Book Title: Gujaratima Sanskrit Bhashanu Vyakaran Author(s): Shivlal Nemchand Shah Publisher: Hemchandracharya Jain Gyanmandir Catalog link: https://jainqq.org/explore/023390/1 JAIN EDUCATION INTERNATIONAL FOR PRIVATE AND PERSONAL USE ONLYPage #1 -------------------------------------------------------------------------- ________________ - સિદ્ધદેમ-તારાંગ સંસ્કૃત – વ્યાવામ્ सानुवाद-विवरण- विषयवार-प्रकरणम् ગુજરાતીમાં સંસ્કૃત ભાષાનું વ્યાકરણ 卐 લેખકઃ પહિત શિવલાલ નેમચંદ શાહે પ્રાધ્યાપક શ્રી હેમચદ્રાચાર્ય જૈનજ્ઞાનમ દિર-પાઠશાળા પાટણ (ઉ. ગુજરાત ) Page #2 -------------------------------------------------------------------------- ________________ सिद्धहेम - सारांश - संस्कृत-व्याकरणम् सानुवाद-विवरणम् [अष्टा - ऽध्यायी ] [ विषयवार - प्रकरण - क्रमः ] ગુજરાતીમાં સંસ્કૃત ભાષાનું વ્યાકરણ कर्ता सम्पादकः प्रकाशकश्च यदुवंशीय श्रेष्ठिवर्य श्री नेमचन्द्रात्मज - शिवलालः पूर्व 'महेशान' स्थ- श्रीयशोविजय जैन संस्कृत पाठशालाया अधुना चाऽहिलपुर- पत्तनस्य मीहेमचन्द्राचार्यजैन वानमन्दिर-पाठशालायाः अध्यापकः लेखक : પહિત શિવલાલ તેમય શાહ પ્રાધ્યાપક श्री. . . ज्ञा. भ. अने श्री. ने. अ. स. पाठशाना, पाटसु. प्रथमावृत्तिः वी. सं. २४१३ विसं. २०४३ अतय: ३५०० ई. स. १९८७.. Page #3 -------------------------------------------------------------------------- ________________ પ્રાપ્તિસ્થાન પંડિત શિવલાલ તેમજ શાહ કાના પાડો, પાટણ (ઉ. ગુ.) શ્રી નગીનભાઈ જૈન પૌષધશાળા પચાસરા પાસે, પાટણ (ઉ. ગુ.) જૈન શ્રેયસ્કર મડળ જીવન નિવાસ સામે, પાલીતાણા (સૌરાષ્ટ્ર ) શ્રી વિજયદાનસૂરિ જ્ઞાનમ"દિર મનસુખભાઈની પોળ-કાળુપુર રાડ, અમદાવાદ શ્રી વિજય સુરેન્દ્રસૂરિ જૈન પાઠશાળા ઝવેરીવાડ, પટણીની ખડકી, અમદાવાદ શ્રી યશાવિજય જૈન સંસ્કૃત પાઠશાળા સ્ટેશન રાડ, મહેસાણા (ઉ. ગુ. ) શ્રી ગાડીજી જૈન દેરાસર જગદ્ગુરુ હીરસૂરિ જૈન પાઠશાળા ૧૨, પાયવ્રુની, સુંબઈ ન. ૩ કિંમત પદ્મન-પાઠન આ પુસ્તકના પુનઃપ્રકાશનાદિ સર્વહક્ક તેના ર્ડાએ સ્વાધીન રાખ્યું છે. સુદ્રકઃ પૂજા પ્રિન્ટસ એન્ડ ટ્રેડસ ૬ 'r મા દીવા ચાર રસ્તા, શાહપુર, અમદાવાદ. Page #4 -------------------------------------------------------------------------- ________________ સિધ્ધ હેમ સારાંશ નકલ ૫૦૦ પૂજ્યપાદ પરમશાસન પ્રભાવક તપગચ્છગગન-નમણિ સંધ સ્થવિર સુવિશાલ ગાધિપતિ વ્યાખ્યાન વાચસ્પતિ આચાર્યદેવ શ્રીમદ્ વિજય રામચંદ્ર સૂરીશ્વરજી મહારાંજાના, પિતાના કુટુંબ ઉપરના પુપકારની સ્મૃતિ નિમિતે, તેઓશ્રીના પટ્ટધર પ્રશાંતમૂર્તિ પૂ. આચાર્યદેવ શ્રીમદ્દ વિજય મહાદય સુ. મ. સા. ના સદુપદેશથી પાટણ-હાલ-મુંબઈ-નિવાસી ગં.સ્વ. લીલાવતી બેન રમણીકલાલ બાપુલાલ ઝવેરી પરિવાર તરફથી શ્રુતભક્તિ અથે. પ્રસ્તાવના ૫. પૂ. પરમ તપસ્વી ૫. શ્રી કાતિવિજયજી ગણિવરે નમ; હૈમ સંસ્કૃત પ્રવેશિકા પ્રથમ મધ્યમા અને ઉત્તમ તથા તે દરેકની માર્ગદર્શિકા અને ત્યાર બાદ પ્રથમા મધ્યમા અને ઉત્તમાની નિયમાવલિ સૂત્ર સહિત અથવા સિદ્ધહેમ સારાંશ સંસ્કૃત વ્યા કણ અનુવાદ પ્રાિ પ્રકાશિત કર્યા બાદ, આ “સિદ્ધહેમ સારાંશ સંસ્કૃત વ્યાકરણ સાનુવાદ વિવરણ વિષયવાર પ્રકરણ” પ્રકાશિત કરવામાં આવે છે, આમાં ત્રણે બુકના નિયમોને વિષયવાર એક ત્રિત કરીને પ્રકટ્ટુ પે સુત્ર સાથે મૂકવામાં આવેલા છે, તેથી અભ્યાસી તે વિષય એક સામટો જોઈ પાદિત થશે અને વ્યાકરણને આસ્વાદ પ્રાપ્ત કરશે, વળી તે તે પ્રકરણમાં -ઈ મહત્વના નિયમ રહી ગયેલા જણાયા છે, તે પણ આમાં ઉમેરવામાં આવેલા છે અને. એકંદરે આ ગ્રન્થત ધામ સુહ બનાવવામાં પારો રે 1 . ઉદાહરણોની સિદ્ધિને માટે તેમાં લાગતા બીજા નિયમોના એક તેની સાથે જોડવામાં આવેલા છે તેણે વિલા તે તે ઉમા. હરણની સાધનિકા કરી શકશે અને માણતાં ઉપયોગી થશે. એક રીતે પણ ચિમમાં છે રહ છે અને અભ્યાસ એ ચારને પુષ્ટ કરવામાં પણ અસર થશે. Page #5 -------------------------------------------------------------------------- ________________ આ એક જ પ્રજમાં બધા વિષયો સારાંશ રૂપે અભ્યાસને મળી રહેશે. અને તે તે વિષયોને ટૂંકમાં કંઠસ્થ કરવા માટે તે તે પ્રકરણના નિયમોના સુત્રોને એક સામટા બેચાર ઉદાહરણ સાથે જુદા તારવીને પણ મૂકવામાં આવી છે, તેથી અભ્યાસીને વ્યાકરણને થોડા સમયમાં અભ્યાસ કરવામાં આ ગ્રન્થ એક મહત્વને ગણાશે. પ્રત્યેક પ્રકરણમાં વિષયના વિભાગ દર્શક આવી રેખા મૂકી વિષયના વિભાગ પાડવામાં આવ્યા છે, તેથી વિભાગ વાર તે તે વિષ તારવી શકાશે, જેથી વિદ્યાર્થિને વિષયેની સ્પષ્ટતા અને પરિપક્વતા વધુ થશે, તેમજ વિષયાનુક્રમ અને વિશેષ વિષયાનુક્રમ આપેલ છે, તે જોવાથી વિષ અને નિયમોનું પૃથક્કરણ થશે. આ રીતે સંસ્કૃત ભાષાના અભ્યાસને પુષ્ટ કરવામાં, સંસ્કૃત વ્યાકરણને ગુજરાતી ભાષામાં ગુંથવામાં આવ્યું છે. અને સંસ્કૃત ભાષાના અભ્યાસીઓના કર કમળમાં મૂકવામાં આવ્યું છે, તેને ઉપએગ કરી, આ પ્રયત્નને સંસ્કૃતના અભ્યાસીઓ અને સંસ્કૃતજ્ઞ અધ્યાપકે સંપૂર્ણ સફળ બનાવશે, એવી મને દઢ શ્રદ્ધા છે. છેલ્લું પુફ પ. રતિભાઈ ચિમનલાલ દેશીએ જોયું છે. પ્રશાન્ત વિદુષી સાધ્વીજી પાતાશ્રીજી મ. ના શિષ્યા સાધ્વીજી જયવર્ધના શ્રી મ–લઘુત્તિને અભ્યાસ કરતા હતા, તેઓએ ચાર અધ્યાય સુધીની નિયમોની કેપી કરી છે. સુશ્રાવક વકીલ રતિભાઈ અમૃતલાલ અભ્યાસીઓને પુસ્તકો રવાના કરે છે. શ્રી રસિકભાઈ તથા કેશવલાલ ભંડારમાંથી પુસ્તકે તરત કાઢી આપે છે. પ્રકાશનમાં સુજ્ઞ મહાનુભાવોએ સુંદર સહકાર આપ્યો છે. વળી મા પ્રવેશિકારાને અયન, પૂ. પાદ આચાર્ય ભગવતો આદિ મુનિવરોએ તથા પૂ. સાધ્વીજી મહારાજેએ તથા પંડિતાએ અધ્યાપકોએ અને અતુઓએ સરળ બનાવ્યો છે. આ અવસરે તેઓ દરેકને કૃતાણા અતિવમાં લાવું છું. પાટણ ૨૦ પેન્ડ થાવ પ્રતિષ વિશાલ મચલ શાહ Page #6 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ઋ = " સંસ્કૃત અભ્યાસ ક્રમ અંગે-- ૧ હૈમ સંસ્કૃત પ્રવેશિકા પ્રથમા " ૨ , મધ્યમાં ઉતમા ૪ સિદ્ધહેમ સારાંશ અનુવાદ પ્રક્રિયા અથવા સસૂત્ર નિયમાવલિ - ૫ સિદ્ધહેમ સારાંશ અનુવાદ વિવરણુ–સસૂત્ર વિષયવાર પ્રકરણ ૬ તદન્તર્ગત, અ૫ દષ્ટાન્તપેત સિદ્ધહેમ સારાંશ સંસ્કૃત વ્યાકરણ છ હૈમ સંસ્કૃત પ્રવેશિકા પ્રથમ માર્ગદર્શિકા | માર્ગદર્શિકાઓની ૮ : મધ્યમા , ' રચનાઓ, પ્રવેશિકાઓ ૯ ,, ઉત્તમ , સાથે જ કરેલી છે. આ ક્રમે નવ નવ રચનાઓ કરી કૃતજનના કરકમળમાં મુકુ છું. અનુક્રમે ત્રણ પ્રવેશિકાઓને અભ્યાસ કરે. પછી સસૂત્ર નિયમાવલિ જેવી, સાથે સૂત્રો સમજવાં. પછી સિદ્ધહેમ સારાંશ અનુવાદ વિવરણ સમૂત્ર વિષયવાર પ્રકરણ, અમે જેવું અને સૂવો સમજવાં. ત્યારબાદ અલ્પ દષ્ટાન્તપત સિદ્ધહેમ સારાંશ સંસ્કૃત વ્યાકરણ કંઠસ્થ કરવું. પ્રથમ મધ્યમ અને ઉત્તમાની માર્ગદર્શિકાઓ છે, તેમાં પણ ઘણું સમજાવ્યું છે, તેનું પણ અવસરે વાંચન કરી લેવું. આ ક્રમે અભ્યાસ કરવાથી અને કરાવવાથી વ્યાકરણને સારભાગ તયાર થઈ જશે, પછી વિશેષ જિજ્ઞાસુએ સિદ્ધહેમ વ્યાકરણનું વાંચન કરવું, જેથી સંપૂર્ણ વ્યાકરણને અભ્યાસ અનાયાસે અલ્પ સમયમાં થઈ જશે. સિદ્ધહેમના અભ્યાસમાં ક્રમિક પ્રગતિ કરાવવા માટે આ ઉપર મુજબના ક્રમે રચનાઓ કરેલી છે, એમાં જેનાથી જેટલું થાય તેટલું કરવું. આ ક્રમે સંસ્કૃતનો અભ્યાસ કરવાથી અને કરાવાથી થોડા સમયમાં અ૯૫ અયાસે સારું સંસ્કૃત ભાષા જ્ઞાન થશે, સિદ્ધહેમ અને સંસ્કૃતના અધ્યાપકે સારા પ્રમાણમાં તૈયાર થશે, સિદ્ધહેમનો અને સંસ્કૃતને અભ્યાસ સારા પ્રમાણમાં વધશે ઉત્તમ સંસ્કૃત સાહિત્યના સ્વાધ્યાયને સારે લાભ પ્રાપ્ત થશે. પરિણામે માર્ગાનુસારિતા દ્વારા જ શિવપદ પ્રાપ્ત કરશે. (અનુસંધાન પેઈજ ૧૯) શિવલાલ નેમચંદ શાહ Page #7 -------------------------------------------------------------------------- ________________ નકલ આ પ્રકાશનમાં સહકાર આપનાર મહાનુભાવોની - શુભ નામાવલિ ૧૦૦ પ. પૂ. આ. શ્રી વિજય જિનપ્રભસૂરિજી મ. ના ઉપદેશથી પૂજ્ય શ્રી ની આચાર્ય પદવી નિમિત્તે શ્રી ડીસા જન સંધ ૨૫ ૫. પૂ. મુનિશ્રી નરચન્દ્ર વિજયજી મ. ના ઉપદેશથી (પ. પૂ. પં. શ્રી કાતિ વિજ્યજી ગણિવર્યના શિષ્ય) ૫૦ શ્રી અવિનાશ પુનમચંદ મહેતા ઈરલા મુંબઈ ૫૬ ૫૦ કોકિલાબેન બાલચંદ વોરા ૨૫ શ્રી કેશવલાલ ટી. ગાંધી વાલકેસર મુંબઈ ૬ ૩૦ પ. પૂ. મુનિશ્રી મોક્ષરતિ વિજયજી મ. ના ઉપદેશથી (પ. પૂ. આ. શ્રી વિજય રામચન્દ્રસૂરિજી મ. ના શિષ્ય) ૧૫ સુશ્રાવક શ્રી જયંતિલાલ કુંવરજી મહેતા મુલુન્ડ ૧૦ સુશ્રાવિકા શ્રી દક્ષાબેન હિંમતલાલ દેશી પારલા ૫ સુશ્રાવિકા શ્રી મંજુલાબેન ભૂપતરાય દેશી મુલુન્ડ ૫૦ પ. પૂ. મુનિશ્રી આત્મરતિ વિજયજી મ. ના ઉપદેશથી - (પ. પૂ. આ. શ્રી વિજય રામચંદ્ર સૂરિજી મ. ના શિષ્ય) ૨૫ પન્નાબેન અજીતભાઈ કોઠારી સુરત ૨૫ સુવર્ણાબેન મધુકાન્તભાઈ મુંબઈ ૨૫ પ. પૂ. આ. શ્રી વિજય પ્રદ્યોતન સૂરિજી મ. ના ઉપદેશથી ચિતામણિ પાર્શ્વનાથ જૈન પેઢી પાડીવ. સિરાહી ૮૫ પ. પૂ. મુનિશ્રી વજુસેન વિજયજી મ. ના ઉપદેશથી - સ્પ રીખવચંદ મુલતાનમલજી એન્ડ કું. અમદાવાદ–૨ - ૨૫ લલિતકુમાર શાનિતલાલ શાહ સુરત - ૨૫ એક સંગ્રહ -- ૧૦ આઠકોટી મોટી પક્ષ સ્થાનકવાસી સંઘ ભુજ (કચ્છ) - ૧૨ સુભાષચંદ્ર છગલાની હસ્તક પ૭૦, રસ્તા ઠાકુર પાવર રામગ જ બજાર જયપુર (રાજ) - Page #8 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ૨૦. ૧૦૦ પ. પૂ. આ. શ્રી વિજય વિક્રમ સારજી મ. ના ઉપદેશથી શ્રી લબ્ધિ વિક્રમ સરિ સંસ્કૃતિ કેન્દ્ર પ. પૂ. પં. શ્રી રાજ્યશ વિજયજી ગણિવર્ય હસ્તક ૫૦ ૫. પૂ. પં. શ્રી અભયસાગરજી ગણિવર્ય ના ઉપદેશથી સાગર જૈન ઉપાશ્રય પાટણ હ. કાંતિભાઈ મશરૂવાળા શ્રી કેશરભાઈ જ્ઞાનમંદિર પાટણ હા. નંદુભાઈ મશરૂવાળા ૨૫ લહેભાઈ ભોગિલાલ ગ્રન્થાવલિ પાટણ હા. નંદુભાઈ ૧૦૦ પ. પૂ. આ. શ્રી વિજય ઋાર સુરિજી મ. ના ઉપદેશથી શ્રી વાવ જૈન મૂર્તિ પૂજક સંઘ જ્ઞાનખાતાની ૧૦૦ પ. પૂ. આ. શ્રી વિજય ભુવનભાનુ સૂરિજી મ. ના ઉપદેશથી સહસ્ત્ર ફણા પાર્શ્વનાથ જૈન દેરાસર ઉપાશ્રય ટ્રસ્ટ બાબુલનાથ મુંબઈ. ૭ હા. કુમારપાળ વિ. શાહ ૧૫ પ. પૂ. હેમ પ્રભ વિજયજી મ. ના ઉપદેશથી આઠકાટી મેટીપક્ષ સ્થાનકવાસી સંધ ભુજ (કચ્છ) ૫. પ. પૂ. પં. શ્રી પ્રદ્યુમ્ન વિજયજી ગણિવર્ય ના ઉપદેશથી પારલાના ભાઈઓ તરફથી ૩૫ પ. પૂ. મુનિ શ્રી તવદર્શન વિજયજી મ. ના ઉપદેશથી ૨૫ શ્રી મુલુંડ ઉપધાનતપના આરાધક ભાઈઓ -- ૧૦ ભાનુભાઈ ચંદુલાલ શાહ મુંબઈ ૧૦૦ ૫. પૂ. પં. શ્રી હેમચંદ્ર વિજયજી ગણિવર્ય ના ઉપદેશથી ૧૦ પ. પૂ. મુનિશ્રી કીતિ સેન વિજયજી મ. ના ઉપદેશથી નવાડીસા જૈન સંધ જ્ઞાનખાતાની હા. નવીનભાઈ પંડિત ૫૦ શ્રી બેંગલોર આદિનાથ જૈન દેરાસર પેઢી જ્ઞાનખાતાની હા. તિલકાઈ અને સુરેશભાઈ પંડિત બેંગલોર ર૫ ૫ ૫ આ. શ્રી વિજય ભટ્રેકર સુરિજી મ. ના ઉપદેશથી શ્રી વિજ જન સંધ ૫ ૫. પૂ. મુનિશ્રી રસ્મભૂષણ વિજયજી મ.ના ઉપદેશથી જ્ઞાનખાતાની હા. જે. એમ. મહેતા વદરા Page #9 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ૫૦. પંડિત અમુલખ ભાઈની પ્રેરણાથી મનફરા ૧૦ દેઢીયા નરપાલ ભાઈ માયાભાઈ મનફરા ૧૦ , ગાંગજીભાઈ લધાભાઈ ૧૦ છેડા ગેલાભાઈ અરજણભાઈ પ દોઢીયા હંસરાજભાઈ લધાભાઈ * ૫ ,, બેચરભાઈ મૂળજીભાઈ , - ૫, ખીમજીભાઈ અખાભાઈ , - ૫ સાવલા રતિલાલભાઈ હીરજીભાઈ , ૫૦ પ. પૂ. મુનિશ્રી મહાસેન વિજયજી મ. ના ઉપદેશથી વડાલીયા સિંહણ સંઘ તરફથી જ્ઞાન ખાતાની હા. શાહ ચિમનલાલ પોપટલાલ ૨૫ શેઠ શીખવચંદ મૂળચંદભાઈ હા. હસમુખભાઈ પડીબુંદીને પાડે પાટણ ૫૫ પ. પૂ. મુનિશ્રી પૂર્ણનન્દ સાગરજી મ. ના ઉપદેશથી ૫૦, ઉંઝા જૈન સંધ જ્ઞાન ખાતાની હ. રસિકલાલભાઈ ૫ શ્રી રસિકલાલ છગનલાલ ઉંઝા ૫૦૦ ૫. પૂ. મુનિશ્રી ભદ્રશીલ વિજયજી મ. ના ઉપદેશથી કલકત્તા ૧૨૫ ૯૬, કેનીંગ સ્ટ્રીટ જૈન ઉપાશ્રયના જ્ઞાન ખાતાની ૧૨૫ જુદાજુદા ગ્રહો ૯૬ કેનીંગ સ્ટ્રીટ જન ઉપાશ્રય ૧રપ શ્રીભવાનીપુર જૈન છે. મૂ. પૂ. સંઘ જ્ઞાન ખાતાની ૨૫ શેઠશ્રી નટવરલાલ છોટાલાલ શાહ ૫ જયસુખલાલ પ્રભુદાસ બખાઈ ૫ એક શ્રાવિકાબેન હા. પ્રેમલકુમાર ૫ જશવંતરાય નરભેરામ શેઠ ૫ નરભેરામ પાનાચંદ મહેતા - - ૫ચંદુલાલ નેમચંદ, ઉવા: * ૫ ખુશાલચંદ વનેચંદ શાહ Page #10 -------------------------------------------------------------------------- ________________ હિમતલાલ છગનલાલ મહેતા ૫ મંગળદાસ કાનજીભાઈ પારેખ ૫ અનંતરાય મૂળચંદ દેશી ૫ કાન્તિલાલ હરજીવન વોરા ૫ શશીકાન્ત ધીરજલાલ શાહ ૫ રમેશચંદ્ર કનૈયાલાલ શાહ ૫ ચિમનલાલ મોહનલાલ શાહ ૫ રસિકલાલ વાડીલાલ શાહ ૫ ગિરીશભાઈ રતિલાલ શેઠ ૫ સુધીરભાઈ કેશવલાલ ભણશાલી ૫ ત્રિભુવનદાસ વિઠ્ઠલદાસ શાહ ૫ છોટાલાલ દેવચંદ મહેતા ૫ પ્રવીણચંદ્ર જશરાજ મહેતા ૫ રામચંદ્ર મનમેહનભાઈ શાહ ૨૫૦ શ્રીમદવિજયજી જૈન સંસ્કૃત પાઠશાળા મહેસાણા - હા, મંત્રી બાબુલાલ જેશિંગલાલ મહેતા ૧૦ પૂ. સાધવજી હર્ષપૂર્ણ શ્રીજી મ. ના ઉપદેશથી --- (પૂ. સાધ્વીજી દર્શન શ્રીજી મ. ના શિષ્યા) . ૫ બહેનને ઉપાશ્રય જામનગર ૫ એક સુશ્રાવિકા બહેન , ૧૦ પૂ. વાગડવાલા સાધ્વીજી વિજ્યલતા શ્રીજી મ. ના ઉપદેશથી ૫ પૂ. વાગડવાલા સાધ્વીજી નયમાલા શ્રીજી મ.ના ઉપદેશથી હા. શ્રી છગનભાઈ હીંગવાલા રાજકોટ ૧૫ પૂ. સાધ્વીજી મહિમાશ્રીજી મ. ના પ્રશિષ્યા પૂ. સાધ્વીજી નિરુપમા શ્રીજી મ. ના ઉપદેશથી ૫ મંગુબેન ચંદુલાલ શાહ. ૫ જ્ઞાનખાતાની પર શાન્તાબેન ગીરધરલાલ શાહન Page #11 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ૩૧ પૂ. સાધ્વીજી મહિમાશ્રીજી મ. ના શિષ્યા પૂ. સાધ્વીજી કલ્પજ્ઞા શ્રીજી મ. ના ઉપદેશથી ૧૫ જ્ઞાનખાતાની ૧૬ મહાલક્ષ્મી માતાના પાડાના બહેન પાટણ ૮ પૂ. સાધવજી સુમંગલા શ્રીજી મ. ના ઉપદેશથી મોહનલાલ ઉત્તમચંદ ધર્મશાળા જ્ઞાનખાતાની હા. ભગવતીબેન ૨૦ પૂ. સાધ્વીજી પઘલતા શ્રીજી મ. ના ઉપદેશથી ૧૦ વખારના પાડાના શ્રાવિકાના ઉપાશ્રયના જ્ઞાન ખાતાની હા. ભાનુમતીબેન તથા જશવંતીબેન પાટણ ૧૦ આડકેટિ મોટીપક્ષ સ્થાનક વાસી સંધ લુણી (કચ્છ) પૂ. સાધ્વીજી ઉદયપ્રભાશ્રીજી તથા યશપ્રભાશ્રીજી મ. ના ઉપદેશથી (પૂ. આ. ભ. શ્રી ભુવનરત્ન સૂરિજીના સમુદાયના) અધ્યાપક નવીનભાઈ ચિમનલાલ મારફત નેધાઈતેનવા ડીસા ૧૦ શાતિનગર સોસાયટીના બહેન ના શાનખાતાની ૫ કલાબેન ભગિલાલ ડા. શાન્તિનગર સોસાયટી ૫ શૈલેશકુમાર જેસિંગલાલ સુરતવાલા ૫ દીવાળીબેન અમૃતલાલ શાન્તિનગર સોસાયટી ૧૧ એક સદગૃહસ્થ ૨૨ શાન્તિનગર સોસાયટીના બેને - ૫ પ્રકલાબેન સુરેશકુમાર સુરતવાળા ૫ પૂ. સાધ્વીજી શ્રીમતી શ્રીજી મ. ના ઉપદેશથી જ્ઞાનખાતાની નવાડીસા ૧૦ પૂ. સાધ્વીજી શુભંકરાશ્રીજી મ. ના ઉપદેશથી સંઘના જ્ઞાનખાતાની ઉંદરા ૧૦ પૂ. સાધ્વીજી પ્રિયદર્શનાશ્રીજી મ. ના ઉપદેશથી . કેકાના પાડાના શ્રાવિકાબેનેના મોટા ઉપાશ્રયના જ્ઞાનખાતાની હા. સરસ્વતીબેન અને લીલાબેન પાટણ Page #12 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 9 પૂ, સાબીજી કુમુદ શ્રીજી મ. વાગડવાળાના ઉપદેશથી જ્ઞાનખાતાની રાધનપુર ૪૦ પૂ. સાધ્વીજી ભવ્યપ્રણા શ્રીજી મ. ના ઉપદેશથી શ્રાવિકા બેને ઘાટકોપર મુંબઈ ૭૨ પૂ. સાધ્વીજી સૂર્યમાલાશ્રીજી મ. ના ઉપદેશથી ૧૧ શા. દીપચંદજી ભભૂતમલજી ફસાઈ બંગારપેઠ દોરડા (રાજ.) ૧૧ ડે. કીશનલાલ છગમપેરા મુબિહાલ રામસીન ૫ ગં. સ્વ. સુશીલાબેન હરાચંદ શાહ ૧૦ સંધવી બાબુલાલ ગુલાબચંદ વિજાપુર ૫ શ્રીમતી રમાબેન તારાચંદ મુબિહાલ ૨૫ શ્રીમતી ધમબેન વીરચંદ શાહ બંગારપેક કર્ણાટક ૫ પાશ્વજિન મહિલા મંડલ સાંગલી જ્ઞાનખાતાની ૧૦ પૂ. સાધ્વીજી જયપૂર્ણાશ્રીજી તથા ભાવપૂર્ણ શ્રીજી મ. ના ઉપદેશથી રાજપુર-ડીસા - ૨૫ પૂ. સાધ્વીજી જિનમતિ શ્રીજી મ. ના શિષ્યા પૂ. સાધ્વીજી પ્રેમલતાશ્રીજી મ. ના ઉપદેશથી ધાનેરા તપગચ્છ જન છે. મૂ. પૂ. સંધપેઢી | ૫૦ પૂ.સાધ્વીજી લાવણ્યશ્રીજી મ. ના ઉપદેશથી (પ.પૂ. આ. શ્રી નીતિ સૂરિજી મ. ન સમુદાયના-સરકારી ઉપાશ્રયવાળા) ૧૦ લીલીબેન જયંતિલાલ પરિવાર લીંબડીપાડા પાટણ ૫ સ્વ. શ્રીમતીબેન મનહરભાઈ કસુંબીઆવાડે પાટણ ૫ ભગવતીબેન વિજુભાઈ માટલીવાળા કનાસાને પાડો ૫ રસવંતીબેન સારાભાઈ કુંભારીયાવાડ પાટણ ૫ સારદાબેન ધીમુભાઈ રાધનપુરવાળા ૫ જ્યોતિબેન ધીરુભાઈ મુંબઈ (મુલુંડે) ૧૫ કનાસાનાપાડાના બહેનેના ઉપાશ્રયના શાનખાતાની Page #13 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ૧૨ L પૂ. સાધ્વીજી સૂર્ય લતા શ્રીજી મ. ના ઉપદેશથી ડ ખ મહેતા ના પાડાના બહેનેાના ઉપાશ્રય પાટણ હ. દેવીલાબેન - ૧૨ પૂ. સાધ્વીજી નિત્યેાદયાશ્રીજી મ. ના ઉપદેશથી ૫૦ પૂ. સાધ્વીજી હેમલતાશ્રીજી મ. ના શિષ્યા પૂ. સાધ્વીજી તયપ્રજ્ઞા શ્રજી મ. ના ૧૦૦ એળીના પારણા વખતે જ્ઞાનખાતાની ૨૫ પૂ. સાધ્વીજી જ્ઞાનશ્રીજી મ. ના ઉપદેશથી (પૂ. કેશરસૂરિ મ. ના સમુદાયના) પાલનપુર નિવાસી રતિલાલ મલુકચંદ ભણશાલી પૂ. સાધ્વીજી મનેાર'જના શ્રીજી મ. ના ઉપદેશથી ૫ રમણીકલાલ જુઠાભાઈ વાંકાનેર ૫ શાહ લાધાભાઈ દેવચંદભાઈ ૧૦ જુદા જુદા ગૃહસ્થા તરફથી,, ', ૧૦ પૂ. સાધ્વીજી દીપ્તિપ્રજ્ઞા શ્રીજી મ. ના ઉપદેશથી શિવલાલ તારાચંદ ચાણસ્મા. રીટાબેનની દીક્ષા નિમિત્તે ૫૦ પૂ. સાધ્વીજી ત્રિલાયના શ્રીજી મ. ના ઉપદેશથી . ૨૦ : ૩૦૮ ૫ શેઠ છેટાલાલ મણિલાલ સાવરકુંડલા ૫ કલાખેન રમણીકલાલ 23 ૫ પ્રવીણાબેન અમૃતલાલ જામનગર ૯ જ્ઞાનખાતાની ૨૬ જુદા જુદા ભાઈએ તથા બહેના તરફથી પૂ. સાધ્વીજી પુષ્પચૂલા શ્રીજી (પૂ. આ. શ્રી કલાપૂર્ણ સુરિજી મ. ના આજ્ઞાવતી`) મ. ના ઉપદેશથી મેગલાર સંધમાંથી શ્રીનેમિદાસભાઇ તથા સુંદરખેને કરેલ ફાળાની ૫૦ શ્રી જૈન શ્વે. મૂ. પૂ. માઁદિર ગાંધીનગર જ્ઞાનખાતાની ૧૫ શ્રી ચંપાલાલજી મ ગળચ ળ મે ગલેાર ૧૫ મે. પારસ અગરબત્તી ૧૧ શ્રી માંગીલાલજી સાગરમલજી ૧૧ શ્રી ભંવરલાલજી કટારીયા ૧૦ શ્રી એસ’દેવરાજજી ' r ... Page #14 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ૧૩ ૧૦ શ્રીમતી ચુબેન ભાણુજી સાવલા (અલ્હાબાદ) ૧૦ શ્રીમતી શાન્તાબેન હિમતલાલ ખે ગલેર ૧૦ મે. સ્વસ્તિક ડ્રેસમેન્યુ છ મે, હુંસાપીકચસ ૫ શ્રીમતી તારાબેન બાલુભાઈ ૫ શ્રીમતી ચાંદુબેન તેણુસી ,, 99 ૫ શ્રીમતી જશવ‘તીખેન પ્રતાપભાઈ ૫ શ્રીમતી વસ’તખેત ચન્દ્રકાન્ત ૫ શ્રીમતી ભવરીમેન ધેવરચંદ સુરાણા,, ૫ શ્રીમતી વિમળાખેન પાપટલાલ પારેખ ૫ શ્રીમતી મ ́જીલાખેન મણિલાલ પારેખ ૫ મે. એ. આર એન્ડ બ્રધસ ',, ૫ શ્રીમતી કુસુમબેન ભવરલાલ પચશીલ ખીલ્ડીંગ ૫ એક શ્રાવિકાબેન .. ૫ મે. સીનીયર સાયકલ ઈમ્પોટી"ગ કુ ૫ શ્રીમતી જયાતિબેન નવીનચંદ્ર ૫ શ્રીમતી સુધાબૅન દિનેશભાઈ ૫ શ્રીમતી મધુબેન તલકશી ૫ શ્રીમતી નીતામેન હરીશભાઈ ૫ શ્રીમતી પુષ્પાબેન ધન્દ્રભાઈ ૫ શ્રીમતી નવલબેન લલ્લુભાઈ ૫ શ્રીમતી વસ’તમેન જયંતિભાઈ ૫ શ્રીમતી સીતામેન રતનચંદ્દજી નાહર ૫ શ્રી સૂર્ય ક્રાન્ત રતિલાલ ૫ શ્રીમતી લક્ષ્મીખેન ડીસ્નુભાઈ '99.. .. પ્રાણલાલ ર 35 "" . "" ,, "" "" 22 "" . " 39 . "" ૫ શ્રીમતી જવ તીએન ૫ એક સાધર્મિકા ૫ શ્રીમતી નિમ ળખિન ચન્દ્રકાન્ત ઉકાણી 51 . : $. Page #15 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ૧૪ ૫ શ્રીમતી પ્રભાખેત માલુભાઇ ૫ શ્રીમતી ઈન્દિરાબેન રમેશચંદ્ર ૫ શ્રીમતી પતબેન છગનલાલજી ૨૪ જુદા જુદા નામના બહેના ૪૦ પૂ. સાધ્વીજી ભૂષણશ્રીજી મ. વાગડવાળાના ઉપદેશથી ડીસા તેમનાથ નગરની બહેનેા. હા. દલસુખભાઈ એક શેઠ - ૧૫ પૂ. સાધ્વીજી પુષ્પચૂલા શ્રીજી મ. ના ઉપદેશથી ૧૦ અંજાર તપગચ્છ જ્ઞાનખાતાની હા. ગુલાબચંદભાઈ ૫ શા. પ્રભુદાસ વીરપાળ સુરેન્દ્રનગર પૂ. સાધ્વીજી ચન્દ્રપ્રભા શ્રીજી મ. (પાટણવાળા)ના ઉપદેશથી રૃપ સુલસામાં આરાધના કરતી બહેન સુરત ના જ્ઞાનખાતાની સુરત ૨૫ - પૂ. સાધ્વીજી હ`સપ્રજ્ઞાશ્રીજી મ. ના ઉપદેશથી લીલાવતી ચ'પકલાલ સરૂપચંદ વસાવાડા પાટણ . ૫૦ "" 23 . ,, પૂ. સાધ્વીજી મારજના શ્રીજી મ. ના ઉપદેશથી સગૃહસ્થા તરથી વાંકાને -૨૫ પૂ. સાધ્વીજી ક્ષમાશીલા શ્રીજી મ. ના ઉપદેશથી ભાગિલાલ ઢમચંદુ મંત્રી કનાસાનાપાડ પાટણ ૫૦ સાધ્વીજી વિશ્વપ્રભા શ્રીજી તથા પુણ્યવધ ના શ્રીજી મ. ના ઉપદેશથી (આચાય. શ્રીમદ્ વિજ્ય રામ દ્રસૂરીશ્વરજી મહારાજાના આચાર્ય પદ પ્રયના ૫૦ વર્ષની અનુમાનાથે") j ૨૫ નાનખાતાની હા. ગુણવતભાઈ વી, શાહ અમદાવાદ ૫ કું ડલીયા લલિતાખેત ચિમનલાલ જામનગર " ૫ મનસુખલાલ રામજીભાઈ સેલાવાળા ૫ ભવર્સુખલાલ જમનાદાસ જામનગર હાલાર) છ મહેતા મનસુખલાલ અસુરભાઈ અમનગર --૩ ભદ્રકુમાર રાળીયા 바로 P Page #16 -------------------------------------------------------------------------- ________________ इस्वो नृपाञ् શુદ્ધિ-પત્રમ પૃષ્ઠ નિ. ૫. અશુદ્ધ शुद्ध १० २५ ३ धर्मो वा रक्षतु धर्मो वो रक्षतु १० २५ ९ शीलं मे स्यम् शीलं मे स्वम् .१२ ३८ ४ डत्यतू डत्यतु ७-१.१४८, १४९, १५० १८ २ १ हस्चो १९ १ ५ पञ्चमे पञ्चमे (वाऽनुनासिकः) २४ २८ ४ १।३१५७ १।३।४७ २४ २९ ४ १३१४४ १।३१४८ २६ ३८ ७ नापास २८ ९ १ त्वच्चरसि त्वञ्चरसि ३३ ११ ६ वा वा (सर्वादिः) ३५ २६ १ उरान्त ऊअरान्त ३७ ३७ ४ गुणः गुणः (सिनाऽऽमन्त्र्ये) ३९ ४६ ४. निय आम् निय (3) आम् '४३ ६९ १ पाथिन् । पथिन् ४७ २० १ डित्यदिति - डित्यदिति ५९ -५६ २ कुञ्चो क्रुश्चो... .६१ ६६ २ ४-३-८२ ३-४-८२ ६१ ८३ १२ दो-कृच-शक-तो दो-यकृच्-शकृतो '६५ ८८ १ व न व न. فلل للاف 8२ धारवां, ५६ ३९ २ नियौ । लुबौ। १६ ४१ ३ यवक्रियों ।। ६० ६. २ वाक्, वाम् । Page #17 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ६० ६१ ५ पर्णघुट् । ". ६१ ६६ ८ मधुलिट् । ६१ ६७ ६ गोधुक् । ६१ ६८ ७ मित्रध्रुक्, ध्रुट्। चेलस्निक्, स्निद।,, ६२ ६९ २ उपानत् । '६२ ७० ५ अर्ध-भाग । ६२ ७१ ७ देवेट् । मूलवृट् । शब्दप्राट् । ,, ६२ ७२ ३ यवभृट् । ६३ ७३ २ पुभिः । ६६ ९३ २ भ्रूणघ्नी स्त्री । राजा ७१ ५३ १ मा नो - मो नो. ७१ ६७ १ धः ७२ ७९ १ अम्धौ .. अब्धौ ७३ ८९ १ विश्पा विश्वपा ७६ ७ ३ राज ८० २८ ९ लक्षणे लक्षणे (तृतीया) ८१ ३२ २ चतुर्थी (संप्रदाने) चतुर्थी ९७ २१ ५ सिसेवयिषति सिसेविषति ९९ २८. १ काय - काश्य १०३ १६ १ मातु स्वसा मातुः स्वसा १०९ २५ ४ ६-१-१५ ७-१-१५ १११ १२ १. शोणा, शोणा। , शोणी, घोणा । ११३ २ २ वि प्रत्ययान्त वि यात डाच् प्रलयात वि ११५ १० ९ बहुव्रीहि बहुव्रीहिः Page #18 -------------------------------------------------------------------------- ________________ (२) कण्ठं स्थिताः . १७ १४ ९ कण्ठे स्थिताः २० २४ ४ नाभः । ૪૨ ૬ દ્વિતીયાત २६ ५२ १ शतात् पर: .२९ ६७ ८ व्यध्रः .२९ ६७ १० व्याघ्राचे १३० ६९ १२ (एकः शेषः) त् परे, . . વ્યાપ્તિમાં દ્વિતીયાન્ત शतात् परे, व्याघ्रः । । व्याघ्रायः सही नये. anी ध्य. ३।२।६१ रात्र ४२ २३ ३ ३।२६२ ४५ ४४ ४ रात्रः हुँ १४५ ४५ २ दन:, ४६ ४७ ५ डद्रयन्तः ४८ ६० २ सपुत्र ४८ ६३ १ तद् ५१ ४७ १ डव्यन्तः' ६८ ५६ १ शशंटक ६९ ३ २ ऋतायते ६९ ४ २- गापापिता ५० ७ ४-४-१२, ७१ ५७ ३. माहवास डद्रिः सपुत्रः त्यद तद उद्रिः ३॥शीट ऋतीयते । गोपायता . ४-४-१२,-३-७१ ऋतेः बीयः ८८ ५१"न्ती ९. ५० १ वा.. ९८ २९ ५ स्वोरिछन् योरियल Page #19 -------------------------------------------------------------------------- ________________ २०६ ७२ २१५ १४ ३. २१६ २१८ १ वेः र्वा ज (ग. ४) ४-१-३. १९.५ २७ २ २१८ २७ २ २३४ २ ४ २४२ ४४ ३ २४३ ५१ ३ २५४ ४५ १ २५९ १३ १ २६३ ३५ १ २७१ ७१ १ २९५ ८९ ४ ३-१-१३ २९८ ४८ १ शकृत्करि ३०२ ६ ८ ३१० ४५ २० ३११ ११ १ मासं ३१३ ४२ १ इत्वरी ३१३ -४५ २ स्विपुः ३१५ ६ ૪ વૃક્ષની શાખા [] अनंगत् चिनाति नामिना ४-१-८२ l जागु दृ अञ्चिता म् ते क्विप:: ૧૯ ३१९ २५ १ धातुथा ३३२ १५ ૨ અનથની ३३५ २८ ४ बिलप्र ३४० ४६ ८ प्रक्रमते ३४५ ५ ર્ ६-१-४८ ३८५ ५७ १ ६।१।१२६ श्वेः बा डू (ग. ४) ४-१-४ [ अ ] जनगत् चिनोति नामिनो २-१-८२ जागुः न अञ्चिता नू. ३-२-१३ शकृत्करिः ते क्विपः मांस इत्वरी क्विपः.. साउ સાહૂડીને માટેનાં વીરભુ ધાતુથી ભાવમાં અદ્યતની बिलप्रं प्रक्रमते. ६।३।१२६ Page #20 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ૨૮૨ ૨૮૮ so १ शोल्कशालिकम् સહા प्रभूत ब्रूते योजनशत शोभमाने ૨૮૧ ૨૨ ३९२ ३९ १ १ ૧૯ ३९३ ४४ ३ ૨૧૨ ૪૬ आह्ना ૨૧૪ ૪૮ २ द्विवर्षा ३९४ ५२ १ अस्य ३९४ ५२ ३ प्रयोजनम् ४०१ ૪૨ १ यौजनशतिक दूतः ૪૦૭ २२ ૮. माषाय शौक शालिकम् હો. प्रभूतं ब्रूते 'योजनशत (तन) शोभमाने अह्ना द्विवर्षो सोऽस्य (સોડસ્ય) પ્રયોગનમ્ यौजनशतिको दूतः माषाद् - સંસ્કૃત ભાષામાં રચાયેલું ઉત્તમ સાહિત્ય પ્રતિક્રમણુમાં આવતા સૂત્રો-સંસારદાવા શ્રુતદેવતા ભુવનદેવતા ક્ષેત્ર દેવતાની સ્તુતિએ નમાઽસ્તુ લઘુશાન્તિ સકલકુશલ સક્લાહ ત્ સ્નાતસ્યા બૃહત્શાન્તિ તથા ભક્તામર કલ્યાણ મ ંદિર આ સૂત્રો મુખપાઠ હાય છે માટે પ્રથમ આના અથ કરી લેવા, કરાવવા, મુખપાઠ હોવાથી સ`સ્કૃત પાર્ક થશે, પછી ખેલવામાં મા આવશે ચૈત્યવંદન—વમલ કેવલ, સ્તત્રનં-આદિ જિત' વન્દે સ્તુતિ-શ્રીનેમિ: પોંચરૂપ, શ્રીભાગ નેમિળ ભાષે વિગેર શાસ્ત્ર ગ્રન્થો—તત્ત્વાર્થ સૂત્ર યાગશાસ્ત્ર જ્ઞાનસાર ઉપમિતિ વિગેરે ચરિતત્રન્થા—ત્રિષષ્ટિશલાકાપુરુષચરિત પરિશિષ્ટવ તિલકમ જરી વિગેરે કાવ્યગ્રન્થા-દયાશ્રય હીરસૌભાગ્ય શાન્ત સુધારસ વિગેરે ચરિત્રગ્રન્થા-પાર્શ્વનાથચરિત્ર-કુમારપાલચરિત્ર વસ્તુપાલતેજપાલ ચરિત્ર ઉપદેશગ્રન્થા-ઉપદેશ તર`ગિણી વિગેરે : - પ્રાધમન્થા–પ્રબન્ધ, ચિંતામણિ—ભાજપ્રણ ધ કુમારપાલ, પ્રમબ્ર યથારુચિ સાહિત્યનું વાંચન કરવું –સ્વાધ્યાય કરવા, અભ્યાસ કરવા. જેથી સમાધિશાન્તિની પ્રાપ્તિથશે. શિવલાલ તેમચંદ શાહે Page #21 -------------------------------------------------------------------------- ________________ पृष्ठ सिद्धहेम-सारांक विषयानुक्रमः प्रथमोऽध्यायः प्रथमः पादः संज्ञा प्रकरणम् , , द्वितीया पादः स्वरसपि-प्रकरणम् " , तृतीयः पादः व्यञ्जनसषि-प्रकरणम् चतुर्यः पादः नामरूप-प्रकरणम् १ द्वितीयोऽध्यायः प्रथमः पादः , , २ द्वितीयः पादः कारक-विभक्ति-प्रकरणम् तृतीयः पादः षत्व-णत्व-प्रकरणम् चतुर्थः पादः स्त्रीप्रत्यय-प्रकरणम् तृतीयोऽ ध्यायः प्रथमः पादः समास-प्रकरणम् १ द्वितीयः पादः , २ तृतीयः पादः धातुरूप-प्रकरणम् १ चतुर्थः पादः , २ चतुर्थोऽध्यायः प्रथमः पादः , , ३ द्वितीयः पादः , , ४ तृतीयः पादः " " ५ चतुर्थः पादः , ., 'पञ्चमोऽध्यायः प्रथमः पादः कृदन्त-प्रकरणम् द्वितीयः पादः , , २ " " तृतीयः पादः , , ३ चतुर्थः पादः , , ४ षष्ठोऽध्यायः प्रथमः पादः तद्धित-प्रकरणम् १ " " द्वितीयः पादः दिन , , २ तृतीयः पादः , १८ । -२८-३। .४६.-५ . ६८-७ ८७-१ १०२-१० १११-१० १३३-१५ १४९-१५ १६५-१६ १८८-१९ २०९-२१ २२९-२३ २५२-२५ २७४-२७ २९६-३० ३११-३१ ३२५-३२ ३४१-३४ m xxxPage #22 -------------------------------------------------------------------------- ________________ વિશેષ વિષયાનુક્રમ પૃષ્ઠ મંગળ-પ્રસ્તાવના સંજ્ઞા પ્રકરણ વર્ણની સંજ્ઞાઓ ૨-૮ પ્રથમાદિવિભક્તિ સંજ્ઞાઓ ૯-૧૨ સ્વરસંધિ પ્રકરણ સ્વરાની સંધિ ૧૫-૧૭ વ્યંજન સંધિ પ્રકરણ " વ્યંજનેની સંધિ ૧૯૨૭ નામરૂપ પ્રકરણ ૧. પુંલિંગ સ્ત્રીલિંગ અને નપુંસકલિંગનાં રૂપ ૩૧-૪૫ નામરૂપ પ્રકરણ ૨ સ્વરાન્ત વ્યંજનાન્ત નામોનાં વિશેષ રૂપ ૫૧૬૭ કારક વિભક્તિ પ્રકરણ છ કારક સાત વિભક્તિ ૭૪–૮૮ –ણુત્વ પ્રકરણ ૩ ને S અને ર ને ળ ૯૪–૧૦૧ પ્રય પ્રકરણ સ્ત્રીલિંગમાં થતા પ્રત્યય ૧૦૫–૧૧૦ સમાસ પ્રકરણ ૧ ઉપસર્ગ સંજ્ઞા ૧૧૩ ગતિ સંજ્ઞા ૧૧૩-૧૧૪ – સામાન્ય સમાસ ૧૧૪ બહુવ્રીહિ સમાસ ૧૧૪-૧૧૮ અવ્યયી ભાવ સમાસ ૧૧૮ના તપુરુષ સમાસ : ૧૨૧-૧૨૮ " . કર્મધારય સમાસ ૧૨૮-૧૨૯ , , દિગુસમાસ તપુરુષ કર્મધારય સમાસ ૧૨૯–૧૩૦ 4% સમાસ ૧૩૦-૧૩૧ એક ૧૩૧ સમાહાર 6% ૧૩૧-૧૩૨ ૧૨૯ Page #23 -------------------------------------------------------------------------- ________________ સમાસ પ્રકરણ ૨ ૧ સ્થાપિ ના આદેશ સ્વાદ્રિ તે લુપ્ અણુપ્ સમાસ પૂર્વ પદ્મના આ પૂર્વ પદ્મના પુંવદ્ ભાવ પૂર્વપદના ફેરફારો પૂર્વ પદથી ર્ ર્ અને કન્રિ આગમ પર્વ પદના આદેશા ધાતુરૂપ પ્રકરણ ૧ વૃદ્ધિ, ગુણુ, ધાતુ અને ત્ વર્તમાના વિગેરે સંજ્ઞાઓ આત્મનેપઃ પરમૈંપન્ન ધાતુરૂપ પ્રકરણ ૨ ધાતુથી થતા ગયાવિ પ્રત્યયા સ્વાકિ પ્રત્યયાન્ત શુષાદ્રિવારિ યન્ત-યoનન્ત-સુરાદ્રિ-યુનાવિ णिगन्त - सन्नन्त - नामधातु ધાતુરૂપ પ્રકરણ ૩ ૧૭૧–૧૭૨ ૧૭૩-૧૭૯ ૧૮૪ પરાક્ષા આમ્, અદ્યતની શિન્ સત્ ક અ ૧૭૯–૧૮૩ ભાવ-કમ બિલ્ બિલ્ ય ગણ વિકરણ રાજ્ ય નુ ા રા ન ૩ ક કર્તા બિક્ ય આત્મનેવર્ દ્વિત્વ કાય ૧૮૫–૧૮૭ ૧૮૭ ૧૯૩-૧૯૪ ૧૯૪–૧૯૭ ૧૯૭–૧૯૮ ૧૯૮-૨૦૩ ૨૦૩૨૦૬ ધાતુમાં ફેરફાર અને દ્વિત્યનિષેધ દ્વિત્યમાં પરતું કાય પૂર્વનું કાય ܕܕ वृत् દી ૧૩: ૧૩૮ ૧૩૯–૧૪૦ ૧૪૦ ૧૪૧–૧૪૨ ૧૪૨–૧૪૫. ૧૪૫–૧૪૬ ૧૪૬-૧૪૮ ૧૫૩ ઋતુ શ્ય્કનું ટ્ અને લેપકા ૬, ર્ ર્, ગ્ ૧૫૪-૧૫૮ ૧૫૮-૧૬૪ ૧૬૯–૧૮૭ ૧૬૯–૧૭૦ ૨૦૬ ૨૦૭ ૨૦૭ ૨૦૮: Page #24 -------------------------------------------------------------------------- ________________ . • ધાતુ ૫ પ્રકરણ ૪ ધાતુઓનું આ કાર્ય . ૨૧૪ • નિ પર છતાં આ વિગેરે કાર્ય ૨૧૪-૨૧૫ . . , હસ્વ કાર્ય ૨૧૫-૨૧૬ છે ઉપાન્ત હસ્વ વિગેરે કાર્ય ૨૧૬-૨૧૯ ' ધુટુંકિત તિ પર છતાં કાર્ય ૨૧૯-રરા क्ति क्त क्तवतु ना तन न म क व રર૧૨૨૨ શિ પ્રત્યય અને ધાતુઓનું વિવિધ કાર્ય રરર–૨૨૮ ધાતુ ૫ પ્રકરણ ૫ ગુણક્તિ કિત અને વૃદ્ધિ. ૨૩૪-૨૪૨ પ્રત્યનું ધાતુઓનું અને નામેનું કાર્ય ૨૪૨-૨૫૧ ધાતુ૫ પ્રકરણું ૬ અશિત પ્રત્યયામાં ધાતુના આદેશ ૨૫–૨૬ - અધતની ક્રિયાતિપત્તિ અને હસ્તનીમાં મટ અને પ્રતિ ૨૬ ૦૨૬૧ સેટુ વેત્ અને અનિટ ધાતુઓ ૨૬૧-૨૬૯ - શિ પ્રત્યે પૂર્વે ઉદ્ મ અને સ્પર્શ ૨૦ 7 ક સારા અને ૩ આદિ કાર્ય ૨૭૦-૨૭૩ કૃદન્ત પ્રકરણ ૧ કતાદિ કર્મણિ ભાવે પ્રમ રદ-૨૮૦ | | કૃત્ય કૃતા ૨૮૧-૨૮૩ ઋામાન્ય કૃદન્ત શબ્દો ૨૮૪-૨૫ , , . . . ઉપપદ કૃદન્ત સમાસો : ૨૮૧-૨૪ . . ભૂત કૃદન્ત શબ્દો ૨૪-૨ સુરત પ્રકરણ ૨ પરોક્ષ ભૂત કાન્ત ૩૦૧ - અહતની હસ્તની પુરક્ષા અને વર્તમાના ૩૦૧-૩૦૩ - વર્તમાન કૃદન્ત ભવિષ્ય દિન : ૩ વત માન મુકત શબ્દો ૩૦૩-૨૦૪ શીલાયક વર્તમાન કૃદન્ત શ એ પ૧ , , તે માત કુન્ત ૩૧૦ Page #25 -------------------------------------------------------------------------- ________________ * . . પણ અન્ત કરું. ૨૮–૧ ' *.. 18ના પ્રકરણ ૩ ભવિષ્યકાશ ભવિષ્યન્તી શ્વા૩િ૧૪૩૧મ !' . . . પુંલિંગ કૃદન્ત શબ્દ ૩૧૫-૦૧૮ * - સ્ત્રીલિંગ કૃદન્ત શબ્દ ૩૧૮-૩૨૧ - - : , , નપુંસર્ડ લિંક દન્ત શબ્દ ૩રર હન્ન ભિના કરકમાં સ્ત્રીલિંગ, નપુંસક પુલિંગ પંદન્ત શબ્દ : ૩૨૨-૩૨૩ - વેસ્ટર્થ કૃદન્ત શબ્દ , ૩ર૩-૩૨૪ કુદા પ્રકરણ ૪ ક્રિયાતિપત્તિ, સપ્તમી, પંચમી, કૃત્ય, ખિન્ન, આશા, અઘતની * વવા હળ જમ્મુ અને તેનું અન્ત કૃદન્ત ૩ર-૩૪૦ તદ્ધિત પ્રકરણ ૧ * * *૩૪પ * અપત્યાદિ સામાન્ય અર્થમાં પ્રત્યયે અહિ ૩૪૬-૩૪૮ . * પત્ય અર્થમાં પ્રત્યા • ૩૪૯-૩૫૫ (દ્ધિત પ્રકરણ ૨ રક્તાદિ સંસ્કૃત ભક્ષ્ય ' 'પર્યત અર્થોમાં પ્રત્ય. ૩૫૮-૩૬પ તદ્ધિત પ્રકરણ છે કે ' શેષ સામાન્ય અમર : 1 ' . . . રાધિ ક૬૮-૩૭૪ - એમ અર્થો (કૃત લબ્ધ વિમાં પ્રત્યય : ૨૦૪૩૮૬ સંદિત પ્રકરણ “જિત વિગેરે અર્થોમાં છે . . . . . .-- “''પ્રયા ફુદ્ધિ ૩૮૭–૩૯૮ તીત કરણ પતિ ોિરે માં પ્રત્યય ૪૦૪-૪૨૨ વિત કારણ એવા અર્થોમાં પ્રત્યય ૪૨૯-૪૩૪ 23 તપુ વિગેરયાત અહી ૫-૪ * : - ૬ મા વિગતi જિ-જ૪૪ સદ્ધિત પ્રકરણ ૭ી વિગેરે મા પ્ર ૪૫૦-૪૫૪ : . પ્રત્યય ૪૫૪–૪૬૦ રાજકારણ વિનાશિ ૪૩ ૪૪૫-૪૭૦ ફિચરણે કુલ પરિભાષા ૭૧-૪જ Page #26 -------------------------------------------------------------------------- ________________ सिद्धहेमसारांश-संस्कृतव्याकरण अनुवाद-विवरण सूत्र-सीहत [विषयवार-प्रकरण-क्रम] ગુજરાતીમાં સંસ્કૃત ભાષાનું વ્યાકરણ कर्ता अध्यापक शिवलाल प्रेमचन्द शाह Page #27 -------------------------------------------------------------------------- ________________ સંગી–પ્રસ્તાવના મગળ ૧ મંગળને માટે પરમેશ્વરનું ધ્યાન કરવું. अर्हम १।१।१ * १।१।१ પ્રસ્તાવના ૨ એકજ પદામાં જુદી જુદી અપેક્ષાએ જુદા જુદા અનેક ધર્માંના સ્વીકાર તે સ્યાદ્વાદ. સ્યાદ્વાદથી શબ્દોની સિદ્ધિ ઉત્પત્તિ અને જ્ઞાન થાય છે. અથવા શુદ્ધ શબ્દના વાદથી-પ્રયોગથી સિદ્ધિ-સમ્યગ્ જ્ઞાન થાય છે અને સમ્યગ્ જ્ઞાનથી મેાક્ષ થાય છે. सिद्धिः स्याद्वादात् १।१।२ ૩ અહી જે કહેવામાં ન આવ્યું હોય તે લેાકથી-તેના જ્ઞાતા પાસેથી જાણવું. लोकात् १।१।३ -૧૬ એટલે પ્રથમ અધ્યાય । પ્રથમ પાદ । પ્રથમ સૂત્ર Page #28 -------------------------------------------------------------------------- ________________ १।१।४ સંજ્ઞા પ્રકરણ स्व। १४ अ आ, इ ई, उ ऊ, ऋ , ल लू, ए ऐ ओ औ औदन्ताः स्वराः ११११४ ૫ હસ્વ પ દીર્ધ ૯ કુત-- अ-पशु- अ आ *अ३ आ ३ इ-पशुउ-व उ३ ऊ ३ ऋ-व: ऋ३ ऋ लु-पशु बम बम mr SAAmon AAma r mr AA ओ ३ औ ३ આ કુત થાય છે અને એ પણ પહુત થાય છે. એ પ્રમાણે Tई, उ ऊ, ऋऋ भने ल ल ४१ ही मन्ने सुत बाय छे. Page #29 -------------------------------------------------------------------------- ________________ - સા પ્રકરણ २११५ હસ્વ-જે સ્વર કા બોલાય છે તે હસ્વ- કહેવાય છે. अ इ विजेरे દીર્ઘજે સ્વરને બોલતાં લંબાવવા પડે છે તે દીઘ કહેવાય છે. આ વિગેરે ઉત-સ્વર જ્યારે દીર્ધ કરતાં પણ વધારે લંબાવીને બોલાય છે ત્યારે તે લુત કહેવાય છે અને સ્વરની આગળ ત્રણ માત્રા સૂચક ૩ (ત્રણને આક) મૂકીને તે લખવાની રીત છે. અરૂણારૂ વિગેરે માત્રા-આંખ મીંચતાં કે ઉઘાડતાં જે સમય થાય તેને માત્રા કહેવાય છે. હસ્વની ૧ માત્રા, દીર્ઘની ૨ માત્રા, બુતની ૩ માત્રા. ઇ-ક્રિ-ત્રિ-માત્રા દૂ-વી-તૃતા શાક ૬ વર્ણ સિવાય હસ્વ ૬ થી છ સુધીના ૧૨ સ્વરે નામી કહેવાય છે. હું ૩૩ કા ઝટ છે આ મો. अनवर्णा नामी १।१।६ ૭ ૪ થી લઈને દીર્ધ ૪ સુધીના ૧૦ સ્વરે સમાન કહેવાય છે. अ आ इ ई उ ऊ ऋ ऋल लु लुदन्ताः समानाः १।१७ ૮ ગો જ સ્વરે સધ્યક્ષર કહેવાય છે. __ ए ऐ ओ औ सन्ध्य क्षरम् १।१।८ ૯ [૪] • અનુસ્વાર અને [૩]: વિસર્ગ કહેવાય છે. अं अः अनुस्वार-विसगौं ११११९ Page #30 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ૧૦ ૧૨ સંજ્ઞા પ્રકરણ कू ख ग् च् छू ज् टू ठू तू थ् द् प् फ् बू यू घ् ङ् झ् ञ ढ़ णू र् लू व शू धू सू हू क-वर्गच-_ ध् भू कादि र्व्यञ्जनम् १|१|१० ૧૧ વર્ગના પાંચમા અક્ષર અને અન્તસ્થા સિવાયના ૨૪ વ્યંજના ટ્ કહેવાય છે. न् म् क् ख् ग् घ् च् छू ज् झ् त् थ् द् धू प् फ् ब् भू अ-पञ्चमाऽन्तस्थो घुट् १|१|११ ૨૫ સ્પર્શ વ્યંજન T-qu 7-901 7-901 पञ्चको वर्गः १।१।१२ क् ख् ग् घ् ङ् च् छू ज् झ् ञ टू ठ् ड् ढ् ण् त् थ् द् ध् न् प् फ् ब् भू म् १११/२० प्फ्, श् ष् स् आद्य द्वितीय- शषसा अघोषाः १।१।१३ - ट् ठ् ड् ढू श् ष् स् हू ૧૩ દરેક વર્ગના પહેલા અને ખીજો અક્ષર તથા શ્ર્ર્ આ १३ अघोष उडेवाय छे क् ख्, च्छ्, ट् ठ्, त्थ्, • Page #31 -------------------------------------------------------------------------- ________________ સંજ્ઞા પ્રકરણ ૧૪ અષ સિવાયના અન્ય ૨૦ વ્યંજન ઘષવાન કહેવાય છે. T g , ક ર્ ૪, ૬ ૪ , ૨ ઇ ન, યમ, अन्यो घोषवान् १।१।१४ ૧૫ ક્ન્ ર્ આ ૪ વ્યંજને અસ્થા કહેવાય છે. य-र-ल-वा अन्तस्थाः ११।१५ ૧૬ અનુસ્વારઃ વિસર્ગ હામૂલીય) (ઉપમાનીય અને કણ આ છ વ્યંજને શિય્ કહેવાય છે. ૧-૩-૫ ---)(T--- ર શશ૬ ૧૭ જે વર્ણોના પરસ્પર–એકબીજાની સાથે સ્થાન અને આસ્ય પ્રયત્ન તુલ્ય-સરખા છે, તે વર્ષો પરસ્પર સ્વ કહેવાય છે. વર્ણોનાં ઉચ્ચાર સ્થાન ૮ વર્ણોનાં ઉચ્ચાર સ્થાન આઠ છે–ઉર (છાતી) કંઠ શિર જિહવામૂલ દાંત નાસિકા ઓષ્ઠ અને તાલુ આ વર્ણ દુ : વિસર્ગ ૪ વર્ગ કંક્ય ૬ વર્ણ = વર્ગ / T ... ...તાલવ્ય ૩ વર્ણ ૪ વર્ગ )( ઉપદમાનીય ...એ...ય ત્ર વર્ણ ૪ વર્ગ : ૬ ... ...મૂર્ધન્ય ૨ વર્ણ ત વર્ગ ણ ... દય છે ... ••• ••• ...તાલવ્ય આ જ ... ...એઠય – જિવામૂલીય... ... ...જિહવ્ય ૦ અનુસ્વાર ... ... ..નાસિકય ફર્ ર્ ર્ ર્ ... ... ...પિત પિતાના વર્ગનું સ્થાન ઉપરાંત નાસિકા સ્થાન એટલે અનુનાસિક Page #32 -------------------------------------------------------------------------- ________________ સંજ્ઞા પ્રકરણ વર્ણોના આસ્ય પ્રયત્ન આસ્ય એટલે મુખ, મુખમાં થતે પ્રયત્ન તે આસ્ય પ્રયત્ન આસ્ય પ્રયત્ન ચારે છે– સ્કૃષ્ટતા ઈષસ્કૃષ્ટતા વિવૃતતા ઈપવિવૃતતા પાંચ વર્ગના પચીશ વ્યંજનનું કારણ સ્પષ્ટ છે. અંતસ્થા ૨ ૨ ૪ ૨ નું ,, ઈષસ્પષ્ટ છે. ઉષ્માક્ષર શ ષ સ દૃનું ,, ઈષવિવૃત છે. સ્વરે આ વિગેરેનું , વિવૃત છે સ્પષ્ટ કરણને પણ ધૃષ્ટતા કહેવાય છે, ઉપચારથી. કરણ ને પણ પ્રયત્ન કહેવાય છે, ઉપચારથી. જે વર્ણોને બોલતાં મુખમાં સ્પર્શ થાય છે તે સ્પર્શ વ્યંજન કહેવાય છે. જે વર્ણોને બેલતાં મુખમાં વિવર-પોલાણ થાય છે તે વિસ્તૃત કહેવાય છે અનુનાસિક સ્વર જ્યારે નાસિકાની મદદથી બેલાય છે ત્યારે અનુનાસિક કહેવાય છે અને સ્વર ઉપર અર્ધ ચન્દ્રાકાર અને બિંદુ મૂકી તે લખવાની રીત છે. જેમકે ૐ મ ઍરૂ કરે વિગેરે વ્યંજનેમાં પણ ૪ ઝું જૂ નાસિકાની મદદથી બેલાય છે ત્યારે અનુનાસિક કહેવાય છે. જેમકે શું શું Page #33 -------------------------------------------------------------------------- ________________ સંજ્ઞા પ્રકરણ શશશ૭ અનુનાસિક થાય એટલે, આ વર્ણના ૬ ભેદ થાય છે. જેમકે-- હસ્વ જ મેં ૨ દીઘ મ મ ૨ હુત ચરૂ ઐરૂ, મારૂ ૨ મ વર્ણના એ સર્વે ભેદો પરસ્પર સ્વ છે. 5 વર્ણ–પરસ્પર સ્વ ૬ વર્ણ–પરસ્પર સ્વ ૩ વર્ણ-પરસપર સ્વ ૪ વર્ણ–પરસ્પર સ્વ હું વર્ણ-પરસ્પર સ્વ [ કાર–પરસ્પર સ્વ છે કાર–પરસ્પર સ્વ કો કાર–પરસ્પર સ્વ આ કાર–પરસ્પર સ્વ # વગપરસ્પર સ્વ વર્ગ–પરસ્પર સ્વ ૮ વર્ગપરસ્પર સ્વ ત વર્ગ–પરસ્પર સ્વ પ વર્ગ-પરસ્પર સ્વ. શું-પરસ્પર વ જ સું-પરસ્પર સ્વ ૬ -પરસ્પર સ્વ શું ૬ ર્ અને ટૂ ને કોઈ સ્વ નથી, तुल्य-स्थाना-ऽऽस्यप्रयत्नः स्वः १।१।१७ જ Page #34 -------------------------------------------------------------------------- ________________ पञ्चमी સંજ્ઞા પ્રકરણ १।१।१८८ વિભક્તિના પ્રત્યस् [सि] औ अस् (जस्] प्रथमा , [शस्] द्वितीया आ [टा] भ्याम् भिस् तृतीया ए [] भ्यस् चतुर्थी अस [उसि] ,, [ङस्] ओस् आम् षष्ठी इ [ङि , सु [सुप्] सप्तमी * १-१-३७ सूत्रने नियम नुमो. स्यौजसमौशस्-टाभ्याभिस्-डेभ्याम्भ्यस्-ङसिभ्याम् भ्यस्-ङसोसाम्-ङयोस्सुपां त्रयी त्रयी प्रथमादिः १।१।१८ १८ स् [सि] विगरे भने ति [तिव] विगेरे प्रत्ययो विमत हेवाय छे. स्त्यादि विभक्तिः १।१।१९।। ૨૦ સ વિગેરે અને તિ વિગેરે વિભક્તિના પ્રત્યય જેને લાગેલા डेय , त ५४ ४वाय छे, बाल+स=बाल: ५४ छ. नम्नति-नम्+अ+ति-नमति ५६ छे. २-१-२१ तदन्तं पदम् १।१।२० स् छत वा प्रत्ययो ५२ छतां तभ०१ य सिवाय व्यना प्रत्ययो ५२ छता, पूर्वर्नु नाम ५४ थाय छे. भवतः इदम्भवत् ईय [ईयस् ] भवदीयः -:-3०, २-१-७६ । मरुत्+भ्याम्-मरुभ्याम् ।। नाम सिदय्-व्यञ्जने ११०२१ * હવે પછી સૂત્રને નંબર જ લખેલે આવશે ત્યાં તે સૂત્રને નિયમ જેવો એમ સમજવું. પેઈજના મથાળે સૂત્રને નંબર આપેલ છે તે જોઈ તે તે સૂત્રને નંબર શોધી શકાશે. ૨૧ Page #35 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ૧૦ સજ્ઞા પ્રકરણ १ १/२२ ૨૨ મૈં કારાન્તનામ, ૧૧ સ્થન વક્ ચ] પર છતાં પદ્મ થાય છે. પદ થવાથી ર્ તા લાપ થાય છે. ૨-૧–૯૧ રાજ્ઞાનમિચ્છતિ રાનીયતિ ૩-૪-૨૩, ૪-૩-૧૧૨૫ રાત્ત્તવાચરતિ રાખાયતે ૩-૪--૨૬, ૪-૩-૧૦૮ । અચર્મ (અનર્મવાન્) ચર્મ (ધર્મયાન) મતિ અતિ, ધર્માંતે ૩-૪-૩૦ | नं क्ये १।१।२२ ૨૩ મત્વર્થ પ્રત્યય પર છતાં સ્ કે ર્ અંતવાળું નામ પદ્દ થતું નથી. યરાથી ૭–૨-૪૭ । સહિત્યાનું ૧-૧-૨૧ના અપવાદ नस्तं मत्वर्थे १।१।२३ ૨૪. સમાસના અંતે રહેલ શબ્દની પદ સંજ્ઞા થતી નથી. ટ્ીર્ઘસથિ+X [1]=રીયંસથઃ ૭-૩-૧૨૬, ૭-૪-૬૮ वृत्यन्तोऽस-षे १।१।२५ ૨૫ ક્રિયાપદના અર્થમાં વિશેષતા બતાવનાર (વિશેષણ) પદો સહિત જે ક્રિયાપદ તે વાક્ય કહેવાય છે. ધમાં વા રક્ષતુ, ધર્મો યુગ્મારક્ષતુ ।૨-૧-૨૧ કાઇ વખત કર્તા વિગેરે પદે ચાલુ વાત ઉપરથી સમજી જવાય છે, તેથી એકલું ક્રિયાપદપણ વાકય બને છે, વિષે । કાઇ વખત ક્રિયાપદ ચાલુ અર્થ ઉપરથી સમજી જવાય તેથી સાક્ષાત્ ક્રિયાપદ વિના એકલા વિશેષણુ પદો પણ વાકય અને છે. શીજી મે સ્વમ્, શૉરું મમ સ્વમ્ ॥ ૨-૧-૨૩ स- विशेषणमाख्यातं वाक्यम् १।१।२६ ૨૬ ધાતુ વિભકિત અને વાકય સિવાયના ખાકીના અથવાળા શબ્દને નામ કહેવાય છે. વૃક્ષઃ ૨-૨-૩૧ | अ-धातु-विभक्ति वाक्यमर्थवनाम १।१।२७ Page #36 -------------------------------------------------------------------------- ________________ સંજ્ઞા પ્રકરણ ૧.૨૮ ૧૧. २७ नस४ सिमा प्रथमा भने द्वितीयाना मवयन इ [शि] प्रत्यय धुर छे. कमलानि १-४-५५ १-४-६५, १-४-८५ शि घुट १।१।२८ ૨૮ પુલિંગ અને સ્ત્રીલિંગમાં વિભક્તિના પહેલા પાંચ પ્રત્યય ઘુટ ४वाय छे. राजा । राजानौ । सीमा । ८. १-४-८५ पुं-स्त्रियोः स्यमौजस् १।१।२९ २८ स्वर् अन्तर प्रातर् विगेरे भव्ययो छे. __स्वरादयोऽव्ययम् १।१३० ३० च विगेरे अव्यये! छे. वृक्षश्च ईत्यादि चादयोऽसत्त्वे १११।३१ ३१ ध [धण्] सिवाय तस् [तसु] विगेरे शस् ५-त प्रत्ययो જેના અન્ત છે તે શબ્દ અવ્યય છે. ૭-૨-૮૫થી૭-ર-૧૫૧ अधण-तस्वाद्याशसः १।१।३२ ૩૨ વિભકત્યન્ત જેવા અને શમ્ સુધીના તણું વિગેરે પ્રત્યયાન્ત नेपा हो सत्यय छे. अहंयुः । शुभयुः । ७-२-१७ अस्ति-क्षीरा गौः । 3-१-२२ कुतः । यथा । तथा । कथम् । ७-२-८८ था७-२-१०3 विभक्ति-थमन्त-तसाद्याभाः १११।३३ 33 वत् तस [तसि] सने आम् प्रत्ययान्त ! पव्यय छे. क्षत्रिववद् ७-१-५२ । उरस्तः 8-3-२.१२ उच्चस्तराम् । ७-3-८ वत्-तस्याम् ॥१॥३४ ३४ त्वा [क वा तुम् भने अम् [णम्. ख्णम् ] प्रत्ययान्त शो मव्यय छे. कृत्वा ५-४-४७ । कर्तुम् ५-3-13 । यावजीवमदात् ५-४-५५ । स्वादुंकारं भुङ्क्ते ५-४-५3 ॥ क्त्वा-तुमम् १।१।३५ Page #37 -------------------------------------------------------------------------- ________________ સંજ્ઞા પ્રકરણ १११॥३६ ૩૫ ગતિ સંજ્ઞક શબ્દ અવ્યય છે. પ્રત્ય ૩–૨–૧૫૪ गतिः १११॥३६ ૩૬ પ્રયોજન (કાર્ય કે ફળ) ને માટે પ્રત્યય વિગેરેને નિશાની તરીકે લગાડાતા વર્ણ કે વણે પ્રયોગમાં રખાતા નથી, તે ઇત કહેવાય છે. ઉત્ત-તિ– તિ શુતિ ફુક્ત કાર્ય કરીને જાય છે માટે ઇત કહેવાય છે. આવા [ ] કૌંસમાં પ્રત્યયો વિગેરે ઈત વર્ણ સહિત આપેલા છે. ૨-૧–૧૧૪ अप्रयोगीत् १।११३७ ૩૭ પંચમીથી કરેલ પ્રત્યય કહેવાય છે, પણ જો તે અત્ત શબ્દથી જોડાયેલ ન હોય તો સત્ત શબ્દથી જોડાયેલ હેય તે તે આગમ કહેવાય છે. ૪-૪-૯૮ વાઇ + ૩ = વાઢિ: ૨-૨-૩૧ પ્રત્યય થવાથી પ્રકૃતિ વાટ પછી પણ થયો –૪–૧૧૮ अनन्तः पञ्चम्याः प्रत्ययः ११११३८ ૩૮ વતિ [તિ અને મત [મતુ પ્રત્યયાન્ત શબ્દ સંખ્યાવત છે. તિમિઃ જોત-જાતિ + વ = તિમ્ | યાતિ જોત-પવન + = થવાન્ ! ૬-૪-૧૩૦ डत्यतू संख्यावत् १।१।३९ । :૩૯ અનેક અર્થવાળા યદુ અને જળ શબ્દ સંખ્યાવત થાય છે. ૭–૧–૧૬૦, ૭-૨-૮૯ દુમિ શતઃ યદુવાદ જ શીતઃ ITI ૬-૪-૧૩૦ बहु-गणं भेदे १।११४० Page #38 -------------------------------------------------------------------------- ________________ सिद्धहेम-सारांश संस्कृतच्याकरणम् [ अष्टाध्यायी-क्रमः] प्रथमोऽध्यायः प्रथमः पादः संज्ञा-प्रकरणम् १ अहम् १।१।१ २ सिद्धिः स्याद्वादात् १।१२ ३ लोकात् ११३ ४ औदन्ताः स्वराः १॥४ ५ एक-द्वि त्रिमात्रा हस्व-दीर्घ-प्लुताः १११५ ६ अनवर्णा नामी १।११६ ७ लूदन्ताः समानाः ११७ ८ ए ऐ ओ औ सन्ध्यक्षरम् १।१।८ ९ अं अः अनुस्वार-विसगौं १।११९ १० कादि य॑ञ्जनम् १।१।१० ११ अ-पञ्चमा-ऽन्तस्थो धुट् १।१।११ १२ पञ्चको वर्गः १११।१२ १३ आद्य-द्वितीय-श-प-सा अघोषाः १।११३ १४ अन्यो घोषवान् ।।१४।। १५ य-र-ल-वा अन्तस्थाः १।११५ १६ अं--- क- )( प-श-प-साः शिट् १।१।१६ १७ तुल्य-स्थाना-ऽऽस्य-प्रयत्नः स्वः १११११७ १८ स्यौजसमौशसू-टाभ्याम्भिस्-डेभ्याम्भ्यसू-ङसिभ्याम् भ्यसू-ङसोसाम्-ड्योस्सुपां त्रयी त्रयी प्रथमादिः ॥१॥१८. Page #39 -------------------------------------------------------------------------- ________________ संज्ञा-प्रकरणम् १९ स्त्यादि विभक्तिः १११११९ २० तदन्तं पदम् १११।२० बालः । नमति २१ नाम सिदय-व्यञ्जने १११।२१ भवदीयः । मरुद्भ्याम् २२ नं क्ये १।१।२२ राजीयति । राजायते । चर्मायति, ते २३ न स्तं मत्वर्थे ।१।२३ यशस्वी । तडित्वान् २४ वृत्त्यन्तोऽस-षे १११।२५ दीर्घसक्थः २५ स-विशेषणमाख्यातं वाक्यम् १।१।२६ धर्मो वो रक्षतु २६ अ-धातु-विभक्ति-वाक्यमर्थवन्नाम १।१।२७ बालः २७ शि घुट १।१।२८ कमलानि २८ -स्त्रियोः स्यमौजस् १११।२९ राजा । राजानौ । सीमा २९ स्वरादयोऽव्ययम् १।१।३० स्वर् । अन्तर् । प्रातर् ३० चादयोऽसत्त्वे १।१।३१ वृक्षश्च । इत्यादि ३१ अ-धण्-तस्वाद्याशस: १।२।३२ ततः । तत्र । बहुशः ३२ विभक्ति-थमन्त-तसाद्याभाः ११११३३ अहंयुः अस्तिक्षीरा गोः । कथम् । कुतः ३३ वत्-तस्याम् १।१।३४ क्षत्रियवद् । उरस्तः । उच्चस्तराम् ३४ क्त्वा-तुमम् १११।३५ कृत्वा । कर्तुम् । यावज्जीवमदात् ३५ गतिः १११॥३६ प्रकृत्य ३६ अ-प्रयोगीत् १११।३७ सर्वस्यै ३७ अनन्तः पञ्चम्याः प्रत्ययः १११।३८ बालः ३८ इत्यतू संख्यावत् ११११३९ कतिकम् । यावत्कम् ३९ वहु-गणं भेदे १।१।४० बहुकः । गणकः Page #40 -------------------------------------------------------------------------- ________________ श२।१ સ્વર સંધિ પ્રકરણ ૧ સમાન સ્વરને તેની પછી આવેલા સ્વ સમાન સ્વર साथे भगाने स्व ही स्व२ थाय छे. बाल+अस्१-४-१ बाला + अस् = बालाः । समानानां तेन दीर्घः १।२।१ સમાન સ્વરને ત્ર અને ૪ પર છતાં વિકલ્પ હસ્ય थाय छे. महांश्चासौ ऋषिश्च-3-२-७० महा + ऋषिः = महऋषिः, महर्षिः । ऋ-लति हूस्वो वा १।२।२ 3 अ वर्णना, तेनी ५४ी यावेता इ उ ऋ णु भने ल पशु साथे भगाने मनु ए ओ अर मने अल थाय छे. वन्द + अ + इते-वन्द + एते = वन्देते । अवणस्येवर्णादिनैदोदरल् १।२।६ ४ प्रदशन् ऋण विगेरेना अपने ऋण ५२ छतi तेना ऋनी साथे आए थाय छे. प्रगतम् ऋणम् प्रार्णम् । दशानाम् ऋणम् दशार्णम् । ऋणे प्र-दशाण-वसन-कम्बल-वत्सर-वत्सतरस्याऽऽर ११२७ ૫ ૩૫ વર્ણને અત પર છતાં તેના 2 ની સાથે તૃતીયા સમાસમાં જ થાય છે. शीतेन ऋतः शीतातः । ४.1 43 प्रारत-रने दागी छ, ते. ऋते तृतीया-समासे ११२।८ Page #41 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ૧૬ ૬ ७ સ્વર સંધિ પ્રકરણ अ वर्षानो तेनी पछी आवेला ए સાથે રાણીને અનુક્રમે અે તથા સૌ થાય बाला + एषा = बालैषा । बाल + औ १/२/१२ ऐ तथा ओ } औ છે. बालौ । ऐदौत् सन्ध्यक्षरैः १।२।१२ अनऊ [ऊद्र ] साथै औ थाय छे. धाव् + त-धाऊ [ऊट्] + त = धौतः ४-१-१०८ । ऊटा १।२।१३ ८ ओष्ठ सने ओतु पर छतां सभासभां अपना विरुदये सोप थाय छे. ओतु पुं. जिलाडो fareer ओष्ठौ यस्याः सा बिम्बोष्ठी, बिम्बोष्ठी । स्थूलश्चासौ आतुश्च स्थूलोतुः, स्थूलौतुः । वौष्ठतौ समासे १२।१७ ૯ ૬ વણુ ૩ વર્ણ (स्व सिवायनो) २१२ ५२ छतां अनुभे य् व् र् थाय छे. अस्ति । अत्र = अस्त्यत्र । ग्रामेषु + अटन्ति = ग्रामेष्वटन्ति | इवर्णादेरस्वे स्वरे य-व-र-लम् १।२।२१ ૧૦૬ છે તે તેની પછી કે।ઇપણ સ્વર આવે તેા, તેને ઠેકાણે અનુક્રમે अय् તે आयु थाय छे. जि + अ + ति ४-३- १ – ज् + ए + अ + ति = जयति । एदैतोऽयाय् १।२।२३ ૧૧ ઓ ઔ ને તેની પછી કાઈપણ સ્વર આવે તા અનુક્રમે अव् અને आव् थाय छे. -- भू + अ + ति - भ् + ओ + अ + ति = भवति । ओदौतोऽवान् १।२।२४ વણુ અને હું વર્ણન અસ્વ અને लू Page #42 -------------------------------------------------------------------------- ________________ સ્વર સંધિ પ્રકરણ ારારજી ૧૭ ૧૨ ઓ અને ઔ તે કમણિના ય [ક્ષ્ય] સિવાય ય કારોઢિ પ્રત્યય પર છતાં અનુક્રમે અત્ અને આવુ થાય છે. શો, મિચ્છતિ—મો + ચ [ચન ] વ્યગમ્ય + ઞ [રાવ્ ] + ત = યતિ । સૌ, જ્ઞાતિ । ૩-૪-૨૩ क्ये १।२।२५ - ૧૩ કારના ય કારાદિ તન્દ્રિત પર છતાં ફ્ થાય છે. વિદ્ય, વિતુરાતમ્——વિત્રુ + ય = વિયમ્ । ૬-૩-૧૫૧ ऋतो रस् तद्धिते १।२।२६ ૧૪ પદ્માતે રહેલા ૬ કે અે પછી આ આવે તેા એ ના લેપ થાય છે. આ ના લેપ થયા છે તેમ સમજવા આવું ડ અવગ્રહ ચિહ્ન મૂકાય છે. વાસ્—વાર્ + અતિ—ચાહસ + અર્થાત— ૧-૨-૬ વાહો + મતિ વાલોડટત્તિ 1 दोतः पदान्ते ऽस्य लुक् १।२।२७ ૧૫ દ્વિવચનના છેડે રહેલા હૂઁ અને ૬ પછી સ્વર આવે તે સુધિ થતી નથી. હે કૃચ્છતિ । રે મત્ર | શ્વેતે અન્નમ્ । ईदूदेद् द्विवचनम् १|२|३४ Page #43 -------------------------------------------------------------------------- ________________ प्रथमोऽध्यायः द्वितीयः पादः स्वर-संधि-प्रकरणम् १ समानानां तेन दीर्घः १२।१ बालाः २ ऋ-लति हूस्चो वा १।२।२ महऋषिः, महर्षिः ३ अ-वर्णस्ये-वर्णादिनैदोदरल् ११२।६ वन्देते ४ ऋणे प्र-दशार्ण-वसन-कम्बल-वत्सर-वत्स तरस्याऽऽर् ११२७ प्रार्णम् । दशार्णम् ५ ऋते तृतीया-समासे ११२।८ शीतातः ६ ऐदौत् सन्ध्यक्षः १।२।१२ बालैषा । बालौ ७ ऊटा ११२।१३ धौतः ८ वौष्ठौतौ समासे (लुग) १।२।१७ बिम्बोष्ठी, बिम्बोष्ठी स्थूलोतुः, स्थूलौतुः ९ इवर्णादेरस्वे स्वरे य-व-र-लम् १।२।२१ __ अस्त्यत्र । ग्रामेष्वटन्ति १० एदैतो ऽया-ऽऽय् ११२।२३ जयति ११ ओदौतो ऽवा-ऽऽव् १।२।२४ भवति १२ व्य-क्ये १।२।२५ गव्यति । नाव्यति १३ ऋतो रस् तद्धिते १।२।२६ पित्र्यम् १४ एदोतः:पदान्ते ऽस्य लुक् १।२।२७ बालोऽटति १५ ईदे द्वि-वचनम् (स्वरे असंधिः) ११२।३४ फले इच्छति । फले अत्र । पचेते अन्नम् Page #44 -------------------------------------------------------------------------- ________________ શરા? ૧૯ વ્યંજન સંધિ પ્રકરણ ૧ વર્ગનો પાંચમો અક્ષર પર આવતાં, પદાતે રહેલા વર્ગના ત્રીજા વ્યંજનને ઠેકાણે, તેના વર્ગને અનુનાસિક વ્યંજન વિકલ્પ થાય છે. चौरी ग्रामान नश्यति, चौरो ग्रामाद् नश्यति । तृतीयस्य पञ्चमे १।३।१ ૨ પ્રત્યયને પાંચમો અક્ષર પર આવતાં, ત્રીજા વ્યંજનને ઠેકાણે પાંચમે વ્યંજન નિત્ય થાય છે. प्रत्यये च:१॥३।२ ૩ પદને અને રહેલા વર્ગના ત્રીજા વ્યંજનની પછી શું આવે તો શું ને ઠેકાણે, દુની પૂર્વના વ્યંજનના વર્ગને ચોથે વ્યંજન થાય છે. उद्+हरति-उद्धरति । ततो हश्चतुर्थः १३३ ૪ પદને અંતે રહેલા પ્રથમ અક્ષરની પછી શું આવે અને શું ની પછી પણ ધુટ સિવાયને વર્ણ હેાય તે શ નો વિકલ્પ છ થાય છે. अरक्षच्छीलम् , अरक्षशीलम् । प्रथमादधुटि शश्छः १२३४ ૫ – જિવામૂલીય, જા કે રણ ની પહેલાં જ અને )(ઉપમાનીય 1 કે ૪ ની પહેલાં જ વિસર્ગને બદલે વિકલ્પ કવચિત લખાય છે. દુહમ્, તુવમ્ ! અત્ત)( પત, અનાપતિઃ -ઉપાયો –-)( શરાબ Page #45 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ૨૦ વ્યંજન સંધિ પ્રકરણ રારા પદાન્ત ૬ પછી ૨ કે ર્ આવે તે ૬ ને ઠેકાણે અનુક્રમે શ છુ કે હુ વિકલ્પ થાય છે–થાય કે ન થાય. बालश्शाम्यति । बालस्सरति । प्रातस्स्मरति । ન થાય ત્યારે ૧-૩–૫૩ થી વિસર્ગ થાયયાટિક શાસ્થતિ / વાર રતિ પ્રાતઃ સ્મૃતિ ર--સે રાષ- વા શરૂદ્દ ૭ પદાન્ત ર્ પછી ર્ છું, ટ ક કે શું આવે તે ને ઠેકાણે અનુક્રમે જૂ અને નિત્ય થાય છે. बालश्चरति । बालस्तिष्ठति । प्रातश्चलति । च-ट-ते स-द्वितीये १३७ પદાન્ત – પછી , ર્ ર્ કે ત ઇ હોય અને તેની પછી પણ અધુ (ધુમ્ સિવાય) વર્ણ હોય છે એ – ને ઠેકાણે અનુક્રમે રા શું શું થાય છે અને પૂર્વના સ્વર ઉપર અનુ સ્વાર મૂકાય છે અથવા પૂર્વને સ્વર અનુનાસિક થાય છે. बिडालान्+ताडयतिबिडालांस्ताडयति, बिडालाँस्ताडयति । नोऽप्रशानोऽनुस्वारानुनासिकौ च पूर्वस्याऽधुट्परे ११३८ ૮ (૧) પદાન્ત | પછી કોઈ પણ વ્યંજન આવે તે એ શું ને બદલે પૂર્વના અક્ષર ઉપર અનુસ્વાર મૂકાય છે અથવા ને ઠેકાણે પછીના વ્યંજનને સ્વ અનુનાસિક થાય છે. त्वं रक्षसि । त्वं चरसि, त्वञ्चरसि । अहंवदामि, अहत्वदामि (૨) મ [૬] આગમના ૬ ને વ્યંજન પર છતાં અનુસ્વાર અને સ્વ અનુનાસિક થાય છે. बंभण्यते, बम्भण्यते । तौ मु-मो व्यञ्जने स्वौ १।३।१४ Page #46 -------------------------------------------------------------------------- ________________ વ્યંજન સધિ પ્રકરણ ૧૦ પદાન્ત ૢ પછી સ્ ના વિકલ્પે સ્ક્રૂ થાય છે. રૂવં યખતે કેવેટ, છુ તેવેદ્ઘ, રેવેત્તુ | પ્નઃ સઃ સોડ‰ઃ ।।૮ શશ શ ૧૧ સ્ ના ર્ પૂર્વે આ હાય અને પછી સ્ત્ર આવે તા ૬ ના ૩ થાય છે. વાજત્—હાજર + અતિ – વાઙઙ + અમૃતિ—૧૨-૬ થી વાજો + અદતિ = વાછોડટતિ । अतोऽति रोः उः १।३।२० ૧૨ સ્ ના ર્ પૂર્વે આ હાય અને પછી ઘોષવાન્ વ્યંજન આવે તા તા ૩ થાય છે. વાહ૬ + જ્ઞયતિ—વાજ૩ + જ્ઞતિ–વાજો નતિ घोषवति १।३।२१ ૧૩ સ્ ના ૬ પૂર્વે આ હાય અને પછી ધોષવાન્ વ્યંજન આવે તા र् લાપાય છે. યાહર્ + (અન્તિ = વાજાપતિ | માત્ર અવ્યયના સ્ ને ર્ ૨-૧-૭૨ થી થશે, ધેાષવાન વ્યંજન પર છતાં તે ના લેાપ થાય છે. મો મો મળ્યા -”-મો-મળો-કયો જીનસન્ધિઃ ।।૨૨ ૧૪ પદાન્ત ૢ અને ર્ પૂર્વે મૈં વધુ હોય અને પછી કાઈ પણુ સ્વર આવે આવે તેા ર્ અને ૬ વિકલ્પે લાપાય છે અને પછી પાસે આવેલા સ્વરાની સધિ થતી નથી. बालौ इच्छतः - बालाव् इच्छतः बाला इच्छतः, बालाविच्छतः । તે ફઇન્તિ—તર્ કૃતિ—ત ફ્રન્તિ, વિદ્ઘન્તિ 1 स्वरे वा १।३।२४ Page #47 -------------------------------------------------------------------------- ________________ વ્યંજન સંધિ પ્રકરણ શરૂારદ ૧૫ રૂ ના ? પૂર્વે ૪ વર્ણ હોય અને પછી સ્વર આવે છે, ૬ ને શું થાય છે. (સ્ ને શું થઈ ૧-૩-૨૪ થી ૨ લેપાય છે.) મોલ્સ અવ્યયના ર ના ને સ્વર પર છતાં શું થાય છે. (૬ ને શું થઈ ૧-૩-૨૪ થી શું લેપાય છે.) અને પછી પાસે આવેલા સ્વરોની સંધિ થતી નથી. बाल इच्छति । बाला इच्छन्ति । बाला अटन्ति । મો !! रो यः १।३।२६ ૧૬ હસ્વ સ્વર પછી પદને અંતે રહેલા જૂ અને ૬ સ્તર પર છતાં બેવડાય છે. तस्मिन् + उद्याने = तस्मिन्नुद्याने बालाः क्रीडन्ति । हूस्वाद् ङ-ण-नो द्वे १।३।२७ ૧૭ આ ઉપસર્ગ અને ના અવ્યય સિવાય પદને અંતે રહેલા દ સ્વર પછી છું વિકલ્પ બેવડાય છે. कन्याच्छत्रम् , कन्याछत्रम् । अनाङ्-माङो दीर्घाद् वा छः १२३३२८ સ્વર પછી જી બેવડાય છે. રૂછતિ વચ્છતિ ! ત+છાયા તરછોયા . ૧-૩-૫૦ થી પહેલા છું ને જૂ થયે છે. स्वरेभ्यः ११३३३० ૧૯ સ્વરની પછી રહેલા ફુ અને ની પછી આવેલ, ફુ છું અને સ્વર સિવાયને વણ વિકલ્પ ડબલ થાય છે. , અ. , રહ્યા रहादह-स्वरस्याऽनु नवा १३३३३१ Page #48 -------------------------------------------------------------------------- ________________ २० વ્યંજન સંધિ પ્રકરણ શરૂારૂ છે પદને અંતે હેય નહિં એવા જૂ અને જૂ ને વર્ગીય ઘુ વ્યંજન પર છતાં, પર વ્યંજનના વર્ગને અન્ય અક્ષર જ થાય છે. જમ્ + = કાજૂ, અન્ના | કુત્તિો સુતિ ઈ. ૪-૪-૯૯ યુનિત આવા પ્રયોગોમાં આ નિયમથી ને ન્ જ થાય છે. પણ ૨-૩-૬૪ નિયમાનુસાર | કરવો નહિં. વિંશતિ ૧–૩–૪૦ થી અનુસ્વાર म्नां धुट्-वर्गेऽन्त्योऽपदान्ते ११३।३९ ૨૧ પદને અંતે હેય નહિં એવા 5 અને 7 ને શિટ વ્યંજન અને દૃ પર છતાં અનુસ્વર થાય છે. કુવા રીત ! ડિનુસ્વાર શરૂ૪૦ - ૨૨ પછી શું આવે તે પૂર્વને શું લેપાય છે અને તેની પૂર્વે રહેલા ફુ ૩ દીર્ઘ થાય છે. પુન + રિપુ =પુના રિપુ: | દુર્ + T = ફુજૂ કરે છે रो रे लग दीर्घश्वाऽदिदुतः ११३१४१ ૨૩ ના નિમિત્તથી બનેલો પર છતાં પૂર્વના ટુ નો લેપ થાય છે અને તેની પૂર્વના આ રૂ ૩ દીર્ઘ થાય છે. તૃ + રિ-ટુ+ ધિ-તૃઓ+કિસૂક્તિ મુન્ +ત-મુસ્ + ઇ-મુસ્ + ઢ = મૂઢઃ | સાહિત્+ત=ગાઢઃ | ढस्तड्-ढे ११३०४२ ૨૪ વદ અને વદ્ ધાતુના (૨–૧-૮૨) ઢું ને સૂના નિમિત્તથી થયેલ ટુ પર છતાં લેપ થાય છે અને તેની પૂર્વના આ વર્ણને સો થાય છે. Page #49 -------------------------------------------------------------------------- ________________ વ્યંજન સંધિ પ્રકરણ १।३।४३ सह् + ता-सद् + ता-सद् + धा-सद् + ढा = सोढा । मे प्रभारी सोदुम् , सोढव्यम् । वह-वोढा । वोदुम् । वोढव्यम् । सहि-बहेरोच्चाऽवर्णस्य १।३।४३ २५ उद् पछी स्था भने स्तम्भ न स् सोपाय छे. उत्थानम् । उत्तभ्नाति । उदः स्था-स्तम्भः सः १।३।४४ २६ तद् पछी स् [सि] ने स्व२ ५२ छता सा५ थाय छ, આ લેપ પાદ પૂર્તિ માટે છે. सम् + एषः-स+ एषः-सेष दाशरथी रामः। स ना रन १-3-२६ थी य य 1-3-२४ थी सोय याय तो સંધિ ન થાય અને પાદપૂતિ ન થાય. तदः से: स्वरे पादार्था १२३४५ ૨૭ પતર્ અને તદ્ થી પર આવેલા પ્રત્યયન વ્યંજન પર छता सो५ थाय छे. एष गच्छति । स पठति । एतदश्च व्यञ्जनेऽनग्-नसमासे १।३।४६ વ્યંજન પછી, પંચમ અને અન્તસ્થાને, સસ્પ-સરખો વણ પર છતાં વિક૯પે લેપ થાય છે. आदित्यो देवताऽस्य आदित्यः, आदित्य्यः ६-१-१५ व्यञ्जनात् पञ्चमाऽन्तस्थायाः सरूपे वा १॥३५७ ૨૯ વ્યંજનની પછી રહેલા ધુટ વ્યંજને સ્વ ધુટ વ્યંજન પર છતાં વિકલ્પ લેપ થાય છે. रुन्धि, रुन्द्धि । रुन्धः, रुन्द्धः । धुटो धुटि स्वे वा ११३।४४ ૨૮ Page #50 -------------------------------------------------------------------------- ________________ વ્યંજન સધિ પ્રકરણ ।।૨ ૨૫ ૩૦ વના ત્રીજો કે ચેાથા વ્યંજન પર છતાં, પૂના ટ્ વ્યંજનને બદલે તેને મળતા ત્રીજો વ્યંજન થાય છે. સન્ ૧-૩-}૧ થી સક્ર્—આ નિયમથી સર્ + અ + ત = સન્મતિ । વ્રુન્દ્, રોધા | ૨-૧-૮૩ तृतीयस्तृतीय- चतुर्थे १३३४९ ૩૧ અઘોષ વ્યંજન પર છતાં, શિટ્ સિયાયના ટ્જનને બદલે તેના વર્ગના પહેલેા વ્યંજન થાય છે. + પતિ = થાત્પત્તિ । रथाद् अघोषे प्रथमोऽशिटः १।३।५० ૩૨ વિરામ પર છતાં, શિટ્ સિવાયના ટ્ વ્યંજનને બદલે તેના વના પહેલા વ્યંજન વિકલ્પે થાય છે. ૩૩ पतति रथात् । पतति रथाद् । विरामे वा १।३।५१ વાકચ ખેલતાં વક્તા જ્યાં વિરામ લે છે–થાભે છે, ત્યાં સધિ થતી નથી. જ્યાં વિરામ લેતા નથી ત્યાં સંધિ થાય છે. વાહ, મતિ । વાહોત ! વાહ:,નયતિ | વાઘે નતિ। એક પદમાં, ધાતુ અને ઉપસગ માં તથા સમાસમાં વિરામ નથી, માટે ત્યાં સધિ કરવી જ જોઈએ. નયતિ અર્પતે । સપ્નનઃ | 1 न सन्धिः १।३।५२ ૩૪ પદને અંતે રહેલા ર્ ના જો તેની પછી વિરામ (એટલે કશુંએ ન) આવે અથવા અઘોષ વ્યંજન આવે તેા વિસગ થાય છે. નમતઃ । નમતઃ પતઃ । रः पदान्ते विसर्गस्तयोः १ । ३ । ५३ Page #51 -------------------------------------------------------------------------- ________________ વ્યંજન સધિ પ્રકરણ તે રહેલા રૂ ના જો તેની રહેલા શિમ્ વ્યંજન આવે તે UT: Heઃ । ૬-૩-૯૭ शिटयघोषात् १।३।५५ ૨૬ ૩૫ ૫ને ૩૬ પદને અંતે રહેલા હૂઁ નો જો તેની પછી શિક્ થી પર રહેલા અધેાષ વ્યંજન આવે તા વિષે લેપ થાય છે. વ્યુત્ ગ. ૧. પર. ઝમવુ. चक्षु प्रच्योतति, चक्षुः यति । व्यत्यये लुग्वा १।३।५६ १/३/५५ પછી અધેાષ થી પર વિસર્ગ જ થાય છે. ૩૭૬ અંતવાળા નામના વ્ ા સુ પ્રત્યય પર છતાં ર્ જ રહે છે. ચતુનું | નવું । પૂવું | પૂવું । ઢાળું | ૨-૩-૧૫ પણ કશીજી, આશી:પુ / વયસ્તુ, પયાસુ । વિગેરે નામામાં र् રહેતા નથી કેમકે એ નામેા ર્ કારાન્ત નથી પણ સ કારાન્ત છે. अरोः सुपि रः १।३।५७ જોડાય છે ત્યારે એટલે કેલ્શ્ અને न् તે ઠેકાણે અનુક્રમે ર્ ર્ ર્ ર્ અને ગ્ ૩૮ (૧) ત વ જ્યારે → કે ૬ વર્ગ સાથે તેને ઠેકાણે તેને મળતા ચ વ` મૂકાય છે, दू ध् મૂકાય છે. અક્ષત્ + શીહમ્ = અક્ષĪીમ્ । આજીવ્ + ન = આગચ્છન: । નુપાન + નાત • नापाञ् जयति 1 = Page #52 -------------------------------------------------------------------------- ________________ વ્યંજન સંધિ પ્રકરણ (आ) त वर्ग न्यारे ष् ट्ठे ट वर्ग साथै તને ઠેકાણે તેને મળતા દ વ મૂકાય છે. उद् + डयते = उड्डयते । अपश्यन् + डिम्भम् = अपश्यण्डिम्भम् । तवर्गस्य वर्ग-वर्गाभ्यां योगे च ट वर्गों १।३।६० ૩૯૬ ના, ર્ કે ન્દ્ર વર્ગના યાગમાં જ્ઞ અને योगभां घ् थाय छे. स्च्युत्, यो तेति 1 १।३।६० २७ भेडाय छे त्यारे ब् 3 ट वर्शना आयुस् + सु + आयुर् + सु १-३-६ थी आयुस् + सु — २-३-१५ थी आयुस् + षु = मा नियमथी आयुष्षु । सस्य श-पौ १।३।६१ ४० पछी त वर्गन च वर्ग थाय नहिं अश्नाति । न शात् १।३।६२ ૪૧ (૧) પાન્ત ૩ વ` પછી રહેલા 7 વર્ષાં અને જૂના ટ वर्ग अने ब् याय नडि. षण्नयाः १-३-१ द्विष् + सु–२-१-७६ भने १-३-५० था द्विट्सु । (२) पहान्त र वर्ग पछी - यावेसा नाम् नगरी भने नवति न न न ण् थाय छे. १–३–१० षष् + नाम्–२–१–७६ थी षड् + नाम् - १-३-२ थी. षण् + नाम् = षण्णाम् । १-३-१० पदान्ताट् टवर्गादनाम्-नगरी - नवते: १।३।६३ ૪૨ જ્ પર છતાં પદને અતે રહેલા ત વગતે ઠેકાણે છુ થાય છે પણ મૈં તે ઠેકાણે અનુનાસિક ૐ થાય છે. वृक्षाद् लता पतति = वृक्षाल्लता पतति । वृक्षान् लता आरोहन्ति = वृक्षालता आरोहन्ति । लिलौ १।३/६५ Page #53 -------------------------------------------------------------------------- ________________ प्रथमोऽध्यायः तृतीयः पादः व्यञ्जन - संधि -प्रकरणम् १ तृतीयस्य पञ्चमे ( वाऽनुनासिक: ) १।३।१ ग्रामान् नश्यति, ग्रामाद् नश्यति - २ प्रत्यये च १ । ३ । २ षण्णाम् - ३ ततो हश्चतुर्थः १।३।३ उद्धरति " ४ प्रथमादधुटि शश्छः ११३ | ४ अरक्षच्छीलम् अरक्षशीलम् ५ रः कखपफयोः क पौ १३५ ६ श-ष- से श-ष-सम् वा १|३|६| दु:खम्, दुःखम् बालश्शाम्यति, बालः शाम्यति ७ च-ट-ते स द्वितीये १।३।७ बालश्वरति . ८ नोsप्रशनो ऽनुस्वारा - ऽनुनासिकौ च पूर्वस्याऽधुटु - परे १।३।८ बिडालांस्ताडयति, बिडालाँस्ताडयति ९ तौ मु-मो व्यञ्जने स्वौ १।३।१४ त्वं चरसि त्वच्चरसि बंभण्यते, बम्भण्यते १० डू- नः सः त्सोऽश्वः १।३।१८ देवेड्त्सु देवेट्सु ११ अतोऽति रोः उः १।३।२० बालोऽटति - १२ घोषवति १।३।२१ बालो जयति १३ अ - वर्ण - भो - भगो- अघो लुंगसन्धिः १।३।२२ बाला गच्छन्ति । भो भो भव्याः Page #54 -------------------------------------------------------------------------- ________________ व्यञ्जन संधि प्रकरणम् २८ १४ स्वरे वा (व्योः) १।३।२४ बाला इच्छतः, बालाविच्छतः तइच्छन्ति, तयिच्छन्तिः १५ रो यः ११३।२६ बाल इच्छति । भो ईश्वर १६ हूस्वाद् ङ–ण-नो द्वे १।३।२७ तस्मिन्नुद्याने १७ अनाङ्-माङो दीर्घाद् वा छः १।३।२८ कन्याच्छत्रम् , कन्याछत्रम् .. १८ स्वरेभ्यः १।३।३० इच्छति । गच्छति । तरुच्छाया १९ र-हाद-ई-स्वरस्याऽनु नवा १।३।३१ अर्कः, अर्कः २० म्नां धुट्-वर्गेऽन्त्योऽपदान्ते १।३।३९ गन्ता । मुञ्चति २१ शिड्-हे ऽनुस्वारः १।३।४० पुंसि । पटीयांसौ २२ रो रे लग् दीर्घश्चा-ऽदिदुतः १।३।४१ पुनारिपुः २३ ढस् तड्-ढे १।३।४२ तृणेढि । मूढः २४ सहि-वहेः ओच्चा-ऽवर्णस्य १।३।४३ सोढा । वोढा २५ उदः स्था-स्तम्भः सः १॥३॥४४ उत्थानम् । उत्तम्नाति २६ तदः सेः स्वरे पादार्था १।३।४५ सैष दाशरथी रामः २७ एतदश्च व्यञ्जनेऽनग्-नसमासे १।३।४६ एष गच्छति । स पठति २८ व्यञ्जनात् पञ्चमा-ऽन्तस्थयाः स-रूपे वा ११३।४७ आदित्यः, आदित्य्यः २९ धुटो धुटि स्वे वा १।३।४८ रुन्धि, रुन्द्धि ३० तृतीयस्तीय-चतुर्थे १।३।४९ सज्जति । दोग्धा Page #55 -------------------------------------------------------------------------- ________________ व्यञ्जन संधि प्रकरणम् ३१ अघोषे प्रथमोऽशिटः ११३२५० रथात्पतति ३२ विरामे वा १३१५१ रथात् , रथाद् ३३ न सन्धिः १।३१५२ बालः, अति ३४ र पदान्ते विसर्गस्तयोः ११३५३ नमतः । नमतः पठतः ३५ शिटयघोषात् ११३।५५ पुरुषः त्सरुकः ३६ व्यत्यये लुग् वा १।३।५६ चक्षु च्योतति, चक्षुः च्योतति ३७ अरोः सुपि रः १।३।५७ चतुषु । गिषु ३८ त-वर्गस्य श्व-वर्ग-ष्ट-वर्गाभ्यां योगे च-ट-वौं ११३६० ___अरक्षशीलम् । अगच्छज्जनः उड्डयते । अपश्यण्डिम्भम् ३९ सस्य श-पौ १।३३६१ प्रच्योतति । आयुष्षु ४० न शात् ११३।६२ अश्नाति ४१ पदान्ताट् ट-वर्गाद-नाम्-नगरी-नवतेः ११३।६३ घण्नयाः । द्विट्सु । षण्णाम् ४२ लि लौ ११३६५ वृक्षाल्लतापतति । वृक्षाललता आरोहन्ति Page #56 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ११४१ નામરૂપ પ્રકરણ १ प्रथमा विमतिनी असू तथा भ्याम् भने य प्रत्यय ५२ (५७१) तां पूर्वना अनो आ थाय छे. (वे मडी २-१-११3 नहिं खाणे) बाल + अस् - घाला + अस् = बालाः १-२-१ । बालाभ्याम् । बालाय । अत आः स्यादौ जस्-भ्याम्-ये ।१।४।१ २ अ १२ ५७ी भिस् न। ऐस् थाय छे. बाल + भिस्-बाल + ऐस = बालैः १-२-१२ । भिस ऐस् १।४।२ 3 इदम् भने अदस ने भिस् नो ऐस् थत। नथा. अक् प्रत्यय थाय सारे । भिसू नो पेस् थाय छे. इदम् + भिस-२-१-४१. इद + भिस् - इम + भिस् अ + भिस् - १-४-४ ए + भिसू = एभिः । अदस् + भिस् - अद + भिस् - अम - भिस् अमे + भिस् - अमी + भिस् = अमीभिः । २-१-४८ इदमदसोऽकये २४३ ४ स् भने भ् थी शरु यता मक्यनना प्रत्ययो तेभान ओस् પ્રત્યય પર છતાં પૂર્વના ને થાય છે. बाल + ओस - बाले + ओस = बालयोः २।। बाल + सु - बाले + सु - बाले + षु = बालेषु । एद् बहु-सू-भ - ओसि ११४।४ .... Page #57 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ૩ર ..नाभरू५ ५४२५ રાકાર ५ अ ४२ ५७ी आ [टा] नइन थाय छ भने १४ी मेश्वयन अस् (उस्) । स्य थाय छे. बालेन । बालस्य । टा- डसोरिन-स्यौ १४५ है अ २ ५०ी ए () नो य थाय छे भने अस् (सि) यभीमेश्वयनना आत थाय छे. बालाय । बालात् । डे - उस्यो र्या-ऽऽतौ ११४६ ७ सर्व विगैरे अ रा-त सब नामना- यतुथी ४ वयन ए () भने ५यमी मेयन अस् (सि) ना मनु मे स्मै भने स्मात् थाय छे. सर्वस्मै । सर्वस्मात् । सर्वादेः स्मै-स्मातौ ११४७ ८ इ (ङि) नो स्मिन् थाय छ. सर्वास्मन् ___ डेः स्मिन् १।४।८८ अस् (जस्) प्रथमा पछुवयननी इ थाय छे. सर्वे । जस इ. ११४९ १० नेम (स) अर्ध प्रथम चरम तम तय ( तयट ) भने अय (अयट ) प्रत्यय लेने मत छे सेवा नाभी मने अल्प तथा कतिपय थी अस् (जस्) प्रथमा महुवयनता विधे इ थाय छे. नेमे नेमाः। अर्धे अर्धाः। प्रथमे प्रथमाः। चरमे चरमाः । द्वितये द्वितयाः त्रये त्रयाः । अल्पे अल्पाः । कतिपये । कतिपयाः । नेमार्ध-प्रथम-चरम-तयायाल्प-कतिपयस्य वा १।४।१० Page #58 -------------------------------------------------------------------------- ________________ નામરૂપ પ્રકરણ १|४|१४ 33 ૧૧ સીદ્દ પ્રત્યયાન્ત નામ, ચતુથી પચમી છી અને સપ્તમી प्रथम (ङित् ना अर्थभां) विमुट्ये सर्वनाम थाय छे. द्वितीयस्मै द्वितीयाय । द्वितीयस्मात् द्वितीयात् । द्वितीयस्मिन् द्वितीये । ७-१-११५, ७–१–११६ द्वितीयस्याः द्वितीयायाः । द्वितीयस्याम् द्वितीयायाम् । ती कार्ये वा १।४।१४ સામ્ થાય છે. ૧૨ વર્ણાન્ત સતામના આપ્ ત सर्व + आम् – सर्व + साम् सर्वे + साम्२-३ - १५ सर्वेषाम् = सर्वेषाम् । सर्वासाम् । । अवर्णस्याऽऽमः सामू १|४|१५ १३ पूर्व विगेरे नवश होथी इस्मात् स्मिन् विहये थाय छे. पूर्वे पूर्वाः । पूर्वस्मात् पूर्वात् । पूर्वस्मिन् पूर्वे । नवभ्यः पूर्वेभ्यः इस्मात् स्मिन् वा १|४|१६ - १४ आ [ आप् ] प्रत्ययान्त नामना ए अस् अस् અને इ (ङित् प्रत्ययेो) नो अनुभे यै यास् यास् भने याम्, थाय छे. मालायै । मालायाः २ | मालायाम् । आपोडितां यै यास् यास् याम् १|४|१७ १५ सर्वा विगेरे सर्वनामना यै यास् यास् अने याम् पूवे अस् [स] थाय छे. सर्वा+अस्यै [ डस्यै ] २-१-११४ सर्वस्यै । सर्वस्याः २ । सर्वस्याम् । सर्वादे र्डस् - पूर्वाः १|४|१८ १६ आ [टा ] भने ओस् प्रत्यय पर छतां आ [ आप् ] પ્રત્યયાન્ત નામેાના આ ને ૬ થાય છે. 3 Page #59 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ૩૪ . નામરૂપ પ્રકરણ १।४।१९ माला + आ - माले + आ = मालया। माला + ओस् - माले + ओस्-मालयोः २ । टौस्येत् १।४।१९ १७ आ [आप ] प्रत्ययान्त नामना आ नो औ प्रत्यय साये ए थाय छे. माला + औ = माले । औता १।४।२० ૧૮ સુકારાન્ત અને સુકારાન્ત નામોના અન્ય ૪ અને ૩ ને પ્રથમા દ્વિતીયાના સૌ પ્રત્યય સહિત દીધું છું અને થાય છે. मुनि + औ = मुनी । भानू । मती। धेनू । इदुतो ऽस्ने ईदृत् ।१।४।२१ ૧૯ પ્રથમાને અન્ન પ્રત્યય પર છતાં, રૂકારાન્ત અને સકારાત નામોના અન્ય રૂ અને ૩ ને અનુક્રમે ? અને જો થાય છે. मुनि + असू - मुने + अस् = मुनयः । भानवः । धेनवः । मतयः । - - जस्येदोत् । १।४।२२ २० यतुथाना ए भने ५यमी १०४ीना अस् (ङित् ) प्रत्यय ५२ છતાં કારાન્ત અને ૩ કારાન્ત નામના અન્ય ૬ અને उनी मनु मे ए सने ओ थाय छे. मुनि + ए -मुने + ए = मुनये । भानवे । मतये । धेनवे । मुनि + असू -मुने + अस् - १-४-३५ मुने + 1 = मुनेः। मुनेः । भानोः। भानोः । मतेः । मतेः । धेनोः । धेनोः । डित्यदिति । १।४।२३ Page #60 -------------------------------------------------------------------------- ________________ નામરૂપ પ્રકરણ ૨ાષા ૨૪ ૩૫ ૨૧ કારાન્ત અને ૩ કારાન્ત નામથી પુંલિંગમાં મા [1] ને ना थाय छे. मुनिना । भानुना । टः पुंसि ना १।४।२४ ૨૨ ૬ કારાન્ત અને ૩ કારાન્ત નામથી સપ્તમી એકવચન ? [ङि] औ [डौ] थाय छे. मुनौ । धेनौ । २-१-११४ डि डौँ १।४।२५ ર૩રદ્ધિ અને પતિ શબ્દ જ્યારે એકલા-છૂટા વપરાય છે ત્યારે सतभी गवयन इ [ङि] औ थाय छे. सख्यौ। पत्यौ। केवल-सखि-पतेः औः १।४।२६ २४ । सखि पति ना आ (तृ. स. १.) ना ना यता नथी. १-४-२४ नो अपवा६ सख्या। पत्या। तथा ए (य. स. १.) भने अस् (५.प.मे.प.ना) प्रत्यय ५२ छतां इन ए थता नथा. १-४-२३ नो अ५वा सख्ये । पत्ये। सख्युः२। पत्युः २।१-४-38 न ना-डि-एत् १।४।२७ ૨૫ (૧) સ્ત્રીલિંગ ફુ કારાન્ત ૩ કારાન્ત હસ્વથી ચતુથી પંચમી ષષ્ઠી અને સપ્તમી એકવચન ૬ સર કણ અને ૬ नो मनु ऐ [दै ] आस् आस् [दास २] भने आम् [दाम्] विक्ष्ये थाय छे. मत्यै, मतये । मत्याः मतेः २। मत्याम् मतौ । धेन्वाम् , धेनौ । स्त्रिया डितां वा दै दास् दास् दाम् १।४।२८ ર૬ (ર) સ્ત્રીલિંગ જ હેય એવા કારાન્ત અને ૩ કારાન્ત દીર્ધથી ऐ आस आस् आम् नित्य थाय . नद्यै । नद्याः ।। नद्याम् । वध्वै। वध्वाः २ । वध्याम् । स्त्रीदतः १२४।२९ Page #61 -------------------------------------------------------------------------- ________________ - નામરૂપ પ્રકરણ ૪૩૦ २७ (१) इय् भने उ मामा थाय छ, तवा ई असन्त भने કારાન્ત સ્ત્રીલિંગ જ હોય એવા નામોથી– ચતથી પંચમી ષષ્ઠી અને સપ્તમી એકવચનના પ્રત્યેના અનુક્રમે ऐ आस् आस् आम् विक्ष्ये थाय छे. दधाति ध्यायति वा धीः । श्रयति इति श्रीः। भवति इति भूः । श्रियै श्रिये । श्रियाः श्रियः । श्रियाम् श्रियि । भुवै, भुवे । भुवाः भुवः । भुवाम् , भुवि । २-१-५० वेयुवोऽस्त्रियाः १।४।३० २८ (२) आम् १. ५. व. ना विक्ष्ये नाम् थाय छे. श्रीणाम् श्रियाम् भूनाम् भुवाम् । आमो नाम् वा १।४।३१ । २८ स्वस्वरान्त, आन्त [आप् प्रत्ययान्त], तेभर સ્ત્રીલિંગ જ હોય એવા દીર્ઘ છું કારાન્ત ૩ કારાન્ત નામથી आम् नो नाम् थाय छे. बालानाम् । मुनीनाम् । धेनूनाम् । मालानाम् । नदीनाम् । वधूनाम्। १-४-४७ हुस्वाऽऽपश्च १।४।३२ ૩૦ – કારાન્ત ૬ કારાન્ત અને 7 કારાન્ત સંખ્યાવાચિ નામના आम् न नाम् थाय छे. चतुर्णाम् । षण्णाम् । पञ्चानाम् । संख्यानां र्णाम् ४॥३३ 3१ १६ मक्यनना त्रि नो त्रय थाय छे. त्रयाणाम् । त्रेस्त्रयः।१।४।३४ કુર અને જો પછી પંચમી ષષ્ઠીના કણ ને ન્ થાય છે. मुनि + अस् -१-४-२३ थी मुने + अस् - मुने + 1 = मुनेः २। भानोः २ । एदोभ्यां उसि-उसो २ः। १।४।३५ Page #62 -------------------------------------------------------------------------- ________________ નામરૂપપ્રકરણ 33 सखि भने पति ना इ મા १।४।३६ ३७ ના ચૂ પછી પ.૧. એકવચન १-२-२१ 9. सखि + अस् उर् થાય - अस् सख्य् + अस् खितिखी ती य उर् १।४।३६ ३४ ऋ थी ५. १. से. १. अस् ने उरू [ डुरू ] थाय छे. fag: 2 12-9-998 ऋतो डुर १|४|३७ - सख्य् + उ = सख्युः । पत्युः । ३५ ट [तृब् } तृन् ] मृत् अत्ययान्त नामो तथा स्वसृ नप्तृ नेष्टृ त्वष्टृ क्षतृ होतृ पोतृ प्रशास्तु या नामोना ऋ नो छुट् प्रत्यय पर छतां आर् थाय छे. कर्त्तारौ २ । तु स्वसृ नप्तृ नेष्टृ स्वष्टृ क्षतृ होतृ-पोट - प्रशास्त्रो घुट्या ११४३८ ૩૬ ટ્ પ્રત્યયા અને સપ્તમી એકવચનને પ્રત્યય પર છતાં अर् थाय छे. पितरौ । पितरः । पितरम् । पितरि । अर ङौ च १|४|३९ ૩૭ સ ખાધનમાં હસ્ત્ર સ્વરાન્ત નામેાના અન્ય સ્વરને સ્ પ્રત્યય સહિત ગુણ થાય છે. हे मुने ! | हे भानो ! | हे पितः ! | ह्रस्वस्य गुणः । १।४।४१ ૩૮ સંખાધનમાં આકારાન્ત સ્ત્રીલિંગ નામના આ ને સ પ્રત્યયની साथै ए थाय छे. हे माले ! | एदापः १।४।४२ ૩૯ સ`મેાધનમાં દીકારાન્ત અને ઝંકારાન્ત સ્ત્રીલિંગ નામાના (१-४-२८) अने मे स्वरवाजा भाता अर्थवाजा आ [ आप् ] પ્રત્યયાન્ત નામના અન્ત્યસ્વર ૬ પ્રત્યય સહિત હસ્વ થાય છે. Page #63 -------------------------------------------------------------------------- ________________ નાસપપ્રકરણ नदी + सु = हे नदि । वधू + स् नित्य-दिद् - द्विस्वरा-ऽम्बार्थस्य ह्रस्वः १|४|४३ ૪૦ મૈં કારાન્ત નામથી સંખેાધનાથ स् અને अम् ને ॰ લાપ थाय छे. हे देव ! । हे कमल ! । १-४-५७ अदेतः स्यमो लुक १।४।४४ ૩૮ = = १२४५४३ हे वधु | हे अम्ब । ४१ दीर्घ ईअरान्त [ ङी उत्पयान्त ] आअशन्त [ आप् પ્રત્યયાન્ત ] અને વ્યંજનાન્ત નામથી સ્ ને લાપ॰ થાય છે. नदी । माला | मरुत् । दीर्घ - ङाव - व्यञ्जनात् से: १।४।४५ ४२ समानस्वर पछी अम् नो म् थाय छे. बालम् । मुनिम् । समानादमोऽतः १ |४| ४६ ४३ नाम् प्रत्यय ५२ छ तिसृ चतसृ, बुडारान्त भने કારાન્ત સિવાય પૂર્વા સમાન સ્વર દી થાય છે. बाल + नाम् बालानाम् । मुनीनाम् । धेनूनाम् । तिसृणाम् । चतसृणाम् । षण्णाम् चतुर्णाम् । न्अशन्तन! समान स्वरनो हीधे थाय छे. पञ्चानाम् । दीर्घो नाम्यतिसृ चतसृ-पू: १।४।४७ ૪૪ નામ્ પ્રત્યય પર છતાં 7 શબ્દને વિષે દીધ થાય છે. नृणाम, नृणाम् । १।४।४८ ૪૫ દ્વિતીયા વિભક્તિના મ પ્રત્યયના આ સહિત પૂર્વના સમાન સ્વર દી થાય છે અને તે વખતે પુલિંગ નામેામાં અ પ્રત્યયના સ્ ને ર્થાય છે. बाल + अस् - बालास् – बालान् । मुनीन् । पितन् । शसोडता सश्व नः पुंसि १ ४ ४९ Page #64 -------------------------------------------------------------------------- ________________ નામરૂપ પ્રકરણ શકા૨ ૩૯ ४९ नी २०६था इ (स. स. व.) नो आम् थाय छे. ग्रामं नयति इति ग्रामणीः, ग्रामण्याम् स. स. १. नयति इति नीः, नियाम् स. स. प. निय आम् ११४५१ ४७ विमस्तिना प्रत्ययो ५२ छतां अष्टन ने महले विके अष्टा थाय छे. अष्ट २। अष्टौ २ । वाऽष्टनः आः स्यादौ १।४।५२ ४८ अष्ट। ५५॥ ५छ। प्रथम द्वितीयाना अस प्रत्ययन। औ थाय छे.. अष्टौ २। अष्ट औ जस्-शसोः ११४५३ ४९ यति तति कति पारा-त भने न् ।रात सध्यावायि નામના પ્રથમ દ્વિતીયાના ત્રણ પ્રત્યયને લેપ થાય છે. यति २।७-१-१५०, १-१-3८ षट् २ । पञ्च २ । २-१-८१. डति-ष्णः संख्याया लुप् १।४।५४ ५० नपुंस४ नामाना प्र. वि. ना अस नो इ [शि] थाय छे. कमलानि २। १-४-१५, १-१-२८, १-४-८५ नपुंसकस्य शिः १।४।५५ ५१ नपुसनो औ, ई थाय छे. कमले २। औरीः ११४५६ પર નકારાન્ત નપુંસકલિંગના અને અમ્ ને અન્ન થાય છે. कमलम् २ । १-४-४६ अतः स्यमोऽम् ११४५७ Page #65 -------------------------------------------------------------------------- ________________ नाभरू५ ५३२४ २४५८ ५३ नससिमा अन्य, अन्यतर, इतर तथा डतर मन डतम प्रत्यय ने मत छ मेवा, मे पाय सनामाना, स् अने अम् नो द् थाय छ, ५ एकतर सिवाय. अतर [डतर] अतम [डतम] प्रत्ययांत सपनाम छ. अन्यत् , द् अन्ये अन्यानि प्र. दि. इतरत्, द् इतरे इतराणि , कतरत् , द कतरे कतराणि ,, ७-3-43 कतमत्, द् कतमे कतमानि , ७-3-५४ एकतरम् एकतरे एकतराणि ,, ७-3-५२ पञ्चतोऽन्यादेरनेकतरस्य दः ११४।५८ ૫૪ ૪ કારાન્ત સિવાયના નપુંસક નામથી ર અને અન્ને ५ ० याय छे. जगत् । वारि । मधु । अनतो लुप् ११४५९ ૫૫ સંબોધન એક વચનમાં નામ્યન્ત નપુંસક નામોના અંત્ય સ્વરને વિકલ્પ ગુણ થાય છે. ૧-૪-૪૧ જુઓ પક્ષે ૧-૪-૫૯ वारे, वारि । मधो, मधु!। नामिनो लुग् वा ११४।६१ પ૬ અન્યથી–વિશેષ્યના વણથી થયેલ નપુંસકનામ, તુ. વિ. ના આ વિગેરે પરાદિ પ્રત્યય પર છતાં વિકલ્પ પુલિંગ થાય છે. कळ, कर्तृणा कुलेन । शुचये शुचिने कुलाय । वाऽन्यतः पुमांष्टादी स्वरे १।४।६२ ५७ दधि अस्थि सक्थि भने अक्षि मा नपुस, नामाना અંત્ય સ્વરને તૂ. એ. વ. થી માંડીને સ્વરથી શરૂ થતા प्रत्यया ५२ ७तां अन् थाय छे. Page #66 -------------------------------------------------------------------------- ________________ નામરૂપ પ્રકરણ શાદુ ૪૧ સુધન્ + આ = પુના। મના दधि + आ સપના | અા | અને | અક્ષ્ણ | ૨-૧-૧૦૮ दध्यस्थि- सक्थ्यक्ष्णोऽन्तस्याऽन् १।४।६३ --- ૫૮ નામ્યન્ત નપુ ંસક નામેાને આમ્ સિવાય સ્વરાદિ પ્રત્યયેાની પૂર્વે ૬ ઉમેરવામાં આવે છે. વાર્તાની 1 વારનિ । ર + $ - ft + = $ મધુની । મવૃત્તિ । .૧-૧-ર૮ અને ૧-૪-૮૫ આમ્ના નામ્ આદેશ થાય છે. ૧-૪-૩૨, ૪૭ વારીનમ્ । अनाम् स्वरे नोऽन्तः । १।४।६४ = ૫૯ પ્રથમા અને દ્વિતીયાના મહુવચના TM પ્રત્યય લાગતાં સ્વરાન્ત નપુ'સક નામેાની પછી નૂ ઉમેરવામાં આવે છે. મજી ગ્ + હૈં। ૧-૧-૨૮ ૧-૪-૮૫ થી ૬ ની પહેલાંના સ્વર દી થાય છે. મહાનિ 1 स्वराच्छौ १।४।६५ ૬૦ પ્રથમા અને દ્વિતીયાના બહુવચનનેTM પ્રત્યય પર છતાં નપુંસક નામના છેલ્લા સ્વરની પછી રહેલા ધ્રુફ વ્યંજનની પૂર્વે ર્ ઉમેરાય છે. નાત્ + ૬ નગતિ । घुटां प्राक् १।४।६६. - = जगत् + इ ૬૧ હવે આગળ જે કાય આ પ્રકરણમાં (પાદમાં) થશે, તે ટ્ પ્રત્યય પર છતાં જાણવું. (જ્યાં વિશેષ નિમિત્ત કહ્યું હોય ત્યાં તે પ્રમાણે જાણવું, સિવાય ધ્રુમ્ પ્રત્યય પર છતાં જવું.) घुटि १।४।६८ Page #67 -------------------------------------------------------------------------- ________________ નામરૂપ પ્રકરણ १४/६९ १२ धुर प्रत्यय ५२ ७ri, अच् २ ५५ व्यसननी पडे न भेराय छे. प्राच + स-प्रान्च + स १-४-४५ प्रान्च + ०-२-१-८८ प्रान् - २-१-७१ प्राङ् । प्राञ्चौ । अचः १।४।६९ ६३ धुर प्रत्ययो ५२ ७i, ऋ[ऋत् ] मने उ [उत्] छतवाणा નામના કેટલા વ્યંજનની પૂર્વે = ઉમેરાય છે. गच्छत् [गच्छत] + ० (प्र. मे.व.)- गच्छन्त्-२-१-८८ गच्छन् । भवत् [भवतु], भवान् । १-४-८० ऋदुदितः ११४७० १४ स् प्रत्यय ५२ छता, अनडुह २०६ना हनी पून उभे२।५ छ. अनडह् + स - अनडुन्ह् + स् - १-४-८२ अनड्वान् । अनडुहः सौ १।४७२ ૬૫ ઘુટું પ્રત્ય પર છતાં પુત શબ્દને ગુમરણ આદેશ થાય છે, पुमन्स + स् १-४-४५ पुमन्म् + ० - १-४-८६ पुमान्स + ० २-१-८८ पुमान् । पुमांसौ। पुमांसः । पुंसोः पुमन्स् श४ा७३ ३. ओ १२1-1 नामाना ओ ना-धुर् प्रत्यय ५२ छता, औ थाय छ गो, गौः । गावौ । गावः । द्यो, द्यौः। द्यावौ । ओत औः १।४।७४ ६७ अम् तथा अस दि. म. . ना अनी साथै आ थाय छे. गाम् । गावौ । गाः । द्याम् । द्यावौ । द्याः । आ अम्शसो ऽता ११४७५ १८ पथिन् मथिन् भने ऋभुक्षिन् शहाना न नो स् [सि] प्रत्यय ५२ छतi, आ थाय छे. Page #68 -------------------------------------------------------------------------- ________________ નામરૂપ પ્રકરણ पन्थाः । मन्थाः । ऋभुक्षाः । १-४-७७, ७८ पथिन्-मथिन्-ऋभुक्षः पथिन्-मथिन् ऋभुक्षः सौ १।४।७६ ६ घुट् प्रत्यये पर छतां पाथिन् मथिन् भने ऋभुक्षिन् ना इ ने आथाय छे. पन्थाः । पन्थानौ । पन्थानः । पन्थानम् । ऋभुक्षाः । ऋभुक्षाणौ । ऋभुक्षाणः । ए: १।४।७७ ७० थ ને न्थ् थाय छे. पन्थाः । मन्थाः । थो न्यू १।४।७८ ७१ ई [ ङी ] भने स्वराहि अघुट् प्रत्यय ५२ छतां पथिन मथिन् भने ऋभुक्षिन् ना इन् नो सोप थाय छे. शोभनः पन्था यस्याः सा (सुपथिन् + ई) सुपथी स्त्री । पथः । मथः । ऋभुक्षः । इन् ङी-स्वरे लु ११४७९ ७२ स ंबोधन मेऽवयन ११४७६ ४ ને ર્ અને લેપ વિકલ્પે થાય છે. हे उशनन् । हे उशन । हे उशनः । वोशनसो नश्वामध्ये सौ ११४१८० प्रत्यय पर छत उशनस् ना = सोय. ७३ सौं. ओ. व. स् प्रत्यय पर छत अनडुह् ना उने। व थाय छे.. अनड्वन् । २-९-८८ थी हू अनडुह् + स् उतोऽनडुच चतुरो वः ११४३८१ ७४ स. ओ. व. सिवाय छुट् प्रत्ययो पर छतां अनडुह् भने चतुर् ना उने वा थाय छे. अनड्वान् । चत्वारः पु. प्र. म. चत्वारि न प्र. वि. ५. । वाः शेषे १।४।८२ Page #69 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ४४ નામરૂપ પ્રકરણ १२४।८३ ७५ सखि शहना इनो शेष (स. . व. सिवाय) घुट् प्रत्ययो ५२ छतां ऐ थाय छे. सखायौ । सखायः । सखायम् । सख्युरितोऽशात् १|४|८३ ७९ उशनस् पुरुदंशस् अनेहस् भने सखि शहथी पर रहेस स् (अ. मे. १.) ने। आ [ डा ] थाय छे. पिता । कर्ता । उशना । पुरुदंशा । अनेहा । सखा । ऋदुशनस्- पुरुदंसोऽनेहसच से र्डा : १|४|८४ -૭૭ ટ્ પ્રત્યયેા પર છતાં ર્ ની પહેલાંને સ્વર દીધ` થાય છે, पशु सौंभोधन मेऽवयनमां हीधे यतो नथी. राजन् + ० प्र. मे १ - राजानू - २-१-८१ राजा नि दीर्घः १।४।८५ ७८ स् संतवाणां नामो तेभन महत् [ महत विशेषण ] नो . व. सिवाय हीधे थाय छे. . स्वर छुट् प्रत्यय पर छत, सं. पटीयस् [पटीयसु ] + ० ( . नू उभेराय छे. पटीयःस् + ० पटीयान् । मे प्रमाणे महत् न्स्- महतोः १।४।८६ १. ) १ - ४ - ७० थी सनी पूर्वे पटीयान्स् - २-१-८८ था नुं महान् । - ७८ इन् भने हन्तवाणा तथा पूषन् भने अर्यमन् नाभोनो 'नूनी पडेसांना स्वर, नपुंसङ अ.द्वि. म. व. तो इ प्रत्यय અને પુંલિંગ પ્ર.એ. વ. ના પ્રત્યય પર છતાં જ દીધ थाय छे. १-४-८५ तो अपवाह भावीनि । शशी । - वृत्रं हतवान् वृत्रहा वृत्रहणौ वृत्रहणः । वृत्रहणम् । Page #70 -------------------------------------------------------------------------- ________________ શા૮૭ ૪૫ નામરૂપ પ્રસુ भ्रूणं हतवान् भ्रूणहा । સ્થૂળત:। સ્થૂળની | ૨-૧-૧૦૮, ૨-૧-૧૧૨ પૂજા | પૂત્રનો | અર્થમાં 1 અર્ચમી | જુન-દન-પૂવાડયેળ: શિોઃ ।।