Book Title: Agam 01 Ang 01 Acharanga Sutra Part 02 Stahanakvasi
Author(s): Madhukarmuni, Shreechand Surana, Shobhachad Bharilla
Publisher: Agam Prakashan Samiti
Catalog link: https://jainqq.org/explore/003437/1

JAIN EDUCATION INTERNATIONAL FOR PRIVATE AND PERSONAL USE ONLY
Page #1 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sva. pUjya gurudeva zrI jorAvaramalajImahArAja kI smRti meM Ayojita saMyojaka evaM pradhAna sampAdaka yuvAcArya zrI madhukara muni AcArAMga sUtra ( mUla-anuvAda-vivecana-TippaNa-pariziSTa-yukta ) Page #2 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jinAgama-granthamAlA : granthAMka- 2 OM arhaM [ parama zraddheya gurudeva pUjya zrI jorAvaramalajI mahArAja kI puNyasmRti meM Ayojita ] paMcama gaNadhara bhagavat sudharmasvAmi-praNIta : prathama aGga AcArAMgasUtra [ dvitIya zrutaskaMdha : AcAra-cUlA ] [ mUlapATha, hindI anuvAda-vivecana- TippaNa-pariziSTa yukta ] preraNA upapravartaka zAsanasevI sva. svAmI zrI brajalAlajI mahArAja Adya saMyojaka tathA pradhAna sampAdaka (sva.) yuvAcArya zrI mizrImalajI mahArAja 'madhukara' anuvAdaka - vivecaka 'zrIcanda surANA 'sarasa' prakAzaka zrI AgamaprakAzana samiti, byAvara (rAjasthAna ) O N * Page #3 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jinAgama-granthamAlA: granthAGka 2 0 nirdezana mahAsatI sAdhvI zrI umarAvakaMvara jI ma. sA. 'arcanA' . sampAdaka maNDala anuyoga pravartaka muni zrI kanhaiyAlAla 'kamala' AcArya zrI devendramuni zAstrI zrI ratanamuni sampreraka muni zrI vinayakumAra 'bhIma' saMzodhana paM. satIzacandra zukla tRtIya saMskaraNa : vIra nirvANa saM0 2524, vi0 saM0 2055 janavarI 1999 I0 prakAzaka zrI AgamaprakAzana samiti braja madhukara smRti bhavana pIpaliyA bAjAra, byAvara (rAjasthAna)-305901 dUrabhASa : 50087 mudraka zrImatI vimaleza jaina ajantA pepara kanvarTarsa lakSmI cauka, ajamera - 305001 kampyUTarAijDa TAipa saiTiMga zrInivAsa prinTogrAphiksa, Adarza nagara, ajamera - 305001 0 mUlya : 105) rupaye Page #4 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Published on the Holy Remembrance occasion of Rev. Guru Shri Joravarmalji Maharaj First Anga compiled by : Fifth Ganadhar Sudharma Swami ACARANGA SUTRA PART II :ACARACULA ACARANGA SUTRA [Original Text with Variant Readings, Hindi Version, Notes, Annotations and Appendices etc.) Proximity Up-Pravartaka Shasansevi Rev. (Late) Swami Sri Brijlalji Maharaj Convener & Founder Editor Yuvacharya (Late) Sri Mishrimalji Maharaj 'Madhukar' Translator & Annotator Srichand Surana 'Saras' Publishers Shri Agam Prakashan Samiti Beawar (Raj.) Page #5 -------------------------------------------------------------------------- ________________ [*] Jinagam Granthmala Publication No.2 O Direction Mahasati Sadhwi Shri Umrav Kunwarfi 'Archana' Board of Editors Anuyoga-Pravartaka Muni Sri Kanhaiyalal 'Kamal' Acharya Sri Devendramuni Shastri Sri Ratan Muni Promotor Muni Sri Vinayakumar 'Bhima' O Corrections and Supervision Pt. Satish Chandra Shukla. Third Edition Vir-Nirvana Samvat 2524 Vikram Samvat 2055 January 1999 Publishers Sri Agam Prakashan Samiti, Brij- Madhukar Smriti-Bhawan, Piplia Bazar, Beawar (Raj.) - 305901 Phone : 50087 O Printers Smt. Vimlesh Jain Ajanta Paper Converters Laxmi Chowk, Ajmer - 305001 O Laser Type Setting by : Srinivasa Printographics. Ajmer - 305002 Price : Rs. 105/= Page #6 -------------------------------------------------------------------------- ________________ samarpaNa jinavANI ke parama upAsaka, bahubhASAvijJa vayaHsthavira,paryAyasthavira, zrutasthavira zrI vardhamAna jainazvetAmbara sthAnakavAsI zramaNasaMgha ke dvitIya AcAryavarya parama AdaraNIya zraddhAspada rASTrasaMta AcArya zrI AnandaRSi jI mahArAja ko sAdara-sabhakti-savinaya - madhukara muni (prathama saMskaraNa se) Page #7 -------------------------------------------------------------------------- ________________ [ 6 ] zrI vardhamAna sthAnakavAsI jaina zramaNasaMgha ke AcArya rASTrasaMta mahAn manISI AcArya zrI AnandaRSijI mahArAja kA abhimata Agama AtmavidyA ke akSayakoSa haiN| bhagavAn mahAvIra kI vANI ke pratinidhirUpa meM ve hameM Aja bhI AtmavidyA, tatvajJAna, jIva-vijJAna, Adi jJAna-vijJAna ke vividha pahaluoM kA samyak bodha karAne meM sakSama haiM / AgamoM kI bhASA ardhamAgadhI hai, usakA adhyayana-anuzIlana karane ke liye ardhamAgadhI prAkRta kA jJAna bhI Avazyaka hai| prAkRtabhASA se anabhijJa jana sahaja - subodha DhaMga se Agama kA hArda samajha sakeM, isa dRSTikoNa se jaina manISiyoM ne samaya-samaya para lokabhASA meM AgamoM kA anuvAda-vivecana karane kA mahanIya prayatna kiyA hai| Agama-mahodadhi ke gahana abhyAsI sva0 pUjyapAda zrI amolakaRSijI ma.sA. ne battIsa AgamoM kA hindI meM subodha anuvAda karake eka aitihAsika kArya kiyA thA, Aja vaha Agama sAhitya bhI durlabha ho gayA hai| zramaNa saMgha ke yuvAcArya Agama-rahasyavettA zrI madhukara munijI ma. sA. ne AgamoM kA hindI anuvAda, vivecana kara janasAmAnya ko sulabha karAne kA eka prazaMsanIya saMkalpa kiyA hai, jo zramaNa saMgha ke lie to gaurava kA viSaya hai hI, bhAratIya vidyArasika samasta janoM ke lie pramoda kA kAraNa hai| AgamagranthamAlA kA prathama maNi AcArAMga - sUtra ( prathama zrutaskandha) prakAzita ho cukA hai| isakA mArgadarzana va pradhAna niyojakatva yuvAcArya zrIjI kA hI hai| anuvAda-vivecana zrI zrIcandajI surANA 'sarasa' ne kiyA hai| AcArAMga kA avalokana karane para lagA, aba taka ke prakAzita AcArAMga ke saMskaraNoM meM yaha saMskaraNa apanA alaga hI mahattva rakhatA hai| bhAvAnulakSI anuvAda, saMkSiptaM vivecana, tathyayukta pAda-TippaNa, prAcInatama niryukti va cUrNi Adi ke sAkSyanusAra vizeSArtha, pariziSTa meM zabdasUcI, "jAva" zabda ke preraka pATha-sUtroM kI saMsUcanA, saba milAkara sarvasAdhAraNa se lekara vidvAnoM taka ke liye yaha saMgrahaNIya, paThanIya saMskaraNa hai| maiM hRdaya se kAmanA karatA hU~ ki AgamoM ke AgAmI saMskaraNa isase bhI bar3hakara mahattvapUrNa va upayogI hoMge / - AcArya AnandaRSi (prathama saMskaraNa se ) Page #8 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prakAzakIya zramaNa bhagavAna mahAvIra kI 25 vIM nirvANa zatAbdI ke pAvana prasaMga ko smaraNIya banAne ke lie eka utsAhapUrNa vAtAvaraNa nirmita huA thaa| zAsakIya evaM sAmAjika stara para vibhinna yojanAyeM bniiN| unameM bhagavAna mahAvIra ke lokottara jIvana aura unakI kalyANakArI zikSAoM se sambandhita sAhitya ke prakAzana ko pramukhatA dI gaI thii| svargIya zraddheya yuvAcArya zrI madhukara munijI ma. sA. ne vicAra kiyA ki anyAnya AcAryoM dvArA racita sAhitya ko prakAzita karane ke bajAya AgAmoM ke rUpa meM upalabdha bhagavAn kI sAkSAt dezanA kA pracAraprasAra karanA vizva-kalyANa kA pramukha kArya hogaa| yuvAcArya zrIjI ke isa vicAra kA caturvidha saMgha ne saharSa samarthana kiyA aura Agama battIsI ko prakAzita karane kI ghoSaNA kara dii| zuddha mUlapATha va sarala subodha bhASA meM anuvAda, vivecana yukta AgamoM kA prakAzana prArambha hone para dinoMdina pAThakoM kI saMkhyA meM vRddhi hotI gayI tathA aneka vizvavidyAlayoM ke pAThyakramoM meM bhI samiti ke prakAzita Agama granthoM ke nirdhArita hone se zikSArthiyoM kI bhI mAMga bar3ha gii| isa prakAra prathama va dvitIya saMskaraNa kI anumAnita saMkhyA se adhika mAMga hone evaM deza-videza ke sabhI grantha-bhaNDAroM, dharmasthAnoM meM Agama sAhitya ko upalabdha karAne ke vicAra se anupalabdha AgamoM kA punarmudraNa karAne kA nizcaya kiyA gyaa| tadanusAra aba taka samasta Agama granthoM ke dvitIya saMskaraNa prakAzita ho cuke haiM aura aba AcArAMga sUtra kA tRtIya saMskaraNa prakAzita ho rahA hai| samayakrama se anya AgamoM ke bhI tRtIya saMskaraNa prakAzita kiye jaayeNge| __ isa Agama ke prathama saMskaraNa kA sampUrNa prakAzanavyaya zrImAn sAyaramalajI corar3iyA ne udAratApUrvaka pradAna kiyA, jo unakI jinavANI ke prati zraddhA kA paricAyaka hai| Apa jaise udAra sadgRhasthoM ke sahayoga se hI hama lAgata se bhI kama mUlya para Agama granthoM ko prasArita karane kA sAhasa kara pA rahe haiN| prabuddha santoM, vidvAnoM aura samAja ne prakAzanoM kI prazaMsA karake hamAre utsAha kA saMvardhana kiyA hai aura sahayoga diyA hai, isake lie AbhArI haiM tathA pAThakoM se apekSA hai ki Agama sAhitya kA adhyayana karake jinavANI ke pracAra-prasAra meM sahayogI bneNge| isI AzA aura vizvAsa ke sAtha - sAgaramala baitAlA adhyakSa ratanacanda modI kAryAdhyakSa sAyaramala corar3iyA jJAnacaMda vinAyakiyA mahAmantrI mantrI zrI Agama prakAzana samiti, byAvara Page #9 -------------------------------------------------------------------------- ________________ [8 ] CONTRODamodPress isa grantha ke prakAzana meM artha-sahayogI (zrImAn seTha jI. sAyaramala jI coraDiyA) (jIvana-paricaya) Acascad caucascad cacao marudharA ke nokhA cAMdAvatA nivAsI samAjaratna svargIya zrI gaNezamala jI corar3iyA kI yAvajjIvana dharma evaM samAja ke prati aTUTa zraddhA va bhAvanA rhii| ___ ApakA vivAha sva. zrImatI sundarakuMvarajI se huaa| zrImatI sundarakaMvara jI bhI apane pati kI bhAMti dharma aura samAja ke prati pUrNa zraddhA rakhane vAlI dharmaparAyaNA strIratna thiiN| zrI gaNezamalajI sA. tathA zrImatI sundarakaMvarajI ke gyAraha santAneM huIM jinameM eka kanyA tathA dasa putra haiM / Apake honahAra suputra zrI sAyaramalajI corar3iyA madrAsa mahAnagara kI vibhinna dhArmika evaM sAmAjika saMsthAoM se jur3e hue haiN| ApakI prakharatA, saralatA, samAja ke prati vAtsalya, zraddhA evaM dAna pravRtti jaga-jAhira hai / sva. yuvAcArya paM. ra. muni zrI mizrImalajI ma.sA. 'madhukara' ke prati ApakI aTUTa zraddhA samAja ke lie anukaraNIya gurubhakti kI paricAyaka hai| vibhinna dhArmika evaM sAmAjika saMsthAoM ko muktahasta se diyA gayA Arthika sahayoga samAja ke prati ApakI vAtsalya bhAvanA ko ujAgara karatA hai| ApakI samAja-sevA, saMgha-sevA, jana-sevA evaM jana kalyANa kI bhAvanA stutya evaM samAja ke pratyeka sadasya ke lie anukaraNIya hai| Apake pArivArika sadasyoM ne prastuta Agama ke prakAzana meM viziSTa sahayoga pradAna kiyA hai| ApakI dharmabhAvanA dinoMdina vRddhigaMta ho, aisI maMgala bhAvanA hai| Madadcardcccccc Page #10 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Amakha jaina dharma, darzana, va saMskRti kA mUla AdhAra vItarAga sarvajJa kI vANI hai| sarvajJa arthAt AtmadraSTA / sampUrNa rUpa se Atmadarzana karane vAle hI vizva kA samagra darzana kara sakate haiN| jo samagra ko jAnate haiM, ve hI tatvajJAna kA yathArtha nirUpaNa kara sakate haiN| paramahitakara niHzreyasa kA yathArtha upadeza kara sakate haiN| sarvajJoM dvArA kathita tatvajJAna, AtmajJAna tathA AcAra-vyavahAra kA samyaka paribodha- 'AgamazAstra' yA sUtra ke nAma se prasiddha hai| tIrthaMkaroM kI vANI mukta sumanoM kI vRSTi ke samAna hotI hai, mahAn prajJAvAna gaNadhara use sUtra rUpa meM grathita karake vyavasthita 'Agama' kA rUpa dete haiN| 1 Aja jise hama 'Agama' nAma se abhihita karate haiM, prAcIna samaya meM ve 'gaNipiTaka' kahalAte the'gaNipiTaka' meM samagra dvAdazAMgI kA samAveza ho jAtA hai| pazcAdvartI kAla meM isake aMga, upAMga, mUla, cheda Adi aneka bheda kiye gye| _ jaba likhane kI paramparA nahIM thI, taba AgamoM ko smRti ke AdhAra para yA guru-paramparA se surakSita rakhA jAtA thaa| bhagavAn mahAvIra ke bAda lagabhaga eka hajAra varSa taka 'Agama' smRti-paramparA para hI cale Aye the| smRti-durbalatA, guru-paramparA kA viccheda tathA anya aneka kAraNoM se dhIre-dhIre AgamajJAna bhI lupta hotA gyaa| mahAsarovara kA jala sUkhatA-sUkhatA goSpada mAtra hI raha gyaa| taba devarddhigaNI kSamAzramaNa ne zramaNoM kA sammelana bulAkara, smRti-doSa se lapta hote AgamajJAna ko, jinavANI ko surakSita rakhane ke pavitra-uddezya se lipibaddha karane kA aitihAsika prayAsa kiyA aura jinavANI ko pustakArUr3ha karake Ane vAlI pIr3hI para avarNanIya upakAra kiyA, yaha jaina dharma, darzana evaM saMskRti kI dhArA ko pravahamAna rakhane kA adbhuta upakrama thaa| AgamoM kA yaha prathama sampAdana vIra-nirvANa ke 980 yA 993 varSa pazcAt sampanna huaa| pustakArUr3ha hone ke bAda jaina AgamoM kA svarUpa mUla rUpa meM to surakSita ho gayA, kintu kAladoSa, bAharI AkramaNa, Antarika matabheda, vigraha, smRti-durbalatA evaM pramAda Adi kAraNoM se Agama-jJAna kI zuddhadhArA, arthabodha kI samyak guru-paramparA, dhIre-dhIre kSINa hone se nahIM rukii| AgamoM ke aneka mahattvapUrNa sandarbha, pada tathA gaDha artha chinna-vicchinna hote cale ge| jo Agama likhe jAte the, ve bhI pUrNa zuddha nahIM hote, unakA samyak artha-jJAna dene vAle bhI virale hI rhe| anya bhI aneka kAraNoM se Agama-jJAna kI dhArA saMkucita hotI gyii| vikrama kI solahavIM zatAbdI meM loMkAzAha ne eka krAntikArI prayatna kiyaa| AgamoM ke zuddha aura yathArtha artha-jJAna ko nirUpita karane kA eka sAhasika upakrama punaH cAlU huaa| kintu kucha kAla bAda punaH 1. atthaM bhAsai arahA suttaM gaMthaMti gaNaharA niunnaa| Page #11 -------------------------------------------------------------------------- ________________ [10 ] usameM bhI vyavadhAna A ge| sAmpradAyika dveSa, saiddhAntika vigraha tathA lipikAroM kI bhASA viSayaka alpajJatA AgamoM kI upalabdhi tathA usake samyak arthabodha meM bahuta bar3A vighna bana ge| unnIsavIM zatAbdI ke prathama caraNa meM jaba Agama-mudraNa kI paramparA calI to pAThakoM ko kucha suvidhA huii| AgamoM kI prAcIna TIkAe~, cUrNi va niyukti jaba prakAzita huIM tathA unake AdhAra para AgamoM kA sarala va spaSTa bhAvabodha mudrita hokara pAThakoM ko sulabha huA to Agama jJAna kA paThana-pAThana svabhAvataH baDhA, saikar3oM jijJAsuoM meM Agama-svAdhyAya kI pravRtti jagI va jainetara dezI-videzI vidvAn bhI AgamoM kA anuzIlana karane lge| AgamoM ke prakAzana-sampAdana-mudraNa ke kArya meM jina vidvAnoM tathA manISI zramaNoM ne aitihAsika kArya kiyA, paryApta sAmagrI ke abhAva meM Aja una sabakA nAmollekha kara pAnA kaThina hai| phira bhI maiM sthAnakavAsI paramparA ke kucha mahAn muniyoM kA nAma-grahaNa avazya hI kruuNgaa| pUjya zrI amolakaRSijI mahArAja sthAnakavAsI paramparA ke ve mahAn sAhasI va dRr3ha saMkalpabalI muni the, jinhoMne alpa sAdhanoM ke bala para bhI pUre battIsa sUtroM ko hindI meM anUdita karake jana-jana ko sulabha banA diyaa| pUrI battIsI kA sampAdana-prakAzana eka aitihAsika kArya thA, jisase sampUrNa sthAnakavAsI terApaMthI samAja upakRta huaa| garudeva pUjya svAmIjI zrI jorAvaramalajI mahArAja kA eka saMkalpa - maiM jaba gurudeva sva. svAmI zrI jorAvaramalajI mahArAja ke tattvAvadhAna meM AgamoM kA adhyayana kara rahA thA, taba Agamodaya samiti dvArA prakAzita kucha Agama upalabdha the| unhIM ke AdhAra para gurudeva mujhe adhyayana karAte the| unako dekhakara gurudeva ko lagatA thA ki yaha saMskaraNa yadyapi kAphI zramasAdhya hai, evaM aba taka ke upalabdha saMskaraNoM meM kAphI zuddha bhI hai, phira bhI aneka sthala aspaSTa haiM, mUla pATha meM va usakI vRtti meM kahIM-kahIM antara bhI hai, kahIM vRtti bahuta saMkSipta hai| gurudeva svAmI zrI jorAvaramalajI mahArAja svayaM jainasUtroM ke prakANDa paNDita the| unakI medhA bar3I vyutpanna va tarkaNApradhAna thii| Agama sAhitya kI yaha sthiti dekhakara unheM bahuta pIr3A hoto aura kaI bAra unhoMne vyakta bhI kiyA ki AgamoM kA zuddha, sundara va sarvopayogI prakAzana ho to bahuta logoM kA kalyANa hogaa| kucha paristhitiyoM ke kAraNa saMkalpa, mAtra bhAvanA taka sImita rhaa| isI bIca AcArya zrI javAharalAla jI mahArAja, jainadharmadivAkara AcArya zrI AtmArAmajI mahArAja, pUjya zrI ghAsIlAla jI mahArAja Adi vidvAn, muniyoM ne AgamoM kI sundara vyAkhyAeM va TIkAe~ likhakara/ apane tatvAvadhAna meM likhavAkara isa kamI ko pUrA kiyA hai| vartamAna meM terApaMtha sampradAya ke AcArya zrI tulasI ne bhI yaha bhagIratha prayatna prArambha kiyA hai aura acche stara se unakA Agama-kArya cala rahA hai| muni zrI kanhaiyAlAla jI 'kamala' AgamoM kI vaktavyatA ko anuyogoM meM vargIkRta karane kA maulika evaM mahattvapUrNa prayAsa kara rahe haiN| zvetAmbara mUrtipUjaka paramparA ke vidvAn zramaNa sva. muni zrI puNyavijaya jI ne Agama-sampAdana kI dizA meM bahuta hI vyavasthita va uttamakoTi kA kArya prArambha kiyA thaa| unake svargavAsa ke pazcAt muni zrI jambUvijaya jI ke tattvAvadhAna meM yaha sundara prayatna cala rahA hai| ukta sabhI kAryoM para vihaMgama avalokana karane ke bAda mere mana meM eka saMkalpa utthaa| Aja kahIM to Page #12 -------------------------------------------------------------------------- ________________ [11 ] AgamoM kA mUla mAtra prakAzita ho rahA hai aura kahIM AgamoM kI vizAla vyAkhyAe~ kI jA rahI haiM / eka, pAThaka ke lie durbodha hai to dUsarI jttil| madhyama mArga kA anusaraNa kara Agama vANI kA bhAvodghATana karane vAlA aisA prayatna honA cAhie jo subodha bhI ho, sarala bhI ho, saMkSipta ho, para sArapUrNa va sugama ho / gurudeva aisA hI cAhate the| usI bhAvanA ko lakSya meM rakhakara maiMne 4-5 varSa pUrva isa viSaya meM cintana prArambha kiyaa| sudIrgha cintana ke pazcAt vi. 2036 vaizAkha zuklA 10 mahAvIra kaivalya divasa ko dRr3ha nirNaya karake Agama-battIsI kA sampAdana-vivecana kArya prArambha kara diyA aura aba pAThakoM ke hAthoM meM Agama grantha, kramazaH pahu~ca rahe haiM, isakI mujhe atyadhika prasannatA hai| Agama-sampAdana kA yaha aitihAsika kArya pUjya gurudeva kI puNyasmRti meM Ayojita kiyA gayA hai| Aja unakA puNya smaraNa mere mana ko ullasita kara rahA hai| sAtha hI mere vandanIya guru-bhrAtA pUjya svAmI zrI hajArImalajI mahArAja kI preraNAe~ - unakI Agama-bhakti tathA Agama sambandhI talasparzI jJAna, prAcIna dhAraNAe~ merA sambala banI haiM / ataH maiM una donoM svargIya AtmAoM kI puNya smRti meM vibhora huuN| zAsanasevI svAmIjI zrI bRjalAla jI mahArAja kA mArgadarzana, utsAha-saMvarddhana, sevAbhAvI ziSya muni vinayakumAra va mahendra muni kA sAhacarya-bala; sevA-sahayoga tathA mahAsatI zrI kAnaku~vara jI, mahAsatI zrI jhaNakAraku~vara jI, parama viduSI sAdhvI zrI umarAvaku~vara jI 'arcanA' kI vinamra preraNAe~ mujhe sadA protsAhita tathA kAryaniSTha banAe rakhane meM sahAyaka rahI haiN| mujhe dRr3ha vizvAsa hai ki Agama-vANI ke sampAdana kA yaha sudIrgha prayatnasAdhya kArya sampanna karane meM mujhe sabhI sahayogiyoM, zrAvakoM va vidvAnoM kA pUrNa sahakAra milatA rahegA aura maiM apane lakSya taka pahu~cane meM gatizIla banA rhuuNgaa| isI AzA ke sAtha - muni mizrImala 'madhukara' [prathama saMskaraNa se] Page #13 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sampAdakIya AcArAMga kA mahattva : AcArAMga sUtra - jaina dharma, darzana, tattvajJAna aura AcAra kA sArabhUta evaM mUla AdhAra mAnA gayA hai| AcArya zrI bhadrabAhu ne AcArAMga ko jainadharma kA 'veda' batAte hue kahA hai - "AcArAMga meM mokSa ke upAya ( caraNa-karaNa yA AcAra) kA pratipAdana kiyA gayA hai| yahI(mokSopAya/AcAra )jina pravacana kA sAra hai, ataH dvAdazAMgI meM isakA prathama sthAna hai| tathA AcArAMga kA adhyayana kara lene para zramaNa-dharma kA samyak svarUpa samajhA jA sakatA hai, isalie gaNI (AcArya) hone vAle ko sarvaprathama AcAradhara honA anivArya hai|" 1 vibhAga : AcArAMga ke do vibhAga - zrutaskaMdha haiN|2 prathama zrutaskaMdha ko 'nava brahmacaryAdhyayana' kahA jAtA hai,3 jabaki dvitIya zrutaskaMdha ko AcArAgra yA aacaarcuulaa| prathama zrutaskaMdha meM sUtra rUpa meM zramaNa-AcAra (ahiMsA-saMyama-samabhAva kaSAya-vijaya, anAsakti, vimokSa Adi) kA varNana hai| yahA~ brahmacarya kA arthazramaNadharma se hai, zramaNadharma kA pratipAdana karane vAle nau adhyayana (vartamAna meM ATha) prathama zrutaskaMdha meM haiN| dvitIya zrutaskaMdha/ AcAracUlA meM zramaNacaryA se sambandhita - (bhikSAcarI, gati, sthAna-vastra-pAtra Adi eSaNA, bhASAviveka, zabdAdi-viSaya-virati; mahAvrata Adi) varNana hai| AcArAgra kA artha hai- jaise vRkSa ke mala kA vistAra (agra) usakI zAkhA-prazAkhAe~ haiM, vaise hI prathama zrutaskaMdha-gata AcAra-dharma kA vistAra AcArAgra -(ukta kA vistAra va anukta kA pratipAdana karane vAlA hai)| AcAracUlA kA tAtparya hai-parvata yA prAsAda para jaise zikhara athavA coTI hotI hai usI prakAra prathama zrutaskaMdha kI yaha cUlArUpa coTI hai| racayitA: - prathama zrutaskandha ke praNetA paMcama gaNadhara bhagavAn sudharmA svAmI haiM, yaha sarvamAnya tathya hai, jabaki "AcAracUlA' ko sthavira-grathita mAnA gayA hai| sthavira kauna? isa prazna ke uttara meM do mata haiM -AcArAMgacUrNi evaM nizIthacUrNikAra kA mata hai-therA gnndhraa| sthavira kA artha hai gaNadhara! nizIthacUrNikAra ne nizIthasUtra, jo ki AcAracUlA kA hI eka aMza hai, use gaNadharoM kA 'AtmAgama' mAnA hai, jisase spaSTa hai ki vaha 'gaNadhara kRta' mAnane ke hI pakSadhara haiN| 5 vRttikAra zIlAMkAcArya ne sthavira kI paribhASA - caturdazapUrvadhara kI hai| 6 1. AcArAMga niyukti - ettha ya mokkhovAo ettha ya sAro pvynnss| - gAthA 9 tathA 10 2. samavAyAMga prakIrNaka samavAya, sUtra 89 - do suykkhNdhaa| 3. (ka) vahI, samavAya 9, sUtra 3 (kha) niyukti gAthA 51 4. AcA0 ni0 286, tathA cUrNi evaM vRtti - pR. 318-319. 5. AcA. cUrNi tathA nizIthacUrNi bhAga 1, pR0 4 / 6. vRtti patrAMka 319 - sthaviraiH zrutavRddhaizcaturdazapUrvavidbhiH nirmuuddhaani| Page #14 -------------------------------------------------------------------------- ________________ [13 ] AvazyakacUrNikAra tathA AcArya hemacandra ke matAnusAra AcArAMga kI tRtIya va caturtha cUlikA yakSA sAdhvI mahAvideha kSetra se lekara aaii| 1 prAcIna tathyoM ke anuzIlana se yaha bAta spaSTa ho jAtI hai ki AcAracUlA prathama zrutaskaMdha kA pariziSTa rUpa vistAra hai| bhale hI vaha gaNadharakRta ho, yA sthavirakRta, kintu usakI prAmANikatA asaMdigdha hai| prathama zrutaskaMdha ke samAna hI isakI prAmANikatA sarvatra svIkAra kI gaI hai| viSayavastu : jaisA ki nAma se hI spaSTa hai. AcArAMga kA sampUrNa viSaya AcAradharma se sambandhita hai| AcAra meM bhI sirpha shrmnnaacaar| prathama zrutaskaMdha sUtrarUpa hai, usakI zailI adhyAtmaparaka hai ataH mUlarUpa meM usameM ahiMsA, samatA, anAsakti, kaSAya-vijaya, dhuta-zramaNa-AcAra Adi viSayoM kA choTe-choTe vacana sUtroM meM sundara va sArapUrNa pravacana huA hai| dvitIya zrutaskaMdha vivecana/vistAra zailI meM hai| isameM zramaNa kI AhAra-zuddhi, sthAna-gati-bhASA Adi ke viveka va AcAravidhi kI parizuddhi kA vistAra ke sAtha varNana hai| AcAryoM kA mata hai ki prathama zrutaskaMdha meM sUtrarUpa nirdiSTa viSayoM kA vistAra hI AcAracUlA meM huA hai| AcAryazIlAMka Adi ne vistArapUrvaka sUtroM kA nirdeza bhI kiyA hai| 2 ___AcArAMga kA yaha dvitIya zrutaskaMdha pAMca cUlikAoM meM vibhakta mAnA gayA hai| 3 inameM se cAra cUlA AcArAMga meM haiM, kintu pAMcavI cUlA AcArAMga se pRthak kara dI gaI hai aura vaha 'nizIthasUtra' ke nAma se svataMtra Agama mAna lI gayI hai| yadyapi nizIthasUtra meM AcArAMga varNita AcAra meM doSa lagane para usakI vizuddhi ke lie prAyazcitta vidhAna hI hai, jo ki mUlataH usI kA aMga hai, kintu kinhIM kAraNoM se vaha Aja svataMtra Agama hai| aba AcAracUlA meM sirpha zramaNAcAra kA vidhi-niSedha pakSa hI pratipAdita hai, usakI vizuddhirUpa prAyazcita 2. vistAra ke lie dekhie prathama zrutaskaMdha kI prastAvanA - devendra muni| 3. (ka) niyuktikAra bhadrabAhu ne saMkSepa meM ni!haNa sthala ke adhyayana va uddezaka kA saMketa kiyA hai (niyukti gAthA 288 se 291) / kintu cUrNikAra va vRttikAra ne (vRttipatrAMka 319-20) sUtroM kA bhI nirdeza kiyA hai| jaise : (kha) savvAmagaMdhaMparinnAya ..... adissamANo kayavikkaehiM - (a. 2 u.5 sUtra 88) bhikkhU parakkameja vA ciTThajja vA ... (a.8 u. 2 sUtra 204) Adi sUtroM ke vistArarUpa meM piNDaiSaNA ke 11 uddezaka tathA 2,5,6,7 vAM adhyayana nirmUr3ha huA hai| (ga) se vatthaM paDiggaha, kaMbalaM pAyapuMchaNaM ....... (a. 2 u. 5 sUtra 89) isa AdhAra para vastraiSaNA, pAtraiSaNA, avagrahapratimA, zayyA adhyayana Adi kA vistAra huA hai| (gha) gAmaNugAmaM dUijjamANassa dujAyaM dupparikaMtaM -a.5 u. 4 sUtra 162. isa AdhAra para iryAdhyayana kA vistAra kiyA gayA hai| (ca) Aikkhai viheyai kiTTei dhammakAmI ..... - a. 6 u. 5 sUtra 196. isa sUtra ke AdhAra para bhASAdhyayana nirmUr3ha huA hai| (cha) mahAparijJA adhyayana ke sAta uddezaka se saptasaptikA niyUMr3ha hai| - a.8 se 14. (ja) SaSTha dhUtAdhyayana ke 2 va 4 uddezaka se vimukti (16 vA~) adhyayana nirdRr3ha hai| (jha) prathama zastraparijJAdhyayana se bhAvanA adhyayana nirmUr3ha hai| 4. havai ya sapaMcacUlo bahu-bahutarao payaggeNaM - niyukti 11 Page #15 -------------------------------------------------------------------------- ________________ WWWWWW0 [14 ] kI carcA vahA~ nahIM hai| isase eka bAta yaha dhvanita hotI hai ki AcAracUlA va nizItha mUlata: eka hI kuzala mastiSka kI saMyojanA hai| sthAnAMga, samavAyAMga meM ise AcArakalpa yA 'AcAra prakalpa' kahA hai, jo AcArAMga kA sambandha sUcaka hai| AcArAMga kI cAra cUlAoM meM prathama cUlA sabase vistRta hai| isameM sAta adhyayana haiM - nAma uddezaka viSaya 1. piNDaiSaNA AhAra zuddhi kA pratipAdana 2. zayyaiSaNA saMyama-sAdhanA ke anukUla sthAnazuddhi 3. iyaiSaNA gamanAgamana kA viveka 4. bhASAjAtaiSaNA bhASA-zuddhi kA viveka 5. vastraiSaNA vastragrahaNa sambandhI vividha maryAdAeM 6. pAtraiSaNA pAtra-grahaNa sambandhI vividha maryAdAeM 7. avagrahaiSaNA sthAna Adi kI anumati lene kI vidhi / isa prakAra prathama cUlA ke 7 adhyayana va 25 uddezaka haiN| dvitIya cUlA ke sAta adhyayana haiM, ye uddezaka rahita haiM8. sthAna saptikA -AvAsa yogya sthAna kA viveka 9. niSIdhikA saptikA -svAdhyAya evaM dhyAna yogya sthAna-gaveSaNA 10. uccAra-prasravaNa saptikA -zarIra kI dIrgha zaMkA evaM laghuzaMkA nivAraNa kA vivek| 11. zabda saptikA -zabdAdiviSayoM meM rAga-dveSa rahita rahane kA upadeza / 12. rUpa saptikA -rUpAdi viSaya meM rAga-dveSa rahita rahane kA upadeza / 13. parakriyA saptikA -dUsaroM dvArA kI jAne vAlI sevA Adi kriyAoM kA niSedha / 14. anyonyakriyA saptikA -paraspara kI jAne vAlI kriyAoM meM