Page #1
--------------------------------------------------------------------------
________________ Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat www.umaragyanbhandar.com
Page #2
--------------------------------------------------------------------------
________________ MERERENCESREPEATERREERSEENE // shriiH|| WALESESERECENSES shriisuurysiddhaant| (pUrvottarakhaNDa samagra) gUDhArthaprakAzasaMskRtaTIkA aura bhASATIkAsameta / -00 -- "yathA zikhA mayUrANAM nAgAnAM maNayo yathA / / tadvavedAGgazAstrANAM gaNitaM mUrddhani sthitam // " jisako murAdAbAdastha paM0-baladevaprasAdamizrajIse bhASAnuvAda karAya, jyotirvidoMke lAbhArthagaMgAviSNu zrIkRSNadAsa, adhyakSa lakSmISakaTezvara " chApekhAnemeM mainejara paM0 ziSadulAre pAnapeyIne mAlikake liye chApakara prasiddha kiyA. saMvat 1980, zake 1845. kalyANa-muMbaI. isa pustakakA saba hakka yaMtrAdhikArIne svAdhIna rakkhA hai / TAK gasamasagaramasama Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat www.umaragyanbhandar.com
Page #3
--------------------------------------------------------------------------
________________ Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat www.umaragyanbhandar.com
Page #4
--------------------------------------------------------------------------
________________ bhuumikaa| ati prAcIna samayase sabahI dezoMke rahanevAle isa bAtako jAnate haiM ki, bhArata. varSake nivAsI gaNa vaijJAnika viSayoMmeM atyanta pAradarzI hote Aye haiM / vilAyatake paMDitagaNa isa bhAratavarSakohI gaNitavidyAkA mUla sthAna batalAkara isakI pratiSThA karate haiM / iGgalaiNDake tattvadarzIloga jaba bhAratavarSIya graMthAdikA vicAra karaneko taiyAra hote haiM taba ve gaNitAtmaka jyotiSazAstrakI apAra gaveSaNa nihAra dezakAlako vicAra karake vismayasAgarameM gotekhAne lagate haiM / upta gaNitazAstrake atyanta prAcIna, sarvamAnya aThAraha siddhAntomeMse "zrIsUryasiddhAnta" nAmaka graMthako bahutahI kama bhAratavAsI jAnate haiM / anAdara prApta karate 2 isa gaNitazAstrake mukhya 2 grantha ratna kAlakI sarva saMhAriNI zaktike nIce dabate calejAte haiM / bhAratavAsiyoMne apane pUrva puruSoMkI kIrtiko rakSita karanemeM mahA udAsInatA pragaTa kI hai| maiM AzA nahIM karasaktA ki, isa samaya vaha mujha tucchake kahanese udAsInatAko chodddeNge| tathApi apanA kartavya samaya yaha sAnuvAda grantha atyanta parizrama karake vartamAna jyotiSka maNDalI aura sAdhAraNake nikaTa prakAzita kara Ananda prApta krtaahuuN| Ajakala jo loga vidvAn |gnejaate aura jinake karane dharanese kucha ho sakatA hai, unase bahutase to zAstrako dekhatetaka nhiiN| bahutase aise hai ki, svayaM to zAstrako jAnate nahIM parantu apanI paMDitAI barAbara choMke cale jAte haiM / uparokta graMtha vimukhatA aura abhimAnatAhI to saba kAma bigADa rahIhai, aura bagabara jyotiSI logoMke Upara apanA adhikAra karatI calIjAtI hai / yahAMtaka ki, aba isa adUradarzitAkA phalabhI kucha 2 phalane lagAhai / mAjakala jyotiSI loga peTa-cintAmeM lage rahakara bhalI bhAMtise usa vidyAko nahIM paDhate paDhAte / isI kAraNa kama parizrama karanekI icchAse aneka karaNa graMthoMko vinAhI dekhe bhAle, una karaNa graMthoMke mUla zrIsUryasiddhAntakA nAma lekara aura graMthoMkI sAriNIkI sahAyatAse tina karaNa graMthoMke phalako prApta ho isa aprUva graMthakI duhAI diyA karate haiM / parantu isa viSayakA sUcI. patra banAte hue-ki unameM se kitanoMne zrIsUryasiddhAntakA avalokana kiyA hai eka sAtha duHkhita honA paDatA hai| sUryasiddhAntAnugAmI sampradAyake sivAya bhAratavarSa meM eka naye prakArake siddhAnta pUjakoMkI sRSTi huI hai / isa siddhAntake utpanna karanevAle arddha kukkuTI jaratI nyA. yake samAna jyotiSazAstrameM praveza karaneke pahalehI apaneko paMDita aura jyotiSI kahalAnA cAhate haiN| koI naiyAyika, koI thavaIke kAryameM mahAbuddhimAn, koI sAdhAraNa gaNita tIrthAbhimAnI, koI yaza prApta karaneke liye navInamatake pracAra karanemeM nipuNa, koI kisI jyotiSIkA chAtra, yA koI sAhitya pAradarzI; basa ! aise logahI isameM pradhAna udyogI haiN| koI bhAskarAcAryake vanAye siddhAnta ziromaNIke Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat www.umaragyanbhandar.com
Page #5
--------------------------------------------------------------------------
________________ gaNitAdhyAyakA anuvartI hai / koI apane guruse pAyehue do eka aMgarejI "pharmiDala" kA bhASAntara hastagata karakehI gurudAsyAbhimAna jyotiSIkA pada pAnekI icchA karatAhai, koI vinAhI ayanAMza tattvake jAne hue, icchAnusAra calanavole kisI pazcimadezake jyotiSIkA anukaraNa karatAhai / uparokta samasta mahAzayagaNahI isa mUlagranthako paDhakara apane guru aura bhAskarAdike paramaguru zrIsUryasiddhAntake lekhaka RSijIke caraNoMmeM pratiSThA prApta kara antadohako nivAraNa kareM / The humble translator didicates his worthless attempt to the benefactor of the Sunskrit knowing population of India i. e. Kleemaraj Shrikrishnadas Proprietor of the S. V. S. Press-Bombay. P. B. PRASADA. smrpnn| bhAratavarSake gauravastambha vaizyavaMzAvataMsa paramAdAra devabhASA uddhAraka zrImAn seTha-khemarAja zrIkRSNadAsajI gupta mahodayeSu / zrImAn ! zrImAnne saMskRta bhASAkA uddhAra karake bhAratavAsiyoMkA paramopakAra kiyA hai / Apake samAna dharmarakSaka, dAnazIla, va Arya RSiyoMke banAye prAcIna zAstroMkA vistAra karanevAlA aura koI nahIM hai| prAcIna RSi munijanoMke banAye zAstrIya graMyoMmeM "sUryasiddhAnta" nAmaka jyotiSa granthakA Adara mAna saba dezoMmeM hai / isameM koI sandeha nahIM ki, jyoti zAstra pradhAna zAstra hai / isa zAstrake rakSita aura vistArita honese saMsArakA maMgala honA jAnakara zrImAnke utsAhase utsAhita ho aneka yatna aura bahuta parizrama karake "sUryasiddhAnta " graMthakA anuvAda sAdhubhASAmeM kiyaa| zrImAn jAnatehI hai ki, gaNitazAstra sarva sAdhAraNake liye kitanA kaThina hai / isa anuSAdako pAyakara jyotirvit pANDa* tokA vizeSa upakAra hogA / vizeSatA yaha hai ki, jo udAharaNa maiMne diye haiM unakA avalambana karake isa jaTila zAstrake bhItara praveza karanA bahuta kaThina na hogaa| sarva zAstra rakSAkA zrImAnke karakamalameM yaha anuvAdita grantha arpaNa karake maiM AzA karatA~hU~ ki isako prakAzita karake Apa sAre bhAratavarSa pracArita krdeNge| binA dhanavAn logoMkI sahAyatAke bhAratavarSa meM koI mahAnkArya nahIM hotA / yaha vicAra kara isa graMthako pracAra honekI kAmanAse bhavadIya mahAyazasvI nAmake sAtha isako saMyukta karAhUM / bhavadIya anugrahIbaladevaprasAda mizra mohallA dInadApurA, murAdArabAda (pazcimAttara) Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat www.umaragyanbhandar.com
Page #6
--------------------------------------------------------------------------
________________ sUryasiddhAntakI bhUmikA | (5) gaNita - jyotiSameM sUryasiddhAntakA nAma atyanta vikhyAta hai / bhAratavarSake adhika paMcAMga isI graMthase banate haiM, aura isIke anusAra hamAre sAre vyavahAra huA karate haiM / isa kAraNa pratyeka vidvAnko aise graMthake dekhanekI icchAkA honA kucha asambhava nahIM hai| bahuta se manuSya kahA karate haiM ki sUryasiddhAnta yahAMtaka kaThina hai ki, isakA paDhanA paDhAnA adhikArase bAhara pA~va rakhanA hai / gaNitazAstra meM sAdhAraNa adhikArake sAtha 2 kramazaH praveza karanA kucha kaThina bAta nahIM hai / niHsandeha aMkapAta bahuta karane paDate haiM so vahabhI durAroha nahIM hai / naye paDhanevAloM ke liye to saMjJAjJAnahI vAstava meM kaThina hai / udAharaNake sAtha graMthakA paDhanA bahuta hI lAbhakArI hai| jahAM do eka viSaya Agaye, basa phira aura viSayoMkA samajhameM AnA kucha kaThina nahIM rahatA / pazcAt karaNa graMthoMkI svayaM hI nirdeza karadI jA sakegI aura mUlameM pUrNAdhikAra hojaaygaa| aba yahI nivedana hai ki jo pahalI pahala kaThina samajhapaDe, to Apa isakA paDhanA chor3eM nahIM, baran barAbara dekhe jA~ya / jahAM kahIM kaThina jJAta ho vahIM para do cAra bAra dRSTi DAlajAo, avazya saralatA - pUrvaka jAna jAiyegA / yadi pahale karaNagrantha paDhaliye jaoNya do subhItA hai / gaNanA ke samaya meM sAdhAraNatA vikalA ke nIce sUkSmAGkakA prayojana nahIM hai. aura bahuta se viSayoM meM tisako choDadena se bhI kucha hAni lAbha nahIM / gavarnameMTa ke anugrahase, svadeza vAsiyoMke anurAgase, dhanI va dharmAtmA puruSoM kI mArthika sahAyatA se prativarSa sahasroM vidyArthI loga aMkazAstrameM pravINa hote haiM / A zA kI jAtI hai ki inameMse aneka vidyArthI loga nijadezakI aMka vidyA aura jyotividyApara dhyAna deMge isa grantha meM 14 adhyAya haiM / inake madhya 1 adhyAya meM - granthAraMbha, kAlavibhAga, yugamAna, dinasaMkhyA, bahargaNa, bhagaNAdi grahAMkA madhya, mandocca aura zIghra, dezAntara paramavikSepAdi haiM / 2 adhyAyameM - grahagatikA kAraNa, gatiprakAra, jyAnirNaya, krAMti aura kendrasAdhana muja aura koTose paridhi karake phalAdi nirNaya ' grahaspaSTa, bhujAMtara saMskAra, spaSTa gati, spaSTavikSepa, ahorAtramAna, cara, tithi, nakSatra, yoga, karaNa haiM / 3 adhyAya meM - pUrva pazcima rekhA nirNaya, ayanAMza, viSuvadbhA, lambajyA, * natyAnayana, magrAkoNazaGku, nirakSa rAzimAna, lagna, dazama haiM / 4 adhyAyameM - spaSTa, caMdra, chAyA aura sUryakA mAna, grAsa, sthiAyarddha, koTi, balanAMza hai / Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat www.umaragyanbhandar.com
Page #7
--------------------------------------------------------------------------
________________ sUryasiddhAntakI-bhUmikA / 5 adhyAyameM-candralambana, avanati (sUryagrahaNa ) hai / 6 adhyAyameM-parilekhAdhikAra hai| 7 adhyAyameM-grahayutyadhikAra, akSa-dRkkarma ayana-dRkarma, grahavimba / grahadarzana yuddha haiN| 8 adhyAyameM-nakSatragraha yutyadhikAra, nakSatroM ke sthAna haiN| 0 adhyAyameM-udayAstAdhikAra, kAlanirNaya, kAlAMza haiN| 10 adhyAyameM-zRMgonnati, candrodaya / 11 adhyAyameM-pAtAdhikAra, vyatipAta, kAlanirNaya, gaNDaka, bhasandhiH / sUryasiddhAMtakI-bhUmikA / 12 adhyAyameM-adhyAtmavidyA, kakSAsthiti, meru, bhadrAzva, yamakoTI, laMkA, ketumAladhuvanakSatrakI pRthvIse dUrI hai / 13 adhyAyameM-gola aura yaMtrAdi vanAnA haiM / 14 adhyAyameM-kAlAnarNaya hai / trijyA ( Radus ) dhanu ( Aae ), jyA ( Sine ), koTI ( Cosine ) karNa (Hy, Poteneuse ) Adi kaI eka trikoNa mitike zabdoMkA vyavahAra nirantara huA hai isa kAraNa inako pahalehIse jAna rakhanA cAhiye / lamba viSuvacchAyA Adi apane 2 dezake akSAMzase nirNIta hote haiM / vikSepa (Latitude) krAnti (Declination) sphuTa AdigrahoMke avasthiti karake haiM / madhya, mandocca, zIghra, paridhi Adi spaSTAdi lAneke prakaraNa haiN| rAzicandrakA jo bindu madhyarekhAke pare sthita ho, so dazama aura udayagata lagna hai, tripraznAdhyAyameM kisa prakArase dik aura kAlakA nirNaya karanA cAhiye, aura pazcAt yaMtrAdhyAyameM yaMtrake vanAnekI rItiko dikhAya mAnamAndarake vanAnekA upadeza diyA hai / bhUmikAko samApta karanese pahale sarvopamopameya, guNijanamaMDalImaMDana pAkhaNDamata khaNDana, zrImAn paM0jvAlAprasAda mizra va zrImAn zrIvimalAprasAda siddhAntasarasvatIjIko vArambAra dhanyagada diyAjAtA hai, kyoMki uparokta mahAzayoMke dvArA isa graMthake anuvAdameM baDI sahAyatA milI hai, pAThArthiyoMke lAbhArtha isa pustakameM yogya va ucita udAharaNabhI diye haiM / alamAtivistareNa / sukhAnaMdamizrAtmajasaMvat 1952 vikrmii| baladevaprasAda mizra, caitrakaSNa 2 ravivAra ra mohallA dInadArapurA murArAbAda. pazcimottara Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat www.umaragyanbhandar.com
Page #8
--------------------------------------------------------------------------
________________ .... 68.6 ..... 74--13 // zrIH // atha suurysiddhaaNtsthvissyaanukrmnnikaa| maMgalAcaraNam .... .... 1-1 digdezakAlapraznAH digjJAnam 65-1 jyotiSajJAnaprAptyarthamayAsaratapo- chAyAjJAnam .... vaNena varaprAptizca .... 2-2 akSajJAnam .... sUryAzapuruSotpattipUrvakaMmayenasa akSAtpalabhAnayanam .... 75-16 hasavAdavarNanam .... 5-7 bhujasAdhanam .... kAlabhedanirUpaNam ..... svadezodayAdijJAnam .... 90-43 yugamAnaMsaMdhisaMdhyAMzamAnaMca 9-16 kAlasAdhanam .... .... 94-49 manvantaramAnam.... ititripraznAdhikAraH 3. .... .... 10-18 kalpamAnam .... atha caMdragrahaNaMtatrasUryacaMdrabiMba.... 11-19 sphuTIkaraNam parArdhakAlamAnam . .... 95-1 .... 11-21 grahaNadvayasaMbhUtijJAnam grahAdispaSTakaraNArthavarSagaNAnayanam12-23 pAtasAdhanam .... .... 100-8 grahANAMgatinirUpaNam .... 13-25 biMbaprayojanam .... .... 100-9 bhagaNasvarUpam .... .... 14-27 grAsAnayanam .... .... 101-10 ahagaNasAdhanam madhyagrahaNasparzamokSakAlajJAnam 103-16 bhagaNAdigrahAnayanam 25-53 nimIlanonmIlanakAlajJAnam 104.-17 saMvatsarAnayanas 26-55 sUryagrahaNavizeSaH .... 105-19 madhyamagrahAnayanam 27-56 grAsAnayaneanekabhedAH .... 105-20 rekhAdezAH .... .... 30-62 bibAnAmaMgulIkaraNam .... 107.24 vAraprakRttikAlajJAnam .... 32-66 32-66 / iti caMdragrahaNAdhikAraH 4. grahasyatAtkAlikakaraNam .... 33-67 candragrahaNAtsUryagrahaNasAdhaneyoviti madhyamAdhikAraH 1. / zeSastamAha.... .... 109-1 athagrahaspaSTAdhikAraH .... 35-1 natisAdhanam .... .... 115-10 grahANAMjyAsaMskAraH .... 41-15 - iti paMcamodhyAyaH 5. grahANAMmaMdakeMdrasaMskAraH .... 48-34 sUryacandragrahaNayAH parilakhA* grahANAM zIghrakeMdrasaMskAraH .... 50-40 dhikAraH .... .... 122-1 grahANAM natisAdhanam .... 52-45 iti cchedakA'dhyAyaH 6. dinamAnarAtrimAnajJAnam .... 59-58 athayatibhedanirUpaNam .... 132..1 grahANAMnakSatrAnayanam ..... 62-64 athakkarmanirUpaNam .... 134-7 yogAnayanam .... 63-65 biMbakalAnayanam .... 132-13 tithyAnayanam .... .... 63-66 yuddhasamAgamanirUpaNam .... 143-18 karaNAnayanam ... 64-67 hAtagrahayuzyadhikAraH 7. itispaSTAdhikAraH 2. nakSatradhuvakajJAnaMzarajJAnaMca .... 146.1 .. athatipraznAdhikAraH .... 65-1 yogatArAjJAnam Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat www.umaragyanbhandar.com
Page #9
--------------------------------------------------------------------------
________________ - - (8) anukmaannkaa| iti trijyatyadhikAraH 8. devAsurayodinarAtrinirNaya..... 201-45 ..ayodayAstAdhikAra:... 155-1 golasthitivarNanam .... 208-63 paMcatArANayapazcimAstapUodayau 156-2 kakSAnirUpaNam . .... 213-75 caMdrabukazukANAmUrtastapazcimo. AkAzakakSAbrahmAMDAMtargatAbrahmAM dayau .... .... 156-3 DakakSAyAnAmAMtaraMbRhadbhUmimAnaiSTakAlAMzAnayanam .... 157-4 sUcakam .... .... 218-90 gurvAdInAMkAlAMzAH hati bhUgolA'dhyAyaH 12. kAlAMzamAnanAstodayorgataiSya. athajyotiSopanirUpaNam .... 219.-1. tvajJAnam .... .... 159-.9 tatragolabaMdhanavidhiH .... 220-3 nakSatrANAmastodayajJAnam .... 160-12 anekavidhayatrANAMsAdhanAni 227..19 iti navamAdhikAraH 9. .... upaniSatphalazrutiH .... 231-25 caMdrasyAstodayazRMgonnatinirNayaH163-1 | iti trayAdazo'dhyAyaH 13. caMdrezRMgonnatiparilekhaH .... 169-10 mAnAdhyAyaH .... .... 231-1 iti pAtAdhyAyaH 10 .... 173-1 tatrabAhespatyamAnam .... 232-2 krAMtisAmyAnayanam .... 177-9 sauramAnam 2 .... ..... 232-3 spaSTapAtakAlajJAnam .... 179-13 cAMdramAnam 3 .... .... 235..12 paMcAMgasyavyatipAtajJAnam .... 183--20 pitRmAnam 4 .... .... 236-14 gaMDAMtasvarUpAdikam .... 183-21 nAkSatramAnam5.... .... 237- 15 yakazipuruSavAkyopasaMhAraH....184-023 sAvanamAnam6 .... .... 238-18 iti saMhArA'dhyAyaH 11. divyamAnam 7.... .... 239-20 bhUgolajJAnArthamayAsurapraznaH .... 185-1 prAjApatyamAnam 8 .... 239-21 akAMzapuruSoktiH .... 189-11 brAhmamAnam 9.... .... 239-21 lagadutpattikramaH .... 190.12 graMthopasaMhArapUrvakaphalazrutisaryaevasarvAtmA... .... 191-15/ kathanam 10 .... 242-22 mahAbhUtAtpattiH .... 193-23 / iti caturdazo'dhyAyaH 14. paMcatArotpattiH.... ... 194-24 ahagaNAnayanodAharaNam .... 244.0 rAzinakSatrotpAttaH .... 194-25 madhyAnayanodAharaNam .... 244 - 0 racitapadArthAnAMsthAnAni .... 195..27 dezAntarAnayane udAharaNam / 244... zrIbhAgavatoktadbrahmAMDagolam 195-028 maMdocAnayane udAharaNam .... 245-. grahabhUgolAdikAnAmAkAzapa- pAtamadhyAnayanam .... 245... ribhramaNam ..... .... 196-30 ravisphuTAnayanam .... 245-0 saptapAtAlA: .... .... 197.33 zanisphuTAnayanam / ... 245.0 merusthitiH .... .... 197.-34 grahagatiH .... 253-47 bhUgolesamudrAvasthAnam ... 198-36 caMdragrahaNam .... .... 253-47 mUgoleyamAlayakoTilaMkAromakakuru- mujajyA .... .... 255-74 varNanama ... .... 199.-38 praznAvaliH ..... .... 250... ityanukamANakA smaaptaa| Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat www.umaragyanbhandar.com
Page #10
--------------------------------------------------------------------------
________________ zrIgaNezAya namaH / atha shriisrysiddhaantH| mUDhArthaprakAzaTIkA-bhASATIkAsyAM shitH| prathamo'dhyAyaH / yathA zikhA mayUrANAM nAgAnAM maNayo ythaa| tadvavedAGgazAstrANAM gaNitaM mUddhani sthitam // patsmRtyAbhISTakAryasya nirvighnAM siddhimeSyati / narastaM buddhidaM vaMde vakratuNDaM zivo dbhavam // 1 // pitarau gojiballAlau jayato'mbAzivAtmakau / yAbhyAM paJca sutA jAtA jyotiHsaMsArahetavaH // 2 // sArvabhaumajahAMgIravizvAsAspadabhASaNam / yasya taM bhrAtara kRSNabudhaM vaMde jagadgurum // 3 // nAnAgranthAnsamAlocya sUryasiddhAMtaTippaNam / karomi raMganAtho'haM tadgUDhArthaprakAzakam // 4 // atha grahAdicaritajijJAsUnmunIstatpraznakArakAnprati svaviditaM yathArthatattvaM sUyauzapurupamayAsurasaMvAdaM vaktukAmaH kazcidRSiH prathamamArambhaNIyatatva.thananirvighnasamApayartha kara pramANAmamaMgalaM ziSyazikSAyai nibadhnAti acintyAvyaktarUpAya nirguNAya guNAtmane / samastajagadAdhAramUrtaye brahmaNe namaH // 1 // brahmaNe bRhattvAdaparicchinnatvAjjagadvyApakAyezvarAya "tasmAdvA etasmAdAtmana AkAza sambhUtaH" ityAdizrutipratipAdyAyetyarthaH / namaH kAyavAvaceSTopalakSitena mAnasendripaghuddhivizeSeNa mattastvamutkRSTastvatto'hamapakRSTa ityAdirUpeNa nate.'smIyarthaH / nA vyApakatvenAkAzasyaiva siddhirata Aha- samastajagadAdhAramRtaMya iti / samastasya sthAvarajaMgamAtmakasya jagata utpattisthitivinAzavata AdhArAzyabhUtA brahmaviSNuzivarUpA mUrtayaH svarUpANi yasya tasmai brahmaviSNuzivAtmakAyetyarthaH / AkAzasya tadAtmaka vAbhAvAnna siddhiArAta bhAvaH / nanvetAdRzasya svarUpadhyAnaM kartuM samucitamityata Aha / macintyAvyaktarUpAyeti / acintyazcAsAvavyaktarUpastasmai / acintyo dhyAnAviSayaH) matra heturavyaktarUpaH / na vyaktaM prakaTaM rUpaM svarUpaM yasya tathA ca svarUpadhyAnA sambhavAnnamaskAra eva samucita iti bhAvaH / nanvavyaktarUpaH kathamityata Aha / nirguNA iti / nirgatA guNAH sattvarajastamorUpA yasmAttasmai guNAtItAyetyarthaH / tathA Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat www.umaragyanbhandar.com
Page #11
--------------------------------------------------------------------------
________________ ( 2 ) sUryasiddhAntaH [ prathamo' ca guNAtmakasya vyaktarUpatvenAyaM tadabhAvAdavyaktarUpa iti bhAvaH / nanvevamasyArUpitvameva phalitaM nAvyaktarUpitvamityata Aha / guNAtmana iti / guNA nityajJAnasukhAdaya AtmaguNA AtmasvarUpaM yasya tasmai nityajJAnasukhAya / "satyaM jJAnamanantaM brahma " iti zruterityarthaH tathAcAsya rUpitvamasiddhamiti bhAvaH / sAkSAnnirguNAya paramparayA guNAtmane / kathamanyathA jagatkartRtvaM sambhavati / "prakRtiM svAmavaSTamya visRjAmi punaH punaH / bhUtagrAmamimaM kRtsnamavazaH prakRtervazAt // " iti bhagavadukterityanye // 1 // bhaH0 TI0-acintya ( vicAra meM na Aneke yogya), avyaktarUpI, nirguNa, guNAtmA samajagadAdhAramUrti brahmako praNAma hai // 1 // atha svoktasya svakalpitatvazaGkAvAraNAya tatsaMvAdopakramaM vivakSuH prathamaM mayAsureNa tapastaptamiti zlokAbhyAmAha alpAvaziSTe tu kRte mayanAmA mahAsuraH // rahasyaM paramaM puNyaM jijJAsurjJAnamuttamam // 2 // vedAGgamayyamakhilaM jyotiSAM gatikAraNam // ArAdhayanvivasvantaM tapastepe suduzvaram // 3 // mayeti nAma yasyAsau mayAkhyo mahAdaityaH kazcit / tapo'bhimatadevatAprItikarajapahomadhyAnAdinA svazarIrAdikleza niyamarUpaM tepe kRtavAn / daityAnAM tapazcaraNaM purANeSu prati'padaM suprasiddham / nanu tatra teSAM tapazcaraNasya devatAvizeSamabhimatamuddizya prasiddheranena kaM devamuddizya tapastaptamityata Aha / ArAdhayanniti / vivasvantaM savitRmaMDalAdhiSThAtAraM nArAyaNaM sevayan / nanu daityArimenaM svazatruM jJAtvApyayaM kathaM svAbhimatasiddhyarthamArarAdha / nahi svazatrutaH svahitasiddhiranyathA zatrutvavyAghAta ityatastapovizeSaNamAhasuduzcaramiti / sutarAM duHkhairatyantaklezaizcarituM kartuM zakyamityarthaH / tathAca bhaktajanaikavatsalatayA tAdRzatapazcaraNasuprasanno daityAnAmapyabhimataM pUrayatIti purANeSu zatazaH `zrasiddham / atastatpratItyArAdhayanniti bhAvaH / nanu purANeSu daityAnAM tapazcaraNoktiasaM kacidapyasyAnu testattapazcaraNaM kathaM pramANaM jJeyamityaMta Aha- alpAvaziSTa iti / kRte kRtAkhye yugacaraNe tukArAtsandhyA sandhyAMzasahita ityarthaH / tena sandhyAsAdhyA'zasabheta kevalakRtarUpAbhi matakRtacaraNena granthAntarokta kevalakRta iti paryavasannam / alpakAlena sandhyAMzAntargatena zeSite / samAptyAsannAbhimatakRtayuge mayAsureNa tapastapta mityarthaH / tathAca sAmpratameva mayAsuraNa tapastaptamiti sarvaja nAvagata pratyakSapramANasiddhaM nAmAMtaraprAmANyamapekSataiti bhAvaH / nanu mayAsuraNaM kimarthaM tapastaptaM nahi prayojanaanuddizya mando'pi pravartata ityato mayAsuravizeSaNazAha - jijJAsuriti / jJAyate'nenota maye nAma ite paThAntaram Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat www.umaragyanbhandar.com
Page #12
--------------------------------------------------------------------------
________________ dhyAyaH 1 ] saMskRtaTIkA - bhASA TIkAsametaH / (3) 3 jJAnaM zAstraM jJAtumicchuH / tathAca zAstrajJAnanimittaM tena tapastaptamiti bhAvaH / kiM tacchAstramityato jJAnavizeSaNamAha - jyotiSAmiti / pravahavAyusthAnAM grahanakSatrANAM gatikAraNam / ye gatyarthAste jJAnArthA iti) gateH saMsthAnacalanamAnAdijJAnasya kAraNaM pratipAdakaM jyotiHzAstraM jijJAsuriti phalitam / nanu jyotiHzAstrajJAnArthamayamA - yAso na yuktastasya sarvavijJeyatvenAdurUitvAdityata Aha- akhilamiti / samagra jyotiHzAstramityarthaH / tathAcarSINAM mAnuSatvenaibhyo mama jJAnamakhilaM yathArtha vA na bhaviSyatIti daityabuddhyA matvA niHzeSajyotiHzAstrasya durUhasya viditatattvaM bhagavaMtamapratArakaM sarvajJaM mahAguruM sevayAmAseti bhAvaH / nanu tasyAsurasya jyotiHzAstramavRttirna yuktA phalAbhAvAdityata Aha-vedAMgamiti / vedasyAMgam / tathAcAMgino yatphalaM tadevAMgasyeti mokSarUpaphalasadbhAvAdatra pravRttiryukteti bhAvaH / ataeva puNyajanakaM purANanyAyetyAdicaturdazavidyAMtargatatvAt / nanvidaM vedAMgaM kuta ityata Aha- paramamiti / "kAlo'yaM bhagavAnviSNuranantaH paramezvaraH / tadvettA pUjyate samyakpUjyaH ko'nyastato mataH // " ityukteH kAlapratipAdakatvenotkRSTamato vedAMgam / etena purANAdInAM nirAsa iti bhAvaH / nanu vyAkaraNAdInAM SaNNAM vedAMgatvAdasminneva pravRttiH kathamityata Aha- agryamiti / SaNNAM vedAGgAnAM madhye zreSTham / kuta ityata Aha- uttamamiti / mukhyAMgaM netrmityrthH| tathAca netrarahitasyAkiJcitkaratvAdidaM jyotiHzAstraM vedAMgeSu zreSThamiti bhAvaH / nanu tathApyetasya jJAnArthametAvAnAthAso na yukta ityata Aha / rahasyamiti / vidyA ha vai brAhmaNamAjagAma gopAya mA zevadhiSTe'hamasmi / asUyakAyAnRjave'yatAya namA brUyA vIryavatI tathA syAm" iti zrutyuktergopyamityarthaH / tathAcAsya zAstrasyAdeyatvena nizcitatvAdanena tatprAptyarthametAvAnapyAyAsaH kRta iti bhAvaH // 2 // 3 // 66 mA0 TI0 - satyayuga kucheka ( aMza ) zeSa rahate hue, mayanAmaka mahAasura ne paramapurahasya vedoM meM zreSTha samasta jyotiSoM (grahanakSatroM ) kI gatikA kAraNarUpa uttama jJAnako. prApta karaneke liye jijJAsu ho atikaThora tapa karake sUryakI ArAdhanA kIthI // 2 // 3 // tatastuSTo'ko mayAyedaM dattavAnityAha toSitastapasA tena prItastasmai varArthine // grahANAM caritaM prAdAnmayAya savitA svayam // 4 // svayaM svataH prItaH sukharUpaH / yadvA zobhano'yaM pratyakSaH prItaH santuSTo'pi san savitA savitRmaNDalamadhyavartI tenaH suduzvareNa tapasArAdhanena toSitaH / atyantaM santuSTaH tasmai asurAya mayanAmne varArthine varaM svAbhimataM jyotiHzAstramarthayate jJAtumicchati tasmai Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat www.umaragyanbhandar.com
Page #13
--------------------------------------------------------------------------
________________ sUryasiddhAntaH [ prathamo'jyotiHzAstrajijJAsave grahANAM pravahavAyusthagrahatArANAM caritaM jJAnaM prAdAt / prakarSaNa sAkalyena yathArthatattvenAdAddattavAn // 4 // __bhA0 TI0-usake tapase saMtuSTa hue svayaM sUryamagavAnne prasanna ho barake cAhane. vAle maya masurako grahoMkA caritra diyA // 4 // navayaM sUryaH svakAryAthai zaraNAgatamapi svazatru prati kathamidamuktavAnityato mayaM prati sAkSAtsUryeNoktasya vacanasyAnuvAdArthamudyataH prathamaM tatsaMgatipradarzakametadAha __ zrIsUrya uvAca / viditaste mayA bhAvastoSitastapasA hyaham // dadyA kAlAzrayaM jJAnaM grahANAM caritaM mahat // 5 // zrIsUrya uvAceti / tejaHsamUhaidaidIpyamAno'koM mayAsuraM pratyavadadityarthaH / anyathA caturthapaJcamazlokyoH saMgatyanupapatteH / kimuvAcetyatastadvacanamanuvadati / he mayAsura te tava bhAvo manoratho jyotiHzAstrajijJAsArUpaH mayA sUryeNa viditastvadakathito'pi svato jJAtaH / tataH kiM na hyetAvatA mama tatsiddhirata Aha-ahamiti / te ityasyAteste tubhyaM jJAnaM zAstraM kAlAzrayaM kAlapradhAnam / grahANAM pravahavAyusthAnAM mahadaparimeyaM caritaM mAhAtmyam / grahasthiticalanAdipratipAdakajyotiHzAstramiti phalivArthaH / ahaM sUryamaNDalasthaH dadyAM dAsyAmi / nanu mAM daityaM pratIdaM vAkyaM pratArakaM bhaviSyatItyataH svavizeSaNamapratAraNapUrvakatatkathanahetumUtamAha-toSita iti / hi yatastapasA tvatkRtAgadhanenAtyantasantuSTo'to dadyAmityarthaH / tathA ca tvatkarmavazyena mayA bhaktajanavatsalatayA jAtivaramupekSyAnukampitamahAdavattvamamatAryo'nukampita iti mAvaH // 5 // mA0 TI-sUryabhagavAnne kahA:-ne tumhAre mabhiprAyako nAnA, tapase saMtuSTa bhI huA I, kAla ( samaya ) ke Azrita hue grahoMke caritrakA jJAna tumako dUMgA // 5 // nanu sUryasya sadA jAjvalyamAnatayA tatsannidhau zraSaNakAlaparyantaM mayaHsthAtuM kathaM zaktaH kathaM vAnavaratabhramasya tasya mayasaMvAdArtha bhramaNavicchedaH sambhavati / ato dAnAsambhavAta kathaM dadyAmityuktastadvacanAntaramanuvadati name tejaHsahaH kazcidAkhyAtuM nAsti me kSaNaH // madaMzaH puruSo'yaM te niHzeSa kthyissyti||6|| hemaya te tubhyamayamagrasthaH puruSo niHzeSa sampUrNa jyotaHzAstraM kathayiSyati / navayaM tathyaM na vadiSyatItyata Aha-madaMza iti / mama saryasyAMzaH sambandhI madutpanna ityrthH| tathA ca madanukampitaM tvAM pratyayaM tathyameva vadiSyatIti bhAvaH / etenAI Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat www.umaragyanbhandar.com
Page #14
--------------------------------------------------------------------------
________________ adhyAyaH 1] saMskRtaTIkA-bhASATIkAsametaH / (5) svAMzadvArA dAsyAmItyartho dadyAmiti pUrvapadyoktasya prakaTIkRtaH / nanu tvayaiva vaktavyamityata Aha-neti / kazcidapi jIvo me sUryamaNDalasthasya tejaHsahastejodhArako n| sathA ca bahukAlaM matsamIpe sthAtumazaktastvaM kathaM mattaH zroSyasIti bhAvaH / nanu svatapaHsAmarthyanAhaM tvatsamIpe bahukAlaM sthAtuM zaktastvattaH zroSyAmItyata Aha-AkhyAtumiti / me sUryamaNDalasthasya pravahavAyunAnavarataM bhramamANasya svazaktyA kadApyasthirasya kathayituM kSaNaH kAlo nAsti / bhramaNAvasAnAsambhavenaikatra sthityasaMbhavAt / tathA ca sthirasya tava bahukAlaM matsaMgAsambhavAnmattaH zravaNamasambhAvi / nahi tvamapi matsthAnamadhiSThAtuM zakto yena mattaH zravaNaM tava sambhavati / IzvaraniyogAbhAvAditi bhaavH||6|| bhA0 TI0-mere tenako koI nahIM saha sakatA aura hamako samayabhI nahIM hai / hamArA aMzarUpa yaha puruSa tumase vizeSatAsahita kahegA // 6 // matha sUryavacanAnuvAdamupasaMharansUryAMzapuruSamayAsurasaMvAdopakramamAha ityuktvAntardadhe devaH samAdizyAMzamAtmanaH // saMpumAnmayamAhedaM praNataM prAnnalisthitam // 7 // devaH sUryamaNDalasthaH iti pUrvoktamuktvA kathayitvA AtmanaH svasyAMzamagrasthamaMzapuruSa samAdizya tvaM mayaM prati sakalaM grahamAhAtmyaM kathayetyAjJApya 'vinAjJAM sa mayaM prati kathaM kathayet samuccayArthazcakAro'nusandheyaH / antardadhe antardhAnaM sUryAMzapuruSamayanetrAgocaratAM prAptavAn / prakRtamAha / sa iti / sUryAjJaptaH sUryAMzapuruSo mayAsuraM pratIdaM vakSyamANamavadat / nanu nApRTo vadedityuktermayA pRSTo'yaM kathaM mayaM pratyavadadityato mayavizeSaNadvayamAha-praNataM prAJja lasthitamiti / prakarSaNa bhaktizraddhAtizayena nataM namra svanamaskArakArakam / prakRSTo mAnamaveSTAdyotako yo'JjaliH karAprayoH sampuTIkaraNaM tatra cittaikAThayeNAvasthitam / etenAvanatabhirakarasampuTasaMyogaH kAyikanamaskAra iti spaSTamuktam / tathA ca svAminnahaM tvAM nato'smi mAmanugRhANerdai kathayetyuktiyotakanamaskAroktermayapRSTo'yaM mayaM pratyavadediti bhAvaH // 7 // __ bhA0 TI0-sUryabhagavAn yaha kaha apane aMzayako AjJA dekara mantardhAna hue| aura praNAma karate hAtha joDakara khaDe hue mayase sUryAzArupane kahIM // 7 // atha pratijJAtatatsaMvAdAnuvAde mayaM prati jJAnaM vaktukAmaH sUryAzapuruSaH sAvadhAnatayA maduktaM zRNu tvamityAha zRNuSvaikamanAH pUrva yaduktaM jJAnamuttamam // yugeyuge maharSINAM svayameva vivasvatA // 8 // he maya ekasminneva mano yasyAsau / anyaviSayebhyo manaH, samAhRtya madukte mano dadAnastvaM tajjyotiHzAstraM zRNuSva / zrotradvArAtmamanaH saMyogena pratyakSa kurvityarthaH / nanu Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat www.umaragyanbhandar.com
Page #15
--------------------------------------------------------------------------
________________ sUryasiddhAntaH [ prathamo'laM svakalpitaM vadiSyasItyatastacchabdasambandhamAha-pUrvamityAdi / yaduttamaM netrarUpaM jJAnaM zAstraM jyoti zAstramityarthaH / bahukAlAMtareNa pUrvakAle kadetyata Aha-yugeyuga iti / pratimahAyuge mahAmunInAM tAnpratIti tAtparyArthaH / sUryeNa svayamadvArakeNa sAkSAdityarthaH / evakAro yathA tvAM pratyahaM dvAraM sAkSAt kathanAsaMbhavAt tathA tAnpratyahamanyo vA dvAramityasya vAraNArthaH / teSAM svatapaHsamAjavazIkRtezvarANAM tatprasAdAdhigatApratihatecchAnAM sUryamaNDalAdhiSThAnasambhavAt / uktamupadiSTam / tathA ca sUryoktaM tvAM prati kathyate na svakalpitamiti bhAvaH // 8 // bhA0 TI0-yuga 2 meM maharSiyoMse ApahI sUryabhagavAn jo uttama jJAna kahA karate haiM, tisako ekacitta hokara zravaNa karo // 8 // nanu pratiyugaM sUryoktasyaikyAbhAvAttvayA kiMyugIyaM shaastrmupdishyte| anyathaikadokyA yugeyuga ityasyAnupapattarityata Aha-. zAstramAdyaM tadevedaM yatpUrva prAha bhaaskrH|| yugAnAM parivartana kAlabhedo'tra kevalam // 9 // idaM mayA tubhyaM vakSyamANaM jyotiHzAstraM tatsUryoktam / / pakkArAtsUryoktAbhi natvena tvAM pratyanuvAdo na kvacitsvakalpanAntareNetyarthaH / AdyaM prAkAle sUryeNoktam / nanvAsannayugIyasUryoktasyApi pUrvakAlottayAdyatvasaMbhava ityatastatpadApekSitamAdyapadavivaraNarUpamAha-yaditi / zAstraM sUryaH pUrva prathamaM yasmAtpUrvamanuktamityarthaH / prAha prakarSeNa vistareNa munIn pratyuktavAn / tathAca prathamAtireke kAraNAbhAvAt prathamasya vistRtatvAcAnantaroktaM pUrvokte gatArthatayA saMkSiptamupekSya prathamayugIyazAstramupadizyata iti bhAvaH / nanu tarjhanantarayugIyazAstrANAM sUryoktAnAM vaiyarthyaprasaGga ityata AhayugAnAmiti / mahAyugAnAM parivartena punaHpunarAvRttyAtra sUryoktazAstreSu kevalaM svabhibhabhAvastanmAtramityarthaH / kAlabhedaH kAlakRtamantaram / pUrvazAstrakAlAdanantarazAstrakAlo bhinna ityeSu zAstreSu bhedo na zAstroktarItibheda ityarthaH / tathAca kAlavazena grahacAre kiJcidailakSaNyaM bhavatIti yugAntare tattadanantaraM grahacAreSu prasAdhya tatkAlasthitalokavyavahArArtha zAstrAntaramiva kRpAluruktavAniti nAnantarazAstrANAM vaiyarthyam / evaJca mayA vartamAnayugIyasUryoktazAstrasiddhagrahacAramaMgIkRtyAdya sUryoktazAstrasiddhaM grahacAraM ca prayojanAbhAvAdupekSya taduktameva tvAM pratyupadizyata iti bhAvaH / evaJca yugamadhye'pyavAntarakAle grahacAreSvantaradarzane tattatkAle tadanantaraM prasAdhya graMthAstatkAlavartamAnAbhiyuktAH kurvanti / tadidamantaraM pUrvagraMthe bIjamityAmananti / pUrvagraMthAnAM luptatvAtsUryarSisaMvAdo'pIdAnI na dRzyata iti / tadaprasiddhirAgamaprAmANyAca nAzaMkyA // 9 // kevala iti vA paatthH| Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat www.umaragyanbhandar.com
Page #16
--------------------------------------------------------------------------
________________ ghyAyaH 1) saMskRtaTIkA-bhASATIkAsametaH / bhA0 TI0 -pahale bhAskara ( sUrya ) ne jo kahAthA vahI Adi zastra hai, ve vala yuga badabaneke hetu karake kAlabheda humA hai, sohI isa samaya kahatAhUM // 9 // atha kAlabhedaM ityanenopasthitaM kAlaM prathamaM nirUpayi ghustAvatkAlaM vibhajate lokAnAmaMtakRtkAlaH kAlo'nyaH klnaatmkH|| sa dvidhA sthUlasUkSmatvAnmUrtazvAmUrta ucyate // 10 // kAlo dvidhA tatraikaH kAlo'khaNDadaNDAyamAnaH zAstrAntarapramANasiddhaH / lokAnAM jIvAnAmupalakSaNAdacetanAnAmapi antakRvinAzakaH / yadyapi kAlasteSAmutpattisthitikArakastathApi vinAzasyAnantatvAtkAlatvapratipAdanAya cAntakRAdatyuktam / antakRdityanenaivotpattisthitikRdityuktamanyathA nAzAsambhavAt / ataeva "kAlaH sRjatti bhUtAni kAlaH saMharati prajAH" ityAyuktaM granthAntare / anyo dvitIyaH kAlaH khnnddkaalH| kalanAtmako jJAnaviSayasvarUpaH / jJAtuM zakya ityarthaH / sa dvitIyaH kalanAtmakaH kAlo'pi dvidhA bhedadvayAtmakaH / tadAha-sthUlasUkSmatvAditi / mahattvANutvAbhyAm . mUrtaH iyattAvacchinnaparimANaH / amUrtastadbhinnaH kAlatattvavidbhiH kathyate / cakAro hetukrameNa mUrtImUrttakamArthakaH / tena mahAnmUtaH kAlo'NuramUrtaH kAla ityarthaH // 10 // mA0 TI0-eka kAla lokoMkA antakArI arthAt anAdi hai| dUsarA kAla kalanAtmaka arthAt jJAnayogya hai| khaNDakALa rathUla va sUkSmake bhedase mUrta maura mamUrta hai // 10 // athoktabhedadvayaM svarUpeNa pradarzayanprathamabhedaM pratipipAdayiSustadavAntarabhedeSu bhedadayamAha prANAdiH kathito mUrtaruyuTyAyo'mUrtasaMjJakaH // SabhiH prANavinADI syAttatSaSTyA nADikA smRtA // 11 // . prANaH svasthasukhAsInasya zvAsocchvAsAntavartI kAlo dazagurvakSarocAryamANa AdiyasyaitAdRzaH prANAnantargato mUrtaH kAla uktaH / truTirAyA yasyaitAdRzaH kAla ekamANA ntargatatruTitatparAdiko'mRtasaMjJaH / athAmUrtasya mUrttAdibhUtasya vyavahArAyogyatvena pradhAnatayAnantareddiSTasya bhedapratipAdanamupekSya mUrttakAlasya vyavahArayogyatvena pradhAnatayA prathamoddiSTabhedAnvivakSuH prathamaM palaghaTyAvAha-Sabhiriti / SaTpramANairasubhiH pAnIthapalaM bhavati palAnAM SaTyA ghaTikoktA kAlatattvajJaiH // 11 // mA0 TI0-prANAdi mUrttakAla hai, vRdhyAdikI amUrta saMjJA hai| 6 prAekI eka vinArI (paLa) aura 60 paLakI eka nADI ( daNDa) hotI hai // 11 // atha dinamAsAvAha nADISaSTayA tu nAkSatramahorAtraM prakIrtitam // tAtraMzatA bhavenmAsaH sAvano'kodayastathA // 12 // 1 ucyata iti pAThAntaram / Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat www.umaragyanbhandar.com
Page #17
--------------------------------------------------------------------------
________________ ( 8 ) sUryasiddhAntaH [ prathamo' ghaTInAM SaSTyAhorAtraM nAkSatramuktam / tukArAdahorAtrasya nAkSatratvoktyoktaghaTyA vyapi nAkSatratvamuktam / etatSaSTighaTIbhirbhacakra parivarttanAt nAkSatradinAnAM triMzatsaMkhyayA mAmo nAkSatraH / mAsAnAmanekatvena sAvanamAsasvarUpamAha - sAvana iti / tathA triMzadahorAtraiH sUryodaya sambaM vaistadavadhikaiH / sUryodayAdi sUryodayAntakAla rUpakAhorAtra mAna sApitairityarthaH / sAvano mAsaH // 12 // * mA0 TI0-60 nADIkI nAkSatrika mahorAtra (dinarAta ), 30 ahorAtra kA eka mAsa ( mahInA ) hotA hai sUryodaya se lekara phira sUryake udaya honetaka sAvanadina hotA hai // 12 // atha cAndra sauramAsa nirUpaNapUrvakaM varSavaddivyaM dinamAhaaindavastithibhistadvatsaMkrAntyA saura ucyate // mArddha dazabhirvarSa divyaM tadaharucyate // 13 // tadvatriMzatA tithimizcAndro mAsastatra darzAntAvadhikaH pUrNimAntAvadhikazca zAstre mukhyatayA pratipAditaH / atra zAstre tu darzAntAvadhika evaM mukhyaH / iSTatithyavadhikastu mAso gauNaH / saGkrAntyA saGkrAntyavadhikena kAlena sauro mAso mAsajJaH kathyate / saGkrAntistu sUryamaNDala kendrasya rAzyAdipradeza saMcaraNakAlaH / dvAdazabhirvarSam / yanmAnena mAsAstanmAnena varSaM jJeyam / tadvarSa sauramAsasyAsannavAtsauram | ahaH ahorAtraH / divyaM divibhavam / sauravarSa devAnAmahorAtramAnaM mAnatacajJaiH teH kathyata ityarthaH // 13 // bhA0 TI0 - cAndramAsa tithiyoMkara ke aura sauramAsa rAzisaMkramaNa ke dvArA nizcita hotA hai| 12 bhAsakA eka varSa hai yahI devatAoMkA eka dina hai // 13 // nanu devAnAM yathAhorAtramuktaM tathA daityAnAmahorAtraM kathaM noktamityatastaduttaraM vadadevAsurayorvarSamAha surAsurANAmanyo'nyamahorAtraM viparyayAt // tatvaSTiH SaDguNA divyaM varSamAsurameva ca // 14 // devadaityAnAM bahutvAdbahuvacanam / anyonyaM parasparam / viparyayAt vyatyAsAt ahorAtram / ayamarthaH / devAnAM yaddinaM tadasurANAM rAtriH / devAnAM yA rAtristadusarANAM dinam / daityAnAM yaddinaM taddevAnAM rAtriH / daityAnAM yA rAtristaddevAnAM dinamiti / tathAca devadaityayordinarAtryoreva vyatyAsAdbhedo na mAneneti tayorahorAtrasyaikyAdevAhorAtramAnakathanenaiva daityAhorAtramAnamuktamiti bhAvaH / yugakathanArthaM divyavarSe paribhASayA sugamamapi vizeSadyotanArtha prakArAntareNAha - tatpaSTiriti / divyAhorAtraTiH / devarUpA varSatubhiH SaSTiguNitA divyamAsuraM daityasambandhi / ca: Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat www.umaragyanbhandar.com
Page #18
--------------------------------------------------------------------------
________________ vyAyaH 1 saMskRtaTokA-bhASATIkAsameta (9) samuccaye / tena dvayorityarthaH / varSam / evakArastayodinarAtryorbhedena varSabhedaH syAditi mandazaGkAnivAraNArtham // 14 // bhA0 TI0-sura va masuroM kI dina rAtrikA viparyaya parthAt jaba ekakA dina holAhe to dUsarekI rAtri hotI hai 360 divya ahorAtrase devAsurakA eka varSa hotA hai . 14 // atha kalpamAnaM vivakSuH prathamaM yugamAnamanyadapi zlokAbhyAmAha tadvAdazasahasrANi caturyugamudAhRtam // sUryAndasaMkhyayA dvitrisAgarerayutAhataH // 15 // sandhyAsandhyAMzasahitaM vijJeyaM taccaturyugam // kRtAdInAM vyavastheyaM dharmapAdavyavasthayA // 16 // teSAM divyavarSANAM dvAdazasahasrANi caturyugam / caturNA yugAnAM kRtatretAdvAparaka khyAkhyAnAM samAhAro yogastadAtmakaM mahAyugamityarthaH / etaddayotanAthai caturityuktiranyathA yugamityuktyA tadvaiyarthyApatteH / mAnAbhiruktam / atha sauramAnena tatsaMkhyAM vizeSaM cAha-sUryAbdasaMkhyayota / taddevAsuramAnenoktaM caturyugaM dvAdazasahasravarSAsmakaM mahAyugaM sandhyAsandhyAMzasahisam / yugacaraNasyAdyantayoH krameNa pratyekaM sandhyAsandhyAMzAbhyAM yuktaM sa devasandhyAsandhyAMzAvantargatau na pRthagyatraitAdRzam / sauravarSapramANena dvitrisAgaraiH 'aGkAnAM vAmato gatiH' ityanena dvAtriMzadadhikaizcatu:zatamitaiH ayutena dazasahasreNa guNitaiH / khacatuSkadvAtriMzacaturbhiH parimitaM jJeyamityarthaH / atha caturyugAntargatayugAMghrINAM vizeSato mAnAzravaNAtsamaM syAdazrutatvAditinyAyena pratyeka mahAyugacaturthAzo mAnamiti caturyugamityena phalitaM niSedhati-kRtAdInAmiti / kRtatretAdvAparakAlayugAnAm / dharmapAdavyavasthayA dharmacaraNAnAM sthityA / iyaM vakSyamANA vyavasthAsthitijJaiyA na. tu samakAlapramANasthitiH / ayamarthaH / kRtayuge catuzcaraNo dharma iti tasya mAnamadhikam / tatastretAyAM dharmasya tripAdavatvAttadanurodhena tretAmAna nyUnam / evaM dvAparakalyodharmasya krameNa vyekacaraNavattvAt kRtatretAmAnAbhyAM krameNoktAnurodhAnnyUnamAnam / natu samaM mAnamiti // 15 // 16 // bhA00-divya mAnake 12000 hajAra varSakA eka cAkaDI-yuga hotaahai| sUryAbdakI saMkhyA 4320000 varSa hai // 15 // sandhyA bhaura sandhyAMzake sAtha jo caturyuga haiM tisameM dharmapAdake anusAra kRtAdi yugamAnakI vyavasthiti hai // 16 // atha sarvadharmacaraNayogena dazamitena mahAyugaM bhavati tahi svasvadharmacaraNaiH kimityanupAtena pUrvoktaphAlatena kRtAdiyugAnAM mAnajJAnaM savizeSamAha Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat www.umaragyanbhandar.com
Page #19
--------------------------------------------------------------------------
________________ ( 10 ) sUryasiddhAntaH [ prathamos yugasya dazamo bhAgazcatustrivyekasa guNaH || kramAtkRtayugAdani SaSThAMzaH sandhyayo svakaH // 17 // prAguktadivyavarSadvAdazasahasramitasya yugasya dazamo bhAgo dazAMza ityarthaH / caturddhA krameNa catustridvayekeguNitaH / guNakramAt kRtayugAdInAM 1 guNakramAt kRtayugAdInAM kRtatretAdvAparakAlayugAnAM mAnaM syAditi zeSaH / nanu manugranthe kRtAdimAnaM divyavarSapramANena 4000 / 3000 / 2000 / 1000 / atra tu tanmAnaM tadvarSapramANena 4800 / 3600 // 2400 / 1200 / iti virodha ityata Aha / SaSTha iti / svakaH svasambandhI SaSTho vibhAgaH sandhyayorAdyantasandhyayoraikyakAla iti zeSaH / tathA ca maduktamAnAni 4800 / 3600 / 2400 / 1200 / eSAM SaDaMzAH 800 1. 600 / 400 / 200 / ete svasvayugAnAmAdyantayoH saMdhyayoryogA ityeSAmadhe sandhikAlaH / pratyeka mAdyantayoH sandhikAlaH 400 / 300 / 200 / 100 / anena pratyekaM maduktamAnaM nyUnIkRtaM granthAntaroktaM kevala mAnaM bhavati na svasandhibhyAM sahitam / yathA kRtAdisandhiH 400 kRtamAnaM 4000 kRtAntasandhiH 400 tretAdisandhi300 / tretAmAnam 3000 tretAntasandhiH 300 dvAparA disandhiH 200 dvAparamAnaM 2000 dvAparAntasandhiH 200 kalyAdisandhiH 100 kalimAnam 1000 kalyantasandhiH 100 / evaM ca svasandhibhyAM sahitaM mayoktaM svasambandhAtsandhyayostadantargatatvAccota na virodha iti bhAvaH // 17 // mA0 TI0 - catuyurgake dazama bhAgako 4, 3, 2 aura ekase guNA karake kRtAdikA yugamAna hotA hai / svIya SaSThAMza bhAgahI saMdhyA hai // 17 // 1 atha kalpamAnArtha manumAnaM tatsandhimAnaM cAha yugAnAM saptatiH saikA manvantaramihocyate // kRtAbdasaMkhyA tasyAnte sandhiH prokko jalaputraH // 18 // yugAnAM saikAsaptatirekasaptatirmahAyugamityarthaH / iha mUrttakAle manvantaraM manvArambhatatsamAptikAlayorantarakAlamAnamityarthaH / mUrttakAlamAnabhedAbhijJaiH kathyate / tasya manorante virAme jAte sati kRtAbdasaGkhyA maduktakRtayugavarSamiti sandhiH kAlavidbhiH prakarSeNa dvitIyamanvArambhaparyaMtaM bhUtabhAvimanvorantimAdisandhirUpaikakAlena kathitaH / tatsvarUpamAha - jalaplava iti 1 jalapUrNA sakalA pRthvI tasmi~lokasaMhArakAle bhavati // 18 // 0 TI0 ekatara yugakA eka manvantara hotA hai; tisake anta meM kRtayugamAna saMkhyaka sandhimAna hai | usI samaya jabaplava (bADha ) hotA hai // 18 // - Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat www.umaragyanbhandar.com
Page #20
--------------------------------------------------------------------------
________________ dhyAyaH 1] sNskRtttiikaa-bhaassaattaakaasmtH| (11) atha kalpapramANaM sAvazeSamAha sasandhayaste manavaH kalpe jJeyAzcaturdaza // kRtapramANaH kalpAdo sandhiH paJcadazaH smRtH|| 19 // te ekasaptatiyugarUpA manavaH syAyaMbhuvAdyAH sasandhayaH svasvasandhisahitAzcaturdazasaMkhyAkAH kalpakAle jJAtavyAH / svasandhiyuktacaturdazamanubhiH kalpaH syAdityarthaH / nanu granthAntare kalpamAnaM yugasahasraM tvayA tu yugamAnamekasaptatiguNaM manumAnam 3067 20000 kRtAbda 1728000 yuktasasandhimanumAnam / 308448000 / idaM caturdazaguNaM kalpapramANaM kRtonaM yugasahasramityataAha-kRtapramANa iti / kalpAdau prathamamanvArambhe kRtayugavarSamito manozcaturdazatve'pyAdyaH paJcadazaka: sa' ndhiH kAla ruktaH / tathAca kRtavarSAnantaraM pathamamanvArambha iti tadvarSayojanenAvirodha iti bhAvaH // 19 // __ bhA0 TI0-kalpameM sandhike sAtha 14 manu hote haiM / kalpakI AdimeM kRtayugapramANakI eka sandhi arthAt kalpameM 14 manu mora paMdraha sandhiyAM hotI haiM // 19 // atha brahmaNo dinarAvyoH pramANamAha itthaM yugasahasreNa bhUtasaMhArakArakaH // kalpo brAhmamahaH proktaM zarvarI tasya tAvatI // 20 // itthaM pUrvoktaprakArasiddhena yugasahasreNa bhUtasaMhArakArako brAhmalayAtmakaH kalpakAlo brAhmaM brahmaNaH sambandhyaho dinaM kAlajJairuktam / tasya brahmaNastAvatI dinaparimitA zaverI rAtriH kalpadvayaM tadahorAtramiti phalitArthaH // 20 // bhA0 TI0-isa prakArase sahasra yugakA matasaMhArakArI kalpa hotA hai| yahI brahmAkA eka dina aura aisehI usakI rAtri hai // 20 // atha brahmaNa AyuHpramANamatItavayApramANaM vAha paramAyuH zataM tasya tayAhorAtrasaMkhyayA // AyuSo'rddhamitaM tasya zeSakalpo'yamAdimaH // 21 // paramaparaM zRNu pUrvoktaM tvayA zrutamaparaM ca vakSyamANaM zRNu tvam / yadvA parameti daityavarArthakaM sambodhanam / tvaM tasya brahmaNastathA pUrvoktayAhorAtramityAkalpadvayarUpayA zataM zatavarSaparimitamAyuH zarIradhAraNakAlaM jAnIhi / etaduktaM bhavati / 'ahorAtramAnAtpUrvaparibhASayA mAsamAnaM tasmAtpUrvotaparibhASayA mAsamAnaM tasmAtpUrvoktaparibhASayA brahmaNo varSamAnametacchatasaGkhyayA brahmAyuriti / natu yathAzrutArthena kalpazatadvayamAyuH kii| dInAmApa dinasalyayAyuSo'nukteH sutarAM brahmaNaH zatadinAtmakAyuSo'sambhavAt / Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat www.umaragyanbhandar.com
Page #21
--------------------------------------------------------------------------
________________ ( 12 ) sUryyasiddhAntaH [ prathamo " nijenaiva tu mAnena AyurvarSazataM smRtam" iti viSNupurANoktezca / etena paramAyu riti nirastam / brahmaNo'niyatAyudayAsambhavAt / tasya brahmaNa AyuH zatavarSarUpa masyArddha paJcAzadvarSaparimitamitaM gatam / ayaM varttamAna AdimaH prathamaH zeSakalpaH zeSAyudayasya brahmadivasa uttarArddhasya prathamadivaso varttamAna iti phalitArthaH // 21 // bhA0 TI0 - brahma ahorAtra kI saMkhyA se brahmAkI paramAyu zata varSa hai / gatakalpameM tinakI AdhI Ayu batigaI / yaha kalpa dvitIyArddhakA pahalA dina hai || 21 || atha varttamAne'smindivase'pyetadgatamityAha kalpAdasmAcca manavaH SaDvyatItAH sasandhayaH // vaivasvatasya ca manoryugAnAM trighano gataH // 22 // asmAdvarttamAnAtkalpAdbrahmadivasAt SaTsaMkhyAkA manava ekasaptatiyugarUpAH sasanandhayaH saptabhiH sandhibhiH kRtayugapramANaiH sahitA vyatItA gatAH / cakAra AyuSo' dhamitamiti prAguktena samuccayArthakaH / varttamAnasya saptamasya manorvaivasvatAkhyasya yugAnAM trivanastrayANAM ghanaH sthAnatrayasthitatulyAnAM ghAtaH saptaviMzatisa khyAtmako gataH / saptaviMzati yugAni gatAnItyarthaH / caH samuccaye // 22 // bha0 TI0 - lalake Adile lekara vaivasvata manuke pahale sandhi sahita 6 manu bIte haiM / aura isa vaivasvata manukebhI 27 yuga bIta cuke haiM // 22 // atha varttamAnayugasyApi gatametaditi vadannamitakAle'grato varSagaNaH kArya ityAhaaSTAviMzA yugAdasmAdyAtametatkRtaM yugam // ataH kAlaM prasaMkhyAya saMkhyAmekatra piNDayet // 23 // aSTAviMzatitamAdvarttamAnAnmahAyugAdetadalpakAlena pUrvakAle sAmprataM sthitaM kRtaM yugaM gatam / ataH kRtayugAntAnantaramabhimatakAle kAlaM varSAtmakaM prasaMkhyAya gaNayitvA saMkhyAM paJcasthAnasthitAM bhinnAmekatraikasthAne piNDayetsaGkalanaviSayAM kuryAt / sarveSAM gatAnAM yogaM kuryAdityarthaH // 23 // J mA0 TI0 - SaD aThAIsa yugakA kRtayuga bItA hai| isa kAraNa kAla kI saMkhyA karake : eka sthAna meM gata varSa sthira karo // 23 // . atha kalpAdito grahAdibhacakraniyojanakAlaM grahagatiprArambha rUpamAha grahadeva daityAdi sRjato'sya carAcaram // kRtaadrived| divyAndAH zataghno vedhaseo gatAH // 24 // Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat www.umaragyanbhandar.com
Page #22
--------------------------------------------------------------------------
________________ ghyAyaH 1] saMskRtaTIkA-bhASATIkAsametaH / (13) asya vartamAnasya brahmaNo grahanakSatradevadaityamAnavarAkSasabhUparvatavRkSAdikacarAcaraM jaMgamasthAvarAtmakaM jagatsRjataH sRjatIti sRjan tasya jagannirmAyakasya zatasaGkhyAguNitAzcatuHsaptatyadhikacatuHzatasakhyA divyAbdA gatAH ebhirdivyavahasaSTayAdiprabahavAyuniyojanAntaM karma brahmaNA kRtamiti phalitArthaH // 24 // bhA0 TI0-kalpake Arambhase divyamAnake 47400 varSa bItane para graha, nakSatra, deSa, daityAdi carAcarakI sRSTi huI hai // 24 // atha grahapUrvagatyutpattau kAraNamAha pazcAdvajanto'tijavAnakSatreH satataM grahAH // jIyamAnAstu lambante tulyameva svamArgagAH // 22 // pazcAdanantaraM punarAvRttyA pazcAt pazcimadigabhimukhaM nakSatraistArakAdibhiH saha prahAra sUryAdayo'tijavAt pravahavAyusatvaragativazAtsatataM nirantaraM vrajanto gacchantaH svamArgagAH svakakSAvRttasthA jIyamAnA nakSatraiH parAjitA nakSatrANAmagre gamanAt / ataeva lajjayeva gurubhUtA iti tAtparthiH / tulyaM samam / evakArAdadhikanyUnavyavacchedaH / lambante svasthAnAtpUrvasmillambAyamAnA bhavanti / yathA lajjitaH pazcAdbhavati naage| tukArAdadho'dhAkakSAkramAnurodhena zanyAdigrahANAM candrAntAnAM gurutApacayaH zaniratigurubhUtastasmAt kiMcinyUno gurustasmAdapi bhauma ityAdi yathottaram / yasya kakSA mahatI. tasya gurutvAdhikyaM yasya lambI tasya tadanurodhena gurutAlpatvamiti / etaduktaM bhavati / brahmaNA pravahavAyau nakSatrAdhiSThito mUrtI golaH sthApitastadantargatAH svasvAkAzagola sthAH zanyAdayo nakSatrAdhiSThitamUrtagolasthakrAntivRttastharevatIyogatArAsannarUpameSAdimadezasamasUtrasthAH sthApitAH / krAntivRttaM tu meSatulasthAne viSuvavRttalagnasampAtAt tribhAntaritakrAntivRttapradezau svAsannaviSuvavRttapradezAbhyAM caturviMzatyaMzAntareNa dakSiNottarau makarakarkAdirUpau tadeva dvAdazarAzyAtmakaM vRttaM grahacArabhUtam / viSuvattaM tu dhruvamadhyasthaM nirakSadazopAraMgam / tatra pravahavAyunA svAghAtena mUrtI nakSatragolo nAkSatraSaSTighaTImaH parivartate / tadantargatavAyubhistadAghAtena vA grahA bhramantyapi nakSatragolasthitakrAntivRttIyameSAdipradezena samaM na gacchanti vAyUnAM svalpatvAttadAghAtasyApyalpatvAdimbAnAM gurutvAcca / atastatsthAnAdgrahANAM lambanaM dRzyate / ata evaM nakSatrodayakAle teSAM dvitIyadine nodayaH kintu graho lambitapadezena vAyunA tadanantara muurdhvmaagcchtiitynntrmudyH| lambanaM tu zanyAdInAM kakSAnurodheta gurutvAdAyUnAM tadghAtAnAM vA kakSAnurodhena bahvalpatvAttu yadyapi vAyodhuvAnudodhena saravAnagrahAvalambana viSuvatte bhavitumucitaM na krAntivRtte / tathAca vakSyamANakrAntyanupapattiH krAntibu. casthadvAdazarAzibhogena vakSyamANAnAM bhagaNAnAmanupapattizca / tathApi vAyunAvalambito Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat www.umaragyanbhandar.com
Page #23
--------------------------------------------------------------------------
________________ (14) sUryasiddhAnta: [ prathamo'graho viSuvanmArgago'pi tadviSuvapradezAsannakrAntivRttapadezena grahAkAzagolaeva svasamasUtreNAkRSyata iti nAnupapattiH ata eva svamArgagA iti krAntivRttAnusRtasvAkAzagolasthakakSA mArgagatA ityarthakamuktamiti saMkSepaH // 25 // mA0 TI0-sadA atizIghra calanevAle nakSatra se, pAche calate hue graha parAjita hokara apane lADImeM tulyabhAvase vilamba karate haiM // 25 // athAta eva grahANAM loke prAggatitvaM siddhamityataAha prAggatitvamatasteSAM bhagaNeH pratyahaM gtiH|| pariNAhavazAdinA tazAdbhAni bhuJjate // 26 // ato'valambanAdeva teSAM grahANAM prAggatitvaM prAcyAM dizi gatiryeSAM te prAggatayasta dbhAvaH prAggAtatvaM siddham / lambanasvarUpaiva grahANAM pUrvagatirutpannAlokaH kAraNAnabhijJaiH pratyakSAvagatatayA tacchaktijAnatA kalpitetyarthaH / sA kiyatItyata Aha-bhagaNairiti / vakSyamANabhagaNaiH pratyahaM pratidinaM gatiH prAggamanarUpA bhagaNAnAM gatyutpannatvAdbhagaNasamvandhivakSyamANadinaiH sUryasAvanagrahabhagaNA labhyante tadaikena dinena ketyanupAtAjjJeyA / nanu grahabhagaNAnAM tulyatvAbhAvAtmatidinaM grahagatirbhinnAta pUrvalaMbanarUpA grahagatirayuktoktA grahalambanasyAbhinnatvAdityata Aha-pariNAhavazAditi / pariNAhaH kakSApAradhistadazAttadanurodhAdiyaM grahagatibhinnA tulyA / ayamabhiprAyaH / grahANAM lambanaM tulyapradeze na parantu svaskhakakSAyAM tatpradeze tulye yA kalAstA gatikalAstAstu mahati kakSAvRtte'lpA laghukakSAvRtte baDhyaH / sarvakakSAparidhInAM RkalAGkitatvAt / bhagaNAstu gativazAdeva yasyakakSAvRttaM mahattasyAlpAyasya ca laghukakSAvRttaM tasya bahavastadutpannA gatirapi tatheti virodhaH / nanvekarUpagAta vihAya bhinnarUpA gatiH kathamaGgIkRtetyata Aha-tadazAditi / bhinnagativazAbhAnirAzInnakSatrANi bhuJjate grahA bhujantItyarthaH / tathAca.graharAzyAdibhogajJAnArthamiyameva gatirupayuktA naikarUpeti bhAvaH // 26 // . bhA0 TI0-bhinna kakSAse utpanna hue bhagaNake hetu pratidinakI gatimeM pRthaktA hotI hai, tisI kAraNase rAzibhoga kAlAdikI. vibhinnatA hotI hai // 26 // atha bhamoge vizeSa vadanvakSyamANabhagaNasvarUpamAha zIghragastAnyathAlpena kAlena mhtaalpgH|| teSAM tu parivartana poSNAnte bhagaNaH smRtaH // 27 // athazabda pUrvoktevizeSasucakaH / zIghragatigrahastAni mAnyalpena kAlena naM bhunaktya lpagatimraho bahukAlena bhunakti tulyarAzyAdibhogo mandazIghragatigrahayostulyakAlena na bhavatIti vizeSArthaH / teSAM rAzInAM parivartana bhramaNena / tukArAdrahAdigatibhogajani Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat www.umaragyanbhandar.com
Page #24
--------------------------------------------------------------------------
________________ dhyAyaH 1] sNskRtttiikaa-bhaassaattiikaasmtH| (15) tena bhagaNaH prAharuktaH / krAMtivRtte dvAdazarAzInAM sattvAttagogena cakrabhogasamApteryasthAnamArabhya calito grahaH punastatsthAnamAyAtiH sa cakrabhogaH / parivartasaMjJo'pi dvAdazarAzibhogAdbhagaNa ityarthaH / nanu krAntivRtte sarvapradezebhyaH parivartasambhavAdatrakaH parivAdibhUtaH pradeza ityataAha-poSNAnta iti / sRSTyAdau brahmaNA krAntivRtte khetIyogatArAsannapradeze sarvagrahANAM nivezitatvAttadavadhito grahacalanAca / pauSNasya khetIyogatArAyA ante nikaTe pradeze tathAca khetIyogatArAsannAgrimasthAnamevAdyantAvadhibhUtAmati bhAvaH // 27 // bhA0 TI0-zIghra calanevAle graha thoDe samayameM, maura thoDe calanevAle madhika samayamai gamana karate haiN| revatIke maMtameM phira lauTa Anese bhagaNa hotA hai // 27 // nanu parivartasya bhagaNasaMjJAtvayuktA vyAdirAzInAmapi bhagaNatvAdityataH paribhASAkathanacchalena bhagaNasvarUpamAha vikalAnAM kalASaSTayA tatpaSTayA bhAga ucyate // tatriMzatA bhavedrAzibhagaNo dvAdazaiva te // 28 // yathA mUtakAle prANakAla AdibhUtastathA kSetraparibhASAyAM vikalAH sukSmAdibhUtAstAsAM SaSTayaikA kalA kalAnAM SaSTyA bhogoM'zaH kssetrpribhaassaabhiH| kathyate bhAgAMtrazatA rAziH syAt / te rAzayaH sakalA dvAdaza / ekkArastricaturAdInAM nirAmArthaH / tathAca sAkalyai gaNapadaprayogAdbhagaNasya bhoge'pi bhagaNavyavahArAca pUrvoktaM yuktamiti bhAvaH // 28 // bhA0 TI0-60 vikalAkI eka kalA, aura 60 kalAkA eka bhAga hotA hai| 30 bhAga ( aMza) kI eka rAzi aura 12 rAzikA eka bhagaNahotA hai / 28 // atha bhagaNAnvivakSuH prathamaM sUryabudhazukrANAM bhaumaguruzanizIghroccAnAM ca bhagaNAnAha yuge sUryajJazukrANAM khacatuSkaradArNavAH // kujArkiguruzIghrANAM bhagaNAH pUrvayAyinAm // 29 // mahAyuge sUryabudhazukrANAM khAnAM catuSkarmakasthAnAdisahasrasthAnAntacatuHsthAnasthitAni zUnyAni tato'yutAdiprayutasthAnaparyantaM daMtasamudrAstathA ca yugasauravarSANi khAbhrakhAnIdvarAmavedamitAni bhagaNA dvAdazarAzibhogAtmakaparivartAnAM saMkhyA bhavaMtIti zeSaH / bhaumazanibRhaspatInAM yAni zIghrANi zIghroccAni teSAmetanmitA bhagaNAH / cakAraH samuccayArthako'nusandhayaH / atra kakSAkrameNa cArakrameNa vA guroH khalamadhyagatA mava tIti na tathoddezaH / svataMtrasya niyogAnahatvAdvA / nanvAkAza eSAM bimbAbhAvAdavalambanAsambhavena gatyabhAvAta kathaM bhagaNA uktA ityata Aha-pUrvayAyinAmiti / pUrva Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat www.umaragyanbhandar.com
Page #25
--------------------------------------------------------------------------
________________ (16) sUryasiddhAntaH [ prathamogAminAm / tathA ca teSAmadRzyarUpANAM pUrvagatisadbhAvAdbhagaNAMtI na kSatiH / eSAM svarUpAdinirNayastu spaSTAdhikAre pratipAdayiSyate // 29 // mA0TI0-yugameM sUrya budha va zukrake madhya aura maMgala, zani va bRhaspatike madhya zIghra pUrva ko calanevAle bhagaNa 4320000haiM // 29 // atha candrabhaumayorbhagaNAnAha indo rasAnivitrISu saptabhUdharamArgaNAH // dastyaSTarasAGkAkSilocanAni kujasya tu // 30 // pUrvazlokoktabhagaNA ityatrAnimazlokeSvapyanveti / bhUdharAH sapta na tu parvatasya dharAbhidhAnatvAdekasaptatiH / mArgaNAH zarAstathA ca candrasya magaNAH SaDagnidevapaJcasaptasaptapazca mitAH / maumasya tukArAdAkAzasthabimbAtmakasyati punaruktibhramavAraNArtha dantASTapaDaMkAkRtimitAH // 30 // bhATI-candramAke 57753336, maMgala ke 2296832 bhayaNa haiM // 30 // atha budhazIghroccagurvA gaNAnAha budhazIghrasya zUnyatukhAdriyaGkanagendavaH // bRhaspateH khadAsrativedapAdayastathA // 31 // suSazIghrodhasyAdRzyarUpasya pUrvagate gaNAH SaSTisaptatitryaMkAtyaSTimitAH / bRhaspate svathA bimbAtmakasyati punaruktibhramavAraNAya nakhadvivedaSaDrAmamitAH // 31 // mA0TI0-bughazIghake 17937060; bRhaspati ke 364220 bhagaNa haiM // 31 // atha zukrazIghroccazanyobhaMgaNAnAha sitazaghrisya SaTsaptatriyamAzvikhabhUdharAH // zanebhujaGgaSaTpaJcAsavedanizAkarAH // 32 // zukrazIghrocasyAdRzyarUpasya pUrvagatebhaMgaNAH SaTsaptatridvidvikhasaptamitAH / etena bhUdharA ityasyaikasaptAMtarekAdazavArtho nirastaH / zanevimbAtmakasyASTaSaTpazcarasendramitAH // 32 // mA0TI0-zukra zIghra ke 7022376; zanike 146568 bhagaNa haiM / / 32 // atha candrasyocapAtayorbhagaNAnAha candroccasyAnizUnyAzvivasusaNivA yuge / vAma pAtasya vasvaniyamAzcizikhidekhakAH // 33 // candamandovasya pUrvagateradRzyarUpasya bhagaNA mahAyuge rAmanakhASTATavedamitAH / pAtasya candrazabdasya saMnihitatvAcandrapAtasyAdRzyarUparama vAmaM pazcimagatyA dvAdazagazi. Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat www.umaragyanbhandar.com
Page #26
--------------------------------------------------------------------------
________________ dhyAyaH 1] saMskRtaTIkA-bhASATIkAsametaH / (17 mogAtmakaparivartarUpabhagaNA mahAyuge aSTarAmAkRtirAmadvimitAH / atra yugagrahaNaM vakSyamANagrahocapAtabhagaNasambandhikalpakAlavAraNArtham / grahoccapAtabhagaNAstu yugeyuge no pannA ityasminyugasambandhiprasaMgenoktAH / mandocapAtasvarUpAdinirNayastu spaSTAdhi kAre vyakto bhaviSyati // 33 // mA0TI0-caMdroccake 488203, caMdrapAtake bAI ora 232238 bhagaNa haiM // 33 // atha yuge nAkSatradivasAMstatsvarUpAvagamAya grahasAvanadinasvarUpaM svasaMkhyAjJAnahetu kaMcAha bhAnAmaSTAkSivasvadvividvidvayaSTazarendavaH // bhodayA bhagaNeH svaiH svarunAH svasvodayA yuge // 34 // bhAnAM nakSatrANAM svato gatyabhAve'pi pravahavAyunA paribhramaNAttatsaMkhyAtulyA magaNAH svdintulyaaH| ataevAtra vAmamiti pUrvoktasya yukto'nvayaH / aSTadvayaSTanagAgnijAtimajadinamitAH / nanu grahANAmapi pravahavAyunA paribhramaNanodayasadbhAvAtteSAM divasA: kathaM jJeyA ityata Aha-bhodayA iti / udayo yasminnahAna svAdyantAvadhi rUpa iti vyutpattyodayazabdena dinam / tathA ca bhodayA nAkSatradivasA eta uktAH svaiH svaiH svakIyaiH svakIya gaNaiH prAguktairvarjitAH santaH svasvodayA nijanijasAvanadivasA yugemavAnta / yuga ityenanAbhISTakAle nAkSatradivasA grahagatabhogAdinA bhagaNAdinonA grahasAbanadivasA abhISTA bhavanti / paraMtu rAzInpazcaguNitAnaMzAdikaM dazaguNitaM kRtvA ghaTyAdisthAne hInaM kAryamanyathA vijAtIyatvAdantarAnupapatteriti sUcitam / atropapattiH / yadi grahANAM prAggamanAvalambanaM na syAttarhi grahodayanakSatrodayayorakehetutvAnnAkSatrasAvana divasayorabhedaH syAt / ato grahANAM lambanena nAkSatradivasebhyaH sAvanadivasAnAmantaritatvAdavalambanajabhagaNAntareNa yuge nAkSatradivasebhyo grahasAvanadivasA nyUnA bhavanti / pravahaNa bhagaNatulyapazcimAhatulyAnAmakaraNAdityupapannam / bhodayA ityAdi / aneka magaNasAvanayogo nAkSatradivasA ityapyarthasiddham // 34 // bhA0TI0-nakSatroMke 1582237828 bhagaNa haiM nakSatroMke bhagaNa se grahoMke bhagaNa ghaTAnera dhugameM apane 2 udayakI saMkhyA nikala AvaMgI // 34 // atha vakSyamANacAndradivasAdhimAsayoH saMkhyAjJAnahetukaM svarUpamAha bhavanti zazino mAsAH sUryandubhagaNAMtaram // ravimAsonitAste tu zeSAH syurdhimaaskaaH|| 35 // sUryacandramagaNayorantaraM candrasya mAsA bhavanti te cAndramAsA ravipAsonitAta atra prathamaM tukArAnvayAdvAdazaguNitaravibhagaNarUpavakSyamANArkamAsairUnitAH mantaH zeSA Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat www.umaragyanbhandar.com
Page #27
--------------------------------------------------------------------------
________________ (18 ) sUryasiddhAntaH [ prathamo'avaziSTA ye cAndramAsAste'dhimAsA eva bhavanti nAnye / anena cAndratvamadhimAsAnAM spaSTIkRtam / atropapattiH / triMzattithyAtmakasya ravInduyutikAlarUpadazatAvadhezvAndramAsasya dvAdazara zimitena sUryadvantareNaiva siddhiH / kathamanyathA 'dazAnte jAtasya mandazIghrayoH sUryendvoryogasya punardazante saMbhavaH / dvAdazarAzyantaraM vakaM bhagaNAntaramato bhagaNAntareNa cAndro mAsaH siddhaH / sauramAsApekSayA yadantareNa cAndramAsAnAmadhikatvaM ta evAdhimAsA iti svarUpameva vakSyamANopayogAtparibhASitam // mA0 TI0 - caMdramA aura sUrya kA magaNAntara cAndramAsa hai / candramAsa se ravimAsa ghaTa nepara adhimAsa hojAtA hai // 35 // atha vakSyamANAvamasUrya sAvanayoH svarUpamAha sAvanAhAni cAndrebhyo dyubhyaH projjhya tithikSayAH // udayAdudayaM bhAneorbhUmisAvanavAsarAH // 36 // cAndrebhyo dyubhyo vakSyamANavAndradivasebhyaH sakAzAdityarthaH / sAvanAhAni sAvana dinAni projjhya tyaktvAvazeSaM tithikSayAH / tithiSu cAndradineSu sAvanadinAnAmavazeSatulyaH kSayo nyUnatvam / yadvA tithizabdena sAvano divasastasya cAndradi sAtkSaya iti svarUpameva vakSyamANopayogAtparibhASitam / nanu bhodayA bhagaNairityAdinA pUrva sarveSAM sAvanadivasA uktA ityatra kasya grAhyA ityataH sUryasAvana svarUpa kathanacchalenottaramAha-udayAditi / sUryasyodayakAlamArabhyAvyavahitatadudayakAlaparyantaM yaH kAlaH sa eko divasaH / iti ye divasAste bhUmisAvanavAsarAH / bhUdicasA udayasya bhUsambandhenAvagamAt / sAvanAdivasAzcetyarthaH / tathAca nirupapadasAcanabhUmizabdAbhyAM sUryasya vAsarA evaM nAnyeSAM sopapadatvAbhAvAditi bhAvaH // 36 // mA0 TI0 - candradina se sAvana dina dUra karanepara tithikSaya hotA hai / sUrya ke eka udaya dUsare udayataka eka bhauma yA saura dina hotA hai // 36 // te kiyanta ityatastatpramANaM cAndradinapamANaM cAha vasuvyaSTAdrirUpAM kasaptAdvitithayo yuge // cAndrAH khASTakhakhavyomakhAnikhartunizAkarAH // 37 // aSTAzvigaja saptabhUgonagasaptapaJcabhUmitA yuge sUryasAvanadivasAH / bhAndradivasA yugatiyaya ityarthaH / azItizUnyacatuSkatrikhanRpA ete triMzadvatAzcAndramAsA uktaprAyAH / anenaiva cAndra divasAnAmupapattiH sUryacandrayorbhagaNayorantararUpacAndramA sAstriMzadguNitA iti spaSTIkRtAH // 37 // " bhA0 TI0-yugameM 1577917828 saura dene aura 1603000080 tithi ( candradina ) haiM // 37 // Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat www.umaragyanbhandar.com
Page #28
--------------------------------------------------------------------------
________________ vyAyaH 1.] saMskRtaTIkA-bhASATIkAsametaH / (19) athAdhimAsAvamayoH saMkhyAmAha* ssddvhnitrihutaashaangktithyshcaadhimaaskaaH|| tithikSayA yamArthAvidhyaSTavyomazarAzvinaH // 38 // adhimAptakAH prAguktasvarUpAzcakArAyuge SaDdevarAmagozarendumitAstithikSayA dinakSayA avamAnItyathaH / arthAH paJca / evaM dvizarAkRtyaSTakhatattvAni // 38 // bha0 TI0-yugameM madhimAsa 1593336 aura tithikSaya 25082252 haiM // 38 // nanu sUryamAsAnukteradhimAsasaMkhyA kathaM jJAtetyato ravimAsasaMkhyAsvarUpeNa vahAM zvAha khctussksmudraassttkupnycrvimaaskaaH|| bhavanti bhodayA bhAnubhagaNarUnitA kahAH // 39 // sUryamAsA dvAdazaguNitaravibhagaNAnurUpAH zUnyakhAbhrakhavedadhRtizaramitAH / nanu sAvanadivasasaMkhyA prAguktA kathamavagatetyAha-bhavantIti / bhodayA nAkSatradivasAH prAguktAH sUryabhagaNaiH prAguktaivarjitAH santaH kahA bhUvAsarA bhavanti modaya ityAdiprAgukteH // 39 // bhA0 TI0-yugameM ravimAsa 51842000 haiM / nakSatra bhagagale sUryabhagaNa ghAIne para kudina (sauradina ) kI ginatI hotIhai // 39 // nanu sUryAdimandocabhaumAdipAtAnAM yuge bhagaNAnutpatteH kalpabhagaNakathanamavazya kamatastatpattyAM prAguktA ete bhagaNAdayaH kalpa eva kathaM noktA ityata Aha adhimAsonarAtryakSacAndrasAvanavAsarAH // ete sahasrANitAH kalpe syubhNgnnaadyH|| 10 // ete prAguktA bhagaNAdayo bhagaNA AdiryeSAM te bhgnnaadyH| adhimAsonarAdhyakSavAndramAvanavAsarAH / adhimAsAH SaDvanItyAdiAtethikSayA ityAcUnarAtrayo'tramAni / RkSacAndrasAvanAnAM pratyeka vAsarasambandhaH / nAkSatradivasAmAnAmityAdi / cAndradivasAzcAndrA khASTetyAdi / sAvanadivasA vasuyaSTAdrItyAdi / atra sauramAsA Apa khacatuSketyAdi grAhyAH / sahasraguNitAH kalpe bhagaNAdaya uktA bhavanti yugasahasrasya kalpatvAt / tathA ca lAghavArtha yugayuktA iti bhAvaH // 40 // bhA0 TI0-eka yugake adhimAsa, tithikSaya, cAndrasAvanadina Adi sabako 1000 se guNA karanepara eka kalpake bhagaNAdi hote haiM // 40 // atha zlokAbhyAM ravicaMdrasUryAdigrahANAM mandoccabhagaNAnvadanpAtabhagaNAnpratijAnIte prAggateH sUryamandasya kalpe saptASTavahnayaH / / kojasya vedakhayamA bodhasyASTavihnayaH // 11 // Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat www.umaragyanbhandar.com
Page #29
--------------------------------------------------------------------------
________________ (20) sUryasiddhAntaH [prathamo'khakharandhrANi jaivasya zokasyArthaguNeSavaH / / go'gnayaH zAnimandasya pAtAnAmatha vAmataH // 12 // pAgataH kalpa ityanayoH zanimandAntaM pratyekaM sambandhaH / pUrvagataH sUryamandocasya kalpe saptASTarAmamitAH zanipAtasya bhagaNA iti vakSyamANasya bhagaNA iti padamatra pratyekamanveti / kojasya kujasambandhinaH sUryamandasyetyasyaikadezo mandasyeti mandocasyetyarthakamatrAnveti / tathA ca bhaumamandovasya caturadhikaM zatadvayam / baudhasya budhamandocasyASTaSatrimitAH / jaivasya gurusambandhimaH / atra zanimandasyeti vakSyamANasyaikadezo mandasyeti mandocasyetyarthakamanvetyekavRttasthatvAt / yadvAdyantayormandasyetyuktyaiva madhyasthAnAmanvayaH sUpapanna iti / tathA ca gurumandoccasya navazataM zaukasya zukramandobasya paJcatriMzadadhikapaJcazataM zanimandocasyaikonacatvAriMzat / athAnantaraM pAtAnAM maumAdipAtAnAM vAmataH pazcimagatyA bhagaNA ucyanta iti zeSaH // 41 // 42 // bhA0 TI0-eka kalpameM maMdasUryake 387, maMgalake 204 budhake 368, bRhaspatike 900 zukrake 535 aura zanike 39 bhagaNa bAI bhorako calate haiM // 41 // 12 // tAlokAbhyAmAha manudasrAstu kojasya bodhsyaassttaassttsaagraaH|| kRtAdricandrA jaivasya trikhAGkAzva bhugostathA // 13 // zanipAtasya bhagaNAH kalpe ymrstvH|| bhagaNAH pUrvamevAtra proktaashcndrocpaatyoH||44|| kujsmbndhinH| tukArAtpAtasya bhaumapAtasya kalpe bhagaNAzcaturdazAdhikaM zatadvayam / baudhasya budhasambandhinaH zanipAtasyetyasyaikadezaH pAtasyetyatrAnveti / budhapAtasya dvAdazonama paJcazatI / jaivasya gurupAtasya catuHsaptatyadhikaM zatam / bhRgoH zukrasya tathA sambandhinazcakArAtpAtasya zukrapAtasyetyarthaH / vyadhikA navazatI / zanipAtasya dvirasa paTukA bhagaNAH kalpe bhavanti / nanvasmin prasaMge caMdrasyocapAtayorbhagaNAH kathaM noktA iti mandAzaGkApAkaraNAya pUrvoktaM smArayati / bhagaNA iti / caMdroccapAtayozcandrasya mandocapAtayorbhagaNA atrAsminnadhikAre pUrva grahayugabhagaNakathane evakAro vismaraNanirAsArthakaH / proktAzcandroccasyetyAdizlokenoktAH // 43 // 44 // mA0TI0-eka kalpameM maMgala ke 214, budhake 188, bRhaspatike 174, zukrake 903, zanike 662 pAtake bAI ora calanevAle bhagaNa haiM pahanehI candramAke pAta kahe haiN||4344|| athAbhimatakAle grahagatabhogAnayanaM vivakSustadupajIvyAhargaNasAdhanArthaM pravRttagrahaM cAra kAlAgatAbdajJAnopajIvyaM kRtayugAntIyagatAbdajJAnaM zlokatrayaNAha Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat www.umaragyanbhandar.com
Page #30
--------------------------------------------------------------------------
________________ dhyAyaH 1.] saMskRtaTIkA-bhASATIkAsametaH / / SaNmanUnAM tu sampiNDya kAla tatsandhibhiH saha // kalpAdisandhinA sArdai vaivasvatamanostathA // 45 // yugAnAM vighanaM yAtaM tathA kRtayugaM tvidam // proDya sRSTestataH kAlaM pUrvoktaM divyasaMkhyayA // 16 // sUryAndasaMkhyayA jJeyA kRtasyAnte gatA amI // khacatuSkayamAdyanizararandhranizAkarAH // 17 // SamananAM kAlaM sauravarSAtmakaM tatsandhibhiH SaNmanUnAM kRtayugapramANaiH SabhiH saMdhibhiH * saha sArddha kalpAdisandhinA kRtapramANaH kalpAdAvityanena kalpaprArambhasambaddhakRtayugamitasandhinA sArdai sArtha sarmipaNDayaikakRitya / tukArAdAyuSo'rdhamitaM tasyetyasya nirAsaH / vaivasvatamanorvartamAnasaptamavaivasvatAkhyasya manoyugAnAM tridhanaM yAtaM yugasaptaviMzatiMgatAM tathaikIkRtyedamaSTAviMzatiyugAntargataM tukArAtsAmprataM sthitaM kRtayugaM tathA gatatvenaikIkRtya tataH siddhAkAtsRSTeH kAlaM sRSTikaraNArtha yaH kAlo varSAtmakastaM divyasaMkhyayA divyamAnena pUrvoktaM kRtAdrivedA divyAbdAH zataghnA ityanenoktam / sUryAbdasaMkhyayA * sauravarSamAnena SaSTayadhikazatatrayaguNitaM kRtveti tAtparyArthaH / etena prAguktakIkaraNaM saura varSapramANena divyavarSapramANeneti vyaktIkRtam / projjhya nyUnIkRtya / cA samuccayArtho'nusandheyaH / amI avaziSTAndAH khAbhrakhAbhradvisaptatrizarAtidhRtayaH kRtayugacaraNasyAvasAne gatA atItA jJAtavyAH / nanu kalpAdasmAca manava ityAdipUrvoktasampiNDitakAloktyedaM SaNmanUnAmityAdi punaruktapAbhAti / naca pUrva brahmagatavayApramANajJAnArthamidAnI ca grahasAdhanArtham / anyathA gatabrahmavayApramANAdrahasAthanApattorati vAcyam / brahmagatavayApramANAdeva grahasAdhanasya yukttvaadissttaaptteH| anyathA grahacakrAdebrahmotpattitastada vasAnaparyaMtaM sattvAbrahmadinAdhikakAle gatAbdajJAnAbhAvAdgrahasAdhanAnupapattiriti cenna / itthaM yugasahasreNa bhUtasaMhArakArakaH kalpa ityanena brahmadinAnte grahacakrAdinAzoktestadinAdau grahacakrotpattezca brahmadivasa eva tadAdigatAbdA grahacAropajIvyA na brahmagatAyuH pramANAbdAH grahAsattve grahasAdhanApatteH / ataH punargatAndAgrahacAropajIvyA brahmadivase sAdhitAH / parantu brahmadinAdito grahacArapravRttikAlaparyaMta yaH sRSTivilambitakAlastadUnA brahmadinAdigatAbdAH sRSTigatAbdA grahasAdhanopajIvyA iti tathoktam / anyathA sRSTayantargatakAle grahacArAsattve tatsAdhanApatteH sRSTikAlakathanAnupapattezceti dik / yathA divyAbdasya sauravarSANi 360 / dvAdazasahasraguNitAni mahAyugam 4320000 idamekasaptatiguNaM mAnunamam 306720000 idaM SaDguNitaM SaNmanumAnam 1840 Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat www.umaragyanbhandar.com
Page #31
--------------------------------------------------------------------------
________________ (22) sUryAsaddhAntaH [ prathamo'320000 idaM svasandhibhiH kRtayugapramANaiH saptabhirebhiH 12096000 yugam 1852416000 etatsaptaviMzatiyuga 116640000 sahitam 1969056000 kRtayuga 1728000 yuktaM jAtAni kalpagatavarSANi 1970784000 / sRSTidivyAbdaiH 47400 / khapaDagniguNitairobhaH 17064000 / hInaM sRSTigatAbdA grahacAropajIvyAH kRtayugAnte khacatuSkatyAdyupapannAH 1953720000 // 45 // // 46 // 47 // __ bhA0 TI0-sandhike sahita cha:manukA samaya kalpakI Adi sandhi, bIte hue sattAIsa yugakA pramANa mora kRtayugamAna joDake usameMse valpArambhase lekara sRSTikAlatakake saura varSa ( 24 zloka ) kI saMkhyA ghaTAnese sRSTi ke bIte hue varSa nikala bhAveMge / so 1953 720000 varSa haiM / / 45 // 46 / / 47 // tathAbhISTakAle'hargaNasAdhanaM tato dinamAsAbdapapratijJA vAsarezvarajJAnaM ca zlokacatuSTayenAha ata UrdhvamamI yuktA gatakAlAndasaMkhyayA // mAmIkRtA yutA mAsamadhuzuklAdibhirgataH // 18 // pRthaksthAste'dhimAsanAH sUryamAsavibhAjitAH // labdhAdhimAsakaryuktA dinIkRtya dinAnvitAH // 19 // dviSThAstithikSayAbhyastAzcAndravAsarabhAjitAH // labdhonarAvirahitA lngkaayaamaardhraatrikH||50|| sAvano hugaNaH suuryaadinmaasaandpaasttH|| saptabhiH kSayitaH zeSaH sUryAyo vaasreshvrH||51|| ataH kRtayugAntAdUrdhvamuparyanantaramityarthaH / abhISTakAle yo gatakAlastasya sauravarSasalyayAmI kRtayugAntIyasRSTayabdAH khacatuSketyAdipUrvoktA yuktA abhISTakAle sauragatAbdA bhavaMti / ete mAsIkRtA dvAdazaguNitA ityarthaH / abhISTakAle madhuzuklAdibhizcatrazuklAyavadhibhUtagatairmAsairyutAH / atra gatamAsAMtargato'dhimAsazcanna grAhyastasyotaramAsAhvayatvena tadantargatatvAt tanmAsasya SaSTidinAtmakatvAcca / te siddhAH pRthaksthA yugAdhimAsaguNitA yugasUryamAsabhaktAH prAptAdhimAsakairniraH siddhA yuktAH / atra yadA spaSTodhamAsaH patita Anayanena labdhastadAnayanaprAptAdhimAsaiH saikairyuktAH / yadA tu spaSTo'dhimAso na patita Anayane prAptastadAnayanaprAptAdhimAsaniraMkaiyuktAH / anya Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat www.umaragyanbhandar.com
Page #32
--------------------------------------------------------------------------
________________ ghyAyaH 1.] saMskRtaTokA-bhASATIkAsametaH / (23 vAbhISTakAlasAdhitAhargaNasya triMzadinAntaritatvApatteriti dhyeyam / ete siddhA dinIkRtya triMzatA saMguNyetyarthaH / dinAnvitA vartamAnamAsasya zukla pratipadAdigatatithimiyuktA ityarthaH / ete dviSThAH sthAnadvaye sthApyA ekatra yugAvamairguNitA yugacAndrAdenairmaktAzca prAptAvamairnirauraparatra hInAH santo laGkAdeze'rdharAtrakAlikaH sAvanohargaNaH syAt / tataH sAdhitAhargaNAtsakAzAtsUryAtsaryamArabhya dinamAsAbdapA vArezvaramAsezvaravarSezvarA bhavanti / tatra vAsarezvarajJAnamAha-saptabhirita / ayamahargaNaH saptabhiH kSayito bhaktvA zeSitaH kAryaH / sa zeSo'vaziSTaH sUryAdyaH sUryavArAdiko vAsarezvaro vArasvAmI gato bhavati / tadagrimo vartamAno vAreza ityarthasiddham / atropapattiH / saura varSANAM mAsakaraNe sRSTayAdyadhimAsAMtakAlasambandhisAvayavasauramAsA avyavahitapUrvapatitAdhimAsAntakAlAdisvAbhISTacaitrAdyantakAlasambaMdhisAvayavacAndramAsAH stayoryogazcaitrAdau dvAdazaguNitau sauravarSANi jAtAni kuta iticecchRNu / dvAdazaguNitasauravANi sauravarSAdau sauramAsA iti tu nirvivAdam / te svAnItAdhimAsaiH sAvayavairyutAzcAMdrAsAvayavAH sauravarSAdau / ete'vayavahInAzcaitrAdau niravayavAzcAndramAsAH avayavasya caitrAdisauravarSAdyantarakAlarUpAdhizeSatvAt / te niragrAdhimAsonAzcaitrAdAvadhimAso na cAndrA dAdazaguNitasauravarSarUpA ukta yogasvarUpAH siddhAH / kathamanyathA niragrAdhimAsayojane naiSAM caitrAdau cAndramAsamAnatvasambhavaH / ete svAbhISTamAsAdikAlasiddhayarthaM caitra zuklAdigavamAsayuktAH / etena dvAdazaguNitasauravarSamitasauramAsAnAM caitrAdigatacAndramAsA.. kathaM yojitA ekajAtitvAbhAvAditi dUSaNAMgIkAro nirastaH / uktarItyA tatra cAndramAsAnAmApe sattvAdekajAtIyatvena yogasambhavAt / nahi pUrvayogo'smAbhiH kRto yena vijAtIyayogo dUSaNaM tasya dvAdazaguNitasauravarSarUpatvena svataH siddhatvAt arthaka niragrAdhimAsA yojyA iti sRSTyAdipUrvapatitAdhimAsAntakAlAvadhi ye sauramAsA: sAvayavAsvebhyo yugasauramAsairyugAdhimAsAstadaibhiH sauramAsaiH ka ityanupAtena niragrAdhimAsAzcAndrA bhavanti saurebhyaH sAdhitatvAt / athAbhISTaka le'dhimAsAvayaka jJAnAthai yugavAndramAsayugAdhimAsAstadA pUrvapatitAdhimAsAntakAlAbhISTamAsAdyantarasthitacAndramAsaiH sAvayavairobhaH ka ityanupAtenAdhimAsAbhAvAt tadavayavaH saura AyAti cAndrAtsAdhitatvAt / parantvavayavAyavinoreka jAtitvAsiddhiratastatsampAdanArthamadhimAsAvayavasyoktasArasya yugasauramAsayugacAndramAsAstadoktasaurAdhimAsAvayavena kimityanupAtena yugacAndramAsA guNo yugasauramAsAhara iti tulyayoguNaharayoyugacAndra mAsayo zAdiSTacAndramAsAnAM yugAdhimAsAguNo yugasauramAsAhara iti phala madhimAsAvayavazvAMdraH / atha tAdRzeSTasauracAMdramAsayoH pRthgjnyaanaaddhimaastdvyvyo| jJAnamazakyamapyeko harazcaMguNako vibhinnAvityAdirItyaSTatAdRzasauracAMdramAsayoyoga Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat www.umaragyanbhandar.com
Page #33
--------------------------------------------------------------------------
________________ (24) sUryasiddhAnta: [ prathamo''evAyaM jJAto yugAdhimAsaguNito yugasUryamAsabhaktaH phlmdhimaasaaH| zeSAttadavayavoDa hargaNAnayane'nupayuktaH / tatra kevalAdhimAsAnAmeva nyUnatvena teSAmeva yojnaavshyktvaat| ayaM sRSTayAdita iSTamAsAdiparyaMta cAMdramAsagaNaH siddhaH / / bahavastu dvAdazaguNitasauravarSarUpasauramAsAnAM sauravarSAdito'bhISTakAlaparyantaM sauramAsAnAmajJAnAjjJAtacaitrAdigatacAndramAsA eva yojitAH paramiSTasauramAseSvadhimAsazeSamadhikaM taccAdhimAsAnayanedhizeSatyAgena kevalAdhimAsayojane nirantaraM bhavati adhimAsAnayanaM ca cAndramiSTasauramAsatvenaivAdhizeSAdhikeSTasauramAsAnAmaMgIkArAdityAhuH / tacintyam / kevaleSTasauramAsAnItAdhimAsAnAM niragrANAmadhizeSAdhikasauraSTamAseSu yojanenaiva nirantaritatvasiddheH / anyathAdhizeSaguNitayumAdhimAsebhyo yugArkamAsabhaktAptaphalenAdhizeSamAdhikamAyAtIti paramAsanAdhizeSasyAdhikatve bhavadrItyanupAtAnayanenaikAdhikamAsalabdhyA yojitena cAndra mAsagaNa ekAdhikaH syAditi / athAbhISTamAsAdisiddhacAndramAsAzcAndradinakaraNArtha triMzadguNitA abhISTadine tatsiddhayartha zuklAdigatatithayo'tra yojitA abhISTatithyAdau cAndrAhargaNaH / yugavAndradinaiyugAvamAnitadAnena kimityanupAtAgatAvamaiH sAvayavaiInAcAndrAhargaNastithyante sAvano'hargaNoyamakoTideze sUryodayakAle grahacArasya pravRttestadAdito niravayavAhargaNasiddhayartha tithyantatatkAlayorentaramavamAvayavarUpaM yojyamataH pUrvamevAvamAkyavo'nupayukto'tra na gRhIto'tazcAndrAhargaNaHsvAnItAvamairnira no'hargaNaH / sAvano niravayavo yamakAorTadazayisUryodayakAle tatra taddezasyAprasiddha tayA prasiddhalaGkAdazAdarAtrasya tadUpasyoktiH kRtA / sRSTayAdAvarkavArasadbhAvAt tadAdyA dinamAsavarSe gharAH / grahANAM saptasatyatvAt saptataSTo'hargaNaH zeSaM gatavAraH // 48 // 49 // // 50 // 51 // bha0 TI0-kRtayugake bItehue varSoM kI saMkhyAmeM upara kahI huI saMkhyA milAya, mAsa karake madhu zukla di vigata mAsakI saMkhyAko milAvai // 48 // aura jagaha uktamAsa - saMkhyA aghimAsase guNakarake, sUryamAsase bhAgakara mAsa saMkhyAke sAtha milAya dina karake bAte hue dinoMke sAtha milAvai // 49 // anyatra dinasaMkhyAko tithikSayadvArA guNakarake, cAMdradinase bhAga kare, phira dinakI saMkhyA ghaTAnepara laGkAke bhAIrAtrika mahargaNa hoMge // 50 // jhugaNase dinamAsAndapati nikalatA hai / mahargaNako 7 se bhAgakarake zeSaGka ravile gaNita karanepara dinakA adhipati (svAmI ) hogA // 11 // atha pratijJAtayormAsavarSapayorAnayanamAha mAsAndadinasaMkhyAptaM dvivighnaM rUpasaMyutam // pratoddhRtAvazeSo tu vijJayo maasvrsspo||12|| Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat www.umaragyanbhandar.com
Page #34
--------------------------------------------------------------------------
________________ saMskRta TIkA - bhApATIkA sametaH / (25) dhyAyaH 1. ] ahargaNAdviSThAdekatra mAsadinAnAM saMkhyayA triMzatA bhaktAdAptaM phalam / aparatra varSadinAnAM saMkhyayA SaSTyadhikazatatrayeNa bhaktAdAptaM phalam / zeSayoranupayogAttyAgaH ! krameNa phaladvayaM dvAbhyAM tribhirguNitamubhayatraikasaMkhyAyuktaM saptabhAgahAreNa bhaktAtphalatyAgenAvaziSTau krameNa mAsasvAmivarSasvAminau jJAtavyau / tukArAdvayutkrameNa vArezvaragaNanA tatkrameNAnayorgaNanA paramatra vartamAnetyarthaH / atropapattiH / sRSTayAditriMzadahorAtrANAmekaH saurasAvanamAnastasya sUryo'dhipatirmAsAdidine'rkasyAdhipatitvAt / evaM dvitIyamAsAdau bhaumasya dinAdhipatitvAddhaumo dvitIyamAsezvara iti pratimAsaM mAsezvarayorantaraM iyam / triMzaddinAnAM saptataSTatayA iyavazeSAt / evaM SaSTyadhikazatatrayAhorAtrANAmekaM saurasAvana varSa tasyAdhipo'rkaH / varSAdidine'rkasyAdhipatitvAt / evaM dvitIyasAvana varSAdA~ budhasya dinAdhipatitvAdUbudho dvitIyavarSezvara iti prativarSa varSezvarayorantaraM trayaM paSTayadhi kazatatryadinAnAM saptataSTatayA vyavazeSAt / tathA ca vartamAnakAla tadgaNanayA kiyanto mAtA gatAH / kiyaMti ca varSANi gatAnIti jJAnArthamahargaNastriMzadbhaktaH phalaM gatamAsAH / SaSTyadhikazatatrayabhaktaH phalaM gatavarSANi / ekamAse dvau vArau tadA gatamAsaiH ka iti gatamAsavArA vartamAnArthaM saikAH / evamekavarSe trayo vArAstadA gatavarSaiH ka iti gatavarSa - vArA varttamAnArthe saikA vArANAM saptasaMkhyatvAt saptataSTau zeSau sUryAdiko mAsavarSezvarau // 52 // mA0 TI0 - ahargaNako mAsa (30) aura varSa (360) dinasaMkhyA se bhAgakarake 2 aura tIna guNA karake tiguNita phalameM eka miLAve / phera tisa saMkhyA meM 7 kA bhAga denepara zeSAMka ravise gaNita karanepara mAsezvara aura varSezvara hogA // 52 // patha grahAnayanamAha yathA svabhagaNAbhyasto dinarAziH kuvAsareH // vibhAjito madhyagatyA bhagaNAdigraho bhavet // 53 // dinarAzirahargaNo yathA svabhagaNAbhyasto yatkAlikanijoktabhagaNairguNito yugabhagaNaiH kalpabhagaNairvetyarthaH / tathA kuvAsaraistAtkAlikasAvanadinairyugasAvanaiH kalpasAba-nairveti yathAyogyamityarthaH / bhaktaH phalaM yasya grahasya bhagaNA guNanArthaM gRhItAH sagraho bhagaNAdirbhagaNarAzibhAgakalAvikalAtmakabhogAtmakaH / madhyagatyA madhyagatimAnena naM pratidina vilakSaNasphuTagatipramANanAgre tatpramANena grahabhogajJAnasyokteH / madhyamo grahaH syAdityarthaH / atreopapattiH / yugAdisAvanairyugAdibhagaNAstadaikena dinena keti prApta madhyama gatistata ekena dineneyaM gatistadeSTAhargaNena keti rUpayostulyatvena vikArAjanakatvAcca nAzAdupapannamAnayanam / yadyapi yugAdisAvanairyugAdibhagaNAstadeSTAhargaNena kimityekAnupAtenAnayanamupapannaM lAghavAttathApi madhyagatyetyasya pradarzanArthamanupAta dvayaM gurubhUtamapi pradarzitam // 53 // Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat www.umaragyanbhandar.com
Page #35
--------------------------------------------------------------------------
________________ (26) sUryasiddhAnta: [ prathamo'bhA0 TI0-apane 2 bhagaNa karake dinarAziko (aha ) guNakarake kudinase bhAga karanepara grahakI madhyagatise utpanna hue bhagaNAdi madhya hoMge // 13 // athAmu prakAramucapAtayorAnayanAyAtidizati evaM svazIghramandoccA ye proktAH pUrvayAyinaH // vilomagatayaH pAtAstadvacanAdvizodhitAH // 54 // ye pUrvayAyinaH pUrvadiggatayaH svazIghramandoccAH sveSAM grahANAM zIghocamandoccA grahabahutvena zIghrocamandoccayorbahutvAdahuvacanam / proktAH pUrva bhagaNoktyA kathitAste'pyevaM grahAnayanarItyA sAdhyAH / nanu pUrvayAyina evaM sAdhyAstAhi~ pazcimagatayaH pAtAH kathaM sAdhyA ityata Aha-vilomagataya iti / pazcimagatayaH pAtA api tadvadrahAnayanarItyAtra caMdroccapAtau grahAnayanavayugakalpabhagaNasAvanAmyAM siddhau bhavato'nyeSAmuccapAtau tu kalpasAvanadinahareNeti dhyeyam / nanu tarhiH pUrvapazcimagatyoH ko vizeSa Anayana ityata Aha-cakrAditi / AgatA rAzyAdipAtA dvAdazarAzibhyaH zodhyAH pAtA bhavanti / etAvAneva vizeSa iti bhAvaH / atropapattiH / pUrvayAyino meSavRSamithunAdikrameNa gacchanti pazcimagatayastu meSamInakumbhetyAdyutkrameNa gacchanti / tatrotkramagaNanAyA loke'nabhyAsAdrAzikameNa tajjJAnArtha dvAdazarAzibhyaH zodhitAH / pUrvagatipaktisthA bhavanti // 54 // bhA0TI0-aise hI apane 2 pahale calanevAle zIghramandoccAdi madhya nirNaya hojAyagA parantu samastapAta viloma gamana karanevAle aryAt viparIta bhArgameM calAnevAle haiM, tisa kAraNase madhyarAzyAdi 12 rAzise mahaga karanepara madhya hojAyagA // 54 // atha saMvatsarAnayanamAha dvAdazanA guroryAtA bhagaNA vrtmaankH|| rAzibhiH sahitAH zuddhAH SaSTayA syuvijyaadyH|| 55 // ahargaNA tasya bhagaNAdikasya bRhaspateryAtA gatA bhagaNA uparisthA dvAdazaguNitA vartamAnakaiyasminnadhiSThinaH sa vartamAnastatsAhatairakeyuktarityarthaH / rAzibhirgaNitAgatagazibhiryadrAzau tiSThati tasya meSAdisaMkhyayeti phalitArthaH / yutAH SaSTyAzuddhA bhAgAvazeSitAH phalaM bhAgAdikaM cAnupayogAttyAjyam / vijayAdayaH saMvatsarA vartamAnasahitA mavanti / atropapattiH "madhyagatyA bhabhogena gurogairavavatsarAH" iti laghuvasiSThasiddhAntoktagurumadhyamarAzibhogakAla ekaH saMvatsara iti sRSTayAdyAnItabhagaNAdiguroH sampUrNarAzijJAnAtha bhagaNA dvAdazaguNA vartamAnarAzisaMkhyAyutAH SaSTitaSTAH zeSa vijayAdikaH saMvatsaro vartamAno bhavati / saMvatsarANAM SaSTisaMkhyatvAt / sRSTacAdau vijayasaMvatsarasadbhAvAca // 55 // Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat www.umaragyanbhandar.com
Page #36
--------------------------------------------------------------------------