૮૭ ૮૦ ટ્ પ્રત્યય પર છતાં પ્ ને સ્વર દી થાય છે. આવઃ બપઃ શા૮૮ ૮૧ નામને અંતે રહેલા અત્ [ઋતુ] તે અ સ્વર પુલિંગ પ્રથમા એકવચનમાં દીલ થાય છે પણ સ`ખાધનમાં દીર્ઘ થતા નથી નીતવત્ + ૦ (પ્ર. એ. વ.) – રીતવાવ્ + ૦ ૧–૪–૭૦ નીતવાત્ - ૬-૧-૮૯ થી નીતવાન્ । મવત્, મવાન્ । સ્ત્રીલિ’ગ ની તવતી તથ! મલો ૨-૪-૨ થોરૂં પ્રત્યય. શબ્દને અંતે રહેલા મસ ના ૬ સ્વર, પુલિંગ અને - સ્ત્રીલિ’ગના પ્રથમા એકવચનમાં દીધ થાય છે પણ સખેાધનમાં દીધ થતા નથી. ચન્દ્રમાઃ પ્ર. એ. વ. । મૈં વિગેરે (દશગણુના) ધાતુ ઉપર થી બનેલા શબ્દના અસ્ તા ત્ર દી થતા નથી. વિષ્ણુગ્નઃ । अभ्वादेरवसः सौ १४ । ९० ૮૨ શેષ ટ્ પ્રત્યયા પર છતાં, હોજીના કોન્ટુ થાય છે. જાણ क्रुशस्तुनस्तृच् पुंसि १४ ।९१ ૮૩ તૃતીયા એકવચનથી સ્વરાદિ પ્રત્યયા પર છતાં વિકલ્પે એન્ટ્ર થાય છે. જોન્ટ્રા । જોવુના / arat स्वरे वा १।४।९२ ૮૪ સ્ત્રીલિંગમાં જોન્ટ્રી થાય છે. स्त्रियाम् १।४।९३ Page #71 -------------------------------------------------------------------------- ________________ प्रथमोऽध्यायः चतुर्थः पादः नाम-रूप-प्रकरणम् १ १ अत आः स्यादौ जस्-भ्याम्-ये ११४१ ___ बालाः । बालाभ्याम् । बालाय २ भिस ऐस १।४।२ बालैः । ३ इदमदसोऽक्येव १।४।३ एभिः । अमोभिः ४ एद् बहु-स्-भ-ओसि १।४।४ बालेषु । वालेभ्यः । बालयोः ५ टा-डसोरिन-स्यौ १।४।५ बालेन । बालस्य ६ डे-डस्यो र्या-ऽऽतौ १।४।६ बालाय । बालात् । ७ सर्वादेः स्मै-स्मातौ १।४।७ सर्वस्मै । सर्वस्मात् । विश्वस्मै ८ : स्मिन् १।४।८ सर्वस्मिन् । विश्वस्मिन् ९ जस इ. १।४।९ सर्वे । विश्वे १० नेमा-ऽध-प्रथम-चरम-तया-ऽऽया-ऽल्प-कतिपयस्य वा १।४।१० नेमे, नेमाः। द्वितये, द्वितयाः। त्रये, त्रयाः ११ तीयं ङित्कार्ये वा (सर्वादिः)११४।१४ द्वितीयस्मै, द्वितीयाय १२ अवर्णस्या-ऽऽमः साम् १।४।१५ सर्वेषाम् । सर्वासाम् १३ नवभ्यः पूर्वेभ्यः इ स्मात् स्मिन् वा १।४।१६ पूर्वे, पूर्वाः । पूर्वस्मात् , पूर्वात् । पूर्वस्मिन् , पूर्वे १४ आपोडिन्ताम् य यास् यास् याम् १।४।१७ मालायै । मालायाः २ । मालायाम् १५ सादे र्डस-पूर्वाः १।४।१८ सर्वस्यै । सर्वस्याः । सर्वस्याम् Page #72 -------------------------------------------------------------------------- ________________ नामरूप-प्रकरणम् १६ स्येत् १ | ४|१९ मालया । मालयोः १७ औता १।४।२० माले २ ४७ १८ इदुतो ऽ- दूत् १।४।२१ मुनी । भानू । मती । धेनू १९ जस्येदोत् १४ २२ मुनयः । धेनवः २० डित्यदिति १।४।२३ मुनये । धेनवे २१ टः पुंसि ना १।४।२४ मुनिना । भानुना २२ ङि डौं १।४।२५ मुनौ । धेनौ २३ केवल - सखि - पतेरौ : १।४।२६ सरख्यौ । पत्यौ २४ न ना- ङिदेत् १।४।२७ सख्या । पत्या | सरव्ये । पत्ये। सख्युः । पत्युः २५ स्त्रिया डितां वा दे दासू दासू दाम् ११४५२८ मत्यै मतये । मत्याः मतेः । धेन्वाम् । धेनौ २६ स्त्रीदूतः १।४।२९ नधै । नथाः । नद्याम् । वध्वाम् २७ वेयुवोऽस्त्रियाः १।४।३० श्रियै श्रिये । भुवाम् भुवि २८ आमो नाम वा १।४।३१ श्रीणाम्, श्रियाम् " " २९ ह्रस्व-पश्च १।४।३२ बालानाम् । मालानाम् । मालानाम् ३० संख्यानां र्णाम् १ | ४ | ३३ चतुर्णाम् । षण्णाम् । पञ्चानाम् ३१ त्रेः त्रयः १|४|३४ त्रयाणाम् ३२ एदोद्भ्यां ङसि डसो रः १।४।३५ मुनेः । भानोः ३३ खिति खी ती य उर् १।४।३६ सरव्यु: । पत्युः ३४ ऋतो डुर् १।४।३७ पितुः २ Page #73 -------------------------------------------------------------------------- ________________ नामरूप-प्रकरणम् ३५ तृ-स्वस-नप्त-नेष्ट-त्वष्ट-क्षत्त-होत-पोत-प्रशास्त्रो घुट्यार् १४।३८ कर्तारम् । कर्तारौ २ । कर्तारः ३६ अर् ङौ च १।४।३९ पितरौ । पितरम् । पितरि ३७ हूस्वस्य गुणः (सिना-ऽऽमन्त्र्ये) ११४।४१ मुने । पितः ३८ एदापः १।४।४२ माले ३९ नित्य-दिद्-द्वि-स्वरा-ऽम्बा-ऽर्थस्य हस्त्रः १।४।४३ नदि । वधु । अम्ब ४० अदेतः स्यमो छुक् १।४।४४ बाल । कमल ४१ दीर्घ-याब्-व्यञ्जना सेः ११४।४५ नदी । माला । मरुत् ४२ समानादमोऽतः ११४।४६ बालम् । मुनिम् ४३ दीपों नाम्यतिस-चतसृ-पूः १।४।४७ बालानाम् । मुनीनाम् । पञ्चानाम् ४४ नुर्वा ११४।४८ नृयाम् नृणाम् ४५ शसो ऽता सश्च नः पुंसि १।४।४९ बालान् । मुनीन् ४६ निय आम् (२) ११४५१ नियाम् । ग्रामण्याम् ४७ वाऽष्टन आः स्यादौ १।४।५२ अष्ट, अष्टौ ४८ अष्ट औ जस्शसोः १।४।५३ अष्टौ २ ४९ डति-ष्णः संख्याया लुप् १।४।५४ कति । षट् । पञ्च ५० नपुंसकस्य शिः १।४।५५ कमलानि ५१ औरीः १।४।५६ कमले ५२ अतः स्यमोऽम् ११४१५७ कमलम् २ Page #74 -------------------------------------------------------------------------- ________________ नामरूप-प्रकरणम् ५३ पञ्चतोऽन्यादेरनेकतरस्य दः १|४|५८ अन्यत् ५४ अनतो लुप् १।४।५९ जगत् । वारि । मधु ५५ नामिनो लुगू वा १।४।६१ वारे, वारि ५६ वाsन्यतः पुमांष्टादौ स्वरे १।४।६२ कर्त्रा कर्तृणा कुलेन ५७ दध्यस्थि सध्यक्ष्णोऽन्तस्याऽन् १।४।६३ दघ्ना । 9 ૪૯ दनि, दधनि । अस्थ्ना | सक्थना | अक्ष्णा ५८ अनाम् स्वरे नोऽन्तः १।४।६४ वारिणी । वारीणि ५९ स्वराच्छौं १।४।६५ कमलानि ६० घुटां प्राक् १|४|६६ जगन्ति ६१ घुटि १२४ ६८ ६२ अचः १।४।६९ प्राड् ६३ ऋदुदित: १।४।७० गच्छन् । भवान् ६४ अनडुहः सौ १।४।७२ अनड्वान् ६५ पुंसो : पुमन्स् १।४।७३ पुमान् । पुमांसौ । पुमांसः ६६ ओत औ: १।४।७४ गौः । गावौ । गावः ६७ आ अम्-शसोता १।४।७५ गाम् । गाः ६८ पथिन्-मथिन्-ऋभुक्षः सौ १।४।७६ पन्थाः । ऋभुक्षाः ६९ ए १।४।७७ पन्थानौ । मन्थानौ । ऋभुक्षाणौ 1 ७० थोन्थ १।४।७८ पन्थाः । मन्थाः ७१ इन् ङी स्वरे लुक् १।४।७९ सुपथी । मथः । ऋभुक्षः ४ Page #75 -------------------------------------------------------------------------- ________________ पं० .. नामरूप-प्रकरणम् ७२ वोशनसो नश्वाऽऽमन्त्र्ये सौ १।४।८० हे उशनन् । उशन । उशनः ७३ उतोऽनडुच्-चतुरो वः १।४।८१ हे अनड्वन् ७४ वाः शेषे १।४।८२ अनड्वान् । चत्वारः ७५ सख्युरितो ऽ शावैत् ११४८३ सखायौ । ७६ ऋदुशनस्-पुरुदंशो ऽ नेहसश्च से औः १२४१८४ उशना । पुरुदंशा । अनेहा । सखा ७७ नि दीर्घः १।४।८५ राजा । राजानौ । राजानः ७८ न्स-महतोः १।४।८६ पटीयान् । महान् ७९ इन्-हन्-पूषा-ऽयम्णः शि-स्योः १।४।८७ भावीनि। शशा । वृत्रहा । पूषा । अर्यमा ८० अपः १।४।८८ आपः ८१ अभ्वादेः अत्वसः सौ ११४९० नीतवान् । चन्द्रमाः ८२ क्रुशः तुनः तृच् पुंसि १।४।९१ क्रष्टा ८३ टादौ स्वरे वा १।४।९२ क्रोष्ट्रा , क्रोष्टुना ८४ स्त्रियाम् १।४।९३ क्रोष्ट्री इति सिद्ध-हेम-सारांश-संस्कृत-व्याकरणे प्रथमोऽध्यायः समाप्तः Page #76 -------------------------------------------------------------------------- ________________ શાર નામરૂપ પ્રકરણ ૨ १ स्त्रीलिंगमां त्रि अने चतुर ने। तिसृ भने चतसृ आहेश थाय छे. तिसृभिः । चतसृभिः । त्रि- चतुरस् तिसृ - चतसृ स्यादौ २।१।१ ૨ સ્વરાદિ પ્રત્યયેના પર છતાં તિવ્રુ અને વતજી ના ના र थाय छे. तिस्रः । चतस्रः । अ. द्वि, ५. व. ऋतो रः स्वरेऽनि २।१२ ૩ સ્વરાદિ પ્રત્યયે પર છતાં નવા ને વિકલ્પે નસ્ આદેશ थाय छे. जरसौ, जरे । जरसः जरा; जराया जरसू वा २।१।३ ૪ મૈં થી શરૂ થતા પ્રત્યયેા પર છતાં अप् તા अद् थाय छे प्र. स. आपः । द्वि. अपः । तृ. अद्भिः । २. ५. अद्द्भ्यः । १. अपाम् । स. अप्सु । अप् महुवन्यनभां वयराय छे. अपोऽद् भे २।१।४ ૫ વ્યંજનાદિ પ્રત્યયા પર છતાં ૐ શબ્દના અન્ય સ્વરને આ थाय छे. राः । राभ्याम् । रासु । आ रायो व्यञ्जने २।१५ हु व्यन्नाहि प्रत्ययो पर खतना आ थाय छे त्वाम् । माम् । छतां युष्मद् मने अस्मद् ना युवाभ्याम् । आवाभ्याम् । युष्मासु । अस्मासु । युष्मदस्मदोः २|१|६ आइ ने ओस् ५२ छतां सतना य् थाय छे. त्वया । मया । त्वयि । मयि । युवयोः २ । आवयोः २ । 1 टा - ङयोसि यः २ १७ Page #77 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ५२ : -- નામરૂપ પ્રકરણ ૨ ૮ બાકીના સ્વરાદિ પ્રત્યય પર છતાં, અંતને લેપ થાય છે. युष्मभ्यम् । अस्मभ्यम् । त्वद् शेषे लुक् २०१८ ८ वियनमा युवद् भने आवद् थाय छे. युवाम् । आवाम् । मन्तस्य युवावौ द्वयोः २।१।१०।। १० સ્યાદિ પ્રત્ય પર છતાં, બીજા પ્રત્યયો પર છતાં અને ઉત્તર પદ પર છતાં, એકવચનમાં સ્વસ્ અને હું થાય છે. त्वाम् । माम् । तवायं त्वदीयः । मदीयः १-१-७, 1-3-3२ । तव पुत्रः त्वत्पुत्रः । मत्पुत्रः । त्वमौ प्रत्ययोत्तरपदे चैकस्मिन् २।१।११ ૧૧ પ્રથમા એકવચન સ્વમ્ અને અહમ્ થાય છે. त्वमहं सिना प्राक् चाकः २।१।१२ १२ प्रथमा पवयन यूयम् भने वयम् थाय छे. यूयं वयं जसा रा१।१३ १३ यतुथा सवयन तुभ्यम् भने मह्यम् थाय छे. तुभ्यं मह्यम् ङया २।१।१४ ૧૪ ષષ્ઠી એકવચન તંત્ર અને મન થાય છે. तव मम डसा २।१।१५ ૧૫ અબૂ અને મૌ ને શું થાય છે. त्वाम् । माम् । युवाम् । आवाम् । अमौ मः २।१।१६ १६ अस् वि. म. प. न न थाय छे. युष्मान् । बस्मान् । शसो नः २।१।१७ Page #78 -------------------------------------------------------------------------- ________________ નામરૂપ પ્રકરણ ૨ २॥१॥१८५४ १७ यथा भ्यस् नेअभ्यम् थाय छे. युष्मभ्यम् । अस्मभ्यम् । अभ्यम् भ्यसः २।१।१८ १८ पयमी अस सने भ्यस् नो अद् थाय छे. त्वद् । मद् । युष्मद् । अस्मद् । उसेवाऽद् २।१।१९ १८ माम् न आकम् थाय छे. युष्माकम् । अस्माकम् । आम आकम् २।११२० २० युष्मद् भने अस्मद् सनामना, द्वितीया यतुथी मने ही વિભક્તિના બહુવચનમાં અનુક્રમે વણ અને થાય છે. આ આદેશો-રૂપ એક વાક્યની અંદર પદની પછી વિકલ્પ વપરાય છે. भडे-धौ वो रक्षतु, धर्मों युष्मान्रक्षतु । पदाद् युग-विभक्त्यैकवाक्ये वस्नसौ बहुत्वे २।१।२१ ૨૧ દિવચનમાં અનુક્રમે વાજૂ અને જો આદેશ થાય છે. धर्मों वां रक्षतु, धर्मों युवां रक्षतु । द्वित्वे वाम् नौ २।१।२२ ૨૨ એકવચનમાં અનુક્રમે છે અને જે આદેશ થાય છે. शीलं मे स्वम्, शीलं मम स्वम् । डे-ङसा ते मे २।१।२३ ૨૭ દ્વિતીયાના એક વચનમાં અનુક્રમે ત્યા અને મન થાય છે. धर्मों मा रक्षतु, धर्मों मां रक्षतु । धर्मः त्वा रक्षतु, धर्मः त्वां रक्षतु । अमा त्वा मा २।१।२४ . ...... Page #79 -------------------------------------------------------------------------- ________________ નામરૂપ પ્રકરણ ૨ २२१३१ ર૪ કોઈના સંબંધમાં કાંઈ કહીને પછીથી-ફરી તેના જ સંબંધમાં બીજુ કહેવું, તે અન્વાદેશ કહેવાય છે. અન્યાદેશ હોય ત્યારે ઉપર જણાવેલી રીત વ ન વિગેરે નિત્ય થાય છે. यूयं विनीताः तद् वो गुरवो मानयन्ति। नित्यमन्वादेशे २।१।३१। અન્વાદેશ હોય ત્યારે દ્વિતીયા વિભક્તિના પ્રત્ય, તૃતીયા क्यनना प्रत्यय भने ओस् प्रत्यय ५२ छत एतद् ना एनद माहेश थाय छे. सुशीलौ एतौ तदेनौ गुरवो मानयन्ति ।। वि. पु. एनम् , एनौ, एनान् । स्त्री. एनाम् , एने, एनाः । न. एनद , एने, एनानि । तृ. से. व. पु.न. एनेन । स्त्री. एनया । ५. स. हि-प. पु. न. स्त्री. एनयोः । सुशीलौ इमौ तदेनौ गुरवो मानयन्ति । त्यदामेनदेतदो द्वितीया-टौस्यवृत्त्यन्ते २॥१॥३३ २६ मे प्रमाणे इदम् । एनद् माहेश थाय छे. सुशीलौ इमौ तदेनौ गुरवो मानयन्ति इदमः २।१।३४ २७ अक् २खित इदम् नी व्यसनाभि अ थाय छे. आभ्याम् । आभिः । एषु । आसु अनक (अद् व्यञ्जने) २।११३६ ૮ તૃતીયા એકવચન અને ષષ્ઠી સપ્તમી દ્વિવચનમાં જ થાય છે. अनेन । अनयोः । टौस्यनः २।११३७ २८ प्रथमा सवयन पु. अयम् मने स्त्रीलि इयम् थाय छे. अयमियं पुं-स्त्रियोः सौ २।११३८ Page #80 -------------------------------------------------------------------------- ________________ નામરૂપ પ્રકરણ ૨ રાશિરૂ થાય 30 विमतिना प्रत्ययो ५२ छतi इद ना इम थाय छे. इमौ दो मः स्यादौ २।११३९ 3१ विनतना प्रत्ययो भने तसादि प्रत्ययो ५२ छता, किम् ने क थाय छे. कः । कदा । कहि । किमः कस्तसादौ च २३११४० ३२ तद् न त, यदना य. अदस् नो अद. इदम् नो इद, एतद् न एत भने द्वि नोद्व थाय छे. सः । यः । एषः। द्वौ। ततः । तत्र । तथा । तर्हि । यतः । यत्र । यदा । यथा । आढेरः २।११४१ 33 स् प्रत्यय ५२ ७di तद् अने एतद् ना त् नास् थाय छे. सः । एष: २-3-१५ तः सौ सः २।११४२ ३४ अदस नु प्रथमा सवयनमा असौ याय छे. ___अदसो दः सेस्तु डौ २१११४३ ३५ अद ने! अम थाय छे. अमू नरौ स्त्रियौ कुले वा मोऽवणस्य २।१।४५ ૩૬ ૬ પછીના હસ્વ સ્વરને હસ્વ ૩ અને દીર્ઘ સ્વરને ही ऊ थाय छे. अमुम् । अमून् । मादुवर्णोऽनु २।१।४७ ૩૭ તૃતીયા એક વચન અમુના થાય છે. प्रागिनात् २।१।४८ ૩૮ બહુવચનમાં ૬ પછી જ્યાં હોય ત્યાં દીર્ઘ શું થાય છે. अमी । अमीषु । बहुष्वेरीः २।११४९ Page #81 -------------------------------------------------------------------------- ________________ કે નામરૂપ પ્રકરણ ૨ २ १/५० ૩૯ ધાતુના ૬-નણું અને ૩ વણુતા, સ્વરાદિ પ્રત્યય પર છતાં અનુક્રમે इय् અને ૩૬ થાય છે. ર + અ + તિ = રિયતિ । ધૂ + અ + ત = દ્યુતિ । धातोरिवर्णो वर्णस्येयुव स्वरे प्रत्यये २।१।५० ૪૦ ર્ (જવું ગ. ૨) ધાતુના મૈં ! સ્વરાદિ પ્રત્યયા પર છતાં, રૂપ થાય છે. * + અતુર્ - TM TM + અતુલ – ર્ ર્ + અનુસ્ = ચતુઃ । (૨–૧–૫૬ ના અપવાદ) સૂચય, ન્યાય ૧. પુ. એ. વ. । ચિવ । વિથ ચેથ । इणः २।१।५१ ૪૧ સયુક્ત વ્યંજનની પછી આવેલા ધાતુના ક્રૂ વણુ અને ૩ વના, સ્વરાદિ પ્રત્યય પર છતાં, અનુક્રમે અને उव् થાય છે. હ્રીઁ + અતિ અપવાદ ટયુવૌ । संयोगात् २।१।५२ - નિદૂત + અતિ = નિનિયતિ ૨-૧-૫૬ તે ના સ્વરાદિ પ્રત્યય પર છતાં હર્ થાય છે. (સ્ક્રૂ શબ્દ ધાતુરૂપ નથી, એટલે ૨-૧-૧૦ ન લાગે.) સ્ત્ર: આવો સૂયઃ ૪૨ (સ્ત્રી.) શબ્દના પૂર્વે, સંયાગ હોય તેા, ૬ [નુ] પ્રત્યયના ૩ ને રવરદિ પ્રત્યય પર છતાં હજ્ થાય છે. રાજ્+દુઃ રાસ્તુ + અન્તિ = રાન્નુવન્ત । અન્રુવે વ. પ્ર. એ. વ. આવિ જી. પ્ર. પુ. એ. વ. भ्रू-श्नोः २।११५३ Page #82 -------------------------------------------------------------------------- ________________ નામરૂપ પ્રકરણ ૨ રાશી પ૭ ૪૩ સ્ત્રી શબ્દના હું ને સ્વરાદિ પ્રત્યય પર છતાં શું થાય છે. ઢિયઃ | થિી ! स्त्रियाः २।११५४ ૪૪ અમ્ તથા એ દિ. બ. વ. પર છતાં વિકલ્પ શું થાય છે fસ્ત્ર, સ્ત્રોમ I સ્ત્રિય, શ્રી वाऽम्शसि २।११५५ ૪૫ સ્વરાદિ પ્રત્યય પર છતાં અનેક સ્વરી ધાતુના ફુ વર્ણનો શું થાય છે. ૨-૧-૫૦ નો અપવાદ મી + ગતિ – વિમી + ગતિ = વિષ્ણુતિ | તણાથમિસ વર્ષીતિ વિમ્ સવ ધાતુ શબ્દો રઘુ | રિયા = સ. એ. વ. એવં પ્રતિ: પત્યુઃ ચા योऽनेकस्वरस्य २।११५६ ૪૬ સ્વરાદિ સ્વાદિ પ્રત્યય પર છતાં અનેક સ્વરી ધાતુના ૩ વર્ણને રૃ થાય છે. ૨–૧–૧૦ ને અપવાદ. વેણુ પુ. અગ્નિવસુમિતિ –૩–૪-૨૩ વહુ + [સ્થ7]–૪–૩–૧૦૮ વર્ + ય = વરૂણ નામ ધાતુ, વસુને ઈચછવું. વર્ત શુતિ વછૂટ + ૦ [વિવ૬-૪-૩-૮૨ વહૂ + o [વિવ૬]–૪–૪–૧૨૧ વરૂ+ ૦ [4] = વર્ ધાતુ શબ્દ, વહૂ ! વર્ + = વ ા વરવા स्यादौ वः २।११५७ ૪૭ વિભક્તિ વિનાના વિદ્ પ્રત્યયાન જ નામની સાથે જે સમાસ થયેલ હોય, તે સમાસ સંબંધી ધાતુના ટુ વર્ણ અને ૩ વર્ણને, સ્વરાદિ પ્રત્યય પર છતાં, અનુક્રમે શું અને શું થાય છે, પણ પુછી શબ્દમાં શું થતું નથી, ૨-૧-૫૦ ને Page #83 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ૫૮ નામરૂપ પ્રકરણ ૨ २ १/५८ अपवाह ग्रामं नयति इति ग्रामणीः ग्रामण्यौः ग्रामण्यः खलं पुनाति इति खलपूः खलप्वौः खलप्वः । सुष्ठु ध्यायति दधाति वा सुधीः । सुधियौ । सुधियः । वृत्तेरसुधियस्तौ २११५८ ४८ दन्भू पुनर्भू, वर्षाभू भने कारभू, भा राज्हो समधी જ મૂ ધાતુના ૐ ના સ્વરાદિ પ્રત્યય પર છતાં વ્ થાય છે. स्वयंभुव हन्- पुन - वर्षा - कारैर्भुवः २।१।५९ Fat 2487 114 ४८ ५२ छ, षू અને दू नोकू थाय छे. पिष् + सि-पिनष् + सि - पिनक्+सि - २-३ - १५ पिनक्षि | लिह् + स्यति - लेद् + स्यति लेक्ष्यति । २-१-८२ ष - ढोः कः सि २।१।६२ ૫૦ સ્ક્રૂ વિગેરે દશ ગણુના ધાતુઓના ફ્ અને व પછી વ્યંજન આવે તે ૬ અને ૢ ની પૂર્વા નામિ સ્વર દી થાય છે. दिव + य + ति = दीव्यति । सिब्, सीव्यति । ष्ठीव्यति वादेनमिनो दीर्घो वो र्व्यञ्जने २/१/६३ ૫૧ મૂવિગેરે દશેય ગણાના ધાતુ ઉપરથી બનેલા શબ્દોના પદાન્ત ર્ પર છતાં, પૂર્વ નામિ સ્વર દી થાય છે. गीर्यते इति क्विप - गीः । गीर्भ्याम् । ५-३-११४ गिरः अर्थः गीरर्थः । आशास्यते इति आशी: आशिषौ । आशिषः । आशीर्भ्याम् ५-३ - ११४ पिपति इति पूः पुरौ पुरः । पूर्भ्याम् । ५-२-८३ धूर्वति इति धूः धुरौ धुरः । धूर्भ्याम् । पदान्ते २|१|६४ Page #84 -------------------------------------------------------------------------- ________________ नामरू५ ५४२ २ २२११६५ ५८ પર ૪ કારાદિ તદ્ધિત પર છતાં નામિને રેફ પર છતાં દીધે थते। नथी. धुरं वहति धुर्यः ७-१-3 । २-१-१3 ना अपवाद. गिरि साधुः गिर्यः ७-१-१५ न यि तद्धिते २।१६५ ५३ म् नो ५६ने मन्ते तथा म् व ५२ छतां न् थाय छे. प्रशाम्यति इति किवा प्रशान् । चङ्क्रन्मि । जगन्वस । मो नो म्बोश्च २।१६७ ५४ वस् [क्वसु] ना स् नो ५ने मते द् थाय छे. विद्वद्भयाम् । विद्वत्सु । तस्थिवद्भयाम् । न. तस्थिवत् तस्थुषी तस्थिवांसि .। अनडुह ना हू ना पहने छे द् थाय छे. अनडुद्भ्याम् । संस्-ध्वंस्-क्वस्स्-अनडुहो दः २।११६८ ५५ ऋत्विज् दिग् दृश स्पृश स्रज , दधृष् उष्णिहू, આ શબ્દોના અંત્ય વ્યંજનને પદાજે જૂ થાય છે. ऋत्विक , ग् । ऋत्विक्षु । दिक् , ग दिशौ । दिग्भ्याम् । ऋत्विज् - दिश् -दृश् -स्पृश् -स्त्रज् -दधपुष्णिहो गः २॥१॥६९ ५६ अञ्छ् धातुना न ना पहने मते ङ् थाय छे. प्राङ् । युजश्व-कुश्चो नो ङः २।१।७१ ५७ पहने ते स् य तो येतो र थाय छे. नमतस्-नमतः। सो रुः २।१७२ ૫૮ અન શબ્દના 7 નો પદને અંતે શું થાય છે. अहन् + भ्याम् - अहर् + भ्याम् - अहोभ्याम् । રસ ના ને જે નિયમ લાગે છે, તે નિયમો આ નિ. થી थयेसा र ने पाये छ. अहोभ्याम् (१-5-२१) अमः २।११७४ Page #85 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ६० નામરૂપ પ્રકરણ ૨ २ १/७५ પટ્ટ પ્રત્યયને લેપ થયા પછી, પદને અ ંતે રહેલા અન્ શબ્દના न् । र् थाय छे. अहरेति । अहर्गच्छति । पशु र् ५२ छत, या नियम न लागे, उपरने लागे. गतमहो रात्रिरागता । रो लुप्यरि २।१।७५ ૬૦ પદને અંતે રહેલા સ્ વ્યંજનને ઠેકાણે તેના સ્થાનના वर्गने। त्रीले व्यंजन थाय छे. बालात् - बालाद् । घुटस्तृतीयः २|१|७६ } ११ ग् ड् द् व् आहिमां होय भने थोथे अक्षर मन्ते होय, એવા એક સ્વરવાળા ધાતુરૂપ અવયવના આદિ (ત્રીજા) અક્ષરને, પદને અંતે અથવા સ્કે ધ્ થી શરૂ થતા પ્રત્યય ५२ छतां, थोथे। अक्षर थाय छे. दुहू + सि २-१-८३ था दुघ् + सि - नियभथी घुघ् + सि घोघू + सिधोक + सि - धोक् + षि = धोक्षि । ग-ड-द-बादेचतुर्थाऽन्तस्यैकस्वरस्यादेश्चतुर्थः स्ध्वोश्व प्रत्यये २।१७७ १२ धा धातुने ते थोथो अक्षर होय જૂ થી શરૂ થતા પ્રત્યયેા પર છતાં, આદિ त्यारे, त् थ् ट्ठे स् ૢ ના થ્ થાય છે. धा + तस् - दधा + तस् - ४-२-८६ ध् + तस्-१-३-५० धत्तः धत्थः । धत्से । धध्वे । १-३-४७ धागस्तथोश्च २।१।७८ - અને = ૐ૩ ઘા સિવાયના ધાતુના ચાથા અક્ષરની પછી પ્રત્યયના વ્ थ् न! घ् थाय छे, रुध् + ति - ३-४-८२ रुनध् + ति - रुनध् + घि-१-३-४८ रुनद् + धि: रुणद्धि । लभ् + त लभ् + ध = लब्धः । लब्धवान् । अर्थात् तथो : २ ११७९ Page #86 -------------------------------------------------------------------------- ________________ નામરૂપ પ્રકરણ ૨ રાશ૮૦ ૬૧. ૬૪ – કારાન્ત ધાતુથી અને નામ્યન્ત ધાતુથી પરીક્ષા અઘતની. मन माशी प्रत्ययना ध् ना ढ् थाय छे. चकृट्वे । र-नाम्यन्तात् परोक्षा-ऽद्यतन्याशिषो धो ढः २।११८० ६५ ह भने अन्तस्था तवा धातुमानी पछी इ [जिट] है इ [इट ] य त तनी ५४ी २७॥ ५२।क्षा अघतनी અને આશીર્વાદના પ્રત્યયના છે ને ત્ વિકલ્પ થાય છે. जगृहिवे, ध्वे । शिश्यित्वे, ध्वे । हा-ऽन्तस्थाद् बीड्भ्याम् वा २।१।८१ ૬૬ ધુટ વ્યંજનાદિ પ્રત્યય પર છતાં તેમજ પદને અંતે ટૂને સ્ટ્ર थाय छे. तृह + ति- ४-3-८२, ४-३-१२ तृणेहनतितृणेढ + ति-२-१-७८ तृणेट् + धि-१-3-६० तृणेढ़ + ढि = तृणेढि । मुहू + त - (भू. ई.) मुद् + त = मुट् + ध -मुट् + ढ = मूढः । १-3-४२ हो धुट् पदान्ते २।१।८२ १७ द् माहिमा डेय, मेवा भू विगेरे ६२४ गाना धातुमाना ह ને ઘુટ વ્યંજનાદિ પ્રત્યય પર છતાં તેમજ પદાન્ત છે थाय छे. दह + त -दघ + त-दघ+ध = दग्धः । दग्धवान् भू.. । दुह + ति - दुध+धि = दोग्धि 3. पु. से. १. पहान्त, अधोक् स्य. 3. पु. ये. १. २-१-७७ थी दुनो ध.. भ्वादे र्दादे घः २।१८३ धुर प्रत्यय ५२ छतां, मने पहने मते-मुह , द्रह, स्नुह અને હિન્દુ ધાતુઓના દુ ને વિકલ્પ દ્ થાય છે. मोग्धा, मोढा । द्रोग्धा, द्रोढा । स्नोग्धा, स्नोढा । स्नेग्धा, स्नेढा । मोक्ष्यति । धोक्ष्यति । स्नोक्ष्यति । Page #87 -------------------------------------------------------------------------- ________________ नाभरू५ ५२९ २ २।११८४ स्नेक्ष्यति । स यारे धातुमा वेट छे मेरसे आवे सारे मोहिता । मोहिष्यति । ५. मुह-द्रुह-स्नुह-स्निहो वा २।११८४ ६८ नह् अने आह् पातुना ह ना ध् भने त् थाय छे. नद्धा आत्थ। नहा-ऽऽहो धं तौ २।११८५ ७० धुट ०४६ प्रत्यय ५२ छ तभ० ५४ने मत, छ सने ज मनु मे क् भने ग् थाय छे. मुक्तः। त्यक्तः वाथ् + सु १-१-२१ था वाथ् प६ मनशे, ५०ी च ना क् थरी वाक् + सु २-3-१५ था , वाक् + षु = वाक्षु । च-जः क-गम् २।१।८६ ७१ यज सृज मृज राज भ्राज भ्रस्ज वरच् परि-वाज मा ધાતુઓના ૬ અને કૂ ને તથા અંતવાળા ધાતુઓના ઝું ને ઇટ વ્યંજનાદિ પ્રત્યય પર છતાં અને પદાનતે શું થાય છે. माष्टिं । यज् + तुम् = यष्टुम् । यज् + त्वा = इष्ट्वा । स्रष्टुम् । भ्रस्ज् - भ्रष्टुम् । व्रष्टुम् । यज + तृ - यष्टा । स्पृश + त= स्पृष्टः भू.. । दृष्ट्वा । उपदेष्टा। पाते परिवाट प्र. 2. प. यज-सृज-मृज-राज-भ्राज-भ्रस्ज-व्रश्च-परिव्राजः शःष: २।११८७ ७२ सयुत व्यसननी पडे। अक्ष२ स् क् होय तो तेना ધુટ વ્યંજનાદિ પ્રત્યય પર છતાં અથવા પદાતે લેપ થાય છે. भ्रस्ज् + तुम् = भ्रष्टुम् । ज न ष थये। छे. वक्ष (क+ = १)+ते - चष् + ते = चष्टे । चक्ष + से- चष् + से २-१-१२ चक् + से-चक+षे = चक्षे । । संयोगस्याऽऽदौ स्को लुक् २।१।८८ Page #88 -------------------------------------------------------------------------- ________________ નામરૂપ પ્રકરણ ૨ २११८९६३ ૭૩ પદને અંતે વ્યંજનને સયાગ હાય તાસ યાગના અન્ય व्यभननो सोय थाय छे. गच्छन्त् - गच्छन् । पदस्य २|१|८९ ७४ र् पछी स् તે જ લાપ થાય છે. मृज् + स् - अ - मर्ज् + स् - ४-७-७८ अमर्ज् - ४-३-४२ अमार्ज् - २ - १ - ८७ अमा- २ - १-७६ अने १-3-५१ अमार्ट्, अमाई अहि २-१-८८ लागशे नबि. रात् सः २।१।९० ७५ पहने ते रसा नामना न तो झोप थाय छे, राजा । राज्ञः पुरुषः राजपुरुषः । राजन् + भ्याम् = राजभ्याम् । नाम्नो नोऽनमः २।११९१ ७९ संभोधनमां नाभना न् नो सोय थतो नथी. हे राजन् ! | नाssमन्त्र्ये २।१।९२ ૭૭ નપુંસકમાં સંબેાધનમાં સ્ ને વિકલ્પે લાપ થાય છે. हे दाम दामन् ! क्लीबे वा २|१|९३ ૭૮ નામમાં ઉપાન્ત કે અન્તે ર્ કે અ વર્ણ હોય અથવા અંતે પાંચમા સિવાયના વર્ગના કાઇ વ્યંજન હોય, તે। મન્ ના म् ने व थाय छे. वृक्षाः सन्ति अस्मिन् वृक्षवान् । वृक्षो छे. मां (म) ते, वृक्षवान्-वृक्षवाणी । मरुत्वान् । मार्णा तो पान्तापञ्चमवर्गान् मतोर्मोवः २|१|१४ ७८ साधार ने संज्ञामां, मतु ५२ छतां उदक ना उदन्वान् थाय छे. साधार-उदन्वान् घटः मेघश्व । संज्ञा-उदन्वान् समुद्रः ऋषिः आश्रमश्च । उदन्वान् अन्धौ ( नाम्नि ) च २११९७ Page #89 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ૪ ८० નામરૂપ પ્રકરણ ૨ २ १/९९ सारे। रान्न छे भेना सेवा अर्थमा मतु प२ छतां राजन् शब्दने। न् सोपात। नथी. शोभनो राजाऽस्य राजन्वान् देशः । राजन्वती पृथ्वी । २-१-१नो अथवा राजन्वान् सुराज्ञि २।१।९८ ૮૧મિ વિગેરે કેટલાક શબ્દોથી મત્ ના પ્ ર્ થતા નથી. ऊर्मिमान् । भूमिमान् । यवमान् । द्राक्षामान् । ककुद्मान् । नोर्म्यादिभ्यः २।१।९९ ८२ मास निशा ने आसन शहनो, अस्, द्वि.प.व. विगेरे अत्ययो पर छतां, विउये मास् नि भने आसन थाय छे. मास:, मासान् । माभ्याम्, मासाभ्याम् । माःसु मास्सु मासेषु । निशः निशाः । निज्भ्याम्, निशाभ्याम् । निच्शु, निच्छु, निशासु । आसानि, आसनानि । आसभ्याम्, आसनाभ्याम् । आस्नः आसनस्य । मास - निशा ऽऽसनस्य शसादौ लुग्वा २|१|१०० ८३ दन्त विगेरे शहो ना, अस द्विमव विगेरे प्रत्ययो ५२ छतां दत् विगेरे महेशी विडये थाय छे. दन्त थु ं दत् । पाद पद् । नासिका स्त्री. नस् । हृदय न. हृद् । असृज् न, असन् । यूष थु ं यूषन् । उदक न. उदन् । दोस्र थु दोषन् । यकृत् न यकन् । शकृत् न. शकन् । दत: दता दद्भ्याम् दति दत्सु नसः नसा नोभ्याम् नसि नस्सु, नःसु । हन्दि हृदा हृद्भ्याम् हृदि असानि अस्ना असभ्याम् अस्नि असनि अससु यूष्ण: यूष्णा यूषभ्याम् यूष्णि-यूषणि यूषसु दोष्णः दोष्णा दोषभ्याम् दोष्णि-दोषणि दोषसु हृत्सु Page #90 -------------------------------------------------------------------------- ________________ नाम०५ २४ २ २११०१ ६५ दन्त-पाद-नासिका-हृदया-ऽमृग-यूषोदक-दो-कृच्-शकतो दत्-पन्-नस्-हृद-सन्-यूषन्नुदन्-दोषन्-यकञ्-शकन् वा .२।१।१०१ ८४ णि क्य मने घुट सिवायना य सिने स्वाप्रित्यये। ५२ छता-पाद ना पद् थाय छे. व्याघ्रस्येव पादौ यस्य व्याघ्रपाद् , व्याघ्रपाद: अपत्यम् वैयाघ्रपद्यः य प्रत्यय १-१-४२ । द्वौ पादौ यस्य द्विपाद , द्विपदः पश्य । द्विपदे हितम् द्विपदीयम् । ७-१-३५ य-स्वरे पादः पद् अ-णि-क्य-धुटि २।१।१०२ ८५ उदछन। उदीय् थाय छ. उदीचि भवः उदीच्यः 8-3-८ । उदीचः पश्य । उदच उदीच् २।१।१०३ ८६ अब न च थाय छे भने पून! स्व२ ही थाय छे. प्राच्य: । प्रतीच्यः । प्राची । प्रतीची । अच् चः प्राग - दीर्घश्च २।११०४ ८७ य राहि स्वरागिने मतु ५२ छतां कस्, उष् थाय छे. विदुषि साधुः विदुष्यः । विदुष इदम् वैदुषम् १-3-१६० अण् प्रत्यय । विदुष्मान् । बस् उष् मतौ च २।११०५ ८८ श्वन् युवन् भने मघवन् श-होना व ना, स्त्रीगिना ई [डी] भने मधुः (धुर विनानी) स्वादि प्रत्यय ५२ छतi उ थाय छे. श्वन् + ई = शुनी । मघोनी । शुनः । यूनः । मघोनः । श्वन् - युवन् – मधोनो ङी-स्याघघुटस्वरे व उ: ..... २।१।१०६ Page #91 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ६६ .... नाम નામરૂ૫ પ્રકરણ ૨ : २।१।१०७ ८८ धुर सिवायना स्वा प्रत्ययो ५२ छतi, आ [ आप्] પ્રત્યય સિવાયના આ કારાન્ત નામના આ ને લેપ થાય છે. विश्वप: बि. स. प.। विश्वपा तृ. स. प. लुगातो ऽनापः २।१।१०७ સ્વરાદિ અઘુટ ઘુટ સિવાયના) પ્રત્યય પર છતાં મન ના अन सो५ थाय छे. राजन् + असू - राजन् + अस - १-3-६० था राज - अ + अस् = राशः अनोऽस्य २।१।१०८ ટા ન. પ્ર. દિ. દિ વચનને હું પ્રત્યય અને સપ્તમીને પ્રત્યય પર છતાં મન ના મ નો વિકલ્પ લેપ થાય છે. न. दामन् + ई = दाम्नी, दामनी । (प्र. दि.दि.१.) दामन् + इ = दाम्नि, दामनि । राज्ञि, राजनि । (स.मे.व.) ई-डौ वा २।१।१०९ अन् मतmi नामाना अन् नी पहेला व म् मतवाणा સંયુક્ત વ્યંજન હોય, તે મન ના મ ને લેપ થતું નથી. आत्मन् + असू = आत्मनः । कर्मन् + ई = कर्मणी । पर्वन् + ई = पर्वणी । परंतु मूर्धन् + अस् = मूनः । स. स. प. मूर्धिन, मूर्धनि । सही सो५ शे. न वमन्तसंयोगात् २११११११ &3 हन् धातुना हुन् न। न् थाय छे. घ्नन्ति । आनाते 4. 3. दि. प. हनो हो घ्नः २।१।११२ ૯૪ મની પછી કે g આવે તે પહેલાં જ લેપાય છે, પણ ने पहनी शभातमा २९सो अए आवे तो परेशांना सपात नथा. Page #92 -------------------------------------------------------------------------- ________________ નામરૂપ પ્રકરણ ૨ नम् + अ + अन्ति नम् + अन्ति = नमन्ति । दण्ड + अग्रम् = दण्डाग्रम् । अग्रम् ५६ छे. I लुगस्यादेत्यपदे २।१।११३ - ૯પ ફ્ ઇત્ વાળા પ્રત્યય પર છતાં અન્ય સ્વર અને તેની પછીના વ્યજતે લેાપાય છે. सर्वा + अस्यै [ डस्यै ] सर्वस्यै । अहीं अन्त्य स्वर आ તે લાપ થયેા છે, અન્ય સ્વરાદિને લાપ કરવા એ જ વ્ છત્ નું પ્રયાજન (ફળ) છે, ધૃત્ વણુ પ્રયાગમાં રાખતા नथी. सर्वस्यै या प्रयोगभां डू रह्यो नथी. डित्यन्त्यस्वरादेः २।१।११४ ૯૬. સ્ત્રીલિંગના હૂઁ પ્રત્યય તેમજ નપુ*સક વિયનના પ્રત્યય પર છતાં–TMTM [ન્ના] વિકરણ સિવાય આ વર્ષોંથી પર रहेला अत् प्रत्ययो विउट अन्त् थाय छे. यान्ती, याती । विशन्ती, विशती । अवर्णादनोऽन्तो वा तुरीङयोः २।१।११ २।१।११३ १७ - ड्यासि क् चाकः २।११३२ रेषे लुक् २११८ युष्मभ्यम्। अत्म--- पय युवती द्वयोः २०१२।१० युवाम् । आबाम् योत्तर - पदे चैकस्मिन् २।१।११ । माम् । स्वदीयः । मदीचंः । त्वत्पुत्र ૯૭ મૈં અને ય વિકરણ પછી રહેલા અત્ પ્રત્યય नृत्यन्ती । गच्छन्ती । चोरयन्ती श्य - शवः २।१।११६ اور ८८ स् प्रत्यय पर छत, दिव् नाच 31. 21. at: feat | । । दिव औः सौ २|१|११७ C । ૯૯ પદને અંતે વિપ્ ના ૬ નો હસ્વ द्युभ्याम् । द्युषु। - उः पदान् १।११८ Page #93 -------------------------------------------------------------------------- ________________ द्वितीयोऽध्यायः प्रथमः पादः नामरूप-प्रकरणम् २ १ त्रि-चतुरस् तिमृ-चतसृ स्यादौ २।१।१ तिसृभिः । चतसृभिः २ ऋतो र स्वरे ऽनि २१११२ तिस्रः । चतस्रः --- उग्म वा २।१।३ जरसौ, जरे Page #94 -------------------------------------------------------------------------- ________________ नामरूपप्रकरणम् २० १८ सेवाऽद् २।१।१९ त्वद् । मद् । युष्मद् । अस्मद् १९ आम आकम् २११।२० युष्माकम् । अस्माकम् २० पदाद् युग् - विभक्त्यैक - वाक्ये वस्नसौ बहुत्वे २।१।२१ धर्मो वो रक्षतु, युष्मान्रक्षतु २१ द्वित्वे वाम्-नौ २।१।२२ धर्मो वां रक्षतु, युवां रक्षतु धर्मो नौ रक्षतु, आवां रक्षतु २२ डे - उसा ते मे २।१।२३ शीलं ते स्वम्, तब स्वम् शीलं मे स्वम्, मम स्वम् २३ अमा त्वामा २।१।२४ धर्मो मा रक्षतु मां रक्षतु धर्मस्त्वा रक्षतु, त्वां रक्षतु २४ नित्यमन्वादेशे २।१।३१ यूयं विनीताः तद् वो गुरवोमानयन्ति २५ त्यदामेन देतदो द्वितीया - टौम्यवृत्त्यन्ते २|१|३३ सुशीलौ ऐतौ तदेनौ गुरवो मानयन्ति २६ इदमः २।१।३४ सुशीलौ इमौ तदेनौ गुरवो मानयन्ति २७ अन (अद् व्यञ्जने) २।१।३६ आभ्याम्, आभिः २८ टौस्यनः २।१।३७ अनेन । अनयोः २९ अयमियम् पुंस्त्रियोः सौ २।११३८ ३० दो मः स्यादौ २।१।३९ इमौ ३१ किमः कस् तसादौ च २।१।४० कः । कदा ३२ आ-द्वे: अ: २।१।४१ सः । यः । अमू । मौ ३३ तः सौ सः २।१।४२ सः । एषः । एषः Page #95 -------------------------------------------------------------------------- ________________ नावरकरणम् ३४ अदसो दः सेस्तु डौ २११४३ मसौ ३५ मोऽवर्णस्य २।११४५ अमू नरौ स्त्रियौ कुले वा ३६ माद् उवर्णोऽनु २।११४७ अमुम् । अमू ३७ प्रागिनात् २।१।४८ अमुना ३८ बहुग्वेरीः २०११४९ अमी ३९ धातोरिवणोवर्णस्येयुव स्वरे प्रत्यये २।११५० ___ रियति । धुवति ४० इणः २।११५१ ईयतुः ४१ संयोगात् २।११५२ जिहियति । कटगुवो ४२ भ्र-श्नोः २।११५३ भ्रुवौ । शक्नुवन्ति ४३ स्त्रियाः २।११५४ स्त्रियो ४४ वाऽम्-शसि २।११५५ स्त्रियम् , स्त्रीम् । स्त्रियः, स्त्री: ४५ योऽनेकस्वरस्य २।११५६ बिभ्यति । सख्यि ४६ स्यादौ वः २।१।५७ वस्वौ । वस्वः ४७ क्विब्-वृत्तेः असुधियः तौ २।१।५८ ग्रामण्यौ । खलप्वः ४८ दृन्-पुनर्वषा-कारै र्भुवः २।११५९ दृन्भ्वौ ४९ ष-ढोः कः सि २११६२ पिनक्षि । लेक्ष्यति ५० भ्वादे नामिनो दीपों र-वो व्यञ्जने २।१।६३ दीव्यति । सीव्यति Page #96 -------------------------------------------------------------------------- ________________ नामरूपप्रकरणम् २. ५१ पदान्ते शश३४ गीः । गीभ्याम् ५२ न यि तद्धिते २।१३५ मियः। धुर्यः ५३ मा नो बोश्च २।११६७ प्रशान् । चंक्रन्वः ५४ स्वस्-ध्वंस-क्वस्सनडहो दः २।१।६८ विद्वद्भ्याम् । अनडुद्भ्याम् ५५ ऋत्विज्-दिश्-दृश्-स्पृश्-सज्-दधृषुष्णिहो गः २।१।६९ ऋत्विग् । दिग। दृग् । स्पृम्भिः ५६ युजञ्च-क्रुश्चो नो ङः २।११७१ प्राङ् ५७ सो रुः २।१।७२ नमतः ५८ अह्नः २।१।७४ अहोभ्याम् ५९ रो लुप्यरि २।११७५ अहरेति । अहर्गच्छति ६० धुटस्तृतीयः २।११७६ बालाद् ६१ ग-ड-द-बादेश्चतुर्थान्तस्यैक-स्वरस्यादेश्चतुर्थः स्-ध्योश्च प्रत्यये २।१७७ धोक्षि । ६२ धागस्तथोश्च २।१।७८ धत्थः । धत्से । धध्वे ६३ अधश्चतुर्थात् त-थो धः २।१।७९ रुणद्धि । लब्धः ६४ र-नाम्यन्तात् परोक्षाद्यतन्याशिषो धो ढः २।१।८० चकृवे ६५ हाऽन्तस्थान बीड्भ्यां वा २।१।८१ जगृहिदवे, वे ।। ६६ हो धुट्-पदान्ते २।१।८२ तृणेढि । मूढः । ६७ भ्वादे दे धः २।१।८३ दोग्धि । दुग्धः । अधोक् Page #97 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ७२ नामरूपप्रकरणम् २ ६८ मुह-द्रुह-स्नुह-स्निहो वा २।१।८४ मोग्धा, मोढा ६९ नहाऽऽहो ध-तौ २।११८५ नद्धा । आत्थ ७० च-जः क-गम् २।१।८६ मुक्तः । त्यक्तः । वाक्षु ७१ यज-सृज-मृज-राज-भ्राज-भ्रस्ज-वश्व-परिव्राज: शः षः २।१।८७ यष्टुम् । स्रष्टुम् । मार्टि ७२ संयोगस्यादौ स्को लुक् २।१।८८ भ्रष्टुम् । चष्टुम् । ७३ पदस्य २।१।८९ गच्छन् ७४ रात् सः २।११९० अमार्ट ७५ नाम्नो नोऽनहः २।११९१ राजा । राजभ्याम् ७६ नाऽऽमन्व्ये २।११९२ राजन् ७७ क्लीबे वा २।१।९३ दाम, दामन् ७८ मा-ऽवर्णा-ऽन्तोपान्ता-ऽपश्चम-वर्गान्मतो मों वः २।११९४ वृक्षवान् । मरुत्वान् ७९ उदन्वान् अन्धौ (नाम्नि) च २।११९७ ८० राजन्वान् मुराज्ञि २।१।९८ राजन्वान् देशः ८१ नोादिभ्यः २।१।९९ ऊर्मिमान् । यवमान् । ककुमान् ८२ मास-निशा-ऽऽसनस्य शसादौ लुग बा २।१।१०० मासः, मासान् । निशः, निशाः। आसानि, आसनानि ८३ दन्त-पाद-नासिका-हृदया-ऽसक् -यूषोदक-दोर___ यकृत्-शकृतो दत्-पद्-नस्-हृदसन्-यूषन्-उदन् दोषन्-यकन्-शकन् वा २।१।१०१ दतः, दन्तान् Page #98 -------------------------------------------------------------------------- ________________ नामरूपप्रकरणम् २ ce ८४ य-स्वरे पादः पदऽणि-क्य-घुटि २।१।१०२ वैयाघ्रपद्यः । द्विपदःपश्य ८५ उदच उदीच् २।१।१०३ उदीच्यः । उदीचः पश्य ८६ अच् च प्राग दीर्घश्च २।१।१०४ प्राच्यः । प्रतीच्यः प्राची। प्रतीची ८७ क्वस् उष् मतौ च २।१।१०५ विदुष्यः । विदुषा । _ विदुष्मान ८८ श्वन्-युवन्-मघोनो ङी-स्याद्यघुट-स्वरे व उ: २।१।१०६ शुनी । मघोनी । शुनः । यूनः ८९ लुगाऽऽतो ऽनाऽऽपः २.१।१०७ विश्वपः । विश्पा ९० अनोऽस्य २।१।१०८ राज्ञः ९१ ई-ङौ वा २।१।१०९ दाम्नी, दामनी । राज्ञि, राजनि ९२ न वमन्त-संयोगात् २।१।१११ पर्वणा । आत्मनः । कर्मणी ९३ हनो ह्रो घ्नः २।१।११२ ध्नन्ति । ९४ लुगस्याऽदेत्यपदे २।१।११३ नमन्ति । वन्दे ९५ डित्यन्त्य-स्वरादेः २।१।११४ सर्वस्यै ९६ अ-वर्णादश्नोऽन्तो वाऽतुरी-योः २।१।११५ यान्ती, याती। विशन्ती, ती ९७ श्य-शवः २।१।११६ नृत्यन्ती । गच्छन्ती । चोरयन्ती ९८ दिव औः सौ २१११११७ द्यौः ९९ उः पदान्तेऽनूत् २।१।११८ धुभ्याम् Page #99 -------------------------------------------------------------------------- ________________ રારાક કારક-વિભક્તિપ્રકરણ ૧ ક્રિયા ના હેતુ—નિમિત્ત હોય અને ક્રિયાને કરે, તે કારક કહેવાય છે. क्रिया - हेतुः कारकम् २।२।१ ૨ સ્વતંત્રપણે, જે ક્રિયાને કરે, તે કર્તા, આષાી ધર્મ થયતિ । કહેવાની ક્રિયા ક્રાણું કરે છે? આચાર્ય, માટે આચાય, એ કર્તા છે. स्वतन्त्रः कर्ता २२/२ ૩ (૧) કર્તા ક્રિયા વડે જેને ખાસ પ્રાપ્ત કરવાને ઇચ્છે,તે ક ગ્રામ પઘ્ધતિ । જવાની ક્રિયા વડે શું પ્રાપ્ત કરવાને ઈચ્છે છે ? ગામ, માટે ગામ એ કર્મી છે. (૨) જે કરાય તે ક. ઢાર રચયંતિ । શું રચાય છે ? (શું કરાય છે?) હાર, માટે હાર એ કર્મી છે. (૩) હ્રાä વૃત્તિ શુ ખળાય છે ? કાષ્ઠ માટે કાષ્ઠ એકમ છે. જે ધાતુને કમ ન હોય, તે ધાતુ અકર્માંક કહેવાય અને જે ધાતુને કમ હાય, તે ધાતુ સકર્મીક કહેવાય છે. चैत्रस्तिष्ठति । देवदत्तस्तण्डुलान्पचति । જે ધાતુને બે કમ હાય છે, તે ધાતુ ડ્રિંક ક કહેવાય છે. જેને ઉદ્દેશીને ક્રિયા કરવામાં આવે, તે મુખ્ય કમ` અને મુખ્ય કની ખાતર જે ખીન્ન ઉપર પણ ક્રિયાની અસર પહોંચે, તે ગૌણુકમ. યાત્રા નૃતં ધનં યાવતે યાચકા રાજા પાસે ધન માગે છે. નોવોનાં પ્રાતં યતિ ગેાવાળ ખકરીને ગામ તરફ લઈ જાય છે. ધન અને અના મુખ્ય કમ છે, नृप અને ગ્રામ ગૌણુ કમ` છે. Page #100 -------------------------------------------------------------------------- ________________ કારક-વિભક્તિ પ્રકરણ રારારૂ ૭૫ અર્થ બદલાય છે ત્યારે કોઈ વખત સકર્મક ધાતુ અકર્મક થાય છે અને અકર્મક ધાતુ સકર્મક થાય છે. किंकरो भारं वहति । ना४२ भार वहन ४२ छे. नदी वहति । नही पडे छे. देवदत्तस्य सुखं भवति । देवदत्तः सुखमनुभवति । કમ મૂકવામાં ન આવ્યું હોય ત્યારે સકર્મક ધાતુ અકર્મક खेवाय छे. चैत्रोऽन्नं पचति । चैत्रः पचति । दुह् , भिक्ष, रुध् प्रच्छ चि ब्रू शास् याच जि दण्ड् मथ વિગેરે તેમજ ન દૃ માં અને વહુ આ ધાતુઓ દિકર્મક છે. કર્મણિ-પ્રયાગમાં ટુર ધાતુઓના ગૌણ કર્મને અને न्यादि धातुमाना भुण्य भने प्रथमा थाय छे. मेटले ४म' સાથે કર્તાને પ્રથમ સંબંધ થાય છે, તે કર્મને પ્રથમા થાય છે. याचका नृपं धनं याचन्ते । याच्यते नृपो धनं याचकैः। किङ्करा भारं ग्रामं वहन्ति । उह्यते भारो ग्राम किङ्करैः। કર્મણિ પ્રયોગમાં, ગFર્થક, અને અકર્મક પ્રેરક ધાતુઓનું પ્રધાન કર્મ પ્રથમામાં આવે છે. गमयति मैत्रं ग्रामम्-गम्यते मैत्रो ग्राम चैत्रेण । आसयतिमासं मैत्रम् , आस्यते मासं मैत्रश्चैत्रण । गमितो मैत्रो ग्रामं चैत्रेण બોધાર્થ આહારાર્થ તથા શબ્દ કર્મક પ્રેરક ધાતુઓનું કોઈ પણ કર્મ પ્રથમામાં આવે છે. बोधयति शिष्यं धर्मम् - बोध्यते शिष्यो धर्मम् , शिष्य धर्म इति वा । भोजयत्यतिथिमोदनम्-भोज्यतेऽतिथिरोदनम् , अतिथिमोदन इति वा । पाठयति शिष्यं ग्रन्थम्पाठ्यते शिष्यो ग्रन्थम्, शिष्यं ग्रन्थ इति वा । कर्तु ाप्यं कर्म २।२।३ Page #101 -------------------------------------------------------------------------- ________________ કારક-વિભક્તિ પ્રકરણ રારા ૪ સકર્મક ધાતુઓને મૂળકર્તા, જે કર્મ ન વાપર્યું હોય તે प्रे२४ मेमा विस्ये थाय छे. पाचयति चैत्रं चैत्रेण वा। वा-ऽकर्मणामणिक्-कर्ता णौ २।२।४ ૫ ગત્યર્થ, બોધાર્થ, આહારાર્થ શબ્દ કર્મક (જે ધાતુઓની ક્રિયા, અથવા કર્મ, શબ્દ રૂપ હોય તે) અને નિત્ય અકર્મક, ધાતુઓને મૂળ કર્તા પ્રેરક ભેદમાં કર્મ થાય છે. ५९५ नी, खाद् , अद् , ह्वे, शब्दाय अने क्रन्द सिवाय. गमयति चैत्रं ग्रामम् । शत्रने म मा से छे. बोधयति शिष्यं धर्मम् । शिष्यने धर्म वे छे. भोजयति बटुमोदनम् । पाने मात भरावे छ. १. जल्ययति मैत्रं द्रव्यम् । भौत्रने द्रव्य मोसावे छे. २. अध्यापयति बटुं वेदम् । माने ३६ सावे छे. शाययति मैत्रं चैत्रः । ત્ર મૈત્રને સુવાડે છે. વિરુદ્ધ ઉદાહરણ– पाचयत्योदनं चैत्रेण मैत्रः। भीत्रशैत्र पासे मात २ावे छे. नाययति भारं चैत्रेण मैत्रः । भैत्र यैत्र पासे मार में यावे छे. सही भूज तिनि तृतीया २२२. २-२-४४ गति-बोधा-ऽऽहारार्थ-शब्दकर्मणामनीखाद्यदि-वा शब्दाय-क्रन्दाम् २।२।५ ૬ દૃ અને ધાતુને મૂળકર્તા પ્રેરમાં વિકલ્પ કર્મ થાય છે. विहारयति देशं गुरुं गुरूणा वा । आहारयति ओदनं बालं बालेन वा । कारयति कटं चैत्रं चैत्रेण वा । हृ-क्रो नेवा २।२।८ ७ दृश मने अभि-वद् धातुनो भूत प्रे२४मां, आत्मने५६ डाय तो वि४८ये ४ थाय छे. पश्यन्ति भृत्या राजानम्दर्शयते राज भृत्यान् भृत्यै .। 3-3-८८ Page #102 -------------------------------------------------------------------------- ________________ કારક-વિભક્તિ પ્રકરણ રારા ૭૭ अभिवदति गुरुं शिष्यः - अभिवादयते गुरुः शिष्यं शिष्येण वा 3-3-८८ दृश्यभिवदोरात्मने ।२।२।९ ८ अधि पसनी साथे मेरा शी स्था भने आस् धातुनी आधार, ४ थाय छे. अध्यास्त रथम् । अधेः शीङ्-स्था-ऽऽसाम् आधारः २।२।२० ૯ જેના વડે ક્રિયા કરાય તે કરણ, એટલે કે ક્રિયા કરવામાં બહુ ४ ५योगी साधन. पादाभ्यां गच्छति । साधकतमं करणम् २।२।२४ . १० (अ) ने आवामां आवे, ते सहान. याचकाय । (आ) म अथवा ठियावडे रीनरेनी साथे श्रद्धा, 6५७२, કીતિ, દુ:ખનાશ વિગેરેની ઈચ્છાથી ખાસ વિશિષ્ટ સંબંધ કરવામાં આવે, તે સંપ્રદાન. शिष्याय धर्म कथयति । देवेभ्यो नमति । कर्मा-ऽभिप्रेयः सम्प्रदानम् २।२।२५ ૧૧ Ú¢ ધાતુનું કર્મ વિષે સંપ્રદાન થાય છે. पुष्पेभ्यः स्पृहयति । पुष्पाणि स्पृहयति । स्पृहे ाप्यं वा २।२।२६ ૧૨ ફોધ, દ્રોહ, ઈર્ષ્યા અને અસૂયા અર્થવાળા ધાતુઓના યુગમાં જેના પ્રત્યે કેપ થાય, તે નામ સંપ્રદાન થાય છે. मैत्राय क्रुध्यति । मैत्राय कुप्यति । मैत्राय द्रुह्यति । क्रुद-द्रुहेा-सूयार्थे ये प्रति कोपः २।२।२७ ૧૩ ઉપસર્ગ પૂર્વક ગુણ અને સુદ ધાતુ હોય છે જેના પ્રત્યે કેપ હેય, તે નામ સંપ્રદાન ન થાય, પણ કર્યો છે.. मैत्रमभिक्रुभ्यति । Page #103 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ૭૮ કારક-વિભક્તિ પ્રકરણ ૨૨૨૮ नोपसर्गात्क्रुद्-द्रुहा २।२।२८ ૧૪ જેનાથી છૂટું પડવાનું હોય તે, અપાદાન. વૃક્ષu qતતિા ___ अपायेऽवधिरपादानम् २।२।२९ ૧૫ વસ્તુને આધાર-વસ્તુને રહેવાનું સ્થાન તે, અધિકરણ. घटे जलम् । गृहे तिष्ठति । तिलेषु तैलम् । क्रिया-ऽऽश्रयस्याऽऽधारोऽधिकरणम् २।२।३० વાકયમાંનું જે નામ ક્રિયાપદની સાથે ખાસ સીધે (સમાન) સંબંધ રાખતું હોય, તે નામ મુખ્ય કહેવાય છે અને બાકીનાં ગૌણ કહેવાય છે. મુખ્ય નામને નામાર્થે (નામના પિતાના અર્થમાં) પ્રથમા વિભક્તિ થાય છે. વાંઢ ત . વાઢી ઘટતા ઘાટા ઇત્તિ. ૧–૧-૩૮ नाम्नः प्रथमैक-द्वि-बहौ २।२।३१ ૧૭ સંબોધનના અર્થમાં નામને પ્રથમ વિભક્તિ થાય છે. કોઈ પણ કહેવા માટે કોઈને બેલાવ, સનમુખ કરવો તે, સંબોધન. રે बाल ! त्वं क्व गच्छसि ?। हे कमल ! कथं न स्फुटसि ? आमन्त्र्ये २१२१३२ ૧૮ થિ તો વિગેરે અવ્યયની સાથે જોડાયેલા નામને દ્વિતીયા થાય છે. ધન નહિમ લુચ્ચાને ધિક્કાર થાઓ. અત્તરે ઘર્ષ પુર્ણ મતિ ધર્મ વિના સુખ થતું નથી. નૌર સમય-નિવા-ફા-પિત્તર-બત્ત-sતિ-ર तेनै द्वितीया २१२।३३ ૧૦ દિવમાં વર્તમાન અધો મઘિ અને કર સાથે દ્વિતીયા થાય છે. ઉપર ગ્રામ માં:. –૪-૦૯ द्वित्वेऽधोऽध्युपरिभिः २।२।३४ . .. Page #104 -------------------------------------------------------------------------- ________________ કારક-વિભકિત પ્રકરણ ચારારૂક ૭૯ २० तस् प्रत्ययान्त सर्व उभय अभि भने परि था युत गोय नाभने द्वितीय! थाय छे. सर्वतो ग्राम वनानि । उभयतो ग्रामं वनानि । अभितो ग्रामं क्षेत्राणि. अभितःउभयत: । परितो ग्राम क्षेत्राणि. परितः-सर्वतः। सर्वोभया-ऽभि-परिणा तसा २।२।३५ ર૧ લક્ષણ, વય, અને ઈથંભૂત અર્થમાં વર્તમાન નામને અમિના योगमा बिताया थाय छे. वृक्षमभि विद्योतते विद्युत् । वृक्षं वृक्षमभि सेकः । साधु देवदत्तो मातरमभि । लक्षण-वीप्स्येत्थंभूतेष्वभिना २।२।३६ ર૨ ભાગી અર્થમાં વર્તમાન નામને તથા પૂર્વોક્ત નામને પ્રાંત परि भने अनु ना योगमा द्वितीया थाय छे. यदत्र मां प्रति मां परि मामनु स्यात्तद् दीयताम् । वृक्षं प्रति परि अनु वा विद्योतते विद्युत् । साधु देवदत्तो मातरं प्रति परि अनु वा भागिनि च प्रति-पर्यनुभिः २।२।३७ ૨૩ હેતુમાં અને સહાથમાં વર્તમાન અનુ સાથે રહેલા નામને द्वितीय! थाय छे. जिन-जन्मोत्सवमन्वागच्छन् सुराः सिन જન્મોત્સવના હેતુએ દેવ આવ્યા. गिरिमन्वव-सिता सेना पत साथे सेना पक्षी छ. हेतु-सहार्थेऽनुना २।२।३८ ર૪ ઉત્કૃષ્ટ અર્થમાં વર્તમાન મનુ અને ૩પ સાથે રહેલા ગૌણ नाभने द्वितीया थाय छे. अनु सिद्धसेनं कवयः मीन विमा सिद्धसेन ४२di डीन छ. उपोमास्वाति संग्रहीतारः શાસ્ત્રોને સંગ્રહ કરનારા બીજા, ઉમાસ્વાતિ કરતાં હીન છે. उत्कृष्टेऽनुपेन २।२।३९ Page #105 -------------------------------------------------------------------------- ________________ કારક-વિભક્ત પ્રકરણ ૨ારા ૨૫ દ્વિતીયા વિભક્તિ કમ નામને થાય છે. તમામ વીરા कर्मणि २।२।४० ૨૬ ક્રિયાનાં વિશેષણ નપુંસક લિંગ એકવચનમાં વપરાય છે. અને તેને દ્વિતીયા વિભક્તિ થાય છે. મૃો ઘારતે બહુપ્રયત્ન કરે છે. क्रिया-विशेषणात् २।२।४१ વ્યાપિતમાં કાલ અને અવિવાચિનામથી દ્વિતીયાવિભક્તિ થાય છે. વિત્ર નગરી' રાતે “આખી રાત સૂઈ શકાતું નથી. ગાસતાક્યુહૂર્તમ્ ! દ્વિતીયા, મુહૂર્તપર્યંત. રામપીરે ! काला-ऽध्वनो ाप्तौ २।२।४२ ૨૮ હેતુ નામને તૃતીયા વિભક્તિ થાય છે. હેતુ એટલે કાર્ય કે ક્રિયા કરવામાં પ્રયોજન રૂપે કે સહાય રૂપે થવાને ગ્યા હોય તે. અને વરિ અન્ન મેળવવાના પ્રયજનથી રહે છે. ઘન ફુટમ્ કુલની ખ્યાતિમાં ધન સહાય રૂપ થાય છે. કર્તાને તૃતીયા વિભક્તિ થાય છે. ઘર મો વારો ! તૃતીયા વિભક્તિ કરણને થાય છે. ન વતિ | ઈત્યંભૂતના લક્ષણને તૃતીયા વિભક્તિ થાય છે. अपि त्वं कमण्डलुना छात्रमद्राक्षीः ? । हेतु-कर्तृ-करणेत्थंभूतलक्षणे २।२।४४ ૨૯ “સાથે ” એ અર્થ જણાતો હોય ત્યારે તેના સંબંધ વાળા નામને તૃતીયા વિભક્તિ થાય છે. રસ૬ [અવ્યય સાથે, પુત્રો કાર સહ પતિ ! પુત્રો કોન છતિ ા ત૬ વિના પણ તૃતીયા થાય. सहार्थे २।२।४५ Page #106 -------------------------------------------------------------------------- ________________ કારક-વિભક્તિ પ્રકરણ રારા ૮૧ ૩૦ અંગ કે સ્વભાવ વિગેરેનાં વિશેષણ, અંગ કે સ્વભાવ વિગેરે જેના હેય, તેની પ્રસિદ્ધિ માટે વપરાતાં હોય, તે તે અંગ કે સ્વભાવ વિગેરેને તૃતીયા વિભક્તિ થાય છે. देवदत्तस्य पादः खञ्जः- देवदत्तः पादेन खञ्जः। नृपतेः स्वभाव उदार:- नृपतिः स्वभावेनोदारः । ચતરાવ્યા છે રારા૪૬ ૩૧ તન, માતુ, કસ્ટમ્, મ્િ, એવા નિષેધાર્થક અવ્યો જે નામ સાથે જોડાયેલા હેય, તે નામને તૃતીયા વિભક્તિ થાય છે. તે તેને તેના વડે સયું. િસેિના कृताद्यैः २।२।४७ ૩૨ ચતુથી વિભક્તિ સંપ્રદાનને થાય છે. ઉપાધ્યાય શા દતિ चतुर्थी २।२।५३ ૩૩ માટે, વાસ્તે, સારુ, કાજે, અથે, એવા અર્થમાં ચતુથી વિભક્તિ થાય છે. સુહાગ દિથમ 1 ધનાથ સ્થા तादर्से २।२।५४ ૩૪ “ગમવું” [સચિ] અર્થવાળા ધાતુઓના યોગમાં, જેને ગમતું હોય તેને ચતુથી વિભક્તિ થાય છે. મૈત્રાય તે ધર્મો #g ધાતુના વેગમાં, મૂળ વસ્તુના વિકારને ચતુથી થાય છે. તૃષાવિ પેનનાં સુધારા કરતા ઘારિ ધાતુના યોગમાં, લેણદાર-ઉત્તમણું ને ચતુથી થાય છે. 9 ગ. આ ધરવું–રહેવું. धियते शतम् । ध्रियमाणं शतं प्रयुक्ते इति धारयति તમ્ | ચૈત્રાય રાતં ઘણતિ મૈ ચૈત્રના સો રૂપિયા. મૈત્ર ધારણ કરે છે-કરજે રાખે છે. रूचि-कृप्यर्थ-धारिभिःश्रेय-विकारोत्तम २।२।५५ Page #107 -------------------------------------------------------------------------- ________________ કારક-વિભક્તિ પ્રકરણ २।२।५९ ૩૫ ઉત્પાત-અકસ્માત થતા નિમિત્ત વડે, શાય-જ્ઞાપ્યમાન જણાવાતા નામને તૃતીયા થાય છે. વાતાવ પા વિદ્યુત કપિલા-કાબર ચિતરી વિજળી પવન માટે છે. પવનને જણાવે છે. એવી વિજળી થાય તે પવન ફૂંકાય. કપિલા વિદ્યુત ઉત્પાત છે-અકસ્માત થતું નિમિત્ત છે. વાત જ્ઞાય છે. उत्पातेन ज्ञाप्ये २।२।५९ ૩૬ ઋણ નું સ્થા અને શરૂ ધાતુના યુગમાં, જ્ઞાપ્ય એવા પ્રયોજ્યપ્રેરણું કરાતા નામને ચતુથી થાય છે. મૈત્રા આત્માન પ વા સ્થાને મૈત્રની આગળ પિતાની કે બીજાની શ્લાઘા કરે છે-હું કે બીજે સારે છે એમ જણાવે છે, એટલે મૈત્ર, જ્ઞાપ્ય પ્રયોજ્ય છે. કા-ડુ-થા-શપ જે રારા ૩૭ ૪૬ ના અર્થમાં થતા ભાવવાચિ વિગેરે પ્રત્યયાત નામથી ચતુથી થાય છે. જય રાતિ. ૫-૩-૧૫ तुमोऽर्थे भाव-वचनाद् २।२।६१ ૩૮ ગમ્ય તુમ્ ને કર્મનામને ચતુર્થી થાય છે. જે ત્રાતિ ફળ માટે જાય છે–એટલે ફળ લેવા માટે જાય છે. અહીં લેવા માટે અહીં ગમ્ય છે--જણાય છે. गम्बस्याऽऽप्ये २।२।६२ . ૩૯ ગતિના અનાપ્ત-અપ્રાપ્ત કર્મનામને ચતુથી વિકલ્પ થાય છે. મ , રામાય વરિ ગામ તરફ જાય છે. પતિ પથા, માછલ જલે રસ્તા તરફ જાય છે. गते नवाऽमारते २।२।६३ Page #108 -------------------------------------------------------------------------- ________________ કારક-વિભક્તિ પ્રકરણ રારા પ ૮૩ ૪૦ હિત અને ગુણ થી યુક્ત નામથી ચતુર્થી વિકલ્પ થાય છે. चैत्राय चैत्रस्य वा हितम् सुखम् वा । हित-सुखाभ्याम् २।२।६५ જી શરા અર્થવાળા નામ સાથે તથા વન રમણ સ્થા અને અવધ અવ્યય સાથે જોડાયેલા નામને ચતુથી વિભક્તિ થાય છે. રમવું નમસ્કાર. સ્થિતિ કલ્યાણ. शक्तः प्रभु र्वा मल्लो मल्लाय । नमो देवेभ्यः । स्वस्ति संघाय । શાર્થ-વા-નગર-તિ-વા-વધામ રારા ૬૮ સુર પંચમ વિભક્તિ અપાદાનને થાય છે. સાહિત્પતિ | पञ्चम्यपादाने २।२।६९ ૪૩ “અવધિ” અર્થમાં વર્તમાન નામથી જ ના યુગમાં પંચમી વિભક્તિ થાય છે. આ મુજતે હતાઃ મુક્તિ સુધી સંસાર છે. મુક્તિમાં નથી. આ ગુનrtો ય ત નૌતમય કુમારો સુધી (કુમારોમાં પણ) ગૌતમને યશ વ્યાપી ગયો. અવધિના બે અર્થ થાય છે. મર્યાદા અને અભિવિધિ. પ્રથમના દાખલામાં મર્યાદા છે. બીજામાં અભિવિધિ છે. ચા પરિપુત્ર વૃદો તૈય: અહીં બન્ને અર્થે લઈ શકાય. आङा-ऽवधौ २२२१७० ૪૪ વરિ અને જા સાથે જોડાયેલા નામથી પંચમી વિભક્તિ થાય છે, પણ તે નામ “વજર્ય હોય તે. રિ પ વા prefપુરા રૂદ મેઘા પાટલી પુત્રને વજીને મેઘ વરસ્યો. पर्यपाभ्यां वये । २।२१७१ Page #109 -------------------------------------------------------------------------- ________________ કારક-વિભક્તિ પ્રકરણ २।२।७२ ૪૫ અમુક વસ્તુ લઈને તેને બદલે બીજી વસ્તુ આપવાની હોય, તે જે વસ્તુ લેવાની હેય તેને પ્રતિ અવ્યયના યુગમાં ५.यमा विमति थाय छे. प्रति-महसे. तिलेभ्यः प्रति माषान्प्रयच्छति । तसने (सन) पहले अ६ मा छे. यतः प्रतिनिधि प्रतिदाने प्रतिना २।२।७२ ४६ प्रभृति (मा२ लाने, १३ शन) म वाणा श-हो, अन्य सर्थवा। शही. दिक् शम्ही तमा बहिस् आरात् मते इतर शहोना योगमा पश्यमी विभक्ति थाय छे. ततः प्रभृति । ग्रीष्मादारभ्य । अन्यो मैत्रात् । भिन्नश्चैत्रात् । ग्रामात्पूर्वस्यां दिशि वसति । पश्चिमो रामाधुधिष्ठिरः । प्राय ग्रामात् । बहिर्तामात् । आराद् प्रामाक्षेत्रम् । इतरश्चैत्रात् । प्रभृत्यन्यार्थ-दिग्शब्द-बहिरारादितरैः २।२।७५ ૪૭ સ્ત્રીલિંગ નામ સિવાયના ગુણવાચક હેતુ નામને તૃતીયા કે ५ यमी विसस्ति थाय छे. धर्मात् सुखम् । धर्मेण सुखम् । शानाद् मुक्तः । ज्ञानेन मुक्तः । (हेतोः) गुणादस्त्रियाम् नवा २२१७७ ४८ जनाथी २' 'न' होय तेने भी पही વિભક્તિ થાય છે. दूरं अन्तिकं वा ग्रामाद् ग्रामस्थ वा वसति । २-२-१२० आरादर्थैः २।२।७८ ૪૯ નામને બીજા નામની સાથે સંબંધ હોય ત્યારે, કમદિથી - अन्य-शेष गौशु नामने षही याय छे. वृक्षस्य पर्णम् । शेषे (षष्ठी) २।२।८१. .... . . Page #110 -------------------------------------------------------------------------- ________________ કારક-વિભક્તિ પ્રકરણ રારાદર ૮૫ ५० रि रिष्टात् विगेरे. प्रत्ययान्त नामथी युक्त शो नाभने १४ थाय छे. उपरि ग्रामस्य । उपरिष्टाद् ग्रामस्य । ४. ७-२-११४ थी ७-२-1१८ रि-रिष्टात्-स्ताद्-अस्ताद्-असू-अतसू-आता २।२।८२ ५. तना भने १०ी विमति थाय छे. तीर्थस्य कर्ता । गेयो माणवकः साम्नाम् । ग्रामस्य गमनम् । कर्मणि कृतः २।२।८३ પર કૃદન્તના કર્તામાં વર્તમાન નામથી ષષ્ઠી થાય છે. भवत: शायिका । ५-3-१२२ कर्तरि २।२।८६ ૫૩ કૃત્ય કૃદન્ત ના કર્તાને ષષ્ઠી વિકલ્પ થાય છે. मुनेः स्थेयम् , मुनिना स्थेयम् । कृत्यस्य वा २।२।८८ ૫૪ કર્તા અને કર્મ બેની ષષ્ઠીના હેતુ કૃત્ય કૃદન્તના, ર્તા અને म मन्नने १०४ी यती नथी. नेतव्या ग्राममजा मैत्रेण । नोभयो हैतोः २१२।८९ ૫૫ સૂર વિગેરે કૃત પ્રત્યયોના કૃદન્તના કર્તા કર્મને ષષ્ઠી થતી नयी. २-२-८३ भने २-२-८, ने 24वाह कर्ता कटम् । वदिता जनापवादान् । कतीह शिखण्डं वहमानाः . ५-२-२७, २४. ईषत्करः कटो भवता । ५-3-134 तृन्-उदन्ता-ऽव्यय-क्वसाना-ऽतृश्-शत-ङि-णकच खलथेस्य २।२।९० ५६ त [क्त ] भने तवत् [क्तवतु] ना मान पीथती नथी. कटः कृतो मैत्रेण । कटं कृतवान् । ५-१-१७४ क्लयोः असदाधारे २।२।९१ Page #111 -------------------------------------------------------------------------- ________________ e} કારક-વિભક્તિ પ્રકરણ મારા૨ ૫૭ નપુ સકલિંગમાં વિહિત ૪ પ્રત્યયના કર્તાને ષષ્ટી વિકલ્પે થતી નથી. મયૂરસ્થ મયૂરેળ વા ન્રુત્તમ્ । ૫-૩-૧૨૩ वा क्लबे २/२/९२ ૫૮ મ્ વિના ૩૪ પ્રત્યયાન્તકૃદન્તના કર્મ તે ખ્રી થતી નથી. આવામુ: સ્વહમ્ । ૫-૨-૪૦ अकमेः उकस्य २।२।९३ ૫૯ ભવિષ્યકાળમાં અને ઋણમાં વિહિત ર્ પ્રત્યયના કર્મને ષષ્ઠી ન થાય. જમી ગ્રામમ્ ૫-૩-૧ | શતં દ્દાથી ૫-૪-૩૬ एष्यद्-ऋणेनः २२/९४ ૬૦ સપ્તમી વિભક્તિ અધિકરણને થાય છે. સ્વળે તેવાઃ। सप्तम्यधिकरणे २२९५ ૬૧ ૢ પ્રત્યયાન્ત શબ્દથી ફ્ન થાય છે, તે નૂ પ્રત્યયાન્ત શબ્દના કમ્માં વર્તમાન નામને સપ્તમી વિભક્તિ થાય છે. અધીત જ્યારળમનેન થીતી થાળે | ૭-૧-૧૬૮ व्याप्ये तेनः २२२१९९ ૬૨ જેની ક્રિયા, અન્યનીક્રિયાને ઓળખાવતી ય–જણાવતી વાકયમાં અનાદર હાય, તે નામને સપ્તમી વિભક્તિ થાય છે, સતી સપ્તમી કહે છે. વૃતિ મેથે સૌ મેધ વરસતે છતુ, ચેારા આવ્યા હતા. यद भावो भाव-लक्षणम् २ |२| १०६ ૬૩ સતી સપ્તમી વિભક્તિ થયાને પ્રસંગે જો જણાતા હોય, તે ષષ્ઠી વિભક્તિ પણ થાય છે. नन्दाः पर्यायभूताः पशव इव हताः पश्यतो राक्षसस्य । રાક્ષસ નામના મંત્રીના દેખતાં છતાં (મંત્રિત ગણકાર્યા વિના) અનુક્રમે થયેલા નદીને પશુઓની માફક રેંસી નંખાયા. षष्ठी वाऽनादरे २१२११०८ આ વિભક્તિને આપતાઃ । Page #112 -------------------------------------------------------------------------- ________________ કારક-નવભક્તિ પ્રકરણ રારા૨૦૨ ૮૯ ૬૪ સમુદાયમાંથી એકને તદ્દન જુદું પાડ્યા વિના (વિભાગ ર્યા વિના), જાતિ ગુણ વિગેરેની મુખ્યતાએ બુદ્ધિથી જુદું કરવું નિર્ધારવું હોય ત્યારે ગૌણ નામને પંચમીને બદલે ષષ્ઠી કે સપ્તમી વિભક્તિ થાય છે. આ વિભક્તિને નિર્ધારણ પછી સપ્તમી કહેવાય છે. ક્ષત્રિો નાનruit Rપુ વા શૂર ક્ષત્રિય માણસોમાં શૂરવીર છે. અહીં ક્ષત્રિય અને ના તદ્દન જુદા પડતા નથી. કેમકે ક્ષત્રિય એ નર છે. ગ્રામૈત્રઃ પહ આવા ઉદાહરણમાં અપાદાન પંચમી થાય છે, અહીં ત્રિ મૈત્ર તદ્દન જુદા પડે છે. કેમકે મૈત્ર એ ચૈત્ર નથી. सप्तमी चाऽविभागे निरिणे २।२।१०९ ૬૫ અધિકાર ના ગમાં, બહુ અર્થવાળા નામને સપ્તમી અને પંચમી વિભક્તિ થાય છે. ઘા છે જેનુ વા अधिकेन भूयसस्ते (सप्तमी पञ्चमीच) २।२।१११ ૬૬ અવિના ગમાં અ૯૫ અર્થવાળા નામને તૃતીયા થાય છે. ___ अधिका खारी द्रोणेन । तृतीयाऽल्पीयसः २।२।११२ ૬૭ પૃથ અને નાના ના યુગમાં પંચમી અને તૃતીયા થાય છે. पृथक् मैत्राद् मैत्रेण वा । नाना चैत्राच्चैत्रेण वा । पृथग-नाना पञ्चमी च २।२।११३ ૬૮ અને અવ્યયના યુગમાં દ્વિતીયા અને પંચમી વિભક્તિ થાય છે. ऋते धर्म धर्माद् वा कुतः सुखम् ऋते द्वितीया च २।२।११४ ૬૯ વિના અવ્યય સાથે જોડાયેલા નામને દ્વિતીય, તૃતીયા કે પંચમ વિભક્તિ થાય છે. વિના વાત વન વાતા ! Page #113 -------------------------------------------------------------------------- ________________ કારક-વિભક્તિ પ્રકરણ विना ते तृतीया च २।२।११५ ७० तुल्य अर्थवाजा नाम साथै भेडायेला नाभने तृतीया } षष्ठी વિભક્તિ થાય છે. ८८ अयं नृपो दाने कर्णेन तुल्यः, कर्णस्य तुल्यः । अयं नृपो दाने कर्णेन समः, कर्णस्य समः । तुल्यार्थैस्तृतीया - षष्ठयौ । २।२।११६ २/२/११५ ૭૧ વ પ્રત્યયાન્ત નામથી યુક્ત ગૌણુ નામને દ્વિતીયા અને ષષ્ઠી થાય છે, પણ ન પ્રત્યેય અર્થી પર વિહિત ન होय तो. पूर्वेण ग्रामम्, पूर्वेण ग्रामस्य । प्राग् ग्रामात् । અહિં દિગ્ શબ્દના યોગમાં પંચમી થાય છે. ૨–૨-૭૫ द्वितीया - षष्ठयौ एनेन अनञ्चेः २।२।११७ ७२ 'દૂર' કે ‘નજીક' એવા અર્થવાળા શબ્દોથી દ્વિતીયા તૃતીયા પાંચમી અને સપ્તમી એકવચન થાય છે, પણ નામના વિશેષણુ તરીકે વપરાયા ન હેાય તેા. दूरं दूरेण दूराद् दूरे वा ग्रामाद् ग्रामस्य वा वसति । अन्तिकं अन्तिकेन अन्तिकाद् अन्तिके वा वसति । असत्त्वाऽऽरादर्थात् टा - ङसि - ङयम् २।२।१२० ૭૩ માન આપવાને યોગ્ય નામ બહુવચનમાં પણુ વપરાય છે. आचार्याः कथयन्ति । आचार्यः कथयति । गुरावेकश्च ( द्वौ बहुवद् नवा ) २।२।१२४ Page #114 -------------------------------------------------------------------------- ________________ द्वितीयोऽध्यायः द्वितीयः पादः कारक - विभक्ति प्रकरणम् १ क्रिया हेतुः कारकम् २।२।१ २ स्वतन्त्रः कर्ता २२२ आचार्यों धर्मं कथयति ३ कर्तु व्याप्यं कर्म २२|३ हारं रचयति । काष्ठं दहति । ग्रामं गच्छति ४ वाऽकर्मणामणिक कर्त्ता णौ २।२।४ पाचयति चैत्रं चैत्रेण वा ५ गति - बोधाऽऽहारार्थ शब्दकर्म नित्याऽकर्मणाम् अ-नी - खाद्यदि - हा शब्दाय - क्रन्दाम् २/२/५ गमयति चैत्र ग्रामम् । बोधयति शिष्यं धर्मम् ६ - क्रोर्नवा २२२३८ विहारयति देशं गुरुं गुरुणा वा ७ दृश्यभवदोरात्मने २/२/९ दर्शयते राजा भृत्यान्भृत्यैर्वा ८ अधेः शीङ् - स्थाssसाम् आधारः २।२।२० मध्यास्त रथम् ९ साधकतमं करणम् २।२।२४ पादाभ्यां गच्छति १० कर्मा - ऽभिप्रेयः संप्रदानम् २।२।२५ याचकेभ्यो धनं यच्छति ११ स्पृहे व्र्व्याप्यं वा २।२।२६ पुष्पेभ्यः पुष्पाणि वा स्पृहयति १२ क्रुद्-दुहेऽस्यार्थे यं प्रति कोपः २२१२७ मैत्राय कुध्यति - १३ नोपसर्गात् क्रुद्-गुहा २।२।२८ मैत्रमभिक्रुध्यति १४ अपायेsaधिरपादानम् २।२।२९ वृक्षात्पर्ण पतति Page #115 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ८० कारकविभक्ति प्रकरणम् १५ क्रिया-ऽऽश्रयस्याऽऽधारोऽधिकरणम् २।२।३० घटे जलम् । गृहे तिष्ठति । तिलेषु तैलम् १६ नाम्नः प्रथमैक-द्वि-बहौ २।२।३१ बालः बालौ बालाः १७ आमन्त्र्ये २।२।३२ हे बाल १८ गौणात् समया-निकषा-हा-धिगन्तरा-ऽन्तरेणा-ऽति येन-तेनै द्वितीया २।२।३३ धिग् जाल्मम् १९ द्वित्वे ऽधो-ऽध्युपरिभिः २।२।३४ अधोऽधो ग्रामं ग्रामाः २० सर्वोभया-ऽभि-परिणा तसा २।२।३५ सर्वतो ग्रामं वनानि २१ लक्षण-वीप्स्येत्थंभूतेष्वभिना २।२।३६ वृक्षमभि विद्योत ते विद्युत् २२ भागिनि च प्रति-पर्यनुभिः २।२।३७ यदत्र मां प्रति स्यात्तद् दीयताम् २३ हेतु-सहार्थे ऽनुना २।२।३८ जिनजन्मोत्सवमन्वागच्छन् सुराः २४ उत्कृष्टेऽनूपेन २।२।३९ अनु सिद्धसेनं कवयः २५ कर्मणि २।२।४० नमामि वीरम् २६ क्रिया-विशेषणात् २।२।४१ भृशं प्रयतते २७ काला-ऽध्वनो ाप्तौ २।२।४२ अखिला रजनीं न शय्यते २८ हेतु-कत करणेत्यंभूतलक्षणे (तृतीया) २।२।४४ . अन्नेन वसति । दण्डेन चलति Page #116 -------------------------------------------------------------------------- ________________ कारकविभक्ति प्रकरणम् . २९ सहाथै २।२।४५ पुत्रो जनकेन सह गच्छति ३० यद्भेदैस्तद्वदाख्या २।२।४६ पादेन खञ्जः ३१ कृताद्यैः २।२।४७ कृतं तेन । किं गतेन ३२ चतुर्थी (सम्प्रदाने) २।२।५३ शिष्याय ज्ञानं यच्छति ३३ तादर्थे २।२।५४ कुण्डलाय हिरण्यम् ३४ रुचि-कृप्यर्थ-धारिभिः प्रेय-विकारोत्तमणेषु २।२।५५ _ जिनदत्ताय रोचते धर्मः ३५ उत्पातेन ज्ञाप्ये २।२।५९ वाताय कपिला विद्युत् ३६ श्लाघ-क-स्था-शपा प्रयोज्ये २।२।६० मैत्राय आत्मानं परं वा श्लाघते ३७ तुमोऽर्थे भाव-वचनात् २।२।६१ पाकाय व्रजति ३८ गम्यस्याऽऽप्ये २।२।६२ फलेभ्यो व्रजति ३९ गते नवाऽनाप्ते २।२।६३पन्थानं पथे वा गच्छति ४० हित-सुखाभ्याम् २।२।६५ चैत्राय चैत्रस्य वा हितम् ४१ शक्तार्थ-वषड्-नमः-स्वस्ति-स्वाहा स्वधाभिः २।२।६८ शक्तः प्रमु र्वा मल्लो मल्लाय । नमो देवेभ्यः ४२ पञ्चम्यपादाने २।२।६९ प्रासादात्पतति ४३ आङाऽवधौ २।२।७० आ पाटलिपुत्राद् वृष्टो मेघः ४४ पर्यपाभ्यां वज्ये २१२७१ परि अप वा पाटलिपुत्राद् कृष्टो मेधः Page #117 -------------------------------------------------------------------------- ________________ कारकविभक्ति प्रकरणम् ४५ यतः प्रतिनिधि-प्रतिदाने प्रतिना २।२।७२ तिलेभ्यः प्रति माषान् प्रयच्छति ४६ प्रभृत्यन्यार्थ-दिग्शब्द-बहिरारादितरैः २।२।७५ ततः प्रभृति । अन्योमैत्रात् ४७ (हेतोः) गुणादस्त्रियां नवा २।२।७७ धर्मेण धर्माद् वा सुखम् ४८ आरादर्थैः २।२।७८ दूरम् अन्तिकं वा प्रामाद् ग्रामस्य वा ४९ शेषे (षष्ठी) २।२।८१ वृक्षस्य पर्णम् ५० रि-रिष्टात्-स्तात्-अस्तात्-अस्-अतस्-आता २।२।८२ उपरि ग्रामस्य ५१ कर्मणि कृतः २।२।८३ गेयो माणवकः साम्नाम् '५२ कर्तरि २।२।८६ भवतः शायिका ५३ कृत्यस्य वा २।२।८८ मुनेः मुनिना वा स्थेयम् ५४ नोभयो हेतोः २।२।८९ नेतव्या ग्राममजा मैत्रेण ५५ तृन्-उदन्ता-ऽव्यय-क्षसाना-ऽतृश्-शत डि णकच-खलर्थस्य २।२।९० कर्ता कटम् ५६ क्तयोः असदाधारे स२।९१ कटः कृतो मैत्रेण । कटं कृतवान् "५७ वा क्लीबे २।२।९२ मयूरस्य मयूरेण वा नृत्तम् ५८ अकमेः उकस्य २।२।९३ आगामुकः स्वगृहम् "५९ एण्यद्-ऋणेनः २।२।९४ गमी ग्रामम् । शतं दायी ६० सप्तम्यधिकरणे २।२।९५ स्वर्गे देवाः ६१ व्याप्ये तेनः २।२।९९ अधीती ब्याकरणे Page #118 -------------------------------------------------------------------------- ________________ कारकविभक्ति प्रकरणम् ६२ यद्भावो भाव-लक्षणम् २।२।१०६ वर्षति मेघे चौरा आगताः ६३ षष्ठी वाऽनादरे २।२।१०८ नन्दाः पर्यायभूताः पशव इव __हताः पश्यतो राक्षसस्य ६४ सप्तमी चाऽविभागे निर्धारणे २।२।१०९ क्षत्रियो नराणां नरेषु वा शूरः ६५ अधिकेन भूयसस्ते (सप्तमी-पञ्चमी च) २।२।१११ ___ अधिको द्रोणः स्वार्या स्वार्या वा ६६ तृतीयाऽल्पीयसः २।२।११२ अधिका खारी द्रोणेन ६७ पृथग्नाना पञ्चमी च २१२१११३ पृथग् मैत्राद् मैत्रेण वा ६८ ऋते द्वितीया च २।२।११४ ऋते धर्म धर्माद् वा कुतः सुखम् ६९ विना ते तृतीया च २।२।११५ धर्मं धर्मेण धर्माद वा विना सुखं न ७० तुल्याऽर्थः तृतीया-षष्ठयौ २।२।११६ कर्णेन कर्णस्य वा तुल्यः समो वा ७१ द्वितीया-षष्ठयौ एनेन अनश्चः २।२।११७ पूर्वेण ग्राम ग्रामस्य वा ७२ असत्त्वा-ऽऽरादर्थात् टा-ङसि-यम् २।२।१२० दूरं दूरेण दूराद् दूरे वा ग्रामात् ग्रामस्य ७३ गुरावेकश्च (द्वौ, बहुवद् नवा) २।२।१२४ ...भाचार्याः, भाचार्यः Page #119 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ષત્વ-ગુત્વ પ્રકરણ १ गति संज्ञा नमस् भने पुरस् ना ने कखपफ पर छतां स् थाय छे. ३-१–१४, ३–१–७, ३–१–४२. ३-२-१५४ नमस्कृत्य । पुरस्कृत्य । २-१-७२ नमस्पुरसो गतेः क-ख-प-फिरः सः २|३|१ गति संज्ञा तिरस् ना रूने क ख पफ पर छत स् विकल्ये थाय छे. ३-१-१० तिरस्कृत्य, तिरः कृत्य तिरसो वा २|३|२ : 3 शिरस् भने अधस् शम्हनारू न क ख पफ ५२ छतां ये सभास होय तो, स् थाय छे. शिरस्पदम् । अधस्पदम् । शिरोधसः पदे समासैक्ये २|३|४ अ पछी रहेसा, व्यव्यय लिन्न शञ्छना इनो कृ कम् [कमि] कंस कुम्भ कुशा कर्णी अने पात्र पर छतां, खेड सभास होय तो स्थाय छे. अयस्कृत् । यशस्कामः । अयस्कंसः ६. अतः क्रु-कमि-कंस-कुम्भ- कुशा - कर्णी पात्रेऽनव्ययस्य २३|१ २३५ प्रत्यय विषय क, ख, प, फ पर छत, अव्यय लिन्न शहना ने स् थाय छे. पयस्पाशम् ७-३-४ । पयस्कल्पम् ७-३-११ । पयस्कम् ७-3-33 । प्रत्यये २|३|६ हु काम्य प्रत्यय पर छतां स् ना ४ पयस्काम्यति ३-४-२२ । नाइ नथी. २-१-७५ पशु स् रोः काम्ये २।३।७ [ह] ने। स् थाय छे. अहः काम्यति अडि Page #120 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ત્વ–ણત્વ પ્રકરણ રાશ૮ ૯૫ नाभि स्व२था पर रहेस र् नो प्रत्यय विषयः क, ख, प, फ थाय छे सर्पिष्पाशम् । सर्पिष्कल्पम् सर्पिष्कम् । ५२ छ काम्य ५२ छतां स् नान र् नो घ् थाय छे. सर्पिष्काम्यति । ५ गीः काम्यति अस्निोर् नथी. नामिनः तयोः षः । २।३।८ ८ निस् निर् दुस् दुर् बहिस् आविस् प्रादुस् भने चतुर् नार् न कखपफ ५२ छतां ष् थाय छे दुष्कृतम् | आविष्कुर्वन्ति । यदि मे शन्होने छेना २-१-७२ थी र् था भय छे. निर-दुर - बहिराविस- प्रादुस्- चतुराम् २२३३९ ते स स् [सुच्] अत्ययान्तना र् न कखपफ ५२ छतां ब् विहये थाय छे. द्विष्करोति । द्विःकरोति । ७-२-११० सुचोवा २|३|१० १० इस उस् प्रत्ययान्तना र् नो क ख पफ ५२ छतां ખતે પદોની અપેક્ષામાં છ્ વિકલ્પે થાય છે. सर्पिष्करोति, सर्पिः करोति । धनुष्खादति, धनुः खादति । सुषोऽपेक्षायाम् २।३।११ ૧૧ જેને પૂર્વાપદની સાથે સમાસ થયેલા નથી એવા વ્ સ્ પ્રત્યયાન્ત ના ર્ ને ૬૫ ૬પર છતાં સમાસમાં ब् थाय छे. सर्पिष्कुम्भः । धनुष्खण्डम् । समासेऽसमस्तस्य २|३|१३ १२ भ्रातुष्पुत्र विगेरे भने कस्क विगेरे शब्दो, कखपफ પર છતાં र् ના અનુક્રમે અને ब् સ્ વાળા સિદ્ધ થાય છે. भ्रातुष्पुत्रः षष्ठी भ्यसु । कस्कः वीरसामा द्विर्वचन ७-४-८० ३-२-३७ भास्करः, अहस्करः ५-१-१०२ आतुष्पुत्र-कस्कादयः २/३ | १४ Page #121 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ८६ .... पत्त-शत् प्रण २।३।१५ ૧૩ નામી, અન્તસ્થા કે ૪ વર્ગના કઈ પણ વ્યંજનની પર રહેલા ૩ નો શું થાય છે પરંતુ–એ પદની અંદર (આદિમાં કે અંતમાં નહીં) હેવો જોઈએ અને કોઈ પણ नियमयी ४२रामेली - आसो हावा नये. बालेषु ।। નામી, અન્તસ્થા કે જા વર્ગની પછી રહેલા રૂ ની વચ્ચે શિટ व्यन न् नु अत२ हेय त। ५९ स्नाष थाय छे.. आयुस् + सु - आयुर् + सु - आयुः+ सु-आयुःषु । आयुस + इ (प्र. ६. म. व.) १-४-१६ थी न् आयुन्स् + इ - आयुन्ष् + इ = आयूंषि । नाम्यन्तस्था-कवर्गात् पदान्तः कृतस्य सः शिड् नान्तरेऽपि २।३।१५ १४ अग्नि थी ५२ स्तुत् ना स् नो सभासमां ष थाय छे. भग्निम् स्तौति अग्निष्टुत् । समासेऽग्नेः स्तुतः २।३।१६ १५ मात सने पितृ थी ५२ स्वस शहना स् नो समास मां थाय छे.मातु: स्वसा- मातृष्वसा । पितृष्वसा । मातृ-पितुः स्वसुः २।३।१८ १६ मातृ मने पित थी ५२ स्वसृ २०६ना स् नो असु५. सभासभा ष विक्ष्ये याय छे. 3-२-३८ मातुः वसा, मातुःस्वसा । पितुःष्वसा, पितुःस्वसा । अलुपि वा २।३।१९ १७ नि मन नदी शपथी ५२ २४॥ स्ना धातुना स् नो થાય છે, કુવાળપણું જાણતું હેય તે. निष्णः निष्णातः । नदीष्णः नदीष्णातः प्रतरणे । नि-नधाः स्नातेः कौरले २।३२०...... Page #122 -------------------------------------------------------------------------- ________________ १५ ષત્વ-ભુત્વ પ્રકરણ २॥३॥३३ ८७ १८ भीरुष्ठान विगेरे, सभासमां ष वाणा - सिद्ध छ. . भीरूणाम् स्थानम् भीरुष्ठानम् । अङ्गुलिषङ्गः । परमेष्ठिन् , परमे पदे तिष्ठति परमेष्ठिन् । . भीरु-ठानादयः २।३।३३ નામથી વિહિત-કરાયેલા સકારાદિ પ્રત્યય પર છતાં, હવ નામિથી પર રહેલ પદાન્ત ને શું થાય છે. सर्पिषो भावः सर्पिष्टयम् । सर्पिष्टा । त्व तल् ७-१-५५ सपिषः इति सर्पिष्टः । तस् प्रत्यय ७-२-८४ निर्गतो वर्णाश्रमेभ्यो निष्टयः चण्डालः । त्य है-3-१८ चतुष्टयः वेदः (बत्वारोऽवयवा अस्य) तयट् । ७-१-१५१ प्रकृष्टं सर्पि: सर्पिष्टरम् । सर्पिष्टमम् । तरप् तमप् ,, वपुः । वपुष्टरम् । वपुष्टमम् । ७-3-५, हूस्वाद् , नाम्नः ति २॥३॥३४ २० नाम्याहिथी ५२ घस् मने वस् थातुना स् न ए थाय छे. जक्षुः । उषितः । घस्-वस: २।३।३६ २१ नाभि सन्तस्था अनेक थी ५२ २९स, स्वद् स्विद् અને સદ્ સિવાય ઇત્ત ધાતુઓના અને તુ ધાતુના જ स् नो, षन् ५२ छतां थाय छे. सिषेवयिषति । सुष्वापयिषति । तुष्ट्रपति । मीनना यता नथी. सुसूषति । सिसिक्षति । सिसेवयिषति। सुषूप्सति तिष्ठासति सही पन् नथी, भाटे यो छ. णि-स्तोरेवाऽस्वद-स्विद-सहः षणि २॥२३७ . Page #123 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ...पत्य- ४२४ २।३।३९ २२ नाभ्यन्त उपस ५७ २८॥ सु २१.५. १.१. सो स्तु भने स्तुभ १.१ धातुना स् न। ष् थाय छे. अट ना આગમમાં પણ થાય છે. દિવમાં થતું નથી. अभिषुणोति । निःषुणोति । अभ्यषुणोत् । अभिषुवति । अभिष्यति । अभिष्टौति । अभिष्टोभते । हिमा न थाय, अभिसुसूषति । उपसर्गात् सुग्-सुव-सो-स्तुस्तुभोऽटयप्यद्वित्वे २।३।३९ २३ ना-यन्त उपस ५७. २४सा स्था सेनि नामधातु सिध् २.१ सिन् भने सज धातुना स् नो ष् थाय छे. विमा ५९ થાય છે અને એ ના આગમમાં પણ થાય છે. अधिष्ठास्यति । अधितष्ठौ । अध्यष्ठात् । सेनया अभियाति अभिषेणयति । प्रतिषेधति । अभिषिञ्चति । अभिषिषिक्षति । अभिषजति । अभिषषञ्ज । अभ्यषजत । स्था-सेनि-सेध-सिच्-सञ्जां द्वित्वेऽपि २३४० २४ अव उपस पछी स्तम्भ धातुना स् ने। पाश्रय Sar" भने અવિદૂર ગમ્યમાન હેય તે થાય છે. दुर्गमवष्टभ्नाति । अहो वृषभस्याऽवष्टम्भः । अवष्टब्धा । शरत् । उप था ५ थाय छे. उपष्टम्भः । अवाच् चाऽऽश्रयोर्जा-ऽविदूरे २।३।४२ २५ परि नि भने वि उपसग थी सेव घातुना स्नो थाय छे. ધિત્વમાં અને અ માં પણ થાય છે. परिषेवते परिविषेवियते । पर्यवेक्त । परि-नि-वे सेवः २।३।४६ Page #124 -------------------------------------------------------------------------- ________________ જવણત્વ પ્રકરણ રાણાવ૮ ૯૯ २१ प्रादुर श०६ भने नाम्यन्त ५An पछी २७॥ अस् पातुना स् नो, यारासिने स्वा प्रत्यय ५२ छतi . थाय छे. प्रादुःष्यात् । प्रादुःषन्ति । निषन्ति । प्रादुरुपसर्गाद् य-स्वरेऽस्तेः २।३।५८ २७ (अ) मे४०१ ५६मा र् ष् क्र १९४°या ५२ २७॥ न ना ण थाय छे. पूर्णः । (आ) तेभर र ३ वर्ष भने न् नी १२ये ल, च વર્ગ, ૪ વર્ગ, ત વર્ગ, શ અને સિવાય કોઈ પણ વર્ણ होय, तो ५९॥ न न थाय छे. मित्राणि । पुष्पाणि । ५९, काष्ठानि भनिन [ नही थाय. (इ) तेभ०-५४ने छेउ न है।य, तो न नो ण् थता नथी. नरान् । रणवर्णान्नो ण एकपदेऽनन्त्यस्याऽल चटतवर्ग-श-सान्तरे २२३६३ २८ निर प्र अग्रे अन्तर् खदिर कार्य आम्र शर इक्षु प्लक्ष અને પીયુષા વિગેરે શબ્દોથી પર આવેલા વન શબ્દના ननो ण थाय छे. अग्रेवणम् 3-१-३० । अन्तर्वणम् । आघ्राणां वनम् आम्रवणम् । निष्प्राग्रेऽन्तः-खदिर-कार्याम्र शरेक्षु-प्लक्ष-पीयुक्षाभ्यो वनस्य २।३।६६ २८ गिरि-नदी विगेरे शो न न न ण् विपे थाय छे. गिरिणदी, गिरिनदी । माषोणः, माषोनः । गिरि-नद्यादीनाम् २।३१६८ 30 ग्राम अने अन थी ५२ नी ना न नो ण थाय छे. ग्रामणीः । अग्रणीः । ५-१-१४८ ग्रामाऽग्राद् नियः २।३७१ Page #125 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ૧oo પણ પ્રકરણ રાસારૂ ૩૧ ૬ વિગેરે જેમાં છે એવા જ કારાન્ત પૂર્વપદથી પર રહેલ મહ્મ ના ને થાય છે. પૂર્વાહ | માલૂઃ अतोऽहस्य २।३।७३ ૩૨ – વિગેરે જેમાં છે એવા પૂર્વપદથી પર રહેલ ઉત્તરપદના અંતે રહેલ જ ને. અગામના R નો અને સ્થાત્રિ ના ને જ વિક૯પે થાય છે, પણ ગુવ વવ અને અહમ્ શબ્દ સિવાય. વૈદિ-વાવ, નૌ , માઘ-વાઘrfણ, નિ દિવાળ, ૨ | વોરાપાત્ત-ન-હ્યાઃ યુ-gવવા-SÉ રાષ્ટ્રાક ૩૩ – વિગેરે જેમાં છે એવા પૂર્વપદથી પર રહેલ જ વર્ગવાળું અને એક સ્વર વાળું ઉત્તરપદ હોય, તો ઉપરોક્ત – ને નિત્ય થાય છે. સ્વામિ. ર-grળ ! ગૂષ-વે . क-वर्गक-स्वरवति २।३।७६ ૩૪ ફૂ વિગેરે જેમાં છે એવા ટુ વજન ઉપસર્ગથી અને અત્ત શબ્દથી પર રહેલ નમુ [ જમ્] વિગેરે (જો ) ધાતુના ન ને, હિનું ના ને, મીના ના રને અને મન ના 7 ને જુ થાય છે. પ્રીમતિના સત્તાત્તિ વણિપુરા કમળતઃ પ્રથાળ | ગwણ-ડારો -દિતુ-મીના-ડઃ રારા૭૭ ૩પ – વિગેરે જેમાં છે એવા ઉપસર્ગથી અને અત્ત શબ્દથી પર રહેલ જ કારાન્ત વરા ધાતુના 7 ને ના થાય છે. प्रणश्यति । अन्तर्णश्यति । અહીં ન થાય પ્રજાતિ છે તો નર શરૂ૭૮ Page #126 -------------------------------------------------------------------------- ________________ વ-સુત્વ પ્રકરણ २।३।९५ १०१ ६ नृत् धातुना न नो या ना विषयमा ण् थत! नथी. नरीनृत्यते । नरिनति । नृते यङि (न) २।३।९५ ३७ क्षुभ्नाति विशेरेमा न न प यता नथी. क्षुभ्नाति । क्षुभ्नादीनाम् २।३।९६ ३८ कृप धातुना क्रन ल अने र न ल थाय छे. कृप+ य + ते = क्लप्यते ४. । कृप + अ + ते - कप + अ+ ते-कल्प + अ + ते = कल्पते । ऋर ललं कृपोऽकृपीटादिषु २३९९ ૩૦ અક્ ધાતુ પર છતાં ઉપસર્ગને ને ૪ થાય છે. परा + अयते = पलायते । उपसर्गस्याऽयौ २।३।१०० ४० यङ् ५२ छतां ग धातुना र ना ल् थाय छे. नि+ ग+ यङ् - ४-४-११६ थी-निगिर्य - निगिल्य - निजेगिल्यते । ग्रो यङि २०३३१०१ ૪૧ [ ૬. પર ધાતુના, સ્વર પર છતાં વિહિત ૬ ને ૪ વિકલ્પ थाय छे. गिलति, गिरति । नवा स्वरे २।३।१०२ ४२ ऋफिड विगेरे शहोना क न ल, र नौ ल भने ड नोल वि४६५ थाय छ. फिडः, लृफिलः । लोमानि, रोमाणि । लोहितम् , रोहितम् । ऋफिडादीनां डच लः २।३।१०४ - Page #127 -------------------------------------------------------------------------- ________________ द्वितीयोऽध्यायः तृतीयः पादः षत्व-णत्व प्रकरणम् १ नमस्पुरसो गतेः क-ख-प-फिरः सः २।३।१ _ नमस्कृत्य । पुरस्कृत्य २ तिरसो वा २।३।२ तिरस्कृत्य, तिरः कृत्य ३ शिरोऽधसः पदे समासैक्ये २।३।४ शिरस्पदम् । अधस्पदम् ४ अतः कृ-कमि-कंस-कुशा-कर्णी-पात्रेऽनव्ययस्य २।३१५ अयस्कृत् । यशस्कामः । अयस्कंसः । ५ प्रत्यये २।३।६ पयस्पाशम् । पयस्कल्पम् । पयस्कम् ६ रोः काम्ये २।३७ पयस्काभ्यति अयस्कृत् । यसका ७ नामिनः तयोः षः २।३८ सर्पिष्पाशम् । सर्पिष्कल्पम् सर्पिष्कम् ८ निर्-दुर्-बहिराविष्-प्रादुश्चतुराम् २।३।९ दुष्कृतम् । आविष्कुर्वन्ति ९ सुचौ वा २॥३॥१० द्विष्करोति, द्विःकरोति १० वेसुषोऽपेक्षायाम् २।३।११ सर्पिष्करोति, सर्पिःकरोति ११ समासेऽसमस्तस्य २।३।१३ सर्पिष्कुम्भः १२ भ्रातुष्पुत्र-कस्कादयः २।३।१४ १३ नाम्यन्तस्था-कवर्गात् पदान्तः कृतस्य सः शिड्-ना-ऽन्तरेऽपि २।३।१५ बालेषु । आयुःषु । आयूंषि । Page #128 -------------------------------------------------------------------------- ________________ षत्व-णत्व-प्रकरणम् ૧૦૩ १४ समासेऽग्नेः स्तुत: २।३।१६ अग्निष्टुत् १५ मातृ-पितुः खमः २।३।१८ मातृष्वसा । पितृष्वसा १६ अलुपि:वा २।३।१९ मातुःष्बसा, मातु स्वसा १७ नि-नद्याः स्नाते: कौशले २।३।२० निष्णः । निष्णातः १८ भीरु-ष्ठानादयः २।३।३३ १९ इस्वाद् नाम्नः ति २।३।३४ सर्पिष्ट्वम् २० घम-वसः २।३।३६ जक्षुः । उषितः २१ णि स्तोरेवाऽस्वद-स्विद-सहःपणि २।३।३७ - सिषेवयिषति । तुष्ट्रपति २२ उपसर्गात् सुग्-सुव-सो-स्तु-स्तुभोऽटयप्यद्वित्वे २।३।३९ अभिषुणोति । निःषुणोति २३ स्था-सेनि-सेध-सिच-सनां द्वित्वेऽपि २।३।४० अधिष्ठाष्यति २४ अवात् चाऽऽश्रयोर्जा-ऽविदूरे २।३।४२ अवष्टभ्नाति २५ परि-नि-वे सेवः २।३।४६ परिषेवते २६ प्रादुरुसर्गाद् य स्वरेऽस्तेः २।३१५८ प्रादुःष्यात् । निषन्ति २७ र-ष-वर्णाद् नौ ण एकपदेऽनन्त्यस्याऽल-च-ट-त-वर्ग-श सा-ऽन्तरे २।३।६३ पूर्णः । मित्राणि । पुष्पाणि २८ निष्प्रा-ग्रेऽन्तः-खदिर-कार्या-ऽऽम्र-शरेक्षु-प्लक्ष पीयुक्षाभ्यो वनस्य २॥३६६ अग्रेवणम् Page #129 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ૧૪ । षत्वण-त्व-प्रकरणम् २९ गिरि-नद्यादीनाम् ।।६८ गिरि-णदी, गिरि-नदी । माषोणः, नः ३० ग्रामा-ऽग्राद् नियः २।३।७१ ग्रामणीः । अग्रणीः ३१ अतोऽहस्य २।३।७३ पूर्वाह्नः ३२ वोत्तर-पदान्त-न-स्यादेः अ-युव-पक्वाऽमः २।३।७५ व्रीहि वापिणो, व्रीहिवापिनी ३३ क-वगैक-स्वरवति २।३।७६ स्वर्ग-कामिणौ ३४ अदुरुपसर्गाऽन्तरो ण-हिनु-मीना-ऽऽनेः २।३७७ प्रणमति ३५ नशः शः २।३।७८ प्रणश्यति ३६ नृतेर्यङि(न) २।३।९५ नरीनृत्यते ३७ क्षुभ्नादीनाम् २।३।९६ क्षुम्नाति ३८ ऋ-र लु-लं कृपोऽकृपीटादिषु २।३।९९ क्लप्यते । कल्पते ३९ उपसर्गस्याऽयौ २।३।१०० पलायते ४० ग्रो यङि २।३।१०१ निजेगिल्यते ४१ नवा स्वरे २।३।१०२ गिलति, गिरति ४२ ऋफिडादीनां डच लः २।३।१०४ लूफिडः, लफिलः । लोहितम् , रोहितम् Page #130 -------------------------------------------------------------------------- ________________ રાકાર સ્ત્રી–પ્રત્યય પ્રકરણ ૧ – કાન્તિ નામને અને કારાન્ત વિષેષણને સ્ત્રીसिगमाई [डी] प्रत्यय लागे छे. मायिन् + ई = मायिनी । कर्तृ + ई = की । स्त्रियां नृतो ऽस्वस्रादे डीः २।४।१ २ उ भने कता नामात स्त्रीसिम ई [ङो] प्रत्यय साणे 2. भवत् [भवतु ] + ई = भवती । गच्छ अ अत् [शत] +ई २-१-११६ गच्छ अ अन्त् + ई - २-१-११3 गच्छ अन्त् + ई = गच्छन्ती। अधातूदृदितः २।४।२ - - 3 अञ्च ने अछे सेवा नामथी, स्त्री विमा ई [डी] याय छे. प्राची प्रतीची अवाची तिरश्ची ४-२-४६ २-१-१०४ । उदीची २-१-१० । अञ्चः २।४।३ ૪ ઘા કાર, સ્વર અને અઘોષ થી વિહિત વન પ્રત્યયાન્ત નામથી स्त्रीलिमाई [डी] थाय छ भने वन् प्रत्ययना न न र थाय छे. ओण, १-१-५२ ४२७. ओणति । वन् ५-१-१४७ ओण + वन् - ४-२-१५ अवावन् + ई = अवावरी । धा, ण-स्वरा-ऽघोषाद् वनोरश्च २।४।४ धीवरी । मेरुश्वरी । ५ मन् मतवा नामने ई [डी] प्रत्यय सागता नथी. सीमन् मनः (न) २।४।१४ है अजा विगैरे शहाथी स्त्रीलिगमा आ [आप्] थाय छे. अजा । वाला। अजादेः (आप) २।४।१६ Page #131 -------------------------------------------------------------------------- ________________ १०६ સ્ત્રી પ્રત્યય પ્રકરણ २।४।१८. ७ अ रान्त विशेष नामाने स्त्री-लिगमा आ [आप्] प्रत्यय लागे छ. शोभना माला । सर्वा । या । सा । आत् २।४।१८ ८ गौर विगेरे भुण्य नामने स्त्रीलिममा ई [डी] प्रत्यय थाय छे. गौरी । शबली। गौरादिभ्यो मुख्याद् ङी: २।४।१९ ८ अण् अञ एय इकण, नञ् स्नञ् भने टित् [ट् इत् વાળ] પ્રત્યયોને બ જેને અંતે છે, એવા જ કારાત नामयी स्त्री लिगमा ई [डी] प्रत्यय थाय छे. औपगवी १-१-२८ . । टित् , तादशी । ५-१-१५२ अणनेयेकण-न-स्नञ्-टिताम् २।४।२० ૧૦ અચરમ વયમાં વર્તમાન = કારાન્ત નામથી સ્ત્રી લિંગમાં હું [डी] प्रत्यय थाय छे. कुमारी। किशोरी । तरुणी। वयस्यनन्त्ये २।४।२१ ११ अ रान्त समार द्विगुथी स्त्री निभाई । की] थाय छे. त्रयाणां लोकानां समाहारः त्रिलोकी । 3-1-८५ द्विगोः समाहारात् २।४।२२ १२ शोण विगेरे शोथा स्त्री निभाई [डी] विक्ष्ये याय छे. शोणी, शोणा । चण्डी, चण्डा । नवा शोणादेः २।४।३१ १३ ति [क्ति भने तना अथवा नाम सिवाय इ १२२-1 नामयी स्त्रीलिमाई [डी] विक्ष्ये थाय छे. भूमी, भूमिः। इतोऽक्त्य र्थात् २।४।३२ Page #132 -------------------------------------------------------------------------- ________________ સ્ત્રી-પ્રત્યય પ્રકરણ २|४|३५ १०७ ૧૪ સ્વર પછી તરત જ ૩ કારાન્ત વણુ હોય, એવા [ खरु सिवायना ] उ કારાન્ત ગુણવાચક વિશેષણ્ણાને स्त्री सिगमां ई [ ङी ] विमुल्ये थाय छे. बह्री, बहुः मृद् । साध्वी, साधुः चन्दना । पाण्डुः भूमिः । सही ई न थाय, વચ્ચે ण छे. स्वरादुतो गुणादखरोः २ | ४ | ३५ १५ श्येत एत हरित भरत भने रोहित वर्णनाथि शहाथी स्त्री सिगथां ई [ ङी ] विउये थाय छे. ने तनोन थाय छे. श्येनी, श्येता । एनी, एता । श्येतैत- हरित - भरत- रोहिताद् वर्णात् तो नश्च २|४|३६ १९ सह न अने विद्यमान सिवायनुं पूर्व यह छे भेने मेवा શોરૂ વિગેરે સિવાયના મૈં કારાન્ત સ્વાંગ શબ્દથી સ્ત્રી લિંગમાં ई [ ङी ] विये थाय छे. इभकुम्भस्तनी, स्तना असह-न- विद्यमानपूर्वपदात् स्वाङ्गादक्रोडादिभ्यः २|४|३८ १७ नासिका उदर ओष्ठ जङ्घा दन्त कर्ण शुङ्ग अङ्ग गात्र कण्ठ સ્વાંગ શબ્દથી વિકલ્પે થાય છે, આ સિવાયતા બહુ સ્વરવાળા અને સયાગ ઉપાત્ત્તવાળા સ્વાદ શબ્દથી ૢ થતી નથી. तुङ्गनासिकी तुङ्गनासिका । कृशोदरी कृशोदरा । सुपार्श्व नासिकोदरौष्ठ-जङ्घा-दन्त-कर्ण-शृङ्गाऽङ्ग गात्र- कण्ठात् २|४|३९ १८ नख भने मुख स्वांग थी श्रेष्ठनु नाम न होय त्यारे विश्ये ई थाय छे. शूर्पनखी, शूर्पनखा । चन्द्रमुखी, खा: नख - मुखादनाम्नि २|४|४० Page #133 -------------------------------------------------------------------------- ________________ १०८ સ્ત્રી-પ્રત્યય પ્રકરણ २।४।७५ "१८ अ (रान्त जति वायॐ नामाने, स्त्रीलिमाई [डी] थाय छे. सिंह + ई = सिंही । गर्दभी । २-४-८६ जातेरयान्त-नित्यस्त्री-शूद्रात् । २।४।५४ .२० य [यञ्] प्रत्ययान्त शयी स्त्री लिमा ई [डी] थाय छे. दैव्य + ई - दैवी । ६-१-२१, २-४-८८ । यत्रो डायन् च वा २।४।६७ ૨૧ ઉપમાન વાચક શબ્દની પછી રહેલા શબ્દથી સ્ત્રી લિંગમાં ऊ [ ऊङ् ] प्रत्यय थाय छे. तथा सहित संहित सह सफ वाम सने लक्ष्मण ७-६नी पछी २२। ऊरु १ थी ५५ ऊ थाय छे. करभ इव ऊरू यस्याः सा करभोसः । रम्भोरूः । वामौ (सुन्दरौ) उरू यस्याः सा वामोरूः । पशु- वृत्तौ उरू यस्याः सा वृत्तोरुः । पीनोरुः उपमान सहित-संहित-सह-सफ-वाम-लक्ष्मणादूरोः (ऊङ्) २।४।७५ २२ ई [ङी ] ५२ छतां अनी सो५ थाय छे. सिंह + ई = सिंही । मत्स्य, मत्सी अस्य ङयां लुक २।४८६ २३ ई की ] ५२ मत्स्य न य न ५ छे. मत्स्य, मत्सी। मत्स्यस्य यः २।४।८७ -२४ ई [डी] ५२ छतi, व्यसन पछी २७॥ तखितना य नो લેપ થાય છે. देवस्येयं देव + य [ यञ् ] दैव्य + ई = दैवी वाक् । व्यञ्जनात् तद्धितस्य २।४।८८ Page #134 -------------------------------------------------------------------------- ________________ સી-પ્રત્યય પ્રકરણ २।४।९५ १०४. २५ व्य- ५०ी २४॥ सपत्यना य नो, य राहि तद्धित અને આ કારાદિ સિવાય સ્વરાદિ તદ્ધિત પર છતાં લેપ थाय छे. आदित्ये साधुः आदित्यः १-१-१५ । आदित्यस्येदं आदितीयं मण्डलम् । 1-3-3२ (आपत्यस्य) तद्धित-य-स्वरेऽनाति २।४।९२ २६ ततितो दो५ थथे छत, गौण मे॥ ई [डी] आ [ आप्] भने ऊ [ ऊ] स्त्री प्रत्ययने सो५ थाय छे. सप्तकुमारः ( सप्तकुमार्यो देवता अस्य ) -२-१०१थी अण १-१-२४ था अण सो५, ५०ी की सो५।। ङयादे गौणस्याऽक्विपः तद्धितलुक्य-गोणी-सूच्योः २४९५ २७ गो २७६ अने ई [डी], आ [ आप,] भने ऊ [ ऊङ् ] પ્રત્યે જેને અંતે છે એવા સ્ત્રી લિંગ શબ્દ સમાસને અને હેય અને ગૌણ હેય, તે તેઓને સ્વર હસ્વ થાય છે. ५२'तुम शि सभास मने ईयस् [ईयसु] प्रत्ययान्त मप्रीलिमा હસ્વ થતું નથી. चित्रा गावो यस्य स चित्रगुः । प्रिया खट्वा यस्य स प्रियखट्वः । वाराणस्या निर्गतः निर्वाराणसिः । (प्रा. तत्पुरुष ३-१-४७) खट्वामतिकान्तोऽतिखट्वः । वामोरूमतिकान्तः अतिवामोरुः । 3-1-४७ परंतु अधं पिप्पल्याः अर्धपिप्पली (Aशितत्पुरुष 3-1-५४ बहवः श्रेयस्यो यस्य स बहुश्रेयसी पुरुषः। गोश्वान्ते इस्वोऽनशिसमासेयो-बहुव्रीहौ २१४९६ Page #135 -------------------------------------------------------------------------- ________________ "११० સી-પ્રત્યય પ્રકરણ २।४।१०५ २८ नपुस बिपनामाना सत्य २१२ ४२५ था५ . विश्वप ३५॥ वन प्रमाणे ४२वां विश्वपम् । क्लीबे २१४९७ - २८ जी, आ, ई अने ऊनी क प्रत्यय ५२४ता २५ थाय छे. कुमारी, कुमारिका । सोमपा, सोमपकः । स्त्रीलिज-सोमपिका अन इथाय छे. २-४-१११ लक्ष्मीः , लक्ष्मिका । वधूः, वधुका । ७-3-33 यादीदूतः के २।४।१०४ 30 कम् प्रत्यय ५२ छत स्व थत नथी. बहुकुमारीकः । बहुसोमपाकः । बहुलक्ष्मीकः । बहुवधूकः। न कचि २।४।१०५ १ आ [आए] प्रत्ययना, क [क] प्रत्यय ५२ छ71 विधे ह२३ थाय छे. कान्ता भार्या यस्य स कान्तभार्यकः कान्तभार्याकः । लक्ष्मीभार्यकालक्ष्मीभार्याकः। प्रियखट्वकः । प्रियस्वट्वाकः । नवा.ऽऽपः २।४।१०६ ૩ર સ્ત્રીલિંગ શબ્દથી આ પ્રત્યયન પર છતાં રુ પણ થાય છે. खट्विका खट्वका। खट्वाका प्रियखट्वका । प्रियखट्वाका । प्रियखट्विका । इच् चा-पुंसोऽनिक्याप्परे २।४।१०७ 33 पाचक विगैरे श होना अश्रीle मा इ. थाय छे. पाचिका, कारिका विगेरे. अस्याऽयत्-तत्-क्षिपकादीनाम् २।४।१११ Page #136 -------------------------------------------------------------------------- ________________ द्वितीयोऽध्यायः चतुर्थः पादः स्त्री-प्रत्यय प्रकरणम् १ स्त्रियां नृतोऽस्वस्रादेर्डी : २/४/१ मायिनी । कर्त्री २ अधातूहदितः २|४|२ भवती । गच्छन्ती ३ अचः २|४ | ३ प्राची । प्रतीची । उदीची । तिरश्ची ४ - स्वरा घोषाद् वनो रश्च २|४|४ अत्रावरी । घोवरी । ५ मनः (न) २|४|१४ सीमन् ६ अजादे: (आप) २|४|१६ अजा । बाला ७ आत् २।४।१८ शोभना माला । सर्वा । या । सा ८ गौरादिभ्यो मुख्याद् ङीः २|४|१९ गौरी । शवली ९ अणोयेकग्नञ्- स्नञ्- टिताम् २।४।२० औपगवी । तादृशी १० वयस्यनन्त्ये २।४।२१ कुमारी । किशोरी | तरुणी ११ द्विगोः समाहारात् २।४।२२ त्रिलोकी १२ नवा शोणादे: २|४ | ३१ शोणा, शोणा । चण्डी, चण्डा १३ इतोऽक्त्यर्थात् २।४।३२ भूमी, भूमिः १४ स्वरादुतो गुणादखरोः २ | ४ | ३५ साधी, साधुः १५ श्येतैत- हरित - भरत - रोहिताद् वर्णात् तो नश्च २|४|३६ श्येनी, श्येता १६ अ-सह- नञ् - विद्यमान - पूर्वपदात् स्वाङ्गाद- क्रोडादिभ्यः २|४|३८ इभकुम्भस्तनी, इभकुम्भस्तना १७ नासिकोदरौष्ठ - जङ्घा-दन्त-कर्ण-शृङ्गाऽऽङ्ग गात्र कण्ठात् २|४|३९ तुङ्गनासिकी, तुङ्गनासिका Page #137 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ૧૧૨ स्त्री-प्रत्यय प्रकरणम् १८ नख मुखादनाम्नि २।४।४० शूर्पनखी, शूर्पनखा १९ जातेः अन्यान्त नित्यस्त्री-शुद्रात् २|४|५४ सिंही २० यत्रो डायन् च वा २|४|६७ दैवी वाक् २१ उपमान सहित संहित-सह-सफ-वाम-लक्ष्मणादूरोः (ऊङ्) २|४|७५ करभोः २२ अस्य ङयां लुक् २।४।८६ सिंही | मत्सी २३ मत्स्यस्य यः २|४|८७ मत्सी २४ व्यञ्जनात् तद्धितस्य २|४|८८ दैवी वाक् २५ ( आपत्यस्य ) तद्धित-य स्वरेऽनाति २२४।९२ आदित्यः । २६ ङयादेगणस्याऽक्विपः तद्धितलुक्यगोणी-शूच्योः २।४।९५ सप्तकुमारः २७ गोश्चाऽन्ते इस्वोऽनंशि- समासेयो - बहुव्रीहौ २२४ ९६ चित्रगुः । प्रियखट्वः २८ क्लीचे २४ ९७ विश्वपम् : २९ ङादीतः के २|४|१०४ कुमारिका | सोमपकः ३० न कचि २|४|१०५ बहुकुमारीकः ३१ नवाऽऽपः २|४|१०६ प्रियस्वट्वकः, प्रियस्वट्वाकः ३२ इत् चाऽपुसोनि क्याप परे २|४|१०७ प्रियस्वट्विका ३३ अस्याऽयत्-तत्- क्षिपकादीनाम् २|४|१११ पाचिका इति सिद्ध- हेम - सारांश - संस्कृत-व्याकरणे द्वितीयोऽध्यायः समाप्तः Page #138 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ३११११ સમાસ પ્રકરણ ૧ ૧ ધાતુ સંબંધી બારિ (ા વિગેરે) અવ્ય, ધાતુની પૂર્વે જોડાઈને ધાતુના જુદી જુદી રીતે અનેક અર્થ ઉત્પન્ન કરે છે ત્યારે તે ઉપસર્ગ કહેવાય છે, પૂજાથે અને અતિ ગતાથ અધ અને પરિ તથા અતિકમાથે અતિ ઉપસર્ગ થતા નથી. પ્રાથa | ૨-૩–૭૭ (1) કોઈ ઉપસર્ગ ધાતુના મૂળ અર્થથી જુદે જ અર્થ બતાવે છે. છત્તિ તે જાય છે. માચ્છતિ તે આવે છે, વિત્તિ તે પ્રવેશ કરે છે. વિદ્યાતિ તે બેસે છે. (A) કેઈ ઉપસર્ગ ધાતુના અર્થને અનુસરે છે અને ધાતુની સાથે આવશ્ય જોડાયેલું જ રહે છે, મનુષ્યને તે ઈચ્છે છે. (૪) કોઈ ઉપસર્ગ ધાતુના અર્થમાં વધારો કરે છે. તે તે જુવે છે. નવીફરે તે બારીકાઈથી જુવે છે. () કેઈ ઉપસર્ગ માત્ર ધાતુ સાથે જોડાએલે રહે છે પણ ધાતુના અર્થમાં બીજો કોઈ પણ ફેરફાર કરતા નથી. વિરાતિ તે પ્રવેશ કરે છે. વિરાતિ, તે પ્રવેશ કરે છે. धातोः पूजार्थस्वति-गतार्थाधिपर्यतिक्रमाांति-वर्जः प्रादिरुपसर्गः प्राक् च ३३१४१ ૨ ઉપસર્ગો, કરી, , અન્ન, પ્રાદુરૂ આવિણ વિગેરે તથા દિવ પ્રત્યયાત શબ્દો ગતિ સંજ્ઞક થાય છે, કરીશ ! ऊर्याद्यनुकरण-च्चि-डाचश्च गतिः ३३११२ ૩ ભૂષા આદર અને ક્ષેપ અર્થમાં અનુક્રમે અન્, સત્ અને અસત્ શબ્દો, ધાતુ સાથે સંબંધ રાખતા હોય ત્યારે ગતિસંજ્ઞક થાય છે અને ધાતુની પૂર્વે જોડાય છે. અઢી . મૂવા-ડડર-ડિરું રાશ૪ | ઉપસી તથા શી દિન 11 તાર Page #139 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ११४ . समास ५४२ १ ३१७ ४ पुरस् भने अस्तम् अव्यय गतिस थाय छे. पुरस्कृत्य । अस्तंगत्य । पुरोऽस्तमव्ययम् ३।११७ ५ सन्तधि सभा तिरस २५६ गलिस थाय छे. तिरोभूय तिरोऽन्तधौं ३।११९ ૬ અનધિ અર્થમાં તિરણ શબ્દ ધાતુસંબંધી હોય તે विदये गति थाय छे. तिरस्कृत्य, तिर कृत्य । २-3-२ तिरःकृत्वा कृगो नबा ३।१।१० ७ साक्षात् विगैरे शब्दो, च्चि ना अर्थ मा डाय त्यारे कृ धातुना योगमा विपे गतिस थाय छे. साक्षात्कृत्य, साक्षास्कृत्वा । मिथ्याकृत्य, मिथ्याकृत्वा । साक्षादादिश्व्य र्थे ३।१।१४। हस्ते भने पाणौ अव्यय, ६७ अ भां कृ धातुन योगमा नित्य गति स: थाय छे. हस्ते कृत्य । पाणौकृत्य ५२९ीने नित्यं हस्ते-पाणावुद्वाहे ३।१।१५ ૯ નામ (પદ) પોતાની સાથે સંબંધ ધરાવતા બીજા નામ (પદ) સાથે જોડાઈને સંક્ષેપ માટે એકપદ બને છે, તે સમાસ वाय छे. विस्पष्टं पटुः विस्पष्टपटुः । श्रुतः पूर्व श्रुतपूर्वः । नाम नाम्नैकार्थ्ये समासो बहुलम् ३।१।१८ ૧૦ વાર અર્થમાં અને વિકલ્પ કે સંશય અર્થમાં વર્તમાન સંખ્યાવાચક નામ, સંખ્યય (વસ્તુના વિશેષણ)માં વર્તમાન સંખ્યાવાચક નામ સાથે બહુવ્રીહિ સમાસ પામે છે. Page #140 -------------------------------------------------------------------------- ________________ સમાસ પ્રકરણ ३|१|१९ ११५ द्विः दश वृक्षाः, द्विदशाः वृक्षाः २० वृक्षे त्रिर्दश त्रिदशाः । द्विः विंशतिः द्विविंशाः वृक्षाः । ७-३-१२८. ७-४-१७ द्वौ वा त्रयो वा द्वित्राः जनाः मे शुभाशुस सप्त वा अष्ट वा सप्ताष्टाः । पञ्च वा षड् वा पश्चषाः । यो वा चत्वारो वा त्रिचतुराः ७-३ - १३१ सुजू-वा-ऽर्थे संख्या संख्येये संख्या बहुव्रीहि ३ | १|१९ ११ आसन्न अदूर अधिक अने अध्यर्ध नाम तथा अर्ध पछी રહેલું પુરણ પ્રત્યયાન્ત નામ, સંખ્યાવાચિ નામ સાથે દ્વિતીયા વિગેરે વિભક્તિવાળા અન્ય પદના ધ્યેય (વિશેષણ) પ अर्थ होते छते, महुव्रीहि समास पामे छे. आसन्ना दश येषां येभ्यो वा ते आसन्नदशाः वृक्षाः ८ १ ११ वृक्षों से प्रभाऎ आसन्नविंशाः । आसन्नत्रिंशाः । अदूरदशाः ८ ११ अधिका दश येभ्यो येषु वा ते अधिकदशाः ११ विगेरे २-२-१११ । अध्यर्धा विंशतिः येषां ते अध्यर्धविंशाः होट वीश संख्या छे भेयोनी ते, 30. अर्धपञ्चमा विंशतयः येषां ते अर्धपञ्चमविशाः साडा यार वीरा (स ंख्या) छे भेमोनी ते, ८०। ७-३-१३० आसन्नाऽदूराऽधिकाऽध्यर्धा ऽर्धादिपूरणं द्वितीयाssधन्यार्थे ३|१|२० ૧૨ અવ્યય નામ, સંખ્યાવાચક નામ સાથે દ્વિતીયા વગેરે વિભક્તિવાળા અન્ય પદના સભ્યેય (વિશેષણુ) રુપ અર્થ હેતેિ છતે महुव्रीहि समास पामे छे. उप-समीपे दश येषां ते उपदशाः ८ } ११ मे प्रभाणे - उपविंशाः । उपचत्वारिंशा । उपचतुराः । अव्ययम् ३।१।२१ Page #141 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ૧૬ ૧૩ એક સરખી વિભક્તિવાળુ સમાસ પ્રકરણ ૧ ३।१।२२ એકા ) એક નામ કે અનેક નામ તથા અવ્યય, બીજા નામ સાથે, દ્વિતીયા વિગેરે વિભક્તિવાળા અન્ય પદ્મના અમાં એટલે કે અન્યપદના વિશેષણુ તરીકે બહુવ્રીહિ સમાસ પામે છે. (१) आरुढो वानरो यं स आरूढवानरो वृक्षः । ऊढो रथो येन स ऊढरथोऽनड्वान् । उपहृतो बलिः अस्यै सा उपहृतबलिः यक्षी । भीता शत्रवो यस्मात्स भीतशत्रुर्नृपः । चित्रा गावो यस्य स चित्रश्चत्रः २-४-६६ अर्ध तृतीयमेषामर्धतृतीयाः मढी - २॥ वीराः पुरुषाः सन्त्यस्मिन् वीरपुरुषको ग्रामः । ७-३-१७५ (२) भारूढा बहवो वानरा यं स आरूढबहुवानरो वृक्षः । पञ्च पूला धनमस्य पञ्चपूलधनः मत्ता बहवो मातङ्गा यत्र तन्मत्तबहुमातङ्गं वनम् । (3) उच्चैर्मुखमस्य उच्चैर्मुखः अन्तरङ्गानि यस्य अन्तरङ्गः कर्त्त कामोऽस्य कर्त्तकामः ३-२-१४० अस्ति क्षीरमस्याः अस्तिक्षीरा गौः समानाधिकरण्य વ્યધિકરણ " " एकार्थं चानेकं च ३।१।२२ ૧૪ કુલ્લૂમુલ વિગેરે બહુવ્રીહિ સમાસા સ્વયંસિદ્ધ છે, જેમ કે (१) उष्ट्रस्य मुखमिव मुखमस्य उष्ट्रमुखः । हरिणाक्षिणी इवाक्षिणी यस्याः सा हरिणाक्षी । ७-३-१२१ हंसगमनमिव गमनं यस्याः सा हंसगमना । Page #142 -------------------------------------------------------------------------- ________________ સમાસ પ્રકરણ ૧ રાશર૩ ૧૧૭ इभकुम्भाविव स्तनौ यस्याः सा इभकुम्भस्तनी-स्तना चन्द्र इव मुखं यस्याः सा चन्द्रमुखी-मुखा २-४-४० कमलमिव वदनं यस्याः सा कमलवदना । २-४-३८ कण्ठे स्थिताः काला यस्य स कण्ठेकालः । (२) उरसि स्थितानि लोमानि यस्य स उरसिलोमा । (3) प्रपतितानि पर्णानि अस्य प्रपर्णः । निर्गतं तेजो यस्मात्स __ निस्तेजाः । उदगता कन्धरा यस्य स उत्कन्धरः । विगतो धवो यस्याः सा विधवा । (४) अविद्यमानःपुत्रोऽस्य अपुत्रः । न विद्यन्ते चौरा अस्मिन् अचौरः पन्थाः । नास्ति आदिर्यस्य अनादिः संसारः। असन् उत्सेधः अस्य अनुत्सेधः प्रासादः । (५) कण्ठे काला अस्य स कण्ठेकालः। इन्दुः मौलौ यस्य इन्दुमौलिः। पद्म हस्तेऽस्य पद्महस्तः। असिःप्राणौ यस्य असिपाणिः । धनुर्हस्ते यस्य धनुहस्तः । इन्द्रस्योपमा यस्य यस्मिन् वा स इन्द्रोपमो राजा। उष्ट्रमुखादयः ३।१।२३ ૧૫ તૃતીયાન્ત નામની સાથે ર૪ અવ્યય સમાસ પામે છે, તે સહાથે બહુવ્રીહિ સમાસ કહેવાય છે. सह पुत्रेण सपुत्र आगतः। सह छात्रण सच्छात्रः आगतः। सह मदेन वर्तते समदः । सधनः । सस्मयः । सहस्तेन ३।१।२४ ૧૬ લેક વ્યવહારમાં પ્રચલિત દિશાવાચક નામ, એવાજ બીજા દિશાવાચક નામ સાથે બહુવીહિ સમાસ પામે છે, આ સમાસ તે તે દિશાના અંતરાલ અર્થમાં વપરાય છે. दक्षिणस्याश्च पूर्वस्याश्च दिशोर्यदन्तरालम् सा दक्षिणपूर्वा Page #143 -------------------------------------------------------------------------- ________________ - ૧૧૮ સમાસ પ્રકરણ ૧ ३।१।२५ વિક્ અગ્નિ કાણુ. ૩–૨–૬૧ એ પ્રમાણે ઘૂૌત્તત્ત ઈશાન કાણુ, ઉત્તરપશ્ચિમા વાયવ્ય કાણુ, રક્ષિળપશ્ચિમા નૈઋત્ય કાણુ, दिशो रूढयान्तराले ३।१।२५ * ૧૭ (૧) · પરસ્પર ગ્રહણ કરીને કરેલું યુદ્ધ' એવા અર્થમાં સપ્તમ્યન્ત નામ, બીજા એવા જ સામ્યન્ત નામ સાથે તથા(૨) - પરસ્પર પ્રહાર કરીને કરેલુ યુદ્ધ 1 એવા અર્થમાં તૃતીયાત નામ, બીજા એવાજ તૃતીયાન્ત નામ સાથે અવ્યયીભાવ સમાસ પામે છે. (१) केशेषु च केशेषु च मिथः गृहीत्वा कृतं युद्धम्મેઘાશિ । ૭–૩-૭૪ (૨) રૂપÔશ્ર્વ યશ્ચ વિથઃ પ્રદૈત્ય સ્તં યુદ્ધમ્રાજ્ડિ | तत्रादाय मिथस्तेन प्रहृत्येति सरूपेण युद्धेऽव्ययीभावः ३|१|२६ ૧૮ પારે મળે અનેે અને અન્તર્ નામ, યન્ત નામ સાથે પૂર્વ પદની મુખ્યતાએ વિકલ્પે અવ્યયીભાવ સમાસ પામે છે. કાયા: વાક્ વારેગામ્ પક્ષે કાવામ્ (ષષ્ઠીતત્પુરુષ) गङ्गायाः मध्यम् मध्येगङ्गम्,, गङ्गामध्यम् वनस्य अग्रम् अग्रेवणम् *, વનમ્રમ્ ૨-૩-૬૬ गिरेरन्तः अन्तर्गिरि गिर्यन्तः ,, ખારે-મથે-ડ.-ડન્તઃ વટયા વા (પૂર્વાથૅ) શાર્૦ "" ,, ', ૧૯ અવધારણુ જણાતુ હોય તા થાવત્ નામ, બીજા નામ સાથે પૂર્વ પદની મુખ્યતાએ અવ્યયીભાવ સમાસ પામે છે. Page #144 -------------------------------------------------------------------------- ________________ સમાસ પ્રકરણ ૧ શરી૨ ૧૨૯ यावन्ति अमत्राणि तावन्त इति यावदमत्रमतिथीनामन्त्रચસ્વ | વાસણથી અતિથિનું ‘અવધારણ ' જણાય છે. यावदियत्वे ३|१|३१ " ૨૦ રે, આવ આ વિસ્ તથા વષ જેને અન્તે છે એવાં અવ્યય નામા, પચમ્યન્ત નામ સાથે પૂર્વાંદની મુખ્યતાએ અવ્યયીભાવ સમાસ પામે છે. परि त्रिगर्तेभ्यः परित्रिगर्तम् । अपत्रिगर्तम् । अप विचारात् अपविचारम् । आ गाम्रात् आग्रामम् । बहि श्रीमात् बहिग्रमम् । प्राग् ग्रामात् प्राग्ग्रामम् । पर्यपाङ् - बहिरच् पञ्चम्या ३|१|३२ ૨૧ અભિમુખ ' અર્થાંમાં વતું અમ અને પ્રતિ નામ, લક્ષણચિહ્ન–વાચિ નામ સાથે પૂર્વ પદ્મની મુખ્યતાએ અવ્યયીભાવ સમાસ પામે છે. અમિ અન્તિમ્ અગ્નિ પ્રજ્ઞ રામા પન્તિ । અગ્નિ તરફ પતંગીયાં પડે છે. અગ્નિ વડે પતંગીયાનું પડવું જણાય છે, માટે અગ્નિ લક્ષણ છે. लक्षणेनाभि-प्रत्याभिमुख्ये ३ | १|३३ ૧૨ અનુ નામ, દીતા સૂચક લક્ષણ નામ સાથે પૂર્વપદની મુખ્યતાએ અવ્યયીભાવ સમાસ પામે છે. અનુ નોટીŕ અનુકમ્ વાળી ગ`ગા જેમ લાંબી છે તેમ કાશી નગરી લાંખી છે. ગગાને કાંઠે કાંઠે કાશી છે. दैर्येऽनुः ३|१|३४ ૨૩ સમીપ ' અર્થાંમાં વતમાન અનુ નામ, ખીજા નામ સાથે ' પૂર્વ પદ્મની મુખ્યતાએ અવ્યયીભાવસમાસ પામે છે. અનુ નવસ્ય અનુત્તુવં વિષ્ણુનઃ રાજા પાસે ચાડિયા હેાય છે. समीपे ३।१।३५ Page #145 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ૧૨૦ समास ५३२५ १ ३ १॥३६ २४ तिष्ठद्गु जिरे अन्य अथवा पूर्व ५४न। म मा अव्ययामा સમાસો થાય છે. तिष्ठन्ति गावो यस्मिन् काले स तिष्ठद्गु कालः । नाभः अधः अधोनाभं हतः । या तिष्ठद्गु इत्यादयः ३।१।३६ ૨૫ જુદા જુદા અર્થમાં રહેલ અવ્યય નામ, બીજા નામ સાથે પૂર્વપદની મુખ્યતાએ નિત્ય અવ્યવીભાવ સમાસ પામે છે. (१) स्त्रीषु अधिस्त्रि निधेहि । वेलायाम् अधिवेलं भुक्ष्व । (२) वनस्य समीपम् उपवनम् बननी सभी५ कुम्भस्य समीपम् उपकुम्भम् । उपारामम् । (३) मक्षिकाणाम् अभावः निर्मक्षिकम् । निरालोकम् । (४) हिमस्य अत्ययः अतिहिमम् । (५) रथस्य पश्चात् अनुरथम् । २थनी ॥७॥ (६) ज्येष्ठस्यानुक्रमेण अनुज्पेष्ठं प्रविशन्तु वृद्धानुक्रमेण अनुवृद्धं साधूनर्चय (७) तृणमाप अपरित्यज्य सतृणमभ्यवहरति । सतुषम् । विभक्ति-समीप-समृद्धि-व्यद्धयर्थाभावा-ऽत्यया-ऽसंप्रति पश्चात्-क्रम-ख्याति-युगपद्-सदृक्-सम्पत्-साकल्या ऽन्तेऽव्ययम् नित्यम् ) ३।१।३९ ૨૬ રેગ્યતા, વિસા, અર્થની અતિવૃત્તિ અને સાદસ્ય અર્થમાં વર્તમાન અવ્યય નામ, બીજા નામ સાથે પૂર્વપદની મુખ્યતાએ નિત્ય અવ્યયીભાવ સમાસ પામે છે. रूपस्य योग्यम् अनुरूपम् चेप्टते रुपने योऽय त्येष्टा ४रे छ. अर्थ अर्थ प्रति प्रत्यर्थम् ६२४ अर्थ प्रत्ये. दिनं दिन प्रति Page #146 -------------------------------------------------------------------------- ________________ સમાસ પ્રકરણ ૧ રૂ૪૦ ૧૨૧ प्रतिदिनम् ६२२।०४. शक्तेरनतिक्रमेण यथाशक्ति पठ शस्ति प्रभारे म. शीलस्य सादृश्यम् सशीलमनयोः એબેના શીલનું સાદસ્ય છે. योग्यता-वीप्सा-ऽर्था-ऽनतिवृत्ति-सादृश्ये ३।११४० ૨૭ સાદશ્ય વિના ઉપરોક્ત અર્થમાં ઇશા અવ્યય, બીજા નામ સાથે પૂર્વપદની મુખ્યતાએ નિત્ય અવ્યવીભાવ સમાસ પામે છે. रूपस्य अनुरूपम् यथारूपम् चेष्टते । ये ये वृद्धाः तान् यथावृद्धमभ्यर्चय । सूत्रस्य अनतिवृत्त्या यथासूत्रमनुतिष्ठति । सूत्र प्रमाणे मनुष्ठान (धमठिया) ४२ छे. यथाऽथा ३।११४१ -- ૨૮ ગતિસંજ્ઞક નામો અને ૬ નામ, બીજા નામ સાથે નિત્ય तत्५२५ समास पामे छे. प्रकृत्य । ऊरीकृत्य । उररीकृत्य । शुक्लीभूतम् । अलङ्कृत्य । सत्कृत्य । असत्कृत्य । तिरोभूय । कु स. ५५ ३ २०६५ अर्थ मा छे. कुत्सितः ब्राह्मणः कुब्राह्मणः । कुपुरुषः। ईषदुष्णं कोणं कवोष्णम् , कदुष्णम् । 3-२-13७, १३० गति-क्वन्यस्तत्पुरुषः ३।११४२ રઢ નિંદા અને કચ્છ અર્થમાં રહેલું દૂદ્ નામ, બીજા નામ સાથે નિત્ય તપુરુષ સમાસ પામે છે. निन्दितः पुरुषः दुष्पुरुषः । दुर्जनः । कृच्छ्रेण कृतम् दुष्कृतम् । निन्दितं कृतम् दुष्कृतम् । दुर निन्दा-कृच्छ्रे ३३११४३ Page #147 -------------------------------------------------------------------------- ________________ १२२ સમાસ પ્રકરણ ૧ ३।१।४४ ૩૦ પૂજા અર્થમાં રહેલું , નામ, બીજા નામ સાથે નિત્ય तत्पुरुष समास पामे छे. शोभनः राजा सुराजा ७-3-७२ सुः पूजायाम् ३।११४४ ૩૧ અતિક્રમ અને પૂજા અર્થમાં ગતિ અવ્યય, બીજ નામની સાથે नित्य तत्पुरुष समास पामे छे. 3-१-१, २-3-४० अतिसिक्तं भवता । शोभनो राजा अतिराजा । ७-३-७२ अतिरतिक्रमे च ३३१४५ ૩૨ અપાર્થ આ અ. બીજા નામ સાથે નિત્ય તપુરુષ સમાસ पामे छे. ईषत् पिङ्गलः आपिङ्गलः आङ् अल्पे ३॥१॥४६ 33 प्राहि तत्पु२५- प्रगतः आचार्यः प्राचार्यः । प्रवृद्धः गुरुः प्रगुरुः । विरुद्धः पक्ष: विपक्षः । खटवामतिक्रान्तः अतिखट्वः । अभिप्रपन्नः मुखम् अभिमुखः। अवक्रुष्टः कोकिलया अवकोकिलः । अनुगतमर्थन अन्वर्थं नाम । वियुक्तमर्थन व्यर्थ वचः । उद्युक्तः संग्रामाय उत्संग्रामः । उत्क्रान्तं सूत्रात् उत्सूत्रम् वचः । प्रा-ऽत्यव-परि-निरादयोगत-क्रान्त-क्रुष्ट-ग्लान क्रान्ता-धर्थाः प्रथमाद्यन्तैः ३।११४७ ૩૪ કૃત પ્રત્યય વિધાયક (કરનાર) સૂત્રમાં પંચમ્યન્ત નામથી ઉક્ત નામ, કૃદન્તની સાથે નિત્ય તત્પરષ સમાસ પામે છે. આ સમાસને ઉપપદ તપુરુષ સમાસ કહે છે. પ-૧-૭ર ઈ. कुम्भं करोति कुम्भकारः । तन्तून्वयति तन्तुवायः । पापं हन्ति पापघातो यतिः । (४-3-१०.) भारं वहति भारवाहः। द्वारं पालयति द्वारपालः अ [अण] Page #148 -------------------------------------------------------------------------- ________________ સમાસ પ્રકરણ ૧ ૩૪૨ ૧૨૩ कुम्भं करोति कुम्भकारः विगैरे e-, S५५६ सभास छ.. डन्स्युक्तं कृता ३३११४९ ૩૫ તૃતીયક્ત નામ, કૃદન્ત સાથે વિકલ્પ ઉપપદ સમાસ પામે છે. मूलकोपदंशम् , मूलकेनोपदंशं भुङ्क्ते । ५-४-७3 8. तृतीयोक्तं वा ३।११५० ६ न [ नञ् ] अव्यय, मीन नाम साथे समास पामे छे, ते न તપુરુષ સમાસ કહેવાય છે. न ब्राह्मणः अब्राह्मणः तत्सदृशः क्षत्रियादिः । न शुक्लः अशुक्लः , पीतादिः । १ न धर्मः अधर्मः तद्विरुद्धः पाप्मा पा५ न सितः असितः कृष्णः ।। न अग्निः अनग्निः तदन्यः मनि सिवाय आई न वायुः अवायुः , वायु सिवाय १४ न वचनम् अवचनम् तदभावः वयनी मला न वीक्षणम् अवीक्षणम् , पाक्षयने! मनाव नञ् ३।१।५१ ३७ शशि तत्पुरुष- मश (अवयव ) अर्था॥ पूर्व, अपर अधर भने उत्तर शमी, अमिन्न (मे) 24शी (वयी) નામ સાથે સમાસ પામે છે. पूर्व, पूर्वो वा कायस्य पूर्वकायः अपरकायः । अधरकायः । उत्तरकायः । पूर्वा-ऽपरा-ऽधरोत्तरम् अभिन्ने नांऽशिना ३।११५२ 3८ सायम् अह्नः सायामः । मध्यमाः मध्याह्मः । मध्यं दिनस्य मध्यन्दिनम् । मध्य रात्रेः मध्यरात्रः ।। વિગેરે અંચિ તત્પરુષ સમાસે છે. सायानादयः ३३१५३ Page #149 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ૧૨૪ સમાસ પ્રકરણ ૧ ३।१।५४ ૩૯ સમ અંશ (સરખાભાગ) માં વર્તમાન અર્ધ (ન.) શબ્દ અભિન્ન અંશિ નામ સાથે વિકલ્પ સમાસ પામે છે. વિઘાર કવિ qી પક્ષે ષષ્ઠી તપુરુષ ઉcqહ્યHI એ પ્રમાણે સર્વગ્રામ:, ગ્રામના પૂઃ તે પૂર્વે ? અંશમાં અર્થ છું. છે, ગ્રામ નાઈ (ષ તપુરુષ) समेंऽशे ऽधं नवा ३३११५४ મેર રજુહા-એકવચનમાં રહેલું કાલવાચિ નામ અને હિંગુ સમાસના વિષયમાં રહેલું કાલવાચિ નામ, મેયવાચિ (માપ કરવા યોગ્ય) નામ સાથે સમાસ પામે છે. માણો ગત માસનાતઃા એવં વાતઃ | મહિનાને જન્મેલે, વરસને જન્મેલો આ પ્રણાણે અર્થ કર. દિગુ-વિષય–ણ મા ગાવસ્થ gવમાનગતિઃ એક માસને જન્મેલ, છે કુતરા તપુઃા બે દિવસને સુતેલે. कालो द्विगौ च मेयैः ३।११५७ :૪૧ વિભક્તિ તપુરુષ– દ્વિતીયાન્ત વિદ્યા નામ, જાતિ નામ સાથે નિંદામાં સમાસ પામે છે. खट्वाम् आरूढः खट्वारूढः जाल्मः । द्वितीया खट्वा क्षेपे (क्तेन) ३२११५९ ૪ર દ્વિતીયાન્ત કાલવાચિનામ, વ્યાપક (તેમાં વ્યાપીને રહેલ) નામ સાથે સમાસ પામે છે. મુહૂર્ત ગુણ મુર્તિપુર્વમ્ મુદ્દત પર્યત સુખ. व्याप्तौ (कालः) ३।११६१ ૪૩ દ્વિતીયાત નામ, શ્રિત વિગેરે નામ સાથે સમાસ પામે છે. धर्मश्रितः धर्मश्रितः । संसारम् अतीतः संसारातीतः। Page #150 -------------------------------------------------------------------------- ________________ સમાસ પ્રકરણ ૧ રાશકર ૧૨૫ ., नरकं पतितः नरकपतितः । निर्वाणं गतः निर्वाणगतः ।। ओदनं धुमुक्षुः ओदनबुभुक्षुः। हिताशंसुः । सुखेच्छुः । ५. श्रितादिभिः ३।११६२ ૪૪ તૃતીયાત નામ, તેનાથી કરાએલ ગુણ વાચક વિશેષણ नामी साथै समास पामे छ. शकुलया कृतः खण्डः शकुलाखण्डः । कुसुमैः कृतः सुरभिः कुसुमसुरभिः । तृतीया तत्कृतैः ३।१।६५ ૪૫ તૃતીયાત નામ, જ અને તેના અર્થવાળા નામો સાથે તથા पूर्व विगैरे नाम। साथै समास पामे छे. माषेणोनम् माषोणम् २-3-६८ । माषविकलम् । मासेन पूर्वः मासपूर्वः ।। मासावरः। भ्रात्रा तुल्यः भ्रातृतुल्यः। धान्येनार्थः धान्यार्थः । एकेन अधिका एकाधिका दश । ऊनार्थ-पूर्वाधैः ३।११६७ . ૪૬ કર્તા અને કરણમાં થએલ તૃતીયા વિભક્તિવાળા નામ, કૃદન્ત नाम साथै समास पामे छे. आत्माना कृतम् अत्मकृतम् । नखः निर्भिन्नः नखनिर्भिन्नः । क्षेत्रनखनिभिन्नः । बाष्पच्छेद्यानि तृणानि । काकपेया नदी पायी पूष्णु नही। कारकं कृता ३।१।६८ ४७ तृतीयान्त एक श०-६, न विंशति विगेरे नाम साये तत्पुरुष સમાસ પામે છે અને ઘા શબ્દને અત્ આગમ થાય છે. एकेन न विंशतिः एकान्नविंशतिः एकाद्नविंशतिः ।। न विंशत्यादिनैकोऽच्चाऽन्तः ३।१।६९ ૪૮ વિકારવાચક ચતુર્યાત નામ, પ્રકૃતિવાચિ નામ સાથે समास पामे छ. कुण्डलाय हिरण्यम् कुण्डलहिरण्यम् । Page #151 -------------------------------------------------------------------------- ________________ સમાસ પ્રકરણ ૧ રૂાઇe 8२५५-सोनु मे भूग-प्रति छ, भने स तेना वि२ थे. यूपाय दारु यूपदारु । चतुर्थी प्रकृत्या ३३११७० ४८ यनुयन्त नाम, हित, सुख, रक्षित भने बलि विगैरे नाम साथ समास पामे छे. गोभ्यः हितम् हितम् । अश्वाय घासः अश्वघासः । धर्माय नियमः धर्मनियमः । देवाय देयम् देवदेयम् । हितादिभिः ३।११७१ यतुयन्त नाम, यतुथी ना अर्थ (भाटे, वास्ते, सा२)मा पतभान अर्थ नाम साथे सभास पामे छ. पित्रे इदम् पित्रर्थ पयः । आतुराय इयम् आतुरार्था यवागूः । उदकाय अयम् उदकार्थी घटः । तदर्थार्थेन ३।११७२ ५१ ५.यभ्यन्त नाभ, भय विरे नाम साथे सभास पामे छ, वृकाद् भयम् वृकभयम् । चौराद् भीतिः चौरभीतिः । भयाद् भीता भयभीता । स्थानात् भ्रष्टः स्थानभ्रष्टः । पञ्चमी भयाद्यैः ३।११७३ ५२ परःशतादि ५भी तत्पुरुष सिद्ध छे. शतात परः, परः शताः साथी वधारे, सहस्रात् परे परःसहस्राः । परोलक्षाः । सभासमा पर नुपरस् थाय छे. पर शतादिः ३।११७५ ૫૩ કેટલાંક સિવાય ઘણાં ખરાં જયન્ત નામ, બીજા નામ સાથે समास पामे छ. (१) शज्ञः पुरुषः राजपुरुषः । गवां स्वामी गोस्वामी । मम पुत्रः मत्पुत्रः ५९ पुरुषाणामुत्तमः આ ષષ્ઠીને સમાસ ન થાય षष्ठययत्नाच शेषे ३।१७६ Page #152 -------------------------------------------------------------------------- ________________ સમાસ પ્રકરણ ૧ રૂાર૭૭ ૧૨૭ ૫૪ કૃદન્તમાં થયેલી ષષ્ઠીવાળું નામ, નામ સાથે સમાસ પામે છે. सर्पिर्शानम् । गणधरस्योक्तिः गणधरोक्तिः २-२-८३, ८६ कृति ३।१७७ ५५ सप्तम्यन्त नाम, शौण्ड विगेरे नाम साथै समास पामे छे. पाने प्रसक्तः शौण्डः पानशौण्डः- ३डियो. अक्षेषु धूर्तः अक्षधूर्तः । वाचि पटुः वाक्पटुः । अवसाने विरसः अवसानविरसः । पुरुषेषु उत्तमः पुरुषोत्तमः । नृषु श्रेष्ठः नृश्रेष्ठः । . सप्तमी शौण्डाद्यैः ३।११८८ ५६ समरे सिंहः इव समरसिंहः । रणव्याघ्रः ६. सिंहाथैः पूजायाम् ३।१।८९ ५७ तीर्थे काकः इव तीर्थकाकः। तीर्थसारमेय ४. __ काकाद्यैः क्षेपे ३।११९० ५८ पात्रेसमिताः विशेरे सप्तमी तत्पुरूष समास निमा सि छ. पात्रे एव समिताः पात्रेसमिताः। गेहेशूरः । विगेरे पात्रेसमितेत्यादयः ३।१९१ ५८ सप्तभ्य-त नाम, क्तान्त नामनी साथ निभा सभास पामे छे. भस्मनि हुतमिव भस्मनिहुतम् नि००१ ४२, र प्रमाणे उपाय छे. अवतप्ते नकुलस्थितमिव अवतप्ते नकुलस्थितम् पर्यो भने अनुपस्थित पा', ये प्रमाणे ठेवाय छे. क्तेन ३।११९२ ૬. સપ્તમ્યઃ નામ, નામ સાથે સંલ્લામાં તપુરુષ સમાસ પામે છે. अरण्येतिलकाः । ३-२-१८ नाम्नि ३।१।९४ Page #153 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ૧૨૮ - સમાસ પ્રકરણ ૧ ३।१।९५ ૬૧ સપ્તમ્યઃ નામ, ય પ્રત્યયાત કૃદન્તની સાથે અવશ્ય ભાવગમ્ય होय तो समास पामे छ. मासेऽवश्यम् देयम् मासदेयम् । संवत्सरदेयम् । प्रातरध्येयम् कृद्येनाऽऽवश्यके ३।१।९५ દર એક સરખી વિભક્તિમાં રહેલ વિશેષણ નામ, વિશેષ્ય नाम साथे तत्पुरुष अभधारय समास पामे छ. (१) नीलं च तद् उत्पलं च निलोत्पलम् ली ४१. नीले च ते उत्पले च नीलोत्पले । नीलानि च तानि उत्पलानि च निलोत्पलानि । पटवी चासौ भार्या च पटुभार्या । कृष्णाश्च ते तिलाश्च कृष्णतिलाः । कृष्णश्चासौ सारङ्गश्च कृष्णसारङ्गः आणु ७२९ । शुक्लश्चासौ कृष्णश्च शुक्लकृष्णः कृष्णशुक्लः । विशेषणं विशेष्येणैकार्थ कर्मधारयश्च ३।१९६ १३ पूर्व स्नातः पश्चाद् अनुलिप्तः स्नातानुलिप्तः । पूर्व छिन्नः पश्चाद् प्ररूढः छिन्नप्ररूढो वृक्षः । ॐत्या. पूर्व कालैक-सर्वजरत-पुराण-नव-केवलम् ३।१३९७ १४ दिग् वायि नाम भने अधिक नाम, मीन नाम साथे સા માં, તદ્ધિત પ્રત્યયના વિષયમાં અને ઉત્તર પદ પર છતાં, કર્મધારય સમાસ પામે છે. १ दक्षिणाः कोशलाः दक्षिणकोशला जनपदः सशामा दक्षिणस्यां शालायां भवः दाक्षिणशालः । तद्वितमा दक्षिणो गौः धनमस्य दक्षिणगवधनः। उत्त२५६ ५२ छता २ अधिकया षष्टया क्रीतः अधिकषाष्टिकः ततिभा अधिको गौः धनमस्य अधिकगवधनः। उत्त२५६मां दिगधिकं संज्ञा-तद्धितोत्तरपदे ३।१।९८ Page #154 -------------------------------------------------------------------------- ________________ સમાસ પ્રકરણ ૧ રૂા.૨૨ ૧૨૯ ૬પ સંખ્યાવાચિ નામ, બીજા નામ સાથે સંજ્ઞામાં, તદ્ધિત પ્રત્ય યના વિષયમાં, ઉત્તરપદ પર છતાં અને સમાહરિ કહેવાને હોય ત્યારે કર્મધારય સમાસ પામે છે અને આ જ સમાસ સંજ્ઞા સિવાય દ્વિગુ સમાસ કહેવાય છે. ૧ uત્રા સંસામાં કર્મધારય ૨ ટૂથોત્રોના માતુ. | કિંગુ ૬-૧-૬ पञ्चसु कपालेषु संस्कृतः ओदनः पञ्चकपाल ओदनः ।,, ૩ નો જનમથ gવધઃ કિંગુ ૭–૩–૧૦૫ ૪ પાનાં પૂઠાનાં સમાહારઃ ઘJપૂછી સ્ત્રી. | કિંગુ ૨-૪-૨૨ संख्या समाहारे च द्विगुश्वाऽनाम्न्ययम् ३।१।९९ ૬૬ ઉપમાનવાચિ નામ, સામાન્ય ધર્મવાચિ નામ સાથે કર્મધારય સમાસ પામે છે. એક પુત્ર રામઃ મેધરામ કથાકાર: मृगीव (मृगीबत्) चपला मृगचपला । तडिपिशङ्गी । उपमान सामान्यैः ३।१।१०१ ૬૭ ઉપમેયવાવિ નામ, ઉપમાનવાચિ વ્યાધ્રાદિ શબ્દો સાથે સમાસ પામે છે પણ સાથે બન્નેના સામાન્યધર્મનું કહેવું ન હોય તે. Tag: થાઇ રવ પુરષદથrગ્ર વાઘ જેવો પુરુષ. એ પ્રમાણે નરસિક સિંહ જેવો નર. મુર્ણ રજૂ ફુવ મુહંન્ને ચંદ્ર જેવું મુખ. पादः पद्मम् इव पादपद्मम् । ની હિંદી ફુવ ઋહિ . ૩–૨–૫૭ પણ–પુરઃ દઇ u ફુવ સૂર: અહી સમાસ ન થાય, કેમકે બન્નેના સામાન્ય ધર્મનું કહેવું છે. उपमेयं व्याघ्राद्यैः साम्या-ऽनुक्तौ ३३१११०२ Page #155 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 230 समास ५४२११ ३।१।११० १८ किम् नाम निहामा, मीन नाम साथे तत्पुरुष समास पामे छे. कः (कुत्सितः) राजा किंराजा । किंगौः । ७-३-७० कि क्षेपे ३।१।११० ६८ मयूरव्यसंकादि तत्पुरुष, व्यंसकश्चासौ मयूरश्च मयूरव्यंसकः छतरना। भो२. मूण्डश्चासौ यवनश्च यवनमुण्डः । (विशेष्य पूर्व निपात) शाकप्रियः पार्थिवः शाकपार्थिवः । घृतप्रधाना रोटिः घृतरोटिः । एकाधिका दश एकादश एवं द्वादश । गुडमिया धानाः गुडधानाः । अश्वयुक्तो रथः अश्वरथः । श्रीवोरः । (भध्यम ५४ सोपी) मुखमेव चन्द्रः मुखचन्द्रः भु५ ३५॥ यंद्र स्नेहतन्तुः । प्रेम एव लतिका प्रेमलतिका प्रेम ३५ सता. दण्ड इव माथः दण्डमाथः । (सरस) भा. वज्रकायः । तृतीयः भागः त्रिभागः, तृतीयभागः त्रीने मा. अन्यो देशः देशान्तरम् । आपात एव आपातमात्रम् । ॐत्यादि. मयूरव्यंसकेत्यादयः (एकः शेषः) ३।१।११६ ૭૦ એકી સાથે બેલતી વખતે, અને () અવયથી જોડાએલા નામો સમાસ પામે છે, તે દ્વન્દ સમાસ કહેવાય છે. विक्ष સમાસ रामश्च लक्ष्मणश्च रामलक्ष्मणौ રામ અને લક્ષ્મણ રામલક્રમણ प्लक्षश्च न्यग्रोधश्च प्लक्षन्यग्रोधौ (तिरेतर ६-६) वाक् च त्वक् च (अनयोः समाहारः) वाक्त्वचम् । (सभाबा२ ६६) Page #156 -------------------------------------------------------------------------- ________________ समास ५४२११ २११११७ १७१ नामाना ५९५ थाय-धवश्च खदिरश्च पलाशश्च धवखदिरपलाशाः । (४.) पीठं च छत्रं च उपानच्च (एतेषां समाहारः) पीठच्छत्रोपानहम् । ७-3-६८ સમાહાર 4% નપુંસક લિંગ એક્વચનમાં જ વપરાય છે. चार्थे द्वन्द्वः सहोतो ३३११११७ ૭૧ જે શબ્દોનાં વિભક્તિનાં રૂપે સરખાં થતાં હોય, તે શબ્દો भांना गे २०६४ शेष (मा४1) २४ छ. देवश्च देवश्च देवौ । स्यादावसंख्येयः ३।१।११९ ७२ स्वस अर्थ वाणा । साथ, भ्रातृ अथवाला २८६ अने दुहित अथवा। शो साथे पुत्र अथवा शब्द शेष २९ छ. भ्राता छ स्वसा च भ्रातरौ । सोदर्यश्च स्वसाच सोदयौँ । भ्राता च भगिनी च भ्रातरौ । पुत्रश्च दुहिता च पुत्रौ । सुतश्च दुहिता च सुतौ । पुत्रश्च सुता च पुत्रौ । भ्रातृ-पुत्राः स्वसृ-दुहितभिः ३।१।१२१ ७३ माता साथे पिता विधे शेष २९ छे. माता च पिता च ___ पितरौ, मातापितरौ । पिता मात्रा वा ३।१।१२२ ૭૪ સેનાનાં અંગ અને શુદ્ર જંતુનો બહુવચનમાં સમાહાર જ थाय छे. अश्वाश्च रथाश्च अश्वरथम् । रथिकाच अश्वारोहाश्च रथिकाश्वारोहम् । हस्तिनश्च अश्वाश्च हस्त्यश्वम् । यूकाश्च लिक्षाश्च यूकालिक्षम् । एवं यूकामत्कुणम् । दंशमशकम् । कीटपिपीलिकम् । मे४ वयनमा छतरेतर थाय-अश्वरथौ । सेनाङ्ग-क्षुद्रजन्तूनाम् (बहुत्वे द्वन्द्वः एकः स्वैः)३।१।१३४ Page #157 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ૧૩૨ સમાસ પ્રકરણ ૧ ३/१/१३७ ૭૫ પ્રાણીના અંગાના અને તૂ' (વાંત્ર) ના અગાના સમાહાર ४ थाय छे. दन्ताश्च ओष्ठौ च दन्तोष्ठम् | पाणी पादौ च पाणिपादम् । कर्णनाशिकम् । शिरोग्रीवम् । शङ्खश्च पटइश्च शङ्खपटहम् । भेरीमृदङ्गम् । प्राणि - तूर्याऽङ्गाणाम् ३|१|१३७ (२-३-७१) ૭૬ નિત્ય વૈરવાળા શબ્દોનેા સમાહાર જ थाय छे. अहिश्व नकुलश्च अद्दिनकुलम् । एवं मार्जारमूषिकम् | ब्राह्मणश्रमणम् । अश्वमहिषम् । काकोलूकम् । नित्यवैरस्य ३।१।१४१ ७७ સમાસ પ્રકરણમાંના નિયમેામાં જે નામ પ્રથમા વિભક્તિમાં भूङेसु ं छे, ते नाभ सभासभां पूर्वमां भूझाय हे आसन्न - दशाः । पारेगङ्गम् । ऊरीकृत्य । कष्टश्रितः । शङ्कुला - खण्डः । यूपदारु । वृकभयम् । राजपुरुषः । अक्षशौण्डः । नीलोत्पलम् । पञ्चान्नाः । प्रथमोक्तं प्राक् ३।१।१४८ Page #158 -------------------------------------------------------------------------- ________________ तृतीयोऽध्यायः प्रथमः पादः समास-प्रकरणम् १ धातोः पूजा-ऽर्थ-स्वति-गताऽर्था-ऽधि-पर्यतिक्रमार्था ऽति-वर्जः प्रादिः उपसर्गः प्राक् च ३३११ प्रणयति २ ऊर्याद्यनुकरण-च्चि-डाचश्च गतिः ३३११२ ऊरीकृत्य ३ भूषा-ऽऽदर-क्षेपे ऽलं-सदसत् ३।१।४ अलंकृत्य ४ पुरोऽस्तमव्ययम् ३।१७ पुरस्कृत्य । अस्तंगत्य ५ तिरोऽन्तद्धौं ३।११९ तिरोभूय - ६ कृगो नवा ३।१।१० तिरस्कृत्य, तिरःकृत्य । तिरः कृत्वा ७ साक्षादादिश्व्यर्थे ३।१।१४ साक्षात्कृत्य, साक्षात्कृत्वा ८ नित्यं हस्ते-पाणावुद्वाहे ३।१।१५ हस्ते कृत्य । पाणौ कृत्य ९ नाम नाम्नैकार्य समासो बहुलम् ३।१।१८ __विस्पष्टपटुः । श्रुतपूर्वः १० सुज्वाऽर्थे संख्या संख्येये संख्यया बहुव्रीहिः ३।१।१९ द्विदशाः । द्वित्राः ११ आसना-5 दूरा-ऽधिका-ऽध्य -ऽर्धाऽऽदि-पूरणं द्वितीया-ऽऽद्यन्या-ऽर्थे ३।१।२० आसन्नदशाः १२ अव्ययम् ३।१।२१ उपदशाः १३ एकार्थ चाऽनेकं च ३।१।२२ आरूढवानरो वृक्षः । पञ्चपूलधनः उच्चैर्मुखः Page #159 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ૧૩૪ समास प्रकरणम् १ १४ उष्ट्र- मुखा -ssदयः ३।१।२३ उष्ट्रमुखः । हरिणाक्षी १५ सहस्तेन ३।१।२४ सपुत्र आगतः । समदः १६ दिशो रूढयाऽन्तराले ३।१।२५ दक्षिणपूर्वी दिक् १७ तत्राऽऽदाय मिथस्तेन प्रहृत्येति सरूपेण युद्धेऽव्ययीभावः ३|१|२६ केशाकेशि । दण्डादण्डि १८ पारे - मध्येऽग्रेऽन्तः षष्ट्या वा (पूर्वार्थ) ३|१|३० परिगङ्गम् । गङ्गापारम् ३।१।३१ यावदमत्रमतिथीनामत्रयस्व १९ यावदि २० पर्यपा-ऽऽङ्--बहिरच् पञ्चम्या ३|१| ३२ परित्रिगर्त्तम् २१ लक्षणेनाऽभि प्रत्याभिमुख्ये ३ | १|३३ अन्यग्नि । प्रत्यग्नि २२ दैर्येऽनुः ३|१|३४ अनुगङ्गम् वाराणसी २३ समीपे ३|१|३५ अनुनृपं पिशुनाः २४ तिष्ठद्गु इत्यादयः ३ । १ । ३६ तिष्ठद्गु कालः । अधोनाभम् २५ विभक्ति - समीप -समृद्धि - व्यृद्धयर्थाभावाऽत्यया - - संप्रति पश्चात् क्रम- ख्याति युगपत् सदृक्-सम्पत्-साकल्या- ऽन्तेऽव्ययम् (नत्यम् ) ३ | १|३९ अधित्रि । उपकुम्भम् । निर्मक्षिकम् २६ योग्यता - वीप्सा - sर्था - Sनतिवृत्ति - सादृश्ये ३|१|४० अनुरूपम् । प्रत्यर्थम् । यथाशक्ति २७ यथा- Sथा ३ | १|४१ यथारूपम् | यथावृद्धम् । यथासूत्रम् Page #160 -------------------------------------------------------------------------- ________________ समास प्रकरणम् १ ૧૩૫ २८ गति-क्यन्यस्तत्पुरुषः ३।११४२ प्रकृत्य । शुक्लीभूतम् , २९ दुर् निन्दा-कृच्छ्रे ३।११४३ दुष्पुरुषः । दुष्कृतम् ३० सुः पूजायाम् ३।१।४४ सुराजा । सुजनः ३१ अतिरतिक्रमे च ३३१४४५ अतिसिक्तं भवता । अतिराजा ३२ आङ अल्पे ३।१।४६ आपिङ्गलः ३३ प्रा-ऽ त्यव-परि-निरादयो गत-क्रान्त-क्रुष्ट-ग्लान-क्रान्ताऽऽद्यर्थाः प्रथमा-ऽऽयन्तैः ३।११४७ प्राचार्यः । अतिखट्वः ३४ ङस्युक्तं कुता ३३११४९ कुम्भकारः । तन्तुवायः ३५ तृतीयोक्तं वा ३।१।५० मूलकोपदंशम् , मूलकेनोपदंशं भुङ्क्ते ३६ नञ् ३।१।५१ अब्राह्मणः ३७ पूर्वा-ऽपरा-ऽधरोत्तरम् अभिन्नेनांऽशिना ३।११५२ पूर्वकायः ३८ साया-हादयः ३।१।५३ सायाह्नः । मध्याह्नः ३९ समेंऽशेऽर्द्ध नवा ३।११५४ अर्द्धपिप्पली, पिप्पल्यर्धम् ४० कालो द्विगौ च मेयैः ३।११५७ मासजातः । एकमासजातः ४१ द्वितीया खट्वा क्षेपे (क्तेन) ३।११५९ खट्वारूढ़ो जाल्मः ४२ व्याप्तौ (कालः) ३॥१६१ मुहूर्तसुखम् ४३ श्रितादिभिः ३।११६२ धर्मश्रितः । संसारातीतः ४४ तृतीया तत्कृतैः (गुणवचनैः) ३।११६५ सङ्कुलाखण्डः । कुसुमसुरभिः Page #161 -------------------------------------------------------------------------- ________________ १३६ समास प्रकरणम् १ ४५ ऊना-ऽर्थ-पूर्वाद्यैः ३२११६७ माषोणम् । मासपूर्वः । भ्रातृतुल्यः ४६ कारकं कृता ३३११६८ आत्मकृतम् । नखनिर्भिन्नः ४७ न विंशत्यादिनैकोऽचाऽन्तः ३।१।६९ एकान्नविंशतिः ४८ चतुर्थी प्रकुत्या ३३११७० कुण्डलाय हिरण्यम् ४९ हितादिभिः ३।११७१ गोहितम् । धर्मनियमः ५० तदर्था-ऽर्थेन ३।१।७२ पित्रथं पयः । आतुरार्था यवागूः ५१ पञ्चमी भयाद्यैः ३।१।७३ वृकभयम् । स्थानभ्रष्टः ५२ पर शतादिः ३।११७५ परःशताः । परोलक्षाः ५३ षष्ठययत्नात् शेषे ३।११७६ राज पुरुषः । गोस्वामी ५४ कति ३११७७ सर्पिर्ज्ञानम् । गणधरोक्तिः ५५ सप्तमी शौण्डाद्यैः ३।१।८८ पानशौण्डः ५६ सिंहाद्यैः पूजायाम् ३।११८९ समरसिंहः ५७ काकाद्यैः क्षेये ३।११९० तीर्थकाकः ५८ पात्रेसमितेत्यादयः ३।११९१ पात्रेसमिताः ५९ तेन ३।११९२ भस्मनिहुतम् ६० नाम्नि ३।१।९४ अरण्येतिलकाः ६१ कृयेनाऽऽवश्यके ३३११९५ मासदेयम् ६२ विशेषणं विशेष्येणैकार्थ कर्मधारयश्च ३११९६ नीलोत्पलम् Page #162 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ૧૩૭ समास-प्रकरणम् १ ६३ पूर्वकालैक-सर्व-जरत्-पूराण-नव-केवलम् ३।१।९७ स्नातानुलिप्तः ६४ दिगधिक संज्ञा-तद्धितोत्तरपदे ३३१३९८ दक्षिण-कोशलाः । अधिकषाष्टिकः । दक्षिणगवधनः ६५ संख्या समाहारे च द्विगुश्चा-ऽनाम्न्ययम् ३।१।९९ पञ्चाम्राः । द्वैमातुरः । पञ्चगवधनः । पञ्चपूली ६६ उपमान सामान्यैः ३।१।१०१ मेघश्यामः ६७ उपमेयं व्याघ्रायः साम्यानुक्तौ ३।१।१०२ पुरुषव्याघ्रः ६८ किं क्षेपे ३।१।११० किंराजा । किंगौः ६९ मयूर-व्यंसकेत्यादयः३।१।११६ मयूरव्यंसकः । शाकपार्थिवः ७० चा-ऽर्थे द्वन्द्वः सहोक्तौ ३।१।११७ ___प्लक्षन्यग्रोधौ । वाक्त्वचम् ७१ स्यादावसंख्येयः (एकः शेषः) ३।१।११९ देवौ । देवाः ७२ भ्रातृ-पुत्राः स्वस-दुहितृभिः ३।१।१२१ भ्रातरौ । पुत्री ७३ पिता मात्रा वा ३।१।१२२ पितरौ । मातापितरौ ७४ सेनाग-क्षुद्रजन्तूनाम् (बहुत्वे द्वन्द्वः एकः स्वैः)३।१।१३४ अश्वरथम् । यूकालिक्षम् ७५ प्राणि-तूर्याङ्गाणाम् ३।१।१३७ दन्तोष्ठम् । शङ्ख-पटहम् ७६ नित्यवैरस्य ३।१।१४१ अहिनकुलम् ७७ प्रथमोक्तं प्राक् ३३१३१४८ पारेगङ्गम् Page #163 -------------------------------------------------------------------------- ________________ વારા? સમાસ પ્રકરણ ૨ ૧ ઘરપર અડગ અને તરેતર શબ્દોને સ્ત્રીલિંગમાં અને નપુંસકલિંગમાં પ્રયોગ હોય ત્યારે તેના સ્થા િને આમ્, આદેશ વિકલ્પ થાય છે. જે વર્ષો જુસ્કે ઘા परस्परम् अन्योऽन्याम् अन्योऽन्यम् इतरेतराम् રૂતરત મોતઃ આ શબ્દ પુ. એ. વ. માં વપરાય છે. परस्परा-ऽन्योऽन्येतरेतरस्याम् स्यादे ऽपुंसि ३।२।१ ૨ નકારાન્ત અવ્યયી ભાવ સમાસના પંચમી સિવાયના વિભક્તિના પ્રત્યયને અન્ આદેશ થાય છે. ઉપવનમ્ . अमव्ययीभावस्याऽतोऽपञ्चम्याः ३।२।२ ૩ ૩.કારાન્ત સિવાયના અવ્યયીભાવ સમાસથી વિભક્તિના પ્રત્યને લેપ થાય છે. શેરાશ | अनतो लुप् । ३।२।६ ૪ અવ્યય નામોને લાગેલા વિભક્તિના પ્રત્યય લેપાઈ જાય છે. જેના રૂપમાં વ્યય (એટલે ફેરફાર) થતું નથી તે અવ્યય કહેવાય છે. વજુવાન્ + ણ – વદુરાણ + ૦ =વદુરા अव्ययस्य ३।२७ અનેક પદોનું જ્યારે એક પદ બને છે, ત્યારે તે દરેક પદને લાગેલા વિભક્તિના પ્રત્યયને લેપ થાય છે. જેમકે રામેશ્વ लक्ष्मणश्च-रामलक्ष्मण + औ = रामलक्ष्मणौ । चित्रगुः । પુત્રીતિ ૩-૪-૨૩. કાળો: અપચમ ગૌura: ૬-૧-૨૮ ऐकायें ३।२।८ Page #164 -------------------------------------------------------------------------- ________________ સમાસ પ્રકરણ ૨ રા॰ ૧૩૯ ૐ વિત્પ્રત્યયાન્ત ઉત્તરપદ પર છતાં, નામ્યન્ત એકસ્વરી પૂર્વ पथी पर रहेला अम् नेो सोप थतो नथी. स्त्रियंमन्यः । |५-१-११७ न नाम्येकस्वरात् खित्युत्तरपदेऽमः ३१२१९ : ७ કારાન્ત અને વ્યંજનાન્ત નામથી પર રહેલી સપ્તમીને सज्ञाभां महुधासोय थता नथी. अरण्येतिलकाः । युधिष्ठिरः । अद्-व्यञ्जनात् सप्तम्या बहुलम् (नाम्नि ) ३।२।१८ ૮ અકારાન્ત અને વ્યંજનાન્ત નામથી સપ્તમીને કૃદન્તઉત્તરપદ पर छतां, तत्पुरुषभां बहुधा सोय थतो नथी. स्तम्बे रमते स्तम्बेरमः । कर्णेजपः । पात्रेसमितः । प्रवाहे मूत्रितम् । अवतप्तेनकुलस्थितम् । भस्मनिहुतम् । अवति निषेधः नथी थतेो मद्रचरः । वति वि खचरः, खेचरः । तत्पुरुषे कृति ३।२।२० 1 ૯ ઘઅન્ત વન્ધઉત્તરપદ છતાં, મૈં કારાન્ત નામથી સપ્તમીના લેપ विट्ये थतेा नथी हस्तेबन्धः हस्तबन्धः । बन्धे घञि नवा ३।२।२३ १० अअशन्त असवायि नाभथी, सप्तभीनों तन, तर, तम પ્રત્યય અને જાજી શબ્દ પર છતાં, વિકલ્પે લેપ થતા નથી. पूर्वाह्णेतनः । पूर्वाद्दणतनः । पूर्वाहणेतराम् । पूर्वाह्णतरे । पूर्वा तमाम् पूर्वाह्णतमे । पूर्वाह्णकाले । पूर्वाह्णकाले ।' कालात् तन-तर-तम- काले ३।२।२४ ૧૧ ઉત્તરપદ પર છતાં, નિંદામાં ષષ્ઠીના લેપ થતા નથી.. चौरस्य कुलम् । षष्ठयाः क्षेपे ३।२।३० Page #165 -------------------------------------------------------------------------- ________________ १४० સમાસ પ્રકરણ ૨ રૂારારૂ૭ ૧૨ વિદ્યાકૃત કે નિકૃત સંબંધ નિમિત્ત છતે પ્રવર્તેલા ગાકારાન્ત શબ્દોની ષડીનો તેજ સંબંધ નિમિત્ત છતે પ્રવર્તેલા उत्त२५६ ५२ छत सो५ यता नथी. होतुःपुत्रः । पितुःपुत्रः। पितुरन्तेवासी। ऋतां विद्या-योनि-संबन्धे ३।२।३७ १३ ते३४ रात शहानी १४ोना स्वसृ भने पति उत्त२५६ ५२ ७ता विपे सो५ थती नथी. होतुः स्वसा, होतृस्वसा। पितुःष्वसा, पितृष्वसा । २-३-१८, १८ दुहितुःपतिः, दुहितृपतिः । स्वसृ-पत्यो वा ३।२।३८ ૧૪ તેવાજ ત્રાકારાન્ત નામોના દ્વન્દ્રમાં પૂર્વ પદને આ થાય છે होतापोतारौ । मातादुहितरौ । मातापितरौ । आ द्वन्द्वे ३।२।३९ १५ तेवा कारान्त नामना ६-६मां पुत्र उत्त२५६ ७ते, आ थाय छे. होतापुत्रौ। माता च पुत्रश्च मातापुत्रौ । पितापुत्रौ। पुत्रे ३।२।४० १६ मा साश्रुत हेवता ६-६ मा पूर्व पहनी आ थाय छे. इन्द्रासोमौ सूर्याचन्द्रमसौ । इन्द्रावरुणौ छ. वेद-सहश्रुता-ऽवायुदेवतानाम् ३।२।४१ "१७ मातृ पितृ पूर्वोत्तर पहनामांकन अर वि४८ सिद्ध छ माता च पिता च मातर-पितरौ, माता-पितरौ मातर-पितराभ्याम् , मातर-पितृभ्याम् । मातरपितरं वा ३२।४७ Page #166 -------------------------------------------------------------------------- ________________ સમાસ પ્રકરણ ૨ ३।२।४९ १४१. ૧૮ વિશેષણ સ્ત્રીલિંગ શબ્દ, સમાન વિભક્તિમાં રહેલું સ્ત્રીલિંગ उत्तर५६ ५२ छतां यु ंवत् थाय छे. परंतु ऊ (ऊङ्) अत्यान्त ६ धुवत् थता नथी. दर्शनीया भर्या यस्य स दर्शनीयभार्यः । पट्वी भार्या यस्य स पटुभार्यः । पशु करभोरुभार्यः युवत् नहि थाय परतः स्त्री पुंवत् स्त्र्येकार्थेऽनूङ् ३।२।४९ १८ क्यड़ मानिन् भने पित्तति पर छतां परत:- विशेष्यना વશથી થયેલ સ્ત્રીલિંગ શબ્દ, પુંવ-પુલિં’ગ જેવા થાય છે. १ श्येनीवाचरति श्येतायते । श्येत स६ स्त्रीसिजे श्येनी २ दर्शनीयां मन्यते दर्शनीयमानी अयम् अस्याः । 3 अजायै हितम् अजथ्यं यूथम् । ७-१-३८ भूत पूर्वा पट्वी पटुचरी । ७-२-७८ क्य - मानि - पित्तद्धिते ३ | २|५० २० परतः स्त्रीलिंग रखने परतः लति स्त्रीलिंग, णि प्रत्यय अने તદ્ધિતના દ્દકારાદિ તથા સ્વાદિ પ્રત્યય પર છતાં પુંવત્ થાય છે. १. पदवीमाचष्टे पटयति । श्येन्यां साधुः श्येत्यः । भवत्या इदम् भावत्कम् । भवदीयम् १-३-३० २ हस्तिनीनां समूहो हास्तिकम् । १-२-१४ जतिश्च णि-तद्धित-य-स्वरे ३/२/५१ २१ अर्मधारयभां पूर्व यह युवत् थाय छे. परंतु ऊ [ ऊङ् ] प्रत्ययान्त यह युवत् तु नथी. रक्ता चासौ माला च रक्तमाला | कल्याणप्रिया । मद्रकभार्या । ६–३-३८ पुंवत् कर्मधारये ३।२।५७ २२ रित् प्रत्यय ५२ छतां परत: स्त्रीलिंग युवत् थाय छे, ऊ सिवाय पट्वी प्रकारोऽस्याः पटु-जातीया । ७-३-११ Page #167 -------------------------------------------------------------------------- ________________ २४२ સમાસ પ્રકરણ ૨ રૂારાજ૮ .. ईषद्-अपरिसमाप्ता पट्वी पटुदेशाया । ७-३-११ रिति ३।२।५८ २७ सर्वनाम स्त्रीलिप शम्। वत् थाय छ. दक्षिणपूर्वा । भवत्याः पुत्रः भवत्पुत्रः । सर्वादयो ऽस्यादौ ३।२।६२ २४ जातीयर् भने साथ उत्त२५६ ५२ छतां महत् नो महा थाय छे. महाजातीयः । महञ्च तत्सुखं च महासुखम् । जातीयैकार्थेऽच्चेः (महतः डाः) ३१२१७० २५ इ [इच् ] प्रत्ययान्तु व्या उत्त२५६ ५२ ७i, पू पहना સ્વર દીર્ધ થાય છે અથવા તે તેને ઠેકાણે આ થાય છે. केशाकेशि । मुष्टीमुष्टि । मुष्टामुष्टि । अस्यसि । इच्यस्वरे दीघे आच् च । ३।२।७२ २६ वलच प्रत्यय ५२ छत पित्रादि सिवाय शहोनी मन्त्य स्व२ ही थाय छे. आसुतिः सुरा सास्यास्तीत्यासुतीवलः। वलच्यपित्रादेः ३।२।८२ २७ घनन्त १०६ ५२ छतi, उपसना ge' ही थाय छे. प्राकारः । ५-3-१८ घत्रि उपसर्गस्य बहुलम् ३।२।८६ २८ एकश्च दश च एकादशन् । षट् च दश च षोडशन् । मी शत ५९४ मा समास ४री शय छ. एकाधिका दश एकादश । एकोत्तरा दश एकादश। षड् दन्ता अस्य षोडत् । षड्भिः प्रकारैः षोढा षड्ढा शहे। स्वयसि छे. एकादश-षोडश-पोडत्-पोढा-षड्ढा ३।२।९१ Page #168 -------------------------------------------------------------------------- ________________ સમાસ પ્રકરણ ૨ રૂારા૨૨ ૧૪૩ ૨૯ ર પહેલાંની સંખ્યા ઉત્તરપદમાં હોય તે દિ ત્રિ અને अष्टन् ने पहले द्वा त्रयस मने अष्टा थाय छ, ५४ अशीति ઉત્તરપદ હોય ત્યારે અને બહુવી હિ સમાસ હોય ત્યારે તેમ थतु नथी. नु। ३-१-१८ द्वौ च दश च द्वादशन् मे प्रमाणे त्रयोदशन् , अष्टादशन् , द्वाविंशति । त्रयोविंशति । अष्टाविंशति। द्वात्रिंशत् । अयस्त्रिंशत् । अष्टात्रिंशत् । ५९], यशोति । व्यशीति । अष्टाशीति । द्वि-त्र्यष्टानां द्वा-त्रयोऽष्टाः प्राक् शताद अनशीति बहुव्रीहौ ३।२।९२ २० चत्वारिंशत् पञ्चाशत् , षष्टि, सप्तति भने नवति उत्त२५६ होय त्यारे द्वा त्रयस् भने अष्टा वि४८५ थाय छ. द्वाचत्वारिंशत् , द्विचत्वारिंशत् । त्रयश्चत्वारिंशत् त्रिचत्वारिंशत् । अष्टचत्वारिंशत् , अष्टाचत्वारिंशत् । द्वापञ्चाशत् , द्विपञ्चाशत् । त्रयः पञ्चाशत् , त्रिपञ्चाशत् । अष्टापश्चाशत् अष्टपञ्चाशत् । द्वाषष्टि द्विषप्टि । त्रयःषष्टि, त्रयः षष्टि, त्रिषष्टि। अष्टपष्टि अष्टाषष्टि। द्वासातति, द्विसप्तति। त्रयस्सतति, त्रयःसप्तति, त्रिसप्तति । अष्टासप्तति, अष्टसप्तति । त्रयोनवति, त्रिनवति . चत्वारिंशदादौ बा ३।२।९३ ૩૧ हृदय । लास् मने लेख उत्त२५६ ५२ छतां तेम अण् भने य प्रत्यय ५२ छतां, हृद् थाय छे. हृदयस्य लासः हल्लासः । हृदयं लिखति हल्लेखः। हृदयस्येदम् हार्दम् । हृदयस्य प्रियः हृद्यः। हृदये भवं, हृदयाय हितम् हृद्यम् । हृदययस्य हृद् लास-लेखा-ऽण्-ये ३।२।९४ 3२ पाद न आजि आति ग भने उपहत उत्तर५६ ते पद याय छे. पादाभ्याम् अजति अतति पदाजिः पदातिः । Page #169 -------------------------------------------------------------------------- ________________ १४४ - સમાસ પ્રકરણ ૨ ३।२।९५ पादाभ्याम् गच्छति पदगः ५-१-131 । पादाभ्याम् उपहतः पदोपहतः ३-१-६८ । पदः पादस्या-ऽऽज्याति-गोपहते ३।२।९५ 33 हिम हति काशि भने य प्रत्यय ५२ छता, पाद ना पद् थाय छे. पादयो हिमम् पद्धिमम् । पादाभ्यां हतिः पद्धतिः । पादाभ्यां साधु कषति पत्काषी ५-१-१८५। पादौ विध्यन्ति पद्याः शर्कराः ७-1-८ । पादयोर्भवाः पद्याः पांशवः १-3-१२४ । पादाभ्यां हितम् पद्यम् घृतम् । हिम-हृति-काषि-ये पद् ३।२।९६ ३४ नासिका न - तस् प्रत्यय भने क्षुद्र ५२ ७i नस थाय छे. नासिकायाः नासिकायां वा नस्तः । नासिकायाः क्षुद्रः नःक्षुद्रः । नस् नासिकायाः तस्-क्षुद्रे ३।२।९९ ३५ य प्रत्यय ५२ ७i व सिवाय नस् थाय छे. नासिकायै हितम् तत्र भवं वा नस्यम् । वर्णो नासिक्यः । ७-४-१८ येऽवणे ३।२।१०० ३१ सिरस नो- य प्रत्यय ५२ छता, शीर्षन् य छ, शिरसि भवः शीर्षण्यः स्वरः व्रणो वा । शिरसे हितम् शीर्षण्यं तैलम् । ७-६-३७ शिरसः शीर्षन् ३।२।१०१ ३७ केश भां वि४८पे थाय छे. शीर्षण्याः शिरस्याः केशाः । केशे वा ३।२।१०२ 3८ २१॥ तद्धित ५२ छतi, शीर्ष थाय छे. शिरसि कृतम् शैर्षम् -3-८४ । शिरसा तरति शीषिकः । १-४-१० शीर्षः स्वरे तद्धिते ३।२।१०३ Page #170 -------------------------------------------------------------------------- ________________ સમાસ પ્રકરણ ૨ રૂારા૦૪ ૧૪પ ३८ उदक नो पेषम् घि वास. सने वाहन उत्तर५६ ५२ छता उद याय छे. उदकेन पिनष्टि उदपेषं पिनष्टि तगरम् । ५-४-१५ । उदकं धीयते अस्मिन्निति उदधि घंट: ५-3-८८ । उदकस्य वासः उदवासः । उदवाहनः। उदकस्य उदः पे-धि-वास-वाहने ३।२।१०४ ४० उदक पू पहनेअने उत्त२५४ने। सजाभां उद थाय छे. उदधिः समुद्रः । लवणोदः । कालोदः । क्षीरोदः । . नाम्न्युत्तरपदस्य च ३।२।१०७ सशामा पूर्व ५४ मने ०२५६ वि४८ सोपाय छे. देवदत्तः।। देवः । दत्तः । ते लुग् वा ३।२।१०८ ४२ भव्यय सिवाय २१२२-त नामयी मने अरूस श६थी खित પ્રત્યયાત ઉત્તરપદ પર છતાં, પૂ આગમ થાય છે અને હસ્વ थाय छ कुक्षिभरिः ५ १-९० । साहि खित्यनव्यया-ऽरूषो मोन्तो हुस्वश्च ३।२।१११ ४३ कार उत्त२५६ ५२ छतां सत्य अगद भने अस्तु २ म् साराम थाय छे. सत्यंकारः। अगदंकारः। अस्तुंकारः। सत्या-ऽगदाऽस्तोः कारे ३२११२ रात्रि था खित् पति - उत्त२५६ ५२ छता म् ना मागम विक्ष्ये थाय छे. रात्रौ चरति रात्रिचरः। रात्रि चरः । तीर्थंकरः तीर्थकरः । मी ५९ विक्ष्ये थाय छे. नवाऽखित्-कृदन्ते रात्रः ३।२।११७ ૪૫ ષષ્યન્ત અને તૃતીયાત સિવાય અન્ય શબ્દથી અર્થ ઉત્તરપદ, ७ते विघे दो माराम थाय छे. अन्य श्चासौ अर्थव अन्यदर्थः अन्यार्थः । अन्योऽर्थों यस्य स अन्यदर्थः अन्यार्थः। ૧૦ Page #171 -------------------------------------------------------------------------- ________________ સમાસ પ્રકરણ ૨ अषष्ठी - तृतीयादन्याद् दोऽर्थे ३।२।११९ ૪૬ ईय प्रत्ययाने कारक ५२ छतां, अन्य ने अन्यद् थाय छे. अन्यस्येदम् अन्यदीयम् ६-३-१३। ૧૪૬ ३।२।११९ कारकः अन्यत्कारकः ई - कारके ३।२।१२१ ४७ सर्वादि तथा विश्वक् भने देव शम्ही स्विमन्त अञ्च उत्तर छ अद्रि [डद्रि] आगम थाय छे. सर्वमञ्चतिसर्वद्रयः । विश्वगञ्चति- विश्वद्रयङ् । देवानञ्चति देवद्र्यङ् । सर्वादि- विष्वग्- देवाद् उद्रयन्तः कयश्चौ ३।२।१२२ ४८ सह भने सम् नो डिवमन्त अञ्च उत्तर५६ छते सि मने समि थाय छे. सहाञ्चति सप्रयङ् । समञ्चति ' सम्यङ् सह- समः संधि - समि३ |२| १२३ ४८ अमरादि अब उत्तर५६ होय त्यारे तिरस ने। तिरि थाय छे. तिरः अञ्चति तिर्यच् तिर्यङ् । तिर्यञ्चौ । तिर्यञ्चः । तिरश्वः द्वि. १. १. २-१-१०४ - नपुं तिर्यक्, तिरश्वी १, ग, तिर्यञ्च । तिरसस्तिर्यति ३ |२| १२४ न [ नञ् ] | व्यन्नाहि उत्तर५६ ५२ अ थाय छे. न धर्म :- अधर्मः पाय नत्र ३।२।१२५ १ स्वराधि उत्तर पर छत, न [ नञ् ] ना अन् थाय छे. न अर्थः अनर्थः अनर्थ, हु: अन् स्वरे ३।२।१२९ ૧૦ Page #172 -------------------------------------------------------------------------- ________________ સમાસ પ્રકરણુ ૧ રાશરર૬ ૧૪૭ પર સ્વરાદિ ઉત્તરપદ છતાં તપુરુષ સમાસમાં ને રજૂ થાય છે. छ. म-कुत्सितोश्वः कदश्वः। कोः कत् तत्पुरुषे ३।२।१३० ५३ अक्ष भने पथिन् उत्त२५६ ५२ ७i, कुन का थाय छे. कुत्सितमक्षि अस्य काक्षः । कुत्सितः पन्थाः कापथम् । काऽक्ष-पथोः ३।२।१३४ ५४ पुरुष ५२ छतां, कु नो विदये का थाय छ, कापुरुषः कुपुरुषः । पुरुषे वा ३।२।१३५ ५५ अल्प सभा कु नौ, उत्त२५६ ५२ छतi, का थाय छे. ईषन्मधुरम् कामधुरम् । अल्पे ३।२।१३६ ५६ उष्ण १०६ ५२ छतां कु नो का मन कव विक्ष्ये थाय छ ईषदुष्णम् कोष्णम् । कवोष्णम् । कदुष्णम् । का-कवौ वोष्णे ३।२।१३७ ५७ ३त्यन्त ५२७तां अवश्यम् शम्ना सन्तानी सोप थाय छ, अवश्यकार्यम् । कृत्येऽवश्यमो लुक् ३।२।१३८ ५८ तत मने हित ५२ ७ता सम् १७६ना सतना विक्ष्ये दा५ थाय छे. सततम् , संततम् । सहितम् , संहितम् । समः तत-हिते वा ३।२।१३९ ५८ तुम् भने सम् ना म् नो मनस् भने काम उत्त२५६ ५२ छतi m५ थाय छे. भोक्तुं मनोऽस्य भोक्तुमनाः । गन्तुं कामोऽस्य गन्तुकामः । सम्-सम्यग् मनोऽस्य समनाः । सकामः । तुमश्च मनः कामे ३।२।१४० Page #173 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ૧૪૮ સમાસ પ્રકરણ ૨ ३/२/१४३ ૬૦ बहुव्रीहि सभासभा, सह अव्यय नो विट्ये स थाय छे. पुत्रेण सह गतः सपुत्र सहपुत्रः गतः । शोकेन सह वर्तते सशोकः, सहशोकः । सहस्य सोऽन्यार्थे ( नवा ) ३ |२| १४३ ૬૧ ધર્મ વિગેરે ઉત્તરપદમાં હોય તે સમાન ના ક્ષ થાય છે. समानो धर्मो यस्य सधर्मा | सनामा । सरूपः । सवयाः । समानस्य धर्मादिषु ३।२।१४९ १२ दृक् दृश भने दृक्ष उत्तरयह छते - समानने! स थाय छे. समान इव दृश्यते सदृक् । सदृशः । सदृक्षः । ५-१-१५२ दृक्-दृश-दृक्षे ३।२।१५१ ६३ अन्य अने तद् यद् अदस् इदम् एतद् एक द्वि, युष्मद्, अस्मद् भवत् किम् सर्वनामना मन्तन आ थाय छे. अन्य इव दृश्यते अन्यादृशः अन्यादृक्षः अन्यादृक् ग् स "" "" अयम् " क "" " "" तादृशः तादृक् ग् ईदृशः ईदृक्, ग् कीदृशः कीदृक्षः कीदृग क क् अस्मादृशः अस्मादृक्षः अस्मादृक्, ग् वयम् " "" अन्य - त्यदादेशः ३।२।१५२ तादृक्षः feक्षः ९४ इदम् नो ई. मने किम् नो की थाय छे ईदृक् । कीदृक् । इदं किमी की ३।२।१५३ = રૃપ જો ધાતુની પૂર્વ ઉપસગ વિગેરે કઈ અવ્યય तत्वाने य थाय छे. आ + नी + त्वा नञः क्त्वो यप् ३।२।१५४ જોડાયેલા હાય ૧ आनीय । Page #174 -------------------------------------------------------------------------- ________________ तृतीयोऽध्यायः द्वितीयः पादः समास-प्रकरणम् २ १ परस्पराऽन्योऽन्येतरेतरस्याम् स्यादे वपुंसि ३२३१ इमे सख्यौ कुले वा परस्परां परस्परं भोजयतः २ अमव्ययीभावस्याऽतोऽपञ्चम्याः ३।२।२ उपवनम् ३ अनतो लुप् ३|२|६ केशाकेशि । ४ अव्ययस्य ३ | २|७ बहुशः ५ ऐका ३ | २|८ चित्रगुः । पुत्रीयति । औपगवः ६ न नाम्येकस्वरात् खित्युत्तरदेऽमः ३|२|९ स्त्रियंमन्यः ७ अद्व्यञ्जनात् सप्तम्या बहुलम् ( नाम्नि ) ३।२।१८ अरण्येतिलकाः ८ तत्पुरुषे कृति ३ |२| २० स्तम्बेरमः । कर्णेजपः ९ बन्धे घञि नवा ३।२।२३ हस्तेबन्धः, हस्तबन्धः १० कालात् तन-तर-तम- काले ३।२।२४ पूर्वाह्नतनः । पूर्वाह्णतनः ११ षष्ठ्याः क्षेपे ३।२।३० चौरस्य कुलम् १२ ऋतां विद्यायोनिसम्बन्धे ३।२।३७ होतुः पुत्रः । पितुः पुत्रः १३ स्व- पत्योर्वा ३२ ३८ होतुः स्वसा, होतृस्वसा । १४ आ. द्वन्द्वे ३।२।३९ होतापोतारौ । मातापितरौ १५ पुत्रे ३।२।४० होता पुत्रौ । मातापुत्रौ Page #175 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ૧૫૦ समास-प्रकरणम् २ १६ वेद-सह-श्रुता-ऽवायुदेवतानाम् ३२१४१ सूर्याचन्द्रमसौ १७ मातर-पितरं वा ३।२।४७ मातरपितरौ, मातापितरौ १८ परतःस्त्री पुंवत् स्त्र्येकार्थेऽनूङ् ३।२।४९ दर्शनीयभार्यः १९ क्यङ्-मानि-पित्तद्धिते ३।२।५० श्येतायते । दर्शनीयमानी अजथ्यं यूथम् २० जातिश्च णि-तद्धित-य-स्वरे ३।२।५१ पटयति । श्येत्यः हास्तिकम् २१ पुंवत् कर्मधारये ३।२।५७ रक्तमाला २२ रिति ३।२।५८ पटुजातीया २३ सर्वादयोऽस्यादौ ३।२।६१ दक्षिणपूर्वा २४ जातीयैकार्थेऽच्चेः (महतः डाः) ३१२१७० महासुखम् २५ इच्यस्वरे दीर्घ आच्च ३।२।७२ मुष्टोमुष्टि, मुष्टामुष्टि २६ वलच्यपित्रादेः ३।२।८२ आसुतीवलः २७ पनि उपसर्गस्य बहुलम् ३।२।८६ प्राकारः २८ एकादश-षोडश-पोडत्-षोढा-षड्ढा ३।२।९१ २९ द्वि-त्र्यष्टानां द्वा-त्रयोऽष्टाःप्राक्शताद् अनशीति बहुव्रीहौं ३।२।९२ द्वाविंशतिः । त्रयोविंशतिः । अष्टाविंशतिः ३० चत्वारिंशदादौ वा ३।२।९३ द्वाचत्वारिंशत् द्विचत्वारिंशत् ३१ हृदयस्य हृद् लास-लेखा-ऽण-ये ३२।९४ हल्लास: हार्दम् । हृद्यम् Page #176 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ૧૫Q समास-प्रकरणम् २ ३२ पदः पादस्या-ऽऽज्याति-गोपहते ३।२।९५ पदाजिः । पदातिः । पदगः ३३ हिम-हति-काशि-ये पत् ३।२।९६ पद्धिमम् । पद्याः शर्कराः ३४ नस् नासिकायाः तस्-क्षुद्रे ३।२।९९ नस्तः ३५ येऽवणे ३।२।१०० नस्यम् ३६ शिरसः शीर्षन् ३।२।१०१ शीर्षण्यम् तैलम् ३७ केशे वा ३।२।१०२ शीर्षण्याः शिरस्याः केशाः ३८ शीर्षः स्वरे तद्धिते ३।२।१०३ शैषम् । शीर्षिकः ३९ उदकस्य उदः पेष-धि-वास-वाहने ३।२।१०४ उदपेषं पिनष्टि ४० नाम्न्युत्तरपदस्य च ३।२।१०७ उदधिः । लवणोदः ४१ ते लुग वा ३।२।१०८ देवदत्तः, देवः, दत्तः ४२ खित्यनव्यया-ऽरूषोमोऽन्तो हूस्वश्च ३।२।१११ कुक्षिभरिः ४३ सत्या-ऽगदा-ऽस्तोः कारे ३।२।११२ सत्यं कारः ... ४४ नवाऽखित्कृदन्ते रात्रः ३।२।११७ रात्रिंचरः, रात्रिचरः ४५ अषष्ठी-तृतीयादन्याद् दोऽर्थे ३।२।११९ अन्यदर्थः, अन्यार्थः ४६ ईय-कारके ३।२।१२१ अन्यदीयम् । अन्यत्कारकः ४७ सर्वादि-विष्वग्-देवाद् डद्रयन्तःक्व्यश्चौ ३।२।१२२ सर्वव्यङ् Page #177 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ૧૫ર - समास-प्रकरणम् २ ४८ सह-समः सध्रि-समि ३।२।१२३सध्यङ् । सम्यङ् ४९ तिरस: तिरि अति ३।२।१२४ तिर्यङ् ५० नञ् अत् ३।२।१२५ अधर्मः ५१ अन् स्वरे ३।२।१२९ अनर्थः ५२ कोः कत् तत्पुरुषे ३।२।१३० कदश्वः ५३ काऽक्ष-पथोः ३।२।१३४ काक्षः । कापथम् ५४ पुरुषे वा ३।२।१३५ कापुरुषः, कुपुरुषः ५५ अल्पे- ३।२।१३६ कामधुरम् ५६ का-कवौ वोष्णे ३२।१३७ कोष्णम् ,कवोष्णम् , कदुष्णम् ५७ कृत्येऽवश्यमो लुक् ३।२।१३८ अवश्यकार्यम् ५८ समः तत-हिते वा ३।२।१३९ सततम् , संततम् ५९ तुमश्च मन:-कामे ३।२।१४० भोक्तुमनाः । सकामः ६० सहस्य सोऽन्यार्थे (नवा) ३।२।१४३ सपुत्रः, सहपुत्रः ६१ समानस्य धर्मादिषु ३।२।१४९ सधर्मा ६२ दृक्-दृश-दृक्षे ३।२।१५१ सदृक् । सदृशः । सदृक्षः ६३ अन्य-त्यदादेराः ३।२।१५२ अन्यादृक् । तादृशः । ६४ इदं-किमीत-की ३२।१५३ ईटक । कीहक् ६५ अनत्रः क्त्वो यप् ३।२।१५४ प्रकृत्य Page #178 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ધાતુરૂપ પ્રકરણ ૧ આત્મને પદ પરસ્મ પદ ૧ ૪ ની વૃદ્ધિ મા, 8 વર્ણની વૃદ્ધિ [, $ વર્ણની વૃદ્ધિ ૨ અને ૩ વર્ણની વૃદ્ધિ જ થાય છે. ત + ૬ = તારિતથતિ + = રિ - ઘરથતિ . वृद्धिरादौत् ३३१ ૨ % વર્ણને ગુણ અ[, ૬ વર્ણને ગુણ , અને ૩ વર્ણને ગુણ ો થાય છે. વૃક્ + અ + તિ- + + + + તિ = વતિ | નિમ્ + અ + ત =જેમતિ | શુઝ + અ + ત્તિ=ોવતિ गुणोऽरेदोत् ३३३२ ૩ ક્રિયાવાચક શબ્દને ધાતુ કહેવાય છે. પ્રત્યેક પ્રાણી ખાવું પીવું જવું ચાલવું હોવું વિગેરે વ્યવહાર-વ્યાપાર એને કિયા કહેવાય છે. પ્રતિ વગેરે જોવાતિ વગેરેના સ્તનત વગેરે | યુસુતિ વગેરે દોઢથતિ વગેરે ! क्रियार्थों धातुः ३।३।३ ૪ ઉપસર્ગો ધાતુ નથી માટે ઉપસર્ગની પછી અને ધાતુની પૂર્વેમ મૂકાય છે. વિશ+ + 7 =+ અ + વિરા+ અ + = વિન્ા न प्रादिरप्रत्ययः ३।३।४ ૫ વા કે ઘા આવું સ્વરૂપ (આકૃતિ) જેનું હોય છે, તે ધાતુ રાસંજ્ઞાવાળા કહેવાય છે. વા પર. ગ.૨ (કાપવું) અને રેપર. ગ. ૧ (શુદ્ધ કરવું) આ બે ધાતુ યા સંજ્ઞાવાળા નથી. ૪-૨-૧ હો+તe - + તણ- અહિં ૪-૨-૯૭ લાગશે નહિ. Page #179 -------------------------------------------------------------------------- ________________ १५४ ધાતુરૂપ પ્રકરણ ૧ રૂારાજ (કેમકે તેમાં વા સંજ્ઞાવાળા ધાતુઓ બાદ કર્યા છે, પણ ४-२-८६ सागरी मेटसे दद् + तस् = दत्तः । ददति । अवौ दा-धौ दा ३३५ ૬ વર્તમાન વિભક્તિના પ્રત્ય पुरुष स.व. वि.व. ०५.. मे.व. वि.व. म.क. १ सो मि [मि] वस् मस् ए वहे महे २ ने सि सि ] थस थ से आथे ध्वे 3 ले ति [तिव] तस् अन्ति ते आते अन्ते वर्तमाना, तिव तस् अन्ति सिक् थस् थ मिव वस् मस् ए वहे महे से आथे ध्वे ते आते अन्ते ३३६ ૭ સપ્તમી વિભક્તિના પ્રત્યયો– १. सो याम् याव याम ईय ईवहि ईमहि २ ने यास् यातम् यात ईथास् ईयाथाम् ईध्वम् 3 ले यात् याताम् युस् ईत ईयाताम् ईरन् सप्तमी-यात् याताम् युस् यास् यातम् यात याम् याव याम ईत ईयाताम् ईरन् ईथासू ईयाथाम् ईध्वम् ईय ईवहि ईमहि ३३७ ૮ પંચમી વિભક્તિના પ્રત્યયો सो आनि [आनिव् ] आव [आवत् ] आम [आमन्] २ ले हि तम् त 3 ने तु [तु] ताम् अन्तु १. वो ऐ ऐ ] आवहै [आवहैव् ] आमहै [मामहैन् ] २ ने स्व आथाम् ध्वम् 3 ताम् आताम् अन्ताम् Page #180 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ધાતુરૂપ પ્રકરણ ૧ રાત્રે ૧૫ पश्चमी तुव ताम् अन्तु हि तम् त आनिव् आव आमव् ताम् आताम् अन्ताम् स्व आथाम् ध्वम् . ऐव् आवहैव् आमहैन् ३३८ ८ हस्तनी विसतिन प्रत्ययो १ सो अम् [अम्व् ] व म इ वहि महि २ ले स् [सिव्] तम् त, थास् थाम् ध्वम् 3 ने द् [दिव्] ताम् अन् त आताम् अन्त ह्यस्तनी-दिव् ताम् अन् सिव् तम् त अम्ब् व म त आताम् अन्त थासू आथाम् ध्वम् इ वहि महि ३३२९ ૧૦ વર્તમાના સપ્તમી પંચમી અને હ્યસ્તની વિભકિતના પ્રત્યયો शित् नवा. भवति । भवेत् । भवतु । अभवत् । ३-४-७१ एताः शितः ३।३।१० ૧૧ અઘતની १ सो अम् व म इ वहि . महि , २ ले स् [सि] तम् त थास् आथाम् ध्वम् उनले द् [दि ] ताम् अन् त आताम् अन्त अद्यतनी दि ताम् अन् सि तम् त अम् व मा त आताम् अन्त थास् आथाम् ध्वम् इ वहि महि ३।३।११ ૧૨ પક્ષા १ सी अ [णव्] व म ए वहे महे २ ले थ [थ] अयुस् म से आथे ध्वे 3 ने अ [णत्] अतुस् उस् ए आते हरे . परोक्षा, णव् अतुस् उस् थव् अथुस् अ णा व म ए आते इरे से आथे ध्वे एवहे महे ३।३।१२ Page #181 -------------------------------------------------------------------------- ________________ यास्त ધાતુપ પ્રકરણ ૧ ३।३।१३ -૧૩ આશી: १३ यासम् यास्व यास्म २ ने यास यास्तम् अन यात् यास्ताम् यासुस् પરપદના પ્રત્યે તિ છે. सो सीय सीवहि सीमहि २ ने सीष्ठास सीयास्थाम् सीध्वम् 3 ने सीष्ट सीयास्ताम् सीरन् आशी:-क्यात क्यास्ताम् क्यासुसक्या क्यास्तम क्यास्त क्यासम् क्यास्त्र क्यास्म, सीष्ट सीयास्ताम् सीरन् सीष्ठास् सीयास्थाम् सीध्वम् सीय सीवहि सीमहि ३।३।१३ ૧૪ સ્તની १ तास्मि तास्पस् तास्मस् ताहे तास्वहे तास्महे २ तासि तास्थस् तास्थ तासे तासाथे ताध्वे 3 ता तारौ तारस् ता तारौ तारस् श्वस्तनी-ता तारौ तारस् तासि तस्थस् तास्थ तास्मि तास्वस् तास्मस् ता तारौ तारस् तासे तासाथे तावे ताहे तास्वहे तास्महे ३।३।१४ १५ सविण्यन्ती सो स्यामि स्यावस् स्यामस् स्ये स्यावहे स्यामहे . २ ले स्यसि स्यथस् स्थथ स्वसे स्येथे स्यध्वे , 3 : स्यति स्यतस् . स्यन्ति स्यते स्येते स्यन्ते Page #182 -------------------------------------------------------------------------- ________________ धातुरू५ राण१ ३३३१५ १५७ स्याम 2121212 स्यत भविष्यन्ती-स्यति स्यतस् स्यन्ति स्यसि स्यथस् स्यथ स्यामि स्यावस् स्यामस् स्यते स्येते स्यन्ते स्यसे स्येथे स्यध्वे स्ये स्यावहे स्यामहे ३।३।१५: १६ क्रियातिपत्ति विमतिना प्रत्ययो १ सो स्यम् स्याव स्यस् स्यतम् स्यत 3 ने स्यत् स्यताम् स्यन् स्ये स्यावहि स्यामहि स्यथास् स्येथाम् स्यध्वम् स्येताम् स्यन्त क्रियातिपत्तिः स्यत् स्यताम् स्यन् स्यस् स्यतम् स्यतः स्यम् स्याव स्याम स्यत स्येताम् स्यन्त स्यथा स्येथाम् स्यध्वम् स्ये स्यावहि स्यामहि ३।३।१६. अस्मद्-हुमे पडेसो पुरुष छे. युष्मद्-तु, ये मान्ने પુરુષ છે. આ બે શબ્દો સિવાય ના ત્રીજે કઈ પણ શબ્દ તે ત્રીજો પુરૂષ છે. એકેક પુરુષમાં ત્રણ ત્રણ વચન છે. पचति । पचतः । पचन्ति । [8] વાકયમાં ત્રણે પુરષ એકી સાથે વપરાયા હોય તે : પહેલા પુરુષની મુખ્યતા રહે છે, એટલે ક્રિયાપદ પહેલા. ५२१मां भूय छे. स च त्वं चाहं च पचामः । [અ] બે પુરુષ એકી સાથે વપરાયા હોય અને જો તેમાં પહેલે પુરુષ હોય તે પહેલાની મુખ્યતા હે છે અને પહેલે પુરુષ ન हाय तो माननी भुज्यता २९ छे. त्वं चाहं च पचावः ।। स चाहं च पचावः । स च त्वं च पचथः ।। त्रीणि त्रीण्यन्य-युष्मदस्मादि ३।३।१७ Page #183 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ૧૫૮ ધાતુ ૫ પ્રકરણ ૧ ३।३।१८ ૧૮ એકેક પુરુષમાં ત્રણ ત્રણ વચન છે, તે અનુક્રમે એકવચન દિવચન અને બહુવચનમાં થાય છે. પતિ પતઃ ચરિતા एक-द्वि-बहुषु ३।३।१८ ૧૯ સર્વ વિભક્તિના પહેલા નવ નવ વચને પરમૈં પદ છે તથા પરસ્મપદી ધાતુથી – અ [૨] પ્રત્યય લાગીને વર્તમાન કૃદન્ત બને છે લામ્ + ગત્ – ૩-૪-૭૧ થી ૪ વિકરણ, જમ્ + અ + અ = ૪-૨-૧૦૬ થી વાક્ + અ + અત્ - ૨-૧–૧૧૩ છત્ ! નૃત્ય વિરત વોરા પ્ર. એ.વ. જછનું નૃત્યનાવિશ | વોરાની અને ત્રણ લિવ પ્રત્યય લાગીને પરોક્ષ ભૂત કૃદન્ત બને છે. કથા- વહુ, પ્ર. એ.વ. તથિવાના नवाद्यानि शत-क्वसू च परस्मैपदम् ३।३।१९ સર્વવિભક્તિના પછીના નવ નવ વચન આમને પદ છે તથા આત્મને પદી ધાતુથી-માન [મન] પ્રત્યય લાગીને વર્તમાન કૃદન્ત બને છે વર્તમાન અને શાન [] પ્રત્યય લાગીને પક્ષભૂત કૃદન્ત બને છે સ્વર્, સર્વનાઃ | पराणि काना-ऽऽनशौ चात्मनेपदम् ३।३।२० ૨૧ ધાતુ સકર્મક હોય તે કર્મણિ પ્રયોગ થાય છે અને અકર્મક હેય તે ભાવે પ્રોગ થાય છે. કર્મણિ પ્રયોગમાં કે ભાવે પ્રયોગમાં ધાતુને આત્મને પદ પ્રત્યય લાગે છે. વી - તે - વરસે | સુમ+ રે - ભુખ્યતે | સકર્મક ધાતુને ભૂતકાળમાં કર્મણિ પ્રયોગમાં ત: [ ] પ્રત્યય લાગીને કર્મણિ ભૂત કૃદન્ત થાય છે અને તે કર્મનું વિશેષણ બને છે. Page #184 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ધાતુરૂપ પ્રકરણ ૧ શાર૨ ૧૫૯ जि + त = जित । रामेण रावणो जितः । રામ વડે રાવણ છતાયા–રામે રાવણુ જીત્યો. અકમ ક ધાતુને ભૂતકાળમાં ભાવે પ્રયાગમાં ત [TM] પ્રત્યય લાગીને ભાવેભૂતકૃદન્ત થાય छे अने ते नथुस उसिंग मेश्वयनमां वपराय छे. भू + त = भूत । दिवसेन भूतम् हिवस वडे थवायु (हिवस थयो . ) रामेण जितम् । सम्भ' धातुने अर्मणि प्रयोगमा भने અકર્માંક ધાતુને ભાવે પ્રયાગમાં નૃત્ય પ્રત્યયયેા લાગીને મૃત્ય (latya') žɛrd qa I. gegà gfa gufta: zerftar कथनीयम् अहेवाय ते. स्थीयते (स्था लावे प्र. ) इति स्थातव्यम् रहेवु, ते. नृत्य अत्ययो सम्म धातुथी भां रहने सम्म धातुथी लाबमां थाय छे. कार्यः कर्तव्यः करणीयः कृत्यः कटो भवता अमां भवता शयितव्यम् शयनीयम् शेयम् भवता कार्यम् कर्तव्यम् करणीयम् कृत्यम्, भवता देयम् । लावभां. सम्भ धातुथी दुर्भाभां मते सम्म धातुथी लावभां अ ( खल् ] प्रत्यय थाय छे. दुःखेन क्रियते इति दुष्करः सुखेन क्रियते इति सुकरः कटो भवता । दुःखेन शय्यते इति दुःशयम् सुखेन शय्यते इति सुशयम् । दुष्करम् । सुकरम् भवता । तत् साप्यानाप्यात् कर्म-भावे कृत्य-त-खलर्थाश्च ३।३।२१ ૨૨૬ ત્ વાળા અને રૂ ત્િ વાળ ધાતુથી કરિ પ્રયાગમાં X (કર્તામાં) આત્મનેપદ પ્રત્યયા થાય છે . આત્મનેપદી ધાતુઓને आत्मनेपद प्रत्ययो लागे छे स्पधि - स्पर्धी + अ + ते = स्पर्धते । वदुङ्-वन्द् + अ + ते = वन्दते । ४-४-८८ इतिः कर्तरि ३|३|२२ २३ नि + विश मा. प्रवेश २१. निविशते नि-विश: ३।३।२४ Page #185 -------------------------------------------------------------------------- ________________ १९० ધાતુ ૫ પ્રકરણ ૨ ३३२५ २४ असग ५४ अस् भने ऊह धातु उभयपी छे. विपर्य स्यते, ति । समूहते, ति । उपसर्गाद् अस्योहो वा ३।३।२५ २५ परि वि भने अव पूर्व की मात्मनेपही छे. परिक्रीणीते । विक्रीणीते । अवक्रीणीते । परि-व्यवात क्रियः ३।३।२७ २६ परा मने वि ५छजि सात्मनेपही . पराजयते । विजयते । परा-वे-जै: ३।३।२८ २७ भुल् पातु भावा भा मात्मनेपदी छ. ओदन भुङ्क्ते भुनजो ऽत्राणे ३।३।३७ २८ शद् [शीय ] धातु, शित् प्रत्ययो ५२ जना मात्मनेपही थाय छे. शीयते । शदेः शिति ३।३।४१ ર૦ કૃ ધાતુ અદ્યતની આશીઃ અને શિત પ્રત્યમાં આત્મપદી छ. अमृत । अमृषाताम् । मृषीष्ट । म्रियते । ममार । म्रियतेरद्यतन्याशिषि च ३।३।४२ 30 क्यङ् मन्तवाणी धातु १ि४८३ सामनेपदी छे अपटत् पटत् भवति पटपटायति, पटपटायते । ३-४-30 क्यो नवा ३३।४३ ૩૧ સુતરિ ધાતુઓ અદ્યતનમાં આત્મપદ પ્રત્યયો વિકલ્પ લે છે. अद्यतत् । अद्योतिष्ट । धुद्भ्योऽद्यतन्याम् ३।३।४४ ३२ वृत् स्यन्द् वृध् शृध भने कृप सा पांय पातुमी, स्य साहिवाणा प्रत्ययोमा भने ४२७६ (सन्नन्त) म मयपहीले. वय॑ति वतिष्यते । विवृत्सति । विवर्तिषते । Page #186 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ધાતુરૂપ પ્રકરણ ૧ વારા જ वृद्भ्यः स्य-सनोः ३।३।४५ 33 कृप् पातु, श्वस्तनामा ५ उभयपही . कल्प्तास्मि ४-४-५५. कल्प्ताहे, कल्पिताहे । र छे.. ___ कृपः श्वस्तन्याम् ३।३।४६ ૩૪ ધાતુની પૂર્વે ઉપસર્ગ ન હોય, તે આત્મને પદી પણ थाय छ, क्रमते, कामति क्रमोऽनुपसर्गात ३।३।४७ उ५ '५४२', 'उत्सा ४२वे' १५' मेवा भीमा क्रम् मात्मनेही थाय छे. शास्त्रेऽस्य क्रमते बुद्धि । वृत्ति-सर्ग-तायने ३।३।४८ 38 'भार ४२३॥' मेवा अयमा प्र भने उप ५४ क्रम् मात्मनेपही थाय छे. प्रक्रमते, उपक्रमते, रन्तुम् । . प्रोपादारम्भे ३।३।५१ ૩૭ “સૂર્ય ચન્દ્ર વિગેરેનું ઉગવું” એવા અર્થમાં આ પૂર્વક રજૂ मात्मनेही थाय छे. आक्रमते सूर्यः । आङो ज्योतिरुद्गमे ३।३।५२ 3८ आ पूर्व ४ नु मने प्रच्छ आत्मनेपदी छे. आनुते शृगाला शिया २3 छे. आपृच्छते गुरून् गुरुने पूछे छे. नु-प्रच्छः ३२।५४ ૩૮ આ પૂર્વક ધ્ર ધાતુ સ્પર્ધામાં આત્મપદી થાય છે, मल्लो मल्लमाह्वयते । ः स्पर्दै ३।३।५६ ४० उप पू हे आत्मनेपही छ. उपह्वयते । उपात् ३३३३५८ ११ Page #187 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ११२. धातुरू५ ४२९१ ३३६५९ ४१ उप+ यम् २०१२ ४२वी, ५२ . मेव। २ मा आत्मने. ही छे. कन्यामुपयच्छते । यमः स्वीकारे ३।३।५९ ४२ वार्या, भैत्री, सम, पथि मने मात्र४२९१ अर्थमा स्था .... धातु सामने थाय छ. जिनेन्द्रमुपतिष्ठते । रथिकानु' पतिष्ठते ।। यमुना गङ्गामुपतिष्ठते । त्रुघ्नमुपतिष्ठते पन्थाः देवा-ऽर्चा-मैत्री-सङ्गम-पथिकर्तृक-मन्त्रकरणे स्थः३।३।६ ४३ सम् विप्र भने अव ५७ स्था भने छ. प्रतिष्ठते । सं-वि-प्रा-ऽवात् ३।३।६३ ४४ पातानु प्राशन ४२ अनेस्थेय-समय अर्थ मां स्था धातुथी आत्मनेप६ याय छे. तिष्ठते कन्या छात्रेभ्यः२-२-१० | त्वयि तिष्ठते विवादः। ज्ञीप्सा-स्थेये ३।३।६४ ૪૫ “છુપાવવું એ અર્થમાં શા ધાતુ આત્મપદી થાય છે. शतमपजानीते । निहवे ज्ञः ३।३।६८ ४६ सम् तथा प्रति ३५स पूर्व शा धातु, स्मृतिभिन्न समयमां, . भात्मनेही थाय छ.संजानीते नये ने, प्रतिजानीते प्रतिज्ञा रे छे. ५६५ स्मृति अर्थ भां संजानाति ते स्म२१ ४२ छ. • • सम्-प्रतेरस्मृतौ ३।३।६९ આ સનગ્ન ધાતુથી આત્મને પદ થાય છે પણ અનુ ઉપસર્ગ सिवाय. धर्म जिज्ञासते। . अननोः सनः ३।३७० ૪૮ અને પ્રતિ ઉપસર્ગ સિવાય સન્નત શુ ધાતુથી આત્મને ५४ थाय छे. शुश्रूयते गुरून् । आशुश्रूप्रति प्रतिशुश्रूषति । श्रुवोऽनामतेः ३३७१ Page #188 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ધાતુરૂપ પ્રકણ ૧ ३/३/७२ १९३ ૪૯ સ્ક્રૂ અને ર નાં ઈચ્છાદર્શક રૂપ આત્મનેપમાં થાય છે. सुमूर्षते । क्षिते । ! स्मृ-दृश: ३।३।७२ ૫૦ સનન્ત ધાતુથી, પૂર્વના ધાતુની જેમ પદ્મ થાય છે. शिशयिषते । प्राग्वत् ३।३।७४ ૫૧ આમ્ પૂર્વ ધાતુ પરૌંપદી હોય તેા પરમૈપદી ; નાં અને આત્મનેપદી હોય તે! આત્મનેપદી ૢ નાં રૂપા જોડાય છે. ईहांचक्रे । बिभयांचकार । आमः कृगः ३ । ३।७५ ५२ उप + स्था आम होय त्यारे आत्मनेपछी छे. उपतिष्ठते । उपात् स्थः (कर्मण्यसति) ३।३।८३ ५३ सम् + गच्छ् विगेरे धातु न्यारे अर्थ होय त्यारे आत्मनेपही छे. सङ्गच्छते । संपृच्छते । संपश्यते । समो गमृच्छि-प्रच्छि श्रु- वित्- स्वरत्यर्ति दृशः ३|३|८४ ૨૪ આ ઉપસગ પછી અકક યમ્ અને નૂ આત્મનેપદી છે. आयच्छते । आहते । आघ्नाते । आघ्नते । आङो यम-हनः स्वेऽङ्गे च ३।३१८६ ૫૫ વિ અને उद् पछी तप् यात्मनेपही छे वितपते उत्तपते रविः | सूर्य तये छे. व्युदस्तपः ३|३|८७ પુ અણિક્ અવસ્થાનું કર્મ, ણિગ્ અવસ્થામાં જેને કર્તા होय मेवा गुिमन्त धातुथी आत्मनेपद थाय छे आरोहन्ति हस्तिनं हस्तिपकाः – आरोहयते हस्ती हस्तिपकान् । अणिक्-कर्म णिकू-कर्तृकाद् णिगो अस्मृतौ ३ ३३८८ Page #189 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ધાતુરૂપ પ્રકરણ ૧ ३३९५ પ૭ હું અને ૪ ઇત વાળા ધાતુથી, ક્રિયાનું મુખ્ય ફળ પિતાને મળતું હોય તે આત્મને પદ થાય છે, સિવાય પરસ્મ પદ थाय छ, मेट सय ५६ थाय छे. यजी, यजते । यजन्ति । डुवंग, कुरुते । कुर्वन्ति । ईगितः (फलवति) ३।३९५ ५८ शा (जा) घातुनी पूर्व उपस न होय तो, उ५२ भु४५ BHA५६ याय छे. गां जानीते । परस्य गां जानाति । ज्ञोऽनुपसर्गात् ३३३९६ ૫૯ અન્ય ધાતુઓથી–પરસ્મપદી ધાતુઓથી પરપદ પ્રત્ય दाणे . नमति । शेषात् परस्मै ३३१०० १० वि आ अने परि पछी रम् ५२२५. . विरमति । व्यापरे रमः ३।३।१०५ ફા અણિગ અવસ્થામાં પ્રાણિ-કર્તક અને અકર્મક ધાતુ હોય सेवा गित धातुथी ५२२५६ याय छे. आस्ते चैत्रः आसयति चैत्रम् । शेते मैत्रः शाययति मैत्रम् । अणिगि प्राणिकर्तृका-ऽनाप्याद् णिगः ३।३।१०७ १२ सनयसन अर्थवाणा, सा२ अर्थवा, इ मा. बुध युध प्रदु नु नश् भने जन् गिन्तधातुथी ५२स्मैप थाय छे. चलयति शाखाम् । भोजयति चैत्रमन्नम् । सूत्रमध्या. पयति शिष्यम् । बोधयति पद्मं रविः । योधयति. काष्ठानि । प्रावयति राज्यम् । द्रावयत्ययः । स्रावयति तैलम् । नाशयति पापम्। जनयति पुण्यम् । चल्याहारार्थे-बुध-युध-गु-द्रु-सु-नश-जनः ३३१०८ Page #190 -------------------------------------------------------------------------- ________________ तृतीयोऽध्यायः तृतीयः पादः धातुरूप-प्रकरणम् १. [आत्मनेपद-परस्मैपदे १ वृद्धिरादौत् ३।३।१ ताडयति । पारयति २ गुणोऽरेदोत् ३।३।२ वर्षति । जेमति । शोचति ३ क्रिया-ऽर्थों धातुः ३।३।३ भवति । गोपायति ४ न प्रादिः अप्रत्ययः ३।३।४ प्राविशत् ५ अवो दा-धो दा ३३।५ दत्तः । ददति ६ वर्तमाना-तिव तस् अन्ति सिव् थस् थ मिव वस् मस्। ते आते अन्ते से आथे ध्वे ए वहे महे ३३६ ७ सप्तमी-यात् याताम् युस् यास् यातम् यात याम् याव याम, ईत ईयाताम् ईरन् ईथास् ईयाथाम् ईध्वम् ईय ईवहि ईमहि ३३३७ ८ पञ्चमी-तुव् ताम् अन्तु हि तम् त, आनिव् आवर आमव् , ताम् आताम् अन्ताम् स्त्र आथाम् ध्वम् ऐव् आवहैव् आमहैव् ३३८ ९ ह्यस्तनी-दिव् ताम् अन् सिव् तम् त अम्बू व म, त आताम् अन्त थास् आथाम् ध्वम् इ वहि महि ३।३।९ १० एताः शितः ३।३।१० भवति । भवेत् । भवतु । अभवत् ११ अद्यतनी-दि ताम् अन् सि तम् त अम् व म, त ___ आताम् अन्त, थास् आथाम् ध्वम् इ वहि महि ३।३।११ १२ परोक्षा-णव् अतुस् उस् थव् अथुस् अ ण व म, ए आते इरे से आथे ध्वे ए वहे महे ३।३।१२ Page #191 -------------------------------------------------------------------------- ________________ धातुरूप-प्रकरणम् १३ आशी:-क्यात् क्यास्ताम् क्यासुस् , क्यास् क्यास्तम् क्यास्त, क्यासम् क्यास्व क्यास्म, सीष्ट सीयास्ताम् सीरन् , सीष्ठास् सीयास्थाम् सीध्वम् , सीय सीवहि सीमहि ३।३।१३ १४ श्वस्तनी-ता तारौ तारस् तासि तास्थस् तास्थ, तास्मि तास्त्रस् तास्मस् , ता तारौ तारस् तासे तासाथे ताब्वे ताहे तास्वहे तास्महे ३।३।१४ १५ भविष्यन्ती-स्यति स्यतस् स्यन्ति, स्यसि स्यथस् ५. स्यथ, स्यामि स्यावस् , स्यामस् स्यते स्येते स्यन्ते स्यसे स्येथे स्यध्वे स्ये स्यावहे स्यामहे ३।३।१५ १६ क्रियातिपत्तिः-स्यत् स्यताम् स्यन् स्यस् स्यतम् स्यत स्यम् स्यात् स्याम स्यत स्येताम् स्यन्त, स्यथास् ... स्येथाम् स्यध्वम् , स्ये स्यावहि स्यामहि ३।३।१६ १७ त्रीणि त्रीणि अन्य-युष्मदस्मदि ३३३१७ पचति-तः-न्ति १८ एक-द्वि-बहुषु ३।३।१८ स पचति तौ पचतः ते पचन्ति १९ नवाद्यानि शत-क्वसू च परस्मैपदम् ३।३।१९ गच्छन् । २० पराणि काना-ऽऽनशी चात्मनेपदम् ३।३।२० वर्तमानः । २१ तत् साप्याऽनाप्यात् कर्म-भावे कृत्य-क्त-खलाश्च ३३।२१ खाद्यते । क्षुभ्यते । कार्यः । कृतः । सुकरः २२ इ-डितः कर्तरि ३३३२२ स्पर्धते । वन्दते । पापच्यते २३ निविशः ३३३३२४ निविशते Page #192 -------------------------------------------------------------------------- ________________ धातुरूप-प्रकरणम् । ४४ उपसर्गाद् अस्योहो वा ३।३।२५ विपर्यस्यते, ति । . २५ परिव्यवात् क्रियः ३।३।२७ परिक्रीणीते । विक्रीणीते २६ परा-वेर्जेः ३।३२८ पराजयते । विजयते २७ भुनजोऽत्राणे ३१३३७ ओरनं भुङ्क्ते २८ शदेः शिति ३।३।४१ शीयते २९ म्रियतेरद्यतन्याशिषि च ३३१४२ अमृत । मृषीष्ट । म्रियते ३० क्यको नवा ३३।४३ पटपटायलि, पटपटायते ३१ घुद्भ्योऽद्यतन्याम् ३३१४४ अयुतत्, अद्योतिष्ट ३२ वृद्भ्यः स्य-सनोः ३।३।४५ वर्त्यति, वर्तिष्यते ३३ कृपः वस्तन्याम् ३३।४६ कहप्तास्मि कल्पिताहे कल्पताहे. ३४ क्रमोऽनुपसर्गात् ३।३।४७ क्रमते, कामति ३५ वृत्ति-सर्ग-तायने ३।३।४८ शास्त्रेऽस्य क्रमते बुद्धिः ३६ प्रोपाद् आरम्भे ३।३।५१ प्रक्रमते उपक्रमते रन्तुम् । ३७ आको ज्योतिरुद्गमे ३।३।५२ आक्रमते सूर्यः । ३८ नु-प्रच्छः ३।३।५४ आनुते शृगालः । आपृच्छते गुरून् ३९ हः स्पर्द्ध ३।३।५६ मल्लो मल्लमाहयते ४० उपात् ३।३१५८ उपह्वयते ४१ यमः स्वीकारे ३।३।५९ कन्यामुपयच्छले ४२ देवा-ऽर्चा-मैत्री-सङ्गम-पथिकतक-मन्त्रकरणे स्थः ३३।६० जिनेन्द्रमुपतिष्ठते । रथिकानुपतिष्ठते । ४३ सम्-वि-प्रा.ऽवात् ३।३।६३ प्रतिष्ठते ४४ जीप्सा-स्थेये ३।३।६४ तिष्ठते कन्या छात्रेभ्यः ४५ निहवे ज्ञः ३।३।६८ शतमपजानीते Page #193 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ૧૬૮ धातुरूप-प्रकरणम् १ ४६ सम्-प्रतेः अस्मृतौ ३।३।६९ शतं संजानीते, प्रतिजानीते ४७ अननोः सनः ३।३।७० धर्म जिज्ञासते ४८ श्रुना प्रतेः ३।३।७१ शुश्रूषते गुरून् ४९ स्मृ-दृशः ३ । ३ । ७२ सुस्मूर्षते । दिदृक्ष ५० प्राग्वत् ३।३।७४ शिशयिषते ५१ आमः कृगः ३।३।७५ ईहांचक्रे । विभयांचकार ५२ उपात्स्थः (कर्मण्यसति) ३ | ३|८३ उपतिष्ठते ५३ समो गमृच्छि-प्रच्छि श्रु - वित्-स्वरत्यर्ति दृशः ३ ३ ८८ संगच्छते । संपश्यते ५४ आङो यम-हनः स्वेऽङ्गे च ३।३।८६ आयच्छते । आहते ५५ व्युदस्तपः ३।३।८७ वितपते ५६ अणिकर्म णिकर्तृकाद् णिगोऽस्मृतौ ३ ३ ८४ आरोहयते हस्ती हस्तिपकान् ५७ ई - गित : ( फलवति) ३।३।९५ यजते, यजन्ति । ५८ ज्ञोऽनुपसर्गात् ३|३|९६ जानीते, जानाति ५९ शेषात् परस्मै ३ |३|१०० भवति । अत्ति ६० व्याङ् परे रमः ३ | ३ | १०५ विरमति ६१ अणिगि प्राणिकर्तृकानाप्याद् णिगः ३।३।१०७ आसयति चैत्रम ६२ चल्याहारार्थेङ्-बुध-युध-प्रु द्रु- स्रु- नश-जनः ३।३।१०८ चलयति शाखाम् | भोजयति चैत्रमन्नम् Page #194 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ધાતુરૂપ પ્રકરણ ૨ आयादि प्रत्यय १ गुप् २क्ष) ४२,धूप , विच्छ . १, पण भने पन् धातुथी स्वाभा आय प्रत्यय थाय छे. गोपायति । धूपायति । विच्छायति। पण मने पन् धातु आय प्रत्यय हाय ५७l, ५२२५ही छे पणायति । पनायति अवयित् पणायते । पनायते । व्यापार सभा पण घातुने अन्यम आय सागतो नथा. शतस्य पणते । से। ३५ भान पा२ ४३ छे. गुपौ-धूप-विच्छि-पणि-पनेरायः ३।४।१ २ कम् १. १ मा. मलिलाषा ४२वी, या धातुथी स्वाभा इ [णि] प्रत्यय थाय छे. कम् + इ [णिज] = कामि । कामि++ते-कामयते कमेणिङ् ३।४।२ 3 ऋत् पातुथी साथमा ईय [ङीय] प्रत्यय याय छ भने आत्मनेप६ी याय छे. ऋतायते । ऋतेः डीयः ३४३ ४ १ि४२५ प्रत्यय पानी न य त्यारे. आय विशेरे (५२ सा) प्रत्ययो विपे थाय छ. गोपायिता गोपिता गोप्ता। .. . गोपाय्यते (४-3-८२) गुप्यते । गोपायांचकार जुगोप । पणायांचकार पेणे । कामयिता कमिता । ऋतीयिता अतिता । ऋतीयांचक्रे आनत । अशवि ते वा ३।४।४ Page #195 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ૧૦ ધાતુરૂપ પ્રકરણ ૨ ३|४|५ પ‘ગહૉ કરવી’ એ અર્થાંમાં ઝુપ્ ધાતુથી અને ‘ક્ષમા કરવી’ मे अर्थभांतिज् धातुथी स्वार्थभां स [ सन् ] प्रत्यय थाय छे. जुगुप्सते गर्हते इत्यर्थः । तितिक्षते सहते गुप्-तिजो गर्दा क्षान्तौ सन् ३|४|५ દુ‘સ ́શય' અને ‘પ્રતિકાર’એ બે અર્થાંમાં વિત્ ધાતુથી स्वार्थभां सन् प्रत्यय थाय छे. विचिकित्सति मे मनः संशेते इत्यर्थः भा भन संशय अरे छे. व्याधि चिकित्सति प्रतिकरोतीत्यर्थः व्याधिनो प्रतिार करे छे. कितः संशय प्रतिकारे ३|४|६ ७ 'निशान' से अर्थ मां शान् धातुथी 'भाव' अर्थ मां दान् धातुथी 'वियार' में अर्थभां मान् धातुथी भने “वैरूप्य" એ અર્થમાં વધુ ધાતુથી સ્વાર્થમાં સન્ પ્રત્યય થાય છે. राने (इिरुजित ध्ये छते पूर्वनो) इ દીલ થાય છે. शीशांसते, शीशांसति शस्त्रम् । शस्त्र तीक्ष्णु पुरे छे. दीदसते, दीदांसति सरणता राजे छे. मीमांसते धमम् धर्मने वियारे छे. बीभत्सते । विश्पता रे छे, शान्-दान-मान-बधाद् निशानार्जव - विचार - वैरूप्ये दीर्घश्वेतः ३।४।७ ८ कण्डू विगेरे धातुयोथा स्वार्थभां य ( यक् ) प्रत्यय थाय छे. कण्डू + यक् + शब् + ति = ३-४-७१ थी अ [ शक् ] २-१-११३ थी पडेसांना अ सोयाय छे. कण्डूयते । ४-३-८२ थी मं लेोपाय छे - मगध + य + अ + ति : मगध्यति । ४-३-८० मगविता । मगधिष्यति । 3. मगध्यते । धातोः कण्ड्वादे र्यक् ३।४२८ = Page #196 -------------------------------------------------------------------------- ________________ धातु२.५ २ ३१९ १७९. વ્યંજનાદિ એક સ્વરવાળા ધાતુથી, ભૂસ–રીતસર અથવા અતિશય અર્થમાં તથા આભીર્ય–વારવાર અર્થમાં જ [य] प्रत्यय वि४८पे याय छे. भृशं पचति-पच् + य [यङ्] पच्य-४-१-3, ४८. 3-3-२२ ३-४-७१ पापच्यते । पुनः पुन: पचति-पत्र + य पच्य-पापच्यते । व्यञ्जनादेरेकस्वराद् भृशाभीक्ष्ण्ये यङ् बा २४९ अट्र , ऋ, सूत्र, मूत्र, सूच, अश् भने ऊर्ण धातुथी, ભ્રંશ અને આભણ્ય અર્થમાં જ વિકલ્પ થાય છે. भृशं पुनः पुन वा अटति अटाटयते । , , इयर्ति ऋच्छति वा अरार्यते ।४-३-१० , सूत्रयति सोसूयते। ४-१-४८ " , मूत्रयति मोमूच्यते । ,, सूचयति सोसूच्यते । , अश्नुते अश्नाति वा अशाश्यते। ४-१-४ ,, ऊर्जाति ऊर्गोनूयते । ४-३-१०८ अटयति-सूत्रि-मूत्रि-सूच्य-शूर्णोः ३।४।१० ૧૧ ગતિ અર્થવાળા ધાતુથી કટિલ અર્થમાં શરૂ થાય છે. कुटिलं कामति चक्रम्यते । 413 यावे. ४-१-५१ , द्रमति दन्द्रम्यते । मा. सवा २५ छे.. . गत्यर्थात् कुटिले ३।