया समादेशेन, सर्वं कृत्स्नम्, सुघटितं सुरचितम्, इति बभाषिरे जगदुः ॥१२६॥
क्षीराम्भोधीति-तदा तस्मिन् काले, सूर्यप्रतीपा दिवाकरसदृशी छविर्दीप्तिर्यस्य सः, यक्षेश्वरः सुदर्शनः, स्वानुचरैर्निजसेवकैः, यतैर्देवविशेषैः परिवृतः परीतः सन् , क्षीराम्भोधेः पयःपारावारस्य पयसा जलेन प्रपूर्णाः सम्भृता ये कलशाः कुम्भास्तान्, आहृत्य आनाय्य, कुरुकुञ्जरं जीवन्धरम्, मुदा हर्षेण, पितृपदे जनकधामनि, राज्ये साम्राज्ये, अभिषेक्तुं समुक्षितुम्, संप्रापदाजगाम, तत्रभवास्तत्रत्यास्ते च ते क्षितिपाश्च राजानस्तेषामावलिः पङ्क्तिः , वैलच्यवीचारसं विस्मयावलोकनप्रीतिम्, भजते स्म भेजे । तदद्भुतं दृष्ट्वा सर्वे राजानो विस्मिता बभूवुरिति भावः ॥१३०॥
ततश्चाभिषेकेति-ततश्च तदनन्तरञ्च, अभिषेकाय मण्डपमभिषेकमण्डपमभिस्नानास्थानं तस्य मध्ये स्थापितं निवेशितं यद् रत्नपीठं मणिमयासनं तस्योपरि, विराजमानं शोभमानम्, अधितिष्ठन्तमिति यावत्, कौरवं जीवन्धरम्, क्षीरवाराकरस्य पयःपयोधेः, वारिभिर्जलः, यक्षराजः सुदर्शनः, गोविन्दमहाराजो विदेहाधीश्वरो जीवन्धरस्य मातुलः, तौ प्रमुखौ प्रधानौ ययोस्ते, सहर्ष सप्रमोदम्, अभिषिषिचुः स्नपयन्ति स्म । तदानी तस्मिन् काले, अनेकेषां भूयसां प्रहतानां ताडितानां पटहमृदङ्गशङ्खझल्लरीप्रभृतिवाद्यानाम् आनकमुरजकम्बुझल्लरीप्रमुखवादित्राणाम् आरवः शब्दः धनाधनमण्डलं मेघसमूहम्, तर्जयन्निव भर्सयन्निव, अखिलजनश्रुतिं निखिललोककर्णम्, आस्फोटयन्निव विदारयन्निव, लोकं भुवनम्, आन्दोलयन्निव संचलयन्निव, अभिषेकदिदृक्षुजनं स्नपनविलोकनाभिलाषि लोकम्, आह्वयन्निव आकारयन्निव, भवनोदरं जगन्मध्यम्, आक्रामन्निव समधिरुहन्निव, उपपादि समजनि ।
तदन्विति तदनु अभिषेकानन्तरम्, हि निश्चयेन, स पूर्वोक्तः, यक्षराट यक्षेश्वरः सुदर्शनः, दिव्यैः

Page #270

दशमो लम्भः
२५३
आपृच्छय कुरुभूपालमारुह्य व्योमयानकम् । आदिश्य परिवारं स्वमयाद्यक्षोऽपि मन्दिरम् ॥१३२॥
___ तदानीं निखिलनरपालकुलविलसितसल्लापं गोविन्दमहीवल्लभमग्रतो विधाय सप्रश्रयमवनतपूर्वकायेन पद्मास्येन दीयमानहस्तावलम्बः, सुरस्तम्वेरमसकाशं महान्तमौपवाह्यं गजराजमुदयधराधरमिव सरोजवन्धुरैरावणमिव गीर्वाणपतिरधिरूढः, प्रकृतिजनकुमुदपण्डचन्द्रमण्डलेन क्षीरोदधिडिण्डीरधवलेन स्थूलमुक्ताफलजालकावृतेनातपत्रेण परिष्क्रियमाणो भागः, पार्श्वयोद्धयमानाभ्यां राज्यलक्ष्मीकटाक्षतरङ्गाभ्यामिव पयःपारावारपरिलोलदूमिसंकाशकनकदण्डविलसितचामराभ्यां किञ्चिच्चञ्चलवसनाञ्चलः, सर्वतः सममपावृतकवाटपुटप्रकटवातायनतया कुरुपतिदर्शनकुतूहलसमुन्मीलितलोचनस्येव तत्पुरस्य हाग्रावलम्बिनीनां पौरनितम्बिनीनां कासाञ्चिदर्धपरिसमाप्तसाधनव्यापाराणां वामहस्तगतमणिदर्पणानां परिलसत्कोकारिपूर्णमण्डलानामिव राकारजनीनाम् , कासाञ्चन सरभसगमनविगलितमेखलाकलापाकुलितचरणपल्लवानां शृङ्खलाघटितचरणमारमदपट्टकरिणीनामिवापरासाम्, आद्र लाक्षारसारुगचरणसरोजानां कमलपरिपीतवालातपानामिव कमलि
स्वर्गभवैकूलविभूषणैः क्षोमाम्बरालङ्कारैरञ्चितं शोभितं शरीरं गात्रं यस्य, स चासौ कुरूद्वहश्चेति तस्य मूर्धनि शिरसि, उज्ज्वलरत्नैर्देदीप्यमानमणिभिर्विभासुरं शोभमानम्, करकृतं स्वहस्तस्थापितम्, मकुटं मौलिम्, निदधे निचिक्षेप । द्रुतविलम्बितवृत्तम् ॥१३॥
आपृच्छयेति-यक्षोऽपि कृतज्ञचरोऽपि, कुरुभूपालं सात्यन्धरिमहाराजम्, आपृच्छय आमन्त्र्य, व्योमयानकं विमानम्, आरुह्य समधिष्टाय, परिवारं परिजनम्, आदिश्य नियोगं दत्वा, स्वं स्वकीयम्, मन्दिरं भवनम्, अयात् अगच्छत् ॥१३२॥
तदानीमिति तदानीं तस्मिन् काले, निखिल नरपालकुलेन समग्रराजसमृहेन विलसितः कृतः सल्लापः सम्भाषणं येन तम्, गोविन्दमहीवल्लभं विदेहावीश्वरम्, अग्रतः पुरस्तात्, विधाय कृत्वा, सप्रश्रयं सविनयम, अवनतो विनम्रः पूर्वकायः शरीरस्य पूर्वभागो यस्य तेन, पद्मास्येन तन्नामप्रमुखमित्रेण, दीयमानोऽर्यमाणो हस्तावलम्बो हस्ताश्रयो यस्य सः, सुरस्तम्बेरमेण देवगजेन सकाशः सदृशस्तम्, महान्तं समुत्तङ्गम्, औपवाह्यं वाहनयोग्यम्, गजराजं करीन्द्रम्, उदयधराधरं पूर्वाचलम्, सरोजबन्धुरिव सूर्य इव, ऐरावणं ऐरावतम्, गीर्वाणपतिरिव पुरन्दर इव, अधिरूढोऽधिष्टितः, प्रकृतिजनाः प्रजाजना एव कुमुदषण्डः कुमुदसमूहस्तस्य चन्द्रमण्डलेन शशिविम्बेन, क्षीरोदधेः क्षीरसागरस्य डिण्डीर इव हिण्डीर इव धवलं शुक्लं तेन, स्थूलं विशालं यन्मुक्ताफलजालकं मौक्तिकसमूहस्तेनावृतं तेन, आतपत्रेण छत्रेण, परिक्रियमाणः समलंक्रियमाण अद्धभागो यस्य सः, पार्श्वद्वये तरद्वय उधूयमानाभ्यां प्रकीर्यमाणाभ्यामिव, राज्यलक्ष्मीकटाक्षतरङ्गाभ्यामिव साम्राज्यश्रीकेकरकल्लोलाभ्यामिव, पयःपारावारस्य क्षीरसागरस्य परिलोलद्भयां संचलझ्यामूर्मिभ्यां भङ्गाभ्यां संकाशौ सदृशौ ताभ्याम् । कनकदण्डाभ्यां सुवर्णदण्डाभ्यां विलसिते शोभिते ये चामरे बालन्यजने ताभ्याम्, किञ्चिन्मनाग बञ्चलं चपलं, वसनाञ्चलं क्षौमप्रान्तं यस्य सः, सर्वतः समन्तात् , समं युगपत् , अपावृतकपाटपुटानि दूरीकृताररपुटानि अतएव प्रकटानि स्पष्टानि वातायनानि गवाक्षा यस्य तस्य भावस्तत्ता तया, कुरुपतिदर्शनस्य जीवन्धरावलोकनस्य कुतूहलेन कौतुकेन समुन्मीलितानि समुद्घाटितानि लोचनानि नयनानि येन तस्येव, तत्पुरस्य तन्नगरस्य, हाग्रावलम्बिनीनां भवनाग्रस्थितानाम्, पौरनितम्बिनीनां नागरिकनारीणाम्, कासांचित् कासामपि, अधिपरिसमाप्तोऽर्धनिप्पन्नः प्रसाधनव्यापारोऽलङ्करणकार्य यासां तासाम्, वामहस्तगतः सव्यकरस्थितो मणिदर्पणो रत्नादर्शो यासां तासाम्, परिलसच्छोभमानं कोकारिपूर्णमण्डलं चन्द्रपूर्णबिम्बं यासु तासाम, राकारजनीनामिव पूर्णिमारात्रीणामिव, कासांचन कासामपि, सरभसगमनेन सवेगप्रधावनेन विगलितः भ्रष्टो यो मेखलाकलापो रशनासमूहस्तेनाकुलिता व्यग्राश्चरणपल्लवाः पादकिसलया यासां तासाम्, शृङ्खलया घटिता युक्ताश्चरणाः पादा यासां तथाभूता या मारस्य कन्दर्पस्य मदपट्टकरिण्यो मदोन्मत्तप्रधानकरेगवस्तासामिव, अपरासामन्यासाम्, आर्द्रलाक्षारसेन सरसयावकद्रवेणारुणानि रक्तानि चरणसरोजानि

Page #271

जीवन्धरचम्पूकाव्ये नीनामन्यासाम्, मरकतमणिखचितवातायनदत्तवदनारविन्दानां सुन्दरीमणीनां विकसितैकशतपत्रशोभितां गगनतलविलसितां कमलिनी तुलयन्तीनाम्, करारविन्दगलितमरन्दबिन्दुशङ्कासंपादकैनखसुधाकरपरिगलत्तुषारशीकरसन्देहसन्दायकैः सकुसुमै जाञ्जलिभिरवकीर्यमाणः, पुरःसरविविधवाधरवविमिश्रितेन पुरोयायिनां मङ्गलपाठकानां 'जय जय' इति मधुरवचनरचनानुयातेन संक्षोभसमुत्पतत्पुष्पलीनपुष्पन्धयझंकारमेदुरेण प्रासादपुञ्जसञ्जातप्रतिध्वानेन दीर्घतरतामुपगतेन कोलाहलेन मुखरितदिगन्तरः, तां पुरी प्रदक्षिणीकृत्य द्वारदेशमवतीर्णः, प्रज्ज्वलदीपशोभितकनकपात्रं वहन्तीनां वारवनितानां निचयेन विरचितनीराजनमङ्गलः, संत्यधरात्मजो, विततवितानविलम्बिमुक्तादामविस्तारिते दन्दह्यमानधूपसुरभिले मणिमण्डपे प्रविश्य, कुलक्रमागतं सिंहासनमलञ्चकार।
मोदाम्बुराशिय॑लसत्प्रजानां कुरुप्रवीरेन्दुमहोदयेन । पौराङ्गनानां नयनोत्पलेषु मरन्दधाराश्रुजलच्छलेन ।। १३३ ।। क्षुद्रक्षितीशेन कृतं प्रजानां संक्षोभमालक्ष्य दयालुरेपः । राजा समा द्वादश नैजकीर्तिगौरां धरित्रीमकरां चकार ॥ १३४ ॥
पादपदानि यासां तासाम्, कमलः पयोजैः परिपीतो गृहीतो बालातपः प्रातःकालिकलोहितधर्मो याभिस्तासामिव, अन्यासामितरासाम्, मरकतमणिखचितानि हरिन्मणिनिःस्यूतानि यानि वातायनानि गवाक्षा स्तेषु दत्तं बहिनिःसारितं वदनारविन्दं मुखकमलं याभिस्तासाम्, अतएव विकसितेन प्रोत्फुल्लेन एकेनाद्वितीयेन शतपत्रेण कमलेन शोभिता समलङ्कृता ताम्, गगनतलविलसितां नभस्तलविशोभिताम्, कमलिनी सरोजिनीम्, तुलयन्तीनामुपमिमानानाम्, सुन्दरीमणिनां युवतिरत्नानाम्, करारविन्देभ्यः पाणिपद्मभ्यो गलिताः पतिता या मरन्दबिन्दवो मकरन्दशीकरास्तेषां शङ्कासम्पादकैः संदेहजनकैः, नखसुधाकरेभ्यो नखरचन्द्रेभ्यः परिगलन्तः परिपतन्तो ये तुषारशीकरा हिमकणास्तेषां संदेहदायकैः संशयजनकैः, सकुसुमैः सपुष्पैः, लाजाञ्जलिभिर्भर्जितधान्याञ्जलिभिः अवकीर्यमाणोवक्षिप्यमाणः, पुरःसराणां पुरोगामिनां विविधवाद्यानां विविववादित्राणां रवेग शब्देन मिश्रितो मिलितस्तेन, पुरोयायिनामग्रयायिनाम्, मङ्गलपाठकानां मागधानाम्, 'जय जय' इति मधुरवचनरचनानुयातेन मिष्टवानरचनासहितेन, संक्षोभेण व्यग्रभावेन समुत्पतन्तः समुद्गच्छन्तः पुप्पलीनाः कुसुमस्थिता ये पुप्पन्धया भ्रमरास्तेषां झङ्कारेणाव्यक्तशब्दविशेपेण मेदुरो मिलितस्तेन, प्रासादपुजे राजभवनसमूहे सञ्जातः समुत्पन्नः प्रतिध्वानः प्रतिध्वनियस्य तेन, दीर्घतरतां विशालताम्, उपागतेन प्राप्तेन, कोलाहलेन कलकलशब्देन, मुखरितदिगन्तरो वाचालितकाष्टामध्यः, सन् , तां पुरी राजपुरीनगरीम्, प्रदक्षिणीकृत्य परिक्रम्य, द्वारदेशं प्रवेशमार्ग प्रान्तम्, अवतीर्णः समवरूढः, प्रज्वलद्दीपशोभितं प्रकाशमानदीपविभ्राजितं यत्कनकपात्रं सुवर्णभाजनम्, वहन्तीनां दधीनाम्, वारवनितानां वेश्यानाम्, निचयेन समूहेन, विरचितं विहितं नीराजनमङ्गलमारार्तिकमङ्गलं यस्य तथाभूतः, सत्यन्धरात्मजो जीवन्धरः, विततविताने विस्तृतचन्दोपके विलम्बीनि यानि मुक्तादामानि मौक्तिकमाल्यानि तैविस्तारिते वितते, दन्दह्यमानेन भूयोभूयोऽतिशयेन वा दह्यमानेन धूपेन सुगन्धिचूर्णेन सुरभिलं सुगन्धितं तस्मिन् , मणिमण्डपे रत्नास्थाने, प्रविश्य प्रवेशं कृत्वा, कुलक्रमागतं वंशपरस्परायातम्, सिंहासनं हरिविष्टरम्, अलञ्चकार शोभयामास । तदध्यारूढो बभूवेति भावः।
मोदाम्बुराशिरिति-कुरुप्रवीरो जीवन्धर एवेन्दुश्चन्द्रस्तस्य महोदयो महोद्गमस्तेन, प्रजानां लोकानाम्, मोदाम्बुराशिः प्रमोदपारावारः, व्यलसच्छुशुभे, अश्रजलच्छलेन बाप्पसलिलव्याजेन, पौराङ्गनानां नागरिकनारीणाम्, नयनोत्पलेषु नेत्रकुवलयेषु, मरन्दधारा मकरन्दश्रेणिः, व्यलसत् प्रकटीबभूव ॥१३३॥
क्षुद्रक्षितीशनेति-दयालुः कारुणिकः 'स्याद्दयालुः कारुणिकः' इत्यमरः, एषः जीवन्धरः, क्षुद्रक्षितीशन काष्टाङ्गारेण, कृतं विहितम्, प्रजानां लोकानाम्, संक्षोभं व्याकुलत्वम् , आलच्य दृष्ट्वा, नैजकार्तिगौरां स्वकीययशोधवलाम्, धरित्री पृथिवीम्, द्वादशसमाः द्वादश वर्षाणि 'हायनोऽस्त्रो शरत्समा' इत्यमरः,

Page #272

दशमो लम्भः
२१५
वृद्धक्षत्रपदे निपण्णमकरोद्वन्धोत्कटं भूपति
नन्दाढ्याय च यौवराज्यपदवीं प्राहाकुरूगां पति. तत्तद्योग्यपदे चकार निखिलान्पद्मास्यमुख्यान्सखी
नन्यांश्चापि धराधिपान्करणया स्वे म्वे पदेऽस्थापयत् ॥ १३५ ।। विद्याधरविशालाक्ष्या भाले चन्द्रार्धकोमले। पट्टवन्धनमातेने सोऽयं वसुमतीपतिः ॥ १३६ ।। राज्ञामुपायनान्येप गृहीत्वा कुमकुञ्जरः । ततो द्विगुणरत्नादिसाथै प्रादान्मुद्दा नृपः ॥ १३७ ।। यथार्ह मन्त्रिवृद्धानां वहुमानं धरापतिः । ततान वर्णवृद्धानामपि प्रत्येकमादरात् ॥ १३ ॥ औदार्यप्रथमावतारसरणौ जीवन्धरे भूपता
वर्थिभ्योऽभिमतप्रदानपदवीबद्धादरे जाग्रति । नाकानोकहदेवधेनुविलसञ्चिन्तामणीनां कथा
हास्याय प्रवदन्ति सभ्यविबुधाः शास्त्राधिपारंगताः ।। १३६ ।। तदनु चतुरङ्गवलसंगतेन नन्दाव्येन समानीतां निजजननी विजयामहादेवीं पादयोः प्रणिपत्य, तामानन्दपयोनिधिमग्नामाधाय, तया सह समागतस्य तापससंदोहस्य वाञ्छिताधिकं द्रविणजातं प्रदाय, मुदा तेषां पुण्यैकलभ्यां मोक्षपदवीमुपदिदेश । अन्यैः समानीताः पद्मादिदेवीः समागत्य रहसि समालिङ्गय परिचुम्व्य च सकलमनोव्यथानामवसानभूमि |तिभूमिं प्रापयामास ।
अत्यन्तसंयोगे द्वितीया, अकरां वलिरहिताम्, चकार । काष्टाङ्गारेण परिशोषितां पृथिवी द्वादशवर्षाणि यावत् करमुक्ताञ्चकारेति भावः ॥ १३४ ॥
वृद्धक्षत्रपदे इति-भूपतिर्नृपः, कुरूणां पतिर्जीवन्धरः, गन्धोत्कटं वैश्याधिपम्, वृद्धक्षत्रपदे स्थविरक्षत्रियस्थाने, निषण्णं स्थितम्, अकरोत् , तं पितृतुल्यं विदधाविति यावत्, नन्दाढ्याय च गन्धोत्कटसुताय च, यौवराज्यपदवीं यौवराज्यपदम्, प्रादात् प्रदत्तवान्, पद्मास्यमुख्यान् पद्मास्यप्रधानान् , निखिलान् सर्वान् , सखीन् मित्राणि, तत्तद्योग्यपदे यो यस्य योग्यस्तस्मिन् पदे, चकार विधे, अन्यानपीतरानपि, धराधिपान् राज्ञः, करुणया कृपया, स्वे स्वे पदे स्वकीये स्वकीये पदे, अस्थापयत् स्थापयामास ॥१३५॥
विद्याधरेति-सोऽयं पूर्वोक्तः, वसुमतीपति वन्धरः, विद्याधरविशालाक्ष्या गन्धर्वदत्तायाः, चन्द्रार्धकोमले रजनीकरार्धमृदुले, भाले ललाटे, पट्टबन्धनं पट्टराज्ञीबन्धनम्, आतेने चकार ॥ १३६ ॥
राज्ञामिति-एषः कुरुकुञ्जरः कुरुवंशप्रधानः, नृपो जीवकः, राज्ञां भूपानाम्, उपायनानि प्राभृतानि, गृहीत्वा समादाय, नतस्तद्दत्तोपायनप्रमाणात, द्विगुणरत्नादिसाथ द्विगुणीभूतमणिप्रभृतिसमूहम्, प्रादात् दत्तवान् ॥ १३७॥
यथाहमिति-धरापती राजा, यथाहं यथायोग्यम्, मन्त्रिवृद्धानां वृद्धसचिवानाम्, वर्णवृद्धानामपि ब्राह्मणादिषु वर्णेषु वृद्धा ज्येष्ठास्तेषामपि, प्रत्येकम्, आदरात् सन्मानात्, बहुमानं भूयान्समादरम्, ततान चकार ।। १३८॥
औदार्येति-औदार्यस्य वदान्यत्वस्य प्रथमावतारः प्रथमप्रवेशस्तस्य सरणिर्गिस्तस्मिन्, अर्थिभ्यो याचकेभ्यः, अभिमतप्रदानपदव्यां मनोरथदानकार्ये बद्धो विहित आदरः सन्मानं येन तस्मिन् , भूपतौ राजनि, जाग्रति सति विद्यमाने सति, शास्त्राब्धिपारंगताः श्रुतसागरपारीणाः, सभ्यविवुधाः सभ्यविद्वान्सः, नाकानोकहश्च देवधेनुश्च विलसच्चिन्तामणिश्च तेषां कल्पवृक्षसुरगवीशुम्भचिन्तामणीनाम्, कथाश्चर्चाः, हास्याय हासं कत्तु म्, प्रवदन्ति निगदन्ति । दानशूरोऽसावार्सादिति भावः ॥ १३६ ॥
तदन्विति-तदनन्तरम्, चतुरङ्गबलसंगतेन चतुर्विधसैन्यसहितेन, नन्दायेन, समानीतां सम्प्रापिताम्, निजजननी स्वमातरम्, विजयामहादेवीं विजया राशीम, पादयोश्चरणयोः, प्रणिपत्य नमस्कृत्य, ताम् मातरम्, आनन्दपयोनिधिमग्नां हर्षपारावारमग्नाम्, आधाय कृत्वा, तया मात्रा, सह साकम्, समागतस्य संप्राप्तस्य, तापससंदोहस्य तापससमूहस्य, वाञ्छितादभिलपितात्, अधिकं प्रभूतम, इविणं धनम्, प्रदाय दत्त्वा, मुदा हर्षेण, तेषां तापसानाम्, पुण्यैकलभ्यां सुकृतकप्राप्याम, मोक्षपदवीमपवर्ग मार्गम्, उपदिदेश

Page #273

२१६
जीवन्धरचम्पूकाव्ये गोविन्दक्षितिपालकस्य तनुजां सल्लक्षणां लक्ष्मणां
___ कान्त्या काञ्चनवल्लरीसहचरी वृत्ताब्जकोशस्तनीम् । राकाशोतकराननां रतिपतेश्चापायमानभ्रवं
लग्ने सद्गुणगुम्भिते क्षितिपतिर्जग्राह पाणौ मुदा ॥ १४० ॥ तहानी सरभसमितस्ततः प्रधावितस्य परिजनस्य करवृतवेत्रलतापरस्परघट्टनजनितशब्दमेदुरेण विशृङ्खलमन्वविद्वचनारावविजृम्भितेन सभास्तारजनकृताशीर्वादविस्तृतेन घूर्णमानान्तःपुरजनाभरणझङ्कारमनोहरेण पुरतो जननिःसारणपरकञ्चुकिजनशब्दबन्धुरेण निर्दयप्रहतदुन्दुभिप्रभृतिवाद्यध्वनिनिर्भ रेणानेकसहस्रकलकलवहलेनोत्सवकोलाहलेन त्रिभुवनमपूर्यत ।
जयश्रिया साकममन्दकीर्ति विन्दन्कुरूणां पतिरेष धीरः। राज्यश्रिया सार्धमिमा कुमारी लब्ध्वा प्रजानां वलयं जुगोप ॥ १४१ ।। इति महाकविहरिचन्द्रविरचिते श्रीमति जीवन्धरचम्पूकाव्ये
लक्ष्मणालम्भो नाम दशमो लम्भः॥
समुपदिष्टवान् । अन्य रितरैः समानीताः सम्प्रापिताः, पद्मादिदेवीः, समागत्य प्राप्य,रहसि विजने, समालिङ्गय समाश्लिष्य, परिचुम्व्य च परिचुम्बनं विधाय च, सकलमनोव्यथानां निखिलमानसिककष्टानाम्, अवसानभूमिमन्तस्थानम्, हर्षातिभूमि प्रमोदातिस्थानम्, प्रापयामास ।
गोविन्देति-क्षितिपतिर्जीवन्धरः, सन्ति समीचीनानि लक्षणानि चिह्नानि यस्यास्ताम, कान्त्या रुच्या, काञ्चनवल्लरीसहचरी सुवर्णलतासदृशीम, वृत्ताब्जकोशस्तनी वर्तुलकमलकुड्मलकुचाम्, राकाशीतकर इव पूर्णिमाचन्द्र इवाननं मुखं यस्यास्ताम्, रतिपतेर्मदनस्य, चापायमानौ कोदण्डायमानो भ्रुवौ यस्यास्ताम्, गोविन्दक्षितिपालकस्य विदेहधरापतेः, तनुजां दुहितरम्, लक्ष्मणामेतन्नामधेयाम्, सद्गुणगुम्भिते-उत्तमगुणसहिते लग्ने मुहूर्ते, मुदानन्देन, पाणौ हस्ते, जग्राह स्वीचकार । तामुदवोढेति भावः ॥१४०॥
तदानीमिति-तदानी लक्ष्मणापरिणयनकाले, सरभसं सवेगं यथा स्यात्तथा, प्रधावितस्य प्रगतस्य, परिजनस्य परिकरलोकस्य, करेपु मृताः करता हस्तारोपिताः, ताश्च ता वेत्रलताश्च तासां परस्परघट्टनेन मिथोघातेन जनितः समुत्पादितो यः शब्दस्तेन मेदुरस्तेन, विशृङ्खलाः स्वच्छन्दा ये मन्त्रविदां मन्त्रज्ञानां वचनारावा वचनशब्दास्तैर्विजृम्भितो वृद्धिंगतस्तेन, सभास्तारजनैः सभास्थितपुरुषैः कृतो विहितो य आशीदिः सम्यगाशंसाशब्दस्तेन विस्तृतो विततस्तेन, घूर्णमाना इतस्ततो भ्राम्यन्तो येऽन्तःपुरजनास्तेषामाभरणानि तेषां झङ्कारोऽव्यक्तशब्दविशेषस्तेन मनोहरो मनोज्ञस्तेन, पुरतोऽये, जननिःसारणपरा लोकोत्सारणपरा ये कञ्चुकिजनशब्दा अन्तःपुरप्रतीहारीशब्दास्तैर्वन्धुरो मनोहरस्तेन, निर्दयं यथा स्यात्तथा प्रहतानि यानि दुन्दुभिप्रभृतिवाद्यानि दुन्दुभिप्रमुखवादित्राणि तेषां ध्वनिना शब्देन निर्भरः पूर्णस्तेन, अनेकसहस्रस्य भूयसां जनानामिति यावत् , यः कलकलोऽव्यक्तशब्दस्तेन, बहलः प्रचुरस्तेन उत्सवकोलाहलेन-उल्लासकलकलशब्देन, त्रिभुवनं त्रिलोकी, अपूर्यंत पूर्णा बभूव ।
जयश्रियेति-जयश्रिया साकं विजयलक्ष्म्या सार्धम्, अमन्दकीर्ति विशालरशः, विन्दन् लभमानः धीरो गभीरः, एपोऽयम्, कुरूणां पतिर्जीवन्धरः, राज्यश्रिया साम्राज्यलक्ष्म्या, साधं सह, इमाम्, कुमारी लक्ष्मणाम्, लब्ध्वा प्राप्य, प्रजानां लोकानाम्, वलयं समूहम्, जुगोप रक्षति स्म ॥१४१॥ इति महाकविहरिचद्रविरचिते श्रीमति 'कौमुदी' व्याख्याधरे, जीवन्धरचम्पू
काव्ये लक्ष्मणालम्भो नाम दशमो लम्भः।

Page #274

एकादशो लम्भः दोष्णा कुन्दसमानकीर्ति विसरैरामोदिनीं मेदिनी
वाचा सत्यविलासनुनममधुस्यन्दप्रतीपश्रिया । चितेन नितिपालनीतिपदवीं नेत्रेण सर्वप्रजा
योगक्षेमकलां वभार नृपतिर्हन्तेन दानोदकम् ॥ १॥ तस्मिन्नरपतौ तत्र प्रजापालनतत्परे । राजन्वती च भूरासन्नगर्भा वसुन्धरा ॥२॥
तस्य च यशोमण्डलं शिशिरमपि शात्रवजनतंतापका णम, स्थिरमायनवरतभ्रमणशीलम्, निर्मलमपि मलिनीकृतारातिमुखकमलम, धवलमपि प्रजानुरागपरिमेदुरम्, निन्दितराजमण्डलमप्यानन्दितमहाराजमण्डलमुदजम्भत ।।
तस्य च प्रतापाङ्करा दिक्सुन्दरीणां केशपाशेपु कल्हारशङ्काम , कर्ण देशघु किसलयस्तोमविभ्रमम, घनकुचकुम्भेपु काश्मीरशोभाम् , कटिप्रदेशेषु कौसुम्भपटसंभावनाम्, कराम्बुजेषु कुरुविन्दमयकङ्कणविलासम् , पादतलेषु लाक्षारसविच्छित्तिं संपादयामासुः।
वह्निप्रतप्तद्रुतहेमवणेः प्रतापलेशैः कुमकुञ्जरस्य । लिप्तेषु सर्वेष्वपि भूमिभृत्सु मेरुभ्रमोऽभूत्सुरसुन्दरीणाम् ।। ३॥
दोष्णेति-नृपतिविन्वरः, दोष्णा बाहुना, कुन्दसमानकीर्तिविसरैमाध्यकुलुमकल्पयशोविस्तारैः, आमोदिनी प्रहर्षिणीम्, मेदिनी पृथिवीम्, उत्तममधुस्यन्दस्य श्रेष्टमा क्षकप्रवाहल्य प्रतीपा प्रतिपक्षिी श्रीः शोभा यस्यास्तया, वाचा वचनेन, सत्यविलासं तथ्यशोभान्, चित्तेन चेतसा, क्षितपालानां राज्ञां नीतिपदवी नयपद्धतिस्ताम्, नेत्रेण नयनेन, सर्वग्रजानां निखिलजनानां योगक्षेमयोरनर्जितप्राविनापसंरक्षणयोः कला वैदग्धी ताम्, हस्तेन पाणिना, दानाय त्यागायोदकं जल मति दानोदकम्, बभार दधार ॥ १ ॥
तस्मिन्नरपताविति-तत्र हेमानन्दमण्डले, तस्मिन् पूर्वाने, नरपतो जीवन्धरमहाराजे, प्रजापालनतत्परे जनावनदक्षे, सति, भूः पृथिवी, राजन्वती प्रशस्तराजयुक्ता, न्नानि मणयो गर्भे मध्ये यस्यास्तथाभूता रत्नगर्भा, वसुन्धरा च धनधारिणी च अभूत् आसीत् ॥ २॥
तस्य चेति-तस्य च राज्ञः, यशोमण्डलं कोर्तिसमूहः, शिशरमपि शीतलमपि, शात्रवजनस्य शत्रुसमूहस्य संतापकारणं दाहनिमित्तम्, स्थिरमपि स्थितिशीलमपि, अनवरतं निरन्तरं भ्रमणं सञ्चरणशीलं स्वभावो यस्य तत् , निर्मलमपि विमलमपि, मलिनीकृतानि कृष्णीकृतानि अरातीनां शत्रणां मुखकमलानि वदनपद्मानि येन तत् , धवलमपि शुक्लमपि, प्रजाया लोकस्यानुरागेण लौहित्येन पचे प्रेम्णा परिमेदुरं मिलितम्, निन्दितं जुगुप्सितं राजमण्डलं चन्द्र बम्बं येन तथाभूतमपि , आनन्दितं प्रहर्पितं महाराजमण्डलं पूर्णचन्द्रबिम्बं पक्षे महानृपातेसमूहं येन तत् , उजम्भत वृद्धि प्राप । विरोधाभासोऽलङ्कारः।
तस्य च प्रतापाङ्करा इति-तस्य च राज्ञः प्रतापाडुरास्तेजःप्ररोहाः, दिक्सुन्दरीणां काष्ठाकामिनीनाम्, केशपादोपु कचसमूहेषु, कल्हारशङ्का रक्तार वन्दसंदेहम्, कर्णदेशेषु श्रवगप्रदेशेषु, किसलयस्तोमस्य पल्लवसमूहस्य विभ्रम आरेका तम्, धनकुचकुम्भेषु पानपयोधरकल शेषु, काश्मीरशोभा कुङ्कुमश्रियम्, कटिप्रदेशेषु मध्यदेशेषु, कौसुम्भपटस्य कुसुम्भरक्तवस्त्रस्य संभावनामुत्प्रेक्षाम, कराम्बुजेषु पाणिपद्मषु, कुरु वन्दमयकङ्कगविलासं पद्मरागमणिनिर्मितकटक वेभ्रमम्, पादतलेपु चरणतलेजु, लाक्षारसस्य यावकरसस्य विच्छित्ति शोभाम्, सम्पादयामासुश्चक्रः।।
वह्निप्रतप्तति-चह्निना पावन प्रतसं निरसम् अतएव द्रुतं स्यन्दितं यद्धम सुवर्ण तस्य वर्णमिव वर्ण स्वरूपं येषां तैः, कृल्कुञ्जरस्य जीवन्धरस्य, प्रतापलेशस्तेजोऽशः, लिप्तेषु दिग्धेषु, सर्वेष्वषि निखिले

Page #275

जीवन्धरचम्पूकाव्ये पद्माकराञ्चितस्यास्य राजहंसस्य सन्ततम् । वहुधावननिन्नत्वमद्भुतं च न चाद्भुतम् ।। ४ ॥ इयं सुमधुराकारा लक्ष्मणा वरलक्षणा । राजहंसस्य पत्नीति परमाद्भुतमीक्ष्यते ।। ५ ।।
अयं खलु लक्ष्माञ्चितोऽपि पद्माभिख्याविराजितोऽपि सुमित्रानन्दनो, विजयानन्दनोऽपि कुण्डलाञ्चितकर्णो, 'धृतराष्ट्रोऽपि धर्ममयो, गन्धर्वदत्ताधिकहर्पोपि देवदत्ताधिकहो, महिपीसंभवोऽपि वृषोत्पादी विरराज । लक्ष्मणाञ्चितगालोऽपि निर्मलः कुरुचन्द्रमाः । सदा कुवलयाह्नादी पद्मान दीति चामृतम् ॥ ६॥ प्वपि, भूमिभृत्सु पर्वतेपु, सुरसुन्दरीणां देवाङ्गनानाम्, मेरुभ्रमो हेमाद्रिसंदेहः, अभूत् । तद्गुणमूलकभ्रान्तिमानलङ्कारः॥३॥
पद्माकराञ्चितस्येति-पद्माकरेण कमलकासारेणाञ्चितस्य शोभितस्य, अस्य जीवन्धरस्य, राजहंसस्य मरालविशेषस्य, सन्ततं सर्वदा, बहुधानेकप्रकारेण, वनस्य जलस्य निन्नत्वमाधीनत्वं न भवतीत्यवननिन्नत्वम्, अद्भुतमाश्चर्यकरम्, आसीदिति शेषः, किञ्च, नाद्भुतं नाश्चर्यकरं यतो बहुधानेकप्रकारेण वननिघ्नन्वं काननाधीनत्वं मरालविशेषस्य निसर्ग एव, अथवा बहुधावनस्य भू रिभ्रमणस्य निन्नत्वमाधीनत्वं मरालस्य स्वभाव एव, पक्षिजातिरितस्ततः सदा धावत एव । परिहारपक्षे, पद्माया लचम्याः करण पाणिनाञ्चितस्य पूजितस्य, अस्य राजहंसस्य श्रेष्ठनृपतेर्जीवन्धरस्य, सन्ततं सर्वदा, बहुधानेकप्रकारेण, वननिन्नत्वं काननवासतत्परत्वम्, अद्भुतमाश्चर्यकरम्, आसीत्, किञ्च नाद्भुतं नाश्चर्यकरम् आसीत्, यतोऽनेकप्रकारेण अवननिन्नवं रक्षौकाधीनन्वं श्रेष्ठराजस्य निसर्ग एव । श्लेषः ॥४॥
इयं सुमधुराकारेति-सुमधुरोऽतिमनोहर आकारः संस्थानं यस्याः सा, वराणि श्रेष्ठानि लक्षणानि चिह्नानि यस्याः सा, इयमेषा लक्ष्मणा सारसस्य योषित्, राजहंसस्य मरालविशेषस्य पत्नी योपिद्, इत्येतत्, परमाद्भुतं परमाश्चर्यम्, ईच्यते दृश्यते । सारसस्य योषित् राजहंसस्य कथं भवेदित्याश्चर्यम्, पक्षे लक्ष्मणा लक्ष्मणानामधेया कन्या, राजहंसस्य जीवन्धराभिधानस्य श्रेष्ठराजस्य पत्नी बभूवेति । 'हंसस्य योपिद् वरटा सारसस्य तु लक्ष्मणा' इत्यमरः ॥५॥
अयं खल्विति-खलु निश्चयेन, अयं जीवन्धरः, लक्ष्मभिर्बलभद्रचिह्नरञ्चितोऽपि, पद्म इत्यभिख्या पद्माभिख्या रामनाम तया विराजितोऽपि समुद्भासितोऽपि, सुमित्राया नन्दन इति सुमित्रानन्दनो लक्ष्मण इति विरोधः पक्ष लक्ष्माञ्चितोऽपि पद्मानां कमलानामभिख्या शोभा तया विराजितोऽपि सुमित्राणि सुसुहृद आनन्दयतीति सुमित्रानन्दनः, विजयानन्दनोऽपि विजयेनानन्दयतीति विजयानन्दनोऽपि सन् कुण्डलाञ्चितश्वासौ कर्णश्चेति कुण्डलाञ्चितकर्णः कुण्डलाभिधानकर्णाभरणभूषितराधेय इति विरोधः, महाभारतसमरे कुण्डलाञ्चितकर्णस्य पराजयः प्रसिद्धो न तु विजय इति विरोधः पक्षे विजयायाः एतन्नाममातुनन्दनोऽपि पुत्रोऽपि कुण्डलाञ्चिते कर्णाभरणविशेषालङ्कृते कर्णे श्रवणे यस्य तथाभूतः। तराष्ट्रोऽपि धर्ममयो धर्मदेवमयः दुर्योधनादिजनको धृतराष्ट्रो धर्ममयो धर्मरूपो युधिष्ठिरपितृरूपः कथं भवेदिति विरोधः, पक्षे धृतं पालितं राष्ट्र जनपदो येन तथाभूतोऽपि सन् धर्ममयो धर्मात्मक इति । गन्धर्वेभ्यो दत्तोऽधिको हर्षों येन तथाभूतोऽपि सन् , देवेभ्यो निर्जरेभ्यो दत्तोऽधिको हो येन तथाभूत इति विरोधः पक्षे गन्धर्वदत्ताया एतन्नामपन्या अधिकहर्षोऽपि सन् देवेन सुदर्शनयक्षेण दत्तोऽर्पितोऽधिको हर्षो यस्य तथाभूत इति । महिषीसंभवोऽपि देहिकोत्पन्नोऽपि वृषोत्पादी बलीवोत्पादक इति विरोधः पक्षे सत्यन्धरमहाराजपट्टराज्ञीजनितोऽपि वृषोत्पादी धर्मोत्पादक इति, विरराज शुशुभे । श्लेषमूलकविरोधाभासालंकारः ।
लक्ष्मणाञ्चितेति-लक्ष्मणा कलङ्केनाञ्चितगात्रोऽपि शोभितशरीरोऽपि निर्मलः कलङ्कातीत इति विरोधः पक्षे लक्ष्मणा विविधसामुद्रिकशास्त्रप्रणीतचिनाञ्चितगात्रोऽपि अथवा लक्ष्मणानामकभार्यया शोभितशरीरोऽपि निर्मलो निर्दोषः, कुरुचन्द्रमा जीवन्धरेन्दुः, सदा शश्वत्, कुवलयालादी नीलोत्पलानन्दनः सन्नपि पद्मानन्दी कमलानन्दनो बभूवेति अद्भुतं विस्मयस्थानम् पक्षे कुवलयं महीमण्डलमालादयति
१, पयस्सुमधुराकारा ब. । २. लक्ष्मणाञ्चितोपि च ।

Page #276

एकादशी लम्भः
२१६
कदाचिदसा धरापतिर्विविधरत्नराशिभिर्महाधर्महनीयकान्तिकन्दलितमानन्दकरं सकलभव्यजनानामासेचनकं लेखलोचनानामकृत्रिम चैत्यालयप्रतिमं भगवज्जिनमन्दिरं शिल्पशास्त्रपारंगतैः शिल्पकैर्निर्मापयामास । तत्र च भगवतो नित्योत्सव पक्षोत्सवप्रमुखोत्सव परम्परा निरन्तरनिष्पतये तत्समुचितानि प्रशस्तक्षेत्राणि प्रतिपादयितुकामे शात्रवजनविरामे निखिलगुणाभिरामे साक्षात्कारो जीवंधरो विजयादेवी पूर्वकृतोपकारस्मरणजनितहर्पेण तत्क्षेत्राधिपत्यं तापसजनाय
प्रदापयामास ।
नृपस्य जननी तो निखिलशीलमालाख निर्व्यरज्यत विशालधीः कुटिलसंमृतावेकदा | अपश्यमिह पैतृकं पदममन्दकीत सुते पराक्रमजिताहिते किमधुनेति सा जानती ॥ ७ ॥
ततश्च सा देवी, अष्टापि स्नुषाः समीपे विधाय, हे वामालका हेमायितवल्लिकायमानतनुलताः सीमातीतगुणगुम्भिता मरालगामिन्यः पूर्वमेव यूयमष्टमालारूपेण मम स्वप्ने दृष्टाः, इदानीं 'वृतनवमालारूपेण, इत्युत्तरोत्तरं भवतीनां वैभवातिशयो विजृम्भतामिति प्रतिपाद्य, प्रकृतमर्थमेवं
प्रकटयामास ।
समानन्दयतीतिं तथाभूतोऽपि सन्, पद्मां लक्ष्मीमानन्दयति वर्धयतीति तथाभूतो बभूवेति । विरोधाभासोऽलङ्कारः ॥६॥
कदाचिदसाविति — कदाचित् जातुचित्, असौ धरापतिर्नरेन्द्रः, महाबैर्महामूल्यैः, विविचरत्न राशिभिनेँकमणिमण्डलैः, महनीयकान्तिकन्दलितं प्रशस्तप्रभापूर्णम्, सकलभव्यजनानां निखिलभव्यप्राणिनाम्, आनन्दकरं हर्षविधायकम्, लेखलोचनानां निर्जरनयनानाम्, आसेचनक्रमतृप्तिकरम्, अकृत्रिमचैत्यालयप्रतिमं कृत्रिमेतरजिनालयसदृशम्, भगवजिनमन्दिरं भगवज्जिनचैत्यालयम्, शिल्पशास्त्रपारंगतैः वास्तुशास्त्रदत्तैः, शिल्पकैः कुशल कार्यकरैः, निर्मापयामास रचयामास । तत्र च भगवज्जिनमन्दिरे भगवती जिनेन्द्रस्य, नित्योत्सवपक्षोत्सव प्रमुख येषु तथाभूता य उत्सवास्तेषां परम्परा तस्या निरन्तर निष्पत्तये शश्वत्सिद्धये, तत्समुचितानि तदर्हाणि, प्रशस्तक्षेत्राणि समुत्तमस्थानानि, प्रतिपादयितुकामे प्रदातुमनसि निखिलगुणाभिरामे सकलगुणसुन्दरे, साक्षात्कामे प्रत्यक्ष पञ्चशरे, जीवन्धर इति यावत्, सति, विजयादेवी तदीयजननी, पूर्वकृतोपकारस्य स्मरणेन निध्यानेन जनितः समुत्पन्नो हप मोदस्तेन, तत्क्षेत्राधिपत्यं तत्स्थानस्वामित्वम्, तापसजनाय तापससमूहाय, प्रदापयामास दापितवान् ।
2
नृपस्य जननीति - ततस्तदनन्तरम्, निखिलशीलमालायाः समग्रशीलपङ्क्तेः खनिराकरः, विशालवीविपुलमतिः, नृपस्य जीवन्धरस्य सा पूर्वोक्ता जननी सवित्री, विजयेति यावत् इह भुवने अमन्दा विपुला कीर्तिर्यशो यस्य तस्मिन्, पराक्रमेण वीर्येण जिताः पराभूता अहिता शत्रवो येन तस्मिन् सुते पुत्रे जीवन्धर इति यावत्, पैतृकं पितृसम्बन्धि, पदं धाम, राज्यमिति यावत् अपश्यम् अवलोकयम्, अधुना साम्प्रतम्, किम्, किं प्रयोजनं मदीयमवशिष्टम्, अपितु न किमपीति, जानती सती, एकदा एकस्मिन् काले, कुटिलसंसृतौ मायाविसंसारे, व्यरज्यत विरक्तां बभूव | पृथ्वीच्छन्दः ॥ ७ ॥
3
ततश्च सा देवीति — ततश्च तदनन्तरञ्च सा देवी राज्ञी, अष्टापि स्नुषाः पुत्रवधूः, समीपे निकटे, विधाय कृत्वा, हे वामाः कुटिलाः सुन्दरा वा अलकाचूर्णकुन्तला यासां ताः, हेमायिता सुवर्णायिता या वल्लिका लता तद्वदाचरन्ती तनुलता देहवल्ली यासां ताः, सीमातीवर संख्यैर्गुणैर्दया सौन्दर्यादिभिर्गुम्भिताः सहिताः, मरालगामिन्यो गजगामिन्यः पूर्वमेव प्रागेव यूयं भवत्यः, अष्टमालारूपेण वसुलक्संस्थानेन, मम, स्वप्ने स्वप्नावलोकनकाले, दृष्टा अवलोकिताः, इदानीमधुना, धृताश्रिता नव नवसंख्याकाः पक्षे नवा नूतना या मालाः खजस्तासां रूपेण, दृष्टाः, इतीत्थम्, उत्तरोत्तरमग्रेऽग्रे, भवतीनां युष्माकम् वैभवातिशय ऐश्वर्यप्रकर्षः,
१. प्रशस्तदेवोपकरनिवद्ययोग्यनदीमातृकदेवमातृकक्षेत्राणि च प्रतिपाद्य शात्रवजनविरामो निखिलगुणाभिरामः साक्षात्कारी जीवन्धरो ब० ।

Page #277

२२०
जीवन्धरचम्पूकाव्ये अपारे घोरसंसारे विरक्तिविस्तृता हृदि । दीक्षायै त्वरयत्यद्य मां राकेन्दुनिभाननाः ॥ ८॥
यूयं खलु कुरुवंशलतामुक्ताफलायमानान्पुत्रानुत्पाद्य सन्ततं कान्तेन साकं सौख्यमनुभूय वयोऽन्ते दीक्षामुपागन्तुमर्हथेति । श्वश्रूगिरमिमां श्रुत्वा शोकविह्वलमानसाः । देव्यस्तस्याः पुरस्तस्थुर्नमिताननपङ्कजाः ॥ ६ ॥
ततश्च देवी विजया कुमारं समीपमानाय्य धराधिराजम् ।
कादम्बिनी हंसमिवारभट्या वैराग्यवाचा विधुरीचकार ।। १० ।। तदनु वैराग्यपदवीमनुगच्छन्त्या सुनन्दया सह महादेवी महीनाथं कृच्छायमाणं कृच्छ्रेणानुज्ञाप्य यथाविधि श्रमणीवर्यायाः पद्मार्यायाः सकाशेऽदीक्षिष्ट । श्रमणीनामग्रगण्या पद्मार्या विजयासुनन्दाभ्यां विश्राणितश्रमणीपदा नभसो निपतिता रत्नवृष्टिरिव प्रव्रज्या न प्रतिषेध्येति महीनार्थ बोधयामास ।
इति मधुरगिरा प्रबोधितोऽसौ नरपतिरानतमातृपादपद्मः ।
विनयभरवशाद्विवेश धीरो निजसदनं परिवारसम्परीतः ॥ ११ ॥ तदनु कतिपयदिवसापगमे क्रमेण देवीनामुदराणि सरसीनां जलानीव शशिबिम्बा गर्भा विविशुः। विज़म्भताम् वर्धताम्, इत्येवम्, प्रतिपाद्य कथयित्वा, प्रकृतं प्रस्तुतम्, अर्थ वृत्तम्, एवमनेन प्रकारेण, प्रकटयामास वर्धयामास ।
___ अपारे घोरसंसार इति-हे राकेन्दुनिभाननाः हे पूर्णचन्द्रसदृशवदनाः, अपारेऽनन्ते, घोरसंसारे भयंकरभवे, विषयार्थे सप्तमी, हृदि मानसे, विस्तृता वितता, विरक्तिवैराग्यम्, अद्य साम्प्रतम्, माम, दीक्षायै प्रव्रज्याय, त्वरयति प्रेरयति ॥८॥
यूयं खल्विति-यूयं भवत्यः, खलु निश्चयेन, कुरुवंशलतायाः कुरुवंशवल्लाः मुक्ताफलानीवाचरन्तीति तथाभूतान् , पुत्रान् सुतान् , उत्पाद्य समुत्पन्नान् कृत्वा, सन्ततं निरन्तरम्, कान्तेन पत्या, साकं सार्धम, सौख्यं गार्हस्थ्यसुखम्, अनुभूय समुपभुज्य, वयोऽन्ते दशान्ते, दीक्षां प्रव्रज्याम्, उपागन्तुं प्राप्तुम्, अर्हथ इति योग्याः स्थेति ।
श्वश्रगिरमिति-इमां पूर्वोक्ताम्, श्वश्रूगिरं धवसवित्रीभारतीम्, श्रुत्वा निशम्य, शोकेन वियोगवार्ताश्रवणजन्यविषादेन विह्वलं दुःखीभूतं मानसं चेतो यासां ताः, देव्यो गन्धर्वदत्तादयः, नमितान्यानम्राणि आननपङ्कजानि मुखारविन्दानि यासां ताः, तथाभूताः सत्यः, पुरतः पुरस्तात् , तस्थुस्तिष्ठन्ति स्म ॥ ६ ॥
ततश्च देवीति-ततश्च तदनु च, विजया देवी, धराधिराज पृथिवीपतिम्, कुमारं जीवन्धरम्, समीपमभ्यर्णम्, आनाय्य प्रापय्य, कादम्बिनी मेधमाला, आरभट्या घोरगर्जितेन, हंसमिव मरालमिव, वैराग्यवाचा प्रवज्यागिरा, विधुरीचकार दुःखीचकार ॥ १० ॥
तदन्विति-तदनु तदनन्तरम्, वैराग्यपदवीं विरक्तिमार्गम्, अनुगच्छन्त्यानुयान्त्या, सुनन्दया गन्धोत्कटपन्या, सह सार्धम्, महादेवी विजया, कृच्छ्रायमाणं दुःखीभवन्तम्, महीनाथं जीवन्धरम्, कृच्छ्रेण कष्टेन, अनुज्ञाप्य सम्बोध्य, यथाविधि विधिपूर्वकम्, श्रमणीवर्यायाः साध्वीश्रेष्ठायाः, पद्मायाः पद्माभिधानाया आर्यिकायाः, सकाशे निकट, अदीक्षिष्ट दीक्षां जग्राह । विजयासुनन्दाभ्यां जीवकजननीभ्याम्, विश्राणितं श्रमणीपदं प्रदत्तमाथिकापदं यया सा, पद्मार्या, नभसो गगनात्, निपतिता वृष्टा, रत्नवृष्टिरिव मणिवृष्टिरिव, प्रव्रज्या दीक्षा, न प्रतिषेध्या न निषेधनीया, इतीस्थम्, महीनाथं जीवकम्, बोधयामास सम्बोधितवती ।
इति मधुरगिरेति-इति पूर्वोक्तप्रकारेण, मधुरगिरा मिष्टवाण्या, प्रबोधितः समाश्वासितः विनयभरवशात् विनयातिशयेन, आनतौ वन्दितौ मातृपादपद्मौ जननीचरणकमले येन तथाभूतः, धीरो गभीरः, नरपती राजा, परिवारसम्परीतः सन् कुटुम्बजनपरिवृतः सन् , निजसदनं स्वकीयभवनम्, विवेश प्रविष्टवान् ॥ ११ ॥
तदन्किति तदनु तदनन्तरम्, कतिपयदिवसापगमे किञ्चिद्दिनव्यतिगमनानन्तरम्, क्रमेणः क्रमशः,

Page #278

एकादशी लम्भः
गर्भच्छलेन संक्रान्तं प्रतिविम्बं धरापतेः । उद्दुर्गन्धर्वदत्ताद्याः संनिभा दर्पणश्रिया ॥ १२ ॥ देवीजनस्य विकचोत्पलशोभि वक्त्रं कोकद्रयम्य सदृशं कुचयुग्ममासीत् । आनीलचूचुकलं विलसत्तमालपत्राञ्चिताग्रनवहेमघटप्रतीपम् ॥ १३ ॥ मणिकाञ्चीलापेन दूयमानो दिने दिने । महिपीणां मध्यभागः क्रशिमानं जहाँ तदा ॥ १४ ॥
तदनुप्राप्ते प्रसवसमये शुभदिवसे सावधानैर्नाडिपरिज्ञानसाधनस्वाधीनचित्तैर्गणकैर्गृहीते लग्ने देवीततिः कादम्बिनीवेरं मदा-पुत्रानसूत । ततः प्रहपविस्तारितलोचनः पृथ्वीकमनः पुत्रान्द्रष्ट्रा शुभदिवसे कलितमहोत्सवस्तेषां गन्धर्वदत्तप्रभृतिदेवीपुत्राणां सत्यंधर- सुदर्शन-धरणि - गन्धोत्कटविजय दत्त भरत - गोविन्दनामधेयानि प्रकटीचकार ।
एवं सौख्येन वसतः पाकारिसदृशश्रियः । धराधिपस्य धीरस्य त्रिंशद्वर्षाण्ययासिपुः ।। १५ ।।
ख्यातौ श्रीभरताधिराजसदृशो नीतौ च रामप्रभो
-
स्तुल्य: संपदि पाकशासनसमः पृथ्वीपतिः कौरवः ।
धर्मे धर्मतनूभवेन तुलितस्तुल्यो ऽर्जुनेनाहवे
सोऽयं भाग्यनिधिः शशास वसुधां धृत्वा चिरं वाहुना ॥ १६ ॥
२२१
देवीनां गन्धर्वदत्तादीनाम्, उदराणि जठराणि कर्माणि, सरसीनां कासाराणाम्, जलानि सलिलानि, शशिबिम्बा इव चन्द्रबिम्बानीव, गर्भा दौर्हृदानि, विविशुः प्रविष्टाः ।
गर्भच्छलेनेति - दर्पणश्रिया मुकुरलचम्या, संनिभाः सदृश्यः, गन्धर्वदत्तायाः, गर्भच्छलेन भ्रूगव्याजेन, संक्रान्तं प्रतिफलितम्, धरापते राज्ञः प्रतिविम्बं प्रतिमानम्, ऊडुर्धृतवत्यः ॥१२॥
देवीजनस्येति—देवीजनस्य राज्ञीसमूहस्य वक्त्रं वदनम्, विकचोत्पलशोभि प्रस्फुद्रारविन्द मि शोभमानम्, कोकद्र्यस्य चक्रवाकयुगलस्य, सदृशं सन्निभम् आनीलचूचुकतलं श्यामाप्रदेशम्, कुचयुग्मंस्तनयुगलम्, विलसत्तमालपत्रेण शोभमानतापिच्छच्छदेनाञ्चितो विराजितो योऽग्रनवहेमघटः पुरोवर्तिनूतनकाञ्चनकलशस्तस्य प्रतीपं सदृशम्, आसीद् बभूव । उपमा । वसन्ततिलकावृत्तम् ।। १३ ॥
मणिकाञ्चीति - मणिकाञ्चीकलापेन रत्नरशनादाम्ना, दिने दिने वीप्सायां द्वित्वम्, दूयमानो दुःखीभवन्, महिषीणां राज्ञीनाम्, मध्यभागः कटिप्रदेशः, तदा तस्मिन् काले, ऋशिमानं कृशत्वं क्षीणतामिति यावत् । जहाँ तत्याज | 'ओहाक् त्यागे' इत्यस्य लिटि रूपम् ॥ १४॥
तदनु प्राप्त इति — तदनु तदनन्तरम्, प्रसवसमये प्रसूतिकाले, प्राप्ते समागते सति, शुभदिवसे श्रेष्ठवासरे, सावधानैरप्रमत्तः नाडीपरिज्ञानस्य घटिकाज्ञानस्य साधनेषु मन्त्रविशेषेषु स्वाधीनं निजायत्तं चित्तं येषां तैः, गणकैदैवज्ञैः, गृहीते समात्ते विदित इति यावत्, लग्ने मुहूर्ते, देवीततिर्महिषीसमूहः, कादम्बिनी मेघमाला, इरंमदानिव मेघज्योतींषीव, पुत्रान् सुतान् असूत समुत्पादयामास । ततस्तदनन्तरम्, प्रहर्षेण प्रकृष्टप्रमोदेन विस्तारिते दीर्घे लोचने नयने यस्य सः, पृथ्वीकमनो महीपतिर्जीवन्धर इति यावत् पुत्रान् सुतान् दृष्ट्वा विलोक्य, शुभदिवसे श्रेष्ठदिने, कलितो महोत्सवो येन सः, तथाभूतः सन् गन्धर्वदत्ताप्रभृतिदेवीपुत्राणां खेचरसुतादिमहिषसूनूनाम्, सत्यन्धर- सुदर्शन-धरणि-गन्धोत्कट - विजय-दत्त-भरत गोविन्दनामधेयानि, प्रकटीचकार प्रकटयामास ।
एवं सौख्येनेति - एवमनेन प्रकारेण, सौख्येन सुखेन, वसतो निवासं कुर्वतः पाकारिसदृश पुरन्दरतुल्या श्रीलक्ष्मीर्यस्य तस्य धीरस्य धैर्यगुणोपेतस्य धराधिपस्य राज्ञः, त्रिंशत् त्रिंशत्संख्याकानि, वर्षाणि हायनाः, अयासिषुर्व्यतिजग्मुः ॥ १५ ॥
ख्याताविति—ख्यातौ यशसि श्रीभरताधिराजेन प्रजापतिप्रथमपुत्रेण सदृशः समानः, नीतौ नये, रामप्रभो रामचन्द्रस्य, तुल्यः सदृशः, संपदि संपत्तौ पाकशासनसमः शक्रसन्निभः, धर्मे धार्मिककार्ये, धर्मतनूभवेन युधिष्ठिरेण तुलितः सदृशः, आहवे समरे, अर्जुनेन कौन्तेयेन, तुल्यः सदृशः, भाग्यनिधिः सुदैव
१ प्रदीपम् ब० ।

Page #279

जीवन्धरचम्पूकाव्ये
कदाचिन् बिरहिनदुरन्ते प्रसाधितवनान्ते वनप्रियविरुतमुखरिताशान्ते संप्रवृत्ते, पुष्पफलादिकमुपहारीकुर्वता वनपालेन 'वनविहाराय विज्ञापितो वसुधापतिः, अष्टाभिः कान्ताभिः समं नगरान्निर्याय, पर्याप्तफलकुसुमपल्लवतल्लजमुपवनमासाद्य वनपालेन तत्र निवेद्यमानानेकैकशः पल्लवित पुष्पित फलिततरुनिकरान्निरीक्षमाणश्चिरं विजहार ।
२२२
वल्गत्कुचं सपदि भङ्गुरमध्यभागं स्विद्यत्कपोलमलकाकुलवक्त्रबिम्बम् । व्यालोलकङ्कणझणत्कृति तत्र देव्यः पुष्पग्रहं करतलैः कुतुकादकार्षुः ॥ १७ ॥ एवं चिरं विस्तारितद्विविधवनक्रीडाश्रान्तानां क्रीडासंमर्दविलुलितलतान्तानां व्यालोलनयनान्तानां संदोहेन सह क्वचन निषण्णस्तत्र गन्धर्वदत्ताकुचकुम्भयुगले मारमभमद्धारायमाणां कस्तूरीधारां निपातयन्, गुणमालावक्षःस्थले सुरभिलमृगमदमेदुर मलयजरसं लिम्पन, सुरमञ्जर्यां नाभिकुहरादारभ्य काश्मीरपङ्केन लतां विलिखन्, पद्मायाः कपोलयोर्मकरिकां विस्तारयन्, क्षेमश्रियो वढ़ने मृगमदतिलकं विरचयन्, लक्ष्मणायाः स्तनमुकुलयुगले मकरिकापत्रं विचित्रयन्, अन्यासां च यथोचितं प्रसाधनानि विदधानो जीवन्धरः सहर्षमवर्तिष्ट ।
भाण्डारः, सोऽयं प्रसिद्धः, पृथ्वीपतिर्महीपतिः, कौरवो जीवन्धरः, बाहुना भुजेन, चिरं दीर्घकालपर्यन्तम्, धृत्वा भृत्वा शशास रक्षति स्म ॥१६॥
कदाचिदसन्त इति –— कदाचिज्जातुचित् विरहिजनदुरन्ते विप्रलम्भिदुःखप्रदे, प्रसाधितवनान्ते समलंकृतवनमध्ये, वनप्रियाणां कोकिलानां विरुतैः शब्दैर्मुखरितः शब्दायमान आशान्तो दिगन्तो यस्मिन् तस्मिन्, वसन्ते पुष्पत, सम्प्रवृत्ते सति पुष्पफलादिकं कुसुमफलप्रभृतिकम्, उपहारीकुर्वता समुपनयता, वनपालेन मालाकारेण, वनविहाराय उद्यानक्रीडाये, विज्ञापितो निवेदितः, वसुधापती राजा जीवन्धरः, अष्टाभिः कान्ताभिर्वल्लभाभिः समं साकम्, नगरात् राजपुरीनामधेयात्, निर्याय निर्गत्य, पर्याप्ताः प्रचुराः फलकुसुमपल्लवतल्लजाः फलपुष्प किसलयश्रेष्ठा यस्मिंस्तत्, उपवनमुद्यानम् आसाद्य प्राप्य तत्रोपवने, वनपालेन वनरक्षकेण, निवेद्यमानान् सूच्यमानान्, पल्लविता: किसलयिताः पुष्पिताः कुसुमिताः फलिताः, फलयुक्ताश्च ये तरुनिकरा वृक्षसमूहास्तान् : निरीक्षमाणो विलोकमानः, चिरं दीर्घकालं यावत्, विजहार व्यहार्षीत् विहारं कृतवान् चिक्रीड वा ।
वल्गत्कुचमिति -- तत्रोपवने, देव्यो राज्यः सपदि झटिति वल्गन्तः संचलन्तः कुचाः स्तना यस्मिंस्तत्, भङ्गुरो भङ्गोन्मुखो मध्यभागः कटिप्रदेशो यस्मिंस्तत् स्विद्यन्तौ स्वेदयुक्तौ कपोलौ गण्डौ यस्मि - स्तत्, अलकाकुलं चूर्णकुन्तलव्याप्तं वक्त्रस्त्रिं मुखमण्डलं यस्मिंस्तत्; व्यालोलानां चञ्चलानां कङ्कणानां कटकानां झणःकृतिरव्यक्तशब्दविशेषो यस्मिंस्तत्, यथा स्यात्तथा, करतलैर्हस्ततलैः, कुतुकात् कौतूहलात्, पुष्पग्रहं कुसुमावचयम्, अकार्षुः कृतवत्यः । वसन्ततिलकावृत्तम् ॥१७॥
2
एवं चिरमिति - एवमनेन प्रकारेण, चिरं दीर्घकालपर्यन्तम्, विस्तारिता कृता द्विविधा द्विप्रकारा या वनक्रीडा काननकेलिर्जलकेलिश्च तथा श्रान्ताः खिन्नास्तासाम्, क्रीडासंमर्देन क्रीडाविमर्देन विलुलितानि मर्दितानि लतान्तानि पुष्पाणि याभिस्तासाम्, व्यालोलाश्चपला नयनान्ता नेत्रप्रान्ता यासां तासाम्, कान्तानाम् वल्लभानाम्, संदोहेन समूहेन, सह सार्धम्, क्वचन कुत्रचित् निषण्णः समुपविष्टः, तत्रोपवने, गन्धर्वदत्तायाः प्रथमपत्न्याः कुचकुम्भयोः स्तनकलशयोर्युगलं युगं तस्मिन्, मारमदेभस्य काममत्तकारिणो मधारयमाणां दानश्रेणीवदाचरन्तीम्, कस्तूरीधारां मृगमदप्रवाहम्, निपातयन् मोचयन्, गुणमालावक्षःस्थले, गुणमालोरस्थले सुरभिलेन सुगन्धिना मृगमदेन कस्तूर्या मेदुरो मिलितो यो मलयजरसश्चन्दनरसस्तम्, लिम्पन् उपदिहन, सुरमञ्जर्याः, नाभिकुहरात् तुन्दिगर्तात् आरभ्य प्रारभ्य, काश्मीरपङ्केन कुङ्कुमद्रवेण, लतां वल्लीम, विलिखन् अङ्कयन्, पद्माया एतन्नामकभार्यायाः, कपोलयोर्गण्डयोः, मकरिकां मकराकृतिम्, विस्तारयन् विततां कुर्वन्, क्षेमश्रिय एतन्नाम्न्याः पत्न्याः वदने मुखे, मृगमदतिलकं कस्तूरीस्थासकम्,
१ विहाराय ब० । २ कान्तानां ब० ।

Page #280

एकादशो लम्भः
वृक्षाद्वृक्षमुदारशाखमचिरादाक्रम्य भूमीरुहानव्यालोलान्निधानमाहितभयादुड्डीनपचित्र ज्ञान् । कीशानां निचयं ददर्श वसुधापालो वनाभ्यन्तरे
शवालकगृह्यमाणजठरोद्यद्वानरीभिर्वृतम् ॥ १८ ॥ तत्रान्यसंपर्कमवेक्ष्य रुष्टां स्वां वानरी कोऽपि युवा प्लवङ्गः । दीनस्वभावो विविधैरुपायैः शान्तां विधातुं न चिरं शशाक ॥ १६ ॥
२२३
तदनु रोषोत्कट मर्कटीं प्रकृतिस्थां कर्तुमक्षमतया बहुदीनदशामापन्नं मृतमिव भूमौ पतितं मायाविनं शाखामृगमवलोक्य भयविह्वलाङ्गी मवङ्गी समीपमासाद्य तदवस्थामपाचकार ।
सबङ्गतरुणस्ततः पनसपत्रपुष्यत्फलं ददौ वनमृगीमुदे विततहर्पनद्धान्तरः |
जहार वनपालकः सपदि तत्फलं पेशलं करप्रचलयष्टितो मुदितवानरी भर्त्सयन || २० || इति सदयमशेषं वीक्षमाणो धरायाः पतिरथ विषयेषु व्याहताशाविशेषः ।
अतनुत हृदि चिन्तामेवमाजानधीरः कृतसुकृतविपाकः काललब्ध्या समेतः ॥ २१ ॥
विरचयन् कुर्वन्, लक्ष्मणाया एतन्नामकवल्लभायाः, स्तनमुकुलयुगले कुचकुड्मलयुगे, मकरिकापत्रं मकरी, दलम्, विचित्रयन् चित्रितं कुर्वन्, अन्यासाञ्चेतरासाञ्च यथोचितं यथार्हम्, प्रसाधनानि अलङ्करणानि, विदधानः कुर्वाणः, जीवन्धरः स्वामी, सहर्षं सप्रमोदं यथा स्यात्तथा, अवर्तिष्ट आसीत् ।
वृक्षावृक्षमिति -- वसुधापालो जीवन्धरः, वनाभ्यन्तरे काननमध्ये, वृक्षात् एकस्मात्तरोः, उदारशाखं महाशाखम्, वृक्षमितरं तरुम् अचिराच्छ्रीघ्रम् आक्रम्य समारुह्य, भूमिरुहान् पादपान् व्यालोलान् चञ्चलान्, आहितभयात् समुत्पन्नभीतेः, उड्डीना उत्पतिताः पक्षिव्रजाः पतत्रिसमूहा येभ्यस्तथाभूतान्, निदधानं कुर्वाणम्, शश्वन्निरन्तरम्, बालकैः शिशुभिर्गृह्यमाणं जठरमुदरं यासां तथाभूता उद्यन्त्यो या वानय मर्कट्यस्ताभिः वृतं परीतम्, कीशानां वलीमुखानाम्, निचयं समूहम् ददर्श विलोकयामास । शार्दूलविक्रीडितवृत्तम् ॥१८॥
तत्रान्यसंपर्केति - तं तत्र कीशनिचये, दीनस्वभावः कातर निसर्गः कोऽपि कश्चन, युवा तरुणः, प्लवङ्गो वानरः, अन्यस्याः संपर्कस्तमितरवानरीसंसर्गम् 'सर्वनाम्नो वृत्तिमात्रे पुंवद्भावः' इति पुंवद्भावः, रुष्टां कुपिताम्, स्वां स्वकीयाम्, वानरी मर्करीम्, विविधैर्बहुप्रकारैः उपायः साधनैः शान्तां प्रकृतिस्थाम्, विधातुंकर्तुम्, चिरं दीर्घकालेनापि न शशाक न समर्थोऽभूत् ॥ १६ ॥
तदन्विति - तदनु तदनन्तरम्, रोषोत्कटा क्रोधविकटा चासौ मंकटी च वानरी चेति रोषोत्कटमर्कटी ताम्, प्रकृतिस्थां स्वभावस्थितां शान्तामिति यावत् कर्तुं विधातुम्, अक्षमतया सामर्थ्याभावेन, बहुदीनदशामतिदीनावस्थाम्, आपन्नं प्राप्तम्, मृतमिव विगतचेतनमित्र, भूमौ वसुधायाम्, पतितं स्खलितम्, मायाविनं मायायुक्तम्, शाखामृगं वानरम्, अवलोक्य दृष्ट्वा, भयेन त्रासेन विह्वलं व्यथितमङ्गं शरीरं यस्यास्तथाभूता प्लवङ्गी वानरी, समीपमभ्यर्णम्, आसाद्य प्राप्य, सा चावस्था चेति तदवस्था ताम्, तदृशाम् अपाचकार दूरीकरोति स्म ।
प्लवङ्गतरुणस्तत इति -- ततस्तदनन्तरम्, विततेन विस्तृतेन हर्षेण प्रमोदेन नहं व्याप्तमन्तरं हृदयं यस्य सः, प्लवङ्गतरुणो वानरयुवा, वनमृगीमुढे वानरीहर्षाय, पनसस्य क्षीरिवृक्षस्य पक्वं परिणतं पुष्यपुष्टं च यत्फलं तत् ददौ ददाति स्म । वनपालक उद्यानरक्षकः, सपदि शीघ्रम्, करप्रचलयष्टितो हस्तचालितदण्डतः, मुदितत्रानरीं प्रसन्नमर्कटीम्, भर्त्सयन् तर्जयन्, सन् पेशलं मनोहरम्, तत्फलं पनसफलम्, जहार हरति स्म प्रतिजग्राहेति यावत् । पृथ्वीच्छन्दः ॥ २० ॥
इति सदयमशेषमिति - अथानन्तरम्, इति पूर्वोक्तप्रकारेण, अशेषं समग्रमेतं घटनाचक्रम्, सदयं सकृपं यथा स्यात्तथा, वीक्षमाणो विलोकमानः विषयेषु पञ्चेन्द्रियभोगेषु व्याहतः प्रतिरुद्ध आशा विशेषस्तृष्णाविशेषो यस्य सः, आजानधीरो विचारचतुरः कृतसुकृतविपाकः प्राप्तपुण्योदयः, काललब्ध्या वैराग्यार्ह समय

Page #281

२२४
जीवन्धरचम्पूकाव्ये काष्ठाङ्गारायते कीशो राज्यमेतत्फलायते । मद्यते वनपालोऽयं त्याज्यं राज्यमिदं मया ।। २२ ॥
या राज्यलक्ष्मीबहुदुःखसाध्या दुःखेन पाल्या चपला दुरन्ता। नष्टापि दुःखानि चिराय सूते तस्यां कदा वा सुखलेशलेशः ॥ २३ ॥ कल्लोलिनीनां निकरैरिवाब्धिः कृपीटयोनिर्बहलेन्धनैर्वा । कामं न संतृप्यति कामभोगैः कन्दर्पवश्यः पुरुषः कदाचित् ॥ २४ ।। राज्यं स्नेहविहीनदीपकलिकाकल्पं चलं जीवितं
शम्पावत्क्षणभङ्गुरा तनुरियं लोलाभ्रतुल्यं वयः । तस्मात्संमृतिसन्ततौ न हि सुखं तत्रापि मूढः पुमा
न्नादत्ते स्वहितं करोति च पुनर्मोहाय कार्य वृथा ॥ २५ ।। विलोभ्यमानो विपयैर्वराको भङ्गुरैभृशम् । नारम्भदोषान्मनुते मोहेन बहुदुःखदान् ।। २६ ।।
ममेयं मृद्वङ्गी मम तनय एषः प्रचुरधी
रिमे मे पूर्वार्था इति विगतबुद्धिनरपशुः । अणुप्रख्ये सौख्ये विहितरुचिरारम्भवशगः
प्रयाति प्रायेण क्षितिधरनिभं दुःखमधिकम् ।। २७ ।।
प्राप्त्या, समेतो युक्तः, धरायाः पतिर्जीवन्धरः, हृदि चेतसि, एवमित्थम्भूताम्, चिन्तां विचारसन्ततिम्, अतनुत विस्तारयामास । मालिनीछन्दः ॥ २१ ॥
काष्ठाङ्गारयत इति-कीशो वानरः, काष्टाङ्गार इवाचरतीति काष्टाङ्गारयते, एतत् राज्यम्, फलमिवाचरतीति फलायते, अयमेषः, वनपाल उद्यानपालः, अहमिवाचरतीति मद्यते, तस्मात् , इदमेतत् , राज्यं साम्राज्यम्, मया जीवकेन, त्याज्यं त्यक्तुमर्हम्, अस्तीति शेषः । यथा वनपालेन कीशात्फलमाच्छिन्नं तथा मया काष्टाङ्गाराद्राज्यमाच्छिन्नम्, फलेन विना यथा कीशस्तप्यते राज्येन विना तथा काष्ठाङ्गारपरिजनोऽपि तप्यते तस्मात् परदुःखकारणमेतद्वाज्यं मया त्याज्यमेवास्तीति भावः ॥२२॥
___ या राज्यलक्ष्मीरिति-या राज्यलक्ष्मीपतित्वश्रीः बहुभिर्विपुलैर्दुःखैः कष्टैः साध्या प्राप्येति बहुदुःखसाध्या, दुःखेन कष्टेन, पाल्या पालयितुमर्हा, चपला भङ्गुरा, दुरन्ता दुष्परिणामा, अस्तीति शेषः, नष्टापि सती, चिराय चिरकालपर्यन्तम्, दुःखानि कृच्छ्राणि, सूते समुत्पादयति, तस्यां राजलचम्याम्, सुखलेशस्य लेश इति सुखलेशलेशः शर्मकणांशः, कदा वा कस्यां वा वेलायामपि तु न कस्यामपि वेलायामस्तीति भावः ॥२३॥
कल्लोलिनीनामिति-कल्लोलिनीनां नदीनाम्, निकरैः समूहैः, अब्धिरिव सागर इव, बहलेन्धनैः प्रचुरसमिद्भिः, कृपीटयोनि वह्निरिव, कामभोगैर्विषयसेवनैः, कन्दर्पवश्यो मदनायत्तः, पुरुषो जनः, कदाचित् जातुचित् , कामं यथेच्छं यथा स्यात्तथा, न संतृप्यति न संतुष्टो भवति ॥२४॥
राज्यं स्नेहेति-राज्यं राजवैभवम्, स्नेहविहीना तैलरहिता दीपकलिका प्रदीपज्योतिरिति स्नेहविहीनदीपकलिका ईषदूना स्नेहविहीनदीपकलिकेति स्नेहविहीनदीपकलिकाकल्पम्, जीवितमायुः, चलं चञ्चलम्; इयं तनुः एतच्छरीरम्,शम्पावत् सौदामिनीव, वयः दशा, लोलाभ्रतुल्यं चञ्चलमेघसदृशम्, अस्तीति सर्वत्र योज्यम् । तस्मात् कारणात् , संसृतिसन्ततौ संसारपरम्परायाम् सुखं शर्म, नहि निश्चयेन न विद्यते, तत्रापि संमृतिसन्ततौ मूढो मोहासक्तः, पुमान् पुरुषः, स्वहितं निजकल्याणम्, आदत्ते गृह्णाति, पुनर्भूयः, मोहाय विभ्रमाय, वृथा निरर्थकम्, कार्य कृत्यम्, करोति च विदधाति च । शार्दूलविक्रीडितच्छन्दः ॥२५॥
विलोभ्यमान इति-भमुरैनश्वरैः, विषयैः पञ्चेद्रियभोगैः, भृशं सातिशयम्, विलोभ्यमानः प्रतार्यमाणः, वराको दीनो जनः, मोहेन विभ्रमेण, बहुदुःखदान् प्रचुरदुःखदातन् आरम्भदोषान् , हिंसादीनामार म्भावगुणान् . न मनुते न मन्यते ॥२६॥
ममेयमिति-मम मे, इयं मृद्वङ्गी कोमलाङ्गी, मम, एषः, प्रचुरधीः प्रकृष्टमतिः, तनयः, पुत्रः मे,

Page #282

एकादशो लम्भः
२२५
ये मोक्षलक्ष्मीमनपायरूपां विहाय विन्दन्ति नृपाललक्ष्मीम् । निदाघकाले शिशिराम्बुधारां हित्वा भजन्ते मृगतृष्णिकां ते ॥ २ ॥ तस्मात्नशचयाल्लब्ध्वा मानुपं जन्म दुर्लभम् ।।
प्रमादः स्वहिते कर्तुं न युक्त इह धीमता ॥ २६ ॥ इति मनसि चिन्तयन्कुमुदिनीकान्तो द्वादशानुप्रेक्षया तत्क्षणमक्षोभ्यां विरक्ति व्यवस्थापयन् , राज्यादिकं तृणाय मन्यमानः, तस्माद्वनान्निर्गत्य निर्वत्य च भगवजिनेन्द्रपूजाम् , धर्मामृतप्रदाननिरस्ततन्द्राद्योगीन्द्रान्मणिमयकिरीटकोटिविन्यस्तहस्ताम्भोरुहकुड्मलः कुम्भिनीपतिर्धमें शुश्राव ।
श्रत्वा धर्म वल्लभोऽयं धरित्र्या धीरः श्रीमान्धार्मविद्यो वभव ।
तत्संस्कारे कोविदैवुद्धिमद्भिः शाणोल्लीढः सन्मणिनिर्मलो हि ॥ ३० ॥ ततश्चारणयोः पूर्व पूर्वजन्मबुभुत्सया । पप्रच्छ नरपालोऽयं प्रश्रयस्य वशंवदः ॥३१॥ नपेण परिपृष्टोऽयमवधिस्पृष्टलोचनः । यथावत्कुरुवीरस्य समाचष्ट पुराभवम ॥ ३२॥
इमे, पूर्णार्थाः पूर्णसञ्चितधनानि, इतीत्थम्, विगता बुद्धिर्यस्य तथाभूतः, नरपशुः पुरुषाधमः, अणुप्रख्ये परमाणुतुल्ये, सौख्ये विषयशर्मणि, विहिता कृता रुचिरभिलाषो येन तथाभूतः, आरम्भस्य वशं गच्छतात्यारस्भवशगः उद्योगं कुर्वाणः सन् , प्रायेण, क्षितिधरनिभं पर्वतप्रतिमम्, अधिकं प्रचुरम्, दुःखम् अशर्म, प्रयाति लभते ॥२७॥
ये मोक्षलक्ष्मीमिति-ये जनाः, अनपायमविनश्वरं रूपं स्वभावो यस्यास्ताम्, मोक्षलक्ष्मीमपवर्गश्रियम्, विहाय त्यक्त्वा, नृपाललक्ष्मी राजविभूतिम्, विन्दन्ति लभन्ते, ते निदाघकाले ग्रीष्मतौं शिशिराम्बुधारां शीतलसलिलधाराम्, हित्वा त्यक्त्वा, मृगतृष्णिकां मृगमरीचिकाम्, भजन्ते सेवन्ते । निदर्शनालङ्कारः ॥ २८॥
तस्मादिति-तस्मात्कारणात् , क्लेशचयात् दुःखराशेः, दुर्लभं दुष्प्रापम्, मानुषं मानुष्यकम्, जन्म भवम्, लब्ध्वा प्राप्य, धीमता बुद्धिमता, इह लोके, स्वहिते निजश्रेयसि, प्रमादोऽनवधानता, कर्तुं विधातुम्, न युक्तो नोचितः॥ २६ ॥
इति मनसीति-इत्येवम्, मनसि चेतसि, चिन्तयन् विचारयन्, कुरुकुमुदिनीकान्तो जीवन्धरः, द्वादशानुप्रेक्षया अनित्यत्वादिभावनया, तत्क्षणं तत्कालम्, अक्षोभ्यामचञ्चलाम्, विरक्तिं वैराग्यम्, व्यवस्थापयन् स्थिरां कुर्वन् , राज्यादिकं साम्राज्यप्रभृतिकम्, तृणाय मन्यमानः तुच्छं जानन् 'मन्यकर्मण्यनादरे' इति चतुर्थी, तस्मात्पूर्वोक्तात् , वनात् काननात्, निर्गत्य निष्कम्य, भगवजिनेन्द्रपूजां भगवदर्हत्सपर्याम्, निर्वयं च कृत्वा च, धर्मामृतप्रदाने धर्मपीयूषवितरणे निरस्ता दूरीभूता तन्द्रालसता यस्य तस्मात् , योगीन्द्रात् मुनिराजात् , मणिमयकिरीटकोट्यां रत्नमयमौल्यग्रभागे विन्यस्तौ विक्षिप्तौ हस्ताम्भोल्हकुड्मलौ पाणिपद्मकोशौ यस्य तथाभूतः, कुम्भिनीपतिनृपतिः, धर्म वृषोपदेशम्, शुश्राव शृणोति स्म।
श्रत्वा धर्ममिति-धीरो गभीरः, श्रीमान् लचीमान् , अयमेषः, धरित्र्याः पृथिव्याः, वल्लभः स्वामी, अयं जीवन्धरः, धर्म योगीन्द्रकृतवृषोपदेशम्, श्रुत्वा निशम्य, धर्मविद्यां वेदेति धार्मविद्यः, बभूव, आसीत् , तत्संस्कारे मणिसंस्कारे, कोविदैविद्वद्भिः, बुद्धिमद्भिर्धीमद्भिः, शाणोल्लोढो निकषोघृष्टः, सन्मणिरुत्तमरत्नम्, हि निश्चयेन, निर्मलो विमलो भवति । यथा शाणोल्लेखनेन सन्मणिविमलो भवति तथासौ धर्मोपदेशमाकर्ण्य धार्मविद्यो विमलाभिप्रायश्च बभूवेति भावः ॥ ३० ॥
ततश्चारणयोरिति-ततस्तदनन्तरम्, प्रश्रयस्य विनयस्य, वशंवदोऽनुकूलभाषी, अयं नरपालो राजा, पूर्वजन्मबुभुत्सया बोद्ध मिच्छा बुभुत्सा पूर्वजन्मनः प्राग्भवस्य बुभुत्सा जिज्ञासा तया, चारणयोवारणर्द्धिसम्पन्नयोर्मुनिराजयोः, पूर्व ज्येष्ठम्, पप्रच्छ पृच्छति स्म ॥३१॥
नृपेणेति-नृपेण राज्ञा, परिपृष्टोऽनुयुक्तः अवधिरेव स्पष्टलोचनं यस्य सोऽवधिज्ञानस्पष्टनयनः, अयं ज्येष्ठमुनीन्द्रः, कुरुवीरस्य स्वामिनः, पुराभवं पूर्वजन्म, यथावत् यथाविधि, समाचष्ट जगाद ॥३२॥
२६

Page #283

२२६
जीवन्धरचम्पूकाव्ये
अस्ति निखिलभुवनतलललामभूतं धातकीखण्डमण्डनायमानमतिविशालतया द्वितीयपृथिवीशङ्कासमागतेन पारावारेणेवातिगम्भीरेण परिघावलयेन परीतम् , विजयागिरिशिखरशङ्कावहैरभ्रङ्कपैरनवरततन्तन्यमानमहोत्सवदिक्षासमागतवैमानिकजनविमानैरिव सुधाधवलैः सौधैः परिष्कृतम, समुत्तुङ्गहर्म्यतलसंगतनितम्बिनीजनेतरङ्गितसंगीतमङ्गलरवाकृष्यमाणाधोमुखहरिणाङ्कहरिणम् , कामिनीजनमणिभूषणप्रभानिरस्ततमःसङ्घातव्युत्पत्तिशून्यपौरलोकतया विघटितचक्रवाकयुगलं व्यर्थीकृतप्रदीपम , भूमितिलकं नाम नगरम् ।
तत्राभवत्पवन वेग इति प्रतीतो राजा विराजितगुणो विलसत्प्रतापः ।
कीर्त्या पयोजलधिफेननिकाशकान्त्या व्यालिप्तविस्तृतसमस्तदिशावकाशः ॥ ३३ ॥ सती जयवती नाम रतिगर्वविमोचना। कान्ताभवन्नृपालस्य कर्णान्तायतलोचना ॥ ३४ ॥ यशोधर इतीरितो नरपतेः कुमारो भवान्बभूव जितमन्मथः स्ववपुषा घनश्रीपुषा । तवाष्ट सुदृशो बभुः कमलजेन निष्पादिता गिरिद्वयधुरा स्थिरा इव मनोहरा विद्युतः ॥ ३५ ॥
कदाचिद्भवान्यौवनपरिपुष्टाभिः कान्ताभिः करिणीभिरिव करीन्द्रः सहर्षमुपवनविहाराय
Homwwwwwwwrrrrrrrrrrrrrr.
अस्तीति-भूमितिलकमेतन्नाम नगरम्, अस्तीति सम्बन्धः। कथम्भूतं तदिति निगद्यते-निखिलभुवनतलस्य कृत्स्नभूलोकस्य ललामभूतमाभरणोपमानम्, धातकीपण्डस्य द्वितीयद्वीपस्य मण्डनायमानं भूषगाय अतिविशालतया विपुलतरत्वेन, द्वितीयपृथिवीशङ्कासमागतेन द्वितीयवसुधारेकाप्राप्लेन, पारावारेणेव सागरेणेव, अतिगम्भीरेण अत्यगाधेन, परिखावलयेन खेयमण्डलेन 'खेयं खातं तु परिखा' इत्यमरः, परीतं व्याप्तम्, विजयागिरिशिखरस्य रजताद्विशृङ्गस्य शङ्काव हैः संशयधारकैः, अभ्रषैर्घनाघनैः, अनवरतं निरन्तरं तन्तन्यमानानां विस्तार्यमाणानां महोत्सवानां महाक्षणानाम् दिदृक्षया द्रष्टुमिच्छया समागतानि संप्राप्तानि यानि वैमानिकजनविमानानि देवसमूहव्योमयानानि तैरिव, सुधाधवलश्चूर्णवलक्षः, सौधैः भवनैः परिष्कृतं शोभितम्, समुत्तुङ्गषु सून्नतेषु हयंतलेषु धनिकावासतलेषु, संगताः सम्मिलिता ये नितम्बिनीजनाः स्त्रीसमूहास्तैस्तरङ्गितं प्राप्ततरङ्गकं यत्संगीतमङ्गलं गायनकल्याणं तस्य रवेण शब्देन आकृष्यमाणोऽवनीयमानोऽधोमुखो हरिणाङ्कस्य चन्द्रस्य हरिणो मृगो यस्मिस्तत् , कामिनीजनस्य स्त्रीसमूहस्य मणिभूषणप्रभाभिः रत्नालंकारमरीचिभिर्निरस्तो दूरीकृतो यत्तमस्सङ्घातस्तिमिरसमूहस्तेन व्युत्पत्तिशून्या नियमहीना पौरलोका नागरिकनरा यस्मिस्तस्य भावस्तत्ता तया, अविघटितचक्रवाकयुगलं अविरहितकोकयुगम्, व्यर्थीकृता मोधीकृताः प्रदीपा यस्मिस्तत् , भूमितिलकम् एतन्नामधेयम्, एतन्नाम नगरं पुरम, अस्ति विद्यते ।
तत्राभवदिति-तत्र भूमितिलके नगरे, पवनवेग इति प्रतीतः प्रसिद्धः विराजिता गुणा यस्य सः, विलसन् प्रतापो यस्य सः, पयोधिजलफेननिकाशा सागरसलिलडिण्डीरसदृशी कान्तिर्दीप्तिर्यस्यास्तया कीर्त्या यशसा, व्यालिप्ता व्यादिग्धा विस्तृता वितताः समस्ता निखिला दिशावकाशाः काष्टान्तरालानि येन तथाभूतः, राजा शासकः, अभवत् आसीत् ॥३३॥
___ सतीति-सती पतिव्रता, रतिगर्वविमोचना कामकामिनीमदलोचना, कर्णान्तायते लोचने यस्याः सा श्रवणान्तायतनयना, जयवती तदभिधाना, कान्ता वल्लभा, नृपालस्य पवनवेगाभिधानराजस्य, अभवदासीत् ॥३॥
यशोधर इति-भवान् त्वम्, नरपते राज्ञः घनश्रीपुषा निविडलक्ष्मीपोषकेन, स्ववपुषा स्वकीयदेहेन, जितो मन्मथः कामो येन सः, यशोधर इतीरितः प्रसिद्धः, कुमारः पुत्रः, बभूव अजायत, तव भवतः, अष्ट अष्टसंख्याकाः, कमलजेन ब्रह्मणा, निष्पादिता रचिता, गिरिद्वयधुरास्त नयुगलरूपपर्वतद्वयभारेण, स्थिरा विद्यमानाः, मनोहरा रमणीयाः, विद्युत इव तडित इव, सुदृशः सुलोचनाः, बभुः शुशुभिरे पृथिवीच्छन्दः ॥३५॥
कदाचिदिति-कदाचिज्जातुचित् , भवान् त्वम्, यौवनपरिपुष्टाभिः, कान्ताभिः कामिनीभिः, १. जनातरङ्गित ब०।