________________ (dhyAyaH 1.] saMskRtaTIkA-bhASATIkAsametaH / (27) bhA0 TI0-bRhaspAta ke bhagaNako 12 se guNakarake rAzika sAtha milAya 60 se bhAga karanepara bhAgaphala vijayAdi saMvatsara hogA // 55 // athoktamupasaMharallAghavena grahAnayanamAhavistareNaitaduditaM saMkSepATyAvahArikam // madhyamAnayanaM kArya grahANAmiTato yugAt // 56 // etat SaNmanUnAM tu sampiNDayetyAdivistareNa gaNitakriyAbAhulyenoditamuktaM vyAvahArikaM lokavyavahAropayuktamidaM grahAnayanaM saMkSepAdalpagaNitaprayAsAjjJeyam / tadAha-madhyamAnayanamiti / grahANAM madhyamAnayanaM madhyamAnena gaNitAmaSTato vartamAnAtretAkhyAdhugAnmahAyugasya caraNAstretAyugAdito gatAndairalpabhUtairavoktarItyAhargaNamAnIyoktaratyiA madhyagrahAH kAryA ityarthaH // 56 // bhA0 0- yaha samasta vistArase kahA kAryake saMkSepase mI tretAkI Adise grahoMke bIcameM lAnA ucita hai // 56 // nanu sRSTayAdito grahacArapravRttestadAdita AnItasya grahasya vAstavatvena tattulyo'ya grahaH kathamavagata ityata Aha asminkRtayugasyAnte sarve madhyagatA grahAH // vinA tu pAtamandoccAnmeSAdau tulyatAmitAH // 57 // asminnidAnIntane kRtayugasyAvasAnasamaye sarve saptagrahAH sUryAdayo madhyagatA madhyamA meSAdau meSAdipradeze tulyatAM samAnatAM gaNitA gatarAzyAdibhogenetAH prAptAH / pAta.. mandoccAnvinA / pAtamandoccAstu na tulyA na vA meSAdau / tathA ca grahANAM zIghro. cAnAM ca bhagaNapUrtitvAtretAdisamayAvagatagatakAlAdAgatarAzyAdayaH sRSTayAdigatakAlAvagatarAzyAdibhistulyA bhagaNAnAM ca prayojanAbhAvAditi bhAvaH // 57 // bhA0TI0-isa kRtayugale bhantameM pAta aura manda va uccake sivAya samarata graha madhya meSake prathamameM the // 17 // athocapAtayorvizeSamAha makarAdau zazAGkoccaM tatpAtastu tulaadigH|| niraMzatvaM gatAzcAnye noktAste mandacAriNaH // 58 // candrasya mandocaM tadAnI makarAdAvasti tatpAtazcandrapAtastulAdistho'sti / tukArAdatastayostretAdita AnayanaM navaSaDrAziyojanavizeSeNa sugmmityrthH| nanvevamanyeSAmapi yadrAzyAdisthatvaM tatkathanena teSAmapyAnayanaM sugama bhaviSyatItyata Aha / niraMzatvAmati / anye'vaziSTA mandoccapAtA ye mandacAriNo'lpagataya uktAH pUrva bhagaNottayA kathitAste Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat www.umaragyanbhandar.com
Page #37
--------------------------------------------------------------------------
________________ (28) sUryasiddhAMta: [ prathamo'cakArAdasmin kRtayugAnte niraMzatvamaMzAbhAvatAM na prAptAH / tathAca teSAM rAzyAdikathane gauravaM mandagatitvAdekadAnItAH sahasravarSaparyaMtamupayuktA bhavaMtIti niraMtaraM tatsAdhanAvazyakatAbhAvAtteSAmAnayanaM tretAdigatAbdabhya upekSitamiti bhAvaH / yadi ca tata AnIyante tadA svasvakSepayuktAH kAryAH / kSepakAstu ravimandoccaM rAzyAdikaM / 7 / 28 / 12 / bhaumasya 3 / 3 / 14 / 24 / budhasya 5 / 4 / 4 / 48 guroH / 9 / / 0 / zukrasya 11 / 13 / 21 / 0 / zaneH 4 / 20 / 13 / 12 / bhaumapAtasya 9 / 11 / 20 / 12 / budhasya 8 / 11 / 16 / 48 / guroH 88 56 / 24 / zukrasya 4 / 17 / 25 / 48 / zanipAtasya 4 / 20 / 13 / 12 / evamiSTakAlAdapi grahAH sAdhyAH svasvakSepayojanapUrvam // 58 // bhA0 TI0-ucca candramA makarakA aura caMdramAkA pAta tulAkI AdimeM thA manda calanevAle maMdoccAMdike aMzAdibhI the isa kAraNa nahIM kahe gaye // 58 // ___ atha grahANAM dezAntaraphalAnayanAthai bhUparidhi svopajIvyabhUvyAsaka thanapUrvakamAha yojanAni zatAnyaSTau bhUka! dviguNAni tu // targato dazagaNAtpadaM bhUparidhirbhavet // 59 // aSTau zatAni dviguNAni SoDazazataM yojanAni bhUko bhuvo bhUgolasya karNo vRttaparidhimadhyabhAgasUtraM paridhyarddhamitacApasya jyArUpaM dviguNa ityanena zatAnyaSTau keMdrAtparidhiparyaMtamRjusUtrasya mAnamiti sUcitam / kakSAvyAsAddhasya karNavyavahAravadasyApi bhUkarNavyavahAraH tukArAtpurANaviruddho'pi pratyakSasahakRtAgamapramANasiddhaH / asmAt paridhijJAnamAha / tadargata iti / bhUvyAsavargAtulyayorghAtarUpAddazaguNAnmUlam / ka. syAyaM samadvighAta iti tanmUlaM tatprakArazca granthAMtare prasiddhaH bhUparidhiH syAt / atropapattiH / gajAgnivedarAmamita 3438 trijyAyAH kakSAvyAsAItvAdviguNatrijyArUpavyAse cakrakalAtulyaH paridhiH 21600 tadeSTavyAse ka iti guNa 21600 harau 6876 hareNApavartitau harasthAne rUpaM guNasthAne sArdASTAvayavayutAstrayastathA ca vyAso'nena guNitaH paridhirbhavati / tatrabhagavatA guNasyaikasthAnakaraNArtha vargaH kRtaH 9 / 52 / 52|atr svalpAntarAddazagRhItAH vargaNa vagai guNayedityuktatvAjhyAsavargo dazaguNitastanmUlaM vyAso mUlarUpaguNaguNitaH siddho bhavati / yadyapi vargasthAne dazagrahaNena sthUlamidamAnayanaM tathApi paramakAruNikena bhagaktA lokAnugrahArtha gaNitalAghavAyAMgIkRtam / vastuto bhagavatA vedamaMgalavizvarUpamitavyAsasya11384 / paridhiNitA gataH pratyakSeNa ___ maMdoccake 0 / 7 / 28 / 12 / maM.3 / 3 / 14 : 24 / 5 / 4 / 4 / 48 bR0 / 9 / zu. 11 / 13 .21 / / 4 / 20 / 13 / 12 pAta ma 9 / 11 / 20 / / 2 8 / 116 / 48 / bR 8 // .8 / 56 / 24 / zu 4 / 17 / 25 / 48 / za 4 / 20 / 13 / 12 kRtayugaka amAmeM the / Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat www.umaragyanbhandar.com
Page #38
--------------------------------------------------------------------------
________________ dhyAyaH 1. ] saMskutaTIkA - bhASA TIkAsametaH / ( 29 ) khakhakharasarAmamitaH 36000 atra pUrvoktararItyApavartane guNAH 3 / 9 / 44 / paadon| dazAvayavayutatrayamasya vargo dazaprAyaH 9 / 59 / 59 / ityupapannamuktam // 59 // mA0 TI0 - bhUkarNa 1600 yojana hai / tisake vargako 10 se guNA karake pada arthAt mUla nikAla lenese bhUpAdhi hotI hai / / 59 / / sphuTaparidhyAnayanaM dezAntaraphalAnayanaM tatsaMskAraM ca zlokAbhyAmAhalambajyAnastri jIvAptaH sphuTo bhUparidhiH svakaH // tena dezAMtarAbhyastA grahabhuktirvibhAjitA // 60 // kalAditatphalaM prAcyAM grahebhyaH parizodhayet // rekhA pratIcI saMsthAne prakSipetsyuH svadezajAH // 61 // dvAdazapalabhayovargayoga mUlamakSakarNaH / anena dvAdazaguNitA trijyAbhaktA phalaM laMbajyA / anayA guNito bhUparidhistrijyayA : gajAgnivedarAmamitayA bhaktaH phalaM svakaH svadezasambandhI spaSTo bhUpArIdhaH syAt / grahasya gatirdezAntarAbhyastA svararekhAde - zasvadezayorantarayojanAni dezAntarapadavAcyAni tairguNitA tena spaSTena bhUparidhinA bhaktA phalaM kalAdikaM tatphalaM prAcyAM svarekhAdezAtsvadezasya pUrvadigbhAgasthitatve grahebhyaH kalAdisthAne parizodhayedvarjayeddhInaM kuryAdityarthaH / rekhApratIcIsaMsthAne svarekhAdezAtpazvimadigbhAgasthite svadeze grahebhyaH kalAdisthAne prakSipedyojayetkuryAt / gaNaka iti zeSaH / te siddhA grahAH svadezajAH svadezIyA bhavanti / pUrvamahagarNasya laMkAdezIyatvena tadutpannagrahANAM laMkAdezIyatvAt / atropapattiH / yadyapi bhUmeH kandukAkAratvena sarvatrAbhinnaH paridhiriti sphuTaparidhyasambhavastathApi nirakSadezasya madhyatvakalpaneneokto bhUparidhistaddezAnAmevaM tadanyatra tadanurodhena vRttAnAM laghutvasambhavenottarottaraM nyUnaparidhiH svadeze sphuTasaMjJaH / evaM navatyakSAMze merusthAne vaDavAsthAne ca paridhyabhAvaH / nirakSadeze parama uktaH paridhirato yatrAkSAMzA navatiparamAstatra lambAMzAbhAvaH / yato'kSAMzAbhAvastatra lambAMzAH paramA navatiH / lambAMzAkSAMzau tu vakSyamANasvarUpau / tathAca lambAMzahAsAnurodhena paridherapi hrAsa iti paramalambAMzairnavatimitairukto bhUparidhistadA svadezIyalambAMzaiH ka ityanupAta upapanno'pi vRttAzritAMzebhyo'nupAtAnAmasambhavena sarverupekSitatvAcca jyAnupAtasya sarvairaGgIkRtatvAtpramANasthAne pramANAMzajyA paramAtijyA / icchAsthAne icchAMzAnAM jyAlambajyeti yuktamuktamupapannaM spaSTaparidhyAnayanam / dezAntaropapattistu laGkAdezIyo grahaH svadezata: samasUtreNa yo dakSiNottarayornirakSadeza Asannastatra kAryaH / tadarthaM laGkAdezasva nirakSadezayorantarayojanajJAnamAvazyakam / etattvasmAdRzAmazakyamiti paribhyapacayavattadantaratA pacitaM laGkottaradakSiNasUtrasthasvarekhAdezasvadezayorantaraM svaparidhisthaM gaNanayA Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat www.umaragyanbhandar.com
Page #39
--------------------------------------------------------------------------
________________ (30) sUryAsaddhAntaH [prathamo'jJAtamasmAtsvaparidhinedamantaraM yojanAtmakaM tadoktaparidhinA kimityanupAtena laGkAsvanirakSedazayorantaramuktaparidhisthaM jJAtam / tato'rkodayadvayAntarakAlenArko bhUparidhiM krAmati tatra grahAH svAM svAM gAte kalAtmikAmAtikAmantyata uktaparidhinA grahagatikalAstadA prAsiddhalaGkAsvanirakSadezAntarayojanaiH ketyanupAtenoktaparidhyorguNaharayostulyakhena nAzAtsvarekhAdezasvadezayorantarayojanAni grahagatiguNitAni svaparidhibhaktAni phalaM grahasyAntarakalAH / yadyapi svaparidhinA gatikalAstadA svarekhAdezasvadezayorantarayojanaiH ketyekAnupAtenaiva dezAntaraphalamupapannaM bhavati tathApi nirakSadezapadArthasambandhAbhAvAdidamupapannaM phalaM nirakSadezIyaM kathamityAgrahaniratAtimandasya bodhArtha gurubhUtamapyanupAtadvayamuktam / taddhanarNopapattistu laGkAdezAtsvanirakSadezasya pUrvabhAvasthitatve laGkA dezArddharAtrAtsvanirakSadezArddharAtramarvAgbhavati / tadudayakAlAtpravahAnilavegena pUrvabhAge pUrva mevodayAt / ato'grimakAlInagrahasya pUrvakAlikatvAsiddhayarthaM tatphalaM nyUnaM kAryam / evaM nirakSadezasya laGkAtaH pazcimasthatve laGkodayAnantarodayasadbhAvAlaGkArddharAbAdagrimakAle'rddharAtramataH pUrvakAlikagrahasyAgrimakAlikatvasiddhayarthaM tatphalaM yojyam / cakrazodhitapAtasyAyaM saMskAro viparIta iti jJeyam / svanirakSadezasya laGkAtaH pUrvApara. bhAgasthatvaM svarekhAdezAtsvadezasya pUrvAparabhAgasthasyAnurodhenati svanirakSadezasvadezayoyAmyottarekyAdarddharAtrayorabhinnatvAtsvadezArdharAtre'pi svanirakSadezArddharAtrakAlikA eva grahA avikRtA iti sarvamuktamupapannam // 60 // 61 // bhA0 TI0-pRthvIkI paridhiko apane dezazI sammajyAse guNakarake trijyAse bhAga karanepara sphuTa bhUparidhi hotI hai / (jyAdiko dUsare adhyAyameM dekhanA cAhiye ) dezAntara dvArA grahabhakti gaNeyarake sphuTa bhU-paridhise bhAga karanepara jo kalAdi phala ho, 45 apane dezase pUrvameM se to grahase ghaTAvai / pazcimameM ho to milAve // 60 // 61 // atha rekhAsvarUpaM taddezAMzca kAMzcidAha rAkSasAlayadevoka zelayormadhyasUtragAH // rohItakamavantI ca yathA sannihitaM saraH // 62 // rAkSasAlayaM laGkA devAnAM gRharUpaH parvato meruranayormadhye RjusUtraM tatra sthitA dezA rekhAkhyA- laGkAdakSiNasUtrasthAstvanupayuktAstatra manuSyAgocaratvAditi noktAH / jJA. nArthamudAharati / rohItakamiti / yathA rohItakaM nagaramavantyujayinI sannihitaM saraH kurukSetram / cakArastathetyavyavaparaH / tathAnyAni parasparaM sannihitatayA jJeyAni // 62 // __ bhA0 TI0-rAkSasAlaya aura devauka parvatake madhyameM jo sUtra rohItaka, bhavantI aura kurukSetrAdi sthAnake nikaTa diyA gayA hai, vahI madhya rekhA hai // 62 // 1 dainikagrahabhuktikalAdi ra. 59 / 8 / caM. 790 / 38 / maM. 31 / 26 bu-zI. 24 532 bR. 4: 59 zu zI. 96 / 8 za. 2 / ca-u. 64 rA. vakra 3 / 11 / bhUparidhi 50 / 60 pojana hai| Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat www.umaragyanbhandar.com
Page #40
--------------------------------------------------------------------------
________________ khyAyaH 1. ] saMskRtaTIkA - bhASATIkAsametaH / (31) nanu yena svasthAnaM rekhApurAtpUrvato'paratra vA kiyayojanAntareNAstIti na jJAyate tena dezAntara phalAdikaM kathaM kAryamityataH lokatrayeNAha - aMtItyonmIlanAdindoH pazvAttadgaNitAgatAt // yadA bhavettadA prAcyAM svasthAnaM madhyato bhavet // 63 // aprApya ca bhavetpazcAdevaM vApi na mIlanAt // tayorantaranADIbhirhanyAdbhUparidhi sphuTam // 64 // SaSTyA vibhajya labdhaistu yojanaiH prAgathAparaiH // svadezaparidhirjJeyaH kuryAdezAntaraM hiteH // 65 // candrasya sarvagrahaNAntargatonmIlanakAlAdvinA, dezAntaraM gaNitAgatAccandragrahaNoktaprakAragaNitajJAnAt / atItya tatkAlasyAtikramaNaM kRtvA pazcAdanantarakAle mandabodhArthamidam / anyathAtatya pazcAdityanayorekatarasya vaiyarthyApatteH taccandrabimbasyonmIlanaM yadA yadItyarthaH / syAttadA tarhityirthaH / svAbhimatasthAnaM madhyato madhyarekhAdezAtpUrvadizi bhavettiSThatItyarthaH / pazcAttadityatra dRksiddhamiti pAThe tu pratyakSamunmIlanamityarthaH / aprApya tadatikramaNamakRtvA pUrvakAla eva / cakArAccandronmIlanaM yadi syAttarhi madhyarekhAtaH svasthAnamityarthaH / pazcAt pazcimadigbhAge bhaveottiSThatItyarthaH / nanu candrasya sparzamokSasammIlanonmIlanakAleghUnmIlanakAla eva kathaM gRhIta ityata Aha- evamiti / vA prakArAntareNa nimIlanAcandrasammIlanakAlAt / evaM candragrahaNAdhikAroktagaNitaprakArajJAnAdanantarakAle sammIlanaM yadi tarhi madhyarekhAdezAtsvasthAnaM pUrvadigbhAge tiSThati pUrvakAle sammIlanaM yadi tarhi madhyarekhAdezAtsvasthAnaM pazcimadigmAge tiSThatItyarthaH / apizabdo nizcayArthe / tenonmIlanasammIlanakAlayonnirItivyudAsaH / tathA' conmIlanagrahaNamupalakSaNArtha tatrApi sparzamokSayo grahaNAdyantarUpa yoranizcayatvasambhAvanayoktimupekSya grahaNamadhyasthayoH sammIlanonmIlanayonizcayatvenoktiH kRteti bhAvaH / atha dezAntarayojanapuraHsaraM dezAntaraphalaM siddhamityAha - tayoriti / pratyakSonmIlana kAlagaNitAgatonmIlanakAlayoH sammIlanakAlayostAdRzayorvAntaraghaTIbhirbhUparidhispaSTaM svadezabhUparidhiM laMbajyAghna ityAdyavagataM hanyAdguNayet / tAdRzaM guNitaspaSTaparidhiM SaSTyA bhaktvA labdhaiH prAptairyojanaiH pUrvabhAgayojanaiH / athAthavA paraiH pazcimavibhAgasthitai yo janaiH svadezaparidhiH svadezasya paridhiravadhiH svadezasthAnamaNDalarUpastu kArAdrekhA dezAntarita ityarthaH / jJeyo gaNakene* atatyionmIlanAdindo kasiddhaM gaNitAgatAt / iti vA pAThaH / Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat I www.umaragyanbhandar.com
Page #41
--------------------------------------------------------------------------
________________ (32) sUryasiddhAnta [ prathamo'tizeSaH / svarekhAsvadezayorantarayojanAni phalAmeti phlitaarthH| tairantarayojanairdezAntaraM tena dezAntarAbhyastetyAdiprAguktamakAreNa grahANAM dezAntaraphalaM kalAtmakaM kuryAdgaNaka iti zeSaH / hikArAttatsaMskAropyabhinnaprakAratvAdabhinna ityarthaH / atropapattiH / vinA dezAntarasaMskAra grahagaNitaM svarekhAdezIyaM bhavati / ato gaNitasAdhitonmIlanasammIlanAdikAlAH svarekhAdeze siddhayati / svadeze pUrvavibhAgasthe prathamaM svasya sUryodayAdikAlAstadantaraM rekhAyA iti candragrahaNasya sarvadeze yugapatsambhavAt / gaNitAgatakAlAdekhAdezasthAdanantaraM sparzAdikAlo bhavati / evaM svadeze pazcimavibhAgasthe prathama rekhAdeze'rkodayAdikAlAstadanantaraM svadeza iti rekhAsthagaNitAMgatasparzAdikAlATyA -- tmakAtpUrvameva sparzAdikAlo bhavati / ataH samyagupapannamatItyetyAdisAI zlokoktam / svadezarekhAdezasUryodayAghavadhikaghazyAtmakakAlayorantaraM dezAntaraghaTikAH siddhAH sUryo dayadyAntarakAlenArko bhUparidhiM kAmatIti SaSTisAvanaghaTIbhirbhUparidhiyojanAni svadezIyAni tadA tatkAlAntararUpadezAntaraghaTIbhiH kAnItyanupAtena svarekhAdezasvadezayorantarayojanAni / jJAtebhyaH ebhyaH pUrvadizaiva dezAntaraM bhavati / sUryagrahaNasya sarvadeze yugapadasambhavAttadunmIlanakAlAdinAktadizA naitajjJAnamityanuruktariti dhyeyam // 63 // // 64 // 65 // bhAnTo0-gaNita paDehue caMdragrahaNake pIche jisa sthAnameM grahaNa nikalatAho vahI sthAna madhyarekhAse pUrva dizAmeM bhora bhAge honepara pazcimameM jAnanA cAhiye / pratyakSa aura gaNi tase Aye hue kAlake bhantara daNDa svabhUgarighise guNakarake 60 se bhAga karanepara svadezAntara yojana prApta hojAya~ge / tinase apane dezakI bhUparidhi aura dezAMtarAdi nirNaya karanA gacita hai // 63 // 64 // 65 // atha vArapravRttikAlajJAnamAha vArapravRttiH prAgdeze kSapA'bhyidhike bhavet // taddezAntaranADIbhiH pazcAdUne vinirdizet // 66 // rekhAtaH pUrvabhAgasthitasvAbhimatadeze taddezAntaranADIbhiH pUrvaprakArajJAtadezAntaranA DIbhirabhyadhike'rdharAtre yuktArddharAtrasamaye'rdharAtrAdanantaraM dezAntaraghaTIkAla ityarthaH / vArapravRttirvArasyAdibhUtaH kAlaH syAt / rekhAtaH pazcimabhAgasthadeze pUrvaprakArajJAtadezAntaraghaTIbhirUne'rdharAtre'dhaMrAtrAt pUrvameva dezAntaraghaTIkAle vArapravRttiM vinirdizedgaNakaH katha yet / atropapattiH / yamakoTisUryodayakAlo laGkArdharAtrasamayarUpo grahacArapravRttirUpa: svadeze kadota rekhAtaH pUrvAparabhAgayoH svArdharAtrakAlAdanantaraM pUrvakrameNa tadarddharAtraM dezAntaraghaTIbhirbhavati / svanirakSadezasvadezAdharAtrayAyugapatsaMbhavAt / ata upapannaM. Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat www.umaragyanbhandar.com
Page #42
--------------------------------------------------------------------------
________________ dhyAyaH 1 ] saMskRta TIkA - bhASATIkAsametaH / ( 33 ) vArapravRttirityAdi / nanvetatkAlajJAnaM kimarthamuktaM prayojanAbhAvAditi cenna / ahagaNotpannagrahasya tAtkAlikatvAt tatkAlajJAnena svArdharAtrasamayasya tatkAlasya ca yadantaraM tena tAtkAlikasya grahasya cAlane kRte sati svArdharAtrasamaye grahaH pUrvasAdhita eva bhavatIti mandapratyayasyaiva prayojanatvAt tatkAlajJAnena grahasya dezAMtarasaMskArAkaraNamiti lAghavAcca / ataeva samanantarameva grahasyeSTakAlikatvasiddhayarthaM cAlanoktiH saGgacchate / etena tattato'rdharAtrAtkSapAdha nirakSarAtryardhe paJcadazaghaTikAtmakakAla uttaragole'kadayAcaraghaTImitAgrimakAle dakSiNagole'kadayAccaraghaTImitapUrvakAla iti phalitam / pUrvapazcimadezayordezAntaraghaTIbhiradhikone kAle krameNa vArapravRttiriti vyAkhyAnaM laGkAsUryodaya kAlarUpavArapravRttibodhakamapAstam / tacchabdasya pUrvaparAmarzakatvAdardharAtrAdityasyAnupapatteH paJcadazaghaTikAkAlasya kSapArddhazabdenAsiddhezva | zrIbhagavatAhargaNasya laGkAyAmArddharAtrika ityanena laGkArdharAtrakAlikatvokteH svadeze tatkAla rUpavAra pravRttikAlajJAnasyoktasya saGgatyanupapatteH / vyavahArayogyalaGkAsUryodayakAlavArapravRtteratra saGgatyabhA vAcca // 66 // mA0TI0-dezAMtara ghaDIke anusAra pUrvadezake madhya madhyarAtra meM milAnese aura pazcima dezameM ghaTAnese vAra Adi nikala AyeMge || 66 // atha grahasya tAtkAlikakaraNamAha iSTanADIguNA bhuktiH SaSTayA bhaktA kalAdikam / gate zodhyaM yutaM gamya kRtvA tAtkAliko bhavet // 67 // yatkAliko grahastatkAlAtpUrvamaparatrAbhaSTikAle yA iSTaghaTyastAbhirguNitA grahamadhyagatiH SaSTyA bhaktA phalaM kalAdikaM gate gatAbhISTakAle pUrvakAle'bhISTe satItyarthaH / zodhyaM grahe hInaM gamye'grimAbhISTakAle sati grahe yutaM kRtvA gaNakena vidhAya tAtkAlikaH svAbhISTasAmayiko graho bhavet / gaNakena jJAto bhavet / atropapattiH / SaSTisAvanaghaTIbhi gatikalAstadAbhISTagataiSyaghaTIbhiH kA ityanupAtenAvagatakalAtmakacAlanenaH grahaH krameNa yutAnastAtkAliko graho bhavati / cakrazodhitapAtasya viparatimiti jJeyam / cAlitaspaSTagrahApekSayA cAlitamadhyagrahaH spaSTaH kRtazcetsUkSma iti sUcanArthamatra grahacAlanamuktam // 67 // bhA0TI0 - muktiko iSTa noDIse guNa karake, 60 se bhAgakarake phala jAnanepara yoga aura gata honepara triyoga ( alaga) karanepara tisa kAlakA graha hogA || 67 // atha candrasya paramavikSepamAnamAha bhacatraliptAzItyaMzaparamaM dakSiNottaram // vikSipyate svapAtena svakrAntyantAnuSNaguH // 68 // 1 madhyarAtra se abhISTadaNDakI alagatAkA nAma iSTa nADI hai / abhISTa daNDa pare hone se iSTadaNDa nikalata haiM / 3 Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat www.umaragyanbhandar.com
Page #43
--------------------------------------------------------------------------
________________ sUryasiddhAntaH [ dvitIyo' anuSNaguzcandraH svakrAntyantAdviSuvadvattAnukAreNAvalamvitazcandraH svAsannakrAntivRttapradezenAkRSyate tathA tatsthAnAt svabhogAmitarevatyAsannAdyavadhikAbhISTasthAnabhUtakrAntivRttapradezAdapi svapAtena candrapAtena dakSiNottaraM dakSiNasyAmuttarasyAM vA tatsUtreNa vikSipyate tyajyate svabhogasthAnakrAntivRttapradeze candrabiMbaM sthAtuM pAtena na dIyate tato'pi candrabiMbaM sthalAntare dakSiNottarasUtreNa kiJcidantareNa tyajyata ityarthaH / etena sUryasya pAtAbhAvAtsvabhogasthAnIyakrAntivRttapradeze biMbaM bhavati na vikSiptamityanuSNagurityanApi sUcitam / paramavikSepaNaM dakSiNottaramityasya vizeSaNAnyAha - bhacakreti / dvAdazarAzikalAnAM SaTzatAdhikaikaviMzatisahasramitAnAmeSAm 21600 azItibhAgaH svasaprayamakalAmitaH paramaM yasya taddakSiNottaramityarthaH / candrasya paramo vikSepaH svabhamita iti phalitam / kecidatra sUryasya zarAbhAvAttatkakSAto bhacakrasya paJcamakakSAtvAt tato'pi candrakakSAyA aSTamatvAt tatra dakSiNottararUpadigdvaye candrasya vikSepaNAt paMcASTadvighAtarUpAzItyaMzo bhacakraliptAnAM paramacandravikSepa ityupapattimAhuH // 68 // mA0 TI0 - candramA ke pAta se bhacakra kalA saMkhyA ke assI bhAga, krAnti se uttara meM yA dakSiNameM parama vikSepa hotA hai // 68 // yathaivaM bhaumAdayo'pi svapAtairvikSipyanta ityeSAmapi paramavikSepAnAhatannavAMzaM dviguNitaM jIvastriguNitaM kujaH // budhazukrArkajAH pAtairvikSipyante caturguNam // 69 // tannavAMzaM tasya candraparamavikSepasya navabhAgaM triMzataM dviguNitaM SaSTikalAmitaM parameNa tadaMtareNetyarthaH / pAtena gururdakSiNottarayoH krameNa vikSipyate / bhaumaH pAtena triguNataM zivaM navatikalAmi paramAMtareNa vikSipyate caturguNaM triMzataM viMzatyadhikazatakalAmitaparamAMtaraNa budhazukrazanaizvarAH svasvapAtaiH pratyekaM vikSipyante svabhogakrAntivRttapradezAttyajyante / kecidatrApi trayastriMzatkalA biMbAcaMdrAnnavAMza dviguNena satryaMzakalAsasakasya gurubimbasya tadrUpaM vikSepaNaM yuktamasmAdbhaumasyAdhaHsthatvAt triguNaM paramavikSepaNamasmAdapi budhazukayorlaghupRthuvimbayAredhaHsthatvAccaturguNaM paramavikSepaNaM tulyaM nAlpAdhi - * kamevaM zaneruccakakSAsyatve'pi mandatvAbadudhazukravikSepaNatulyaM paramavikSepaNaM yuktamityupapattimAhu // 69 // mA0TI0 - tisa ke navazise dUnA vRhasvati, tigunA maMgala, aura caugune vadha zukra va zani pAtakara ke vikSipta hote haiM // 69 // nanveSAmatra kathane kA saGgatirityataH pUrvoktamupasaMharannAha (34) evaM trighanarandhrArkarasArkArkA dazAhatAH // candrAdInAM kramAduktA madhyavikSepaliptikAH // 70 // Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat www.umaragyanbhandar.com
Page #44
--------------------------------------------------------------------------
________________ dhyAyaH 2.] sNskRtttiikaa-bhaassaattiikaasmetH| (35) evaM pUrvazlokAMbhyAM tridhanaH saptaviMzatiraMdhrANi nava dvAdaza SaT dvAdaza dvAdazaite dazaguNitAH kramAduktAGkakramAcaMdrAdInAM vArakramAcaMdrabhaumabudhaguruzukrazanInAM vikSepakalA madhyA agre paramazarakalAnAmaniyatatvenokteH kathitAH / tathA ca madhyatvenaiSAmatra prasaMgasaMgatyA kathanamiti bhAvaH // 70 // bhA0 TI0-aisehI 27, 9, 12, 6, 12, 12 ke 10 se guNa karake kramAnusAra candrAdimeM vikSepakalA hogI // 70 // atha pUrvAparagraMthayorasaMgatinivAraNAyAdhikArasamAptiM phakkiyAha iti sUryasiddhAnte madhyamAdhikAraH // 1 // mayaM prati- sUryAMzapuruSeNa sUryoktasyaiva kathanAdetaduktasyApi sUryasiddhAntatvam / tatra madhyamamAnena gaNitamadhikriyate yasminnetAdRzo graMthaikadezaH paripUrtimApta ityarthaH / raMganAthena racite suuryaasddhaantttippnne|| madhyAdhikAraH pUrNo'yaM tdguuddhaarthprkaashke| iti zrIsakalagaNakasArvabhaumaballAladevajJAtmajaraMganAthagaNakaviracite gUDhArthaprakAzake madhyamAdhikAraH pUrNaH // 1 // iti prathamAdhyAyaH samAptaH // 1 // dvitiiyo'dhyaayH| atha spaSTAdhikAro vyAkhyAyate / tatra grahANAM madhyamAtiriktaspaSTakriyAyAM kAraNamAha adRzyarUpAH kAlasya mUrtayo bhgnnaashritaaH|| zIghramandoccapAtAkhyA grahANAM gatihetavaH // 1 // zIghrocamandocapAtasaMjJakAH pUrvoktapadArthajIvAvizeSAH sUryAdigrahANAM gatikAraNabhUtAH santi / nanu kAlenaiva grahacalanaM bhavatIti kAlo gatihetu ta ityata AhakAlasyota / pUrvapratipAditakAlasya svarUpANi tathA caiSAM kAlamUrtitvena grahagatihetutve na sambhavatIti bhAvaH / nanu kAlasya ghaTyAdimUrttitvAdeSAM tadAtmakatvAbhAvAtkathaM kAlamAtatvamityata Aha-bhagaNAzritA iti / bhagolasthakrAntivRttAnusRtagrahagolastha. krAntivRttapradezAzritA rAzyAtmakA ityarthaH / tathA ca graharAzyAdibhogAnAM kAlavazenaivotpannatvAt tadAtmakAnAM kAlamUrtitvAmati bhAvaH / nanu dRzyante kuto netyata AhaadRzyarUpA iti / vAyavIyazarIrA avyaktarUpatvAdapratyakSA iti bhAvaH evaM ca grahA. NAmuccAdisadbhAvAtspaSTakriyotpanneti tAtparyam // 1 // bhA0 TI0-zIghramandoccapAta ityAdi adRzyarUpI, bhagaNAzrita ekakAlakI mUrti maura grahoMkI gatike hetu haiM // 1 // Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat www.umaragyanbhandar.com
Page #45
--------------------------------------------------------------------------
________________ (36) sUryasiddhAntaH [dvitIyo'athAnayorucapAtayormadhyAccayorgatihetutvaM pratipAdayati tadAtarazmibhirbaddhAstaH svyetrpaannibhiH|| prAkpazcAdapakRSyante yathAsannaM svAdiGmukham // 2 // teSAmuccasaMjJakajIvAnAM vAyurUpA ye razmayo rajavastAbhirbaddhAvimbAtmakagrahAstairuccasaMjJakajIvaiH savyavAmahastairuccabahutvena hastabAhulyAdahuvacanaM hastAbhyAmityarthaH / svadiGmukhaM svAbhimukhaM yathAsannaM grahabimbaM bhavati tathA prAkpazcAt pUrvapazcimamAgAbhyAmityarthaH / apakRSyante AkarNyante / ayamabhiprAyaH / bhacakragolasthakrAntivRttAnusRtagrahAkAzagolAntargatakAntivRtte kakSArUpe svasthapradeze grahoccapAtAstiSThanti / tatra bimbavyAsonakakSAkArasUtraM pravahavAyvatiriktavAyurUpaM svato gatisvastha ne kampamAnaM grahabimbavyAse pUrvApare protamuccajIvahastavyAntargatamAsti / atha grahabimbamu. jasthAnAtpUrvasminsvazaktyA gacchadApa vAmahastAsthitasUtraNAcasthAnAtpUrvarUpeNa grahasthAnAtpAzcimarUpaMNa bRhatsUtrAvayavAtmakena svasthAnAtpazcAt svAbhimukhamapakRSyate nirantaramuccadaivataiH svazaktyA yAvat SaDbhAntaraM tayoH / anantaraM tanmArgeNAkarSaNasambhavAtpUrvasmin gacchadrahabimba savyahastasthitasUtreNoccasthAnAt pazcimarUpeNa grahasthAnAtpUrvarUpaNa bRhatsUtrAvayavAtmakena svasthAnAtpUrvasmin svAbhimukhamAkRSyate svazaktyA nirantaraM yAvadantarAbhAvastayoreti // 2 // __ bhA. TI.-baha vAyu ( adRzya ) kiraNoM karake bAeM aura dAhine hAthameM baiMcakara sanmukha pUrva yA paMche apane sthAnase grahoMko le jAte haiM // 2 // athAtaevakarUpAM pUrvAdhikArAvagatAM gatiM tyaktvA pratyahaM vilakSaNAM gati prAptA grahA ityata Aha pravahAkhyo maruttAMgastu svoccAbhimukhamIrayet / pUrvAparApakRSTAste gati yAMti pRthavidhAm // 3 // prabahAkhyaH pravahasaMjJako marudvAyuH pAzcamAbhimukhabhramastAngrahAn tukArAduccAni svocAmimukhaM svasya pravahabhrameNenocaM bhAvapradhAnanirdezAducatA yasyAM dizi tatsvocca pUrvadikpUrvabhAga eva grahANAM pravahabhrameNecagamanadarzanAt / tatsammukhaM pUrvAdezoti tAtparyArthaH / Irayet pazcimAbhimukhabhramaNasiddhaprAguktagrahAvalambanarUpeNa cAlayatItyarthaH / ataH kAraNAtte grahAH pUrvAparApakRSTA uccadaivataiH pUrvapazcimadizorAkRSTAH pRthagvidhAM prathamAvagataikarUpabhinnaprakArAvagatAM pratikSaNavilakSaNAM gAta gamanakriyAM yAnti prAmu vanti / avalambanAkarSaNAbhyAM pratidinaM grahANAM gateranyAdRzatvaM tadanusAreNa grahacarajJAna yuktAmati grahANAM spaSTAkrayotpannati bhAvaH / yadvA / nanu vAyurajjubhiH kathaM Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat www.umaragyanbhandar.com
Page #46
--------------------------------------------------------------------------
________________ dhyAyaH 2] sNskRtttiikaa-bhaassaattiikaasmetH| (37) grahANAmAkarSaNaM sambhavati tadrajjUnAM viralatayA ghanIbhUtatvAbhAvanAkarSaNAyogyatvAdityata Aha / pravahAkhya iti / uccadevatAhastadvayasthitakakSAkArasUtraM vAyuH pravahavAyusambandhAtpravahasaMjJo na pazcimAbhimukhabhramapravahAtmakastAngrahAnsvoccAbhimukhaM svIcadevatAsthAnasambhukhamIrayet prerayati cAlayAta / tukArAduccasthAnAt pUrvasmingrahe vAyuH pazcimagatyA grahaM cAlayati pazcimasthe vAyuH pUrvagatyA grahaM cAlayatItyarthaH / tathA ca kakSA kArasUtraM tadA tadA tathA tathA bhramatIti daivatairAkRSyata ityupacArAducyata iti bhAvaH ataeva grahANAM spaSTAkrayotpannetyAha-pUrvAparApakRSTA iti / uccadaivataiH pUrvAparadizayorapakRSTA grahAH pRthAvidhAMmadhyamatiriktaprakArAM gati gamanakriyAM yAnti / ato na kevalaM madhyakriyayA nirvAhaH // 3 // ___bhA0 TI0-pravaha nAmaka vAyu grahako apanI uMcI 2 dizAbhoMmeM lejAtA hai / isa prakAra pUrva pazcima dizAmeM khIMcakara pR.k gatiko prApta karatA hai // 3 // atha prAkpazcAdapakRSyanta i yuccaM vizadayati grahAtprAgbhagaNAddhasthaH prAGmukhaM karSati graham // uccasaMjJo'parArddhasthastadvatpazcAnmukhaM graham // 4 // grahasthAnAtpUrvabhAgastharAziphTrakasthita uccasaMjJo jIvo grahabimbaM pUrvadigabhimukhaM svAbhimukhaM karSatyAkarSati / apagaIstho grahasthAnAtpazcimabhAgastharAziSaTrakAsthita uccasaMjJo jIva ityrthH| grahabimba pazcAnmukhaM pazcimadigabhimukhaM svAbhimukhaM tadAkarSatItyarthaH 4 // __ bhA0 TI0-pUrva Adhe bhagaNama sthita uccagrahako pUrva meM aura dUsare arddhameM sthitagrahako pAzcamameM khecatA hai // 4 // atha pUrvoktasiddhaM phalitamAha svocApakRSTA bhagaNeHprAmukhaM yAnti yadrahAH // tatteSu dhanamityuktamRNaM pazcAnmukheSu tu // 5 // svoccajIvAkarSitA grahAH pUrvAbhimukhaM bhagaNairAzibhirbhagolasthakrAntivRttAnusRtasvAkAzagolAntargatakrAntivRtte dvAdazarAzyantike yadrAzivibhAgairityarthaH / yadyatsaMkhyAmitaM gacchanti tattatsaMkhyAmitaM mAgAdikaM phalarUpaM teSu pUrvAvagatagraharAzyAdibhogeSu dhanaM yojyam / pazcAnmukheSu, pazcimAkarSitagrahapUrvAvagatarAzyAdibhogeSu kArAyatsaMkhyAmita larUpaM pazcimato gacchanti tadityarthaH / RNaM hInamiti / etatpUrvaiH kathitam // 5 // bhA0 TI0-apane uccase kheMcakara jaba graha pUrvadizAmeM jAte haiM, taba tisameM dhana viparIta pazcima dizAmeM jAya to RNa hotA hai // 5 // atha pAtAnAM grahavikSeparUpagatihetutvaM pratipAdayati dakSiNottarato'pyevaM pAto rAhuH svarahaMsA // vikSipatyeSa vikSe candrAdInAmapakramAt // 6 // Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat www.umaragyanbhandar.com
Page #47
--------------------------------------------------------------------------
________________ ( 38 ) [ dvitIyos candrAdInAM viravigrahANAmapakramAt krAntivRttasthaspaSTagrahabhogasthAnAddakSiNottarato dakSiNasyAmuttarasyAM vA dizi / apizabdaH pUrvAparAbhyAM samuccayArthakaH / eSa gaNitAgataH pAtaH pAtarAzyAdibhogasthAnam / atrApyapizabda uccena samuccayArthako'nveti / evamuccena pUrvAparayoH phalAntaraM bhavati tathetyarthaH / vikSepaM vikSepaNaM svaraMhasAtmavegena vikSipati karoti / viziSTavAcakAnAM padAnAM vizeSaNavAcakapadasamavadhAne vizeSyamA trArthatvAt / candrAdInvikSipatIti tAtparyArthaH / nanUccena svAdhiSThitajIvadvArA grahAkarSaNaM kriyate tathA pAtenAcetanatvAdvegAbhAvena grahavikSepaNaM karttumazakyamityata Aha- rAhuriti / pAtasthAnAdhiSThAtrI devatA rAhujIvavizeSazcandrapAtastu daityavizeSo rAhuH / rahati tyajati grahamiti rAhuriti vyutpatteH // 6 // mA0 TI0 - apane balase pAtahuA rAhu, grahoM ko dakSiNa va uttara dizA meM vikSipta karatA hai / krAntivRttase candrAdike vikSepako vikSepa kahate haiM // 6 // athaitadvizadayati uttarAbhimukhaM pAto vikSipatyaparArddhagaH || grahaM prAgbhagaNArddhastho yAmyAyAmapakarSati // 7 // aparArddhago grahasthAnAtpazcimavibhAgasthita bhagaNArdhAtmaka rAziSaTkasthito rAhugrahabimbaM svarAzyAdibhogasthAnIyapradezAduttaradigabhimukhaM vikSipati vikSepAntareNa tyajati / prAgbhagaNArdhasthaH grahasthAnAtpUrvavibhAgasthitarAziSaTrakamadhyasthito dakSiNasyAM dizyapakarSAta vikSipati // 7 // mA0 TI0-pazcimake Adhe bhagaNa meM gaye hue pAta grahoMko uttarAbhimukha meM aura pUrvake Ane bhagaNa meM sthita grahoMko dakSiNa dizAmeM khecatA hai // 7 // atha budhazukrayAvizeSamAha budhabhArgavayoH zIghrAttadvatpAto yadA sthitaH // tacchIghrAkarSaNAttau tu vikSipyete yayoktavat // 8 // budhazukrayoH zIghroccAjjAtyabhiprAyeNaikavacanam / budhazukayoH pAto jAtyabhiprAkavacanam / tadvatparArdhapUrvArdhabhagaNArdhamadhye yadA yatkAle sthitastukArAt yatkAle pAtAbhyAmityarthaH / ............................................... ( ? ) @ to budhazukau yathoktavatpUrvArdhaparArdhakrameNa dakSiNottarayorvikSipyete vikSepAntareNa tyajyete / tanRccAttAdRgavasthitapAtau sambandhAbhAvAdbudhazukrau dakSiNottarayoH kathaM tyajato' nyathA vaiyAdhikaraNyenAtiprasaGgApatterityataH kAraNamAha tacchIghrAkarSaNAditi / budhazuRyoH zIghrocce tayorAkarSaNAbhyAM jAtyabhiprAyeNaikavacanam / tathA ca taduccAbhyAM tAdRgavasthitapAtau taduccajIvau dakSiNottarayostyajata iti pUrvoktarItyA nyAyArsaddhamatastaducca ..... sUryasiddhAntaH Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat www.umaragyanbhandar.com
Page #48
--------------------------------------------------------------------------
________________ dhyAyaH 2. ] saMskRtaTIkA - bhASATIkAsametaH / (39) sUtrabaddhatvAdvabudhazukrayAstathA vikSepaNaM nyAyasiddhameveti bhAvaH / nanu bhaumaguruzanInAmevaM kathaM noktamanayorvA kathametaduktaM sarveSAmekarItikathanasya samucitatvAt / kiJca gurubhaumazanInAmucadavetAH svasvakakSAsthA iti phalamupapannaM bhavati budhazukrayoruJcadevavatayoH kakSato dakSiNottarayoH sthitatvena pUrvoktarItyA phalAnupapattirvilakSaNapravahavAyusUtrasthadevatAsambaddhasya spaSTabhUparidhyAkAratvena kakSAkAratvAbhAvAt / vinA kakSAkAratAM phalotpAdanasya brahmaNo'pyazakyatvAcca / na ca vilakSaNapravahavAyusUtraM devatA sambaddhaM grahAkAzagole kakSAkAratvAbhAve'pi kakSAtulyaM sthAnAMtara iti phalotpattiryAmyottarAntarasapi kalpanayeti vAcyam / ucca devatAsthAnasya kakSAto dakSiNatve tatSaDbhAntarapradezasyottaratvAvazya sambhAvenocca budha zukrayore ke digvikSepatulyatvaniyamAnupapatteH / tatkathamidaM saGgata bhagavaduktamiti cet / atrocyate / svarucyA saGgatArthamaGgIkRtya tadUSaNodghATana bhagavadupAlambhanakartR rasanAcchedastattatvArthaprakAzenAvazyaM karaNIyaH / tathAhi svazIghroccAbudhazukra yoryadantaraM rAzyAtmakaM tadvatpAtasthenAntareNa yuktaH pUrvAtItapAta ityarthaH / yathA budhazukrayoraparapUrvArdhakrameNa sthito'vasthitaH tukarAttathetyarthaH / tacchrIgrAkarSaNAttAdRzapAtAbhyAM zIghravegenAkarSaNaM tasmAtpAtasthAnAdhiSThAtRdevatAbhyAM svahastasthitagrahasaMbaddhavAyusUtrasyAtivegAkarSaNaracanAdityarthaH / tau budhazukrAyuktavaduttaradakSiNakrameNa vikSipyete / atra pAtazabdena cakrazodhitapAto bodhyaH / anyathA graho na zIghroccarUpakendrayojanasyopapattisiddhatvena zIghrocconagraharU kendrayo janoktyanupapatteH / tathA ca sarvagrahasAdhAraNaM vikSepakathanaM pAtabhedadarza ye budhazukrayoH pRthaguktam / nahyanyasminpakSa uccayeorvikSepaNaM pratIyate yena prAgukta sarvavilopAzaMkanaM zaMkanIyam / pAtabhedoktikAraNaM ca " ye cAtrapAta bhagaNAH kathitA - jJabhRgvoste zIghrakendrabhagaNairadhikA yataH syuH / svalpAH sukhArthamuditAzvalakendrayuktau pAtau tayoH paThitacakrabhavau vidheyau // " iti bhAskarAcAryoktamiti dik // 8 // mA0TI0 - budha aura zukrakA pAta, zIghra se pahalI kahI huI rItikarake sthita honepara zIghra:karSaNa hetu se pahale kI samAna vikSipta hotA hai // 8 // syAdetatparamuccedevatayoravizeSAtsUryacandrayoH samaM phalaM kuto na bhavatItyata AhamahattvAnmaNDalasyArkaH svalpamevApakRSyate // 1 maNDalAlpatayA candrastato bahupakRSyate // 9 // sUryo maNDalasya biMbasya mahatvAdgurutvavattvAtsvalpamitaragrahApekSayAlpaM paramaphalam evakAro nirdhAraNe'pakRSyate uccajIvanApakRSyate / caMdro maNDalAlpatayA bimbasya laghutvena tataH sUryaphalAdbahradhikaM paramaphalamuccajIvenA kRSyate // 9 // bhA0 TI0 - sUryamaMDala adhika bhArI honese kama khiMcatA hai, caMdramA svalpa honese adhik| khIMcA jAtA hai // 9 // Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat www.umaragyanbhandar.com
Page #49
--------------------------------------------------------------------------
________________ (40) sUyAsaddhAntaH [ dvitIyo'athAtaeva bhaumAdInAmalpamUrtitvAdAbhyAM phalAdhikatvaM sambhavatItyAha bhomaadyo'lpmuurtitvaacchiighrmndocsnyjkH|| devatarapakRSyaMte sudUramativegitAH // 10 // bhaumAdayaH paJcagrahA alpamUrtitvAlaghutaraviMbatvAcchIghramaMdoccasaGghakaiH zIghroccamaMdoccasaMjJetaiH sudUramatyaMtaM bahvapakRSyaMte / ataevAtivogatA atyaMtavegaH saMjAto yeSAM te bivalaghutvenocavyAkarSaNena ca bahuparamaphalA ityarthaH / nanu sUryacaMdrayoH kakSAkAravilakSaNapravahavAyucalanena phalotpAdanaM yuktaM bhaumAdInAM tu pratyekamuccadvayasadbhAvAdvAyurazmyAkarSaNAsambhavena kakSAkArapravahavilakSaNavAyucalanena phalotpAdanArthamaMgIkRtaM kathaM sambhavati / uccadvayasthAnasyaikatvAbhAvAnnahyekameva vAyumaNDalaM yugapadviruddhagatyorAzramaM svato bhavitumahatIti cenna bhaumAdInAM zIghramaMdoccadevatAiyena tatsUtramArgeNa grahabimbAkarSaNasyaiva mazaktyAracanAt / na vAyumaNDalacalanakalpanaM sUryacaMdrayorapyevamevAMgIkAre bAdhakAmA pAca / vAyumaNDalakalpanaM tu tadAtarazmItyuktvAnupapattyA naatipryojnm| tadvAtarazmiAbhi ddhA ityasya pazcimabhramAtmakapravahAyau svasvAkAzagole. samasUtrasambandhena sthitA iti grahasthitisvarUpoktyAsamarthanAt / nahiH tadatra hetugarbha yenAnupapattiH zaMkanIyA / uccadevatAkalpanenAkAzasthagrahANAM tathAtathA svazaktyA tadAkarSaNAtphalavyasaMskArarUpaikaphalotpAdanaM saMgacchate / ataeva sUtraM grahabiMbaprotakakSAkArAmati kalpanamapi nirastam / uccadvayAttalyakarSaNena viruddhakarSaNena caH sUtramaNDalabhaMgApattIrati // 10 // mA0 TI0-maMgala Adi choTI mUrtivAle honeke kAraNase zIghramandocca devatAoMkarake dUra khiMce jAte aura ati zIghra calate haiM / / 10 / ! athaitadupasaMharati ato dhanaNaM sumahatteSAM gativazAdbhavet // AkRSyamANAstavaM vyoni yAntyanilAhatAH // 11 // ataH pUrvoktasudUrAkarSaNapratipAdanAtteSAM bhaumAdInAM gativazAdAkarSaNotpannacalanavazAtsumahadatyadhikaM phalaM dhanaNaM svoccApakRSTetyAdinA bhavati / nanvAkarSaNotpannacalanaM kathaM na pratyakSamityata Aha-AkRSyamANA iti, / tairucapAtadaivatairavemuktaprakAreNAkRSyamANA AkarSitA ete bhaumAdayo vyomni svasvAkAzagole'nilAhatAH pazcimAbhimukhAnavaratapravahavAyvAdhAtA yAnti gacchanti / tathAcAvalambanotpannapUrvagatiryathAnapratyakSA tathA pUrvagativikRtyAtmakametadAkarSaNacalanamAnayataM pravahavAyubhramaNaprAbalyAdapratyakSamiti bhAvaH // 11 // mA0 TI0-isa cAlake vAse unakA dhana aura RNa atyanta mAdhaka hotAhai / isa prakAra AkAzamArgameM khiMcate hue hokara pavanake sahArese calate haiM // 11 // Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat www.umaragyanbhandar.com
Page #50
--------------------------------------------------------------------------
________________ dhyAyaH 2] sNskRtttiikaa-bhaassaattiikaasmetH| (41) athaivaM gAtakAraNasaJcayaihANAM bhaumAdInAM phalite kA gatiraSTabhedAtmiketyAha vakrAnuvakA kuTilA mandA mandatarA samA // tathA zIghratarA zIghrA grahANAmaSTadhA gatiH / / 12 // ____ bhaumAdigrahANAM viravicaMdrANAmaSTaprakArA gatiH phalitA / tatra vakretyAdisametyantaM SaTUprakArA gatiH zIghratarA zIgheti gatidvayam / tathA samuccaye / AsAM svarUpajJAnamagre sphuTam // 12 // bhA0 TI0-cakra, manuvA kuTila, manda, madantara, sama, zIghra, zIghratara yaha ATha prakArakI gati hai // 12 // athanAmaSTadhA gatiM bhedadvayena koDayati tatrAtizIghrA zIghrAkhyA mandA mandatarA smaa|| RjvIti paJcadhA jJeyA yA vakA saanuvkrgaa||13|| tatrASTavidhagatiSvatizIghratyAdisametyantA ityevaM paJcadhA gatiH / RjvI mArgoM gatirjeyA yA gatiH sAnuvakragAnuvakragamanena saha vartamAnA pUrvazloke'nuvakragatervakrakuTilamAmadhyAbhidhAnAdubhayathAsannatvAcca vakrAnuvaka kuTileti gatirvakrA jJeyA tathA ca grahANAM gau vakreti gatidvayam // 13 // mA0TI0-tinameM atizIghra, zIgha, manda, mandatara bhaura sama yaha pAMca sIdhI gati hai, kuTila, vakra Ara anuvakra yaha tIna vakragati haiM // 13 // atha grahANAM spaSTakriyAM pratijAnIte tattaddativazAnnityaM yathA haktulyatA grhaaH|| prayAMti tatpravakSyAmi sphuTIkaraNamAdarAt // 14 // nityaM pratyahaM tattadgativazAttAstA gataya ekasmindine zIghrA paradine'tizIghratyAdinA yasmindine yA gatistatsambandhAnurodhAdityarthaH / grahAH sUryAdayo yathA yena prakAreNa dRktulyatAM vaidhitagrahasamatAM gacchanti tattAdRza sphurTAkaraNaM spssttkriyaagnnitprkaarmaadraadtyntaabhiniveshaadetenaasNgttvniraasH| pravakSyAmi sUkSmatvena kathayAmi // 14 // bhA0TI0-ina gatiyoMke vaza hokara graha sadA dRktulyatA prApta karate haiM / isa samaya vahI spaSTIkaraNa Adarasahita kahUMgA. // 14 // atha tatra prathamaM jyAsAdhanArtha jyApiNDAnvivakSustadAnayanaM zlokAbhyAmAha rAziliptASTamo bhAgaH prathamaM jyAmucyate // tattadvibhaktalabdhonamizritaM tadvitIyakam // 15 // Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat www.umaragyanbhandar.com
Page #51
--------------------------------------------------------------------------
________________ (42) sUyAsaddhAntaH [dvitIyo'AdhenavaM kramAtpiNDAnbhaktvA labdhonasaMyutAH // khaNDakAH syuzcaturvizajyApiNDAH kramAdamI // 16 // ekarAzikalAnAmaSTAdazazatAnAmaSTamo'zastattvAzvimitaH prathamamAyaM jyAdhe saMpUrNa jIvArddhapiNDakaH kathyate tadabhijJaiH / tataH prathamajyArdhAttena prathamajyAdhaina bhaktAllabdhena hInamanyasyAprasaMgAtprathamajyAmanena yuktaM tatprathamajyAdha dvitIyakaM jyAdhaM bhavati / dviguNaprathamamekonam / tRtIyAdInAmAnayanArthamuktaprakAramAtadizati-Ayenota / prathamajyAdhIpaNDena / evamuktarItyA kramAtsiddhapiNDAnbhaktvA labdhairUnamAdyaM khaNDamanena yutAH khaNDakA asiddhA vyavahitasidrajyApiNDA asiddhapiNDA bhavanti / yathA prathamakhaNDaM 225 prathamabhaktaM phalaM 1 dvitIyakhaNDaM 449 prathamabhaktaM phalaM dvayam 2 ardhAdhikAvayavasyaikAdhikatve. na grahasya sAmpradAyikatvAt / phalaikyonaM prathamam 222 anena dvitIyakhaNDo 449 yutastRtIyam 671 evamidaM prathamakhaNDabhaktaM phalam 3 anena' pUrvaphalaikyaM 3 yutaM jAtaM 6 sarvaphalaikyamanena prathamaM khaNDaM hInam 219 anena tRtIyaM 671 yutaM caturtham 890 evamidaM prathamakhaNDabhaktaM phalaM 4 pUrvalabdhaikyonaprathamakhaNDarUpaM 219 jyAntararUpakhaNDakamanena 4 hInam 215 anena caturtha yutaM paJcamam 1105 evamagrepi / yathoktarItyA saMkhyakhaNDAnAM sambhavAtkhaNDaniyamamAha-syuriti / evaM caturviMzatsaMkhyAkA jyApiNDa : kAryA na tadadhikAH / atra / "ekaviMzAca vizAca SaSThAtpaJcadazAdapi // saptamAdvAdazAtsaptadazAnnA?ttaraM matam // " iti brahmasiddhAntoktasthale'rdhAdhikAvayavasyaikAdhikatvena na graha iti dhyeyam / gaNitasyAvikRtatvAtsiddhAH piNDAH kathaM noktA ityata Aha / kramAditi / amI siddhAH piNDAH kramAtsamanantaramevocyante / atroppttiH| samAyAM bhUmau vRttaM bhagaNakalAMkita tiryagUrdhvAdharavyAsamitarekhAbhyAM caturbhAgaM kArya tatrovarekhAsaktapIradhipradezAdubhayatra samavibhAgaM vigaNayya tadagrayorbaddhaM sUtraM vRtte dviguNavibhAgAmetasampUrNacApasya sampUrNajyA / atra gaNitaUrdhvarekhAto'rdhajyAyA eva prayojanAttadardhacApasya tadardhamardhajyA / evaM vRttacaturthAMza UrdhvarekhAto'bhISTAzAnAM cApArdhAkArANAmardhajyA abhISTA gaNyAH / tatrabhagavatA. svecchayA vRttacaturthAMze trirAzimite caturviMzajyAH kalpitAstajjJAnaM tu vRtte cakrakalAnAmaMkitatvAttatparidhivyAsArdhaM trirAzijyAntimA / bhanandAgnimitaparidhau khabANasUryamito vyAsastadA cakrakalAparidhau ka ityanupAtena vyAsAnayanam / yathA cakrakalAH 21600 khabANasUryaguNAH 27000000 bhanandAgni 3927 bhaktA vyAsaH 6876 etadardhamantimAjyA 3438 atha vRte cApajyayoviveka tayoratulyatvamapi bhagavatA ko'pi vRttabhAgaH samo'styanyathAmala Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat www.umaragyanbhandar.com
Page #52
--------------------------------------------------------------------------
________________ dhyAyaH 2 ] saMskRtaTIkA - bhASATIkAsamataH / ( 43 ) "" kAdau sarSapAdyavasthAna na syAditi matvA tadbhAgasya jyA tattulyaiveti / " vRttasya SaNNavatyaMzo daNDavaddRzyate tu saH // iAta zAkalyoktaH / prathamajyAcakrakalAdvAdazAMzarUpaikarAjikalAnAmaSTabhAgastattvAzvamitaH / etanmitameva prathamacApata eva dantareNAbhISTAjyAzcaturviMzat / atha caturviMzatijIvAnAM yathottaramupacayAttadantararUpakhaMDAnAM yathottaramapacayasya vRttejyAMkanena pratyakSatvAjjyAntararUpakhaMDAnAmantaraM yathottaramupacitamiti dvAviMzatitrayoviMzaticaturviMzatijyAnAmantarayorantaramidaM paramaM khaMDAntaraM sUkSmajyotpattiprakAreNAvagatam 15 / 16 / 48 / atha trijyayedaM khaMDakAntaraM tadA prathamajyayA kimityanupAtena phalapramANayoH phalenApavartya pramANasthAne tattvAzvino'nena bhaktAH prathamajyAphalaM pUrvadvitIyakhaMDayorantaram / anena pUrvakhaMDa hInaM dvitIyaM khaMDaM bhavati / tatra pUrvakhaMDaM prathamajyAtulyameva / dvitIyakhaMDa prathamajyAyAM yutaM dvitIyajyA / evamasyAstattvAzvibhAgalabdhaM dvitAyatRtayikhaNDakayArentaramanena dvitIyakhaNDanaM tRtIyakhaNDamityanena dvitAyajyAyutA tRtIyajyA / evaM caturthAdyAH / tatra pUrvamardhAbhyadhikagrahaNenottaratrAdhikAntarapAtasambhAvanayA kvacit kvacidardhAH bhyadhikAvayavasyaikAdhikatvenAgraha ityupapanna zlokadvayam // 15 // 16 // O bhA0TA0 - rAzikalAkA ( 1880 ) aSTamabhAga prathama jyArddha hai / tinako tisakara ka bhAga karake, bhAga phalahIna karake pUrvake sAtha milAnese dUsarA jyArdha hai // 15 // vigatapiNDoMko kramazaH Adi 215 se bhAgalabdha ekatra kara 225 se alaga kara tisako pUrva khaNDameM milAnese khaNDa hoMge; isa prakAra nimnalikhita 24 jyAI piNDa niyata hoMge // 16 athaitAH siddhAH zlokaSaTkena kathayannutkramajyArdhapiNDajJAnamAhatattvAzvino'dhikRtA rUpabhUmidharartavaH // khAMkASTau paMcazUnyezA bANarUpaguNendavaH || 17 // zUnyalocanapaJcakAchidrarUpamunIndavaH // viyaccandrAtidhRtayo guNaraMdhAmbarAzvinaH // 18 // muniSaDyamanetrANi candrAnikRtadasrakAH || paJcASTaviSayAkSaNa kuJjarAzvinagAzvinaH // 19 // randhrapaJcASTakayamA vasvadyaMkayamAstathA // kRtASTazUnya jvalanA nagAdiza zivahnayaH // 20 // SaTpaJca locanaguNAzcandranetrAnivahnayaH // yamAdrivahnijvalanA randhrazUnyArNavAgnayaH // 21 // Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat www.umaragyanbhandar.com
Page #53
--------------------------------------------------------------------------
________________ ( 44 ) sUyosaddhAntaH rUpAgnisAgaraguNA vasvanikRtavahnayaH // proyotkameNa vyAsArthAdutkramajyArdhapiNDakAH // 22 // tathA samuccaye / etAnuktAnkramajyArdhapiNDAn / utkrameNopAntyapiNDAdiprathamapi - NDAntaM pratyekaM vyAsArdhAtrijyArUpaparamapiNDAtprojjhya nyUnIkRtya krameNotkramajyArdhapiNDA bhavanti / yathA trayoviMzatitamaM jyArdhamukta rUpAgnisAgaraguNA iti vasvagnikRtavaya iti caramapiNDAdUnaM saprathama utkramajyArdhapiMDaH / evaM dvAviMzatitamaM caramAcchuddhadvitIya utkramajyArdhapiNDaH / evamagre'pIti caturviMzadutkramajyArdhapiMDAH / atropapattiH / jyAcApayorbANarUpamantaramutkramajyA / yadyapi pUrvArddhajyAvadvANasyArdhaM na sambhavatItyutkramajyApiNDA iti vaktumucitaM notkramajyArdhapiNDA iti / tathApi bhagavatAnugataparibhASArthaM cApabAhyazarAgrAbhAvenotkramajyAyAH pUrNazarAMzatvAdutkramajyArdhamityuktam / atha vRttacaturthIze sarvajyAGkanena yadaMzAnAM jyAtrijyAto hInA tatkoTayaMzAnAmutkramajyeti sphuTaM dRzyate ata uktajyArdhakrameNotkramajyAjJAnArthaM vyutkrameNa trijyA zuddhA ukta piMDA utkramajyApiNDA ityupapannaM projjayetyAdi // 17 // 18 // 19 // 20 // // 21 // 22 // [ dvitIyo' atha zlokapaJcakenotkramajyApiMDAnpUrvokta siddhAnnibadhnAtimunayo randhayamalA rasaSaTkA munIzvarAH // vyaSTakA rUpaSaDdasrAH sAgarArthahutAzanAH // 23 // kharttavedA navAdyarthA dingngaanyrthkunyjraaH|| nagAmbaraviyaccandrA rUpabhUdharazaGkarAH // 24 // zarArNavatAkA bhujaGgAkSizareMdavaH // navarUpamahIkA gajaika|kanizAkarAH // 25 // gaNAzvirUpanetrANi pAvakAgniguNAzvinaH // vasvarNavArthayamalA sturaGgartunagAzvinaH // 26 // navASTanavanetrANi pAvakaikayamAnayaH // gajAgnisAgaraguNA utkramajyArdhapiNDakAH // 27 // eta utkramajyApiNDAH pUrvasiddhA nibaddhA mahIghraH parvato bhujajyAbhAve : koTayutkramajyAyAH paramatvAcchranyajyonA trijyA paramotkramajyApiNDavijyAyA ubhayatra paramatvenA-rthasiddhamantyapiNDatvaM veti dhyeyam // 23 // 24 // 25 // 26 // 27 // Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat www.umaragyanbhandar.com
Page #54
--------------------------------------------------------------------------
________________ dhyAyaH 2] saMskRtaTIkA-bhASATIkAsametaH / (45) jyAsaMkhyA jyApiNDa utkrama jyAsaMkhyA jyApiNDa utkrama jyAsaMkhyA jyApiNDa ukrama 225 7 9 1910 579 17 3084 1918 449 29 10 2093 710 18 3177 2123 671 66 11 2267 853 19 3256 2333 890 117 12 2431 2007 20 3321 2548 1105 182 13 2585 1171 21 3372 2767 1315 261 14 2728 1345 22 3409 2989 1520 354 15 2899 1528 23 3431 3213 8 1719 460 16 2978 1719 24 3438 3438 atha prasaMgAtparamakrAntijyAM vadankrAMtyAnayanamAha paramApakramajyA tu sptrndhrgunnendvH|| tadguNAjyA trijIvAptA taccApaM krAntirucyate // 28 // byUnaM caturdazazataM 1397 paramakrAMtijyA tukArAccaturviMzatyaMzAnAM vakSyamANajyAnayanaprakArasiddhatyarthaH / abhISTAjyA paramakrAntijyayA guNitA trijyAbhaktA phalasya vakSyamANaprakAreNa dhanuH krAMtiH kalAtmikA tattvajJaiH kathyate / atropapattiH / viSuvatacAtkrAMtivRttabhAgasya yAmyottarasyAntaraM dhruvAbhimukhavRttAkArasUtre krAntiH / tatra sAyanameSatulAdisthAne tayorantarAbhAvAt / karkamakarAdau tayoH paramAntaratvAdabhISTabhujajyAvazAtkrAntirupapanneti trijyA tulyabhujajyayA paramakrAMtijyA tadeSTabhujajyayA ketya nupAtena phalaM dhruvAbhimukhasUtre tadantararUpAdhacApasyA jyAviSuvavRttordhvAdharamadhyasUtrAttacApaM tadantarakalAtmikA krAntiH // 28 // mA0 TI0-paramApakramajyA 1397 isako isakI jyAse guNakarake trijyA ( 3438) se bhAga karanepara krAntijyA hogI / isako dhanu karanese krAnti hogI // 28 // atha phalAnayanAtha keMdrapadATujakAoTajye kArye ityAhagrahaM saMzodhya mandoccAttathA zIghrAdizodhya ca // zaSe kendrapadaM tasmAddhajajyAkoTireva ca // 29 // . graha rAzyAdikaM mandoccAtmAgAnItasvakIyarAzyAdikamandocabhogAt saMzodhyonIkRtya zIghrAtprAgAnItarAzyAdizIghroccAt / caH smuccye| unIkRtya zeSaM rAzyAtmakaM tathocasambandhena kendraM mandoccAdIno graho mandakendram / zIghroccAddhIno grahaH zIghrakendraM bhavatItyarthaH / tasmAtkendrAtpadaM rAzivayAtmakaM viSamaM samaM padaM jJeyam / 1 ekAdi jyAsaMkhyAke kramase apakramajyA 91,182, 273, 362, 449, 535, 618, 699, 776, 850, 921, 988, 1050, 1107, 1162, 1210, 1253, 1291, 1323, 1349, 1370, 1388, 1395, 1397 // Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat www.umaragyanbhandar.com
Page #55
--------------------------------------------------------------------------
________________ (46) sUyasiddhAntaH [ dvitIyo'trirAzyantargataM cetprathamaM viSamaM padam / tataH SaDrAzyantargataM cet byUnaM kendraM dvitIyaM samaM padam / tato navarAzyantargataM cetSaDUna tRtIyaM viSamaM padam / tato navonaM caturtha padaM samamityathaH / tasmAtpadATujasya jyAkoTiH koTeA caH samuccaye / evakArAdekAdvayaM sAdhyamityarthaH / atropapattiH / uccasthAnAbhimukhamuccadaivatairgrahANAmAkarSaNokteruccAdgrahaH kiyadantareNati jJAnArthamuccahIno grahaH kendramuccagrahaNavazAttadAkhyam / tatra bhagavatA svecchayA grahAducaM yadantareNa tatkendraM kRtam / ubhayathA bhujakoTayostulyatvAt / dvAdazarAzyaGkite vRtta uccAsthAnAcaturvibhAgAtmaka ekaiko bhAgo rAzivayAtmakaH padasaMjJaH / athoccasthAnAdrahaH kasminpade'stIti zUnyatriSaNNavoMne kendraM kRtaM jyAnAM padAntargatatvAt / grahAdhiSThitapadAchajajyAkoTijyayomA'nam // 29 // mA0 TI0-bhandoccase grahamadhya viyoga karanepara athavA zIghrase grahamadhya hIna karanepara kendra hotA hai / bhagaNake jisa pAdameM kendra hai, tisase bhujajyA aura koTijyA sthira hotI hai // 29 // nanu pade grahasya rAzivibhAgAtmakenaikatvATujakoTijyayoratulyayoH sAdhanaM kathamityata Aha gatA jajyAviSame gamyAtkoTiH pade bhavet // yugme tu gamyAdAhulyAtkoTijyA tu gatAdbhavet // 30 // viSame pade gatAgrahasya padAdito yadgataM rAzivibhAgAtmakaM prAgjJAtaM tasmAdi. tyarthaH / bhujajyA syAt / gamyAgatonaM tribhaM grahAtpadAntAvadhikameSyam / tasmAtkoTiH koTijyA syAt / yugme same tukArAtpada eSyATujajyAgatAtkoTijyA syAt / tukAro vizeSadyotakaH / ekasmAdevoktarItyA dvayaM sAdhitamityarthaH / atropapattiH / viSamapadegrahocordhvAdhararekhAntarAnusAreNa phalamutpadyate tato vRttAntastadantaramardhajyA bhujarUpA tadardhacApaM tadaMtarAMzA vRttabhAgasthA gatAH / UrdhvAdhararekhAmatsyasampannatirya grekhAgrahayorantarasUtramadhajyApadAntaH koTijyAbhujotkramajyonavyAsArikhArUpakoTitulyatvAt / tadardhacApaM bhujAMzonaM tribhamiti gamyAtkoTijyA / samapade graho;dhararekhAntaraM tiryagardhajyAbhujajyeti tadardhaM cApaM yadaivyaM tiryagrekhAgrahAntaraM tiryagardhajyAkoTitulyatvAtkoTistacApaM padagatamityupapannaM gatAdityAdi // 30 // __ bhA0TI0-viSama padameM gatase bhujajyA aura gamyase koTijyA hotI hai / yugmapadameM gamyase bhujajyA aura gatase koTijyA hotI hai // 30 // athAbhISTakAlAnAM jyAsAdhanaM zlokAbhyAmAhaliptAstattvayamairbhaktA labdhaM jyApiNDakaM gatam // gatagamyAntarAbhyastaM vibhajettattvalocanaH // 33 // Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat www.umaragyanbhandar.com
Page #56
--------------------------------------------------------------------------
________________ adhyAyaH 2] saMskRtaTIkA-bhASATIkAsametaH / (47) tadavAptaphalaM yojyaM jyApiNDe gatasajJake / / syAtkramajyAvidhirayamutkramajyAsvapi smRtaH // 32 // yasya rAzyAtmakasya padAntargatasya jyA kartumiSTA tasya kalAH kAryAH / tattvAvibhibhaktA labdhaM caturviMzajjyApiNDeSu pUrvokteSu labdhasaMkhyAkaH piNDo gato bhavati tadAnamApiNDa eSyaH pUrva tu svarUpoktyarthaM piNDAnAM jyAdhaityuktiridAnIM tu teSAmevArdhatyAgena jyApiNDatvoktiH / ardhagrahaNe gaNitakriyAyAM vyAkulatApatteH / natu pUrvapiNDAdviguNAgaNitakriyAyAM grAhyA ityAzayenArdhAnuktirgauravAt / bhAgeDavaziSTaM tadgataiSyapiNDayorantaraNa guNitaM tattvAzvibhirbhajet tasmAtprAptaM yatkalAdikaM phalaM tadgate jyApiMDe yuktaM kAryam / utkramajyAbhISTAMzakalAnAmardhajyArUpA kramajyA bhavati / ayamuktaH prakAra utkramajyApiMDeSu kathitaH / abhISTAMzakalAnAmutkramajyApiNDairuktavidhinotkramajyA syAdityathaH / atropapattiH / tattvAzvikalAbhirekA jyA tadAbhISTakalAbhiH ketyanupAtena gatajyA tatastattvAzvikalAbhirgatAgrimajyAntaraM labhyate tadA zeSakalAbhiH ketyanupAtAgatalabdhena yuktAbhISTajyA // 31 // 32 // bhA0 TI0-3ndrapeda kalAko 225 se bhAga karanepara jo prApta ho tisake parimANase jyApiNDa gata hue haiM gata aura gamya jyApiNDake antarakI bacIhuI klAse guNakarake 225 se bhAga kare // 31 // bhAgaphala, gatajyApiNDameM milAve / isa pracArase kamajyA aura utkramajyAkA vidhAna hotAhai / utkramajyAke sthAnameM utkramakhaNDAjyA grahaNa karanI cAhiye // 32 // atha jyAto dhanurAnayanamamAha jyAM projya zeSaM tattvAvihataM tadivaroddhatam / saGkhyA tattvAzvisaMvagai saMyojya dhanurucyate // 33 // yasya dhanuH kartumiSTaM tasminnazuddhapUrva jyApiNDaM nyUnIkRtya zeSa paJcAkRtiguNaM tadvivaroddhRtaM yoH zuddhAzuddhApaNDayorantareNa bhaktaM phalaM zuddhajyA yatamA tatamasaGkhyA tattvAzvinoH saMvarge ghAte saMyojya siddhaM dhanuH kathyate / atropapattiH / jyA yatamA zuddhayati tatamA yAzcApakalAstatamasa-khyAguNitatattvAzvinaH / jyAntareNa tattvAzvikalA stadA zeSajyayA ketyanupAtAgataphalayutA iti vaiparItyena sugamatarA // 33 // __ bhA0 TI0-iSTajyAse nikaTatama nyUna jyApiNDako maga karake zeSako 225 se guNakarake nikaTatama nyUnajyA aura pallojyAke antarase bhAga kare / isa bhAga phalako 225 guNita grahaNa kohuI jyApiNDakI saMkhyAmeM milAnese dhanu malA nikala bhAvegI // 33 // 1 kendrarAzyAdi, 3 rAzikA nyana honese samapAi, taduparAnta 6 rAzitaka 2 dUsarA pAda, phira 9 rAzitaka tIsarA pAda aura zeSa cauthe pAdake antargata hai / pahalA aura tIsarA pAda viSama hai, tIsare cauthe yugma pAda haiM / gata arthAt usa pAdake jiptena gaye haiM, gamya arthAt usa pAdakeM pUrNa honemeM jitane bAkI haiN| arthAt 3 rAzise alaga karanepara jitane bAkI raha / isa prakArasa nirNaya hue kendrako keMdrapAta kahate haiN| yahAM jyA aura jyAMIkA koI bheda nahIM hai| Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat www.umaragyanbhandar.com
Page #57
--------------------------------------------------------------------------
________________ ( 48 ) sUryasiddhAntaH atha grahANAM mandaparidhyaMzAnvivakSuH prathamaM sUryacandrayorAhavermandapAriSyaMzA manavaH zItago radAH // yugmAnte viSamAnte ca nakhaliptonitAstayoH // 34 // [ ditIyos sUryasya paramAkarSaNotpannaparamapUrvaparagamanarUpaparamamandaphalAMzAnAM jyAparamaphalajyAtattulyavyAsArdhenotpannavRtte kakSAvRttasthitAMzapramANena yeM'zAste mandaparidhyaMzAH kendrayugmapadAnte nIcoccasame'rke caturdaza candrasya tatra te dvAtriMzat / kendraviSamapadAnte nIcoccAbhyAM tribhAntarite ckaar| duktA mandaparidhyaMzA viMzatikalonAH santaH sUryacandrayormandaparidhyaMzA bhavanti // 34 // bhA0 TI0-yugmapAdake antameM sUrya kI mandaparidhi 14 aMza, candramAkI 32 aMza. viSama pAdAntameM 20 kalA kama haiM ( arthAt ra 13 / 40 caM 31 | 40 ) // 34 // atha bhaumAdInAmAha yugmAnte'rthAdrayaH khAgrI surAH sUryA navArNavAH || oje vyagA vasuyamA rudrA rudrA gajAbdhayaH // 35 // bhaumasya paJcasaptatiH / budhasya triMzat / gurokhayastriMzat / zukrasya dvAdaza / zanerekonapaMcAzAt pUrvoktamandaparidhyaMzA iti vakSyamANakujAdInAmiti cAtrAnveti / ete yugmapadAnte / oje viSamapadAnte bhAmasya dvisaptatiH budhasyASTAviMzatiH / yurorekAdaza / zukrasyaikAdaza / zaneraSTacatvAriMzat // 35 // bhA0 TI0 -yugma ke anta meM mandaparidhi aMza meM maM. 75 bu 30, bR 33. zu 12, zani 49, / viSamAnta meM maM 72, bu. 28, bR. 11, zu. 11, . 48 // 35 // atha bhaumAdInAM gugmapadAntezaidhyaparidhyaMzAnAha kujAdInAmataH zeSyAyugmAnte'rthAditrakAH // guNAnicandrAH khanagA dvirasAkSINi go'grayaH // 36 // bhImAdInAmato mandaparivyaMzakathanAnantaraM zaidhyAH zIghraparidhyaMzA yugmapadAnte bhaumasya paMcatriMzadadhikaM zatadvayam / vudhasya trayastriMzadadhikaM zatam / guroH saptatiH / zukasya dviSaSTyadhikaM zatadvayam / zanerekonacatvAriMzat // 36 // mA0TA0 - yugbhake anta meM zIghra pArIce aMza maM. 235, bu. 133, bR. 70, zu. 262 za. 39 // 36 // athaiteSAM viSamapadAnte zaighyaparidhyaMzAnAha ojAnte dvitriyamalA dvivizve yamaparvatAH // khartudasrA viyadvedAH zIghrakarmANa kIrtitAH // 37 // Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat www.umaragyanbhandar.com
Page #58
--------------------------------------------------------------------------
________________ dhyAyaH 2] sNskRtttiikaa-bhaassaattiikaasmetH| viSamapadAnte zIghrakarmANa zIghraphalasAdhanArtha pAradhaya uktAH / ete zIghrapAradhayaH kujAdInAmiti pUrvoktamatrAnveti / bhaumasya dantAzvinAH / budhasya dantendavaH / guroptiptatiH / zukrasya SaSTayadhikaM zatadvayam / zanezcatvAriMzat / atra kIrtitA ityanena yugmamAnte phalAbhAvAdeva paridhayaH kathaM sambhavanti / ato viSamapadAnte paramaphalasya sattvAttatraiva yuktAH paridhayaH zanimandazIghraparidhyoH krameNAdhikanyUnatvaM ca saMjJAvyAH ghAtAdayuktamityAdinA zaGkanIyamAgamaprAmANyAt " zrutiryatrapramANaM syAyuktaH kA tatra nArada" iti brahmasiddhAntoktezcati sUcitam // 37 // bhA0TI0-viSamake aMta meM zIdhrapArIdha aMza maM.232, bu.132, bR.72, zu.260, za 40 37 // athAbhISTakendrasambandhena paridhibhAgAnayanamAha ojayugmAntaraguNA bhujajyA vijyayoddhRtA // yugmavRtte dhana] syAdojAdUnAdhike sphuTam // 38 // bhujajyA yatparidhiH sphuTIkartumiSyate tatkendrasya mandazIghrAntarasya bhujajyaujayugmAntaraguNA viSamasamapadAntIyakendrIyaparidhyorantareNa guNitA trijyayA bhaktA phalaM yugmavRtta kendryugmpdaantiiypridhau| ojAtkendrIyaviSamapadAntIyaparidheH sakAzAdUnAdhike krameNa dhanarNa hone yuktamadhike hInaM sphuTaM paridhimAnaM syAt / atropapattiH / yugmapadAntIyasthAt paridheviSamapadAntIyaparidhiryAvatA nyUnAdhikastadantaraM viSamapadatvAddhajajyayopacitamatastrijyAtulyabhujajyayedamantaraM tadeSTabhujajyayA kimiti phalaM yugmaparidhau / ojaparidhenyUnatve RNamadhikatve dhanamiti / viSamapadaparidheradhikanyUnayugmaparidhAvevarNadhanaM kRtamityupapannam // 38 // bhA0TI0 viSama aura yugmaparidhike bhantarase bhujajyAko guNakarake trijyAse bhAga karanepara jo prApta ho, labdhaphalaparidhimeM dhana vA hIna karanepara phuH paridha hogI viSamAntase yugmAnta adhika honepara labdhaphalahIna anyathA yoga kare // 38 // atha bhujakoTiphalAnayanaM maMdaphalAnayanaM cAha- . . tadgaNe bhujakoTijye bhagaNAMzAvabhAjite / tadbhujajyAphaladhanurmAndaM liptAdikaM phalam // 39 // bhujakoTijye mandazIghrAntarasaMbandhena kendrabhujakoTijye tadguNe svIyasphuTaparidhinA guNite bhagaNAMzaiH SaSTayadhikazatatrayeNa bhakte bhujaphalakoTiphale bhavataH / mandakadrabhujajyotpannaphalasya dhanu kalAdikaM mAMdaM phalaM bhavati / atropapattiH / kakSAsthAcasthAnasthitadevatayA svahastasthitasUtraprotaM grahabiMbaM svAbhimukhAkarSaNena kakSAsthamadhyagrahasthAnAtparamaphalajyAMtaritasthAna AkarSaNasUtramArgarUpatiryakarNamArgeNAkarNyate / tena madhya. grahasthAnIyakakSApradezAMtyaphalajyAvyAsArdhenotpannavRtte bhagaNAMzAMkite bhUmadhyagrahaspagre. Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat www.umaragyanbhandar.com
Page #59
--------------------------------------------------------------------------
________________ (50) sUryAsaddhAntaH [dvitIyo'khAsaktatadvRttapradezarUpoccasthAnAtkendrAntareNa kakSAviparItamArgeNa tadRttaparidhau graho bhavati / tasminIcocavRtta UrdhvarekhAgrahayostiryagantarasUtramardhajyAkAraM paramaphalajyAnuruddhaM bhujaphalaM tasminneva vRtte vyAsamitatiryagrekhAgrahayorantaramUrdhvAdharamardhajyAkAraM paramaphalajyAnuruddhaM koTiphalam / ete taMtra kakSAsthabhujajyAkoTijyAvaddhanakoTirUpe iti kakSAsthabhagaNAMzapramANe te bhujajyAkoTijyArUpe bhujakoTI tadA kakSAsthabhAgapramANAnuruddhaprAguktanIcocaparidhimAgaiH ketyanupAtena phalavRttasthattvAddhajakoTiphale / tatra nIcoccaparidhivRttasthagrahamadhyasUtraM karNarUpaM kakSAvRtte yatra lagnaM tatra spaSTo grahabhogaH / nIcavRttamadhyaspaSTagrahamogasthAnayoH / kakSAvRtte yadaMtarAMzamAnaM tatphalaM tadardhajyAtiryaksUtraM madhyagrahasthordhvAdhararekhArUpamadhyasatrAtspaSTagrahabhogasthAnAsaktaM phalaM jyA / karNAgre bhujaphalaM tadA trijyAne kimityetadanupAtAvagatAsvAzcApaM phalam / tatra mandaphalajyA bhujapha. larUpA karNAnupAtopekSayA bhagavatAMgIkRtA / mandakarNasya trijyAsannatvena svalpAntareNa trijyAtulyatvenAMgIkArAt / tacApaM mandaphalamityupapannaM sarvamuktaM bodhArtha chedyakanyAsazca yathA // 39 // bhA0 TI0-sphuTa paridhiko bhuja bhora koTijyAse guNakarake 360 se bhAga karane para bhuna maura keTa.phala hogaa| bhujajyAkA dhanunirNaya hojAnepara kachAdi mAniphala hogA // 39 // atha zIghraphalaM zlokatrayeNAha zedhyaM koTiphalaM kendra makarAdo dhanaM smRtam // saMzodhyaM tu trijIvAyAM karkAdau koTijaM phalam // 40 // tabAhuphalavagaikyAnmUlaM karNazcalAbhidhaH // trijyAbhyastaMbhujaphalaM calakarNavibhAjitam // 41 // labdhasya cApaMliptAdiphalaM zaidhyamidaM smRtam // etadAye kujAdInAM caturthe caiva karmaNi // 42 // zIghrasambandhikoTiphalaM makarAdiSaDbhe zIghrakendre trijyAyAM yojyamuktam / karkAdiSaDame....(?) zIghrakendre koTyutpannaM phalaM trijyAyAM hInaM kAryam / turvizeSe / tena mndkrmnnyetkriyaaniraasH| koTiphalasaMskRtatrijyAbhujaphalayorvargayoryogAnmUlaM zIghrasaJjJaH karNaH / bhujaphalaM trijyayA guNyaM zIghrakarNena bhaktaM phalasya dhanuHkalAdi / idaM siddhaM zIghrasambandhiphalaM kathitam / bhaumAdInAmetacchIghraphalamAdye prathame karmANa caturthe kamaNi / caH samuccaye / kAryage cakArAdvitIyatRtIyakamaNornetyarthaH / arthAttatra mandapalaM saMskAryamiti siddham / atroppttiH| mandaspaSTabhogasyAnIyakakSAvRttapradezAdrahabimba zIghrodhasthAnasthitataddevatayA svahastasthitasUtreNa svAbhimukhaM zIghrAntyaphalajyAntareNAkarNyate / tena mandaspaSTasthAnAcchrIghrAntyaphalajyayA vRtte bhAMzAtite zIghranI Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat www.umaragyanbhandar.com
Page #60
--------------------------------------------------------------------------
________________ bhyAyaH 2.] saMskRtaTIkA-bhASATIkAsametaH / (51) cocasajhe pUrvarItyA zIghroccasthAnAcchAmrakendrAntareNa kakSAmArgavaiparItyena grahabimba bhavati / tatra pUrvavatkoTiphalabhujaphale koTibhujau kakSAsthatiryagrekhAtaH zIghranIcocavRttatiryagvyAsarekhAtrijyAntareNeti trijyAkoTiphalayogo makarAdau / karkAdau koTiphalonatrijyAzIghranIcoccaparidhisthagrahakakSAMtiryagrekhayoraMtararajjusUtrarUpA koTiH / koTimUlamadhyayorantaraM kakSA tiryagrekhAntargataM bhujaphalatulyaM bhujo grahabhUmadhyasthasUtraM tiryakarNaH / koTibhujaphalayorvargayogamUlaM tataH kakSAyAM karNasUtraM yatra lagnaM tatra spaSTo grahabhoga: kakSAmadhyasUtrAdahasattAtspaSTabhogasthAnaparyantamardhajyAkAraM sUtraM zIghraphalajyAzIghrakarNAgre bhujaphalaM tadA trijyAne kimityanupAtajJAtA / asyAzcApaM mandaspaSTaspaSTagrahabhogasthAnayorantararUpaM zIghraphalam / atha nIcocavRttamadhyajJAnAya mandaspaSTajJAnamAvazyakam / tataH zIghraphalasaMskAraNa spaSTajJAnam / tatra sphuTasAdhitamandaphalasaMskRtamadhyagraho mandasphuTaH sUkSma iti pUrva madhyagrahasyAsannasphuTatvasiddhayartha phalayoH saMskAra AvazyakastatrApi prathamaM mandaphalaM. zIghraphalasaMskRtAnmadhyagrahasAdhitamandaphalApekSayA 'mukSmamiti prathamaM zIghraphalasaMskRtamadhyagrahAnmandaphalaM zIghraphalasaMskRtamadhyagrahe saMskArya sphuTAsanno bhavati / / 40 // 41 // 42 // __ bhA0 TI0-zIghra koTiphala makarAdi 6 rAzima trijyAmeM yoga aura karkAdimeM viyoga karanA hotA hai isa saMkhyAke vargameM, zaighya bhujaphalavarga yoga karake mUla nikAlanese zIghra- . karNa hogA zaghra bhujaphalako trijyAse guNakarake zIghrakarNadvArA mAga karanepara jo labdha ho tatparimANAnusAra dhanunirNaya karanepara zIghraphala hogA | yaha zIghraphala bhaumAdike prathama maura caturtha saMskAra meM prayojanIya hai // 40 // 41 // 42 // nanu sUryendoH zIghraphalAbhAvAtkathaM spaSTatvaM bhavatItyatastaduttaraM vadannatadAye kujaaH| dInAmityartha sphuTayAti mAndaM kamaikamarkendro mAdInAmathocyate // zaghyaM mAndaM punarmAndaM zaighyaM catvAryanukramAt // 43 // sUryacandrayormAndaM kamaikaM tathA cAnayoH zIghraphalAbhAvAtkevalena mandaphalenaiva spaSTasvam / ekamityanena sakRnmAndaM phalaM sAdhyaM madhyagraheNaiva mandanIcoccamaNDalamadhyajJAnAna karmAntarApekSetyupapattiH spaSTA / athAnantaraM bhaumAdInAmucyate / prAguktaM sphuTatayA kathyate / tadAha zaighyamiti / prathamato madhyagrahAtsAdhitazIghraphalaM madhyagrahe saMskAryamasmAnmandaphalamasyaiva saMskAryamasmAtpunarditIyavAraM mandaphalaM sAdhitaM madhyagrahe saMskArya mandaH spaSTo bhavati / asmAdapi zIghraphalaM sAdhitamasyaiva saMskAryamevamanukramAcatvAri karmANi bhavantIti prAguktatAtparyam // 43 // bhA0 TI0-sUrya aura caMdramAkA mAndyakarma eka saMskAra hai bhaumAdike zaighya, mAndya, puna mandyi, aura pichalA ghya kramazaH yaha cAra saMskAra haiM // 43 // 1 zIghraphalake sAdhanakAlameM zaunakeMdra aura zIgraparidhi AdikA vyavahAra hotA hai| Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat www.umaragyanbhandar.com
Page #61
--------------------------------------------------------------------------
________________ (52) sUryasiddhAntaH athAtrApi vizeSamAha - madhye zIghra phalasyArdhaM mAndamardhaphalaM tathA // madhyagrahe mandaphalaM sakalaM zaiyamevaca // 44 // [ dvitIyos madhyagrahe svasAdhitazIghraphalasyArdha saMskAryam / asmAtsAdhitaM mandasambandhyardhaphalaM sAdhitamandaphalasyArdhamityarthaH / tathA yasmAtsAdhitaM tasyaiva saMskAryam / zIghraphalArdhasaMskRte saMskAryamiti phalitArthaH / asmAt sAdhitaM mandaphalaM sampUrNa madhyagrahe saMskAryaM mandaspaSTo bhavati / asmAtsAdhitaM zIghraphalaM saMpUrNam / caH samuccaye / tena mandaspaSTe saMskAryam / evakArAduktarItyA siddho grahaH spaSTo nAnyatheti / atropapattiH / mandaphalaM sphuTasAdhitaM vAstavaM sphuTastu mandaphalasApekSa ityano'nyAzrayAtsUkSmamandaphalasAdhanazakyamapi bhagavatA tadAsannasAdhanArthamardhasphuTAdeva mandaphalaM sAdhitaM madhyagrahasAdhitamantaphalApekSayA sUkSmam / ardhasphuTastu phalaM dvayArdhasaMskRto madhyagrahaH / atrApi mandaphalasyArdhaM zIghraphalArdhasaMskRtA tkiJcitsUkSmatvArtha sAdhitamityupapannaM madhye zIghra phalasyetyAdi // 44 // bha0 TI0 - grahamadhyamai zIghraphaTakA arddhasaMskAra kare ( saMskArakA bhaI milAnA yA alaga karanA hai - 45 zloka ke anusAra ) zaighyArddha saMskRta madhyAnusAra, mandaphalArddha - phira zainyArddhasaMskRta madhyameM saMskAra karane se zIghrArddha- mandArddha-saMskRta madhya hogA zIghrArddha mandArddha saMskRta madhyAnusArase phira dUsarA mandaphala nirNaya kare / mandaphala grahamadhya meM saMskAra kare / yaha zeSa- mandaphala- saMskRta - madhyAnusAra se zIghraphala sAdhana karake zeSa - manda-phala- saMskR* saMskAra karanepara sphuTa hogA // 44 // nanu phalayoH saMskAraH kathaM kArya ityata AhaajAdikendre sarveSAM tre mandei ca karmaNi // dhanaM grahANAM liptAdi tulAdAvRNameva ca // 45 // sarveSAM grahANAM zaitre karmaNi mAnde karmaNi / cakAraH samuccaye / kalAtmakaM phalaM meSAdiSaDbhAntargatakendre yutaM kAryaM tulAdiSaDbhAntargatakendre hInaM kAryam / cakAro vyava sthArthakaH / evakAraH phalayorAnayana prakArabhede'pi dhanarNarItibhedavyavacchedAryakaH / yatropapattiH / pUrvAkarSaNe grahasya phalaM dhanaM pazcAdAkarSaNa RNamiti prAguktam / tatra grahAduccaparyaMtaM keMdre gRhIte pUrvAkarSaNe meSAdikeMdraM bhavati pazcAdAkarSaNa tulAdi / keMdraM mavatIti tathoktamupapannam // 45 // bhA0 TI0 - meSAdi kendra meM grahoM ke zIghra aura manda saMskAra yoga aura tulAdikendra meM phaLa calA ) viyoga karanI cAhiye // 45 // Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat www.umaragyanbhandar.com
Page #62
--------------------------------------------------------------------------
________________ dhyAyaH 2.] sNskRtttiikaa-bhaassaattiikaasmetH| (53) atha grahANAM bhujAMtaraphalamAha arkabAhuphalAbhyastA grahamuktivibhAjitA // bhacakrakalikAbhistu liptAH kAryA grahe'vat // 46 // spaSTA sUryAdigrahagatiH sUryastra bhujaphalena maMdaphalena kalAtmakena guNitA dvAdaza rAzikalAbhiH SaTzatayutai kaviMzatisahasramitAbhirbhaktA prAptaphalakalA grahe sUryAdagrahekavat sUryamaMdaphaladhanarNazAdityarthaH / kAryAH tukArAddhanarNaM saMskAyIH / atropapattiH / ahargaNasyaikarUpamadhyamamAnena sattvAttadutpannagrahANAM madhyamamAnena yadardharAtraM tAtkAlikatvaM siddham / madhyamamAnArddharAtre tu madhyamasUryamitakrAntivRttapradezo'dhoyAmyottaravRtte bhavati / asmAtkAlAtspaSTArddharAtraM spaSTasUryamitakrAntivRttapradezAdhoM yAmyottaravRttasaMyogarUpaM mandaphaladhanarNakrameNAnantarapUrvakAle bhavati / ato mandaphalakalAbhogasambandhikAlena graho'nantarapUrvakAlayAzvAlpaH spaSTArddharAtrasamaye bhavati / ete. nAnena karmaNA sphuTArdharAtra lInagrahAH kriyante / sUryazca sphuTArddharAtrakAlIna evAtaH sUryasya nAyaM saMskAra iti parvatoktaM nirastam / sUryavyatiriktagrahAmadhyArdharAtre sUryastu sphuTArdharAtra ityatrAhagaNotpannatvena sarveSAmekakAlikatvasiddhahetvabhAvAditi / tatra mandaphalakalAnAM kAlastvekarAzi kalAbhiH sAyanaspaSTAkokAntarAzyudayAsavo labhyante tadA mandaphalakalAbhiH ityanupAtena tato'horAtrAsubhirgatikalAstadA phalakalAsubhiH kA iti mandaphalakalAgrahe dhanarNamandaphalavazAdana] kAryA iti siddham / tatrApi bhagavatA lokAnukampayA svalpAntarega nakSatradine grahagatibhogamaGgIkRtya cakrakalAparivartAtmakanAkSatrAhorAtreNa gatikalAstadA sUryamandaphalakalAbhramaNena kA ityekAnupAtAlAghavAdAnItAzcAlanakalA ityupapannam // 46 // mA0TI0-sUrya bhujamAnya-pala graha-muktiko guNakarake 21600 dvArA bhAga karake labdhakalAdi grahoM meM saMskAra ka nA cAhiye / arthAt sUrya sphuTakAlameM bhujaphala milAnese milAne aura alaga (dhaTAne ) kara denepara viyoga karanA cAhiye // 46 // atha spaSTagati vivakSuzcandrasya prathamaM vizeSamAha svamandabhuktisaM zuddhA madhyabhuktinizApateH // dovntarAdikaM kRtvA bhuktAvRNadhanaM bhavet // 47 // grahagatisAdhane vakSyamANe gatiphalaM grahagateH sAdhitaM tathA candragateH candragatiphalaM na sAdhyaM kintu candrasya madhyamagatiH svasya candrasya mandaM maMdocaM tasya dinagatyA. hInA kAryA tAdRzagateH sakAzAdojyAMtarAdikaM dojyAMtaramAdibhUtaM yasyaitAdRzaM gatiphalaM vakSyamANaprakAre dotirguNA bhuktirityAdau doyA~tarAdeva gatiphalotpatteH / siddhaM kRtvA caMdramadhyamagatAvRNadhanaM vakSyamANarItyA bhavati / atroppttiH| vakSyamANaM gatiphala 1 bhacakrakalikAbhiH syuliptAH kAryA iti vA paatthH| Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat www.umaragyanbhandar.com
Page #63
--------------------------------------------------------------------------
________________ (54) sUryAsaddhAntaH [dvitIyo'keMdragatyopapannamityanena sUryAdigrahANAM vicaMdrANAM maMdocagateratyalpatvAtsvagatyaiva gatiphalamuktam / tatra caMdrasya tathA sAdhane vakhaMtarapAtAttasya maMdoccagatyUnasvagatirUpakeMdragateH phala sAdhitaM gatiphalaM yadgateH sAdhyaM tadgatAveva saMskAryamiti vakSyamANarItivyudAsAya caMdrabhuktAvityuktamanyathA keMdragatareva sphuTatvaM syAnna candragateriti // 47 // bhA 0TI0-caMdrabhukti tisakI mandoccabhukti alaga karake ( nIce kahe anusAra) doyAtarasAdhana karake madhyagatise yoga yA viyoga karane para spaSTagati hotI hai // 47 // atha grahANAM maMdaspaSTagativAsanAsUcanapUrvagatiphalAnayanapUrvikA zlokAbhyAmAha grahamukteH phalaM kArya grahavanmandakarmaNi // doAntaraguNA bhuktistattvanetrodRtA punH|| 18 // svamandaparidhikSuNNA bhagaNAMzoddhatA klaaH|| kadiau tu dhanaM tatra makarAdAvRNaM smRtam // 49 // maMdakarmANa gatimaMdaphalakriyAnimittamityarthaH / grahavadgrahamaMdaphalAnayanarItyA paridhiguNanabhagaNAMzabhajanAptacApamityAtmikayA grahagateH sakAzAtphalaM grahamaMdagatiphala sAdhyam / yathA grahamaMdaphalaM keMdrabhujajyAtaH sAdhitaM tathedaM gatiphalaM grahagateH sAdhyamityarthaH / tathAhi grahamaMdaphalAMtarasyaikadinAntarIyasya grahagatimaMdaphalatvAddhajajyayorekadi. nAMtarayoraMtarAtphalaM mandagatiphalaM paryavasitaM tatra keMdrayoraMtarasya keMdragatitvAt / tajjyayoraMtaraM tattvAzvipramANenoktajyApiNDAMtaraM gatikalApariNAmitaM bhavati / tadevAha / doAtaraguNota / grahamadhyagatiH keMdragatirUpA / uccagateratyalpatvAt / doyAtaraguNA bhujajyAnayanAvasare yajjyApiNDAMtaraM tena guNitana paJcAkRtibhirbhaktA punaranaMtaramityarthaH / grahamadaparidhinA sphuTena guNitA paSTiyutazatatrayeNa bhaktA phalaM gatimandaphalakalAH / yadyapi gatijyAtaH phalajyAnayanaM kRtvA taccApaM gatiphalaM samucitam / tathApi grahagate. stattvAzvibhyo nyUnatvAjjyAcApayostulyatvena tdnuktaavksstiH| caMdrasya tu svalpAMtarAttakaraNamupekSitam / maMdaspaSTagatisiddhayartha madhyagatau phalasaMskAramAha-karkAdAviti / tatra grahamadhyagatau pUrvAnItaphalaM karkAdiSaDbhAMtargatakeMdre dhanaM makarAdiSaDbhAMtaragatakeMdra RNamuktam / tukArAnmaMdaspaSTagatiH siddhA bhavatItyarthaH / atropapattiH / RNaphalopacaye pUrvaphalAdanimaphalamadhikaM hInamiti phalAMtaraM gatAvRNam / RNaphalApacaye pUrvaphalAdagrimaphalaM nyUna hInamiti phalAMtaraM gatau dhanam / dhanaphalepacaye, pUrvaphalAdAnamaphalamadhikaM yutamiti phalAMtaraM gatau dhanam / RNaphalApacayastu makarAditaH praavitribhe| dhanaphalopacayastu tulAditaH prAvitrabha iti karkAdikeMdre gatiphalaM dhanam / phalApacaye 1 dovntara arthAt bhujajyAntara / kendrajyA sAdhanakAlake samaya 31 lokameM jisako gata aura gamya byApiNDakA- antara kahA gayA hai || Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat www.umaragyanbhandar.com
Page #64
--------------------------------------------------------------------------
________________ dhyAyaH 2] saMskRtaTIkA-bhASATIkAsametaH pUrvaphalAdagrimaM phalaM nyUna hInamiti phalAMtaraM gatAvRNam / dhanaphalApacayastu karkAditaH prAk tribhaRNaphalApacayastu meSAditaH prAktrima iti makarAdikendre gatiphalamRNaM siddham // 48 // 49 // __ bhA0 TI0-zeSa manda saMskArake sthAnameM doAntarako bhuktidvArA guNa karake 225 se bhAga kare / bhAgaphalako mAnyasphuTa paridhise guNakarake 360 dvArA bhAga karanepara kalAdiphala hotA hai| karkaTAdikendra bhuktimeM dhana aura makarAdivendra, piyoga karanepara mandagati hogI // 48 // 49 // atha zlokAbhyAM spaSTagatisAdhanamAhamaMdasphuTIkRtAM bhuktiM projya zIghrocabhuktitaH // taccheSaM vivaraNAtha hanyAtrijyAntyakarNayoH // 50 // calakarNahRtaM bhukto karNo trijyAdhike dhanam // RNamUne'dhika projDya zeSaM vakragatirbhavet // 51 // mandaspaSTAM gati prAksiddhAM zIghroccagateH pAtayitvA tatrAvaziSTaM trijyAntyakarNayostrirAzijyAdvitIyazIghrakarNayorgranthAntaraikavAkyatAthai trijyAzabdena dvitIyazIghraphalakoTijyAgrAhyati dhyeyam / antareNa guNayet / tatra yat siddhaM tacchIghrakarNena dvitIyana bhaktaM phalaM mandaspaSTagatau dvitIyazIghrakarNe trijyAdhike gRhItaphalakoTijyAMto'dhike sati hone ca sati dhanamRNaM krameNa kArya spaSTagatiH syAt / nanu yadA mandaspaSTagatito gatizIghraphalamadhikaM tadA mandaspaSTagatau phalamUnaM na syAditi tatra spaSTagatijJAnaM katham / na caitadasambhava iti vAcyam / nIcAsanne grahe phalakoTijyAzaghrikarNAntarAcchIghrakarNasya nyUnatvAtphalasyAvazyaM mandaspaSTagatyadhikatvasambhavAdityata Aha / adhika iti / mndspssttgtiH| adhika phale pAtAyatvA zeSaM vakragativiparItagatiH / pazcimagatiH syAla tathA ca na kSatiH / atropapattiH / "phalAMzakhAGkAntaraziJjinInI drAkendrabhukti: zrutihadvizodhyA / svazIghrabhukteH sphuTakheTabhuktiH zeSaM ca vakrAriparItazuddhau // " iti siddhAMtaziromaNau vRddhavasiSThasiddhAntokteH sUkSmaprakArastasyopapattistu taTTIkAyAM vyaktA tatra drAkkeMdrabhuktyarthaM prathamArdhamuktam / iyaM gatiH phalakoTijyayA guNyA karNabhaktA phalaM svazIghroccagateH zodhyam / tatra prathamameva samacchedapUrvakazodhanArtha zIghroccagateH karNo guNaH / tatrApi zIghroccagateH keMdragrahagatiyogarUpatvAtkhaNDadvayaM kendragatAveva phalaM hInaM kRtAmati karNaguNitakeMdragatiphalakoTijyAguNitakeMdragatyoraMtaraM tatrApi guNitayoreMta re'ntare vA guNite samatvAllAghavAcca phalakoTijyAkarNItareNa kendragatirgaNitA krnnbhkte| ti taccheSamityAdi hRtamityaMtamupapannam / atha phalakoTijyAtulyakaNe mukhyaprakAreNa gatemaMdaspaSTagatitulyatayA siddhatvAt / phalAbhAvaH karNasya nyUnatve phalasya zIghrakeMdra Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat www.umaragyanbhandar.com
Page #65
--------------------------------------------------------------------------
________________ (56) sUryasiddhAntaH [ dvitIyo'gatyadhikatvAt tadUne zIghroccagatau zIghrakeMdragatinAzAdadhikasya gatiphalarUpasya maMdaspaSTagato hInatvaM paryavasannam / karNasyAdhikatve pUrvaprakAraphalasya zIghrakendragatito nyUnatvAt tadUne zIghroccagatau yannyUnaM tadAdhikA mandaspaSTagatiH spaSTagatiriti paryavasannam / tadatra zIghroccagatisthAne zIghrakeMdragatigrahaNena phalaM gatiphalamevotpannaM taM maMdaspaSTagato phalakoTijyAtaH karNasyAdhikanyUnatvakrameNa dhanamRNamityupapannaM karNa ityAdyUna ityantam / RNaphalasya mandaspaSTagatito'dhikatve viparItazodhanAccheSaM pazcimagatireva spaSTeti sarvamanavadyam // 50 // 51 // __ bhA0 40-manda spaSTagati zIva bhuktise alaga karake trijyA bhAra dUsare zIghrakarNake anta. rase guNa kare / gujaphaLako dUsare zIghrakarNase bhAga, karanepara labdhaphala manda. spaSTa bhuktimeN| isarA vikarNa trijyAse adhika hone para yoga aura nahIM to viyoga karanese spaSTagati hogI / viyogaphala RNa honese vakragati hotI hai // 50 // 51 // atha vakragatyupapattimAha dUrasthitAH svazIghroccAhaH zithilarAzmibhiH // savyetarAkRSTatanurbhavedakragatistadA // 12 // svazIghroccAhUrasthitAstribhAdhikAntarito graho bhaumAdikaH zithilarazmibhiH zIghro' cadevatAhastasthitagrahabimbaprotarajjubhiH savyetarAkRSTatanurdevatAyAH savyetare vAmabhAgetare AkarSitA tanuH zarIraM vimbarUpaM yasyAsau yadA tadA vakragatiH syAt / ayaM bhAvaH / tribhAdUnAntIrato graho vRttAkArasUtrairAzithilaidevatairyathAkarSituM zakyate tathA tribhAdhikAntarito graho daivatairvRttAkArasUtraiH zithilairAkarSituM na zakyate'to'lpadhanarNaphalasthAne graho vakrI bhavati / AkarSaNotkarSAbhAvena vRttamArge vastuno nIcagAmitvasaMbhavAditi // 52 // _mA0 TI0-apane zIghroccase dUra rahakara graha zithilarazmise arthAt svalpapalase dAhine aura vAye khiMcate haiM, tisase vakragati hotI hai // 52 // atha yatkeMdrAMzeSu gatiphala mRNaM mandaspaSTagatitulyaM bhavati tAn vakrAraMbhabhAgAMstadaMtabhAgAMzca vinA gatisAdhanaprakAraM grahavakratadantajJAnArthaM zlokAbhyAmAha kRtartucandrervedendraiH zUnyavyekairguNASTibhiH // zararudaizcaturtheSu kendroza sutAdayaH // 53 // bhavanti vakriNastaistu svaiH svaizvakrAdvizodhitaH // avaziSTAMzatulyaH svaiH kendrarujhAnta vakratAm // 54 // , trijyAke sthAnameM dUsarI zIghra-phala koTijyAke grahaNa karaneko raMganAthakI sammAti hai // Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat www.umaragyanbhandar.com
Page #66
--------------------------------------------------------------------------
________________ dhyAyaH 2) saMskRtIkA-bhASATIkAsametaH / (57) bhaumAdyA grahAzcaturthakarmasu kendrAMzaiH zIghrakendrAMzaiH kRtatucandrarityAyuktarUpaiH krameNa vakriNo bhavanti / svakIyaiH svakIyaistaiH kendrAMzairuktatulyaizcakrAbAdazarAzibhAgebhyaH SaSTiyutazatatrayebhyo vizodhitInairavazeSasamAnaiH svkiiyaishcturthkendraaNshaiH| tukAraH kramArthe / bhaumAdayo vakratvaM tyajanti / parivarte vAradvayaM bhujatulyatvena nIcAsanne mandaspaSTagatitulyagatiphalasya sambhavAditi // 53 // 54 // __ bhA0 TI0-zeSazIghrakendra maM. 164, bu. 144, bR. 130, zu. 163 aura zani 115 aMza honepara pakragati prArambha hotI hai // 53 // zeSazIghrakendra (cakrase upara kahe aMka zodhana karanepara arthAt ) maM. 196, bu. 216, bR. 230, zu. 197, za. 245 aMza honapara pakrako tyAga karatA hai // 54 // atha vakrAntabhAgAnAmatulyatve kAraNAntaramapyAha mahattvAcchIghraparidheH saptame bhRgubhUsuto // __ aSTame jIvazazijo navame tu zanaizvaraH // 55 // zIghrakendrasya saptame rAzau zukrabhaumau vakratvaM tyajataH / aSTame rAzau gurubudhau vakratyajanAhau~ / atra zukragurvoH pUrvodeza itarApekSayAbhyarhitatvajJApakaH / navame rAzau zanirvaRtvaM tyajati / turevArthe / tena zanireva tatra vakratvaM tyajati nAnye / atra kAraNamAha / mahattvAditi / anyeSAM zIghraparidheH prAguktasya mahattvAcchanizIghraparidherAdhikatvAt / tathA ca paridhyadhikatvena pUrvameva vakratyajanamata eva bhaumazukrayorbudhagurubhyAM prthmodeshH| zanestu sutarAM budhagurvoH zanitaH pUrvoddezaH bhRgubhUsutau jIvazazijAvityatra paridhyadhikatvena zukragurveH prathamaM kevalamuddezo na bhAgAnAmalpatvakrama iti bhAvaH / nanu paridhyadhi katve pUrvapUrvarAzau vakratyajane kopapattiriti cecchaNu / zUnyagatisambaddhazIghrakaNAtphalAMzakhAGkAntaretyAdevilomavidhinA zIghroccagateH phalakoTijyAsyAH phalajyAsyAstrijyAbhyastaM bhujaphalaM calakarNavibhAjitamityasya vilomavidhinA bhujaphalamasmAt tadguNaM bhujakoTijye bhagaNAMzavibhAjite ityasya vilomaprakAreNa bhujAMzajJAnArtha bhaumAdInA bhujajyA uttarottaramadhikAH zIghraparidhibhyo yathottaramapacayavayo harebhyo labdhatvAddhArAdhikanyUnatvAbhyAM phalayoyUnAdhikatvanizcayAt / tAsAM cApAni bhujabhAgA yathottaramadhikA vakrAraMbhe tadante ca tulyA ata eva tRtIyapade vakrAntatvATujabhAgAH SaDyutA yathottaramadhikaM zIghrakendraM teSAM vakrAnte bhavati / vakrArambhasya dvitIyapada sambhavAddhajabhAgahInAH SaDrAzayasteSAM vakrArambhe yathApacitaM kendraM bhavati / tattUktarItyA bhaumazukrayoH SaSTharAzau budhagurvoH paJcamarAzau zanezcaturtharAzAviti jJeyam / idaM bhagavatA vinA cakrazodhanamApAtataH / zIghrakendrarAzijJAnAdvakrAntajJAnaM lokAnukampArthamanAtaprayojanamuktamiti dhyeyam // 55 // Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat www.umaragyanbhandar.com
Page #67
--------------------------------------------------------------------------
________________ (58) sUryasiddhAntaH [ dvitIyo'bhA0 TI0-zIghraparAidhikA adhikAra honasa zukra aura maMgala kendrakI sAtavIM rAzimahI aura bRhaspati budha aSTamameM aura zani navama rAzimeM vakrakA tyAga karatA hai // 55 // atha candrAdigrahANAM vikSepasAdhanaM zlokAbhyAmAha kujArkigurupAtAnAM grahavacchanijaM phalam // vAmaM tRtIyakaM mAndaM budhabhArgavayoH phalam // 56 // svapAtonAdrahAjjIvA zIghrAzagujasogyayoH // vikSepanAntyakarNAptA vikSepastrijyayA vidhoH // 27 // bhaumazanigurUNAM ye pAtA madhyAdhikArAvagatAsteSAM zIghrajaM phalaM svagrahasambandhizcaturthakarmasthazIghraphalaM pUrvasiddhaM grahavadhe yathAsaMskRtaM tathA saMskAryam / grahazIghraphalaM grahe cedyutaM tadA tatpAte tadeva phalaM yAjyaM ceddhInaM tadA hInaM kAryamityarthaH / budhazukrayostRtIyakaM tRtIyakarmasambandhi mAndaM phalaM tatpAtayoviparItaM saMskAryaM budhazukrayomandaphalaM dhanamRNaM cettatpAtayostadeva phalamRNadhanaM krameNa kAryamityarthaH / anuktatvAcandrasya yathAgata eva pAto jJeyaH / spaSTagrahAtsvasya phalasaMskRto yaH pAtastena hInADujajyA / budhazukrayorvizeSamAha-zIghrAditi / zukrabudhayoH zIghroccAtpAtena hInAddhajajyA na pAto na budhazukrAbhyAM bhujjyaa| vizeSasya sAmAnyabAdhakatvAt / arthAtpUrvoktaM candrabhaumaguruzanInAM siddham / madhyAdhikAroktasvamadhyamavikSepakalAbhiguNyA caturthakarmANa yaH zIghrakarNastena bhaktA phalaM grahANAM vikSepakalAH sphuTA bhavanti / nanu candrasya zIghrakarNAsambhavAttatpAtonataddhajajyA khabhaguNitA kena bhAjyatyata Aha-trijyayota / candrasya vikSepasAdhane tAdRzI bhujajyA trijyayA bhAjyetyarthaH / atroppttiH| yathA viSuvattArakrAntivRttayAmyottarabhAgau yadantareNa yAmyottarasUtre sA dhruvAbhimukhI krAntistathA krAntivRttAdvikSepavRttabhAgau yadantareNa yAmyottarasUtre sa vikSepaH kadambAbhimukhaH / tathA hi / vikSepavRttAni grahabibAdhiSThitAni sUryavyatiriktagrahANAM SaNNAM svasvagole bhinnAni sUryasya nityaM krAMtivRttasthatvameva tAni krAntivRtte svasvagatyA protAnyeva gacchanti / tatra vikSepakrAntivRttasampAte pAtasthAne tatSaDbhAntapradeze ca sthite grahabimbe vRttapradezaikyAdantarAbhAvena grahavikSepAbhAvaH / kyA tasmAdrahavimbaM gacchati tathA grahabimbakrAntivRttasthAcahnayoryAmyamuttaraM vAntaraM krAMtivRttAdahasya bhavati tadeva vikSepasajJam / sa ca pAtAtribhAntare grahe madhyAdhikAroktaH / antagale pAtasthAnAdrahacihna krAntivRtte yadantareNa tadantaraM rAzyAdyAtmakaM pAtonagraharUpaM tadujajyayAnupAtaH / trijyAbhujajyayA paramavikSepastadeSTayA bhujajyayA ka iti / evaM candrasyaiva trijyAvyAsArdhagole paramazarasya gaNitAgatapAtasya ca lakSitatvAt / Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat www.umaragyanbhandar.com
Page #68