vivek| tRtIyA cUlA kA eka adhyayana - bhAvanA hai| 15. bhAvanA-isameM bhagavAn mahAvIra ke udAtta caritra kA saMkSepa meM varNana hai| AcAryoM ke anusAra prathama zrutaskaMdha meM varNita AcAra kA pAlana kisane kiyA- isI prazna kA uttararUpa bhagavacaritra hai| isI adhyayana meM pAMca mahAvratoM kI 25 bhAvanA kA varNana bhI hai| 16. vimukti- caturtha cUlikA meM sirpha gyAraha gAthAoM kA eka adhyayana hai| isameM vimukta vItarAga AtmA kA varNana hai| Antarika paricaya : AcAra cUlA meM varNita mukhya viSayoM kI sUcI yahA~ dI gaI hai| vistAra se adhyayana karane para yaha sirpha zramaNAcAra kA eka Agama hI nahIM, kintu tatkAlIna jana-jIvana ke rIti-rivAja, maryAdAe~, sthitiyA~, kalA, rAjanIti Adi kI virala jhAMkI bhI isase milatI hai| bauddhagrantha 'vinayapiTaka' tathA vaidikadharmagrantha-'yAjJavalkyasmRti' Adi meM bhI isI prakAra ke AcAra vidhAna haiM, jo tatkAlIna gRhatyAgI-zramaNa-bhikSu varga ke AcArapakSa ko spaSTa karate haiM / bhikSu ke vastra-pAtra kI maryAdAe~ bauddha, vaidika maryAdAoM ke sAtha kitanI milatI-julatI haiM yaha tInoM ke tulanAtmaka adhyayana se patA calatA hai, hamane yathAsthAna prakaraNoM meM tulanAtmaka TippaNa dekara ise spaSTa karane kA prayatna kiyA hai| Page #16 -------------------------------------------------------------------------- ________________ [15 ] 'indamaha'-'bhUtamaha'-'yakSamaha' Adi laukika mahotsavoM kA varNana, tatkAlIna janatA ke dhArmika va sAMskRtika rIti-rivAjoM kI acchI jhalaka dete haiN| isI prakAra vastroM ke varNana meM tatkAlIna vastra-nirmANa kalA kA bahuta hI AzcaryakArI kalAtmaka rUpa sAmane AtA hai| saMkhaDi, naukArohaNa, mArga meM cora-laTeroM Adi ke upadrava; vairAjya-prakaraNa Adi ke varNana se bhI tatkAlIna zramaNa-jIvana kI aneka kaThina samasyAoM va rAjanItika ghaTanAcakroM kA citra sAmane A jAtA hai| prastuta varNana ke sAtha-sAtha hamane nizIthacUrNi-bhASya evaM bRhatkalpabhASya ke varNana kA sahArA lekara vistArapUrvaka una sthitiyoM kA spaSTIkaraNa prastuta karane kA prayatna kiyA hai, pAThaka unheM yathAsthAna dekheN| prastuta sampAdana : AcArAMga sUtra ke prathama zrutaskandha para aba taka aneka vidvAnoM ne vyAkhyAe~ likhI haiN| cUrNikAra tathA vRttikAra ne bhI prAyaH pratyeka pada kI vistRta vyAkhyA kI hai| cUrNikAra evaM vRttikAra prAyaH samAna milatIjulatI vyAkhyA karate haiM, kintu AcArAMga dvitIya meM yaha sthiti badala gaI hai| cUrNi bhI saMkSipta hai, vRtti bhI saMkSipta hai tathA uttaravartI anya vidvAnoM ne bhI isa para bahuta hI kama zrama kiyA hai| carNi ke anuzIlana se patA calatA hai-cUrNikAra ke samaya meM koI prAcIna pATha-paramparA upalabdha rahI hai, usI ke AdhAra para cUrNikAra vyAkhyA karate haiM, kintu kAlAntara meM vaha pATha-paramparA lupta hotI gii| vRttikAra ke samakSa kucha bhinna va kucha apUrNa-se pATha Ate haiM / isa prakAra kahIM-kahIM to donoM ke vivecana meM bahata antara lakSita hotA hai| jaise carNikAra ke anusAra dvitIya cUlA kA caturtha adhyayana 'rUvasattakkiya' hai, pAMcavA~ adhyayana 'sddsttkkiy'| jabaki vartamAna meM upalabdha vRtti ke anusAra pahale 'saddasattakkiya' hai phira 'ruuvsttkkiy'| bhAvanA adhyayana meM bhI pATha paramparA meM kAphI bhinnatA hai| cUrNikAra ke pATha vistRta haiN| hamAre samakSa AdhArabhUta pATha-paramparA ke lie munizrI jambUvijayajI dvArA saMzodhita-saMpAdita 'AyArAMga sutta' rahA hai| yadyapi isameM bhI kucha sthAnoM para mudraNa-doSa rahA hai tathA kahIM-kahIM pATha chUTa gayA lagatA haijisakA ullekha zuddhi patra meM bhI nahIM hai| phira bhI ava taka prakAzita sabhI saMskaraNoM meM yaha adhika upAdeya va prAmANika pratIta hotA hai| munizrI nathamalajI saMpAdita 'AyAro taha AyAra cUlA' tathA 'aMgasuttANi ' bhI hamAre samakSa rahA hai, kintu usameM atipravRtti huI hai| 'jAva' zabda ke samagra pATha mUla meM jor3a dene se na kevala pATha vRddhi huI kinta aneka saMdehAspada bAteM bhI khaDI ho gaI haiN| phira Agama pATha meM anasvAra yA mAtrA vaddhi ko bhI doSa mAnane kI paramparA jA calI A rahI hai, taba itane pATha jor3a denA kaise saMgata hogA? ataH hamane usa pATha ko adhika upAdeya nahIM maanaa| munizrI jambUvijayajI ne TippaNoM meM pAThAntara cUrNi Adi vividha granthoM ke saMdarbha dekara prAcIna paramparA kA jo avikala; upayogI va jJAnavardhaka rUpa prastuta kiyA hai- vaha unakI vidvatA meM cAra cA~da lagAtA hai, anusaMdhAtAoM ke lie atyadhika upayogI hai| unake zrama kA upayoga hamane kiyA hai- tadartha hama unake bahata abhArI haiN| 1. dekheM 734 sUtra -"dAhiNakuMDapura sNnnivesNsi|" honA cAhie-"dAhiNa mAhaNakuMDapura sNnnivesNsi| sUtra 735 meM yaha pATha pUrNa hai| Page #17 -------------------------------------------------------------------------- ________________ [16 ] sampAdana kI maulikatAe~: AcArAMga-dvitIya ke aba taka prakAzita anuvAda-vivecana meM prastuta saMskaraNa apanI kucha maulika vizeSatAe~ rakhatA hai jinakA sahajabhAva se sUcana karanA Avazyaka samajhatA huuN| 1. pATha-zuddhi kA vizeSa lkssy| 2. aise pAThAntaroM kA ullekha, jinakA bhASAvijJAna kI dRSTi se bhI mahattva hai tathA kucha bhinna, navIna na prAcIna artha kA udghATana bhI hotA hai| 3. cUrNigata prAcIna pAThoM kA mUla rUpa meM ullekha tathA sarvasAdhAraNa pAThaka usakA artha samajha sake, tadartha prathama bAra hindI bhAvArtha ke sAtha TippaNa meM aMkita kiyA hai| 4. pAribhASika tathA sAMskRtika zabdoM kA-zabdakoSa kI dRSTi se artha tathA anya AgamoM ke saMdarbho ke sAtha unake artha kI saMgati, viSaya kA vizadIkaraNa evaM cUrNi-bhASya Adi ke Aloka meM unakI prAsaMgika vivecnaa| 5. bauddha evaM vaidika paramparA ke granthoM ke sAtha aneka samAna AcArAdi viSayoM kI tulnaa| 6. ina sabake sAtha hI bhAvAnusArI anuvAda, sAragrAhI vivecana, viSaya-vizadIkaraNa, zaMkA-samAdhAna aadi| 7. kaThina va durbodha zabdoM kA vizeSa bhAvalakSyI artha hai| yathAsaMbhava, yathAzakya prayatna rahA hai ki pATha va anuvAda meM azuddhi, artha-viparyaya na rahe, phira bhI pramAdavaza honA saMbhava hai, ataH sampUrNa zuddha va samagratA kA dAvA karanA to ucita nahIM lagatA, para vijJa pAThakoM se namra nivedana avazya karUMgA ki ve mitra buddhi se bhUloM kA saMzodhana kareM va mujhe bhI sUcita karake anugRhIta kreN| AgamoM kA anuvAda-saMpAdana prArambha karate samaya mere mana meM kucha bhinna kalpanA thI, kintu kArya prArambha karane ke bAda kucha bhinna hI anubhava hue| aisA lagatA hai ki Agama-sirpha dharma va AcAra grantha hI nahIM haiM, kintu nIti, vyavahAra, saMskRti, itihAsa aura lokakalA ke amUlya rahasya bhI inameM chupe hue haiM, jinakA aitihAsika pariprekSya meM sarvAMgINa adhyayana-anuzIlana karane ke lie bahuta samaya, vizAla adhyayana aura vistRta sAdhanoM kI apekSA hai| pUjyapAda zruta-vizArada yuvAcArya zrI madhukara muni jI mahArAja kI balavatI preraNA, vAtsalya bharA utsAhavardhana, mArgadarzana tathA paMDitavarya zrIyuta zobhAcandrajI bhArilla kA nirdezana, pitA tulya sneha, saMzodhanaparivardhana kI dRSTi se bahumUlya parAmarza--isa saMpAdana ke hara pRSTha para aMkita hai| isa anugraha ke prati AbhAra vyakta karanA to bahuta sAdhAraNa bAta hogii| maiM hRdaya se cAhatA hU~ ki yaha saubhAgya bhaviSya meM bhI isI prakAra prApta hotA rhe| mujhe vizvAsa hai ki sujJa pAThaka mere isa prathama prayAsa kA jijJAsAbuddhi se mUlyAMkana kareMge va Agama svAdhyAya-anuzIlana kI paramparA ko punarjIvita karane meM agraNI bneNge| bhAdrapada vinIta paryuSaNa prathama dina -zrIcanda surAnA 'sarasa' 7-9 -1980 [prathama saMskaraNa se] . Page #18 -------------------------------------------------------------------------- ________________ AcArAMga-dvitIya zrutaskandha [AcAracUlA]. adhyayana 10 se 25 viSaya-sUcI pRSTha sUtrAMka prathama cUlA : sAta adhyayana : prathama piMDaiSaNA adhyayana : (11 uddezaka) pRSTha 1 se 113 prathama uddezaka 324 sacitta-saMsakta AhAraiSaNA 325-26 sabIja anna-grahaNa kI eSaNA 327-30 anyatIrthika gRhastha-sahagamana niSedha 331-32 auddezikAdi doSa-rahita AhAra kI eSaNA nityAgrapiMDAdi grahaNa-niSedha dvitIya uddezaka 335 aSTamI parvAdi meM AhAra-grahaNa-vidhi-niSedha 336 bhikSAyogya kula 337 . indramaha Adi utsava meM azanAdi eSaNA 338-39 saMkhaDi-gamana-niSedha tRtIya uddezaka 340-42 saMkhaDi-gamana meM vividha doSa 343 . zaMkAgrasta AhAra-niSedha 344-45 bhaMDopakaraNa-sahita gamanAgamana 346-47 niSiddha gRha-pada caturtha uddezaka 348 saMkhaDi-gamana-niSedha 349 godohana velA meM bhikSArtha-praveza-niSedha 350-51 atithi-zramaNa Ane para bhikSAvidhi - paMcama uddezaka 352 agrapiMDa grahaNa-niSedha 353-55 viSamamArgAdi se bhikSAcaryArtha gamana-niSedha 356 baMda dvAra vAle gRha meM praveza niSedha 357-58 pUrva praviSTa zramaNa-mAhanAdi kI upasthiti meM bhikSAvidhi Page #19 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pRSTha 373 [18 ] sUtrAMka SaSTa uddezaka 359 kukkuTAdi prANI hone para anya mArga gaveSaNA 360 bhikSArtha praviSTa kA sthAna va aMgopAMga saMcAlana-viveka sacitta saMsRSTa-asaMsRSTa AhAra eSaNA 361-64 sacitta-mizrita AhAra-grahaNa-niSedha ___ saptama uddezaka 365-66 mAlAhRta doSayukta AhAra-grahaNa-niSedha 367 udbhinna doSayukta AhAra-niSedha 368 SaTkAya jIva-pratiSThita AhAra-grahaNa-niSedha 369-362 pAnaka-eSaNA aSTama uddezaka agrAhya pAnaka-niSedha 374 AhAra-gaMdha meM anAsakti 375-88 apakka-zastra-apariNata vanaspati, AhAra-grahaNa-niSedha 389 vanaspatikAyika AhAra-gaveSaNA, bhikSu-bhikSuNI kI jJAna-darzana cAritra se sambandhita samagratA navama uddazeka 390-92 AdhAkarmika Adi grahaNa kA niSedha 393-96 grAsaiSaNA doSa-parihAra 397-98 grAsaiSaNA-viveka dazama uddezaka 399-401 AhAra-vitaraNa viveka 402-404 baha-ujjhita-dharmI-AhAra-grahaNa-niSedha agrAhya lavaNa-paribhoga-pariSThApana vidhi eSaNA-viveka se bhikSu-bhikSuNI kI sarvAMgINa samagratA ekAdaza uddezaka 407-408 mAyAyukta paribhogaiSaNA vicAra saptapiMDaiSaNA-pAnaiSaNA 410 bhikSu ke lie sAta piMDaiSaNA aura pAnaiSaNanAoM ke jAnane kI preraNA piMDaiSaNA aura pAnaiSaNA ke vidhivat pAlana se jJAnAdi AcAra kI samagratA zayyaiSaNAH dvitIya adhyayana (3 uddezaka ) pRSTha 114 se 168 prathama uddezaka upAzraya-eSaNA (prathama viveka) 413-414 upAzraya-eSaNA (dvitIya viveka) 415-418 upAzraya-eSaNA (tRtIya viveka) 98 405 406 104 105 409 106 108 110 411 113 412 116 117 119 Page #20 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sUtrAMka .419 154 [19 ] pRSTha upAzraya-eSaNA (caturtha viveka) 123 420-425 upAzraya-eSaNA (paMcama viveka) 125 426 zayyaiSaNA-viveka se bhikSu-bhikSuNI kI jJAnAdi AcAra kI samagratA 131 dvitIya uddezaka 427-430 gRhastha-saMsakta upAzraya-niSedha 131 431 upAzraya-eSaNA : vidhi-niSedha 135 432-441 navavidha zayyA-viveka 136 zayyA-viveka se bhikSu-bhikSuNI ke jJAnAdi AcAra kI samagratA 146 tRtIya uddezaka upAzraya-chalanA-viveka 146 444 upAzraya meM yatanA ke lie preraNA 150 445-46 upAzraya-yAcanA vidhi 152 447-54 niSiddha upAzraya 455 saMstAraka grahaNAgrahaNa viveka 158 456-457 saMstAraka eSaNA kI cAra pratimAe~ 159 458 saMstAraka pratyarpaNa viveka 163 459 uccAra-prasravaNa bhUmi-pratilekhanA 164 460-461 zayyA-zayanAdi viveka 462 zayyA-samabhAva . zayyaiSaNA viveka-bhikSu-bhikSuNI kA sampUrNa bhikSubhAva IryAH tRtIya adhyayana (3 uddezaka ) pRSTha 169 se 208 prathama uddezaka 464-468 varSAvAsa-vihAra caryA 469-473 vihAracaryA meM dasyu-aTavI Adi meM upadrava 175 474-482 naukArohaNavidhi 180 483 IryA viSayaka vizuddhi-bhikSu-bhikSuNI kI samagratA dvitIya uddezaka 484-489 naukArohaNa meM upasarga Ane para : jala-taraNa 187 492 IryAsamiti viveka 190 493-497 jaMghApramANa jala-saMtaraNa-vidhi 191 498-502 viSama-mArgAdi se gamana-niSedha 503 saMyamapUrvaka vihAracaryA se sAdhutA kI samagratA tRtIya uddezaka 504-505 mArga meM vapra Adi avalokana-niSedha 197 506-509 AcAryAdi ke sAtha vihAra meM vinaya-vidhi 200 510-514 hiMsAjanaka praznoM meM mauna evaM bhASA-viveka 515-519 vihAracaryA meM sAdhu ko nirbhayatA aura anAsakti kI preraNA 205 167 463 168 171 186 193 197 202 Page #21 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pRSTha 521 211 212 215 220 221 222 230 232 552 554 237 [20 ] sUtrAMka bhASAjAtaH caturtha adhyayana ( 2 uddezaka) pRSTha 209 se 232 prathama uddezaka 520 bhASAgata AcAra-anAcAra-viveka SoDaza vacana evaM saMyata bhASA-prayoga 522-529 cAra prakAra kI bhASA : vihita-avihita 530-531 prAkRtika dRzyoM meM kathana-akathana 532 bhASA-viveka se sAdhutA kI samagratA dvitIya uddezaka 533-548 sAvadya-niravadya bhASA-viveka 549-550 zabdAdi-viSayaka bhASA-viveka 551 bhASA-viveka bhASaNa-viveka se sAdhutA kI samagratA vastraiSaNAH paMcama adhyayana (2 uddezaka ) pRSTha 233 se 261 prathama uddezaka 553 grAhya vastroM kA prakAra aura parimANa vastra-grahaNa kI kSetra-sImA 555-556 auddezika Adi doSayukta vastraiSaNA kA niSedha 557-558 bahumUlya-bahuAraMbha-niSpanna vastra-niSedha 559-560 vasvaiSaNA kI cAra pratimAe~ 561-567 anaiSaNIya vastra-grahaNa-niSedha 568 vastra-grahaNa se pUrva pratilekhanA vidhAna 569-571 grAhya-agrAhya vastra-viveka 572-574 vastra-prakSAlana-niSedha 575-579 vastra sukhAne kA vidhi-niSedha vastraiSaNA-viveka se sAdhutA kI samagratA dvitIya uddezaka vastra-dhAraNa kI sahajavidhi 582 samasta vastroM sahita vihArAdi vidhi-niSedha prAtihArika vastra-grahaNa pratyarpaNa-vidhi 584-586 vastra ke lobha tathA apaharaNa-bhaya se mukti 587 vastra-paribhogaiSaNA viveka se sAdhutA kI samagratA pAtraiSaNAH SaSTha adhyayana (2 uddezaka) pRSTha 262 se 276 prathama uddezaka 588-589 pAtra ke prakAra evaM maryAdA 590-591 eSaNA-doSayukta pAtra-grahaNa niSedha 592-593 bahumUlya pAtra-grahaNa niSedha 594-595 pAtreSaNA kI cAra pratimAe~ 238 240 243 245 248 249 251 252 254 255 256 583 257 259 263 264 265 266 Page #22 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pRSTha 269 271 273 273 274 276 276 279 281 285 287 288 295 [21 ] sUtrAMka 596-598 aneSaNIya pAtra-grahaNa niSedha 599-600 pAtra-pratilekhana vidhAna 601 pAtraiSaNA-viveka ke sAdhutA kI samagratA dvitIya uddezaka 602 pAtra bIjAdi yukta hone para grahaNa-vidhi 603-604 sacitta saMsRSTa pAtra ko sukhAne kI vidhi 605 vihAra-samaya pAtra viSayaka vidhi-niSedha 606 pAtraiSaNA-viveka se sAdhutA kI samagratA avagraha pratimAH saptama adhyayana (2 uddezaka) pRSTha 277 se 299 prathama uddezaka 607 avagraha-grahaNa kI anivAryatA 608-611 avagraha-yAcanA : vividha rUpa 612-619 avagraha-vajita sthAna avagraha anujJA-grahaNa-viveka se sAdhutA kI samagratA dvitIya uddezaka 621-632 Amravana Adi meM avagraha vidhi-niSedha 633-634 avagraha-grahaNa meM sAta pratimA 635 paMcavidha avagraha 636 jJAnAdi AcAroM aura samitiyoM sahita sAdhu sadA prayatnazIla rahe dvitIya cUlAH sapta saptikA (7 adhyayana) / sthAna-saptikA: aSTama adhyayana 637 aNDAdi yukta sthAna-grahaNa-niSedha 638-639 cAra sthAna pratimA 640 sthAnaiSaNA : sAdhutA kA AcAra-sarvasva niSIdhikA-saptikA: navama adhyayana 641-642 niSIdhikA-viveka 643 niSIdhikA meM akaraNIya kArya niSIdhikA kA upayoga-viveka, sAdhutA kA AcAra sarvasva uccAra-prasravaNa saptikAH dazama adhyayana uccAra-prasravaNa viveka 646-667 mala-mUtra-visarjana kaise sthaNDila para kare, kaise para nahIM kare 668 uccAra-prasravaNa vyutsargArtha sthaNDila-viveka sAdhvAcAra kA sarvasva zabda-saptikAH ekAdaza adhyayana 669-672 vAdyAdi zabda-zravaNa-utkaMThA-niSedha 673-679 vividha sthAnoM meM zabdendriya saMyama 680-686 manoraMjana sthaloM meM zabdazravaNotsukatA-niSedha 687-688 zabdazravaNa meM Asakti Adi kA niSedha 298 299 301 303 305 307 309 644 309 645 311 312 325 328 331 333 337 Page #23 -------------------------------------------------------------------------- ________________ [22 ] sUtrAMka 689 339 690 344 344 347 348 691-700 701-707 708-714 715-720 721-723 725-728 350 351 353 729 730-732 358 733 734 rUpa-saptikA : dvAdaza adhyayana rUpa-darzana-utsukatA niSedha para-kriyA-saptikAH trayodaza adhyayana para-kriyA svarUpa pAda-parikarmarUpa parakriyA-niSedha kAya-parikarma-parakriyA-niSedha vraNa-parikarma rUpa parakriyA-niSedha granthI-arza-bhagandara Adi para parakriyA-niSedha aMgaparikarma rUpa parakriyA-niSedha paricaryArUpa parakriyA-niSedha parakriyA se virati sAdhvAcAra kA sarvasva anyonyakriyA saptikAH caturdaza adhyayana anyonyakriyA-niSedha tRtIya cUlA : (1 adhyayana) bhAvanAH pandrahavA~ adhyayana bhagavAn mahAvIra ke paMca kalyANaka nakSatra bhagavAn kA garbhAvataraNa devAnandA kA garbha-sAharaNa bhagavAn mahAvIra kA janma bhagavAn kA nAmakaraNa bhagavAn kA saMvarddhana yauvana evaM pANigrahaNa bhagavAn ke pracalita tIna nAma bhagavAn ke parivArajanoM ke nAma bhagavAn ke mAtA-pitA kI dharma-sAdhanA dIkSAgrahaNa kA saMkalpa sAMvatsarika dAna lokAMtika devoM dvArA udbodha abhiniSkramaNa mahotsava ke lie devoM kA Agamana zivikA nirmANa zivikA rohaNa pravrajyArtha prasthAna sAmAyika cAritra grahaNa manaH paryavajJAna kI upalabdhi aura abhigraha-grahaNa 3 k 735 736-739 740 741 742 366 368 370 371 372 373 374 743 744 376 745 746 747-749 750-752 753 754 755-759 760-765 766-768 769 377 378 379 380 382 386 386 388 Page #24 -------------------------------------------------------------------------- ________________ [23 ] sUtrAMka pRSTha 393 770-771 772-774 395 775 398 776 399 500 777 778-779 780-782 783-784 786-787. 788-791 792 404 408 412 415 bhagavAn kA vihAra evaM upasarga bhagavAn ko kevalajJAna kI prApti bhagavAn kI dharma-dezanA paMca mahAvrata evaM SaDjIvanikAya kI prarUpaNA prathama mahAvrata prathama mahAvrata aura usakI pA~ca bhAvanAe~ dvitIya mahAvrata aura usakI pA~ca bhAvanAe~ tRtIya mahAvrata aura usakI pA~ca bhAvanAe~ caturtha mahAvrata aura usakI pA~ca bhAvanAe~ paMcama mahAvrata aura usakI pA~ca bhAvanAe~ upasaMhAra caturtha cUlAH (1 adhyayana) vimuktiH solahavAM adhyayana anitya-bhAvanA bodha parvata kI upamA tathA parISahopasarga-sahana preraNA rajatazuddhi kA dRSTAnta aura karmamalazuddhi kI preraNA bhujaMga dRSTAnta dvArA baMdhana-mukti kI preraNA mahAsamudra kA dRSTAnta : karma aMta karane kI preraNA // AcAracUlA smaapt|| 421 793 423 424 794-795 796-800 425 801 802-804 428 433 pariziSTa pRSTha 431 se 480 1 viziSTa zabda-sUcI 2 gAthAoM kI anukramaNikA 3 jAva zabda pUraka sUtra-nirdeza 4 saMpAdana vivecana meM prayukta saMdarbha-granthoM kI sUcI 470 471 177 // AcArAMga sUtra saMpUrNa // Page #25 -------------------------------------------------------------------------- ________________ COORDPOTOCTOctor zrI Agama prakAzana samiti, byAvara (kAryakAriNI samiti : adhyakSa kAryAdhyakSa upAdhyakSa indaura byAvara byAvara madrAsa jodhapura madrAsa durga madrAsa byAvara mahAmantrI S mantrI pAlI SXSandesaseaseseasesaseasool byAvara zrI sAgaramala jI baitAlA zrI ratanacandajI modI zrI dhanarAjajI vinAyakiyA zrI bhaMvaralAlajI goThI zrI hukmIcandajI pArakha zrI dulIcandajI coraDiyA zrI jasarAjajI pArakha zrI jI. sAyaramalajI coraDiyA zrI jJAnacandajI vinAyakiyA zrI jJAnarAja jI mUthA zrI prakAzacandajI caupar3A zrI jaMvarIlAla jI zizodiyA zrI Ara. prasannacandajI coraDiyA zrI mANakacanda jI saMcetI zrI esa. sAyaramalajI coraDiyA zrI mUlacandajI surANA zrI motIcandajI coraDiyA zrI amaracandajI modI zrI kizanalAlajI baitAlA zrI jatanarAja jI mehatA zrI devarAjajI coraDiyA zrI gautamacandajI coraDiyA zrI sumeramalajI mer3atiyA zrI AsUlAlajI boharA zrI tejarAjajI bhaNDArI sahamantrI koSAdhyakSa - parAmarzadAtA 8 sadasya byAvara madrAsa jodhapura madrAsa nAgaura byAvara madrAsa mer3atA siTI madrAsa madrAsa jodhapura jodhapura jodhapura Page #26 -------------------------------------------------------------------------- ________________ [gaNahara (thera) nibaddhaM] AyAraMgasutta bIo suyakkhaMdho [ AyAracUlA] gaNadhara (sthavira ) nibaddha AcArAMga sUtra dvitIya zrutaskaMdha [AcAracUlA] Page #27 -------------------------------------------------------------------------- Page #28 -------------------------------------------------------------------------- ________________ AcArAMga sUtra [ AcAracUlA] (prathama cUlA) piMDaiSaNA - prathama adhyayana prAthamika AcArAMga sUtra kA yaha dvitIya zrutaskandha hai| isakA apara nAma AcArAgra' yA AcAracUlA bhI hai| prathama zrutaskandha meM jo 9 brahmacaryAdhyayana pratipAdita haiM, unameM AcAra sambandhI samagra bAteM nahIM batAI gaI haiM, jo kucha batAI gaI haiM, ve bahuta hI saMkSepa meM hai| ata: nahIM kahI huI bAtoM kA kathana aura saMkSepa meM kahI huI bAtoM kA vistArapUrvaka kathana karane ke lie usakI agrabhUta cAra cUlAe~ ukta aura anukta artha kI saMgrAhikA batAI gaI haiN| 1 . AcArAgra meM 'agra' zabda ke aneka bheda-prabheda karake batAyA hai ki yahA~ 'agra' zabda . 'upakArAgra' ke artha meM grahaNa karanA caahie| arthAt prathama zrutaskandha ke nava adhyayanoM meM jo viSaya saMkSipta meM kahe haiM, yahA~ unakA artha vistAra se kiyA gayA hai tathA jo viSaya anukta - nahIM kahe gae haiM, unakA yahA~ nirUpaNa bhI hai| 2 prathama cUlA meM piMDaiSaNA se avagrahapratimA taka ke sAta adhyayana haiN| isI prakAra sthAnasaptikA Adi (8 se 14) sAta adhyayana kI dvitIya cUlA hai| tRtIya cUlA meM bhAvanA adhyayana (15 vA~) evaM caturtha cUlA meM vimukti adhyayana (16 vA~) parigaNita hai| 3 calA. caDA yA coTI.- zIrSa sthAna ko kahate haiN| AcAra sambandhI mahattvaparNa viSayoM kA nirdeza hone se ise 'calA' saMjJA dI gayI hai| AcArAMga sUtra -dvitIya zrutaskandha ke prathama adhyayana kA nAma 'piNDaiSaNA' hai| piNDa kA artha hai - aneka padArthoM kA saMghAta karanA, ekatrita krnaa| 4 saMyama Adi bhAvapiNDa hai tathA usake upakAraka AhAra Adi drvypinndd| 1. niyukti tathA cUrNi ke anusAra AcArAMga ke sAtha pA~ca cUlAe~ saMyukta thiiN| prathama cAra cUlAoM kI sthApanA ke rUpa meM dvitIya zrutaskandha hai tathA pA~cavIM cUlA 'nizItha-adhyayana' ke rUpa meM sthApita kI gaI hai| jaisehavai ya sa paMca cUlo - (niryukta gAthA 11) tassa paMca cUlAo, .. ekArasa piMDeSaNAo jAvoggaha paDimA paDhamA cUlA NisIha paMcamA cuulaa| - cUrNi .2. (ka) niyukti gA04 (kha) AcA0 TIkA patrAMka 318 3. (ka) niyukti gA0 11 se 16 (kha) AcA0 TIkA patrAMka 320 4. abhi0 rAjendra0 bhAga 5, pR0 916 Page #29 -------------------------------------------------------------------------- ________________ AcArAMga sUtra - dvitIya zrutaskandha 0 dravyapiNDa bhI AhAra (4 prakAra kA), zayyA aura upadhi ke bheda se tIna prakAra kA hai, lekina yahA~ kevala AhArapiNDa hI vivakSita hai| 1 piNDa kA artha bhojana bhI hai| 2 AhAra rUpa dravyapiNDa ke sambandha meM vividha eSaNAoM kI apekSA se vicAra karanA 'piNDaiSaNA' adhyayana kA viSaya hai| AhAra-zuddhi ke lie kI jAne vAlI gaveSaNaiSaNA (zuddhAzuddhi-viveka), grahaNaiSaNA (grahaNa vidhi kA viveka) aura grAsaiSaNA (paribhogaiSaNA - bhojanavidhi kA viveka )piNDaiSaNA kahalAtI hai| isameM AhArazuddhi (piNDa) se sambandhita udgama, utpAdanA, eSaNA, saMyojanA, pramANa, aMgAra, dhUma aura kAraNa; yoM ATha prakAra kI piNDavizuddhi (eSaNA) kA varNana hai| 3 piNDaiSaNA adhyayana ke 11 uddezaka haiM, jinameM vibhinna pahaluoM se vibhinna prakAra ke AhAroM (piNDa) kI zuddhi ke lie eSaNA ke vibhinna apekSAoM se batAye gae niyamoM kA varNana hai| ye sabhI niyama sAdhu ke lie batAI huyI eSaNAsamiti ke antargata haiN| dazavaikAlika sUtra (5) tathA piNDaniyukti Adi granthoM meM bhI isI prakAra kA varNana hai| 0 00 1. piNDaniyukti gA06, anuvAda pR0 2. 2. (ka) piNDa samayabhASayA bhaktaM - sthAna0 sthA07 (abhi0 rA05, pR0 930) (kha) nAlandA vizAla zabda sAgara; pRSTha 838 3. (ka) piNDaniyukti anuvAda pRSTha 2, 3 (kha) AcA0 TIkA patrAMka 320 Page #30 -------------------------------------------------------------------------- ________________ paDhamA cUlA 'piMDeSaNA' paDhamaM ajjhayaNaM paDhamo uddesao prathama cUlAH piMDaiSaNA - -- prathama adhyayanaH prathama uddezaka sacitta-saMsakta AhAraiSaNA 324. se bhikkhU vA bhikkhUNI vA gAhAvatikulaM piMDavAyapaDiyAe aNupaviTThe samANe se jjaM puNa jANejjA asaNaM yA pANeM vA khAimaM vA sAimaM vA pANehiM vA paNaehiM vA bIehiM vA hariehiM vA saMsattaM ummissaM sIodaeNa vA osittaM rayasA vA parighAsiyaM, tahappagAraM asaNaM vA pANaM vA khAimaM vA sAimaM vA parahatthaMsi vA parapAyaMsi vA aphAsuyaM aNesaNijaM ti maNNamANe lAbhe vi saMte No paDigAhejjA / seya Ahacca 1 paDigAhie siyA, se ttamAdAya egaMtamavakkamejjA, egaMtamavakkamittA aha ArAmaMsi vA ahe uvassayaMsi vA appaMDe? appapANe appabIe appaharite appose appudae apputtiMga- paNaga-dagamaTTiya-makkaDAsaMtANae vigiMcaya vigiMcaya ummissaM visohiya visohiya tato saMjayAmeva bhuMjejja vA piejja vA / jaM ca No saMcAejA bhottae vA pAtae vA se ttamAdAya egaMtamavakkamejjA 2 [ttA ] ahe jhAmathaMDillaMsa vA aTThirAsiMsi vA kiTTarAsiMsi vA tusarAsiMsi vA gomayarAsiMsi vA aNNayaraMsi vA tahappagAraMsi thaMDilaMsi paDilehiya paDilehiya pamajjiya pamajjiya tato saMjayAmeva pariTThavejjA / 324. koI bhikSu yA bhikSuNI bhikSA meM AhAra - prApti ke uddezya se gRhastha ke ghara meM praviSTa hokara ( AhAra yogya padArthoM kA avalokana karate hue) yaha jAne ki yaha azana, pAna, khAdya tathA svAdya (AhAra) rasaja Adi prANiyoM ( kRmiyoM) se, kAI - phaphuMdI se, gehU~ Adi ke bIjoM se, hare aMkura Adi se saMsakta hai, mizrita hai, sacitta jala se gIlA hai tathA sacitta miTTI se sanA huA hai; yadi isa prakAra kA (azuddha) azana, pAna, khAdya, svAdya para- (dAtA) ke hAtha meM ho, para - (dAtA) ke pAtra meM ho to use 1. cUrNikAra ne 'Ahacca' aura 'siyA' ina do padoM ko lekara caturbhaMgI sUcita kI hai- - " Adhacca sahasA, sitA, kadAti, aNAbhogadinnaM, aNAbhogapaDicchiyaM / " bhAvArtha yaha hai. (1) sahasA grahaNa kara lene para; (2) kadAcit grahaNa karale to, (3) binA upayoga ke diyA gayA ho, (4) binA upayoga ke grahaNa kara liyA ho / - - 2. 