Page #284

२२७
एकादशो लम्भः चलितः, पुरतः परिस्फुरन्तं पद्माकरमागत्य, तत्र कान्ताजनगतिनिरीक्षणलजितेष्विव मञ्जलमञ्जरीरवानुकारिविरावमुखरितारामेषु क्षणादुड्डीनेषु राजहंसेपु, निरवशेपमसञ्जातपक्षतया गगनौद्मनायासमर्थम् , विकचवारिजे सत्रासं विल्ठन्तम् , पद्मिनीमुखकमलचलाचलनासामुक्ताफलायमानम् , वनदेवताविकचकुसुमकन्दुकशङ्काकरम , अतिपेशलं राजहंसशावक केनचिदनुचरेण भवनमानाय्य, कनकशलाकाकलितपञ्जरे निवेश्य, मधुरक्षीरोदनाद्युपचारेण निरवद्यं विवर्धयामास ।
कदाचित्कान्तानां कुचकलशसीम्नि प्रियतमो
भवान्वालं हंसं नरवर निधायैवमवदत् । अये त्वं पद्यानां विरहमनुभोक्तु न हि पटु
र्यतस्तद्वक्षोजाम्बुजमुकुलयुग्मेऽद्य विहर ।। ३६।। एवं मरालपोतमरालकुन्तलाभिः कान्ताभिः सह सन्ततं क्रीडयति भवति सहर्पमास्थिते, धर्मविदामग्रगीस्ते पिता हंसा कबन्धनोदन्तमाकर्ण्य कुपितस्त्वामाहूय बहुधा धर्मपरिपाटी प्रकटयामास । तदनु कर्णामृतायमानधर्मबोधनविज़म्भितनिर्वेदः पित्रा निवारितोऽपि भवान्वैराग्यसमासादितजिनदीक्षादुश्वरतपश्चरणदक्षः, कान्ताभिरष्ठाभिः साकं लोकोत्तरं तपःप्रकारमासाद्य,
करिणीभिर्हस्तिनीभिः सह, करीन्द्र इव गजेन्द्र इव, सहर्ष सानन्दं यथा स्यात्तथा, उपवनविहाराय उद्यानक्रीडाय, चलितः प्रस्थितः, पुरतोऽग्रे, परिस्फुरन्तं शोभमानम्, पद्माकरं तटाकम्, आगन्य सभासाद्य, तत्र पद्माकरे, कान्ताजनस्य जायासमूहस्य गतिनिरीक्षणेन गत्यवलोकनेन लज्जितेष्विव ब्रीडितेष्विव, मजुलो मनोहरो यो मञ्जीररवो नूपुरशब्दस्तस्यानुकारिणा विडम्बकेन विरावेण शब्देन मुखरितो वाचालितः आरामो यस्तेषु, राजहंसेषु मरालविशेषेषु, क्षणादल्पेनैव कालेन, उड्डीनेषु समुत्पतितेषु सन्सु, निरवशेष सम्पूर्ण यथा स्यात्तथा, असंजातपक्षतया-अनुभूतगरुत्तया, गगनोगमनाय अम्बरोत्पतनाय, असमर्थम् अशक्तम्, विकचवारिजे स्फुट कमले, सभासं सभयं यथा स्यात्तथा, विलुण्ठतं लुण्ठनं कुर्वन्तम्, पद्मिन्याः कमलिन्याः मुखकमले वक्त्रवारिजे चलाचलं चञ्चलं यन्नासामुक्ताफलं घ्राणमौक्तिकं तद्वदाचरत् , पद्माकरवास्तव्या तटाकवासिनी या पद्मा लक्ष्मीस्तस्या वदनसरोजान्मुखारविन्दात् विगलत् पतत् यन्मन्दहासखण्डं स्मितशकलं तद्वत्संभाव्यमानं समुत्प्रेक्ष्यमाणम्, वनदेवतायाः काननदेव्या विकचकुसुमकन्दुकं प्रस्फुटितपुष्पगेन्दुकं तस्य शङ्काकरं संशयदायकम्, अतिपेशलमत्यन्तमनोहरम्, राजहंसशावकं मरालबालकम्, केनचित् केनापि, अनुचरेण सेवकेन, भवनं राजमन्दिरम्, आनाय्य प्रापप्य, कनकशलाकाभिः सुवर्णदण्डिकाभिः कलितो निर्मितो यः पञ्जरः शलाकागृहं तस्मिन् , निवेश्य स्थापयित्वा, मधुरक्षीरोदनाद्युपचारेण मिष्ठदुग्धभक्तप्रभृत्युपचारेण, निरवयं निदोष यथा स्यात्तथा, विवधयामास पालयामास ।
___कदाचित्कान्तानामिति-हे नरवर हे पुरुषोत्तम, प्रियतमोऽतिशयेन वल्लभः, भवांस्त्वम्, बालं हंसं मरालशिशुम्, कदाचिज्जातुचित्, कान्तानां ललनानाम्, कुचकलशाम्नि वक्षोजकुम्भसीमायाम्, निधाय निक्षिप्य, एवमनेन प्रकारेण, अवदत् जगाद, हि निश्चयेन, अये हे मरालबाल ! त्वं पद्मानां कमलानाम्, विरहं विप्रलम्भम्, अनुभोक्तुमनुभवितुम्, न पटुन समर्थोऽसि यतः कारणात्, तत् तस्मात् कारणात्, अद्य साम्प्रतम्, वक्षोजाम्बुजमुकुलयुग्मे स्तनारविन्दकुड्मलयुगले, विहर विहारं कुरु । शिखरिणीच्छन्दः ॥ ३६॥
__ एवमिति–एवमनेन प्रकारेण, मरालपोतं हंसशिशुम्, मरालकुन्तलाभिः, कुटिलकेशाभिः कान्ताभिः, पत्नीभिः, सह साकम्, सन्ततं शश्वत्, क्रीडयति क्रीडां कारयति, भवति त्वयि, सहर्ष सप्रमोदं यथा स्यात्तथा, आस्थिते विद्यमाने सति, धर्मविदां धर्मज्ञानाम्, अग्रणीरनेसरः, ते तव, पिता जनकः, हंसाकस्य मरालबालकस्य बन्धनोदन्तं बन्धनवृत्तान्तम्, आकर्ण्य निशम्य, कुपितः क्रुद्धः सन् , त्वां भवन्तम्, आहूय आकार्य, बहुधा नेकविधं यथा स्यात्तथा, धर्मपरिपाटी धर्मसन्ततिम्, प्रकटयामास स्पष्टीचकार । तदनु तदनन्तरम्, कर्णामृतायमानं श्रवणपीयूषायमाणं यद्धर्मबोधनं धर्मोपदेशस्तेन विज़म्भितो वर्धितो निर्वेदो वैराग्यं यस्य सः, पित्रा जनकेन, निवारितोऽपि प्रतिषिद्धोऽपि, भवान् , वैराग्येण विरक्त्या समासादिता

Page #285

जीवन्धरचम्पूकाव्ये कृतसुकृतविकसितं सहस्रारकल्पे देवभूयं चिरमनुभूय, महीतले महिलाभिरेताभिरष्टाभिः सह महीपतिरजायत । इति ।
राजहंसशिशोः पूर्वं मातापितृवियोजनात् । पित्रोश्चिराय विस्हं राजहंस त्वमास्थितः ॥ ३७ ॥ एवं योगीन्द्रवाणीमनुजनिजसतीस्निग्धवृन्दैः समेतः
श्रुत्वा राज्याद्विभीतः कुरुपतिरशनेः पातनाद्वा भुजङ्गः । आनानम्य चैनं पुरवरमगमत्संसृतिव्यङ्गयसौख्यं
मन्वन्हालाहलाभं तपसि निजमतिं सुस्थिरां संदधानः ।।३८।। तदनु वसुमतीवल्लभेन राज्यपरिपालनाय समादिष्टे युवराजे नन्दाढथे तपःसाम्राज्यमेव वरीतुकामे, कुरुवीरः पुनः संगतमङ्गलमुहूर्ते भगवत्पूजापुरःसरं विस्तारितमहोत्सवः प्रथितपराक्रमलक्ष्मीविहारप्रसादायमानभुजं गन्धर्वदत्तानन्दनं सकलकलाविलासनिधिं चापविद्यापारीणगुणं कीर्तिप्रतापविभवेन रूपसंपदा चात्मानमनुकुर्वन्तं सत्यन्धराह्वयं राज्यभारेऽभिषिच्य तमेवमवादीत् ।
असत्या वाणी ते तनय रसनाने न वसताच्छवः प्रान्ते वक्त्रं पिशुनवचनं नेत्रसरणौ । परस्त्रीणां रूपं मनसि च कुमार्गे व्यवसितिर्मुखे कोपावेशः सकलशशिबिम्बाभवदन ॥३॥
संप्राप्ता या जिनदीक्षा निर्ग्रन्थप्रव्रज्या तस्यां दुश्वरतपश्चरणेषु कठिनतपोऽनुष्टानेषु दक्षः समर्थः, सन्, अष्टाभिः कान्ताभिर्वनिताभिः, साकं सार्धम्, लोकोत्तरं जगच्छ्रेष्टम्, तपःप्रकारं तपश्चरणम्, आसाद्य प्राप्य, कृतं विहितं सुकृतस्य पुण्यस्य विकसितं विकासो यस्मिस्तत् सहस्रारकल्पे द्वादशस्वर्गे, देवभूयं देवत्वम्, चिरं दीर्घकालं यावत्, अनुभूय भुक्त्वा, एताभिः पुरोवर्तमानाभिः, अष्टाभिः अष्टसंख्याकाभिः, महिलाभिवनिताभिः, सह सार्धम्, महीपतिर्जीवन्धरमहाराजः, अजायत उदपादि । इति पुराभवम्, समाचष्टेति पूर्वसम्बन्धः।
राजहंसशिशोरिति-हे राजहंस हे नृपोत्तम त्वम्, पूर्व प्राग्भवे, राजहंसशिशोर्मरालबालस्य, मातापितृवियोजनात् जननीजनकविरहात् ; चिराय दीर्घकालं यावत्, पित्रोर्मातापित्रोः, विरहं विप्रलम्भम्, आस्थितः प्राप्तः ॥ ३७ ॥
एवं योगीन्द्रेति-अनुजाः कनिष्ठभ्रातरो निजसत्यः स्ववल्लभाः स्निग्धाः स्नेहयुक्ता मित्रादयस्तेषां वृन्दैः समूहैः, समेतः सहितः, कुरुपति वन्धरः, एवं पूर्वोक्तप्रकाराम, योगीन्द्रवाणी मुनिराजभारतीम्, श्रुत्वा निशम्य, अशनेबज्रस्य, पातनान्मोचनात्, भुजङ्गो वा पन्नग इव, संसृतिव्यङ्गयसौख्यं भवोत्पद्यमानशर्म, हालाहलाभ तीव्रविषसदृशम्, मन्वन् जानन् , तपसि तपश्चरणे, सुस्थिरां सुदृढाम्, निजमति स्वमनीपाम्, संदधानः संघरन् , सन् , एवं योगीन्द्रम्, आनर्दी पूजयित्वा, आनम्य च नमस्कृत्य च, पुरवरं नगरश्रेष्ठं राजपुर मिति यावत्, अगमत् ययौ ॥ ३८ ॥
तदन्विति तदनु तत्पश्चात् , वसुमतीवल्लभेन भूपालेन, राज्यपरिपालनाय राजवैभवपरित्राणाय, समादिष्टे समाज्ञाते, युवराजे राज्यासनारोहणाह, नन्दाढ्ये गन्धोत्कटसुते, तपःसाम्राज्यमेव तपोराज्यमेव वरीतुकामे स्वीकर्तुकामे, सति, कुरुवीरो जीवन्धरः, पुनरनन्तरम्, संगतमङ्गलमुहूर्ते प्राप्तोत्तमलग्ने, भगवत्पूजापुरस्सरं श्रीजिनेन्द्रार्चासहितं यथा स्यात्तथा, विस्तारितमहोत्सवो विततीकृतमहोल्लासः, सन् , प्रथिता प्रसिद्धा या पराक्रमलचमीर्वीर्यश्रीस्तस्या विहारस्य विहरणस्य प्रासादायमानौ भवनायमानौ भुजौ बाहू यस्य तम्, गन्धर्वदत्तानन्दनं गन्धवदत्तादारकम्, सकलकलानां निखिलवैदग्धीनाम् विलासनिधि विभ्रमभाण्डारम्, चापविद्यायां धनुर्विद्यायां पारीणा निपुणा गुणा यस्य तम्, कीर्तिश्च प्रतापश्चेति कीर्तिप्रतापौ यशस्तेजसी तयोविभवेन ऐश्वर्येण, रूपसंपदा सौन्दर्यसम्पत्त्या च, आत्मानं स्वम्, अनुकुर्वन्तं विडम्बयन्तम्, सत्यन्धराह्वयमेतदभिधानं पुत्रम्, राज्यभारे नृपतित्वधुरि, अभिषिच्य, तं पुत्रम्, एवं वक्ष्यमाणप्रकारेण, अवादीत् जगाद।
असत्या वाणीति-सकलशशिबिम्बाभं पूर्णरजनीरमणमण्डलसदृशं वदनं वक्त्रं यस्य तत्सम्बुद्धौ

Page #286

एकादशो लम्भः
मनसि भगवतो जिनस्य पादौ श्रवसि धर्ममयामृतं विवेहि ।
प्रकृतिचयहिते च नेत्रवृत्तिं तनय सुखेन महीं पालयेति ||४०|| एवं प्रकारेण निजनन्दनं सत्यन्धरं बोधयित्वा, इतरानपि तनयान् यथायोग्यं पदेषु प्रतिष्ठाप्यः श्रीवीरजिनचरणसरोजभक्तिभरेण वैराग्यवशेन च प्रेरितो महीपालः सकलसहचरनिकर परिवृतपार्श्वभागः, तुष्टाभिरष्टाभिः कान्ताभिर्दन्तुरितसविधप्रदेशः, पञ्श्चादनुधाविन्या सत्यन्धरप्रमुखनन्दनपुरस्सरया वेलामतिक्रम्योगच्छन्त्येव वारिनिधिवारिवाहिन्या निर्दयसंताडितपटहप्रभृतिनुर्यघोषविशेपप्रतिध्वानितकुलाचलकन्द्रया मदमन्थरया पृतनयानुगम्यमानः क्रमेण सप्रणामं तथा विसृष्टः, श्रीसभासमीपमासाद्य तां त्रिः प्रदक्षिणीकृत्य प्रमुदितमना मनागितरविस्मयविस्तारिताः प्राविक्षत् । यस्याः पार्श्वे रत्नरेणुप्रक्लृप्तो धूलीजालः शक्रचापानुकारी ।
अर्हन्नाथं मुक्तिलक्ष्म्या वरीतुं क्षिप्तं रेजे कङ्कणं वा समीपे ॥ ४१ ॥
यस्यां च गगनतलचुम्विनः स्पन्दमानमन्दुपव मानकन्दलवलमानध्वजाग्रमानस्तम्भाः क्रोधादीनां चतुर्णां निरसनाय प्रसृतसंसृल्लक्ष्मीतर्जनीकार्य धूर्वहा व्यराजन्त ।
२२६
हे सकलशशिबिम्बाभवदन, तनय पुत्र, ते तत्र प्रदेशे, वक्रं कुटिलम्, पिशुनवचनं खलवाक्यम्, लावण्यम्, मनसि च चेतसि च, कुमार्गे कापथे, वसतात् न निवसतु । शिखरिणीच्छन्दः ॥ ३६ ॥
मनसीति — हे तनय हे पुत्र, मनसि चेतसि भगवतो जिनस्य भगवज्जिनेन्द्रस्य पादौ चरणों, श्रवसि कर्णे, धर्ममयामृतं धर्मरूपपीयूषम्, प्रकृतिचयहिते प्रजागण कल्याणे च, नेत्रवृत्ति नयनवृत्तिम्, निधेहि कुरु, सुखेन शर्मणा, महीं वसुधाम्, प्रपालय रक्ष, इति, अवादीदित्यनेन सम्बन्धः ॥ ४० ॥
एवं प्रकारेणेति — एवं प्रकारण- इत्थम्, निजनन्दनं स्वपुत्रम्, सत्यन्धरं बोधयित्वा समाश्वास्य, इतरानप्यन्यानपि तनयान् पुत्रान् यथायोग्यं यथार्हम्, पढेषु स्थानेषु प्रतिष्ठाप्य प्रतिष्ठितान् कृत्वा, श्रीवीरजिनचरणसरोजयोः श्रीवर्धमान जिनेन्द्रपादारविन्दयोः भक्तिभरण अनुरागातिशयेन, वैराग्यवशेन च विरक्तिनिन्नत्वेन च, प्रेरितः प्राप्तप्रेरणः, महीपालो भूपः, सकलसहचरनिकरेण निखिल मित्रमण्डलेन परिवृतः परीतः पार्श्वभागो निकटप्रदेशो यस्य सः, तुष्टाभिः प्रसन्नाभिः, अष्टाभिः अष्टसंख्याकाभिः कान्ताभिर्वनिताभिः, दन्तुरितो नतोन्नतः सविधप्रदेशो यस्य सः, पश्चात्पृष्ठभागे अनुवाविन्या समनुगामिन्या, सत्यन्वरप्रमुखानन्दनाः पुरस्सरा यस्यास्तया, वेलां तटम्, अतिक्रम्य समुल्लङ्घय, उगच्छन्त्या समुत्पतन्त्या, वारिनिधिवारिवाहिन्येव सागरसलिलस्रवन्त्येव, निर्दयं निष्कृपं यथा स्यात्तथा संताडितानि समाहतानि परप्रभृतीनि ढक्काप्रमुखानि यानि त्र्याणि वाद्यविशेषास्तेषां घोषविशेषेण शब्दविशेषेण प्रतिध्वानिताः प्रतिनिनादिताः कुलाचलकन्दरा यया तया, मदमन्धरया मदेन मन्थरा तया पृतनया सेनया, अनुगम्यमानोऽनुक्रियमाणः, क्रमेण क्रमशः प्रणामं सनमस्कारम्, तया पृतनया, विसृष्टस्त्यक्तः, सन्, श्रीसभासमीपं समवसरण निकटम्, आसाद्य प्राप्य, तां श्रीसभाम्, त्रिःप्रदक्षिणीकृत्य परिक्रम्य, प्रमुदितमनाः प्रसन्नचेताः, मना गितर विस्मयेन विपुलाश्वर्येण विस्तारिते वितते अक्षणी यस्य तथाभूतः सन् प्राविक्षत् प्रविष्टो बभूव ।
,
तस्या इति-‍ यस्याः श्रीसभायाः पार्श्वे समीपे, रत्नरेणुप्रक्लृप्तो रत्नरजोनिर्मितः शक्रचापानुकारी पुरन्दरकोदण्डविडम्बकः, धूलिसालो धूलिप्राकारः, अर्हन्नाथं श्रीजिनेन्द्रम्, वरीतुं स्वीकर्तुम्, मुक्तिलच्म्या निर्वाणश्रिया, समीपे पार्श्वे, क्षिप्तं न्यस्तम्, कङ्कणं वा कटकं यथा, रेजे शुशुभे । शालिनीच्छन्दः ॥ ४१ ॥
यस्यां चेति-यस्यां च श्रीसभायाम्, गगनतलचुम्विनो नभस्तलस्पर्शिनः स्पन्दमानः संचलन् यो मन्दपवमानो मन्दसमीरणः तेन कन्दलवलमाना ध्वजाग्राः केत्वया येषु तथाभूता ये मानस्तम्भाः ते, चतुर्णा चतुःसंख्यानाम्, क्रोधादीनां कषायाणाम्, निरसनाय दूरीकरणाय, प्रसृतसंसल्लक्ष्मीविस्तृतसभाश्रीस्तस्यास्तर्जनकार्यस्य भर्त्सनकृतेः धूर्वहा भारधारकाः, व्यराजन्त व्यशोभन्त ।
१ मन्धरया मु०
रसनाये जिह्वाग्रे, असत्या मिथ्या, वाणी, श्रवःप्रान्ते कर्णनेत्रसरणौ नयनमार्गे, परस्त्रीणां परकीयपुरन्ध्रीणाम्, रूपं व्यवसितिरुद्योगः, मुखे वक्त्रे, कोपालेशः क्रोधावेगः, न

Page #287

जीवन्धरचम्पूकाव्ये
सालकान्तं मुखाभोगं दधत्यास्तत्समाश्रियः ।
लीलादर्पणतां प्रापुः सरस्यो यत्र निमेलाः ।। ४२ ॥ यत्र च विकचपुण्डरीकषण्डमण्डिता स्फटिकस्वच्छसलिला सतारकेव व्योमलक्ष्मीः,महामहिमविराजितं विभुं विलोकितुमागतेव स्वलोककल्लोलिनी सुराङ्गनानेत्रविजिताभिरिव ह्रियान्तहिताभिः शफरीभिर्विराजिता खातिका विभाति स्म।
प्रसूनानां वाटो सुरभिलतमा यत्र वितता
ततः सालो लोलन्मणिगणपरीतः समलसत् । चतुर्दारप्रान्तान्तरविलसिते नाट्यसदने
ततो मार्गे धूपाञ्चितकनककुम्भौ व्यलसताम ।। ४३॥ या खलु तत्र संमिलितभव्यसंदोहतो भगवदर्शनेन निर्गच्छत्पापपरम्पराभिरिव धूपघटनिर्यमरेखाभिः परीताभ्रभागा, ककुष्कामिनीजनकर्णपूरायमाणपल्लवतल्लजविराजितानामिन्द्रोद्यानजयार्थमुदस्तहस्तानामिवाभ्रङ्कषशाखानां चैत्यवृक्षाणां चतुष्टयेन विभ्राजितैर्विविधविचित्रधारायन्त्रलतामण्डपकाञ्चनक्रीडाशैलपेशलैश्चतुर्भिरुपवनैरुपेता, नानाविधमणिगणखचिततोरणया सुवर्णवेदिक यालङ्कृता, शिखावलदन्तावलदन्तिवैरिप्रमुखलाञ्छनलाञ्छिताभिर्गगनतलोद्वेल्लनसमाकृष्टसुरतरङ्गिणीतरङ्गसम्भावनासंपादकव्यामुक्तमुक्ताफलरुचिनिचयरुचिराभिर्वैजयन्तीभिर्विलसिता, भगवन्मुख
सालकान्तमिति-यत्र विमला निर्मलाः, सरस्यः कासाराः, अलकान्तैश्चूर्णकुन्तलान्तैः सहित इति सालकान्तस्तम्, पक्षे सालेन प्राकारेण कान्तो मनोहरस्तम्, मुखाभोगमग्रप्रदेशं वक्त्रप्रान्तञ्च, दधत्याः, सभाश्रियः समवसरणलक्ष्म्याः , लीलादर्पणतां केलिमुकुरताम्, प्रापुर्लेभिरे ॥ ४२ ॥
यत्र चेति-यत्र च यस्यां च सभायाम, विकचपुण्डरीकषण्डेन प्रस्फुटकमलसमूहेन मण्डिता शोभिता स्फटिकमिव सितोपल इव स्वच्छं निर्मलं सलिलं जलं यस्यास्तथाभूता, खातिका परिखा, सतारका सनक्षत्रा, व्योमलक्ष्मीरिव गगनश्रीरिव, महामहिमविराजितं लोकोत्तरप्रभावशोभितम्, विभु जिनेन्द्रम्, विलोकितुम्, द्रष्टुम्, आगता समायाता, स्वर्लोककल्लोलिनीव सुरपुरस्रवन्तीव सुराङ्गनानां नेत्रविलासैनयनचेष्टितैविजितास्ताभिरिव, ह्रिया त्रपया, अन्तर्हिताभिरन्तर्गताभिः, शफरीभिनिः, विराजिता शोभिता, खातिका परिखा, विभाति स्म शोभते स्म ।
प्रसनानामिति-यत्र समवसरणसभायाम्, सुरभिलतमा सुगन्धियुक्ता प्रसूनानां कुसुमानाम्, वाटी वनी, वितता विस्तृता, ततस्तदनन्तरम्, लोलन्मणिगणैः शोभमानरत्नसमू हैः परीतो व्याप्तः, सालो वप्रः, समलसत् शुशुभे, ततस्तदनन्तरम्, चतुर्णा द्वाराणां प्रान्तान्तरेषु मध्यावकाशेषु विलसिते शोभिते, नाट्यसदने नृत्यनिकेतने, व्यलसताम् व्यशोभेताम् । शिखरिणीच्छन्दः ॥ ४३ ॥
या खल्विति-या खलु धर्मसभा, तत्र संमिलिताश्च ते भव्याश्चेति संमिलितभव्यास्तेषां संदोहस्तस्मात् , भगवद्दर्शनेन जिनेन्द्रावलोकनेन निर्गच्छन्त्यो निगलन्त्यो याः पापपरस्परा दुरितश्रेणयस्ताभिरिव, धूपघटेभ्यो धूपकुम्भेभ्यो निर्यन्त्यो या धूमरेखा धूम्रलेखास्ताभिः, परीतो व्याप्तोऽभ्रभागो गगनप्रदेशो यस्यां सा, ककुष्कामिनीजनानां काष्ठाङ्गनाजनानां कर्णपूरायमाणैः श्रवणालंकारायमाणैः पल्लवतल्लजैः किसलयश्रेष्ठैविराजितानां शोभितानाम्, इन्द्रोद्यानजयाथ नन्दनोपवनविजयार्थम्, उदस्तहस्तानामिव समुन्नीतपाणीनामिव, अभ्रङ्कपशाखानां गगनचुम्बिकाण्डानाम्, चैत्यवृक्षाणां चैत्यतरूणाम्, चतुष्टयेन चतुष्केण, विभ्राजितैः शोभितैः विविधानि नैकप्रकाराणि विचित्राणि विस्मयावहानि धारायन्त्राणि जलयन्त्राणि, लतामण्डपानि निकुञानि काञ्चनक्रीडाशैला; सुवर्णकेलिपर्वतास्तद्वत्पेशलैमनोहरैः चतुर्भिश्चतुःसंख्याकैः उपवनैरुद्यानैः, उपेता सहिता, नानाविधमणिगणैरनेकरत्नसमूहैः खचितौ निःस्यूतौ तोरणौ यस्यां तथाभूतया, सुवर्णवेदिकया काञ्चनवितर्दिकया, अलंकृता शोभिता, शिखावलो मयूरः, दन्तावलो हस्ती, दन्तिवैरी सिंहः, ते प्रमुखाः प्रधाना येषु तथाभूतानि यानि लान्छनानि चिह्नानि तैलाञ्छिताभिश्चिह्निताभिः, गगततलोद्वेल्लनेन विहायस्तलप्रसरणेन, समाकृष्टाः ये सुरतरङ्गिणीतरङ्गा गङ्गाकल्लोलास्तेषां संभावनाया उत्प्रेक्षायाः सम्पादकानि कारकाणि

Page #288

एकादशो लम्भः
२३१ सरसिजविगलदिव्यध्वनिश्रवणकुतुकेन कुण्डलीभूयोपतस्थुपा मेरुणेव कनकमयसालेन विलसिता, सकलचित्तहारिणा पुष्पितकल्पकवनेन परिशोभिता, निखिलजगदानन्दकन्दलसंदायिन्या चतुर्गोपुरचारुतमवज्रवेदिकया संघटिता, जिनपतिदर्शनकुतूहलेन प्रादुर्भूतान्नवपदार्थानिव नवनव स्तूपानर्चासनाथान्धारयन्ती, भगवविक्षया समागतेन मूर्तेन वायुमार्गेणेव स्फाटिकप्राकारेण परिवृता, सन्ततपरिस्फुरन्निशाकान्तकान्तविनिर्मितैर्भव्यसंदोहाध्यासितैदशकोप्टैः प्रतिष्ठिता विरराज।
तत्र प्रविश्य स च गन्धकुटीसमाख्ये स्थाने मणिस्फुरितसिंहहतासनाये। पूर्वाचले रविमिव प्रविराजमानं वीरं ददर्श कुतुकेन जिनाधिराजम् ॥४४॥ प्रदक्षिणीकृत्य धराधिराजो भक्त्या जगत्पूज्यमथैप वीरम् । इयाज पूजाविधिना विधिज्ञस्तुष्टाव चैवं परितुष्टचित्तः ॥४५॥ स्वामिन्नम्वुदमागेचुम्बिविटपै रुद्धाम्बराशान्तरो
गायन्भृङ्गरवैस्तवामलगुणान्नृत्यंश्चलैः पल्लवैः । रक्तस्तावकदर्शनेन विविधैः पुष्पप्रवालोत्करै
__ मूर्तो वा मधुरेव वीर भवतो राजत्यशोकद्रमः ॥४६॥ व्यामुक्तानि तानि यानि मुक्ताफलानि तेषां रुचिनिचयेन कान्तिकलापेन रुचिरा मनोहरास्ताभिः, वैजयन्तीभिः पताकाभिः विलसिता शोभिता भगवन्मुखसरसिजात् जिनेन्द्रवदनारविन्दात् विगलनिःसरन् यो दिव्यध्वनिनिरक्षरवाणी तस्य श्रवणं समाकर्णनं तस्मिन् कौतुकं कौतूहलं तेन, कुण्डलीभूय मण्डलाकारीभूय, उपतस्थुषा समुपस्थितवता, मेरुणेव रत्नसानुनेव, कनकमयसालेन काञ्चननिर्मितवप्रेण, विलसिता शोभिता, सकलचित्तहारिणा निखिलमनोवशीकरणनदाणेन, पुष्पितं कुसुमितं अल्कल्पकवनं कल्पानोकहकाननं तेन, परिशोभिता समलंकृता, निखिलजगतां कृत्स्नलोकानामानन्दकन्दलस्य प्रमोदसमूहस्य संदायिन्या प्रदायिकया, चतुर्गोपुरैश्चतुःप्रधानद्वारैश्चारुतमा मनोहरतमा या वज्रवेदिका पविमयवितर्दिका तया, संघटिता कलिता, जिनपतिदर्शनकुतूहलेन जिनेन्द्रावलोकनकौतुकेन, प्रादुर्भूतान् प्रकटितान्, नवपदार्थानिव जीवाजीवात्रवबन्धसंवरनिर्जरापुण्यपापाभिधानपदार्थानिव, अर्चासनाथान् मूर्तिसहितान् , नव नव प्रतिदिशं नव नव संख्याकान् , स्तूपान् मणिमयमृच्छेलान् , धारयन्ती दधती, भगवतो जिनेन्द्रस्य दिदृक्षा दर्शनेच्छा तया, समागतेन संप्राप्तेन, मूर्तेन मूर्तियुक्तेन, वायुमार्गेणेव पवनमार्गेणेव गगनेति यावत् , स्फाटिकप्राकारेण विशदोपलवप्रेण, परिवृता परीता, सन्ततं निरन्तरं परिस्फुरन्तो विकसन्तो ये निशाकान्तकान्ता चन्द्रकान्तमणयस्तैर्निर्मित रचितः, भव्यसंदोहेन भव्यजीवौघेनाध्यासिता अधिष्ठितास्तैः, द्वादशकोष्टादशसभाभिः, प्रतिष्टिता सहिता सती विरराज विशुशुभे ।
तत्र प्रविश्यति-तत्र धर्मसभायाम्, प्रविश्य प्रवेशं कृत्वा, स च जीवन्धरश्च, गन्धकुटोसमाख्ये गन्धकुटीनामके, स्थाने धामनि मणिस्फुरितं रत्नविभ्राजितं यत् सिंहवृतासनं हरिविष्टरं तस्याग्रे पृष्ठे पूर्वाचले उदयाचले रविमिव सूर्यमिव, प्रविराजमानं शोभमानम् , जिनाधिराजं जिनेन्द्रदेवम्, कुतुकेन कुतूहलेन ददर्श विलोकयामास ।। ४४ ॥
प्रदक्षिणीकृत्येति-अथानन्तरम्, धराधिराजो नृपः एष जीवन्धरः, जगत्पूज्यं भुवनाभिवन्दनीयम्, वीरं वर्धमानम् , प्रदक्षिणीकृत्य परिक्रम्य, पूजाविधिना सपर्याविधिना, इयाज पूजयामास, विधि जानातीति विविज्ञः, परितुष्टचित्तः संतुष्टहृदयश्च सन् , एवं वक्ष्यमाणप्रकारेण, तुष्टाव स्तौति स्म ॥४५॥ ___ स्वामिन्नम्बुदेति-हे स्वामिन् हे नाथ, हे वीर हे वर्धमानजिनेन्द्र, अम्बुदमार्गो गगनं तस्य चुम्विनः स्पर्शिनो ये विटपाः शाखास्तैः, रुद्धाम्बराशान्तरो रुद्वान्तरीक्षकाष्टामध्यः, भृङ्गरवः षट्पदशब्दैः, तव भवतः अमलगुणान् निर्मलगुणान् , गायन् उच्चारयन् , चलैश्चञ्चलैः, पल्लवैः किसलयः, नृत्यन् नृत्यं कुर्वन्, तावकदर्शनेन भवदीक्षणेन, विविधैरनेकप्रकारैः, पुष्पप्रवालोत्करैः कुसुमकिसलयसमू हैः, रक्तो लोहितवर्णो वृतानुरागश्च, भवतस्तव, अशोकदुमः कङ्केलिवृक्षः, मूर्तः सदेहः, मधुरेव वा वसन्त एव वा, राजति शोभते ॥४६॥

Page #289

२३२
जीवन्धरचम्पूकाव्ये वृष्टिः पौष्पी वरजिनपते तावको सातिशुभ्रा
___ संद्रष्टुं त्वां गगनसरणेरागता चन्द्रिका किम् । यद्वा भीत्या कुसुमधनुपो हस्तपद्माच्च्युता द्राग्
__ बाणश्रेणी नियतमखिलस्पष्टविज्ञानवार्धे ॥४७॥ क्वेयं लक्ष्मीरपारा क खलु जिनपते निश्चलं निःस्पृहत्वं
____कासौ सुस्पष्टबोधः सकलपिपयकः केदृशानुद्धतत्वम् । रे रे सर्वे कुतीर्था वदत निजधियेत्येवमामन्दनादो
भोः स्वामिन्दुन्दुभिस्ते वदति जलधरध्वानपूरानुकारी ।।४।। सकलजगदीश्वर विश्ववेदनचतुर सुरधराधरधीर श्रीवीर, भवदीयातीतानागतवर्तमानविज्ञानमसमानं भुवनवयैश्वर्यमहिमानं प्रकटीकुर्वाणम्, अमत्यैः स्वप्राभवप्रकाशनाय चक्रीकृत्य गगने त्रिधा विन्यस्तमिव क्षीरवाराशिसलिलम् , अत्यच्छस्वभावमपि भव्यौपानुरागमादधानं छत्रत्रयं विराजते।
भामण्डले जिनपते तव दर्शनार्थं संप्राप्ततिग्मरुचिमण्डलशङ्कथमाने । स्वातीतजन्मसरणिं मणिदर्पणाभे संपश्यति प्रविशदं खलु भव्यसङ्घः ॥४॥ . स्वामिन् जिनेन्दौ त्वयि जम्भमाणे व्यर्थीकृतानामुडुराजभासाम् ।
द्राग्वेधसा दण्डनियन्त्रितानां राजीव ते राजति चामरालिः ।।५।।
वृष्टिः पौष्पीति-अखिलं कृत्स्नं स्पष्टं विशदं यद्विघ्नं तस्य वार्षिः सागरस्तत्सम्बुद्धौ हे अखिलस्पष्टविज्ञानवार्धे ! हे वरजिनपते हे जिनेन्द्र ! अतिशुभ्रा सिततरा, सा प्रसिद्धा, तावकी भवदीया, पौप्पी कौसुमी, वृष्टिवर्षणम्, त्वां भवन्तम्, संद्रष्टुमवलोकयितुम्, गगनसरणेराकाशमार्गात्, आगता प्राप्ता, किं चन्द्रिका ज्योत्स्ना, यहाथवा, भीत्या भयेन, कुसुमधनुषः कामस्य, हस्तपद्मात्करकमलात् , नियतं निश्चितं यथा स्यात् तथा, द्वाक झटिति, च्युता पतिता, बाणश्रेणी शरसन्ततिः । उत्प्रेक्षा । मन्दाक्रान्तावृत्तम् ॥४७॥
क्वेयं लक्ष्मीरिति-हे जिनपते जिनेन्द्र; इयमेषा, अपारा विपुला, लक्ष्मीः श्रीः, क्व कुत्र, निश्चलं स्थिरम्, निःस्पृहत्वं वितृष्णत्वम्, क्व, सकलविषयको निखिलपदार्थज्ञाता, असौ सुस्पष्टबोधो विशदज्ञानम्, क्व, ईदृशानुद्धातत्वमीहक्प्रगल्भत्वम्, क्व, रे रे सर्वे कुतीर्था मिथ्यामतपक्षपातिनः, निजधिया स्वबुद्धया वदत कथयत, इत्येवम्, आमन्द्रनादो गभीरशब्दः जलधरध्वानपुरानुकारी मेघगर्जितप्रवाहविडम्बकः ते तव, दुन्दुभिरानकः, भो स्वामिन् हे नाथ ! वदति कथयति ॥ ४ ॥
सकलजगदीश्वरेति-सकलं च तजगच्चेति सकलजगद् तस्येश्वरस्तत्सम्बुद्धौ हे सकलजगदीश्वर निखिललोकनाथ, विश्वेषां सर्वेषां वेदने ज्ञाने चतुरो दक्षस्तत्सम्बुद्धौ हे विश्ववेदनचतुर, सुरधराधर इव सुमेरुरिव धारस्तत्सम्बुद्धौ हे सुरधराधरधीर, श्रीवीर श्रीवर्धमान, भवदीयातीतानागतवर्तमानविज्ञानं भवकालत्रितयज्ञानम्, असमानमनुपमम्, भुवनत्रितयैश्वर्यमहिमानं लोकत्रयविभवमाहात्म्यम्, प्रकटीकुर्वाणं प्रकटयत्, अमत्यः सुरैः स्वस्य प्राभवं विभुत्वं तस्य प्रकाशनाय प्रकटनाय, चक्रीकृत्य मण्डलीकृत्य, गगने, नभसि, त्रिधा त्रिप्रकारेण, विन्यस्तं विनिक्षिप्तम्, क्षीरवाराशिसलिलमिव क्षीरसागरजलमिव, अत्यच्छस्वभावमपि धवलनिसर्गमपि, भव्यौघानुरागं भव्यप्रचयलौहित्यं पक्षे भव्यप्रचयप्रेमाणम्, आदधानं कुर्वाणम्, छत्रत्रयम् आतपवारणत्रितयम्, विराजते शोभते ।
भामण्डल इति-हे जिनपते हे जिनराज, तव भवतः, दर्शनार्थं विलोकनार्थम्, संप्राप्तः समागतो यो तिग्मरुचिः सूर्यस्तस्य मण्डलमिव बिम्बमिव शङ्कयमानं संदिह्यमानं तस्मिन् , मणिदर्पणाभे रत्नादर्शतुल्ये, भामण्डले एतनाममातिहार्ये, प्रविशइमतिस्वच्छं यथा स्यात्तथा, स्वातीतजन्मसरणिं निजपूर्वभवपरम्पराम, खलु निश्चयेन, संपश्यति समवलोकते ॥ ४६ ॥
स्वामिन्निति-हे स्वामिन् हे नाथ, जिनेन्दौ जिनचन्द्रमसि, त्वयि भवति, जृम्भमाणे वर्धमाने सति,

Page #290

एकादशो लम्भः कुरङ्गरुद्गतग्रीवैः श्रूयमाणा निरन्तरम् । जितपीयूपधारा ते दिव्यभाषा विराजते ।। ५१ ॥
सन्ततविनमदमरनिकरमकुटतटघटितमुक्तारुचिपुनरुक्तनखचन्द्रिकानन्दितनिखिलजननयननीलोत्पल श्रीवीर, तव पञ्चाननासनम्, उपवनमिव नानापत्रलतान्वितं व्याजृम्भमाणवदनैः पञ्चवदनैरश्चितं च, वाराकरनीरमिव सरत्नमकरम, हेमाचलशृङ्गमिवात्युन्नतम्, सकलजगदानन्दं कन्दलयति ।
एवंभूतैरष्टभिः प्रातिहायर्जुष्टः श्रीमन्मां भवाब्धौ निमग्नम् ।
वीर स्वामिन्नुद्धरेति क्षितीशो भक्त्याधिक्यादेवदेवं ननाम ॥ ५२ ॥ अनुज्ञां लब्ध्वासावथ जिनपतेर्मातुलमुखैः समेता भूपालो गणधरमिहानम्य कुशलः । गृहीत्वा निस्सङ्गं जिनपगदितं संयमवरं तपस्तेपे जीवन्धरमुनिवरस्तस्य सविधे ।। ५३ ॥ कुरूपशोभितोऽप्येष सुरूप इति विश्रुतः। मदनोऽपि बभूवाद्य शिवसौख्यकृतादरः ॥ ४ ॥ __ आस्तां तावदिदमन्यदद्भुततममालक्ष्यते ।
व्यर्थीकृतानां निष्फलीकृतानाम्, अतएव, वेधसा विधात्रा, दाग झटिति, दण्डेन यष्टया नियन्त्रिता निरुद्धास्तासाम्, उडुराजभासां चन्द्रमरीचीनाम्, राजीव श्रेणिरिव, ते भवतः, चामरालिर्बालव्यजनपङ्क्तिः , राजति शोभते ॥५०॥
___ कुरङ्गरिति-उद्गतग्रीवैरुन्न मितकण्ठः, कुरङ्गैहरिणैः, निरन्तरं शश्वत्, श्रयमाणा समाकर्ण्यमाना, जितपीयूषधारा पराभूतसुधाधारा ते भवतः, दिव्यभाषा दिव्यध्वनिः, विराजते विशोभते ॥५१॥
सन्ततेति-सन्ततं सर्वदा विनमन्तो नमस्कुर्वन्तो येऽमरनिकरा देवसमूहास्तेषां मकुटतटेषु घटिताः खचिताः या मुक्ता मुक्ताफलानि तासां रुच्या दीप्त्या पुनरुक्ता या नखचा ज्योत्स्ना तया नन्दितानि प्रसादितानि निखिलजनानां समग्रलोकानां नयनान्येव नीलोत्पलानि यस्य तत्सबुद्धौ, श्रीवीर श्रीवर्द्धमान, तव भवतः, पञ्चाननासनं सिंहासनम्, उपवनमिवोद्यानमिव, नानापत्रलताभिर्वि विधदलवल्लरीभिः शिल्पत्वेन विन्यस्ताभिरन्वितं सहितम्, पक्षे वास्तविकदलवल्लरीभिरन्वितम्, व्याजम्भमाणवदनैः विकसन्मुखैः, पञ्चवदनः सिंहैः, कृत्रिमैः पक्षे यथार्थमृगेन्द्रः, अञ्चितं च शोभितं च, वाराकरनीरमिब समुद्रसलिलमिव, सरत्रा मकरा यस्मिस्तत्, रत्नमयमकरसहितम्, हेमाचलशृङ्गमिव सुमेरुशिखरमिव, अत्युनतमतितुङ्गम्, सकलजगदानन्दं निखिलजनप्रमोदम्, कन्दलयति वर्द्धयति ।
एवंभूतैरिति-हे श्रीमन् हे लक्ष्मीमन् , हे बीर हे वर्द्धमान हे स्वामिन् हे नाथ, एवम्भूवैरित्थंभूतैः, अष्टभिरष्टसंख्याकैः प्रातिहायः जुष्टः सेवितः भवान् , भवाब्धौ संसारसागरे, निमग्नं बुडितम्, माम्, उद्धर, निष्कासय, इति, भक्त्याधिक्यादनुरागातिशयात्, क्षितीशो जीवन्धरः, देवदेवं श्रीमहावीरजिनेद्रम्, ननाम नमश्चकार । शालिनीच्छन्दः ॥ ५२ ॥ ____ अनुज्ञामिति-अथानन्तरम्, कुशलो निपुणः, असौ भूपालो नृपः, जिनपतेजिनेन्द्रस्य, अनुज्ञामादेशम्, लब्ध्वा प्राप्य, मातुलमुखैर्मातृभ्रातृप्रधानः, समेतः सहितः, इह सभायाम, गणधरं गणेशम्, आनम्य नमस्कृत्य, जीवन्धरमुनिवरः सन् , निस्सङ्ग निष्परिग्रहम, जिनपगदितं जिनेन्द्रोक्तम्, संयमवरं श्रेष्टसंयमम्, गृहीत्वा समादाय, तस्य गणधरस्य, सविधे निकटे, तपोऽनशनप्रभृतिकम्, तेपे तपति स्म । शिखरिणीच्छन्दः ॥ ५३ ॥
कुरूपशोभित इति-कुत्सितं रूपं कुरूपं तेन शोभितोऽपि राजितोऽपि सुरूपः सुन्दररूपसहित इति विरोधः पक्षे कुरुषु कुरुवंशेषपशोभितः समलंकृत इति । एष जीवकः, मदनोऽपि कामोऽपि पक्षे कामदेवपदवीधरोऽपि, अद्येदानीम्, शिवसौख्ये मोक्षसौख्ये कृतो विहित आदरः सन्मानं येन तथाभूतो बभूव आसीत् । विरोधाभासालंकारः ॥ ५४ ॥
आस्तामिति-अथवा, इदम् एतत्, आस्तां तावत्, भवतु नाम, किन्तु इदम्, अन्यत् इतरद्, अद्भुततममाश्चर्यातिशयकरम्, आलच्यते दृश्यते ।

Page #291

जीवन्धरचम्पूकाव्ये संगीतिव्यपदिष्टो यः सुदृग्भिरभिनन्दितः । सोऽयं सुदृग्जनेष्वासीदसंगीति प्रथां गतः ॥ ५५ ॥ देव्यो गन्धर्वदत्ताद्याः सहिताः स्वस्वमातृभिः । समीपे चन्दनार्यायाः संयमं जगृहुः परम् ।। ५६ ॥
जीवन्धरोऽयं तपसि प्रवीणो यथाक्रमं नष्टधनाष्टकर्मा ।
रखत्रयं पूर्णमवाप धीरो महामुनिर्मान्यगुणाभिरामः ॥ ५७ ॥ अष्टाभिः स्वगुणैरयं कुरुपतिः पुष्टोऽथ जीवन्धरः
सिद्धः श्रीहरिचन्द्रवाङ्मयमधुस्यन्दिप्रसूनोच्चयैः । भक्त्याराधितपादपद्मयुगलो लोकातिशायिप्रभा
निस्तुल्यां निरपायसौख्यलहरी संप्राप मुक्तिश्रियम् ॥ ५८ ॥ प्रजानां क्षेमाय प्रभवतु महीशः प्रतिदिनं सुवृष्टिः संभूयाद्भजतु शमनं व्याधिनिचयः । विधत्तां वाग्देव्या सह परिचयं श्रीरनुदिनं मतं जैनं जीयाद्विलसतु च भक्तिर्जिनपतौ ॥ ५६ ॥ कुरुकुलपतेः कीर्ती राकेन्दुसुन्दरचन्द्रिका विमलविशदा लोकेष्वानन्दिनी परिवर्धताम् । मम च मधुरा वाणी विद्वन्मुखेषु विनृत्यताद्विलसितरसा सालंकारा विराजितमन्मथा ॥ ६०॥ इति महाकविहरिचन्द्रविरचिते श्रीमति जीवन्धरचम्पूकाव्ये मुक्तिलम्भो
. नामैकादशो लम्भः । संगीतिव्यपदिष्ट इति-सुदृग्भिः सम्यग्दृष्टिभिः सुलोचनैर्वा, अभिनन्दितः प्रशंसितः, यो जीवकः, संगी परिग्रहवान्, इति व्यपदिष्टः कथितः, सोऽयम्, सुदृग्जनेषु सम्यग्दृष्टिपुरुषेषु सुलोचनेषु वा, असंगी परिग्रहरहितः, इति प्रथां प्रसिद्धिम्, गतः प्राप्तः, आसीद् बभूव, समीचीना गीतिः संगीतिस्तया व्यपदिष्टः व्यपदेशं प्राप्तः । विरोधाभासोऽलंकारः॥ ५५ ॥
देव्यो गन्धर्वदत्ताद्या इति-स्वस्वमातृभिर्निजनिजजननीभिः, सहिता युक्ताः, गन्धर्वदत्ताद्या गन्धर्वदत्ताप्रभृतयः, देव्यो राज्यः, चन्दनार्यायाः एतन्नामगणिन्याः, समीपे पार्वे, परमुत्कृष्टम्, संयम चारित्रम्, जगृहुर्गृहीतवत्यः ॥ ५६ ॥
जीवन्धरोऽयमिति-तपसि तपश्चरणे, प्रवीणो निपुणः, यथाक्रम क्रमेण, नष्टानि धनानि अष्ट कर्माणि यस्य व्यपगतनिविडाष्टकर्मा, धीरो गभीरः, मान्यगुणाभिरामो महनीयगुणसुन्दरः, महामुनिमहायतिः, अयमेषः जीवन्धरः स्वामी, पूर्ण समग्रम्, रत्नत्रयं सम्यग्दर्शनज्ञानचारित्रात्मकम्, अवाप लेभे ॥ ५७ ॥
अष्टाभिरिति-अथाष्टघनकर्मक्षयानन्तरम्, अष्टाभिः अष्टसंख्यैः, स्वगुणैः सम्यक्त्वादिभिः, पुष्टः पोषं प्राप्तः, श्रीहरिचन्द्रस्य ग्रन्थकर्तुर्वाङ्मयमेव मधु मकरन्दं तस्य स्यन्दिनो ये प्रसूनोच्चयाः कुसुमसमूहास्तैः, सिद्धः प्रथितः, भक्त्यानुरागातिशयेनाराधितं सेवितं पादपद्मयुगलं चरणारविन्दयुगं यस्य तथाभूतः, अयमेषः, कुरुपतिः जीवन्धरः, लोकातिशायिनी प्रभा यस्यास्ताम्, निस्तुल्यां निरुपमाम, निरपाया निर्विनाशा सौख्यलहरी सुखपरम्परा यस्यां ताम्, मुक्तिश्रियं निर्वृतिलक्ष्मीम्, संप्राप संलेभे ॥ ५८ ॥
प्रजानामिति-महीशो नृपः, प्रतिदिनं प्रतिवासरम्, प्रजानां लोकानाम्, क्षेमाय कल्याणाय, प्रभवतु समर्थों भवतु, सुवृष्टिः सुवर्षा, संभूयात् भवतु, व्याधिनिचयो रोगसमूहः, शमनं शान्तिम्, भजतु प्राप्नोतु, श्रीलक्ष्मीः , वाग्देव्या सरस्वत्या, सह सार्धम्, अनुदिनं प्रत्यहम्, परिचयं संपर्कम्, विधत्तां करोतु, जैनं जिनस्येदं जैनं जिनप्रणीतम्, मतम्, जीयात् जयतु, जिनपतौ जिनेन्द्रे, भक्तिश्च अनुरागातिशयः विलसतु शोभताम् ॥ ५६ ॥ ____ कुरुकुलपतेरिति-विमलविशदा निर्मलोज्ज्वला, आनन्दिनी हर्षिणी, कुरुकुलपतेर्जीवन्धरस्य, कीर्तियशः राकेन्दुसुन्दरचन्द्रिका पूर्णचन्द्रचारुज्योत्स्ना, लोकेषु भुवनेषु, परिवर्धतां वृद्धि प्राप्नुयात्, विलसितरसा सुशोभितशृङ्गादिरसा, सालंकारा रूपकोपमाद्यलंकारसहिता, विराजितमन्मथा विशोभितमदना, मम कवेः, वाणी च भारती च, विद्वन्मुखेषु विपश्चिद्वक्त्रेषु, विनृत्यतां नृत्यं करोतु । हरिणीच्छन्दः ॥ ६० ॥ इति महाकविहरिचन्द्रविरचिते श्रीमति 'कौमुदी'व्याख्याधरे जीवन्धरचम्पूकाव्ये
मुक्तिलम्भो नामैकादशो लम्भः।

Page #292

जीवन्धर-चम्पूकाव्य [ हिन्दी अनुवाद ]

Page #293


Page #294

प्रथम लम्भ
जिनके दोनों चरण, शोभायमान नखोंकी कान्तिरूपी आकाशगङ्गाके बीच कछुएके समान जान पड़ते हैं, सेवासे नम्रीभूत इन्द्रोंके हीरकमय मुकुटोंकी पतित हंसके समान आचरण करती है, दर्शन करनेवाली देवाङ्गनाओंके नेत्रों के समूह मछलियोंके समूहके समान जान पड़ते हैं और राजाओंकी अञ्जलियाँ कमल-कुडमलोंके समान प्रतिभासित होती है, वे आदि जिनेन्द्र तुम सबकी रक्षा करें॥जिन्होंने अपने शोभासम्पन्न चरणोंके द्वारा समस्त जगत्को आक्रान्त किया है, (पक्षमें जिसकी शोभायमान किरणें समस्त जगन्में व्याप्त हैं ), जो श्रेष्ट महिमाको करनेवाले हैं (पक्षमें जो अतिशय शीतलताको करनेवाला है), जिन्हें अनन्त सुख और अनन्त ज्ञान प्राप्त हुआ है, (पक्षमें जिससे जीवोंको अपरिमित सुखका बोध होता है): जिनकी कान्ति अथवा श्रद्धा संताप और अज्ञानान्धकारको नष्ट करनेमें प्रसिद्ध है ( पक्षमें जिसका निजकी कान्ति गर्मी और अन्धकार दोनोंको नष्ट करनेमें प्रसिद्ध है ), जो सज्जनोंके समूहके अधिपति हैं (पनमें जो नक्षत्रोंके समूहका राजा है), जो अनन्त चतुष्टयरूप लक्ष्मीसे सहित है (पक्षमें अनुपम शोभासे सम्पन्न है ) और जो दिव्यध्वनिसे सुशोभित होनेवाली समस्त कलाओंके स्वामी हैं (पक्षमें जो आकाशमार्गमें सुशोभित होनेवाली समस्त कलाओंसे प्रिय हैं। ऐसे धीर वीर चन्द्र. प्रभ जिनेन्द्ररूपी चन्द्रमा हमारी बुद्धिरूपी नीलकमलिनीका विकास करें।।।। जो हरीश पूज्य होकर भी अहरीश पूज्य हैं (पक्षमें जो हरि-विष्णु और ईश-रुद्रके द्वारा पूज्य होकर भी दिनके स्वामी सूर्य, उपलक्षणसे ज्योतिषी देवों के द्वारा पूज्य है), सुरेश वन्ध होकर भी असुरेशवन्ध हैं (पक्षमें इन्द्रोंके द्वारा वन्दनीय होकर भी भवनवासी देवोंके इन्द्रों द्वारा वन्दनीय है), और जो अनङ्गरम्य-शरीरसे सुन्दर न होकर भी शुभाङ्गरम्य-शुभ शरीरसे सुन्दर हैं (पक्षम-कामदेवके समान सुन्दर होकर भी शुभ शरीर-परमादारिकशरीरसे सुन्दर है। ऐसे श्रीशान्तिनाथ भगवान् तुम सबका भला करें ॥३॥ जो सात हाथ उत्तुङ्ग परमौदारिक शरीरके धारक हैं, मौनसुखके करनेवाले हैं, सम्यग्दृष्टि मनुष्य सदा जिनकी स्तुति करते हैं और जो विषयासक्ति रूपी रागसे रहित हैं ऐसे श्रीवर्धमान स्वामीरूपी अपूर्व कामदेवकी में स्तुति करता हूँ। भावार्थ-इस श्लोकमें भगवान् वर्धमान स्वामीको अपूर्व कामदेव बतलाया है अर्थात् कामदेवका जैसा रूप काव्य जगत्में प्रसिद्ध है उससे बिभिन्नरूप बतलाया है। प्रचलित कामदेव शरीर रहित है परन्तु वर्धमान स्वामी आयत-लम्बे परमौदारिक शरीरके धारक हैं, प्रचलित कामदेव शिव अर्थात् महादेवजीको सुख करनेवाला नहीं है अपितु उनके शत्रुरूपसे प्रसिद्ध है परन्तु वर्धमान स्वामी शिव अर्थात् मोक्षसुखके करनेवाले हैं, प्रचलित कामदेवको सम्यग्दृष्टि जीव अच्छा नहीं समझते पर वर्धमान स्वामीको अच्छा समझते हैं-सदा उनकी स्तुति किया करते हैं और प्रचलित कामदेव अपनी रति नामक स्त्रीके रागसे हीन नहीं हैं, सहित है परन्तु वर्धमाम स्वामी रति अर्थात् विषयासक्ति रूप रागसे रहित हैं। इस प्रकार प्रचलित कामदेवसे विभिन्नता रखनेवाले वर्धमान स्वामीरूपी अपूर्व कामदेवकी स्तुति की गई है ।।४॥ जो लोकके ऊर्ध्वभागरूपी एकान्त स्थानमें मुक्तिरूपी स्त्रीके साथ विराजमान हैं, जिन्होंने अष्ट कर्म नष्ट कर दिये हैं और जो अत्यन्त विशुद्धताको प्राप्त हैं उन सिद्ध भगवान्का मैं हृदयमें चिन्तवन करता हूं ॥५॥ मैं सम्यग्दर्शन सम्यग्ज्ञान और सम्यक्चारित्ररूपी उस श्रेष्ठ रतित्रयकी आराधना करता हूँ जो कि भव्यजीवों का मुख्य आभूषण है, मुक्तिरूपी कान्ताको सन्तुष्ट करनेवाला है, और अज्ञानान्धकारके समूहको नष्ट करनेवाला है ॥६॥ जो कर्मोंको नष्ट करनेके लिए छुरी है, संसाररूपी समुद्रसे पार करनेके लिए जहाज है, जिसने अपने केशपाशसे मेघोंकी माला जीत ली है, और जो जिनेन्द्र भगवान के

Page #295

२३८
जीवन्धरचम्पूकाव्य मुखरूपी कमलमें देदीप्यमान रहती है वह जिनवाणी-सरस्वती देवी जयवन्त रहे ॥७॥ जो निरतिचार सम्यक्चारित्र रूपी मणियोंसे सहित है (पक्षमें छिद्र रहित गोलाकार उत्तम मणियोंसे युक्त है) और दया दाक्षिण्य आदि अनन्त गुणोंसे गुम्फित है (पक्षमें अनेक धागोंसे गुंथी हुई है) उस पूर्वाचार्योंकी परम्पराको मैं एक अपूर्व माला मानता हूँ ॥८॥ गद्यावली और पद्यपरम्परा ये दोनों पृथक् पृथक् भी बहुत भारी आनन्द उत्पन्न करती हैं फिर जहाँ दोनों मिल जाती हैं वहाँकी तो वात ही निराली हो जाती है वहाँ वे दोनों शैशव और जवानीके वीच विचरनेवाली कान्ताके समान बहुत अधिक हर्प उत्पन्न करने लगती हैं ।।६॥ सुधर्माचार्य गणधरने जो कथा महाराज श्रेणिकके लिए कही थी उसी कथाको कहनेका हम प्रयत्न करते हैं ।।१०।। महाकवि हरिचन्द्र कहते हैं कि मेरी वाणी चिरकाल बाद कृतकृत्य हो सकी क्योंकि उसने भाव जिनेन्द्र श्रीजीवन्धर स्वामीको स्वयं ही वरण किया है-उन्हें अपना प्रतिपाद्य विषय बनाया है ॥११।। यद्यपि मेरी वाणी अत्यन्त मलिन है तथापि वह पापको नष्ट करनेवाले जीवन्धर स्वामीके चरित्रको पाकर निश्चित ही धीर वीर मनुष्योंको उस तरह सन्तुष्ट करेगी जिस तरहकी काले काजलकी कान्ति किसी विम्बोष्ठी स्त्रीके नयनकमलकी संगति पाकर सन्तुष्ट करने लगती है ॥१२॥
अथानन्तर इस मध्य लोकमें वह जम्बूद्वीप है जो कि लवणसमुद्रकी चञ्चल तरङ्गों रूपी हस्त-कमलोंके द्वारा फेंके हुए मोतियों और मूंगाओंकी पंक्तिमें सुशोभित तटोंसे अलंकृत है, समस्त द्वीपोंके मध्यमें स्थित रहने पर भी जो अपनी शोभाकी बहुलतासे ऐसा जान पड़ता है मानो उन सब द्वीपोंके ऊपर ही विद्यमान है, आकाशतलको चुम्बित करनेवाले जम्बू वृक्षके बहाने जो ऐसा जान पड़ता है मानो मस्तक ऊपर उठा कर अपनी महिमाके द्वारा तिरस्कृत हुए स्वर्गलोकको प्रत्येक क्षण देख ही रहा है, अपार संसार रूपी अन्धकारसे अन्धे हुए जीवलोकको चारो पुरुषार्थोंका प्रकाश देनेके लिए हो मानो जो दो सूर्य और दो चन्द्रमाओंके व्याजसे चार दीपक धारण कर रहा है, जो पृथिवी रूपी महिलाके मूर्तिधारी सौन्दर्यके समान जान पड़ता है। लक्ष्मीरूपी नर्तकीके नृत्यकी रङ्गभूमि-सा प्रतिभासित होता है, स्वर्गलोकके प्रतिबिम्बके समान शोभा देता है और जो समस्त देवोंके नेत्र रूपी मछलियोंके आधार-कूप सा विदित होता है । ऐसे जम्बूद्वीपमें एक हेमाङ्गद नामका अनुपम देश है । वह देश भरत क्षेत्रके आभूषण समान जान पड़ता है। उस देशमें कमलवनोंकी मकरन्दमें लुभाये हुए भ्रमरोंके समूह इधर-उधर मँडराते रहते हैं उनसे ऐसा जान पड़ता है मानो वह देश समस्त मनुष्योंके नेत्रोंको बाँधनेके लिए लोहेकी सांकल ही धारण कर रहा हो। वह देश पक जाने के कारण पीली पीली दिखने वाली धानकी वालोंके समूहसे पीला पीला हो रहा है और उससे ऐसा जान पड़ता है मानो पक्षियोंके समूह आकर खेती नष्ट न कर दें इस भयसे किसानोंने एक पीला कपड़ा ही खेतों पर ढाँक रक्खा है । वह देश जहाँ तहाँ लगाई हुई धान्यकी उन गगनचुम्बी राशियोंमें सुशोभित है जो कि अपनी ऊँचाईके कारण ऐसी जान पड़ती है कि इस भूमिने जबसे हमारा बीज बोया गया तभीसे हम लोगोंको भारी संताप पहुँचाया है इस वैरके कारण ही मानो उसका मार्ग रोकनेके लिए ऊपर बढ़ी जा रही है अथवा ऐसी जान पड़ती है मानो उस देशका सौन्दर्य देखनेके लिए कुलाचल ही आ पहुँचे हों । अथवा ऐसी प्रतिभासित होती है कि उदयाचल और अस्ताचलके बीचमें निरन्तर गमन करनेसे थके हुए सूर्यके विश्राम के लिए विधाताने विश्राम गिरि ही बना दिये हैं । वह देश बाग-बगीचोंके उन अनेक वृक्षोंके समूहसे सुशोभित है जो कि बहुत दूर तक बढ़े हुए शाखा-समूहमें सुशोभित नई कोपलोंके के बहाने हाथ उठाकर अनेक प्रकारके पक्षियोंकी बोलीके द्वारा ऐसे जान पड़ते हैं मानो जीतने के लिए कल्पवृक्षोंको ही बुला रहे हों । वे वृक्षोंके समूह मेघमण्डल तक जा पहुँचे थे और

Page #296

प्रथम लम्भ
उससे ऐसे जान पड़ते थे मानो जन्मसे ही लेकर जल सींचना आदि उपकारोंके द्वारा अपना भरण-पोषण करने वाले मेघोंके लिए फल फूल आदिकी भेंट समर्पण करनेके लिए ही वहाँ तक जा पहुँचे हों । वह देश उन अनेक नदियोंमें भी घिरा हुआ है जो ठीक युवती वियोंके समान जान पड़ती हैं क्योंकि जिस प्रकार युवती स्त्रियाँ नेत्रोंसे सहित होती हैं उसी प्रकार वे नदियाँ भी विकसित नील कमल रूपी नेत्रोंसे सहित हैं, जिसप्रकार युवती स्त्रियाँ मुखोंसे समुद्भासित होती हैं उसीप्रकार वे नदियाँ भी कमलांसे समुद्रासित है । जिसप्रकार युवती स्त्रियाँ काले काले केशोंसे सहित होती हैं उसी प्रकार वे नदियाँ भी काले-काले भ्रमरोंसे सहित हैं, जिसप्रकार युवती स्त्रियाँ प्रसन्न कामदेवकी मकरीसे सुशोभित सुन्दर चक्रवाक पक्षीके आकार वाले गोल-पयोधरों-स्तनोंको धारण करती हैं उसीप्रकार वे नदियाँ भी ऐसे पय अर्थात् जलको धारण करती हैं जो कि अठखेलियाँ करनेवाली मछलियोंसे चिह्नित हैं, मगरमच्छोंसे सुशोभित और अतिशय शोभायमान चक्रवाक पक्षियोंसे सहित हैं।
उस हेमाङ्गद देशमें राजपुरी नामकी जगत् प्रसिद्ध नगरी है। उस नगरीके कोटमें लगे हुए नील मणियोंकी किरणें सूर्यका मार्ग रोक लेती हैं जिससे सूर्य यह समझकर विवश हो जाता है कि मुझे राहुने घेर लिया है और इस भ्रान्तिके कारण ही वह हजार चरणों (पक्षमें किरणों) से सहित होने पर भी वहाँके कोटको नहीं लाँघ सकता है ।।१३।। वह नगरी अपने मेघस्पर्शी महलोंकी ध्वजाओंके बस्त्रोंसे सूर्यके घोड़ोंकी थकान दूर करती रहती है तथा विजलीके समान चमकीली शरीरलताकी धारक स्त्रियोंसे सुशोभित रहती है। उसके मणिमय महलोंकी फैली हुई कान्तिकी परम्परासे स्वर्गलोकमें चदोवा-सा तन जाता है और नील पत्थरके कोटसे निकलती हुई कान्ति वहाँ हरे-भरे वन्दनमालाके समान जान पड़ती है ॥१४॥ उस नगरीके हरेभरे मणियोंसे बने हुए मकानोंकी कान्तिसे व्याप्त होकर जव मेघोंके समूह हरे-भरे दिखने लगते हैं तब सूर्यके रथके घोड़े उन मेघोंको दूवा और पानी समझकर उनकी ओर झपटते हैं और चूंकि सूर्य घोड़ोंकी इस प्रवृत्तिको सहने में असमर्थ हैं इसलिए ही क्या उसने उत्तरायण और दक्षिणायणके भेदसे अपने दो मार्ग बना लिये हैं ॥१५॥ उस नगरीकी सुन्दरी स्त्रियोंके मुखरूपी चन्द्रमासे पिघले हुए चन्द्रकान्तमणि निर्मित महलोंसे जो पानी झरता है उसे पीनेकी इच्छासे चन्द्रमाका मृग बड़े वेगसे आया परन्तु ज्योंही उसने महलोंकी शिखरपर बने हुए सिंह देखे त्योंही भयभीत हो बड़े वेगसे बाहर निकल गया ।।१६।। उस नगरीके अतिशय श्रेष्ठ राजमहलोंकी देहलियोंमें जो गारुत्मन मणि लगे हुए हैं उनसे मृगोंके समूह पहले कई बार छकाये जा चुके हैं इसलिए अब वे कोमल तृणोंको देखकर छूते भी नहीं हैं परन्तु जब वे ही तृण स्त्रियोंकी मन्द मुसकानसे सफ़ेद हो जाते हैं तब चर लेते हैं ।।१७। उस नगरीके ऊँचे-ऊँचे महलोंकी छतोपर बैठनेवाली स्त्रियोंके नेत्ररूपी नील कमलोंकी काली कान्ति ऐसी जान पड़ती है मानो अपनी सखी गङ्गानदीको देखनेके लिए यमुना ही बड़ी शीव्रतासे स्वर्गकी ओर बढ़ी जा रही हो ॥१८॥ उस नगरीके मकानोंकी छतोंपर देवाङ्गनाओंके प्रतिविम्ब पड़ रहे थे और वहीं पर तरुणजनोंकी निजकी स्त्रियाँ बैठी हुई थीं। यद्यपि दोनोंका रूप-रङ्ग एक-सा था तो भी तरुणजन नेत्रोंकी टिपकारकी कुशलतासे उन दोनोंको अलग-अलग जान लेते हैं । इसी प्रकार वहाँ के नील-मणियोंसे बने महलोंके अग्रभागमें स्थित किन्हीं सुन्दरियोंके मुखचन्द्रको तथा पास हीमें विचरनेवाले चन्द्रमाके विम्बको देखकर राहु आकाशाङ्गणमें संशयको प्राप्त हुआ था ।।११।। उस नगरीके बड़ेबड़े महलोंको देखकर ही मानो देवेन्द्र, शीघ्र ही टिमकार रहित हो गया है, कमलोंसे सुशोभित परिखाको देखकर ही मानो गङ्गानदी विषाद-खेद ( पक्षमें शिव) को प्राप्त हुई है, वहाँके जिनमन्दिरोंको देखता हुआ सुमेरु पर्वत अपने दयनीय शब्द धारण कर रहा है (पक्ष में) सुवर्णमय सुन्दर शरीर धारण करता है और देवोंकी नगरी अमरावती भी उस नगरीको देखकर तथा

Page #297

२४०
जीवन्धरचम्पूकाव्य
शोकसे आकुल हो बलके साथ द्वेप करनेवाले (पक्षमें वल नामक दैत्यको नष्ट करनेवाले) इन्द्रको स्वीकृत कर चुकी है ॥२०॥ जिसकी महिमा अति प्रशंसनीय थी, जिसकी प्रवृत्ति अत्यन्त आदरणीय थी, जिसके पैर रखनेका पीठ राजाओंके मुकुटोंमें लगे हुए मणियोंसे सदा अनुरञ्जित रहा करता था तथा जिसकी उज्ज्वल कीर्ति शत्रुओंके साथ-साथ दिशाओंके अन्त तक जा पहुंची थी ऐसा सत्यन्धर राजा उस राजपुरी नगरीका शासन करता था ॥२॥
वह राजा इन्द्रके समान था क्योंकि जिसप्रकार इन्द्र समस्त सुमनोगण अर्थात् देवोंके समूहको आनन्दित करता है उसीप्रकार वह राजा भी समस्त सुमनोगण अर्थात् विद्वानोंके समहको आनन्दित करता था । अथवा यमराजके समान था क्योंकि जिसप्रकार यमराज महिपी-समधिष्ठित अर्थात् भैससे सहित होता है उसीप्रकार वह राजा भी महिषी-समधिष्ठित अर्थात् पट्टरानीसे सहित था । अथवा वरुणके समान था, क्योंकि जिसप्रकार वरुण आशान्तरक्षण अर्थात् पश्चिम दिशाके अन्त तककी रक्षा करने वालाहै उसी प्रकार वह राजा भी आशान्तरक्षण अर्थात् दिशाओं के अन्ततक की रक्षा करने वाला था। अथवा पवनके समान था, क्योंकि जिसप्रकार पवन पद्मामोदरुचिर अर्थात् कमलोंकी सुगन्धिसे मनोहर होता है उसीप्रकार वह राजा भी पद्मामोदरुचिर अर्थात् लक्ष्मीके हर्षसे मनोहर था । अथवा महादेवके समान था, क्योंकि जिसप्रकार महादेव महासेनानुयात अर्थात् कार्तिकेय नामक पुत्रसे अनुगत रहते हैं उसीप्रकार वह राजा भी महासेनानुयात अर्थात् बड़ी भारी सेनासे अनुगत था। अथवा नारायणके समान था क्योंकि जिसप्रकार नारायण वराहवपुष्कलोदयोद्धृतधरणीवलय अर्थात् सूकरके शरीरसे पृथिवी मण्डलका उद्धार करने वाले थे उसीप्रकार वह राजा भी वराहवपुष्कलोदयोद्धृतधरणीवलय अर्थात् उत्कृष्ट युद्धके पुष्कल-परिपर्ण अभ्युदयसे पृथिवी मण्डलका उद्धार करने वाला था। अथवा ब्रह्माके समान था, क्योंकि जिस प्रकार ब्रह्मा, सकलसारस्वतामरसभानुभूति अर्थात् समस्त सारस्वत देवोंकी सभाकी अनुभूतिसे सम्पन्न थे उसी प्रकार वह राजा भी समस्त श्रेष्ठ विद्वानोंकी सभाकी अनुभूतिसे सम्पन्न था। वह राजा भद्र गुण होकर भी अनाग था अर्थात् भद्र जातिका होकर भी हाथी नहीं था (परिहार पक्षमें कल्याणकारी गुणोंका धारक होकर भी अपराधोंसे रहित था) विबुधपति-देवोंका स्वामी-इन्द्र होकर भी कुलीन था-पृथिवीपर स्थित रहता था ( परिहार पक्ष में विद्वानोंका पति होकर भी श्रेष्ठ कुलमें उत्पन्न हुआ था)। सुवर्णधरसुमेरु होकर भी अनादित्याग था-सूर्यके आगमनसे रहित था ( परिहार पक्षमें--सुवर्ण अथवा सुयशका धारक होकर अनादि त्यागसे सहित था अथवा अनुपम त्यागसे सहित था। यद्यपि उसके वचन सरस अर्थके पोषक थे तथापि वह रसार्थ पोषक वचन नहीं था (परिहार-पक्षमें नर समूहको पुष्ट करनेवाले वचनोंसे सहित था आगमाल्याश्रित-अर्थात् आगमकी आली-समूहसे सहित होकर भी नागमाल्याश्रित था अर्थात् आगमकी आलीसे सहित नहीं था (परिहार पक्ष में हाथियोंकी मालाओं समूहोंके सहित था)।
उस राजाकी कीर्ति दिशा रूपी अङ्गनाओंके स्तन-तटपर लगे हुए चन्दनके समान जान पड़ती थी जो उसकी लाल-लाल तेजोलक्ष्मी दिशारूपी अङ्गनाओंके स्तनतटपर केशरके द्वारा वनाये हुए अलङ्कारकी शङ्का करती थी । उस राजाकी कीर्ति बड़े-बड़े राजाओंके मुकुटों पर आभूषणस्वरूप मालाके समान सुशोभित होती थी और उसकी एकबारकी सेवा याचक-जनों के लिए कल्पवृक्षोंके समूहके समान आचरण करती थी अर्थात् कल्पवृक्षोंके समान उनके मनोरथ पूर्ण कर देती थी ॥ २२॥
जब राजा सत्यन्धर पृथिवीमण्डलका शासन करता था तब मदसे उत्पन्न मलिनता आदिका सम्बन्ध मदोन्मत्त हाथियोंमें ही था अर्थात् वे ही मदजलसे मलिन थे, अन्य मनुष्यों में मद अर्थात् अहंकारसे उत्पन्न होने वाली मलिनता नहीं थी । पराग अर्थात् रज फूलोंके

Page #298

प्रथम लम्भ
समूहमें ही थी अन्यत्र पगग अर्थात् बहुत भारी अपराध नहीं था । नीचसेवना अर्थात् ढालू जमीनकी सेवा नदियों में ही थी। अन्य मनुष्यों में नीचजनोंकी सेवा नहीं थी। आनेवत्व अर्थात् तद् तद् ऋतुओंके परिणमनसे सहित होना फलोंसे लदी हुई इनको पंक्तियों में ही था वहाँके मनुष्यों में आर्तवत्व अर्थात दुःखसे सहितपना नहीं था। करपीड़न अर्थात् हाथके द्वारा मर्दित होना स्त्रियोंके स्तन-कलशामें ही था, अन्य मनुप्योंमें करपीडन अर्थात भारी टेक्सके कारण कष्ट नहीं था। विविधार्थचिन्ता अर्थात अनेक पदार्थोंका विचार व्याख्यानकी कलाओंमें ही था, अन्य मनुष्योंमें विविध पदार्थोकी चिन्ता-फिक्र नहीं थी सबके लिये सब पदार्थ सुलभ थे। नास्तिवाद अर्थान नहीं है ऐसा कथन स्त्रियों की कमर में ही होता था, अन्य मनुप्यों में नास्तिवाद नहीं था-सव आस्तिक थे। गुणभङ्ग अर्थात धनुपकी डोरीका भङ्ग युद्धोंमें ही होता था, अन्य मनुष्यों में गुणभङ्ग अर्थात् दया. दाक्षिण्य आदि गुणोंका भङ्ग-विनाश नहीं होता था। खलसङ्ग अर्थात् खलिहानोंका संसर्ग धानोंके समृहमें हो था-धानके समूह ही चावल निकालनेके लिए खलिहानोंमें इकट्ठे किये जाते थे, वहाँ अन्य मनुष्यों में खलसंग अर्थात् दुर्जनोंकी संगति नहीं थी। अपाङ्गता अर्थात् कटाक्षोंका चलना मृगनयनी स्त्रियोंके नेत्रोंकी चञ्चल चाल में ही था, अन्य मनुष्यों में अपाङ्गता अर्थात विकलाङ्गता नहीं थी-सव सम्पूर्ण अङ्गोंके धारक थे। मलिनमुखता अर्थात् अग्रभागका काला होना स्त्रियोंके स्तन रूप कुडमलोंमें ही था, अन्य मनुष्यों में मलिनमुखता अर्थान् कृष्णमुखता-नीचता नहीं थी। आगमकुटिलता अर्थात् टेढ़ी चाल साँपों में ही थी, अन्य मनुष्योंमें आगमकुटिलता अर्थात् शास्त्रके विपयमें कुटिल मनोवृत्ति नहीं थी। अजिनानुराग अर्थात् मृगचर्मका स्नेह महादेवमें ही था, अन्य मनुष्योंमें जिनेन्द्रसे इतर देवोंमें स्नेह नहीं था। सोपसर्गता अर्थात् प्र परा आदि उपसाँस सहित होना भू आदि धातुओंमें ही था, अन्य मनुष्योंमें सोपसर्गता अर्थान् आपत्तियोंसे सहित होना नहीं था । दरिद्रभाव अर्थात् कृशपना स्त्रियोंके उदर में ही था अन्य मनुष्योंमें दरिद्रभाव अर्थात् निर्धनता नहीं थी। द्विजिह्वता अर्थात् दो जिह्वाओं का होना सापोंमें ही था, अन्य मनुष्योंमें द्विजिह्वता अर्थात् चुगलखोरी नहीं थी। पलाशिता अर्थात् पत्तोंका सद्भाव बनके वृक्षों में ही था, अन्य मनुष्योंमें पलाशिता अर्थात् मांसका भोजन नहीं था। अधरराग अर्थात ओठोंकी ललाई स्त्रियोंके मुख-कमलोंमें ही थी, अन्य मनुष्योंमें अधरराग अर्थात् नीच जनों के साथ स्नेह नहीं था । तीक्ष्णता अर्थान् शीव्रतासे किसो वातको समझ सकना विद्वानोंकी बुद्धियोंमें ही था । अन्य मनुष्योंमें तीक्ष्णता अर्थात् क्रूरता नहीं थी। कठिनता अर्थात् कड़ापन स्त्रियोंके स्तनोंमें ही था, अन्य मनुष्यों में कठिनता अर्थात् निर्दयता नहीं थी। नीचता अर्थात् गहराई नाभिके गर्तों में ही थी, अन्य मनुष्योंमें नीचता अर्थान क्षुद्रता नहीं थी। विरोध अर्थात् पक्षियोंका रोका जाना पिंजरों में ही था, अन्य मनुष्यों में विरोध अर्थात् वैर नहीं था । अपवादिता अर्थात् पकार वकार आदि ओष्ठस्थानीय अक्षरोंका अभाव निरोष्ठ्य काव्योंमें ही था, अन्य मनुष्योंमें अपवादिता अर्थात् निन्दा करनेकी आदत नहीं थी। घनयोगभङ्ग अर्थात् मेघोंके संसर्गका अभाव वर्षाऋतुकी समाप्तिमें ही था, अन्य मनुष्योंमें धनधोगभङ्ग अर्थात् गाड़ संसर्गका अभाव नहीं था-सभीके सभीके साथ गाढ़ सम्बन्ध थे। कलिकोपचार अर्थात् फूलोंकी कलियोंका उपचार कामजन्य संतापमें ही होता था, अन्य मनुष्योंमें कलह और क्रोधका संचार नहीं होता था। कलहंसकुल अर्थात् कलहंस पक्षियोंका समुदाय क्रीड़ा-सरोवरोंमें ही था अन्य मनुष्यों में कलहका सद्भाव नहीं था।
राजा सत्यन्धरका मुख चन्द्रमाके समान कान्तिवाला था (पक्षमें चन्द्रप्रभ भगवान था), उसकी दोनों भुजाएँ अजित थी-किसीके द्वारा जीती नहीं जा सकी थीं (पक्षमें अजितनाथ तीर्थकर थीं), उसका शरीर सुपार्श्व था-अच्छी पसलियोंसे युक्त था (पक्षमें सुपार्श्वनाथ तीर्थंकर था), उसका कार्य स्वाधीन धर्म था-धर्मानुकूल था (पक्षमें धर्मनाथ भगवानसे सहित था)

Page #299

२४२
जीवन्धरचम्पूकाव्य उसके हृदयमें श्रेष्ठ, शान्त तथा उत्तम व्रतोंसे सम्पन्न चारित्र विद्यमान था (पक्ष में भगवान् आदिनाथ, शीतलनाथ और मुनिसुव्रतनाथ विद्यमान थे), उसका राज्य लक्ष्मीसे वर्धमान था-निरन्तर बढ़ता रहता था (पत्नमें अन्तिम तीर्थंकर था), उसका कुल अत्यन्त विमल-निर्दोष था (पक्षमें विमलनाथ तीर्थंकर था) और उसकी कीर्तिका समूह अनन्त-अन्तरहित था (पक्षमें अनन्तनाथ तीर्थकर था)। इस प्रकार समस्त विद्याओं के विनोदसे भरा हुआ वह राजा तीर्थंकरोंका प्रत्यक्ष करानेवालेके समान सदा जयवन्त रहता था ॥२३॥ जिसमें अनेक शत्रु डूब रहे हैं-कट कट कर मर रहें हैं ऐसे उस राजाके कर-किसलयमें धारण की हुई तलवारके जलसे जो छींटोंके समूह उछटे थे उन्हें लोग ताराओंका समूह कहते हैं यह मिथ्या है अर्थात् वे जलके ही छींटे हैं ताराओं के समूह नहीं हैं। यदि ऐसा नहीं होता तो उनमें मकर, मीन और कर्क नामक जलजन्तु (पक्षमें इन नामोंवाली राशियाँ) कौन होते ? ॥२४॥
जब कभी उस राजाकी भौंह क्रोधसे टेढ़ी होती है तो शत्रु राजा अपनेको शरणहीन समझकर वनकी ओर भागते हैं । वहाँ वृक्षोंकी पङ्क्ति, वायुके आघातसे हिलनेवाले शाखारूप हाथोंसे तथा पक्षियोंकी बोलीरूप शब्दोंके द्वारा यह कहकर मना करती है कि यहाँ राजाके विरोधी लोगोंको प्रवेश नहीं करना चाहिए | जब विरोधी राजा वृक्षावलीको उल्लंघनकर आगे बढ़ने लगते हैं तब वह वृक्षावली राजाके अपराधके भयसे ही मानो आँधीसे काँपने लगती है और बड़े-बड़े काँटोंके द्वारा उन विरोधी राजाओंके बाल पकड़कर खींचती है ऐसी जान पड़ती है। जिनके शरीर वनवीथी रूपी मेघमालामें बिजलीके समान सुशोभित हो रहे थे ऐसी उस राजाके शत्रुओंकी स्त्रियाँ जब वनमें इधर-उधर भटकती रहती थीं तब उनके मुखोंको कमल समझकर हंसावली उसपर टूट पड़ती थी। जब वे उस हंसावलीको अपने हाथकी लाल-लाल अङ्गलियोंसे दूर हटानेका प्रयत्न करती थीं तब उनके हाथोंको पल्लव समझकर तोताओंके बच्चे खींचने लगते थे । जब वे दुःखी होकर हा हा शब्द करती हुई चिल्लाने लगती थीं तब उन्हें कोयल समझकर कौए उनके मस्तकपर चोंचकी टक्कर लगाने लगते थे। इस क्रियासे उनके शिरकी वेणी खुलकर फैल जाती थी तो उसे सर्प समझकर मयूर खींचने लगते थे । जब हताश हो लम्बी सांस भरने लगती थीं तो उसकी सुगन्धिमें लुभाये हुए मूर्ख भौंरे मदान्ध हो उनकी
ओर झपट पड़ते थे और सामने नाकरूपी चम्पाको देखकर भी पीछे नहीं हटते थे। अत्यन्त स्थूल नितम्ब और भारी स्तनोंके भारसे उनके शरीर नीचेकी ओर झुक रहे थे, वे चाहती थीं कि विधाताने हम लोगोंके स्तनोंमें जो कठोरता दी है, काश, वह चरण-कमलों में कर देते तो अच्छा होता । इस प्रकार जब वे भागनेका प्रयत्न करती थीं तव उनके चरणयुगलके नखोंकी कान्तिको चाँदनी समझकर चकोर पक्षी आड़े आ जाते थे और मिलकर उनके मार्गको रोक लेते थे। तदनन्तर जब वे पृथिवी पर गिरकर लोटने लगती थीं तब उनके सुवर्णके समान पीले-पीले स्तनोंके युगलको पके हुए तालफल समझकर वानर खींचने लगते थे । इस प्रकार यह कहा जा सकता है कि राजाके विरोधी लोगोंको वन भी शरण नहीं देता था। इसके सिवाय एक बात और थी वह यह कि
चारों दिशाओंमें जो समुद्र थे वे सत्यन्धर राजाके प्रतापरूपी सूर्यके द्वारा क्षणभरमें सुखा दिये गये थे । तदनन्तर शत्रु राजाओंकी स्त्रियोंके आँसुओंके प्रवाहसे इतने भर गये थे कि तटको उल्लंघन कर बहने लगे ॥२५॥
राजा सत्यन्धरके शत्रुओंकी स्त्रियाँ जब कभी वनके बीच में बैठी होती थीं तब वे ऐसी जान पड़ती थीं मानो वनको मोहित करनेके लिए उत्पन्न हुई मालतीकी लताएँ ही हैं । उसी समय अपने पिछले संस्कारोंके कारण उनके बच्चे हठ पकड़ जाते थे कि हमारा खेलनेका राजहंस लाओ । बच्चोंकी हठ और विवशताके कारण उनकी आँखोंसे आँसुओंका प्रवाह निकल पड़ता था

Page #300

प्रथम लम्म
२४३
और स्तनोंके ऊपर इकट्ठा होकर सरोवरके समान जान पड़न लगता था। उस आंसुओंक सरोवरमें उनके मुख तथा नेत्रोंके प्रतिविम्ब पड़ते थे जो कि ठीक कमल और मछलियोंके समान जान पड़ते थे। उसी आँसुओंके सरोवरमें चन्द्रमाका भी प्रतिविम्ब पड़ रहा था उस दिखाकर वे अपने बच्चोंसे कहती थीं कि यह है तेरा हंस । और विरहाग्निमें जिसका शरीर मुलस रहा है ऐसी मेरे लिए भी यह हंस है-सूर्य है । इस प्रकार जिस किसी तरह वे अपने बच्चोंको शान्त कर पाती थीं। जब कभी उनके बच्चे यह कह कर रोने लगते थे कि हमारे खेलनेका मयूर दिखलाओ उस समय वे बहुत दुखी होती थीं और किसी मयूरीके आगे नृत्य करते हुए मयूरको दिखाकर गद्गद वाणीसे कहने लगती थीं कि यह है तेरा मयूर | अरे तेरा ही नहीं मेरा भी यह शिखी-मयूर (पक्षमें अग्नि) है। ___उस राजा सत्यन्धरकी विजया नामसे प्रसिद्ध रानी थी जो कि कान्तिकी अधिष्ठात्री देवी थी और सौन्दर्यरूपी सागरकी मानो वेला ही थी ।।२६।। जिस प्रकार बिजली मेघको, नूतन मञ्जरी आमके वृक्ष को, पुष्पोंकी सम्पत्ति चैत्र मासको, चाँदनी चन्द्रमाको और निर्मल प्रभा सूर्यको विभूषित करती है उसी प्रकार वह दीर्घलोचना राजा सत्यन्धरको सुशोभित करती थी ॥२७॥ रानी विजयाके चरणयुगल, कण्ठ और मुख क्रमसे कमल, शङ्ख और चन्द्रमाकी समानता धारण करते थे । कान्ति, हस्तयुगल और नेत्र क्रमसे लक्ष्मी, विधि और कमलसे भी अधिक उल्लासताको धारण करते थे। चोटी मन्दगति और स्तन क्रमसे उत्तम सर्प, हाथी और निकटवर्ती पर्वतको समानता धारण करते थे। इस प्रकार कहना पड़ता है कि उस सुलोचनाके शरीरकी सुन्दरता शब्दोंसे बहुत दूर थी अर्थात् शब्दोंके द्वारा उसकी शारीरिक सुन्दरताका वर्णन नहीं हो सकता था ।।२८।। यद्यपि कामदेव शरीरहीन है तथापि उसे जागृत करनेके लिए सजीवन औषधियोंके समान वहुत-सी स्त्रियाँ उसके अन्तःपुग्में थीं तो भी एक विजया ही राजाके लिए प्राणोंके समान प्रिय थी ॥२६॥ शृंगाररूपी सागरकी तरङ्गावलीके समान उस देवीको सुखसे रमण कराता हुआ राजा सत्यन्धर सदा आनन्दके सागर में निमग्न रहता था और इन्द्रकी पदवीको तृणके समान तुच्छ समझता था ॥३०॥
यद्यपि राजा सत्यन्धर समस्त राजाओंके शिरोमणि थे, विद्वानोंकी सभाके अग्रगण्य थे, राजनीतिज्ञोंके स्वामी थे, भले-बुरे तत्त्वकी वास्तविकताके जाननेवालोंमें सर्वश्रेष्ठ थे और समस्त योग्य आचरणोंके उदाहरण थे तथापि किसी एक समय कामसे परतन्त्रित चित्त होनेके कारण वे कृत्य और अकृत्यका विवेक खो बैठे । फलस्वरूप कर्मरूपी सारथिसे प्रेरित होकर ही मानो उन्होंने सज्जनरूपी वनको जलानेके लिए अङ्गारके समान काष्ठाङ्गारके लिए अपनी पृथिवी देनी चाही। तदनन्तर जिन्हें इस बातका पता चला जो मानो शरीरधारी राजकीय तन्त्र और मन्त्र ही थे, प्रजाके भाग्यके पर्याय थे, कुलकी प्रतिष्ठाके प्रकार थे, क्षमा और अनुरागके पर्याय थे, और शास्त्ररूपी समुद्रके पारदर्शी थे ऐसे मुख्य मन्त्री लोग परस्पर में स्वयं सलाहकर तथा राजाके सम्मुख आकर उचित निवेदन करने लगे।
हे देव ! आप प्रसिद्ध नीतिरूपी समुद्रको बढ़ानेके लिए चन्द्रमाके समान हैं अतः आपके समक्ष हम लोगोंका कुछ भी निवेदन करना ठीक उसी तरह संगत नहीं है जिस तरह कि संसारप्रसिद्ध सुगन्धितको धारण करनेवाली कस्तूरीका मालतीके फूलसे सुगन्धित करना संगत नहीं है ।।३।। तथापि अपनी जिह्वाकी खाज दूर करनेके लिए हम लोगोंने एक विज्ञप्ति-प्रार्थनाकी रचना की है सो वह विज्ञप्ति, इस समय सुननेके लिए आपकी प्रतीक्षा कर रही है ॥३२॥
हे देव ! जिस प्रकार नन्दनवनमें सुशोभित होनेवाली हरिचन्दनकी लता दूसरे वनमें ले जानेके योग्य नहीं है, आम्रवनमें लगी हुई मालतीकी लता जिस प्रकार थूवरके वनमें ले जानेके योग्य नहीं है, कमलवनमें रहनेवाली लक्ष्मी जिस प्रकार आकके वनमें ले जानेके योग्य नहीं है,