--------------------------------------------------------------------------
________________ dhyAyaH 2.] saMskRtaTIkA-bhASATIkAsametaH / (59) anyeSAM tu paramazarAH zIghroccadevatAkRSTagrahabimbAdhiSThitakalpitavRtte zIghrakarNavyAsAH lakSitAH / kathamanyathA zIghraphalasaMskAreNa grahasya spaSTatvaM yuktam / grahabimbasya tatsthatve tatpAtasyApi tatsthatvaM yuktam / grahabimbAdhiSThitavRtte grahabhogagasya mandaspaSTatvena gaNitAgatapAtAnmandaspaSTAccharasAdhanamupapannam / taduktaM siddhAntaziromaNau " manda sphuTo drAkpratimaNDale hi graho bhramatyatra ca tasya pAtaH / pAtena yuktAdgaNitAgatena mandasphuTAkhe carataH zaro'smAt // " iti / tatra spaSTAccharasAdhanArtha zIghraphalaM pAte saMskRtaM zIghraphalavyastasaMskRtaspaSTagrahasya mandaspaSTatvAdyathoktasaMskRtapAtone spaSTagrahe pAtonamandasphuTagrahasya siddhe / atha budhazukrapAtabhagaNau vAstavau noktau / tau tu zIghra keMdrabhagaNAdhiko ato gaNitAgatapAtayormadhyagrahonazIghocarUpazIghrakeMdrayutayodazarAzizuddhayoH pAtatvam / tatra pUrvapAtasya dvAdazazuddhatvAcchIkeMdraM cakrazuddhaM yojyam / ato lAghavAdgaNitAgatapAtasya zIghnAconamadhyagraharUpaM keMdraM yojyam / ayaM pAto mandaspaSTe mandaphalasaMskRtamadhyarUpe hIna iti grahayormadhyayo zAyathAgatamandaphalasaMskRta zIghroccaM pAtonamiti siddham / tatrApi mandaphalaM pAte vyastaM kRtvA tadUnaM zIghrovaM kRtaM saMskRtapAtapaMktayAM saMskRtapAtayoryuktatvAt / athaitadAnItavikSepaH karNavyAsArdhavRttena trijyAvRtte sphuTagrahasthAnaH ataH karNAgne'yaM pUrvAnupAtAnItavikSepastadA trijyAgreka ityanupAtena trijyAguNaH karNo haraH pUrva trijyAhara iti trijyayo zAhajajyApara mavikSepaguNitA zIghrakarNabhakteti sarvamuktamupapannam // 56 // 57 // __ mA0TI0-maMgala zani aura bRhaspatike caturtha saMskAragata zIghraphala pahale grahameM jisaprakAra saMskRta hue haiM / vaisehI ina phaloMko phira inahIke pAtoMse saMskArita kare / budha aura zukrake kAla meM tIsarA mAndyaphala jipta bhAvase saMskArako prApta hubhA hai, tisake viparItabhAvase uktaphala tinake pAtoM meM saMskAra kare / arthAt mAnyaphala grahameM yoga karanA ho to viyoga kare, aura viyoga karanA ho to yoga kare | candra, maMgala, zani aura bRhaspati ke sthAnameM sphurase usake spaSTapAta alaga karake zukra aura budhake sthAnameM zIghrase sphuTapAta hIna karake bhujacyA sthira kare / bhujajyAko paramavikSepa (1 adhyAya 70 zloka ) se guNakarake zeSa zIghrakarNake anusAra bhAga karanepara vikSepa-spaSTa hogA / caMdramAke pakSameM trijyAse bhAga karaneparahI vikSepa-spaSTa hojAyagA // 16 // 57 // atha dinarAtrimAnajJAnArtha carAnayanaM vivakSuH prathamaM tadupayuktAM spaSTakrAMtimAha vikSepApakramekatve kraantirvikssepsNyutaa|| digbhede viyutAspaSTA bhAskarasya yathAgatA // 58 // yasya grahasya spaSTakrAMtirabhISTA tasya grahasyAyanAMzasaMskRtasya bhujajyAtaH paramApakramajyetyAdinA krAMtirayanAMzasaMskRtagrahagoladikA jJeyA / tasya vikSepo'pi pUrvoktaprakA-- Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat www.umaragyanbhandar.com
Page #69
--------------------------------------------------------------------------
________________ 60) sUryasiddhAMta: ["dvitIyo'reNa pAtonagoladiko jJeyaH / golastu meSAdiSaTra muttarastulAdiSaT dakSiNaH / atha zarakrAMtyorakadiktvena krAMtiH kalAdyA kalAtmakavikSepeNa yutA tayodiganyatve krAMtivikSepeNa viyutAMtaritAzeSadikkA spaSTA krAMtiH syAt / nanu sUryasya vikSepAbhAvAtkathaM spaSTA krAMtijJeyetyata Aha-bhAskarasyati / sUryasya yathAgatA pUrvAgatA krAMtireva spaSTA krAMtiH / atropapattiH / viSuvaDhtAdrahavimbakendraparyantaM yAmyamuttaraM vAntaraM spaSTakrAM tiriti tayorekadiktve tadyogatulyamantaraM bhinnadiktve tadantaramitamantaramiti / atra zarasya krAMtisaMskArayogyatvasampAdikA kriyA lokazramabhayAtsvalpAntaratvAJcopekSitA bhagavatA kRpAvatA / anyathA zarasya dhruvAbhimukhatvaM bhagavaduktamAyanakarmakathamanpAhataM syAdityalam // 58 // bhA0 TI0-grahakA vikSepa aura krAnti eka dizAmeM gataM ho to bhadhya krAntimeM vikSepa milAnese aura bhalaga kisI dizAmeM hoM to viyoga karanesa spaSTa krAMti hogii| sUryakI madhya krAntihI spaSTa krAnti hai // 58 // atha dinarAtrimAnajJAnArthamahorAtrAsUnsAdhayati grahodayaprANahatA khakhASTaikoddhatA gatiH // cakrAsavo labdhayutAH svAhorAtrAptavaH smRtAH // 59 // grahasya ye'yanAMzasaMskRtarAzervakSyamANanirakSodayAsavastarpaNitA ' nijasphuTagatiH kalAdyASTAdazazatabhaktA phalena yutAzcakrAsavaH SaSTighaTikAnAmasavaH SaTzatayutaikaviMzatisahasramitAH svasvagrahasyAhorAtrAsakaH kAlatattvajJaiH kathitAH / atropapattiH / grahaH pUrva gatyA lambitaH pravaheNa gatibhogakAlena bhacakraparivartAnantaramudatyato bhacakraparivartakAlaH paSTighaTikAsu mito grahagatikalAsambaddhAsvAtmakakAlenAdhiko grahAhorAtramasvAtmaka nAkSatrapramANena bhavati / tatraikarAzikalAbhirgrahasambaddharAzyudayaprANAstadA gatikalAbhiH ka ityanupAtena gatyasava ityupapannaM grahodayetyAdi / anenaiva zlokena grahANAmudayAntara karmAstItyuktaM bhagavatA / tathAhi / anupAtAnItamadhyagrahANAM niyatAhorAtramAnAntarakAle siddhatvAnna madhyarAtrakAle grahANAM siddhiH| ravimadhyagatyasUnAM pratirAzau bhinna tvena madhyamasUryAhorAtramAnasya niyatatvAbhAvAdatastrairAzikAvagatagrahA aniyatamadhyAkohorAtramAnAntareNArdharAtre yatsaMskAreNa bhavanti tadevodayAntaraM tatsAdhanaM bhagavatA svalpAntaratvAdupekSitam / kathamanyathA gatikalAsUnAM samatvamupekSya gatikalAnAmasavo bhagavaduktAH saMgacchante / udayAntarasya gatikalAsu bhedotpannatvAt // 59 // meSAdi cha rAzi uttara diza kI aura tulAdi 6 rAzi dakSiNa zziAmeM haiM / Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat www.umaragyanbhandar.com
Page #70
--------------------------------------------------------------------------
________________ dhyAya: 2.] sNskutttiikaa-bhaassaattiikaasmetH| (61) mA0 TI0-sAyanagraha jisa rAzimeM ho usa spaSTa rAzikI prANasaMkhyA tisakI spaSTa gatise guNakarake, 1800 se bhAga karanepara phala dainika prANasaMkhyAmai arthAt 21600 grahakA spaSThAhorAtramAna hogA || 59 / / atha caropayuktAM krAMtijyAM gujyAM cAha krAntaH kramotkramajye dve kRtvA tatrokramajyayA // hInA trijyA dinavyAsadalaM tadakSiNottaram // 60 // spaSTakAnteH kramotkramajye kramajyotkramajye dve api prasAdhya tatra tanmadhye krAntyutkramA jyayA trijyAhInA dinavyAsadalamahorAtravRttasya vyAsArdhaM |jyetyrthH| taddinavyAsArdha dakSiNottaraM dakSiNagola uttaragole ca syAt / krAntargauladaye'pi sattvAt / aparA krAnti jyaiva / atroppttiH| kAntyaMzAnAM kramajyAkrAntijyAbhujo viSuvavRttAnukArANyahorAtra kRtAnyubhayagole tadubhayatastavyAsArdha yujyAkoTistrijyA karNa iti gole pratyakSam / trijyAvRtta unmaDale yAmyottaravRtte vA pratyakSam / tatra bhujakarNayorvargAntarapadaM koTi: riti krAntijyAvargonA trijyAvanmUlaM |jyAM / tatrApi bhujotkramajyayA hInA trijyA dyukoTikramajyA syAditi vRtte pratyakSadarzanAtkrAntyutkramajthayonA trijyA yujyA sthAditi lAghavena vargamUlanirAsenoktaM bhagavatA krAntarityAdi // 60 __ bhA0TI0-krAMtise kramajyA aura utkramajyA nizcaya kare / trijyAse utkramajyA ghaTAne para tisa dinakA vyAsa uttara aura dakSiNake anusAra niyata hotAhai // 60 // atha carAnayanapUrvakadinarAtrimAnasAdhanaM zlokatrayeNAha krAntijyA viSuvadbhAnI kSitijyA dvAdazoddhRtA // trijyA guNAhorAtrArdhakarNAptA carajAsavaH // 6 // tatkAmukamukkAntau dhanahAnI pRthavisthate // . svAhorAtracaturbhAge dinarAtridale smRte // 62 // yAmyakrAnto viparyaste dviguNe tu dinakSape // vikSepayuktonitayA krAntyA bhAnAmapi svake // 63 // krAMtijyA viSuvaddinIyamadhyAhne dvAdazAMgulazaMkozchAyayA guNyA dvAdazabhaktA phalaM kujyA syAt / sA, trijyayA guNitAhorAtrArdhakarNAptAhorAtravRttasyArdhakarNena vyAsadalena yujyayA bhaktAphalaM carajAjyA carajyetyarthaH / asyAzcarajyAyA dhanurasavazvarAsavo mavAnta / svAhorAtracatubhAMge svasya carasambandhino grahasya prAguktAhorAtrAsavasteSAM caturthAze pRthavisthate sthAnadvayasthe uttarakAMto satyAM carAsU dhanahAnI yutahInau kArya Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat www.umaragyanbhandar.com
Page #71
--------------------------------------------------------------------------
________________ ( 62 ) sUryasiddhAntaH : [ dvitIyo'takrameNa dinarAtridale dinArdharAtryardhe kAlavidbhirukte / dakSiNakAntau satyAM viparyaste dinarAtridale yatra hInaM taddinArdhaM yatra yutaM tadrAtryardhamityarthaH / tukArAtte dinarAtryarSe dviguNe dinakSape dinamA rAtrimAne grahasya staH / uktarItyA nakSatrANAmapi dina rAtrimAne sAdhye ityAha - vikSepetyAdi / nakSatradhruvANAmAnItayA krAntyA nakSatravikSepeNaikAminnAdikrameNa yuktayAntaritayoktaprakAreNa siddhayA svake nakSatradinarAtrimAne sAdhye ityarthaH / atropapattiH / dvAdazAMgulazaMkuH koTiH palabhAbhujo'karNaH karNaH krAntijyA koTi: kujyA bhujo'grAkarNa ityakSakSetradvayaM prasiddham / tatra dvAdazakoTI palabhAbhujaH krAntijyAkoTI ko bhuja ityanupAtena kujyA / tatsvarUpaM tu nirakSadezakSiItajasvadezakSitijAntarAlasthitAhorAtravRttapradezasya yujyApramANena jyeti trijyApramANena tajjyAcarajyeti dyujyA pramANena kujyA trijyA pramANena ketyanupAtena / carajyA taddhanuzvarAsavo'horAtravRtta - khaMDapradeze nirakSasvakSitijAntarAla uttaragole : svakSitijasya nirakSakSitijAdadhaH syatvA nirakSAkSitijayAmyottaraHttAntarAle'horAtrAvRttacaturthAMzatvAdahorAtrAsu, caturthAMze carAsavo yutA dinArtha hInA rAjya dakSiNagole svakSitijasya nirakSakSitijAdUrdhvasthatvAddhInA dinArdha yutA rAtryardhamityupapannaM sarva krAntijyetyAdi // 61 // 62 // 63 // bhA0TI0-krAMtijyA viSuvacchAyA se guNakara ke 12 se bhAMga karanepara kSitijyA hogI / kSitijyAko trijyAse guNakarake dina ke vyAsa se bhAgakarake dhanu niyata karanepara cara prANasaMkhyA hogI ||61 || ahorAtra ke cauthe bhAgako do sthAnoM meM rakhakara kahAhuA cara prANa eka. meM milAve aura dUsare se ghaTAve | uttara krAMti hone para yoga phala dinArddha aura viyogaphala rAtryaM - ImAna hogA || 62 // paraMtu dakSiNakrAMti meM ulTA arthAt viyogaphala dinArtha aura yogaphala rAjyarddha hotA hai| inako dUnA karanese dinAdimAna hotA hai| isa prakAra nakSatroMke vikSepase krAMtikA nirNaya karake dinAdimAna nirNIta hotA hai // 63 // atha grahasya nakSatrAnayanamAha bhabhogo'STazatIIliptAH khAzvizailAstathA titheH // grahaliptA bhabhogAptA bhAni bhuktyA dinAdikam / / 64 / aSTazatamitAH kalA nakSatrabhogaH / prasaGgAttithibhogamAha - khAzvizailA iti / titheviMzatyadhikasaptazatamitAH kalAstathA bhoga ityarthaH / yasya grahasya nakSatrajJAnamiSTaM tasya grahasya rAzaya triMzadvaNyA aMzA yojyAste SaSTiguNitAH kalA yojyA iti paribhASayA kalA nakSatrabhogabhaktAH phalaM grahasya gatanakSatrANi zeSaM vartamAnanakSatrasya gata kalAstasmAttasya gatadinAdyAnayanamAha - bhuktyeti / grahasya kalAtmikayA tyA zeSadinAdikaM gataM bhAgaharaNena sAdhyabhevaM zeSonAdbhogAdgatikalAmAgai Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat www.umaragyanbhandar.com
Page #72
--------------------------------------------------------------------------
________________ dhyAyaH 2] sNskRtttiikaa-bhaassaattiikaasmetH| (63) naiSyadinAdikaM sAdhyam / atropapattiH / bhacakrabhogena saptaviMzatinakSatrANyazcinyAdIni graho bhunaktyataH saptaviMzatinakSatrANAM cakrakalAH SaTzatayutekaviMzatisahasramitA bhAgasya tadaikanakSatrasya ka ityanupAtenASTazatakalAbhogaH / evaM tithezcAndramAsatriMzadaMzatvAcAndramAsasya sUryacandrAntarakabhagaNasiddhatvAcca / triMzattithInAM cakrakalAbhogasta- * daikatitheH ka ityanupAtena viMzatyadhikasaptazatakalAbhogaH / athASTazatakalAbhirekaM nakSatra tadA grahakalAbhiH kimityanupAtena phalamAzvinyAdIni grahabhuktAni zeSakalAgrahAdhiSThi. tanakSatrasya gataM bhabhogAddhInaM tasyaiSyamAbhyAM grahagatyai dinaM tadAbhISTakalAbhiH kimityanupAtena tasya gataiSyadivasAyaM bhavati / evaM candrAddinanakSatraM jJeyam // 64 // mA0 TI0-nakSatra bhoga 800 kalA, tithibhoga 720 kalA haiM / grahakalAko ( spaSTa rAzyAdi)800 se bhAga karake labdhaM saMkhyA, gata nakSatra aura mapazeSako spaSTa gatise bhAga karanepara bhoga nirNIta hotA hai // 64 // atha prasaMgAdyogAnayanamAha khInduyogaliptAbhyo yogaabhbhogbhaajitaaH|| gatA gamyAzca paSTinA bhuktiyogaatnaaddikaaH||65|| sUryavandrayogasya rAzyAdekasya pArabhASayA yAH kalAstAbhyo yogA viSkamAdayo bhabhogabhAjitA bhabhogena pUrvoktena vibhaktA bhavanti / ekaikayogasya mabhogamito bhogaH sa pratyekaM tAbhyo'panIya yanmitIH zuddhAstanmitA yogA gatAH / yasya bhogo na zudhyati sa vatamAna ityarthaH / kalAmabhogabhaktA naptA yogAstadAgrimo vartamAna iti tAtpayam / tasya zeSaM gataM bhogAtpatitameSyaM tAbhyAM ghaTikAdyAnayanamAha-gatA iti / gatA essyaaH| caH samuccaye / kalAH SaSTiguNitAH kAryAstAbhyo bhuktiyogAptanADikA ravicandrakalAtmakagatyoryogena bhajanAlabdhA ghaTikA gataiSyA bhavaMti / atropapattiH / sUryacandrayogamitasya grahasya nakSatrANi viSkambhAdisaMjJAni yogotpannatvAdyogA atastadAnayanaM pUrvoktavat / ata eva sUryacandragatiyogatulyatadgatyA SaSTisAknaghaTikAstadA gataiSyakalAbhiH kA ityanupAtena gataiSyaghaTikAnayanaM yuktamuktam // 65 // mA0 TI0-sUrya mora candramAkA sphuTa milAya kalA karake 800 se bhAga kAnepara labdhaphala gAyoga hogA | avaziSTagata aura 800 se viyoga karanepara gamya hotA hai / tisako 60 se guNa karaka bhuktiyogadvArA bhAga kAnepara gata aura gamya daNDa hoMge // 65 // atha prasagAttithyAnayanamAha arkonacandraliptAbhyAstithayo bhogabhAjitAH // gatA gamyAzca SaSTinA nADyo bhuttyaMtaroddhatAH // 66 // Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat www.umaragyanbhandar.com
Page #73
--------------------------------------------------------------------------
________________ (64) sUryasiddhAntaH [dvitIyo'pUrvArdhavyAkhyAnaM pUrvazlokapUrvArdharItyA jJeyamuttarArdhe spaSTam / atroppttiH| tithibhogakalAbhirakA tithistadA sUryonacandrakalAbhiH kA ityanupAtena phalaM gatatithayo vartamAnAtathargataSye zeSazeSomabhogakale tAbhyAM gatyantarakalAbhiranupAtena gataiSyagha.TikAH pUrvavat // 66 // bhA0 TI0-candramAse sUryako viyogakarake tithibhoga (720 ) se bhAga karanepara labdhagata tithi hotI hai / apaziSTa aura 720 se bhavaziSTa viyoga karanepara gata aura gamya hote haiN| tinako 60 se guNakarake candraravi-bhuktyantarase bhAga karanepara gata aura gamya daNDa hoMge // 66 // ___ atha paJcAMgAvaziSTaM karaNAnayanaM vivakSustAvasthirakaraNAnyAha dhruvANi zakuni gaM tRtIyaM tu catuSpadam // kiMstughnaM tu caturdazyAH kRssnnaayaashcaapraardhtH|| 67 // kRSNapakSIyAyAzcaturdazyAstitherdvitIyArdhAdvitIyArdhamArabhyetyarthaH / cakAra evArthe / tenAnyatitheratattithipUrvArdhasya ca nirAsaH sthirANi karaNAni / tAnyAha-zakuAnariti / caturaghristRtIyamAnena zakuninAgayoH krameNAdyadvitIyatvaM sUcitam / tukArAtkrameNa tithyardheSu bhavanti / kiMstughnaM caturthama / turantAvadhidyotakaH tenoktAtiriktaM sthirakaraNaM nAstIti sUcitam // 67 // bhA0TI0-zakuni, nAga, catuSpada aura kiMstughna yaha cAra dhrava karaNa haiN| kRSNA caturdazIke zeSAIse kramazaH bhoga karate haiM / / 67 // atha carakaraNAnyAha bavAdIni tataH sapta carAkhyakaraNAni ca // mAse'STakRtva ekaikaM karaNAnAM pravartate // 68 // tataH sthirakaraNapUrtyanantaraM vavAdIni carasaMjJakakaraNAni saptabhadrAntAni zuklapatipadvitIyA tazcaturthyaMtaM bhavantIti cArthaH / nanu paJcamyAditaH kAni karaNAni bhavantItyata Aha-mAsa iti / carakaraNAnAM bavAdInAM saptAnAM madhye ekaikamekamekaM karaNaM mAse sthirakaraNakAlonitatriMzattithyAtmakamAse svalpAntarAnmAsagrahaNam / aSTakRtvo'STavAraM pravartate prakarSaNa tiSThati bhavatItyarthaH / tathAca paMcamyAdyardhAdetAni karaNAni punaHpunaH paribhramanti / kRSNacaturdazyAdyArdhaparyaMtAmati bhAvaH // 68 // __ bhA0 To0-javAdi sAta cara karaNa kramAnusAra eka cAMdamAsameM AThavAra ghUmate hai|| 68 // nanu sthirakaraNoktAvaparArdhata ityuktyA teSAM caturNA tithyadhabhogena zuklapatipadAdya... rdhaparyaMta kramaNAvasthAnaM yuktaM carakaraNAnAM tu kevaloktyA tadanantaraM kRSNacaturdazyAdyArdha Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat www.umaragyanbhandar.com
Page #74
--------------------------------------------------------------------------
________________ adhyAyaH 2. ] saMskRta TIkA - bhASATIkAsametaH / patameka eva paribhramo'stvityatastaduttaraM kathayannanyadapyAhatithyarddhabhogaM sarveSAM karaNAnAM prakalpayet // eSA sphuTagatiH proktA sUryAdInAM khacAriNAm // 69 // saptAnAM carakaraNAnAM pratyekaM tithyantazvAsau bhogazca taM tithyardhakAlamitAvasthAnaM prakalpayet / ekatra nirNItaH: zAstrArtho'paratra bhavatItinyAyAt karaNatvenaiSAmapyavasthAnaM tattulyaM kuryAdityarthaH / ataeva tithya karaNaM smRtamityuktatyA cAndramAse trizattithyAtmaka paSTikaraNAnAM sannivezAccarakaraNAnAmeva paribhramaNe pratimAsamaniyatatithibhogakaM karaNaM bhavatIti tadvAraNakapratimAsaniyatatithibhogakakaraNakasiddhayartha carakaraNAnAmaSTavAraM paribhramaNottaramavaziSTatithyozcaturSvartheSu sthirakaraNAnyuktAnIti tAtpa ryam / tatrApi kRSNacaturdazya parArdhatastatkalpanaM tadicchAniyAmakaM svatantrecchasya niyogAnarhatvAt / athAgrimagranthAsaMgatitvanirAsArthamuktAdhikAramupasaMharati - eSeti / he maya sUryAdInAM saptagrahANAmeSA dRzyetyAdikalpayedityantaM yA vArtA sA sphuTagatiH spaSTagatiH spaSTakriyA jJAnasampAdikA proktA tubhyaM mayoktA / etena spaSTAdhikAraH paripUrtimAsa iti sUcitam // 69 // mA0 TI0-karaNa bhI tithiko bhogate haiM / isa prakAra sUryAdigrahoM ke sphuTagatI kahI gaI // 69 // raMganAthena racite sUryasiddhAntaTippaNe // spaSTAdhikAraH pUrNo'yaM tadgUDhArthaprakAzake // iti zrIsakalagaNakasArvabhaumaballAladevajJAtmajaraMganAthagaNakaviracite gUDhArthaprakAzake spaSTAdhikAraH saMpUrNaH // 2 // iti dvitIyo'dhyAyaH // 2 // ( 65 ) zilAtale'mbusaMzuddhe vajralepe'pi vA same // tatra zaMkkaMgulairiSTeH samaM maNDalamAlikhet // 1 // tanmadhye sthApayecchaMkuM kalpanA dvAdazAMgulam || tacchAyAyaM spRzedyatra vRtte pUrvAparArdhayoH // 2 // atha tRtIyo'dhyAyaH / atha tripraznAdhikAro vyAkhyAyate / tatra vinA praznaM gurostatpratipAdanecchAnudayAdvinA ca tadicchAM chAtrANAM tajjJAnAsambhavAtrayANAM digdezakAlAnAM praznA iti tripra navyutpattestaddigjJAnaM zlokacatuSTayenAha Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat ? www.umaragyanbhandar.com
Page #75
--------------------------------------------------------------------------
________________ (66) sUryasiddhAntaH [ tRtIyo'taba biMdU vidhAyobho vRtte pUrvAparAbhidhau // tanmadhye timinA rekhA karttavyA dakSiNottarA // 3 // yAmyottaradizomadhye timinA pUrvapazcimA / diGmadhyamatsyaH saMsAdhyA vidizastadvadeva hi // 4 // tatra diksAdhanopakrame prathamamambusaMzuddhe jalavatsamIkRte zilApradeze / apivA athavA tadabhAve'nyatra vajralepe catvarAdau ghuNTanAdinA samasthAne kRte. zaMkvaMgulai: zaDDasthAMgulavibhAgamAnagRhItairabhISTasakhyAkAMgulaiH vyAsArdharUpairvRttamavakramAlikhet / sarvataH kendrAdRttaparidhirekhAtulyA syaattthetyrthH| tatastanmadhye tasya kendrarUpamadhye kalpanayA dvAdazasaMkhyAkAMgulAni tulyAni' yasmistaM dvAdazavibhAgAMkitamityarthaH / zaMkuM samatalamastakaparidhikASThadaM sthApayet / tataH pUrvAparArdhayodinasya prathamadvitIyabhAgaH yostacchAyAgraM sthApitazaMkozchAyAntapradezo maNDalaparidhau yasminvibhAge spRzet / dinasya prathamavibhAge'nukSaNaM chAyAhrAsAdRtte yatra pravizati dinasyAparAI chAyAnukSaNa. vRdevRttaM yatra nirgacchatItyarthaH / tatra nirgamanapravezasthAnayorubhau do bindU pUrvAparasaMjJau ameNa vRtte paridhirekhAyAM kRtvA tanmadhye pUrvAparavindantaramadhye timinA matsyena rekhA kAryA sA dakSiNottararekhA bhavati / matsyastu bindantarAlasUtramitena vyAsArdaina bindudayakendrakalpanena vRttadvayaM niSpAdya vRttadvayasaMyogAbhyAM vRttadvayaparidhivibhAgAbhyAmantargataM matsyAkAraM sthAnaM bhavati / tatraikaH saMyogo mukhaM bAhyavRttabhAgasammArjanenAparasaMyogastu pucchamitaravRttabhAgadvayaM sammArjanena / mukhapucchAvadhya'jvI rekhA dakSiNottararekhA / tatra vindoH savyaM rekhAgraM dakSiNA dik / pazcimabindoH savyaM rekhAgramuttarA dik / anantaraM pUrvavRttaM matsyazca sammArjanIyaH / zaMkurapi tatsthAnAniSkAsya iti kevalA dakSigottararekhA sthiteti tAtparyam / dakSiNottaradizomadhyasthAne timinA dakSiNottararekhAmitena vyAsArddhana dakSiNottarasthAnAbhyAM pUrvavatpratyekaM vRttaM vidhAya pUrvavatsiddhena matsye. netyarthaH / pUrvapazcimA rekhA kAryA / tatra pUrvabindorAsannaM rekhAgraM pUrvA pazcimabindorAsannaM rekhA pazcimeti matsyasaMmArjanena kevalA pUrvApararekhA siddhA / atha rekhAsaMyogasthAnA. hiksAdhanopakramoktaM pUrvavRttamulikhettavRttaparidhau yatra rekhA lagnA tatra digiti tadvattamadhyasya dikcatuSTayaM vRtte siddham / tadvat / yathA dakSiNottarAbhyAM pUrvAparA sAdhitA natprakAreNetyarthaH / evakAro'nyaprakAranirAsArthakaH / hi nizcayena / vidizakeNa dizo dizAM pUrvAdisiddhadizAM ye madhyamatsyA avyavahitadigvayAntarotpannAH / laghavastaiH saMsAdhyAH samyakprakAreNa sAdhyAH rekhavRttasaMyogasthatvena jJeyAH / atroppaacH| kSitijapUrvAparavRttasaMyogau pUrvAparavibhAgasthau pUrvAparadize tatra pUrvAparavibhAga Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat www.umaragyanbhandar.com
Page #76
--------------------------------------------------------------------------
________________ dhyAyaH 3.] saMskRtaTIkA-bhASATIkAsametaH / (67) jJAnaM sUryodayAstAbhyAM tatra kSitije pUrvAparavRttaM kutra lagnAmati jJAnaM tu viSuvavRttakAntivRttasampAtasthasUryasyodayAstasthalajJAnena viSuvavRttasya pUrvAparakSitijavRttasampAtayoH sambaddhatvAt / athAnyAsmindine sUryasyodayAstAvanAMzAntareNa yAmyottare bhavata iti / saryodayAstasthAnAbhyAmagrAMzAntareNottarayAmye pUrvAparasthAnaM bhavatIti kSitijasya mahavAhUratvAcca taddAnena pUrvAparajJAnamazakyamatastatsatraNa svAbhISTapradeze tajjJAnArthamabhISTasamasthalekSitijAnukAraM vRttaM kRtam / tatrApi sUryodayAstasamasUtraNasthalajJAnasya duHzakatvAcchAyArtha zaMkuH sthApyaH / tathApi sUryodaye chAyAnantyAvRttaparidhau tadagrasparzAbhAvaH / parantu yathAyathA sUrya UrdhvaM bhavati tathAtathA chAyAhrAsAdyatra chAyA vRttaparidhau yadA pravizati tatsthAnAttAtkAliko vakSyamANabhujo vyasto'rdhajyAkAreNa deyastadu. skramajyAtra paridhipradeze lagati tatra zaMkusthAnasya pazcimA / chAyAgrasya pUrvAphrasUtrAdujAntareNa yAmyottarapatanAtsUryAparadizi chAyApatanAcca / evaM dinAparArddha sUryo yathA yathAdhaHsaJcarati tathAtathA cha.yAvRddheH zaMkucchAyA vRttaparidhau yatra yadA nirgacchati tAtkAliko vakSyamANabhujo vyasto'rdhajyAkAreNa tatsthAnAddeyastadgutkramajyA yatra paridhipradeze lagati tatra zaMkustha nasya pUrvA / tatsUtraM pUrvAparasUtram idaM zaGkorupalakSaNatvena jJAtaM tathA chAyopalakSaNenApi pradezasya pUrvAparasUtrajJAnam / tathAhi / chAyA vizati tatrAparA chAyAgraM nirgacchati tatra pUrvA / tatrApi pravezanirgamayorekakAlatvAsambhavAdyatkAlikA pravezastarakAle chAyAyAH pazcimatvaM tatra vastubhUtaM tatkAle nirgamanasya pUrvatvAsambhavaH / evaM nirgamakAle nirgamasthAnasya pUrvatvaM vastubhUtaM tatkAle nirgamanasya pazcimatvAsambhavaH / ekakAlikasiddhyarthamubhayoraketaraM cidraM cAlyaM tAtkAlikabhujayorantaraNa tatra pUrvacidraM bhujAntarAMgulairayanadizi cAlyam / pazcimacihna vA vyastAyanadizi cAlyam / tatsUtraM sUtramadhyadezasya pUrvAparasUtram / etanmadhye sthApitazaGkozchAyAgrapravezanirgamacigAbhyAM yathoktarItyA bhujadAnena siddhapUrvAparasUtreNAbhinnatvAt / taduktaM siddhAntaziromaNI-"tatkAlAmapajIvayostu vivarAdbhakarNamityAhatAlambajyAsamitAMgulairayanadizyaindrI sphuTA cAlitA" iti / tadetadbhagavatA lokAnukampayA svalpAntaratvAdekatarAbanducAlanaM noktaM sukhArtha kiJcitsthUlAveva nirgamapravezabindupUrvAparA bhidhAyuktau / evaJcAbhISTaM sthAnaM pravezanirgamasUtramadhye yathA bhavati tathAnena prakAreNa maNDalakendrazaMkusthApanAdinAbhaSTipradeze pUrvAparadize sAdhye iti / tanmadhye dakSiNottararekhAbindudvayotpannamadhyamatsyarekheveti / yAmyottaramadhye pUrvAparArekhAtAdiGmadhyamatsyenati yAmyottaradizoratyAda samyaguktam / nanu pUrvAparabiMdubhyAM matsyena yA dakSiNottararekhA tadagrAbhyAM matsyena rekhA pUrvAparavinduspRSTaiveti pUrva tasyA eka bindantaratvane siddhatvAtpunaH sAdhanaM vyartham anyathA dakSiNottararekhAyA apyasaMgatatvApattarita Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat www.umaragyanbhandar.com
Page #77
--------------------------------------------------------------------------
________________ (68) sUryasiddhAMta: [ tRtIyoscetsatyam / dakSiNottararekhAzuddhayarthameva pUrvAparabinduspRSTarekhAyAH punaH sAdhanAmati kecit / vastutastu dakSiNottarapUrvApara sUtrasampAtarUpAbhISTasthAnAkendrAtprAguktavRttasya vakSyamANopayogitvenAvazyakatvAttasya ca pUrvAparabindvantarasUtrAdhikavyAsasUtratvAdvindantarekhAyA mUlAgrayorvardhanIyA sA tatra vRtte pUrvApararekhA bhavati / tasyA bindoruparyadhazca vakratvaM kadAcitsyAdataH prathamameva pUrNarekhAsiddhayarthaM bindantarasiddhamatsyamukhapucchagatarekhAyA bindvantarAdhikatvena tadutpannamatsyarekhAyA RjvyAH sutarAmadhikatvena punaH pUrvApararekhAsAdhanaM yuktataramiti tattvam / evamevAvyavahitaM digddhayAntarotpannalaghumatsyaizcaturbhiH sUtrairvRtte koNadizaH / tadidamabhISTasthAnakendramaNDale digaSTakaM siddham // 1 // 2 // 3 // 4 // bhA0 TI0- jalakI samAna ikasAra zilApara ayavA kai. samakSetrameM iSTa aMgulake parimANakA samamaNDala (vRtta) ba~ce / tisameM 12 aMgulake. parimANakA zaMku sthApana kare tisakI chAyAke agrabhAga vRttako pUrva yA aparAhnameM jisa sthAnapara sparza kare tahAM do pUrvIpara saMjJA bindu vidhAna kare | timi se jinameM dakSiNa va uttarakI rekhAko kheMceM / dakSiNottarake do vinduoMko kendrakarake vyAsAIke parimANase vRttamaMkita karanepara timi hogA / tisaMse pUrva pazcima rekhA banatI hai| dika madhya matsyase ziAnAdi dikko. nirNaya karanA cahiye // 1 // 2 // 3 // 4 // atha diksatrasampAtarUpAbhISTasthAnAttAtkAlikacchAyAgrasthAnamAha caturastraM bahiH kuryAtsUtrairmadhyAdvinirgataiH // bhujasUtrAMgulastatra dattairiSTaprabhA smRtA // 5 // madhyAdabhISTasthAnAddinekhAsampAtarUpAdvinirgataurnaHsRtairaSTadinekhArUpaiH / bahirdiksatrasampAtakendravRttAgahiH / ananaiva vRttakaraNaM pUrvamanUktaM dyotitam / anyathA bahirityasyAnupapatteH pUrvavRttagrahaNe tu digrekhAsampAtasya madhyatvAnupapatteH / caturasraM koNarekhAdhikasUtrakarNadvayatulyaM samacaturbhujaM kuryAt / tathA ca' taddarzanam / tatra caturasra bhujasUtrAMgulairvakSyamANabhujamitasUtrasyAMgulanirgamapravezakAlikairdattaiH pUrvAparasUtrAdardhajyA baddIyamAnastatra vRtte yasminpradeze bhujAgraM tatpradeza iSTaprabhAnirgabhapravezAnyatarakAlikacchAyAyamuktam / pratItistu diksUtrasampAtasthazaMkunA jJeyA / atropapattiH / vakSyamANabhujasya chAyAnapUrvAparasUtrAntaratvena pratipAditatvAdiSTachAyAyamuktadizAjJAnaM samyak / caturasrakaraNaM vakSyamANAgrAsAdhakamAcyapararekhAnukArarekhAyA vRttAntastadbhahirvA RjutvAsa davamiti // 5 // do vRttake chedameM utpanna matsya kAra sthAnakA nAma timi hai / Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat www.umaragyanbhandar.com
Page #78
--------------------------------------------------------------------------
________________ dhyAyaH 3.] saMskRtaTIkA-bhASATIkAsametaH / (69) bhA0TI0-chAyAkai paribhANase vRtta khaMcakara pUrva pazcimakI rekhAsa vRtta ke bAhara ekanama catuSkoNa kalpita pare / vRttameM. chAyAke anusAra bhuje / pUrvameM yA pazcimameM uttarameM yA dakSiNa meM vaMcakara bhaya sahita keMdra saMyoga karane se iSTa chAyAkI dikkA nirNaya hojAyagA // 5 // atha pUrvApararekhAyAH saMjJAntaramAha prAkpazcimAzritA rekhA procyate samamaNDalam // unmaNDalaM ca viSuvanmaNDalaM parikIrtyate // 6 // prAkpazcimAzritA pUrvapazcimasambaddhA sAdhitA rekhA samavRttamucyate / saiva rekhonma NDalaM viSuvanmaNDalam / caH samuccaye / ubhayasajhakaM kathyate / atroppttiH| kSitijapUrvAparavRttasaMyogau pUrvApare tatsUtraM pUrvAparasUtramiti / pUrvAparavRttasya bhUmAvU/dharAnukArivRttatvenAdarzanAnekhAkAratayaiva darzanAca pUrvAparavRttamapi tatsUtram / pUrvApAvRttasya samamaNDalatvenAbhidhAnAttadevAsammaNDalasajJoktA / atha svanirakSadezakSitijavRttasthomaNDalAkhyasya tatsaMyogayoH / saMlagnatvAttanmadhyasUtratvena pUrvAparasUtrasyApi sattvAtpU. vAparasUtramunmaNDalasaJjJam / etenAnyadezakSitijasajJayA svadezakSitijasaMjJA sutarAM siddhAta pUrvAparasUtrasya kSitijavRttasaJjJA dyotitA / pUrvAparasthAnayoH kSitijavRttasya saMlagnatvAdullikhitavRkSasya kSitijAnukAritvAcca / evaM nirakSadezapUrvAparavRttaM viSuvanmaNDalAkhyaM pUrvAparasthAnayoH / saMlagnamiti tanmadhyasUtratvenApi pUrvAparasUtrasya siddhatvAt tpUrvAparasUtraM viSuvanmaNDalasaM krAMtivRttasya dRgvRttasya calatvAtkAdAcitvatvena pUrvA'parasthAnasaMlagnatvAttatsaMjJAnokteti dhyeyam // 6 // bhA0 TI0-samamaNDala, unmaMData, yA viSuvanmaNDala pUrva va pazcimakI mAzrita rekhA hai // 6 // athAgrAjJAnamAha rekhA praacypr| sA yA viSuvadbhAgragAtathA // iSTacchAyA viSuAtormadhyamagrAbhidhIyate // 7 // tasmiMzcaturasra pUrvApararekhAta uttarabhAge viSuvadAgragAkSamAgrapradezasthAkSabhAMgulAntaritetyarthaH / prAcyaparArekhA pUrvApararekhAnukArA rekhA tathA sarvatastulyAntareNa yatheSTacchAyArekhA bhunAntareNa tathAkSamAntareNa kAryA / anantaramiSTacchAyAviSuvatoriSTacchAyApare khayorityarthaH / madhyaM caturasre'GgulAtmakamantarAlaM sarvatastulyam / agrA karNavRttAnocyate / tatropapattiH / bhujasya karNavRttAmA palabhAsaMskAreNAgra uktatvAdakSiNagole 1 zaMkagracchAyAkA dUratAke parimANako bhuja kahate haiM / Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat www.umaragyanbhandar.com
Page #79
--------------------------------------------------------------------------
________________ ( 70 ) sUryasiddhAntaH [ tRtIyo'palabhAdhikottara bhujasadbhAvena palamAno bhujo'greti prAcya para sUtrAduttarabhAge'kSamAgrerekhA bhujamadhye bhavatIti dvayorarekhayorantaramagrApalabhona bhujarUpA / evamuttaragola uttarabhujasyapalabhAlpatvADajonapalabhAgreti palabhArekhA prAcyaparasUtra | duttarabhAgasthA bhujare khAto'pyagrAntareNottaradizIti dvayorarevayorantarabhujAnapalabhArUpaM karNavRttAgrA / evaM dakSiNabhujasya palabhonAgrAtvAtpalabhAyuto bhujo'greti prAcyaparasUtrAddhajAgrapalabhAgrerekhAyoH krameNa yAmyottaratvAttayorantarAlapalabhAbhujakya rUpamA palabhAyAH zaMkutalAnukavapatvAtsadAntaratvaM chAyAsambandhAdyuktam / gole zaMkutalasya dakSiNatvAdrahAparadizi cchAyAsadbhAvAcca / ataeva prAdhyatarasUtrAddakSiNabhAge dakSiNaM bhujavazAdakSamArekhAkalpanA uktAnutpattyA samyaguttarabhAge pUrvAparasUtrAditi viSuvadbhAgetyatra vyAkhyAtam // 7 // bhA0TI0 - viSuvacchAyA ke parimANa meM pUrvapazcima rekhA se dUra eka sama dekhA sAdhana kare / viSuva dekhAse iSTachAyA rekhA ke antarako agrA kahate haiM // 7 // atha prasaMgAjjJAtacchAyAtaH karNajJAnaM tacchuddhiM cAha - zaMkucchAyAkRtiyutermUlaM karNo'sya vargataH // projjhya zaMkukRtiM mUlaM chAyAzaMkurviparyayAt // 8 // dvAdazAMgulazaMkucchAyayo vargayogAtpadaM chAyAkarNaH syAt / athAsya zuddhirUpaM chAyAsAdhanamAha-asyeti / chAyAkarNasya varmAcchaMkuvarga catuzcatvAriMzadadhikaM zataM vizodhya mUlaM chAyA / prakArAntareNa chAyAkarNazuddhimAha - zaMkuriti / viparyAcchAyAsAdhanavaiparItyAcchAyA karNavargAcchAyAvarga vizodhya mUlamityarthaH / zaMkurdvAdazAMgulamitaH syAt / atropapattiH / dvAdazAMgulazaMku koTirakSabhAbhujastatkRtyoryogapadaM karNa ityakSakarNaH / karNa ityAdyakSa kSetrAdyuktarItyopapannam / nanu diksAdhanottaramiSTaprabhA grAkarNasAdhanaM bhagavatA sarvajJena kimarthamuktamagre'grAdInAM svataMtratayoktatvAt / naca vinA gaNitazramamagrAjJAnArthamidaM yuktamuktamiti vAcyam / vakSyamANabhujajJAnasyAgropajavyitvena tasyAzca bhujopajIvyatvenAnyonyAzrayAt / gaNitajJAtAgrAyAH punaH sAdhanasya vyarthatvAcca / naca bhuja sUtrAMgula ttairityaneneSTacchAyAvRttaM jJAtamiti na kintvetaduttayA diksUtrasampAtasthazaMko vRttaparidhau chAyAvRttajJAnAttatpUrvApara sUtrAMtare bhujasadbhAvAdvinA gaNitaM bhujo'pijJAta iti nAnyAnyAzraya iti vAcyam / tathApi bhagavataH sarvajJasya niSprayojanatvokteranu citatvAt / vinAprayojanaM mandokterapyabhAvAcca / nahi diksAdhane'grAbhujAdikamAvazyakaM yena taduktiyuktA / kiMca karNasAdhanasya gaNitoktyA vakSyamANakarNasAdhana tulyatvenAtra kathanamanucitam / nahi diksAdhanArthe bhAkarNamityAhatAditi siddhAntaziromaNya Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat www.umaragyanbhandar.com
Page #80
--------------------------------------------------------------------------
________________ ghyAyaH 3.] saMskRtaTIkA-mApATIkAsametaH / ktivadatra chAyAkarNa upayukto yena taduktiyukteti caturasramityAdizlokacatuSTayamanyane mandabuddhinAkSiptaM na bhagavatoktamiti cenmaivam / bhujasAdhanopajIvyAyAyA etaduktaprakAreNa siddhau dizaHsampasiddhA iti diksAdhanazuddhayarthamagrAsAdhanam / prakArAntareNApi vakSyamAMNatrijyAvRttIyAgrayA trijyA labhyate tadAnayAgatayA ketyanupAtena sAdhitakarNAsaMvAdena zuddhayavagamArtha karNasAdhanaM coktam / anayAgrayA karNastadA trijyA vRttIyAgrayA ka iti phalasya trijyA tulyasyAnayanArtha vA karNasAdhanamiti kecit / vastutastu maNDale chAyApravezanirgamasthAnasthitapUrvAparabindroH pratyekaM rekheti rekhAdvayasarvatastulyAntaraM kArya tenAntareNAnyataro binduzvAlpastau pUrvAparabindU tarekhAmadhyasthAnasya pUrvApararekheti / tatrobhayabindurekhayorantarAMgulamAnaM svalpatvAdgaNayitumazakyamataH pratyekarakhe prAcyapararekhe prakalpya tanmadhyakendrAtpUrvavRttaM pratyekamiti vRttadvayaM kuryAt / tatra svasvavRtte svastha prAcyapararekhAspRSTA kAryA tAbhyAM svasvakAliko bhujau svasvavRtte deyau tadane chAyAgrarekhe svasvavRtte kArya svasvaprAcyaparasUtrAtsvasvavRtta uttarabhAge'kSabhAMgulAntareNa rekhe kArye tataH svasvavRtte svasvatadekhayorantaraM svasvavRtta ubhayakAlikakarNavRttAgre bahutvena gaNayituM zakye tadantaraM pUrvabindoryAmyottaramantaraM karNavRttAgrAsAdhanakathanenAnItaM bhunAntarasya bindantaratvAttasya cAgrAntaratvena phalitatvAt / viSuvadine golabhede tu bhujA. ntaramagrAyoga iti bindoryAmyottaramagrAyoga iti / tenoktarItyA binduzcAlyastasUtraM pUrvAparasUtraM sphuTamityAzayena bhagavatAgrA nirUpitA tasyAH zuddhayartha karNo'pi sAdhita iti tattvam // 8 // bhA0 TI0-zaMkucchAyAvarga aura zaMkurga milAkara mUla karanese chAyAkarNa hotA hai / karSa vargase zaMkuvarga hIna karake mUla karanese chAyA aura tisake viparIta arthAt karNavarga chAyA vargahIna karanepara zaMkukavarga hogA // 8 // atha pUrvAdhikAre krAntAdyAnayanamuktaM tatpUrvAdhimAsAvagatagrahAtkevalAnna sAdhyAmati zlokAbhyAmAha triMzatkRtyo yuge bhAnAM cakraM prAkparilambate // tadguNAdbhUdinarbhaktA yugaNAyadavApyate // 9 // tadostrinA dazAptAMzA vijJeyA aynaabhidhaaH|| tatsaMskRtAgRhAtkrAnticchAyA caradalAdikam // 10 // bhAnAM cakraM rAzInAM vRttaM krAMtivRttaM svasvavikSepamitazalAkAgrapAte nakSatragaNairyuktami. tyarthaH / yuge mahAyuge prAkpUrvavibhAge triMzatkRtyastriMzatsaMkhyAkA kRtiviMzatiH SaTraza; Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat www.umaragyanbhandar.com
Page #81
--------------------------------------------------------------------------
________________ ( 72 ) sUryasiddhAntaH [ tRtIyo'tamityarthaH / parilambate dhavAdhArabhagolasthAnAttaddvAramavalambate / atra parilambata ityanena bhacakrapUrNa bhramaNAbhAva ukto'nyathA grahabhagaNaprasaMgena madhyAdhikAra evaitaduktaM syAt / tathAca taddAramavalambanoktyA parAvartya yathAsthitaM bhavatItyAgataM tatrApi svasthAnAttathaiva pazcimato'pyavalambata iti sUcitam / evaJca bhacakraM pazcimata IzvarecchA prathamataH katicidbhAgaizcalati tataH parAvRttya yathAsthitaM bhavati tato'pi tadbhAgaiH krameNa pUrvatazcalati tato'pi parAvartya yathAsthitamityeko vilakSaNo bhagaNaH / tena prAgityupalakSaNam / pazcimAvalambanAnuktistu saMvAdakAle tadabhAvAt atra triMzatkRtve ti pAThaH prAmAdikaH / "yuge SaTzatakRtvo hi bhacakraM prAgvilambate " iti somAsaddhAntavirodhAt / tatpazcAJcalitaM cakamiti brahmasiddhAntoktezca / ahargaNAttadguNAtSaTuzataguNitAdbhUdinairyugIyasUryasAvana dina bhaktAdyatphalaM bhagaNAdikaM prApyate tasya bhagaNatyAgena rAzyAdikasya bhujaH kAryastasmAddazAptAMzA dazabhirbhajanenAptabhAgAstriguNitA ayanasaMjJakA jJeyAH / bhujAMzAstriguNitA dazabhaktAH phalamayanAMzA iti tAtparyArthaH / tatsaMskRtAttaraya nAMzairbhacakra pUrvApara calanavazAdyutahInA hAtpUrvAparabhacakracalanA vagamastvayanagrahasya SaDbhAnantargatAMtaragatatvakrameNa krAnticchAyAcaradalAdikaM sAdhyam / na kevalAdvizeSokteH / chAyA vakSyamANA caradalaM caraM parvAdhikAroktam / AdizabdAdayanavalanamAnakarma saMgRhyate / yadyapi tatsaMskRtAdgrahAtkAntirityeva vaktavyamanyeSAmatra tadupajIvatvAdgrahaNaM vyartha tathApi krAMtirityuktyA kevalakrAMtijJAnArthaM tatsaMskRtagrahAtkrAMtiH sAdhyA | padArthAta ropajIvyAyAH kAMteH sAdhanaM tu kevalAdityasya vAraNArthaM krAMtimAtraM tatsaMskRtAtsAdhyamiti sUcakacchAyAcaradalAdikathanam / atropapattiH / IzvarecchayA krAM vRttaM svamArge pazcimataH saptaviMzatyaMzaiH kramopacitaizcalitaMtataH parAvRtya svasthAna Agatya tatsthAnAt / pUrvataH saptaviMzatyaMzaizvalitam / tathA ca sRSTyAdibhUtakrAMtiviSuvadvRttisampA tAzritakrAntivRttapradezI khetyAsannaH prAgAnItagrahabhogAvadhirUpaH svasthAnAtpUrvamaparatra vA krAMtivRttamArge gataH / viSuvadvRtte tu tadbhAgasya pazcimabhAgaH pUrvabhAgo vA gataH sampAte tadvRttayoryAmyottarAMtarAbhAvAtkAntyabhAvaH / pUrvasampAtapradeze tu tayoryAmyottarAntaratvAtkrAMtirutpannA / atoyathAsthita grahabhogAtkrAMtirasaMgateti sampAtAvadhikagrahabhogAtkrAMtiyuktA / tatra sampAtAvadhikagrahabhogajJAnArthaM pUrvasampAtAvadhikaH pUrvAdhikArokto grahabhogo vartamAnasampAta pUrvasampAtAzritakrAMtivRttapradeza yorantarabhAgairayanAMzAkhyaiH pUrvasampAtapradezasya pUrvapazcimAvasthAnakrameNa yutahIno bhavati / krAntyupajIvyapadArthA api vartamAnasampAtAdutpannA iti tatsAdhanamapi tatsaMskRtagrahAt / athAyanAMzajJAnaM tu SaTzatabhagaNebhyaH pUrvAnupAtarItyA hargaNAgrahabhogo bhagaNAdikastatra gatabhagaNamitaM parapUrvabhacakrAvalambanaM gatam / vartamAnaM tvArambhe pazcimAvalambanAdrAziSa Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat www.umaragyanbhandar.com
Page #82
--------------------------------------------------------------------------
________________ dhyAyaH 3.] sNskRtttiikaa-bhaassaattiikaasmetH| (73) TrakAntargate rAzyAdike pazcimAvalambanamanantargate pUrvAvalambanam / tatrApi tribhAntargasAnantargatatvakrameNa calanaM parAvartanaM ceti bhujaH sAdhitastato navatyazaiH saptaviMzatibhAgAstadA bhujAMzaiH ka ityanupAtena guNaharau navabhirapavartyabhujAMzAstriguNitA dazabhaktA iti sarvamupapannam // 9 // 10 // __ bhA0 TI0-bhacakra mahAyugameM 600 vAra pUrvadizAmeM parilambamAna hotA hai| usa saMkhyAko dinagaNase guNakarake bhUdina saMkhyAse bhAga karanepara kabdha saMkhyA bhagaNAdi hoMge / (bhagaNa choDakara ) rAzyAdi bhuja (jaisA pahale kaha bhAye haiM) kare / bhujako tInase guNakarake aura dazase bhAga karanera bhayana hogA / grahameM ayana saMskAra karake krAntijyA, cara bhAdi nirNa ya kare / donoM viSuvameM yaha saralatAse dRggocara hotAhai // 9 // 10 // athoktasyAntarasya pratyakSasiddhatvamiti sArddhazlokenAha sphuTaM haktulyatAM gacchedayane viSuvaddhaye // prAkcakra calita hone chAyAtkiraNAgate // antarAMzerathAvRttapazcAcchepestathAdhike // 11 // ayane dakSiNottarAyaNasandhau viSuvaddhaye golasandhau calitaM cakraM dRktulyatAM dRSTigo. caratAM sphuTamanAyAsaM gacchet / tatra pratyakSatastanmitamantaraM dRzyata ityarthaH / tathAca sRSTayAdikAle revatIyogatArAsannAvadhi meSatulAdyoH karkamakarAdyorviSuvAyanapravRtteridAna svanyatra tatsvarUpe pratyakSe iti krAntivRttaM calitamanyathA tadanupapatteriti bhAvaH / nanu pUrvato'paratra vA calitamiti kathaM jJeyamityata Aha-prAgiti / chAyAAMdyadine sUryasyAyanadikparAvartanamudaye prAcyaparasUtrasthatvaM vA tasmindine'nyasmindine vA madhyAhna'cchAyAto vakSyamANaprakAreNa sUryaH sAdhyastasmAdityarthaH / karaNAgate prAguktaprakAreNAbhItaH spaSTaH sUryastasminnityarthaH / nyUne sati / antarAMzaiH sUryayorantarAzaizcakraM krAMti vRttaM prAkpUrvasmiMzcalitamiti jJeyam / atha yadyadhike sati zeSaiH sUryayorantarAMzaizcakamAvRttya parivRttya pazcAtpazcimAbhimukhaM tathA calitamiti jJeyam / atroppttiH| chAyAto vakSyamANaprakAreNa sUryo vartamAnasampAtAdgaNitAgatastu khetIyogatArAsannAdyAvadhito'tastayorantaramayanAMzAstatra krAntivRttasya pUrvacalane gaNitAgatArkAcchAyArko'dhiko bhavati / pazcimacalane tu nyUno bhavatIti samyagupapannam // 11 // bhA0 TI0-chAyAgata markase gaNitAgata nyUna honepara cakra pUrvacArI hai| adhika honepara pazcAtgAmI arthAt pIche calanevAlA hai / antarAMza parimAnameM krAntivRtta calatA hai // 11 // atha carAyupajIvyAM palabhAmAha evaM viSuvati cchAyA svadeze yA dinaardhjaa|| dakSiNottararekhAyAM sA tatra viSuvatprabhA // 12 // Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat www.umaragyanbhandar.com
Page #83
--------------------------------------------------------------------------
________________ (74) sUryasiddhAntaH [ tRtIyo'svAbhISTadeza evaM viSuvatI calitaviSuvaddinasambaddhA revatyAsannasyApyupacArAdviSuva. sajJA tavyAvartakamevamiti / dinArdhajA mAdhyAnikI yA yanmitA dvAdazAMgulazaMkozchAyA dakSiNottararekhAyAM nirakSottaradakSiNadezakrameNottarasyAM dakSiNasyAM prabhAyAH dakSiNottara rekhAstatvaM vinA madhyAhnasambhavAtsA tanmitA tatra tasminnabhISTadeze viSuvatprabhAkSamA bhavati / etena dvAdazAMgulazaMkuH koTiH palabhAsujastatkRtyoryogapadaM karNa ityakSakarNaH / karNaityakSakSetraM vakSyamANopayuktaM pradarzitam / tadA sUryasya viSuvavRttasthatvAdiSuvatprabhati saMjJoktA // 12 // bhA0 TI0-isI prakArase viSupadinake madhyAhnakI cha'yA dakSiNottara rekhAmeM dikhAI detI hai, sehI tahAMkI viSuvacchAyA hai // 12 // atha lambAkSayorAnayanamAha zaMkucchAyAhate trijye viSuvakarNabhAjite // lambAkSajye tayozcApe lambAkSI dakSiNI sadA // 13 // trijye dvisthAnasthe zaMkucchAyAhate ekatra dvAdazaguNitAparatra prAguktayA viSuvatkarNabhAjitobhayatrAkSakarNenaM bhaktA phale krameNa lambajyAkSajye tayoryayordhanuSI krameNa lambA. sau sadobhayagole dakSiNadivasthau bhavataH / atropapattiH / yAmyottaravRtte nirakSasvadezapUrvAparavRttayoryadantaraM tdkssH| yAmyottaravRtte dakSiNakSitijapadezAdviSuvavRttasya yadantaraM tallambaH / ubhAvUrdhvagole svapUrvAparavRttAdakSiNau tajjye akSalambajye bhujakoTI trijyA karNa ityakSakSetrAdakSakarNakarNa dvAdazapalabhe koTibhujau tadA 'trijyA karNa kAvityanupAtAbhyAM lambAkSajye taddhanuSI lambAkSAvityupapannam // 13 // / / bhaTI-viSuva dinake zaMku (12) aura hAyAko trijyA ( 3438) se bhalaga guNakarake kaNese bhAga karanepara kramAnusAra lambajyA aura makSajyA hogI tisakA dhanu karanasaLapa aura akSa hogA // 13 // atha madhyAhnacchAyAto'kSAnayanaM zlokAbhyAmAha madhyacchAyAbhujastena guNitA tribhamaurvikA // svakarNAptA dhanuliptA natAstA dakSiNe bhuje // 14 // uttarAzcottare yAmyAstAH sUryakrAMtiliptikAH // digbhede mizritAH sAmye vizliSTAzcAkSaliptikAH // 15 // abhISTadine mAdhyAhnikI chAyA bhujasaMjJA jJeyA / tena bhujena trijyAguNitA madhyA Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat www.umaragyanbhandar.com
Page #84
--------------------------------------------------------------------------
________________ dhyAyaH 3.] saMskRtaTIkA-bhASATIkAsametaH / (75) hracchAyAkarNena bhaktA phalasya dhanu:kalA natAnatasajJAstA natakalAdakSiNe bhuje madhyAicchAyArUpabhuje prAcyaparasUtramadhyAdakSiNadiksthe sati / uttaradikA uttare bhuje dakSiNAH / co viSayavyavasthArthakaH / tA natakalAH sUryakrAMtikalAH praaguktaaH| digmede svadizobhinnatve mizritAH saMyuktAH sAmye'bhinnadiktve vizliSTA antaritAH / co viSayavyavasthArthakaH / akSakalA bhavanti / atrAnAvazyakabhujasajJayA bhagavatopapattiruktA / tathA hi dvAdazAMgulazaGkakoTau madhyAhnacchAyAkaNe vA madhyacchAyAbhujastathA khasvastikAnmadhyAhnakAle sUryasya yAmyottaravRtte yadantareNa natatvaM tA natakalAstajjyA0 natAMzajyAmadhyAhnonnatAMzajyArUpazaGko trijyAkaNe vA bhuja iti madhyAhnacchAyAkaNe karNe madhyAhnacchAyAbhujastadA trijyAkaNe ko bhuja ityanupAtena natajyA tadanuratra kalA: tmakatvAnnatakalAstA grahasaMbaddhA iti chAyAdidigviparItadikAH / atha krAntyAMzAkSAzayorekadiktve yogena natAMzA iti dakSiNAnatakalAdakSiNakrAntikalAbhihIMnA akSAMzA bhavanti / krAntyaMzAkSAMzayobhinnadiktve'ntareNa natAMzA yadi dakSiNAstadA krAntyUnA: kSAMzasya natatvAduttarakrAntiyutA akSAMzAH / yadi tUttarAstadAkSonakrAnte tatvAnnato. ttarakrAntirakSa iti samyagupapannam / kecittuM bhujagrahaNAdabhISTakAle prAcyaparasUtrAcchAyAgraM yadantareNa yAmyamuttaraM vA bhujastaM svalpAntarAnmadhyacchAyAM prakalpya tasyAH karNa cAnIyoktadizAnatAlaptAstA abhISTakrAntisaMskRtA akSAMzA bhavantItyAhuH // 18 // 15 // bhA0 TI0-madhyakI chAyAhI bhuja hai| tisako jyAse guNakarake chAyAkapa se bhAga karake dhanu nirNaya karanepara nati hogii| chAyA dAkSaNameM ho to uttara nati aura uttara honese dakSiNa nati hotI hai| yaha alaga dizAmeM ho to sUryakrAnti meM yoga karane svArtha makSa hogA / sama dizAmeM honese viyoga karanA cAhiye // 14 // 15 // athAkSAtpalamAnayanamAha nAbhyo'kSajyA ca tadgai projjhya trijyAkRteH padam // lambajyArkaguNAkSajyA viSuvadAtha lambayA // 16 // tAbhyo'kSakalAbhyo'zajyA bhavati / caH samuccaye / akSajyAvarga trijyAvargAtyaktvA zeSAnmUlaM lambajyA / anantaramakSajyA dvAdazaguNA lambayA lamvajyayA guNanasya bhajanasambandhAdbhaktyarthasiddham / akSamA syAt / atropapattiH / akSakalAnAM jyAdajyAtasyAstrijyA karNe bhujatvAttadargonAtrijyAvargAnmUlaM lambajyAkoTiH / tayAkSajyA bhujastadA dvAdazakoTau ko bhuja ityanupAtena viSuvacchAyeti // 16 // bhA0 TI0-makSajyAvarga trijyAvargase alaga karake antameMse lamajyA hotA hai dvAdazaH guNita akSajyA, lambajyAse bhAga karanepara viSunadbhA hotI hai // 16 // Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat www.umaragyanbhandar.com
Page #85
--------------------------------------------------------------------------
________________ (76) sUryasiddhAntaH [tRtIyo'athAkSajJAne natabhAgebhyaH krAntidvArA sUryasAdhanaM sArdhazlokAbhyAmAha svAkSArkanatabhAgAnAM diksAmye'ntaramanyathA // 17 // digbhede'pakramaH zeSastasya jyAtrijyayA htaa|| paramApakramajyAptA cApaM meSAdigo raviH // 18 // kodo proDya cakrArdhAttalAdo bhArghasaMyutAt // mRgAdo projya bhagaNAnmadhyAhnakaH sphuTo'bhavet // 19 // svadezAkSAMzeSTadinIyamadhyAhnasUryanatAMzayo gAnAM bahutvAtvahuvacanam / ekadiktventaramanyadiktve'nyathA yogaH kAryaH / zeSa uktasaMskArasiddho'GkaH krAntiH syAt / tasyApakramasya jyAtrijyayA guNyA paramakAntijyayA prAguktayA bhaktA phalasya dhanurbhAgAdikaM meSAdigo meSAdirAzitritayAntargato'rkaH syAt / karkAditraye cakrArdhAtSaDrAzitaM AgatArka tyaktvA zeSaM madhyAhnakAle sphuTo'kaH syAt / tulAditritaye SaDUbhayutAdAgatAtsphuiTo'rko jJeyaH / Agato'rkaH SaDbhayutaH sphuTo'rkaH / syAdityarthaH / makarA. diyeke dvAdazarAzibhya AgatA tyaktvA zeSamayanAMzasaMskRtaH sphuTo'rkaH syAt / karaNAgatajJAnArtha vyastAyanAMzasaMskRta ityarthasiddham / pUrva tatsaMskRtagrahAtkrAntiH sAdhyetyarthasyokteH / atropapattiH / ekadizi krAntyakSayogAnnataM dakSiNamato'jhonaM krAntidakSiNA / bhinnadizi krAntyUnAkSAnataM dakSiNamanenAkSo hInaH krAntiruttarA / akSonakrAntinataM tUttaramato'zayutaM krAntiruttarA / asyA jyAkrAntirarka ? jyA / paramakrAntijyAyA trijyAbhujaH syAttadAnayA ketISTA sAyanArkabhujajyA taddhanuH sAyanArkabhujaH / bhujasya caturSu padeSu tulyatvAtprathamapade meSAditraye sUryasyaiva bhujatvAdbhuja eva sUryaH / karkAdivaye dvitIyapade SaDbhAdUnasyArkasya bhujatvATThajonaSaDbhamarkaH / evaM tRtIyapadatuladinaye SaDbhena honArkasya bhujatvAtpaDayuto bhujo'rkaH / caturthapade makarAditraye sUryonabhagaNasya bhujatvAkhajonabhagaNo'rka iti sarva vaiparItyAtsugamataram // 17 // 18 // 19 // mA0 TI0-nijavezake akSa aura sUryanatAMza eka dizAmeM hoM to antara karanese anya dizAmeM yoga karanese apakrama hogaa| isa apakramakI jyA trijyAse guNakarake paramApakramajyA (1397) se bhAga karake jyA karanese meSAdimeM sAyana ravi spaSTa hogA / kaTAdimeM cakrArdha (6rAzi) se viyoga karane para, tulAdi 6 rAzimeM yoga karanese mora makararAdima 12 rAzi viyoga karanepara (sAyana ) vispaSTa hogA // 17 // 18 // 19 // athAgatasphuTamUryasya karaNAgatasphuTatulyatvajJAnamAgatasphuTasUryAnmadhyamayakaraNAgatamadhyamArkalulyatvena vizeSaM vaktuM zlokArdhenAha Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat www.umaragyanbhandar.com
Page #86
--------------------------------------------------------------------------
________________ dhyAyaH 3.] saMskRtaTIkA-bhASATIkAsametaH / (77) tanmAndamasakRddhAmaM phalaM madhyo divAkaraH // tasmAdAgatasphuTasUryAnmAndaphalaM mandaphalamasakRdanekavAraM vAmaM vyastaM saMskRtaM sphuTasUrye'hargaNAnItaH sphuTasUryaH syAt / ayamarthaH / sphuTasUryamadhyama prakalpya pUrvamandoccAtprAguktarItyA mandaphalaM dhanamRNamAnIya sphuTamUryaRNaM dhanaM kArya mdhymsuuryH| asmAdapi mandaphalaM spaSTasUrye vyastaM saMskRtaM madhyamo'smAdapi mandaphalaM spaSTe vyasta madhyastaM madhyamArka iti yAvadavizeSastAvadasakRtsAdhyo'rko madhyo'hargaNAnIto bhava' tIti / tathAca madhyamAkotsphuTArkasAdhana ekavAraM mandaphalasaMskAraH sphuTArkAnmadhyAkaisAdhane tvanekavAraM mandaphalavyastasaMskAra iti vizeSo'bhihitaH / atropapattiH / madhyamasUryAdAnItamandaphalena saMskRto madhyaH sphuTo'rko bhavati / vA tenaiva mandaphalena vyastaM saMskRto madhyo bhavati / atra sphuTArkAnmadhyArkasAdhane madhyamajJAnAsambhavAttadAnItamandaphalajJAnamazakyaM ataH sphuTasUrya madhyama prakalpyAnItamandaphalenAbhimatAsabena spaSTo'rko vyasta saMskRto mdhymaasnnH| asmAdapi mandaphalamabhimatAsannamApi pUrvasmAtsUkSmAmati yAvadavizeSe madhyArkasAdhitaM mandaphalaM bhavatIti niravayaM srvmuktm|| bhA0 TI0-nirayaNa ravi spaSTase mAndyaphala nirNayakarake viparItabhAvase asakRt saMskAra karanese ravimadhya lAbha hogA / arthAt ravispaSTako ravimadhyakI samAna ginakara mandocca saMskArAdike dvArA mAndaphala prApta hokara viparIta saMskAra karanese sUryakI sthUla hogA / tisako madhya jJAnakarake mAnda phala phira vahIhuI rItise ravispaSTa meM viparIta bhAvakarake saMrakAra kre| __ atha madhyAhna cha, yakarNayorAnayanaM vivakSuH prathamaM tAtkAlikanatAMzajJAnaM kathayastaTu koTijye kArye ityAha svAkSAkApakramayutidivasAmye'ntaramanyathA // zeSa natAMzAH sUryasya tadAhujyA ca koTijA // 20 // diksAmya ekadiktve svadezAkSAMzamadhyAhnakAlikasUryakrAMtyaMzayoryogaH / anyathA ata uktAdekadiktvaudvaparItyebhinnadiktvAdityarthaH / akSAMzakrAMtyaMzayoraMtaraM kArya zeSa saMskArotpannaM sUryasya madhyAhne natAMzAsteSAM natAMzAnAM bhujarUpANAM jyA koTijyA tadaMzA navatizuddhAH koTistata utpannA jyA / caH samuccaye sAdhyA / atroppttiH| yAmyottaravRtte mUryasya madhyAhne svasvastikAdanantaraM natAMzA viSuvavRttaparyaMtamakSAMzAH / viSuvavRttasUryayorantaraM krAMtyaMzAH / ato dakSiNakAntau krAntyakSayogo natAzA uttarakrAnto krAntyUnAkSo'kSonakrAntirvA dakSiNottaranatAMzAsteSAM jyAdRgbhyAM bhujastatkoTijyAmahAzaMkuH koTistrijyAkarNa iti cchAyAkSetre tadaMzAnAM bhujaH tvAt // 20 // __ bhA0 TI0-nijadezake akSAMza aura sUryanti ekAMdizAmeM ho to yoga, aura viparIta antara karanese zeSamAdhyAhika sUryakAnatAMza haiM tisakI bhujaNyA bhaura koTijyA kare // 20 // Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat www.umaragyanbhandar.com
Page #87
--------------------------------------------------------------------------
________________ sUryasiddhAntaH (78) atha cchAyAkarNayorAnayanamAhazaGkamAnagulAbhyaste bhujatrijye yathAkramam // koTijyayA vibhajyAte chAyA karNAvahardale // 21 // bhujatrijye natAMzajyA trijye ityarthaH / zaGkAH pramANAMgulAni dvAdaza tairguNite kArye / ubhayatra koTijyA natAMzonanakyaMzAnAM jyayetyarthaH / bhaktvA labdhe dve yathAkramaM bhujajyA trijyAsthAnIyaphalakrameNa madhyAhne chAyA tatkarNau bhavataH / atropapattiH / dvAdazAMgulazaMkuH koTiriSTacchAyAbhujastatkRtyoyogapadaM karNa iti cchAyAkarNaH karNa iti cchAyAkSetre / mahAzaMkukoTau digjyAtrijye bhujakarNe tadA dvAdazAMgulazaMkukoTau kAvityanupAtena madhyAhnakAle chAyA tatkarNau bhavataH / sAdhakayostAtkAlikatvAdiyupapannam // 21 // [ tRtIyos mA0 To0 - zaMkuma nAMguli ( 12 ) se bhujajyA ( nataziko ) aura trijyAko alagaalaga guNakarake korTajyAse vibhakta karanepara chAyA aura karNa hoMge // 22 // vyatha bhujasAdhanaM vivakSuH prathamamagrAM karNAgraAnayatikrAMtijyA viSuvatkarNaguNAptA zaMkujIvayA // tarkAyAsveSTakarNaghnI madhyakarNoddhRtA svakA // 22 // sUryakAntijyA akSakarNaguNitA zaMkujIvayA zaMkurdvAdazAMgulastadrUpAjyA tayetyarthaH dvAdazAbhiriti phalitam / bhaktAphalaM sUryasyAgrA / upalakSaNAdrahasyApi iyamagrAsvA - mimatakAlikacchAyA karNena guNitA madhyakarNor3atA karNasya vyAsasya madhyamardhamiti madhyakarNo vyAsArdhaM trijyA tayetyarthaH / pUrvAparaprathamacaramajaghanya samAnamadhyamadhyamavIrAzceti sUtreNa madhyapadasya pUrvanipAtaH / bhaktAphalaM svakA svakarNAgrA syAt / atropapattiH / krAMtijyonmaNDale koTirakSitije karNaH kujyAbhuja ityakSakSetre dvAdazakoTAvakarNaH karNastadA krAntijyAkoTau kaH karNa ityanupAtenAgrA / trijyAvRtta iyaM karNavRtte ketyanupAtena karNavRttAtyupapannam // 22 // mA0 TI0 - krAntijyAko makSakarNa se guNakarake zaMku ( 12 ) se bhAga karanepara sUryAgrA detA hai / magrAko iSTa devasIya karNase guNakarake trijyA se bhAga karane para svakarNAgrA hogii| // 22 // smatha bhujAnayanazlokAbhyAmAha viSuvadbhAyutAkAMgrA yAmye syAduttaro bhujaH // viSuvatyAM vizodhyodaggole syAdvAdduruttaraH || 23 || viparyayAdbhujo yAmyo bhavetprAcya parAntare // mAdhyAhniko bhujo nityaM chAyA mAdhyAhnikI smRtA // 24 // Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat www.umaragyanbhandar.com
Page #88
--------------------------------------------------------------------------
________________ dhyAyaH 3] saMskRtaTIkA-bhASATIkAsametaH / (79) arkAgrA sUryasyAbhISTakAlikakarNAgrA yAmye dakSiNagole viSuvadbhAyutAkSacchAyayA yuktottaradiko bhujaH syAt / uttaragole viSuvatyAM palabhAyAM karNAyAM vizodhya nyUnIkRtya zeSamuttarAdiko bhujaH syAt / nanu karNAgrA palabhAyAM yadA na zuddhayati tadA kathaM bhujaH sAdhya ityata Aha-viparyayAditi / akSabhAM karNAgrAyAM vizodhya zeSa dakSiNo bhujaH syAt / nanu bhujasya yAmyatvamuttaratvaM vA kasmAdityata Aha-pAcyaparAntara iti / pUrvAparasUtrAdantarAlapradeze yAmya uttaro vA bhujaH syAdityarthaH / nanu tathApi dvitIyAvadheranuktatvAdantarasyAprasiddheH pUrvAparasUtrAtkasyAntaraM bhuja ityAzaGkAyA uttaraM madhyAhnacchAyAsvarUpakathanacchalenAha-mAdhyAhnika iti / madhyAhnakAliko bhujaH sadA mAdhyAhnikI madhyAhnakAlikI chAyoktA / tathA ca chAyAgraM prAcyaparasUtrAdyAmyamu. taraM vA yadantaraNa sa bhuja iti vyaktIkRtam / atropapattiH / zaGkhamUlaM prAcyaparasUprAthAmyamuttaraM vA yadantareNa sa yAmyottage bhujo grahasya / zaDDastu 'grahAdavalambasUtra kSitijasamasUtrAvadhi tatrAyaM bhujaH zaMkutalAgrayoH saMskArajaH / zaMkutalaM tu svAhorAtravRttasthitodayAstasUtrAcchaDDumUlaM yadaMtareNa taddakSiNam / agrAnupUrvAparasUtrAdudayAstasUtrAvadhyantaramuttaradakSiNagolakrameNottaradakSiNA / tatra grahAparadizi SaDbhAntare'smAdayastamiti zaGkatalamuttaramagrApi vyastadikati tatsaMskAro bhujo gole pratyakSaH / sa mahAzaGkoriti mahAzaGkorayaM tadA dvAdazAGgulazaGkoH ka ityanupAtena bhujaH pUrvAparasUtrAcchAyAprAvadhi / tatra zakuntalAgre dvAdazAGgulazaGkoH sAdhite tatsaMskAreNa bhujaH sa eva / tatrApyaprAtpUrva sAdhitA zaGkutalaM tu dvAdazAGgulazaGkoH palabhA mahAzaGkaH korTaH zaGkutalaM bhujo hRtiH karNa ityakSakSetre dvAdazakoTau palabhAbhujastadA mahAzaGkukoTau ko bhuja ityanupAtana zaGkatalamAnIya mahAzaGkoriyaM dvAdazAGgulazaGkoH kimityanupAte guNaharayostulyatvAnnAzena palabhAyA evAvaziSTatvAt / sA tUttarAdakSiNagole'grAyA uttaratvAdekadiktvena palabhAgrayoryoga uttaro bhujaH / uttaragoleyAyA dakSiNatvena bhinnadiktvAtpala bhArayorantaraM bhujastatra palabhAyAH zeSamuttaro bhujo'yAyAH zeSaM dakSiNo bhujaH / madhyAhna chAyAyAbhujarUpatvAnmadhyAhnakAliko bhujo madhyAhnacchAyeti sarvaM yuktam // 22 // 24 // mA0 TI0-dakSiNagolameM viSuvadbhAse svakarNAgrAkA yoga aura uttaramai viSuvadAse viyo| ga karanepara uttara bhuja hotA hai / / 23 // viSuvadbhAse viyoga masambhava, honepara svakarNA grAse viyoga karanepara dakSiNabhuna hotA hai / madhyAhna kI madhyAhnacchAyA kahate haiM // 24 // matha yAbhyottaravRttasthacchAyAkarNamuktvA pUrvAparavRttasthacchAyAkaNe prakAradvayenAha lambAkSajIve viSuvacchAyAdvAdazasaMguNe // krAntijyApte tu to kau~ samamaNDalage kho // 25 // Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat www.umaragyanbhandar.com
Page #89
--------------------------------------------------------------------------
________________ (80) sUryasiddhAntaH [tRtIyo:lambajyAkSajye krameNAkSabhAdvAdazAbhyAM guNite ubhayatra krAntijyayA bhakte tukArAkale samavRttastha tau dRgyogyacchAyAsambaddhau kau~ bhavata ubhayatra chAyAkarNaH syAt / atropapattiH / svamastakopari pUrvAparAnukAreNa yadRttaM tatsamamaNDalasaMjJam / tatrasthasya cchAyAkarNAnayanam / palabhAbhuje'kSakarNaH karNastadA krAMntijyA bhuje kaH karNa iti samazaGkaH krAntijyAbhuje samazaGkuH krAntijyAbhuje samazakukujyonatadRtyoH krameNa karNakoTitvAta / asmAt zaGkamAnAMgulAbhyaste ityAdinA trijyA dvAdazaguNitAnena bhaktA tatra 'chedaM lavaM ca parivartya harasya zeSaH kAryo'tra bhAgaharaNe guNanAvidhizca' ityukteH / palabhayA triguNyAkrAntijyAkSakarNAbhyAM bhaktA / tatra trijyA 'dvAdazaguNitAkSakarNabhakA lambajyaiva siddhAto lamghajyApalabhAguNitAkAntipAbhaktAphalaM samavRttagatacchAyAkarNaH / athAtraiva palabhAbhuje dvAdazakoTirakSajyA bhuje kA koTiriti lambajyAna. haNe palabhayostulyatvAnnAzAdakSajyAdvAdazaguNAkAntijyAbhaktAchAyAkarNaH samamaNDala gataH krAntijyAyAH sadAyaM karNaH siddhayennahi sarvadA samavRttagato graha iti samavRttagatA grahasyaiva karNaH sAdhyo nAnyadeti sUcanArtha samamaNDalage rakhAvityuktam // 25 // bhA0 TI0-(vimaNDalastha honepara lambajyAko viSuvacchAyAMse guNa athavA makSajyAke dvAdazadvArA guNakarake krAntijyAse bhAga karanepara karNa hogA // 25 // , nanu grahAdhiSThitAhorAtrapUrvAparavRttasampAtAdavalambarUpasamazaGkorgole pratyakSasiddhasya sAdhanAtha samavRttasthatvAbhAve'pi cchAyAkarNaH sAdhyaH / samamaNDalage khAvityuktistu svAdhiSThitAhorAtravRttaparA na tvanyadA na sAdhyo'nyathA lakSatvena prakArasyAtiprasaGgApatteH / nahi prakAre tavyAvartakaM vizeSaNaM prasiddhaM yena nAtiprasaMgaH / parantu yadA samamaNDale'zAMzAdhikakrAntyA grahAdhiSThitArAtravRttAnAmasambandhastadA gole samazaGkAradarzanAttatra kathaM tatsAdhanamanivAritamityataH samamaNDalage khAvityasya pUrvokta evArtha ityabhiprAyaM samamaNDalakarNAnayanaprakArAntarakathanacchalenAha somyAkSonA yadA krAntiH syAttadA chudlshrvH|| viSuvacchAyayAbhyastaH kaNoM madhyAgrayoddhRtaH // 26 // yadottarAkAntirakSAdalpA syAttadA dyudalazravaH samavRttasyAkAkrAMtisAdhitamadhyAhnakarNaH / natu mdhyaahnkaalikH| akSamayA guNato madhyAgrayA gRhItamadhyAhnakarNAgrayA bhaktaH phalaM samamaNDalagatagrahabimbasya cchAyAkarNaH syAt / atra saumyatyanena dakSiNakrAntau tadasAdhanaM samamaNDalagatagrahabimbasyAdarzanAditi sphuTamuktam / anyathAkSAlpakAntau dakSiNagole samazaGkoH pratyakSatvAttannivAraNAnupapatteH / atropapattiH / samamaNDalapravezakAlikamadhyAhnacchAyAkarNAdavastubhUtA Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat www.umaragyanbhandar.com
Page #90
--------------------------------------------------------------------------
________________ dhyAyaH 3.] sNskRtttiikaa-bhaassaattiikaasbhetH| (81) karNena dvAdazAMgulazaMkustadA trijyAkarNena ke iti madhyazaMkustAtkAlikaH / dvAdazakoTAvakSamAbhujastadA mahAzaMkukoTau ka iti zaMkutalam / dvAdazayo zAtpalabhAtrijyAghAto madhyakarNabhakta iti / anena bhujena madhyazaMkustadAgrAbhujena ka iti samazaMkuAdazAgrAmadhyakarNaghAto madhyakarNapalabhAbhyAM bhakto'grAbhuje samazaMkutaDatyoH koTikarNatvAt / asmAtpUrvaprakAreNa cchAyAkarNAnayane dvAdazayo zAnmadhyakarNapalabhAtrijyAghAto'grAmadhyakarNAbhyAM bhakta iti tulyayormadhyakarNamitaguNaharayo zAkaraNena siddham / svatantre cchasya niyoktamazakyatvAt / tatrApi bhAjyaharau trijyayApavartya harasthAne madhyakarNaguNitAyA trijyAbhakteti madhyakarNAgrA siddhA ato madhyAgrayoData ityuktam / bhAjyasthAne tu madhyakarNapalabhASAta iti dakSiNagole grahAdarzanAnna sAdhitaH / uttaragole'. pi krAMtirakSAdhikA tadA samamaNDalapravezAsambhavAnna sAdhitaH smmnnddlaavdhykssaaNshtvaat| alpakrAMtI tatsambhavAtsAdhitaH / nAsiddhaM gole gaNitasAdhyaM mAnAbhAvAdityupapannaM saumyetyAdi / bhAskarAcAryaistu -"mArtaNDaH samamaNDalaM pravizati svalpe'pame svAtpalAdRzyo hyuttaragola eva sa vizan sAdhyA tadaivAsya bhA / aprApte'pi samAkhyamaNDalamine yaH zaMkurutpadyate nUnaM so'pi parAnupAtavidhaye naivaM kvacidRzyati // " ityanena tatrApi sAdhitaH // 26 // ___ bhA0TI0-jaba krAnti akSase kama hove,tagha viSuvacchAyA guNita madhyAhna karNako madhyAgrAse bhAga karanepara pahalA kahA huA karNa hogA // 26 // atha svAbhimatakarNena svasvakAle bhujAthai karNavRttAgrA saadhyeti| sUcanArtha karNAgra bhuktaprakAreNa punarapi madhyakarNa iti prAguktasya sphuTIkaraNAthai cAha svakrAntijyA trijIvAnI lambajyAptAgramorvikA // sveSTakarNahatA bhaktAtrijyayAyAMgulAdikA // 27 / / svAbhimatakAlikakrAMtijyA trijyayA guNitA lambajyayA bhaktA phalamagrAjyArUpA / lambajyAkoTau trijyAkarNaH krAMtijyAkoTau kaMH karNa itygretyuppttiH|' uttarArddha punaruktavyAkhyAtaprAyam / yadi tu pUrvoktakarNavRttAgrAnayanazloke' zaMkujIvayetyasya zaMkoH koTirUpatvAtpUrva sAdhitanatAMzabhujakoTijyayetyartho madhyakarNa ityasya ca tAtkAlikamadhyAhnacchAyAyAH karNastadA na punaruktam / parantvarkAgretyasya tAtkAlikamadhyAhnakAlikakarNAgrArthaH svaketyasya ca svAbhISTakAlikakarNAgrArtho bodhyaH / etadupapattistu dAdazakoTAvakSakarNaH karNastadAkrAMtijyAkoTau kaH karNa iti svakAlikAprA / trijyAvRtta iyaM tadA tAtkAlikamadhyAhnakAlikacchAyAkarNena natAMzakoTijyAbhaktadvAdazatrijyAghAtAtmakena keti dvAdazatrijyAghAtayoguNaharatvena tulyayo zAdakSakarNaguNitakrAntijyA tAtkAlikamadhyAhnanatAMzakoTijyayA bhaktati / tAtkAlikamadhyAhnacchAyAkarNeneyaM Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat www.umaragyanbhandar.com
Page #91
--------------------------------------------------------------------------
________________ R . (82) sUryasiddhAMta:- [tRtIyo'karNAgrA tadA svAbhISTakAlikacchAyAkarNena keti svkaalikaakrnnaagretyuppnnaa| sUryAdhiSThitAhorAtravRttayAmyottaravRttordhvasampAtastAtkAlikamadhyAhna ,parAnupAtArtha bodhyam 27 // mA0 TI0-svakrAMtijyA trijyAse guNakarake lamvajyAse bhAga karanepara agrA hogI usako usake iSTakarNase guNakarake trijyAse bhAgakaranepara aMgulAdika hoMge // 27 // atha koNacchAyAkarNasAdhanArtha koNazaMkudRgujye zlokapaJcakenAhatrijyAvargAdhato'grajyA vargonAdvAdazAhatAt // punadazanighrAca labhyate yatphalaM budhaiH|| 28 // zaMkuvaMgAdhasaMyuktaviSuvargabhAjitAt // tadeva karaNI nAma tAM pRthaksthApayedudhaH // 29 // arkI viSuvacchAyAgrajyayA guNitA tathA // bhaktA phalAkhyaM tadvargasaMyuktakaraNIpadam // 30 // phalena hInasaMyuktaM dkssinnottrgolyoH|| yAmyayovidizoH zaMkurevaM yAmyottare kho|| 31 // paribhramati zaMkostu zaMkuruttarayostu sH|| tatrijyAvargavizleSAnmUlaM dRgjyAbhidhIyate // 32 // pUrvaprakArAnItaistAtkAlikAgrajyAyA natu karNAyAyAH pUrvakarNasyaivAsiddheH / vargaNa honA trijyA vargA bAdazaguNAtpunaditIyavAraM dvAdazaguNAt / caH, samuccaye / tena hAdazaguNitasya dvidhA sthApananirAsAcatuzcatvAriMzadadhikazataguNitAdityarthaH / pRthagU gaNakoktistu guNanasukhArtham / zaMkorTAdazAMgulAtmakasya vargArdhena dvisaptatyA yuktena palamAvargaNa bhAjitAdradhairgaNitakartRbhiryatsaMkhyAmitaM phalaM prApyate tatsaMkhyAmitaM karayaNInAma saJayA karaNI / tAM karaNI budho gaNakaH pRthagekatra sthAne sthApayet / tato bAdazaguNitApalamAgrajyayA pUrvagRhItayA guNitA tathA dvisaptatiyutena palamAvargeNa bhaktAchadhaM phalasaMjJaM tasya phalasya vargeNa yutAyAH karaNyA mUlaM dakSiNottaragolayoH krameNa phalenonayutam / evamuktaprakAreNa siddhaH zaMkuzaGkorgaNitakartuH sakAzAddakSiNottare sUrya paribhramati sati tukAraH kramA?' krameNa yAmyayoruttarayovidizorAgneyanairRtyorIzAnIpAyavyoH koNayorityarthaH / dvitIyatukAraH pUrvAparadine vibhAgakramArthakatvena vidizorityavAncati / tena dinapUrvArdhe AgneyaizAnyordakSiNottarakrameNa dinAparArdhe nairRtyavAyavyAkSiNotcarakramaNota phAlatArthaH / sa koNasaJjJaH zaMkuH syAt / koNazaMkutrijya Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat www.umaragyanbhandar.com
Page #92
--------------------------------------------------------------------------
________________ ghyAyaH 3. ] saMskRtaTIkA - bhASATIkAsametaH / yorvargAntarAnmUlaM dRgjyocyate / atropapattirbIjaikavarNamadhyamAharaNena / tatra " yAvattAvata kalpyamavyaktarAzermAnaM tasmin kurvateoddiSTameva / tulyau pakSau sAdhanIyauH prayatnAttya ttatvAkSiptA vApi saMguNya bhaktvA // " ityukteH / samau pakSau sAdhyau tadartha koNazaMkumAnam / yA 1 dvAdazakoTau palabhA bhujaH zaMkukoTau ko bhuja iti koNazaMkutalam / yA. pa. 12 / agrayAyutaM dakSiNagole bhujaH / yA. pa. a. 13' / uttaragole'grayAntaritaM bhujastatra samavRttAduttaraM zaMkRtalonAmA bhujaH / yA. pa. a. 13 / samavRttAddakSiNe'grona zaMkutalaM bhujaH / yA. pa. 1 0 3 / koNasya dakSiNottarapUrvAparasUtramadhyatvAddhajatulyasamacaturasre karNaH svasvastikAt koNasthasUryanatAMzAnAM jyAdRgjyeti bhujavarge dviguNadRgjyAvI dakSiNagole / yAva. pa. va. 1. yA. pa. a. 24 ava 734 uttaragole / yAva. pava. 1 yA. pa. a. 24 ava 4 / ayaM koNazaMkuH / yA 1 vargayAva - 1 hInatrijyA vargarUpadRgjyAvargayAva triva 1 sama iti pakSau samacchedIkRtya cchedagame pakSayoH zodhanArtha nyAsaH / dakSiNagole { yAva. pava. 1 yA. pa. a. 24 ava 144 } uttaragole { yAva. pava. 1 yA. pa. a. 24. ava 144 / yA. 72 yA. triva. 72 atha " ekAvyaktaM zodhayedanyapakSAdUpANyanyasyetarasmAcca pakSAt " ityuktenAvyaktapakSe'vyaktavargasthAne dvisaptatipalabhAvargayogo yAvattAvadvargaguNovyaktasthAne palabhAgrA caturviMzatighAto yAvattAvadguNo dakSiNagole dhanamuttaragole RNam / rUpapakSe tu catuzca - tvAriMzadadhikazataguNitenAgrAvargeNa hIno dvisaptatiguNAtrijyAvargastatra dvisaptatiguNatrijyAvargazcatuzcatvAriMzadadhikazataguNitena trijyAvargArthena na tulyatvAttulya guNalA -: ghavArtha tathaiva dhRtaH / tatrApyekadaiva guNanArthaM trijyAvargArthamagrAvargeNa hInaM catuzcatvAriMzadadhikazataguNamiti siddham / sArdharAziMjyAdhikAgrAyAM tu trijyAvargAdhana hIno'grAvargazcatuzcatvAriMzadadhikazataguNa RNam / " avyaktavargAdi yadAvazeSaM pakSau tadeSTena nihatya kizcit / kSepyaM tayoryena padapradaH syAdavyaktapakSo'sya padena bhUyaH / vyaktasya pakSasya samakriyaivamavyaktamAnaM khalu labhyate tat // " ityukteH pakSayormUlArthamavyaktavagaunApavartaH kAryaH / vargIkastu dvisaptatiyutaH palabhAvargastenApavartite'vyaktapakSe prathamasthAne yAvattAvadvargaH siddhaH / dvitIyasthAne dvimitaguNakasya pRthakkaraNAdarkanI viSuvacchAyAgrajyayA guNitA tathA bhaktA phalAkhyamityuktyA phalaM dviguNaM yAvattAvaguNaM dakSiNottaragolakrameNa dhanamRNam / rUpapakSe'pavarjite karaNyAkhyaM sArddharAzijyAto'grAyAmUnAdhikAyAM dhanamRNam / tato'pi mUlArthapakSayoravyaktAMkArdharUpaphalasya vargoM yojitaH / Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat www.umaragyanbhandar.com
Page #93
--------------------------------------------------------------------------
________________ (84) sUryasiddhAntaH [ tRtIyastatrAvyaktapakSayojanapUrvakamUlagrahaNe prathamasthAne yAvattAvat / dvitIyasthAne phalaM dakSiNAttaragolayordhanamRNam / yathA / yA 1 pha 1 / yA 1 ph| uttaragole'vyaktasyarNatva thA ; pha 1 / ubhayathA madhyAvyaktanAzasambhavAt / rUpapakSe tu phalagrahaNe tadvargasaMyuktakaraNIpadamiti sArdharAzijyAnadhikAgrAyAmadhikAyAM tu karaNyUnasya phalavargasya mUlam / tathA ca trijyAvardhito'grajyAvargonAdityatra sArdharAzijyAdhikAyAyAmuktAnupapattAvapi / "yatra kvacicchaddhividhau yadeha zodhyaM na shuddhdvipriitshuddhyaa| vidhistadA proktavadeva kintu yoge viyogaH sudhiyA vidheyaH // " iti bhAskaroktarItyAgra. jyAvargonAdityatrAgrAvargeNAvargAdvA hInAdityarthadvayena krameNa nyUnAdhikAgrAsambandhena vA na kSatiriti dhyeyam / atha punaH smshodhnaarthmpkssyoaasH| dakSiNagole yA1pha11karaNyUnaphalavargapadasya phalato nyUnatvAt yA pa1 tatpakSayorapi nyAsaH / yA1pha1 atraikAvyaktImatyAdinA, / "zeSAvyaktenoddharedrUpa yA0pa0 zeSavyaktaM mAnaM jAyate'vyaktarAzeH" ityanena ca prathamasthAne padaM phalena hInamityupapanam / dvitIyasthAne padena hInaM * phalamityRNakoNazaMkurbhagavatAyaM noktaH / RNasya sthitiviparItatvAt / na hyUgole sthitiviparItamadhogole'dRzyamapi dRzyate yena tatkathanamAvazyakam / nApyadhogole dRzyatvAt tatkathanApattiH Urdhvagolasthasya cchAyAsAdhakatvena sAdhanAt tatra cchAyAsaMbhavAdevAprayojakatvAt / uttaragole tu yA1pha1/vA yA051 yA?pha1 prathamasthAne phalena yutaM padamupapannam / dvitIyasthAne phalenonaM pdmityRnnyaa0pH| tvAnnoktaH / chAyAnupayuktatvAt / karaNyUnaphalavargapadasya phalato nyUnatvAt tatpakSayorApi nyaasH| yA1pha.18 vA yA1pha14 atra prathamasthAne padena yuktaM phalaM koNa yA0 5.19 yA051 zaMkurupapannaH / dvitIyasthAne padena hInaM phalaM koNazaMkuriti tadvyamupapannam / nanvidaM tatordhvagole dinArdha eva koNazaMkuddhayaM dRzyatvAdbhagavatA kathamupekSitAmati cenna / tatra trijyAvardhita ityatra vyastazodhanAtphalena hInasaMyuktaM padamityatrApyuttaragola eva honasaMyuktamityasyAvRttyA phalaM padena hInasaMyuktamityarthasiddharbhagavatA taiyasyAnupekSitatvAt / samavRttAddakSiNasthatve koNazaMkurdine pUrvAparArdhakrameNAgneyyAM nairRtyAM . vottarasthatvenazAnyAM vAyavyAM vA bhavatIti sarvamupapannam / atra bIjakriyopapAdakasUtrANAmupapattivistarabhItyA noktA / sA tvagrajakRSNadevajJagurucaraNaracitAyAM bhAskarIyabIjaTIkAyAM samyaguktAvardhayati / zaMkuM: koTistrijyAkarNasvavargAntarapadaM gUjyA dRgvR Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat www.umaragyanbhandar.com
Page #94
--------------------------------------------------------------------------
________________ dhyAyaH 3. | saMskRtaTIkA-bhApATIkAsametaH / (85) ttanatAMzAnAM jyeti tatrijyAvargavizeSAnmUle dRgujyatyupapannam // 28 // 29 // // 30 // 31 // 32 // ___ bhA0 TI0-trijyAvargAIse (5909922 ) tAtkAlika magrajyAvarga viyogakarake 144 se guNakarake jo phalalAbha hogA tisako zaMkuvargAI (72) saMyukta viSuSacchAyA vargase bhAgakaranepara karaNI hogii| tisako alagakara rakhanA cAhiye // 28 // 29 // dvAdazaguNita vipuvacchAyA agrajyAse guNakarake pahale kahehuye zaMkuvargAI (72) saMyukta viSuvacchAyAvagaise bhAga karanepara phala hogaa| isakA varga bhaura karaNI yogakarake bhUlakaranese jo ho tisase dakSiNa golameM phalahIna aura uttaragolameM phala yoga karanepara koNazaMku hogA / sUrya dakSiNameM ho, koNazaMku, dakSiNake do ke nAma aura uttarameM honepara uttarake do komi hogA // 30 // // 31 // 32 // athaitacchAyAcchAyAkarNadhArAnayanamAha svazaMkunA vibhajyAte dRktrijye dAdazAhate // chAyAkau~ tu koNeSu yathAsvaM deshkaalyoH|| 33 // koNIyagjyAtrijye dvAdazaguNe dRgjyAsambandhikoNazaMkunA bhakttvA labdhe dRgajyAtrijyAkrameNa chAyAcchAyAka! staH / tukArAdeva koNeSu caturyu deshkaalyoH| yathA svaM svamanatikramyati yathAsvaM yathAdezaM yathAkAlaM chAyAcchAyAkau~ saadhyau| ayamarthaH / kavideze caturyu koNeSu kavica koNadvaye kvacicca dinArdha eva koNadvaya ityAdidezakA. lAnurodhena yathAyogyamiti / atropapattiH / prAguktA spaSTA ca // 33 // bhA0TI0-tisakAvarga mora trijyAvargakA antara bhUlakaranese dRgjyA hogI / dvAdazaguNitA dRgjyA aura dvAdazaguNitatrijyA (41256 ) koNa zaMkuse bhAga karane para iSTasthAnameM yathAsamayameM chAyA aura karNa hogI // 33 // atha dikapradezasambandhena cchAyAkarNAyuktvA kAlasaMbadhena sArdhazlokAbhyAmAhatrijyodakcarajAyuktA yAmyAyAM tadvivarjitA // antyA natotkramajyonA svAhorAtrAdhasaMguNA // trijyAbhaktA bhavecchedo lambajyAno'tha bhAjitaH // 34 // tribhajyayA bhavecchaMkustadvarga parizodhayet // trijyAvargAtpadaM dRgjyA chAyAkarNau tu pUrvavat // 35 // uttaraMgole carotpannayA jyayA carajyatyarthaH / pUrvacarAnayane carajyAyAzcarajyati sajJokteH / yuktA trijyAntyA syAt yAmyagole tayA carajyayonA trijyAntyA syAt / natotkramajyonA sUryodayAdinagataghaTayordinazeSaghaTyorvA dinAntirgatA unna. Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat www.umaragyanbhandar.com
Page #95
--------------------------------------------------------------------------
________________ (86) sUryasiddhAntaH [tRtIyo'tasajJAstAbhirUnaM dinArdhe natakAlo ghaTyAtmakastasyAsubhyo liptAstattvayamairityAdiH vidhinA munayo raMdhrayamalA ityAyuktotkramajyApiNDaiotkramajyA / paJcadazaghaTyadhikanate tu paJcadazaghaTAtUna natasya kramajyAkhaNDaiH kramajyA tayA yuktA trijyotkramajyA bhavati / tayA hInetyarthaH / svAhorAtrArdhasaMguNA / gRhItacarajyAsambandhyahorAtravRttavyAsAI gujyA tayA guNitA trijyayA bhaktA phalaM chedasaJaH syAt / athAnantaraM chedo lamba.. jyayA guNitatrijyayA bhAjyaH phalamiSTakAle zaMkuH syAt / / tasya zaGkorvatrijyAvargAcchodhayet / zeSasya mUlaM gujyA / AbhyAM chAyAko tu pUrvavat pUrvoktarItyA bhavataH / atra cchAyAkau~ tviti koNacchAyA karNasAdhanazlokAntarbhAgasya grahaNAcalokoktarItyAbhISTazaMkugujyAbhyAM chAyAkau~ sAdhyAvityuktam / atroppttiH| yAmyottaravRtto bhAgagrahAdhiSThitArAtravRttasampAtAt kSitijArAtravRttasampAtadvayabaddhoM dayAstasUtrakSitijasambaddhayAmyottaravRttasUtrasampAtaparyantamahorAtravRtte sUtraM trijyAnuru.. damantyA sA tUttaraMgole carajyAyutA trijyAdakSiNagole carajyayonA trijyA / unmaNDalayAmyottarasUtrAvadhyahorAtravRttanyAsA trijyAtvAt / unmaNDalasyottaradakSiNakrameNa kSitijAdUrvAdhaHsthatvena tadyAmyottarasUtrayormadhye carajyAtvAcca / grahAhorAtravRtte yAmyo carAhorAtravRttasampAtAdubhayatra natavaTyantareNa sthAne tatsUtraM natakAlasthasampUrNajyA / tanmadhyAdurghasUtraM zararUpaM natotkramajyA / tayA hInAntyA grahasthAnAdahorAtravRtta udayAstasUryaparyantamRjusUtraM trijyAnuruddhamiSTAntyA / tatulyA yAmyottarordhva vyAsasUtrA ntargatA sA gujyA pramANasAdhiteSTahatiH / yujyAguNAtrijyAH bhaktAphalaM chedaH / asmAtrijyAkarNalambajyAkoTistadeSTahatikarNe kaakottiritynupaatenessttshNkuH| asmAddRgjyAcchAyA taskarNA uktarItyAsiddhayantItyuktamupapannam // 34 // 35 // mA0 TI0-uttara dizAmeM sUrya honepara vijyAse carajyAko yoga aura dakSiNameM rahanese trijyAse carajyAkA viyoga karanepara mantya hotAhai madhyAhnase iSTakAla viyoga karake aMzAdimeM parivartana karanesenata hotAhai, natake anusAra utkramajyA antase viyoga karake svAhorAtrArddha vyAsadvArA guNakarake trijyA (3438) se bhAga karanepara cheda hotAhai |chedko lambajyAse guNakarake trijyAse mAga karanepara zaMku hogaa| vijyAvarga ( 11819844 ) se zaMku : varga(144) viyogakarake mUgakaranepara dRgjyA hotIhai / isakI chAyA mora karNa pahale jaise hoMge // 34 // 35 // atha zlokatrayeNa cchAyAkarNAbhyAM natakAlAnayanamAha abhISTacchAyayAbhyastAtrijyA tatkarNabhAjitA // dRgjyA tadargasaMzuddhAtrijyAvargAcca yatpadam // 36 // Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat www.umaragyanbhandar.com
Page #96
--------------------------------------------------------------------------
________________ dhyAyaH 3.] saskRtarIkA-bhASATIkAsametaH / (87 zaMkuH satrimajIvAnaH svalambajyAvibhAjitaH // chedaH sa trijyayAbhyastaH svAhorAtryAIbhAjitaH // 37 // unnatajyA tayA hInA svAntyA zeSasya kAmukam // utkramajyAbhirevaM syuH prApazcArdhanatAsavaH // 38 // abhISTakAlikacchAyayA guNitA trijyAgRhItacchAyAyAzchAyAkarNena bhaktA phalahagUjyAyA vargeNa hInAtrijyAvargAdyatsaGkhyAmitaM mUlam / cakAro yattadornityasambandhAttacchabdaparaH / abhISTazaMkuH / sa iSTazaMkustrijyayA guNitaH svadezIyalambajyayA bhaktaH phalaM chedaH / sa cchedastrijyayA guNito ghujyayA bhakta unnatakAlasya jyA vila kSaNA / yaddhanurunnatakAlo na bhavati / tayAnItayonnatajyayA hInA svAntyA svAjyAsambaddhacarajyAyAvagatAntyA / avazeSasyautkramajyAbhirmunayo raMdhrayamalA ityAyuktotka. majyApiNDairdhanuH / avazeSasya trijyAdhikatve tu yadadhikaM tasya kramajyApiNDaidhanuzcatu:paJcAzadyuktamutkramadhanurbhavati / evaM prakAreNa siddhAGkA dinasya pUrvArdhAparArdhayontakAlAsavo bhavanti / atropapattiH pUrvoktavyatyAsAtsugamA / tatra cchedastrijyApariNata iSTAntyA tasyA jyAtvAsambhavaH / avadhyudayAstatsUtrasyAhorAtravRttavyAsasUtratvAbhAvAdityunnatajyAkAreNa svalpAntaratvena darzanAdunnatajyetyuktam / ata eva bhAskarAcAryaiH "iSTAntyakAmunnatakAmaurvItulyA prakalpyA" ityAdyuktam / taddhanurasunAmunnatakAlatvApattyA tayA hInetyAdimAgasya vyarthatvApatteriti dik // 36 // 37 // 38 // bhA0 TI0-iSTacchAyAko trijyAse guNakarake tisako karNadvArA bhAga karanepara dRgjyA hotA hai / trijyAvargase dRgjyAvarga viyoga karake mUla karanese zaMku hotAhai / zaMkuko vijyA se guNakarake strIya sammajyAse bhAga karanepara cheda hotAhai / chedako trijyAsa guNakarake svAMhorAtrA se bhAga karake strIya antyase viyoga karanepara zeSa unnatajyA hogii| tisse dhanukare / unnatajyAke utkramajyAke parimANase dhanakaranepara pUrvApara nati prANa siddha hogA // 36 // 37 // 38 // atheSTakAlikAgrayA krAntijyAdvArA sUryasAdhanaM sArdhazlokenAha iSTApAghrI tu lambajyA svakIgulabhAjitA // krAntijyA sA trijIvAnI paramApakramAddhRtA // tacApaM bhAdikaM kSetra pardastatra bhavo raviH // 39 // iSTakAAlakAkAgraya guNitA lambajyA / tukArAdagrajyAyA nirAsaH / tAtkAlikacchAyAyAH kA~gulasaGkhyAbhirmaktA phalaM krAntijyAH / sA krAntijyA trijyayA Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat www.umaragyanbhandar.com
Page #97
--------------------------------------------------------------------------
________________ (88) sUryasiddhAntaH [tRtIyo'guNitAparamakrAntijyayA maktA phalasya dhanarAzyAdikaM kSetraM sthAnaM bhuja iti yAvat / padaizcaturbhizcidvajJAtaistatra pade bhava utpannaH / yathoktarItyA karkAdau projjhya cakrArdhe tyAyuktyA sUryaH syAt / atropapattiH / karNAgre karNAgrA labhyate trijyAgre ketyagrA / trijyAkarNe lambajyAkoTistadAnAkarNe kAkoTirityanupAtena trijyayostulyayoguNaharayo zAdiSTakarNAgrAguNitalambajyAkarNabhaktA krAntijyA / asyAsUryAnayanaM prAgevAktamiti punaruktatvAtsugamataram // 39 // ___ bhA0 TI0-iTAgrase lambandhAko guNa karake apane karNAgulase bhAga karanepara ravikrAnti jyA hogI / tisako trijyAse guNakarake paramApakramajyAse bhAga karanepara labdhajyAsaMkhyAke dhanu nirNaya karanese (yaha jAnA huA rahanese ki cakrake kona padameM hai ) ravikA (sAyana) sphuTa hotAhe // 39 // atha mAbhramaNamAha iSTe'hnimadhye prApazcAddhRte bAhubayAntare // matsyadrayAntarayutastrispRkasUtreNa bhAbhramaH // 40 // abhimate divase pUrvavibhAge pazcimavibhAge bAhutrayAntare pUrvAparasUtrAbhujatrayAntare sthAne dhRte / aymrthH| pUrvAparasUtrasya madhyasthAnADujAMgulAntareNa cihnamekaM dvitIyaM pUrvavibhAge pUrvAparasUtrAtkAlAntarIyabhujAMgulAntareNa cihnatRtIyaM pazcimavibhAge pUrvA parasUtrAditarakAlAntarIyabhujAMgulAntareNa cihnam / evamekasmin divase kAlatraye svabhujAntareNa pUrvAparasUtrAcihnatraye kRte satIti / matsyadvayAntarayuteravyavahitacihnAbhyAM pratyekaM matsyamutpAdyeti matsyadvayasya pratyekamukhapucchagatarUpamadhyasUtrayoH svamArgAnusAreNa prasAritayoryogo yasmin sthAne tasmAdityarthaH / trispRksUtre / cihnatrayalagnatulyasUtramititena vyAsArdhena bhAbhramacchAyAmArgamaNDalaM bhavati / prathamAntimakAlAntargatakAlikacchAyAgraM tadvRttapAradhau bhavatItyarthaH / atropapattiH / prAcyaparasUtrAjhujAntare chAyAgrAmati chAyApratrayaM jJAtvA tatspRSTaparidhivRttasya madhyajJAnArthamavyavahitacihnadvayamatsyAbhyAmavyavahitacihnamadhyasya dakSiNottarasUtre bhavataH / tatra vRttaparidhipravezebhyaH kendrasya tulyAntaratvenAvyavahitacihnamadhyasthAnasyAvazyaM paridhisaktatvAttatsUtramApa kendre lagnaM bhavati / evaM pratyekAvyavahitacihnamadhyasUtrayoryogastadvRttakendraM siddham / madhyarekhAjJAnArtha matsyadvayaM tatkendrAvRttaM bhAgatrayaspRgbhavatIti kiM citram / yadyapi chAyAgrasya sUryacalanAnurodhena calanAttasya tu vRttAkArAsambhavAspratikSaNayurAtravRttabhedAt / anyathA krAntibhedAnupapatterityekavRttapAradhau chAyAgrabhramaNaM na sambhavati / ataeva bhAskarAcAryaiH 'bhatritayAgAbhramaNaM na sat' ityuktam / tathApi sAdhitabhAgrANAmavazyamekavRttasthatvasambhavAttadantarvatinAM chAyAgrANAM Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat www.umaragyanbhandar.com
Page #98
--------------------------------------------------------------------------
________________ dhyAyaH 3. ] saMskutaTIkA - bhASATIkAsametaH / (89) tatparidhisthatvaM svalpAntaratvAdaGgIkRtya bhagavatA kRpAlunA chAyAgradarzanaM vinApi chAyAprasthAnajJAnamanyakAlikacchAyAgrasthAnayordarzanenAbhISTasamaye meghAdinAcchAdite khau rAzyAdissUryajJAnopajIvyAgrAbhujAdijJAnArthamuktam / bahukAlAntaritabhAgrahaNe sthUlam / alpAntarite kiJcit sUkSmamiti dhyeyam // 40 // mA0TI0 - iSTa dinake madhya meM aura pUrvameM va parameM tIna cihna karake. matsyadvayagata rekhAke saMyogasyAna se tIna cihnAko sparza karake vRttakalpanA karanese chAyAzeSa, bhramaNamArga nirNIta hotA hai ( vAstavika sukSmavicAra karake chApAya dUsare mArga meM bhramaNa karata ha) // 40 // atha kAlajJAnamuktvA tadupajIvakaphalAdezAdyupayuktalagnajJAnaM vivakSustadupayukta svodayajJAnArthaM meSAditrayANAM lakodayAsusAdhanapUrvakatanniSaMdhanaM zlokAbhyAmAha tribhadyukarNArdhaguNAH svAhorAtrArdhabhAjitAH // kramAdekadvitribhajyAstaccApAni pRthak pRthak // 41 // svAdhodhaH parizodhyAtha me pAlaGkodayAsavaH // khAgASTo'rddhago'gekAH zatryaMkahimAMzavaH // 42 // ekadvitribhajyAH ekarAzijyA dvirAzijyA. trirAzijyAstrirAzidyujyayA guNyAH kramAtsvakrAntijyAsambandhidyujyAbhirmAjyAH / phalAnAM dhanUMSi bhinnabhinnasthAne sthApyAni / sthAnadvaye sthApyAnItyarthaH / anantaraM svAdho'dhaH svAdadho'dha ekarAzijyAsambandhiphalaM yathAsthitaM tataH prathamaphalaM dvitIyaphalAdvitIyaphalaM tRtIyaphalAnyUnIkRtya pRthaganuktau prathamaphalaM dvitIyaphalAnyUnaM kRtaM saddayoH phalayormArjanAt tRtIye zodhyAsambhavaH / prathamasya jJAnAsambhavazceti prathamadvitIyayoH pRthak sthApanamAvazyakam / ataeva na tridhA pRthagityuktam / meSAt meSamArabhya rAzitrayANAM laMkodayAsavo bhavanti / prathamaphalaM meSasyodayAsavaH dvitIyonatRtIyaMphalaM mithunasyodayAsava ityarthaH / niyatatvAttanmAna namAha--khAgASTaya iti / meSamAnaM saptatiyutaM SoDazazataM vRSamAnaM paJconamaSTAdazazatam / mithunamAnaM paJcatriMzadadhikamekonaviMzatizatamityarthaH / atropapattiH / siddhAntaziromaNa "meSAdijIvAH zrutayo'vavRtte tadbhUmije krAntiguNA bhujAH syuH / tatkoTayaH svadyunizAkhyavRtte vyAsArddhavRtte pariNAmitAnAm // cApeSu / tAsAmasavastato ye te'dhovizuddhA udayA nirakSa // " iti / tatsvarUpottatyAvijyAkarNe trirAzidyujyA koTistadaikadvitrirAzijyAkarNeSu kAityanupAtena koTayo yujyApramANenAhorAtravRtte tadAsukaraNArthaM trijyA - pramANena sAdhyA iti yujyApramANenaitAstadA trijyApramANena kA ityanupAtena trijyayorgu Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat www.umaragyanbhandar.com
Page #99