'appaMDe' Adi zabdoM kA artha cUrNikAra ne kiyA hai - " aMDagA pANA jattha Natthi, haritA dagaM ussA vA jahiM ttha / " arthAt - jahA~ aMDe, prANI nahIM hoM, jahA~ hariyAlI, sacitta pAnI yA osa nahIM ho| 3. yahA~ ' 2' ke aMka ke badale meM ktvA - pratyayAnta 'avakkamittA' pada samajhanA caahie| Page #31 -------------------------------------------------------------------------- ________________ AcArAMga sUtra - dvitIya zrutaskandha aprAsuka (sacitta) aura aneSaNIya (doSayukta) mAnakara, prApta hone para grahaNa na kre| . kadAcit / dAtA yA gRhItA kI bhUla se) vaisA (saMsakta yA mizrita) AhAra grahaNa kara liyA ho to vaha (bhikSu yA bhikSuNI) usa AhAra ko lekara ekAnta meM calA jAe yA udyAna yA upAzraya meM hI (-ekAnta ho to) jahA~ prANiyoM ke aMDe na hoM, jIva jantu na hoM, bIja na hoM, hariyAlI na ho, osa ke kaNa na hoM, sacitta jala na ho tathA cIMTiyAM, lIlana-phUlana (phaphUMdI), gIlI miTTI yA daladala, kAI yA makar3I ke jAle evaM dImakoM ke ghara Adi na hoM, vahA~ usa saMsakta AhAra se una Agantuka jIvoM ko pRthak karake usa mizrita AhAra ko zodha-zodhakara phira yatanApUrvaka khA le yA pI le| yadi vaha (kisI kAraNavaza) usa AhAra ko khAne-pIne meM asamartha ho to use lekara ekAnta sthAna meM calA jaae| vahA~ jAkara dagdha(jalI huyI) sthaMDilabhUmi para, haDDiyoM ke Dhera para, loha ke kUr3e ke Dhera para, tuSa (bhUse) ke Dhera para, sUkhe gobara ke Dhera para yA isI prakAra ke anya nirdoSa evaM prAsuka (jIva-rahita) sthaNDila (sthAna) kA bhalIbhA~ti nirIkSaNa karake, usakA rajoharaNa se acchI taraha pramArjana karake, taba yatanApUrvaka usa AhAra ko vahA~ pariSThApita kara de (DAla de)| . vivecana-bhikSAjIvI sAdhu aura bhikSA- jaina zramaNa-zramaNiyAM hiMsA Adi AraMbha ke tyAgI tathA anagAra hone ke kAraNa 'bhikSAcarI' ke dvArA udara-nirvAha karate haiN| isalie unakI bhikSA 'sarvasampatkarI bhikSA' mAnI gayI hai| parantu unakI bhikSA 'sarvasampatkarI' tabhI ho sakatI hai, jabaki vaha eSaNIya, kalpanIya, prAsuka aura nirdoSa ho, sAtha hI AhAra grahaNa karane ke 6 kAraNoM se sammata ho| 2 ___ apane lie yogya AhArAdi lene ke sivAya yoM hI gRhasthoM ke gharoM meM niSprayojana jAnA zramaNa kI sAdhutA yA bhikSAjIvitA ke liye doSa kA kAraNa hai| isIlie yahA~ kahA gayA hai"piMDavAya paDiyAe" vRttikAra ne 'piNDapAta-pratyayArtha' kA bhAvArtha diyA hai-piNDapAta -bhikSA lAbha usakI pratijJA (uddezya) se ki "maiM yahA~ bhikSA prApta karU~gA" gRhastha ke ghara meM praveza kre|3 1. bhikSA tIna prakAra kI batAI gayI hai (1) anAtha, apaMga vyakti apanI asamarthatA ke kAraNa mAMga kara khAtA hai- vaha dIna-vRtti bhikSA hai| (2) zrama karane meM samartha vyakti Alasya va akarmaNyatA ke kAraNa mA~ga kara khAtA hai, vaha pauruSanIbhikSA hai| (3) tyAgI va AtmadhanI vyakti ahiMsA va saMyama kI dRSTi se sahaja prApta bhikSA letA hai| vaha sarvasampatkarI bhikSA' hai| -hAribhadrIya aSTaka, prakaraNa 5 / 1 2. AhAra karane ke 6 kAraNa nimna haiM veyaNa veyAvacce iriyadrAe ya sNjmaae| taha pANavattiyAe chaTuM puNa dhmmciNtaae| - uttarA0 26/33- sthAnAMga 6 (1) kSudhA-vedanA kI zAMti ke liye, (2) sevA-vaiyAvRtya karane ke liye, (3) IryAsamiti kA pAlana samyak prakAra se ho, isalie, (4) saMyama-pAlana ke liye, (5) prANa-dhAraNa kie rakhane ke liye tathA (6) dharma-cintanA ke liye| 3. AcA0 TIkA, patrAMka 321 ke AdhAra pr| karane ke liye, (2) yAMsamiti kA pAlana Page #32 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prathama adhyayana : prathama uddezaka: sUtra 324 agrAhya aura asevya AhAra - sAmAnyatayA utsargamArga meM sAdhugaNa ke lie bhikSA meM prApta hone vAlA AhAra (do kAraNoM se) agrAhya aura asevya ho jAtA hai- (1) vaha AhAra aprAsuka aura (2) aneSaNIya ho / aprAka kA artha hai - sacitta - jIva sahita aura aneSaNIya kA artha hai - trividha eSaNA ( gaveSaNA, grahaNaiSaNA, grAsaiSaNA) ke doSoM se yukta / 1 vaha AhAra bhI sacittavat mAnA jAtA hai 1. bhikSAcarI ke prakaraNa meM prAya: 'aphAsuyaM'' aNesaNijjaM ' ina do zabdoM kA sAtha-sAtha vyavahAra huA hai| aprAsuka kA artha hai- sacitta yA sacitta - mizrita AhAra / aprAka kI vyutpatti isa prakAra kI gaI hai- 'na pragatA asavo'sumanto yasmAt tadaprAsukam' jo jIva rahita na huA ho, vaha aprAsuka hai|- (abhi0 rAjendra0 bhAga 1, pRSTha 675) aneSaNIya AhAra vaha hai jo udgama Adi doSoM se yukta ho| isakI vyutpatti isa prakAra haieSyate gaveSyate udgamAdi doSavikalatayA sAdhubhiryad tadeSaNIyaM, kalpyaM, tanniSedhAdaneSaNIyaM - ( abhi0 rA0 bhAga 1, pR0 443 ) - udgamAdi doSoM se rahita jisa AhAra kI sAdhu dvArA gaveSaNA kI jAtI hai, vaha eSaNIya hai, kalpanIya hai| isase viparIta akalpanIya AhAra aneSaNIya hai / bhikSAcarI ke udgama Adi bayAlIsa doSa sUtroM meM batAye gaye haiN| ve kramazaH isa prakAra haiM gRhastha ke dvArA lagane vAle doSa udgama ke doSa kahalAte haiN| ve solaha haiM, jo isa prakAra haiM(1) AhAkamma ( AdhAkarma ) ) - sAmAnya rUpa se sAdhu ke uddezya se taiyAra kiyA huA AhAra lenA / (2) uddesiya (auddezika) - kisI vizeSa sAdhu ke nimitta banAyA huA AhAra lenA / (3) pUikamme (pUtikarma ) * vizuddha AhAra meM AdhAkarmI AhAra kA thor3A-sA bhAga milA huA ho to - pUtikarma doSa hai / - (4) mIsajAe ( mizrajAta ) gRhastha ke lie aura sAdhu ke lie sammilita banAyA huA AhAra lenA / (5) ThavaNe (sthApanA) - sAdhu ke nimitta rakhA huA AhAra lenA / (6) pAhuDiyAe (prAbhRtikA ) - kiye jAne para AhAra lenA / (7) pAoara ( prAduSkaraNa) aMdhere meM prakAza karake diyA jAne vAlA AhAra lenA / (8) kIe (krIta) sAdhu ke lie kharIdA huA AhAra lenA / sAdhu ko AhAra dene ke lie mehamAnoM kI jImanavAra ko Age-pIche (9) pAmicce ( prAmitya ) (10) pariyaTTae (parivarta) AhAra lenA / (11) abhihaDe ( abhihRta ) (12) ubbhinne ( ubhinna ) - diyA jAne vAlA AhAra lenA (13) mAlAhaDe ( mAlAhRta) / jahA~ para car3hane meM kaThinAI ho, vahA~ se utAra kara diyA jAne vAlA AhAra lenA yA isI prakAra kI nIcI jagaha se uThAkara diyA jAne vAlA AhAra lenA / - - (14) Acchecje (Acchedya) (15) aNisiTTe (anisRSTa ) 7 sAdhu ke nimitta kisI se udhAra liyA huA AhAra lenA / sAdhu ke lie sarasa-nIrasa vastu kI adalA-badalI karake diyA jAne vAlA - - sAmane lAyA huA AhAra lenA / gRha meM rakhe hue, miTTI, capar3I Adi se chAye hue padArtha ko ughAr3a kara nirbala puruSa se chInA huA - anyAya pUrvaka liyA huA AhAra lenA / sAjhe kI vastu sAjhedAra kI sammatti ke binA diye jAne para lenA / Page #33 -------------------------------------------------------------------------- ________________ AcArAMga sUtra - dvitIya zrutaskandha (16) ajjhoyarae ( adhyavapUraka)- gRhastha ke lie rA~dhate samaya sAdhu ke lie adhika rA~dhA huA AhAra lenaa| 0 utpAdana doSa-sAdhu ke dvArA lagane vAle AhAra sambandhI doSa utpAdana doSa kahalAte haiN| ve bhI solaha haiN| unake nAma isa prakAra haiM(1)dhAI (dhAtrI)- gRhastha ke bAla-baccoM ko dhAya (AyA) kI taraha khelAkara AhAra lenaa| (2) dUI (dUtI)- gRhastha kA gupta yA prakaTa saMdeza usake svajana se kahakara dUta karma karake AhAra lenaa| (3) nimitte (nimitta)- nimitta (jyotiSa Adi) dvArA gRhastha ko lAbha-hAni batAkara AhAra lenaa| (4) AjIve (AjIva)- gRhastha ko apanA kula athavA jAti batAkara AhAra lenaa| (5) vaNImage (banIpaka)- bhikhArI kI taraha dInatApUrNa vacana kahakara AhAra lenaa| (6) tigicche (cikitsA)- cikitsA batAkara AhAra lenaa| (7) kohe (krodha)-gRhastha ko DarA-dhamakA kara yA zApa kA bhaya dikhAkara AhAra lenaa| (8) mANe (mAna)- 'maiM labdhi vAlA hU~, tumheM sarasa AhAra lAkara dUMgA' isa prakAra sAdhuoM se abhimAna jatAkara AhAra lenaa| (9) mAyA (mAyA)- chala-kapaTa karake AhAra lenaa| (10) lohe (lobha)- lobha se adhika AhAra lenaa| (11) puTviM- pacchA-saMthava (pUrva-pazcAt-saMstava)- AhAra lene se pUrva yA pazcAt dAtA kI prazaMsA krnaa| (12) vijjA (vidyA)- vidyA batAkara AhAra lenaa| (13) maMte (maMtra)- mohana maMtra Adi maMtra sikhAkara AhAra lenaa| (14) cunne (cUrNa)- adRzya ho jAne kA yA mohita karane kA aMjana batAkara AhAra lenaa| (15) joge (yoga)- rAja vazIkaraNa yA jala-thala meM samA jAne kI siddhi batAkara AhAra lenaa| (16) mUlakamme (mUlakarma)- garbhapAta Adi auSadha batAkara yA putrAdi janma ke dUSaNa nivAraNa karane ke lie maghA, jyeSThA Adi duSTa nakSatroM kI zAnti ke lie mUla snAna batAkara AhAra lenaa|| eSaNA doSa- zrAvaka aura sAdhu donoM ke nimitta se lagate haiM, unake dasa bheda isa prakAra haiM(1) saMkiya (zaGkita)-gRhastha ko aura sAdhu ko AhAra dete-lete samaya AhAra kI zuddhi meM zaMkA hone para bhI AhAra denaa-lenaa| (2) makkhiya (mekSita)-hathelI kI rekhA aura bAla sacitta jala se gIle hone para bhI AhAra denaa-lenaa| (3) nikkhitta (nikSipta)- sacitta vastu para rakhA huA AhAra denaa-lenaa| (4) pihiya (pihita)- sacitta vastu ke Dhake hue AhAra ko denaa-lenaa| (5) sAhariya (saMhRta)- sacitta meM se acitta nikAlakara AhAra lenaa-denaa| (6) dAyaga (dAyaka)- aMdhe, lUle, la~gar3e ke hAtha se AhAra denaa-lenaa| (7) ummIse ( unmizra)- sacitta aura acitta kA mizraNa kara (athavA mizrita) AhAra kA denaa-lenaa| (8) apariNaya (apariNata)- jo padArtha zastra-pariNata na huA ho, jo acitta na huA ho, aisA padArtha denaa-lenaa| (9) litta (lipta)- turanta lipI huyI bhUmi kA atikramaNa karake AhAra denaa-lenaa| (10) chaDDiya (chardita)- bhUmi para chIMTe DAlate hue denaa-lenaa| Page #34 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prathama adhyayana : prathama uddezaka: sUtra 324 jo sacitta vastu se saTA huA ho, milA huA ho, sacitta vastu ke nIce yA Upara rakhA huA ho, sacitta vastu se DhaMkA huA ho, jisakA varNa-gandha-rasa-sparza na badalA ho| prastuta meM gRhastha ke hAtha meM yA usake pAtra meM rakhe hue sacitta vanaspati, jala aura pRthvI se saMsakta yA mizrita AhAra ko aprAsuka aura aneSaNIya batAkara, milane para bhI lene kA niSedha kiyA hai| kintu dravya (durlabha dravya), kSetra (sAdhAraNa dravyalAbha rahita kSetra), kAla (durbhikSa Adi kAla) tathA bhAva (rugNatA, azakti Adi) Adi ApavAdika kAraNa upasthita hone para lAbhAlAbha kI nyUnAdhikatA kA samyak vicAra karake gItArtha bhikSu saMsakta AhAra ko alaga karake tathA Agantuka prANiyoM ko dUra karake vaha AhAra rAga-dveSa rahita hokara yatanApUrvaka grahaNa kara bhI sakatA hai| sadoSagRhIta AhAra kaise sevya, kaise pariSThApya? - kadAcit asAvadhAnI se sacitta saMsakta yA mizrita AhAra le liyA ho to kyA kiyA jAye? isakI nirdoSavidhi ke rUpa meM mukhyatayA yahA~ do vikalpa prastuta kiye gaye haiM-(1) ekAnta, nirdoSa, jIvajantu rahita sthAna dekhakara sacitta bhAga yadi alaga kiyA jA sakatA hai to use DhU~Dhakara alaga nikAla le aura acitta bhAga kA sevana kara le, (2) yadi vaisA zakya na ho to ekAnta nirdoSa, niravadya jIvajantu rahita pariSThApana yogya sthAna dekhabhAla evaM pramArjita karake yatanApUrvaka use pariSThApana kara de| 0 maNDala doSa - AhAra karate samaya sirpha sAdhu ke dvArA lagate haiM, ve pA~ca haiM, jo isa prakAra haiM(1) saMjoyaNA (saMyojanA)- jihvA kI lolupatA ke vazIbhUta hokara AhAra sarasa banAne ke lie padArthoM ko milA-milAkara khAnA jaise dUdha ke sAtha zakkara milAnA aadi| (2) appamANe (pramANAtikrAMta)-pramANa se adhika bhojana krnaa| (3) iMgAle (aGgAra)- sarasa AhAra karate samaya vastu kI yA dAtA kI prazaMsA karate hue khaanaa| (4) dhUme (dhUma)- nIrasa niHsvAda AhAra karate samaya vastu yA dAtA kI nindA karate hue nAka-bhauM sikor3ate hue arucipUrvaka khaanaa| (5) akAraNa (kAraNAtikrAMta)- kSudhAvedanIya Adi pUrvokta chaha kAraNoM meM se kisI bhI kAraNa ke binA hI AhAra lenaa| ye saiMtAlIsa doSa Agama sAhitya meM eka sthAna para kahIM bhI varNita nahIM haiM kintu prakIrNa rUpa meM kaI jagaha milate haiN| AdhAkarma, auddezika, mizrajAta, adhyavapUra, pUrti-karma, krIta-kRta, prAmitya, Acchedha, anisRSTa aura abhyAhRta ye 10 sthAnAGga (9 / 62) meM tathA AcArAMga sUtra 331 meM batalAe gae haiN| dhAtrI-piNDa, dUtI-piNDa, nimitta-piNDa, AjIva-piNDa, vanIpaka-piNDa,cikitsA-piNDa, kopa-piNDa, mAna-piNDa, mAyA-piNDa, lobha-piNDa, vidyA-piNDa, mantra-piNDa, cUrNa-piNDa, yoga-piNDa, aura pUrva-pazcAt-saMstavapiNDa inakA nizItha adhyayana (udde0 12) meM ullekha hai| dhUma, saMyojanA, prAbhRtikA, pramANAtikrAnta; bhagavatI (7 / 1) meM haiN| mUlakarma kA ullekha praznavyAkaraNa (saMvara 1 / 15 ) meM hai| udbhinna, mAlAhRta, adhyavapUra, zaGkita, mrakSita, nikSipta, pihita, sahRta, dAyaka, unmizra apariNata, lipta aura chardita, ye dazavaikAlika ke piNDaiSaNA adhyayana meM milate haiN| kAraNAtikrAnta kA ullekha uttarAdhyayana (26 / 32) meM hai| isa prakAra vibhinna sUtroM meM ina doSoM kA varNana bikharA huA milatA hai| 1. AcA0 TIkA0 patrAMka 321 ke AdhAra pr| Page #35 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 10 AcArAMga sUtra - dvitIya zrutaskandha pariSThApana karane yogya sthaNDilabhUmi ke kucha saMketa zAstrakAra ne die haiM, zeSa bAteM sAdhaka ke viveka para chor3a dI haiN| 'appaMDe' Adi meM appa' zabda abhAva kA vAcaka hai| pariSThApana yogya sthAna kI bhalI-bhA~ti dekhabhAla aura rajoharaNa se yatanApUrvaka saphAI ke lie yahA~ pratilekhana aura pramArjana ina do zabdoM kA do-do bAra prayoga kiyA gayA hai| vRttikAra ne ina donoM padoM ke sAta bhaMga batAe haiM (1) pratilekhana kiyA ho, pramArjana nhiiN| (2) pramArjana kiyA ho, pratilekhana nhiiN| (3) pratilekhana, pramArjana donoM na kiye hoN| (4) duSpratilekhita aura duSpramArjita ho| (5) duSpratilekhita aura supramArjita ho| (6) supratilekhita aura duSpramArjita ho| (7) supratilekhita aura supramArjita ho| inameM se sAtavA~ bhaMga grAhya hai| sabIja anna-grahaNa kI eSaNA 325. se bhikkhU vA bhikkhUNI vA gAhAvatI jAva 2 paviDhe samANe se jjAo puNa osahIo jANejjA kasiNAo sAsiyAo avidalakaDAo atiricchacchiNNAo avvocchiNNAo taruNiyaM vA chivADiM aNabhikkaMtAbhajita pehAe aphAsuyaM aNesaNijaM ti maNNamANe lAbhe saMte No pddigaahejaa| se bhikkhU vA 2 jAva' paviDhe samANe se jjAo puNa osahIo jANejjA akasiNAo AsAsiyAo vidalakaDAo tiricchacchiNNAo vocchiNNAo taruNiyaM vA chivADi abhikkaMtabhajjiya pehAe phAsuyaM esaNijjaM ti maNNamANe lAbhe saMte pddigaahejjaa| 326.se bhikkhUvA 2 jAva' samANe se jaMpuNa jANejjA pihuyaM vA bahuraja vA bhujjiyaM 1. AcA0 TIkA patrAMka 321-322 ke AdhAra pr| 2. yahA~ jAva zabda ke antargata sU0 324 ke anusAra zeSa pATha 'gahAvai kulaM piMDavAya paDiyAe annu|' taka samajhanA caahie| 3. cUrNikAra ne 'osahIyo' kI vyAkhyA kI hai-'osahIyo sacittAo paDipunnAo akhaMDitAo sassiyAo parohaNasamatthao'- arthAt auSadhiyA~ (bIja vAle anAja) jo sacitta, pratipUrNa va akhaNDita hoN| zasya hoM yAnI-prarohaNa meM -ugane meM samartha hoN| 4. aNabhikkaMtA bhaMjjitA - ina do padoM kA artha cUrNikAra ne kiyA hai- aNabhikaMtA jIveDiM jIvoM se cyuta na hoM, abhajjitA mIsajIvA ceva-bhuMjI huI na hoM athavA alpa bhuMjI huI hoM, ve mizrajIvI hotI haiN| etto vivarItA kappaNijjA avvAdeNaM-isake viparIta apavAda rUpa se kalpanIya hai| 5. yahA~ bhI jAva zabda ke antargata zeSa sArA pATha sU0 324 ke anusAra samajha leN| 6. yahA~ jAva zabda ke antargata sUtra 324 ke anusAra zeSa sArA pATha smjheN| 7. pihuyaM Adi zabdoM kA artha cUrNikAra ne isa prakAra kiyA hai-'pihugA sAlibIhINaM,bahurayA javANaM Page #36 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prathama adhyayana : prathama uddezaka : sUtra 325-326 11 vA maMthu vA cAulaM vA cAulapalaMbaM vA saI bhajjiyaM ' aphAsuyaM jAva No pddigaahejjaa| se bhikkhU vA 2 jAvare samANe se jjaM puNa jANejjA pihuyaM vA jAva cAulapalaMbaM vA asaI bhajjiyaM dukkhutto vA bhajjiyaM tikkhutto vA bhajjiyaM phAsuyaM esaNijjaM lAbhe saMte jAva 5 pddigaahejjaa| 325. gRhastha ke ghara meM bhikSA prApta hone kI AzA se praviSTa huA bhikSu yA bhikSuNI yadi ina auSadhiyoM (bIja vAle anAjoM) ko jAne ki ve akhaNDita (pUrNa) haiM, avinaSTa yoni haiM, jinake do yA do se adhika Tukar3e nahIM hue ho, jinakA tirachA chedana nahIM huA hai, jIva rahita (prAsuka) nahIM haiM, abhI adhapakI phalI haiM, jo abhI sacitta va abhagna haiM yA agni meM bhuMjI huI nahIM haiM, to unheM dekhakara unako aprAsuka evaM aneSaNIya samajhakara prApta hone para bhI grahaNa na kre| gRhastha ke ghara meM bhikSA lene ke lie praviSTa bhikSu yA bhikSuNI yadi aisI auSadhiyoM ko jAne ki ve akhaNDita nahIM haiM, vinaSTayoni haiM, unake do yA do se adhika Tukar3e hue haiM, unakA tirachA chedana huA hai, ve jIva rahita (prAsuka) haiM, kaccI phalI acitta ho gayI haiM, bhagna haiM yA agni meM bhuMjI huI haiM, to unheM dekhakara, unheM prAsuka evaM eSaNIya samajhakara prApta hotI hoM to grahaNa kara le| 326. gRhastha ke ghara bhikSA ke nimitta gayA huA bhikSu yA bhikSuNI yadi yaha jAna le ki zAlI, dhAna, jau, gehU~ Adi meM sacitta raja (tuSa Adi) bahuta haiM, gehU~ Adi agni meM bhUje hue - ardhapakva (Aga meM pUre pake nahIM) haiN| gehU~ Adi ke ATe meM tathA dhAna-kUTe cUrNa meM bhI akhaNDa dAne haiM, kaNasahita cAvala ke lambe dAne sirpha eka bAra bhUne hue haiM yA kUTe hue haiM, to unheM aprAsuka aura aneSaNIya mAnakara milane para bhI grahaNa na kre| ___agara... vaha bhikSu yA bhikSuNI yaha jAne ki zAlI, dhAna, jau, gehU~ Adi bahuta raja (tuSAdi) vAle haiM, Aga meM bhuMje hue gehU~ Adi tathA gehU~ Adi kA ATA, kuTA huA dhAna Adi akhaNDa dAnoM se rahita hai, kaNa sahita cAvala ke lambe dAne, ye saba eka bAra, do yA tIna bAra Aga meM bhune haiM yA bhavati,bhujjiga godhUmANAM vuccaMti'- pRthuka (agni meM bhuMjakara jo mUr3I banAyI jAtI hai, vaha ) zAli brIhi dhAnya kI hotI hai, jau ke bahuta raja (tuSAdi) hotI hai, gehU~ kI dhAnI bhuMjI jAtI hai, vaha agni meM adhapakI raha jAtI hai| 1. saI bhajjiyaM kA artha cUrNikAra ne isa prakAra kiyA hai - 'ekkaMsi dubbhajjitaM' - arthAt eka bAra acchI taraha agni Adi meM sekA (bhuMjA) na ho| 2. yahA~ jAva zabda se zeSa pATha sUtra 324 ke anusAra smjheN| 3. yahA~ jAva zabda sUtra 324 ke anusAra samagra pATha kA dyotaka hai| 4. asaI bhajjiyaM- vyAkhyA karate hue cUrNikAra kahate haiM- bAra-bAra do tIna bAra bhaMjane para (ye saba) kalpanIya haiN| kisI-kisI prati meM bhajjiyaM ke sthAna para majjiyaM zabda hai, usakA artha vRttikAra ne kiyA hai-'marditam'- kUTA-pIsA huA yA masalA huaa| yahA~ jAva zabda sUtra 325 ke anusAra zeSa samagra pATha kA sUcaka hai| Page #37 -------------------------------------------------------------------------- ________________ AcArAMga sUtra - dvitIya zrutaskandha hue haiM to unheM prAsuka aura eSaNIya jAnakara prApta hone para grahaNa kara le| vivecana-auSadhiyA~ kyA aura unakA grahaNa kaba aura kaise? - 'auSadhi' zabda bIja vAlI vanaspati, khAsa taura se gehU~, jau, cAvala, bAjarA, makkA Adi anna ke artha meM yahA~ prayukta huA hai| paka jAne para bhI gehU~ Adi anAja kA akhaNDa dAnA sacitta mAnA jAtA hai|' kyoMki usameM punaH ugane kI zakti vidyamAna hai| isameM se phalita huA ki nimna gyAraha paristhitiyoM meM anna aprAsuka aura aneSaNIya hone se sAdhu ke lie grAhya nahIM hotA - (1) anAja kA dAnA akhaNDita ho| (2) ugane kI zakti naSTa na huyI ho| (3) dAla Adi kI taraha dvidala na kiyA huA ho| (4) tirachA chedana na huA ho| (5) agni Adi zastra se pariNata hokara jIvarahita na huA ho| (6) mUMga Adi kI taraha kaccI phalI ho| (7) pUrI taraha kUTA, pU~jA, yA pIsA na gayA ho| (8) gehU~, bAjarI, makkI Adi ke kacce dAne, dAga meM eka bAra thor3e se seMke hoN| (9) vaha anna yadi acitta hone para bhI usameM ghuNa, illI Adi jIva par3e hoN| (10) usa pake huye AhAra meM rasaja jIva jantu par3a gae hoM, yA makkhI Adi ur3ane vAlA koI jIva par3a gayA ho yA cITiyA~ par3a gayI hoN| (11) jo anna apakva ho yA duSpakva ho|| isake viparItasthiti meM gehU~ Adi anna yA anna se niSpanna vastu prAsuka, acitta, kalpanIya aura eSaNIya ho to vaha prAsuka eSaNIya annAdi (auSadhi) sAdhu varga ke lie grAhya hai| 2 kasiNAo- kRtsna kA artha hai- sampUrNa (akhaNDita) tathA anupht| 3 / / sAsiyAo-zabda kA 'svAzrayA' rUpAntara karake vRttikAra ne vyAkhyA kI hai- jIva kI sva-apanI utpatti ke prati jinameM Azraya hai ve svAzraya haiM, arthAt jinakI yoni naSTa na huI ho| cUrNikAra ne isakA artha kiyA hai, jo prarohaNa meM ugane meM samartha hoM, ve svAzritA hai| Agama meM kaI auSadhiyoM (bIja rUpa anna) ke avinaSTa yonikAla kI carcA milatI hai| jaise ki kahA hai - 'etesiMNaM bhaMte! sAlINaM kevaiaMkAlaM joNI saMciTThai ?' arthAt bhaMte! ina zAlI Adi dhAnyoM kI yoni kitane kAla taka rahatI hai? 4 kaI anAjoM kI ugane kI zakti tIna varSa bAda, kaiyoM kI pAMca aura sAta varSa bAda samApta ho jAtI hai| 1. 'osahIo sacittAo paDipannAo akhaMDitAo'-AcArAMga cUrNi mU0 pA0 Ti0 pR0 105 2. AcA0 TIkA patrAMka 322 para se 3. AcA0 TIkA patrAMka 322 para se 4. AcA0 TIkA patrAMka 322 para se Page #38 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prathama adhyayana : prathama uddezaka : sUtra 327 atiricchachinnAo-kelA Adi kaI phaloM kI taraha kaI bIja vAlI laMbI phaliyA~ tirachI kaTI huI na hoM, to sAdhu sAdhvI nahIM le skte| ye dravya se pUrNa hote haiM, bhAva se pUrNa hote haiM, nahIM bhii| taruNiyaM vA chivADiM- vRttikAra vyAkhyA karate haiM - taruNI yAnI aparipakva kaccI chivAr3I-mUMga Adi kI phlii| 2 abhajjiyaM ke tIna artha phalita hote haiM - (1) abhagna - binA kUTA huA, (2) binA pIsA huA athavA binA dalA huA, (3) agni meM dUMjA huA yA seMkA huA na ho| 3 pihuyaM-naye-naye tAje gehU~, makkA, dhAna Adi ko agni meM seMka kara pokha, hole Adi banAte haiM, use 'pRthuka' kahate haiN| bhajjiyaM kA artha vRttikAra ne kahA hai- agni meM AdhI pakI huyI gehU~ Adi kI baaliyaaN| 5 'maMthu' kA artha vRttikAra ne gehU~ Adi kA cUrNa kiyA hai| 6 dazavaikAlika (5 / 98) meM bhI 'maMthu' zabda kA prayoga huA hai| vahA~ agastyasiMhasthavirakRta cUrNi evaM hAribhadrIya TIkA ke anusAra 'bera' kA cUrNa tathA jinadAsacUrNi ke anusAra bera, jau Adi kA cUrNa artha kiyA gayA hai| suzruta Adi vaidyaka granthoM meM bhI 'maMthu' 'maMtha' zabda kA vyavahAra huA hai| anyatIrthika-gRhastha-sahagamana-niSedha 327. se ' bhikkhU vA 2 gAhAvatikulaM jAva pavisittukAme No aNNautthieNa va AcA0 TIkA patrAMka 322 para se| 2. (ka) AcA0 TIkA patrAMka 322 (kha) dazavaikAlika a05 u0 2 gA0 20 3. 'bhajitA mIsa jIvA'- AcA0 cUrNi mU0 pA0 TippaNI pR0 105 AcA0 TIkA patrAMka 323 AcA0 TIkA patrAMka 324 AcA0 TIkA patrAMka 324 7. dasaveAliyaM pR0 250 suzruta a0 46/426 nizItha sUtra ke dvitIya uddezaka (pR.118) ke nimnokta pAThoM kI tulanA sU0 327, 328, 329 se kIjie -'je bhikkhU aNNautthieNa vA gArathieNa vA parihArio aparihArieNa saddhiM gAhAvatikulaM piMDavAtapaDiyAe Nikkhamati vA pavisati vA je bhikkhU aNNautthieNa vA gAratthieNa vA saparihArio aparihArieNa saddhiM bahiyA vihArabhUmi vA viyArabhUmi vA Nikkhamati vA pavisati vA ---je bhikkhU aNNautthieNavA gArathieNa vA parihArio aparihAriehiM saddhiMgAmANugAma duutijjti|' cUrNikAra ke zabdoM meM isakI vyAkhyA isa prakAra hai-"anyatIrthikA-zcaraka-parivrAjaka zAkyA-''jIvakavRddhazrAvakaprabhRtayaH, gRhasthA mrugaadi-bhikkhaayraa| parihArio mUlUttaradose pariharati / ahavA mUlattaraguNe dhareti aacrtiityrthH| tatpratipakSabhUto aparihArI, te ya annnntitthiygihtthaa| NI kappati bhikkhussa gihiNA ahavA vi annnntitthiinnN| parihAriyassa aparihArieNa siddhiM pavisiDaM je||". - arthAt - anyatIrthikoM se yahA~ Azaya hai-caraka, parivrAjaka, zAkya (bauddha)AjIvaka (gozAlaka Page #39 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 14 AcArAMga sUtra - dvitIya zrutaskandha gArathieNa vA parihArio aparihArieNa saddhiM gAhAvatikulaM piMDavAyapaDiyAe paviseja vA Nikkhamejja vaa| 328. se bhikkhU vA 2 bahiyA viyArabhUmi vA vihArabhUmi vA NikkhamamANe vA pavisamANe vA No aNNautthieNa vA gArathieNa vA parihArio aparihArieNa vA saddhiM bahiyA viyArabhUmiM vA vihArabhUmiM vA Nikkhamejja vA pavisejja vaa| 329.se bhikkhU vA 2 gAmANugAmaM dUijjamANe No aNNautthieNa vA gArathieNa vA parihArio aparihArieNa vA saddhiM gAmANugAAmaM duuijjejaa| 330. se bhikkhU vA 2 jAva paviDhe samANe No aNNautthiyassa vA gAratthiyassa vA parihArio aparihAriyassa vA asaNaM vA 41 dejA vA aNupadejA vaa| 327. gRhastha ke ghara meM zikSA ke nimitta praveza karane ke icchuka bhikSu yA bhikSuNI anyatIrthika yA (bhikSApiNDopajIvI) gRhastha ke sAtha tathA piNDadoSoM kA parihAra karane vAlA (pArihArika- uttama) sAdhu (pArzvastha Adi-) apArihArika sAdhu ke sAtha bhikSA ke lie gRhastha ke ghara meM na to praveza kare, aura na vahA~ se nikle| 328. vaha bhikSu yA bhikSuNI bAhara vicArabhUmi (zaucAdi hetu sthaMDilabhUmi) yA vihAra (-svAdhyAya) bhUmi se lauTate yA vahA~ praveza karate hue anyatIrthika yA parapiNDopajIvI gRhastha (yAcaka) ke sAtha tathA pArihArika, apArihArika (AcaraNa zithila) sAdha ke sAtha na to vicArabhUmi yA vihAra-bhUmi se lauTe, na praveza kre| 329. eka gA~va se dUsare gA~va jAte hue bhikSu yA bhikSuNI anyatIrthika yA gRhastha ke sAtha tathA uttama sAdhu pArzvastha Adi sAdhu ke sAtha grAmAnugrAma vihAra na kre| 330. gRhastha ke ghara meM bhikSA ke lie praviSTa bhikSu yA bhikSuNI anyatIrthika yA parapiNDopajIvI yAcaka ko tathaiva uttama sAdhu pArzvasthAdi zithilAcArI sAdhu ko azana, pAna, khAdya, svAdya na to svayaM de aura na kisI se dilaae| vivecana - anyatIrthika, gRhastha evaM apArihArika ke sAtha sahagamana-niSedhasU0327 se 330 taka meM anyatIrthika Adi ke sAtha bhikSA, sthaMDilabhUmi, vihAra-bhUmi, svAdhyAyabhUmi, vihAra meM sahagamana kA tathA AhAra ke dene-dilAne kA niSedha kiyA gayA hai| anyatIrthika kA artha hai - anya dharma-sampradAya yA mata ke sAdhu / parapiNDopajIvI gRhastha se Azaya hai-- jo parapiNDa para jItA ho, ye ghara-ghara se ATA mAMgakara jIvananirvAha karane vAle gRhIveSI sAdhu yA bhikhArI yA yAcaka hote haiM aura apArihArika se matalaba hai jo zithilAcArI haiM,sAdhvAcAra meM lage matAnuyAyI)vRddha zrAvaka Adi / gRhasthoM se tAtparya hai- maruk Adi bhikssaacr| pArihArika vaha hai-jo mUla-uttara doSoM kA parihAra karatA hai; athavA jo mUla-uttara guNoM ko dhAraNa karatA hai, AcaraNa karatA hai| unase pratipakSI haiapArihArika; ve bhI anyatIrthika- gRhastha (parapiNDopajIvI) haiM; niSkarSa hai-bhikSu ko gRhastha yA anyatIrthikoM ke sAtha, pArihArika kA aparihArika ke sAtha praveza karanA kalpanIya nahIM hai| 1. yahA~' 4' kA cihna 'pANaM vA khAimaM vA sAima vA' - ina zeSa tInoM AhAroM kA sUcaka hai| Page #40 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 15 prathama adhyayana : prathama uddezaka: sUtra 327 - 330 doSoM kI vizuddhi na karane vAle pArzvastha, avasanna, kuzIla, saMsakta aura yathAcchaMda Adi sAdhu haiM / pArihArika kA artha hai- AhAra ke doSoM kA parihAra karane vAlA zuddha AcAra vAlA sAdhu / 1 bhikSu aura pArihArika sAdhu kA samparka anyatIrthika, parapiNDopajIvI gRhastha evaM apArihArika ke sAtha pA~ca mAdhyamoM se hotA hai-- (1) bhikSA ke liye sAtha-sAtha praveza nirgamana se / (2) sthaNDila - bhUmi meM sAtha-sAtha praveza - niSkramaNa se / (3) svAdhyAya - bhUmi meM sAtha-sAtha praveza - nigarmana se| (4) grAmAnugrAma sAtha-sAtha vicaraNa karane se / (5) AhAra ke dene dilAne se / 2 = anyatIrthika yA parapiNDopajIvI gRhastha ke yahA~ praveza-nigarmana meM doSa yaha hai ki ve AgepIche caleMge to IryAzodhana nahIM kareMge, usakA doSa tathA pravacana laghutA yA unake dvArA jAti Adi kA abhimAna -prdrshn| ye pIche-pIche pahu~ceMge to abhadravRtti ke dAtA ko pradveSa jAgegA, dAtA AhAra kA vibhAga karake degA / usase UnodarI tapa yA durbhikSa Adi meM thor3e-se prApta AhAra se prANadhAraNa karanA durlabha hogaa| apArihArika ke sAtha bhikSA ke lie praveza karane se aneSaNIya bhikSA grahaNa karanI hogI yA usakA anumodana ho jAyegA / vaisI bhikSA grahaNa karane para anyatra AhAra kI durlabhatA Adi paristhiti A sakatI hai| zaucanivRtti ke lie sthaNDilabhUmi meM sAtha-sAtha jAne para prAsuka jala Adi se guhyabhAga svaccha karane-na-karane Adi kA vivAda khar3A hogA / svAdhyAya - bhUmi meM sAtha-sAtha jAne para saiddhAntika vivAda, nirarthaka sva-prazaMsA, asahiSNutA ke kAraNa kalaha Adi doSoM kI saMbhAvanA hai| grAmAnugrAma sahagamana meM bhI laghuzaMkA- bar3IzaMkA se nivRtta hone meM saMkoca hogaa| hAjata rokane se Atma-virAdhanA rogAdi kI sambhAvanA hai| yadi mala-mUtra kA utsarga karanA hai to prAsuka - aprAsuka jala grahaNa karane se saMyama - virAdhanA kI saMbhAvanA rahatI hai| isI prakAra anyatIrthika Adi ko apane AhAra meM se dene se dAtA ko apratIti hogI ki ye to AhAra ko le jAkara bA~Tate haiM / unako dilAne se gRhastha ke mana meM azraddhA paidA hogI, una anyatIrthika Adi kI asaMyamapravRtti Adi doSoM kA sahabhAgI ho sakatA hai / 3 ye saba samparkajanita doSa haiM, jo Age calakara suvihita sAdhu ke samyagdarzana - jJAna- caritra kI nIMva hilA sakate haiM / auddezikAdi doSa-rahita AhAra kI eSaNA 331. se bhikkhU vA 2 jAva paviTThe samANe se jjaM puNa jANejjA asaNaM vA 4 assaM 1. 