Page #301

२४४
जीवन्धर चस्पूकाव्य
कमलोंसे झरते हुए मकरन्दसे प्रमुदित भ्रमरोंकी पङ्क्ति जिस प्रकार गोखुरूके वनमें ले जाने योग्य नहीं है और सज्जनोंके समूहके द्वारा सीखी हुई विद्या जिस प्रकार मिथ्या दृष्टि लोगोंके पास ले जानेके योग्य नहीं है उसी प्रकार आपकी भुजारूपी अर्गलासे लालित पृथिवीरूपी स्त्री अन्य भुजाओंपर आरोपण करनेके योग्य नहीं है । यह राजधर्म आपको अवश्य ही याद रखना चाहिए कि राजाओंको अपने हृदयका भी सर्वथा विश्वास नहीं करना चाहिए फिर दूसरे लोगोंकी तो वात ही क्या है ? हाँ, इतना अवश्य करना चाहिए कि जिससे सब लोग राजाको चन्द्रमा और और सूर्यके समान अपना तथा विश्वास करने योग्य समझते रहें।
हे राजन् ! यह बात नीतिशास्त्रमें प्रसिद्ध है कि धर्म और अर्थ ये दोनों ही पुरुषार्थ काम पुरुषार्थके मूल हैं । जब मूल हो नष्ट हो जावेगा तव कामकी कथा कहाँ रहेगी ? मयूरके नष्ट हो जानेपर भी क्या केका वाणी रहती है ? हे जन् ! उर्वशी नामक अप्सरामें अनुराग करनेसे ब्रह्मा क्षणभरमें पतित हो गये थे, पार्वतीके स्नेहसे महादेवने अपना आधा शरीर स्त्रीरूप कर लिया था, स्त्रियोंमें चपल चित्त होनेसे विष्णु भी निन्दाके स्थान बने और बुद्धकी भी यही दशा रही। हे पृथिवीपते ! आप यह सब अच्छी तरह जानते हैं ॥३४॥ इस प्रकार मन्त्रियोंने नीतिसे भरी वाणी कही परन्तु जिस प्रकार सछिद्र घटमें दूध नहीं ठहर सकता है उसी प्रकार वह राजाके कामसे जर्जेरित चित्तमें ठहर नहीं सकी ।।३५॥
तदनन्तर कामदेवके वाणोंका निशाना होनेसे जिसकी चेतना मोहसे आक्रान्त हो चुकी थी ऐसे राजा सत्यन्धरने जिसका दुराचार समस्त दिशाओं में प्रसिद्ध था ऐसे काष्ठाङ्गारको बुलाकर तथा एकान्त स्थानमें ले जाकर इस प्रकार कहा
चूँकि हम निरन्तर काम-साम्राज्यका पालन कर रहे हैं इसलिए आप सावधान होकर इस राज्यका पालन कीजिये ॥३६।। इस प्रकार राजाके वचन सुनकर काष्टाङ्गारने सन्तोषके साथ उत्तर दिया कि हे राजन् ! जिस प्रकार गजराजके द्वारा उठाया हुआ बहुत भारी भार बैल नहीं उठा सकता है उसी प्रकार आपके द्वारा उठाया हुआ भार धारण करनेके लिए मैं समर्थ नहीं हूँ ॥३७॥ जिस प्रकार गधा घोड़ाकी शोभा नहीं धारण कर सकता, मुर्गा गरुड़की चाल नहीं चल सकता और चिड़वा कलहंसके मार्ग पर नहीं चल सकता उसी प्रकार मैं भी आपके मार्ग पर नहीं चल सकता ॥३८॥
जिसका चित्त कौतुकसे भर रहा है ऐसे काष्टाङ्गारको पूर्वोक्त प्रकार से विनय सहित बोलता देखकर राजाने रोक दिया कि अब आपको इस विषयमें एक शब्द भी नहीं बोलना चाहिये । तदनन्तर 'मैं धन्य हूँ' इस प्रकार कहकर अपना आदेश शिरपर धारण करनेवाले काष्ठाङ्गारको राजाने राज्यका भार धारण करनेमें नियुक्त किया और प्रतिदिन बढ़ती हुई राग रूपी लताके लिए जिसका हृदय आलवालके समान जान पड़ता था ऐसे पञ्चेन्द्रियोंके विषयमुखसे पराङ्मुख रहने वाले राजा सत्यन्धरने कुछ दिन बिताये।
अथानन्तर किसी समय जब रात्रि समाप्त होनेको आई तब चन्द्रमा पश्चिम दिशाकी ओर ढल गया। वह चन्द्रमा ऐसा जान पड़ता था मानो पश्चिम दिशा रूपी स्त्रीकी काजलसे सुशोभित चाँदीकी डिबिया ही हो, अथवा सूर्य कहीं देख न ले इस भयके कारण शीघ्रतासे भागती हुई रात्रि रूपी पुंश्चली स्त्रीका गिरा हुआ मानो कर्णाभरण ही हो। अथवा आकाश रूपी हाथीके गण्डस्थलसे निकले हुए मोतियोंके रखनेका मानो पात्र ही हो। अथवा पश्चिम समुद्रसे जल भरनेके लिए रात्रि रूपी स्त्रीके द्वारा अपने हाथमें लिया हुआ मानो स्फटिकका घड़ा ही हो । अथवा पश्चिम दिशा सम्बन्धी दिग्गजके शुण्डादण्डसे गिरा हुआ मानो कीचड़ सहित मृणाल ही हो । अथवा कामदेवके वाणोंको तीक्ष्ण करने वाला मानो शाणका पाषाग ही हो । अथवा पश्चिम दिशा रूपी स्त्रोंकी मानो फूलोंसे बनी हुई गेंद ही हो, अथवा अस्ताचल रूपी हाथीके

Page #302

प्रथम लम्भ
૩
गण्डस्थल पर रक्खा हुआ मानो कामदेवका वज्रमय खेट हो । वह चन्द्रमा पश्चिमकी और ढलकर अस्ताचलकी शिखरपर आरूढ़ हो गया था इसलिए ऐसा जान पड़ता था मानो वीरजिनेन्द्रकी क्रोधाग्निसे जिसका शरीर जल गया है ऐसे कामदेवको कलङ्कके बहाने अपनी गोद में रखकर उसे जीवित करनेके इच्छासे संजीवन औषध ही खोज रहा हो और आकाश रूपी वनमें खोजने के बाद अब उसी उद्देश्यसे अस्ताचलकी शिखर पर आड़ हुआ हो । उससमय तारागण भी विरल विरल रह गये और संध्याके कारण लालिमाको प्राप्त हुए अन्धकार रूपी कुङ्कुमके द्रवसे चिह्नित आकाशरूपी पलंगपर रात्रि तथा चन्द्रमा रूपी नायक-नायिकाके रतिसंमर्दके कारण बिखरे फूलों के समूहके समान म्लानताको प्राप्त हो गये थे । रात्रिके समय चमकने वाली औषधियाँ अपने तेजसे रहित हो गई थी सो ऐसी जान पड़ती थीं मानो अपने पति चन्द्रमाको श्रीहीन देखकर ही उन्होंने अपना तेज छोड़ दिया हो । चन्द्रमा लक्ष्मीसे रहित हो गया था जिससे ऐसा जान पड़ता था मानो इस कुमुदों के बन्धुने - हिमायतीने हमारी वसति स्वरूप कमलोंके समूहको विध्वस्त किया है - जति पहुँचाई है इस क्रोध से ही मानो लक्ष्मी चन्द्रमासे निकलकर अन्यत्र चली गई थी । कुमुद्विनियों में से काले-काले भ्रमरोंके समूह निकल रहे थे जिससे ऐसा जान पड़ता था मानो कुमुदिनी रूपी स्त्रियाँ उन निकलते हुए भ्रमरी के वहाने अपने पतिकी विरहानल सम्बन्धी धूमकी रेखाको ही प्रकट कर रही हो। इसके सिवाय उस समय प्रातःकालकी ठण्डी ठण्डी हवा चल रही थी जिससे ऐसा जान पड़ता था मानो स्त्री पुरुषों के संभोगके समय जो पसीना आ रहा था उससे उनकी कामाग्नि वुझनेवाली थी सो वह प्रातः कालकी हवा खिले हुए कमलोंकी परागके कणोंके द्वारा उक्त कामाग्निको मानो पुनः प्रज्वलित ही कर रही हो ।
ऐसे समय में सोती हुई विजया रानीने अपने शुभ और अशुभको सूचित करनेवाला स्वप्न देखा सो ठीक ही है क्योंकि उसे जिस भवितव्यकी स्वप्न में भी खवर नहीं थी वह स्वप्न के द्वारा सूचित हो गया || ३६ || कुछ ही समय बाद बन्धूकके फूलके समान कान्ति वाली सन्ध्या—प्रातःकालकी लाली सुशोभित होने लगी और वह ऐसी जान पड़ने लगी मानो आकाश रूपी समुद्रमें प्रकट हुए मूँगाओंके बनकी पंक्ति ही हो ॥ ४० ॥ तदनन्तर सूर्यका उदय हुआ । वह सूर्य ऐसा जान पड़ता था मानो पूर्व दिशा रूपी तरुणी के घरका रत्नमय दीपक ही हो, अथवा आकाश रूपी लक्ष्मीका उत्तम मणिमय गेंड ही हो, अथवा सन्ध्या रूपी स्त्रीके मुखपर लगा हुआ केशरका टीका ही हो ॥ ४१ ॥
उस समय वह सूर्य किसी ऐसे बड़े दीपकके समान जान पड़ता था. जो कि पूर्व समुद्र रूपी तेलके समीप विराजमान था और पंखियों के गिरनेके भय से जिसके ऊपर आकाश रूपी मरकतमणिका पात्र ढँक दिया गया था । उस समय सूर्यका मण्डल अपने चारो ओर फैलनेवाली जिन लाल-लाल प्रभाओंकी पंक्तिसे अनुरञ्जित हो रहा था वे ऐसी जान पड़ती थीं मानो पूर्व समुद्रमें जो मूँगाओंके समूह हैं उन्हींको कान्ति बाहर फैल रही थी. अथवा आकाश रूपी समुद्रको सुखाने के लिए पूर्व समुद्र से निकालकर ऊपरकी ओर गई हुई मानो बडवानलकी ज्वालाएँ ही थीं। इस प्रकार अनुरक्त मण्डलको धारण करनेवाला सूर्य उदयाचलकी शिखरपर आखड हुआ ही था कि इतनेमें
राजभवन के भीतर कोयलके साथ स्पर्धा करनेवाले मनोहर कण्ठोंके धारक बन्दीजन आकर विजयारानीको जगानेके लिए गम्भीर ध्वनिसे निम्न प्रकार मङ्गल पाठ पढ़ने लगे || ४२ ॥ हे देवि ! हे राजाके मन रूपी मानसरोवर की हंसी ! यहाँ यह प्रातः काल कुछ कुछ खिले हुए कमल रूपी हाथोंके द्वारा तुम्हें हाथ जोड़ रहा है और भृङ्गावलीके मधुर शब्दोंके द्वारा प्रवोध गीत गा रहा है ॥ ४३ ॥ हे देवि ! तुम्हारे मुख कमलके द्वारा जिसकी श्री जीत ली गई है ऐसा यह

Page #303

जीवन्धरचम्पूकाव्य चन्द्रमा, तुम्हारे नेत्रोंसे पराजित हरिणको अपनी गोदमें रखे हुए अस्ताचल रूपी दुर्गकी शरणमें गया था परन्तु वहाँ यह अभागा वारुणी-पश्चिम दिशा ( पक्षमें मदिरा) का सेवन कर बैठा इसलिए अब मन्द तेज होकर शीघ्र ही नीचे गिर जायगा ऐसा जान पड़ता है ।। ४४ ।। हे देवि ! इधर यह पूर्व दिशा रूपी स्त्री संन्ध्या रूपी लाल साड़ी पहिनकर नक्षत्र रूपी अक्षतोंसे सहित आकाश रूपी उत्तम पात्रमें सूर्य रूपी मणिमय दीपक और सूर्यके घोड़े रूप हरी हरी दुबाको सँजोकर तेरा बहुत भारी मङ्गलाचार कर रही है--तेरी आरती उतार रही है ॥ ४५ ॥ हे देवि ! यह भ्रमरोंकी पंक्ति तुम्हारे केशपाशका सौन्दर्य चुराने में बहुत चतुर थी। इसलिए रात्रिके समय राजाने (पक्षमें चन्द्रमाने) इसे शीघ्र ही कमलोंके बन्धनमें कैद कर दिया था। अब प्रातःकाल होनेपर इसे छोड़ा है इसलिए हर्षित होकर मनोहर शब्दोंके द्वारा तुम्हारी स्तुति कर रही है सो स्वीकृति करो ॥ ४६॥ इधर कमलकी परागसे जिसका समस्त शरीर धूसरित हो रहा है ऐसा वियोगके द्वारा खिन्न हुआ यह चकवा इस समय अपने पंख फैलाकर अपनी स्त्रीका आलिंगन कर रहा है और उसके मुँहमें अपनी चोंच देता हुआ बड़ा अच्छा मालूम होता है ॥४७॥ हे देवि ! जिस प्रकार हंसी बालूके पुञ्जको छोड़ती है और चन्द्रमाकी कला सफेद मेघकी पंक्तिको छोड़ देती है उसी प्रकार तू भी हंसतूलसे बनी शय्या को छोड़ ॥४८॥
यद्यपि वह रानी स्वप्न देखते ही जाग उठी थी पर शय्यासे नहीं उठी थी। उस समय वह बन्दी जनोंके पूर्वोक्त पद्यालापोंसे तथा माङ्गलिक वाजोंके शब्दोंसे उस प्रकार जाग उठी जिस प्रकार कि मेघमालाको गर्जनासे मयूरी जाग उठती है। उसने उठकर प्रातःकाल सम्बन्धी कार्य किये और तदनन्तर प्रातःकालिक क्रियाओंसे निवृत्त होकर बैठे हुए महाबुद्धिमान गुणवन्त अपने पति सत्यन्धर महाराजके पास जाकर स्वप्न सम्बन्धी समाचार सुनाया।
हे शत्रुओंको जीतनेवाले आर्यपुत्र ! जिस प्रकार आमोंके मौर कोयलको बोलने के लिए प्रेरित करते हैं उसी प्रकार आज मेरे द्वारा देखे गये तीन स्वप्न मुझे बोलनेके लिए अत्यन्त प्रेरित कर रहे हैं ।। ४६ ॥
हे इन्द्रके वैभवको जीतने वाले आर्यपुत्र ! आज मैंने रात्रिके पिछले पहरमें देखा है कि अशोकका एक वृक्ष खड़ा है उसे कुल्हाड़ी हाथमें लिये हुए एक पुरुष काटकर गिरा देता है। उसी समय उसमेंस मुकुटसे सुशोभित अशोकका एक छोटा पौधा निकलता है और उसके पास आठ मालाएँ लटक रही हैं। यह स्वप्नका समाचार सुनकर तथा उसके शुभ और अशुभ फलका विचार कर राजाके हृदयमें अपने नष्ट होनेकी शङ्का रूपी कील पड गई। वह कभी हर्ष में निमग्न होता था तो कभी शोक रसमें डूवता था । उसकी दशा ऐसी हो रही थी मानो वह मनमें चन्दन
और विष दोनोंके रसोंसे लिप्त हो रहा हो । अथवा उस हंसके समान उसकी दशा थी जिसके पंखमें एक ओर तो कमलिनीका कंटक लग रहा था और दूसरी ओर कमल-दलका सुखद स्पर्श उसे प्राप्त हो रहा था। वह राजा बहुत ही धैर्यवान् था । तथा उसकी बुद्धि चतुराईसे भरपूर थी। जिस प्रकार कोई हाथी अपने छोटे दाँत भीतर छिपा लेता है और दो बड़े दाँत बाहर निकाल देता है उसी प्रकार समुद्रके समान गम्भीर राजाने अशुभ फलवाले स्वप्नको अपने हृदयके मीतर छिपा लिया और शुभफल वाले दो स्वप्नोंका फल निम्न प्रकार कह दिया ।
उसने कहा कि हे देवि ! तुमने जो मुकुट महित अशोक वृक्ष देखा उसका फल यह है कि जिस प्रकार पूर्व दिशा सूर्यको प्राप्त करती है उसी प्रकार तुम कुलको प्रकाशित करनेके लिए रत्नदीपके समान ऐसे पुत्रको प्राप्त करोगी जो कि राजाओंका शिरोमणि होगा। इसके सिवाय उस अशोकके पास जो आठ मालाएँ देखी हैं वे यह बतला रही हैं कि उसके आठ स्त्रियाँ होगीं ॥५०॥ कानों तक लम्बे नेत्र धारण करने वाली रानीने पतिके वचन सुनकर कहा कि हे प्राणवल्लभ ! मेरा हृदय प्रथम स्वप्नका फल जानना चाहता है इस समय वही कहिये ॥५१॥

Page #304

प्रथम लम्भ
२४७
रानीके इस प्रश्नका उत्तर उदासीन भावसे देकर जब राजाने टालमटूल को तो वह मृगनयनी उनको चेष्टासे उनका भाव समझ गई । उनके हृदयमें दुःखका पूर हिलोरें लेने लगा और जिस प्रकार पहाड़के मध्यभागसे हस्तिनी नीचे गिर जाती है उसी प्रकार वह अपने आसनसे नीचे गिर कर जमीन पर लेटने लगी । उसकी आँखोंसे आँसू बहने लगे थे जिससे ऐसा जान पड़ता था मानो दुःखका प्रवाह हृदयके भीतर समा नहीं सका था इसलिए आँसुओंके बहाने बाहर निकलकर वहने लगा था। वह चेतनारहित हो गई थी। जिससे ऐसा जान पड़ता था कि
आँसुओंके बहाने वाहर निकलने वाले दुःखके प्रवाहने उसकी चेतनाको निकाल कर बाहर खदेड़ दिया था । रानीकी यह दशा देख राजा भी संज्ञाहीन हो गया था जिससे ऐसा जान पड़ता था मानो राजाको चेतना अपनी रानीको चेतनाको खोजनेके लिए ही कहीं चली गई हो। तदनन्तर बुद्धिमानोंमें श्रेष्ठ राजा सत्यन्धरको जब किसी तरह चेतना आई तो उसने रानीको उठाया और शोकरूयो अपार सागरके बीच में डूबती तथा उतराती हुई रानी को जहाजके समान आवलम्बन देनेवाले निम्न प्रकार वचन कहना शुरू किया
वह कहने लगा कि हे कमललोचने ! तू इस स्वप्नके दिखने मात्रसे मुझे मरा हुआ क्यों समझने लगी है ? जो मनुष्य किसी भले वृक्षकी रक्षा करना चाहते हैं वे उसे कभी जलाते नहीं हैं ॥५२॥ हे मृगनेत्रि, जिस प्रकार अग्निमें प्रवेश करनेसे घामका दुःख नष्ट नहीं होता उसी प्रकार शोक करनेसे दुःख शान्त नहीं होता ।।५३।। इसलिए हे विशाललोचने ! हे चन्द्रमुखि ! इस वातका निश्चय रक्खो कि जिस प्रकार सूर्य फैले हुए तुपारको नष्ट कर देता है और चन्द्रमा घोर अन्धकारको छिन्न-भिन्न कर देता है। उसी प्रकार धर्म ही विपत्तियोंको नष्ट करता है ॥५४||
इत्यादि शान्ति पूर्ण वचनोंसे उसने विजया रानीको सान्त्वना दी। तदनन्तर प्रतिबोधित रानके साथ पहलेके समान विषयसुखका उपभोग करते हुए राजा सत्यन्धरने कितने ही दिन व्यतीत किये ! तत्पश्चात् विषयसुखके पराधीन रहनेवाले राजाके लिए स्वप्नोंका वृत्तान्त बतलानेके लिए ही मानो रानीने गर्भ धारण किया। जिस प्रकार किसी महाकविकी भारती गम्भीर अर्थको धारण करती है, शरत्ऋतुके कमलोंसे सुशोभित सरसी जिस प्रकार राजहंसको धारण करती है, समुद्रकी वेला जिस प्रकार मणिको धारण करती है, पूर्वदिशा जिस प्रकार चन्द्रमण्डलको धारण करती है, पर्वतकी गुफा जिस प्रकार सिंहके बच्चेको धारण करती है, सुवर्णकी पिटारी जिस प्रकार रत्नको धारण करती है और समुद्रकी शीप जिस प्रकार मोतीको धारण करती है उसी प्रकार रानीने गर्भको धारण किया था।
उस समय विजया रानीका मुख-कमल कुछ ही दिनोंमें शुक्लताको प्राप्त हो गया था और उससे ऐसा जान पड़ता था मानो गर्भ में स्थित बालकके यशसे ही शुक्लताको प्राप्त हो गया था। उसका शुक्ल मुख ठीक चन्द्रमाके समान जान पड़ता था ॥ ५५ ॥ रानीका उदर जैसा-जैसा बढ़ता जाता था वैसा-वैसा ही उसके दोनों स्तनोंका मुख काला पड़ता जाता था। साथ ही स्वप्नके फलका विचारकर पश्चात्ताप करनेवाले राजा सत्यन्धरका मुख भी काला पड़ता जाता था ।।५।। रानीके बढ़े हुए उदरको देखकर उसके स्तन कृष्णमुख हो गये थे सो ठीक ही है क्योंकि जो कठोर प्रकृतिके होते हैं वे मध्यस्थ व्यक्तिके भी अम्युदयको नहीं सह सकते हैं ॥ ५७ ॥ श्याममुख स्तनयुगलको धारण करनेवाली विजया रानी ऐसी सुशोभित हो रही थी मानो भ्रमरोंसे सुशोभित दो कुड्मलोंको धारण करनेवाली कमलिनी ही हो अथवा जिनके मुखमें कीचड़ लग रही है ऐसे दो हंसोंको धारण करनेवाली सरसी ही हो अथवा भ्रमरोंसे चुम्बित दो गुच्छोंको धारण करनेवाली लता ही हो ॥ ५८ ।। रानीके नाभिमण्डलने, भीतर स्थित बच्चेकी गम्भीरता देखकर ही मानो राजाके साथ साथ लज्जावश अपनी गम्भीरता (गहराई ) छोड़ दी थी॥ ५६ ।। रानीका मध्य

Page #305

२४८
जीवन्धरचम्पूकाव्य देश, बलवान बालकके द्वारा बलित्रय तीन रेखाओं (पक्षमें तीन बलवानों) को नष्टकर राजाके सन्तासके साथ ही साथ भारी हो गया था। ६० ।। हमने नील कमलोंको तो पहले ही जीत लिया था अव सफेद कसलोंकी जीतना है यह सोचकर ही मानो रानीके दोनों नेत्र सफेद हो गये थे ॥६१॥
जब राजाने रानीको गर्भवती देखा और खोटे स्वप्नका फल स्मरण किया तो उसका चित्त पश्चात्तापसे भर गया। वह अपनी रक्षामें तत्पर होता हुआ इस प्रकार विचार करने लगा। दुष्कर्म के उदयसे पराभूत होनेके कारण मैंने विपयानुरागरूपी अपथ्यका सेवन किया और मन्त्रियोंके वचन रूपी सञ्जीवन औपधिका उल्लंघन किया। अथवा मेरी यह इच्छा, पानी बह कर निकल जाने के बाद पुल बाँधनेकी इच्छाके समान अनवसरमें उत्पन्न हो रही है। इससे अब क्या काम होनेवाला है ? मेरी यह इच्छा फलोंका समय आने पर फूलोंके संचयकी इच्छाके समान हँसीका ही कारण है।
ऐसा विचारकर राजाने उस समय अपने वंशकी रक्षा करनेमें चित्त लगाया, यशमें आदर स्थापित किया और शरीरसे स्नेह घटाया । इस सबकी पूर्तिके लिए उसने एक मयूरयन्त्र बनवाया ।।। ६२ ।। यद्यपि मेघावली, शिखी अर्थात् अग्निके नाशका कारण है तथापि वर्षा ऋतुके समय वह हमारे ही समान नामवाले मत्तशिखी अर्थात् मत्तमयूरोको सुख पहुँचाती है ऐसा विचार कर वह कल्पित मयूरयन्त्र राजाके द्वारा प्रेरित होकर मेघोंके समीप आकाशमें खूब घूमा था। ॥ ६४ ॥ धीर वीर राजा सत्यन्धर, चन्द्रमुखी रानी विजयाको मयूरयन्त्रमें बैठाकर उसके सघन केशोंसे पराजित मेधको देखनेके लिए ही मानो गर्भकालिक क्रीड़ाका अनुभव करनेके अर्थ आकाश में घूमा था ।। ६४॥
इधर यह सब हो रहा था उधर दुराचारी काष्ठाङ्गार यह राजाका हत्यारा है, 'बड़ा कृतन्नी है' इत्यादि प्रकारके काले अपयशको दिशाओंके मध्यमें फैलाता, समस्त हितकारी प्रवृत्तियोंको दूर करता और राज-द्रोहमें अपना चित्त लगाता हुआ मनमें ऐसा विचार करने लगा कि जिस प्रकार सरस केला और अन्यन्त मधुर दूध आदिके उपचारसे परिपालित किन्तु पिंजरे में बन्द तोतेके वच्चेका जीवन भले ही उत्कृष्ट पदवीको क्यों न प्राप्त हो निन्दनीय ही है । अपने पराक्रमके ऐश्वर्यसे जिसे मृगराज पद प्राप्त हुआ है और गजराजके गण्डस्थलके भेदन करने में जिसके तीक्ष्ण नख बहुत ही निपुण हैं ऐसे मृगेन्द्रके जीवनके समान स्वतन्त्र जीवन ही अनिन्दित है, प्रशंसनीय है, निर्दोप है और अतिशय मनोहर है। ___ इस प्रकार किये हुए उपकारको नहीं माननेवाले काष्ठाङ्गारने पहले अपने मनमें विचार किया
और फिर राजद्रोहमें तत्पर होकर मन्त्रियोंके साथ निम्न प्रकार मन्त्रणा शुरू की ॥६५।। उसने कहा कि हे मन्त्रियो ! जिस प्रकार नाटकीय कथावस्तुओंको अवसर देनेके लिए नटी सबसे पहले रंगभूमिमें आती है उसी प्रकार आपलोगोंकी वाणीको अवसर देनेके लिए मैं अपनी वाणीको सबसे पहले उपस्थित करता हूँ ॥६६।। और वह यह है कि राजाके साथ द्रोह करनेमें तत्पर देव मुझे यह कहकर प्रतिदिन बाधा पहुँचाता रहता है कि तुम राजाक साथ द्रोह करो । देवकी इस प्रेरणाका फल अच्छा होगा या बुरा इसी बातके विचारमें मेरा हृदय निरन्तर झूलता रहता है। हे मन्त्रियो ! तर्क-वितर्क अथवा अन्य नियमित साधनोंके द्वारा आप लोग इस बातका निश्चय कीजिये ॥६७॥ मेरी जिह्वा इस निन्दनीय बातको कहनेके लिए भी लज्जासे पीछे हटती है। उसने जो यह बात कही है सो दैवके भयसे ही कही है ॥६॥
__ इस प्रकार कपट वश जिसमें अन्तरंगका भाव छिपाया गया है ऐसे काष्ठांगारके वचनसे समस्त सभाके लोग उस तरह भयभीत हो गये जिस प्रकार कि उत्तमकुलमें उत्पन्न हुए मनुष्य निन्दासे, साधुजन प्राणियोंकी हिंसासे; हिरणोंके बच्चे दावानलकी ज्वालाआंसे, राजहंस मेघोंकी घनघोर गर्जनासे और दरिद्र लोग दुर्भिक्षसे भयभीत हो जाते हैं।

Page #306

प्रथम लम्भ
उन मन्त्रियोंमें एक धर्मदत्त नामका ऐसा मन्त्री था जिसका चिन राजनीतिसे सदा सुशोभित रहता था । उसने स्वामि-भक्ति से प्रेरित होकर अपने जीवनको नष्ट करनेके लिए छुरीके समान निम्नांकित वचन काष्ठांगारसे कहे ॥६६॥ चूंकि राजाओंके रहते ही जीवन सुरक्षित रहता है अतः राजा ही समस्त प्रजाओंके प्राण हैं । और इसीलिए राजाओंके साथ द्रोह करनेका विचार मानो समस्त प्रजाके साथ द्रोह करना है ।।७।। चूंकि राजद्रोही सबके साथ द्रोह करनेवाला है अतः वह समस्त पापोंका ठिकाना है ।।७।। राजाके साथ विरोध करना समस्त वंशक विनाश का कारण है । देखो, राजा ( पक्षमें चन्द्रमा ) के साथ विरोध करनेके कारण ही अन्धकार सब जगहसे हटाया जाता है |ना जिस प्रकार वृक्ष, छायामें आये हुए मनुष्योंकी रक्षा करनेके लिए स्वयं सूर्यके संतापको सहता है उसी प्रकार राजा निरन्तर जनताके आनन्दके लिए स्वयं रक्षाजन्यक्लेशको सहता है ।।७३॥
इस तरह राजद्रोह, गुरुद्रोह आदिमें जिसका चित्त लग रहा है ऐसे काष्टांगारने नीतिज्ञोम श्रेष्ठ सचिवोत्तमके वचन ठीक उस तरह पसन्द नहीं किये जिस तरह कि पित्तज्वरसे पीड़ित मनुष्य अत्यन्त मधुर दूधको पसन्द नहीं करता है । पसन्द करना तो दूर रहा उल्टा विकारजनित रोप उत्पन्न किया।
काष्ठांगारका एक मथन नामका साला था, उसने उस कृतघ्नके वचनोंको बहुत ही हितकारी माना था सो ठीक ही है क्योंकि कौवा नीमके फलको ही चखने योग्य मानता है ॥४॥
तदनन्तर राजाकी हत्या करनेका इच्छुक कृतघ्न काष्ठांगारने राजभवनपर घेरा डालनेके लिए एक बड़ी सेनाको आदेश दिया । वह सेना ऐसे हाथियोंसे सहित थी जो गण्डस्थलसे भरती हुई मदधाराओंके बहाने बड़ी-बड़ी नदियोंको उगलने वाले पर्वतोंके समान जान पड़ते थे। साथ ही वह सेना, सेनारूपी सागरकी तरङ्गोंके समान उछलने वाले घोड़ों, वेगसे सूर्यके रथ को जीतनेवाले रथों और भुजारूपी चन्दन-वृक्षके कोटरोंसे निकलनेवाली सर्पिणियोंके समान तलवारोंको धारण करनेवाले पैदल सैनिकोंसे सुशोभित थी। ___उस समय पृथिवीको कपाता, पर्वतोंको चलाता और आकाशको खण्डित करता हुआ दुन्दुभिका शब्द वृद्धिंगत हो रहा था ॥७५।।
तदनन्तर जो कूदते-फाँदते हुए योद्धाओंकी भुजाओंके ताइनसे समुत्पन्न चञ्चल शब्दोंसे अत्यन्त कठोर था, मदोन्मत्त हाथियोंके कण्ठोमें बजनेवाले घण्टाओंके शब्दसे भयंकर था, सिंह की गर्जनाको तिरस्कृत करनेमें निपुण घोड़ोंकी भारी हिनहिनाहट तथा पक्की जमीनपर पड़ने वाली अत्यन्त तीक्ष्ण टापोंकी कठोर ध्वनिसे भरा हुआ था, पैदल सैनिकोंके पैरोंके आघातसे समुत्पन्न पृथिवीके भारो शब्दोंसे भयंकर था, निरन्तर बहते हुए मदके कारण मन्द वेग वाले रथोंके पहियोंकी चीत्कारमें मिला हुआ था, धनुर्धारियोंके हाथोंसे की जानेवाली धनुषकी टंकारसे कर्कश था, और जिसने कुलाचलोंकी कन्दराओंको प्रतिध्वनिसे गुंजा दिया था ऐसे कोलाहलसे भरी हुई काष्ठांगारकी सेनाने राजमहलको चारों ओरसे घेर लिया।
___ घोर वीर राजा सत्यन्धरने जब द्वारपालके मुखसे अपने भवनपर घेरा डालनेका कर्णकठोर समाचार सुना तो वह क्रोधमें उन्मत्त हो उठा, सब शोक भल गया और सिंहासनसे उसी क्षण उठकर खड़ा हो गया ॥७॥
उसी समय रानी मूच्छित होकर पृथिवीपर गिर पड़ी मानों युद्धके लिए प्रस्थान करने वाले राजाके पीछे पीछे जाते हुए प्राणोंको खोजनेके लिये ही पृथिवीपर जा पड़ी थी । इस तरह गर्भके भारी भारसे पीड़ित रानीको पृथिवीपर पड़ी देख राजा सत्यन्धर लौट आया।
३२

Page #307

जीवन्धरचम्पूकाव्य
जब किसी तरह रानीको चेतना प्राप्त हुई तब राजा उसको निम्न प्रकार समझाने लगे सो ठीक ही है क्योंकि दुःखरूपी समुद्रसे पार होने के लिए ज्ञान ही जहाजके समान होता है ॥ ७७ ॥ उसने कहा कि यह सम्पत्ति बिजली के समान है, शरीर चञ्चल है, ऐश्वर्य जलके बबूले के समान है। और जवानी पहाड़ी नदी के समान है । इस तरह जो पदार्थ नश्वर है ही उसके प्रति शोक करना उचित नहीं है ॥ ७८ ॥
२५०
जिस प्रकार संयोगको प्राप्त हुए संध्या और चन्द्रमाका वियोग अवश्य होता है उसी प्रकार परस्पर अनुरागसे भरे दम्पतियोंका भी भाग्यके वश वियोग अवश्य होता है ॥ ७६ ॥ 'यह मेरा भाई है और यह शत्रु है' ऐसा व्यवहार तो मात्र कल्पनारूपी कारीगर के द्वारा रचा हुआ है । वास्तविक बात यह है कि इस अनादि संसार में किसकी किसके साथ बन्धुता नहीं है ? और किसकी किसके साथ शत्रुता नहीं है ? ॥ ८० ॥
इस प्रकार राजाने अनेक वचन कहे अवश्य, परन्तु जिस प्रकार अत्यन्त तपे हुए लोहे के ऊपर पड़ी जलकी धारा उसे गीला नहीं कर पाती है उसी प्रकार राजाके वचन भी शोकाग्निकी ज्वालाओंसे आलीढ रानीके हृदय में कुछ भी आर्द्रता नहीं ला सके और जली हुई भूमिमें बोये ये वीजके समान निष्फल हो गये ।
निदान, जब राजाको कोई उपाय न सूझा तो उसने गर्भवती कमलनयनी रानीको मयूर - यन्त्रमें बैठाकर आकाशमें घुमा दिया सो बड़े खेदकी बात है कि दुष्ट कर्मोंका विपाक ऐसा दुःखकारी होता है ॥ ८१ ॥
अथानन्तर जब मयूर-यन्त्र आकाशमें चढ़ गया तब जिस प्रकार सिंह पर्वतकी गुफासे बाहर निकलता है उसी प्रकार अपने परिवार से रहित राजा सत्यन्धर अकेला ही महलसे निकलकर युद्ध के मैदान में उतरा । उस समय उसका हृदय धैर्यसे भरा हुआ था । वहाँ जब उसने देखा कि काष्टाङ्गार मन्त्री, शत्रु बनकर युद्धके लिए तैयार खड़ा है तब उसका चित्त क्रोधसे भड़क उठा फलतः वह भी युद्धके लिए तैयार हो गया ।
जिस प्रकार तीक्ष्ण आँधी मेघोंको तितर-बितर कर देती है उसी प्रकार सिंहके समान पराक्रमी राजा सत्यन्धरने काष्ठाङ्गारके योद्धाओंको तितर-बितर कर दिया ॥ ८२ ॥ तदनन्तर युद्धके मैदान रूपी आकाशमें सूर्य के समान चमकनेवाले एवं विजयलक्ष्मी के प्राणपति धीरवीर राजाने काष्टाङ्गारके सलाहगीर मन्त्रीको जीत लिया ॥ ८३ ॥
तत्पश्चात् जब काष्ठाङ्गारने युद्ध में अपने मन्त्रीके पराजयकी बात सुनी तब वह भी बढ़ते हुए क्रोध से भौहोंको टेढ़ी करता हुआ हाथियों, घोड़ों और पैदल सिपाहियोंसे चित्र-विचित्र सेना साथ लेकर राजाके सामने आकर अनेक प्रकारसे युद्ध करने लगा । इसी बीच राजा सत्यन्धरके हृदयमें वैराग्य उत्पन्न हो गया जिससे उसने प्राणियोंकी हिंसासे विरत होकर संन्यास ले लिया । तदनन्तर जिस प्रकार कोई मित्र अपने सम्बन्धीको स्वस्थता अर्थात् नीरोगता प्राप्त करा देता है उसी प्रकार काष्टाङ्गारने भी राजा सत्यन्धरको स्वःस्थता अर्थात् देवपर्याय प्राप्त करा दी - मार डाला ।
उसी क्षण राजा सत्यन्धर स्वर्गको प्राप्त हुआ, राजाका हत्यारा काष्ठाङ्गार राज्यलक्ष्मीको प्राप्त हुआ, भेरीका शब्द रानीके कानोंको प्राप्त हुआ, नगरवासी शोकको प्राप्त हुए, पण्डितजन स्त्रियोंसे विरक्त-भावको प्राप्त हुए और युद्ध शान्तिको प्राप्त हुआ । कवि कहते हैं कि उस समय ये सब कार्य एक साथ हुए थे ॥ ८४ ॥
तदनन्तर भ्रमण से रहित उस मयूर यन्त्रने धीरे-धीरे आकाशसे उतरकर पतिके शोकरूपी अग्निसे जलती हुई रानीको श्मशान भूमिमें जा गिराया ॥ ८५ ॥ वह श्मशान बड़ा ही

Page #308

प्रथम लम्भ
२५१
भयंकर था । कहीं तो मुर्दोंको खानेके लिए निःशङ्क होकर इकट्ठे हुए कङ्क तथा काक आदि पक्षियोंसे व्याप्त था । कहीं गड़ी हुई शूलियोंपर चोर आदि अपराधी जीव चढ़ाये गये थे उन्हीं शूलियों के पास चिताएँ जल रही थीं। उनकी ज्वालाओं से संतप्त होनेके कारण उन चोर आदि अपराधियोंके कण्ठसे खूनकी बड़ी धारा निरन्तर निकलकर उन चिताओं पर पड़ रही थी जिससे चूं चूं शब्द होकर वहुत भारी धुआं उठ रहा था । कहीं चिताकी अग्निसे अधजलेसे मुर्देको खींचकर खण्ड-खण्डकर खानेवाली डाकिनियाँ कोलाहल कर रही थीं और कहीं तीक्ष्ण अग्निसे जलते हुए नर-कपालोंके चट चट शब्दसे भय उत्पन्न होता था । ऐसे श्मशानको देखते ही रानी मूर्च्छित हो गई ।
भाग्य की बात कि जिस प्रकार आकाश सूर्यको उत्पन्न करता है उसी प्रकार मूर्च्छाकी पराधीनतासे प्रसूतिकी पीड़ा को नहीं जाननेवाली रानीने दशम मासके उसी दिन पुत्र उत्पन्न किया ॥ ८५ ॥ उसी समय पुत्रको देखनेके लिए कोई एक देवी आई । वह देवी ऐसी जान पड़ती थी मानो पिताकी लक्ष्मी ही रूप धरकर आई हो अथवा पुत्रकी भाग्यसम्पदा ही शरीर धरकर आ पहुँची हो ॥ ८६ ॥ प्रत्येक दिशामें फैलनेवाले पुत्र के तेजके प्रभावसे वहाँका सघन अन्धकार एक क्षण ही में नष्ट हो गया था इसलिए उस देवीने जो मणिमय दीपक जलाये थे वे पुत्रकी कान्तिसे पराभूत होकर सिर्फ मङ्गलार्थ ही रह गये थे || ८७ ॥ पुत्रका मुखचन्द्र देखनेको रानीका शोकरूपी सागर वृद्धिको प्राप्त हो गया सो ठीक ही है क्योंकि बन्धुजनोंकी समीपता सुख और दुःखको बढ़ानेवाली होती है ॥ ॥
विजया रानी राजा सत्यन्धरका स्मरणकर कर इस प्रकार विलाप कर रही थी - हा कामके समान रूपके धारक ! हा महागुण रूपी मणियोंके रत्नद्वीप ! हा मेरे मनरूपी मानसरोवर के राजहंस ! हा कामक्रीड़ामें चतुर ! हा मेरे प्राणस्वरूप ! तुम कहाँ जा रहे हो ! कहाँ जा रहे हो ! शोकरूपी विषकी तीव्रता से वह बीच-बीच में मूच्छित हो जाती थी । पासमें बैठी देवी भी सर्वश्रेष्ठ पुत्रकी उत्तम महिमाका वर्णन करने वाले वचनरूपी अमृतको सींच सींचकर उसकी मूर्च्छा दूर करती थी और सुवर्णके समान देदीप्यमान पुत्रके विभिन्न अङ्गों में जो मकरी आदिके अद्भुत चिह्न सुशोभित थे उन्हें दिखा दिखाकर वह उसे पुत्रकी महिमाका विश्वास कराती थी । उस समय रानी को सबसे बड़ी चिन्ता थी कि पुत्रका पालन-पोषण किस प्रकार होगा ? यह देख वह देवी पुत्रके पालन-पोषण सम्बन्धी चिन्तारूपी अन्धकारको दूर करने वाले वचन इस प्रकार कहने लगी ।
उसने कहा कि हे देवी! तुम पुत्रके पालन-पोषणकी चिन्ताको छोड़ो | जिस प्रकार चन्द्रमा चकोरको, आम्रका वृक्ष कोयलके बालकको और कमलिनियोंका समूह हंसको बढ़ाता है उसी प्रकार कोई मनुष्य तुम्हारे इस पुत्रको बढ़ावेगा ॥ ८६ ॥ उसी समय गन्धोत्कट नामका वैश्य अपने मृत पुत्रको उस श्मशान में छोड़ मुनिराजके वचनों का स्मरणकर दूसरे पुत्रको खोजता हुआ दिखाई दिया ॥ ६० ॥ उसे देखकर रानीने देवीके वचनोंको प्रमाण मान लिया सो ठीक ही है क्योंकि जो बात जैसी कही जाय उसीके अनुसार उपलब्धि होनेसे ही सब बातोंकी प्रामाणिकता - सचाई जानी जाती है ॥ ६१ ॥
तदनन्तर, विजया रानी चाहती थी कि हमारे हृदयरूपी सूर्यकान्तमणिसे जो पति के विरह-जन्य शोकानलकी ज्वालाएं उठ रही हैं मैं उन्हें पुत्रका सुन्दर मुखरूपी चन्द्रमा देख-देख कर शान्त करती रहूँगी परन्तु परिस्थिति यह आ पहुँची थी कि उसे अपने पुत्रसे भी जुड़ा होना पड़ रहा था अतः जिस प्रकार तालाचके जलसे निकाली मछली उसके बिना क्षण भर भी नहीं ठहरती उसी प्रकार वह रानी भी पुत्रके बिना क्षण भर भी ठहरनेके लिए यद्यपि असमर्थ थी तो भी

Page #309

२५२
जीवन्धरचम्पूकाव्य
देवीके वचनों में विश्वास होनेसे और दूसरा कुछ उपाय न होनेसे वह गन्धोकट सेठको अपना पुत्र सौंपनेके लिए जिस किसी तरह तैयार हो गई । यद्यपि वह पुत्र स्वभावसे ही विशाल तेजका समुद्र-सागर था तो भी रानी विजयाने उसे पिताकी मुद्रासे समुद्र-मुद्रासहित कर आगे रख दिया और स्वयं देवी के साथ सहसा अन्तर्हित हो गई।
श्मशानके वनके बीचमें बालसूर्यके समान प्रकाशमान उस पुत्रको अपने विस्तृत दोनों नेत्रोंसे देखता हुआ वैश्यपति गन्धोत्कट ठीक उसी तरह सन्तुष्ट नहीं हो रहा था कि जिस तरह प्यासा मनुष्य सरोवरके जलको और चातक मेघोंसे झरते हुए जलकणांको देखकर सन्तुष्ट नहीं होता है ।। ६२॥
जिस प्रकार ईन्धन खोजनेवाले मनुष्यको कहीं महानिधि मिल जाती है तो उसे वह लपककर उठा लेता है इसी प्रकार गन्धोत्कटने राजपुत्रको पा तत्काल ही उठा लिया। आनन्दके कारण उसके शरीरमें रोमाञ्च निकल आये थे जिससे ऐसा जान पड़ता था मानो हृदयरूपी क्यारीमें उत्पन्न हुई मनोहर हर्षरूपी लताकी बोड़ियोंको ही धारण कर रहा हो। ज्योंही उसने पुत्रको उठाया त्योंही प्रोतिकी पराकाष्ठाको प्राप्त हो गया। पुत्रके शरीरके स्पर्शजन्य सुखकी परवशतासे वह ऐसा हो रहा था मानो आनन्दरूपी समुद्रमें निमग्न ही हो गया हो, अथवा उसके हृदयके भीतर चन्दन रसका लेप ही लगाया गया हो, अथवा उसका शरीर हिमकणोंकी वापिकामें ही निमग्न हो रहा हो अथवा वह मोहसे आक्रान्त हो गया हो, निद्रित हो रहा हो, नशामें मत्त हो रहा हो, उसकी इन्द्रियाँ मोहके वशीभूत हो रही हों, अथवा उसकी चेतना शक्तिनिमीलित हो रही हो । इस तरह वह अनन्द की परमकाष्टाको प्राप्त हो रहा था। पुत्रको उठाते समय उसने 'जीव'-जीवित रहो-यह आशीर्वादात्मक शब्द सुने थे इसलिए उसने कामदेवके समान सुन्दर रूपको धारण करने वाले उस भाग्यशाली पुत्रको 'जीव' इसी नामसे अलंकृत किया था।
तदनन्तर गन्धोत्कटने अपने घर जाकर क्रुद्ध होते हुए की तरह स्त्रीसे कहा-अरी पगली ! तूने परीक्षा किये बिना ही जीवित पुत्रको मरा हुआ क्यों कह दिया ? ॥ ६३ ।। अथवा जिनका चित्त स्वभावसे ही संभ्रान्त रहता है ऐसी स्त्रियां यदि जीवित कुमारको मरा हुआ समझने लगे तो इसमें आश्चर्य ही क्या है ॥ ६४ ॥
इत्यादि वचनरूपी बाणोंके साथ अपने पतिके द्वारा समर्पित नयनानन्दकारी पुत्रको दोनों हाथ बढ़ाकर ले लिया और उसके शरीरको सुन्दरताके देखनेसे उत्पन्न दृष्टिदोषका बचाव करनेके लिए ही मानो उसे अत्यन्त चञ्चल कटाक्षरूपी नील कमलाकी मालाकी काली कान्तिसे व्याप्त कर दिया।
वे दोनों ही वैश्यदम्पती उस पुत्रके रूप और सौन्दर्यकी लक्ष्मीरूपी स्वभावमधुर अमृतकी धाराको नेत्ररूपी कटोरोंसे पीकर तथा उसके फूलके समान कोमल शरीरका स्पर्शकर इतर जनदुर्लभ तृप्तिको प्राप्त हो आश्चर्य-सागरमें निमग्न हो गये थे ॥ ६५ ॥ देवीने प्रथम तो विजया रानीको उसके भाईके घर भेजने की सलाह दी थी परन्तु दुःखके समय उसने वहाँ जाना पसन्द नहीं किया। तदनन्तर उसने आश्रमकी लताओंमें देवीके शरीरको सहशता देखनेके लिए ही मानो उसे दण्डक बनके तपोवनमें भेज दिया ॥६६॥
इसके बाद अभिलषित कार्यको सिद्धिसे सन्तुष्ट हुई देवी किसी कार्यके बहाने अन्तर्हित हो गई। और रानी निरन्तर विकसित रहने वाले जिनेन्द्रदेवके चरण-कमलोंसे सुशोभित अपने मन रूपी मानससरोवरमें पुत्ररूपी राजहंसको क्रीड़ा कराने लगी।

Page #310

प्रथम लम्भ
मालतीके फूल के समान कोमल शरीरलताको धारण करनेवाली जो गनी पहले नगरमें रूईके गद्दोंपर पड़े फूलोंकी बोड़ियोंका क्लेश नहीं सह सकती थी वही गनी आज वनके मध्यने डाभके विछौनेको ही बहुत बड़ा मानती थी । देखो, कर्मोंकी कैसी विचित्रता है । सतियों में शिरोमणि विजया रानी चूंकि नगरमें भी मानिनी वारतोषिता अर्थात् मानवती स्त्रियोंके समूहसे संतोषित रहती थी इसलिए वनमें भी उसका आहार नीवार ही रहा था इसमें आश्चये ही क्या था ? ।। ६८ ॥
इधर पुत्रकी प्राप्तिसे उत्पन्न हर्षसे भरे गन्धोकटने बहुत भारी उत्सव मनाना शुरू किया सो समस्त समीचीन धर्मकी परमकाष्ठा रूपी काष्ठको जलानेके लिए अंगारके समान काष्टाङ्गारने समझा कि गन्धोत्कट ये सब उत्सव मेरे राज्य मिलनेके उपलक्ष्यमें कर रहा है इसलिए उसने उसे राज्यकोषसे बहुत धन दिलाया। गन्धोत्कटने काष्ठाङ्गारसे मांग की कि आजके दिन इस नगरीमें जितने बालक उत्पन्न हुए हैं उन सबका पालन मेरे ही घर हो । वश्यपतिकी मांग स्वीकृतकर काष्ठाङ्गारने राजपुरी नगरी में उस दिन उत्पन्न हुए समस्त वालकोंको गन्धोत्कटके घर भिजवा दिया । उन सबके साथ यह अपने पुत्रका समान रूपसे पालन करने लगा।
शोभायमान कलाओंसे सम्पन्न जीवन्धररूपी चन्द्रमा जैसा-जैसा बढ़ता जाता था वैसावैसा ही गन्धोत्कटका हर्ष-रूपी सागर वढ़ता जाता था ।। ६६ ॥ वालक जीवन्धर जब मट्टियाँ बाँधकर चित्त सोता था तब उस तालावकी शोभा धारण करता था जिसमें कि कमलकी दो बोड़ियाँ उठ रही थीं ॥ १०० ॥ वह वालक माता-पित,के आनन्दको बढ़ानेवाली जिस सुन्दर मुसकानको धारण करता था वह ऐसी जान पड़ती थी मानो मुखरूपी कमलसे मकरन्दकी धारा ही गिर रही हो, अथवा मुख-रूपी चन्द्रमाकी चाँदनी ही हो, अथवा कीर्तिका विकास ही हो अथवा मुखकी लक्ष्मीका हास्य ही हो ।। १०१॥ वह बालक माताका स्तन पीकर बार-बार दूधके कुरले उगल देता था जिससे ऐसा जान पड़ता था मानो कीर्तिकी तरङ्ग ही बिखर रहा हो । १०२ ।। कुछ ही दिनों में वह वालक मणियोंके निर्मल फर्सपर घुटनोंके बल चलने लगा था और अपनी ही परछाईको दूसरा बालक समझ ताड़न करता हुआ अत्यन्त सुशोभित हो रहा था ॥ १०३ ॥ क्रम-क्रमसे वह बालक नखोंकी फलती हुई कान्ति-रूसी झरनास मुशोभित अतएव फूलोंसे आच्छादितके समान दिखनेवाले मगियोंके आंगनमें लड़खड़ाते पैरोंसे कोमलचरण-कमलोंकी डग फैलाता था ॥ १०४ ॥
इधर गन्धोत्कटकी स्त्री सुनन्दा भी गर्भवती हो गई जिससे ऐसी जान पड़ने लगी मानो जलसे भरी मेघमाला ही हो, रत्नोंसे भरी पृथिवी ही हो, फलसे भरी लता ही हो, अथवा तेजसे भरी पूर्व दिशा ही हो। क्रम-क्रमसे नौ मास बीत जानेपर उसने नन्दाव्य नामका पुत्र उत्पन्न किया।
उत्तम भाई-चारेसे सुशोभित एवं तोतली बोलासे युक्त जीवन्धर अन्य पुत्रोंके साथ धूलिमें बड़े हर्षसे क्रीड़ा करता था ॥ १०५ ॥
तदनन्तर जब जीवन्धर पाँचवें वर्षमें चल रहा था तब प्रत्यक्ष कामदेवके समान जान पड़ता था। उसके वचन अब तक स्पष्ट हो गये थे और वह सिंहके बालकके समान सुशोभित हो रहा था। इसी समय उसने स्वयं आये हुए तथा समस्त कला-रूपी नदियोंके निकलनेके लिए पर्वतके समान दिखनेवाले आर्यनन्दी नामक आचार्यवर्यके समीप विघ्न-समूहका नाश करनेके लिए सिद्ध भगवान्की पूजाकर सिद्धमातृका नामसे प्रसिद्ध वर्णमालाका अभ्यास किया।

Page #311

जीवन्धरचम्पूकाव्य
___ क्रमसे हाथीको जीतनेवाले जीवन्धर कुमारने अपने मनमें अपरिमित भक्ति धारणकर गुरुको नमस्कार किया और उनसे विद्या प्राप्त की ।। १०६ ॥
इस प्रकार महाकवि हरिचन्द्र विरचित श्री जीवन्धर चम्पू काव्यमें
सरस्वतीलम्भ नामका प्रथम लम्भ समाप्त हुआ।
द्वितीय लम्भ अथानन्तर जीवन्धर कुमार मित्रगणोंसे सुशोभित किसी अत्यन्त रमणीय विद्यालयमें पहुंचे। वहाँ उन्होंने, समस्त कलाओंके समूहने मानो दूसरी कलाओंमें लुब्ध होकर ही जिन्हें स्वयं अपना निवास-गृह बनाया था ऐसे सर्वश्रेष्ठ पण्डित आचार्य आर्यनन्दीसे समस्त कलाएं उस तरह सीखीं जिस तरह कि कोयल वसन्त ऋतुसे सुन्दर बोली सीखता है, और तरुण मयूर जिस तरह वर्षाकालसे केकावाणी सीखा करता है।
_ आचार्य-रूपी सूर्यके दर्शनसे जीवन्धर कुमारका चित्त-रूपी कमल खिल उठा था और उससे कलासमूह रूपी मकरन्दका झरना भरने लगा था ॥ १॥ यद्यपि जीवन्धर कुमारको अन्य अनेक स्त्रियाँ लुभा लेना चाहती थीं तथापि उसका समस्त विद्यारूपी स्त्रियोंके साथ ही जो समागम हुआ था उसमें विनरहित गुरु-भक्तिने ही दूतीका काम किया था ॥२॥ जीवन्धररूपी चन्द्रमाने जब अपनी चौगुनी कलाओंके द्वारा पूर्णमासीके चन्द्रमाको पराजित कर दिया तब उसका शोभायमान अमृत जीवन्धरके वचनोंमें चला गया, कान्ति मुखमें चली गई, समस्त संसारको आनन्दित करनेकी शक्ति उसके शरीरमें आ गई, और स्वयं चन्द्रमा उनके चरणोंका नाखून बन गया ॥३॥
गुरुने जब देखा कि हमारी विद्यारूपी लता इसके हृदयरूपी आत्मबलमें खूब ही पल्लवित हुई है तब वे प्रीतिकी परम सीमाको प्राप्त हुए-उनके हर्षका ठिकाना नहीं रहा। प्रसन्न मनोवृत्तिके धारक आचार्य आर्यनन्दीने एक दिन एकान्त स्थानमें अपने पास बैठे हुए विद्यार्थी जीवन्धरसे इस प्रकार कहा
हे शास्त्ररूपी समुद्रके पारगामी । हे अतिशय चतुर ! जीवन्धर ! तुम किसीका चरित्र सुनो जो कि कर्णमार्ग से चित्तमें प्रवेश कर दयारूपी नटीका नृत्य करानेमें सूत्रधारका काम देगा ॥ ४ ॥ विद्याधरोंके निवास क्षेत्रमें कोई एक ऐसा राजा अपना समय व्यतीत करता था जो कार्य तथा नाम दोनोंकी ही अपेक्षा लोकपालका तथा देवोंका स्वामी होकर भी (पक्षमें विद्वानोंका स्वामी होकर भी ) विद्याधर था ।। ५ ।।
किसी एक दिन वह राजा उदयाचलकी शिखरको सूर्यके समान, सिंहासनको सुशोभित कर रहा था इतनेमें उसकी दृष्टि किसी मेघपर पड़ी। वह मेघ कभी अकाश रूपी समुद्र के शेवालके समान जान पड़ता था, कभी आकाशरूपी वनमें घूमते हुए हाथीके समान मालूम होता था और कभी देवलोकमें चढ़नेके लिए बनाई हुई सीढ़ियोंके नील पाषाणके समान प्रतिभासित हो रहा था। वह मेघ यद्यपि नील था तथापि राजा उसे अपने नेत्रोंसे पीत अर्थात् पीला (पक्षमें) अवलोकन कर रहा था । वह मेघ देखते देखते तत्काल विलीन हो गया सो मानो यही बतला रहा था कि उन्मत्त राजाओंका ऐश्वर्य क्षणभरमें नष्ट हो जाने वाला है। मेघको नष्ट हुआ
१-चन्द्रमामें सोलह कलाएं होती हैं परन्तु जीवन्धर कुमार में ६४ कलाए थीं।

Page #312

द्वितीय लम्भ
देख राजाका वैराग्य बढ़ गया । फल स्वरूप उसने अपना राज्यका भार पुत्रके लिए सौंप दिया और स्वयं संसारके समस्त दुःखों को शान्त करनेमें दक्ष जनी दीक्षा धारण कर ली।।
अनेक प्रकारके तपाको तपता हुआ वह राजा तपश्चरणके प्रभावस अत्यन्त कान्तिको प्राप्त हो रहा था, परन्तु पूर्वसंचित कर्मों के उदयसे उसे अकस्मात भरमक नामक रोग उत्पन्न हो गया ॥ ६॥
तदनन्तर जिस प्रकार कोई अग्निके तिलगेसे गीले उधनको, जुगनृसे गाढ़ अन्धकारको और निहानीसे महावनको नष्ट करनेमें समर्थ नहीं हो पाता है उसी प्रकार वह मुनि अपने थोडेसे तपके द्वारा प्रतिदिन बढ़ते हुए भस्मक रोगको शान्त करनेमें समर्थ नहीं हो सका। इसलिए उसने जिस प्रकार पहले राज्यको छोड़ दिया था उसी प्रकार अव तपके साम्राज्यको भी छोड़ दिया । अब वह पाखण्डियोंके तपसे आच्छादित हो गया अर्थात् ढोंगी साधु बन गया और जिस प्रकार किसी झाड़ीमें छिपा शिकारी इच्छानुसार पक्षियोंको पकड़ता रहता है उसी प्रकार यह साधु इच्छानुसार आहार ग्रहण करता हुआ स्वच्छन्द प्रवृत्ति करने लगा।
___ तदनन्तर बहुत भारी भूखसे पीड़ित हुआ वह साधु नगरके समीपवर्ती उद्यानमें पहुंचा। उस उद्यानमें कहीं तो अत्यन्त सघन लगे हुए अशोक वृक्षोंके नये लाल-लाल पत्ते सुशोभित हो रहे थे उनसे ऐसा जान पड़ता था मानो संध्याकी लालीसे सुशोभित निर्मल आकाशकी सदृशता ही प्राप्त कर रहा हो और कहीं उसमें सफ़ेद सफ़ेद फूल फूल रहे थे उनसे ऐसा जान पड़ता था मानो दूसरे उद्यानोंकी हँसी ही कर रहा हो ॥ ७ ॥ उस उद्यानमें जब कोयल पञ्चम स्वरसे मनोहर गान गाती थी तब मन्द वायु रूपी नट, भृङ्ग-वनिके बहाने मधुर आलापको भरने वाली चञ्चल लता रूपी युवतीको सब ओर नचाने लगता था ॥ ८ ॥
वह उद्यान कहीं पर निरन्तर पड़ते हुए फूलोंसे सुशोभित था इसलिए ऐसा जान पड़ता था मानो वनदेवीकी आराधनाके लिए विछाये हुए रेशमी बिस्तरको ही धारण कर रहा हो । कहीं फूलोंका आसव पीनेसे मत्त हुए भौंरोंसे काला काला हो रहा था इसलिए ऐसा जान पड़ता था मानो लगाये हुए अंजनके समूहको ही धारण कर रहा हो । कहीं पर अत्यन्त विस्तृत अशोक वृक्षके उत्तम पल्लवोंकी कान्तिसे सुशोभित था इसलिए ऐसा जान पड़ता था मानो अपना अनुराग ही प्रकट कर रहा हो। कहीं पर खिले हुए लाल कमलोंकी कान्तिसे समुद्भासित सरोवरोंसे सुशोभित था इसलिए ऐसा जान पड़ता था मानो केशरके चूर्णसे निर्मित झरने को ही धारण कर रहा हो । और कहीं पर लताओंके समूहको धारण कर रहा था उससे ऐसा दिखाई देता था मानो मूलनेके लिए ही अनेक लताओंको धारण कर रहा हो।
वहाँ उस साधुने दूसरे पुत्रोंके साथ क्रीड़ा करते हुए आपको देखा। आप उस समय ऐसे सुशोभित हो रहे थे जैसे कि आकाशमें नक्षत्रोंके समूहसे बालचन्द्र अर्थात् द्वितीयाका चन्द्र सुशोभित होता है ॥६॥ उस साधुने आपसे पूछा कि नगर कितना दूर है ? इसके उत्तरमें आपने मधुर वचन कहे थे। बोलते समय आपके दन्तरूपी मणियोंकी उज्ज्वल कान्ति बाहर फैल रही थी और उसके द्वारा आप मुखपर कमलकी भ्रान्तिसे पड़ते हुए काले काले भौंरोंको सफेद बना रहे थे ॥ १० ॥ आपने कहा था कि नगरके उपवनमें वालकोंकी क्रीड़ा देखकर कौन वृद्ध अनुमान नहीं कर लेगा कि नगर समीपवर्ती है ॥ ११॥ धूम देखकर कौन पुरुष अग्निको नहीं जान लेता और ठण्डी वायुके आनेपर कौन नहीं जान लेता कि समीप ही जल भरा है ॥१२॥
___ इत्यादि वचनरूपी अमृतकी धाराके सिंचनसे तथा आपके सौंन्दर्यरूपी सम्पत्तिके देखनेसे जनित सुख रूपी बीजके द्वारा अपने हृदयरूषी क्यारीमें जो प्रीतिरूपी लता उत्पन्न हुई थी

Page #313

२५६
जीवन्धरचम्पूकाव्य
उसे वह साधु आपके वंशके निश्चयसे पुष्पित करना चाहता था। वह जठराग्निकी तीव्रतम वाधाको शान्त करना चाहता था तथा भोजनकी याचना करनेके लिए उसका मन विवश हो रहा था। उस ढोंगी साधुको आप अपने घर ले आये तथा उसे भोजन करानेके लिए आपने अपने रसोइयाको आदेश दे दिया ।
तदनन्तर जब आप स्वयं भोजन करनेके लिए तैयार हुए तब उस साधुने भोजन करना शुरू किया । आपके साथ भोजन करनेमें उसका अभिप्राय यह था कि वह आपके वचनरूपी द्राक्षासे मिश्रित आपके मुखकी शोभा-रूपी अमृतका पान करना चाहता था ।। १३ ॥
'यह सब भोजन गरम है, मैं कैसे खाऊँ' इस प्रकार बालस्वभावके कारण आप रोने लगे । रोते समय आपके नेत्रोंसे आँसू की धाराएँ बह रही थीं और वे ऐसी जान पड़ती थीं मानो नेत्ररूपी कमलोंके युगलसे मकरन्दका पूर ही भार रहा हो । जब आपके नेत्रोंसे आँसू झर रहे थे तब ऐसा जान पड़ता था मानो आपके नेत्र कमलोंके भीतर निवास करने वाली लक्ष्मीके वक्षःस्थल पर पड़ी हुई मालाके मोती ही विखेर रहे हों। आपको रोता देख भिक्षुक कहने लगा कि आप सबको अतिक्रांत करनेवाली बुद्धिकी महिमासे सुशोभित हैं और रोनेके कारणांसे रहित हैं फिर भी आपका यह रोना कैसा ? इस प्रकार मेरा चित्त आश्चर्यरूपी चित्रके लिए दीवालका काम कर रहा है।
भिक्षुकके उक्त वचन सुनकर अपनी मन्द मुसकानके द्वारा निकलते हुए दूधकी धाराका संदेह उत्पन्न करते हुए आपने जो निम्नांकित वचन कहे थे वे वास्तवमें केला और मधुकी मधुरताको धारण कर रहे थे ।। १४ ॥ आपने कहा था कि रोनेसे श्लेष्मा (कफ) का अभाव हो जाता है, दोनों नेत्र निर्मल हो जाते हैं, नाकका मल जमीनपर जा गिरता है, तब तक भोजनकी उष्णता कम हो जाती है, शिरमें रहकर भ्रमरूप दोपको उत्पन्न करनेवाले जलके दोषकी वाधा दूर हो जाती है। यही नहीं, और भी बहुतसे परिचित गुण रोते समय उत्पन्न होते हैं ।। १५॥
इस प्रकारके वचनरूपी अमृतको कर्गपुटमें सींचते हुए आप उस भिनुकी अपार भूख देखनेसे उत्पन्न आश्चर्य से चुप हो रहे । आप दयाके समुद्र तो थे ही इसलिए आपने उसे अपने हाथका ग्रास ही दे दिया। आपका वह ग्रास ऐसा जान पड़ता था मानो हस्तकमलके नखोंकी कान्तिरूपी गङ्गा नदीके फेनका खण्ड ही हो, अथवा हस्तरूपी कल्पवृक्षके फूलोंका गुच्छा ही हो, अथवा नखरूपी चन्द्रमाओंके साथ परिचय करनेके लिए आया हुवा चन्द्रमाका बिम्ब ही हो अथवा आकाशरूपी नदीको सुखानेके लिए आया हुआ शरद् ऋतुका खण्ड ही हो । उस ग्रासको खाते ही भिक्षु तृप्तिको प्राप्त हो गया, प्रज्वलित जठराग्निके शान्त हो जानेसे उसने आपका महान् उपकार माना और अनुपम सज्जनतासे प्रेरित होकर उसने आपके लिए अत्यन्त उत्कृष्ट फलवाली कला सिखलाई-शिक्षा प्रदान की।
कवि कहते हैं कि योग्य पात्ररूपी उत्तम क्षेत्रमें लगाई हुई विद्यारूपी लता यदि बुद्धिरूपी जलसे सींची जाये तो वह सूक्तिरूपी फूलोंसे युक्त होकर दिशारूपी स्त्रियोंके कर्णालंकारके समान कीर्तिरूपी उत्तम मञ्जरीको धारण करती है ॥ १६ ॥ आश्चर्यकी बात है कि यह विद्यारूपी कल्पवृक्ष अत्यन्त उन्नतिको प्राप्त है-अतिशय ऊँचा है तो भी नम्र मनुष्य इसे प्राप्त कर लेते हैं। फूल इसमें आकर लगते हैं और मनोहर फलको प्राप्ति परलोक में होती है। इसके सिवाय एक बड़ा आश्चर्य यह है कि जो लोग इसके भूलमें आते हैं उन्हें तो यह संताप पहुँचाता है और जो इसके ऊपर हो विचरते हैं उनके संतापको यह दूर करता है ॥ १७ ॥
इस प्रकार सज्जनोंके हृदयको ठण्डा करनेके लिए चन्दनकी समानता धारण करनेवाले जीवन्धर, कानोंके लिए रसायन स्वरूप गुरुका पूर्वोक्त वृत्तान्त सुनकर चुप रह गये। उन्होंने

Page #314

द्वितीय लम्भ
मौन रह जाना हो योग्य उत्तर समझा। वे मुख-कमल तथा मनरूपी सरोवरमें विनयरूपी मृणालको धारण कर रहे थे और शिष्य तथा गुम-सम्बन्धी शिष्टताकी अपने मुखपर क्रीड़ा करा रहे थे। प्राप्त मणिकी विशुद्धता को जानकर जिस प्रकार उसके स्वामीको अपार हर्प होता है उसी प्रकार प्राप्त गुरुकी विशुद्धताको जानकर जीवन्धर कुमार भी हर्षम्पो सागर के परम पार को प्राप्त हो रहे थे और यह सब होनेपर भी वे गृहस्थ-धर्मरूपी सागरमें निमग्न थे।
तदनन्तर गुरु आर्यनन्दीने श्रेष्ठपुत्र जीवन्धर को एकान्त स्थानमें ले जाकर अपने शब्दों द्वारा राजा का समस्त वृतान्त सुना दिया, गुरुमुखसे पिताका वृत्तान्त जानकर जीवन्धर बहुत ही कुपित हुए और अनायास उत्पन्न क्रोधसे जगत्को जलाते हुए-से जान पड़ने लगे।
इस प्रकार गुरुके कहनेसे 'मैं राजा का लड़का हूँ और काष्टाङ्गार राजा का हत्यारा है। इस बातका निश्चयकर जीवन्धर कुमार युद्धके लिए तैयार हो गये। वे उस का ठाङ्गारको बढ़ती हुई क्रोधाग्निके समान प्रज्वलित वाणाग्निका भी इंधन बनाना चाहते थे। वे मदोन्मन हाथीके समान क्रोधसे अन्धे हो रहे थे, उनके तात्कालिक क्रोधके वेगको रोकने में गुरु भी असमर्थ हो रहे थे। इस तरह वे युद्धके उद्योगसे विरत नहीं हो रहे थे। गुमने भी उनके बहुत भारी क्रोधसे विस्तारित युद्धकी तैयारी देख अपने हृदयमें निश्चय कर लिया कि यह अन्य प्रकारसे मानने वाला नहीं है । निदान गुरुने निम्न शब्द कहकर जिस किसी तरह उनकी युद्धकी तैयारीको रोका । गुरुने कहा था कि हे वत्स ! अधिक नहीं, एक वर्पतक क्षमा धारण करो, यही मेरे लिए गुरु-दक्षिणा होगी।
तदनन्तर गुरुने निम्नाङ्कित शिक्षा और भो दी। उन्होंने कहा कि जिनका हृदय शास्त्ररूपी समुद्र में निमन्न है ऐसे मनुष्यों को यह क्रोध कभी भी नहीं करना चाहिए। नहीं तो आचरणसे रहित उनकी शास्त्राध्ययनकी कला व्यर्थ ही कहलावेगी। अपने हाथों में दीपकके सुशोभित रहने पर भी जो लोग इस पृथिवीपर कुामें गिरते हैं उन्हें उस दीपकसे क्या लाभ है ? ॥ १६ ॥
इत्यादि नीतिमार्गका उपदेश देकर तथा जीवन्धर कुमारको समझाकर समस्त संसारको अतिक्रान्त करने वाला मोक्षमार्ग प्राप्त करनेके लिए बहुत भारी आदरसे भरे हुए गुरुदेव जब तपोवनको उस तरह चले गये जिस तरह कि सूर्य पश्चिम समुद्रके वेलावनको चला जाता है तव जीवन्धर कुमार बहुत ही खिन्न हुए। अनन्तर उन्होंने गुरुदेवके संस्मरणसे संधुक्षित विरहजन्य शोकाग्निको तत्त्वज्ञानरूपी जलके प्रवाहसे शान्त किया।
तदनन्तर जिस प्रकार फूलों की लक्ष्मी लताको प्राप्त होती है, देवोंके द्वारा वाञ्छनीय वसन्तकी सुपमा जिस प्रकार पारिजात कल्पवृक्षमें स्थिति को प्रात होती है, जिस प्रकार गङ्गा नदी समुद्रकी वेलाको प्राप्त होती है, शरद् ऋतु चन्द्रमाके बिम्बको प्राप्त होती है, प्रातःकालके सूर्यकी प्रभा, समुद्रके तीरको प्रात होती है और शरद्की चाँदनी जिस प्रकार निर्मल कुमुद्रोंके वनको प्राप्त होती है उसी प्रकार यौवनरूपी लक्ष्मी राजपुत्र जीवन्धर कुमारके शरीरको प्राप्त हुई ॥ २० ॥ उस समय जीवन्धर कुमारका आनन्ददायी शरीर सौन्दयकी परम सीमा, शृङ्गारकी परमगति और कलाओंकी श्रेष्ठ खान हो रहा था ॥२१॥
उस समय उनका रूप, सुन्दर शरीरवालीका प्रथम उदाहरण था, कान्तिरूपी सम्पदाओं का अधिष्ठात देव था, सुन्दरताकी संजीवन ओपधि था, शृङ्गार रसका संकेत-भवन था, श्रष्ठ रसिकताका जीवनदायी रस था, कलाओंका क्रीड़ाभवन था, हास्यक्रीड़ाओंका शिक्षास्थान था, संगीत-विद्याओं का तिगड्डा था, स्त्रियोंके नेत्रोंको आकर्षित करनेके लिए आकर्षण औपध था, युवती-जनोंके मनोंको रोकनेके लिए वन्धनगृह था, समस्त मनुष्योंके नेत्रोंको तृप्त

Page #315

२५८
जीवन्धरचम्पूकाव्य
करने वाला था, कवियोंके वचनोंका अगोचर था, कीर्तिकी स्फूर्ति के लिए अंकुर उगनेका क्षेत्र था. विजयलक्ष्मीके विलासका निवास स्थल था, लक्ष्मी और सरस्वतीकी आस्थाका स्थान था, मानो सब लोगोंके नेत्रोंका चलता फिरता सुख ही था । पृथिवीरूपी महिलाका मानो जीवित सुख ही था, मूर्तिधारी मानो प्रतापका पटल ही था, मानों सजीव गाम्भीय ही था, अथवा इकट्ठा हुआ शौर्य ही था, अथवा रूपधारी कुरूवंशका भाग्य ही था अथवा ब्रह्माका अपनी समस्त चतुराई वतलानेका स्थान ही था । इस प्रकार उनका यह रूप प्रतिदिन वृद्धिंगत हो रहा था।
अथानन्तर एक समय जो कार्य और नाम दोनोंसे ही कालकूट था और मनुप्यकी आकृति को प्राप्त हुए अन्धकारके समान जान पड़ता था ऐसे भीलोंके राजाने सेनासहित आकर राजपुरी की समस्त गायें हर लीं ॥२२॥
तत्पश्चात् गोपालोंके चिल्लानेसे जिसे समस्त वृत्तान्त मालूम हुआ है ऐसा काष्ठाङ्गार भी अधीर हो उठा। जिस प्रकार सिंह शृगालके द्वारा किये हुए अपमानको नहीं सहता है उसी प्रकार काष्ठाङ्गार भी असमान-हीन शक्तिके धारक भिल्लराजके द्वारा कृत अपमानको नहीं सह सका। भीतर ही भीतर जलनेवाली क्रोधाग्निकी ज्वालाओंके समान दिखनेवाली लाल-लाल कान्तिसे उसका मुख व्याप्त हो गया। फलस्वरूप उसने कालकूटकी सेनाको नष्ट करने के लिए एक बहुत बड़ी सेना भेजी । उसको वह सेना शत्रुस्त्रियोंके गर्भजात वालकोंको नष्ट करने में समर्थ भेरियोंकी भांकारसे समुद्रको गर्जनाको तिरोहित कर रही थी । कालकूटके बहाने इकटे हुए अधिकारको नष्ट करनेके लिए विधाताके द्वारा विरचित अनेक सूर्यमण्डलोंसे सुशोभित उदयाचलोंके समान दिखनेवाले, सुवर्णकी ढालोंसे युक्त गण्डस्थलवाले हाथियोंसे भरी थी । जिनमें लोहेकी लगामें लग रही हैं ऐसे मुखोंके विलसे निकलते हुए लाला-जलके द्वारा जिनके मुख फेनिल हुए हैं और उसके कारण जो युद्धके आँगनमें शत्रुओंके यशका पान करते हुए जान पड़ते थे ऐसे घोड़ोंसे, रयोंके समूहसे तथा पैदल सेनाओंसे परिपूर्ण थी।
__ वह कालकूट काष्ठाङ्गारकी सेनाको देख अपनी सेना आगेकर चला। उस समय वह क्रोधाग्निके द्वारा शत्रुओंकी सेनाको सब ओरसे जलानेकी इच्छा करता हुआ ठीक यमराज के समान जान पड़ता था ॥२३।। तदनन्तर दोनों सेनाओंने मिलकर बलपूर्वक ऐसा युद्ध किया जिसका कि कोई शानी नहीं रखता था। उस युद्ध में दोनों ही सेनाएं बाणोंके समूहसे परस्पर एक दूसरेको विदीर्ण कर रही थीं। यद्यपि युद्ध में उठती हुई धूलिसे अन्धकार छा गया था तो भी चलती हुई तलवारोंके घातसे विदीर्ण हुए हाथियोंके गण्डस्थलोंसे जो मणियोंके समूह बाहर निकल रहे थे उनकी कान्तिके प्रवाहसे युद्धक्षेत्र एक दम प्रकाशमान हो उठता था ॥२४॥
उस समय शत्रुओंके हाथों में स्थित तलवारोंके द्वारा खण्डित गण्डस्थलोंसे निकलनेवाली रुधिरकी धाराओंसे सुशोभित हाथी, उन पर्वतोंका अनुकरण कर रहे थे जिनके कि दोनों ओरसे गेरूके झरने झर रहे हैं। अत्यधिक खनकी कीचड़से युक्त युद्धके आँगनमें हमारे खुर डूब न जावें इस आशंकासे, आरूढजनोंके विषादको नष्ट करनेवाले घोड़े मानो आकाशमें चल रहे थे और मदोन्मत्त हाथियोंकी घटापर नाम तथा कार्य दोनोंसे ही 'हम हरि हैं। (सिंह हैं, घोड़े हैं ) इस तरह अपने हरि नामको प्रख्यात कर रहे थे। धनुषधारियोंके हाथ इतने जल्दी चलते थे कि किसीको समझ ही नहीं पड़ता था कि इन्होंने कब बाण धारण किया और कब छोड़ा। वे सदा धनुष चढ़ाये हुए ही दिखते थे इसलिए चित्र-लिखितसे जान पड़ते थे। कभी पदतल और कभी गगन-तलमें लपलपाती हुई भयंकर तलवारसे खण्डित मस्तकोंके समूह बहुत दूर तक जा उचटते थे जिससे ऐसे जान पड़ते थे मानो आकाशरूपी समुद्रमें कमलोंके समूह ही हों। युद्धकी भूमिमें जहाँ-तहाँ हाथियों के खण्डित शव पड़े हुए थे उनसे ऐसा जान पड़ता था मानो दो पुरुष-प्रमाण

Page #316

द्वितीय लम्भ
बहती हुई खून की नदीपर पुल ही बांध दिये हों । उस भयंकर युद्धके समय भील-योद्धाओंके द्वारा लगातार छोड़े हुए वाणोंकी धारासे जिनका समस्त शरीर भर गया है ऐसे काष्टाङ्गारके सैनिक भयसे तत्-तद् दिशाओं में भाग गये। साथ ही 'भीलों की सेना जीत गई। इस घोषणाने गोपालांकी वसतिको क्षुभित कर दिया ।
२५६
उस समय वैश्योंके नायक चतुर नन्दगोपने अपने मित्रोंके साथ आलोचनापूर्वक निश्चय किया और जिस वातको वह कहना चाहता था उसे उसने राजा काष्ठाङ्गारके कान तक पहुँचा दी ||२५||
तदनन्तर नन्दगोपकी प्रेरणा पाकर राजा काष्टाङ्गारने नगरके चौराहोंपर जोरदार घोषणा करा दी कि जो भी पुरुष भीलोंके समूहसे गायें छुड़ाकर लावेगा उसे गोपालशिरोमणि नन्दगोप की पुत्री सुवर्णकी सात पुत्तलिकाओंके साथ प्रदान की जावेगी। इस घोषणाको सुनकर बहुत भारी कौतूहलको धारण करनेवाले जीवन्धर कुमारने वह घोषणा बन्द करा दी |
जिनका पार्श्वभाग अनेक मित्रोंसे सहित है ऐसे जीवन्धर कुमार महलसे इस तरह निकले जिस तरह कि अनेक हाथियोंसे घिरा हुआ यूथपति ( झुण्डका मालिक ) हिमालयकी गुफासे निकलता है ||२६||
तत्पश्चात् जीवन्धर हैं प्रमुख जिनमें ऐसे योद्धा धनुपकी टंकार और सिंहध्वनिके द्वारा दिशाओंको मुखरित करते हुए रणाङ्गणकी ओर चले। उस समय वे सफेद घोड़ेसे जुते रथोंको अलंकृत कर रहे थे । उनके वे सफ़ेद घोड़े ऐसे जान पड़ते थे मानो अपने यशरूपी क्षीर सागरकी तरङ्ग ही हों। उन घोड़ोंके पार्श्वभाग चँवरोंके युगलसे सुशोभित थे इसलिए ऐसे प्रतीत होते थे मानो आकाशमार्ग में चलनेके योग्य दो पंखोंको ही धारण कर रहे हों । मुखसे निकले हुए फेनके टुकड़ोंसे उनका अग्रभाग व्याप्त हो रहा था जिससे ऐसा जान पड़ता था कि वेगके द्वारा पराजित वायुके द्वारा समर्पित मोतियोंकी भेंट ही स्वीकृत कर रहे हों । वेग देखनेके क्षण ही लज्जित होकर सूर्यके घोड़े आकाशरूपी अटवी के बीहड़ मार्गों में भाग गये थे मानो उन्हें हँढ़ने के लिए ही वे घोड़े आकाश मार्गकी ओर उछल रहे थे तथा विजयी थे । जो समस्त जगत्‌को अन्धा करनेमें समर्थ थी ऐसी रथों के पहियोंसे विदारित पृथिवीतलसे उठी धूलिकी पक्तिको वे योद्धा पताकाओं के वस्त्रोंकी वायुसे दूर उड़ा रहे थे । वे योद्धा क्या थे मानो शरीरधारी वीर रस ही थे अथवा मूर्तिधारी उत्साह ही थे । केयूरसे सुशोभित उनके भुजदण्ड ऐसे जान पड़ते थे मानो विजयलक्ष्मी के निवासभवनके सुवर्णनिर्मित प्राकार ही हों और मोतियोंकी मालाओंसे सुशोभित उनके वक्षःस्थल ऐसे जान पड़ते थे मानो लक्ष्मीकी विहारभूमिमें स्थित खेलनेके भूले ही हीं ।
1
उस रणाङ्गणमें सर्वप्रथम वाणोंके समूहसे परस्पर ऐसा युद्ध हुआ कि जो क्षणभरके लिए क्रोध से रहित होकर भी क्षमासे रहित था ( पक्षमें व्रणसे रहित था ) और जहाँ शिखाहीनसे भी शिखावालेकी उत्पत्ति होती थी ( पक्षमें वाणसे अग्नि उत्पन्न होती थी ) ॥ २७ ॥ जो नखोंकी किरणरूपी मञ्जरीसे सुगन्धित थी तथा जिसपर शिलीमुख अर्थात् वाण ( पक्ष में भ्रमर ) आकर विद्यमान थे ऐसी धनुषलताको धारण करनेवाले जीवन्धर वृक्ष के समान सुशोभित हो रहे थे; क्योंकि जिस प्रकार वृक्ष विशाल शाखाओंसे सुशोभित होता है उसी प्रकार जीवन्धर भी भुजारूपी विशाल शाखाओंसे सुशोभित थे । इसके सिवाय जीवन्धर, निरन्तर ही विजयलक्ष्मी विहारकी मुख्य भूमिस्वरूप थे ॥ २८ ॥ कुण्डलाकार धनुषके मध्य में स्थित, क्रोधसे लाल-लाल दिखने वाला जीवन्धर कुमारका मुख, परिधिके मध्य में स्थित तथा सन्ध्याके कारण लाल-लाल दिखाने वाले चन्द्रमाके मण्डलके साथ स्पर्धा करता था ॥ २६ ॥ जीवन्धर कुमारके द्वारा छोड़े हुए देदीप्यमान वाण ऐसे सुशोभित हो रहे थे मानो युद्धमें छिपे भीलों को देखने के लिए दीपक ही आये हों ॥ ३० ॥

Page #317

२६०
जीवन्धर चम्पूकाव्य तदनन्तर विजयी धनुषरूपी इन्द्र-धनुषको धारण करने वाले जीवन्धररूपी मेघके द्वारा लगातार छोड़ी हुई बाणधारारूपी जलधाराके द्वारा जब कालकूट नामक भीलोंके राजाकी सेनाकी प्रतापाग्नि शान्त हो गई तब युद्धकी भूमिमें हज़ारसे भी अधिक खूनकी नदियाँ बह निकलीं। वे खनकी नदियाँ तीक्ष्ण शस्त्रोंके द्वारा कटे हुए हाथियोंके पैररूपी कछुओंसे सहित थीं। भालोंके द्वारा कटे हुए घुड़सवारोंके मुखरूपी कमलोंसे सुशोभित थीं और मदोन्मत्त हाथियोंके कानोंसे गिरे हुए चामर रूपी हंसोंसे अलंकृत थीं।
__ इस प्रकार धीरवीर जीवन्धर कुमारने भीलोंकी सेनाको जीतकर यशरूपी फूलोंके द्वारा दिशारूपी स्त्रियों को सुगन्धित किया था और झरते हुए दूधके द्वारा जिसने समीपका प्रदेश सींच दिया है ऐसे दूधके मेघोंकी तुलना धारण करनेवाले पशुओंके समूहको वापिस छीन लिया था ॥ ३१ ॥
जो कामदेव, पहले शम्बराराति अर्थात् महादेवजी का शत्रु और चापलालि जीवन्धर अर्थात् चञ्चल भ्रमररूपी डोरीको धारण करने वाला इन दो नामोंसे जगत्में प्रसिद्ध था वही इस समय शवराराति अर्थात् भीलोंका शत्रु और चापलालि जीवन्धर अर्थात् धनुषसे सुशोभित जीवन्धर कुमार हुआ था। इस प्रकार बिन्दुमात्रसे भी विशेषता नहीं थी। अर्थात्-जीवन्धर कुमार कामदेव रूपी ही था । कामदेव पहले सारसशर अर्थात् कमलरूपी बाणसे सहित था और इस समय जीवन्धर सरसशर थे अर्थात् बलवान् वाणसेसे सहित थे । इस प्रकार इन दोनोंमें यद्यपि आकार--दीर्घाकारकी अपेक्षा विशेषता थी तथापि इनमें आकारसाम्य-आकृति की सहशता अखण्ड रूपसे सुशोभित थी ही यह विचित्र बात थी।
तदनन्तर जो गगनतलमें फैली हुई पताकाओंरूपी भुजाओंके द्वारा मानों यह बतला रहा था कि नागरिकोंका हर्षातिरेक इतना भारी है । इस प्रकार हर्षसे भरे नगर में जीवन्धर कुमारने प्रवेश किया। उस समय जीवन्धर यद्यपि स्वयं विशिख अर्थात् बाण अथवा हृदयके आधार थे तो भी विशिखा अर्थात् गलीकी आधेयताको प्राप्त हो रहे थे और समस्त मित्र-मण्डलीके मध्यमें अध्यासीन थे इसलिए शूरवीरता, स्थिरता और धीरतारूपी मञ्जरियोंसे मनोहर उनके शरीररूपी सुगन्धित आम्रवृक्षपर कीर्तिरूपी सुगन्धिसे खिंचे नगरवासी तथा देशवासी लोगोंके नेत्ररूपी भौंरे निरन्तर दौड़े चले आ रहे थे।
नन्दगोप नामसे प्रसिद्ध मेघने शीघ्र ही हर्षरूपी समुद्रका पानकर शुभ लक्षणोंसे सुशोभित जीवन्धर कुमारके करकमलपर जलपात किया-जलधारा छोड़ी ॥३२॥
जीवन्धरने भी नन्दगोपके द्वारा छोड़ी हुई जलधारा को 'पद्मास्य योग्य है' इस वचनरूपी धाराको छोड़ते हुए ही स्वीकृत किया था। जीवन्धरकी वह वचनधारा अत्यन्त शुद्धवर्णा थीशुद्ध रूपवाली थी (पक्षमें शुद्ध अक्षरोंसे युक्त थी) और ऐसी जान पड़ती थी मानो मन्दमुसकानके सम प्रकाशित कुन्दके फूलोंकी कान्तिरूपी तरङ्गमें स्नान करनेसे ही वह शुद्धवर्णा हो गई थी। जीवन्धर कुमारने निःस्पृह होकर कहा कि मुझमें और पद्मास्यमें पर्यायभेद है जीवभेद नहीं है। इस प्रकार अपनी मित्रताके वैभवको प्रकट करते हुए उन्होंने मित्रजनोंके हर्प और शत्रुजनोंके द्वेपके साथ-साथ पद्मास्यके विवाह महोत्सवका प्रारम्भ किया।
तदनन्तर विवाहके योग्य पद्मास्यने शुभमुहूर्तमें अग्निको आगेकर विधि-विधानपूर्वक नन्दगोपकी पुत्रीका पाणिग्रहण किया ॥३३॥ गोविन्दाका दुबला-पतला शरीर बिजलीके समान चमकीला था, उसको कान्ति फूलती हुई सुवर्ण-कदलीकी कन्दलीके भीतरी भागक समान गौर वर्ण थी और स्वाभाविक गतिसे उठते हुए स्तन-युगलोंपर सुशोभित मोतियोंकी मालाकी प्रभासे उसका समीपवर्ती प्रदेश प्रकाशमान हो रहा था। ऐसी गोविन्दाको वह पद्मास्य बहुत भारी