--------------------------------------------------------------------------
________________ ( 90 sUryasiddhAntaH [ tRtIyo' harayostulyatvena nAzAdekAdirAzijyAkhirAzidyujyayA guNyAH svadyujyayA bhaktA ityuppnnaaH| AsAM dhaneSvekAdirAzInAmudayAsavastatra pratyekarAzyudayAsujJAnArthaM svAdho'dhaH zodhanamityupapannaM tribhadyukarNArdhaguNA ityAdilaMkodayAsava ityantam / atra laGkAparda nirakSadeza paraM vyAkhyeyam / sarvanirakSadeze kSetra saMsthAnasyoktasya tulyatvenoktarItyAnyani rakSadeze tatsiddhau bAdhakAbhAvAt / anyathA' svanirakSadeze tatsAdhanArthaM grhvddeshaantrsNskaarkrnnaaptteH| nijodayakarANArtha: svanirakSadezIyAnAM carasaMskArasya samanantarame voktatvAditi dik / khAgASTaya ityAdAvuktaprakAragaNitakarmaivopapattiH // 41 // 42 // bhA0TI0-eka, do aura tIna rAzikI jyAko kramazaH trirAzidyujyA ( 1387 ) se guNa karake nija : 2 rAziko ahorAtrArddhajyAse bhAga karake dhanurnirNayakare | pahale kA, 'dvirAzike prathamakA viyoga aura trirAzike phalase dvirAziphala hIna karanepara kalAme - bAdikA laMkodaya prANa hogA / prANasaMkhyA meSa 1670, vRSa 1795, mithuna 1935 hai || 41 // 42 // * > vyathaibhyaH svadezodayAsUn zlokArthenAha svadezacarakhaNDInA bhavantISTodayAsavaH // 43 // ete siddhAH / svakIyairdezasambandhena yAnyutpannAni carakhaNDAni carAnayanaprakAreNaikAdirAzInAM carANyAnIyoktarItyA svAdho'dhaH zodhitAni meSAdimithunAntAnAM rAzInAM carakhaNDAni bhavatiH / tairUnAH santa iSTodayAsavazvarakhaNDasambandhideze meSAditrayANAmudayAsavo bhavantItyarthaH / atropapattiH / " meSAdermithunAnto nADIbhistithimitAbhiruitte '|' lagAte kuje tadadhaHsye prathamaM tAbhizvaronAbhiH // " iti bhAskaroktyA pratye kodayAsujJAnaM pratyekacaraNeti / pratyekacaraM tu carakhaNDamityupapannam // 43 // mA0TI0 - isase svadeza carakhaMDa viyoga karanepara iSTadezakA udayaprANa hogA / pIche se kramAnusAra kodayaprANake sAya pazcAt se carakhaMDayoga karanepara karkAdikA udayaprANa hogA // 43 // : 4 athAvaziSTarAzInAmudayAnAha vyastAvyastairyutAH svaiH svaiH karkaTAdyAstatastreyaH // utkrameNa SaDevete bhavantISTAstulAdayaH // 44 // tato'nantaramete meSAdilaGkodayAsavo vyastA mithunavRSameSakrameNa sthApitAH svaiH svairmeSAdicara khaNDakaistribhivyastairudayakrameNa sthApitairyutAH karkAdayastrayaH kanyAntAH krameNa jJAtodayAsu : mAnA bhavanti / evaM SaNNAmuktvAvaziSTAnAmudayAsujJAnamAha - 1 karkaTAdyAH punastraya itte pAThAntaram / 2 mavantISTodayAsaba iti vA pAThaH / Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat www.umaragyanbhandar.com
Page #100
--------------------------------------------------------------------------
________________ ghyAyaH 3.] sNskRtiikaa-bhaassaattiikaasmetH| (91) utkRmaNota / eta uktameSAdayaH kanyAntAH pa.saGkhyAkA utkrameNa kanyAsiMhakoMdyutkrameNa / ekkAro meSavRSAdikramanirAsArthakaH / tulAdayaH SaDrAzaya iSTAjJAtasvadezodayAsumAnA bhavanti / tathAca knyodystulaayaaH| siMhodayo vRzcikasya / kaudayo dhanuSaH / mithunodayo makarasya / vRSodayaH kumbhasya / meSodayo mInasyati siddham / atropapattiH / "kanyAntAddhanuSo'ntastithimitanADIbhirudalaye / lagati kuje cauddhasthe pazcAttAmizcarADhyAbhiH // tadrahitaiH khahutAzaiH kanyAnto vA jhaSAnto vA / carakhaNDairUnADhyAstena nirakSodayAH svadeze syuH||" iti bhAskaroktyA sugamA // 44 // mA0 TI0-meSAdi 6 rAzikA udayaprANa, pIchese tulAdikA udayaprANa hogA // 44 // athAbhISTakAle RNadhanalagnasAdhanArtha gatabhogyAsUnAha gatabhogyAsavaH kAryA bhAskarAdiSTakAlikAt // svodayAsuhatA bhuktabhogyA bhaktAH khvaahnibhiH||45|| iSTakAle cAlanena saJjAtAtsUryAdgatabhogyAsavaH / gatAsavo bhogyAsavazca sAdhyAH / kathaM sAdhyA ityata Aha-svodayAsuhatA iti / bhuktabhogyAH sUryAkrAntarAzeryai bhuktabhAgAH / sUryasya bhAgAdyavayavAtmakA ete triMzataH zuddhA bhogybhaagaaH| sUryAkrAntarAzeH svadezodayAsubhirguNitAstriMzatA bhaktA gatAsavo bhogyAsavaH krameNa bhavanti / atropapattiH / yasmin kAle lagnaM sAdhyaM tasminkAle sUryaH sAdhyo'nyathA tAtkAlikalanAsiddhirna syAt / athaitadartha sUryAkrAntarAzerbhuktAsavo bhogyAsavazca sAdhyAH sUryodayAtatkAlaparyantaM pUrvAgrimakAlayostadrAzerlagnatvAt / anantaraM ca rAzyudayAsugaNanayA lagnajJAnasya suzakatvAcca / atastriMzadbhAgairudayAsavastadA bhuktabhogyabhAgaiH kaiti bhuktabhogyakAlAsavaH atrodayakAlAsUnAM sampAtAvadhi rAzigrahaNenotpannatvAtsUryo'yanAMzasaMskRto graahyH| anyathA sUryAkrAntarAzeruktAdayasambandhAbhAvAdasaMgatatApatteH / ata eva "yuktAyanAMzAdapamaH prasAdhyaH kAlau ca kheTAt phala bhuktabhogyau " iti bhAskarAcAryoktaM saMgacchate / nanUktarItyaudayikAaudeva bhuktabhogyAsavaH sAdhyAH sUryodayAtatkAlAvadhi tadrAzerlagnatvAt / nahISTakAle tadrAzirlagnaM yena tadgatabhogyAsavaH sAdhavaH / nApi tAtkAlikArkAtsUryodayAvadhikAste tAtkAlikArkasya sUryodayakAlikatvAbhAvAt / tatkathaM bhagavatA sarvajJena bhAskarAdiSTakAlikAdityuktAmati cet / ucyate / udayAnAM nAkSatratvAnnakSatraghaTyo grAhyAstAstvasiddhAH / sarvatra sAdhitaghaTInAM sAvana tvAt / tAsAM nAkSatrIkaraNamAvazyakamanyathA tadgaNanAnupapatteH / tadartha grahodayaprANahatA ityAyuktyA SaSTisAvanaghaTISu gatikalotpannAsavo'dhikA. nAkSatratvArtha tadeSTasAvanaghaTISu kiyadadhikamityanupAtenAgataphalayuktAH sAvanAH kAryAH tatrAgataphalasya kSetrA Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat www.umaragyanbhandar.com
Page #101
--------------------------------------------------------------------------
________________ (92) suurysiddhaantH| [ tRtIyoHvayavodayAsubhiraSTAdazazatakalAstadAgatAsubhiH kA' ityanupAtasiddhASTAdazazatodayAsvo guNaharayostulyatvena nAzAdavaziSTacAlanasvarUpaH sUrya yojitaH / sAvanAstvavikRtA eva sthitAH / tathA ceSTakAliko'rko yatkAle lagnaM tatkAlAtpUrvagRhItasAvanaghaTyo nAkSatrA eva bhavantIti bhagavatA samyaguktam / bhAskarAdiSTakAlikAditi / anenaivAbhiprAyeNa bhAskarAcAyyairapyuktam "lagnArthamiSTaghATakA yadi sAvanAstAstAtkAlikAkakaraNena bhveyuraayH| AryodayA hi sadRzIbhya ihApaneyAstAtkAlikatvamatha na kriyate yadAyaH // " iti // 45 // bhA0 TI0-udayamAna karake tisakAlake ( sAyana ) ravispaSTa ke gata aura bhogya maMzAdi pUraNa karake 30 bhogya karanepara gata aura bhogya mAsava hogA // 45 // athAbhISTaghaTikAbhya RNadhanalagnasAdhanaM zlokAbhyAmAha abhISTapaTikAsubhyo bhogyAsUna pravizodhayet // tadvattadeSyalagnAsUna yAtAMstathokramAt // 16 // zeSaM catriMzatAbhyastamazuddhana vibhAjitam // bhAgahInaM ca yukta ca talagnaM kSitije tadA // 47 // abhISTakAle yAH sUryodayaghaTikAstAsAmasubhyo bhogyAsUn zodhayet / tadanantaraM tadeSyalagnAsUn / sUryAkrAntarAzeragrimarAzaya eSyalagnAni / teSAmudayAsUnapi tahakameNa zodhayet / evamuktarItyA zeSaghaTikAsubhyo yAtAnbhuktAsUnbhuktarAzyudayAsUMzca vyastakamAttathA zodhayet / yo rAzyudayo na zuddhayati so'zuddhaste viMzatA guNitaM zeSa bhaktam / cedityanena zeSAbhAve kriyA na kAryA zUnyaphalasiddheriti sUcitam / phalena bhAgAdinA bhuktasambaddhana hInaM cakArAdazuddharAzisaGkhyAmAnaM bhogyasambaddhabhAmAdiphalena yuktaM cakArAdantimazuddharAzisayAmAnaM tadA gatarAzyAdimAnasamvandhisampAtAvadhikakrAMtivRttaikapradezarUpaM tadAbhISTakAle kSitijekSitijavRttapUrvavibhAMge lagnaM samasUtrasambandhena lagnasvarUpoktyAbhISTakAle tallagnaM syAdityarthaH / phalAdezArtha grahANAM revatIyogatArAsannAvadhito grahAt tatpaMktisthalagnasyApi phalAdezArtha tata eva samuSitaM grahaNamityAgatalagnasampAtAvadhikamayanAMzairvyastaM saMskuryAditi svataH siddhamiti noktam / naca pUrvameva sUryasyAyanAMzasaMskArAnuktyA lagnamapi yathAsthitamityayanAMzavyastasaMskAro'nuktaH saMgata iti vaacym| sthUlatvAllagnArthaM sUrye'yanAMzasaMskArastasya tatsaMskRtAdahAtkrAnticchAyAgharadalAdikamityatrAdipadasaMgRhItatvAca / atha bhagavatAyanAMzavyastasaMsakAraH kaNThena nokta iti lagnaM sampAtAvadhikameva phalAdezArthe gRhItam / sUryasya tu lagnAthamayanAMzasaMskArasyAvazyakatvAt / udayAnAM sampAtAvadhikatvAditi cenmaivam / "bhAga Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat www.umaragyanbhandar.com
Page #102
--------------------------------------------------------------------------
________________ dhyAyaH 3] saMskRtIkA-bhASATIkAsametaH / (93) hInaMca yuktaM ca tallagnaM kSitije tadA" ityardhasyAvRttyAgrimazlokAdisthaprApazcAdityasyAvRttyA ce prAkpazcAcakracalane bhAgairayanAMzaiH krameNa hInaM yuktaM lagnaM syAdityarthe ca bhagavataH kaNThokteH siddhatvAcca / atropapattiH / abhISTaghaTikAsubhyo bhogyagatAsuzodhane sUryAkrAntarAzirlagnaM neti jJAtam / tato'grimapazcAdrAzyudayazodhane zuddho rAzirlagnaM neti jJAtam / tato yo rAzyudayo na zudhyati sa eva rAzirabhISTakAlekSitije lagna iti| tasya ko bhAgo lagna iti jJAnArthamazuddharAzyudayAsubhistriMzadbhAgAstadA zeSAsubhiH ka ityanupAtena bhuktabhogyakrameNa lagnarAze gyabhuktabhAgAdikaM siddham / tatra bhogyabhAgAstriMzataH zuddhA gatA bhAgA lagnarAzerbhavantItyazuddhA rAzisaMkhyAto bhogyabhAgA zuddhA lagnaM bhavati / bhuktabhAgAzca bhuktarAzimaMkhyAyAM yuktA lagnaM bhavati / ayanAMzavyastasaMskAro grahapaMktisthatvArtham / anyathA kalAdezArtha grahA ayanAMzasaMskRtA grAhyA iti sarva niravadyam // 46 // 47 / / __ bhA0 TI0-svAbhISTa dhaTikAke prANase bhogya viyoga kare | phira kramAnusAra pIche 2 kI razike prANa jabataka viyoga hosake, kare zeSako 30 tIsase guNA karake, zodhyarAzikI prANasaMkhyAse bhAga karanepara jo bhazAdi hoMge, so gatarAzikI saMsthAse milAnepara (sAyana) lagna spaSTa hogI // 46 // 47 // atha prasaGgAnmadhyalagnAnayanaM lagnAnayanavizeSasUcanArthamAha praakpshcaantnaaddiibhistsmaalNkodyaasubhiH|| bhAnI kSayadhane kRtvA madhyalayaM tadA bhavet // 18 // dinArdhAntargatadinagatazeSahInaM dinArdhe krameNa prAkpazcimaM nataM rAdhyAntargatarAtrizeSagatayutaM dinArdhaM prApazcimanataM jAtakapaddhatau . prasiddham / nataghaTikAbhistasmAcAtkAlikasUryAt / nirakSadezarAzyudayAsubhiH pUrvoktaprakAreNa siddharAzibhAgAdikaM prApazcimanatakrameNa sUrye kSayadhane hInayute kRtvA tadAbhISTakAle madhyalagnaM dazamalagnaM syAt / ayamabhiprAyaH / pranate nataghaTyasubhyaH sUryAkrAntarAzenirakSodayAsubhirbhuktAsanvizodhya tatpUrvarAzInAM nirakSodayAtUMzca vizodhya zeSaM triMzadguNamazuddhanirakSodayabhaktaM phalena bhAgAdinA zodhitagRhasaMkhyAtulyarAzimizca sUryo hIno madhyalagnam / evaM pazcimanatena nataghaTyasubhyaH sUryAkrAntarAzenirakSodayAsubhi gyAsan vizodhya tadagrima rAzInAM nirakSodayAtUMzca vizodhya zeSaM triMzadguNamazuddhanirakSodayabhaktaM phalena bhAgAdinA zodhitagrahasaMkhyAtulyarAzibhizca sUryo yuto madhyalagnam / evaM bhuktabhogyAsubhyo'lpakAlepISTAsavastriMzadvaNitAH . sUryAkrAMtarAzyudayabhaktAH phalena bhAgAdinA hInayuto'rko madhyalagnaM syAt / anena prakAreNa lagnamapi sAdhyam / atropapattiH / UrdhvayAmyottara. vRtte yaH krAntivRttapradezo lagnastanmadhyalagnam / tatsAdhanArthamabhISTakAla yAmyottaravRttAd? Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat www.umaragyanbhandar.com
Page #103
--------------------------------------------------------------------------
________________ (94) sUryasiddhAntaH [ tRtIyaH] yurAtravRtte sUryo yAvatA ghaTIvibhAgAdinA nataH sa natakAlaH / prAkpazcimakapAlayoH pApazcimasaMjJaH / ardharatrimArabhya dinArdhaparyaMtaM prAkapAlam / 'dinArdhamArabhyA'rdharAtrapayetaM pazcimakapAlam / tatra prAGnate sUryasya yAmyottaravRttAtpUrvasthatvena sUryAtpUrvarAzimAga eva yAmyottaravRttalagna iti sUryAdUnamRNalagnarItyA nataghaTIbhiH sAdhyam / pazcimanate tu sUryasya yAmyottaravRttAtpazcimasthatvena sUryAgrimarAzermadhyalagnatvAtsUryAdadhikAmalagnarItyA nataghaTIbhiH sAdhyam tatrodvattAdyAmyottaravRttasya paJcadazaghaTyantareNa niyataM sattvAnnirodayAsubhiH sAdhyamiti / zeSakriyopapattistvatispaSTatarota saMkSepaH // 48 // mA0TI0-isa prakAra prAk pazcAnnatanADIse bhora laMkodayaprANakhaNDa lekara ravisphuTameM kaNa. ghana karanese madhya vA dazama lagna hogI // 48 // atha kAlasAdhanamAha bhogyAsUnUnakasyAtha bhuktAsanadhikasya ca // saMpiMDyAntaralapAsUnevaM syAtkAlasAdhanam // 19 // athAnantaraM lagnArkayomadhye yo'tyantamUnastasya bhogyAsUnadhikasya bhuktAsan sampiNDayaikIkRtyAMtaralagnAsUn sUryalagnamadhye ye lagnarAzayasteSAmudayAsUn / caasmuccye| e. kIkRtyaivamuktaprakAreNa kAlasya siddhirbhavati / atropapattiH / UnAdadhikamagra eva bhavatItyUnatulyalagnasya bhogyakAlo'ntarastharAzyudayayuto'dhikatulyalagnasya muktakAlena yutastallagnayorantaravartI kAlaH siddhaH syAt // 49 // __ bhAnTI0-lagna aura ravi spaSTake madhya meM nyanako bhoga bhaura dasarakA bhukta maura ina donoMke madhyameM sthita rAziyoMkI prANasaMkhyA ikaTTI karanese jo prANasaMkhyA hogI tisase kAla siddha hogA / / 49 // athavaM lagnArkAbhyAM sAdhitakAlasya dinarAjyantargatatvajJAnamAha sUryAdUne nizAzeSa lagne'kAdadhike divA // bhacakrAyutAdAnoradhike'stamayAtparam // 50 // sUryAtrirAzyantargatatvena nyUne lagne sati pUrvaprakArasiddhaH kAlo rAtrizeSe bhavati / sUryAt SaDbhAntargatatvenAdhike lagne pUrvaprakArasiddhaH kAlo dine syAt / SaDbhAyutAtsU. didhike lagne lagnasaSaDyasUryAbhyAmAnItaH pUrvarItyA kAlo'stamayAtsUryAstakAlAtparamanantaraM rAtrAvityarthaH / etena rAtrISTakAle gate saSaDbhasUryAllanaM sAdhyamiti sUcitam / atroppttiH| sUryodaye sUryatulyalagnatvAtsUryAdUnAdhike lagne krameNa rAtrizeSe dine ca kAlaH syAt / evamastakAle saSaDbhasUryasya lagnatvAta badAdhike lagne rAtrAveva kAlaH siddhodityAdi sugamataram // 50 // Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat www.umaragyanbhandar.com
Page #104
--------------------------------------------------------------------------
________________ apAyaH 4.] saMskRtaTIkA-bhASATIkAsametaH / (95) bhAlTI--lagnaspaSTa, sUryasphuTase kama honepara rAtrizeSa aura madhikahonepara divA aura ha rAziyukta sUryase bna adhika honepara sandhyAkA para hogA // 50 // mathAgrimagranthasyAsaGgatitvanirAsArthamadhikArasamApti phakikayAha-digdezakAlAnAM pratipAdanamidaM paripUrtimAptamityarthaH / dizAM sAdhanaM 'zilAtala ityAdiniyataM tatsambandhena / samakoNayAmyottarazaMkUnAM sAdhanAnyapi digantargatAnyaniyatAni / palamAlambAkSAdisAdhanaM dezamirUpaNaM niyatam / agrAcarAdisAdhanamAniyatam / kAlasAdhanaM tazAcchAyAdisAdhanaM ca kAlanirUpaNamiti vivekaH // raGganAthena racite sUryasiddhAntaTippaNe // tripraznasyAdhikAro'yaM pUrNI gUDhaprakAzake // iti zrIsakalagaNakasArvabhaumaballAladevajJAtmajaraGganAthagaNakaviracite gUDhArthaprakAze tripranAdhikAraH puurnnH|| // iti tripraznAdhikAraH // tIsarA adhyAya samApta / atha cturtho'dhyaayH| atha candragrahaNAdhikAro vyAkhyAyate / tatra prathamaM sUryacadrayoMbivayojanAni tatsphu TIkaraNaM ca sArdhazlokenAha sArdhAni SaTsahasrANi yojanAni vivasvataH // viSkaMbho maNDalasyendoH sahAzItyA catuHzatam // sphuTasvabhuktyA guNitI madhyabhuktyoddhRtau sphuTo // 1 // SaTrasahasrANi sArdhAni sahasrasyArdhaM paJcazataM tatsahavartamAnAni paJcaSaSTizataM yojanAni sUryasya maNDalasya golarUpabiMbasya viSkaMbho vyAsaH / candrasya golAkArabimbasyAzItyA mahAzItyAdhikaM catuHzataM yojanAni / tau vyAsau spaSTayA. nijagatyAM guNitau nijamadhyagatyA bhaktau sphuTau staH / atra gaNite vyAsasyaiva bimbavyavahAro'bhiyuktAnAm / atropapattiH / trijyAmitakaNe madhyamakakSAyAM bhra. maNAttatra yahimbaM vyAsAtmakaM tanmadhyamam / tatra svarUpAntareNa madhyagatyaGgIkArAnmadhyagatyedaM tadA sphuTagatyA kimiti spaSTaM bimbaM nIce pRthUce'Nutaram / gatyoH paramAdhikanyUnatvAt // 1 // mAlTo0-sUryamaNDalakA parimANa 6500 yojana aura caMdramAkA parimANa 480 1 catuHzAMtI iti pAThAntaram / Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat www.umaragyanbhandar.com
Page #105
--------------------------------------------------------------------------
________________ sUsiddhAntaH [caturtho'yojana hai / nija 2 kI tAtkAlika gatise guNakarako madhyagatise mAga karanepara sphuTa vyAsa hogA // 1 // atha sUryabimbaM candrakakSAyAM sAdhayaMstayoH 'kalAtmakavimbAnayanaM . sArdhazlokenAha kheH svabhagaNAbhyastaH zazAMkabhagaNoddhRtaH // 2 // zazAMkakakSAguNito bhAjito vArkakakSayA // viSkambhazcandrakakSAyAM tithyAptAmAnuliptikAH // 3 // sUryasya viSkabhaH prAguktaspaSTo vyAsaH svabhagaNaiH sUryabhagaNairuktairguNitazcandrabhagaNebhakto vAthavA candrakakSayA vakSyamANayA guNitaH sUryakakSayA vakSyamANayA bhaktazcandrakakSAyAM candrAdhiSThitAkAzagole sUryavyAsaH spaSTo bhavati / tato vyAsayojanasaMkhyApaJcadazabhaktA mUryacandrayovivyAsapramANakalA bhavanti / atropapattiH / cakrakalAbhizcandrakakSAyojanAni tadaikakalayA kAnIti candrakakSAsthitaikaphalAyAM paJca" dazayojanAni / atazcandrasya svakakSAyAM sthitatvAtspaSTacandrabiMvavyAsayojanAni paJcadazabhaktAni candrabiMbavyAsakalA bhavanti / evaM sUryakakSAyAmekA kalA sArdhazatadvayayojanairiti spaSTasUryavyAsastairbhakto vyAsakalA bhavanti / tatra sUryasya lokaidarAntarAcandrAkAza iva darzanAtpratyakSato viviktAntaraNa darzanAbhAvAcca candrakakSApramANena sUryabiMbavyAsaH sUryakakSayAyaM tadA candrakakSayA ka ityanupAtena gaNitArthamavastubhUtaH sAdhitaH / natu vastutazcandrakakSAyAM sUryamaNDalAvasthAnaM sUryagrahaNe candrasya cchAdakatvAnuktiprasaGgAt / atha sUryaspaSTavyAsazcandrabhagaNabhaktakhakakSArUpaca. ndrakakSayA guNitaH sUryabhagaNabhaktasvakakSArUpasUryakakSayA bhakta iti svakakSArUpaguNaharayo zAtsUryabhagaNaguNitazcandrabhagaNabhakta iti pUrva kakSayoranukterayaM prakAro mukhyatvAtma. thamamuktastatazcandrakakSAsiddhasUryavibhavyAsaH paJcadazabhaktaH sUryabiMbavyAsakalAH siddhA ityupapannamuktam // 2 // 3 // bhA0 TI0-ravispaSTa vyAsako ravibhagaNase guNa karake candrabhagaNase bhAga karanepara athavA candrakakSa se guNa karake, ravikakSAse mAMga karanepara candrAdhiSThita AkAzagolameM sUryavyAsa nirUpita hogA bharyAt caMdramAkI kakSAmeM sUryake vyAsakA paramANa hogA / usa sUryavyAsa aura candrabhyAsamAnako 15 se bhAga karanepara kalAdibimbamAna hogA // 2 // 3 // athopayuktAM bhUcchAyAM lokAbhyAM sAdhayati sphuTendubhuktibhRvyAsaguNitA mdhyyoddhtaa|| labdhaM sUcImahIvyAsasphuTArkazravaNAntaram // 4 // 1 bhAjitazcArkakakSayA iti pAThAntaram / Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat www.umaragyanbhandar.com
Page #106
--------------------------------------------------------------------------
________________ dhyAyaH 4.] saMskRtaTIkA-bhASATIkAsametaH / (97) madhyenduvyAsaguNitaM madhyArkavyAsabhAjitam // vizodhyalabdhaM sUcyA tu tamoliptAstu pUrvavat // 5 // spaSTAcandrasya gati vyAsena guNitA madhyayA candragatyA bhaktA phalaM sUcIsaMjJa syAt / bhUvyAsaspaSTasUryabimbanyAsayorantaraM madhyena candrabimbavyAsenAzItyAdhikacatu:zatayojanena guNitaM madhyena sUryabimbavyAsena paMcaSaSTizatayojanena bhaktaM phalaM sUcyAM prAsiddhAyAM nyUnIkRtya tukArAccheSaM tamaH / bhUcchAyArUpaM yojanAtmakaM bhAbhAvastama iti cchAyAyAstamastvAt / asya kalAtmakaM mAnamAha-liptA iti / tvantasya pUrvasambaMdhAnukteruttaratra sambandhastukAreNa subodhaH / ataeva pUrvavAkyasamAptisthaM tamApadamatra nAnvati / pUrvavattithyAptAmAnaliptikA iti pUrvoktena bhUcchAyAyAH kalAH kAryAH / atropapattiH / "bhUvyAsahInaM ravibiMbamiMdukarNAhataM bhAskarakarNabhaktam // bhUvistRtirla bdhaphalena honA bhavetkumA vistRtirindumArge // " iti siddhAntaziromaNau sUkSmaprakAra uktaH / asyopapattistaTTIkAyAM vyaktA / tatra bhUvyAsonasya ravibimbasya 4900 svalpAntarAMgIkAreNa spaSTagatibhaktamadhyagatiguNitacandramadhyayojanakarNarUpaspaSTenduyoM janako guNaH / tAdRzasUryakarNo hrH| tatraitatkhaNDasya kalAkaraNA) trijyAguNazcandrakarNastAdRzo hara iti candraspaSThamadhyagatyostulyaguNaharatvena nAzAt trijyAmadhyenduyo. janakarNayostrijyApavarttanena haraH paMcadaza pRthaguktaH / agre'vaziSTau bhUvyAsahInamadhyArkabimbayojanAnAM ravispaSTagatiguNaharau / candrasUryayormadhyayojanakarNAvapi krameNa guNaharau / tatra karNasthAne lAghavAttayobimbayojanAni gRhItAni / yadyapi sUryacandrayormadhyayojanakarNAnusAritvAbhAvAdvimbayojanagrahaNamanucitam / tathApyalpAntarAMgIkAreNa tadadoSaH / induvyAsArkavyAsayobhUgolAdhyAyoktakakSA bhUkarNaguNitA mahImaNDalabhAjitA tatkarNa iti / tatkakSavyAsArdhatve tu sutarAm / tatrApi spaSTArkabimbayojanagrahaNe madhyAyojanabimbaM sUryaspaSTagatiguNitaM sUryamadhyagatibhaktamiti siddham / nacoktarItyA sUryaspaSTa madhyagatI guNaharau bhUvyAsamadhyAbimbayojanAntarasyotpannau na kevalaM vimbasyeti bhUvyAsastAdRzo mahIvyAsa ityanena kathaM siddha iti vAcyam / bhagavatA svalpAntareNa: mahIvyAsasya yathAsthitasyaivAMgIkArAt / mahIvyAsasphuTArkazravaNAntaramityuktyA madhyasthasphuTapadasyobhayatrAnvayenArkazravaNasannidhAnena ca sUryabimbasphuTarItyaiva mahIvyAsasya sphuTatvasiddhezca / athaitatkhaNDasiddhaphalaM bhUvyAsAddhInaM bhUbhAyojanAni / tatra kalAkaraNArthaM bhUvyAsasyAparakhaNDasya trijyAguNaH spaSTacandragatibhaktamadhyagatiguNitacandramadhya. yojanakarNarUpaspaSTayojanakarNo hrH| tatra trijyAmadhyayojanakau~ guNaharau guNenAva| harasthAne paJcadaza candraspaSTamadhyagatI guNaharAviti sUcyuktopapannA / bhUbhAyAH sUcyanukAratvAtprathamakhaNDaM dvitIyakhaNDe hInaM bhUbhAyojanAtmikA sA paJcadazabhaktA Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat www.umaragyanbhandar.com
Page #107
--------------------------------------------------------------------------
________________ (98) sUryasiddhAntaH [ caturtho'kalAdi katyuktamupapannam / yadi tu bhUvyAsahInaM ravivimbamityAdau madhyabimvAnukteH prathamameva spaSTArkabimbagrahaNaM tadA mahIvyAsasya spaSTatvAprasiddhayA mahIvyAsasphuTArkazravaNAntaramityeva yathAzrutaM samyak / parantu tadA bhUvyAsonArkabimbasya sUryamadhyaspaSTagatI haraguNAvavaziSTau vAcyAvapi bhagavatA svalpAntaratvAdanuktau / na cAnupAte sUryacandrayorbhadhyayojanakarNIveva gRhItau na sphuTAviti madhyasphuTagatI haraguNAvanutpannau noktAviti vAcyam / candraspaSTayojanakarNasvarUpagrahaNenotpannasUcyAM anuktatvApatteH / naca candrakarNasya madhyatvena gRhIte basantaramataH spaSTatvena tasya grahe sUcyupapannA sUryakarNasya madhyatvena gRhItetyalpAntaramiti vAcyam / madhyArkabimbayojanagrahaNena sphuTArkazravaNAnupapatteH / nacobhayatrAgRhIte pratyekamalpAntaramapi bahvantaramata ekatra sUryagatigrahaNamucitamiti vAcyam / vinigamanAvirahAt / pUrva sUryabimbasyaiva sUryaspaSTamadhyagatIguNaharau na mahIvyAsasya prAntye tUbhayAriti sthUlasUkSmavinigamaketuprAntye sUryagatigrahaNasyaucityAca / atha mahIvyAsasya prathamakhaNDasya candragatigrahaNena sUcyuktAveva dvitIyakhaNDasya bhUvyAsonasphuTaravibimbasyArthAtsUryagatigrahaNaM sUcitamiti na kSatiriti cenna / vyAkhyAprasaMge sUryagatigrahaNe mAnAbhAvAdupapattaraprasaMgAcca / anyathAtrApi candragatigrahaNApatteriti / etena candramadhyagatyA bhUvyAsastadA candraspaSTagatyA ka iti bhUvyAsarUpaM khaNDaM spaSTaM sUcIsaMjJaM sUryabimbapramANenAparaM bhUvyAsonasphuTaravibimbakhaNDaM tadA cana:bimbapramANena kimiti spaSTaM dvitIyaM khaMDaM tayoH spaSTayorantaraM spaSTA bhUmeti sarvamupa. pannamiti nirastam / uktAnupAtAbhyAM tayoH spaSTatvasiddhau mAnAbhAvAt / spaSTatvasyAprasaMgAca / candrasUryayomadhyabimbAnupapattezca / yattu bhUvyAsasya spaSTatvaM sUcIrUpamanupapadya mAnaM hRdi jJAtvA bhUvyAsa eva prathamakhaNDaM bhUvyAsonaspaSTaravibimbasya madhyakarNAnupAtAbhyAmalpAntareNApravartanAnmadhyabimbe guNaharAvutpAdya dvitIyakhaNDamubhayoraMgulIkaraNaM candramadhyakarNena trijyAmitAH kalAstadAbhyAM kA ityanupAte pramANaphalayoH phalAva nana pramANasthAnApannapaJcadazahareNeti tayorantaraM bhUbhetyuktaM jJAnarAjadaivajJaiH siddhAnta suMdare / "inAvatI vyAsaviyoganighnaM zazAGkavimba ravibimbabhaktam / phalonabhUvyAsasamA kubhAsau zarendubhaktA kalikAdikA syAt // " itigranthena / atra sUryavyAsaH sphuTArkavimbayojanAtmakonamadhyayojanAtmakaH / candrAbimbe guNaharau madhyayojanAlako na sphuTabimbayojanAtmako taTTIkAkRcintAmaNyabhimatau upajIvya sUryasiddhAntavirodhAt / taduktaM tadupapattyApi tadasiddhezca / atra yadapi taTTIkAkRciMtAmaNyuktaM madhyamasya bhUbhAbimbasyAnayanaM phalAvizeSeNa madhyakarNAveva guNaharau prakalpyoktavidhinA siddhasya madhyabimbasya yadi madhyagatyantareNedaM sphuTagatyantareNa kimityanupAtena sphuTatvaM mUlakRdanuktamapi kAryAmati tadgatyantaravazena bhUbhAyA anutpattyA na sama. asam / anyathA gativazena sAdhitArkacandrabimbavadgatyantarakalAbhyo vikRtAbhya evaM Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat www.umaragyanbhandar.com
Page #108
--------------------------------------------------------------------------
________________ dhyAyaH 4.] saskRtaTAkA-bhASATIkAsametaH / bhUbhAyAH sAdhanApaceriti / tadasat / "sphuTendubhukti vyAsaguNitA madhyayotA" iti sUryasiddhAntoktayuktisiddha sUcyanuktyA bhUvyAsasyaivAvikRtasya grahaNAdityalaM paradoSagaveSaNApallavitena // 4 // 5 // __ bhA0TI0-candraspaSTagatise pRthIvyAsako (1600 ) guNa karake candramAkI dainikabhuktise bhAga karanepara sUcI hogI / mahIvyAsa (1600 ) aura sUryasphuTavyAsake antarako candra madhyavyA (480) se guNa karake madhyArkavyAsa (6500 ) se bhAga karane para jo prApta hove, tisako sUcIse viyoga karanepara tamavyA sayojana hoNge| pahalekI anusAra isako 15 se bhAga karanepara kalAdi hogI // 4 // 5 // atha grahaNadvayasaMbhUtimAha bhAno rdhe mahIcchAyA tattulye'rkasame'pi vA // zazAMkapAte grahaNaM kiyadbhAgAdhikonake // 6 // sUryAtsakAzAtpaDAntare bhUcchAyA sUryAparadiktvAt / tattulye saSaDbhArUpa cchAyAkSetrAdinA same candrapAte / apivAthavA sUryatulye candrapAte sUryacandrayoH pratye. kaM grahaNam / nanu samatvAbhAve'pi grahaNamityata Aha-kiyadbhAgetyAdi / saSaDbhAkaudAdA katipayairbhAgaidhika une'pi candravAte grahaNam / tathAca na kSatiH / mAgAzcandragrahaNe dvAdazanizcayArtham / sUryagrahaNe tu natAMzaSaDaMzasaMskArAtsaptetyApAtataH / atropapattiH / sapaibhAkakavelAnyitaratulye candrapAte zarAbhAvazcandrasya tattulyatvAt / tadA candro bhUcchAyAyAM bhavatIti grahaNam / evaM zarasattve'pi mAnaikyakhaNDAdalpe bhUcchAyAyAM maNDalaikadezasya satvena grahaNam / evaM zarAbhAve mAnakyakhaNDAnyUnazare ca candramaNDalaM sUryamaNDalasyAcchAdakaM bhavati / parantu tatra zaro natisaMskRto'taH samyaguktamupapannam // 6 // bhA0 TI0 -sUryase 6 rAzi dUrapara pRthivIkI chAyA sthita hai| candrapAta chAyA yA sUrya kI barAbara rAzimeM sthita ho grahaNa hogA | thoDI kamatAI adhikAImeMbhI grahaNa hogA // 6 // nanu tatkutra bhavatItyatastayorgrahaNayoH kAlamAha tulyo rAzyAdibhiH syAtAmamAvAsyAntakAliko / sUryendupaurNamAsyante bhArdhe bhAgAdiko samau // 7 // amAvAsyAntakAlotpannau sUryacandrau rAzyAdyavayavaiH samau bhavataH / paurNamAsyate bhAgAdiko tulyau sUryacandrau SaDbhAntare syAtAm / tathAcAmAnte sUryacandrayorekatro;dharAntareNa sattvAtsUryagrahaNam / paurNamAsyante candrabhUbhayoraketrAvasthAnAcandragrahaNam / etena pUrvazloke zazAGkamAta ityatra candrapAtau dvau na grAhyaviti sUcitam / etaccho dako tulyau sUryacandra paurNamAsyante ca grAhyaviti sUci Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat www.umaragyanbhandar.com
Page #109
--------------------------------------------------------------------------
________________ (100) sUryasiddhAntaH [ catutho'kasya vaiyarthyApatteH / atropapattiH / amAnte sUryacandrayoH pUrvAparAntarAbhAvena yogAttulyau sUryacandra pUrNimAnte bhacakrArdhAntaratvAtSaDrAzyantarI bhAgAdisamAviti // 7 // mA0 TI0-amAvasyAke antimakAlameM sUryakI rAzyAdi caMdramAkI tulya haiM / pUrNimAke aMtameM candramA bhora sUryameM 6 rAzikA pharaka (antara ) hai // 7 // atha parvAnte sUryacandrapAtAnAM sAdhanamAha gataiSyaparvanADInAM svaphalenonasaMyutau // samAlaptau bhavetAM to pAtastAtkAliko'nyathA // 8 // tau sUryacandrau gateSyaparvanADInAM yatkAliko sUryacaMdrau tatkAlAdgatA eSyA vA darzAntapUrNimAntAnyataraghaTikAstAsAM svaphalena svagatisambandhena yatphalam / " iSTanADI guNA bhuktiH SaSTayAbhaktA kalAdikam " iti madhyAdhikAroktenAnItam / tena gauSyakrameNonayutau tatra samakalau stH| yadyapi samAMzAviti vaktuM yuktaM tathApyanyatithyantApasAdhitau samakalAviti dyotanArthaM samakalAvityuktam / / pAtaH svagatyutpannaphalenAnyathAgataiSyakrameNa yutonastAtkAlika parvAntakAlikaH syAt / atropapattizcAlanalokaH / tatra tithyante bhAgAntaratvena kalAdisAmyam / pAtasya cakrazodhitatvenetaragrahavaiparItyam // 8 // bhA TI0-madhyarAtrike spaSTarAzyAdimeM parvAtakAla madhyarAtrike pUrva honepara tAtkAlika hIna nahIM to yogakarane para candramA aura sUryakI samakalA hogI pAtasaMbaMdha tisaM kAlakA saMskAra ulaTA karanA paDatA hai // 8 // atha prAguktAnAM bimbAnAM prayojanamAha chAdako bhAskarasyenduradhaHstho dhanavadbhavet // bhUcchAyAM prAGmukhazcandro vizatyasya bhavedasau // 9 // sUryamaNDalasyAcchAdakazcandraH syAt / nanvAkAze dvayoH sattvena sUrya eva candrasya cchAdakaH kathaM na syAdityata Aha-adhaHstha iti / vakSyamANakakSAdhyAye sUryakakSAto'dha:kakSAsthatvAccandrasyaivAcchAdakatvam / 'nAlayazchAdako yena sUryazcandrasya cchaadkH| nanu vinaikavAvasthAnaM chAdanaM na bhavatyataAha-ghanavaditi / yathA'dhaHstho meghaH sUryasyAcchAdako bhavati tathA candro bhavatItyarthaH / prAimukhaH pUrvAbhimukho gacchaMzcandro bhUcchAyAM prati pravizati / ataH kAraNAdasya candrasyAsau bhUbhAcchAdikA bhavet / tathA ca sUryagrahaNe sUryacandrabimbayoH prayojanaM candragrahaNe candrabhUbhAbimbayo: prayojanamiti mAvaH / atropapattiH / candro darzAnte sUryAdadhobhavatIti candraH sUryasyAcchAdakaH / budhazukrayostu maNDalAlpatvAnnAcchAdakatvam / candrasyAdhIgrahAbhAvAtpaDbhAntare bhUmyA pratibaddhAH sUryakiraNAzcandragole na patanti / ato niSprabhasya candrasya bhUbhAyAM praveza iti candrasya bhUbhAcchAdikA // 9 // Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat www.umaragyanbhandar.com
Page #110
--------------------------------------------------------------------------
________________ dhyAya 3. ] saMskRtaTIkA bhASATIkAsametaH / ( 1.1 ) bhA0 TI0 - meghakI samAna caMdramA nIce Ayakara sUrya ko Dhaka letA hai / Age calatA huA caMdramA pRthivikI chAyA meM pravezakare to grahaNa hotA hai // 9 // atha grAsAnayanamAha tAtkAlikenduvikSepaM chAdyacchAdakamAnayoH // yogArdhAtprojjhaya yaccheSaM tAvacchannaM taducyate // 10 // yazchAdyate sa cchAdyaH / sUryagrahaNe sUryacaMdragrahaNe candraH / yazchAdayati sa cchAdakaH // sUryacandragrahaNayoH / krameNa candrabhUbhe / tayoH pUrvAnItamAna kalayoraikyasyArdhAtAtkAlikacandrAtpUrvoktaprakAreNa sAdhitaM vikSepaM kalAdikaM vizodhya yadavaziSTaM tatpramANakaM channaM chAdakena cchAdyasya yAvAnmaNDalapradeza AcchAditastAvatpradezAtmakaM grAsarUpaM grahaNaM tattvajJaiH kathyate / avopapattiH / chAdyacchAdakamaNDalanemiyoge grahaNAdyantarUpe maNDala kendrayorantaraM svabimbakhaNDa yogarUpam / bimbasya vyAsamAnAtmakatvAt / tattu samatvAlAghavAcca yogArdharUpaM dhRtam / tato yathA pravezastathA grAso bhavatIti parvAnte chAdyacchAdakayorvikSepAntaritatvAttadUne vikSepe maNDalayogastadantaramitaH sa eva grAsaH // 10 // bhA0 TI0 - tilakAlake candra - vikSepako chAdya aura chAdakamAna ke yogArddhase viyoga karane para jo bacatA hai tisrako channa kahate hai // 10 // atha sampUrNa nyUnagrahaNa (nagrahaNAbhAvajJAnaM cAha yadrAmadhike tasmansakalaM nyUnamanyathA // yogAdadhike na syAdvikSepe grAsasambhavaH // 11 // tasmiJchannamAne'dhike prAdyamAnAdhike yadyasmAtkAraNAdrAhyamAnamasti / ataH kAra NAtsakalaM sampUrNa grahaNaM bhavAta / anyathA grAhyamAnAnyane grAse nyUnaM grAhyamAnAntargataM grahaNaM syAt / mAnaikyakhaNDAdvipe'dhike sati grAsasambhavo grahaNaM na syAt / atropapattiH / grAhyamAnAdadhike grAse sampUrNagrahaNaM nyUne nyUnaM mAnaikyakhaNDAdadhike vikSepe maNDalasparzAsambhavAgrahaNAbhAvaH // 11 // mA0 TI0 - jo grAhya grahabimba se channamAna adhika ho to saMpUrNa grahaNa kiyA jAyagA anyathA hone se kama grahaNa kiyA jAyagA | yogAse vikSepa adhika honepara grAsasambhava nahIM hotA // 11 // atha sthityardhavimardA zlokAbhyAmAha - grAhyagrAhaka saMyoga viyogau dalitau pRthak // vikSepavargahInAbhyAM tadvargAbhyAmubhe pade // 12 // * yacchiSTaM tattamazchannamucyata iti vA pATha: / 2 grAhyamAnAvika iti pAThAntaram / Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat www.umaragyanbhandar.com
Page #111
--------------------------------------------------------------------------
________________ (102) sUryasiddhAntaH [caturtho'SaSTayA saMguNya sUryendro(tyantaravibhAjite // syAtAM sthitivimardhei nADikAdiphale tayoH // 13 // grAhyagrAhakamAnayoryogAntare ardhite pRthakUsthAnAntare sthApye / agrimajhiyAyAM kadAcidazuddhatvasaMbhave punaH kriyArthametayorAvazyakatvAt / tadargAbhyAM yogArdAntarArdhayorvargAbhyAM vikSepavargeNa varjitAbhyAmubhe dve mUle SaSTayA guNayitvA sUryacandrayorgatyantarakalAbhirbhakte tayoryogaviyogayoH sthAne SaSTyAdiphale krameNa sthityardha vimardArdhe bhavataH / patropapattiH / grahaNAraMbhAdrahaNAntaparyantaM yaH kAlaH sa sthitisaMjJaH / tasya khaNDa ekaM grahaNAraMbhAnmadhyagrahaNaparyantamaparaM madhyagrahaNAdrahaNAntaparyantam / tatra bimbanemisparza kAle mAnakyakhaNDaM karNaH sparzamokSakAlikazaro bhujaH sparzamokSAnyatarakAlikazarAgramadhyakAlikazarAgrayorantaraM pUrvAparaM koTiriti tatkhaNDasAdhakaM kSetram / evaM saMpUrNagrahaNe sammIlanonmIlanakAlayorantarakAlo : mardastatra madhyagrahaNAtsammIlanonmIlanakAlAvadhi khaNDe tatsAdhakaM chAdyacchAdakamaNDalakeMdrayorantaraM mAnArdhAntaratulyaM karNastAtkAlikazaro bhujaH zarAgrayorantaraM vikSepavRtte pUrvAparaM koTiriti kSetram / sammalinaM chAdyamaNDalasyA cchAdanasamAptiH / unmIlanaM tu chAdakamaNDalAdAcchAditasaMpUrNacchAdyamaNDalasya niH saraNAraMbhaH / tatra sparzamokSasaMmIlanonmIlanakAlAnAmajJAnAnmadhyakAlikavikSepagrahaNam / bhujakarNavargAntarapadaM koTiriti pUrvazlokoktamupapannam / chAdyacchAdakamaNDalakeMdrayoH pUrvoparAntarAbhAve madhyagrahaNasaMbhavAcchAdyacchAdakayutirgatyAtarakalAbhiH SaSTighaTikAstadAnItakoTiklAbhiH kAityanupAtena sthitimardakhaNDe / tatra candragrahaNe bhUbhAgateH sUryagatyanurodhAtsUryagatitvamityupapannaM dvitIyazlokoktam // 12 // 13 // - bhATI0-pRthak grAhya grAhyakamAna yogArddha aura viyogAI varga nirNayakare / tisase vikSepa varga hIna karake mUla nirNaya kare / una do mUlako 60 se guNa karake sUryendu spaSTa bhuktyantarase mAga karane para sthUlasthitArddha aura sthUla vimardhi daNDAdi hoMge // 12 // 13 // atha sthityardhavimadardhi asakRtsAdhye iti zlokAnyAmAi sthityardhanADikAbhyastA gatayaH SaSTibhAjitAH // . liptAdipragrahe zodhyaM mokSe deyaM punaH punaH // 14 // tadvikSepaH sthitidalaM vimadhi tathAsakRt // saMsAdhyamanyathA pAte talliptAdiphalaM svakam // 15 // sUryacandrapAtAnAM gatayaH sthityardhaghaTIbhirguNitAH SaSTyA bhaktAH phalaM kalAdipragrahe sparzasthityardhanimittaM sUryacandrayohInamokSe mokSasthityardhanimittaM sUryacandrayodeyaM yojyam / candrapAte talliptAdiphalaM sthiAyardhaghaTyAnItaM kalAdipUrvaphalaM svakaM svagatyutpannamanyathA Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat www.umaragyanbhandar.com
Page #112
--------------------------------------------------------------------------
________________ dhyAyaH 4. ] saMskRtaTIkA - mApATIkAsametaH / ( 103 ) viparItaM pragrahasthityardhanimittaM yojyaM mokSasthityardhanimittaM hInamityarthaH / tadvikSe paistAtkAlikacandrapAta|bhyAmAnItazarakalAbhiH / kalAnAM bahutvAdvikSepairiti bahuvacanam / vikSepAbhyAmityarthaH / punaH punaH sthitidalaM kAryam / atrakaM punaH padaM sparzasthityarthasambaddhaM dvitIyaM mokSasthityardha sambaddhaM punaH padam / tena sparzasthityardhArthasAdhitacandra-pAtAbhyAmAnItazareNa prAguktaprakAreNa sparzasthityarthaM saMsAdhyam / mokSasthityardhArthasAdhitacandrapAtAbhyAmAnItazareNa pUrvoktarItyA mokSasthityardhe sAdhyamityarthaH / taccobhayamasakRdvAraMvAraM sparzasthityardhAnItacAlanena madhyakAlikau candrapAtAvuktarItyA pracAvya tacchaH reNa pUrvoktarItyA sparzAsthityardhamasmAdapyuktarItyA sparzAsthityardhamevaM yAvadavizeSaH evaM mokSasthityardhAMnItacAlanena madhyakAlikau candrapAtA uktarItyA pracAlya tacchareNa pUrvoktarItyA mokSasthityardhamasmAdapyuktarItyA mokSasthityardhamevaM yAvadavizeSa ityarthaH / nanu sthityardhavimardArdhayorakamityukteH kathaM vimadardhamasakRtsAdhyamiti noktamityata Aha-vima dardhamiti / tathA sparzamokSasthityardhasAdhanarItyA sakRdyAvadavizeSastAvatsparzamadargha mokSa mardA va saMsAdhyam / tathAhi sthityardhanADikAbhyastA ityatra vimadardhanADikA grahAsparzamadadhimokSamadarddhaM sAdhye | AbhyAM pratyekamasakRtsparzamadardhamokSamadIdhe sphuTe staH / atropapattiH / prAguktaM kSetraM sparzamokSasammIlanakAlikazaravazAditi tadajJAnAnmadhyakAlikazaragrahaNena sthUlaM sthityardha madarthaM cAto madhyakAlAttadantareNa pUrvAgrimakAlikayosteSAM sambhavAttatkAlacAlitacandrapAtAbhyAM vikSepastAtkAliko bhavati paraM sthUlaH / sthUlasthityardhAdyAnItatvAt / ato'smadAnItaM sthityardhAdipUrvApekSayA sUkSmamapi sthUlamityasakRtsUkSmamiti / tatra sammIlanonmIlanakAlayorAkAzasparzamokSasambhavAHsparza mokSamardArdhamiti dhyeyam // 14 // 15 // bhA0 TI0 - sthityartha daNDa se sUrya candra aura rAhukI gati guNa karake 60 se bhAga karanepara jo kalAdihoM, so grahale sparzahIna (pAtasthAna meM yoga ) aura mokSameM caMdramA va sUryameM yoga aura pAtasthAna meM viyoga karanA hotA hai || 14 || tisase tisakAlake vikSepadvArA sthityarddha aura vimadarddha bArambAra nirNaya karanepara sUkSma hotA hai // 15 // atha madhyagrahaNasparzamokSakAlAnAha sphuTatithyavasAne tu madhyagrahaNamAdizet // sthityardhanADikAhIne grAso mokSastu saMyute // 16 // spaSTatithyantakAle | tukArAttatpUrvAparakAlanirAsaH / madhyagrahaNagrAsopacayasamAptiM kathayet / madhyagrahaNasambandhena madhya sUryacandrAnItamadhyatithyante tatsambhava iti kasya - cidbhramastadvAraNArthaM sphuTeti / sthityardhaghaTikAbhirUne tithyantakAle grAsaH sparzaH / saMyute sthityardhaghaTIbhiryute tithyantakAle mokSaH | tukAraH sparzamokSasthityardhAbhyAM Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat www.umaragyanbhandar.com
Page #113
--------------------------------------------------------------------------
________________ (104) sUryasiddhAnta: [ caturthosparzamokSakAlAviti viSayavyavasthArthakaH / atroppttiH| tithyantakAle chAdyacchAdakayoH pUrvAparAntarAbhAvAdyoge maNDalasparzI yAvAnbhavati tataH pUrvAgrimakAlayonyUna evAto'tra madhyagrahaNakAlaH / kecittu / "parvAntaH kila sAdhito bhavalaye sUryenducihnAntarAttasminbimbasamAgamo na hi yatazcandraH zarAgre sthitaH / tasmAdAyanadRSTisaMskRta. virodhAnItatithyantake bimbaikyaM bhavatIti kiM na vihitaM pUrvairna vidmo vayam // " itya. nenAtra madhyagrahaNaM khaNDayati / tanna / pUrvAparAntarAbhAve yogasatvena kadambasUtrasthayoryAmyottarAntarasyaiva sattvena satra madhyagrahaNasyocitatvAt / anyathA dhruvasUtre samasUtre vA yogAbhyupagame vinigamanAvirahApatteH / yathA gatagrahayoH kadambasUtreNaiva yogAbhyu: pagamAt / dRSTipratyayArtha dRkkarmokteH / grahaNadvayasya svata eva dRggocrtvaat| grahadvayA' drshnaacetyaadisNkssepH| madhyagrahaNakAlAtpUrva sparzasthityardhaghaTIbhiH sparzaH / agrimakAle mokSasthityardhaghaTobhirmokSaH / sthityardhayostadantararUpatvena siddheH // 16 // bhATI-spaSTatithike zeSameM madhyagrahaNa hotA hai / tisase sUkSma sthityargha daNDaviyoga karanepara grAsa (sparza) kAla hotAhai aura yoga karanese mokSakAla hotA hai / / 16 // atha sampUrNagrahaNe nimIlanonmIlanakAlAvapyAhatadeva vimardhinADikAhInasaMyute // nimIlanonmIlanAkhye bhavetAM sakalagrahe // 17 // saMpUrNagrahaNe tahat / yathAsthitya|nAdhike tithyante sparzamokSau tathetyarthaH / ekkaaraattdbhinntivyudaasH| sparzavimardhimokSavimardArdhaghaTIbhyAM krameNonayute tithyate kramaNa mimIlanonmIlanasajhe syAtAm / atroppttiH| mardArdhasya madhyakAlAttadantararUpatvena tadUnAdhike tasminkrameNa nimIlanonmIlane sampUrNagrahaNa eva bhavataH / / nyUnagrahaNe tatsvarUpavyAghAtAttadabhAvaH // 17 // bhA0TI0-sampUrNa grahaNameM sUkSma vimarddhi ghaTikA madhya grANasamayase hIna aura tisameM yoga karanese nimIlana unmIlana kAla hogA // 17 // atheSTakAla iSTayAsajJAnArtha koTikalAnayanamAha iSTanADIvihInena sthity(naarkcndryoH|| bhuktyantaraM samAinyAtSaSTayAptAH kottiliptikaaH||18|| sUryacandrayorgatyantaraM kalAtmakaM grahaNArambhAdyA iSTaghATakAH sparzasthityardhaghaTayanadhikAstAbhirUnena sparzasthityardhena gunnyet| asmAtpaSTivibhaktaprAptAH koTikalA bhavanti / atropapattiH / iSTakAle chAdyacchAdakamaNDalakadrayorantaraM karNastatkAlazaro bhujastatkAlazarAmamadhyakAlikazarAprayorantaraM, vikSepavRtce koTiriti kSetraiSTaghaTyUnaspasthitya Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat www.umaragyanbhandar.com
Page #114
--------------------------------------------------------------------------
________________ mAyaH 4.] sNskRtttiikaa-maassaattiikaasmetH| ( 105) rdhaghaTikAnAM kalAH koTiH siddhA / pUrvasparzakAlikakoTyAH sthityardhaghaTikAnAM siddhasvAt // 18 // bhA0TI0-sUryacandrakI gatAMtarakalAke dvArA grahaNArambhase daNDAdiviyukta sthityaI guNakarake 60 se bhAgakaranapara bhAgaphaka koTi kalA hogA // 18 // athAtra sUryagrahaNe vizeSamAha bhAnohe koTiliptA mdhysthitysNgunnaaH|| sphuTasthityardhasambhaktAH sphuTAH koTikalAH smRtaaH|| 19 // sUryasya grahaNe uktaprakAreNa yAH koTikalAH sUryagrahaNoktaspaSTasthityardhA nItAmadhyasthityardhena sUryagrahaNoktaspaSTazarAnItasthityardhena saMguNitAH sphuTasthityardhena sUryagrahaNAdhikAroktena bhaktAH satyaH spaSTA koTikalAH sUryagrahaNatattvajJairuktAH / atropapattiH / sUryagrahaNe sparzamokSAnyataramadhyakAlayorantarasya sthityardhatvAttasya ca spaSTazaroDUta" sthityardhalambanAntaraikyasaMskAramitatvAtspaSTasthityardhAnuruddhA uktarItyA nItAH koTi kalAH / apekSitAzca spaSTazarobhUtasthityAnuruddhAH / etatkoTisambaddhaM kSetram / sthityardhakSetrAntargatatvAt / / spaSTasthityardhasya tUktakSetrotpannatvAbhAvAt / anyathA spaSTa zarodgatasthityardhasya laMbanAntarakyasaMskArAnuktiprasaGgaH / / ataH spaSTasthityardhanatAAgatAH koTikalAstadA spaSTazarodgatakSetrajamadhyamarUpasthityardhena kA iti sphuTA: kalAH siddhAH // 19 // bhA0TI0-sUryagrahaNa meM koTikalA madhyasthityarghadvArA guNakarake sphuTa sthisyadvArA bhAgakaranepara sphuTa koTikalA hogI // 19 // athAbhya iSTagrAsAnayanamAha kSepo bhujastayorvargayutarmulaM zravastu tat // mAnayogArdhataH projya grAsastAtkAliko bhavet // 20 // kSepo vikSepo bhujaH / koTibhujayoH karNasApekSatvAdAha-tayoriti / karNastu tayoM koTabhujayorvargayogAnmUlaM siddha eva / tatkarNavargAtmakaM mUlaM grAhyagrAhakamAnaikyAdhAddhizodhya zeSaM tAtkAlikaH kalpiteSTakAlasaMbaMdhI grAso vAtAsaH syAt / atropapattiH / kSetraM pUrva pratipAditam / sparzakAle mAnaikyakhaNDasya karNatvAt kSetrayorubhayormadhyakAlAvadhitvAdiSTakonaM mAnaikyakhaNDamiSTagrAsa eva // 20 // ___ bhA0TI0--vikSapa (bhuja)varga aura koTIphalakA varga milAkara mUla grahaNa karanese karNa hogA / candrasUryamAna-yogAIse varNaviyoga karanepara tAtkAlika grAsa hogA // 20 // Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat www.umaragyanbhandar.com
Page #115
--------------------------------------------------------------------------
________________ (106) suuryaasddhaantH| [ caturtho'atha madhyagrahaNAnantaramiSTayAsAnayanamAha madhyagrahaNatazcordhvamiSTanAviMzodhayet // sthityardhAnmokSikAccheSaM prAgvaccheSaM tu maukSike // 21 // madhyagrahaNakAlAdUrdhvamanantaram / cakAro vizeSArthakatukAraparaH / iSTaghaTi kAH karma / maukSikAnmokSakAlasambaddhAt sthityardhAt / na sparza vizodhayet / gaNaka iti kartAkSepaH / zeSaM koTiliptAdinAsAnayanAntaM gaNitakarmaprAgvaTuktyaH taraM samAhanyAdityuktamakAraNa kuryAt / maukSike mokSasthityardhAntargateSTakAle tuvizeSe / grAsaH zeSamurito grAso'vAntaragrAso bhavati / pUrvavadgataH / atropapatiH / pAtAdimadhyagrahaNAtpUrvAmiSTakAlasya grahaNAraMmAvadhikasya sparzasthityardha: sambaddhatvAdAgato grAsa upacayAtmakaH / nAvaziSTaH / avaziSTamaNDalasya zudatvena grastatvAsambhavAt / evaM madhyagrahaNAnantamiSTakAlasya mokSasthityAntargatatvAduktarItyAnIto grAso'pacayAtmakaH / na zuddhavimbadarzanAtmakaH / grasta. tvAbhAvAt // 21 // bhA0TI0-madhyagrahaNake pIche honepara.maukSika sthityarddhase iSTanADI ( mokSakAvimukta iSTa daNDAdi ) viyoga karake koTinirNaya kare // 21 // athAbhISTagrAsAdiSTakAlAnayanaM zlokAbhyAmAha grAhyagrAhakayogArdhAcchodhyA svacchatraliptikAH // tadargAtproDya tatkAlavikSepasya kRti padam // 22 // koTiliptA kheH spaSTasthityadhanAitA hRtAH // madhyena liptastannADyaH sthitivadgrAsanADikAH // 23 // chAyacchAdakamAnaikyakhaNDAdabhISTagrAsakalAH shodhyaaH| zeSasya vargAdabhISTagrAsakAlikavikSepasya varga vizodhyaH zeSasya mUlaM koTikalAH / sUryagrahaNe vizeSamAha-veriti / sUryasya grahaNa itizeSaH / bhAnorgraha iti pUrvamukteH / uktaprakAreNa yAH kalAstA madhyagrahaNakAlasparzamokSAnyatarakAlayorantararUpeNa spaSTAsthityardhena guNyAH / spaSTazarotpannasthityardhena madhyamena bhaktAH phalaM koTikalA bhavanti / sthitivat sthityardhasAdhanarItyA / "SaSTyA sadguNya sUryendomuktayantaravibhAjitAH " ityuktena tAsAM koTikalAnAM ghaTikAyAstA abhISTagrAsasambandhighaTikAH sparzamokSAnyatarasthityAntargatAH RmeNa madhyagrahaNAccheSA gatA vA bhavanti / atropapattiH / pUrvoktavyatyAsAtsugamatarA / parantu svAbhISTapAsakAlikazarajJAne sUkSmam / taccharAjJAne madhyakAlika zaragrahaNena Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat www.umaragyanbhandar.com
Page #116
--------------------------------------------------------------------------
________________ dhyAya 3.] saMskRtaTIkA-bhASATIkAsametaH / (107) sthUlam / ataeva bhAskarAcAryaiH kAlasAdhane tatkAlabANena muhuH sphuTa ityuktAmati vizeSaH // 22 // 23 // bhA0 TI0-grAhya aura grAhakake yogAIse svIya Acchanna ( grAsa ) kalA pRthakvAre tisake dargase titakAlakA vikSepavarga alaga karake. mULakaranese koTi hogI // 22 // parantu sUrya grahaNameM koTikalA spaSTa sthirayAI se guNakarake madhya sthitya se bhAgakaranepara koTi hogii| tisa se sthitike siddha honekI samAna grAsanADIko sthira karanA cAhiye // 23 // atha vakSyamANagrahaNaparilekhopayuktavalanasyAnayanaM zlokAbhyAmAha natajyAkSajyayAbhyastA trijyAptA tasya kArmukam // valanAMzAH saumyayAmyAH pUrvAparakapAlayoH // 24 // rAzitrayayutAgrAhyAkAntyazaidiksamairyutAH // bhede'ntarAjjyAvalanA saptatyaMgulabhAjitAH // 25 // yatkAlikaM valanaM kartumiSTaM tAtkAlikaM nataM candragrahaNe candrasya sUryagrahaNe sUryasya sAdhyam / tadyathA svodayAtsvAstAdgatazeSaghaTikAH / svadinArdhAntargatAH svadinArdhAdunAH krameNa pUrvAparanataghaTikA bhavanti / tannata navatiguNaM svAdinArdhabhaktaM natAMzAsteSAM jyA natajyetyarthaH / svadezAMkSAMzajyayA guNitA trijyayA bhaktA phalasya dhanuH kalAtmakaM SASTibhaktaM pUrvAparakapAlayoH pUrvAparanatayoH krameNottaradakSiNAvalanAMzA bhavanti / yatkAlikaM valanaM tAtkAlikAdrAhyAdrAMzitrayayutAtsAyanAMzAye krAntyaMzAstaidiktulyayutA steSAM jyAbhede bhinnadiktve'ntarAtkrAntyaMzavalanAMzayorantarAjjyAsaptatyaMgulaibhaktA zeSa: dikkA / aMgulAtmakatvena harasyodezAMgulAdikA valanA bhavati / atropapattiH / samavRtapUrvAparAdidigbhyaH krAntivRttapUrvAparAdidizo yAvatAntareNa valitA uttarasyAM dAkSaNasyAM vA valanAMzAH / tadAnayanArtha prathamataH samavRttAnurudadigbhyo viSuvavRttadizo yAvatAntareNa valitA dakSiNottarayostadAkSavalanam / tathAhi / samaprotacalavRttaM grahacihnasthaM samaviSuTTavattayoryatra lagnaM tatpradezAnnavatyaMzAntare svasvavRtte prAcyorantaraM valana tattulyamevetarAdizAmantaraM pUrvakapAlasthagraha samavRttaprAcIto viSuvavRttaprAcyA uttaratvA duttaram / pazcimakapAlasthe tu samavRttaprAcIto vipuvavRttaprAcyA dakSiNatvAdakSiNam / tatra kSitijasthe grahe tadantaramakSAMzatulyam / yAmyottaravRttasthe grahe tadantarAbhAvaH / atastrijyAtulyayA natakAlajyayAkSajyAtulyAkSavalanajyA tadeSTanatajyayA ketyanupAtAgatAkSajyAyA dhanurAkSavalanamuktamupapannam / dvitIyaM tu vissuvvRttdigbhyH| krAMtivRttadizo yAvatAntareNa valitA dakSiNottarayostadAyanaM valanam / tathAhi vaprotavRttaM grahacihnartha viSuvavRtte yatrAsannaM lagati tatsthAnAcaturthAMzAntare yatsthAnaM tadviSuvatprAcI / tasyA graha Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat www.umaragyanbhandar.com
Page #117
--------------------------------------------------------------------------
________________ sUryasiddhAntaH ( 108 ) [ caturtho'cihnAt tribhAntaritakrAntivRttaprAcI yadantareNa tadAyanaM valanam / tatulyamevetara dizAmantaram / uttarAyaNasthe graha uttaraM dakSiNAyanasthe grahe dakSiNam / natvayanasaMdhAvabhAvAtma kam / golasandhau paramakrAntitulyamataH satribhakrAntitulyaM satribhagrahagoladikkAmityupapanne rAzitrayayutAdbhAhyAtkAsyaMzairiti / dvayorvalana yorakediktve samavRttamAcItaH krAntivRtapracItadyogarUpasphuTavalanAntareNa valanAdAze bhavati / bhinnadiktve tu valanAntararUyasphuTavalanAntareNa zeSadizi bhavati / tajjyasphuTavalanajyA trijyAvRtte / agre parilekha ekonapaJcAzanmitavya | sArddhavRtte dAnArthaM trijyAvRtta iyaM tadaikonapaJcAzanmitaM vyAsArddha ketyanupAte pramANecchayoricchA pavartanAddharasthAne'dhovayavatyAgAtsaptatiH / ato diksamai ityAdyupapannam // 24 // 25 // 1 mA0 TI0 - grastakI navI huI jyAko akSajyAse guNakara ke trijyAse bhAgakarane para jo jyA hogI tisase dhanukaranepara valanAMza hogA natake pUrvApara ke anusArase valana uttara dakSi meM sthira karanA cAhiye || 24 || tIna rAzivAle grastagrahasphuTakI nirdeza kare / valanazi aura utkrAnti ekadizA meM honese yoga, anyathA antara karanese sphuTa valana hai / sphuTa balananyA 70 se bhAgakaranepara bhAgaphala bhaMgulAdika valanagrasta grahakA hogA // 25 // atha kalAtmakabimbavikSepAdInAmaMgulIkaraNamAhasonnataM dinamadhyarthaM dinArghAptaM phalena tu // chindyAdvikSepamAnAni tAnyeSAmaMgulAni tu // 26 // dinamAnamadhyardhamardha ityadhyardhe svArdhayuktamityarthaH / abhISTakAlikonnataghaTIbhiH sahitaM dinArdhena bhaktaM phalena / tukAro yadgrahaNaM tasya dinamAnonnate grAhye ityarthakaH vi kSepagrAhyagrAhakabimbamAnAni / tAni pUrvoktAni kalAtmakAni / grAsAdikamapi dhyeyam / bhajet / tukArAtphalameSAM kalAtmakAnAmaGgulAni bhavanti / atropapattiH / udayAstakAle bimbakiraNAnAM bhUmigolAvaruddhatvenAlpordhvastha karaNAnAM nayanapratihananArhatvAdvimbaM vyaktatvAnmahadbhAsate / tatrAMgulAtmakaM bimbakalAtrayAtmakai kAMgulapramANena bhavati / madhyasthe grahe tu bimbasya sarvakiraNAvaruddhatvAnnayanapratighAtAcca sUkSmaM vimbaM bhAsate tatrAMgulAtmakaM bimbaM kalAcatuSTayAtmakaikAMgulapramANena bhavati / tatrodayAstakAle zaGkorabhAvAtkhamadhye tasya trijyAtulyatvAtrijyAtulyazaGkAvudayakAlikaikAMgulamAnasya kalAtrayasyaikAMgulamupacayo labhyate tadeSTazaGkau kaityanupAtenAbhISTakAle phalaM yuktam / trayamekAMgulasya kalAtmakaM mAnaM bhavati / rara bhAskarAcAryairudayAstakAle sArddhadvayaM kalAMgulamAnamaMgIkRtya "trijyoddhRtastatsamayotthazaMkuH sArdhaMdviyukto'GgulaliptikAH syuH ityuktam / tatra bhagavatA lokAnukampayA svalpAntaratvAcca madhyAhne'pi kalA - catuSTayAtmakamekAMgulamaMgIkRtya dinAMrdhatulya paramonnata kAla ekApacayastadeSTonnatakAle ka "" Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat www.umaragyanbhandar.com
Page #118
--------------------------------------------------------------------------
________________ anyAyaH5] saMskRtaTIkA-bhASATIkAsametaH / (109) ityanupAtAgataphalayuktaM trayaM kalA ekAMgulamAnamabhISTakAle / tatra dinArdhabhaktonnatakAlasya phalarUpatvAtrayANAM samacchedatayA yojane triguNitaM dinArdha sA~dhaikaguNadinamA narUpamunnatakAlayuktaM dinArdhabhaktAmati siddham / tata etatkalAbhirekAMgulaM tadeSTakalAbhiH kimityanupAtana kalAtmakAnAmagulIkaraNamuktamupapannam // 26 // __ bhA0TI0-dinamAnameM nijake bhaI aura unnataghaTikA yoga karake dinAIse bhAgakaranepara jo phala hogA, tisse kalAdi vikSepa bimbamAna bhAdiko mAgakaranese aMgulAdi hoMge // 26 // __ athAnimagranthasyAsaGgatitvanirAsArthamadhikArasamAptiM phakkikayAha-spaSTam / / raMganA thana racite sUryasiddhAntaTippaNe / candragrahAdhikAro'yaM pUrNo gUDhaprakAzake // iti zrIsakalagaNakasArvabhaumavallAladaivajJAtmajaraMganAthagaNakAvarAcategUDhArthaprakAzake candragrahaMNAdhikAraH pUrNaH // iti cndrgrhnnaadhikaarH| . caturtho'dhyAyaH smaaptH| atha pNcmo'dhyaayH| atha sUryagrahaNAdhikAro vyAkhyAyate / tatra yatpadArthavizeSaprayuktazcandragrahaNAdhikArAtiriktaH sUryagrahaNAdhikArastadvizeSayorabhAvasthAnAdevotpattiniyamAttayorabhAvasthAnakathanavyAjena tayoruddezamAha . madhyalanasame bhAno harijasya na sambhavaH // __ akSodaGmadhyabhakrAntisAmyenAvanaterapi // 1 // sUrye'mAvAsyAntakAlike madhyalagnasame sati dinamadhyasthAna UrdhvayAmyottaravRtte lagnaH krAMtivRttapradezo madhyalagnaM tripraznAdhikAroktam / tattulye sati madhyAhna iti phalitam / harijasya lambanasya bhUpRSThakSitijavazAlambanotpattelaMbanasyApi kSitijavAcakaharijazabdenAbhidhAnAtsambhava utpattina / tatra lamvanAbhAva ityarthaH / atha madhyAhnaiti sphuToktyapekSayA madhyalagnasama iti vakroktiH kRpAlobhagavato nocitetyagrimagranthArthatattvavicAraNayApi madhyAhna tadabhAvAnupapatteH sAmpradAyikavyAkhyAmanAdRtya tattvArtho vyAkhyAyate / lagnayorudayakSitijAstakSitijapradezayoH saMlagnakrAMtivRttapradezayormadhyam / UrdhvamadhyapradezastribhonalagnamityarthaH / prayogastu madhyAhna itivat / tattulye'rke lambanasyAbhAva iti / "darzAntalagnaM prathamaM vidhAya na lambanaM vitribhalagnatulye / vau tadane'bhyAdhike ca tatsyAdevaM dhana% kramazazca vedyam // " iti bhAskarAcAryeNa sphuTa Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat www.umaragyanbhandar.com
Page #119
--------------------------------------------------------------------------
________________ i l (110) . sUryasiddhAntaH [paMcamo'muktezca / natyabhAvasthAnamAha-akSetyAdi / akSAMzA uttarA ye madhyabhasya madhyalagrasya krAntyaMzAH / atra madhyalagnazabdena dazamabhAvAstrabhonalagnaM vA grAhyamubhayapakSe'pyadoSaH / anayostulyatve'vanatenateH / apizabdAtsambhavo na / abhAva ityarthaH / natvapizabdAlambanasyApi tatrAbhAvaH / uttarakrAntyakSayostulyatve madhyalagnatulyArkavAbhAve'pi tada. bhAvApatteH / atropapattiH / amAvAsyAntakAle samau sUryacandrau / tatra candrazarAbhAve bhUgarbhAnnIyamAnaM bhUsUtramarkasthAnAvadhi candraM spRzatyevota bhUgarbhecchAdakatvaM candrasya sUryasya cchAdyatvaM sambhavati / tatra manuSyANAmasattvADU pRSThe teSAM sattvAcca bhUpRSThAnnIyamAnamarkopari sUtraM candre na lgtyev| kintu candrAdhiSTAnagole candracihnAdUrdhva lagati / tatra yadA candra AyAti tadA bhUpRSThe sUryasya candrazchAdako bhavati / yadA tu khamadhye sUryaratadA bhUgarbhasUtraM bhUpRSThasUtraM ca sUryoparigamekameva candre lagatIti bhUpRSThe'mAntakAle candrazchAdako bhavati / ataeva bhUgarbhapRSThasUtrAntaraM laMbanam / bhUpRSThasUtrAtsU ryoparigAcandrAdhiSThAnAkAzagole candrasya zarasattve candracihnasya vA lambitatvAt / ataeva bhAskarAcAryairuktam 'dRggarbhasUtrayoraikyAkhamadhye nAsti lambanam // ' iti / atha candrAdhiSThAnagole bhUpRSThasUtramarkoparigataM candracidAdUrva candradRgvRtte yadazailaMgati tallambanaM dRgvRttAkArakakrAMtivRtte bhavati / yayA tu dRgvRttAdbhinnaM krAMtivRttaM tadA bhUpRSThasUtraM candrAdhiSThAnagole candragvRtte candrAdUrdhvaM yatra lagnaM tatra candragolasthakrAMtivRttayAmyottara rUpakadambaprotavRttamAnIya candragolasthakrAMtivRtte yatra lagnaM taccandracihnayorantaraM krAMtivace pUrvAparaM sphuTalambanakalAH kottiH| candrasya krAntivRttAnusAreNa gamanAtmotavRtte krAMtivRttadRgvRttayorantaraM yAmyottaraM kalAtmakaM natirbhujaH / bhUgarbhapRSThasUtrAntaraM dRgvRtte kalAtmakaM dRglambanaM karNaH / dRgvRttasya kadambaprotavRttAkAratve krAntivRtte tayorantarA. bhAvAlambanAbhAvaH / yAmyottaramantaraM dRglambanaM natirevotpannA / dRgvRttAkArakrAntivRtte tu dRglaMbanameva krAMtivRtte tayorantaramiti lambanamutpannaMnatyabhAvazca / tathA ca dRgvRttasya kadambaprotavRttAkAratve tribhonalagnasthAne'rko bhavati / tadRttasya krAntivRttayAmyottaratvenodayAstalagnamadhyavartitvena lagnasthAnAt tribhAntaritatvAt / nahi krAntivRttAdyAmyocarAntarajJAnArthasamaprotavRttamaGgIkAryam / yena dazamabhAvatulyArke lambanAbhAva upapatraH syAt / krAntivRttasya golavRttatvena samaprotavRttasya dezavRttatvena sambandhAbhAvAt / ataeva bhagavatA sarvajJena natisAdhanArthamagre dRkkSepaH kadambaprotavRtte tribho nalagnasyaiva sAdhitaH / dRkUkSepAbhAve tribhonalagnasya khamadhyasthatvena tadA tasya dazamabhAvatulyatvena dazamabhAvanatAMzAbhAvAkSepAbhAvaH / tadA tribhonalagnasya natAMzAbhAvazca / natAMzAbhAvastvakSAMzatulyottarakAMntau sukhArtha sthUlAMgIkAre tu dazamabhAvasyaiva natAMzonnatajye kSepadRggatI natilambanayoH sAdhanArtha samanantarameva bhagavatokte tu vasturUpe / AyAsena hakSepasAdhanasyoktasya vaiyApatteriti sarva nivadyam // 1 // Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat www.umaragyanbhandar.com
Page #120
--------------------------------------------------------------------------
________________ dhyAyaH 5] saMskRtaTIkA-bhASATIkAsametaH / (111) bhA0 TI0-sUryasphuTa madhyalagna sama honese lambanakA sambhava nahIM hotaa.| uttara-akSAMza aura dazamakI krAntisAmyamai avanatikIbhI sambhAvanA nahIM hai // 1 // athoddiSTayorabhAvasthAnAtiriktasthAne sambhavAtpratipAdanaM pratijAnIte dezakAlavizeSeNa yyaavntismbhvH|| lambanasyApi pUrvAnyadigvazAcca tathocyate // 2 // dezavizeSeNa kAlavizeSeNAvanatisambhavo natikAlotpattirgolasthityA yathA bhavati / lambanasyApi samuccaye tribhonalagnasthAnAt pUrvAparadiganurodhAt cakArAtsambhavo dezakAlavizeSeNa yathA bhavatItyarthaH / tathA tattulyena natilambane AnayanadvArA mayA kathyate // 2 // mA0TI0-dezakAlake uparokta na honese jo avanati hotI hai aura madhyarekhAke pUrva yA pazcima honeke vazase jo laMpana hotA hai, so isa samaya kahatA hUM // 2 // tatropayuktAmudayAbhidhAmAha lagne parvAntanADInAM kuryAtsvairudayAsubhiH / / tajjyAntyApakramajyAnI lambajyAptodayAbhidhA // 3 // svaiH svadezIyairudayAsubhI rAzyudayAsubhiH parvaghaTikAnAM lagnaM gaNakaH kuryAt / parvAntakAlikaM lagnaM sAdhyamityarthaH / yadyapi' pUrva lagnasAdhanaM svodayairevoktamiti svairudayAsubhiriti vyartha tathApi samanantarameva dazamabhAvasAdhanottayA kasyacillagnaM vyakSodayekhAtra sAdhyamiti bhramasya vAraNAya punaruktiH / tasya lagnasyAyanAMzasaMskRtasya jyAbhujajyAparamakrAntijyayA guNyA svadezIyalambajyayA bhaktAphalamudayasajhaM syAt / atropapattiH / lagnakrAntijyAsAdhanAtha lagnabhujajyAyAH paramakrAntijyAguNastrijyA harastato laMbajyAkoTau trijyAkarNastadA lagnakrAntijyAkoTau kaH karNa ityanupAte trijyayo nAzAllamabhujajyA paramakrAntijyA guNAlambajyayA bhaktAphalaM lgnsyaayaa| iyaM bhagavatodayasajhoktA lagnasyodayasaMjJatvAt / udayasambandhAcetyuktamupapannam // 3 // bhAlTI-svadezIya udayaprANase parvAntakAlakI ( sAyana ) lagna gine / tisakI bhuja nyAko paramApakramajyA ( 1397) se guNakarake svadezIya sambajyAse bhAga karanepara udaya hogA // 3 // athopayuktAM madhyajyAM sArdhazlokenAha tadA lakodayerlanaM madhyasajhaM yathoditam // tatkrAntyakSAMzasaMyogo diktAmye'ntaramanyathA // zeSaM natAzAstanmaurvI madhyajyA sAbhidhIyate // 4 // Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat www.umaragyanbhandar.com
Page #121
--------------------------------------------------------------------------
________________ (112) sUryasiddhAntaH [ paJcamo-- tadA pantikAle laGkodayairvyakSadezIyarAzyudayairyathoditaM pUrvoktamakAreNa jAtakapaddhatyuktanataghaTIbhirdhanamRNaM yathAyogyaM madhyasajhaM lagnaM dazamabhAvAtmakaM sAdhyam / atra la. nasambandhena svadezarAzyudayAsu grahaNazaGkAvAraNAya laMkodaurityuktam / tasya dazamabhAvasyAyanAMzasaMskRtasya krAntiH svadezAkSAMzAH / anayoryoga ekadiktve kAryaH / anyathA bhinnadikttve'ntaraM tayArakhe zeSaM saMskArajadikAnatAMzAsteSAM jyA, kAryA sA madhyalagnanatAMzajyA madhyajyocyate tatsambandhAt / atropapattiH spaSTA // 4 // bhA0TI0-taduparAnta laGkodayaprANase (sAyana ) madhyalagna (dazama ) sAdhana karai / madhya_ lagnakI krAnti aura akSAMza eka mora honese yoga bhAra bhanyathA viyoga karanese zeSanatAMdA hotA hai, tisakI jyA karanese madhyajyA hotI hai // 4 // athAbhyAmupayuktaM dRkkSepa lambanopayuktAM dRggatiM ca sArdhazlokenAhamadhyodayajyayAbhyastA trijyAptAvargitaM phalam // 5 // madhyajyAvargavizliSTaM dRkSaH zeSataH padam // tatrijyAvargavizleSAnmUlaM zakuH sdRggtiH||6|| pUrvoktamadhyajyA pUrvAnItodayAbhidhayodayajyayA / asyA jyArUpatvAjjyayetyuktam / guNitAtrijyayA bhaktaphalaM vargitaM vargaH maJjAto yasya tat / phalasya vargaH kArya ityarthaH / madhyajyAyAvarge vizliSTaM hInaM vargitaM phalaM kAryam / zeSAnmUlaM dRkkSepaH syAt / dRkkSepatrijyayoyauM vargoM tayorantarAnmUlaM zaMkuH sa AnItaH zaMkudiggatisaJo bhavati / natu zaMkumAtram / atropapattiH / tribhonalagnasya gUjyAnayanAtha kSetram / madhyalagnahagjyAkarNastribhonalagnasya yAmyottaravRttAt prAgaparasthitatvena tatvasvastikAntarasthitatadIyadRgvRtte pradezAMzajyA koTiH / madhyalagnatribhonalagnAntarAMzajyAkrAntivRttastho bhujaH / atra bhujAnayanaM codayalagnasthakrAMtivRttapradezaH / prAsvastikAttadagrAntareNottaradakSiNo bhavati evamastalagnapradezaH parasvastikAddakSiNottaraH / tadanurodhena ca tribhonalagrapradezakrAMtivRttIyayAmyottaravRttarUpatagvRttaM kSitije yAmyottaravRttakSitijasampAtAttadAgrAntareNa lagnamavazyaM bhavati / atastrijyAtulyamadhyalagnagjyayA lagnAgrAtulyo bhuja. stadAbhISTatadRgjyayA kaityanupAtena saphalasajJaH / tadargonAnmadhyalagnagjyAvargAnmUlaM tribhonalagnasya dRgjyA hkkssepaakhyaa| etadargonAt trijyAvargAnmUlaM tribhonalagnazaMkuIggatisajJaH / atredamavadheyam / tripraznAdhikAroktamakAreNa tribhonalagnasya zaMkudRgjye dRggatihakkSepatulye na bhavataH / kintu dRggatikSepAbhyAM krameNa nyUnAdhike bhavataH sarvadA dhUlokarmaNAnubhavAt / ata AnIto'yaM dRkkSepatribhonalagnadRmaNDala sthitA'pi na trijyAnuruddhaH / 'kintu phalavargonatrijyAvargapadarUpavilakSaNavRttavyAsAI pramANena siddha iti gamyate // ato gajyAyAstrijyAnuruddhatvena trijyAvRttapariNato Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat www.umaragyanbhandar.com
Page #122
--------------------------------------------------------------------------
________________ dhyAyaH 5.] saMskRtaTIkA-bhASATIkAsametaH / dRkSapastribhonalagnasya dRgUjyAsphuTadRkkSeparUpA / asyAstatrijyAvargetyAdinA dRggatiH sphuTA tribhonalagnazaMkurUpA / etadanuktiH svalpAntaratvAdgaNitasukhAthai kRpAluna kRtA / tripraznakriyAgauravAbhiyaitanmArgAntaraM lAghavAduktamiti dik // 5 // 6 // bhAnTo0-madhyajyAko pahalI kahI huI udayajyAse guNa karake trijyAse bhAga karake barga karatA huA madhyajyAvargase viyoga karake mUla karanese hakkSepa hogA, hakkSepavarga bhAra trijyA vargakA antara zaMkavarga hai. tisake mUlako dRkgati kahate haiM // 5 // 6 // atha lAghavAkkSepadRggatI gaNitasukhArthaM zlokArdhenAha natAMzabAhukoTijye sphuTe hakkSepaharagatI // dazamabhAvanatAMzAnAM bhujakoTayornatAMzatadUnanavatirUpayoranayojyai krameNa dRkkSepadRggatI asphuTe sthUla / yadvA sphuTe prAgukte ikSepadRggatI vihAya gaNitalAghavA thai dazamabhAvanatAMzabhujakoTayoye tatsthAnApanne grAhye / yattUdayajyAbhAva natAMzabAhakoTijye dRkkSepadRggatI sphuTe itiH / tanna / uktaprakAreNaitat siddhestatkathanasya vyarthatvAt / atropapattiH / tribhonalanasya dazamabhAvAsannatvena dazamabhAvasya yAmyottaravRttasthatvena lAghavArtha dazamabhAvameva tribhonalagnaM prakalpya tannatAMzajyAmadhyajyArUpA tribhonalagnahakkSepaH / unnatajyAzaMkurdaggatiH / idamatisthUlam / yaistu bhagavatoktaM madhyalagnaM dazamabhAvaparatayA vyAkhyAtaM teSAM mate etaduktamiti sUkSmam / prayAsasAdhitahakSepadRggatI prAgukte sUkSme apyatisthUle iti dhyeyam / bhAskarAcA na / "trimonalagnasya dinArdhajAte natonnatajye yadi vA sukhArtham " iti yaduktaM tadasmAtsamamiti dhyeyam // bhA0TI0-sthUlapakSameM dazama unake natAzakI vAhu aura koTijyAko dRkSepa aura dRggati samajhA jAtA hai // atha lambanopayuktacchedakathanapUrvakaM lambanAnayanaM sAIzlokenAha ekajyAvargatazchedo labdhaM dRggatijIvayA // 7 // madhyalapArkavizleSajyAchedena vibhAjitA // ravIndorlambanaM jJeyaM prApazcAiTikAdikam // 8 // ekarAzijyAyA vagAdRggatijIvayA prAguktahaggatyA / dRggatestrizaMkurUpatvena yA patvAjIvayeti svarUpapratipAdanam / bhAgaharaNena labdhaM chedasaMjJa: syAt / atha madhyalagnaM tribhonalagnaM darzAntakAlikaM natu dazamabhAvaH tAtkAlikaH sUryaH anayorantarasya tribhAnathikasya jyAchedena prAksAdhitena bhaktA phalaM ghaTikAdikaM prApazcAtri 1 prAkpazcAdghaTikAditatiti vA pAThaH / Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat www.umaragyanbhandar.com
Page #123
--------------------------------------------------------------------------
________________ ( 114 ) sUryasiddhAntaH [ paJcamo - bhonalagnarUpamadhyalagnasthAnAtpUrvA paravibhAgayoH sUryacandrayostulyaM lambanaM jJeyam / atropapattiH / "tribhonalagnArkavizeSaziJjinIkRtA hatA vyAsadalena bhAjitA / hatAtphalA dvitribhagnazaMkunA trijIvayAptaM ghaTikA dilamvanam // " iti siddhAMtaziromaNI sUkSmaM lambanAnayanamuktam / tasyopapattistaTTIkAyAM suprasiddhA / madhyalagnasya tribhona para - tvena vyAkhyAnAnmadhyalagnArka vizleSajyAtribhonalagnA kavizleSaziJjinIrUpA jAtA / iyaM caturguNAtribhonalagnazaMkurUpadRggatyA ca guNyA trijyAvargeNa bhAjyeti laMbanAnayanaprakAreNa siddham / tatra catukhijyAvargayorguNaharayorguNApavarttanena harasthAne eko rA zijyAvargaH siddhaH / atrApi dRggatyeka zijyAvargau guNaharau guNenApavartyaharasthAne ekajyAvarga ityAdinA cheda upapannaH / harasya cchedAbhidhAnAt / ato madhyalagnAtyAdyuktamupapannam / laMbanaghaTIbhirubhayozcAlanaM vakSyamANagaNita AvazyakImIta sUcanAyeM ravIndrovanamityuktam / anyathA darzAntakAle sUryagatabhUpRSThasUtrAccandrakakSAyAM candracihnasya tadvaTI bhilabitatvAdvayoruktyanupapatiH / tribhonalagnasame'rke laMbanAbhAvAtpUrvApara vibhAgai sUrye sati laMbanaM bhavatIti prAkpazcAdityuktam / atredamavadheyam / lambanAnayane madhyalagnasya tribhonalagnetyarthe chedaH pUrvasAdhitasUkSmaDhaggatyA sUkSmo natAMzetyAdigRhItasthUlahaggatyA sthUla iti / evaM madhyalagnetyasya dazamabhAvAtha tu viparItamiti / etena madhyalagnetyasya dazamabhAvArthaH / tatra prayAsasA - ghitasUkSmadRggatyA sUkSmaM lambanam / natAMzetyAdyuktasthUladRggatyA sthUlalambanAmati sAmpradAyikoktaM nirastam / yuktyabhAvAt / nacAtra madhyalagna rUpadazamabhAvagRhe'pi golayuktyA pratipAdanasya sattvAtkathamAdityoktaM madhyalagnamiti padaM sArvajanInadazamabhAvapratyAyakaM tribhonalagnaparatayA haThAdvayAkhyAMtuM yuktam " natAMzabAhukoTijye sphuTe dRkkSepaggatI " ityatra sphuTe ityanena bhagavatastadAzayasya vyaktIkRtatvAditi vAcyam / tathApi gauravasAdhita kakSepoktirbhagavadAzayasthitatribhonalagnagrahaNaM vyanakti / anyathA prayAsasAdhitadRkkSepasya vaiyarthyApatteriti sudhiyAvalokyamityalaM vistareNa // 7 // // 8 // mA0 TI0 ekarAzijyA vargako haggati (jyA) dvArA bhAga karanese cheda hogA / madhyalagna aura tisa kAlakA sUryakA antara karake: jyA kare, tisako chedase bhAga karanepara madhyagrase pUrvApara vicAra karake ravise caMdramAke lambana daNDAdi sthira hoMge || 7 || 8 // atha madhyagrahaNakAlajJAnArthaM tithau lambanasaMskAraM tadasakRtsAdhyamiti cAha..madhyamAdhike bhAnA tithyantAtpravizodhayet // dhanamUne'sakRtkarma yAvatsarva sthirIbhavet // 9 // Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat www.umaragyanbhandar.com
Page #124
--------------------------------------------------------------------------
________________ ghyAyaH 5.] saMskRtaTIkA-bhASArakAsamataH / (115) sUrye madhyalagnaM tribhonalagnaM tasmAdadhike sati tithyantAddazatithyantakAlAdAgataM lambanaM zodhayet / sUrye tribhonalagnAnnyUne sati tithyantakAle lambanaM dhanaM yutaM kAryam / evaM karmagaNitamasakRnmuhuH kAryam / ayamarthaH / tithyantakAlikaH sUryo lambanaghaTIbhiH krameNa pUrvAgrimakAle cAlpo lambanasaMskRtatithyante'rko bhavati / tasmAH llambanasaMskRtatithyantakAle lagnadazamabhAvau prasAdhya pUrvoktarItyA lambanaM sAdhyam / idamApa kevalatithyante saMskAryAktarItyA lambanaM kevalaM tithyante saMskAryam / asmA. dapi lambanaM tithyante saMskAryamityasakRditi / gaNitAvadhimAha-yAvaditi / sarva gANata lambanAdi yAvadyatparivartAvadhi sthirIbhavet / avilakSaNaM yAvadavizeSa ityarthaH / atropapattiH / darzAntakAle ravigatabhUpRSThasUtrAcandrasyAdholambitatvena tribhonalagnAdane khau krAntivRtte pUrvAparAntarAbhAvanaikasUtrasthitatvarUpayurtirdAntakAlAlambanakAlenA bhavati / zIdhragacandrasya mA garavitaH pRSThe sthitatvAt / adhike khau candrasya puraH sthitatvena darzAntakAlAlambanakAlena pUrva yutirbhavati / ato darzAntakAlo lambana saMskRto madhyagrahaNakAlaH syAt / yutikAlasya madhyagrahaNakAlatvAt / parantu tAvatA lambanakAlena sUryasyApi RntivRtte calanAlambanasaMskRtadarzAntakAle vigatabhUpRSThasatrAcandrasya lambitatvaM syAdeveti madhyagrahaNakAlastvasiddhaH / nahi sUryo dhanalambanaRNalambane candrazca lambanakAle sthiro yena tayoryutiH saGgatA syAt / atastAdRzakAlAtpunastAtkAlikaM lambanaM prasAdhya darzAnte punaH saMskAryam / madhyakAlaH syAt / evaM tAdRzalambanasaMskRtadarzAnte'pi tayobhUpRSThasUtrasthatvAbhAvAtpunalambanaM sAdhyam / tatsaMskRto darzAnto madhyagraha ityasakRvidhinA yadAlambanaM pUrvalambanatulyaM sidhyati tadAvazyaM tAdRzalambanasaMskRtadarzAntarUpamadhyagrahaNakAle bhUpRSThasUtre tayoH sanivezaH / yatastadA sUryagatabhUpRSThasUtracandrayorentarAbhAvena pUrvAgatalambanatulyalambanasya punaH siddhaH / anyathA tulyalambanAnupapatteH / tasmAnmadhyakAlo'sakRdyAvadavizeSaH sAdhyaityupapannaM madhyalagnatyAdi // 9 // mA0 TI0 - madhyalagnase sUrya adhika ho to tithyantase kAla-lambana alaga kare, nahIM ho anyathA yoga kare / prApta samayake Upara phira lambana sAdhana karake tithyanta meM saMskAra kre| jabataka sthira na ho tabataka aisAhI kare // 9 // atha natisAdhanamAha hakkSepaH shiittigmaaNshomdhybhuttyntraahtH|| tithinastrijyayA bhakto labdhaM sAvanatirbhavet // 10 // hakkSepaH prAgAnItaH zItatigmAMzozcandrArkayomadhyagatI kalAtmake tayorantareNa guNi: tayA trijyayA bhaktaH phalaM sA dezakAlavizeSAbhyAM yA gole siddhA bhavati saivAtra gaNioM Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat www.umaragyanbhandar.com
Page #125
--------------------------------------------------------------------------
________________ ( 116 ) sUryasiddhAntaH [ paMcamoDanatirbhavet / atropapattiH / yadA krAMtivRttaM dRgvRttAkAraM tadA natyabhAva iti prAguktam / tatra tribhonalagnasya khamadhyasthatvena dRkkSepAbhAvaH / yatra ca SaSTacakSAMzAstatra deze tribho - nalagnasya kSitijasthatvena paramA natiH / paramAstu ntikl| bhUgarbhakSitijA pRSTakSitijasya bhRvyAsAdhantareNocchritatvAdvatiyojanairgatyantarakalA labhyante tadA bhUvyAsArdhayojanaiH kA ityanupAtena tatra madhyagatiyojanAnAM bhUvyAsArdhasya va niyNttvaaddrvyaasaardhenaapvrtHkRtH| tena madhyagatyantarakalAnAM svalpAntareNa paJcadazAMzaH paramA natikalAH / ata eva SaSTighaTikAnAM paJcadazAMzo ghaTikAcatuSTayaM paramaM lambhanaM siddham / AbhitrijyAtulyakakSepe sUryagatabhUpRSThasUtrAccandrasya dakSiNottareNAvalambanaM bhavati / atatrijyAtulyahakkSepeNa 'madhyagatyantarapaJcadazAMzo natistadeSTadRkkSepeNa katyanupAte gatyantaraguNoM dRkkSepo haraghAtena paJcadazaguNitatrijyAtmakena bhakto natikalA ityupapannam // 10 // mA0 TI0 TakkSetrako ravicandramadhyabhuktyantarase guNa karake 15 guNita - trijyAse bhAga karane para avanati sthira hogI // 10 // atha prakArAntarAbhyAM natisAdhanaM lAghavAdAhahakUkSepAtsaptatihRtAdbhavedvAvanatiH phalam // athavA trijyA bhaktAtsaptasaptakasaGgaNAt // 11 // saptatyA bhaktAdRkkSepAtphalaM kalAdikA natiH prakArAntareNa bhavet / athavA prakArAntareNa saptasaptakasaMguNAtsaptAnAM saptakaM saptavAramAvRttirvarga ekonapaJcAzadityarthaH / tena guNitA hakkSepAtrijyA bhaktAtphalaM kalAdikA natiH / atropapattiH / dRkkSepasya gatyantarakalAMmita 73 / 27 guNakapaJcadaza guNita trijyAmitaharau 51570 prathamaprakAre gatyantarApavarttitI harasthAne saptatiH / dvitIyaprakAre paJcadazabhirapavartya guNasthAne svalpAntarAdekonapaJcAzaddharasthAne trijyetyupapannam // 11 // mA0TI0 - athavA TakkSepako 70 se bhAga karanepara vahI hogA; yA 49 se guNa karake trijyA se mAga karane para bhI hojAyagA // 11 // atha naterdigjJAnaM spaSTavikSepaM cAha madhyajyAdigvazAtsA ca vijJeyA dakSiNottarA // vipadikasA yuktA vizleSitAnyathA // 12 // sAvanatirmadhyaMjyAyA diganurodhAdakSiNottarA madhyajyA cedakSiNA tadA natirapi dakSiNA ceduttarA tadottarA jJeyA / caH samuccaye / tena madhyajyAnatAMzadikketi / sA dakSiNottarA natizcandravikSepa diksamatve / tayorekAdiktve ityarthaH / yuktA vikSepeNa yutetyarthaH / anyathA tayorbhinnadiktve vikSepeNAntaritAzeSadikkAvikSepasaMskRtA natiH spaSTazararUpA Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat www.umaragyanbhandar.com
Page #126
--------------------------------------------------------------------------
________________ dhyAyaH 5.] sNskRtiikaa-bhaassaattiikaasmetH| syAt / atra candravikSepo madhyagrahaNakAlika iti dhyeyam / atropapattiH / natAMzadikamadhyajyAvazAkkSepasyotpannatvAttadutpannanatestadiktvaM yuktameva / atha ravigattabhUpRSThasUtrAcandrAkAzagole krAntivRttAvadhi yAmyotarAMtarasya natitvAtkrAMtimaNDalAcaMdrabimbAvadhi vikSepatvAdavigatabhUpRSThasUtrAcaMdrabimbAvadhi yAmyottarAntarasya sUryagrahaNopayuktanatisaMskRtavikSeparUpaspaSTavikSepatvAddayorekadizi yogo bhinnadizyantaramityupapannam // 12 // ___bhA0 TI0-madhyajyAdikake anusAra bhavanati dakSiNottarA hogI, disAmyama candrazikSapake sahita yoga nahIM to viyoga karanese spaSTa vikSepa hogA // 12 // atha candragrahaNAdhikAroktamatrAtidizati tayA sthitivimadhigrAsAdyaM tu yathoditam // pramANaM valanAbhIgrAsAdi himarazmivat // 13 // tayA vikSepasaMskRtayA na yA spaSTavikSeparUpayetyarthaH / sthityardhavimardhagrAsAH AyazabdAtsparzamokSasammIlanonmIlanaM yathoditaM candragrahaNe yathoktaM tathA / tukAra-stadatiriktarItivyavacchedArthakaivakAraparaH / pramANaM matamityarthaH / avaziSTamapyAha-balanetyAdi / vlnaabhiissttgraasH| aAdizabdAdiSTagrAsAdiSTakAlAnayanam / himarazmivacandragrahaNoktarItyA kAryamityarthaH / atropapattiravizeSa eva // 13 // bhA0TI0-mAnati saMskRta vepase sthityaI, vimarddhi, grAsa, pramANa, vana abhISTa grIsAdi caMdragrahaNakI samAna nigaya karane cAhiye // 13 // atha sthityardhavimardIdhai ca vizeSe zlokacatuSTayenAha sthitya|nAdhikAtprAgvattithyantAllambanaM punH|| grAptamokSodbhavaM sAdhyaM tanmadhyahArajAntaram // 14 // prAkapAle'dhikaM mayAdbhavetyAgrahaNaM yadi // mokSikaM lambanaM hInaM pazcAdai tu viparyayaH // 15 // tadA mozasthitidale deyaM pragrahaNe tathA // harijAntarakaM zodhyaM yatratatsyAdviparyayaH // 16 // etaduktaM kapAlaikye tadbhede lmbnktaa|| sve sve sthitidale yojyA vimadhei'pi coktavat // 17 // . candragrahaNAdhikAroktapakoragAsavasAdhitaM sparzasthityadhai mokSAsthatyadhaiM ca ta. graMthoM / madhyagrahaNakAlikasparazarAduktarItyA sthityardhavaTikAstAbhistithya nakA; Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat www.umaragyanbhandar.com
Page #127
--------------------------------------------------------------------------
________________ (118) sUryasiddhAntaH [ paMcamo. likA grhaaH| sparzasthityanimittaM pUrva cAlyAH / mokSasthityardhanimittamane cAlyAH / tatkAlayoH pratyekaM natizarau prasAdhya spaSTazaraH sAdhyaH / tataH prathamakAlika spaSTazarAtsthityardhamanena pUrva tithyantakAlikagrahAnpracAlyoktarItyA spaSTazaraM prasAdhya sthitya sAdhyam / evamasakRtparzasthityadham / evameva dvitIyakAlikaspaSTazarAsthityardhamanenAgre tithyantakAlikagrahAnpracAlyoktarItyA spaSTazaraM prasAdhya sthityadhai sA dhyam / evamasakRnmokSasthityamiti / athAbhyAM sparzamokSasthityardhAbhyAM krame hInayutA.. darzAntakAlAttu prAgvaduktarItyA lambanaM punarasakRdrAsamokSodbhavaM' sparzamokSakAlikaM kAryam / tathAhi / sparzasthityardhahInAttithyantAttAtkAlikasUryAlagnadazamabhAvau prasAdhyoktarItyAsmAlambanaM sAdhyam / tena sparzasthitya/natithyantaM saMskRtyAsmAlambanamanenApi spasthitya|natithyantaM saMskRtyAsmAlambanamevamasakRtsparzakAlikaM lambanam / evameva mokSasthityardhayutAttAtkAlikasUryAllanadazamabhAvau prasAdhyoktarItyA lambanaM sAdhyam / tena mokSasthityardhayutItathyantaM saMskRtyAsmAlaMbanamanenApi mokSasthityardhayutatithyantaM saMskRtyAsmAlambanamevamasakRnmokSakAlikaM laMbanamiti / prAka pAle tribhonalagnApUrvabhAge tribhonalagnAdhike vo madhyAnmaya kAlikAt / agroktalambanasya vibhaktivipariNAmAdanyena lambanAtpragrahaNaM / pragrahaNa sprshH| sparzakAlikam / atrApi lambanamityasyAnvayaH / lambanaM cedadhikaM syAt / maukSikaM mokSakAlasambandhi laMbanaM nyUnaM syAt / pazcArdai tribhonalagnAtpazcimabhAge tribhonalagnAdIne ravau / tukAra samuccayArthakacakAraparaH / viparyaya uktavaiparItyam / madhyakAlikalambanAtsparzakAlika lambanaM nyUnaM mokSakAlikaM lambanamAdhakamityarthaH / tadA tarhi tanmadhyaharijAntaram / tayoH sparzamokSakAlikalambanena pratyekamantaraM mokSasthityardhe yojyam / prAgrahaNe sparzasthityadhaiM tathA deyam / mokSamadhyakAlikalambanayorantaraM mokSasthityardhe yojyam / sparzamadhyakAlikalambanayorantaraM sparzasthityardhe yojyamityarthaH / yatra yasminkAle viparyaya uktavaiparItyaM prAkkapAle madhyakAlikalambanAtsparzakAlikalambanaM nyUnaM mokSakAlikalaMbanamadhikaM pazcimakapAla tu madhyakAlikalambAtsparzakAlika lambanamadhikaM mokSakAli kalambanaMnyUnaM bhvtiityrthH| tatraitanmokSasparzamadhyakAlikaM harijAntarakaM lambanAntaraM mokSa sthityaH madhyamokSakAlikalambanayorantaraM sparzasthityardhe mdhysprshkaaliklmbnyorntmityrthH| zodhyaM hInaM kuryAt / etallambanAntaraM yojyaM zodhyaM vA kapAlaikye dvayoH sparzamadhyayormadhyamokSayorvekakapAle svasvakAlikatribhonalanAtsvasvakAlikasUrya ubhayatrAdhike nyUnevetyarthaH / uktaM kathitam / tadbhede tayoH paImadhyayormadhyamokSayozca mede kapAlabhede parzakAlikatribhonalagnAttAtkAlikasUryasyAdhivaye madhyakAlikatrimonalagnA Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat www.umaragyanbhandar.com
Page #128
--------------------------------------------------------------------------
________________ dhyAyaH 5. ] saMskutaTIkA - bhASATIkAsametaH / ( 119 ) tAtkAlikAkasya nyUnatve madhyakA likatribhonalagnAt tAtkAlikArkasyAdhikatve mokSakAlikatribhonalagnAt tAtkAlikArkasya nyUnatva ityarthaH / lambanaikatA lambanaikyam / sparzamadhyayorbhede tAtkAlikalambanayoryogaH / madhyamokSayorbhedAttAtkAlika lambanayoyoga ityarthaH / svakIye svakIye sthityarddha saMyuktA kAryA / sparzasthityaddhe sparzamadhyakAlika lambanayoryogoM yojyaH / mokSasthityarthe mokSamadhyakAlika lambanayoryogo yojya ityarthaH / sparzasthityardha mokSasthityardha ca sphuTaM bhavati / AbhyAM candragrahaNAkta dizA madhyagrahaNakAlAtpUrvamaparatra krameNa sparzamokSakAlau sta ityarthasiddham / athoktarItyA vimadardhapi spaSTatvamatidizati vimardArdha iti / sparzamadarddhamokSamadadhiM candragrahaNAdhikAroktarItyA spaSTazareNa sakRtsAdhite uktavat / sthityardhenAdhikAtprAgvattibhyaM tAlaM - banaM punaH ' ityAdyuktarItyA sthityardhasthAne madardhigrahaNena grAsamokSodbhavamityatra saMmIlanonmIlanodbhavamiti grahaNena prAggrahaNamityatra saMmIlanagrahaNena maukSikamityatronmIlanagrahaNena sphuTe sAdhye | apiH samuccaye / cakArAttAbhyAM sammIlanonmIlanakAlau madhyagrahaNakAlAtpUrvavatsAdhyAvityarthaH / atropapattiH / sthityardhInayuto madhyagrahaNakAlaH sparzamokSakAlaH / madhyakAlika lancanasaMskArAt / sparzamokSakAlikalambanasaMskArasvApekSitatvAcca / nahi yaH kAlo lambanasaMskRtaH sphuTaH sa tvabhinnakAlikalambanasaMskRtaH sphuTaH syAtsambandhAbhAvAt / pUrvasparzamokSakAlayorajJAnAt tAtkAlika lambana jJAnAbhAvAcca / ato madhyakAlajJAnArthaM yathA tithyantAdasakRlambanaM prasAdhya tithyante saMskRtya madhyakAlastathA sparzamokSasthityardhahIna yukta tithyantakAlAbhyAM sparzamokSatithyantarUpAbhyAM pratyekaM lambanamasakRtprasAdhya svasvatithyante saMskRtya sparzamokSakAlau sphuTau tanmadhyakAlayorantaraM sphuTaM sthityardham / tatrarNalambanena sparzamadhyamokSotpattau yadA madhyalambanAdadhikaM sparzalambanaM mokSalaMbanaM ca nyUnaM tadA sparzasthitya dhAnatithyantasyAdhikalambanonitasya sparzakAlatvAnyUnalambanonitasya tithyantasya madhyakAlatvAtayorantare titheH samatvena nAzAtsparzasthityardhaM sparzakAlikalambanena yutaM madhyakAlika lambanena hIna meti lambanayorantaraM tatra dhanaM yojyam / evaM mokSAsthityardhayutatithyantasya nyUnalambanonitasya mokSakAlatvAnmadhyamokSakAlayorantare pUrvarItyA madhyamo . kSakAlikayorlambanayorantaraM dhanaM mokSasthityardhe yojyam / yadA tu madhyalambanAdInaM sparzalaMbanaM mokSalaMbanaM cAdhikaM tadA nyUnalambanahInasya sparzakAlatvAdadhikaM laMbanam / hInasya madhyakAlatvAduktarItyA tadantare sparzasthityarthe laMbanAntaraM hInam / evamadhikalaMbanahInasya mokSakAlatvAnmadhyamokSayorantare mokSasthityardhe laMbanAntaraM hInam / dhanalaMbanena sparzamadhyamokSotpattau tu yadA madhyalaMbanAnnyUnaM sparzalaMbanaM mokSalaMbanaM cAdhikaM tadA sparzasthityardhenAtithyantasya nyUnalaMbanAdhikasya sparzakAlatvAdadhikalaMbanAdhika Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat www.umaragyanbhandar.com
Page #129
--------------------------------------------------------------------------
________________ (12.) sUryAseddhAntaH [pacamA:sya tithyantasya madhyakAlavAcayorantare laMbanAntaraM sparzasthityarthe yojyam / evaM mokSasthityardhayutA tithyantasyAdhikalaMbanAdhikasya mokSakAlatvAnmadhyamokSayorantare laMbanAntaraM mokSasthityardhe pUrvarItyA yojyam / yadA tu madhyalaMbanAdAdhikaM sparzalaMbanaM mokSalaM banaM ca nyUna tadA apyadhikalaMbanAdhikasya sparzakAlatvAddhInalaMbanAdhikamya madhyakAla tvAttayorantara uktarItyA sparzasthityardhe laMbanAntaraM hInam / evaM nyUnalaMbanAdhikasya mokSakAlatvAttanmadhyakAlAntare mokSasthityadhaiM laMbanAntaraM hInAmiti siddham / nanvayaM laMbanAntarahInapakSo na sNgtH| bAdhAt / tathAhi / RNalaMbanasya krameNApacayAtsparza madhyamokSakAlAnAM yathottaraM sambhavAcca madhyakAlikalaMbanAtsparzamokSakalAAlakalaMbanayoH krameNa nyUnAdhikatvamasiddham / evaM dhanalaMbanasya krameNopacayAnmadhyalaMbanAt / sparzamokSakAlikalaMbanayoH krameNAdhikanyUnatvamasiddhama / nahi kadAcinmadhya. kAlAtsparzamokSakAlakrameNAgrimapUrvakAlayoH sambhavato yenoktaM yuktam / bAdhAt / tathA ca laMbanAntaraM yojyamityasyaivopapannatve mahataitAvatA prapaMcena / "harijAntarakaM zodhyaM yatratatsyAdviparyayaH" iti sarvajJabhagavaduktaM kathaM nirvahatIti cet / maivam / laMbanasaMskRtasparzamokSakAlayoH sphuTayorvastubhUtayoH sarvadA madhyakAlAtkrameNa pUrvottarAvazyaM. bhAvitve'pi laMbanAsaMskRtayoH sthitya/na yutatithyantarUpasparzamokSakAlayoH pAribhASikatvenAvAstavayoH kadAcinmadhyakAlarNadhanalaMbanAbhyAM sparzasthityardhamokSasvityarthayoH krameNa nyUnatve madhyakAlAdAgrimapUrvakAlayoH krameNa saMbhavAtsphuTo nirvAhaH / paranavRNalaMbane dhanalaMbane ca madhyalaMbanAtkrameNa mokSasparzalaMbanayodhikatvAsaMbhavaH / madhyakAlAtpUrvAgrimakAlayormokSasparzayoH pAribhASikayoH krameNAsaMbhavAt / ataH sAkSA. kaNThokterabhAvAdviparyaya ityanena viparyayavizeSasyaiva vivakSitatvam / pUrva tu sAdhAraNyA cchabdasya sAdhAraNyena vyAkhyAnaM kRtamityadoSaH / nanu tathApyasakRlaMbanasAdhane laMbanasya spaSTasparzamokSakAlAbhyAM siddhatvenarNalaMbanAtsparzalaMbanaM nyUnaM bhavatyeva / dhanalaMbane mokSalaMbanaM nyUna na bhavatyeva / madhyakAlAdvAstavasparzamokSakAlayoH krameNAprimapUrvakAlayorasaMbhavanirNayAt / anyathA sthiralaMbanAsaMbhavAt / kizvAsakalaMbanasAdhanena yatkAlAsthiralaMbanaM siddhaM tatkAlasya sUkSmasparzamokSakAlatvAtsphuTasthityardhasAdhanaM vyartham / tasya tajjJAnArthamevAvazyakatvAt / naca candragrahaNarItyA sparzamokSakAlayorjJAnArtha sphuTasthityA|ktiriti vAcyam |gaurvaadyrthtvaaddhrijaaNtrkN zodhyamityasvAnupapattezeta cenna / laMbanayorasakRtsAdhanasyAnaMgIkArAt / saMkRtsAdhitalaMbanasya sAMtaratve'pi bhagavatA svalpAMtareNAMgIkArAcca / ataeMva laMbanaM punarityatra punIratyasya vyAkhyAna maMsakRditi pUrvamuktaM na yuktam / kiMtu madhyakAlArtha laMbanasya sAdhanAtsparzamokSakAlArthamapi dvitIyavAraM laMbanaM sAdhyamiti vyAkhyAnam / punariti vAkyAlaMkaraNaM vA yuktataramiti / atha yadA sthUlasparzakAlaNalaMbane dhanalambane ca madhyakAlastadA sparzasthi Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat www.umaragyanbhandar.com
Page #130