४।११ १२ गृ, लुप् , सद्, चर्, जए, जस्, दंश , मने दह धातुथी ग-नि- अर्थमा यङ् ५५ . गहम् निागरति निजेगिस्यते। नि वाय, तम पाय 2. २-3-१०१ , लुम्पति लोलुप्यते । ४-१-४८ -~ , सीदति सासयते । Page #197 -------------------------------------------------------------------------- ________________ .१७२ . ધારૂપ પ્રકરણ ૨ ३।११२ , चरति चम्चूर्यते । । ४-१-५3 ,, जपति जाप्यते । . ४-१-५२ ,, जम्भति-ते जअभ्यते । ,, दशति दन्दश्यते । , , दहति दन्दह्यते । ग-लुप-सद-चर जप-जभ-दश-दहो गये ३।४।१२ ૧૩ પ ગ ૯. પર શુમ અને ધાતુને ઘટ્ટ થતો નથી. गहितं गृणाति । भृशं शोभते । भृशं रोचते । न गृणा-शुभ रुचः ३।४।१३ १४ यङ् न सताये सो५ (लुप) थाय छे. (५५ हित्व थाय छे) यङ् लुप् धातुमा मीन गमां गाय छ भने ५२स्मोपी छ. भृशं पुनः पुन र्वा भवति - भू+ यजभू-(यङ् लुप्) = बोभू - बोभूति = बोभोति । ४-3-१ बहुलं लुप् ३।४।१४ १५ माना पातुमाने पोताना इ [णिच् ] प्रत्यय सारे छे. चुर + इ [णि ] ४-3-४ चोरि । चोरि + अ [शत् ] +ति- 3-४-७१, ४-3-१ चोरयति । १. ४. चोरयत् । चुरादिभ्यो णिच् ३।४।१७ "१६ मा शुना युज् विगरे (युजादि) धातुमाने इ [णिम् वि४ सागे छ. युज् + इ = योजि - योजयति, योजति । सह - साहयति, सहति । तापयति, तपते । युजादे नेवा ३।४।१८ ૧૭ ક્રિયા કરે તે કર્તા. ક્રિયા કરનારને જે અનેક રીતે પ્રેરણા કરે છે, પ્રેરક કર્તા, પ્રેરક કર્તાની ક્રિયા બતાવવી હોય તો ધાતુથી ? [णिग्] प्रत्यय याय छ भने धातु उभयपद से 2, 3-3-८५ Page #198 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ધાતુરૂપ પ્રકરણ ૨ શકાર ૧૯૩ - कुर्वन्तं प्रयुङ्क्ते ( प्रेरयति) इति कृ + इ [णिग् ] = कारि । कारि + अ [शव्] + ति = कारयति, ते । शिष्यःधर्म बोधति. भूमेह धर्म बोधन्तं शिष्यं गुरुः प्रयुङ्क्ते ( प्रेरयति) इति - गुरुः शिष्यं धर्मं बोधयति प्रेर ગુરૂ શિષ્યને ધમાઁ જણાવે છે. प्रयोक्तृ - व्यापारे णिग् ३।४।२० १८ तुम् प्रत्ययने योग्य धातुथी, छाना अर्थभां स [ सन् ] प्रत्यय थाय छे. ( स [ सन् ] पूर्वे' धातुने सेद, अनिट् વે, પ્રમાણે લગાડવી ન લગાડવી કે વિકલ્પે લગાડવી.) शोभितुमिच्छति, शुभ इ स - शुशुभ् इ स - शुशोभिषः + अ [ शब् ] + ते = सुशोभिषते । शयितुमिच्छतिशी इ स - शिशयिषते । ४-१-३ तुमहदिच्छायां सन् अतत्सनः ३ | ४ | २१ ૧૯ દ્વિતીયાન્ત નામથો ઇચ્છામાં હ્રામ્ય પ્રત્યય વિકલ્પે થાય છે. पुत्रमिच्छति पुत्र + काम्य = पुत्रकाभ्य (धातु) पुत्रने २. पुत्रकाम्य + अ + ति = पुत्रकाम्यति पुत्रने छे छे.. इदमिच्छति इदं काम्यति ने छे छे. स्वःकाम्यति स्वर्ग स्वरिच्छति छे छे. पक्षे इदमिच्छति या प्रमाणे सर्वत्र वाहय रहे छे. द्वितीयायाः काम्यः ३।४।२२ ૨૦ ર્ કારાન્ત અને અવ્યય સિવાય દ્વિતીયાન્ત નામથી ઈચ્છના अर्थभांय ( क्यन् ) भने काम्य विट्ये थाय छे. पुत्रमिच्छति पुत्रीयति पुत्रने २४-३-११२ नावमिच्छति नाध्यति नावने ४२ छे १-२-२५ Page #199 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ૧૦૪ ૫ પ્રકરણ ૨ ૪૨૨ - વાર્થમિતિ વાદતિ વાણીને ઈચ્છે છે. ૧-૧-૨૧ - એ પ્રમાણે ગુજરાતિ | યાદીતિ . ૧-૧-૨૧ अमाव्ययात् क्यन् च ३।४।२३ ૨૧ ૬ કારાન્ત અને અવ્યય સિવાય ઉપમાન ભૂત દ્વિતીયાન્ત અને આધાર નામથી આચાર અર્થમાં જ પ્રત્યય વિકલ્પ થાય છે. પુત્રમિવાર પુત્રીતિ છાત્ર છાત્રને પુત્રની જેમ રાખે છે. પ્રાણ ફુવાવતિ પ્રાણલીયતિ યુટ્યમ્ | ઝુંપડીમાં મહેલની જેમ આચરણ કરે છે. વર્તે છે. રહે છે. आधाराच्चोपमानाद् आचारे ३।४।२४ ઉપમાન કતાં નામથી આચાર અર્થમાં ૦ (gિ ) પ્રત્યય વિક૯પે થાય છે. ગરમ સ્ટીવ અને લોક શબ્દથી વિદ્ પ્રત્યય આત્માનપદી થાય છે. અશ્વ ફાતિ કચ્છતિ અશ્વની જેમ આચરણ કરે છે. દિ રૂવાતિ રધતિ દહિંની જેમ આચરણ કરે છે. વાવતિ નતિ રાજાની જેમ આચરણ કરે છે. નિિરવાવતિ પુતિ ભમરાની જેમ આચરણ કરે છે. જિલ્લાવરતિ જોતિ ગાય દેનારની જેમ વર્તે છે. વર્ભ રુવાવતિ પરમાતે હોંશિયારની જેમ આચરણ કરે છે. વઢીય ફુવાતિ વીતે નપુંસકની જેમ આચરણ કરે છે. ઘર સુવાવતિ દોરતે મૂર્ખની જેમ આચરણ કરે છે. कर्तुः क्विप् गल्भ-क्लिब-होडात्तु डित् ३।४।२५ ૨૩ ઉપમાન કર્તા નામથી આચારમાં (ય) વિકલ્પ થાય છે. વા આત્મને પડી છે. ૩-૩–૨૨ રન ફાવતિ નાयते । हंसायते । अश्वायते । गल्मायते । गर्दभायते । क्यङ् ३।४।२६ । Page #200 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ધાતુપ પ્રકરણ ૨ ફાકાર૭ ૧૭૫ २४ स् रात मान ता नामथी पाया२ मधमा क्यङ् વિકલ્પે થાય છે. અને હું ને વિકલ્પ લેપ થાય છે. पय इवाचरति पयायते, पयस्यते। सर इवाचरतिसरायते। सरस्यते । सो वा लुक् च ३।४।२७ २५ ओजस् भने अप्सरस् ५मान ४ा नामयी माया२ अ भां क्यङ विपे थाय छ भने स् न सो५ थाय छे. ओजः (ओजस्वी) इवाचरति ओजायते । अप्सरा इवाचरति अप्सरायते । ओजो-ऽप्सरसः ३।४।२८ २६ भृशादि नामथी वि ना सभा क्या वि४८ये थाय छ भने स् भने त्यो५ थाय छे. अभृशो भृशो भवति भृशायते । अनुन्मना उन्मना भवति उन्मनायते। अवेहत् वेहत् भवति वेहायते । अनोजस्वी ओजस्वो भवति ओजायते । अपण्डितः पण्डितो भवति पण्डिता. यते । शुचीयते । नोलायते । हरितायते। मन्दायते । ४. व्यर्थे भृशादेः स्तोः ३।४।२९ २७ आ [डाच] (७-२-१४५) प्रत्ययान्त भने लोहित वगैरे तानामथी च्वि न। अथ म य (क्य ) प्रत्यय थाय छे. क्य ड़ उमयही छे. 3-3-४3 अपटत् पटत् भवति पटपटायति, पटपटायते । मया अपटपटा पटपटा भवति पटपटायति, पटपटायते । अलोहितो लोहितो भवति लोहितायति, लोहितायते । अश्यामो श्यामो भवति श्यामायति, श्यामायते । अधूमः Page #201 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ૨૮ ૧૭૬ ધાતુરૂપ પ્રકરણ ૨ ३४॥३० (अधूमवान्) धूमवान् भवति धूमायति, धूमायते । अनिद्रावान् निद्रावान् भवति निद्रायति, ते । ४-३-१०८ डाच लोहितादिभ्यः पित् ३।४।३० पा५ अर्थमा पतभान कष्ट, कक्ष, कृच्छ्र सत्र भने गहन ચતુર્થત નામથો ક્રમણ અર્થમાં પણ પ્રયય થાય છે. कष्टाय कर्मणे कामति कष्टायते पा५ भ भार प्रवृत्ति ४२ छे. से प्रभारी कक्षायते। कृच्छ्रायते। सत्रायते । गहनायते । દરેકને અર્થ સરખે જ છે. પાપ કર્મ માટે પ્રવૃત્તિ કરે છે. कष्ट-कक्ष-कृच्छ्र-सत्र-गहनाय पापे क्रमणे ३।४।३१ २८ रोमन्थ मथा व्यवए। अर्थ मा क्यङ वि थाय छे. अभ्यवहृतं द्रव्यं रोमन्थः माधे द्रव्य भन्थ वाय छे. रोमन्थम् उच्चर्वयति रोमन्थायते गौः। गाय पागले छे. रोमन्थाद् व्याप्याद् उच्चर्वणे ३।४।३२ ।। ३० फेन, उष्मन् , बाष्प भने धूम भयो मन अर्थमा क्या प्रत्यय वि४८ये थाय छे. फेनमुद्वमति फेनायते । एवम् उष्मायते । बाष्पायते । धूमायते । फेनोष्म-बाष्प-धूमाद् उद्वमने ३।४।३३ ૩૧ ગુણ વગેરે કર્મનામથી અનુભવ અર્થમાં વ વિકલ્પ थाय छे. सुखमनुभवति सुखायते । दुःखायते । - सुखादेरनुभवे ३।४।३४ । शब्द वगेरे नामथा कृति अथ मां क्यङ विक्ष्ये याय छे. पक्षे इ [णिच् ] शब्दं करोति शब्दायते। वैरायते । कलहायते । क्यङ् शब्दयति । वैरयति । कलहयति । णिम् शब्दादेः कृतौ वा ३।४।३५ Page #202 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ધાતુરૂપ પ્રકરણ ૨ ફાકારક ૧૭૭ 33 तपस् था क्यन् विपे थाय छ. तपः करोति तपस्यति । क्यन् तपसः क्यन् ३।४।३६ 3४ नमस् वरिवस् मने चित्र म था कृति सभा अनुमे मा सेवा सने साथय अर्थ भी, क्यन् विधे थाय छे. नमः करोति नमस्यति देवान् देवानी पून्ज छे. वरिवः करोति वरिवस्यति गुरून् । गुरुनी सेवा ४रे छे. चित्रं करोति चित्रीयते । (आत्मनेपही) माश्य रे छे. नमो-वरिवश्चित्रडोऽर्चा-सेवाश्चर्ये ३२४३७ उ५ अङ्ग पायि भनाभा निरसन म भाइ [णिङ्] विक्ष्ये थाय छे. णिङ् सामनेही छ. 3-3-२२ हस्तौ निरस्यति हस्तयते । पादयते । ग्रीवयते । ७-४-४३ हस्तं करोति हस्तयति । 3-४-४२ थी णिच अङ्गाद निरसने णिङ् ३।४।३८ ९ पुच्छ म यी उदसन थे ३४, पर्यसन न्योत२३ ३ ४. व्यसन मेम ३४ भने असन ३४, ये सभा णि प्रत्यय ४ि६ थाय छे. पुच्छम् उदस्यति उत्पुच्छ्यते । ७ जाणे . पुच्छम् पर्यस्यति परिपुच्छयते । ३२वे छे. समावेछ. पुच्छम् व्यस्यति विपुच्छयते । ७ ५७ छे. पुच्छम् अस्यति पुच्छयते । ७३ . पुच्छाद् उत्-परि-व्यसने ३।४।३९ ३७ भाण्ड भथी समाचयन भेगु ४२वु सेवा अर्थभा णिङ विधे थाय छे. भाण्डानि समाचिनोति संभाण्डयते । परिभाण्डयते । ५४२९, वासय रीया मे रे छे. भाण्डात् समाचितौ ३।४।४० . १२ Page #203 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ૧૭૮ ધાતુરૂપ પ્રકરણ ૨ ३६०४१ 3८ चीवर भथा परिधान ५२ अने अर्जन मे मे અર્થમાં ળિ પ્રત્યય વિકલ્પ થાય છે. चीवरम् परिधत्ते परिचीवरयते । ४५ परे छे. ,, समाच्छादयति संचीवरयते । ४५ ५९२ छ. ,, अर्जयति चीवरयते । ४५ मेगवे छे. , समाजयति संचीवरयते । , चीवरात् परिधानार्जने ३।४।४१ ૩૯ નામથી 9 વિગેરે ધાતુના અર્થમાં બિરુ બહુ પ્રકારે થાય છે. मुण्डं करोति मुण्डयति छात्रम् । मिश्रयति ओदनम् । लवणयति सूपम् । लघु करोति लघयति । छिद्रयति । कर्णयति । दण्डयति । अन्धयति । अङ्कयति । व्याकरणस्य सूत्रं करोति व्याकरणं सूत्रयति । द्वारस्योदघाटनं करोति द्वारमुद्घाटयति । पटुमाचष्टे करोति वा पटयति । ७-४-४३. स्थूलं स्थवयति । दूरं दवयति । युवानं यवर्यात । क्षिप्रं क्षेपयति । क्षुद्रं क्षोदयति । ७-४-४२. प्रिय प्रापयति । स्थिरं स्थापयति । स्फिरं स्फापयति । ७-४-3८, ४-२-२१. पुच्छं पुच्छयति । वृक्षमाचष्टे रोपयति वा वृक्षयति । कृतं गृह्णाति कृतयति । वर्णयति । त्वचयति । त्वच अकारान्तः। रूपं दर्शयति रूपयति ०५ हेमा छ.। रूपं निध्यायति निरूपयति २५ जुमे छे. वस्त्रं परिदधाति परिवस्त्रयति । हस्तिनातिक्रामति अतिहस्तयति । यी वडे SAधन ४२ छ. वर्मणा संनयति संवर्मयति । मन्त२ 43 स००१ थाय छे. वीणया उपगायति उपवीणयति । पी॥ पडे ॥य छे. सेनया अभियाति अभिषणयति। सेना 43 सामे नय छे. वास्या छिनत्ति वासयति । असिना असयति । Page #204 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ધાનુરૂપ પ્રકરણ ૨ રાજા૨ ૧૭૦ श्लोकैरुपस्तौति उपश्लोकयति । सो1 43 २तुति ४रे छे. हस्तेनापक्षिपति अपहस्तयति । खाय पडे दूर ४रे छे. पुष्पेणार्चयति पुष्पयति । पु०५ ५ पूछन रे छे. पाशेन संयच्छति संपाशयति । पाश वडे मांधे छे. पाशं पाशाद्वा विमोचयति विपाशयति पाशमाथी छ।वे छे. कूलं प्रतीपं गच्छति प्रतिकूलयति । प्रतिण थाय छे. कूलं अनुगच्छति अनुकूलयति । मनुण थाय छे.. पुत्रं सूते पुत्रयति । पुत्रने -म यापेछ. त्यादि णिज् बहुलं नाम्नः कृगादिषु ३।४।४२ ४० भोजन मा मने भोजननिवृत्ति न पापु, ये अर्थ मां વર્તમાન વ્રત શબ્દથી છ વગેરે ધાતુના અર્થમાં જ પ્રત્યય थाय छे. पय एव मया भोक्तव्यमिति व्रतं करोति गृह्णाति वा पयो व्रतयति । सावद्यान्नं मया न भोक्तव्यमिति व्रतं करोति गृह्णाति वा सावद्यान्नं व्रतयति । व्रताद् भुजि-तनिवृत्योः ३।४।४३ ४१ णिच् सात सत्य, अर्थ ने वेद ना अने! आ थाय छे. सत्यमाचष्टे करोति वा सत्यापयति । अर्थापयति । वेदापयति सत्या-ऽर्थ-वेदस्याः ३।४।४४ ४२ भने स्वरी धातुमाथी ५२ःक्षाना प्रत्ययाने आये आम् थाय छ भने ५४ी कृ, भू, अस् न परोक्षान३॥ लेय छ. चकासांचकार । चकासांबभूव । चकासामास । धातोरनेकस्वराद आम् परोक्षायाः कृ-भ्वस्ति चाऽनु तदन्तम् ३३४१४६ Page #205 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ૧૮૦ ધાતુરૂપ પ્રકરણ ૨ ३४४७ ४३ दय् , अय् , आस मने कास् थातुथी ५२१क्षा न! प्रत्ययाने आणे आम् थाय छे. दयाश्चके । पलायाश्चक्रे । आसाश्चके । कासाञ्चके । दयाम्बभूव । दयामास । दयायासू-कासः ३।४।४७ ४४ ऋच्छ ५. १. १. भुआ. मने ऊणु सिवाय रे धातु. એનો આદિ સ્વર ગુરુ નામ છે, તે ધાતુઓથી પક્ષાના પ્રત્યયોના ઠેકાણે મામ્ થાય છે. દીર્ધ સ્વરને ગુરુ કહેવાય છે તેમજ સંયુક્ત વ્યંજનના પૂર્વને સ્વર હસ્વ હોય તે ५९५ शुरु गाय छे. ईहाश्चक्रे । ईहाम्बभूव । ईहामास । उक्षाञ्चकार । गुरुनाम्यादेरनृच्छूर्णोः ३।४।४८ ४५ जाग. उष् . सम् + इन्ध धातुथी ५२।क्षाना प्रत्ययाने हेतु आम् विथे थाय है. जागराञ्चकार । जागराम्बभूव । जागरामास । ५२, जजागार । ओषाञ्चकार । उवोष । समिन्धाके समीधे। जाग्रुष-समिन्धे नवा ३।४।४९ ४६ भी ही, भृमने हु धातुमाथी पक्षाने जाणे आम् विक्ष्ये થાય છે અને તે નિ જેવો થાય છે, એટલે આ ધાતુઓનું आम् ५२ छत हिल | मने भृ धातुम इ ५९ थशे. बिभयाञ्चकार । विभयाम्बभूव । बिभयामास । पक्ष बिभाय । जिहयाञ्चकार । जिहाय । बिभराञ्चकार । बभार । जुहवाञ्चकार । जुहाव । भी-ही-भृ-होस्तिव्वत् ३।४।५० ४७ विद् धातुथी पक्षानो आम् विपे थाय छ भने त ठित छ,, (जित छ भाटे गुण नलियाय.) विदाश्चकार। विवेद । वेत्तेः कित् ३।४।५१ Page #206 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ધારૂપ પ્રકરણ ૨ રૂાાલર ૧૮૧ ४८ विद् न ज्ञार्थ ३पी, विद् ने ति आम् साडी कृ नां माशार्थना ३५ नेउवाथी ५९५ थाय छे. विदांकरोतु, वेत्तु । पञ्चम्याः कृग् ३।४।५२ ४९ अघतनी प्रत्ययो ५२ छता, धातुथी ५२ स् [सिन्] प्रत्यय थाय छे. अनधीत् ४-४-४४ ४-3-६५ ४-४-२८ सिज् अद्यतन्याम् ३।४।५३ ५० स्पृश , मृश भने कृष् धातुमाथी स् [सिच] विधे था . ४-४-1१२ ४-३-४५ अस्प्राक्षीत् , अस्पाक्षीत् । अस्माष्टाम् अस्मार्टाम् ४-3-७० अस्प्राक्षु: अस्पाक्षुः ई. मे प्रमाणे मृश अने कृष् । पक्षे अस्पृक्षत् । ३-४-५५ तृप भने हप् पातुथी वि स सिष्] प्रत्यय थाय छे. तृप् भने हप् धातु वेट छे. ४-४-३८ अतीत् , ४-.-१५, ४-४-३२,७१ अतर्पिष्टाम् , अतर्पिषुः । अत्राप्सीत् , अत्राप्ताम् । अत्राप्सुः ४-४-११२ ४-3-४५ अतार्सीत् , अताप्र्ताम् । अताप्सुः अदीत् । अदर्पिष्टाम् , अदर्पिषुः १ को प्रा२ सेट सिन् अद्राप्सीत् । अदार्सीत् , २ १२ मनिट सिम् से अतृपत् अपत् ६ यो प्रा२ 3-४-६४ पुष्यादि भा छे. स्पृश-मृश-कृश-तृप-दृपो वा ३।४।५४ ५१ ह मने शिट् (श्रु सने स्) 11 मत हाय मेवा उपान्त्य नाभि २१२वा पनिट धातुमाथी स [सक] प्रत्यय थाय छ, ५५५ दृश् धातु सिवाय स [सक्] प्रत्यय जित छ, भाटे गुण यशे नलि.) दुह, अधुक्षत् २-१-८२, १२. २-3-1५ । स्पृश् , अस्पृक्षत् २-१-८७ कृष् , अकृक्षत् । ह-शिटो नाम्युपान्त्याद् अदृशोऽनिटः सक् ३।४।५५ Page #207 -------------------------------------------------------------------------- ________________ १८२ ધાતુરૂપ પ્રકરણ ૨ ३|४|५८ ५२ इ [ णिग् णिच् ] प्रत्यय नेने ते होय सेवा धातुखे! (એટલે પ્રેરક ભેદના અને દશમા ગણના ધાતુ तेम श्रि, द्रु, खु, અને कम् થીત રિ પ્રયાગમાં अ [ङ] थाय छे. कारि, अचीकरत् । ४-२ - ३५, ४–१–१, ४-१-३८, ४–१–१३, ४-१-१४, चोरि, अचूचुरत् । श्रि, अशिश्रियत् । द्रु, अदुद्रुवत् । ४-१-१ स्रु, असुस्रुवत् । कम्, अचकमत | णि श्रिदु त्र कमः कर्तरि ङः ३|४|५८ 43 [ट्वे ] ने वि धातुथी विङ थाय छे. धे, [दूधे ] अदधत् ४-३-८४. क्षे अधात् ४-३-६७. अधासीत् । श्वि, अशिश्वियत् । अश्वत् ४-३-१५ ४-३ - १०३ अश्वयीत् -वे- ३|४|५९ ५४ शास् अस् १.४ व अने ख्या थी अ [अ] थाय छे. अशिषत् | अशिषताम् ४-४ -१३८ । अपस्थित ३-३-२५ । अवोचत् ४-३ - १०3 | आख्यत् ४-३-७४ । शास्त्य वक्ति ख्यातेरङ् ३|४|६० ५५ सृ अने ऋ थी विद अ [ अ ] थाय छे. असरत् । आरत् ४-३-७। पक्षे असार्षीत् । असार्थम् । असार्षुः । आर्षीत् । आष्टम् । आर्षुः ] २ ले प्रार सत्य व ३ | ४|६१ ५१ वे लिप् भने सिच् थी अ [ अ ] थाय छे. आह्वत् -२-१, ४-३-८४ । अलिपत् । असिचत् । डा-लि- सिचः ३।४।६२ ५७ आत्मनेपदमां हवे लिप् भने सिम् थेो विउ अ [अङ्] थाय छे. आह्वत । अलिपत । असिचत । पक्षे २ अडार आहवास्त । आवासाताम् । आवास त । Page #208 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ધાતુરૂપ પ્રકરણ ૨ રાજાદર ૧૮૩ अलिप्त । अलिप्साताम् । असिक्त । असिक्षाताम् । वात्मने ३।४।६३ ५८ गम् विगेरे (ल त्वा लदित्) द्युत् विगेरे [धुतादि] भने पुष् विगेरे (पुष्यादि) मे सर्वे धातुमाथी ५२ौपमा अ [अ] थाय छे. अगमत् । पत् , अपप्तत् ४-3-१०३ । अधुतत् , अद्योतिष्ट । अरुचत् , अरोचिष्ट । अध्वसत् ४-२-४५, अचंसिष्ट । अपुषत् । उ , औचत् । अतृपत् । अपत् । अनेशत्, अनशत् ४-3-१०२ । आस्थत् , अपस्थित् । ४-३-१०३ लदिद्-धुतादि-पुष्यादेः परस्मै ३।४।६४ ५८ रुध विगेरे (ऋदित् ऋत्विा ') धातुमे तेमा श्वि स्तम्भ, म्र , म्लुन्छ , ग्रुच , ग्लुछ , ग्लुञ्च् मने जु એ સર્વે ધાતુઓથી પરપદમાં વિક૯પે ૩૪ [4] થાય છે. अरुधत् । अदर्शत् ४-3-७ । अश्वत् । अस्तभत् । अम्रचत्। अम्लुचत् अग्रुचत् । अग्लुचत्। अग्लुचत् । अजरत् । पक्ष अरौत्सीत् ४-३-४५ । अद्राक्षीत् ४-४-१११ । अश्वयीत् । अस्तम्भीत् । अम्रोचीत् । अम्लोचीत् अग्रोचीत् । अग्लोचीत् । अग्लुञ्चीत् । अजारीत् ४-3-४४ ।। ऋदित्-श्वि-स्तम्भू-मृचू-म्लुचू-ग्रुचू-ग्लुचू-ग्लुञ्चूज्रो वा ३।४।६५ १० त प्रत्यय ५२ छत पद धातुथी स् [सि] २ महले इ जिष] थाय छे. सने त ना सा५ थाय छे. उद्+पद् = उदपादि 3-पु. मे.व. ४-3-५० उदपत्साताम् । त्रिच ते पदस्त-लुक् च ३।४।६६ ११ त प्रत्यय (24! भने० ३ पु. में व.) ५२ छतां दीप जन् बुध (२. ४) पूर ताय् भने प्याय् धातुमाथा स् [सि] ने म इ [जिच वि३६५ थाय छे. मने त ने सो५ थाय छे. Page #209 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ૧૮૪ ધાતુરૂપ પ્રકરણ ३॥४॥६७ अदीपि, अदीपिष्ट अदीपिषाताम् , अदीपिषत अजनि, अजनिष्ट, अजनिषाताम् अजनिषत अपूरि, अपूरिष्ट अपूरिषाताम् अपूरिषत अतायि अतायिष्ट अतायिषाताम् अतायिषत अप्यायि अप्यायिष्ट अप्यायिषाताम् अप्यायिषत अबोधि, अबुद्ध । अभुत्साताम् अभुत्सत २-१-७७ दीप-जन-बुधि-पूरि-तायि-प्यायो वा ३।४।६७ १२ सातुथी मार सने ममा त (3 पु. १.१.) प्रत्यय ५२ छतां स [सिच] २ महलेइ जिच थाय छ भने त नो सो५ थाय छे. आसि त्वया । ऐक्षि कटः ।। भाव-कर्मणोः ३।४।६८ १३ स्वरान्त पातु तथा ग्रह दृश् मने हन् पातुथी, भरि અને ભાવે પ્રયોગમાં ભવિષ્યની ક્રિયાતિપત્તિ સ્તની सतनी स [सिन् ] मने माश: प्रत्ययो साता इ [जिट] विषे थाय छे. लू + इ [निट् ] + स्यते [४-3-५० ] लाविष्यते । पक्षे इ [इट्] थाय त्यारे, लविष्यते । थे प्रमा, अलाविष्यत अलविष्यत, लाविता । लविता । नी, नायिष्यते नेष्यते । अनायिष्यत । अनेष्यत । नायिता नेता । ह, हारिष्यते हरिष्यते । अहारिष्यत अहरिष्यत । हारिता हर्ता । ग्रह, ग्राहिष्यते ग्रहीष्यते। अग्राहिष्यत अग्रहीष्यत । ग्राहिता ग्रहीता । दृश, दर्शिष्यते, द्रक्ष्यते । अदर्शिष्यत अद्रक्ष्यत । दर्शिता द्रष्टा ।। स्वर-ग्रह-दृश-हन्भ्यः स्य-सिजाशीः-श्वस्तन्यां निड् वा ३।४।६९ જ કર્મણિ તથા ભાવે પ્રયાગમાં શિત પ્રત્યય લાગતાં ધાતુને ૨ Page #210 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ધાતુરૂપ પ્રકરણ ૨ રાજા૭૦ ૧૮પ [क्य] प्रत्यय दाणे छ. नीयते । भूयते । नीयमानः । क्यः शिति ३१४७० ૬૫ કર્તરિ પ્રયોગમાં શિત પ્રત્યય લાગતાં, બીજા અને ત્રીજા गण सिवायना धातुमाने अ [शव] वि४२९५ प्रत्यय बाजे छे. नमति । नम् + अ + अत् [शत = नमत् १.१. २-१-११३ वन्द + अ + ते= वन्दते । वन्द् + अ + म् + आन [आनश] = वन्दमानः .. ४-४-११४ कर्तर्यनद्भ्यः शव ३।४७१ ૬૬ કર્તરિ પ્રયોગમાં શિત પ્રત્યય લાગતાં, ચેથા ગણને ધાતુઓને य [श्य] १ि४२९५ प्रत्यय लागे छे. श्य प्रत्यय अवित शित छ. भाटे जित्न । छ.-४-3-२० तथा गुएए थाय नहि. ४-३-४ कुप्यति । कुप्यत् १४. दिवादेः श्यः ३।४।७२ १७ भ्रास् १.१. भ्लास् १.१. भ्रम् १.१. क्रम् ग.१. क्लम् २१.४. त्रस १.४. ऋट १.१. लष् १.१. यस् १.४. अने सम् + यस् मा धातुमान वि३८पे य [श्य वि४२९५ सा छे. भ्रास्यते, भासते। भ्रम्यति, भ्रमति । काम्यति, कामति । क्लाम्यति क्लामति । त्रुटयति, त्रुटति। कोरे... भ्रास-भलास-भ्रम-क्रम-क्लम-त्रसि-त्रुटि-लषि-यसि संयसे वा ३३४७३ ૬૮ કર્તરિ પ્રયોગમાં શિત્ પ્રત્યય લાગતાં, પાંચમાં ગણના ધાતુ माने नु [श्नु] वि४२९१ प्रत्यय लागे छ. चि + ति-चिनोति स्वादेः श्नुः ३।४७५ ६. अक्ष (१.१ व्या५यु, भग) मा धातुथी नु [श्नु] प्रत्यय वि४६५ सारे छे. अक्ष्णोति । अक्षति । वाऽक्षः ३४७६ Page #211 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ધાતુરૂપ પ્રકરણ ૨ શાક૭૭, ૭૦ તલ ગ.૧. “છોલવું, “પાતળું કરવું આ અર્થમાં વપરાયો હોય ત્યારે [] વિપે થાય છે. તફળોતિ, તક્ષતિ ! પણ તક્ષત્તિ વખઃ રિમ્ અહીં સંતતિ ન થાય, કેમકે અહીં ઠપકે આપે છે. એવો અર્થ છે. तक्षः स्वार्थे वा ३।४।७७ ૭૧ તમ્ તુમ્ ર્ ર્ આ સૌત્ર ધાતુઓથી અને રૂ ધાતુથી ના [રના] અને ]િ વિકરણ થાય છે. તાતિ, તોતિ સ્તુતિ, સ્તુનોતિ स्कुभ्नाति, स्कुभ्नोति । स्कुनाति । स्कुनोति । स्तम्भू-स्तुम्भू स्कम्भू-स्कुम्भू-स्कोः श्ना च ३।४।७८ ૭૨ કર્તરિ પ્રગમાં શિત્ પ્રત્યય લાગતાં, નવમા ગણના ધાતુઓને ના [૨] વિકરણ પ્રત્યય લાગે છે. શરૂના ન] +તિ= mતિ ના ચિના] પ્રત્યય ક્તિ છે. ૪-૩-૨૦ માટે ગુણ થશે નહિં. क्रयादेः३।४।७९ ૭૩ વ્યંજનાંત ધાતુથી ના [2] વિકરણ સહિત હિ પ્રત્યયને માન થાય છે. પુણ્ + ના [] + હિં=શુપાળ ! મુરાદ ! व्यञ्जनात् श्नाहेरानः ३।४।८० ૭૪ કર્તરિ પ્રયોગમાં શિત પ્રત્યય લાગતાં, ક ા ગણના ધાતુઓને = [] વિકરણ પ્રત્યય લાગે છે. તુ+ગ []+તિ = તુતિ . જો ! સુરત, તુરમાન વ. / तुदादेः शः ३४८१ ૭૫ કર્તરિ પ્રગમાં શિત પ્રત્યય લાગતાં, સાતમા ગણના ધાતુઓને સ્વર પછી [] વિકરણ પ્રત્યય લાગે છે. અને વિકરણ પ્રત્યય લાગતાં ધાતુમાંના નો અથવા ૬ ને ઠેકાણે થયેલા અનુસ્વાર કે અનુનાસિક વ્યંજનને લેપ થાય છે. Page #212 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ધાતુરૂપ પ્રકરણ ૨ ૩૪૮૨ ૧૮૭ रुध् + मि + रुनध् + मि = रुणमि । हिंस्+ति-हिनस् +ति = हिनस्ति । रुधां स्वरात् श्नो न लुक् च ३।४।८२ ७१ त २ प्रयोगमा शित् प्रत्ययो सातi, कृ धातुने मने तनादि 213मा गुना धातुमान उ वि४२९५ प्रत्यय लागे छे. करोति । तनोति कृग-तनादेरुः ३।४।८३ - ७७ श्रावन ता य त्यारे सृज् धातुथी इ [भिच य [क्य] અને આત્મને પદ, તે પ્રમાણે–પૂર્વે કર્યા પ્રમાણે થાય છે. असर्जि सृज्यते स्रक्ष्यते वा मालां धार्मिकः । मृजः श्राद्धे त्रि-क्यात्मने तथा ३।४।८४ ૭૮ તત્ ધાતુ ને અર્થ “તપ કરવું એ હેય ત્યારે આત્મને પદી छ भने तर प्रयोगमा ५५ य [क्य] प्रत्यय २ छ. तप्यते । तप्स्यते । ३-४-८१ तपेस्तपः कर्मकात् ३।४।८५ ૭૯ એક ધા તુમાં, પૂર્વે જેયેલી કર્મમાં રહેલી ક્રિયા સાથે એક –અભિન્ન હવે અકર્મક ક્રિયા છે જેની તેવા (કમ કત રૂ૫) तामा यातुथी त्रि क्य भने मात्मनेप: थाय छे. चैत्रः कटं करोति-क्रियते कटः स्वयमेव भ, ४ा ३पे थयु छे. एक-धातौ कर्मक्रिययैकाऽकर्मक्रिये ।३।४।८६ तप धातुथी, भरतांना मा भने अनुता५ अर्थमा [जिच्] यता नयी. अन्ववातप्त कितवः स्वयमेव । अतप्त तपांसि साधुः । अनुता५ सभा अन्वतप्त चैत्रेण मावे प्रयोग. अन्ववातप्त पापः स्वकर्मणा शुिप्रयोग। . तपः कत्रनुतापे च (जिच न) ३४९१ ८० Page #213 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ફાકાર तृतीयोध्यायः चतुर्थः पादः धातुरूप-प्रकरणम् [आयादि-प्रत्ययाः ] १ गुपौ धूप विच्छि-पणि- पनेरायः ३ | ४ | १ गोपायति । २ कमेर्णिङ् ३ | ४ | २ कामयते ३ ऋते यः ३ | ४ | ३ ऋतीयते ४ अशवि ते वा ३ | ४ |४ गोपायिता, गोपिता गोप्ता ५ गुप्-तिजो गर्हा क्षन्तौ सन् ३ | ४|५ जुगुप्सते । तितिक्षते ६ कितः संशय प्रतिकारे ३|४|६ विचिकित्सति । चिकित्सति ७ शान्-दान्-मान् बधाद् निशाना-ऽऽर्जव - विचार - वैरूप्ये दीर्घतः ३ | ४ | ७ शीशांसते, ति शस्त्रम् ८ धातोः कण्ड्वादे क् ३।४।८ कण्डूयते ९ व्यञ्जनादेरेकस्वराद् भृशा -ऽऽभीक्ष्ण्ये यङ् वा ३२४ १९ पापच्यते १० अटथर्ति- सूत्र - मूत्रि-शुच्यर्णोः ३|४|१० अटाटयते । ११ गत्यर्थात् कुटिले ३|४|११ चंक्रम्यते १२ गृ-लप-सद-चर-जप-जम- दश-दहो ग ३|४|१२ निजेगिल्यते १३ न गुणा- शुभ-रुचः ३ | ४ | १३ गर्हितं गृणाति ! भृशं शोभते १४ बहुलं लुप् ३।४।१४ बोभोति, बोभवीति १५ चुरादिभ्यो णिच् ३।४।१७ चोरयि Page #214 -------------------------------------------------------------------------- ________________ धातुरूप-प्रकरणम् २ १८८ १६ युजादेवा ३।४।१८ योजयति, योजति । साहयति, सहति १७ प्रयोक्त-व्यापारे णिग्र ३।४।२० कारयति, कारयते १८ तुमर्हाद् इच्छायां सन् अतत्सनः ३।४।२१ शुशोभिषते १९ द्वितीयायाः काम्यः ३।४।२२ इदंकाम्यति । स्वःकाम्यति २० अमाव्ययात् क्यन् च ३।४।२३ पुत्रीयति । वाच्यति २१ आधाराच्चोपमानादाचारे ३।४।२४ पुत्रीयति छात्रम् । प्रासादीयति कुटयाम् २२ कर्तुः क्विप् गल्भ-क्लीब-होडात्तु डित् ३।४।२५ अश्वति । गल्भते २३ क्यङ ३।४।२६ श्येनायते । हंसायते । अश्वायते २४ सो वा लुक् च ३।४।२७ पयायते, पयस्यते २५ ओजोऽप्सरसः ३।४।२८ ओजायते । अप्सरायते २६ व्यर्थ भृशादेः स्तोः ३।४।२९ भृशायते । उन्मनायते २७ डाच-लोहितादिभ्यः पित् ३।४।३० पटपटायति, ते । लोहितायति, ते । २८ कष्ट-कक्ष-कृच्छ्र-सत्र-गहनाय पापे क्रमणे ३।४।३१ कष्टायते २९ रोमन्थाद् व्याप्याद् उच्चर्वणे ३।४।३२ रोमन्थायते गौः ३० फेनोष्म-बाष्प-धूमाद् उद्वमने ३।४।३३ फेनायते ३१ सुखादेरनुभवे ३।४।३४ सुखायते । दुःखायते ३२ शब्दादेः कृतौ वा ३।४।३५ शब्दायते, शब्दयति । ३३ तपसः क्यन् ३।४।३६ तपस्यति Page #215 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ૧૯૦ धातुरूप-प्रकरणम् २ ३४ नमो वरिवश्चित्रको ऽर्चा-सेवाश्चर्ये ३।४।३७ नमस्यति ३५ अङ्गाद निरसने णिङ् ३।४।३८ हस्तयते । पादयते ३६ पुच्छाद् उत्-परि-व्यसने ३।४।३९ उत्पच्छयते । ३७ भाण्डात् समाचितौ ३।४।४० संभाण्डयते । परिभाण्डयते ३८ चीवरात् परिधाना-ऽर्जने ३।४।४१ परिचीवरयते । ३९ णिज् बहुलं नम्नः कृगादिषु ३।४।४२ मुण्डयति छात्रम् ४० व्रताद् भुजि-तनिवृत्त्योः ३।४।४३ प्रयोतयति । सावाद्यान्नंवतयति ४१ सत्या-ऽर्थ-वेदस्या-ss: ३।४।४४ सत्यापयति अर्थापयति ४२ धातोरनेकस्वराद् आम् परोक्षायाः कृभ्वस्ति चाऽनु तदन्तम् ३।४।४६ चकासांचकार-बभूव-भास ४३ दया-ऽऽया-ऽऽसू-कासः ३।४।४७ दयांचक्रे । पलायांचने ४४ गुरुनाम्यादेः अनृच्छ्रोंः ३।४।४८ ईहांचक्रे-बभूव-आस ४५ जाग्रुप-समिन्धे नवा ३।४।४९ जागरांचकार, जजागार ४६ भी-ही-भृ-होस्तिव्वत् ३।४।५० बिभयाञ्चकार; विभाय ४७ वेत्तेः कित् ३।४।५१ विदाञ्चकार, विवेद ४८ पञ्चम्याः कृर ३।४।५२ विदांकरोतु, वेत्तु ४९ सिज् अद्यतन्याम् ३।४।५३ अनैषात् ५० स्पृश-मृश-कृप-तृप-दृपो घा ३।४।५४ अस्पाक्षीत् अस्पार्टात् ५१ ह-शिटो नाम्युपान्त्याद् अदृशोऽनिटः सक् ३।४।५५ अधुक्षत् । अस्पृक्षत् Page #216 -------------------------------------------------------------------------- ________________ धातुरूप-प्रकरणम् २ ૧૯૧ ५२ णि-श्रि-द्रु-सु-कमः कर्तरि ङः ३।४।५८ अचीकरत् । अशिश्रियत् ५३ धे-श्वे वा ३।४।५९ अदधत् । अशिश्वियत् ५४ शास्त्यमू-वक्ति-ख्यातेरङ् ३।४।६० अशिषत् । अपास्थत अवोचत् । आख्यत् ५५ सय॑ते वा ३४६१ असरद् । आरत् ५६ हा-लिप-सिचः ३।४।६२ आत् । अलिपत् । असिचत् ५७ वात्मने ३।४।६३ आह्वत । अलिपत । असिचत ५८ लूदिद-द्यतादि-पुष्यादेः परस्मै ३।४।६४ अगमत् । अधुतत् । अपुषत् ५९ ऋदित-श्वि-स्तम्भू-म्रचू-म्लुचू-ग्रचू-ग्लुचू-ग्लुब्चू-ज्रो वा ३४१६५ अरुधत्, अरौत्सीत् । अश्वत् , अश्वयीत् ६० त्रिच ते पदस्त-लुक् च ३।४।६६ उदपादि ६१ दीप-जन-बुधि-पूरि-तायि-प्यायो वा ३।४।६७ अदीपि, अदीपिष्ट ६२ भाव-कर्मणोः ३।४।६८ आसि त्वया। ऐक्षि कटः ६३ स्वर-ग्रह-दृश-हन्भ्यः स्य-सिजाशीः-श्वस्तन्यां जिड् वा ३।४।६९ लाविष्यते, लविष्यते । ग्राहिष्यते, ग्रहीष्यते ६४ क्यः शिति ३।४७० नीयते । भूयते । ६५ कर्तर्यनभ्यः शव् ३४७१ नमति । वन्दते । नमन् ६६ दिवादेः श्यः ३।४७२ कुप्यति । कुष्यन् । दीव्यति । Page #217 -------------------------------------------------------------------------- ________________ धातुरूप-प्रकरणम् २ ६७ भ्रास-भ्लास-भ्रम-क्रम-क्लम-त्रसि-टि-लसि-यसि-स-यसे र्वा ३।४७३ भ्रास्यते भ्रासते । भ्रम्यति, भ्रमति ६८ स्वादेः श्नुः ३।४।७५ सुनोति । चिनोति ६९ वाक्षः ३।४७६ अक्षणोति, अक्षति ७० तक्षः स्वार्थ वा ३।४७७ तक्ष्णोति, तक्षति ७१ स्तम्भू-स्तुम्भू-स्कम्भू-स्कुम्भू-स्कोः श्ना च ३।४।७८ स्तन्नाति, स्तन्नोति ७२ क्रयादेः ३।४।७९ क्रीणाति ७३ व्यञ्जनात् श्ना-हेरानः ३।४।८० पुषाण । मुषाण ७४ तुदादेः शः ३।४।८१ तुदति, ते । तुदन् । तुदमानः ७५ रुधां स्वरात् श्नो न-लुक् च ३।४।८२ रुणद्धि । हिनस्ति ७६ कृग्-तनादेः उः ३।४।८३ करोति । तनोति ७७ सृजः श्राद्धे त्रि-क्यात्मने तथा ३।४।८४ असर्जि सृज्यते स्रक्ष्यते वा ७८ तपेः तपः कर्मकात् ३।४८५ तप्यते तेपे वा तपः साधुः ७९ एकधातौ कर्मक्रिययैका-ऽकर्मक्रिये ३।४।८६ क्रियते कटः स्वयमेव ८० तपः कनुतापेच (त्रिच् न) ३।४।९१ अतप्त तपांसि साधुः इति सिद्ध-हेम-सारांश-संस्कृत-व्याकरणे तृतीयोऽध्यायः समाप्तः Page #218 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ધાતુરૂપ પ્રકરણ ૩ ધાતુઓનું દ્વિવચનાદિ કાર્ય ૧ પરીક્ષાના પ્રત્યયો પર છતાં, ધાતુ બેવડાય છે, પરંતુ સ્વરાદિ પ્રત્યય પર છતાં, પહેલાં દ્રિત કરવું અને પછી સ્વરનું કાર્ય કરવું. મr + [૧] - મ મ + અ-મમg + અ –ામ + =થમા ૪–૩–પથી વૃદ્ધિ / સર પ્રત્યય (૩-૪-૫૮) પર છતાં ધાતુ બેવડાય છે. આવતા द्विर्धातुः परोक्षा-डे प्राक् तु स्वरे स्वरविधेः ४।१।१ ૨ અનેક સ્વરી ધાતુઓને એકસ્વરી પ્રથમ અંશ દ્વિત થાય છે. જ્ઞાષ્ટ્ર + - ના જ્ઞાન + ક – 1 ના + અ - કાપ + =જ્ઞ જ્ઞાન | વારસુદ ૪–૩–૬/ ૪-૩-૨૧. आधोंश एकस्वरः ४।१।२ ૩ રસ સિન] અખ્તવાળા ધાતુને એકસ્વરી આદ્ય અંશ ડિક્ત થાય છે. જુમ ફુલ-સુશમિજા શી ર ાિયકા ગુફામ + [વું] ૩-૪–૭૧ + તે = સુમિત્તે ૨-૧-૧૧૩ રિરાષિા કન્ન ધાતુને એકસ્વરી આદ્ય અંશ ડબલ થાય છે. વચ્ચે –uપ ૪-૧-૪૮ सन्यङश्च ४।१।३ ૪ સ્વરાદિ ધાતુને એકસ્વરી દ્વિતીય અંશ ડબલ થાય છે. અરિજ-રિરિષ-રિરિરિ . स्वरादे द्वितीयः ४।१।४ ૫ સ્વરાદિ ધાતુના એકસ્વરી દ્વિતીય અંશ સંયોગની આદિમાં ૧૩ Page #219 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ૧૯૪ ધારૂપ પ્રકરણ ૩ જોશી २। ब द न उमस यता नथा. अञ्जिष-अजिजिषति । न बदनं संयोगादिः ४।१।५ ૬ સ્વરાદિ ધાતુના એકસ્વરી દ્વિતીય અંશને સંયોગની આદિમાં રહેલ ફુ ડબલ થતા નથી, પણ ૬ પછી જ હોય त। ०५८ थाय छे अर्च, अचिचिषति । अर्य, अरायते । अयि र ४।१६ ૭ શિત પ્રત્યે પર છતાં, ત્રીજા ગણના દુ વિગેરે ધાતુઓ બેવડાય છે. આને દિવ, દ્વિતિ, દ્વિર્ભાવ દ્વિવચન કે २५९यास ४ामा मावे छे. हु+ति-हु + हु + ति -जुहोति । हवः शिति ४।१।१२ ८ चर् विशेष धातुमाने अच् प्रत्यय endi विये दिल मन પૂર્વને સ્વર દીઘ થાય છે. चरतीति चराचरः, चरः। हन्तीति घनाघनः, हनः । ह न घ् थाय छे. पाटयतीति पाट्रपटः, पाटः। ऊ ने २५ थाय छे. चराचर-चलाचल-पतापत-बदावद-घनाघन-पाटूपटं वा ४।१।१३ ८ साह (स ) स [सन् ] ५२ छतां ज्ञपि ना झीए मने आए न। ईप थाय छ भने विति थती नथी. (१) शीप्सति, ईप्सति प्रत्युहा२४५ जिशपयिषति • ज्ञप्यापो ज्ञी-पीप् न च द्विः सि सनि ४।१।१६ १० ऋध् न ई थाय छ भने विति यती नथी. (२) ईलैति , अदिधिषति ऋध इच ४।१।१७ Page #220 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ધાતુરૂપ પ્રકર્ણ ૩ કા।૨૮ ૧૯૫ दिदम्भिषति ११ दम्भ नो धिप् तथा धीप् थाय छे भने द्विरुक्ति थती नथी. (3) धिप्सति, धीप्सति दम्भोधिप्-धी ४।१।१८ ૧૨ અકમ ક मुच् (४) मोक्षति, मुमुक्षति ના વિકલ્પે મોજું થાય છે અને દ્વિરુક્તિ થતી નથી. "" अव्याप्यस्य मुचेः मोग् वा ४।१।१९ १३ मि, मी, मा भने दा संज्ञ धातुना स्वरने इत् થાય છે અને દ્વિરુક્તિ થતી નથી. मि ५ - 3. प्रक्षेप ४२वे, उभे, मी ८. ७. डिसा ४२वी. (५) मित्सति, ते । मित्सति, ते । मित्सते । दित्सति ते । धित्सति ते । मि-मी-मा- दामित् स्वरस्य ४।१।२० १४ रभ, लभ, शक्, पत् अने पद् ना स्वरन इ थाय छे અને દ્વિરુક્તિ થતી નથી. (१) आरिप्सते, लिप्सते, शिक्षति पित्सति पित्सते रभ-लभ-शक-पत-पदामिः ४|१|२१ ૧૫ હિંસા અમાં રાષ્ટ્ર ધાતુના સ્વરા ૬ થાય છે मने हिरुडित थती नथी. प्रतिरित्सति । "" पिपतिषति राधे । ४।१।२२ १६ व्यक्ति परीक्षा भने सेट् थ [ थव् ] १२ छत: थाय छे भने द्विरुति थती नथी, रेधुः । रेचिथ । अवित्परोक्षा - सेट् थवोरे : ४।१।२३ ૧૭ આદિમાં રહેલા વ્યંજનને આદેશ (ફેરફાર) થતા ન હેાય Page #221 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ૧૯૬ ધાતુરૂપ પ્રકરણ ૩ કાર તેવા ધાતુના બે અસંયુક્ત વ્યંજનની મધ્યમાં રહેલા સ્વર ૪ ને રૂ થાય છે અને દિક્તિ થતી નથી. पेचुः । पेचिथ । नेमुः नेमिथ । वि३& -बभणतुः। ततक्षिथ । दिदिवतुः। पपक्थ । अनादेशा-ऽऽदेरेकव्यञ्जन-मध्येऽतः ४३१।२४ तु, जप, फल भने भज मा धातुमाना २३२ ए थाय છે અને દિક્તિ થતી નથી. तृ + उस् - ४-३-८ था नामि स्१२ने। गुणतर + उस - तेर् + उस् = तेरुः । तेरिथ। त्रेपे । फेलुः। फेलिथ । भेजुः । भेजिथ । तृ-त्रप-फल-भजाम् ४।१।२५ १८ ज़, भ्रम् , वम् , त्रस, फण, स्यम् , स्वन् , राज, भ्राज, भ्रास् अने भ्लास मा धातुमाना स्व२ती विक्ष्ये g થાય છે અને શુ થાય છે ત્યારે દિક્તિ થતી નથી. जेरुः । जजरुः । जेरिथ, जजरिथ । धेमुः बभ्रमुः । भ्रमिथ बभ्रमिथ । वेमुः, ववमुः । वेमिथ, ववमिथ । त्रेसुः तत्रसुः । सिथ, तत्रसिथ । फेणुः, पफणुः। फेणिथ, पफणिथ । स्येमुः सस्यमुः । स्येमिथ । सस्यमिथ । स्वेनुः, सस्वनुः । स्वेनिथ, सस्वनिथ । रेजुः, रराजुः । रेजिथ, रराजिथ । भेजे, बभ्राजे । भ्रसे, बभ्रासे । भ्लेसे बभ्लासे । ज-भ्रम-चम-त्रस-फण-स्यम-स्वन-राज-भ्राज भ्रास-भ्लासो वा ४।१।२६ ૨૦ 9 અને ગ્રન્થ ધાતુના સ્વરનો વિકલ્પ છું થાય છે અને થાય ત્યારે – ને લેપ થાય છે અને દિક્તિ થતી નથી. Page #222 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ધાતુ૫ પ્રકરણ ૩ કાશર૭ ૧૯૭ श्रेथुः शश्रन्थुः। श्रेथिथ, शश्रन्थिथ । ग्रेथिथ, जग्रन्थिथ। वा श्रन्थ-ग्रन्थो न लुक् च ४।१।२७ ૨૧ ર ના સ્વરને થાય છે અને 9 થાય ત્યારે – ને લેપ याय छ भने विति यती नथा. देभुः दम्भः ४।१।२८ २२ थ मा वि ए थाय छे. देभिथ ददम्भिथ - थे वा ४११।२९ ર૩ ૪ ર અને ૩ થી શરૂ થતા ધાતુઓ તેમજ ગુણ છે એવા ધાતુઓના સ્વર માં નો 9 થતો નથી. विशशसुः । बिशशसिथ । दददे । वल्-ववले । शृविशशरुः । विशशरिथ । त्यादि न शस-दद-वादि-गुणिनः ४।१।३० २४ दा सजावाणी धातुमाना आ नो, हि प्रत्यय ५२ छता, ए थाय छ भने द्वित्व थतु नथी. देहि । धेहि । हो दः४।१।३१ २५ अ [3] ५२ छतi ण्यन्त पा पानी पीप्य थाय छ भने सिस्ति यती नथी. अपीप्यत् । डे पिवः पीप्य ४।१।३३ २६ अ [3] 3-४-५८ सिवायना प्रत्यये ५२ छतi, हित्व च्या माद, हि भने हन् धातुना, पू यी ५२ २४ा हना घ् थाय छे. हि जिघाय । हन् जघनिथ । जघन्थ । अङे हि-हनो हो घः पूर्वात् ४।१।३४ Page #223 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ધાતુ૫ પ્રકરણ ૩ ४।११३५ २७ स [सन् ] 3-४-२१ भने ५२१क्षा ५२ ७ti, द्वित्व या माजि धातुना, पू था ५२ २७सा जि ना गि थाय . जिगीषति । विजिग्ये । जिगाय । जे गिः सन्-परोक्षयोः ४।१३५ ૨૮ ત્તિ ધાતુના, પૂર્વથી પર રહેલા રિ ને ક્રિ વિકલ્પ થાય છે. चिकीषति चिचीषति चिकाय चिचाय । चिकयिथ चिकेथ । चिचयिथ चिचेथ । चिक्ये चिच्ये । चेः कि वा ४११३६ ૨૮ કિત્ર થયા પછી પૂર્વના ટુ વર્ણ અને ૩ વણને અસ્વ स्१२ ५२ छतां अनु४ इय् भने उव् थाय छे. ऋतिऋऋ + ति-४.१-५८ थी इ + ति - इय - + ति = इयति । इयत् १..। पूर्वस्याऽस्वे स्वरे खोरियुव ४।१।३७ 30 द्वित्व या ५७। पूनान अ थाय छे. स + अ-ससार ऋतोऽत् ४।११३८ ३१ हित थया ५०ी पूना स्व२ व थाय छे. हा + ति हाहा + ति-हहाति-जहाति । हस्वः ४।१।३९ ૩ર ધિત્વ થયા પછી, પૂર્વના અને શું ને રૂ થાય છે. गम् , जगाम । हु + ति - जुहोति । गहो जः ४३११४० 33 हिय यया ५४ी द्युत् धातुना पूना इ थाय छे. दिद्युते । धुतेरिः ४।११४१ Page #224 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ધાતુરૂ૫ પ્રકરણ ૩ કાશ૪ર ૧૯ ૩૪ ધિત્વ થયા પછી પૂર્વના બીજા અક્ષરને પહેલો અક્ષર અને याथ! अक्षरना बीन्ने सक्ष२ थाय छे. खन् , चखान । भी-ति-भी-भी+ति-विमेति । द्वितीय तुर्ययोः पूौं ११४२ ૩૫ દિવ થયા પછી પૂર્વ ધાતુના અનાદિ વ્યંજનને લોપ થાય छे. ही + ति - ही हो + ति - हीही+ति-जिद्रेति । व्यञ्जनस्याऽनादे लुक् ४।११४४ ૩૬ કિત્ર થયા પછી પૂર્વના શિટ્ર ને અઘોષ પર છતાં, લેપ थाय छे. स्पृश + अ - स्पृश स्पृश + अ - पृश स्पृश् +अपृ स्पृश् + अ-पस्पृश् + अ-पस्पर्श । अघोषे शिटः ४।१।४५ ૩૭ કિત્ર થયા પછી પૂર્વના ને અને ૯ ને ગ થાય છે. कृ, चकार । ङ, जुडवे । क-डश्च- ४।१।४६ 3८ यङन्त धातुनु हित्व थये छते नी विगेरे साराम न मापेक्षा होय, मेवा पू ना आ सने गुण थाय छे. पापच्यते। आ रीतस२ ५४वयु, १२ वा२ ५४ाव'. लू, लोलूयते । गुण आ-गुणावन्यादेः (यङः) ४।११४८ ३५ वञ्च , संस्, ध्वंस् , भ्रंस , कस , पत् , पद् भने स्कन्द , मे यङन्त धातुनु बित्व ये पूर्वन नी मायम थाय छे. कुटिलं वञ्चति वनीवच्यते । ४-२-४५ भृशं पुनः पुन र्वा संसते सनीस्रस्यते । " " ध्वंसते दनीध्वस्यते । " " भ्रशते बनीभ्रश्यते । Page #225 -------------------------------------------------------------------------- ________________ २०० ધાતુરૂપ પ્રકરણ ૩ ४|११५० कुटिलं कसति चनीकस्यते। पतति पनीपत्यते । , पद्यते पनीपद्यते । स्कन्दति चनीस्कद्यते । वश्व-संस-ध्वंस-भ्रंश-कस-पत-पद-स्कन्दोऽन्तो नीः ४।१।५० ૪૦ ૪ ની પછી અનુનાસિક હેય એવા અનુનાસિક અન્નવાળા यङन्त धातुनु दिप ये छते, पून म् (मु) भागम थाय छे. भृशं पुनःपुनर्वा भणति बम्भण्यते । मुरतोऽनुनासिकस्य ४।१।५१ ४१ जप्, जम् , दह् दश् (दंश्) भञ्ज भने पश् में यङन्त घातुनु हित्व थये छते, पून मुमाराम थाय छे. ३-४-१२ भृशं पुनः पुन र्वा भनक्ति बम्भज्यते । " , पशति पम्पश्यते । जप-जभ-दह-दश-भञ्ज-पशः ४।१।५२ ४२ चर भने फल मे मे यङन्त घातुनु दिल थये ते पून मुमाराम थाय छे. चच्चूर्यते । पम्फुल्यते । चर-फलाम् ४।१।५३ ४३ यङन्त चर् फल ना मने त प्रत्यय ५२ छता चर् फल्न पान्त्य अनी उ थाय छे भने ओ थत नथी. चञ्चूर्यते । पम्फुल्यते । चूर्तिः। प्रफुल्तिः । 3-४-१४ थी चञ्चति । पम्फुल्ति । म४ि -3-४ थी उपान्त्य उ नाश ओ थत नथी. ति चोपान्त्या-ऽतोऽनोदुः ४।१।५४ ४४ ऋाणा यङन्त धातुनु हित्व थ्ये छते पून री भाभ Page #226 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ધાતુરૂપ પ્રકરણ ૩ ४|१|५५ २०१ थाय छे. भृशं पुनःपुनर्वा नृत्यति नरीनृत्यते । परीपृच्छयते । ऋमतां रीः ४।१।५५ ४५ ऋ वाणा यङ् लुप् धातु द्वित्व थये छते, पूर्व ने रि અને ર↑ આગમ થાય છે. कृ-चरिकरीति- चरिकर्ति । चरिकृतः । चरिक्रति । चर्करीति-चर्क | चर्कृतः । चक्रेति । चरीकरीति- चरीकर्ति । बरीकृतः । चरीकति । नृत्-नरिनृतीति- नरिनन्ति । नरिनृत्तः । नरिनृतति । नतीति ननति । नर्तृत्तः । नर्वृतति । नरीनृतीति- नरीनत्ति । नरीनृत्तः । नरीनृतति । ४-३-१४ थी नरीनृतीति । लोलुपीति, लोलोप्ति । रि-रौ च लुपि ४|१|५६ ४९ निज् विज् भने विष धातुनु शित् प्रत्यय पर छतां हित्व थया पच्छी पूर्वना स्वरन ए थाय छे निज् + ति-नेनेति निजां शित्येत् ४।१।५७ ૪૭૬ % રૃ મા અને હૈં। જવું તથા દી' ધૃત્ત ધાતુઓનું શિલ્ પ્રત્યય પર છતાં ત્વિ થયા પછી પૂના સ્વરતા રૂ થાય છે. पिपर्ति । इयर्ति । बिभर्ति । मिमीते । जिहीते । पिपर्ति । पृ-ऋ-भू-मा-हाङामिः ४।१।५८ ४८ स [ सन् ] ५२ छतां द्वित्व थयां माह पूर्वना अन! इ थाय छे. प, पिपक्षति । पा, पिपासति । तिष्ठासति । सन्यस्य ४।१।५९ ૪૯ ત્વિ થયા બાદ પૂના ૩ તા, અવળુ જેને અંતે છે એવા ज, अन्तस्था भने प वर्ग५२ छते सन् ५२ छत इ थाय छे. यु - इ स - युयु इस यियविषति । पिपविषते ४-४-४८ - Page #227 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ૨૦૨ ધાતુરૂપ પ્રકરણ ૩ કાશ૬૦ થત ધાતુઓમાં મૂળ ધાતુ ડબલ કરવો તેથી શું નું છે, ઈચ્છા. સુક્ષાવિત ઈ. પણ સિદ્ધ થશે. ओ र्जा-ऽन्तस्था-पवर्गेऽवणे ४।१६० ૫૦ ૬ [ નિજ કે ]િ ની પછી અ [] આવે તે દ્વિત થયા પછી પૂર્વના સ્વરનું, લઘુ (દીર્ઘ ન હોય અથવા જેની પછી સંગ ન હોય, તેવ) સ્વર પર છતાં ઈચ્છા– દર્શકની જેમ (રવત્ ૪-૧–૫૯,૬૦) કાર્ય થાય છે, પણ જેમાં સમાન-સ્વરને લેપ થયો હોય તેવા ધાતુઓને વજીને. થત ધાતુઓમાં મૂળ ધાતુ ડબલ કરે, એટલે જ રિઆ પ્રમાણે ધાતુ ડબલ કરવો. ૪–૨–૩૫ વિર + સુ-સુ ઉર્વ + ૩-દિવ-કથાવત્ ! असमानलो पे सन्वल लघुनि डे (णौ) ४।१।६३ ૫૧ દિત્યુ થયા પછી પૂર્વના લઘુસ્વરને જે તેની પછી લઘુસ્વર હેય તે દીર્ઘ થાય છે, પણ સ્વરાદિ ધાતુઓ અને સમાન લેપવાળા ધાતુઓને વજીને. અવીરત્ ા થીયેવત્તા लघो दीर्घोऽस्वरादेः ४।१।६४ । , , , થ, ઘર, સ્ત્ર અને શું ના પૂર્વના સ્વરને મ થાય છે. અમારા અવાજા તત્વવા अपप्रथत् । अमम्रदत् । अतस्तरत् । अपस्पशत् । -દ-સ્વર-થ-બ્રહ્ન-પરો: કાશદક પ૩ અને એક્ટ્ર ના પૂર્વના સ્વરને વિકલ્પ ન થાય છે. अववेष्टत् , अविवेष्टत् । अचचेष्टत्-अचिचेष्टत् । ... वा वेष्ट-चेष्टः ४।१।६६ Page #228 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ધાતુરૂપ પ્રકરણ ૩ કાર૬૭ ૨૦૩ ૫૪ ના ધાતુના પૂર્વના સ્વર અને ૪ થાય છે. अजीगणत् , अजगणत् । ई च गणः ४।१।६७ ૫૫ પરીક્ષાના પ્રત્યે પર છતાં, ધિત્વ થયા બાદ-(૧) પૂર્વના अनी आ थाय छे अट् + अ [ण] - अ अट् + अ - आ अट् + अ = आट। आटतुः । आटुः । २-१-११३ अस्याऽऽदेराः परोक्षायाम् ४।१।६८ ५६ ऋ२६ धातुमाना, अश् . ५. मा. घातुना भने સગાન્ત ધાતુના પૂર્વના આ થાય છે અને પછી ન ઉમેરાય છે, પણ આ ને ઠેકાણે થયેલા મ ને આ થતો नथी. ऋध् + अ [ण] - अ ऋध + अ- आन् ऋध + अ = आनर्ध । आनृधुः । आनर्धिथ 8. । अश, आनशे। अञ् , आनञ्ज । आनञ्जिथ । ५५ आञ्छ् नु आञ्छ । अनातो नश्वान्तः ऋदाद्यशौ-संयोगस्य ४।१।६९ પણ મૂ અને સ્વપૂ ધાતુના પૂર્વના સ્વરને અનુક્રમે ૩ અને ૪ थाय छे. भू + अ [णव] - ब भू + अ-ब भाव + अबभूव । ४-२-४३ सुष्वाप । भू-स्वपोरदुतौ ४।१७० ५८ परीक्षामा वि थथे छते, ज्या, व्ये व्यध्, व्यच् भने व्यथ् धातुमाना पूना १२ इ याय छे. जिज्यो व्ये + अ - व्ये व्ये + अ-वे व्ये + अ - वि ब्ये + अविव्यय् + अ = विव्याय। विव्याध। विव्याच। विव्यथे। ज्या-व्ये-व्यधि-व्यचि-व्यथेरिः ४।१७१ ५८ यजादि (यज् वे व्ये हवे वप वह श्चि वद् वस् ) धातुमाना અને વલ્ગ તથા વા ધાતુઓના પરિક્ષામાં ધિત્વ થયા બાદ Page #229 -------------------------------------------------------------------------- ________________ २०४ ધાતુરૂપ પ્રકરણ ૩ ४।१।७२ पूना २१२:सहित सन्तस्था, इ उ ऋ (वृत्) रूपे थाय छ. यज् + अ-यज् यज् + अ-इ यज + अ = इयाज । वे, उवाय । वप, उवाप । वह , उवाह । वद्, उवाद । वस्, उवास । वश , उवाश । वच् , उवाच । यजादि-वश्-वचः स-स्वरान्तस्था स्वृत् ४।१।७२ १० वय (४-४-१८)ना य् नु वृत् यतु नथी. वय् + अतुस्__(४-१-७८) उय् + अतुस् - उउय् + अतुस् = ऊयतुः । न वयो य ४।११७३ ३१ वे नु वृत् थतु नयी ५६ वय् नु थाय छ ववौ उवाय । वेरयः ४।१।७४ १२ अपित् प्रत्यय ५२ छतi वे में विदधे वृत् थाय छे. वे+अतुस् - उ+ अतुस- उ उ + अतुस- उ उ + अतुस् = ऊवतुः । ५२ वे + अतुस् - वा + अतुस - वा वा+ अतुस् - व वा + अतुस- वव + अतुस् = ववतुः। ४-३-८४ अविति वा ४॥१७५ १३ जित् प्रत्यय ५२ छतi, पहेला ना यजादि (यज् , वे, व्ये, हवे, बप, वह , श्वि, वद् , वस्) तथा वच् (२.२.) 2 घातुमाना २५२ सहित सन्तस्थाने। इ, उ मने ऋ (यवृत्) थाय छे. मेटसे 3- य न इ, व न। उ, भने र ना ऋ थाय छे. यज्- इज्यते । वप् - उप्यते । वह - उह्यते ॥ वद् - उद्यते । वस् - उध्यते । वच् - उच्यते । ध्ये - वीयते । वे-ऊयते । हवे - हूयते । श्वि-शूयते। ४-3–१०८ थी ही थये। छ. र नो ऋ ४-१-८४ यजादि-वचेः किति ४।११७९ Page #230 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ધાતુષ પ્રકરણ ૩ ४|१|८० २०५ १४ स्वप् धातुना यङ् ङ ने कित् प्रत्यय पर छतां स्वर सहित अन्तस्था वृत् थाय छे. सोषुप्यते ४–१–४८ । स्वप् णिङत् - सुप् णिङ- सोप् णि ङ-सुप् णिङसुसुप् णि ङ - असू षुपत् । सुषुपतुः । सुप्यते । सुप्तः सुप्त्वा । स्वपे र्य - डे च ४।१।८० हुए ङित् ङित् प्रत्यय ५२ छतां ज्या ग. ८ અને व्यध न! स्वरसहित अन्तस्था (य) ने। इ थाय छे. ज्या-जि-जी-४ विध्यते 3. । २- १०५ जिनाति । विध्यति । ज्या व्यधः क्ङिति ४ । १।८१ ६६ व्य धातुने तिङित् प्रत्ययामां 42.1. arg. fafafaa व्यचो ऽनसि ४ । ११८२ वृत् थाय छे. व्य faafa | दुख ठित जितू प्रत्यय पर छतां वश धातुना स्वर सहित ने उ थाय छे. वश् + तस्—उय् + तस्-२-१-८७ उष् + तस्ः =उष्टः । उशन्ति । वश् + य [ क्य] - उश्यते अि शेरयङि । ४|१|८३ ९८ ग्रह, १.८. व्रश्च भ्रस्ज् भने प्रच्छ् ना स्वर सहित अन्तस्था [र] नो छित् ङित् प्रत्यय पर छत, ऋ थाय छे. वृश्चति । भृज्जति । पृच्छति । गृह्णाति । उर्मणि— वृव्यते । भृज्ज्यते । पृच्छ्यते । गृह्यते । ग्रह-व्रश्च भ्रस्ज-प्रच्छ ः ४।१।८४ ९८ यङ् ५२ छतां ध्ये भने स्यम् धातुनु वृत् थाय छे. वेवीयते । सेसिम्यते । व्ये यमो यङि ४।११८५ Page #231 -------------------------------------------------------------------------- ________________ २० ધાતુ ૫ પ્રકરણ ૩ ४।१।८७ ७० वे धातुनु विना प्रस२ वृत् ५५ छे. जुहाव । जुर्षति । द्वित्वे वः ४।१।८७ ७१ णि ना विषयमा छ भने सन् ५२ ७तां वे नु वृत् थाय छे. अजूहवत् । जुहावयिषति । णौ ङ-सनि ४।१।८८ ७२ श्चि धातुनु वृत् वि४६ थाय छे. अशूषवत् अशिश्वयत् । . शुषावयिषति । शिश्वाययिषति । श्वेवा ४।१।८९ ७३ ५२।क्षा अने यङ् ५२ ७i श्चि धातुनु वृत् विपे थाय छे. शुशाव । शिश्वाय । शोशूयते । शेश्वीयते । वा परोक्षा यङि ४।१।९० ७४ वृत् ये ४५.२ थाय छे. संवीयते । रवृत् सकृत् ४।१।१०२ .७५ वे धातु सिवाय मन्त्य कृत् (इ उ ऋ) ही थाय छे. हवे - हूतः । हूतवान् । हूत्वा । ध्ये वीतः । वीतवान् । वीत्वा । पशु वे-उतः । उतवान् । उत्वा । वप्-उप्तः । उप्तवान् । उप्त्वा । दीर्घमवोऽन्त्यम् ४।१।१०३ .७६ धुआ िस [सन्] ५२ ७०-१२-1 यातुमाने तथा हन् धातुने भने इ धातुना गम् [गमु] माहेशन। २१२ ही थाय छे. चिचीषति । तुष्ट्रपति । क, चिकीर्षति । हन्-जिघांसति ४-१-३४। अधिजिगांसते । ४-४-२५ स्वर-हन्-गमोः सनि धुटि ४।१।१०४ Page #232 -------------------------------------------------------------------------- ________________ धातु०५ ४२५ 3 ५१।१०५ २०७ ७७ तन् न विपे ही थाय छे. तन्- तितांसति, तितंसति । तनो वा ४।१।१०५ ७८ क्रम् धातुनी धुआहि क्त्वा ५२ छतां वि४६ ही थाय छे. क्रान्त्वा, क्रन्त्वा । क्रमित्वा मही धुआनिथी. क्रमः वित्व वा ४।१।१०६ ૭૯ ટૂ સિવાય પંચમાન્ત ધાતુના સ્વરને વિદ્ અને ધુડાદિક્તિ डित प्रयय ५२ छ वा थाय छे. प्रशाम्यतीति क्विप प्रशान् २-१-१७। शान्तः । आ-क्रम् + त=आक्रान्त भू.. क्लम् नु क्लान्त । भ्रम् नु भ्रान्त । ईत्यादि. भ्रान्त्वा । भ्रान्तिः । शंशान्तः यङ्लुप् प.तृ.पु.६.व. अहन्-पञ्चमस्य क्वि-विङति ४।१।१०७ . અનુનાસિકાદિ પ્રત્યય શિવ પ્રત્યય અને ધુટ વ્યંજનાદિ પ્રત્યયો પર છતાં-ધાતુના છું ને ! અને નો ऊ [ऊद] थाय छे. प्रच्छ, प्रश्नः । शब्दप्राट् । प्रष्टा । प्रक्ष्यति । प्रच्छ + त [क्त] पृष्टः । ४-१-८४ २-१-८७ दिव् + त-द्यतः। धाव् + त-धौतः। धौतवान् । १-२-१३ अनुनासिके च च्छ्-वः शूट ४।१।१०८ म अब शिव ज्वर भने त्वर घाटुनाव न उपान्त्यस्१२नी साथै ऊऊट ] थाय छे. अव, ओम पाहिम । अवतीति ऊः क्विप् । ऊतिः । त्वर, तूर्मा मन् । तूः । तूर्णः । मव्यवि-श्रिवि-ज्वरि-वरेरुपान्त्येन ४।१।१०९ ८२ र् नी ५७ च्छ् भने व ना यो५ थाय छे. मुर्छ , मोर्मा । मूः । मूर्तः । मूर्तिः राल लुक् ४।१।११० ज्वर भने त्वर ओम म् । पूर्णः । Page #233 -------------------------------------------------------------------------- ________________ २०८ धातुरू५ ५३२९ २ १ १११ ८३ त (क्त) प्रत्यय ५२ छतां रे यातुने इ (इट) भावती नथी, मेवा यातुना, च मने ज न घित् प्रत्यय ५२ छतi, मनु क भने ग थाय छे. पथ् + अ (घ) = पाकः । सिब-सेकः । पाक्यम् । सेक्यम् । ध्यण् । त्यज्+ अ (घ ) त्यागः। रागः ४-२-५२ । भोग्यम् । याग्यम् । त ५२ ७ता पक्वः । सिक्तः। त्यक्तः। रक्तः । भुक्तः। युक्तः । इमारती नथी पक्व मा तनाव थाय छे ४-२-७८ जुन्या . तेऽनिटः च-जोः क-गौ घिति ४।१।१११ ८४ ध्यण नां अवश्य अर्थमा क ग थता नथी. पाच्यम् । अवश्य ५१. रज्यम् । अन्यथा पाक्यम् । रङ्ग्यम् । घ्यण्यावश्यके (न) ४।१।११५ ८५ वाक्यम् विशिष्ट ५६ समुदाय, सिवाय क् थते. नथी. वाच्यम् ४वाय ते. वचो ऽशब्दनाम्नि ।४।१।११९ Page #234 -------------------------------------------------------------------------- ________________ चतुर्थोऽध्यायः प्रथमः पादः धातुरूप-प्रकरणम् ३ [धातूनां द्विवचनादि कार्यम् ] १ द्विर्धातुः परोक्षा-डे प्राक् तु स्वरे स्वर-विधेः ४११ बभाण । अचकमत २ द्योऽश एकस्वरः ४।१।२ जजागार ३ सन्यङश्च ४।११३ सुशोभिषते । पापच्यते ४ स्वरादे द्वितीयः ४।१४ अटिटिषति ५ न बदनं संयोगादिः ४।११५ अञ्जिजिषति ६ अयि र ४।११६ अर्चिचिषति । अरार्यते ७ हवः शिति ४।१।१२ जुहोति ८ चराचर-चलाचल-पतापत-वदावद-घनाघन-पाटूपटं वा ४।१।१३ चराचरः। चरः ९ ज्ञप्यापो ज्ञीपीप् न च द्विः सि सनि ४।१।१६ ज्ञीप्सति । ईप्सति १० ऋध ई ४।१।१७ ईहँति, अदिधिषति ११ दम्भो धिप धीप् ४।१।१८ धिप्सति, धीप्सति, दिदम्भिषति १२ अव्याप्यस्य मुचे मोग् वा ४।१।१९ मोक्षति, मुमुक्षति १३ मि-मी-मा-दामित्स्वरस्य ४।१।२० मित्सति, ते । दित्सति १४ रभ-लभ-शक-पत-पदामिः ४।१।२१.अारिप्सते । लिप्सते ૧૪ Page #235 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ૨૧૦ धातुरूप-प्रकरणम् ३ १५ राधे बंधे ४११२२ प्रतिरित्सति १६ अवित्परोक्षा-सेट्थवोः एः ४।११२३ रेधुः । रेधिथ १७ अनादेशादेरेकव्यञ्जन-मध्येऽतः ४।१।२४ पेचुः । पेचिथ १८ तृ-त्रप-फल-भजाम् ४।१।२५ तेरुः । तेरिथ १९ ज़-भ्रम-बम-त्रस-फण-स्यम-स्वन-राज-भ्राज-भ्रास-भलासो वा ४।१।२६ जेरुः, जजरुः । जेरिथ, जजरिथ २० वा श्रन्थ-ग्रन्थो न-लुक् च ।४।१।२७ श्रेयुः । शश्रन्थुः २१ दम्भः ४।१।२८ देभुः २२ थे वा ४।१।२९ देभिथ, ददम्भिथ २३ न शस-दद-वादि-गुणिनः ४।१।३० विशशसुः । दददे २४ हौ दः ४।१।३१ देहि । धेहि २५ डे पिव: पीप्य ४।१।३३ अपीप्यत् २६ अङे हि-हनो हो घः पूर्वात् ४।१।३४ जिघाय । जघनिथ, न्थ २७ जे गिः सन्-परोक्षयोः ४।१।३५ जिगीषति । विजिग्ये २८ चेः कि र्वा ४।१।३६ चिकाय, चिचाय । चिक्ये, चिच्ये २९ पूर्वस्याऽस्वे स्वरे य्योरियुत् ४।१।३७ इयति । इयत् ३० ऋतोऽत् ४।१।३८ ससार ३१ हृस्वः ४।१।३९ जहाति ३२ ग-हो जः ४।१।४० जगाम । जुहोति ३३ धुतेरिः ४।१।४१ दिद्युते Page #236 -------------------------------------------------------------------------- ________________ २११ धातुरूप-प्रकरणम् ३ ३४ द्वितीय-तुर्ययोः पूवौं ४।१।४२ चखान । बिभेति ३५ व्यञ्जनस्याऽनादे लुक् ४११४४ जिहेति ३६ अघोषे शिटः ४।१।४५ पस्पर्श ३७ क-डश्च-ञ् ४।११४६ चकार । झुडुवे ३८ आ-गुणावन्यादेः (यङ:) ४३११४८ पापच्यते । लोल्यते ३९ वश्च-स्रंस-ध्वंस-भ्रंश-कप्स-पत-पद-स्कन्दोऽन्तो नीः ४।१।५० वनीवच्यते ४० मुरतोऽनुनासिकस्य ४।११५१ बम्भण्यते ४१ जप-जभ-दह-दश-भञ्ज-पशः ४।११५२ बम्भज्यते ४२ चर-फलाम् ४।१।५३ च चूर्यते । पम्फुल्यते ४३ ति-चोपान्त्याऽतोऽनोदुः ४।१।५४ चूर्तिः । चञ्चूर्ति ४४ मतां रीः ४३११५५ नरीनृत्यते ४५ रि-रौ च लुपि ४।११५६ चरिकर्ति । चर्कर्ति । चरीकर्ति ४६ निजां शित्येत् ४।११५७ नेनेक्ति ४७ पृ-ऋ-भृ-मा-हाङामिः ४।१।५८ पिपर्ति ४८ सन्यस्य ४।११५९ पिपक्षति। पिपासति ४९ ओ जर्जा-ऽन्तस्था-ऽप-वर्गेऽवणे ४११६० यियविषति । ५० अ-समानलोपे सन्वल् लघुनि डे (णौ) ४३११६३ अचीकरत ५१ लयो दीर्घोऽस्वरादेः ४।१।६४ मचीकरत् । अयीयवत् ५२ स्मृ-ह-त्वर-प्रथ-प्रद-स्तृ-स्पशेरः ४।१०६५ असस्मरत् ५३ वा वेष्ट-चेष्टः ४११६६ अववेष्टत् , अविवेष्टत् Page #237 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ૨૧૨ . धातुरूप-प्रकरणम् ३ ५४ ई च गणः ४।१।६७ अजीगणत् , अजगणत् ५५ अस्याऽऽदेराः परोक्षायाम् ४।१।६८ आट ५६ अनातो नश्वान्तः ऋदाद्यशौसंयोगस्य ४।१।६९ आनर्ध । आनशे । आनन्द ५७ भू-स्वपोरदुतौ ४।१।७० बभूव । सुष्वाप ५८ ज्या-व्ये-व्यधि-व्यचि-व्यथेरिः ४।११७१ जिज्यौ । विव्याय ५९ यजादि-वश्-वचः स-स्वरान्तस्था रवृत् ४।१।७२ इयाज ६० न वयो य् ४।१।७३ ऊयतुः । ऊयुः ६१ वेरयः ४।११७४ ववौ । वविथ । उवाय । उवयिथ ६२ अविति वा ४।१।७५ ववतुः, ऊवतुः ६३ यजादि-चचेः किति ४।११७९ इज्यते । उच्यते ६४ स्वपे यङ्-डे च ४।१।८० सोषुप्यते । असूषुपत् । सुप्यते ६५ ज्या-व्यधः क्ङिति ४।१।८१ जिनाति । विध्यते ६६ व्यचोऽनसि ४।१।८२ विविचिव । विचति ६७ वशेरयङि ४।१।८३ उश्यते । उष्टः । उशन्ति ६८ ग्रह-वश्व-भ्रस्ज-प्रच्छ: ४।१।८४ गृह्णाति । वृश्चति ६९ व्ये-स्यमो यडि ४।११८५ वेवीयते । सेसिम्यते ७० द्वित्वे हुः ४।१।८७ जुहाव । जुइषति ७१ णौ ङ-सनि ४।१।८८ अजूहवत् । जुहावयिषति Page #238 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ૨૧૩ धातुरूप-प्रकरणम् ३ ७२ श्वे व ४।१।८९ अश्शवत्, अशिश्वयत् । शुशावयिषति, शिश्वाययिषति ७३ वा परोक्षा यङि ४।१।९० शुशाव, शिश्वाय । शोशूयते, शेश्वीयते ७४ वृत् सकृत् ४।१।१०२ संवीयते ७५ दीर्घमवोऽन्त्यम् ४।१।१०३ हृतः । उतः ७६ स्वर-हन-गमोः सनि घुटि ४।१।१०४ चिचीषति । जिघांसति ७७ तनो वा ४।१।१०५ तितांसति, तितंसति । तितनिषति ७८ क्रमः वित्व वा ४|१|१०६ कान्त्वा, कन्त्वा ७९ अहन्- पञ्चमस्य क्वि - क्ङिति ४।१।१०७ प्रशान् । शंशान्तः ८० अनुनासिके चच्छ्र-वः शूद ४|१|१०८ प्रश्नः । धौतः ८१ मव्यवि - श्रवि-ज्वरि-त्वरे रुपान्त्येन ४|१|१०९ तूर्णः ८२ राल् लुक् ४।१।११० मूर्तः । मूर्त्तिः ८३ तेऽनिटः च-जोः क- गौ घिति ४।१।१११ पाकः । व्यागः ८४ ध्यण्यावश्यके (न) ४।१।११५ पाच्यम् । रज्ज्यम् ८५ वचोऽशब्द - नाम्नि ४।१।११९ वाच्यम् Page #239 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ધાતુરૂપ પ્રકરણ ૪ ધાતુઓનું અને પ્રત્યેનું વિવિધ કાર્ય १ धातुने भन्ते २हेसा सन्ध्यक्षते। आ थाय छे. त्रै+ अन = त्राणम् । त्रातुम् । ध्य- ध्यात्वा । ध्यानम् । ध्यायते ४. आत् सन्ध्यक्षरस्य ।४।२।१ ૨ શિત પ્રત્યય પર છતાં ધાતુના અન્ય સધ્યક્ષરને થતા नथा. + अ [शव] ते = त्रायते । ध्यै - ध्यायति । न शिति ।४।२।२ 3 व्ये घातुना स-ध्यक्ष२ने! थ [थव] भने अ [ण] प्रत्यय ५२ छti आ थत नथा. संविव्ययिथ । संविव्याय । व्यस्थव-णवि।४।२।३ ४ अ [घञ्] ५२ ७i स्फुर् भने स्फुल् ना स-यक्षरना आ थाय छे. विस्फारः। विस्फालः । - स्फुर-स्फुलो पनि ।४।२।४ ५ इ[णि] ५२ ७ता की, जि मने इ (मगु) ना सरना आ थाय छे. क्रापयति । जापयति । अध्यापयति । णौ क्री-जीङः।४।२।१० ६ णि ५२ ७i चि भने स्फुर् ना स्वरना आ विधे याय 2. चापयति । चाययति । स्फारयति । स्फोरयति । चि-स्फुरो नवा ।४।२।१२ ७ णि ५२ छतां रुह ना ह् ।। प वि४६ याय छे. रोपयति । रोहयति । रुहःपः ४।२।१४ Page #240 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ધાતુરૂપ પ્રકરણ ૪ કારા૨૩ ૨૧૫ ८ णि ५२ छतi ली धातुन स्ने भ्य य तो न्ना माम वि४८पे थाय छे. घृतं विलीनयति, विलाययति । लियो नोन्तः स्नेह-द्रवे ।४।२।१५ । ९ णि ५२ छतां पा २क्षय ४२७ पातुने ल् ने। मागम थाय छे. पालयति । पातेः (लः)।४।२।१७ ૧૦ m પર છતાં પૂ અને ધી ધાતુમાં ૬ ઉમેરાય છે. धूनयति । प्रीणयति । धृग-प्रीगो नः ।४।२।१८ ११ णि ५२ छत पा पा. शो छो सो वे व्ये सने हवे घातुने य् आराम थाय छे. पाययति । शाययति । छाययति । साययति । वाययति । व्याययति । हवाययति । पा-शा-छा-सा-वे-व्या-हो यः।४।२।२० १२ करी, व्ली, ही, क्नूय , क्षमाय मने आ रान्त यातुन प् [पु] मागम थाय छे. अर्पयति। रेपयति । व्लेपयति । हेपयति । क्नोपर्यात । ४-४-१२१ वाययति । मापयति । दापयति । धापयति । अध्यापयति । सत्यापयति । अत्ति-री-व्ली-ही-क्नूयि-क्ष्मायातां पुः।४।२।२१ १३ णि प्रत्यय ५२ छti- घट विगेरे (घटादि) धातुमाना २१२ २५ थाय छे. घट-घटयति । व्यथ-व्यथयति । प्रथ-प्रथयति । त्वर-त्वरयति । हेड्-हिडयति । लगलगयति । नट-नटयति । मद्-मदयति । ज्वर-ज्वरयति घटादे ईस्त्रो दीर्घस्तु वा जि-णम्परे ।४।२।२४ १४ णि ५२ छतi, कग, वन् , जन् , ज (२. ४) क्नस् भने रजनो स्१२ स्व थाय . कगयति, वनयति, जनयति, Page #241 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ૨૧૬ ધાતુરૂપ પ્રકરણ ૪ ४।२५ जरयति, क्नसयति । रजयति मृगं व्याधः। शिरी भृगना શિકાર કરે છે. ૪-૨–૫૧ कगे-वनू-जन-जा-क्नस्-रञ्जः।४।२।२५ १५ णि ५२ छता, कम् , अमूमने चम् सिवायना अम् सन्तवाणा धातुमान। स्व२ २१ थाय छे. रमयति । गमयति । शमयति । कम् , कामयति । आमयति । चामयति । अमोऽकम्यमि-चमः ।४।२।२६ १६ णिच् भने णिग् ५२ छतां यम् पातुने मपरिवषय मर्थ भाव थाय छे. यमयति । यामयत्यतिथीन् । यमोऽपरिवेषणे णिचि च ।४।२।२९ ૧૭ ળિ૪ અને ળિ પર છતાં મારણ તેણુ અને નિશાન अर्थमा ज्ञाघातुनो स्व२ १२५ थाय छे. संज्ञपयति पशुम् । विज्ञपयति राजानम् । प्रज्ञपयति शस्त्रम् । मारण-तोषण-निशाने ज्ञश्च ।४।२।३० णि ५२ छतi, S५स १२ ज्वल हवल् मल ग्ला स्ना वन् वम् मने नम् धातुनी स्व२ विस्व थाय छे. ज्वलयति, ज्वालयति । ग्लपयति, ग्लापयति । स्नपयति, स्नापयति । नमयति, नामयति । ७. प्रज्वलयति ४-२-२४ प्रग्लापयति प्रणमयति । ४-२-२६ ज्वल-हल-मल-ग्ला-स्ना-वन्-चम-नमोऽनुपसर्गस्य वा ।४।२।३२ १८ णिच् । णिग्नी ५छ। म [6] यावेत- धातुन उपान्त्य સ્વર હસ્વ થાય છે, પણ જેને સમાન સ્વર પાસે હોય તેવા पातुम। तेभ शास् धातु भने ओण याच विगरे (ऋदित्) Page #242 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ધાતુ૫ પ્રકરણ ૪ ધારારૂપ ર૧૭ धातु। १०. पाचि+अ [6] -पचि+अ-४-१-२ पपचि +अ-अपीपचत् । आटि+[] -अटि + अ ४-१-3 अटिटि+अ-४-३-८3 मा अटिटत् । अचीकरत् । उपान्त्यस्याऽसमानलोपि-शास्वृदितो उ ।४।२।३५ २० भ्राज् , भास, भाष् , दीप, पीड् , जीव् , मील , कण, रण, वण , भण, श्रण, हवे, हेठ , लुट लुप् भने लप न उपान्त्य विधे व थाय छे. अबिभ्रजत् -अबभ्राजत् । अबीमसत्-अबभासत् । अबीभषत्-अबभाषत् । अदीदिपत्-अदिदीपत् । अचीकणत्-अचकाणत् । हवे-अजूहवत्-अजूहावत् । अजीहिठत्-अजिहेठत् । अलूलुटत्-अलुलोटत् । अलीलपत् अललापत् । भ्राज-भास-भाष-दीप-पीड-जीव-मील-कण-रण वण-भण-श्रण-वे-हेठ-लुट-लुप-लपां नवा ।४।२।३६ २१ उपाय क्र १ ना वि४८ क थाय छे. वृत्-अवीवृतत् , अववर्तत् । कृत् ५.-१० अचीकृतत्-अचिकीर्तत् । ऋद् ऋवणेस्य ।४।२।३७ ૨૨ શ્રી ને ઉપાજ્યને વિકલ્પ ફ થાય છે. अजिघ्रिपत् , अजिघ्रपत् । जिघ्रतेरिः।४।२।३८ २३ स्था न उपान्त्या नित्य इ थाय छे. अतिष्ठिपत् । तिष्ठतेः।४।२।३९ 4 याय छ. दुष्यन्तं ३४ दुष् पातुनो उ, णि ५२ छti प्रयुक्ते दूषयति । उद् दुषो णौ ४।२।४० Page #243 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ૨૧૮ ધાતુરૂપ પ્રકરણ ૪ ४॥२॥४२ ૨૫ ગુણ્ ધાતુ ના ઉપન્ય સ્વરને ગુણ થયે, જે તેની પછી स्वा प्रत्यय डाय, तो ऊ था५ . गुह + अ + ति - गोह + अ +ति - गूह + अति = गृहति । गोहः स्वरे ।४।२।४२ ૨૬ પરીક્ષામાં અને અદ્યતનીમાં ૬ અંતવાળા મૂ ધાતુના ઉપાજ્ય स्वरना ही ऊ थाय छे. ४-१-७० बभूव । बभूवतुः । बभूविथ । अभूवन् । भुवो वः परोक्षाद्यतन्योः ।४।२।४३ २७ गम् , हन् , जन् , खन् भने घस् धातुन! 3ान्त्य अनो, अङ] (3-४-१४) सिवायना २१२।६ ति जित् प्रत्यय ५२ छतi, सो५ थाय छे. जग्मुः । जघ्नुः । जज्ञे । चख्नुः । जक्षुः । हन् + अन्ति - हन् + अन्ति -प्रन्ति । २-१-११२ गम-हन-जन-खन-घसः स्वरेऽनङि विङति लुक ।४।२।४४ ૨૮ વ્યંજનાત ધાતુના ઉપન્ય = નો કે ને ઠેકાણે થતા અનુસ્વાર કે અનુનાસિક વ્યંજનનો કિત ત્િ પ્રત્યય પર છતાં सो५ थाय छ, ५२'तु ४८६15 सेट (उदित् ) धातुगाने या नियम वा ५। नथा. भ्रंश + य [श्य] + ति = भ्रश्यति । भनि-भ्रंश् + य [क्य] + ते = भ्रश्यते । शंस्-शस्यते । शंसू + त [क्त] =शस्तः । प्रशस्तः । सञ्ज - सज्यते सक्तः । आसक्तः । ध्वस्यते । परिष्वजते । ५२ तुआशंस्, कम्प, क्रन्दु , काङ्क्ष , खण्ड् , चुम्ब् , चिन्त, ज़म्भ , नन्द , निन्द् , मण्ड् , ल , लम्ब् , लिङ्ग, वन्द्, वान्छ्, शङक् , स्पन्द् , हिंस् । त्या (उदित्) Page #244 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ધાતુ૫ પ્રકરણ ૪ કારાકલ ૨૧૯ धातुमामा अनुनासिनी सो५ थत। नथा. आशंस्यते । वन्द्यते । विगेरे. नो व्यञ्चनस्यानुदितः ।४।२।४५ ૨૯ ગત્યર્થક અg ધાતુના ઉપાય = ને કિત પ્રત્યયો પર છતાં, सा५ थाय छे. प्राञ्चति क्विप प्राच् । उदक्तं जलं कुपात् । अञ्चोऽनर्चायाम् ।४।२।४६ 30 अ [शव ] Hindi दंश् तथा सञ्ज ना उपान्त्यन् ने दोप थाय छे. दशति । सजति । दंश-सञ्जः शवि ।४।२।४९ ३१ अ [शव] सात तेमन४ अक [अकट] सने इन् [घिनण्] ५२ छतां रञ्ज ना Bान्त्य न ना दो५ थाय छे. रजकः ५-१-१५। रागी। ५-२-५० । रजति । अकट-घिनोश्च रजेः।४।२।५० ३२ रङ्ग्यातुनउपान्त्य न् , इ [णिग्] ५२ छti, भृानी ही ४२स' सेवा अर्थमा सोपाय छे. रजयति मृगं व्याधः अन्यथा रञ्जयति सभां नटः । रञ्जयति रजको वस्त्रम् । णौ मृग-रमणे ।४।२।५१ ૩૩ / ધાતુના ઉપાત્ય ને ભાવ અને કરણમાં થયેલ આ [घञ्] ५२ ७i सो५ थाय छे. रजनम् रजत्यनेनेति वा रागः। घत्रि भाव-करणे ।४।२।५२ ३४ यम् , रम् , नम् , गम् , हन् , मन् (२. ४) वन् (२.१. ५२. सवाल ४२वे, मr, सेव:) मने तनादि (८ मा. ગણના ધાતુઓ) આ ધાતુઓના અન્ય વ્યંજનને દુર વ્યંજનથી શરૂ થતા કિસ્ અને ક્તિ પ્રત્યય પર છતાં લોપ Page #245 -------------------------------------------------------------------------- ________________ २२० ધાતુ૫ પ્રકરણ ૪ ४।२।५५ थाय छे. हन् + तस् = हतः 3. पु. ६. प. । गम् + त [क] = गतः गतवान् भू.. । गत्वा । गतिः । हन् - हतः। हतवान् । हत्वा । हतिः । मन् , मतः । मतवान् मतिः। तन् - तत: । ततवान् । क्षण-क्षतः । क्षतवान् । यमि-रमि-नमि-गमि-हनि-मनि-वनति-तनादे धुटि क्ङिति।४।२।५५ ३५ य [यप] ५२ ४di S५२ ना थातुना अन्त्य व्यसननी सोप थाय छे. प्रहत्य । प्रमत्य । प्रवत्य । प्रतत्य । ८. ४-४-११३ यपि ।४।२।५६ ૩૬ ઉપરના કારાન્ત ધાતુના ને લોપ વિકલ્પ થાય છે. प्रयत्य, प्रयम्य । विरत्य, विरम्य । आंगत्य, आगम्य । वा मः।४।२।५७ ३७ गम् विगैरे घातुमाना म् भने न् नौ क्विप् प्रत्यय ५२ छतi an५ थाय छे. जनं गच्छति जनंगत् । यम् , संयत् । ई. गमां क्वौ ।४।२।५८ ३८ खन् , सन् भने जन् धातुन न न धुर व्य त्ि प्रत्यय ५२ छतां आ थाय छे. खातः । खात्वा । खातिः । आः खनि सनि-जनः ।४।२।६० 3 स [सन् ] ५२ ७ सन् धातुना न तो आ थाय छे. सन् , सिषासति । सिसनिषति । ४-४-४७, २-3-3७ सनि ।४।२।६१ ४० य जित, जित् ५२ ७di विपे आ थाय छे. खायते खन्यते । चाखायते चंखन्यते । सायते सन्यते । जायते जन्यते । ये नवा ।४।२।६२ Page #246 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ધાતુરૂપ પ્રકરણ ૪ ધારાધો રર. ૪૧ ચ પર છતાં તન ના 7 ને વિકલ્પ લોપ થાય છે. तायते तन्यते । तनः क्ये ४।२।६३ ४२ वन् प्रत्यय ५२ छतां ५'यमनी आ [माङ्] याय छे. जन् , विजावा । घुण-ध्वावा । ५-१-१४७ वन्याङ् पश्चमस्य ४।२।६५ ४३ ति [क्ति] ५२ छतi, अप पछी चाय् धातुन चि थाय छे. अपचितिः पून. अपात् चायः चिः क्तौ ।४।२।६६ ४४ क्ति क्त भने क्तवतु ५२ छतां ह्राद् नो हृद् थाय छे. हून्नः । हन्नवान् । हत्तिः । ४-२-१८ हादो हृद् क्तयोश्च ।४।२।६७ ४५ सिवाय ही ऋ रान्त अने लू विगेरे (ल्वादि) धातुमाथा ति [क्ति] त [क्त] भने तवत् [क्तवतु] ना त नोन थाय छे. ज-जिणिः । जीर्णः । जीर्णवान् । त-तिणिः । तीर्णः । तीर्णवान् । लू-लूनिः । लूनः । लूनवान् ५, पूतिः पूर्तः, पूर्त्तवान् । ४-४-११७ ऋ-वादेरेषा तो नो ऽप्रः ।४।२।६८ ૪૬ ૬ અને ૨ અન્તવાળા ધાતુઓથી ત અને તવ ના ત ને. न थाय छ भने ते मते घातुना मत्य दो पर न् थाय छे. पूर+त = पूर्णः । पूर्णवान् । उत् + पद = उत्पन्नः । उत्पन्नवान् । भिद् , भिन्नः । भिन्नवान् । रदादमूच्छ-मदः क्तयो देस्य च ४।२।६९. Page #247 -------------------------------------------------------------------------- ________________ :२२२ ધાતુરૂપ પ્રકરણ ૪ ४।२।७० ४७ याथा गाना || (सू दू दी धी मी री ली डी बी या न4) धातुमाथा भने लस्ज् मस्ज विगेरे (ओदित्) धातुमाथी भूतन्तना त भने तवत् प्रत्ययना त ना न थाय छे. दूनः । दूनवान् । दीनः । दीनवान् । लग्नः । सूयत्याद्योदितः ।४।२।७० .४८ ख्या अने ध्या ने व्यसन ५७ मन्तस्या होय मने ते ५छी आ डाय मेवा धातुथा क्त क्तवतु न त ने न थाय छे. स्त्यै-स्त्यानः। स्त्यानवान् । ख्यातः । ध्यातः। व्यञ्जनान्तस्था-ऽऽतोऽख्या-ध्यः ।४।२७१ ४९ क्षि (५२. १. १.) + त = क्षीणः मैत्रः । तन न मने हाध थाय छे. भाव सिवाय. क्षितमस्य । क्षेः क्षी चाऽध्यार्थे ।४।२।७४ ५० क्षे, शुष् भने पक्ष धातुथा क्त भने क्तवतु न त । मनु म, क अने व थाय छे. क्षामः । शुष्कः। पक्वः । क्ष-शुषि-पचो मकवम् ।४।२।७८ ૫૧ દુ અને ધુટ વ્યંજનાત ધાતુથી દિ પ્રત્યયને ધિ થાય છે. जुहुधि । रुनध् + हि - रुनध् +धि = रुणद्धि । १-3-४८ हु-धुटो हे धिः।४।२।८३ । ५२ शास् अस् भने हन् धातुन मानाय २. पु. मे. १. मां सनु मे शाधि एधि भने जहि ३॥ थाय छे. शासस्हनः शाध्येधि-जहि ।४।२।८४ '५3 अप्रत्यय थी ५२ २६सा हि नो सो५ थाय छे. नम् + अ+हि - नम् + अ = नम । अतः प्रत्ययाल्लुक् ।४।२।८५ Page #248 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ધાતુરૂપ પ્રકરણ ૪ કાર૮૬ ૨૨૩ ૫૪ પૂર્વમાં સંયોગ ન હોય તે, પ્રત્યાયના ૩ની પછીના દિ ને લેપ થાય છે. જિ+નુ+ણિ =વિ7 હા પણ રાવનુદ્ધિ અહીં સંયોગ છે, માટે હું ને લેપ થાય નહિ. असंयोगाद् ओः।४।२।८६ પપ પૂર્વે સંયોગ ન હોય તે, પ્રત્યાયના ૩ ને, ૬ અને લૂ થી શરુ થતા અવિત પ્રત્યય પર છતાં, વિકલ્પ લોપ થાય છે. રિ+7 + વ =વિશ્વ, વિનુવઃ વિનમ:, વિનમઃ તરવા, તનુવઃ ! પણ, રા, રાજકુવા રાજગુમઃ અહીં સંગ છે અને વિ+નુ+મ = વિનમિ અહીં મિ પ્રત્યય ન થી શરૂ થત છે પણ વિત છે, માટે ૩ ને લોપ થાય નહિ. વખ્યવિતિ વા કારા૮૭ ૫૬ અને ૬ થી શરૂ થતા અવિત પ્રત્યય પર છતાં તેમજ થી શરૂ થતા પ્રત્યય પર છતાં, છ ધાતુના કિરણ ૩ ને લોપ થાય છે. કુકુ. સુર્યા कृगो यि च ।४।२।८८ પ૭ અવિત શિત પ્રત્યય પર છતાં, 9 ધાતુના આ ને ૩ થાય છે. +૩+ ત - (૪-૩–) [+૩+ ત =સુરતઃ | कुर्वन्ति । कुरुते । कुर्वते । कुर्वत् । कुर्वाणः । તઃ શિયુર ઝારા૮૬ ૫૮ વિકરણ પ્રત્યય ન [૨] ના બને અવિત શિત પ્રત્યય પર છતાં લોપ થાય છે. હન+ ત =હા હરિતા હાથા -૧-૭૮ ધાતુના આ ને અવિત શિત પ્રત્યય પર છતાં, લેપ થાય છે. એવું + ત = તઃ | વ.. હા . સ્તનમાં વૃદ્ધિ થાય છે. આવા ૪-૪-૩૦ વન-ડરસ્યો છું તારા ૧૦ Page #249 -------------------------------------------------------------------------- ________________ २२४ ધાતુરૂપ પ્રકરણ ૪ ४।२।९१ यह द्विष भने आ अशन्त धातुयोथी अन् (@ 3. पु. म. व.) नो विउये उस् [पुस् ] थाय छे. अद्विषुः, अद्विषन् । अयु:, अयान् । ४-३-८४ वा द्विषतोऽनः पुसू |४।२।९१ १० भू धातु सिवाय स् [सिच्] प्रत्यय पछी अन् તા उस् [पुस् ] थाय छे. कृ, अकार्षुः ४-३-४४ । अपुः । अभूवन् । विद् धातुथी अन् (@ 3. पु. भ. प.) ने पहले उस [स] थाय छे. अविदुः । अविदन् ३५ । भाने छे. सिज् - विदोऽभुवः ।४।२१९२ ૧ इयुक्त धातुखोथी तथा जश् दरिद्रा जागृ अकास् અને शास् य यांय धातुयोथी- अन् (ह्य. भू. 3. पु. म. व.) ने महले उस् [पुस् ] थाय छे. अजुहवुः ४-3-3 | अजक्षुः । द्वयुक्त - जक्षपञ्चतः ।४।२१९३ કર अन्ति भने अन्तु ना अन्त् नो तथा अत् ना अन्त् ने। न सोपाय छे. जुह्वति । जुह्वतु । जुह्वत् १-४-७० । जक्षति । क्षतु । क्षत् | दरिद्रति । दरिद्रतु । दरिद्रत् ४-२-८६ । दरिद्रती स्त्री कुले वा २-१-११५ अन्तो नो लुक् |४| २|९४ ૬૩ યુક્ત ધાતુઓ અને નક્ષ્ પંચક ધાતુથી અત્ ના ર્ નપુસંક सिगमां अ.द्वि. म. १. भां १-४-७० थी उभेरायेसो न विध्ये सोपाय छे. ददति ददन्ति कुलानि । जक्षत् जक्षती जक्षति, जक्षन्ति । शौ वा |४| २|९५ " १४ व्यक्ति शित् प्रत्ययो पर छत, ना [इना] प्रत्ययना आ नो सोष थाय छे. क्रीणन्ति । अक्रीणन् । व्यक्ति शित् अत्यय Page #250 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ધાતુરૂપ પ્રકરણ ૪ છારા૨૬ ૨૨૫ પર છતાં, કંયુક્ત ધાતુઓના અને પંચકના જીરા ના ચા ને લોપ થાય છે. કા+ગતિ = કાતિ રતિતિ સનાતઃ ૪ોરા૧૬ ૬પ વ્યંજનથી શરૂ થતા અવિત શિત પ્રત્યે પર છતાં, ના [રના] પ્રત્યયના આ ને દીર્ધ શું થાય છે. નીતિઃ | #ીતે | વ્યંજનથી શરૂ થતા અવિત શિત પ્રત્યયો પર છતાં, ઠંયુક્ત ધાતુઓના આ ને છું થાય છે પણ વા સંજ્ઞાવાળા ધાતુઓના આજ નો { થતો નથી. તેવા સંજ્ઞા ૩-૩–૫ કg + ત =કત / રર, ઘરઃ ૪--૯૬ / एषामीव्यञ्जनेऽदः ।४।२।९७ વ્યંજનથી શરૂ થતા અવિત શિત પ્રત્યય પર છતાં રિકા ધાતુના આ ને શું થાય છે. દ્રિતા પણ સ્વરથી શરૂ થતા અવિત્ શિત પ્રત્યય પર છનાં લોપ થાય છે. રિતિકા इर्दरिद्रः।४।२।९८ ૬૭ વ્યંજનથી શરૂ થતા અવિત શિત પ્રત્યય પર છતાં, મી ધાતુના રે ને વિકલ્પ શું હસ્વ થાય છે. વિમિત -શિર્માતા भियो नवा ।४।२।९९ ૬૮ ઘા “તજવું' ધાતુના આ ને, વ્યંજનથી શરૂ થતા અવિત શિત પ્રત્યયો પર છતાં, હસ્વ ફુ પણ થાય છે. નહિતર . જાણીતા ૪-૨-૭ કાજારાશ૦૦ ૬૦ દિ પ્રત્યય પર છતાં, હા “તજવું' ધાતુના આ ને, આ અને ૬ વિકલ્પ થાય છે, ગાદિ કરિ હરિ ૪-૨-૯૭ आ च हौ ।४।२।१०१ ૧૫ Page #251 -------------------------------------------------------------------------- ________________ २२९ . धातुरू५५७२४ ४ ४।२।१०२ ७० य था श३ यता शित् प्रत्ययो ५२ छतi, हा, 'तपु" धातुनआन सो५ थाय . जयात् । यि लुक् ।४।२।१०२ ७१ धातुना ओ न य श्य] प्रत्यय ५२ छत सो५ याय छे. सो + य + ति = स्यति । दो- द्यति । शो- श्यति । ओतः श्ये ।४।२।१०३ ७२ वि३२९५ (त्यादि भिन्न शित्) endi शा भने जन् नी जा थाय छे. जानाति । जन् [जा] ४भयु, उत्पन्न थयु, म थवा. जायते । जा ज्ञा-जनो ऽत्यादौ ।४।२।१०४ ७३ वि३२९५ ५२ छता, पू विगेरे (प्वादि) धातुमानो सन्त्य २१२ २१ थाय छे. पुनाति । लुनाति । ज्या ४-१-८१ ४-१-१०३ जिनाति । पादेः ह्रस्व ।४।२।१०५ ૭૪ વિકરણ પ્રત્યય લાગતાં, કેટલાક ધાતુઓના આદેશ થાય છે, ते, ते धातुनी सामे साव [ ] 'समा भूसा छगम् इष 1. ६ यम् पातुना सन्त्य व्यनने छ थाय छे. गच्छति । इच्छति। यच्छति । १-3-30 गमिषधमः छः ।४।२।१०६ . ૭૫ વિકરણ લાગતાં કેટલાક ધાતુઓના આદેશો થાય છે. अणु । पिय। जिघ्र । धम । तिष्ठ । मन । यच्छ । 8. श्रौति-कृवु-धिवु-पा-घा-ध्मा-स्था-म्ना-दाम्दृश्यति-शद-सदः श-कृ-धि-पित्र-जिघ्र-धम-तिष्ठमन-यच्छ-पश्यच्छ-शीय-सीदम् ।४।२।१०८ Page #252 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ધાતુરૂપ પ્રકરણ ૪ ४||२१०९ २२७ ૭૬ વિકરણ લાગતાં મ્ ધાતુના સ્વર પરમૈપદમાંદી થાય छे. क्रामति । क्रमते । क्रमो दीर्घः परस्मै | ४|२|१०९ ७७ वि४२णु लागतां ष्ठिव्, क्लम् - ४. मने आ + चम् दीर्घ थाय छे ष्ठीवति । क्लाम्यति क्लामति । आचामति । ष्ठीवू - क्लम् वाचमः |४| २|११० ७८ शम् दम् तम् श्रम् भ्रम् क्षम् भने मद् मा सात धातुग्यो ना २१२ य [श्य ] पर छतां हीधे थाय छे. शाम्यति । दाम्यति । भ्राम्यति । क्षाम्यति । माद्यति । वि. शम् - सप्तकस्य श्ये | ४|२|१११ અને વ થી શરૂ થતા પ્રત્યયા પર છતાં અને આ થાય छे. पचामि । पचावः । पचामः । ७८ म् मव्यस्याऽऽः ।४।२।११३ ૮૦ મૈં સિવાય કાઈ પણ વણુ પછી આત્મનેપદના અન્તે अन्ताम् अने अन्त अत्ययमांना अन्त् न अत्थाय छे. चि + नु + अन्ते = चिन्वते । चिन्वताम् । अचिन्वत | अनतोऽन्तोद् आत्मने ।४।२।११४ ८१ शी धातुथा अन्ते अन्ताम् भने अन्त प्रत्ययोगांना अन्त ने पहले रत् थाय छे. शेरते । शेरताम् । अशेरत । બદલે शीङो रत् । ४।२।११५ ८२ विद् धातुथी विध्ये रत् थाय छे. संविद्वते, संविदते । वेत्ते नवा | ४|२| ११६ ८३ विद् धातुथी परस्मैत्ति वगेरे नवना अ[णव् ] वजेरे नव महेश पशु थाय छे. विदु धातुनां वर्तमानअणभां परोक्षाना Page #253 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ધાતુરૂપ પ્રકરણ ४.२।११७ अत्ययो सागीने पशु ३यो थाय छे. नेम, वेद विदतुः विदुः । वेत्थ विदथुः विद । वेद विद्व । विद्म । तिवां वः परस्मै | ४|२|११७ I २२८ ८४ ब्रू धातुथी ति विगेरे यांना पांय अ[णव् ] [वगेरे विरुदये થાય છે અને ક્રૂ ને! આર્ થાય છે. શ્ર ધાતુનાં વમાન मां आत्थ २-१-८५ आहथुः २. ५. आह आहतुः आहुः 3. पु. भावां पायां यथाय छे. ब्रूगः पञ्चानां पञ्चाssहश्च |४| २|११८ ८५ आशीर्वाद अर्थभां तु अने हि २. पु. थे. व. नो विउट्ये तात् महेश थाय छे. जीवतु, जीवतात् । जीव, जीवतात् । अस्तु, स्तात् । आशिषि तुह्योस्तातङ् |४।२।११९ ८६ आ २ पछी अ [णव् ] अत्ययते! औ थाय छे. पा-पपौ आतो व औः ||२|१२० ८७ अ था ५२ २ला आताम् आते अने आथाम् आये ना आ नो इ थाय छे. वन्देताम् | वन्देथाम् । अवन्देताम् | अवन्देथाम् । वन्देते । वन्देथे । आतामाते आधामाथे आदिः |४|२|१२१ ૮૮ થી પર રહેલા સપ્તમી (વિષ્ય") ના પ્રત્યયોના ચાના थाय छे नम् + अ + यात् नम् + अ + इत् = नमेत् । यः सप्तम्याः ।४।२।१२२ ८८ याम् મા इयम् અને युस् તા इयुस् थाय छे. नमेयम् । नमेयुः । याम्सोरियम |४| २ १२३ Page #254 -------------------------------------------------------------------------- ________________ चतुर्थोऽध्यायः द्वितीयः पादः धातुरूप-प्रकरणम्-४ [धातूनां प्रत्ययानां च विविधकार्यम् ] १ आत् सन्ध्यक्षरस्य ४।२।१ संव्याता । त्रातुम् २ न शिति ४।२।२ संध्ययति । त्रायते ३ व्यस् थव-णवि ४।२।३ संविव्ययिथ । संविव्याय ४ स्फुर-स्फुलो पनि ४।२।४ विस्फारः । विस्फालः ५ णौ क्री-जीङः ४।२।१० क्रापयति । जापयति । अध्यापयति ६ चि-स्फुरो नवा ४।२।१२ चापयति, चाययति ७ रुहः पः ४।२।१४ रोपयति, रोहयति ८ लियो नोऽन्तः स्नेह-द्रवे ४।२।१५ घृतं विलोनयति, ९ पातेः (लः) ४।२।१७ पालयति १० धृग् प्रीगो नः ४।२।१८ धूनयति । प्रणयति ११ पा-शा-छा-सा-वे-व्या-हो यः ४।२।२० पाययति १२ अर्ति-री-ठली-ही-क्नूयि-क्ष्मायातां पुः ४।२।२१ अर्पयति १३ घटादे ईस्त्रो दीर्घस्तु वा जि-णम्-परे ४.२।२४ घटयति १४ कगे-वनू-जनै-जष-वनसू-रञ्जः ४।२।२५ कगयति १५ अमोऽकम्यमि-चमः ४।२।२६ रमयति । गमयति । शमयति १६ यमोऽपरिवेषणे णिचि च ४।२।२९ यमयति । १७ मारण-तोषण-निशाने ज्ञश्च ४।२।३० संज्ञपयति पशुम् । Page #255 -------------------------------------------------------------------------- ________________ २३० धातुरूप-प्रकरणम् ४ १८ ज्वल - ह्वल - ह्मल-ग्ला-स्ना - वनू - बम - नमोऽनुपसर्गस्य वा ४।२।३२ ज्वध्यति, ज्वालयति । नमयति, नामयति १९ उपान्त्यस्याऽसमानलोपि - शास्वृदितो ङे ४/२/३५ अपीपचत् । मा अटित् २० भ्राजभास - भाप-दीप- पीड - जीव-मील-कण-रणवण भण-- श्रण-दे- हेठ-लुट-लप-लपां नवा ४।२।३६ अबिभ्राजत् अबभ्राजत् १. २१ ऋद् ऋवर्णस्य ४ २ ३७ अवीवृतत् अववर्त्तत् २२ जितेरि : ४ | २|३८ अजित्रिपत् अजिघ्रपत् २३ तिष्ठतेः ४ |२| ३९ अतिष्टिपत् , २४ ऊद् दुषो णौ ४।२।४० दूषयति २५ गोहः स्वरे ४ | २|४२ गूहति २६ भुवो वः परोक्षाद्यतन्योः ४ |२| ४३ बभूव । अभूवन् २७ गम-हन-जन-खन-घस स्वरेऽनङि क्ङिति लुक ४| २|४४ जग्मुः । घ्नन्ति २८ नो व्यञ्जनस्याऽनुदितः ४ २ ४५ श्यति । शस्यते २९ अञ्चोऽनचयाम् ४|२|४६ उदक्तं जलं कूपात् ३० दंश - सञ्जः शवि ४।२।४९ दशति । सजति ३१ अकटू - घिनोव रजेः ४ । २।५० रजकः । रागी । रजति ३२ णौ मृगरमणे ४/२/५१ रजयति मृगं व्याधः Page #256 -------------------------------------------------------------------------- ________________ २३१ धातुरूप-प्रकरणम् ४ ३३ घभि भाव-करणे ४।२।५२ रागः ३४ यमि-रमि-नमि-गमि-हनि-मनि-वनति-तनादे धुटि ङिति ४।२।५५ यतः । रत्वा । नतिः । गतः । हतः ३५ यपि ४।२।५६ प्रहत्य । प्रमत्य । प्रवत्य । प्रतत्य ३६ वा मः ४।२।५७ प्रयत्य, प्रयम्य । आगत्य, मागम्य ३७ गमां क्वौ ४।२।५८ जनगत् । संयत् ३८ आः खनि सनि-जनः ४।२।६० खातः । सातः । जातः ३९ सनि ४।२।६१ सिषासति ४० ये नवा ४।२।६२ खायते, खन्यते । सायते, सन्यते ४१ तनः क्ये ४।२।६३ तायते, तन्यते ४२ वन्याङ् पञ्चमस्य ४।२।६५ विजावा । वावा ४३ अपात् चायः चिः क्तौ ४।२।६६ अपचितिः ४४ हादो हद् क्तयोश्च ४।२।६७ हन्नः । हून्नवान् । हत्तिः ४५ अ-ल्यादेः एषां तो नो ऽप्रः ४।२।६८ जीर्णः । लूनवान् ४६ रदादम्रर्छ-मदःक्तयो देस्य च ४।२।६९ पूर्णः । उत्पन्नवान् ४७ सूयत्याद्योदितः ४।२७० सूनः । दूनः । लग्नः । मग्नः ४८ व्यञ्जनान्तस्थाऽऽतोऽख्या-ध्यः ४।२।७१ स्त्यानः ४९ क्षेः क्षी चाऽध्याऽर्थे ४।२।७४ क्षीणः क्षीणवान् मैत्रः ५० १-शुषि-पचो म-क-वम् ४।२।७८ क्षामः । शुष्कः Page #257 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ૨૩૨ धातुरूप-प्रकरणम् ४ ५१ हु - घुटो हेर्धिः ४ २।८३ जुहुधि । बिद्धि ५२ शासस्हनः शाध्येधि - जहि ४।२।८४ शाधि एधि जि ५३ अतः प्रत्ययाद् लुक् ४।२।८५ नम ५४ असंयोगाद् ओ: ४।२।८६ चिनु ५५ वम्यविति वा ४ |२|८७ चिन्वः, चिनुत्रः ५६ कुगो यि च ४।२।८८ कुर्वः । कुर्मः । कुर्यात् ५७ अतः शित्युत् ४ २८९ कुर्वन्ति ५८ ना - स्त्योर्लुक् ४।२।९० रुन्द्रः । स्तः ५९ वा द्विपातोऽनः पुसू ४/२/९१ अद्विषः, अद्विषन् ६० सिज् - विदोऽभुवः ४/२/९२ अकार्षुः । अविदुः ६१ द्वयुक्त - जक्ष - पञ्चतः ४ |२| ९३ अजुहवुः | अजक्षुः ६२ अन्तो नो लुक् ४।२।९४ जक्षति । जक्षत् ६३ शौ वा ४।२।९५ ददति ददन्ति कुलानि । जक्षति, जक्षन्ति ६४ श्रश्वाऽऽतः ४।२।९६ क्रोणन्ति । जहति ६५ एषाम् ईर्व्यञ्जनेऽद : ४।२।९७ क्रीणीतः । जहीतः ६६ इरिद्रः ४ । २ । ९८ दरिद्रितः ६७ भियो नवा ४ । २ । ९९ बिभितः बिभीतः ६८ हाकः ४।२।१०० जहितः, जहीतः ६९ आ च हौ ४ । २ । १०१ जहाहि, जहिहि, जहीहि ७० यि लुक् ४।२।१०२ जह्यात् ७१ ओतः श्ये ४।२।१०३ स्यति । द्यति Page #258 -------------------------------------------------------------------------- ________________ धातुरूप-प्रकरणम् ४ 233 ७२ जाज्ञा-जनो ऽ त्यादौ ४।२।१०४ जानाति । जायते ७३ प्वादेः सः ४।२।१०५ पुनाति । लुनाति : ७४ गमिषद् - यमः छः ४।२।१०६ गच्छति । इच्छति ७५ श्रौति-कुबुधिषु - पाघ्राध्मा-स्था- म्ना-दाम्-दृश्यर्ति -शद-सदः -कृ-धि-पिब- जिन-धम-तिष्ठ- मन- यच्छपश्यच्छे-शीय - सीदम् ४।२।१०८ शृणु । पिब । जिन ४० ७६ क्रमो दीर्घः परस्मै ४।२।१०९ क्रामति ७७ ष्ठिवू - क्लवाचमः ४।२।११० ष्ठीवति । क्लाम्यति ७८ शम् सप्तकस्य श्ये ४।२।१११ शाम्यति । भ्राम्यति ७९ मव्यस्याऽऽः ४।२।११३ पचामि । पचावः अनतोऽन्तोद् आत्मने ४ । २ । ११४ चिन्वते । चिन्वताम् ८१ शीङोरत् ४।२।११५ शेरते । अशेरत । शेरताम् ८२ वेत्ते नवा ४ |२| ११६ संविद्रते, संविदते ८३ तिवां वः परस्मै ४ |२| ११७ वेद । विदः । विदुः ८४ ब्रुगः पञ्चानां पञ्चाऽऽहश्च ४।२।११८ आह । अहतुः ८५ आशिषि तु-योस्तातङ् ४ २ ११९ जीवतु, जीवतात् ८६ आतो व औ: ४ २।१२० पपौ । ८७ आतामाते आधामाथे आद् इ: ४।२।१२१ पचेताम् । पचेते ८८ यः सप्तम्याः ४।२।१२२ पचेत् । पचे: ८९ याम्सोरियमियुसौ ४ |२| २२३ पचेयम् । पचेयुः Page #259 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ધાતુરૂપ પ્રકરણ ૫ ગુણ હિન્દુ કિ અને વૃદ્ધિ તથા પ્રત્યનું ધાતુઓનું અને નામનું વિવિધ કાર્ય ૧ વિદ્ અને હિન્દુ સિવાયના પ્રત્યય પર છતાં-ધાતુના અન્ય હસ્વ કે દીર્ધ નામિ સ્વરને ગુણ થાય છે. + ]િ +રિ-રે+અ+તિ = રતિલા નાતે I + + + તિ =સતિ સ [1] વિતશિત હોવાથી ક્તિ નથી અને ન +તુમ = નેતુ ની + ત થ = નેતથ: . આ પ્રત્યયો પણ ક્તિ કે ડિત નથી, માટે ગુણ થયો છે, પરંતુ ત્યા [વવા] = ની I :ની +ત [] = રીતઃ | નતવન ! આ પ્રત્ય કિત હેવાથી ગુણ થયે નથી. नामिनो गुणो ऽकिङति ४।३।१' ૨ વિકરણ પ્રત્યય ૩ ને ક્તિ સિવાયના પ્રત્યય પર છતાં ગુણ થાય છે. તન + + ત = તોતિ | તન્વેસ્ તવાન ! 7 [૪] પ્રત્યયના સ્વરને ડિત સિવાયના પ્રત્યય પર છતાં ગુણ થાય છે. વિજાતિ રિવૈો પણ વિનુતઃ અહીં ગુણ થાય નહિં. કેમકે તણ પ્રત્યય ક્તિ છે. જુઓ ૪–૩–૨૦ વ. કૃ. રિ + 1 + અત્ [] ત્રિવત્ ! રિવાજ છે ૩-કારૂાર ૩ ૩૬ [ya ]પ્રત્યય પર છતાં, ધાતુના અન્ય નામિ સ્વરને ગુણ થાય છે. અજ્ઞાન | [T] પર છતાં, અન્ય નામિ Page #260 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ધાતુરૂપ પ્રકરણ ૫ દારૂારૂ ર૩૫ २१२नो गुण थाय छे. ४-४-१२१ अर्पयति । रेपयति । ब्लेपयति । क्नोपयति ।। पुस्-पौ ४।३।