Page #318

तृतीय लाभ
२६३ हर्पसे भरे नेत्रोंसे निहार रहा था ॥३४॥ गोविन्दाके दोनों पैर कोमल-कमलके साथ स्वर्धा करने वाली शोभासे सुशोभित थे, दोनों जवाएँ कामदेवकी त्रिजगद्विजयमें तुरही नामक वादित्रविशेषके समान जान पड़ती थीं। नाभि कामदेवके रसनिष्यन्दकी कूपिकाके समान प्रकट हुई थी और मुख पूर्णिमाके चन्द्रकी तुलना स्वीकृत कर रहा था ।।३।।
इस प्रकार महाकवि हरिचन्द्रविरचित श्री जीवन्धर-चम्पृनामक काव्यने
गोविन्दाकी प्राप्ति वर्णन करनेवाला दुसरा लम्भ समाप्त हुआ।
तृतीय लम्भ अथानन्तर दिन-प्रतिदिन जिसका अनुराग वढ़ रहा है ऐसा पद्मास्य नामक तरुण राजहंस कभी तो त्रिवलीरूपी तरङ्गोंसे सुशोभित और नाभिरूपी महा आवर्तसे युक्त गोविन्दा नामक नदीके उदररूपी हृदमें क्रीड़ा करता था, कभी मेखलारूपी पक्षियोंके कल-कूजनसे शब्दायमान स्थूल नितम्ब-मण्डलरूपी तटपर स्थिर होता था, कभी हाथसे काले चूचुकरूपी भ्रमरोंसे चुम्बित स्तनरूपी कमलकी बोड़ियोंका स्पर्श करता हुआ आनन्दकी तरङ्गोंसे तर होता था और कभी स्तनरूपी चक्रवाक पक्षियोंसे मनोहर, सुगन्धित चन्दनके द्रवरूपी पङ्कसे युक्त एवं कञ्चुलीरूपी कोमल शेवालसे मनोहर वक्षःस्थलरूपी तालावमें क्रीड़ा करता हुआ चिरकाल तक इन्द्रियों के समूहको सन्तुष्ट किया करता था।
इधर समस्त मनुष्योंके नेत्रोंके भाग्यस्वरूप, सुन्दर आकृतिको धारण करनेवाले जीवन्धर कुमार भी समान रूपसे कमनीय कलारूपी युवतियोंको, कीर्तिरूपी स्त्रीको और विजयलक्ष्मीको हर्षित करते हुए बड़े आनन्दसे रहते थे ||१|| उसी नगरमें श्रीदत्त नामका कोई वैश्यशिरोमणि रहता था जिसके घर में धनप्राप्तिके कारणभूत इच्छा और उद्योग दोनों ही चिरकालसे क्रीड़ा किया करते थे ॥२॥
रत्नोंके व्यापारमें निपुण उस श्रीदत्तने किसी समय रत्नद्वीपको जाने की इच्छा की । तदनुसार प्रस्थानकर अनेक देश, नगर और गाँवोंको लाँघता हुआ वह समुद्रके समीप आया। वहाँ उसने सामने लहराते हुए समुद्रको देखा। वह समुद्र फूटी हुई सीपोंके मोतियोंके समूहसे व्याप्त था इसलिए ऐसा जान पड़ता था मानो मकर, मीन और कुलीरराशिसे सुशोभित दूसरा आकाशतल ही हो । वह समुद्रफेनके टुकड़ोंके बहाने ऐसा जान पड़ता था मानो रात्रिके समय उसने जो चन्द्रमाको किरणोंके समूहका पान किया था उसे ही फेनके बहाने उगल रहा हो। कभी अत्यन्त चञ्चल कुलाचलोंके समान तरङ्गोंके सङ्घटनका अनुभव करनेवाले तिमि-तिमिङ्गिल जातिके मच्छ, पुत्रोंकी तरह उसकी सेवा कर रहे थे। कहीं मणिसमूहके किरणरूपी झरनेसे व्याप्त जलको मांस समझकर मीन उसके संमुख दौड़ रहे थे और कहीं अग्नि समझकर भयसे दूर भाग रहे थे। कहीं देदीप्यमान फणाके मणियोंसे सुशोभित, लहरों में मिले भुजङ्गोंसे व्याप्त होनेके कारण ऐसा जान पड़ता था मानों विशालता आदि गुणोंके द्वारा पराजित होकर छिपे हुए आकाशको तरङ्गरूपी हाथोंमें दीपक ले दृढ़ता हो फिर रहा हो। कहींपर विस्तृत मूंगाके वनोंकी पंक्तिसे सुशोभित होनेके कारण ऐसा जान पड़ता था मानों वड़वानलको ही प्रत्यक्ष दिखला रहा हो ।

Page #319

२६२
जीवन्धरचम्पूकाव्य वह कहीं सामने आई हुई गङ्गा, सिन्धु आदि प्रमुख नदियोंको अपनी तरङ्गरूपी भुजाओंके द्वारा आलिङ्गन कर रहा था।
उस समुद्रके किनारे जो जल-मनुष्य थे उनके हृदय किनारेपर उठी हुई वायुसे कम्पित ताड़वृक्षोंके शब्दसे भयभीत हो रहे थे और इसी कारण वे शेवालके समूह तोड़कर अपने ऊपर मेल रहे थे। कहीं बड़े-बड़े हाथी बड़े-बड़े मच्छोंके मुखरूपी बिलको पहाड़की गुफाएँ समझ भ्रान्तिवश उनके भीतर घुस रहे थे और जब उनके भीतर जलती हुई जठराग्निकी ज्वालाओंको नहीं सह सके तब फिर बाहर निकल आये ॥३॥ वैश्यपति श्रीदत्तने उस समुद्रको अपने नेत्रोंसे पिया अर्थात् देखा परन्तु उसके खारेपनको सहन नहीं कर सका इसलिए ही मानो वह आश्चर्य रूपी दूसरे समुद्रको प्राप्त हो गया था ॥४॥
तदनन्तर जहाजमें बैठकर वह दूसरे द्वीपमें गया और वहाँ अनेक उपायोंसे उसने बहुत धनका उपार्जन किया। तत्पश्चात् सम्पत्तिके द्वारा आकाशरूपी समुद्र में चलनेकी योग्यता रखनेवाले ऐरावत हाथीके कन्धेपर बैठे हुए इन्द्रका अनुकरण करता हुआ वह जहाजका व्यापारी किसी बड़े जहाजपर सवार हो समुद्रके इस ओर आया । समुद्रका किनारा कुछ ही दूर था कि
बहुत भारी जोरकी वर्षा उसके जहाजपर आ पड़ी। उस समय मेघोंकी घनघोर गर्जनासे समस्त दिशाओंकी दीवालें फटी जा रही थीं और बड़ी-बड़ी बूंदोंके समूह नीचे गिर रहे थे । उनसे ऐसा जान पड़ता था कि अपने प्रतिद्वन्द्वी समुद्रमें जो जहाँ-तहाँ मोतियोंके समूह विखरे पड़े थे वह उन्हें सहन नहीं कर सका था। सच है प्राणियोंको विपत्ति कब आने वाली है यह कोई नहीं देख आया ॥५॥
उस जहाजपर जो और दूसरे लोग बैठे थे उनके शरीर पहलेसे ही शोकरूपी समुद्रमें निमग्न हो रहे थे इसलिए. भले-बुरेको जाननेवाले श्रीदत्तने तत्त्वज्ञानरूपी जहाज देकर उन सबको तारा था ॥ ६॥
धीरे-धीरे जहाज नष्ट हो गया और भाग्यद्वारा ही मानो समीपमें भेजा हुआ एक मस्तूल का टुकड़ा श्रीदत्तको दिखाई दिया। वह उसपर चढ़कर अपने-आपको जीवित समझने लगा। यद्यपि उसका समस्त धन नष्ट हो गया था तो भी प्राणोंको सुरक्षित पाकर संतुष्ट हो रहा था । चलता-चलता वह किसी अपरचित द्वीपमें पहुंचा। वहाँ अचानक कोई विद्याधर उसके सामने आया । चपलतावश श्रीदत्तने उसे अपना समस्त वृत्तान्त सुना दिया।
श्रीदत्तका वृत्तान्त सुनकर वह विद्याधर उसे उसीके बहाने विजयाध पर्वतपर ले गया । वह विजया ऐसा जान पड़ता था मानो पृथिवीरूपी स्त्रीका हास्य ही था और आकाशरूपी कसौटीके पत्थरोंसे युक्त होनेके कारण ऊँचे उठे हुए शिखरोंके द्वारा मानो सुमेरु पर्वतकी हँसी ही कर रहा था ॥ ७ ॥ उस विजयार्धके शिखरोंपर लगी हुई नीलमणियोंकी कान्तिकी परम्परासे सिंहके बच्चे बहुत बार छकाये गये थे इसलिए वे सचमुचकी गुफामें भी प्रवेश करनेके लिए शङ्का खाते थे-हिचकिचाते थे । यही कारण था कि वे अपनी गर्जनाकी प्रतिध्वनिके द्वारा निश्चय करके ही गुफाओंमें प्रवेश करते थे ॥८॥ उस विजयार्धकी मध्यमेखलामें प्रतिबिम्बित अपने आपको देखकर जंगली हाथी पास आकर दाँतोंसे उसपर वार करते थे सो ठीक ही है क्योंकि मदयुक्त (पक्षमें अभिमानी) जीवोंको विवेक कैसे हो सकता है ? ॥६॥ उस पर्वतपर सिंह, मेघमाला को गर्जनाके भ्रमसे हाथी समझ बैठते थे इसी कारण वे वेगसे उछलकर उनके पास जाते थे और क्रोधवश नखोंके प्रहारसे उन्हें विदीर्णकर छोड़ देते थे ।। १० ॥
वह पर्वत, कहीं तो विद्याधरियोंके समूह, जिन्हें रेशमी वस्त्र समझकर ओढ़ लेती थीं ऐसे सफ़ेद मेघोंसे घिरा हुआ था। कहीं हरी मणियोंके तटसे निकली हुई हरी-हरी प्रभा सूर्य-बिम्बके

Page #320

तृतीय लम्भ पास पहुँच रही थी जिससे किनारेपर चलने वाले विद्याधरोंको आकाशम्पी सरोवरमें कमलिनी के हरे पत्तोंकी शङ्का उत्पन्न कर रहा था। कहीं, सघन वृक्षोंमें मेघमालाकी आशंकाकर सुवर्णमय भूमिपर मयूर नाच रहे थे और उनका प्रतिविम्ब उस भूमिपर पड़ रहा था जिससे स्थलपर फूले हुए नील कमलोंके समूहका संदेह उत्पन्न करता था। कहीं सरोवर में उत्पन्न सारस और राजहंस पक्षियोंके कल-कूजनसे, कहीं लताओंपर खिले पुष्पोंका मकरन्द-पान करनेसे उन्मत्त हुए भ्रमरों की मनोहर भंकारसे और कहीं उपवनके अलंकारभूत आम्रवृक्षके पल्लव खानेसे गीली कोयल की मनोहर कण्ठध्वनिसे कामदेवको जागृतकर रहा था तो कहीं वेतोंके सुन्दर निकुञ्जोंमें विहार करने वाली विद्याधरियोंकी संभोगान्तमें होनेवाली थकावटको दूर करनेमें निपुण मन्द-मन्द वायुसे मनोहर दिखाई देता था ।
उस विजयार्ध पर्वतपर अपने आनेका समस्त कारण विद्याधरने श्रीदत्त वैश्यसे स्पष्ट कर दिया ॥ ११ ।। उसने कहा कि इस पर्वतकी दक्षिण श्रेणीपर गान्धार देशकी आभरणभूत एक नगरी है जो कि निराधार होनेके कारण आकाशसे गिरी हुई देवनगरीके समान सुशोभित है ॥ १२ ॥ विद्याधर लोग उस नगरीको 'नित्यालोका' इस सार्थक नामसे पुकारते हैं और मेघ हमेशा ही उसके झरोखोंके द्वारके समीप घूमते रहते हैं ।। १३॥ उस नगरीके कोटोंकी पङ्क्ति स्त्रियोंके वक्षःस्थलके समान हमेशा ही देवों (पन में युवकों) के मनको हरण करती रहती है क्योंकि जिस प्रकार स्त्रियोंके वक्षःस्थलसे किरणोंके समूह म्फुरित होते रहते हैं उसी प्रकार कोटोंकी पङ्क्तिसे भी किरणोंके समूह स्फुरित होते रहते हैं और जिस प्रकार स्त्रियोका वक्षःस्थल पयोधरों -स्तनोंपर सुशोभित वस्त्रसे अलंकृत होता है उसी प्रकार कोटोंकी पङ्क्ति भी पयोधरों-मेघोंसे सुशोभित आकाशमें अलंकृत होती रहती है ।। १४ । उस नगरीके गोपुरके अग्रभागपर जो इन्द्रनीलमणिकी पुतली बनी हुई है वह शरद् ऋतुके मेघोंकी मालासे ऐसी जान पड़ती है मानो उसने महीन रेशमी वस्त्र ही पहिन रखा हो ।। १५ ॥ जिसका वैभव समस्त विद्याधरोंके द्वारा सेवित है तथा जो मनोहर यशरूपी धनको धारण करनेवाला है ऐसा गरुडवेग नामका राजा उस नगरीका ठीक उसी तरह पालन करता है जिस प्रकार कि इन्द्र स्वर्गपुरीका करता है ॥ १६॥ गरुडवेगकी रानीका नाम श्रीधारिणी है । यह रानी ऐसी सुशोभित होती है मानो शरीरको धारण करनेवाली कान्तिकी परम्परा ही हो, अथवा शरीरवती चन्द्रमाकी कला ही हो अथवा स्थिर रहनेवाली दूसरी विजली हो हो ॥१७॥ राजा गरुडवेगके एक गन्धर्वदत्ता नामकी पुत्री है जो विनयसे उञ्चल है
और कामदेवके बड़े भारी महलकी अटारीमें जलनेवाली मानो मणिमयी दीपिका है ।। १८ ।। जब शैशव, इस दुबली-पतली कुवलयनयनाके शरीरको छोड़नेके लिए उद्यत हुआ, और कामदेवका प्रतिहारी यौवन, जव आनेकी इच्छा करने लगा, साथही जब इसका भोलापन समाप्त हो गया
और चतुराई पासमें आ पहुँची तब इसका मध्य भाग तो अत्यन्त सूक्ष्म हो गया है और नितम्बमण्डल पर्वतके समान भारी हो गया ॥ १६ ॥ इस चञ्चलाक्षीका मुखरूपी चन्द्रमा, वास्तविक चन्द्रमाकी वहुत भारी निन्दा करता है, भौहें कामदेवके धनुपकी सुन्दरताको हथिया लेती हैं, स्तन धीरे-धीरे लिकुच-फलकी तुलना प्राप्त कर रहे हैं और मन्थर पाद-विन्यास मदोन्मत्त हंसीको जीत रहा है ॥ २० ॥
श्रेष्ठ आकारको धारण करनेवाली गन्धर्वदत्ता यद्यपि स्वयं अद्वितीय है तो भी राजपुर नगरमें जो उसे वीणा बजानेमें जीतेगा उसकी वह द्वितीया अर्थात् भार्या होगी, इस प्रकार ज्यौतिषी लोगोंके वचनोंमें विश्वास होनेसे राजाकी चिन्ता बढ़ती रही। आज उसने अपनी कान्ताके साथ सलाहकर मुझे तुम्हें लानेके लिए भेजा है। एक बार राजपुर नगरके उद्यानके अलङ्कारभूत सागरसेन नामक जिनराजके समीप तुम दोनोंकी प्रीतिरूपी लता उत्पन्न हुई थी वह प्रीतिलता

Page #321

२६४
जीवन्धरचम्पूकाव्य धीरे-धीरे पल्लवित होती रही। आज तुम्हारे समागमसे राजा उसे फलित-फलोंसे युक्त करना चाहता है।
__मैं धर नामका विद्याधर हूँ। तुम्हें नौकाके नष्ट होनेका भ्रम उत्पन्न कराकर इस पर्वतपर ले आया हूँ । इतना कहकर उस विद्याधरने अपने ओठ बन्द कर लिये अर्थात् वह चुप हो गया ॥२१|श्रीदत्त वैश्य भी यह सब सुनकर बहुत हर्पित हुआ सो ठीक ही है क्योंकि नष्ट हुए धनकी प्राप्ति क्या इच्छानुसार हर्प उत्पन्न नहीं करती अर्थात् अवश्य करती है ॥२२।। तदनन्तर श्रीदत्तने राजा गरुड़वेगके दर्शन किये । उस समय विद्याधरियाँ अपने करकमलोंमें स्थित राजहंस पक्षियों के युगलके समान आचरण करनेवाले चमर उसपर डुला रही थी इसलिए वह ऐसा जान पड़ता था मानो राजलक्ष्मीके नयन-युगलसे निकलते हुए कटाक्षोंकी धारासे ही व्याप्त हो रहा हो ।।२३।। जो कामदेवरूपी वृक्ष की मनोहर मञ्जरियोंके समान जान पड़ती थीं अथवा लहराते हुए सौन्दर्यसागर की मानो तरङ्गे थीं अथवा सातिशय सुन्दरतारूपी नदीकी मानो झिरें थीं । ऐसी एकसे एक बढ़कर वेश्याओंसे वह सुशोभित हो रहा था। विद्याधर राजाओंके मुकुटतटमें जो मोती लगे हुए थे उनमें उसके चरण-कमलोंका प्रतिबिम्ब पड़ रहा था। उसका वक्षःस्थल हारयष्टिसे सुशोभित था इसलिए झिरनों से सुशोभित हिमालयके समान उसकी शोभा थी ।।२५।। इतना ही नहीं, उसका शासन समस्त विद्याधर राजाओंके मुकुटपर आरूढ़ था। जहाजका व्यापारी श्रीदत्त उक्त विशेषणविशिष्ट राजा गरुडवेगको देखकर आनन्दरूपी समुद्र के परं पारको प्राप्त हुआ ॥२६।।
विद्याधरोंके राजा गरुडवेगने श्रीदत्तका बहुत भारी सत्कार किया, उसे सभाङ्गणमें सुशोभित मणिमय आसनपर बैठाया, मन्द मुसकान तथा संभापग आदिके द्वारा उसे सन्तुष्ट किया । उस समय श्रीदत्त भी ऐसा जान पड़ता था मानो मूर्तिधारी सौहार्द-मित्रता ही हो । राजाने अपनी पुत्रीके स्वयंवरका समाचार श्रीदत्तको सुनाया। सुनकर उसे वह वृत्तान्त ऐसा लगा मानो कानोंके लिए अमृत ही हो अथवा मनके लिए रसायन ही हो । अन्तमें राजाने अपनी पुत्री तथा नीति की जाननेवाली सेना श्रीदत्तके आधीन कर दी।
श्रीदत्त वैश्य, सम्मानपूर्वक दिये हुए विद्याधरराजके आदेशको पाकर तथा सेनाको आगेकर पहले हर्षको प्राप्त हुआ और तदनन्तर उसके साथ अपनी निवासभूमि-राजपुरी को प्राप्त हुआ ॥२७॥
नगरीमें आनेके बाद श्रीदत्तने एक उत्तम स्वयंवरमण्डप बनवाया और फिर राजाकी अनुमति लेकर इस वृत्तान्त की समस्त नगरोंमें घोषणा करा दी। उस समय जो स्वयंवरमण्डप वनाया गया था वह अनेक रत्नोंके समूहसे निर्मित था इसलिए ऐसा जान पड़ता था मानो राजपुर की लक्ष्मीका मुख देखनेके लिए बनाया गया मणिमय दर्पण ही हो। हरी और लाल मणियोंका प्रकाश आकाशमें फैल रहा था जिससे मेघोंके बिना ही आकाशमें इन्द्र-धनुषकी शङ्का कर रहा था । कुङ्कम रससे मिला जल जहाँ-तहाँ विखरे हुए फूलोंके समूहसे सुगन्धित था इसलिए ऐसा जान पड़ता था मानो वीणामें जीतनेवाले मनुष्यकी जो कीर्तिरूपी लता आगे चलकर उत्पन्न होगीउसके वीजोंकी पङ्क्ति ही बिखेर दी गई हो। इसके सिवाय वह मोतियोंसे बनी हुई रङ्गावलीविभिन्न रङ्गके वेल-बूटों को भी धारण कर रहा था।
उस घोपणाको सुनकर राजा लोग अपनी सेनाओंके द्वारा दिशाओंके प्रदेशोंको व्याप्त करते हुए राजपुरी नगरीमें इस प्रकार आ पहुँचे जिस प्रकार कि सैकड़ों नद समुद्रके पास आ पहुँचते हैं। उस समय उस नगरीमें बहुत बड़ी-बड़ी पताकाएँ फहरा रही थीं उनसे वह ऐसी जान पड़ती थी मानो सबको बुला ही रही हो ।।२८।। अपने सुन्दर रूपसे कामदेव को पराजित करनेवाले राजा लोग उस स्वयंवर-मण्डपमें हीरोंसे निर्मित मंचोंपर इस प्रकार सुशोभित हो रहे थे

Page #322

तृतीय लम्भ
जिस प्रकार कि क्षीरसमुद्रकी तरङ्गोंके समूहमें चन्द्रमाके प्रतिविम्ब सुशोभिन होते हैं अथवा विजया पर्वतके ऊँचे शिखरोंपर सिंह सुशोभित होते हैं ।।२।।
तदनन्तर विशाल नेत्रोंके विलाससे नीलकमलको जीतनेवाली गन्धर्वदत्ता पालकीपर सवार हो स्वयंवर-मण्डपमें आई। उस समय गन्धर्वदत्ता क्या थी मानो सब लोगोंके नेत्ररूप हिरनोंको वश करनेके लिए जालस्वरूप ही थी, मूर्तिधारिणी कामदेवके साम्राज्यकी पदवी ही थी, शृङ्गाररूपी राजाकी राजधानी ही थी, सौन्दर्य-सुधासागरकी तरङ्गोंकी वेला ही थी, नवयौवन का सर्वस्व ही थी, सौभाग्यकी संजीवन औषध ही थी, लक्ष्मीकी दूसरी मूर्ति ही थी और राजाओंके नेत्रों के लिए अमृतकी शलाका ही थी।
कुछ ही समय बाद विद्याधर-सुन्दरीने प्राप्त हुई श्रेष्ठ वीणाकी कोमल तान तथा संगीत आदिके द्वारा समस्त देशोंके राजाओंको जीत लिया। उस समय उसके संगीतका म्वर ऐसा जान पड़ता था मानो हस्त-कमलोंकी फैलती हुई कान्तिकी परम्परामें नूतन पल्लवके भ्रमसे जो भ्रमर इकट्ठे हुए थे उनकी गुञ्जारका ही स्वर हो ॥३०॥ उस समय संगीतविद्याके जाननेवाले समस्त लोगोंने गन्धर्वदत्ताके करकमलमें स्थित वीणाका मधुर रस अपने कानरूपी कटोरोंके द्वारा पीपीकर स्त्रियोंके ओठको अधर (पक्षमें तुच्छ ) सुधाको सुरोद्धृत-देवोंके द्वारा निकाली हुई (पक्षमें सुरा-शरावसे निकाली हुई दुगन्धित ) और मधुको मधुप-पान योग्य-भ्रमरोंके पीने योग्य (पक्षमें मद्यपायी लोगोंके पीनेके योग्य ) माना था ॥३१॥
तत्पश्चात् प्रत्यक्ष कामदेवके समान दिखनेवाले, पांच सौ मित्रोंसे घिरे हुए जीवन्धर कुमार स्वयंवरसभाके आँगनमें आये । आते ही उन्होंने वीणाकी कलामें कुशल श्रेष्ठ विद्वानोंको गुण-दोषकी परीक्षामें नियुक्त किया। फिर सेवकजनोंके द्वारा लायी गयी तीन-चार वीणाओंमें उन्होंने केश, रोम, लव आदि अनेक दोष बताये । यह देख प्रसन्नतासे भरी कन्याने उन्हें अपने हाथको अलङ्कारभूत सुघोषा नामकी वीणा दे दी और वह उन्होंने ले ली।
___ तदनन्तर जीवन्धर कुमारने वीणा लेकर उसपर अपने हाथकी कुशलता दिखलाई । गन्धर्वकन्याने जीवन्धर कुमारमें अपना मन लगाया, संगीतज्ञ मनुष्योंने अपना शिर हिलाना शुरू किया और काष्टाङ्गार आदि राजाओंने लज्जाको बढ़ाया ॥३२॥ कुमारकी वीणाके तारका शब्द सुनकर सब हरिणोंने कोमल घासका खाना छोड़ दिया और सबके सब क्षणभर में स्तब्ध रह गये तथा वीणाके स्वरने जिनभक्त शारदादेवीके उस कानमें अपना स्थान जमा लिया जिसमें कि लगा हुआ कल्पवृक्षका पल्लव शिरके हिलनेसे नीचे गिर गया था ॥३३।।
इतनेमें ही गन्धर्वदत्ता पराजयको ही जय समझने लगी तथा लज्जाके कारण चञ्चल नेत्रोंसे फैलनेवाले कटाक्षरूपी दूधकी धाराको प्रत्येक दिशामें बिखेरने लगी। अन्तमें उसने प्रतीहारीके हाथमें स्थित माला लेकर जीवन्धरके वक्षःस्थल पर छोड़ दी।
वह माला जीवन्धर स्वामीके शोभायमान वक्षःस्थलरूपी पुलिनके ऊपर ऐसी जान पड़ती थी मानो सौभाग्यरूपी सागरकी लहर ही हो और उनके पुण्यरूपी चन्द्रमाके बढ़ते हुए उदयको सूचित कर रही थी । एकक्षण में वह माला उनके वक्षःस्थलपर बसनेवाली लक्ष्मीकी कटाक्षावली के समान जान पड़ती थी तो दूसरे क्षण में ऐसी लगती थी मानो आगे चलकर होनेवाले युद्ध में वीर लक्ष्मीके द्वारा पहिनाई हुई विजयकी माला ही हो ॥३४॥ गन्धर्वदत्ताकी मधुर-मनोहर और कुलपरम्परागत जो वीणा थी उसने उसे जीवन्धर स्वामीकी प्राप्ति करानेमें दूतीका काम किया ॥३५॥ उसी समय मेघ और समुद्रके शब्दकी शङ्काको फैलानेवाला, समस्त दिशाओंके अन्तरालको शब्दायमान करनेवाला और नगरकी सब स्त्रियोंके चित्तको हरनेवाला तुरहीका गम्भीर तथा विशाल शब्द समस्त नगरमें गूंज उठा ॥३६।।

Page #323

जीवन्धरचम्पूकाव्य
उस समय दिनमें जलनेवाले दीपकके समान निष्प्रभ काष्ठाङ्गारने राजाओंको इकट्ठाकर इस प्रकार भड़काया कि वस्त्र तथा बर्तनोंके खरीदने-बेचनेमें योग्य वैश्यका लड़का स्त्री-रत्नके योग्य कैसे हो सकता है ? फलस्वरूप मूर्ख राजाओंने सब ओरसे सेना आगेकर युद्ध करना शुरू कर दिया।
इधर उत्कृष्ट पराक्रमके धारक जीवन्धर कुमार अपनी-अपनी सेनाओंसे युक्त विद्याधरोंसे आवृत हो जयगिरि नामसे प्रसिद्ध मदोन्मत्त हाथीपर सवार हो युद्धभूमिमें आये और शत्रुओंके समूहको विदीर्ण करने लगे । फलस्वरूप कुछ ही समयमें उन्होंने शत्रुओंको दिशाओंमें खदेड़ दिया और वे दुःखके कारण जहाँ तहाँ जा छिपे ॥३७।। तदनन्तर श्रीदत्त वैश्यने रत्नमय खम्भोंकी फैलनेवाली निर्मल कान्तिसे समस्त दिशाओंके अन्तरालको व्याप्त करनेवाली एवं एक स्थानपर उदित करोड़ों सूर्योंकी दीप्तिका संदेह बढ़ानेवाली एक शाला (पट-मंडप) बनवाई और उसमें तत्काल ही पद्मराग मणियोंसे खचित एक ऐसी वेदी बनवाई जो कि सबके हृदयमें स्थित राग-परम्पराके मूर्तरूपके समान जान पड़ती थी ॥३८॥
तदनन्तर विद्याधरोंके राजा गरुड़वेगने आकर स्फटिकमणिके पीठपर स्थित देव-दम्पती तुल्य वधू-वरका अपनी भुजारूपी सपके फणामणिके समान दिखनेवाले मणिमय कलशोंसे भरती हुई जलधाराओंके द्वारा अभिषेक मङ्गल-माङ्गलिक स्नान पूर्ण किया। उस समय जलधाराकी सफेदी हाथके नाखूनोंकी कान्तिसे दूनी हो रही थी और भुजारूपी वंशसे निकलनेवाले मोतियों के झरनोंकी सम्भावना बढ़ा रही थी।
क्षीरसमुद्रके फेन-समूहके समान दिखनेवाले वस्त्रोंको पहिने हुए वे दोनों दम्पती अलंकारगृहके मध्यमें हीरकजटित पीठपर पूर्व दिशाकी ओर मुँहकर बैठाये गये ॥३६॥ इन दोनोंके शरीर स्वभावसे ही सुन्दर थे यहां तक कि आभूषणोंको भी सुशोभित करनेवाले थे इसलिए उनमें आभूषण पहिनानेका प्रयोजन केवल मङ्गलाचार ही था, शोभा बढ़ाना नहीं ॥४०॥ अथवा भूपण समूहकी शोभा बढ़ानेवाले उनके शरीरमें जो आभूषण पहिनाये गये थे वे केवल दृष्टिदोषको नष्ट करनेके लिए ही पहनाये गये थे ॥४१॥ सर्वप्रथम उस खञ्जनलोचनाके शिरपर सखीने वह मांग निकाली थी जो कि मुखकी कान्तिरूपी नदीके मार्गके समान जान पड़ती थी और तदनन्तर उसपर उस नदीके फेनपुञ्जके समान दिखनेवाली फूलोंकी माला पहिनाई थी। इसके बाद मुख पर नीलमणिकी वह बेंदी पहिनाई थी जो कि मुखरूपी चन्द्रमाके कलङ्क-चिह्नके समान जान पड़ती थी और इसके पश्चात् आँखोंमें अञ्जन लगाया था जो कि मुखपर आक्रमण करनेवाली आँखोंकी सीमान्त रेखाके समान जान पड़ता था ॥४२॥
आभूपण पहिनानेवाली सखीजनोंने गन्धर्वदत्ताके कपोलपर जो मकरीका चिह्न बनाया था वह ऐसा सुशोभित होता था मानो 'यह कामदेवकी पताका है' ऐसा समझकर साक्षात् कामदेव के पताकाकी मकरी ही वहाँ आ पहुँची हो अथवा उसके कपोलमण्डलके सौन्दर्य-सरोवरमें जो युवकजनोंके नेत्ररूपी पक्षी पड़ रहे थे उन्हें बाँधनेके लिए विधाताने एक जाल ही बना रक्खा हो । ___ मृगनयनी गन्धर्वदत्ताके कपोलोंपर कस्तूरी-द्वारा निर्मित पत्राकार रचनाके बहाने केशोंका प्रतिविम्ब पड़ रहा था और वह अन्धकारके बच्चोंके समान जान पड़ता था। साथही उसके दोनों कानोंमें जो दो कर्णफूल पहिनाये गये थे वे ऐसे सुशोभित हो रहे थे मानो अन्धकारके उन दो बच्चाको शीघ्रतासे नष्ट करनेके लिए दो सूर्य ही आ पहुँचे हों ॥ ४३ ।। फूलोंसे सुशोभित उसका केशपाश ऐसा जान पड़ता था मानो जगत्त्रयकी विजयके लिए प्रस्थान करनेवाले कामदेवका बाणोंसे भरा तरकस ही हो ॥४४॥ सखीके द्वारा बनाई हुई उसको सर्पतुल्यवेणी ऐसी सुशोभित हो रही थी मानो शरीररूपी कामदेवके धनुषकी डोरी ही हो अथवा मुखकमलकी सुगन्धिके लोभसे आई हुई भ्रमरोंकी पङक्ति ही हो ॥ ४५ ॥

Page #324

तृतीय लम्भ इस प्रकार अलंकृत और व्यवस्थापक जनोंके द्वारा यथास्थान बैठाये हुए उन दोनों दम्पतियोंसे सुशोभित एवं मणिमय दीपक तथा अन्य माङ्गलिक वस्तुओंसे युक्त वह रत्ननिर्मितवेदी देवदम्पतियोंसे सहित सुमेरु पर्वतके तटके समान जान पड़ती थी।
___समान अवस्था तथा समान सौन्दर्य से अलंकृत उक्त वधू-वरने सिद्ध प्रतिमाके अभिषेक जलसे पवित्र हो किसी बड़े आसनको अलंकृत किया-उसपर विराजमान हुए ॥ ४६ ॥
तदनन्तर जिस समय बजानेके दण्डसे ताड़ित निशान आदि बाजोंके शब्दोंसे समस्त दिशाओंके तट शब्दायमान हो रहे थे, कामदेवकी स्त्री-रतिके पदनू पुरोंकी झनकारका अनुकरण करनेवाले मधुरगानमें चतुर वेश्याओंके नृत्यसे जिसकी शोभा बढ़ रही थी, जब वन्दीजनोंके मुखारविन्दके मकरन्दके समान जान पड़नेवाले विरुदगान गाये जा रहे थे और जो कल्याणकारी उत्तमोत्तम गुणोंसे सहित था ऐसे मुहूर्त में विद्याधरोंके राजा गरुड़वेगने अपने हाथकी कान्तिरूपी पल्लवोंके समान अशोक वृक्षके श्रेष्ठ पल्लवसे जिसका मुख सुशोभित हो रहा है ऐसा सुवर्ण कलश हाथसे उठाया।
राजाने अपने हस्तरूपी कमलोंको विकसित करनेके लिए आये हुए सूर्यके समान शोभा पानेवाले सुवर्णकलशसे जीवन्धर कुमारके हाथपर यह कहते हुए जलकी बड़ी मोटी धारा छोड़ी कि आप दोनों दीर्घकाल तक जीवित रहें॥४७॥ कुरुवंशको प्रकाशित करनेके लिए दीपकके समान जीवन्धर कुमारने उस विद्याधर-पुत्रीका पाणिग्रहण किया और उसके स्पर्शसे उत्पन्न हुए सुखको अपने अन्तरङ्गमें देखनेके लिए मानो तत्काल नेत्र वन्द कर लिये ॥ ४ ॥ जीवन्धरके हाथका स्पर्श पाकर वधू गन्धर्वदत्ता ऐसी हो गई थी जैसी कि चन्द्रमाकी किरणोंका स्पर्श पाकर चन्द्रकान्तमणिकी शिला हो जाती है ।। ४६ ॥ उस समय अपने कान्तिके पूरकी तरङ्गोंके मध्यमें स्तनरूपी तुम्बीफलके सहारे तैरती हुई उस नवयुवतीको देखकर जीवन्धर कुमार बहुत भारी आश्चर्य के साथ आनन्दित हुए थे ॥ ५० ॥ चूंकि कमलयुगलने अनेक प्रकारसे तपमें स्थिर रहकर पुण्यसंचय किया था इसीलिए फलस्वरूप उसके दोनों चरण बन सके थे यदि ऐसा न होता तो दोनो चरण हंसों ( पक्षमें तोड़र) का आश्रय लेकर हृदयहारी मनोहर शब्द कैसे करते ? ॥५।। पैरकी किरणोंसे जिनका अग्रभाग लाल हो रहा है ऐसे उसके मुख इस प्रकार सुशोभित हो रहे थे मानो अन्य स्त्रियोंके लिए सुख देखनेके अर्थ विधाताके द्वारा बनाये हुए अतिशय निर्मलमणिमय दर्पण ही हों ॥५२॥ इसके कुछ-कुछ लाल नखोंने कुरवक पुष्पकी कान्ति जीत ली थी और चरण-कमलकी कान्तिने अशोक वृक्षका पल्लव जीत लिया था ॥५३॥ मैं गन्धवंदत्ताके जङ्घायुगलको कामदेवके तरकसका युगल समझाता हूँ अथवा कामदेवके वाणोंको तीक्ष्ण करनेके लिए वज्रनिर्मित मसाण जानता हूँ। ५४ ॥ तपाये हुए सुवर्णके समान सुन्दररूपको धारण करनेवाले उसके दोनों ऊरू ऐसे सुशोभित हो रहे थे मानो स्तनरूपी गुम्बजोंसे सुशोभित उसके शरीररूपी कामायतनके दो खम्भे ही हों ॥५५॥
इसका नितम्ब-मण्डल ऐसा सुशोभित हो रहा था मानो दुकूलरूपी स्वच्छ जलसे अलंकृत वालू का टीला ही था, अथवा कामरूपी सागरमें डूबनेवाले तरुणजनोंके तैरनेके लिए यौवनरूपी अग्निसे तपाया हुआ सुवर्ण-कलशका युगल ही था, अथवा वस्त्रसे परिवृत कामदेवका एक चक्रवाला वाहन ही था, अथवा शृङ्गाररूपी राजाके क्रीडाशैलका मण्डल ही था। इसकी रोमराजि ऐसी जान पड़ती थी मानो चन्दनसे लिप्त स्तनरूपी पर्वतपर चढ़नेवाले कामदेवके लिए मरकत मणियोंकी बनी सीढ़ियोंकी पंक्ति ही थी, अथवा सौन्दर्यरूपी नदीके ऊपर फैला हुआ पुल ही था, अथवा नाभिरूपी वापिकामें गोता लगानेके लिए उद्यत कामदेवरूपी हाथीके गण्डस्थलसे उड़ती हुई भ्रमरोंकी पङ्क्ति ही थी, अथवा वहुत भारी स्तनोंका बोझ धारण करनेकी चिन्तासे

Page #325

२६८
जीवन्धरचम्पूकाव्य
कृशताको प्राप्त हुए मध्यभागके द्वारा सहाराके लिए ग्रहणकी लाठी ही थी, अथवा नाभिरूपी वामी मुख से निकलती हुई काली नागिन ही थी ।
इस मृगनयनीके स्तन ऐसे जान पड़ते थे मानो रोमराजि रूपी लता के दो गुच्छे ही हों और इसीलिए वे जीवन्धर कुमारके नेत्ररूपी भ्रमरोंको अपनी ओर खींच रहे थे || ५६ || हाररूपी बिजली से सहित तथा नीलाम्बर - नीलवस्त्र ( पक्ष में नीले आकाश ) के भीतर वृद्धिको प्राप्त उसके पयोधरों-स्तनों ( पक्ष में मेघों ) की उन्नत कामरूपी मयूरको पुष्ट कर रही थी ॥ ५७ ॥ उसके दोनों स्तन क्या थे मानो चूचुकरूपी उत्तम लाखसे मुद्रित कामदेवके रससे परिपूर्ण दो कलश ही थे और कभी गिर न जावें इस भयसे विधाताने उन्हें लोहे की कीलोंसे कीलित कर दिया था क्या ? || ५८ | उस सुलोचना की लम्बी लम्बी भुजाएँ आकाश- गङ्गा में सुशोभित सुवर्ण कमलिनीकी मृणालके समान थीं और ऐसी जान पड़ती थीं मानो कामीजनों को बाँधनेके लिए विधाताके द्वारा बनाये हुए दो बड़े बड़े पाश - जाल ही हों ॥ ५६ ॥ गन्धर्वदत्ता स्वयं एक पतली लताके समान थी और कोमल तथा स्निग्ध शोभासे सम्पन्न उसकी दोनों भुजाएँ शाखाओंके समान सुशोभित हो रही थीं। उसकी भुजारूपी शाखाएँ अपनी अङ्गलियोंरूपी पल्लवों से सहित थीं, नख ही उनके सुन्दर फूल थे और मनोहर शब्द करनेवाली' मरकतमणिकी चञ्चल चूड़ियाँ ही उनपर छाये हुए भ्रमर थे ॥ ६०॥ उस खञ्जनलोचनाके शङ्खतुल्य कण्ठ में वीर कामदेव ने यह सोचकर ही मानो तीन रेखाएँ खींच दी थीं कि इसने तीनों जगत्को जीत लिया है ॥ ६१ ॥ उसके अधरोष्ठको कितने ही लोग तो ऐसा कहते हैं कि यह मुखरूपी चन्द्रमाके समीप शोभा पानेवाला संध्याकालीन राग ही है-सन्ध्याकी लाली ही है, कोई कहते हैं कि यह नवीन पल्लव ही है, कोई कहते हैं कि यह मुखको कान्तिरूपी समुद्रका मूँगा ही है पर हम कहते हैं कि यह दन्त पङ्कक्तिरूपी मणियोंकी रक्षाके लिए लाखसे लगाई हुई मनोहर मुहर ही है || ६२ || बहुत भारी माधुर्य से भरी हुई उसकी वाणी कोयलोंके कलरवकी निन्दा करने में निपुण थी । वह अमृतको लज्जा प्रदान करती थी, मुनक्का दाखका तिरस्कार करती थी, पौंड़े और ईखकी सरीली शक्करको खण्डित करती थी और श्रेष्ठ मधुको भी नीचा दिखाती थी || ६३ | | उसकी नाक ऐसी जान पड़ती थी मानो मुखरूपी चन्द्रविम्बसे नूतन अमृतकी एक मोटी धारा निकलकर जम गई हो – दृढ़ताको प्राप्त हो गई हो अथवा दन्तपक्तिरूपी मोतियों और मणियों को तौलनेकी तराजू की दण्डी ही हो ||६४|| उस गन्धर्वदत्ता के मुखरूपी सदन में जगद्विजयी कामदेव रहता था इसलिए उसने उसकी टेढ़ी भौंहको धनुष और उसकी आँखोंको वाण बना लिया था । यही कारण है कि उसकी कमलतुल्य आँखोंके अग्रभागमें जो लालिमा थी वह समस्त तरुण मनुष्योंके मर्मस्थल छेदनेसे उत्पन्न हुई खून सम्बन्धी लालिमा ही थी ॥ ६५ ॥ उत्पलके बहाने मनुष्यों के नेत्ररूपी पक्षियोंको पकड़कर रखनेवाले उसके दोनों कान ऐसे जान पड़ते थे मानो मनुष्यों के नेत्ररूपी पक्षियों को बाँधनेके लिए विधाताके द्वारा बनाये हुए दो पाश ही ||६६|| ऐसा जान पड़ता है कि चन्द्रमा रात्रिके समय उसके मुखकी कान्तिरूपी धनको चुराकर आकाश मार्गरूपी वनमें वेगसे भागता है और दिनके समय कहीं जाकर छिप जाता है । यदि वह कान्तिरूपी धनको हरनेवाला नहीं है तो फिर उसके बीच में यह कलङ्क क्यों है ? ||६७॥ उस कृशाङ्गीके केश क्या थे ? मानो मुखचन्दकी कान्तिरूपी समुद्र के फैले हुए शेवाल ही थे, अथवा मुखरूपी चन्द्रमाके इधर-उधर इकट्ठे हुए सघन मेघ ही थे, अथवा कामरूपी अग्निसे उठता हुआ सान्द्र धूमका समूह ही था, अथवा मुखकमलपर मँडराते हुए भ्रमरोंका समूह ही था || ६८ || वह गन्धर्वदत्ता क्या किन्नराङ्गना थी, या असुरकी स्त्री थी, या कामदेवकी स्त्री-रति थी, या सुवर्णकी लता थी, या बिजली थी, या तारिका थी अथवा क्या नेत्रों की भाग्य रेखा थी ? ||६६॥

Page #326

तृतीय लम्भ
२६६
क्रम - क्रमसे जिसकी लालिमा बढ़ रही है ऐसी संध्यारूपी स्त्रीका जिस प्रकार चन्द्रमा आलिङ्गन करता है उसी प्रकार क्रम क्रमसे जिसका अनुराग बढ़ रहा है ऐसी गन्धर्वदत्ताका जीवन्धर स्वामीने आलिङ्गन किया । उसी समय उनका सारा शरीर रोमानोंके समूहसे व्याप्त हो गया जिससे ऐसा जान पड़ने लगा कि मानो कामदेवरूपी योद्धाने नवमल्लिकाकी बड़ी रूप अपने बाण उनपर चलाये हों। कभी तो जीवन्धर स्वामी सुरतरूपी नाटकके नान्दी पदों ( प्रारम्भिक मङ्गलगायनों ) के समान मीठे-मीठे वचन बोलते थे और कभी उसके उत्तरीय वस्त्रको खींचते थे । उत्तरीय वस्त्रके हट जाने के कारण वह लजाती हुई अपनी कोमल भुजाओंके स्वस्तिक से स्तनरूप कुड्मलोंको ढक लेती थी। फलस्वरूप जीवन्धर स्वामी उसके कुड्मलका अनायास अवलोकन नहीं कर सकते थे अतः जिस किसी तरह उसके स्तनरूपी पूर्वाचलके शिखरपर इनका नेत्ररूपी चन्द्रमा स्थान प्राप्त कर सका था । फलस्वरूप बढ़ते हुए कामसागर के सलिलप्रवाहसे उसके नितम्ब मण्डलरूपी पृथिवी - मण्डलको तर कर सके थे । गन्धर्वदत्ताको यद्यपि वार्तालाप करनेका कौतुक उठता था तो भी लज्जाके कारण वह कुछ कहने के लिए समर्थ नहीं हो पाती थी । वह चाहती थी कि मेरे नेत्र रूपी चकोर पतिके मुखरूपी चन्द्रमाके समीप विहार करें परन्तु लज्जाके कारण वह नेत्रोंको उनके सम्मुख करनेके लिए समर्थ नहीं हो पाती थी । यद्यपि फूलके समान कोमल पतिके शरीरका स्पर्श करनेका लोभ उसे सता रहा था तो भी वह ऐसा करने के लिए काँप उठती थी । भौंह, कपोल, ठोड़ी, ओठ, नेत्र तथा स्तनोंके चूचुक आदि स्थानोंपर वे बार-बार चुम्बन करते थे । कभी स्वेदके कारण जिनमें कोमलता आ गई थी ऐसे नाखूनों से अत्यन्त कठोर कुचकलशके तटपर नखाघात करनेके चिह्न बना देते थे, कभी नखों को उष्ण कर देने वाले उसके स्तनोंके शिखर से अपना हाथ हटाकर उसके नाभिरूपी गहरे सरोवर में डालते थे, कभी कामरूपी युद्धको सूचित करनेवाले करधनीके कलकल शब्द रूपी समर्थ बाजो के शब्दों से सुशोभित उसका नीवीबन्धन खोलते थे और कभी कामरूपी मदोन्मत्त हाथीके बाँधनेके खम्भाके समान सुशोभित उसके ऊरूस्तम्भका मानो कामरूपी हाथी को छोड़नेके लिए ही स्पर्श करते थे । इस प्रकार उसके साथ सातिशय क्रीडा करते थे ।
इस प्रकार अनुपम सम्पदाके द्वारा समस्त जगत्के स्तुत्य वे दोनों ही दम्पती जिस प्रकार आनन्द रूपी सागर के परंपार में स्थित थे उसी प्रकार वचनोंके भी परंपार में स्थित थे अर्थान वचनोंके द्वारा उसका वर्णन नहीं किया जा सकता ||७०ll
इस प्रकार महाकवि हरिचन्द्र विरचित जीवन्धरचम्पू काव्य में गन्धर्वदत्त की प्राप्तिका वर्णन करनेवाला तृतीय लम्भ समाप्त हुआ ।

Page #327

चतुर्थ लम्भ
इसके बाद धीर वीर जीवन्धर कुमार गन्धर्वदत्ता के साथ सांसारिक विषयोंसे उत्पन्न भोगोंका यथायोग्य भोग करते हुए क्रीड़ा करने लगे ॥ १॥ तदनन्तर वसन्त नामका समय आ गया जिससे वन वृक्ष और लताओं में व्याप्त होकर मनुष्योके नेत्रोंको सुखदायी हो गया || २ ||
उसी समय वसन्तके वे दिन आ गये जो कि आम वृक्षके मञ्जरियोंका मधुपान करने में आसक्त भ्रमरोंकी झंकार तथा कोयलोंकी कमनीय कूकसे कामोत्सवकी सूचना दे रहे थे । कुरवक वृक्षों पर फूले हुए दांतोंके समान कुङ्मलोंसे जिनके मुख विहँस रहे थे और जो विरही मनुष्यों का मर्मच्छेदन करनेमें अत्यन्त समर्थ थे ||३||
उस समय वनकी शोभा निराली हो रही थी । कहीं तो वह वन जगत्को जीतनेके लिए उद्यत कामदेवके प्रस्थानको सूचित करनेवाले मंजीठ रङ्गके तम्बुओंके समान पल्लवोंसे युक्त अशोक वृक्षोंसे मनोहर दिखाई देता था । कहीं सोनेकी सांकलोंसे जकड़ी वनदेवताकी उत्तम पेटीके समान दिखनेवाले आमके पल्लवोंपर कोकिलाओंके समूह बैठे हुए थे । कहीं तरुण मनुष्योंके हृदयको विदारण करनेमें कठोर कामदेव के नाखूनोंके समान सुशोभित पलाशके वृक्ष पुष्पोंसे व्याप्त था । कहीं कामदेवरूपी राजाके सुवर्णदण्डके समान आचरण करनेवाले मौलश्रीके फूलों से सुशोभित था । कहीं जिनपर शिलीमुख - भौंरे बैठे हुए हैं ( पक्षमें जिनमें शिलीमुख-वाण रखे हुए हैं) ऐसे कामदेवके तरकसके समान गुलावकी झाड़ियोंसे सुशोभित था और कहीं वियोगी मनुष्यों के हृदयके काटनेमें भालेका काम करनेवाले केतकी के फूलोंसे व्याप्त था ।
गली-गली में मधुकामिनी लतारूपी स्त्रियाँ अपनी पुष्पपूजाके द्वारा जिसका सन्मान बढ़ा रही थीं ऐसा वायुका बालक भ्रमरियोंके गीतमें आसक्त हिरणके ऊपर सवार होकर धीरे-धीरे चल रहा था || ४ || विरही मनुष्योंको दुःख देनेवाले उस वसन्तके समय राजा आदि समस्त नागरिक मनुष्य दोनों प्रकारके वनमें- जल और जङ्गल में क्रीड़ा करनेके लिए स्त्रीजनोंके साथ नगरसे बाहर निकलने लगे ||५|| जीवन्धरस्वामी अपने मित्रोंके साथ नगर-निवासिनी स्त्रियोंके नेत्रोंका आनन्द बढ़ाते हुए ऊँचे रथपर बैठकर नगर से बाहर निकले || ६ |
तदनतर उद्यानकी गली में जाकर नगरवासी लोग पुष्पावचयन करने लगे - फूल तोड़ने लगे । उस समय उद्यानकी गली में मनुष्योंके कोलाहलके कारण पक्षियों के झुण्ड उड़ रहे थे जिससे ऐसा जान पड़ता था मानो वसन्तुऋतुके आगमनके कौतूहलसे उसकी ध्वजाएँ ही फहरा रही हों । इधर-उधर भ्रमरोंकी पक्तियाँ उड़ रही थीं उनसे ऐसा जान पड़ता था मानो हरी मणियोंके वन्दनमाल ही बाँधे गये हों । वृक्षोंके अग्रभागपर फूलोंकी कलियाँ लग रही थीं जिनसे ऐसा जान पड़ता मानो पल्लव खानेके लिए सूर्यके रथके घोड़ोंने जो अपने मुँह खोले थे उसी समय उनके मुख से निकलकर फेनके टुकड़े उन वृक्षोंपर गिर गये हों । वह उद्यानकी गली किसी अभिसारिका व्यभिचारिणी स्त्रीके समान जान पड़ती थी क्योंकि जिस प्रकार व्यभिचारिणी स्त्रीके उच्चै स्तनशिखर - उन्नत स्तनोंके अग्रभाग पत्रों - पत्राकार रचनाओंसे सुशोभित होते हैं उसी प्रकार उस उद्यानकी गलीके उच्चैः स्तनशिखर - ऊंचे ऊंचे शिखर भांति-भांति के पत्तोंसे सुशोभित थे और जिस प्रकार व्यभिचारिणी स्त्रीके पयोधरतट - स्तनतट अनेक विटपों-गुण्डोंके द्वारा स्पष्ट रहते है उसी प्रकार उद्यानकी गलीके पयोधरतट - मेघोंका समीपवर्ती प्रदेश भी अनेक विटप -अनेक शाखाओंसे स्पृष्ट था । वहाँ कोई मनुष्य अपनी स्त्रीका मन क्रोधसे कलुषित देख कहता है

Page #328

२७१
चतुर्थ लम्भ हे तन्धि ! आगे दृष्टि तो फैलाओ जिससे यह वन, स्थलमें विद्यमान नीलकमलोंको प्राप्त कर सके ! जरा मन्द मुसकान भी छोड़ो जिससे प्रत्येक दिशामें भ्रमरोंको आनन्दित करनेवाले फूलोंके समूह झर पड़े और जरा अपनी वाणी भी प्रकट करो जिससे कोयल शीघ्र ही चुप हो जावे ॥७॥ विकसित नवीन पल्लव ही जिसके उत्तम ओठ हैं, खिले हुए पुष्प हो जिसकी मन्द मुसकान है और भ्रमरोंसे युक्त गुच्छे ही जिसके चू चुकों से युक्त स्तन हैं ऐसी वासन्ती लताको कोई पुरुष इतने अनुरागसे देख रहा था जैसे कि किसी अन्य स्त्रीको ही देख रहा हो । पुरुषकी यह चेष्टा देख उसकी प्रिया उसपर कुपित हो उठी । जब पुरुपको इसका प्रत्यय हुआ तब वह प्रियाको शान्त करनेकी इच्छा करता हुआ इस प्रकार कहने लगा
हे मृगनयनि ! जिसमें हाथके समान नूतन पल्लव लहलहा रहे हैं, जो मदोन्मत्त भ्रमरोंसे सेवित हैं, जिसके फूलके दो गुच्छे अत्यन्त कठोर हैं और जिसकी दो बड़ी शाखाएँ शिरीपके फूलके समान अत्यन्त सुकुमार हैं ऐसी तुमही चलती-फिरती लता हो और तुम ही कामकी लक्ष्मी हो ॥६।। वृक्षकी ऊपरकी टहनीमें लगे फूलके लिए जिसने बायें हाथसे वृक्षकी सुगन्धित शाखा पकड़ रखी थी और दाहिने हाथ से जो अपनी करधनी सँभाले हुई थी ऐसी निर्मल सुवर्णके समान गौरवर्ण वाली स्त्रीका जब नीवी-बन्धन खुल गया तब उसने शीघ्र ही किस मनुष्यके नेत्रोंका अनन्त सुख उत्पन्न नहीं किया था ? ॥७॥ कोई एक स्त्री अपने पतिके सामने फूल तोड़नेके लिए भुजा ऊपरकी ओर उठाये हुए थी परन्तु उस भुजाके मूलमें पतिके द्वारा किया हुआ नखच्छदका चिह्न था जिसे वह दूसरे हाथसे वस्त्रके द्वारा बड़ी सुन्दरताके साथ छिपा रही थी।८।। वनके भीतर कोई स्त्री अपने हस्तकमलकी कान्तिसे मिश्रित पुराने पत्तोंके समूहको नया पल्लव समझ तोड़नेके लिए उद्यत हुई थी किन्तु उसका कोमल स्पर्श न देख उसने उसे छोड़ दिया पर इस बातका आश्चर्य रहा कि वह अपने ही नखकी कान्तिको फूलोंका गुच्छा समझकर खींचती रही ॥६।चूंकि तुम्हारा शरीर सुवर्णके समान पीला है अतः उसपर यह चम्पेकी माला खिलती नहीं है ऐसा कहकर स्तन कलशके समीपमें हाथ चलाते हुए किसी पुरुपने अपनी स्त्रीके वक्षःस्थलपर मौलिश्रीकी माला बाँध दी ॥१०॥ इस वनमें चकोरलोचनाओंके वक्षःस्थलोंपर उनके पतियोंने जो फूलोंकी मालाएँ पहिना रक्खी थीं वे ऐसी जान पड़ती थीं मानो भीतर प्रवेश करने वाले कामदेवके स्वागतार्थ पुष्पगुम्फित तोरण मालाएँ ही बाँधी गई हो ॥११॥
__इस प्रकार सब नागरिक लोग जब वन-क्रीड़ामें तत्पर थे तब जीवन्धर स्वामीकी दृष्टि किसी कुत्ते पर पड़ी । वहाँ यज्ञ प्रारम्भ करनेवाले ब्राह्मणोंने साकल्य छू देनेसे कुपित होकर उसे मारा था । वह बुरी तरह कराह रहा था। उसका वह कराहना ऐसा जान पड़ता था मानो दुःखरूपी समुद्र ही तटका उल्लंघनकर गर्जना कर रहा था अथवा प्राणरूपी राजाके प्रस्थानको सूचित करनेवाली भेरीका ही भांकार शब्द हो रहा था। उसके मुखसे खूनकी धारा बह रही थी जो ऐसी जान पड़ती थी मानो भीतर जलती हुई दुःखाग्निकी ज्वाला ही हो। अपार दयाके सागर जीवन्धर स्वामी बहुत प्रयत्न करनेपर भी जब उस कुत्तेको जीवित रखनेके लिए समर्थ नहीं हो सके तब उन्होंने उसे परलोककी प्राप्ति करानेमें समर्थ पञ्च नमस्कार मन्त्रका उपदेश दिया । ।
___वह कुत्ता यद्यपि उस मन्त्रका कानसे ही स्पर्श कर सका था, मनसे नहीं तो भी उसका कुछ क्लेश कम हो गया और मन्त्र सुनते-सुनते ही उसने प्राण छोड़ दिये ॥१२॥ इसी मध्यम लोक में एक चन्द्रोदय नामका पर्वत है । वहाँ निर्मल उपपाद शय्यापर सुन्दर वैक्रियिक शरीर लेकर वह कुत्ता सुदर्शन नामका यक्ष उत्पन्न हुआ । जन्मसे ही उसके शरीर पर मालाएँ पड़ी थीं, वह उत्तम वस्त्रोंको धारण करनेवाला था और नव यौवनकी लक्ष्मीसे उसका शरीर समुद्भासित था ।।१३।। उस यक्षका निर्मल मुखकमल, पूर्णिमाके चन्द्रमाको भी दास बना रहा था, टिमकार

Page #329

२७२
जीवन्धरचम्पूकाव्य रहित उसके दोनों नेत्र निष्कम्प मीनकी शोभा धारण कर रहे थे, और मणियोंके आभषणोंसे उज्ज्वल उसका शरीर फूली हुई कल्पलताके समान सुशोभित था ॥१४॥
तदनन्तर जब कल्पवृक्ष हर्षाश्रुओंकी बूंदोंके समान फूलोंके समूह बरसाने लगे, दुन्दुभियों के शब्द दिग दिगतोंमें फैल गये, मन्दार वनमें घूमनेवाली मन्दवायु धीरे-धीरे बहने लगी, करोड़ों सूर्यों के समान देदीप्यमान यक्ष सब ओरसे प्रणाम करने लगे, और नूपुरोंकी मनोहर भंकारसे दिशाओंके अन्तरालको वाचालित करनेवाली देवाङ्गनाएँ जब मनोहर गान-कलासे सुशोभित संगीतका कौशल दिखाने लगी, तब वह यक्षराज सोकर उठे हुए के समान प्रत्येक दिशाओंमें दृष्टि चलाता हुआ आश्चर्य और आनन्दके प्रवाहमें एक साथ निमग्न हो गया। तत्काल उत्पन्न हुए अवधिज्ञानरूपी जहाजका आश्रय लेकर उसने ज्ञान कर लिया कि हमारी यह देवपर्याय जीवन्धर कुमारके द्वारा उपदिष्ट मन्त्रके प्रभावसे प्रकट हुई है। उसी समय जय जय आदि शब्दों से जिनके मुख वाचालित हो रहे थे तथा जो अपने मुकुट-मणियोंकी किरण-पक्ति से उसके चरण-कमलों के आरती उतार रहे थे ऐसे देवों ने आकर बड़े विनयके साथ मङ्गल स्नान, जिनेन्द्र देवकी पूजा आदि जो-जो कार्य बतलाये थे सब उसने नियोगके अनुसार पूर्ण किये । तत्पश्चात् जीवन्धर स्वामीकी पूजामें तत्पर होता हुआ वह परिवार के साथ उनके समीप गया।
__ वहाँ जाकर उसने यह कहते हुए उनकी स्तुति की कि हे आर्य ! मेरी ऐसी विभूति आपके मन्त्रसे ही उत्पन्न हुई है। स्तुतिके बाद इसने उनकी पूजा की और बड़े हर्षसे उन्हें दिव्य आभूपण दिये ॥१५॥ उस यक्षने कहा कि हे महाशय ! आप मुझे दुःख और सुखके समय याद रखिए तथा कृत-कृत्य कीजिए । इतना कहकर वह अन्तर्हित हो गया ।।१६।।
तदनन्तर जब ललाटको तपानेवाला सूर्यका बिम्ब आकाशरूपी वनके मध्यमें एकत्रित दावानलके समान हो गया, नमेरु वृक्षकी छाया बाल-बच्चों वाले मृगोंके झुण्डके साथ मल तलमें
आ गई, सरोवरोंके राजहंस कमल छोड़कर पत्तोंको छायामें चले गये, बावड़ियोंका जल मछलियोंकी उछालसे सूर्यके संतापके कारण ही मानो खौलने लगा, मयूर नृत्य-कीड़ाके बिना ही पिच्छोंके समूहका छत्ता बनाकर मयूरियोंकी सेवा करने लगे और भौंरे हाथियोंके गण्डस्थल छोड़कर उनके कानोंके पास चले गये तब पुष्प तोड़ते-तोड़ते थकी हुई स्त्रियोंके साथ जलक्रीड़ाके इच्छुक पुरुष लपककर धीरे-धीरे नूतन नदीकी ओर आये।
यह नूतन नदी पक्षियोंके शब्दों द्वारा शीघ्र ही कमललोचना स्त्रियोंका कुशल समाचार पूछकर फेनरूपी मनोहर हास्य प्रकट करती हुई चञ्चल तरङ्गरूपी हाथोंके द्वारा उन्हें पादोदकपैर धोनेके जलका संकेत कर रही थी ॥१७॥
उस समय नगरकी तरुण स्त्रियाँ भी दूसरी नदियोंके समान जान पड़ती थीं क्योंकि जिस प्रकार नदियोंमें चक्रवाकपक्षियोंके युगल रहते हैं उसी प्रकार उनमें भी यौवनरूपी सूर्यके प्रकाशसे जिनका आमोद बढ़ रहा था ऐसे स्तनरूप चक्रवाक पक्षियोंके युगल विद्यमान थे। जिस प्रकार नदियाँ तरङ्गोंसे चञ्चल रहती हैं उसी प्रकार वे भी कान्तिरूपी तरङ्गोंसे अतिशय चपल दिखती थीं और नदियोंमें जिस प्रकार कलहंस शब्द करते रहते हैं उसी प्रकार उनमें भी पैजनारूपी कलहंस पक्षी मनोहर शब्द कर रहे थे । इस तरह नदियोंकी समानता रखनेवाली स्त्रियाँ पतियोंके साथ नदीमें प्रवेशकर जलक्रीड़ा करने लगीं।
उस समय पानीपर जिसकी कुञ्चित दृष्टि पड़ रही थी और जो देखनेके लिए आये हुए चन्द्रबिम्बके समान जान पड़ता था ऐसे अपनी प्रियाके मुखको सोनेकी पिचकारीसे निकलते हुए जलसे कोई बार-बार सींच रहा था ।।१८।।

Page #330

चतुर्थलम्भ
२७३
चञ्चल जलने जिसका वस्त्र दूर कर दिया था और जो अपनी कान्तिसे स्फटिकके पटियेको जीत रहा था ऐसे स्थूल नितम्ब मण्डलपर नखाघात के बहाने जो मानो कामदेव के जगद्विजयकी प्रशस्तिके अक्षर ही धारण कर रही थी ऐसी कोई स्त्री मूंगाके यन्त्र से निकलनेवाली जलवारा बड़े हर्प के साथ अपने पति के मुखपर बरसा रही थी । उस जलधारा में उसके हाथकी लाल-लाल कान्ति मिल रही थी इसलिए ऐसी जान पड़ती थी मानो हाथोंके मसलनेसे प्रकट हुई रक्तकी धारा ही हो अथवा केशरका रस ही हो ।
कोई एक युवा पास जाकर अपनी स्त्रीके स्तन रूपी कुड्मलके अग्रभागको पानीसे सींच रहा था जिससे ऐसा जान पड़ता था मानो वह उसके हृदय स्थल में उत्पन्न हुए रागरूपी कल्पवृक्षकी वृद्धि ही चाहता था ॥ १६ ॥ कोई एक स्त्री अपने पतिको धोखा देकर सखीके साथ मुहूर्त भरके लिए पानी में डूबा साध गई परन्तु उसके शरीरकी सुगन्धिके लोभसे मँडराते हुए भ्रमरोंसे उसका पता चल गया और पतिने उसका आलिङ्गन कर लिया ||२१|| जिसके स्तन कमलकी वोड़ियोंके समान थे, कोमल भुजाएँ मृणालके समान थीं और मुख फूले हुए कमलके समान था ऐसी सुन्दररूपको धारण करनेवाली कोई स्त्री जब कमलिनियोंके बीच में पहुँची तब अलगसे पहिचाननेमें नहीं आई ||२२|| नदीका पानी स्त्रियोंके सघन केश-बन्धनसे गिरे हुए फूलोंके द्वारा तारकित - ताराओंसे युक्त जैसा हो रहा था और उसके बीचमें तरुण-जनरूपी चकोरोंके द्वारा देखा गया किसी स्त्रीका मुख चन्द्रमा हो रहा था - चन्द्रमाके समान जान पड़ता था || २३॥
इस प्रकार नगरके तरुण जन जलक्रीड़ामें तत्पर थे। तब नदी तटकी अलंकारभूत, कुबेर मित्र और कुवेरदत्त नामक समुद्रोंसे समुत्पन्न गुणमाला और सुरमञ्जरी नामक दो कन्यारत्नों में चन्द्रोदय और सूर्योदय नामक सुगन्धित चूर्णकी उत्कृष्टताको लेकर स्पर्धा बढ़ रही थी । उन दोनों प्रतिज्ञा की थी कि हम दोनोंके बीच जो पराजित होगी वह नदीके जलमें स्नान नहीं करेगी। ऐसी प्रतिज्ञा कर दोनोंने अपनी-अपनी दासियाँ छोड़ीं और वे दासियाँ चूर्ण लेकर जहाँ तहाँ विचार करती हुई क्रमसे जीवन्धरके निकट आई और पूछने लगीं कि इन चन्द्रोदय और सूर्योदय में अच्छा कौन हैं ?
जीवन्धर स्वामीने चन्द्रोदय चूर्णको अच्छा कहा और दूसरे चूर्णको वर्षाकालके योग्य बतलाया । बतलाया ही नहीं उन्होंने चन्द्रोदय चूर्णको आकाशमें फूँककर और उसपर मँडराते हुए भौंरे दिखाकर इसका प्रत्यय भी करा दिया || २४|| तदनन्तर कुरुवंशके शिरोमणि जीवन्धर कुमारको नमस्कार कर और उनको स्तुतिकर दोनों दासियाँ वापिस लौट गई और उन्होंने वेगसे अपनी-अपनी मालकिनों के पास जाकर सब समाचार ज्योंका-त्यों सुना दिया ||२५|| दोनों चूक सुगन्धि एक समान होनेपर भी जीवन्धर स्वामीने गुणमालाके चन्द्रोदय चूर्णको अच्छा बतलाया था इसका सुरमञ्जरीको बहुत शोक हुआ ||२६|| चन्द्रोदयने (पक्षमें चन्द्रमाके उदयने) गुणमाला के मुखरूपी कमलको विकसित कर दिया था और सूर्योदयने ( पक्ष में सूर्य के उदयने) शीघ्र ही सुरमञ्जरीका मुख कमल सुखा दिया था यह विचित्र बात थी ||२७||
तदनन्तर पराभवसे उत्पन्न हुई बहुत भारी ईर्ष्यासे जिसका चित्त कलुषित हो रहा था ऐसी सुरमञ्जरी गुणमाला सखीके द्वारा अनेक प्रार्थना किये जाने पर भी बिना स्नान किये ही लौट गई तथा जीवन्धरके सिवाय अन्य मनुष्यको देखूँगी भी नहीं यह प्रतिज्ञाकर रोषसे अन्धी होती हुई कन्या - गृहमें चली गई ।
जिसप्रकार चांदनी वियोगसे प्रातःकालकी कमलिनी शोक करती है उसी प्रकार सखीके वियोगसे गुणमालाने शोक किया ||२८||
३५

Page #331

जीवन्धरचम्पूकाव्य
इतने में ही चलते-फिरते पहाड़के समान भारी राजाका मदोन्मत्त हाथी जांघोंके वेगसे टूटी और वायुके प्रकोप से उड़ाई हुई शाखाओंके समूह से मेघरहित आकाशमें भी मेघका भ्रम बढ़ाता और जनता में हाहाकार उत्पन्न करता हुआ बड़े वेग से नागरिकों के समूह में आ घुसा ||२६|| गण्डस्थलसे निकलते हुए मदजलके द्वारा दोनों ओर दो नदियोंको उत्पन्न करता हुआ वह मदोमत्त हाथी गुणमाला के रथकी ओर दौड़ा ||३०||
२७४
उस समय गुणमालाके जो परिवारके लोग थे वे दन्तप्रहार करने के लिए उद्यत गजराज के भसे बहुत दूर भाग गये । मात्र एक धाय सुख-दुःखकी संगिनी होनेके कारण शेप रह गई ' और मुझे मारकर ही गुणमाला मारी जाय' यह कहकर वह गुणमाला के आगे खड़ी हो गई । समीपवर्ती लोग 'मरी-मरी' कहकर जोर से चिल्लाने लगे । यह देख दयालु हृदय जीवन्धरने पास जाकर सिंहकी तरह अपने सिंहनाद से दिशाओंके तट गुँजा दिये । यद्यपि वह हाथी भयं कर था तो भी जीवन्धरने उसे अनायास ही सूकर बना दिया और उसके कन्धेपर जा बैठे । गुणमाला स्तन हाथी गण्डस्थलके समान ही हैं क्या ? यह देखनेकी इच्छासे ही मानो उन्होंने हाथीके गण्डस्थलपर हाथ, गुणमालाके स्तनकलशपर दृष्टि और मनमें उसके प्राप्त करनेका प्रस्ताव किया था । गजराज के मस्तकपर पड़ी यूथिकाके समान केशोंवाली इस गुणमालाकी चाल मदोन्मत्त हाथीके समान है, ऊरुयुगल कोमल सूँड़के समान हैं और स्तनयुगल गण्डस्थलकी सदृशता धारण करते हैं ||२६||
इस प्रकार मनमें विचार करते ही जीवन्धर स्वामी कामके वाणोंके प्रहारसे परवश हो गये | उसी दशामें वे हाथीको बाँधनेके खम्भेतक लाये और मित्रोंके साथ रथको अलंकृत करते हुए अपने महलके भीतर प्रविष्ट हुए । उस समय हस्तीसम्बन्धी विज्ञानकी प्रशंसा करनेवाले नागरिक इनकी बहुत भारी स्तुति कर रहे थे ।
उधर साक्षात् कामदेवस्वरूप अनुपम जीवन्धर कुमारका अवलोकन करनेसे जिसका अन्तरङ्ग तन्मय हो रहा था ऐसी गुणमाला कामसे पीड़ित होती हुई अपने घर गई । वहाँ चिरकालतक बेचैन रहकर वह मनसे निरन्तर उन्हींका ध्यान करती थी । संतापके कारण उसका मुख सूख रहा था । यद्यपि सखियाँ उससे बार-बार इसका कारण पूछती थीं तो भी वह कुछ भी उत्तर नहीं देती थी ||३०||
---
जब गुणमाला अत्यन्त अस्वस्थ हो गई तब वह कामदेवकी निन्दा इस प्रकार करने लगीहे कुसुमायुध, हे कामदेव ! तुम्हारे बाण पाँच ही हैं और उनके लक्ष्यभूत जन अनेक हैं जब यह बात निश्चित है तब मैं अकेली ही अनन्त बाणोंके द्वारा पञ्चता-मृत्यु ( पक्ष में पञ्चसंख्या ) को कैसे प्राप्त करा दी गई ||३१||
इस तरह अनेक प्रकारका प्रलाप करती और कामदेवका तीव्रतर संताप सहन नहीं करती हुई वह गुणमाला क्षणभरके लिए कपूर की बावड़ीके समीप रहती, क्षणभर के लिए उपवनके तट पर बने हुए मनोहर लतावृक्ष में समय बिताती, क्षणभरके लिए फूलांके बिछे विस्तरपर लेटती, क्षणभरके लिए कोमल किसलयोंकी शय्यापर पड़ती, क्षणभर के लिए सुकुमार हंसतूलके गद्देपर बैठती और क्षणभरके लिए केलोंके उपवन में समय बिताती थी । अन्तमें उसने क्रम-क्रम से एक पत्र लिखकर किसी क्रीड़ा शुकको जीवन्धर स्वामीके पास भेजा ।
इधर विश्वपूज्य जीवन्धर कुमार भी अनेक प्रकारकी विरहाग्निसे व्याप्त शरीरको धारण करते हुए अपने घरके बगीचामें बैठे थे और चित्रमें गुणमालाका अत्यन्त सुन्दर शरीर लिखकर सांसे भरते हुए चिरकालसे उसे देख रहे थे ||३२||

Page #332

चतुर्थ लम्भ
૨૭૫ इतनेमें ही चाटुवचन कहनेमें चतुर कोड़ा-शुकने प्रसङ्ग पाकर गुणमालाका पत्र उन्हें दे दिया । वह पत्र क्या था मानो फलीभूत मनोरथरूपी कल्पवृक्षका पत्र ही था । जीवन्धर स्वामी यद्यपि उस पत्रको तत्काल ही देख लेना चाहते थे तो भी आनन्दाश्रुओंके निर्गमसे नेत्रोंका मार्ग रुक जानेके कारण उसमें विघ्न पड़ गया। अन्तमें हर्षके प्रवाहको जिस किसी तरह रोककर उन्होंने वह पत्र बाँचा । उसमें लिखा था कि
हे कामको जीतनेवाले रूपसे उज्ज्वल वल्लभ ! तुमने वनके तीरपर कामदेवके बाणरूपी दण्डसे उछाली हमारे ह्रदयरूपी फूलकी गेंद चुरा ली थी। उस गेंदका परिचय यह है कि उसमें मूर्छारूपी उत्पल लग रहा है और सुन्दर रागरूपी उत्तम पल्लव लगे हुए हैं। वह गेंद अब वापिस दे दीजिये ॥३३॥ आनन्दके आँसुओंसे जिनका गला रुक गया है ऐसे जीवन्धरने गद्गद स्वरसे वह पत्र पढ़ा और शीघ्र ही हर्षपूर्वक गुणमालाके प्रति निम्नाङ्कित उत्तर-पत्र लिखा ॥३४।। उन्होंने लिखा कि मेरी दृष्टिरूपी हंसी सर्वप्रथम तुम्हारे मुखरूपी कमलके पास गई थी फिर स्तनरूपी कुङ्मलोंके पास आकर हर्षित हुई और तदनन्तर रससे भरे हुए नाभिरूपी तालाबके बीच विहार कर रही है सो वह दृष्टिरूपी हंसी यदि तुम दे दो तो मैं भी तुम्हारी हृदयरूपी गेंद दे दूँ॥३५॥
- उधर गुणमालाकी दशा बड़ी विचित्र हो रही थी, हृदयमें जलती हुई कामाग्निके धूमके समान निकलनेवाले निःश्वाससे उसका नाकका मोती मानो नीलमणि बन गया था । अत्यन्त दुर्बल शरीर होनेके कारण सुवर्णकी अंगूठी चूड़ीका काम देने लगी थी। मुखरूपी चन्द्रमाकी चाँदनीसे लिप्त होनेके कारण ही मानो उसको शरीररूपी लता सफद पड़ गई थी। भावनाकी प्रकर्षताके कारण प्रत्येक दिशामें दिखते हुए जीवन्धरको देखकर वह उनकी अगवानी करनेका यद्यपि प्रयत्न करती थी तो भी मृणालके समान कोमल अङ्गोंसे वह समर्थ नहीं हो पाती थी। भेजे हुए शुकके आनेमें जो विलम्ब हो रहा था उसे वह सहने में असमर्थ थी इसलिए एक वर्षकी भयभीत हरिणीकी तरह अपने कटाक्ष प्रत्येक दिशामें डाल रही थी। इतने में ही जाति और कार्य दोनोंकी अपेक्षा पत्री (पक्षी, पक्षमें पत्र युक्त) शुक वहाँ आ पहुँचा । उसे देखते ही वह चिल्ला उठी कि आओ-आओ, मैं विलम्ब सहन नहीं कर सकती । जब वह शुक पास आ गया तब उसने उसे अपनी भुजाओंके युगलसे ऊपर उठा लिया। उस समय हर्षातिरेकके कारण उसका भुजायुगल इतना अधिक फूल गया था कि उसका कञ्चक-वस्त्र ही फट गया था। क्रीड़ा-शुक जो पत्र लाया था गुणमालाने उसे ले लिया। निरन्तर पड़नेवाले काले-काले कटाक्षोंसे वह पत्र सर्वत्र स्याहीसे पुते हुए के समान विचित्र हो रहा था और इसी कारण उसपर जो सुन्दर अक्षर लिखे हुए थे उन्हें वह देख नहीं सकती थी। तदनन्तर प्रीतिरूपी लताके पुष्पके समान आचरण करनेवाली मन्द मुसकानसे वह पत्र सफेद हो गया इसलिए उसपर लिखा पद्य बाँचनेमें आने लगा। उसे बाँचकर वह वचनागोचर आनन्दको प्राप्त हुई।
जब मानसिक और शारीरिक चेष्टाओंके द्वारा माता-पिताको गुणमालाका यह हाल मालूम हुआ तब वे बहुत ही प्रसन्न हुए सो ठीक ही है क्योंकि योग्य भाग्यवान वर दुर्लभ ही होता है ॥३८॥
तदनन्तर गुणमालाकी ओरके किन्हीं दो पुरुषोंने गन्धोत्कटके पास जाकर यह वृत्तान्त सुनाया । कर्णपुटसे इस वृत्तान्तको सुनकर गन्धोत्कटको बहुत ही आश्चर्य हुआ। तत्पश्चात् मनमें आनन्दको विस्तृत करते हुए गन्धोत्कटने जिह्वाके द्वारा स्वीकृति-वचनरूपी मकरन्दकी धारा प्रकट कर दी अर्थात् स्वीकृति दे दी। ___ अथानन्तर जीवन्धर कुमारने श्रेष्ठ गुणोंसे सम्पन्न मुहूर्तमें कुवेरमित्रकी पुत्री गुणमालाको विवाह लिया ॥३॥

Page #333

जीवन्धरचम्पूकाव्य
उस समय कुरुवंशशिरोमणि जीवन्धर कुमार विवाहके वेष-भूषासे उज्ज्वल थे और साक्षात् कामदेव के समान समस्त मनुष्योंके नेत्रोंको सन्तुष्ट कर रहे थे । गुणमाला भी यद्यपि नयमालासे सबको आनन्द करनेवाली थो तो भी इससे विपरीत थी । परिहार पक्ष में विनयकी मालासे आनन्द करनेवाली थी । जीवन्धर स्वामीने हर्षोत्फुल्ल नेत्रोंसे गुणमालाको देखा था ।
गुणमाला फूलसे भी अधिक सुकुमार अङ्गको धारण करनेवाली थी, उसकी कमर आकाश के समान सूक्ष्म थी, वह स्वयं कामदेवकी धनुपलताके समान जान पड़ती थी और उसकी त्रिवी कामदेवकी अंगुलियोंकी सन्धि-रेखाके समान मालूम होती थी ||४०|| उस गुणमालाके अमृतके समान रसको धारण करनेवाले ओठरूपी पल्लवके अग्र भाग पर जो मन्द मुसकानरूपी फूल प्रकट हुए थे और जीवन्धर कुमार के नेत्ररूपी कमल फलसे युक्त हुए थे तथा हृदयने शीघ्र ही रसकी धारा उत्पन्न की थी यह विचित्र बात थी || ४१|| कुरुवंशशिरोमणि जीवन्धर स्वामी गुणमाला के साथ विवाहकर आनन्दरूपी पर्वतके उतरितन भागपर चिरकाल तक क्रीड़ा करते रहे ||४२||
२७६
इस प्रकार महाकवि हरिचन्द्र विरचित श्री जीवन्धर - चम्पू - काव्य में गुणमालाकी प्राप्तिका वर्णन करनेवाला चतुर्थं लम्भ पूर्ण हुआ ।
पञ्चम लम्भ
अथानन्तर शत्रुओं के प्राण नष्ट करने में समर्थ जीवन्धर स्वामीके बलका मन हीके द्वारा आस्वादन करनेवाले हाथीने जिस प्रकार पहले स्वकबलम् - अपना बल छोड़ दिया था उसी प्रकार अब तृणरूप स्व-कबलं अपना ग्रास छोड़ दिया था ||१|| जो कुण्डलके द्वारा ताड़ित हुआ है तथा जिसका दुष्ट अहङ्कार –— कुण्डली - कृत - नत्रीभूत हो गया है ऐसे राजाके सेनासम्बन्धी हाथीने उत्तरोत्तर बढ़नेवाला क्रोध धारण किया || २ ||
जब राजा काष्ठाङ्गारको इसका पता चला तब उसने अपनी विशाल क्रोधाग्निको जीवन्धर आदि कुमारोंके समूहसे ही शान्त करना चाहा । उसकी वह क्रोधाग्नि भीलोंकी सेनाके जीतने से उत्पन्न हुई थी, वीणा विजयसे पल्लवित हुई थी, अनङ्गमालाके सङ्गसे प्रदीप्त हुई थी और गजराजके शिरोमण्डलको हाथके कड़े द्वारा ताड़न करनेसे जाज्वल्यमान हुई थी । फलस्वरूप उसने युद्ध में पराजित न होनेवाले कुमारको हाथ पकड़कर ले आओ, ऐसा मथन आदि लोगोंको आदेश दिया और हाथी, घोड़े, रथ तथा पदाति लोगोंसे चित्रित सेनाके साथ उन्हें भेजा भी ।
इधरसे रथपर बैठा तीक्ष्ण प्रवृत्तिवाला मथन सेना आगे कर चला और उधर से यह जानकर अपने मित्रोंसहित जीवन्धर कुमार भी रथपर बैठकर युद्ध करनेकी इच्छा करते हुए शत्रु से आ मिले ||३|| उस समय रणके अग्रभागमें कुमारकी बाहुपर सुखसे सोई हुई विजयलक्ष्मीको जगानेके लिए ही मानो हाथी गरज रहे थे, नगाड़े बज रहे थे और घोड़े हींस रहे थे ||४|| कुरुकुञ्जर जीवन्धर कुमारने हाथमें सुशोभित धनुषसे लगातार निकलनेवाले बाणोंके द्वारा धनुषोंके साथ-साथ शत्रुओंके शिर छेद डाले थे । सुभटोंके धीरज के साथ-साथ बड़े-बड़े हाथियोंको भेद डाला था और हाथियोंके निकले हुए मोतियों के साथ-साथ बाणोंके समूहकी वर्षा की थी ॥५॥

Page #334

पञ्चम लम्भ
तदनन्तर जो सैनिक मरनेसे शेष रहे थे वे जीवन्धर कुमारके वाणरूपी अध्यापकसे सीखे हुए वेगका अभ्यास करनेके लिए ही मानो जब भिन्न-भिन्न दिशाओं में भाग गये तब धनुष, रथ आदि साधन-सामग्री नष्ट हो जानेके कारण काँपते हुए मथनको देख बड़ी गम्भीरतासे इस प्रकार बोले ।
२७७
आप जैसे भीरु योद्धापर मेरी यह भुजा बाण नहीं छोड़ना चाहती है इसलिए तू भाग जा, भाग जा, भय करना व्यर्थ है, राजाके लिए यह सब समाचार कह दे || ६ || जो कोई संसार के मध्य युद्धके प्रारम्भमें हम लोगोंको जीतने के लिए और अपनी कोर्ति दिशाओंके अन्तरालमें ले जानेके लिए अपने आपको चतुर मानता है वह दुर्बुद्धि है - मूर्ख है ॥७॥
यह वृत्तान्त सुनकर जिसके नेत्ररूपी अङ्गार क्रोध से प्रज्वलित हो रहे थे ऐसे काष्ठाङ्गारने फिर भी बड़ी भारी तैयारी के साथ सेना भेजी । उसे देख दयार्द्रहृदय जीवन्धर कुमारने विचार किया कि क्षुद्रप्राणियों का वध करनेसे क्या लाभ है ? ऐसा विचारकर उन्होंने युद्धको इच्छा छोड़ दो और समस्त विघ्नोंको दूर करने में समर्थ सुदर्शन यक्षका स्मरण किया ।
यक्षराजने सेनाके साथ आकर राजाकी सेनाओंको शीघ्र ही शान्त कर दिया, जीवन्धर स्वामीको जयगिरि नामसे प्रसिद्ध गजराजपर बैठाया, सबके हृदय में कौतूहल उत्पन्न किया और अपने-आपको कृत-कृत्य बनाया || || गण्डस्थलों की मदधाराकी सुगन्धिके लोभसे आये हुए भ्रमरोंके समूह से वह जयगिरि नामका हाथी ऐसा जान पड़ता था मानो जीवन्धर स्वामी के चरण कमलोंकी सङ्गतिके कारण पापोंसे ही छूट रहा हो ।
तदनन्तर जीवन्धर स्वामी देवोपनीत हाथीपर सवार होकर सुदर्शनयक्ष के निवासस्थान चन्द्रोदय नामक पर्वतपर गये । उस समय वे दोनों ओर ढीले जानेवाले चँवरों से सुशोभित थे । उनके वे चँबर कभी तो मुखमें कमलकी भ्रान्ति से आये हुए हंस-हंसी की शङ्का उत्पन्न करते थे, कभी अनुरागसे भरी यक्षराजकी राज्यलक्ष्मीके द्वारा भेजे कटाक्षोंकी छटाके समान जान पड़ते थे, कभी ऊपरकी ओर चलनेवाले हाथी के दोनों दाँतोंसे निकलनेवाली कान्तिकी परम्पराके समान मालूम होते थे, कभी कमल और चन्द्रमाको जीत लेनेके कारण दोनों ओरसे मुखकी सेवा करते
कीर्ति के दो बालकोंके समान सुशोभित हो रहे थे, कभी भुजदण्डपर रहनेवाली विजयलक्ष्मीके मन्दहास्यकी कान्तिके पूरके समान जान पड़ते थे और कभी क्षीरसागरके फेनके समूह के समान प्रतिभासित होते थे । देवोंके हस्तकमल द्वारा धारण किये सुवर्णदण्डसे सुशोभित सफ़ेद छत्र उनके शिरपर लग रहा था और वह छत्र ऐसा जान पड़ता था मानो यशसे पराजित होनेके कारण सेवाके लिए आया हुआ चारों ओर लटकनेवाले मोतियोंके बहाने नक्षत्रमण्डलसे सुशोभित चन्द्रमाका विम्ब ही हो, अथवा कीर्तिरूपी क्षीरसमुद्रके फेनका पुञ्ज ही हो, अथवा मुखमें चन्द्रमा की भ्रान्तिसे आया हुआ परिवेष, परिधिचक्र ही हो । उस समय समस्त देवलोग हाथ जोड़े हुए थे जिससे उनके अञ्जलिरूप कमलोंके पुञ्जके मध्य में जीवन्धर स्वामी हंसके समान सुशोभित हो रहे थे । मयूर-कुलकी नृत्यकलाकी शोभा प्रकट करानेवाले गम्भीर तुरहीके शब्दों से वे दशों दिशाओंके तटको बाचालित कर रहे थे । निरन्तर जलनेवाले कालागुरुकी धूपरेखासे उनका पार्श्ववर्ती प्रदेश सुगन्धित हो रहा था । उस समय वह कालागुरुकी धूमरेखा ऐसी जान पड़ती थी मानी सफ़ेद छत्रमें चन्द्रमाकी शङ्का होनेसे राहु ही समीप आ गया हो । निरन्तर निकलनेवाली चरणनखोंकी कान्तिके द्वारा अपने आक्रमणसे विदीर्ण हुए गण्डस्थलसे भरनेवाले मोतियों की शङ्का उत्पन्न कर रहे थे । एक साथ उदित हुए करोड़ों सूर्यो के समान विमानपर बैठे यक्ष लोग चारों ओरसे उनके वैभवकी स्तुति करते जाते थे । उनके सामने विद्युल्लताके समान जो देवियाँ नृत्य कर रहीं थीं उन्हें वे इस प्रकार देख रहे थे मानो वे निकलनेवाले कटाक्षरूपी अमृतकी

