________________
મૌર્ય સામ્રાજ્યની
[ ષષ્ટમ
મૌર્યવંશને લગતા આ બે–ષમ અને સપ્તમ પરિચ્છેદ શામાટે બીજા પુસ્તકમાં ન જોડતાં અત્રે ઉતારવા પડયા છે તેનું કારણ બીજા પુસ્તકની પ્રસ્તાવનામાં પૃ. ૨૦ ઉપર જણાવવામાં આવ્યું છે. આ તો એક કુદરતી સિદ્ધાંત છે કે, જેની
ચડતી છે તેની પડતી પણ તેનાં કારણે છેજ. પછી તેનિયમ વ્યક્તિને
લાગુ પાડે કે સમાજને લાગુ પાડો કે ગમે તે વસ્તુને લાગુ પાડો; એટલે મૌર્ય સામ્રાજ્ય જેવું મહાપ્રતિભાશાળી રાજ્ય પણ એક વખત તે વિનાશને માટે સર્જાયેલું હતું જ. અને તે પ્રમાણે તેનો વિનાશ થઈ જાય તેમાં આશ્ચર્ય પામવા જેવું પણ નથી. છતાં અહીં જે ઉલ્લેખ કરવો પડે છે તે અમુક વિશિષ્ટ -હેતુને લઇને છે માટે તે ઉપર વાંચકવર્ગનું ધ્યાન ખેંચવા ઊચિત ધારું છું.
દરેક વસ્તુને અંત બે રીતે આવી શકે છે. (૧) ધીમે ધીમે-રફતે રફતે અથવા (૨) અચબુચ રીતે–એકદમ : ઇતિહાસના અભ્યાસીઓને આટલું તે સારી રીતે જાણમાં છે જ કે, જયારે એક રાજસત્તાને અંત આવી તે સ્થાન ઉપર બીજી રાજસત્તા આરૂઢ થાય છે, ત્યારે તે પહેલી સત્તાનો અંત અચબુચરીતે, અથવા તે જેને એકદમ અંત આવી જતે કહી શકાય તેવી રીતની સ્થિતિ નજરે પડે છે. પણ કેઈ બીજી રાજસત્તાના આક્રમણ સિવાયજ જ્યારે પૂર્વ રાજસત્તાનો અંત આવે છે, ત્યારે તો તે અંત રફતે રફતે-ધીમે ધીમેજ થતે દેખાય છે. કેમકે પોતાની સત્તાનો વિનાશ કરનારાં તને પ્રવેશ થતાં પણ વાર લાગે છે અને પ્રવેશ થયા બાદ તેને ગતિ
ભાન થતાં અને ભીષણ સ્વરૂપ ધારણ કરતાં પણ સ્વભાવિક રીતે અમુક વખત પસાર થઈ જાય છેજ. છતાં તે નિયમને અપવાદરૂપ આ મૌર્યવંશી સામ્રાજ્યની સ્થિતિ થઈ પડેલ હોવાથી અત્રે તેને ઉલ્લેખ કરવાની ફરજ આવી પડી છે.
આ પ્રમાણે મૌર્ય સામ્રાજ્યની પડતી જોતજેતા–એકદમ જે થઈ પડી છે, તેનાં કારણે મુખ્યપણે શું છે, તેની વિગતે છૂટી પાડવા કરતાં તેની થઈ પડેલ પડતીના સમયના પ્રત્યેક રાજવીના વૃત્તાંતે તેમનાં નામ તળે આલેખીશું, જેથી વાચક વર્ગને તેને ખ્યાલ સ્વયં આવી જશે.
(૫) વૃષભસેન મહારાજા પ્રિયદર્શિનનું ભરણુ મ. સ. ૨૯૦=ઈ. સ. પૂ. ૨૩૭ માં નીપજતાં, તેની પાછળ અવંતિની ગાદી ઉપર તેને એક પુત્ર વૃષભસેન બેઠે. આનું નામ સુભાગસેન, વૃષભસેન તથા વીરસેન' પણ કેટલાકએ કહ્યું છે. આ સુભાગસેન-ઉફે વૃષભસેનનું રાજ્ય માત્ર આઠ વર્ષ પર્યતજ ચાલ્યું છે. ઈ. સ. પૂ. ૨૩૭ થી ૨૨૮=૦ વર્ષ આમ થવાનું કારણ શું બન્યું છે તે સમજવા પૂર્વે થોડીક અન્ય પરિસ્થિતિને ખ્યાલ આપવો આવશ્યક લાગે છે.
આ માટે મારા પિતાના શબ્દોમાં વર્ણ વવા કરતાં અન્ય ગ્રંથકારોનાજ મૂળ શબ્દો પ્રથમ ટાંકીને તે ઉપર જરૂર જોનું વિવેચન કરવું તે યાચિત થઈ પડશે. એક વિદ્વાન લેખક ભારતવર્ષની ઠેઠ પ્રાચીન સમયથી ચાલી આવતી રાજકીય સ્થિતિને અભ્યાસ કરી, નીચે પ્રમાણે તેનું પૃથ્થકરણ છેરે છે; “ભારતીય રાજનીતિક ઇતિહાસમેં દે પ્રવૃત્તિ સ્પષ્ટરૂપસે
(૧) જુએ મેચ સાવ ઈતિ, પૃ. ૬૬૯ તથા નીચેની ટી. નં. ૨૧. એમ સાંભળ્યું છે કે, ગ્રીક ઈતિ- હાસમાં તેને “સેફગસેન” અને તિબેટન વિદ્વાન પં.
તારાનાથે “સેભાગસેન” તરીકે ઓળખાય છે. (જુઓ પુ. ૨ માં સિક્કો નં. ૯૩ તથા તેનું વર્ણન).
(૨) મૈ. સા. ઇ. પ્ર. ૬૬૨.