३ । ૪ કિત તિ સિવાયના પ્રત્ય પર છતાં ધાતુના ઉપાજ્ય (એટલે છેલ્લા વ્યંજનની પૂર્વેના) હસ્વ નામિ સ્વરનો ગુણ याय छे. वर्षति । जेमति । शोचति । लघोरुपान्त्यस्य ४।३।४ ५ मिद् धातुना उपान्त्यनो य [श्य] ५२ छतां गुष्य याय छे. मिद् १. ४ स्ने भार २१५. मेद्यति । मिदः श्ये ४।३५ ६ जित् प्रत्यय ५२ छता, जागृ । गुण थाय छे. जागर्यते भावे प्र.। जागरितः। भू. . जागुः किति ४।३१६ ७ अ [अङ् ५२ ७ni-ऋ ण ने 24 ते मेवा धातु सोना मने दृश् धातुन! २१२ने। गुए थाय छ. असरत् । आरत् 3-४-११ अजरत् । अदर्शत् । 3-४-१५ । ऋवर्ण-दृशोऽङि ४।३७ ८ वस् [क्वसु] भने आन [कान] (५-२-२) २: मेत् प्रत्यये। सिवाय, परीक्षामां-(१) स्कृ धातुना, ऋच्छ धातुना मने દીધું – જેને અંતે હોય એવા ધાતુઓના, નામિ સ્વરને गुए थाय छे. सश्वस्करिव । आनर्छिव । वि + क, विषकरिव । स्कृच्छ्तो ऽकि परोक्षायाम् ४।३।८ ૯ () સંગ પછી હસ્વ = અંતે હેય એવા ધાતુઓને અને ऋ घातुन गुएथाय छे. सस्मरथुः । आरथुः । Page #261 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ૨૩૬ ધાતુ૫ પ્રકરણ ૫ ४॥३९ संयोगाद् ऋदर्तेः ४।३९ ૧૦ ધાતુના અન્ય ત્ર ની પહેલાં સોગ હોય, એવા ધાતુના * ને તેમજ ૪ ધાતુના ને ય [૨] પર છતાં ગુણ થાય છે. શ્રું-મર ત્ર-અર્વતો સંયોગની પછી ના હોય એવા છે કારાન્ત ધાતુઓને તેમજ ૪ ધાતુને, ૨ થી શરૂ થતા આશીઃ પ્રત્યે પર છતાં ગુણ થાય છે. રમત ! અા સવેગની પછી હોય એવા જ કારાન્ત ધાતુએને, તેમજ ધાતુને ચરુ પર છતાં ગુણ થાય છે. અર્વ-૪–૧-૪થી અ –૪-૧-૪૪ થી સર્જે ૪-૧-૪૮ થી માર્ચ-સાતે કૃ +ા-રમતા વય-વા-ડ શો કારૂા. ૧૧ = [fa] ને લોપ થયે છતે મૂ ધાતુને ગુણ થતું નથી. અમૃત ! ૪-૩-૧ (न) भवतेः सिज्लुपि ४।३।१२ ૧૨ પંચમી (અજ્ઞાર્થ)ના પ્રત્યય પર છતાં રૂ ધાતુને ગુણ થતા નથી. ટૂ–જે વિ ] = ગુવાહૈ ! કુવામર્દા सूतेः पञ्चम्याम् ४।३।१३ ૧૩ સ્વરાદિ શિત પ્રત્યય પર છતાં, દિક્ત ધાતુના ઉપાજ્યનામિ સ્વરને ગુણ થતું નથી. નેનિઝાનિા द्वयुक्तोपान्त्यस्य शिति स्वरे ४।३।१४ દુ ધાતુના ૩ ને, સ્વરથી શરૂ થતા અપિત અવિત શિત પ્રત્યય લાગતાં શું થાય છે. ગુતિ હુ ગ. ૨. ૫. જવું ધાતુના ટૂ ને શું થાય છે. દુ નિત = નિતા (૨-૧-૫૦ અપવાદ) હ્યસ્તનીમાં ૪-૪-૩૦ થી વૃદ્ધિ થાય છે. આવના द्विणोः ऽप्विति व्यौ ४।३।१५ ૧૪ Page #262 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ધાતુરૂપ પ્રકરણ ૫ લાફાશ ૨૩૭ ૧૫ ફુ ગર. ૫. સ્મરણ કરવું ધાતુને સ્વરાદિ અવિત શિત ५२ छतां य वि४६पे थाय छे. अधियन्ति, अधीयन्ति । इको वा ४।३।१६ १६ कुटादि (कुट स्फुट त्रुट स्फुर नू भने धू को३) ७४! ગણના ધાતુઓથી ગિત અને ણિત સિવાયના તમામ પ્રત્યયો. छित वा थाय छे. कुटिता। कुटितुम् । कुटित्वा ४-३-२८ नुविता। ५२शक्षामा प्रथम पुरुष सवयनमा प्रत्यय ४-3-५८ થી ણિત વિકલ્પ છે એટલે તિ વિકલ્પ થશે, માટે–પક્ષે गुर वृद्धि शे. उच्चुकुट उच्चुकोट । नुनुव नुनाव । उच्चुकुटिथ । नुनुविथ । कुटादे द्विद् अणित् ४।३।१७ १७ वित् सिवायना शित् प्रत्ययो जितवा नका. कुप्यति । चिनुतः । ४-3-१,२ शिदवित् ४।३।२० ૧૮ ફુગ્ધ ધાતુથી અને જેને અંતે સંગ નથી એવા ધાતુઓથી વિત સિવાયના પરીક્ષાના પ્રત્યયે કિત જેવા થાય છે. सम् - इन्ध + ए = समीधे । जित् थायी ४-२-४५ थी न सो५. भिद् , बिभिदतुः जित् याथी गुण न थयो. बिमेद । यही प्रत्यय वित् छ, भाटे जित् नथी । तेथी ગુણ થ. इन्ध्यसंयोगात्परोक्षा किद्वत् ४।३।२१ १८ स्वञ्ज धातुथी विधे हित्वा थाय छे. परिषस्वजे, परिषस्वजे । २-3-४५ स्वजे नवा ४३२२ Page #263 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ૨૩૮ ધાતુરૂપ પ્રકરણ ૫ ४।३।२३ ૨૦ = કારન ધાતુથી અને નરા ધાતુથી, નકાર ઉપાત્ય હોતે छते, त ४१२॥ िक्त्वा ४ि६ [१४८५ थाय छे. रक्त्वा । रक्त्वा । भक्त्वा भक्त्वा । मक्त्वा मङ्कत्वा ४-४-११०। नष्टवा । नंष्ट्वा । ४-४-१०४, ज-नशो न्युपान्त्ये तादिः क्त्वा ४।३।२३ ऋत् तृष् मृश् कृश वञ्च् लुञ्च तथा न् उपान्त्य छ એવા અને # અંતવાળા ધાતુઓથી સેટ થવા વિકલ્પ निवत् छ. ऋतित्वा अतित्वा । तृषित्वा तर्षित्वा । मृषित्वा मर्षित्वा मृष्ट्वा । कृशित्वा कर्शित्वा । वचित्वा वञ्चित्वा वक्त्वा । लुचित्वा लुञ्चित्वा । श्रथित्वा श्रन्थित्वा ४. | गुफित्वा । गुम्फित्वा . मृष भने वन ऊदित् वाथा क्त्वा पूर्व वेद छ. ४-४-४२ ऋत-तृष-मृष-कृश-वञ्च-लुञ्च-थ-फः सेट् ४।३।२४ ૨૨ ૩ કાર કે ફુ કાર ઉપાન્ય હોય અને વ્યંજન આદિમાં હોય, એવા ર્ અંત સિવાયના ધાતુથી સે વરવા અને सन् विपे ४ि६ थाय छे. द्युतित्वा । द्योतित्वा । दिद्युतिषते । दिद्योतिषते । मुदित्वा मोदित्वा । मुमुदिषते। मुमोदिषते । लिखित्वा । लेखित्वा । लिलिखिषति । लिलेखिषति । ५९-देवित्वा । दिदेविषति । वौ व्यञ्जनादेः सन्चा-ऽय्-च: ४।३२५ २३ डी १. १, शी मने पू २. १ कोरे पातुयी ५२ २३३ सेट . क्त भने क्तवतु ठित यता नथी. डयितः। डयितवान् । शयितः । शयितवान् । पवितः। पवितवान् ४-४-४५ । डी . ४ डीनः डोनवान् ४-४-११ । पू. ८ पूतः । पूतवान् । ४-४-५८ न डीङ्-शीङ्-पूङ्-धृषि-विदि-स्विदि-मिदः(तो)४।३।२७ Page #264 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ધાતુરૂપ પ્રકરણ ૫ દારૂાર૬ ૨૩૯ २४ सेट् त्वा [कत्वा] (ननी पूर्व इ [इट्] साव्या डाय मेवा) ठित नथी. सेवित्वा । वत्तित्वा । भ्रंशित्वा । ध्वंसित्वा । ब्रश्चित्वा । क्त्वा ४।३।२९ २५ क्षुध क्लिश् कुष् गुध् मृड् मृद् वद् सने वस् धातुथी सेट इत्यादि पद थाय छे. क्षुधित्वा । उदित्वा । उषित्वा। क्षुध-क्लिश-कुप-गुध-मृड-मृद-वद-वसः ४।३।३१ २६ रुद्, विद्, मुष् , ग्रह , स्वप् भने प्रच्छ् । धातु माथी स भने त्वा [सन् , क्त्वा ] कित् म थाय छे. (कित् थवाथा गुण नलि थाय मन य्वृत् थशे.) रुदित्वा रुरुदिषति । विदित्वा विविदिषति । मुषित्वा मुमुषिषति ४-3-२५। गृहीत्वा ४-३-२८ जिघृक्षति । ४-४-५८ २-१-७७ सुप्त्वा सुषुप्सति । ४-१-८० पृष्ट्वा पिपृच्छिषति ४-४-४८ । रुद-विद-मुष-ग्रह-स्वप-प्रच्छ: सन् च ४।३।३२ २७ नाभ्यन्त धातुमाथी भनिट स [सन्] वित् थाय छे. निनीषति । तृ, तितीर्षति । ४-४-५७।। नामिनोऽनिट ४।३।३३ २८ नाभ्युपान्त्य धातुआथा मनि स [सन् ] हि त् थाय छ. भिद , बिभित्सति-ते। बुध १. ४ बुभुत्सते। उपान्त्ये ४।३।३४ ૨૯ નામિસ્વર ઉપાજ્યમાં હોય એવા ધાતુઓથી આત્મપદમાં अनिय स [सिष] सने आशी: प्रत्यय वित् मयाय छे. अभित्त ४-3-७० । मित्सीष्ट । सिजाशिषावात्मने ४।३।३५ Page #265 -------------------------------------------------------------------------- ________________ २४० ધાતુરૂપ પ્રકરણ ૫ ४|३|३६ ૩૦ વર્ણન અનિદ્ર ધાતુથી આત્મનેપદમાં ર્િ અને આશીઃ छित प्रेम थाय छे. अकृत । कृषीष्ट । अती उतरि । तीर्षीष्ट ऋवर्णात् ४।३।३६ । ३१. गम् धातुथी आत्मनेपमा सिच् भने आशीः वियेति भ थाय छे. समगत ४-२-५५, ४-३ - ७० समगंस्त । संगसीष्ट । संगंसीष्ट । गमो वा ४।३।३७ ३२ हन् धातुथी आत्मनेपमां स् [सिस् ] उत्थाय छे. आहत | आहसाताम् । आहसत । ति थवाथी न् ने सिस् सेोपाय छे. हनः सिच् ४।३।३८ ૩૩ સૂચન (બીજાના દોષને ઉઘાડા કરવા) એવા અર્થમાં યમ્ ધાતુથી आत्मनेपदृमां सिच् ठित् थाय छे. उदायत । 3-3-८६ यमः सूचने ४ | ३ | ३९ ૩૪ ‘સ્વીકારવું’ ‘પરણવુ' એવા અર્થમાં યમ્ ધાતુથી આત્મનેપદમાં स् [सि ] वियेत् छे उपायत, उपायंस्त कन्याम् । वा स्वीकृतौ ४ | ३ | ४० ૩૫ સ્થા ધાતુ અને રૂ। સંજ્ઞાવાળા ધાતુઓથી આત્મનેપદમાં ૬ [सि ] हित थाय छे भने ते धातुना यन्त्य स्वरने। इ थाय छे. उपास्थित । उपास्थिषाताम् । आदित | आदिषाताम् । व्यधित । व्यधिषाताम् ! इश्व स्था-द: ४।३।४१ ३९ मृज् धातुनो गुण थया पछी अनी वृद्धि थाय छे. मृज् + ति + मर्ज् + ति - मार्ज् + ति - माष्टि । २-१-८७ मृजोऽस्य वृद्धिः ४ | ३ | ४२ Page #266 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ધાતુરૂપ પ્રકરણ ૫ કારારૂ ૨૪૧ ૩૭ ૪ ધાતુના ૪ ની સ્વરાદિ પ્રત્યય પર છતાં, વિકલ્પ વૃદ્ધિ थाय छे. मृज् + अन्ति = मार्जन्ति, मृजन्ति. ऋतः स्वरे वा ४।३।४३ ५२२५ मां स [सिच्] प्रत्यय ५२ छता, धातुने मते २२स समान स्व२नी वृद्धि थाय छ, पशु स [सि] प्रत्यय ४-3-1७ कुटादि घातमाथी हित याय छे, त्यारे वृधि थती नथा. अलावीत् ४-३-७१ । ५९, नु, अनुवीत् । सिचि परस्मै समानस्याङिति ४।३।४४ * ५२२५४मा मनिट् स् [सिच् ] ५२ ७ri, Arनान्त धातुमाना समान २१२नी वृद्धि थाय छे. भिद् , अभैत्सीत् । रङ्ग्, अराङ्क्षीत् । व्यञ्जनानाम् अनिटि ४।३।४५ ५२२५४मा सेट्स [सिन् ] ५२ छतi-व्य' नाहधातुमाना पा-त्य अनी पिये वृद्धि थाय छे. अगादीत् , अगदीत् । अनादीत् , अनदीत् । ५], अनन्दीत् । व्यञ्जनादे वोपान्त्यस्याऽतः (सेटि) ४।३।४७ ४१ वद् , व्रज तेभा ल् भने मतवा यातुमाना उपान्त्य अनी नित्य वृद्धि थाय छे. अवादीत् । अवाजीत् । अज्वालीत् । अस्खालीत् । अचालीत् । अक्षारोत् । वद-व्रज-लः ४।३।४८ ४५ श्वि, जागृ, शस्, क्षण तथा ह, म् भने य तामा धातु तेमा कग , रग , लग्, कख , हस् वि. [एदित्] धातुओथा सेट् स्:सिच्] ५२ ७ti क्षि यती नथी. अश्वयीत् । अजागरीत् । अग्रहीत् । अवमीत् । अयीत् । अकगीत् । अहसीत् । विगैरे. न श्वि-जागृ-शस-क्षण-हम्येदितः ४।३।४९, ४० , Page #267 -------------------------------------------------------------------------- ________________ २४९ धातुरू५ ५४२५ ५ ४।३५० ૪૩ ડિત કે ણિત પ્રત્યયો પર છતાં ધાતુના ઉપાત્ય અની વૃદ્ધિ थाय छे. अपाचि । तड़ + इ [णिच ] = ताडि-ताडयति। णिति ४।३।५० ૪૪ બિત કે ણિત પ્રત્યયો પર છતાં અન્ય નામિ સ્વરની વૃદ્ધિ थाय छे. अकारि। पृ, पारयति । नामिनाऽकलि-हलेः ४।३।५१ ४५ जागृ धातुनी जिसने णव भार वृद्धि थाय छे. अजागारि । जजागार । पशु जागरयति । जागु त्रि-णवि ४।३।५२ __ आ ४२रान्त धातुमाना आ । जित् शित् त् प्रत्यये! मने इ [निन् । त्रिट ] 3-४-६८, १८ ५२ छता, ऐ थाय छे. दा + अ [घञ्] = दायः । दा + अक [णक] = दायकः । अदायि। दा + इ [जिट ] + स्यते = दायिष्यते ५से दास्यते । अदायिष्यत, अदास्यत । दायिता, दाता । आत ऐः कद्-ौ ४।३।५३ ४७ जन् भने बध् धातुनी अित् गित् कृत् प्रत्यय भने मित्र ५२ छतां वृद्धि यती नथा. प्रजनः । जन्यः । अजनि । बधः । बध्यः। अबधि । बध १, मा. मा. न जन-बध: ४।३।५४ ४८ कम् यम् रम् नम् गम् वम् मने आ + चम् सिवाय મૂકારાન્ત ધાતુની કૃદન્તના ગિત કે ણિત પ્રત્ય પર છતાં सने इ [त्रि] प्रत्यय ५२ छत वृद्धि थती नथा. भ्रमः । अभ्रमि । ५५ कामः । अकामि । मो ऽकमि-यमि-रमि-नमि-गमि-वम्याचमः ४।३।५५ ४९ . पु. से. १. अ [णत् ] प्रत्यय, एित वि४८थे थाय छ. श्रि, शिश्रय । शित् नथी, पर वित् छ माटे ति Page #268 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ધાતુપ પ્રકરણ ૫ છારાષ૮ ૨૪૪ नयी मेटले गुण थयो, पक्षे शिश्राय । शित छे भाटे वृद्धि. णिद्वाऽन्त्यो ण ४।३।५८ ૫૦ વ્યંજનથી શરૂ થતા વિત પ્રત્યય પર છતાં, અદ્વિરક્ત ધાતુ साना सत्य उन। औ थाय छे. यु+ ति = यौति । उत औः विति व्यञ्जनेऽद्वेः ४।३।५९ પર વ્યંજનથી શરૂ થતા વિદ્ પ્રત્યય પર છતાં – ધાતુના वि४२५, प्रत्यय न [श्न] ५छ। ई थाय छे. तृनईह् + तितृणेह् + ति-तृणेढि । ४-१-८२,७८. १-3-१०.४२ तृहः श्नाद् ईत् ४।३।६२ પર વ્યંજનથી શરૂ થતા વિત્ પ્રત્યયો પર છતાં, ધાતુની ५०ी प्रत्ययनी माहिभाई नित्य मावे छे. ब्र + ति= ब्रवीति । ब्रूतः परादि: ४।३।६३ ५३ व्यसनथी १३ यता वित् प्रत्ययो ५२ ७तi, यङ् लुप् અને તુ, હું અને તુ ધાતુની પછી પ્રત્યયની આદિમાં वि८ ई भावे छे. रु + ति-रु + ईति = रवीति । पसे रौति । बोभवीति, बोभोति । लालपीति, लालप्ति । यङ्-तु-रु-स्तो बहुलम् ४।३।६४ ५४ द् [दि]मने स् [सि] प्रत्यय ५२ छतi, स् [सिन् ] ने તે છે એવા નુ કારાન્ત ધાતુની અને ધાતુની પછી [ईत् ] थाय छे. स् + द् - स् + ई = सीद् । स्+स्स् + ई स = सीस् । क, अकार्षीत् । अकार्षीः । अलावीत् । अलावीः ४-3-७१ । आसीत् । आसीः। सः सिजस्ते दिस्योः ४।३।६५ - Page #269 -------------------------------------------------------------------------- ________________ २४४ ધાતુરૂપ પ્રકરણ ૫ ४/३/६६ ५५ पा ( पिब ) इ (वु गागु २ ले परस्मैप४) इ (स्मरण • ४२वु ं गए। २ परस्मैप६) दा संज्ञ धातुभ्यो भू अ स्था धातुयोथी पर रडेला स् [सिच् ] न परस्मैपट्टमां सोय थाय छे याने सोय थाय छे त्यारे इ [ इट् ] थती नथी. अपात् अपाताम् अपुः ४-३-८४ । अगात् । अध्यगात् ४-४-२३ | दा, अदात् अदाताम् अदुः । धा अधात् अधाताम् अधुः । भू - अभूत् । अभूताम् । अ + भू + अन् २-१-५० अ + भुव् + अन् ४-२-४३ अभूवन् ४-२-८२ । स्था, अस्थात् अस्थाताम् अस्थुः । ४-४-८१ पिबैति-दा-भू-स्थः सिचो लुप् परस्मै न चेट् ४|३|६६ ५६ [ ब्रा शा छा रखने सा धातुमाथी पर रहेसा स् [सिच्] प्रत्यय परस्पांविरुध्ये सोप थाय छे. अधासीत् ૪ થા પ્રકાર પક્ષે अघ्रासीत् अशासीत् ૧૭ अधात् अघ्रात् अशात् अच्छात् असात् "" " " अच्छासीत् असासीत् "" "" "" ܕ "" 29 "" 33 - प्रा शा छा -सो वा ४ | ३ |६७ तनादि (तन् विगेरे आडमा गगुना) धातुयोथी पर रहेसा स् [सिच् ] ना, आत्मनेय त अने थास् प्रत्यय पर छतां વિકલ્પે લેાપ થાય છે, વળી લેપ થાય છે ત્યારે ધાતુના अन्त्य न् } ण् મા પણ લોપ થાય છે અને [પ્] થતી नथी. तनू - अतत, अतनिष्ट | अतथाः अतनिष्ठाः । क्षण् अक्षत, अक्षणिष्ट | अक्षयाः अक्षणिष्ठाः । तन्भ्यो वा तथासि न्णोच ४ | ३ |६८ " Page #270 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ધાતુ૫ પ્રકરણ ૫ કારા૭૦ ર૪૫ ૫૮ ધુટ વ્યંજન અને હેય એવા અને સ્વસ્વર અંતે હેય मेवा धातुथी ५२ २९सा मनिट स् [सिच्] ना, तादि भने थादि प्रत्यय ५२ छतi सो५ थाय छे. अभैत्ताम् । अभैत्तम् । अभैत्त । अभित्त । अभित्थाः । अकृत । अकृथाः । धुड्-हस्वाल् लुग् अनिटः तथोः ४।३७० ५८ इ [इट ] ५७।२७सा स् [सिन् ] ना, ई [ईत्] ५२ छतi, सो५ थाय छे. इ स + ई = ईन् । इस् + ई स् = ईस् । अलावीत् । अलावीः । ४-3-६५ इट इति ४।३७१ ૬૦ ૬ થી શરૂ થતો પ્રત્યય પર છતાં, પૂર્વને વિકલ્પે લોપાય छ. हिंस् + हि-हिनस् + धि-हिन्धि, हिन्द्धि । ४-२-८० १-3-४८ थी, स् ६न्त्य छे मारे हन्त्य त्रीने मक्ष२ थाय मेटोस् ना द् या छ. अलविड्व म् , १-3-१०,४८ अलविढ्वम् , अलविध्वम् । २-१-८१ । सो धि वा ४।३।७२ ११. अस घातुन स्ना, सहि प्रत्यय ५२ ७di दो५ थाय छे. असि। वजी ए॥२ ५२ त हाय छे. कारयामाहे परीक्षा अस्तेः सि इस्त्वेति ४।३।७३ । १२ दुह् , दिह् , लिह मने गुह् पातुमाथी मार स [सक्] ને, આત્મપદના દત્યાદિ પ્રત્યય પર છતાં વિકલ્પ લોપ थाय छे. दुह् + स + त-दुह + त-अदुग्ध । पक्षे अधुक्षत। अलीढाः पक्षे अलिक्षथाः । गुह-न्यगुह्नहि, न्यघुक्षावहि । दुह-दिह-लिह-गुहो दन्त्यात्मने वा सकः ४।३।७४ १३ स्वरा प्रत्यय ५२ छतi स [स] ना अन दोप थाय छे. दिश अदिक्षाताम् । अदिक्षन्त । अदिक्षि । Page #271 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ૨૪૬ ધાતુપ પ્રકરણ ૫ ४१३/७५ स्वरेऽतः ४।३।७५ ૬૪ અદ્યતનીમાં ાિના આ તે! વિકલ્પે લોપ થાય છે. अदरिद्रीत् अदरिद्रासीत् ४-४-८९ । दरिद्रोऽद्यतन्याम् वा ४ | ३ |७६ ૬૫ સન્ વિગેરે સિવાય અશિત્ પ્રત્યયના વિષયમાં વૃત્તિ ના आ नो सोप थाय छे, दरिद्रयति । दरिद्रयते भावे प्रयोग. दरिद्रितुम् । दिहरिद्रासति । दरिद्रायकः । दरिद्राणम् । अशित्यसन्- णकच्णका - ऽनटि ४ ३ ७७ ६६ व्यन्नांत धातु पछी दू (ड्य 3 पु. से. व.) ने! सोय थाय છે અને ધાતુને અંતે સ્ વ્યંજન હોય તે તેને રૂ થાય છે. रुध्+द्-अरु न घ् + द्-अरुणध्- २-१-७१ अरुणद्१-३-५१ अरुणत्, अरुणद् । हिंस्-अहिनद्-अहिनत् द् । व्यञ्जनाद्देः सदः ४ | ३ |७८ , १७ व्यनांत धातु पछी स् ( . २ यु. मे. प.) ना सोप थाय छेने धातु ने यते स्, द् द्वे घ् व्यंजन होय तो तेना વિકલ્પે र् थाय छे, हिंस्-अहिनः, अहिनत् द् २-१-७६. १-३-५१ । भिद्-अभिनः, अभिनत् द् । रुध् - अरुणः, अरुणत्, द् । , सेः स-द-धां च रुर्वा ४ | ३ | ७९ ६८ व्यन्नान्त धातुर्थी ५२ २डेला य ने, अशित् प्रत्यय ५२ vai, alu au . rqfaar | 4. qrqfacgà | ß. अपापचिष्यत । परे. - पापचांचक्रे । अद्य अपापचिष्ट । आशीः पापचिषीष्ट । अर्भणि पापच्यते । ४-३-८२ पशु लोलूय, लोलूयिता । लोलूय्यते । योऽशिति ४ | ३ |८० Page #272 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ७० ધાતુરૂપ પ્રકરણ ૫ કાફા૨ ૨૪૭ ८ कथ गण रच स्पृह मन. मृग मेरे अ २५४२-त ધાતુથી અશિત પ્રત્યયો આબે છો, અન્ય આ લોપાય છે. कथयति । शुशोभिषिष्यते । शुशोभिषिषीष्ट । अटिटिषिष्यति । अटिटिष्यात् । पापच्य, पापचिता । पापच्यते ४-3-८०। अत: ४।३।८२ मनिट (ती पूर्व इ [इट्] न डाय मेवी), मशित प्रत्यय ५२ छतi इ [णिच है णिग] ने। लो५ थाय छे. चोरि (२. १०) य [क्य] चोर्यते भए। प्र+ताडि + य (क्त्वा प्रत्ययन। यप) प्रताडय । ५५ चोरयित्वा । चोरि + इ [णिग्] = चोरि-चोरयति प्रे२४ । कारि + य [क्य] कार्यते। मे प्रभाएं हार्यते । योज्यते । वास्यते । दाप्यते । गम्यते । आनाय्यते। त्याहि . ४. । प्रकार्य ३. स. भू. ४ । ५४, कारयित्वा । से छे. णेरनिटि ४।३।८३ ७३ सेट् त (क्त) भने तवत् [क्तवतु] ५२ ७i, इ [णि णिग्] न सो५ थाय छे. चोरि- (२. १०) चोरितः । चोरितवान् । कारि, कारितः कारितवान् । सेट्र-क्तयोः ४।३।८४ ७२ आम् वि२रे प्रत्यय ५२ छतi, इ [णिच् । णिग्] ना अय् थाय छे. चोरयांचकार । कारयांचकार । स्पृहयालुः । आमन्ता-ऽऽल्वाय्येनौ अय ४।३।८५ ७3 सधु १२ पछी २४ा ह [णिच ४ णिग्] नो य [य] ५२ छतां भय याय छे. प्रशमय्य । लघोर्यपि ४।३।८६ .......... Page #273 -------------------------------------------------------------------------- ________________ २४८ ૭૪ ધાતુના ક્ ત थाय छे. वसू- वत्स्यति सस्तः स ४ | ३ |९२ ધાતુરૂપ પ્રકરણ ૫ ४ | ३ |९२ લ કારાદિ અશિત્ પ્રત્યયના વિષયમાં ત્ | अवत्स्यत् । ७य यशित हित् ङित् स्वराधि अत्ययो तेभन इ [ इट् ] एमने उस [स्] प्रत्यय पर छतां, आ अशन्त धातुना आ नो सोप थाय छे. पपतुः । अदधत् ३-४-५८ । पविथ । पा, पपे पक्षा 3. । अयुः पक्षे अयान् ४-२ -८१ । ( क्ङिति स्वरे ) इडेत् - पुसि चाऽऽतो लुक् ४।३।९४ ૭૬ આદિમાં સયેાગ હોય એવા આ કારાન્ત ધાતુઓના આ તે lsa sual: Hi a lakeù 14 d. Ja, ग्लेयात् । संयोगादे वशिष्येः ४ | ३३९५ ܘܘ गा (गै ), पाथीवु, स्था, सा (सो), दा संज्ञ, मा भने हा (त) ना आ नो डित् याशी: भां ए नित्य थाय छे. गेयात् । पेयात् । स्थेयात् । अवसेयात् । देयात् । धेयात् । मेयात् । हेयात् । ४-२ - १ थी मैने। गा, सोनो सा । गा-पा-स्था-सा-दा-मा-हाकः ४१३/९६ 1७८ गा पा पीवु, स्था सा दा (दा संज्ञ धातु 3-3-५) माहा (dry ), या धातुभोना अन्त्य स्वर आने! વ્યંજનાદિ કિત્ હિત્ પ્રત્યય પર છતાં થાય છે. પણ त्वा न य थाय त्यारे ई थतो नथी, गीयते । जेगीयते ३–४–८, ४-१-४८, 3-3 - २२ । गीतः । गीतवान् । गीत्वा । पीयते । पेपीयते । पीतः । पीतवान् । पीत्वा । I प्रगाय, अडित्वा न य थयो छे, भाटे ई थये। नथी. ईर्व्यञ्जनेऽपि ४ | ३ |९७ Page #274 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ધાતુ૫ પ્રકરણ ૫ દારૂા૨૮ ૨૪૯ ૭૯ ગ્રા અને આ ધાતુના સ્વરને ય પર છતાં શું થાય છે. जेनीयते । देध्मीयते । घ्रा-मोर्यङि ४।३।९८ ८० वध सभा हन् घातुन या ५२ ७i नी माहेश याय छ. जेनीयते । शतिभा जकन्यते वधमां पशु थाय छे. हनो घ्नी वंधे ४।३।९९ ८१ भित् ॐ शित् प्रत्यय ५२ छतi हन् न घात् थाय छे. हन् + अ [घञ्] घातः। हन् + इ [णिग्] घातयति । व्णिति घात् ४।३।१०० ८२ इ [भिच् : निट्] ५२ छतां हन् नो घन् थाय छे. अघानि । घानिष्यते ५२ हनिष्यते । अघानिष्यत् , अहनिष्यत् । घानिता, हन्ता । अ [गत् ] प्रत्यय ५२ छतां हन् । घन् महेश थाय छे. जधान ४-3-१०० नो अ५वाह. त्रि-णवि घन् ४।३।१०१ ८३ अं [अ] ५२ ७i-(1) नश् न वि४६५ नेश थाय छे. अनेशत् , अनशत् । ३-४-६४ पुष्यादि भा छे. नशे नेश् वाऽङि ४।३।१०२ । (२) श्चि । श्व, अस् (ग. ४) । अस्थ, वच् न वोच सने पत् ने पप्त माहेश थाय छे. अश्वत् । आस्थत् । अपास्थन्त २-१-११३ । अवोचत् । अपप्तम् । ३-४-६४ श्वयत्यसू-वच-पतः श्वा-ऽस्थ-वोच-पप्तम् ४।३।१०३ ८५ शी धातुना ईन शित् प्रत्यय ५२ छत ए थाय छे. शेते । शी+ आन [आनश् ] = शयानः १. . । शीङ ए: शिति ४।३।१०४ Page #275 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ૨૫૦ ધાતુરૂપ પ્રકરણ ૫ ४|३|१०५ ૮૬ ૬ થી શરૂ થતા કિત્ તિ પ્રત્યય પર છતાં શો ના રાય્ थाय छे. शी + य [ क्य] ते = शय्यते । शय्यमानः १. . यङ् भां शाशय्यते । क्ङिति यि शय् ४ | ३|१०५ ही थाय छे. शुचि - शुचीकरोति । शुचीभवति । शुचीस्यात् । यङ् ५२ थाय छे. स्तु-तोष्ट्रयते । चि-चेचीयते । यक् प्रत्यय पर छतां स्व२ दीर्घ' थाय छे. मन्तु+य = मन्तूय, मन्तूय + शब् + ति = मन्तूयति । क्यन् क्यङ क्यष् अने क्य ५२ छतां स्वर ही थाय छे. निधिमिच्छति निधीयति । दधीयति । क्यन् ३-४-२३ । श्येन इवाचरति श्येनायते । क्यङ् ३-४-२६ अभृशो भृशो भवति भृशायते । ३-४-२८ यो क्यङ् । अलोहितो लोहितो भवति लोहितायते । लोहितायति 9 ८७ च्वि प्रत्यय पर छत, स्वर ही 453-8-30 yall. जि + य [ क्य] + ते = जीयते । १. 1⁄2 जीयमानः । धातुना स्वर याहि आशीः २ छतां ही थाय छे. जीयात् । स्तूयात् । दीर्घवि यङ् - यक्-क्येषु (आशिष) च ४ | ३ | १०८ ૮૮ ધાતુ કે અધાતુના ક્રૂ તા, થ્વિ અને ય પર છતાં તે થાય छे. पित्री स्यात् । कृ-चेक्रीयते । जेहीयते । क्यन् भने क्य ५२ छतां ऋ ने! री थाय छे. पितरमिच्छति पित्रीयति । मात्रीयति क्यन् ३-४-२३ । पितेवाचरति पित्रीयते । मात्रीयते क्यङ् ३-४-२१ । ऋतो री: ४।३।१०९ Page #276 -------------------------------------------------------------------------- ________________ धातुरू५ ४४२५ ५ ५३।११० २५१ ८८ अ श] भने य [क्य] ५२ छतi, ऋ रान्त धातुना नारि थाय छे. मृ+अ+ते-म्रि+अ+ते २-१-५० म्रियते । पृ. प्रियते भए । मृ+य+ते-म्रियते। ह, ह्रियते । क्र ||-त धातुना कना, य थी १३ यता माशीः प्रत्यये! ५२ छतां रि याय छे. कृ, क्रियात् । रिः श-क्या-ऽऽशीर्य ४।३।११० દિવ પર છતાં અવ્યય સિવાય વર્ણને ડું થાય છે. प्राग अशुक्लं शुक्लं करोति इति शुक्लीकरोति पटम् । प्राग अशुक्लः पट इदानीं शुक्लो भवति इति शुक्लीभवति । प्राग अशुक्लः पट इदानीं शुक्लः स्यादिति शुक्लीस्यात्पटः । मे प्रमाणे माला-मालीकरोति । मालीभवति । मालीस्यात् । अव्यय दिवाभूता रात्रिः । दोषाभूतमहः । ईश्च्चावर्णस्याऽनव्ययस्य ४।३।१११ ४१ क्यन् ५२ तi अ वणना ई थाय छे. पुत्रीयति ।। मालीयति । क्यनि ४।३।११२ ४२ सूप, त२स भने मासहितमा मनु अशन ना अशनाय उदक न उदन्य अने धन न धनाय मेवे! क्यन् प्रत्ययान्त: आदेश थाय छे. अशनायति । उदन्यति । धनायति ।। सिवाय अशनीयति । उदकीयति । धनीयति दातुम् । क्षुत्-तृड्-गर्धेऽशनायोदन्य-धनायम् ४।३।११३ Page #277 -------------------------------------------------------------------------- ________________ चतुर्थोऽध्यायः तृतीयः पादः धातुरूप-प्रकरणम् ५ [गुण ङित् कित् वृद्धिः तथा प्रत्ययानां धातूनां नाम्नां च विविध-कार्यम् ] १ नामिनो गुणोऽक्किति ४३१ तरति । जयति । भवति २ उ-श्नोः ४।३२ तनोति । चिनोति ३ पुस-पौ ४।३।३ अजागरुः । अर्पयति । ४ लघोरुपान्त्यस्य ४।३।४ वर्षति .५ मिदः श्ये ४।३।५ मेद्यति । ६ जागुः किति ४।३२६ जागर्यते । जागरितः ७ ऋवर्णदृशोऽङि ४।३७ आरत् । अजरत् । अदर्शत् ८ स्कृच्छ्तोऽकि परोक्षायाम् ४।३।८ सञ्चस्करिव । आनच्छिव ९ संयोगाद् ऋदर्तेः ४।३।९ सस्मरथुः । आरुः १० क्य-यङा-ऽऽशी-ये ४।३।१० स्मर्यते । अर्यते । स्मर्यात् ११ (न)भवतेः पिज्लुपि ४।३।१२ अभूत् .. १२ सूतेः पञ्चम्याम् ४।३।१३ सुवै । सुवावहै १३ द्वयुक्तोपान्त्यस्य शिति स्वरे ४।३।१४ नेनिजानि १४ विणोः अप्विति व्यौ ४।३।१५ जुह्वति । यन्ति १५ इको वा ४।३।१६ अधियन्ति, अधीयन्ति १६ कुटादे द्विद् अ-णित् ४।३।१७ कुटितुम् । कुटित्वा १७ शिदवित् ४।३।२० कुप्यति । चिनुतः २८ इन्ध्य-संयोगात् परोक्षा किद्वत् ४।३।२१ समीधे । निन्युः Page #278 -------------------------------------------------------------------------- ________________ धातुरूप-प्रकरणम् ५ १९ वजे नवा ४ | ३ | २२ परिषस्वजे - परिषस्वजे २० ज - नशो न्युपान्त्ये तादिः क्त्वा ४।३।२३ रक्त्वा, रक् २१ ऋतुष-मृष-कृश-वञ्च-लुञ्च-थ-फः सेट् ४।३।२४। ऋतित्वा अर्तित्वा । लुचित्वा लुञ्चित्वा २२ वौ व्यञ्जनादेः सन् चायः ४।३।२५ द्युतित्वा योतित्वा २३ न डीङ् - शीङ्-पू-घृषि-विदि- स्विदि- मिदः ४ | ३ | २७ डयितः । शयितः । पवितः । पवितवान् २४ क्ला ४।३।२९ देवित्वा । भ्रंशित्वा । त्रश्चित्वा २५ क्षुच - क्लिश- कुप- गुध - मृड - मृद - बद-वसः ४ | ३ | ३१ क्षुत्वा । मृडित्वा । उदित्वा । उषित्वा । २५३ २६ रुद - विद-मुप-ग्रह स्वप- प्रच्छः सन् च ४ | ३ | ३२ रुदित्वा २७ नामिनोऽनट् ४।३।३३ निनीषति । तितीर्षति २८ उपान्त्ये ४ | ३ | ३४ बिभत्सति । बुभुत्सते २९ सिजाशिषावात्मने ४ | ३ | ३५ अभित्त । भित्सीष्ट ३० ऋवर्णात् ४ | ३ | ३६ अकृत । कृषीष्ट । अती | तीर्षीष्ट ३१ गमो वा ४ | ३ | ३७ समगत, समस्त । संगषीष्ट, संगषीष्ट ३२ हनः सिच् ४ | ३ | ३३ यमः सूचने ४ | ३ | ३९ उदायत ३८ आहत | आहसाताम् । आहसत ३४ वा स्वीकृतौ ४।३।४० उपायत, उपायंस्त कन्याम् ३५ इव स्था-दः ४।३।४१ उपास्थित | आदित | आदिषाताम् ३६ मृजोऽस्य वृद्धिः ४ | ३ | ४२ माष्टि ३७ ऋतः स्वरे वा ४ | ३ | ४३ मार्जन्ति, मृजन्ति 7 Page #279 -------------------------------------------------------------------------- ________________ २५४ धातुरूप-प्रकरणम् ५ ३८ सिचि परस्मै समानस्याऽङिति ४।३।४४ अलावीत् ३९ व्यञ्जनानाम् अनिटि ४।३।४५ अभैसीत् । अरासीत् ४० व्यञ्जनादे वोपान्त्यस्याऽऽतः (सेटि) ४।३।४७ अगादीत् , अगदीत् ४१ वद-ब्रज-ल: ४।३।४८ अवादीत् । अब्राजीत् । अज्वालीत् ४२ न श्वि-जागृ शस.क्षण-ह-म्-य-एदितः४।३।४९ अश्वयीत् ४३ णिति ४।३।५० ताडयति ४४ नामिनोऽकलि-हले ४।३।५१ पारयति ४५ जागु त्रि-णवि ४।३।५२ अजागारि । जजागार ४६ आत ऐः कृञ्-ौ ४।३।५३ दायः । दायकः । दायिष्यते ४७ न जन-बधः ४।३।५४ प्रजनः । जन्यः । अजनि । बधः ४८ मोऽकमि-यमि-रमि-नमि-गमि-वम्याचमः ४।३।५५ अभ्रमि ४९ णिद्वाऽन्त्यो णव ४।३।५८ शिश्रय, शिश्राय ५० उत औः विति व्यञ्जने ऽ द्वेः ४।३।५९ यौति ५१ तृहः श्नाद् ईत् ४।३।६२ तृणेढि ५२ ब्रूतः परादिः ४।३१६३ ब्रवीति ५३ यङ्-तु-रु-स्तोः बहुलम् ४।३।६४ बोभवीति, बोभोति रवीति. रौति ५४ सः सिजस्ते दिस्योः ४।३।६५ अकार्षीत् । आसीः ५५ पिवैति-दा-भू-स्थः सिचो लुप् परस्मै न चेट् ४।३।६६ अपात् । अगात् । अदात् । अधात् । अभूत् । अस्थात् Page #280 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ૨૫૫ धातुरूप-प्रकरणम् ५. ५६ धे-घ्रा-शा-छा-सो वा ४।३।६७ अधात् , अघासीत् ५७ तन्भ्यो वा त-थासि गोश्च ४।३।६८ अतत, अतनिष्ट ५८ धुड्-हस्वाल लग् अनिटः त-थोः ४।३७० अभैत्ताम् । अकृत । अकृथाः ५९ इट ईति ४३७१ अलावीत् । अलावीः ६० सो धि वा ४।३।७२ हिन्धि, । हिन्दि । अलविध्वम्-ड्ढ्वम् ६१ अस्तेः सि हस्त्वेति ४।३।७३ असि ६२ दुह-दिह-लिह-गुहो दन्त्यात्मने वा सकः ४।३१७४ अदुग्ध, अधुक्षत ६३ स्वरेऽतः ४।३।७५ अदिक्षाताम् । अदिक्षन्त ६४ दरिद्रोऽद्यतन्याम् ४।३।७६ अदरिद्रत् , अदरिद्रासीत् ६५ अशित्यसन्-णकच-णका-ऽनटि ४।३७७ दरिद्रयति ६६ व्यञ्जनाद् देः सश्च दः ४।३।७८ अरुणत् । अहिनत् ६७ सेः स-द-धां च रु ४३७९ अहिनः, अहिनत् ६८ योऽशिति ४।३।८० पापचिता । पापच्यते ६९ अतः ४।३।८२ कथयति । शुशोभिषि यते ७० णेरनिटि ४।३।८३ चोर्यते । प्रताड्य । चोरयति । ७१ सेट-क्तयोः ४।३।८४ चोरितः । कारितवान् ७२ आमन्ता-ऽऽल्वाय्येत्नावय ४।३।८५ चोरयांचकार ७३ लघो र्यपि ४।३।८६ संकथय्य । प्रशमय्य ७४ सस्तः सि ४।३।९२ वत्स्यति । अवत्स्यत् ७५ (विङति स्वरे ) इडेत्पुसि चाऽऽतो लुक् ४३९४ ..पपतुः । अदधत् । पपिथ । अयुः Page #281 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ૨૫૬ धातुरूप-प्रकरणम् ५ ७६ संयोगादे वssशिष्येः ४ ३ ९५ ग्लेयात्, ग्लायात् ७७ गा पा -स्था-सा - दा मा-हाकः ४ ३ ९६ गेयात् । पेयात् ७८ ई व्र्व्यञ्जनेऽयपि ४ | ३ | १७ गीयते । जेगीयते ७९ घ्रा - मोङ ४।३।९८ जेन्रीयते । देमीयते ८० हो नी धे ४।३।९९ जेघ्नीयते । ८१ ति घात् ४ | ३ | १०० घातः । घातयति ८२ त्रि वि घन ४।३।१०१ घानिष्यते । जघान ८३ नशे र्नेश वाऽङि ४ | ३|१०२ अनेशत्, अनशत् ८४ श्वयत्यम् - चच - पतः श्वाऽस्थ- वोच-पप्तम् ४ | ३ | १०३ अश्वत् । आम्थत् । अवोचत् । अपप्तत् ८५ शीङ एः शिति ४ | ३ | १०४ शेते । शयानः ८६ क्ङिति शिय् ४।३।१०५ शय्यते । शाशय्यते ८७ दीर्घश्च्वि-यङ् - यक् - क्येषु ( आशिषि ) च ४ | ३ | १०८ शुचीकरोति । तोष्यते । मन्तूयति । दधीयति । जीयात् ८८ ऋतो रीः ४ | ३ | १०९ पित्रीस्यात् । चेक्रीयते । पित्रीयति ८९ रिः श- क्या ssशी - ४ | ३ | ११० त्रियते । हियते । क्रियात् ९० ईच्यावर्णस्याऽनव्ययस्य ४ | ३ |१११ शुक्लीकरोति ९१ क्यनि ४ | ३ | ११२ पुत्रीयति । मालीयति ९२ क्षुत् - तृड्-- गर्भेऽशनायोद न्य-धनायम् ४।३।११३ अशनायति । उदन्यति । घनायति Page #282 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ધાતુરૂપ પ્રકરણ ૬ धातुन-माहेश, माहि अद, वृद्धि, प्रत्ययन-INE इट, ईट् अट्, धातुन माहि स्सट् मने मागमे। विगेरे अ. १ मशित् प्रत्ययाना विषयमा अस् १. २ भने ब्र धातुना अनुभे भू भने वब (मनिट ) माहेश थाय छे. भविता । भवितुम् । भविष्यति । अभविष्यत् । भवितव्यम् । भव्यम् । उच्यते । वक्ता। वक्तुम् ] वक्ष्यति। वक्ष्यते । अवक्ष्यत् , त । वक्तव्यम् । वाच्यम् । अस्ति-ब्रुवो भू-बचावशिति ४।४।१ - २ भ्रस्ज न विपे भज माहेश थाय छे. भा, भ्रष्टा । भष्टुम् , भ्रष्टुम् । भ_ति । भ्रक्ष्यति । अभयंत् । अभ्रक्ष्यत् । भृजो भजे (नवा) ४।४।६ ૩ ત કારાદિ કિત પ્રત્યય પર છતાં–સ્વરાઃ ઉપસર્ગથી પર રહેલા ઘા સિવાયના વા સંજ્ઞક ધાતુનો ૪ આદેશ થાય છે. आत्तः । आत्तवान् । उपात्तः । उपात्तवान् । त रा न होय त्यारे प्रदाय । स्वराद उपसर्गाद् दः ति कित्यधः (त्तः) ४।४।९ ४ त २६ डित् प्रत्यय ५२ छतi, धा स्व३५ सिवाय दा संशधातुनी दत् भाइश थाय छे. दत्तः। दत्तवान् । दत्तिः । दत्त्वा । पशु दा . २ अ५. मने दै १. १ शु६ ४२७. दा संजामा नथा, भाटे दत् थाय नलि. दा . २ दातः। दै १. १ अवदातः। दत् ४।४।१० ૧૭ Page #283 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ૨૫૮ ધાતુરૂપ પ્રકરણ ૬ ४।४।११ ५ त राहि जित् प्रत्यय ५२ छता, (१) दो सो मा भने स्था धातुन। अन्त्य २१२ने। इ थाय छे. दितः । अवसित: सित्वा । मितः । मितिः । स्थितः । स्थित्वा । वि२६ SEI. अवसाय । निर्माय। स.भू.. त ६ नथा. दो-सो- मा-स्थ इ: ४।४।११ ६ (२) छो भने शो नो ४ि५ इ थ.छे. छितः-छातः । निशितः-निशातः । छा-शो-र्चा ४।४।१२ ७ त्वा प्रत्यय ५२ छतi, हा त. हि थाय छ. हित्वा । हाको हिः क्त्वि ४।४।१४ ८ त २६ जित् प्रत्यय ५२ छता, धा धातुन हि माहेश थाय छे. विहितः । विहितवान् । हित्वा। त ४।२६ न होय त्य.रे, विधाय । धागः ४।४।१५ ८ त ४२६ 1ि भने यप ५२ छतां अद् न। जग्ध थाय छ. जग्ध्वा १-3-४८ । जग्धः । जग्धवान् । प्रजग्ध्य । यपि चाऽदो जग्ध् ४।४।१६ १० सन् मघतनी घञ् अच् सने अल प्रत्यय ५२ छता, अद् ना घस् [घस्ल] थाय छे. जिघत्सति । अघसत् 3-४-१४ । घासः । प्रघसः अन् सने अल । घस्लु सनद्यतनी-घबचलि ४।४।१७ १. अद् धातुनी परीक्षामा विप्पे घस् थाय छे. जघसिथ ४-४-८० । जक्षथुः । पक्षे आदिथ । आदथुः । परोक्षायां नवा ४।४।१८ Page #284 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ધાતુરૂપ પ્રકરણ ૬ ४|४|१९ २५८ १२ वे धातुन ! परीक्षामा विध्ये वय् थाय छे. उवाय, ववौ । उवयिथ, वविध ४-१-७२,७४ १ वे यू ४|४|१९ ૧૩ । ૐ અને છુ ધાતુને દી TM પક્ષામાં વિકલ્પે હ્રસ્વ थाय छे. विशशुः । पक्षे विशशरुः । ४-3-८ थी गुणु. ऋः शृ-दृ-प्रः ४।४।२० १४ इ [जिट् ] सिवाय आशी मां हन् ने वधू थाय छे. वध्यात् । તા arafante | 5 [faz ] Hi anfang 34°ly | 8-3-20 2 eat वध आशिष्य ४।४।२१ १५ अद्यतनीभां हन् धातुनेो वधू (वध) महेश थाय छे. आत्भनेपट्टभां वि४८ये वध् थाय छे. (वधू आहेश सेट् छे भने वृद्धि थती नथी.) अवधीत् - परस्मै । आत्मने आवधिष्ट, आहत । आवधिषाताम् आहसाताम् । आवधिषत, आहसत । अद्यतन्याम् वा त्वात्मने ४।४।२२ 9 १६ इ (ल्वु . २ ) अने इ (स्भ२९] ४२ . २) नो अद्यतनीभां गा आदेश थाय छे. अगात् । अगुः । अध्यगात् । इणिको र्गाः ४ |४| २३ १७ णि ५२ छत, इ . २४वु ने इ . २ स्मरण वु ज्ञान सित्रायना अर्थभां गम् [ग] महेश थाय छे. गमयति ग्रामम् । अधिगमयति प्रियम् । णावज्ञाने गमुः ४।४।२४ ૧૮ ૬ ભણવું, મૈં ગ.ર જવું અને હૈં ગ. ૨ સ્મરણ કરવું તે સ [ सन् ] पर छत, ज्ञान सिवाय ना अर्थभां गम् [मु.] आहेश थाय छे. अधिजिगांसते विद्याम् । जिगमिषति ग्रामम् । अधिजिगमिषति मातरम् । ज्ञानभां अर्थान् Page #285 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ધાતુરૂપ પ્રકરણ ૬ ४।४।२५ प्रतीषिषति इ ४ । गतिने ज्ञान अर्थ पशु थाय छे. सनीङश्व ४|४|२५ २१० १८ इ ( लावु ) धातुना परीक्षामां गा थाय छे. अधिजगे । गाः परोक्षायाम् ४।४।२६ २० णि पछी सन् भावे तो अने ङ भावे तो इ ( भावु) नो गा आदेश विडये थाय छे अधिजिगापयिषति, अध्यापिपयिषति । ४-१-४ अध्यजीगपत्, अध्यापिपत् । ४-१-४ णौ सन् - ङे वा ४|४|२७ २१ अधि + इ 'लवु मा धातुनो म्यातिपत्तिमां ने मद्यતનીમાં વિકલ્પે ↑ આદેશ થાય છે. નૈ આદેશને ગુણ્ थता नथी. अध्यगीष्यत, अध्येष्यत । अध्यगीष्ट अध्यैष्ट । अध्यगीषाताम् अध्येषाताम् । ४-3-1 वाद्यतनी - क्रियातिपत्यो गङ् ४।४।२८ " ૧૨ ઘુસ્તની વિભક્તિના પ્રત્યયા લાગતાં ધાતુની પૂર્વે ૬ મૂકવામાં आवे छे. अ + जय् + अ + त् = अजयत् । झियातियत्तिना प्रत्ययो पर छतां धातुनी पूर्वे अ [अट् ] यावे हे. अलविष्यत् । अलविष्यत । अयाचिप्यत्-त । महातनीभां धातुनी पूर्वे असावे छे. मा [माङ् ] ना योगभां अ यावतेो नथी. अकार्षीत् । मा भवान् कार्षीत् । अड् धातोरादि स्तन्यां चाऽमाङा ४।४।२९ ૨૩૬ ગ.ર જવું, સ્મરણ કરવું, ધાતુ અને અમ્ર ધાતુની હસ્તની માં याहि स्वरनी वृद्धि थाय छे. आयन् । अध्यायन् । आस्ताम् । आसन् । ४-३-१५ ४-२-८० त्यस्तै वृद्धि: ४ | ४ | ३० Page #286 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ધાતુરૂપ પ્રકરણ ૬ ४/४/३१ २९१ ૨૪ અદ્યતની ક્રિયાતિપત્તિ અને હ્યસ્તનીમાં જો ધાતુની શરૂઆતમાં સ્વર હોય તે પૂર્વે આ ન મૂકતાં, આદિ સ્વરની વૃદ્ધિ કરવી. मा ना योगभांन ४२सी आटीत् । इष्- ऐषिष्यत् । इष् + अ + त् ४-२-१०६ थी इच्छ् + आ + त् ३-३-१ यी ऐच्छ् अ + त् = ऐच्छत् । मा भवान् अटीत् । स्वरादेस्ता ४ | ४ | ३१ ૨૫ ધાતુથી પર રહેલા F કારાદિ અને 7 કારાદિ અશિત્ अत्ययोनी पूर्वे इ [इट् ] थाय छे. लू + ता लू + इ ता = लविता । लवितुम् । लवितव्यम् । याचयाचिता । याचितुम् । याचितव्यम् । याचिप्यति, ते । चुर . १० चोरि-चोरयिता ४. चोरयिष्यति ४. रुद्र - रोदिता ६. रोदिष्यति ४. अरोदिष्यत् ६. अनु + इष अन्वेषिता ४. अन्वेषिष्यति ४. अन्वैषिष्यत् । स्ताद्यशितोऽत्रोणादेरिट् ४।४।३२ २६ तिनी साइटू, ग्रहादि धातुथी आवे छे. निगृहीतिः । fofa: | alonel 41 249, affa: 1 Afta: 1 ते ग्रहादिभ्यः ४|४|३३ ૨૭ હૈં ધાતુથી આવે! મૈં [૬] દીધું થાય છે પણ પરક્ષામાં हीर्ध थत। नथी. ग्रहीता । ग्रहीष्यति । ग्रहीतुम् । गृहीत्वा । गृहीतः । गृहोsपरोक्षायां दीर्घः ४|४|३४ - २८ वृ उ. व आ. अने ही ऋ अशन्त धातुयोथी इट् विस् ही थाय छे, परीक्षा याशी अने परस्मैप सिच सिवाय. प्रावरीता प्रावरिता । वरीता वरिता । तरीतुम् तरितुम् । वृतो नवाऽनाशीः- सिच्- परस्मै च ४१४ | ३५ Page #287 -------------------------------------------------------------------------- ________________ २६२ ધાતુરૂપ પ્રકરણ ૬ ४।४।३६ ર૯ ઉ. આ.] ધાતુથી ને દીર્ધ દ જેને અંતે છે मेवा धातुमाथी ५२ २३८ २मात्मनेही स (सिन् भने आशा: नी पूर्व इ [इट] विक्ष्ये याय छे. अवृत, अवरिष्ट । आस्तीर्घ आस्तरिष्ट । वृषीष्ट, वरिषीष्ट । इट् सिजाशिषोरात्मने ४।४।३६ ३० धू [धूम्] सने र विगेरे [औदित् ] धातुमाथी ५२ २३६। म १२.६ भने त् ४२॥ मशित् प्रत्ययानी पूर्व इ [इट् ] वि४६ थाय छे. (४-४-३२ने। १५५४६) धू, धोता धोतुम् धोतव्यम् धोष्यति अधोष्यत् , त । धविता वितुम् धवितव्यम् धविष्यति अधविष्यत् , त । रघ्, रद्धा रधुम् , रद्धव्यम् रत्स्यति अरत्स्यत् रधिता रधितुम् रधितव्यम् रधिष्यति अरधिप्यत् । मृज, मार्टा माष्टुम् माष्टव्यम् मायति मार्जिता मार्जितुम् मार्जितव्यम् मार्जिष्यति । धूगौदितः ४।४।३८ ६१. निष्कुष् यी ५२ क्त क्तवतु नी पूर्व इट् थाय छे. निष्कुषितः । निष्कुषः (क्तयोः) ४।४।४० ३२ ज १.५ पने वश्च धातुया क्त्वा प्रत्ययनी पू इट थाय छ. जरित्या । व्रश्चित्वा । ४-३-२४ ज-वश्वः क्वः ४।४।४१ 33 दम् विगेरे (ऊदित् ) धातुमेथी क्त्वा प्रत्ययनी पूर्व इट् (4) थाय छे. दान्त्वा दमित्या । शान्त्वा शमित्या । यत्वा देवित्वा । स्यूत्वा । सेवित्वा । अस्त्वा । असित्वा । ऊदितो वा ४।४।४२ ३४ शुध् भने वस् १. १ था क्त क्तवतु क्त्वा नी पूर्व इट थाय छे. क्षुधितः । क्षुधित्वा । उषितः । उषित्वा । ४-3 -32 क्षुध-वसस्तेषाम् ४।४।४३ Page #288 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ધાતુરૂપ પ્રકરણ ૬ કાલા૪૪ ૨૬૩ ३५ अञ्च धातुने लयमा इ [इट ] थाय छे. आंञ्चता गुरवः। लुभ्यञ्चे विमोहाचे ४।४।४४ ३६ पू १. १. मा. मने क्लिश् पातु ने क्त क्तवतु भने क्त्वा पूर्व वि४४ इट् थाय छे. पूतः । पवितः। पूत्वा पवित्वा क्लिष्टः । क्लिषितः । क्लिष्ट्वा । क्लिषित्वा । पूङ्-क्लिशिभ्यो नवा ४।४।४५ 3७ सह , लुभ् इष् [इच्छ] रुष् भने रिष् धातुमाथा त કારાદિ અશિત પ્રત્યે પર છતાં વિકલ્પ રૂ થાય છે. सोढा, सहिता लोब्धा, लोभिता। एष्टा एषिता। रोष्टा रोषिता । रेष्टा रेषिता। सह-लुभेच्छ -रुष-रिषस्तादेः ४।४।४६ ३८ इव्रे ने हाय सेवा धातुमे तथा ऋध, भ्रस्ज, दम्भ , श्रि, यु, ऊर्गु . २ भृ, शपि (णिगन्त शा धातु) सन् तन् पत्, वृ, ही ऋ २रान्त धातुमे सने दरिद्रा धातुथा स [सन् ] पूर्व इट् वि४६ थाय छे. दिव-दुषति ४-१-१०८ दिदेविषति । ऋ , ईलैति ४-१-१७ अदिधिषति । भ्रस्ज , बिभ्रक्षति, २-१-८८, ८७, १२ बिभ्रज्जिषति विभक्षति, बिभर्जिषति ।। श्रि-शिश्रीपति, शिश्रयिपति । युयूषति, यियविषति । प्रोणुनूषति, प्रोणुनविषति । बुभूर्षति, बिभरिषति । तन् तितंसति, तितनिषति । वृ-वुवूर्षते, विवरिषते । तृ-तितीर्षति, तितरिषति । दरिद्रा-दिदरिद्रासति, दिदरिद्रिषति । स आ न सोए थाय छे ४-3-८४ इवृध-भ्रस्ज्-दम्भ-त्रि-यूणु-भर-ज्ञपि-सनि-तनि-पति-वृ ऋद् दरिद्रः सनः ४।४।४७ Page #289 -------------------------------------------------------------------------- ________________ २६४ धातुरू५ ५४२११ ४।४।४८ ३१ ऋ, स्मि पू ( १ मा भने) अञ्ज अश् (-५) क गृ द ध (21. ६ मा) भने प्रच्छ पातुथी स [सन् ] पूर्व इट् थाय छे. अरिरिषति । सिस्मयिषते । पिपविषते । अञ्जिजिषति । अशिशिषते । चिकरिषति । जिगरिषति । आदिदरिषते । आदिधरिषते । पिपृच्छिषति । ऋ-स्मि-पूङञ्जशौ-कृ-गृ-ह.धृ-प्रच्छः ४।४।४८ ४० हन् धातु मने ऋरान्त धातुमाथी स्य नी पूर्व इ थाय छे. हनिष्यति । अहनिष्यत् । करिष्यति । अकरिष्यत् । स्व, स्वरिष्यति । अस्वरिष्यत् । मृ-मरिष्यति अमरिष्यत् । हनृतः स्यस्य ४।४।४९ ४१ कृत् चत् नृत्, छद् भने तृद् ने मद्यतनी स् [सिच्] (૩–૪–૫૩) પ્રત્યય સિવાયના ૪ કારાદિ અશિત પ્રત્યયની पूर्व १ि४८ इ थाय छ कस्यति, कतिष्यति। अकस्य॑त् , अकतिष्यत् । नृत् , नय॑ति, नतिष्यति । कृत-चूत-नृत-मृद-तृदो ऽ सिचः सादे र्वा ४।४।५० ४२ गम् पातुथी स २६ मशित प्रत्ययनी पहे। इ थाय छ ५९ सामनेपदम न थाय. गमिष्यति । अगमिष्यत् । संगस्यते । 3-3-८४ गमोऽनात्मने ४।४।५१ ४३ स्नु घातुथी स राति २ मशित् प्रत्ययानी पूर्व इट् थाय छे. ५२५ मा भने ५४मा न थाय. प्रस्नविष्यति । प्रस्नविता । प्रस्नवितुम् । मा. प्रस्नोप्यते ७. । प्रस्नोता . । स्नोः ४।४।५२ Page #290 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ધાતુરૂપ પ્રકરણ ૬ જાઢાપરૂ ૨૬૫ ૪૪ રન્ ધાતુ થી કારાદિ અને 7 કારાદિ અશિત પ્રત્યાયની पूर्व इ थाय छे, ५९५ सामनेमा न थाय. क्रमिष्यति । क्रमिता। प्रक्रमितव्यम् । मा. प्रकंस्यते । प्रक्रन्ता। 3-3-५१ क्रमः ४।४।५३ ૪૫ વૃર વિગેરે પાંચ ધાતુઓથી કારાદિ અને કારાદિ અશિત પ્રત્યેની પૂર્વે ૬ થતી નથી, આત્મપદ સિવાય. ५२२-वृत् । वृध-वय॑ति । अवय॑त् । विवत्सति । ४-३-३४ स्यन्त्स्यति । अस्यन्त्स्यत् । शय॑ति । कल्पस्यति । अकल्प्स्य त् । कल्प्तास्मि । 3-3-४५,४६ मात्मने-वतिष्यते । अवर्तिष्यत । वित्तिषते वर्धिष्यते । अवधिष्यत । विवर्धिषते शधिष्यते । अशर्धिष्यत । स्यन्द पेट स्यन्त्स्यते स्यन्दिष्यते । अस्यन्तस्यत, अस्यन्दिष्यत । कृप वेट कल्प्स्यते, कल्पिष्यते । अकल्प्स्यत, अकल्पिष्यत । कल्प्ताहे कल्पिताहे । ४-४-३८ न वृद्धयः ४।४।५५ ૪૬ એક સ્વરી અનુસ્વાર ઈત વાળા ધાતુઓથી પર રહેલા स हि मने त अहि शित् प्रत्ययानी पूर्व इ (इट) थती नथी. ४-४-३२ ने। २५५वाह. नी-नेता । नेतुम् । नेतव्यम् । नेष्यति, ते । अनेप्यत्, त । पा-पाता । पातुम् । पातव्यम् । पास्यति । अपास्यत् । लभ-लब्धा । लन्धुम् । लब्धव्यम् । लप्स्यते । अलप्स्यत। शद्-शत्ता । शत्तम् । शत्तव्यम् । शत्स्यति । अशत्स्यत् । शक्-शक्ता। शक्तुम् । शक्तव्यम् । शक्ष्यति । अशक्ष्यत् । पथ-पक्ता । पक्तुम् । पक्त. ध्यम् । पक्ष्यति, ते । अपक्ष्यत् , त । बुध १. ४ बोद्धा । बोधुम् । बोद्धव्यम् । भोत्स्यते । अभोत्स्यत । लिह Page #291 -------------------------------------------------------------------------- ________________ २९६ ધાતુરૂપ પ્રકરણ ૬ ४१४५६ -लेढा । लेदुम् । लेढव्यम् । लेक्ष्यति, ते । अलेक्ष्यत् , त । दुइ-दोग्धा । दोग्धुम् । दोग्धव्यम् । घोक्ष्यति, ते । अधोक्ष्यत् , त । दिय देष्टा । देष्टुम् । देष्टव्यम् । देक्ष्यति, ते । अदेश्यत् , त । पिष्-पेष्टा । पेष्टुम् । पेष्टव्यम् । पेक्ष्यति । अपेक्ष्यत् । यज् यष्टा । यष्टुम् । यष्टव्यम् । यक्ष्यति, ते । अयक्ष्यत् , त । रम् रन्ता । रन्तुम् । रन्तव्यम् । रंस्यते। अरंस्यत । रञ्ज-रक्ता । रक्तुम् । रक्तव्यम् । रक्ष्यति, ते । अरक्ष्यत् , त। रुह -रोढा । रोढव्यम् । रोक्ष्यति । अरोक्ष्यत् । एकस्वरा-दनुस्वारेतः ४।४५६ ४७ मे २१२३॥ ऋ वन्ति धातुम। तेभ श्रि भने ऊणु धातुथी ४२सा लिन् प्रत्ययानी पूर्व इ यता नथी. वृ-वृतः । वृतवान् । वृत्वा । त तीर्णः। तीर्णवान् । तीर्खा । श्रि, श्रितः । श्रितवान् । श्रित्वा । ऊर्गु, ऊर्गुतः । ऊर्गुतवान् । ऊणुत्वा । ऋवर्ण-श्यूटुंगः कितः ४।४।५७ ૪૮ એકસ્વરી વર્ણાન્ત ધાતુથી કરેલા કિત પ્રત્યાયની પૂર્વે રૂ થતી नयी. यु, युतः युतवान् युत्वा । लू , लूनः लनगन् लूत्वा । उवर्णात् ४।४।५८ ४८ ग्रह गुह भने उ पन्ति धातुमाथी स [सन् ] नी पूर्व इ थाय नाड. जिघृक्षति । जुघुक्षति । २-१-८२, १२ रुरूषति । बुभूषति । लुलषति । ग्रह-गुहश्च सनः ४।४।५९ ५० स्वाभां रे। सन् ५ इट् यती नथी. जुगुप्सते तितिक्षते । 3-४-५ स्वार्थे ४।४।६० Page #292 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ધાતુરૂપ પ્રકરણ ૬ કાકા૬૨ ૨૬૭ ५१ डी . ४ श्वि भने लज विज यत् , त्रस् , दीप विगेरे [ऐदित् ] धातुमाथी ५२ २९स क्त सने क्तवतु नी पूवेइ थती नथी डीनः डीनवान् । (डी १. १. डयितः डयितवान्) उड्डीनः । उड्डीनवान् । शूनः शूनवान् । लग्नः लग्नवान् । उद्विग्नः । उद्विग्नवान । यत्तः यत्तवान् । त्रस्तः । त्रस्तवान् । दीप्तः दीप्तवान् । डीय-श्व्यैदितः क्तयोः ४।४।६१ ५२ पत् सिवाय, आपण प्रत्यय पूर्व वि४८ इट सेना। ये स्वरी धातुथी क्त सने क्तवतु पूर्व इट् थती नथी. तृप्तः । र , रद्धः । रद्धवान् । अञ्ज अक्तः अक्तवान् । गुह-गूढः । गूढवान् । सामान्य र छे. ४-४-32 शम् शान्तः । शान्तवान् । अस्-अस्तः । अस्तवान् । शान्त्वा शमित्वा । अस्त्वा असित्वा । क्त्वा पूर्व र छे. ४-४-४२ सह-सोढः । सोढवान् । सोदुम् । सहितुम् । सोढा । सहिता । ४-४-४६ तादि पूर्व छ. पत् धातु सन् मा वेट छे. ४-४-४७ पित्सति । पिपतिषति । પણ તેનું વર્જન કરેલું છે. એટલે ફુટ થાય છે. पतितः । पतितवान् । ४-४-३२ वेटोऽपतः ४।४।६२ ५3 आत वा (आदित् ) धातुथी क्त क्तवतु मां इट् थती नयी मिद् , मिन्नः । मिन्नवान् । स्विद् , स्विन्नः । आदितः ४।४।७१ ५४ दान्तः दमितः। शान्तः शमितः। पूर्णः, पूरितः । दस्तः दासितः। स्पष्टः, स्पाशितः । छन्नः छादितः । ज्ञप्तः ज्ञापितः । । २४ भूत :न्ता वि४६- 3५२ प्रभा छे. (नवा) णौ-दान्त-शान्त-पूर्ण-दस्त-स्पष्ट-छन्न-ज्ञप्तम् ४।४।७४ Page #293 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ૬૮ ધાતુપ પ્રકરણ ૬ કાકા૭૮ ૫૫ સુજ્ઞ ધાતુથી, દરૂ ધાતુથી, [F પૂર્વક ] ધાતુથી, તેમજ સ્વરાન્ત અનિટ્ ધાતુએથી, અને જેમાં સ્ત્ર છે એવા અનિદ્ ધાતુથી, થ ની પૂર્વે` વિકલ્પે હૈં [ટ્] થાય છે. ---ક્ષત્રણ ૪-૪-૧૧૧-સનિય | દ-૪ | શિથ | -લજીર્થ । સંગ્રહથિ। ની-નનેથ, નિનયિય । રા, વવાથ, દ્ઘિા ચ-તત્ત્વથ, તત્યનિયા સ-સસથ | સન્નિય ! ૫૬ सृजि - दृशि स्कृ-स्वरात्वतः तृज् नित्यानिटस्थवः ४ । ४ । ७८ હસ્વ કારાન્ત અનિટ્ ધાતુઓથી થ ની પૂર્વરૂ થતા નથી દ-નર્થ । ऋतः ४।४।७९ ૫૭, રૃ, ચૈ, અને અત્ ધાતુથી ચની પૂર્વે હૈં થાય છે. આન્થિ ।વસ્થિ। સવિયવિથ ૪-૨-૩ અસ્થિ | ऋ -वृ-व्ये ऽद इट् ४|४|८० ૫૮ ૪, ૬, રૃ, મૈં, તુ, દુ, શ્રુ, અને ત્રુ અઃ આઠે ધાતુ સિવાય દરેક ધાતુથી પરીક્ષાના વ્યંજનાદિ પ્રત્યય પૂર્વ ક્ [દ્] થાય છે. વા, વૃદ્રિય વળિય | પશુ, વર્થ વર્ષે ૐ ધાતુની પૂર્વે સૂ આવે છે ત્યારે રૂ થાય છે. સન્નુરિવ। રામ-રૃપૃ-તુ-દુ-જી-સ્ત્રો-વૅસનાવે: પરોક્ષાઃ ।।૮o પટે ઘસ્ ધાતુ, એકવરી ધાતુએ અને આ કારાન્ત ધાતુઓથી જ વસ્ [વત્તુ] પ્રત્યય પૂર્વે હૈં [પ્] થાય છે. દ્વિરુતિ વિગેરે થયા બાદ એકસ્વરી હોય, તેવા એકસ્વરી ધાતુથી રૂ થાય છે. જો એમ ન હેાત તો ઘસ્ અને આ કારાન્ત તે જુદા ગ્રહણ કરત નહીં. Page #294 -------------------------------------------------------------------------- ________________ अद् अञ्ज, शेकिवस् ऋ, ધાતુરૂપ પ્રકરણ ૬ રાકટર ૨૬૯ घस , जक्षिवस् आ १२.न्तमे स्वरी पा, पपिवस् आदिवस स्था, तस्थिवस् अश्य आशिवस् ५१ आजिवस् भिद् , विभिद्वस् व , चिवस् तृ. तितीर्वस् शक् भू, बभूवस् ईयिवस् श्रु, उप-शुश्रुवस् आरिवस दरिद्रा, दरिद्राश्चकृवस् घसेकस्वरातः कासोः ४४८२ - १० गम्, हन् विद् १. ६ विश् भने दृश् पातुथी वस् [क्वसु] पूर्व वि४८पे इ [इट ] थाय छे. जग्मिवस् , जगन्वस २-१-१७ । जज्जिवस , जघन्वस् । विविदिवस , विविद्वस् । विविशिवस् , विविश्वस् । गम-हन-विद्लु-विश-दृशो-वा ४।४।८३ १ अञ्ज थी स् [ सिनी पूर्व इ नित्य थाय छे. आञ्जीत् । सिचोऽजेः ४।४।८४ १२ धू धूग ] सु भने स्तु धातुथी ५२५६मा स् [सि] नी पूर्व इ [इट ] थाय छे. अधावीत् । असावीत् । अस्तावीत् । धूग्-सु-स्तोः परस्मै ४।४।८५५ 3 यम् , रम् , नम् भने आ १२|न्त धातुमाथी ५२स्रोपमा स् [सिम्] नी पूर्व इ [इट ] थाय छ भने धातुमाने सत स भेराय है. अयंसीत् । व्यरंसीत् । नम्-अनंसीत् । या, अयासीत् । अयासिष्टाम् । अयासिषुः । यमि-रमि-नम्यातः सोऽन्तश्च ४।४।८६ . .. Page #295 -------------------------------------------------------------------------- ________________ २७० ધાતુરૂપ પ્રકરણ ૬ ४/४/८७ ૬૪ ફ્રેશ અને ક્રૂર્ ધાતુથી પર રહેલ વમાના લે અને વે તથા પાંચમી સ્વ અને થમ પ્રત્યયની પૂર્વે ૬ થાય છે. ईशिषे । ईशिध्वे । ईडिव । ईडिध्वम् । ईशीडः सेध्वे स्वध्योः ४|४|८७ १५ रुद् स्वप् अन् श्वस् जक्ष या पांय धातुमाथी पर આવેલા શિક્ષ્ય સિવાય ના વ્યંજનાદિ પ્રત્યયાની પૂર્વે ૬ थाय छे. रोदिति । रुदितः । स्वपिति । जक्षिति | रुत्पञ्चकात् शिदयः ४|४|८८ ૬૬ હૈં. બીજા અને ત્રીજા પુરુષના એક વચનના પ્રત્યયની પૂર્વ ई थाय छे. अरोदीत् | अरोदी: । अस्वपीत् । दिस्योरीट ४|४|८९ ६७ अद् તેમજ रुद्, स्वप्, अन्, श्वस् અને जक्ष धातुओ થી પર રહેલ દ્ઘ. ખીન્ન અને ત્રીજા પુરુષના એકવચનના प्रत्ययनी पूर्वे अ थाय छे. अद् + अ + द् = आदत् । आदः अरोदत् । अरोदः । अस्वपत् । अस्वपः । अदवाऽद् ४/४/९० १८ सम् भने परि पछी कृ धातुनी पूर्वेस [स्ट ] थाय छे. संस्करोति परिष्करोति । कन्याम् भूषयतीत्यर्थः । सं-परेः कृगः स्सद् ४।४।९१ ६८ उत् वाणा [ उदित्] धातुमने स्वरनी पछी न मेराय छे. आशसु - आशंस्, कम्प्, क्रन्द्, काङ्क्ष, खण्ड्, चुम्बू चित्, जृम्भू, नन्दू निन्द्, मण्ड्, लङ्घ् लम्बू लिङ्ग्, वन्दू, वाञ्छ्, शक, स्पन्द, हिंस ४ याहि धातुमानान् नोसोप थते। नथा. आशंस्यते । ४-२-४५ उदितः स्वरानन्तः ४ १४ ९८ Page #296 -------------------------------------------------------------------------- ________________ धातुरू५ ४४२४६ ९९ २७१ ७० मुचादि (मुच् , सिच, विद् , लुप् , लिप् , कृत् , खिद् सने पिश्) धातुमाने अ [श] वि४२९१ ५२ ७ता स्वरना ५४ी न उमेराय छे मुञ्चति । लिम्पति । तुम्फति । विगरे. मुचादि-तृफ-दृफ-गुफ-शुभोभः शे ४।४।९९ ૭૧ ધાતુને સ્વરની પછી, સ્વરાદિ પ્રત્યય પર છતાં મેં माराम थाय छे. जम्भति । जम्भयति । जम्भः । जभः स्वरे ४।४।१०० ७२ २१॥ प्रत्ययो ५२ छता, रम् धातुने स्व२नी ५७ न् उमेराय छ, ५२५ ५२।क्षा मने अशि] सिवाय. रम्भयति १-3-3८ । ५५ रेमे । रभते । रभोऽपरोक्षा-शवि ४।४।१०२ ૭૩ ઢમ ધાતુને સ્વરની પછી ઉમેરાય છે, પણ પરોક્ષા मने अ [शव] सिवाय. लम्भयति। ५५ लेभे । लभते । लभः ४।४।१०३ ७४ धुट व्याहि प्रत्यय ५२ ७di, नश यातुने २१२नी ५४ी न् उभे२।५ छे नंष्टा । नंष्टुम् । नंक्ष्यति । अनंक्ष्यत् । नशिता। नशितुम् । नशिष्यति । अनशिष्यत् । नश वेट छ. नशो धुटि ४।४।१०९ હ૫ ધુમ્ વ્યંજનાદિ પ્રત્યય પર છતાં પ્રશ્ન ધાતુના રૂ ને ગુ થાય छ. मङ्क्ता । मङ्क्तुम् । मध्यति । अमक्ष्यत् । अमाङ्क्षीत् अमाङ्क्ताम् । अमाक्षुः । अमाङक्षम् । अमाक्ष्व । अमाझ्म । मस्जेः सः ४।४।११० Page #297 -------------------------------------------------------------------------- ________________ २७२ ધાતુપ પ્રકરણ ૬ ४|४|१११ ७६ छुट् व्यन्नाहि प्रत्यय ५२ छत, (१) सृज् अने दृश् ધાતુને નિત્ય સ્વરની પછી મૈં આવે છે, પણ પ્રત્યય કિત્ ન होय तो. अस्राक्षीत् । अस्त्राष्टाम् । अस्राक्षुः । अद्राक्षीत् । अद्राष्टाम् । अद्राक्षुः । स्रष्टा । स्रष्टुम् । स्त्रष्टव्यम् । वक्ष्यति । अत्रक्ष्यत् । द्रष्टा, द्रष्टुम् । द्रष्टव्यम् द्रक्ष्यति | अद्रक्ष्यत् । वणी सृष्टः । दृष्टः । सृष्ट्वा दृष्ट्वा પ્રત્યય કિત છે. अः सृजि:- दशोऽकिति ४|४|१११ > ७७ (२) स्पृश्, मृश्, कृष्, तृप्, दुप्, અને ઘૃણ્ ધાતુને વિકલ્પે સ્વરની પછી રૂ આવે છે, પણ પ્રત્યય કિત્ ન હોય તા. स्प्रष्टा, स्पष्ट । स्प्रष्टुम् स्पर्द्धम् । स्प्रष्टव्यम् । स्पष्टव्यम् । स्प्रक्ष्यति, स्पयति । अस्प्रक्ष्यत्, अस्पर्क्ष्यत् । थे प्रभाणॊ मृश्, कृष् भने सप् । वणी स्पृष्टः । सृष्टः । कृष्टः । सृप्तः । स्पृष्ट्वा । . प्रत्यय डित छे. त्रप्ता, तत । प्ता, दर्ता । त्रप्स्यति, तस्यति, विगेरे. तृप् અને हप् આ એ ધાતુવે છે એટલે ર્ આવે ત્યારે, तर्पिता, दर्पिता । तर्पिष्यति दर्पिष्यति विगेरे. वजी तृप्तः दृप्तः प्रत्यय त े. स्पृशादि-सृपो वा ४|४|११२ ७८ ह्रस्व स्वरान् धातु पित् तु प्रत्यय पर छत, त् मेराय छे. शत्रु जयति क्विप् शत्रुजित् । अनु + सृ + क्त्वा = अनुसृत्य ( क्त्वा ने! य [ यप् ] आहेश छे ) ह्रस्वस्य तः पित्कृति ४|४|११३ ઉમેરાય ૭૯ આન પ્રત્યયની પૂર્વ જ્ઞ હોય તા તે આની પછી ક્ छे. ईश् + अ + आन - इक्षमाणः । वृत् - वर्तमानः । अनुरुध्यमानः । गम्यमानः प्रकाश्यमानः लावे १. ई. अतो म आने ४|४|११४ Page #298 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ઘાતુરૂપ પ્રકરણ ૬ શાકારક ર૭૩ ८० आसू नुव.. आसीन थाय छे. उदासीनः। उपासीनः। आसीनः ४।४।११५ ૮૧ દીર્ઘ કારાન્ત ધાતુઓના 2 ને કિત કે ખિત પ્રત્યય ५२ छतां इरू थाय छे. ज़-जीर्यते . । त - तीर्यते ४. । जु+ य + ति = जीर्यति २-१-६३ था ही ऋतां क्डितीर् ४।४।११६ એ વ્યંજનની પછી રહેલા દીર્ધ ન, કિત તિ प्रत्यय ५२ छता, उरू थाय छे. पृ + तस् - पिपुर + तस् २-१-१३ पिपूर्तः । पिपुरति । ओष्ठयादुरः ४।४।११७ ८३ शास् धातुमांना आस् नो अङ्ग अने व्य नथी श३ यता हित हित प्रत्ययो ५२ छतां इस थाय छे. अशिषत् 3-४-१०। शास्+य [क्य] + ते = शिष्यते । शिष्टः भू.. । शास् + तस् - शिष् + तस् = शिष्टः 4. 3 पु. ६.१. इसासः शासो ऽङ्-व्यञ्जने ४।४।११८ g [પુ પર છતાં અને ૨ કાર રહિત વ્યંજનાદિ પ્રત્યય પર छता, य् भने व नो सो५ थाय छे. क्नोपयति । कण्डतिः ४-3-८२ । देदिवः दिव या लुप् १. १ पु. दि. १. योः प्वय-व्यञ्जने लुक् ४।४।१२१ ८५ कृत् पातुन की आहेश याय छे. कीर्तयति । कृतः कीतिः ४।४।१२२ Page #299 -------------------------------------------------------------------------- ________________ चतुर्थोऽध्यायः चतुर्थः पादः धातुरूप-प्रकरणम् ६ [धातूनां-आदेशा धातोः, आदिः अट् , वृद्धिः, प्रत्ययस्यादिः इट् ईट्, अट् , धातोः आदिः स्सद्, आगमाश्चेत्यादि कार्यम् ] १ अस्ति-ब्रुवो भू-बचावशिति ४।४।१ भविता । वक्ता २ भृज्जो भजे (नवा) ४।४।६ भर्टा, भ्रष्टा ३ स्वराद् उपसर्गाद् दस्ति कित्यधः (तः) ४।४।९ आत्तः ४ दत् ४।४।१० दत्तः । दत्तवान् । दत्तिः । दत्त्वा ५ दो-सो-मा-स्थ इ: ४।४।११ निर्दितः । अवसितः । मितिः ६ छा-शो वा ४।४।१२ अवच्छितः, अवच्छातः । ७ हाको हिः वित्त्व ४।४।१४ हित्वा ८ धागः ४।४।१५ विहितः । हित्वा ९ यपि चाऽदो जग्ध् ४।४।१६ जग्धः । जग्ध्वा । प्रजग्ध्य १० घस्ल सनद्यतनी-घत्रचलि ४।४।१७ जिघत्सति । अघसत् ११ परोक्षायां नवा ४।४।१८ जघसिथ, आदिथ १२ वे वय ४।४।१९ ऊयुः, ववुः १३ ऋःशू-दृ-प्रः ४।४।२० विशशुः, विशशरुः १४ हनो वध आशिष्यबौ ४४२१ वध्यात् । आवधिषीष्ट १५ अद्यतन्यां वात्वात्मने ४।४।२२ अवधीत् आवधिष्ट-हत १६ इणिको गाः ४।४।२३ अगात् । अध्यगात् १७ णावज्ञाने गमुः ४।४।२४ गमयति प्रामम् अधिगमयति Page #300 -------------------------------------------------------------------------- ________________ धातुरूप-प्रकरणम् ६ ૨૭૫ १८ सनीङ ४ । ४ । २५ अधिजिगांसते । जिगमिषति । अधिनि १९ माः परोक्षायाम् ४।४।२६ अधिजगे २० णौ सन् - डे वा ४।४।२७ अधिजिगापयिषति २१ वाऽद्यतनी - क्रियातिपन्यो र्गी ४।४।२८ अध्यगीष्ट, अध्यैष्ट २२ अड् धातोरादि ईस्तन्यां चाऽमाङा ४।४।२९ अजयत् २३ एत्यस्ते वृद्धिः ४|४|३० आयन् । आस्ताम् २४ स्वरादेस्ता ४ | ४ | ३१ आटीत् । ऐषिध्यत । ऐच्छत् 1 २५ स्ताद्यशितोऽत्रोणादेरिट् ४ | ४ | ३२ लविष्यति । लविता २६ ते ग्रहादिभ्यः ४ | ४ | ३३ निगृहीतिः । भणितिः २७ गृहोsपरोक्षायां दीर्घः ४ | ४ | ३४ ग्रहीता । ग्रहीष्यति २८ वृतो नवाऽनाशी : - सिच्परस्मै च ४ | ४ | ३५ प्रावरीता २९ इह सिजाशिषोरात्मने ४।४।३६ अवृत, अवरीष्ट अवरिष्ट ३० धूगौदितः ४ | ४ | ३८ धोता, घविता । रद्धा, रधिता ३१ (निष्कुषः) क्तयोः ४|४|४० निष्कुषितः निष्कुषितवान् ३२ - वचः क्त्वः ४|४|११ जरित्वा । विवा ३३ ऊदितो वा ४|४|४२ दावा, दमित्वा ३४ क्षुध वस्तेषाम् ४|४|४३ क्षुधितः । उषित्वा ३५ लुभ्यश्च र्विमोहा - ४ ४ ४४ भविता गुरवः ३६ पूडू - विलशिभ्यो नवा ४ |४ |४५ पूतः, पवितः Page #301 -------------------------------------------------------------------------- ________________ , सह-लुभेच्छ-रुषारपत्र-पूणु-भर-ज्ञपि-सामान, दिदेविषति २७६ धातुरूप-प्रकरणम् ६ ३७ सह-लुभेच्छ-रुष-रिषस्तादेः ४।४।४६ लोब्धा, लोभिता ३८ इव्-ऋध-भ्रस्जदम्भ-श्रि-यूर्ण-भर-ज्ञपि-सनि-तनि-पति ऋद्-दरिद्रः-सनः ४।४।४७ दुषति, दिदेविषति ३९ ऋ-स्मि-पूङञ्जशौ-क-ग-दृ-धृ-प्रच्छः ४।४।४८ अरिरिषति ४० हनृतः स्यस्य ४।४।४९ हनिष्यति । करिष्यति ४१ कृत-चूत-नृत-द-तृदोऽसिचः सादेर्वा ४।४५० कर्त्यति, कतिष्यति ४२ गमोऽनात्मने ४।४।५१ गमिष्यति । संगस्यते ४३ स्नोः ४।४।५२ प्रस्नविष्यति । प्रस्नोष्यति ४४ क्रमः ४।४५३ क्रमिष्यति । प्रकंस्यते ४५ न वृद्भ्यः ४।४।५५ वय॑ति । वर्तिष्यते ४६ एकस्वराऽनुस्वारेतः ४।४।५६ नेता। नेतुम् । नेष्यति-ते ४७ ऋवर्णश्यणुगः कितः ४।४।५७ वृतः । तीर्णः । श्रितः ४८ उवर्णात् ४।४।५८ युतः । युत्वा । टूनः । त्वा ४९ ग्रह-गुहश्च सनः ४।४।५९ जिघृक्षति । जुघुक्षति । रुरूपति ५० स्वार्थे ४।४।६० जुगुप्सते ५१ डीय-श्रव्यैदितः क्तयोः ४।४।६१ डीनः । शूनः । लग्नः . ५२ वेटोऽपतः ४।४।६२ तृप्तः । रद्धः । अक्तः ५३ आदितः ४।४।७१ मिन्नः । मिन्नवान् ५४ (नवा) णौ दान्त-शान्त-पूर्ण-दस्त-स्पष्ट छन्न-ज्ञप्तम् ४।४।७४ दान्तः । दमितः Page #302 -------------------------------------------------------------------------- ________________ २७७ धातुरूप-प्रकरणम् ६ ५५ सृजि - दृशि - स्कृ- स्वरा-त्वतः तृज् - नित्यानिटस्थवः ४|४|७८ सस्रष्ट, ससर्जिथ । निनयिथ, निनेथ । तत्यजिथ कथ ५६ ऋतः ४।४।७९ जहर्थ ५७ ऋ - वृव्येऽद इट ४|४|८० आरिथ । ववरिथ । संविव्ययिथ ५८ स्क्र-सृ-वृ-भृ-स्तु-द्रु-श्रु-त्रो व्यञ्जनादेः परोक्षायाः ४|४|८१ बभणिथ । सञ्चस्करिव । चकृव ५९ सेकस्वरात् क्वसोः ४|४|८२ जक्षिवान् । आदिवान् । ६० गम-हन- विल विश-दृशो वा ४।४।८३ जग्मिवान् जगन्वान् ६१ सिचोऽजे: ४|४|८४ आञ्जीत् ६२ धूग्-सु- स्तोः परस्मै ४ । ४।८५ अधावीत् । अस्तावीत् ६३ यमि-रमि-नम्यातः सोऽन्तश्च ४|४|८६ अयंसीत् । व्यरंसीत् ६४ ईशीडः से ध्वे - स्व-ध्वमोः ४|४|८७ ईशिषे । ईडिध्वे ६५ रुत्पञ्चकात् शिदयः ४|४|८८ रोदिति । स्वपिति ६६ दि स्योट् ४|४|८९ अरोदीत् | अरोदीः ६७ अश्वा ४|४|९० आदत् । आदः । अरोदत् । अरोदः ६८ सं- परेः कृगः स्सट् ४ । ४ । ९१ संस्करोति कन्याम् ६९ उदितः स्वराद् नोऽन्तः ४/४/९८ नन्दति ७० मुचादि - तृफ-टफ - गुफ-शुभोभः शे ४१४१९९ मुञ्चति ७१ जभः स्वरे ४|४|१०० जम्भयति । जम्भः Page #303 -------------------------------------------------------------------------- ________________ २७८ धातुरूप-प्रकरणम् ६ ७२ रभो ऽपरोक्षा-शवि ४।४।१०२ रम्भयति ७३ लभः ४।४।१०३ लम्भयति ७४ नशो धुटि ४।४।१०९ नंष्टा ७५ मस्जेः सः ४।४।११० मङ्क्ता ७६ अः सृजि-दृशोऽकिति ४।४।१११ स्रष्टा । द्रष्टुम् ७७ स्पृशादि-सृपो वा ४।४।११२ स्प्रष्टा । स्पष्ट ७८ हूस्वस्य तः पित्कृति ४।४।११३ विजित्य । जगत ७९ अतो म आने ४।४।११४ पचमानः ८० आसीनः ४।४।११५ आसीनः । उदासीनः ८१ ऋतां क्ङिति इर् ४।४।११६ जीर्यति ८२ ओष्ठयाद् उर ४।४।११७ पः । पिपूर्तः ८३ इसासः शासोऽङ्-व्यञ्जने ४।४।११८ शिष्यते । शिष्टः ८४ खोः प्वय-व्यञ्जने लुक् ४।४।१२१ क्नोपयति । कण्डूतिः ८५ कृतः कीर्तिः ४।४।१२२ कीर्तयति इति सिद्ध हेम-सारांश-संस्कृत-व्याकरणे चतुर्थोऽध्यायः समाप्तः Page #304 -------------------------------------------------------------------------- ________________ કૃદન્ત પ્રકરણ ૧ કૃત્યકૃદન્ત સામાન્યકૃદન્ત ઉપપદકૃદન્ત અને ભૂતકૃદન્ત ૧ કૃદન્ત પ્રકરણમાં આવતા વ્યક્તિ સિવાયના તુ સુધીના પ્રત્યય ત્ કહેવાય છે. ધાતુને જે પ્રત્યય લાગીને, ધાતુ પરથી શબ્દ બને છે, તે પ્રત્યયે કૃત કહેવાય છે. કૃત પ્રત્યય જે શબ્દોને અંતે હોય છે, તે કૃદન્ત કહેવાય છે. ઘનઘtત્યઃ | ૩–૧-૬૮ आ तुमो ऽत्यादिः कृत् ५।१११ ૨ વિશેષ કહ્યું ન હોય ત્યાં કૃત પ્રત્યય કર્તામાં થાય છે. વાર कर्तरि ५१३ ૩ શ્રા અથઇ અને વાર્તાશે આ કૃત્ય કૃદન્ત કર્તામાં કર્તરિ પ્રયોગમાં વપરાય છે. અને નદયથ ધાતુથી ૪ (ચા) છે અને વણ ધાતુથી તથ છે. તે તિ હો નૌ સૈન્નાથ મૈત્રને મોદક રુચિકર છે. નરથથરે ૩ મુનિ મુનિ વ્યથા પામતા નથી. વતિ નિ વાસ્તથ રહેનાર, વસનાર. અહીં વૃદ્ધિ થાય છે. रुच्या-ऽव्यथ्य-वास्तव्यम् ५।११६ ૪ મદા, જળ, સભ્ય, ર, પાલ્ય અને માધ્ય એ કૃત્ય કૃદન્ત કર્તામાં-કર્તરિ પ્રગમાં વિકપે વપરાય છે. भवति असौ इति भव्यः । पक्षे भव्यम् अनेन । गायति इति गेयो माणवकः साम्नाम् । गेयानि माणवकेन सामानि જા જાતે રતિ વન્ય જ્ઞાનેન સ્થળ ૪-૩-૫૪ સમય : I tતે રથ: ૪ ૫-૧–૨૮ } आपतति असौ आपात्यः आपात्यमनेन ध्यण् । Page #305 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ૨૮૦ કૃદન્ત પ્રકરણ ૧ ५।१।१७ भव्य-गेय-जन्य-रम्या-ऽऽपात्या.ऽऽप्लाव्यम् नवा ५।११७ ५ प्रवचनीय विगेरे अनीय प्रत्ययान्त हत! मिां प्रयोगमा वि४८५ १५॥य छे. प्रवक्ति प्रव्रते वा प्रवचनीयो गुरुः शास्त्रस्य गुरु शास्त्राने ४ना२ छे. प्रवचनीयं गुरुणा शास्त्रम् गुरु१3 शास्त्र ४३वाय छे. उपतिष्ठते इति उपस्थानीयः शिष्यो गुरोः शिष्य शुरुनी से। ४२ना२ ।य छे. उपस्थानीयः शिष्येण गुरुः शिष्यवर गुरु सेवाने योय छे. मेव रमयतीति रमणीयो देशः । मदयतीति मदनीया योषित् । दीपयतीति दीपनीयं चूर्णम् । मोहयतीति मोहनीयं कर्म । ज्ञानमावृणोतीति ज्ञानावरणीयम् । एवं दर्शनावरणीम् । प्रवचनीयादयः ५।११८ ६ श्लिष् शी स्था आस् वस् जन् रुह ~ अने भज् धातुथी क्त प्रत्यय भां विक्ष्ये थाय. आश्लिष्टः कान्तां कामुकः, आश्लिष्टा कान्ता कामुकेन । आश्लिष्टं कामुकेन । श्लिष-शी-स्था-ऽऽस-वस-जन-रुह-जू-भजे-तः ५।११९ ७ अत्यथ धातुमाथी म पातुमाथा पा (पिब] भने भुज् धातुथी क्त प्रत्यय मां विक्ष्ये थाय छे. गतो मैत्रो ग्रामम् , गतो मैत्रेण ग्रामः । गतं मैत्रेण । आसितो भवान् , आसितं भवता । पयः पीता गावः, पयः पीतं गोभिः । पीतं गोभिः। अन्नं भुक्तास्ते, अन्नं तै भुक्तम् । तै भुक्तम् । गत्यर्था-ऽकर्मक-पिव-भुजेः ५।१।११ - त्वा [क्त्वा तुम् भने अम् [ख्णम् णम् ] मायभा याय छ. कृत्वा व्रजति । कतुं व्रजति । कारं कारं व्रजति Page #306 -------------------------------------------------------------------------- ________________ त ५४२९१ १ ५।१।१३ २८१ चौरंकारमाक्रोशति ख्णम् । अतिथिवेदं भोजयति णम् । क्त्त्वा-तुम्-अम् भावे ५।१।१३ * ति (क्ति) प्रत्यय (५-3-८१) नी ५सांना अामा સરખે ન હોય તે ઉત્સગ પ્રત્યય વિકલ્પ થાય છે. अवश्यलाव्यम् । अवश्यलवितव्यम् । अवश्यलवनीयम् । य [ध्यण] अपवा६ प्रत्यय छ, तव्य अनीय उत्सा પ્રત્યય છે. અને તે સ્થળ ની સરખા નથી. એટલે અપવાદ य (ध्यण) मां तव्य अनीय थाय छे. असरूपो ऽपवादे वोत्सर्गः प्राक् क्तेः ५।१।१६ 10 ऋ वन्त धातुथी मने व्यसनात घातुथा य [ध्यण ] प्रत्यय थाय छे. कार्यम् । हार्यम् । णित् वाथा वृद्धि४-3-५१,५० पाक्यम् । वाक्यम् । ४-१-१११,११८ ऋवर्ण-व्यञ्जनाद् ध्यण ५।१।१७ અવશ્ય અર્થમાં ૩ વર્ણાન્ત ધાતુથી દથr પ્રત્યય થાય છે. लू-लाव्यम् अवश्य पाय ते. १-२-२५ गुमा. पूपाव्यम् अवश्य पवित्र ४२।५ तेयुः सन्यथा लव्यम् ४५ाय तयु. पव्यम् पवित्र ४२।५ ते ५-१-२८ था य उवर्णाद् आवश्यके ५।१११९ आ-सु, यु, व, र, लप्, त्रप, डिप् , दभ् चम् भने आ-नम् धातुथी ध्यण् प्रत्यय थाय छ. आसाव्यम् । याध्यम् । वाप्यम् । राप्यम् । लाप्यम् । अभिलाप्यम् । अपत्राप्यम् । डेप्यम् । दाभ्यम् । आचाम्यम् आनाम्यम् । आसु-यु-वपि-रपि-लपि-त्रपि-डिपि-दभि-चम्या-ऽऽनमः ५।१।२० Page #307 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ૨૮૨ કૃદન્ત પ્રકરણ ૧ ५/१/२७ १३ धातुथी तव्य ने अनीय प्रत्यय थाय छे. शयितव्यम् । कर्तव्यम् करणीयम् भवता । कर्तव्यः करणीयः कटो भवता । 3-3 - २१ तव्यानीयौ ५।१।२७ ૧૪ સ્વરાન્ત ધાતુથી ય પ્રત્યય થાય છે અને આ તે છુ થાય छे. चि- चेयम् । जेयम् । नेयम् । शेयम् । नु-नव्यम् । लव्यम् । भव्यम् १-२-२५ । दा-देयम् । धा धेयम् । य एत् चति: ५।१।२८ ૧૫ शक्, तक, चत्, यत्, शस्, सह, यज्, भज्, भने प-वर्गात धातुथी य अत्यय थाय छे शक्यम् । तक्यम् । चत्यम् । यत्यम् । शस्यम् । सह्यम् । यज्यम् । भयम् । प-वर्ग-यम् । लभ्यम् । गम्यम् । शकि- तकि-चति यति शसि - सहि-यजि-भजि-पवर्गात ५।१।२९. ૧૬ उपसर्ग वगरना यम् मद् अने गद् धातुथी य थाय छे. यम्यम् । मद्यम् । गद्यम् । उपसर्ग साथै आयाम्यम् । यमि-मदि-दो ऽनुपसर्गात् ५।१।३० ૧૭ ઉપસર્ગ રહિત ચ ધાતુથી ય પ્રત્યય થાય છે, તેમજ आ+चर धातुथी गुरु सिवायना અમાં ય થાય છે. चर्यम् आचर्यम् भवता । चयें आचर्यो देशः । आचार्यो गुरुः ध्यण् । चरे: आस्त्वगुरौ ५।१।३१ १८ वर्य उपसर्या अवद्य भने पण्य हो अनुमे उपेय ( पासे भवा - सेवा योज्य) ऋतुभती गर्छ भने विडेय अर्थभां य प्रत्ययान्त निपात थाय छे. वर्या उपेया । वर्यः Page #308 -------------------------------------------------------------------------- ________________ २० न्त २५ १ ५।१।३२ २८३. उपेयः । उपसर्या ऋतुमती । अवधं गहम् पण्यं विक्रेयम् । वर्योपसर्या-ऽवध-पण्यम् उपेयर्तुमती-गर्य-विक्रेये ५।१।३२ ૧૯ સ્વામિ અને વૈશ્ય અર્થમાં જ ધાતુથી જ થાય છે. अर्यः स्वामी वैश्यो वा । अर्यतेऽभिगम्यते आर्यः ध्यण । स्वामि-वैश्येऽर्य: ५।११३३ उपस 4॥२ना नामथा ५२ २२६ वद् धातुथा य (क्यप्) भने य प्रत्यय थाय छे. ब्रह्मोद्यम् । ब्रह्मवद्यम् यमाय. सत्योद्यम् सत्यवद्यम् । सत्यवयन. ५५ वाद्यम् । प्रवाद्यम् ध्यण् । नाम्नो वदः क्यप् च ५।११३५ २१ द, वृ, (.) स्तु, जुष , इ मने शास् धातुया क्यप प्रत्यय थाय . आदत्यः । प्रावृत्यः । स्तुत्यः । अवश्यस्तुत्यः । जुष्यः। इत्य: ४-४-११३ । शिप्यः। ४-४-११८ ह-वृग-स्तु-जुषेति-शासः ५।११४० २२ कृप, वृत् सने ऋच सिवाय क रुपान्त्य डाय मे। धातुथा क्यप प्रत्यय थाय छे. वृत्यम् वृध्यम् गृध्यम् गृध्यम् । पशु कल्प्यम् । चत्यम् । अय॑म् ध्यण् । ऋदुपान्त्याद् अ-कृपि-वृद्-ऋचः ५।११४१ कृ, वृष, मृज , शंस , गुह् , दुह् भने जप धातुथा विये क्यप् प्रत्यय थाय छे. (पक्षे ध्यण) कृत्यम् । कार्यम् । वृष्यम् । वर्ण्यम् । मृज्यम् । माय॑म् । शस्यम् । शस्यम् । गुह्यम् । गोह्यम् । दुह्यम् । दोहाम्। जप्यम् । जाप्यम् । कृ-वृषि-मृजि-शंसि-गुहि-दुहि-जपो वा ५।११४२ २3 Page #309 -------------------------------------------------------------------------- ________________ -२८८ કૃદન્ત પ્રકરણ ૧ ५/१/४७ - २४ य [ ध्यण् ] तव्य अनीय य ने य [ क्यप् ] आय કૃત પ્રત્યયા કૃત્ય કહેવાય છે. ૩-૩-૨૧ ते कृत्याः ५|१|४७ ૨૫ ધાતુ સૂચિત ક્રિયાના કર્તા' એ અર્થમાં–કર્તામાં धातुथी अक [णक] अने तु [तृच् ] प्रत्यय थाय छे. पचति इति पाचकः । पक्ता । पक्तारौ । पक्तारः । पठति इति पाठकः । पठिता पठितारौ । पठितार: । णक-तृचौ ५|१|४८ -२९ धातुथी अ ( अ ) प्रत्यय थाय छे. करः । हरः । पचः । अच् ५।१।४९ - २७ नन्दि विगेरे धातुयोथी अन प्रत्यय थाय छे, नन्दयतीति नन्दनः । एवम् वाशनः । मदनः । दूषणः । साधनः । वर्धनः रोचनः । सहते इति सहनः । एवम् रमणः । दमनः । विरोचनः । विकर्तनः । तपनः । प्रतर्दनः । दहनः । यवनः । पवनः । लवणः । संक्रन्दतीति संक्रन्दन: । संकर्षणः । संहर्षणः । सर्वान् दाम्यतीति सर्वदमनः । जनार्दनः । वित्तविनाशनः । मधुसूदनः । छत्याहि नन्द्यादिभ्यो ऽन: ५।११५२ - २८ ग्रह् विगेरे धातुयोथी इन् [णिन् ] अत्यय थाय छे, ग्राही । स्थायी । मन्त्री | अपराधी । उत्साही | निवासी । ग्रहादिभ्यो णिन् ५।१।५३ २८ नामि स्वर उपान्त्य होय सेवा धातुथी तथा प्री, कृ, ग प्रत्यय थाय छे. विक्षिपः विलिखः वितृदः । प्रीणातीति प्रियः । अने ज्ञा धातुथी अ [क] बुधः । युधः । कृशः । Page #310 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ધાતુરૂપ પ્રકરણ ૧ વાવઝ ૨૮૫ किरतीति किरः। उत्किरः। गिलतीति गिलः । निगिलः जानातीति ज्ञः ४-3-८४ । ५-१-१६ या ज्ञः शायकः ज्ञाता। नन्दनः नन्दकः नन्दयिता ५-१-५२ ।। नाम्युपान्त्य-प्री-कृ-गृ-ज्ञः कः ५।११५४ 30 ઉપસથી પર રહેલા [ સિવાય આકારાન્ત ધાતુથી अ [ड] प्रत्यय थाय छे. आह्वयतीति आलः । संव्यः । परिव्यः । प्रज्यः । अनुज्यः। प्रस्थः । सुग्लः । सुम्लः। सुत्रः । व्यालः । सुरः । श्यै-अवश्यायः ५-१-१४ उपसर्गाद् आतो डो ऽश्यः ५।११५६ ३१ तन् व्यध् इ श्वस् भने आ॥२-1 धातुथी अ [ण] प्रत्यय थाय छे. तानः । उत्तानः । व्याधः । प्रत्यायः अन्तरायः । श्वासः । अवश्यायः । तन्-व्यधीण-श्वसातः (णः) ५।११६४ 3२ नृत् खन् भने रङ्ग् धातुथी शियीतमा अक [अकट ] પ્રત્યય થાય છે. શિ૯૫ એટલે કામમાં કુશળપણું, તદાન शिधी नर्तकः । नर्तकी । खनकः । रजकः । नृत्-खन्-रञ्जः शिल्पिन्यकट् ५।११६५ ૩૩ આશિષ (ઈષ્ટની પ્રાર્થના) અર્થ ગમ્ય હેય તે, ધાતુથી अक [अकन् ] प्रत्यय थाय छे. नन्दतात् इति आशंस्यमानः नन्दकः । आशिष्यकन् ५।११७० ૩૪ माशिष ना विषयमा साहय तो धातुथी ति [तिक] भने त् प्रत्ययो थाय छे. शम्यात् शान्तिः । रंषीष्ट इति आशंसितः रन्ति: । वीरो भूयाद् इति वीरभूः। क्विप तिक्-कृतौ नाम्नि ५।११७१ Page #311 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ૧૮૬ કૃદન્ત પ્રકરણ ૧ ५/१/७२ 34 पर रस धातुथी अ ( अण ) प्रत्यय थाय छे. कुम्भं करोति कुम्भकारः । तन्तून्वयति तन्तुवायः । पाप हन्ति पापघातो यतिः ४-३ - १०० । भारं वहति भारवाहः । द्वारं पालयति द्वारपालः । सूत्रधारः ४. कर्मणोऽणू ५।१।७२ थी पर रडेल उपसर्ग ( टक् ) अत्यय थाय छे. सामगी । २-४-२० गायो ऽनुपसर्गात् ट ५।१।७४ ३७ भथी पर रस उपसर्ग वगरना, ह्वा (ह्वे) वा (वे) अने આ સિવાય આ કારાન્ત ધાતુથો અ (૩) પ્રત્યય થાય છે. गां ददाति गोदः । कम्बलदः । जलदः । अङ्गुलित्रम् | आतो डोsहा-वा-मः ५।१।७६ ૩૮ કર્મથી પર દૂર્ ધાતુથી આશિષ ગમ્ય હાય તા ૩ પ્રત્યય थाय छे. शत्रुं वध्यात् शत्रुहः । पापहः । आशिषि हन: ५।११८० वगरना गा (ग) धातुथी अ ४-३-१४ वक्रगः । सामगः । ॐ क्लेशादि थी पर रहेस अप पूर्व हन् धातुथी ड प्रत्यय थाय छे. क्लेशमपहन्ति क्लेशापहः । तमोपहः । ज्वरापहः । क्लेशादिभ्यो ऽपात् ५।१।८१ कुमार ने शीर्ष उभथी पर रखेस हन् धातुथी इ ( णिन् ) प्रत्यय थाय छे. कुमारं हन्ति कुमारघाती । शीर्षघाती । कुमार- शीर्षाद् णिन् ५।१।८२ કમથી પર રહેલ દૈન ધાતુથી અચિત્ત કર્તા હેાય તા, अ [टक्] प्रत्यय थाय छे. वातं हन्ति वातघ्नं तैलम् । पित्तघ्नं घृतम् । श्लेष्मघ्नं मधु । २-१-८१ ४० -કર Page #312 -------------------------------------------------------------------------- ________________ त ४२५ १ ५।१४८३ २८७ अचित्ते टक् ५।१।८३ ४२ ब्रह्म विगैरे भन्थी ५२ २४ हन् धातुथी टक् प्रत्यय थाय छे. ब्रह्म हन्ति ब्रह्मघ्नः । कृतघ्नः । वृत्रघ्नः । भ्रूणघ्नः । बालघ्नः । ४-२-४४. २-१-११२ ब्रह्मादिभ्यः ५।११८५ ४३ कुक्षि आत्मन् भने उदर भयी ५२ २खेद भृ धातुयी इ [खि प्रत्यय थाय छे. 3-२-११ कुक्षिमेव वितिं कुक्षिभरिः । आत्मभरिः। उदरंभरिः। कुक्ष्यात्मोदराद् भृगः खिः ५।१।९० ४. भथी ५२ २हेस अर्ह धातुथी अ (अच्) प्रत्यय थाय छ, पूजामर्हति पूजाहः साधुः । पूजार्हा साध्वी । अ)ऽच् ५।१।९१ ४५ दण्डादि सिवाय आयुध विशेरे म यी ५२ २२८ धृ धातुयी अच् प्रत्यय थाय छे. धनुर्धरति धनुर्धरः । शक्तिधरः । चक्रधरः। वज्रधरः भूधरः । जलधरः । पयोधरः। शशधरः। विद्याधरः। 5. दण्डधारः । कर्णधारः । सूत्रधारः। छत्रधारः। ५-१-७२ आयुधादिभ्यो धृगोऽदण्डादेः ५।११९४ ૪૬ કર્મથી પર રહેલ દ ધાતુથી વય અને ઉદ્યમાભાવ જણાતો होय त्यारे अच् प्रत्यय थाय छ. अस्थिहरः श्वशिशुः । क्वचहरः क्षत्रियकुमारः । अंशहरो दायादः । मनोहर: प्रासादः । मनोहरा माला । विरुध-भारहारः अण् । हृगो वयोऽनुधमे ५।१९५ । ४७ रजस् फले मत मल भथी ५२ २७८ ग्रह पातुथी । . प्रत्यय याय छे. रजोग्रहिः कन्चुकः। फलानि गृह्णाति फले Page #313 -------------------------------------------------------------------------- ________________ २८८ ५।११९८ ४८ ग्रहि वृक्षः फल नु फले थाय छे. मलग्रहिः कम्बलः । रजः-फले-मलाद् ग्रहः (इ.) ५।११९८ ૪૮ શકૃત અને સ્તબ્બે કર્મથી પર ૪ ધાતુથી અનુક્રમે વન્સ. सने प्रीलिमा इ प्रत्यय थाय छे. शकृत्करि वत्सः । स्तम्बकरि वीहिः । शकृत्-स्तम्बाद् वत्स-त्रीहौ कृगः ५।१।१०० संख्या विगेरे भथा ५२ २२स कृ धातुथी अ (ट) थाय छे. संख्यां करोति संख्याकरः । एककरः । द्विकरः । त्रिकरः ! अहस्करः दिवाकरः विभाकरः सूर्य. निशाकरः प्रभाकरः यन्द्र. भास्करः २-३-१४ । चित्रकरः । कर्तृकरः। अरुष्करः । धनुष्करः २-3-१३ । किो३. रजनिकरः दोषाकरः य. दिनकरः दिवसकरः सूय. संख्या-ऽहर-दिवा-विभा-निशा-प्रभा-भास्-चित्र-काधन्तानन्त-कार-बाहरुर-धनुर्-नान्दी-लिपि-लिवि-बलिभक्ति-क्षेत्र-जङ्घा-क्षपा-क्षणदा-रजनि-दोषा-दिन-दिवसाद टः ५।१।१०२ ५० शब्दादि सिवाय भथी ५२ २३८ धातुयी हेतु, तशीर भने मनु ता य तो, ट प्रत्यय थाय छे. यशस्करोति यशस्करी विद्या, शोककरी कन्या, कुलकरं धनम् । क्रीडाकरः श्राद्धकरः तीर्थकरः, तीर्थंकरः अडी विदथे म् माराम याय छे. 3-२-११७। प्रेषणाकरः वचनकरः । हेतु-तच्छीलानुकूले ऽशब्द-श्लोक-कलह-गाथा-बैर-चाटु सूत्र-मन्त्र-पदात् ५।१।१०३ ૫૧ કર્મ શબ્દ કર્મથી પર રહેલ ધાતુથી ભુતિ-વેતન (પગાર) सभ्य होय त ट प्रत्यय थाय छे. कर्मकरः कर्मकरी Page #314 -------------------------------------------------------------------------- ________________ त ५४२९५ १ ५।१।१०४ २८८ दासी ५॥२ सन म ४२ ना२. अन्यथा कर्मकारः । પગાર વિના કામ કરનાર. भृतौ कर्मणः ५।१।१०४ ५२ क्षेम प्रिय मद्र भने भद्र भथी ५२ २हेस कृ धातुथी अ [ख] अने अ [अण] येथे प्रत्यय थाय छे. क्षेमं करोति क्षेमंकरः । प्रियंकरः । मद्रङ्करः। भद्रङ्करः । क्षेमकारः । प्रियकारः । मद्रकारः । भद्रकारः । क्षेम-प्रिय-मद्र-भद्रात् खा-ऽण् ५।१।१०५ ५३ मेघ ऋति भय भने अभय ४थी प२ २२स कृ धातुथी ख प्रत्यय थाय छ. मेघान्करोति मेघंकरः । ऋतिकरः ऋतिः गतिः सत्यता वा, भयङ्करः। भयङ्करं श्मशानम् । अभयंकरः। मेघर्ति-भया-ऽभयात् खः ५।१११०६ પક જિદ અને વફા કર્મથી પર રહેલ વત્ ધાતુથી પ્રત્યય थाय छे. प्रियं वदति प्रियंवदः । वशवदः । प्रिय-वशात् वदः ५।१।१०७ ५५ कल अभ्र भने करीष भथी ५२ २४स कष घातथी ख प्रत्यय थाय छे. कूलंकषा नदी । अभ्रंकषो गिरिः । करीपंकषा वात्या । १-२-२५. कूलाभ्र-करीषात् कषः ५।१।११० ५९ सर्व भथी ५२ २२स सह मने कष् धातुथी ख प्रत्यय थाय छे. सर्व सहते सर्वसहो मुनिः । सर्वकषः खलः । सर्वात् सहश्च ५।१।१११ પ૭ કર્મથી પર રહેલ મન ધાતુથો દિન પ્રત્યય થાય છે. पण्डितं मन्यते बन्धुम् पण्डितमानी बन्धोः । मन्याण णिन् ५।१।११६ . . Page #315 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ૨૯૦ કૃદન્ત પ્રકરણ ૧ ५।११९१७ ५८ पत्ता-मया ५२ २२ मन् धातुथी अखिश्] प्रत्यय थाय छ. पण्डितमात्मानं मन्यते पण्डितमन्यः प्रत्यय शित् उपाथी य [श्य] 3-४-७२ । पट्वीमात्मानं मन्यते पर्टिवमन्या 3-२-१११ स्व । पण्डितमानी । पटवीमानिनी ५५५ थाय, मा. ५-१-१६ कतुः खर ५।१।११७ ५८ शुनी स्तन मुञ्ज कूल आस्य भने पुष्प भथा ५२ २२० घे [ट्धे] धातुथी खश् प्रत्यय थाय छे. शुनीं धयति शुनिधयः ३-२-१११ स्व. प्रत्यय शत् पाथी अ शिव 3-४-७१ । स्तनंधयः विजेरे । आस्य॑धयः । पुप्पंधयः । शुनी-स्तन-मुज-कूला-ऽऽस्य-पुष्पात् ट्धेः ५।१।११९ १० वह भने अभ्र ४म थी ५२ २३ लिह धातुथी खय प्रत्यय थाय छ. वहं लेढि वहलिहो गौः । अभ्रलिहः प्रासादः । वहा-ऽभ्राल लिहः ५३१११२३ ११ बहु विधु अरुस् भने तिल भयी ५२ २२स तुद् धातुथी खा थाय छे. बहु तुदति बहुंतुदं युगम् । विधुतुदो राहुः । मरुन्तुदः पीडाकरः। २-१-८८ तिलंतुदः काकः । बहु-विधरुस्-तिलात् तुद: ५।११२४ ललाट वात भने शर्ध भयी ५२ २७स भनुम तप अज् भने हा (तorg) धातुथी खम् प्रत्यय याय छे. ललाटं तपति ललाटंतपः सूर्यः । वातमजन्ति वातमजा मृगाः । शधजहा माषाः २५६ वाट ४२ छे. ललाट वात-शर्षात् तपा-ऽज-हाकः ५।१।१२५ १३ असूर्य भने उग्र भया ५२ २४ दृश् धातुथी खश प्रत्यय थाय 2. सूर्यमपि न पश्यन्ति असूर्यपश्या राजदाराः । Page #316 -------------------------------------------------------------------------- ________________ हन्त ४२९१ १ ५।१११२६ २८१ उपश्यः। प्रत्यय शित् छ, पश्य माहेश थयो छे. ४-२-१०८ असूर्योग्रात् दृशः ५।१।१२६ ૬૪ વિ પ્રત્યયના અર્થમાં રહેલ જન વિગેરે કર્મથી પર રહેવા भू धातुथा इष्णु भने उक [खिष्णु खुकञ्] प्रत्यय थाय छे. अनग्नो नग्नो भवति । नग्नंभविष्णुः। नग्नंभावुकः। नग्न-पलित-प्रिया-ऽन्ध-स्थूल-सुभगा-ऽऽढय-तदन्तात् च्यर्थे-ऽच्वे र्भुवः खिष्णु-खुकबौ ५।१।१२८ ६५ वि प्रत्ययना सभा २ नग्न विगेरे भथा ५२ २२० कृ धातुथा २४मां अन [खनट] प्रत्यय याय छे. अनग्नो नग्नः क्रियतेऽनेन नग्नकरणं द्यूतम् । पलितंकरणं तैलम् । प्रियंकरणं शीलम् । अन्धंकरणः शोकः। स्थूलंकरणं दधि । सुभगंकरणं रूपम्। आढयंकरणं वित्तम् । कृगः खनट् करणे ५।१।१२९ - नामथी ५२ २७ गम् धातुथा अ [खड़ ड भने ख प्रत्यय थाय छ भने विहायस् ने विह महेश थाय छे. तुरो गच्छति तुरंगः । भुजेन भुज इव वा गच्छति भुजंगः । भुजः कौटिल्यं हस्तश्च । प्लवेन गच्छति प्लवंगः । विहायसा गच्छति विहंगः । खड् । तुरगः । भुजगः । प्लवगः । विहगः । सर्वगः । पारगः । खे गच्छति खगः पक्षी । न गच्छति अगो वृक्षः पर्वतश्च । एवं नगः । उरसा गच्छति उरगः । स सोपाय छे. आशु गच्छति आशुगः शरः। निम्नगा। समुद्रगा। ड। तुरंगमोऽश्वः भुजंगमः सर्पः। प्लवंगमो मेकः। विहंगमः पक्षी । ख । नाम्नो गमः खड्-डौ (ख)च विहायसस्तु विहः ५।१।१३१ Page #317 -------------------------------------------------------------------------- ________________ २८२ કૃદન્ત પ્રકરણ ૧ ५।११३४ १७ शम् नामथी ५२ धातुथी सजाभा अ प्रत्यय थाय छे. शम् भव्यय. सुप. शम्-सुखे भवति शंभवोऽर्हन् । शं करोति शंकरः । शमो नाम्नि अ: ५।१।१३४ ૬૮ વર્લ્ડ વિગેરે નામથી પર શી ધાતુથી એ પ્રત્યય થાય छ. पार्थ्याभ्याम् शेते पार्श्वशयः। पृष्ठशयः। उदरशयः । पार्धादिभ्यः शीङः ५।१।१३५ ૬૯ કર્ણ વિગેરે કર્તા નામથી પર શી ધાતુથી ય થાય છે. ऊर्ध्वः शेते ऊर्ध्वशयः । उत्तानशयः । ऊर्ध्वादिभ्यः कर्तुः ५।१।१३६ ૭૦ આધાર નામથી-પર રહેલ રશી ધાતુથી જ પ્રત્યય થાય છે. खे शेते खशयः । गुहाशयः। बिलेशयः अलुप् 3-२-२० आधारात् ५।१।१३७ ૭૬ આધાર નામથી પર રહેલ ધાતુથી એ ટિ પ્રત્યય થાય छ. कुरुषु चरति कुरुचरः । मद्रचरः । निशाचरी । चरेष्ट: ५।१।१३८ ७२ नामथी-५२ २२८ स्था पा स्ना भने त्रा [वै] धातुथा अ [क] प्रत्यय थाय छे. स्वर्गे तिष्ठति स्वर्गस्थः । पादैः पिबति पादपः । नृन्पाति नृपः। नद्यां स्नाति नदीष्णः २-3-२० । आतपात्त्रायते आतप-त्रम् । स्था-पा-स्ना-त्रः कः ५।१।१४२ ७३ मूलविमुज विगरे श क प्रत्ययान्त सिद्ध छे. मूलानि विभुजति मूलविभुजो रथः। अपो बिभर्ति अन्ध्र मेघः। को मोदते कुमुदं कैरवम् । सरसि रोहति सरसिरहम् , सरोरुहम् पद्मम् 3-२-२० । आगमेन प्रजानाति आगमप्रज्ञः। मूलविभुजादयः ५।१।१४४ Page #318 -------------------------------------------------------------------------- ________________ हन्त ५४२५५ १ ५।१।१४६ २८७ ७४ नामथी ५२ रखेस भज धातुथी • [विण] प्रत्यय थाय छे. सुखं भजते सुखभाक । अर्धभात् । भजो विण ५।१।१४६ ७५ नामथी ५२ २९१ धातुथा मन् , वन् , वन् [क्वनिप्] सने ० विच ] प्रत्यय पथित् थाय छे. इन्द्रं शणाति इन्द्रशर्मा । घृतपावा । सुधीवा । कीलालपाः । स धातुथा पशु थाय छे. शर्म। धीवा (क्वनिप्)। जागः (विष्) मन्-वन-क्वनिप्-विच क्वचित् ५।१।१४७ ७९ नामथी ५२ २७स धातुथा। [क्विप्] वयित् थाय छे. शकान् ह्वयति शकहूः । अक्षैः दीव्यति अक्षयः । दिवि सीदति दिविषत् २-3-33,3-२-२०धुसत् । वीरं सूते वीरसूः । तमः छिनत्ति तमश्छिद् । शत्रु जयति शत्रुजित् । सेनां नयति सेनानीः । ग्रामं नयति ग्रामणीः । ४५स धातुथी ५९५ थाय छे. लः । पक् । क्विप ५।१।१४८ ७७ भवान्यि भान भूत त्यद् (1) तद् यद् अदस् इदम् एतद् एक द्वि · युष्मद् अस्मद् भवत् [भवतु] किम् तथा अन्य भने समान था ५२ २७स दृश धातुथा भाभा अ [टक ] स [स] भने • [क्विप्] प्रत्यय थाय छे. स्यः स इव दृश्यते त्यादृशः तादृशः । अन्यादृक् । सदृशः सदृशी । सदृक्षः सदृक्षा । सडक । त्यदाद्यन्य समानादुपमानाद् व्याप्ये दृशः टक्-सको च ५।१।१५२ ७८ तायि उपमान भूत नामथी ५२ २७ धातुथी इ [णिन् ] प्रत्यय याय छे. सिंह इव नदति सिंहनर्दी । गज इव Page #319 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ૧૯૪ કૃદન્ત પ્રકરણ ૧ ८० ८।१।१५३ गच्छति गजगामिनी नारी । कर्तुर्णिन् ५।१।