2. 3. AcA0 TIkA patrAMka 323- 324 ke AdhAra para / AcA0 TIkA patrAMka 323, 324, 325 ke AdhAra para / AcA0 TIkA patrAMka 323 - 325 / Page #41 -------------------------------------------------------------------------- ________________ AcArAMga sUtra - dvitIya zrutaskandha paDiyAe ' egaM sAhammiyaM samuddissa pANAI bhUtAI jIvAiM sattAiM samArambha samuddissa kItaM pAmiccaM acchejjaM aNisaTuM abhihaDaM Aha1 ceteti, taMtahappagAraM, asaNaM vA 4 purisaMtarakaDaM vA apurisaMtarakaDaM vA bahiyA NIhaDaM vA aNohaDaM vA attaTThiyaM vA aNattaTThiyaM vA paribhuttaM vA aparibhuttaM vA AsevitaM vA aNasevitaM vA aphAsuyaM jAva No pddigaahejjaa| evaM bahave sAhammiyA egaMsAhammiNiM bahave sAhammiNIo samuddissa cattAri AlAvagA bhaannitvvaa| 332.[1] se bhikkhU vA 2 jAva paviDhe samANe se jjaM puNa jANejjA asaNaM vA 4 bahave samaNa-mAhaNa-atihi-kivaNa-vaNImae pagaNiya pagaNiya samuddissa pANAiM jAvara samArabbha AseviyaM vA aNAseviyaM vAva aphAsuyaM aNesaNijjaM ti maNNamANe lAbhe sate jAva No pddigaahejjaa| [2] se bhikkhU vA 2 jAva paviDhe samANe se jjaM puNa jANejjA- asaNaM vA 4 bahave samaNa-mAhaNa-atihi-kivaNa-vaNImae samuddissa pANAI 4 jAva Aha? ceteti, taM tahappagAraM asaNaM vA 4 apurisaMtarakaDaM abahiyA NIhaDaM aNattaTThiyaM aparibhuttaM aNosevitaM aphAsuyaM aNesaNijjaM jAva No pddigaahejjaa| __ aha puNa evaM jANejjA purisaMtakaDaM bahiyA NIhaDaM attaTTiyaM paribhuttaM AsevitaM phAsuyaM esaNijjaM jAva pddigaahejjaa| __331. gRhastha ke ghara meM bhikSA ke lie praviSTa bhikSu yA bhikSuNI jaba yaha jAne ki kisI bhadra gRhastha ne akiMcana nirgrantha ke lie eka sAdharmika sAdhu ke uddezya se prANa, bhUta jIva aura sattvoM kA samArambha (upamardana) karake AhAra banAyA hai, sAdhu ke nimitta se AhAra mola liyA, udhAra liyA hai, kisI se jabarana chInakara lAyA hai, usake svAmI kI anumati ke binA liyA huA hai tathA sAmane (sAdhu ke sthAna para) lAyA huA AhAra de rahA hai, to usa prakAra kA (kaI doSoM yukta), azana,pAna, khAdya aura svAdya rUpa AhAra dAtA se bhinna puruSa ne banAyA ho athavA dAtA (apuruSAntara) ne banavAyA ho, ghara se bAhara nikAlA gayA ho, yA na nikAlA gayA ho, usa dAtA ne svIkAra kiyA ho yA na kiyA ho, usI dAtA ne usa AhAra meM se bahuta-sA khAyA ho yA na khAyA ho; athavA thor3A-sA sevana kiyA ho, yA na kiyA ho; isa prakAra ke AhAra ko aprAsuka aura aneSaNika samajhakara prApta hone para bhI vaha grahaNa na kre| isI prakAra bahuta- se sAdharmika sAdhuoM ke uddezya se , eka sAdharmiNI sAdhvI ke uddezya se tathA bahata sI sAdharmiNI sAdhviyoM ke uddezya se banAye hue ....... AhAra ko ....... grahaNa na kareM; yoM kramazaH cAra AlApaka isI bhA~ti kahane caahie| 1. assaMpaDiyAe ke sthAna para cUrNi meM assiMpaDiyAe pAThAntara hai| 2. yahA~ jAva zabda ke antargata zeSa samagra pATha sUtra 331 ke anusAra smjheN| Page #42 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prathama adhyayana : prathama uddezaka: sUtra 331-332 17 332. (1) vaha bhikSu yA bhikSuNI yAvat gRhastha ke ghara praviSTa hone para jAne ki yaha azanAdi AhAra bahuta se zramaNoM, mAhanoM (brAhmaNoM), atithiyoM, kRpaNoM (daridroM), yAcakoM (bhikhAriyoM) ko gina-ginakara unake uddezya se prANI Adi jIvoM kA samArambha karake banAyA huA hai| vaha Asevana kiyA gayA ho yA na kiyA gayA ho, usa AhAra ko aprAsuka aneSaNIya samajha kara milane para grahaNa na kre| (2) vaha bhikSu yA bhikSuNI yAvat gRhastha ke ghara pravaSTi hone para jAne ki yaha caturvidha AhAra bahuta-se zramaNoM, mAhanoM (brAhmaNa), atithiyoM, daridroM aura yAcakoM ke uddezya se prANAdi Adi jIvoM kA samArambha karake zramaNAdi ke nimitta se banAyA gayA hai, kharIdA gayA hai, udhAra liyA gayA hai, balAt chInA gayA hai, dUsare ke svAmitva kA AhAra usakI anumati ke binA liyA huA hai, ghara ke sAdhu ke sthAna para (sAmane) lAkara de rahA hai, usa prakAra ke (doSayukta) AhAra ko jo svayaM dAtA dvArA kRta (apuruSAMtarakRta ) ho, bAhara nikAlA huA na ho, dAtA dvArA adhikRta na ho, dAtA dvArA upabhukta na ho, anAsevita ho, use aprAsuka aura aneSaNIya samajhakara milane para bhI grahaNa na kre| ___ yadi vaha isa prakAra jAne ki vaha AhAra dUsare puruSa dvArA kRta (puruSAntarakRta) hai, ghara se bAhara nikAlA gayA hai, apane dvArA adhikRta hai, dAtA dvArA upabhukta tathA Asevita hai to aise AhAra ko prAsaka aura eSaNIya samajha kara milane para vaha grahaNa kara le| vivecana- auddezika Adi doSoM se yukta AhAra kI gaveSaNA-sAdhu ahiMsA mahAvrata kI tIna karaNa aura tIna yoga se pratijJA lie hue hai, isalie koI usake nimitta se AhAra banAe yA unake tathA anya vibhinna koTi ke bhikSuoM yA yAcakoM Adi ke lie banAe yA anya kisI prakAra se usako dene ke lie lAe to vaha AhAra ekendriyAdi prANiyoM ke Arambha-samArambhajanita hiMsA se niSpanna hone ke kAraNa grAhya nahIM ho sktaa| ata: isa viSaya meM sAdhu ko apanI gaveSaNAtmaka dRSTi se pahale hI chAnabIna karanI caahie| isI bAta kA pratipAdana sUtra 331 meM aura sUtra 332 meM kiyA gayA hai| sUtra 332 ke anta meM batAyA gayA hai ki vahI AhAra prAsuka aura eSaNIya hone ke kAraNa sAdhu ke lie grAhya hai jo sAdhu dvArA sUkSma dRSTi se jAMca-par3atAla karane para siddha ho jAe ki vaha dUsaroM ke lie banA huA hai, ghara se bAhara nikAlA gayA hai, dAtA dvArA adhikRta hai, paribhukta hai tathA Asevita hai| assaM paDiyAe- kA saMskRta rUpAntara 'asva-pratijJayA' mAnakara usakA artha vRttikAra isa prakAra karate haiM - 'na vidyate svaM dravyamasya so'yamasvo nirgranthaH tatpratijJayA' arthAt - jisake pAsa sva-dhana yA koI bhI dravya nahIM hai, vaha akiMcana , yA sva-svAmitva rahita aparigrahInirgrantha - 'a-sva' hai, usakI pratijJA se- yAnI usako lakSya meM rakhakara yA unako maiM AhAra dUMgA, isa prakAra ke abhiprAya se .. / 1. AcA0 TIkA patrAMka 325 ke AdhAra pr| Page #43 -------------------------------------------------------------------------- ________________ AcArAMga sUtra - dvitIya zrutaskandha cUrNikAra 'assipaDiyAe' pAThAntara mAnakara isakA saMskRta rUpAntara 'asmin pratijJAya' svIkAra karake artha karate haiM - 'asmin sAdhu egaM pratijJAya pratItya vA'- kisI eka sAdhu ke viSaya meM pratijJA karake ki maiM isI sAdhu ko dUMgA, athavA kisI eka sAdhu kI apekSA se| hameM pahalA artha adhika saMgata pratIta hotA hai| tIna prakAra kA uddezya- ina donoM sUtroM meM tIna prakAra ke uddezya se niSpanna AhAra kA pratipAdana hai___ (1) kisI eka yA aneka sAdharmika sAdhu yA sAdhvI ke uddezya se banAyA huA tathA krIta Adi tathAprakAra kA aahaar| (2) aneka zramaNAdi ko gina-ginakara unake uddezya se banAyA huaa| (3) aneka zramaNAdi ke uddezya se banAyA huaa| ye tInoM prakAra ke AhAra Addezika hone se 2 doSayukta haiM, isalie AgrAhya haiN| 'sAhammiyaM.... kA artha hai saadhrmik| arthAt jo AcAra, vicAra aura veSa se samAna ho| 3 'samaNa-mAhaNa-atihi-kivaNa-vaNImae'- kA artha hai- zramaNa, mAhana, atithi, daridra aura yaack| zramaNa pAMca prakAra ke hote haiM (1) nirgrantha - (jaina), (2) zAkya (bauddha), (3) tApasa, (4) gairika aura (5) AjIvaka (goshaalkmtiiy)| vRttikAra ne mAhana kA artha 'brAhmaNa' kiyA hai, jo bhojana ke samaya upasthita ho jAtA hai, atithi - abhyAgata yA mehmaan| kRpaNa kA artha kiyA hai - daridra, diin-hiin| vanIpaka yA banIpaka kA artha kiyA hai- bandIjana- bhATa, cAraNa Adi; parantu dazavaikAlikasUtra kI vRtti meM vanIpaka kA artha kRpaNa kiyA hai, jabaki sthAnAMga meM isakA artha yAcaka- bhikhArI kiyA hai, jo apanI dInatA batAkara yA dAtA kI prazaMsA karake AhArAdi prApta karatA hai| kRpaNa (kiviNa) kA 1. (ka) AcA0 TIkA patrAMka 325 (kha) cUrNi mUla pATha TippaNa pR0 107 2. AcA0 TIkA patrAMka 325 ke AdhAra para AcA0 TIkA patrAMka 325 sthAnAMga vRtti ke anusAra vanIpaka kI vyAkhyA isa prakAra hai - dUsaroM ke samakSa apanI daridratA dikhAne se, yA unakI prazaMsA karane se jo dravya milatA hai, vaha 'vanI' hai aura jo usa 'vanI' ko piye, grahaNa kare, vaha 'vanIpaka' hai| vanIpaka ke pA~ca bheda haiM(1) atithi-vanIpaka, (2) kRpaNa-vanIpaka, (3) brAhmaNa-vanIpaka, (4) zva- vanIpaka, (5) shrmnn-vniipk| atithi-bhakta ke samakSa dAna kI prazaMsA karake dAna lene vAlA 'atithi-vanIpaka' hai| vaise hI kRpaNa-bhakta ke samakSa kRpaNa-dAna kI, brAhmaNa, zvAna, zramaNa Adi ke bhakta ke samakSa unake dAna kI prazaMsA karake dAna cAhane vaalaa| zvAna- prazaMsA kA eka udAharaNa TIkAkAra ne uddhata kiyA hai| zva-vanIpaka' zvAna-bhakta ke samakSa kahatA hai - kelAsabhavaNA e e gujhagA AgayA mahiM / caraMti jakkharUveNa pUyA'pUyA hitA'hitA // - ye kailAza parvata para rahane vAle yakSa haiM / bhUmi para yakSa ke rUpa meM vicaraNa karate haiN|- sthAnAMga 5/sU0 200 vRtti Page #44 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prathama adhyayana : prathama uddezaka: sUtra 333 artha uttarAdhyayanasUtra meM piNDolaka kiyA hai, jo paradattopajIvi para-datta AhAra se jIvana-nirvAha karane vAlA ho| 1 'samArabbha' kA artha hai - samArambha karake / madhya ke grahaNa se Adi aura anta kA grahaNa ho jAtA hai, vRttikAra ne isa nyAya se Adi aura anta ke pada - saMrambha aura Arambha kA bhI grahaNa karanA sUcita kiyA hai| ye tInoM hI hiMsA ke krama haiM - saMrambha meM saMkalpa hotA hai, samArambha meM sAmagrI ekatra kI jAtI hai, jIvoM ko paritApa diyA jAtA hai aura Arambha meM jIva kA vadha Adi kiyA jAtA hai| samuddissa kIyaM Adi padoM ke artha-kisI eka yA aneka sAdharmika sAdhu yA sAdhvI ko uddezya karake banAyA gayA AhAra samuddiSTa hai, kIya = kharIdA huA, pAmicca = udhAra liyA huA, acchijja = balAt chInA huA, aNisaTuM = usake svAmI kI anumati lie binA, abhihaDaM = ghara se sAdhu-sthAna para lAyA huA, attaTTiyaM =apane dvArA adhikRta / 3 nityAgra piNDAdi grahaNa-niSedha 333. se bhikkhU vA 2 gAhAvatikulaM piDavAyapaDiyAe pavisittukAme se jjAI puNa kulAiM jANejjA-imesu khalu kulesu Nitie piMDe dijati, Nitie aggapiMDe 4 dijjati, Nitie bhAe 5 dijjati, Nitie avaDDabhAe dijati, tahappagArAI kulAI NitiyAI NitiumANAI 6 No bhattAe vA pANAe vA paviseja vA.Nikkhameja vA / 333. gRhastha ke ghara meM AhAra-prApti kI apekSA se praveza karane ke icchuka sAdhu yA sAdhvI aise kuloM (gharoM) ko jAna leM ki ina kuloM meM nityapiNDa (AhAra) diyA jAtA hai, nitya agrapiNDa diyA jAtA hai, pratidina bhAta (AdhA bhAga) diyA jAtA hai, pratidina upArddha bhAga (cauthA hissA) diyA jAtA hai| isa prakAra ke kula, jo nitya dAna dete haiM, jinameM pratidina bhikSAcaroM kA praveza hotA hai, aise kuloM meM AhAra-pAnI ke lie sAdhu-sAdhvI praveza evaM nirgamana na kreN| 1. (ka) AcA0 TIkA patra 325 (kha) dazavai0 hAri0 vRtti a05|1| 51,5 / 2 / 10 (ga) sthAnAMga sthA05 patra 200 (gha) piMDolae va dussIle - utta0 5 / 22 2. AcA0 TIkA patra 325 3. AcA0 TIkA patra 325 4. 'aggapiNDe' ke sthAna para 'aggapiNDo' zabda mAnakara cUrNikAra artha karate hai- 'aggapiNDo aggabhikkhA arthAt agrapiNDa hai- sarvaprathama alaga nikAla kara bhikSAcaroM ke lie rakhI huI bhikSA / 'bhAe dijati,Nitie avaDabhAe dijati'zabdoM kI vyAkhyA carNikAra ne isa prakAra kI hai- 'bhAobhattaho avaDDabhAto addhabhattaTTo, tassaddhaM uvddhbhaato|' bhAta zabda kA artha hai- bhaktArtha yAni bhojana yogya pdaarth| apArdhabhAta kA artha hai- arddhabhaktArtha yAni usakA AdhA bhAga upArddhabhAta (bhakta) hotA hai| 6. NitiumANAiM ke sthAna para kahIM niyomANAI evaM kahIM niiumANAI pATha milatA hai| Page #45 -------------------------------------------------------------------------- ________________ AcArAMga sUtra - dvitIya zrutaskandha vivecana-nityapiNDa pradAtA kuloM meM praveza niSedha- isa sUtra meM sAdhu-sAdhviyoM ke lie una puNyAbhilASI dAnazIla bhadra logoM ke yahA~ jAne-Ane kA niSedha kiyA hai, jina kuloM meM puNya-lAbha samajha kara zramaNa, brAhmaNa, yAcaka Adi hara prakAra ke bhikSAcara ke lie pratidina pUrA (usakI AvazyakatA kI dRSTi se) AdhA yA cauthAI bhAga AhAra diyA jAtA hai; jahA~ hara taraha ke bhikSAcara AhAra lene Ate-jAte rahate haiN| aise nityapiNDa pradAyI kuloM meM jaba nirgrantha bhikSu-bhikSuNI jAyeM aura AhAra lene lageMge to vaha gRhastha unake nimitta adhika bhojana banavAegA athavA jaina bhikSu varga ko dene ke bAda thor3A-sA bacegA, una logoM ko nahIM mila sakegA, jo pratidina vahA~ se bhojana le jAte haiM, ata: unheM antarAya lagegA aura AhAra lAbha se vaMcita bhikSAcaroM ke mana meM jaina sAdhu-sAdhviyoM ke prati dveSa jgegaa| __kula kA artha yahA~ viziSTa gRha samajhanA caahie| aise kuloM se AhAra grahaNa kA niSedha karane kI apekSA unameM praveza-nirgamana kA niSedha isalie kiyA gayA ki una gharoM meM sAdhu praveza karegA, yA una gharoM ke pAsa se hokara nikalegA to gRhapati usa sAdhu ko bhikSA-grahaNa karane kI prArthanA karegA, usakI prArthanA ko sAdhu ThukarA degA yA usake dvArA banAe hue AhAra kI nindA karegA to usa bhadra bhAvukaM gRhastha ke mana meM duHkha yA kSobha utpanna ho sakatA hai| usakI dAna dene kI bhAvanA ko Thesa pahu~ca sakatI hai| . nitya agrapiNDa kA artha vRttikAra ne kiyA hai - 'bhAta, dAla Adi jo bhI AhAra banA hai, usameM se pahale pahala bhikSArtha dene ke lie jo AhAra nikAla kara rakha liyA jAtA hai|' cUrNikAra ise 'agrabhikSA' kahate haiN| 2 'bhAe' kA artha vRttikAra karate haiM - 'ardha poSa' yAnI pratyeka vyakti ke poSaNa ke lie paryApta AhAra kA AdhA hissA, cUrNikAra isakA artha 'bhAta' karate haiM, bhattaTTha bhojana ke padArtha yAnI pUrA bhojana / 3 avaDDabhAe kA artha vRttikAra karate haiM - upArddhabhAga yAnI poSa- (poSaNa-paryApta AhAra) kA cauthA bhAga / cUrNikAra artha karate haiM - 'addhabhatta?' arthAt AdhA bhAta 4 ; bhojana kA AdhA bhAga / niiumANAI kI vyAkhyA vRttikAra yoM karate haiM - jina kuloM meM nitya 'umANaM' yAni sva-para-pakSIya bhikSAcaroM kA praveza hotA hai, ve kul| tAtparya yaha hai ki una gharoM se pratidina AhAra milane ke kAraNa unameM svapakSa - apanA manonIta sAdhu varga tathA parapakSa - anya bhikSAcara varga, sabhI bhikSA ke lie praveza karate haiN| aisI sthiti meM una gRhapatiyoM ko bahuta-se bhikSAcaroM ko 1. TIkA patrAMka 326 2. (ka) TIkA patra 326 (kha) cUrNi mUla pATha Ti0 pR0 108 (ga) dazavaikAlika 6 / 2 meM 'niyAga' zabda bhI nitya agrapiNDa kA sUcaka hai| 3. (ka) TIkA patra 326 (kha) cUrNi mU0 pA0 Ti0 pR0 108 4. (ka) TIkA patra 326 (kha) cUrNi mU0 pA0 Ti0 pR0 108 Page #46 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prathama adhyayana : prathama uddezaka : sUtra 334 21 AhAra denA pdd'egaa| ataH unheM AhAra bhI pracura mAtrA meM banavAnA pdd'egaa| aisA karane meM SaTkAyika jIvoM kI virAdhanA sambhava hai| yadi ve alpa mAtrA meM bhojana banavAte haiM to jaina sAdhuoM ko dene ke bAda thor3A bacegA, isase dUsare bhikSAcara AhAra-lAbha se vaMcita ho jAe~ge, unake antarAya lgegaa| cUrNikAra isa pada kI vyAkhyA isa prakAra karate haiM ki - nitya dUsare bhikSuoM ko dene para pakAyA huA AhAra avamAna-kama ho jAegA, yadi vaha sva para - donoM prakAra ke bhikSAcaroM ko AhAra detA hai to apane bhikSuoM ko dene meM AhAra kama par3a jAegA / isa kAraNa bAda meM use adhika AhAra pakAnA pdd'egaa| adhika pakAne meM SaT-kAyika jIvoM kA vadha hogA / isalie jina kuloM meM nitya sva-para pakSIya bhikSAcaroM ko AhAra detA hai dene meM kama par3a jAtA hai, ve nityAvamAnaka kula haiN| 1 334. eyaM khalu tassa bhikkhussa vA bhikkhuNIe vA sAmaggiyaM jaM savvaDhehiM samite sahite sadA jae tti bemi| paDhamo uddesao smtto|| 334. yaha (pUrva sUtrokta piNDaiSaNA viveka) usa (suvihita) bhikSu yA bhikSuNI ke lie (jJAnAdi AcAra kI) samagratA hai, ki vaha samasta padArthoM meM saMyata yA paMcasamitiyoM se yukta, jJAnAdi-sahita athavA svahita parAyaNa hokara sadA prayatnazIla rhe| - aisA maiM kahatA huuN| vivecana - isa sUtra meM pichale sUtroM se vidhi - niSedha dvArA jo piNDaiSaNA-viveka batAyA hai, usake niSkarSa aura uddezya tathA anta meM nirdeza kA saMketa hai| sAmaggiyaM kI vyAkhyA vRttikAra ne isa prakAra kI hai - 'bhikSu dvArA yaha udgama-utpAdanagrahaNaiSaNA, saMyojanA, pramANa, aMgAra, dhUma Adi kAraNoM (doSoM) se suparizuddha piNDa kA grahaNa jJAnAcAra sAmarthya hai, darzana-caritra-tapovIryAcAra saMpannatA hai| cUrNikAra ke zabdoM meM isa prakAra AhAragata doSoM kA parihAra karane se piNDaiSaNA guNoM se uttaraguNoM meM samagratA hotI hai| 3 vizuddhAhArI bhikSu kA sAmarthya batAte hue zAstrakAra kahate haiM - 'savvadvehiM samie shie|' arthAt vaha bhikSu sarasa-nIrasa AhAragata padArthoM meM yA rUpa-rasa-gandha-sparzayukta padArthoM meM saMyata athavA pA~ca samitiyoM se yukta arthAt zubhAzubha meM rAga-dveSa se rahita tathA sva-para-hita se yukta (sahita) athavA jJAna-darzana-cAritra se sahita hotA hai| nirdeza- "isa prakAra ke sAmarthya se yukta bhikSu yA bhikSuNI isa nirdoSa bhikSAvRtti kA paripAlana karane meM sadA prayatnazIla rhe|" ||prthm uddezaka samApta // 1. (ka) TIkA patra 526 (kha) cUrNi mU0 pA0 Ti. pR0 108 2. isake sthAna para "etaM khalu .. sAmaggiyaM" pATha mAnakara cUrNikAra vyAkhyA karate haiM - etaM khalu evaM pariharatA piMDesaNAguNehi uttaraguNasamaggatA bhvti|"-yh isa prakAra AhAragata doSoM kA tyAga karane se piNDaiSaNA ke guNoM se uttaraguNa samagratA bhikSu yA bhikSuNI ko prApta hotI hai| 3. (ka) TIkA patra 327 (kha) cU0 mU0 pA0 Ti0 108 4. TIkA patra 327 Page #47 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 22 bIo uddesao dvitIya uddezaka AcArAMga sUtra - dvitIya zrutaskandha aSTamI parvAdi meM AhAra grahaNa-vidhi niSedha - 335. se bhikkhU vA bhikkhuNI vA gAhAvatikulaM piMDavAtapaDiyAe aNupaviTThe samANe se jjaM puNa jANejjA, asaNaM vA 4 aTThamiposahiesu vA addhamAsiesa vA mAsi domAsiesa vA temAsiesu vA cAumAsiesu vA paMcamAsiesu vA chammAsiesu vA uUsu 1 vA udusaMdhIsu vA udupariTTesu vA bahave samaNa-mAhaNa- atihi-kivaNa-vaNImage egAto ukkhAto pariesijjamANe pehAe, dohiM ukkhAhiM pariesijjamANe pehAe, tihiM ukkhAhi pariesijjamANe pehAe, kuMbhImuhAto vA kalovAtito vA saMNihisaMNicayAto vA pariesijjamANe pehAe, tahappagAraM asaNaM vA 4 apurisaMtarakaDaM jAva aNAsevitaM aphAsuyaM aNesaNijjaM jAva No paDigAhejjA / aha puNa evaM jANejjA purisaMtarakaDaM jAva AsevitaM kAsuyaM jAva paDigAhejjA / 335. vaha bhikSu yA bhikSuNI gRhastha ke ghara meM AhAra -prApti ke nimitta praviSTa hone para azana, pAna, khAdya, svAdya rUpa AhAra ke viSaya meM yaha jAne ki yaha AhAra aSTamI pauSadhavrata ke utsavoM ke upalakSya meM tathA arddhamAsika (pAkSika), mAsika, dvimAsika, traimAsika, cAturmAsika, paMcamAsika aura SANmAsika utsavoM ke upalakSya meM tathA RtuoM, RtusandhiyoM evaM Rtu parivartanoM ke utsavoM ke upalakSya meM (banA hai, use ) bahuta-se zramaNa, mAhana (brAhmaNa), atithi, daridra evaM bhikhAriyoM ko eka bartana se (lekara) - parosate hue dekhakara, do bartanoM se (lekara) parosate hue dekhakara, yA tIna bartanoM se (lekara) parosate hue dekhakara evaM cAra bartanoM se (lekara) parosate hue dekhakara tathA saMkar3e mu~ha vAlI kumbhI aura bA~sa kI TokarI meM se (lekara) evaM saMcita kie hue gorasa (dUdha, dahI, ghI Adi ) Adi padArthoM ko parosate hue dekhakara, jo ki puruSAntarakRta nahIM hai, ghara se bAhara nikAlA huA nahIM hai, dAtA dvArA adhikRta nahIM hai, na paribhukta aura Asevita hai, to aise cAroM prakAra ke AhAra ko aprAsuka aura aneSaNIya samajha kara milane para bhI grahaNa na kare / - = 1. 'uUsu' ke kahIM-kahIM pAThAntara 'uduesu' 'utUesu' yA 'udusu' milate haiN| 'uUsu' kA artha 'RtuoM' meM hotA hai, jabaki cUrNikAra ne 'udusu' pATha mAnakara artha kiyA hai - - 'saritAdisu' nadI Adi meN| 2. cUrNikAra ne ina zabdoM kI vyAkhyA isa prakAra kI hai-- kuMbhIM kuMbhapramANA, kalasI gihikuMbhehiM bharijjati, kalavAdI pacchI piDagamAdI; arthAt - kuMbhI ghar3e jitanI bar3I hotI hai| kalasI jise gRha ke ghar3oM se bharA jAtA hai| kalavAdI TokarI, piTArI aadi| - - - 3. sannidhI kA artha cUrNikAra ke zabdoM meM - sannidhI - goraso saMciNao ghRta gulmaadi| arthAt - sannidhi kA artha hai gorasa aura saMciNao kA artha hai| - ghRta gur3a Adi / Page #48 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prathama adhyayana : dvitIya uddezaka: sUtra 335-336 aura yadi aisA jAne ki yaha AhAra puruSAntarakRta (anyArtha kRta, dUsare ke hastaka kiyA jA cukA ho) hai, ghara se bAhara nikAlA huA hai, dAtA dvArA adhikRta hai, paribhukta hai aura Asevita hai to aise AhAra ko prAsuka aura eSaNIya samajha kara milane para grahaNa kara le / meM vivecana parva vizeSa meM niSpanna AhAra kaba agrAhya kaba grAhyaM ? isa sUtra aSTamI Adi parva vizeSa ke utsava meM zramaNAdi ko khAsa taura se die jAne vAle aise AhAra kA niSedha kiyA hai, jo zramaNAdi ke sivAya kinhIM dUsaroM (gRhasthoM) ke lie nahIM banA hai, na use bAhara nikAlA hai, na dAtA ne usakA upayoga va sevana kiyA hai, na dAtA kA svAmitva hai / kyoMki aisA AhAra sirpha zramaNAdi ke nimitta se hI banAyA gayA mAnA jAtA hai, agara use jaina zramaNa letA hai to vaha Arambha-doSoM kA bhAgI banegA / kintu yadi aisA AhAra puruSAntarakRta Adi hai to use lene meM koI doSa nahIM hai| sAtha hI isa bAta ke nirNaya ke lie upAya bhI batAyA hai / ukkhA, kuMbhImuhA, kalovAtI Adi zabdoM ke artha isa prakAra haiM. - ukkhA piTThara, bar3I baTaloI jaise bartana, kumbhI - saMkar3e mu~ha vAle bartana / kalovAtI piTArI yA bAMsa kI TokarI / saMnidhi - gorasa Adi / 1 - - -- -- 23 bhikSA yogya kula 336. se bhikkhu vA 2 jAva aNupaviTThe samANe se jAI puNa kulAI jANejjA, taMjahA-- uggakulANi vA bhogakulANi vA rAiNNakulANi vA khattiyakulANi vA ikkhAgakulANi vA harivaMsakulANi vA esiyakulANi vA vesiyakulANi vA gaMDAgakulANi vA koTTAgakulANi vA gAmarakkhakulANi vA bokkasAliyakulANi vA aNNataresu vA tahappagAresu adurguchiesu agarahitesu asaNaM vA 4 phAsuyaM jAva paDigAhejjA / -- 336. vaha bhikSu yA bhikSuNI gRhastha ke ghara meM AhAra prApti ke lie praviSTa hone para (AhAra grahaNa yogya) jina kuloM ko jAne ve isa prakAra haiM- - ugrakula, bhogakula, rAjanyakula, kSatriyakula, ikSvAkukula, harivaMzakula, gopAlAdikula, vaizyakula, nApitakula, bar3haI- kula, grAmarakSakakula yA tantuvAya - kula, ye aura isI prakAra ke aura bhI kula, jo anindita aura agarhita hoM, una kuloM (gharoM) se prAsuka aura eSaNIya azanAdi caturvidha AhAra milane para grahaNa kare / -- - vivecana - bhikSAgrahaNa ke lie kuloM kA vicAra- * yadyapi jaina- zramaNa samatAyogI hotA hai, jAti-pA~ti ke bhedabhAva, chuA-chUta, raMga-bheda, sampradAya - prAntAdi bheda meM usakA kataI vizvAsa nahIM hotA, na vaha ina bhedoM ko lekara rAga-dveSa, moha - ghRNA yA ucca-nIca Adi vyavahAra karatA hai, balki zAstroM meM jahA~ sAdhu ke bhikSATana kA varNana AtA hai, vahA~ spaSTa ullekha hai "uccanIyamajjhimakulesu aDamANe 2" - ucca, nIca aura madhyama kuloM meM bhikSATana karatA huA) / yahA~ ucca, nIca, madhyama kA jAti - vaMzaparaka yA raMga- prAnta - rASTrAdiparaka artha na karake 1. TIkA patra 327 2. antakRddazA varga 2 tathA anya Agama Page #49 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 24 AcArAMga sUtra - dvitIya zrutaskandha jainAcAryoM ne sampannatA-asampannatAparaka artha hI kiyA hai| agara ucca-nIca yA kisI prakAra kA bhedabhAva AhAra grahaNa karane ke viSaya meM karanA hotA to zAstrakAra mUlapATha meM nApita, bar3haI, tantuvAya(julAhe) Adi ke gharoM se AhAra lene kA vidhAna na karate tathA ugra Adi jina kuloM kA ullekha kiyA hai, unameM se bahuta-se vaMza to Aja lupta ho