Page #335

२७८
जीवन्धरचम्पूकाव्य नदीके मध्यमें भुजाओं द्वारा उल्लासित नृत्यलीलाके बहाने तैर ही रही हों। धीरे-धीरे देववन्दियों के समूह द्वारा बार-बार पढ़ी जानेवाली विरुदावलीसे उस चन्द्रोदय पर्वतकी गुफाएँ प्रतिध्वनित हो रही थीं जिससे ऐसा जान पड़ता था कि प्रतिध्वनिके बहाने मानो वह पर्वत स्वयं ही उनकी स्तुति कर रहा हो । वहाँ जाकर चित्रविचित्र रत्नोंसे निर्मित मण्डपके मध्यमें शीघ्रतासे कार्य करनेवाले देवोंके द्वारा लाये हुए पद्मरागमणिनिर्मित सिंहासनको अलंकृत करने लगे। उनका वह सिंहासन ऐसा जान पड़ता था मानो मूर्तिधारी सबका अनुराग ही हो ।
वहाँ दिशाओंको प्रतिध्वनित करनेवाले नगाड़े बज रहे थे और मनोहर गान गाती हुई किन्नरियाँ सब ओर नृत्य कर रही थीं।।१०।। तदनन्तर यक्षराज, जिनके करकमलोंमें सुवर्णके कलश सुशोभित थे ऐसे देवोंके साथ क्षीरसमुद्रकी ओर चला। उस समय वह आकाशमें फैले हुए सन्ध्याकालीन मेघका भ्रम उत्पन्न कर रहा था और मुकुटकी मणियोंकी कान्तिसे इन्द्रधनुषकी सम्भावना बढ़ा रहा था ॥११॥ ये देव पहले आकर लक्ष्मी, कामधेनु, चिन्तामणिरत्न तथा अन्य चीज़ोंको हरकर ले गये थे उसी आशापाशसे फिर आये हैं इस प्रकार क्षीर समुद्र मानो जोर-जोरसे चिल्ला रहा था ॥१२॥
___ तदनन्तर धैर्य गुणके द्वारा स्पर्धा करनेवाला चन्द्रोदय गिरि उनके चरणोंके स्पर्शसे कृतकृत्यताको प्राप्त हो गया। मैं भी गम्भीरता तथा यशके द्वारा उनके साथ स्पर्धा करता हूँ अतः उनके समस्त शरीरका स्पर्शकर कृतकृत्यताका अनुभव करता हूँ यह सोचकर ही मानो क्षीरसागर अपनी अत्यन्त चञ्चल तरङ्गरूपी भुजाओंके द्वारा मानो नृत्य कर रहा था और फेनराशि तथा गजेनाके बहाने अट्टहास ही कर रहा था । ऐसे क्षीरसागरके जलसे भरे हुए सुवर्ण-कलशों को धारण करनेवाले उन यक्षराज प्रमुख देवोंने शीघ्र ही आकर उनका अभिषेक-मङ्गल करना शुरू किया।
___ उस समय यक्षराजके हाथमें स्थित सुवर्णकलशकी पंक्तिसे निकलकर जल जीवन्धर कुमारके मस्तकपर पड़ रहा था जिससे ऐसा जान पड़ता था मानो हिमालयके शिखरके अग्रभागपर संध्याकालीन मेघोंके समूहसे झरकर स्वच्छ जलकी सघन वर्पा ही पड़ रही हो ॥ १३ ॥ यद्यपि अभिषेक-मङ्गल समाप्त हो गया था तो भी देवियोंके कटाक्षरूपी जलसे शरीर व्याप्त होनेके कारण जीवन्धर स्वामी ऐसे जान पड़ते थे मानो क्षीरसागरके प्रवाहसे उनका अभिषेक फिर से हो रहा हो ।। १४ ।। तत्पश्चात् दिव्य वस्त्रोंको धारण करनेवाले मणिमय आभूषणोंसे सुशोभित जीवन्धर स्वामी ऐसे जान पड़ते थे मानो इन्द्रधनुष सहित शरद् ऋतुके मेघ ही हां ।। १५ ।। शत्रुओंका दमन करनेमें जीवन्धर स्वामीने यक्षराजके द्वारा दिये हुए कल्प वृक्षके उत्तम फल आदि ग्रहण किये ॥ १६॥
तदनन्तर यक्षराजने क्रम-क्रमसे उन्हें इच्छानुसार रूप बनाने, सुन्दर गान गाने और विष दूर करनेकी शक्तिसे युक्त तीन श्रेष्ठ मन्त्र दिये । उनका उन्होंने बहुत ही सम्मान किया। यक्षराजने उनसे यह भी कहा कि आप एक ही वर्षमें राज्यलक्ष्मीके कटाक्षोंमें प्रवेश करेंगे। यक्षराजके इन वचनोंसे वे बहुत ही संतुष्ट हुए। विनयपूर्वक अनुकूल आचरण करने वाले यक्ष निरन्तर उनकी सेवा करते थे। इस तरह कुछ समय तक रह कर किसी समय उन्होंने अपनी चेष्टाओं द्वारा देशान्तर देखनेकी इच्छा यक्षराजसे प्रकट की।
बुद्धिमान् यक्षराजने जीवन्धर स्वामीका अभिप्राय जानकर उन्हें स्पष्ट रूपसे मार्ग समझाया और फिर उस पर्वतकी सीमापर भेज दिया ।। १७ ।।
तदनन्तर कुरुवंशकेसरी जीवन्धर कुमार सिंहके समान निर्भय होकर जहाँ-तहाँ विहार करते हुए कहीं भेड़िया और मृगोंकी उस निवास-भूमिको देखते थे जो कि अत्यन्त विस्तृत वृक्षोंके

Page #336

पञ्चम लम्भ
समूहसे सुशोभित थी तथा जहाँ सूर्य भी दिखाई नहीं देता था। वृक्षोंके समूहमें मेघमालाकी भ्रान्ति होनेसे जिसने अपना केकावाणीयुक्त कण्ठ दूरसे ऊपर उठा रक्खा है और सामनेसे आती हुई जोरदार वायुसे जिसका शिखण्ड ताडित हो रहा है ऐसा मयूर देखा। कहीं बड़ी बड़ी झाड़ियोंके बीच कुटुम्ब बनाकर रहने वाले शबरोंका समूह देखा था। कहीं कदम्ब वृक्षके स्कन्धपर सूड रखकर हथिनियोंके साथ खड़े हाथियोंके समूह देखे थे ! कहीं दूध पीने वाले बच्चोंसे रुकी हरिणीको गरदन मोड़कर देखते हुए दौड़ने वाले हरिणको देखा था। कहीं दाँतोंके मध्यमें स्थित घासका ग्रास कुतरनेका शब्द रोककर अलसाये हरिणोंके द्वारा सुनी जाने वाली गानकलामें निपुण भीलोंकी स्त्रियोंका समूह देखा, कहीं गर्जना करने वाले सिंहोंका समूह देखा था
और कहीं पहाड़के समान बड़े-बड़े अजगरोंका समूह देखा था। इस प्रकार यह सब देखते हुए क्रम-क्रमसे जङ्गलका बहुत भारी मार्ग तयकर जब वे आगे बढ़े तो उन्होंने किसी जङ्गल में बहुत बड़े बेगसे वनको आक्रान्त करनेवाला दावानल देखा। उस दावानलने उठती हुई धूमसे ऊँचे-ऊँचे वृक्ष व्याप्त कर रक्खे थे जिससे ऐसा जान पड़ता था मानो वृक्षोंके समूहको सजल मेघोंसे श्यामल ही कर रहा था और दाहसे उत्पन्न हुए चट-चट शब्दसे ऐसा जान पड़ता था मानो अट्टहास ही कर रहा था।
___ उसमें तमाल वृक्षोंके समूहके समान कान्तिवाला जो धुएँका पटल आकाश-तलका आलिङ्गन कर सब ओर बढ़ रहा था वह ऐसा जान पड़ता था मानो सूर्यके दर्शनसे रहित सघन वृक्ष-समूहके तल प्रदेशोंमें सघन अंधकार चिर कालसे रह रहा था अग्निके भयसे वही ऊपरकी
ओर उठ रहा था॥ १८ ॥ दावानलसे उत्पन्न होकर दिशाओंके अन्तरालको व्याप्त करने वाला बहुत बड़ा धुएँका समूह ऐसा जान पड़ता था मानो आकाशलक्ष्मीके द्वारा पहिना हुआ नील वस्त्र ही था ॥ १६ ॥
उस समय दावानलसे व्याप्त वन, अग्निकी वृद्धिको सूचित करनेवाले तिलंगोंसे उस नभस्तलके समान जान पड़ता था जिसमें कि नक्षत्रसमूहका उदय हो चुका था। देदीप्यमान ज्वालाओंके समूहसे उस नभस्तलके समान मालूम होता था जो कि सन्ध्याकालीन रागसे रञ्जित हो रहा था । धुएंके समूहसे उस नभस्तलके समान सुशोभित रहा था जो कि अन्धकारसे व्याप्त था और जलती हुई अग्निसे उस नभस्तलसे समान जान पड़ता था जो कि संध्याके द्वारा लाल वर्ण दिखने वाले चन्द्रमण्डलसे चुम्बित था।
उस समय दावानलके आक्रमणके भयसे हरिणोंका समूह इधर-उधर भाग रहा था और छोटे-छोटे नील कमलोंको जीतने वाले अपने चञ्चल नेत्रोंके कोणोंसे दावानलको नष्ट करनेके लिए ही मानो वेगसे बहनेवाली यमुना नदीको प्रवाहित कर रहा था ॥ २० ॥
तदनन्तर धूमसमूहकी चुङ्कारसे, ज्वालाओंके समूहकी फटफटात्कारसे, भील लोगोंकी हाहाकारसे और बीचमें रुके प्राणियोंकी दुःख भारी चिल्लाहटसे जिसने दिग्गजोंको बहरा कर दिया था और अग्निके भयसे भागते हुए वनदेवताओंकी ढीली चोटियोंकी समानता रखने वाले धुएँके समूहसे जिसने समस्त लोकको अन्धा कर दिया था ऐसी अग्निके प्रज्वलित होने पर वह वन ऐसा जान पड़ता था मानो धूमसमूह ज्वाला और अग्निकी चटचटात्कारसे आगे चल कर प्रकट होने वाले मेघसमूह बिजली तथा गर्जनाकी हँसी ही उड़ा रहा था।
दयासागर जीवन्धर स्वामीने उस वनमें दावानलके द्वारा जलता हुआ हाथियोंका समूह देखकर उसे बचानेकी इच्छा की ॥२१॥ जीवन्धर स्वामीका अभिप्राय जानकर यक्षराजके द्वारा निर्मित मेघ तत्काल ही जलकी वर्षा करने लगे। मेघ आकाशरूपी आँगनमें ऐसे जान पड़ते थे मानो मेघाकार परिणत हुए धुएँके विभिन्न प्रकार ही हों। उन्होंने अपनी उठती गर्जनाके

Page #337

जीवन्धरचम्पूकाव्य
द्वारा समस्त दिशारूपी महाभित्तियों को विदीर्ण कर दिया था, चातकोंको प्रसन्न किया था और स्वयं प्रलय कालके मेघ के समान जान पड़ते थे ।। २२ ।। यक्षराजके द्वारा कल्पित मेघोंके मण्डलने जंगली हाथियोंके समूहका ठीक उसी तरह अभिषेक किया था जिस तरह कि क्षीरसागर के निर्मल और शीतल जलके प्रवाहसे यक्षराजने जीवन्धर स्वामीका अभिषेक किया था ।। २३ ।। उस समय जो बिजली चमक रही थी वही मनोहर नृत्यकारिणी थी, आकाश ही दोवा था, मयूरोका समूह ही चारणोंका समूह था, मेघों का शब्द ही समस्त बाजोंका शब्द था और हवासे चलते हुए गुच्छे ही चमर थे ॥ २४ ॥
२८०
तदनन्तर सुरक्षित हाथियोंके समूह और डालियों पर लगे बिन्दुसमूहके गिरने के बहाने हर्षाश्रु रूपी मुकुलोंको छोड़ने वाले वृक्ष समूहको देखते हुए जीवन्धर स्वामी संतोपके साथ उस वन से बाहर निकले। जगह-जगह मनुष्यका रूप रखनेवाली धर्मरक्षिका यक्षी उनकी सेवा करती थी । इस तरह तीर्थस्थानोंकी पूजा करते हुए वे क्रम से पल्लव देशमें पहुँचे ।
वहाँ संतोषपूर्वक विचरते हुए जीवन्धर स्वामी रूपी कामदेवने मार्ग में सामने दौड़ते हुए कुछ लोगोंको देखा || २५ || देदीप्यमान कान्तिके धारक जीवन्धर स्वामीको देखकर जिनके मन विस्मयरूपी सागर में निमग्न हो रहे थे ऐसे वे लोग बड़े हर्पसे उनके पास आये और विनयसे मधुर वचन कहने लगे ॥ २६ ॥
उन्होंने कहा कि यद्यपि आप चन्द्रमाके समान कुवलयाह्लादसंदायक हैं - पृथिवी - मंडलको आनन्द देने वाले हैं ( पक्षमें नील कमलोंको आनन्ददायी हैं) और निखिलमहीभृन्महितपाद हैं- समस्त राजाओं के द्वारा आपके चरण पूजित हैं ( पक्ष में सकल पर्वतों के द्वारा किरणें शिरपर धारित हैं ) तो भी दोपाकर दोपों की खान ( पक्षमें रात्रिकर ) न होनेसे आप चन्द्रमा नहीं हैं। यद्यपि आप सूर्यके समान पद्मोल्लासन-पटु हैं--लक्ष्मीका उल्लास बढ़ाने में समर्थ हैं ( पक्षमें कमलोंका विकास करने में समर्थ हैं ) और सन्मार्गाश्रित हैं - समीचीन मार्गका आश्रय करनेवाले हैं ( पक्षमें आकाशका आश्रय करनेवाले हैं ) तो भी सद्विरोध -- सज्जनोंके साथ विरोध ( पक्षमें नक्षत्रों के साथ विरोधका ) अभाव होनेसे आप सूर्य नहीं हैं । यद्यपि इन्द्रके समान सुमनोवृन्दवन्दित हैं — विद्वानोंके समूहसे वन्दित हैं ( पक्षमें देवोंके समूहसे वन्दित हैं) तो भी क्ष्माभृदनुकूलता – राजाओंकी अनुकूलता (पक्ष में पर्वतों की अनुकूलता) होनेके कारण इन्द्र नहीं हैं । यद्यपि आप बृहस्पतिके समान कुशाग्र तीक्ष्ण बुद्धिके धारक हैं तो भी मौढ्य-विरह-शिष्योंका अभाव ( पक्ष में मूढ़ताका अभाव ) होनेसे बृहस्पति नहीं हैं ।
इस प्रकार स्तुतिका विस्तार करने वाले लोगों से जीवन्धर कुमारने कुतूहल वश पूछा कि तुम लोग कौन हो ? कहाँके हो ? ॥ २७ ॥
इस तरह जीवन्धर स्वामोके पूछने पर उन लोगोंने भी निम्न प्रकार कहना शुरू कियावे कहने लगे कि इस पल्लव देशमें एक चन्द्राभपुरी नामकी प्रसिद्ध नगरी है जो कि हीरोंके गगनचुम्बी महलोंसे सार्थक नामवाली है और ब्रह्माके निर्माणसम्बन्धी चतुराईकी मानो अन्तिम सीमा है ।। २८ ।। उस नगरीमें रात्रि के समय मादक नेत्रों वाली स्त्रियोंके कपोलों पर जो चन्द्रमाका प्रतिविम्ब पड़ता है उसके बहाने वह ऐसा जान पड़ता है मानो उसके मुखकमलको कान्तिके चुरानेमें आसक्त ही है ॥ २६ ॥ उस नगरी में पताकाओंके वस्त्रसे आच्छादित होने के कारण सूर्यका आतपविरल हो गया है जिससे ऐसा जान पड़ता है मानो उस नगरीके कोटमें लगे रत्नोंकी कान्तिके पलटसे सूर्य तर्जित ही हो गया है- -- डर गया है ॥ ३० ॥ इन्द्रके समान कीर्तिको धारण करने वाला तथा शूर-वीरताकी खान धनपति नामसे प्रसिद्ध वह श्रीमान् राजा उस नगरका पालन करता है जो कि अहीनवपु होकर भी अभुजङ्गलील है

Page #338

पञ्चम लम्भ
२८१
अर्थात् नागेन्द्रके समान शरीरका धारक होकर भी नागेन्द्र-जैसी लीलासे रहित है (पक्षमें उत्कृष्ट शरीरका धारक होकर भी विटकी लीलासे रहित है) और मित्रानुरागसे सहित होकर भी कलाधरेच्छ है अर्थात् सूर्यके अनुरागसे युक्त होकर भी चन्द्रमाको इच्छा करता है (परिहार पक्षमें मित्रों के प्रेमसे युक्त होकर भी कलाधारी-विद्वानोंके समागमकी इच्छा रखता है)। ३१ ।। यद्यपि उसके चरण-कमल नखरूपी चाँदनीसे उज्ज्वल हैं तो भी राजाओंके शिरोंपर लगे हुए रत्नोंकी कान्तिरूपी बाल-आतपसे भी सुशोभित रहते हैं ॥ ३२ ॥ कान्तिकी अवसान भूमि
और उत्कृष्ट गुण रूपी आभूषणोंसे सहित उस राजाकी मनोहारिणी स्त्री तिलोत्तमा नामसे प्रसिद्ध है ॥ ३३ ॥ राजा धनपति और तिलोत्तमा रानीके अपनी कान्तिसे लक्ष्मीको जीतने वाली एक पद्मा नामकी पुत्री है जो कि शिरीषके समान सुकुमार अङ्ग और कठोरस्तन कुड्मलोंको धारण करनेवाली है ॥ ३४ ॥
भुवनत्रयकी आभूषणलताके समान दिखने वाली वह पद्मा किसी एक दिन विहारके लिए वनमें गई और सखियोंके साथ जहाँ-तहाँ विहार करने लगी। रोमराजिरूपी लता और चोटीके द्वारा यह मेरा तिरस्कार करती रहती है इस द्वेषसे ही मानो साँपने उसे डस लिया । जब राजाको इस वृत्तान्तका पता चला तब उसने चिन्तातुर होकर यह घोषणा कराई कि जो कोई भी इस कन्याको निर्विष करेगा उसे आधे राज्यके साथ-साथ यही कन्या दी जावेगी। यद्यपि इस घोषणाको सुनकर बहुतसे विष-वैद्योंने आकर इसकी चिकित्सा की है तो भी वह नीरोगताको प्राप्त नहीं हो रही है। ।
वह राजकन्या पद्मा अर्थात् लक्ष्मी होकर भी गौरी अर्थात् पार्वती है (परिहार पक्षमें पद्मा नामकी होकर गौरवर्ण वाली है)। मध्यसे रहित होकर भी सुमध्यमा है (परिहार पक्षमें पतली और सुन्दर कमरवाली है ) कन्या होकर भी भुजङ्गदष्टा है अर्थात् कुमारी होकर भी कामीजनसे उपभुक्त है (परिहार पक्षमें कन्या होकर साँपके द्वारा डसी हुई है)। और सुखके कारण ही मानो नेत्र बन्द किये पड़ी है ॥३५।। यदि आपके पास अनुपम विष-विज्ञान है तो राजाका यह कन्या-रत्न आज निर्विष कर दीजिए ॥३६॥ ____ इस प्रकार उन सबके वचन सुनकर. जीवन्धर कुमारने उत्तर दिया कि कुछ थोड़ा-सा विषविज्ञान है । तो जिस प्रकार मेघ अपनी कलकल गर्जनाके द्वारा मयूरोंको आनन्दित करता है उसी प्रकार जीवन्धर स्वामीने भी अपने प्रत्युत्तरसे उन लोगोंको आनन्दित किया था। तदनन्तर जीवन्धर स्वामीने उन्हीं लोगोंके साथ राजभवनमें जाकर राजपुत्री पद्माको देखा । पद्मा क्या थी? सगर-मोहनाङ्गी-विष-जन्य मूर्छासे युक्त शरीरकी धारक होकर भी नगर-मोहनाङ्गी-विषजन्य मूर्छासे युक्त शरीरकी धारक नहीं थी (पक्षमें नगरको मोहित करनेवाले शरीरकी धारक थो)
और अवस्था तथा विष दोनोंसे ही श्यामाङ्गी थी-युवती तथा श्याम शरीरकी धारक थी। वह माधवी लताकी पूर्ण सदृशताका अनुभव कर रही थी। उसका ललाट मुरझाये कमलके समान था, भुजाओंके युगल मर्दित बालमृणालके समान थे, और स्थूल स्तनरूपी कुङ्मल श्वाससे कम्पित हो रहे थे । उसे देखकर स्वामीका मन कामके प्रहारसे ठगा गया। ऐसे ही मनसे वे यक्षराजका स्मरण करते हुए पद्माको मन्त्रित करने लगे-मन्त्रसे झाड़ने लगे।
राजपुत्री उसी क्षण मूर्छासे रहित हो गई और राहुसे रहित चाँदनीके समान, धूमसे रहित अग्निकी शिखाके समान, सघन तिमिरसे रहित पूर्णिमाके समान, काले बादलसे रहित आकाशकी लक्ष्मीके समान और शेवालसे रहित गङ्गाके समान सुशोभित होने लगी। इस तरह बिजलीके समान कान्तिवाली पद्मा समीपमें स्थित मनुष्योंको आनन्दित करती हुई शीघ्र ही उठ खड़ी हुई ॥३७॥ जिस प्रकार चन्द्रिका चकोरोंको आनन्दित करती है उसी प्रकार माता-पिताकी लाड़ली बेटी पद्माने बड़े आदरके साथ जीवन्धर स्वामीको आनन्दित किया था ॥३८॥

Page #339

जीवन्धरचम्पूकाव्य
उसी समय जिसके मनरूपी कमलसे आनन्दरूपी मकरन्द प्रकट हो रहा था ऐसे राजाने पास बुलाकर उनकी बहुत ही स्तुति की तथा मणिमय सिंहासनपर बैठाकर उनका विनय सहित सन्मान किया । रूप तथा लक्षण आदि देखकर राजाने तत्काल ही निश्चय कर लिया कि यह राजवंश में उत्पन्न हुआ है ।
२८२
राजाने ज्योतिषी आदि मुख्य-मुख्य लोगोंको सभामें बुलाकर निश्चय किया और विवाह सम्बन्धी तैयारियाँ करनेके लिए शुभ मुहूर्तका आदेश दिया ||३६||
तदनन्तर नगरकी गलियाँ मणिमय तोरणों, पताकाओं, कलशों और दर्पणों आदि के द्वारा सजाई गईं, अनेक प्रकारके रत्नोंके खम्भों से सुशोभित विवाहका मण्डप बनाया गया और उसमें अद्भुत रूपसे सुसज्जित माङ्गलिक द्रव्योंसे संगत मणिमयी वेदिका बनाई गई । तदुपरान्त राजा इसी वेदीपर विवाह सम्बन्धी मङ्गल कार्य करनेके लिए तत्पर हुए।
नहलाई हुई राजपुत्रीको उसकी सखियोंने बड़े हर्ष से प्रसाधन गृहके आँगन में आभूषण पहिनाना शुरू किया ||४०|| क्षीर सागर के तटपर स्थित चञ्चल फेनके टुकड़ोंके समान कोमल वस्त्र सेवेष्टित राजपुत्री ऐसी जान पड़ती थी मानो शरदऋतुकी निर्मल मेघमालासे सुशोभित चन्द्रमा की रेखा ही हो अथवा फूलोंसे आच्छादित नूतन कल्पलता ही हो ॥४१॥ उसके चरण-कमलोंमें जो हीरों के नूपुर चमक रहे थे वे ऐसे जान पड़ते थे मानो नखरूपी चन्द्रमाकी सेवा के लिए ताराओं की पङ्क्ति ही उसके चरणोंके समीप आई हो । अथवा ऐसे जान पड़ते थे मानो यौवनरूपी ताके फूल ही झड़कर नीचे आ पड़े हों ॥ ४२ ॥
उसके स्थूल नितम्ब - मण्डलपर सुशोभित करधनी ऐसी जान पड़ती थी मानो कामदेवकी राजधानीका सुवर्णमय कोट ही हो, अथवा कामके खजानेको घेरकर बैठी सर्पिणी ही हो, अथवा कामदेव उद्यानकी बाड़ी स्वरूप कल्पलता ही हो ।
क्या यह हार है अथवा सब मनुष्यों के नेत्रोंका आहार ही है ? अथवा इस कमललोचनाके स्तनरूपी पर्वतसे पड़ता हुआ भरनेका प्रवाह है ? अथवा उसके स्तनरूपी मुकुलोंका कोमल मृणाल है ? इस प्रकार संशय के वशीभूत हो स्त्रीजनोंके द्वारा देखा गया उसका हार बहुत ही अधिक सुशोभित हो रहा था ||४३|| उसकी नाककी मणि ऐसी जान पड़ती थी मानो मुखरूपी कमलके मध्यमें सुशोभित पानीकी बूँद ही हो अथवा नासारूपी वंशसे गिरा हुआ श्रेष्ठ नूतन मोती ही हो ||४४ || उसके स्तनोंपर जो मकरीका चिह्न बना था वह निम्न प्रकार संशय उत्पन्न करता था । क्या यह कामदेव सम्बन्धी मन्त्रके बीजाक्षरोंकी पंक्ति है, क्या उसकी विरुदावली है। अथवा क्या स्तनरूपी कमलोंपर बैठनेवाली भ्रमरोंकी पंक्ति ही है || ४५||
इस प्रकार सजाये जाने पर जो कामदेव के मोहन मन्त्रकी अधिष्ठात्री देवीके समान जान पड़ती थी, अथवा साक्षात् आई हुई कामदेवकी क्रीड़ाके समान प्रतिभासित हो रही थी ऐसी युवती तथा स्त्रीजनोंमें शिरोमणि भूत पद्माको उसकी सखियाँ, वेदीके मध्य में सुशोभित मणिमय चौकी पर बैठे हुए कामदेव पदवीके धारक जीवन्धर कुमारके पास धीरे-धीरे लाई । तदनन्तर जब समस्त बाजोंके शब्द दिशाओंके अन्तरालको व्याप्त कर रहे थे, मन्त्रवेत्ताओं के वचन उत्तरोत्तर वृद्धिको प्राप्त हो रहे थे, वेदीके चारों ओर मणिमय माङ्गलिक दीप जल रहे थे, पूज्यमान अग्नियाँ प्रज्वलित हो रही थीं, सौभाग्यवती स्त्रियाँ विवाह- मङ्गल देखनेके कुतूहलसे अपने नेत्रोंको फैला रही थीं, सभाके कर्मचारी लोग धक्का - धूमी कर रहे थे, और राजा लोग भुजाओं सम्बन्धी बाजूबन्दोंके पारस्परिक संघर्षके कारण टूटकर गिरते हुए सुवर्णके टुकड़ों के बहाने मानो भुजाओं के प्रतापके कण बिखेर रहे थे। तब शुभमुहूर्त आनेपर जीवन्धर स्वामीने जलधारा पूर्वक धनपति राजा द्वारा प्रदत्त तिलोत्तमाकी पुत्री पद्माका पाणिग्रहण किया ।

Page #340

षष्ठ लम्भ
२८३
इस प्रकार आधा राज्य और कामके साम्राज्यकी लक्ष्मीस्वरूप पद्माको पाकर जीवन्धर स्वामीका हृदयकमल आनन्दकी तरङ्गोंके आघातसे विकसित हो उठा था ॥४६।।
इस प्रकार महाकवि श्री हरिचन्द्रविरचित जीवन्धरचम्पू-काव्यमें __पद्माकी प्राप्तिका वर्णन करनेवाला पाँचवाँ लम्भ पूर्ण हुआ।
षष्ठ लम्भ स्तनोंके भारसे जिसकी शरीरलता झुक रही थी ऐसी कमलमुखी पद्माको चिरकाल तक क्रीड़ा कराते हुए जीवन्धर कुमार उसी चन्द्राभा नगरीमें रहे और गुणरूपी रत्नोंके लिए रोहण गिरिकी तुलना प्राप्त करनेवाले पद्माके बत्तीस भाइयोंके द्वारा पूजा-सत्कार प्राप्त करते रहे ॥ १ ॥
किसी एक दिन समस्त प्राणियोंका सन्ताप नष्ट करनेवाला तथा समस्त लोकमें देदीप्यमान जीवन्धर स्वामीकी भुजाओंका प्रताप देख लज्जासे ही मानो जिसका निजका प्रताप संहृत हो गया था, इच्छानुकूल अभिसारके रुक जानेसे जिन्हें क्रोध उत्पन्न हुआ था ऐसी पुंश्चली स्त्रियोंके लाल-लाल कटाक्षोंकी छटासे ही मानो जिसकी निजकी किरणें संहृत हो गई थी और साथ लाये हुए कमलिनीके हदयानुरागकी परम्पराओंसे ही मानो जिसका मण्डल केशरके समान लाल हो गया था ऐसा सूर्य जब अस्ताचलके शिखरपर सुवर्ण कलशकी शङ्का करने लगा था। सायं कालिक सुगन्धित शीतल एवं मन्द पवनसे हिलने वाली लतारूपी सुन्दर अङ्गुलियोंके द्वारा जो मानो बुला ही रहे थे ऐसे वनवृक्षोंके लिए व्याकुल शब्दोंके बहाने प्रत्युत्तर देकर जब पक्षी दौड़नेमें तत्पर थे । क्रम क्रमसे बन्द होने वाले दलोंके द्वारा जो मानो सूर्यकी किरणोंकी गिनती ही लगा रहे थे ऐसे कमलोंके फूल जव निमीलित हो रहे थे । सिन्दूर जैसी लाल लाल कान्तिसे व्याप्त सन्ध्याकी लाली जब पश्चिम दिशामें बढ़ रही थी, जो प्रकट होने वाले अन्धकार समूहके मानो बीज ही थे ऐसे भ्रमर जब कमलाकरको छोड़ कुमुदाकर पर आक्रमण कर रहे थे तब अन्धकारका समूह वृद्धिङ्गत हुआ।
जब लोकका दीपक सूर्यलोक रूपी घरको प्रकाशित कर बुझ गया तब उसके कज्जलके समान काला-काला अन्धकार उत्पन्न हो गया ॥२॥ उसी क्षण जिनके मुखकमल एक दूसरेसे विमुख हो गये हैं ऐसे चकवा-चकवियोंके युगल अर्धभक्षित मुरार छोड़ मूछित होते हुए विघट गये-विरही हो गये ॥३॥ सूर्यके विरहसे जिसका समस्त अङ्ग व्याकुल हो रहा है, अन्धकार समूहके बहाने जिसके केश बिखर रहे हैं और नक्षत्ररूपी मणियोंके समूहके बहाने जो आँसुओंकी बूंदें धारण कर रही है ऐसी आकाशलक्ष्मी उस समय ऐसी जान पड़ती थी मानो पतिपर विपत्ति आनेके कारण रुदन ही कर रही थी ।।४।। जब चन्द्रमाने देखा कि हमारी स्त्री रात्रिको अन्धकार रूपी भील रोक रहा है तब क्रोधसे ही मानो लाल होता हुआ वह पूर्वाचलपर आ डटा ॥५॥
तदनन्तर चन्द्रमाको पूर्व दिशा रूपी विशालाक्षीका मुखचुम्बन करनेमें चतुर देखकर ही मानो जब नगरके तरुण जन अपनी स्त्रियोंका मुखचुम्बन करनेमें लग गये, चन्द्रमाकी किरणोंके स्पर्शसे चन्द्रकान्त मणिके फरसको द्रवीभूत देखकर ही मानो जब युवती स्त्रियाँ पतिके हाथका स्पर्श पाते ही द्रवीभूत होने लगी, तत्काल उमड़ने वाले समुद्रको देखकर ही मानो जब काम रूपी सागर सब ओरसे लहराने लगा, सरोवरमें उत्पन्न हुए कमलोंके समान जब कुलटा स्त्रियोंके मुखतट निमीलित हो गये और क्रमसे राजमहलमें जब सब लोग सो गये तब किसीके द्वारा विना देखे चुपकेसे ही जीवन्धर स्वामी नगरसे बाहर निकल पड़े।

Page #341

२८४
जीवन्धरचम्पूकाव्य
कितने ही कोश लाँधकर जब जीवन्धर स्वामी बहुत दूर निकल गये तब उनके हृदयसे शङ्का रूपी युवती दूर हट गई और रात्रिने भी उसीकी सहायता प्राप्त की अर्थात् रात्रि भी समाप्त हो गई ॥६॥ पतिके चले जानेसे पद्मा भी, जो संतापरूपी वडवानलकी ज्वालाओंसे व्याप्त था, कामरूपी मगरमच्छोंसे भरा था और मनोहर कण्ठध्वनिके द्वारा जिसमें गर्जन सम्बन्धी कोलाहल हो रहा था ऐसे पतिके विरह रूपी अपार सागरके मध्यभागमें निमग्न हो गई थी ॥७॥ लोकपालके द्वारा भेजे हुए कितने बुद्धिमान् लोगोंने यद्यपि चारों दिशाओंमें खोज की थी तो भी वे कुमारके यहाँ आनेका समाचार नहीं जान सके थे ।।८।।
जहाँ-तहाँ तीर्थ-स्थानोंकी पूजा करते हुए जीवन्धर स्वामी बड़ी शीघ्रतासे आगे बढ़ते जाते थे। चलते-चलते उन्होंने एक ऐसा तपोवन देखा जो कि कहीं तो वस्त्रकी इच्छा रखनेवाले तपस्वियों द्वारा खींची गई वृक्षोंकी छालकी मर्मर ध्वनिसे शब्दायमान था, कहीं साधुओंके हाथमें सुशोभित कमण्डलुके मुखमें भरनेका जल भरनेसे समुत्पन्न कल-कल शब्दसे शोभित था, कहीं बालकोंके द्वारा तोड़कर फेंकी हुई मूजको मेखलाओंसे व्याप्त था, कहीं कुमारियोंके द्वारा भरी जाने वाली वृक्षोंकी क्यारियोंसे युक्त था, कहीं उसके सरोवरोंका जल गेरुआ वस्त्र धोनेसे लाल लाल हो रहा था, कहीं सींचे गये वल्कलोंकी शिखाओंसे निकलने वाले जलकी रेखाओंसे सुशोभित था, कहीं व्याघ्रचर्मसे निर्मित आसनोंपर बैठे हुए जाप करने वाले लोगोंसे व्याप्त था, कहीं उन तपस्वियोंसे सुशोभित था जो कि स्नानके समय लगे हुए शेवालकी छटाके समान दिखने वाले जटासमूहके धारक होनेसे चारों ओर देदीप्यमान अग्नियोंकी फैली हुई धुएँकी रेखाओंसे आलिङ्गितके समान जान पड़ते थे, जिन्होंने अपना भुजदण्ड ऊपरकी ओर फैला रक्खा था और जो पञ्चाग्निके मध्य तपस्या करनेमें अत्यन्त निपुण थे । कहीं उन तपस्वी लोगोंकी स्त्रियोंके द्वारा वहाँ नीवार पकाया जा रहा था और कहीं उन्हींके पुत्रों द्वारा काटे जाने वाले गीले इन्धनसे व्याप्त था।
मिथ्या तप देखकर जिनका चित्त दयारूपी नर्तकीके ताण्डव नृत्यका रङ्गभूमि हो रहा था ऐसे जीवन्धर स्वामीने उन्हें सारभूत जिनधर्मका उपदेश दिया सो ठीक ही है क्योंकि कूपमें पड़नेवाले मनुष्योंकी कौन उपेक्षा करता है ? ॥६॥ जिस प्रकार चावलोंके बिना पानी अग्नि आदि समस्त सामग्री इकट्ठी कर लेनेपर भी भोजन बनानेका उपक्रम सफल नहीं होता उसी प्रकार तत्त्वज्ञानके बिना केवल शरीरको कष्ट पहुँचाने मात्र से तपस्या सफल नहीं होती है ॥ १०॥ आप लोग जटाजूट रखाकर, ललाटपर जो सूर्यका संताप झेलते हैं वह सब व्यर्थ है । हे विद्वानो ! सदा निष्फल रहनेके कारण यह हिंसा युक्त तपश्चरण करना ठीक नहीं है ॥११॥ आप लोग बड़ी बड़ी जटाएँ रखे हुए हैं सो स्नानके समय बहुतसे जन्तु इन जटाओंमें आकर लग जाते हैं पश्चात् वे ही जन्तु अग्निमें गिरकर क्षण भरमें नष्ट हो जाते हैं। यह आप लोग स्वयं देख लें ॥१२॥ इसलिए आप लोग इस क्लेशकारी तपको छोड़कर उस परम श्रेष्ठ दिगम्बर रूपको धारण करो जिसमें कि मुक्तिरूपी लक्ष्मी सदा निकट रहती है तथा जो जिनेन्द्र भगवान्के चरणोंकी भक्तिसे सदा युक्त रहता है ॥१३॥
____ इस प्रकार जो मुक्तिरूपी स्त्रीका संगम करानेके लिए मधुर वचनोंके समान थे, संसाररूपी विशाल किवाड़ोंको खोलनेके लिए जो उत्तम कुंजीके समान थे, और धर्मरूपी राजमार्गके द्वार में प्रवेश करानेके लिए जो प्रतीहारीके समान आचरण करते थे ऐसे अपने गम्भीर वचनोंके प्रभावसे संभावित कुछ तपस्वियोंको मिथ्यामार्ग छोड़नेमें तत्पर और समीचीन मार्ग स्वीकृत करनेमें निपुण देखकर जिनका हृदय बहुत भारी संतोषसे व्याप्त था ऐसे जीवन्धर स्वामी उस तपोवनसे निकलकर दक्षिण देशमें पहुँचे । वह दक्षिण देश स्वभावसे ही सुन्दर था, नगर

Page #342

षष्ठ लम्भ
२८५
आदिके द्वारा रोचित-होकर भी रोचित नहीं था ( पक्षमें मनुष्योंसे उचित था) तथा सबमें उत्तर होकर भी दक्षिण था (पक्षमें सर्वश्रेष्ठ होकर भी दक्षिण नामवाला था)। ऐसे दक्षिण देशमें जाकर उन्होंने क्षेमपुरके उपवनके मध्यमें सुशोभित भगवान्का एक ऐसा मन्दिर देखा जो कि मेघमण्डलके बीचमें सुशोभित सूर्यबिम्बके समान जान पड़ता था और अत्यन्त उन्नत प्रमाण वाला-सातिशय ऊँचा होकर भी विमान-प्रमाणसे रहित था ( विमान नाम धारी था)।
नव रत्नखचित, गगनचुम्बी एवं सूर्यके समान देदीप्यमान अपने हजार शिखरोंसे वह मन्दिर ऐसा जान पड़ता था मानो पातालतलसे ऊपर उठता और फणाके रत्नोंसे सुशोभित होता शेषनाग ही हो ॥१४॥ उस मन्दिरके शिखरों पर लगी तारकावली और स्वर्ग लोकसे बरसी हुई पुष्पावलीमें यदि परस्पर भेद होता था तो चञ्चल, सुगन्धिके अनुगामी और झङ्काररूप मनोहर गान करनेवाले भ्रमरोंसे ही होता था ॥१५।। उस मन्दिर की पताका मन्द मन्द वायुसे हिल रही थी इसलिए ऐसा जान पड़ता था मानो फैलाई हुई भुजाके द्वारा बन्दना करनेके लिए सब ओरसे सुर और असुरोंके समूहको बुला ही रही हो ॥१६॥
इस प्रकार समस्त मनुष्योंके नेत्रों की तृप्तिको पूर्ण नहीं करने वाले उस जिनालयको बद्धकपाट देखकर भारी संतोष और विस्मयसे परवश हुए जीवन्धरने जिस प्रकार सूर्य सुमेरु पर्वत की प्रदक्षिणा देता है उसी प्रकार उस जिनालयकी प्रदक्षिणा दी । तदनन्तर कार्यज्ञ मनुष्योंमें अग्रेसर जीवन्धर स्वामीने इस तरह स्तुति करना शुरू किया।
हे भव्य जीवो! तुम सब उन शान्तिनाथ भगवान्का आश्रय ग्रहण करो जो कि संसारका भय दूर करनेवाले हैं, श्रेष्ठ आनन्दके अनुभवी हैं, निर्मल शरीरके धारण करनेवाले हैं, दिव्य ध्वनिका सही विचार करनेवाले हैं, कामके मदको विदीर्ण करनेवाले हैं, दयाके मनोहर प्रवाह हैं, जिनेन्द्रोंमें धीरवीर हैं तथा अत्यन्त गंभीर हैं ॥१७॥ जिनका अशोक वृक्ष शीतल छायावाला, आश्रित मनुष्योंके शोकको नष्ट करनेवाला, सार्थक नामका धारी एवं माहात्म्यको पुष्ट करनेवाला है और देव लोग जिनके चारो ओर फूले हुए अपरिमित फूलोंके समूहसे ठीक उस तरह वर्षा करते हैं जिस तरह कि फूलोंसे लदे कल्पवृक्ष सुमेरु पर्वतके समीप वर्षा करते हैं ॥१८॥ समस्त वचनके भेदोंका संग्रह करनेवाली जिनकी दिव्यध्वनि प्राणियोंके संसार-सम्बन्धी संतापको शीघ्र ही दूर करती है और देवोंके हाथों द्वारा कम्पित जिनके चँवरोंका समूह मुक्तिरूपी लक्ष्मीके कटाक्षोंका अनुकरण करता हुआ सुशोभित होता है ।।१६।। जिनका सिंहासन सुमेरु पर्वत के शिखरके साथ मानो इसलिए ईर्ष्या करता है कि वह धैर्यसे सबके स्वामी श्रीशान्तिनाथ भगवान् से द्वेष करता है। और भामण्डल सूर्यके साथ इस क्रोधसे ही मानो विरोध करता है कि यह मेरा पति है। इस तरह प्रसिद्धिको पा चुका है। भावार्थ-जब कि मैं रात दिन प्रकाशमान रहता हूँ और यह सूर्य सिर्फ दिन में ही प्रकाशमान रहता है फिर मेरा स्वामी कैसा ? इस क्रोध से ही मानो जिनका भामण्डल सूर्यके साथ द्वेष करता रहता है ॥२०॥ यह तीनों लोकोंकी गति है-शरण है इस भावको सूचित करता हुआ जिनकी दुन्दुभिका गम्भीर शब्द दशों दिशाओंको शब्दायमान करता है और जिनका छत्रत्रय ऐसा सुशोभित होता है मानो राग, द्वेष और मोह रूपी अन्धकारको नष्ट करनेके लिए प्रकट हुए तीन चन्द्रमा ही हों ।।२१।। इस तरह जो अक्षय है, यक्षाधीश जिनके चरणोंमें नम्रीभूत हैं, और इन्द्र जिनकी लक्ष्मीको स्तुति किया करता है उन अतिशय समर्थ श्रीशान्तिनाथ भगवान्के लिए मेरा नमस्कार हो ॥२२॥
जब जीवन्धर स्वामी उक्त प्रकार की स्तुतिका जोर-जोरसे उच्चारण कर रहे थे तब जिनालयके अग्रभागमें सुशोभित गगनचुम्बी चम्पाका वृक्ष लाल-लाल पल्लवोंके बहाने मानो अपना अनुराग प्रकट कर रहा था और उसी क्षण उत्पन्न हुए मनोहर पुष्पोंके भारसे वह इतना झुक गया था मानो जीवन्धर स्वामीके शरीरकी कान्तिके देखनेसे उत्पन्न हुई लज्जाके भारसे ही

Page #343

२८६
जीवन्धरचम्पूकाव्य
झुक गया था। जो कोकिलाएँ पहले मौनत्रत लिये हुएके समान चुप बैठी थीं वे अब जीवन्धर स्वामीकी गम्भीर एवं मधुर स्तुति के स्वरका अभ्यास करती हुईके समान मधुर स्वर प्रकट करने लगों । वहाँ जो सरोवर था वह तत्काल ही स्वच्छ जलसे ऐसा भर गया मानो स्फटिकके द्रवसे ही भर गया हो, अथवा जीवन्धर स्वामीके मुखरूपी चन्द्रमाकी कान्तिसे तट पर लगी हुई जो चन्द्रकान्तमणि द्रवीभूत हो रही थी उनसे भरनेवाली जलधारासे ही मानो भर गया हो, अथवा जीवन्धर स्वामी के द्वारा की हुई स्तुतिके सुननेसे सरोवरको जो स्वयं आनन्द उत्पन्न हुआ था उसके निष्यन्दसे ही मानो भर गया था । वहाँ जो विविध रङ्गोंके कमल थे वे शीघ्र ही फैलनेवाली सुगन्धिसे आकर्षित भ्रमरोंके समूहसे व्याप्त हो गये थे । इस तरह जीवन्धर स्वामीकी पुण्य रूपी कुञ्जीके द्वारा उस जिनालय के चिरकालसे बद्ध वज्रमय किवाड़ शीघ्र ही खुल गये ।
यह बगीचा भ्रमरोंके मधुर शब्दोंसे स्वागत गान गा रहा है, फूलोंसे झुकी वृक्षोंकी डालियोंसे शीघ्र ही नमस्कार कर रहा है और सरोवर के स्वच्छ जलसे पादोदक तथा अर्घ्य आदि प्रदान कर रहा है ? इस तरह जीवन्धर स्वामीको बार-बार शङ्का उत्पन्न हो रही थी ||२३|| जिना -
के मध्य में विराजमान निर्मल शरीरके धारक श्रीशान्तिनाथ जिनेन्द्र के दर्शन कर गुरुकुल शिरोमणि-जीवन्धर स्वामीका मन आन्तरङ्गिक भक्ति से सन्तुष्ट हो गया । उनके नेत्रोंने तत्काल ही पूर्णिमाके चन्द्रमासे द्रवीभूत चन्द्रकान्तमणिकी दशा प्राप्त कर ली और हाथोंके युगलने निमीलित कमलोंकी उपमा प्राप्त कर ली ||२४||
तदनन्तर कोई एक नागरिक पुरुष जीवन्धर स्वामी के समीप आया उस पुरुष के शरीर में रोमाञ्च उठ रहे थे और नेत्रोंसे हर्षजनित अश्रु बह रहे थे इसलिए ऐसा जान पड़ता था मानो रोमाञ्चके बहाने उसने मनोरथ रूप कल्पवृक्षका बीजवपन ही किया था और हर्षजनित श्र रूप जलके द्वारा मानो उसे सींच ही रहा था। विनय के भारसे जिसमें आधी सहायता दी गई थी ऐसे प्रणामसे वह अपने पापको दूर भगा रहा था । दयाकी खान जीवन्धर स्वामीने जब उससे पूछा कि तुम 'कौन हो ? तब संतुष्ट हृदय होकर उसने निम्नलिखित माङ्गलिक उत्तर देना शुरू किया ।
देखो, यह सामने एक बड़ी प्रसिद्ध नगरी सुशोभित हो रही है। यहाँ किसी सुन्दरी स्त्रीका मुखकमल जब पद्मराग मणिनिर्मित कुण्डलोंकी प्रभासे रक्तवर्ण हो जाता है तब उसे देख उसका पति समझने लगता है कि मानो इसे क्रोध आ गया है ||२५|| यद्यपि यह नगरी 'क्षेमपुरी' इस अभिख्या - नामको धारण करती है तो भी मणिमय महत्त्वोंसे इन्द्रपुरी इस अभिख्या- नामको ( पक्ष में इन्द्रपुरी की शोभाको ) धारण करती है ||२६|| जिसका चित्तरूपी घर दयासे चित्रित रहता है और जिसका पादपीठ राजमुकुटोंकी पुष्पमालाओ सम्बन्धी धूलिके भारसे सदा पीतवर्ण रहता है ऐसा देवान्त नामका प्रसिद्ध राजा उस नगरी में रहता है ||२७|| इस राजा के शासनकाल में निर्दोष तथा गोलाकार मोतियोंसे तन्मयता एवं भीतर छिद्रोंका होना तन्तुओं को स्थान देनेवाले हारोंमें ही था अन्य गुणी मनुष्योंमें सदाचारका अभाव तथा आन्तरङ्गिक दोष नहीं थे । चपलतावश अन्य नितम्बों के साथ समागमकी इच्छा केवल मेखला में ही थी अन्य मनुष्यों में पर-स्त्री के साथ समागमकी इच्छा नहीं थी। इसी प्रकार यदि चञ्चलता थी तो स्त्रियोंके कानों तक लम्बे नेत्रोंमें ही थी, अन्य पढ़े लिखे लोगों में चञ्चलता - क्षुद्रता नहीं थी ॥ २८ ॥ सुभद्रसेठ राजसेठ पदको प्राप्त था। उसकी स्त्रीका नाम निर्वृति था जो यथार्थ में निर्वृति - संतोष - सुखका ही स्थान थी ॥ २६ ॥ उन दोनोंके क्षेमश्री नाम से प्रसिद्ध एक ऐसी कन्या है जो कि सरस्वतीका निराकरण करनेवाली है और लक्ष्मीका मानो रूपान्तर ही है ||३०|| जो कान्तिकी श्र ेष्ठ सम्पत्ति है, विनयरूपी समुद्रको बढ़ानेवाली चाँदनी है, लज्जाका उत्पत्ति-स्थान है और कामदेवकी विजयपताका है ||३१|| विधाताने जब उसके मुखरूपी पूर्ण

Page #344

षष्ठ लभ
२८७
चन्द्रमाको बनाया तो उसके प्रभावसे उनके आसनका कमल निमीलित हो गया और उसके कारण वे स्वयं संकीर्णतामें पड़ गये ॥३२॥ दाँतो की कान्ति जिसमें केशरको छटा दिखला रही है ऐसा उसका मुख जब निश्चित ही कमल है तब आपको उसका भ्रमर होना ही चाहिए ।।३३॥
इस जिनालयके वज्रमय किवाड़ खोलनेमें जिसके स्तुतिरूप वचनोंकी रचना कुञ्जीका काम देगी वही श्रेष्ठ पुरुष इसका पति होगा-इस प्रकार जन्मलग्नका फल निश्चय करनेमें चतुर ज्योतिषियोंकी बात सुनकर सुभद्र सेठ उस अवसरकी प्रतीक्षामें सदा सावधान रहता है । मेरा गुणभद्र नाम है और मुझे उसी सुभद्र सेठने भेजा है। आपके दर्शन कर मैं कृतकृत्यताका अनुभव कर रहा हूँ | इतना कहकर वह पुरुष सुभद्र सेठसे यह वृत्तान्त कहनेके लिए चला गया।
तदनन्तर श्रेष्ठ पुण्य और गुणोंकी खानभूत जीवन्धर स्वामी सरोवरसे कुछ पुष्प ले भक्तिभारसे नम्रीभूत हो जिनमन्दिरके भीतर गये और वन्दना करने वालोंके लिए कल्पवृक्ष स्वरूप जिनेन्द्र देवकी स्वयं पूजा करने लगे ॥३४॥ उधर गुणभद्रने भी उत्तम महलके भीतर विद्यमान सुभद्र सेठके पास जाकर वचनरूपी अमृतके सिञ्चनसे उसकी चिन्तारूपी निद्राको शीघ्र ही दूर कर दिया ॥३५।। उसने कहा कि कोई एक ऐसा पुरुष रूपी चन्द्रमा जो कि कुवलय-पृथिवी मण्डल (पक्षमें नील कमल) को आनन्द देनेवाला है, संतोष रूपी समुद्रको बढ़ानेवाला है और स्तुति रूपी अमृतकी धारा वर्षाने वाला है, बाह्य उद्यान रूपी आकाशतलमें अवतीर्ण होकर सुशोभित हो रहा है। औरकी तो बात ही क्या, उद्यान भी उसके दर्शनसे सरोवरके जलके बहाने मानो आनन्दके आँसू धारण कर रहा है ॥३६।। मुझे तो ऐसा लगता है कि वह पुरुष न तो चन्द्रमा है, न कामदेव है और न इन्द्र ही है किन्तु वसन्त है । यदि ऐसा न होता तो चम्पाके वृक्षमें सुगन्धिको फैलाने वाला फूलोंका भार कहाँसे आ जाता ? ॥३७॥ ।
जिस प्रकार जब सूर्य पूर्व दिशाकी ओर आता है तब कमलवन अपने आप खुल जाता है-विकसित हो उठता है उसी प्रकार जब वह पुरुष स्तुतियोंका उच्चारण करता हुआ उपवनमें आया तब तत्काल ही जिनमन्दिरके किवाड़ खुल गये ।
जिसमें अमृतमयी तरङ्ग उठ रही है ऐसी गुणभद्रकी वाणी सुनकर सुभद्र सेठने उसे भारी पारितोषिक दिया। मानो गुणभद्रने मनोरथकी स्फूर्तिरूपी लताके जो अंकुर प्रदान किये थे सेठने उसका मूल्य ही चुकाया था॥३८॥
तदनन्तर सुभद्र सेठ अपने मित्रों के साथ अत्यन्त ऊँचे रथपर बैठकर नगर द्वारको लाँघता हुआ सामने विराजमान श्रीविमान नामक जिनालयमें पहुँचा । वहाँ जाकर उसने वन्दारजनोंक लिए कल्पवृक्ष स्वरूप श्रीशान्तिनाथ भगवान्की सेवामें जिनका चित्त लग रहा था तथा जो अनन्त पुण्यराशिके समान स्फटिक मणिकी लम्बी-चौड़ी शिलारूप आसनपर बैठे हुए थे ऐसे जीवन्धर स्वामीको देखा।
टिमकार रहित नेत्रोंसे परमोत्कृष्ट लक्षणोंको देखने वाले सेठने इनके वैभवका निर्णय तत्काल ही कर लिया ॥३६॥ विनयसहित शान्तिनाथ भगवान्की पूजाकर बैठे हुए कान्तिमान् जीवन्धर स्वामीके पास जाकर सेठने बड़े हर्षसे स्वागत करते हुए कहा ॥४०॥ कि यतश्च आज आप हमारे नयनपथके पथिक हुए हैं-दृष्टिगत हुए हैं इसलिए आज हमने अपने नेत्रोंका फल पा लिया, यह दिन मेरे लिए बड़ा अच्छा दिन है, आज हमारे पूर्वपुरुषों द्वारा की हुई पुण्य रूपी लता फलीभूत हुई है और आज मेरा मनोरथ भी शीघ्र ही पूर्ण होने वाला है ॥४१॥ पद्मा-लक्ष्मी (पक्षमें पद्मों-कमलों) विषयक आप्तता और कुवलय-पृथिवी मण्डल (पक्ष में नील कमल) के उल्लासको विस्तृत करने वाले आप जैसे श्रेष्ठ राजा आज सामने प्रकाशमान हैं इसीलिए सूर्य भयाकलित वृत्ति-भयभीत (पक्षमें दीप्ति युक्त) हो गया है और चन्द्रमा दोषाकर दोषोंकी

Page #345

२८८
जीवन्धरचम्पूकाव्य
खान ( पक्षमें रात्रिको करने वाला), कलङ्की और क्षयिष्णु हो गया है ||४२ || मेरा आलय- घर आपके चरणकमल सम्बन्धी धूलिके समूहसे शुद्ध किया जाय यह हर्षकी कली हमारे मन में बहुत समय से विद्यमान है सो आज आप बुद्धिमानके द्वारा विकसित की जाने योग्य है नहीं तो निश्चय ही मेरा आलय आकारसे रहित जो लय शब्द उसके वाच्यार्थको - विनाशको प्राप्त हो जायगा ||४३|| समस्त भवनोंके समूह, यदि सत्पुरुषोंके चरण-कमलोंकी धूलिके संपर्क से रहित हैं तो वे अपने नामसे विपरीत अर्थको ही प्राप्त होते हैं यह बात समस्त विद्वानों में प्रसिद्ध है इसलिए हे निखिल गुणों के सागर ! मेरे वचन अङ्गीकृत करो-स्वीकृत करो ||४४ ॥
तदनन्तर दयालु चित्तके धारक कुरुकुल चन्द्र जीवन्धर स्वामी सेठके वचन स्वीकृत कर सूर्यके रथके वेगकी निन्दा करनेवाले रथके द्वारा गोपुरद्वार में प्रवेशकर नगर की गलियों में पहुँचे। वहाँ महलोंकी दोनो ं ओरकी पंक्तियों के झरोखोंसे स्त्रियोंके कटाक्ष निकल रहे थे उनसे ऐसा जान पड़ता था मानो दोनों पंक्तियों के बीच में नील कमलके हरे-हरे वन्दनवार ही बाँधे गये थे । जीवन्धर स्वामीके नेत्र रूपी कमल कुछ कुछ लाल थे और कामदेव के समान जान पड़ते थे । उन्हें देखनेके लिए तालफलके समान स्तनों वाली एवं सर्पिणीके समान चोटी वाली एक एक बढ़कर स्त्रियाँ इकट्ठी हुई थीं । जीवन्धर स्वामी गलियों में से जाते समय उन स्त्रियों के नेत्रो से आनन्दाश्रुओं की परम्पराको, कटीतट से नीवीबन्धनको, और हृदयसे धैर्यकी परिपाटीको एक साथ विगलित कर रहे थे । इस तरह धीरे-धीरे चलते हुए वे सुभद्र सेठ के घर पहुँचे ।
वहाँ सुवर्णमय सिंहासनको अलंकृत करनेवाले तथा इन्द्रके समान वैभवके धारक जीवन्धर स्वामीसे सेठने कन्याके साथ विवाह करनेकी बहुत वार प्रार्थना की जिसे इन्होंने स्वीकृत कर लिया ||४५|| संसारके अद्वितीय वीर जीवन्धर स्वामीने उत्तम लग्नमें अग्निकी साक्षी पूर्वक सुभद्र सेठके द्वारा प्रदत्त कोमल शरीरकी धारक क्षेमश्रीका पाणिग्रहण किया ||४६ || जो स्वेदयुक्त अङ्गुलि रूप कलियों से सुशोभित था ऐसी सुकुमाराङ्गी क्षेमश्रीका कोमल कर-कमल ग्रहणकर जीवन्धर स्वामी संशय करने लगे ||४०|| कि क्या यह तुषारसे व्याप्त कमलका कुड्मल है ? अथवा नहीं, यह कमलका कुड्मल नहीं है क्योंकि उसमें हाथ जैसी कान्ति नहीं होती । तो क्या नखरूपी चन्द्रमाका हिम है ? अथवा नहीं, यह नखचन्द्रका हिम नहीं है क्यों कि उसमें सुगन्धि नहीं होती । तो क्या हस्तकमलसे भरता हुआ मकरन्द है ? अथवा नहीं, यह मकरन्द नहीं है । तो क्या है ? अमृत ही प्रसारको प्राप्त हो रहा है || ४७॥ बहुतभारी कान्तिके धारक एवं मणिमय आभूषणों से सुशोभित वे दोनों दम्पती वेदीके ऊपर ऐसे सुशोभित हो रहे मानो रति और कामदेव ही हों ॥ ४८ ॥ जो अपने चरणोंसे कमलोंकी निन्दा करती थी,
ओके युगलसे श्रष्ठतम कदलीके वृक्षकी शोभा धारण करती थी, हाथों से नवपल्लवों की उपमा प्रकट करती थी और स्तनयुगलसे चकवा चकवीका तिरस्कार करनेमें निपुण थी ऐसी श्रमश्री जीवन्धर स्वामीके समीप बहुत ही अधिक सुशोभित हो रही थी ॥ ४६ ॥
इस प्रकार महाकवि श्री हरिचन्द्रविरचित जीवन्धर चम्पू - काव्यमें क्षेमश्रीकी प्राप्तिका वर्णन करनेवाला छठा लम्भ समाप्त हुआ ।

Page #346

सप्तम लम्भ
तदनन्तर जीवन्धर स्वामी कृशाङ्गी क्षेमश्रीके निरन्तर संयोगरूप कारणसे होनेवाले असीम सुखका अनुभव कर किसी दिन रात्रिके समय पहले की तरह अकेले ही चल दिये और क्रमसे वनको पार भी कर गये ||१||
उधर प्राणनाथ के वियोगसे दुःखी होनेके कारण क्षेमश्रीकी बुरी हालत हो गई । उसकी कान्ति जली हुई रस्सी के समान श्याम एवं निःसार हो गई । वह दीर्घ नयनयुगल और दीर्घ निःश्वासको धारण कर रही थी । स्थूल स्तन और स्थूल संताप धारण कर रही थी । उसके केशों का समूह तथा चित्त दोनों ही तिमिरसमूहकी सहायता कर रहे थे - उसके समान काले थे । उसकी शरीरलता और कमर दोनों ही कृश थे। साथ ही वह दुःख रूपी सागरमें निमग्न रहती थी । पुत्री की ऐसी दशा देख सुभद्र सेठ भी बहुत दुःखी हुआ । फलस्वरूप उसने वनमें जाकर जहाँ-तहाँ जीवन्धर स्वामीकी खोज की पर जब उनका मार्ग नहीं मिला तब वह लौट आया ।
आकाशमें चन्द्रमाकी तरह वनके मध्य में घूमने के लिए चतुर दानवीर जीवन्धर स्वामीने किसी धर्मात्मा वनसेवकके लिए अपने मणिमय आभूषण देनेकी इच्छा की ||२|| उसी समय वनभूमिके मार्ग में कोई एक ऐसा पथिक उनके समीप आया जो कि हाथ में लम्बा परेना लिये था, कम्बलसे जिसका शरीर ढक रहा था, जिसकी कमर में हँसिया लटक रहा था और जिसके कन्धेपर हल रखा हुआ था । सो ठीक ही है क्योंकि प्राणियोंकी प्रवृत्ति भाग्यके अनुकूल ही होती है ||३|| जब वह पुरुष इनके पास आया तब नील कम्बल से शरीर आच्छादित होनेके कारण ऐसा जान पड़ता था मानो उस अज्ञानके पटलसे आवृत था जो कि भीतर नहीं समा सकनेके कारण बाहर भी फैल रहा था। उसके शिरपर मैला -कुचैला साफा बँधा हुआ था जिससे ऐसा जान पड़ता था मानो जीवन्धर स्वामीके दर्शनसे उसके पाप ही निकले जा रहे हों । वह कान्ति और जाति दोनों ही की अपेक्षा जघन्य वर्ण था - कान्तिहीन एवं शूद्र वर्ण का था । उसे समीप आया देख दयालु जीवन्धरने पूछा कि कहो कुशल तो है ?
जिस प्रकार गम्भीरता प्रभुत्वका आभूषण है और सौम्यता औदार्यका आभरण है प्रकार सुलभता - छोटे-बड़े सबसे मिलना महत्ताका आभूषण है || ४ || अकेला महत्त्व सुमेरु पर्वतमें भी है और अकेली सुलभता ढेले में भी प्रसिद्ध है परन्तु महत्त्व और सुलभता ये दोनों अन्यत्र कहीं एक साथ नहीं दिखीं । हाँ, जीवन्धर स्वामीमें अवश्य ही दोनों एक साथ स्पष्ट रूपसे निवास कर रहे थे ||५|| उस शूद्र मानवने भी विनम्र हो जीवन्धर स्वामीसे कहा कि कुशल है और आज आपका दर्शन होनेसे विशेष कुशल है || ६ ||
यह सुनकर निष्कपट बन्धु तथा जीवादि तत्त्वोंका यथार्थ विवेचन करने में चतुर स्वामीने ऐसे अगण्य पुण्यसे प्राप्त होने योग्य मोक्षमार्गका वर्णन करना शुरू किया ।
: जीवन्धर
उन्होंने कहा कि असि मषी आदि छह कर्मों से उत्पन्न हुआ सुख कुशल नहीं है क्योंकि वह अनेक आशारूपी लताओं की उत्पत्तिके लिए कन्दस्वरूप है । किन्तु जो सुख मोक्षसे उत्पन्न होता है, अपनी आत्मासे साध्य है, अन्तरहित है और आत्मस्वरूप है वही कुशल स्वरूप है ||७|| वह उत्कृष्ट आत्मसुख रत्नत्रयकी पूर्णता होनेपर ही प्राप्त हो सकता है और वह रत्नत्रय सम्यग्दर्शन, सम्यग्ज्ञान और सम्यक् चारित्र नाम से प्रसिद्ध है ||८|| आप्त, आगम और पदार्थका श्रद्धान करना सम्यग्दर्शन कहलाता है । भव्य लोकके आभूषणस्वरूप ज्ञान और चारित्र सम्यग्दर्शन मूलक ही होते हैं || || जिस प्रकार समस्त अङ्गों में मस्तक और समस्त इन्द्रियों में
३७

Page #347

२६०
जीवन्धरचम्पूकाव्य
नेत्र प्रधान हैं उसी प्रकार मोक्षके समस्त अङ्गों में सम्यग्दर्शन प्रधान माना जाता है ॥ १०॥ ज्ञान, दर्शन और सुख ही जिसका लक्षण है ऐसी निर्मल आत्मा समस्त अपवित्रता के मूल कारण शरीरादिसे भिन्न है ऐसा कहा गया है || ११ || इत्यादि रूपसे निज और परका संशय रहित ज्ञान होना सम्यग्ज्ञान कहलाता है । सम्यग्ज्ञानी मनुष्यको निश्चय ही पर द्रव्यका त्याग करना चाहिये ||१२|| त्याग करनेवाले जीव अनगार और सागारके भेदसे दो प्रकार के कहे गये हैं । उनमें जो समस्त पापोंका त्याग कर देते हैं वे अनगार कहलाते हैं ||१३|| जिस प्रकार किसी बड़े बैलके द्वारा उठाने योग्य भारको उसका बच्चा नहीं उठा सकता है उसी प्रकार तुम भी मुनियोंके धर्मको नहीं उठा सकते हो इसलिए तुम गृहस्थका धर्म धारण करो। इसके प्रभावसे मुक्तिरूपी लक्ष्मी तुम्हारे निकट हो जावेगी || १४ || जो सम्यग्दर्शन तथा सम्यग्ज्ञानके धारक होकर पाँच अणुव्रतों सम्पन्न होते हैं तथा गुणव्रत और शिक्षाव्रतोंके धारण करनेमें उद्यत रहते हैं वे पापारम्भ करने वाले गृहस्थ कहलाते हैं ||१५|| हिंसा, झूठ, चोरी, कुशील और परिग्रह इन पाँच पापांसे कथंचित्एक देश विरक्त होना तथा मद्य, मांस और मधुका त्याग करना ये आठ मूल गुण हैं ॥ १६ ॥ दिग् देश तथा अनर्थदण्डसे जो विरति होती है उसे गुणत्रत कहा है ||१७|| आगमके जानने वालोंने सामायिक, प्रोषधोपवास, अतिथिसंविभाग और संल्लेखना ये चार प्रकार के शिक्षात्रत बतलाये हैं ||१८|| इन उपर्युक्त व्रतोंसे सम्पन्न मनुष्य किसी देश और किसी कालमें महाव्रती होता है इसलिए गृहस्थोंका धर्म अवश्य ही ग्रहण करना चाहिए ||१६||
इस प्रकार जीवन्धर स्वामीके द्वारा प्रतिपादित धर्मको उस शूद्र पुरुषने शिरसे तथा हृदयसे स्वीकृत किया । जीवन्धर स्वामीने अपने मणिमय आभूषण उतारकर उसे दे दिये । उनके वे आभूषण ऐसे जान पड़ते थे मानो अन्तर्गत प्रतापकी बीड़ियों का समूह हो । धर्मात्मा शूद्र मानवने वे आभूषण बहुत भारी आदरसे युक्त हाथ से ग्रहण किये। उसके लिए वे आभूषण ऐसे जान पड़ते थे मानो उसका परिपाकको प्राप्त हुआ भाग्यका समूह हो । हर्पाश्रुओं के जलसे वह उन आभूषणोंको मानो धो ही रहा था, और बहुत भारी संतोषसे उसका अन्तरङ्ग कोर कित . हो गया था । जीवन्धर स्वामी उस धर्मात्माको विदाकर तथा उसीका स्मरण करते हुए उस - से बाहर निकले ।
उस समय सूर्य आकाशके मध्यको, हरिण जलसे भरी वृक्षको क्यारीको, मनुष्यों की जिह्वा . शोषणको और शरीर निकलते हुए पसीनाको एक साथ प्राप्त हो रहा था ॥२०॥
उस समय, जिनके गण्डस्थल घिसे हुए चन्दनके रससे सफ़ेद थे, जो अपने अतिशय चञ्चल कर्णरूपी तालपत्रकी हवासे अपने मुखोंको हवा कर रहे थे तथा सूँड़से छोड़े हुए जलके . छींटों से जो हृदय स्थलको सींच रहे थे ऐसे जङ्गली हाथी जब परिणत सूर्य के संतापसे दुखी "होनेके कारण धीरे-धीरे आकर सरोवर में प्रवेश कर रहे थे, भ्रमर कर्णिकारकी बोड़ियोंको भेदकर उनके भीतर छिप रहे थे । कारण्डव पक्षी संतप्त जलको छोड़कर कमिलिनीके शीतल पत्तोंकी सेवा कर रहे थे और पिंजड़ों में बद्ध क्रीडाशुक जब पानीकी याचना कर रहे थे तब जीवन्धर . स्वामी यद्यपि तीनों जगत् में एक छत्रके समान आचरण करनेवाले कीर्तिमण्डलके द्वारा समस्त जनताके संतापको नष्ट करनेवाले थे तो भी थककर विश्राम करनेके लिए नमेरु वृक्षके नीचे पहुँचे ।
समुद्रके समान गम्भीर और सुमेरुके समान स्थिर जीवन्धर स्वामी वहाँ बैठे ही थे कि मधुर शब्द सुनते ही इस प्रकार संशय करने लगे ||२१|| क्या यह कामदेवके धनुषकी टङ्कार है, या मदोन्मत्त भ्रमरों की भंकार है ? या हंसोंका मनोहर कण्ठनाद है या क्रीड़ाकोकिलाओंका सुन्दर आलाप है ? ॥२२॥

Page #348

सप्तम लम्भ
२६१
थोड़ी ही देर बाद जब यह निश्चय हो गया कि यह शब्द परस्त्रीके नूपुरोंका है तब उन्होंने उक्त संशयको दूर हटा दिया। उनका चित्त परस्त्रियोंसे विरक्त तो था ही इसलिए जिस ओरसे उक्त शब्द आ रहा था उस ओर उन्होंने पीठ फेर ली।
उस वनमें कोई एक विद्याधरी अपने पतिके साथ घूम रही थी। ज्यों ही उसने जीवन्धर स्वामीको देखा त्यों ही वह किसी बहानेसे पतिको धोखा देकर इनके समीप आ गई ॥२३॥ उस विद्याधरीका मुख पूर्णिमाके चन्द्रमाको जीतकर भ्रकुटीरूपी चापके बहाने मानो विजयपताका ही फहरा रहा था और कर्णाभरणके मणिके बहाने मानो दोनों कानों में जीतका कीर्ति-पत्र ही धारण कर रहा था ॥२४।। बैलके कन्धेके समान स्थूल कन्धोंवाले जीवन्धरके साथ समागमकी इच्छा करनेवाली वह लजीली सुन्दरी उनके शरीरकी सुन्दरता देख-देखकर तृप्त नहीं हो रही थी ॥२५॥ जीवन्धर स्वामीके दोनों कन्वे इस संसार में विजयलक्ष्मीके क्रीड़ाचलके समान सुशोभित थे, उनका वक्षःस्थल लक्ष्मी देवीके बैठनेके वज्रमय पट्टकके समान जान पड़ता था। उनकी नाभि तरुण स्त्रियोंके नेत्ररूपी विशाल हाथियोंको रोकनेके लिए मानो बारी थी। जवाएँ सुपारीके गुच्छकी निन्दा करनेवाली थीं और पैर कमलोंको जीतनेवाले थे ॥२६।। जिनका मुख सरस्वतीकी क्रीड़ास्थलीका भ्रम फैला रहा था, जिनकी नाक कलोओंके उतरनेके लिए बनाई हुई सीढ़ियोंका संशय उत्पन्न कर रही थी, जिनके नेत्र लक्ष्मीके विशाल क्रीड़ा सरोवरका संदेह दे रहे थे और जिनकी भौंहोंका युगल निश्चित ही नीमके पत्तोंका आडम्बर दूर कर रहा था ॥२७॥ उन सर्वाधिक कान्तिसे उज्ज्वल जीवन्धर स्वामीको देखकर मैथुनकी इच्छा रखनेवाली वह विशालाक्षी कामसे वञ्चित होती हुई यह वचन बोली ॥२८॥ कि हे श्रीमन् ! आपके शरीरकी कान्तिसे मेरे नेत्र सफल हो गये हैं । वचनोंके माधुयसे कान और गुणोंकी मालासे हृदय भी सफल हो गया है ॥२६।। हे आर्य ! अब शीतल कटाक्षसे मेरी विरहाग्निको शान्त कीजिए, मुख चन्द्रकी कान्तिरूपी संपदाके द्वारा मेरी कामान्धताको नष्ट कीजिए । हे दयानिधे ! सुधाके समान वाणी
और अमृतके समान अधरोष्ठका रस देकर मेरी इस बढ़ती हुई कामसम्बन्धी तृष्णाको दूर कीजिए ॥३०॥
जिनका मन कामविकार सम्बन्धी अन्धकारको नष्ट करनेके लिए सूर्यके समान था, जो कार्यज्ञ मनुष्योंमें अग्रणी तथा वैराग्यका चिन्तन करनेमें प्रवीण थे ऐसे जीवन्धर स्वामी विद्याधरी के पूर्वोक्त वचन सुनकर उस वनसे बाहर निकल पड़े । तदनन्तर कामके वाणोंसे जिसका विवेक नष्ट हो गया था और जिसकी शरीररूपी लता कामाग्निको प्रज्वलित करनेके लिए अरणिके समान थी ऐसी वह विद्याधरी कुछ दूर तक उनके साथ आई । अन्तमें उनका अभिप्राय जान उनके मनको वश करनेका कुतूहल बढ़ाती हुई इस प्रकार अपना वृत्तान्त प्रकट लरने लगी।
हे विभो ! मैं अनङ्गतिलका नामकी एक विद्याधरकी लड़की हूँ। कोई एक विद्याधर मुझे इस वनमें ले आया था परन्तु अब उसने अपनी स्त्रीके भयसे मुझे निकाल दिया है । हे दयासागर ! हे पूजनीय ! आप मेरी रक्षा कीजिए ॥३१॥ अशरणके लिए शरण देना, परोपकार करना, दयामें तत्पर रहना, और उदारताका व्यवहार करना ये आपके स्वाभाविक गुण हैं ॥३२॥
इतनेमें ही किसीका आर्तस्वर सुनाई दिया-"हा प्रिये ! हा प्राणकान्ते ! कहाँ हो ? कहाँ हो ? वियोगकी वेदना विषकी तरह फैल रही है, अग्निकी तरह अङ्गोंको जला रही है, मृत्युकी तरह प्राणोंको निकाल रही है, मोहकी तरह विद्याको लुप्त कर रही है, और करॊतकी तरह मर्मोको छेद रही है । "ज्यों ही उस विद्याधरीने यह आर्तस्वर सुना त्यों ही वह किसी मिषसे अन्तर्हित हो गई । जीवन्धर स्वामी इस घटनासे विस्मयके कारण आँख फाड़कर रह गये । तदनन्तर वह विद्याधर पास आकर गद्गद स्वरसे कहने लगा।

Page #349

जीवन्धरचम्पूकाव्य
मैं प्यास से पीड़ित चित्तवाली अपनी सती स्त्रीको यहीं बैठाकर तालाब के तटपर जलके लिए गया था पर वापिस आने पर भाग्यकी प्रतिकूलतासे उस कमललोचनाको यहाँ नहीं देख रहा हूँ ||३३|| हे नरोत्तम ! मेरी विद्या और मनोवृत्ति दोनों ही उसके साथ चली गई हैं इसलिए वह कहाँ गई होगी इसकी चिन्ता भी नहीं की जा सकती है ||३४|| इस प्रकार मैं कर्तव्य के विषयमें मूढ़ हो रहा हूँ और आप बुद्धिमानों में अग्रगण्य हैं इसलिए हे नरोत्तम ! मुझे लक्ष्यकर बतलाइये कि इस समय मुझे क्या करना चाहिए ||३५||
इस तरह विद्याधरके दीनताभरे वचन सुनकर समुद्रके समान गम्भीर जीवन्धर स्वामी मन्द मुसकानकी कान्तिके कपटसे अमृत की धाराको बिखेरते हुए निम्नाङ्कित गंभीर वचन बोले ।
२६२
उन्होंने कहा कि धीरता और उदारता से रहित राजा, बुद्धिहीन गुरु, कार्य - अकार्यके विचार से शून्य मन्त्री, युद्धभीरु योद्धा, सर्वज्ञके स्तवनसे रहित कवि, वक्तृत्वकला से रहित विद्वान् और स्त्री-विषयक वैराग्यकी कथासे अनभिज्ञ पुरुष – ये सब साधारण हैं - एक समान तुच्छ व्यक्ति हैं ||३६|| यतश्च मृगनयनी स्त्रियोंका चित्त वज्र से भी अधिक कठोर होता है, वचनका प्रचार फूलसे भी अधिक कोमल होता है और कार्य अपने केशसे भी अधिक कुटिल होता है इसीलिए विद्वान् लोग उनका विश्वास नहीं करते हैं ||३७|| स्त्रीका मुख कफका भाण्डार है परन्तु मूर्ख कवि कहते हैं कि यह चन्द्रमाके समान शोभित होता है, दोनों नेत्र मलसे भरे हैं परन्तु मूर्ख कवि कहते हैं कि ये विकसित नील कमल के समान सुशोभित हैं, स्तन मांसके सघन पिण्ड हैं परन्तु मूर्ख कवि उन्हें हाथीका गण्डस्थल बतलाते हैं, और नितम्बमण्डल खून और हड्डियों के
से व्याप्त है परन्तु मूर्ख कवि उसे बालू का बड़ा भारी टीला बतलाते हैं सो वास्तव में यह कवियों के रागका उद्रेक ही है ||३८||
जब दयाको विस्तृत करनेवाले जीवन्धर स्वामीने देखा कि इस विद्याधरके जड़ हृदयमें मेरे वचन ठीक उस तरह नहीं ठहर रहे हैं जिस तरहकी कुत्तेके पेटमें घी नहीं ठहरता है । तब वे उस वन से बाहर निकल गये और किसी उपवनकी भूमिमें जा पहुँचे । वह उपवनकी भूमि किसी स्त्रीके समान जान पड़ती थी क्योंकि जिस प्रकार स्त्री मुख-भाग - ललाटमें लगे हुए तिलकसे सुशोभित होती है उसी प्रकार वह उपवनकी भूमि भी मुख - भाग - अग्रभागमें लगे हुए तिलकसे सुशोभित थी । जिस प्रकार स्त्री पृथुलकुच विराजिता अर्थात् स्थूल स्तनोंसे सुशोभित होती है उसी प्रकार वह उपवनकी भूमि भी पृथु लकुच विराजिता अर्थात् स्थूल लकुचके फलों से सुशोभित थी । जिस प्रकार स्त्री अक्षतरूप शोभिता - अखण्डरूप से सुशोभित रहती है उसी प्रकार वह उपवनकी भूमि भी अक्षत रूप शोभिता - अक्ष - बहेड़े के वृक्षों से उपशोभित थी और जिसप्रकार स्त्री मदनाfuष्ठता कामसे युक्त होती है उसी प्रकार वह उपवनकी भूमि भी मदनाधिष्ठिता - मैंनार वृक्षों से सहित थी ।
उस उपवन की भूमि में भ्रमरसमूहकी भंकार कानोंको, नवीन पुष्पोंसे लदे वृक्ष नेत्रको, विकसित कमलकी सुगन्धि घ्राणको, वापिका मनको, वायु स्पर्शनको और पके हुए रसीले फल रसना इन्द्रियको सुखी कर रहे थे। इस तरह सभी इन्द्रियाँ वहाँ सुखको प्राप्त हो रही थीं ॥ ३६॥ उस उपवनमें वनकी लक्ष्मीके समान विशाल और कमलोंसे सुन्दर ( पक्षमें कमल के समान सुन्दर) निर्मल सरोवर परम आनन्द उत्पन्न कर रहा था ||४०||
वहाँ एक आमका वृक्ष था जो बहुत ही ऊँचा था । पक्षियोंके समूह से उसके हरे-हरे पत्ते व्याप्त थे और मधुके लोभी भ्रमरोंके समूहसे जो काला काला दिख रहा था । उसकी डालीके अग्र भागपर फल सुशोभित था जो वन देवताकी रससे परिपूर्ण सुवर्णमय पिटारीके समान जान पड़ता था और परिपाकके कारण पाटलवर्णका हो रहा था। उस फलको गिरानेके लिए राजाके लड़के प्रयत्न कर रहे थे परन्तु उनके वाणोंके समूह लक्ष्यभ्रष्ट हो रहे थे । धनुष विद्याके लोकोत्तर

Page #350

सप्तम लम्भ
पाण्डित्यसे मण्डित जीवन्धर कुमार उनका यह तमाशा देख रहे थे। उन्होंने हाथमें धनुष लेकर उसकी टंकारसे दिशाओंके अन्तरालको व्याप्त करते हुए वेगसे एक ही वाण छोड़ा और निशाना बनाकर बाण सहित उस फलको हाथमें ले लिया।
ऐसा जान पड़ता था कि मार्गण-वाण (पक्षमें याचक ) के लिए फल प्रदान करनेवाला आमका वह उदार वृक्ष कल्पवृक्षपनेको प्राप्त हो रहा था। यदि ऐसा न होता तो वह सुमनोंपुष्पों (पक्षमें देवों) के द्वारा सेवनीय कैसे होता ? ॥४१॥ बाणविषयक कौशलके पारगामी जीवन्धर स्वामीके कर-कमलमें बाण सहित फलको आया देख राजकुमारोंका समूह शीघ्र ही आश्चर्य करने लगा और प्रशंसाके कारण उनके कर्णफूल नीचे गिरने लगे ॥४२॥
तदनन्तर एक राजकुमार विनयके साथ उनके पास जाकर डरता-डरता कहने लगा कि हे महाशय, हे धनुष विद्याके पण्डित ! यद्यपि मुझे आप जैसे सज्जनोंके साथ वार्तालाप करनेकी पद्धति ज्ञात नहीं है तो भी आपकी धनुर्विद्या सम्बन्धी चतुराईके देखनेके समय उत्पन्न हुआ विस्मय और सुवर्णके समान गौरवर्ण आपके शरीरकी सुन्दरता के अवलोकनसे उत्पन्न हुआ आनन्द मुझे वाचालित कर रहे हैं-प्रेरणा देकर बोलनेके लिए बाध्य कर रहे हैं।
__इसलिए हे श्रीमन् ! उचित हो चाहे अनुचित, मैं आपसे एक प्रार्थना करता हूँ, आप मेरे वचन निश्चयसे कर्णगोचर कीजिये ॥४३॥ यहाँ एक बहुत बड़ी हेमाभपुरी नामकी नगरी है। रात्रिके समय इस नगरीके हीरोंसे निर्मित महलोंपर जब चन्द्रमाका प्रतिबिम्ब पड़ता है तब वह ऐसा दिखाई देता है मानो क्षीरसागरमें फिरसे निवास करने लगा हो ॥४४॥ उस नगरीमें प्रातःकालके समय जब पद्मराग-मणियोंके महल सूर्यको लाल-लाल किरणोंके साथ एकताको प्राप्त होते हैं तब सज्जन लोग अन्धकारकी तरह हाथके स्पर्शसे उनका निश्चय कर पाते हैं ॥४५॥ दृढ़ मित्र नामका प्रसिद्ध राजा उस नगरीका निरन्तर पालन करता है। कमलके समान निर्मल और लम्बे नेत्रोंको धारण करनेवाली एवं पृथिवीतलकी आभूषण स्वरूप नलिना उसकी स्त्री है ।।४६॥ उन दोनोंके सुमित्र आदि बहुतसे पुत्र हैं और मैं भी उनमेंसे एक हूँ। परन्तु हम सबके सब ठीक उसी तरह विद्यासे रहित हैं जिस प्रकार कि नदीसे रहित पर्वत होते हैं ॥४॥
हमारे पिताजी धनुषविद्यामें कुशल श्रेष्ठ मनुष्यको खोज रहे हैं सो जिनका भुजदण्ड पराक्रमसे हटाये हुए सामन्त स्त्रियोंके नेत्रोंके कज्जलकी शङ्का उत्पन्न करनेमें निपुण प्रत्यञ्चा सम्बन्धी भट्टकी कालिमासे सुशोभित है ऐसे आपके दर्शनसे वे ठीक उसी तरह परम आनन्दका अनुभव करेंगे जिस तरह मेघके दर्शनसे मयूर, चन्द्रमाके दर्शनसे समुद्र, वसन्तके दर्शनसे वनखण्ड और सूर्यके दर्शनसे कमलाकर परम आनन्दका अनुभव करता है।
इसलिए हे विद्वन् ! हमारे पिताको इच्छा रूपी लताको जो कि इस समय पुष्पित हो रही है और विशाल नेत्रोंकी धारक सभाको सफल कीजिये ॥४८॥ दयाके सागर जीवन्धर स्वामी ने उस राजपुत्रके विनयसे सुशोभित वचन कानमें, राजदर्शनके लिए अनुमति मनमें, और अपने चरणकमल राजपुत्रोंके द्वारा सामने खड़े किये हुए रथपर एक साथ तत्काल ही धारण किये ॥४६॥ .... तदनन्तर जुदे-जुदे रथोंपर बैठे हुए राजपुत्रोंके द्वारा जिनका रथ घिरा हुआ है ऐसे जीवन्धर स्वामीने नगरद्वारमें प्रवेश किया। उस समय महलोंके झरोखोंसे झाकनेवाली स्त्रियाँ उन्हें बड़ी चाहसे देख रही थीं। क्रम-क्रमसे वे राजमहलके द्वारपर पहुँचकर रथसे नीचे उतरे । राजपुत्रोंने उन्हें आगे किया और द्वारपालोंने मार्ग दिया। इस तरह वे राजसभामें पहुँचे। . राजाने पुत्रके कहनेसे तथा जीवन्धर स्वामीका शरीर देखनेसे उनकी महिमारूप सम्पत्ति का ज्ञानकर उन्हें रत्नमय सिंहासनपर बैठाया, उन्हींके समीपमें पुत्रोंको बैठाया और नेत्ररूपी चकोरको उनके मुखरूपी चन्द्रमापर बैठाया अर्थात् अपने नेत्रोंसे उनके मुखचन्द्रकी और देखने लगा ॥५०॥ जिस प्रकार फूले हुए कमलसे मकरन्द झरनेके पश्चात् बहुत भारी सुगन्धिरूपी लक्ष्मी

Page #351

२६४
जीवन्धरचम्पूकाव्य
प्रकट होती है उसी प्रकार राजाके मुखारविन्दसे कुशल समाचार पूछनेके बाद निम्नलिखित वाणी प्रकट हुई ॥५१॥ उन्होंने कहा कि किस जगहके लोगोंके मन आपके विरहसे कातर हो रहे हैं और आपके दर्शनसे किस जगहके लोगोंके नेत्रोंको आनन्द उत्पन्न होनेवाला है अर्थात्आप कहाँसे आये हैं और कहाँ जानेवाले हैं ? ॥५२॥
परिपक्क भाग्यको धारण करनेवाला वह कौन सा देश है जो कि आपके प्रवालतुल्य चरण युगलके स्पर्श-सुखका अनुभव करेगा ? किस नगर सम्बन्धी महलोंके आँगनोंको अलंकृत करने वाली स्त्रियोंके नेत्ररूपी नील कमलोंमें आपके दर्शनसे उत्पन्न हुए वर्षाश्रुओंका निष्यन्द मकरन्द की शङ्का उत्पन्न करेगा? किस वंशरूपी लतामें ( पक्षमें बांसकी लतामें) आप उपमारहित होकर भी ( पक्षमें मुक्ताकी उपमासे रहित होकर भी) मुक्ताफलके समान आचरण करते हैं ?
और कौन मनुष्य आपके द्वारा पुत्रवालोंमें भाग्यवानोंमें, माहात्म्यवानोंमें तथा कीर्तिमानोंमें मुकुटमणिता-श्रेष्ठताको प्राप्त हुआ है-आप किसके पुत्र हैं ?
वचनोंके मार्गमें शीघ्रतासे आगे बढ़नेवाले जीवन्धर स्वामीने यथायोग्य उत्तरके अक्षरोंसे राजाके पूर्वोक्त प्रश्नोंका समाधान किया।॥५३।। विनयपूर्ण निर्दोष उत्तर सुननेसे जिसका कौतूहल दूना हो गया था ऐसे राजाने चिरकाल तक उनसे याचना की कि आप हमारे पुत्रोंको धनुषकी श्रेष्ठ कला सिखला दीजिये ॥५४|| बुद्धिमान् राजाने जीवन्धर स्वामीका अभिप्राय जानकर अपने सब पुत्र उनके अधीन कर दिये ॥५५॥
तदनन्तर शुभ मुहुर्तके समय जीवन्धर स्वामीने आयुधशालामें प्रवेशकर राजपुत्रोंके लिए धनुर्विद्याविषयक कुशलताका व्याख्यान करना शुरू किया। जिस आयुधशालामें उन्होंने प्रवेश किया था वह धनुष, भिण्डिपाल, परिघ, मुद्गर, फरशा आदि शस्त्रोंसे सुशोभित थी। वह कभी पृथिवीके समान जान पड़ती थी क्योंकि जिस प्रकार पृथिवी शरधि अर्थात् समुद्रोंसे अलंकृत होती है उसी प्रकार वह आयुधशाला भी शरधि अर्थात् तरकशोंसे सुशोभित थी। कभी देवपुरीके समान जान पड़ती थी क्योंकि जिस प्रकार देवपुरी, सर्वतोऽमर शोभिता अर्थात् सब ओरसे देवों के द्वारा सेवित है उसी प्रकार आयुधशाला भी सर्वतोमर सेविता अर्थात् सब प्रकारके तोमर नामक शस्त्रोंसे सेवित थी। कभी समुद्रकी वेलाके समान जान पड़ती थी क्योंकि जिस प्रकार समुद्रकी वेला प्रचुरतर वारिविराजिता अर्थात् बहुत भारी जलसे सुशोभित रहती है उसी प्रकार आयुधशाला भी प्रचुरतरवारि-विराजिता अर्थात् बहुत भारी तलवारोंसे सुशोभित थी। कभी वनकी सीमाके समान प्रतिभासित होती थी क्योंकि जिस प्रकार वनकी सीमा पत्रिकुलपरिवृत्ता अर्थात् पक्षियोंके समूहसे परिवृत रहती है उसी प्रकार आयुधशाला भी पत्रिकुलपरिवृता अर्थात् वाणोंके समूहसे परिवृत थी। शस्त्रांकी कान्तिसे जिसकी लालिमा दूनी हो गई थी ऐसी लाल मिट्टीसे वहाँका भूमिभाग व्याप्त था इसलिए वह आयुधशाला ऐसी जान पड़ती थी मानो धनुर्विद्याके पण्डित जीवन्धर स्वामीका प्रताप ही धारण कर रही थी और बीचमें गड़े हुए वज्रमय खम्भसे शोभित थी इसलिए शस्त्रोंके समूहसे जीतकर कैद किये हुए इन्द्रके वज्रको ही मानो धारण कर रही थी। - तदनन्तर राजपुत्रोंका समूह धनुर्विद्यामें निपुणताको, जीवन्धर स्वामीकी कीर्तिरूपी तरङ्गोंका समूह तीनों लोकोंको और राजा आनन्दरूपी रसको प्राप्त हुआ ॥५६॥ बुद्धिमानोंमें अग्रगण्य राजाने विद्याविषयक चातुर्यरूपी चौकीपर बैठे हुए अपने पुत्रोंके समूहपर दृष्टि फैलाई । सुवर्णमय आसनपर विद्यमान जीवन्धर स्वामीपर प्रीति बढ़ाई और अन्तरङ्गमें चिरकाल तक यह चिन्ता विस्तृत की कि वीरोंके समूहसे पूजित कलाके दानरूपी माननीय उपकारसे प्रशंसनीय इन जीवन्धर स्वामीका क्या उपकार किया जाय ? ॥७॥ .