१५३ ૭૯ જાતિ સિવાય નામથી પર રહેલ ધાતુથી શીલ અથ'માં બિન્ थाय छे. उष्णं भुङ्क्ते इत्येवंशीलः उष्णभोजी । शीतभोजी । परेषामुकरोति इत्येवंशीलः परोपकारी । वनवासी। मधुपायी भ्रमरः प्रतिष्ठते इत्यवंशीलः प्रस्थायी । अजातेः शीले ५|१|१५४ नाभथी पर साधु अर्थभां वर्तमान धातुथी इन् [णिन् ] प्रत्यय थाय छे. साधुकरोति साधुकारी । चारुनर्ती । सुगामी । साधौ ५।१।१५५ ૮૧ કરણ વાચી નામથી પર રહેલ યજ્ઞ ધાતુથી ભૂતકાળમાં કન્ [ णिन् ] प्रत्यय थाय छे. अग्निष्टोमेनेष्टवान् अग्निष्टोमयाजी । करणाद जो भूते ५ |१| १५८ ८२ व्याय्य (हुभ९) नाभथी पर रहे वि+की धातुथी भूतअजभां નિંદ્ય કર્તામાં ક્રૂ પ્રત્યય थाय छे. सोमं विक्रीतवान् सोमविक्रयी घृतविक्रयी तैलविक्रयी ब्राह्मणः । निन्द्ये व्याप्यादिन विक्रियः ५।१।१५९ ८३ अर्भथी पर भूत अभां हन् धातुथी इन् [ णिन् ] थाय ७. पितृव्यघाती । मातुलघाती । हनो णिन् ५।१।१६० ८४ ब्राह्मण भ्रूण सने वृत्र अर्भथी ५२ २हेस हन् धातुथी अभी क्विप् थाय छे. ब्रह्माणं हतवान् ब्रह्महा । भ्रूणहा | वृत्रहा ( - हन् ) ब्रह्म-भ्रूण वृत्रात् क्विप् ५।१।१६१ Page #320 -------------------------------------------------------------------------- ________________ કૃત પ્રકરણ ૧ ५/१/१६६ २८५ ८५ अ थी पर रहेस हय् धातुथी भूतअजभां वन् [क्वनिप् ] प्रत्यय थाय छे. मेरु दृष्टवान् मेरुदृश्वा । विश्वदृश्वा । विश्वदृश्वानौ । विश्वदृश्वानः । शः क्वनि ५।१।१६६ ૮૬ કાઁથી પર અનુ પૂર્ણાંક લૅન્ ધાતુથો ભૂતકાળમાં આ [૩] थाय छे. पुमांसमनुजातः पुमनुजः । २-१-८७ अनो र्जने र्डः ५।१।१६८ ૮૭ સપ્તમ્યન્ત નામથી પર રહેલ નન્ ધાતુથી ભૂતકાળમાં ૩ प्रत्यय थाय छे. अप्सु जातम् अप्सुजम् । अब्जम् । सप्तम्याः ५।१।१६९ ૮૮ જાતિ સિવાય પ`ચમ્યન્ત નામથી પર રહેલ નન્ ધાતુથી ભૂતકાળમાં ૩ થાય છે. संतोषाजातम् संतोषजम् सुखम् । बुद्धिजः संस्कारः । संस्कारजा स्मृतिः । अजातेः पञ्चम्याः ५।१।१७० दह जीजे पर लूनअणमा स्वथित् ड प्रत्यय थाय छे. द्वि जतिः द्विजः । न जातः अजः । प्रजाताः प्रजाः । अनुजातः अनुजः । क्षत्रियात् जातम् क्षत्रियजं युद्धम् । स्त्रीजमनृतम् । पुंसा। नुजातः पुंसानुजः 3 - १ -13 | मित्रं ह्रयति मित्रह्नः । अटति अतति वा अः । कायति कामयते वा कः । भातीति भं नक्षत्रम् । खन्यते इति खम् । क्वचित ५|१|१७१ ८० भूतअणमां वर्तमान धातुथी त [क्त] अने तवत् [क्तवतु] प्रत्यय थाय छे. कृतः । कृतवान् । क्तक्तवतू ५।१।१७४ Page #321 -------------------------------------------------------------------------- ________________ पञ्चमोऽध्यायः प्रथमः पादः कृदन्त-प्रकरणम् १ [कृत्यकृदन्तः सामान्यकृदन्तः उपपदकृदन्तः भूतकृदन्तश्च ] १ आतुमोऽत्यादिः कृत् ५।१।१ घनघात्यः २ कर्तरि ५।१।२ कारकः । कर्ता । पचः । नन्दनः ३ रुच्या-ऽव्यथ्य-वास्तव्यम् ५।११६ रुच्यो मोदको मैत्राय ४ भव्य-गेय-जन्य-रम्या-ऽऽपात्या-प्लाव्यं नवा ५।११७ भव्यः ५ प्रवचनीयादयः ५।१।८ प्रवचनीयो गुरुः शास्त्रस्य ६ श्लिष-शीङ्-स्था-ऽऽस-उस-जन-रुह-ज-भजेः क्तः५।११९ आश्लिष्टः कान्तां कामुकः ७ गत्यर्था-ऽकर्मक-पिब-भुजेः ५।१।११ गतो मैत्रो ग्रामम् ८ क्त्वा-तुमम् भावे ५।१।१३ कृत्वा व्रजति । कर्तुं व्रजति । ९ असरूपो ऽपवादे वोत्सर्गः प्राक् क्तेः ५।१।१६ ___अवश्यलाव्यम् । अवश्यलवितव्यम् १. ऋवर्ण-व्यञ्जनाद् ध्यण ५।१।१७ कार्यम् । हार्यम्। पाक्यम् ११ उवर्णाद् आवश्यके ५।१।१९ लाव्यम् । पाव्यम् १२ आसु-यु-वपि-रपि-लपि-त्रपि-डिपि-दभि-चम्या-ऽऽनमः ५।१।२० आसाव्यम् १३ तव्या-ऽनीयौ ५।१।२७ शयितव्यम् , शयनीयम् भवता १४ य एत् चा-ऽऽतः ५।१।२८ चेयम् । दा, देयम् Page #322 -------------------------------------------------------------------------- ________________ २८७ कृदन्त-प्रकरणम् १ १५ शकित कि - चति-यति-शसि सहि-यजि-भजि - पवर्गात् ५।१।२९ शक्यम् । तप्यम् । गम्यम् १६ यमि-मदि गदोऽनुपसर्गात् ५।१।३० यम्यम् । मद्यम् । गद्यम् १७ चरे: आस्त्वगुरौ ५।१।३१ चर्यम् | आचर्यम् भवता १८ वर्योपसर्या - वद्य पण्यम् उपेयर्तुमती-ग- विक्रेये ५।१।३२ १९ स्वामि वैश्ये : ५ । १ । ३३ अर्यः स्वामी वैश्यो वा २० नाम्नो वदः क्यप् च ५।१।३५ ब्रह्मोद्यम् ब्रह्मवद्यम् । २१ - वृग् - स्तु जुषेति-शास: ५।११४० आदृत्यः । प्रावृत्यः । २२ ऋदुपान्त्याद् अ- कृषि - वृद् ऋचः ५।१।४१ वृत्यम् । २३ कृ-वृषि- मृजि-शंसि - गुहि दुहि - जपो वा ५|१|४२ कृत्यम्, २४ ते कृत्याः ५।१।४७ " २५ णक - तृचौ ५।१।४८ पाचकः । पक्ता २६ अच् ५।१।४९ करः । हरः । पचः । पठः । उद्वहः २७ नन्द्यादिभ्योऽन: ५।१।५२ नन्दनः । रमणः । मधुसूदनः २८ ग्रहादिभ्यो णिन् ५।१।५३ ग्राही । स्थायी । मन्त्री 1 २९ नाम्युपान्त्य-प्री-कृ-गृ-ज्ञः कः ५।१।५४ बुधः । प्रियः । किरः ३० उपसर्गाद् आतो डोऽश्यः ५।१।५६ आह्नः । प्रस्थः । ३१ तन् - व्यधीण श्वसा ऽऽतः ( णः ) ५।१।६४ तानः । व्याधः अवश्यायः ३२ नृत्-खन्-रञ्जः शिल्पिन्यकट् ५।१।६५ नर्त्तकी ३३ आशिष्यकन् ५।१।७० नन्दकः Page #323 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ૨૯૮ कृदन्त-प्रकरणम् १ ३४ तिक-कृतौ नाम्नि ५।११७१ शान्तिः । वीरभूः । वर्धमानः ३५ कर्मणो ऽण् ५।१।७२ कुम्भकारः । तन्तुवायः । पापघातः । ३६ गायो ऽनुपसर्गात् टक् ५।११७४ वक्रगः । सामगः। सामगी ३७ आतो डो ऽ-द्वा-वा-मः ५।११७६ गोदः । जलदः । ३८ आशिषि हनः ५।१।८० शत्रुहः । पापहः ३९ क्लेशादिभ्योऽपात् ५।१।८१ क्लेशापहः । तमोपहः । ४० कुमार-शीर्षाद् णिन् ५।११८२ कुमारघाती शीर्षघाती ४१ अचित्ते टक् ५।१।८३ वातनं तैलम् । पित्तनं घृतम् । ४२ ब्रह्मादिभ्यः ५।११८५ ब्रह्मनः । कृतघ्नः । वृत्रध्नः ४३ कुक्ष्यात्मोदराद् भृगः खिः ५।१।९० कुक्षिभरिः । आत्मभरिः ४४ अर्होऽच् ५।१।९१ पूजार्हः साधुः । पूजाऱ्या साध्वी ४५ आयुधादिभ्यो धृगो ऽदण्डादेः ५।१।९४ धनुर्धरः । ४६ हगो वयो-ऽनुद्यमे ५।१।९५ अस्थिहरः श्वशिशुः । मनोहरः ४७ रजः-फले-मलाद् ग्रहः (इ.) ५।१।९८ रजोग्रहिः कञ्चुकः । ४८ शकत्-स्तम्बाद् वत्स-बीडौ कृगः ५।१।१०० शकृत्करि ४९ संख्या-ऽहर-दिवा विभा-निशा-प्रभा-भास्-चित्र-कर्नाद्य न्ता-ऽनन्त-कार-बाहरुर-धनुर-नान्दी-लिपि-लिवि-बलिभक्ति-क्षेत्र-जङ्घा-क्षपा-क्षणदा-रजनि-दोषा-दिन-दिवसात् ट: ५।१।१०२ संख्याकरः ५० हेतु-तच्छीला-ऽनुकूले ऽशब्द-श्लोक-कलह-गाथा-वैर __चाटु-सूत्र-मन्त्र-पदात् ५।१।१०३ यशस्करी विद्या ५१ भृतौ कर्मणः ५।१।१०४ कर्मकरः । कर्मकरी दासी Page #324 -------------------------------------------------------------------------- ________________ कृदन्त-प्रकरणम् १ ૨૯૯ ५२ क्षेम - प्रिय-मद्र भद्रात् खा ऽण् ५।१।१०५ क्षेमंकरः । क्षेमकारः ५३ मेघर्ति भया भयात् खः ५|१|१०६ मेघंकरः । ऋतिंकरः ५४ प्रिय वशात् वद: ५।१।१०७ प्रियंवदः । वशंवदः ५५ कूला- sx - करीषात् कषः ५|१|११० कूलंकषा नदी ५६ सर्वात् सहश्च ५।१।१११ सर्वसहो मुनिः । सर्वकषः खलः ५७ मन्याद् णिन् ५।१।११६ पण्डितमानी बन्धोः ५८ कर्तुः खश् ५।१।११७ पण्डितंमन्यः मैत्रः ५९ शुनी - स्तन - मुञ्ज - कूला- Ssस्य पुष्पात् ट्धेः ५।१।११९ शुनिंधयः । स्तनंधयः ६० वहा ऽभ्राद् लिह: ५।१।१२३ वहलिहो गौः । अभ्रंलिहः ६१ बहु-विध्वरुस्- तिलात् तुदः ५।१।१२४ बहुंतुदं युगम् ६२ ललाट-वात- शर्धात् तपा-ज-हाकः ५।१।१२५ ललाटंतपः ५३ असूर्योग्राद् दृशः ५ | १|१२६ असूर्यपश्या राजदाराः ६४ नग्न पलित प्रिया ऽन्ध-स्थूल- सुभगा ऽऽढ्य तदन्तात् च्व्यर्थेऽच्वेः भुवः खिष्णुखुकञ ५।१।१२८ नग्नंभविष्णुः । नग्नंभावुकः ६५ कृगः खनट् करणे ५।१।१२९ नग्नंकरणं द्यूतम् ६६ नाम्नो गमः खड्-डौ (ख) च विहायसस्तु विह: ५।१।१३१ तुरंग: । तुरगः । तुरंगमः ६७ शमो नाम्नि अ: ५।१।१३४ शंभवोऽर्हन् ६८ पार्श्वादिभ्यः शीङ: ५ | १|१३५ पार्श्वशयः । पृष्ठशयः ६९ ऊर्ध्वादिभ्यः कर्तुः ५।१।१३६ ऊर्ध्वशयः । उत्तानशयः Page #325 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 300 कृदन्त-प्रकरणम् १ ७० आधारात् ५।१।१३७ खशयः । बिलेशयः ७१ चरेष्टः ५।१।१३८ कुरुचरः । मद्रचरः । निशाचरी ७२ स्था-पा-स्ना-त्रः कः ५।१।१४२ स्वर्गस्थः । पादपः । नृपः ७३ मूलविभुजादयः ५।१।१४४ मूलविभुजो रथः । अब्धं मेघः ७४ भजो विण ५।१।१४६ सुखभाक् । अर्धभाग् ७५ मन्-वन-क्वनिप्-विच् क्वचित् ५।१।१४७ इन्द्रशर्मा ७६ क्विप् ५।१।१४८ शकहूः । अक्षयः । दिविषत् , घुसत् ७७ त्यदाद्यन्य-समानाद् उपमानाद् व्याप्ये दृशष्टक्-सको च ५।१।१५२ तादृशः । तादृक्षः । तादृक् ७८ कतु णिन ५।१।१५३ सिंहनर्दी । गजगामिनी नारी ७९ अजातेः शीले ५।१।१५४ उष्णभोजी । परोपकारी । ८० साधौ ५।१।१५५ साधुकारी । चारुनी । सुष्टुगामी ८१ करणाद् यजो भूते ५।१।१५८ अग्निष्टोमयाजी ८२ निन्ये व्याप्याद् इन् विक्रियः ५।१४१५९ सोमविक्रयी ८३ हनो णिन् ५।१।१६० पितृव्य-घाती ८४ ब्रह्म-भ्रूण-वृत्रात् क्विप् ५।१।१६१ ब्रह्महा। भ्रूणहा । वृत्रहा ८५ दृशः क्वनिप् ५।१।१६६ मेरुदृश्वः । विश्वदृश्वा ८६ अनो जने : ५।१।१६८ पुमनुजः ८७ सप्तम्याः ५।१।१६९ अप्सुजम् । अब्जम् ८८ अजातेः पञ्चम्याः ५३१११७० संतोषजम् सुखम् । ८९ क्वचित् ५।१।१७१ द्विजः । अजः । प्रजाः । अनुजः । अः ९० क्त क्तवतू ५।१।१७४ कृतः । कृतवान् Page #326 -------------------------------------------------------------------------- ________________ કૃદન્ત પ્રકરણ ૨ અધતની હસ્તની પરક્ષા વર્તમાના અને વર્તમાન કૃદન્ત ૧ ભૂતકાળમાં–શુ સત્ અને ત્રણ ધાતુથી પરક્ષા વિભક્તિ વિક૯પે થાય છે. ૩પશુa ૩પરણાવ બવાસ | પક્ષે અઘતની અને હસ્તની. ૩પવીત્વ વાળોત ! श्रु-सद-वस्भ्यः परोक्षा वा ५।२।१ પરેક્ષા થતી હોય ત્યાં પરમૈપદી ધાતુથી વરૂ [] અને આત્મપદી ધાતુથી માન [arz] પ્રત્યય લાગીને પક્ષ ભૂતકૃદન્ત થાય છે. જવસુ અને વન પ્રત્યય પક્ષા જેવા છે. એટલે પક્ષામાં થતા દ્વિરુક્તિ આદિ કાય આમાં થશે. શુક્ષુવાના વિવારા જેવાઃ રર | રવાના | પૃ-કર્મણિ પુજાઃ ૪–૪–૧૧૭ तत्र वसु-कानौ तद्वत् ५।२।२ ૩ આજના ભૂતકાળમાં અદ્યતની વિભક્તિ થાય છે. ત્ર ઐક્ષિણ તેણે વાઘ જોયો (આજે) પ-૨-૭ अद्यतनी ५।२।४ ૪ (૧) કેઈ પણ વિશેષ ભૂતકાળ (પરોક્ષ કે અનદ્યતન-હ્યસ્તન)ની વિવક્ષા ન કરીએ તે ભૂતકાળમાં અદ્યતની વિભક્તિ થાય છે. ક્ષ જ રીતtો સિમદ મ્ ા વિવક્ષો કરીએ તે ક્યાં ખૂજ સીતા પેશામણિ પામ્ ! (૨) બે ભૂતકાળ ભેગા હેાય તો અઘતની થાય છે. કઇ વા પેક્ષિMદિ શમ્ આજે અથવા કાલે અમે મૃગ જે. विशेषा-ऽविवक्षा-व्यामिश्रे ५।२।५. Page #327 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ૩૦૨ કુદત પ્રકરણ ૨ પારા, ૫ આજના સિવાયના ભૂતકાળમાં ધાતુથી હ્યસ્તની થાય છે. સાથત્ તે જી. __ अनद्यतने हस्तनी ५।२१७ ૬ ચિત્ત વિક્ષેપ વિગેરે કારણથી કરેલી ક્રિયાનું સ્મરણ ન હોય ત્યારે અથવા કરેલી ક્રિયાને એકદમ છૂપાવી દેવી હોય ત્યારે અદ્યતન (આજના) સિવાયના ભૂતકાળમાં ધાતુથી પક્ષા થાય છે. કુત્તોડશું રિસ્ટ વિ૮ટાવ ખરેખર સૂતા એવા મેં વિલાપ કર્યો છે. મોઢું હિ ઉન્મત્ત બનેલો હું ખરેખર રખડયો છું. બીજાના કહેવાથી ખાત્રી થયા બાદ કર્તા આ પ્રયોગ કરે છે. પરિપુ ગ્રાહ્યm हतस्त्वया ? नाहं कलिङ्गान् जगाम लिग देशमा ते બ્રાહ્મણ માર્યો છે? હું કલિંગ દેશમાં ગયો (જ) નથી. कृता-ऽस्मरणा-ऽतिनिह्नवे परोक्षा ५।२।११ ૭ અદ્યતન (આજના) સિવાયના પરોક્ષ (પતે નહિં જોએલ) ભૂતકાળમાં ધાતુથી પરેક્ષા થાય છે. ધર્મ ફિશ તીર્થ: તીર્થકર ભગવંતે ધર્મને ઉપદેશ આપ્યો. સં કયા w: કૃષ્ણ કંસને હ. परोक्षे ५।२।१२ ૮ આજના સિવાયના પક્ષ ભૂતકાળમાં, પરાક્ષને વિવક્ષા ન કરીએ તે હ્યસ્તની થાય છે. અમર્િ તો રાજા સગર રાજા થયો. अविवक्षिते (हथस्तनी) ५।२।१४ અદ્યતન (આજના) સિવાયના પક્ષ કે અપક્ષ ભૂતકાળમાં ધાતુથી તુ વિગેરે ઉપપદમાં હોય ત્યારે અદ્યતની વિકલ્પ થાય છે. અત્યુદ્ધિ પુરા છાત્રાઃ પક્ષે મવહન પુ Page #328 -------------------------------------------------------------------------- ________________ हनत ४२९॥ २ . ५।२।१५ ३०3 तदाऽभाषिष्ट राघव: पक्षे अभाषत बभाषे वा। वाऽद्यतनी पुरादौ ५।२।१५ ૧૦ આજના સિવાયના ભૂતકાળમાં ક્ય અવ્યય અને विगैरे ९५५मा डाय तो तभाना याय छे. पृच्छति स्म पितरम् पिताने ५७यु. वसन्तीह पुरा छात्राः सी પહેલાં છાત્રો રહેતા હતા. स्मे च वर्तमाना ५।२।१६ ११ वर्तमान अमां पातुथी व माना थाय . नमति । पचति । मांसं न भक्षयति । जीवं न मारयति । सति ५।२।१९ पतमान सभा, परस्मैपट्टी धातुथी अत् [शत] भने मात्मनेपही धातुयी आन [आनश्] प्रत्यय सामान व भान ६न्त मन छ. गच्छन् । वर्धमानः । (२) जीविष्यमा ५२-भैपही पातुथी स्यत् [स्य शत्] मने सामनेही धातुथी स्य म् आन [स्य म् आनश् ४-४-११४] प्रत्यय सामान भविष्य न्त मन छे. या, यास्यन् ३५ो त्र लिने तुदत् प्रमाणे २-१-११५ शी। शयिष्यमाणः-णम्-णा । शत्रानशौ, एष्यति तु स-स्यौ ५।२।२० । १३ विद १. २ धातुथी तभान मा वस् [क्वसु] प्रत्यय थाय छे वेत्ति इति विद्वस् ३५ो पटीयस प्रभारी विद्वान् । वा वेत्तेः क्वसुः ५।२।२२ १४ पू १. १. मा. मने यज् पातुथी भिान मा मान Page #329 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ૩૦૪ કૃદન્ત પ્રકરણ ૨ પારા ૨૪ [રાન] થાય છે. તે ઘવમાનઃ પતિ-તે વા યજ્ઞમાન ! पूङ्-यजः शान: ५।२।२३ ૧૫ વય, શક્તિ અને શીલ અર્થ જણ (f) હોય ત્યારે, વર્તમાન કાળમાં ધાતુથી આન [રાન] પ્રત્યય થાય છે. ૧ વરદ વિષે વહેંમાનાઃ વય, બાલ્યાવસ્થા જણાય છે. અહિં (આમાં) બાબરી ને વહન કરનારા કેટલા છે. વાતીદ ચિં છમાના | યુવાવસ્થા જણાય છે. ૨ જતી સ્તિતં નિદાનાઃ | શક્તિ-સામર્થ્ય. આમાં હાથીને મારી શકનારા કેટલા છે. કોણ સમન્નાનાદ | આમાં સારી રીતે ખાઈ શકનારા કેટલા છે. ૩ વાતg girનિરમાન: I શલ–સ્વભાવ. कतीहात्मानं वर्णयमानाः । वयः-शक्ति-शीले ५।२।२४ અછુ (સુખસાધ્ય) અર્થ જણાતું હોય ત્યારે, ધારિ અને હું ભણવું ધાતુથી અત્ [અ] પ્રત્યય થાય છે. ઘરથન વામ આચારાંગને સુખેથી ધારણ કરતા. ગથીયર્ કુમgedીયમ્ ા દુમપુષ્પીય અધ્યયનને સુખેથી ભણતે. धारीडो ऽकृच्छ्रे ऽतृश् ५।२।२५ ૧૭ સત્રી, શત્રુ અને સ્તુત્ય કર્તા હેય ત્યારે, અનુક્રમે છુ, બ્રિણ અને અર્થે ધાતુથી અા પ્રત્યય થાય છે. १ सर्व सुन्वन्तः यज्ञस्वामिन इत्यर्थः । २ चौरं द्विषन् शत्रुरित्यर्थः । 3 पूजामर्हन् प्रशस्य इत्यर्थः । સુ-પિ ત્રિ-શત્રુ તુજે પારારદ્દ Page #330 -------------------------------------------------------------------------- ________________ કૃદન્ત પ્રકરણ ૨ ૧૯ શીલ, ધમ અને સાધુ અર્થ धातुथी तु [तृन् ] प्रत्यय थाय छे. १ करोति इत्येवंशीलः कर्त्ता । कर्त्ता कटम् । २-२-८० वदति इत्येवंशीलः वदिता । वदिता जनापवादान् । ૨ ધન-કુલાદિને આચાર. ५/२/२७ ૩૦૫ જણાતા હોય ત્યારે, वधूमूढां मुण्डयितारः श्राविष्टायनाः । 3 गन्ता खेलः । साधु गच्छति इति गन्ता । तुन शील-धर्म-साधुषु ५।२।२७ " १८ भ्राजू, अलं- कृ, निरा- कृ, भू, सह्, रुच्, वृत्, वृध् चर् प्र-जन्मने अप-त्रप् धातुथी इष्णु अत्ययः थाय छे.. भ्राजनशीलः भ्राजनधर्मा साधु भ्राजते वा भ्राजिष्णुः । अलंकरिष्णुः । निराकरिष्णुः । भविष्णुः | सहिष्णुः । रोचिष्णुः | वर्तिष्णुः । वर्धिष्णुः । चरिष्णुः । प्रजनिष्णुः । अपत्रपिष्णुः । भ्राज्य लंकृग् निराकुय्-भू-सहि- रुचि वृति वृधि चरिप्रजना - Sपत्रप इष्णु: ५।२।२८ २० भू, अने जि धातुथी ष्णु [ष्णुक् ] अत्यय थाय छे. भूष्णुः । जिष्णुः । भू-जे: ष्णुकू ५|२| ३० २१. स्था, ग्ला, म्ला, पच्, परिमृज्, भने क्षि धातुथी स्नु प्रत्यय थाय छे. स्थास्नुः । ग्लास्नुः । म्लास्नुः । पणुः । परमाणुः । क्षेष्णुः । ૨૦ स्था-ग्ला- म्ला-पचि-परि- मृजि क्षेः स्तु: ५।२।३१ २२ त्रस्, गृध् धृष्, भने क्षिप् धातुधी नु [क्नु] प्रत्यय थाय छे. त्रस्नुः । गृध्नुः । धृष्णुः । क्षिप्नुः । सि - गृधि घृषि - क्षिपः क्नुः ५।२।३२ Page #331 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ५।२।३३ 301 त २१ २ २३ सन्नन्त धातु भिक्ष धातु भने आशंस पातुथी उ प्रत्यय ___थाय छे. लिप्सते इत्येवंशीलः लिप्सुः ४-१-२१ मेगवाने २७:२. मे प्रभारी, चिकीर्षुः जिगमिषुः । मुमुक्षुः । त्यादि. भिक्षते इत्येवंशीलः भिक्षुः । आशंसुः । सन्-भिक्षा-ऽऽशंसेः उ: ५।२।३३ २४ शृ भने वन्द् पातुथा आरु प्रत्यय थाय छे. शृणातीत्येवं शीलः शरारुः । विशीर्यते विशरारुः । वन्दते वन्दारुः। शू-वन्देः आरु: ५।२।३५ २५ शी, श्रद्-धा, निद्रा, तन्द्रा, दय , पति , गृहि भने स्पृहि ધાતુથી મg પ્રત્યય થાય છે. शयालुः । श्रद्धालुः । निद्रालुः । तन्द्रालुः । दयालुः । पतयालुः । गृहयालुः। स्पृहयालुः । शीङ्-श्रद्धा-निद्रा-तन्द्रा-दयि-पति-गृहि-स्पृहे आलुः ५।२।३७ २६ सासहि वावहि चाचलि पापति श यङन्त सह वह अने पत् धातुथा इ [Eि] प्रत्यय सामान भने छे. औ सासहि-वावहि-चाचलि-पापति ५।२।३८ २७ श, कम् , गम् , हन् , वृष, भू भने स्था धातुथा. उक [उकण] प्रत्यय थाय छे. शुणातीत्येवंशील: शारुकः प्रशारुकः शरः । कामुकः । गामुकः आगामुकः स्व. गृहम् । घातुकः आघातुको व्याधः। वय्कः प्रवर्षक: पर्जन्यः। भावुकः प्रभावुकः क्षत्रियः। स्थायुकः प्रमत्तः। उपस्थायुकः गुरुम् २-२-८३ शु३ पासे २४ना२. गुणानधिष्ठायुकः गुलामा २२ना२. २-२-२० । -कम-गम-हन-वृष-भू-स्थ उकण ५।२।४० Page #332 -------------------------------------------------------------------------- ________________ કૃદન્ત પ્રકરણ ૨ પારાશ ૩૦૭ २८ लष् , पत् भने पद् धातुथा उकण याब छे. भोगान् अभिलाषुकः २-२-८3। उत्पातुकं ज्योतिः । प्रपातुका गर्भाः । उपपादुका देवाः । लष-पत-पद: ५।२१४१ २८. भूषा माणा, क्रोध अर्थात, जु, सू, गृध, ज्वल भने शुच् धातुथा भने लष, पत् पद् धातुथी अन प्रत्यय थाय छे. भूषयतीत्येवंशीलो भूषणः कुलस्य । मण्डना गगनस्य भाः। प्रसाधनः । क्रोधनः । रोषणः । जवनः । सरणः । गर्धनः । ज्वलनः । शोचनः । अभिलषणः । 'पतनः। अर्थस्य पदनः। मर्थन नगुना२. २-२-८३ भूषा-क्रोधार्थ-जु-स-गृधि-ज्वल-शुचश्चअनः ५।२।४२ 30 यङन्त द्रम् भने क्रम् पातुथा अन थाय छे. कुटिलं द्रमतीत्येवंशीलः दन्द्रमणः चक्रमणः ४-3-८२,८० द्रम-क्रमो यङ: ५।२।४६ 3१ यङन्त यज, जप, दश् भने वद् धातुमाथी ऊक प्रत्यय थाय छे. भृशं पुनःपुन र्वा यजतीत्येवंशीलो यायजूकः । जंजपूकः । दन्दशूकः । वावदूकः । यजि-जपि-दंशि-बदाद् ऊकः ५।२।४७ ३२ जागृ धातुथा उकप्रत्यय याय छे. जागर्तीत्वेवंशीलो जागरुकः जागुः ५।२।४८ 33 शम् विगेरे आ3 धातुयी इन् [घिनण्] प्रत्यय याय छे. शाम्यतीत्येवंशीलः शमी। दमी। तमी। श्रमी। भ्रमी। क्षमी । प्रमादी । उन्मादी । क्लमी । ४-3-५५ अमष्टकाद् घिनण् ५।२।४९ Page #333 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ३०८ કૃદન્ત પ્રકરણ ૨ ५/२/५० ग्रुज, भुज्, भज्, त्यज्, रज्जू, द्विप, दुप्, द्रुह्, दुह यने अभ्या- हन् धातुथी घिनण प्रत्यय थाय छे. ४-१-१११ योगी । भोगी । भागी । त्यागी | रागी ४-३-५० । द्वेषी । दोषी | द्रोही । दोही । अभ्याघाती । ४-३ - १०० युज- भुज-भज-त्यज-रज- द्विष-दुष- दुह- दुहा 1 ३४ ક भ्याहनः ५/२/५० ३५ वि पूर्व विच कत्थ् सम्भ कप कस् लस भने हन् धातुर्थी विनण थाय छे. विवेकी । विकत्थी । विस्रम्भी । विकाषी । विकासी । विलासी । विघाती | वे विच- कत्थ-स्रम्भ-कष - कस-लस-इनः ५/२/५१ 1 ૩૬ वृ मा. भिक्ष लुण्ड जल्प कुट्ट धातुथी आक [टाक] प्रत्यय थाय छे. वराकी । भिक्षाकः । लुण्ठाकः । जल्पाकः । वृङ्-भिक्षि-लुण्टि-जल्पि-कुट्टाट्टाकः ५|२|७० ૩૭ પ્ર ઉપસ પછી રહેલા ઘૂ ગ. હું પ્રેરણ! કરવી અને જી ધાતુથી इन् थाय छे. प्रसुवतीत्येवंशीलः प्रसवी । प्रजवी | प्रात् सू- जो इन् ५।२।७१ ३८. दक्षि वि+श्रि परि+भूवम् अभि+अम् अव्यथ् धातुथी इन् थाय छे. जयी । अत्ययी । आदरी । क्षयी जि-इण्-दृ-क्षि- विश्रि-परिभूत्वमभ्यमव्यथः ५।२।७२ इ ३८ सृ, घस् अने अद् धातुथी मर [ मरक्] प्रत्यय याय है. सरतीत्येवंशीलः सृमरः । घस्मरः । अदूमरः । सृ-घस्यदो मर ५०२/७३ ४० भञ्ज, भास् अने मिद् धातुथी उर [घुर] प्रत्यय थाय छे. भज्यते स्वयमेव इत्येवंशीलं भङ्गुरं काष्ठम् । ४-१-१११ भासते भासुरं वपुः । मेद्यति मेदते वा मेदुरः । भञ्जि भासि - मिदो घुरः ५|२|७४ Page #334 -------------------------------------------------------------------------- ________________ न्त ५४२९५ २ ५।२।७५ 3०८ ४१ विद् छिद् भने भिद् थी ठित घुर थाय छे. वेत्तीति विदुरः । छिद्यते स्वयमेव छिदुरः । भिदुरः । वेत्ति-च्छिद-भिदः कित् ५।२७५ ४२ स, जि, इ, पु, भने नश् धातुथी वर [वरप्] कित् प्रत्यय थाय छे. सृत्वर; । जित्वरः । जित्वरी स्त्री। इत्वरः। नश्वरः । सृ-जि-इण-नशः ट्वरप् ५।२।७७ ४३ स्मि, अ-जस् , हिंस् , दीप , कम्प, कम् भने नम् धातुथा र प्रत्यय थाय छे. स्मयते इत्येवंशीलं स्मेरं मुखम् । न जस्यति अजस्रम् । अजस्त्रं पचति सतत ५४ छे. हिंस्रो व्याधः । दीपो दीपः । कम्रः । नम्रः । स्स्यजस-हिंस-दीप-कम्प-कम-नमो र: ५।२१७९ ४४ स्था, ईश् , भास् , पिस् भने कस् पातुया वर प्रत्यय थाय छे. तिष्ठति इत्येवंशीलः स्थावरः । ईश्वरः । भास्वरः । पेस्वरः। विकस्वरः। मतान्तरे-प्रमाद्यति प्रमद्वरः प्रभाही स्थेश-भास-पिस-कसो वरः ५।२।८१ ४५ दिद्युत् विगेरे अने भ्राज् विगेरे क्विबन्त श। सि छे. (१) द्योतते इत्येवंशीलो दिद्युत् । दिद्युती। दृणातीति दत् । गच्छतीति जगत् । जुहोतीति जुहूः जुह्वौ २-१-५७ वक्तीति वाक् । पृच्छतीति प्राट् । प्राशौ। शब्दप्राट् । तत्त्वप्राट् । दधाति ध्यायति वा धीः । श्रयतीते श्रीः । शतं द्रवतीति शतद्रः। स्रवतीति स्त्रः। जवतीति जूः । आयतं स्तौतीति आयतस्तूः। कटं प्रवते कटप्रः । कटप्रवौ २-१-५२. परिव्रजतीति परिव्राट् । (२) विभ्राजते इति विभ्राट । विभ्राजौ। भासते इति माः । भासौ । पिपर्तीति पूः । थूर्वतीति धूः धुरौ । Page #335 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ३१० કુદત પ્રકરણ ૩ ५।२।८३ विद्योतते इति विद्युत् । ऊर्जयतीति ऊ । ग्रावाणं स्तोतीति ग्रावस्तुत् । पचतीति पक् । भिनतीति भिद् । वेत्तीति विद् । शोकच्छिद् । भूः पृथिवी । शंभूः शिवः । आत्मभूः कामः । मनोभूः स एव। स्वयंभू ब्रह्मा । स्वभू विष्णुश्च । मित्रभू नाम कश्चित् । प्रतिभूः उत्तमर्णाधमर्णयोरन्तरस्थः । इन्भूः व्यसनसहायः । कारभूः पण्यमूल्यादिनिर्णता । वर्षाभू दर्दुरः औषधिश्च । पुनर्भूः पुनरूढा औषधिश्च । दिद्युत्-ददत-जगत्-जुहू-वाक्-प्राट्-धी-श्री-टू-सूज्वायतस्तू-कटपू-परिवाट्-भ्राजादयः क्वि: ५।२१८३ ४६ शम् सम् स्वयम् वि भने प्र थी ५२. २हेस भू धातुथी उ [डु] प्रत्यय थाय छे. शम् सुखम् तत्र भवति शंभुः शंकरः संभुर्जनिता । स्वयंभुः । विभुः व्यापकः । प्रभुः स्वामी शं-सं-स्वयं-विप्राद् भुवो डुः ५।२।८४ ४७ पूधातुथी देवता मा इत्र प्रत्यय थाय छे. पुनाति पवते वा पवित्रोऽहन् । पुत्र इत्रो दैव ते ५।२।८५ ४८ पू धातुथी शुभां इत्र प्रत्यय थाय छ. ऋषि ने साभा पूयतेऽनेनेति पवित्रोऽयमृषिः । दर्भः पवित्रः । ऋषि-नाम्नोः करणे ५।२।८६ ४८ लू धू स. खन् चर सह् भने ऋ धातुथी ४२शुभां इत्र प्रत्यय य.य छे. लुनाति अनेन लवित्रम् । धवित्रम् । सवित्रम् । खनित्रम् । चरित्रम् । सहित्रम् । अरित्रम् । लू-धू-सू-खनि-चर-सहा-ऽत्तेः ५।२।८७ Page #336 -------------------------------------------------------------------------- ________________ पञ्चमोऽध्यायः द्वितीयः पादः कृदन्त-प्रकरणम् २ [अद्यतनी हस्तनी परोक्षा वर्तमाना वर्तमानकृदन्तश्च ] १ श्रु-सद-वस्भ्यः परोक्षा वा ५।२।१ उपशुश्राव । उपससाद २ तत्र वसु-कानौ तद्वत् ५।२।२ शुश्रुवान् । सस्वजानः ३ अद्यतनी ५।२।४ व्याघ्रमैक्षिष्ट ४ विशेषा-ऽविवक्षा-व्यामिश्रे ५।२।५ ऐक्षिष्ट मृगं सीता । अद्य ह्यो वा ऐक्षिष्महि मृगम् ५ अनद्यतने ह्यस्तनी ५।२७ अजयत् ६ कृता-ऽस्मरणा-ऽतिनिह्मवे परोक्षा ५।२।११ सुप्तोऽहं किल विललाप । नाऽहं कलिङ्गान् जगाम ७ परोक्षे ५।२।१२ धर्म दिदेश तीर्थकरः ८ अविवक्षिते (इथस्तनी) ५।२।१४ अभवत् सगरो राजा ९ वाऽद्यतनी पुरादौ ५।२।१५ अवात्सुरिह पुरा छात्राः १० स्मे च वर्तमाना ५।२।१६ पृच्छति स्म पितरम् । वसन्तीह पुरा छात्राः ११ सति ५।२।१९ नमति । पचति । मासं न भक्षयति १२ शत्रानशौ, एष्यति तु स-स्यौ ५।२।२० गच्छन् । यास्यन् १३ वा वेत्तेः क्वसुः ५।२।२२ विद्वान् १४ पूङ्-यजः शान: ५।२।२३ पवमानः । यजमानः १५ वयः-शक्ति-शीले ५।२।२४ कतीह परान् निन्दमानाः Page #337 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ૩૧ર कृदन्त-प्रकरणम् २ १६ धारीङो ऽकृच्छे ऽतृश् ५।२।२५ धारयन् आचाराङ्गम् १७ सुग्-द्विषा-ऽर्हः सत्रि-शत्रु-स्तुत्ये ५।२।२६ पूजामर्हन् १८ तृन् शील-धर्म-साधुषु ५।२।२७ वदिता जनापवादान् १९ भ्राज्यलंकग-निराकृग्-भू-सहि-रुचि-वृति-वृधि-चरि प्रजना-ऽपत्रप इष्णुः ५।२।२८ भ्राजिष्णु: । अलंकरिष्णुः २० भू-जेः ष्णुक् ५।२।३० भूष्णुः । जिष्णुः २१ स्था-ग्ला-म्ला-पचि-परि-मृजि-क्षेः स्नुः ५।२।३१ स्थास्नुः । पक्ष्णुः २२ त्रसि-गृधि-धृषि-क्षिपः क्नु: ५।२।३२ त्रस्नुः । क्षिप्नुः २३ सन्-भिक्षा-ऽऽशंसेः उः५।२।३३ लिप्सुः । भिक्षुः । आशंसुः २४ शृ-वन्देः आरु: ५।२।३५ शरारुः । वृन्दारुः २५ शीङ्-श्रद्धा-निद्रा-तन्द्रा-दयि-पति-गृहि-स्पृहः आलः ५।२।३७ शयालुः । दयालुः २६ ङौ सासहि-वावहि-चाचलि-पापति ५।२।३८ २७ श-कम-गम-हन-वृष-भू-स्थ उकण् ५।२।४० शारुकः २८ लँष-पत-पद: ५।२।४१ अभिलाषुकः । उत्पातुकं ज्योतिः २९ भूषा-क्रोधार्थ-जु-सृ-गृधि-ज्वल-शुचश्च अनः ५।२।४२ भूषणः कुलस्य ३० द्रम-क्रमो यङः ५।२।४६ दंद्रमणः । चंक्रमणः ३१ यजि-जपि-दंशि-वदाद् ऊकः ५।२।४७ यायजूकः । ३२ जागुः ५।२।४८ जागरूकः ३३ शमष्टकाद् घिनण् ५।२।४९ शमी । दमो । क्षमी । प्रमादी Page #338 -------------------------------------------------------------------------- ________________ कृदन्त-प्रकरणम् २ ૩૧૩ ३४ युज-मुज-भज-त्यज-रज-द्विष-दुष-द्रुह-दुहा-ऽभ्याहनः ५।२।५० योगी । भोगी । त्यागी । रागी। ३५ वे विच-कत्थ सम्भ-कष-कस-लस-हन: ५।२।५१ विवेकी ३६ वृङ्-भिक्षि-लुण्टि-जल्पि-कुट्टाट् टाकः ५।२।७० वराकी । ३७ प्रात् मू-जोः इन् ५।२७१ प्रसवी । प्रजवी ३८ जि-इण-दृ-क्षि-विश्रि-परिभू-वमाऽभ्यमव्यथः ५।२।७२जयी ३९ सृ-घस्यदो मरक् ५।२१७३ सृमरः । घस्मरः । अमरः ४० भनि-भासि-मिदो घुरः ५।२।७४ भगुरं काष्ठम् । भासुरम् ४१ वेत्ति-च्छिद-भिदः कित् ५।२।७५ विदुरः । छिदुरः ४२ मृ-जि-इण्-नशः ट्वरप् ५।२७७ सृत्वरः । जित्वरः । इत्वरीः ४३ स्म्यजस-हिंस-दीप-कम्प-कम-नमो रः ५।२७९ स्मेरम् ४४ स्थेश-भास-पिस-कसो वरः ५।२।८१ स्थावरः । ईश्वरः ४५ दिद्युत्-दत्-जगत्-जुहू-वाक्-प्राट्-धी-श्री-भ्रू-स्र-ज्वायत स्तू-कटप्रू-परिवाट्-भ्राजादयः क्वि: ५।२।८३ ___ दिद्युत् । जगत् । विभ्राट् । भाः ४६ शं-सं-स्वयं-वि-प्राद् भुवो डुः ५।२।८४ शम्भुः । विभुः । ४७ पुत्र इत्रो दैवते ५।२।८५ पवित्रोऽर्हन् ४८ ऋषि-नाम्नोः करणे ५।२।८६ पवित्रोऽयमृषिः । दर्भः पवित्रः “४९ लू-धू-सू-खनि-चर-सहा-उत्त: ५।२।८७ लवित्रम् । चरित्रम् Page #339 -------------------------------------------------------------------------- ________________ કૃદન્ત પ્રકરણ ૩ ભવિષ્યન્તી ધૃસ્તની ભવિષ્ય કૃદન્ત તથા પુલિંગ સ્ત્રીલિંગ અને નપુ’સકલિંગ કૃદન્ત શબ્દો ૧ જૂન વિગેરે પ્રત્યયાન્ત શમિન વિગેરે શબ્દો ભવિષ્યકાળમાં. વપરાય છે. શમિયતીતિ ગમી પ્રામણું જૂન ૨-૨-૯૪૨ આગામી ! માવી । પ્રતિજ્ઞેષી | વિગેરે બન वत्स्र्यति गम्यादिः ५।३।१ ૨ હેતુની સિદ્ધિ હોય, તો ધાતુથી ભવિષ્યકાળમાં જૂ પ્રત્યય વિકલ્પે થાય છે. મેઘશ્રવણăિસંપન્ના: કવસ્યતે વા ચાયઃ । જો શાલિની ઉત્પત્તિના હેતુભ્રુત વરસાદ વરસશે તા શાલિ થવાના છે. વા દેતુસિદ્ધૌ જ્ઞ: ખાફાર ૩ ભવિષ્યકાળમાં ધાતુથી ભવિષ્યન્તી પ્રત્યયા થાય છે. भोक्ष्यते । વિષ્યન્તી બારાક ૪ આજના સિવાયના ભવિષ્યકાળમાં વસ્તની પ્રત્યયેા થાય છે. હર્તા શ્ર। અથ ક્યો વા ગમિતિ અહીં ધસ્તની ન થાય अनद्यतने श्वस्तनी ५/३/५ ૫ જે ધાતુથી તુમ્ વિગેરે કરવાના છે તે ધાતુની ક્રિયા, જે ક્રિયાનું પ્રયાજન—હેતુ છે. તે ક્રિયા (ક્રિયાના પ્રયેાજનવાળી ક્રિયા) ઉપપદ હાય તે, ધાતુથી ભવિષ્યકાળમાં તુમ્, અન્ન [ળવ્] અને મવિળતી પ્રત્યય થાય છે. તુમ્ પ્રવ્રુતિઓ કરવાને જાય છે. હાજો નતિ કરવાવાળા જાય છે. જયિામીતિવ્રતિ કરીશ એ હેતુથી જાય છે. Page #340 -------------------------------------------------------------------------- ________________ કૃદન્ત પ્રકરણ ૩ વાર૩ ૩૧૫ અહીં ત્રાતિ “જવાની ક્રિયા ઉપપદ છે અને જવાનું પ્રજન, કાંઈ પણ ક્રિયા કરવાનું છે. કરવાનું છે માટે જાય છે. એટલે જ આ હેત્વર્થ કૃદન કહેવાય છે. એ પ્રમાણે. મોડું ત્રાતિ ખાવાને જાય છે. મોનો ત્રાતિ ખાવાવાળે જાય છે. મોશે ઉતિ જ્ઞાતિ ખાઈશ માટે જાય છે. દરેકને અર્થ ખાવા માટે જાય છે, એ થાય છે. क्रियायां क्रियार्थायां तुम्-णकच-भविष्यन्ती ५।३।१३ ૬ ક્રિયાના પ્રયોજનવાળી ક્રિયા ઉપપદ હેય તો, કર્મથી પર, રહેલ ધાતુથી, ભવિષ્યકાળમાં, [] પ્રત્યય થાય છે. કુમારે સત કુંભ કરવાવાળા જાય છે. જાઇ હોવો વસતિ વૃક્ષની શાખા કાપવાવા જાય છે. कर्मणो ऽण् ५।३।१४ ૭ ક્રિયાના પ્રયજનવાળી ક્રિયા ઉપપદ હેય તે, ધાતુર્થી ભવિષ્યકાળમાં ભાવમાં થતા (વન શિ વિગેરે આગળ આવશે તે) પ્રત્યયો થાય છે. ૫-૩-૧૧૧ સાથે ત્રાતિ સેઈ કરવા માટે જાય છે. પ-૩-૧૮ ઘજી ત્રાતિ ' , ૫-૩-૯૧ નવનાથ ત્રાતિ ,, ૫-૩-૧૨૪ વતા ત્રાતિ વંદના કરવા માટે જાય છે. ૨-૨-૬૧. भाववचनाः ५।३।१५ ૮ જ હક વિશ અને ધાતુથી કર્તામાં ક [ઘ] પ્રત્યય થાય છે ઘર ઘરે આવવા એવું : I ૪-૧-૧૧૧ રાઃ u વ્યાધિ-વિરોઃ પન્ન-વિરા-છૂરો થર્ પારાદ્ Page #341 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ५।३।१८ ૩૧૬, કુદત પ્રકરણ ૩ ८ मामा मने सिवाय १२ मां-धातुथी अ [घञ्] प्रत्यय थाय छे. पचनम् पाकः । एवं रागः ४-२-५२ । त्यागः भावमा। प्रकुर्वन्ति तमिति प्राकार: 3-२-८३ (प्रक्रियते यः स प्राकार:) एवं प्रासः। प्रसेवः। समाहारः। कारः। दायः उमभा। दाशन्तेऽस्मै इति दाशः । सामा। आहरन्त्यस्मादिति आहार: माहानमा । २१ मा भने माघारभा-अनट (५-3-१२८म.) मने अनट् । ५५६ व्यसनात घातुथी घञ् (५-3-13२मां) ४९वाशे. सुमी, भावा-ऽकों: ५।३।१८ “१० इ मा धातुथो अ [घञ्] थाय छ, ५ म नमा विथे रित् थाय छे. अध्ययनम् अध्यायः । अधीयते इति अध्यायः । उपेत्याधीयतेऽस्माद इति उपाध्यायः । उपाध्यायी, उपाध्याया। इडोऽपादाने तु टिद्वा ५।३।१९ ११. उपसाधू रु पातुथी अ [घञ्] याय 2. संरवणं संरावः। रोरुपसर्गात् ५।३।२२ १२ भू श्रि ने अद्यातुथी, पूर्व उपसर्ग होय तो अ [अल्] याय छे. प्रभवः । प्रत्ययः। प्रादनम् प्रघसः ४-४-१७ । भू-श्यदो ऽल ५।३।२३ सम् , नि, वि मने उप उपसर्ग था ५२ २३॥ यम् धातुथी अ [अल्] विक्ष्ये थाय छे. संयमः संयामः । नियमः नियामः । वियमः वियामः । उपयमः उपयामः । सम्-नि-व्युपाद् यमः (नवा) ५३२५ १४ नि उसी ५२ २२ नद् , गद् , पठ् , स्वन् मते क्वण धातुथा अल् वि४९ये थाय छे. निनदः निनादः । Page #342 -------------------------------------------------------------------------- ________________ न्त ५४२९५ 3 ५।३।२६ ३१७ निगदः निगादः । निपठः निपाठः । निस्वनः निस्वानः । निक्वणः । निक्वाणः । ने नद-गद-पठ-स्वन-क्वणः ५।३।२६ १५ इ वन्ति उ वन्त वृ, दृ, वश , रण , गम् , ही ऋ १२सन्त भने ग्रह धातुथा अ [अल् ] प्रत्यय याय छे. चयः । निश्चयः। जयः । क्षयः । क्रयः विगेरे । यवः । रवः । नवः । स्तवः । लवः । पवः विगेरे। वरः प्रवरः। दरः आदरः । वशः । रणः । गमः अवगमः । करः । गरः । तरः । दरः । शरः पिणेरे ग्रहः । घञ् भने अल् प्रत्ययात शम्पुलिग छे. यु-वर्ण-वृ-दु-वश-रण-गम्-ऋद्-ग्रहः ५॥३॥२८ १६ पूर्व उपस न य तो व्यध जप मने मद् थी अल थाय छे. व्यधः । जपः । मदः । ( अनुपसर्गात् ) व्यध-जप-मद्भ्यः ५।३।४७ स्था विशेरे धातुथी अ [क] प्रत्यय थाय छे. आखूनामुत्थानम् आखूत्थो वर्तते । प्रतिष्ठन्ते अस्मिन्निति प्रस्थः सानुः । संतिष्ठन्ते ऽस्यामिति संस्था । व्यवतिष्ठन्तेऽनयेति व्यवस्था । प्रपिबन्त्यस्यामिति प्रपा । विध्यतेऽनेनेति विधः। विहन्यतेऽनेनास्मिन्वा विघ्नः । आयुध्यन्तेऽनेनेति आयुधम् । आध्यायन्ति तमिति आढयः १७ घना द् थाय छे. स्थादिभ्यः कः ५।३।८२ ૧૮ વેર વિગેરે ( ઈત વાળા) ધાતુઓથી અશુ પ્રત્યય થાય છે. वेपथुः । वमथुः । श्वयथुः । भ्रासथुः । नन्दथुः । । ट्वितोऽथुः ५।३।८३ Page #343 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 3१८ કૃદન્ત પ્રકરણ ૩ ५।३८४ १८ पच् विश२ (डु धत् वाणा) धातुमाथा तत्कृत म भांत्रिम [त्रिमक] प्रत्यय थाय छे. पाकेन निर्वत्तम् पक्तिमम् पातु (पा४५। ५डे तयार ययेशु). कृत्रिमम् । लब्ध्रिसम् । याचित्रिमम् । मतान्तरे याच टु ठत् . याचथुः। ५-3-८3 ड्वितः त्रिमा तत्कृतम् ५।३।८४ - २० यज् , स्वप् , रक्ष , यत् भने प्रच्छ धातुथी न प्रत्यय थाय छ. यज्ञः। स्वप्नः। रक्ष्णः । यत्नः। प्रश्नः । ४-१-१०८ यजि-स्वपि-रक्षि-यति-प्रच्छो नः ५।३८५ -२१ अपसमाथी ५२ रहेस दा सधातुथी इ [कि] प्रत्यय यय छ. आदिः । आधिः । निधिः । संधिः । समाधिः । उपसर्गाद् दः किः ५।३।८७ ૨૨ કર્મથી પર રહેલા સંજ્ઞકધાતુથી આધારમાં જ થાય છે. जलं घीयतेऽस्मिन्निति जलधिः । शरधिः । इषुधिः । वालधिः। शेवधिः । दानु दृष्टान्त मारमा घटे नलि. व्याप्याद् आधारे ५।३।८८ .२३ सालमां-धातुथी ति [क्ति] प्रत्यय याय छे. कृतिः । हृतिः । चितिः । नीतिः । नुतिः । भूतिः । स्त्रियां क्तिः ५।३।९१ ૨૪ % વિગેરે ધાતુઓથી ચિત્ત પ્રત્યય પણ થાય છે. श्रुतिः । प्रतिश्रुत् । ५-3-११४ क्विम् संपत्तिः । संपत् । अत्तिः । अदिका । ५-3-१२२ णक प्रशस्तिः । प्रशंसा । ५-3-१०५ अ Page #344 -------------------------------------------------------------------------- ________________ કૃદન્ત પ્રકરણ ૩ પારાશ૭ ૩૧૯ कण्डूतिः । ४-४-१२१ कण्डूः । ५-३-११५ क्वि कण्ड्या । ५-३-१०५ म पक्तिः । पचा। ५-3-१०७ अङ् श्वादिभ्यः ५।३९२ २५ आस् , अट , ब्रज् भने यज् धातुथी य [क्यप्] प्रत्यय थाय छे. आस्या । अटया । व्रज्या । इज्या। स्त्रीलिंगभां आप २-४-१८ आस्यटि-व्रज्यजः (भावे) क्यप् ५।३।९७ २६ क पातुथी अ [श भने क्यप् प्रत्यय विक्ष्ये थाय छे. क्रिया ४-3-11०, २-१-५० । कृत्या । कृतिः । कृगः श च वा ५।३।१०० .२७ परि पू सू भने चर् धातुथी य थाय छे. परिसर्या । परिचर्या परेः सृ-चरे य: ५।३।१०२ २८ अटाट्य (यङन्त-अट) धातुथी य प्रत्यय विदये थाय छे. अटाटया ४-3-८२ तथा ४-3-८० जुम।। अटाटा । ५-3-१०५ थी अ वा-ऽटाटयात् ५।३।१०३ -२८ जागृ धातुथी असने य याय छे. जागरा । जागर्या । जागुः अश्च ५।३।१०४ 30 शंस् धातुथी मने आय विशेष प्रत्ययान्त धातुथी अ थाय छ. प्रशंसा । गोपाया २क्षण । मीमांसा । कण्डया ५२१ । लोलूया अतिशय मया वारंवार अपते। चिकीर्षा । पुत्रकाम्या पुत्रनी ४२७।। शंसि-प्रत्ययात् ५।३।१०५ Page #345 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ३२० કૃદન્ત પ્રકરણ ૩ ५।३।१०६ अ त [क्त] नी पूर्व रे घातुने इट मारती हाय सेवा सुरु स्वरवाणा व्यसनांत धातुथी अ प्रत्यय थाय छे. ईहा । ईक्षा । उक्षा । हुण्डा । शिक्षा । भिक्षा । केटो गुरो व्यञ्जनात् ५।३।१०६ ३२ पच् विगेरे (पत् वा!) घानुथा अ [ अङ्] थाय छे. पचा । क्षमा । घटा । स्वरा । प्रथा । जरा ४-३-७ । पितो ऽङ् ५।३।१०७ 33 भिदा विगेरे ! म विशेषमा अङ् प्रत्ययात है. भिदा-विदारणम् । छिदा-द्वैधीकरणम् । विदाविचारणा । मृजा-शरीरसंस्कारः । क्षिपा-प्रेरणम् । दया-अनुकम्पा । रुजा-रोगः । चुरा-चौर्यम्। पृच्छा-प्रश्नः अन्यत्र भिन्तिः कुडयम् । भिदादयः ५।३।१०८ ૩૪ ઉપસર્ગ પછી આ કારાન્ત ધાતુથી અર્ પ્રત્યય થાય છે. उपदा। प्रमा। आस्था है-४-१० । उपसर्गादातः ५।३।११० ७५ ण्यन्त धातु, विद् , आस्, श्रन्थ् , घट्ट मने वन्द् धानुया अन प्रत्यय थाय छे. कारणा । हारणा । कामना । लक्षणा । भावना । वेदना । आसना । उपासना । श्रन्थना । घट्टना । वन्दना । णि-वेत्त्यास-श्रन्थ-घट्ट-वन्देरन: ५।३।१११ १ २७॥ अय सिवाय इष् (४-५२. ४) धातुथी अन थाय छ. अन्वेषणा। एषणा। पिण्डैषणा । ६२७। अर्थ मां ५५]. वयित् थाय छ- प्राणैषणा। वित्तषणा । परलोकेषणा। इषोऽनिच्छायाम् ५।३।११२ Page #346 -------------------------------------------------------------------------- ________________ हन्त २५ 3 ५।३।११४ ३२१ 3७ क्रुध् विगेरे अने सम् +पद् विगरे धातुयी क्विप् थाय छे. १ क्रुध् , क्रुत् । युध् , युत् । क्षुध् , क्षुत् । तृष् , तृट् । त्विषु , त्विट् । रुष , रुट् । रुज् , रुक् । रुच , रुक् । शुन् , शुक् । मुद्, मुत् । मृद्, मृत् । गु, गीः । त्र, त्राः । दिश, दिक् । सज स्त्रक । २-१-१८ २ पद्, संपद् । विपद् । आपद् । व्यापद् । प्रतिपद् । सद्, संसत् । शास् , आशीः। श्रु, प्रतिश्रुत् । उपश्रुत् । सु, परिस्रुत् । नह उपानत्। वृष, प्रावृट् । पुष , विमुटे । वृत् , निवृत् । उपावृत् । यत् , संयत् । इ, समित् । भू, उपभृत् । इन्ध , समित् । क्रुत्-संपदादिभ्यः क्विप् ५।३।११४ . . 3८ भी बिगरे धातुथी क्विप् विधे थाय छे. भीः भीतिः हीः ह्रीतिः । लूः लूनिः। भूः भूतिः। कण्डूः कण्डूया। कृत् कृतिः। भित् भित्तिः। छित् छित्तिः । तुत् तुत्तिः। दृक् दृष्टिः । इत्साहित भ्यादिभ्यो वा ५।३।११५ 3८ ॥५ (मा ) गन्य होय तो, न [नञ् ] थी ५२ २हेस धातुथी अनि प्रत्यय थाय छे. अजननिस्ते वृषल भूयात् । एवं-अजीवनिः । अकरणिः । अप्रयाणिः । , अगमनिः । नबोऽनिः शापे ५।३।११७ ४० ग्ला, हा मने ज्या धातुथी अनि प्रत्यय थाय छे. , ग्लानिः । हानिः । ज्यानिः । मतान्तरे म्लानिः । ग्ला-हा-ज्यः ५।३।११८ । ४१. धातुयी सावमा अक [णक] प्रत्यय थाय छे. भवत आसिका २-२-८६ । शायिका । जीविका । कारिका । भावे (णक:) ५।३।१२२ २१ Page #347 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ३२२ કૃદન્ત પ્રકરણ ૩ ५।३।१२३ ४२ नपुस लिगमां भावभां धातुथी त [क्त] प्रत्यय थाय छे. हसितम् छात्रस्य । नृत्तम् मयूरस्य । व्याहृतं कोकिलस्य क्लीवे क्तः ५।३।१२३ ४३ नपुस लिगमा लाभां अन [ अन ] अत्यय थाय छे. गमनम् भोजनम् वचनम् हसनम् छात्रस्य । अनट् ५|३|१९२४ ४४ रम् विगेरे धातुथी उर्तानां अनट् प्रत्यय थाय छे. रमणी । कमनी । नन्दनी । ह्लादनी । इध्मवश्वनः पलाश शातनः ३-१-७७ रम्यादिभ्यः कर्त्तरि ५।३।१२६ ૪૫ મુTM વિગેરે ધાતુથી કમ'માં અને વત્ વિગેરે ધાતુથી अपादानभां अनट् प्रत्यय थाय छे. भुज्यते इति भोजनम् । निरदन्ति तदिति निरदनम् । आच्छादनम् । अवस्त्रावि-अवस्रावणम् । अवसेचनम् । असनम् । बसनम् । आभरणम् । प्रपतत्यस्मात् प्रपतनः । प्रस्कन्दनः । प्रश्च्योतनः । प्रस्त्रवणः । निर्झरणः । सङ्घोद्धरणः । अपादानम् । भुजि - पत्यादिभ्यः कर्मा - ऽपादाने ५।३।१२८ 1 ४९ अरमां अने आधारमा धातुथी अन [ अनट् ] थाय छे. १२५|भां एषणी । लेखनी । इध्मश्चनः । श्रमश्रुकर्तनः आधारभां गोदोहनी । सक्तुधानी । तिलपीडनी । शयनम् । आसनम् । अधिकरणम् । आस्थानम् । करणाssधारे ५।३।१२९. 1 ૪૭ પુ’લિગનામમાં, કરણ અને આધારમાં ધાતુથી આ [ઘ] प्रत्यय थाय छे. करणे - प्रच्छदः । उरश्छदः । दन्तच्छदः । Page #348 -------------------------------------------------------------------------- ________________ કૃદન્ત પ્રકરણ ૩ પારાશરૂ૦ ૩ર૩ प्लवः । प्रणवः। करः । प्रत्ययः । शरः । आधारे-एत्य कुर्वन्त्यस्मिन्नित्याकरः । आलवः । आरवः । मापवः । भवः । लयः । विषयः । भरः । प्रसरः । अवसरः । परिसरः । विसरः । प्रतिसरः । पुं-नाम्नि घः ५।३।१३० ૪૮ પુલિંગનામમાં કરણ અને આધારમાં વ્યંજનાન્ત ધાતુથી घञ् प्रत्यय थाय छे. ४२६४मां-विदन्ति विन्दन्ति विन्दते वाऽनेनेति वेदः। चेष्टतेऽनेन चेष्टो बलम् । रज्यतेऽनेनेति। रागः ४-२-५२ । आधारमा एत्य पचन्ति अस्मिन्निति आपाकः । आरामः । लेखः । बन्धः । वेगः । रङ्गः । क्रमः । प्रासादः । अपामार्गः। नीमार्गः ।। व्यञ्जनाद् घञ् ५।३।१३२ ૪૯ ધાતુના સ્વરૂપમાં અને ધાતુના અર્થમાં ધાતુથી શું ? [क्ति] भने ति [शित] प्रत्यय थाय छे. २१२-भक्षिः भम् पातु क्रुधिः। वेत्तिः । अथे-यजेरङ्गानि यज्ञना भी। भुजिः क्रियते मोशन ४२राय छ। पचति वर्तते ५१४ ते -थाय छे. इ-कि-श्तिव् स्वरूपा-ऽर्थे ५।३।१३८ ૫૦ કુછ (દુઃખ) અર્થવાળા ૯૬ થી તથા અકૃષ્ણ (સુખ) અર્થવાળા અને જિત થી પર રહેલા ધાતુથી ભાવમાં सन भभो अ [खल्] याय छे. 3-3-२१ दुःखेन शय्यते इति दुःशयम् भवता । सुखेन शय्यते इति सुशयम् ईषच्छयं भवता । दुःखेन क्रियते इति दुष्करः। सुखेन क्रियते इति सुकरः । ईषत्करः कटो भवता । Page #349 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ३२४ કૃદન્ત પ્રકરણ ૩ ५।३।१३९ दुष्करम् सुकरम् ईषत्करम् भवता । एवम्-दुर्लभम् । सुलभम् । ईषल्लभम् । इत्यादि. दुः-स्वीषतः कृच्छ्रा-ऽकृच्छ्रार्थात् खल् ५।३।१३९ ५१ कृच्छ (दु:५५) वाणा दुर थी मने अकृच्छ (म) अर्थवाणी सु सने ईषद् थी ५२ २९स, च्चि न! अर्थमा વર્તમાન, કર્યા અને કર્મથી પર અનુક્રમે મૂ અને ધાતુથી खलप्रत्यय थाय छे. दुःखेनानाढयेन आढयेन भूयते दुराढयं भवं भवता । सुखेनानाढयेन आढयेन भूयते स्वाढयंभवं भवता । ईषदाढयंभवं भवता । दुःखेनानाढय आढयः क्रियते दुराढयंकरो मैत्रो भवता। सुखेनानाढयः आढयः क्रियते स्वाढयंकरश्चैत्रो भवता। ईषदाढयंकरश्चैत्रो भवता । सुखेनाकटाः कटाः क्रियन्ते सुकटंकराणि वीरणानि । च्व्यर्थे क प्याद् भू-कृगः ५।३।१४० પર शास् युध् दृश् धृष् मृष् मने आ ४२६न्त धातुथी अन थाय छे. दुःखेन शिष्यते दुःशासनः । सुशासनः । ईषच्छासनः एवं दुर्योधनः । दुर्दर्शनः । दुर्धर्षणः । दुर्मर्षणः । आदन्त-दुरुत्थानम् भवता । सूत्थानम् । ईषदुत्थानम् । दुष्पानं पयो भवता । सुपानम् ईषत्पानम् । शास-युधि-दशि-धृषि-मृषा-ऽऽतोऽनः ५।३।१४१ Page #350 -------------------------------------------------------------------------- ________________ पञ्चमोऽध्यायः तृतीयः पादः कृदन्त- प्रकरणम् ३ [भविष्यत्कृदन्तः तथा पुंलिङ्ग - स्त्रीलिङ्ग - नपुंसकलिङ्गकृदन्तशब्दाश्च] १ वत्स्यति गम्यादिः ५।३।१ गमी ग्रामम् । आगामी २ वा हेतुसिद्धौ क्तः ५।३।२ मेघद् वृष्टः संपन्नाः शालयः ३ भविष्यन्ती ५|३|४ भोक्ष्यते ४ अनद्यतने श्वस्तनी ५|३|५ कर्त्ता श्वः ५ क्रियायां क्रियार्थायां तुम्णक- भविष्यन्ती ५।३।१३ कर्तुम् कारकः करिष्यामीति व्रजति ६ कर्मणोऽण् ५।३।१४ कुम्भकारो याति ७ भाववचनाः ५।३।१५ पाकाय पक्तये पचनाय व्रजति ८ पद- रुज - विश-स्पृशो घञ् ५।३।१६ पादः । रोगः ९ भावा- कर्त्री : ५ | ३ | १८ पाकः । प्राकारः । दाशः । आहारः १० इङो ऽपादाने तु टिद्वा ५।३।१९ अध्यायः । उपाध्यायी ११ रोरुपसर्गात् ५।३।२२ संरावः १२ भूपदोऽल्५।३।२३ प्रभवः । प्रश्रयः । प्रघसः १३ सम्-नि- व्युपाद् यमः ( नवा ) ५ | ३ |२५ संयमः संयामः १४ ने नंद-गद -पठ-स्वन-क्वणः ५।३।२६ निनदः, निनादः १५ युवर्ण-वृ-ह-श-रण- गम्-ऋद्-ग्रहः ५।३।२८ चयः निश्वयः, यवः । रवः । वरः । दरः । तरः । वशः " Page #351 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ३२९ कृदन्त-प्रकरणम् ३ १६ ( अनुपसर्गात् ) व्यध-जप-मद्भ्यः ५|३|४७ व्यधः । १७ स्थादिभ्यः कः ५|३|८२ आखूत्थः । प्रस्थः सानुः । प्रपा १८ ट्वितोऽथुः ५।३।८३ वेपथुः । श्वयथुः १९ वितः त्रिम तत्कृतम् ५।३।८४ परिमन् | कृत्रिमम् २० यजि - स्वपि रक्षि-यति-प्रच्छो नः ५।३।८५ यज्ञः । प्रश्नः २१ उपसर्गाद्दः कि: ५।३१८७ आदिः । निधिः २२ व्याप्याद् आधारे ५।३३८८ जलधिः । शेवधिः २३ स्त्रियां क्तिः ५|३|९१ कृतिः । भूतिः २४ वादिभ्यः ५।३।९२ श्रुतिः । संपत्तिः २५ आस्यटि - व्रज्यजः (भावे ) क्यप् २१३१९७ आस्या। अटया २६ कृगः शचवा ५।३।१०० क्रिया । कृत्या | कृतिः २७ परेः सृ-चरे : ५|३|१०२ परिसर्या । परिचर्या २८ वा-टाट्यात् ५।३।१०३ अटाट्या | अटाटा | २९ जागुरव ५|३|१०४ जागरा | जाग ३० शंसि-प्रत्ययात् ५।३ | १०५ प्रशंसा । गोपाया ३१ केटो गुरो र्व्यञ्जनात् ५ ३ १०६ ईहा | भिक्षा ३२ षितोऽङ् ५। ३ । १०७ पचा | क्षमा ३३ भिदादयः ५|३ | १०८ भिदा । दया ३४ उपसर्गादातः ५|३|११० उपदा | आस्था ३५ णि वेश्यास - श्रन्थ घट्ट वन्देरनः ५|३|१११ कारणा Page #352 -------------------------------------------------------------------------- ________________ कृदन्त-प्रकरणम् ३ ३२७ ३६ इषोऽनिच्छायाम् ५।३।११२ अन्वेषणा । एषणा ३७ क्रुत-संपदादिभ्यः क्वि' ५।३।११४ क्रुद् । संपद् ३८ भ्यादिभ्यो वा ५।३।११५ भोः, भीतिः । ३९ नमोऽनिःशापे ५३१११७ अजननिस्ते वृषल भूयात् ४० ग्ला-हा-ज्य: ५।३।११८ ग्लानिः । हानिः । ज्यानिः ४१ भावे (णकः) ५।३।१२२ भवतः आसिका ४२ क्लीबे क्तः ५।३।१२३ हसितं छात्रस्य ४३ अनट् ५।३।१२४ गमनम् । भोजनम् ४४ रम्यादिभ्यः कर्तरि ५।३।१२६ रमणी । कमनी ४५ भुजि-पत्यादिभ्यः कर्मापादाने ५।३।१२८ भोजनम् । प्रपतनः । अपादानम् ४६ करणा-ऽऽधारे ५।३।१२९ एषणी । गोदोहनी ४७ पुं-नाम्नि घः ५।३।१३० प्रच्छदः । आकरः ४८ व्यञ्जनाद् घञ् ५।३।१३२ वेदः । आपाकः ४९ इ-कि-रित व स्वरूपा-ऽर्थे ५।३।१३८ भञ्जिः । क्रुधिः । वेत्तिः ५० दुःस्वीषतः कृच्छ्राऽकृच्छ्रार्थात् खल् ५।३।१३९ दुर्लभम् । सुलभम् ५१ व्यर्थे कर्ना-ऽऽप्याद् भू-कृगः ५।३।१४० दुराढयंभवं भवता ५२ शास-युधि-दृशि-धृषि-भूषा-ऽऽतो ऽनः ५।३।१४१ दुःशासन: Page #353 -------------------------------------------------------------------------- ________________ કૃદન્ત પ્રકરણ ૪ કિયાતિપત્તિ સપ્તમી પંચમી આશી: અધતની तथा क्त्वा ख्णम् णम् सने तुम् मन्तवन्त। ૧ વર્તમાનકાળના સમીપમાં રહેલ ભૂતકાળમાં અને ભવિષ્યકાળમાં ધાતુથી, વર્તમાન કાળમાં જેમ પ્રત્યય થાય છે, તેમ થાય છે. कदा चैत्राऽऽगतोऽसि ? अयमागच्छामि. आगच्छन्तमेव मां विद्धि । पक्षे अयमागमम् , एषोऽस्म्यागतः । कदा चैत्र गमिष्यसि ? एष गच्छामि, गच्छन्तमेव मां विद्धि । ५३ एष गमिष्यामि गन्ताऽस्मि गमिष्यन्तमेव मां विद्धि। सत्-सामीप्ये सद्वद् वा ५।४।१ ૨ સંભાવન–હેતુની શક્તિ ઉપર શ્રદ્ધા હોય તે, ધાતુથી અસિદ્ધ ५५ वस्तुमा सिनी म प्रत्ययो थाय छे. समये चेत् प्रयत्नो ऽभूत-ने समयस२ प्रयत्न थये। छतो, उदभूवन् विभूतय: विभूतिये। उत्पन्न य छे. सम्भावने सिद्धवत् ५।४।४ ૩ સતતપણું અને સમીપપણું જણાતું હોય તે, ધાતુથી અનદ્યતન (बस्तनी मने स्तना) प्रत्यय यता नथी१ यावजीवं भृशमन्नमदात् । मायनी न याय. यावज्जीवं भृशमन्नं दास्यति। सही वस्तनी न थाय. २ येय पौर्णमासी अतिक्रान्ता एतस्यां जिनमहः प्रावतिष्ट येयं पौर्णमास्यागामिनी अस्यां जिनमहः प्रवतिष्यते । नाऽनघतनः प्रबन्धा-ऽऽसत्योः ५।४।५ Page #354 -------------------------------------------------------------------------- ________________ કૃદન્ત પ્રકરણ ૪ પાછા ૩ર૯, ૪ ક્રિયાતિપત્તિ એટલે, ક્રિયાનું અતિપતન-ક્રિયાને અભાવ, એટલે કે, કોઈપણ કારણથી–ક્રિયા થવાની નથી એમ જણાય ત્યારે, ભવિષ્યકાળમાં ધાતુથી, સપ્તમી વિધ્યર્થ) ના અર્થમાં-પ્રસંગમાં કિયાતિપત્તિના પ્રત્ય થાય છે. સ ર હનુicથત ફાટ્યાતમિળતા તે જે ગુરુની ઉપાસના કરતા તે શાસ્ત્રને પાર પામત (પણ ઉપાસના કરવાને નથી માટે શાસ્ત્રને પાર પણ પામવાને નથી.) सप्तम्यर्थे क्रियातिपत्तौ (एण्यति) क्रियातिपत्तिः ५।४।९ ૫ “ક્રિયા થઈ નથી એમ જણાય ત્યારે ભૂતકાળમાં ધાતુથી સપ્તમીના અર્થમાં ક્રિયાતિપત્તિ થાય છે. જે માત તતો વિશ્વડ યાદ શરિવ્યતા જે એણે દાન દીધું હોત તો (એનો) યશ વિશ્વમાં પણ ફેલાયે હેત. (પણ દાન દીધું નથી માટે યશ પણ ફેલાય નથી.) भूते ५।४।१० - ૬ શક્તિને વિષે સંભાવના (શ્રદ્ધા) હેય, ત્યારે ધાતુથી સમી (વિધ્યર્થ)ના પ્રત્યય થાય છે. શકુત્યર્થ શબ્દને પ્રાગ ન કર્યો હોય તે. ગરિ રાજદ્રો દયા ! લાલચંદ વ્યાકરણ ભણે પણ અપિ સમુદ્ર યાદુ તો કદાચ તે સમુદ્રને હાથ વડે તરે. ફાત્રો ધર્મ રિસ્થતિ सम्भावनेऽलमर्थे तदर्थानुक्तौ (सप्तमी) ५४०२२ એક વાક્ય હેતુ-કારણ બતાવતું હોય અને બીજું વાકય કાર્ય–ફળ બતાવતું હોય, ત્યારે ભવિષ્યકાળમાં ધાતુથી સપ્તમી (વિધ્યર્થ) ના પ્રત્યે વિક૯પે થાય છે. અદ્ધિ ધર્મમાવતë સ્વ છે. જે તું ધર્મ કરે તો સ્વર્ગમાં જાય (ધર્મ કરીશ તો સ્વર્ગે જઈશ) રિ ધર્મ પરિણતિ તë હવે જાતિ વતિ હેતુ-૧ (નવા) પાકારક Page #355 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ૩૩૦ કૃદન્ત પ્રકરણ ૪ કાકાર૭ ૮ ઈચ્છા ક ધાતુ ઉપપદમાં હેતે છતે ઈચ્છાનુ જણાવવું ગમ્ય હોય, તા ધાતુથી સપ્તમી (વિષ્ય ) અને પ‘ચમી ( આજ્ઞા ) ના પ્રત્યયા થાય છે. કૂચ્છામિ મુસ્રીત મુામ્ વામવાન્ । હું ઈચ્છું છું કે આપ જમે. (આપ જમે! એમ હું મારી ઇચ્છાથી ઈચ્છું છું.) રૂછાય (કામોત્તો) સસમી-૨ન્યો બાકા૬૭ ૯ વિધિ–અથ (વિષ્યં) વિગેરે અર્થાં જણાવવા હોય ત્યારે ધાતુથી સસમી અને પચમીના પ્રત્યયે લાગે છે. વિધિ :-ક્રિયા કરવામાં પ્રેરણા કરવી, ક્રિયા કરવા કહેવું. ઉપદેશ આપવા તે. નના ધર્મમાપયુઃ આવતુ માણસા એ ધમ` કરવા જોઈએ, કરે. અધીષ્ટ – સત્કાર પૂર્વક પ્રેરણા, વ્રત ક્ષેત્ રક્ષતુ સ’પ્રશ્ન :-નિણૅય કરવા માટે પ્રશ્નપૂર્વક વિચાર કરવે., તે, किं भो व्याकरण शिक्षेय शिक्षै उत सिद्धान्तम् અરે ! શુ હું વ્યાકરણ ભણું ? કે સિદ્ધાન્ત ભથું ? પ્રાર્થન –પ્રાર્થના કરવી, ઈચ્છા ખતાવવી, આશા બતાવવી, તે. ગુો થાળાં પટેથમ્ પત્તિ ! ગુરુ, હું વ્યાકરણ ભણું. વિધિ-નિમન્ત્રળા-ડડમન્ત્રા-ડધીદ-મંત્રશ્ન-પ્રાર્થને ડાકોર૮ - ૧૦ શ્રેષ—આજ્ઞા અર્થ (આજ્ઞાર્થી)–આજ્ઞા કરવી હોય ત્યારે, અનુજ્ઞા–અનુમતિ, સંમતિ અથવા રત્ન આપવી હોય ત્યારે તથા અવસરના ખ્યાલ આપવા હોય ત્યારે ધાતુથી પાઁચમી . વિભક્તિના પ્રત્યયા અને કૃત્ય પ્રત્યયા થાય છે. ગ્રામ ગચ્છ ગામ જા (આજ્ઞા કે રા) અથ નાં વિશ હવે નગરમાં પ્રવેશ કર (અવસર) ચયાઽત્ર સ્થાતથ્યમ્ । તારે અહીં રહેવુ. Page #356 -------------------------------------------------------------------------- ________________ કુદત પ્રકરણ ૪ પાછા ૨૨ ૩૩: વગાડતો જત્તમ્ તારે અહીંથી જવું. ગળ વધ્યને જત્તરથમ હવે તારા વડે ઉદ્યાનમાં જવાય. प्रैषा-ऽनुज्ञा-ऽवसरे कृत्य-पञ्चम्यौ ५।४।२९ ૧૧ કર્તા ક્રિયા કરવાને શક્તિશાળી હોય અથવા યોગ્ય હોય ત્યારે ધાતુથી કૃત્ય પ્રત્યય અને સપ્તમી વિધ્યાર્થી વિભકિતના પ્રત્યય લાગે છે. વયા જે મારે વર્તવઃ | તારાવડે આ ભાર ઉપાડી શકાય તેમ છે. ત્વમ મા રહેથા I તું આ ભાર વહન કર. त्वया व्याकरणं पठनीयं । તારા વડે વ્યાકરણ ભણવા યોગ્ય છે. ચં દયાલ પટેઃ ! તું વ્યાકરણ ભણ. शक्ता-ऽर्हे कृत्याः (सप्तमी) च ५।४।३५ ૧૨ અવશ્યભાવ અને દેવાદારપણું જણાતું હોય ત્યારે ધાતુથી કર્તામાં ફુગુ ] પ્રત્યય અને કૃત્ય પ્રત્યય થાય છે. कारी । अवश्यंकारी । अवश्यं भव्यश्चैत्रः। अवश्यंगेयो गीतस्य । शतं दायी । २-२-४४ । गेयो गाथानाम् । બિન જssassધમ પછારૂદ્દ ૧૩ આશીર્વાદ આપ હેય ત્યારે ધાતુથી આશીઃ વિભક્તિના અને પંચમી (આજ્ઞાર્થ) વિભક્તિના પ્રત્યય થાય છે. ઉત્તર વાત ! વિર વતુ નવતત્ તે ધણું છ-છો. आशिष्याशीः-पञ्चम्यौ ५।४।३८ ૧૪ નિષેધ કરવો હોય ત્યારે મા [મા] અવ્યયના યોગમાં અઘતની થાય છે. મા વાલીઘર્મ તે અધર્મ ન બેલે. माझ्यद्यतनी ५।४।३९ Page #357 -------------------------------------------------------------------------- ________________ (૩૩ર ५।४।४० “૧૫ મ યુક્ત મા [ar] ઉપપદમાં હેય તે હ્યસ્તની અને અનઘની થાય છે. મા # તર, મ મ પી | स-स्मे ह्यस्तनी च ५।४।४० ૧૬ ધાત્વર્થોને વિશેષણ વિશેષ્ય સંબંધ હોય તે, સમાનકાળ ના હેય તોપણ પ્રત્યયો થાય છે. વિશ્વદ%ાડશ્ય પુત્રો વિતા | જેણે વિશ્વ જોયું છે એ પુત્ર આને થશે. આમાં વિશ્વેશ્યા એ ભૂતકાળ પ્રત્યય, મવિતા એ ભવિષ્ય કાળના પ્રત્યય સાથે સંબંધ રાખે છે અને વિશેષણ વિશેષ્ય છે. મવિ માતા ભવિષ્યનું કાર્ય હતું. આમાં પણ ભવિષ્યકાળ અને ભૂતકાળને સંબંધ અને વિશેષણ વિશેષ્ય છે. धातोः सम्बन्धे प्रत्ययाः ५।४।४१ ૧૭ ભશ અને આભીષ્ય માં, સર્વ કાળ અને અર્થમાં હિ અને સ્ત્ર થાય છે. બીજા પુરુષ બહુવચનમાં ત અને શ્વમ્ પણ થાય છે, યથા વિધિ ધાતુને સંબંધ-અનુપ્રગ હેય તે. સુદિ ગુણીચેવાડ સુનારિ આ બેબર અથવા વારંવાર કાપે છે. અહીં સુવાતિ ને સંબંધ-અનુપ્રયોગ છે. भृशा-ऽऽभीक्ष्ण्ये हिं-स्त्रौ यथाविधि त-ध्वमौ च तद्युष्मदि ५।४।४२ ૧૮ પર (પછીના) કાલના ધાર્થ સાથે જેને કર્તા તુલ્ય (એક) છે, એવા પ્રા (ભૂત) કાલના અર્થમાં વર્તમાન ધાતુથી, ધાતુના સંબંધમાંચા (વા) પ્રત્યય વિકલ્પ થાય છે. આતિવા મુજસે બેસીને જમે છે. પહેલે બેસે છે અને પછી જમે છે. અહિં બેસવાને પાફ કાલ છે અને જમવાને પર કાલ છે અને તે બને ધાત્વર્થને કર્તા તુલ્ય છે, પૂર્વ ધાતુને અને પર ધાતુને Page #358 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ૧૯ કૃદન્ત પ્રકરણ ૪ પાક૭ ૩૭૩. સંબંધ છે, માટે આ સંબંધક ભૂત કૃદન્ત કહેવાય છે. भुक्त्वा व्रजति पाईने नय छे. भुक्त्वा पुन भुङ्क्ते माने पुन: मे छे. स्नात्वा भुक्त्वा पीत्वा व्रजति नाहीन माधने पाने लय छे. पक्षे-आस्यते भोक्तुम् इत्यपि भवति भवाने मेसाय छ, मे प्रमाणे ५९५ (प्रयो1) थाय छे. (तुल्यकतेके) प्राक्काले (क्त्वा नवा) ५।४।४७ आभीक्ष्ण्य-पुन: पुन: ममा अम् [ख्णम् ] भने क्त्वा प्रत्यय थाय छे. भोज भोज याति वार वा२ सभी नय छे. भुक्त्वा भुक्त्वा याति । पायं पायं व्रजति ४-3-43 । पीत्वा पीत्वा व्रजति । नाम नामं गच्छति ४-3-५० नत्वा नत्वा गच्छति । ७-४-७३. १-१-३५ रुणम् चाऽऽभीक्ष्ण्ये ५।४।४८ । २० पूर्व, अग्रे भने प्रथम ७५५६ होय त्यारे रुणम् विपे थाय छ, पूर्व भोजं याति पडेसो भाने लय छे. पूर्व भुक्त्वा याति । अग्रे भोज याति । अग्रे भुक्त्वा याति । प्रथमं भोज याति । प्रथम भुक्त्वा याति । पूर्वाऽग्रे-प्रथमे ५।४।४९ २१. अन्यथा एवम् कथम् सने इत्थम् था ५२ २७स मन कृ धातुथा ख्णम् विये थाय छे. अन्यथाकारं भुङ्क्ते . पक्षे अन्यथा कृत्वा भुङ्क्ते। अन्यथा भुङ्क्ते इत्यर्थः । अन्यथैवं-कथमित्थमः कृगोऽनर्थकात् ५।४५० २२ या पू४ उत्तर मापे त्यारे, यथा मने तथा अन्यथा ५२ २२८ सनयं कृ धातुथारुणम् प्रत्यय विक्ष्ये याय छे. Page #359 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ૩૪ દત્ત પ્રકરણ ૪ વાલા૧૨ कथं भवान् भोक्ष्यत इति पृष्टोऽसूयया तं प्रत्याह-यथाकारमह भोक्ष्ये तथाकारमहं भोक्ष्ये किं तवानेन । यथा-तथादीष्योत्तरे ५।४।५१ ૨૩ આક્રેશ જણાતો હોય ત્યારે, કર્મથી પર 9 ધાતુને હUY વિકલ્પ થાય છે, પક્ષે જ થાય છે. વારમાશોરાતિ ચર કહીને (તેના ઉપર) આક્રોશ કરે છે. તું ચોર છે, એ પ્રમાણે આક્રોશ કરે છે. અહીં વાક્ એ ઉપપદ તપુરુષ સમાસ છે ૩-૧-૪૯. પ્રત્યય રિત હોવાથી મુ આગમ થયો છે ૩-૨-૧૧૧. પક્ષે- વાઘોતિ शापे व्याप्यात् ५।४।५२ ૨૪ સ્વાદુ અર્થવાળા અને દીર્ધ ન હોય એવા, કર્મથી ૪ ધાતુને રજૂ વિકલ્પ થાય છે પક્ષે ક્યા થાય છે. વાસ્તુ મુજ સ્વાદિષ્ટ કરીને ખાય છે. વૃદર મુફતે મીઠું કરીને ખાય છે. ઢળવાર મીઠું કરીને (નાખીને ખાય છે. સ્વાદું વા મુશને સ્વાદુ કરીને ખાય છે. દીર્ધથી ન થાય. સ્વાર્થી છત્યા થવાનૂ મુને ! स्वाद्वर्थाददीर्घात् ५।४।५३ -૨૫ સર્વપણાથી વિશિષ્ટ એવા કર્મથી પર રહેલ વિવું અને ૪ ધાતુથી અમ [૬] થાય છે. અતિથિગ્રેવું મોરિ -૨ यमतिथिं जानाति तं तं सर्वम् भोजयति । જેને જેને અતિથિ જાણે છે, તેને તેને સને જમાડે છે. कन्यादर्श वरयति-यां यां कन्यां पश्यति तां तां सर्वाम વરતિ જે જે કન્યાને જુએ છે. તેને તેને સર્વને વરે છે. 'विद्-दृग्भ्यः कात्स्न्ये णम् ५।४।५४ Page #360 -------------------------------------------------------------------------- ________________ त २५ ४ ५।१।१०४ ३५ २९ सपथा विशिष्ट सेवा यावत् भथी ५२ २९क्ष विन्दु અને ધાતુથી પ વિકલ્પ થાય છે. यावद्वेदं भुङ्कते २७ भेण छ, तर मधु पाय छे. यावजीवमधीते वे छे त्यां सुधा म छे. यावतो विन्द-जीवः ५।४।५५ • २७ चर्म (याभानु पो मासन) भने उदर भया ५२ २७ पूरि [पूर+णि] धातुथा णम् वि याय छे. ४-3-८3 चर्मन् यामनु पो भासन चर्मपूरमास्ते चर्म पूरयित्वास्ते यामान पूरीन मेसे छ, उदरपूर शेते उदरं पूरयित्वा शेते पेट मशन सुवे छे, चर्मोदरात्पूरेः ५।४।५६ ૨૮ વૃષ્ટિનું માન જણાતુ હોય ત્યારે-કર્મથી પર રહેલ पूरि धातुथा णम् विपे थाय छ भने यातुन ऊन सो५ १ि४८ थाय छे. गोप्पदनं वृष्टो मेघः, गोष्पदपूरं वृष्टो मेघः। मूषक-विलप्र मूषक-बिलपूरं वृष्टो मेघः। यावता गोष्पदादिपूरणा भवति तावद् वृष्टः । वृष्टिमाने ऊ-लुक् चाऽस्य वा ५।४।५७ -२८ चेल (४५) नाम छ मेवा भथा ५२ २४ क्नोपि (क्नूय+णि) धातुथा णम् विक्ष्ये थाय जे. चेलक्नोपं (४-२-२१, ४-४-१२१, ४-3-3) वृष्टो मेघः । यावता चेलं क्नूयते आर्दीभवति तावद् वृष्टः । कम्बलक्नोपं वृष्टो मेघः म पाणीने भेध १२स्यो, नसा 43 in પલળે તેટલો મેઘ વરસ્યો. चेलार्थात् क्नोपेः ५।४।५८ 30 गात्र भने पुरुष भथा ५२ २७८ स्था पातुथा णम् वि३८ थाय छे. गात्रस्नायं वृष्टो मेघः । पुरुषस्नायं वृष्टो Page #361 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ૩૩૬ કૃદન્ત પ્રકરણ ૪ પારાય मेघः । यावता गात्रं पुरुषश्च स्नाप्यते तावद् वृष्टः । गात्र- पुरुषात् स्नः ५|४|५९ ૬૧ મુળ, ચૂર્છા અને ક્ષ કર્મથી પર રહેલ વિધ્ ધાતુથી તેજ ધાતુના સંબંધમાં નમ્ વિકલ્પે થાય છે. જીતેષ વિષ્ટિ શુદ્ધ વિનીત્યર્થઃ । સૂકાને વાટે છે. રાવત વિદિ ચૂર્ણ'ને વાટે છે. રક્ષવેષ વિષ્ટિ રુક્ષને વાટે છે, પક્ષે વઞ, સુણ્ય વેવં વિષ્ટિ શુના પિષણને પીસે છે. જયાં પ્રાકાલ સવિત નથી ત્યાં વાઁ નું ઉદાહરણ આપ્યું નથી. शुष्क चूर्ण रूक्षात् पिपस्तस्यैव ५|४|६० કુર અદ્યુત અને ગૌવ કથી પર અનુક્રમે . અને રૂ ધાતુથી તેજ ધાતુના સંબંધમાં મ્ વિકલ્પે થાય છે. अकृतकारं करोति । अकृतं करोतीत्यर्थः । जीवग्राहं गृह्णाति । जीवन्तं गृह्णातीत्यर्थः कृग- ग्रहो ऽकृत- जीवात् ५।४।६१ ૩૩ કર્ણથી પર ક્રૂર્ ધાતુથી, તેજ ધાતુના સબંધમાં નમ્ વિકલ્પે થાય છે. વળિયાત જુથમાન્તિ-પાળિના દૂતીત । पादघातं शिलां हन्ति पादेन हन्तीति । ४-३ - १०० અર્યુવધાતમીન્તિ તલવાર વડે શત્રુને હણે છે. રોપયાત દૃાન દૈન્તિ ખાણવડે મૃગલાને હણે છે, करणेभ्यः (हनः ) ५|४|६४ ૩૪ ખંધનના નામના વિષયવાળા કરણ વાચિ શબ્દથી પર રહેલ અન્ય ધાતુથી તેજ ધાતુના સંબંધમાં મ્ વિકલ્પે થાય છે. મૌનાં મનઃ ક્રો ચ પક્ષિના આકારવાળા બધન વડે બાંધેલા. बन्धे र्नाम्नि ५|४|६७ Page #362 -------------------------------------------------------------------------- ________________ કુન્ત પ્રકરણ ૪ ५|४|६८ ३३७ ૩૫ આધાર થી પર રહેવ યન્ત્ર ધાતુથી, તેજ ધાતુના સંબધમાં णम् विश्ये थाय छे. चकबन्धं बद्धः । चारकबन्धं बद्धः । गुप्तिबन्धं बद्धः । चक्रादिषु बद्धः इत्यर्थः । आधारात् ५।४।६८ અને वह् 3 जीव भने पुरुष उर्ताथी पर रहेस अनुभे नश् ધાતુથી તેજ ધાતુના સબંધમાં નમ્ વિકલ્પે થાય છે. जीवनाशं नश्यति । जोवन्नश्यतीत्यर्थः । पुरुषवाहं वहति । पुरुषः - प्रेप्यो भूत्वा वहतीत्यर्थः । कर्तु जव पुरुषात् नग् वह: ५।४।६९ ३७ ऊर्ध्व र्ताथी ५२ रस पूर 1. ४. अने शुष् धातुथी, ते ધાતુના સંબંધમાં णम् વિકલ્પે થાય છે, ऊर्ध्वपूरं पूर्यते । ऊर्ध्वः पूर्यते इत्यर्थः ले पूराय वधे छे. ऊर्ध्वशोषं शुष्यति । ऊर्ध्वः शुष्यति इत्यर्थः उभो सुहाय छे. ऊर्ध्वात् पुः - शुषः ५।४।७० ૩૮ ઉપમા અવાળા કમ અને કર્તાથી પર રહેલ ધાતુથી તેજ ધાતુના સંબંધમાં મ્ વિકલ્પે થાય છે. कर्म - सुवर्णनिधायं निहितः । सुवर्णमिव निहित इत्यर्थः । शाकक्लेशं क्लिष्टः । ओदनपाचं पक्त्रः । कर्त्ता - काकनाशं नष्टः । काक इव नष्टः इत्यर्थः । अविलायं विलीनः । अभ्रमिव विलीनः इत्यर्थः । व्याप्यात् चैवात् ५।४।७१ ॐ तृतीयान्त नाम साथै योगभां उप+दंश् धातुथी णम् विमुट्ये थाय छे. मूलकेनोपदंश मूलकोपदंशं भुङ्क्ते ૨૨ Page #363 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ૩૩૮ - કુદા પ્રકરણ ૪ ५।४।७३ 3-१-५० । ५२-मूलकेनोपदश्य भुङ्क्ते । भू५३ ४२४।। भाय छे. दशेस्तृतीयया ५।४।७३ ૪૦ તૃતીયાત નામ સાથે યોગમાં, સંબંધી ધાતુની સાથે એક કર્મવાળા હિંસાથક ધાતુથી મ્ વિકલ્પ થાય છે. दण्डेनोपघातं दण्डोपघातं गाः सादयति दुः॥ ४२ छे. खड्गेन प्रहार खड्गप्रहार शत्रुन् विजयते । पक्षे-दण्डेनोपहत्य त्या. हिंसार्थाद् एकाप्यात् ५।४७४ ४१ तृतीयात अने सप्तभ्यन्त नाम साथे ये उप+पीड़ रुध् मने कर्ष (कृष्ण-१) पातुथी णम् वि४८५ थाय छे. तृ. पार्थ्याभ्यामुपपीडं शेते, पाचोपपीडं शेते। પડખા વડે દબાવીને સુવે છે. स० पार्श्वयोरुपपीड शेते, पावोपपीड शेते । પડખામાં દબાવીને સુવે છે, तृ. व्रजेनोपरोधं व्रजोपरोधं गाः स्थापयति વાડા વડે ગાયોને પૂરીને રાખે છે. स० बजे उपरोध, व्रजापरोधं गाः स्थापयति । વાડામાં ગાયોને પૂરીને રાખે છે. तृ० पाणिनोपकर्ष, पाण्युपकर्ष धानाः पिनष्टि । હાથ વડે લઈને ધાણાને પીસે છે. स० पाणावुपकर्ष, पाण्युपकर्ष धानाः पिनष्टि । હાથમાં લઈને ધાણાને પીસે છે. पक्षे-पार्थ्याभ्यामुपपीड्य शेते । छ. उपपीड-रुध-कर्षस्तत्सप्तम्या ५।४।७५ Page #364 -------------------------------------------------------------------------- ________________ કૃદન્ત પ્રકરણ ૪ વાક૭૭ ૩૩૯ ૪ર વંશ જણાતી હોય ત્યારે, પંચમ્યન્ત નામ સાથે યોગમાં ધાતુથી બન્મ વિક૯પે થાય છે. शय्याया उत्थायं, शय्योत्थायं धावति । પથારીમાંથી ઉઠીને દેડે છે. પક્ષે–પાધ્યar સ્થાઇ થાવતિ | पञ्चम्या त्वरायाम् ५।४७७ ૪૩ ૪ જણાતી હોય ત્યારે, દ્વિતીયાત નામ સાથે યોગમાં ધાતુથી ઈમ્ વિકલ્પ થાય છે. ઢોણાë ઢોઈ૬ સુષ્યન્ત ઢેફાં લઈને લડે છે. મુદ્યા જોવા ઘાવતિ લાકડી ઉપાડીને દોડે છે, ક્ષેત્રોદાણીલ્લા યુથને ! ઈત્યાદિ. द्वितीयया ५।४७८ વીસા અને આશીર્થ જણાય ત્યારે, દ્વિતીયાત નામ સાથે યોગમાં વેરા, , ઘ, અને ન્ ધાતુથી બન્ વિકલ્પ થાય છે. (૧) હું માત્, નુકશાન્ત ૭-૪-૮૦ ઘરે ઘરે પ્રવેશ કરીને બેસે છે. ઈત્યાદિ. (२) गेहं अनुप्रवेशम् अनुप्रवेशं, गेहानुप्रवेशमास्ते । ૭–૪–૭૩ ઘરમાં પ્રવેશ કરી કરીને બેસે છે. ઈત્યાદિ. પક્ષે-હું હિમવત્તા મgવાનું વિચારતે . ઈત્યાદિ. विश-पत-पद-स्कन्दो वीप्सा-ऽऽभीक्ष्ण्ये ५।४।८१ ૪૫ દ્વિતીયાન્ત નામ શબ્દ સાથે ગમાં અને વિકા ધાતુથી ઇમ વિક૯પે થાય છે. નામાનિ હૂં નામ Page #365 -------------------------------------------------------------------------- ________________ કૃદન્ત પ્રકરણ ૪ ५/४/९० माह्वयति । नामान्यादेश नामादेशं दत्ते । पक्षे नाम गृहीत्वा दत्ते । नाम्ना ग्रहाऽऽदिशः ५|४|८३ ३४० ४९ शक् धृष् शा रभ लभ् सह् अर्ह ग्ला घट् भने अस् धातु તથા એના અવાળા ધાતુઓ, તેમજ સમર્થ નામ અને તેના અવાળા નામે। તથા ધાતુઓ અને ઇચ્છા અવાળા ધાતુ ઉપપદ હોય તો કર્મ ભૂત ધાતુથી તુમ્ પ્રત્યય થાય છે. शक्नोति पारयति वा भोक्तुम् भावाने (आवु) पुरु' ४२ छे. धृष्णोति अध्यवस्यति वा भोक्तुम् भावाने विचारे छे. जानाति वेत्ति वा भोक्तुम् भावाने लगे छे. आरभते प्रकमते वा भोक्तुम् भावाने शत्रु लभते विन्दते वा ખાવાને મેળવે છે. सहते क्षमते वा अर्हति प्राप्नोति वा छे. ખાવાને સહન કરે છે. ખાવાને પ્રાપ્ત કરે છે. 39 "" "" 33 39 ग्लायति म्लायति वा घटते युज्यते वा अस्ति विद्यते वा ખાવાને વિદ્યમાન–હાજર છે. समर्थोऽलं प्रभवति ईष्टे वा भोक्तुम् भावाने समर्थ छे. इच्छति वष्टि अभिलपति वा भोक्तुम् भावाने छे छे. शक- धृष-ज्ञा-रभ लभ - सहा ऽर्हग्ला - घटाऽस्ति समर्थाऽर्थे (इच्छार्थे) च (कर्मणः) तुम् ५/४/९० ખાવાને હ વગરના થાય છે, भावाने (आयाम) योग्य थाय छे. "" Page #366 -------------------------------------------------------------------------- ________________ पञ्चमोऽध्यायः चतुर्थः पादः कृदन्त-प्रकरणम् ४ [क्रियातिपत्तिः सप्तमी पञ्चमी आशीः अद्यतनी तथा क्त्वा-रुणम्-णम्-तुमन्त-कृदन्तश्च ] १ सत्सामीप्ये सद्वद्वा ५।४।१ अयमागच्छामि २ सम्भावने सिद्धवत् ५।४।४ समये चेत्प्रयत्नोभूदुदभूवन् विभूतयः ३ नाऽनद्यतनः प्रबन्धा-ऽऽसत्त्योः ५।४।५ ___यावज्जीवं भृशमन्नमदात् दास्यति वा ४ सप्तम्यर्थे क्रियातिपत्तौ (एष्यति) क्रियातिपत्तिः ५।४।९ स यदि गुरूनुपासिष्यत शास्त्रान्तमगमिष्यत् ५ भूते ५।४।१० यद्ययं दानमादास्यत् ततो विश्वेऽपि यशः प्रासरिष्यत् ६ सम्भावने ऽलमर्थे तदर्थानुक्तौ (सप्तमी) ५।४।२२ अपि लालचन्द्रो व्याकरणं पठेत् ७ वय॑ति हेतु-फले (नवा) ५।४।२५ यदि धर्ममाचरेस्तर्हि स्वर्ग गन्छेः, यदि धर्ममाचरिष्यसि तर्हि स्वर्ग गमिष्यसि । ८ इच्छार्थे (कामोक्तौ) सप्तमी-पञ्चम्यौ ५।४।२७ इच्छामि भुञ्जीत भुक्ताम् वा भवान् ९ विधि-निमन्त्रणा-ऽऽमन्त्रणा-5-ऽधीष्ट संप्रश्न-प्रार्थने ५।४।२८ जना धर्ममाचरेयुः आचरन्तु वा Page #367 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ३४२ . कृदन्त-प्रकरणम् ४ १० प्रैषा-ऽनुज्ञा-ऽवसरे कृत्य-पञ्चम्यौ ५।४।२९ ग्रामं गच्छ, त्वयाऽत्र स्थातव्यम् ११ शक्ता-ऽ हे कृत्याः (सप्तमी) च ५।४।३५ त्वयाऽयं भारो बहनीयः, त्वममुं भार वहेथाः १२ णिन् चाऽऽवश्यका-ऽऽधमर्ये ५।४।३६ अवश्यंकारी । शतं दायी। १३ आशिष्याशी:-पञ्चम्यौ ५।४।३८ चिरंजीव्याः, चिरं जीव १४ माङयद्यतनी ५।४।३९ मा वादीदधर्मम् १५ सस्मे ह्यस्तनी च ५।४।४० मास्म कुप्यः, कोपी र्वा १६ धातोः सम्बन्धे प्रत्ययाः ५।४।४१ भावि कृत्यमासीत् १७ भृशा ऽऽभीक्ष्ण्ये हि-स्वौ यथाविधि, त-ध्वमौ च तद्युष्मदि ५।४।४२ लुनीहि लुनीहत्येवायं लुनाति १८ (तुल्यकत के) प्राककाले (क्त्वा नवा) ५।४।४७ भुक्त्वा व्रजति १९ ख्णम् चा ऽऽभीक्ष्ण्ये ५।४।४८ भोज भोजं याति २० पूर्वाऽग्रे-प्रथमे ५।४।४९ पूर्व भोजं याति २१ अन्यथैवं-कथमित्थमः कृगोऽनर्थकात् ५।४।५० अन्यथाकारं भुङ्क्ते २२ यथा-तथादीप्योत्तरे ५।४।५१ यथाकार तथाकारमहं भोक्ष्ये किं तवाऽनेन २३ शापे व्याप्यात् ५।४।५२ चौरंकारमाक्रोशति Page #368 -------------------------------------------------------------------------- ________________ कृदन्त-प्रकरणम् १ २४ स्वार्थाददीर्घात् ५/४/५ ३ स्वादुंकारं भुङ्क्ते ૩૭ २५ विद्-दृग्भ्यः कात्स्न्यै णम् ५|४|५४ अतिथिवेदं भोजयति २६ यावता विन्द जीव: ५।४/५५ यावद्वेदं भुङ्क्ते २७ चर्मोदरात्पूरेः ५|४|५६ चर्मपूरमास्ते २८ वृष्टिमाने ऊ लुक चाऽस्य वा ५।४।५७ गोष्पद प्रवृष्टो मेधः २९ चेलार्थात् क्नोपेः ५|४|५८ चेलक्नोपं वृष्टो मेघः ३० गात्र- पुरुषात् स्नः ५|४|५९ गात्र नायं वृष्टो मेघः ३१ शुष्क चूर्ण रूक्षात् पिषस्तस्यैव ५।४।६० शुष्कपेषं पिनष्टि ३२ कुग्- ग्रहो ऽकृत - जीवात् ५।४।६१ अकृतकाएं करोति ३३ करणेभ्यः (नः) ५/४/६४ पाणिघात कुडयना हन्ति ३४ बन्धे ननि ५|४| ६७ क्रौंचबन्धं बद्धः ३५ आधारात् ५|४|६८ चक्रबन्धं बद्धः ३६ को जब पुरुषात् नश् वह: ५|४|६९ जीवनाशं नश्यति ३७ ऊर्ध्वात् पुः शुषः ५।४।७० ऊ पूरं पूर्व ३८ व्याप्यात् चैवात् ५।४।७१ सुवर्णनिधाय निहितः । काकनाशं नष्टः ३९ देशेस्तृतीया ५।४।७३ मूलकेनोपदेशं मूलको पदंशं भुङ्क्ते ४० हिंसार्थाद् एकाप्यात् ५।४।७४ दण्डेोपघातं दण्डोपघातं गाः सादयति Page #369 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ३४४ कृदन्त-प्रकरणम् १ ४१ उपपीड - रुध कर्षस्तत्सप्तम्या ५।४।७५ पार्श्वाभ्यामुपपीडं पार्श्वोपपीडं शेते ४२ पञ्चम्या त्वरायाम् ५।४।७७ शय्याया उत्थायं शय्योत्थायं धावति ४३ द्वितीया ५/४ | ७८ लोष्टान्ग्राहं लोष्टग्राहं युध्यन्ते ४४ : विश-पत-पद- स्कन्दो वीप्सा ऽऽभीक्ष्ण्ये ५४ ८१ गेहं गेहमनुप्रवेशं गेहानुप्रवेशमास्ते गेहमनुप्रवेशमनुप्रवेशम् हा प्रवेशमार ४५ नाम्ना ग्रहाऽऽदिशः ५।४।८३ नामानिग्राहं नामग्राहमायति ४६ शक - धृष-ज्ञा-रम-लभ-सहा ई-ग्ला-घटा ऽस्ति समर्थाऽर्थे (इच्छार्थे) च (कर्मणः) तुम् ५/४/९० शक्नोति पारयति वा भोक्तुम् । समर्थोऽलं प्रभवति ईष्टे वा भोक्तुम् इति सिद्धम- सारांश - संस्कृत - व्याकरणे पञ्चमोऽध्यायः समाप्तः Page #370 -------------------------------------------------------------------------- ________________ તદ્ધિત પ્રકરણ ૧ સજ્ઞા તથા સામાન્ય અર્થમાં અને અપત્ય અમાં પ્રત્યયા १ अ [ अण् ] विगेरे प्रत्ययो तद्धित आहेवाय छे. औपगवः । तद्धितोऽणादिः ६ |१|१ २ यौत्र विगेरे वृद्ध व्यापत्य उवाय छे. गार्ग्यः । पुत्रस्तु गार्गिः । पौत्रादि वृद्धम् ६|१|२ ૩ સમ્યગ્ વ્યવહારને માટે જે નામ (સ'જ્ઞા) પાડવામાં આવે Ì, à 1H g laseù sỬuu 9. Zazatar: | fazar: 1 सिद्धसेनीयाः । सैद्धसेनाः । ६-३-३२. १-३-१६० संज्ञा दुर्वा ६ |१|६ ४ त्यद् तद् विगेरे सर्वनाम हु उडेवाय छे. त्यदीयम् । तदीयम् । इदमीयम् | अदसीयम् । एतदीयम् । एकीयम् । द्वीयम् । युष्मदीयम् । अस्मदीयम् । किमीयम् । त्यदादिः ६।१७ ૫. જે શબ્દના સ્વમાં આદિ સ્વર વૃદ્ધિ સત્તક છે, हु उवाय छे. आम्रमयम् । शालमयम् । १-२-४४ वृद्धिर्यस्य स्वरेष्वादिः ६ ११८ ♦ દેશમાં જ વમાન જે શબ્દના સ્વરમાં આદિ સ્વર કાર ओ२ छे, ते श६ ईय विगेरे प्रत्ययो खाभां हु म्वाय ४. सेपुरे भवा सैपुरिका । सैपुरिकी । ६-३-३१ स्कोनगरे भवा स्कौनगरिका । स्कौनगरिकी । पदोद्देश एवेयादौ ६ । ११९ - તે શબ્દ Page #371 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ૩૪૬ તાદ્વૈત પ્રકરણ ૧ ६|१|१० ૭ પ્રાગ્ દેશમાં વર્તમાન જે શબ્દના સ્વરમાં આદિ સ્વર ए१।२ ३ ओ। २ छे, ते शब्द ईय विगेरे अत्ययो वा हु वाय छे. एणीपचने भव एणीपचनीयः । गोनर्दीयः । प्राग् देशे ६।१।१० ८ ६-४-२ मा अडेल नित अर्थनी पडेसांना (६-१, २ અને ૩ પાદમાં કહેલ) અપત્ય વગેરે અર્થામાં— अ [ अण् ] प्रत्यय थाय छे. उपगोरपत्यम् औपगवः । ७-४-१, ७-४-७० मञ्जिष्ठया रक्तं वस्त्रम् माञ्जिष्टम् । ६-२-१७-४-१८ भिक्षाणां समूहो भैक्षम् । १-२-१० अश्मनो विकारः आश्रमः १-२-३० ७-४-3 प्राग् जिताद् अण् ६|१|१३ ६ धनादि ६ वाजा पति उत्तरपद शब्थी अण् थाय छे. धनपतेः अपत्यम् तत्र भवः तत आगतो वा धानपतः । राष्ट्रपतेः इदम् राष्ट्रपतम् । धान्यपतेः इदम् धान्यपतम् । धनादेः पत्युः ६|१|१४ मां અને (ब) इदम् व्यथ' सिवाय अपत्य विगेरे अर्थोमां थता अण नापवादभां दिति अदिति आदित्य यम भने पति उत्तर५ह होय मेवा म्होथी य [य] प्रत्यय थाय छे. (अ) दितेरपत्यम् दैत्यः । भदितेः आदित्यः । दितिरदितिरादित्यो देवताऽस्य दैत्यम् । आदित्यम् । आदित्य्यम् । एवं याम्यम् । १० (अ) अपत्य विगेरे - Page #372 -------------------------------------------------------------------------- ________________ तद्धित ५४२४१ ६।१।१५ ३४७ बृहस्पतेरपत्यम् बार्हस्पत्यः । प्रजापतेः प्राजापत्यः । बृहस्पतिः देवताऽस्य बार्हस्पत्यम् । एवं याम्यम् । (ब) आदित्यस्यापत्यम् आदित्य्यः यमस्य याम्यः -१-3१ । वनस्पतीनां समूहो वानस्पत्यम् १-२-१४ ॥ इदम् अथ मां आदित्यस्येदम् आदितीयं मण्डलम् । इदम् अर्थमा अण ने अ५वा६ ईय थशे. 1-3-3२.२-४-८२ अनिदमि अणपवादे च, दित्यदित्या-दित्य-यम-पत्यु त्तरपदाद् व्यः ६।१।१५ ११ बहिस् २०६० ईक [टीकण ] भने य [ज्य याय छे. बहिर्जातः वाहीकः । बाह्यः । स्त्री. बाह्या । बाहीको । ।५-४-१५. २-४-२०,८१ बहिषः टीकण् च ६।१।१६ १२ कलि भने अग्नि शथी एय [श्यण] थाय छे. कलि देवतास्य, कलौ भवम् , कलेरिदम् , कलेरागतम्-कालेयम् । आग्नेयम् । ७-४-१८ कल्यग्ने: एयण ६।१।१७ १३ पृथिवी २०६५अ [ञ भने अञ्] थाय छे. (अ' पृथिव्यां भवः पार्थिवः । सी. पार्थिवा । पार्थिवी। (ब) पृथिव्या अपत्यम् ,, " "१-१-७० पृथिव्या बा-ऽञ् ६।१११८ १४ उत्स विगेरे शोथी अ [अन ] थाय छे. (अ) उत्सस्येदम् औत्सम् । औदपानम् । । (ब) उत्सस्यापत्यम् औत्सः। औदपानः । -1-30 तरुण्या अपत्यम् तारुणः । १-१-७४ पश्चालेषु भवः पाञ्चालः । 1-3-४५ Page #373 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ३४८ તદ્ધિત પ્રકરણ ૧ ६।१।१९ कुरोः अयम् (अपत्यं पुमान् ) कौरवः । १-३-१६० અપત્યા પણ વિવક્ષાથી ઇદમથી કહેવાય. उत्सादेः अब् ६।१११९ १५ देव २०६१ य [यञ्] भने अ [अ] थाय छे. देवस्येदं देवादागतं वा दैव्यम् । दैवम् । देवी वाक । २-४-१७, ८१, ८८ देवाद् यञ् च ६।१।२० ૧૬ અપત્ય અર્થ સિવાયના અર્થોમાં થયેલા બ્રિજુ સમાસથી પર રહેલા કકારાદિ અને સ્વાદિ પ્રત્યયન (એકવાર) લેપ થાય छ. द्वयो रथयोः (द्विरथ्या वा) वोढा द्विरथः । यसो५. १-३-१७५, १७६ थी य थाय छे. पञ्चेन्द्राण्यः (पञ्चेन्द्राणि वा) देवताऽस्य पञ्चेन्द्रः। अण् ,, १-२-१०१ थी अण थाय छे. चतुरोऽनुयोगान् (चतुरनुयोगी वा) अधीते चतुरनुयोगः ।,, त्रीन् वेदान् (त्रिवेदी वा) अधीते त्रिवेदः । ,, १-२-११७ थी अण थाय छे. पञ्चसु कपालेषु (पञ्चकपाल्यां वा) संस्कृतः पञ्चकपालः ।,, १-२-१४० था अण १५. द्विगोरनपत्ये य-स्वरादे ढुंब अ-द्विः ६।१।२४ वत् प्रत्यय(८-१-५१) नी पडेसांना अपत्य किरे मीमां-स्त्री भने पुस १७६१मनु न [नञ्] सने स्न स्नञ्] प्रत्यय or थाय छे. स्त्रिया अपत्यम् स्त्रैणः । पौस्नः । १-१-२१. २-1-८५ स्त्रीणां समूहः स्त्रणम् । पौंस्नम् । स्त्रीषुभवम् स्त्रैणम् । पौंस्तम्। स्त्रीणामियम् स्त्रैणी। पौंस्नी। स्त्रीभ्यो हितम् स्त्रैणम् । पौंस्नम् । प्राग् वतः स्त्री-पुंसाद नञ् स्नञ् ६।१२५ Page #374 -------------------------------------------------------------------------- ________________ तद्धित ५४२४१ ६।१।२६ ३४८ १८ व प्रत्ययना विषयमां-स्त्री भने पुस २७६थी अनुभ नम् सने स्न विये थाय छे.स्त्रिया भावः स्त्रैणम् । स्नोत्वम् । स्त्रीता । पुंसो भावः पौंस्नम् । पुंस्त्वम् । पुस्ता । त्वे वा ६।१।२६ १८ स्वशति तद्धित प्रसगे-गो शयी य थाय छे. गोरिदम् गव्यम् । गोरपत्यं गव्यः १-१-८३ । गवि भवम् गव्यम् । गौदेवतास्य गव्यः । गवा चरति गव्यः । १-२-२५ गोः स्वरे यः ६।१।२७ ૨૦ ષષ્ઠયા- નામથી અપત્ય અર્થમાં પૂર્વે કહ્યા પ્રમાણે अण विगैरे प्रत्यये। थाय छे. मी अपत्यथा अनन्तर वृक्ष: भने मात्र सेभ ६२४ अपत्य सेवाय छे. उपगोरपत्यम् औपगवः औपगवौ औपगवाः । स्त्री औपगवी । २-४-२० यदोः यादवः । स्त्रैणः । पौंस्नः । ङसोऽपत्ये ६।१।२८ ર અપત્ય અર્થમાં જે તહિત પ્રત્યય થાય છે તે આઘ–પરમ प्रकृतिथी थाय. उपगोरपत्यम् औपगवः । औपगवस्यापि (उपगु+अण) औपगवः । आद्यात् ६।१।२९ २२ अरान्त नामथी इ [इञ् प्रत्यय याय छे. दक्षस्यापत्यम् दाक्षिः । अस्यापत्यम् इः। ७-४-१८ अत इ ६।१।३१ २७ बाहु किरे शहाथा गात्र अपत्य अर्थमा द [] प्रत्यय थाय छे. बाहोरपत्यं बाहविः । पाहु नामनी प्रसिद्ध Page #375 -------------------------------------------------------------------------- ________________ તન્દ્રિત પ્રકરણ ૧ ६/१/३२ પુરુષ થયા છે, કે–જેના નામથી તેના વંશમાં થયેલ દરેકને વાવિ मेवा उपनाभथी जोसावाय छे, भाटे बाहवि थे गोत्र छे. बाह्वादिभ्यो गोत्रे ६।१।३२ ૩૫૦ २४ पुनर्भू पुत्र दुहितृ ननान्द शब्देोथी अनन्तर अपत्य अर्थभां अ [अञ् ] प्रत्यय थाय छे. पुनर्स्था अनन्तरमपत्यम् ( पुत्रः ) पौनर्भवः । पौत्रः । दौहित्रः । नानान्द्रः । पुनर्भू-पुत्र - दुहितु- ननान्दुरनन्तरेऽञ् ६।१।३९ ૨૫ નિવૃતિ શબ્દોથી વૃદ્ધ અપત્ય અર્થમાં ત્રમ્ થાય છે. बिस्य वृद्धमपत्यम् बैदः । उर्व - और्वः । बिदा वृद्धे ६ |१|४१ २९ गर्ग विगेरे शहाथी य [यञ् ] प्रत्यय थाय छे. ग वृद्धमपत्यम् गार्ग्यः । वत्स - वात्स्यः गर्गादे यत्र ६ |१|४२ २७ नड विथ आयन [आयनण् ] थाय छे. नाडायनः । चारायणः नडादिभ्य आयनण् ६।११५३ २८ जीवन्त भने पर्वत सन्ध्थी आयन विद थाय छे. जैवन्तायन: जैवन्तिः । पार्वतायनः पार्वतिः । ६-१-३१ जीवन्त - पर्वताद्वा ६।१।५८ २८ द्रोण शब्दथी अपत्य सभां आयन ( आयनण् ) प्रत्यय विदये शाम छे. द्रौणायनः । द्रौणिः । द्रोणाद् वा ६।१/५९ Page #376 -------------------------------------------------------------------------- ________________ शि તદ્ધિત પ્રકરણ ૧ ધારા ૩૫૧ 30 शिव विगैरे शोथी अण प्रत्य५ थाय छे. शिवस्यापत्यं शैवः । पाण्डोः पाण्डवः । शिवादेरण ६।१।६० १ ऋषि वृष्णि अन्धक सने कुरु वायि शोथी अण प्रत्यय थाय छे. ऋषि-वासिष्ठः । वैश्वामित्रः। गौतमः । वृष्णिवासुदेवः । अन्धक-श्वाफल्कः । कुरु-नाकुलः । दौर्योधनः वृष्णि अन्धक भने कुरु मे, ते ते शना क्षत्रियो छे. ऋषि-वृष्ण्यन्धक-कुरुभ्यः ६।११६१ कन्या मने त्रिवेणी २०४थी अण् प्रत्यय थाय छ भने सनु मे कनीन अने त्रिवण माहेश थाय छे. कन्याया अपत्यं कानीनः कर्गः। त्रिवेण्या अपत्यं त्रैवणः। कन्या-त्रिवेण्याः कनीन-त्रिवणं च ६।१।६२ 33 शुङ्ग भने शुङ्गा २०४थी भारद्वाज अ५त्य भा अण प्रत्यय थाय छे. शुङ्गस्य शुङ्गाया वाऽपत्यं शौङ्गो भारद्वाजः । शुङ्गाभ्यां भारद्वाजे ६।११६३ ४ विकर्ण भने छगल श६थी मनु मे वात्स्य मने आत्रेय अपत्यमा अण् थाय छे. वैकर्णों वात्स्य: । छागल आत्रेयः। विकर्ण-छगलाद् वात्स्या-ऽऽत्रेये ६।१।६४ ૩૫ વિશ્રવણ શબ્દથી મળ પ્રત્યય થાય છે અને અંતને થાય छ, तेम विश्नो वि सो५ थाय छे. विश्रवसोऽपत्यम् वैश्रवणः । ५से रावणः । णश्च विश्रवसो विश्-लुक् च वा ६।११६५ 38 यायि ७६थी, सम् १५६थी मने भद्र १५-६थी ५२ २हेस मातृ ५४थी अण प्रत्यय थाय मने मात ना मातुर Page #377 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ૩પર તદ્ધિત પ્રકરણ ૧ १६१ माहेश याय छे. द्वयो त्रिोः अपत्यम् द्वैमातुरः गोश. पाण्मातुरः ति ४५. शतस्य माता शतमाता, तस्या अपत्यम् शातमातुरः भरतः। संगता माता संमाता, तस्या अपत्यम् सांमातुरः। भद्रा भद्रस्य वा माता भदमाता तस्या अपत्यम् भाद्रमातुरः । संख्या-सं-भद्राद् मातुः मातुर च ६।१।६६ 3७ ना सजा न लेय, मेवा नदी नाम भने मानुषी નામથી અન્ પ્રત્યય થાય છે. यमुनाया यामुनः प्रणेतः । नर्मदाया नार्मदो नीलः । देवदत्तायाः देवदत्तः । सुतारायाः सौतारः । दु-चान्द्रभागाया (नद्याः) चान्द्रभागेयः । १-१-७० वासवदत्ताया (मानुष्याः) वासवदत्तेयः । , अदोः नदी-मानुषी-नाम्नः ६।११६७ 3८ पीला साल्वा भने मण्डूक श६थी अण् विक्ष्ये थाय छे. पैलः । पैलेयः। साल्वः साल्वेयः। माण्डूकः । माण्डूकिः। पीला-साल्वा-मण्डूकाद् वा ६।११६८ 3 दिति भने मण्डक २०४थी एय [एयण] वि. थाय छे. दैतेयः दैत्यः १-१-१५। माण्डकेयः माण्डूका माण्डूकिः । दितेश्च एयण वा ६।१।६९ ४० ङी मन्तवा आप अन्तवा ति मन्तवा भने ऊङ અંતવાળા શબ્દોથી જુથ પ્રત્યય થાય છે. सुपाः अपत्यम् सौपर्णेयः विनताया वैनतेयः १२७ । युवत्या यौवतेयः । कमण्डल्वाः कामण्डलेयः। ७-४-१८ - ज्याप्-त्यूङः ६।११७० Page #378 -------------------------------------------------------------------------- ________________ તદ્ધિત પ્રકરણ ૧ કાશ૭૨ ૩૫૩ ४१ नदी सिवायना दि१२॥१॥ की आए ति भने ऊ भत. पणा शोथी एयण प्रत्यय थाय छे. दत्ताया दात्तेयः। गुप्ताया गौप्तेयः । १-१-६७ नो अपवाद द्विस्वराद् अनद्याः ६।१।७१. કર [ પ્રત્યય સિવાયના સુકારાન્ત કિસ્વર નામથી gam થાય છે. नामेरपत्यम् नाभेयः । अत्रेः आत्रेयः । अहेः आहेयः । इतः अनित्रः ६।१।७२ . ४३ शुभ्रादि यो एयण थाय छे. शौभ्रेयः । वैष्टपुरेयः। शुभ्रादिभ्यः ६।१।७३ ४४ कल्याणी आदि शहाथी एयण थाय छ भने अन्तनो इन् थाय छे. काल्याणिनेयः । सुभगा-सौभागिनेयः । अल्याण्यादेरिन् चान्तस्य ६।१।७४ ४५ कुलटा २७६थी एयण प्रत्यय याय छ भने भन्तना विधे हुन् थाय छे. कौलटिनेयः, कौलटेयः । कुलटाया वा ६।११७८ ૪૬ અંગ હીત હોય અથવા જેને પુરુષ અનિયત હોય, એવી स्त्रीमाने क्षुद्रा हेवाय छे. क्षुद्रा वायि स्त्रीलिप शन्होथी एर [एरण] प्रत्यय विदथे थाय छे. काणाया अपत्यं काणेरः काणेयः । दास्या अपत्यं दासेरः दासेयः । नटया अपत्यं नाटेरः नाटेयः । १-१-७० क्षुद्राभ्य एरण वा ६।१।८० ४७ यतुपावान्यि स्त्री होथी एयञ् थाय 2. कमण्डल्वा अपत्यम् कामण्डलेयः । जम्ब्वा जाम्बवेयः । बहुलायाः २३ Page #379 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ૫૪ तद्धित ५४२५१ ६।११८३ बाहुलेयः शबलायाः शाबलेयः । सुरभेः सौरभेयः गायनी वा७२३.. चतुष्पाद्य एयञ् ६।१।८३ ४८ भ्रातृ श५-६थी व्य प्रत्यय थाय छे. भ्रातुरपत्यम् भ्रातृव्यः। भ्रातुः व्यः ६।१।८८ ४८ भ्रातृ भने स्वसृश थी ईय थाय छे. भ्रात्रीयः। स्वस्रीयः। ईयः स्वमुश्च ६।१।८९ ५० श्वशुर श६थी य प्रत्यय थाय छे. श्वशुरस्यापत्यम् श्वशुर्यः । श्वशुराद् यः ६।१।९१ પી જાતિ ગમ્ય હોય તે– (१) राजन् २०६थी य प्रत्यय थाय छे. राज्ञोऽपत्यम् राजन्यः क्षत्रियजातिश्चेत् । जातौ राज्ञः ६।१।९२ ५२ (२) क्षत्र श६थी इय प्रत्यय थाय छे. क्षत्रस्यापत्यम् क्षत्रियः जातिश्चेत् । क्षत्राद् यः ६।१।