cuke haiM, kSatriyoM meM bhI hUNa, zaka, yavana Adi vaMza ke loga mila cuke haiN| isIlie zAstrakAra ne anta meM yaha kaha diyA ki isa prakAra ke kisI bhI laukika jAti yA vaMza ke ghara hoM; unase sAdhu bhikSA grahaNa kara sakatA hai, bazarte ki vaha ghara nindita aura ghRNita na ho|2| __ jugupsita aura garhita ghara - jugupsA yA ghRNA una gharoM meM hotI hai, jahA~ khule Ama mAMsa-machalI Adi pakAye jAte hoM, mAMsa ke Tukar3e, haDDiyA~, camar3A Adi par3A ho, pazuoM yA machaliyoM Adi kA vadha kiyA jAtA ho, jinake yahA~ bartanoM meM mAMsa pakatA ho, athavA jinake bartana, ghara, AMgana, kapar3e,zarIra Adi asvaccha hoM, svacchatA ke koI saMskAra jina gharoM meM na hoM, aise ghara, cAhe ve kSatriyoM yA mUlapATha meM batAe gae kisI jAti, vaMza ke hI kyoM na hoM, ve jugupsita aura ghRNita hone ke kAraNa tyAjya samajhane cAhie aura garhita-nindya ghara ve haiM - jahA~ sare Ama vyabhicAra hotA ho, vezyAlaya hoM, madirAlaya ho, kasAikhAnA ho, jinake AcaraNa gaMde hoM, jo hiMsAdi pApakarma meM hI rata hoM, aise ghara bhI zAstra meM parigaNita jAtiyoM ke hI kyoM na hoM, bhikSA ke lie tyAjya haiM / jugupsita aura nindita logoM ke gharoM meM bhikSA ke lie jAne se bhikSu ko svayaM ghRNA paidA hogI, saMsarga se buddhi malina hogI, AcAra-vicAra para bhI prabhAva par3anA sambhava hai, loka-nindA bhI hogI, AhAra kI zuddhi bhI na rahegI aura dharmasaMgha kI badanAmI bhI hogii| . vRttikAra ne apane yuga kI chAyA meM 'aduguMchiesu agarahiesu' ina do padoM kA artha isa prakAra kiyA hai- jugupsita yAnI carmakAra Adi ke kula tathA garhita yAnI dAsya Adi ke kul| parantu zAstrakAra kI ye donoM zarte zAstra meM parigaNita pratyeka jAti-vaMza ke ghara ke sAtha haiN| 3 uggakulANi Adi padoM ke artha-vRttikAra ke anusAra-kula zabda kA artha yahA~ ghara samajhanA cAhie, vaMza yA jAti nhiiN| kyoMki AhAra gharoM meM milatA hai, jAti yA vaMza meM nhiiN| 1. (ka) prAsAda havelI Adi uccabhavana dravya se ucca kula haiM, jAti, vidyA Adi se samRddha vyaktiyoM ke bhavana bhAvata: uccakula haiN| tRNa, kuTI jhoMpar3I Adei dravyata: nIca kula haiM, jAti, dhana, vidyA Adi se hIna vyaktiyoM ke ghara bhAvataH nIca kula haiN| - dazavaikAlika sUtra 5/14 para hAribhadrIya TIkA pR0 166 (kha) nIca kula ko chor3akara ucca kula meM bhikSA karane vAlA bhikSu jAtivAda ko bar3hAvA detA haijAtivAo ya uvavUhio bhvti| - dazavaikAlika sU0 a0 5 u0 2 gA0 25 tathA usa para jinadAsacUrNi evaM hAribhadrIya TIkA pR0 198-199 / 2. AcArAMga mUlapATha ke AdhAra para pR0 109 3. TIkA patra 327 ke AdhAra para 4. dazavaikAlika cUrNi meM bhI yahI artha milatA hai 'kulaM sabaMdhi-samavAto, tadAlayo vA-sambandhiyoM kA samavAya yA ghara-kula kahA jAtA hai - agastyasiMha cUrNi pR0503 (5/14) Page #50 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prathama adhyayana : dvitIya uddezaka : sUtra 337 isa dRSTi se yahA~ jitane bhI nAma ginAe haiM, ve vaMzavAcaka yA jJAtivAcaka (prAyaH apane peze se sambandhita jAtisaMjJaka) haiN| isa dRSTi se ugra kA ArakSikavaMza, bhoga kA rAjA ke pUjya-purohita, bhoktA Adi vaMza, rAjanya kA rAjA ke mitrasthAnIya vaMza, kSatriya kA rAThaur3a Adi vaMza, ikSvAku kA RSabhadeva svAmI ke vaMzaja, harivaMza kA hari - (zrIkRSNa, ariSTanemi Adi ke) vaMzaja, esiya kA gopAla jJAti, vesiya kA vaizyajJAtIya vaNik, gaNDAka kA nApita-jJAtIya, koTTAMga kA suthAra yA bar3haIjAtIya, vokasAliya kA tantuvAya (bunakara) jJAtIya, gAmarakkha kA grAmarakSaka jJAtIya artha vRttikAra ne kiyA hai| cUrNikAra ne kucha padoM ke artha isa prakAra die haiM - esiya- vaNik, vesiya- raMgareja (raMgopajIvI), gaMDAka - grAma kA AdezavAhaka, koTTAga- rthkaar| prAsuka aura eSaNIya kA vicAra to sabhI gharoM meM AhAra lete samaya karanA hI caahie| indramaha Adi utsava meM azanAdi eSaNA 337. se bhikkhU vA 2 jAva aNupaviDhe samANe se jaM puNa jANejjA asaNaM vA 4 samavAesu vA piMDaNiyaresu vA iMdamahesu vA khaMdamahesu vA evaM ruddamahesu vA muguMdamahesu vA bhUtamahesu vA jakkhamahesu vA nAgamahesu vA thUbhamahesu vA cetiyamahesu vA rukkhamahesu vA girimahesuvA varimahesu vA agaDamahesuvA talAgamahesu vA dahamahesuvA NadimahesuvA saramahesu vA sAgaramahesuvA AgaramahesuvA aNNataresuvA tahappagAresu virUvarUvesumahAmahesu vaTTamANesu bahave samaNa-mAhaNa-atihi-kivaNa-vaNImae egAto ukkhAto pariesijamANe dohiM jAva saMNihi-saMNicayAto vA pariesijamANe pehAe tahappagAraM asaNaM vA 4 apurisaMtaragayaM jAva No pddigaahejjaa| aha puNa evaM jANejjA- diNNaM jaM tesiM dAyavvaM, aha tattha bhuMjamANe pehAe gAhAvatibhAriyaM vA gAhAvatibhagiNiM vA gAhAvatiputtaM vA gAhAvatidhUyaM vA suNhaM vA dhAtiM vA dAsaM vA dAsiM vA kammakaraM vA kammakari vA se puvvAmeva AloejA 3-Auso tti vA bhagiNi tti vA dAhisi me etto aNNayaraM bhoyaNajAyaM? se sevaM vadatassa paro asaNaM vA 4 AhaTu dalaejjA, tahappagAraM asaNaM vA 4 sayaM vA NaM jAejA, paro vA se dejA, phAsuyaM jAva pddigaahejaa| 1. (ka) TIkA patra 327 (kha) AcA0 cUrNi mUlapATha Ti0 pR0 109 2. 'vaNImae' ke badale 'vaNImaesu' pATha prAyaH pratiyoM meM milatA hai, parantu pUrvApara anusandhAna karane para 'vaNImae' pATha hI yuktisaMgata pratIta hotA hai| AloejjA kA artha cUrNikAra karate haiM -AloejA-AlavijjA, arthAt - bole| vRttikAra isake do artha karate haiM - Alokayet - pazyet, prabhuM prabhusandiSTaM yA brUyAt / Alokayet - dekhe, tathA gRha-svAmI ko, yA gRhapati ke sevaka se khe| Page #51 -------------------------------------------------------------------------- ________________ AcArAMga sUtra - dvitIya zrutaskandha 337. vaha bhikSu yA bhikSuNI bhikSA ke lie gRhastha ke ghara meM praviSTa hote samaya vaha jAne ki yahA~ melA, pitRpiNDa ke nimitta bhoja tathA indra-mahotsava, skandha-mahotsava, rudra-mahotsava, mukunda-mahotsava, bhUta-mahotsava, yakSa-mahotsava, nAga-mahotsava tathA stUpa, caitya, vRkSa, parvata, guphA, kUpa, tAlAba, hrada (jhIla), nadI, sarovara, sAgara yA Akara (khAna) sambandhI mahotsava evaM anya isI prakAra ke vibhinna prakAra ke mahotsava ho rahe haiM, (unake upalakSya meM niSpanna) azanAdi caturvidha AhAra bahuta-se zramaNa-brAhmaNa, atithi, daridra, yAcakoM ko eka bartana meM se, do bartanoM, tIna bartanoM yA cAra bartanoM meM se (nikAla kara) parosA (bhojana karAyA) jA rahA hai tathA ghI, dUdha, dahI, taila, gur3a Adi kA saMcaya bhI saMkar3e muMha vAlI kuppI meM se tathA bAMsa kI TokarI yA piTArI se parosA jA rahA hai| yaha dekhakara tathA isa prakAra kA AhAra puruSAntarakRta, ghara se bAhara nikAlA huA, dAtA dvArA adhikRta, paribhukta yA Asevita nahIM hai to aise caturvidha AhAra ko aprAsuka aura aneSaNIya samajha kara milane para bhI grahaNa na kre| yadi vaha yaha jAne ki jinako (jo AhAra) denA thA, diyA jA cukA hai, aba vahA~ gRhastha bhojana kara rahe haiM, aisA dekhakara (AhAra ke lie vahA~ jAe), usa gRhapati kI patnI, bahana, putra, putrI yA putravadhU, dhAyamAtA, dAsa yA dAsI athavA naukara yA naukarAnI ko pahale se hI (bhojana karatI huI) dekhe, (taba avasara dekhakara) pUche - 'AyuSmatI bhginii| kyA mujhe isa bhojana meM se kucha dogI?' aisA kahane para vaha svayaM azanAdi AhAra lAkara sAdhu ko de athavA azanAdi caturvidha AhAra kI svayaM yAcanA kare yA vaha gRhastha svayaM de to usa AhAra ko prAsuka eSaNIya jAnakara milane para grahaNa kre| vivecana-mahotsavoM meM niSpanna AhAra kaba grA, kaba agrAhya? - isa sUtra meM sUtra 335 kI taraha kI carcA kI gaI hai| antara itanA-sA hai ki vahA~ tithi, parva-vizeSa meM niSpanna AhAra kA nirUpaNa hai, jabaki yahA~ vividha mahotsavoM meM niSpanna AhAra kaa| yahA~ mahotsavoM meM niSpanna AhAra jinako denA thA, de cukane ke bAda jaba gRhastha bhojana kara rahe hoM, taba AhAra ko dAtA de to grAhya batAyA hai| _ 'samavAesu' Adi zabdoM ke artha- vRttikAra ke anusAra isa prakAra haiM- samavAya kA artha melA hai, janasamUha kA ekatrita milana jahA~ ho| piNDanikara kA artha hai- pitRpinnddmRtkbhoj| skandha- kArtikeya, rudra prasiddha haiM, mukunda - baladeva, ina sabakI loka meM mahimA pUjA viziSTa samaya para kI jAtI hai| saMkhaDi-gamana-niSedha 338. se bhikkhU vA 2 paraM addha joyaNamerAe saMkhaDiM 3 saMkhaDipaDiyAe No abhisaMdhArejjA gmnnaae| 1. TIkA patra 328 ke AdhAra para 2. TIkA patra 325 ke AdhAra para 3. kisI-kisI prati meM 'saMkhaDiM NaccA' tathA 'saMkhaDiM saMkhaDipaDiyAe' pATha hai, hamArI Adarza prati meM 'NaccA' pada nahIM hai| arthAt saMkhaDi ko jAna kara saMkhaDI kI apekSA se jAne kI icchA na kre| Page #52 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prathama adhyayana:dvitIya uddezaka: sUtra 338 27 se bhikkhU vA 2 pAINaM saMkhaDiM NaccA paDINaM gacche aNADhAyamANe, paDINaM saMkhaDiM NaccA pAINaM gacche aNADhAyamANe, dAhiNaM saMkhaDiM NaccA udINaM gacche aNADhAyamANe, udINaM saMkhaDiM NaccA dAhiNaM gacche annaaddhaaymaanne| jattheva sA saMkhaDI siyA, taMjahAgAmaMsi vA NagaraMsi vA kheDaMsi vA kabbaDaMsi vA maDaMbaMsi vA paTTaNaMsi vA doNamuhaMsi vA AgaraMsi vA AsamaMsi vA saMNivesaMsi vA jAva rAyahANiMsi vA saMkhaDiM saMkhaDipaDiyAe No abhisaMdhArejjA gmnnaae| kevalI bUyA- AyANametaM / saMkhaDi saMkhaDipaDiyAe abhisaMdhAremANe AhAkammiyaM vA uddesiyaMvA mIsajjAyaM vA kIyagaDaM vA pAmiccaM vA acchejjaM vA aNisaTuM vA abhihaDaM vA' AhaTTa dijjamANaM bhuMjejjA, assaMjate 2 bhikkhupaDiyAe khuDDiyaduvAriyAo 2 mahalliyAo kujjA, mahalliyaduvAriyAo khuDDiyAo kujjA,samAo sejjAo visamAo kujjA, visamAo sejjAo samAo kujjA; pavAtAo sejjAo NivAyAo kujjA, NivAyAo sejjAo pavAtAo kujjA, aMto vA bahiM vA kujjA uvassayassa hariyANi chiMdiya 2 dAliya saMthAragaM saMthArejjA, esa' khalu bhagavayA mIsajjAya akkhaae| tamhA se saMjate NiyaMThe tahappagAraM puresaMkhaDiM vA pacchAsaMkhaDiM vA saMkhaDiM saMkhaDipaDiyAe No abhisaMdhArejjA gmnnaae| 338. vaha bhikSu yA bhikSuNI ardha yojana kI sImA se para (Age-dUra) saMkhaDi (bar3A 1. isake badale kisI-kisI prati meM 'AyayaNameyaM' pATha hai| arthAt yaha doSoM kA Ayatana-sthAna hai| 2. yahA~ 'assaMjae' ke badale 'assaMjae sa bhikkhu' pAThAntara bhI hai| artha hotA hai - vaha bhikSu asaMyamI 3. 'khuDDiyAo duvAriyAo' .... Adi pATha kI vyAkhyA cUrNikAra ne isa prakAra kI hai - 'khuDDiyAo duvAriyAMo maha0' prakAza-pravAta-avakAzArtha bahuyANa, 'mahalliyAo duvAriyAo khuDDiyAo' susaMguptaNivAtArtha thovANaM / aMto vA bAhi vA hariyA chiMdiya chiMdiyA dAliya tti kusA kharA pitRRttA sNthrNti| arthAt -choTe daravAje bar3e karavAegA- adhika prakAza, havA aura adhika logoM ke samAveza ke liye| athavA bar3e daravAje choTe krvaaegaa| makAna ko acchI taraha surakSita evaM nirvAta (baMda) banAne tathA sImita logoM ke nivAsa ke lie (upAzraya) (sAdhu ke lie banAe gae vAsasthAna) ke andara yA bAhara ugI huI hariyAlI ko kATa-kATakara tathA kuzoM ko ukhAr3akara, khuradarI jamIna kUTa-pITakara sama banAegA usa para sAdhu kA Asana (takhta, pATa yA anya sAmAna) lgaaegaa| 4. yahA~ '2' kA aMka punarukti kA sUcaka hai| 5. isake badale 1. esa viluMgayAyo sijjAe (sajjAe) 2. esa. vilugagayAmo mIsajjAe-3. esa khalu bhagavayA mo mIsajjAe; 4. esa khalu bhagavayA sejjAe akkhAe Adi pAThAntara haiN| artha isa prakAra hai (1) yaha sAdhu akiMcana hone ke kAraNa vAsasthAna kA saMskAra kara na sakegA, ata: mujhe hI karAnA hogaa| (2) nirgrantha akiMcana hai, isa kAraNa vaha gRhastha yA kAraNavaza vaha sAdhu svayaM saMskAra kraaegaa| (3) bhagavAn ne ise mizrajAta doSa kahA hai| (4) yaha saba bhagavAn ne zayyaiSaNA nAmaka adhyayana meM kahA hai| Page #53 -------------------------------------------------------------------------- ________________ AcArAMga sUtra - dvitIya zrutaskandha jImanavAra- bRhatbhoja ) ho rahI hai, yaha jAnakara saMkhaDi meM niSpanna AhAra lene ke nimitta jAne kA vicAra na kre| yadi bhikSu yA bhikSuNI yaha jAne ki pUrva dizA meM saMkhar3i ho rahI hai, to vaha usake prati anAdara (upekSA) bhAva rakhate hue pazcima dizA ko calA jaae| yadi pazcima dizA meM saMkhaDi jAne to usake prati anAdara bhAva se pUrva dizA meM calA jaae| isI prakAra dakSiNa dizA meM saMkhaDi jAne to usake prati anAdarabhAva rakhakara uttara dizA meM calA jAe aura uttara dizA meM saMkhaDi hotI jAne to usake prati anAdara batAtA hue dakSiNa dizA meM calA jaae| saMkhaDi (bRhat bhoja) jahA~ bhI ho, jaise ki gA~va meM ho, nagara meM ho, kher3e meM ho, kunagara meM ho, maDaMba meM ho, paTTana meM ho, droNamukha (bandaragAha) meM ho, Akara- (khAna) meM ho, Azrama meM ho, sanniveza(mohalle) meM ho, yAvat (yahA~ taka ki) rAjadhAnI meM ho, inameM se kahIM bhI saMkhaDi jAne to saMkhaDi (se svAdiSTa AhAra lAne) ke nimitta mana meM saMkalpa (pratijJA) lekara na jaae| kevalajJAnI bhagavAn kahate haiM- yaha karmabandhana kA sthAna - kAraNa hai| saMkhaDi meM saMkhaDi (-- meM niSpanna bar3hiyA bhojana lAne ) ke saMkalpa se jAne vAle bhikSu ko AdhAkarmika, audezika, mizrajAta, krItakRta, prAmitya, balAt chInA huA, dUsare ke svAmitva kA padArtha usakI anumati ke binA liyA huA yA sammukha lAkara diyA huA AMhAra sevana karanA hogaa| kyoMki koI bhAvuka gRhastha (asaMyata) bhikSu ke saMkhaDi meM padhArane kI sambhAvanA se choTe dvAra ko bar3A banAegA, bar3e dvAra ko choTA banAegA, viSama vAsasthAna ko sama banAegA tathA sama vAsasthAna ko viSama bnaaegaa| isI prakAra adhika vAtayukta vAsasthAna ko nirvAta banAegA yA nirvAta vAsasthAna ko adhika vAtayukta (havAdAra) bnaaegaa| vaha bhikSu ke nivAsa ke lie upAzraya ke andara aura bAhara (ugI huI ) hariyAlI ko kATegA, use jar3a se ukhAr3a kara vahA~ saMstAraka (Asana) bichaaegaa| isa prakAra (vAsasthAna ke Arambhayukta saMskAra kI sambhAvanA ke kAraNa ) saMkhaDi meM jAne ko bhagavAn ne mizrajAta doSa batAyA hai| isalie saMyamI nirgrantha isa prakAra nAmakaraNa vivAha Adi ke upalakSya meM hone vAlI pUrvasaMkhaDi (prItibhoja) athavA mRtaka ke pIche kI jAne vAlI pazcAt-saMkhaDi (mataka-bhoja) ko (aneka doSayukta) saMkhaDi jAna kara saMkhaDi (- meM niSpanna AhAra-lAbha) kI dRSTi se jAne kA mana meM saMkalpa na kre| vivecana- saMkhaDi kI paribhASA- 'saMkhaDi' eka pAribhASika zabda hai| "saMkhaNDyantevirAdhyante prANino yatra sA saMkhaDiH, ''jisameM Arambha-samArambha ke kAraNa prANiyoM kI virAdhanA hotI hai, use saMkhaDi kahate haiM, yaha usakI vyutpatti hai| 1 bhoja Adi meM anna kA 1. (ka) AcA0TIkA patra 328 (kha) isI prakAra kA artha dshvai07|36 kI jinadAsacUrNi pR0 257 tathA hAribhadrIya TIkA pR0 219 para kiyA gayA hai| Page #54 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prathama adhyayana : dvitIya uddezaka : sUtra 338 vividha rItiyoM se saMskAra kiyA jAtA hai, isalie bhI ise 'saMskRti' (saMkhaDi) kahA jAtA hogaa| vartamAna - yugabhASA meM ise 'bRhadbhoja' (jisameM prItibhoja Adi bhI samAviSTa hai) kahate haiN| rAjasthAna meM ise 'jImanavAra' kahate haiN| ise dAvata yA goTha bhI kahate haiN| __ saMkhaDi meM jAne kA niSedha aura upekSAbhAva kyoM? - saMkhaDi meM jAne se nimnokta doSa lagane kI sambhAvanA hai (1) jihvAlolupatA / (2) svAdalolupatAvaza atyadhika AhAra lAne kA lobha / (3) ati mAtrA meM svAdiSTa bhojana karane se svAsthyahAni, pramAda-vRddhi, svAdhyAya kA krmbhNg| (4) janatA kI bhIr3a meM dhakkA-mukkI , strIsaMghaTTA (sparza) evaM muniveza kI avhelnaa| (5) janatA meM sAdhu ke prati azraddhA bhAva bar3hane kI sambhAvanA aadi| zraddhAlu gRhastha ko patA laga jAne para ki amuka sAdhu yahA~ prItibhoja ke avasara para padhAra rahe haiM, mujhe unheM kisI bhI mUlya para AhAra denA hai, yaha socakara vaha unake uddezya se khAdya sAmagrI taiyAra karAegA, kharIda kara lAegA, udhAra laaegaa| kisI se jabarana chInakara lAegA, dUsare kI cIja ko apane kabje meM karake degA, ghara se sAmAna taiyAra karAkara sAdhu ke vAsasthAna para lAkara degA; ityAdi aneka doSoM kI pUrI sambhAvanA rahatI hai| isake sivAya kaI bRhat bhoja pUre dina-rAta yA do-tIna dina taka calate haiM, isalie gRhastha apane pUjya sAdhu ko usameM padhArane ke liye Agraha karatA hai, athavA gRhastha ko patA laga jAtA hai ki pUjya sAdhu padhArane vAle haiM to vaha unake Thaharane ke lie alaga se prabandha karegA, tAki vaha sthAna gRhastha strI-puruSoM ke samparka se rahita, vivikta evaM sAdhu ke nivAsa yogya bana jaae| isake lie vaha gRhastha usa makAna ko vividha-prakAra se tur3A-phur3A kara marammata karAyegA, raMga-rogana karavAegA, vahA~ pharza para ugI huI harI ghAsa Adi ko ukhar3avA kara usako saMskArita karAegA, sajAegA, ina doSoM kA ullekha mUlapATha meM kiyA gayA hai| jisa saMkhaDi meM jAne ke pIche itane doSoM kI saMbhAvanA ho, usa saMkhaDi meM suvihita sAdhu kaise jA sakatA hai? isIlie kahA gayA hai - 'kevalIbUyA-AyANameyaM' kevalajJAnI bhagavAn kahate haiM- yaha (-saMkhaDi meM gamana) AdAna - karmabaMdha kA kAraNa (Asrava) hai, athavA doSoM kA Ayatana - sthAna hai| yahI kAraNa hai ki sAdhu ke lie aise bRhadbhojoM ko TAlane aura usake prati upekSA batAkara usa sthAna se viparIta dizA meM vihAra kara dene tathA Adhe yojana-do kosa taka meM bhI kahIM aise vizeSa bhoja kA nAma sunate hI sAdhu ko udhara jAne kA vicAra badala dene kA vidhAna hai| kAraNa yaha hai ki agara vaha udhara jAegA yA saMkhaDisthala ke pAsa se hokara nikalegA to bahuta saMbhava hai, bhAvuka gRhastha usa sAdhu ko atyAgraha karake saMkhaDi meM le jAegA aura taba ve hI pUrvokta doSa lagane kI saMbhAvanA hogI, isalie dUra se aise bRhatbhojoM se bacane kA nirdeza kiyA gayA hai| 1. TIkA patra 0 328-321 ke AdhAra para Page #55 -------------------------------------------------------------------------- ________________ AcArAMga sUtra - dvitIya zrutaskandha 339. eyaM khalu tassa bhikkhussa bhikkhuNIe vA sAmaggiyaM jaM savvadvehiM samite sahite sadA jAe tti bemi / 30 // bIo uddesao samatto // - 339. niSkarSa aura nirdeza- * yaha (saMkhaDivivarjana rUpa piNDaiSaNA viveka) usa bhikSu yA bhikSuNI (ke bhikSubhAva) kI samagratA - sampUrNatA hai ki vaha samasta padArthoM meM saMyata yA samita jJAnAdi sahita hokara sadA prayatnazIla rahe / 1 - aisA maiM kahatA hU~ / - // dvitIya uddezaka samApta // 5. taio uddesao tRtIya uddezaka saMkhaDi-gamana meM vividha doSa * 340. se egatio aNNataraM saMkhaDiM asittA pibittA chaDDejja 2 vA, vamejja vA, ' vA se No sammaM pariNamejjA, aNNatare vA dukkhe rogAtaMke samuppajjejjA / bhutte kevalI bUyA-- AyANametaM / iha khalu bhikkhU gAhAvatIhiM vA gAhAvatINIhiM vA parivAyaehiM 3 vA parivAiyAhiM vA egajjhaM saddhiM soMDaM pAuM bho vatimissaM huratthA vA uvassayaM paDilehamANe No labhejjA tameva uvassayaM sammissIbhAvamAvajjejjA, aNNamaNe 4 vA se matte vippariyAsiyabhUte ' itthavi vA kilIbe vA, taM bhikkhuM uvasaMkamittu bUyA AusaMto samaNA ! ahe AromaMsi vA ahe - 1. isakA vivecana prathama uddezakavat samajha lenA caahie| 2. 'chaDDejja vA vamejja vA' kA artha cUrNikAra ne kiyA hai-- chaDDI vosirAvaNitA, vamaNaM vamaNameva / 3. isakI vyAkhyA cUrNikAra ke zabdoM meM- parivAyA kAvAliyamAdI, parivAtiyAo tesiM ceva bhotiyo vAsu, gimhagamAdIsu saMkhaDIsu pibaMti, agArIo vi mAhissaramAlavaga-ujjeNIsu egajjhaM egavattA egacittA vA saddhaM milittA vA soMDa vigaDaM ceva pibaMti, pAduH prakAzane prakAzaM pibati / arthAt -- parivrAjaka kApAlika Adi aura parivrAjikAe~ unhIM kI hotI haiN| ve saba varSA aura grISma Adi RtuoM meM hone vAle saMkhaDiyoM meM madya pItI haiN| pAduH prakAzana artha meM hai| yAni prakaTa meM pIte haiN| gRhastha patniyA~ bhI mAhezvara, mAlavA, ujjayinI Adi meM ekacitta, eka vAkyA hokara sAtha meM milakara madirA (vikaTa ) pItI haiN| 4. aNNamaNe kI vyAkhyA cUrNikAra karate haiM- aNNamaNo NAma Na saMjatamaNo, anyamanA kA artha hai jo saMyatamanA na ho| 'vippariyAsiyabhUte' ke badale cUrNikAra 'vippariyAsabhUto' pATha mAnakara vyAkhyA karate haiMNAma aceto' - vippariyAsabhUto kA matalaba hai| - aceta - mUrcchita, bebhAna / - 'vippariyAsabhUto Page #56 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prathama adhyayana : tRtIya uddezaka : sUtra 339-340 uvvassayaMsivA rAto vA viyAle vA gAmadhammaniyaMtiyaM kaTTa rahassiyaM mehuNadhammapaviyAraNAe' aauttttaamo| taM cegaio3 saatijejaa| akaraNajiM cetaM saMkhAe, ete AyANA saMti saMcijamANA 5 paccavAyA bhvNti| tamhA se saMjae NiyaMThe tahappagAraM puresaMkhaDi vA pacchAsaMkhaDiM vA saMkhaDiM saMkhaDipaDiyAe No abhisaMdhArejA gmnnaae| 340. kadAcit bhikSu athavA akelA sAdhu kisI saMkhaDi (bRhad bhoja) meM pahu~cegA to vahA~ adhika sarasa AhAra evaM peya khAne-pIne se use dasta laga sakatA hai, yA vamana (kai) ho sakatA hai athavA vaha AhAra bhalIbhA~ti pacegA nahIM (hajama na hogA); phalataH (vizUcikA, jvara yA zUlAdi) koI bhayaMkara duHkha yA rogAtaMka paidA ho sakatA hai| isIlie kevalI bhagavAn ne kahA- 'yaha(saMkhaDi meM gamana) karmoM kA upAdAna kAraNa hai|' isameM (saMkhaDisthAna meM yA isI janma meM ) (ye bhayasthala haiM) - yahA~ bhikSu gRhasthoMgRhasthapatniyoM athavA parivrAjaka-parivrAjikAoM ke sAtha ekacitta va ekatrita hokara nazIlA peya pIkara (naze meM bhAna bhUlakara) bAhara nikala kara upAzraya (vAsasthAna) DhU~Dhane lagegA, jaba vaha nahIM milegA, taba usI (pAna-sthala) ko upAzraya samajhakara gRhastha strI-puruSoM va parivrAjaka-parivrAjikAoM ke sAtha hI Thahara jaaegaa| unake sAtha ghulamila jaaegaa| ve gRhastha-gRhasthapatniyA~ Adi (naze meM) matta evaM anyamanaska hokara apane Apako bhUla jAe~ge, sAdhu apane ko bhUla jaaegaa| apane ko bhUlakara vaha strI zarIra para yA napuMsaka para Asakta ho jaaegaa| athavA striyA~ yA napusaMka usa bhikSu ke pAsa Akara kaheMge - AyuSman zramaNa! kisI bagIce yA upAzraya meM rAta ko yA vikAla meM ekAnta meM mileN| phira kaheMge- grAma ke nikaTa kisI gupta, pracchanna, ekAntasthAna meM hama maithunasevana kiyA kreNge| usa prArthanA ko koI ekAkI anabhijJa sAdhu svIkAra bhI kara sakatA hai| 1. gAmadhammaNiyaMtiyaM ke badale 'gAmaNiyaMtiyaM kaNhuI rahassitaM' pATha mAnakara vyAkhyA karate haiM gAmaNiyaMtiyaM gAmamabbhAsaM kaNhui rahassita kamhiti rahasse ucchuakkhA vA annatare vA pacchaNNe, mihu rahasse sahayoge ca, patiyaraNaM paviyAraNA (paviyAraNAe) aauttttaamo-kurviimo| gAmaNiyaMtiya - yAnI grAma ke nikaTa kisI ekAnta sthAna meM, ikSu ke kheta meM yA kisI pracchanna sthAna meN| mihu kA artha hai- rahasya yA 'sahayoga, pravicAraNA-maithuna sevana, AuTTAmo; kreNge| 2. cUrNikAra isakA artha karate haiM-'patiyaraNa paviyAraNA arthAt -praticaraNa -(maithuna karanA) prvicaarnnaa| 3. cegaio ke badale kisI-kisI prati meM cegaNio, egatIyo pAThAntara hai| artha samAna hai| 'AyANA' ke badale pAThAntara milatA hai-AyANANi AyataNANi aadi| artha meM antara hai, prathama kA artha hai, karmoM kA AdAna (grahaNa) tathA dvitIya kA artha hai-doSoM kA Ayatana sthAna hai| saMcijamANA ke badale kisI-kisI prati meM saMvijamANA tathA saMdhijamANa hai, artha kramazaH haisaMvedana (anubhava) kiye jAne vAle, karma pudgaloM ko adhikAdhika dhAraNa karane vaale| Page #57 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 32 AcArAMga sUtra - dvitIya zrutaskandha yaha (sAdhu ke liye sarvathA) akaraNIya hai yaha jAnakara (saMkhaDi meM na jaae)| saMkhaDi meM jAnA karmoM ke Asrava kA kAraNa hai, athavA doSoM kA Ayatana (sthAna) hai| isameM jAne se karmoM kA saMcaya bar3hatA jAtA hai; pUrvokta doSa utpanna hote haiM, isalie saMyamI nirgrantha pUrva-saMkhaDi yA pazcAtsaMkhaDi ko saMyama khaNDita karane vAlI jAnakara saMkhaDi kI apekSA se usameM jAne kA vicAra bhI na kre| 341. se bhikkhU vA 2 aNNataraM saMkhaDiM soccA Nisamma saMpahAvati ? ussuyabhUteNaM appANeNaM,dhuvA sNkhddii|nno saMcAeti tattha itarAitarehiM 2 kulehiM sAmudANiyaM esiyaM vesiyaM piMDAvAtaM paDigAhettA AhAraM aahaarette| mAiTThANaM sNphaase| No evaM krejaa| se tattha kAleNa aNupavisittA tatthitarAitarehiM kulehiM sAmudANiyaM 2 esiyaM vesiyaM piMDavAtaM paDigAhetA AhAraM aahaarejaa| 341. vaha bhikSu yA bhikSuNI pUrva-saMkhaDi yA pazcAt-saMkhaDi meM se kisI eka ke viSaya meM sunakara mana meM vicAra karake svayaM bahuta utsuka mana se (saMkhaDivAle gAMva kI ora) jaldI-jaldI jAtA hai| kyoMki vahA~ nizcita hI saMkhaDi hai| [mujhe gA~va meM bhikSArtha bhramaNa karate dekha saMkhaDi vAlA avazya hI AhAra ke lie prArthanA karegA, isa Azaya se] vaha bhikSu usa saMkhaDi vAle grAma meM saMkhaDi se rahita dUsare-dUsare gharoM se eSaNIya tathA rajoharaNAdi veza se labdha utpAdanAdi doSarahita bhikSA se prApta AhAra ko grahaNa karake vahIM usakA upabhoga nahIM kara skegaa| kyoMki vaha saMkhaDi ke bhojana-pAnI ke liye lAlAyita hai| (aisI sthiti meM) vaha bhikSu mAtRsthAna (kapaTa) kA sparza karatA hai| ataH sAdhu aisA kArya na kre|| vaha bhikSu usa saMkhaDi vAle grAma meM avasara dekhakara praveza kare, saMkhaDi vAle ghara ke sivAya, dUsare-dUsare gharoM se sAmudAnika bhikSA se prApta eSaNIya tathA kevala veSa se prApta - dhAtrIpiNDAdi doSarahita piNDapAta (AhAra) ko grahaNa karake usakA sevana kara le| 342. se bhikkhU vo 2 se jaM puNa jANejA gAmaM vA jAva rAyahANiM vA, imaMsi khalu gAmaMsi vA jAva rAyahANiMsi vA saMkhaDI siyA, taM piyAI gAmaM vA jAva5 rAyahANiM vA saMkhaDiM saMkhaDipaDiyAe No abhisaMdhArejjA gmnnaae| kevalI buuyaa-aayaannmetN| 1. kisI-kisI prati meM isake badale parihAvaI' pATha hai| artha samAna hai| cUrNikAra ne artha kiyA hai 'samantato dhAvati' cAroM ora daur3atA hai| 2. isakA artha cUrNikAra karate haiM- itarAitarAI - uccaNIyANi arthAt dUsare uccanIya kul| 3. isakA artha cUrNi meM kiyA gayA hai- samudANajAtaM saamudaanniNy| samudAna - bhikSA se niSpanna sAmudAyika 4-5. yahA~ jAva zabda sUtra 328 ke aMkita samagra pATha kA sUcaka hai| Page #58 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prathama adhyayana : tRtIya uddezaka : sUtra 342 33 - AiNNomANaM saMkhaDi aNupavissamANassa pAeNa vA pAe akvaMtapuvve bhavati, hattheNa vA hatthe saMcAliyapuvve bhavati, pAeNa vA pAe AvaDiyapuvve bhavati, sIseNa vA sIse saMghaTTiyapuvve bhavati, kAeNa vA kAe saMkhobhitapuvve bhavati, daMDeNa vA aTThINa vA muTThINa vA leluNA vA kavAleNa vA abhihatapuvve bhavati, sItodaeNa vA