Page #352

अष्टम लम्भ
२६५
तदनन्तर राजाने कन्या देना ही करने योग्य उपकार है ऐसा निश्चयकर उनसे विवाहको प्राथना की और समुद्रके समान गम्भीर दयालु जीवन्धर स्वामीने भी धीरे-धीरे स्वीकृति दे दी।
फलस्वरूप कुरुपति जीवन्धर स्वामीने राजाके द्वारा प्रदान की हुई, यौवनके आरम्भसे मदमाती, वक्षःस्थलपर माला धारण करनेवाली, एवं समस्त गुणों से श्रेष्ठ राजपुत्री कनकमालाको उत्तम मुहूर्तके समय सुवर्णमय मण्डपमें स्वीकृत किया-विवाहा ॥५६॥ इस प्रकार महाकवि श्री हरिचन्द्रविरचित जीवन्धरचम्पू-काव्यमें कनकमालाकी
प्राप्तिका वर्णन करनेवाला सातवाँ लम्भ समाप्त हुआ।
अष्टम लम्भ जोवन्धर स्वामी नीले केशोंवाली कनकमालाको विवाहकर सुखरूपी सागरमें निमग्न हो गये और सालोंमें स्नेह होनेके कारण मृगनयनी कनकमालाके साथ रमण करते हुए चिरकाल तक वहीं रहे आये ॥१॥
__ अथानन्तर किसी एक दिन सामने खड़ी हुई, स्त्रीसे जीवन्धर स्वामीने पूछा । उस स्त्रीके मुखारविन्दसे मन्द हास्यरूपी मकरन्द भर रहा था। विस्मयके कारण उसके नेत्ररूपी नीलकमल टिमकार रहित थे इसलिए ऐसे जान पड़ते थे मानो सालकआनन अर्थात् अलक सहित आनन (पक्षमें साल वृक्षोंके काननसे) लाल-लाल अधररूपी पल्लवोंकी सुगन्धिके कारण खिंचकर आये हुए किन्तु नासारूपी चम्पकके देखनेसे वहीं पर निश्चलताको प्राप्त हुए भ्रमर ही हों। उसकी रोमराजि रूपी लताकी कान्ति मरकतमणिकी चूड़ीकी प्रभासे अत्यन्त सघन थी। हिलते हुए स्तनोंसे पराजित हंसके समान उसकी चाल थी, इसलिए मन्दवायुसे जिसके दो गुच्छे हिल रहे थे ऐसी चलती-फिरती मानो सुवर्णकी लता ही थी । जीवन्धर स्वामी यद्यपि सामने बैठे थे तो भी समस्त मनुष्योंके नेत्ररूपी कमलोंको निमीलित करनेवाले तेजके समूहसे व्याप्त थे अतः वह स्त्री उन्हें देखनेमें अक्षम थी। फलस्वरूप कमलके समीप उल्लसित श्रेष्ठ पल्लवका भ्रम करने वाले एवं नेत्रोंके उपरिम भागसे सुन्दर हाथसे मुख छिपाकर उन्हें देख रही थी । जीवन्धर स्वामीने उससे पूछा कि
हे कुरङ्ग लोचने ! हे मृदुल शरीरे ! तुम क्या कहना चाहती हो । चूँकि तुम्हारे मुखकी लक्ष्मी मन्द हास्यसे उज्ज्वल है अतः वह आदरसे सूचित कर रही है कि तुम कुछ कहना चाहती हो ॥२।। जिस प्रकार भ्रमरोंसे मुखर अर्थात् शब्द करने वाली कमलिनी मकरन्दके प्रवाहको धारण करती है उसी प्रकार जीवन्धर स्वामीसे पूछी गई वह चकोरलोचना स्त्री मधुर वाणीको धारण करने लगी ॥३॥ उसने कहा कि यहाँ और आयुधशालामें भी एक ही साथ लक्ष्मीसे सुशोभित आपको देखकर मेरा मनरूपो मन्दिर आश्चर्य से चित्रित हो रहा है। उसमें कुछ कहनेकी इच्छाके साथ अपार हर्ष क्रीड़ा कर रहा है ।।४।।
- इस तरह चन्द्रमाकी कलाके समान कान्ताजनोंकी कटाक्षलीलाके समान अथवा कामदेवकी धनुर्यष्टिके समान कुटिल एवं मधुर वचनरचना सुनकर जिनका हृदय आश्चर्यसे भर रहा है ऐसे जीवन्धर स्वामी 'यह क्या अश्रुतपूर्व और अदृष्टपूर्व बात कह रही है। ऐसा चिन्तन करते हुए विचार करने लगे कि कहीं क्रमसे नन्दाढ्य तो नहीं आ पहुँचा है।

Page #353

जीवन्धर चम्पूकाव्य तदनन्तर जीवन्धर स्वामीने पहले शरीरसे आयुधशालामें प्रवेश किया और उसके बाद मनसे । सो ठीक ही है क्योंकि जब कौतुक विना किसी रुकावटके बढ़ता जाता है तब क्रमभाव नहीं दिखाई देता ॥५॥ बड़े भाईको देखकर जिसका विस्मय बढ़ रहा था ऐसा नन्दायने आनन्दके भारसे गुरुतर शरीरसे प्रणाम किया ।।६।। खिले हुए फूलोंसे सुशोभित मस्तकसे उसने पृथिवीका स्पर्श नहीं कर पाया था कि जीवन्धर स्वामीने वेगसे अपनी कोमल बाहु द्वारा पकड़ लिया ।।७।। आनन्दके भारसे परिपुष्ट हुआ नन्दाढयका शरीर, कवाटके समान चौड़े जीवन्धरके वक्षःस्थलमें नहीं समा सकता था तो भी उन्होंने अपनी लम्बी भुजाओंके युगलसे उसका आलिङ्गन किया था ।।८।। जिनका शरीर छोटे भाईके शरीरके समागमसे उत्पन्न सुखकी सूचना देनेवाले सघन रोमोंसे व्याप्त था ऐसे जीवन्धर स्वामीने विनयसे झुके हुए भाईका शिर बार-बार चूमा ॥६॥ हर्षके आँसुओंसे जिसका शरीर नहलाया गया था तथा जिसके नेत्र आनन्दसे विकसित हो रहे थे ऐसे भाईसे उन्होंने पहले कुशल-समाचार पूछा और उसके बाद किस तरह आये ? यह प्रश्न किया ॥१०॥
कानोंसे भाईका प्रश्न सुनते ही नन्दाढयके मनमें पिछला सब वृत्तान्त स्मृत हो उठा, बड़े भाईके वियोगका दुःख फिरसे ताजा हो गया । उससे दुखी होकर ही मानो बड़े वेगसे साँसें चलने लगीं। स्मृतिपथमें जो वियोगाग्नि उपस्थित थी वह उस निःश्वाससे अत्यधिक प्रज्वलित हो गई। अश्रु भी उस वियोगाग्निसे उष्ण हो गये और इसके पहले जो हर्षके ठण्डे अश्रु आये थे वे भी पिछले उष्ण अश्रुओंसे मिलकर दुःखके अश्रुरूपमें परिणत हो गये। उन्हें वह सब ओर इस तरह बिखेरने लगा मानो टूटे हुए मुक्ताहारके मोती ही विखेर रहा हो । उसका हृदय गद्गद हो रहा था। जिस किसी तरह वह रुलाईके भारी वेगको रोककर गद्गद स्वरसे उत्तर देनेके लिए तैयार हुआ। उसने कहा कि
जब आप, हम लोगोंके पापोदयके कारण राजपुरसे निकलकर बाहर चले गये थे तब समस्त भाइयोंके मनमें दुःसह शोकरूपी अग्नि एक दम प्रज्वलित हो उठी थी ॥११॥ समस्त बन्धुओंको वचनागोचर शोकरूपी सागरमें निमग्न देखकर हम मरनेको उद्यत थे ॥१२॥
___ उस समय दुरन्त दुःखके कारण जिनका हृदय अत्यन्त दुखी हो रहा था ऐसे माता-पिता निरन्तर निकलने वाली अश्रुधारासे अतिवृष्टि नामक ईतिकी बाधाको धारण करते हुएके समान इस प्रकार विलाप कर रहे थे।
_ 'हा पुत्र ! तू कहाँ है ? हमारा भाग्य बड़ा दुःखदायी है, पुत्रके ऊपर दुःसह विपत्ति आनेपर भी हमारा यह जीवन निश्चल है मानो इसने अपनी कठोरतासे वज्रको जीत लिया है। हाय ! हाय !! इस लम्बी दुर्दशाको कैसे पार किया जाय ॥१३।।
इस तरह माता-पिताके निरङ्कश विलापका स्वर जब मुनि महाराजके वचनोंका स्मरण करनेसे जिस किसी तरह शान्त हो गया था, जब बन्धु लोग निरन्तर जलती हुई शोककी ज्वालाओंसे विह्वल हो रहे थे, नगरवासी काष्ठाङ्गारकी निन्दा करनेमें तत्पर थे, आपके साथियोंके दुःखका पूर दुष्पूर हो रहा था और हम मरनेका निश्चय होनेसे अन्य सबका वृत्तान्त भुला चुके थे तब भाग्यवश उचित अवसरपर हमें ध्यान आया कि देखें विद्याक द्वारा समस्त वृत्तान्त जानने वाली भाभी गन्धर्वदत्ताका क्या हाल है ?
इस तरह आपके दर्शनसे उत्पन्न हुए सुखकी प्राप्ति करानेवाले अदृष्टसे प्रेरित होकर मैं शीघ्र ही भाभीके घर गया और इस प्रकार विषादसे दीन अक्षर कहने लगा ॥१४॥ हे भाभी ! यद्यपि तुम सब पद्धतिको जानती हो तो भी केशोंमें नवमालिका और शरीरपर हल्दी क्यों धारण कर रही हो। तुम्हारी यह रहन-सहन योग्य नहीं है। वास्तवमें पतिरहित स्त्रियोंका सुखिया रहन-सहन सब लोगोंकी निन्दाका स्थान होता है॥१॥ इस प्रकार कहने पर मन्द-मन्द मुसकाती

Page #354

अष्टम लम्भ
२९७
हुई वह विशालाक्षी मधुरभाषिणी कोयलकी तरह मधुर वचन बोलने लगी ॥१६।। उसने कहा कि तुम्हारे बड़े भाई चूंकि बहुत भारी पुण्यके वैभवसे मण्डित हैं इसलिए कुशल हैं तथा सुखसे युक्त भी हैं सिर्फ हम लोग ही पापके कारण यहाँ निरन्तर दुःखी हो रहे हैं ॥१७॥ चन्द्रमाके समान मुखको धारण करनेवाले तुम्हारे बड़े भाई देश-देशमें सुन्दरी स्त्रियोंके साथ विवाह कर आनन्दकी परमसीमाको प्राप्त हो रहे हैं । इस समय वे हेमाभपुरीमें वहाँ के राजाकी प्रसन्नमुखी पुत्रीको धारण कर रहे हैं ॥१८॥
इस प्रकार अगण्य पुण्यके कारण उनकी विपत्ति भी सुखरूपमें परिणत हो गई है। उसका उपभोग करते हुए वे सुखसे रह रहे हैं । निरन्तर नम्रीभूत रहनेवाले राजकुमारों के मुकुटोंकी पंक्ति उनके चरणकमलोंकी आरती उतारा करती है। यदि आप उनके दर्शन करना चाहते हो तो जा सकते हो। यह कहकर उसने हमें स्मरतरङ्गिणी नामकी शय्यापर सुला दिया और इस पत्रके साथ आपके पास भेज दिया।
इस तरह छोटे भाईके मुखसे प्रकट हुए वचनोंके करुणापूर्ण प्रवाहमे जीवन्धर स्वामीके हृदयमें बहुत भारी संताप हुआ परन्तु उन्होंने मुखपर विकारका लेश भी नहीं आने दिया ॥१६॥ तदनन्तर उन्होंने भाईके द्वारा प्रदत्त गन्धर्वदत्ताका लिखा विचित्र प्रकारके अक्षरोंसे उपलक्षित पत्र बाँचा ||२०|| पत्रमें लिखा था कि हे आर्यपुत्र ! गुणमाला ऐसा निवेदन करती है__यह विषम कामदेव शरीरमें कृशता और ज्वरमें गुरुताकी वृद्धि कर रहा है तथा दयाकी चर्चासे रहित मृत्यु मुझसे बोलती भी नहीं है । हे आर्य ! आप नई-नई स्त्रियोंके सुखके वशीभूत हो मुझे भुलाकर मौज कर रहे हैं फिर चमेलोके पत्ते के समान कोमलाङ्गी तुम्हारी यह प्रिया किस तरह जीवित रहे ॥२१॥ हे आर्य ! हे प्रेमके सागर ! सच बात तो यह है कि स्तन हमारे वक्षःस्थल पर उत्पन्न हुए थे पर आपके वक्षःस्थल पर वृद्धिको प्राप्त हुए थे। हमारे वचनोंने आपके वचनोंके रससे परिचित होकर ही मुग्धता छोड़ी है और हमारी भुजाएँ माताके गलेसे दूर हटकर आपके कण्ठमें अर्पित हुई थीं। इस तरह हमारे आधार एक आप ही हैं अधिक क्या निवेदन करूँ ? ॥२२॥
इस प्रकार प्रिया गन्धर्वदत्ताने गुणमालाके बहाने जो पत्र लिखा था उसका मन ही मन विचार करनेवाले जीवन्धरका शरीर प्रियाके शोकसे विदीर्ण हो गया। उन्होंने बार-बार बड़े आदरके साथ मातृजन, मित्रगण और सती स्त्रियोंका कुशल-समाचार पूछा। इस तरह भाईके समागमसे उत्पन्न हुए बहुत भारी सन्तोषसे वे सुखपूर्वक बैठे थे।
उस समय जीवन्धर स्वामीके पास बैठा हुआ नन्दाव्य ऐसा जान पड़ता था जैसा कि सुमेरु पर्वतके पास स्थित चन्द्रमा जान पड़ता है । जब अन्य राजकुमारोंको इसका पता चला तो उन्होंने कुशल-समाचारके साथ-साथ आकर इसे घेर लिया ।।२३।।
- इस तरह भाईके मिलापसे संतुष्ट हृदय जीवन्धर स्वामीके पास जब अन्य राजपुत्र बैठे हुए थे तब किसी समय गोपालोंने आकर राजभवनमें बड़े दुःखके साथ इस प्रकार चिल्लाना शुरू किया। उस समय गोपाल लोग वेगसे दौड़कर आये थे इसलिए निरन्तर निकलनेवाली अर्ध्व श्वासोंकी सहायतासे मानो उनके शरीर काँप रहे थे तथा प्रचण्ड वायुसे चलते हुए बालवृक्षोंके समान जान पड़ते थे। उनके शरीरसे पसीनेका जल निकल रहा था जिससे ऐसा जान पड़ता था मानो भयानक रस ही भीतर नहीं समा सकनेसे बाहर निकल रहा था। इस तरह पसीनेके जल से मानो दीनताके साम्राज्यमें ही उनका राज्याभिषेक हो रहा था।
गोपालोंने कहा कि हे राजन् ! क्रीड़ारूप नाटकके अश्वसमूहके खुरोंके संघट्टनसे उठती हुई गधेके समान धूमिल धूलकी पंक्तिसे जिहोंने आकाशका अवकाश कबलित कर लिया है ऐसे शत्रुओंने आपका समस्त गोधन छीनकर अपना बना लिया है तथा प्रत्यञ्चाकी उठती हुई टंकार
३८

Page #355

जीवन्धर चम्पूकाव्य
से समस्त घोषमें हलचल मचा दी ||२४|| हे राजन् ! शत्रुके सैनिकोंने अपने उठते हुए प्रताप के पटलसे सूर्यके गोमण्डल - किरण समूहको और आपके गोमण्डल - गायोंके समूहको रोक लिया है तथा अपने प्रचुर अट्टहासके द्वारा लोककी स्थिति तथा शत्रुकी धीरताको ढीला कर दिया है ||२५|| गोपालोंकी यह चिल्लाहट सुनकर राजाने सेनाको आदेश दिया और शत्रु- वीरोंको नष्ट करनेवाले जीवन्धर स्वामी श्वसुर के रोकनेपर भी युद्ध के लिए चल दिये ||२६||
२६८
तदनन्तर जीवन्धर और नन्दाढ्य जिनके आगे चल रहे थे ऐसे सुमित्र आदि राजकुमार एक बड़ी भारी सेनाको आगेकर क्रमसे रणाङ्गण में जा उतरे । जिन्होंने अपने वेगसे गरुड़को जीत लिया था ऐसे घोड़ों के समूहकी अनेक चालोंसे खण्डित पृथिवीतलसे उड़ती हुई धूलकी पंक्तियों से बिलकुल सुखाई हुई स्वर्ग तथा पृथिवीकी नदियोंको जिन्होंने बहुत दूर तक ऊपर फैलाये हुए शुण्डादण्डकी शीघ्रतापूर्ण फूत्कार सम्बन्धी छींटोंके समूह से तथा दोनों गण्डस्थलोंसे झरनेवाली मदकी धारासे पूर्ण भर दिया था । इसीलिए जिनका 'सिन्धुर' यह सार्थक नाम था ऐसे हाथियोंके कारण वह सेना धीरे-धीरे चल पा रही थी । समुद्रकी फेनराशिके समान आचरण करनेवाले वस्त्रोंसे परिष्कृत पताकादण्डोंसे मण्डित रथोंके समूह उस सेनामें एकत्रित थे । और काले कुरतारूपी सम्पत्तिको धारण करनेवाले पैदल सिपाहियोंसे व्याप्त थी । उन राजपुत्रोंकी भुजाएँ पद्मराग मणियोंके कुण्डलोंकी कान्तिसे सुशोभित थीं इसलिए ऐसी जान पड़ती थीं मानो अन्तरङ्ग की तरह बाहर की ओर भी फैलते हुए प्रतापको धारण कर रहे थे । जो नम्रीभूत नहीं होते हैं ऐसे मण्डलीक राजाओंको ( पक्ष में गोलाकार पदार्थों को ) ये लोग तिरस्कृत कर देंगे मानो इस भय से सेवाके लिए आये हुए चन्द्रमा और सूर्य ही थे ऐसे बाजूबन्दोंसे वे सब सुशोभित थे । इसके सिवाय उनके वक्षःस्थल अत्यन्त उन्नत उठे हुए मोतियोंके हारोंसे मनोहर थे इसलिए नक्षत्रों की मालासे अलंकृत शरदऋतुके आकाशकी तुलना कर रहे थे ।
रणक्रीड़ाके अग्रभागमें उत्पन्न हुआ भेरीका शब्द समस्त दिक्पालोंके महलोंके शिखरों और झरोखोंके किवाड़ोंको शीघ्र ही तोड़कर उनके भीतर घुस गया था और बहुत लम्बे कुमार्ग में चलने से उत्पन्न हुए खेद के कारण मानो विश्राम ही कर रहा था ||२७||
उस समय दोनों ओरके सैनिकों में परस्पर निम्नाङ्कित वीरतापूर्ण वार्तालाप हो रहे थे ।
जिनका यश तीनों जगत् में प्रसिद्ध है ऐसे हम लोगों को इस तलवाररूपी लताने पहले शत्रु-स्त्रियोंके नयनान्त भागसे निकलनेवाले कज्जलमिश्रित जलका पान किया था । इसलिए काली हो गई थी । इस समय युद्धकी सीमामें आप लोगोंका रक्त पीनेसे लाल हो रही है और लक्ष्मीकी मन्द मुसकानसे सफ़ेद हो जावेगी । इस प्रकार आश्चर्य है कि यह अनेक रङ्गोंसे चित्रविचित्र हो जायगी ||२८|| यतश्च आप लोग गोवृन्द — गायोंके समूह में आसक्त हैं इसलिए आप लोगों को हमारी भुजाएँ मित्रोंकी तरह युद्धके द्वारा आज निमेषमात्रमें ही गोके पास - पृथिवी के पास भेज देंगी- - आप लोगोंको मारकर धराशायी बना देंगी। अच्छा हो कि आप लोग हमारे सामने हठपूर्वक खड़े न हों ||२६|| अरे पागल पुरुषो ! या तो तुम लोग शीघ्र ही पशुओं को छोड़ो या प्राणोंको छोड़ो। राजाके सामने या तो अपना मस्तक झुकाओ या धनुष झुकाओ । या तो मुखमें शरवृन्द-- तृणोंका समूह धारण करो या हाथमें शरवृन्द--- वाणोंका समूह धारण करो । या तो राजाकी शरण लो या यमराजके घरको अपना शरण बनाओ - घर बनाओ || ३० ॥
कुछ अन्य लोग ऐसा भी कह रहे थे
अरे मूर्ख पुरुष ! इन वचनोंके समूहसे क्या होनेवाला है ? इन व्यर्थके आडम्बरोंसे क्या प्रयोजन सिद्ध होगा और अपनी इस प्रशंसासे क्या सिद्धि होनेवाली है ? वास्तवमें यह आत्मप्रशंसा नीच मनुष्योंके ही योग्य है । किन्तु जो इधर-उधर दौड़नेवाले रथोंके पहियोंसे खुदी हुई पृथिवीपर धनुषरूपी मेघसे शरवर्षा- -- वाण वर्षा ( पक्षमें जल वर्षा ) करता है उसी विजयी

Page #356

अष्टम लम्भ
२६
मनुष्यका यश विदीर्ण हाथियोंके मुक्ताफलोंके बहाने अङ्कुरित होता है ॥३१॥ इसप्रकार कहने वाले सैनिकोंके युद्ध के लिए उद्यत हुए दोनों समूह परस्परमें उस तरह जुट पड़े जिस तरह कि बोलनेवाले मनुष्योंके दोनों ओठ जुट पड़ते हैं ॥३२॥
तदनन्तर एक ओर बहुत ऊँचे रथपर बैठे हुए जीवन्धर और दूसरी ओर वैसे ही रथपर बैठे हुए पद्मास्यसे जिनका मुखभाग–अग्रभाग तिलकित था, जो शत्रुसमूहको ग्रसनेके लिए फैलनेवाली यमराजकी जिह्वाओंके समान पट्टिश नामक शस्त्ररूपी लताओंसे परिवृत थे, शत्रुओंके प्राणरूपी वायुको ग्रहण करनेकी इच्छासे आई हुई सर्पिणियोंके समान तलवाररूपी लताओंसे सुशोभित थे, जो युद्ध देखनेके लिए पास आये हुए सूर्य और चन्द्रमाकी शङ्का उत्पन्न करनेवाले. सवर्ण तथा वज्रकी ढालोंसे मण्डित थे और जो विरोधी राजमण्डलरूपी चन्द्रमण्डलको ग्रसनेके लिए आई हुई राहुकी पंक्तियोंके समान दिखनेवाले शक्ति नामक शस्त्रोंसे भयङ्कर थे ऐसे दोनों ओरके सैनिकोंने बहुत भारी युद्धकौशल दिखाना शुरू किया।
उस समय जीवन्धर स्वामीके धनुषकी डोरीके शब्दोंसे, परस्पर एक दूसरेको काटनेवाले वाणोंके समूहसे घोड़ोंकी बहुत भारी हिनहिनाहट और हाथियोंकी चिंघाड़से आकाशमण्डल भर गया था इसलिए तीनों लोक, अन्यमतमें कहे हुए शब्दाद्वैतका अनुभव कर रहे थे ॥३३।। इस समस्त संसारको शब्दरूपी एक सागरमें निमग्न देख जो देव लोग युद्ध देखनेके आदरसे तत्काल ही आकाशमें इकट्ठे हो गये थे उन्होंने युद्ध करने में निरालस्य जीवन्धर स्वामीके धनुषसे निकलकर ऊपरकी ओर जानेवाले चमकीले वाणोंको आकाशमें एकत्रित हुए संध्याकालके बादल समझा था ॥३४॥ तदनन्तर पद्मास्य आदिके हाथोंकी कोमल एवं लाल कान्तिकी परम्परासे जिनमें मानो नये पल्लव लग रहे थे ऐसी धनुषरूपी लताओंसे चली हुई नामसे चिह्नित बाण रूपी भ्रमरोंकी पंक्ति जीवन्धर स्वामीके चरणकमलोंके समीप आई ।। ३५ ॥ जीवन्धर स्वामीके चरणकमलोंके समीप घूमनेवाले वाणसमूहरूपी भ्रमरने मित्रके (पक्षमें सूर्यके ) समीप आनेकी सूचना दी थी सो उचित ही किया था ॥३६॥
तदनन्तर नामाङ्कित वाणसमूह और फहराती हुई ध्वजाके चिह्न देखनेसे 'ये हमारे मित्र हैं। ऐसा निश्चयकर जीवन्धर स्वामी राजाके साथ पद्मास्य आदिके पास जा पहुँचे । उस समय उनकी शरीरलता खिले हुए रोमखण्डोंसे मानो कोरकित ही हो रही थी। वे सब मित्रोंसे बहुत सन्मानके साथ मिले । अथानन्तर अपनी आज्ञासे रथोंपर सवार हुए मित्रोंने जिन्हें आगे किया था ऐसे जीवन्धर स्वामी पासमें स्थित रथपर बैठे हुए राजाके साथ वार्तालाप करते हुए हाथी, घोड़े, रथ और पैदल सिपाहियोंसे चित्रित सेनाको आगेकर क्रम-क्रमसे नगरके तोरणद्वारको लॉचकर आगे चले। चिरकाल तक देखते रहनेके कुतूहलसे इकट्ठे हुए नगरवासी लोगोंकी जिसमें बहुत भीड़ लग रही थी ऐसी गलियोंके बीच में हाथियोंके समूहको मेघमाला समझकर आई हुई बिजलियोंके समान चमकनेवाली सुवर्णमय वेत्रलताओंसे जब अवकाश हो जाता था तभी आगे बढ़ पाते थे। ज़ोर-ज़ोरसे बजनेवाले नगाड़े, काहली, डिण्डिम, झर्भर, झल्लरी, मृदङ्ग, शङ्ख आदि बाजोंके शब्दोंने जिन्हें बुलाकर इकट्ठा किया था। जिनमें कोई आधे आभूषण पहिने थीं, कोई अपने कर-कमलसे सुवर्णमय जरीके वस्त्रकी नीवी पकड़े हुई थी, किन्हींने करधनीके स्थानपर मोतियोंका हार पहिन रक्खो था, किन्हींने कङ्कणके स्थानपर पैरका नूपुर धारण कर रक्खा था और कितनी ही ऊँचे महलोंके झरोखोंसे झाँक रही थीं। ऐसी स्त्रियां उन्हें टिमकार रहित नेत्रोंसे देख रही थीं। इस तरह क्रम-क्रमसे चलते हुए वे राजभवनमें पहुँचे।
वहाँ जीवन्धर स्वामी मित्रोंसे कुशल-समाचार पूछकर मन ही मन बहुत प्रसन्न हुए । मित्र लोग भी पहलेकी अपेक्षा इनकी सेवामें भिन्न प्रकारका कौशल दिखा रहे थे इसलिए इन्हें संशय उत्पन्न हो रहा था ॥३७॥

Page #357

जीवन्धरचम्पूकाव्य
किसी एक दिन जीवन्धर स्वामी अपने मित्रोंके साथ एकान्तमें बैठे थे । वहाँ मित्रोंकी ओरसे प्राप्त अपूर्व सम्मानके कारण इनका मनरूपी कमल संशयके मूलामें भूल रहा था। आखिर इन्होंने मित्रोंसे इसका कारण पूछा तब समस्त मित्रोंमें प्रधान जो पद्मास्य नामका मित्र था वह इस प्रकार उत्तर देने लगा।
___ हे स्वामिन् ! यद्यपि हम लोगोंके शरीर आपकी विरहाग्निसे जल रहे थे तो भी आपके होनहार दर्शनके पुण्योदयसे देवी गन्धर्वदत्ताने हम लोगोंको बहुत आश्वासन दिया और दया पूर्वक शीघ्र ही हस्तावलम्बन प्रदान किया जिससे हम लोगोंने अश्वपालकोंका वेष धारण किया ॥३॥
___तदनन्तर समस्त अश्वोंके समूहको आगेकर हम लोग नगरसे निकल पड़े और क्रम-क्रमसे बहुत दूरका मार्ग उल्लंघनकर जिसमें पक्षियोंके शब्दोंसे दशों दिशाएँ निरुद्ध थीं ऐसे किसी बड़े जंगलमें प्रविष्ट हुए। वहाँ गगनचुम्बी वृक्षोंके समूहसे मण्डित दण्डकवनके मध्यभागमें निर्मित कपड़ेके तम्बुओंके पास घोड़ोंको बाँधकर विश्रामके सुखका अनुभव करने लगे।
वहाँ महलोंकी पंक्तिको अतिक्रान्त करनेवाले सफेद वर्णके लम्बे-चौड़े तम्बुओंसे जो निवासस्थल बनाया गया था उसे देखकर हम लोगोंको ऐसा जान पड़ता था कि मानो आपके विरहसे कातर राजपुर नगरकी लक्ष्मी ही हम लोगोंके साथ आ गई हो ॥३६॥
___तदनन्तर अनेक आश्चर्यों से भरे हुए दण्डक वनको देखनेकी इच्छासे हम लोग इधर-उधर घूमने लगे। उधर हम लोगोंने कहीं तो हाथियोंके विदीर्ण गण्डस्थलसे पतित मुक्ताफलोंके द्वारा सिकतिल एवं वनविहारसे थककर स्नान करनेवाली भीलनियोंके मुखकमलोंसे सुशोभित बहुत गहरा बड़ा तालाब देखा । कहीं वृक्षोंके नीचे शार्दूल सो रहे थे। उन्हीं वृक्षोंपर बन्दर बैठे हुए थे। बन्दर अपने हाथोंसे शाखाओंको कम्पित करते थे जिससे पत्तोंका समूह टूट-टूटकर उन शार्दूलों पर पड़ रहा था। इस क्रियासे शार्दूल कुपित होकर दौड़ते थे। उन्हें दौड़ता देख भील लोग वेगसे दौड़कर किन्हीं गगनचुम्बी ऊँचे वृक्षोंपर चढ़ रहे थे-यह देखा । कहीं वृक्षोंके नीचे सुखसे सोये अन्धकारके समूहके समान काले ऋक्षोंके झुण्ड देखे । कहीं सूर्यकी किरणोंसे संतप्त हस्तिनीको तालाबके पास लाकर हाथी अपनी सूंडसे उखाड़ी हुई छोटे-छोटे मृणालोंका समूह उसके शरीरपर रख रहा था, कमलकी परागसे सुगन्धित शीतल जलके छींटोंसे उसके मुखपर सींच रहा था और अपनी सूंडसे पकड़कर ऊपर उठाये कमलिनीके विशाल पत्रको छत्ता बनाकर उसपर छाया करता था...यह देखा । तथा कहीं अनादरके साथ क्षणभरके लिए दोनों नेत्र खोलकर पुनः सोनेकी इच्छा करनेवाले सिंहोंका समूह आश्चर्यके साथ देखा । यह सब देखते हुए हम लोग तपस्वियोंसे भरे हुए किसी ऐसे स्थानपर पहुँचे जहाँ एक वृक्षके नीचे रहनेवाली पुण्यमूर्ति माताको देखा।
____ उस माताका दुर्बल शरीर मलिन वस्त्रोंसे वेष्टित था तथा ऐसा जान पड़ता था मानो अन्धकारसे घिरी हुई चन्द्रमाकी एक अत्यन्त कृश कला ही हो । उसका मुख मुरझाये कमलके समान था, वाणी शोकसे दीन थी, श्वासें चिन्ताके कारण दीर्घ थीं और मस्तकपर रात-दिन जटा बँधी रहती थी ॥४॥
माताने देखते ही पूछा कि आपलोग कहाँके रहनेवाले हैं ? इसके उत्तरमें मैंने कहना शुरू किया कि
राजपुर नगरमें विद्वानोंके समूहका सेहरा एक जीवन्धर कुमार नामका महानुभाव सुशोभित था वही हम लोगोंका जीवनौषधि था ॥४१॥
मैं राजसेठकी सुभद्रा स्त्रीसे उत्पन्न हुआ पद्मास्य हूँ, यह सत्यन्धर महाराजके मन्त्रीसे सागरदत्तामें उत्पन्न हुआ श्रीदत्त है, यह अचलसे तिलोत्तमामें उत्पन्न हुआ बुद्धिषेण है, यह

Page #358

अष्टम लम्भ
विजयदत्तसे पृथिवीमतीमें उत्पन्न हुआ देवदत्त है और ये दोनों जीवन्धरके अनुज नन्दाढ्यके छोटे भाई नपुल तथा विपुल हैं।
__ इत्यादि क्रमसे सबके नाम हमने बतलाये । साथ ही हमने यह भी बतलाया कि हम सब उन्हीं जीवन्धरको उत्पत्तिके दिन उन्हीं महात्माके साथ उत्पन्न हुए थे इसलिए वैश्यपति गन्धोकटने उनके साथ ही हम लोगोंका अपने घरमें ही पालन-पोषण किया था ॥४२॥ तत्पश्चात् समस्त विद्याओंका अभ्यास करनेवाले जीवन्धरने पशुओंका समूह लौटानेके लिए धनुष हाथमें ले भीलोंका समूह जीता, फिर सभामें वीणा बजानेकी श्रेष्ठ विद्याके द्वारा गन्धर्वदत्ता नामको विद्याधर-पुत्रीको प्राप्तकर अनुपम कीर्ति पाई ।।४।।
तत्पश्चात् वसन्तोत्सवके दिनोंमें जब नगरवासी लोग वन-विहारसे लौट रहे थे तब काष्ठाङ्गारका पट्ट हाथी दुरन्तमदके कारण किसीकी पकड़में नहीं आ रहा था जीवन्धरने उस हाथीका मद भङ्गकर गुणमाला नामक कन्याकी रक्षा की और कुछ ही समय बाद उसके साथ विवाह कर लिया।
दुष्टोंका अग्रणी काष्ठाङ्गार क्रोधवश उन जीवन्धरको मारनेके लिए--
हम यह आधी बात ही कह पाये थे कि वह उसी क्षण चीखकर कहने लगी-हाय! हाय !! आप लोग दावानलसे जली हुई वनकी लतापर कुल्हाड़ी चला रहे हैं । इस प्रकार कहती हुई वह वज्रसे ताडित सर्पिणीके समान मूछित हो ज़मीनपर गिर पड़ी । कुछ समय बाद जब वह सचेत हुई तब कहने लगी कि
तैयार हुआ परन्तु वे अपने प्रभावसे सुरक्षित रहे ॥४४॥
इस तरह यद्यपि हमने उससे पूर्ण वृत्तान्त कहा था, तो भी उसका चित्त शोकके आवेग से आक्रान्त था। इसी दशामें उसने निम्नप्रकार विलाप करना शुरू किया
हाय-हाय ! मैं मर चुकी, यह क्या अनहोनी बात सुन रही हूँ, हाय पुत्र! तू कहाँ गया ? रे दुर्दैव! तू मेरे पुत्रपर बड़ा दुष्ट निकला, हा नाथ! तुम्ही एक उत्कृष्ट पुण्य चरितके धारक रहे जिन्हें कि इस दुर्दशाका पता ही नहीं है और स्वर्गलोकके सुख भोगते हुए चिरकालसे आनन्द उठा रहे हैं ॥४॥
हा पुत्र ! हा कुरुवंशके मित्र ! हा उत्तम लक्षणोंके धारक ! हा कमलसमान विशालनेत्रवाले ! इतने समय तक तेरे मुखचन्द्रका दर्शन भी मुझ अभागिनके लिए दुर्लभ रहा । और जिसके जन्मके पीछे मैंने दावानलके समान पतिका इतना लम्बा वियोग सहा, अपने नगरको छोड़कर जङ्गलमें रहना स्वीकृत किया और अब तक जीवित रही उसीके विषयमें ऐसो कथा सुन रही हूँ तब अब मैं कैसे रह सकती हूँ ॥४६॥ कृतघ्नोंमें श्रेष्ठ एवं दुष्टोंमें शिरोमणि भूत जिस काष्ठाङ्गारने युद्ध में तुम्हारे पिता सत्यन्धरको मारा था उसीने यदि तुम्हें स्वर्ग भेजा है-मारा है तब तो बड़े खेदके साथ कहना पड़ता है कि यह काष्ठाङ्गार कुरुवंशरूपी लताके लिए कुल्हाड़े का काम कर रहा है ॥४७॥ पतिका वियोग हुआ, जङ्गलमें रहना पड़ा, राज्य नष्ट हो गया और आज पुत्रका भी शोक उठाना पड़ा है। वास्तवमें मेरी दुर्भाग्यरूपी अग्नि भयङ्कर अग्निको भी जला देगी ॥४८॥ हा पुत्र ! तेरे विषयमें जो स्वप्न देखा था वह निष्फल हो गया, तेरे शरीरमें जो लक्षण थे वे भी व्यर्थ सिद्ध हो गये, पवित्र शरीरको धारण करनेवाली उस देवीने जो वचन कहे थे वे भी सच नहीं निकले । हा पुत्र ! मैं पतिके मरनेका शोकसागर तेरे द्वारा तैरना चाहती थी सो नहीं तैर सकी, जब तेरी यह दशा हुई तो मुझे भी तू अपने ही लोकमें आई समझ ।।४।
इस तरह जिस प्रकार मेघमाला वज्र और पानी दोनों ही बरसाती है उसी प्रकार विलापके वश हो शोककी परम्परा और आपका वृत्तान्त दोनों ही एक साथ प्रकट करनेवाली उस पुण्यरूपिणी माताको हम लोगोंने बहुत प्रकारसे समझाया । उसके मुखसे हमलोगोंने

Page #359

जीवन्धरचम्पूकाव्य
३०२
जो आपकी उन्नति सुनी थी उसे आकाशसे होनेवाली रत्नवृष्टिके समान बहुत कुछ माना । तद्नन्तर उसे बार-बार समझाकर और उससे पूछकर हमलोग आपके समीप आये हैं ।
जिनका चित्त स्नेहसे भरा हुआ था ऐसे जीवन्धर स्वामी यह जानकर बहुत ही दुखी हुए कि हमारी माता जीवित रहनेपर भी मृतकके समान जीवन बिता रही है। उनका मातृप्रेम उमड़ पड़ा और वे उसे देखनेके लिए तत्काल ही शीघ्रता करने लगे || ५० ।।
तदनन्तर कुरुवंश चन्द्र जीवन्धर स्वामी, उसी क्षण समस्त बन्धुओंसे और खासकर भार्या कनकमालासे पूछकर तथा उसे सन्तोष दिलाकर मित्रमण्डलीसे मण्डित हो दण्डक वनकी ओर चल पड़े । यद्यपि राजपुत्रोंने उनके साथ चलनेका कुतूहल प्रकट किया था परन्तु उन्होंने उन्हें क्रम-क्रम से वापिस कर दिया था ।
वहाँ जाकर जीवन्धर स्वामीने उस विजया देवीके दर्शन किये जिसका कि शरीर अत्यन्त दुर्बल था, निश्वासरूपी धूमके कारण जिसका मुख विवर्ण हो गया था, जिसका अन्तःकरण अनेक चिन्ताओंसे व्याप्त था, आँखोंमें आँसू भर रहे थे, ताम्बूल आदिके न मिलने से जिसकी दन्त-पंक्तिमें बहुत भारी मैल लग गया था और जिसके मस्तकपर जटारूपी लताएँ लिपट रही थीं ||५१|| पुत्रको देखते ही उसके कठोर स्तनोंसे दूध भरने लगा और नेत्र आँसुओं से भर गये । जिस प्रकार चिरकाल बाद दिखे हुए प्रद्युम्नको देखकर माता रुक्मिणीने अपने हृदय में उसके प्रति शोक किया था उसी प्रकार विजया देवीने भी चिरकाल बाद जीवन्धरको देखकर उनके प्रति हृदय में शोक किया था ॥५२॥ चरणकमलों में नम्रीभूत जीवन्धर कुमारको माताने अनेक आशीर्वाद देकर अपनी भुजाओं से लपेट लिया । उस समय उसका समस्त शोक जाता रहा और शोकके स्थानपर आदेश की तरह हर्ष उत्पन्न हो गया || ५३ ||
उसी समय यक्षराज सुदर्शन भी उन दोनोंके समक्ष आ पहुँचा। उसने स्नान, सुगन्धित विलेपन, फूलों की माला, मणिमय आभूषण और रेशमी वस्त्र आदिसे पूजा की, बहुत भारी स्नेहके साथ जीवन्धर आदि कुमारों तथा विजया देवीको विभिन्न प्रकारके मधुर वार्तालापोंसे आश्वासन दिया और यह सब कर चुकनेके बाद वह कान्तिसे जगमगाते हुए विमानके द्वारा अपने
स्थानपर चला गया ।
निर्दोष शीलसे पवित्र माता अगणनीय पुण्यको धारण करनेवाले श्र ेष्ठ पुत्रसे बोली- -क्या एक वर्षके बाद शत्रुके पतनके साथ तुझे अपने पिताका पद प्राप्त होगा ? || ५४ || माताकी यह वाणी सुनकर जिन्हें बहुत भारी कुतूहल उत्पन्न हुआ था ऐसे जीवन्धर स्वामी उसका अभिप्राय जानकर इस प्रकार उत्तर देने लगे || ५५|| हे माता ! मेरे वाणरूपी दावानल उन सेनारूपी वनोंको भस्मकर देते हैं जिनमें कि गजराजरूपी पर्वतोंसे भरनेवाली मदजलकी सघन धारा ही भरना है, जो चलते हुए खड्ग-तलवाररूपी खड्ग - गेंडा हाथियोंसे सहित हैं, जो शब्द करते हुए रथाङ्गपहियारूपी चक्रवाक पक्षियोंसे युक्त हैं और शर - वाणरूपी तृणसे सहित हैं ||५६|| मेरे हाथ के द्वारा झुकाये हुए धनुषसे निकले बाणरूपी सर्पोंका समूह शत्रु राजाओंकी स्त्रियों की मन्द- हास्यरूपी सुगन्धित दूधकी धाराको पीकर उनके हृदयके बीच में बहुत भारी शोकरूपी हलाहल विष उत्पन्न करते हैं ||२७|| अथवा जिसमें धूलरूपी अन्धकार फैल रहा है और जो शत्रुरूपी कमलोंको कुड्मलित करनेमें प्रवीण हैं ऐसी युद्धरूपी अर्धरात्रिके होनेपर मेरी तलवार शत्रु-लक्ष्मीको लाने के लिए श्र ेष्ठ दूतीका काम करती है ||५८ || अनेक गुणोंकी खानभूत मैं युद्धके आँगन में जब अपने धनुषको शब्दायमान करता हूँ तब बलाधिपति भाग जाता है, धरापति तिरष्कृत हो जाता है, गुजरातका राजा जर्जर हो जाता है, विद्याधर भयभीत हो जाता है, और कोङ्कण देशका स्वामी घायल हो जाता है ॥५६॥

Page #360

अष्टम लम्भ
३०३
पुत्र के इन वचनों से माताने समझा कि मानो राज्य हमारे हाथ ही में आ गया है । जीवन्धर स्वामीने माताकी रक्षा के लिए कुछ परिजन और कुछ योग्य सामग्रीका समूह उसके पास रख छोड़ा। साथ ही उसे आश्वासन दिया कि तुम कुछ समय तक शोक छोड़कर यहीं पर रहो । कुछ ही दिनों में मैं तुम्हें बुलाने के लिए नन्दायको भेजूँगा । इस तरह माताको आश्वासन देकर तथा पूछकर जीवन्धर स्वामी मित्रोंके साथ चल दिये और कुछ समय बाद राजपुर के उपवनमें जा पहुँचे।
वहाँ मित्रोंको ठहराकर धीर वीर जीवन्धर स्वामी वैश्यका वेष रख राजपुरी नगरी में प्रविष्ट हुए और वहाँकी गलियों में घूमते हुए नये-नये रत्नोंकी राशिसे सुशोभित एक बड़े बाजार में जा पहुँचे ॥६०॥
वहाँ मकानके आँगनमें सखियों के साथ गेंद खेलनेवाली किसी स्त्रीकी गेंद अनायास ही जमीनपर आ पड़ी थी उसे देखकर आश्चर्यचकित जीवन्धर स्वामीने ज्योंही ऊपर की ओर मुखकर देखा तो उन्हें मकानके अग्रभागसे झाँकती हुई एक स्त्री दिखी ।
नई जवानी से जिसकी कान्ति खिल रही थी तथा पुन्नाग पुष्पके गुच्छकके समान जिसके स्तन थे ऐसी उस कोमलाङ्गी मृगनयनीको देखकर जीवन्धर स्वामी मोहित हो गये ॥ ६१ ॥
इस तरह उसके सौन्दर्यकी तरङ्गमें जिनका मन निमग्न हो रहा था ऐसे जीवन्धर स्वामी उस गेंद को देखकर कहने लगे कि-
हे कन्दुक ! जब उस चकोरलोचनाके भालपर नील केशोंका समूह, गण्डस्थल पर चोटी और दोनों स्तनोंके अग्रभागपर हार क्रीड़ा करता है तब तुम चञ्चल मणियोंसे निर्मित चमकीले कङ्कणों के शब्द से सुशोभित एवं अपने स्पर्श से अरुण कान्ति - लालकान्तिको पुष्ट करनेवाले कोमल हस्तकमलमें क्रीड़ा करते हो ||६२ || यतश्च आप निरन्तर वाण बरसानेवाले कामदेव के नामको धारण करने वाले हैं - अर्थात् जिस प्रकार कामदेवको कन्तुक नाम है उसी प्रकार आपका भी कन्तुक नाम है इसलिए मानो इस बिम्बोष्ठीने तुम्हें ताड़ित किया है || ६३ || जिसके मुखकमलपर स्वेद जलके छींटे रूप कोरक उत्पन्न हो रहे हैं, जिसकी नाकसे सुगन्धित सांसें निकल रही हैं, जिसके नथनेका मोती चञ्चल हो रहा है, जिसके कुच ऊपर की ओर उठ रहे हैं और जिसका मुख घुंघराले बालों से घिर रहा है ऐसी रमणीने यतश्च तुम्हें अपने हाथसे सरस आघात किया है इसलिए तुम धन्य हो - कृतकृत्य हो ||६४ || अपरिमित गुणोंके धारक जीवन्धर स्वामी हर्ष पूर्वक ऐसा कहते हुए उस स्त्रीके मकानके आगे जो चबूतरा था उसे सुशोभित करने लगे - उसपर बैठ गये ॥ ६५ ॥
उसी समय, जिसके नेत्र आनन्द के पूरसे विस्तृत हो रहे थे, मुख प्रसन्न था, और वचन कुशल-प्रश्नसे व्याप्त थे ऐसा एक वैश्यपति सामने आकर क्रमसे अपना प्रस्ताव रखने लगा ।
हे श्रीमन् ! मेरा सागरदत्त नाम है, मेरा ही यह घर है, मेरी पत्नीका नाम कमला है। विमला नामकी मेरी एक पुत्री है जो इस समय जवान हो रही है। 'जिसके आनेपर पूर्वसंचित मणियों का समूह बिक जायगा वही इसका पति होगा' ऐसा जन्मके समय ज्योतिषी लोगोंने कहा था ॥ ६६ ॥
यहाँ आपके प्रवेश करते ही जो पहले कभी नहीं बिका ऐसा बहुत भारी रत्नोंका समूह बिक गया है । इसलिए बहुत अधिक गुणोंसे गुम्फित, कामदेवको ठगनेवाले रूपसे युक्त, सुवर्णके समान कोमल कान्तिसे सहित, मेरी पुत्री के भाग्यसे आगत आपको ही उसके विवाहके योग्य होना चाहिए । अर्थात् आप ही उसके होनहार पति मालूम होते हैं । इस तरह उस वैश्यपतिने जब बहुत आग्रह किया तब जिस किसी तरह इन्होंने विवाहकी स्वीकृति दे दी ।

Page #361

जीवन्धरचम्पूकाव्य
तदनन्तर जीवन्धर स्वामीने शुभ मुहूर्त में अग्नि प्रज्वलित रहते हुए सागरदत्तके द्वारा दी हुई, बिजली के समान सुन्दर शरीरवाली कुमारी विमलाका पाणिग्रहण किया || ६७ ||
तत्पश्चात् जिसका खिला हुआ सुन्दर रूप था, चकोरके समान नेत्र थे, और उठते हुए उज्ज्वल कठोर स्तनोंसे जिसका शरीर सुशोभित था, जो ऐसी जान पड़ती थी मानो मूर्तिधारिणी चमत्कृति ही हो अथवा दिव्य रूपको धारण करनेवाली कामदेवकी पत्नी रति ही हो ऐसी उस विमलाका जीवन्धर स्वामीने रागभावसे उपभोग किया || ६८ ॥
३०४
इस प्रकार महाकवि श्री हरिचन्द्रविरचित जीवन्धरचम्पू - काव्य में विमला प्राप्तिका वर्णन करनेवाला आठवाँ लम्भ समाप्त हुआ ।
नवम लम्भ
तदनन्तर जिस प्रकार चन्द्रमा पूर्व दिशाको छोड़कर नक्षत्रसमूह के साथ जा मिलता है उसी प्रकार सुन्दररूपके धारक जीवन्धर स्वामी कृशाङ्गी विमलाको समझा-बुझा तथा छोड़कर मित्रोंके साथ जा मिले ॥१॥ जिस प्रकार अङ्कुर अङ्कुर से प्रकट होनेवाले आमके नये पल्लवों से सुशोभित वसन्तको कोयलें अच्छा मानती हैं उसीप्रकार वरके चिह्नोंसे युक्त तथा मणिमय आभूपणोंसे सुशोभित शरीरवाले जीवन्धर स्वामीको भाई-बन्धु अच्छा मान रहे थे || २ || उन्हीं में एक बुद्धिषेण नामका विदूषक था । उसने शीघ्र ही व्यङ्गयके साथ आँखें बड़ीकर तथा गाल फुलाकर जीवन्धर स्वामीसे कहा ||३|| कि हे मित्र ! जिस कन्या की दूसरे लोग उपेक्षा करते रहे उसे विवाहकर आप अपने-आपको बड़े हर्षसे कृतकृत्य- जैसा मान रहे हैं जबकि अपने आपको निर्लज्ज मानना चाहिए ||४|| हाँ, आप प्रशंसनीय तब हो सकते हैं जब मनुष्योंके साथ द्वेष करनेवाली एक नवीन तारुण्यरूपी मञ्जरी से सुशोभित सुरमञ्जरीको विवाह लावें ||५||
इस प्रकार बुद्धिषेणकी बात सुनकर जीवन्धर स्वामी मुसकाने लगे और 'कल ही उसे यहाँ कामके कोटमें ले आऊँगा' ऐसी प्रतिज्ञाकर उसके विवाह के योग्य उपायका मन ही मन चिन्तवन करते हुए वहाँ से चल पड़े । बुद्धिमानोंमें श्र ेष्ठ जीवन्धर स्वामीने क्रम क्रमसे अनेक उपायोंका विचार किया पर अन्तमें यक्षराजके मन्त्रको ही उन्होंने सुरमञ्जरीकी प्राप्ति करानेवाले साधनको निश्चित किया ।
असीम कौशलके धारक जीवन्धर स्वामी उस बगीचेसे निकलकर तथा वृद्धका रूप रखकर नगर में प्रविष्ट हुए || ६ || जिसकी दाँतों की पंक्ति विरल है, शरीरयष्टि काँप रही है, प्रत्येक कला और प्रत्येक निमेष से जिसकी दृष्टि अस्पष्ट होती जा रही है, जिसके गलेसे खाँसी आ रही है, जो बार बार कफके टुकड़े उगलता है, जिसके बाल सफेद एवं बिरले हैं ऐसा वह वृद्ध दण्ड लेकर इधर-उधर चल रहा था ॥७॥
वहाँ गलियों में प्रवेश करते हुए एवं सर्पके द्वारा छोड़ी केंचुलीके समान त्वचासे विचित्रता लिये हुए उस वृद्धको देखकर नगरवासी लोगों में कितने ही तो वैराग्यमें तत्पर हो गये और कितनों ही के हृदय दयासे भींग गये । वह वृद्ध आगेकी ओर हाथमें डंडा लिये था और पीछे से उसका शरीर अत्यन्त भुक रहा था इसलिए ऐसा जान पड़ता था मानो प्रत्यञ्चा सहित धनुषकी ही उपमा धारण कर रहा था । उसका मस्तक शुक्तिकाकी भस्मके समान सफेद केशपाशसे सहित था तथा कुछ कुछ तिरछा काँप रहा था इसलिए ऐसा जान पड़ता था मानो पहलेके रूप

Page #362

नवम लम्भ
३०५
का स्मरण और वर्तमान रूपके देखनेसे उत्पन्न हुए आश्चर्यके वशीभूत शिरके द्वारा मन्त्रके माहात्म्य की प्रशंसा ही कर रहा था । वह गलेके छिद्रमें रुके हुए कफके टुकड़ोंको बहुत प्रयत्नसे कुह-कुह शब्दके साथ निरन्तर उगल रहा था। स्थाविर-स्थितिशील-अजंगम ( पक्ष में वृद्ध सम्बन्धी) रूपको धारण करता हुआ भी धीरे-धीरे चल रहा था । और सुरमञ्जरीकी प्राप्तिमें दृतीका काम देने वाली वृद्धावस्थाका प्रेमी होकर भी वृद्धावस्थासे डरता था-यौवनशाली था।
मायामय वृद्ध ब्राह्मणका रूप धारण करनेवाले जीवन्धर स्वामी क्रम-क्रमसे उस घरकी द्वारभूमिमें पहुंचे जिसके भीतर सुरमञ्जरी देदीप्यमान मणिमय दीपिकाके समान सुशोभित हो रही थी ॥८॥
वहाँ द्वारपालिनियोंने उस वृद्धसे पूछा कि आपके यहाँ आने का फल क्या है ? तब उसने उत्तर दिया कि कुमारी रूपी तीर्थकी प्राप्ति होना ही मेरे आनेका फल है। अपने इस प्रत्युत्तरसे उसने समस्त द्वारपालिनियोंके मुख अट्टहाससे विकसित कर दिये। उन द्वारपालिनियोंने दयावश उसे रोका नहीं जिससे वह उस महलके भीतर जा घुसा।
यद्यपि महलके भीतर कितनी ही स्त्रियोंने 'मा-मा-यहाँ मत आइये ऐसा कहकर उसे मना किया था तो भी वह मानो वधिरताके कारण ही उस मनाईको अनसुनी करता हुआ धीरेधीरे प्रवेश करता जाता था ।
___ तदनन्तर कुछ कमलनेत्री स्त्रियाँ भयसे व्याकुल हो सुरमञ्जरीके पास जाकर गद्गद वाणीसे इस प्रकार निवेदन करने लगीं। वे स्त्रियाँ झनझन शब्द करनेवाले नू पुरोंके शब्दसे दिशाओंके अन्तरालको शब्दायमान कर रही थीं । जल्दी-जल्दी चलनेके कारण हिलते हुए स्तनकलशोंसे ताडित चञ्चल मुक्ताहारकी कान्तिसे राजमहलके प्रदेशोंको प्रकाशित कर रही थी। हिलनेवाले केशसमूहकी सुन्दर पुष्पमालाओंपर बैठकर उड़नेवाले भ्रमरोंकी मनोहर झंकारसे वाचालित थीं और खनकती हुई मेखलासे युक्त थीं।
___उन स्त्रियोंने कहा कि जो पहले कभी देखनेमें नहीं आया ऐसा एक वृद्ध ब्राह्मण मना करनेपर भी घरके भीतर घुस आया है । सखियोंके यह वचन सुन कौतुकसे प्रेरित हुई सुरमञ्जरी भी उसे देखनेके लिए आ गई ॥१०॥ कमललोचना सुरमञ्जरीने सामने बैठे हुए उस अत्यन्त वृद्ध ब्राह्मणको भूखा देख सखियोंको आदेश दिया कि इसे बहुत आदरके साथ भोजन करा दो ॥११॥
तदनन्तर जब सखियाँ विधिपूर्वक भोजन कराकर उसे पासमें ले आई तब अपने मनोहर वचनोंकी चतुराईसे कोयलके स्वरकी मधुरताको जीतनेवाली सुरमञ्जरी उसे अपने आगे आसन पर बैठाकर कौतूहलके साथ पूछने लगी कि आप कहाँसे आये हैं और फिर कहाँ जावेंगे ?
सुरमञ्जरीके वचन सुनकर उस वृद्धने धीरे-धीरे जिस किसी तरह इस प्रकार उत्तर दिया कि हे मनोहर ओठोंवाली मानिनि ! मैं इधर पीछेसे आया हूँ और आगे जाऊँगा ।।१२॥
यह उत्तर सुनकर समीपवर्ती लोगोंके मुख बहुत भारी हास्यसे सफ़ेद हो गये। उन्हें हँसता हुआ देख वृद्ध ब्राह्मणने कहा कि आप लोग मेरी वृद्धावस्थाजनित विपरीतताकी हँसी उड़ा रही हैं । क्रम-क्रमसे आपकी भी तो यही दशा होगी।
सुरमञ्जरीने बड़े हर्षसे फिर पूछा कि आप कहाँ जाइयेगा ? वृद्ध ब्राह्मणने कहा कि जहाँ कन्याकी प्राप्ति होगी वहाँ जाऊँगा ॥१३॥ 'यह अवस्था और शरीरसे बूढ़ा है मनसे नहीं इस प्रकार शब्द कहती हुई सुरमञ्जरी स्वयं भोजन करनेके लिए चली गई और वहाँसे लौटकर आदर पूर्वक कहने लगी कि ॥१४॥ हे भद्र ! हे महाबुद्धिमन् ब्राह्मणोत्तम ! अब जहाँ आपकी इच्छारूपी लता अधिरूढ़ हो रही हो वहाँ शीघ्र चले जाइये ॥१५॥
३१

Page #363

जीवन्धरचम्पूकाव्य
इस प्रकार मन्द हास्यरूपी चाँदनीसे सुन्दर उसके मुखरूपी चन्द्रमाकी अमृततुल्य वचनधाराको सुनकर वह ब्राह्मण 'ठीक-ठीक, अच्छा कहा' इस तरह प्रशंसा करने लगा। हाथसे लाठी पकड़ बड़ी कठिनाईसे उठा और गिरता-पड़ता उसकी विकसित विचकिलके फूलोंसे सुगन्धित हंसतूलकी शय्यापर चढ़नेका प्रयत्न करने लगा। दासियोंने उसका हाथ पकड़कर उसे इस वृष्टतासे रोका तो सुरमञ्जरीने दासियोंको मनाकर उसे शय्यापर चढ़नेकी सहर्ष अनुमति दे दी। फलस्वरूप वह वृद्ध ब्राह्मण शय्यापर चढ़कर क्रमसे सो गया।
उस वृद्धको तरुण स्त्रीके साथ विलास करनेमें रसिक देखकर ही मानो वृद्ध सूर्य, पश्चिम दिशारूपी स्त्रीके साथ समागम करनेके लिए रसिक एवं बहुत भारी अङ्गरागसे सुशोभित हो अस्ताचलको गुफारूपी क्रीड़ागृहमें घुस गया और कामदेवने भी अपने हाथमें वाणोंके साथ धनुष सँभाल लिया ॥१६॥
___ तदनन्तर जव सब मनुष्योंकी दृष्टिको रोकनेवाला अन्धकारका समूह फैल गया तब समस्त वृक्ष, तमाल वृक्षके समान जान पड़ते हैं, समस्त पक्षी कोयलके समान प्रतीत होते हैं, सब पर्वत नीलगिरिके समान आचरण करते हैं, समस्त जङ्गली जानवर रीछके समान प्रतिभासित होते हैं और समस्त नदियाँ यमुना नदीका अनुकरण करती हैं ऐसा लोगोंको सन्देह होने लगा।
तदनन्तर अन्धकाररूपी हाथीको शुभित करनेके लिए सिंहके समान एवं कुन्दके फूलके समान निर्मल चन्द्रमा उदयाचल के समीपमें सुशोभित होने लगा ॥१७॥ तत्पश्चात् उस वृद्धने आनन्दमें निमग्न हो मधुर रसके निष्यन्दसे भरा हुआ लोकप्रशस्त गाना गाया। वह गाना विद्याधरराजकी पुत्री गन्धर्वदत्ताके विवाहके समय जीवन्धरने गाया था अतः उसे सुनकर सुरमञ्जरीको संशय हुआ कि क्या यह जीवन्धर है ।।१८।।
तदनन्तर सुरमञ्जरी सहर्ष उठकर जिस तरह मेखला खनक न सके, नू पुर शब्द न कर सकें और हाथकी चूड़ियाँ हिलडुल न सकें इस तरह सखियोंको आगेकर धीरे-धीरे उसको शय्या के पास जाकर बैठ गई । उस समय वह सखियोंको आगेकर स्वयं उनके पीछे बैठी थी और ऐसी जान पड़ती थी मानो मालतीलताओंके पीछे रत्न लता ही सुशोभित हो रही हो। इस प्रकार उस चकोरलोचनाने संसारको मोहित करनेवाला गाना सुना।
कुछ समय बाद चतुर जीवन्धर ललित गानकी लीलाको समाप्तकर शीघ्र ही सुन्दरताके साथ शान्तिपूर्ण गीत गानेके लिए उद्यत हुए। उसे सुनकर समस्त स्त्रियोंने चारों ओरसे कौतूहलवश उन्हें यह कहते हुए घेर लिया कि आपने जो गाना पहले गाया था उसे फिरसे गाइये ॥१६॥ जीवन्धरने उत्तर दिया कि यदि आपलोग मेरे संतोषके लिए कुमारीको देना निश्चित करें तो मधुर गाना गाया जावे ॥२०॥
तदनन्तर उसके वचन सुनकर समस्त स्त्रियाँ हँसने लगी और जिस तरह गई थीं उसो तरह लौटकर जब सोने लगी तब जीवन्धर स्वामीके स्मरणसे उत्पन्न हुए सन्तापसे जिसका समस्त शरीर व्याप्त था ऐसी सुरमञ्जरी भी क्रमसे नई कोंपलोंकी शय्यापर सो गई।
तदनन्तर जब अत्यन्त रक्तमण्डलको धारण करनेवाला सूर्य पूर्वाचलपर सुशोभित होने लगा तब मधुर वचन बोलनेवाली सुरमञ्जरी ब्राह्मण-वेषधारी जीवन्धरके पास जाकर कहने लगी ॥२१॥ हे आर्य! हे अपरिमित गुणोंके सागर ! संगीत-शास्त्रके समान और किन-किन शास्त्रोंमें आपकी कुशलता प्राप्त है ? मनोहर और मधुर गानेमें तो जीवन्धरको छोड़कर कोई दूसरा तीन लोकमें भी आपके समान नहीं है ।।२२।। ___- इस प्रकार सुरमञ्जरीका प्रश्न सुन वृद्ध ब्राह्मणने इस तरह उत्तर दिया।
समस्त शास्त्ररूपी कसौटीपर घिसनेके कारण तीक्ष्ण धाराको धारण करनेवाली एवं निर्मलताका क्रीड़ा-भवन स्वरूप मेरी बुद्धिरूपी तलवार अहङ्कारी वादियोंके मदरूपी अङ्करको सहन

Page #364

नवम लम्भ
३०७
नहीं करती है । इसके सिवाय दूसरी बात यह है कि इस संसारमें जो भी शास्त्र मेरे द्वारा अदृष्टपूर्व है हे कमलमुखि ! हे बिम्बतुल्य अधरको धारण करनेवाली ! वह आकाशके कमलके समान है ॥२३॥
___ इस प्रकार उसके वचन सुनकर जिसका हृदय कौतुकसे व्याप्त हो रहा था ऐसी सुरमञ्जरी ने पूछा कि जिनका मुखरूपी चन्द्रमा समस्त मनुष्योंके नेत्ररूपी नीलकमलों के लिए आनन्ददायक है ऐसे जीवन्धर कुमार कुछ समय पहले धैर्यके साथ-साथ मेरे मनका भी अपहरणकर न जाने कहाँ चले गये हैं ? मुझे उनकी प्राप्ति किस तरह होगी ?
इस तरह उसके वचन सुनकर वृद्ध ब्राह्मणका वेष धारण करनेवाले श्रेष्ठ वक्ता जीवन्धर स्वामी पहले तो क्षण भर चुप बैठे रहे । तदनन्तर नीचे लिखे मधुर वचन कहने लगे ॥२४॥
हे कमलनयने ! बाह्य वाटिकामें जो कामदेवकी मूर्ति विराजमान है उसे तू पूजाके द्वारा प्रसन्न कर । उसके कृपा-कटाक्षसे जीवन्धर स्वामी दर्शन देकर तेरे मनोरथरूपी लताको अङ्कुरित करेंगे।
हे विशाललोचने ! तुझे इस विषयमें कुछ भी संशय नहीं करना चाहिए। बल्कि हे पतली कमरवाली ! तुझे कामदेवके मन्दिर में जानेकी शीघ्रता ही करनी चाहिए ॥२५॥
तदनन्तर कमलके समान नेत्रोंको धारण करनेवाली सुरमञ्जरीने मनमें समझा कि अब तो हमारा इष्ट पदार्थ हमारे हाथमें ही आ गया है, ऐसा समझ सखियोंको साथ ले मधुर झङ्कार करनेवाले मनोहर नू पुरोंसे युक्त चरणोंको धारण करनेवाली वह सुरमञ्जरी शीघ्र ही मणिमयी पालकीपर सवार हो चल पड़ी ॥२६॥ .
तदुपरान्त भयभीत हिरणके समान चञ्चल नेत्रोंको धारण करनेवाली सुरमञ्जरी उस वृद्ध ब्राह्मणको आगेकर कामदेवके मन्दिरमें पहुँची। वहाँ उसने सुन्दर केशोंवाली सखियोंके द्वारा लाये हुए सुगन्धित पुष्प आदिके द्वारा कामदेवकी पूजा की।
__ तदनन्तर उस कृशाङ्गीने हस्तकमल जोड़कर एकान्तमें कामदेवसे प्रार्थना की कि हे नाथ, आप ऐसा कीजिये कि जिससे चन्दन रससे लिप्त तथा मोतियोंके विशाल हारसे युक्त मेरे वक्षःस्थल एवं स्तनोंपर जीवन्धर स्वामी आरूढ़ हो सकें ॥२५॥
इसके पूर्व ही बुद्धिषेण कहीं छिपा बैठा था। उसने सुरमञ्जरीकी उक्त प्रार्थना सुनकर उत्तर दिया कि तुझे वर प्राप्त हो गया। बुद्धिपेणकी इस गुप्त वाणीको सुनकर सुरमञ्जरीने समझा कि यह कामदेवकी ही वचनरूपी धारा दयाके द्वारा प्रकट हुई है। उसका मन प्रसन्नतासे भर गया और ज्योंही उसने गर्दन घुमाकर देखा तो सामने जीवन्धर स्वामी विराजमान थे। उस समय वे ऐसे जान पड़ते थे मानो बाहर आये हुए साक्षात् कामदेव ही हों, अथवा चलते-फिरते सुमेरु पर्वतके शिखर ही हों, अथवा सञ्चार करता हुआ नेत्रोंका आनन्द ही हो, अथवा शरीरधारी शृङ्गार रस ही हों, अथवा आकारसहित अद्भुत रसका प्रकार ही हों, अथवा रूपधारी अपना भाग्य ही हों। उनका ललाट तट ऐसा जान पड़ता था मानो लक्ष्मीकी विश्रान्तिके लिए लाकर रखा हुआ सुवर्णमय शिलातल ही हो । उनकी लम्बी नाक ऐसी जान पड़ती थी मानो नेत्रोंकी विशाल वृद्धिको रोकनेके लिए बाँधा हुआ पुल ही हो। उनके दोनों कान सरस्वतीके हिंडोलेके समान आचरण करनेवाले मणिमय कुण्डलोंसे सुशोभित थे। उनका वक्षःस्थल लक्ष्मीके क्रीड़ा करनेके धारागृह (फौव्वारे) की शङ्का करनेवाले मुक्ताहारकी कान्तिरूपी स्वच्छ जलसे शोभित था। उनकी दोनों गोल जांघे कदली वृक्षकी संभावना प्रकट कर रही थीं और उनके चरणरूपी पल्लव लाल कमलका मद हरनेमें निपुण थे।
उस मृगनेत्रीने जीबन्धर स्वामीको देखकर शीघ्र ही अपने शरीरमें रोमाञ्च तथा कम्पनको, नेत्रकमलोंमें हर्षाश्रुओंके प्रवाहको, मुखचन्द्रमें मन्द हास्यको, स्थूल नितम्बतटपर

Page #365

जीवन्धरचम्पूकाव्य
स्वेद जलके संचारको, चित्तमें लज्जा-भय-हर्ष और आश्चर्य रसकी तन्मयताको तथा शरीरमें कामजन्य संतापको धारण किया था ।।२८।।
तदुपरान्त जब उसने अपने पास वृद्ध ब्राह्मणको नहीं देखा तब उसके नेत्र प्रतिबन्धहीन लज्जासे चञ्चल हो उठे और मुख नीचेकी ओर झुक गया। जीवन्धर स्वामीने उसी समय उसका आलिङ्गनकर कपोल चूमा और अपनी गोदमें बैठाकर मीठे-मीठे वचनोंकी परम्परा तथा सुगन्धित चूर्ण आदिकी चर्चाओंसे उसे बहुत ही आनन्द प्राप्त कराया।
वृद्धका रूप धारण करनेवाले जीवन्धर स्वामी खिले हुए फूलांकी शय्यापर सो रहे थे और हृदयमें रागधारण करनेवाली सुरमञ्जरीसे कह रहे थे कि तू पैर दाब । सुरमञ्जरी भी उनके कहे अनुसार पैर दाब रही थी । यह देख उनके मित्र हर्षित और संतुष्ट हो रहे थे ॥२६॥
तदनन्तर पालकीपर सवार हो सुरमञ्जरी सखियोंके साथ अपने महलके भीतर चली गई । सुरमञ्जरीके माता-पिता सुमति और कुवेरदत्तको जब उसकी सखियोंके मुखसे यह सब हाल मालूम हुआ तो वे तत्काल ही आनन्दसे मन्थर हो विवाह मङ्गलका विस्तार करने लगे।
तत्पश्चात् शुभ मुहूर्तमें कुबेरदत्तके द्वारा दी हुई उत्तम नितम्बवाली सुरमञ्जरीका जीवन्धर स्वामीने पाणिग्रहण किया ॥ ३० ॥ सुरमञ्जरी क्या थी मानो कामशास्त्रकी शाला ही थी, अथवा रसरूपी सागरकी तरङ्ग ही थी। उसके श्रेष्ठतम गुण तथा स्वभाव अत्यन्त प्रशंसनीय था, हंसीके समान उसकी चाल थी, नीलकमलके समान उसके नेत्र थे, चन्द्रमाके समान सुन्दर उसका ललाट था और अत्यन्त सुन्दर थी उसकी मीतियोंकी माला । ऐसी सुरमञ्जरीके साथ रमण करते हुए जीवन्धर स्वामी मन्द हास्य रूपी अमृतके स्थान हो रहे थे ॥३१।। इस प्रकार महाकवि श्री हरिचन्द्रविरचित जीवन्धरचम्पू-काव्यमें सुरमञ्जरीकी
प्राप्तिका वर्णन करनेवाला नौवाँ लम्भ समाप्त हुआ।
दशम लम्भ
तदनन्तर जीवन्धर कुमार सुरमंजरीके मुखसे किसी तरह अनुमति प्राप्तकर उसके महलसे बाहर निकले और अपने समस्त मित्रोंके साथ जा मिले । तत्पश्चात् मित्रोंके ही साथ अपने घर जाकर उन्होंने अपने माता-पिताके नेत्रोंको ऐसा आनन्दित किया मानो अमृतका अञ्जन ही लगा दिया हो।
चरणकमलोंमें झुके हुए नयनाभिराम पुत्रको देखकर माता-पिताने बड़े प्रेमसे उसका आलिङ्गन किया ! बार बार मस्तक सूंघा, नेत्रोंसे उसके मुखकमलकी सुधाका पान किया और कानोंसे उसके वचनरूपी मधुका आस्वादन किया। इस तरह उन दोनोंने अपरिमित आनन्दका विस्तार किया ॥१।। उन्हें आया देख गन्धर्वदत्ताने वचनागोचर आनन्द प्राप्त किया और उदार पराक्रमके धारी जब वे उसके घर पहुंचे तब कमलोंके समान लम्बे नेत्रोंवाली गन्धर्वदत्ताने उनसे कहा कि ॥२॥
हे आर्यपुत्र ! आपकी विरहाग्निसे जिसकी शरीररूपी लता अत्यन्त कृश हो गई है ऐसी वह गुणमाला क्षण क्षणमें बेचैन हो उठती है, बेखबर होती है और मूच्छित हो जाती है इसलिए सर्वप्रथम आप उससे मिलकर तदनन्तर यहाँ पधारिये ।

Page #366

दशम लम्भ
३०६
इसके बाद जीवन्धर कुमारने गुणमाला के घर में प्रवेश किया और एकान्तमें उसे देख उसका आलिङ्गन किया ||३||
गुणमालाने बड़े खेद के साथ कहा कि हे आर्यपुत्र ! मेरे निमित्तसे ही आपको इतना दुःख भोगना पड़ा है अतः आप मुझ अभागिनीका स्पर्श न करें । इसके उत्तर में जीवन्धर स्वामीने कहा कि हे तरुणि ! तेरा मुख तरुण सूर्यकी किरणोंसे विकसित कमलके समान है । तूने पूर्व भवमें जो पुण्य किया था उसीके प्रभावसे मैं ऐसा हुआ हूँ अन्यथा मुझे बहुत दुःख भोगना पड़ता । इस तरह गुणमालाको समझाकर वे गन्धर्वदत्ताके घर गये और वहाँ से वापिस अपने घर आये । वहाँ मन्त्रज्ञ मनुष्योंमें श्र ेष्ठ जीवन्धर स्वामीने गन्धोत्कट के साथ सलाह की और मित्र- मण्डलको साथ ले जिसमें मनके समान वेगशाली घोड़े जुत रहे थे ऐसे रथके द्वारा सुन्दरताकी सीमा भाण्डार स्वरूप विदेह देश में प्रवेश किया ।
विदेह देशमें धरणीतिलक नामसे प्रसिद्ध एक नगरी थी जिसमें जीवन्धर स्वामी के मामा गोविन्द राजा रहते थे, उसीमें उन्होंने प्रवेश किया || ४ ||
जब गोविन्द महाराजको जीवन्धर स्वामीके आनेका समाचार मालूम हुआ तो उन्होंने आज्ञा देकर पुरुषोंसे नगर की गलियाँ सजवाई । उन गलियों में जो खिले हुए निर्मल फूल बिखेरे, गये थे उनकी सुगन्धिसे भ्रमर इकट्ठे हुए थे और उनकी झङ्कारसे वहाँ बजने वाले विविध बाजोंके शब्द मिश्रित हो रहे थे । जीवन्धर स्वामीके दर्शनकी इच्छासे परवश नागरिक लोगों की जो बहुत बड़ी भीड़ इकट्ठी हो गई थी उसे हटानेमें तत्पर राजकर्मचारियों के हाथमें जो सुवर्णकी वेत्रलता चञ्चल हो रही थी उसकी कान्तिसे उन गलियों में ऐसा जान पड़ता था मानो प्रातः कालका लाल-लाल आतप ही फैल रहा हो। इसके सिवाय मकानोंके अग्रभागपर जो पताकाएँ, चंदोवा, छत्र तथा चमर आदि बाँधे गये थे उनसे उन गलियों में सूर्यकी किरणोंका प्रवेश रुक गया था । इन गलियों में मन्थर गति से चलनेवाले रथोंके द्वारा जीवन्धर स्वामी प्रवेश कर रहे थे । देखनेके भारी कौतूहलसे मकानों के अग्रभागपर जो स्त्रियाँ इकट्ठी हुई थीं उनके चञ्चल कटाक्षों से निर्मित नीलकमलकी मालाको वे धारण कर रहे थे । इस तरह चलकर जीवन्धर आदि कुमारोंने क्रमसे राजमहल में प्रवेश किया ।
वहाँ जिनका रोम-रोम खिल रहा था ऐसे आनन्द के वशीभूत राजा गोविन्दने जीवन्धर कुमारका आलिङ्गन किया, सुख- समाचार पूछा । सबका यथायोग्य सन्मानकर अच्छी तरह अनेक उपचार किये ||५||
तदनन्तर गोविन्द महाराज जीवन्धर स्वामीको सिंहासनपर और काष्ठाङ्गारको यमराज के मुखमें अधिष्ठित करना चाहते थे इसलिए उन्होंने सलाहके लिए अपने मन्त्रिमण्डल तथा जीवन्धर कुमार के साथ मन्त्रशालामें प्रवेश किया । वहाँ यद्यपि वे परिमित जनोंसे ही परिवृत थे - घिरे थे तथापि रत्नमयी दीवालों में प्रतिफलित प्रतिबिम्बोंके कारण ऐसे जान पड़ते थे मानो अनेक पुरुषोंसे परिवृत हों । इस तरह अत्यन्त सुशोभित होनेवाले गोविन्द महाराजने सलाह करना शुरू किया |
तदनन्तर राजाके अभिप्रायको समझनेवाले और नीतिरूपी शास्त्रके पारगामी मन्त्री निम्न प्रकार वास्तविक निवेदन करने लगे । उन्होंने कहा कि हे राजन् ! शत्रु काष्ठाङ्गारकी मनोवृत्ति मायासे भरी हुई है इसीलिए उसने इस समय हम सबको ठगनेके लिए एक विनयपूर्ण पत्रिका भेजी है || ६ ॥
उसमें लिखा है कि किसी एक दिन एक मदोन्मत्त हाथी खूँटा उखाड़कर, बेड़ियाँ तोड़कर समस्त सेनामें क्षोभ फैलाता हुआ सत्यन्धर महाराजके महलके आस-पास घूम रहा था । वह इतना हाथ था कि सेनाके समस्त योद्धा उसे पकड़ने में असमर्थ थे । पता चलते ही सत्यन्धर

Page #367

जीवन्धरचम्पूकाव्य
महाराज क्रोधवश राजमहलसे बाहर निकल आये और उस हाथोने हमारे प्राणोंके समान आचरण करनेवाले महाराजको मारकर शीघ्र ही समस्त नगरवासी लोगोंको शोकसागरमें और मुझे अकीर्तिके पूरमें निमग्न कर दिया।
जिस प्रकार कमलोंके समूहपर फैली हुई ओसको सूर्य नष्ट कर देता है उसी प्रकार आप मुझपर फैली हुई इस अकीर्तिको नष्ट करनेके लिए योग्य हैं । इसलिए हे राजन् ! हे दयाके सागर ! शीघ्र ही हमारे नगर पधारिये और मित्रताको निभाइये ॥७॥
इस तरह शत्रुका संदेश सुनकर गोविन्द महाराज हँसने लगे और जीवन्धर स्वामीके मुखकमलपर अपने खञ्जरीटके समान सुन्दर नेत्र नचाने लगे-उनकी ओर देखने लगे।
जीवन्धर स्वामीने कहा कि हे राजन् हे मातुल ! इसमें कुछ भी शक नहीं कि मेरी भुजाओंकी निरङ्कश गर्मी इस शत्रुको नहीं सह रही है केवल समयकी प्रतीक्षा की जा रही है ॥८॥
इस प्रकार जीवन्धर स्वामीके उक्त उत्तर सम्बन्धी वचनोंकी चतुराईके सुनने में जिनकी बुद्धि लग रही थी ऐसे अधीर चित्त महाराज गोविन्दने चतुरङ्ग सेनाके साथ राजपुरीकी ओर जाना, वहाँ अपनी पुत्रीका स्वयंवर विस्तारना, नानादेशोंके राजाओंका सम्मेलन बुलाना और शत्रुका संहार करना इन सब बातोंका निश्चयकर काष्ठाङ्गारके साथ हुई मित्रताकी प्रसिद्धि करानेके लिए नगाड़ा बजवा दिया अर्थात् मित्रताकी घोषणा करा दी।
प्रथम ही गोविन्द महाराजने चलते हुए समुद्र के समान अपनी सेना देखी और फिर सब ओरसे प्रस्थान करनेका आदेश दिया। उन्होंने बड़े ही हर्षसे जिनेन्द्र भगवान्के चरणकमलोंकी पूजा की और कौतुकसे युक्त हो शीघ्र ही वहुत प्रकारका पात्र दान दिया ।।६।। ___तत्पश्चात् जीवन्धर आदि कुमारोंसे घिरे हुए धीर वीर गोविन्द महाराजने रथपर आरूढ होकर शुभ लग्नमें प्रस्थान किया। कुछ ही दूरीपर शिर झुकाये हुए सेनापति उन्हें चारों ओरसे घेरकर चल रहे थे और उनके आगे पृथिवीके विस्तारको संकुचित करनेवाली बड़ी भारी सेना चल रही थी ॥१०॥ उस समय भेरियोंके शब्दसे, घोड़ोकी जोरदार हिनहिनाहटसे, रथोंकी चीत्कारसे और मदोन्मत्त हाथियोंकी चिङ्घाड़से शीघ्र ही समस्त संसार व्याप्त हो गया था और रथोंके साथ ईर्ष्या होनेके कारण ही मानो धूलिके समूहसे सूर्यका रथ ढक गया था ।।११।।
उस समय गोविन्द महाराजकी सेना ठीक नदीके समान जान पड़ती थी क्योंकि जिस प्रकार नदी फेनसे चित्र-विचित्र रहती है. उसी प्रकार वह सेना भी सफेद छत्रोंसे चित्र-विचित्र थी, जिस प्रकार नदी तरङ्गोंसे संगत रहती है उसी प्रकार वह सेना भी उछलते हुए घोड़ोंसे संगत थी, जिस प्रकार नदी बड़े-बड़े जल-जन्तुओंसे सहित होती है उसी प्रकार वह नदी भी मदोन्मत्त हाथियोंसे सहित थी और जिस प्रकार नदी मछलियोंके समूहसे व्याप्त रहती है उसी प्रकार वह सेना भी चञ्चल तलवारोंसे व्याप्त थी। इस तरह नदीकी तुलना करनेवाली वह सेना बड़े वेगसे आगे बढ़ रही थी।
सेनाके चलनेपर जो धूलिका पुञ्ज उत्पन्न हुआ था और आकाशके अन्दर अपरिमित परिमाणमें फैल गया था वह हाथियोंके मद-जलसे, उनकी सूंडोंसे ऊपरकी ओर गये हुए जलके छींटोंसे तथा घोड़ोंके मुखसे निकलनेवाली लारके जलसे सब ओर शान्त हो गया था ॥१२॥
___ तदनन्तर दुरासद् मदसे आक्रान्त होनेके कारण जिनके नेत्र कुछ-कुछ बन्द हो रहे थे, जिन्होंने अपने शुण्डादण्ड दाँतोंके अग्रभाग पर रख छोड़े थे, दोनों ओर लाल कम्बलोंकी झूलें लटकते रहनेके कारण जो गेरुसे युक्त लाल-लाल पर्वतोंकी तुलना कर रहे थे, कानोंके पास लटकनेवाले सुवर्णमय अङ्कशके कारण जो कर्णाभरणको धारण किये हुए-से जान पड़ते थे, और चलते-फिरते कुलाचलोंके समान सुशोभित थे ऐसे असंख्यात हाथियोंसे उस सेनाकी समस्त

Page #368

दशम लम्भ
३११
दिशाओंका अवकाश भरा हुआ था। उस सेनामें जो घोड़े थे उनके मुखोंमें सुवर्णकी लगामें लग रही थीं । उनके ओठोंके पुट अत्यन्त चञ्चल थे जिसमें ऐसे जान पड़ते थे मानो सामने आये हुए आकाशका पान ही कर रहे थे। जिसमें पेटके छिद्र काँप उठते थे और संसारका मध्य भाग भर जाता था ऐसी हिनहिनाहटके शब्दसे वे वेगसम्बन्धी गर्वका भार धारण करनेवाले गरुडकी मानो भर्त्सना ही कर रहे थे। सवार लोगोंने जो उनका वेग रोक रक्खा था तज्जनित क्रोधके कारण मानो उनके नाकके नथने घुर-धुर शब्द कर रहे थे । उनको नाकका नथना डग डगपर फुर-फुर शब्द करता हुआ निरन्तर हिलता रहता था जिससे ऐसा जान पड़ता था मानो वेगके द्वारा पी हुई वायुको नाकके छिद्रसे उगल ही रहे थे । साथ ही ऐसे प्रतीत होते थे मानो मूर्तिधारी वेगके समूह ही हो । बहुत ऊँचाई तक फहराती हुई पताकाओंके वस्त्रोंसे जिन्होंने सूर्यका रथ ढक लिया था, जो सेना रूपी समुद्रकी भँवरके समान जान पड़ते थे, बंधे हुए घण्टाओंके घण-घण शब्दसे जो निरन्तर शब्दायमान रहते थे और जिन्होंने अपने पहियोंसे पृथिवीतलको खोद दिया था ऐसे रथोंसे वह सेना सुशोभित थी । भिण्डिपाल, तलवार, पट्टिश, फरसा और द्रुघण आदि शस्त्रोंको धारण करनेवाले पैदल सिपाहियोंसे वह सेना सहित थी । इस प्रकार मयूरपंखसे निर्मित हजारों छत्रोंक द्वारा जिसमें दशों दिशाएँ अन्धकारसे युक्त हो रही थीं उस सेनाको आगेकर गोविन्द महाराज कितने ही पड़ावोंके द्वारा राजपुरीके निकट किसी स्थानपर ठहर गये।
तदनन्तर जब कृतघ्न काष्ठाङ्गारको गोविन्द महाराजके आनेको खबर लगी तब उसने मायावश बहुत भारी मित्रताको धारण करते हुए के समान उपहार भेजे । इधर गोविन्द महाराज ने भी काष्ठाङ्गारका उपहार स्वीकृतकर शीघ्र उनसे बढ़कर उपहार उसके लिए भेजा ।।१३।।
तदनन्तर अपनी सेनासे चित्रित काष्ठाङ्गारने सम्मुख जाकर जिनका बहुत भारी सन्मान किया था ऐसे गोविन्द महाराजने कुबेरपुरीकी समता रखनेवाली राजपुरी नगरीमें प्रवेशकर वहाँ अनेक रत्नोंके समूहसे चित्र-विचित्र स्वयंवर-शाला बनवाई और तीन वराहांसे शोभित चन्द्रक यन्त्रके भेदको कन्याका शुल्क निश्चितकर सब देशोंमें घोषणा करा दी।
___ फलस्वरूप हजारों प्रसिद्ध राजा, भेरीके शब्दसे समस्त लोकको चञ्चल करते एवं सेनाको धूलीसे आकाशको आच्छादित करते हुए उस श्रेष्ठ नगरीमें आ पहुँचे ॥१४॥ उस स्वयंवरशालामें राजा लोग अपने अनुयायियोंके साथ जब मञ्चोंपर आकर आसीन हुए तब वे सुमेरु पर्वतके शिखरोंपर आसीन इन्द्रोंके समान जान पड़ते थे ॥१५॥
वहाँ गोविन्द महाराजने घोषणा कराई कि जो बीचमें गड़े हुए घूमनेवाले यन्त्रको भेदन करेगा उस अतिशय महिमाके धारक युवाको मेरी पुत्री ठीक उसी तरह अलंकृत करेगी जिस तरह कि चन्द्रमाकी कला प्रदोष (सायंकाल ) को और इन्द्राणी इन्द्रको अलंकृत करती है। इस घोषणाको सुनकर 'मैं पहले भेदन करूँगा, मैं पहले भेदन करूँगा' ऐसा कहते हुए राजा लोग उठ कर खड़े हो गये। उस समय उनके वक्षःस्थलोंपर जो चन्दनके पङ्कके साथ-साथ केशरके तिलक लग रहे थे उनकी परागके समूहसे दशों दिशाएँ पीली-पीली हो रही थी। जोरसे उठनेके कारण उनके मोतियोंकी मालाएँ हिल रही थीं। उनकी चञ्चल नवीन मालाओंसे उड़कर जो भौरोंका समूह गुन-गुन कर रहा था उससे मानो उनके यशके गीत ही गाये जा रहे थे। और कानोंके आभूषण कानोंसे कुछ-कुछ खिसककर उनके गण्डस्थलोंको सुशोभित कर रहे थे । इन सब राजाओंसे वह स्वयंवर-मण्डप ऐसा जान पड़ता था मानो यन्त्र-भेदन करनेके लिए स्वयं ही उठकर खड़ा हो गया हो।
वराहयन्त्रके चारों ओर खड़े हुए राजा लोग ऐसे सुशोभित हो रहे थे मानो कुलाचलके चारों ओर बिखरे हुए शिलाखण्डोंके टुकड़े ही हों ॥१६॥ तदनन्तर जब मगध देशके राजाकी