९३ ५3 (3) मनु श६थी य मने अण प्रत्यय थाय छे भने । આગમ થાય છે. मनोरपत्यानि मनुष्याः । मनुषी स्त्री। २-४-१८, ८३, ८८ मानुषाः। मानुषी स्त्री। जति न यता, मानवः । मानवौ । मानवाः । अण १-१-२८ मानवी स्त्री। मनोः या-ऽणौ पश्चान्तः ६।१९४ ५४ भूः (भूम) अपत्य होय तो माणवः । न ने। ण थाय . माणवः कुत्सायाम् ६।१।९५ Page #380 -------------------------------------------------------------------------- ________________ तद्धित २५१ . ६।११९६ ३५५ ५५ कुल शया ईन प्रत्यय याय छे. कुलस्यापत्यं कुलीनः । आढयकुलीनः । कुलाद् ईनः ६।१९६ પ૬ સમાસ વિનાના ગુરુ શબ્દથી ર અને પ્રયાગ વિકલ્પ थाय छे. कुल्यः । कौलेयकः । कुलीनः । यैयको असमासे वा ६।११९७ પ૭ તેને ક્ષત્રિય (રાજા) સાથે સરૂપ (સરખા) રાષ્ટ્ર નામથી રાજા અર્થમાં અને તેના રાષ્ટ્ર સાથે સરૂપ ક્ષત્રિય નામથી અપત્ય અર્થમાં, દ્વિસંજ્ઞક જન્મ પ્રત્યય થાય છે. विदेहानां (राष्ट्रस्य) राजा वैदेहः । वैदेही । विदेहाः । विदेहस्य (राशः) अपत्यम् वैदेहः। वैदेहौ। विदेहाः । भेव ऐक्ष्वाकः । ऐक्ष्वाको। इक्ष्वाकवः । इक्ष्वाकु २०६ उसो५। पाञ्चालः। पाञ्चालौ। पञ्चालाः । पञ्चाल ७६ राष्ट्र-क्षत्रियात् सरूपाद् राजा-ऽपत्ये द्रिः अत्र ६।१।११४ १८ मायनमा विसं प्रत्ययना सो५ थाय छे. विदेहाः । स्त्रीलिमा यो५ थतनथी. वैदेही । वैदेह्यो । वैदेह्यः । बहुषु अस्त्रियाम् (द्रे लुप) ६।१।१२४ Page #381 -------------------------------------------------------------------------- ________________ षष्ठोऽध्यायः प्रथमः पादः तद्धित-प्रकरणम् १ [संज्ञा तथा सामान्यार्थेषु अपत्यार्थे च प्रत्ययाः] १ तद्धितोऽणादिः ६।१।१ औपगवः २ पौत्रादि वृद्धम् ६।१।२ गार्यः । पुत्रस्तु गार्गिः ३ संज्ञा दु वो ६।१।६ देवदत्तीयाः, दैवदत्ताः ४ त्यदादिः ६।१७ त्यदीयम् । तदीयम् । इदमीयम् ५ वृद्धि यस्य स्वरेष्पादिः ६।११८ आम्रमयम् ६ एदोद् देश एवेयादौ ६।१।९ सैपुरिका, सैपुरिकी ७ प्राग-देशे ६।१।१० एणीपचनोयः । गोनर्दीयः ८ प्राग जिताद् अण् ६।१।१३ औपगवः । माञ्जिष्ठम् ९ धनादेः पत्युः ६।१।१४ धानपतः । राष्ट्रपतम् १० अनिदमि अणपवादे च दित्यदित्यादित्य-यम-पत्यु त्तर-पदाद् व्यः ।।१।१५ दैत्यः । आदित्यः ११ बहिषः टीकण च ६।१।१६ बाहीकः । बाहीकी १२ कल्यग्ने: एयण ६।१।१७ कालेयम् । आग्नेयम् १३ पृथिव्या बा-ऽञ् ६।१।१८ पार्थिवः । पार्थिवा-वी १४ उत्सादेः अञ् ६।१।१९ औत्सम् । औदपानम् १५ देवाद् यञ् च ६।१।२१ दैव्यम् । दैवम् । दैवी वाक् १६ द्विगोरनपत्ये य-स्वरादे लुब् अ-द्विः ६।१।२४ द्विरथः १७ प्राग्वतः स्त्री-पुंसाद् नञ्-स्न ६।१०२५ स्त्रैणः पौंस्नः Page #382 -------------------------------------------------------------------------- ________________ तद्धित-प्रकरणम् १ १८ त्वे वा ६।१।२६ स्त्रैणम्, स्त्रीत्वम् । पौंस्नम्, पुंस्त्वम् १९ गोः स्वरे यः ६।१।२७ गत्र्यम् २० सोऽपत्ये ६ |१| २८ औपगवः २१ आद्यात् ६।१।२९ औपगवः १२ अत इञ ६।१।३१ दाक्षिः १३ बाह्वादिभ्यो गोत्रे ६।१।३२ बाहविः ३५७ १४ पुनर्भू पुत्र दुहितृ- ननान्दुरनन्तरेऽञ् ६ |१| ३९ पौनर्भवः १५ बिदादे वृद्धे ६।१।४१ बैदः | ६ गर्गादे यत्र ६ | १|४२ गार्ग्यः । वात्स्यः ७ नडादिभ्य आयनण् ६ |१| ५३ नाडायनः । चारायणः १८ जीवन्त पर्वताद्वा ६।१।५८ जैवन्तायनः, जैवन्तिः ९ द्रोणाद् वा ६।२।५९ द्रौणायनः । द्रौणिः ० शिवादेरण ६।१।६० शैत्रः । पाण्डवः १ ऋषि वृष्ण्यन्धककुरुभ्यः ६।१।६१ वासिष्ठः । वासुदेवः २ कन्या- त्रिवेण्याः कनीन-त्रिवणं च ६।१।६२ कानीनः ३ शृङ्गाभ्यां भारद्वाजे ६।१।६३ शौङ्गो भारद्वाजः ४ विकर्ण- छगलाद् वात्स्या - SSत्रेये ६ |१| ६४ वैकर्णो वात्स्यः or विश्रवसो विश्- लुक् च वा ६।१।६५ वैश्रवणः संख्या-संभद्राद् मातुः मातुर् च ६।१।६६ द्वैमातुरः ७ अदोः नदो-मानुषी नाम्नः ६।१।६७ यामुनः । मारुदेवः Page #383 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ૩૫૮ तद्धित-प्रकरणम् १ ३८ पीला-साल्वा-मण्डूकाद् वा ६।१।६८ पैलः, पैलेयः ३९ दितेश्च एयण वा ६।१।६९ दैतेयः, दैत्यः ४० ड्याप्-त्यूङः ६३११७० सौपर्णे यः । वैनतेयः ४१ द्विस्वराद् अनद्याः ६।१।७१ दात्तेयः ४२ इतः अनित्रः ६।१।७२ नाभेयः । आत्रेयः ४३ शुभ्रादिभ्यः ६।११७३ शौभ्रेयः ४४ कल्याण्यादेरिन् चान्तस्य ६।११७७ कल्याणिनेयः ४५ कुलटाया वा ६।११७८ कौलटिनेयः, कौलटेयः ४६ क्षुद्राभ्य एरण वा ६।१।८० काणेरः, कणेयः । दासेरः ४७ चतुष्पादभ्य एयञ् ६।१४८३ कामण्डले यः ४८ भ्रातुः व्यः ६।११८८ भ्रातृव्यः ४९ ईयः स्वसुश्च ६।१।८९ भ्रात्रीयः । स्वस्त्रीयः ५० श्वशुराद् यः ६।१।९१ श्वशुर्यः ५१ जातौ राज्ञः ६११९२ राजन्यः क्षत्रियजा तिश्चेत् ५२ क्षत्राद् इयः ६।१।९३ क्षत्रियः जातिश्चेत् ५३ मनोः या-ऽणौ षश्वान्तः ६।१।९४ मनुष्याः, मानुषाः ५४ माणवः कुसायाम् ६।१।९५ ५५ कुलाद् ईनः ६।११९६ कुलीनः । आढयकुलीनः ५६ ययको असमासे वा ६।१९७ कुल्यः, कौलेयकः, कुलीनः ५७ राष्ट्र-क्षत्रियात् सरूपाद् राजा-ऽपत्ये द्रिः अञ् ६।१।११४ ५८ बहुषु अस्त्रियाम् (द्रेः लुप्) ६।१।१२४ वैदेही । विदेहाः Page #384 -------------------------------------------------------------------------- ________________ તદ્ધિત પ્રકરણ ૨ રક્તાદિ સંસ્કૃતભઠ્યપર્યત અર્થોમાં પ્રત્યયો १ २ मां तृतीयान्त राग (रना 43 वस्त्राहि २॥ તે) નામથી પૂરે કહ્યા પ્રમાણે મળ પ્રત્યય થાય છે. कुसुम्भेन रक्तम् कौसुम्भम् वासः । कषायेण रक्तम् काषायम् । मञ्जिष्ठया रक्तम् माञ्जिष्ठम् । रागाट्टो रक्ते ६।२।१ ।। २ लाक्षा भने रोचना शथी इकण प्रत्यय थाय छे. लाक्षया रोचनया वा रक्तम् लाक्षिकम् । रौचनिकम् । लाक्षा-रोचनाद् इकण ६।२।२ ૩ સમૂહ અર્થમાં ષષ્ઠયત, નામથી પૂર્વે કહ્યા પ્રમાણે સન્ विगरे प्रत्ययो थाय छे. चाषाणां समूहः चापम् । मे काकम् । बाकम् । शोकम् । भैक्षुकम् । वाडवम् । वनस्पतीनां समूडो वानस्पत्यम् । स्त्रैणम् । पौंस्नम् । સમૂહ અર્થમાં નપુંસક લિંગ થાય છે. षष्ठयाः समूहे ६।२।९ ४ भिक्षादि शोथी पूर्व या प्रमाणे अण थाय छे. भिक्षाणां समूहो भैशम् । गाभिगम् । यौवतम् । भान्तरे यौवनम् । विगैरे. भिक्षादेः ६।२।१० गोत्र शोथी तमा उक्षन् , वत्स, उष्ट्र, वृद्ध, अज, उरभ्र, मनुष्य, राजन् , राजन्य, राजपुत्र थी अकञ् थाय छे. औपगवानां समूहः औपगवकम् । औपगव नामनु गोत्र, એ ગેત્રના બધા માણસોને સામાન્ય રીતે પાર કહીને Page #385 -------------------------------------------------------------------------- ________________ તદ્ધિત પ્રકરણ ૨ ६२।१२ બોલાવાય. એ પ્રમાણે અનેક નામવાળાં અનેક ગોત્ર છે. उक्षाणाम् समूह औक्षकम् । वात्सकम् । औष्ट्रकम् । वार्द्धकम् । आजकम् । औरभ्रकम् । मानुष्यकम् । राजकम्। राजन्यकम् । राजपुत्रकम् । गोत्रोक्ष-वत्सोष्ट्र-वृद्धा-ऽजोरभ्र-मनुष्य-राज-राजन्य-राज पुत्राद् अकञ् ६।२।१२ ६ केदार २०६थी ण्य भने अब ञ् थाय ४. केदार्यम् । कदारकम् । केदाराण ण्यश्च ६।२।१३ ७ कवचिन् , हस्तिन् , अचित्त (२४४वस्तु) मने केदार ५७६47 इकण थाय छे कावचिकम् । हास्तिकम् ७-४-११ । मयित्त, अपूपानां समूह आपूपिकम् । कैदारिकम् । कवचि-हस्त्यचित्ताच् चेकण ६।२।१४ ८ नञ् थी ५२ सय नलिता, धेनु शथी इकण् थाय छे. धैनुकम् । अधेनूनां समूह आधेनवम् । उत्सादि खोवाथा अञ् धेनोरनत्रः ६।२।१५ ८ गणिका यी ण्य थाय छे. गाणिक्यम् । गणिकाया ण्यः ६।२।१७ १० केश का विये ण्य थाय छे. कैश्यम् । कैशिकम् । १-२-१४ केशाद् वा ६।२।१८ ११. अश्व था विधे ईय थाय छे. अश्वीयम् । आश्वम् । १-२-८ वाऽश्वाद् ईयः ६।२।१९ १२ गो, रथ अने वात २.५४थी अनुमे त्रल, कट्यल् भने ऊल ५१य छे. गवां समूहो गोत्रा। स्थानां समूहो रथकट्या । . वातानां समूहो वातूलः । ल इत्या स्त्रीस. गो-रथ-वातात् त्रल-कटयल-ऊलम् ६।२।२४ Page #386 -------------------------------------------------------------------------- ________________ તદ્ધિત પ્રકરણ ૨ દારાર. ૩૬૧ १३ पाशादिशोथो तथा गो, रथ, मने वात २०६थी य [ल्य] थाय छे. पाश्या । तृण्या। खल्या । गध्या । रथ्या। वात्या। पाशादेश्च ल्यः ६।२।२५ १४ श्वन् विगेरे शोथी अञ् प्रत्यय थाय छे. शूनां समूहः शौवम् ७-४-१ । अह्नां ,, आह्नम् ७-४-६१ । दण्डिना ,, दाण्डम् । चक्रिणां ,, चाकम् । विगेरे. श्वादिभ्यः अञ् ६.२.२६ १५ खल वियरे २७ होथी इन् लिन् ] प्रत्यय याय . खलानां समूहः खलिनी । खल्या पाशादि था ल्य । ऊकानां समूहः ऊकिनी । कुटुम्बानां समूहः कुटुम्बिनी । खलादिभ्यो लिन् ६।२।२७ १६ ग्राम, जन, बन्धु, गज भने सहाय शोथी तल थाय छे. ग्रामाणां समूहो ग्रामता । जनता । बन्धुता । गजता । सहायता। ग्राम-जन-बन्धु-गज-सहायात् तल ६२।२८ १७ पुरुष २०६थी एयञ् थाय छे. पुरुषाणां समूहः पौरुषेयम् । पुरुष शथी त विशे२ ४ २५ मा ५९एयञ् थाय छे. पुरुषेण कृतः पौरुषेयो ग्रन्थः । पुरुषाय हितम् पौरुषेयमाहतशासनम् । पुरुषस्य वधः पौरुषेयो वधः । पुरुषस्य विकारः पौरुषेयो विकारः हस्ताद्यवयवच्छेदः । पुरुषात्कृत-हित-बध-विकारे चैयन् ६।२।२९ - ૧૮ વિકાર અર્થમાં વિઠયન્ત નામથી પૂર્વ કહ્યા પ્રમાણે અન્ પ્રત્યય થાય છે. દ્રવ્યની બીજી અવસ્થા, વિકાર કહેવાય છે. अश्मनो विकारः आश्मनः । आदमः ७-४-१3। भश्मनो Page #387 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ३१२ તદ્ધિત પ્રકરણ ર ારારૂ भाश्मनः ७-४-५२ । मृत्तिकाया मात्तिकः । विकारे ६२।३० १८ वि१२ मने म१य१ अथ मां, प्राणिन् , औषधि, अने વૃક્ષ વાચિ ષષ્ઠયન્ત નામથી પૂર્વે કહ્યા પ્રમાણે જ થાય છે. प्राणि-कापोतं सक्थि । कापोतं मांसम् । मायूरं सक्थि । मायरं मांसम । औषधि-दौ काण्डम् । दौर्व भस्म दूर्वा ५. वृक्ष-कारीरं काण्डम् । कारीरं भस्म । साथी भाग-प्राणि, औषधि भने वृक्ष वायि शोथी વિકાર અને અવયવ એ બે અર્થોમાં અને બીજા શબ્દોથી ફક્ત વિકાર અર્થમાં જ પ્રત્યય થાય છે, એમ જાણવું. प्राण्यौषधि-वृक्षेभ्योऽवयवे च ६।२।३१ २० त्रपु मने जतु शथी अण थाय छे भने ष मागम थाय छे. त्रपुणो विकारः त्रापुषम् । जतुनो विकारः जातुषम् । त्रपु-जतोः षो-ऽन्तश्च ६३२।३३ २१ पयस् भने द्रु २०६थी य थय छे. पयस्यम् । द्रव्यम् । पयो-द्रो यः ६।२।३५ २२ द्र श४थी मान २५ मां वय प्रत्यय याय छे. द्रो र्दारुणो विकारो द्रुवयं मानम् । द्रो वयः (माने) ६।२।४३ ૨૩ ભય અને આછીદાન વત (१) नामथा मयट् वि४८ये थाय छे. भस्मनो विकारः भस्म मयम् भास्मनम् । अश्मनः विकारः आश्ममयम् आश्मनम्। प्राणि-कपोतस्य विकारोऽवयवो वा कापोतमयम् । कापोतम् औषधि-दुर्वाया, ,, ,, दुर्वामयम् । दौर्वम् । वृक्ष-शिरीषस्य , , शिरीषमयम् । शैरीषम् । करीरस्य , करीरमयम् । कारीरम् । लक्ष्य भने माछाहनमा मयट यता नयी-मौद्गः सूपः। Page #388 -------------------------------------------------------------------------- ________________ તન્દ્રિત પ્રકરણ ૨ कार्पासः पटः । अण् १-२-३० । अमक्ष्या ऽऽच्छादने वा मयट् ६।२।४६ ધારા૬ કર २४ (२) स्व२वाजा नामथी नित्य मयट् थाय छे. वाच विकारः वाङ्मयम् । मृन्मयम् । १-३-२ एकस्वरात् ६।२।४८ २५ (3) प्राणि सिवाय दु संज्ञा शब्थी मयट् थाय छे. आम्रमयम् । शालमयम् । शाकमयम् । काशमयम् । तन्मयम् दो : अप्राणिनः ६२ ४९ २९ (४) गो शब्थी पुरीष अर्धभां मयट् थाय छे. गोः पुरीषम् गोमयम् । गव्यम् पयः सक्थि वा । १-१-२७ गोः पुरीषे ६।२।५० ૨૭ બિકાર કે અવયવ પુષ્પ કે મૂલ હોય તા પ્રત્યયતા બહુ अरे सोप थाय छे. मल्लिकायां विकारोऽवयवो वा पुष्प मल्लिका । कदम्बस्य कदम्बम् । विदार्या मूलम् विदारी । अर्ध वपत सोप न थाय वरणस्य पुष्पाणि वारणानि । एरosts मूलानि ऐरण्डानि । वजत पुण्य भूल सिवाय - पशु लोप थाय छे बदरस्य विकारो वृक्षः बदरी स्त्री । लुब् बहुलं पुष्पमूले ६।२।५७ २८ विहार, इस होष तो अत्ययनो सोय थाय छे. कपित्थस्य विकारः फलम् कपित्थम् । फले ६।२।५८ २८ भ्रातृ अर्थमा, ष्ठयन्त पितृ भने मातृ थी उल [डुल] थाय छे. पितुः भ्राता पितृव्यः । मातुः भ्राता मातुलः । पित-मातुः व्य-डुलं भ्रातरि ६।२।६२ ૩૦ પિતૃ અને માતૃ અર્થમાં, ૠચન્ત વિષ્ણુ અને માતૃ શબ્દથી आमह [डामहट् ] प्रत्यय थाय छे. पितुः पिता पितामहः, माता पितामही । Page #389 -------------------------------------------------------------------------- ________________ તન્દ્રિત પ્રકરણ ૨ मातुः पिता मातामहः, माता मातामही । पित्रोः डामर ६२/६३ ૩૬૪ ६/२/६३ ૩૧ નિવાસ અને અદૂભવ અમાં, યન્ત નામથી યથાવિહિત મદ્ પ્રત્યય થાય છે અને તે દેશનુ ઢ નામ હૈાય છે. हेश भेटले नप, शाम, नगर, पर्वत, नहीं समुद्र वगेरे. १ शिबीनां निवासः शैव: । २ विदिशाया नगर्या अदूरभवं वैदिशं पुरम् | निवासा-दूरभवे इति देशे नाम्नि ६।२२६९ ३२ 'ते मेनां छे' अर्थ मां, प्रथमान्त नामथी यथाविहित अग थाय के अने ते शनु रूढ नाम होय छे. उदुम्बराः सन्ति अस्मिन् औदुम्बरं पुरम् । तदत्रास्ति ६ | २|७० ૩૩ નિવૃત્ત અર્થમાં, તૃતીયાન્ત નામથી ત્રણ્ થાય છે અને ते शनु' रूढ नाम होय छे. कुशाम्बेन निर्वृत्ता कौशाम्बी नगरी । सगरैः निर्वृत्तः सागरः । तेन निर्वृत्ते च ६।२।७१ ૩૪ ઉપરના ચાર અથમાં, યથા યોગે તુ પ્રત્યય થાય છે अने ते नहीनु नाम होय छे. उदुम्बराः सन्ति अस्याम् उदुम्बरावती नदी । वीरणावती । शरावती ३-२-७८ । भगीरथेन निर्वृत्ता भागीरथी । जनुना जाह्नवी | भागीरथी विगेरेभां मतु थते। नथी, अण् थाय छे. नद्यां मतः ६ | २|७२ ૩૫ મધુ વિગેરે શબ્દોથી તુ થાય છે અને તે દેશનું નામ होय छे. मधुमान् । बिसवान् । मध्वादेः ६२/७३ 3 नड, कुमुद, वेतस ने महिष थी डित् मतु थाय छे ाने ते शनु नाम होय छे. नवान् । कुमुद्वान् । वेत Page #390 -------------------------------------------------------------------------- ________________ २. તદ્ધિત પ્રકરણ ૨ દાસાહ૪ ૩૬૫ स्वान् । महिष्मान् । नड-कुमुद-वेतस-महिषाद् डित् ६२७४ 39 नड अने शाद श५-६थी डित् वल थाय छे. मन तेंशनु नाभाय छे. नड्वलम् । शादलम् । नड-शादाद् वलः ६।२।७५ 'सतो हेपता' अर्थमा, प्रथमान्त नामथी यथाविहित __अण् विगेरे थाय छे. जिनो देवतास्य जैनः । शैवः १-१-१3 । अग्नि देवतास्य आग्नेयः १-१-१७। आदित्य्यः १-१-१५। (साऽस्य)देवता ६२।१०१ * वेत्ति भने अधीते भां, द्वितीयान्त नामथा यथाविहित : अण थाय 2. मुहूर्त वेत्ति मौहूर्तः । छन्दोऽधीते छान्दसः। . व्याकरणं वेत्ति अधीते बा वैयाकरणः । ७-४-५ तद् वेत्त्यधीते ६।२।११७ ४० न्याय विशेरे शोथो इकण थाय छे. न्यायं वेत्ति अधीते. वा नैयायिकः । न्याया-ऽऽदेरिकण ६।२।११८ ૪૧ સંસ્કૃત ભક્ષ્ય અર્થમાં સમસ્યા નામથી યથા-વિહિત, अण् थाय छे. भ्राष्ट्रे संस्कृता भ्राष्ट्रा अपूपाः । पात्राः । संस्कृते भक्ष्ये ६।२।१४० ४२ क्षीर १७४थी एयण थाय छे. क्षीरे संस्कृता :रेयी यवागूः क्षीराद् एयण ६।२।१४२ ४३ अपत्य विगरे अर्थ सिवाय, मन्य अर्थमा क्वचित यथाविखित अण प्रत्यय थाय छे. चक्षुषा गृह्यते चाक्षुषं रूपम् । श्रावणः शब्दः। अश्वैरुह्यते आश्वो रथः। सम्प्रति युज्यते : साम्पतम् । साम्प्रतः । क्वचित् ६।२।१४५ Page #391 -------------------------------------------------------------------------- ________________ षष्टोऽध्यायः द्वितीयः पादः तद्धित-प्रकरणम् २ [ रक्तादि - संस्कृतभक्ष्य - पर्यन्तार्थेषु प्रत्ययाः । 1 १ रागाट् टो रक्ते ६।२।१ कौसुम्भं वासः । काषायम् २ लाक्षा- रोचनाद इक ६।२।२ लाक्षिकम् । रौचनिकम् ३ षष्ठ्याः समूहे ६ |२| ९ चाषम् । काकम् । बाकम् | शौकम् ४ भिक्षादेः ६।२।१० भैक्षम् । गार्भिणन् । यौवतम् . ५ गोत्रोक्ष-वत्सोष्ट्र- वृद्धा ऽजोरभ्र मनुष्य-राज- राजन्य-राज पुत्राद् अक ६।२।१२ औपगवकम् । औक्षकम् ६ केदाराम् ण्यश्व ६।२।१३ कैदार्यम् कैदारकम् ७ कवचि - हस्त्य चित्ताच चेक ६।२।१४ कावचिकम् .८ धेनोरनञः ६ । २ । १५ धैनुकम् ९ गणिकाया ण्यः ६।२।१७ गाणिक्यम् " १० केशाद् वा ६।२।१८ कैश्यम्, कैशिकम् ११ वा ऽश्वाद् ईयः ६।२।१९ अश्वीयम्, आश्वम् १२ गो-रथ-वातात् त्र- कटयल - ऊलम् ६।२।२४ गोत्रा । १३ पाशादेश्व यः ६।२।२५ पाश्या । तृण्या | वात्या - १४ श्वादिभ्यः अब ६ २।२६ शौवम् । आह्नम् । १५ खलादिभ्यो लिन ६।२।२७ खलिनी, खल्या । ऊकिनी १६ ग्राम-जन-बन्धु-गज-सहायात् तल ६।२।२८ ग्रामता १७ पुरुषास्कृत-हित-वध विकारे चैयञ् ६।२।२९ पौरुषेयः १८ विकारे ६ । २ । ३० आश्मनः, आश्मः १९ प्राण्यौषधि-वृक्षेभ्यो ऽवयवे च ६ । २ । ३१ कापीतम् । Page #392 -------------------------------------------------------------------------- ________________ तद्धित-प्रकरणम् २ ३९७ २० त्रपु-जतोः षो-ऽन्तश्च ६।२।३३ त्रापुषम् । जातुषम् २१ पयोद्रो येः ६।२।३५ पयस्यम् । द्रव्यम् २२ द्रो वयः (माने) ६।२।४३ द्रुवयम् मानम् २३ अभक्ष्या-ऽऽच्छादने वा मयट् ६।२।४६ भस्ममयम् २४ एकस्वरात् ६।२।४८ वाङ्मयम् । मृन्मयम् २५ दोः अप्राणिनः ६।२।४९ आम्रमयम् । तन्मयम् २६ गोः पुरीषे ६।२।५० गोमयम् । २७ लुब् बहुलं पुष्पमूले ६।२।५७ मल्लिका । कदग्बम् २८ फले ६।२।५८ कपित्थम् . २९ पितृ-मातुः व्य-डुलं भ्रातरि ६।२।६२ पितृव्यः । मातुलः ३० पित्रोः डामहट् ६।२।६३ पितामहः । मातामहः ३१ निवासा-ऽदूरभवे इति देशे नाम्नि ६।२।६९ शैवः । ३२ तदत्रा-ऽस्ति ६।२७० औदुम्बरं पुरम् ३३ तेन निवृत्ते च ६।२।७१ कौशाम्बी नगरी ३४ नद्यां मतुः ६।२।७२ उदुम्बरावती नदी ३५ मध्यादेः ६।२।७३ मधुमान् ३६ नड-कुमुद-वेतस-महिषाद् डित् ६।२।७४ नड्वान् ३७ नड-शादाद् वलः ६।२।७५ नड्वलम् । शावलम् ३८ (साऽस्य)देवता ६।२।१०१ जैनः । आर्हतः । शैवः ३९ तद् वेत्त्यधीते ६।२।११७ मौहूर्तः । छा दसः । वैयाकरणः ४० न्याया-ऽऽदेरिकण ६।२।११८ नैयायिकः ४१ संस्कृते भक्ष्ये ६।२।१४० भ्राष्ट्रा अपूपाः ४२ क्षीराद् एयण ६।२।१४२ क्षैरेयी यवागूः . ४३ क्वचित् ६।२।१४५ चाक्षुषं रूपम् । साम्प्रतम् Page #393 -------------------------------------------------------------------------- ________________ તદ્ધિત પ્રકરણ ૩ શષ સામાન્ય અર્થમાં અને શેષ અર્થોમાં પ્રત્ય. ૧ પ્રકરણ ૧ અને ૨ માં “અપત્ય' થી લઈને સંસ્કૃત ભક્ષ્ય સુધીના અર્થોમાં પ્રત્યે કહ્યા છે, હવે તે અર્થો સિવાય २५-५-२५ मामा-भेटले, ४२९५ 3 भां, 8-3-८४ भां બતાવેલ ઇકત લબ્ધ વિગેરે ચર્થથી લઈને જે અર્થો કહેવામાં આવશે તે સર્વ અર્થોમાં પ્રત્યય કહેવાય છે– शेषे ६३।१ २ नदी विगेरे शोथी एयण थाय छे. नद्यां जातो भवो वा नादेयः । मह्या माहेयः । वने वानेयः । नद्यादेरे यग् ६।३२ 3 राष्ट्र थी इय थाय छे. राष्ट्रे जातो भयो वा राष्ट्रियः । राष्ट्रादियः ६।३।५ ४ दूर था पत्य थाय छे. दूरे भवो दूरेत्यः । दूरादेत्यः ६।३।४ ५ उत्तर था आहञ् थाय छे. औत्तराहः । उत्तरादाहञ् ६।३।६ ६ पारावार थी ईन थाय है. अवारस्य समुद्रस्य पारम् पारावारः तत्र भवो जातो वा पारावारीणः । पारावारादीन: ६।३।३ ७ पार अवार भने अवारपार या ईन यायचे, पारीणः । अवारीणः अवारपारीणः । व्यस्त व्यत्यस्तात् ६।३७ ८ दिव् तथा प्राच , अपाच , उदच भने प्रत्यच् था य था५ Page #394 -------------------------------------------------------------------------- ________________ તદ્ધિત પ્રકરણ ૩ દારા ૩૬૯ छ. दिवि भवं दिव्यम् । प्राचि प्राग्वा भवं प्राच्यम् । अपाच्यम् । उदीच्यम् । प्रतीच्यम् । २-१-१०3, १०४ धु-प्रागपागुदक्-प्रतीचो यः ६।३।८ ८ ग्राम थी ईन, य भने एयकञ् थाय छे. ग्रामे भवः ग्रामीणः। ग्राम्यः । ग्रामेयकः ।। ग्रामादीन च ६३९ १० कुल, कुक्षि मने ग्रीवा २५६था मनु श्वा असि भने अलङ्कार अर्थ मा एयकञ् थाय छे. कुले भवः कौलेयकः श्वा । कौशेयकोऽसिः । अवेयकोऽलङ्कारः । कुल-कुक्षि-ग्रीवात् श्वा-ऽस्यलङ्कारे ( एयकञ्) ६।३।१२ १३ दक्षिणा पश्चात् अने पुरस् छी त्यण याय छे. दक्षि णस्यां दिशि भवः दाक्षिणात्यः। पाश्चात्यः । पौरस्त्यः। दक्षिणा-पश्चात्-पुरसः त्यण ६।३।१३ १२ क्व, इह, अमा भने त्र तथा तस् प्रत्ययान्त शोथा त्या थाय छे. क्वत्यः। इहत्यः। अमात्यः। तत्रत्यः । कुतस्त्यः। क्वेहा-ऽमा-त्र-तसस् त्यच् ६।३।१६ १३ नि श६था ध्रुव अथ मा त्यच् प्रत्यय याय छे. नित्यं ध्रुवम् । ने ध्रुवे ६।३।१७ १४ निस् श»था गत ५ मा त्यच् याय छे. निर्गतो वर्णाश्र मेभ्यो निष्टयः चण्डालः । निसो गते ६।३।१८ १५ ऐषमस ह्यस् भने श्वस् था त्यम् वि४८ थाय ७. ऐषमो भवम् ऐषमस्त्यम् । ऐषमस्तनम् । ह्यस्त्यम् । हस्तनम् । श्वस्त्यम् । श्वस्तनम् । १-3-८८ ऐसमो-ह्य:-श्वसो वा ६३११९ Page #395 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 300 તદ્ધિત પ્રકરણ ૩ ६।३।२२ १६ अरण्य २०४थी अ [ण थाय छे. आरण्याः सुमनसः । आरण्याः पशवः। रूप्योत्तरपदा-ऽरण्याण णः ६।३।२२ १७ भवत् [भवतु] १.५:था इकण मते ईय [ईयस् थाय छे. भवतः भवत्या वा इदम् भावत्कम् । स्त्री भावकी । , ,, भवदीयम् । भवदीया । ७-४-७1 भवतोरिकणीयसौ ६३३० १८ पर, जन भने राजन् थी अकीय थाय छे. परकीयः । जनकीयः । र जकीयः । ७-४-११ पर-जन-राज्ञोऽकीयः ६।३।३१ १८ दु सजावाजा नामाथी ईय थाय छे. देवदत्तीयः। तदीयः । शालीयः । गोनर्दीयः । १-१-१० दोरीयः ६।३।३२ २० उष्ण विगेरे पू°५६ ५ मेवा काल थी ईय प्रत्यय थाय छे. उष्णकालीयः। उष्णादिभ्यः कालात् ६।३।३३ २१ वि विगेरे पूर्व य मेवा काल था णिक आने इकण प्रत्यय थाय छे. वैकालिकः । स्त्री वैकालिका। वैकालिकी। तात्कालिका। तात्कालिको। व्यादिभ्यो णिकेकणौ ६।३।३४ २२ काशि विगेरे दुस: या णिक भने इकण याय छे. काशि, काशिका काशिकी । चेदि, चैदिका चैदिकी। काश्यादेः ६।३।३५ २९ : देशमा ग्राम विदु २०ीया णिक माने इक्रण थाय छे. Page #396 -------------------------------------------------------------------------- ________________ तद्धित ४४२४ ३ ३॥३८ ३७१ सैपुरिका । सैपुरिकी। स्कौनगरिका । स्कौनगरिकी । वाहीकेषु ग्रामात् ६।३।३६ ર૪ દેશવાચિ વૃનિ અને મ શબ્દથી જ પ્રત્યય થાય છે. वृजिकः । मद्रकः । वृजि-मद्रात् देशात् कः ६।३।३८ ૨૫ છું કારાન્ત પ્રાદેશ વાચિ દુ સંજ્ઞક શબ્દોથી જ થાય છે छे. काकन्द्यां भवः काकन्दकः । माकन्दकः। ईतोऽकञ् (दोः प्राचः) ६।३।४१ ૨૬ ઉપાજ્યમાં હોય એવા પ્રાગદેશ વાચિ દુ સંજ્ઞક શબ્દોથી अकञ् थाय छे. पाटलिपुत्र भवः पाटलिपुत्रकः । रोपान्त्यात् ६।३।४२ २७ प्रस्थ पुर भने वह मन्तवा, य उपान्त्या ! मने धन्वन् (મરુદેશ) અર્થવાળા દેશ વાચિ દુ શબ્દોથી અગ્ર થાય છે. मालाप्रस्थकः। नान्दीपुरकः । पैलुवहकः । सांकाश्यकः। धन्वन्-पारेधन्वकः । ऐरावतकः । प्रस्थ-पुर-वहान्त-योपान्त्य-धन्वर्थात् ६।३।४३ ૨૮ ટુ સંજ્ઞક રાષ્ટ્ર વાચિ દેશ શબ્દથી જ થાય છે. आभिसारे भवः आभिसारकः । राष्ट्रेभ्यः ६।३।४४ ૨૦ બહુવચનાન્ત રાષ્ટ્રવાચિ દેશ શબ્દોથી અમ્ થાય છે. अङ्गेषु जातः आङ्गकः। बहुविषयेभ्यः ६।३।४५ 30 धूमादि देशपारि शहाथी अकञ् थाय छे. धूमे भवः धौमकः। षाड़ण्डकः। धूमादेः ६।३।४६ Page #397 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ३७२ तद्धित ५४२९५ ३ ६३३५६ ૩ી ઉપન્ય હેય એવા અને વાછરિ દેશ વાચિ શબ્દોથી अण थाय छे. इक्ष्वाकुषु जातः ऐक्ष्वाकः । काच्छः । कोपान्त्याच चा-ऽण् ६३५६ ३२ युष्मद् अस्मद् थी अञ् भने ईनञ् वि४८५ थाय छे. मने युष्माक अस्माक, तथा सवयनमा तवक ममक महेश थाय छे. युष्माकमयं युवयोर्वा यौष्माकः। यौष्माकीणः पक्षे युष्मदीयः । अस्माकमयमावयोर्वा आस्माकः । आस्मा कीनः । पक्षे अस्मदीयः । मेययनमा तवायं तावकः । तावकीन: । त्वदीयः । मामकः । मामकीनः । मदीयः । वा युष्मदस्मदोऽजीनी युष्माका-ऽऽस्माकौ च अस्यैकत्वे तु तवक-ममकम् ६३।६७ 33 अन्त अवस् भने अधस् शी अम प्रत्यय थाय छे. अन्तमः । अवमः । अधमः । ७-४-६५. ७-२-११५ अमोऽन्ता-ऽवो-ऽधसः ६३३७४ ३४ पश्चात् , आदि, अन्त भने अग्र थी इम थाय छे. पश्चिमः ७-२-१२४ आदिमः । अन्तिमः । अग्रिमः । ७-४-६८ पश्चादाधन्ता-ऽग्राद् इम: ६।३७५ 3५ मध्य थी म थाय छे. मध्यमः । मध्याद् मः ६।३७६ ९ अध्यात्म मादि शहाथी इकण थाय छे. अध्यात्म भवम् आध्यात्मिकम् । अकस्माद् भवम् आकस्मिकम् । आमुष्मिकम् । ऐहिकम् । अध्यात्मादिभ्य इकण ६।३।७८ ७ समान पूर्व ५४ हेय मेवा शहाथी तमा लोक उत्त२५६ डाय सेवा शोथी इकण् थाय छे. समानग्रामे कृतो भवो Page #398 -------------------------------------------------------------------------- ________________ તન્દ્રિત પ્રકરણ ૩ ६।३।७९ ३७३ वा सामाग्रामिकः । सामानदेशिकः । इह लोके कृतो भवो वा ऐहलौकिकः । पारलौकिकः । सार्वलौकिकः । समानपूर्व-लोकोत्तरपदात् ६।३।७९ ३८ वर्षा शहथी, काल विशेष वाथि शहथी इकण थाय छे. वर्षासु भवः वार्षिकः । मासिकः । सांवत्सरिकः । दैवसिकः । रात्रिकः । वर्षा-कालेभ्यः ६ |३|८० ॐ चिर परुतु परारि शहथीन विध्ये थाय हे चिरत्नम् । परुनम् । परारित्नम् पक्षे चिरंतनम् । इत्याहि ६-३-८८ चिर-परुत्-परारेः त्नः ६।३।८५ ४० पुरा थी न विउ थाय छे पुरा भवं पुराणम् । पुरातनम् पुरो नः ६।३।८६ ४१ पूर्वाह्न भने अपराह्न थी तनट् विहये थाय छे. पूर्वा जातो भवो वा पूर्वाह्णेतनः । पूर्वाह्नतनः । अपराह्णेतनः । अपराह्वतनः । ३-२-२४ सप्तमीने सोय थाय छे. पक्षे - पौर्वाह्निकः । आपराह्निकः । १-३-८० पूर्वाह्नाऽपराह्नात् तनद्रः ६ । ३।८७ ४२ सायम्, चिरम्, प्राहणे, प्रगे भने अलवाथि अव्यय शब्देोथी तनट थाय छे. साये भवः सायन्तनम् । चिरन्तनम् । प्राह्णेतनम् । प्रगेतनम् । अव्यय - दिवातनम् । । । प्रातस्तनम् । प्राक्तनम् । सायं चिरं प्राहे- प्रगेऽव्ययात् ६ | ३|८८ ४३ अझवाथि नक्षत्र शब्दो, ऋतुवाय शब्दो, भने सन्ध्यादि शहाथी अण् थाय छे. पुष्ये भवः पौषः । आश्विनः । रौहिणः । सौवातः ७-४-१ | ग्रीष्मे भवः ग्रैष्मः । Page #399 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ૩૭૪ તદ્ધિત પ્રકરણ ૩ ६३८९ शैशिरः। वासन्तः। सन्ध्यायां भव: सान्ध्यः। आमावास्यः। भ-ऋतु-सन्ध्यादेः अण् ६।३।८९ ४४ संवत्सर २०६यी फल भने पर्व अ भा अण् थाय छे. सांवत्सरम् फलम् पर्व वा । संवत्सरात् फल-पर्वणोः ६३।९० ૪૫ સેનત શબ્દથી વિકલ્પ ૩ અને ૪ ને લેપ થાય છે. हैमन्तम् । हैमनम् । हैमन्तिकम् । 8-3-८० हेमन्ताद् वा त-लुक् च ६।३।९१ ४६ प्रावृष शमयी एण्य थाय छे. प्रावृषि भवः प्रावृषेण्यः । प्रावृषः एण्यः ६।३।९२ ૪૭ કૃત લબ્ધ કીત અને સંભૂત અર્થમાં સપ્તમ્પયત નામથી પૂર્વે કહ્યા પ્રમાણે અજુ વિગેરે અને ઘણા વિગેરે प्रत्ययो थाय छे. जुन्ने कृतः सौघ्नः । नद्यां कृतः नादेयः। एवं लब्धः अत्यादि · तत्र कृत-लब्ध क्रीत-संभूते ६।३।९४ ૪૮ કુશળ અર્થમાં સપ્તમ્યા નામથી પણ વિગેરે અને एयण विगैरे प्रत्यये। थाय छे. युध्ने कुशलः स्त्रौघ्नः । नद्यां कुशलः नादेयः । } कुशले ६।३।९५ ४८ अश्मन् विगेरे शाथी क थाय छे. अश्मनि कुशलः अश्मकः पत्य२ अरवामां दुशण । त्सरुकः । त्सरु मेसे તલવારની મુંઠ, તે પકડવામાં કુશળ. कोऽश्मादेः ६३९७ Page #400 -------------------------------------------------------------------------- ________________ तद्धित ५४२४ ३ ३९८ ३७५ ૫૦ જાત અર્થમાં, સપ્તમ્યઃ નામથી યથા વિહિત (પૂર્વે या प्रमा) अण् विगरे भने एयण विरे प्रत्यये। याय छे. स्त्रध्ने जात: स्रौघ्नः। माथुरः । बाह्यः । बाहीकः। कालेय:। आग्नेयः । स्त्रैणः । पोस्नः । . नादेयः । राष्ट्रियः । पारावारीणः । ग्राम्यः । ग्रामीणः । जाते ६३९८ ५१ प्रावृष शपथी इक थाय छे. प्रावृषि जातः प्रावृषिकः । प्रावृष इकः ६।३।९९ પર દેય ત્રણ અર્થમાં, સમ્યના કાલવિશેષ વાચિ नाथी यथ:विखित इकण् प्रत्यय थाय छे. १-3-८० मासे देयम् ऋगम् मासिकम् । आर्धमासिकम् सांवत्सरिकम् । मासे सति देयमित्यर्थः । कालाद् देये ऋणे ६३।११३ પ૩ સાધુ પુષ્કત અને પમાન અથ મા, સપ્તમ્યઃ કાલવિશેષ વાચિ નામથી યથાવિહિત પ્રત્યય થાય છે. हेमन्ते साधु हैमनम् अनुलेपनम् । हैमन्तम् । हैमन्तिकम् । वसन्ते पुष्प्यन्ति वासन्त्यः कुन्दलताः। ग्रेभ्यः पाटलाः। शरदि पच्यन्ते शारदाः शालयः । शैशिराः मुद्गाः । साधु-पुष्प्यत्-पच्यमाने ६।३।११७ ૫૪ ઉપ્ત અર્થમાં, સપ્તમ્યઃ કાલવિશેષ વાચિ નામથી यथा विलिन प्रत्यय याय छे. शरदि उप्ताः शारदा यवाः । उप्ते ६।३।११८ Page #401 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ३७६ ... तद्धित ४२५ 3 ६।३।१२३ ૫૫ ભવ અર્થમાં, સપ્તમ્યઃ નામથી પૂર્વે કહ્યા પ્રથાણે અજુ વિગેરે અને જુથળ વિગેરે પ્રત્યય થાય છે. ભવ એટલે સત્તાहामने नत मेले मेस. सध्ने भवः स्रौनः । माथुरः । बाह्यः । नादेयः । राष्ट्रियः। ग्राम्यः । ग्रामीणः । भवे ६।३।१२३ ५६ दिश विगैरे शहाथी मने देह ना मशवाय महोयी य याय छे. दिशि भवो दिश्यः । वर्यः । रहस्यम् । आद्यः । अन्त्यः । बंश्यः । वेश्य: । काल्यः । देहांश:-मूर्धन्यः । दन्त्यः । कण्यः । ओष्ठयः । तालव्यः। पाण्यः । पद्यः। मुख्यः । जघन्यः । दिगादि-देहांशाद् यः ६।३।१२४ ५७ मध्य २०६या दिनण अ [ण] मने ईय प्रत्यय थाय छे. भने म माम थाय छे. मध्ये भवो माध्यंदिनः । माध्यमः । मध्यमीयः । मध्याद् दिनण-णेया मोन्तश्च ६।३।१२६ ५८ जिह्वामूल, अगुलि भने मध्य ७६थी ईय थाय छे. जिह्वामूले भवो जिह्वामूलीयः । अङ्गुलीयः। मध्योयः । जितामूला-ऽङ्गुलेश्चयः ६।३।१२७ ५८ वर्ग म य मेव। २०४थी ईय याय छे. कवर्गीयः । पवर्गीयो वर्णः । वर्गान्ताद् ६।३।१२८ १० दृति कुक्षि कलशि बस्ति भने अहि हाथी एयण ....याय छे. दती-चर्मखल्वायां भवं दातयं जलम् । ..कौक्षेयो व्याधिः। कालशेयं तकम् । बास्तेयं पुरीषम् । आहेयं विषम् । दृति-कुक्षि-कलशि-वस्त्यहेरेयण ६।३।१३० Page #402 -------------------------------------------------------------------------- ________________ તન્દ્રિત પ્રકરણ ૩ ६।३।१३२ ३७७ ६१ ग्रीवा शहथी अण भने एयण थाय छे. ग्रैवम् । ग्रैवेयम् । ग्रीवातोऽण् च ६ । ३ । १३२ १२ चतुर्मास सध्या सज्ञामां अण् थाय छे. चतुर्षु मासेसु भवा चातुर्मासी आषाढी कार्तिकी फाल्गुनी च पौर्णमासी । चतुर्मासान्नाम्नि ६ | ३ |१३३ ६३ परिमुख विगेरे अव्ययीभाव समासथी य [य] थाय छे. परितः सर्वतो मुखं परिमुखम् भुजनी यारे २५ । मुखात् परि परिमुखम् भुमने वने । परिमुखे भवः पारिमुख्यः । पारिहनध्यः । परिमुखादेरव्ययीभावाद् (व्यः ) ६|३ | १३६ ૬૪ મત શબ્દ પૂર્વપદ હાય એવા અવ્યયીભાવ સમાસથી इकण् थाय छे. अगारस्यान्तः अन्तरगारम् तत्र भवः अन्तरगारिकः ः । अन्तः पूर्वादिकण ६।३।१३७ ૬૫ પતિ અને અણુ થી પર રહેલ ગ્રામ શબ્દ અંતે હેાય એવા अव्ययीभाव समासथी इकण् प्रत्यय थाय छे. ग्रामात्परि परिग्रामम् तस्मिन्भवः पारिश्रामिकः । ग्रामस्य समीपम् अनुग्रामम् तस्मिन्भवः आनुग्रामिकः । पर्यनोः ग्रामात् ६ | ३|१३८ ६९ उप थी पर रहेस जानु नीवि भने कर्ण शब्द ते होय मेवा अव्ययीभाव समासर्थ प्रायेण भव अर्थमा इकण प्रत्यय थाय छे. औपजानुकः सेवकः ७-४-७१ । औपनीविकं ग्रीवादाम । औपकर्णिकः सूचकः । उपाजू जानु-नीवि-कर्णात् प्रायेण ६।३।१३९ Page #403 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ૩૭૮ તદ્ધિત પ્રકરણ ૩ ६३।१४९ ૬૭ આગત અર્થમાં, પંચગ્રત નામથી પૂર્વે કહ્યા પ્રમાણે अण विगेरे तेभल एयण विगैरे थाय छे. सुध्नात् आगतः सौधनः । माथुरः । गव्यः । स्त्रणः । पौस्नः । नादेयः। राष्ट्रियः । ग्रामीणः । ग्राम्यः । तत आगते ६।३।१४९ ૬૮ વિદ્યાને અને નિસંબંધ જે શબ્દોને છે, તે શબ્દોથી अकञ् थाय छे. आचार्यादागतम् आचार्यकम् । पैतामहकम् । विद्या-योनि-सम्बन्धाद् अकञ् ६।३।१५० १८ पितृ २०६३ य विपे थाय छे. पितुरागतम् पित्र्यम् १-२-२६ । ५३ पैतृकम् । १-3-१५२, ७-४-७१ पितुः यो वा ६।३।१५१ ૭૦ ટકારાન્ત નામથી ફુ યાય છે. हौतृकम् । मातृकम् । मातृकी विद्या । जामातृकम् । ऋत इकण ६।३।१५२ ૭૧ આયસ્થાન (સ્વામિ ગ્રાહ્ય ભાગ–આય, તે જ્યાં ઉત્પન थाय छेत.) वायि श६थी इकण प्रत्यय थाय छे. आतरःनदीतीर्थम् ततः आगतम् आतरिकम् । शौल्कशालिकम् । आपणिकम् । दौवारिकम् । ७-४ आयस्थानात् ६।३।१५३ ७२ नृ वायि शोथी मने हेतुपाथि शायी रूप्प भने मयट विक्ष्ये थाय छे. देवदत्तादागतम् देवदत्तरूप्यम् । देवदत्तमयम् पक्षे देवदत्तम् अण् । पापादागतम् पापरूप्यम् । पापमयम् । ५ो पापीयम् ईय । 1-3-३२ नृ-हेतुभ्यो रूप्य-मयटौ वा ६।३।१५६ Page #404 -------------------------------------------------------------------------- ________________ તદ્ધિત પ્રકરણ ૩ ધારા ૧૭ ૩૭ ૭૩ પ્રભવતિ અર્થમાં, પંચમ્યત નામથી યથા વિહિત પ્રત્યય थाय छे. हिमवतो प्रभवति हैमवती गङ्गा । प्रभवति ६३१५७ ७४ त्यदादि शहाथी मयट् थाय छे. तस्मात् प्रभवति तन्मयम् । मन्मयी । भवन्मयम् । त्यदादे र्मयट् ६।३।१५९ ૭૫ ઈદમ અર્થમાં, વઠયત નામથી પૂર્વે કહ્યા પ્રમાણે આ विगेरे मने एयण वि३३ प्रत्ययो थाय छे. युध्नस्येदम् . स्रौघ्नम् । माथुरम् । पौंस्नम् । गव्यम् । नादेयम् । राष्ट्रियम् । भानवीयः । ७-४-७० तस्येदम् ६॥३॥१६० ७६ देवासुरादि ६-६ सिवाय अन्य द्वन्द्व सभासथा वै२ म मां अकल प्रत्यय थाय छे. काकोलूकस्येदम् वैरम् काकोलू. किका । श्वावराहिका । अहिनकुलिका । दैवासुरम् अण् । अदेवासुरादिभ्यो वैरे (अकल) ६।३।१६४ ७७ रथ श था तभी पूर्व ५६ सहित रथ २७४थी वोढा અને મ એ બે અર્થમાં જ– रथात् सादेश्च वोढुङ्गे ६।३।१७५ ७८ य प्रत्यय याय छे. रथस्यायं वोढा रथ्योश्वः । रथस्येदं. रथ्यं चक्रम् । द्वयो रथयो वोढा द्विरथः । १-१-२४ यः ६।३।१७६ ૭૮ પ્રોક્ત (વ્યાખ્યાત) અર્થમાં, તુતીયાત નામથી યથા पिडित. प्रत्यय! याय छे. भद्रबाहुना प्रोक्तानि भाद्रबाहबानि Page #405 -------------------------------------------------------------------------- ________________ તદ્ધિત પ્રકરણ ૩ उत्तराध्ययनानि । बार्हस्पत्यम् । तेन प्रोक्ते ६।३।१८१ :३८० ६।३।१८१ .८० उपज्ञात ( प्रथमतः ज्ञातं कृतं वा ) अर्थभां तृतीयान्त नाभथी यथा विद्धित प्रत्ययो थाय छे. पाणिनिना पाणिनेन वा उपज्ञातम् पाणिनीयम् अकालकं व्याकरणम् । उपज्ञाते ६।३।१९१ ૮૧ કૃત અર્થમાં, તૃતીયાન્ત નામથી પૂર્વ કહ્યા પ્રમાણે પ્રત્યયે थाय ४. शिवेन कृतः शैवो ग्रन्थः । सिद्ध सेनीयः स्तवः । कृते ६।३।१९२ .८२ मक्षिका विगेरे शन्होथा संज्ञाभां यथा विडित प्रत्ययो थाय छे. मक्षिकाभिः कृतम् माक्षिकं मधु । सारघं मधु | नाम्नि मक्षिकादिभ्यः ६।३।१९३ - ८3 सर्वचर्म शहथा ईन भने ईनञ प्रत्ययथाय छे. सर्वश्वर्मणा कृतः सर्वचमीणः सावचर्मीणो रथः । सर्व चर्मण नेत्र ६ | ३|१९५ ८४ उरस् थी य अने अण थाय छे. उरसा कृतः उरस्यः । औरसः । उरसो याणौ ६ |३|१९६ ૮૫ ભતિ અર્થમાં, દ્વિતીયાન્ત નામથી—પૂર્વ કહ્યા પ્રમાણે प्रत्यय थाय छे. स्स्रुध्नं भजति स्रौघ्नः । नादेयः । राष्ट्रियः । ( अम: ) भजति ६ | ३|२०४ ૮૬ ગિ અર્થમાં, તૃતીયાન્ત નામથી, પૂર્વે કથા પ્રમાણે अत्यय थाय छे. सुदाम्नाएकदिग् सौदामनी विद्युत् | Page #406 -------------------------------------------------------------------------- ________________ તદ્ધિત પ્રકરણ ૩ ६।३।२१० ३८१२ ⭑ સુદામા પર્વત જે દિશામાં છે, તે ઉદેશામાં વિજળી છે तेथी ते सुधाभा साथै तुल्यदिग् (एकदिक् ) उडेवाय छे.. त्रिककुंदा एकदिक त्रैककुदी लङ्का । स्तुल्यदिशि ६ | ३ | २१० ८७ तस् (तसि) प्रत्यय थाय छे, सुदामतः । त्रैककुत्तः ॥ " तसिः ६।३।२११ ८८ उरस् शब्ध्थी य भने तसि थाय छे. उरसा एकदि उरस्यः । उरस्तः यश्व उरसः ६।३।२१२ ૮૯ એને નિવાસ અર્થમાં, પ્રથમાન્તનામથી પૂર્વે કા प्रमाणे प्रत्ययो थाय छे. स्रुघ्नो निवासोऽस्य स्त्रौघ्नः माथुरः । नादेयः । राष्ट्रियः । से निवासादस्य ६।३।२१३ Page #407 -------------------------------------------------------------------------- ________________ षष्ठोऽध्यायः तृतीयः पादः तद्धित-प्रकरणम् ३ [ शेषसामान्यार्थे शेषार्थेषु च प्रत्ययाः ] १ शेषे ६।३।१ २ नद्यादेरेयण ६ |३|२ नादेयः । माहेयः । वानेयः ३ राष्ट्रादियः ६ | ३ | ३ राष्ट्रियः ४ दूरादेत्यः ६ | ३ | ४ दूरेत्यः ५ उत्तरादाह ६।३।५ औत्तराह : ६ पारावारादीनः ६ |३|६ पारावारीणः ७ व्यस्त - व्यत्यस्तात् ६।३।७ पारीणः । अवारीणः ८ - प्रागपागुदक्- प्रतीचो यः ६।३।८ दिव्यम् । प्राच्यम् ९ ग्रामादीनञ् च ६ | ३ | ९ ग्रामीणः । ग्राम्यः । प्रामेयकः १० कुल कुक्षि- ग्रीवात् श्वा ऽस्यलङ्कारे (एयकञ्) ६।३।१२ कौलेयकःश्वा | कौक्षेयकोऽसिः । ग्रैवेयकोऽलङ्कारः ११ दक्षिणा पश्चात् पुरसः त्यणू ६ | ३|१३ दाक्षिणात्यः । १२ क्वेहा मात्र तसस् त्यच् ६ | ३ | १६ क्वव्यः । इइत्यः । १३ ने ध्रुवे ६।३।१७ नित्यं ध्रुवम् १४ निसो गते ६ | ३|१८ निष्टयः चण्डालः १५ ऐषमो हयः श्वसो वा ६ | ३ | १९ ऐषमस्त्यम्, ऐषमस्तनम् १६ रूप्योत्तरपदा - ऽरण्याण् णः ६।३।२२ आरण्याः १७ भवतोरिकणीयसौ ६।३।३० भावत्कम्, भवदीयम् Page #408 -------------------------------------------------------------------------- ________________ तद्धित-प्रकरणम् ३ ૩૮૩ १८ पर-जन-राज्ञोऽकीयः ६२।३१ परकीयः । जनकीयः १९ दोरीयः ६।३।३२ देवदत्तीयः । तदीयः । शालीयः २० उष्णादिभ्यः कालात ६३३३ उष्णकालीयः २१ व्यादिभ्यो णिकेकणौ ६।३।३४ वैकालिकः वैकालिका २२ काश्यादेः ६३।३५ काशिका, काशिकी २३ वाहीकेषु ग्रामात् ६३।३६ सैपुरिका, सैपुरिकी २४ वृजि-मद्रात् देशात् कः ६।३।३८ वृजिकः । मद्रकः २५ ईतोऽकञ् (दोः प्राचः) ६।३।४१ काकन्द कः २६ रोपान्त्यात् ६।३।४२ पाटलिपुत्र कः २७ प्रस्थ-पुर-वहान्त-योपान्त्य-धन्वर्थात् ६।३।४३ मालाप्रस्थक: २८ राष्ट्रेभ्यः ६।३।४४ आभिसारकः २९ बहुविषयेभ्यः ६।३।४५ आङ्गकः ३० धूमादेः ६।३।४६ धौमकः ३१ कोपान्त्याच चा-ऽण् ६।३।५६ ऐक्ष्वाकः । काच्छः ३२ वा युष्मदस्मदोऽबीनबौ युष्माका-ऽऽस्माकौ च अस्यैकत्वे तु तवक-ममकम् ६।३।६७ योष्माकः, योष्माकीणः, युष्मदीयः ३३ अमोऽन्ता-ऽवो-ऽधसः ६।३७४ अन्तमः। अवमः ३४ पश्चादाद्यन्ता-ऽग्राद् इमः ६।३।७५ पश्चिमः । आदिमः ३५ मध्याद्मः ६।३।७६ मध्यमः ३६ अध्यात्मादिभ्य इकण ६।३।७८ आध्यात्मिकम् ३७ समानपूर्व-लोकोत्तरपदात् ६३७९ सामानग्रामिकः । - ऐहलौकिकः Page #409 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ३८४ तद्धित-प्रकरणम् ३ ३८ वर्षा-कालेभ्यः ६।३।८० वार्षिकः । मासिकः ३९ चिर-परत-परारेः नः ६।३।८५ चिरत्नम् । परुत्नम् ४० पुरो नः ६।३।८६ पुराणम् , पुरातनम् ४१ पूर्वाह्ना-ऽपराह्नात् तनट ६।३।८७ पूर्वाह्नतनः, पूर्वाह्नेतनः ४२ सायं-चिरं-प्राणे प्रगेऽव्ययात् ६।३।८८ सायन्तनम् । चिरन्तनम् ४३ भ-ऋतु-सन्ध्यादेः अण् ६।३।८९ पौषः । ग्रैष्मः । सान्ध्यः ४४ संवत्सरात् फल-पर्वणोः ६।३।९० सांवत्सरम् फलं पर्व वा ४५ हेमन्ताद् वा त-लुक् च ६।३।९१ हेमन्तम् , हैमनम् , हैमन्तिकम् ४६ प्रावृषः एण्यः ६।३।९२ प्रावृषेण्यः ४७ तत्र कृत-लब्ध-क्रीत-संभूते ६।३।९४ स्रोध्नः । नादेयः ४८ कुशले ६।३।९५ स्रोध्नः । नादेयः ४९ कोऽश्मादेः ६३९७ अश्मकः । सरु कः ५० जाते ६।३९८ स्रोधनः । माथुरः । बाह्यः, बाहिकः ५१ प्रावृष इकः ६।३९९ प्रावृषिकः ५२ कालाद् देये ऋणे ६।३।११३ मासिकम् ५३ साधु-पुष्प्यत्-पच्यमाने ६।३।११७ हैमनमनुलेपनम् । वासन्त्यः कुन्दलताः । शारदाः शालयः Page #410 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ३८५ तद्धित-प्रकरणम् ६. ५४ उप्ते ६।३।११८ शारदा यवाः ५५ भवे ६।३।१२३ स्रोधनः । माथुरः । ग्राम्यः । ग्रामीणः ५६ दिगादि-देहांशाद् यः ६।३।१२४ दिश्यः । वर्यः । मूर्धन्या ५७ मध्याद दिनण-णेया मोन्तश्च ६।१।१२६ माध्यंदिनः । ५८ जिहामूला-ऽङ्गुलेश्वेयः ६।३।१२७ जिह्वामूलीयः । . . अङ्गुलीयः ५९ वर्गान्ताद् ६।३।१२८ कवयिः । पवर्गीयः ६० दृति-कुक्षि-कलशि-बस्त्यहेरेयण ६।१३० दातेयं जलम् ६१ ग्रीवातोऽण् च ६।३।१३२ प्रैवम् , अवेयम् ६२ चतुर्मासानाम्नि ६।३।१३३ चातुर्मासो आषाढ्यादि: पौ. ६३ परिमुखादेरव्ययीभावाद् (ज्यः) ६।३।१३६ पारिमुख्यः ६४ अन्तःपूर्वादिकण ६।३।१३७ आन्तरगारिकः ६५ पर्यनोः ग्रामात् ६।३।१३८ पारिग्रामिकः । आनुग्रामिकः ६६ उपाज जानु-नीवि-कर्णात् प्रायेण ६।३।१३९ - मोपजानुकः सेवकः. ६७ तत आगते ६।३।१४९ स्रौनः । माथुरः । गव्यः । स्त्रैणः ६८ विद्या-योनि-सम्बन्धाद् अकञ् ६।३।१५० आचार्यकम् । . पैतामहकम् ६९ पितुः यो वा ६।३।१५१ पित्र्यम् , पैतृकम् ७० मत इकण ६।३।१५२ हौतृकम् । मातृकम् । ७१ आयस्थानात् ६।३।१५३ आतरिकम् । शोल्कशालिकम् ७२ नृ-हेतुभ्यो रूप्य-मयटौ६।३।१५६ देवदत्तरूप्यम्-मयम् ર૫ Page #411 -------------------------------------------------------------------------- ________________ तद्धित-प्रकरणम् ३ ७३ प्रभवति ६३३१५७ हैमवती गङ्गा ७४ त्यदादे र्मयट् ६।३।१५९ त्यन्मयम् । तन्मयम् । भवन्मयम् ७५ तस्येदम् ६।३।१६० सोध्नम् । माथुरम् । पैांस्नम् ७६ अदेवासुरादिभ्यो वैरे (अकल्) ६।३।१६४ काकोकिका ७७ रथात् साश्च वोगे ६।३।१७५ ७८ यः ६।३।१७६ रथ्योऽश्वः । रथ्यं चक्रम् । द्विरथः ७९ तेन प्रोक्ते ६।३।१८१ भाद्रबाहवानि उत्तराध्ययनानि ८० उपज्ञाते ६।३।१९१ पाणिनीयम् अकालकं व्याकरणम् ८१ कृते ६।३।१९२ शैवो ग्रन्थः । सिद्धसेनीयः स्तवः ८२ नाम्नि मक्षिकादिभ्यः ६।३।१९३ माक्षिकं मधु । शारघं मधु ८३ सर्वचर्मण ईनेनौ ६।३।१९५ सर्वचर्माणः सार्वचर्मीणोरथः ८४ उरसो याणौ ६।३।१९६ उरत्यः, औरसः ८५ (अमो) भजति ६।३।२०४ स्रोध्नः । नादेयः । राष्ट्रियः ८६ टस्तुल्यदिशि ६।३।२१० सौदामिनी विद्युत् ८७ तसिः ६।३।२११ सुदामतः । त्रैककुत्तः ८८ यश्च उरसः ६।३।२१२ उरस्यः, उरस्तः ८९ से निवासादस्य ६।३।२१३ स्रोग्नः । माथुरः Page #412 -------------------------------------------------------------------------- ________________ તદ્ધિત પ્રકરણ ૪ જિત વિગેરે અર્થોમાં પ્રત્યયો १ अण् नसपधि पू थाय छ, हवे- ॥ ५४२९१ (48)मा मतापेक्षा अर्थाभां, ५वा सिवाय इकण પ્રત્યય થાય છે, इकण् ६।४।१ તૃતીયાત નામથી २ जित जयति दीध्यति भने खनति अभी, अजितम् आक्षिकम् । शालाकिकम् । अझै जयति आक्षिकः । शालाकिकः । अक्षैः दीव्यति आक्षिकः । अभया खनति आभ्रिकः । कौदालिकः । तेन जित-जयत्-दिव्यत्-खनत्सु ६।४।२ 3 सस्त अर्थमा, दना संस्कृतं दाधिकम् । विद्यया वैधिकः । संस्कृते ६४।३ ४ सपृष्ट समां, दघ्ना संसृष्टं दाधिकम् । विषेण वैषिकम् । संसृष्टे ६।४।४ ५ तरति म भां, उडुपेन तरति मोडुपिकः । तरति ६।४।९ ६ नौ २६ मने द्वि १२ था इक प्रत्यय याय छे. नावा तरति नाधिका । बाहुभ्याम् बाहुक:-का । .. नौ-द्विस्वरादिकः ६।४।१० ७ चरति अभा, हस्तिना चरति हास्तिकः । शाकटिकः। Page #413 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ૩૮૮ તદ્ધિત પ્રકરણ ૧ દાકા૨૨ दना चरति भक्षयति दाधिकः । चरति ६४।११ ८ पादाभ्यां चरति पदिकः। इकट . पाद नो पद् आशि. पदिकः ६।४।१३ - जीवति मथ मां, वेतनादि शोथी, वेतनेन जीवति वैतनिकः । वाहेन वाहिकः । विगेरे. वेतनादेः जीवति ६।४।१५ १० निवृत्त अभा, अक्षयतादि २५-३tथी, अक्षयूतेन निवृत्तम् आक्षतिकम् वैरम् । निवृत्ते ऽक्षयतादेः ६।४।२० ११ मापायि शोथी इम प्रत्यय थाय छे. पाकेन निवृत्तं पाकिमम् । कुट्टिमम् । संमूच्छिमम् । भावादिमः ६।४।२१ १२ याचित अने अपमित्य २०६था कण प्रत्यय थाय छे. याचितेन निर्वृत्तं याचितकम् । अपमित्य (प्रतिदानेन) निर्वृत्तमापमित्यकम् । याचिता-ऽपमित्यात् कण् ६।४।२२ १७ वर्तते मयां, ओजस् सहस भने अम्भस् १०४थी, ओजसा (बलेन) वर्तते औजसिकः । साहसिकः । आम्भसिकः । ओजः-सहो-ऽम्भसो वर्तते ६।४।२७ द्वितीयान्त नामथी१४ वर्तते मथ मां, प्रातलोम अनुलोम प्रतीप अन्वीप प्रतिकूल अने अनुकूल ७६थी, प्रतिलोमं वर्तते प्रातिलोमिकः । आनुलोमिकः । प्रतीपं वर्तते प्रातीपिक: । आन्वीपिकः । । प्रतिकूलं वर्तत प्राति कलिकः। आनकालकः। पशु-तीया Page #414 -------------------------------------------------------------------------- ________________ તતિ પ્રકરણ ૪ ફાય૨૮ ૩૮૯ तं प्रत्यनोः लोमेष-कूलात् ६।४।२८ १५ परिमुख भने परिपार्श्व ७६था, परिमुखं वर्तते पारि... मुखिक: पारिपाश्चिकः सेवकः । परेः मुख-पाति ६।४।२९ १६ रक्षति भने उञ्छति सभा, समाजं रक्षति सामाजिकः । सामवायिकः । नागरिकः । बदराणि उञ्छति बादरिकः। श्यामाकिकः । नैवारिकः । रक्षदुञ्छतोः ६।४।३० १७ नति अर्थ मां, पक्षि मत्स्य भने मृग अर्थ वाणा शम्दाथा, पक्षिणो हन्ति पाक्षिकः । मात्स्यिकः । मागिकः । शाकुनिकः मैनिकः - हारिणिकः । मायूरिकः । शाफरिकः । सौकरिकः । पक्षि-मत्स्य-मृगार्थात् घ्नति ६।४।३१ .... १८ गच्छति अथ भां, परदार विगेरे शाथी, परदारान्ग च्छति पारदारिकः । गौरुदारिकः । गौरुतल्पिकः । सभर्तृकां (सपत्नी) गच्छति सामर्तृकिकः । विगेरे.. परदारादिभ्यो गच्छति ६।४।३८ १८ प्रतिपथ श५४था इक मते इंकण प्रत्यय थाय छे. पन्थानं २ ४. प्रति, पथोऽभिमुखम् वा प्रतिपथम् । प्रतिपथं गच्छति प्रतिपथिकः प्रातिपथिकः । प्रतिपथादिकश्च ६।४।३९ २० पृच्छतिम मां, सुस्तात विगेरे दाथा,सुस्नातं पृच्छति सौस्नातिकः । सौखरात्रिक । सौखशायनिकः । विगैरे सुस्नातादिभ्यः पृच्छति.६।४।४२. २१ ब्रुवति म मां, प्रभूत विशेष शोथा, प्रभूतः ब्रूते Page #415 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ૩૯૦ તદ્ધિત પ્રકરણ ૪ ३ प्राभूतिकः। पर्याप्तं ब्रूते पार्याप्तिकः । वि. प्रभूतादिभ्यो ब्रुवति ६।४।४३ २२ समवेत (तादात्म्यात्तदेकदेशीभूत) अथ मां, समू वायि शथा, समूहं समवैति सामूहिकः । सामाजिकः । सांसदिकः । सामवायिकः । गौष्ठिकः । समूहार्थात् समवेते ६।४।४६ २३ पर्षद् थी ण्य थाय छे. पर्षदं समवैति पार्षद्यः । पर्षदो ण्यः ६।४।४७ २४ सेना थी प्य वि४६ थाय छे. सैन्यः । सैनिकः । सेनाया वा ६।४।४८ २५ चरति अर्थ मां, धर्म अधर्म श-४थी, धर्म चरति धामिकः। अधर्म चरति आर्मिकः । धर्माऽधर्मात् चरति ६।४।४९ પ્રથમાન્ત નામથી– २६ अस्य पण्यम् अभा, अपूपाः पण्यम् अस्य आपूपिकः । शाष्कुलिकः । मौदकिकः । लावणिकः । गान्धिकः । तदस्य पण्यम् ६।४।५४ २७ किशरादि शहोथी इकट् थाय छे. किशरं पण्यमस्य किशरिकः । किशरिकी । तगरिकः । तगरिकी। किशरादेरिकह ६४५५ २८ अस्य शिल्पम् अथ मां, (शि६५ मेटले शणपा-शिया शथी यती या विशेष.) नृत्तं शिल्पमस्य नातिकः । गैतिकः । वादनिकः । मृदा (मृदावादनम् ) शिल्पमस्य मार्दनिकः । पाणविकः । मौरजिकः । वैणिकः । शिल्पम् ६।४।५७ Page #416 -------------------------------------------------------------------------- ________________ તદ્ધિત પ્રકરણ ૧ પાછા૨ ૩૯૧ २८ अस्य शीलम् मथ मां, (शीलम् प्राणिनां स्वभावः) अपूपाः (अपूपभक्षणम् ) शीलमस्य आपूपिकः । मौदकिकः । ताम्बुलिकः । विगेरे. परुषवचनं शीलमस्य पारुषिकः । आक्रोशिकः। शीलम् ६।४।५९ ३० अङ् प्रत्ययान्त (५-3-११०) स्था धातुथी तमा छत्रादि शोथी अञ् प्रत्यय थाय छे. आस्था शीलमस्य आस्थः। व्यवस्था शीलमस्य वैयवस्थः । निष्ठा शीलमस्म नेष्ठः। विगरे. छत्रं (छादनक्रिया शीलमस्य) छात्रः । छात्री । चुरा शीलमस्य चौरः । चौरी। तपः शीलमस्य तापसः । तापसी । विगेरे. अस्था -च्छत्रादेरञ् ६।४६० ३१ अस्य प्रहरणम् अथ मां, असिः प्रहरणमस्य आसिकः। प्रासिकः । चाक्रिकः । मौष्टिकः । धानुष्कः ७-४-७१ मौद्गरिकः । मौलिकः । प्रहरणम् ६।४।६२ ३२ परश्वध श»थी अण वि८ याय छे. परश्वधः (पशु:) प्रहरणमस्य पारश्वधः । पारश्वधिकः । परश्वधाद् वाऽण ६।४।६३ 33 शक्ति भने यष्टि था टीकण थाय छे. शक्तिः प्रहरणमस्य शाक्तीकः । शाक्तीकी । याष्टीकः । याष्टीकी । शक्ति-यष्टेः टीकण ६।४।६४ ३४ इष्टि वियरे शाथा टीकण १ि४८पे याय ७. इष्टि: प्रहरणमस्य पेष्टीकः ऐष्टीकी। ऐष्टिकः। ईषा ,, ऐषीकः । ऐषीकी । ऐषिकः । दाण्डीकः । दाण्डिकः विगैरे. वेष्टयादिभ्यः ६।४।६५ Page #417 -------------------------------------------------------------------------- ________________ १२ तद्धित ४२५ ४: ६४७३ सभ्य नामथी३५. नियुक्त अर्थ मां, द्वारे नियुक्तः दौवारिकः ७ ४- - आपणिकः। भाण्डशालिकः । आतरे नियुक्तः आतरिकः । तत्र नियुक्ते ६।४७४ .38 अगारान्त शम्या इक थाय छे. भाण्डागारे नियुक्तः भाण्डागारिकः । भाण्डागारिका। आयुधागारिकः-का । अगारान्ताद् इकः ६।४।७५ ३७ वसति अर्थ भां, निकटे वसति नैकटिकः । वृक्षमूले . वसति वार्भमूलिकः । इमाशानिकः । आवसथिकः । निकटादिषु वसति ६।४७७ ३८ समानतीर्थ २०६५॥ य थाय छे. समानतीर्थे वसति सतीर्थ्यः । तीर्थमिहगुरुः, सामानस्य सः । सतीर्यः ६।४।७८ यभ्यन्त नामथी3. अभिगमा अर्थ मां, क्रोशशत यौजनशत अने योजन ___२०६५, क्रोशशतादभिगममर्हति क्रौशशतिकः । यौजन. शतिकः । यौजनिको मुनिः । क्रोश-योजन-पूर्वात् शताद योजनाच्चाभिगमा ६।४।८६ '४० मडीयो भार 'अहंद्' स पन्त, ने प्रति सेवाशे તે પ્રકૃતિથી પ્રત્યય થશે અને સંખ્યા આદિવાળી પણ તે प्रतिया प्रत्यय थशे. द्विशतेन क्रीतम द्विशतकम् -४-१३० संख्यादेश्वाऽऽहं अलुचः ६३४८० Page #418 -------------------------------------------------------------------------- ________________ તદ્ધિત પ્રકરણ ૪ દાણા ૮૭ ૩૨૩ ...तीयान्त नामथी-, : ४१ याति ॥i; क्रोशशत योजनशत भने: योजन २०६५ी, क्रोशशतं याति-गच्छति क्रौशशतिकः। यौजनशतिकः । यौजनिको दूतः । तद् यत्येभ्यः ६।४८७ ४२ पथिन् २०६५॥ इकट् थाय छे. पन्थानं याति पथिकः । पथ इकट् ६।४।८८ ४३ नित्यं याति अभा, पथिन् ५६ ण प्रत्यय भने पथिन् न पन्थ आदेश थाय छे. पान्थः नित्यं णः पन्थश्च ६।४।८९ तृतीयान्त नामथी४४ शोभमान समां, कर्णवेष्टकाभ्यां शोभते कार्णवेष्ट किकं मुखम् । वास्त्रयुगिकं शरीरम् । औपानहिको पादौ । शोभमाने ६।४।१०२ ४५ कर्म भने वेष श०४थी य प्रत्यय थाय छे. कर्मणा शोभते कर्मण्यं शौर्यम् । वेषेण शोभते वेष्यो नटः । ... कर्म-वेषाद् यः ६।४।१०३ ४६ निर्वृत्त अथ मां , कालवाचि २०४थी आह्ना निवृत्तम् आह्निकम् । मासिकम् । वार्षिकम् । सांवत्सरिकम् । निर्वत्ते (कालाद्) ६।४।१०५ द्वितीयान्त नामथी४७ भावि भने भूत अथ मां, मांसं भाकी मासिक उत्सवः Page #419 -------------------------------------------------------------------------- ________________ तद्धित १३२१ ४ ६४।१०६ भडीना सुधा-यवान उ. मासं भूतः मासिका व्याधिः મહીના સુધી થયેલે વ્યાધિ રત્નજર तं भावि-भूते ६४४१०६ ४८ प्राणी भूत सभा, वर्ष २०६ने मत छ मेवा द्विशु. सभासयी अप्रत्यय याय छ. द्वे वर्षे भूतो द्विवर्षा दारकः । त्रिवर्षों वत्सः ।। प्राणिनि भूते (वर्षाद् द्विगोः अः) ६४।११२ ૪૯ માસ શબ્દ જેને અંતે છે એવા દિગુસમાસથી વય ગમ્ય खाय । य प्रत्यय थाय छे. द्वो मासौ भूतः द्विमास्यः त्रिमास्यो दारकः। मासाद् वयसि यः ६।४।११३ ५० मास था क्य अभ्य होय तो ईन भने य थाय छे. मासं भूतो मासीनो मास्यो दारकः । ईनञ् च ६।४।११४ ५१ षण्मास २०६॥ १५ भ्य डाय तो य यण भने इकण थाय छे. षण्मासान्भूतः षण्मास्यः । पाण्मास्यः । पाण्मासिकः। षण्मासाद् य-यणिकण ६।४।११५ પ્રથમાના નામથી– ५२ अस्य प्रयोजनम् अर्थमा, जिनमहः प्रयोजनमस्य जैनम हिकम् । दैपोत्सविकम् । प्रयोजनम् ६।४३११७ .. Page #420 -------------------------------------------------------------------------- ________________ તદ્ધિત પ્રકરણ ૪ દાકારક ૩૯૫ ५३ सोऽस्य प्राप्तः अथ मां, समय ७६था, समयः प्राप्तोऽस्य सामयिक कार्यम् । समयात्प्राप्तः ६।४।१२४ ५४ ऋतु विशेरे शहाथा अण् थाय छे. ऋतुः प्राप्तोऽस्य आर्तवं पुष्पफलम् । उपवस्ता प्राप्तोऽस्य औपवस्त्रम् । प्राशिता प्राप्तोऽस्य प्राशित्रम् । ऋत्वादिभ्योऽण ६।४।१२५ ५५ काल थी य थाय छे. कालः प्राप्तोऽस्य काल्यस्तापसः । काल्या मेघाः । कालाद् यः ६।४।१२६ ५६ सोऽस्य दीर्घः अर्थमा, काल २०६था, दीर्घः कालोऽस्य कालिकं ऋणम् , वैरम् । कालिकी संपत् । दीर्घः ६।४।१२७ ૫૭ આગળ કહેવાતા શીત થી માંડીને અર પર્યન્ત अर्थाभां- त्रिंशद् भने विंशति थी डक प्रत्यय थाय छे, प्रत्ययान्त २५६ आना ससा न य ता. (कापवादः) त्रिंशता क्रीतम् त्रिशकम् । विंशत्या क्रीतम् विंशकम् । त्रिंशतमर्हति त्रिंशकः । विंशकः । ७-४-६७ त्रिंशद्-विंशते डकोऽसंज्ञायामाईदर्थे ६।४।१२९ ५८ शत् ति मने ष्टि आता सिवाय सध्या श६थी डति प्रत्ययान्त श६ तथा त्रिंशत् भने विंशति २०४थी' क प्रत्यय थाय छे. (इकणोऽपवादः) द्वाभ्यां क्रीतम् द्विकम् । त्रिकम् । पञ्चकम् । कतिभिः क्रीतम् कतिकम् ।। त्रिंशत्कम् । विंशतिकम् । संख्या-डतेश्चा-शत्-ति-ष्टेः कः ६।४।१३० Page #421 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ૩૯૯ તદ્ધિત પ્રકરણ ૪ દાકા૨૨૦ પર કેવલ રાત શબ્દથી ઇ અને જીરા પ્રત્યય થાય છે. પ્રકૃતિથી अर्थ अतद्-भिन्न होय ता. शतेन क्रीतम् शत्यम् । शतिकम् । शतमर्हति शत्यः । शतिकः । शतं वर्षाणि मानमस्य शत्यः शतिकः पुरुषः । कापवादो। १-४-८० शतात् केवलादतस्मिन् येकौ ६।४।१३१ તૃતીયાત મૂલ્યવાચિ નામથી— १० क्रीत अर्थमा यया विहित इकण विगेरे प्रत्यया थाय छे. १ प्रस्थेन क्रीतम् प्रास्थिकम् .. सप्तत्या ,, साप्ततिकम् । आशीतिकम् । इकण निष्केण । नैष्किकम् । पादिकम् । २ त्रिंशता ,, त्रिंशकम् । विंशकम् । डक 3 द्वाम्याम् ,, द्विकम् । त्रिकम् । क ४-५ शतेन ,, शत्यम् । शतिकम् । य इक मूल्यैः क्रीते ६।४।१५० હ૧ पश्यन्त नामथी ગહેતુ અને ઉત્પાતહેતુ અર્થમાં, યથા વિહિત પ્રત્યય થાય છે. १ शतस्य हेतुः ईश्वरसंयोगः शत्यः शतिकः ईश्वरसंयोगः। २ सोमग्रहणस्य हेतुः उत्पातः सौमग्रहणिको भूमिकम्पः । संग्रामस्य , . , . सांग्रामिकम् इन्द्रधनुः । सुभिक्षस्य .., , सौभिक्षिकः परिवेषः । शतस्य , 'शत्यं शतिकं दक्षिणाक्षिस्पन्दनम् । Page #422 -------------------------------------------------------------------------- ________________ તન્દ્રિત પ્રકરણ ૪ (तस्य) हेतौ संयोगोत्पाते ६ |४| १५३ १२ पृथिवी ने सर्वभूमि शब्थी अञ् प्रत्यय थाय छे. पृथिव्या हेतुः संयोग उत्पातो वा पार्थिवः । सार्वभौमः ७-४-२७ । "; "" सर्वभूमेः " तथा ईश मने ज्ञात अर्थभां पृथिवी पृथिव्या ईशः ज्ञातो वा पार्थिवः । ६|४|१५३ उ सर्वभूमि थी अञ प्रत्यय थाय छे. "" सर्वभूमेः " सार्वभौमः । पृथिवी - सर्वभूमेः ईश- ज्ञातयोश्चाञ् ६।४।१५६ 3 ज्ञात अर्थ मां, लोक सर्वलोक शहथी यथाविडित इकण प्रत्यय थाय छे. लोकस्य ज्ञातः लौकिक । सार्वलौकिकः । ७-४-२७ लोक - सर्वलोकाद् ज्ञाते ६।४।१५७ પ્રથમાન્ત નામથી— १४ 'मेनु'भान' अर्थभां, यथा विडित इकण् प्रत्यय थाय छे. १ प्रस्थो मानमस्य प्रास्थिको राशिः । द्रौणिकः । वर्षशतम् " वार्षशतिको देवदत्तः । वार्षसहस्रिकः । ( सोऽस्य) मानम् ६।४।१६९ ૬૫ સહ્યા વાચિ શબ્દથી યથાવિહિત પ્રત્યય થાય છે, જેનું માન હેાય તે જો સંઘ સૂત્ર અને પાઠ હોય તા. पञ्च गावः मानमस्य पञ्चकः संघः । सप्तकः । ६-४-१३० .. अष्टा अध्याया मानमस्य अष्टकं पाणिनीयं सूत्रम् । शतकं निदानम् । अष्टौ रूपाणि-वारा मानमस्य अष्टकः पाठोऽधीतः । संख्याया संघ-सूत्रपाठे ६ ४ १७१ Page #423 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ૯૮ દ્વિતત પ્રકરણ ૪ ६/४/१७५ ९९ पञ्चद् दशद् मे ये शब्द वर्ग व्यलिधेय होय त्यारे , डत् प्रत्यायान्त विट्ये निपात थाय छे. पक्षे क थाय छे. पञ्च मानमस्य वर्गस्य पञ्चद् वर्गः । पञ्चको वर्गः । दशद् वर्गः । दशको वर्गः । दश म , 99 पञ्श्चद्-दशद् वर्गे वा ६।४।१७५ ૬૭ સંખ્યા વાચિ શબ્દથી સ્તામ અભિધેય હેય તા ૬ પ્રત્યય थाय छे. (ऋगादीनां समूहः स्तोमः ) पञ्चदश मानमस्य पञ्चदशः स्तोमः विंशतिः मानमस्य विंशः । पञ्चविंशः । त्रिंशः । स्तोमे डट् ६।४।१७६ દ્વિતીયાન્ત નામથી— ६८ अर्हत् अर्थभां, श्वेतच्छत्रमर्हति श्वतच्छत्रिकः । वैषिकः । वास्त्रिकः । वास्त्रयुगिकः । अभिषेचनिकः । बालीवर्दिकः । चामरिकः । शत्यः । शतिकः । तमर्हति ६ । ४ । १७७ ६८ दण्डादि थी य थाय छे. दण्डमर्हति दण्डयः । मुशल्यः । दण्डादे : ६।४।१७८ ७० यज्ञ थी इय थाय छे. यज्ञमर्हति यज्ञियो देशः यजमानः । यज्ञादियः ६|४|१७९ ७१ पात्र थी य अने इय में अत्यय थाय छे. पात्रमर्हति पात्रयः । पात्रियः । पात्रात तौ ६|४|१८० ७२ छेदादि थी नित्यमर्हति अर्थभां यथाविडित प्रत्यय थाय छे. छेदम् नित्यमर्हति छेदिकः । भैदिकः । छेदादेर्नित्यम् ६|४|१८२ Page #424 -------------------------------------------------------------------------- ________________ षष्ठोऽध्यायः चतुर्थः पादः तद्धित-प्रकरणम् ४ [ जिताद्यर्थेषु प्रत्ययाः ] १ इकण ६ |४|१ २ तेन जित - जयत् - दिव्यत् खनत्सु ६।४।२ ३ संस्कृते ६ | ४ | ३ दाधिकम् । वैधिकः ४ संसृष्टे ६ | ४ ४ दाधिकम् । वैषिकम् ५ तरति ६ |४| ९ औडुपिकः आक्षिकम् | अभ्रिकः ६ नौ-द्विस्वरादिकः ६|४|१० नाविका । बाहुकः का ७ चरति ६ |४|११ दाधिकः ८ पदिकः ६|४|१३ ९ वेतनादेः जीवति ६।४।१५ वैतनिकः । वाहिक: १० निर्वृत्तेऽक्षद्यूतादेः ६।४।२० आक्षद्यूतिकं वैरम् ११ भावादिमः ६।४।२१ वाकमम् १२ याचिता-पमित्यात् कण ६।४।२२ याचितकम् | आपमित्यकम् १३ ओजः सहो - ऽम्भसो वर्तते ६ । ४ । २७ औजसिकः । साहसिकः १४ तं प्रत्यनोः लोमेप-कूलात् ६।४।२८ प्रातिलोमिकः Page #425 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ४०० .. तद्धित-प्रकरणम् ४ १५ परेः मुख-पार्थात् ६।४।२९ पारिमुखिकः पारेपाश्चिकः सेवकः १६ रक्षदुञ्छतोः ६।४।३० सामाजिकः । नागरिकः । बादरिकः १७ पक्षि-मत्स्य-मृगार्थात् घ्नति ६।४।३६ ___ पाक्षिकः । मात्स्यिकः १८ परदारादिभ्यो गच्छति ६।४।३८ पारदारिकः । साभर्तृकिकः १९ प्रतिपथादिकश्च ६४।३९ प्रतिपथिकः, प्रातिपथिकः २० सुस्नातादिभ्यः पृच्छति ६४१४२ सौस्नातिकः । सौखरात्रिकः । २१ प्रभूतादिभ्यो ब्रुवति ६।४।४३ प्राभूतिकः । पार्याप्तिकः २२ समूहार्थात् समवेते ६।४।४६ सामूहिकः । गौष्टिकः: २३ पर्षदो ण्यः ६।४।४७ पार्षद्यः २४ सेनाया वा ६।४।४८ सैन्यः, सैनिकः २५ धर्माऽधर्माच् चरति ६।४।४९ धार्मिकः । आधर्मिकः: २६ तदस्य पण्यम् ६।४।५४ आपूपिकः । मौदकिकः २७ किशरादेरिकट ६४५५ किशरिकः । तगरिकी २८ शिल्पम् ६।४।५७ नार्तिकः । गैतिकः । मार्दङ्गिक २९ शीलम् ६।४।५९ आपूपिकः । मौदकिकः ३० अइस्या-च्छत्रादेर ६।४।६० आस्थः । छात्रः...... Page #426 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ४०१ तद्धित-प्रकरणम् ४ ३१ प्रहरणम् ६।४।६२ आसिकः । प्रासिकः । धानुष्कः ३२ परश्वधाद् वाऽग् ६।४।६३ पारश्वधः, पारश्वधिकः ३३ शक्ति-यष्टेः टीकण ६।४।६४ शाक्तीकः । याष्टीकी ३४ वेष्टयादिभ्यः ६।४।६५ ऐष्टीको । ऐष्टिकी ३५ तत्र नियुक्ते ६।४।७४ दौवारिकः । आपणिकः ३६ अगारान्तादिकः ६।४।७५ भाण्डागारिकः ३७ निकटादिषु वसति ६।४७७ नैकटिकः ३८ सतीर्थ्यः ६।४७८ ... ३९ संख्या-ऽऽदेश्वाऽऽहंदलुचः ६।४।८० द्विशतकम् ४० क्रोश-योजन-पूर्वात् शताद् योजनाचाभिगमा ६।४।८६ क्रौशतिकः ४१ तद् यात्येभ्यः ६।४।८७ क्रौशशतिकः यौजनशतिकदूतः ४२ पथ इकट् ६।४।८८ पथिकः ४३ नित्यं णः पन्थश्च ६।४।८९ पान्थः । पान्था ४४ (तेन) शोभमाने ६।४।१०२ कार्णवेष्टकिकं मुखम् ४५ कर्मवेषाद् यः ६।४।१०३ कर्मण्यं शौर्यम् । वेष्यो नटः ४६ (कालाद) निवृत्ते ६।४।१०५ आह्निकम् । मासिकम् Page #427 -------------------------------------------------------------------------- ________________ तद्धित - ४०२ ४७ तं भावि भूते ६ । ४ । १०६ मासिक उत्सवः । मासिको व्याधिः २८ ( वर्षाद् द्विगो: अ:) प्राणिनि भूते ६ । ४ । ११२ द्विवर्षो दारकः -प्रकरणम् ४ ४९ मासाद् वयसि यः ६|४|११३ द्विमास्यः दारकः ५० ईन च ६।४।११४ मासीनो मास्यो दारकः ५१ षण्मासाद् य यणिकण ६ |४|११५ षण्मास्यः, पाण्मास्यः । षाण्मासिकः ५२ ( सोऽस्य) प्रयोजनम् ६|४|११७ जैनमहिकम् देवागमनम् ५३ समयात्प्राप्तः ६|४|१२४ सामयिकं कार्यम् ५४ ऋत्वादिभ्योऽण् ६ । ४ । १२५ आव ५५ कालाद्यः ६|४|१२६ काल्या मेघाः पुष्पफलम् ५६ दीर्घः ६।४।१२७ कालिकम् ऋणम् ५७ त्रिंशद् - विंशतेर्डको संज्ञायामादर्थे ६ । ४ । १२९ त्रिंशकम् ५८ संख्या - डतेश्चा- शत्-ति-ष्टेः कः ६।४।१३० द्विकम् । त्रिकम् ५९ शतात् केवलादतस्मिन् येकौ ६ |४| १३१ शत्यं, शतिकम् ६० मूल्यैः क्रीते ६ । ४ । १५१ प्रास्थिकम् । त्रिंशकम् | द्विकम् । शत्यम् Page #428 -------------------------------------------------------------------------- ________________ तद्धित-प्रकरणम् ४ ४०३ ६१ (तस्य) हेतौ संयोगोत्पाते ६।४।१५३ शत्यः शतिकः ईश्वरसंयोगः ६२ पृथिवी-सर्वभूमेः ईश-ज्ञातयोश्चाऽञ् ६।४।१५६ पार्थिवः । सार्वभौमः। ६३ लोक-सर्वलोकाद् ज्ञाते ६।४।१५७ लौ ककः। सार्वलौकिकः ६४ (सोऽस्य) मानम् ६।४।१६९ प्रास्थिको राशिः। वार्षशतिको देवदत्तः ६५ संख्यायाः संघ-सूत्र-पाठे ६।४।१७१ पञ्चकः संघः । अष्टकम् सूत्रम् ६६ पञ्चद्-दशद् वर्गे वा ६।४।१७५ पञ्चद् , पञ्चको वर्गः ६७ स्तोमे डट् ६।४।१७६ पञ्चदशः स्तोमः ६८ तमहति ६।४।१७७ श्वैतच्छत्रिकः । वैषिकः । वास्त्रिकः ६९ दण्डादे यः ६।४।१७८ दण्ड्यः । मुशल्यः ७० यज्ञादियः ६।४।१७९ यज्ञियो देशः यजमानः ७१ पात्रात् तौ ६।४।१८१ पात्र्यः । पात्रियः ७२ छेदादे नित्यम् ६।४।१८२ छैदिकः । भैदिकः इति सिद्धहेम-सारांश-संस्कृत-व्याकरणे षष्ठोऽध्यायः समाप्तः Page #429 -------------------------------------------------------------------------- ________________ તદ્ધિત પ્રકરણ ૫ वहति विगेरे मामा प्रत्यये। १ महीथी मा माता सीमां-ईय ७-१-२८ પ્રત્યયની પહેલાં, અપવાદ સિવાય પ્રત્યય થાય છે. यः ७।१।१ २ वहति म मां द्वितीयान्त रथ, युग भने प्रासङ्ग ०४थी. रथं वहति रथ्यः । द्वौ रथौ वहति द्विरथ्यः । युगं वहति युग्यः । प्रासङ्ग वहति प्रासङ्ग्यः । प्रसज्यते इति प्रासङ्गः, यत्काष्ठं वत्सानां दमनकाले स्कन्ध आसज्यते तत् । वहति रथ-युग-प्रासङ्गात् ७।१।२ 3 धुर् २०४था य मने एयण थाय छे. धुरं वहति धुर्यः २-१-१५ । धौरेयः । (अन्यमते धुरीणः) धुरो यैयण ७।१।३ ४ हल भने सीर था इकण थाय छे. हलं वहति हालिकः। सैरिकः । हल-सीरादिकण ७११६ ५ शकट थी अण थाय छे. शकटं वहति शाकटो गौः । शकटादण ७।११७ 8 विध्यति अनन्येन (आत्मना)मयमा, द्वितीयान्त नामथा. पादौ विध्यन्ति पद्याः शर्कराः । उरू विध्यन्ति उरव्याः कण्टकाः ७-४-७० । उरो विध्यन्ति उरस्या वाताः । Page #430 -------------------------------------------------------------------------- ________________ તદ્ધિત પ્રકરણ ૫ છાશ૮ ૪૦૫ शर्करादयस्तु न अन्येन करणेन विध्यन्ति अपि तु आत्मना। विध्यति अनन्येन ७।१८ ७ लब्धरि मथ मां, द्वितीयान्त धन भने गण श०४था. धनं लब्धा धन्यः । गणं लब्धा गण्यः । धन-गणाल् लब्धरि ७११९ ૮ અથ વિશેષમાં દર વિગેરે શબ્દો આ પ્રમાણે સિદ્ધ થાય छ. हृदयस्य प्रियं हृद्यमौषधम् । हृद्यो देशः । हृदयस्य बन्धनः हृद्यो वशीकरणमन्त्रः । पदमस्मिन्दृश्यम् पद्यः कर्दमः । तुलया संमितं तुल्यं भाण्डम् । तुल्यः-सदृशः। मूलमेषामुत्पाटयं मूल्या मुद्गाः । मूलेन (उत्पत्तिकारणेन) आनाम्यं (प्राप्यम् ) मूल्यम् भत । मूलेन (उपादानेन) समः मूल्यः पटः, उपादानेन समानफलः । वशं गतः वश्यो गौः । पथोऽनपेतं पथ्यम् ओदनादि । वयसा तुल्यो वयस्यः सखा। धेनुरेव धेनुष्या, आत्रणप्रदानात् दोहार्थं धेनु दीयते सा । गृहपतिना संयुक्तः गार्हपत्यः (एवं नामा कश्चिदग्निः) । जनी (वधूम् ) वहन्ति जन्याः जामातुः वयस्या उच्यन्ते । धर्मण प्राप्यम् धय॑म् सुखम् । धर्मादनपेतं धर्म्यम् (यद् धर्ममनुवर्तते) हृद्य-पद्य-तुल्य-मूल्य वश्य-पथ्य-वयस्य-धेनुष्या-गार्हपत्य जन्य-धर्म्यम् ७।१।११ ૯ તાય અને વિધ્ય અર્થમાં, અનુક્રમ તૃતીયાત નો અને विष शथी. नावा तार्यम् नाव्यमुदकम् । नाव्या नदी। विषेण वध्यो वधार्हो विष्यः । नौ-विषेण तार्य-वध्ये ७।१।१२ Page #431 -------------------------------------------------------------------------- ________________ તદ્ધિત પ્રકરણ ૫ ७१११३ ૧૦ અનપેત અર્થમાં પંચઃ ચાર અને અર્થ શબ્દથી. न्यायादनपेतम् न्याय्यम् । अर्थादनपेतम् अर्थ्यम् । न्यायार्थाद् अनपेते ७।१।१३ ११ साधु अर्थमा, (साधुः प्रवीणो योग्य उपकारको वा) सप्तभ्यन्त नामथा. कर्मणि साधुः कर्मण्यः । सभायां सभ्यः । शरणे शरण्यः । तत्र साधौ-७।१।१५ १२ पथिन् अतिथि वसति भने स्वपति २०६१एयण थाय छ. पथि साधु पाथेयम् । आतिथेयम् । वासतेयम् । स्वापतेयम् । पथ्यतिथि-वसति-स्वपतेरेयण ७।१।१६ १७ भक्त श०६था ण थाय छे. भक्त साधुः भाक्तः शालिः । भक्ताण णः ७।१।१७ १४ पर्षद् २०४ा ण्य मने ण थाय . पर्षदि साधुः पार्षद्यः । पर्षदि साधुः पार्षदः । मन्यते परिषद् था ५९५ थाय छे. पारिषद्यः । पारिषदः । पर्पदो ग्य-णौ ७।१।१८ १५ सर्वजन १७६१. ण्य मने ईनन थाय छे. सार्वजन्यः । सार्वजनीनः । सर्वजनाण ण्येनौ ७११९ १६ प्रतिजन वि३था ईन था . प्रतिजने साधुः प्राति जनीनः । आनुजनीनः । इदंयुगे साधुः ऐदंयुगीनः । प्रतिजनादेरीनञ् ७।१।२० १७ कथा वि२३था इकण थाय छे. कथायां साधुः काथिकः । Page #432 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ७१२१ ४०७ तद्धित ५४२९॥ ५ विकथायां वैकथिकः । कथादेरिकण ७।१।२१ ૧૮ અહીંથી આગળ આવતા અર્થોમાં सवाई सिवाय ईय प्रत्यय थाय छे. ७-१-४४ सुधा. ईयः ७।१।२८ १८ हविर्भेद अन्नमेद भने अपूपादि श०४था य विक्ष्ये थाय छे. हविरनभेदा-ऽपूपादे यौँ वा ७।१।२९ २० उवर्णान्त भने युगादि शहाथी य थाय छे. उवर्ण-युगादे यः ७।१।३० २१ हित ममी, (हित उपकारकः) यतुत नामथी यथा विहित प्रत्यय थाय छे. वत्सेभ्या हितः वत्सीयः । करभीयः । पित्रीयः । मात्रीयः । आमिक्ष्यः आमिक्षीयः । ओदन्यः ओदनीयः । अपूप्यः । अपूपीयः । विगेरे. युग्यः । हविष्यः । विगेरे. तस्मै हिते ७।११३५ प्राण्यङ्ग रथ खल तिल यव वृष ब्रह्म माष था य थाय छे. दन्तेभ्यो हितम् दन्त्यम् । कर्ण्यम् । चक्षुष्यम् । कण्ठयम् । ओष्ठयम् । नाभ्यम् । रथाय हिता रथ्या भूमिः । खलाय हितम् खल्यम् अग्निरक्षणम् । तिलेभ्यो हितः तिल्यो वायुः । यवेभ्यो हितः यव्यस्तुषारः । वृषाय हितम् वृष्यम् क्षीरपानम् । ब्रह्मणे हितः ब्रह्मण्यो देशः । माषेभ्यो हितः माष्यो वातः । प्राण्यङ्ग-रथ-खल-तिल-यव-वृष-ब्रह्म-माषाय यः ७।११३७ अवि मने अज २७४था थ्यप् प्रत्यय थाय छे. अविभ्यो हितम् अविथ्यम् यूथम् । अजेभ्यो हितम् अजथ्यम् । ૨૩ Page #433 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ४०८ તાંદ્રત પ્રકરણ ૫ ७।१।३८ पकारः पुंवद्भावार्थः-अजाभ्यो हिता अजथ्या यूतिः । 3-२-५० अव्यजात् थ्यप् ७।१।३८ २४ भोग उत्त२५६ हाय मेवा शोथी मने आत्मन् १.०४था ईन थाय छे. मातृभोगाय हितः मातृभोगीणः । पितृभोगाय पितृभोगीणः २-३-१७ । आत्मने हितः आत्मनीनः । ७-४-४८ भोगोत्तर-पदा-ऽऽत्मभ्यामीनः ७।१।४० । २५ उभधारय समासमा, पञ्च सर्व विश्व २०६था ५२ २२ जन २०६३ ईन पाय छे. पञ्चजनेभ्यः पञ्चजनाय वा हितः पञ्चजनीनः । सर्वजनीनः । विश्वजनीनः । पञ्च-सर्व-विश्वाज जनात् कर्मधारये ७।१।४१ २६ महत् मने सर्व था ५२ २८ जन २०६था इकण ५.५ छ. महते जनाय हितः माहाजनिकः । सर्वस्मै जनाय हितः सार्वजनिकः । महत्-सर्वादिकण ७।११४२ २७ सर्व १५६५ ण वि४८५ ५५ छे. सर्वस्मै हितः सार्वः । ५ सर्वीयः । ७-१-२८ सर्वाण णावा ७।१।४३ २८ तदर्थ समां, यतुत नामथी परिणामि-२९ द्रव्य मभिधेय डाय ता, यथाविहित प्रत्यय थाय छे. अङ्गारेभ्य इमानि अङ्गारीयाणि काष्ठानि अङ्गारार्थानीत्यर्थः। शङ्कवे इदम् शङ्कव्यं दारु ७-१-३० आमिक्षाय इदम् आमिश्यम् आमिक्षीयं दधि। ओदन्या ओदनीयास्तण्डुलाः । अपूप्यम् अपूपीयम् पिष्टम् । परिणामिनि तदर्थे ७११४४ Page #434 -------------------------------------------------------------------------- ________________ તદ્ધિત પ્રકરણ પ ७|१|४५ ४०८ २८ परिणामिकारण द्रव्य यर्भ अलिधेय होय तो, अञ् प्रत्यय थाय छे. वर्धायेदं वार्धं चर्म । चर्मणि अम् ७|१|४५ 30 ऋषभ ने उपानह् अ. र्षभ्यो वत्सः । औपानह्यो मुञ्जः । ऋषभोपानहान् व्यः ७|१|४६ थी जय थाय छे. ऋषभायायम् ૩૧ ક્રિયારૂપ બન્નેં અમાં, ષચન્ત નામથી વર્તી પ્રત્યય थाय छे. राशोऽहं- राजवत् वृत्तं राशः राज्जनु वर्तन राज्जने योज्य छे. राजवदवर्तत भरतः । एवं कुलीनवत् । तस्या है क्रियायां वत् ७।१।५१ ३२ डियारूप इव ( सादृश्य) अर्थभां, स्याद्यन्त नाभधी वत् प्रत्यय थाय छे. क्षत्रिया इव = क्षत्रियवयुध्यन्ते ब्राह्मणाः । अश्ववद्धावति चैत्रः । देवमिव देववत्पश्यन्ति मुनिम् । साधुनेव = साधुवदाचरितं मैत्रेण । ब्राह्मणवद्दत्तं क्षत्रियाय । स्यादेरिवे ७|१|५२ 33 इव ( सादृश्य) अर्थभां, सप्तभ्यन्त नाभथी वत् प्रत्यय थाय छे. मथुरायामिव मथुरावत् पाटलिपुत्रे प्रासादाः । तत्र ७|१|५३ ३४ पृष्ठयन्त नाभथी वत् प्रत्यय थाय छे. चैत्रस्येव = चैत्रवद् मैत्रस्य गावः । तस्य ७।१।५४ उप 'भाव' अर्थ मां, षष्ठयन्त नाभथी त्व भने त [तल्] प्रत्यय थाय छे. भवतोऽस्मात् अभिधान - प्रत्ययौ इति भावः - शब्दस्य प्रवृत्तिनिमित्तं द्रव्यसंसर्गी भेदको गुणः । Page #435 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ४१० तद्धित ५२५ ५ ७१५५ જેનાથી નામ અને ઓળખ થાય છે તે ભાવ, એટલે કે દ્રવ્યના શબ્દ (નામ)ની પ્રવૃત્તિમાં નિમિત્ત ભૂત, દ્રવ્યમાં રહેલા विशेष (ते द्रव्याने माणभावना२) गुण. गोः भावः गोत्वम् । गोता । अश्वत्वम् । अश्वता । शुक्लत्वम् । शुक्लता । स्त्रीत्वम् । स्त्रीता। स्त्रैणम् । पुंस्त्वम् । मुस्ता । पौंस्नम् । भावे त्व-तल् ७।१।५५ १ पृथु विगैरे शाथा इमन् वि४८ये थाय छे तथा त्व तल्. पृथो र्भावः प्रथिमा । पृथुत्वम् । पृथुता । पार्थवम् । मृदो र्भावः म्रदिमा। मृदुता । मादवम् ७-1-१८ अण। बहुलस्य भावः बंहिमा ७-४-३८ । बहुलत्वम् । बहुलता । बाहुल्यम् टयण ७-1-५८ । वत्सस्य भावः वत्तिमा । वत्सत्वम् । वत्सता । वात्सम् अञ ७-१-९१ विगेरे. पृथ्वादेरिमन् वा ७।११५८ वर्ण विशेष वायि शया भने दृढादि थी य (टयण) भने इमन् विपे थाय छे तथा त्व तल्. शुक्लस्य भावः शौक्ल्यम् । शुक्लिमा । शुक्लत्वम् । शुक्लता । कार्ण्यम् । कृष्णिमा। कृष्णत्वम् । कृष्णता । शिते र्भाव: शैत्यम् । शितिमा। शितित्वम् । शितिता। शैतम् अण ७-१-१८ । याह. दृढस्य भावः दाढर्यम् । द्रढिमा । दृढत्वम् । दृढता । विमते र्भावः वैमत्यम् । विमतिमा । विमतित्वम् । विमतिता । वैमतम् अण् । . वर्ण-दृढादिभ्यष टयण च वा ७।११५९ सामने (या) अर्थ मां3८ पत्यन्त शहाथी राजान्त शब्द। गुणाङ्ग ( शन्होनी પ્રવૃત્તિમાં ગુણ અંગ એટલે હેતુભૂત હોય તે) શબ્દથી અને ३७ Page #436 -------------------------------------------------------------------------- ________________ તદ્ધિત પ્રકરણ ૫ ७|१|६० ૪૧૧૨ राजादि शोथीय [ यण् ] तथा त्व तल् प्रत्यय थाय छे.. अधिपतेर्भावः कर्म वा आधिपत्यम् । अधिपतित्वम् । अधिपतिता । अधिराजस्य भावः कर्म वा आधिराज्यम् । अधिराजत्वम् । अधिराजता । मौदयम् । मूढत्वम् । मूढता । मौखर्यम् । वैदुष्यम् । राज्यम् । राजत्वम् । राजता काव्यम् | कवित्वम् । कविता . अबुधस्य भावः कर्म वा आध्यम् । अचतुरस्य आचतुर्यम् । पति- राजान्त - गुणाङ्ग -राजादिभ्यः कर्मणि च ७।१।६० ॐ अर्हत् शब्दथी यण् प्रत्यय थाय छे भने त् नेो न्त् थाय छे तथा त्व तल् थाय छे. अर्हतो भावः कर्म वा आर्हन्त्यम् । विथ डी आर्हन्ती २-४-८८ । अर्हत्त्वम् । अर्हत्ता । अर्हतस् तो न्त् च ७।१।६१ ४० सहाय शब्दयी दिये ट्यण् तथा त्व तल थाय छे. सहायस्य भावः कर्म वा साहाय्यम् । साहायकम् । अकञ् ७-१-७२ | सहायत्वम् । सहायता । सहायाद् वा ७।१।६२ ४१ सखि वणिज् सने दूत थी य तथा त्व त थाय छे.. सख्यु र्भावः कर्म वा सख्यम् । सखित्वम् । सखिता । वणिज्यम् । वणिक्त्वम् । वणिक्ता । दूत्यम् । दूतत्वम् । दूतता । वाणिज्यम् । दौत्यम् । ट्यण् ७-१-१० सखि वणिग्-दूताद् यः ७।१।६३ ४२ स्तेन शब्थी य थाय छे अने न सोयाय छे तथा त्व तल थाय छे. स्तेनस्य भावः कर्म वा स्तेयम् । स्तेनत्वम् । स्तेनता । स्तैन्यम् । ट्यण् ७-१-१० स्तेनान् न-लक् च ७|११६४ Page #437 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ૪૧૨ તન્દ્રિત પ્રકરણ પ ७११/६५ 1 ४3 कपि भने ज्ञाति थी एय [ एयण् ] तथा त्व तल् थाय छे. कापेयम् । कपित्वम् । कपिता । ज्ञातेयम् । ज्ञातित्वम् । ज्ञातिता । कपि ज्ञातेरेयण् ७।१।६५ ४४ प्रणिति राज्होथी भने वय वायि राहोथी अ [ अम् ] 1 तथा तथ तल् थाय छे. आश्वम् । अश्वत्वम् । अश्वता । गार्दभम् । माहिषम् । हस्तिनो हास्तम् । ७-४-११ कौमारम् । कुमारत्वम् । कुमारता । कैशोरम् । शावम् । प्राणि-जाति-वयोऽर्थाद् अन् ७ ११६६ ४५ युवादि शोधा अ [ अण् ] थाय छे. यूनो युवते व भावः कर्म वा यौवनम् । युवत्वम् । युवता । यौवनिका अकञ् ७-१-७२ । स्थाविरम् | स्थविरत्वम् । स्थविरता ६. । स्थाविर्यम् श्रामण्यम् पैशुन्यम् टयण ७-१-१० युवादेरण ७|१|६७ ૪૬ લઘુ સ્વર આદિમાં હેાય એવા વન્તિ અને ૩ વર્ણાન્ત અને વર્ષોંન્ત શબ્દોથી ક્ષત્ તથા સ્વ ૢ થાય છે. शुचे र्भावः कर्म वा शौचम् | शुचित्वम् । शुचिता । शकुनेः शाकुनम् । मुने र्भावः कर्म वा मौनम् । हरितक्या हारितकम् | तितउनस्तैतवम् । पृथोः पार्थवम् । पटोः पाटवम् । लाघवम् । वध्वा वाधवम् । पितुः पैत्रम् । वृ-वर्णा लघ्वादेः ७११।६९ ૪૭ ત્રણ કે તેથી વધારે સ્વરવાળા શબ્દોમાં ર્ ઉપાન્ય હોય અને પ્ ની પૂર્વે ગુરુ સ્વર હાય એવા શબ્દોથી અઞ તથા વ तल् थाय छे. रामणीयकम् । रमणीयत्वम् । रमणीयता । दार्शनीयकम् । कामनीयकम् । औपाध्यायकम् । आचार्यकम् । योपान्त्याद् गुरुपोत्तमाद् असुप्रख्याद् अकञ् ७|१।७२ Page #438 -------------------------------------------------------------------------- ________________ તન્દ્રિત પ્રકરણ પ ७१७३४१३ ४८ चौरादि हाथी अकञ् तथा त्व तल् थाय छे. चौरस्य भावः कम वा चौरिका स्त्री चौरकम् न । धौर्तिका स्त्री । धौर्तकम् न । मानोज्ञकम् न. । प्रेयरूपकम् न. । चौरत्वम् । चौरता | चौर्यम् धौर्त्यम् ट्यग् ७-१-१० चौरादेः ७|१|७३ ४८ क्षेत्र अर्थभां षडयन्त्र नाभथी शाकट अने शाकिन प्रत्यय थाय छे. इक्षूणां क्षेत्रम् इक्षुशाकटम् । इक्षुशाकिनम् । मूलकशाकटम् । मूलकशाकिनम् । शाकट - शाकिनौ क्षेत्रे ७ १९७८ ૫૦ धान्य वाथि शहाथी ईन [ईनञ् ] थाय छे. कुलत्थानां क्षेत्रम् कौलत्थीनम् । मौद्गीनम् । मौद्गीनम् । नैवारीणम् । कौद्रवीणम् । २-३-१३ धान्येभ्य इनञ् ७ ११७९ प्रैयङ्गवीणम् । । ५१ भूण अर्थभां, कर्णादि शहाथी जाह प्रत्यय थाय छे. कर्णस्य मूलम् कर्णजाहम् । अक्षिजाहम् | हत्याहि कर्णादेर्मूले जाहः ७|१|८८ ५२ पक्ष म्हथ ति प्रत्यय थाय छे. पक्षस्य मूलम् पक्षतिः प्रतिपत्तिथिः । पक्षात् तिः ७ ११८९ 43 'सह' 'अर्थ'भां ( १ ) षष्ठयन्त हिम शहथी एलु प्रत्यय थाय छे. हिमस्य सहः - हिमं सहमान: हिमेलुः । हिमालः सहे ७|१|९० ५४ बल भने वात म्हथी ऊल थाय छे. बलूलः । वातूलः । Page #439 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ४१४ . તદ્ધિત પ્રકરણ ૫ ७।१।९२ बल-वातादलः ७।१।९१ ५५ 'असह' मथ मां शीत उष्ण मने तृप्र २०६थी आलु थाय छे. शोतस्य असहः-शीतमसहमानः शीतालुः । उष्णालुः । तृप्रालुः । शीतोष्ण-तृप्रादालुः असहे ७।१।९२ ५६ 'तद् दृश्यतेऽस्मिन् ' २५ भां, प्रथमान्त यथामुख भने संमुख २०६थी ईन प्रत्यय थाय छे. यथामुखं दृश्यतेऽस्मिन् यथामुखीनः आदर्शादिः । संमुखं , संमुखीनः ,, यथामुख-संमुखाद् ईनः तद् दृश्यतेऽस्मिन् ७।१।९३ ५७ च्याप्नोति' २५ मां, सर्व माहिम छे बने मेवा द्वितीयान्त पथिन् अङ्ग कर्म पत्र पात्र भने शराव शोथी ईन प्रत्यय थाय छे. सर्वपथं व्याप्नोति सर्वपथीनो रथः । सर्वपथान् , सर्वपथीनमुदकम् । सर्वाङ्गाणि , सर्वाङ्गीणस्तापः । सर्वकर्माणि , सर्वकर्मीणः पुरुषः । सर्वपत्राणि ,, सर्वपत्रीणः सारथिः ! पत्रम्-वाहनम् । सर्वपात्रम् , सर्वपात्रीणः ओदनः। पात्रम्-भाजनम् । सर्वशरावाणि ,, सर्वशरावीणः ओदनः । सर्वादेः पथ्यङ्ग-कर्म-पत्र-पात्र-शरावं व्याप्नोति ७११९४ ५८ आप्रपद श थी ईन प्रत्यय थाय छे. आ प्रपदात-आप्र पदम् । आप्रपदं व्याप्नोति आप्रपदीनः पटः। पाना અગ્રભાગ સુધી લાંબે પટ. आ-प्रपदम् ७।१।९५ Page #440 -------------------------------------------------------------------------- ________________ તદ્ધિત પ્રકરણ ૫ શશશ૦૦ ૪૧૫ ५८ 'गामिन् ' अर्थम, द्वितीयान्त, यथाकाम अनुकाम भने अत्यन्त श७४थी ईन प्रत्यय थाय छे. यथाकामं गामी यथाकामीनः अनुकामीनः यथेच्छंगामीत्यर्थः। अत्यन्तं गामी अत्यन्तीनः भृशं गन्तेत्यर्थः । यथाकामा-ऽनुकामा-ऽत्यन्तं गामिनि ७।१।१०० ६० पारावार पार अवार अने अवारपार श६थी ईन प्रत्यय थाय छे. पारावारं गामी पारावारीणः । पारंगामी पारीणः । अवारीणः । अवारपारीणः । पारावारं व्यस्त-व्यत्यस्तं च ७।१।१०१ पारावार । अवारीणः गामी पारावार २०६या । ११ 'अलं गामिन्' अथ मां-अनुगु श०-६थी ईन थाय छे. अनुगु अलंगामी अनुगवीनो गोपालकः । गवामनु अनुगु । अलम् पर्याप्तम् ५२५२ अनुगु अलम् ७।१।१०२ १२ अध्वन् यी य भने ईन थाय छे. अध्वानमलंगामी __ अध्वन्यः । अध्वनीनः । ७-४-४८ अध्वानं येनौ ७।१।१०३ १७ अभ्यमित्र शथी ईय य भने ईन थाय छे. अभ्यमित्रमलं गामी अभ्यमित्रीयः। अभ्यमित्र्यः । अभ्यमित्रीणः अमित्राभिमुखं भृशं गन्तेऽत्यर्थः। अभ्यमित्रमीयश्च ७।१।१०४ १४ समांसमीन अद्यश्वीन अद्यप्रातीन आगवीन भने साप्त पदीन है। ईन प्रत्ययान्त निपातथी सि थाय छे. समां समां गर्भ धारयति समांसमीना गौः। समा-वर्षम् । Page #441 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ૪૧૬ . alद्धत ४२४ ५ ७१।१०५ अद्य श्वो वा विजनिध्यमाणा अद्यश्वीना गौः । अद्य श्वो वा भविष्यति अद्यश्वीनो लाभः । अद्यश्वीनं मरणम् । एवम् अद्यप्रातः शब्दात् अद्यप्रातीना गौः । अद्यप्रातीनो लाभः । अद्यप्रातीनं मरणम् । आ-गोप्रतिदानं कारी, आगवीनः कर्मकरः प्रतिदानशब्दस्य लुप् । सप्तभिः पदैः अवाप्यम् साप्तपदीनं सख्यम् । साप्तपदीनः सखा सही ईनञ् छे भाटे वृदि. समांसमीना-ऽद्यश्वीना-ऽद्यप्रातीना-ऽऽगवीन-साप्तपदीनम् ७।१।१०५ ६५ अषडक्ष आशितंगु अलंकर्म सने अलंपुरुष श६५ स्वार्थमा ईन प्रत्यय थाय छे. अविद्यमानानि षडक्षीणि अस्मिन् अषडक्षीणो मन्त्रः । अषडक्षीणी क्रीडा, द्वाभ्यां साध्यत इत्यर्थः । अषडक्षीणः कन्दुकः येन द्वौ क्रीडतः । अदृश्यानि षडक्षीण्यस्य अषडक्षीणः चैत्रः पितुः पितामहस्य पुत्रस्य चाद्रष्टेत्यर्थः । इन्द्रियपर्यायो वाक्षशब्दःअग्द्यिमानानि षडक्षीणि अस्य अषडक्षीणोऽमनस्कः । आशिता गावोऽस्मिन्निति आशितंगु तत ईनः आशितंगवीनमरण्यम् । अलं कर्मणे अलंकर्माणः । अलंपुरुषाय अलंपुरुषीणः । 3-1-४७ समास ५४ी ईनः अषडक्षा-ऽऽशितंग्वलंकर्मा-ऽलंपुरुषादीनः ७।१।१०६ અર્ જેને અને છે એવા નામથી જ પ્રત્યય સ્વાર્થમાં વિકપે થાય છે, પણ દિવાચિ સ્ત્રીલિંગનામથી થતું નથી. प्राक् प्राचीनम् । प्रत्यक् प्रतिचीनम् । उद उदीचीनम् । अवाक् अवाचीनम् । सम्यङ् समीचीनः । प्राचीना शाखा । प्राची दिक् सखी ईन नलि थाय. अ-दिक्-स्त्रियां वा-ऽश्वः ७१।१०७ Page #442 -------------------------------------------------------------------------- ________________ તદ્ધિત પ્રકરણ ૫ છાશ૨૦૮ ૪૧૭ ૬૭ “તુલ્ય અર્થમાં-સંજ્ઞા અને પ્રતિકૃતિમાં જ પ્રત્યય થાય छ, अश्वस्य तुल्यः अश्वक: मैत्रः । अश्वकम् रूपम् । तस्य तुल्ये कः संज्ञा-प्रतिकृत्योः ७१।१०८ १८ शाखादि थी य थाय छ. शाखायास्तुल्यः शाख्यः । मुखस्य तुल्यः मुख्यः । जघन्यः । शाखादे येः ७।१।११४ १८ द्र २०६थी य थाय छे. स०५ डेय ते. विशिष्टेष्टपरिणामेन भवतीति भव्यम्-अभिप्रेतानामर्थानां पात्रम् । द्रुतुल्यः द्रव्यम् अयं माणवकः । द्रव्यं कार्षापणम् । यथा द्र अग्रन्थि अजिज़ दारु उपकल्प्यमानं विशिष्टेष्टरूपं भवति तथा माणवकोऽपि विनीयमानो विद्यालक्ष्म्यादिभाजन भवतीति । द्रोः भव्ये ७।१।११५ ७० कुशाग्र शथी ईय थाय छे. कुशाग्रस्य तुल्यं कुशाग्रीयं शास्त्रम् । कुशाग्रीया बुद्धिः तीक्ष्णत्वात् । __ कुशाग्रादीयः ७।१।११६ ७. शर्करादि थी अण् थाय छे. शार्करं दधि मधुरत्वात् । शर्करादेरण् ७।१।११८ ७२ सपत्नी थी अ थाय छे. सपत्न्यास्तुल्यः सपत्नः शत्रुः । अः सपत्न्याः ७।१।११९ ७३ 'विस्तृत' अथ मां-वि शथी शाल भने शङ्कट प्रत्यय थाय छे. विशालः । विशङ्कटः ।। वेः विस्तृते शाल-शङ्कटौ ७।१।१२३ । ७४ वि शम्थी कट थाय छे. विकटः। कटः ७।१।१२४ ૨૭ Page #443 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ૪૧૮ તદ્ધિત પ્રકરણ ૫ ७।१।१२५ ૭૫ સંકીર્ણ પ્રકાશ અધક અને સમીપ અર્થમાં–અનુક્રમે सम् प्र उद् भने नि २०६थी कट प्रत्यय थाय छे. संकटः । प्रकटः । उत्कटः । निकटः। सं-प्रोद-नेः संकीण-प्रकाशा-ऽधिक-समीपे ७।१।१२५ ७६ 'घटते' मथ मां-सतभ्यन्त कर्म श५-४था ठ प्र.