osittapuvve bhavati, rayasA vA parighAsitapuvve bhavati, aNesaNije vA paribhuttapuvve bhavati, aNNesiM vA dijamANe paDigAhitapuvve bhavati, tamhA se saMjate NiyaMThe tahappagAraM AiNNomANaM saMkhaDi saMkhaDipaDiyAe No abhisaMdhArejjA gmnnaae| 342. vaha bhikSu yA bhikSuNI yaha jAne ki amuka gA~va, nagara yAvat rAjadhAnI meM saMkhaDi hai| jisa gA~va yAvat rAjadhAnI meM saMkhaDi avazya hone vAlI hai to saMkhaDi ko (saMyama ko khaNDita karane vAlI jAnakara) usa gA~va yAvat rAjadhAnI meM saMkhaDi kI pratijJA se jAne kA vicAra bhI na kre| kevalI bhagavAn kahate haiM -yaha azubha karmoM ke bandha kA kAraNa hai| carakAdi bhikSAcaroM kI bhIr3a se bharI-AkIrNa - aura hIna - avamA (thor3e se logoM ke lie jisameM bhojana banAyA gayA ho aura bahuta loga ikaTThe ho jAe~ aisI) saMkhaDi meM praviSTa hone se (nimnokta doSoM ke utpanna hone kI sambhAvanA hai-) sarvaprathama paira se paira- TakarAe~ge yA hAtha se hAtha saMcAlita hoMge (dhakiyAye jAyeMge); pAtra se pAtra ragar3a khAegA, sira se sira kA sparza hokara TakarAegA athavA zarIra se zarIra kA saMgharSaNa hogA. (aisA hone para) DaNDe. har3I. maTrI. DhelA-patthara yA khappara se eka dUsare para prahAra honA bhI saMbhava hai| (isake atirikta) ve paraspara sacitta, ThaNDA pAnI bhI chIMTa sakate haiM, sacitta miTTI bhI pheMka sakate haiM / vahA~ (yAcakoM kI saMkhyA atyadhika hone ke kAraNa) anaiSaNIya AhAra bhI upabhoga karanA par3a sakatA hai tathA dUsaroM ko die jAne vAle AhAra ko bIca meM se (jhapaTakara) lenA bhI par3a sakatA hai| isalie vaha saMyamI nirgrantha isa prakAra kI janAkIrNa evaM hIna saMkhaDi meM saMkhaDi ke saMkalpa se jAne kA bilkula vicAra na kre| vivecana-saMkhaDi meM jAnA : doSoM kA ghara - sUtra 340 se sUtra 342 taka saMkhaDi (bRhatbhoja) phira vaha cAhe vivAhAdi ke upalakSya meM pUrvasaMkhaDi ho, mRtaka ke pIche kI jAne vAlI pazcAtsaMkhaDi ho, vaha kitanI hAnikAraka hai, doSavarddhaka hai, yaha spaSTa batA diyA gayA hai| inheM dekhate hue zAstrakAra kA svara pratyeka sUtra meM mukharita huA hai ki saMkhaDi meM niSpanna sarasa 'AiNNomANaM' ke badale 'AiNNo'vamANaM', 'AiNNAvamANa''AinnAmANaM' ye pAThAntara milate haiN| artha eka-sA hai| cUrNikAra ne ina donoM padoM kI vyAkhyA kI hai-AiNNA caragAdIhi; omANaM= satassa bhatte kate sahassaM AgataM NAUNa mANaM omANaM arthAt -caraka Adi bhikSAcaroM se AkIrNa kA nAma AkIrNA hai tathA sau ke lie bhojana banAyA gayA thA, kintu bhojanArthI eka hajAra A gae, jAnakara jisameM bhojana kama par3a gayA, use 'avamAnA' saMkhaDi kahate haiN| Page #59 -------------------------------------------------------------------------- ________________ AcArAMga sUtra - dvitIya zrutaskandha svAdiSTa bhojana - pAnI kI AzA se vahA~ jAne kA sAdhu-sAdhvI kataI vicAra na kre| bAra-bAra punarAvRtti karake bhI zAstrakAra ne isa bAta ko jora dekara kahA hai-- kevalI bhagavAn ne kahA hai'yaha doSoM kA Ayatana hai yA karmoM ke baMdha kA kAraNa hai|' aise bRhat bhoja meM jAne se sAdhu kI sAdhanA kI pratiSThA gira jAtI hai, isakA spaSTa citra zAstrakAra ne kholakara rakha diyA hai / 1 chaDDe vA vamejja vA- ye donoM kriyA pada ekArthaka lagate haiM / kintu cUrNikAra ne ina donoM padoM kA antara batAyA hai ki kuMjala kriyA dvArA yA recana kriyA dvArA use nikAlegA yA vamana kregaa| bRhat bhoja meM bhaktoM kI adhika manuhAra aura apanI svAda- -lolupatA ke kAraNa atimAtrA meM kiye jAne vAle svAdiSTa bhojana ke ye pariNAma haiM / 2 34 AyANaM yA AyayaNaM? kevalI bhagavAn kahate haiM-- yaha 'AdAna' hai, pAThAntara 'AyayaNaM' hone se 'Ayatana' hai - aisA artha bhI nikalatA hai / vRttikAra ne donoM hI padoM kI vyAkhyA yoM kI hai-- karmoM kA AdAna (upadAnakAraNa) hai athavA doSoM kA Ayatana (sthAna) | 3 saMcijjamANA paccavAyA -- vRttikAra ne isa vAkya kA spaSTIkaraNa karate hue kahA hai(1) rasa-lolupatAvaza vamana, virecana, apAcana, bhayaMkara roga Adi kI sambhAvanA, (2) saMkhaDi meM madyapAna se matta sAdhu dvArA abrahmacarya sevana jaise kukRtya kI parAkASThA taka pahu~cane kI sambhAvanA / ina donoM bhayaMkara doSoM ke atirikta anya aneka karmasaMcayajanaka (pratyapAya ) doSa yA saMyama meM vighna utpanna ho sakate haiN| 'saMvijjamANa' pAThAntara hone se isakA artha ho jAtA hai| :- 'anubhava kiye jAne vAle doSa yA vighna hote haiM / 4 'gAmadhamma niyaMtiyaM kaTTu " - isa paMkti kA bhAvArtha yaha hai ki 'pahale maithuna - sevana kA vAdA (nimantraNa) kisI upAzraya yA bagIce meM karake phira rAtri samaya meM yA vikAla velA meM kisI ekAnta sthAna meM gupta rUpa se maithuna sevana karane meM pravRtta hoNge|' tAtparya yaha hai ki saMkhaDi meM gRhastha striyoM yA parivrAjikAoM kA khulA samparka usa dina ke lie hI nahIM, sadA ke lie aniSTa evaM patana kA mArga khola detA hai| cUrNikAra 'gAmaniyaMtiyaM' pATha mAnakara artha karate haiM- grAma ke nikaTa kisI ekAntasthAna meM / ' ........! 5 saMkhaDisthala meM vibhinna logoM kA jamaghaTa isa zAstrIya varNana se spaSTa pratIta hotA hai ki jahA~ aise bRhat bhoja hote the, vahA~ una gRhastha ke riztedAra strI-puruSoM ke atirikta parivrAjaka - parivrAjikAoM ko bhI ThaharAyA jAtA thA, apane pUjya sAdhuoM ko bhI vahA~ Thaharane kA khAsa prabandha kiyA jAtA thaa| cUrNikAra kA mata hai ki parivrAjaka - kApAlika Adi tathA kApAlikoM 1. AcArAMga vRtti evaM mUlapATha patra 330 ke AdhAra para 2. AcArAMga cUrNi, AcA0 mU0 pA0 Ti0 pR0 112 3. AcArAMga vRtti patrAMka 331-332 5. [ka] TIkA patra 330 4. TIkA patra 330 [kha] AcA0cU0mU0pA0Ti0 pRSTha0 112 Page #60 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prathama adhyayana : tRtIya uddezaka: sUtra 343 kI parivrAjikAe~ varSA aura grISma Rtu Adi meM hone vAle bRhat bhojoM meM sammilita hokara madya pIte the; mAhezvara, mAlava aura ujjayinI Adi pradezoM meM gRhasthapaliyA~ bhI ekacitta aura ekavAkya hokara saba milakara eka sAtha madya pItI thIM aura prakaTa meM pItI thiiN| isase spaSTa hai ki vahA~ madya daura calatA thA, usameM sAdhu bhI lapeTa meM A jAye to kyA Azcarya ! phira jo anartha hotA hai, use kahane kI AvazyakatA nhiiN| yahI kahA gayA hai ....... 'egajjhaM saddhiM soDaM pAuM 'ekadhya kA artha hai-- ekacitta, soMDa kA artha hai- madya= vikaTa | pAuM kA artha hai pIne ke liye, 'vatimissa' kA artha hai paraspara mila jAe~ge / 1 'uvassayaM' zabda yahA~ sAdhuoM ke Thaharane ke niyata makAna ke artha meM nahIM hai, kintu usa * sAmAnya sthAna ko bhI upAzraya kaha diyA jAtA thA, jahA~ sAdhu Thahara jAtA thA / 2 'sAtijjejjA' zabda kA artha vRttikAra ne kiyA hai. svIkAra kara le| - 'saMpahAvai' kA artha vaise to ' daur3anA' hai kintu vRttikAra prasaMgavaza isa vAkya kI vyAkhyA karate haiM-- "kisI kAraNavaza sAdhu saMkhaDi kA nAma sunate hI sthala ke abhimukha itane atyaMta utsukta mana se zIghra - zIghra calatA hai ki mere lie vahA~ adbhuta khAdya padArtha hoMge; kyoMki vahA~ nizcaya hI saMkhaDi hai / 3 - 'mAiTThANaM saMphAse' kA artha 'mAtRsthAna kA sparza karanA hai|' mAtRsthAna kA artha hai-- kapaTa yA kapaTayukta vacana / 4 isase sambandhita tathA mAyA kA kAraNa batAne vAle mUlapATha kA Azaya yaha hai ki vaha sAdhu saMkhaDi vAle grAma meM AyA to hai. - saMkhaDi - niSpanna AhAra lene, kintu sIdhA saMkhaDisthala para na jAkara usa gA~va meM anyAnya gharoM se thor3I-sI bhikSA grahaNa karake pAtra khAlI karane ke lie usI gA~va meM kahIM baiThakara vaha AhAra letA hai, tAki khAlI pAtra dekhakara saMkhaDi vAlA gRhapati bhI AhAra ke lie vinatI karegA to ina pAtroM meM bhara lU~gA / isI bhAvanA ko lakSya meM rakhakara yahA~ kahA gayA hai ki aisA sAdhu mAyA kA sevana karatA hai / ataH saMkhaDivAle grAma meM anyAnya gharoM se prApta AhAra ko vahIM karanA ucita nahIM hai / ihalaukika- pAralaukika hAniyoM ke khataroM ke kAraNa sAdhu saMkhaDi vAle grAma meM na jAe, yahI ucita hai / 'sAmudANiyaM esiyaM vesiyaM piMDavAtaM ....... / isa paMkti kA tAtparya yaha hai ki kadAcit vihAra karate hue saMkhaDi vAlA grAma bIca meM par3atA ho aura vahA~ Thahare binA koI cArA na ho to saMkha vAle ghara ko chor3akara anya gharoM se sAmudAnika bhikSA se AhAra grahaNa karake sevana kare / sAmudAnika Adi padoM kA artha isa prakAra hai-- sAmudANiyaM - bhaikSya, esiyaM - AdhA-karmAdi - 1. AcArAMga cUrNi, AcA0 mU0 pA0 Ti0 pR0 112 2. TIkA patra 330 3. TIkA patra 330 4. mAtiTThANaM vivajjejA mAyApradhAnaM vacovivarjayet - - 35 * sUtrakRt 1 / 9 / 25 zIlAMkavRtti / Page #61 -------------------------------------------------------------------------- ________________ AcArAMga sUtra - dvitIya zrutaskandha -doSarahita eSaNIya, vesiyaM- kevala rajoharaNAdi veSa ke kAraNa prApta, utpAdanAdi doSarahita, piMDavAtaM- aahaar| saMkhaDi meM jAne se gaurava-hAni-saMkhaDi meM jAne se sAdhu kI kitanI gauravahAni hotI hai, isakA nirUpaNa sUtra 342 meM spaSTatayA kiyA gayA hai| aisI saMkhaDi ke do vizeSaNa prastuta kie gae haiM- "AkIrNA aura avmaa|" AkIrNA vaha saMkhaDi hotI hai jisameM bhikhAriyoM kI atyadhika bhIr3a ho aura 'avamA' vaha saMkhaDi hotI hai, jisameM AhAra thor3A banAyA gayA hai, kintu yAcaka adhika A gae hoN| ina donoM prakAra kI saMkhaDiyoM ke kAraNa saMkhaDi se AhAra lene meM bAhya aura Antarika - donoM prakAra saMgharSa hotA hai| bAhya saMgharSa to aMgoM kI paraspara Takkara ke kAraNa hotA hai paraspara jamakara muThabher3a hotI hai, eka dUsare para prahAra Adi bhI ho sakate haiM aura Antarika saMgharSa hotA hai- paraspara vidveSa, ghRNA, azraddhA evaM smmaanhaani| isase sAdhutva kI gauravahAni ke atirikta lokazraddhA bhI samApta ho jAtI hai| AhAra grahaNa ke samaya tU-tU-maiM-maiM hotI hai| hara eka bhikSAcara eka dUsare ke bIca meM hI jhapaTakara pahale svayaM AhAra le lenA cAhatA hai| saMkhaDi vAlA gRhapati dekhatA hai ki mere isa prasaMga ko lekara hI itane sAre loga A gae haiM to ina sabako mujhe jaise-taise AhAra denA hI pdd'egaa| ata: vaha una sabako dene ke lie punaH AhAra banavAtA hai, isa prakAra se niSpanna AhAra AdhAkarmAdi-doSa se dUSita hotA hai, vaha anaiSaNIya AhAra ukta nirgrantha bhikSu ko bhI lenA par3atA hai, khAnA bhI par3atA hai| 2 / akkantapuvve Adi zabdoM kI vyAkhyA vRttikAra ke anusAra isa prakAra hai- akkantapubveparaspara AkrAnta honA - paira se paira TakarAnA, daba jAnA yA Thokara laganA, saMcAliyapuvve- eka dUsare para hAtha calAnA, dhakkA denA, AvaDiyapuvve- pAtra se pAtra TakarAnA, ragar3a khAnA, saMghaTTiyapuvve - sira se sira kA sparza hokara TakarAnA, saMkhobhitapuvve- zarIra se zarIra kA saMgharSaNa honA, abhihatapuvve- paraspara prahAra karanA, parighAsitapuvve- paraspara dhUla uchAlanA, osittapuvve- paraspara sacitta pAnI chiiNttnaa| paribhuttapuvve- pahale svayaM AhAra kA upabhoga kara lenA, paDigAhitapuvve- pahale svayaM AhAra grahaNa kara lenaa| aTThINa- haDDiyoM kA, muTThINamukkoM kA, leluNA- Dhele se yA patthara se, kavAleNa- khappara se, ThIkare se (vigraha krnaa)| zaMkA-grasta-AhAra-niSedha 343. se bhikkhu vA 2 jAva paviDhe samANe se jjaM puNa jANejjA asaNaM vA 4 'esaNije siyA, aNesaNije siyaa'|vitigiNchsmaavnnnnenn appANeNa asamAhaDAe lessAe tahappagAraM asaNaM vA 4 lAbhe saMte No pddigaahejaa| 2. TIkA patra 231 1. patra 331 ke AdhAra para 3. TIkA patra 331 Page #62 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prathama adhyayana : tRtIya uddezaka : sUtra 343-355 343. gRhastha ke ghara meM bhikSA prApti ke uddezya se praviSTa bhikSu yA bhikSuNI yaha jAne ki yaha AhAra eSaNIya hai yA anaiSaNIya? yadi usakA citta - (isa prakAra kI ) vicikitsA (AzaMkA) se yukta ho, usakI lezyA (cittavRtti ) azuddha AhAra kI ho rahI ho, to vaise (zaMkAspada) AhAra ke milane para bhI grahaNa na kre| vivecana- zaMkAspada AhAra lene kA niSedha- isa sUtra meM yaha batAyA gayA hai kisAdhu ke mana meM aisI zaMkA paidA ho jAe ki patA nahIM yaha AhAra eSaNIya hai yA anaiSaNIya? tathA usake antakaraNa kI vRtti (lezyA) se bhI yahI AvAja uThatI ho ki yaha AhAra azuddha hai, aisI zaMkAkulasthiti meM 'jaM saMke taM samAvajje' isa nyAsa se usa AhAra ko na lenA hI ucita hai| 1 'vitigiMchasamAvanneNa' Adi padoM ke artha vRttikAra ke anusAra isa prakAra haiM-vicikitsA kA artha hai- jugupsA yA anaiSaNIya kI AzaMkA, usase grasta AtmA se| asamAhaDAelesAe kA artha hai- azuddha lezyA se yAnI yaha AhAra udgamAdi doSa se dUSita hai, isa prakAra kI cittavilupti se azuddha anta:karaNa rUpa lezyA utpanna hotI hai| 2 bhaMDopakaraNa sahita-gamanAgamana . 344. [1] se bhikkhU 2 vA 2 gAhAvatikulaM pavisittukAme savvaM bhaMDagamAyAe gAhAvatikulaM piMDavAtapaDiyAe paviseja vA Nikkhameja vaa| [2] se bhikkhU vA 2 bahiyA vihArabhUmiM vA viyArabhUmiM vA NikkhamamANe vA pavissa mANe vA savvaM bhaMDagamAyAe bahiyA vihArabhUmiM vA viyArabhUmiM vA Nikkhameja vA paviseja vaa| [3] se bhikkhU 2 gAmANugAmaM dUijjamANe savvaM bhaMDagamAyAe gAmANugAmaM duuijjejaa| 345. se bhikkhU vA 2 aha puNa evaM jANejjA, tivvadesiyaM vA vAsaM vAsamANaM pehAe, tivvadesiyaM vA mahiyaM saMNivadamANiM pehAe , mahAvAeNa, vA rayaM samuddhataM pehAe, tiricchaM saMpAtimA vA tasA pANA saMthaDA saMNivatamANA pehAe, se evaM NaccA No savvaM bhaMDagamAyAe gAhAvatikulaM piMDavAyapaDiyAe paviseja vA Nikkhameja vA, bahiyA vihArabhUmiMvA viyArabhUmi vA Nikkhameja vA paviseja vA gAmAguNAmaM duuijejaa| 1. TIkA patra 330 ke AdhAra para 2. TIkA patra ke 332 AdhAra para 3. yaha 344 sUtra jinakalpAdi gaccha-nirgatasAdhu ke lie vivakSita hai| phira 'vA 2' yaha pATha yahA~ kyoM? aisI AzaMkA ho sakatI hai, tathApi Age ke donoM sUtroM meM tathA isa graMtha meM sarvatra se bhikkhu vA 2' aisA pATha sarvatra dRSTigocara hotA hai, prAyaH sabhI pratiyoM meN| ata: aisA hI sUtra pATha sIdhA hai, aisA socakara (TippaNIkAra ne ) mUla meM rakhA hai| vRttikAra ne bhI 'sa bhikSuH' isa prakAra nirUpaNa kiyA hai| ata: vA 2' pATha hote hue bhI yahA~ 'sa bhikSuH' isa prakAra kA vRttikAra kA kathana yuktisaMgata lagatA hai| 4. tulanA ke lie dekhie-dasaveAliyaM a0 u01 gA08 Page #63 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 38 AcArAMga sUtra - dvitIya zrutaskandha 344.[1] jo bhikSA yA bhikSuNI gRhastha ke ghara meM praviSTa honA cAhatA hai, vaha apane saba dharmopakaraNa(sAtha meM) lekara AhAra prApti ke uddezya se gRhastha ke ghara meM praveza kare yA nikle| [2] sAdhu yA sAdhvI bAhara malotsargabhUmi yA svAdhyAyabhUmi meM nikalate yA praveza karate samaya apane sabhI dharmopakaraNa lekara vahA~ se nikale yA praveza kre| [3] eka grAma se dUsare grAma vicaraNa karate samaya sAdhu yA sAdhvI apane saba dharmopakaraNa sAtha meM lekara grAmAnugrAma vihAra kre| . 345. yadi vaha bhikSu yA bhikSuNI yaha jAne ki bahuta bar3e kSetra meM varSA barasatI dikhAI detI hai, vizAla pradeza meM andhakAra rUpa dhuMdha (osa yA koharA) par3atI dikhAI de rahI hai, athavA mahAvAyu (AMdhI yA aMdhar3a) se dhUla ur3atI dikhAI detI hai, tirache ur3ane vAle yA trasa prANI eka sAtha bahuta-se milakara girate dikhAI de rahe haiM, to vaha aisA jAnakara saba dharmopakaraNa sAtha meM lekara AhAra ke nimitta gRhastha ke ghara meM na to praveza kare aura na vahA~ se nikle| isI prakAra (aisI sthiti meM) bAhara vihAra (malotsarga-) bhUmi yA vicAra (svAdhyAya-) bhUmi meM bhI niSkramaNa yA praveza na kare; na hI eka grAma se dUsare grAma ko vihAra kre| ... vivecana- jinakalpI Adi bhikSu kA AcAra - ye donoM sUtra gaccha-nirgata viziSTa sAdhanA karane vAle jinakalpika Adi bhikSuoM ke kalpa (AcAra) kI dRSTi se haiM, aisA vRttikAra kA kathana hai| jinakalpika do prakAra ke haiM-- chidrapANi aura acchidrapANi / acchidrapANi jinakalpI yathAzakti aneka prakAra ke abhigraha vizeSa ke kAraNa do prakAra ke upakaraNa rakhate haiM (1) rajoharaNa aura (2) mukhavastrikA / koI-koI tIsarA pracchAdana paTa bhI grahaNa karate haiM, isa kAraNa tIna, kaI osa kI bUMdoM va paritApa se rakSArtha UnI kapar3A bhI rakhate haiM, isa kAraNa cAra, koI asahiSNu bhikSu dUsarA sUtI vastra bhI lete haiM, isa kAraNa unake pA~ca dharmopakaraNa hote haiN| chidrapANi jinakalpI ke pAtraniryoga sahita sAta prakAra ke, rajoharaNa mukhavastrikAdi grahaNa ke krama se nau, dasa, gyAraha yA bAraha prakAra ke upakaraNa hote haiN| donoM prakAra ke jinakalpika ke lie zAstrIya vidhAna hai ki vaha AhAra, vihAra, nihAra, aura vicAra (svAdhyAya) ke lie jAte samaya apane sabhI dharmopakaraNoM ko sAtha lekara jAe, kyoMki vaha prAyaH ekAkI hotA hai, dUsare sAdhu se bhI prAyaH sevA nahIM letA, svAzrayI hotA hai| isalie apane sImita upakaraNoM ko pIche kisake bharose chor3a jAe? 1 kintu mUsalAdhAra varSA dUra-dUra taka barasa rahI ho, dhuMdha par3a rahI ho, AMdhI cala rahI ho, bahuta-se ur3ane vAle trasa prANI gira rahe hoM to vaha AhAra, vihAra evaM vicAra ke lie bhaMDopakaraNa 1. TIkA patra 332 Page #64 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prathama adhyayana : tRtIya uddezaka : sUtra 346 39 sAtha le lekara gamanAgamana kI pravRtti banda rkhe| - vRttikAra ne sthavirakalpika sAdhuvarga ke liye viveka batAyA hai- yaha samAcArI hI hai ki vihAra karane vAlA sAdha gaccha ke antargata ho yA gacchanirgata ho, use dhyAna rakhanA cAhie ki yadi varSA ho yA dhundha par3a rahI ho to jinakalpI bAhara nahIM jAegA, kyoMki usameM chaha mAsa taka malamUtra ko rokane kI zakti hotI hai| anya sAdhu kAraNa vizeSa se (mala-vyutsargArtha) jAe to sabhI upakaraNa lekara na jAe, yaha tAtparyArtha hai| niSiddha-gRha-pada 346. se bhikkhu vA 2 se jAiM puNo kulAiM jANejA, taMjahA- khattiyANa vA rAINa vA kurAINa vA rAyapesiyANa vA rAyavaMsaTThiyANa vA aMto vA bAhiM vA gacchaMtANa vA saMNiviTThANa vA NimaMtemANANa vA aNimaMtemANANa vA asaNaM vA 4 lAbhe saMte No pddigaahejjaa| 346. bhikSu evaM bhikSuNI ina kuloM (gharoM) ko jAne, jaise ki cakravartI Adi kSatriyoM ke kula, unase bhinna anya rAjAoM ke kula, kurAjAoM (choTe rAjAoM) ke kula, rAjabhRtya daNDapAzika 1.. TIkA patrAMka 333 ke AdhAra para 2. TIkA patra 333 ke AdhAra pr| 3. cUrNikAra 'rAINa vA' Adi zabdoM kI vyAkhyA isa prakAra karate haiM-khattiyA-cakkavaTTI -baladeva vAsudeva-maMDaliyarAyANo, kurAyI- paccaMtiyarAyANo, rAyavaMsitA-rAyavaMsappabhUyA Na raayaanno| raaypesiyaa-anntNrbhoitaa| arthAt-kSatriya-cakravartI, baladeva, vAsudeva va mAMDalika rAjA kurAjAkisI pradeza kA rAz2A, ThAkura aadi| rAjavaMzika- rAjavaMza meM paidA hue, rAjA ke mAmA bhAnajA Adi kintu rAjA nhiiN| rAjapresya - rAjA ke bhRty| 4. 'aMto vA bAhiM vA gacchaMtANa vA '- ityAdi pATha ke badale pAThAntara milate haiM- (1) vA saMNiviTThANaM vA NimaMtemANANa va (2) vA gacchaMtANa vA saMNiviTThANa vA NimaMtemANANa vA tathA (3) vA gacchaMtANa vA saMNiviTThANa vA asaMNiviTThANa vA NimaMtemANANa vaa| artha kramazaH isa prakAra hai- (1) ghara ke andara baiThe hoM yA bAhara yA nimaMtrita kiye jAte hoN| (2) andara yA bAhara jA-A rahe hoM, baiThe hoM yA nimaMtrita kiye jAte haiM, (3) andara yA bAhara jA-A rahe hoM, Thahare hoM yA na Thahare hoM, yA nimaMtrita kiye jAte hoN| cUrNikAra ne isa paMkti kI vyAkhyAyeM kI haiM- aMto- aMto nagarAdINaM, bahiM -NiggamaNiggaMtANaM, saMNiviTThANaMThiyANaM, itaresiM, gacchaMtANaM, maMgalatthaM pAsaMDANaM sAhUNaM vA dijjA, NimaMteti sayameva, aNimaM0 dukkassa dejA, detANaM sayameva, adetANaM aNNo dijjA asaNaM vA 4 lAbhe saMte No pddiggaahijjaa| arthAt - aMto - nagarAdi ke bhItara, bAhiM-nigama se nirgata, saMNiviTThANaM-sthita, dUsare jAte huoM ko, maMgalArthapASaNDoM yA sAdhuoM ko detA ho, svayameva nimaMtraNa de, athavA animaMtritoM ko muzkila se detA ho, jinako diyA jAnA ho unheM svayaM detA ho, jinako na denA ho unheM dUsarA detA ho, aise ghara meM azanAdi AhAra milane para bhI grahaNa na kre| mAlUma hotA hai, cUrNikAra ke anusAra - aMto vA bAhiM vA saMNiviTThANaM vA asaMNiviTThANaM vA NimaMtemANANaM vA aNimaMtemANANaM vA detANaM vA adetANaM vA asaNaM vA-yaha pATha hai| Page #65 -------------------------------------------------------------------------- ________________ AcArAMga sUtra - dvitIya zrutaskandha / Adi ke kula, rAjA ke mAmA, bhAnajA Adi sambandhiyoM ke kula, ina kuloM ke ghara se, bAhara yA bhItara jAte hue,khar3e hue yA baiThe hue , nimantraNa kiye jAne yA na kie jAne para , vahA~ se prApta hone vAle azanAdi AhAra ko grahaNa na kre| vivecana-kina kuloM se AhAragrahaNa niSiddha - pahale ugra, bhoga, rAjanya, kSatriya Adi kuloM se prAsuka evaM eSaNIya AhAra lene kA vidhAna kiyA gayA thA, aba isa sUtra meM kSatriya Adi kucha kuloM se AhAra lene kA sarvathA niSedha kiyA gayA hai, isakA kyA kAraNa hai? vRttikAra isakA samAdhAna karate hue kahate haiM - ___ 'eteSAM kuleSu saMpAtabhayAna praveSTavyam' - ina gharoM meM sampAta - bhIr3a meM gira jAne yA nirarthaka asatyabhASaNa ke bhaya ke kAraNa praveza nahIM karanA caahie| vastutaH prAcIna kAla meM rAjAoM ke antaHpura meM tathA rajavAr3oM meM rAjakIya uthala-puthala bahuta hotI thii| kaI guptacara bhikSu ke veSa meM rAja darabAra meM, anta:pura taka meM ghusa jAte the| ataH sAdhuoM ko guptacara samajhakara unheM AhAra ke sAtha viSa de diyA jAtA hogA; isalie yaha pratibandha lagAyA gayA hogaa| bahuta saMbhava hai kucha rAjA aura rAjavaMza ke loga bhikSuoM ke sAtha asad vyavahAra karate hoNge| athavA unake yahA~ kA AhAra saMyama kI sAdhanA meM vighnakara hotA hogaa| 1 __'khattiyANa' Adi padoM kA artha- khattiyANa - kSatriyoM kA cakravartI, baladeva, vAsudeva Adi, rAINa- rAjanyoM kA jo kSatriyoM se bhinna hote haiM / kurAINa vA-- kurAjAoM kA, sarahada ke choTe rAjAoM kaa| rAjavaMsaTThiyANa vA- rAjavaMza meM sthita rAjA ke mAmA, bhAnajA Adi riztedAroM ke kuloM se| 2 [ 347. etaM khalu tassa bhikkhussa vA bhikkhuNIe vA saamggiyN|] 347. [yaha (AhAra-gaveSaNA) usa suvihita bhikSu yA bhikSuNI kI samagratA-bhikSubhAva kI sampUrNatA hai| 2] // tRtIya uddezaka samApta // 1. TIkA patrAMka 333 2. TIkA patrAMka 333 3. isakA vivecana prathama uddezaka meM kiyA jA cukA hai, yaha pATha sirpha cUrNi meM uddhRta hai, mUla pATha meM nahIM milatA hai| Page #66 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prathama adhyayana cauttho uddesao caturtha uddezaka saMkhaDi-gamana-niSedha 348. se bhikkhU vA 2 jAva paviDhe samANe se jjaM puNa jANejjA, maMsAdiyaM 1 vA macchAdiyaM vA maMsakhalaM vA macchakhalaM vA AheNaM vA paheNaM vA hiMgolaM vA saMmelaM vA hIramANaM 1. nizIthasUtra (udde-11) meM isase milatA-julatA pATha aura sAtha meM cUrNikArakRta usakI vyAkhyA bhI dekhiye je bhikkhU maMsAdiyaM vA macchAdiyaM vA maMsakhalaM vA macchakhalaM vA AheNaM vA paheNaM vA hiMgolaM vA sammelaM vA annayaraM vA tahappagAraM virUvarUvaM hIramANaM pehaae| atra cUrNi:- je bhikkhu masAMdiyaM vA ityaadi| jammi pagaraNe maMsaM AdIe dijjati pacchA odaNAdi taM maMsAdi bhannati, maMsANa vA gacchaMtA AdAveva pagaraNaM kareMti taM vA maMsAdI, ANiesu maMsesu AdAveva jaNavayasya maMsapagaraNaM kareMti pacchA sayaM paribhuMjaMti taM vA maMsAdI bhannati / evaM macchAdiyaM pi vattavvaM / maMsakhalaM jattha maMsANi sosijjati / evaM macchakhalaM pi jamannagihAto ANijjati taM aahennN| jamannagihaM nijati taM phenngN| adhavA jaM vadhugharAto varagharaM nijjati taM AheNaM, jaM varagharAto vadhugharaM nijati taM phegnngN| adhavA varavadhUNa jaM AbhavvaM paropparaM nijati taM savvaM AheNagaM, jamannato nijati taM paheNagaM / savvANamAdiyANa jaM hijaI nijjaI tti taM hiMgolaM, adhavA jaM mayabhataM karadugAdiyaM taM hiNgolN| vivAhabhattaM sammelaM, adhavA sammelo goTThI, tIe bhattaM sammelaM bhaNNati / ahavA kammAraMbhesu lhAsigA je te sammelA, tesi jaM bhattaM taM smmelN| gihAto ujANAdisu hIraMtaM niiymaanmityrthH| pehA prekSya'; iti| arthAt- 'je bhikkhU maMsAdiyaM vA ityaadi|' jisa prakaraNa (saMkhar3I-bhoja) meM prArambha meM mAMsa diyA/parosA jAtA hai, bAda meM cAvala Adi use mAMsAdika (bhoja) kahate haiN| mAMsAziyoM ke cale jAne kI sambhAvanA dekhakara pahale hI mAMsa kA bhojana banAtA hai, use bhI maMsAdi bhoja kahate haiM, athavA mAMsa ke lAye jAne para prArambha meM hI janapada ko mAMsa bhojana karAtA hai, phira svayaM upabhoga karatA hai, use bhI maMsAdI kahate haiN| usI prakAra matsyAdi kA artha bhI samajha lenA caahie| maMsakhalaM-kA artha hai jahA~ mAMsa sukhAyA jAtA hai| isI prakAra matsyakhala bhI samajha lenA caahie| jise anya ghara se lAyA jAtA hai taba kiye jAne vAle bhoja ko 'AheNaM' kahate haiN| athavA jaba vadhU apane pitRgRha se varagRha meM lAyI jAtI hai use AheNaM aura jaba varagRha se vadhU apane pitRgRha meM lAyI jAtI hai taba use kahate haiM 'phennN'| athavA jaba anyatra le jAyA jAtA hai, . taba bhI 'paheNaM' kahate haiM / athavA vara-vadhU ko Ajanma paraspara (sambandha jor3ane ke lie) le jAyA jAtA haiM, vahA~ goSTha kI jAtI hai, use kahate haiM-AheNaM / jaba anya unheM koI le jAtA hai, taba usa bhoja ko 'paheNaga' kahate haiN| saba bhojoM ke Adi meM jo le jAyA jAtA hai use hiMgola athavA jo mRtaka bhoja karaMdvikAdika hotA hai, use bhI hiMgola kahate haiN| vivAha ke nimitta jo bhoja hotA hai vaha sammela hotA hai, athavA sammela kahate haiM goSThI-milana ko, usake nimitta jo bhojana hotA hai use bhI sammela kahate haiM, athavA kisI vyavasAya yA kArya ke prArambha meM jo nartaka ekatrita hokara gAte-bajAte haiM, use bhI sammela kahate haiN| usake sAtha jo bhojana hotA hai use bhI sammela kahate haiN| ghara ke udyAna Adi meM le jAte hue ko bhI 'sammela' kahA jAtA hai| Page #67 -------------------------------------------------------------------------- ________________ AcArAMga sUtra - dvitIya zrutaskandha pehAe, aMtarA se maggA bahupANA bahubIyA bahuhariyA bahuosA bahuudayA bahuuttiMga-paNagadagamaTTiya-makkaDAsaMtANagA, bahave tattha samaNa-mAhaNa-atihi-kivaNa-vaNImagA uvAgatA uvAgamissaMti, accAiNNA' vittI,No paNNassa NikkhamaNa-pavesAe-No paNNassa vaaynnpucchnn-priyttttnnaa'nnuppeh-dhmmaannuyogciNtaae| se evaM NaccA tahappagAraM puresaMkhaDiM vA pacchAsaMkhaDiM vA saMkhaDiM saMkhaDipaDiyAe No abhisaMdhAreja gmnnaae| se bhikkhU vA 2 jAva paviDhe samANe se jaM puNa jANejA maMsAdiyaM vA jAvasaMmelaM