--------------------------------------------------------------------------
________________ adhyAyaH5.] sNskRtttiikaa-bhaassaattiikaasmetH| (121) tya|natithyatasya laMbanahInasya sparzakAlatvAllaMbanAdhikatithemadhyakAlatvAttadantare spasthityadhaiM tAtkAlikalaMbanayoryogena yuktamityuktarItyopapadyate / evaM yadA madhyakAlarNalaMbane sthUlamokSakAlazca dhanalaMbane tadA laMbanahInatithyaMtasya madhyakAlatvAtmAkSasthi tyardhayutatithyaMtasya labanAdhikasya mokSakAlatvAttadaMtare mokSasthityadhaiM laMbanayogayuktamityupapannam / nacAsakalaMbanasAdhanena sUkSmasparzamokSayoH siddhau sakalaMbanAMgIkAreNoktarI teH sAMtaratvAtkathaM bhagavataH sarvajJasyAsyAM rItyAmabhiniveza iti vAcyam / asakalaMbanasAdhane prayAsAdhikyabhayAdbhagavatA' sarvajJena svalpAMtarAMgIkArAllAghavAca caMdragrahaNo. ktarItyAnugamArtha sphuTasthityardhasAdhanasyaivoktariti dik / vastutastu sUryodayAdyatra prAksparzo'naMtaraM madhyakAlastadA madhyalaMbanAtsparzalaMbanaM satribhalagnacaturthabhAvasAdhitaM kadAcinyUnaM bhavati / yatra codayAtpUrva madhyaH parato mokSastatra kadAcitsatribhalagnacaturbhAvAnItamadhyakAlalaMbanAtmokSakAlalaMbanamadhikaM bhavati / yatra cAsmAtpUrva sparzaH parato madhyastadA madhyakAlalaMbanAdrAtrisaMbaMdhAtsparzakAlalaMbanaM kadAcidadhikaM bhavati / yatra cAstAtpUrva madhyakAlaH parato mokSastadApi madhyakAlalaMbanAnmokSakAlalaMbanaM rAtrisaMbaddhaM nyUnaM na bhavati / kadAciditi / prastodayagrastAstayoH / kadAcidviparyayasaMbhavAdarijAMtarakaM zodhyamityasya nAprasiddhiH / etena laMbanamasakRnna sAdhyaM viparyaya iti viparyaya vizeSa iti coktaM samAdhAnaM nirastamiti tattvam / vimardArdhe'pyuktarItistulyeti sarvamupapannam / bhAskarAcAryaistu "tithyantAdgaNitAgatAt sthitidalenonAdhikAllambanaM tatkAlotthanatISu saMskRtimavasthityardhahInAdhike / darzAnte gaNitAgate dhanamRNaM yadA vidhAyAsakRjJeyau pragrahamokSasajJasamayAve kramAtprasphuTau // tnmdhykaalaantryo| samAne spaSTe bhavetAM sthitikhaMDake c| darzAntato mardadalonayuktAtsammIlanonmIlanakAla evam // " ityanena bhagavaduktAdatisUkSmamuktAmatyalaM pallavitena // 14 // 15 // 16 // 17 // bhA0 TI0-tithyantameM sthityarddhahIna yA yogakarake bhasakRt karmake dvArA sparza aura mokSakAlake laMbasAdhana kare / madhyalagnake pUrva meM ravi honepara. sparzakAlIna laMbana, madhyakAlInakI apekSA aura vaha mokSakI apekSA adhika hogA / pazcima dizAmeM honese ulaTA hotA hai| tisakAla madhyalagnake pUrva honese mokSalaMbana aura madhyalaMbanake antara mokSasthityaI yoga aura sparzalaMbana aura madhyalaMbanake antara sparzasthityarddha yoga, anyathA viparIta karanese spaSTasthityarddha hogA | sparza aura madhya yA madhya aura mokSa yadi mokSarekhAka donoM ora hoM, to laMbanayoga karanA cAhiye Ara sthitidala meM yoga karanA hogA / isa prakAra vimardAI sthirakare // 14 // 15 // 16 // 17 // athAgrimagraMthasyAsaGgatitvanirAsArthamadhikArasamAptiM phakikayAha / iAta sUrya grahaNAdhikAraH / itispaSTam / raMganAthena racite sUryasiddhAntaTippaNe / sUryagrahA Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat www.umaragyanbhandar.com
Page #131
--------------------------------------------------------------------------
________________ sUryasiddhAntaH ( 122 ) dhikAro'yaM pUrNo gUDhaprakAzake // iAta zrIsakalagaNakasArvabhaumaballAladevajJAtmajaraMganAthagaNakaviracite gUDhArthaprakAzake sUryagrahaNAdhikAraH sampUrNaH // iti paMcamo'dhyAyaH samAptaH / pAMcavA adhyAya samApta // SaSTho'dhyAyaH / atha parilekhAdhikAro vyAkhyAyate / tatra taM saprayojanaM pratijAnItena cchedyakamRte yasmAdbhedA grahaNayoH sphuTAH // jJAyante tatpravakSyAmi cchedyakajJAnamuttamam // 1 // yasmAtkAraNAdbhahaNayozcandrasUryagrahaNayoH / dvivacanena grahaNatvena pUrvAdhikArayore - kAdhikAratvaM nirastam / bhedAH kasyAM dizi sparzamokSau sammIlanonmIlane grastoM'zaH kiyAnityAdibhedAH / sphuTA golasthitisiddhA vAstavAH / chedyakaM golasthitipradarzakaH kalpitaH prakArazchedyakapadavAcyastam / Rte vinA / chedyakavyatirakeNetyarthaH / na jJAyante / tattasmAtkAraNAt / grahaNa bhedajJAnArthamityarthaH / uttamaM sUkSmaM tadbhedajJAnasAdhakaM chedyakajJAnam / jJAyate'neneti jJAnaM parilekhasAdhakagranthaM sUryAMzapuruSo'haM pravakSyAmi kathayAmi // 1 // 1 tatra prathamaM valavRttaM likhedityAha -- bhA0 TI0 - chedaka ke binA donoM grahaNoMkI sparzamokSadika yA parimANameda spaSTa nahIM hotA isase isa samaya chedaka jJAna kahatA hUM // 1 // [ SaSTho susAdhitAyAmavanau binduM kRtvA tato likhet // saptagulenAdau maNDalaM valanAzritam // 2 // Adau prathamaM susAdhitAyAM jalavatsamIkRtAyAmavanau pRthivyAmabhISTasthAne bindu vRttamadhyajJApakacihnaM kRtvA tatazcihnAtsaptavargAgulenaikonapaJcAzadaMgulamitena vyAsArdhena maNDalaM vRttaM valanAzritaM prAguktasphuTavalanamAzritaM yatra valanAzrayIbhUtaM valanadAnArthe vRtta mityarthaH / likhedgrahaNabhedajJAnecchugaNaka ullikhet / atropapattiH prAguktA // 2 // mA0 TI0 - sAdhitasamatala bhUmimeM binducihna karake 49 aMgulI vyAsArddha parimita balanAzraya ke liye vRtta racanA kare // 2 // atha dvitIyatRtIyavRtte Aha grAhyagrAhaka yogArdhasammitena dvitIyakam // maNDalaM tatsamAsAkhyaM grAhyArdhena tRtIyakam // 3 // Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat www.umaragyanbhandar.com
Page #132
--------------------------------------------------------------------------
________________ ghyAyaH 6.] saMskRtaTIkA-bhASATIkAsametaH / (123 grAhyagrAhakabimbamAnAMgulayoryogAmitanAMgulAtmakavyAsArdhena dvitIyameva dvitIyaka dvitIyavRttaM likhet / tadvRttaM samAsasajhaM yogotpannatvAt / tRtIyakaM vRttaM grAhyabimbAMgulArdhamitena vyAsAna likhet / atroppttiH| grahaNe zarasya mAnaikyakhaNDanyUnatvAdvikSepo mAnakyakhaNDavRtta iti / vikSepadAnArtha mAnakyakhaNDavRttalekhanam / tatparidhikendragrAhakArdhabyAsArdhavRttena grAhyavRtte'vazyaM yogAtsamAsasaJjJam / grAhyavRttaM tu grahaNa bhedajJAnArthamatyupayuktaM na hitadvRttaM vinA tadbhedajJAnaM saMbhavati // 3 // bhA0 TI0-grAhyagrAhaka pimbamAnAMgulIkA yogAIparimita vyAsArddha lekara dvitIya vRtta (sabhAsavRtta) aura grAhyagrahamAnArddha lekara tIsarA vRtta banAva // 3 // atha tavRtteSu diksAdhanAtidezaM sparzamokSabalanadAnArtha sparzamokSadiniyamaM cAha yAmyottarAprAcyaparAsAdhanaM pUrvavadizAm // prAgindohaNaM pazcAnmokSo'rkasya viparyayAt // 4 // dizAmaSTadizAM madhye yAmyottarAprAcyaparAsAdhanaM pUrvavat / 'zilAtale'mbusaMzuddhe ityAditripraznAdhikAroktarItyA kAryam / tathAhi / dvAdazAMgulazakoMmadhyakendrasthApitasyAdyavRtte pUrvAhne chAyApradezo'parAhne chAyAnirgamastacihnAbhyAM matsyamutpAdya rekhAyAmyottarA sA vRttabAhye'dhikA sammAnIyA / taditarabhAge vRttamadhyapUraNI yA vRtte yAmyo tarA rekhA bhavati / tadagramatsyAtpUrvAparArekhA sobhayato vRttabAhye sammAjanIyA / sA vRtte pUrvAparA rekhA bhavatIti / candrasya pUrvadizi grahaNaM grahaNAraMbhaH sparza iti yAvat / pazcimadizi mokSo grhnnaantH| akasya viparyayAtsparzamuktI jJeyam / grahaNAdirUpasparzaH pazcimAyAM grahaNAntarUpamokSaH praacyaamityrthH| atropapattiH / vRtte diksAdhanena dizaH samamaNDalIyAGkitAH / etacihnAdalanAntareNa krAntivRttadizAM sattvAt / tatra sparza mokSadiniyamArtha krAMtivRttaprAcyaparAnusAreNa candrasUryayoH sparzamokSau nirNeyau / grahabhogasya tadRttAnusAritvAt / zIghragacandraH sUryaSaDbhAntaritabhUcchAyAM sUryagatyanuruddha gamanAM prati pazcAdAgatya melanArambhaM karotyatazcandabimbasya pUrvabhAge sparzaH / bhUbhA. matikramyAgre candro yadA gacchati tadA candrasya pazcAdbhAge bhUbhAviyogo'taH pazcAnmokSaH / sUrya candraH pazcAdAtyAcchAdayatyataH sUryasya pazcimabhAge sparzaH pUrvabhAge mokSa. iti // 4 // __ bhA0 TI0- pUrvavat dakSiNa uttara pUrva pazcima cAroM dizAmeM gaI rekhAko sAdhana kre| candragrahaNa pUrvameM sparza aura pazcimameM mokSa hotA hai / parantu sUryagrahaNamaiM isase viparIta hotA hai // 4 // atha valanavRtte balanadAnamAha yayAdizaM prAgrahaNaM valanaM himdiidhiteH|| maukSikaM tu viparyastaM viparItamidaM kheH||5|| Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat www.umaragyanbhandar.com
Page #133
--------------------------------------------------------------------------
________________ (124) suurysiddhaantH| [ SaSTo:caMdrasya grAhyasya spArzikaM valanaM pUrvacihnAyathAdizaM dakSiNaM ceddakSiNAbhimukhamuttaraM ceduttarAbhimukhaM pUrvAparasUtrAdardhajyAvadvalanAzritavRtte deyam / ataeva tadRttaM valanAzritasaJjJam / maukSikaM mokSakAlikaM tukArAcandrasya valanam / viparyastaM viparItaM pazcimacihnAtpUrvAparasUtrAdardhajyAvaddakSiNaM ceduttaradigabhimukhamuttaraM cedakSiNadigAbhimukhaM, deya. mityarthaH / sUryagrahaNe vizeSamAha / viparItamiti / sUryasya grAhyasyedaM spArzikaM maukSikaM valanaM viparItaM vyastam / maukSikaM valanaM pUrvacihnAtpUrvAparasUtrAdardhajyAvaddakSiNaM ceddakSiNadigabhimukhamuttaraM ceduttaradigabhimukhaM spArzikaM valanaM pazcimacihnAtpUrvAparasUtrAdardha jyAvaddakSiNaM ceduttaradigabhimukhamuttaraM cedakSiNadigabhimukhaM deyamityarthaH / atropapattiH / candrasya pUrvabhAge sparza iti samamaNDalapUrvacihnAdvalanAntareNa sparza iti tavRtte yathAzaM spArzika valanaM deyam / pazcimottarAbhimukhasya dakSiNatvAdakSiNAbhimukhasyottaratvAnmaukSikaM valanaM pazcimacihnAdviparItaM deyam / sUryasya tu pazcimabhAge sparzAtpazcimacihnAtspArzikaM valanaM vyasta deyam / pUrvabhAge mokSa iti maukSikaM valanaM pUrvacihnAdyathAzaM deyamiti // 5 // __ bhA0 TI0-valanAzrayavRttake pUrvabhAgameM candragrahaNake sthaLameM sparza valanAdikake anusAra jyArUpameM vala nakI racanA kare / parantu mokSakAlameM basanAdezAkI viparIta dizAmeM vRttake pazcimAImeM jyAkI racanA kare / sUryagrahaNama isase ulaTA hogA // 5 // atha dvitIyavRtte spArzikamaukSikavikSepayodAnamAha valanApAnayenmadhyaM sUtraM yadyatra saMspRzet // tatsamAse tato deyo vikSepo grAsamaukSiko // 6 // prathamavRtte yatra spArzikavalanAgraM yatra ca maukSikavalanAgraM jJAtaM tasmAdyatpratyekaM sUtraM rekhAmityarthaH / madhyaM vRttamadhyabindu kendrarUpaM prati nayet / tadevAtmakaM' sUtraM samAse samAsAkhyadvitIyavRttaparidhau yatra yasminpradeze saMspRzet sparza kuryAttatastatsUtrAdavadhirUpAtsamAsavRtte'rdhajyAvadyathAdizaM spAzikamaukSiko vikSepau yathAyogyaM deyau / atropapattiH / valanAgrasUtraM mAnakyakhaNDavRtte' yatra lagnaM tatrakrAntivRttaprAcyaparA vA tataH sUryAccandrasya vikSepAntareNa sattvAtsamAsavRtte valanAgrasUtrAdvikSepo deyo. grAhakavimvakendrajJAnArtham / paraM sUryagrahaNe / candragrahaNe tu candrasya vikSepavRttatvAttadA nativalanadAnAdavagatavalanAparekhAmAnaikyakhaNDavRttaM yatra lagnAttatra krAntivRttAnusRtaprAcyaparAvikSepamaNDale tatsthAne chAdyAcandrAcchAdakaH sUryo vikSepAntareNa vikSepadigviparIta dizi bhavatIti valanAgrasUtrAtsamAsavRtte'dhajyAvaccharo vyasto deya iti siddham // ata evaM viparItAH zazAGkasyatyagra uktam // 6 // bhA0 TI0-valanAgrase madhyavindutaka sUtra racanA kre| isa sUtrane samAsa-vRttako jahA~para sparza kiyA hai usI sUtrake Upara* samAsa * vRttama sparza aura mokSa vikSapake parImANakI nyAnimANa kare // 6 // Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat www.umaragyanbhandar.com
Page #134
--------------------------------------------------------------------------
________________ ghyAyaH 6. ] saMskRtaTIkA - bhASATIkAsametaH / vyaya grAhyavRtte sparzamokSasthAnajJAnamAhavikSepAyAtpunaH sUtraM madhyabinduM pravezayet // tadrAhyavindusaMsparzAdrimokSau vinirdizet // // 7 // vikSepAgrasamAvRtte yatra lagnaM tasmAtsUtraM rekhAmityarthaH / atra rekhA saralA nAyAtIti zaGkayA prathamatosvadhidvayAntaM sUtraM dhRtvA tadanusAreNa rekhA kAryeti sUcanArtha sUtroktiH sarvatreti dhyeyam / punardvitIyavAraM pUrvavalanAgrAdrekhAyA madhyakendrAvadhikAyAH kRtatvAttathaiva vikSepAprAdre khAmityarthaH / vRttamadhyarUpakendrabindu prati gaNakaH pravezayetpraviSTaM kuryA dityarthaH / tadrekhAgrAhyabimbavRttaparidhyoH saMyogAdrAsamokSau sparzamokSau' gaNako vinidizetkathayet / spAzikazarAgrasUtraM grAhyavRtte yatra lagnaM tatra sparzaH / maukSikazarAgrasUtraM grAhyavRtte yatra lagnaM tatra mokSa ityarthaH / atropapattiH / mAnaikakhaNDavRtte yatra raatara mA |hakArdhena vRttaM grAhakavRttaM grAhyavRtte yatra lagnaM tatra sparzamaukSI bhavataH / tatra vRttAkaraNalAghavAddhAha kekendrAdbhAhyakendraM yAvatsUtraM mAnaikyakhaNDamitaM grAhyavRtte yatra lagnaM tatra paridhyoH sparzamokSau svasvavyAsArdhayogAt // 7 // bhA0 TI0 - samAsavRttavAle vikSepAyate madhyavindugata sUtrameM jahAM para grAhyavRttako sparza kiyA hai, vahI donoM sthAna sparza aura mokSake sthAna haiM // 7 // atha grahaNe vikSepasya digvyavasthAM madhyagrahaNajJAnAthai madhyakAlikvalanadAna va zlokAbhyAmAha nityazo'rkasya vikSepAH parilekhe yathAdizam || viparItAH zazAMkasya tadvazAdatha madhyamam // 8 // vanaM prAGmukhaM deyaM tadvikSepakatA yadi // bhede pazcAnmukhaM deyamindorbhAnorviparyayAt // 9 // ( 125. ) arkasya grahaNe candravikSepAH parilekhe grahaNabhedadarzanaprakAreNa yathAdizaM yathAsthitadizaM nityazo nityaM jJeyAH / candrasya grahaNe candravikSepA viparItA dakSiNAduttarA uttarAzcedakSiNA / etadanurodhenaiva spAzikamaukSikavikSepau deyau / na yathAgata dizA viti jJeyam / athAnantaraM tadvazAnmadhyagrahaNakAlika vikSepadizaH sakAzAtsUryagrahaNe madhyagrahaNakAlikaspaSTavikSepAdivicahnAccandragrahaNe madhyakAlikavikSepa digviparItadikviAdityarthaH / yadi yahatyirthaH / tadvikSepaikatA tadvalanaM vikSepo madhyagrahaNakAlika vikSepaH / anayorakataikyaM diksambandheneti zeSaH / ekadizItyarthaH / atra candravikSepadigya yA sthitaiva ca viparItadigiti dhyeyam / prAGmukhaM pUrvaci - dvitaM mukham / valanAzritavRtte'rdhajyAvaccandrasya madhyamaM valanaM madhyagrahaNakAlikaM Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat www.umaragyanbhandar.com
Page #135
--------------------------------------------------------------------------
________________ (126) sUryasiddhAMta: [ SaSTo'sphuTaM valanaM deyam / bhede valanavikSepe dizobhinnatve pazcAnmukham / valanAzrita vRtte'rdhajyAvanmadhyagrahaNakAlikaM candrasya valanaM pazcimacihnasammukhaM deyam / sUryagrahaNe vizeSamAha -bhAnoriti / sUryagrahaNe sUryasya valanaM viparyayAduktavaiparItyAt / ekadizi pazcimacihnasammukhaM bhinnadizi pUrvacihnasammukhaM deyamityarthaH / phalitArthastu candragrahaNe madhyakAlavalanadiktatkAlavikSepayathAgatadizoMdakSiNatve. uttaracibAdalanAzrita vRtte'rdhajyAvanmadhyavalanaM pUrvacihnAbhimukhaM deyam / tayoruttaratve dakSiNacihnAtpUrvAbhimukhaM valanaM deyam / yadi dakSiNavalanamuttaravikSepastadA dakSiNadikcihnAdardhajyAvatpAzcamaMcihnAbhimukhaM valanaM deyam / yadyuttaraM valanaM dakSiNavikSepastadA valanAzritavRttauttaracihnAtpazcimacihnAmimukhaM valanamardhajyAvaddeyam / sUryagrahaNetu dvayordakSiNatve valanAzritavRtte dakSiNacihnAtpazcimacihnAbhimukhaM valanaM deyam / uttaratve uttaracihnAtpAzcamAbhimukha deyam / yadi dakSiNaM valanamuttaravikSepastadottaracihnAtpUrvAbhimukham / yadyuttaraM valanaM dakSiNavikSepastadA dakSiNacihnAtpUrvAbhimukhaM deyamiti / bhAskarAcAryastvetaduktaphalitaM lAghavena dakSiNottaravalanaM kramaNa savyApasavyaM deyamityuktam / atroppttiH| prathamazlokopapattiH spArzikamaukSikazaradAnopapattAvuktA / grAhyabimbakendrAdvikSapAnta. reNa grAhakabiMbakendraM bhavati / zarasya kadambAbhimukhatvena kendrAtkadambAbhimukhazara dAnArtha kadambajJAnaM valanAzritavRttaAvazyakamato valanAntaraNa svAdigbhyaH krAntivRttadizAM sattvAduttaradakSiNadigbhyAM madhyavalanAntareNa krAMtivRttayAmyottararUpakadaMbau dakSiNottarata iti pUrvapazcimAnurodhenaitaddAnaM yuktataram / yadyapi candragrahaNe zarasya viparItadiktvAttaccharadiggrahaNena sUryacandrayormadhyavalanadAnamekadiktve pazcimacihnAbhimukhaM bhinnadiktve pUrvAbhimukhamityakoktilAghavam / tathApi sUryacandrayorgrahaNabhedAdekoktau mandabuddhInAM bhramasambhavastadvAraNArtha pRthagivoktiH kRtA / svatantrecchasya niyogAnahatvAca // 8 // 9 // mAlTA0-sUryagrahaNameMbhI aisAhI kare ki una donoM matsyoMke mukhase va pUMchase nikalI huI do rekhAoMko phailAkara jo candravikSepa yathAyogya dizAmeM hogaa| candragrahaNake liye vipa rIta dizAme grahaNa karanA cAhiye / madhyagrahaNameMbhI vikSepakA aisAhI vyavahAra hotA hai | madhya candragrahaNa valana aura vikSepa eka dizAmeM ho to valanakA pUrvamukhameM honA aura dizAbheda honese pazcimamukhameM honA kahA jAyagA / vikSepake anusAra uttara yA dakSiNameM hogA / parantu sUryagrahaNameM adala badala hojAtAhai // 8 // 9 // atha madhyagrahaNaM zlokAbhyAM parilekha darzayati valanApAtpunaH sUtra madhyabinduM pravezayet // madhyasUtreNa vikSepaM valanAbhimukhaM nayet // 10 // Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat www.umaragyanbhandar.com
Page #136
--------------------------------------------------------------------------
________________ dhyAyaH 6. ] saMskRtaTIkA - bhASATIkAsametaH / vikSepAyAlikhedvRttaM grAhakArdhena tena yat // grAhyavRttaM samAkAntaM tadgastaM tamasA bhavet // 11 // valanAgrAnmadhyakAlikavalanAgrAtpUrvazlokoktAtsUtraM rekhAM madhyabindu vRttamadhyacihna prati punarvArAntaraM pUrvaM spArzika maukSikavalanAgrAbhyAM sUtraracanA tathaivetyarthaH / praveza yet gaNakAH pratiSThAM kuryAt / madhyasUtreNAnena madhyakAlika vikSepaM madhyavalanAgrAbhimukhaM nayet / vRttamadhyabindArityarthasiddham / tathAca vRttamadhyAnmadhyavalanAgrasUtre vikSapAMgulAni gaNayitvA tadagre vikSepAye cihnaM kuryAdityarthaH / asmAdikSepAyAgrAhakabimbamAnArdhena vRttaM gaNako likhet / tena vRttena yadyanmitaM grAhyavRttaM samAkAntaM vyAptam / yadbhAhyavRttavibhAgarUpaM tamasAndhakArarUpeNa cchAdakena grastamAcchAditaM syAtta nmitaM vibhAgaM maNyAdinA liptaM kuryAdityarthaH / atropapatiH / vRtte madhyasUtraM kadaMbAbhimukhaM tatra graahykendr|cchraantrenn grAhakakendraM tasmAdra/hakArdhena vRttaM grAhakabimbavRttaM tena grAhyavRttaM yAvadAkrAntaM tAvanmadhyakAle grastamiti tadbhAgasya kRtsratvenAkAze darzanAttamasA grastamityuktam // 10 // 11 // mA0 Ta 0 - valanAyase madhyabindutaka sUtra kare / isa sUtra meM madhyabindule vaDhanAbhimukhameM vikSepakA cihna ( nizAna) kare grAhaka mAnAIparimita vyAsArddhake sAtha vikSepAya ke cAroM ora vRttakalpanA karane se jo vRtta hogA vaha vRtta grAhyavRtta meM jitanA vyAptaho vahIM anvakArAvRta hai // 10 // 11 // ( 127 nanu pUrva kapAle grahaNayoH sambhave sarvamuktamupapannam / pazcimakapAle grahaNasambhave parilekhAktaM vaiparItyena bhavati / tathAhi / yasyAM dizi parilekhe sparzo mokSo vA parakapAle tasya pazcimAbhimukhatvena darzane digvaiparItyaM pratyakSamityata AhachedyakaM likhatA bhUmau phalake vA vipazcitA // viparyayo dizAM kAryaH pUrvAparakapAlayoH // 12 // bhUmau phalake kASThapaTTikAyAmityarthaH / vA vikalpe / bhUmau likhitasyatastatonayanAsambhavAtphalaka ityuktiH / chedyakaM prAguktaM likhatA gaNakena vipazcitA, tattvajJena dizAM pUrvAdidizAM pUrvAparakapAlayorviparyayorvyatyAsaH kAryaH / yathA pUrvakapAle savyakrameNa pUrvAdilekhanaM tathAparakapAle savyakrameNa pUrvAdilekhanaM na kAryam / kintu pazcimasthAne pUrvA pUrvasthAne pazcimA / uttaradakSiNadigbhAge krameNottaradakSiNe lekhye ityarthaH / tena pazcimakapAle grahaNasambhave'pi parilekhoktaM sambhavatyeveti bhAvaH / atropapattiH / digvaiparItyaM bhavatIti pUrvameva vaiparItyena dizAlekhane parilekhA yathA sthito bhavatItyu ktam / bhAskarAcAryaistu naitaduktam / parilekhanAmukyAM dizyamukaM bhavatIti jJAnasyAvazyakatvena tasya tatrAbAdhAt / nahi yathAkAze tathA darzanamapekSitam / bhUmau Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat www.umaragyanbhandar.com
Page #137
--------------------------------------------------------------------------
________________ (128) / sUryasiddhAntaH [ SaSTho'phalake vAkAzAdInAM vastivAnAmabhAvAt / ataeva kiJcinyUnasAdRzyenAdRSTAntatvamiti dhyayam // 12 // bhA0TI0-samatalabhUmimeM yA phalako chedaka likhakara pUryApara kapAlako vRttakA (arddhAza) adala badala kare // 12 // athAnAdezyagrahaNamAha svacchatvAdvAdazAMzo'pi grastazcandrasya dRzyate // liptAtrayamapi grastaM tIkSNatvAnna vivasvataH // 13 // candrabiMbasya dvAdazAMzo grasta aacchaaditH| apizabdAdAcchAdanena tajohAnatayA dRzyatAsaMbhAvanAyAmityaryaH / na dRzyate / hetumAha-svacchatvAditi / tadatiriktasaMpUrNa dRzyabhAgasya svacchatvAjjyotsnAvattvAt / tathA ca tajjyotsnAdhikyena prasto'pyalpoM 'zaH svAkAreNa na dRzyate jyotsnAvattvena dUratayA bhAsate / sUryasya liptAtrayaM grastamapi na dRzyate / atra hetumAha-tIkSNatvAditi / sUryasya tejastaikSNyAlokanayanapratighAtAhatvAcetyarthaH / vRddhavasiSThena tu "grastaM zazAMkasya kalAdvayaM cetkalAtrayaM bhAnumato na lakSyam / tatkizcidunaM hyudayAstakAle lakSyaM yatastau karagulphahInau // " ityuktam / ata udayAstakAle uttamadRzyaM dRzyamiti dhyayam // 13 // mA0TI0-caMdramAkI svacchatAIke kAraNa dvAdazabhAgagrahaNabhI dIkha jAtA / sUryavisa goMkI tejIke mAre tInaM kalAkA grahaNabhI nahIM dikhAI detA // 13 // atheSTayAsapIralekhAthai grAhakamArgajJAnaM zlokatrayeNAha svasajJitAstrayaH kAryA vikSepAgreSu bindavaH // tatra prAimadhyayormadhye tathA mokSikamadhyayoH // 14 // likhenmatsyau tayormadhyAnmukhapucchaviniHsRtam // prasArya sUtradvitayaM tayoryatra yutirbhavet // 15 // taMtra sUtreNa vilikheccApaM binduvayaspRzA / sa panyA grAhakasyokto yenAsau samprayAsyati // 16 // vikSepAreSu spAzikamaukSikamAdhyavikSepANAM pUrva svasvasthAne sparzamokSamadhyagrahaNajJAnArtha dattAnAmagrimabhAgeSu svasaMjJayA saGketitA bindavastrayaH kAryAH sparzazarAgre spa sAhito bindurmokSazarAne mokSacihnAMkito bindumadhyazarAye madhyacihnAMktio bindutatrayo bindavo gaNakana sthaapyaaH| tatropasthitabindutrayamadhye prAGmadhyayoH sparza tanAta pAThAnta'm / - Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat www.umaragyanbhandar.com
Page #138
--------------------------------------------------------------------------
________________ dhyAyaH 6.] saMskRtaTIkA-bhASA kAsametaH / (129) madhyabindvormadhye'ntarAle maukSikamadhyayostatsaMjJayovindvostathAntarAle pratyekaM matsya likhedityanyataradvaye gaNako matsyau likhet / tayormatsyayormadhyAgabhanmukhapucchAbhyAM viniHsRtaM niSkAsitaM pratyekaM sUtramiti sUtradvitayam / prasAryAgre'pi svamArgaNaH niHsArya tayoH svasvamArgaprasAritasUtrayoryatra pradeze yutiryogaH syAttatra prdeshe| keMdraM prakalya sUtreNa bindutrayasya spRzA prakalpitakeMdrabindutrayAnyatamabiMdatarasUtreNa vyAsArdharUpeNetyarthaH / cApaM vRttaikadezarUpaM dhanurvidutrayaspRSTaM likhet / gaNakaH kuryAdityarthaH / sa cApAtmako vRttaikadezo grAhakasya paMthA mArgaH kathitaH / yena mArgeNAsau grAhakaH samprayAsyati grAsyabiMbacchAdanArtha gamiSyati / , parilekhasya grahaNakAlapUrvakAlAvazyambhAvitvAt / atropapattiH / iSTe'hni madhye prAkpazcAditi tripraznAdhikArAMtargatazlokopapattiH prAkpratipAditA // 14 // 15 // 16 // bhA0 TI0-sparza madhya aura me kSagatavikSepAgrameM ( zarAgrame) tIna cihnita bindu likhesparza aura madhyabiMduke dvArA aura mokSa va madhyavinduke dvArA do matsya aMkita bindumeM saMyuta hoMge tisako keMdra karake pahale kaDe hue tIna vinduko chUtA huA eka dhanuSa banAne / vaha dhanuhI grAhakakA mArga hai; tisako avalaMpa karake gamana karatA hai // 14 // 15 // 16 // atheSTagrAsaparilekhaM zlokatrayeNAha grAhagrAhakayogArdhAt projyeSTayAsamAgatam // apaziSTAMgulasamAM zalAko madhyabindutaH // 17 // tayormArgonmukho dadyAdrAsataH prAggrahAzritAm // vimuJcato mokSadizi grAhakAdhyAnameva sA // 18 // spRzeyatra tato vRttaM grAhakAna saMlikhet // tena grAhyAdyadAkrAntaM tattamo grastamAdizet // 19 // mAnakyakhaNDAdiSTakAlikAbhISTayAsamAgataM caMdragrahaNAdhikAroktaprakArAvagataM tyaktvA avaziSTe yAnyaMgulAni tatpramANAM zalAkAM yaSTiM madhyabiMduto vRttatrayamadhyakeMdrabiMdoH sakAzAttayoH sparzamokSavikSepArayormArgonmukhIsambaddhamArgacAparekhAbhimukhI mArgarekhAsaktAM dadyAt / kathamityata Aha / grAsata iti / madhyagrAsataH prAkpUrvakAle grahAzritAM grahasparzastaccharAgrasaMbandhimArgacAparekhAsaktAM zalAkAm / vimuJcato' mucyamAnAntargatAbhI. grAsasya zalAkAm / mokSadizi / mokSavikSepAgrasaMbaMdhimArgacAparekhAyAM saktAM dadya t / sA zalakA grAhakAdhvAjAM grAhakamArgacAparekhAM yatra yasminbhAge spRzetsaMlagnA syAt / tataH sthAnAt / ekkArastadatiriktavyavacchedArthaH / grAhakamAnArdhana vyAsArdhana vRtta 1 tadA iti pAThAntaram / Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat www.umaragyanbhandar.com
Page #139
--------------------------------------------------------------------------
________________ ( 130 ) sUryasiddhAntaH 1 saMlikhet / samyakprakAreNa kuryAt / tena vRttena grAhyagrAhyavRttAdyanmitamekadezarUpaM vRttamAkrAntaM vyAptam / tattanmitagrAhyavRttAMzaM tamograstaM chAdakAcchAditamabhISTakAla Adizetkathayet / atropapattiH / iSTagrAsonaM mAnaikyakhaNDaM karNaH / sa tu grAhyagrAhakakendrAntararUpaH / ato'yaM grAhyakendrAtpUrvajJAtagrAhakamArgararevAyAM yatra' lagnastatrAbhIhaMsamaye grAhakakendram / tasmAdrAhakavRttena grAhyavRttaM yadAkrAntaM tatkAle grAsa iti sugamA // 17 // 18 // 19 // mA0TI0 - grAhya aura grAhakamAna ke yogArddhase iSTagrAsa viyoga karake jo bacce usa pAra - mANamadhyabinduse rekhA usI mArga ke sAmaneko kha~ce / madhyagrahaNa ke pUrva honepara sparzadizA meM maura para hone para mokSAbhimukha meM rekhA ko utArale / rekhAnta bindukendra karake grAhakamAnArddha anusAra vRttaracanA kare | vaha vRtta aura grAhyavRtta donoM ke adhikRta aMzahI tAtkAlIna AcchAdita aMza // 17 // 18 // 19 // atha zlokAbhyAM nirmIlana parilekhamAha [ SaSThA mAnAMtarArdhena mitAM zalAkAM grAsadiGmukhIm / nimIlanAkhyAM dadyAtsA tanmArge yatra saMspRzet // 20 tato grAhakakhaNDena prAgvanmaNDalamAlikhet // tadrAhmamaNDalatiyaMtra tatra nimIlanam // 21 // grAhya prahikabimbamAnayorantarasyArdhaM tena parimitAM zalAkAM nimIlanasaMjJAM grAsadi-mukhIM spArzikazarAgravibhAgAbhimukhIM madhyabindoH sakAzAddadyAt / sA nimIlanasaMjJA zalAkA tanmArga spArzikagrAhakamArga cAparekhAkAraM yasminpradeze saMlagnA syAttatsthAnAgrAhakamAnArdhena prAgvanmadhyAbhISTagrAsajJAnArtha yathA tadvRttaM kRtaM tathetyarthaH / vRttaM kuryAt / tadgrAhyamaNDala yutirlikhita vRttagrAhyavRttayoH saMyogo yatra yasyAM dizi tatra tasyAM dizi nimIlanaM grAhyAbambasya nimajjanaM syAt / atropapattiH / sammIlanakAle grAhyagrAhakakendrAntaraM mAnAdhantaramitakarNaH / anyathA tadanupapatteH / sa grAhyakendrAtsparzamArge yatra lagnastatra grAhakakendram tasmAdgrAhaka vRttaM grAhyamaNDalaM yatra spRzati tatra nimIlanaM spaSTam // 20 // 21 // bhA0TI0-grAhyagrAhakamAnadvayAntarArddha parimita zalAkA grAsadizA meM upta mArgapara sthApana kare aura tisake agrabhAgako kendra karake grAhaka mAnake anusAra maMDala likhanete jahAM para vaha maNDalako sparza kare tisI dizA meM nimIlana Arambha hogA // 20 // 11 // ayonmIlanaparilekhamAha evamunmIlane mokSAdiGmukhIM samprasArayet // vilikhenmaNDalaM prAgvadunmIlananatheoktavat // 22 // Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat www.umaragyanbhandar.com
Page #140
--------------------------------------------------------------------------
________________ dhyAyaH 6 ] saMskRtaTIkA - bhASATIkAsametaH / ( 131 ) unmIlane unmIlanajJAnArthamityarthaH / evaM biMbamAnAntarArdhamitAM zalAkAM mokSadiGmukha maukSikazarAgravibhAgAbhimukhIM madhyabindoH sakAzAtsaMprasArayeddadyAdityarthaH / prAgvatsaMmIlanArtha dattazalAkAspArzikamArga yogasthAnAdvAhakArdhena vRttaM kRtaM tathetyarthaH / maukSikamArgadattazalAkAyogasthAnA grAhakavRttaM kuryAt / athAnantaramuktavadrAhakagrAhyavRttayogo yasyAM tasyAM dizItyarthaH / unmIlanaM grAhyabimbasyonmajjanaM syAt / atropapattiH / unmIlane'pi grAhyagrAhaka kendrAntaraM mAnArdhAntamitaM karNaH / paramaparamokSadizIti yuktistulyA // 22 // mA0TI0 - isa prakAra se mokSadizA meM zalAkA sthApana karake jahA~para pUrvavat maNDala sparza kare sohI unmIlanadikU hogI // 22 // atha grahaNe candrasya varNAnAha ardhAdUne sadhU syAtkRSNamardhAdhikaM bhavet // vimuJcataH kRSNa tAmraM kapilaM sakalaya || 23 || ardhAdardhabimbAdUne, nyUne graste sati sa dhUmra grAtIyavimbaM dhUmravarNaM syAt / ardhAdhikaM grasta vimbaM kRSNaM syAt / vimuJcata etadanantaraM grastamadhikamapi muktatyunmukhamiti mokSAraMbhonmukhasya pAdonabimbAdhikagrastasyAsampUrNasyetyarthaH / kRSNatAmraM zyAmaraktamizravarNaH saMpUrNagrahaNe kapilaM pizaGgavarNabiMbaM syAt / atra bhUbhAyAstejo'bhAvatayA candrAcchAdakatvAdete varNAH saMbhavanti sUryasya tu candro jalagolarUpa AcchAdakaH sa darzAntadivasesmadRzyArdhe sadA kRSNa evati kRSNa eva sUryasya grasvoM'zaH sarvadA / mataevAvikRtatvAdbhagavatA varNo noktaH // 23 // bhA0TI0 - candragrahaNa Adhe se kama honepara dhUmravarNa, adhika honese kRSNa varNa hai / pAdonAI honepara tAmra, kRSNa aura saMpUrNa honese kapila raMgakA hotA hai ( sUryakA grastAMza sadA kALe raMgakA rahatA hai ) || 23 | ayocchedyakasya gopyatvamAha rahasyametaddevAnAM na deyaM yasya kasyacit // suparIkSita ziSyAyaM deyaM vatsaravAsine // 24 // etadrahaNaccheyakaM devatAnAM gopyaM vastu / yasya kasyaciyaskamA vedaparIkSitAya na deyam / kasmaiciddeyamityarthagataM vivRNoti- suparIkSitaziSyAyeti / suparIkSita mityatra hetugarbhavizeSaNamAha-vatsaravAsina iti / varSaparyantaM tatsaMgatyA tasya tattva tayA jJAnaM bhavatyeveti bhAvaH // 24 // bhA0 TI0-yaha tatva devatAoMke liyebhI rahasya hai / jisa tisa ho yaha nahIM denA cAhi 1 dAtavyaM jJAnamuttamam iti pAThAntaram / Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat www.umaragyanbhandar.com
Page #141
--------------------------------------------------------------------------
________________ (132) sUryasiddhAnta: [ SaSTo'-- eka varSataka bhalI bhAMtise jisakI parIkSA lI hai, usa ziSyakohI kevala yaha batAnA cAhiye // 24 // athAgrimagranthasyAsaMgatitvanirAsArthamadhikArasamAptiM phakkiyAha-grahaNabhedajJApakaparilekhapratipAdanaM paripUrtimAptamityarthaH / idaM dazabhedagrahagaNitamityuktyA gaNitakriyA bhAvAdrahaNAdhikArAntargataM nA'dhikArAntaram / ata evAdhikAra ityupekSAdhyAya ityuktam // raMganAthena racite sUryasiddhAntaTippaNe // chedyakaM grahaNAntaM tu pUrNa gRDhaprakAzake // iti zrIsakalagaNakasArvabhaumaballAladevajJAtmajaraGganAthagaNakaviracite gUDhArtha-- prakAzake chedakAdhyAyaH sampUrNaH // iticchedkaadhyaayH|| chaThavA~ adhyAya samApta / atha sptmo'dhyaayH| atha yutyAbhAsagrahaNanirUpaNena saMsmRtatayArabdho grahayutyadhikAro vyAkhyAyate / tatra yutibhedAnAha tArAgrahANAmanyonyaM syAtA yuddhasamAgamau // samAgamaH zazAMkana sUryaNAstamanaM saha // 1 // tArAgrahANAM bhaumAdipaJcagrahANAM parasparaM yoge yuddhasamAgamau vakSyamANalakSaNabhinnau staH / caMdreNa saha paJcatArAnyatamasya yogaH samAgamasaMjJaH / sUryeNa saha paMcatArANAmanyatamasya caMdrasya vA yogastadastamanaM pUrNAstaMgatatvam / na tvastamAtram / yutyabhAve prAgaparakAle tasya sattvAt // 1 // bhA0 TI0-grahoMke paraspara yogakA nAma yuddha yA samAgana haiM / caMdramAke sahita grahoM ke yogakA nAma samAgama hai / sUrya ke sAtha yogakA nAma mastamana hai // 1 // atha yutergataiSyatvaM sArdhazlokenAha-- zIghra mandAdhike'tItaH saMyogo bhavitA yathA // dvayoH prAgyAyinorevaM vakriNostu viparyayAt // prAgyAyinyadhikettIto vakriNyeSyaH samAgamaH // 2 // yayorgrahayoryogo'bhimatastayorgahayormadhye yaH zIghragatimrahastasminmandAdhike mandagatigrahAdadhike sati tayoH saMyogo yutisaMjJo gataH / pUrva jAta ityarthaH / anyathA mandagatigrahe zIghragatigrahAdadhike satItyarthaH / tayoryogo bhavitA eSyaH / evamuktaM gataiSyasvam / dvayorgrahayoH prAgyAyinoH pUrvagatikayobhavati / ' vakriNorvakragatigrahayorviparyayAdu. Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat www.umaragyanbhandar.com
Page #142
--------------------------------------------------------------------------
________________ dhyAyaH 7.]. sNskRtttiikaa-bhaassaattiikaasmetH| (133), ktavaiparItyAt / tukArAdgataiSyo yogo bhavati / zIghragatigrahe mandagatigraMhAdadhika eNyaH saMyogo mandagatigrahe zIghragatigrahAdadhike gataH saMyoga ityarthaH / athaikasya vakratva Aha-prAgyAyinIti / dvayomadhye ekatarasminvakriNi sati tadA vakragatigrahAtpUrva gatigrahe'dhike sati gato yogaH / yadA tu pUrvagatigrahAdvakragatigrahe'dhike sati samAgamo yoga eSyaH syAt / atropapattiH / pUrvagatyohayomadhye zIghragatyAdhikatve'gre yogAsa mbhavAtpUrvayogo jAtaH / mandagasyAdhikatve zIghragasya nyUnatvAdane yogo bhaviSyati / vakriNostu zIghragatyAdhikatve'gre tanyUnatvena yogasambhavAdeSyo yogo mandagasyAdhikatve zIghragasyosarottaraM nyUnatvasambhavenAgre yogAsaMbhavAgato yogaH / atha vakragatigrahAtpUrvagatigrahe'dhika uttarocaraM yogAsambhavAdgato yogaH / pUrvagatigrahAikragatigrahe'. pike vakragatigrahasya nyUnatvenAgre yogasambhavAdeSyaH saMyoga iti // 2 // __ bhA0 TI0-zIghragAmI grahaspaSTa mandagAmIkI apekSA adhika honepara samAgamai bhatItaM ho gayA hai anyathA bhAvya hotA hai| donoMke vakrI honese viparyaya hotA hai ekakI. vakragati honese, saralagagi grahaspaSTa adhika honepara yogagata aura vakragati grahaspaSTa adhika honese yoga pIche hogA // 2 // __ atha yutikAle tulyagrahayorAnayanaM yutikAlasya gataiSyadinAdyAnayanaM ca sardhizlokatrayeNAha grahAMtarakalAH satvabhuktiliptAsamAhatAH // 3 // bhattyuttareNa vibhnnulomvilomyoH|| dvayorvakriNyathaikasmina bhuktiyogena bhAjayet // 4 labdhaM liptAdikaM zodhyaM gate deyaM bhaviSyati // viparyayAkragatyorekasmistu dhanavyayau // 5 // samaliptau bhavatAM tau graho bhagaNasaMsthitau // vivaraM tadvaduddhatya dinAdiphalamiSyate // 6 // yutisambandhinorgrahayorabhISTekakAlikayorentarasya kalAH pRthaksvasvagatikalAbhirguNitAH karmadvayorgrahayoranulomavilomayormogaMgayorvakragayorvetyarthaH |sphuttgtyntrenn gaNako bhajet / / vizeSamAha-vakiNIti / athAnantaraM dvayormadhye ekatare vakriNi sati ,tayogatiyogene bhajet / phalaM kalAdi svaM svaM gate yoge sati grahayormArgagayoH zodhyaM bhaviSyati / eSye yoge sati tayordayaM yojyam / dvayorvakragatyoH vaM svaM phalaM viparyayAduktaparItyAtkAryam / gate yoge yojyaMm / eSyayoge hInamityarthaH / yomadhye ekatare tukArAkriNi sati tayorgrahayorvakramArgagayoH svasvakalAtmakaMphalAko dhanavyayA Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat www.umaragyanbhandar.com
Page #143
--------------------------------------------------------------------------
________________ ( 134) sUryasiddhAntaH [ saptamorayutahInau kAryo / yathAhi / gatayoge: mArgagagrahe svaphalaM hInaM vakiNi grahe yojyam / eSyayoge vakragrahe zodhyam / mArgagagrahe yojyamiti / evaMkRte tau yutisambandhinI grahau bhagaNasaMsthau bhagaNe rAzyAdhiSThitacake saMsthitiryayostau rAzyAdyAtmako samaliptau samakalau staH liptApadasya bhagaNAvayavopalakSaNatvena samau sta ityrthH| atha yutikAlajJAnamAha-vivarAmiti / abhISTakAlikayoryutisambandhinorgrahayorantaraM kalAtmakaM tatsamakalopayuktaphalajJAnArthaM yathA gatiguNitamantaraM gatiyogena gatyantareNa bhaktaM tathetyarthaH / tena hareNa bhaktvA phalaM dinAdikaM gataiSyayutivazAdabhISTakalAdgataiSyamucyate / tatsamaye tadyutikAle tau grahau samau sta ityarthaH / atropapattiH / gatyantareNa gatikalAstadA grahAntarakalAbhiH kA iti phale gatayutau grahayoH zodhye / eSyayutau yojye / dvayorvakratve gatyantarabhaktaphale gatayutau grahayoryojye / eSyayutI zodhye / vakragrahasyottarottaraM nyUnatvAt / athaiko vakrI tadA tayorantaraM pratyahaM gatiyogenopa citam / ato gatiyogahareNAgataM phalaM gatayoge mArgagagrahe hInaM pUrva tasya nyUnatvAt vakragrahe yojyam / pUrva tasyAdhikatvAt / eSyayogamArgagagrahe yojyam uttarottaramadhikatvAt / vakragrahe zodhyam tasyAgre nyUnatvAt / gatiyogena gatyantareNa vA dinamakaM labhyate tadAntarakalAbhiH kimityanupAtena gataiSyadinAtham // 3 // 4 // 5 // 6 // bhA0 TI0-do grahake antarakI kalA karake alaga 2 tina 2 kI gatise guNakarake do nauke sarala yA vakrI honepara gatiyogase mAga karanepara jo kalAdiho vaha samAgamameM ho to grahase donoMkA samagati viyoga, aura vakra meM yoga kare | mAvI honese vaha spaSTa yoga yA viyoga kare / ekahI vakragati ho to gatameM patra yoga bhaura gamyameM piyoga karanA cAhiye / to donoM grahakI bhagaNasthita samakalA hogI, samaya jAnanAho to mantaraphalAko pUrvokta hArakadvArA bhAgakaranese jo dinAdi hoMge vahI samakalAkAlase iSTa samayake mantaI dinAdi hai // 3 // 4 // 5 // 6 // atha dRkkamarthimupakaraNAni sAdhyAnItyAha kRtvA dinakSapAmAnaM tthaavishepliptikaaH| natotrataM sAdhAyitvA svakAlamavazAttayoH // 7 // tayoH samayohayodinakSapAmAnaM pratyekaM dinamAnaM rAtrimAnaM prasAdhya vikssepklaaH| tathA prasAdhyetyarthaH / atra bhagavatA vikSepakalAH prasAdhyetyasya dinarAtrimAnaM prasAdhyesyetadanantaramuktardinarAtrimAnaM spaSTakrAntijacareNa sAdhyam / / kintu samagrahIyazarAsaMskRtakevalakrAntimacareNa, sAdhyamiti sacitam / samagrahayoH pratyekaM natakAlamunnatakAlaM prasAdhya / atra samuccayAthakaM tathetyancati / etadarthameva dinarAtrimAnaM prasAdhyeti puurvmuktm| samanantaroktaM / karmakAryamiti vAkyazeSaH / nanu natonataM kathaM sAyaM Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat www.umaragyanbhandar.com
Page #144
--------------------------------------------------------------------------
________________ dhyAyaH 7 ] sNskRtttiikaa-bhaassaattiikaasmetH| (135) grahodayAjJAnAttadavadhikAlamAnajJAnAbhAvAt / nahi. grahasya dinarAtrigatakAlajJAnaM vinApi kevaladinarAtrimAnAbhyAM tatsiddhirata Aha-svakAlagnavazAditi / yasminkAle samI graho jAtI tAtkAlikalagnaM pUrvoktaprakArAvagataM tadvazAttadrahaNAdityarthaH / svakAtsamAhAtpratyekamunnatanatakAlau sAdhyAvityarthaH / etaduktaM bhavati / yutikAlikalagnamadhikasajhaM prakalpya samagraha nyUnasar2yA prakalpya / "bhogyAsUnUnakasyAtha bhuktAsUnadhikasya ca / sampIDyAntaralagnAsU nevaM syAtkAlasAdhanam // " iti tripraznAdhikArottayA grahasya dinagataM rAtrigataM prasAdhya dine dinagatazeSayo rAtrau rAtrigatazeSayoryadalpaM tadunnatam / tenonaM dinArdhe rAjya vA grahasya natam / dinakSapAmAnaM natonnatamityekavacanena samagrahayorabhinnaMdinamAnaM rAtrimAnaM natamunnataM ceti sUcanAdapi nodayalagnalagnAbhyAmantarakAlaH pratyekaM bhinnaH sAdhyaH / navAspaSTakrAntijacareNa dinarAtrimAne pratyekaM pUrvamudayalagnasyaivAsiddheriti sphuTIkRtam / atropapattiH / tAtkAlikArkalagnAbhyAM yathA sUryasyodayagatakAlastathA tAtkAlikagrahalagnAbhyAM grahodayagatakAlaH sidbhayati yadyapi sUryasya krAntivRttasthatvAtsUryasya yuktaH kAlaH / grahasya tu krAntivRttasthatvAniyamAduktarItyAgatakAlasya krAMtivRttasthagrahacihnIyatve'pi grahabimbIyatvAbhAvAdayuktatvam / ataeva vakSyamANakarmasaMskRtagRhAdAnItakAlo grahabimbIyastathApi vakSyamANakarmArtha grahacihnIyasyaivApekSitatvAnna kSatiH // 7 // bhAnTI-samakalAkAlIna tinakA dinarAtrimAna sAdhana kare / titakI tAtkAlika vikSapakalA nirNaya karake grahasthAnagata lagnase natonnata sAdhana kare // 7 // ayAkSaTakkarmatatsaMskAraM ca grahasya zlokAbhyAmAhaviSuvacchApayAbhyastAdvikSepAdvAdazoddhRtAt // phalaM svanatanADIghnaM svadinAvibhAjitam // 8 // labdhaM prAcyAmRNaM somyAdikSepAtpazcime dhanam // dakSiNe prAkapAle svaM pazcime tu tathA kSayaH // 9 // - akSamayA guNitAhavikSepAdAnItAdvAdazabhaktAcallabdhaM tatsvanatanADInaM vikSepasambadhigrahasya nataghaTIbhirguNitaM tasyaiva dinArdhana bhaktaM rAtrau rAvyardhanatyarthasiddham |atr samagrahayoH pUrvokaprakAreNa dinamAnanatayorabhinnatvAtsvazabda / ubhayatrAnAvazyakopi yutivyatiriktadRggrahANAM prayojanatayA sAdhanavaiyadhikaraNyAvRttyarthaM svapadaM bhagavatA dattam / vastutastu dRggrahayostulyatve bhagavatAne yuteruktatvAttAtkAlikayoH spaSTa jisa aMzamai graha sthita hai, tiruke udaya ( lama ) kA samaya sthira karake tisase grahakA madhyodaya kAlagrahakA dinArddhamAna milAtehI prApta hojaataahai| madhyAdayakAla liyata hojAne para iSTadaNDakI pRthakatAke dvArA natotrata sahajase jAnA jAtA hai| Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat www.umaragyanbhandar.com
Page #145
--------------------------------------------------------------------------
________________ sUryasiddhAntaH [ saptamo'yostulyatvena DakarmasAdhanAthai natadinamAnayostayobhinnatvena svapadaM yuktaM prayuktam / natu spaSTakrAMtijacarotpannadinamAnayorbhedAnnatabhedAcca svamityuktam / tatsAdhanasya vaiya. dhikaraNyenAprasaktariti dhyeyam / uktarItyottarAdvikSepAlabdhatatkalAtmaka prAcyAM prAka pAle grahasya hInam / pazcimakapAle yojyam / dakSiNa tathA vikSepe / tukArAttadutpanna phalaM prAkapAle yojyaM pazcimakapAle hInaM kAryam // 8 // 9 // bhA0TI0-vikSepako viSuvacchAyAse guNakarake 12 se bhAga karanepara jo ho tisako svIya. natadaNDase guNakarake svIyadinArddhase bhAga karanepara makSadRk karma hotI hai| uttara vikSepa honese madhyodayake pUrva meM akSA grahaspaSTase viyoga aura pare yogaM karanA cAhiye / vikSepa dakSiNameM ho to madhyodayake pUrvameM yoga aura pIche viyogaM karanA paData' hai // 9 // athAyanakarmAha satribhagrahajakAntibhAganAH kSepaliptikAH // vikalAH svamRNaM krAntikSepayorbhinnatulpayoH // 10 // vikSepakalAH pUrvasAdhitA rAzitrayayutagrahotpannakrAMtyazairguNitA' vikalA bhavanti tAH akSaTakarmasaMskRtagrahe vikalAsthAne krAMtikSepayoH satribhagrahasya krAMntirgrahasya vikSepaH / anayobhinnatulyayobhinnaikadikkayoH satoH krameNa svamRNaM kArye / atropapattiH / vikSepa. hAsya grahabimbopari dhruvaprotazlathavRttaM spRSTvA krAntivRtte grahAsanne yatra lagati tasya grahacihnasyAntare yAH krAntivRtte kalAstA AyanakalAstadAnayanArtha kSetraM grahazaraH kadambAbhimukhaH krnnH| tatsambArAtravRttapradezadhruvaprotazlathavRttasampAtayorantare durAtra. vRtte bhujaH / dhruvaprotavRtte spaSTazaro grahabimbatatsaMpAtAntare koTiH / atastrijyAkarNe' yanavalanajyAbhujastadA zarakaNe kaityanupAtena churAtravRtte |jyApramANena bhujakalAH / matu grahacihnatadRttasampAtAntare krAntivRtte bhujakalAH krAntivRttasya tiryaktvena tAdRza krAntivRttapradezasya tiryaktvAdujatvAsambhavAt / ayanavalanajyAbhujatrijyAkarNo yaSTiH koTistAntarapadarUpati kSetra gole pratyakSam / ato'nupAte na kSatiH / tatra bhagavatA lokAnukampayA gaNitasukhArtha durAtravRttasya bhujakalA krAntivRttasthA aMgIkRtA svalpAntaratvAt / ato'yanavalanajyAzarakalAbhirguNyAtrijyayA bhAjyeti prApte bhagavatAyanavalanasya satribhagrahakrAntibhAgatvenAMgIkArAttadbhAgA aSTapattAzatA guNanIyA jyA bhavati / yataH paramAzcaturviMzatyaMzA aSTapazcAzatA guNitAH paMconA paramakAntijyA jAtA / iyaM zaraguNAtrijyAbhaktAyanakalAstatra vikalAtmakaphalArtha SaSTiguNa iti satribhagrahakAritabhAgaguNito grahavikSepo'STapaJcAzatpaSTighAtena viMzatyUnena paJcatriMzacchatena guNya trijyAbhakta iti siddham / atrApi lAghavAdguNasya trijyAmitatvena svalpAntaratvAda. Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat www.umaragyanbhandar.com
Page #146
--------------------------------------------------------------------------
________________ dhyAyaH7] - saMskRtaTakiA-bhASATIkAsaSetaH / (137) GgIkArAdguNaharayo za ityupapannaM satribhetyAdi vikalA ityantam / bhAskarAcAryaistu"AyanaM valanamasphuTeSuNA saMguNaM jhuguNabhAjitaM hatam // pUrNapUrNadhRtibhirgrahAzritavyasabhodayahRdAyanAH kalAH ||"iti sUkSmamasmAduktam / dhanopapattistu makarAyuH ttarAyaNe dakSiNadhruvAdakSiNakadambodhaH / uttaradhruvAduttarakadamba Urdhvam / tatra zaro yadA tRttarastadA grahabimbasyottarakadambonmukhatvanottaradhruvAdunnatatvAtkrAntivRttasya grahacihnAtkA ntivRttadhruvaprotazlathavRttasampAta AyanagrahacihnarUpaH krAntivRtta pazcAdbhavatyata AyanaSikalAH spaSTagraha RNaM kRtAzcedAyanagrahabhogo jJAtaH syAt / evaM dakSiNazare grahAbambasya dakSiNakadambonmukhatvena dhruvonnatatvAtkrAntivRtte grahacihnAdAyanagrahacihnamagra eva bhavatIti dhanamAyanavikalAH / karkAdidakSiNAyane tu dakSiNadhruvAdakSiNakadambaUrdhvamuttaradhruvAduttarakadambodhaH / tatra yadi grahazaro dakSiNastathA grahabimbasya dakSiNadhruvAdunnatatvAtkAMntivRtte grahacihnAdAyanagrahacidraM pazcAdata RNamAyanam / yadyuttarazarastadA grahabimbasyottaraMdhruvAnnatatvAdahacihnAdAyanagrahacihnamagre krAntivRtte bhavatItyAyanaM dhanAmati golasthityAyanazaradigaikya RNamayanazaradigbhede dhanamiti siddham / / tatra grahAyanadizaH satribhagrahagoladiktulyatvAtsAtribhagrahakrAntigrahazarayorekadiktve RNaM bhinnadiktve dhanamityupapannam / athaaksskrmoppttiH|' bhUgarbhakSitijayAmyottaravRttasampAtarUpasamaprota. calavRtte grahabimbasakte krAntimaNDalasya grahAsanno yatra sampAtastatrAkSakalAsaMskRto grahastasyAyanagrahasya cAntare krAntivRttapradeza aakssklaastaaH| kSitijasthagrahabimboparamAntaratvAtparamA yAmyottaravRttasthe grahe'yanagrahacihnamevAkSakalAsaMskRtagrahacihna bhavatIti tadabhAvaH / ataH kSitijasthe grahabimbe calavRttaM yAmyottaraMkSitijasampAtaprotakSitijavRttAdbhinnaM tatra grahabimbasaktaM dhruvaprotacalavRttakAntivRttasampAto'yanagrahacihnarUpaH kSitijasthakAntivRttapradezAdUrdhvamadho vA yAbhiH kalAbhirantaritastA akSadRkkalAH / AsAM jJAnArtha tadantarapradezIyadyarAtravRttakhaNDapradezasthAsavo'kSajAH sAdhitAH / tathAhi / dhruvadvayaprotagrahabimbagatacalavRtte viSuvavRttagrahabimbAntare sphuTA krAntiH / viSuvavRttakAntivRttasyAyanagrahacihnAntare madhyamAkrAntirayanagrahasyAyanagrahacigrahabimbAntare sphuTazaraH / dvayoH krAntyorekadiktve sphuTakrAntirAdhikA / tatrottaragole'yanagrahacihnakSitijAdadhaH svadhurAtravRtte krAntyozcarAntarAsubhibhavati / yato'yanagrahAcahnadhurAtravRtasthonmaNDalakSitijAntararUpacarA grahabimbIyacarasyAdhikatvena madhyamaicarasambaddhAkSatijavRttapradezAdhruvAbhimukhasUtraM grahabimbIyacarasambaddhadhurAtravRttapradezeyatralagraM tatkSitijAntarAle carAntarasya sattvena spaSTazaracarAntarAbhyAM / koTibhujAbhyAmAMyatacaturasrakSetrasya taddyarAtravRttadvayamadhye sphuTadarzanam / evaM dakSiNagole'yanagrahacigasvArAtravRtte kSitijAdUrdhva krAntyozcarAntarAsubhiArIta / krAntyobhinnadiktve tu kSitijAdayaM Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat www.umaragyanbhandar.com
Page #147
--------------------------------------------------------------------------
________________ ( 138 ) sUryyasiddhAntaH [ saptamo' nagrahacihnakhadyurAtravRtte krAMtyAzvaratostulyA subhiradha Urdhvam / madhyakrAMtisurAtravRttamunmaNDalAtspaSTakrAMticaratulyAMtaraNa dakSiNottaragolayoradha Urdhvamayanagraha cihnasya sattvAt / kSitijAcarAMtareNodvRttasya tattvAccati / bhAskarAcAryaiH "sphuTAsphuTakrAMtijayozvarArdhayoH sAmAnya diktve'ntara yogajAsavaH / palodbhavAkhyAbhanabhaH sadAm" iti sUkSmamAkSaM dRgasujJAnamuktam / bhagavatA tu pUrvoktarItyA sphuTAsphuTakrAMtisaMskArotpannasphuTazararUpakrAMtikhaNDasya svalpAMtareNa yathAgatazaratulyasya caramAkSadRgasava ityaMgIkRtya dvAdazakoTau palabhAbhujastadA vikSeparUpakrAMtikoTa ka ityanupAtAdvikSepajyAphaladhanuSoratyAgAt svalpa tareNa kujyAca rajyayorabhinnatvenAMgIkArAccarAsava akSAsava etA eva kalA dhRtAH svalpAM taratvAt / kSitijAtiriktasthagrahabimbe tvetAH kalA abhISTanatakAlapariNatA bhavatIti viSuvacchAyayetyAdisvadinAdhavibhAjitamityaMtam / atra grahe AyanaM dRkkarma saMskArya tasmAddina rAtrimAnAdinataM sAdhayitvA dRkkarma kriyate tadA kiJcitsUkSmamiti satribhagrahajyetyAdizlokaH saptamo yatpustake tatra tUktaM svataH siddham / natAnupAte svapadavyartha prayogazaMkAnavakAzazca samagrahayorAyanadRkkarma saMskAreNa bhinnatvasambhavAttayadinamAnanatayorapi bhinnatvasiddherityavadheyam / dhanarNopapattistu samaprota calavRttaM grahavimvoparigaM yatra krAMtivRtte lagati sa rAzyAdibhoga AkSadRkkarma saMskRta iti prAguktam / tatra pUrva - kapAle tasmAdbrahAdAyanagraha cihnaM krAMtivRtta uttarazare'grimabhAge bhavati dakSiNazare pazcA dbhavatItikrameNarNadhanamuktam / pazcimakapAletUttarazare pazcAddakSiNazare'grimabhAga iti krameNAyana grahe dhana dRkkarmadvaya saMskRto grahasiddho bhavatItyupapannaM sarvam // 10 // bhA0TI0 - trirAziyuta grahaspaSTa ke anusAra lAye huye krAMtyaMza karake vikSepakalAko guNA karanese ayanadRkkarmavikalA hogI / pUrvokta krAnti aura vikSepa minnadivastha honepara grahameM yoga aura nahIM to viyoga kare // 10 // atha prasaMgAdRkkarma saMskArasthalAnyAha nakSatra grahayogeSu grahAstodayasAdhane // gotra tu candrasya karmAdAvidaM smRtam // 11 // atra nimittasaptamI / grahanakSatrANAM bahutvAdbahuvacanam / nakSatragrahayoryutyartha nakSatra * grahayoridaM dvayaM dRkkarmasmRtaM prAguktam Adau prathamaM kAryam / tAbhyAmanantaraM kriyA kAyetyarthaH / atra nakSatradhruvakANAmAyanadRkkarma saMskRtAnAmevoktatvAdAyanaM dRkkarma na kAryamiti dhyeyam / grahANAmastodayau nityAstodayau sUryasAnnidhyajanitAstodayau ca / grahANAmupalakSaNatvAnnakSatrANAmapi / tayoH sAdhananimittaM grahasya nakSatrasya vA deyam / atrAkSakarmArtha kevalaM zaraH sAdhyaH / natu dinamAnarAtrimAnanato te sAdhye | kSitijasaMbandhena graha rUpodayAsta lagnasyAvazyakatvena kSitijAtiriktanatapariNAmasya vyarthatvAta / Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat www.umaragyanbhandar.com
Page #148
--------------------------------------------------------------------------
________________ dhyAyaH 70 ] saMskRtIkA - bhASAkA sametaH / ( 139 ) yutau tu samaprota calavRtte yugapaddarzanArtha tatpariNAmasyAvazyakatvAt / zRMgonnatinimittaM caMdrasya / tukAraH samuccayArthakacakAraparaH / atrApi zloke pUrvArdhoktamAsaha kukarma saMskAramiti dhyeyam // 11 // bhA0 TI0 - nakSatra grahayoga meM graha ke udayAsta nirUpaNa meM, caMdramAtrI zrRMgonnati meM pahale hI aisA Takkarma sAdhana kare // 11 // atha dRkkarma saMskRtagrahayoryutikAlaM tAtkAlikata dvikSepAbhyAM grahayoryAmyotta rAntaraM vAha tAtkAlikau punaH kAryoM vikSepau ca tayostataH // diktulye tvantaraM bhede yogaH ziSTaM grahAntaram // 12 // punardvitIyavAraM tAdRzagrahAbhyAM zIghre mandAdhike'tIta ityAdinA yutergataSyatvaM jJAtvA grahAntarakalA ityAdinA karmasaMskRtau samau svayutisamaye bhavataH / vivaraM tadvaduDatyetyAdinA samaspaSTagraha kAlAdRkkarmasaMskRta samagrahakAlo yutyAkhyo jJeyaH / tasmin kAle sAdhitau tau graha sphuTAvasamau tAtkAliko madhyaspaSTAdikriyayA kAryau / tayoH sAdhitagrahayeorvikSeSau / caH samuccaye / kAryoM etau grahau dRkkarma saMskRtau samau bhavata itei pratItiH / nocettasmAdapyuktarItyA muhuH kAlaM sthiraM kRtvA pratItirdraSTavyAM / tataH sUkSmayutisamaye grahayorvikSepasAdhanAnantaram / diktulya ekadiktve tukArAdvikSepayorantaraM kAryam / bhede bhinnadiktatve vikSepayoryogaH / ziSTaM saMskArotpannaM grahAntaram / yuti saMbaMdhinorgraha bimbakeMdrayorantarAlaM yAmyottaraM bhavati / atropapattiH / dRkkarmasaMskRtagrahayoH pUrvAparAntarAbhAvaH samaprotacalavRtta iti tayoH samatvam / vikSepAye grahabimba kendratvAdekadizi' vikSepayorantaraM grahavimbakendrayoryAmyottaramantaraM samaprotacalavRtte bhinnadizi zagyoryoga eva grahAbimba kendrayoryAmyottaramantaraM tadvRtte bhAskarAcAyaistu " " evaM labdhaihayutidinaizcAlitau tau samau stastAbhyAM sUryagrahaNavadiSU saMskRtau svasvanatyA / tau ca spaSTau tadanu vizikhau pUrvavatsaMvidheyau diksAmye yA viyutiranayoH saMyutirbhinnaktive // " ityanena sUkSmamuktam / bhagavatA kRpAlunA tadupekSitam / svalpAntaratvAt // 12 // mA0 TI0 - tisakhe phira samakalA aura kAlanirNaya kare / aura jabataka samakalA sthira na hove tabataka vAramvAra sAdhana kare, sthira ho jAnepara donoM grahoMkA vizeSa nirNaya kre| eka dizA meM hone se viyoga aura bhitravizAmeM hone se yoga karane para grahAMntara siddha hogA // 12 // atha paJcatArANAM bimbamAnakalAnayanaM, zlokAbhyAmAha - kujA kiMjJAmarejyAna / triMzadadhardhavArdhitAH // viSkaMbhAzvandrakazAyA bhRgoH SaSTirudAhRtAH || 13 | Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat www.umaragyanbhandar.com
Page #149
--------------------------------------------------------------------------
________________ (140) sUryAsaddhAntaH [ saptamo'tricatuSkarNayuktyAptAste dvighrAstrijyayA htaaH|| raphuTAH svakarNAstithyAptA bhaveyuniliptikAH // 14 // triMzadardhArdhavardhitAstriMzato'dha paMcadaza tadardha sArdhasaptatairuttarottaraM yuktAstriMzatkrameNa bhaumazanibudhabRhaspatInAM candrakakSAyAM candrAkAzagole candrakakSApramANena svakakSApramANenetyarthaH / viSkambhA bimbavyAsAyojanAtmakA uktAH / bhaumasya triMzat / zaneH sArdhasaptatriMzat / budhasya paJcacatvAriMzat / guroH sArddhadvipaJcAzat / anenaiva krameNa zukrasya SaSTiH / bhRgoH SaSTirityanenArdhAdhaityasya pratyekamardhayuktA ityo nirastaH svA. bhimatArtho vyaktIkRtazca / te uktA viSkaMbhA dviguNAstrijyayA guNitAstricatuSkarNa' yuktyAptAH / tRtIyakarmaNi caturthakarmANa ca yau kau~ mandakarNazIghrako tayoryoge na bhaktA itisAMpradAyikavyAkhyAnam / navyAstu tRtIyakarmaNi karNAnupAtAnuktestRtI. yakarNasya mandakarNasyAprasiddharupapattivirodhAcca pUrvavyAkhyAmupekSya trizabdena trijyAca nuSkarNazcaturthakamaNi zIghrakarNastayoryogena bhaktA ityartha kurvanti / spaSTAH svakarNAH svabimbavyAsA bhavanti / paJcadazabhaktA bimbamAnakalA bhveyuH| atropapattiH / svasvakakSAyAM sthitAH paJcatArAgrahA dUratvAllokaizcandrAkAzasthitA iva dRzyante / ata. steSAM vAstavabimbavyAsayojanAni svayaM jJAtAni yathA sUryabimbavyAsayojanAnyuktAni candragrahaNAdhikAre vaH svabhagaNAbhyasta ityAdinA candrakakSAyAM sAdhitAni tathA svabhagaNAnusAreNoktaprakAreNa candrakakSAyAM sAdhitAni / tathA ca zAkalyasahitAyAmU-"antarunnatavRkSAzca vanaprAMte sthitA iva / dUratvAcandrakakSAyAM dRzyante sakala grahAH // vyardhASTavardhitAstriMzadviSkambhAH zAstradRSTataH // " ityetAni trijyAtulyazIghrakarNa uktAni / ataH zIghrakarNe'dhike nyUna bimbagrahasyoccAsannatvAdalpe tu nIcAsannatvAdadhikaM bimbAmatitrijyayoktAni bimbAni tadeSTazIghrakarNena kAnIti vyastAnupAtena yuktamapi bhagavatopalabdhA trijyAto'dhikanyUnakarNayoH krameNa vyastAnupAtAgatAdadhikaM nyUnaM ca bimbaM dRSTamataH karNa eva trijyAzIghrakarNayogAmitaH krameNa nyUnA dhiko gRhItaH / atra cchedaM lavaM ca parivartya harasyetyAdinA dinAstrijyAguNitA viSkaMbhAstrijyAzIghrakarNayogabhaktA ityupapannam // "tricatuSkarNayogArdha sphuttkrnno'ymstke| trijyAnAH sphuTakarNAptA viSkambhAste sphuTAH smRtAH // " iti zAkalyoktezca / ata eva vimbasya drAIcoccamaNDalasthatvena zIghrakarNasyaiva bhUgarbhAdriMbe sambandhAnmandakarNasambandhastvayuktaH / nahi chedyake mandakarNArdhAcchIghrakarNIdhai grahabimbamastIti pratipAditam / yena mandazIghrakarNayoryogArdhaM karNaH sUpapannaH / zIghraphalAnayane tathAGgIkAMgapatteH / bhAskarAcAryaistu-vyaGgrISavaH sacaraNA RtavAstribhAgayuktAdrayo nava ca satrilaveSavazca / syumedhyamAstanukalAH kSitijAdikAnAM trijyA sukavivaraNa pRtha Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat www.umaragyanbhandar.com
Page #150
--------------------------------------------------------------------------
________________ dhyAyaH 7.] sNskRtttiikaa-bhaassaattaakaasmetH| (141) gvininAH // trighnyAni jAntyaphalamaukiyA vibhaktAH labdherna yuktarahitAH kramazaH pRthaksthAH / UnAdhike tribhaguNAcyaNe sphuTAH syuH // " ityupalabdhyoktam / bhAskarAnuvartinastu tricatuSkarNayuktyAptA ityasya trijyAzIghrakarNayoryogArdhana bhaktA ityarthaM vadati // 13 // 14 // bhA0 TI0-candrakakSAmeM maMgalake 30, zAna 371, budha 45, bRhaspati 52 zukrake 60 bimba vyAsa haiN| ina bimbavyAsoko dviguNita trijyAse guNakarake trijyA aura caturthakarmagata (spaSTAnayanameM ) karNake yogaphala se bhAga karanepA spaSTa bimbavyAsa hogaa| spaSTavyAsako 15 se bhAga karanepara kalAdimAna hogA // 13 // 14 // atha yutisaMbandhinau grahau yutisamaye darzanIyAvityAha chAyAbhUmo viparyaste svacchAyAgre tu darzayet // grahaH svadarpaNAntasthaH zaMkaya sampradRzyate // 15 // chAyAbhUmau chAyAdAnArtha yogyAyAM jalavatsamIkRtAyAM pRthivyAm / viparyaste vaiparItyena datte svacchAyA grahacchAyAgrasthAne / tukAro'nyayogavyavacchedAthaivakAraparaH / svadarpaNAntasthaH svasya yo darpaNa Adarzastatra sthApitastanmadhyasthito; graho grahapratibimbaH syAt / tadgaNakaH ziSyAya darzayet / etaduktaM bhavati / samabhUmau diksAdhanaM kRtvA diksampAtasthAnAdyutikAlikacchAyAMgulAni pUrvAparasUtrATujaviparItadizi bhujAntareNa grahAdhiSThitapUrvApare kapAladizi dattvA tatrAdazaH sthApyastatra pratibimba grahaspa diksaMpAtastho gaNakaH ziSyAya darzayodati / atropapattiH / grahabimbAdavalambasUtraM mahAzaGkarUpaM yatra bhUmau patati tatra grahabimbapratibimbo bhavati / tajjJAnaM tu samadhyAdrahabimbaparyantaM natAzA AkAze tathA bhUmau diksampAtasthAnAnmahAzaGka: koTau dRgjyAbhujastadA dvAdazAGgulazaGkakoTau ko bhuja ityanupAtAnItacchAyAmitAntare grahAdhiSThitakapAle bhavati / yathA hakasampAtasthadvAdazAMgulazaGkozchAyA grahAdhiSThitakapAle bhavati / tathA grahapratibimbasthAnasthadvAdazAMgulazakozchAyAdiksampAte bhvti| ato diksampAtasthAnAcchAyA grahAdhiSThitakapAle dattA tadane grahapratibimbasthAnaM jJAtaM bhavatItyupapannaM chAyAbhUmAvityAdi svadarpaNAntastha ityantam / atha grahAdhiSThitakapAlAnyakapAle chAyAsadbhAvaniyamAdrahAdhiSThitakapAle kathaM chAyAdAnaM yuktaM vyAghAtAditi mandAzaGkA svarasAdAha-zaGkaya iti / diksampAtasthApitazaGkoragre mastaka AkAze graho dRzyate gaNakenoti zeSeH // 15 // bhA0TI0-varAbA karI huI bhUmimeM zaMku sthApana karake dUsarI dizAmeM grahakI dRgrAse chAyAgra nirdeza kare / chAyAgrameM darpaNarakhanese . darpaNAntarasthitagraha aura zavagra samasUtrameM dikhAI degA // 15 // Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat www.umaragyanbhandar.com
Page #151
--------------------------------------------------------------------------
________________ (142) sUryasiddhAntaH [saptamo'nanu kathaM dRzyata ityataH' prakRtagrahayoyutisaMgbandhinodarzanaprakAraM sAI zlokAcyA -mAha paJcahastocchito zaMkU yathA digbhramasaMsthitau // grahAntareNa vikSiptAvadho hastanikhAtago // 16 // chAyAkau~ tato ddyaacchaayaayaacchNkumuurdhgau|| chAyAkarNAgrasaMyoge saMsthitasya pradarzayeta // svazaMkumUrdhago vyogni graho dRtulyatAmitau // 17 // gAyatisambadhinohayorAyanahakkalAzlokapUrvArdhoktAkSakalAbhyAM saMskRtayostulye. lpAntaraNAsanne vodayalagne staH / SaDbhayutayorgrahayorAyanAkSahakkalAmaMskRtayoMstulye pAntareNAsanne vAstalagne bhavataH / yasmin kAle, grahau draSTumabhimatI tAtkAlikabATAtrau yadudayAstalagne krameNa nyUnAdhike yadi bhavatastau sUryasAnnidhyajanitAstAbhAdarzanayogyau / tadA paJcahastocchritau / caturviMzatyaGgulo hastaH / evaM paJcahastapramA NadI! zakU kASThaghaTitasaraladaNDau yathAdigbhramasaMsthitau yutikAle grahayoryAzaM digbhramaNam / grahI pravahabhrameNa pUrvakapAle pazcimakapAle vA yatra saMsthitau svAdhiSThi. tasthAnAvahAdhiSThitakapAladizi sthApyau na grahAnadhiSThitakapAladizi / grahAntareNa ye tvantaraM bhede yoga ityAdinA jJAtayAmyottaragrahAntareNa kalAtmakena vikSiptau yottarAntaritau sthaapyau| atra sonnatamityAdinA grahavikSepAvamulAtmakau kRtvA diktalye tvantaramityAdinA grahAntaraM jJeyam / adho bhUmerantaH / hastanikhAtagau hasta mANA yA gartA tatra sthitau bhUmyAM zaGkorhastamAtraM ropayitvA bhUmarUdhrvazaGk catu. mANadI! syAtAmityarthaH / tataH zaMkumUlAbhyAM pratyekaM yacchAyAgraM grahAnadhiSThipAladizi tasmAtpratyekamityayaH / chaayaakii| svakIyau zaMkumUrdhago nijazaMkya mastakaprApiNI gaNako dadyAt / etaduktaM bhavati / yutisamaye lagnaM kRtvA tAtkA. likoTayalagneSTalagrAmyAM pUrvavadantarakAlo grahodayAdgatakAlaH saavnH| evaM grahayoti. mamaye svadinagatAtripraznAdhikAroktavidhinA spaSTakrAntyA chAyA sAdhyA / tato yo graho dakSiNottarayormadhye yadizi tacchAyA taddikUsthA zaGkormUlAgrahAnAdhiSThitakapAladizi parvAparasUtrATa jAntareNa bhujadizi deyA / paramAnItacchAyA dvAdazAGgulazaGkoriti catu. stazaMkupramANena prasAdhya rekhA tanmitA smshNkumuulaatkaaryaa| rekhAgra chAyAgre jJApakaM siMha kAryam / tatra kIlAdinA sUtraM badhvA zaDUkAsaktaM prasAryamiti / chAyAkarNAgra goge chAyAgraM karNasya mUlarUpamagraM tayoH sampAte saMsthitasya chAyAgrasthAnakRtagartA paviSTaziSyasya gaNako grahAvAkAze svazakumudhagI nijazaGkayarUpamastakasamasUtra. Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat www.umaragyanbhandar.com
Page #152
--------------------------------------------------------------------------
________________ ghyAyaH 7.] sNskRtttiikaa-bhaassaattiikaasmetH| (143) sthitau lyatAM dRSTigocaratAmitau prAptau pradarzayetsandarzayet / atropapattiH / uccatayA darzanArtha paJcahastapramANau zakU kRtau / tatraikahastasya bhUmiguptatvaM zaGkudRDhatvAthai kRtm| bahiH puruSapramANau caturmitahastAvaziSTau zaGkoH puruSaparyAyeNAbhidhAnAcca / zaMkusUtrasya grahabimbasaktatvAdyathA digbhramasaMsthitAvityuktam / zaDakvagrasamasUtreNa grahabimbAvasthAnaniyamAdrahAntareNa yAmyottarAntaritau sthaapitau| atra yadyapi svasvaspaSTakAntyayAM prasAdhya tataH karNAyAM prasAdhyoktadizA palabhAsaMskAraNa) svasvabhujaM prasAdhya tAbhyAm "di lye tvantaraM bhede yogaH ziSTaM grahAntaram" ityuktarItyA grahAntaraM zaGakorantara yuktm| tathApi bhagavatA svalpAMtareNa gaNitazramApanopadArthamAkAzasthitadRSTAntarameva dhRtm| zakozchAyAmAcchAyAkarNasUtraM grahabimbadarzanasUtramanaH karNamUladRzA puruSeNa grahabimba draSTavyamevati dik // 16 // 17 // bhA0TI0-pAMca hAthake parimANavAle yathAdika do zaMku yAmyottara rekhAmeM maMgulAtmaka manta rameM sthApana karake eka hAthake parimANameM prothita kare / chAyAgrAse zaMku urkhAgrataka do. chAyAkarNanirNaya kare / chAyAkAya rekhAmeM sthita manuSyako grahadarzana karAve, vahamI zaMkuke mAgemeM graha dekhegA // 16 // 17 // atha zlokAbhyAM paJcatArANAM prAkpratijJAtau yuddhasamAgamAvAha ullekhaM tArakAsparzAdbhedabhedaH prakIrtyate // 18 // yuddhamaMzuvimAkhyamaMzuyoge parasparam // aMzAdUne'pasavyAkhyaM yuddhamekoca cedaNuH // samAgamo'zAdadhike bhavatazcedalAnvitau // 19 // bhaumAdipaJcatArANAM madhye dvayoryutau tArakAsparzAdimbanemyoH sparzamAtrAdullekhasaMjJaM yuddhaM vadati yatibhedajJAH / idaM tu dvayonikyakhaNDatulyayAmyottarAntare bhede maNDalabhede bhedo bhedasaMjJo yuddhAvAntarabhedo yuddhabhedatattvajJaiH kathyate / ayaM bhedo mAnakyakhaNDAdUne dvayoryAmyottarAntare / atra bhAskarAcAryaistu " mAnakyArdhAyucaravivare'lpe bhavedbhedayogaH kArya sUryagrahavadakhilaM lambanAyaM sphuTArtham / kalpyo'dhaHsthaH sudhAMzu stadupariMga ino laMbamAnAprasiddhaya kiM tvaudeva lagnaM grahayutisamaye kAlpatAkanni sAdhya m|| saMprAbalaMbatena grahayutisamayaH saMskRtaH prasphuTaH sgat kheTo to dRSTiyogyau grahayaptisa maye kAryamevaM tadaiva / yAmyodasthAvaravivaraM bhedayoge sa bANo jJeyaH sUryAdbhavati ca yataH zItaguH sA zarAzA // maMdAkrAnto'nRjurapi tadAdhAsthitaH syAttadenyAM sparTI mokSo'parAdIza tdaaprilkhye'vgmyH||" iti vishesso'bhihitH| bhagavatA tu sUkSmabimba yorAkAze dUrato viviktadarzanAsambhavAdyarthaprayAsAdupekSitamiti dhyeyam / yutAvanyonyaM kiraNayoge satyaMzumAkhyaM kiraNasaMghaTanasaMjJaM yuddhaM syAt / yoryAmyottarAntareMDa Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat www.umaragyanbhandar.com
Page #153
--------------------------------------------------------------------------
________________ (144) sUryAsiddhAnta: [saptamo'zAta paSTikalAtmakaikabhAgAdUne'nadhike satyapasavyasaMjJaM yuddhaM bhavati / atra vizeSamAhaeka iMti / atrApasavyayuddha eko dvayoranyataro'NuraNubimbazcetsyAttadA'pasavyaM yuddha vyaktaM syAdanyathA tvavyaktaM yuddhaM syAt / eSAM catuNI phalam / "apasavye vigrahaM yAtsaMgrAmaM razmisaMkule / lekhane'mAtyapIDA syAdbhedane tu dhanakSayaH // " iti bhArgavIyoktaM jJeyas / yuddhabhedAnuktvA samAgamamAha-samAgama iti / dvayoryAmyottarAntare SaSTikalAtmakaikabhAgAdabhyadhike sati samAgamo yogo bhavati / atrApi vizeSamAha / bhavata iti / yativiSayako graho balAnvitau balena / "sthAnAdibalacintAtra vyarthA kenApi na smRtA // praznatraye'thavApyasmin sthaulyasaumyabale smRtam // " iti brahmasiddhAntavacanAt / sthUlamaNDalatayAnvitau yuktau sthUlabimbau samAvityarthaH |cetststdaa samAgamastayorvyaktaH syAt / anyathA tvavyaktaH samAgamaH "dAvapi mayUkhayuktau vipulau snigdhau samAgame bhavataH / atrAnyo'nyaM prItiviparItAvAtmapakSanau // yuddhaM samAgamo vA yadyavyaktau tu lakSaNairbhavataH / bhuvi bhUbhRtAmApa tathA phalamavyaktaM vinirdiprama // " ityukteH / "bhedollekhAMzusammardA apasavyastathAparaH / tato yogo bhavedeSAmekAMzakasamApanAt // " iti kAzyapoktezca sarva niravadyam // 18 // 19 // bhATI-tArAoMke paraspara sparzako ullekha kahate haiM, vimbabheda hojAya to bheda yuddha kahate haiN| parasparakI kiraNa mila jAnese maMzuvimarda nAma hotA hai| eka aMzakA anadhika pArthakya ho to apasavya yuddha hotAhai, tinameM ekatArA choTA ho to prakAza yuddha hotA hai, aisA naho arthAt donoM ekase hoM to aprakAza yuddha hotAhai / ekAMzameM adhika pRthaktA honese donoM grahoMke balavAn honepara samAgama kahA jAtA hai // 18 // 19 // atha yuddhe parAjitasya grahasya lakSaNamAha apasavye jito yuddho pihito'NuradIptimAn // rukSo vivarNo vidhvasto vijito dAkSiNAzritaH // 20 // dvayomadhye yastaditaraNa vidhvasto hataH sa vijitaH parAjito jJeyaH / hatasya lakSaemAha-apasavya iti / apasavye yuddhe yo'jito jayalakSaNavivarjitaH / etenolakhA divaye saMjJAphalaM na parAjitasya phalamiti sUcitam / pihita AcchAdito'vyakta iti yAvat / aNuritaragrahabimbAdalpavimbaH / adIptimAn prabhArahitaH / so'snigdhaH / vivarNaH varNana svavarNana svAbhAvikena rahita ityarthaH / dakSiNAzrita itaragrahApekSayA dakSiNadizi sthitaH / "zyAmo vA vyapagatarazmimaMNDalo vA ruso vA vyapagatarazmivAn kRzo vA / AkrAnto vinipatitaH kRtApasavyo vijJeyo hA iti sa ho grahaNa // " iti bhArgavIyakteH // 20 // Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat www.umaragyanbhandar.com
Page #154
--------------------------------------------------------------------------
________________ dhyAyaH 7.] saMskRtaTIkA-bhASATokAsametaH / (145) mATI0-apasavya yuddha meM thoDI prabhAvAlA DhakA huA choTe vimbabAlA grahahI hAra jAtA hai / yaha rUkhA, virUpa aura dakSiNasya hotA hai | // 20 // atha zlokArdhena jayino grahasya lakSaNamAha udakstho dIptimAna sthUlo jayI yAmye'pi yo balI // 21 / / itaragrahApekSayottaradikasthaH / dIptimAn prabhAyuktaH sthUla, itaragrahabimbApekSa yA pRthuvimbH| jayI jayayuktaH syAt / athottaradakSiNadiksthatvakrameNa 'jayaparAjayau na sta ityAha-yAmya iti / dakSiNadizi yo graho balI dIptamAn pRthubimbo, bhavati sa jyo| apizabda uttaradizA samuccayArthakaH / tathA ca jayaparAjayalakSaNayodigdA. namanupayuktamiti bhAvaH // 21 // bhATI0-dIptimAn graha uttara dizA meM sthita, sthUla bimba aura nayI hotA hai| dakSiNa meM rahArabho balI honese jayA hotA hai // 21 // atha yuddhe vizeSamAha AsanAvapyubhI dIptA bhvtshcetsmaagmH|| svalpo dvAvapi vidhvasto bhavetAM kUTavigraho // 22 // ubhau dvau / AsannAvekabhAgAntaragatAntaritau / apizabdAyuddhalakSaNAtrAntau / dIptau prabhAyuktau cetsyAtAM tadA balAnvitAviti samAgamalakSaNaikadezasadbhAvAtsamAga mAkhyaM yuddham / dvAvapi grahau svalpo sUkSmabimbau vidhvastau / ' dvAvapi parAjayalakSaNAkrAntau syAtAM tadA krameNa kUTavigrahasaMjJako yuddhabhedau syAtAm // 22 // __bhA. TI0-donoMhI graha dIptimAna hokara nikaTa AjAya to samAgama hotA hai| jo donoM hI svalpadIpti aura vidhvasta hoM to kUTavigraha kahA jAtA hai // 22 // athotsargataH zukrasya jayalakSaNAkrAntatvamastIti vadan samAgamaH zazAMkenotiprAk pratijJAnasamAgama uktaprakAramAtadizati udastho dakSiNastho vA bhArgavaHprAyazo jayI // zazAGkenaivameteSAM kuryAtsaMyogasAdhanam // 23 // itaragrahApekSayodakstho dakSiNadistho vobhayadizItyarthaH / zukraH prAyaza utsagaito jayalakSaNAkrAntatvena jayI / kadAcitparAjayalakSaNAkrAnto bhavatIti tAtparyArthaH / eteSAM bhaumAdipazcatArANAM candreNa saha saMyogasAdhanaM yutisAdhanameSAmuktarItyA gaNakaH kuryAt / atra vizeSArthakam // "avanatyA sphuTo jJeyo vikSepaH zItagoryutau / ityardhe kvacitpustake dRzyate na sarvatrati kSiptaM mattvopekSitam / adhikArasyApUrNazlokatvApattezca / etaduktyAnyayoge natisaMskAraniSedhasya siddhasta. Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat www.umaragyanbhandar.com
Page #155
--------------------------------------------------------------------------
________________ (146 ) sUryasiddhAntaH [ aSTamo' syAyuktatvamiti tadanuktau sUryagrahaNoktarItyA sAdhAraNyena sarvatra tadvizeSoktirasa - dveoriti dhyeyam // 23 // bhA0TI0 - uttara meM ho yA dakSiNa meM ho bahudhA zukra jayahI pAtA hai / pUrvaniyama ke dvArA graho ke sAtha caMdramAtrA saMyogakAla nirNayakare // 23 // nanyeSAM grahANAM dUrAntareNa sadordhvAdharAntarasadbhAvAtparasparaM yogAsambhavena kathaM yutiH saMgatetyata Aha bhAvAbhAvAya lokAnAM kalpaneyaM pradarzitA // svamAgaMgAH prayAntyete dUramanyonyamAzritAH // 24 // ete grahAH svamArgagAH svasvaRkSAsthA anyonyamAzritA yutikAla UrdhvAdharAntarAbhAvena saMyuktAH santaH prayAMti gacchati / iti dUraM dUrAntareNa darzanAdiyaM grahayutikalpanAkalpanAtmikA vAstavA pradarzitA pUrvoktagranthena kathitA / nanvavastubhUtA kimartha - mukte yataH prayojanamAha / bhAvAbhAvAyeti / lokAnAM bhUsyaprANinAM bhAvaH zubhaphalamabhAzubhaphalaM tasmai zubhAzubhaphalAdeza vyAvastubhRtApi yutirukteti bhAvaH // 24 // mA0TI0-grahagaNa paraspara, dUrasthita apanI 2 kakSA meM calate haiM / ikaTTe dikhAI deneke kAraNa manuSya ke zubhAzubha phala ke liye yumyAdi kahA jAtA hai || 24 // athAgrimaMgranthasyAsaMgatitvanirAsArthamadhikArasamApti phakkikayAha - spaSTam / raMganAthena racite sUryasiddhAntaTippaNe / grahayutyadhikAro'yaM pUrNo gUDhaprakAzake // iti zrIsakalagaNakasArvabhauma ballAladevajJAtma jaraMganAthagaNakaviracite gUDhArthaprakAzake graha - yutyadhikAraH sampUrNaH / iti grahayutyadhikAraH / sAtavAM adhyAya samApta / aSTamo'dhyAyaH / atha prasaMgAradArabdho nakSatragrahayutyadhikAro vyAkhyAyate / tatra prathamaM nakSatrANAM dhruvajJAnamAha procyante liptikA bhAnAM svabhogo'tha dazAhataH // bhavantyatitidhiSNyAnAM bhogaliptAyutA dhruvAH // 1 // bhAnAmazvinyAdinakSatrANAmuttarASADhA bhijicchravaNadhaniSThAvarjitAnAM liptikA bhogasaMjJAH kalAH procyante samanantarameva kathyante / athAnantaraM svabhogaH svAbhISTanakSatramogaH kalAtmako vakSyamANo dazabhirguNitaH kAryaH / tatra svAbhISTanakSatragata nakSatrANAma Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat www.umaragyanbhandar.com
Page #156
--------------------------------------------------------------------------
________________ dhyAyaH 8.] saMskRtaTIkA-bhASArTIkAsametaH / (147) vinyAdInAM bhogaliptAH / bhabhogo'STazatIliptA ityuktASTazatakalAH pratyeka yutAH / azvinyAyatItanakSatrasaGkhyAguNitakalASTazataM yutamityarthaH / dhruvA nakSatrANA bhavanti // 1 // bhA0TI0-nakSatroMke svabhogako 10 se guNakarake gatanakSatrakI bhogakalA.( pratyekakI 800 karake ) yoga karanese nakSatroMkA dhruva hogA // 1 // atha pratijJAtA nakSatrabhogaliptA uttarASADhAbhijicchravaNadhaniSThAvyatiriktAnAM tezaM dhruvakAnnakSatrazarAMzcASTazlokarAha aSTArNavAH zUnyakRtAH paJcaSaSTinageSavaH // aSTArthI abdhayA'STAMgA aGgAgA manavastathA // 2 // kRteSavo yugarasAH zUnyabANA viyadrasAH // khavedAH sAgaranagA gajAgAH sAgarartavaH // 3 // manavo'tha rasA vedA vezamApyAbhogagam // ApyasyaivAbhijitprAnte vaizvAnte zravaNasthitiH // 4 // vicatuHpAdayoH sandhau zraviSThA zravaNasya tu // svabhogato viyannAgAH SaTkRtiryamalAvinaH // 5 // raMdhrAdayaH kramAdeSAM vikSepAH svApadakamAt // diGmAsaviSayAH saumye yAbhye paJcadizo nava // 6 // saumye rasAH khaM yAmye gAH saumye khAstriyodaza / dakSiNe rudrayamalAH saptatriMzadathottare // 7 // yAmye'dhyadhatrikakRtA navasArdhazareSavaH // uttarasyAM tathA SaSTistriMzatpatriMzadeva hi // 8 // dakSiNe tvardhabhAgastu caturviMzatiruttare / / bhAgAH SaDaviMzatiH khaM ca dasrAdInAM yathAkramam // 9 // azvinyAdinakSatrANAM kramAdbhogA ete / tatrAzvinyAm aSTacatvAriMzatkalAH mara. NyAzcatvAriMzat / kRttikAyAH kalAH paJcaSASTaH / gAhaNyAH saptapaJcAzatkalAH / mRgaziraso'STapaJcAzat / AAyAzcatvAraH / atrAbdhaya ityatra go'bdhayogomaya idi Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat www.umaragyanbhandar.com
Page #157
--------------------------------------------------------------------------
________________ (148) sUryasiddhAMta: [ aSTamo'vA pAThastvayuktaH / zAkalyasaMhitAvirodhAt / etena sauroktarudramasyAMzAsyadrayogAndhayaH kalA iti nArmadoktaM dazakalonapaJcadazabhAgA mithune sarvajanAbhimatadhruvako dazakalAyutatrayodazabhAgAH parvatAbhimatadhruvakazca nirstH| punrvsorssttspttiH| puSyasya SaTsaptatiH / AzleSAyAzcaturdaza / tatheti chandaHpUraNArtham / maghAyAzcatuHpaJcAzat / pUrvAphAlgunyAzcatuHSaSTiH / uttarAphAlgunyAH paJcAzat / hastasya SaSTiH / citrAyAzcatvAriMzat / svAtyAzca catuHsaptatiH / vizAkhAyA aSTasaptatiH / anurAdhAyAzcatuHSaSTiH / jyeSThAyAzcaturdaza / anantara mUlasya SaT / pUrvASADhAyAzcatvAraH / uttarASADhAyA dhruvakamAha-vaizvAmiti / uttarASADhA yogatArAnakSatram / ApyAbhogagam Apyasya pUrvApADhAnakSatrasyArdhabhogaH / dhanarAzeviMzatibhAgastatrasthitaM jJeyam / aSTau rAzayo viMzatimAgA uttarASADhAyA dhruva ityarthaH / etena pUrvASADhAyogatArAyAH skaashaaduttraassaahaayogtaaraaviNshtiklonsptbhaagaantaartaa| tena pUrvASADhAdhruvako'STarAzayazcaturdazabhAgA viMzatiklonasaptamAgairyuta uttarASADhAyA- dhruvazcatvAriMzatkalAdhikokta dhruva iti parvatoktamapAstam / brahmasiddhAMtavirodhAt / abhijiddhRvakamAha-Apyasyeti / pUrvASaDhAyA avasAne dhanurAzeviMzatikalonasaptaviMzatibhAge'bhijidyogatArA jJeyA / catvAriMzatkalAdhikaSAviMzatibhAgAdhikA aSTau rAzayo'bhijito dhruva ityarthaH / ekkAro'nyayogavyavacchedArthaH / te saMhitAsammataM zravaNapaJcadazAMzasthAnaM viMzativikalAyutatrayodazakalAyutazcaturdazabhAgAdikanavarAzayo 'nirastam / zravaNasya dhruvakamAha-vaizvAnta iti / uttarASADhAyA avasAne zravaNayogatArAyAH sthAnaM jJeyam / navarAzayo daza bhAgAH zravaNadhruvaka ityarthaH / dhaniSThAyA dhruvakamAha-tricatuHpAdayoriti / zravaNasya tRtIyacaturthacaraNayoH krameNAntAdisandhau makararAzeviMzatibhAge aviSThAdhaniSThA jJeyA / navarAzayo viMzatibhAgA dhaniSThAdhruva ityarthaH / tukArAtkSetrAntargatadhaniSThAsthAnaM kumbhasya viMzatikalonasaptabhAgAnirastam / zatatArAyA bhogamAha-vabhogata iti / dhaniSThAbhogAtkuMbhasya viMzatikalonasaptabhAgAvadherityarthaH / zatatArAyA azItirbhogaH / ataH prAgvadhavA iti jJApanArthe svabhogata ityuktam / zatatArAyAH sthAnaM zatatArakAdhuva itiparyavasannam / avaziSTanakSatrANAM bhogAnAha / SaTkRtiriti / pUrvAbhAdrapadAyAH catriMzatphalAbhogaH / uttarAbhAdrapadAyA dvAviMzatiH / khetyA ekonAzItiH / atha zavakAnayanaM yathA / azvinyA bhogaH / 48 / dazaguNitaH / 480 / atItanakSatrAbhAvAdbhogayojanAmAvaH / ato'zvinyAH kalAtmako dhruvaH / 480 / rAzyAvastu / / bharaNyAbhogaH / 40 / dazA hataH / 400 / atItanakSatrasyaikatvAdaSTazatayuto mrnnyaaH| paribhASayA rAzyAdyo dhruvH| / 20 / evamAdrobhogaH / 4 / dazahataH / 40 / Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat www.umaragyanbhandar.com
Page #158
--------------------------------------------------------------------------
________________ dhyAyaH 8. ] saskRtIkA-bhASATIkAsametaH / atItanakSatrANAM paJcatayA pazcaguNitASTazatena / 4000 / catuHsahasrAtmakena yutaH kalAyo dhruvaH / 4040 / rAzyAdyastu / 2 / 7 / 20 / evaM pUrvASADhAyA dazaguNato bhogaH / 40 / ekonaviMzatiguNitASTazatena / 15200 / yutaH paribhASayA rAzyAdyo dhruvaH / 8 / 14 / zatatArAyA dazaguNito bhogaH / 800 / trayoviMzatiguNitASTazatena / 18400 / yutshcturviNshtigunnitaassttshtruupo| 19 / 200 / jAto dhruvo rAzyAdyaH / 10 / 20 / pUrvAbhAdrapadAyA dazaguNito bhogaH / 360 / caturvizatiguNitASTazatena / 19200 / yuto / 19560 / jAto dhruvo rAzyAdyaH / 10 / 26 / uttarASADhAbhijicchravaNadhaniSThAnAM svabhogasthAnAtpazcAtsthitatvenoktarItyasammavAdbhinarItyA dhruvakA uktAH svAdisthAnAdyogatArA yadantarakalAbhisthitAstA lAghavAddazApavartitA bhogasaMjJA uktAH / tathAca brahmasiddhAnte / "aSTau viMzatiroM nagajAgnirvyardhakheSavaH / tritAH satribhAgAdirasAkhyaGkAzca SaTzatam // navAMzA navasUryAzca vedendrAH zarabANabhUH / khAtyaSTiH khadhRtirgo'tidhRtirvizvAzvinastathA // vedAkRtiauDagghastAH kvabdhihastA yugArthadRk // khotkRtityaMzahInAzvarasahastAH khahastidRk // khago'zvinaH khadantAH SaDdantAH zailaguNAgnayaH / meSAdyazvyAdimadhyAMzAH SaDaMzonAH khaSaDguNAH // " iti / atha nakSatrANAM vikSepabhAgAnAha-eSAmiti / uktadhuvakasambandhinAmazvinyAdinakSatrANAM yathAkrama kramAdityarthaH / svAtsvakIyApakramAkAntyagrAkAntivRttasthadhruvakasthAnAdityarthaH / vikSepAvikSepabhAgA dakSiNA uttarA vA bhavanti tatrottaradizyAzvinyAditrayANAM diGmAsaviSayAH krameNa dshdvaadshpnycetyrthH| dakSiNadizi rohiNyAditrayANAM paJcadaza nava uttarasyAM punarvasoH Sa.bhAgAH / puSyasya khaM vikSepAbhAvaH / atra paJcamAkSarasya gurutvena chandobhaGga ArSatvAnna doSaH / dakSiNa syAmAzleSAyAH sapta / uttarasyAM maMghAditrayANAM zUnyaM dvAdaza trayodaza / dakSiNasyAM hastacitrayorekAdaza dvau / anantaraM svAtyA uttarAdIza saptatriMzat / dakSiNasyAM vizA khAdInAM SaNNAM sAdhaikaH trayaM catvAraH / navasAIpaJcapaJca krameNa uttaradizi tathA vikSapabhAgA abhijitaH SaSTiH / zravaNasya triMzat / dhaniSThAyAH SaTtriMzat / ekkAro nyUna dhikavyavacchedArthaH / cakAraH ra NArthaH / dakSiNasyAM tukArastathA / ardhabhAgaH shttaaraayaaH| tukArastathA / uttarasyAM pUrvAbhAdrapadAyAzcaturviMzatiH / tasyAmeva dizi bhAgA vikSepabhAgA uttarAbhAdrapadAyA bhAH SaDizatiH / khetyA vikSepAbhAvaH / cakAra: pUraNArthaH // 2 // 3 // 4 // 5 // 6 // 7 // 8 // 9 // bhA0TI0-dUsare zlokase lakara nave zloka takakA martha sAriNIko bhAMti likhA gaya // 2 // 3 // 4 // 5 // 6 // 7 // 8 // 9 // Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat www.umaragyanbhandar.com
Page #159
--------------------------------------------------------------------------
________________ dhruva 123 213 *EXExkas REATER *s. sixeET 520 citrA (150) sUryasiddhAntaH [aSTamo'nakSatra sabhoga vikSepAMza azvinI idi bharaNI 020 kRttikA 1730 rohiNI 1 / 19 / 30 mRgazirA AdrA 27/20 punarvasu puSya 3 / 16 AzleSA 3219 maghA 49 pUrvAphalgunI 4 // 24 uttarAphalgunI 515 hasta 116 60 svAtI 6 / 19 vizAkhA 73 bhanurAdhA 714 jyeSThA .81 pUrvASADhA 8 / 14 uttarASADhA pU-Amadhya 8/20 abhijit pU-AzeSa- 6 / 26 / 40 zravaNA 3 AzeSa 9 / 2010 dhaniSThA zravaNakI tricatuSpadasandhi 9 / 20 zatabhiSA 1020 pUrva mAdrapada 10 / 26 uttara bhAdrapada 22 117 revatI 72 11 / 29 / 50 athAgastyalubdhakavahibrahmahRdayatArANAM dhruvakavikSepAstadupapatti zlokatrayeNAha azItibhAgeryAmyAyAmagastyo mithunAntagaH // vize ca mithunasyAMze mRgavyAdho vyavasthitaH / / 10 // vikSepo dakSiNe bhAgeH khArNavaiH svAdapakramAt // hutabhubrahmahRdayo vRSe dvAviMzabhAganau // 11 // 26 373 136 7 / 19 Urm m. 306 mculam Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat www.umaragyanbhandar.com
Page #160
--------------------------------------------------------------------------
________________ dhyAyaH 8.] saMskRtaTIkA-bhASATIkAsametaH / aSTAbhistriMzatA caiva vikSiptAvuttaraNa to // golaM badhvA parIkSeta vikSepaM dhruvakaM sphuTam // 12 / / svakIyAtkrAntivibhAgasthAnAdakSiNasyAmazItyazaistArAtmako'gastyo mithunAntagaH karkAdibhAge sthitaH / agastyanakSatrasya rAzivayaM dhruvakAH / dakSiNavikSepo'zItirityarthaH / mRgavyAdho lubdhako mithunarAzeviMzatibhAge sthitaH / cakAraH samuccaye / lubdhakanakSatrasya rAzidvayaM viMzatibhAgA dhruvaka ityarthaH / dakSiNasyAM catvAriMzatA bhAgaiH parimitastasya ca krAntivRttasthAnAdvikSepaH / vRSarAzau vahibrahmahadayau dvAviMzabhAgAsthitA vahnibrahmahadayanakSatrayoviMzatibhAgAdhikaikarAzidhruvakaH / tau vahibrahmahRdayau / aSTAbhistriMzatA / cakAraH kramArthe / evakAro nyUnAdhikavyavacchedArthaH / uttareNottarasyAmi. tyarthaH / vikSiptau vikSepavantau / vahnarvikSepo'STabhAga uttaraH / brahmahadayasyottaro vikSepastriMzadityarthaH / nanvate dhruvA vikSepAzca kAlakramaNa niyatA aniyatA vetyata Ahagolamiti / molaM vakSyamANaM vadhvA vaMzazalAkAdibhirnivadhya sphuTaM vikSepaM krAMtisaM. skArayogyaM dhruvAbhimukha dhruvakaM sphuTamAyanakarmasaMskRtaM parIkSeta / svasvakAle dRggocarasiddhamaMgokuruta / tathA ca krAMtisaMskArayogyavikSepAyanasaMskRtadhruvakyorayanAMzavazAda.. sthiratvAdapi mayedAnIntanasamayAnurodhena lAghavArthamAyanakarmasaMskRtA dhruvAH krAMtisaM skArayAgyavikSepAzca niyatA uktAH / kAlAntare golayantreNa vedhasiddhA jnyeyaaH| naita iti bhAvaH / golayantreNa vedhastu golabandhoktAvadhinA golayantraM kAryam / tatra khago. lasyopAre bhagolamAdhAravRttasyopari viSuvavRttam / tatra yathoktaM krAntivRtaM bhagaNAMzAGkitaM ca badhvA dhvayaSTikIlayoH protamanyaJcalaM bhavedhavalayam / tacca bhagaNAMzAGkitaM kAryam / tatastadgolayantraM samyagdhruzabhimukhayaSTikaM jalasamakSitijavalayaM ca yathA bhavati tathA sthiraM kRtvA rAtrau golamadhyacchidragatayA dRSTayA vatItArAM vilokya krAMtivRtte mInAntAddazakalAntaritapazcAdbhAgaM revatItArAyAM nivezya madhyagatayaiva dRSTayAzvinyAdenakSatrasya yogatArAM vilokya tasyA upari tavedhavalayaM nivezyam / evaM kRte sati vedhavalayasya krAMtivRttasya ca yaH sampAtaH sa mInAntAdagrato yAvadbhiraMzaistAvantastasya nakSatrasya dhruvAMzA jJeyAH / vedhavalaye tasyaiva sampAtasya yogatArAyAzca yAvanto'ntare'zAstAvantastasya vikSepAMzA dakSiNA uttarAH vA vedyAH / atha kadambaprotavedhavalayena vedhe tu sadA sthirA dhruvakA AyanahakkAsaMskRtAH / parantu kadambatArayorabhAvAdazakyamiti yathoktavedhanavAyanakarma saMskRtA dhruvAH zarAca dhruvAbhimukhAH sphuTAH siddhA bhavantIti dik|| 10 // 11 // 12 // bhATA -agastyakA dhruva 30 vikSepAMza 806 / mRgavyAdha dhruva 2 / 20 vi 40 / 6 Agne dhruva 1 | 22 vi0 83 brahmahadaya dhruva 1 . | 22 vi 303 | gola banAne meM spaSTa vakSepa mora samasta dhruvoMkI parIkSA kare // 10 // 11 // 12 // Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat www.umaragyanbhandar.com
Page #161
--------------------------------------------------------------------------
________________ sUryasiddhAntaH ( 152 ) atha rohiNIzakTabhedamAha vRSe saptadaze bhAge yasya yAmyoM'zakadvayAt // vikSepo'bhyadhiko bhindyAdrohiNyAH zakaTaM tu saH // 13 // [ aSTamI vRSarAzau saptadaze'ze yasya grahasya bhAgadvayAdhiko vikSepo dakSiNaH sa graho rohiyaH zavaTaM zakaTAkArasannivezaM bhindyAt / tanmadhyagato bhavedityarthaH / tukArAhavikSepo rohiNIvikSepAdalpa iti vizeSArthakaH / vikSepasya dakSiNasya rohiNIvikSapAdadhikatve zakaTa | vahirdAkSiNabhAge grahasya sthitatvena tadbhedakatvAbhAvAt / atra zakaTAminakSatrasya dhruva ekarAziH saptadazAMzAH / dakSiNaH zaro bhAgadvayamiti vedhasiddhA spaSTA yuktiH // 13 // bhA0TI0 - rohiNI kA zakaTabhedakArI graha vRSake 17 aMzama, aura do aMza dakSiNa vikSepa sthita haiM // 13 // atha bhagrahayogasAdhanArthaM yogasAdhanarItimAhagrahanizebhAnAM kuryAdRkkarma pUrvavat // grahamela kavaccheSaM grahabhuktyA dinAni ca // 14 // grahavadyunize grahANAM yathA dinarAtrimAne AkSarakkamarthaM kRte tathA dinamAna - - trimAne bhAnAM nakSatradhruvakANAmAkSadRkkarmAtha gaNakaH kuryAt / tadanantaraM pUrvavannakSetranityodayAstau sAdhayitvA'bhISTakAle dinagatazeSAbhyAM nataM kRtvA viSuvacchAyayAbhyastAvityAdinatyarthaH / dRkkarma kuryAt / atra nakSatradhruva ke parvatenAyanadRkkarmApyu`dAharaNe kRtam tadayuktam / tasya dhruvake svataH siddhatvAt / tadanantaraM zeSaM nakSatragrahayutisAdhanaM grahadhruvatulyatAM rUpaM grahamelakavadbhahayoga sAdhanarItyA grahAnantara kalA ityA - dinA kAryam / nanu tatra " grahAntarakalAH svasvabhuktiliptAsamAhatAH / bhuktyantareNa vibhajet" ityukternakSatrasya kA gatigrahyetyata Aha- grahabhuktayati / kevalayA grahagatyA grahasya phalaM grahavAntararUpagrahe saMskArya dhruvasamA graho bhavati / nakSatrasya pUrvagatyabhAvAddhuvo yathAsthita ityarthaH / tanutayApi grahanakSatrayutikAlasAdhanaM bhuktyantarAsambhavAtkathaM kAryamiti mandAzaGketyata Aha- dinAnIti / abhISTasamaya dvivaramityAdinA kevayA grahagatyA grahanakSatrayutidinAni sAdhyAni / caH samuccaye / nakSatrANAM gatyabhASAt // 14 // bhA0TI0 - grahakI samAna nakSatroMke divArAtrimAna nuyAyI Takkarma sAdhana kare | aura samastagraha yuti samAna kare / bhuktyantara ke sthAna meM grahabhukti ke grahaNa karanese saba ThIka do jAyagA || 14 || Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat www.umaragyanbhandar.com
Page #162