यय थाय छे. कर्मणि घटते कर्मठः-कर्मशूरः । तत्र घटते कर्मणः ठः ७।१।१३७ ७७ 'अस्य संजातम्' अर्थ मां-प्रथमान्त तारकादि शोथी इत प्रत्यय थाय छ. तारकाः संजाता अस्य तारक्तिं नभः । पुष्पाणि संजातान्यस्य पुष्पितस्तरुः । पण्डा (सदसद्विवेकिनी बुद्धिः) संजातास्य पण्डितः । त्यादि तदस्य संजातं तारकादिभ्य इतः ७।१।१३८ ७८ 'अस्य प्रमाणम्' मथ मां-प्रभाएका यि प्रथमान्त १५४थी. मात्रट थाय छे. आयाममानं प्रमाणम् समानु भान તે પ્રમાણ. તે બે પ્રકારનું છે. ઉર્વમાન અને તિયંગમાન. १ जानुनी प्रमाणमस्य जानुमात्रमुदकम् । जानुमात्री खाता पाई । ऊरुमात्रमुदकम् । ऊरुमात्री खाता । २ रज्जुमात्री भूमिः । प्रत्यय टित् पाथी डी. प्रमाणाद् मात्रट ७।१।१४० ७८ हस्ति भने पुरुष शम्थी विथे अण थाय छे. हस्ती प्रमाणमस्य हास्तिनम् । हस्तिमात्रम् । हरितदनम् । हस्तिद्वयसम् उदकम् ७-१-१४२ । हास्तिनी । हस्तिमात्री । हस्तिनी । हस्तिद्वयसी खाता । पौरुषम् । Page #444 -------------------------------------------------------------------------- ________________ તદ્ધિત પ્રકરણ ૫ ૨૪૨ ૪૧૯ पुरुषमात्रम् । पुरुषदघ्नम् । पुरुषद्वयसमुदकम् । पौरुषी, पुरुषमात्री छाया । हस्ति-पुरुषाद् वाऽण ७।१।१४१ ८० व प्रभावारि २०६यी दध्नट ने द्वयसट विये थाय 2. ऊरुः प्रमाणमस्य ऊरुघ्नम् । ऊरुद्वयसम् । ऊरुमात्रमुदकम् । वोव दन-द्वयसटू ७।१।१४२ ૮૧ માનવાચિ ન અંતવાળા ર અંતવાળ સંખ્યા શબ્દથી सने विंशति शथी डिन् प्रत्यय थाय छे. पञ्चदश परिमाणमस्य पञ्चदशी अर्धमासः । त्रिंशी मासः । त्रयस्त्रिंशिनो देवविशेषाः । विशिनो भवनेन्द्राः । (मानात् शन्-शद्-विंशते:) डिन् ७।१।१४७ ८२ मनु भान' अर्थ मां-प्रथमान्त इदम् मने किम् शच्या अत् [अतु) प्रत्यय थाय छे तथा इदम् न इय् सने किम् ना किय माहेश थाय छे. चतुर्विधं मानम्प्रमाण-इदं मानमस्य इयान् पटः । कियान् पटः । परिमाण-इयद्धान्यम् । कियद्धान्यम् । उन्मान-इयत्सुवर्णम् । संख्या-इयन्तो गुणिनः । कियन्तो गुणिनः । इदं-किमोऽतु: इय-किय् चास्य ७१।१४८ ८३ तद् यद् अने एतद् या आवत् [डावतु] प्रत्यय थय छे. यावत् । तावत् । एतावत् । यावती । तावती । . यत्तदेतदो डावादिः ७।१।१४९ Page #445 -------------------------------------------------------------------------- ________________ કરી તદ્ધિત પ્રકરણ ૫ ગરાપિ૦ ८४ नुसण्यामान' अथ मां यत् तद् मने किम् थी अति [डति] प्रत्यय विक्ष्ये थाय छे. या संख्या मानमेषां यति यावन्तः । तति तावन्त: । कति कियन्तः । यत्तत्-किमः संख्याया डतिर्वा ७।१।१५० ८५ 'मेना मय' अर्थ मां-स-या पायी नामयी तयट प्रत्यय थाय है. चत्वारोऽवयवा अस्याः चतुष्टयी शब्दानां प्रवृत्तिः । पञ्चतयो यमः । सप्ततयी नयप्रवृत्तिः । दशतयो धर्मः । द्वादशतयः सिद्धान्तः । अवयवात् तयटू ७।१।१५१ ८६ द्वि भने त्रि श०६यी अयट वि४६ थाय छे. द्वौ अवयवा वस्य द्वयं द्वितयं तपः । अयं त्रितयं जगत् । त्रयः त्रितयो मोक्षमार्गः । द्वयी द्वितयी रज्जुः । द्वि-त्रिभ्याम् अयट् वा ७।१।१५२ ८७ 'सच्यापूर' मथ मां-५४यन्त सध्यावारि नामथा अ [डट् ] प्रत्यय याय छे. एकादशानां पूरणः एकादशः एकादशसंख्यापूरण इत्यर्थः । संख्यापूरणे डट् ७।१।१५५ विंशति विशेरथी विक्ष्ये तमट प्रत्यय थाय . विंशतेः पूरणः विंशतितमः, विंशः । विंशतितमी, विंशी। एकविंशतितमः, एकविंशः। विंशत्यादे वा तमटू ७।१।१५६ .. ८४ शत विगैरे तथा मास अर्धमास भने संवत्सर २७६थी . तमट् थाय छे. शतस्य पूरणः शततमः । शततमी । एकशततमः । एकशततमी । सहस्रतमः । लक्षतमः । Page #446 -------------------------------------------------------------------------- ________________ તદ્ધિત:પ્રકરણ ૫ હાશ૧૭ ૪૨૧ मासस्य पूरणो मासतमो दिवसः । अर्घमासतमः । संवत्सरतमः । शतादि-मासा-ऽधमास-संवत्सरात् ७।१।१५७ ८० સંખ્યા આદિમાં ન હોય તે પણ વિગેરે શબ્દોથી तमट् प्रत्यय थाय छे. षष्टेः पूरणः षष्टितमः । सप्ततितमः । अशीतितमः । नवतितमः । एकषष्टितमः एकषष्टः ७-१-१५६ षष्टयादेः असंख्यादेः ७।१।१५८ કર સંખ્યા આદિમાં ન હોય તે નકારાત શબ્દોથી મ प्रत्यय थाय छे. पश्चनां पूरणः पञ्चमः । पञ्चमी । सप्तमः । अष्टमः । नवमः । दशमः । नो मट् ७।१५९ १२ बहु गण पंग भने संघ शम्थी तिथ [पित्तिथट ] प्रत्यय थाय छे. बहुतिथः । गणतिथः । प्रगतिथः । संघतिथः । बढ्वीनां पूरणी बहुतिथी । -२-५० ।। पित्तिथट बहु-गण-पूग-संघात् ७।१।१६० 3 अतु सतवाणा शहाथी पित् इथट थाय छे. इयतिथः । कियतिथः । इयतीनां पूरगी इयतिथी । अतोरिथट् ७।१।१६१ ८४ षट् कति भने कतिपय १७:थी पित् थट् प्रत्यय याय छे. षण्णां पूरणः षष्ठः । कतिथः । कतिथी । कतिपयथी। । षट्-कति-कतिपयात् थट् ७।१।१६२ ८५ चतुर शथी पित् थट् प्रत्यय थाय छे. चतुर्णा पूरणः चतुर्थः । चतसृषां पूरणी चतुर्थी । चतुरः ७।१।१६३ Page #447 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ४२२ તદ્ધિત પ્રકરણ પ ૯૬ વસ્તુ શબ્દથી ચ અને झोप थाय छे. तुर्यः, तुरीयः । तुर्या तुरीया । येयौ च लुक् च ७।१।१६४ ६७ द्वि शब्थी तीय थाय छे. द्वितीयः । द्वितीया । द्वेस्तीयः ७।१।१६५ ૯૮ ત્રિ શબ્દથી રૉય થાય છે અને તુ આદેશ થાય છે. तृतीयः । तृतीया । सू तु च ७।१।१६६ ७/१/१६२ પ્રત્યય થાય છે અને ૬ ના ૯૯ કર્તાની તૃતીયાના અ માં- દ્વિતીયાન્ત, કેવલ શબ્દથી અને આદિપદ સહિત પૂર્વ શબ્દથી પ્રત્યય थाय छे. पूर्वमनेन ( कटः कृतः ) पूर्वी कटम् । पूर्वी ओदनम् । पूर्वी पयः । कृतः कटः पूर्वमनेन कृतपूर्वी कटम् । भुक्तपूर्वी ओदनम् । हत्याहि २-२-४ पूर्वमनेन स देवेन ७|१|१६७ 1 १०० प्रथमान्त इष्टादि होथी इन् थाय छे. इष्टो यज्ञोऽनेन इष्टी यज्ञे । अधीती व्याकरणे । छत्याहि २-२-८८ इष्टादेः ७|१|१६८ १०१ इन्द्र २०६ने इय प्रत्यय लागीने इन्द्रिय शब्नो निपात थाय छे. इन्द्रः आत्मा तस्य लिङ्गम् इन्द्रियम् । इन्द्रियम् ७|१|१७४ ૧૦૨ વિત્ત' અર્થમાં-તૃતીયાન્ત નામથી નવુ અને ચળ પ્રત્યય थाय छे. वित्तो ज्ञातः प्रकाशः इत्यर्थः । विद्यया वित्तः विद्याचञ्चुः । विद्याचणः । वेशबञ्चुः । केशचणः । तेन वित्ते चञ्चु चणौ ७।१।१७५ Page #448 -------------------------------------------------------------------------- ________________ सप्तमोऽध्यायः प्रथमः पादः तद्धित-प्रकरणम् ५ [वहत्याधर्थेषु प्रत्ययाः] १ यः ७।१।१ २ वहति रथ-युग-प्रासङ्गात् ७११२ रथ्यः । द्विरथ्यः ३ धुरो यैयण ७।१।३ धुर्यः । धौरेयः ४ हल-सीरादिकण् ७।१।६ हालिकः । सैरिकः ५ शक्टादण् ७।११७ शाकटो गौः . ६ विध्यति अनन्येन ७।१।८ पद्याः शर्कराः ७ धन-गणाल् लब्धरि ७१९ धन्यः ! गण्यः ८ हृद्य-पद्य-तुल्य मूल्य-वश्य-पथ्य-वयस्य-धेनुष्या-गार्हपत्य -जन्य-धर्म्यम् ७।१।११ ९ नौ-विषेण तार्य-बध्ये ७।१।१२ नाव्यमुदकम् । विष्यः १० न्यायार्थाद् अनपेते ७।१।१३ न्याय्यम् । अर्थ्यम् ११ तत्र साधौ ७।१।१५ कर्मण्यः । सभ्यः । शरण्यः १२ पथ्यतिथि-वसति-स्वपतेरेयण ७।१।१६ पाथेयम् । आतिथेयम् १३ भक्ताण णः ७।१।१७ भाक्तः शालिः १४ पर्षदो ण्य-णौ ७।१।१८ पार्षद्यः पार्षदः १५ सर्वजनाण्ण्येनबौ ७।१।१९ सार्वजन्यः, सार्वजनीनः १६ प्रतिजनादेरोन ७।१।२० प्रातिजनीनः १७ कथादेरिकण् ७।१।२१ काथिकः । वैकथिकः Page #449 -------------------------------------------------------------------------- ________________ . तद्धित -: ४२४ १८ ईयः ७७१।२८ १९ हविरभेदापूपादे र्यो वा ७।१।२९ आमिक्ष्यम् २० उवर्ण युगादे र्यः ७।१।३० शङ्कव्यं दारु | युग्यम् - प्रकरणम् ५ २१ तस्मै हिते ७|१|३५ वत्सीयः । आमिक्ष्यः, आमिक्षीयः । ओदन्यः, ओदनीयः । अपूप्यः, अपूपीयः । युग्यः । हविष्यः २२ प्राण्यङ्ग - रथ खल-तिल-यव-वृष- ब्रह्म माषाद् यः ७ १३७ दन्त्यम् । रथ्या भूमिः । २३ अव्यजात् ध्यप् ७|१|३८ अविध्यम् । अजध्यम् २४ भोगोत्तर - पदा - ssत्मभ्यामीनः ७|१|४० मातृभोगीणः । आत्मनीनः २५ पञ्च-सर्व-विश्वाज् जनात् कर्मधारये ७|१|४१ पञ्चजनीनः २६ महत्-सर्वादिकण् ७|१|४२ माहाजनिकः २७ सर्वाण णो वा ७११।४३ सार्वः, सर्वोयः २८ परिणामिनि तदर्थे ७|१|४४ अङ्गारीयाणि कानि । शङ्कव्यं दारु २९ चर्मणि अत्र ७|१|४५ वार्धं चर्म ३० ऋषभोपानहाञ् ञः ७|१|४६ आर्षभ्यो वत्सः । ३१ तस्याहें क्रियायां वत् ७ ११५१ राजवत् ३२ स्यादेवेि ७।१।५२ क्षत्रियवद युध्यन्ते ब्राह्मणाः ३३ तत्र ७|१|५३ मथुरावत् पाटलिपुत्रे प्रासादाः Page #450 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ४२५ ४२५ तद्धित-प्रकरणम् ५ ३४ तस्य ७।१।५४ चैत्रवद् मैत्रस्य गावः ३५ भावे व तल् ७।११५५ अश्वत्वम् । अश्वता ३६ पृथ्वादेरिमन् वा ७।११५८ प्रथिमा पृथुत्वम् पृथुता पार्थवम् ३७ वर्ण-दृढादिभ्यष् टयण च वा ७।११५९ शौक्यम् ____ शुक्लिमा । दाढचम् द्रढिमा ३८ पति-राजान्त-गुणाङ्ग-राजादिभ्यः कर्मणि च ७।१।६० आधिपत्यम् । मौढयम् ३९ अर्हतस् तो न्त् च ७।१।६१ आईन्यम् ४० सहायाद् वा ७।१।६२ साहाय्यम् , साहायकम् ४१ सखि-वणिग-दूताद् यः ७।१।६३ सख्यम् । वणिज्या ४२ स्तेनान् न-लुक च ७।१।६४ स्तेयम्, स्तैन्यम् ४३ कपि-ज्ञातरेयण ७।१।६५ कापेयम् । ज्ञातेयम् ४४ प्राणि-जाति-वयोऽर्थाद् अञ् ७११६६ आश्वम् । कौमारम् ४५ युवादेरण ७।१।६७ यौवनम्, यौवनिका ४६ य्व-वर्णाल् लध्यादेः ७।११६९ शौचम् । मौनम् ४७ योपान्त्याद् गुरूपोत्तमाद् असुप्रख्याद् अकञ् ७।११७२ रामणीयकम् । आचार्यकम् ४८ चौरादेः ७।१।७३ चौरिका । धौर्तिका ४९ शाकट-शाकिनौ क्षेत्रे ७।११७८ इक्षुशाकटम्, इक्षुशाकिनम् ५० धान्येभ्य इनञ् ७१।७९ कौलस्थीनम् । मौद्गीनम् ५१ कर्णादे मूले जाहः ७।१।८८ कर्णजाहम् । अक्षिजाहम् Page #451 -------------------------------------------------------------------------- ________________ तद्धित-प्रकरणम् ५ ५२ पक्षात् तिः ७।१६८९ पक्षतिः प्रतिपत्तिथिः ५३ हिमादेलुः सहे ७।१।९० हिमेलुः ५४ बल-वातादूलः ७।११९१ बलूछः । वातूलः ५५ शीतोष्ण-तृप्रादालुः असहे ७।१।९२ शोतालुः ५६ यथामुख-संमुखाद् ईनः तद् दृश्यतेऽस्मिन् ७।१।९३ यथामुखीनः आदशोदिः ५७ सर्वादेः पथ्यङ्ग-कर्म-पत्र-पात्र-शरावं व्याप्नोति ७।१।९४ सर्वपथीनो रथः । सर्वाङ्गीणः तापः ५८ आ-प्रपदम् ७।१।९५ आप्रपदीनः पटः ५९ यथाकामा-ऽनुकामादत्यन्तं गामिनि ७।१।१००यथाकामोनः ६० पारावारं व्यस्त-व्यत्यस्तं च ७।१।१०१ पारावारीणः ६१ अनुगु अलम् ७।१।१०२ अनुगवीनो गोपालकः ६२ अध्वानं येनौ ७।१।१०३ अध्वन्यः, अध्वनीनः ६३ अभ्यमित्रमीयश्च ७।१।१०४ अभ्यमित्रीयः भित्र्यः मित्रीणः ६४ समांसमीना-ऽद्यश्वीना-ऽद्यप्रातीना-ऽऽगवीन-साप्त पदीनम् ७।१।१०५ ६५ अषडक्षा-ऽऽशितंग्वलंकर्मा-ऽलंपुरुषादीनः ७१।१०६ अषडक्षरणो मन्त्रः । आशितंगवीनमरण्यम् । Page #452 -------------------------------------------------------------------------- ________________ तद्धित-प्रकरणम् ५ ४२७ ६६ अ-दिक्-स्त्रियां वा-ऽश्वः ७।१।१०७ प्राचीनम् । प्राक् ६७ तस्य तुल्ये कः संज्ञा-प्रतिकृत्योः ७१।१०८ अश्वकः । अश्वकं रूपम्. ६८ शाखादे यः ७।१।११४ शाख्यः । मुख्यः ६९ द्रोः भव्ये ७११११५ द्रव्यमयं माणवकः स्वर्णादि च ७० कुशाग्रादीयः ७।१।११६ कुशाग्रीयं शास्त्रम् । कुशाग्रीया ७१ शर्करादेरण ७।१।११८ शार्करं दघि मधुरत्वात् ७२ अः सपत्न्याः ७।१।११९ सपत्नः शत्रुः .. ७३ वेः विस्तृते शाल-शङ्कटौ ७।१।१२३ विशालः विशङ्कटः ७४ कटः ७।१।१२४ विकटः ७५ सं-प्रोद-नेः संकीर्ण-प्रकाशा-ऽधिक-समीपे ७।१।१२५. संकटः । प्रकटः । उत्कटः । निकटः । ७६ तत्र घटते कर्मणः ठः ७।१।१३७ कर्मठः कर्मशूरः ७७ तदस्य संजातं तारकादिभ्य इतः ७१११३८ तारकितं नमः ७८ प्रमाणाद् मात्रट ७।१।१४० जानुमात्रमुदकम् ७९ हस्ति-पुरुषाद् वाण ७।१।१४१ हास्तिनमुदकम् ८० वोर्ध्व दन-द्वयसट ७।१।१४२ ऊरुदध्नम् ऊरुद्वयसम् ८१ (मानात् शन्-शद्-विंशतेः) डिन् ७।१।१४७ पञ्चदशी अर्धमासः Page #453 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ४२८ तद्धित-प्रकरणम् ५ ८२ इदं किमोऽतुः इय् किय् चास्य ७।१।१४८ इयान् । कियान् .८३ यत्तदेतदो डावादिः ७|१|१४९ यावत् । तावत् -८४ यत्तत् किमः संख्याया इति र्वा ७।१।१५० यति यावन्तः -८५ अवयवात् तयट् ७।१।१५१ चतुष्टयी ८६ द्वित्रिभ्याम् अयट् वा ७।१।१५२ द्वयम् द्वितयम् ८७ संख्यापूरणे डट् ७।१।१५५ एकादश: । एकादशी ८८ विंशत्या दे व तमद् ७|१|१९५६ विंशतितमः विंश: ८९ शतादि-मासार्धमास - संवत्सरात् ७|१|१५७ शततमः ९० पष्ट्यादेः असंख्यादेः ७|१|१५८ षष्टितमः -९१ नो मटू ७।१।१५९ पञ्चमः ९२ पित्तिथ बहु-गण- पूग- संघात् ७।१।१६० बहुतिथः ९३ अतोरियट् ७।१।१६१ इयतिथः इयतिथी - ९४ षट् - कति-कतिपयात् थट् ७|१|१६२ षष्ठः । कतिथः ९५ चतुरः ७।१।१६३ चतुर्थः । चतुर्थी - ९६ येयौ च लुक च ७।१।१६४ तुर्यः, तुरीयः । तुर्या -९७ द्वेस तीयः ७।१।१६५ द्वितीयः । द्वितीया ९८ त्रे तु च ७।१।१६६ तृतीयः । तृतीया ९९ पूर्वमनेन सादेश्चेन् ७।१।१६७ पूर्वी कृतपूर्वी व टम् '१०० इष्टादेः ७|१|१६८ इष्टो यज्ञे । अधीती व्याकरणे - १०१ इन्द्रियम् ७।१।१७४ १०२ तेन विते चञ्चु चणौ ७।१।१७५ विद्याचञ्चुः Page #454 -------------------------------------------------------------------------- ________________ તદ્ધિત પ્રકરણ ૬ મત્વથ આદિ અર્થોમાં પ્રત્ય ૧ “તે એનું છે? તે એમાં છે' અર્થમાં પ્રથમc: नामथी मत् [मतु] प्रत्यय थाय छे. गावोऽस्य सन्ति गोमान् । यवमान् । २-१-८८ वृक्षा अस्मिन् सन्ति वृक्षवान् । प्लक्षवान् पर्वतः। अस्ति-धनमस्यास्ति अस्तिमान-धनवान् । स्वस्ति-आरोग्यमस्यास्ति स्वस्तिमान-आरोग्यवान् । राजा अस्ति अस्य राजवान् . देशः । २-1-८१ तदस्यास्त्यस्मिन् इति मतुः ७।२।१ २ य प्रत्यय सुधा मतु प्रत्यय याय छे. ७-२-५४ आ-यात् ७।२।२ 3 नौ बिगेरे शोथी इक प्रत्यय याय छे. नौरस्यास्मिन्वा.. स्तीति नाविकः । नौमान् । कुमारिकः । कुमारीमान् । नावादेरिकः ७।२।३ ४ शिखा विगेरे शोथा इन् थाय छे. शिखी । शिखावान् . माली । मालावान् । ७-२-२ शिखादिभ्य इन् ७।२।४ ५ ब्रीहि विगेरे A-tथा इक भने इन् थाय छे. बीहयो ऽस्यास्मिन्वा सन्ति ब्रीहिकः । बीही। ब्रीहिमान् । मायिकः । मायी । मायावान् । मायावी । विन्। ७-२-४७ बीह्यादिभ्यस् तौ ७।२।५ Page #455 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ४४० તદ્ધિત પ્રકરણ ૬ છોરાક ૬ અનેક સ્વરવાળા અકારાન્ત શબ્દથી શુક્ર અને થાય છે. दण्डिकः । दण्डी । दण्डवान् । छत्त्रिकः । छत्त्री। छत्रवान् । अतोऽनेकस्वरात् ७।२।६ ७ व्रीहि यि १०-१! भने तुन्दादि Aथी इल तथा इक भने इन् थाय छे. कलमा अस्यास्मिन्वा सन्ति कलमिलः कलमिकः । कलमी । कलमवान् । शालिलः । शालिकः । शाली । शालिमान् । तुन्दादि-तुन्दिलः । तुन्दिकः । तुन्दी । तुन्दवान् । उदरिलः । उदरिकः । उदरी । उदरवान् । बीयर्थ-तुन्दादेरिलश्च ७।२।९ ૮ વિવૃદ્ધ સ્વાંગ વાચિ શબ્દથી ૪ ફુ અને થાય છે. विवृद्धौ-महान्तौ कणों अस्य स्तः कर्णिलः । कर्णिकः । कर्णी। कर्णवान् । ओष्ठिलः ओष्ठिकः । ओष्ठी। ओष्ठवान् । स्वाङ्गाद् विवृद्धात् ते ७।२।१० * वलि वटि भने तुण्डि २०६था भ थाय छे. वलिभः । वलिनः ७-२-२८ । वलिवान् । वटिभः । वटिवान् । तुण्डिभः । तुण्डिलः ७-२-२१ तुण्डिवान् । प्रवृद्धा नाभिः तुण्डिः । वलि-वटि-तुण्डे भः ७।२।१६ १० ऊर्णा अहम् भने शुभम् ०४थी यु [युस् ] याय छे. ऊर्णायुः उरभ्रः। अहंयुः अहंकारी । शुभंयुः कल्याण बुद्धिः । कर्णा-ऽहं-शुभमो युस् ७।२।१७ Page #456 -------------------------------------------------------------------------- ________________ તદ્ધિત પ્રકરણ ૬ ગરા૨૮ ૪૩૧ कम् अने शम् श६था युस् ति यस् तु त व भने भ थाय छे. कंयुः । शंयुः । कन्तिः । शंतिः । कंयः । शंयः । कन्तुः । शन्तुः । कन्तः। शन्तः । कंवः । शंवः । कंभः शंभः । यस् भने युस् प्रत्ययमा स् ईत्, નામની ઘર સંજ્ઞા થવા માટે છે. कं-शंभ्यां युस्-ति-यस्-तु-त-व-भम् ७।२।१८ १२ बल वात दन्त अने ललाट २०:था ऊल थाय छे. बलूलः । वातूलः । दन्तूलः । ललाटूलः । बलवान् । वातवान् । दन्तवान् । ललाटवान् । बल-बात-दन्त-ललाटाद् ऊलः ७।२।१९ १३ प्राणिना माथि अरान्त थी ल थाय छे. चूडालः । जङ्घालः । शिखालः । चूडावान् । जङ्घावान् । शिखावान् । प्राण्यङ्गाद् आतो लः ७।२।२० ૧૪ વિદw વિગેરે શબ્દોથી, સુજતુવાચિ શબ્દોથી અને साथि होयो ल थाय छे. सिध्मान्यस्य सन्ति सिध्मलः । सिध्मवान् । गडुलः । गडुमान् । तुण्डिलः । क्षुद्र तु-यूकालः । यूकावान् । २-मूर्छालः । मूर्छावान् । सिध्मादि-क्षुद्र-जन्तु-रुग्भ्यः ७।२।२१ १५ वाच श६था निभा आल मने आट थाय छे. वाचालः । वाचाटः । यो बहु निःसारं भाषते स एवं निन्द्यते । वाच आलाटौ (क्षेपे) ७।२।२४ १६ वाच श६ी ग्मिन् ५.५ . वाग्मी । वाग्वान् । ग्मिन् ७।२।२५ Page #457 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ४३२ તદ્ધિત પ્રકરણ ૬ થરાદ १७ मधु विशेष शोथी र थाय छे. मधुरो रसः । मधुरं मधु । मधुरं क्षीरम् । मधुमान् घटः । खं-महत्कण्ठविवरमस्यास्ति खरः गर्दभः । खवानन्यः । मुखं सर्वस्मिन्वक्तव्ये यस्यास्ति मुखरः वाचालः । मुखवानन्यः । मध्वादिभ्यो र: ७।२।२६ ૧૮ कृषि विगैरे शाथी वल वलच् ] थाय छे. कृषीवलः कुटुम्बी 3-२-८२ । कृषिमत्क्षेत्रम् । आसुतीवल: कल्यपालः । आसुतिमान् । रजस्वला स्त्री । रजस्वान् ग्रामः । पितृवलः । कृष्यादिभ्यो क्लच ७।२।२७ १८ लोम विशेरे शwalथी श अने पिच्छ विशे३ शोथी इल थाय छे. लोमशः । लोमवान् । पिच्छिलः । पिच्छवान् । लोम-पिच्छादेः शेलम् ७।२।२८ २० अङ्ग विगेरे शोथी न थाय छे. अङ्गानि अस्याः सन्ति अङ्गना कल्याणाङ्गी । अङ्गवती अन्या । नोऽङ्गादेः ७।२।२९ २१. प्रज्ञा श्रद्धा अर्चा भने वृत्ति ७३ अ [ण] थाय छे. प्राज्ञः । प्रज्ञावान् । श्राद्धः । श्रद्धावान् । आर्चः । अर्चावान् । वार्त्तः । वृत्तिमान् । स्त्री तु प्राशा । . प्रज्ञा-श्रद्धा-ऽर्चा-वृत्त र्णः ७।२।३३ ज्योत्स्ना विशेष शोथी अण थाय छे. ज्योत्स्ना अस्मिनस्ति ज्योत्स्नः पक्षः । ज्योत्स्नी रात्रिः । तमिस्रमस्त्यस्य तामिस्रः पक्षः । तामिनी रात्रिः । तमिस्रं तमःसमूहः । ज्योत्स्नावान् । तपोऽस्यास्ति तापसः । ज्योत्स्नादिभ्योऽण् ७।२।३४ Page #458 -------------------------------------------------------------------------- ________________ તદ્ધિત પ્રકરણ ૬ હારાર ૪૩૩ २७ सिकता भने शर्करा यी अण् थाय छे. सैकतः । सिकतावान् देशः । शार्करः शर्करावानोदनः । सिकता-शर्करात् ७२।३५ . २४ कच्छू श थी उर [डुर] थाय छे. कच्छुरः । कच्छ्रमान् । कच्छ्वा दुरः ७।२।३९ २५ उन्नत दन्त शथी डुर थाय छे. उन्नता दन्ता अस्य दन्तुरः । अन्यो दन्तवान् । दन्ताद् उन्नताद् ७।२।४० २९ अभ्र विगेरे शोयी अ थाय छे. अभ्राण्यस्मिन्सन्ति अभ्रं नभः । अस्थिस्य सन्ति अर्शसो देवदत्तः । उरसः उरस्वान् । अभ्रादिभ्यः (अ) ७।२।४६ अस् अन्तवाण! Nusोयो तपस् माया मेधा मने स्त्रज्ञ श६थी विन् थाय छे. यशस्वी । यशस्वान् । सरस्वी । सरस्वान् । सरस्वती । तेजस्वी। वर्चस्वी । तपस्वी ७-२-३४ मायावी । मायावान् । मेधावी । मेधावान् । स्रग्वी । स्रग्वान् । अस्-तपो-माया-मेधा-स्रजो-विन् ७।२।४७ २० गुण विगैरे शहोयी य थाय छे. गुण्यः पुरुषः । गुणवान् । हिम्यः पर्वतः । हिमवान् । गुणादिभ्यो यः ७।२।५३ प्रशस्त मने पाहत रूप थी य थाय छे. प्रशस्तं रूपमस्यास्ति रूप्यो गौः। रूपयः पुरुषः । रूपवान् । आहतं रूपमस्यास्ति रूप्यः कार्षापणः । रूपात् प्रशस्ता-ऽऽहताद् ७।२।५४॥ ૨૯ Page #459 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ४४ તદ્ધિત પ્રકરણ ૬ ७।२।५५ 30 पूर्णमास २०६थी अग् थाय . पूर्णा माश्चन्द्रमा अस्या मस्ति पौर्णमासी । पूर्णमासोऽण ७।२।५५ 31 वात अतिसार सन पिशाब थी इन् प्रत्यय थाय छे. मने क उमेराय छे. वातकी। अतिसारकी । पिशाचकी। वाता-ऽतिसार-पिशाचात् (इन् ) कश्चान्तः ७।२।६१ પૂરણ પ્રત્યયાત શબ્દથી વય ગય હેય તે સુન્ન પ્રત્યે જ थाय. पञ्चमो मासः संवत्सरो वास्यास्ति पञ्चमी बालः । पूरणाद् वयसि ७।२।६२ ૩૩ “એને પ્રકાર અર્થમાં પ્રથમાન્ત નામથી વાત – પ્રત્યય थाय छे. पटुः प्रकारोऽस्य पटुजातीयः । मृदुजातीयः । यज्जातीय: । तज्जातीयः । नानाभूतः प्रकारोऽस्य नानाजातीयः । एवंजातीयः । प्रकारे जातीयर् ७।२७५ ४ भूतपूर अभा, नामयी घर [चरट् ] प्रत्यय याय छे. पूर्व भूतः भूतपूर्वः । भूतपूर्व आढयः आढयचरः । आढयचरी । दर्शनीयचरः। दर्शनीयचरी । भूतपूर्वे चरट् ७।२।७८ उ५ १०4-1 नामयी रूप्य मने प्चरट प्रत्य५ ५ ५ छे. देव दत्तस्य भूतपूर्वः देवदत्तरूप्यो गौः । देवदत्तचरः । षष्ठयाः रूप्य-प्चरट् ७।२८० 38 ५०४यन्त नामथी व्याश्रय २५ ाय ती, तस् [तसु] प्रत्यय थाय छे. नानापक्षाश्रयो ध्याश्रयः । देवा अर्जुनतोऽभवन् । आदित्यः कर्णतोऽभवत् । अर्जुनस्य पक्षे देवाः Page #460 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 3८ તદ્ધિત પ્રકરણ ૬ છારા૨ ૪૩૫ कर्णस्य पक्षे आदित्योऽभवदित्यर्थः । त्वत्तोऽभवत् । मत्तोऽभवत् । व्याश्रये तमुः ७।२।८१ ૩૭ સર્વ અને ઉભય અર્થમાં અનુક્રમે વર્તમાન રિ અને अभि थी तसु थाय छे. परितः सर्वत इत्यर्थः । अभितः उभयत इत्यर्थः । पर्यमेः सर्वोभये ७।२।८३ आदि विगैरे शब्दोयी तसु प्रत्यय याय छे. आदी आदेर्वा आदितः । एवं मध्यतः । अन्यतः + अग्रतः । वक्षस्तः । पार्श्वतः । पृष्टतः । मुखतः । सर्वतः । इतः । प्रमागेन प्रमाणाद्वा प्रमाणतः । पृष्ठेन पृष्ठतोऽर्क सेवेत । आधादिभ्यः ७।२।८४ ૩૯ અપાદાન પંચમી વાળા નામથી તણુ પ્રત્યય થાય છે. ग्रामत गच्छति । चौरतो बिभेति । त्वत्तः । मत्तः । अ-हीय-रुहो-ऽपादाने ७।२।८८ ४० ५'यभ्यन्त किम् थी तथा द्वि युष्मद् अस्मद् भने भवतु सिवाय सर्वादि शहाथी भने सवैYध्यार्थ-मनार्थ बहु थी तस् [पित्तस् ] थाय छे. सर्वतः । यतः । ततः । बहुतः । किमद्वयादि-सर्वाद्यवैपुल्यबहोः पित्तस् ७।२।८९ ४१. तस् तसु ७-२-८४,८८,८८ ५२ ७ इदम् नो इ, एतद् ने। अ भने किम् । कु. थाय छे. इतः । अतः । कुतः । इतोऽत: कुत: ७।२।९०. Page #461 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ४. ४५ अन् इदम च कुत्र । તદ્ધિત પ્રકરણ ૬ ७।२।९१ ४२ ततोभवान् । इतोभवान् । कुतोभवान् । विमेरे wa पून्य अर्थमा १५२।५ छ. मे प्रमाणे आयुष्मद् । दीर्घायुस् । भने देवानांप्रिय पूवे ५९ ततः इतः कुतः विशेरे लेडीय छे. ततआयुष्यमान् विशेरे भवत्वायुष्मद्-दीर्घायु-र्देवानांप्रियैकार्थात् ७।२।९१ ४३ तत्र ५५ ने14 छे. तत्रभवान् । तत्रायुष्मान् विगेरे. त्रप् च ७।२।९२ ४४ त्रप् प्रत्यय ५२ ७i, किम् नः क्व भने कुत्र, एतद् ने अत्र मने इदम् नो इह निपात थाय छे. ७-२-८४ थी त्रप , कस्मिन् इति क्व कुत्र । एतस्मिन् इति अत्र । अस्मिन् इह । क्वभवान् । कुत्रभवान् । अत्रभवान् । इहभवान् । क्वायुष्मान् विगेरे. क्व कुत्रा-ऽत्रेह ७।२।९३ ४५ सतभ्यन्त किम् १७६५तथा द्वि युष्मद् अस्मद् भने भवतु सिवाय सर्वादि १७-६ोयो भने मनेा बहु २०६! त्रप् प्रत्यय थाय छे. सर्वत्र । तत्र । बहुषु-बहुत्र । सप्तम्या: ७२९४ ४६ सप्तभ्यन्त किम् यत् तद् सर्व एक मने अन्य १७-६यो स वाय हाय सारे दा प्रत्यय थाय छे. कस्मिन् काले कदा । यदा । तदा । सर्वदा । एकदा । अन्यदा । किम्-यत्-तत्-सर्वैकान्यात् काले दा ७।२।९५ ४७ सदा अधुना इदानीम् तदानीम् भने एतर्हि ६ मा निपात छ. सर्वस्मिन् काले सदा । अस्मिन्काले अधुना इदानीम् एतर्हि । तस्मिन् काले तदानीम् । सदा-ऽधुनेदानीं-तदानीमेतहि ७।२।९६ Page #462 -------------------------------------------------------------------------- ________________ તદ્ધિત પ્રકરણ ૬ ગરાઉ૭ ૪૩૭ ४८ सद्यस् अघ भने परेद्यवि मन वा-यमा निपात छे. समानेऽह्नि सद्यः । अस्मिन् अहनि अद्य । परस्मिन् परेद्यवि। सद्यो-ऽद्य-परेद्यवि अनि ७।२।९७ ४८ पूर्व अपर अधर उत्तर अन्य अन्यतर भने इतर २०६यी अहन् वाथ्य बाय सारे एद्युत् प्रत्यय थाय छे. पूर्वस्मिन् अहनि पूर्वेद्युः । अपरेयुः । अधरेद्युः । ईत्यादि. पूर्वा-ऽपरा-ऽधरोत्तरा-ऽन्या-ऽन्यतरेतराद् एधुस् ७।२।९८ ५० उभय थी अहन् १ायमा घुस् मने एद्युस् थाय छे. उभयस्मिन्नहनि उभयद्युः । उभयेयुः। उभयाद् धुश्च ७।२।९९ ५. ऐषमस् परुत् भने परारि १५ वा-यमा निपात छे. अस्मिन् वर्षे ऐषम: । पूर्वस्मिन् परस्मिन् वर्षे परुत् । पूर्वतरस्मिन् परतरस्मिन् वर्षे परारि । ऐषमः-परुत्-परारि वर्षे ७।२।१०० ५२ सनतन आसमां यथा समय हि प्रत्यय थाय छे. कस्मि ननद्यतने काले कर्हि । यहिं । तहिं । अनद्यतने हिः ७।२।१०१ પ૩ પ્રકારમાં વર્તમાન શિન્ અને વાઢિ સિવાય સર્વનામથી था प्रत्यय याय छे. सर्वेण प्रकारेण सर्वथा। यथा तथा । प्रकारे था ७।२।१०२ कथम् अने इत्थम् १२मा निपात छ. केन प्रकारेण कथम् । अनेन एतेन वा प्रकारेण इत्थम् । कथमित्थम् १२।१०३ Page #463 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ४३८ . તદ્ધિત પ્રકરણ ૬ બરાઉ૦૪ પણ પ્રકારમાં વર્તમાન સંખ્યા વાચિ નામથી જ થાય છે. एकेन प्रकारेण एकधा । द्विधा । त्रिधा । बहुधा । कतिधा । संख्याया धा ७।२।१०४ પ૬ વિચાલ ગમ્ય હોય ત્યારે સંખ્યાવાચિ નામથી ઘા પ્રત્યયા થાય છે. વિચાલ એટલે એકનું અનેક થવું અને અનેકનું ये थ'. एको राशि द्वौं क्रियते द्विधा क्रियते । त्रिधा क्रियते एको राशि द्वौं भवति । द्विधा भवति । त्रिधा भवति । अनेकः एकः क्रियते एकधा क्रियते । विचाले च ७।२।१०५ ५७ एक शथी प्रा२ मते वियासमा ध्यम् [ध्यम ] वि४८ थाय छे. एकेन प्रकारेण ऐकध्यम् एकघा भुङ्क्ते । अनेकमेकं करोति ऐकध्यं करोति एकधा करोति । वैकाद्ध्य म ७२।१०६ ५८ द्वि भने त्रि श०६! १२ भने वियासमा धम् [धमा सने एधा वि४८ से थाय छे. द्वाभ्यां प्रकाराभ्यां द्वधम् वैधम् द्वेधा त्रेधा द्विधा त्रिधा भुक्ते। एक राशि द्वौ करोति द्वैधम् त्रैधम् द्वेधा त्रेधा । द्विधा त्रिधा करोति । द्वि-त्रे धमजेधौ वा ७।२।१०७ ૫૦ ટ્ટિ અને ત્રિ શબ્દથી પ્રકારત અને વિચાલવત અર્થમાં धण् प्रत्यय थाय छे. द्वौ प्रकारौ विभागौ वा एषां द्वैधानि । त्रैधानि । मा भव्यय नथी. 1-1-3२ मो. तद्वति धण् ७।२।१०८ १० वा२५ मां-सण्यावायिनामयी पा२ अर्थमा, कृत्वस प्रत्यय याय छे. पञ्च वारा अस्य पञ्चकृत्वो भुक्ते Page #464 -------------------------------------------------------------------------- ________________ તન્દ્રિત પ્રકરણ ૬ ७२/१०९ ४३८ देवदत्तः । षट्कृत्वः । शतकृत्वः । सहस्रकृत्वो ऽधीते । बहुकृत्वः । वारे कृत्वस् ७ २ १०९ ६१ द्वि त्रि यने चतुर्थी स् [सुच्] प्रत्यय थाय द्विः । त्रिः । चतु र्भुङ्क्ते । द्वि-त्रि- चतुरः सुच् ७।२।११० १२ एक थी सुच् थाय छे अने एक ने। सकृत् थाय छे. सकृत् भुङ्क्ते । एकात् सकृत् चास्य ७।२।१११ थी धा थाय छे. बहव आसन्ना वारा अस्य बहुधा भुङ्क्ते । ५२५२ ४भे छे. बहो ssसने ७।२।११२ १३ ग्यासन्नवारमा वर्तमान बहु ૬૪ દિગ દેશ અને કાળમાં વર્તમાન−(૧) પ્રથમા પંચમી અને સપ્તમ્યન્ત દિક્ શબ્દથી સ્વાર્થમાં ઘા પ્રત્યય થાય છે. प्राची दिग् रमणीया प्राग् रमणीयम् । (अव्यय होवाथी प्राग् देशो रमणीयः नपुं स थाय छे.) कालो "" "" 29 प्राच्या दिश आगतः प्रागागतः " "" " प्राचः देशाद् प्राचः कालाद् प्राच्यां दिशि वसति प्राग् वसति । "" " प्राचि देशे प्राचि काले " दिशब्दाद् दिग् देश-कालेषु प्रथमा - पञ्चमी - ور " "" "9 " सप्तम्याः ७।२।११३ Page #465 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ४४० તન્દ્રિત પ્રકરણ ૬ ७२/११४ ૬૫ બ્વે થી ત્તિ અને નિષ્ઠાત્ થાય છે અને ૩૫ આદેશ થાય છે. ऊर्ध्वा दिग् देशः कालोः वा रमणीयः उपरि रमणीयम् । ," उपरिष्टाद् रमणीयम् । उपर्यागतः । उपरिष्टादागतः । उपरि वसति । उपरिष्टाद् वसति " 99 "" खेव - 99 ऊर्ध्वाद् रि-रिष्टातौ उपचाऽस्य ७ । २ । ११४ ६६ पूर्व अवर अने अधर शहथी अस् भने अस्तात् प्रत्यय થાય છે અને અનુક્રમે દુર્ ર્ અને ઋ આદેશ થાય છે, पुरो रमणीयम् पुरस्ताद् रमणीयम् । पुर आगतः पुरस्ताद् आगतः । पुरो वसति पुरस्ताद् वसति । खेव अवः । अवस्ताद् । अधः । अधस्ताद् । पूर्वा वरा- घरेभ्यो असस्तात पुरवधश्चैषाम् ७२।११५ १७ पर अवर थी स्तात् थाय छे. परस्ताद् | अवरस्ताद् परावरात् स्तात् ७।२।११६ ६८ दक्षिण उत्तर ते पर ने अवर थी अतस् थाय छे. दक्षिणतः । उत्तरतः । परतः । अवरतः । दक्षिणोत्तरात् चात ७२।११७ ६८ अधर भने अपर थी तथा दक्षिण भने उत्तर थी आत् याय 9. अधरात् । पश्चात् ७-२-१२४ । दक्षिणात् । उत्तरात् । अधरा ऽपराच् चाऽऽत् ७२।११८ ૭ પ્રથમા અને સસમ્યન્ત રક્ષિળથી આ વિકલ્પે થાય છે. दक्षिणा रमणीयम् । दक्षिणा वसति । पक्षे अतसातौ । वा दक्षिणात् प्रथमा - सप्तम्या आ ७।२।११९ ७१ २ २ दक्षिण शब्थी आपने आहि थाय छे. ग्रामाद् दूरा दक्षिणा दिग् देशो वा रमणीयः - ग्रामाद् दक्षिणा Page #466 -------------------------------------------------------------------------- ________________ तद्धित ५४२११७२।१२० ४४१ दक्षिणाहि रमणीयम् । “ग्रामाद दक्षिणा दक्षिणाहि वसति । दक्षिण श- समां वरात नथी. आ-ऽऽही दूरे ७।२।१२० ७२ उत्तर शथी आ भने आहि विपे थाय छे. उत्तरा । उत्तराहि । पक्षे उत्तरतः। उत्सरात् । वोत्तरात् ७।२।१२१ ૭૩ અદ્ભર (નજીક) પ્રથમા-સપ્તશ્યન્ત રિા શબ્દથી ઘન થાય छ. अस्माद् अदूरा पूर्वा दिग रमणीया देशः कालो वा पूर्वणास्य रमणीयम् वसति । मेव अपरेण । दक्षिणेन । उत्तरेण । अधरेण । २-२-११७ अदूरे एनः ७।२।१२२ ७४ अञ्च सन्तवाण थी धा मने एन ७-२-१२२ પ્રત્યયને લેપ થાય છે. અને લેપ થયા પછી સ્ત્રી પ્રત્યયને ५६५ से५ थाय छे. प्राची दिग् दूरादूरा वा रमणीया देशः कालो वा प्राग् रमणीयम् प्रागागतः । प्राग वसति । लुब अश्वेः ७।२।१२३ ७५ आत् ५२ छत अपर न पश्च माहेश ५५ छे. पश्चात् । पश्चोऽपरस्य दिपूर्वस्य चाति ७।२।१२४ ७६ कृ तभा भू सने अस् धातु साथैना योगम भ मने કર્તાથી “પહેલાં તે નથી તેનું તે થવું ગમ્ય હોય ત્યારે ? [च्चि] प्रत्यय थाय छे. प्राग् अशुक्ल शुक्लं करोति शुक्लीकरोति पटम् । ,, अशुक्लः शुक्लो भवति शुक्लीभवति पटः । ,,, शुक्लः स्यात् शुक्लीस्यात् पटः । कृ-वस्तिभ्या कर्म-कर्त्तभ्यांप्रागतत्-तत्वे चिः ७।२।१२६ Page #467 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ४४२ तद्धित १४२५ ६ ७२।१३० ७७ प्यास्ति डाय । स्सात् थाय छे. सर्व काष्ठं प्राग् अनग्निमग्निं करोति अग्निसात्करोति काष्ठम् । अग्निसाद् भवति । अग्निसात्स्यात् । પ્રત્યયમાં ડબલ ર હોવાથી સ જ રહેશે. મૂર્ધન્ય ૬ થશે નહિં व्याप्ती स्सात् ७।२।१३० ૭૮ અવ્યક્ત શબ્દના અનુકરણ રૂપ અનેકસ્વરવાળા શબ્દથી છ भू मने अस साथेन। योगमा इति ५२मा न होय तो आ [डाच्] १.५५ थाय छ भने ते श०६ 344 थाय छे. पटत् करोति पटपटाकरोति भवति स्यात् । दमत् करोति दमदमाकरोति भवति स्यात् । अव्यक्ता-ऽनुकरणादनेकस्वरात् कृ-भ्वस्तिना अनितो द्विश्च ७।२।१४५ ७९ मामा पटत् न त् , डाच् ५२७ता पाय ७. पटपटा करोति । डाच्यादो ७।२।१४९ बहु अथवाणा भने अल्प अवाणी ॥२४ पाविनामयी अनुभे धष्ट अने अनिष्ट विषयमा शस् [प्शस्] थाय छे. १. ग्रामे बहवो ददति बहुशो ददति । बहुं धनं ददाति बहुशो धनं ददाति । विवाहे बहुभिर्भुक्तमतिथिभिः बहुशो भुक्तमतिथिभिः । बहुभ्योऽतिथिभ्यो ददाति बहुशोऽतिथिभ्यो ददाति । बहुभ्यो ग्रामेभ्य आगच्छति बहुशो ग्रामेभ्य आगच्छति । बहुषु ग्रामेषु वसति बहुशो ग्रामेषु वसति । मेव भूरिशः । प्रभूतशः । गणशः । २ अल्प. आगच्छति अल्पश आगच्छति । क्या बहल्पार्थात् कारकाद् इष्टा-ऽनिष्टे शस् ७।२।१५० Page #468 -------------------------------------------------------------------------- ________________ તદ્ધિત પ્રકરણ ૬ રા૫૨ ૪૪ ૮૧ સંખ્યા વાચિ કારક નામથી અને એકવચનાથ કારક નામથી વીસામાં પણ થાય છે. १ एकैकं ददाति एकशो ददाति । द्वो द्वौ द्विशः। त्रिशः। एकैकेन दीयते एकशो दीयते । द्वाभ्यां द्वाभ्यां द्विशः । त्रिशः । २ माषं मापं देहि माषशो देहि । पादशः। अर्धशः । वनशः प्रविशति । क्रमेण क्रमेण क्रमशः । संख्यैकार्थाद वीप्सायां शस् ७।२।१५१ २५०.५ मा त भान व मने भव्ययथा स्वार्थ मां कार थाय छे. अकारः । इकारः । ककार । खकारः । ओंकारः। नमस्कारः । चकारः । एवकारः । हुंकारः । वर्णाव्ययात् स्वरूपे कारः ७।२।१५६ ८३ र थी एफ ५९५ थाय छ. रेफः। रकारः । रादेफः ७।२।१५७ ८४ नामन् रूप अने भाग २७६थी धेय प्रत्यय थाय . नामक नामधेयम् । रूपधेयम् । भागधेयम् । नाम-रूप-भागाद् धेयः ७।२।१५८ ८५ मत विगेरे शोथी य प्रत्यय थाय छे. मर्त एव मर्त्यः। सूर एव सूर्यः । भाग एव भाग्यम् । मादिभ्यो यः ७।२।१५९ ८६ नव श०४थी ईन तन न मने य थाय छे. मने नू माहेश थाय छे. नवमेव नवीनम् । नूतनम् । नूत्नम् । नव्यम् । नवाद् ईन-तन-त्नं च न चास्य ७।२।१६० ८७ पुराण अ भा वतमान प्र थी न ईन तन अने न थाय छे. प्रणम् । प्रीणम् । प्रतनम् । प्रत्नम् पुराणम् । प्रात् पूराणे नश्च ७।२।१६१ Page #469 -------------------------------------------------------------------------- ________________ તદ્ધિત પ્રકરણ ૬ કાવાર ८८ देव शथी तल थाय छे. देव एव देवता । देवात् तल ७।२।१६२ .८८ मेषज वियरे शोथी य [टयण] प्रत्यय थाय छे. भेषजमेव भैषज्यम् । अनन्त एव आनन्त्यम् । चत्वार एव वर्णाः चातुर्वर्ण्यम् । त्रैलोक्यम् । भेषनादिभ्यः टयण ७।२।१६४ ८० प्रज्ञ किगरे शाथी अण थाय छे. प्रज्ञ एव प्राज्ञः। प्राज्ञी कन्या । वणिगेव वाणिजः । ४. प्रज्ञादिभ्यो ऽण ७।२।१६५ ही संशा भा५३ मेवा म भावतभान कर्मन् २०६था अण थाय छे. कर्मैव कार्मणं करोति। कर्मणः संदिष्टे ७।२।१६७ ४२ वाच श६था इकण थाय छे. वागेव वाचिकं कथयति । वाच इकण ७।२।१६८ 23 विनय विगेरे शोथी इकण थाय छे. विनय एब वैनयिकम् । समय एव सामयिकम् । समाय एव सामायिकम् ई. विनयादिभ्यः ७।२।१६९ ८४ उपाय एव औपयिकम् । उपाय ! पा२५ थाय छे. उपायाद् हस्त्र श्च ७।२।१७० २५ मृद् थी तिक थाय छ. मृदेव मृत्तिका । ___ मृदः तिम् ७।२।१७१ २९ प्रशस्त मर्थ भा मृद् थी स भने स्न थाय छे. मृत्सा । मृत्स्ना स-स्नौ प्रशस्ते ७२।१७२ Page #470 -------------------------------------------------------------------------- ________________ सप्तमोऽध्यायः द्वितीयः पादः तद्धित-प्रकरणम् ३ [ मत्वर्थाद्यर्थेषु प्रत्ययाः] १ तदस्त्यास्त्यस्मिन् इति मतुः ७।२।१ गोमान् २ आयात् ७।२।२ ३ नावादेरिकः ७।२।३ नाविकः, नौमान् ४ शिखादिभ्य इन् ७।२।४ शिखी, शिखावान् ५ व्रीह्यादिभ्यस् तौ ७।२।५ व्रीहिकः, ब्रोही, व्रीहिमान् ६ अतोऽनेकस्वरात् ७।२।६ दण्डिकः, दण्डी, दण्डवान् .. ७ वीयर्थ-तुन्दादेरिलश्च २।९ कलमिलः । तुन्दिलः ८ स्वाङ्गाद् विवृद्धात् ते ७।२।१० कर्णिलः, कर्णिकः, कर्णी ९ वलि-बटि-तुण्डे भः ७।२।१६ वलिभः । १० ऊर्णाह-शुभमो युस् ७।२।१७ ऊर्णायुः । अहंयुः । शुभंयुः ११ कं-शंभ्यां युस्-ति-यस्-तु-त-व-भम् ७।२।१८ कंगुः । शंयुः १२ बल-बात-दन्त-ललाटाद् ऊलः ७।२।१९ बलूल: १३ प्राण्यङ्गाद् आतो लः ७।२।२० चूडालः १४ सिध्मादि-क्षुद्र-जन्तु-रुग्भ्यः ७।२।२१ सिध्मल: १५ वाच आलाटौ (क्षेपे) ७।२।२४ वाचालः, वाचाटः १६ ग्मिन् ७।२।२५ वाग्मी, वाग्वान् १७ मध्वादिभ्यो रः ७।२।२६ मधुरो रसः १८ कृष्यादिभ्यो वलच् ७।२।२७ कृषोवलः १९ लोम-पिच्छादेः शेलम् ७।२।२८ लोमशः । पिच्छिल: Page #471 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ४४६ ... तद्धित-प्रकरणम् ६ २० नोऽङ्गादेः ७।२।२९ अङ्गना कल्याणाङ्गी २१ प्रज्ञा-श्रद्धा-ऽर्चा-वृत्ते णः ७।२।३३ प्राज्ञः । श्राद्धः २२ ज्योत्स्नादिभ्यो ऽण् ७।२।३४ ज्योत्स्नः पक्षः २३ सिकता-शर्करात् ७।२।३५ शैकतः । शार्करः २४ कच्छ्वा डुरः ७।२।३९ कच्छुरः २५ दन्ताद् उन्नताद् ७।२।४० दन्तुरः २६ अभ्रादिभ्यः (अः) ७।२।४६ अभ्रं नमः २७ अस्-तपो-माया-मेधा स्रजो विन् ७।२।४७ यशस्वी २८ गुणादिभ्यो यः ७।२।५३ गुण्यः २९ रूपात् प्रशस्ता-ऽऽहताद् ७२।५४ रूप्यो गौः ३० पूर्णमासोऽण् ७।२।५५ पौर्णमासी ३१ वाता-ऽतिसार-पिशाचात् (इन्) कश्चान्तः ७।२।६१वातकी ३२ पूरणाद् वयसि ७।२।७२ पञ्चमी बालकः ३३ प्रकारे जातीयर ७।२।७५ पटुजातीयः ३४ भूतपूर्वे चरट् ७।२।७८ आढयचरः ३५ षष्ठयाः रूप्य-प्चरट् ७।२।८० देवदत्तरूप्यः । चरो गौः ३६ व्याश्रये तसुः ७।२।८१ देवा अर्जुनतोऽभवन् ३७ पर्यभेः सर्वोभये ७।२।८३ परितः सर्वतः । अभित उभयतः ३८ आधादिभ्यः ७।२।८४ आदितः । मध्यतः ३९ अ-हीय-रुहो ऽपादाने ७।२।८८ ग्रामत आगच्छति Page #472 -------------------------------------------------------------------------- ________________ तद्धित-प्रकरणम् १ ४० किमद्वयादि-सर्वाधवैपुल्यवहोः पित्तस् ७।२।८९ सर्वतः ४१ इतोऽतः कुतः ७।२।९० ४२ भवत्तायुष्मद्-दीर्घायु-देवानांप्रियैकार्थात् ७।२।९१ स भवान् । ततोभवान् ४३ त्रप् च ७।२।९२ स भवान् । तत्रभवान् ४४ क्व-कुत्रा-ऽत्रेह ७।२।९३ ४५ सप्तम्याः ७।२।९४ सर्वत्र । तत्र । बहुत्र ४६ किम्-यत्-तत्-सवैकान्यात् काले दा ७।२।९५कदा। यदा ४७ सदाधुनेदानीं-तदानीमेतर्हि ७।२।९६ सदा । अधुना ४८ सद्यो-ऽद्य-परेद्यवि अति ७।२।९७ सद्यः । अद्य ४९ पूर्वापराधरोत्तरान्यान्यतरेतराद् एद्युस् ७।२।९८ पूर्वेद्युः ५० उभयाद् धुश्च ७।२।९९ उभयद्यः, उभयेयुः ५१ ऐषमा-परुत्-परारि वर्षे ७।२।१०० ५२ अनद्यतने हि ७।२।१०१ कर्हि । यहि । तर्हि ५३ प्रकारे था ७२।१०२ सर्वथा । यथा । तथा ५४ कथमित्थम् ७।२।१०३ ५५ संख्याया था ७।२।१०४ एकधा । द्विधा ५६ विचाले च ७।२।१०५ द्विधा क्रियते । द्विधा भवति ५७ वैकाद् ध्यमञ् ७।२।१०६ ऐकध्यम् एकधा भुङ्क्ते ५८ द्वित्रेः धमधौ वा ७।२।१०७ द्वैधं द्वेधा भुङ्क्ते ५९ तद्वति धण ७।२।१०८ द्वैधानि । त्रैवानि ६० वारे कृत्वस् ७।२।१०९ पञ्चकृत्वो भुङ्क्ते Page #473 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ४४८ तद्धित-प्रकरणम् ६ ६१ द्वि-त्रि-चतुरः सुच् ७।२।११० द्विः त्रिः चतुः भुङ्क्ते ६२ एकात् सकृत् चास्य ७।२।१११ सकृद् भुङ्क्ते ६३ बहो र्धा ऽऽसन्ने ७।२।११२ बहुधा भुङ्क्ते ६४ दिकशब्दाद् दिग-देश-कालेषु प्रथमा-पञ्चमी-सप्तम्या: ७।२।११३ प्राग् रमणीयम् ६५ ऊर्ध्वाद् रि-रिष्टातौ उपश्चास्य ७।२।११४ उपरि ६६ पूर्वापराधरेभ्यो असस्तातौ पुरवधश्चैषाम् ७।२।११५ . पुरः, पुरस्ताद् रमणीयम् ६७ परावरात् स्तात् ७।२।११६ परस्ताद् । अवरस्ताद् ६८ दक्षिणोत्तरात् चाऽतस् ७।२।११७ दक्षिणतः । उत्तरतः ६९ अधरापराच् चात् ७।२।११८ अधरात् । पश्चात् ७० वा दक्षिणात् प्रथमा सप्तम्या आः ७।२।११९ दक्षिणा ७१ आ-ऽऽही दूरे ७।२।१२० ग्रामाद् दक्षिणा, दक्षिणाहि ७२ बोत्तरात् ७।२।१२१ उत्तरा उत्तराहिं ७३ अदरे एनः ७।२।१२२ पूर्वणास्य रमणीयम् ७४ लुब् अञ्चेः ७।२।१२३ प्राग् रमणीयम् ७५ पश्चोऽपरस्य दिक्पूर्वस्य चाऽऽति ७।२।१२४ पश्चात् ७६ कृ-भ्वस्तिभ्यां कर्म-कर्तृभ्यांप्रागतत्-तत्त्वे चिः ७।२।१२६ शुक्लीकरोति पटम् ७७ व्याप्तौ स्सात् ७।२।१३० अग्निसात् करोति काष्ठम् ७८ अव्यक्तानुकरणादनेकस्वरात् -भ्वस्तिना अनितौ द्विश्व ७।२।१४५ पटपटा करोति Page #474 -------------------------------------------------------------------------- ________________ तद्धित-प्रकरणम् ६ ७९ डाच्यादौ ७।२।१४९ पटपटा करोति ८० बहल्पार्थात् कारकाद् इष्टा-ऽनिष्टे शस् ७।२।१५० बहुशो ददति । अल्पश आगच्छति ८१ संख्यैकार्थाद्वीप्सायां शस् ७।२।१५१ एकशो ददाति । माषशो देहि ८२ वर्णा-ऽव्ययात् स्वरूपे कारः ७।२।१५६ अकारः। ओंकारः ८३ रादेफः ७।२।१५७ रेफः, रकारः ८४ नाम-रूप-भागाद् धेयः ७।२।१५८ नामधेयम् ८५ मर्तादिभ्यो यः ७।२।१५९ मर्त्यः । सूर्यः ८६ नवाद् ईन-तन-त्नं च नू चाऽस्य ।२।१६० नवीनम् ८७ प्रात् पूराणे नश्च ७।२।१६१ प्रणम् । प्रीणम् । प्रतनम्। प्रत्नम् ८८ देवात् तल् ७।२।१६२ देवता ८९ भेषजादिभ्यः ट्यण् ७।२।१६४ भैषज्यम् । आनन्त्यम् ९० प्रज्ञादिभ्यो ऽण् ७।२।१६५ प्राज्ञः । प्राज्ञो कन्या ९१ कर्मणः संदिष्टे ७।२।१६७ कार्मणं करोति ९२ वाच इकण ७।२।१६८ वाचिकम् कथयति ९३ विनयादिभ्यः ७।२।१६९ वैनयिकम् । सामयिकम् ९४ उपायाद् इस्त्रश्च ७।२।१७० औपयिकम् ९५ मृदः तिक् ७।२।१७१ मृत्तिका ९६ स-स्नौ प्रशस्ते ७।२।१७२ मृत्सा, मृत्स्ना Page #475 -------------------------------------------------------------------------- ________________ તદ્ધિત પ્રકરણ ૭ પ્રકૃત વિગેરે અર્થોમાં પ્રત્યયો અને સમાસાત પ્રત્યે १ प्रकृत (प्रचुर अथवा प्रधान) अर्थमा भान नामया स्थ मा मयट् थाय छे. अन्न प्रकृतम् अन्नमयम् प्रयु२ सन्न अथवा प्रधान मन । घृतमयम् । दधिमयम् । प्रकृते मयट् ७।३।१ २ प्रकृत म मा त भान नामयी मस्मिन् अर्थमा मयट थाय छे. अन्न प्रकृतमस्मिन् अन्नमयम् भोजनम् । अपूपमयं पर्व । वटकमयी यात्रा। अस्मिन् ७।३।२ 3 प्रकृते सने अस्मिन् से मे विषयमा मवयनमा વર્તમાન નામથી સમૂહવત પ્રત્યય થાય છે. અને મય प्रत्यय थाय छे. अपूपाः प्रकृताः आपूपिकम् । अपूपमयम् । मौदकिकम् । मोदकमयम् । शाकुलिकम् । शष्कुलिमयम् । धैनुकम् । धेनुमयम् । अपूपाः प्रकृता अस्मिन् आपूपिकम् , अपूपमयम् पर्व । मौदकिकी, मोदकमयी पूजा । गणिकाः प्रकृता यस्यां यात्रायां गाणिक्या गणिकामयी यात्रा (१-२-१४, १५, १७) अश्वीया अश्वमयी यात्रा । १-२-१६ तयोः समूहवच च बहुषु ७३३ ४ निन्ध अर्थमा, भान नामी स्वार्थ भां पाश [पाशप्] थाय छ. निन्द्यो वैयाकरणः वैयाकरणपाशः। छान्दसपाशः । निन्द्ये पाशप् ७।३।४ ૫ પ્રકૃષ્ટ અર્થમાં (પ્રકર્ષવત અર્થમાં) નામથી તમન્ થાય Page #476 -------------------------------------------------------------------------- ________________ તદ્ધિત પ્રકરણ ૭ છારા ૪૫૧ छ. ४-अतिशय. सर्वे इमे शुक्लाः अयमेषां प्रकृष्टः शुक्लः शुक्लतमः । प्रकृष्टे तमप् ७।३।५ બે માં-પ્રકૃષ્ટ અર્થમાં અને વિભાગ કરવા ગ્ય પ્રકૃષ્ટ अर्थभां नामथा तरप थाय छे. द्वाविमौ पटू अयमनयोः प्रकृष्टः पटुः पटुतरः । सांकाश्यकेभ्यः पाटलिपुत्रका प्रकृष्टा आढया आढयतराः । २-२-१०४ तयो वि(विभज्ये) च तरप ७।३।६ ७ स्वार्थमा पयित् तरप थाय छे. अभिन्नमेव अभिन्न तरकम् । स्वार्थ भांक ७-3-१५ क्वचित् स्वार्थे ७।३७ ८ किं तथा त्याद्यन्त, एकारान्त सने अव्यय शब्था ५२ २हेस तमप् भने तरप् प्रत्ययना सतना आम् थाय छे. तमप सने तरप सत्य-द्रव्यमा वतता न य तो. इदमनयोः अतिशयेन किं पचति किंतरां पचति । इदमेषामतिशयेन किं पचति किंतमां पचति । त्याद्यन्त था ५४ तरप तमप थाय छे-द्वाविमौ पचतः अयमनयोरतिशयेन पचति पचतितराम् । सर्वे इमे पचन्ति अयमेषां प्रकृष्टं पचति पचतितमाम् । पूर्वाहेतराम् भुङ्क्ते । पूर्वाह्वेतमाम् भुङ्क्ते । नितराम् । नितमाम् । सुतराम् सुतमाम् । किं-त्याये-ऽव्ययाद् असत्त्वे तयोः अन्तस्याऽऽम् ७।३।८ ૯ જે શબ્દનું પ્રવૃત્તિનિમિત્ત ગુણ હોય, તેવા શબ્દથી તમે मन तरप नाममा विख्ये इष्ठ मन ईयसु थाय छे. अयमेषामतिशयेन पटुः पटिष्ठः । पटुतमः । अयमनयोर तिशयेन पटुः पटीयान् । पटुतरः । गुणा-ऽङ्गाद् वेष्ठेयस ७.३९ Page #477 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ४५२ તદ્ધિત પ્રકરણ ૭ ७३।१० १० प्रशस्त संभा त्याद्यन्त था भने नामयी रूप [रूपप्] प्रत्यय याय छे. प्रशस्तं पचति पचतिरूपम् । प्रशस्तो वैयाकरणो वैयाकरणरूपः । पण्डितरूपः । त्यादेश्व प्रशस्ते रूपप् ७।३।१० ईषदसमाप्त (08-माधु असमास) अभा, तमप विगरे अन्ते नथा मेत्याद्यन्त था भने नामथा कल्पप देश्यप भने देशीयर थाय छे. प, छत् छे. ईषदसमाप्तं पचति पचतिकल्पम् । पचतिदेश्यम् पचतिदेशीयम् । ईषदसमाप्तः पटुः पटुकल्पः । पटुदेश्यः । पटुदेशीयः। पूरेपूरे। पटु नयी-थो31 माछ। छ-५४ वा छे. अतमबादेः ईषदसमाप्ते कल्पप्-देश्यप्-देशीयर ७।३।११ १२ नाभा पूर्व बहु प्रत्यय १ि४८ थाय छे. ईषदसमाप्तः पटुः बहुपटुः । बहुगुडो द्राक्षा । बहुचन्द्रो मुखम् । बहुभुक्तम् पक्षे पटुकल्पः ४. ५४ । नाम्नः प्राग् बहु र्वा ७।३।१२। १३ स्वार्थ भा यावादि शहाथी क प्रत्यय थाय छे. याव मजतो. याव एव यावकः । भिक्षुरेव भिक्षुकः । त्यादि यावादिभ्यः कः ७।३।१५।। १४ असहाय अमां, एक ०-६ आकिन् भने क प्रत्यय याय छे. एकाकी। एककः मेसो-भागे साथे न य तेवो. एकाद् आकिन् (क:) चा-ऽसहाये ७।३।२७ १५ हवे भागात (७-3-५८ नी पनि.) अर्थाभां, नामथी क [क] प्रत्यय थाय छ. ७-3-33 प्राग् नित्याद् कप् ७।३।२८ Page #478 -------------------------------------------------------------------------- ________________ તદ્ધિત પ્રકરણ ૭ ગા૨ ૪૫૩ १६ त्याद्यन्त भने सर्वादि ना स्वशभां अन्त्य स्वरनी पूर्वे अक् प्रत्यय थाय छे. (कप् ने। अथवाह) ७-3-33 त्यादि - सर्वादेः स्वरेष्वन्त्यात् पूर्वोक् ७।३।२९ १७ साराहि ओअराहि भने भाराहि व स्याद्यन्त युष्मद् અને અસ્મન્ ના સ્વરામાં અન્ય સ્વરની પૂર્વે અવ્ડ થાય છે. युष्मदस्मदोऽसोभादि- स्यादेः ७|३|३० ૧૮ અવ્યયના સ્વરોમાં અન્ય સ્વરની પૂર્વે અ” થાય છે અને अव्ययना अन्त्य क् नो द् थाय छे. ७-3-33 अव्ययस्य को द् च ७।३।३१ ૧૯ કુત્સિત, અલ્પ અને અજ્ઞાત અમાં, ઉપર કહ્યા પ્રમાણે कप् विगेरे प्रत्यय थाय छे. (१) कुत्सितोऽल्पोऽज्ञातो वाश्वः अश्वकः । गर्दभकः । (२) कुत्सितमल्पमज्ञातं वा पचति पचतकि । सर्वके । विश्वके । सर्वस्मै । विश्वकस्मै 1 1 ( 3 ) त्वयका । मयका । त्वयकि । मयकि । पशु युष्मकासु । युवकयोः । आवकयोः । युवकाभ्याम् । अस्मकाभिः । (४) कुत्सितमल्पमज्ञातं वा उच्चैः उच्चकैः । नीचकैः । धिक् धकिद् । पृथक्-पृथकद् । कुत्सिता - ऽल्पा- ज्ञा ७।३।३३ ૨૦ ‘બેની મધ્યમાં નિર્ધારવું હેાય એવા અમાં, एक शहथा विये अतर [इतर] थाय छे. एकतरो भवतोः पटुः पक्षे - एकको भवतोः पटुः | अक् ७-३-२७ वैकाद् द्वयोः निर्धार्ये डतरः ७।३।५२ २१ यत् तत् किम् भने अन्य शब्दथी इतर थाय छे. यतरो भवतोः पटुः ततर भागच्छतु । कतरः । अन्यतरः । यत् - तत् किमन्यात् ७ ३।५३ Page #479 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ૫૪ . તદ્ધિત પ્રકરણ ૭ શેરાવળ ૨૨ બહુની મધ્યમાં નિર્ધારવું હોય એવા અર્થમાં यत् तत् अने अन्य १५:था तथा किम् १७६था प्रश्न विषयमा डतम भने उतर वि८ थाय छे. यतमो यतरो वा भवतां पटुः ततमः ततरो वा आगच्छतु । कतमः कतरो वा भवतां पटुः ? । अन्यतमोऽन्यतरो वा भवतां पटुः। पक्षे-अक-यको भवतां पटुः सकः आगच्छतु । . कतमः कतरो वा भवतां देवदत्तः ? । प्रश्न किम् निमा ५९] १५२१५ . को भवतां देवदत्तः । बहूनां प्रश्ने डतमश्च वा ७।३५४ 03 एक श था डतम प्रत्यय विक्ष्ये थाय छे. एकतमो भवतां दण्डी । पक्षे एककः । अक ७-3-२८ वैकाद् ७।३।५५ ૨૪ અહીંથી આગળ જે પ્રત્યયે છે તે, સમાસના અન્ત એટલે અવયવ થાય છે. समासा-ऽन्तः ७।३।६९ ૨૫ નિંદામાં વર્તમાન શિન્ થી પર છે | વિગેરે શબ્દો तहत सभासथी समासान्त प्रत्यय यता नथी. का (कुत्सिता) धूः किंधूः ७-3-७६ । किंस खा ७-3-1०। न किमः क्षेपे १३७० २६ न-तत्पुरुष समासयो समासा-1 प्रत्यय यता नथी. न ऋक् अनृक् । अपन्थाः । अराजा । मसखा । नब्-तत्पुरुषात् ७।३७१ २७ - पून सु भने अति थी ५२२ ऋग विजेरे - तहत सभासथी ट ७-3-१२५ नी पडेगाना समासात प्रत्यय यते। Page #480 -------------------------------------------------------------------------- ________________ તદ્ધિત પ્રકરણ ૭ રેકર ૪૫૫ नथी. शोभना धूः सुधूः । अतिधूलियम् । सुराजा पूजा-स्वतेः प्राक् टात् ७।३७२ २८ युद्ध मय भा थ्येस सभासथी इ [५] थाय छे. केशाकेशि । ७-४-१८ इच् युद्धे ७।३।७४ २८ द्विदण्डि विगेरे सभासी इजन्त सिद्ध छ. द्वौ दण्डौ अस्मिन् प्रहरणे द्विदण्डि प्रहगति । उभादन्ति । 3-2-38थी सभास. द्वि-दण्डयादिः ७।३७५ ३० ऋ पुर् पथिन् अप Adalat सभासथा अ थाय छे. ऋचोऽधम् अर्धर्चः । ऋचः समीपम् उपर्चम् । श्रियाः पूः श्रीपुरम् । जलस्य पन्थाः जलपथः । मोक्षपथः । विशालाः मानः यस्मिन् विशालपथम् नगरम् । बहवः आपः यस्मिन् बह्वप तडागम् । ऋक्-पू:-पथ्यपोऽत् ७।३।७६ ૩૧ બક્ષ સિવાયના દુ અનવાળા સમાસથી જ થાય છે. राज्यस्य धूः राज्यधुरा । रणधुरा । महती धूरस्य महाधुरं शकटम् । धुरोऽनक्षस्य ७।३७७ 3२ सम् मने कट पछी अक्षि २०६था अ याय छे. संगतमक्ष्णा अक्ष्णो वा समीपम् समक्षम् । कटस्याक्षि कटाक्षः। सं-कटाभ्याम् (अक्ष्णः ) ७।३८६ 33 प्रति परस् भने अनु पूर्व छ भने अक्षि मन्ते छे मेवा अव्ययालावधी अ थाय छे. अक्षिणी प्रति प्रत्यक्षम् । अक्ष्णोः परम् परोक्षम् । अक्ष्णोः समीपम् अन्वक्षम् । प्रति-परोऽनोरव्ययीभावात् ७।३८७.. Page #481 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ૪૫૬ તન્દ્રિત પ્રકરણ ૭ ७१३८८ ३४ अन् सन्तवाणा अव्ययीभावथी अ थाय छे. राज्ञः समीपम् उपराजम् । आत्मनि अध्यात्मम् । अनः ७ ३८८ ૩૫ અન્ અન્તવાળું નામ નપુસંક હોય તા વિકલ્પે આ થાય છે. उपचर्मम् । उपचर्म । अहः अहः प्रति प्रत्यहम् । प्रत्यहः नपुंसकाद् वा ७।३।८९ 3 गिरि नदी पौर्णमासी आग्रहायणी अन्य सेवा भने પ ́ચમ સિવાય વચ્વ્યંજનાન્ત શબ્દ અન્તે હેાય એવા અવ્યયીભાવ સમાસથી આ વિકલ્પે થાય છે. अन्तर्गिरम् । अन्तर्गिरि । उपनदम् उपनदि । उपककुभम्, उपकप्६० गिरि - नदी - पौर्णमास्याग्रहायण्यपञ्चम-वयद् वा ७ ३९० ૩૭/રાફિ અન્ત હોય એવા અવ્યયીભાવ સમાસથી અ થાય छे. शरदः समीपम् उपशरदम् । प्रतिशरदम् । ६. शरदादेः ७|३|९२ ૩૮૬ વર્ષોં અને ર્ ર્ હૈં અન્તે હેય એવા સમાહાર દ્વન્દ્વધી अथाय छे. वाक्त्वम् । संपद्विपदम् । वाकत्विषम् । छत्रोपानहम् । च-वर्ग-द-व-हः (द्वन्द्वात् ) समाहारे ७।३।९८ 2 अन्नन्त भने अहन्नन्त सभाबार द्विगुथी अ [अट् ] थाय छे. पञ्चानां तणाम् समाहारः पञ्चतक्षी, स्त्री. पञ्चतक्षम् न. सप्तानां अनाम् समाहारः सप्ताह : पु द्वयोरनो: समाहारः द्वयहः न. द्विगोरनहोटू ७|३|९९ Page #482 -------------------------------------------------------------------------- ________________ તન્દ્રિત પ્રકરણ ૭ ७।३।१०५ ४५७ ४० गो अन्तवाजा तत्पुरुषथी अ [अट् ] थाय छे. राशो गौः राजगवः राजगवी । पञ्चानां गवां समाहारः पञ्चगवम् । गोस्तत्पुरुषात् ७|३|१०५ ४१ राजन् भने सखि अन्तराण' तत्पुरुषथी अ [अट् ] थाय छे. देवानां राजा देवराजः । महांश्चासौ राजा च महाराजः (७-४-११) राशः सखा राजसखः । राजन्-सखेः ७।३।१०६ ४२ अहन् संतवाणा तत्पुरुषथी अ [ अट् ] थाय छे. परमं च तदहश्च परमाहः पुं । उत्तमाहः ५. । पुण्यं अहः पुण्याहम् । अह्नः ७।३।११६ ४३ सर्व शहथी, अंश पाया शहाथी, संख्या वाया शहे. थी अने अव्ययथी अहन् शब्ह होय सेवा तत्पुरुषथी अ [ अट् ] थाय छे। अने अहन् तो अह्न महेश थाय छे. अह्न पुंसिंग छे. सर्वमहः सर्वाह्नः । पूर्वमह्नः पूर्वाह्नः । अपराह्नः २-३-७५ | मध्याह्नः । सायाह्नः । द्वे अहनी जातस्य द्वयह्नजातः । अहः अतिक्रान्ता अत्यह्नो कथा । सर्वांश संख्या- ऽव्ययात् (अच) ७।३।११८ ४४ संख्यात एक पुण्य वर्षा दीर्घ भने ५२ मतावेसा श६ पछी रात्रि होय वा तत्पुरुषथी अ थाय छे. पुण्या चासौं रात्रिश्च पुण्यरात्रः ५. । वर्षाणां रात्रिः वर्षारात्रः । रात्रेः पूर्वम् पूर्वरात्रः । अर्धरात्रः । द्वयो राज्योः समाहारः द्विरात्रः । रात्रिमतिक्रान्तः अतिरात्रः । संख्यातैक- पुण्य-वर्षा दीर्घाच् च रात्रेरत् ७।३।११९ ४५ संख्या भने व्यव्ययथी पर रहेस मगुलि शब्धान्त तत्पुरुष समासथी अ [ड] प्रत्यय थाय छे. द्वयोरङ्गुल्योः Page #483 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ૪૫૮ " તદ્ધિત પ્રકરણ ૭ ७३।१२४ समाहारः द्वयङ्गुलम् । संख्या-ऽव्ययाद् अङ्गुलेः (ड:) ७।३।१२४ ४६ सक्थि भने अक्षि संतवाणा बहुप्रीलिथी अ [2] थाय छ. दीर्घ सक्थि यस्य स दीर्घसक्थः । स्त्री. दीर्घसक्थी। विशाले अक्षिणी यस्य यस्या वा विशालाक्षः, विशालाक्षी। कमले इव अक्षिणी यस्य यस्या वा कमलाक्षः, कमलाक्षी । सक्थ्यक्ष्णः स्वाङ्गे (बहुव्रीहेः टः) ७।३।१२६ ૪૭ સંખ્યાવાચક શબ્દ જેને અંતે હેય એવા બહુવ્રીહિથી म [ड थाय छे. द्विः दश द्विदशाः । प्रभा द्वित्राः। द्विचताः । पञ्चषाः । प्रमाणी-संख्याड् डः ७।३।१२८ ૪૮ પૂરણ પ્રત્યયાત સ્ત્રી લિંગ શબ્દ અને હેય એવા બહુત્રીહિ थी अ [अप] प्रत्यय थाय छे. पूरशीनु प्राधान्य राय तो, कल्याणी पञ्चमी रात्रिः यासां रात्रीणां ताः कल्याणीपञ्चमा रात्रयः। पूरणीभ्यस्तत्प्राधान्येऽपू ७।३।१३० ४८ न सु वि उप मने त्रि २०४नी पछी चतुर २७६ लेय मेवा महुप्रीहिथी अ [अप्] थाय छे. अविद्यमानानि चत्वारि यस्य सोऽचतुरः । शोभनानि चत्वारि यस्य स सुचतुरः । विगतानि चत्वारि यस्य स विचतुरः । उप-समीपे चत्वारो येषां ते उपचतुराः । त्रयो वा चत्वारो वा त्रिचतुराः । नब्-सु-व्युप-त्रेश्चतुरः ७।३।१३१ ... Page #484 -------------------------------------------------------------------------- ________________ તદ્ધિત પ્રકરણ ૭ શરૂારૂ૭ ૪૫૦ ५. न सु भने दुर्नी पछी प्रजा होय मेवा प्राहियी अस् थाय छे. न विद्यन्ते प्रजा अस्य, अप्रजाः, अप्रजसौ, अप्रजसः । सुप्रजाः । दुष्प्रजाः । प्रजाया अस् ७।३।१३७ । ५१ न सु दुर तथा मन्द मने अल्प नी पछी मेधा खोय मेवा पीडिथा अस् थाय छे. अमेघाः । मन्दमेघाः विगेरे. मन्दा-ऽल्पाच् च मेधायाः ७।३।१३८ પર ઘર્મ અંતે હેય એવા દ્વિપદ બહુવ્રીહિથી મન થાય છે, समानो धर्मों यस्य स सधर्मा, सधर्माणौ, सधर्माणः । द्विपदाद् धर्माद् अन् ७।३।१४१ ५३ सु पूति उद् भने सुरभि नी पछी गुराम भान गन्ध श६ :य सेवा माहिथी इ थाय छे. सुगन्धिः कायः ।' सु-पूत्युत्-सुरभे र्गन्धाद् इद् गुणे ७।३।१४४ ५४ सु पूति उद् भने सुरभि २०६था ५२ २९६ आगन्तु. (આહાર્ય) ગુણમાં વર્તમાન જ શબ્દાન્ત બહુવ્રીહિ. सभासयी इ [इत्] समासान्त विक्ष्ये थाय छे. सुगन्धि सुगन्धम् शरीरम् । उद्गन्धि उद्गन्धं पलम् । वाऽगन्तौ ७।३।१४५ ५५ २५८५ अ भा त भान गन्ध २०--1 मधुप्रीलिथी इत्. समासान्त qि४८५ थाय छे. सूपस्य गन्धो-मात्राऽस्मिन् सूपगन्धि सूपगन्धं भोजनम् । वाऽल्पे ७३।१४६ ૫૬ ઉપમાન ની પછી ગુણમાં વર્તમાન જ શબ્દ હેય એવા सीहिथी वि८ याय छे. उत्पलस्येव गन्धोऽस्य: उत्पलगन्धि, उत्पलगन्धम् मुखम् । वोपमानात् २१४७ Page #485 -------------------------------------------------------------------------- ________________ :४६० તદ્ધિત પ્રકરણ ૭ ७३।१५८ ५७ महिमा धनुष नौ धन्वन् थाय . शाङ्ग धनुरस्य शार्ङ्गधन्वा । धनुषो धन्वन् ७।३।१५८ ५८ मीडिभi जाया न जानि थाय छ उमा जायाऽस्य उमाजानिः । जायाया जानिः ७।३।१६४ ५८ इन् म तयाणा स्त्रीसिय माहिथीक [कच् ] थाय छे. बहवो दण्डिनोऽस्यां बहुदण्डिका सेना । बहुस्वामिका पुरी । १-१-२१, २-१-८१. इनः (स्त्रियाम् ) कच् ७।३।१७० ६० ऋजरात नाम। तभ०४ ने नामाथी ऐ आस् आस् भने आम् प्रत्ययो (१-४-२८) नित्य यता हाय मेवां नामा बने सात हाय मेवा मीडिया क [क] थाय छे. बहुकर्तृकः । बहुनदीको देशः । सवधूकः । २-४-१०५ ऋद्-नित्य-दितः ७३३१७१ ६१ न पछी अर्थ डाय मेवा माजीलियो क [कच ] थाय छे. न विद्यतेऽर्थो यस्य तद् अनर्थकं वचः । नमोऽर्थाद् ७।३।१७४ १२ शेष-मा? 32413 मामीडिया वि४८ क [कच ] थाय छे. वीरपुरुषको वीरपुरुषो ग्रामः । बहुस्वामि, वहुस्वामिकं नगरम् । सह कर्मणा वर्तते सकर्मकः, खकर्मा । सपक्षकः, सपक्षः। शेषाद् वा ७।३।१७५ Page #486 -------------------------------------------------------------------------- ________________ सप्तमोऽध्यायः तृतीयः पादः तद्धित-प्रकरणम् ३ [प्रकृताद्यर्थेषु प्रत्ययाः समासान्त-प्रत्ययाश्च ] १ प्रकृते मयट ७।३।१ अन्नमयम् २ अस्मिन् ७।३।२ अन्नमयं भोजनम् ३ तयोः समूहवच् च बहुषु ७।३।३ आपूपिकम् । अप्पमयम् ४ निन्द्ये पाशप् ७३।४ वैयाकरणपाशः ५ प्रकृष्टे तमप् ७।३।५ शुक्लतभः ६ तयो विभज्ये च तर ७।३।६ पटुतरः । सांकाश्यकेभ्यः पाटलिपुत्रका आढचतराः ७ काचित् स्वार्थे ७३७ अभिन्नतरकम् ८ किं-त्यावे.ऽव्ययाद असत्त्वे तयोः अन्तस्याऽऽम् ७।३।८ किंतरां पचति ९ गुणागाद् वेष्ठेयम् ७।३।९ पटिष्ठः । पटीयान् १० त्यादेच प्रशस्ते रूपप् ७३।१० पचतिरूपम् । वैयाकरणरूपः ११ अतमबादेः ईषदसमाप्ते कल्पप्-देश्यप्-देशीयर ७३।११ "पचतिकल्पम् Page #487 -------------------------------------------------------------------------- ________________ तद्धित-प्रकरणम् ७ १२ नाम्नः प्राग् बहु र्वा ७।३।१२ बहुपटुः । पटुकल्पः १३ यावादिभ्यः कः ७।३।१५ यावकः १४ एकाद् आकिन् (कः) चासहाये ७।३।२७ एकाकी, एककः १५ प्राग् नित्याद् कप् ७।३।२८ १६ त्यादि-सर्वादेः स्वरेष्वन्त्यात् पूर्वोऽक् ७।३।२९ १७ युष्मदस्मदोऽसो-भादि-स्यादेः ७।३।३० १८ अव्ययस्य को द् च ७।३।३१ १९ कुत्सिताऽल्पाऽज्ञाते ७।३।३३ अश्वकः पचतकि । सर्वके । त्वयका । उच्चकै । धकिद् २० वैकाद् द्वयोः निर्धार्ये डतरः ७।३।५२ एकतरः एकको भवतोः पटुः २१ यत्-तत्-किमन्यात् ७।३।५३ यतरो भवतोः पटुः ततर आगच्छतु २२ बहूनां प्रश्ने इतमश्च वा ७।३।५४ यतमो यतरो वा भवतां पटुः ततमः ततरो वा आगच्छतु २३ वैकाद् ७।३।५५ एकतम एकको वा भवतां दण्डी २४ समासाऽन्तः ७।३।६९ २५ न किमः क्षेपे ७।३७० किंधूः । किंसखा २६ न-तत्पुरुषात् ७।३७१ अधुरं शकटम् Page #488 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ४५३ तद्धित-प्रकरणम् ७ २७ पूजा-स्वतेः प्राक् टात् ७।३।७२ सुधूः २८ इच् युद्धे ७।३।७४ केशाकेशि २९ द्वि-दण्डयादिः ७।३।७५ द्विदण्डि प्रहर त ३० ऋक्-पूः-पथ्यपोऽत् ७३७६ अर्धर्चः । श्रीपुरम् । जलपथः । बह्वपम् ३१ धुरोऽनक्षस्य ७।३७७ राज्यधुरा ३२ सं-कटाभ्याम् (अक्ष्णः ) ७।३।८६ समक्षम् । कटाक्षः ३३ प्रति-परोऽनोरव्ययीभावात् ७।३।८७ प्रत्यक्षम् । परोक्षम् ३४ अनः ७।३।८८ उपराजम् ३५ नपुंसकाद् वा ७३।८९ उपचर्मम् , उपचर्म ३६ गिरि-नदी-पौर्णमास्याग्रहायण्यपञ्चम-वाद् वा ७३।९० अन्तर्गिरम्-गिरि ३७ शरदादेः ७।३।९२ प्रतिशरदम् ३८ च-वर्ग-द-प-हः (द्वन्द्वात् ) समाहारे ७।३।९८ वाक्त्वचम् ३९ द्विगोरनहोऽट् ७।३।९९ पञ्चतक्षी, पञ्चतक्षम् ४० गोस्तत्पुरुषात् ७।३।१०५ राजगवः । राजगवो ४१ राजन्-सखेः ७।३।१०६ देवराजः । राजसखः ४२ अह्नः ७।३।११६ परमाहः । पुण्याहम् ४३ सवांश-संख्या-ऽव्ययात् (अनश्च) ७।३।११८ सर्वाह्नः । ४४ संख्यातैक-पुण्य-वर्षा-दीर्घाच् च रात्ररत् ७।३।११९ पुण्यरात्र: Page #489 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ४६४ . तद्धित-प्रकरणम् ७ ४५ संख्या-ऽव्ययाद् अङ्गुलेः (डः) ७।३।१२४ द्वयङगुलम् ४६ सक्थ्यक्ष्णः स्वाङ्ग (बहुव्रीहेटः) ७।३।१२६ दीर्घसक्थः ४७ प्रमाणी-संख्याड् डः ७।३।१२८ द्विदशाः ४८ पूरणीभ्यस्तत्प्रधान्येऽप् ७।३।१३० कल्याणीपञ्चमा रात्रयः ४९ न-सु-व्युप-त्रेश्चतुरः ७।३।१३१ अचतुरः । विचतुरः ५० प्रजाया अस् ७।३।१३७ अप्रजाः अप्रजसौ ५१ मन्दा-ऽल्पाच् च मेधायाः ७।३।१३८ अमेधाः ५२ द्विपदाद् धर्माद् अन् ७।३।१४१ सधर्मा सधर्माणौ ५३ मु-पूत्युत्-सुरभेर्गन्धाद् इद्गुणे ७।३।१४४ सुगन्धिः कायः ५४ वाऽगन्तौ ७।३।१४५ सुगन्धि, सुगन्धं शरीरम् ५५ वाऽल्पे ७।३।१४६ सूपगन्धि, सूपगन्धं भोजनम् ५६ वोपमानात् ७३।१४७ उत्पलगन्धि, उत्पलगन्धं मुखम् ५७ धनुषो धन्वन् ७।३।१५८ शाङ्गधन्वा ५८ जायाया जानिः ७।३।१६४ उमाजानिः ५९ इनः (स्त्रियां) कच् ७।३।१७० बहुदण्डिका सेना ६० ऋद्-नित्यदितः ७।३।१७१ बहुकर्तृ कः । बहुनदीको देशः: ६१ नोऽर्थाद् ७।३।१७४ अनर्थकं वचः ६२ शेषाद् वा ७।३।१७५ वीर पुरुषको वीरपुरुषो वा ग्रामः Page #490 -------------------------------------------------------------------------- ________________ તદ્ધિત પ્રકરણ ૮ તદ્ધિત-વિધિ, દ્વિચારણુ, કુત અને પરિભાષા ૧ ગત્ અને તદ્ધિત પર છતાં, શબ્દના સ્વરમાં આદિ २५२नी वृद्धि थाय छे. दक्षस्यापत्यम् दाक्षिः । इञ् प्रत्यय । उपगोरपत्यम् औपगवः । अण प्रत्यय वृद्धिः स्वरेष्वादेः णिति तद्धिते ७।४।१ ૨ ગિર્ અને બિસ્ તદ્ધિત પર છતાં, પદાઃ જૂ અને જુની पूर्व ऐ भने औ माने थे. व्याकरणं वेत्ति अधीते वा वैयाकरणः । नैयायिकः । स्वागमं वेत्ति अधीते वा सौवागमिकः । स्वः पदान्तात् प्राग् ऐदौत् ७।४।५ 3 मित् मने णित् तदिन ५२ ७ni, द्वार विगैरे शब्हाना य मने व पसा ऐ सने औ थाय छे. द्वारे नियुक्तो दौवारिकः। द्वारादेः ७।४६ ४ जङ्गल धेनु सने वलज उत्त२५६ सय मेव! शब्देना पू - ५४नी नित्य भने उत्त२५४नी वि४६षे वृद्धि थय 2. कुरुज. ङ्गलेषु भवः कौरुजङ्गल', कौरुजाङ्गलः । वैश्वधेनवः, वैश्वधेनवः। सौवर्णवलजः, सौवर्णवालजः । जङ्गल-धेनु-बलजस्य उत्तरपदस्य तु वा ७।४।२४ ५ हृद् भग भने सिन्धु उत्त२५६ होय मे। शहाना पू पहनी सने उत्त२५४नी वृद्धि थाय छे. सुहृदः भावः कर्म वा सौहार्दम् । ७-१-१७ (सौहृदम् ५९ थाय छे.) सुभगस्य भावः सौभाग्यम् । सक्तुसिन्धुषु भवः साक्तुसैन्धवः । हृद्-भग-सिन्धोः ७।४।२५ Page #491 -------------------------------------------------------------------------- ________________ તદ્ધિત પ્રકરણ ૮ ७४।२७ है जित् णित् तक्षित ५२ छतi. अनुशतिक विगैरे २०-होना પૂર્વપદ અને ઉત્તરપદના સ્વરોમાં આદિસ્વરની વૃદ્ધિ थाय छे. अनुशतिकस्येदम् आनुशातिकम् । आधेनवम् । ऐहलौकिकः । पारलौकिकः । सार्वलौकिकः । सार्वभौमः । अनुशतिकादीनाम् ७।४।२७ ७ णि इष्ठ भने ईयसु प्रत्यय ५२ छतiविन् भने मतु नो सो५ थाय छे. स्त्रग्विणमाचष्टे स्रजयति । अयमेषां स्रग्विणामतिशयेन स्रग्वी स्रजिष्ठः । अयमनयोः स्रजीयान् । त्वग्वन्तमाचष्टे त्वचयति । त्वचिष्ठः । त्वचीयान् । विन्-मतोः णीष्ठेयसौ लुप् ७।४।३२ अल्प माने युवन् ने कन् विधे थाय छे. कनयति । कनिष्ठः । कनीयान् । पक्षे अल्पयति । अल्पिष्टः । अल्पीयान् । यवयति । यविष्ठः। यवीयान् । ७-४-४२ अल्प-यूनोः कन् वा ७४।३३ & प्रशस्य नो श्र थाय छे. श्रयति ४-3-८२ । श्रेष्ठः । श्रेयान् । प्रशस्यस्य श्रः ७।४।३४ १० वृद्ध भने प्रशस्य न ज्य थाय छे. ज्ययति । ज्येष्ठः । वृद्धस्य च ज्य: ७।४।३५ २१ ज्य आशिया ईयसु नाई न आ याय छे. ज्यायान् । ज्यायान् ७।४।३६ १२ बाढ भने आन्तक नो साध भने नेद थाय छे. साधयति । साधिष्ठः। साधीयान् । नेदयति । नेदिष्ठः । नेदीयान् । बाढान्तिकयोः साधनेदौ ७।४।३७ Page #492 -------------------------------------------------------------------------- ________________ તદ્ધિત પ્રકરણ ૮ વા૨૮ ક૬૭ १३ इमन् णि इष्ठ भने ईयसु ५२ ७ti प्रिय । प्रा, प्रेमा । प्रापयति । प्रेष्ठः । प्रेयान् । स्थिर नो स्था, स्थेमा । स्थापयति । स्थेष्ठः । स्थेयान् । स्फिर नो स्फा x स्फापयति । स्फेष्ठः । स्फेयान् । उरु नो वर वरिमा । वरयति । वरिष्ठः । वरीयान् । गुरु नो गर , गरिमा । गरयति । गरिष्ठः । गरीयान् । बहुल ने। बंह , बंहिमा। बंहयति । बहिष्ठः । बहीयान् । सृप ने। त्रप् , त्रपिमा । त्रपयति । त्रपिष्ठः । त्रपीयान् । दीर्घ ने द्रा , द्राधिमा । द्राधयति । दाघिष्ठः। द्राधीयान् वृद्ध नौ वर्ष , वर्षिमा । वर्षयति । वर्षिष्ठः । वर्षीयान् । वृन्दारक नो बृन्द , वृन्दिमा वृन्दयति वृन्दिष्ठः वृन्दीयान् । प्रिय-स्थिर स्फिरोरु-गुरु-बहुल-तृप्र-दीर्घ-वृद्ध-वृन्दारकस्य इमनि च प्रा-स्था-स्फा-वर-गर-बंह-त्रप-द्राघ-वर्ष-वृन्दम् ७।४।३८ ૧૪ પૃથે વિગેરે શબ્દોના 5 ને થાય છે. पृथु, प्रथिमा। प्रथयति ७-४-४३ । प्रथिष्ठः। प्रथीयान् । मृदु, म्रदिमा । म्रदयति । म्रदिष्ठः । म्रदीयान् । भृश, भ्रशिमा । भ्रशयति । भ्रशिष्ठः । भ्रशीयान् । कृश, कशिमा । क्रशयति । क्रशिष्ठः । ऋशीयान् । रढ, ढिमा । द्रढयति । द्रढिष्ठः । द्रढीयान् । परिवृढ, परिवढिमा । परिवढिष्ठः परिवढीयान् । पृथु-मृदु-भृश-कृश-दृद्ध-परिवृढस्य ऋतो रः ७।४।३९ बहु ना णि भने इष्ठ ५२ छतां, भूय् थाय छे. भूययति । भूयिष्ठः । रहोः पीष्ठे भूय ७४४० Page #493 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ४९८ તદ્ધિત પ્રકરણ ૮ ७४४१ १६ बहु ना ईयसु भने इमन् ५२ छता, भू थाय छे. भने' प्रत्ययना इ १ न सो५ थाय छे. भूयान् । भूमा । भूलक चेवर्णस्य ७।४।४१ ૧૭ રવૃઢ વિગેરે શબ્દોના અન્તસ્થાદિ અવયવને લોપ અને नामिना गु थाय छे. स्थूल, ४ । स्थवयति । स्थविष्ठः । स्थवीयान् । दूर, ४ । दवयति । दविष्ठः । दवीयान् । युवन् , x। यवयति । यविष्ठः । यवीयान् । हस्व, इसिमा ह्रसयति हसिष्ठः इसीयान् । विप्र, क्षेपिमा । क्षेपयति । क्षेषिष्ठः । क्षेपीयान् । क्षुद्र, क्षोदिमा । क्षोदयति । क्षोदिष्ठः । क्षोदीयान् । स्थूल-दूर-युव-हस्व-क्षिप्र-क्षुद्रस्याऽन्तस्थादेः गुणश्च नामिनः ७।४।४२ ૧૮ પ્રત્યયને અને અન્ય સ્વરાદિ અવયવને લેપ થાય છે. कर्तृमन्तमाचष्टे करयति । कर्तारमाचप्टे करयति । पटु, पटिमा। पटयति । पटिष्ठः । पटीगन् । लघु, लधिमा । लघयति । लघिष्ठः । लघीयान् । विमनस् , विमनिमा । त्रन्त्य-स्वरादेः ७१४१४३ ૧૯ એકસ્વરવાળા શબ્દના અન્ય સ્વરાદિ અવયવને લોપ થત नथा. स्रग्विणमाचष्टे स्रजयति । स्रजिष्ठः । स्रजीयान् ७-४-३२ । श्रेष्ठः । श्रेयान् । ७-४-१८ नैकस्वरस्य ७४।४४ २० ईन प्रत्यय ५२ vdi, अध्वन् भने आत्मन् शहना अन्त्य २१२।हिना सो५ यता नथी. ७-४-६१ अध्वानमलंगामी अध्वनीनः । आत्मने हितः आत्मनीनः । ईनेऽध्यात्मनोः ७।४।४८ Page #494 -------------------------------------------------------------------------- ________________ તદ્ધિત પ્રકરણ ૮ છાપર, ૪૬૮ २१ अन् मत नामना मन्त्५२१२॥हिनाट्य सिवाय य प्रत्यय ५२ छi, ५ यता नथी. मूर्धनि भवः मूर्धन्यः । अनोऽटये ये ७।४।५१ ૨૨ અન અંત નામના અંત્ય સ્વરાદિને મળુ પર છતાં, લેપ થત नयी. सुत्वनोऽपत्यम् सौत्वनः। पर्वणि भवः पार्वणः । . अणि ७।४।५२ ૨૩ સંયોગથી ન હોય એવા દૃન અંત નામના અન્ય સ્વરાદિને अण ५२ ७i, सो५ यता नथी. शङ्खिनोपत्यं शाविनः । संयोगादिनः ७।४।५३ ૨૪ અપદ નકારાન્ત નામના અન્ય સ્વરાદિને તદ્ધિત પર છતાં सोप थाय छ. मेधाविनोऽपत्यम् मैधावः । अग्निशर्मणः आग्निशमिः । हस्तिनां समूहो हास्तिकम् । द्वयोरहनोः समाहारः द्वयहः । व्यहः ७-3-८८ नोऽपदस्य तद्धिते ७।४।६१ ૨૫ અપદ ઝરમન શબ્દના અન્ય સ્વરાદિને, વિકાર અર્થમાં तरित ५२ ७di, वि८ सो५ थाय छे. अश्मनो विकारः आश्मः आश्मनो वा । वाऽश्मनो विकारे ७।४।६३ ર૬ અપદ અવ્યય નામના અન્ય સ્વરને તદ્ધિત પર છતાં પ્રાયઃ . सो५ थाय छे. बहिर्जातो बाह्यः । बाहीकः । शश्वद् भवः शाश्वतिकः शाश्वतः महिसो५ थयो नथी, तथा 1-3-८०, ८८ इकण मने अण थयो छे. प्रायोऽव्ययस्य ७।४।६५ ,२७ ईन अत् अट् सिवाय तक्षित ५२ ४ता म५६ अहन् ना • ना सो५ थाय छे. अहां समूह आह्नम् । १-२-२१ Page #495 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ४७० તાંદ્ધત પ્રકરણ ૮ ७४।६१ अह्ना निवृत्तम् आह्निकम् ४-४-१०५ अनीना-ऽदटयोऽतः ७।४।६६ २८ अ५६ विंशति शा ति ना, डित् प्रत्यय ५२ तi यो थाय छ. विंशत्या क्रीतः विंशकः । विंशतेः पूरणः विंशः। विंशतेः तेः डिति ७४६७ ૨૯ અપદ એ વર્ણન અને ફુ વર્ણન શબ્દના ૩ વર્ણન અને इ पण ना तक्षित ५२ छत सा५ थाय छे. दक्षस्यापत्यम् दाक्षिः । नाभरपत्यम् नामेयः । अवर्णवर्णस्य ७।४।६८ ३० कद्र भने पाण्डु सिवाय उपन्त श६॥ उपना एय ५२ तासाप थाय छे. कमण्डल्वा अपत्यम् कामण्डलेयः । अकद्र-पाण्ड्वोः उवर्णस्यैये ७।४।६९ । ૩૧ સ્વયંભૂ સિવાય અપદ ૩ વર્ણાન્ત શબ્દના ૩ વર્ણને તહિત ५२ छतां अव थाय छे. उपगोरपत्यम् औपगवः । अस्वयंभुवोऽव् ७।४।७० ३२ ऋ -1 उप-1 दोस् इसन्त भने उसन्त श६ तेमाल शश्वत् भने अकस्मात् सिवाय त् ॥२-1 Aथा ५२ २७ इक प्रत्ययन। इन लो५ थाय छे. मातुरागतम् मातृकम् । पैतृकम् । निषादका भवः नैषादकषुकः २-४-१०४ दोभ्याम् तरति दौष्कः । सपिः पण्यमस्य सार्पिष्कः । धनुः प्रहरणमस्य धानुष्कः । उदश्विता संस्कृतः मोदनः औदश्वित्कः । शकृता संसृष्टः पादः शाकृत्कः । शश्वत्: भवं शाश्वतिकम् । अकस्माद् भवम् आकस्मिकम् । ऋवर्गोवर्ण-दोसिसुसशश्वदकस्माचः इकस्येतो लुक ७४७१ Page #496 -------------------------------------------------------------------------- ________________ તદ્ધિત પ્રકરણ ૮ ગા૨ ૪૧ ૩૩ ભય વિગેરે કારણો વડે ચિત્ત ડોળાઈ જવાથી બેલનારને ઉતાવળ થઈ જાય છે, ત્યારે બેલનાર માણસ પદ કે વાકય અનેકવાર બોલે છે. પાઇ કાછ મા કરવા મા કહા ! अहिरहिरहिः । असकृत्संभ्रमे ७।४।७२ “શ આભીષ્ય અને અવિચછેદ જણાતો હોય ત્યારે પદ કે વાકય બેવાર-ડબલ બેલાય છે, પણ અતિશય અર્થમાં આવતા તમg આદિ પ્રત્યયની પહેલાં જ ડબલ થાય છે અને પછી તમg વિગેરે થાય છે. ૧ ભશ સંપૂર્ણપણે કે અતિશયથી કરવું તે. સુન રે સુનવા ગુના િ ૫-૪-૪ર ૨ આભીણ્ય-પુનઃ પુનઃ કે વારંવાર કરવું તે મોર્ક ત્રાતિ | ૫-૪–૪૮ ૩ અવિછેદ–સતત કરવું તે. જુવતિ પતિઅતિ ધીરે ! કુતે સેતમામ્ પહેલાં હિન્દુ પછી તમ મૃા-ડમreગ્યા-વિછેરે દ્વારા તમારા કાકાહરૂ ૩૫ નાના-અનેકમાંના એક બે વિગેરેનું અવધારણુ–નક્કી કરવું હોય ત્યારે બે વાર બોલાય છે. અરમાન થrior - મવા માષષ દિ, ધ્ર વેહિ આ તોલા સુવર્ણમાંથી બે પૂજોને ભાષા મા સેનું આપ. બે બે માણા આપ. नाना-ऽवधारणे ७।४।७४ ૩૬ અધિકતામાં અને અનુક્રમમાં જે શબ્દ હોય છે તે બે વાર બોલાય છે. તો રાઃ વ ામ પત્ય | मूले मूले स्थूला अनुक्रमेण मूले स्थूलाः । ગારિયા-ssr[ ૭૪૭૫ . Page #497 -------------------------------------------------------------------------- ________________ જ૭ર. . તદ્ધિત પ્રકરણ ૮ ૩૭ બીજથી અતિશય જણાતો હોય ત્યારે પૂર્વ અને પ્રથમ બે વાર બોલાય છે. પૂર્વ પૂર્વ થિનિત પહેલાં પહેલાં ખીલે છે. તે પ્રથમ ત્રણ પણ તે પહેલાં પહેલાં પાકે છે. पूर्व-प्रथमावन्यतोऽतिशये ७४७७ ૩૮ સમીપ અર્થમાં કઇ મધ અને સારિ બે વાર બોલાય છે. અઘોડો અર્થfધ કર્થરિ ગામે ગામ | ર–૨-૧૪ ગામની નજીક નજીક ગામો છે. सामीप्येऽधोध्युपरि ७।४७९ ૩૯ વીસામાં બે વાર બેલાય છે. વીસા-ક્રિયા ગુણ દ્રવ્ય કે જાતિવડે દરેકને વ્યાપી જવાની ઈચ્છા. વૃક્ષ વૃક્ષ તિતિા ग्रामो ग्रामो रमणीयः । गृहे गृहे अश्वाः । योद्धा योद्धा ક્ષજિઃ ! વીધ્યાયામ ૮૦ ૪૦ વીસામાં બે વાર બેલાયેલા જ શબ્દમાંના આદિમાં રહેલ gશબ્દના સ્વાદિને લેપ થાય છે અને પૃવત થાય છે. ggg gg, gશા | प्लुप् चादौ एकस्य स्यादेः ७।४।८१ જા વીસામાં બે વાર બેલાયેલા દ્વિ શબ્દનું વિકલ્પ ટ્રમ્ બને છે. द्वन्द्वं तिष्ठतः द्वौ द्वौ तिष्ठतः । द्वन्द्वं हीनानि, द्वाभ्यां aષ્ણ નારિ . ર યુદમ, ટૂથો થોઃ યુદ્ધમ્ | - દ્રથિત, દો દ્રયોઃ શિતમ્ ! द्वन्द्वं वा ७।४।८२ કર બોલનારના મનને પીડા (આબાધ) થતી હોય તે વખતે બેલનાર બે વાર લે છે અને પૂર્વપદના સ્વાદિને Page #498 -------------------------------------------------------------------------- ________________ તદ્ધિત પ્રકરણ ૮ હજાદવ ૪૭૭ सो५. मने पुवत् थाय छे. ऋक् ऋक् । पूः पूः । गतगतः । गतगता । 3-२-५० आबाधे ७।४।८५ સદશ અર્થમાં ગુણ શબ્દ વિકલ્પ ડબલ થાય છે અને પૂર્વપદના સ્થાદિને રિત લેપ થાય છે એટલે પુંવત याय छे. शुक्लशुक्लं रूपम् । शुक्लशुक्लः पटः । कालककालिका। शुशाहिसदृश-अपरिपूर्ण गुणवाणु, मे प्रमाण मोसाय छे. पक्ष-शुक्लजातीयम् । ७-२-७५, 3-२-५८ नवा गुणः सदृशे रित् ७४४८६ ४४ क्षिया-माया२भ्रष्टता, माशी:-प्रार्थना विशेष सने प्रेष તિરસ્કાર પૂર્વક પ્રેરણું જણાતી હોય ત્યારે, વાક્યના સ્વરમાં અન્ય સ્વર, બીજા વાક્યની આકાંક્ષાવાળા ત્યાઘન પદ સંબંધી, सुत वि८५ थाय छे. स्वयं ह रथेन याति ३ याति वा उपाध्यायं पदातिं गमयति । सिद्धान्तमध्येषीष्ठा३: अध्ये. षीष्ठा वा व्याकरणं च तात । कटं च कुरु३ कुरु वा ग्रामं च गच्छ । क्षिया-ऽऽशी:प्रेषे (वाक्यस्य स्वरेष्वन्त्यः त्यादेः ___ साकाङ्क्षस्य प्लुतः) ७।४।९२ ૪૫ પ્રત્યભિવાદમાં-ગુરૂના આશીર્વાદમાં વાક્યના સ્વરમાં साम-24 भोः गोत्र भने नामने। मन्त्य २५२ दुत વિકલ્પ થાય છે, પણ સ્ત્રી અને શુદ્રના વિષયમાં થતું નથી. अभिवादये मैत्रोऽहं भोः, आयुष्मानेधि भोः ३ भो वा । ,, गार्योऽहं ,, कुशल्यसि गार्य ३ गार्ग्य वा । ,, मैत्रोऽहं , आयुष्मान्नेधि मैत्र ३ मैत्र वा । Page #499 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ૪૭૪ તદ્ધિત પ્રકરણ ૮ શકાશ૦૨ अ-स्त्री-शुद्रे प्रत्यभिवादे (आमन्त्र्यस्य) भो-गोत्र-नाम्नो वा ७।४।१०१ ૪૬ આદેશ સ્થાની જેવો થાય છે, વર્ણવિધિ સિવાય. ધાત્વાદેશ ધાતુવત મધ્ય ૪-૪–૧. ૫-૧-૨૮ પ્રકૃત્યાદેશ પ્રકૃતિવત્ કાઐ ૨–૧–૦.૧-૪–૭ વિભકત્યાદેશ વિભક્તિવત ના ૧-૪-૪પ. ૧-૪-૮૫ કૃત આદેશ કૃતવત્ પ્રણા ૩-૨-૧૫૪. ૪-૪-૧૧૩ | અવ્યયાદેશ અવ્યયવત્ પ્રસ્તુત્ય ૩-ર-૧૫૪. ૩-૨-૭ા પદાદેશ પદવત ધન વો રસ, ૨-૧-૨૧. ૨-૧-૭૨. स्थानीवाऽवर्णविधौ ७।४।१०९ ૪૭ પર નિમિતક સ્વર ને આદેશ પૂર્વવિધિ કરવી હોય તે સ્થાની જે થાય છે. હાથથતિ ! સ્મૃતિ ! ૪-૩-૮૨ स्वरस्य परे प्राग-विधौ ७।४।११० ૪૮ પ્રત્યયને લેપ (gg) થયે હેય તે તે સ્થાની જે થતો નથી એટલે કે એને નિમિત્ત માનીને પૂર્વકાર્ય થતુ નથી, તૃત્વ અને ઉન સિવાય તત્ ૧-૪-૫૯. ૨-૧-૪૧, ૪રા v માં થતું નથી. એમ કહ્યું એટલે સુજ માં થાય છે. જમાન ૧-૪-૮૫ | (न)लुप्य-रवृल्-लेनत् ७४।११२ ૪૯ પ્રત્યય પ્રકૃતિ પછી જ થાય છે. અા વૃક્ષા ગુજુ તો परः ७।४।११८ ૫૦ પદ વિધિ સમર્થ જાણ ને તિર પશ્રિતઃા અહીં બને પદના અર્થને સંબંધ-આકાંક્ષા છે, માટે સમાસ થશે. રય ઘર્મ કિ મૈ ગુરફુર અહીં સમાસ નહિ થાય. समर्थः पदविधिः ७।४।१२२ Page #500 -------------------------------------------------------------------------- ________________ सप्तमोऽध्यायः चतुर्थः पादः __ तद्धित-प्रकरणम् ८ [तद्धित-बिधिः द्विरुच्चारणं प्लुतः परिभाषा च] १ वृद्धिः स्वरेष्वादेः ब्णिति तद्धिते ७।४।१ दाक्षिः ।। औपगवः २ वः पदान्तात् प्राय ऐदौत् ७।४।५ वैयाकरणः । सौवागमिकः: ३ द्वारादेः ७।४।६ दौवारिकः । ४ जङ्गल-धेनु-बलजस्य उत्तरपदस्य तु वा ७४।२४: ___ कोरुजाङ्गलः । कौरजङ्गलः ५ हृद्-भग-सिन्धोः ७।४।२५ सौहार्दम् । सौभाग्यम् ६ अनुशतिकादीनाम् ७।४।२७ मानुशातिकम् ७ विन्-मतोःणीष्ठेयसौ लुप् ७४४।३२ स्रजयति ।स्रजिष्ठः। त्वचयति ८ अल्प-यूनोः कन् वा ७४३३ कनयति । कनिष्ठः । अल्पयति । यवयति ९ प्रशस्यस्य श्रः ७।४।३४ श्रयति । श्रेष्ठः । श्रेयान् १. वृद्धस्य च ज्यः ७।४।३५ ज्ययति । ज्येष्ठः ११ ज्यायान् ७।४।३६ १२ बाढान्तिकयोः सायनही ७।४।३७ साधयति । साधिष्ठः ।। Page #501 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ४७१ . तद्धित-प्रकरणम् ८ १३ प्रिय-स्थिर-स्फिरोरु-गुरु-बहुल-तृप-दीर्घ-वृद्ध-वृन्दारकस्य इमनि च प्रा-स्था-स्फा-वर-गर-बह-त्रप-द्राघ-वर्ष वृन्दम् ७।४।३८ प्रेमा । प्रापयति । प्रेष्ठः १४ पृथु-मृदु-भृश-कृश-दृढ-परिवृढस्य ऋतो रः।७।४।३९ प्रथिमा । प्रथयति । प्रथिष्ठः । १५ बहोः णीष्ठे भूय ७।४।४० भूययति । भूयिष्ठः १६ भू लुक चेवर्णस्य ७।४।४१ भूयान् । भूमा १७ स्थूल-दर-युव-हस्व-क्षिप्र-क्षुद्रस्याऽन्तस्थादे गुणश्वनामिनः ७।४।४२ स्थवयति । स्थविष्ठः । पटयति । पटिमा । पटिष्ठः १८ अन्त्य-स्वरादेः ७।४।४३ करयति । १९ नैकस्वरस्य ७४।४४ स्रजयति । स्रजिष्ठः । श्रेष्ठः २० ईनेऽध्वात्मनोः ७।४।४४ अध्वनीनः २१ अनोऽट्थे ये ७४१५१ मूर्धन्यः २२ अणि ७।४।५२ सौत्वनः । पार्वणः २३ संयोगादिनः ७।४।५३ शालिनः . २४ नोऽपदस्य तद्धिते ७।४।६१ मैधावः २५ वाऽश्मनो विकारे ७।४।६३ आश्मः, माश्मनः २६ प्रायोऽव्ययस्य ७।४।६५ बाहयः । बाहीकः २७ अनीना-ऽदटयनोऽतः ७।४।६६ आह्नम् २८ विंशतेः तेः डिति ७४।६७ विंशकः। विंशः Page #502 -------------------------------------------------------------------------- ________________ तद्धित-प्रकरणम् ८ ४७७ २९ अवर्णवर्णस्य ७।४।६८ दाक्षिः । नाभेयः । ३० अकद्-पाण्ड्वोः उवर्णस्यैये ७।४।६९ कामण्डलेयः ३१ अस्वयंभुवोऽव् ७।४।७० औपगवः ३२ ऋवर्णोवर्ण-दोसिसुस-शश्वदकस्मात्तः इकस्येतोलुक ७।४७१ मातृकम् । ३३ असकृत्संभ्रमे ७४७२ गच्छ गच्छ ३४ भृशा-ऽभीक्ष्ण्या-ऽविच्छेदे द्विः प्राक् तमबादेः ७।४।७३ लुनीहि लुनीहीत्येवायं लुनाति ।। भोजं भोजं याति । पचति पचति ३५ नानाऽवधारणे ७।४।७४ माघ मापं देहि ३६ आधिक्यानुपू] ७।४७५ नमो नमः । मूले मूले स्थूलाः ३७ पूर्व-प्रथमावन्यतोऽतिशये ७।४।७७ पूर्व पूर्व पुष्प्यन्ति ३८ सामीप्येऽधोध्युपरि ७.४७९ अधोऽधो ग्रामं ग्रामाः ३९ वीप्सायाम् ७।४।८० वृक्षं वृक्षं सिञ्चति ४० प्लप चादौ एकस्य स्यादेः ७।४।८१ एकैका, एक एका ४१ द्वन्द्वं वा ७।४।८२ द्वन्द्वं तिष्ठतः, द्वौ द्वौ तिष्ठतः ४२ आवाधे ७।४।८६ ऋक् ऋक् । पू: पूः । गतगता ४३ नवा गुणः सदृशे रित् ७४।८६ शुक्लशुक्लं रूपम् ४४ क्षिया-ऽऽशी:-प्रेषे (वाक्यस्य स्वरेष्वन्त्यः त्यादेः साकाङ्क्षस्य प्लुतः) ७।४।९२ स्वयं ह रथेन याति ३ याति वा. Page #503 -------------------------------------------------------------------------- ________________ १४७८ तद्धित-प्रकरणम् ८ :४५ अ-स्त्री-शुद्रे प्रत्यभिवादे(आमन्त्र्यस्य)भो-गोत्र-नाम्नो __वा ७।४।१०७ आयुष्मान् एधि भोः ३ भो वा .४६ स्थानीवाऽवर्णविधौ ७।४।१०९ भव्यम् ४७ स्वरस्य परे प्राग-विधौ ७।४।११० कथयति ४८ (न)लुप्यस्वल्-लेनत् ७।४।११२ तद् ४९ परः ७।४।११८ वृक्षः । अजा ०५० समर्थः पदविधिः ७।४।१२२ धर्मश्रितः इति सिद्धहेम-सारांश-संस्कृत-व्याकरणे सप्तमोऽध्यायः समाप्तः • एवं च श्रीमद्-नेमचन्द्रात्मज-पण्डितशिवलाल विरचितम् सिद्धहेम-सारांश-संस्कृत-व्याकरणम् सानुवाद-विवरणम् विषयवार प्रकरणक्रम(अष्टाध्याय।)रूपम् विक्रमार्क संवत् २०४३ तमेऽब्दे वैशाख-शुक्लै कादशी वासरे पत्तने समाप्तम् शिवमस्तु । Page #504 -------------------------------------------------------------------------- ________________ રાશરૂપ ૪૭૯ પરિશિષ્ટ વિ અને રુષિ થી પર સ્થિર ના ર્ ને સમાસમાં ☛ au I, a'auni. пfafize: 1 gfaftzt: | વિ-યુથે: થિસ્ય (નામ્નિ) ૨૫ફારખ ૨ નામ્યન્ત ઉપસ` પછી સ્વTM ધાતુના સ્ ને છુ થાય છે, દ્વિત્વમાં પશુ અને મર્ માં પણ થાય છે, પરાક્ષામાં તા દ્વિ થાય છે ત્યારે આદિ સ્ ના જ વ્ થાય છે. परिष्वजते । परिषिष्वक्षते । प्रत्यष्वजत । परिषस्वजे । લગ્નઃ ૨ (પરોક્ષાયાં ત્યારેઃ) રારાખ ૩ નિર્િ સિવાય બહુસ્વરવાળા અને રાવે તે મતુ પર છતાં સંજ્ઞામાં દીઘ થાય છે. ગુરુન્ધરાવતી । રાજાવતી | अनजिरादि- बहुस्वर - शरादीनां मतौ ३२७८ ૪ પ્રકાશન અથવા શપથ અર્થાંમાં વુ ધાતુથી આત્મનેપદ થાય છે. મૈત્રાય રાવતે મૈત્રને જણાવે છે. અથવા માતાદિના શરીરના સ્પર્શ વડે મૈત્રને પોતાના અભિપ્રાય જણાવે છે. शप उपलम्भने ३ | ३ |३५ ૫ વર્ષો અને ૩૫ થી પર ભ્ ધાતુથી ‘પસરવું’ ‘ઉત્સાહ કરવા’ ‘વધવું” અર્થામાં આત્મનેપદ થાય છે. પામતે । ૩૧મતે | परोपात् ३।३।४९ હું યજ્ઞ યત્ અને પ્રવર્તે ર્ ર્ થતા નથી. સ્થાન્યઃ । त्यज-यज-प्रत्रचः ४ । १ । ११८ E એક ઉપસગ`વાળા અથવા એકલા જીર્ ના નિ પછી ય પરછતાં સ્વ થાય છે, પ્રવર્તેÀન પ્ર∞ર્: | ઉછર્: | (छदेः) एकोपसर्गस्य च वे ४।२।३४ Page #505 -------------------------------------------------------------------------- ________________ પ્રશસ્તિ “સિદ્ધહેમ સારાંશ સંસ્કૃત વ્યાકરણ” એ સિદ્ધહેમ વ્યાકરણને સાર ભાગ છે, સિદ્ધહેમ મહા વ્યાકરણ કલિકાલ સર્વજ્ઞ ભગવાન શ્રી હેમચન્દ્રાચાર્યો પૂર્વે ૮૫૦ વર્ષે રચ્યું હતું, હાલમાં આ “સિદ્ધહેમ સારાંશ સંસ્કૃત વ્યાકરણ” ટૂંકમાં ગૂજરાતી ભાષામાં રચવામાં આવ્યું છે, સિદ્ધહેમમાંથી આ સાર ભાગ લીધો છે, માટે અહીં ભગવાન હેમચન્દ્રાચાર્યનું કૃતજ્ઞ ભાવે અનુસ્મરણ કરું છું શ્રીમદ્યશોવિજ્યજી જૈન સંસ્કૃત પાઠશાળા મહેસાણામાં રહી મેં સિદ્ધહેમ વ્યાકરણને અભ્યાસ કર્યો છે તેથી તે સુવિશાલ અનુપમ પાઠશાલાનું અને સિદ્ધહેમના મારા આવા અધ્યાપક પ્રકાંડ પંડિત વિર્ય શ્રી પ્રભુદાસ બેચરદાસ પારેખ હતા, પછી ૫. વર્ષાનંદજી ધર્મદરજી મિશ્ર હતા, ત્યારબાદ પ. પૂ. વ્યાકરણ વાચસ્પતિ આચાર્ય વર્ય શ્રીમદ્ વિજય લાવણ્યસૂરિ મહારાજ હતા તથા સહાધ્યાયી છબીલદાસ હતા તેઓ સર્વેનું અહીં કૃતજ્ઞ ભાવે અનુસ્મરણ કરું છું. મારા પિતાશ્રી સુશ્રાવક નેમચંદભાઈ, મયાચંદભાઈ યાદવીય તથા માતુશ્રી સુશ્રાવિકા રાઈબેન તેઓશ્રીને મહાન ઉપકાર છે કેમહેસાણાની પવિત્રતમ પાઠશાળામાં અભ્યાસ કરવા મોકલી નવ નવ વર્ષ પર્યન્ત મને અભ્યાસ કરવા ધીરજ આપી છે તથા વડીલ બંધુ જેઠાલાલભાઈ, લઘુબંધુ જયચંદભાઈ તથા ધર્મપત્ની કંચનમાલા, પુત્રીઓ સમતા હંસા સુધા મદન અને, ધારિણી તથા પુત્રી દિનેશ શ્રેણિક અને કૌશિક તથા તેઓની પત્નીઓ અનુક્રમે નલિની હંસા અને ઉષા તથા દિનેશના પુત્રો શ્રીપાળ અને નિરવ તથા શ્રેણિકના પુત્ર પ્રણવ અને અભય તેઓ સર્વે પણ આ કાર્યમાં સહાયક રહ્યા છે, તેથી તેઓ દરેકનું પણ કૃતજ્ઞ ભાવે અહીં અનુસ્મરણ કરું છું, એ પ્રકારે આ સુકૃતની હું અનુમોદના કરું છું. શિવલાલ નેમચંદ શાહ. Page #506 -------------------------------------------------------------------------- _