vA hIramANaM pehAe aMtarA se maggA appapAMNA jAva saMtANagA, No jattha bahave samaNa-mAhaNa jAva uvAgamissaMti, appAiNNA vittI, paNAssa NikkhamaNa-pavesAe, paNNassa vaaynnpucchnn-priyttttnnaa-'nnuppeh-dhmmaannuyogciNtaae| sevaM NaccA5 tahappagAraM puresaMkhaDiM vA pacchAsaMkhaDiM vA saMkhaDiM saMkhaDipaDiyAe abhisaMdhAreja gmnnaae| 348. gRhastha ke ghara meM bhikSA ke lie praveza karate samaya bhikSu yA bhikSuNI yaha jAne ki isa saMkhaDi ke prArambha meM mAMsa pakAyA jA rahA hai yA matsya pakAyA jA rahA hai, athavA saMkhaDi ke nimitta mAMsa chIlakara sukhAyA jA rahA hai yA matsya chIlakara sukhAyA jA rahA hai; vivAhottara kAla meM navavadhU ke praveza ke upalakSya meM bhoja ho rahA hai, pitRgRha meM vadhU ke punaH praveza ke upalakSya meM bhoja ho rahA hai, yA mRtaka-sambandhI bhoja ho rahA hai, athavA parijanoM ke sammAnArtha bhoja (goTha) ho rahA hai| aisI saMkhaDiyoM (bhojoM) se bhikSAcaroM ko bhojana lAte hue dekhakara saMyamazIla bhikSu ko vahA~ bhikSA ke lie nahIM jAnA caahie| kyoMki vahA~ jAne meM aneka doSoM kI sambhAvanA hai, jaise ki , mArga meM bahuta- se prANI, bahuta-sI hariyAlI, bahuta-se osakaNa, bahuta pAnI, bahuta-se-kIr3Inagara, . pA~ca varNa kI-- nIlaNa-phUlaNa (phUhI) hai, kAI Adi nigoda ke jIva haiM, sacittapAnI se bhIgI huI miTTI hai, makar3I ke jAle haiM, una sabakI virAdhanA hogI; (isake atirikta) vahA~ bahuta-se zAkyAdi- zramaNa, brAhmaNa, atithi, daridra, yAcaka (bhikhArI) Adi Ae hue haiM, A rahe haiM tathA Ae~ge, saMkhaDisthala caraka Adi janatA kI bhIr3a se atyanta ghirA huA hai; isalie vahA~ prAjJa sAdhu kA nirgamana-praveza kA vyavahAra ucita nahIM hai; kyoMki vahA~ (nRtya, gIta evaM vAdya hone se) prAjJa bhikSu kI vAcanA, pRcchanA, paryaTanA, anuprekSA aura dharmakathArUpa svAdhyAya pravRtti nahIM ho skegii| 1. cUrNikAra ne isake sthAna para isa prakAra kA pAThAntara mAnA hai--'bahavesamaNa-mAhaNA uvAgatA uvAgamissaMti' -vahA~ bahuta se zramaNa-brAhmaNa A gae haiM, aaeNge| 2. isake badale 'tatthAiNNA' pATha milatA hai| artha hai - vahA~ saMkhaDi kI jagaha janAkIrNa ho gayI hai| cUrNikAra 'accAiNNA' pATha mAnakara artha karate haiM - 'atyarthaM AiNNa accAiNA' saMkhaDi kI bhUmi atyanta (khacAkhaca) bhara gaI hai| 3. yahA~ jAva' zabda se sU0 348 ke pUrvArddha meM paThita samagra pATha samajha lenA caahie| 4. jahA~ jAva' zabda se sU0 348 ke pUrvArddha meM paThita sampUrNa pATha samajha leN| 5. cUrNi meM pAThAntara hai-'se evaM nnccaa'| artha samAna hai| Page #68 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prathama adhyayana : caturtha uddezaka: sUtra 348 ataH isa prakAra jAnakara vaha bhikSu pUrvokta prakAra kI mAMsa pradhAnAdi saMyama- khaNDitakarI pUrvasaMkhaDi yA pazcAtsaMkhaDi meM saMkhaDi kI pratijJA se jAne kA mana meM saMkalpa na kare / 43 vaha bhikSu yA bhikSuNI, bhikSA ke lie gRhastha ke yahA~ praveza karate samaya yaha jAne ki najavadhU ke praveza Adi ke upalakSya meM bhoja ho rahA hai, una bhojoM se bhikSAcara bhojana lAte dikhAyI de rahe haiM, mArga meM bahuta-se prANI yAvat makar3I kA jAlA bhI nahIM hai tathA vahA~ bahuta-se bhikSu brAhmaNAdi bhI nahIM Ae haiM, na Ae~ge aura na A rahe haiM, logoM kI bhIr3a bhI bahuta kama hai / vahA~ (mAMsAdi doSa- parihAra-samartha) prAjJa ( - apavAda mArga meM) nirgamana - praveza kara sakatA hai tathA vahA~ prAjJa sAdhu ke vAcanA-pRcchanA Adi dharmAnuyoga cintana meM koI bAdhA upasthita nahIM hogI, aisA jAna lene para usa prakAra kI pUrvasaMkhaDi yA pazcAtsaMkhaDi meM saMkhaDi kI pratijJA se jAne kA vicAra kara sakatA hai| vivecana - mAMsAdi-pradhAna saMkhaDi meM jAne kA niSedha aura vidhAna * jo bhikSu tIna karaNa tIna yoga se hiMsA kA tyAgI hai, jo ekendriya jIvoM kI bhI rakSA ke lie prayatnazIla hai, usake lie mAMsAdi-pradhAna saMkhaDi meM to kyA, kisI bhI saMkhaDi meM calakara jAnA sarvathA niSiddha batAyA gayA hai / yahI kAraNa hai ki prastuta sUtra ke pUrvArddha meM - mArga meM sthita ekendriyAdi jIvoM kI virAdhanA ke kAraNa, bhikSAcaroM kI atyanta bhIr3a ke kAraNa tathA sAre rAste meM logoM kA jamaghaTa hone tathA nRtya-gIta-vAdya Adi ke kolAhala ke kAraNa svAdhyAya- pravRtti meM bAdhA kI sambhAvanA se usa saMkhaDi meM jAne kA niSegha kiyA gayA hai| -- -- kintu sUtra ke uttarArddha meM pUrvokta bAdhaka kAraNa na hoM to zAstrakAra ne usa saMkhaDi meM jAne kA vidhAna bhI kiyA hai / kahA~ to saMkhaDi meM jAne para kaThora pratibandha aura kahA~ mAMsAdi- pradhAna saMkhaDi meM jAne kA vidhAna ? isa vikaTa prazna para cintana karake vRttikAra isakA rahasya kholate hue kahate haiM?--aba apavAda-- (sUtra) kahate haiM-- koI bhikSu mArga meM calane se atyanta thaka gayA ho, azakta ho gayA ho, Age calane kI zakti na raha gayI ho, lambI bImArI se abhI uThA hI ho, athavA dIrgha tapa ke kAraNa kRza ho gayA ho, athavA kaI dinoM se UnodarI cala rahI ho, yA bhojya padArtha Age milanA durlabha ho, saMkhaDivAle grAma meM Thaharane ke sivAya koI cArA na ho, gA~va meM aura kisI ghara meM usa dina bhojana na banA ho, aisI vikaTa paristhiti meM pUrvokta bAdhaka kAraNa na hoM, to usa saMkhaDa ko alpadoSayukta mAnakara vahA~ jAe, bazarte ki usa saMkhaDi meM mAMsa vagairaha pahale hI pakA yA banA liyA yA de diyA gayA ho, usa samaya nirAmiSa bhojana hI vahA~ prastuta ho| isa prakAra pUrvokta kAraNoM meM se koI gAr3ha kAraNa upasthita hone para mAMsAdi doSoM ke parihAra meM samartha prAjJa gItArtha sAdhu ke lie usa saMkhaDi meM jAne kA (apavAda rUpa meM) vidhAna hai| TIkA patra 334 1. Page #69 -------------------------------------------------------------------------- ________________ AcArAMga sUtra - dvitIya zrutaskandha AcArya zIlAMka ke isa samAdhAna se aisA pratIta hotA hai ki vaha uttarArdha kA vidhAna kisI kaThina paristhiti meM phaMse hue zramaNa kI tAtkAlika samasyA ke samAdhAna svarUpa hai| vAstava meM isa prakAra ke bhoja (saMkhaDi) meM jAnA zramaNa kA vidhi-mArga nahIM hai, kintu apavAda-mArga ke rUpa meM hI yaha kathana hai| isakA Asevana zramaNa ke sva-viveka para nirbhara hai| isa bAta kI puSTi nizIthasUtra kI cUrNi bhI karatI hai| 'maMsAdiyaM' Adi zabdoM kI vyAkhyA vRttikAra ke anusAra isa prakAra haimaMsAdiyaM--jisa saMkhaDi meM mAMsa hI Adi meM (pradhAnatayA) ho| macchAdiyaM- jisa saMkhaDi meM matsya hI Adi (prArambha) meM (pradhAnatayA) ho| 'maMsakhalaM vA macchakhalaM vA'- saMkhaDi ke nimitta mAMsa yA matsya kATa-kATakara sukhAyA jAtA ho, usakA Dhera mAMsakhala tathA matsyakhala kahalAtA hai| AheNaM-vivAha ke bAda navavadhUpraveza ke upalakSya meM diyA jAne vAlA bhoja, paheNaM-pitRgRha meM vadhU ke praveza para diyA jAne vAlA bhoja, hiMgolaM-mRtaka bhoja, saMmelaM parijanoM ke sammAna meM diyA jAne vAlA prItibhoja (dAvata) yA gotth| go-dohana velA meM bhikSArtha praveza niSedha 349. se bhikkhU vA 2 gAhAvati jAva pavisittukAme se jaM puNa jANejA,khIriNIo gAvIo khIrijamANIo pahAe asaNaM vA 4 uvakkhaDijamANaM pehAe, purA appjuuhite| sevaM NaccA No gAhAvatikulaM piMDavAyapaDiyAe Nikkhameja vA paviseja vaa| se ttamAyAe egaMtamavakkamejA, egaMtavakkamittA aNAvAyamasaMloe cittttejaa| aha puNa evaM jANejA, khIriNIo gAvIo khIriyAo pehAe, asaNaM vA 4 uvakkhaDitaM pehAe, purA pjuuhite|sennccaa tato saMjayAmeva gahAvatikulaM piMDavAtapaDiyAe Nikkhameja vA paviseja vaa| 349. bhikSu yA bhikSuNI gRhastha ke ghara meM bhikSA ke lie praveza karanA cAhate hoM; (yadi usa samaya) yaha jAna jAe~ ki abhI dudhArU gAyoM ko duhA jA rahA hai tathA azanAdi AhAra abhI taiyAra kiyA jA rahA hai, yA ho rahA hai, abhI taka usameM se kisI dUsare ko diyA nahIM gayA hai| aisA jAnakara AhAra prApti kI dRSTi se na to upAzraya se nikale aura na hI usa gRhastha ke ghara meM praveza kre| kintu (gRhastha ke yahA~ praviSTa hone para godohanAdi ko jAna jAe to) vaha bhikSu use jAnakara 1. dekhie isI sUtra ke mUlapATha TippaNa 1, pR0 41 para 2. TIkA patra 334 3. cUrNikAra ne isakA bhAvArtha isa prakAra diyA hai-'uvakkhaDijamANe saMjataTTAe'- arthAt saMyamI sAdhu ke lie taiyAra kiye jAte hue...| Page #70 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prathama adhyayana : caturtha uddezaka: sUtra 349 - 350 ekAnta meM calA jAe aura jahA~ koI AtA-jAtA na ho aura na dekhatA ho, vahA~ Thahara jaae| jaba vaha yaha jAna le ki dudhArU gAyeM duhI jA cukI haiM aura azanAdi caturvidha AhAra bhI aba taiyAra ho gayA hai tathA usameM se dUsaroM ko de diyA gayA hai, taba vaha saMyamI sAdhu AhAraprApti kI dRSTi se vahA~ se nikale yA usa gRhastha ke ghara meM praveza kare / -- vivecana- - Ahara ke lie praveza niSiddha kaba, vihita kaba? - * isa sUtra meM gRhastha ke ghara meM tIna kAraNa vidyamAna hoM to AhArArtha praveza ke lie niSedha kiyA gayA hai-- (1) gRhastha ke yahA~ gAyeM duhI jA rahI hoM, (2) AhAra taiyAra na huA ho, (3) kisI dUsare ko usameM se diyA na gayA ho / agara ye tInoM bAdhaka kAraNa na hoM to sAdhu AhAra ke lie usa ghara meM praveza kara sakatA hai, vahA~ se nikala bhI sakatA hai| 45 gRha praveza meM niSedha ke jo tIna kAraNa batAe haiM, usakA rahasya vRttikAra batAte haiM- gAyeM duhate samaya yadi sAdhu gRhastha ke yahA~ jAegA to use dekhakara gAyeM bhar3aka sakatI haiM, koI bhadra zraddhAlu gRhastha sAdhu ko dekhakara bachar3e ko stanapAna karatA chur3Akara sAdhu ko zIghra dUdha dene kI dRSTi se jaldI-jaldI gAyoM ko duhane lagegA, gAyoM ko bhI trAsa degA, bachar3oM ke bhI dUdha pIne meM antarAya lgegaa| adhapake bhAta ko adhika IMdhana jhauMka kara jaldI pakAne kA prayatna karegA, bhojana taiyAra na dekhakara sAdhu ke vApasa lauTa jAne se gRhastha ke mana meM saMkleza hogA, vaha sAdhu ke lie alaga se jaldI-jaldI bhojana taiyAra karAegA tathA dUsaroM ko na dekara adhikAMza bhojana sAdhu ko de degA to dUsare yAcakoM yA parivAra ke anya sadasyoM ko antarAya hogA / 1 agara koI sAdhu anajAne meM sahasA gRhastha ke yahA~ pahu~cA aura use ukta bAdhaka kAraNoM kA patA lage, to isake lie vidhi batAI gaI hai ki vaha sAdhu ekAnta meM, jana-zUnya va AvAgamana rahita sthAna meM jAkara Thahara jAe; jaba gAyeM duhI jA cukeM, bhojana taiyAra ho jAe, tabhI usa ghara meM praveza kare / 2 atithi zramaNa Ane para bhikSA vidhi 350. bhikkhAgA NAmege evamAhaMsu samANA re vA vasamANA vA gAmANugAmaM duijjamANekhuDDAe khalu ayaM gAme, saMNiruddha, No mahAlae, se haMtA bhayaMtAro bAhiragANi gAmANi bhikkhAyariyAe vyh| saMti tatthegatiyassa bhikkhussa puresaMthuyA vavA pacchAsaMthuyA vA parivasaMti, 1. TIkA patra 335 2. TIkA patra 335 3. cUrNi meM isake sthAna para pAThAntara hai- 'sAmANA vA vasamANA vA gAmANugAmaM duhajjamANe' / artha ekasA hai| cUrNikAra ne isa sUtra - paMkti kI vyAkhyA isa prakAra kI hai- 'bhikkhaNasIlA bhikkhAgA nAmagrahaNA Page #71 -------------------------------------------------------------------------- ________________ AcArAMga sUtra - dvitIya zrutaskandha taMjahA- gAhAvatI vA gAhAvatiNIo vA gAhAvatiputtA vA gAhAvatidhUtAo vA gAhAvatisuNhAo vA dhAtIo vA dAsA vA dAsIo vA kammakarA vA kammakarIo vA tahappagArAiM kulAI puresaMthuyANi vA pacchAsaMthuyANi vA puvvAmeva bhikkhAyariyAe aNupavisissAmi, aviyAittha ' labhissAmi piMDaM vA loyaM vA khIraM vA dahiM vA NavaNItaM vA ghayaM vA gulaM vA tellaM vA mahuM vA majaM vA maMsaM vA saMkuliM' phANitaM pUrva vA sihariNiM vA, dvvbhikkhaagaa| ege, Na svve| evmvdhaarnne| AhaMsu buvaaN| sAmANA vuDDhavAsI, vAsamANA NavakappavihArI, dUtijamANA mAsakappaM caumAsakappaM vA kAuM saMkamamANA, kahiMci gAme ThitA uDubaddhe athavA hiNddmaannaa| mAiTThANeNa mA amhaM khettasAro bhavatu tti pAhuNAe Agata 2 bhaNaMtikhuDDAe khalu ayaM gAme - arthAt-jo bhikSaNazIla hoM, ve bhikSuka kahalAte haiN| yahA~ nAmagrahaNa kiyA hai, isalie-dravya bhikSAka samajhanA caahie| ege' kA artha hai- kucha bhikSu, sabhI nhiiN| evaM' nizcaya artha meM hai| 'Ahesu'- kahate haiN| samANA-vRddhavAsI (sthiravAsI), vasamANA-navakalpa klpvihaarii| dUtijamANA- mAsakalpa (ATha) evaM cAturmAsakalpa (eka) karake vicaraNa karane vAle, kisI grAma meM Thahare-Rtubaddha athavA vicaraNa karate hue| 'mAiTThANeNa' (mAyA kA sthAna yaha hai ki hamArA kSetra zreSTha na ho jAya, anyathA, ye yahA~ jama jAe~ge isa dRSTi se) atithi (samAgata) sAdhuoM ke Ane para ve kahate haiM--'yaha gA~va bahuta choTA hai, kahIM anyatra bhikSA ke lie jAe~, gA~va bahuta bar3A nahIM hai.....|" nizIthasUtra dvitIya uddezaka meM isI se milatA-julatA pATha aura cUrNikAra kRta vyAkhyA dekhie-'je bhikkhU sAmANe vA vasamANe vA gAmANugAma vA dUtijamANe puresaMthuyANi vA pacchAsaMthuyANi vA kulAI puvAmeva bhikkhAyariyAe annupvisti|" isakI cUrNi -'je bhikkhU sAmANe' ityaadi| bhikkhU puurvvtuu| sAmANoM nAma samadhInaH apravasitaH ko so? buDDo vaasH| vasamANo' udubaddhite aTThamAse vAsAvAsaM ca navamaM / evaM navavihaM vihAraM vihAraMto varamANo bhnnnnti| anu-pacchAbhAve, gAmAto anno gAmo, aNuggAmo, dosu vAsesu sisira-gimhesu vA rIijati tti duuijjti|" / arthAt -'bhikkhU' kA artha pUrvavat hai| 'sAmANo' kA artha hai--samadhIna yAnI jo pravAsa (vihAra) na karatA ho, vaha kauna ? vRddhvaas| vasamANo' kA tAtparya hai-Rtubaddha-ATha mAsa meM ATha vihAra evaM varSAvAsa kA nauMvA vihAra, yoM jo nau vihAra (kalpa) se vicaraNa karatA ho, yaha vasamAna kahalAtA hai| anu' pazcAt artha meM hai| grAma se anya grAma ko anugrAma kahate haiN| do vAsoM meM zizira aura grISma RtuoM meM jo vicaraNa karatA hai| 1. isake sthAna para kisI-kisI prati meM aviyAI ittha, avi yA ittha, avia ittha- ye pAThAntara milate haiM, artha samAna hai| 2. 'loyaM' kA artha cUrNikAra ne kiyA hai-'luttarasaM loyagaM, vaNNAdi-apetaM, asobhnnmityrthH| arthAt-jisameM se rasa lupta ho gayA ho, use loyaga kahate haiM, jo varNAdi se rahita, azobhana (kharAba) ho| 3. dekhie-dazavaikAlika (5 / 1 / 102) meM isase milatA julatA paatth| vahA~ 'saMkuli'(sakkuliM) kA artha tilasAMkalI yA khajalI kiyA hai| 4. 'pU' yA 'pUrva' pATha bhI samyak pratIta hotA hai| Page #72 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prathama adhyayana : caturtha uddezaka : sUtra 350 taM puvvAmeva bhoccA piccA paDiggahaM ca saMlihiya saMmajjiya tato pacchA bhikkhuhiM saddhiM gAhAvatikulaM piMDavAta-paDiyAe pavisissAmi vA NikkhamissAmi vaa| mAiTThANaM sNphaase| No evaM krejaa| se tathya bhikkhUhiM saddhiM kAleNa aNupavisittA tatthitarAtiyarehiM 2 kulehiM sAmudANiyaM esitaM vesitaM piMDavAtaM paDigAhettA AhAraM aahaarejaa| 350. jaMghAdi bala kSINa hone se eka hI kSetra meM sthiravAsa karane vAle athavA mAsa-kalpa vihAra karane vAle koI bhikSu, atithi rUpa se apane pAsa Ae hue, grAmAnugrAma vicaraNa karane vAle sAdhuoM se kahate haiM--pUjyavaro! yaha gA~va bahuta choTA hai, bahuta bar3A nahIM hai, usameM bhI kucha ghara sUtaka Adi ke kAraNa ruke hue haiN| isalie Apa bhikSAcaMrI ke lie bAhara (dUsare) gA~voM meM pdhaareN| mAna lo, isa gA~va meM sthiravAsI muniyoM meM se kisI muni ke pUrva-paricita (mAtA-pitA Adi kuTumbIjana) athavA pazcAtparicita (zvasura-kula ke loga) rahate haiM, jaise ki --gRhapati, gRhapatniyA~, gRhapati ke putra evaM putriyA~, putravadhue~, dhAyamAtAe~, dAsa-dAsI, naukara-naukarAniyA~, baha sAdhu yaha soce ki jo mere pUrva-paricita aura pazcAt-paricita ghara haiM, vaise gharoM meM atithi sAdhuoM dvArA bhikSAcarI karane se pahale hI maiM bhikSArtha praveza karU~gA aura ina kuloM se abhISTa vastu prApta kara lU~gA, jaise ki -"zAlI ke odana Adi, svAdiSTa AhAra, dUdha, dahI, navanIta, ghRta, gur3a, tela, madhu, madyare yA mAMsa athavA jalebI, gur3arAba, mAlapue, zikhariNI nAmaka miThAI aadi| usa AhAra ko maiM pahale hI khA-pIkara pAtroM ko dho-poMchakara sApha kara luuNgaa| isake pazcAt Agantuka bhikSuoM ke sAtha AhAra-prApti ke lie gRhastha ke ghara meM praveza karU~gA aura vahA~ se nikluuNgaa|" isa prakAra kA vyavahAra karane vAlA sAdhu mAyA-kapaTa kA sparza (sevana) karatA hai| sAdhu ko aisA nahIM karanA caahie| __ usa (sthiravAsI) sAdhu ko bhikSA ke samaya una bhikSuoM ke sAtha hI usI gA~va meM vibhinna ucca-nIca aura madhyama kuloM se sAmudAnika bhikSA se prApta eSaNIya, veSa se upalabdha (dhAtrI Adi doSa se rahita) nirdoSa AhAra ko lekara una atithi sAdhuoM ke sAtha hI AhAra karanA caahie| 3. 1. cUrNi meM isakI vyAkhyA yoM kI gayI hai-'taM bhoccA pacchA sAhuNo hiMDAveti' jo AhAra milA usakA upabhoga karake phira Agantuka sAdhuoM ko bhikSA ke lie ghumAtA hai| isake sthAna para pAThAntara milate haiM--'tatthitarAtirehiM 'tasthitaretarehiM / artha samAna hai| yahA~ 'madya' zabda kaI prakAra ke svAdiSTa peya tathA 'mAMsa' zabda bahuta gUde vAlI aneka vanaspatiyoM kA sAmUhika vAcaka ho sakatA hai, jo ki gRhastha ke bhojya-padArthoM meM sAmAnyatayA sammilita rahatI hai| TIkAkAra ne 'madya' aura 'mAMsa" zabdoM kI vyAkhyA chedazAstrAnusAra karane kI sUcanA kI hai| sAtha hI kahA hai- athavA koI atizaya pramAdI sAdhu atilolupatA ke kAraNa mAMsa madya bhI svIkAra kara le| -sampAdaka Page #73 -------------------------------------------------------------------------- ________________ AcaurAMga sUtra - dvitIya zrutaskandha vivecana-rasa lolupatA aura mAyA-isa sUtra kA Azaya spaSTa hai| prAghUrNaka (pAhune) sAdhuoM ke sAtha jo sAdhu svAda-lolupatAvaza mAyA karatA hai, vaha sAdhu sva-para-vaMcanA to karatA hI hai, Atma-virAdhanA aura bhagavadAjJA kA ullaMghana bhI karatA hai| zAstrakAra kI aise mAyika sAdhu ke lie gambhIra cetAvanI hai| AcArAMgacUrNi aura nizIthacUrNi meM isakA vizeSa spaSTIkaraNa kiyA gayA hai| 351. eyaM khalu tassa bhikkhussa vA bhikkhuNIe vA saamggiyN| 351. yahI saMyamI sAdhu-sAdhvI ke jJAnAdi AcAra kI samagratA hai| ||cturth uddezaka smaapt|| paMcamo uddesao paMcama uddezaka agrapiNDa-grahaNa-niSedha 352. se bhikkhU vA 2 jAva paviDhe samANe se jaM juNa jANejjA, aggapiMDaM ukkhippa mANaM pehAe, aggapiMDaM NikkhippamANaM pehAe, aggapiMDaM hIramANaM pehAe, aggapiMDaM paribhAijamANaM pehAe, aggapiMDaM paribhujamANaM pehAe, aggapiMDaM pariTThavijamANaM pehAe, purA asiNAdi 5 vA avahArAdivA, purA jattha'NNe samaNa-mAhaNa-atihi-kivaNa-vaNImagA khaddhaM khaddhaM uvasaMkamaMti, se haMtA ahamavi khalu uvsNkmaami| mAiTThANaM sNphaase| No evaM krejaa| 352. vaha bhikSu yA bhikSuNI gRhastha ke ghara meM bhikSA ke nimitta praveza karane para yaha jAne ki agrapiNDa nikAlA jAtA huA dikhAyI de rahA hai, agrapiNDa rakhA jAtA dikhAyI de rahA hai, (kahIM) 1. dekhie AcArAMga mUlapATha TippaNa pR0 118 2. isakA vivecana sUtra 324 ke anusAra samajha lenA caahie| 3. kisI-kisI prati meM 'aggapiMDaM' aura kisI prati meM 'aggapiMDaM paribhAijjamANaM pehAe' pATha nahIM hai| 4. 'paribhuMjamANaM' pAThAntara kahIM-kahIM milatA hai| 'asiNAdi vA avahArAdi vA' ke sthAna para kinhIM pratiyoM meM 'asaNAdi vA avahArAti vA' pATha hai| cUrNikAra isa paMkti kA artha yoM karate haiM- 'purA asaNAdi vA tattheva bhuMjaMti, jahA boDiyasakkhA, avaharati NAma ukkaDhati' arthAt pahale jaise anya boTikasadRza bhikSu agrapiNDa kA upabhoga kara gaye the, vaise hI nirgrantha khAtA hai| avaharita kA artha hai-nikalatA hai| cUrNikAra ke zabdoM meM vyAkhyA-khaddhaM khaddhaM NAma bahave avasaMkamaMti turiyaM ca, tattha bhikkhU vi thev| arthAt-khaddhaM khaddhaM kA artha hai-bahuta-se bhikSuka jaldI-jaldI A rahe haiM, vahA~ bhikSu bhI isI prakAra kA vicAra karatA hai to| Page #74 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prathama adhyayana : paMcama uddezaka : sUtra 351-352 49 agrapiNDa le jAyA jAtA dikha rahA hai, kahIM vaha bA~TA jAtA dikha rahA hai, (kahIM) agrapiNDa kA sevana kiyA jAtA dikha rahA hai, kahIM vaha pheMkA yA DAlA jAtA dRSTigocara ho rahA hai tathA pahale, anya zramaNa-brAhmaNAdi (isa agrapiNDa kA) bhojana kara gae haiM evaM kucha bhikSAcara pahale ise lekara cale gae haiM, athavA pahale (hama leMge, isa abhiprAya se) yahA~ dUsare zramaNa, brAhmaNa, atithi, daridra, yAcaka Adi (agrapiNDa lene)jaldI-jaldI A rahe haiM, (yaha dekhakara) koI sAdhu yaha vicAra kare ki maiM bhI (inhIM kI taraha) jaldI-jaldI (agrapiNDa lene) pahu~cU~, to (aisA karane vAlA sAdhu) mAyA-sthAna kA sevana karatA hai| vaha aisA na kre| vivecana-mAyA kA sevana-isa sUtra meM sAdhu ko mAyA-sevana se dUra rahane kA nirdeza kiyA gayA hai| yaha bhI batAyA gayA hai ki mAyA-seva kA sUtrapAta kaise aura kaba sambhava hai? jaba sAdhu yaha dekhatA hai ki gRhastha ke yahA~ se agrapiNDa nikAlA jA rahA hai, le jAyA jA rahA hai, rakhA jA rahA hai, bA~TA jA rahA hai aura idhara-udhara pheMkA jA rahA hai, kucha bhikSAcara pahale le gaye haiM aura dUsare dabAdaba lene A rahe haiM, isalie maiM bhI jaldI-jaldI vahA~ pahu~cU~, anyathA maiM pIche raha jAU~gA, dUsare bhikSuka saba AhAra le jaaeNge| yaha usake mAyA-sevana kA kAraNa banatA hai| utAvalI aura har3abar3I meM jaba vaha calegA to jIvoM kI virAdhanA bhI sambhava hai aura svAdalolupatA kI vRddhi bhii| dazavaikAlika sUtra meM calane kI vidhi batAte hue kahA hai ki "bhikSu dabAdaba na cale, bahuta zAnti se, anudvigna, asaMbhrAnta, amUcchita (anAsakta), avyagracita se yatanApUrvaka dhIre-dhIre bhikSA ke lie cle|" 1 __ aggapiMDa-agrapiNDa vaha hai, jo bhojana taiyAra hone ke bAda dUsare kisI ko na dekara, yA na khAne dekara usameM se thor3A-thor3A aMza devatA Adi ke lie nikAlA jAtA hai| usI agrapiNDa kI yahA~ devAdi ke nimatta se hone vAlI 6 prakriyAe~ batAI gayI haiM (1) devatA ke lie agrapiMDa kA nikaalnaa| (2) anyatra khAnA / (3) devAlaya Adi meM le jaanaa| (4) usameM se prasAda baaNttnaa| (5) usa prasAda ko khaanaa| (6) devAlaya se cAroM dizAoM meM phaiNknaa| ina prakriyAoM ke bAda vaha agrapiNDa vividha bhikSAcaroM ko diyA jAtA hai, usameM se kucha loga vahIM khA lete haiM, kucha loga jaise-taise--jhapaTa kara le lete haiM aura cale jAte haiM, kucha loga agrapiNDa lene ke lie utAvale kadamoM se Ate haiN| 2 1. (ka) TIkA patra 336 ke AdhAra para (kha) saMpatte bhikkhakAlammi, asaMbhaMto amcchio| imeNa kamajogeNa, bhattapANaM gavesae // 1 // se gAme vA nagare vA, goyaraggaNao munnii| care maMdamaNuvvigo, avvikkhitteNa ceyasA // 2 // purao jugamAyAe, pehamANo mahiM cre| vajaMto bIyahariyAI, pANe ya dagamaTTiyaM // 3 // 2. TIkA patra 336 -dazavai0 a05/u01 Page #75 -------------------------------------------------------------------------- ________________ AcArAMga sUtra - dvitIya zrutaskandha 'purA asiNAdi vA' ityAdi padoM ke artha--asiNAdi-pahale dUsare zramaNAdi usa agrapiNDa kA sevana kara cuke haiM, avahArAdi-kucha pahale vyavasthA yA avyavasthApUrvaka jaise-taise use le cuke| khadaM khdN-jldii-jldii| viSama mArgAdi se bhikSAcaryArtha gamana-niSedha 353. se bhikkhU vA 22 jAvaM' samANe aMtarA se vappANi vA phalihANi vA pAgArANi vA toraNANi vA aggalANi vA aggalapAsagANi vA, sati parakkame saMjayAmeva parakkamejA, No ujjuyaM gcchejjaa| kevalI buuyaa-aayaannmeyN| se tattha parakkamamANe payaleja vA pavaDeja vA, se tattha payalamANe vA pavaDamANe vA tattha se kAe uccAreNa vA pAsavaNeNa vA kheleNa vA siMghANaeNa vA vaMteNa vA pitteNa vA pUeNa vA sukkeNa vA soNieNa vA uvalitte siyaa| tahappagAraM kAyaM No aNaMtarahiyAe 5 puDhavIe, No sasaNiddhAe, puDhavIe, No sasarakkhAe puDhavIe, No cittamaMtAe silAe, No cittamaMtAe lelUe, kolAvAsaMsi vA dArue jIvapatiTThite saaMDe 1. TIkA patra 336 / 2. jahA~-jahA~ 2' kA cinha hai vahA~ 'bhikkhUNI vA' pATha smjhnaa| 3. yahA~ 'jAva' zabda sUtra 324 ke anusAra samagra pATha kA sUcaka hai| 4. tulanA karie-dazavaikAlika (5 / 2 / 7 evaM 9 gAthA) 5. 'aNaMtarahiyAe' Adi padoM kI vyAkhyA cUrNikAra ne isa prakAra kI hai--'aNaMtarahitA nAma, tiro aMtardhAne, na aMtarhitA, sacetaNA, ityarthaH sacetaNA ahavA aNaMtehiM rahitA ityarthaH / sasaNiddhA ghaDao(5)stha pANiyabharito palhatthato, vAsaM vA paDiyamettayaM / sasarakkhA sacitA maTTitA tahiM paDati yA sagaDamAdiNA NijamANI kuMbhakArAdiNA lavaNaM vaa| cittamaMtA silA-silA eva scitaa| lelU maTTitAuMDao sacitto cev| kolo nAma ghuNo tassa AvAsaM kaTuM, anne vA dArue jIvapatiThThate haritAdINaM uvariM uddehigaNe vA sacitte vA saaMDe sapANe puvvbhnnitaa| Amajati ekksiN| pammajati puNo punno| 'aNaMtarahiyAe' Adi padoM kI cUrNikAra-kRta vyAkhyA kA artha isa prakAra hai-arthAt aNaMtarahitA (anantarhitA) kA artha hotA hai- jisakI cetanA antarhita na ho-tirohita na ho, arthAt jo sacetana ho athavA anantoM (ananta nigoda bhAva) se rahita ho, vaha ananta-rahita hai| sasaNiddhA-snigdha pRthvI, jaise pAnI kA ghar3A palaTa jAne se (miTTI para) vaha snigdha ho jAtI hai, yA miTTI para pAnI kA bartana sirpha par3A ho vaha bhI snigdha pRthvI hai| sasarakkhA-sacitta miTTI, jahA~ giratI hai, jise kumbhakAra Adi gAr3I Adi se Dhokara le jAte haiM, athavA sacitta nmk| cittamaMtA silA-jo silA hI sacitta ho, lelU-miTTI kA DhelA, jo sacitta hotA hai| kola-kahate haiM ghuna ko, usakA AvAsa kASTha hotA hai| anya jo lakar3I, jIvapratiSThita ho, harita para yA lakar3I para dImaka laga jAne se yA sacitta ho|'saNdde sapANe' kA artha pahale kahA jA cukA hai| Amajati-eka bAra, pamajati-bAra-bAra pramArjana karanA hai| Page #76 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prathama adhyayana : paMcama uddezaka : sUtra 353-356 51 sapANe jAva' saMtANae No 2 (?) Amajeja vA, No (?) pamajeja vA, saMliheja vA Nilliheja vA uvvaleja vA uvvaTTeja vA AtAveja vA payAveja vaa| se puvvAmeva appasasarakkhaM taNaM vA pattaM vA kaTuM vA sakkaraM vA jAejjA,jAittA settamAyAe egaMtamavakkamejA, 2 [ttA] ahe jhAmathaMDillaMsi vA 3 jAva aNNataraMsi vA tahappagAraMsi paDilehiya 2 pamajjiya 2 tato saMjayAmeva Amajjeja vA payAveja vaa| 354. se bhikkhU vA 2 jAva5 paviDhe samANe se jjaM puNa jANejA goNaM viyAlaM paDipahe pehAe, mahisaM viyAlaM paDipahe pehAe, evaM maNussaM AsaMhatthiM sIhaM vagdhaM vigaMdIviyaM acchaM taracchaM parisaraM siyAlaM virAlaM suNayaM kolasuNayaM kokaMtiyaM cittAcellaDayaM viyAlaM paDipahe sati parakkame saMjayAmeva parakkamejA, No ujjuyaM gcchejaa| 355. se bhikkhUvA 2 jAva samANe aMtarA se ovAe vA khANuMvA kaMTae vA ghasI vA bhilugA vA visame vA vijale vA priyaavjejaa| sati parakkame saMjayAmeva [ parakkamejjA] No ujjuyaM gcchejjaa| banda dvAravAle gRha meM praveza niSedha 356.se bhikkhU vA 2 gAhAvatikulassa duvArabAhaM kaMTagaboMdiyAe paDipihitaM pehAe 1. yahA~ 'jAva' zabda sUtra 324 meM paThita 'sapANe' se 'saMtANae' taka ke pATha kA sUcaka hai| 2. saMtANAe ke bAda 'Amajjeja vA' aura 'pamajeja vA' ke pUrva 'No' zabda lipikAra kI asAvadhAnI se aMkita huA lagatA hai, vahA~ yaha nirarthaka hai| isalie (?) saMketa hai| yahA~ 'jAva' zabda sUtra 344 meM paThita 'jhAmathaMDillaMsi vA' se lekara 'aNNataraMsi' taka ke pUrNa pATha kA sUcaka hai| yahA~ bhikkhU vA ke bAda '2'kA cihna bhikkhUNI vA pATha kA sUcaka hai| yahA~ 'jAva' zabda sUtra 324 meM paThita 'gAhAvaikulaM' se lekara paviTe taka ke pATha kA sUcaka hai| tulanA karie-dazavaikAlika 5 / 1 / 12 sANaM suiyaM gAvaM dittaM goNaM hayaM gaye-dUrao parivajiya..... 