--------------------------------------------------------------------------
________________ saMskRtaTIkA - bhASATIkAsametaH / athAbhISTakAlAgrahanakSatrayutikAlasya gataiSyatvamasambhramArthe punarAha - eSyo hIne grahe yogo dhruvakAdhika gataH // viparyayAgate he jJeyaH samAgamaH // 15 // ghyAyaH 8. ] ( 153 ) nakSatradhruvAduktAgraha AyanadRkkarma saMskRtagraha AkSaTakarma saMskRtanakSatradhruvakAt / dRkkarmadayasaMskRta graha iti vivekArthaH / nyUne sati yogo nakSatragrahayogaH svAbhISTasamayAdbhAvI / adhike sati pUrvaM jAtaH vakagate grahe viparyayAduktavaiparItyAtsamAgamo nakSatragrahayogo jJeyaH / hIne grahe gato'dhike graha eSyo yogaH / atropapattirnakSatrasya gatyabhAvena sadAsthiratvAgrahagamanenaiva yogasambhavAditi sugamatarA // 15 // bhA0TI0 - nakSatra dhruvase saMskRta grahanyUna honese yoga pIche hogA, adhika dAnase pahale hogayA hai / vakragati grahakA yaha samAgama viparIta hotA hai // 15 // athAzvinyA dinakSatrasya bahutArAtmakatvAtkasyAstArAyA ete dhruvakA ityasya yogatArAyA dhruvaM kimityuttaraM manasi dhRtvA'zvinyAdinakSatrANAM yogatArAM vivakSuH prathamameSAM nakSatrANAM yogatArAmAha phAlgunyorbhAdrapadayostathaivASADhayordvayoH || vizAkhAzvinisaumyAnAM yogatArottarA smRtA // 16 // eSAmuktanakSatrANAM pratyekaM svatArAsu yottaradivasthA tArA sA yogatArA golatattvajJairuktA // 16 // mA0 Ta 0 - donoM phAlgunI, donA bhAdrapada, aura pUrvASADhA, uttarASADhA, vizAkhA, azvinI aura mRgazira, inake uttara sthita tArAoMko yogatArA kahate haiM // 16 // athAnyayoranayorAha pazcimottaratArA yA dvitIyA pazcime sthitA // hastasya yogatArA sA zraviSThAyAzca pazcimA / / 17 // hastanakSatraM paJcatArAtmakaM hastapaJcAGgulisannivezAkAram / tatra nairRtyadigAzritapazcimAvasthitatArAyA uttaradigavasthitatArAyA dvitIyA pUrvoktAtiriktA pazcime vAyavyAzrite sthitA sA hastasya yogatArA jJeyA / uttaratArAsannA pazcimAzritA tArA hastasya yogatAreti phalitArthaH / dhaniSThAyA yogatArAmAha - zraviSThAyA iti / dhaniSThAyAstArAsu yA pazcimadikasthA sA tasyA yogatArA / caH samuccaye // 17 // bhI0 TI0 - paMcatArAtmaka hastanakSatra ke pazcimottara tAreke pazcima meM sthita huA tArA hastakA yoga tArA hai aura ghaniSThA ke pazcima sthitatAsa ghaniSThAkA yogatArA hai // 17 // 1 viparyayAta iti vA pAThaH / Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat www.umaragyanbhandar.com
Page #163
--------------------------------------------------------------------------
________________ (154) sUryasiddhAntaH [aSTama:ayAnyeSAmeSAmAha jyeSThAzravaNamaitrANAM bArhaspatyasya madhyamA / bharaNyAneyapitryANAM khatyAzcaiva dakSiNA // 18 // jyeSThAzravaNAnurAdhAnAM puSyasya ca, pratyekaM tArAtrayAtmakatvAnmadhyatArA yogatArA syAt / bharaNIkRttikAmaghAnAM khetyAH / caH samuccaye / pratyekaM svatArAsu yA dakSiNadiksthA sA yogatArA // 18 // bhA. TI.-jyeSThA, zravaNa, ma rAdhA, aura puSyakA madhyatArA, bharaNI, kRttikA. maghA maura revatI ke dakSiNasthita tArehI yogatAre haiM // 18 // athAnyeSAmeSAmavaziSTAnAM cAha rohiNyAdityamUlAnAM prAcI sArpasya caiva hi // yathA pratyavazeSANAM sthUlA syAdyogatArakA // 19 // rohiNIpunarvasumUlAnAmAzleSAyAzca pratyekaM svatArAsu pUrvAdiksthA maiva yogatAretyevahorarthaH / pratyavazeSANAmavaziSTanakSatrANAmAAcitrAsvAtyAbhejicchatatArANAM svatArAsu yA'tyantaM sthUlA mahatI sA yogatArA syAt // 19 // bhA0 TI0-gahiNI, punarva, mUla va zleSAke pUrvasthitatAre bhaura bAkI nakSatroMke sthUla (ujjvala )tArAhI yogatArA hai|| 19 // atha brahmasaMjJakanakSatrAvasthAnamAha pUrvasyA brahmahRdayAdezakaH paJcabhiH sthitaH / / prajApativRSAnte'so sauMgye'STatriMzadazakaH // 20 // brahmahadayasthAnAtpUrvabhAge paJcabhiraMzaiH prajApatistArAtmako brahmAkrAntivRtte sthitH| kutretyata Aha-vRSAnta iti / vuSAntanikaTe / ekarAAzaH saptaviMzatyaMzA brahmanuvaka ityarthaH / asya vikSepamAha-asAviti / brahmA uttarasyAmaSTatriMzadbhAgaiH sthitH| aSTatriMzadbhAgA asya vikSepa ityarthaH // 20 // bhA0 TI0-prajApati brahmahRdaya ke 5 aMza pUrva meM sthita haiN| isakA dhruva vRSAntameM arthAt 1 / 27 aura vikSepa 3 | 83 // 20 // athApAMvatsApayostArayoravasthAnamAha apavitsastu citrAyAmuttare'zastu paJcabhiH // bRhat kiJcidato bhAgerApaH Sabhistathottare // 21 // citrAyAH sakAzAdapAMvatsasaMjJakastArAtmakaH paJcabhirbhAgairuttarasyAM sthitaH / pratha matukArazcitrAtruvatulyadhruvakArthakaH / dvitIyatukArazcitrAvikSepasya dakSiNabhAgadyAtmaka Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat www.umaragyanbhandar.com
Page #164
--------------------------------------------------------------------------
________________ avyAyaH 9.] sNskRtttiikaa-bhaassaattokaasmetH| (155) tvAdapAMvatsavikSepa uttarAstribhAga iti sphuTArthakaH / ato'pAMvatsAt kizcidalpAntareNa bRhatsthUlatArAtmaka ApasaMjJakaH / tathApAMvatsAtSabhirazaruttarasyAM sthitazcitrAdhruvaka evApasya dhruvako vikSepa uttaro navAMzA ityarthaH // 21 // bhA0 TI0-citrAke 1 maMza uttarameM bhapAMvatsa bhavasthita, bhapa tisakI apekSA kucha baDA hai. so apAMtmake 6 aMza uttara meM sthita haiM // 21 // athAnimagranthasyAsaMgatitvanirAsArthamAdhikArasamAptiM phakkiyAha-spaSTam / raMganAthena rAcate sUryasiddhAntaTippaNe / grahaHkyAdhikAro'yaM pUrNI gUDhaprakAzake // iti zrIsakalagaNakasArvabhaumaballAladevajJAtmajaraMganAthagaNakaviracite gUDhArthaprakAzake nakSatragrahayutyadhikAraH saMpUrNaH // iti nksstrgrhyutyaadhikaarH|| AThavAM adhyAya samApta // nvmo'dhyaayH| athodayAstAdhikAro vyAkhyAyate / nanu sUryeNAstamanaM sahati prAgukgrahayutyadhikArAnantaraM nakSatragrahayutyadhikArAtmAgevodayAstAdhikAro nirUpaNIya ityato'tra tatsaMgatipradarzanArthamAdau tadadhikAra prAtijAnIte ayodayAstamayayoH parijJAnaM prakIrtyate // divAkarakarAkAntamUrtInAmalpatejasAm // 1 // atha nakSatragrahayutyadhikArAntaraM sUryakiraNAbhibhUtA mUrtirbivaM yeSAM teSAM candrAdiSaigrahANAM nakSatrANAM ca / ata evAlpatejasAM nyUnaprabhAvatAmudayAstamayayoH / agrimakAle maryAdadhikAsannihitasannihitatvasambhAvanayA krameNodayAstayoH sUryAnissRtasya yasminkAle yadantaraNa prathamadarzanaM sambhAvitaM sa udayaH / sUryAdUrasthitasya yasmin kAle yadantareNa prayamAdarzanaM sambhAvitaM so'staH / anena nityodyaastvyvcchedstyorityrthH| parijJAnaM sUkSmajJAnaprakAraH prakIrtyate / atisUkSmatvena mayocyata ityarthaH / tathAca grahaityuddeze'stamanamuddiSTamApi tasya pUrvameva sUryAsamatva eva sambhavAttadvilakSaNatayA grahayutiprasaMgenoktam / nakSatragrahayutistu grahayutivAdati tadanantaramuktA / ataH pratibandhakajijJAsApagame'vazyavaktavyatvAdasyAvasarasaMgatitvAt / tatsaMgatyA nakSatragrahayutyAdhikArAnantaraM prAguddiSTamastamanaM tatprasaMgAdudayazca pratipAdyata iti bhAvaH // 1 // Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat www.umaragyanbhandar.com
Page #165
--------------------------------------------------------------------------
________________ (156) sUryasiddhAntaH [navamo' mA0TI0-maba udayAstaparijJAna kahA jAtA hai| alpa (thoDe ) tejavAle graha sUryakI kiraNoMse AkrAnta hokara Astamana hojAte haiM // 1 // tatra prathamaM paJcatArANAM pazcimAstapUrvodayAvAha sUryAdabhyAdhikAH pazcAdastaM jiivkujaarkjaaH|| unAH prAgudayaM yAnti zukrajJo vakriNoM tathA // 2 // vakragatI zukrabudhau tathA sUryAdadhiko pazcimAstaM gacchataH sUryAdalpo pUSAdayaM prApnutaH / zeSaM spaSTam // 2 // __ bhA0TI0-sUrya spaSTa kI banisbata grahaspaSTa adhika honese bRhaspati, maMgala aura zani pazcimameM asta hote haiM / tinake sphuTa sUryako apekSA kama honese pUrvameM udaya hote haiN| pakrI zukra aura budhabhI taisAhI hai // 2 // atha caMdrabudhazukrANAM pUrvAstapazcimodayavAha UnA vivasvataH prAcyAmastaM candrajJabhArgavAH // vajantyabhyAdhikAH pazcAdudayaM zIghrayAyinaH // 3 // zIghrayAyinaH sUryagatyadhikagatayaH ityarthaH / ete budhazukrAvarkagatyalpagatI sUryAda. lpo pUrvAstamadhikau ca pazcimodayaM na prAmuta ityuktam / zeSaM spaSTam / atropapattiH / ravigatito'lpagatimraho'rkAdUnazcetyAcyA darzanayogyo bhavitumarhati / yataH sUryasyAdhikatvena bahugatitvAcottarottaramadhikaviprakarSAtpravahavazena nyUnasya : pUrvamudayAdadhikasyAnantaramudayaniyamAdrahavimbasya prAk kSitijasaMlagnatAkAlAnantaraM yAvatsUryasya tAdRzaH kAlastAvatparyantaM viprakarSe darzanasambhavAt / evaM yadAlpagatiH sUryAdadhikastadA pravahavazenArkasya pUrvamudayAdanantaramuditagrahasya darzanAsambhavAtpravahavazenAdau nyUnArkasyAstasambhavAdanantaramadhikagrahasyAstasambhavAtsUryAstAnantaraM pazcimabhAge grahadarzanasambhave. pyadhikagatisUryasya pRSTasthitatvenottarottaramadhikasannikarSAtpazcimAyAmadarzanaM sambhavatyeva / te tu bhaumaguruzanayaH / vakratve nyUnagatitvAvudhazukrau ceti / athArkagatito'dhikagatigrahaH sUryAdUnastadoktarItyottarottaramadhikasannikarSat pUrvasminnadarzanaM yAti yadA sUryAdadhikastadoktarItyottarottaramadhikaviprakarSAt pazcimAyAmudayaH / te tu zIghrAzcandrabudha-zukrA ityupapannamuktam // 3 // mA0TI0-canda, vudha aura zukra yaha zIghrayAyI tIna graha sUryakI apekSA kama sthAnameM sthita ho to pUrvameM asta bhAra adhika honese pazcimameM udaya hotA hai // 3 // athAbhISTadina Asanne sUryodayAstakAliko sUryadRggrahau tatkAlajJAnArtha kAryAvityAha Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat www.umaragyanbhandar.com
Page #166
--------------------------------------------------------------------------
________________ saMskRtaTIkA - bhASATIkAsametaH / sUryAstakA liko pazcAtprAcyAmudayakAlikau // divAcArka hau kuryAdRkkarmAthi grahasya tu // 9 // pazcAt pazcimAstodayasAdhane'bhISTadine Asane sUryagraho sUryAstakAlikau kuryAdraNakaH / pUrvAstodayasAdhane sUryodayakAlikau kuryAt / dine'bhISTakAle kuryAt / cakAro vikalpArthakaH / anantaraM grahasya dRkkarma / AyanAkSaTakarma dayaM kuryAt / tukAra AkSadRkkarmazloka pUrvArdhoktamiti vizeSArthakaH / yatropapattiH / pazcAdastodaya sAdhane pazci mAyAM taddarzanamiti sUryAstakAlikau sUryagrahAviSTakAlAMzasAdhanArtha sUkSmau / pUrvodayAstasAdhane pUrvadizi taddarzanamiti sUryodayakAlikau / sUryagrahAviSTakAlAMza sAdhanArthaM sUkSmAvanyakAle tu kiJcitsthUlAvapi kRtau dRkarmasaMskRtagrahasya sUryavat kSitijasaMlagnatAyogyatvAdyakarma saMskRto grahaH kArya iti // 4 // dhyAyaH 9. ] Ga (157) mA0TA0 - pazcima meM hone se sUryAstakAlakA aura pUrva meM honese sUryodayakAlakA graha aura sUrya spaSTa nirNaya karanA cAhiye / taduparAnta grahakA Takkarma sAdhana kare // 4 // atheSTakAlAMzAnayanamAha tato lagnAntaraprANAH kAThAMzAH SaSTibhAjitAH // * pratIcyAM SaDbhayutayostadvalagnAntarAsavaH // 5 // . tatastAbhyAM sUryagrahAbhyAM lagnAntaraprANAH bhogyAsUnUnakasyAthetyuktaprakAreNAntarakAlAsavaH SaSTibhaktA iSTAH kAlAMzA bhavanti / prAgudayAstasAdhane pratIcyAM pazcimo dayAstasAdhane SaDbhayutayoH SaDrAziyutayoH sUryadRggrahayorlagnAntarAsavaH / antarAsavastadvat SaSTibhaktA iSTakAlAMzA bhavantItyarthaH / atropapattiH / dRggraha sUryAbhyAmantaraMkAlo grahatya sUryodayakAle dinagataM pUrvodayAstanimittamupayuktam / evaM pazcimodayAstanimittaM sUryadRggrahAbhyAmastakAlA suMbhirantara kAlaH sUryAstakAle grahasya dinazeSakAla upayuktaH tatrAstakAlAnAmanukterudayAsubhiH sAdhanArtha saSaDbhau sUryagrahau kRto sa kaalossvaatmkH| ahorAtrAsubhizcakrakalAtulyaizcakrAMzA labhyante tadeSTAsubhiH kaityanupAte pramAphalayoH phalApavartanena harasthAne SaSTiH / ato'svAtmakAntarakAlaH SaSTibhakta iSTakAlAMzA ityupapannamuktam / atredamavadheSam / sUryodayakAlikAbhyAmarkaTaggrahAbhyAmAnItena dinagatena pUrva cAlyo dRragrahaH / sUryAsta kAlikAbhyAM sapaDbhAbhyAmarkaTaragrahAbhyAmAnItena dinazeSeNAgre cAlyaH sapar3abho dRgrahaH / krameNa grahodayAstakAle praaruupshcimdRggrhai| bhavataH / tAbhyAM sUryasaSaDbhasUryAbhyAM ca krameNa pUrvarItyAntarakAlo grahasya sUryodayAstakA krameNa dinagatazeSau nAkSatroM SaSTibhaktau kAlAMzAviSTo sUkSmau atheSTakA 1 dvayorlamAntaraprANAH iti vA pAThaH / Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat www.umaragyanbhandar.com
Page #167
--------------------------------------------------------------------------
________________ sUryyasiddhAntaH ( 158 ) [ navamo' 'likAyAmA natikAlena pUrvavaccAlitAbhyAM prAkpazcimadRragrahAbhyAM sUryasaSaDabhasUryAbhyAM cAnatikAlo nAkSatro'pi sUkSmAsannaH / sUryodayAstasambandhAbhAvAttadutpannAH kAlAMzA api tathA / atha sUryodayAstakA likAbhyAmAnItaikavAraM kAlAtkAlAMzAH sthUlA iSTakAlikAbhyAmAnItaikavArakAlAtkAlAMzA atisthUlA ubhayatra kAlasya sAvanatvAt / nahi sAvanaSaSTidhaTobhizvakaparipUrtiryena sUkSmAH sidhyantIti // 5 // mA0 TI0 - prAkkALa meM sUrya aura grahake sphuTase lagnAntara prANa nirNaya karake 60 se bhAga karanepara kADhAMza hegA | pazcimakAla meM 6 rAziyukta do spaSTa ke lagnAntaraM prANanirNaya kare // 5 // atha yaiH kAlAMzerudayossto vA bhavati tAn vivakSuH prathamaM guruzanibhaumAnAM kAlAM zAnAha- ekAdazAmarejyasya tithisaMkhyArkajasya ca // astAMzA bhUmiputrasya daza saptAdhikAstataH // 6 // tataM iSTakAlAMzAvagamAnantaramastAMzAH / asto yairaMzairbhavati teM'zA astopalakSaNAdudayAMzA jJeyAH / amarejyasya gurorekAdaza kAlAMzAH / zaneH cadzasaMkhyAH kAlAMzAH / caH samuccaye / bhaumasya saptAdhikA daza saptadaza kAlAMzA ityarthaH // 6 // mA0 TI0 - vRhaspati 11 zani 15 maMgala 17, yahI tinakeM astoza ( kAlAMza ) haiM // 6 // atha zukrasyAha- pazcAdastamayo'STAbhirudayaH prAimahattayA // prAgastamudayaH pazcAdalpatvAddazabhirmRgoH // 7 // zukrasya mahattayA vakratvena nIcAsannatvAtsthUlavimbatayA pazcimAyAmasto'STAbhiH kAlAMzaiH prAcyAmudayazca taiH / nAdhikaiH / prAdhyAM zukrasyAlpatvAdaNubimbatvAddazamiH kAlAMzairastaM gaNakaH kuryAt / nAlpaiH / pazcimAyAmudayastasyANubimbasya dazabhiH kAlAMzaiva jJeyaH // 7 // bhA0 TI0 - sthUlatAka hetule zukrakA pazvAdasta 8 kAlAMza meM hotA hai aura pUrvodaya hotA hai | kintu prAgasta aura pazcAdayameM bimbake choTe hone se 10 aMza lene paDate hai // 7 // atha budhasyAha- evaM budho dvAdazabhizcaturdazabhiraMzakaiH || vakkI zIghragatizvArkAtkarotyastamayodayo // 8 // * vakrazadhigatizvaH kati iti vA gaThAntaram / Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat www.umaragyanbhandar.com
Page #168
--------------------------------------------------------------------------
________________ dhyAyaH 9.] saMskRtaTIkA-bhASATIkAsametaH / vakrI zIghragatiH / caH samuccaye / budhaH sUryAvAdazabhizcaturdazabhizca kAlAMzairastodayau / evaM zukrarItyA karoti / pazcAdastaM prAgudayaM ca dvAdazabhiH kAlAMzairmahAvimvatayA budhaH karoti / prAgastaM pazcAdudayaM ca caturdazabhiH kAlAMzairaNubimbatvAdbudhaH karotItyarthaH / / 8 // mA0 TI0-isa prakArase budha vakrI honepara sUrya se 12 aMza aura zIghragati honepara 14 kAlAMzameM udayAsta lAbha karatA he || 8 // atha prokteSTakAlAMzAbhyAmastasyodayasya vA gataiSyatvajJAnamAha ebhyo'dhikaiH kAlabhAgezyA nyUnairadarzanAH // bhavanti loke khacarA bhAnubhAgrastamUrtayaH // 9 // ebhya ekAdazAmarejyasyeti zlokatrayoktebhyo'dhikairiSTakAlAMzaizyA darzanayogyA abhISTakAle grahA bhavanti / tathA cAstasAdhane dRzyatve asta eNyaH / udayasAdhane dRzyatva udayo gata iti bhAvaH / alpairiSTakAlAMzairgrahA loke bhUloke adarzanA na vidyate darzanaM dRSTigocaratA yeSAM te / adRzyA abhISTakAle bhavanti / nanvadRzyAH kuto bhavantItyata Aha-bhAnubhAgrastamUrtaya iti / sUryAsannatvena sUryakiraNadIptyA grastA abhibhUtA sUryakiraNapratihatalokanayanAviSayA mUrtivimbasvarUpaM yeSAM ta ityarthaH / tayA cAstasAdhana adRzyatve'stA gataH / udayasAdhane'dRzyatva udaya eSya iti bhAvaH / ata eva "uktebhya UnAbhyAdhakA yadISTAH kheTodayo gamyagatastadA syAt / ato'nyathA cAstamayo'nagamyaH" iti bhAskarAcAryoktaM saMgacchate / atropapattiH / uktakAlAMze yatkAle graho sAdhitau tatkAla eva grahasyodayo'sto vArkakRtaH / uktakAlAM zAnAM sUryasAnnidhyajanitAdyantagrahAdarzane hetutvapratipAdanAt / tathA ceSTakAlAMzA uktabhyo'lpAstadA grahasyAstaMgatatvamevetyudayasAdhanaiSTakAlAMzA uktebhyo'lpAstadeSTakAlAdo grahasyodayaH / yadISTakAlAMzA uktebhyo'dhikAstadeSTakAlAdgrahasyodayaH pUrva jaatH| evamastasAdhana iSTakAlAMzA adhikAstadeSTakAlAdane grahAstaH / yadISTakAlAMzA nyUnAstadeSTakAlAtpUrva grahAsto jAta ityupapannamuktam // 9 // mA0 ye0-sUrya se uttara kahe hue kAlAMzakI apekSA adhikatara meM sthita honepara dRzya hotA haiM, kAma honepara jaba sUryake tejase bimba virajAtA hai saba logoMko graha dikhAI nahIM dete // 9 // ayodayAstayorgataiSyadinAdyAnayanamAha tatkAlAMzAntarakalA bhuttyntrvibhaajitaaH|| dinAditatphalaM labdhabhuktiyAgena vakriNaH // 10 // Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat www.umaragyanbhandar.com
Page #169
--------------------------------------------------------------------------
________________ (160 ) sUryAsaddhAntaH [ navamo:ukteSTakAlAMzayorantarasya kalAH sUryagrahayorgatyoH kalAtmakAntareNa bhaktAH / dinAdikamudayAstayoH phalamudayAstayAMrgataiSyAdinAdyaM bhavatItyarthaH / vakragatigrahasya vizeSamAha / labdhamiti / vakriNo vakragrahasya bhuktiyogena sUryagrahayoH kalAtmagatiyogena maktAH phalaM gataiSyadinAcaM jJeyam / atropapAttaH / sUryagrahayorgatyantarakalAbhirekaM dina tadeSTaproktakalAMzayorantarakalAbhiH kimityanupAtenodayAstayorabhISTakAlAdgataiSyAdanAdya. vagamaH / vakragrahe tu sUryagrahayogatiyogena pratyahamantaravRddhatiyogAdanupAta upapanna ityupapannamuktam // 10 // bhA0TI0-apane 2 kAlAMzase iSTakAlAMza alaga karake kalA banAya bhuktyantarase mAgaka ranepara dinAdi phala hoMge vakrI honepara bhuktiyoga grahaNa karanA cAhiye // 10 // atha grahagatikalayoH krAMtivRttasthatvAkAlAMzAntarasyAhorAtravRttasthatvAccAnupAtaH pramANecchayovaijAtyenAyukta iti manasi dhRtvA tayorekajAtitvasampAdanAthai grahagatyoricchAjAtIyatvaM vadaMstadantareNAnupAtastu yukta evetyAha tallanAsuhate muktI aSTAdazazatoddhRte // syAtAM kAlagatI tAbhyAM dinAdigatagamyayoH // 11 // bhuktI ravigrahayorgatI kalAtmake tallagnAsuhate kAlasAdhanAtha grahasya yo rAzyudayo grahItastenAsgAtmakodayena guNita aSTAdazazatena bhakte phale sUryagrahayoH kAlAMzavatkAla gatI syAtAm / tAbhyAM gatibhyAM gatagamyayorudayAstayAdinAdipUrvoktaprakAreNa sAdhyam / natuH pUrvoktaprakAreNa yathAsthitagatibhyAM sthUlatvApatteH / atropapattiH / ekarAzikalAbhI rAzyudayAsavastadA gatikalAbhiH kaityanupAtenAhorAtravRtte gatyasavaH kalAsamA ityupapannamuktam // 11 // bhA0TI0-do bhuktiyoM ko usa lanaprANase guNakarake 1800 se mAga karanepara kAla gati hogI / tisasa ( 10 zlokokta ) gata aura gamyadinAdinirNaya kare // 11 // atha nakSatrANAM sUryasAnnidhyavazAdastodayajJAnArtha kAlAMzAn vivakSuH prathamame SAmAha svAtyagastyamRgavyAdhacitrAjyeSThAH punarvasuH // abhijidbrahmahRdayaM trayodazabhiraMzakaiH // 12 // mRgavyAdho lubdhakaH / trayodazabhiH kAlAMzerdRzyAni nakSatrANi bhavanti / zeSa spaSTam // 12 // bhA0 TI0-svAtI, agastya, mRgavyAdha, citrA, jyeSThA, punarvasu, abhijita, brahmahRdaya inakA vAlAMza 13 aMza haiN|| 11 Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat www.umaragyanbhandar.com
Page #170
--------------------------------------------------------------------------
________________ athAnyeSAmeSAmAha dhyAyaH 9. ] athAnyeSAmeSAmAha hasta zravaNaphAlgunyaH zraviSThArohiNImaghAH // caturdazAMza kazyA vizAkhAzvinidaivatam // 13 // phAlgunI pUrvottarAphAlgunIdvayam / azvitidaivatamazvinIkumAro daivataM svAmI yas tyazvinI nakSatram / dRzyA upalakSaNAdadRzyA api / liMgapariNAmazca yathAyogyaM bodhyaH zeSaM spadRm // 13 // mA0 TI0 - hasta, zravaNa, uttarAphAlgunI, pUrvAphAlgunI, dhaniSThA, rohiNI, madhA, vizAkhA aura azvinI, inakA kALAMza 14 aMza haiM // 13 // saMskRta TIkA-mApATIkA sametaH / kRttikA mUlAni sA raudrarkSameva ca // dRzyante paJcadazabhirASADhAdvitayaM tathA // 14 // kRttikAnurAdhAmUlanakSatrANi paJcadazabhiH kAlAMzairdRzyante / upalakSaNAnna dRzyante'pi / evakAro nyUnAdhikavyavacchedArthaH / AzleSArdrA / caH samuccaye / ASADhadvitayaM pUrvottarASADhAdvayaM tathA paJcadazakAlAMzairdRzyanta ityarthaH // 14 // bhA0TA0 - kRttikA, anurAdhA, mUla, AzleSA, AdrI, aura pUrvASADha va uttarASADha inake 15 aMza haiM // 14 // athAnyeSAmavaziSTAnAM cAha ( 161 bharaNItiSya saumyAni saukSmyAtriH saptakAMzakaiH // zeSANi saptadazabhirdRzyAdRzyAni bhAni tu // 15 // tiSyaH puSyaH somadaivataM mRgazironakSatrametAni nakSatrANi saukSmyAdaNuvimbatvAt triHsaptakAMza kairekaviMzatikAlAMzairdRzyAdRzyAni / uditAnyastaMgatAni ca bhavantItyarthaH / zeSANi pUrvAdhikAroktanakSatreSUktAtiriktAni zatatArA pUrvottarAbhAdrapadArevatIsaMjJAni / vahnibrahmApAMvatsApa saJjJAni ca saptadazabhiH kAlAMzairdRzyAdRzyAni bhavanti tukAro dRzyAdRzyAnItyatra samuccayArthakaH // 15 // mA0TI0 - bharaNI, puSya, aura mRgazirA inake sUkSma hone se 21 aMza meM, va are saba nakSatra 17 aMza meM dikhAI dete hai || 15 || atha dinAdyAnayanArthamicchAyA eva pramANajAtIyakaraNatvamAha 11 aSTAdazazatAbhyastA dRzyAMzAH svodayAtubhiH // vibhajya labdhAH kSetrAMzAstardRzyAdRzyatAthavA // 16 // dRzyAMzAH kAlAMzA aSTAdazazataguNitAstAnsvodayAsubhirgraha rAzyudayAbhibhavatvA rundhAH kSetrAMzAH krAntivRttasthAMzAstairaMzairdRzyAdRzyatA / udayAstau prakArAntareNa. Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat www.umaragyanbhandar.com
Page #171
--------------------------------------------------------------------------
________________ 162) sUryasiddhAntaH [ navamaHtargatyA jJeyau / kalAMzAbhyAM kSetrAMzAvAnIya tadantarakalA yatha sthitagatyoraMtaraNa cogena vA bhaktAH phalamudayAstayorgataiSyadinAyaM pUrvAgatameva syAdityarthaH / atropapAttaH / rAzyudayAsubhirekarAzikalAstadA kAlAMzakalAtulyAsubhiH kA iAte krAMti vRtte kAlAstAH SaSTibhaktA aMzA iti pUrvameveccha sthAne kalAMzA eva dhRtA lAghavAt / ityuktamupapannam // 16 // bhA0 TI0-kAlAMzako 1800 se guNakarake lagnamANase bhAgakaranepara krAMtivRttakA kSetrAMza hotA hai / tisase udayAstanirNaya kare // 16 // nanu grahANAmamukadizyasto'mukadizyudaya ityuktam / tathA nakSatrANAM noktam / pratyabhAvAdviyogayogAsambhavena gataiSyadinAdyAnayanAsambhavazcetyata Aha prAgepAmudayaH pazcAdustA hakarmapUrvavat // gateSyadivasaprAptirmAnubhuktyA sadaiva hi // 17 // eSAM nakSatrANAM prAcyAmudayaH pratIcyAmasto gatyabhAvAdalpagatigrahavat / eSAM nakSatrANAM karmAkSakarma pUrvavatpUrvaprakAreNa kAryam / parantu zlokapUrvAdhAktamiti dhyeyam / sadA nityam / ekkArAtkadAcidapyanyathA netyarthaH / hi nizca yena / ravigatyA gataiSyadivasAnAM labdhiH syAt / nakSatragatyasambhavAt / yoge grahagativat // 17 // mA0 TI0- nakSatroM kA udaya pUrvadizAmeM aura asta pazcimameM hotA hai / pUrva numAra makSahakarmasaMskAra karake sadA ravigate ( 10 zloimeM ) se divamAdinirNaya kre|| 17 // atha katipayAnAM nakSatrANAM sUryasAnnidhyavazAdasto nAstItyAha abhijihmahayaM svAtIvaiSNavavAsavAH // AhabudhyamudasthatvAnna lupyante'karazmibhiH // 18 // abhijit / brahmahadayam / anenaikadezasya brahmago'pi grahaNam / svAtIzravaNagha. niSTAH / AhabudhnyamuttagabhAdrapadA / etAni nakSatrANyuttaradiksthatvAduttaravikSepAvikyAdityarthaH / sUryakiraNaina lupyante / astaM na yAMtItyarthaH / atroppttiH| "ya. syodayArkAdadhiko'stabhAnuH prajAyate saumyazarAtidaiyAt / tigmAMzusAnidhyavazena nAsti dhiSNyasyaM tamyAstamayaH kathazt i // " iti bhAskarAcAyoktA / paramidamuktamaSTAkSamAyAm / anyathA pUrvAbhAdrapadAyA Apa tathAtvApatteriti dik // 18 // mA0 TI. - AbhAjana brahmahRdaya, sAtA, zravaNa, dhaniSThA: uttAbhAdrapadA, yaha adhika pattarameM sthiti honeke kAraNa sUryakiraNase kamA lupta nahIM ho // 18 // Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat www.umaragyanbhandar.com
Page #172
--------------------------------------------------------------------------
________________ adhyAyaH 10.] sNskRtttiikaa-bhaassaattiikaasmetH| (163) ayAgrimagranthasyAsaGgatitvanirAsArthamadhikArasamAptiM phakkiyAha-nakSatragrahayora stodayanirUpaNAtsAMdhAraNyenodayAstAdhikAra ityuktam / raMganAthena racite sUryasiddhAntaTippaNe / udayAstAdhikAroyaM pUrNo gUDhaprakAzake // iti zrIsakalagaNakasArvabhaumaballAladaivajJAtmajaraMganAthagaNakaviracite gUDhArthaprakAzake udayAstAdhikAraH pUrNaH // 19 // ityudayAstAdhikAraH // navama adhyAya samApta // dshmo'dhyaayH| aya bhaumAdInAM sUryasAnnidhyodayAstAsanne dIptyA sakalabimbadarzanaM tathA candrasya svodayAstakAle sakalabimbadarzanaM zuklatvena na bhavati / kintu bimbaikadeza eva zuklatvena na dRzyata iti bhaumAdivisadRzatvaM candrasya kuta ityaashngkaayaaH| pUrvAdhikAre samu. pasthitestaduttarabhUtazRMgonnamanAdhikAro'vazyamupasthita Arabdho vyAkhyAyate / tatra zRGgonnaterudayakAlAtpUrvakAle'stakAlAnantarakAle cAsannakatipayadivaseSu darzanAtpUrvAdhikAre candrasya kAlAMzAnuktyA tadudayAstAnuktaizca prathamamupasthitacandrodayAstayoH sAdhanamatidizati. udayAstavidhiH prAgyakarttavyaH zItagopi // bhAgIdazabhiH pazcAdRzyaH prAgyAtyadRzyatAm // 1 // candrasya apizabdaH pUrvAdhikAroktairgrahanakSatraiH samuccayArthakaH / udayAstavidhirudayAstayoH sAdhanaprakAraH prAgvatpUrvAdhikAroktarItyA gaNakena kaaryH| nanu kAlAMzAnAM pUrvamanukteH kathaM tatsiddhiH / ata Aha-bhAgairiti / dvAdazabhiraMzaizcaMdraH pazcimAyAM dRzya udito bhavAte / prAcyAmadRzyatAmastaM pApnoti / atra pazcAtmAgiti punaruktamapi pUrva budhazukrayoH sAhacaryeNa candrodayAstadiguktyA tatsAhacaryeNa candrasya pazcimAstapUrvodayo vartate iti kasyacinmandabuddhirdhamasya vAraNAyeti dhyeyam // 1 // bhA0 TI0-candramAkAbho pahale kahI rItike anusAra udayAstasAdhana karanA cAhiye 12 aMza dUra hone se pazcimameM dikhAtAhai aura pUrva meM 12 aMza honepara adRzya hotA hai // 1 // athodayAstaprasaGgena smRtayozcandranityAstodayayoH sAdhanaM vivakSuH prathamaM zlokatraye NendonityAstasAdhanamAha-- ravIndrAH SaDyutayoH prAgvalanAntarAtavaH // ekarAzau ravIndrozca kAryA zivaliptikAH // 2 // tannADikAhate bhuktI khIndroH SaSTibhAjite // Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat www.umaragyanbhandar.com
Page #173
--------------------------------------------------------------------------
________________ sUryasiddhAntaH tatphalAnvitayorbhUyaH karttavyA vivarAsavaH // 3 // evaM yAvatsthirIbhUtA khandviorantarAsavaH // naiH prANairastametInduH zukke'rkAstamayAtparam // 4 // ( 164 ) [ dazamos zukle zuklapakSAbhISTadine sUryAstakAle spaSTau sUryacandrau sAdhyau / candrasya dRkkarmadvayaM saMskAryam / tatrAkSadRkkarma zlokapUrvArdhoktameva / tayoH sUryacaMdrayoH SaDrAziyutayolagnAntarAsavo'ntarakAlAsavaH prAgvadbhogyAsunUnakasyetyAdinA sAdhyAH / tau saSaDbhA cndr| ve karAzAvabhinnarAzau cetstastadA saSaDbhayostayoH sUryacandrayorantara kalAH kAryAH cakAro viSayavyavasthArthakaH / tayorasukalayorghaTikAbhirasavaH SaSTyadhikazatatrayeNa mAjyAH / ghaTikAH kalA udayAsuguNitA ekarAzikalAbhirbhaktA asavaste SaSTyadhikazatatrayeNa bhAjyAH / ghaTikAH / abhiH sUryendvorgatIkalAtmake guNye SaSTibhakte tatphalAnvitayoH svasvaphalayuktayoH sapaDbhasUryacandrayorbhUyaH punarvivarAsavo'ntaraprANAH pUrvarautyA karttavyAH / evaM tadghaTikAbhiH sUryAstakAlikau saSaDbhasUryadRkkarmasaMskRtacandrau pracAlya tayorvivarAsava iti yAvatsthirIbhUtA abhinnAstAvatsAdhyAH / tairabhinnairasubhiH sUryAstAdanantaraM candro'staM prApnoti / atropapattiH / sUryAstakAle saSaDbhArko lagnaM dRkkarmasaMskRtazcandraH SaDbhayutazcandrAstakAle lagnam | parantu sUryAstakAlikaM na svAstakAlikam / pazcimadRggrahaH sUryAstakAlika iti tattvam / tadantarAsavaH: sAvanAzcandrasya sUkSmA dinazeSAH / parantu paribhASayA nAkSatrajJAnasambhavAnnAkSatrAH sAdhyA iti candrastAbhizcAlyaH svAstakAle saSaDo lagnamasmAtsUryAstakA likasaSaDU sUryAccAntarAsavo nAkSatrAH sUkSmA api bhagavataikarItipradarzanArthaM bhinnakAlikAbhyAM sUryacandrAbhyAM kathaM sUkSmasamayasiddhiriti mandAzaGkApanodArthaM ca saSaDbhaH sUryo'pi sAdhitazcandrAstakAle / tAbhyAmantarAsavo nAkSatrA api sUryAstakAlikalagnA grahAdasUkSmA ityasakRtsUkSmA ityuktamupapannam / vastutastu sAvanAbhyupagame " ravIndvoH SaDmayutayoH prAgvalagnAntarAsavaH / taiH prANairastametInduH zuklerkAstamanAtparam // " ityeka eva sUryasi - ddhAMta zlokaH / zlokamadhya ekarAzAvityAdiravIndvorityantarAsava ityantaM zlokadvayaM kena cinmandamatinA samayo'sakRdeva sAdhya iti ziSyadhIvRddhidatantroktaM subuddhimanyenAMyuktamapi yuktiyuktaM matvA nikSiptam / kathamanyathA bhagavataH sarvajJasya zuddhasAvanaghaTIjJAnAnantaramasakRtsAdhanoktiH saGgacchate / kiMca ' ekarAzau ravIndvozva kAryA faaraliptikAH' ityardhasya tripranAdhikAre bhogyAsUnUnakasyetyAdizlokAbhipekSitatvenAtrAnapekSitatvam / prAgvalagnAntarAsava ityanenaivAtra tatsiddheriti / atha nAkSatrAbhyupagame tu candrasya sAvanaghaTImizcAlanaM svAstakA likasiddhyarthamAvazyakaM natu sUryasya prayojanA 1 66 : Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat www.umaragyanbhandar.com
Page #174
--------------------------------------------------------------------------
________________ dhyAya: 10. ] saMskRtaTIkA-mApATIkA sametaH / ( 165 ) I bhAvAt / nahi candrAsta kAlasAdhita saSaDbhasUryaH sUryAstakAlikaM lagnaM yena sUryacAlanaM yuktam / apica ekasya candrasya cAlanena punarekavAreNaiva sUkSmanAkSatrakAlasiddhau dvayozvAnoktyA nAkSatrAsyAsakRtkriyAnayanamatattvaM gauravaM sarvajJena kathamuktam / vyasakRtsAdhanena sUkSmanAkSatrasiddhau yuktyabhAvazca / ata eva " jJAtuM yadAbhAbhimatA grahasya tatkAlakheTodayalagna lagne / sAdhyenayorantaranADikAyAstAH sAvanAH syuryugatA grahasya |" * iti bhAskarAcAryoktaM saGgacchata iti tattvam // 2 // 3 // 4 // mA0 TI0 - zuklapakSa meM sandhyAkAlako dRkkarma saMskRta candra meM aura sUrya meM 6 rAzi milAkara pUrvAnusAra lagnAntara prANasthira kare / sUryAsta ke pIche ukta - prANasaMkhyaka kAlake gata honepara caMdramA asta hogA // 2 // ravispaSTa meM 6 rAzi mila kara candra se antarapramANako nirNaya kre| vahI sUryAsta ke pIche kRSNapakSa meM 6 candrodaya kA kAla hai | 3 || ekadizA meM honepara sUrya aura candramAkI krAntijyA manantara (dUra) karake anyathA yoga kare | prAptaphala sUryase caMdra- mAkI saMsthAnAdikake anusAra dakSiNa aura uttarA saMjJA hogI // 4 // athodayasAdhanamAha bhagaNA kherdattvA kAryAstadvivarAsavaH // taiH prANaiH kRSNapakSe tu zItAMzurudayaM vrajet // 5 // kRSNapakSe bhagaNArdhaM saSaDgazIn sUryasya dattvA saMyojya / tukArAccandrasyAdattvetyarthaH / tadvivarAsavastayordRkkarma saMskRtacandrasaSaDbhasUryayorantara savaH / prAguktaprakAreNa sAdhyAH / taiH sAdhitairasubhizcandraH sUryAstAnantaramudayaM gacchet / atropapattiH / sUryAstakAle saSaDbhArkasya lagnatvAtsUrye SaDrarAziyojanamudayasAdhanArtham / prAghamgrahasyApekSitatvAccandro dRkkarmasaMskRto yathAsthito na SaDAziyuktaH / tadvivarAsubhizcandrasya sUryAstAnantaramudayaH sAvanaistaccAlitacandrAtsUryAstakAlikasaSaDbhArkAcca vivarAsavo naaksstr| iti / zRGgonnatisAdhanArtha dRzyakAle sUryacandrau sAdhyAviti jJApanArthaM candrasya nityodayAstAvuktAvanyeSAM grahanakSatrAdInAM prayojanAbhAvAdanuktau caMdropalakSaNAduktau * vA tatra zuklakRSNapakSaviveko neti dhyeyam // 5 // mA0 TI0-titakAlakI svamatsyarekhAgata- candracchAyA karNako Upara kahehue phalate guNAkare | guNanaphala dakSiNa honepara dvAdazaguNita akSajyA meM yoga aura uttara honepara viyoga karanA cAhiye // 5 // atha prakRtaM vivakSuH prathamaM tadupayuktabhujakoTikarNAtmakaM kSetra zlokatrayeNAha - akendroH kAntivizleSo dikptAmye yutiranyathA tajjyendura kAMdyAsa vijJeyA dakSiNottarA // 6 madhyAhne duprabhAkarNasaMguNA yadi sottarA // Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat www.umaragyanbhandar.com
Page #175
--------------------------------------------------------------------------
________________ (166) sUryAsaddhAntaH [ dazamo'tadAnAkSajIvAyAM zodhyA yojyA ca dakSiNA // 7 // zeSa lambajyayA bhaktaM landho bAhuH svdingmukhH|| koTiH zaMkustayovaMrgayutermUlaM zrutibhavet // 8 // sUryacandrayoH spaSTakAntyodiMgaikye'ntaram / anyathA digbhede yogaH / atra krAntizabdaH krAMtijyAparo jJeyaH / upapattyavirodhAt / tajjyA sAcAsau jyA ca saMskArasiddhAGkamitA jyetyarthaH / arkAcandro yatra yasyAM dizi taddikkA dakSiNottarAvAsau jyA jJeyA / ekadizi ravikrAMntitazcandrakAnteradhikatve sUryAcandrasya krAMntidikstha. khena jyAkrAntidik / unatve'rkAkrAMtidigviparItadiksthatvena krAMtibhinnadik / bhinnadizi candrakAMtidigjyA jJeyetyarthaH / sA jyA madhyAhnenduprabhAkarNasaMguNA yatkAle candrazRMgonnatyartha sAdhitastatkAle madhyAhnacchAyAkarNavacchAyAkarNazcandrasya sAdhyaH / satvakSAMzacandraspaSTakrAntyoruttaradizi viyogo dakSiNadizi yogastadUnanavatyaMzajyayA bhaktA dvAdazaguNitatrijyeti / upapattyanurodhena tu madhyAhnapadaM tatkAlaparam / yatkAle candrastatkAle candrasya AgataM dinazeSa vA prasAdhya tripraznAdhikAravidhinA zaMkuM prasAdhya cchAyAkarNaH sAdhyaH / aho'horAtrasya madhyaM sUryAstastatkAlikaH candrasya cchAyAkarNo vA'yameva bhagavadabhipretaH / kathamanyathA candrasya zRMgonnatI dRkarmadvayasaMskAraH zRMgonnatI zazAGkasyati prAguktaH saMgacchate / dinArdhAtiriktacchAyA sAdhanArthameva dRkamaNorupayogAdanyatra zRMgonnatigaNita upayogAbhAvAt / spaSTakAntyaiva cchAyAkarNasiddheH / atrApi zlokapUrvArdhoktamevAkSaTakarmasaMskAryam / / tena cchAyAkarNena guNitetyarthaH / sA tAdRzI jyA yadyuttarA tadA dvAdazaguNitAyAmakSajyAyAM zodhyAntaritA / tena dvAdazaguNitAkSajyAdhikA tAdRzI jyA / tadApi viparItazodhane na kSatiH / yadi dakSiNA tadA tasyAmeva yuktA kAryA / co vyavasthArthakaH / zeSe saMskAra svadezalambajyayA bhaktaM phalaM bhujaH prAptaH / svadiGmukhaH svazabdena saMskArastasya diktasyAM mukhamagraM yasyAsau / saMskArAdika ityarthaH / bhujasya koTikarNasopekSatvAttAvAha-koTirati / zaMkurdAdazAMgulaH koTiH / tayorbhujakoTayorgayoryogAtpadaM karNaH syAt / atropapattiH / "svAnAsvazaMkutalayoH samabhinnadiktve yogontaraM bhavati dorinacandradoSNoH / tulyAMzayovivaramanyadizostu yogaH spaSTo bhujo bhavati candrabhujAMza indoH // zuddhe bhuje ravibhujAviparItadikkaH // " iti sUkSmabhujasAdhanaM bhAskarAcAryeNa siddhAntaziromaNA. vuktam / tadupapattistu taTTIkAyAM vyaktA / anayA rItyA bhujasAdhanAtha krAMtijyayorage sAdhye / lambajyAkoTau trijyAkarNastadAkrAMtijyAkoTau kaH karNa ityanupAtena / tatsvarUpaM tu pratyekaM sUryacandrayoH sUryakrAMtijyAtrijyAguNAlambajyAbhaktA sU.kAM.jyA tri11 laM Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat www.umaragyanbhandar.com
Page #176
--------------------------------------------------------------------------
________________ dhyAyaH 10 J ( 167) saMskRta kA bhASAkAsametaH / candraspaSTakrAMtijyAtrijyAguNAlabayA bhaktA ) caM. kAM. jyA. tri. 1 ) anayoH svaM svI laM. 1 / zaMkutalaM saMskAryam / tatra zRMgonnatyarthaM sUryeNa bhagavatA sUryodayAstakAlikagaNitasyoMvAbhyupagamAt / tatra sUryazaMkorabhAvAttacchaMkutalAbhAvAcca sUryAyaiva sUryabhujaH siddhaH candrasya tu tadA zaMkoH sadbhAvAcchaMkutalamutpadyate tattu lambajyAkoTAvakSajyAbhujastada zaMkukoTIko bhuja ityanupAtena tAtkAlikacandronnatonnatakAla sAdhitatripraznAdhikAroktacandramahAzaM kuguNitAkSajyAlambajyAbhati dakSiNameva zaMkutalasvarUpam akSajyA. caM. zaM. 1 ( idaM candradakSiNAgrAyAM yojyam / candrasya dakSiNo bhujaH laM. 1 candreottarAyAyAM tu hInacandrasyottaro bhujaH / candrottarAtrayA hInamidaM candrasya dakSiNa bhujaH / yathA dakSiNo bhujaH ) caM. kAM. jyA tri. akSajyA. caM. zaM. 1 ( vA ) caM. kAM. jyAlaM 1 ' / {caM {caM-ka tri. 1 akSajyA. naM. zaM 1 ( uttarobhujaH caM. kAM. jyA natra. 1 akSajyA. caM. zaM. 1 ( a laM 19 laM 19 candrabhujaH sUryAyaikadizyaMtarito bhinnadizi yuktaH spaSTaH zRMgonnatyupayukto bhujaH // yathA sUryasya dakSiNagole ) sU.kAM. jya. tri* 1 caM. kAM. jyA. tri. 1 akSajyA. caM. za. 18 3. 185 {{ { sU. kAM. jyA* tri. 1caM. kAM. jyA. tri. 1 akSajyA. caM. zaM. 1 ( idaM bhujadvayaM spaSTaye laM. 19 bhujo bhavati candrabhujAMza ityukterdakSiNam / sUryabhujasya nyUnatvena zodhayAt / sUryabhujasyAdhikatve tu ) sU- krAM. jyA. tri.1caM. krAM. jyA. tri1 akSajyA. caM. zaM. 1 ( ) sU. krAM. jyA laM. 19 / tri.1caM.krAM. jyA.tri.1akSajyA. caM. zaM 1 ( idaM bhujadrayamuttaram / indoH zuddhe bhuje ravilaM 19 { jAdviparItadikka ityukteH / yogetUttaro bhujaH ) sU. kAM. jyA. tri.1 caM. krAM. jyA. tri. 1. akSa jyA. ca.zaM1 (sUryottaragole'pi (su. krAM. jyA. tri. 9caM. kAM. jyA. tri1 akSajyA, caM. zaM1 1 laM 16 laM1 {sa-krAM.jyA. sU.kAM. jyA. tri. 1caM. kAM jyA. tri 1 akSajyA. caM. zaM 1 ( idaM bhujadvayaM dkssinnm| antare tu sulaM 19 yabhujasya nyUnatva uttaro bhujaH)sU. krAM. jyA. tri.1caM. kAM. jyA tri. 1 akSajyA. caM. zaM 1 laM 19 Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat www.umaragyanbhandar.com
Page #177
--------------------------------------------------------------------------
________________ (168) sUryasiddhAntaH [ dazamo'sUryabhujasyAdhikatve tu sUryakrAM-jyA-tri 1.caM.kAM. jyA. tri. 1 akSajyA. caM. zaM. 11 dakSiNo'yaM bhujaH / indoH zuddhe bhuja ityuktatvAt / atra navasu pakSeSu prathamapakSa sUryacandrakrAntijyayorekadizayorantaraM trijyAguNitaMH tatsUryakrAntisambaddhaM cettenonAkSajyenduzaMkughAto lambajyAmakta iti / caMdrakrAntisambaddhaM cettena yutastadghAto lambajyAbhakta iti siddham / tatrAkSAMzAnAM dakSiNatvenaikadiAza yogArtha candrazeSe dakSiNatvaM sUryazeSe uttaratvaM bhinnAdizi viyogAthai kalpitam / yuktaM caitat / sUryakAntyadhikatve sUryAcAndrasyottaratvAt / zRMgonnatau candrasyeva prAdhAnyAcca / dvitIyapakSe krAntijyayomi nAdizayooMgena tAdRzena taddhAtamUnaM kRtvA lambayayA bhajadityatrApi yogasyAgra'. ntarArthamuttaradiktvaM candrakAntaruttaratvena dakSiNasthasUryAcandrasya sutarAmuttaratvAcca / tRtI. yapakSe krAntijyayorekadizayorantare sUryasaMbaddha eva tAdRze tadadha una iti viyogArthamantarasyottaradiktvam / dvayodakSiNagolasthatve'pyadhikasUryAnyUnacandrasyottaratvAt / caturthapakSe bhinnadizayoH krAntijyayoryoge tAdRze taddha una iti viyogArtha yogasyottaradiktvam / candrasyottaradiksthatvAt / paJcamapakSe tu caturthapakSoktaM tulyatvAt / SaSThapakSe kAntijyayobhinnadizayoogo dakSiNastadhe yogArtha candrasya dakSiNagolasthatvAt / saptamapakSe krAntijyayorekadizayorantaraM sUryasambaddhaM tadA tadvadhe yojyamityantara dakSiNama / dvayoruttaragolasthatve'pi candrasya nyUnatvenArkAddakSiNasthatvAt / adhikatve tUttaraM tadvadhe hInamiti / aSTamapakSe krAntijyayorekadizayArentare candrasambaddha uttare tadvadha UnaH / candrasyAdhikatvenottarasthatvAt / antyapakSe tu samadizayoH krAMti. jyayorantaraM sUryasambaddhaM tadvadhe yojyamiti dakSiNam / candrasya nyUnatvena dakSiNasthavAdityupapannaM prathamazlokoktam / atra kenacit kAntizabdena cApAtmakakrAntI gRhItvA tatsaMskAraH kRtastasya jyA kAryeti vyAkhyAtam / tadupapattiviruddham / nahi bhujasAthane cApAtmakakrAntI prayojakatvenopapanne / yena vyAkhyoktA yuktA / navA krAMtijyAyogaviyogAbhyAM. cApAtmakakrAntiyogaviyogayoye tulye yenoktaM saMgataM syAt / anyathAkSAMzakAntyaMzasaMskArAMzajyAM vinApi krAntijyAkSajyayoH saMskAraNa natAMzajyAyAH sAdhanApattariti dik / athAyaM bhujastrijyAvRtta iti lAghavAttAtkAlike candracchAyAkarNamitavRtte svecchayA sAdhitastrijyAvRne'yaM bhujastadA candracchAyAkarNavRtte kaityanupAte tena krAntijyayoH saMskAramitamAyaM khaNDaM candracchAyAkarNaguNAmati siddham / trijyAmitapUrvaguNasyedAnIntanatrijyAmitaharasya tulyatvena yo zAca / athAparakhaNDaM candrazavakSajyAghAtAtmakaM candracchAyAkarNaguNaM trijyAbhaktaM kAryam / tatra trijyAdvAdazavAtasya candrazaMkubhaktasya chAyAkarNatvAcchaGkatrijyAmitayoguNaharayoH pratyakeM nAzAdakSajyAdvAdazaguNetyaparaM khaNDaM siddham / dvayArekAdIza yogo bhinna Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat www.umaragyanbhandar.com
Page #178
--------------------------------------------------------------------------
________________ dhyAyaH 10.] sNskRtttiikaa-bhaassaattiikaasmetH| (169) dizyantaramiti saMskAro lambajyAbhakto bhujaH saMskAradikaH siddhaH / zaMkuH koTiriti candracchAyA karNavRtte bhujasAdhanAt / tadRtte koTirapi sAdhyA / sAtu niyatA dvAdaza / niyatakoTayarthameva bhujazcandracchAyAkarNavRtte sAdhitaH sUryodayAstayoH mUryazaMkArabhAvAtsUryazaMkusaMskArAbhAvaH / taditarakAla uktakriyayA na nirvAhaH / koTibhujayorvargayogAnmUlaM karNa ityupapannaM madhyAhnatyAdi zlokaddhayoktam // 6 // 7 // 8 // bhA0 TI0-yaha zeSalabdhaphala laMbajyAse bhAga karanepara svadigsUcaka bAhu hogA ! caMdramAke zaMkuko koTijJAnakarake donakA vargayoga karake mUla karanese karNa hogA // 6 // 7 // 8 // atha zuklAnayanamAha sUryonazItagorliptAH zukuM nvshtaadRtaaH|| candrabimbAGgulAbhyastahRtaM dvAdazabhiH sphuTam // 9 // sUryAnitacandrasya kalA navazatabhaktAH phalaM zuklam / taccandragrahaNAdhikAroktamakA reNAgatacandrabimbAGgulaiguNita dvAdazabhirbhaktaM phalaM sphuTaM zuklaM syAt / atropapattiH / dAnte sUryacandrayorantarAbhAvAdasmadRzyArdhe candragole sUryakiraNapratiphalanAmAvAcchau. klyAbhAvaH / tato yathAyathAkaccindraH pUrvato'ntaritastathAtathA candragAlAsmadRzyAdha candrapazcimabhAgakameNa zauklyavRddhiH / evaM SaDAzyantare paurNamAsyante candragolAsmaha. zyAdhaM sampUrNa zvetaM bhavati / itaH SaDrAzikalAbhiH khakhASTAdambhiAdazAGgulavyAsabimbaM zvetaM tadeSTena sUryonacandrakalAgaNena kimityanupAte pramANaphalayoH phalApavatte. naMna pramANasthAna navazatam / ataH sUryonacandrasya kalA navazatabhaktAH zakliyAmada dvAdazAMgulavyAsapramANena siddham / ato dvAdazAMgulapramANenedaM tadAbhimatacandrabimbAgulavyAsapramANena kimityanupAtenoktamupapannam / anena prakAreNa tribhAntara candragAlAsmadRzyArdhamadhai zvetaM bhavatIti siddham / bhAskarAcAryaistu "kakSAcaturthastaraNahi~ candraH karNAntare tiryagino yato'bjAt / pAdonaSaTakASTalavAntare'to dalaM nRdRzya dalamasya zuklam // " iti zRMgonnativAsanAyAmuktam / zRMgonnatyadhikAre / " candrasya yo. janamayazravaNena nighro vyandudorguNa inazravaNena bhkH| tatkArmukeNa sahitaH khallu zuklapakSe kRSNo'munA virahitaH zazabhRdvidheyaH // " iti tadabhipretazvetAnayanopayukta zcandraH sAdhita ityalam // 9 // bhATI-caMdramAse sUryako alaga karake kalA karatA huA 900 se bhAga karanepara zuklAMza hogaa| candravimbAMgulIse guNakarake 12 se bhAga karanepara sphuTa zukla hogA // 9 // atha zlokacatuSTayena zRMgonnatiparilekhamAha dattvArkasaMjJitaM bindu tato bAhuM svAdiGmukham // tataH pazcAnmukhI kATi karNa koTayagramadhyagam // 10 // Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat www.umaragyanbhandar.com
Page #179
--------------------------------------------------------------------------
________________ ( 170) sUyyasiddhAntaH [ dazamo'koTikarNayutAdvindobimba tAtkAlikaM likhet // karNasUtraNa disiddhiM prathamaM parikalpayet // 13 // zukle karNena tAdambayogAdantarmukhaM nayet // zuklAgrayAmyottarayAmadhye matsyau prasAdhayet // 12 // tanmadhyasUtrasaMyogAdvindutrispRglikheddhanuH // prAgnimbaM yAhageva syAttAhaktatra dine zazI // 13 // samabhUmAvabhISTasthAne diksAdhanaM kRtvA pUrvAparA dakSiNottarA ca rekhA kAryAH / tatra diksampAte'rkasajJitamarkasaJjJA saJjAtA yasyetyetAdRzamarkasajhaM bindu cihnaM dattvA kRtvetyarthaH / tato bindoH sakAzAddha pUrvasAdhitaM svAdeGmukhaM svadizA dakSiNottag2anyatarAtadabhimukhaM dattvA bhujAMgulAni gaNayitvA cihnaM kRtvA tato bhujAgracihnAtpazcAnmukhI pazcimadiksamasUtrAbhimukhAgrAM koTi dvAdazAMgulAtmikAM dattvA karNa pUrvasAdhitaM koTyAmadhyagakoTyagracitraM madhyaM sUryasacihna tayorgataM spRSTam / tadantagale karNAgulAni dattvetyarthaH / koTikarNarekhAsaMyoga madhyaM prakalpya tAtkAlikaM sUryAstodayakAlikaM candrasya sAdhitaM maNDalaM likhet / tatra likhitacandrovambe karNasUtreNa karNarekhayA prathamamAdau diksiddhiM dizAniSpattiM parikalpayet kuryAt / candramaNDalaM karNarekhAyAM yatra lagnaM vatra candravRtte pUrvA / karNarekhAM svamArgeNAgre niHsArya candravRttaparidhau yatra karNarekhAparamAge lagnA tatra pshcimaa| tanmAsyAbhyAM rekhA dakSiNottarA candravRtte yatra lagnA tatra dakSiNottarota phalitArthaH / zukla pUrvasAdhitaM karNena karNarekhAmArgeNa tadvimbayogAtkarNarekha candramaNDalaparidhyoH sampAtAdapUrvAt / antarmukhaM candravRttakendrAbhimu nayet zuklAgracihnaM kuryAt / candravRttAntaH karNarakhAyAM pazcimacihnAcchuklAMgulAni gaNayitvA kuryadityarthaH / zuklAgrayAmyottarayozcandravRttAntaryatra zuklAgrIcanaM yatra ca candravRttaparidhI dakSiNottarayozcidraM tyorityarthaH / madhye'ntarAle matsyau pratyekaM sAdhayet / zuklAgradakSiNacihnAbhyAM matsyazuklAyottacihnAmyAM matsyazceti pUrNoktarItyA matsyau kuryAdityarthaH / tanmadhyasUtrasaMyogAt / tayormatsyayAmadhyasUtraM mukhapucchaspRggarbhasUtraM pratyekaM tayoryatra ca. ndramaNDalAntastadvahirvA kadrazuklAgrasya pazcimatve pUrvabhAge saMyogaH / pUrvatve pazcimabhAge saMyogaH / svasvamArgeNa prasAritayostayoH sampAtastasmAtsthAnAt / bindutrispRk zuklAyavinduryAmyottarayozcihnavi duriti vindutritayasparzidhanurvRttaikadezAtmakaM likhet / mutrasampAtazuklAbandantarAlAMgulavyAsAdhena sampAtasthAnAddhindutrayaspaSTavRttaparidhyeva dezAtmaka. candramaNDala.ntazcApaM kuryAdityarthaH / prAkpUrvakAle likhitaM candrabimbam / yAk / likhitacApacchadena yAdRzaM pazcimabhAge bhavati taadRshH| evakArastadi Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat www.umaragyanbhandar.com
Page #180
--------------------------------------------------------------------------
________________ dhyAyaH 10 ] saMskRta TIkA - bhASATIkAsametaH / ' ( 171 ) nnanirAsArthakaH / tasmin dine / zRMgonnatigaNitAzrayIbhUtasandhyAsamaye candra AkAzastho bhavati / atropapattiH / bhujastu sUryAccandre yAvatAntareNa tadrUpa iti sUryasthAnaM prakalpya tasmAdyathAdigbhujo deyastasmAcchuklapakSe pazcimadiksthasya candrasya zRMgonatirbhavatIti sUryacandrayorudIdharAntaraM koTirdattA / sUryacandrayorantaraM tiyakarNa iti koTayaprasUryabimbAntarAle kaNI dattaH / karNadAnaM koTe: saralatvasiddhayartham / tatra koTikarNayoge candrAvasthAnAccandravRttaM tanmadhyatvena likhitam / karNamArgeNa zukladarzanAcandrabimbe karNasUtrAnuruddhA pUrvAparA tadanuruddhA dakSiNottarA ca / zuklapakSe candrapazcimabhAge'rkAbhimukhatvena zaukyAtpazcimasthAnAtkarNarekhA yAM candraTTattAntaH zvetaM dattam / tatra candramaNDale yAmyottaracihnAvadhikavRttaikadezarUpaM dhanuH zuklAgravinduspRSTaM candrAkR tidarzanArthaM kAryam / ato bindutrayaspRgvRttasya kendrajJAnArthaM prAguktarItyA bindutraye - bhyo matsyau prasAdhya tatsUtrayutiH kendramasmAccApaM tathaiva bhavatIti candrAkRtiH prtykssaa|| // 10 // 11 // 12 // 13 // mA0TI0 - arkasaMjJaka bindu aMkita karake apanI dizA ke anusAra bAhuparimANakI rekhA kha~ce / rekhA ke agrabhAga meM pazcima mukhagAmI koTo ke parimANasa rekhA kha~ce / koTike ase madhyavindukakI rekhAhI karNa hogI / jisa bindumeM koTi aura karSa lagA hai tisake cAroM ora bimba ke anusAra vRttakhaca / karNasUtra jisa dizA meM ho, vaha dizAhI pUrva samajhale / jahA~ bimbavRtta aura karNarekhAkA saMyoga hai, usa sthAna se bimbamadhyAbhimukha meM karNarekhA ke Upara zukla parimita dUrapara bindusthApana kare / vaha bindu aura bimbottara bindu aura vaha biMdu aura biMba dakSiNa bindumadhya meM do matsya banAkara tinake mukha va pUchase nikalI huI rekhA ke saMyogako keMdra karatA huA tribindu spRkadha racanA kare / pUrvakAla meM candrabiMba jaisAhI usa dina vaisAhI caMdramA dikhAI degA // 10 // 11 // 12 // 13 // nanu yadarthamayamudyogastasyAH zRGgonnaterjJAnaM noktamata AhakoTyA disAdhanAttiryaktrAnte zRGgamunnatam // darzayedunnatAM koTiM kRtvA candrasya sA kRtiH // 14 // koyA koTirarekhayA candravRtte karNarekhAvadika sAdhanAtpArilekhe zukladhanuSaH koTima + prabhAgAtmikamunnatamuccAM kRtvA dRSTA / tiryaksUtrAnte dakSiNottararakhAyA ante vyavasAne | unnatamuccaM zRGga darzayet / sA parilekhasiddhA / AkRtiH svarUpam / candamya AkAzasthacandrasya bhavati parilekha siddharUpamAkAzasthacandrapratyakSami tyarthaH / atropapattiH / yathA candravRtte karNarekhayA candrAdizastathA koTirekhayA candravRtte sUryadizastayorantaraM bhujacandravRttapariNataH / atha candradakSiNottara yordhanuSyakoTyoH saMlagnatvAtsUryadAkSiNottarAbhyAM koTirUpazRGgeNa natonnate bhavatastatra bhujadikkaM Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat www.umaragyanbhandar.com
Page #181
--------------------------------------------------------------------------
________________ ( 172 ) sUyyAsaddhAntaH- [ dazamo'dhyAyaH ] zRGgaM natam / taditaradikaM zRGgamunnatam | area bhAskarAcAryairuktam 'syAttuGgabhRMgaM "valanAnyadikstham ' iti // 14 // bhA0 TI0 - koTI se disAdhana karake dakSiNottara tiryaka sUtra ke zeSabhAga meM candramAkA UMcA raMga dikhAne / sohI AkAzake candramAkA AkAra hai // 14 // - nanu sUryonacandrasya SaDbhAdikatva uktaprakAreNa candravimbAbhyadhikaM zuklamAyAti tatkathaM yuktaM vyAghAtAdityatastaduttaraM vizeSaM cAha -- kRSNe SaDbhayutaM sUrya vizodhyendostathAsitam // dadyAdvAmaM bhujaM tatra pazcimaM maNDalaM vidhoH // 15 // kRSNapakSe SaDAzibhiH sahitamarke candrAdvizodhya / tathA liptA navazatabhaktA iti pUrvaprakAreNa asitaM zyAmamAnayam / tathA ca pUrvoktaM zuklAnayanaM zuklapakSa eva candrazau klyavRddhijJAnArtham / kRSNapakSe tu zauklyahrAsAtkRSNatAvRddheH kRSNAnayanaM yuktaM na zuklAnayanam / ataeva darzAntamAsasya zuklakRSNau dvau pakSAviti bhAvaH / atha kRSNaparilekhArtha pUrvokte vizeSamAha - dadyAditi / tatra kRSNaparilekhAviSaye vAma viparatiM bhujaM prAguktaM dadyAt / arkacihnAduttaraM bhujaM dakSiNato dakSiNaM bhujamuttarato gaNako dadyAt / candrasya maNDalaM pazcima darzayet / yathA zuklapakSe candramaNDalasya pazcimabhAge zauklayaM tathA kRSNapakSe candramaNDalasya pazcimabhAge kRSNA bhivRddhiM darzayeodityarthaH / atropapattiH / kRSNapakSArambhe sUryacandrayoH SaDAzyantaram / tataH SaDAziparyantaM kRSNAbhivRddhiH / ataH paDAziyutasUryeNa varjitacandrAtpUrvaprakAreNa kRSNAnayanaM yuktam / atha zuklazRGgaM yatra nataM tatra kRSNazRMgamunnataM yatra connataM tatra natam / ataH kRSNaparilekhArtha bhujo viparIto deyaH / tadapi kRSNaM pazcimabhAgAdevAbhivRddham / ataH kaNara khAyAM candrabimbAntaH pazcimasthAnAddeyam / tataH prAgvatkRSNazRGgonnatiriti // 15 // mA0 TI0-kRSNapakSa meM candraspaSTase 6 rAziyukta sUrya alaga karake : zukakI nAI amita nirNaya kare rAhukI dizA ko badalakara candramaNDalako pazcima aura asita dikhAve // 15 // athAgrimagranthasyAsaMtitvanirAsArthamadhikArasamAptiM phakkikkayAha - candrodayAstayoH zRMgonnativiSayatvenoktatvAdasyAmevAntarbhAvo na svatantrAdhikAratvamanyathA grahodayAstAdhikAre taduktyApatteH / etena candrodayAstayoH paurNamAsyadhikAratvaM parvatAta nirastam / tatsaMjJAyAM pramANAbhAvAdanyathAmAvAsyAdhikAratvasyaiva suvacatvApatteoriti dhyeyam // raMganAthena racite sUryasiddhAMtApaNe // zRGgeonnatyAdhikAro'yaM pUrNo gUDhaprakAza // iti zrIsakalagaNakasArvabhaumabalA laMdaivajJAtmajaraMganAthagaNakAvaracite gUDhArtha - prakAzake zRGgeonnatyadhikAraH saMpUrNaH // 10 // iti zRGgonnatyadhikAraH // dazavAM adhyAya samApta 1 Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat P www.umaragyanbhandar.com
Page #182
--------------------------------------------------------------------------
________________ anyAyaH 91. ] saMskRtaTIkA - bhASAkAsameta: 1 ekAdazo'dhyAyaH / atha pAtAdhyAyo vyAkhyAyate / tatra bhedadvayAtmaka pAtasya sambhavaM vivakSuH prathamaH vaidhRtasaMjJApAtasya sambhavamAha ( 173 ) ekAyanagatau syAtAM sUryAcandramasau yadA // tadyuto maNDale krAntyostulyatve vaidhRtAbhidhaH // 1 // sUryacandra "sUryAcandramasau dhAtA yathApUrvamakalpayat" itizrutyuktaprayogaH / ekAyanagatau / abhinnadakSiNottarAnyatarAyanasthau bhavatastatra yadA yasmin kAle tadyutau sUryacandrayorbhAdyoyoge maNDale dvAdazarAzimite sati tadA tayoH krAntyoH samatve mahApAtarUpe vaidhRtasaMjJaH pAto bhavati // 1 // A0TI0 - sUrya aura candramA jaba eka ayanameM hote haiM aura donoMkA spaSTa yoga 12 rAzike pramANakA hotA hai aura krAntikI samatA hotI hai, taba vaidhRtipAta hotA hai // 1 // atha vyatIpAtasaMjJapAtasya sambhavamAha vIparItAyanagatau candrArkau krAntiliptikAH // samAstadvA vyatIpAto bhagaNArdhe tayoryutau // 2 // candrArkau viparItAyanagatau bhinnAyanasthau bhavatastatra yadA tayoH sUryacandrayorbhAdyoyoge bhagaNArdhe rAziSaTke sati tayoH krAntikalAstulyA bhavanti tadA tasmin kAle vyatIpAtasaMjJakaH pAto bhavati / atropapattiH / samakrAntikAlo mahApAtakAlaH / tatra spaSTakAntyorativailakSaNyopacayApacaya yorniyamAbhAvAcca samakAlo durlakSya iti madhyamakrAntyoH samatvakAlAtpUrvamaparatra vA zaravazena zarasaMskRtakrAntisamatvaM bhavatIti nizcitya vastu bhUtatatkAlajJAnArthaiprathamaM tadAsannakAlasthamadhyamakrAMtitulyasya jJAnamAvazyakaM tattu sUryacandrayoH krAMtisamatvaM bhujatulyatve sambhavati bhujAtpannatvAt / bhujasamatvaM sUryacandrayoH SaDarAzimitiyoge dvAdazarAzimitayoge vA SaDrAzimitAntare'ntarAbhAve vA kuta evamiticecchRNu / tatrAntarAbhAve dvayostulyatvena bhujasAmye vivAdAbhAvaH / evaM SaD-. bhAntare'pItarayorviSamapadasthayoH samapadasthayorvA krameNa padagataiSyayostulyayorbhujatvAmityavivAdaH / SaDdvAdazarAziyoge tu tayorviSamasamapadasthatvAt krameNa tulyagataiSyatvena bhujatulyatvam / ravigolAyanasandhisyayostu krAMtiparamabhAvatva iti tatrApi tadantarayogayoH SaDadvAdaza zyoryathAyogyasattvAtkrAMtisAmyaM sahajata eva / ata ekAyanasthayobhinnagolasthayordvAdazarAziyoga ekagolAyanasthayorantarAbhAve krAMtisAmyam / evaM bhinnAyanasthayorekagolasthayoH SaDrAziyoge golabhedasthayoH parAzyantare krAMtisAmyamiti yutAvityupalakSaNAdantara ityapi jJeyam / natu tadyutau maNDale bhagaNArdhe tayoryutA Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat www.umaragyanbhandar.com
Page #183
--------------------------------------------------------------------------
________________ (174) sUryasiddhAntaH [ekAdazo'vityuktena krameNa golabhedaikyayorentaranirAsArthakoktistatrApi krAMtisAmyatvenAnivArya tvAt / atraikAyanagatAviti viparItAyanagatAviti ca svarUpoktiranAvazyakIti dhyeym| vastutastu sUryacandrayodazamite yoge'ntare vA vaidhRtAkhyakrAMtisAmyam / SaDAzimite tayoryoge'ntare vA vyatIpAtAkhyaM krAntisAmyamiti tAtparyoktiH / ata evAgre bhAskarendorityAyuktaM yuktamiti tattvam // 2 // __ bhAlTI-viparIta mayanameM gaIhuI candramA aura sUryakI krAMtikalA samAna honepara aura tinakA spaSTa yoga 6 rAzike pramANakA hone para vyatIpAta pAta hotA hai // 2 // nanu krAMtyoH sAmye kathaM pAto bhavatItyata Aha tulyAMzujAlasaMparkAttayostu pravahAvRtaH // tahakUkrodhabhavo vahnilokAbhAvAya jAyate // 3 // tyoshcndrsuuryyoH| tukArAtkrAMtisAmyakAlikayoH tulyAMzujAlasampatsimakiraNAnAM jAlaM samUhastayoranyonyAbhimukhayoH samparkAt / ekIbhAvApannatvAt / tAdRkkrodhabhavaH sUryacandrayoranyonyAbhimukhayoDekkrodho bimbakendrayoIgrUpayoH krodhaH parasparAbhimukhena dIyAdhikyaM tadutpanno'gniH pravahAvRtaH pravahavAyuprajvalitaH / lokAbhAvAya janAnAmazubhaphalAya jAyate // 3 // bhA0TI0-donoMkI kiraNoM milane se grUpa kroghase utpanna agni pravaha vAyudvArA prajvalita hokara manuSyoMko azubha phala detA hai // 3 // athAyaM vahirvyatIpAtAkhyo vaidhRtAkhyo vetyata Aha vinAzayati pAto'smillokAnAmaskRyataH // vyatIpAtaHprasiddho'yaM saMjJAbhedena vaidhRtiH // 4 // asminkrAMtisAmyakAle / prasiddhaH pUrvazlokoktasvarUpaH / pAto vahniH / yataH kAraNAt / asakRtsvasambhavena vAraMdAram / lokAnAM vinAzayAta nAzaM karoti / ataH kAraNAdayaM vadbhirvyatIpAta.saMjJA'yamevAgniH saMjJAmadena nAmAntareNa vaidhRtisaMjJaH tathA co. bhayatra pAtAkhyo vahnirbhavatIti bhAvaH // 4 // bhA0 TI0-kra nti sAmyakAlameM sadA pAtapati (agni) logoMkA nAza karatI hai isa kAraNa tisako vyatIpAta kahate haiM, athavA vaidhRti saMjJA hotI hai // 4 // atha tatsvarUpamAha sa kRSNo dANavapulohitAso mhodrH|| sarvAniSTakarA raudrA bhUyAbhUyaH prajAyate // 5 // sa krAMtisAmyakAlotpanna ubhayasaMjJakaH pAtAkhyo'mipuruSaH kRSNaH zyAmaH / dAruNavapuH kaThinagarIraH lohitAkSaH Aratta netraH / mahodaraH pRthUdaraH / ataeva sarvAniSTakaraH Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat www.umaragyanbhandar.com
Page #184
--------------------------------------------------------------------------
________________ dhyAyaH 11.] sNskRtttkiaa-bhaassaattiikaasssetH| (175) sarvalokAnAmazubhakArakaH / raudraH kSayakAravaH / bhUyobhUyo'nekavAram / prajAyate pratyeka krAMtisAmyakAlaH utpanno bhavatItyarthaH // 5 // ___ bhA0 TI0-pIta, kRSNa varNa, kAThana zarIra, hAla netra mahodara, saba logoMkA bhazubha pharanevAlA, kSayakArI aura anekavAra hotA hai // 5 // atha spaSTakAlajJAnaM vivakSuH prathamaM tAdRzayoH sUryacandrayoH sAyanAMzayoH krAMtisAdhye ityAha-- bhAskarendro cakAntazcAkrAvidhisaMsthayoH // hatulyasAdhitAMzAdiyuktayoH svAvapakramau // 6 // sUryacandrayoktulyasAdhitAMzAdiyuktayoH 'prAzcakraM calitaM hIne chAyA/tkaraNAgate' ityAdinA dRggovarIbhUtaM sAdhitamaMzAdikaM tena saMskRtayorityarthaH / etena pUrvasAdhAraNoktirApa spaSTIkRtA krAMtyoH sAyanotpannatvAt / bhacakrAMtarbhacakra dvAdazarAzayastanmadhye saMsthayoH sthitayoH yayoryogo dvAdazarAzayastayorityarthaH / cakrAvadhisaMsthayoH / cakrAdhe rAziSadaM tadavadhi tadantaH sthitayoyaya yogo gaziSa, tyorityrthH| svau svakIyau / apakramau sAdhyau / sUryasya krAMtiH sAdhyA caMdrasya vikSepasaMskRtA krAMtiH sAdhyetyarthaH // 6 // __ bhA. TI-dRk tulya sAdhita aMzAdi-saMskRta (ayanAMza-saMskRta ) caMdrasUryakA spaSTa yoga jisa samayameM 12 meM yA 6 rAzike nikaTa hogA, tita samayake apakrama ( krAnti) ko nirNaya karanA cAhiye // 6 // atha sAdhitakrAntibhyAM svakAlAtspaSTapAtakAlaraya gataiSyatvaM vizeSaM ca zlokAbhyAmAha athojapadagasyendoH krAntivipasaMskRnA // yadi syAdadhikA bhAnoH kAntaH pAto gatastadA // 7 // UA cetsyAttadA bhAvI vAma yugmapadasya ca / / padAnyatvaM vidhAH krAntirvikSepAcce drazuddhayati // 8 // atha sUryacandrayoH kAntisAdhanAnantaram / cadrasya vipamapadasthasya / vikSepasaMskRta tA krAntiH / spaSTakrAntirityartha / yadi yahi / sUryasya viSamasamAnyatarapadasthasya sAdhitakAnteH sakAzAdadhikA syAt / tadA ta hai / pAtaH spaSTakrAntisAgyAtmakaH / gataH / sAdhitakrAntikAlAtpUrvakAle jAta ityarthaH / cedyarhi / sUryakAntarviSamapadasthacandraspaSTakrAntidUMnA bhavati tadA tarhi spaSTakrAntisAmyarUpapAtaH / bhAvI / sAdhitakrAntikAlAduttarakAle bhavatItyarthaH / nanu viSamapade candro na bhavati tadA gataiSyatvajJAnaM kathaM syAdataAha-vAmamiti / yugmapadasya / samapadasyacandrasyetyarthaH / Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat www.umaragyanbhandar.com
Page #185
--------------------------------------------------------------------------
________________ ( 176 ) sUryasiddhAntaH [ ekAdazo'cakArAtspaSTakrAntiH suryakrAMteH sakAzAdadhikonA vA syAttahatyarthaH / vAmam / ukta gataSyakrameNa vaiparItyam / eSyagatatvaM pAtasya bhavatItyarthaH / atha candrasya vizeSamAha / padAnyavamiti / candrasya spaSTakrAMtikriyAyAm / cedyA hai | caMdrasya vikSepasaMskRtakevalakrAMtirvikSepAdbhinnadikkAdvizudhyati hInA bhavati / krAntivarjitavikSeparUpAspaSTakrAntiryadi syAttadatyarthaH / padAnyatvaM rAzyAdicaMdrA dhiSThitapadabhinnapadasthatvaM candrasya jJeyam / sAyanarAzyAdinA samapadasthasya candrasya viSamapadasthatvam | sAya narAzyA dinA viSamapadasthasya candrasya samapadasthatvaM tatpadasambadhAtspaSTa krAntirjJeyetyarthaH / atropapattiH / viSamapade krAMtirupacitA samapade'pacitA / ataH sUryakAMtarviSamapadastheMdukAntiradhikA tadAgre sutarAmadhikatvAdravikrAntyupacayasyAlpatvAcca nyUnayA ravikrAntyA caMdrakAMteH samatvamagrimakAle na bhavati / ataH pUrvakAle caMdrakAMta nyUnatvAdravikrAMtyapacayasyAnyatvAcca tatkrAMtisAmyaM jAtamityanumitam / evaM samapadasthendukrAMtirUnA tadA sUryakAMtenyUnA tadAgre sutarAM nyUnatvAttatsAmyAbhAvaH / pUrvaM tvadhikatvAttatsamatvaM jAtamiti jJAtam / yadA tu sUryakAMterviSamapadasthe dukAntyAdhikatvena tatkrAMtisAdhyaM bhavati pUrva nyUnatve tadabhAvAt / evaM sUryakAMteH samapadasyeMdukAMtiradhikA tadA nyUnatvena tatsAmyaM bhavati / ataeva tattulyatve vartamAna iti / matra caMdrasya vikSepavRttaM viSuvadvRtte lagnaM yatra tatra spaSTakrAMtarabhAvAdgolasandhiH / tasmAt trimAMtare vikSepavRtte'yanasaMdhiH / spaSTakrAMtistadaMtarAla upacitApacitAyanasaMdhisthakrAMtyanadhikA / yadA caMdrakrAMtimadhyamA zarabhinnadikkA zarAdalpA tadA zarAcchodhanena spaSTakrAMtirmadhyamakrAMtisambaMdhapadabhinnapadasaMbadhA bhavati / ataH " padAnyatvaM vidhoH krAMtivikSepAccedvizudhyati " iti samyaguktam / bhAskarAcAryoktaM ca "cakre cakrArdhe ca vyayanaze'rkasya golasaMdhiH syAt / evaM tribhe ca navabhe'yanasaMdhirvyayanatabhAge'sya // ayanAMzonitapAtAddoH koTijye laghujyakottheye / te guNasUryairazvairguNite bhakte kRtaiH sUryaiH ayanAMzonitapAte mRgakakyAdisthite hi SaDrAmaiH / koTiphalayutavihIna bahuphalaM maktamAptAMzaiH // meSAdisthe golAyanasaMdhI bhAskarasyonau / tau caMdrasya syAtAM tulAdiSaTkasthite tu saMyuktau // golAyanasaMdhyantaM padaM vidhoratra dhImatA jJeyam / ravigola vadaspaSTaspaSTAkrAMtiH svagoladikchazinaH // " iti padajJAnam / anenaiva prakAreNa caMdrarUpaTakrAMteH padaM jJeyaM vikSepavRttasambaMdhatvAt / na sAdhAraNapadajJAnena spaSTakrAMteH krAM tivRttasaMbaMdhAbhAvAt anyathA padajJAnAsambhavApatteH / etadaGgIkAre padAnyatvamityAdyardha vyarthamapi bhagavatA tadardhenaitAdRzaM padaM jJApitamanyathA tadanuktyApatteriti dik // 7 // 8 // bhA0TI0 - anapada meM sthita caMdramAkI vikSepa-saMskRta krAnti ravikrAntile jadhika honepara pAta gata huA hai | alpa hone para bhAgI hai / yugmapada meM tisase viparIta hai / jo vikSepase krAMta alaga karanI ho caMdramA aura padako prApta karatA hai // 7 // 8 // Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat * www.umaragyanbhandar.com
Page #186
--------------------------------------------------------------------------
________________ dhyAyaH 19 / saMskRtaTokA - bhASATIkAsametaH / ( 177 ) atha gataiSyakAlAnayanaM vivakSuH prathamaM spaSTakrAMtisA myAnayanaprakAraM zlokatrayeNAha -- kAntyojya trijyA bhinne parakrAntijyayoddhRte // taccApAntarama vA yojyaM bhAvini zItagau // 9 // zodhyaM candrAdvate pAte tatsUryagatitADitam // candrabhuktyAhRtaM bhAnau liptAdi zazivatphalam // 10 // tadvacchazAGkapAtasya phalaM deyaM viparyayAt // karmaitadasakRttAvadyAvatkAntI sametayoH // 11 // sUryacandrayoH sAdhitakrAMtyo kArye te trijyayA guNite / parakrAMtijyayA paraMmA paramajyA tu saptaraMdhraguNeMdavaH iti pUrvoktaparamakrAMtijyayetyarthaH / bhakte / tayoH phalayodhanuSI kArye / caMdrasya yadA trijyAdhikaM phalaM tadoktaprakAreNAdhanuSo'saMbhavAtrijyayA navatyaMzAstadeSTajyayA kaityanupAtena dhanuH kAryam athavA trijyAto yadadhikaM taduktakamadhanuSA yuktAzcatuHpaJcAzacchatakalA dhanuH syAditi dhyeyam: / tayorantaramardham antarArdham / vA vikalpArthakaH / athavA viSayavyavasthArthakaH / sA tu yadAntaramalpaM tadAntaram / yadA tu bahnantaraM tadAntarArdhaM grAhyamiti / bhAvini bhaviSya - tpAte / candre rAzyAtmake / tatkalAtmakaM yukta kAryam / gate pAte sati candrAdInaM kArya candraH syAt / sUryasAdhanamAha - taditi / candrasambandhisaMskRtaphalam / spaSTasUryagatyA guNitaM spaSTacandragatyA bhaktaM phalaM kalAdikaM candravat / candrayutahInakrameNa sUrye yutahInaM kArya sUryaH syAt / candrapAtasAdhanamAha - tadvaditi / candrapAtasya phalaM kalA - dikam / tadvat / candraphalaM pAtagatyA guNitaM spaSTacandragatyA bhaktaM viparyayAt vyatyA sAt / deyaM saMskAryam / candrayutahInakrameNa candrapAte hInayutaM kAryam / candrapAtaH syAt / uktakriyAtidezamAha- karmeti / etat uktaM karma gaNitakriyArUpam / asakRt anekavAram / sAdhitasUryAt / sUryakAnti prasAdhya sAdhitacandrapAtAbhyAM candraspaSTakAnti prasAdhya tAbhyAM krAntibhyAM krAntyojye ityAdinA cApAntaraM tadardhe vA tatkrAntibhyAmavagatagataiSyapAtalakSaNavazAt dvitIyacandre hInayutaM tRtIyacandraH syAt / Adya sUrya candragatibhyAmavagatasUryapAtaphalaM dvitIyasUryapAtayoryathoktaM saMskRtaM tRtIyasUryapAtau / ebhyaH sUryacandrapAtebhyaH sUryacandrakrAMtibhyAM sAdhitAbhyAM cApAntaraM tadardhe vA tRtIyacandre tatkrAntyavagatagataiSyapAtavazAtsaMskRtaM caturthacandraH syAt / AdyasUryacandragatyava - gatasvaphalaM saMskRtau tRtIya sUryapAtau caturthasUryapAtau staH / evamebhyaH paMcamAzcandrasUrya: pAtA uktarItyA sAdhyA ityuttarottaraM muhuH sAdhyA ityarthaH / avadhimAha - tAvaditi / yAvadyadavadhi tayoH sUryacandrayoH krAntI spaSTakrAntitulye stastAvattadavadhi kriyA kArya 12 Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat www.umaragyanbhandar.com
Page #187
--------------------------------------------------------------------------
________________ (178) sUryasiddhAntaH [ekAdazo'tyarthaH / atropapattiH / madhyamakrAntisAmyarUpapAtakAlikspaSTakrAntibhyAM spaSTakrAntisAmyarUpaM vastubhUtapAtakAlo gataiSyatvaMna jJAto'pi vizeSatastatkAlajJAnArtha sUryacandrayoH krAntIsame spaSTe upapanne kaary| tatra madhyapAtakAlAdgataiSyapAtavazAdabhISTakAle candrasaryapAtAnprasAdhya tayoH krAntI sAdhye / evaM sAdhitakrAntyoryadevAtulyatvaM tadaiva spaSTapAtaH / athAniyamAtprathamaM pUrvAgrimakAle candrasAdhanArtha candrasyeSTAMzAhInA yo jyAzcati niyatA mAgA uktamakArAnItA eveSTAH klpitaaH| tathAhi / sUryakrAntijyAtaH parakrAntijyayA nyUnayA caturdazazatamitayA trijyAtulyA dAyA tadeSTakrAntijyAyAH ketyabhISTadoyAyAzcApaM sAyanasUryabhuja eva / evaM caMdraspaSTAkrAntijyAtazcApaM sAyanasUrya jAnnyUnamAdhakaM bhavati / krAMteisamatvAbhAvAt / yadyapi nyUnacaturdazazatAzikaspaSTakrAntaruktarItyA bhujajyAyAstrajyAdhikavena cApAkaraNamazakyaM tathApi " trijyAdhikasya kramacApaliptAH khakhAbdhivANA dhanurutkramAtsyAt " iti siddhAnta. ziromaNyuktIparItyena trijyAto yadadhikaM tadutkramavApayuktAzcatuHpaJcAzacchatakalA ityanena cApotpattau na kSatiH / etena cApAsambhavazaGkayA sArdhASTaviMzatyaMzAnAM jyAparamakAntijyote / svAyanasandhisthaspaSTakAntijyA ceti ca nirastam / granthe yayoH paramakrAntijyAtvAnukteH / ' spaSTakrAntisAmyAnantaramapyuktargatyA karmAntaranivAraNAnupapattazca / krAntyostulyatve'pi harabhedAttApAntarasadbhAvana kriyAkuNThanAsambhavAt / nAsakRtkarmaNi svAbhISTasiddhayanantaraM karmAtaraM sambhavati / aprasiddhaH svarUpavyAghA. tAcca / taccApayorantaramiSTAMzAzcandrasya gataiSyapAtavazAdhInayutA abhISTacandro bhavati / tadiSTAMzAnAM bahunce bahuparivatairabhISTasiddhirato'lpaparivarabhISTasiddhayarthaM tadardhamidhAMzA iti / athate candraspaSTAMzA ityebhyazcandragatipramANe ta tadA sUryapAtagatibhyAM ka ityanupAtena tayozcandrakAlikatvasiddhayamiSTAMzA ete sUryasya saMskRtAzcandravadISTasUryo bhavati / pAtasya tucakrazuddhatvena viparItatvAtpAteSTAMzAH pAtasya vyastaM saMskAryA abhITapAto bhavati / ebhyaH sUryacandrayoH spaSTakAntI sAdhye / tayorasamatva uktarItyA candra speSTAMzA etatsAdhinacandre saMskAryAH / na prathamacandre / tatkrAntijatvAbhAvAt / anyathA samakrAntyanantaramapi tayoriSTAMzAbhAve prathamacandrasUryapAtAnAM tatsaMskRte'pyavikArAcakrAMtyoditIyaparivartakAntisamatvena karmAntarasambhavAt kriyAkuNThanatvAnupapatteH / avyavahitapUrvagrahayojane tvanyakarmaNa eva siddheH / karmAntarAsambhavAcca / sUryapAtayo. riSTAMzAstu pUrvacandrasUryaspaSTagatibhyAmeva svalpAntarAtkAryAH / avyavahitapUrvakAle spaSTamatyajJAnAt / evamasakRtkaraNena krAntyoH sAmyamuttarottaraparivartAntare bhavatyevetyupapannaM krAntyo]tyAdizlokatrayam // 9 // 10 // 11 // mA0 TI0-dAnoM kI krAMtijyA, trijyAse guNava.rake paramakrAntijyAse bhAga karanepara jo ko jyA ho tinake ghanakA antara tisase bhASApAta bhAvI honepara ghaMTamA yogkre| pAtagata Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat www.umaragyanbhandar.com
Page #188
--------------------------------------------------------------------------
________________ dhyAyaH 11.] sNskRtttiikaa-bhaassaattiikaasmetH| (179) honepara so candramAse viyogakare / Upara kahA huA phala sUryagatise- bhAgakarake jo hogA tisako candamAkI nAI sUryameM saMskAra kare sUryako rItike anusAra pAtaspaSTa meM viparItakapase saMskAra kare / isa prakAra saMskAra krAntiko samatA na honetaka. masakRt sAdhana kare // 9 // 10 // 11 // atha krAntisAmyaM pAta iti spaSTaM kathayastatkAlajJAnArtha sAdhitakrAntisAmyasambandhicandrAsannArdharAtrAtpAtakAlasya gatagamyatvamAha krAntyoH samato pAto'tha prakSiptAMzonite vidhau // hIne'rdharAtrikAbAto bhAvI tatkAlike'dhike / / 12 // sUryacandrayoH spaSTakAntyoH sAmye spaSTaH pAtaH syAt / athAnantaram / spaSTapAtasambandhI sAdhitacandraH pUrganusandhAnenApAtato yaddinIyo bhavati tadAsannArdharAtrakAla spaSTacandro madhyaspaSTAdhikaroktaprakAreNa saadhyH| tasmAdardharAtrakAlikAcandrAsaMkSiptAMzonite krAnticApAntareNa tadardhena vA yutonite candre spaSTakrAntisAmyasambasAdhitacandre nyUne sati tadardharAtrakAlAtpAtakAlo gtH| tAtkAlike krAMtisAmyakAlikasAdhitacandre'rdharAtrakAlikacandrAdadhike sati tadardharAtrakAlApAtakAla eSya ityrthH| atropapattiH / yadyApa spaSTakrAntisAmyasambaddhacandramadhyakrAMtisAmyakAlikacandrAbhyAM vakSyamANaprakAreNa pAtakAlasya madhyakrAMtisAmyakAlAdgataiSyaghaTyAdijJAnaM bhavatIti nikaTArdharAtrikacandrAtsatsAdhanaM punastadgataiSyakathanaM ca gauravam / ArdharAtrikaspaSTacandrasAdhanAkrayAdhikyAt / tathApi candragataratimahattvena pratikSaNaM gatebaidvantareNAnyAdRzatvAdahukAlAntare bahukAlAntaritaspaSTagatyAnItadhathyAtmakasyAtisthUlatvAdAsanakAle svalpAntarAccAsannArdharAtrikaH spaSTacandro graMthoktaH sa spaSTagatiko'vazyamapakSitaH / atastasmAcandrAtspaSTakrAMtisAmyaptasbaddhacandrasya nyUnAdhikave krameNa tadardharAtrAtsaSTapAto gataiSya iti samyaguktam / ataeva " samIpatithyantasamIpacAlana vidhostu tatkAlajayaiva yujyata" iti bhAskarAcAryoktaM saMgacchate // 12 // bhA0 TI0-sUrya aura candramAke krAMtiyoMkI samatAhI pAta hai prakSiptAMza saMskRta candra bhadhyarAtrika candrapsa hIna honepara madhyarAtra meM pAtagata aura tisa kAlakA candramA adhika honese pAtamAvI hotA hai // 12 // atha spssttpaatkaaljnyaanmaahsthiriikRtaadhraatrendroyovivrliptikaaH|| SaSTinAzcandrabhutyAptAH pAtakAlasya nADikAH // 13 // sthirIkRtArdharAtrendoH spaSTakrAMtisAmyasambaddhasAdhitA sakRtkriyA niytcndrstdaasnnaadhraatrikspssttcndrH| tyorubhyoH| atra dvayoriti pUrvapadArthavyaktIkaraNAya / Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat www.umaragyanbhandar.com
Page #189
--------------------------------------------------------------------------
________________ (180) sUryasiddhAntaH [ ekAdazo' anyathakavacanapramAdAdyAkulatApatteH / antarakalAH SaSTayA guNitA ardharAtrikacandraspaSTakalAtmakagatyA bhaktAH phalam / pAtakAlasyAdharAtrAdgataiSyaspaSTakrAMtisAmyasya ghATakA bhavaMti / ardharAtrAdgataiSyakrameNa phalaghaTIbhiH pUrvamuttaratra spaSTakrAMtisAmyarUpapAtaH syAdityarthaH / atropapattiH / caMdraspaSTagatyA SaSTisAvanaghaTikAstadA svAbhISTArdharAtrakAlikakrAntisAmyakAlikaspaSTacandrayoraMtarakalAbhiH kAityupapannamuktam / sAdhitasUryasya prAthamikacandragatigrahaNena sthUlatvAdardharAtrikaspaSTasUryAduktarItyA pAtakAlAnayanaM sthUlaM noktamiti dhyeyam // 13 // bhA0 TI0-krAMtisAmyagata candramA maura madhyarAtra candramAkI antarakalA 60 se guNakarake candabhuktidvArA bhAgakaranepara madhyarAtrase pAtakAlake spaSTaka antara hogA // 13 // atha pAtakAlasya sthityardhAnayanamAha ravIndumAnayogAdha SaSTayA sadguNya bhAjayet // tayorbhuktyantareNAptaM sthityaddha nADikAdi tat // 14 // sUryacandrayozcandragrahaNa dhikAroktaprakAreNa ye vimbamAnakale / svasvagatikalotpanne tayorekyasyArdhaM SaSTayA guNayitvA sUryacandrayoH kalAtmakaspaSTagatyorantareNa bhajet / yallabdhaM tadghaTikAdikaM sthityadhaiM pAtakAlAtpUrvamaparatra ca sthityardhakAlaparyantaM pAtasyA. vasthAnamityarthaH / atropapattiH / sUryacandrabimbakendrayorekArAtravRttasthatve viSuvadvattAdubhayatamtulyAntaratve vA pAtamadhyaM kendrasAmyAdviSuvavRttAtkrAntisUtrastho maNDalapari. vipradezo ya AsannaH sa bimbapRSThaprAntaH / dUrasthastu vimbAgraprAMtaH / yAmyottaragamanena pAtasyokteH / tatra zIghrabimbAgraprAntamandapRSThavimvaprAntayostathAtve pAtArambhaH / sUyovambAgraprAMtacandrAMbambapRSThaprAMtayAMstathAtve paataantH| ata AyaMtakAlAbhyAM krameNa pUrvottarakAlayAzcandrArkavimvAMtargatapradezAnAM keSAmapyuktarUpasthititvAbhAvenaH sUryacandra. yottathAbhAvAtpAtAbhAva ityAdikAlamArabhyAMtakAlaparyaMtaM. sUryacandrayostathAtvAtpAtasthitiH pAtamadhyakAle krAntyantarAbhAvaH pAtAdyantakAlayonikyAtulyaM krAMtyantaram / tena tattulyAMtarasyApacayakAla upacayakAlazcAdyatasthityaH / tatra tatkAlAnayanaM. sUryacandragatyantareNa SaSTighaTikAstadA mAnakyakhaNDakalAbhiH kA ityanupAtenoktamupapannam / yadyA pramANecchayoH samajAtitvAbhAvAdanupAto'saMgataH krAMtardakSiNottarAMtarasyopacayApacayayoH sUryacandragatyantarasya pUrvAparAMtarasyopacayApacayAbhyAmativilakSaNatvAt / tathApi gaNitalAghavArtha bhagavatA svalpAMtaratvenAnupAto lokAnukampayAMgIkRta itydossH| bhAskarAcAryaistu-"mAnakyAdha guNitaM spaSTaghaTIbhivibhaktamAyana / labdhaghaTAbhimadhyAdAdiH prAgagratazca pAtAntaH // " iti yuktamuktam / kecittu SaSTighaTikAbhirgrahAnpracAlya krAMtiH spaSTA sAdhyA / pratyekaM yayoraMtaraM yogo vA gatyantarAmiti bhasmAbhimatamAhuH // 14 // Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat www.umaragyanbhandar.com
Page #190
--------------------------------------------------------------------------
________________ dhyAyaH 11. ] saMskRta TIkA- bhApATIkAsametaH / ( 181 ) mA0 TI0 - sUrya aura candramA ke mAna yogArddhako 60 se guNakarake jisake muktayantarase bhAga karanepara sthityarddha daNDa hogA // 14 // atha pAtasyAdimadhyAMta kAlAnAha pAtakAlaH sphuTo madhyaH so'pi sthityardhavarjitaH || tasya sambhavakAlaH syAttatsaMyukto'ntyasaMjJitaH // 19 // sthirIkRtArdharAtretyAdinA spaSTaH pAtakAla: krAMtisAmyasya kAla AnIto ma dhyasaJjJo jJeyaH / sa madhyakAla AnItasthityardhena hInastasya pAtasya sambhavakAla ArambhakAlaH / apiH samuccaye / tatsaMyuktaH sthityardhayukto madhyakAlo 'ntyasaJjitaH pAto bhavati / pAtasyAntakAlo bhavatItyarthaH / atropapattizcandragrahaNasparzamokSavatspaSTA / svarUpaM tu prAgvyaktIkRtam // 15 // mA0TI0 - pAtakALI madhya hai / tisase sthityaI triyoga karanepara pAtakA samvatakAla aura sthityarddha yoga karane se antyakAla hotA hai // 15 // arthatajjJAnasya prayojana kimityataH pAtasthitikAlo maMgalakRtye niSiddha ityAhaAdyantakAlapA madhyaH kAlo jJeyo'tidAruNaH // prajvalajjvalanAkAraH sarvakarmasu garhitaH // 16 // pAtasyArambhasamAptisamaya yorantarAlavartI samayaH atyantaM kaThinaH / sarvaSu maMgalakRtyeSu nindito jJeyaH / ana tugarbhavizeSaNamAha-prajvalajjvalanAkAra iti / dehopya -- mAnAgnisvarUpaH / tathAca kA maMgalakRtyaM bhasmAvazeSaM syAditi bhAvaH // 16 // bhA0 To0- sambhavakA se antyataka kAla atidAruNa hai; so dedIpyamAna agnisvarUpa aura samasta zubhakarmoMmeM niiina hai || 16 // nanu pAtasya krAMtisAmpatyena sUkSmakAlarUpatvAdAgatamadhyakAla eva sUkSmaH zubhakaH sunindito na pAtasthinAtmakasthalakAlaH krAntisAmyAbhAvAdityata AhaekAyanagataM yadakeMndrormaNDalAntaram // sambhavastA vadevasya sarvakarmavinAzakRt // 17 // sUryacandrayormaNDalAntaraM pratyekaM bimbaikadezarUpaM yAvadyatkAlaparyaMtamekAyanagataM tulyamArgasthitaM bhavati / tAvattatkAlaparyaMtam / evakAro nyUnAdhikavyavacchedArthakaH / asya pAtasya / sakalazubhakarmaNAmAcaritAnAM nAzakArI / sambhava utpattiH / sthitiriti yAcat / na krAntisAmyamAtraM sthitiralakSyatvAt / tathA ca viSuvadvRttAdubhayata ekata! vA caMdrArkavimbekadezayoH kayorapi tulyAntareNa yAvadavasthAnaM kendrAvasthAnAbhAve'pi bimbasambandhAtpAtasthitiH / ataeva " tAvatsamatvameva krAMtyorvivaraM bhavedyAvat / manikyArdhAdUnaM sAmyAdvimbaikadezajakAMtyoH // " iti bhAskarAcAryoktaM yuktataramiti bhAvaH // 17 1 ekakASThAgatam iti pAThAntaram / Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat www.umaragyanbhandar.com
Page #191
--------------------------------------------------------------------------
________________ ( 182) sUryasiddhAntaH [ ekAdazImA0TI0-jitanI derataka sUrya aura caMdramaNDalakA koI aMza ekasthAna meM ho to sarva karma vinAzakArI isa pAtakA sammava hotA hai // 17 // nanvayaM kevalaM maMgalanAzako na zubhakAraka ityata AhasnAnadAnajapazrAddhavratahomAdikabhiH // prApyate sumahacchreyastatkAlajJAnatastathA // 18 // vrataM svAbhimatadevatArAdhanam / AdipadAdharmAtaram / / ityAdi punnykriyaabhisttkaalkRtaabhiH| sutarAmutkRSTaM kalyANa manuSyailabhyate / tasya pAtasya sthityAdikAlajJAnAt / tathA samuccaye / tena mahacchyaH prApyata ityarthaH // 10 // bhA0TI0-pAtakAlako jAnakara snAna, dAna, japa, zrAddha, vrata homAdi kArya karanese mahAn zreSThaphaLa prApta hotA hai / / 18 // atha pAtavizeSamAha khIndostulyatA kAntyorviSuvatsannidhau yadA // dvivedvistadA pAtaH syAdabhAvo viparyayAt // 19 // yadA yasminkAle viSuvannikaTe kraantybhaassaamnne| atra candrasya spaSTanAtyabhAvAsanatvaM dhyeyam / sUryacandrayoH krAMtyoH samatA bhavati / tadA tasmiMstadAsanakAle sthUlarUpe krAMtyabhAvAdubhayatra dvivaidhRtavyatIpAtamedavayAtmakaH pAtaH / dviH pratyekaM dvidhA vAra. dayaM bhavet / viparyayAduktavyatyAsAt / cAMdrAyaNasannidhinikTe tayoH krAMtyostulyatva ityarthaH / atrAtulyatvaM sUryakrAMtitazcandraspaSTakrAMtenyUnatvameva nAdhikatvamiti dhyeyam / amAvaH krAMtisAmyarUpapAtasya tasmin sthUlakAle kiJcinmite'nutpattiH syAt / etena 'svAyanasandhAvindoH kraaNtisttkaalbhaaskrkraaNteH| UnA yAvattAvakrAMtyoH sAmyaM tayornAsti // " itibhAskarAcAyakti saMgacchate / tatsAdhanaM tu prathamAgatacApAntarAdiSTAMzAandra yutA hInA iti pratyekamasakRtkriyayA dvidhApAtakAlasya jJeyam / / atropapattiH / vyatIpAte viSuvavRttAdubhayastulyAntareNa sUryacaMdrayovasthitikAle'pi pAtatvam / krAMtisAmyAdeva vaidhRte'pyekAhorAtravRttasthatvakAle pAtatvam / evameva viyogavyatIpAtadhRtayorapyekAhorAtravRttasthatve viSuvavRttAdubhayatastulyAntarAvasthitau ca, pAtatvam / krAMtisAmyAdiyuktagolasiddhaM candragolasandhinikaTe pratyakSam / abhAvopapattistu / candrasya svAyanasandhau tatspaSTakrAMtitulyaM paramaM viSuvavRttAdakSiNottaraM gamanaM bhavatyasmAdane pRSThe vA vikSepavRttebhraMmatazcandrasya krAMtinyUnaiva sambhavatyataH svAyanasandhisthacandrakAlika saryakrAMtiH svAyanasaMdhisthacandraspaSTakAntaradhikA tadeSTacandrakAntenyUnatvenAdhikasUryeSTakA- . tyA samatvAnutpattiH / sUryasya candrAlpagamanatvAt krAMtyapacayasyApi candrakAMtyapaca karmasu daatvaapaatthH| Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat www.umaragyanbhandar.com
Page #192
--------------------------------------------------------------------------
________________ dhyAyaH 11.] saMskRtIkA-bhASATIkAsametaH / (183) yAlpatvasammavAt / sUryakAMtyupacaye tu sutarAM tadasambhavaH / evaM tatratyasUryakrAMtinyUnA tadApacayAdhikyAcandraspaSTakAMtistatsamA taduttarapUrvakAle sambhavati / sUryakrAMtyupacaye tu sutarAm / tathAca dvitIyaravigolasandhyAsanne caMdrapAte svAyanasaMvyAsanne sUrya ca tadasambhavaH kiyaMti cidinAnIti yAvattAvaduktamanyatra satsambhAvanA bhavatIti golayutyA phalitam / athAsambhavalakSaNe'pi krAMtyaMtarasya mAnakyakhaNDAdalpatve " ekAyanagataM yAvadarkendomaNDalAMtaram" iti pUrvoktena pAtasambhavaH / tatra pAtamadhyaM tasminnave kAle sthityardha tu "ravIMdumAnayogArdham" ityuktarItyA mAnayogAdhImatisthAne krAMtyaMtaramAnaikyakhaNDayoraMtaraM gRhItvA sAdhyamiti dhyeyam // 19 // ___ bhA. TI.-viSuvat nikaTake caMdramA sUryako krAntikI tulyatA honepara do pAta do bAra hote haiM, nahIM to donoM va hI abhAva hotA hai // 19 // atha zubhakArye mahApAtasya niSiddhatvoktiprasaMgAtpaJcAMgAMtargatayogAMtargatavyatIpAtasyeva jJAnamAha zazAMkArkayuteliptA bhabhogena vibhAjitAH // labdhaM saptadazAnto'nyo vyatIpAtastRtIyakaH // 20 // ayanAMzasaMskRtayozcaMdrasUryayoryogasya rAzyAdeH kalA aSTazatena bhaktAH phalaM saptadazAMtaH / saptadazamadhye SoDazAnaMtaraM saptadazaparyaMtamityarthaH / tadapi vyatIpAtaH / anya etddhikaarpuurvoktaatiriktH| tRtIya eva tRtIyakaH / sUryacaMdrayogAMtarAbhyAM vyatIpAta?. vidhyAt / evamupalakSaNAduktarItyA phalaM SaDviMzatyanaMtaraM saptaviMzatistadA tRtIyo vaidhRtiH / tatsadbhapAtasyApi yogAMtarAbhyAM vaividhyAditi / atroppttiH| viSkambhA. diya'tIpAtaH saptadazo yoga iti // 20 // bhA0 TI0-caMdramA aura sUryakI kalA milAkara 800 se bhAga karanepara bhAgaphala 17 bhantameM (nikaTa ) honepara vyatIpAta nAmaka tIsarA pAta hotA hai // 20 // atha prasaMgAdetattalyaniSiddhe gaNDAMtabhasandhI vivakSustayoH svarUpajJAnamAha sApandrapoSNadhiSNyAnAmantyAH pAdA bhasandhayaH // tadanabheSvAdyapAdo gaNDAntaM nAma kIrtyate // 21 // AzleSAjyeSThArevatInakSatrANAmaMtyAzcaturthAzcaraNAH nakSatrasaMdhayo bhavaMti / tadaabheSu teSAmAzleSAjyeSThArevatInakSatrANAmagrimanakSatreSu maghAmUlAzvinInakSatreSvityarthaH / prathamacaraNo gaNDAMtaM nAma prasiddhamucyate / yadyapyAzleSAjyeSThArevatInakSatrANAmatimaM ghaTikAiyaM maghAmUlAzvinInakSatrANAmAdimaM ghATikAdvayAmiti catasrotaraghaTikA gaMDAMtam / eta. datirikto nakSatrasaMdhiH pUrvanakSatrAMtaraghaTikottaranakSatrAdimavaTikatyaMtarAlaghaTikAiyaM caMdramaNDalasaMbaMdhana ghaTikAH sAIdvayAmiti saMhitAviruddhaM tathApi sUryoktasya svataH Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat www.umaragyanbhandar.com
Page #193
--------------------------------------------------------------------------
________________ (184) sUryasiddhAntaH [ekAdazo'prAmANyAnna kSatiH / athavaikavAkyatAthapAdazabdaH karanetrAdiva hisaMkhyAvAcakaH / ghaTikA ityadhyAhArazca / tathA ca dvisaMkhyAmitA aMtyaghATakA nakSatrasaMdhayaH / prathamadvighaTikAmitaH kAlo gaNDAMtamityarthaH / atrApi gaNDAMtatvAdbhasaMdhikathanamayuktaM gaNDAMtasya tadaMtarAlarUpatvAttathApi tatkAlasya niSiddhatvoktitAtparyAvibhAgadvayenoktAvapi tadaMttarAlakAlA uttarottaraM kAlasyAtiniSiddhatvasUcanAnna zrAtaH // 21 // bhA0 TI0-AzleSA, jyeSThA, revatIkAcauthA caraNa bhasandhi aura mazvinI maghA aura mUlaka AdepAda gaNDAnta hai // 21 // athaitadadhikAroktAnAM tulyaniSiddhatvamAha vyatIpAtatrayaM ghoraM gaNDAntatritayaM tathA // etadbhasandhitritayaM sarvakarmasu varjayet // 22 // vyatIpAtAnAM trayaM yogaviyogAtmakau krAMtisAmyarUpau dvau vyatIpAtau / viSuvatsa. nidhau krAMtisAmyAMtareNa vyatIpAtastayokhe bhedaH / na pRthak / paJcAMgAMtargatayogAntarga tavyatIpAtazceti trayaM spaSTam / upalakSagAvaidhRtitrayamapi / yogaviyogAtmako krAMti sAmyarUpau dvau vaidhRtisaJau / viSuvatsannidhau krAMtisAmyAMtareNa / vaidhRtisaJastu nayoraMtargataH / na pRthak / paJcAMgAMtargatayogAMtargatavaidhRtiyogazcota spaSTaM trayam / kecittu vyatIpAtavaidhRtisajhaM vyatIpAtadvayaM saMjJAbhedena vaidhRtiriti pUrvamukteH paJcAMgAtargatayogI targatavyatIpAtazcati vyatIpAtatrayamiti yathAzrutamAhuH / ghoraM duSTaM gaNDAMtatrayam / tathA ghora nakSatrasandhitrayam / etatpUrvoktaghoram / ataH kAraNAtmarvamAMgalyakarmasu zubhecchare taduSTaM jahyAdityarthaH // 22 // bhA0 TI0-tIna, vyatIpAta tIna gaNDAnta, aura tIna sandhigatakAla atidUSita haiN| inhaiM saba kAma tyAgai // 22 // athAkIzapuruSaH ziSTAvaziSTaM svavAkyamupasaMharati ityetatparamaM puNyaM jyotiSAM caritaM hitam // rahasyaM mahadAkhyAtaM kimanyacchatumicchasi // 23 // he maya tubhyamiti / evametat / zRNuSvaikamanA ityAdisarvakarmasu varjayedityaMta jyotipAM grahanakSatrAdInA caritaM mAhAtmyaM gaNitAdijJAnAmati yAvat hitamiha loke kIrtikaraM / parama puNyaM paratra loka utkRSTaM dharmyam / ataeva mahadrahasyam / ati. gopyamAkhyAtaM mayA kathitam / atha svoktaM yuktyapratipAditametasya manasi nizci. tArtha nAgatamiti tadadharoSThasphuraNadarzanAdanumitaM cAsmai matsaMkocena svAzaMkodghATanAzaktAyataM praznapratakSiAvasAne mayA yuktyApi vaktavyamityAzayenAha-kimiti / ataHparaM tvamanyaduktAtiriktaM kiM katarat zrotuM jJAtumicchasi / tathA ca mayA tubhyaM pUrvamuktaM Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat www.umaragyanbhandar.com
Page #194