Page #369

३१२
जीवन्धरचम्पूकाव्य
शक्तिका अत्यन्त लोप हो गया, जब कलिङ्गदेशके राजाका बाण निशानाको छू भी नहीं सका, जब विनतापुरीके राजा लक्ष्यस्थलकी सिर्फ धूलि ही झाड़ सके न कि उसे नष्ट भी कर सके, जब पोदन पुरके प्रसिद्ध महाराजका उदर उन्हें लक्ष्यसे विचलित कर चुका, जब अयोध्याके राजा धैर्यसे विकल हो पृथिवीपर गिर पड़े, जब अवन्ती देशके राजा भुजाओंकी वीरता निष्फल हो जानेके कारण चुप खड़े रह गये और इसी तरह जब अन्य राजा लोग भी स्त्रियोंकी हँसीके पात्र बन चुके तब कौतुकवश काष्ठाङ्गार भी चला ॥१७-१८॥
तदनन्तर अहङ्कारके कारण जिसका आकार विषम था तथा जिसकी चाल हाथीके बच्चेके समान थी ऐसे काष्ठाङ्गारने उस यन्त्रके अधोभागमें घूमते हुए चक्रपर ज्यों ही पैर रक्खा कि वह विवश हो पृथिवीपर गिर पड़ा और राजाओं तथा स्त्रीजनोंके लिए हास्यप्रदान करनेवाला हुआ।
तदनन्तर जो अपने मित्रोंके बीचमें चमकीले ताराओंसे घिरे हुए चन्द्रमाके समान सुशोभित हो रहे थे ऐसे धीर-वीर जीवन्धर कुमारपर गोविन्द महाराजने अपनी गौरवपूर्ण दृष्टि डाली
और मन्द मुसकानसे जिनका मुख उज्ज्वल हो रहा था ऐसे जीवन्धर कुमार उसी समय उठ खड़े हो गये ।।१।।
तत्पश्चात् जो पृथिवीपर क्रीडासहित पैर रख रहे थे, जो विजयलक्ष्मीको रोककर रखने वाली बेड़ीके कड़ेकी शङ्का उत्पन्न करनेवाले मरकतमणिनिर्मित बाजूबन्दसे सुशोभित थे और चलते समय हिलनेवाले मोतियोंकी मालासे जिनका वक्षःस्थल अत्यन्त सुशोभित हो रहा था ऐसे जीवन्धर कुमारको देखकर वहाँ के लोग ऐसा समझने लगे।
कितने ही लोगोंने समझा कि यह कुमार राजाओंमें शिरोमणि है, कितने ही लोग कहने लगे कि यह मनुष्यके आकारमें छिपा हुआ देव है और काष्ठाङ्गार आदि राजाओंने समझा कि यह साक्षात् मृत्यु ही है ॥२०॥
इस तरह सब लोग जिन्हें देख रहे थे ऐसे जीवन्धर कुमार उस यन्त्रके समीप जा पहुँचे । जीवन्धर कुमार क्या थे मानो विद्यारूपी समुद्रको उल्लसित करनेके लिए चन्द्रमा ही थे। वे वहाँ चन्द्रकलाका अनुकरण करनेवाली दाढ़ोंसे सुशोभित वराह यन्त्रको चिरकाल तक देखते हुए उसके छेद करने योग्य अवसरकी प्रतीक्षा करते रहे। तदनन्तर क्षणभरमें ही उछकलर उस यन्त्रके पहियेपर जा चढ़े और डोरी सहित धनुषकी टङ्कारसे पृथिवीतलको कम्पित करते हुए उन्होंने उसी क्षण उस यन्त्रको, राजाओंके गर्वको, मानियोंके खेदको और गोविन्द महाराजकी शङ्काको धनुषपर चढ़ाये हुए बाणके द्वारा एक ही साथ छेद डाला।
उसी समय आनन्दसे जिनका हृदय भर रहा था और जो बुद्धिमानोंमें अत्यन्त श्रेष्ठ थे ऐसे गोविन्द महाराजने सब राजाओंके आगे जोरसे घोषणा की कि जो धीर वीर पहले समुद्रान्त तक पृथिवीका पालन करते थे उसी प्रशंसनीय गुणों और माननीय यशके धारक सत्यन्धर महाराजका यह पुत्र है । यह शत्रु राजाओंरूपी वनको जलानेके लिए दावानलके समान है, इसकी भुजाओंका पराक्रम बहुत ही प्रसिद्ध है, यह श्रीमान् मेरी बहिनका पुत्र है और वीर लक्ष्मीका वल्लभ है। यह सदा जयवन्त रहे ॥२१-२२॥ धनुष विषयक चातुर्य और शरीरपर प्रकट दिखनेवाले लक्षणोंसे राजाओंने उसे देखकर उसी क्षण निश्चय कर लिया कि यह ययार्थमें राजा सत्यन्धरका ही पुत्र है। इस प्रकार सुन्दर शरीरके धारक जीवन्धर कुमारको देखकर राजाओंने उनका अभिनन्दन किया ॥२३॥
जिस प्रकार वज्रकी गर्जनासे साँप भयभीत हो जाता है उसी प्रकार गोविन्द महाराजकी पूर्वोक्त घोषणासे काष्ठाङ्गार भयभीत होकर मनमें इस तरह विचार करने लगा कि

Page #370

दशम लम्भ
यदि यह सचमुच ही सत्यन्धरका लड़का है तो खेद है कि हम मारे गये क्योंकि इसमें वीरता, शूरता और पराक्रम आदि सभी गुण जागरूक हैं ॥२४॥
पहले मेरी आज्ञाको मालाकी तरह शिरसे धारण करनेवाले मथनने इस दुष्ट बनियेको किस प्रकार मारा होगा। इससे यह बात बिलकुल सच मालूम होती है कि सब लोग अपनाअपना स्वार्थ सिद्ध करनेमें तत्पर हैं । मैंने इसके मामाको किस लिए बुलाया था ? मुझ मूर्खराज को धिक्कार है जो कि अपना ही वध करानेके लिए कार्यको उठाता रहता है। समस्त राजा गोविन्द महाराजके किङ्कर हैं और वे ही इसे सहायता दे रहे हैं । तब यह वायुके द्वारा पुरस्कृत अग्नि के समान क्या नहीं करेगा ? इस प्रकार चिन्ता करता हुआ महामूर्ख काष्ठाङ्गार बहुत भारी गर्वके कारण जिसमें क्रोध बढ़ रहा था ऐसे भयङ्कर युद्धके द्वारा कन्याको छीननेकी इच्छा करता हुआ बड़ी-बड़ी सेनाओंसे युक्त क्षुद्र राजाओंके साथ सलाह करनेके लिए अपने घर चला गया।
तदनन्तर दूसरेका अभिप्राय जाननेवाले एवं गोविन्द महाराजके साथ सलाह करनेवाले जीवन्धर कुमारने पिताके देशमें स्थित तथा अन्य परिचित राजाओंके पास स्पष्ट पत्रिकाओंके साथ भेंट धारण करनेवाले कितने ही नीतिनिपुण दूत शीघ्र ही भेजे ॥२५॥ उन्होंने पत्रमें लिखा था कि मैं सत्यन्धर महाराजसे विजया रानीमें उत्पन्न हुआ जीवक नामक पुत्र हूँ। उस समय कुटिल दैवने मुझे माता-पितासे वियुक्त करा दिया था जिससे वैश्यशिरोमणि गन्धोत्कटके घर में मैं वृद्धि को प्राप्त हुआ था ॥२६॥
यह दुराचारी काष्ठाङ्गार लकड़ी तथा कोयला आदि बेचकर अपने प्राणोंका पालन करता था। परन्तु क्रम-क्रमसे आपके राजाने इसे मन्त्री पदपर आरूढ़ कर दिया था और इसने उन्हींको मार डाला था यह बात आप सबको विदित ही है।
इसलिए शत्रु होनेसे, राजाका हत्यारा होनेसे और कृतघ्न होनेके कारण यह दुष्ट जिस प्रकार मेरे द्वारा नष्ट करने योग्य है उसी प्रकार आप सबके द्वारा भी नष्ट करने योग्य हैं ॥२७॥ यह चाहे रसातलमें छिपे, चाहे पृथिवी तलमें छिपे, चाहे पर्वतमें छिपे और चाहे वनके मध्यमें छिपे, तो भी मारा ही जायगा इसलिए आपलोग अपनी-अपनी सेनाओंके साथ पधारें ॥२८॥ इस प्रकार जीवन्धर स्वामीका उक्त सन्देश शिरसे धारण करते हुए मण्डलेश्वर राजा, सत्यन्धर महाराजकी भक्तिसे प्रेरित हो अपनी-अपनी सेनाओंके साथ वहाँ आकर इकट्ठे हो गये ॥२६॥
तदनन्तर जीवन्धर कुमारका नयविशाल नामक दूत, नीतिके पारगमी धर्मदत्त नामक वृद्ध मन्त्रीके घर गया । सब समोचारोंको जाननेवाला मन्त्री उसे मिलानेके लिए राजमहलमें ले गया । इस तरह वृद्ध मन्त्रीके साथ दूत काष्ठाङ्गारके पास पहुँचा। उस समय काष्ठाङ्गार कुछ परिमित राजाओंसे घिरा हुआ था। विनयसहित शिर झुकाकर पास ही बैठे हुए मथनके साथ विश्वासपूर्वक वार्तालाप कर रहा था और क्रोधरूपी अग्निके निकलते हुए श्वासोच्छ्रासरूपी धुएँसे उसका मोतियोंका हार मटमैला हो रहा था। वहाँ जाकर धर्मदत्त मन्त्रीने कहा कि
यद्यपि आप सब कुछ जानते हैं तो भी राजाको मन्त्रीके वचन सुनने चाहिये क्योंकि इन्द्र यद्यपि समस्त कार्योंको स्वयं देखता है तो भी बृहस्पतिके वचन अवश्य सुनता है ॥ ३०॥
इस समय उत्कृष्ट बलके धारक गरुडवेग, गोविन्द तथा पल्लव देशाधिपति आदि विद्याधर और भूमि-गोचरी राजाओं एवं नन्दाढ्य आदि महाबलवान मित्रोंसे जो परिवृत हैं, प्रलयकालके समुद्रके समान जिनका फैलाव निर्बाध है और जो समस्त पृथिवीतलपर प्रसिद्ध वीर हैं ऐसे जीवन्धर कुमार युद्धके लिए तैयार हैं।
जिनमें हाथियों और घोड़ोंकी प्रमुखता थी ऐसी मेरी सेनाएँ भी जिन्हें बाधा नहीं पहुँचा सकी थीं उन व्याधोंको-भीलोंको अनायास ही जीतकर जिसने पहले समस्त पशुओं को छुड़ाया

Page #371

३१४
जीवन्धरचम्पूकाव्य था और जिसमें वीणा ही शुल्क थी ऐसे गन्धर्वदत्ताके स्वयंवरके समय हुए युद्ध में जिसने अहंकारी राजाओंके समूहको खदेड़ दिया था ऐसा जीवन्धर कुमार अकेला ही नहीं जीता जा सका था फिर अब तो वह अनेक विद्याधर और भूमिगोचरी राजाओंसे युक्त है अतः कैसे जीता जा सकेगा ?
इसलिए जो आपको इसके पहले प्राप्त नहीं था ऐसा उसका राजपद उसीकी भुजापर सौंपकर पहलेकी तरह मन्त्रीपदपर ही अधिष्ठित रहनेके योग्य हैं। इस प्रकार धर्मदत्त मन्त्रीने काष्ठाङ्गार से कहा।
धर्मदत्त मन्त्रीके उक्त शब्द सुनकर काष्ठाङ्गार पहले तो कुछ देर तक चुप बैठा रहा। तदनन्तर कानमें मुख लगाकर जब मथनने उसके क्रोधको उत्तेजित किया तब कहने लगा कि अरे नीच ! इस प्रकार भयसहित बहुत कुछ कहनेके लिए तुझसे पूछा ही किसने था ? यदि तू डरपोक है तो घरमें बैठ, तू नपुंसक है, व्यर्थ ही बोलनेसे क्या लाभ है ? ॥ ३२ ॥ मदोन्मत्त हाथियोंकी घटाओं, स्पष्ट नाचते हुए घोड़ों और हर्षित होते हुए योद्धाओंके विस्तारसे जिसमें दिशाओंके तट आच्छादित हैं ऐसी रणभूमिमें तलवारकी चमकती हुई धारासे मैं युद्धके लिए उद्यत राजाओंकी उज्ज्वल लक्ष्मीका हरणकर कुन्दके फूल के समान उज्ज्वल अपनी कीर्तिके द्वारा समस्त दिशाओंको अभी-अभी सफ़ेद करता हूँ ॥ ३३॥
दूसरी बात यह है कि जिसकी ललाटकी सीमापर जन्मसे लेकर संसारका राज्य करना नहीं लिखा किन्तु इसके विपरीत व्यापार करना ही लिखा है उस नीच बनियेके लड़केके साथ श्रेष्ठ राजाओंकी आज क्या सन्धि हो सकती है ? ॥ ३४ ॥ सेनाओंसे जिसका पार्श्वभाग घिरा हुआ था ऐसे मथनकी बाणावलीसे जो पहले उच्छिष्टकी भाँति बचा रहा आज वह ग्रस्त किया जाता है-अभी पूरा खाया जाता है ॥ ३५ ॥ _____ इस तरह अहंकारपूर्ण वचन सुनकर जिसका ललाट क्रोधसे लाल हो रहा था ऐसा नयविशाल नामका दूत बड़ी गम्भीरताके साथ निम्नांकित वचन बोला।
अरे, भीलोंके समूहने जब गावोंका समूह हर लिया था और मथन सेनाके साथ भाग गया था तब आप वेगसे किवाड़ बन्दकर महलके भीतर बैठ रहे थे और स्त्रियोंने जब पकड़ा था तब कहीं शरीरकी कँपकँपी छोड़ सके थे ॥ ३६॥
ऐसे पराक्रमसे मण्डित-भुजदण्ड जिसकी शोभा बढ़ा रहे हैं ऐसे आपका जीवन्धर कुमार के साथ सन्धि करना ही उचित है।
नपुंसक जैसी वृत्तिको धारण करनेवाले धर्मदत्तसे क्या और प्रचण्ड वृत्तिको धारण करने वाले आपसे क्या ? जीवन्धर कुमारके हस्ताग्रसे प्रेरित हुआ चक्र ही उन्हें राज्यलक्ष्मी प्रदान करनेके लिए समर्थ है ॥ ३७ ॥
- इस प्रकार कहकर तथा वेगसे बाहर निकलकर नयविशाल दूतने समाचार ज्योंके त्यों जीवन्धर कुमारसे कह दिये । तदनन्तर युद्धकी विशाल तैयारीसे युक्त जीवन्धर कुमारने पद्मास्यको सेनापति बनाकर गरुडवेग, गोविन्द, लोकपाल तथा पल्लवभूपाल आदि राजाओंसे यथायोग्य पूछकर रणाङ्गणमें उतरनेके लिए सेनाओंको आदेश दे दिया।
__उधर काष्ठाङ्गारने भी रणभूमिके प्रति सेनाका प्रस्थान करानेके लिए अपने सेनापति मथनको आदेश दिया ॥३८॥
तदनन्तर दोनों ओरके सैनिक क्रम-क्रमसे रणाङ्गणमें प्रविष्ट हुए । उस समय उन सैनिकोंकी समीपवर्ती दिशाएँ उन हाथियोंसे आच्छादित थीं जो कि दोनों ओरसे अपने विशाल गण्डस्थलोंसे झरनेवाले मदकी धाराओंका प्रवाह उत्पन्न कर रहे थे और ऐसे जान पड़ते थे मानो

Page #372

दशम लम्भ झरनोंसे सहित नीलगिरि ही हों। जिनका शरीर दाँतोंकी उज्ज्वल कान्तिसे व्याप्त था इसलिए ऐसे जान पड़ते थे मानो चन्द्रमाकी किरणोंसे चुम्बित प्रलयकालके मेवोंकी विडम्बना ही कर रहे हों । जो दोनों कानोंमें लगे हुए सफेद चमरोंसे सुशोभित थे और उससे ऐसे जान पड़ते थे मानो पद्म नामकी समानताके कारण आये हुए हंसोंकी शङ्का ही उत्पन्न कर रहे हों । जो अपने चरणोंके निक्षेपसे पृथिवीको कँपा रहे थे और जो मेघोंकी सघन गर्जनाका अनुकरण करनेवाले अपने चिङ्घाड़के शब्दोंसे पहाड़की गुफाओंमें सुखसे सोते हुए सिंहोंको क्रोधवश उछलकर 'यह हाथियोंका शब्द कहाँ हो रहा है ?' इस तरह देखने में तत्पर कर रहे थे । वे सैनिक उन घोड़ोंसे सुशोभित थे जिनके आगेके दोनों चरण सूर्यके घोड़ोंको शिरपर ठोकर लगानेके लिए ही मानो ऊपरकी ओर पसर रहे थे । जो प्रलय कालके मेघके द्वारा छोड़े हुए ओलोंकी वर्षाके समान कठोर था, और पृथिवीतलको मानो जर कर रहा था ऐसे अत्यन्त कठोर-तीक्ष्ण खुरपुटके विन्याससे उत्पन्न धूलिके गुब्बारोंसे समस्त जगत्को अन्धा करनेमें जो निपुण थे । जो अपनी हिनहिनाहटके शब्दसे आकाशको भर रहे थे, जो गरुड़के मानो प्रतिद्वन्द्वी थे, हवाके मानो पर्याय थे, उच्चैः श्रवस् नामक इन्द्रके घोड़ेके मानो उदाहरण थे, और मनके मानो मूर्तिधारी वेग ही थे । वे सैनिक उन अपरिमित रथोंसे परिपूर्ण थे जो कि देवविमानोंके समान थे, जिन्होंने अपने चक्रोंसे पृथिवीतलको खोद दिया था और जो मनोरथोंके समान जान पड़ते थे । इनके सिवाय वे सैनिक उन पैदल सिपाहियोंसे भी घिरे हुए थे जो कि अपनी सिंहनादसे समस्त लोकको बहिरा कर रहे थे, जो अनेक प्रकारके शस्त्रोंसे अद्भुत जान पड़ते थे और जिन्होंने अपने शरीरपर कवच धारण कर रक्खे थे । वहाँ
__ शरद् ऋतुके मेघके समान सफ़ेद गगनचुम्बी डेरोंकी पंक्ति ऐसी सुशोभित हो रही थी मानो उस विचित्र युद्धको देखने लिए साक्षात् राजपुरी नगरी ही वहाँ आ पहुँची हो ॥३॥
वह युद्धका रङ्गस्थल बहुत अधिक सुशोभित हो रहा था। उसमें बड़ी-बड़ी हजारों गलियाँ बनाई गई थीं। उन सबसे वह विराजमान था । समस्त दिशाओंमें मदोन्मत्त हाथियोंकी घटासे अन्धकार छा रहा था इसलिए वह रङ्गस्थल वर्षाऋतुके दिनके समान जान पड़ता था। वह कपड़ेके उन तम्बुओंसे सुशोभित था जो कि गगनचुम्बी थे, विजयार्धकी शोभाकी हँसी उड़ा रहे थे, उज्ज्वल चूनाके समान सफेद थे। जिनपर लगी हुई वायुकम्पित सफेद पताकाएँ ऐसी जान पड़ती थीं मानो मन्थान गिरिके द्वारा मथित क्षीरसमुद्रके बीचमें उठती हुई तरङ्गे ही हो अथवा जिनपर आकाश-गङ्गाका प्रवाह पड़ रहा हो ऐसी हिमालयकी चोटियाँ ही हों। जिनका शरीर नील रङ्गके कवचसे आच्छादित था और जो सफ़ेद रङ्गकी टोपी लगाये हुए थे, जो अत्यन्त ऊँचे वेत्रासनोंपर बैठे थे और धर्मसे तन्मय जान पड़ते थे ऐसे धर्माधिकारी महापुरुषोंके द्वारा उसमें सेनाओंके विभागकी व्यवस्था की जा रही थी। देदीप्यमान, पैनी एवं हाथमें धारण की हुई तलवारमें पड़नेवाले प्रतिबिम्बकी किरणरूपी अङ्करोंसे जिन्होंने घामको व्याप्त कर रक्खा था, जिनके मस्तक ऊपरसे आवृत थे और जिनके भुजदण्ड सफेद चन्दनसे लिप्त थे ऐसे सेवक लोग उस रङ्गस्थलकी द्वारभूमि पर अध्यासीन थे, जो अनेक वस्तुओंसे सजी हुई थी, जिनमें विक्रेय वस्तुको लेकर खरीदने और बेचनेवाले लोगोंकी निरन्तर भीड़ लगी रहती थी ऐसी बाजारकी बड़ी-बड़ी गलियांसे वह रङ्गस्थल सुशोभित था । यौवनके मदसे मत्ततरुण जन जिनके पीछे पड़े रहते थे ऐसी तरुणी स्त्रियोंके द्वारा वहाँ के वेशवाट निरन्तर भरे हुए थे । अनेक शस्त्रोंकी मरम्मतमें लगे हुए लोग शाणचक्र आदि मरम्मतके साधनोंको वहाँ बार-बार घुमाते रहते थे। उन सब साधनोंसे वह रङ्गस्थल सदा व्याप्त रहता था।
उस समय युद्ध-क्रीड़ाके प्रारम्भको सूचित करनेवाले जय-जयके नारोंसे, बड़े-बड़े वादित्रोंके शब्दसे, घोड़ोंकी हिनहिनाहटसे, मदोन्मत्त हाथियोंकी गर्जनासे, रथोंकी चीत्कारसे, और पैदल

Page #373

३१६
जीवन्धरचम्पूकाव्य सिपाहियोंकी बार-बार प्रकट होनेवाली बहुत भारी सिंहनादसे यह समस्त संसार एक शब्दरूपी सागरमें निमग्न होकर सभी ओर काँप उठा था ॥४०॥ उस समय रणमें विघ्न करनेवाली जो धूलिकी पंक्तियां आकाशमें फैल रही थीं उन्हें नष्ट करनेके लिए ध्वजाएँ ऐसी जान पड़ती थीं मानो यमराजकी बुहारियाँ ही हों ।।४१॥ तदनन्तर युद्धके बाजोंका बढ़ता हुआ शब्द सुनकर देवलोग उन्मत्त राजाओंकी युद्धक्रीड़ा देखनेके लिए कौतुकवश आकाशमें इकट्ठे हो गये और साथमें कल्प वृक्षोंके वनसे उन फूलोंको लेते आये जिन्होंने कि सुगन्धिके कारण खिंचे हुए भ्रमर-समूहके शब्दको धारण कर रक्खा था ॥४२॥ अहङ्कारजन्य अट्टहाससे सहित दोनों ही सेनारूपो सागर, धीरे-धीरे एक दूसरेसे मिलकर इस प्रकार सुशोभित होने लगे जिस प्रकार कि प्रलयकालके समय बढ़ते हुए विशाल वेगके धारक दो समुद्र सुशोभित होते हैं ।।४३।। जहाँ जीतके बाजे बज रहे थे और धनुपकी डोरीके शब्द हो रहे थे ऐसे उस युद्ध के मैदानमें क्षणभरमें ही पैदल चलनेवाला पैदल चलनेवाले से, घुड़सवार घुड़सवारसे, मदोन्मत्त हाथीका सवार मदोन्मत्त हाथीके सवारसे और रथपर बैठा योद्धा रथपर बैठे योद्धासे मिल गया-भिड़न्त करने लगा ॥४४॥ उस समय मदोन्मत्त हाथियोंकी सूंड़ोंसे उछटे हुए जलके कण आकाशमें चमकते हुए ताराओंके समान जान पड़ते थे, देवाङ्गनाका मुख चन्द्रमा बन गया था, और धूलिसे सूर्य आच्छादित हो गया था इसलिए वह संग्रामकी क्रीड़ा निर्दोषा-दोषरहित (पक्षमें रात्रि रहित होनेपर भी) रात्रिके समान सुशोभित हो रही थी परन्तु विशेपता यह थी कि रात्रिमें भी रथाङ्ग-रथके पहिये निरन्तर क्रीड़ा करते रहते थेघूमते रहते थे।॥४५॥ कोई एक हाथीका सवार शीघ्रतासे हाथीके मुखपर पड़े विस्तृत आवरणको दूर नहीं कर पाया कि उसके पहले ही प्रतिद्वन्द्वी हाथीपर बैठे हुए योद्धाओंने अपने धनुषोंसे जो बाण छोड़े थे वे सामने पड़े हाथियों के गण्डस्थलोंमें जा चुभे थे। उनसे वे हाथी ऐसे जान पड़ते थे मानो जिनके मुखसे शब्द नहीं निकल रहा था ऐसे मयूरोंसे आरूढ़ उन्नत शिखरवाले पर्वत ही हों ॥४७॥
जो क्रोधसे चञ्चल थे, युद्ध की कलामें कुशल थे, परस्पर दाँतोंके संघटनसे उत्पन्न गम्भीर शब्द और अपनी गर्जनाके द्वारा गगनतलको भर रहे थे, गण्डस्थलोंसे झरनेवाली मदधाराकी सुगन्धिसे युक्त कर्णरूपी तालपत्रोंसे उत्पन्न वायुके द्वारा जो युद्ध-भूमिमें मूर्छित योद्धाओंको सचेत कर रहे थे, जिनकी पूँछ झुकी रहती थी, जो जङ्घाओंके वेगसे युक्त चरणनिक्षेपके द्वारा पृथ्वीको ऊँची-नीची कर रहे थे, और पूर्व तथा पश्चिमको वायुसे प्रेरित सजल मेघोंके समान जान पड़ते थे, ऐसे कोई दो मदोन्मत्त हाथियोंने एक दूसरेका सामनाकर समस्त देवताओंको रोमाञ्च उत्पन्न करने वाला भयङ्कर युद्ध किया।
कोई दो हाथी परस्पर युद्ध कर रहे थे। उनके दाँतोंकी टक्करसे उत्पन्न हुए अग्निके देदीप्यमान कण मजीठ वर्णके चमरोंमें मिल रहे थे जिन्हें योद्धा लोग समझ रहे थे कि क्या ये सुवर्णकी चमकीली चूड़ियोंके टुकड़े हैं ? ॥४८॥ जिसका भ्रमण अत्यन्त कठोर था ऐसे किसी हाथीने प्रतिद्वन्द्वीका पैर पकड़कर क्रोधवश आकाशमें घुमाकर उसे बहुत ऊँचे फेंक दिया परन्तु उस मानी प्रतिद्वन्द्वीने शीघ्र ही आकर अपनी तलवारसे उसके दोनों गण्डस्थल भेद डाले ।।१६॥ उस युद्धमें हाथियोंसे उछटे हुए मोतियोंकी निरन्तर वर्षा होती थी जिससे वहाँकी भूमि मुक्तामय (मोतियोंसे प्रचुर पक्षमें रोगरहित ) हो गई थी फिर भी खेदकी बात थी कि वह गदाढ्या-रोगोंसे सहित (पक्षमें गदा नामक शस्त्रसे सहित ) हो गई थी ॥५०॥ कोई एक हाथी किसी शत्रुको सूंडसे पृथिवीपर गिराकर दाँतोंसे उसे मारना ही चाहता था कि इतने में उस धीरवीर शत्रुने दाँतोंके बीचमें घुसकर तलवारसे उसकी सूंड़ काट दी ॥५१॥ क्रोधसे व्याप्त हुआ कोई हाथी चक्रके द्वारा कटकर अग्रभागसे पृथिवीपर पड़ी खूनसे लथपथ अपनी सूंड़को ही पैरसे पीस रहा था ॥५२॥ कोई एक हाथी किसी योद्धाको अपनी सँड़के नथनेसे पकड़कर मूलाकी भाँति उसे उछालना

Page #374

दशम लम्भ
३१७
चाहता था कि इतनेमें उस योद्धाने तलवार से उसकी सूँड़ काट दी। अब वह हाथी उसे पैरसे पीसने के लिए नीचे ले गया पर वह योद्धा शीघ्रता से उसके पैरोंके बीच में से निकल पूँछ पकड़कर ऊपर चढ़ गया और लगातार मुट्ठियों की मारसे उसने उसे मार डाला ||५३ ||
वहाँ कुन्दके फूलके समान सफेद तथा वायुको जीतनेवाले वेगसे युक्त घोड़े जब अपने दोनों अगले पैर आकाशकी ओर उठाते थे तब ऐसे जान पड़ते थे मानो आकाशतलपर आक्रमण करनेके लिए ही तैयार हो रहे हों। उनके सामने बड़े-बड़े पर्वतोंके समूह के समान जो हाथियोंके शरीर पड़े हुए थे उन्हें भी वे लाँघ जाते थे । युद्धरूपी सागरमें वे घोड़े परस्पर कलह करते हुए कल्लोलों (तरङ्गों ) के समान सुशोभित हो रहे थे ।
खुरोंके आघातसे पृथिवीको कम्पित करनेवाले किसी वेगशाली घोड़ेका शरीर यद्यपि बाणोंसे व्याप्त हो रहा था तो भी उसने शिक्षाका अनुसरण नहीं छोड़ा था अर्थात् प्राप्त हुई शिक्षा के अनुसार ही वह प्रवृत्ति कर रहा था। यही नहीं, शत्रु योद्धाने उसका पैर तलवार से काट डाला था तो भी वह तब तक नहीं गिरा जब तक कि उसके तलवारने उस शत्रु योद्धाको मार नहीं डाला || ५४ || किसी एक घुड़सवारकी दाहिनी भुजा कट गई थी इसलिए वह बाँयें हाथ से हो तलवार चलाता हुआ शत्रुके सामने गया था । आश्चर्यकी बात थी कि उस वीरकी अखण्ड शक्तिशाली बायीं भुजा ही शत्रुको खण्डित करनेवाली क्रीड़ामें दक्षिणता - दाँहिनापन ( पक्ष में चातुर्य ) को प्राप्त हुई थी ॥ ५५ ॥ घुड़सवारोंके द्वारा जिनके दण्ड काट दिये गये हैं ऐसे पृथिवीपर बिखरे हुए, पूर्ण चन्द्रमाके समान कान्तिवाले बड़े-बड़े छत्र ऐसे सुशोभित हो रहे थे मानो यमराजके भोजनके लिए बिछाये हुए चाँदीके थाल ही हों ॥ ५६ ॥ उस युद्धभूमि में तलवारोंके द्वारा कटे हुए घोड़ोंके मुखके अग्रभाग बड़े वेग से खून के प्रवाह में बहे जा रहे थे और वे दर्शकोंको यह भ्रान्ति उत्पन्न कर रहे थे कि कुछ घोड़ोंके शरीर खूनके प्रवाह में डूब गये हैं सिर्फ उनके मुख ही ऊपर की ओर उठ रहे हैं ॥ ५७ ॥ क्रोधवश शत्रु-योद्धाओंके समीप चलनेवाले योद्धाओंके हाथों में जो तलवारें लपलपा रही थीं वे ऐसी जान पड़ती थीं मानो भुजारूपी चन्दनके वृक्षों की कोटरोंसे निकले हुए साँप शत्रुओंकी प्राणावली ( प्राणसमूह ) को खाना ही चाहते हों ॥ ५८ ॥ युद्ध मार्गको जाननेवाले एवं अहंकारपूर्ण सिंहनादको छोड़नेवाले कितने ही योद्धा अपरिमित बाणोंके द्वारा आकाश में कपड़ेका मण्डप तान रहे थे अर्थात् लगातार इतने बाण छोड़ रहे थे कि मण्डप सा तन गया था । सूर्यके सन्तापजन्य खेदको दूर करनेवाले वे योद्धा अपने भङ्गुर शरीरोंके द्वारा यशरूपी स्थायी शरीरको प्राप्त करनेकी इच्छा करते हुए इधरउधर घूम रहे थे || ५६ ॥
जिसकी वृत्ति युद्धकला में निपुण मनुष्योंको भी आश्चर्यमें डाल रही थी ऐसे किसी योद्धाके दोनों पैर, यद्यपि भुजारूपी दण्डमें कुछ तिरछी लगाई हुई पताकाके समान रखनेवाली तलवार को धारण करने वाले योद्धाने 'यह हमारे नामके पूर्वभागको धारण करता है, इस क्रोध से ही मानो काट डाले थे तो भी वह अपने धैर्यके ही समान अखण्डित एवं सुदृढ़ बाँस (पक्षमें उत्तम कुल ) से उत्पन्न धनुषका सहारा लेकर पृथिवीपर नहीं गिरा - धनुष पकड़कर खड़ा रहा।
किसी योद्धाका नील मेघके समान काला कवच जब तलवाररूपी लताके द्वारा तोड़ डाला गया तब उसमें से निकलती हुई खूनकी धारा बिजलीकी सदृशता प्राप्त कर रही थी || ६० || शत्रु के बाणोंसे जिसका समस्त शरीर व्याप्त था ऐसा कोई एक योद्धा युद्धभूमि में ऐसा सुशोभित हो रहा था जैसा कि बहुत अँकुरोंसे सहित वृक्ष अथवा अनेक साँपोंसे व्याप्त चन्दनका वृक्ष सुशो भित होता है ॥ ६१ ॥

Page #375

जीवन्धरचम्पूकाव्य
वीरोंमें आगे-आगे चलनेवाले किसी पैदल सिपाहीका मुखभाग, प्रसिद्ध शत्रुकी तलवारसे खण्डित मस्तकसे झरनेवाली खूनकी धारासे भयंकर दिख रहा था और उससे वह ऐसा जान पड़ता था मानो बाहर निकलकर फैलनेवाली क्रोधकी परम्परासे ही व्याप्त हो रहा हो। 'स्वामी का कार्य समाप्त हुए बिना प्राणोंका निकल जाना अच्छा नहीं, इसलिए प्राणोंको रोकनेके लिए ही मानो उसने अपने खण्डित मस्तकको साफासे कसकर बाँध लिया और फिर एक ही साथ हाथमें तलवार, मनमें धैर्य, शत्रुपर दृष्टि और पृथिवीतलपर हजारों शत्रुओंके मस्तकोंका पतन करता हुआ देवोंकी प्रशंसाओं और पुष्पवर्षाओंका पात्र बन गया।
उस समय रणाग्रभागमें जब दोनों सेनाएँ परस्पर मिल गई तब यही विशेषता रह गई थी कि चाहे अपना हो चाहे पराया, जो जिसके आगे था वही उसका शत्रु समझा जाने लगा था॥६१॥
उस समय क्रोधसे व्याप्त योद्धाओंकी धनुषरूपी लताएँ जब शत्रुओंके बाणोंसे कट जाती थीं तब वे चञ्चल तलवारोंसे, जब तलवारें टूट जाती थीं तब हाथोंसे, जब हाथ कट जाते थे, तब पैरोंसे और जब पैर कट जाते थे तब दुर्वचनोंसे परस्पर एक दूसरेको मारते थे। इस प्रकार जहाँ विजयदुन्दुभियोंके शब्दसे आकाश भर रहा था ऐसा भयानक युद्ध वृद्धिको प्राप्त हो रहा था। इसी समय पद्मास्यने देखा कि मथनके द्वारा छोड़े बाणोंकी अविरल धाराके पातसे हमारी सेना दीन हो रही है तो उसने हाथमें लिये हुए धनुषके विशाल शब्दसे दोनों ही प्रकारके महीभृतों-राजाओं और पर्वतोंको कम्पित कर दिया, क्रोधसे उसका मुख लाल हो गया और वह जिसके पहिये वेगसे घूम रहे थे ऐसे रथके द्वारा, शत्रु-सेनाको जलानेकी इच्छासे ही मानो उसके सामने जा पहुंचा।
पद्मास्यके द्वारा छोड़े हुए बहुतसे बाणोंने शत्रकी सेनाके बीच में हजारों योद्धाओंको पृथिवी पर पंक्तिबद्ध गिरा दिया, घोड़ोंके शरीर फाड़ डाले, हाथियोंकी घटाको प्राणरहित कर दिया और कराहते हुए बहुतसे धनुषधारियोंको बाणोंसे छेदकर मार डाला ॥ ६३ ॥ उस भारी मारकाटके बीच पद्मास्यके अपरिमित बाणोंके समूहसे आकाश तथा शत्र की सेना भर गई । पृथिवी घायल योद्धाओं, घोड़ों और हाथियोंसे पट गई तथा दिशाएँ शत्रसेनाकी हाहाकारसे व्याप्त हो गई ॥ ६४ ॥ शत्र और उनके स्वामियोंके नये खूनसे नदियोंको उत्पन्न करता हुआ पद्मास्य अपनी सेनारूपी समुद्रको सन्तुष्ट कर रहा था । ६५॥ 'नामके अक्षर मलिन न हो जावें' इस भावनासे • ही मानो उस समय पद्मास्यके बाण राजाओंके हृदयमें प्रविष्ट होकर केवल उनके प्राण ग्रहण करते थे किन्तु खूनका अंश भी ग्रहण नहीं करते थे। ६६ ॥
इस प्रकार अपनी सेनाका क्षोभ देख जिन्हें तत्काल ही क्रोध उत्पन्न हुआ था ऐसे मगध और मागध नामके दो राजा धनुषको टेढ़ाकर जिसकी गतिको कोई रोक नहीं सकता था ऐसे रथके द्वारा वेगसे पद्मास्यके सामने आये। उस समय वे अपने सैनिकरूपी मयूरोंके लिए धनगर्जनाके समान आनन्द देनेवाले सिंहनादके द्वारा शत्रुजनोंका धैर्य उखाड़ रहे थे। - जिस प्रकार सूर्यकी ओर राहु दौड़ता है उसी प्रकार रथपर आरूढ़ हुए मागध नामक राजाकी ओर धनुषधारी देवदत्त दौड़ा ॥६७।।
तदनन्तर अत्यन्त बलवान् भुजदण्डके धारक मथन और पद्मास्यका तथा मागध और देवदत्तका वचनागोचर युद्ध हुआ । जिनकी धनुषरूपी लताएँ हाथकी शीघ्रतासे सदा कोरकित (वाणरूपी बोड़ियोंसे सहित ) रहती थीं ऐसे शत्रुओंके द्वारा निरन्तर छोड़े हुए बाणोंके समूहसे युद्ध देखनेके लिए आकाशमें इकट्ठे हुए देव लोग दूर हटा दिये गये थे। जो हस्तरूपी पात्रमें स्थित खूनके पीनेमें निरुत्सुक है और आश्चर्यसे जिनके नेत्र निश्चल हैं ऐसे प्याससे पीड़ित वेताल

Page #376

दशम लम्भ
३१६
लोग उस युद्ध में बाण धारण करने तथा छोड़नेकी कलाको देख रहे थे । परस्पर शस्त्रोंकी टक्कर से उत्पन्न होकर उड़नेवाले अग्निके भारी तिलगोंसे उस युद्धमें हाथियोंके समूह भयभीत हो रहे थे । वह युद्ध देव-विद्याधरोंकी निर्मयाद प्रशंसाका विषय था और समस्त वीरजनों के लिए उत्साह देने में समर्थ था ।
4
उस समय पद्मास्यने देखा कि हमारे बहुतसे बाण मथनके बाणोंसे खण्डित हो रहे हैं तो उसने कानके समीप तक डोरी खींचकर इतने अधिक बाण चलाये कि उनसे मथनके सारथि और ध्वजाको भेद डाला तथा अपने कण्ठसे निकलते हुए सिंहनादसे आकाशको विदीर्ण कर दिया ||६८ ||
तदनन्तर भारी क्रोध से जिसका मुख लाल हो रहा था ऐसे मथनने अर्धचन्द्राकार बाणके द्वारा पद्मास्यके धनुषकी डोरी काट दी । पद्मास्यने उसी क्षण हाथमें दूसरा धनुष लेकर उसपर श्रेष्ठ बाण चढ़ाये और उनके द्वारा शत्रुओं का समूह खण्ड-खण्ड कर दिया तथा शत्रुके धनुषको और उसके युद्धसम्बन्धी उत्साहको एक साथ विदीर्ण कर डाला ।
उसी प्रकार देवदत्तके चञ्चल करतल से छूटे हुए कितने ही बाणरूपी पक्षी अपने पर फैला कर युद्धभूमि में जा पड़े और कितने ही उठते हुए भयसे मुक्त होकर ( पक्षमें उठती हुई कान्ति युक्त होकर ) आकाश में स्थित रह गये । इधर सुन्दरतासे युक्त, देवोंके कितने ही पुष्पक विमान आकाश में स्थित हो गये और सुगन्धिसे युक्त कितने ही देवोंके पुष्पक - फूल जीवन्धर स्वामीकी समस्त सेनापर आ पड़े || ६ || जिसमें कबन्ध - मृतक मनुष्यों के धड़ उड़ रहे थे ( पक्षमें जिसमें कबन्ध—पानी उठ रहा था - छलक रहा था ऐसी उस वाहिनी तलमें--सेना में ( पक्ष में नदी तलमें) जहाँ-जहाँ पुण्डरीक - छत्र ( पक्षमें कमल ) प्रकट दिखाई देता था वहीं वहीं उस विजयी देवदत्तके शिलीमुख- - बाण ( पक्ष में भ्रमर ) पड़ रहे थे ||७० ||
इस प्रकार युद्धमें पागल देवदत्तसम्बन्धी उद्दण्ड भुजाओंकी अहंकारपूर्ण चेष्टाको जो सहन नहीं कर रहा था, मुकुटमें लगे पद्मराग मणियों के समूहकी प्रभासे जिसके मुखकमल सम्बन्धी क्रोधजन्य लाल कान्तिका समूह पुनरुक्त हो रहा था, जिसका प्रताप शत्रुओं को संताप उत्पन्न करने वाला था, और हाथमें कम्पित धनुषरूपी लतासे छूटे हुए बाणोंके समूह से जिसने शत्रुपक्षका दुरभिमान नष्ट कर दिया था ऐसे मागध नामक राजाने पाँच छः बाणोंके द्वारा देवदत्तके रथ के घोड़े विदीर्ण कर दिये ।
तब निर्मल यशके धारक प्रसिद्ध देवदत्तने क्रोध में आकर अपने तीक्ष्ण बाणोंके द्वारा मागधभूपालका कवच तोड़ डाला, उसके वक्षःस्थलपर शक्ति नामक शस्त्र गड़ाकर उसकी सामर्थ्य नष्ट कर दी और युद्ध भूमिमें उसे गिरा दिया || ११ ||
तदनन्तरप्रभुके प्रताप के समान महाशूर वीर मागध नरेशको पृथिवीपर पड़ा देख जिसके क्रोधसंतप्त नेत्रोंसे तिलगे निकल रहे थे, जिसका मुख टेड़ी भौंहोसे अत्यन्त भयंकर जान पड़ता था, कान तक खिंचे धनुषसे छोड़ी बाणवर्षासे जिसने शत्रुओंका मद नष्ट कर दिया था, और जिसकी चतुरङ्ग सेना हर्षसे भरी हुई थी, ऐसा कलिङ्ग देशका राजा घोड़ा, हाथी और पैदल सिपाहियों के समूहको चीरता हुआ वेगके साथ कौरव - जीवन्धर कुमारकी सेनाको क्षुभित करने लगा ।
उस समय कलिङ्ग नरेशके आकाशचारी वाणोंके समूह से अत्यन्त व्याकुल हुए देव लोग ही डरकर जल्दी से नहीं भागे थे किन्तु पृथिवीपर शत्रुओंके सैनिक भी उसी क्षण प्रत्येक दिशा में भाग गये थे । साथ ही अपने सैनिकों के भयपूर्ण उद्यम तथा आत्मीय यशकी तरङ्गे भी तत्क्षण वृद्धिगत हो रहे थे ||७२॥ उसी समय जिस प्रकार सिंह हाथी के सामने जाता है उसी प्रकार

Page #377

३२०
जीवन्धरचम्पूकाव्य
श्रीदत्त भी विशाल नाइके द्वारा आकाशको भरता और सेनाको हर्षित करता हुआ कलिङ्ग नरेश के सामने गया || ७३ ||
उस समय जिनकी भुजाओं का प्रताप समस्त वीर जनोंके कानोंके लिए आभरणके समान था ऐसे श्रीदत्त और कलिङ्ग-नरेशका ऐसा युद्ध हुआ कि जिसमें परस्पर एक दूसरे के बाण काट दिये जाते थे । देवोंके द्वारा भी जिसमें बाण धारण करने तथा छोड़नेका पता नहीं चल सकता था, जिसमें जय-पराजयका भान नहीं होता था, जो पहले कभी देखनेमें नहीं आया था तथा देवोंके लिए भी जो अत्यन्त आश्चर्य में डालने वाला था ।
यह श्रीदत्त हाथमें नर्तित धनुषदण्डको खींचकर युद्ध में उस प्रकार बाण छोड़ता था कि उसका एक ही बाण शत्रुओं की सेनामें दशगुने वीरोंको वेगसे नष्ट कर देता था || ७४ ॥ छिद्र देख कर गर्जते हुए श्रीदत्तने शिरके साथ-साथ उस राजाका मुकुट पृथिवीपर गिरा दिया || ७५॥ जिसमें राजाका मस्तक पड़ा हुआ था ऐसा युद्धका अङ्गण उसके मुकुटसे निकलकर फैले हुए अपरिमित मोतियोंसे ऐसा सुशोभित हो रहा था मानो कलिङ्ग नरेशकी राज्यलक्ष्मी के आँसुओं की बूँदों के समूह ही उसमें बिखर गये हों ।। ७६ ।।
तदनन्तर सूर्य के पश्चिम समुद्र में निमग्न हो जानेपर जो शोक और हर्षके पारावार में निमग्न हुए थे, कमलोंके सङ्कुचित हो जानेपर जिन्होंने युद्ध के विलासको संकुचित कर दिया था और जगत् के अद्वितीय वीर कामदेवके धनुषकी डोरी चढ़ा लेनेपर जिन्होंने तत्काल ही अपने धनुषकी डोरी उतारकर रख दी थी ऐसे दोनों ओर के सैनिक अपने-अपने कटकमें गये । दूसरे दिन शत्रुरूपी वनको जलानेके लिए अङ्गारके समान काष्ठाङ्गारके द्वारा जिसकी विजयकी कथाको बार-बार प्रोत्साहन मिला था ऐसा मथन, प्रतिबिम्बित सूर्यकी प्रभासे दिशाओं के अवकाशको पीला करता तथा शत्रुरूपी सेनाके समुद्रको कवलित करता हुआ युद्ध के मैदान में आया । इधर भूमिगोचरी एवं विद्याधर - राजाओंसे सङ्गत पद्मास्य भी सेना आगेकर रणाङ्गणमें आ पहुँचा ॥७७॥
तदनन्तर जिनके अग्रभाग मथन और पद्मास्यसे सुशोभित थे, वादन दण्डसे ताड़ित निसा आदि अनेक प्रकारके बाजोंके शब्दोंसे बुलाये हुए देव लोगोंके द्वारा जिन्होंने आकाशके प्रदेशोंको व्याप्त कर दिया था, सिंहनाद में उत्पन्न हुई सिंहगर्जनाके भय से जिन्होंने दिग्गजोंको भयभीत कर दिया था और नवीन मसाणके द्वारा निर्मल की हुई हाथमें लपलपानेवाली तलवारों में सूर्यका बिम्ब प्रतिबिम्बित होनेसे जो मानो मूर्तिधारी अपने प्रतापको ही धारण कर रहे थे ऐसे दोनों ओर के सैनिक प्रशंसा के योग्य युद्ध करने लगे ।
जो युद्धरूपी दुर्दिन के समय मत्तं मयूरके समान था अथवा युद्धरूपी दुर्दिनके द्वारा जिसने यूरोको मत्त कर दिया था और हस्ततलमें उठाये हुए धनुषसे जो अत्यन्त भयंकर था ऐसा मथन रणाङ्गणमें इस प्रकार घूम रहा था जिस प्रकार कि जङ्गलमें उद्दण्ड सिंह घूमता है ॥ ७८ ॥ जिस प्रकार मन्दर गिरिने समुद्रको क्षोभित किया था उसी प्रकार मथनने राजाओंके साथ, घोड़ोंको विदारकर, हाथियोंको गिराकर और योद्धाओंको चीरकर जीवन्धर कुमारकी सेनारूपी समुद्रको क्षोभित कर दिया था ॥ ७६ ॥ पद्मास्य वेगसे रणाङ्गणमें रथ दौड़ाकर उसके सामने पहुँचा, पल्लवनरेशने काम्पिल्य- नरेशका सामना किया और बुद्धिषेणने लाट- नरेशका मुकाबला किया ॥ ८० ॥ महाराष्ट्र के सामने गोविन्द राजा पहुँचे तथा अन्य राजाओं के सामने नन्दाढ्य और विपुल आदि जाकर खड़ े हुए ॥ ८१ ॥ जिस प्रकार एक ही समुद्र चारों ओर से आनेवाली नदियोंको स्वीकृत करता जाता है, उसी प्रकार एक पद्मास्यनामका वीर सब ओरसे आनेवाली सेनाओंको बाणोंके द्वारा स्वीकृत करता जाता था उनके साथ सामना करता जाता

Page #378

दशम लम्भ
३२१
था ॥ ८२ ॥ उस समय पद्मास्य, जो राजा नम्र हो जाते थे उनके साथ सुजनताका व्यवहार करता था और जो उद्दण्ड होकर शत्रुता प्रकट करते थे उनके साथ युद्ध करता था । इस प्रकार वह विवेकके साथ बाण छोड़ता था । उधर क्षुद्रता शत्रुओंको नहीं छोड़ रही थी अर्थात् जिस प्रकारकी गम्भीरता पद्मास्यमें थी उस प्रकारको गम्भीरता शत्रु पक्ष में नहीं थी ||३|| वाणावलीरूपी रातको उत्पन्न करनेवाला मथन उस रणाङ्गणमें रात्रिके प्रारम्भके समान आचरण करता था और वाणरूपी किरणोंके द्वारा उसे भेदन करनेवाला पद्मास्य चन्द्रमाके समान आचरण
करता था ॥ ८४ ॥
इस प्रकार जो परस्पर एक दूसरेके बाण काटनेमें लगे हुए थे, जिनके शरीर घावोंकी चर्चा से अनभिज्ञ थे, प्रशंसा करनेमें तत्पर देव लोग आश्चर्यसे आँख फाड़-फाड़कर जिन्हें निरन्तर देख रहे थे, दिशाओंके अन्त तक फैलनेवाली बाणोंकी वर्षासे जो आकाशको मानो मूर्तिक बना रहे थे, श्रेष्ठतम वीरको प्राप्त करनेकी इच्छासे बार-बार दोनोंके पास आने-जानेके क्लेशकी परवाह न कर आगे बढ़नेवाली विजयलक्ष्मी के द्वारा जिनके शरीरोंका आलिङ्गन किया जा रहा था, साहसके देखनेके समय देवोंके द्वारा बरसाये हुए कल्पवृक्ष के फूलोंसे जिनकी दोनों भुजाएँ सुगन्धित थीं, और चक्राकार धनुषों के बीच में शरीर के सुशोभित होनेसे जो मण्डलके बीच में स्थित एक दूसरे के सन्मुख. दो सूर्योके समान जान पड़ते थे ऐसे श्रेष्ठवीर पद्मास्य और मथन जब युद्धकी क्रीड़ा कर रहे थे तब मथनने कुपितमुख हो पद्मास्य के धनुषकी डोरी काट दी और हर्ष गर्जना करते हुए निम्नङ्कित शब्द स्वीकृत किये ।
अरे ! अभी तो धनुषका ही जीव ( डोरी ) छेदा है उसीसे भयभीत हो कहाँ भाग रहा है ! यह मथन अब तेरे भी जीवको ( प्राणको ) हरण करेगा - छेदेगा ।। ८५ ।। मथनके उक्त शब्द सुन गम्भीर शब्दवाले पद्मास्यने बहुत ही स्पष्ट शब्दों में कहा कि हे मथन ! धनुष न सही, मेरे पास शत्रुओं की सती स्त्रियोंके मुखरूपी चन्द्रमाके हास्यको नष्ट करनेवाला चन्द्रहास- तलवार तो है ||६||
इस प्रकार तलवार उठाकर जो उसे हाथमें घुमा रहा था, जिसका पराक्रम सिंहके समान था ऐसे पद्मास्यने रथके मध्यसे उछलकर बहुत भारी शीघ्रतासे शत्रुओंकी सेनापर आक्रमण कर दिया और देखते-देखते ही उसने युद्धके मिथ्या अभिमान से सुशोभित मथनके मस्तकपर तलवार उठाकर गाड़ दी ।
इस प्रकार जब रणके अग्रभागमें मथन पृथिवीपर आ पड़ा तब पद्मास्यके ऊपर पुष्प - वृष्टि होने लगी और कुपित राजाओंके समूहसे वाणवृष्टि होने लगी ॥ ८७ ॥
उस समय जीवन्धर कुमारकी सेनाका कोलाहल सुनकर जिनका क्रोध बढ़ रहा था, जिन्होंने धनुष टेढ़े कर लिये थे और जिनका प्रताप सूर्यके समान था ऐसे लाट-नरेश तथा काम्पिल्य नरेश क्रमशः बुद्धिषेण और पल्लव- नरेशके सम्मुख खड़े होकर भयंकर युद्ध करने लगे । उनके उस युद्धने वाणसे दिशाओंको भर दिया था, अपने स्वामीको हर्षित किया था तथा देव और विद्याधरोंको बहुत भारी आश्चर्य एवं हर्ष उत्पन्न किया था । इस प्रकार भयंकर युद्ध कर वे दोनों प्रलयाग्निकी तुलना करनेवाले बुद्धिषेग और पल्लव-नरेशकी बाणाग्निमें पतङ्ग हो अर्थात् पंखोंके समान जलकर मर गये ।
1
उधर महाराष्ट्रनरेश तथा गोविन्दराजमें बाणोंके द्वारा हाथियोंको विदारनेवाला तथा जीतका कारणभूत भयंकर युद्ध बढ़ रहा था ॥ ८८ ॥ उस समय वे दोनों ही खिलाड़ी अनेक प्रकारका ऐसा भयंकर युद्ध कर रहे थे कि जो देदीप्यमान बाणोंसे व्याप्त था, जिसमें अहंकारी योद्धा अधिक मात्रामें विदीर्ण हो रहे थे, देव लोग जिसकी प्रशंसा करते थे, समस्त शस्त्रोंकी लीला जिसमें हो रही थी, जो दर्शकों के लिए उदाहरण स्वरूप था और जो युद्धविद्या प्रसिद्ध
४१

Page #379

३२२
जीवन्धरचम्पूकाव्य विशेषज्ञोंके लिए भी भय उत्पन्न करनेवाला था ।। ८६ ।। कुछ ही समय बाद गोविन्दराजने युद्धभूमिमें अपने बाणसे महाराष्ट्रनरेशका मस्तक काट डाला। उसका कटा हुआ मस्तक जब आकाशमें उछटा तो सूर्यको राहुका भ्रम उत्पन्न करने लगा और गोविन्दराजकी कीर्तिरूपी स्तुति के लिए आकाशमें फहराई हुई पताकाका काम देने लगा ।। ६० ॥
इस प्रकार अपनी सेनामें बड़े-बड़े राजाओंकी मृत्यु सुनकर बहुत भारी क्रोध उत्पन्न हुआ था ऐसे काष्ठाङ्गारने पूर्ण प्रयत्नके साथ अपनी सेना आगेकर अपने तेजके वैभवसे सूर्यके प्रताप को जीतनेवाले एवं शत्रुजनोंके लिए यमराजकी समानता धारण करनेवाले राजा लोग, कौरवों की सेनामें क्षोभ उत्पन्न करनेके लिए भेजे।
इधर जिस प्रकार सिंह हाथियोंके सामने आता है उसी प्रकार नन्दाव्य, क्रोधसे उन राजाओंके बल और उत्साहको बढ़ाता हुआ उनके सामने आया ।। ६१ ॥
तदनन्तर नन्दाढ्यने ऐसा युद्ध किया जो कि समस्त वीर जनोंकी प्रशंसाके योग्य था, जीवन्धरके छोटे भाईके अनुरूप था, पाण्डवोंके युद्धका उदाहरण था, नीति-मार्गके उचित था, देवोंके नेत्रोंको अतृप्तिकर था, अपने सैनिकोंको आनन्दित करनेवाला था, कुन्दके समान निर्मल कीर्ति की तरङ्गोंका कारण था, विजयलक्ष्मीके ताण्डव-नृत्यका अखाड़ा था, कल्पवृक्षकी बहुत भारी पुष्पवृष्टिका स्थान था और कवि लोगोंके वचनोंका अगोचर था।
उस वीरके तीक्ष्ण और सघन बाणोंके द्वारा जब आकाश भर दिया गया तब युद्धको नहीं देखते हुए देव चुपचाप बैठे रहे और युद्धमें मरे हुए वीर सूर्यको न देखकर चिरकाल तक इधरउधर भटकते रहे ।। ६२॥ उसके बाणोंसे जिनके शरीर खण्डित हो गये थे ऐसे शत्रुसमूहके वीर-योद्धा ऊपरकी ओर स्वर्गमें गये थे और खूनकी बहती हुई नदियोंमें हाथियोंके जो टुकड़ पड़े थे वे उत्पन्न कमलके समान जान पड़ते थे ।। ६३ ॥ नन्दात्यने निपीड़ितकर जिन शत्रुवीरोंको उपेक्षा भावसे छोड़ दिया था वे ही विलक्षणता-लज्जाको प्राप्त हुए थे परन्तु देव और दानव भी जिसे नहीं देख सकते थे ऐसे उस महायुद्धके अग्रभागमें नन्दाय के द्वारा छोड़े हुए बाण विलक्ष्यता-लक्ष्यभ्रष्टताको प्राप्त नहीं होते थे—कभी निशाना नहीं चूकते थे ।। ६४॥
उस समय जो मन्दर गिरिके समान शत्रुओंको सेनारूपी सागरको क्षुभित कर रहा था, जिसके हाथकी शीघ्रकारिता आश्चर्यमें डालनेवाली थी, रणभूमिमें जिसका रथ किसी विरोधके बिना घूम रहा था, जो अनुपम सेनारूपी सम्पत्तिसे सहित होनेपर भी अद्वितीय था-अकेला था ( पक्षमें अनुपम था), दोषोंसे रहित होनेपर भी महादोष था-बहुत भारी दोषोंसे युक्त था (पक्षमें दीर्घ भुजावाला था ) अपरिमित हाथी और घोड़े आदि की सहायतासे युक्त होनेपर भी एक धनुष ही जिसका सहायक था, रथमें स्थित होकर भी जो धनुषके सहारे युद्ध करनेवाला था, जिसने यद्यपि शत्रुरूपी इन्धनको दूर हटा दिया था, फिर भी उसकी प्रतापरूपी अग्नि प्रज्वलित हो रही थी और जो लम्बे नेत्रों वाला होकर भी सूक्ष्म नेत्रोंवाला था, पक्षमें बारीकीसे पदार्थका विस्तार करनेवाला था, ऐसा नन्दाव्य यद्यपि एक ही था तो भी उसे दो रूपमें, तीन रूपमें, चार रूपमें देखकर बहुतसे राजा उसी क्षण ईर्ष्यासे ही मानो स्वयं मृत्युको प्राप्त हो गये।
उस समय नपुल और विपुल नामके दो योद्धा जब धनुषरूपी लताको खींचकर बाणों की बहुत भारी वर्षा कर रहे थे तब आश्चर्य था कि आकाश, खग-मण्डल अर्थात् बाणोंके समूहसे युक्त होकर भी आच्छादित है-उदित होता हुआ खग-मण्डल अर्थात् बाणोंका समूह (पक्षमें सूर्यमण्डल ) जिसमें ऐसा हो गया था॥६५॥ उतनेमें ही जिस प्रकार प्रलय कालके समय उठा हुआ निर्मर्याद भयंकर गर्जना करनेवाला मेघ पर्वतके शिखरपर बहुत वज्रोंकी वर्षा करता है उसी प्रकार दौड़ते हुए रथसे आगत, क्रोधसे अन्धे एवं बहुत भारी गजना

Page #380

दशम लम्भ
३२३ करनेवाले कोङ्कणदेशके राजाने बहुत ही शीघ्र नपुलके ऊपर बाणोंकी वर्षा करना शुरू कर दी ।। ६६ ।। तदनन्तर पश्चिम दिशामें गये हुए सूर्यके समान जिसका प्रताप अत्यन्त क्षीण हो गया था ऐसे मूच्छित नपुल वीरको उसका सारथि रणभूमिरूपी आकाशसे बाहर ले गया ॥१७॥
इधर जीवन्धर कुमारने जब यह समाचार सुना तो वे शोकसे कातर हो गये और क्रोधसे उनका मुख लाल हो गया । अपने दामादकी यह दशा देख, जिसने अपनी प्रसिद्ध सेनाके कोलाहलसे समस्त लोकको व्याप्त कर दिया था और जो बहुत भारी पराक्रमका धारक था ऐसा गरुड़वेग नामका विद्याधरों का राजा क्रम-क्रमसे युद्धकी सीमामें प्रविष्ट हुआ ।
___ रणाग्र भागमें आते-आते ही क्रोधसे जिसका मुख भयंकर हो रहा था, जो शक्ति, तोमर, शूल, जाल, परिघ, कुन्त, असि और पर्वतों की वर्षा कर रहा था, गर्वपूर्ण भयंकर अट्टहाससे जिसने समस्त दिशाओं में हलचल मचा दी थी, एवं युद्धकी कलासे जिसकी भुजाओं का अहंकार उन्नत हो रहा था ऐसा विद्याधरों का राजा गरुड़वेग आकाशकी सीमामें क्रीड़ा करने लगा ॥ ६८ ॥ वहाँ गरुड़वेगको देखकर शत्रओंमें से कितने ही योद्धा खून उंगलने लगे, कितने ही प्राण छोड़ने लगे, कितने ही भयसे पृथिवीपर जा पड़े और भागनेकी इच्छा रखनेवाले कितने ही राजा लोग दिशा-भ्रान्ति होनेके कारण युद्धकी सीमा ही मानो अधिक अभ्यास करने लगे ।। ६६ ॥ रे रे नीच कोङ्कण पति ! कहाँ भाग रहा है, युद्धमें कम्पनको प्राप्त मत हो, आगे खड़ा रह, यमराज तुझे खानेकी चेष्टा कर रहा है, राजा गरुड़वेग तेरा शिर गिराकर कानोंसे बहते हुए खूनके प्रवाहोंसे अभी-अभी भूतोंकी तृप्ति करता है-उन्हें तेरा खून पिलाकर सन्तुष्ट करता है । १००इस प्रकार सिंहके समान पराक्रमी और शत्रुओंके कण्ठरूपी कदलीवृक्षोंपर तलवार चलानेवाले विद्याधर सैनिक जोर-जोरसे गर्जना कर रहे थे । १०१ ।।।
उस समय फूले हुए पलाश वनके समान, नये-नये पत्तोंसे युक्त अशोक वनके समान अथवा फूले हुए मन्दार वृक्षोंके वनके समान सब ओर घायल हुए अपनी सेनाको देखकर कोङ्कण देश के राजाने पुनः गरुड़वेगका सामना किया और कर्णफूलकी सुगन्धिसे आकर्षित हुई भृङ्गावलीकी शङ्का करनेवाली डोरीसे निकलनेवाले बाणोंको धारासे आकाशतलको भरने लगा परन्तु बहुत भारी वेगको धारण करनेवाले गरुड़वेगने एक क्षणमें ही उसके वक्षःस्थलपर शक्ति नामक शस्त्रका प्रहार कर दिया।
विद्याधरोंके राजाने जिनके शरीर विदीर्ण किये हैं ऐसे योद्धा लोग आज मेरे मण्डलको भेद देंगे इस भयसे ही मानो सूर्य उस समय वेगसे अस्ताचलकी ऊँची गुफामें जा घुसा था अर्थात् अस्त हो गया था ।।१०२।।।
तदनन्तर गरुड़वेगके द्वारा उठा-उठाकर फेंके हुए गण्डशैलों-छोटे-छोटे पर्वतोंके द्वारा जिनके शरीर खण्डित हो गये हैं ऐसे मरनेसे बाकी बचे हुए सैनिकोंके साथ जब काष्ठाङ्गारका सेनापति अपने शिविर में चला गया तब युद्ध देखनेके लिए सामने आये हुए देवोंके हाथोंसे बरसाये गये कल्पवृक्षके फूलसे सुगन्धित भुजदण्डमें जिसने धनुष ले रक्खा था, परस्परके हर्षपूर्ण वार्तालापसे जिनका कौतूहल बढ़ रहा था और युद्धकलामें विलासपूर्ण विजयका स्मरण कर-कर जो अपने स्वामीकी प्रशंसा करनेमें तत्पर थे ऐसे सैनिक लोग जिसे प्रत्येक क्षण देख रहे थे, जो पल्लवनरेश, गोविन्दराज तथा लोकपाल आदिके साथ वार्तालाप कर रहा था, ऐसा राजा गरुड़वेग भी अपनी शिविरभूमिमें जा पहुँचा । वहाँ ग्रहणसे उन्मुक्त चन्द्रमाके समान मूर्छासे उन्मुक्त नपुलने इसकी अगवानी की।
दूसरे दिन काष्ठाङ्गारने सेनापतियोंके लिए मणिमाला, मुकुट, बाजूबन्द, वस्त्र, रथ, सारथी, घोड़े तथा कवच आदि देकर स्वयं ही शीघ्रता पूर्वक प्रयाण किया ।।१०३॥

Page #381

जीवन्धरचम्पूकाव्य इस प्रकार पारितोषिक देनेसे जिसका उत्साह बढ़ाया गया था तथा जो 'मैं पहले चलें, मैं पहले चलूँ,' इस तरह शीघ्रता करनेके लिए विवश थी ऐसी सब ओर चलनेवाली सेनाने जिसके समीपवर्ती पृथ्वीके मैदानको आच्छादित कर लिया था, जो पर्वतके समान विजयगिरि नामके मदस्रावी हाथीपर सवार था, आगे होनेवाले चक्रपातके सूत्रन्यासकी रेखाओंकी शङ्का उत्पन्न करनेमें निपुण तीन रेखाओंसे सुशोभित कण्ठमें चारों ओरसे लटकनेवाले एवं चक्रपातकी प्रतीक्षामें कण्ठपर बैठे हुए यमराजके हाथसे प्रदत्त पाशके समान दिखनेवाले मोतियोंके हारसे जिसका वक्षःस्थल शोभायमान था, मुकुटमें लगे हुए मणियोंमें सूर्यमण्डलका प्रतिबिम्ब पड़नेसे जो ऐसा जान पड़ता था कि जीवन्धर स्वामीके बाणोंसे आकाशके आच्छादित होने पर यह मेरे पास नहीं आ सकेगा इस भावनासे दयाकी खान सूर्यने पहलेसे ही मानो उसका मस्तक ले लिया हो, तथा जिसका मुख टेढ़ी भौंहोंसे युक्त था ऐसा काष्ठाङ्गार स्वयं ही रणाङ्गणमें आया। - इधर सेनाके बहुत भारी कोलाहलसे जिन्होंने दिग्पालोंके भवनोंके झरोखे व्याप्त कर दिये थे तथा जिनके भुजदण्डकी महिमा पृथिवीतलपर प्रसिद्ध थी ऐसे जीवन्धर स्वामी भी अशनिवेग नामक मदस्रावी गजपर सवार हो क्रम-क्रमसे रणाग्रभागमें पहुँचे ॥ १०४ । उस समय कर्णपुटको जड़ करनेवाला देवोंकी विजयदुन्दुभियोंका शब्द जब बार-बार सुमेरु पर्वतकी गुफाओंमें प्रवेश करता था तब प्रतिध्वनिसे पूर्ण गुफाओंके शब्दोंसे देवियोंका हर्पसे भरा संगीतविषयक कौशल निष्फल हो जाता था ॥१०॥ उस समय रथोंसे खुदी पृथिवी तलसे उड़कर सामने आनेवाली धूलिको, दिग्गज अपनी सँड़ोंसे निकलनेवाले जलकणोंसे शान्त करते थे और विजया पर्वतकी एकान्त गुफाओंमें वस्त्ररहित स्त्रियोंके शरीरपर पड़नेवाली धूलिको विद्याधर लोग वस्त्रसे दूर करते थे ॥१०६॥
___उस समय उन दोंनोके बीच क्षणभरमें ऐसा युद्ध होने लगा जिसे देवोंने भी पहले कभी नहीं देखा था, जो मदसे भरा था, वीरोंकी दर्पपूर्ण उक्तियोंसे उत्कृष्ट था, चञ्चल तलवारों में प्रतिबिम्बित सूर्यकी क्रान्तिसे जिसका देखना कठिन था, अनुपम था और विजयलक्ष्मीका मानो तुलारोहण था ॥१०५॥ वीरता रूपी लक्ष्मीके प्रथम संचारके मार्ग स्वरूप जीवन्धर स्वामी जब अपने हाथोंमें नाचती हुई धनुषरूपी लतापर चढ़ा-चढ़ाकर वाणोंको छोड़ते थे तब विदीर्ण होनेवाले क्षत्रिय योद्धाओंके समूहसे जिसका अन्तस्तल सब ओरसे भिद गया था ऐसा सूर्यमण्डल आकाशमें स्थित मधुमक्खियोंके छत्तके समान जान पड़ने लगा था ॥१०८।। उस समय युद्धमें हर्षसे भरे देव लोग जीवन्धर स्वामीके ऊपर सुगन्धित फूलोंका समूह बरसा रहे थे और चतुर जीवन्धर स्वामी मदोन्मत्त हाथियोंके विदीर्ण हुए दोनों गण्डस्थलोंसे ऊपरकी ओर उचटने वाले उन मोतियांसे जो कि बाणोंपर निवास करनेवाली विजयलक्ष्मीके निकलनेवाले हर्षाश्रुओं की बूंदोंके समान जान पड़ते थे उनकी प्रतिपूजा-बदलेका सत्कार कर रहे थे ।।१०६।। इस प्रकार पीछे-पीछे दौड़नेवाली वीरलक्ष्मीके द्वारा जिनका शरीर आलिङ्गित था ऐसे जीवन्धर स्वामी सेनाको विदीर्ण करते हुए काष्ठाङ्गारके सम्मुख गये ।।११०॥
इस तरह जिनकी दोनों भुजाएँ विजयलक्ष्मीके ताण्डव-नृत्यकी रङ्गभूमिके समान थीं ऐसे जीवन्धर कुमारको देखकर काष्टाङ्गार इस प्रकार बोला।
तू अत्यन्त डरपोक वैश्यका लड़का कहाँ और धनुषशास्त्रके पारगामी हम कहाँ ? फिर भी तेरी युद्ध में जो प्रवृत्ति हो रही है उसमें अपनी अनात्मज्ञता ही कारण समझा ।।१११।। अरे बनिये ! तराजूकी डाँड़ी थामनेमें जो तेरे हाथकी चतुराई थी उसे तू धनुषके पकड़नेमें फैलाना चाहता है ! तेरी इस चञ्चलताको धिक्कार है ॥११२॥ अरे मूर्ख ! तू साहसके साथ रणमें खड़ा है सो मरना ही चाहता है। मेरे खड्गरूप साँपके बिना तेरे प्राण रूपी वायुका और कौन पान करेगा ? ॥११३।।

Page #382

दशम लम्भ
३२५ इस प्रकार काष्ठाङ्गारके अहंकारपूर्ण दुर्वचन सुनकर जीवन्धर कुमारने भी ऐसा कहा कि
रे कृतघ्न ! मेरे सामने निर्लज्ज होकर बके जा रहा है । तेरा पराक्रम में पहले देख चुका हूँ । तेरे समान इस पृथिवी पर कोई भी दिखाई नहीं देता जो कि प्रभुके साथ द्रोह करनेमें समर्थ हो ॥११४॥ अरे शत्रु ! चुप रह, चुप रह । तू एक ही तीनों जगत्में सबसे अधिक पापी प्रसिद्ध है। प्राण हरनेवाला मेरा बाण आगे जा रहा है तू युद्धमें अपने प्राणोंकी रक्षाका प्रयत्न कर ॥११॥
इस प्रकार कहनेवाले जीवन्धर स्वामी की वज्रगर्जनाकी शङ्का प्रदान करनेमें निपुण प्रत्यञ्चाके शब्दसे जिसके प्राण ( पक्षमें डोरी) काँप रहे थे और जो मजबूत धनुषकोटिसे सहित था ऐसे धनुषरूपी सपको खींचकर विषज्वालाके समान आचरण करनेवाले बाण, काष्ठाङ्गार बड़े क्रोधसे जीवन्धर स्वामीकी ओर बरसाने लगा।
इधर वीर जीवन्धर स्वामी भी शत्रुके धनुषसे निकले हुए अनेक गम्भीर बाणोंको बीचमें ही काट-काटकर, जिनके धारण करने, खींचने और छोड़नेका पता ही नहीं चलता था ऐसे बाण शत्रुपर बरसाने लगे ॥११६। जिस प्रकार किसी वादीके मुखसे अपना पक्ष ग्रहण करनेवाले चतुर शब्द निकला करते हैं। उसी प्रकार उस समय युद्धमें पङ्ख धारण करनेवाले अनेक समर्थ बाण जीवन्धर स्वामीके धनुषसे निकल रहे थे ॥११७।। उस समय रणाग्रभागमें जीवन्धर स्वामी की बाणवर्षासे आकाशस्थली ऐसी हो गई थी कि उसका सूर्य तत्काल ही छिप गया था और पृथिवी भी ऐसी हो गई थी कि उसमें शत्रु राजाकी सेना छिप गई थी॥११८॥ विशाल पराक्रमके धारक जीवन्धर स्वामीने बाणरूप पिंजरेके द्वारा. शत्रुरूपी पक्षियोंके समूहको इस प्रकार बाँध दिया कि वह चलने फिरनेमें असमर्थ हो गया ॥११६।।
उस समय जिनके भुजदण्ड उत्कृष्ट पराक्रमसे प्रसिद्ध थे, बाणोंका तरकससे निकालना, डोरीपर रखना, खींचना और छोडना ये क्रियाएँ जो मानो एक साथ ही करते इनका अन्तर सिर्फ देव लोग ही समझ पा रहे थे, जो परस्पर एक दूसरेको जीतनेकी इच्छासे योग्य अवसरकी खोजमें थे, जिनकी आश्चर्यपूर्ण कार्यकी चतुराई देखनेके समय संतुष्ट हुए देवोंके हस्तकमलों द्वारा बरसाये हुए कल्पवृक्षके फूलोंसे जिनके समीपवर्ती प्रदेश ऊँचे हो रहे थे, जो बीचमें घुसी हुई मृत्युकी नाकके समान आचरण करनेवाले भुजदण्डपर चक्राकार धनुष धारण करनेके कारण यमराजकी कोप कुटिल भ्रकुटियोंका संशय उत्पन्न कर रहे थे जिनका उत्साह बढ़ा हुआ था, और जो भयंकर युद्ध कर रहे थे ऐसे जीवन्धर स्वामी और काष्ठाङ्गारके बाणोंकी परस्परकी टक्करसे जो अग्निके तिलगे निकल रहे थे वे मेघमालाके बीचमें घुसने पर भी शान्त नहीं हो रहे थे।
उस युद्ध में प्रसन्नचित्त एवं शूर वीर जीवन्धर स्वामीकी बाणावलीरूपी शरद्ऋतुके द्वारा जब शत्रु राजाओंके बाणरूपी मेघोंका समस्त समूह छिन्न शरीर होकर क्षण भरमें खण्डित हो गया तब जीवन्धर स्वामीकी सेना ठीक नदीके समान सुशोभित होने लगी थी क्योंकि जिस प्रकार नदीमें कमल विकसित रहते हैं उसी प्रकार उस सेनामें मुख विकसित हो रहे थे और जिस प्रकार नदीमें राजहंस पक्षी सुशोभित होते हैं उसी प्रकार उस सेनामें बड़े-बड़े राजा सुशोभित हो रहे थे ।। १२० ।। शत्रुओंके शस्त्रसमूहका निवारण करनेवाली जो अत्यन्त देदीप्यमान ढाल जीवन्धर स्वामीके हस्तकमलमें स्थित थी युद्धमें शत्रु काष्ठाङ्गारने उसका आधा भाग काटकर अपने हाथमें ले गर्जना की। ढालका वह आधा भाग राहुके द्वारा ग्रस्त चन्द्र-मण्डलके अर्ध भागके समान जान पड़ता था ॥ १२१॥ फिर क्या था, जीवन्धर स्वामीने क्रोधमें आकर प्रत्येक दिशामें जिसकी ज्वालाएँ निकल रही थीं ऐसा चक्र शत्रुके गलेपर गिराकर शीघ्र ही उसका मस्तक काट डाला। देवोंने बहुत अधिक पुष्प बरसाये और कुरुओंकी सेनामें हजारों प्रशंसाओंके साथ-साथ लोकमें हलचल मचा देनेवाला कोई आश्चर्यजनक कोलाहल हुआ ॥१२२।।

Page #383

३२६
जीवन्धरचम्पूकाव्य उस समय शत्र सेनाको भयसे भागती देख दयाकी खान जीवन्धर स्वामीने तत्काल ही अभय घोषणा करा दी और शत्रुके दीन भाई-बन्धुओंको बुलाकर उस अवसरके योग्य संभाषण आदिके द्वारा उन्हें शान्त कर दिया।
आज विजया विजयी पुत्रके द्वारा वीर माता हुई और चन्द्रमाके समान मुखवाली मेरी पुत्री चिरकालके लिए वीरकी पत्नी हुई ॥ १२३ ॥ ऐसा कहकर मामा गोविन्दराजने कुलका उद्धार करनेवाले जीवन्धर स्वामीका कौतूहलके साथ अभिनन्दन किया ॥ १२४ ॥ क्षुद्र कृतघ्नकाष्टाङ्गारके संगसे लगे हुए दोषको दूर करनेकी इच्छासे पृथिवीने जीवन्धर स्वामीके विशाल दोषका आश्रय लिया था यह आश्चर्यकी बात थी (पक्षमें दीर्घ भुजाका आश्रय लिया था) ॥१२५।।
तदनन्तर जीवन्धर स्वामी राजमहलकी ओर चले। इस बीचमें वे चारों ओरसे हस्तकमल जोड़कर खड़े हुए सामन्त राजाओंके नमस्कारको अवलोकनके द्वारा स्वीकृत करते जाते थे। जिस प्रकार उदयाचलपर सूर्य सुशोभित होता है उसी प्रकार वे मदस्रावी हाथीपर सुशोभित थे। दूरसे पीठ-पीछे आनेवाले सेनापति प्रत्येक क्षण उनके दर्शनके योग्य अवसरकी प्रतीक्षा करते थे । हाथियोंपर बैठे हुए गरुड़वेग, गोविन्द, पल्लव नरेश, तथा लोकपाल आदि राजाओंसे उनका समीपवर्ती प्रदेश घिरा हुआ था। रथोंपर बैठे हुए नन्दाव्य आदि भाई तथा पद्मास्य आदि मित्र उनकी शोभा बढ़ा रहे थे। अपने प्रसन्न मुखरूपी चन्द्रमाके देखनेसे उल्लसित होनेवाले सेनारूपी समुद्रसे उनका अग्रभाग व्याप्त हो रहा था। बड़े हर्ष और उद्वेगके साथ पहनाकर जिन्होंने वेगसे अपने छत्र उतारकर दूर कर दिये थे, जो परस्परके उत्पीड़नसे कुपित घोड़ोंके रोकनेका कष्ट सहन कर रहे थे, समीपमें खड़े हुए काष्ठाङ्गारके भाई-बन्धु एक-एकका नाम लेकर जिनका परिचय करा रहे थे और प्रणाम करते समय विचलित हुए मुकुट तटमें लगे पद्मराग मणियोंकी प्रभाके फैलनेके बहाने जो अपना अनुराग प्रकट कर रहे थे, ऐसे शत्रुपक्षके राजाओंका वे यथायोग्य सम्मान करने जाते थे। युद्ध में प्राप्त शत्रुलक्ष्मीके निवासभूत विकसित कमलके समान दिखनेवाले अथवा अपनी सेनारूपी समुद्रकी फेनराशिकी शङ्का करनेवाले छत्रसे वे सुशोभित थे। दोनों ओर ढोले जानेवाले चामरोंकी वायुसे उनके कर्णाभरण हिल रहे थे। आगे-आगे 'जय हो' 'जय हो' इस तरह ऊँची और मधुर आवाज़से पढ़नेवाले चारण लोग उनके यशका वैभव बार-बार बखान रहे थे। इस तरह क्रमसे नगरीमें जाकर उन्होंने ध्वजा, कलश, तोरण, चदोवा, आदि आठ प्रकारकी शोभाओंसे अलंकृत गलियोंमें प्रवेश किया। नगरको समस्त युवतियोंके बाहुरूपी बाँसोंसे निकले मोतियोंके समान सुशोभित पुष्प और लाई के उपहारसे उनका सत्कार किया जा रहा था। इस प्रकार चलकर वे राजमहलमें पहुँचे । वहाँ उन्होंने
समस्त राजाओंको विदा किया और परिमित परिवारके साथ अन्तःपुरमें प्रवेश किया । वहाँ शत्रुकी स्त्रियोंको शोकरूपी सागरमें निमग्न देख शीघ्र ही सान्त्वना देनेके लिए तत्पर हो गये-दयाकी खान जो ठहरे ॥ १२६॥
तदनन्तर जीवन्धर स्वामीने शोक और भयसे दीन अन्तःपुरके लोगोंको अपने पास बुलाया। उनमें कुररीके समान रोती हुई काष्टाङ्गारकी स्त्री तथा उसके पुत्रोंको देखकर उनका हृदय दयासे लहराने लगा। निदान, सान्त्वना देनेकी कलामें प्रवीण जीवन्धर स्वामीने अमृतके समान मधुर और विचित्र वचनोंके द्वारा उन सबको धैर्य बंधाया।
तदन तर जब सूर्य पश्चिम समुद्रमें निमग्न हो गया तब हाथोंमें मणिमय दीपक लेनेवाले लोगोंसे सेवित होते हुए इन्होंने मित्रोंके साथ धन-मणियोंके समूह, वस्त्र तथा अन्यान्य उज्ज्वलवस्तुओं से सुशोभित भण्डारमें धीरे-धीरे प्रवेश किया ॥ १२७ ॥

Page #384

दशम लम्भ
तत्पश्चात् खजानेके धन आदिको अपनी मुहरसे मुद्रितकर निद्रा सम्बन्धी सुखके अनुभव की इच्छा करते हुए जीवन्धर स्वामी महलके ऊपर चढ़कर मणिमय पलंगपर पड़े हंसतूलके विस्तरपर सो गये । तदनन्तर रात्रि समाप्त होनेपर वन्दीजनोंके मनोहर पद्योंके आलापसे और माङ्गलिक बाजों के विचित्र शब्दों से जागकर उन्हों ने प्रातःकाल सम्बन्धी कार्य किये और सकल परिवार समेत गोविन्द राजके साथ जिन-मन्दिर में जाकर वहाँ भगवान्की पूजा विस्तारी ।
तदनन्तर सबके साथ राजभवनमें जाकर विदेहके राजा गोविन्द भूपालने मन्त्रिसमूहको सामने बुलाया और शीघ्र ही राज्याभिषेककी तैयारी करनेका आदेश दिया। कुछ ही समय बाद जिनका हृदय कौतुकसे भर रहा था और जिनके नेत्र कमलके समान थे ऐसे गोविन्द महाराजने मन्त्रियों से निम्नांकित प्रश्नों की झड़ी लगा दी ॥ १२८ ॥
क्या नये-नये रत्नोंकी प्रभासे इन्द्रके सभामण्डपकी हँसी उड़ाने वाला अभिषेक मण्डप बनकर तैयार हो गया ? क्या उस मण्डपमें समस्त वर्गों के वृद्धजन इकट्ठे हो गये ? क्या सुगन्धित शीतल और स्वच्छ तीर्थ जलसे भरे हुए सुवर्णके कलश तैयार हो गये ? क्या अभिषेकके समय उपयोगमें आने वाले समस्त उपकरण उस मण्डपमें तैयार कर लिये ? क्या ज्योतिषी लोग मङ्गलमय मुहूर्तकी सावधानीसे प्रतीक्षा कर रहे हैं ? क्या नाना देशोंके राजा भेंट सजाकर तैयार कर खड़े हैं ? और क्या नगरकी गलियाँ सजा दी गई ?
ये प्रश्न सुनकर मन्त्रियोंने बड़े आदरके साथ कहा कि आपकी आज्ञासे सब तैयार है ॥१२६।। उसी समय सूर्यके समान कान्ति वाला सुदर्शन यक्ष, अपने अनुगामी यक्षोंसे परिवृत हो क्षीरसागरके जलसे भरे कलश लेकर हर्षपूर्वक पिताके पदपर जीवन्धर स्वामीका राज्याभिषेक करनेके लिए आ पहुँचा । उसे देख वहाँ उपस्थित राजाओंका समूह आश्चर्यको प्राप्त हुआ ॥१३०॥
तदनन्तर अभिषेकमण्डपके मध्यमें रखे हुए रत्नमय सिंहासनके ऊपर विराजमान जीवन्धर स्वामीका, यक्षराज तथा गोविन्द महाराज आदि प्रमुख-प्रमुख राजाओंने क्षीरसागरके जलसे हर्षपूर्वक अभिषेक किया। उसी समय बजाये हुए अनेक दुन्दुभि, मृदङ्ग, शङ्ख तथा झल्लरी आदि बाजोंका शब्द, मानो मेघमण्डपको डाँटता हुआ, मानो समस्त लोगोंके कानोंको फोड़ता हुआ, मानो लोकको हिलाता हुआ, मानो अभिषेक देखनेके इच्छुक लोगोको बुलाता हुआ और मानो संसारके मध्यमें आक्रमण करता हुआ उत्पन्न हुआ।
तदनन्तर दिव्य रेशमी वस्त्र और आभूषणोंसे जिनका शरीर सुशोभित हो रहा था ऐसे जीवन्धर स्वामीके मस्तकपर यक्षराजने अपने हाथमें धारण किया तथा उज्ज्वल रत्नोंसे जगमगाता हुआ मुकुट धारण किया-बाँधा ॥ १३१ ॥ तदनन्तर जीवन्धर स्वामीसे पूछकर और अपने परिवारको आदेश देकर सुदर्शन यक्ष विमानमें सवार हो अपने भवनकी ओर चला गया ॥१३२॥
उस समय समस्त राजाओंके साथ वार्तालाप करनेवाले गोविन्द महाराजको जिन्होंने आगे किया था और विनयके साथ जिनका शिर नम्रीभूत हो रहा था ऐसे पद्मास्य नामक मित्रने जिन्हें हस्तावलम्बन दिया था ऐसे जीवन्धर स्वामी सुरगजके समान सवारीके बड़े भारी हाथी पर उस तरह आरूढ हुए; जिस तरह कि सूर्य उदयाचलपर और इन्द्र ऐरावत हाथीपर आरूढ होता है । जो प्रजाजन रूपी कुमुदोंके समूहको विकसित करनेके लिए चन्द्रमण्डलके समान था, क्षीरसमुद्रके फेनके समान सफ़ेद था और स्थूल मोतियोंकी जालीसे आवृत था ऐसे छत्रसे उनका मस्तक सुशोभित हो रहा था। जो राज्यलक्ष्मीके कटाक्षोंकी परम्पराके समान जान पड़ते थे तथा क्षीरसागरको चञ्चल लहरोंकी समानता धारण करते थे ऐसे दोनों ओर ढोले जानेवाले, सुवर्ण दण्डसे सुशोभित चामरोंके द्वारा उनके वस्त्रका अञ्चल कुछ-कुछ हिल रहा था। उस समय

