________________
ૌર્ય સામ્રાજ્યની
[ ષષ્ટમ
માંડીને ચંદ્રગુપ્ત સમ્રાટના સમય સુધી તે “ગણ- રાજ્ય”ની પદ્ધતિએજ રાજધુરાનું શકટ સર્વત્ર ચાલ્યું જતું હતું. પણ તેમાં ફેરફાર કરવામાં પં. ચાણક્યને સંપૂર્ણ સફળતા ન મળવાથી તે સમયથી અલ્પાંશે Centralization of power અને અલ્પાંશે Decentralizing of power વાળું મિશ્રિત રાજ્યતંત્ર ચલાવવાનું ધોરણ અંગીકાર કરાયું હતું; કે જેવી રાજ્યતંત્રની પરિસ્થિતિ આપણે મહારાજા પ્રિયદર્શિનના શિલાલેખોમાંથી વારંવાર તારવી પણ શકીએ છીએ. - ઉપર પ્રમાણે રાજકીય સંગઠનની પરિસ્થિતિ કૌટિલ્યના સમય સુધી ચાલી આવી હતી. પણ તે બાદ મહારાજા પ્રિયદર્શિને અમુક અંશે ફેરફાર કર્યો હશે એમ સમજી શકાય છે. તે પછી શું થયું તે નીહાળીએ. તે માટે પણ તેને તેજ ગ્રંથકારના શબ્દ આપણને મુખ્યત્વે દોરવણીરૂપ થાય છે.૧૦ “ઈસ પ્રથમ પ્રજાતંત્ર રાજ્યકી સત્તા મૌર્ય સામ્રાજ્યકે બડી ભારી કમજોરી થી.”
મૌર્ય સામ્રાજ્યકે પતનમેં યહ બાત વિશેષ રૂપસે ધ્યાન દેને યોગ્ય હૈ” (નહીં કે રામ્રાટ પ્રિયદર્શિનની ધર્મભાવના તેના કારણરૂપ હતી; જેમ અન્ય વિદ્વાનો મનાવના પ્રયત્ન કરી રહ્યા છે તેમ ) ” ૧૨ યહ સમજના ભૂલ હૈ કિ, અશોકકી (પ્રિયદર્શિન કહેવાનો ભાવાર્થ
છે) નીતિને મૌર્ય સામ્રાજ્યકે, ઈતના કમજોર કર દિયા થા કિ, વે મગધની સેનાએ (જીને સેલ્યુકસકે પરાસ્ત કયા થા, ઔર સિકંદર પંજાબસે હી લૌટ જાનેકે લિયે બાધિત કિયા થા) અબ ઈન વિદેશીકે આક્રમણસે સરળતાકે સાથ પરાજીત હે ! મગધકી સેનાએમેં અબભી ઉસી તરહ કી શક્તિ થી જાલૌકને ઈન સેનાનીઓએ હી ગ્રીકલેગેકે પરાજીત કિયા | મૌર્ય સામ્રાજ્યકા દુર્ભાગ્ય થા કિ જાલૌકને પશ્ચિમોત્તર પ્રદેશમેં પૃથક રાજ્ય સ્થાપિત કર દિયા ! ૧૩
કહેવાની મતલબ એ છે કે, મૌર્ય સામ્રાજ્યની જે પડતી થઇ હતી તે, જેમ ઘણા વિદ્વાનોની ઘારણું છે કે, સમ્રાટ પ્રિયદર્શિનની ધર્મભાવનાને લીધે, પ્રજામાંથી તેમજ સૈન્યમાંથી લડાયક જુસ્સો નાબુદ થઈ ગયો હતો ને તેથી પરદેશીઓએ આક્રમણ કરવા માંડયું હતું, તેને લીધે પડતી થઈ છે તે કારણે વજુદ વિનાનું છે. ૧૪ કારણકે, જે તેજ કારણ સત્ય અને મોજુદ હતે તો, પ્રિયદર્શિનને જ પુત્ર જાલૌક, તેજ સેનાનીઓની સહાયથી અને તેજ પરદેશી-ગ્રીક આક્રમણ કરનારાઓને શી રીતે હઠાવી શકત અને પોતાનું સ્વતંત્ર રાજ્ય કાશ્મિર દેશમાં સ્થાપી શકત? સાર એ છે કે વિદ્વાનોએ કપેલ કારણ વજુદ વિનાનું છે, અને મૌર્ય સામ્રાજ્યની
(૮) આંધ્ર, પાંડવ, ચેલા ઈ. રાજ-રાજવાળાં રાજ્યતંત્ર ગણી શકાય તેમ છે.
જ્યારે રાજ્યવિહિન રાજ્યતંત્રમાં “કેરલપુર, સત્યપુર, નઈત્યાદિ સમજી શકાય છે.
ચંદ્રગુપ્તના સમયે એકલું આંધ્રરાજ્ય જ રાજાવાળું રાજતંત્ર હતું.
(૯) આ કારણથી ચંદ્રગુપ્તની સત્તા કેટલેક અંશે મર્યાદિત બનાવી હતી અને તેથી જ તેને નૃત કહીને સંબોધે છે ( જુઓ પુ. ૨, પૃ. ૧૭૧ ).
(૧૦) મૈ. સા. ઈ. પૃ. ૬૬૬ (૧૧) મજકુર પુસ્તક પૃ. ૬૬૭ (૧૨) મજકુર પુસ્તક પૃ. ૬૬૮
(૧૩) જુએ પુ. ૨ ના અંતે પરિશિષ્ટ : જેમાં આ કાસિમરપતિ રાજા ને લેાકની કારકીર્દીને છેડે અંશે ખ્યાલ આપે છે.
(૧૪) સરખા જૈન ધર્મના સ્વાવાદ વિષેનું વિવેચન પુ. ૨ પૃ. ૩૪૨ થી ૩૪૪
(૧૫) આગળના પાને જુએ.