--------------------------------------------------------------------------
________________ adhyAyaH 12.] sNskRtttiikaa-bhaassaattiikaasmetH| (185) tatra yatrayatra tava saMzayastatratatra matsaGkocamupekSya mAM prati praznastvayA kAryaH / tava samAdhAnaM kariSyAmIti bhAvaH // 23 // bhA0 TI0-isa samaya paramapavitra jyotiSka vargakA mahAna jora hitakara rahasya kahA / ava kyA zravaNa karanA cAhate ho // 23 // athAgrimagranthasya pratipAditAdhikArAsaMgatitvapArahArAyArabdhAdhikArasamAptiM phAki kayAha-iti spaSTam / dazabhedaM grahagaNitAmati dazAdhikArAtmakagranthapUrvArdhaM pAtAdhikArasamAptyAsamAptamiti tu pAtAdhikArAntasthenatyetatparamaM puNyamityAdizlokenaiva sUcitam / raMganAthena racite sUryasiddhAMtaTippaNe / pAtAdhikAraH pUrNo'yaM tadgUDhA' rthaprakAzake // sUryasiddhAMtagUDhArthaprakAzakamidaM dalam |rNgnaathkRtN dRSTvA labhantAM gaNakAH sukham // .. iti zrIsakalagaNakasArvabhaumaballAladevajJAtmajaraMganAthagaNakaviracite gUDhArthaprakAzake pUrvakhaNDaM paripUrtimagamat / iti sUryasiddhAnte paataadhikaarH| ekAdaza adhyAya samApta / iti pUrvakhaNDam / athottarakhaNDe dvaadsho'dhyaayH| mahAdevaM vakratuNDaM vANI sUrya praNamya ca / kRSNaM guruM raGganAtho vyAkhyAmyuttarakhaNDakam // athamunInprati sUryAMzapuruSavacanamanuvAdyAnantaraM mayAsureNa sUryAMzapuruSaH pRSTa ityAha athAkozasamudbhUtaM praNipatya kRtAJjaliH // bhaktyA paramayAbhyarcya papracchedaM myaasurH||1|| yatha sUryAzapuruSavacanazravaNAnantaraM mayAsuro mayanAmA zrotA daityaH kRtAJjaliH racitahastAgrAJjalipuTaH / arkAzasamudbhUtaM sUryAzotpannaM puruSaM svAdhyApakaM guruM paramayo. skRSTayA bhaktyA / ArAdhyatvena jJAnarUpayA / abhyarcya sampUjya / prANapatya namaskRtya / samuccayArthazcakAro'trAnusandheyaH / idaM vakSyamANaM papraccha pRSTavAn // 1 // mA0 TI0-isake uparAMta mayAsurane sUryake aMzase utpanna hue puruSako hAtha joDa paramabhaktisahita praNAma karake yaha pUchA / / 1 / / atha kiM papracchetyatastatpraznAnuvAde prathamaM tatkRtaM bhUpraznamAha bhagavan kimpramANA bhUH kimAkArA kimAzrayA // kiMvibhAmA kathaM cAtra sapta pAtAlabhUmayaH // 2 // Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat www.umaragyanbhandar.com
Page #195
--------------------------------------------------------------------------
________________ ( 186 ) sUryAsaddhAntaH [ dvAdazo'he bhagavan bhUbhUmiH kimpramANA kiyatpramANaM yasyAH sA / kimAkArA kathamAkAraH svarUpaM yasyAH sA / kimAzrayA ke Azrayo yasyAH sA / kiMvibhAgA kathaM vibhAgA vibhaktAMzA yasyAH sA / atra bhUmyAM pAtAlabhUmayaH pAtAlavibhAgarUpA AzrayAH saptasaMkhyAkAH kathaM tiSThanti / caH samuccayArthaH / kimAkAretyAdau pratyekamanveti / aymbhipraayH| 'yojanAni zatAnyaSTau ' ityAdinA vagata bhUmAnaM paJcAzatkoTivistIrNeti sarvajanAvagata bhUmAnAdvinnamiti tvaduktabhUmAne saMzayAtkimpramANeti praznaH / anyathA pUrvaM bhUmAnakathanAt / praznavaiyarthyApatteH uktazrutatvApattezca / evaM lambajyAghna ityAdinA spaSTaparidhyantarasambhavAtsarvajanAvaga tAdarzAkAratAyAM bhUmau tadasambhavena mavadamimatatvAkArastadatirikta iti kimAkAreti praznaH / evaM tena dezAntarAbhyastetyAdinA gratri bhUmyabhita bhramaNa sUcanAdAdhAre zeSAdau teSAmabhito bhramaNAsambhavenAdhAre saMzayAtkimAzrayeti praznaH / nirAdhArAyA avsthaanaasmbhvaat| etena sarvajanAvagata bhUsvarU* pAtirikta bhUsvarUpeNottarArdhapraznAvapi prasaGgAduktau saGgatAviti // 2 // mA0TI0-he bhagavan ! isa pRthvIkA parimANa kyA hai? AkAra kaisA hai ? kisake a'ayale TikI hai ? kyA 2 vibhAga hai / aura kisa prakAra se isameM saptapAtAla aura bhUmi hai // 2 // atha kimAzrayetipraznakAraNe bhUmyabhito grahabhramaNe sUryasyopalakSaNatvena praznAvAhaahorAtravyavasthAM ca vidadhAti kathaM raviH // katha paryeti vasudhAM bhuvanAni vibhAvayan // 3 // sUryaH / ahorAtravyavasthAM dinarAtryorvivekaM kathaM kena prakAreNa vidadhAti karoti / vyayaM bhAvaH / AdarzAkArabhUmyA madhye merustadabhito bhUmyupari pradakSiNatayA sUryabhramaNena svadRzyavibhAge sUrye dinaM svAdRzya vibhAge rAtririti sarvajanAvagatAdbhavadabhipretaM sUryabhramaNaM bhinnam tarhi tvanmate sUryo dinaM rAtriM ca vyaMvadhAyakAvyavadhAyakau vinA kathaM karoti / anye grahA api kathaM svadinaM svarAtriM ca kurvIta / sUryopalakSaNatvAditi / atha bhUmyabhimato bhramaNAMgIkAre bhUreva vyavadhAyiketyahorAtravyavasthA yuktaivetyataH praznAnta ramAha- kathamiti / sUryo bhavanAni vakSyamANasvarUpANi vibhAvayan prakAzayan sanvasudhAM pRthvIM kathaM kena prakAreNa paryeti pradakSiNatayA bhramati / bhUmonarAdhArAvasthAnAsambhavena sAdhAratve bhUmyabhito grahaNa bhramaNamAdhAre bAdhitamitibhAvaH // 3 // bhA0TI0--aura sUryanArAyaNa kisa prakArale dinarAtakI vyavasthA karate haiM ? bhuvanagaNatrakAza karake pRthvIpara kaise paryaTana karate haiM ? // 3 // praznAvAha devAsurANAmanyonyamahorAtraM viparyayAt // kimarthaM tatkathaM vA syAdbhAnorbhagaNapUraNAt // 4 // Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat www.umaragyanbhandar.com
Page #196
--------------------------------------------------------------------------
________________ dhyAyaH 12.] saMskRtaTIkA-bhASATIkAsametaH / (187 ) pUrvArdha pUrvArdhe vyAkhyAtama / kimarthaM ko'rtho'bhiprAyo yasya tadityahorAtravizeSaNam / devAsurayoIinaM rAtrizcAbhinnA kathaM noktA vyatyAse niyAmakAbhAvAditi bhAvaH / taddevAsurayorahorAtraM sUryasya dvAdazarAzibhogAdityarthaH / kathaM kutaH / vAkAraH samuccaye bhavati / ubhayatra niyAmakAbhAvAdubhayatra mama sandehaH / dinarAvyoH sUryadarzanAdarzananiyAmakatvAdyatra sUrya SaNmAsAvadhi devAH pazyati tatrAsurA na pazyati / yatra devAH SaNmAsAvadhi na pazyanti tatrAsurAH pazyaMtItyaha bhagavatA bodhanIya iti bhAvaH // 4 // bhAlTI0 -devatA va masuroMke dinarAta paraspara viparIta kyoM hai ? aura yaha kyoM sUyakI 12 rAziyoMke bhramaNakI samAna haiM / / 4 // atha praznAMtare pUrvoktazlokaddhayasya tAtparya praznaM cAha pitryaM mAsena bhavati nADISaSTayA tu mAnuSam // tadeva kila sarvatra na bhavetkena hetunA // 5 // pitRNAmidamahorAtraM mAsena varSAdadhikacAMdramAsena kena hetunetyasya pratyekaM samanvayAt / kena kAraNena bhavati / anyathA praznAnupapatteH / sAvanaghaTISaSTyA mAnuSaM manuSyANAmahorAtraM kena kAraNena bhavatItyarthaH / na ca yathA divya tadaharucyate ityuktaM tathA pUrvokte pitryamAnuSAhorAtrayoranukteH praznAvasaMgatAviti vAcyam / 'divyaM tadaharucyate' ityanenaiva pUrvoktasAvanAhArobacAndramAsayostadahorAtrasUdhanAt / divyamityatra pitRNAmanukteH sUryasAvanAhorAtrasya mAnuSAhorAtratvena teSAmapi pratyakSatvAcca parizeSAnmAsasyaiva pitryAhorAtratvasiddheH / nanu tathApi pratyakSatiddhamAnuSAhorAtre prazno'nupapanna evetyatastAtparyapraznamAha-tadevati / tanmAnuSAhorAtram / evakArastadanyanirAsArthakaH / sarvatra sarvaloke kila nizcayena kena kAraNena na syAt / pitRdevadaityAnAmapratyakSamahorAtraM kathamaMgIkRtam / kathaM ca mAnuSAhorAtraM pratyakSasiddhaM teSAmapi noktAmatyarthaH // 5 // __ bhA0TI0-pitRdina ekamAsakA, aura manuSyoMkA 60 ghaDIkA dina hotA hai, dinarAta sabake liye ekase kyoM nahIM hote ? dina, abda, mAsa mora. horAke adhipati ekaprakArake kyoM nahIM hote // 5 // __ athAhargaNAdavagatadinamAsavarSezvareSu tatprasaMgAdorezvare praznaM pazcAdvajanto'tijavAt' ityatra praznadvayaM cAha dinAndamAsahorANAmadhipA na samAH kutaH / / kathaM payati bhagaNaH sa graho'yaM kimAzrayaH / / 6 / / dinavarSamAsahorANAM svAmino'bhinnAH kutaH kasmAnna bhavati / yathA dinAdhipatitvaM saryAdInAM krameNa tathA prathamAdimAsavarSakrameNa sUryAdInAM krameNa mAsavarSAdhipatvaM yu Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat www.umaragyanbhandar.com
Page #197
--------------------------------------------------------------------------
________________ (188) sUryasiddhAntaH [ dvAdazo'ktam / Anayane yuktyapratipAdanAditi bhAvaH / yadyapi pUrva horezvarAnayanaM noktamiti tatpazno'saMgatastathApi loke prasiddhataro horezvarastvayA kimarthaM nokta iti tatpraznatAtpamiti dhyeyam / grugaNo nakSatrasamUhasagraho grahasahitaH kathaM kena prakAreNa paryeti bhramati / nakSatrANi grahAzca kena prayuktAH santo bhUmyabhito bhramantItyarthaH / athaiSAmantarikSAvasthAnopa praznamAha-ayamiti / sagraho bhagaNo dRzamAnaH kimAzrayaH ka AdhAro yasyeti / vinAdhAramantarikSAvasthAnaM na sambhavatItyarthaH // 6 // mA0TI0-bhagaNa kisa prakArase grahAdike sAtha pradAkSaNA karate haiM aura unakA Azraya kyA hai ? // 6 // nanu kakSA evAdhArAH pUrvaM tatraiva svamArgagA ityukterityataH kakSANAM praznacatuSTaH yamAha bhUmeruparyupaeNAH kimutsedhAH kimantarAH // grahakSakakSAH kimmAtrAH sthitAH kena krameNa tAH // 7 // bhUmeH sakAzAdUrdhvamuccAgrahakSakakSAgrahanakSatrANAmAkAze mArgAH kimutsedhAH kiyA nutsedha uccatA yAsAM tAH / bhUmeH sakAzAdrahanakSatramArgakakSAH kiyadantareNa satI tyrthH| kimantarAH kiyadantarAlaM yAsAM tAH / uttarottaramuccA api parasparaM tAsA kiyadantarAlamityarthaH / kimmAtrAH kimAtmikAH / kiMsvarUpAH kiMpramANA vA / tA grahanakSatrakakSAH kena krameNAdhiSThitAH santi / pUrva kastaduttaraM ke ityAdikramo na jJAta ityarthaH // 7 // . __ bhA0TI0-pRthivIse grahoMkI kakSA kitanI UMcI hai ? parasparameM antara kitanA hai ? parimANa kyA hai ? aura vaha kisa prakArase sthita hai ? // 7 // athAnubhavaprazna tatprasaMgAtsUryakiraNapracArapraznaM ca pUrvoktamAnAnAM praznadvayaM cAha grISme tIvrakaro bhAnurna henante tathAvidhaH // . kiyatI tatkaraprAptirmAnAni kati kiMca teH // 8 // grISmau sUryo yathA tIkSNakiraNa uSNakiraNastathAvidhastAdRzo hemante na bhava tIti kim / sUryasya kiraNAnAM prAptirgamanapaddhatiH kiyatI kiyatpramANA / mAnAni nAkSatrasAvanacAndrasaurAdIni pUrvoktAni kati kiyati / upakrama eva saMkSepeNa mAnAnyu. ktAnIti tattattvaM samyaDna jJAtamityarthaH / tairmAnaiH kiM prayojanam / caH samuccayArthaH / pratyekamanveti // 8 // - mAlTI0-grISmameM sUryakI kiraNe tIvra hotI hai, aura hemanta meM taisI nahIM hotI, tinakI karaprAptikA niyama kyA hai ? kitane prakArake mAna haiM ? mora tinakA prayojana kyA hai? ||8|| Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat www.umaragyanbhandar.com
Page #198
--------------------------------------------------------------------------
________________ saMskRtaTIkA - bhASATIkAsametaH / dhyAyaH 92. ] athAsya praznamupasaMharati etaM me saMzayaM chindhi bhagavan bhUtabhAvana // anyo na tvAmRte chettA vidyate sarvadarzivAn // 9 // he bhagavan SaDguNaizvaryasampanna / sarvabodhaketi tAtparyArthaH / bhUtabhAvana bhUtasyAdiakAlasya bhAvanA vicAro yasya / bhUtasyopalakSaNAdvartamAna bhaviSyatorapi kAlajJeti siddho'rthaH / tvaM me mama / etamuktaM saMzayam / jAtyabhiprAyeNaikavacanam / tena matkRtAn praznAnityarthaH / chiMdhi chedaya / nanvahamidAnImetaduktyai vaktuM na zaknomyanyasmAtsaMzayAn dUrIkurvityata Aha- anya iti / tvAmRte vinA / anyaH sarvadarzivAn sarvadraSTA / sarvajJa ityarthaH / chettA saMzayApanodakaH / na vidyate nAsti / tathA caitAvatkAlaparyaMtaM yathokta tathAnyadapi kRpayA vaktavyamiti bhAvaH // 9 // (189 bhA0 TI0 - he bhUtabhAvana bhagavan ! mere yaha samasta sandeha dUra kIjiye Apake sivAya sarvadarzI aura saMzayakA chedana karanevAlA koI bhI nahIM hai // 9 // atha munInprati munirmayAsurokta praznAnuvAdaM kRtvA sUryAMzapuruSo mayAsuraM prati punarvada: ti smetyAha iti bhaktoditaM zrutvA mayoktaM vAkyamasya hi // rahasyaM paramadhyAyaM tataH prAha punaH sa tam // 10 // sa sUryAzapuruSaH / iti pUrvoktam bhaktyArAdhyajJAnena / uditamutpannam / mayena kathitaM vacanaM zrutvA''karNya / punardvitIyavAraM tataH pUrvArdhoktyanantaraM taM mayAsuraM prati paraM dvitIyamadhyAyaM graMtham / granthasyottarakhaNDamityarthaH / asya granthapUrvakhaNDasya hi nizvayena rahasyaM gopyatvena tattvabhUtaM prAha / prakarSeNAvadadityarthaH // 10 // mA0TI0-bhaktibhAvale kahe hue mayake vacana sunakara sUryAMza puruSa phira paramadhyAyara hastha kahate hue || 10 // atha sUryAMza puruSavacanAnuvAde sUryAzapuruSo mayAsuraM prati maduktaM sAvadhAnatayA zrotavyamityAha- zRNuSvaikamanA bhUtvA guhyamadhyAtmasaJjJatam // pravakSyAmyatibhaktAnAM nAdeyaM vidyate mama // 11 // yataH kAraNAt / atibhaktAnAmatyantamadbhajanakArakANAM bhavAdRzAM mama sUryasya purughasya / adeyamaMdAtavyaM vastu na vidyate / ataH kAraNAdahaM tvAM prati guhyaM gopyamadhyAtmasaMjJitamadhyAtmajJAnasaJjJaM yatpravakSyAmi kathayiSyAmi tatvamekamanA ekasminmadukte mano vidyate yasyAsau bhUtvA zRNuSva zrotradvArAtmanaH saMyogena pratyakSaM kurvityarthaH // 11 // A Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat www.umaragyanbhandar.com
Page #199
--------------------------------------------------------------------------
________________ (190) sasiddhAntaH [ dvAdazo'bhA0TI0-macchA to gupta adhyAtmatattvako kahatA hUM tuma ekAntacittase zravaNa kro| aisI koI vastu nahIM hai jo hama atimaktoM ko na desakeM // 11 // guhyaM vakSyAmIti yaduktaM tadAha vAsudevaH paraM brahma tanmUrtiH puruSaH paraH // avyakto nirguNaH zAntaH paJcaviMzAtparo'vyayaH // 12 // vasatyasmiJjagatsamastamaso vA jagati samaste vasatIti vasateruNi vAsuH / deva. nAdAsanAddevaH / vAsuzcAsau devazceti vAsudevaH / tathAcoktam "sarvatrAsau samastaM ca vasatyatrati vai yataH / ato'sau vAsudevAlyo vidvadbhiH parigIyate / / " iti / natu vasudevasyApatyamiti vigrahaH / tasya jagatkAraNatAnirUpaNAvasare'nupayogAt / asmatpakSe punarupAdAne kAryasyAdhAratayA kAryevopAdAnasyAnusyUtatayA vA sa upayukta eva tathAcoktaM zrutau IzAvAsyamidaM sarvam' ityAdi / bhAgavate ca / "ajani ca yanmayaM tadavimucyAmayaM nRbhavet " iti / jIvAnAmApe brahmAtmakatayA tadvAraNAya paraniti sarvotamamityarthakam / "yasmAtkSaramatIto'hamakSarAdapi cottamaH / ato'smi loke vede ca prathitaH puruSottamaH // // iti smRteH / tanmUrtistasya vAsudevasya mRtiraMzaH / idaM vizeSaNaM saMvakSyamANasya saGkarSaNasya / vinmUrtiriti pAThastu prAmAdikaH / vAsudevaH saGkarSaNa ityasmAdvAsudevAtsaGkarSaNa ityasyArthasya vivakSitasyApratIteH / avyakta ityatIndriya ityarthaH / tathA ca shrutiH| "na taM vidAya ya imA jajAnA-yASmAkamantaraM babhUva / nAhAraNa prAvRtA jalpyA cAsutRpa ukthazAsazcaranti // na saMdRze tiSThati rUpamasya na cakSuSA pazyati kazcanainam " iti / avyaktatve heturnirguNa iti / zAntaH paDUmirahitatvAta / pNcviNshaatprH| SoDazavikRtayaH sapta prakRtivikRtayo mUlaprakRtizceti caturvizatitattvAni paJcaviMzastu jIvastasmAtpara ityarthaH / paJcaviMzAtmaka itipAThe jagadAtmaka iti // 12 // mAlTo -vAsudeva, parabrahma, tanmUrti paramapuruSa, avyakta, nirguNa, zAnta, manyaya aura paccIsavAM vastuoMse para hai // 12 // zuddhasya brahmaNo jagatkAraNatvAsambhavAdAha prakRtyantargato devo bahirantazca sarvagaH // saGkarSaNo'yaM sRSTvAdA tAsu vIryamavAsRjat // 13 // prakRtyantargato mAyopahito bahirantazca sarvago jagadupAdAnatvAt / etAni sarvANi vizeSaNAni saMkarSaNasya vAsudevAMzasyApi vAsudevAtmakatAvasAnena bodhyAni / vAsudevAMzAtmakaH saGkapaNaH prathamaM jalAni nirmAya / tAsvapsu vorya zaktivizeSam / avAsajavikSepa // 13 // Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat www.umaragyanbhandar.com
Page #200
--------------------------------------------------------------------------
________________ dhyAyaH 12 ] saMskRta TIkA - bhASATIkAsametaH ( 191 ) mA0TI0-jagata ke upAdAnarUpase prakRti ke antargata haiM, saGkaSaNa bahi Ara antastha sarva gata haiM, yaha sRSTikI Adi ke samaya ekArNavAdima apana vIryako nikSepa karate haiM // 13 // tataH kimata Aha tadaNDamabhavaddhaimaM sarvatra tamasA vRtam // tatrAniruddhaH prathamaM vyaktIbhUtaH sanAtanaH // 14 // tattacchaktimilitaM jalaM haimaM sauvarNamaNDaM golAkAra sarvatra bahirantazcAndhakAreNAvRtamamatrat / andhakArasahitAkAze suvarNANDamajanItyarthaH / tatra suvarNANDe mAdAvaniruddhaH sanAtano nityo vAsudevAMzasaMkarSaNoM'za rUpatvAdvyaktI bhUto'bhivyaktaH / natUtpannaH / satkAryavAdAbhyupagamAt / yathA tilebhyastailaM sadaivAbhivyaktaM na tatpanam // 14 // mA0 TI0-vaha jala andhakAra se chAye hue suvarNakA aMDarUpa banagayA / tisameM prathama sanAtana aniruddha vyakta hue / 14 // yathAsyAbhidhAntarANi lokasujJAnArthamAha hiraNyagarbho bhagavAneSa cchandAsa paThyate // Adityo hyAdibhUtatvAtsUtyA sUrya ucyate // e saMkarSaNAMzo'niruddha bhagavAn SaDguNaizvaryasampannazchandAse vede hiraNyagarbhaH suvaH rNANDamadhyarUpagarbhe sthitatvAtpaThyate nirUpyate / vede'sya hiraNyagarbha iti prasiddhamabhidhAntaramityarthaH / hi nizvayenAdityaH prathamamabhivyaktatvAducyate / prasRtyA asmAjagato'bhivyaktanayAya niruddhaH sUrya ucyate / " hiraNyagarbhaH samavartatAgre bhUtasya jAtaH patireka AsIt " iti zrutiH // 15 // P mA0 TI0 - dameM inako hiraNyagarbha kahate haiM, AdimeM the isaliye Aditya, aura sRSTike arthakAraNa sUrya kahate haiM // 15 // yasya rUpaM sthitiM cAha 15 // paraM jyotistamaHpAre sUryo'yaM savitati ca // pati bhuvanAnyeva bhAvayanbhUtabhAvanaH // 16 // ayamaniruddhaH sUryanAmakaH savitA / iti nAmnA / caH samuccaye / prasiddhaH tamaHpAre'ndhakArasya virAme paramutkRSTaM jyotistejorUpam / andhakAranAzaka iti tAtparyArthaH / " AdityavarNaM tamasastu pAre" itizrutiH / eSa savitA bhUtabhAvanaH prANyutpattisthitisaMhArakArako bhuvanAni vakSyamANAni bhAvayanprakAzayanpayeti / suvargANDamadhye sadA bhramati // 16 // Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat www.umaragyanbhandar.com
Page #201
--------------------------------------------------------------------------
________________ ( 192) sUryasiddhAntaH [ dvAdazo'bhATI-yaha aniruddhahI parama jyotiSmAn savitA haiN| andhakArasthAnako lAMghakara bhUtabhAvana sUryakiraNase samasta bhuvanoM meM ghUmate haiM // 16 // atha paraM jyotiriti pAdaM vivRNvannanyadapyetatsvarUpaM zlokAbhyAmAha prakAzAtmA tamohantA mahAnityeSa vizrutaH // Rco'sya maNDalaM sAmAnyunA mUrtiryajUMSi ca // 17 // trayImayo'yaM bhagavAnkAlAtmA kAlakRdvibhuH // sarvAtmA sarvagaH sUkSmaH sarvamasminpratiSThitam // 18 // prakAzarUpo'ndhakAranAzako'ta evaiSa aniruddhAkhyaH sUryo mahAnmahattattvamiti / evaM vizruto vedapurANAdau nirukto'sya niruktasya sUryasya / RcaH RgvedamantrA maNDalaM sAmAni sAmavedamaMtrA usrAH kiraNAH yajUMSi yajurvedamaMtrA. mUrtiH svarUpam / caH smuccye| ataevAyaM nirukto bhagavAn SADguNyaizvaryatampannaH / trayImayo vedatrayAtmakaH / kAlarUpaH kAlasya kAraNam / vibhurjagadutpattisthitinAzAya samarthaH / ataeva sarvAtmA jagatsvarUpaH sarvagaH sarvatra sthito vyApakaH suukssmo'vyaapkmuurtidhaarii| asminiruktasUrye sarva jagatpratiSThitam / etena vyApakAvyApakatvayoratrAvirodhaH // 17 // 18 // bhA0TA0-prakAzarUpa, tamonAzaka, maura mahAn zabdase surya khyAta haiM / Rgveda inakA maNDala, sAmaveda kiraNa, aura yajurveda tinakI mUrti haiN| vedatrayAtmaka yaha bhagavAn kAlAtmA, kAlakartA, maNimAdiguNayukta, sarvAtmA sarvaga, sUkSma haiM aura inameMhI samasta pratiSTita haiM // 17 // 18 // atha paryeti bhuvanAnyeSetyardhaM vivRNoti rathe vizvamaye cakraM kRtvA saMvatsarAtmakam // chandasyizvAH sapta yuktAH paryaTatyeSa sarvadA // 19 // trilokyAtmake rathe saMvatsarAtmakaM dvAdazamAsAtmakaM varSacakra niyojya saptacchandAMsi gAyatryuSNiganuSTubbRhatIpaMktitriSTubjagatyo'zvAH yuktAH saMyojitAH kRtvA / chandAMsyazvAstatra yuktati pAThe saptAzvAn rathe niyojyetyarthaH / sarvadA nityameSo'niruddhanAmA paryaTati bhramati // 19 // mA0TI0-vizvamaya sthapara saMvatsara cakrake dvArA chaMdoMko sAta ghoDe banAkara yaha sadA bhramaNa karate haiM // 19 // athAsya svarUpaM brahmaNa utpattiM cAhatripAdamamRtaM guhyaM pAdo'yaM prakaTo'bhavat // so'haMkAraM jagatsRSTaye brahmANamasRjatprabhuH // 20 // , payatyeSavazI sadA iti pAThAntaram / Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat www.umaragyanbhandar.com
Page #202
--------------------------------------------------------------------------
________________ dhyAyaH 12.] sNskRtttiikaa-bhaassaattiikaasmetH| (193) asya vedAtmanastripAdaM caraNatrayamamRtaM divi jJeyam / ata eva guhyamagamyamidam / pAdazcaturthacaraNaH / ayaM sthAvarajaMgamAtmakajagadUpaH prakaTaH pratyakSo'bhavat / "tripAdUrdhva udaitpuruSaH pAdosyehAbhavatpunaH" iti zrutirapi vyaktA / so'niruddhanAmA prabhurutpattisamarthaH / ahaMkAratattvarUpaM brahmANaM puruSaM jagatsRSTayai jagatsarjananimittamasRjadutpAdayAmAsa // 20 // bhA0 TI0-amRtakI samAna unake tIna pAda chipe rahate haiN| caturthapAdameMhI pragaTa jagata hai| usa prabhAne ahaMkArarUpa brahmAko saMsArakI maSTike liye utpanna kiyA // 20 // athotpAditabrahmapuruSaM jagatsarjanArthaM niyujya svayaM bhramannavatiSThata ityAha tasmai vedAnvarAndattvA sarvalokapitAmaham / / pratiSThApyANDamadhye'tha svayaM payati bhAvayan // 21 // atha brahmotpAdanAnantaraM svayamaniruddhanAmA / tasmai utpAditabrahmapuruSAya / varAnukAnvedAndattvA vedoktamArgeNa sRSTisajenAtha savelokAnAM pitAmaharUpaM taM brahmANaM savarNANDamadhye pratiSThApya 'nidhAya / cAtrAnusandhayaH / bhAvayavanprakAzayan sanpayeti bhramati // 21 // dI-tisa brahmako sarvottama veda dekara sarvalokake pitAmaharUpase aNDa meM sthApita karake svayaMprakAzita hokara bhramaNa karate haiM // 21 // atha jAtasRSTIccho brahmA candrasUryAvasmatpratyakSAvutpAdayAmAsetyAha atha sRSTayAM manazcakre brahmAhaMkAramArtabhRt // manasazcandramA jajJe sUryo'kSaNostejasAM nidhiH // 22 // athAdhikAraprAptyanantaram / ahaGkAratattvamUrtidhArako brahmA sRSTayAM manontaHkaraNaM bokagoti sma / brahmaNo'haM sRSTi karAMmAMtIcchA jAtetyarthaH / anantaraM tasya manasaH sakAzAcandramA jajJa utpannaH / candro bhavatviti manasA candro jAta ityarthaH / akSNo. netrAbhyAM sakAzAttejasAM nidhirAkarabhUtaH sUye utpannaH / cakSurindriyasya taijasatvAta // 22 // bhATI-tisake uparAnta ahaMkAramUrtidhArI brahmAne jaba sRSTikaranekA mana kiyA taba caMdamA, bhaura netroM ke tejase teja nidhAnarUpa sUrya utpanna hue // 22 // atha mahAbhUtotpattimAha manasaH khaM tato vAyuranirApo dharA kramAt // gaNekavRddhyA paJcaiva mahAbhUtAni jajJire // 23 // manasa AkAzo bhavatvitIcchayAtmanaH khamAkAzaM tata AkAzAkramAbathottaraM vAyura Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat www.umaragyanbhandar.com
Page #203
--------------------------------------------------------------------------
________________ (194) sUryasiddhAntaH [ dvAdazo'nirjalaM pRthivI / "AkAzAdvAyuyoragniranerApo'yaH pRthivI" iti guNaikavRddhayA guNa syaikopacayena mahAbhUtAni paJcasaGkhyAkAni / evakArAnyUnAdhikavyavacchedaH / jajJire utpannAni / zabdaguNasahitamAkAzaM zabdasparzaguNadvayasameto vAyuH zabdasparzarUpA. tmakaguNatrayasameto'gniH zabdasparzarUparasAtmakaguNacatuSTayasametaM jalaM zabdasparzarUparasagandhAtmakaguNapaJcakasametA pRthivIti sphuTArthAH // 23 // mA0TI0-manase prayama zUnya, phira vAyu, agni, jala aura dharatI, ekaguNakI vRddhike dvArA 'pAMca mahAbhUtako utpanna karate hue // 23 // atha candrasUryayoH svarUpaM vadanpaJcatArANAmutpattimAha agnISomo bhAnucandrau ttstvnggaarkaadyH|| tejobhUkhAmbubAtebhyaHkramazaH paJca jajJire // 24 // sUryacandrau prAguditotpattI agnipomo sUryo'misvarUpastejogolakAzcAkSuSatvAt / candra stu somasvarUpaH / madyasya sAmavAcyatvAjalagolarUpaH / agnISomAviti prayogacchAndasikaH / tato'nantaramaMgArakAdayo bhaumAdayaH paJcatArAgrahAstejobhUkhAmbuvAtebhyaH kramAdutpannAH / tukArAduktabhUtasya bhAgAdhikyamanyabhUtAnAM ca bhAgasAmyamityarthaH / maMgala. stejasa utpanno'ta evAyamaGgAraka ucyate / budho bhUmitaH / bRhaspatirAkAzAt / zukro jalAt / zanirvAyoH // 24 // mA0TI0-agnise maravarUpa, ravi, candra, AdimeM toparAnta maMgalAdi grahagaNa tena, pRthvI bhAmAza jala vAyuse kramAnusAra pAMca utpanna hue // 24 // atha rAzInnakSatrANi cAha punazadhAtmAnaM vyabhajadrAzisaJjJakam // nakSatrarUpiNaM bhUyaH saptaviMzAtmakaM vazI // 25 // punaranantaramAtmAnaM dvAdazadhA dvAdazasthAneSu rAzisaJjakaM vyabhajat / manaHkalpitaM vRttaM dvAdazavibhAgaM rAzivRttamakarodityarthaH / bhUyo dvitIyAramAtmAnaM nakSatrarUpiNaM saptavizAtmakaM vyabhajat / manaHkalpitaM tadeva vRttaM saptaviMzativibhAgaM cAkarodityarthaH / nanu nyUnAdhikavibhAgAH kathaM na kRtA uktasaGkhyAyAM niyAmakAbhAvAdityata AhavazIti / icchAviSayaM vazaM vidyate yasyeti vazI svatantrecchasya niyogAnahatvAt / khecchayA satsaMGkhyAkA vibhAgAH kRtA iti bhAvaH / saptaviMzativibhAgavyaJjakAni nakSatrANi tArAtmakAni nimitAnItyarthasiddham // 25 // bhA0TI0-vazI brahmAne phira manase kalpita vRttako 12 bhAgameM rAzirUpase aura phira 27 bhAgameM nakSatrarUpase vimAga kiyA // 25 // bhUtAvakArakAdayaH iti vA paatthH| Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat www.umaragyanbhandar.com
Page #204
--------------------------------------------------------------------------
________________ ghyAyaH 12.] sNskRtttiikaa-bhaassaattokaasmetH| atha carAcaraM jagadakarodityAha tatazcarAcaraM vizva nirmame devapUrvakam // UrdhvamadhyAdharebhyo'tha srotobhyaH prakRtIH sRjan // 26 // tataH sa cakragrahasarjanAnantaramUrdhvamadhyAdharebhyaH zreSThamadhyAdhamebhyaH srotobhyo vyaktibhyaH prakRtIH sattvarajastamovibhedAtmakaprakRtIH sRjannimAryan devapUrvakaM devamanuSyAsurAdikaM vizvaM jagacarAcaraM cetanAcetanAtmakaM nirmame kRtavAn // 26 // mA0 TI0-tadoparAnta zreSTha, adhama, anuyAyI, prakRti sRjana karake deva mAnavAdi carAcara vizvako nirmANa kiyA // 26 // atha racitapadArthAnAmavasthAnaM kRtavAnityAha guNakarmavibhAgena mRSTvA prAgvadanukramAt // vibhAgaM kalpayAmAsa yathAsvaM vedadarzanAt // 27 // guNAH sattvarajastamorUpAH karma pUrvajanmArjitaM sadasatkarma / anayovibhAgenakIkaraNAtmakena prAgvaJcandrasUryAdipAyuktasRSTirityanukramAtsRSTvA devamanuSyAsurabhUmiparvatAdikacarAcarasarjanaM kRtvA vedadarzanAdvedoktaprakArAyathAsvaM yathAdezaM yathAkAlaM vibhAgamavasthAnavibhAgaM kalpayAmAsa kRtavAn // 27 // mA0 TI0-guNa aura karmake vibhAgase pUrvakramarUpase sRSTikarake vedameM kahI rItike mana sAra vibhAgAdi kiye // 27 // keSAmityata Aha grahanakSatratArANAM bhUmervizvasya vA vibhuH // devAsuramanuSyANAM siddhAnAM ca yathAkramam // 28 // vibhurniyojanasamartho brahmA grahanakSatrayobimbAnAM pRthivyAstralokyasya / vAkAraH samu. caye / AkAze'vasthAnaM kRtavAn / tatra grahanakSatrANAM yathAkAlamaniyatAvasthAnam / pRthivyAstu niyatAvasthAnam / pRthivyAM tu trailokyasya yathAdezamavasthAnam / tatra yathAkramaM yathAyogyaM devAsuramanuSyANAM siddhAnAm / caH samuccaye / avasthAnaM yathAdezaM kRtavAn // 28 // __ bhA0 TI0-aNimAdiguNasampanna brahmAjIne graha nakSatra tArAoMko, pRthvIko aura vizvako tathA devAsura siddhAdiko tina 2 ke viyojita kramase sthita karAyA // 28 // .. nanu sarvatrAkAzasya sattvAbrahmANDamadhyasthena brahmaNA grahanakSatrANAM bhUmezyAvasthAnaM brahmANDabahirAkAze kRtamathavA brahmANDAntarAkAze kRtamityata Aha brahmANDametatsuSiraM tatredaM bhUrbhuvAdikam // kaTAhadvitayasyaiva sampuTaM golakAkRtiH // 29 // Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat www.umaragyanbhandar.com
Page #205
--------------------------------------------------------------------------
________________ (196) sUryasiddhAntaH [dvAdazo'etatmAguktaM brahmaNAdhiSThitaM suvarNANDaM suSiramapakAzAtmakaM tabAvakAze idaM jagat bhUrbhuvaHsvargAtmakamavasthitaM na bahiH / nanvaNDamagolAkAratvenAntarAvakAzAtmakatvamasambhavatItyata Aha- kaTAhadvitayasyeti / kaTAho'rdhagolAkaraM sAvakAzaM pAtraM tasya dvitayaM dvayaM samaM tasya / ekkAro nyUnAdhikavyavacchedakArthaH / sampuTamAbhimukhyena militaM golakAkRtirgolAkAraH syAt / tathAca na kSatiH // 29 // __ bhAlTo0-avakAzayukta brahmANDa meM bhUrbhuvAdi sthita haiM / do kaTAhake sampuTa jAtikI samAna golAkAra hai // 29 // atha brahmANDAntaHparidhiM vadastadaMtarbhagrahAdikamAkAze yathAsthAnaM paribhramatIti zlokAbhyAmAha brahmANDamadhye paridhivyomakakSAbhidhIyate // tanmadhye bhramaNaM bhAnAmadho'dhaH krmshstthaa|| 30 // mandAmarejyabhUputramUryazukrandujendavaH !! paribhramantyadho'dhasthAH siddhavidyAdharA ghanAH // 31 // brahmANDAntaH paridhistulyavRttamAnaM vyomakakSA vakSyamANAkAzakakSocyate / tanmadhye brahmANDamadhya AkAze bhAnAM nakSatrANAM sarveSAM sarvatastulyovAntaritAnAM bhramaNaM bha. vati / tathA tulyordhAntareNAdho nakSatrebhyo'dho'dhaHkramAcchanibRhaspatibhaumArkazukavudhacandrA adhastAtparibhramanti / siddhA vidyAdharAzvAdhasthAzcandrAdadhasthitA adhodha: krameNAkAze sthitAH / eSAM pravahavAyAvavasthAnAbhAvAJcandravanna paribhramaH // 30 // 31 // ___ bhA0TI0-brahmANDameM paridhikA nAma vyomakakSA he tisameM nakSatroMkA bhramaNa hai tisake noca kramAnusAra zani, bRhaspati, maMgala, zukra, sUrya, budha candramA bhramaNa karate haiM / tisake. nIce siddha vidyAdhara gaNa, mora sabase nIce samasta bhegha sthita haiM // 30 // 31 // atha bhUmyavasthAnamAha madhye samantAdaNDasya bhUgolo vyonitiSThati // bibhrANaH paramAM zaktiM brahmaNo dhAraNAlikAm // 32 // . aNDasya brahmANDasya samantAtsarvapradezAnmadhye madhyasyAna kendrarUpa AkAze bhUgolastiSThati / nanvAkAze nirAdhAravastuno'vasthAnAsambhavAsthamavasthito bhUmigola i. tyato bhUgolavizeSaNamAha-bibhrANa iti / brahmaNaH paramAM zaktiM dhAraNAtmikAM nirAdhArAvasthAnarUpAM bibhrANo dhArayana / tathA ca na kSatiH / etena bhUH kimAkArA kimAzrayati praznadayamuttaritam // 32 // bhA0TI0-brahmAkI dhAraNArimakA paramAzaktike balase aNDake sarva pradezake madhyadezameM yomake bIca bhUgola sthita hai / / 32 // Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat www.umaragyanbhandar.com
Page #206
--------------------------------------------------------------------------
________________ dhyAyaH 12. ] saMskRtIkA bhASATIkAsaSetaH / atha kathaMcAtra saptapAtAlabhUmaya iti praznasyottaramAhatadantarapuTAH sapta nAgAsurasamAzrayAH // divyauSadhirasopetA ramyAH pAtAlabhUmayaH // 33 // tasya bhUgolasyAntarapuTA madhyasthapuTA guhArUpAH saptAtalavitalasutalAdikAH pAtAlabhUmayaH pAtAlapradezA ramyA manoharAH santi / nanu bhUgole manuSyAdikamasti tathA tatra ke santItyatastadvizeSaNamAha - nAgAsurasamAzrayA iti / vAsukipramukhAdayaH sarpA daityA eSAmAzrayabhUtAH / nanu tatra sUryasaJcArAbhAvAttamomayatvena tatsthitalokAnAM vyavahAraH kathaM bhavatItyato dvitIyaM vizeSaNamAha - divyauSadhirasopetA iti / divyA yA auSa dhayaH svaprakAzAstAsAM rasairyuktAH / tathA ca tatprakAzena vyavahAro bhavati tadvazena tallokAnAM jIvanaM ca bhavatIti bhAvaH // 33 // ( 197) bhA0 TI0-bhUgola ke anta meM sthita nAgAsurAzrita pAtAlAdi 7 bhUmiyeM svaprakAza vRkSoM se * yukta aura ramaNIka haiM // 33 // . atha bhUgolamuktvA dakSiNettara bhUvyAsAdhikapramANameroravasthAnamAhaanekaratnanicayo jAmbUnadamayo giriH || bhUgolamadhyago nerurubhayatra vinirgataH // 34 // bhUgolamadhyagataH parvato melyAne karatnanicayo'nekAni nAnAvidhAni pANikyavajrAdIni teSAM nicayaH samUhA trAsau / jAmbUnadamayo jAmbUnadaM / "jambUphalAmala galsataH pravRttA jambUnadI ratadutA mRdabhUtsuvarNam / jAmbUnadaM hi tadataH surasiddhasaGghAH zazvatpibantyamRtapAnAnubhAvAH // " iti bhAskarAcAryoktezca suvarNa tanmayaH svarNaghaTita ubhayatra vyAsArita bhUpRSThapradezAbhyAM vinirgato bahiH sthitadaNDAkArasvarNAdrimadhye bhUgolaH proto'sti / ataeva bhUbhRdityanvarthasaMjJa iti tAtparyArthaH // 34 // bhA0 TI0 - bhUgola ke madhyagA aura ubhaya meruse nikalI huI jambUnadIse zobhita vividha ratnakA banA huA meru hai // 34 // atha merorUrdhvAdhaH pradezayordevAdayo'surAzca vasantItyAhaupariSTAtsthitAstasya sendrA devA maharSayaH // adhastAdasurAstadvaddiSanto'nyonyamAzritAH // 35 // upariSTAtsthitAstasya sendrA iMdrasahitA devA indrAdayo devA maharSayaH / caH samuccayArtho'nusandheyaH / sthitAH / adhastAnmeroradhaH pradeze / asurA daityAH / tadvat / yathordhvabhAge devAstadvadityarthaH / AzritA AsthitAH / nanu devAsurarAcaikatra kathaM na sthitA ityata Aha- dviSanta iti / anyonyaM parasparaM dveSaM kurvantaH / tathA ca devAsuroH para Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat - www.umaragyanbhandar.com
Page #207
--------------------------------------------------------------------------
________________ ( 198 ) sUryasiddhAntaH [ dazamA sparaM dveSasadbhAvAdekatrAvasthAnAsaMbhavenottamA devAstadUrdhvabhAge sthitA maharSayazca daityabhIvAstaMtraiva sthitAstadadhobhAge tannikRSTA daityAH sthitA iti bhAvaH // 35 // mA0 TI0 - Upara ( uttara dizA ) meM indrAdi devatA aura maharSigaNa sthita haiM | nIce ( dakSiNa meM ) asuroMkA vAsa hai / paraspara meM vidveSa honeke kAraNa dUsarI dizA meM Azraya kiyA hai // 35 // atha bhUgole samudrAvasthAnamAha tataH samantAtpArIdhaH krameNAyaM mahArNavaH // mekhaleva sthito dhAtryA devAsuravibhAgakRt // 36 // daNDAkAramegeH sakAzAdabhito'yaM pratyakSo mahArNavo mahAsamudraH krameNa nirantarAlakrameNa paridhirUpo bhUmyA mekhaleva kAJcIrUpo devAsuravibhAgakRt devadaityayorbhUmigole vibhAgayoravadhirekhArUpa ityarthaH / tena samudrAduttaraM bhUgolasyArdhaM jambUdvIpaM devAnAM samudrA dakSiNaM samudrAtiriktaM bhUmigolasyArdhaM SaDvIpaSaT samudrobhayAtmakaM daityAnAmiti siddham / merudaNDAnuruddha bhUgolamadhye paridhirUpo lavaNasamudro'sti / uttaragolArdhaM dakSi NabhUgolArdhArntagatasamudrasya prAntaparidhispRSTamiti marekhelAyAH kaTayadhaH sthitatvena tAtparyArthaH // 36 // mA0TI0-tisameM mahAsamudra ghere ke AkAra se mekhalAko samAna sthita hai / samudrane bhUgoLa ko devAra bhUmi vibhAga kiyA hai || 36 || atha samudrottarataTe paridhirUpe jambUdvIpArambhe caturvibhAge catvAri nagarA santItyAha samantAnmarumadhyAtta tulyabhAgeSu toyadheH // dvIpeSu dikSu pUrvAdi nagaryo devanirmitAH // 37 // merumadhyAddaNDAkAramerormadhyapradezAdbhUgolagarbhAtmakAditi tvarthaH / samantAdabhito bhUgolapRSThe toyadheH paridhirUpasamudrasya tulyabhAgeSu samabhAgeSu DIpeSu jambUdvIpArambheSu dikSu caturvibhAgeSu caturdikSu pUrvAdinagaryo meroH pUrvadakSiNapazcimottaradik krameNa catuHpuryo devanirmitA devaiH kRtAH santIti zeSaH / samudrottarataTe jambUdvIpasyAdibhAgarUpe tulyAntareNa catvAri nagarANi bhUgolasya kalpitapUrvAdidizAsu santIti tAtparyArthaH 37 // mATI- merumadhyapradezamai gherArUpa samudrakI pUrvAdi cAroM dizAoM meM devatAoMkI banAI huI cAra haiM // 37 // yathAsAM nAmAni dvIpotthitasya jambUdrIpAdibhAgasthitavarSAkhyapAribhASikavibhAgeSvityarthe ca zlokatrayeNa vizadayati Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat www.umaragyanbhandar.com
Page #208
--------------------------------------------------------------------------
________________ dhyAyaH 12] saMskRtaTIkA-bhASATIkAsametaH / bhUvRttapAde pUrvasyAM samakoTIti vishrutaa|| bhadrAzvavarSe nagarI svarNaprAkAratoraNA // 38 // yAmyAyAM bhArata varSe laMkA tanmahApurI // pazcime ketumAlAkhye romakAkhyA prakIrtitA // 39 // udaksiddhapurI nAma kuruvarSe prakIrtitA // tasyAM siddhA mahAtmAno nivasanti gtvythaaH||40|| bhUgola ubhayatra daNDAkAro meruryatra nirgatastatsthAnAbhyAm / vRttAkArasUtreNordhvAdha. reNa bhUgolasya khaNDadvayaM pUrvAparaM tiryagvRttAkAraM sUtreNovadhiobhUmeH khaNDadvayaM tena bhU. goleva prAkArAzcatvAro bhUmyaMzAstatrordhvasthapUrvavapre bhUmyAM yaH samudraparidhistasya caturthAze bhadrAzvasaMjJakavarSe pUrvasminnUvadhiHzakalasandhau suvarNaghaTitAH prAsAdAstoNAni ca yasyAmetAdRzI purI yamakoToti saMjJayA vizrutA vikhyAtA yAmyAyAmUrdhvazakaladvayasaMdhau merustasya dAkSiNatvAdbhAratasaJjJavarSe laMkAsajJA mahAnagarI tadvata svarNaprAkAratoraNA vizrutetyarthaH / pazcime pazcimazakalAdhaHsthazakalasandhau ke. tumAlasaMjJe varSe romakasaMjJA nagarI uktA / udak / adhAzakalayasandhau kurusajJakavarSe siddhapurInAma nagarI proktA / asyAH puryAH siddhapurItvamanvamityAhatasyAmiti / siddhapuryA siddhA yogAbhyAsakA asmadAdibhyo mahAnutkRSTa AtmA yeSAM te gatavyathA duHkharahitA nirantarA vasanti // 38 // 39 // 40 // bhA0TI0-bhUvRttake caturthIzase pUrvadezameM bhadrAzva varSa hai, tisameM yamakoTi purI hai kahate haiM ki yA suvarSakI bhIta aura toraNoMse veSTita hai / dakSiNadizAmeM bhAratavarSa hai; tisake madhyameM laMkA mahApurI hai / pazcimake bIca ketumALavarSameM romaka nagarI hai| uttarameM kuruvarSa purIke bIca siddhapurI sthita hai, tahAM siddha mahAtmAloga saba kaSToMse chuTe hue vAsa karate haiN||| 38 // 39 // 40 athoktAnAM caturNI purANAM parasparamantarAlamavyavahitaM merorAsAmantaraM cAha bhRvRttapAdavivarAstAzcAnyonyaM prtisstthitaaH|| . tAbhyazcottarago merustAvAneva surAzrayaH // 41 // tA uktanagaryo'nyonyaM parasparaM bhUvRttapAdavivarA bhUgolavRttaparidhicaturthAMzAntarAlAH pratiSThitAH santItyarthaH / cakAraH pUrvoktena samuccayArthakaH / tAbhya uktapurIbhyaH sakAzAduttaradikstho meruH pUrvoktaH surAzrayaH devairadhiSThitastAvAnbhUparidhicatu1 tAbhyazcottarato meruriti vA paatthH| Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat www.umaragyanbhandar.com
Page #209
--------------------------------------------------------------------------
________________ ( 200 ) sUryasiddhAntaH [ dvAdazo' thaMzAntaraNa sthitaH / evakAro nyUnAdhikavyavacchedArthaH / cakAraH zlAkapUvAdhana samuccayArthaH // 41 // mA0 TI0 - nagariyeM bhUvRttake canurthAMza paraspara ke antara meM sthita haiM / tinase tinakI bAra bara uttaradezameM vaha meruparvata hai jisapara devatA loga rahate haiM // 41 // atha teSAM purANAM nirakSatvamastItyAha tAsAmuparigo yAti viSuvastho divAkaraH // na tAsu viSuvacchAyA nAkSasyonnatiriSyate // 42 // tAsAmuktanagarINAM viSuvattho viSuvavRttastho yaddine samarAtrindivaM taddine yanmArge bhramati tadviSuvadvRttaM tatrastha ityarthaH / sUrya upariMgaH sanyAti bhramati / ataH kAraNAtAsu nagarISu viSuvacchAyAkSabhA na bhavati tannagarANAM viSuvadvattAbhinnapUvAparavRttasadbhAvAt / tatrasthasUryamadhyAhne chAyAbhAvopalambhAt / ataeva teSu nagareSu akSadhruvasyonatimuccatAkSAMzarUpA neSyate nAMgIkriyate / akSAMzAbhAvAnnirakSadezatvaM teSAM siddhamiti bhAvaH // 42 // mA0 TI0 - viSuvatasthita sUrya tinase Uparako gamana karate haiN| isa kAraNa tahAM para na viSutra cchAyA hai na akSonnati hai // 42 // atha merAyuktapurISu ca krameNa lambAMzAkSAMzAbhAvAvupapattyA pratipAdayiSustayoH prathamaM dhruvasthitimAha - merorubhayato madhye dhruvatAre nabhaH sthite // nirakSadeza saMsthAnAmubhaye kSitijAzraye // 43 // merorubhayato dakSiNottarAprayorAkAzasthite dhruvatAre dakSiNottare krameNa madhya AkAzamadhye bhavataH / nirakSadezasaMsthAnAM prAguktanagarasthitamanuSyANAmubhaye dakSiNottare dhruvatAre kSitijAzraye tadbhUgarbhakSitijavRttasthe bhavata ityarthaH // 43 // mA0 TI0 - donoM meru madhya AkAza meM dakSiNa aura uttara meM do: dhavatAre sthita haiM / nira kSadezameM sthita hone ke kAraNa donoM kSitija rekhAmeM sthita haiM // 43 // athAta eva teSvakSAMzAbhAvalambAMzaparamatvamiti vadanmerAvakSAMzaparamatvamityAhaato nAsocchrayastAsu dhruvayoH kSitijasthayoH // navatilaMmbaka zAstu merAvakSAMzakAstathA // 44 // tAsUktanagarISu / ata ubhaye kSitijAzraye itikAraNAt / yakSocchrayo dhruvauccyaM na / tathA ca kSitijAdudhuvauccyamakSAMzA iti tadabhAvAttadabhAva iti bhAvaH / tukA rAtannagarISu dhruvayoH kSitijasthayoH / satolambAMzA navatiH zUnyAkSAMzonanavatelamvAMzatvAt / khamadhyAddhruvayoH kSitijasya lambAMzasvarUpatvAcca merAvakSAMzAstathA Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat www.umaragyanbhandar.com
Page #210
--------------------------------------------------------------------------
________________ ghyAyaH 12.] saMskRtaTIkA-bhASATIkAsametaH / navatiH / dhruvasya paramocatvAt / yathA nirakSadeze'kSAMzAbhAvAlambAMzAH paramAsta. thA meraavkssaaNshprmtvaalmbaaNshaabhaav| ityasiddham / etena " purAntaraM cadidamu. ttaraM syAttadakSavizleSalavaistadA kim / cakrAMzakairityanupAtayuktyA yuktaM niruktaM pari. dheH pramANam // " iti bhAskarAcAryoktaM prathamapraznasyottaraM sUcitam / spaSTaparidhi. sAdhanaM ca kalpitaikamadhyasthAnAnurodhenApacIyamAnaM merAvabhAvAtmakaM nAnupapannamiti ca sUcitam // 44 // bhA0TI0-tisake liye tahApara vauccya nahIM hai| do dhruva kSitija golameM sthita haiM isakAraNa tahAMke lambakAMza 90 aura meruke bhakSAMza namce haiM // 44 // athAhorAtravyavasthAM cetyAdipraznottaraM vivakSurdevAsurayodinArambhaM prathamamAha meSAdau devabhAgasthe devAnAM yAti darzanam // asurANAM tulAdau tu suurystdbhaagsNcrH|| 45 // jambUdvIpalakSaNasamudrasandhau paridhivRttaM bhUgolamadhye tatsamasUtreNAkAze vRttaM viSuvavRttaM tatra krAntivRttaM SaDbhAntareNa sthAnadvaye lagnaM tanmeSatulAsthAnaM pravahavAyunA viSuvavRttamArge bhramati meSasthAnAtkarkAdisthAnaM viSuvavRttAccaturviMzatyaMzAnta uttarataH / makarAdisthAnaM viSuvadvattAcaturviMzatyaMzAntare dakSiNataH / tatsvasthAne pravahavAyunA bhramati / evaM krAMtivRttapradezAH svasvasthAne pravahavAyunA bhavanti / tatra meSAdau devabhAgastho jambUdvIpaM devAsuravibhAgakRditi puurvokteH| tatsambaddhA meSAdikanyAMtA rAzaya uttaragolaH / tatrasthaH sUryo meSAdau meSAdipradeze devAnAM meroruttarAgravartinAM darzanaM SaNmAsAnaMtaraprathamadarzanaM yAti gacchati / prAmotItyarthaH / viSuvadvattasya takSitijatvAt / evaM daityAnAM merodakSiNAyavartinAmityasurANAmityuktenaivoktam / tadbhAgasaJcage daityabhAge samudrAdidakSiNavibhAgasthAstulAdimInAntA rAzayo dAkSiNagolastatra saJcaro gamanaM yasyetyetAdRzasUryastulAdipradeze tukArAdadarzanAnantaraM prathamadarzanaM prAmotItyarthaH / teSAmapi viSuvadvattAkSAtajatvAt // 45 // bhA0 TI0-sUryameSAdi devabhAgameM sthita honepara devatAmAkA dRzya hotA hai / tulAdi asura mAgameM sthitaho to asuroMkA dRzya hotA hai // 45 // atha prasaGgAgrISme tIvrakara ityAdya|ktapraznasyottaramAha atyAsanatayA tena grISme tIbakarA kheH|| devabhAge surANAM tu hemante mandatAnyathA // 46 // tena / uttaradakSiNagolayoH sUryasyottaradakSiNasaMcArarUpakAraNenetyarthaH / devabhAge jambUdvIpe / atyAsannatayA sUryasyAtyantanikaTasthatvena grISme grISmau sUryasya tejogolakasya kiraNAstIkSNA atyuSNA asurANAM devabhAga ityasyAsannatayA bhAga ityasya Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat www.umaragyanbhandar.com
Page #211
--------------------------------------------------------------------------
________________ (202) sUryasiddhAntaH-- [ dvAdazosamanvayAdaityAnAM bhAge samudrAdidakSiNapradezo hemante hemantau tukArAtsUryasyAtyuSNAH kiraNAH sUryasyAtyAsannatvAt / anyathA sUryasya dUrasthatvena mandatA kiraNAnA. matyuSNatAbhAvaH / devabhAge hemantau karANAM mandatA / ataeva tatra zItAdhikyaM daityamAge grISme karANAM mandatA zItAdhikyaM c| tathAca / devabhAge dakSiNagole sUryasya dUrasthatvamuttaragole nikaTasthatvaM madhyAhnanatAMzAnAM kramaNAdhikAlpatvAditi bhAvaH // 46 // __ bhA0 TI0-isIkAraNa asyAsanake vazase devabhAgameM devatAoM ke pakSameM sUryako kiraNa tIvra hotI haiN| anyathA hemantameM mandatAko prApta karatI haiM // 46 // atha meSAdau devabhAgasya ityuktaM devAsurAhorAtrakathanavyAjena vizadayati devAsurA viSuvati kSitijasthaM divAkaram // pazyantyanyonyameteSAM vAmasavye dinakSape // 47 // viSuvAta kAle devadaityAH sUrya kSitijasthaM pazyanti / viSuvavRttasya tayoH svasthAnA golamadhyasthatvena kSitijatvAt / eteSa deivadaityAnAmanyonyaM parasparaM ye vAmasavye apasavyasavye ta kramaNa dinakSape divasarAtrI bhavataH / ayaM bhAvaH / devAnAM bhUmerutvarabhAgaH svakIyatvAtsavyamato datyAnAmapasavyaM svakIyatvAbhAvAt / evaM daityAnAM bhUmedaziNabhAgaH svakIyatvAtsavyaM devAnAM svakIyatvAbhAvAdapasavyamato daityAnAM vAmasavyabhAgAvuttaradakSiNagolI devAnAM krameNa dinarAtrI / devAnAM vAmasavyabhAgI dakSiNottaragolo daityAnAM dinarAtrI / anyathAnyonyaM vAmasavye ityanayoH saMgatArthAnupapatteH / ataeva pUrva meSAdAvityAyuktamiti // 47 // ___ bhA0 TI0-viSuvadinameM sUryako devatA aura asura kSitijokhAmeM dekhate haiN| isa prakArase uttara dakSiNa vazase dinarAtakA paraspara ulTA phera hotA hai // 17 // atha pUrvazlokottarArdhasya sandigdhatvazaGkayA dinapUrvAparArdhakathanacchalena tadarthazlokAbhyAM vizadayati meSAdAvuditaH sUryastrIrAzInudaguttaram // saJcaranprAgahamadhyaM pUrayenmeruvAsinAm // 18 // kAdIna saJcaraMstadvadataH pazcArdhameva sH|| tulAdIstrInmRgAdIzca tadradeva suradviSAm // 19 // meSAdau viSuvavRttasthakrAMtivRttabhAge revatyAsana udito darzanatAM prAptaH sUrya uttaraM yathottaraM krameNeti yAvat / trInarAzInudaguttarabhAgasthAnmeSavRSamithunAnsacarannatikrAmansanmerusthAnAM devAnAM prAgahamadhyaM prathamaM dinasyAdhai pUrayetpUrNa karotItyarthaH / mithunAnte Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat www.umaragyanbhandar.com
Page #212
--------------------------------------------------------------------------
________________ dhyAyaH 12. ] saMskRtaTIkA - bhASATokAsametaH / ( 203 ) 1 sUrye merusthAnAM madhyAhnaM syAditi phalitArthaH / karkAdiIMstrInAzInkarka siMhakanyAstaiyarthaH / atikrAmansansa sUryo divasasya pazcArddhamaparadalam / evakAro'nyayogavyavacchedArthaH / pUrayet / kanyAnte sUryamerusthAnAM sUryAsto bhavatIti phalitArthaH / atha daityAnAmAha / tulAdIniti / suradviSAM merodakSiNAgravartinAM daityAnAmityarthaH / tulAdIMstrInrAzIMstulAvRzvikadhanurAkhyAn rAzInmakarakumbhamInAMstadvatkrameNAtikrAman sUryaH / cakArastulAmRgAdikrameNa pUrvAparArdhamityarthakaH / evakAra uktAtiriktavyavacchedArthaH / dinaM pUrayatItyarthaH / dhanurante sUrye daityAnAM madhyAhnaM mInAnte sUrye sUryAsto bhavatIti phalitArthaH // 48 // 49 // bhA0 TI0 - uttaramevAsiyoM ke pakSa meM meSAdimeM sUrya honepara sUryodaya 3 rAzitaka kramase uttarako hotA hai taba merumeM rahanevAle devoMke dinakA pUrvArddha hotA hai karkaTa Adi uttararAziyA ma honese parArddha divA hai | vaisehI tulAdi aura makarAdimeM asuroM kI pUrvaparArddha dizA hai || 48 // 49 // athAto devAsurANAmiti praznasyottaraM siddhamityAha ato dinakSape teSAmanyonyaM hi viparyayAt // ahorAtrapramANaM ca bhAnorbhagaNapUraNAt // 50 // ata uktakAraNAtteSAM devadaityAnAmanyonyaM parasparaM hi nizcayena viparyayAdvyatyAsAdinarAtrI sta iti phalitam / etatphalitArthastu pUrve bahudhoktaH / atha tatkathaM vA syAt / bhAnorbhagaNapUraNAditi praznasyApyuttaraM phalitamityAha - ahorAtrapramANamiti / sUryasya meSAdidvAdazarAzibhogAddevadaityAnAmahorAtramAnaM bhavati / cakAraH pUrvArdhena samuzccayArthakastena dvayoH pUrvoktamekaM kAraNamiti spaSTam // 50 // mA0 TI0 - isa liye paraspara unake dinarAta adalabadalate haiM / sUryakeM bhagaNakA pUraNa kAlahI ahorAtra hai // 50 // atha meSAdAvudita ityAdizlokadvayasya phalitArthaM tadupapattiM cAhadinakSapArdhameteSAmayanAnte viparyayAt // uparyAtmAnamanyonyaM kalpayanti surAsurAH // 51 // eteSAM devadaityAnAmayanAnte'yana sandhau viparyayAdyatyAsAddinakSapArdhaM dinArdhaM rAtryardhe ca bhavati / yatra devAnAM madhyAhnaM rAtryardhaM tatra daityAnAM krameNa rAtryardhamadhyAhne yatra ca daityAnAM madhyAhnarAtryardhe tatra devAnAM krameNa rAtryardhamadhyAhne iti phalitArthaH / atra hetumAha - uparIti / devadaityA meroruttaradakSiNAgravartino'nyonyamAtmAnaM svamuparibhAga UrdhvabhAge kalpayantyaMgIkurvanti / vastuto bhUmergolakatvena sarvatra tulyatvAnnirapekSordhvAdhobhAgayoranupapatteH / tathAca devadaityApekSayordhvasthatvaM manyamAnA daityAnadhaHsthAnaGgIkurvanti / daityAzca devasthAnApekSayordhvasthaM manyamAnA devAnadhaH kurvantIti tAtparyArthaH / Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat www.umaragyanbhandar.com
Page #213
--------------------------------------------------------------------------
________________ (204) sUryasiddhAntaH [ dvAdazo'evaM ca devadaityayorviparItAvasthAnAdinarAjyorItyaM yuktameveti bhAvaH // 51 // mA0 TI0-divAI maura rAjya yAmyottara ayanAntameM hotaahai| murAsurakA viparIta mAvase huA karatAhai | aura ve apane 2 sthAnako upara samajhate haiM // 11 // atha devadaityayorUvAdhorItimanyatrApi sadRSTAntamatidizati anye'pi samasUtrasthA manyante'dhaH parasparam / / bhadrAzvaketumAlasthA laGkAsiddhapurAzritAH // 52 // anye devadaityabhinnA bhUgolasthAH / apizabdo devadaityayoH samuccayArthakaH / samasUtra' sthA bhUvyAsAntIratA narAH parasparamadho manyante / tatrodAharati / bhadrAzvaketumAlasthA iti / bhadrAzvaketumAlazabdau svasyAntargatayamakoTiromakanagaravizeSAbhidhAyako spaSTa bhUvyAsAntarasthatvamaMgIkarotu yathAzrutaM parasparamadho manyante turyacaraNastu byakta 'eva // 52 // bhA0 TI0-vaisehI samasUtravAle gaNa parasparako nIce samajhate haiM / jaise bhadrAzca aura ketumALa athavA laMkA aura siddhapuravAsI samasUtravAle haiM // 52 // athoktaM kAlpanikameta draDhayannAha sarvatraiva mahIgole svasthAnamupara sthitam / / manyante khe yato golastasya vAdhva kvApyadhaH // 53 // bhUgole sarvatra sarvapradezeSu madhye svasthAnaM nijAdhiSThitasthAnamUrdhvasthitaM tadadhiSThitA manuSyAH svAbhimAnenAGgokuryuH / ataH kAraNADUgole sarva evordhvasthAH / adhaHsthAstu na bhavantyeva / svApekSayovadhiHsthatvaM na vastuta iti tattvam / anyathAdhaHsthatvena patanazaGkayA bhUgole manuSyAdyavasthAnAnupapatteH / atra kAraNamAha-va iti / yataH kAraNAt khe brahmANDAkAzamadhyabhAge bhUgolo'sti / tathAca bhUgolAdabhitastulyatvAdbhUgole tattvatayodhvoMdhobhAgAderasambhava iti bhAvaH / svAbhiprAyaM spaSTayati-tasyeti / bhUgolasyAkAzamadhyasthasya samantAdAkAze kva kasmin bhAge urdhvamUrdhvatvam / kasmin bhAge / vA samuccaye / adho'dhastvam / apirUlatvena samuccayArthakaH / tathA ca samantAdAkAzasya tulyatvena bhUmerU/dhobhAgau nirvacanIkartumazakyau yAbhyAmUrdhvAdholokAniyatAH syuriti bhUmerUrvAdhobhAgAdyasambhavAditi bhAvaH // 53 // mA0 TI0-pRthvIke gola honese sarvatra apane 2 sthAnako upara sthitahuA samajhate haiM' Anya madhyasthita golameM nIcAhI kyA hai ? aura usameM UMcAIhI kahAM hai ? // 53 // nanviyaM bhUH samAdarzAkArA pratyakSA kathaM golAkAretyata Aha alpakAyatayA lokAH svAtsthAnAtsarvato mukham / / pazyanti vRttAmapyetAM cakrAkArAM vasundharAm // 54 // Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat www.umaragyanbhandar.com
Page #214
--------------------------------------------------------------------------
________________ ghyAyaH 12. ] saMskRtaTIkA - bhASATIkAsametaH / ( 205 ) janAH svAdhiSThitapradezAt sarvataH sarvadikSu / abhimukhaM vRttAM golAkArAmetAM pratyakSAM pRthvIM cakrAkArAM maNDalAkArAM samAM pazyanti / evakArArthe'pizabdaH / tena bhUmervastuto golAkAratve'pi tadAkAreNAdarzanaM mukurAkAratayA darzanaM ca na viruddham / atra hetumAha-alpakAyatayeti / hrasvazararitvenetyarthaH / tathAca mahatIbhastatpRSThasthasya manuSyasyAti-hrasvasyAlpadRSTipracArAdgolAkAratayA na bhAsate kintu samamaNDalatayA bhAsate golavRttazatAMzasya samatvena bhAnAt / anyathA prathamajyAyAzcApasamatvAnupapattiriti bhAvaH // 54 // mA0TI0-choTe zarIravAle honese loga cAroM ora isa pRthvIko golAkArarUpase dekhate haiM // 54 // atha nirakSAdidezeSu meruvyatiriktAnyadezeSu dinarAtryormAnaM vivakSumeroragrabhAgayonirakSadezeSu bhacakrabhramaNamAha- savyaM bhramati devAnAmapasavyaM suradviSAm // upariSTAdbhagolo'yaM vyakSe pazcAnmukhaH sadA // 55 // mayaM pratyakSo bhagolo nakSatrAdhiSThita mUrtagolo devAnAM meroruttarAgravartinAM savyam / pUrvAdikramamArgeNetyarthaH / bhramati bhramaparivarta karotItyarthaH / daityAnAM merodakSiNAgravartinAmapasavyaM pUrvAdidigvyutkramamArgeNa / pUrvottarapazcima dakSiNakrameNetyarthaH / nakSatrA -- dhiSThitagole bhramati / vyakSe nirakSadezeSu / jAtyabhiprAyeNaikavacanam / upariSTAnmastakordhvamadhyabhAgo bhagolaH pazcAnmukhaH pazcimadigabhimukhaH sadA nityaM paribhramati / bhagolasya dhruvamadhyasthatvena bhramaNAt / tayostatra kSitijavRttasyatvAcca // 55 // bhA0TI0 - yaha bhUgola devatAoMke nikaTa savyAdimeM ( dakSiNa se vAmameM) aura asuroMke nikaTa apasavyAdimeM aura nirakSamanuSyoMke nikaTa mastako madhyabhAga meM pazcima dizAma bhramaNa karatA hai // 55 // atha nirakSe dinarAtryormAnaM kathayannanyatrApi tato nyUnAdhikaM mAnaM, bhavatItyAha - atastatra dinaM triMzannADikaM zarvarI tathA // hAnivRddhI sadA vAmaM surAsuravibhAgayoH // 56 // ato nirakSe mastakordhvabhagolo bhramatIti kAraNAt tatra nirakSadeze triMzannADikaM triMzaddhImitaM dinaM syAt / zarvarI rAtristathA triMzadvaTIparimitA syAt / tat kSitijavRttasya dhruvadvayasaMlagnatayA golamadhyasthatvAddinarAtryostulyatvaM yuktameveti bhAvaH / surAsuravibhAgayorjambUdvIpasamudrAdidakSiNadezayoH sadA viSuvatkramaNAtiriktakAle kSayavRddhI dinarAtryoH pratyekaM vAmaM vyastaM yathA syAt tathA jJeyam / etaduktaM bhavati jambUdvIpe dinahAse rAtrivRddhistadA dakSiNadeze dinarAtryoH krameNa vRddhihAnI / jambU Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat www.umaragyanbhandar.com
Page #215
--------------------------------------------------------------------------
________________ (206) sUryasiddhAntaH [ dvAdazA-- dvIpadinavRddhau rAtrihAnistadA dakSiNadeze dinarAgyoH krameNa hAnivRddhI / evaM dakSiNadeze hAnivRddhayorjambUdvIpe vRddhihAnI dine rAtrau vA yathAyogyamiti / atroppttiH| tat kSitijavRttasya dhruvasambandhabhAvena golamadhyasthatvAbhAvAdinarAgyoH sadA viSuvadinavya. tiriktena tulyatvaM kintu nyUnAdhikatvamahorAtrasya SaSTighATakAtmakatvAditi // 56 // bhA0 TI0- nirakSadezameM sadA tIsa ghaDIkA dina aura 30 hIkI rAta hotI hai / surAsuravibhAgameM dinagatake viparItarUpase hAni vRddhi hotI hai // 56 / / athaitat zlokottarArtha zlokAbhyAM vizadayati meSAdau tu sadA vRddhirudaguttaratodhikA // devAMze ca kSapAhAnirviparItaM tathA sure // 57 // tulAdo yunizAmiM kSayavRddhI tyorubhe|| dezakAntivazAnnityaM tadvijJAnaM paroditam // 18 // meSAdau SaDbha udaguttaragole sUrye sati / uttarato yathotraM sadA yAvaduttaragole devAMze jambUdvIpe'dhikA yathottaramadhikA vRddhirnirakSadezIyadine tukArAyathottaraM sUryasyottaragamane yathottaraM dine vRddhiH paramottaragamanAt parAvartate / yathottaraM nyUnAvRddhirityarthaH / kSapAhAnI rAtrerapacayaH / cA samuccaye / Asure sasudrAdidakSiNabhAge tathA dinarAjyoH kSayavRddhI viparItaM vyastam / dine hAnI rAtrau vRddhirityarthaH / tulAdau SaDbhe dakSiNagole sarye sati tayorjambUdvIpasamudrAdidakSiNabhAgayodinarAmyorubhe de kSayavRddhI upacayApacayau vAmaM vyastam / ayamarthaH / jambUdvIpe dinarAtryoruttaragolasthavRddhikSayakrameNa kSayavRdI stH| samudrAdidakSiNabhAge dinarAtryovRddhikSayau sta iti / nanu kSayavRddhayoH kiyamitatvamityataH pUrvoktaM smArayati-dezakAntivazAditi / tadvijJAnaM tayoH kSayavRddhayo. jJAnaM saMkhyAjJAnaM nityaM pratyahaM dezakAntivazAt / dezapalabhAkrAntiretadubhayAnurodhAtpu. rA pUrvakhaNDaspaSTAdhikAre "krAMtijyA viSuvadbhAnI kSitijyA dvAdazodRttA / trijyAguNAhorAtrArdhakarNAptA carajAsavaH / tatkArmukam" ityanena dinarAvyorardhamuktam / taddiguNaM dinarAjyorityasiddham / atropapattiH / nirakSadeze dhruvadvayalagnaM kSitijavRttaM tata uttarabhAge svasthAnakSitijaM svabhUgolamadhyasthamuttaradhruvAdadho dakSiNadhruvAccoccamityata uttara gole nirakSAkSitijAdadho dakSiNagola ardhvamiti paMcadazaghaTikA nirakSadazadinArdhaM kSitijAntararUpacareNa golakramaNa yutahInaM dinArdhaM rAjyadhai ca viparItam / evaM dakSiNabhAges bhISTadeze kSitijamuttarasuvAdunnataM dakSiNadhuvAnnatAmati nirakSakSitijAnnirakSakSitijaM golakrameNo/dha ityuttarabhAgAvyastam // 57 // 58 // 1 meSAdI pratyaham iti vA pAThaH / Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat www.umaragyanbhandar.com
Page #216
--------------------------------------------------------------------------
________________ dhyAyaH 12. } saMskRtaTIkA-bhASATIkAsametaH / (207) mA0 TI0-sUryameSAdimeM (karkataka) saMcaraNa karanese devAMzameM kramAnusAra dinamAna vRddhi maura rAtrimAmakI hAni hotI hai, kintu asurAMzama viparIta hotA hai| tulAdimeM divAnizi mAna bhaura kSaya vRddhi viparyaya hotA hai / kSaya vRddhi dezakI krAntike vazase jaisA hotA hai vahI sarvottama jJAna pUrvameM ( 2 adhyAyameM ) kaha AyAhUM / / 57 // 58 // ayoktasyAvadhidezaM vikSuH prathamaM tadupayuktAni krAntyaMzayojanAnyAha bhUvRttaM kAntibhAganaM bhagaNAMzavibhAjitam // avAptayojanarako vyakSAdyAtyupari sthitaH // 59 // mUvRttaM bhUparidhiyojanamAnaM prAguktamaSTikrAntyazaiNitaM dvAdazarAzibhAgaiH SaSTyadhikazatatrayamitairbhaktaM labdhayojanaiH kRtvA sUrya upari AkAze sthito vartamAno dAkSiNata uttarato vA yAti gacchati / kAntyabhAve tu nirakSadezoparyava paribhramati / atropapattiH / nirakSadezAnmaroruttaradakSiNAgrAbhimukhaM sUryaH krAntyazairgacchati / tadyojanajJAnaM tu bhagaNAMzairmervagradayanirakSadezaspRSTabhUparidhiyojanAni tadA kAntyazaiH kAnItyanupAtene. tyupapannam // 59 // bhA0 TI0-bhavRttako (5059) sUryakrAntise guNakarake 360 se bhAgakaranepara jo yoja. na saMkhyA hogI nirakSa dezase titane yojana dUra sthita sthAnameM sUrya madhyAhnake samaya mastakapara hogA // 59 // atha dinamAnAnayanagaNitasyAvadhidezajJAnaM zlokAbhyAmAha paramApakramAdevaM yojanAni vizodhayet / bhUvRttapAdAccheSANi yAni syuyojanAni teH||6|| ayanAnte vilomana devAsuravibhAgayoH // nADISaSTayA sakRdahanizApyAsmina sakRttathA // 6 // paramakrAntibhAgAccaturvizanmitAt / evaM pUrvoktarItyA yojanAni jAtAni / bhUparigheH pUrvoktasya caturthAzAtparivarjayet / avAziSTAna yAni yAsaMkhyAmitAni yojanAni mavanti taiojanairdevAsurAvibhAgayornirakSadazAdunaradakSiNapradezayon dezau tayorityarthaH / ayanAnta uttaradakSiNAyanasandhau karkAdisthe sUrya dakSiNottarAyaNasandhau makarAdisthe sUrye vilomena vyatyAsena sakRdekavAraM nADIpaSTayA ghaTISaSTyAha dinamAnaM bhavati / asminnetAdRze deze tasminnevAyanasandhyAsanne sakRdekavAraM tathA paSTighaTImitA vilomena rAtrirbhavati / apizabdo dinena samuccayArthaH / etaduktaM bhavati / kAMdisthe sUrye nirakSadazAduttaratadyojanAntAratadeze SaSTighaTImitadinaM tadaiva nirakSadezAdakSiNatadyojanAntaritadeze paSTighaTImitA rAtriH / makarAdisthe sUrya tAdRzottarabhAge SaSTighaTImitA Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat www.umaragyanbhandar.com
Page #217
--------------------------------------------------------------------------
________________ (208) sUryasiddhAntaH [ dvAdazo'rAtridakSiNabhAge tAdRze SaSTimitaM dinAmati / atropapattiH / paramakrAntiyojanAni bhUvRttacaturthAzayojanabhyo hiinaani| nirakSadezAttanmitayojanAntarito yo dakSiNo. ttaradezastasmAnmerodakSiNottarAgraM krameNa paramakrAntiyojanAntaritam / atastatra laM. bAMzAzcaturviMzatiH palAMzAzca SaTSaSTiriti / tadeze krAMtivRttAnukAraM kSitijamityaya. nAnte paJcadazaghaTImitamahorAtravRttacaturbhAgakhaNDaM nirakSataddezakSitijayorentarAlarUpaM caramata uktarItyA dinAthU rAjyadhaiM voktarItyA yathAyogyaM triMzattadviguNaM pASTaghaTamitata. nmAnaM gaNitarItyopapannam "yuktaM caitat / ayanAntAhorAtravRttasyaikasya tatkSitijapradeza ekatraiva saMlagnatvAdUdvidhA saMlagnatvAbhAvAtmavahabhramitasUryaparivartapUrtiH SaSTighaTIbhirdarzana madarzana yathAyogyaM tadgolasthityA pratyakSasiddhameti // 60 // 61 // mA0 TI0-sUryake paramApakramake anusAra yojana, bhUvRtta yojana pAdase alaga karanepara jo yojana rahate haiM nirakSa dezase titane dUra mayanAnta dinako devAsura vibhAgameM viparItarUpase dinarAta 60 dhaTIkA hotA hai // 60 // 61 // athoktadinarAtrimAnagaNitaM tadavAdhidezaparyantaM dakSiNottarabhAgayornAgra ityAha tadantare'pi SaSTayante kSayavRddhI aharnizoH // parato viparIto'yaM bhagolaH parivartate // 62 // tadantare nirakSadezoktAvadhidezayorantarAladakSiNottaravibhAgadeze SaSTayante SaSTighaTImadhye kSayavRddhI apacayopacayAvuktarItyA dinarAtryoryathAyogyaM bhavataH / parato'vadhidezAdAgrimadeze dakSiNottare daityadevasthAnanikaTe'yaM pratyakSo bhagolo nakSatrAdhiSThito mUrto golo viparIto'vadhidezAntargatadezasambandhI gaNitaviruddhaH parivarttate bhramati tatroktarItyA dinarAjyovRddhikSayau na bhavata ityarthaH / trijyAdhikArAcarAnayanAnupapatteH / carasvarUpAsambhavAca // 62 // mA0 TI0-donoM dizAmeM usa dUratAke madhya 60 daNDake madhyameM dina yA rAta ghaTatA baDhatA hai / tisase Upara donoM sthAnameM viparIta bhAvase bhUgola pArabhramaNa karatA hai // 62 / atha viparItagolAsthiti zlokAbhyAM pradarzayati une bhUvRttapAde tu dvijyaapkrmyojnH|| dhanurmUgasthaH savitA devabhAgena dRzyate // 63 // tathA ca surabhAge tu mithune karkaTe sthitH|| naSTacchAyA mahIvRttapAde darzanamAdizet // 6 // irAziz2yAyA ye krAntyaMzAsteSAM yojanaiH pUrvAvagatairbhUparidhicaturthAze hone kRte sati / tukArAnnirakSedezAdyadyojanAMtarite deze devabhAga uttarabhAge dhanurmakararAzistho kastaddezavAsibhirna dRzyate / dhanurmakarasthe / teSAM rAtriH sadA syAdityarthaH / asura Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat www.umaragyanbhandar.com
Page #218
--------------------------------------------------------------------------
________________ ( 209 ) dhyAyaH 12. ] saMskRta TIkA - bhASATIkAsametaH / bhAge nirakSadezAddakSiNapradeze / caH samuccayArthaH / tukArAttayojanAntaritapradeze mithune karke karkarAzau sthito'rkastathA taddezavAsibhirna dRzyate / naSTacchAyA mahIvRttapAde | abhAvaM prAptA chAyA bhUcchAyA yatra tAdRze bhUparidhicaturthAMze sUryasya darzanaM sadA kathayet / yatra bhUcchAyAtmikarAtrirnAsti tatra dinAmityarthaH / tathA ca nirakSadezAtadyojanAntaritottarapradeze karkamithunastho'rko dRzyate tadyojanAntaritadakSiNapradeze dhanursa - karastho'dRzyata iti phalitArthaH / ata eva tryaMzayuGganavarasAH palAMzakA yatra tatra viSaye kadAcana / dRzyate na makaronakArmukaM kiJca karkimithunau sadoditau // iti bhAskarAcAryoktaM saMgacchate // 63 // 64 // 25 bhA0TI0-dvirAzike apakramAgata yojana bhUvRttapAda viyoga karanepara jo yojana hotA ha, tinAta dUra devabhAga meM dhanu vA mRgasthita sUrya kabhI dikhAI nahIM detA / asura bhAga meM vaisehI dUrasthAna se mithuna karka sthita sUrya kabhI dikhatA nahIM / jisa sthAna meM pRthvIko chAyA nahIM hai tahAMpara sUryakA darzana hotA hai ! 63 // 64 // yathAnyatrApi viparItasthitiM zlokAbhyAM darzayatiekajyApakamAnItairyojanaiH parivarjitaH // bhUmikakSAcaturthAMze vyakSAccheSaistu yojanaiH // 65 // dhanurmRgAlikumbheSu saMsthito'ko na dRzyate // devabhAge'surANAM tu vRSAdye bhacatuSTaye // 66 // ekarAtrijyAyAH krAntyaMzebhyo bhUparidhicaturthIze hone kRte sati nirakSadezAdavaziSTairyojanaiH / tukArAdantarite deze devabhAga uttarabhAge dhanurmakara vRzcikakuMbharAziSu sthitaH sUryastaddezavAsibhirna dRzyate / asurANAM daityAnAM nirakSadezAttadyojanAntaritadakSiNabhAge vRSAdike rAzicatuSTaye sthito'rkastaddezavAsibhirna dRzyate / tukArAduttarabhAge vRSAdicatuSTayAsthito'rkastaddezavAsibhirdRzyate vRzcikAdicatuSTayasthitoka dakSiNabhAge taddezavAsibhirdRzyata ityarthaH / ataeva " yatra sAGghrigajavAjisammitAstatra vRzci kacatuSTayaM na ca / dRzyate ca vRSabhAccatuSTayaM sarvadA samuditaM hi lakSyate // iti mAskarAcAryokaM ca saMgacchate // 65 // 66 // 66 Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat "" mA0TI0-eka rAzike apakramagata yojana bhUvRttapAdase ghaTAlenepara jo yojana hotA hai tisa dUrake sthAnase devabhAga meM vRzcika, dhanu, makara, kumbhake sthita sUrya nahIM dIkhate talAva sthita asurabhAgameM vRSAdi cAra rAzike sUrya nahIM dekhe jAte || 65 // 66 // atha zUnyarAzikAntyAnIta yojanebhyo 'vagatamervagrabhAgayorapi sthitivailakSaNyavAdamero meSAdicatrA devAH pazyanti bhAskaram // sakRdevoditaM tadvadasurAzca tulAdigama // 67 // 14 www.umaragyanbhandar.com
Page #219
--------------------------------------------------------------------------
________________ (210) sUryasiddhAntaH [ dvAdazo'merAvuttarAgrAvasthitA devA meSAdicakrArdhe meSAdirAziSaTke'vasthitamakai sakRdekavAram / evakArAdanekavAranirAsanizcayaH / / uditamadarzanAnantaraM prathamadarzanaviSayaM nirantaraM pazyanti / asurA merudakSiNAgrasthA daityAH / caH devaiH samuccayArthaH / tulAdirAziSaTkasthaM tadvat sakRduditaM niraMtaraM pazyanti // 67 // mA0 TI0-marusthita devatAloga meSAdicakrArddhagata sUryako sadA dekhate haiM aura asuraloga julAdigata sUryako taisAhI dekhate haiM // 67 // atha nirakSadezAdayanasandhau kiyadbhiryojanairU_marko bhavati tadAha bhUmaNDalAtpaJcadaze bhAge deve'yavAsure // upariSTAjatyarkaH saumyayAmyAyanAntagaH // 68 // deva uttrbhaage| athavAsure dakSiNabhAge / nirakSadezAdbhUparidheH paMcadaze bhAge tatphalayojanAMtarite deze krameNa saumyayAmyAyanAntagauttarAyaNAMtadakSiNAyanAMtasthito'rka upariSTAdUrdhva vrajati paribhramati / yathA golasaMdhI nirakSadeze tathAtra bhAgadvaya iti phalitArthaH / atropapattiH / ayanAMtasthe paramakAMtizcaturviMzatyaMzAstadyojanAni / 'bhUvRttaM krAMtibhAgaghnaM bhagaNAMzavibhAjitam ' ityatra caturviMzatimitaguNabhagaNAMzamitaharau guNenApavartya hArasthAne paMcadazeti bhUmaMDalAtpaMcadaze bhAga ityuktamupapannam // 68 // ___ bhA0 TI0-bhUvRttake paMcadaza bhAga dUra uttara ayanameM devabhAgameM bhaura dakSiNAyanameM masurabhAgameM sUrya mastakake Upara hokara bhramaNa karate haiM // 68 // atha nirakSadezADUparidhipaJcadazabhAgaparyantaM sUryasya dakSiNottarato gamanamuktvA tacchAyAgamanaM pratipAdayati tadantarAlayozchAyA yAmyodavasambhavatyapi // merorabhimukhaM yAti parataH svavibhAgayoH / / 69 // tadantarAlayonirakSadezAtpaJcadazabhAgamadhyasthitadakSiNottaradezayozchAyA dvAdazAMgulazaMkormadhyAhnacchAyAbhISTakAlikacchAyAgraM vA dakSiNApramuttarAgraM vA saMbhavati / etaduktaM bhavati / nirakSadezAtpaMcadazabhAgAntarAlottaradeze madhyAhnanatAMzAnAM dakSiNatve chAyAgramuttaram / natAMzAnAmuttaratve chAyAgraM dakSiNam / evaM nirakSadezAtpaJcadazabhAgAntagalasthitadakSiNadeze sUryasyottarasthatve chAyAgraM dakSiNaM dakSiNasthatve chAyAgramuttaramiti / parataH paJcadazabhAgAntarAladeze svavibhAgayodakSiNottaravibhAgayomarorabhimukhaM mervakayoH sammukhaM krameNa dakSiNAyamuttarAgraM yathA syAttathetyarthaH / chAyA yAti gacchati / bhavatItyarthaH |aapshbdH pUrvArdhArthena samuccayArthakaH // 69 // bhATI-ina donoMke madhyasthita sthAnameM chAyA dakSiNa. yA uttarameM sthita hosakatI itane Uga apane 2 bhAgameM chAyA meruke sAmane patita hotA hai // 69 / Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat www.umaragyanbhandar.com
Page #220
--------------------------------------------------------------------------
________________ dhyAyaH 12.] sNskRtttiikaa-bhaassaattiikaasmetH| (211) atha kathaM paryeti bhuvanAni vibhAvayanniti praznasyottaraM zlokAbhyAmAha bhadrAzvoparigaH kuryAdrArate tUdayaM rviH|| rAjyadha ketumAle tu kurAvastamayaM tadA // 70 // bhAratAdiSu varSeSu tadeva paribhraman // madhyodayArAvyastakAlAtkuryAtpradakSiNam // 71 // bhadrAzvavarSoparigataH sUryo bharatavarSe svodayaM kuryAt / tukArAt bhadrAzcavarSe madhyAhU kuryAt / tadA tasminkAle ketumAlavarSe'rdharAtraM kurau kuruvarSe'stamayaM svAstaM kuryAt / tukArAduktavarSayorantarale dinasya gataM zeSaM vA gatrezca tadyathAyogyaM kuryAdityarthaH / atisthUladezagrahaNe yathAzrutamidaM bhavyaM kizcitsUkSmadezagrahaNe tu yamakoTilaGkAromakasiddha rarANyantargatAni tacchandavAcyAni jJeyAni / "laGkApure'sya yadodayaH syAttadA dinArdhe yamakoTipuryAm / adhastadA siddhapure'stakAlaH syAdromake rAtripalaM tadeva // " itibhAskarAcAryoktabhUgola uktaMnagarANAM bhUparidhicaturthIzAntaratvAtsaMgacchate / atha bhAratAdiSu triSu varSasajJeSu bhArataketumAlakuruvarSeSu tadbhadrAzcavarSoparigavat / ekkaaraatnyuunaadhikvyvcchedH| paribhramanparibhramaNa svasvAbhimatasthAnopari sthiti kurvan sUryaH pradakSiNaM yathA syAttathA savyakrameNa svasthAnAdikrameNeti yAvat / uktacaturvarSeSu madhyodayArdharAjyastakAlAnmadhyAhnodayArdharAjyastasajJAnkAlAnkuryAta / etaduktaM bhavati / bhAratavarSoparigate'rke bhArataketumAlakurubhadrAzvavarSeSu krameNa madhyAhnasUryodayArdharAtrAstAH syuH / ketumAlavarSoparigate'rke ketumAlakurubhadrAzvabhAratavarSeSu krameNa madhyAhnasUryodayAtrarAtrAstAH / kuruvarSopari gate'rke kurubhadrAzvabhArataketumAlavarSeSu krameNa madhyAhnasUryodayArdharAtrAstA bhavantIti // 70 // 71 // bhA0TI0-jisa samaya bhadrAzvameM mastakapara sUrya hotA hai, taba bhAratameM laMkodayagata hotA hai, ketumAlameM rAmyaI (AdhIrAta) aura kuruvarSameM masta prAyaH hotA hai / bhAratAdivarSameM vaisehI sUrya bhramaNake dvArA madhya, udaya, AdhIrAta, mastakAla Adikarake pradakSiNa karate // 70 // 71 // nanu grahANAM gatisadbhAvAtpratidezaM yAmyottarayogrhagamanaM pratikSaNaM ca vilakSaNaM bhAsatAm / paraMtu nakSatrANAM gatyabhAvAtpratikSaNabhrameNaikavAvasthAnAbhAve'pi pratidezamekarUpAvasthAnaM kuto na / evaM dhruvayoH paribhramasyApyabhAvAtsadA sarvatraikarUpAvasthAnadarzanApattizcetyata Aha dhruvonnatirbhacakasya natimaruM prayAsyataH // nirakSAbhimukhaM yAturviparIte natonnate / / 72 // Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat www.umaragyanbhandar.com
Page #221
--------------------------------------------------------------------------
________________ (212) sUryasiddhAntaH [ dvAdazo'meruM meroruttarAgraM dakSiNAgraM vA tadabhimukhaM prayAsyato gacchataH puruSasya dhruvonnatiH krameNottaradakSiNayorbhuvayorauccyaM bhavati / bhacakrasya nakSatrAdhiSThitagolamadhyabhAgavRttasya natiH krameNa dakSiNottarayornatatvaM bhavati / nirakSadezAbhimukhaM gacchataH puruSasya natonnate pUrvokte vyaste bhavataH / uttarabhAgasthapuruSasya nirakSAbhimukhaM gacchataH pUrvoktasthAnApekSayottaradhruvasya natatvaM pUrvasthAnApekSayA bhacakrasyonnatatvam / evaM dakSiNabhAgasthapuruSasya nirakSAbhimukhaM gacchataH pUrvasthAnApekSayA dakSiNadhruvasya natatvaM bhacakrasyonnatatvamiti 72 mA0TI0-meruke sAmane gamana karanese kramAnusAra dhruva kI unnati bhaura bhacakrakI nati dikhAI detI hai aura nirakSake sAmane gamana karanese viparIta dikhAI detAhai arthAt vakI nati bhora macakrakI unnati dikhAI detI hai // 72 // atha kuta evamityataH kathaM paryeti bhagaNaH sagraho'yaM kimAzrayaH' iti praznasyocaraM bhacakrabhramaNavastusthitimAha bhacakaM dhruvayorbaddhamAkSiptaM prvhaanilH|| paryatyajasraM tanadA grahakakSA yathAkramam / / 73 // bhacakra nakSatrAdhiSThitamUrtagolarUpaM dhruvayodakSiNottarasthiratArayorbaddhaM brahmaNA nibaddhaM niyatavAyugatinA golAkAreNa pratibaddhaM pravahAnilaiH pravahavAyvaMzaiH svasvasthAnasthairAkSiptaM svasvasthAnAbhighAtaM prAptaM sadajasraM nirantaraM paryeti / pazcimAbhimukhaM bhramatItyarthaH / nanu nakSatracakra vAyunA bhramati / grahAstvadho'dhAsthA sambandhAbhAvAtkathaM bhramantItyata Aha-tannaddhA iti / grahANAM zanyAdInAM kakSA mArgA vAyvaMzarUpA bhacakrAntargatA. kAzasthA yathAkramamadho'dhastannaddhA mahApravahavAyugolasthApitabhacakre vAyusUtreNa nibaddhAH ato bhacakreNa saha bhramati / tatrasthA grahA api bhramantIti kiM citram / tathA ca prava. havAyugolamadhyasthaviSuvavRttapUrvAparanirakSadeze dhruvayoH kSitijasthatvAdbhacakrasya mastako. pari bhramaNAca mervagrAbhimukhaM prayAturbhuva ucco bhavati / tata AsannatvAdbhacakraM nataM bhavati / tato dUratvAditi sarva yuktam // 73 // mA0 TI0-do dhruvama dhAhuA bhacakra pravahavAyuse mAkSipta hokara sadA ghUmatA hai aura kramAnusAra tisameM baddha grahakakSA, macakrake sAtha calatI rahatI hai // 73 // atha pitryaM mAsena bhavatIti praznayoruttaramAha sakRdudtamandAdha pazyantyakaM surAsurAH // . pitaraH zazigAH pakSaM svadinaM ca narA bhuvi // 74 // yathA devadaityA ekavAramuditaM sUrya sauravarSAparyantaM pazyanti / tathA pitarazcandrabimbagolAsthitAH / pakSaM paMcadazatithiparyantaM pazyanti / narA bhUmau svadinaparyantamarka pazyanyataH 'pitryaM mAsena bhavati nADISaSTyA tu mAnuSam ' iti sarva yuktamataeva Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat www.umaragyanbhandar.com
Page #222
--------------------------------------------------------------------------
________________ dhyAyaH 12] sNskRtttiikaa-bhaassaarttiikaasmetH| (213) "vidhUprabhAge pitaro vasantaH svAdhaH sudhAdIdhitimAmananti / pazyanti te'ka nijamastakorcedarsa yato'smAdyadalaM tadeSAm / bhArdhAntaratvAnna vidhoradhaHsthaM tasmAnizIthaH khalu paurNamAsyAm / kRSNe raviH pakSadale'bhyudeti zukle'stametyarthata eva siddham // " itibhAskarAcAryeNa vistAryoktaM saMgacchate // 74 // __ bhA0TI0- devatA aura asuraloga jaise ekavAra udaya hue sUryako 6 mAsaparyanta dekhate haiN| pitRgaNa candrasthita honekA kAraNa pakSabharataka aura pRthvIke AdamI sAre dina sUryako dekhate haiM // 74 / / atha prasaMgAdUrdhvasthasyAlpabhagaNAnAmadhaH sthasyAdhikabhagaNAnAM yuktyA pratipAdanArtha prathamaM kakSAyA ardhvAdhAkrameNa mahadalpatvaM tatrasthabhAgAnAM mahadalpapradezatvaM cAha uparisthasya mahatI kakSAlpAdhaHsthitasya ca // mahatyA kakSayA bhAgA mAhanto'lpAstathAlpayA // 79 // Urdhvasthagrahasya kakSA vAyuvRttamArgarUpA mahatI mahAparidhipramANA / adhaHsthasya grahasya kakSAlpAlpaparidhipramANA / co nizcayArtha / laghukakSANAM mahAkakSAntargatatvena mahAkakSANAM cAntargatalaghukakSAtvenordhvAdhAsthayormahadalpaparidhike kakSe / anyathoktasvarUpAnupapatteH / evaM mahati vRttaparidhau dvAdazarAzibhAgAnAM samatvenAGkane bhAgA ekaikamAgapradezA mahatyA kakSayA kRtvA mahAnto bahusthalAtmakA laghuni vRtte tadaGkane tathA bhAgA alpayA kakSayA kRtvAlpA alpasthalAtmakAH krameNaikaikabhAgapramANamAdhikAlpaM na samaM cakrAMzapUrtyanupapatteriti tAtparyam // 75 // bhA0 TI0-upara sthita kakSA baDI hai nIce sthita huI kakSA alpa hai, tisakAraNa se kakSA gata aMza bRhat aura malpa hote haiM // 75 / / athordhvAdhaH krameNa grahabhagaNabhogakAlayormahadalpatvamAha kAlenAlpena bhagaNaM bhuGktelpabhramaNAzritaH // grahaH kAlena mahatAmaNDale mahati bhraman // 76 / / alpabhramaNAzritaH / alpabhramaNaM paridhimAnaM yasyAH sAlpabhramaNAdhaHsthakakSA tatstho graho'lpena samayena bhagaNaM dvAdazarAzyAtmakaM bhuGkte'tikramate / mahati maNDale / urdhvasthakakSAyAmityarthaH / bhramangacchanmahatA bahunA samayena dvAdazarAzInbhuMke / vakSyamANayojanagaterabhinnatvAt // 76 // bhA0TI0-alpakakSAzrita graha alpakAThameM bhagaNako bhoga karatA hai / maura mahatkakSAsthita graha dIrghakAlameM bhoga karatA hai // 76 // athAta evordhvAdhaH krameNa grahayorbhagaNAstulyakAlelpA bahavo bhavantIti sodAharaNamAha Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat www.umaragyanbhandar.com
Page #223
--------------------------------------------------------------------------
________________ (214) sUryasiddhAntaH [ dvAdazo'svalpayAto bahUnbhukte bhagaNAJchItadIdhitiH // mahatyA kakSayA gacchaMstataH svalpaM zanaizvaraH // 77 // svalpapramANayA kakSayA / tukArAdatikAmaMzcaMdro vahupramANAnbhagaNAnvahuvAraM dvAdaza. rAzInityarthaH / bhuMkte. / mahApramANayA kakSayA gacchaJchanistatazcandrAtsvalpaM bhagaNamalpapramANAnbhagaNAn / jAtyabhiprAyeNaikavacanam / alpavAraM dvAdazarAzInmuMkte / ataeva zanaizcara iti // 77 // bhA0 TI0-eka samayake madhyameM svalpa kakSAgata caMdramA bahutase bhagaNa bhogatAhai; parantu zanikI kakSAke mahattvavAse bhagaNa malpa hote haiM / / 77 / / atha 'dinAbdamAsahorANAmadhipA na samAH kutaH' iti praznasyottaraM zlokAbhyAmAha maMdAdadhaHkrameNa syuzcaturthA divsaadhipaaH|| varSAdhipatayastadvattRtIyAzca prakIrtitAH // 78 // UrdhvakrameNa zazino mAsAnAmadhipAH smRtaaH|| horezAH sUryatanayAdadho'dhaHkramatastathA // 79 // zaneH sakAzAdadhaH kakSAkrameNa caturthasaGkhyAkA grahA dinAdhipatayo vArezvarA bha. vanti / yathA zaniravicandrabhaumabudhaguruzukrA iti tatkramaH / varSasya SaSTayadhikazatatrayadinAtmakasya svAminastadvanmandAdadhaHkrameNa tRtIyasaMkhyAkA grahA uktAH / caH samuccayArthe / tatkramazca yathA zanibhaumazukracandragurusUryavudhA iti / candrAtsakAzAdUrdhvakakSAkrameNa grahA mAsAnAM triMzadinAtmakAnAM svAminaH kathitAH / tatkramazca candravudhazukraraviM bhaumaguruzanaya iti / zaneH sakAzAdadhaH kramazaH / adhaH krameNa horezAH 'horoti lagnaM bhagaNasya cArdham' iti paJcadazabhAgAtmakahArANAM dine dvAdazarAtrau dvAdazetyahorAtre catuvizatihorANAmityarthaH / horA sArdhA dvinADikA' iti SaSTighaTikAtmake'horAtre / catuvizAtihorANAmityanye / svAminastathA mAsezvarakhadavyavahitAH kathitAH / yathA tatkramaH zanigurubhaumaravizukrabudhacandrA iti / atra zaneH sarvordhvasthatvAcandrasya sarvAdhaH sthatvAttAbhyAmadha UryakramaH RmennoktH|anygrhsyaavdhitvaabhyupgme vinigamanAvirahA. patteH / natu zanerAdyAvadhitvena sRSTyAdau dinavarSahorANAM svAmitvaM navA candrasyAdyAvadhitvena sRSTayAdau mAsezatvaM pUrvakhaNDoktAnItatadIzaivirodhApatteH / atropapattiH / horArUpalagnAnAM krAntivRtte'dhaHkrameNa meSAdInAM sambhavAdU kakSAto'dhaHkrameNa horezatvaM yuktam / evamahorAtre caturviMzatihorAH / saptataSTAstrayohorezA gatAH / caturtho horezo dvitIyadinaprArambhe sa eva prathamahorezatvAdbhadvitIyadinezaH / evamuttaratrApi / evametadvArakrameNa sAvanavarSe trayo vArA iti pUrvavarSazAdagrimavarSazo'dhaH kakSAkrameNa tRtIya uttaro Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat www.umaragyanbhandar.com
Page #224
--------------------------------------------------------------------------
________________ dhyAyaH 12.] sNskRtttiikaa-bhaassaattiikaasmetH| (215) ttaram / evaM sAvanamAse dvau vArau vArakrameNa mAsezvarasyAdhikAviti kakSordhvakrame vArakameNaikAMtaritatvAtkakSolakrameNa mAsezvara uttarottaramityupapannaM mandAdityAdizlokaddhayam // 78 // 79 // mA0 TI0-zanise nIceke vRttameM gayAhuA kramazaH cauthA graha dinakA svAmI bhora tIsarA graha varSAdhipatI hai / / 78 // caMdramAse kramAnusAra Upara gayehue mAsake svAmI haiM / zAnise kramAnusAra nIceko gayehue graha horAdhipati haiM / / (horA =2daNDa ) // 79 // atha grahakSakakSAH kiMmAtrAH' iti praznasyottaraM vivakSuH prathamaM nakSatrANAM kakSAmAnamAha-- bhavadbhakakSA tigmAMzobhramaNaM SaSTitADitam / / sarvopariSTAdbhavati yojanestairbhamaNDalam // 80 // sUyasya bhramaNaM kakSAparidhimAnaM yojanAtmakam 'khakhArthekasurANavAH' iti vakSyamANaM SaSTayA guNitaM sannakSatrANAM kakSA nakSatrAdhiSThitagolasya madhyavRttaM syAt / tairnakSatrakakSAmiteryojana maNDalaM nakSatrAdhiSThitagolamadhyavRttaM sarvopariSTvAcandrAdisaptagrahebhyaH upari dUraM bhramati bhUgolAdabhitaH paribhramati / atropapattiH / nakSatrANAM gatyabhAvAcchanerapyatyUrva nakSatramaNDalaM tatra sUryagatyA sUryakakSA tadA nakSatragatyabhAve'pyekakalAgatikalpanayAnupAtAnyathAnupapattitayA 'kalpyo haro rUpamahArarAzeH' itIcchAhAse phalavRddhayapekSitatvAvyastAnupAto lAghavAtsUryagatiH paSTikalAmitA ca bhagavatA kRtA / nakSatragaterabhAvAceti SaSTitADitamityupapannam // 80 // __ bhA0TI0-sUryakI kakSAko 60 se guNA karanepara bhakakSA hotI hai / vaha sabake upara bhramaNa karatI hai / / 80 // atha grahakakSANAM mAnajJAnArthamAkAzakakSAmAnam / kiyatI tatkaraprAptiH' iti prazna syottaramAha kalpoktacandrabhagaNA guNitAH zazikakSayA // AkAzakakSA sA jJeyA karavyAptitayA kheH // 81 // kalpoktacandrabhagaNAH / "ete sahasraguNitAH kalpe syurbhagaNAdayaH " ityuktyA yugacandrabhagaNAH sahasraguNitAH kalpacandrabhagaNA ityarthaH / candrakakSayA 'khatrayAbdhidvidahanA' iti vakSyamANayA guNitA sA tanmitAkAzakakSA paridhirUpA jnyeyaa| dhIma tetizeSaH / nanvanantAkAzasya kathaM paridhirityata Aha-karavyAptiriti / sUryasya kiraNapracArastathAkAzakakSAparimita ityarthaH / tathAca yaddezAvacchedena sUryakiraNapracArastaddezAvachinnAkAzagolasya brahmANDakaTAhAntargatasya paridhimAnaM sambhavatyeveti bhAvaH / atropapattiH / samanaMtarameva yadbhagaNabhaktA khakakSA tasya kakSA syAdityukte bhagaNakakSAghAta khakakSA siddhaa| atazcandrabhagaNakakSayo_taH khakakSAtulya eveti dik // 8 // Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat www.umaragyanbhandar.com
Page #225
--------------------------------------------------------------------------
________________ (216) sUryasiddhAntaH [ dvAdazo' bhA0 TI0 - eka kalpameM candramAke bhagaNa caMdrakakSA se guNA kiye jAya to AkAzaRkSA hotI hai, tinI dUrataka sUryakI kiraNeM vyApta haiM // 81 // atha grahANAM kakSAnayanaM yojanagatyAnayanaM cAha - saiva yatkalpabhagaNairbhaktA tadbhramaNaM bhavet // kuvAsaraurvibhajyAhnaH sarveSAM prAggatiH smRtA // 82 // sArkakaravyAptirUpAkAzakakSA yatkalpabhagaNairyasya kalpabhagaNairbhaktA phalaM tasya kakSA bhavet / evakAro nizcayArthe / khakakSAkalpara visAvanairbhaktAprAptaM phalaM sarveSAmuktabhagaNasambandhinAM grahAdInAmaho divasasya dinasambandhinItyarthaH / prAggatiryojanAtmikA kathitA / atropapattiH / kalpabhagaNakakSAghAtarUpAkAzakakSA kalpabhagaNabhaktA kakSA - syAdeva | kalpe khakakSAmitayojanAni grahaH kAmatIti kalpara visAvanAdinairAkAzakakSAmita yojanAni tadaikara visAvanadinena kAnItyanupAtena pUrvagatiyajanAtmikA pratyahaM tulyetyupapannam // 82 // mA0TI0 - usa kakSAko grahoMke kalpa bhagaNase bhAga kiyAjAya to svakakSA hogI / kakSAko kudina se bhAga kiyAjAya to sabakI prAtyahika prAkUgati hogI // 82 // atha yojanAtmakagateH kalAtmakagatiM svIyAmAha - bhuktiyojanajA saGkhyA sendorbhramaNasaguNA || svakakSAptA tu sA tasya tithyAptA gatiliptikAH // 83 // gatiyojanotpannA yA saMkhyA sA saMkhyA candrasya bhramaNasaguNA kakSayA guNitA svakakSayAptAbhimatagrahasya kakSayA bhaktA sA phalarUpA tithyAptA paJcadazabhaktA / tukArAt phalaM tasyAbhimatagrahasya gatikalA bhavanti / atropapattiH / kakSAyojanaizcakakalAstadA gatiyojanaiH : kA ityanupAtena gatikalAH / tatrApi ' candrakakSA paMcadazamaktAzcakrakalA:' iti catrakalAsvarUpaM dhRtamityupapannam // 83 // bhA0TI0 - mukti yojana candra kakSA se guNakarake svakakSAse mAgakarane para gatikalA hogI // 83 // atha kimutsedhA iti praznasyottaramAha kakSA bhUkarNaguNitA mahImaNDalabhAjitA // tatkarNA bhUmikaNoMnA grahauccyaM svaM dalIkRtAH // 84 // grahANAM yojanAtmikA kakSA bhUkarNe prayojanAni zatAnyaSTau bhUkarNo dviguNAnItyuktabhUvyAsena SoDazazatena guNitA bhUparidhinA tadavagatena bhaktA phalaM tasyAH kakSAyAH karNAvyAsA bhavanti / ete bhUvyAsena hInA adhitAH santaH svagRhItavyAsa sambandhigrahauccyaM grahasyoccatA bhUmeH sakAzAdbhavati / atropapattiH / bhUparidhinA bhUvyAsastadA Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat www.umaragyanbhandar.com
Page #226
--------------------------------------------------------------------------
________________ dhyAyaH 12.] sNskRtttokaa-bhaassaattokaasmetH| (217) kakSAyojanaiH ka ityanupAtena kakSAdhyAsAste'rdhitAH kakSAvyAsAdhaM bhUgarbhakakSAparidhipradezAntarAlarUpaM bhUpRSThAt tadantarajJAnArtha bhUvyAsArdhana hInaM bhUpRSThAt kakSauccyaM tatra kakSAvyAsAbhavyAsonA ardhitAH kRtAH / ubhayathA samatvAt / kakSauccyameva grahIccyaM grahasya tatrAdhiSThAnAditi / etena siddhagrahoMccyabhyaH parasparAntaragatajJAnaM sugamamiti / kimantarA iti praznasyottaraM svataHsiddhamevota dik // 84 // bhA0TI0-svakakSAko bhUkarNale guNakarake bhavattadvArA bhAgakaranepara svakakSAkarNa hogA tisase bhUkarNako viyoga karake dose bhAga karanepara pRthvIse dUratAkA nirNaya ho jAyagA / / 84 // athordhvakrameNa siddhAH kakSA vivakSuH prathamaM candrasya kakSAM budhazIghroccakakSAM cAha khatrayAndhidvidahanAH kakSA tu himadIdhitaH / / jJazIghrasyAGkakhaditrikRtazUnyendavastataH / / 85 // candrasya kakSA sahasraguNitasiddharAmAH / tukArAdAgamaprAmANyenAMgIkAryA / anyathAnyonyAzrayApattestatazcaMdrAdUrdhva budhazIghoccasya kakSA nakhadantavedadizaH / yadyapi budhazIghrocamAkAze pratyakSaM neti tatkakSoktirayuktA tathApi budhazIghroccabhagaNAnItakakSAyAM gatyanurodhena candrordhvagAyAM budho bhramati 'pUrva sUryazukrandujendavaH' iti kramokteH / anyathA bhagaNaikyAdekakakSAyAM ravibudhazukrANAmavAsthitau maNDalabhaMgApatteriti sUcanArthamuktA // 85 // bhA0TI0-caM0 324000, bu0 zI0 candrase 1043209, / / 85 // atha zukrazIghrocasya kakSAM sUryabudhazukrANAmabhinnAM kakSAM cAha zukazIghrasya sptaagirsaabdhirsssddymaaH|| tato'rkabudhazukrANAM khkhaarthksuraannvaaH||86|| tadU_ zukrazIghrocasya kakSAdrivyaMgavedaSaDrasapakSAH zukrAvasthAnasUcanArthamuktAH / tatastadUrva sUryabudhazukrANAM bhagaNaikyAdabhinnA kakSA khakhapaJcabhUdevAbdhayaH / yadyapi budhazukrayoH sUryAdhaHsthatvAtkevalaM sUryakakSaiva vaktumucitA tathApi kakSayaiko bhagaNastadA kalparavisAvanadinaiH khakakSAmitayojanAni tadAhargaNena kAnItyanupAtAgatayojanaiH kaityanupAtena sUryabudhazukrANAmabhinnatvasiddhayartha budhazukrayorapyuktA / anyathA samatvA' nupapattArIta // 86 // bhA0TI0-zu0-zI0buzI se 2664637, | sUrya, bu, zu, madhya 4331500 / / 8 / / atha bhaumasya kakSAM candramaMdoccasya kakSAM cAha kujasyApyaMkazUnyAGkapaDvadekabhujaMgamAH // candrocasya kRtaassttaandhivsudipssttvhnyH|| 87 // Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat www.umaragyanbhandar.com
Page #227