Page #385

३२८
जीवन्धरचम्पूकाव्य नगरके समस्त झरोखोंके किवाड़ एक साथ खुल गये थे जिससे ऐसा जान पड़ता था मानो उन्हें देखनेके कौतूहलसे नगरने नेत्र ही खोल रखे थे। उनके दर्शनके लिए नगरकी स्त्रियों महलोंके अग्रभाग पर जा चढ़ी थीं। उन स्त्रियों में कितनी ही स्त्रियाँ सजावटका काम आधा समाप्तकर बाँये हाथमें मणिमय दर्पण लिये ही दौड़ पड़ी थी इसलिए वे ऐसी जान पड़ती थीं मानो पूर्ण चन्द्रमण्डलसे सुशोभित पूर्णिमाकी रात्रि ही हो। वेगसे चलनेके कारण कितनी ही स्त्रियोंकी मेखला उतरकर उनके पैरोंमें उलझ गई थी उससे वे ऐसी जान पड़ती थीं मानो शृङ्खलासे युक्त पैरों वाली कामदेव की प्रधान हस्तिनियाँ ही हों। कितनी ही स्त्रियोंके चरण कमल गीले लाक्षा रससे लाल-लाल हो रहे थे इसलिए वे ऐसी जान पड़ती थीं मानो कमलोंक द्वारा प्रातः कालकी सुनहली धूपका पान करनेवाली कमलिनियाँ ही हों और कितनी ही स्त्रियाँ मरकत मणियों में खचित झरोखों में मुखकमल डालकर झांक रही थीं इसलिए ऐसी जान पड़ती थीं मानो खिले हुए एक कमलसे सुशोभित एवं आकाशमें विलसित कमिलिनियोंकी तुलना ही कर रही हैं । उक्त स्त्रियाँ फूलों सहित लाई की अंजलियाँ भर-भरकर जीवन्धर कुमारके ऊपर बिखेर रही थीं। उनकी वे लाई की अञ्जलियाँ हस्तकमलोंसे झड़ी हुई मकरन्दकी बूदोंकी शङ्का उत्पन्न कर रही थीं अथवा नखरूपी चन्द्रमासे निकले हुए तुषार कणोंका संशय बढ़ा रही थीं । जो आगे चलनेवाले अनेक बाजोंके शब्दोंसे मिला हुआ था, अग्रगामी चारण लोगोंका 'जय जय'का मधुर शब्द जिसमें मिल रहा था, क्षोभके कारण फूलोंपरसे उड़ते हुए भ्रमरोंकी झंकारसे जो परिपुष्ट था और महलोंके समूहसे उत्पन्न प्रतिध्वनिके कारण जो अत्यन्त दीर्घ हो रहा था ऐसे कोलाहलसे उन्होंने समस्त दिशाओंके अन्तरालको मुखरित कर दिया था। इस प्रकार समस्त नगरीकी प्रदक्षिणा देकर जीवन्धर स्वामी राजभवनके द्वारपर हाथीसे नीचे उतरे । देदीप्यमान मणियोंसे शोभित सुवर्ण पात्रको धारण करनेवाली वारवनिताओंके समूहने उनकी आरतीका मंगलाचार किया । तदनन्तर जिसके विस्तृत चन्दोवेमें मोतियोंकी मालाएँ लटक रही थी और जो अधिक मात्रामें जलते हुए धूपसे सुगन्धित था ऐसे मणिमय मण्डपमें प्रवेशकर उन्होंने कुल परम्परासे चले आये सिंहासनको अलंकृत किया।
उस समय जीवन्धर कुमाररूपी चन्द्रमाके महान् उदयसे प्रजाके लोगोंका हर्षरूपी सागर लहराने लगा था और पुरवासी स्त्रियों के नयनरूपी कुमुदोंमें अश्रुजलके बहाने मकरन्दकी धारा सुशोभित होने लगी थी ॥१३३।। क्षुद्र राजा काष्ठाङ्गारने प्रजामें इतना अधिक क्षोभ उत्पन्न कर दिया था कि उसे देख दयालु जीवन्धर स्वामीने अपनी कीर्तिसे उज्ज्वल पृथिवीको बारह वर्पके लिए कररहित कर दिया था ॥१३४।। उन्होंने गन्धोत्कटको वृद्ध राजाके स्थान पर बैठाया। नन्दायको युवराजपद दिया, पद्मास्य आदि समस्त मित्रोंको उनके योग्य पदोंपर नियुक्त किया, तथा अन्य राजाओंको भी दयापूर्वक अपने-अपने पदोंपर स्थिर किया ॥१३५॥ राजा जीवन्धरने गन्धर्वदत्ताके अर्धचन्द्रके समान कोमल ललाटपर पट्टराज्ञीका पट्ट बन्धन किया ॥१३६।। जीवन्धर स्वामीने राजाओंकी भेंट लेकर उस भेंटसे भी दूने रत्न आदि वस्तुओंका समूह बड़े हर्षसे उन्हें बदले में दिया था ॥१३५।। राजा जीवन्धरने वृद्ध मन्त्रियोंका भी यथायोग्य सन्मान किया था और प्रत्येक वर्णके वृद्धजनोंका भी आदरके साथ सत्कार किया था ॥१३८। जो उदारता रूपी गुणके सर्वप्रथम उतरनेके लिए मार्ग स्वरूप थे तथा याचकोंके लिए इच्छित वस्तुओंके देनेमें जिन्होंने आदर बाँध रक्खा था ऐसे जीवन्धर स्वामीके जागृत रहते हुए शास्त्ररूपी समुद्रके पारगामी विद्वान् कहा करते थे कि कल्पवृक्ष, कामधेनु, और चिन्तामणिकी चर्चा केवल हास्यका ही कारण है ॥१३॥
तदनन्तर चतुरङ्ग सेनाके साथ जाकर नन्दाढ्य उनकी माता विजया महादेवीको ले आया । आते ही उन्होंने माताके चरणोंमें प्रणाम किया तथा उसे आनन्दरूपी समुद्र में निमग्न

Page #386

एकादश लम्भ कर दिया। माताके साथ जो तपस्वी लोग आये थे उन्होंने उन्हें उनकी इच्छासे भी अधिक धन दिया और प्रसन्नताके साथ एक मात्र पुण्यसे प्राप्त होनेवाले मोक्षमार्गका भी उपदेश दिया । अन्य मित्रगण पद्मा आदि रानियोंको भी ले आये सो उनके साथ एकान्तमें मिलकर तथा आलिङ्गन चुम्बनकर उनकी समस्त मानसिक व्यथाओंको नष्ट करनेवाली हर्षकी भूमि उन्हें प्राप्त कराई।
__ तदनन्तर गोविन्द महाराजकी उत्तम लक्षणों वाली लक्ष्मणा नामकी कन्याको जो कि कान्तिसे सुवर्णलताके समान थी, कमलकी बोंड़ीके समान गोल स्तनोंवाली थी, पूर्णिमाके चन्द्रमाके समान मुखवाली थी और कामदेवके धनुपके समान भौंहोंसे युक्त थी, उत्तमगुणोंसे युक्त लग्नमें जीवन्धर स्वामीने हर्प पूर्वक विवाहा ॥१४०।।
उस समय, वेगसे इधर-उधर दौड़नेवाले परिजनोंके हाथमें स्थित वेत्रलताके पारस्परिक संघटनसे उत्पन्न शब्दसे जो मिल रहा था, मन्त्रज्ञ मनुष्योंके स्वच्छन्दतासे बोले हुए मन्त्रोंकी ध्वनिसे जिसका विस्तार हो रहा था, सभासद लोगोंके द्वारा दिये हुए आशीर्वादात्मक वचनोंसे जिसका विस्तार हो रहा था, घूमनेवाली अन्तःपुरकी स्त्रियोंके आभूषणोंकी झंकारसे जो मनोहर था, आगेसे मनुष्योंको हटानेमें तत्पर कञ्चुकी लोगोंके शब्दसे जो व्याप्त था, निर्दयतापूर्वक ताड़ित दुन्दुभि आदि बाजोंकी ध्वनिसे जो भरा हुआ था, और जो हजारों प्रकारकी कलकल ध्वनिसे परिपुष्ट था ऐसे उत्सवके कोलाहलसे तीनों लोक भर गये थे।
जयलक्ष्मीके साथ विशाल कीर्तिको प्राप्त करनेवाले धीर-वीर जीवन्धर स्वामी, राज्यलक्ष्मीके साथ कुमारी लक्ष्मणाको भी प्राप्त कर प्रजामण्डलकी रक्षा करने लगे ॥१४१॥ इस प्रकार महाकवि श्री हरिचन्द्रविरचित जीवन्धरचम्पू-काव्यमें लक्ष्मणाकी
प्राप्तिका वर्णन करनेवाला दशम लम्भ समाप्त हुआ।
एकादश लम्भ राजा जीवन्धर अपनी भुजाके द्वारा कुन्दके समान निर्मल कीर्तिके समूहसे हर्षित रहनेवाली पृथिवीको धारण करते थे । उत्तम मधुके निष्यन्दके समान सुशोभित मधुर वाणीसे सत्यके विलासको धारण करते थे। चित्तके द्वारा राजनीतिकी पदवीको धारण करते थे। नेत्रके द्वारा समस्त प्रजाके योग और क्षेमकी कला धारण करते थे तथा हस्तके द्वारा दानका जल धारण करते थे अर्थात् दानका संकल्प करनेके लिए हाथमें सदा जल लिये रहते थे ॥ १॥ राजा जीवन्धरके प्रजापालनमें तत्पर रहनेपर प्रथिवी उत्तम राजासे यक्त रत्नगर्भा और वसुन्धराधन-धान्यसे पूर्ण हो गई थी ॥२॥
उनका यशोमण्डल-कीतिका समूह ठण्डा होनेपर भी शत्रुओंके संतापका कारण था, स्थिर होनेपर भी निरन्तर भ्रमण करनेवाला था, निर्मल होकर भी शत्रुओंके मुखकमलको मलिन करनेवाला था, धवल होकर भी प्रजाके अनुराग-प्रेम (पक्षमें लालिमा) से युक्त था, राजमण्डलनृपतिसमूह (पक्षमें चन्द्रमण्डल) की निन्दा करनेवाला होकर भी महाराजमण्डल-महाराजाओं के समूहको आनन्दित करनेवाला था। उनके प्रतापके अंकुर दिशारूप सुन्दरियोंके केशपाशोंमें कल्हार-लाल कमल की शङ्काको, कानोंमें किसलयसमूहके सन्देहको, स्थूल कुचकलशोंपर केशर

Page #387

३३०
जीवन्धर चम्पूकाव्य की शोभा को, कमरमें कुसमानी रङ्गमें रँगे वस्त्रकी शोभाको, करकमलोंमें पद्मराग मणिनिर्मित कङ्कणकी शोभाको, और पैरोंमें लाखके रसकी ( महावरकी ) शोभाको उत्पन्न करते थे।
अग्निके द्वारा संतप्त होकर पिघले हुए सुवर्णके समान वर्ण वाले, जीवन्धर स्वामीके प्रताप के अंशोसे जब समस्त पर्वत लिप्त होकर पीले-पीले दिखने लगे तब देवियोंको मेरु पवतके विषयमें भ्रम हो गया था ।। ३ ।। पद्माकर-कमलोंके सरोवरसे सुशोभित इस राजहंस-हंस विशेषका, सदा बहुधा अनेक प्रकारसे अवननिन्नत्व-जलके आधीन नहीं रहना आश्चर्यकारक था अथवा बहुधा--अनेक प्रकारसे वननिन्नत्व-जलके आधीन रहना, तथा बहु-धावन निघ्नत्व-बहुत दौड़-धूपके आधीन रहना आश्चर्य कारक नहीं था क्योंकि हंस पक्षीका उक्त स्वभाव ही है । पक्षमें पद्माकर-लक्ष्मीके हाथोंसे सुशोभित इस श्रेष्ठ राजाका सदा बहुधा अनेक प्रकारसे वननिम्नत्व-वनके आधीन रहना-वनमें निवास करना आश्चर्यकारक था अथवा अनेक प्रकारसे अवननिघ्नत्वं-रक्षाके आधीन रहना आश्चर्यकारक नहीं था ॥४॥ जिसका आकार अत्यन्त मनोहर था और लक्षण उत्कृष्ट थे ऐसो लक्ष्मणा-सारसकी पत्नी राजहंस -हंसविशेषकी पत्नी हुई थी यह आश्चर्यकी बात देखी गई थी। पक्षमें लक्ष्मणा-गोविन्दराजकी लक्ष्मणा नामकी पुत्री, राजहंस-श्रेष्ठ राजा जीवन्धर स्वामीकी पत्नी हुई थी ॥ ५॥
यह जीवन्धर स्वामी, वलभद्रके चिह्नांसे सुशोभित तथा पद्म-राग इस नामसे सहित होनेपर भी सुमित्रानन्दन-लक्ष्मण थे यह आश्चर्यकी बात थी ( पक्षमें उत्तम चिह्नोंसे सहित तथा कमल-जैसी शोभासे सुशोभित होकर भी सुमित्रानन्दन-अच्छे मित्रोंको आनन्दित करने वाले थे। ) विजयसे आनन्दयुक्त होकर भी कुण्डलोंसे सुशोभित राजा कर्ण थे अर्थात् महाभारतमें कर्णकी हार हुई तो पर यह तो विजयके सहित थे अतः आश्चर्यकी बात थी। (पक्षमेंविजया रानीके पुत्र होकर कुण्डलोंसे सुशोभित कानोंसे युक्त थे) धृतराष्ट्र होकर भी--दुर्योधनादि कौरवोंके पिता होकर भी धर्ममय थे-युधिष्ठिरादि पाण्डवोंके पिता थे यह आश्चर्यकी बात थी। (पक्षमें राष्ट्रको धारण करनेवाले होकर भी धर्मसे ओत-प्रोत थे। ) गन्धर्वो के लिए अधिक हर्पके देनेवाले होकर भी देवोंके लिए अधिक हर्ष देनेवाले थे यह आश्चर्यकी बात थी। पक्षमें-गन्धर्वदत्ता नामक भार्या के लिए अधिक हर्ष देनेवाले होकर भी सुदर्शन नामक देवके लिए अधिक हर्षके देनेवाले थे । और महिषी-- भैंससे उत्पन्न होकर भी वृषोत्पादी-बैलको उत्पन्न करनेवाले थे । यह आश्चर्य की बात थी । पक्षमें-महिषी विजया रानीसे उत्पन्न होकर भी वृषोत्पादी--धर्म उत्पन्न करनेवाले थे।
जीवन्धररूपी चन्द्रमाका शरीर यद्यपि लक्ष्मणा-कलङ्कसे अञ्चित था तो भी निर्मल थाउज्ज्वल था यह आश्चर्यकी बात थी। पक्षमें-उनका शरीर लक्ष्मणा नामक भार्यासे अथवा सामुद्रिक शास्त्रमें प्रणीत उत्तम चिह्नोंसे युक्त होकर भी निर्मल था-निर्दोष था। इसी प्रकार वे कुबलयाह्लादी-नील कमलोंके आह्लादक होकर भी पद्मानन्दी--कमलोंको आनन्दित करनेवाले थे। पक्षमें-पृथिवीमण्डलको आनन्ददायी होकर भी लक्ष्मीको आनन्द देनेवाले थे ॥३॥
किसी समय राजा जीवन्धरने शिल्प-शास्त्रके पारगामी कारीगरोंके द्वारा जिनेन्द्र भगवान् का एक ऐसा मन्दिर बनवाया जो कि महामूल्य अनेक प्रकारके रत्नोंकी राशियोंकी उत्तम कान्तिसे युक्त था, समस्त भव्य जीवोंको आनन्द उत्पन्न करनेवाला था, देवोंके नेत्रोंकी तृप्तिको पूर्ण करने वाला नहीं था अर्थात् जिसे देखते हुए देव लोग कभी अघाते ही नहीं थे, और जो अकृत्रिम चैत्यालयके समान जान पड़ता था। उस मन्दिर में भगवान्के नित्योत्सव, तथा पक्षोत्सव आदि प्रमुख उत्सवोंकी परम्परा निरन्तर जारी रही आवे इसके लिए, शत्रुओंको नष्ट करनेवाले, समस्त गुणोंसे सुन्दर तथा साक्षात् कामदेवकी तुलना करनेवाले जीवन्धर स्वामी जब उस व्यवस्थाके

Page #388

एकादश लम्भ
३३१
योग्य उत्तम क्षेत्र प्रदान करनेके लिए उद्यत हुए तब विजयादेवीने पूर्वकृत उपकारोंकी स्मृतिसे उत्पन्न हर्षके कारण उस क्षेत्रका स्वामित्व तपस्वियोंके लिए दिला दिया।
तदनन्तर किसी समय समस्त शीलवतोंकी खान एवं विशाल-बुद्धिकी धारक राजमाता विजया यह जानती हुई विरक्त हो गई कि मैं इस कुटिल संसार में विशाल यशके धारक तथा पराक्रमसे शत्रुओंको जीतनेवाले पुत्रपर इसके पिताका पद देख ही लिया है अब मुझे अन्य किस बातकी आवश्यकता है ? ॥७॥
तत्पश्चात् विजया देवीने अपनी आठों बहुओंको पास बुलाकर कहा कि जिनके केश अत्यन्त कुटिल हैं, जिनकी शरीररूपी लता सुवर्ण वल्लीके समान है, जो निमर्याद गुणोंसे सहित हैं और जो हंसके समान चालवाली हैं ऐसी हे मेरी बहुओ ! तुम लोग मुझे पहले, स्वप्नमें आठ मालाओंके रूपमें दिखी थीं और इस समय धारण की हुई नूतन मालाओंके रूपमें दिख रही हो। आप लोगोंका वैभव इसी तरह उत्तरोत्तर बढ़ता रहे, यह कहकर उसने प्रकृत वातको इस तरह प्रकट किया।
हे पूर्ण चन्द्रके समान मुखवाली बहुओ ! आज मेरे हृदयमें इस सारहीन भयङ्कर संसार के विषयमें विरक्ति उत्पन्न हो रही है और वही विरक्ति मुझे दीक्षा लेनेके लिए शीघ्रता कर रही है ॥८॥
आप लोग भी कुरुवंशरूपी वंशलताके मोतीके समान आचरण करनेवाले पुत्र उत्पन्नकर निरन्तर पतिके साथ सुखका अनुभवकर अन्तिम अवस्थामें दीक्षा धारण करनेके योग्य हैं।
. सासके यह वचन सुनकर बहुओंका मन शोकसे विह्वल हो गया और वे अपना मुखकमल नीचाकर सासके सामने बैठी रहीं ।।६।। इसके बाद विजया देवीने प्रिय पुत्र जीवन्धर राजाको पासमें बुलाया और जिस प्रकार मेघमाला अपनी ध्वनिसे हंसको दुखी करती है उसी प्रकार वह वैराग्यके वचनोंसे पुत्रको दुखी करने लगीं ॥१०॥
उसी समय गन्धोत्कटकी पत्नी सुनन्दाको भी वैराग्य उत्पन्न हो गया अतः उसके साथ महादेवी विजयाने अत्यन्त दुखी राजा जीवन्धरको बड़ी कठिनाईसे समझाकर पद्मा नामकी उत्तम आर्याके पास विधिपूर्वक दीक्षा ले ली । आर्यिकाओंमें अग्रगण्य पद्मा नामकी आर्यिकाने विजया और सुनन्दाके लिए आर्याका पद दिया और राजा जीवन्धरको यह कहकर समझाया कि आकाशसे पड़ती हुई रत्नवृष्टिके समान दीक्षाका निषेध नहीं करना चाहिए ।
इस प्रकार मधुर वाणीसे समझाये हुए धीर वीर राजाने दोनों माताओंके चरणकमलोंमें विनयपूर्वक नमस्कार किया और फिर परिवार के साथ अपने घरमें प्रवेश किया ॥२२॥
तदनन्तर कुछ दिन व्यतीत होनेपर क्रमसे, जिस तरह सरसियोंके जलमें चन्द्रमाके प्रतिबिम्ब प्रवेश करते हैं उसी तरह आठों देवियोंके उदरमें गर्मों ने प्रवेश किया।
दर्पणकी लक्ष्मीके समान जो गन्धर्वदत्ता आदि देवियाँ थीं उन्होंने गर्भके बहाने प्रतिफलित राजाके प्रतिबिम्बको धारण किया था ।। १२ ।। उस समय उन देवियोंका मुख खिले हुए कमलके समान सुशोभित हो रहा था और चक्रवाक पक्षीके जोड़ेकी तुलना करनेवाला स्तनांका युगल, चूचूकतल कृष्ण हो जानेके कारण, जिसका अग्रभाग तमालपत्रसे सुशोभित है ऐसे नवनिर्मित सुवर्ण घटके समान जान पड़ता था ॥१३।। उन देवियोंके मध्यभागने भी उस समय दुर्बलता छोड़ दी थी तथा प्रतिदिन स्थूल होते रहनेके कारण वह मणिमय करधनीसे दुखी रहता था ।।११४।।
तदनन्तर प्रसवका समय आनेपर शुभ दिनमें जब कि घड़ीका ज्ञान करानेवाले साधनोंमें स्वाधीन चित्तवाले ज्योतिषी लोग सावधान होकर लग्न निकाल रहे थे, देवियोंने उस तरह पुत्रोंको उत्पन्न किया जिस तरह कि मेघमाला बिजलीको उत्पन्न करती है । पश्चात् बहुत भारी हर्षसे जिनके नेत्र विकसित हो रहे थे ऐसे राजा जीवन्धरने पुत्रोंको देखकर शुभ दिनमें महोत्स

Page #389

जीवन्धरत्वम्पूकाव्य
किया और उन गन्धर्वदत्ता आदि देवियोंके पुत्रोंके सत्यन्धर, सुदर्शन, धरणि, गन्धोत्कट, विजय, दत्त, भरत, तथा गोविन्द नाम प्रकट किये ।
इस तरह इन्द्रके समान लक्ष्मीके धारक धीर वीर राजा जीवन्धरको सुखसे निवास करते हुए तीस वर्ष व्यतीत हो गये ॥१५।। महाराज जीवन्धर, प्रसिद्धिमें चक्रवर्ती भरतके समान थे, नीतिमें राजा रामचन्द्र के तुल्य थे, सम्पत्तिमें इन्द्रके सदृश थे, धर्ममें युधिष्ठिर के समकक्ष थे और युद्ध में अर्जुनके अनुरूप थे। इस प्रकार भाग्यके भाण्डार स्वरूप जीवन्धर स्वामी भुजाके द्वारा धारणकर चिर काल तक पृथिवीका शासन करते रहे ॥१६॥
किसी समय, जिसमें वनोंका अन्त भाग सुशोभित हो रहा था, कोयलोंकी कूकसे जिसमें दिग्दिगन्त मुखरित हो रहे थे और विरही जनोंको जो दुःख देने वाला था ऐसा वसन्तका समय आया। तब फूल-फल आदिकी भेंट करते हुए वनपालने राजासे व वहारकी प्रार्थना की। फलस्वरूप राजा आठों स्त्रियोंके साथ नगरसे निकलकर जिसमें अधिक मात्रामें उत्तमोत्तम फलफूल तथा पल्लव आदि लग रहे थे ऐसे उपवनमें जा पहुँचे । वहाँ उन्होंने वनपालके द्वारा एकएकके क्रमसे दिखाये हुए पल्लवों, फूलों और फलोंसे लदे वृक्षों को देखते हुए चिरकाल तक विहार किया।
वहाँ देवियोंने कौतुकवश अपने हाथोंसे फूलोंका चयन भी किया था। फूलोंका चयन करते समय उन देवियोंके स्तन हिल रहे थे, मध्यभाग झुक रहे थे, कपोल पसीनासे तर हो रहे थे, मुखमण्डल केशोंसे व्याकुल हो रहे थे, और चञ्चल कङ्कण झन-झन शब्द कर रहे थे ॥१७॥
इस तरह चिरकाल तक की हुई अनेक प्रकारकी वनक्रीड़ाओंसे जो थक चुकी थीं, क्रीड़ा के संमर्दसे जिन्होंने फूलोंको अस्त-व्यस्त कर दिया था और जिनके नेत्रोंके अन्तभाग चञ्चल हो रहे थे ऐसी स्त्रियोंके समूहके साथ वे कहीं बैठ गये। वहाँ उन्होंने गन्धर्वदत्ताके दोनों स्तनकलशोंपर कामदेव रूपी मदोन्मत्त हाथीकी मदधाराके समान आचरण करनेवाली कस्तुरीकी धारा छोड़ी तो गुणमालाके वक्षःस्थलपर सुगन्धित कस्तूरीसे मिश्रित चन्दनके रसका लेप लगा दिया । सुरमञ्जरीकी नाभिके ऊपर केशरके पङ्कसे लताका चित्र बनाया तो पद्माके गालों पर मकरीका चित्र लिख दिया । क्षेमश्रीके मुखपर कस्तूरीका तिलक लगाया तो लक्ष्मणाके स्तनोंपर मकरिकाके आकारपत्र की रचना कर दी। इसी तरह अन्य स्त्रियोंके भी यथायोग्य अलंकरण कार्यको करते हुए जीवन्धर स्वामी हर्पके साथ बैठे थे।
वहाँ बैठे-बैठे ही उन्होंने वनके भीतर क्रीड़ा करनेवाला एक वानरोंका ऐसा झुण्ड देखा जो कि एक वृक्षसे ऊँची शाखावाले दूसरे वृक्षपर जल्दीसे, चढ़ जाता था, भयके कारण जिनके पक्षी उड़ गये थे ऐसे वृक्षोंको जो चञ्चल बना रहा था तथा निरन्तर अपने उदरोंसे बच्चोंको चिपटाकर उछलती हुई वानरियोंसे जो घिरा था ।।१८। उन वानरोंमें एक वानरी अपने पतिका अन्य वानरीके साथ संपर्क देखकर रुष्ट हो गई थी और तरुण वानर बड़ी दीनताके साथ अनेक उपायोंसे उस वानरीको शान्त करनेका प्रयत्न कर रहा था परन्तु चिरकाल तक प्रयत्न करनेपर भी वह उसे शान्त नहीं कर पा रहा था ॥१॥
तदनन्तर क्रोधसे भरी उस वानरीको शान्त करनेके लिए जब वह वानर समर्थ नहीं हो सका तो उसने दीन दशा बनाकर अपने आपको मृतककी तरह ज़मीनपर लिटा दिया । उस मायावी वानरको मृतककी तरह जमीनपर पड़ा देख वह वानरी भयसे काँप उठी और उसने पास जाकर उसकी वह दशा दूर कर दी।
तदनन्तर जिसका अन्तःकरण बहुत भारी हर्षसे युक्त था ऐसे उस तरुण वानरने वानरीका आनन्द बढ़ानेके लिए उसे कटहलका एक बड़ा पका फल दिया ही था कि वनपालने अपने हाथ की चञ्चल छड़ीसे वानरीको डाँटकर वह सुन्दर फल शीघ्र ही छीन लिया ॥२०॥ जीवन्धर

Page #390

एकादश लम्भ स्वामी इस समस्त घटनाको दयापूर्वक देख रहे थे। देखते ही उनकी आशाएँ विषयों में जानेसे रुक गई। पुण्योदयसे सहित एवं काललब्धिसे प्रेरित होकर वे चतुर जीवन्धर स्वामी उस समय हृदयमें ऐसा विचार करने लगे ।।२१।। कि यह वानर काष्ठाङ्गारके समान है, यह फल राज्यके समान है, और यह वनपाल मेरे समान है अर्थात् जिस प्रकार मैंने काष्टाङ्गारसे राज्य छीन लिया है। वास्तवमें यह राज्य मेरे द्वारा छोड़ने योग्य है ॥२२॥ जो राज-लक्ष्मी बहुत दुःखसे प्राप्त होती है, कठिनाईसे जिसकी रक्षा होती है, जो चपल है, जिसका अन्त दुःखदायी है और जो नष्ट होकर भी चिरकाल तक दुःख उत्पन्न करती रही है उस राज-लक्ष्मीमें सुखका लेश कब हो सकता है ? अर्थात् कभी नहीं हो सकता ।।२३।। जिस प्रकार नदियोंके समूहसे समुद्र और बहुत भारी ईन्धनसे अग्नि सन्तुष्ट नहीं होती उसी प्रकार कामके वशीभूत हुआ यह पुरुष कभी भी काम-भोगोंसे संतुष्ट नहीं होता है ॥२४|| यह राज्य तेलरहित दीपककी लौंके समान है, जीवन चञ्चल है, यह शरीर बिजलीके समान क्षणभङ्गुर है, और आयु चपल मेघके तुल्य है। इस तरह इस संसारकी सन्ततिमें कुछ भी सुख नहीं है। फिर भी उसमें मूढ़ हुआ पुरुष अपना हित नहीं करता किन्तु इसके विपरीत मोह बढ़ानेवाला व्यथेका कार्य ही करता है ।।२५।। नश्वर विषयोंके द्वारा लभाया हआ वेचारा मनुष्य, मोहवश बहत दःख देनेवाले आरम्भजनित दोषोंको नहीं समझता है ।।२६।। यह मेरी कोमलाङ्गी स्त्री है, यह बहुत बुद्धिमान् पुत्र है, और ये मेरे पूर्वसंचित धन हैं इस तरह निबुद्धि हुआ यह नरपशु-अज्ञानी मानव, अणु बराबर सुखमें इच्छा उत्पन्नकर आरम्भके वशीभूत होता है और अधिकतर पहाड़के समान बहुत भारी दुःख ही प्राप्त करता है ॥२७॥ जो मनुष्य अविनाशी मोक्ष-लक्ष्मीको छोड़कर राज-लक्ष्मी प्राप्त करते हैं वे ग्रीष्म कालमें शीतल जलकी धारा छोड़कर मृग-मरीचिकाका सेवन करते हैं ।।२।। इसलिए बड़ी कठिनाईसे दुर्लभ मनुष्य-जन्म पाकर बुद्धिमान मानवको आत्महितमें प्रमाद करना उचित नहीं है ॥२६॥
इस प्रकार मनमें विचारते हुए जीवन्धर स्वामीने उस समय बारह भावनाओंके द्वारा ऐसा वैराग्य प्राप्त कर लिया जिसे कोई चञ्चल नहीं कर सकता था। वे राज्यादिको तृणके समान तुच्छ मानते हुए वनसे बाहर निकले। बाहर आकर उन्होंने जिनेन्द्र भगवान्की पूजा की और धर्मरूपी अमृतके प्रदान करनेमें आलस्यरहित मुनिराजसे अपने मणिमय मुकुटके अग्रभागमें हस्तकमल लगाकर धर्मका श्रवण किया।
धीर वीर एवं लक्ष्मीपति राजा जीवन्धर, धर्मका श्रवणकर धर्मविद्याके जानकार हो गये सो ठीक ही है, क्योंकि मणियोंके संस्कार करनेमें निपुण बुद्धिमान मनुष्योंके द्वारा मसानके ऊपर चढ़ाया हुआ उत्तम. मणि निर्मल ही हो जाता है ॥३०॥ तदनन्तर विनयी राजाने पूर्वभव जानने की इच्छासे, उन चारण ऋद्धिधारी मुनियों में जो ज्येष्ठ मुनि थे उनसे पूछा ॥३१॥ राजाके द्वारा पूछे गये अवधिज्ञानी मुनिराज जीवन्धर स्वामीके पूर्वभव ज्योंके त्यों कहने लगे ॥३२॥
समस्त पृथिवीतलका ललामभूत एवं धातकीखण्ड द्वीपका आभूषण स्वरूप एक भूमितिलक नामका नगर है। वह नगर, अत्यन्त गहरी परिखासे घिरा हुआ था इसलिए ऐसा जान पड़ता था मानो बहुत भारी होनेके कारण दूसरी पृथिवीकी आशङ्कासे आये हुए समुद्रसे ही घिरा हो । विजयाध पर्वतके शिखरोंकी शङ्का उत्पन्न करनेवाले, गगनचुम्बी एवं चूनासे सफेद महलोंसे वह नगर सुशोभित था इसलिए ऐसा जान पड़ता था मानो निरन्तर होनेवाले महोत्सवोंको देखने की इच्छासे आगत विमानगामी देवोंके विमानोंसे ही सुशोभित हो । वहाँके ऊँचे महलोंमें स्थित स्त्रियों के द्वारा किये हुए संगीतके मङ्गलमय शब्दसे नीचे चलनेवाले चन्द्रमाका हिरण सदा आकृष्ट होता रहता था। वहाँ स्त्रियोंके मणिमय आभूषणोंकी प्रभासे अन्धकारका समूह नष्ट रहता था अतः वहाँ के निवासी लोगोंको रात-दिनका कुछ विभाग ही नहीं मालूम

Page #391

जीवन्धरचम्पूकाव्य
होता था और न चक्रवाक पक्षियोंका युगल ही कभी बिछुड़ता था। साथ ही इन्हीं आभूषणों की प्रभासे वहाँ दीपक भी व्यर्थ रहते थे।
उस भूमितिलक नगरमें पवनवेग नामसे प्रसिद्ध गुणवान् और प्रतापी राजा रहता था। उस राजाने क्षीरसमुद्रके फेनके समान कान्तिवाली अपनी कीर्तिसे समस्त दिशाओंके विस्तृत अन्तरालको लिप्त कर रखा था ॥३३॥ उस राजाकी जयवती नामकी रानी थी। वह रानी अपनी सुन्दरतासे रतिका गर्व छुड़ाने वाली थी और कानोंके अन्त तक उसके लम्बे नेत्र थे ॥३४॥ आप उस राजाके यशोधर नामक पुत्र थे। उस समय आप इतने अधिक सुन्दर थे कि अपने शोभासम्पन्न शरीरके द्वारा कामदेवको भी पराजित करते थे। आपकी आठ स्त्रियाँ थीं जो कि स्तनरूपी दो पर्वतोंके भारसे स्थिरताको प्राप्त हुई, ब्रह्मा द्वारा निर्मित मनोहर बिजलियोंके समान सुशोभित थीं ॥३५॥
जिस प्रकार हाथी हथिनियोंके साथ विहार करनेके लिए किसी उपवनमें जाता है उसी प्रकार आप भी किसी समय अपनी यौवनवती स्त्रियोंके साथ हर्षपूर्वक उपवनमें गये । वहाँ जाकर आप सामने ही सुशोभित तालाब पर पहुँचे । आपके पहुँचते ही वहाँ जो राजहंस पक्षी थे वे आपकी स्त्रियोंकी चाल देखनेसे लज्जित होकर ही मानो मनोहर नू पुरों की झनकारका अनुकरण करनेवाले अपने शब्दोंसे समस्त उपवनको शब्दायमान करते हुए क्षण भरमें उड़ गये। केवल एक अत्यन्त कोमल राजहंसका बालक शेष रह गया । पूर्ण पङ्ख उत्पन्न न होनेके कारण वह आकाशमें उड़नेमें असमर्थ था। वह एक खिले हुए कमल पर भय सहित लुढ़क रहा था, कमलिनीरूपी स्त्रीके मुखरूपी कमलकी नाकके चञ्चल मोतीके समान जान पड़ता था, कमल वन में रहनेवाली लक्ष्मीके मुखकमलसे निकलते हुए हास्यके खण्डके समान जान पड़ता था और वन-देवताके विकसित फूलोंसे निर्मित गेंदकी शंका कर रहा था। उस राजहंसके शिशुको आपने किसी सेवकसे पकड़कर अपने महलमें बुलवा लिया और सुवणशलाकाओंसे निर्मित पिंजड़ेमें रखकर मीठे दूध भात आदिके उपचारसे आप उसका अच्छी तरह पालन करने लगे।
__ हे नरोत्तम ! किसी एक दिन अपनी स्त्रियोंके स्तनकलशोंके समीप उस बालहंसको रखकर आपने ऐसा कहा था कि हे हंस ! तू कमलोंका विरह भोगनेमें समर्थ नहीं है इसलिए आज इन स्त्रियोंके स्तनरूपी कमलोंकी बोंडियों में विहारकर क्रीडा कर ॥३६।।
इस तरह आप उस हंसके बच्चेको कुटिल केशोंवालो स्त्रियों के साथ निरन्तर क्रीड़ा कराते हुए सुखसे रहते थे। किसी दिन धर्मज्ञ मनुष्योंमें अग्रेसर तुम्हारे पिताने हंसके बच्चेको बन्धनमें डालनेका समाचार सुना तो वे बहुत कुपित हुए । उन्होंने तुम्हें बुलाकर अनेक प्रकारसे धर्मको परिपाटी-परम्पराका उपदेश दिया । तदनन्तर कानोंके लिए अमृतके समान आचरण करनेवाले उस धर्मोपदेशके ज्ञानसे तुम्हारा वैराग्य बढ़ गया इसलिए पिताके रोकनेपर भी तुमने वैराग्यसे प्राप्त जिनदीक्षामें कठिनाईसे आचरण करने योग्य तपश्चरणमें दक्ष हो अपनी आठों स्त्रियोंके साथ सर्वश्रेष्ठ तप धारण कर लिया । अन्तमें अपने किये हुए पुण्यके फलस्वरूप सहस्रार नामक बारहवं स्वगेमें देव हुए और चिरकाल तक वहाँके सुख भोगकर पृथिवीतल पर इन्हीं आठ स्त्रियोंके साथ आप राजा जीवन्धर हुए हैं।
हे श्रेष्ठ राजन् ! आपने पूर्व भवमें राजहंसके शिशुका उसके माता-पिताके साथ वियोग किया था उसके फलस्वरूप आप भी चिरकाल तक माता-पिताके विरहको प्राप्त हुए है ॥३७॥ इस प्रकार राजा जीवन्धरने छोटे भाइयों, अपनी स्त्रियों तथा अन्य स्नेही लोगोंके साथ मुनिराजके वचन सुने । सुनते ही जिस प्रकार वज्रपातसे साँप डर जाता है उसी प्रकार वे राज्यसे डर गये । मुनिराजकी पूजाकर वे नगरमें आये और संसारसे प्रकट होने वाले सुखको हलाहलके समान दुःखरूप मानने लगे । उन्होंने तप धारण करनेमें अपनी बुद्धि स्थिर की ॥३८॥

Page #392


Page #393

३३४
जीवन्धरचम्पूकाव्य होता था और न चक्रवाक पक्षियोंका युगल ही कभी बिछुड़ता था। साथ ही इन्हीं आभूषणों की प्रभासे वहाँ दीपक भी व्यर्थ रहते थे।
उस भूमितिलक नगरमें पवनवेग नामसे प्रसिद्ध गुणवान् और प्रतापी राजा रहता था। उस राजाने क्षीरसमुद्रके फेनके समान कान्तिवाली अपनी कीर्तिसे समस्त दिशाओंके विस्तृत अन्तरालको लिप्त कर रखा था ।।३३॥ उस राजाकी जयवती नामकी रानी थी। वह रानी अपनी सुन्दरतासे रतिका गर्व छुड़ाने वाली थी और कानोंके अन्त तक उसके लम्बे नेत्र थे ॥३४॥ आप उस राजाके यशोधर नामक पुत्र थे। उस समय आप इतने अधिक सुन्दर थे कि अपने शोभासम्पन्न शरीरके द्वारा कामदेवको भी पराजित करते थे। आपकी आठ स्त्रियाँ थीं जो कि स्तनरूपी दो पर्वतोंके भारसे स्थिरताको प्राप्त हुई, ब्रह्मा द्वारा निर्मित मनोहर बिजलियोंके समान सुशोभित थीं ॥३५॥
जिस प्रकार हाथी हथिनियोंके साथ विहार करनेके लिए किसी उपवनमें जाता है उसी प्रकार आप भी किसी समय अपनी यौवनवती स्त्रियोंके साथ हर्षपूर्वक उपवनमें गये । वहाँ जाकर आप सामने ही सुशोभित तालाब पर पहुँचे। आपके पहुँचते ही वहाँ जो राजहंस पक्षी थे वे आपकी स्त्रियोंकी चाल देखनेसे लज्जित होकर ही मानो मनोहर नू पुरों की झनकारका अनुकरण करनेवाले अपने शब्दोंसे समस्त उपवनको शब्दायमान करते हुए क्षण भर में उड़ गये । केवल एक अत्यन्त कोमल राजहंसका बालक शेष रह गया। पूर्ण पङ्ख उत्पन्न न होनेके कारण वह आकाशमें उड़ने में असमर्थ था। वह एक खिले हुए कमल पर भय सहित लुढ़क रहा था, कमलिनीरूपी स्त्रीके मुखरूपी कमलकी नाकके चञ्चल मोतीके समान जान पड़ता था, कमल वनमें रहनेवाली लक्ष्मीके मुखकमलसे निकलते हुए हास्यके खण्डके समान जान पड़ता था और वन-देवताके विकसित फूलोंसे निर्मित गेंदकी शंका कर रहा था। उस राजहंसके शिशुको आपने किसी सेवकसे पकड़कर अपने महलमें बुलवा लिया और सुवर्णशलाकाओंसे निर्मित पिंजड़ेमें रखकर मीठे दूध भात आदिके उपचारसे आप उसका अच्छी तरह पालन करने लगे।
हे नरोत्तम ! किसी एक दिन अपनी स्त्रियोंके स्तनकलशोंके समीप उस बालहंसको रखकर आपने ऐसा कहा था कि हे हंस ! तू कमलोंका विरह भोगने में समर्थ नहीं है इसलिए आज इन स्त्रियोंके स्तनरूपी कमलोंकी बोंडियोंमें विहारकर क्रीडा कर ॥३६।। ____इस तरह आप उस हंसके बच्चेको कुटिल केशोंवालो स्त्रियोंके साथ निरन्तर क्रीड़ा कराते हुए सुखसे रहते थे। किसी दिन धर्मज्ञ मनुष्यों में अग्रेसर तुम्हारे पिताने हंसके बच्चेको बन्धनमें डालनेका समाचार सुना तो वे बहुत कुपित हुए। उन्होंने तुम्हें बुलाकर अनेक प्रकारसे धर्मको परिपाटी-परम्पराका उपदेश दिया। तदनन्तर कानोंके लिए अमृतके समान आचरण करनेवाले उस धर्मोपदेशके ज्ञानसे तुम्हारा वैराग्य बढ़ गया इसलिए पिताके रोकनेपर भी तुमने वैराग्यसे प्राप्त जिनदीक्षामें कठिनाईसे आचरण करने योग्य तपश्चरणमें दक्ष हो अपनी आठों स्त्रियोंके साथ सर्वश्रेष्ठ तप धारण कर लिया । अन्तमें अपने किये हुए पुण्यके फलस्वरूप सहस्रार नामक बारहवें स्वर्गमें देव हुए और चिरकाल तक वहाँ के सुख भोगकर पृथिवीतल पर इन्हीं आठ स्त्रियोंके साथ आप राजा जीवन्धर हुए हैं।
हे श्रेष्ठ राजन् ! आपने पूर्व भवमें राजहंसके शिशुका उसके माता-पिताके साथ वियोग किया था उसके फलस्वरूप आप भी चिरकाल तक माता-पिताके विरहको प्राप्त हुए हैं ॥३७॥ इस प्रकार राजा जीवन्धरने छोटे भाइयों, अपनी स्त्रियों तथा अन्य स्नेही लोगोंके साथ मुनिराजके वचन सुने । सुनते ही जिस प्रकार वज्रपातसे साँप डर जाता है उसी प्रकार वे राज्यसे डर गये । मुनिराजकी पूजाकर वे नगरमें आये और संसारसे प्रकट होने वाले सुखको हलाहलके समान दुःखरूप मानने लगे। उन्होंने तप धारण करने में अपनी बुद्धि स्थिर की ॥३८॥

Page #394

एकादश लम्भ
तत्पश्चात् राजा जीवन्धरने राज्यका पालन करनेके लिए युवराज नन्दाढ्यको आज्ञा दी परन्तु उसने तपका राज्य प्राप्त करनेकी ही इच्छा प्रकट की । अन्तमें विवश होकर उन्होंने मङ्गलमय मुहूर्तमें जिनेन्द्र भगवान्को पूजाकर राज्य-वितरणका उत्सव किया और जिसकी भुजाएँ, प्रसिद्ध पराक्रम रूपी लक्ष्मीके क्रीडा-भवनके समान आचरण करती थीं, जो समस्त कलाओंका भाण्डार था, जो धनुप-विद्यामें निपुण था और कीर्ति, प्रताप, विभव तथा सौन्दर्य रूप सम्पत्तिके द्वारा उन्हींका अनुकरण कर रहा था ऐसे गन्धर्वदत्ताके सत्यन्धर नामक पुत्रका राज्याभिषेककर उन्होंने उसे इस प्रकार उपदेश दिया।
हे पूर्ण चन्द्रके समान मुखवाले पुत्र ! तेरी जिह्वाके अग्रभागपर असत्य वाणी, कानोंके समीपमें कुटिलतासे भरे नीच मनुष्योंके वचन, नेत्रोंके मार्गमें परस्त्रीका रूप, मनमें कुमार्ग विपयक उद्योग और मुखमें क्रोधका आवेश वास न करे ॥३६॥ हे पुत्र ! तू मनमें जिनेन्द्र भगवान्के चरण, कानोंमें धर्मरूपी अमृत और प्रजासमूहके हितमें अपने नेत्रोंको वृत्ति सदा धारण करना । इसी तरह तू सुखसे पृथिवीका पालन कर सकेगा ॥४॥
इस तरह अपने पुत्र सत्यन्धरको समझाकर तथा अन्य पुत्रोंको भी यथायोग्य पदों पर प्रतिष्ठितकर श्री महावीर भगवान्के चरणकमलोंकी भक्ति और वैराग्यसे प्रेरित हुए राजा जीवन्धर भगवान् महावीरकी समवसरण सभाके निकट पहुँचे । जाते समय मार्गमें उनका पार्श्वभाग समस्त मित्रों के समूहसे घिरा हुआ था, संतोषसे भरी आठों स्त्रियोंसे उनका समीपवर्ती प्रदेश व्याप्त था, तथा सत्यन्धर आदि पुत्र जिसके आगे-आगे चल रहे थे, जो वेलाका उल्लङ्घनकर बहनेवाले समुद्रके जलकी नदीके समान जान पड़ती थीं, निर्दयतापूर्वक ताड़ित भेरी आदि बाजोंकी विशिष्ट प्रतिध्वनिसे जिसने कुलाचलोंकी कन्दराएँ प्रतिध्वनित कर दी थीं ऐसी पीछे दौड़नेवाली मनोहर सेना उन्हें बिदाई देनेके लिए आई थी। उस सेनाने प्रणाम पूर्वक उन्हें यथाक्रमसे बिदाई थी। समवसरणके समीप जाकर उन्होंने तीन प्रदक्षिणाएँ दीं और फिर प्रसन्नचित्त हो बहुत भारी आश्चर्यसे नेत्रोंको विस्तृतकर भीतर प्रवेश किया।
समवसरण सभाके पास ही रत्नोंकी धूलिसे निर्मित, इन्द्र धनुषका अनुकरण करने वाला धूलिसाल नामका कोट था जो कि ऐसा जान पड़ता था मानो जिनेन्द्र देवको वरनेके लिए मुक्ति रूपी लक्ष्मीके द्वारा पासमें फेका हुआ कङ्कण ही था ॥४१।।
उस समवसरण सभामें गगनतलको चुंबित करनेवाले एवं मन्द-मन्द वायुसे हिलनेवाली पताकाओंके अग्रभागसे सुशोभित चार मानस्तम्भ थे जो कि क्रोधादि चार कषायोंको नष्ट करनेके लिए सभाकी लक्ष्मीके द्वारा उठाई हुई चार तर्जनी नामक अंगुलियोंका कार्यभार धारण करते हुए-से जान पड़ते थे।
___ वह सभा रूपी लक्ष्मी सालकान्त-कोटसे सुन्दर (पक्षमें अलकोंके अन्त भागसे सहित) मुखको-अग्रभागको ( पक्षमें मुखको) धारण कर रही थी इसलिए वहाँ जो निर्मल सरसियाँ थीं वे लीला-दर्पणकी शोभा प्राप्त कर रही थीं ॥४२॥
वहाँ खिले हुए कमलोंके समूहसे सुशोभित और स्फटिकके समान स्वच्छ जलसे भरी हुई परिखा ऐसी जान पड़ती थी मानो ताराओंसे सहित आकाशकी लक्ष्मी ही हो अथवा महा महिमासे सुशोभित भगवान्के दर्शन करनेके लिए आई हुई स्वर्ग-लोकको मन्दाकिनी हो हो । वह परिखा भीतर छिपी हुई मछलियोंसे भी सुशोभित थी और उससे ऐसी जान पड़ती थी मानो उन मछलियोंको देवाङ्गनाओंने अपने नेत्रोंके विलाससे जीत लिया था इसलिए लज्जाके कारण ही मानो वे मछलियाँ उस परिखाके भीतर जा छिपी हों।
उस सभामें अत्यन्त सुगन्धित फूलोंकी वाटिकाएँ थीं और उनके आगे जगमगाते हुए मणियोंसे व्याप्त कोट सुशोभित हो रहा था। चारों मुख्य दरवाजोंके बीचमें दोनों ओर नाट्य

Page #395

जीवन्धरचम्पूकाव्य भवन सुशोभित थे और उनके आगे मार्गमें धूपसे सुशोभित सुवर्णकलश शोभा पा रहे थे॥४३॥
उस सभाके ऊपरका आकाश धूपघटोंसे निकलने वाली जिन धूमकी रेखाओंसे व्याप्त हो रहा था वे ऐसी जान पड़ती थीं मानो जिनेन्द्र भगवान्के दर्शनके द्वारा, एकत्रित भव्य जीवोंके समूहसे उनकी पापकी परम्पराएँ ही निकलकर भाग रही थीं। दिशारूपी स्त्रियोंके कर्णपूरके समान दिखनेवाले श्रेष्ठ पल्लवोंसे सुशोभित एवं इन्द्रके उद्यानको जीतनेके लिए ऊपर उठाये हुए हाथोंकी समानता प्राप्त करनेवाले गगनचुम्बी चार चैत्यवृक्षोंसे सुशोभित तथा अनेक प्रकारके धारागृहों, निकुञ्जों और सुवर्णमय क्रीडापर्वतोंसे सुशोभित चार वन उस सभाकी शोभा बढ़ा रहे थे । जिसके तोरण नाना प्रकार के मणियोंके समूहसे खचित थे। ऐसी सुवर्णमय वेदिकासे वह सभा अलंकृत थी। मयूर, हाथी, सिंह आदि मुख्य-मुख्य चिह्नोंसे चिह्नित तथा आकाशतलमें फहरानेसे खिंची हुई आकाश-गङ्गाकी तरङ्गोंकी संभावना बढ़ाने वाली, संलग्न मोतियोंकी कान्तिकी परम्परासे सुन्दर पताकाओंसे वह सभा सुशोभित थी। आगे चलकर उस सुवर्णमय कोटसे सुशोभित थी जो कि भगवानके मुखारविन्दसे निकली हुई दिव्य ध्वनिको सुननेके कौतूहलसे कुण्डलका आकार बनाकर उपस्थित हुआ मानो मेरु पर्वत ही था । वह सभा सबका मन हरनेवाले फूलोंसे लदे कल्पवृक्षोंके वनसे सुशोभित थी। समस्त जगत्को आनन्दका समूह प्रदान करनेवाली एवं चार गोपुरांसे समुद्भासित वज्रमय वेदिकासे युक्त थी। जिनेन्द्र भगवान्के दर्शनके कौतूहलसे प्रकट हुए नव पदार्थों के समान दिखनेवाले, प्रतिमाओंसे युक्त नौ नौ स्तूपोंको धारण कर रही थी। भगवान्के दर्शनकी इच्छासे आये हुए मूर्तिधारी आकाशके समान सुशोभित स्फटिकके कोटसे अलंकृत थी और निरन्तर चमकनेवाले चन्द्रकान्त मणियोंसे निर्मित एवं भव्य जीवोंके समूहसे अधिष्ठित बाहर सभाओंसे बहुत ही अधिक सुशोभित हो रही थी।
वहाँ प्रवेशकर उन्होंने गन्धकुटीसभा नामक स्थानमें मणियोंसे प्रकाशित सिंहासनके अग्रभागपर उदयाचलपर सूर्यके समान विराजमान वीर जिनेन्द्रके कौतुकके साथ दर्शन किये ॥४४॥ विधि-विधान को जाननेवाले राजा जीवन्धरने प्रदक्षिणा देकर जगत्पूज्य भगवान् महावीर स्वामी की भक्तिपूर्वक पूजा की और तदनन्तर पूजाकी विधिसे संतुष्ट चित्त होकर निम्न प्रकार उनकी स्तुति की ॥४५॥
हे स्वामिन् ! जिसने गगनचुम्बी शाखाओंके द्वारा आकाश और दिशाओंके अन्तरको रोक रखा है, जो भ्रमरोंके शब्दके बहाने आपके निर्मल गुणोंका गान कर रहा है और जो आपके दर्शनसे अनुरक्त हो चञ्चल पल्लवोंके द्वारा नृत्य कर रहा है ऐसा यह आपका अशोक वृक्ष अनेक प्रकारके फूलों और पल्लवोंके समूहसे ऐसा जान पड़ता है मानो मूर्तिधारी वसन्त ही हो ॥४६॥ हे जिनराज ! हे सम्पूर्ण एवं स्पष्ट ज्ञानके सागर ! आपकी वह अत्यन्त सफेद पुष्पोंकी वर्षा, आपका दर्शन करनेके लिए आकाश-मार्गसे आई हुई चाँदनी है क्या ? अथवा आपके भयसे कामदेवके हाथसे छूटी हुई उसकी बाणों की परम्परा है क्या ? ॥४७॥ हे जिनेन्द्र, हे स्वामिन् !
जनासे युक्त, एवं मेघध्वनिके समूहका अनुकरण करनेवाला आपका यह दुन्दुभि समस्त मिथ्यामतियोंको बुलाकर कह रहा है कि अरे रे कुंतीर्थी ! अपनी बुद्धिसे विचारकर तुम्ही लोग कहो कि कहाँ तो यह अपार लक्ष्मी और कहाँ यह निश्चल निःस्पृहता ?-कहाँ यह समस्त पदार्थोंको विषय करनेवाला स्पष्ट ज्ञान और कहाँ यह अहंकारका अभाव ? नम्रता ॥४८॥
__ हे समस्त जगत्के स्वामी ! हे समस्त पदार्थों के जानने में चतुर ! हे सुमेरु पर्वतके समान धीर ! हे वीर जिनेन्द्र ! आपका यह छत्रत्रय ऐसा जान पड़ता है मानो तीनों लोकोंके ऐश्वर्य की महिमाको प्रकट करनेवाला, एवं भूत, भविष्यत् और वर्तमानको विषय करनेवाला, आपका ज्ञानत्रय ही हो । अथवा अपना प्रभुत्व प्रकट करनेके लिये देवोंके द्वारा चक्राकारकर आकाशमें
गम्भी

Page #396

एकादश लम्भ
३३७
तीन भागों में रखा हुआ क्षीर सागरका जल ही हो । यह छत्रत्रय यद्यपि अत्यन्त स्वच्छ स्वभाव वाला है तो भी भव्य समूह को अनुराग - लालिमा ( पक्षमें प्रेम ) उत्पन्न करनेवाला है यह आचर्य की बात है ।
हे जिनपते ! दर्शनके लिए आये हुए सूर्यमण्डलकी शङ्का उत्पन्न करनेवाले एवं मणिमय दर्पण के समान आभा रखनेवाले आपके भामण्डलमें भव्य जीवोंका समूह स्पष्ट रूपसे अपने अतीत जन्मोंकी परम्पराको देखता है ||४६ || हे स्वामिन्! आपके चमरों की पंक्ति ऐसी सुशोभित होती है मानो चन्द्रमाके समान आपके विद्यमान रहने पर चन्द्रमा की किरणें व्यर्थ हैं इसलिये विधाताने उन्हें दण्डमें बाँधकर अलग रख छोड़ा हो। और उन्हीं की यह पंक्ति हो ||५०॥ हिरण गरदन उठा उठाकर जिसे निरन्तर सुनते हैं और जिसने अमृत की धाराको जीत लिया है ऐसी आपकी दिव्य ध्वनि अत्यन्त सुशोभित हो रही है ॥ ५१ ॥
निरन्तर नमस्कार करनेवाले देवसमूहके मुकुटतटमें लगे मोतियों की कान्तिसे पुनरुक्त नखरूपी चाँदनीके द्वारा समस्त मनुष्यों के नेत्ररूपी नील कमलोंको आनन्दित करनेवाले हे वीर जिनेन्द्र ! आपका सिंहासन उपवनके समान है क्योंकि जिस प्रकार उपवन अनेक पत्र और लताओंसे सहित तथा मुँह खोले सिंहांसे युक्त होता है उसी प्रकार यह सिंहासन भी नाना प्रकार के पत्तों और वेलबूटोंसे सहित तथा मुँह खोले कृत्रिम सिंहोंसे युक्त है । अथवा समुद्रके जलके समान है क्योंकि जिस प्रकार समुद्रका जल रत्न तथा मकरोंसे सहित होता है उसी प्रकार यह सिंहासन भी रत्नमय मकरोंसे सहित है । अथवा सुमेरु के शिखर के समान है क्योंकि जिस प्रकार सुमेरुका शिखर अत्यन्त ऊँचा होता है, इस तरह अनेक उपमाओंको धारण करनेवाला आपका सिंहासन समस्त जगत्के आनन्दको बढ़ा रहा है ।
इस प्रकार आठ प्रातिहार्योंसे सेवित हे श्रीमन् ! वीर जिनेन्द्र ! 'संसाररूपी सागर में डूबे हुए मुझे निकालिये - मेरा उद्धार कीजिये' यह कहकर राजा जीवन्धरने भक्तिके अधिकता से देवाधिदेव भगवान् महावीर स्वामीको नमस्कार किया || ५२|| तदनन्तर जिनेन्द्रदेव की आज्ञा प्राप्तकर कुशल जीवन्धर स्वामीने मामा गोविन्द नरेश आदि राजाओंके साथ गणधर को नमस्कार किया और जिनेन्द्र देवके द्वारा कहा हुआ निर्ग्रन्थ संयम ( निर्मन्थ दीक्षा ) धारणकर उन्हीं के समीप तप किया || ५३ || वह जीवन्धर स्वामी यद्यपि कुरूपशोभित थे - कुत्सित रूपसे सुशोभित थे तो भी सुरूप - सुन्दर रूपके धारक इस नाम से प्रसिद्ध थे । ( पक्ष में कुरूवंशमें उपशोभित होकर सुरूप नाम से प्रसिद्ध थे ) और मदन - काम होकर भी शिव - महादेवजी को सुख उत्पन्न करनेमें आदरसे युक्त थे ( पक्ष में कामदेव पदवीके धारक होकर भी शिव - मोक्ष सम्वन्धी सुखमें आदर धारण करनेवाले थे ) ॥ ५४ ॥
यह रहने दो इसके सिवाय और भी आश्चर्यजनक बातें उनमें दिखाई देती थीं ।
जो पहले सुन्दर लोचनोंके धारक स्त्रियोंके द्वारा संगी यह कहकर प्रशंसित हुए थे ( पक्ष में संगीति- उत्तम गानके द्वारा प्रशंसित हुए थे ) वही अब सुहग्ज नोंमें विद्वज्जनोंमें असंगी निष्परिग्रह इस तरहकी प्रसिद्धिको प्राप्त हुए थे ॥५५॥ गन्धर्व दत्ता आदि देवियों ने भी अपनी-अपनी माताओंके साथ चन्दना नामक आर्याके पास उत्कृष्ट संयम धारण कर लिया || ५६ ॥ तपमें प्रवीण, धीर वीर, एवं माननीय गुणों से सुन्दर महामुनि जीवन्धर स्वामीने यथाक्रम से अत्यन्त मजबूत आठ कर्मोंको नष्ट पूर्ण रत्नत्रय प्राप्त किया || ५७|| इस प्रकार जो अपने आठ गुणोंसे पुष्टिको प्राप्त हुए थे, और हरिचन्द्र कविने अपने मधुर वचन रूपी पुष्पोंके समूहसे भक्तिवश जिनके दोनों चरणकमलों की पूजा की थी वे जीवन्धर स्वामी सिद्ध होकर लोकोत्तर प्रभासे युक्त, अनुपम तथा अविनाशी सुखकी परम्परासे सुशोभित मुक्तिरूपी लक्ष्मीको प्राप्त हुए || ५८ || महाकवि हरिचन्द्र ग्रन्थके अन्तमें मंगल कामना करते हुए कहते हैं कि राजा प्रतिदिन प्रजाका कल्याण
४३
7

Page #397

३३८
जीवन्धरचम्पूकाव्य
करने में समर्थ हो, उत्तम वर्षा हो, रोगोंका समूह नाशको प्राप्त हो, लक्ष्मी सरस्वतीकेसाथ प्रतिदिन परिचय करे, जिनेन्द्र देवका मत जयवन्त हो और सबकी भक्ति जिनेन्द्रदेवमें सुशोभित हो ॥५६॥ पूर्णचन्द्रकी चाँदनीके समान निर्मल-धवल तथा आनन्द उत्पन्न करनेवाली कुरुकुलपति जीवन्धर स्वामीकी कीर्ति तीनों लोकोंमें निरन्तर बढ़ती रहे और रससे सुशोभित अलंकारोंसे युक्त तथा कामदेव पदके धारक जीवन्धर स्वामीके उपाख्यानसे अलंकृत हमारी मधुर वाणी विद्वानोंके मुखोंमें नृत्य करती रहे ॥६०॥ इस प्रकार महाकवि श्री हरिचन्द्रविरचित जीवन्धरचम्पू-काव्यमें मुक्तिकी प्राप्तिका
वर्णन करनेवाला ग्यारहवाँ लम्भ समाप्त हुआ।

Page #398

[अ]
१६६
२२३
१६
श्लोकानुक्रमणिका
अरन्ध्रसद्वत्तमणीम- ३ इति लपितमवेत्य १६६ अक्षयाय नमस्तस्मै ११२ । अवलोक्याग्रजन्मानं १३८ इति वाचमसौ अगण्यपुत्रम्
१५४ अवश्यायाकीर्णः किमु ११६ इति सदयमशेष अघेन मयि विस्तृतां १७३ अवाचयदसौं पत्रं १४२ इत्थं मनसि संचित्य अङ्ग तावकसहोदर १४१ अशरण्यशरण्यत्व १२८ इत्याक्रोशं समाकर्ण्य १४४ अजानती कश्मल
अश्वश्यन्ती विशालाक्षी १२७ इत्यादिनीतिप्रचुरा अतस्त्वां प्रार्थये
अश्वारोहैः कृत्तदण्डानि १६० इत्यादि प्रश्नपदवी १३४ अतो मम यथा १८० अष्टाभिः स्वगुणैरयं २३४ इत्यादि वदतामेषां १४६ अत्र चायुधगृहेऽपि १३८
असत्तपो वीक्ष्य १०६ इत्यादि स्तुतिविस्तारान् १०० अत्रास्ति चन्द्राभपुरी १०० असल्या वाणी ते २२८ इत्यादि स्वार्थ विज्ञानम् १२३ अत्रास्ति हेमाभपुरी १३२ अस्माकं त्रिजगत्प्रसिद्ध- १४५ इत्युक्तवतसम्पन्नः १२४ अथ जलदजलध्योः
अस्याः पादयुगं १३ इत्युक्ता सा विशालाक्षी १४१ अथ जीवन्धरो ७६ अस्या बाल्ये कुवलयदृशो ६० इत्युक्त्वा मातुलः सोऽयं २०६ अथापि रसनाकण्डू १५ असूर्यम्पश्येषु ६७ इदानीं भवतो यत्र १६३ अथाविरासीद् १८ अहह बत तनूज १४० ___ इभोद्गतानां नवमौक्तिकानां१८८ अथै कढा व्याधजनाधिराजो ४७ [आ] इयं सुमधुराकारा २१८ अदृष्टचरमाहवम्
२०५ आजन्मतो न लिखितं १८३ इह खलु कुमारोऽयं अनङ्गतिलकाहया आत्मा हि ज्ञानहक १२३
[] अनयोः कान्तवपुषि
आदाय तामयमथो ___ उत्तमाङ्गमिवाङ्गेषु १२३ अनामयोक्तेरनुजाय १२८ आनन्दवाष्पं
उत्तानशयने बिभ्रत् अनास्थया तेन
आनन्दवाष्पैः १३६ उदग्रहावलि अनीकिनी पुरोधाय १६७ आनन्दोद्रिक्तहृदयः १७८ उदारः सहकारोऽयम् १३१ अनुज्ञां लब्ध्वासावथ २३३ आपाटलैनखैः
उद्यत्प्रतापपटलेन अनेकपकुलं तत्र ८ आपृच्छय कुरुभूपालम् २१३ उद्यन्निस्साणराण- १८६ अन्तः कासाञ्चन
आप्तागमपदार्थानां १२३ उपरिजनरुजार्थं अन्तःस्थशिशुगाम्भीर्य २४ आयतदिव्यशरीरं २ ___ उभयोश्चूर्णयोरात्तअन्तर्वणं करसरोरुह- ७६ आयोधनं विदधतोः १८८ उर्वश्यामनुरागतः १५ अन्या काचिद वल्लभं
उल्लासयामास मुखाम्बुजातं ८४ अन्यै रुपेक्षितां कन्यां १५६ आर्यपुत्र जितामित्र २० [ए] अपरेऽहनि वाहिनी २०४ आहूय कार्तान्तिकमुख्यवृन्दं १०३ एतस्या वदनं दन्त अपारे घोरसंसारे २२०
[s] एते देवाः पूर्वमागत्य ६५ अभ्रंलिहाङ्ग रविदीप्र- ११० इति करुणमयैर्गिराम् १४२ एवं जगजुः २०३ अभ्रंलिहानां पटमन्दिराणां १८५ इति कर्तव्यतामूढ __ १२६ एवं भवद्दर्शन भावि १४० अमूर्तेरप्यनङ्गस्य १४ इति गिरं समवेत्य १६२ एवं भिन्दन् बलं २०६ अम्भोमुक्चुम्बिसौधध्वज- ६ इति नरपतिवाणी १६ एवं मन्त्रिगिरं निशम्य १८२ अयोध्याभूपाले १७७ इति पृष्टा चकोराक्षी १३८ एवं योगीन्द्रवाणी २२८
१०८
mr
८८
9
१६७
आतागमनमाना
११५

Page #399

३४०
जीवन्धरचम्पूकाव्य
निजमव
१७६
०
०
W
।
2U
६८
एवं वदन् मुदा स्वामी १५७ कुमारेऽस्मिन् धीरे १७७ गृहीतपक्षाः पटवः
२०७ एवं विचिन्त्य धरणीरमण- २४ कुम्भीन्द्रशैलविगलत् १५४ गृहीतो नागेन १८६ एवं सौख्येन वसतः २२१ कुरङ्गैरुद्गतग्रीवैः २३३ गोविन्दक्षितिपालकस्य २१६ एवम्भूतैरष्टभिः प्रातिहार्य- २३३ कुरुकुलपते: कीर्तिः २३४ गोविन्दभूपतिरिमं एपा विद्याधरी कन्तोः १५७ कुरुविन्दमन्दिरकुलानि १३२ गोविन्दराजत्य शरेण २०० . [औ] कुरुवीरवक्षसि
गोविन्दसक्तान्
१४५ औदार्यप्रथमावतारसरणौ २१५ कुरूणां वीरोऽपि २०५ गोविन्दायास्तनुतनुलतां कुरूपशोभितोऽप्येप २३३
[च] कदाचित् कान्तानां २२७ कुशलं न हि कर्मषटकजातं १२३ चक्रेण कृत्तं निजमेव कदनदुर्दिनमत्तशिखावल १६७ कुशलानुयोगमथ १४८ चण्डवात इवाम्भोदात् कनकशिखरिशृङ्गम् ११२ कुसुमातिशायि सुकुमार- ६० चन्द्रोदयाह्वयगिरौ कन्दपों विषमस्तनोति कुसुमायुध पञ्च ते
चला ति निखिले करटोद्यन्मदाम्भोभिः ५ कोपेनाथ कुरूद्वहः २०८ चलन्तमिव सागरं १७३ करधृतऋजुतोत्र- १२१
क्रमेण सोऽयं कपटद्विजाति- १६१ । चापस्य जीव विच्छेदात १६८ कराञ्चितशरासनात्
क्रमेण सोऽयं मणिकुट्टि- ३७ च्युतैः प्रसूनैनकेशकलशजलधिवेला
स्वस्त्यास्त्वदीय१०४
[छ] कल्लोलिनीनां निकरै
क्व वैश्यपुत्रत्त्वं २०६ छिन्नेऽपि दक्षिणभुजे १८६ कश्चित् पूरुषचन्द्रमाः ११६
क्वेयं लक्ष्मीरपारा २३२ कश्चिदम्भसि विकृणितेक्षणं ८२ क्षामक्षामतनुं विवर्णवदनां १५३
जगत्त्रयजयायास्या क्षीराब्धिडिण्डीर कश्चिद्गजः प्रतिभटं १८८
जगदुरधरं तस्याः ७२ क्षीराम्भोधिपयः कश्चिद्भटः शत्रुशरैः १६१
२१२ जग्राह पाणौ कुरुवंशदीपो ६६ काचिद् वराङ्गी कमितुः ७६
क्षुद्रक्षितीशेन कृतं
२१४
जटालानां जलान्ते कान्त्या परीतं कुरुवंश- ११७
क्षेत्रश्री कुरुकुञ्जरस्य १२० जडीकृतश्रवःपुटे २०५ कान्त्या विजितपद्माऽस्ति १०१
[ख ]
जङ्घायुगं खेचरकामसाम्राज्यमस्माभिः खगेशतनयाकराञ्चित
जनहक्पक्षिबन्धाय कारं कारं बलोत्साहं २०० खरैः कृत्ताः १६० जयश्रिया साकममन्द- २१६ काष्ठाङ्गारायते कीशः २२४ खुराघातैः कश्चित् १८६ जानाति देवः सकलं काष्ठाङ्गारोऽपि खेचरेन्द्रमकुटीतटी
जायापती तौ जगतां ७५ किं काममन्त्रबीजालिः १०५ __ख्यातौ श्रीभरताधिराजसदृशो२२१ जिगाय मन्त्रिणं वीरो किं धर्मदत्तेन
[ग]
जित्वा किरातबलभेप किं वक्तुकामाऽसि
गजा जगजुः पटहाः ६२ जीवन्धरस्य करपद्मगतं २०८ किं वाचाविसरेण १४६ गद्यावलिः पद्यपरम्परा च ३ जीवन्धरस्य चरितं किन्नरी किमसुरी
७४
गन्धर्वदत्ता तत्पाणि ६६ जीवन्धरेण निर्मुक्ताः ५१ कियद्विदूरं पुरमित्यनेन ४२ गन्धर्वदत्ता तस्यास्ति
जीवन्धरोऽपि कमनीयकीर्तिर्यस्य दिगङ्गना गभस्तिमाली गगनस्य
जीवन्धरोऽपि बहुधा
८७ कुण्डलीकृतशरासनान्तरे
गरुडवेग इति
६० जीवन्धरोऽयं तपसि २३४ कुण्डलेन हतः सोऽयं ६१ गर्भच्छलेन संक्रान्तं २२१ जीवन्मृतां तां जननी कुमारं भूपालाः
गव्यूतिकाः काश्चिदतीत्य १०८ जेतुमस्मान् मृधारम्भे ६२ कुमारवरवल्लकी ६५ गुणभद्रोऽपि सम्प्राप्त- ११६
[ट] कुमारी मम तोषाय १६४ गुणाकरे रणाजिरे १५५ टङ्कारः किं मारबाणासनस्य १२५
१०६
عر
و
w
७३
w
is
१८१
w
ع
१८४
و
ل
१८३ १३७
ا
"
१५३

Page #400

३४१
श्लोकानुक्रमणिका
२०८
० ० W mo
M० ० ०
१५१
८५
३६
१६४ १६
तां पालयत्यमर४८ तादृक्षे समरे
तामेनामुपयम्यायं १७५ तावच्च यन्त्रं
तावत्कोङ्कणभूपतिः ११५ तावत्तारुण्यलक्ष्मीः
तावत्सक्थिजवप्रणुन्नतावत् समाप्य चतुरः तावन्महीपालक
तावन्मोहेन मुक्ता १७४ तिलोत्तमेति विख्याता
तुङ्गं शताङ्गमारूढः
तुरगस्य खरो यथा २३ तुलादण्डधृतौ वैश्य५६ तेऽपि तं कुरुवरं १५१ तौ दम्पती महाकान्ती ६३ त्रपां विना मे
त्रिभुवनगतिभावं
mmm9
१०२
9
७७ १६ २०६
१६४
७६
११६
२०७
११२
[त]
तदनु पूषणि तं ददर्श खगाधीशं ६२ तदनु मिलितं तं दृष्ट्वा देवतावाक्यं ॥ ३३ तदनु विजनदेशं तं मागधमहीपालं १६३ तदनु विदितवातों तं वारांनिधिमानीय
तदनु सकलविद्या . तच्च रत्नत्रये पूर्णे
तदनु सरसीपुष्पाणि तच्चित्ताम्बुजमापेदे
तदनु हृदि विदित्वा तण्डुलस्य विरहे
१०६ तदा जनकराज्यश्री ततः करसरोरुहप्रसृत
तदात्व एवात्र ततः कलशवारिधि
तदाननवसुव्रजं ततः कुबेरदत्तेन १६८ तदा भेरीघोषैः ततः कुमारं कुरुवंशवीरं ८४ तदा वधूटीमवलोक्य ततः पुरन्दराशायां
तदा हरिणमण्डलं ततः पूर्वाचलप्रान्ते
तदा हि तस्या वदनाम्बु- ततः समागतः काल:
तदिदं वृत्तमवेत्य ततः सर्वैः साकं
२११
तदुत्पत्तिदिने जाता ततः स्वकीयावसथं
तदेतदाकर्ण्य महीक्षितस्ते
तदोरुजानामधिभूः ततश्च देवी विजया
२२० ततश्च मगधाधिपे
तन्वां रोमाञ्चकम्पो ततो घनघनारव
तपांसि भूपः स हि ततो दिव्याम्बरधर
तमः शबरसंरुद्धा ततो लताङ्गीमनुनीय १५६
तमेनं कोपवशतः ततो विदितमेदिनी
तया मात्रा दृष्टमात्रेण ततो विशालाक्षि निशा
तयोः सुताः सुमित्राद्याततो वृद्धः सोऽयं
१६४
तयोरभूत् सुतारत्नं तत्तादृग् देवदत्त- १६४
तवार्यमन्त्रप्रभवा तत्र कोऽपि सहसा
तस्मात् क्लेशचयात् तत्र प्रविश्य सच
तस्मादस्मात्पितुः तत्र राजनयराजित
तस्मादिदं क्लिष्टतपः तत्रान्यसम्पर्कमवेक्ष्य
तस्मिन्नरपतौ तत्र तत्राभवत् पवनवेग इति २२६ तस्मिन् पुरे वैश्यजनस्य तत्रालये कनकपीठ- ११६ तस्य मार्गणविभिन्न तत्रास्ति देवान्त
तत्य श्रेष्ठिपदप्राप्तः तत्रास्ति राजनगरी
तस्य सत्यन्धरस्यासीत् तत्सौभ्रात्रेण विभ्राजन्
तस्याः कपोलललितौ तदनु कुरुवरिष्ठः १२१ तस्याः शरीरातनुतदनु जलधौ भासां
तस्याकूतमवेत्य तदनु त्वयि भोजनाथ ४३ तस्यामितैः शरगणैः तदनु दिव्यदुकूल २१२ तस्या मुखेन्दोः तदनु नगराराम
४१ तां कोमलाङ्गी
६६
११४
१७२ ૨૨
११५ दारात
१५६
२७
४१ दन्तावलोऽयं कटदान
६७ दवानलोद्गता धूम्या १०७ १५१
दिग्देशानर्थदण्डेभ्यो १५०
दिनमणिविरहेण
दिशं प्रतीचीमिव ___२०२ ११५
दिशि-दिशि विसरद्भिः ३२ ८१ दुवर्णभूधरे तत्र २२५ दृढमित्र इति ।
१३२ १३२ दृप्यसिन्धुरदीर्णकुम्भ- २०६ १०६
दृप्यद्दन्तिकरोद्यता १८७ २१७ दृष्ट्वा फलं सशरमापतितं १३१
૨૦૨ ५५ दृष्ट्वेमं रुधिराणि २०१
देवता च महिषीतनु११४
देव त्वयि प्रथितनीति
देवि त्वदीयकचडम्बर ६८
देवि त्वदीयमुखपङ्कज
देवि प्रभातसमयो १६ ६८ देव्यो जनस्य विकचोत्पल- २२१ १६२ देव्यो गन्धर्वदत्ताद्याः २३४ देशे-देशे सुन्दरीः
१४१ १४६ दोष्णा कुन्तसमान
२१७
Mmmu

Page #401

जीवन्धरचम्पूकाव्य
२१८
१०२
४२
१८३
mrWor w vw
१६१
wo Um
m99
m
१३६
दौवारिकस्य वचनात् पदातिं पदातिः
प्राणा नृपालाः १६२ द्विजातिवृद्धं पुरतः पदाम्बुजाते प्रणतं
प्राबोधयच्च पृथ्वीशः
१५४ द्विरेफः शरचारोऽयं १४७ पद्माकराञ्चितस्यास्य
प्राप्याराज्यं १०५ १६२ पद्मापयोधरभरानतद्विपतां तत्पतीनां च
प्लवङ्गतरुणस्ततः २२३ धर्मार्थयुग्मं किल पनापि कान्तविरहाम्बुधि १०८
[फ] धीरो वारिधिमेखलां १६२ पद्मापि गौरी
फलं दृष्ट्योः प्राप्त धूमदर्शनतो वह्निपद्माप्ततां कुवलयोल्लसनं ११७
[बा धौदार्यविवर्जितः १२६ पद्मास्याहिता
१६२
बन्धुत्वं शत्रुभूयं च ध्वजिनीरुद्धपार्श्वस्य पद्मास्यमुख्यकरकोमल- १४७
बलं पुरोधाय पयोजधूली
२०
बलरिपुहरिदेपा न कार्यः क्रोधोऽयं पयोधरं धयन्
बालां शंबरशत्रुनखांशुमयमञ्जरी पयोधरोन्नतिस्तस्या ७१
[भ] नगरोपवने बाल- ४२ परःसहस्रं प्रथिताः
भजे रत्नत्रयं प्रत्नं नतं पादाम्भोजे
१७० पराभूते जीवन्धरशशभृता ३६
भटानां रोपेण
१६० नन्दगोप इति विश्रुतमेघः ५३ ।। पराशयविदा ततः १८० भल्लैः प्रतिद्विरदनपुले विपुले च २०२ परित्यागवतो जीवाः
भवतां वचसा पदं नरपतिपरिदत्तां पशून् वा प्राणान् वा
भवतां विपविज्ञानं १०२ नरपालसुतां स्नातां १०४ पश्यता वैश्यनाथेन ११७ भवति राजपुरात् नरोत्तम तया साधं १२८ पाणिपघ्नं गृहीत्वास्या ११६ भवाञ्छ लाध्यस्तदामित्र १५४ नवापगेयं नलिनेक्षणानां ८२ पादाम्बुजोल्लसित १०४ भवादृशे भुजोऽयं नाम्ना धरोऽहं पायं पायं नयनचषकैः
भवभरभयदरं नासा तदीया पितृवनवनमध्ये
भामण्डले जिनपते नासामणिवक्त्र१०४ पित्रोरानन्दिनी सोऽयं
भाले क्रीडति
१५६ निद्रावती सा नरपालकान्ता १८ पुत्रं नृपालतिलक
भूयोऽपि नन्दनगिरा १३३ निपात्य कञ्चित् १८८ पुत्रस्य वर्धनविधौ
भेत्स्यति मे मण्डलं २०३ निमला सरसी पुनः पप्रच्छ मोदेन
भेरीरवः सकलदिक्पति- १४५ निर्याय तस्मात् पुरान्निरीयुः प्रमदा ७७
[म] निशितविशिखवय १६५ पुरेऽपि मानिनीवार
मञ्चेषु तत्र धनवज्रमयेपु ६३ निषण्णस्तत्र मधुरं १२५ पुलिन्दवृन्देन १८३ मणिकाञ्चीकलापेन २२१ नीलाब्जानि जितान्यासन् २४ प्रजानां क्षेमाय २३४ मथनदलितान् बाणान् १६३ नीलाभ्रतुल्ये
प्रजावति विजानती १४१ मथनेन शरावलि १६८ नीलालकां तां
प्रज्ञप्तिमम सर्वशास्त्रनिकष १६५ मथने भुवि पतिते १६६ नृपमातुलं निश्शङ्क
__ प्रणेदुः पटहास्तत्र ६४ मदकलकलभस्य नृपस्य जननी
२१६ प्रथिता विभाति नगरी ११४ मदनद्रुमम मञ्जरीभिः नृपात्मजानां निचयः
प्रदक्षिणीकृत्य धराधिराज २३१ मदीयकरकुण्डली १५५ नृपेण परिपृष्टोऽयं २२५ प्रवाव्य वेगाद्रथ- १६७ मदीयवाणीरमणी [प] प्रविदारणमाविरास
मदीयहादयाभिधं
८७ पञ्चाणुव्रतसम्पन्ना १२४ प्रसारय दृशं पुरः
मध्यदेशश्चकोराक्ष्याः २४ पत्युर्वियोगमधिकं १५२ प्रसूगिरमिमाम् १५४ मनसि भगवतो जिनस्य २२६ पत्युर्वियोगो विपिने
प्रसूनानां वाटः २३० मनीषितं तस्य
६६
m
१११ २३२
ان
my
o
WW.0 002
m
१३०
MarwAN w mm
५१
१५२

Page #402

३४३
८८
१२
श्लोकानुक्रमणिका मनोजगेहस्य
७० यद्वा सम्भ्रान्तचिन्तानां ३४ रे रे पुत्र पलायितः २०३ मन्दमारुतविधूत केतनः ११० यशोधर इतीरितः २२६ रोमराजिलतागुच्छौ मम नयनमराली यस्मिन्छासति मेदिनी
[ल] ममार्य विरहानलं १२७ यस्मिन् पिके पञ्चममञ्ज ४१ लक्ष्मणञ्चितगात्रापि २१८ ममेयं मृदङ्गी
२२४ यस्य प्रतापतपनेन
लेभे जीवन्धरो महत्त्वमात्रं कनकाचलेऽपि १२२ यस्य श्री नखकान्तिनाकसरितः १ लोकपालजना केचित् महाराष्ट्रमहीशस्य १६७ यस्यां निशायां मदिरेक्षणानां१०० लोकदीपे रवौ महाराष्ट्रविदेहेशोः १६६ यस्यांसाविह रेजतुः १२६ लोकोप्रभागविजने माकन्दद्रुममञ्जरी ७६ यस्याः पावें रत्नरेणु २२६
[व] माद्यद्दन्तिघटा १८२ यस्याः पादौ मृदुलकमल- ५४ वक्षःस्थलेष्वत्र - मार्गे मार्ग माधवी ७७ यस्याः मुधासमरसाधर- ६० वक्त्रं चन्द्रप्रभ मित्राणि तत्र विनिवेश्य १५६ यस्यामनर्यनृपमन्दिर- ६ वक्तुं निवर्तमानापि मुखेन्दुरुचिवारिधेः ७३ यस्या मुखं पर्व विधुं १२६ वक्त्रं श्लेष्मनिकेतनं मुखेन्दुलॊलाक्ष्याः ६१ यस्या मूर्तिमलिनवसना १५० वज्रात्कठोरतरं मुग्धस्मितं मुखसरोज- ३६ यस्याशोकतरुः १११ वदनसदने तस्याः मुधा जटाजूटयुता १०६ यस्या हरिमणिमयालय
वदन् कमलोन्मीलत् मूर्ता चमत्कृतिमिव १५८
या कथा भूतधात्रीशं ३ वधूवरमिदं तुल्य मृगाधिपा यत्र ५८ या कान्तीनां परा सम्पद ११५
वपुषि कनकगोरे मेघावलिः सुखकरी या क्षेत्रनगरीति
वपुसा प्रथमं विवेश १३८ मोदाम्बुराशिय॑लसत् २१४ यामन्वर्थाभिधेयेन
वयसा वपुषा च १६२ [य]
या राजलक्ष्मीबहुदुःखसाध्या २२४ यक्षाधिपः पृतनया
वयस्याविप्रयोगेन यावन्नाक्षिपति क्षणेन १८७ वरचिह्नमेनमवलोक्य यक्षाधिपार्पितं कल्प
१५६ या हंसतूलशयनस्य
१७७ यक्षेन्द्र कल्पित
वराहयन्त्रमभितः ६६ युद्धप्रारम्भकेली यक्षेशमुख्यकरलम्भित युष्मत्पादपयोज
वरूथिनी वीक्ष्य यतीनां सुधर्म
ये मोक्षलक्ष्मी
२२५ वल्गत्कुचं सपदि यत्कूटलग्ना
वसुधाधिपा धनुषि १७६ रजोऽन्धकारप्रथिते १५५ यत्पाणिपल्लवधृता
वसुन्धरा क्षुद्रकृतघ्नसङ्गात् २०६ यत्प्रसादपरम्परा
रणान्तरायं कुर्वाणा १८६ वह्निप्रतप्तद्रुमहेमवणे २१७ यत्र तत्र रिपुवाहिनीतले १६४ रत्नस्तम्भविज म्भित
वाचामगोचरे शोक- १४० यत्राम्भोमनुजा रथक्षुण्णक्षोणीतल २०५ वाचामभूमि
१७० यत्सानुनीलमणि
रसातले वा वसुधातले १८६ वाणी कर्मकृपाणी यत्सालमाला रहसि कुसुमत्राणं १६४
वाणी तस्याः पिककुल कला ७२ यत्सालरत्नकान्तीनां
विकचकुसुमतल्पे १६८ राकाचन्दिरदत्तदास्य यत्सुन्दरीवदनचन्द्र
राजद्रोहसमुद्यतं
२६
विकसत्कुसुमाञ्चितेन १३८ यत्सौधानवलोक्य राजहंसशिशोः पूर्व २२८
विचिकित्सा विशालाक्षि १६६ यथा यथा जीवकयामिनीशो ३६ राजा च राजवदनां
विच्छिद्य विच्छिद्य शरान् २०७ यथा यथाऽऽसीदुदरं
राजा समारोप्य
३० विजया विजयाधिकेन २०६ यथा मन्त्रिवृद्धानां २१५ राज्ञा कराम्भोज ६६ विज्ञाय तदभिप्रायं १३४ यद्गोपुराग्रसुत्राम- ६० राज्ञामुपायनान्येपः २१५ विद्याकल्पतरुः समुन्नति ४४ यद्वक्त्रं विततान १२६
राज्ञो विरोधो
२७ विद्याधरविशालाक्ष्याः २१५ यद्वा भूषणवृन्दस्य
राज्यं स्नेहविहीन- २२४ विद्याधराणां विनिवासलोके ४०
999 mur
W wm9w w
१८६
११८
४६
२२२
MCG ० ०Cmm W
७०
GM
-
२३

Page #403

३४४
६२
विद्याधरी करसरोरुह विद्याधरेशस्य निदेशमेत्य
६२
विद्यावल्ली पात्रसुक्षेत्रदत्ता ४४ विधाय पूर्णशीतांशुं विनयकन्दलितैः
११५
विनयेन वामनमयं
विपाठपञ्जरेणासौ
विपाठवर्षेण कुरूद्वहस्य
विभान्ति तस्याः नखरा विमानस्योत्सङ्गे
विरमविरम शो
१३४
१३६
२०७
२०७
७०
११३
२०७
१६०
२२४
१७०
विवेश गुणमालाया विष्णुः स्त्रीषु विलोलमानस - १६ विसृष्टनिखिलावनीपतिचयः २१०
विस्फार घोषैर्गनं
विहायसि विहारिभिः
धर्वदत्ताया
वीरस्य तस्य निशितैः
विरलदशनपंक्तिः विलोक्यमानो विषयैः
१६५
१६५
६६
२१०
प्रथमावतार २०५ वृक्षाद् वीर्यमुदारशाख - २२३
वृद्धक्षत्रपदे निषण्ण
वृद्धद्विजः कश्चिददृष्ट
वृद्धं तं तरुणीविलास
वृपोऽपि विनीतः वृषस्यन्ती वरारोहा
वृष्टिः पौष्पी वरजिनपते
२१५
१६१
१६३
शुभे लग्ने धीरः
शृङ्गारसागरतरङ्ग परम्परा
१२२
१२६
२३२
१८२
व्याधान् दुःसाध्यबाधान्
[श ] शत्रुजीवकत्रीकरणे
६१.
शब्दैकार्णवमग्न
१४७
शरास्तदानीं जलजाननस्य १६३ शरासनगुणारवैः शरीरिणी कान्तिपरम्परेव शास्ति स्म शस्तमहिमा
१४६ ६०
८
शिरोधरे खञ्जनलोचनायाः ७२ . शुभंयुगुणसम्पन्ने शुभ मुहूर्ते विमलां
दह
१५८
५३
१७४
१४
जीवन्धरचम्पूकाव्य
श्यामाननं कुचयुगं
श्रवसा परमं
श्रीदत्त एप
श्रीदत्तो रमविण्य
श्रीपादाक्रान्तलोकः श्री मन्सागरदत्त
श्रीराजकशिरोरत्न श्रुत्वाम्बुवेः पारगत
श्रुत्वा च देवी
श्रुत्वा तदीयां
श्रुत्वा तेन च
श्रुत्वा धर्म
श्रुत्वा वाणीं तस्य
श्रेण्यां धरस्यास्य
श्रोत्रं भृङ्गकुलारवः श्लेष्मच्छेदो नयनयुगल
श्वश्रृगिरमिमां श्रुत्वा
[स] संगीतिव्यपदिष्टो यः संग्रामोपरि जृम्भितः
संचरन्ती वने तत्र
संदष्टं विसमुत्सृज्य
संदेशमेवं कुरुकुञ्जरस्य संयुक्त योर्वियोग
संवृद्धमुदरं सकलभुवनवृन्दं
२३
८०
१६६
१६६
समस्त विद्यावनिता समापतन्तीः सहसा समापिते साध्यभिषेक
१
१५७
१०१
४०
२१
११६
५८
२२५
४३
५६
१३०
समीकपदवीविदः समुज्जजृम्भे सम्भूतः सरोजयुग्मं बहुधा सरोजिनीमध्यविराजमाना
४३
२२०
२३४
२०२
१२६
१०७
१८१
२६
सञ्चरंस्तत्र सन्तोषात् सञ्चरन् सहि जानुभ्यां
सञ्चारिणी खलु लता
७८
सती जयवती नाम २२६. सतीमुदन्याकुलितान्तरङ्गां १२८ सत्यन्धरक्षितिपतेः १८० सत्यन्धरस्तव पिता
१५२
१७६
सत्यन्धरस्य सूनुः समया कुरुकुखरं समस्तपातकानां
१४३
२७
३६
१६८
हपू
१६०
२८
२३
११८
ξε
३८
७०
८३
सहायताविष्टित पार्श्वभागे साक्षात्पञ्चरारं
सा पुत्रमालोक्य
१५४
सामायिकः प्रोकोपवास: १२४
सालकान्तं मुखभोगं
२३०
साहसेन रणे
२०६
सांयात्रिकोsit सीमन्तं परिकल्प्य
सुतनुतनुलताया
सुतान्तरैस्तत्र
सुदती कुचकुड्मलाग्रं सुरापगाशोभित
सेनापयोधी समदाट्टहासौ सैन्यद्वये तत्र
सोऽयं न चन्द्रो न च सौजन्यमानते कुर्वन् सौदामिनीव जलदं सौदामिनीसुभगसौधावलीमतिशयालुभिः सौन्दर्यस्य पराकाष्ठा
सौभाग्याम्बुधि वीचिकेव
स्वामी चकाननतले
स्वामी च चन्द्रोदय
५०
८६
[ह] हंसतूलमयों शय्यां
हरीश पूज्योऽप्यहरीशपूज्यः
हर्षाय लोकस्य
५७
६७
७२
सौलभ्यं हि महत्ताया
स्तनौ सुमेपो स्मर्तव्योऽस्मि महाभाग
७१ ८१
स्यालस्तदीयो मथनाभिधानो २८
स्ववीय वन्यद्विरद
५८
स्वर्गं भूपो राजहा
स्वप्नेन दृष्टेन सरोजनेत्रे स्वप्नो निष्फलतां गतस्वामिस्तदीयविरहानलस्वामिन् जिनेन्दौ स्वामिन्नङ्कुरितौ स्वामिन्नम्बुदमार्ग चुम्ब
४२
८३
७२
१८६
१६.१
११६
१६८
१३
εε
१४६
४७
६५
१२२
३१
२२
१५३
१४८
२३२
१४२
२३१
१२१
८४
२०
२
२७
हारः किं वा सकलनयनाहार १०४
हुताशने साक्षिणि भद्रलग्ने ११६

Page #404


Page #405


Page #406
_