--------------------------------------------------------------------------
________________ ( 218 ) sUryyasiddhAntaH [ dvAdazo0 ]yaH bhaumasya / apizabdAtsUryAdUrdhvakakSA navakhanavapaDindrasarpAH / caMdramaMdoccasya kakSA vedAvida sarpapakSarAma nAgarAmAH / iyamapyAkAze na dRzyA tathApi gatayojanaizcandroccajJAnAyoktA // 87 // , bhA0TI0 - maM 8 = 146909 | candrocca 38 = 328 = 484 // 87 // atha gururAhoH kakSe Aha kRtartumunipaJcAdviguNenduviSayA guroH // svarbhAnAdita kaSTAdvizelArthakhakuJjarAH // 88 // bRhaspaterbhImAccaMdrAcAdordhvaM kakSA vedAGgamunipaJca svararAmacaMdrazarAH / rAhoH / kakSA vedAnagajayamasaptapaJcAzatiyaH / iyamadRzyApi rAhorgatiyo janairjJAnArthamuktA / atrApi pAtasya cakrazuddhatvamavadheyam // 88 // mA0 TI0 - bRha0 51 =, 375 =, 764 | rAhu 80, 572, 864 // 88 // atha zaneH kakSAM nakSatrAdhiSTitamUrtagolamadhyakakSAM cAhapaJcavANAkSinA garnu rasAyarkAH zanaistataH // bhAnAM ravikhazUnyAMka vasurandhazarAzvinaH // 89 // tato bRhaspate rAhorvordhva zaneH kakSA paJcapaJcavyaSTaSaDrasasaptArkAH / nakSatrANAM golamadhye kakSA zanerUrdhvaM dvAdazanavazatASTanavatitattvAni / yadyapi bhavedbhakakSA tIkSNAMzorbhamaNaM SaSTitADitam' ityanena bhakakSAyA dvAdazAMtaritatvAdayuktatvaM tathApi saiva yatkalpa bhagaNairityanena sUryakakSAyA uktyA dvAdazAdho'vayavasya nivandhane tyAge'pi bhakakSArtha bhagavatA gRhItatvAdadoSaH / etenAdho'vayavasyArdhanyUnatvena tyAgo'bhyadhikatvenordhvamekAdhikagrahaNaM kakSAnibandhena kRtamiti sUcitam // 89 // bhA0 TI0 zani 127 668 225 | bhakkSA 259890012 / / 89 // nanu caMdrakakSAyA AgamanaprAmANyenAMgIkAre sarvakakSANAmAgamaprAmANyA pattyA 'seva yatkalpabhagaNairbhaktA tadbhramaNaM bhavet' iti kakSAnayanaM vyartham / anyathAkAzakakSAjJAnAsambhavApatterityata AkAzakakSaivAgamaprAmANyenAMgIkAryeti vasantatilakayAhakhavyomakhatrayakhasAgarapaTkanAgavyomASTazUnyayamarUpanagA STacandrAH // brahmANDasampuTaparibhramaNaM samantAdabhyantare dinakarasya karaMprasAraH // 90 // vedAGgASTAzItinakhabhUsa ptadhRtayaH prayutaguNitAyojanAni pUrvAdhAMktAni / brahmANDasampuTa paribhramaNaM brahmANDagolasya pArIdhaH / kalpabhagaNakakSAhatitvenAkAzakakSAyAH pUrva * karapracAraH iti vAH pAThaH / Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat www.umaragyanbhandar.com
Page #228
--------------------------------------------------------------------------
________________ adhyAyaH 13.] saMskRtaTIkA-bhASATIkAsametaH / svarUpokteriti na paunaruttyam / abhyantare brahmAMDagolAntaH sUryasyAbhitaH kigNAnAM prasAraH sUryakiraNapracAradezasya pridhistttulyH| etena brahmAMDagolAntaH paridhina bAhya iti sUcitam // 90 // bhA0 TI*-brahmANDakI kakSA 18712080864000000 yojana isake madhyameM sUryako kiraNoMkA vistAra hai / / 90 // athAnimagranthasyAsaGgatitvaparihArArthamadhyAyasamAptiM phakkiyAha iti sUryasiddhAnte bhUgolAdhyAyaH // 12 // iti bhinnacchandasA prArabdhaprasaMgaH samApta ityrthH| pUrvakhaMDe granthaikadezasyAdhikArasaJjJA kRtA / uttarakhaMDe granthaikadezasyAdhyAyasaMjJA bhinnaprasaMgavazAtkRteti dhyeyam / raMganAthena racite sUryasiddhAMtaTippaNe // uttarArdhe samApto'yaM bhUgolAdhyAyasaMjJakaH / iti zrIsakalagaNakasArvabhaumaballAladaivajJAtmajaraMganAthaviracite gUDhArthaprakAzake uttarakhaMDe bhUgolAdhyAyaH pUrNaH // 12 // dvAdaza adhyAya samApta // 12 // tryodsho'dhyaayH| atha punarmunIn zrotanpratizlokAmyAmAha aya gupte zucau deze strAtaH shucirlNkRtH|| sampUjya bhAskaraM bhattyA grahAn bhAnyatha guhyakAn // 1 // pAramparyopadezena yayAjJAnaM gurormukhAt // AcAryaH ziSyabodhArtha sarva pratyakSadarzivAn // 2 // athazabdo maGgalArthaH / dvitIyothazabdaH pUrvoktAnAntaryArthakaH / gupte rahasi zucau pavitre deze sthAna AcAryaH sUryAzapuruSo mayAsurAdhyApakaH / snAtaH kRtasnAnaH zuciH zuddhamanAH / alaGkRto hastakarNakaNThAdibhUSaNabhUSitaH / nizcintatvadyotakamidaM vizeSaNam / anyathA grahAdivyavahArAdivyAkulatayA manasthairyAnupapatteH / bhAskara zrIsUrya svopajIvyaM bhaktyArAdhyatvena jJAnarUpayA sampUjya namaskArastutiviSayaM kRtvA grahAn candrAdigrahAn / sUryasya pRthaguddezaH prAdhAnyajJAnArtham / bhAni nakSatrANi rAzIMzca guhyakAnyakSAdIkSudradevatAH sampUjya / samuccayArthakazcotrAnusandheyaH / guroH sUryasya mukhAdadanAravindAt / pAramparyopadezena sUryeNa munInpratyuktaM munibhiH sUryAMzapuruSaM pratyuktamiti paramparayA kathanena / vastutastu ziSyasyAgrahotpAdanArthaM jJAnetigopya tvasUcanametaduktyA kRtam / kathamanyathA sUryAjJaptAMzapuruSo mayAmuraM pratyavadadUrasthamunIn Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat www.umaragyanbhandar.com
Page #229
--------------------------------------------------------------------------
________________ ( 220) sUryasiddhAntaH [trayozo'-- prati kathana udyato'rkaH svAMzapuruSaM prati kathane'nudyataH kutaH kAraNAbhAvAcca / yathA svazaktyA yAdRzaM jJAnaM pUrvoktamavagataM ziSyabodhArtha mayAsurasyAbhramajJAnotpAdanArtha sarva prAgadhyAyoktaM pratyakSadarzivAn pratyakSaM darzitavAnityarthaH // 1 // 2 // __ bhA0TI0-gupta, pavitratAyukta sthAnameM sajakara baiThA huA pratyakSadarzI AcArya ravi, graha, nakSatra aura guhyaka logoMkA pUjana karanaka pAcha ziSyaparamparAkarake jo gurumukhase sunAthA vaha saba ziSyako samajhAneke liye // 1 // 2 // kathaM darzitavAniti mayAsura pratyuktasUryAzapuruSavacanasyAnuvAde sUryAzapuruSo mayAsu / raM prati golabandhoddezaM tadupakramaM ca zlokAbhyAmAha bhUbhagolasya racanAM kuryAdAzcaryakAriNIm // abhISTaM pRthivIgolaM kArayitvA tu dAravam // 3 // daNDaM tanmadhyagaM merorubhayatra vinirgatam // AdhArakakSAdvitayaM kakSA veSuvatI tayA // 4 // bhagolasya bhUgolAdabhitaH saMsthitasya nakSatrAdhiSThitagolasya prAgadhyAyoktArthasya racanAM sthitijJAnArtha dRSTAntAtmakagolasya nirmitaM sudhIrgaNako golazilpajJaH kuryAt / nanu tvaduktena sarva jJAnaM bhavatIti dRSTAntagolanibandhanaM vyarthamevetyata Aha / AzcaryakAriNImiti / uktapratItyudUtAdbhutabuddhijanayitrI tathAcoktena svAdhastiryagbhAgayorlokAvasthAnasya tadbhAgasthabhagolapradezasya ca bhUmenirAdhAratvAdezca jJAnaM manAsa sapratItikaM na bhavatyato dRSTAntagAle nizcayasambhavAttannibandhanamAvazyakamiti bhaavH| kathaM racanAM kuryAdityata Aha-abhISTamiti / bhuvo golamabhISTaM svecchAkalpitaparidhipramANakaM dAravaM kASThaghaTitaM sacchidraM kArayitvA kASThazilpajJadvArA kRtvetyarthaH / meroranukalparUpaM daNDakASThaM tanmadhyagaM tasya kASThaghaTitabhagolasya madhye cchidramadhye zithilatathA sthitam / ubhayatra bhUgolasthavyAsapramANacchidrasyAgrAbhyAM bahirityarthaH / vinirgatamekAnAdanyatarAmAvaziSTadaNDapradezatulyaM niHsRtam / ubhayAgrAbhyAM tulyau daNDadizau yathA syAtAM tathA kuryAdityarthaH / bhagolanibandhanArthamAdhAravRttarayamAha-AdhArakakSAdvitayamiti / bhagolanibandhanArthamAdAvAzrayArtha vRttayorddhitaya. mUdhistiryagavasthAnakrameNaikamekameve dvayamityarthaH / bhUgolAdubhayatastulyAntareNa daH NDapradezayoH protamekaM vRttaM kuryAt / tattulyaM vRttamaparaMtadardhacchedena daNDaprotaM kuryAditi siddho'rthaH / etattadvayavyatirekeNa bhUgolAdabhito bhagolanibandhanAnupapatteH / bhagolanivandhanAraMbhamAha-kakSeti / vaiSuvatI viSuvatsaMbandhinI kakSA vRttaparidhirviSuvavRttamityarthaH / tathAdhAravRttadvayasyArdhacchedena bhagolamadhyavRttAnukalpena gaNakena nibadamityarthaH // 3 // 4 // Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat www.umaragyanbhandar.com
Page #230
--------------------------------------------------------------------------
________________ dhyAyaH 13] saMskRtaTIkA-bhASATIkAsametaH (221) bhA0 TI0-kAThakA banA mabhISTa (icchita) pRthvIgola bhAge karake mAzcaryakArI bhUgola banAvai / usa goleke donoM bhora nikalA huA merudaNDa, mAdhArakI do kakSA aura viSukkI kakSA banAvai // 3 // 4 // atha meSAdidvAdazarAzInAmahorAtravRttanibandhanamanyadapi zlokapaMcakenAha bhagAMzAGgule kAryA dalitastitra eva tAH // svAhorAbArdhakarNaizca ttprmaannaanumaantH||5|| kAntivikSepabhAgezca dalitardakSiNottaraH // svaH svairapakramastisro meSAdInAmapakramAt // 6 // kakSAHprakalpayettAzca karkAdInAM viparyayAt // tattisrastulAdInAM mRgAdInAM vilomataH // 7 // yAmyagolAzritAH kAryAH kakSAdhArA dvayorapi // yAmyodaggousaMsthAnAM bhAnAmabhijitastathA // 8 // saptarSINAmagastyasya brahmAdInAM ca kalpayet // madhye vaiSuvatI kakSA sarveSAmeva saMsthitA // 9 // bhagaNazAMgulaiH dvAdazarAzibhAgaH SaSTayadhikazatatrayaparimitAMgulaiH da. litaiH samavibhAgena khaNDitairAGkitarityarthaH / tAH kakSAH vaMzazalAkAvRttAtmikAstistraH trisakhyAkAH / evakArAttedaGkane vRtte ca nyUnAdhikavyavacchedaH / zilpajJena golagaNitajJena kAryAH / etAH pUrva vRttapramANena na karyA ityabhiprAyeNAha-svAhorAtrArdhakarNairiti / svazabdena meSAditrikaM tasya pratirAzyahorAtravRttasyArdha. ko vyAsAdhaM yujAtAbhirityarthaH / cakArAtkAryAH / svasvAjyAmitena vyAsArdhana meSAditrayANAM vRttatrayaM kuryaadityrthH| nanu spaSTAdhikAroktAhorAtrArdhakarNAnayane yuktyabhAvAttairvRttinirmANaM kutaH kAryamityata Aha-tatpramANAnumAnata iti / viSuvatkazApramANAnumAnAdRttatrayaM kAryam / yathA viSuvavRttaM pUrvavRttasamam / tathA tadanurodhena maSAnta. vRttamalpaM tadanurodhena vRSAntavRttamalpaM tadanurodhena mithunAntamalpamityuttarottaramalpavyAsArdhavRttam / tattvahorAtravRttamiti yujyAvyAsArddhana vRttanirmANaM yuktiyuktaM krAntijyAvargonAtrijyAvargAnmUlasvAhorAtravRttavyAsArdhatvAditi bhAvaH / vRttatrayaM siddhaM kRtvA dRSTAntagole nivanAti-krAMtivikSepabhAgairiti / krAntivRttasya viSuvavRttapradezAdvikSiptapradezA yairaMzaiH cakArAdAdhAravRttasthaidalitaiH samavibhAgena khaNDitairaGkitaiH dakSiNottarairviSuvavRttakrAntivRttapradezayordakSiNottarAntarAtmakairuktalakSaNaiH svakIyaiH svakIyaiH svarAzitamba Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat www.umaragyanbhandar.com
Page #231
--------------------------------------------------------------------------
________________ (222) sUryAsaddhAntaH [ yatrodazo'dvairapakramaiH spaSTAdhikArAnItakrAntyazaimaSAdInAM meSAdirAzitrayAntAnAM messaantvRssaantmithunaantaanaamityrthH| tisrastrisaMkhyAkAH prAganirmitAvRttarUpAH kakSAH / apakramAt apazabdasyopasargatvAtkramAdityarthaH / prakalpayet zilpajJagaNako viSuvavRttAnurodhenAdhAravRttadvaya uttarato nibandhayedityarthaH / karkAdInAmAha-tA iti / meSAdikakSAnivaddhAH karkAdInAM karkasiMhakanyAnAmAdipradezAnAM viparyayAvatyAsAt / cakAraH smuccye| tena prakalpayodityarthaH / mithunAntavRttaM karkIrvRSAntavRttaM siMhAdemapAntavRttaM kanyAdariti phalitam / tulAdInAmAhe- tadvaditi / tulAdInAM tulAvRzcikadhanvinAM tisraH / anyAstrisaMkhyAkAH kakSAstavadekadvitrirAzikAntyazaistulAntavRzcikAntadhanurantAnAM yAmyagolAzritAH / viSuvavRttAddakSiNabhAga AdhAravRttadvaye nibaddhAH kAryAH / gaNakeneti zeSaH / makarAdInAmAha-mRgAdInAmiti / vilomata utkramAttalAdisambaddhAH kakSA makarAdInAM bhavanti / dhanurantavRttaM makarAdevRzcikAntavRttaM kumbhAdestulAntavRttaM mInAderiti phalitam / tArANAM kakSAnibandhanamAha-kakSAdhArAditi / bhAnAmazvinyAdisaptaviMzatinakSatrabimbAnAM yAmyodaggAlasaMsthAnAM viSuvavRttAdakSiNottarabhAgayoryathAyogyamavAstha. tAnAM yannakSatradhruvakaspaSTakrAntiruttarA tannakSatrANAmuttarabhAgAvasthitAnAM yeSAM spaSTakrAntidakSiNA teSAM dkssinnbhaagaavsthitaanaamityrthH| dayodakSiNottarabhAgayoH / apizabdo yAmyottaranakSatrakrameNa vyavasthArthakaH / kakSAdhArAtkakSANAmAdhAravRttadayAttayorityarthaH / saptamyarthe paJcamI / kakSAH svaspaSTakrAntijyotpatrAjyAvyAsApramANena vRttAkArAH prakalpayet / zilpajJo nivandhayet / anyeSAmapyAha-abhijita iti / abhijinnakSatravimvasya saptarSibimbAnAmagastyanakSatrabimbasya brahmasaMjJakatArAyuktalubdhakApAMvatsAdinakSatravimbAnAM cakAro'nusandheyaH / tathA kakSA yathAyogya prakalpayedityarthaH / nivandhanaprakAramupasaMharati-madhya iti / sarvAsAmuktakakSANAM madhye tulyabhAge'nAdhAravRttamadhyapradeze / evakArAdanyayogavyavacchedaH / vaiSuvatI kakSA viSuvasambandhinI vRttarUpA saMsthitAvasthitA bhavati / tathA zilpajJaH kakSAM nibandhayedityarthaH / viSuvavRttAtsvaspaSTa. krAntyantareNa svAjyAvyAsApramANenAhorAtravRttamAdhAravRttayonibandhayodati niSkaSTo'rthaH // 5 // 6 // 7 // 8 // 9 // bhATI0-svAhorAtrArddhakarNake parimANase vyAsayukta tIna vRttoMko banAkara pratyekameM 360 bhAga aMkita kare / krAMtivikSepAMza maMkita dakSiNa uttararekhAmeM meSAdika bhapakramake anusAra, bhapakramAzameM kahe hue tIna vRtta saMyoga kare / vahIM viparItabhAvase karkAdikI kakSA hai vaisehI dakSiNIdazAma tukAdikI tIna kakSA saMyukta ko / vahI vilomake anusAra makarAdikI kakSA hogI uttara dakSiNameM sAbhijit (mabhijit ke sahita ) nakSatroMkI kakSAe~ AdhAra kakSAke upara saMyukta kre| isI prakArase saptarSi, agastya, brahmahRdayAdikI kakSA kare / sabake madhya mAgameM vaiSuvatI kakSA sthita rAgI // 5 // 6 // 7 // 8 // 9 // Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat www.umaragyanbhandar.com
Page #232
--------------------------------------------------------------------------
________________ adhyAyaH 13.] saMskRtaTIkA-bhASATIkAsamataH / (223 atha gole meSAdirAzisannivezaM sArdhazlokenAha tadAdhArayutarU+mayane viSuvadvayam // viSuvatsthAnato bhAgaH spaSTai gaNasaJcarAt / / kSetrANyevamajAdInAM tiryagjyAbhiH prakalpayet // 10 // tadAdhArayutestadviSuvavRttamAdhAramAdhAravRttaM tayoyuteH sampAtAdUrdhvamupari / antibhAhorAtrAdhAravRttayoH sampAte'yane dakSiNottarAyaNasaMdhisthAne bhvtH| atrordhvapadasa zvArAdAdhAravRttamUvAdhiraM grAhyaM na tiryagunmaNDalAkAram / tenaitatphalitam / viSuvadvattasyodhirAdhAravRttaUrdhvamadhazca sampAtastatro+sampAtAnmakarAdyahorAtravRttaM caturvizatyaMzaistadAdhAravRtte dakSiNato yatra lagnaM tatrottarAyaNasandhisthAnam / evamadhaH sampAtAtka kAMdyahorAtravRttaM caturvizatyastidAdhAravRtta uttarato yatra lagnaM tatra dakSiNAyanasandhisthAnAmati / ayanAdviSuvasya viparItasthitattvAdUrdhvazabdadyotitaviparItAdhaHzabdasambandhA. dviSuvayaM bhavati / tAtpayArthastu tiryagunmaNDalAkArAdhAravRttaviSuvadattasampAtau pUrvAparau krameNa meSAditulAdirUpau viSuvatsthAne bhavata iti / atha, rAzisAphalyasannivezamAhaviSuvatsthAnata iti / viSuvatpradezAtsphuTai rAzisambandhibhistriMzanmitairaizaibhaMgaNasaJcarAt rAzisAkalyasannivezAttiryagjyAbhiruktavRttAnukArAtiriktAnukArasUtravRttapradezaiH / ajAdInAM, meSAdInAm / evamayanaviSuvatkalpanarItyA tadantarAle kSetrANi sthAnAni sudhIgaNakaH prakalpayedayet / yadyathA pUrvadiksthaviSuvatthAnAgolavRttadvAdazAMzakhaNDapradezena meSAntAhorAtravRtte pUrvabhAge yatra sthAnaM tatra meSAntasthAnaM tasmAttada. ntareNa vRSAntAhorAtravRtte tadantareNa vRSAntasthAnamasmAdayanasandhisthAnaM tatpradezAnta. reNa mithunAntasthAnamasmAtpazcimabhAge karkAntAhorAtravRtte tadantaraNa kAntasthAnamasmAdapi siMhAntAhorAtravRtte tadantareNa siMhAntasthAnamasmAdapi tadantareNa pazcimaviSuvatsthAnaM kanyAntasthAnamasmAdapi pUrvabhAge tulAntAhorAtravRtte tadantareNa tulAntasthAnamasmAdapi vRzcikAntAhorAtravRtte tadantareNa vRzcikAntasthAnamasmAdapi tadantareNAyana sandhisthAnaM dhanurantasthAnamasmAtkumbhAyahorAtravRtte tadantareNa makarAntasthAnamasmAdapi mInAdyahorAtravRtte tadantareNa kumbhAntasthAnaM mInAdisthAnaM ca / asmAdapi pUrvaviSuve mInAntasthAnaM meSAdisthAnaM ca tadantareNati vyaktam // 10 // mA0 TI0-viSuvatI mora AdhArakakSAke saMyuta sthAnase UparakI mora do viSudha aMkitakare / taduparAnta viSuvatIse rAziantarameM meSAdi 12 kSetra tirache bhAvase nirNaya kare // 10 // nanu gole vRtte dvAdazarAzInAM sattvAdanyathA cakrakalAnupapatterityatraikavRttAbhAvAt kathaM rAzyaGkana rAzivibhAgAnupapattizca / antarAlabhAgasyAkAzAtmakatvAdityato vRttakathanacchalena pUrvoktaM spaSTayansUryasta dRtte bhagaNabhogaM karotItyAha Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat www.umaragyanbhandar.com
Page #233
--------------------------------------------------------------------------
________________ sUryyasiddhAntaH- ayanAdayanaM caiva kakSA tiryaktathAparA // krAntisaMjJA tathA sUryaH sadA paryeti bhAsayan // 11 // ( 224 ) ayanasthAnamArabhya parivartanatadayanasthAnaparyantam / cakAra ArambhasamAptyArbhinnAyana sthAnanirAsArthakaH / aparA gole AdhAravRttasamA vRttarUpAkakSA tathA rAzyaGkamArgeNa / evakAro'nyamArgavyavacchedArthakaH / tiryak uktavRttAnukAravilakSaNAnukAga krAntisaMjJAkramaNaM krAntiH / grahagamanabhogajJAnArthaM vRttaM tatsaMjJamupakalpitam / ayanaviSuvaddayasaMsaktaM krAntivRttaM dvAdazara syatiM gole nibaMdhayediti tAtparyArthaH / bhAsayan bhuvanAni prakAzayan san sa sUryaH / etena candrAdInAM nirAsaH / sadA nirantaraM tathA krAntisaMjJayA kakSayA paryetti svazaktyA gacchan bhagaNaparipUrtibhAgaM karoti / sUryagatyanurodhena niyataM krAntivRttaM kalpitamiti bhAvaH // 11 // [ trayodazo bhA0 TI0 - eka ayana se dUsare ayana meM gayI huI tiracho kakSAko krAMtikakSA kahate haiM tisake Upara sUrya prakAzakarake bhramaNa karate haiM // 11 // nanu candrAdyAH krAntivRtte kuto na gacchantItyata Aha candrAdyAzca svakeH pAtairapamaNDalamAzritaiH // tato'prakRSTA dRzyante vikSepAnteSvapakramAt // 12 // candrAdayo'rkavyatiriktA grahAH svakaiH svIyaiH pA~taiH pAtAkhyadaivatairapamaNDalaM krAntivRttamAzritaiH svasvabhogasthAne dhiSThitaistataH krAntivRttAntargatagrahabhogasthAnAdityarthaH / cakAradvikSeprAntareNApakRSTA dakSiNa uttarato vA karSitA bhavanti / ataH kAraNAdapakramAtkrAntivRttAntargatasvabhogasthAnAdityarthaH / dakSiNa uttarato vA vikSepAnteSu gaNitAgatavikSepakalAgrasthAneSu bhUsthajanairdRzyante / tathAca krAntivRtaM yathA viSuvanmaNDale'vasthitaM tathA krAntivRtte pAtasthAne tatSaDbhAntarasthAne ca lagnamuktaM paramavikSepakalAbhistatribhAntarasthAnAdUrdhvAdhaHkrameNa dakSiNottarato lagnaM ca vRttaM vikSepavRttaM caMdrAdigatyanurodhena svaM svaM bhinnaM kalpitaM tatra gacchaMtIti bhAvaH // 12 // bhA0TI0-candrAdi apane pAtase khiMcakara aura vRttako Azrita karate haiN| vaisehI AkRSTaho kara apane apakramate vikSepAntameM dikhAI dete haiM // 12 // atha tripraznAdhikAroktalagnamadhyalagnayoH svarUpamAhaudayakSitije lagnamastaM gacchacca tadvazAt // kodayairyathAsiddhaM khamadhyApari madhyamam || 13 | udayakSitije kSitijavRttasya pUrvadigdeza ityarthaH / lagnaM krAntivRttaM yatpradeze pravahavAyunA saMsaktaM tat pradezo meSAdyavadhibhogenodayalagnamucyata ityarthaH / prasaMgAdaratalagnaska Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat www.umaragyanbhandar.com
Page #234
--------------------------------------------------------------------------
________________ dhyAyaH 13.] saMskRtaTIkA-bhASATokAsametaH / (225) rUpamAha-astamiti / tadazAdudayalagnAnurodhAdastamastakSitijaM kSitijavRttasya pazcimadi kpradezamityarthaH / krAntivRttaM gacchat yatpradezena pravahavAyunA sa~lagnaM tatpradezo meSAdyavadhibhogenAstalagnaM samucyata ityarthaH / tathA ca kSitijordhvaM sadAkrAntivRttasya sadbhAvA. dudayAstalagnayoH SaDrAzyantaraM siddhaM laGkodayairnirakSadezIyarAzyudayAsubhiH / yathAtriya. inAdhikAroktaprakAreNa tatsaMkhyAmitaM siddhaM niSpannam / madhyamaM madhyalagnaM tatsamadhyopari khasya dRzyAkAzavibhAgasya madhyaM madhyagatadakSiNottarasUtravRttAnukArapradezarUpaM natu khaMmadhyaM bhAskarAcAryAbhimataM svasvastikaM tallagnasya kadAcitkatvana sadAnutpatteH / tasyoparisthita krAntivRttaM yAmyottaravRtte tatpradezena lagnaM tatpradezo meSAdyavadhibhogena madhyalagnamucyata iti tAtparyArthaH // 13 // bhA0TI0-udayakSitija vRttameM usakA aMzahI lagna hai astameM asta ( sAtavA ) hotA hai / chaMkodayase jo madhyama siddha hotA hai, vaha apanI madhyarekhAke upara hai // 13 // atha tripraznAdhikAroktAntyAyAH svarUpaM spaSTAdhikAroktacarajyAyAH svarUpaM cAha madhyakSitijayormadhye yA jyA sAntyAbhidhIyate / / jJeyA caradalajyA ca viSuvakSitijAntaram // 14 // yA uttaragole trijyAcarajyAyutirUpA dakSiNagole carajyonatrijyArUpA triprasAdhikAroktA / antyA sA madhyaM yAmyottaravRttaM kSitijaM svAbhimatadezakSitijavRttaM tayomadhye'ntarAle'horAtravRttasyaikadeze jyA / udayAstasUtrayAmyottarasUtrasampAtAdahorAtrayAmyottaravRttasampAtAvadhi sUtrarUpA jyA sUtrAnukArA na tu jyaa| ahorAtrakSitijavRttasampAtadvayabaddhodayAstasUtrasyAhorAtravRttavyAsasUtratvAbhAvAt / ataevottaragole'ntyA trijyAdhikA saMgacchate AbhidhIyate golajJaiH kathyate / nanvantyopajIvyacarajyaiva visvarUpA yayA tatsiddhirityata Aha-jJeyoti / ' unmaNDalaM ca viSuvanmaNDalaM parikIrtyate' iti tripraznAdhikAroktena dvayoH zabdayorekArthavAcakatvAttiryagAdhAravRttAnukAraM sthira nirakSakSitijaM vRttamunmaNDalaM kSitijaM svAbhimatadezakSitijavRttamanayorantaram / cakAro vizeSArthakastukAraparastena tadantarAlasthitAhorAtravRttaikadezasyAdhajyArUpamRjusUtramantavizeSAtmakam / tathA ca svanirakSadezasvadezayorudayAstasUtrayorantaramUrdhvAdharamiti phAlatArthaH / caradalajyA tadantarAlasthitAhorAtravRtcaikadezarUpacarAkhyakhaNDakasya / natu dalamardham / jyA carajyetyarthaH / golajJairjJAtavyA // 14 // mA0 TI0-madhya aura kSitijake madhyameM jo jyA hai vahI antya hai / viSuvat aura zitinake antarako caradala jyA kahate haiM // 14 // nanu pUrvazlokadvayoktaM kSitijasyAjJAnAdurbodhamityataH zlokArdhena kSiAtejasvarUpamAhakRtvopari svakaM sthAnaM madhye kSitijamaNDalam // 15 // 15 Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat www.umaragyanbhandar.com
Page #235
--------------------------------------------------------------------------
________________ ( 226 ) sUryasiddhAntaH [ trayodazo' bhUgole svakaM svIyaM sthAnaM bhUpradezakA dezarUpamupari sarvapradezebhya UrdhvaM kRtvA prakapya madhye tAdRzabhUgola UrdhvAdhaHkhaNDasa-dhau yadvRttaM tatkSitijavRttaM tadanurodhena dRSTAntagole kSitijavRttaM sthiraM saMyuktaM kAryamiti bhAvaH // 15 // mA0TI0 - apane sthAnako sabase Upara karake madhyama kSitijamaNDala sthira kare // 15 // athainaM dRSTAntagolaM siddhaM kRtvAsya svata eva pazcimabhramo yathA bhavati tathA prakAmumAha vastracchannaM bahizcApi lokAlokena veSTitam // amRtasrAvayogena kAlabhramaNasAdhanam // 16 // bahiH / goloparItyarthaH / golAkAreNa vastreNa cchanna chAditaM dRSTAntagolam / cakArAtropari tattadRttAnAmaGkanaM kAryam / lokAlokena veSTitaM dRzyAdRzyasandhisthavRttena kSitijAkhyena saMsaktam / apiH samuccaye / etena kSitijaM vastracchannaM na kAryaM kiMtu khopari kSitijaM golasaMsaktaM kenApi prakAreNa sthiraM yathA bhavati tathA kAryamiti tAtparyam | amRtasrAvayogenaitAdRzaM golaM kRtvA jalapravAhAdhoghAtena kAlabhramaNasAdhanaM paSTinAkSatraM ghaTIbhirdRSTAntagolasya bhramaNaM yathA bhavati tathA sAdhanaM kAraNaM kArya svayaMcaddazelayantraM kAryamityarthaH / etaduktaM bhavati / dRSTAntagolaM vastracchannaM kRtvA tadAdakSiNottaramittikSiptanalikayoH kSepye / yathA yaSTyagraM dhruvAbhimukhaM syAt / to yaSTyarjumArgagata jalapravAheNa pUrvAbhimukhena tasyAdhaH pazcAdbhAge ghAteo'pi yathA syA cathA syAdarzanArthameva vstrcchnnmuktm| anyathA golavRttAntaravakAzamArgeNa jalAghAtadazerabhrameNa camatkArAnutpatteH / AkAzAkAratA sampAdanArthamapi vastracchannamuktam / idaM khamA yathA bhavati tathA cikkaNavastunA madanAdinA liptaM kAryam / kSitijavRttAkAreSNAdhogolo dRzyo yathA syAttathA parikhArUpA bhittiH kAryA / parantu dakSiNayaSTimAgastatra zithilo yathA bhavati / anyathA bhramaNAnupapatteH / pUrvadiksthaparikhAvibhAgAdbahirjalapravAho'dRzyaH kArya ityAdisvabuddhacaiva jJeyamiti // 16 // mA0TI0 - kSitijake bAhira vastrase Takkara vArisaMghAtasa vAlabhramaNa sAghana kare // 16 // atha yadi jalapravAhastatra na sambhavati tadA kathaM svayaMvaho dRSTAntagolo bhavatItyavasvatsvayaM dahAryamuktaM ca gopyaM kAryamityAha tuGga jimAyuktaM golapatraM prasAdhayet // gopyametatprakAzokaM sarvagamyaM bhavediha // 17 // dRSTAntagolI yantraM tuMgabAja samAyuktaM tuGgo mahAdevastasya bIjaM vIryam pArada ityarthaH / tena yojitaM satprasAdhayet / gaNakaH zilpajJaH / prakarSeNa yathA nAkSatrapASTe - maMgalabhramastathA pAradaprayogeNa siddhaM kuryAdityarthaH / etaduktaM bhavati / nibaddha Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat www.umaragyanbhandar.com
Page #236
--------------------------------------------------------------------------
________________ dhyAyaH 13.] saMskRtaTIkA-bhASATIkAsametaH / (227) golabahirbhUtayaSTimAnnayoryayecchayA sthAnadvaye sthAnatraye vA nemi paridhirUpAmutkIrya tAM tAlapatrAdinA vikaNavastulepanAcchAdya tatra chidraM kRtvA tanmArgaNa pArado'rdhaparidhau pUrNo deyaH itarArddhaparidhI jalaM ca deyaM tato mudritacchidraM kRtvA yaSTayagre bhittisthanalikayoH kSepye yathA golo'ntarikSo bhavati / tataH pAradajalAkarSitayaSTiH svayaM bhramati / tadAzrito golazca / etatpakSe vastracchannamAkAzAkAratAsampAdanArthameva cet kriyata iti / nanviyaM svayaMvahakriyA vyaktA noktenyata Aha-gopyamiti / etatsvayaMvahakaraNaM gopyamaprakAzyam kuta ityata Aha-prakAzoktAmati / ativyaktatayoktaM svayaMvaha. karaNamiha bhUloke sarvagamyaM sarvajanagamyaM bhavet / tathAca sarvajJeye vastuni camatkArAnutpattezcamatkRyaMtha sarvatra na prakAzyamityAzayena tatkaraNaM vyaktaM noktamiti bhAvaH // 17 // ___ bhA. TI0-pareke sAtha galayaMtrako siddha kare, yaha atigopanIya prakAza karake kahanase jAnA jAyagA // 17 // nanu tvayA gopyatvenoktaM mayA kathamagantavyaM mAdRzairanyaizca kathamavagantavyamityataH mArdhazlokenAha tasmAdgurUpadezena racayegolamuttamam // yugeyuge samucchinA racaneyaM vivasvataH // prasAdAtkasyacidbhayaH prAdurbhavati kAmataH // 18 // tasmAtsvayaMvahakaraNasya gopyatvAdgurUpadezena paramparAprAptaguronirvyAjakathanena golaM dRSTAntagolamuttamaM svayaMvahAtmakaM gaNakaH kuryAt / tathAca mayA tubhyamuktA granthe gopyatvenAtivyaktA nokteti bhAvaH / anyaiH kathaM jJeyamidamityata Aha-yuga ityAdi / vivasvataH sUryamaMDalAdhiSThAturjIvavizeSasyeyaM svayaMvaharUpA racanA kriyA yugeyuge bahukAla ityarthaH / samucchinnA loke lumA kasyacinmAdRzasya prasAdAdanugrahAdbhUyaH vAraMvAramicchayA prAdurbhavati vyaktA bhavatItyarthaH / tathAca yathA mattastvayAvagataM tathAnyasmAnmAdRzAdanyairavagantavyam kAlasya niravadhitvAsRSTeranAditvAcati bhAvaH // 18 // mA0 TI0-tisake liye guruke upadezase utama golako banAvai / yaha yuga 2 meM ucchinna hotA hai, pAnnu sUrya ke prasAise kisI ke liyehI phira pragaTa hotA hai // 18 // athoktasvayaMvahakriyArItyA svayaMvahagolAtiriktAnyasvayaMvahayaMtrANi kAlajJAnArtha sAdhyAni tatsAdhanaM rahAsa kAryamiti cAha kAlasaMsAdhanArthAya tathA yantrANi sAdhayet // ekAkI yojayedvIjaM yantre vismayakAriNi // 19 // tathA yathA svayaMvahaMgolayantraM sAdhitaM tdvdityrthH| kAlasaMsAdhanArthAya kAlasya dinagatAdeH sukSmajJAnanimittaM yantrANi mvayevahagolAtiriktAni svayaMvahataMtrANi sAdhayet / Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat www.umaragyanbhandar.com
Page #237
--------------------------------------------------------------------------
________________ (228) sUryasiddhAntaH [trayodazo'gaNaka zilpAdisvakauzalyena kArayet / yantre kAlasAdhake vismayakAriNa svayaMvaha rUpatayA lokAnAmutpannAzcaryasya kAraNabhUte bIjaM svayaMvahatAsampAdakaM kAraNamekAkI ekavyaktiko'dvitIyaH sanyojayet / zilpajJatayA svayameva niSpAdayedityarthaH / anyathA dvitIyasya tajjJAnena tanmukhAttadyantrahAdasya lokazravaNagocaratAyAM kadAcitsambhAvi. tAyAM vismayAnutpatteH // 19 // ... bhAlTI0-kAlasAdhanake liye yaMtroMko banAve; vismayakArI bIja makela'hI yaMtrameM milAye 11 athaiSAM svayaMvahayantrANAM durghaTatvAcchaMkvAdiyantraiH kAlajJAnaM jJeyamityAha zaMkuyadhidhanuzcakrezchAyAyantrairanekadhA / gurUpadezAdvijJeyaM kAlajJAnamataMdritaH // 20 // / zaGkuyaSTidhanuzcakaiH prasiddhaizchAyAyantraizchAyAsAdhakayantrairanekadhA nAnAvidhagaNitaprakArairgurUpadezAtsvAdhyApakasya niyAjakthanAdatandritairabhramaiH puruSaH kAlajJAnaM dinagatAdijJAnaM vijJeyaM sUkSmatvenAvagamyam / etatsarvaM siddhAntaziromaNI bhAskarAcAryaiH spaSTIkRtam / tatra zaGkasvarUpam-"samatalamastakaparidhibhramasiddho dantidantajaH zaGkaH / tacchAyAtaH proktaM jJAnaM dinezakAlAnAm // " iti / yaSTiyantraM ca-"trijyAviSkA mbhArtha vRttaM kRtvA digaGkitaM tatra / dattvAgAM prAkpazcAdyajyAvRttaM ca tanmadhye / tatparidhau SaSTayata yaSTirnaSTadyutistataH kendre / trijyAMgulA nidheyA yaSTayagrAgrAntaraM yAvat // yAvatyA mauA yadvitIyavRtte dhanurbhavettatra / dinagatazeSA nADyaH prAkpazcAtsyuH krame. Naivam // " iti.| cakrayantrantu-"cakraM cakrAMzAGka paridhau zlathazRMkhalAdikAdhAram / dhAtrItrima AdhArAtkalpyAbhArdhetra khArdhaM ca // tanmadhye sUkSmAkSaM kSiptvArkAbhimukha. nemikaM dhAyam / bhUmerunnatabhAgAstatrAkSacchAyayA bhuktAH // tatvArdhAntazcaratA unnatalavasaMguNaM yudalam / dyudalonnatAMzabhaktaM nADyaH sthUlAH paraiH proktAH // " iti / dhanuyantraM tu-'dalIkRtaM cakramuzanti cApam' iti / atha granthavistarabhayAdeteSAM nirUpaNavistaro gaNitAdivicArazcopekSita iti mantavyam // 20 // bhA0TI0-vinA bhramavalA puruSa guruke padezase zaMku, yaSTi, dhanu, cakra, aneka prakAraka chAyAyaMtrase kAlako jAne / / 20 // atha ghaTIyaMtrAdibhizcamatkAriyantrairvA sarvopajIvyaM kAlaM sUkSmaM sAdhayaditi kAlasAghanamupasaMharati toyayaMtrakapAlAdyairmayUranaravAnaraiH // sasUtrareNugabhaizca samyakAlaM prasAdhayet // 21 // ... jalayantraM ca tatkapAlaM ca kapAlAkhyaM jalayaMtraM vakSyamANaM tadAdyaM prathamaM yeSAM paryantrairvAlukAyantraprabhRtibhiH sApekSaghaTIyantramayUranaravAnaraiH / mayUgarakhyaM svayaMvayantraM Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat www.umaragyanbhandar.com
Page #238
--------------------------------------------------------------------------
________________ ghyAyaH 13.] saMskRtaTIkA-bhASATokAsametaH / (229) nirapekSa narayantraM zaMkvAkhyaM chAyAyantraM pUrvoddiSTavAnarayaMtra svayaMvahaM nirapekSametaH sasUtre. raNugarbhaH sUtrasahitA reNavo dhUlayo garbhe madhye yeSAM taiH sUtraprotA paSTisaMkhyAkA mRdu. ghaTikAmayUrodarasthAnamukhATikAntareNa svataeva niHsarantIti lokaprasiddhyA tATazairyantrarityarthaH / yadvA sUtrAkAreNa reNavaH sikatAMzA marne udare yasyaitAdRzaM yantraM vAlukAyantraM prasiddham / tena sahitairmayUrAdiyantrairvAlukAyantraNa ceti siddhArthaH / cakArastoyayantrakapAlAdyairityanekasamuccayArthakaH / kAlaM dinagatAdirUpaM samyak sUkSmaM prasAdhayet / prakapaNe sUkSmatvenAtisUkSmatvenetyarthaH / jAnIyAdityarthaH // 21 // bhA0 TI0-kapAlAdi jaLayaMtra, mayUra, nara, vAnarAkAra sUtrayuta Adi reNu garbhase bhalIbhA~ti karake sAdhana kare // 21 // nanu mayUrAdisvayaMvahayantrANi kathaM sAdhyAnItyatastatsAdhanaprakArA bahavo durgamAzca santItyAha pAradArAmbusUtrANi zulbatailajalAni ca // bIjAni pAsavasteSu prayogAstepi durlabhAH // 22 // teSu mayUrAdiyantreSu svayavahArthamete prayogAH prakarpaNa yojyAH / prakarSastu yAvadamimatasiddheH / ete ka ityata Aha-pAradArAmbusUtrANIti / pAradayuktA ArAH / yathA ca siddhAntazirobhaNau "laghukASThajasamacake samasuSirArAH samAntarA nemyAm / kiMcidrakA yojyA suSirasyArdhe pRthaktAsAm // rasapUrNe tacakraM vyAdhArAkSasthitaM svayaM bhramAta // " iti / ambu jalasya prayogaH / sUtrANi sUtrasAdhanaprayogaH / zulvaM zilpanaipuNyam / tailajalAni tailayuktajalasya prayogaH / cakArAt tayoH pRthakprayogo'pi / yathA ca siddhAntaziromaNau "utkIrya nemimathavA parito' madane na saMlagnam / tadupari tAla ilAdyaM kRtvA suSire rasaM kSipettAvat // yAvadrasakapArzva kSiptajalaM nAnyato yAti / pihitacchidraM tadatazcakraM bhramati svayaM jalAkRSTam // tAmrAdimayasyAMkuzarUpanalasyAmpUrNasya / ekaM kuNDajalAntaditIyamagraM tvathomukhaM ca bahiH // yugapanmuktaM cetkaM nalena kuNDAdvahiH patati / nemyAM baDA ghaTikAzcakraM jalayantravRttathA dhAryam // nalakapracyutasalilaM patati yathA tadghaTImadhye / bhramati tatastatsatataM pUrNaghaTIbhiH samAkRSTam // cakracyutaM svamudakaM kuNDe yAti praNAlikayA // " iti / bIjAni kevalaM tuGgabIjaprayogaH / pAMsavo dhUliprayogAstairyuktAH prayogAH / apizabdAtprayogeSu sugamatarA ityarthaH / durlabhAH sAdhAraNatvena manuSyaiH kartumazakyA ityathaH / anyathA pratigRha svayaMvahAnAM prAcuryApatteH / iyaM svayaMvaha vidyAsamudrAntarnivAsijanaiH phiraMgyAkhyaiH samyagabhyastote kuhakavidyAtvAdatra vistArAnudyoga iti saMkSepaH // 22 // Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat www.umaragyanbhandar.com
Page #239
--------------------------------------------------------------------------
________________ (230) sUryasiddhAntaH-- [trayodazomA0TI0-aura saba pArese yukta, jala, sUtra, zilpakI nipuNatA, telayukta jala, pArA, bAlU saba yaMtroM kA prayoga karanA atyanta durlabha hai // 22 // aya kapAlAkhyaM jalayantramAha tAmrapAtramazchidraM nyastaM kuNDe'malAmbhasi // SaSTimajjatyahorAtre sphuTaM yantra kapAlakam // 23 // yasamraghaTitaM pAtramazchidramadhobhAge chidraM yasya tat / amalAmbhasi nirmalaM jalaM vidyate yasmiMstAdRze kuNDe bRhadbhANDe nyantaM dhAritaM sadahorAtre nAkSatrAhorAtre SaSTiH SaSTivArameva na nyUnAdhika majati / adhazchidramArgeNa jalAgamanena jalapUrNatayA nimagna mapati / tatkapAlakaM kapAlameva kapAlakaM ghaTakhaNDAnAM kapAlapadavAcyatvAddhaTAdhastanArdhAkAra yantraM ghaTIyantra sphuTaM sUkSmaM tadghaTanaM tu "zulbasya digbhirvihitaM palairyatpaDaMgulo jhaM dviguNAyatAsyam / tadambhasA SaSTipalaiH prapUrya pAtraM ghaTArdhapratimaM ghaTI syAt // satryaMzamASatrayanirmitAyA henaH zalAkA caturamulA syAt / viddhaM tayA prAktanamatra pAtraM prapUryate nADikayAmbubhistat // " iti vyaktam / bhagavatA tu sUkSmamuktam // 23 // bhANTI-nirmala jalabhare hue kumbhameM (nAda) nIce jisameM cheda hai aisA tAbakA pAtra raksa (kaTorA) yaha kapAlaka yaMtra dinarAtameM sATavAra jalameM DUpaigA // 23 // atha zaDDayantra divaiva kAlajJAnArtha nAnyadetyAha narayantra tathA sAdhu divA ca vimale ravau // chAyAsaMsAdhanaH proktaM kAlasAdhanamuttamam // 24 // vimale meghAdivyavadhAnarUpamalena rahite sUrya etadrUpe dine / cakAra evakArArthastena sAbhradinavyavacchedaH / narayantraM dvAdazAMgulazaGkayantraM tathA ghaTIyantravatkAlasAdhakaM sAdhu sakSmaM rAtrau netyarthasiddham / nanu zaGkozchAyAsAdhakatvaM na kAlasAdhakatvaM tena tasya kathaM yantratvaM kAlasAdhakavastuno yantratvapratipAdanAdityata Aha-chAyAsaMsAdhanariti / idaM zaDDarUpanarayantra chAyAyAH samyaksUkSmatvena sAdhanairavagamaiH kRtvA kAla sAdhanaM dinagatAdikAlasya kAraNamuttamam / anyayantrebhyo'smAnirantaratayAtizreSTham / tathA ca cchAyAsAdhakatvenaiva cchAyAdvArAzaGkoH kAlasAdhakatvAmati na yantratvavyAghAtaH / ataeva sAbhradine rAtrI cAnupayuktaH / narasya cchAyAyantropalakSaNatvAt yaSTidhanuzcakAjyApi tathote dhyeyam // 24 // mAlTI0-dinake samaya jaba nirmaLa sUrya ho taba chAyAsaMzodhanake liye atyuttama narayaMtra (12 aMgula) samayako sAdhanake liye kahAhe // 24 // athAdita etadantagranthajJAnasyaikaphalakathanena vibhaktamapi khaNDadvayaM koDayati Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat www.umaragyanbhandar.com
Page #240
--------------------------------------------------------------------------
________________ saMskRta TIkA - bhASATIkAsametaH grahanakSatra caritaM jJAtvA golaM ca tattvataH // graha lokamavApnoti paryAyeNAtmavAnnaraH / / 25 / / grahanakSatrANAM caritaM gaNitaviSayakaM jJAnaM granthapUrvakhaNDarUpaM golaM bhUgolabhagolasvarUpapratipAdakagranthaM granthottarArdhAntargatam / cakAraH samuccaye / tattvataH vastusthitisadbhAvena sArvavibhaktikastasirityeke / jJAtvAvagamya naraH puruSaH / grahalokaM candrAdigrahANAM lokaM tallokAdhiSThitasthAnaM grahopalakSaNAnnakSatrAdhiSThita sthAnamapIti dhyayam / prApnoti / nanu grahaleokaprAptyA kaH puruSArtha ityato mokSarUpaM puruSArthaphalamAha / paryAyeNeti / janmAntareNa puruSa AtmavAnAtmajJAnI bhavati / tathA cAtmajJAnAnmokSaprAptireveti bhAvaH // 25 // dhyAyaH 13. ] ( 231 ) bhA0 TI0 -grahanakSatra carita aura gola inako bhalIbhAMti jAnavara manuSya grahako ka prApta hokara aMta meM AtmavAn hotA hai || 25 || athAgrimagranthasyAsaGgatiparihArAyArabdhAdhyAyasamApti phakkikkayAha iti jyotiSopaniSadadhyAyaH // 13 // iti yathA vede AtmasvarUpanirUpaNAnnArAyaNopaniSaducyate tathA jyotiHzAstre pradipAditAnAM grahanakSatrANAmetadvanyaikadeze svarUpAdinirUpaNA jyotiHzAkhasAraM jyoti yo paniSaducyate / tatsaMjJo'dhyAyo granthaikadezaH sampUrNa ityarthaH / raGganAthena racite sUryasiddhAntaTippaNe / jyotiSopaniSatsaJjJodhyAyaH pUrNoparArdhake // iti zrI sakalagaNa kasArvabhauma ballAladevajJAtmajaraMga nAthagaNaka viracite gUDhArthaprakAzake uttarakhaNDe jyotiSopaniSadadhyAyaH pUrNaH // 13 // terahavAM adhyAtha samApta / caturdazo'dhyAyaH / atha mAnAni kati kizca tairityavaziSTapraznasyottarabhUta ArabdhamAnAdhyAyo vyAkhyAyate / tatra prathamaM mAnAni katIti prathamapraznasyottaramAha brAhmaM divyaM tathA pitryaM prAjApatyaM gurostathA // soraM ca sAvanaM cAndramArza mAnAni vai nava // 1 // vai nizvayena / navasaMkhyAkAni kAlamAnAni / tatra prathamaM brAhmamAnam / 'kalpA brAhmamahaH proktam' ityAdi / 'paramAyuH zataM tasya tayAhorAtrasaMkhyayA' ityantaM madhyamAdhikAre pratipAditam / dvitIyaM divyaM devamAnam ' divyaM tadaha ucyate ' ityAdi Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat www.umaragyanbhandar.com
Page #241
--------------------------------------------------------------------------
________________ (232) sUryasiddhAntaH [ caturdazo''tatSaSTiH saGguNAdivyaM varSam ' ityantaM tatraiva pratipAditam / tathA tRtIyamAnaM pitryaM pitaNAM mAnaM vakSyamANam / prAjApatya mAnaM vakSyamANaM caturtham / bRhaspatestathAmAnaM paJcamaM samudIritam / sauraM cakArAtSaSThaM mAnam / sAvanaM saptamaM mAnam / candramAnamaSTamam / nAzanaM mAnaM navamam / etAnyapi tatraivoktAni // 1 // ___bhA0TI0-brAhma, vaiva, pijya, prAjApatya, bA:spatya, saura, sAvana, cAndra aura nAkSatra yaha no mAna haiM // 1 // atha kiMcittariti dvitIyapraznasyottaraM vivakSuH prathamaM vyavahAropayuktamAnAni darzayAta caturbhiryavahAro'tra sauracAndrasAvanaH // bArhaspatyena SaSTayandaM jJeyaM nAnyaistu nityazaH // 2 // atra manuSyaloke sauracAndranAkSatrasAvanaizcaturbhirmAnairvyavahAraH karmaghaTanA / SaSTayabda prabhavAdiSaSTivarSa jAtyabhiprAyeNaikavacanam / bArhaspatyena bRhaspatimAnena bRhaspatimadhyamarAzibhogAtmakakAlena pratyekaM jJeyam / anyairvshissttaiaahmaadivyaaptrypraajaaptyaiH| nityazaH sadetyayaH / vyavahAro nAsti / tukAgatkadAcitkatvena tairvyavahAraH // 2 // bhArTa-inameM cArakA vyavahAra huA hai / saura, cAndra, nAkSatrika aura sAvana, SaSTayanda nAnane ke liya bArhaspatyamAnako jAnanA cAhiye / zeSa mAnoMkA nitya prayojana nahIM hotA // 2 // atha maureNa vyavahAraM pradarzayati sAreNa yunizormAnaM SaDazItimukhAni ca // ayanaM viSuvaccaiva saMkrAnteH puNyakAlatA // 3 // ahorAtrayormAnaM saureNa jJeyam / prAtyahikasUryagatibhogAdahorAtraM bhavatItyarthaH / SaDazItimukhAni vakSyamANAni / caH samuccaye / tena sauramAnena jJeyAni / ayana viSuvat / caH samuccaye / saMkrAntaH puNyakAlatA sUryavimbakalAsambaddhA sauramAnena // 3 // mA0 TI0-dinarAtrikA parimANa SaDazIti Adi ayana, viSuvat saMkrAnti Adi puNyakAla, yaha saba khoramAnameM nirNIta hote haiM // 3 // atha SaDazItimukhamAha tulAdiSaDazItyahAM SaDazItimukhaM kramAta / / taccatuSTayameva syAdvisvabhAveSu rAziSu // 4 // Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat www.umaragyanbhandar.com
Page #242
--------------------------------------------------------------------------
________________ vAyaH 14. ] saMskRta TIkA - bhASATIkAsametaH / ( 233 ) tulArambhAtSaDazItidivasAnAM saurANAM SaDazItimukhaM bhavati / taccatuSTayaM SaDazIti mukhasya catuHsaMkhyAdvisvabhAveSu rAziSu caturSu kramAdevaM vakSyamANA bhavati // 4 // mA0 TI0 - tulA ke Arambhate paraspara saura 86 dinameM SaDazIti hotA hai / yaha cAra diva bhAva rAzimeM sthita haiM // 4 // tadevAha - par3ize dhanuSo bhAge dvAviMze nimiSasya ca // mithunASTAdaze bhAge kanyAyAstu caturdaza // 5 // dhanurAzeH SaDaviMzatitameMze SaDazItimukhaM mInarAzeddhaviMzatitame'ze SaDazItimukham / cakAraH samuccayArthakaH pratyekamanveti / mithunarAzeraSTAdaze'ze SaDazItimukhaM kanyAyAcaturdaze bhAge SaDazItimukham / ataeva tulAditaH SaDazItyaMzo gaNanayA yeSu rAziSu bhavati te rAzayo dvisvabhAvAH SaDazItimukhasaJjJA saMkrAMtiprakaraNe sAMhitikairuktAH // 5 // bhA0 TI0 - prathama SaDazItimukha dhanuke 26 aMzamaM / dUsarA mIna 22 aMzameM; tIsarA mithuna ke 18 aMzameM; cauthA kanyAke 14 aMzameM hai // 5 // atha SaDazItyaMzagaNanayA catvAriSaDazItimukhAnyuktvA bhagaNAMza pUrtyarthamavaziTAMzA SoDazAtipuNyA ityAha tataH zeSANi kanyAyA yAnyahAni tu SoDaza // RtubhistAni tulyAni pitRRNAM dattamakSayam // 6 // tataH kanyAdicaturdaza bhAgAnantaraM zeSANi bhagaNabhAge'vaziSTAni kanyAyA yAnyahAniM saurabhAgasamAni SoDaza tAni / tukArAtpUrvadinAsamAni kratubhiryajJaiH samAni / ati puNyAnItyarthaH / tatra pitaNAM dattaM zrAddhAdikRtamakSayamanantaphaladaM bhavati // 6 // bhA0 TI0 - kanyAke pichale 16 aMza yajJakAryake liye puNyadAyI haiM / isa samaya meM pitRlogoM ke liye kiyAhuA dAna akSaya hotA hai | 6 || atha rAzyadhiSThita krAntivRtte catvAristhAnAni padasandhisthAne viSuvAyanAbhyAM prasiddhAnItyAha bhacakranAbhau viSuvadvitayaM samasUtragam // ayanadvitayaM caiva catasraH prathitAstu tAH // 7 // bhacanAbhau bhagolasya dhruvadrayAbhyAM tulyAntareNa madhyabhAge viSuvadditIyaM viSuvadvayaM samasUtragaM parasparaM vyAsasUtrAntaritaM dhruvamadhye viSuvadvattasthAnAttadvRtte krAntivRttamAgau yau lagnau tau krameNa pUrvAparau viSuvatsaMjJau meSatulAkhyau cetyarthaH / ayanadvitayamaya nadvayaM Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat www.umaragyanbhandar.com
Page #243
--------------------------------------------------------------------------
________________ (234) sUryasiddhAntaH / caturdazo'karkamakarAdirUpam / caH samuccaye / tena samasUtramaMtA viSuvAyanAkhyAH krAntivRtta dezarUpA bhUmayazcatasrazcatuHsaMkhyAkAH prathitA gaNitAdau padAditvena prasiddhAH / eva. kArAdanyarAzInAM nirAsaH / tukArAttAsAM samasUtrasthatve'pi viSuvAyanatvAbhAvAtpadAditvenAprasiddhirityarthaH // 7 // bhATI nakSatracakrameM do viSuvat bindu samasUtraga haiM mora do mabhayanabhI taisehI haiM / yaha cAravinnu padA kahe jAte haiM // 7 // athAvaziSTanAmAdisvarUpamanyadapyAha tadantareSu saMkrantidvitayaM dvitayaM punH|| nairantaryAttu saMkrAnteyaM viSNupadIdvayam // 8 // tadantareSu viSuvAyanAntarAleSu / atrAntarAlAnAM catuHsthAne sadbhAvAdvahuvacanam / saMkrAntidvitaya punArAzyAdibhAge grahANAmAkramaNaM vAradvayaM bhavati tadantarAle rAzyAdibhAgau dvau bhavata ityarthaH / yathAhi bheSAkhyaviSuvakAkhyAyanayorantarAle vRSAmithunayo. rAdI / karkatulayorantarAle siMhakanyayorAdI / tulAmakarayorantarAle vRshcikdhnussoraadii| makarameSayorantarAle kuMbhamInayorAdI iti evaM viSuvAnantaraM saMkramaNadvayamantaramayanaM tadanantaraM saMkrAntidvayaM tadanantaraM viSuvamanantaraM saMkrAMtidvayamanantaramayanamityAdipauna:punyena jJeyamityarthaH / saMkrAMtidvayamadhye prathamasaMkrAntau vizeSamAha-nairantaryAditi / nirantaratayA sambhUtAyAH saMkrAntaH sakAzAdviSNupadIdvayaM tadantarAla iti tvarthaH / avagamyaM prathamasaMkrAntirviSNupadasajJA tayordrayaM dabhyantare pratyekaM bhavatAta tAtpa yAyaH / SaDazItisajhaM dvitIyasaMkramaNaM pUrvasUcitaM tayorapi dvayaM tadantarAle bhavatIti dhyeyam // 8 // bhA0TI0-kahehue do binduoMke madhyameM do saMkrAnti hotI haiM jo cAra saMkrAnti tinake pIche hotI haiM tinako viSNupadI kahate haiM / (maurakA nAma SaDazIti hai)|| 8 // athAyanadvayamAha.. bhAnormakarasaMkrAnte SaNmAsA uttarAyaNam // kAMdestu tathaiva syAtSaNmAsA dakSiNAyanam // 9 // sUryasya makarasaMkrAnteH sakAzAt SaTsauramAsA uttarAyaNaM bhavati / karkAdeH karka. saMkrAnteH sakAzAttathA sUryabhogAt evakArAdanyagrahanirAsaH / SaNmAsAH / tukaaraatsauraaH| dakSiNAyanaM bhavati // 9 // bhAnTI0-sUryake makarasaMkramaNake pIche 6 mAsa ucarAyama haiN| kapaTasaMkramaNaka pIcha 6 mAsa dakSiNAyana hai // 9 // Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat www.umaragyanbhandar.com
Page #244
--------------------------------------------------------------------------
________________ dhyAyaH 14.] sNskRtttiikaa-bhaassaattiikaasmetH| (235) athartumAsavarSANyAhadvirAzinAthA Rtavastato'pi zizirAdayaH // meSAdayo dvAdazaite mAsAstaireva vatsaraH // 10 // tato makarasaMkrAnteH sakAzAt / apizabda uttarAyaNAvadhinA samuccayArthakaH / dvirAzinAthA rAzidayasvAmikA rAzidvayArkabhogAtmakA ityarthaH / zizirAdayaH zizivasantagrISmavarSAzaraddhemantA RtakaH kAlavibhAgavizeSA bhavanti / ete sUryabhogaviSa. yakA meSAdayo rAzayo dvaadshmaasaastaidshbhirmaasaiH| evakArAnnyUnAdhikavyavacchedaH / vatsaraH sauravarSa bhavati // 10 // ___ bhA0 TI0-vaha samaya ( makarasaMkramaNa ) se zizirAdi saba Rtuma dvirAzi karake bhoga karatA hai / meSAdi 12 mAsameM ekavarSa hotAhai // 10 // atha prasaGgAtsaMkrAntau puNyakAlAnayanamAha arkamAnakalAH SaSTayA guNitA bhuktibhAjitAH / tadardhanADyaH saMkrAMki puNyaM tathApare // 11 // sUryasya bimbapramANakalAH SaSTyA guNitAH sUryagatyA bhaktAstasya phalasyA tatsaM. khyAkA ghaTikA ityarthaH / saMkrAnteH sUryasya rAzipravezakAlAdityarthaH / arvA pUrva puNyaM snAnAdidharmakRtye puNyaghaTikAH puNyavRddhikArikAH / apare saMkrAMtyuttarakAle tathA snAnAdidharmakRtye puNyavRddhidA ityarthaH / atropapaniH / sUryabimbakendrasya rAzyAdau sazcaraNakAlaH sakramaNakAlastasya sUkSmatvena durjeyatvAtsthUlakAlaH kopyabhyupeyaH sa tu rAzyAdau bimbasaJcaraNarUpo'GgIkRto vimbasambandhAt / ataH sUryagatyA SaSTisAvanagha* TikAstadA sUrya bimvakalAbhiH kA ityanupAtAnAtA bimbaghaTikAH saMkrAntikAlaH sthUlaH prAGnemisaJcaraNakAlAtpazcimanomisaJcaraNakAlaparyata tadardhaghaTikAvyAsArdhaghATakA iti saMkrAntikAlAttAbhiH pUrvamaparatrakAle prAgaparanemyo krameNa saMcaraNAtpUrvottarakAle puNyA iti // 11 // mA0 TI0-sUryamAnakalA 60 se guNa karake bhuktise bhAga karanepara jo ho, tisakA AdhAsaMkramaNakAlameM viyoga aura yoga karanese jo do samaya hote haiM tinakA antara atipuNyavAI hotA hai // 11 // atha sauramuktvAkramaprAptaM cAndramAnamAha arkAdinisRtaH prAcI yadyAtyaharahaH shshii|| tacAndramAnamaMzastu jJeyA dvAdazabhistithiH // 12 // sUryAtsamAgamaM tyaktvA vinirgataH pRthagbhUtaH saMzcandro'harahaH pratidinaM yat tatsaMkhyA mitaM prAcI pUrvI dizaM gacchati tatpratidine cAndramAnaM tattu gatyantarAMzAmatam / nanu. Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat www.umaragyanbhandar.com
Page #245
--------------------------------------------------------------------------
________________ ( 236 ) sUryyasiddhAntaH [ caturdazo'sauradinaM sUryAzena yathA bhavati tathaitadrUpaibhAgaiH kayAH pUrNa cAndraM dinaM bhavatItyata bAha / aMzairiti / bhAgaistu kArAtsUryacandrAntarotpannaistasya tadrUpatvAt / dvAdazabhirdvAdazasaMkhyAkaistithijJayA / ekaM cAndradinaM jJeyamityarthaH / etaduktaM bhavati / sUryacandrayo gAccAndra dinapravRteH punaryoge mAtasamApterbhagaNAntareNa cAndro mAsastriMzaccAndradinAtmakaH / atastriMzaddinaibhaMgaNAMzAntaraM tadaikena kimiti / dvAdazabhAgairakaM cAndradinam / 'darzaH sUrye ndusaGgamaH ityabhidhAnAddarzAvadhikamAsasya triMzattithyAtmakatvAttithizvAndradinarU peti // 12 // 9 mA0 TI0 - sUrya se nikalakara aharaha candramA pUrvadizA meM jAtA hai; tisake liye sUrya se 12 aMzameM jAneko jitanA samaya lagatA hai, vaha tithi hai // 12 // atha cAndravyavahAramAha tithiH karaNamudrAhaH kSauraM sarvakriyAstathA // vratopavAsayAtrANAM kriyAcAndreNa gRhyate // 13 // tithiH pratipadAdyA karaNaM vavAdikamudvAho vivAhaH kSauraM caulakarma / etadAdyAH sarva kriyA vratabandhAdyutsavarUpA vratopavAsayAtrANAM niyamopavAsagamanAnAM kriyA karaNam / tathA samuccayArthakaH / cAndramAnena gRhyate / maGgIkriyate // 13 // bhA0 TI0 - tithi, karaNa, vivAha kSaurAdi samastakarma, vrata, upavAsa, yAtrA sabar3I cAndra mAna grahaNa kiye jAte haiM // 13 // atha cAndramAsaM prasaGgAtpitRmAnaM cAha - triMzatA tithibhirmAsAndraH pitryamahaH smRtam // nizA ca mAsapakSAntau tayormadhye vibhAgataH // 14 // triMzatA triMzamitaistithibhizvAndro mAsaH pitryaM pitRsaMbandhi ahardinam / nizA rAtriH pitRsaMbaddhA / cakAro vyavasthArthakaH / te nobhayaM naikaH pratyekaM kiMtu militaM smRtamiti - liMgAnurodhenobhayatrAnveti / tathA ca cAndro mAsaH / pitryAhorAtramityarthaH / phalitaH / mAsapakSAntau mAsAnto darzAntaH pakSAntaH pUrNimAntaH / etAvityarthaH / vibhAgataH krameNetyarthaH tayoH pitryAhorAtrayorma dhye'rdhe bhavataH / darzAntaH pitRRNAM madhya hniH / pUrNimAntaH pitRRNAM madhyarAtra ityarthaH / arthAtkRSNASTamyayai dinaprAraMbhaH / zuklASTamyardhe dinAnta iti siddham // 14 bhA0 To0-30 tithimeM cAndramAsa vA pitRdina aura pakSAnta meM nizA hai isa prakAra vimAgarne eka mAkhakA dinarAta hotA hai // 14 // Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat www.umaragyanbhandar.com
Page #246
--------------------------------------------------------------------------
________________ dhyAyaH 14.] sNskRtttiikaa-bhaassaattiikaasmetH| (237) atha kramaprAptaM nakSatramAnaM prasaMgAnmAsasaMjJAM cAha bhacakrabhramaNaM nityaM nAkSatraM dinamucyate // nakSatranAmnA mAsAstu jJeyAH parvAntayogataH // 15 // nityaM pratyahaM bhacakrabhramaNaM nakSatrasamUhasya pravahavAyukRtaparibhramaH / nAkSatra nakSatrasambandhi dinaM mAnajJaiH kathyate / nityamityanena candrabhoganakSatrabhogo nAkSatramityasya nirAsaH / bhacakabhramaNAnupapatteH / mAsasaMjJA bhahAnakSatranAmneti / parvAntayogataH pavAntapUrNimAntaH / tasya yogAttatsambandhAt / nakSatrasaMjJayA mAtAH / tukArAccAndrA avagamyAH pUrNimAntasthitacandranakSatrasaMjJo mAso jJeya iti tAtparyAthaH / yathAhi yaha zAntAvadhikazcAndro mAsastadabhyaMtarasthitapUrNimAntasthitacandranakSatrasaMjJaH / citrAsamba ndhaaccaitrH| vizAkhAsambandhAdvaizAkhaH / jyeSThAsambandhAjyeSThaH / ASADhAsambandhAdASADhaH / zravaNasambandhAcchAvaNaH / bhAdrapadAsambandhAdbhAdrapadaH / azvinIsambandhAdAzvinaH / kRttikAsambandhAtkArtikaH / mRgazIrSasambandhAnmAgezIrSaH / puSyasambandhA tpauSaH / maghAsabandhAnmAghaH / phAlgunIsambandhAtphAlguna iti // 15 // bhA0TI0-dainikabhacakrakA bhramaNa karanAhI nAkSAtrakadina hai| pUrNimAntAdhiSThita nakSatrake nAmase mAsakA nAma jAnanA cAhiye // 15 // nanu pUrNimAnte tattannakSatrAbhAve kathaM satsaMjJA mAsAnucite Aha kArtikyAdiSu saMyoge kRttikApi dvayaM dvayam / / antyopAntyo paJcamazca vidhA mAsatrayaM smRtam // 16 // nakSatrasaMyogArthamiti nimittasaptamI / kArtikyAdiSu kArtikamAsAdInAM paurNamAsIvityarthaH / kRttikAdi yaMdvayaM nakSatraM kathitaM kRttikArohiNIbhyAM kArtikaH mRgAbhyAM mArgazIrSaH / punarvasupuSyAbhyAM pauSaH / AzleSAmaghAbhyAM mAghaH / citrAsvAtIbhyAM caitrH| vizAkhAnarAdhAbhyAM vaizAkhaH / jyeSThAmUlAbhyAM jyeSThaH / pUrvottarASADhAbhyAmASADhaH / zravaNadhaniSThAbhyAM zrAvaNa iti phalitam / avaziSTamAsAnAha-antyopAntyAviti / atra kArtikasyAditvena grahAdantya AzvinaH / upAntyo bhAdrapadaH / etau mAsI / paMcamaH phAlgunaH / cakAraH samuccaya iti / mAsatrayaM tridhA sthAnatraya uktam / revatyazvinIbharaNIti nakSatratrayasambandhAdAzvinaH / zatatArApUrvottarAbhAdrapadeti nakSa trayasambandhAdbhAdrapadaH / pUrvottarAphAlgunIhastota nakSatratrayasaMbandhAtphAlgunaM iti siddham // 16 // mA0 TI0-kArtika mAsakI pUrNimAse do do nakSatra meM eka eka mAsakA nAma veSala Azvina, bhAdra, aura phAlguna mAsakA nAma tIna nakSatrAma siddha hai // 16 // Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat www.umaragyanbhandar.com
Page #247
--------------------------------------------------------------------------
________________ (238 ) sUryAsaddhAntaH [ caturdazo'atha prasaMgAtkArtikAdibRhaspativarSANyAha vaizAkhAdiSu kRSNe ca yogaH paJcadaze tithoN|| kArtikAdIni varSANi gurorastodayAttathA // 17 // yathA paurNamAsyAM nakSatrasambandhena tatsaMjJo mAso bhavati / tayeti samuccayArthakam / bRhaspateH sUryasAnnidhya dUratvAbhyAmastAdudayAvA vaizAkhAdiSu dvAdazasu mAseSu kRSNapakSe paJcadaze tithau / amAyAmityathaH / cakAraH paurNamAsIsambandhAtsamuccayArthakaH / yogo dinanakSatrasambandhaH / kArtikAdIni dvAdazavarSANi bhavanti / vaizAkhakRSNapakSa. paJcadazyAmamArUpAyAM bRhaspaterasta udaye vA jAte sati tadApi bRhaspativarSa kRtti. kAdinakSatrasambandhAtkArtikasaJjJam / evaM jyeSThASADhazrAvaNabhAdrapadAzvinakArtikamArgazIrSapauSamAdhaphAlgunacaitrAmAsu mRgapuNyamaghApUrvI . phAlgunIcitrAvizAkhAjyeSThApUrvApAdazravaNapUrvAbhAdrapadAazvinIdinanakSatrasambandhAnmArgazIrSAdIni bhavanti / atrApi proktanakSatradayatrayasambandhaH prAgukto bodhyaH / anenetyupalakSaNam tena yahine bRhaspakaTayo'sto vA tahine yaccandrAdhiSThitanakSatraM tatsajhaM vArhaspatyaM varSa bhavatIti tAtpayama / saMhitAgranthe'stodayavazAvarSoktiH paramidAnImudayavarSavyavahAro gaNakairgaNyate yenoditajya ityuktariti // 17 // bhATI0-jaise vaizAkhAdimeM pUrNimAkI tithike nakSatrase mAsakA nAma hotA hai taise hI bRhaspatike astodayasamaya kRSNApaMcadazI tithike nakSatrAnusAra varSakA nAma hotA hai // 17 // atha kramaprAptaM sAvanamAha udayAdudayaM bhAnoH sAvanaM tatprakIrtitam // sAvanAni syuretena yajJakAlavidhistu taiH // 18 // sUryasyodayAdudayakAlamArabhyAvyavAhatodayakAlaparyantaM yatkAlAtmakaM tatsAvanaM mAnaharuktam / etenodayadvayAntarAtmakakAlasya gaNanayA sAvanAni vasuTyaSTAdrItyAdinA madhyAdhikAroktAni bhavanti / tadvyavahAramAha- yajJakAlavidhiriti / yajJasya yaH kAlastasya gaNanA taiH. sAnaiH / tukAro'nyamAnanirAsArthakaivakAraparaH // 18 // mA0 TI0-eka sUryodapase lekara tUpare sUryodayataka kAla kA nAma sAvana hai / isase hI pajJakAlakI vidhikA nirNaya hotA hai // 18 // atha vyavahArAntaramAha sUtakAdiparicchedo dinamAsAbdapAstathA // madhyamA grahabhutistu sAvanenaiva gRhyate // 19 // Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat www.umaragyanbhandar.com
Page #248
--------------------------------------------------------------------------
________________ dhyAyaH 14.] sNskRtttiikaa-bhaassaattiikaasmetH| (239 ) sUtakaM janmamaraNasambandhi / AdipadagrAhyaM cikitsitacAndrAyaNAdi tasya paricchedo nirNayaH / dinAdhipamAsezvaravarSezvarAH / tathA samuccaye grahANAM gatirmadhyamA / tukArAtspaSTagaternirAsaH tasyAH pratikSaNaM vailakSaNyAdinasambandhasyAbhAvAt / etena spaSTagatyA spaSTagrahasya cAlanaM nirastaM sthUlatvAditi mucitam / sAvanamAnena evakArAdanyamAnAnarAsaH / gRhyate sudhIbhiraMgIkriyate / atra bahuvacanAnurodhena gRhyata ityatra bahuvacanaM jJeyam // 19 // mA0 TI0-sUnakAdi bhAzauca dina, mAsa aura abdapati grahakI madhyabhukti sAvanake manusAra grahaNa kI jAtI hai // 19 // atha divyamAnamAha-- surAsurANAmanyonyamahorAtraM viparyayAt // yatproktaM tadbhavedivyaM bhAno gaNapUraNAt // 20 // pUrvArdhe pUrva vyAkhyAtam / yadahorAtra pUrvArdhoktaM sUryasya bhagaNabhogapUrtaH proktaM pUrva manekadhA nirNItaM tadahorAtraM divyamAnaM syAt // 20 // bhA0 TI0-sura asuroMke paraspara viparItabhAvase dinarAta hotA hai sUryake bhagaNapUraNaka kAlahI divya dina hai // 20 // athAvaziSTe prAjApatyabrAhmamAne Aha manvantaravyavasthA ca prAjApatyamudAhRtam // na tatra yunizobhado brAhmaH kalpaH prakIrtitam // 21 // manvantaravyavasthA manvantarAvasthitiH / 'yutAnAM saptatiH saikA' ityAdinA madhyA dhikArokteti cArthaH / prAjApatyaM mAnaM mAnaharudAhRtamuktaM manUnAM prajApatiputratvAt / nanu devapitRmAnayodinarAtribhedo yathoktastayAsminmAne dinarAtribhedapAtapAdanaM kathaM noktamityata Aha-nAna / tatra prAjApatyamAne yunizodinarAvyomeMde viveko gurusauracandra mAnavannAsta / brahmamAnamAha-brAhma iti / kalpo yugasahasrAtmakaH prAguktaH / brahmamAnaM mAnaharuktam / yadyapi pUrva pitryavAhaspatyamAnayoranukteratra tayoreve nirUpaNamuktamanyeSAM nirUpaNaM tu pUrvoktyA punaruktaM tathApi pUrvagANitAnupajIvya paribhASAkazanAvazyakatayA gaNitapravRttyarthaM teSAmamAnatvane nirUpaNAdatra tuvizeSakathanArtha mAnatvena punasteSAM nilaM. paNaM praznottaratvanAkSatikaramanyathA praznAnupapatteriti dik // 21 // bhATI0-prajApati Adi manvantarakI vyavasthA pahale kahI hai| isameM dinarAtakA bheda "nahA kalpahI brahmamAna hai // 21 // Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat www.umaragyanbhandar.com
Page #249
--------------------------------------------------------------------------
________________ (240) sUryasiddhAntaH [ caturdazo'atha svoktamupasaMharati etatte paramAkhyAtaM rahasyaM paramAdbhutam // brahmetatparamaM puNyaM sarvapApapraNAzanam // 22 // he parama daityazraSTha sUryabhaktatvAt / te tubhyametadadhunoktaM paraM dvitIyakathanamAkhyA, nirAkAMkSatayA sampUrNa kArthatam / pUrva sAvazeSamuktaM sthitamiti tyA praznAH kRtA. staduttararUpadvinIyakathanamidaM niHsaMdigdhamastIti tava saMzayA nodbhavantIti bhAvaH / nanu mApraznaM vinA pUrvamevedaM kathaM noktamityata Aha-rahasyamiti / kuMta ityata Aha-aDu tAmiti / aakaashsthgrhnksstraadisthitijnyaansmpaadktvaadaashcrykrmityrthH| tathA ca matpUrvoktaM yena sAvadhAnatayA zrutaM tenaiva tvaduktAH praznAH kartuM zakyAstaduttaratvena dvitIyaM maduktamiti tvAM parIkSya tvA pratyuktaM rahasyamiti bhAvaH / nanvanyazAstrANAM jJAnAdabrahmAnandAvAptirasmAnnetyaMta Aha-brahmati / etanmaduktaM brahma brahmasamaM tathA cAnyazAstrANAM brahmasamatvAbhAve'pi tajjJAnAdbrahmAnandAvAptiraramAdbrahmasvarUpAdrahmAnandAvApta kiMcitramiti bhAvaH / kuta idaM brahmasamamityata Aha-paramiti / utkRSTam / atra hetubhUtaM vizeSaNadvayamAha / puNyaM sarvapApapraNAzanAmati / puNyajanakaM sarvapApanAzakam // 22 // ___ bhA0 TI0-he zreSTha ! yaha parama sadbhuta rahasya vahA / yaha sarvapApakA nAza karanevAlA ati pavitra hai, varan brahmasvarUpa hai // 22 // nanvasmAdbrahmAnandaprAptiruktA pUrva grahalokaprAptizcoktA tatrAnayoH kiM phalaM bhavatI tyata Aha-- divyaM cAkSe grahANAM ca darzitaM jJAnamuttamam // vijJayArkAdilokeSu sthAna prApnoti zAzvatam // 23 // AkSe nakSatrasaMbandhi jJAnaM grahANAM jJAnam / caH smuccye| uttamaM sarvazAstrebhya utkRSTam / atra hetubhUtaM vizeSaNaM divyaM svargalokotpannaM darzitaM mayA tubhyamupadiSTaM vijJAya jJAtvAkAMdilokeSu sUryAdigrahaloveSu sthAnamAdhiSThAnaM prApnoti zAzvataM nityaM brahmasAyu: jyarUpaM sthAnam / pUrvAdhasthadvitIyacakAraH samuccayAko'trAnveti / tathAcobhayaM phalaM krameNa bhavatIti bhAvaH / yattu etatte paramAkhyAtamityAdizlokaH kvacitpustake'smAt zlokAtpUrva nAsti kintu mAnanirUpaNAntasthadivyaM cAkSamityAdizlokAnte mAnAdhyAyasamAptiM kRtvAgre " yathA zikhA mayUrANAM nAgAnAM maNayo yathA / tadvavedAGgazAstrANAM gaNitaM mUrdhani sthitam // 1 // na deyaM tatkRtaghnAya vedaviplAvakAya ca / arthalubdhAya mUrkhaya sahakArAya pApine // 2 // evaMvidhAya putrAyApyadeyaM sahajAya ca / dattena beda: Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat www.umaragyanbhandar.com
Page #250
--------------------------------------------------------------------------
________________ dhyAyaH 14.] saMskRtaTIkA-bhASATIkAsametaH / (241) mArgasya samucchedaH kRto bhavet // 3 // vrajetAmandhanAmisraM guruziSyau sudAruNam / tataH zAntAya zucaye brAhmaNAyaiva dApayet // 4 // cakrAnupAtajo madhyo madhyavRttAM. zajaH sphuTaH / kAlena dRksamo na syAttato vIjakriyocyate // 5 // rAzyAdirindurainno bhakto nakSatrakakSayA / zeSaM nakSatrakakSAyAstyajeccheSakayostayoH // 6 // yadalpaM tadbhajedAnAM kakSayA tithinighnayA / bIjaM bhAgAdikaM tatsyAtkArayettaddhanaM khau // 7 // triguNaM zodhayedindau jinaghnaM bhUmije kSipet / dRgyamadhnamRNaM jJocce kharAmaghnaM gurA. vRNam // 8 // RNaM vyomanavAnaM syAddAnavejyacalocake // dhanaM saptAhataM mande paridhInAmathocyate // 9 // yugmAntoktAH paridhayo ye te nityaM parisphuTAH // ojAstoktAstu te jJeyAH parabojena saMskRtAH // 10 // vacmi nirbIjakAnojapadAnte vRttamAMgakAn // sUryendoryanavo dantA dhRtitattvakalonitAH // 11 // vANatarkA mahIjasya saumyasyAcalabAhavaH // vAkpataraSTanetrANi vyomazItAMzavo bhRgoH // 12 // sUryartavo'rkaputrasya bIjametena kArayet // bIjaM khAgnyuTTataM zodhyaM paridhyaMzeSu bhAsvataH // 13 // inApta, yojayedindoH kujasyAzvahataM kSipet / vidazcandrahataM yojyaM surindrahataM dhanam // 14 // dhanaM bhRgorbhuvAnnidhnaM ravighnaM zodhayecchaneH // evaM mAndAH paribhyaMzAH sphuTAH syurvacmi zIghrakAn // 15 // bhaumasyAbhraguNAzINi budhasyAbdhiguNendavaH // bANAkSA devapUjyasya bhArgavasyendaSaDyamAH // 16 // zanaizcandrAbdhayaH zIghrAH ojAnte bIjavarjitAH // dvighnaM khaM kujabhAgeSu bIja vinamaNaM vidaH // 17 // antyaSTinaM vanaM sUrerindughnaM zodhaye. skaveH // candraghnamRNamArkasya syurebhirTaksamA grahAH // 18 // etadrIjaM mayAkhyAtaM prItyA paramayA tava // gopanIyamidaM nityaM nopadezyaM yatastataH // 19 // parIkSitAya ziSyAya gurubhaktAya sAdhaye // deyaM viprAya nAnyasmai prtikNcukkaarinne||20|| bIjaM niHzeSasiddhAntarahasyaM paramaM sphuTam / yAtrApANigrahAdInAM kAryANAM zubhasiddhidam // 21 // " ityasya kvacitpustake likhitasya bIjopanayanAdhyAyasyAnte likhito dRzyate tatta na samaJjasam / uttarakhaNDe grahagaNitanirUpaNAbhAvAttanirUpaNaprasaGga nirUpaNIyasyAdhyAyasyAlekhanAnaucityAtspaSTAdhikAre 'tadante vAsya lekhanasya yuktatvAca / kizca 'mAnAni kati kiJca taiH ' iti praznAgre praznAnAmabhAvAtpraznottarabhU. tottarakhaNDe'sya lekhanamasaMgatam / apica upadezakAle bIjAbhAvAdagre'ntaradarzanamaniyataM kathamupadiSTamanyathAntarbhUtatvenaivoktaH syAdityAdi vicAreNa kenacidRSTena bIjasyApamUlakatvajJApanAyAnte'tra bIjopanayanAdhyAyaH prakSipta ityavagamya na vyAkhyAta iti mantavyat // 23 // __ bhA0TI0-graha aura nakSatra sambandhIya divya uttama jJAna jo maiMne kahA tisakamata karano sUryAdi kokama nityasthAna milatA hai // 23 // Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat www.umaragyanbhandar.com
Page #251
--------------------------------------------------------------------------
________________ (242) sUryasiddhAnta: [ caturdazoraatha munInmati kathitasambAdasyopasaMhAramAha ityuktvA mayamAmantrya samyaktenAbhipUjitaH // divamAcakramekAMzaHpraviveza svamaNDalam // 24 // sUryAzapuruSo mayAsuramAmantrya mumyaktattvato grahAdicaritamupadizya / iti / eta. se ityAdizlokdayamuktvA kathayitvA / samuccayArthakazco'nusandheyaH / divaM svargamA cakrame / AkramaNaviSayaM cake / nanu sUryAzapuruSasya tadupadeze ko vA puruSArtha itya. ta Aha-lenota / mayAsureNAmipUjitaH / gandhadhupAdinaivedyavastrAlaMkaraNAdimiH pUjAviSayIkRtaH / mayadvArA martyaloke siddhiM sUryatulyatvena prApta iti bhAvaH nanu svarge'pi ki sthAnaM gata ityata Aha-pravivezota / svamaNDalaM sUryabimbaM vizati smAdhiSThitavAn / atrApi samucayArtho'nusandheyazcakAraH // 24 // mA0 TI0-isa prakAra mayako bhalI bhAMti upadeza deneke pIche tIsase pUjita hokara soza puruSa svargameM caDhakara sUryamaNDala meM praveza karate hue // 24 // atha mayAsurAvasthAM tAtkAlikImAha mayo'tha divyaM tajjJAnaM jJAtvA sAkSAdvivasvataH // kRtakRtyamivAtmAnaM mene nidhUtakalmaSam // 25 // atha sUryAzapuruSA'ntardhAnAnantaraM mayAsurastajjJAnaM grahaHsthityAdijJAnaM pUrvoktaM divyaM svargasthaM sUryAtsAkSAdananyadvAretyarthaH / sUryAMzapuruSasya sUryAbhinnatvaM tadutpannatvA. data eva bhede'pi sAkSAduktaM yuktam / jJAtvAtmAnaM khaM nitakalmaSaM nivAritapApaM kRtakRtya sampAditakArya mene manyate'smaH // 25 // ma. 20-mayabhI sAkSAt sUryanArAyaNase divyajJAna prApta karake kRtArtha ho kaluSazUnya humA aura aisAhI manameM samajhane lagA // 25 // atha tvamidaM jJAnaM kathaM prAptavAniti zrotamunibhiH pRSTo munistAnprati tatratyA bhasmatmabhUtaya RSayo mayaM pratyetajjJAnaM pRSTavanta jhyAha.. jJAtvA tamRSayazcAya sUyaMlabdhavaraM bhayam // parivatrurupetyAtho jJAnaM papracchurAdarAt // 23 // atha mayAsurasya jJAnaprAptyanantaramRSayaH sUryAzapuruSamayAsurasamvAdAzritabhUmipradezAsanabhUmi dezasyA asmatprabhRtayo munayastaM kRtakRtyaM mayAsura sUryalabdhavaraM sUryAtyAmo varo jJAnaprasAdo yenaitAdRzaM jJAtvA / upa samIpa etyAgatya / caH smuccye| parivatruH bessttivaantH| atho anantaramAdarAdatyantaM sAbhilASitayA taM jJAnaM grahAdicarita papracchuH pRSTavantaH // 26 // mATI-mako sUryabhagavAna se para pAyA hai. aisA nAnakara muniyone tisake nikaTa mAya Adarasahita paThAbA // 16 // Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat www.umaragyanbhandar.com
Page #252
--------------------------------------------------------------------------
________________ dhyAyaH 14.] sNskRtttiikaa-bhaassaattiikaasmetH| (243) atha mayAsuraH svajJAnaM tatprazna kArakAnasmatprabhRtInmunInprati kathayAmAsetyAha.. sa tebhyaH pradadau prIto grahANAM caritaM mahat // atyadbhutatama loke rahasyaM brahmasammitam // 27 // mayAsuraH prItaH santuSTa san tebhyo'smatprabhRtibhya RSibhyo grahANAMsthityAdijJAnaM ma. idaparimeyamata eva brahmasammitaM brahmatulyaM loke bhUloke'tyadbhutatamamatyantamAzcaryakArakaM zreSThamata evaM pradadau prakarSaNa nirvyAjatayA dattavAn kathayAmAsetyarthaH // 27 // mA0TI0-grahoM ko caritrarUpamatyanta adbhuta brahmasammita rahasya maiMne prasanna hokara RSiyoMko dayAthA // 27 // atha mAnAdhyAyasamAtyA sUryasiddhAntasamApti kasyacitprakSiptAdhyAyasya nivArikA phakkiyAha sUryasiddhAnte mAnAdhyAyaH // 14 // raMganAthena racite sUryasiddhAntaTippaNe / mAnAdhyAyottaradale pUrNI gUDhaprakAzake / bhAgIrathItIrasaMsthe zambhIrvAArANasIpure / ballAlagaNako rudrajapAsakto'bhavabudhaH // 1 // tasyAtmajAH pazca guNAbhirAmA jyeSThaH sa rAmaH sakalAgamajJaH / yanopapattiH svadhiyA nitAntaM prakAzitAnantasudhAkarasya // 2 // tataH sa kRSNo jahaMgIrasArvabhaumasya sarvA. dhigatapratiSThitaH // zrIbhAskarIyaM nivRttaM tu yena bIjaM tathA zrIpatipaddhatiH sA // 3 // govindasajJastu tatastRtIyastasyAnujo'haM gurulandhavidyaH // vizvezapatpananiviSTacetAH kAzInivAsI sakalAbhimAnyaH // 4 // zrIraMganAthokamukhotthazAstre gRDhaprakAzAmidhaTippaNaM saH // kRtvA mahAdevavudhAgrajotha vizvezvarAyArpitavAnsuvRddhaye // 5 // zake tattvatithyunmite caitramAse site zambhutiyAM budhekoMdayAnme / dalADhayadinA rAcanADISu jAtI munIzArkasiddhAntagRDhaprakAzau // 6 // gUDhaprakAzakaM dRSTvA raMganAthabhavaM bhuvi / munIzvarasya sahaja labhantAM gaNakAH sukham // 7 // iti zrIsakalagaNakasArvabhaumaballAladevajJAtmajaraMganAthaviracitaH sUryasiddhAntagUDhArtha prakAzakaH sampUrNaH // samAptazca sUryasiddhAntaH // caturdazaadhyAyasamApta // uttarakhaNDa puurnnhuaa| siddhAntarahasyamate / kalyabdapiNDAtrisahanalabdhaM bhAgAdibIjaM dhanamindukeM / trinaM zanI vedana sughocce dvitrighnamigyAsphujitoviMzodhyam // jAtakArNave-khabANagiribharbudhe ghanamRNaM baroSvandamigurAkhana maNaM sita ravisute dhanaM dikteH / vidhustadavighUmcaye zatahatA-vaizvAnarai RNaM kaliyugAbdatI nayanamodharA sUryasiddhAntaH smaaptH| Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat www.umaragyanbhandar.com
Page #253
--------------------------------------------------------------------------
________________ (244). ... udAharaNam / " udAharaNam / ahargaNAnayana (1 a0 51 shlo0)| zAke 1817 ke prathamadinakA ahargaNa kRtayugake zeSataka 1953720000 tretA aura dvAparamAna 2160000 aura kaliyugake bItehue 4996 milAnese 1955884996 kalpagatAbdavarSa huaa| isako 12 se guNA karanepara 23470619952 mAsa hue / isa saMkhyAkA adhi. mAsa saMkhyA 1593336 se guNAkaranepara 37396583711839872 'hue / inako sauramAsakI saMkhyA 51840000 se bhAga karanepara 721384716 hue mAgAvazeSa choDe gaye / yaha saMkhyA mAsasaMkhyAmeM milAkara 24192004668 isa mAsasaMkhyAko 30 tIsase guNAkarake madhuzuklAdi tithisaMkhyA 18 milAnese 725760140058 dina hue / isa dina saMkhyAko tithi kSaya 25082252 se guNA karanepara 18203698724490050616 hue / isako cAndra dina 1603000080 se bhAga karake bhAgAvazeSako choDa denese 11356018600 ye labdha hue yaha sakhyA dinasaMkhyAse ghaTAnepara 714404121458 zeSa rahI / zanivAra honese 714404121459 ahargaNa huaa| madhyAnayana / (1 a0 53 zloka ) ahargaNako sUryabhagaNa 4320000 se guNA karanepara 3086225804702880000 ye hue / isa saMkhyAko sauradina 1577917828 se bhAga karanepara labdha 1955884995 bhagaNa hue| zeSa 1574689140 ko 12 se guNakarake sauradinase bhAga karanepara 11 rAzi huI aura avazeSako 30 se guNa karake sauradinase bhAga karanepara 29 aza hue / bAkIkI kalA vikalAdi karake 15 kalA 48 vikalA aura 9 anukalA huii| zeSa choDa diye gai| bhagaNa saMkhyAko choDa denese ravimadhya 11 / 29 / 15 / 48 / 9 huaa| dezAntarAnayana (1 a0 60 shlo0)| bhUkarNa 1600 yojanake vargako 10 se guNAkaranepara 25600000 hue (isakA mUla nikAlanese 5060 yojana hue| 5 aMgula chAyAke varga karanese 25 aura zaMkuvarga 144 milAkara mUla nikAlanese 13 hue / yaha chAyAkaNa hai viSuvadinake zaMku 12 se trijyA (3438 ) ko guNAkaranese 41256 hue / isa saMkhyAko chAyAkarNa 13 se bhAga karanepara 3173 bhAga phala lambajyA huI isako yojana saMkhyA 5060 se guNAkaranepara 16055380 hue / isako trijyA 3438 se bhAga karanepara sphuTa bhUparidhi 4669 yojana huI kasI dezakI yojanasaMkhyA 150 hai / sUryakI dainika bhukti kalAse guNA karane . para 88.0 hue / isako sphuTa bhUparidhise bhAga karanepara 1 / 53 kalAvikalA huii| Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat www.umaragyanbhandar.com
Page #254
--------------------------------------------------------------------------
________________ ( 245 ) udAharaNam / yaha ravimadhya meM svadeza kI pUrvadizAmeM honese viyoga karane se 11/29 | 13/55 / 9 ye hue / mandoccAnayana / ( 1 a0 54 zlo0 ) kRtayuga ke zeSa meM zanikA mandocca nirUpaNakaranA / 1953720000 varSa saMkhyAko, zanike mandocca kalpabhagaNa 39 se guNA karanepara 76195080000 hue / isako kalpamAna se bhAga karanepara 17 bhagaNa rAzyAdi 7 / 19 / 35 / 24 huI / gatikI alpatAke vazase dezAntarakA saMskAra madhyasAdhana aura candramAke mandocca sAdhana vinA niSprayojana hai / 4320000000 pAtamadhyAnayana / zAke 1817 ke Arambha meM zanikA pAtAnayana hai 1955884996 varSako bhagaNa 662 se guNakarake 4320000000 se bhAga karanepara 299 / 21 / 38 / 16 bhagaNAdi zanike pAtamadhya hue / 28 se manda "2 ravisphuTAnayana / ( 2 a0 46 zlo0 ) ravimandoca 2 / 17 / 17 / ravimadhya 11 / 29 / 15 / 48 alaga karane se 2 / 18 / 1 / 40 kendra huA / kendraviSamapAdameM sthita ( 2 a0 34 zlo0 ) huA / eva gatakendrahI bhuja hai / kendrako kalAkarake 225 se bhAga karake 20 bhAgaphalake anusAra jyA karanese 3329 hue / bhAnAvaziSTase jyAntara 51 ko guNAkarake 225 se bhAga karanepara lavdha 41 kalA huA / yaha jyA 3329 ke sAtha milane se 3362 mandabhujyA huI / sUrya kI do mandaparidhi antara 20 kalA hai / isako jyA 3362 se guNakarake trijyA 3438 se bhAga karanepara 19 kalA 34 vikalA huaa| yugmaantameM mandapAdhi 14 | 0 se 19 kalA 34 vikalA alaga karadenese 13 / 40 / 26 sphuTa paridhi huI / isako jyAse guNakarake 360 se bhAga karanepara 2 / 7 / 36 aMzAdi hue / yahI mandabhujajyA phala hai / isake dhanukaranese aMza 2 / 7 / 36 vahI hue / mandakendra meSAdikendra honeke kAraNa ravimadhya meM milAnese 0 / 1 / 23 / 24 / rAzyAdi ravi sphuTa huA / ravibhujamAndyaphala 128 kalA ravispaSTa bhuktise guNakara ke 21600 se bhAga karanepara 2 vikalA huI / so ravisphuTameM mAnyaphalakA yoga honese.. yoga karanepara 0 / 1 / 23 / 26 madhyarAtrika bhuja saMskRta ravi sphuTa huA / zanisphuTasAdhana | zanimadhya 5 / 29 / 7 / 8 zanizIghra 11 / 29 / 15 42 se viyoga karanepara zeSa 6 / 0 / 8 / 34 zIghrakendra huA / kendraviSamapAdameM sthita hai / gatakalA 8 / 34 bhuja isakI jyA aura kalAdi 8 / 34 / gamyakalA koTIkalA. tisako 225 se bhAga karake bhAgaphalake anusAra jyAnirdeza karake zeSa jyAntara se guNAkarake 225 se bhAga karanepara labdhajyAmeM saMskAra karanese 3437 / 49 / , koTIjyA huI / bhujajyAko trijyAse bhAgakaranepara 9 vikalA huI / sphuTa zIghra Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat www.umaragyanbhandar.com
Page #255
--------------------------------------------------------------------------
________________ (241) . sUryasiddhAnta: paridhi maMskAra karanese 39 / 0 / 9 aMzAdi huI / mujajyAko zuddha sphuTa paridhise guNA karake 360 se mAmakaranepara 56 vikalA zIghrabhujaphala huaa| koTI. jyAko sphuTaparidhise guNA karake 360 se bhAga karanevara kalA vikalo 372 / 22 / huI / zIghrakendra karkAdimeM honese trijyA 3438 se phala 372 / 22 / alaga karanepara 3065 / 38 zIghrakoTophala huA / zIghrakoTIphalako vikalA karake varga karanepara 33833187844 hue / bhujajyAvikalAko varga karanese 3136 hue zIghrakoTIphalavargake sAtha bhujajyAvarga milAkara mUla nikAlanese 183938 vikalA zIghrakarNa huaa| bhujaphala 56 vikalAko trijyA, 3438 se guNAkarake zIghrakarNadvArA mAga karanepara 63 vikalA huI / kalA 1 / 3 zanikA prayama zIghraphala humA (yahI prathamasaMskAra hai ) isakA arddha zanimadhyameM zIghrakendra tulAdi honese viyoga karanepara 5 / 29 / 6 / 37 / zIghrakalA saMskRtamadhyazani huA / zani mandocca 7 / 26 / 37 / 24 se zoghraphalAIsaMskRtamadhya viyoga karane para 1227 30 / 47 prathamamandakendra huA / kalAkarake 225 se bhAga karane para 15 saMkhyA tulya jyAgrahaNa karake jyAntara 119 se bhAgazeSa 75 ko guNAkarake 225 se mAgakarake kalA 40 / 4 huI / yaha jyA 2859 isameM bhilAnese 2899 / 4 prathamamanda mujajyA huI / isa bhujajyAko yugmAyugma mandaparidhike antara 1 aMzase guNakarake 3438 trijyAse bhAga karanepara kalA 50 / 36 huI yugmaparidhike hIna karanepara 48 / 9 / 24 zuddha sphuTaparidhi huI bhujajyAko zuddhasphuTa mandaparidhise guNAkarake 360 se bhAga karanepara kalA 387 / 49 huii| inake dhanukaranese 388 / 28 mandaphala huA ( yaha dUsarA saMskAra hai) yaha prathamamandaphalAI zaighyAI saMskRta madhyazanimeM meSAdikendrameM milAnese 6 / 2 / 20 / 51 zIghrArddha mandAI saMskRtamadhya zani huaa| phira zanimandocca 7 / 26 / 37 / 24 se prathama mandaphala saMskRta madhya 6 / 2 / 20 / 51 viyoga karanepara 1 / 24 / 16 33 ye hue isakI kalA karake 225 se bhAga karane para bhAgaphala 14 ke anusAra jyA 2728 aura jyAntara 131 ko avaziSTa 106 se guNAkarake 225 se bhAga karake labdha 61 / 44 ko jyA 2728 isameM milAnese 2789 / 44 dvitIya mandabhujajyA huI isako 3438 trijyAse bhAga karanepara phala 48 / 41 hotAhai / so 49 aMzase hIna kara. nese 48 / 11 / 19 dvitIya zuddha manda paridhi huI / dvitIya mandabhujajyA 2789 / 44 ko isase guNAkarake 360 se bhAga karanepara kalA 373 / 26 isake dhanu kara. nese 374 / 5 dUsarA mandaphala huA / ( yahI tIsarA saMskAra hai) yaha zanimadhyameM Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat www.umaragyanbhandar.com
Page #256
--------------------------------------------------------------------------
________________ udAharaNam / (247) 5 / 20 / 7 / 8 meM meSAdi kendrahetu yoga karanese 6 / 5 / 21 / 13 yaha dvitIya mandaspaSTa zani huaa| zanizIghra 11 / 29 / 15 / 42 se manda spaSTa zani 6 / 5 / 21 / 13 hIna karanese zeSa 5 / 23 / 54 / 29 zIghrakendra huA / isase 3 rAzihona karake kalA banAya 225 se bhAga karake mAgaphala 22 ke anusAra jyA 3409 aura jyAntara 22 se avaziSTa 84 / 29 kA anupAtadvArA labdha 8 / 15 grahaNakarake jyA 3409 meM yukta karanese 3417 / 15 hue / yugma pAta honese gata jyA koTIjyA huI / gamya 3 / 6 / 5 / 25 / bhujakI jyA banAnese 260 / 23 bhujajyA huI / isako trijyAse bhAga karane para kalA 6 / 21 huI / zIghraparidhimeM saMskAra karanese 39 / 6 / 21 zuddha paridhi huI / caturtha zIghrabhujajyAko zuddha paridhise guNakarake 360 se bhAga karanepara labdha 39 / 35 kalA vikalA caturtha zIghrabhujaphala huA / koTojyAko zuddha paridhise guNakarake 360 se bhAga karanepara 371 / 13 hue| karkAdi kendra honese trijyA 3438 se viyoga karanepara 3066 / 47 caturtha zIghrakoTI phala humA / zIghrabhujaphala varga aura zIghrakoTI phala vargake poga phalakA mUla nikAlanese 3068 kalA zIghrakarNa huA / zIghrabhuja phalako trijyAse guNakarake isa zIghrakarNase bhAga karanepara kalAdi 44 / 22 hue, isake dhanu aura kalA 44 / 22 zIghraphala huA (yahI cauthA saMskAra hai ) zanimandaspaSTama meSAdi kendra honese yukta karane para 6 / 6 / 5 / 35 zanisphuTa huaa| ___ grahagati / (2 a0 47-53 zlo.) saryake mandasaMskArameM 51 kalA dotira hai| usako ravibhukti madhya 59 / 8 se guNAkarake 225 se bhAga karane para kalA 13 / 24 vikalA huI / isako zuddha sphuTa paridhi 13 / 40 / 26 se guNAkaraka 360 se bhAga karane para 30 vikalA huii| yaha makarAdi kendrake vazasa madhyabhukti 59 / 8 se viyoga karane para 58 / 38 sUryakI spaSTa gati huI / candragrahaNa / (4 a0 17 Adizlo0 ) sUrya vyAsayojana 6500 sUryakI spaSTa gati 60 kalAse guNA karake sUryako madhya bhukti 59 / 8 se bhAga karanepara 6599 yojana ravispaSTa vyAsa huaa| candra vyAsa yojana 480 ko candra spaSTagati 860 kalAse guNAkarake candra madhya bhukti 790 / 38 se bhAga karanepara 522 yojana candravyAsa aura 15 se bhAga karanepara 35 kalA candra spaSTa vyAsa huA / mahIvyAsa 1600 ko candra spaSTagati 860 se guNA karake caMdra madhya bhuktise bhAga karanepara labdha 1740 sUcI huI / ravi spaSTa vyAsa 6599 se mahI vyAsa 1600 alaga karake candramadhya vyAsa 480 se guNA karake saryamadhyavyAsa 6500 se bhAga karane para 369 huaa| isako sUcIse viyoga karanepara 1371 chAyAvyAsa aura 15 se bhAga karanepara 91 chAyAvyAsakalA huaa| candraspaSTa / 2019 se rAhusphuTa 0 / 15 / 6 alaga karanepara 0 / 5 / 3 huaa| Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat www.umaragyanbhandar.com
Page #257
--------------------------------------------------------------------------
________________ (248) sUryasiddhAntaHisakI bhujajyA 304 ko paramavikSepa 270 se guNAkarake trijyA 3438 se bhAga karanepara 24 candra spaSTa vikSepa huA / chAyA vyAsakalA 91 aura caMdra vyAsakalA 35 ekatra karake Adhe karanese 63 hue| isake varga 3969 se candra vikSepavarga 576 alaga karake mUla nikAlanese 58 hue / isako 60 se guNAkarake sUryacandramAke gatyantara800 se bhAga karanepara daNDa 4 / 22 huI / yahI madhyasthityarddha hai / isa samayake candrasphuTa 0 / 19 / 8 se rAhusphuTa alaga karadenepara 0 / 4 / 2 huA isakI bhujajyA 242 hai| isako paramavikSepa 270 se guNAkarake 3438 trijyAse bhAga karanepara 19 yaha huA so. vaga mAna yogAI vargase alaga karanepara 3606 huaa| isake mUla 60 ko 60 se guNakarake gatyaMtarase bhAga karanepara 4 / 30 sphuTa sthityarddha huA / pUrNimAke anta. meM viyoga aura yoga karanese sparza aura mokSa sthira huaa| carAnayana / vRSakA cara nirUpaNa karanA / (2061 zlo. ) rAzi arthAt 3600 kalAkI jyA 2978 hai / isako parama apakrama 1397 se guNA karake trijyA 3438 se bhAga karanepara 1215 krAntijyA huI / 1215 kAntijyAke anusAra utkramajyAko grahaNa karanese 221 ye hue / tricyA 3438 se utkramajyA 221 ko alaga karanepara 3217 dina vyAsa huaa| krAntijyA 1215 ko viSuvacchAyA 5 se guNakarake guNana phalako 12 se bhAga de bhAgaphalako trijyA 3438 se guNA karake 3217 dina vyAsase bhAga karanepara 537 prANa cara niyata huA / isase meSakA cara prANa alaga karanepara vRSakI cara khaNDA hogii| lambana (5 108 zlo0) 5 / 12 dazama lagna / 3 / 8 / ravispaSTa / dazama lagnakI krAntijyA 430 aura dhanu 430 kalA / huA akSAMza (aM0 22 // 30) se viyogakaranepara 920 kalA nata huI / isako bhujacyA 910 aura koTIjyA 3312 huI / eka rAzike jyA varga 2924961 koTijyAse bhAga karanepara 892 cheda hue / dazama lagna aura ravispaSTAntarita jyA 3090 ko chedase bhAga karane para daNDa 3 / 28 lambana hotAhai / 910 bhujajyAko 70 se bhAgakarane para 13 nati hotI hai| bhjjyaakhnndd| aMza 0 rAzijyA 1 rAzijyA 2rAzijyA 01745 51504 87462 03490 52992 88295 05234 54464 ::09101. Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat www.umaragyanbhandar.com
Page #258
--------------------------------------------------------------------------
________________ udAharaNam / (249) 05976 89879 08716 87358 90631 10453 58779 91355 12187 60182 92050 13917 61566 92718 15643 93358 17365 64279 93969 19081 65606 94552 20791 95106 22495 68200 95630 24192 69463 96126 25882. 70711 96593 27564 71934 97030 29237 73135 97437 30902 74314 97815 32557 75471 . 98163 34202 "76604 98481 35837 77715 98769 37461 78801 99027 79073 79864 99255 40674 80902 99452 42265 81915 99619 43837 82904 99756 45399 83867 99063 46947 84805 99939 41481 85717 99905 50000 06603 uparokta jyAko 343774677 se guNA karanepara siddhAntAnuyAyI jyA hogI pRthvI byAsAI mAila viSuvastha hai / vesela Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat www.umaragyanbhandar.com
Page #259
--------------------------------------------------------------------------
________________ sUryasiddhAMtaH / praznAvalI / 1 siddhAntarahasyake banAnevAlene likhA hai, ki kalike bAdimeM 714402296627 ahargaNathe / unhoMne 1513 zAkekI AdimeM ravivAramadhyarAtrameM 30 ma0 11 / 17/56 / 41 caM0 maM 5 / 16 / 53 / 52, caM0 ke 11 19 140 26, maM0 ma 7 10 / 139 bu0 zI0 7 / 11 / 55 33 vR0 6 / 29 / 50148, 20 zI0 | 25 |40 | 29 za0 28 / 1 / 6 0.8 / 26 / 30 / 41 sthira kare hai / "ra mathurAnAtha daivajJane likhA hai ki kalike AdimeM candrocca 2177748, maM0 4 -9158, bu0 7 / 10 / 19, bu0 5 / 21 0 2 / 1939 za0 7 26 / 37 / 3 caMdragatiko 17 se guNa karake 420 se bhAga karanepara candramAna hotA hai / isa mAnako 10 se guNa karake 3 se bhAga karanepara tisase 60 guNita ravigati se 873 ghaTAkara 111 bhAgalabdha ba~kaddIna karanese rAhumAna hogA | 4 zukrakre 10 aMza zIghrakendra meM aMzAdi 2 / 12 phala huA / 5 dinacaMdrikA matase 1521 zAmeM madhyarekhA meM bArAdi 4 / 44 / 8 / 13 samayake madhya viSuvarekhAyeM sUrya saMkramaNa hai / 6 bArAhamihirane jAtakArNavameM 9 / 7 / 26 / 34 / Adi 24 ravikA khaNDAkI aura keMdrAnupAtameM khaNDA lekara phalanirNaya karameko kahA~ hai / iti / " pustaka milanekA ThikAnA - gaMgAviSNu zrIkRSNadAsa, "lakSmIveMkaTezvara "sTIm presa, kalyANa - muMbaI. Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat khemarAja zrIkRSNadAsa, "zrIveMkaTezvara" sTIm presa, khetavADI-muMbaI www.umaragyanbhandar.com
Page #260
--------------------------------------------------------------------------
________________ khnyuMd jaahiraat| nAma. kI. ru. A. ayodhyAjAtaka-bhASATIkAsameta .... arghaprakAza-bhASATIkAsameta / isameM tejI-mandI vastu * dekhanekA vicAra bhalIbhA~ti likhAgayAhai. .... .... 0-5 bhAryamaTIya-(jyotiSazAstra) saMskRtaTIkA bhASATIkAsameta 1-0. karNakutUhala-saTIka tathA udAharaNasahita / brahmapakSIya zAstra prantha .... . .... ..... ... 0-12 karaNenduzekhara-isameM vyAdi grahoMkI sAraNI bhalIbhAMti gaI hai| tathA miTAntokta saba viSaya saMkSepase isameM __ Agaye haiM. .... ... .... .... 0-4 kIrtipaJcAGga-saMvat 1978 kA paM0 mahIdharazarmAkRta / himAlayAdi dezoMmeM yahI paMcAga pracalita hai .... ....-6 . kezavIjAtaka-sAnvaya sodAharaNa jagadIzatripAThIkRta bhASA TIkAsahita / isa granthakA gaNita janmapatrikA banAne meM 4 aprUva hai / gleja .... .... .... ketakIpaJcAGga-zake 1843 kA / isameM paJcAMgakA gaNita bahuta ThIka hai aura grahaNa ityAdika barAbara milate haiM .... kheTakautuka-bhASATIkAsameta / isameM navAba khAnakhAnane ___ camatkArika phaladeza kahAhai. ... gargamanoramA-bhASATIkAsameta .... ___ .... 0-2 grahagocara-mASATIkA ... 0-2 // chAdakanirNaya-vyotiSita sudhAkaradvivode saMzodhita dii 6khae . . .. . vi pustakeM milanekA ThikAnAgaMgAviSNu zrIkRSNadAsa, " lakSmI veMkaTezvara " chApakhAnA, kalyANa-muMbaI. Fessess8888888 Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat www.umaragyanbhandar.com
Page #261
--------------------------------------------------------------------------
________________ VO DAR A a WULE . VA OS - Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat www.umaragyanbhandar.com
Page #262
--------------------------------------------------------------------------
________________ Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat www.umaragyanbhandar.com