7. cUrNi meM, sarvaprathama 'maNussaM viyAlaM' pada hai| usakI vyAkhyA isa prakAra kI gayI hai-"maNussaM viAlo NAma gahillamattao,gahilao,raNapisAiyAgahito vA sesA goNAdi mAragA alakkaitA vaa|" manuSyavyAla kA artha hai-pAgala yA unmatta, athavA vikSipta yuddhonmAdagrasta yA pizAcAdigrasta / zeSa goNa (sAMDa Adi ke Age vyAla vizeSaNa kA artha hai-mAraka (marakanA) / 8. cittocellaDayaM kA artha hai- AraNyaka jIvavizeSa / sUtra 515 meM bhI prayukta hai| 9. 'ovAe' ke sthAna para pAThAntara milate haiM-'uvAe' uvAo uvavAo aadi| carNikAra isakA artha karate haiM - 'khaDjAi uvAyAMti asminniti uvAtaM' arthAt - jisameM kSudrajAtIya prANI gira jAte haiM, use 'uvAta' kahate haiN| dazavaikAlika (a0 5/1/4 gA0) meM isase milatI-julatI gAthA hai, vahA~ 'ovAyaM' (avapAta) kA artha haribhadrasUri aura jinadAsagaNi ne khaDDA yA gaDDA kiyA hai| agasyasiMha ne (cUrNi meM) artha kiyA hai- ahopataNamovAto khaDDAkUva jhiriddaati|arthaat adha:pAtana ko avapAta kahate haiM, khaDDA kuA aura jIrNakUpa bhI avapAta hai| -ji0 cU0 pR0 169 10. 'vAravAhaM' kA artha cUrNikAra ne aggadAra (agradvAra) kiyA hai| Page #77 -------------------------------------------------------------------------- ________________ AcArAMga sUtra - dvitIya zrutaskandha siM puvvAmeva uggahaM aNaNuNNaviya apaDilehiya appamajjiya No avaMguNejja vA pavisejja vA Nikkhamejja vaa| tesiM puvvAmeva uggahaM aNuNNaviya paDilehiya pamajjiya tato saMjayAmeva avaguNeja vA paviseja vA Nikkhamejja vA / 52 353. vaha bhikSu yA bhikSuNI gRhastha ke yahA~ AhArArtha jAte samaya rAste ke bIca meM U~ce bhUbhAga yA kheta kI kyAriyA~ hoM yA khAiyA~ hoM, athavA bAMsa kI TATI ho, yA koTa ho, bAhara ke dvAra (baMda) hoM, Agala hoM, argalA - pAzaka hoM to unheM jAnakara dUsarA mArga ho to saMyamI sAdhu usI mArga se jAe, usa sIdhe mArga se na jAe; kyoMki kevalI bhagavAn kahate haiM yaha karmabandha kA mArga hai| usa viSama mArga se jAte hue bhikSu (kA paira phisala jAegA yA (zarIra ) Diga jAegA, athavA gira jaaegaa| phisalane, Digane yA girane para usa bhikSu kA zarIra mala, mUtra, kapha, lIMTa, vamana, pitta, mavAda, zukra (vIrya) aura rakta ne lipaTa sakatA hai| agara kabhI aisA ho jAe to vaha bhikSu mala-mUtrAdi se upalipta zarIra ko sacitta pRthvI- - snigdha pRthvI se, sacitta cikanI miTTI se, sacitta zilAoM se, sacitta patthara yA Dhele se, yA ghuna lage hue kASTha se, jIvayukta kASTha se evaM aNDe yA prANI yA jAloM Adi se yukta kASTha Adi se apane zarIra ko na eka bAra sApha kare aura na aneka bAra ghisa kara sApha kare / na eka bAra ragar3e yA ghise aura na bAra-bAra ghise, ubaTana Adi kI taraha male nahIM, na hI ubaTana kI bhA~ti lgaae| eka bAra yA aneka bAra dhUpa meM sukhAe nahIM / vaha bhikSu pahale sacitta-raja Adi se rahita tRNa, pattA, kASTha, kaMkara Adi kI yAcanA kare / yAcanA se prApta karake ekAnta sthAna meM jaae| vahA~ agni Adi ke saMyoga se jalakara jo bhUmi acittaM ho gayI hai, usa bhUmi kI yA anyatra usI prakAra kI bhUmi kA pratilekhana tathA pramArjana karake yAcArapUrvaka saMyamI sAdhu svayameva apane- . (mala-mUtrAdilipta) zarIra ko poMche, male, ghise yAvat dhUpa meM eka bAra va bAra-bAra sukhAe aura zuddha kare 1 - 354. vaha sAdhu yA sAdhvI jisa mArga se bhikSA ke lie jA rahe hoM, yadi ve yaha jAne ki mArga meM sAmane madonmatta sAMDa hai, yA matavAlA bhaiMsA khar3A hai, isI prakAra duSTa manuSya, ghor3A, hAthI, siMha, bAgha, bher3iyA, cItA, rIcha, vyAghra vizeSa - (taraccha), aSTApada, siyAra billA ( vanabilAva ), kuttA, mahAzUkara - (jaMgalI suara), lomar3I, cittA, cillaDaka nAmaka eka jaMgalI jIva vizeSa aura sA~pa Adi mArga meM khar3e yA baiThe haiM, aisI sthiti meM dUsarA mArga ho to usa mArga se jAe, kintu usa sIdhe (jIva-jantuoM vAle) mArga se na jaae| 355. sAdhu-sAdhvI bhikSA ke lie jA rahe hoM, mArga meM bIca meM yadi gaDDhA ho, khU~TA ho yA DhU~Tha par3A ho, kA~Te hoM, utarAI kI bhUmi ho, phaTI huyI kAlI jamIna ho, UMcI-nIcI bhUmi ho, yA kIcar3a athavA daladala par3atA ho, (aisI sthiti meM) dUsarA mArga ho to saMyamI sAdhu svayaM usI mArga se jAe, kintu jo (gaDDhe Adi vAlA viSama, kintu ) sIdhA mArga hai, usase na jaae| Page #78 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prathama adhyayana : paMcama uddezaka : sUtra 353-356 356. sAdhu yA sAdhvI gRhastha ke ghara kA dvAra bhAga kAMToM kI zAkhA se DhaMkA huA dekhakara jinakA vaha ghara, unase pahale avagraha (anumati) mAMge binA, use apanI A~khoM se dekhe binA aura rajoharaNAdi se pramArjita kie binA na khole.na praveza kare aura na usameM se (hokara ) nikale: kintu jinakA ghara hai, unase pahale avagraha (anumati) mAMga kara apanI AMkhoM se dekhakara aura rajoharaNAdi se pramArjita karake use khole, usameM praveza kare aura usameM se nikle| vivecana-khatare vAle mArgoM se AhArArtha-gamana na kare-sUtra 353 se sUtra 356 taka zAstrakAra ne una mArgoM kA ullekha kiyA hai, jo saMyama, AtmA aura zarIra ko hAni pahu~cA sakate haiN| aise cAra prakAra ke mArgoM kA nAma-nirdeza isa prakAra kiyA hai-(1) U~cA bhU-bhAga, khAI, koTa, bAhara ke dvAra, Agala, argalApAzaka Adi rAste meM par3ate hoM, (2) matavAlA sAMDa, bhaiMsA, duSTa manuSya, ghor3A, hAthI, siMha, bAgha, bher3iyA, cItA, rIcha, zvApada (hiMsaka pazu) - aSTApada, gIdar3a, vanabilAva, kuttA, jaMgalI suara, lomar3I, sAMpa Adi khataranAka prANI mArga meM baiThe yA khar3e hoM (3) mArga ke bIca meM gaDDhA, dUMTha, kAMTe, utAra vAlI bhUmi, phaTI huI jamIna, Ubar3a-khAbar3a jamIna, kIcar3a yA daladala par3atA ho, tathA (4) gRhastha ke ghara kA dvAra kAMToM kI bAr3a Adi se avaruddha ho to usa mArga yA usa ghara ko chor3a de, dUsarA mArga sApha aura aise khataroM se rahita ho to usa mArga se jAe; dUsarA ghara, jo khulA ho, usameM praveza kre| dazavaikAlika sUtra meM bhI isI prakAra kA varNana kiyA gayA khataroM vAle mArga se jAne se kyA-kyA hAniyA~ haiM, unakA spaSTa ullekha zAstrakAra ne svayaM kiyA hai| jisa ghara kA dvAra kAMToM se avaruddha kara rakhA ho, usameM binA anumati ke, Upara se dIvAra lAMgha kara yA kAMTe haTAkara praveza karane se corI samajhI jAtI hai / gRhapati ko usa sAdhu ke prati ghRNA 1. (ka) ovAyaM visamaM khANaM, vijjalaM privjje| saMkameNa na gacchejjA, vijamANe parakkame // 4 // pavaDate va se tattha, pakkhalaMte va sNje| hiMseja pANabhUyAI, tase aduva thaavre||5|| tamhA teNa na gacchejA, saMjae susmaahie| sai anneNa maggeNa, jayameva prkkme||6|| . sANaM sUiyaM gAviM, dittaM goNaM hayaM gyN| saMDibbhaM kalaha juddhaM, dUrao privjje||12|| - dazavai0 a05/u01 (kha) yahA~ eka apavAda bhI batAyA hai - 'saha aneNa maggeNa, jayameva parakkame' yadi anya mArga na ho to ina viSama mArgoM se sAvadhAnI va yatanApUrvaka jA sakatA hai, jisase Atma-virAdhanA aura saMyama-virAdhanA na ho| 'jati aNNo maggo natthi tA teNa vi ya paheNa gacchejjA jahA AyasaMjama virAhaNA Na bhvi|' . -jinadAsa cUrNi pR0 169 Page #79 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 54 AcArAMga sUtra -dvitIya zrutaskandha yA dveSa ho sakatA hai, vaha sAdhu para corI kA Aropa lagA sakatA hai, athavA dvAra khulA raha jAne se koI vastu naSTa ho jAne se yA kisI cIja kI hAni ho jAne se sAdhu ke prati zaMkA ho sakatI hai| agara usa ghara meM jAnA anivArya ho to usa ghara ke sadasya kI anumati lekara, pratilekhana - pramArjana karake yatanApUrvaka praveza-nirgamana karanA caahie| vRttikAra ne gAr3ha kAraNoM se praveza karane kI vidhi batAI hai - vaise to (utsarga mArga meM) sAdhu ko svata: baMda dvAra ko kholakara praveza nahIM karanA cAhie; kintu yadi usa ghara se hI rogI, glAna evaM AcArya Adi ke yogya pathya milanA sambhava ho, vaidya bhI vahA~ ho; durlabha dravya bhI vahA~ se upalabhya ho, UnodarI tapa ho; ina aura aise kAraNoM ke upasthita hone para avaruddha dvAra para khar3e rahakara AvAja denI cAhie, taba bhI koI na Ae to svayaM yathAvidhi dvAra kholakara praveza karanA cAhie aura bhItara jAkara ghara vAloM ko sUcita kara denA caahie| 'vappANi'Adi zabdoM ke artha - vappANi- vapra- U~cA bhU bhAga; aisA rAstA jisameM car3hAva hI car3hAva hoN| athavA grAma ke nikaTavartI khetoM kI kyArI bhI vapra kahalAtI hai| phalihANi - parikhA - khAIyA~, prAkAra / toraNAni-nagara kA bahira - (phATaka) yA ghara ke bAhara kA dvAra, parakkame-jisa para calA jAe; (paira se kadama rakhA jAe) use prakrama mArga kahate haiN| aNaMtarahiyAe - jisameM cetanA antarnihita ho- lupta na ho- arthAt jo sacetana ho vaha pRthvI, sasaNiddhAe-sasnigdha pRthvI, sasarakkhAe-sacitta miTTI, kolAvAsaMsivA dAruekola-ghuNa; jisameM kola kA AvAsa ho, aisI lakar3I, jIvapatiTTite-jIvoM se adhiSThita jIvayukta, Amajjeja vA pamajjeja vA- eka bAra sApha kare, bAra-bAra sApha kare, saMliheja vA Nilliheja vA- acchI taraha eka bAra ghise, bAra-bAra ghise, uvvaleja vA uvvaTeja vAubaTana Adi kI bhA~ti eka bAra male, bAra-bAra male,AtAveja vA payAveja vA-eka bAra dhUpa meM sukhAe, bAra-bAra dhUpa meM sukhAe / goNaM viyAlaM- duSTa - matavAlA sAMDa, pahipahe- ThIka sAmane mArga para sthita, vigaM- vaka - bheDiyA, dIviyaM - cItA, ajchaM-rIcha bhAla, taracchaM- vyAghra vizeSa, parisaraM- aSTApada, kolasuNayaM-mahAzUkara,kokaMtiyaM-lomar3I, cittAcellaDayaM- eka jaMgalI jAnavara, viyAlaM- sarpa, ovAe- gaDDA, khAj-dUMTha yA khUTA, ghasI-utarAI kI bhUmi, bhilugA- phaTI huyI kAlI jamIna, visame-Ubar3a khAbar3a jamIna, vijale- kIcar3a, daladala, duvArabAhaM - dvAra bhAga, kaMTaga-boMdiyAe- kAMTe kI jhAr3I se, paDipihitaM- avaruddha yA DhakA huA yA sthagita, uggahaM - avagraha - anumati - AjJA, avaMguNeja-khole, udghATana kare, aNuNNaviya- anumati lekr|2 1. TIkA patra 337-338 2. (ka) TIkA patra 337-338 (kha) AcArAMga cUrNi mUla pATha TippaNI pR0 120 Page #80 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prathama adhyayana : paMcama uddezaka : sUtra 357 55 pUrva-praviSTa zramaNa-mAhanAdi kI upasthiti meM bhikSA vidhi 357. se bhikkhU vA 2 jAva'samANe se jaM puNa jANejjA, samaNaM vA mAhaNaM vA gAmapiMDolagaM vA atihiM vA puvvapaviTTha pehAe No tesiM saMloe sapaDiduvAre ciddejaa|| kevliibuuyaa-aayaannmeyN| purA pehA etassaTThAe paro asaNaM vA 4 AhaTTa dlejjaa| aha bhikkhUNaM puvvovadiTThA esa patiNNA, esa hetu, esa uvaese - jaMNo taisiM saMloe sapaDiduvAre citttthijjaa| se tamAdAe egaMtamavakkamejA, 2 [ttA] aNAvAyamasaMloe ciddhejaa| se se paro aNAvAtamasaMloe ciTThamANasa asaNaM vA 4 AhaTTa dalaejjA, se sevaM vadejA-AusaMto samaNA! ime bhe asaNe vA 4 savvajaNAe NisaTe, taM bhuMjaha va NaM paribhAeha 4 va nnN|| taM cegatio paDigAhettA tusiNIo uvehejA-aviyAI eyaM mamAmeva siyaa| mAiTThANaM sNphaase| No evaM krejaa| settamAyAe tattha gacchejjA,52[ttA] se puvvAmeva AloejjA AusaMto samaNA! ime bhe asaNe vA 4 savvajaNAe nnistte| bhuMjaha va NaM pariyAbhAeha va nnN| se NamevaM vadaMtaM paro vadejA-AusaMto samaNA! tumaM ceva NaM pribhaaehi| se tattha paribhAemANe No appaNo khaddhaM 26 DAyaM 2 UsaDhaM 2 rasiyaM 2 maNuNNaM 2 NiddhaM 2 lukkhaM 2 / se tattha amucchie agiddhe agaDhie aNajjhovavaNNe bahusamameva pribhaaejaa| se NaM paribhAemANaM paro vadejA- AusaMto samaNA! mA NaM tumaM paribhAehi, savve vegatiyA "bhokkhAmo vA pahAmo vaa| se tattha bhuMjamANe No appaNo khaddhaM khaddhaM jAva lukkhaM se tattha amucchie 4 bahusamameva bhuMjeja vA pAeja vaa| 1. yahA~ jAva' zabda sUtra 324 ke antargata samagra pATha kA sUcaka hai| 2. yaha pATha vRtti Adi kaI pratiyoM meM nahIM hai| 3. jahA~ '4' kA cihna ho vahA~ vaha zeSa tInoM AhAroM kA sUcaka hai| 4. isake sthAna para pAThAntara hai- pariyAbhAedha, pariDayAbhAeha aadi| artha samAna haiN| gacchejjA ke bAda '2' kA cihna gaccha dhAtu kI pUrvakAlikA kriyA-pada 'gacchittA' kA bodhaka hai| yahA~ se lukkhaM taka jo '2' kA cihna hai, vaha pratyeka zabda se saMyukta hai, vaha haraeka zabda kI punarAvRtti kA sUcaka hai| isake sthAna para pAThAntara hai - 'sama eva pariyAbhAejjA' 'sa NaM pariyAbhAejA paribhAejjA se NaM' arthAt vaha unheM sama vibhAga kre| - 8. isake sthAna para pAThAntara milatA hai - 'vegao ThiyA bhokkhAmo'- eka jagaha baiTha kara bhojana kreN| Page #81 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 56 AcArAMga sUtra - dvitIya zrutaskandha se bhikkhU vA ' jAva samANe se jaM puNa jANejjA, samaNaM vA mAhaNaM vA gAmapiMDolagaM vA atihiM vA puvvapaviTuM pehAe No te uvAtikkamma paviseja vA obhAseja vaa| settamAyAe egaMtabhavakkamejA, 22[ttA] aNAvAyamasaMloe citttthejaa| aha puNevaM jANejA paDisehie 3 va diNNe vA, tao tammi NivaTTite saMjayAmeva paviseja vA obhAseja vaa| 357. vaha bhikSu yA bhikSuNI bhikSA ke lie gRhastha ke ghara meM praveza karate samaya yadi yaha jAne ki bahuta-se zAkyAdi zramaNa, brAhmaNa, (grAma-piNDolaka), daridra, atithi aura yAcaka Adi usa gRhastha ke yahA~ pahale se hI praveza kie hue haiM, to unheM dekhakara unake (dRSTi patha meM Ae, isa taraha se) sAmane yA jisa dvAra se ve nikalate haiM, usa dvAra para khar3A na ho| kevalI bhagavAn kahate haiM - yaha karmoM kA upAdAna hai - kAraNa hai| pahalI hI dRSTi meM gRhastha usa muni ko vahA~ (dvAra para) khar3A dekhakara usake lie ArambhasamArambha karake azanAdi caturvidha AhAra banAkara, use lAkara degaa| ataH bhikSuoM ke lie pahale se hI nirdiSTa yaha pratijJA hai, yaha hetu hai, yaha upadeza hai ki vaha bhikSu usa gRhastha aura zAkyAdi bhikSAcaroM kI dRSTi meM Ae, isa taraha sAmane aura unake nirgamana dvAra para khar3A na ho| vaha (una zramaNAdi ko bhikSArtha upasthita) jAna kara ekAnta sthAna meM calA jAe, vahA~ jAkara koI AtA-jAtA na ho aura dekhatA na ho, isa prakAra se khar3A rhe| usa bhikSu ko usa anApAta aura asaMloka sthAna meM khar3A dekhakara vaha gRhastha azanAdi AhAra - lAkara de, sAtha hI vaha yoM kahe -"AyuSman zramaNa! yaha azanAdi caturvidha AhAra maiM Apa saba (nirgrantha - zAkyAdi zramaNa Adi upasthita) janoM ke lie de rahA huuN| Apa apanI ruci ke anusAra isa AhAra kA upabhoga kareM aura paraspara bA~Ta leN|" isa para yadi vaha sAdhu usa AhAra ko cupacApa lekara yaha vicAra karatA hai ki "yaha AhAra (gRhastha ne) mujhe diyA hai, isalie mere hI lie hai," to vaha mAyA-sthAna kA sevana karatA hai| ataH use aisA nahIM karanA caahie| vaha sAdhu usa AhAra ko lekara vahA~ (una zAkyAdi zramaNa Adi ke pAsa) jAe aura vahA~ jAkara sarvaprathama unheM vaha AhAra dikhAe, aura yaha kahe - "he AyuSmana, zramaNAdi! yaha 1. 'bhikkhu vA' ke bAda '2' kA aMka 'bhikkhuNI vA' kA sUcaka hai| 2. 'avakkamejA' ke bAda '2' kA aMka 'avakkamittA' pada kA sUcaka hai| 3. tulanA karie - paDisehie va dine vA, tao tammi niyttie| avasaMkameja bhattaTThA, pANaTThAe va saMjae // -dazavai05/2/13 4. kisI-kisI prati meM pAThAntara hai-'niyattie tao saMjayA, artha eka samAna hai| Page #82 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prathama adhyayana : paMcama uddezaka : sUtra 359 57 azanAdi caturvidha AhAra gRhastha (dAtA) ne hama sabake lie - (avibhakta ho) diyA hai| ataH Apa saba isakA upabhoga kareM aura paraspara vibhAjana kara leN|" aisA kahane para yadi koI zAkyAdi bhikSu usa sAdhu se kahe ki- "AyuSman zramaNa! Apa hI ise hama sabako bAMTa deN| (pahale to vaha sAdhu ise TAlane kA prayatna kre)| (vizeSa kAraNavaza aisA karanA par3e to, saba logoM meM) usa AhAra kA vibhAjana karatA huA vaha sAdhu apane lie jaldI-jaldI acchA-acchA pracura mAtrA meM varNAdiguNoM se yukta sarasa sAga, svAdiSTa-svAdiSTa, manojJa-manojJa, snigdha-snigdha AhAra aura unake lie rUkhA-sUkhA AhAra na rakhe, apitu usa AhAra meM amUrcchita, agRddha, nirapekSa evaM anAsakta hokara sabake lie ekadama samAna vibhAga kre| yadi sama-vibhAga karate hue usa sAdhu ko koI zAkyAdi bhikSu yoM kahe ki-"AyuSman zramaNa! Apa vibhAga mata kreN| hama saba ekatrita - (sammilita) hokara yaha AhAra khA-pI leNge|" (aisI vizeSa paristhiti meM) vaha una - pArzvasthAdi svatIrthikoM ke sAtha AhAra karatA huA apane lie pracura mAtrA meM sundara, sarasa Adi AhAra aura dasaroM ke lie rUkhA-sakhAH (aisI svArthI-nIti na rakhe); apitu usa AhAra meM vaha amUrcchita, agRddha, nirapekSa aura anAsakta hokara bilakula sama mAtrA meM hI khaae-pie| vaha bhikSu yA bhikSuNI bhikSA ke lie gRhastha ke yahA~ praveza karane se pUrva yadi yaha jAne ki vahA~ zAkyAdi zramaNa, brAhmaNa, grAmapiNDolaka yA atithi Adi pahale se praviSTa haiM, to yaha dekha vaha unheM lA~gha kara usa gRhastha ke ghara meM na to praveza kare aura na hI dAtA se AhArAdi kI yAcanA kre| parantu unheM dekhakara vaha ekAnta sthAna meM calA jAe, vahA~ jAkara koI na Ae-jAe tathA na dekhe, isa prakAra se khar3A rhe| jaba vaha yaha jAna le ki gRhastha ne zramaNAdi ko AhAra dene se inkAra kara diyA hai, athavA unheM de diyA hai aura ve usa ghara se nipaTA diye gaye haiM; taba saMyamI sAdhu svayaM usa gRhastha ke ghara me praveza kare, athavA AhArAdi kI yAcanA kre| vivecana-dUsare bhikSAjIviyoM ke prati nirgrantha bhikSu kI samabhAvI nIti- prastuta sUtra meM nirgrantha bhikSu kI dUsare bhikSAcaroM ke sAtha 5 paristhitiyoM meM vyavahAra kI samabhAvI nItiyo kA nirdeza kiyA gayA hai - (1) zramaNAdi pahale se gRhastha ke yahA~ jamA hoM to vaha usake yahA~ praveza na kare, balki ekAnta sthAna meM jAkara khar3A ho jaae| (2) yadi gRhastha vahA~ Akara sabake lie ikaTThI AhAra-sAmagrI dekara paraspara bAMTa kara khAne kA anurodha kare to usakA hakadAra svayaM ko hI na mAna le, apitu nizchala bhAva se una zramaNAdi ko vaha AhAra sauMpakara unheM bA~Ta dene kA anurodha kre| (3) yadi ve vaha kArya nirgrantha bhikSu ko hI sauMpeM to vaha samabhAvapUrvaka vitaraNa kre| Page #83 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 58 AcArAMga sUtra - dvitIya zrutaskandha ___ (4) yadi ve zramaNAdi usa AhAra-sAmagrI kA sammilita upayoga karane kA anurodha kareM to svayaM hI sarasa, svAdiSTa AhAra para hAtha sApha na kare, sabake lie rkhe| (5) vaha zramaNAdi bhikSAcaroM ko gRhastha ke yahA~ pUrva-praviSTa dekhakara unheM lAMghakara na praveza kare aura na AhAra-yAcanA kare, apitu unake yahA~ se nivRtta hone ke bAda hI vaha praveza kare va AhAra-yAcanA kre| 1 ina pA~coM paristhitiyoM meM zAstrakAra ne nirgrantha sAdhu ko samabhAva kI nIti, saMyama-rakSA, sAdhutA, nizchalatA ke anukUla apane Apa ko DhAla lene kA nirdeza kiyA hai| ina pA~coM paristhitiyoM meM sAdhu ke lie - vidhi-niSedha ke nirdezoM ko dekhate hue spaSTa dhvanita hotA hai ki jaina sAdhu niyamoM kI jar3atA meM apane Apako nahIM jakar3atA, vaha deza, kAla, paristhiti, pAtratA aura kSamatA ke anurUpa apane Apa ko DhAla sakatA hai| isase yaha bhI spaSTa dhvanita ho jAtA hai ki dUsare bhikSAcaroM ko dekhakara vaha unakI sukha-suvidhAoM evaM apekSAoM kA bhI dhyAna rakhe, sAmUhika AhAra-sAmagrI milane para vaha unase ghRNA-vidveSapUrvaka nAka-bhoM sikor3a kara cupacApa apane Apa ko akelA hI usa sAmagrI kA hakadAra na mAne, balki una bhikSAcaroM ke pAsa jAkara sArI paristhiti nizchala bhAva se spaSTa kare, vibhAjana kA asvIkAra aura usameM pakSapAta na kare, na hI sahabhojana ke prastAva para unase vimukha ho| 2 vRttikAra nirgrantha sAdhu ke isa vyavahAra kA spaSTIkaraNa karate hue kahate haiM - "isa prakAra kA - (saba kA sAjhA) AhAra utsargarUpa meM grahaNa nahIM karanA cAhie; durbhikSa, mArga calane kI thakAna, rugNatA Adi ke kAraNa apavAda rUpa meM vaha AhAra grahaNa kre|" . kintu hama saba ekatra sthira hokara khAe~ge-pIe~ge, (zAkyAdi-bhikSuoM ke isa prastAva para).. para-tIrthakoM ke sAtha nahIM khAnA-pInA cAhie, sva-yUthyoM, pArzvastha Adi aura sAmbhogika sAdhuoM ke sAtha unheM AlocanA dekara AhAra pAnI sammilita karanA caahie| 3 1. tulanA kariye - samaNaM mAhaNaM vA vi, kiviNaM vA vnniimgN| uvasaMkamaMtaM bhattaTTA, pANaTTAe va sNje||10|| taM aikkamittu na pavise, na ciTTe ckkhu-goyre| egaMtamavakkamittA, tattha ciTTeja saMjae // 11 // vaNImagassa vA tassa, dAyagassubhayassa vaa| apattiyaM siyA hojjA, lahattaM pavayaNassa vA // 12 // paDisehie va dine vA, tao tammi niyttie| uvasaMkameja bhattaTThA, pANaTThAe va sNje||13|| - dazavai0 a0 5/u0 2 2. AcArAMga mUla pATha tathA TIkA patra 339 ke AdhAra para 3. (ka) TIkA patra 339 (kha) TIkAkAra ne isa vidhi ko sAdhu kA sAmAnya AcAra nahIM mAnA hai, vizeSa paristhitiyoM meM bAdhya hokara aisA karanA par3e, to vahA~ atyanta saralatApUrNa bhadra vyavahAra karane kI sUcanA hai| -sampAdaka Page #84 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prathama adhyayana : chaThA uddezaka: sUtra 358-359 'gAmapiMDolaga' Adi padoM ke artha - grAmapiNDolaka- jo grAma ke piNDa para nirvAha karatA hai| saMloha-sAmane dikhAyI de. isa taraha se, sapaDidvAre - nikalane - praveza karane ke dvAra pr| aNAvAyamasaMloe - jahA~ koI AtA-jAtA na ho, jahA~ koI dekha na rahA ho| savvajaNAe NisaTe-saba janoM ke lie (sAjhA-bhojana) diyA hai| paribhAeha - vibhaajnkro| uvehejA-kalpanA kare, soce| aviyAiM-(gRhastha ne) arpita kiyA hai| khaddhaM khaddhaM -jaldI-jaldI yA pracura mAtrA meN| DAyaM-zAka, vyaJjana / UsaDhaM-ucchrita-varNAdiguNoM se yukta - sundara / rasiyaM- sarasa, amucchie Adi cAra pada ekArthaka haiM; kintu kramazaH yoM haiM amUrcchita, agRddha, nirapekSa aura anaaskt| bahusamadeva-prAyaH samamAtrA meM, verAtiyA- ekatra vyavasthita hokara, obhAseja - dAtA se yAcanA kare, NivaTTite-nipaTA dene para - nivRtta hone pr|2 358. etaM khalu tassa bhikkhussa vA bhikkhuNIe vA saamggiyN| 358. yahI usa bhikSu athavA bhikSuNI ke lie jJAna-darzana-cAritra-tapa Adi ke AcAra kI samagratA-sampUrNatA hai| 3 ||pNcm uddezaka smaapt|| chaTTho uddesao chaThA uddezaka kukkuTAdi prANI hone para anya mArga-gaveSaNA 359. se bhikkhU vA 2 jAva samANe se jaM puNa jANejjA, rasesiNo bahave pANA ghAse . saNAe saMthaDe saMNivatie pehAe, taMjahA-kukkuDajAtiyaM vA sUyarajAtiyaM vA, aggapiMDasiM vA vAyasA saMthaDA saMNivatiyA pehAe, sati parakkame saMjayA 5 No ujjuyaM gcchejjaa| 359. vaha bhikSu yA bhikSuNI AhAra ke nimitta jA rahe hoM, usa samaya mArga meM yaha jAne ki ssAnveSI bahuta-se prANI AhAra ke lie jhuNDa ke jhuNDa ekatrita hokara (kisI padArtha para) TUTa 1. (ka) piNDolaga-para-datta AhAra se jIvana-nirvAha karane vAlA bhikhaarii| - utta0 bRhadvatti patra 250 (kha) kRpaNaM vA piNDolakaM - dazavai0 hAri0 TIkA0 pR0 184 2. TIkA patra 339-340 3. isakA vivecana prathama uddezaka ke sU0 334 ke samAna samajhanA caahie| 4. yahA~ 'jAva' zabda sU0 324 meM paThita samagra pATha kA sUcaka hai| saMjayA ke sthAna para pUrvApara sUtroM meM 'saMjayAmeva' zabda milatA hai, tathApi saMyata kA sambodhana yA saMyatasamyagupayukta zabda kA vAcaka hai| Page #85 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 60 AcArAMga sUtra -dvitIya zrutaskandha par3e haiM, jaise ki- kukkuTa jAti ke jIva, zUkara jAti ke jIva, athavA agra-piNDa para kaue jhuNDa ke jhuNDa TUTa par3e haiM; ina jIvoM ko mArga meM Age dekhakara saMyata sAdhu yA sAdhvI anya mArga ke rahate, sIdhe unake sammukha hokara na jaaeN| vivecana - dUsare prANiyoM ke AhAra meM vighna na DAleM - isa sUtra meM SaTkAyapratipAlaka sAdhu-sAdhviyoM ke lie bhikSArtha jAte samaya mArga meM apanA AhAra karane meM juTe hue pazu-pakSiyoM ko dekhakara usa mArga se na jAkara anya mArga se jAne kA nirdeza kiyA gayA hai| isakA kAraNa yaha hai, ve becAre prANI bhaya ke mAre apanA AhAra chor3akara ur3a jAyeMge yA idhara-udhara bhAgane lageMge isase (1) eka to una prANiyoM ke AhAra meM antarAya par3egA, (2) dUsare ve sAdhu-sAdhvI ke nimitta se bhayabhIta hoMge, (3) tIsare ve har3abar3Akara ur3eMge yA bhAMgeMge, isameM vAyukAyika Adi anya jIvoM kI virAdhanA sambhava hai aura (4) cauthe, unake anyatra ur3ane yA bhAgane para koI krUra vyakti unheM pakar3akara banda bhI kara sakatA hai, mAra bhI sakatA hai| pakSIjAti aura pazujAti ke pratIka - prastuta sUtra meM kukkuTa jAtIya dvipada aura zUkara jAtIya cataSpada prANI ke grahaNa se samasta pakSIjAtIya dvipada aura pazajAtIya cataSpada prANiyoM kA grahaNa kara lenA caahie| jaise kukkuTa pakSI kI taraha cir3iyA, kabUtara, tItara, vaTera Adi anya pakSIgaNa tathA suara kI taraha kuttA, billI, gAya, bhaiMsa, gadhA, ghor3A Adi pazugaNa / agrapiNDa bhakSaNa ke nimitta juTe hue kauoM ke dala ko antarAya DAlane kA niSedha to alaga se kiyA hai| 1 'rasesiNo' Adi padoM kA artha- rasesiNo- rasa - svAda kA anveSaNa karane vAle, ghAsesajAe- apane grAsa (dAnA-cuggA yA AhAra) kI talAza meM, saMNivatie-sannipatita - ur3a kara kara Aye hue, yA acchI taraha juTe hue, sNlgn| 2 bhikSArtha praviSTa kA sthAna va aMgopAMga saMcAlana-viveka 360. se bhikkhU vA 2 jAva samANe No gAhAvatikulassa duvArasAhaM 2 avalaMbiya 2 1. AcArAMgavRtti patrAMka 340 2. vahI, patrAMka 340 3. 'duvArasAhaM' ke sthAna para cUrNikAra Adi ne 'duvArabAMha' pATha ThIka mAnA hai| sUtra 356 meM bhI yahI pATha hai| 'avalaMbaNa' Adi zabdoM kI vyAkhyA cUrNikAra ne isa prakAra kI hai - avalaMbaNaM - avatthaMbhaNaM kAraNa vA hattheNa vA davvalakati uhehi pkkhhite| phalahitaM -phaliho ceva, dAraM -utarataro, kavArDa-toraNesu ete ceva dosaa| dagachaDuNagaM-jattha pANiyaM chddijti|cNdnniudrg-jhiN uciTThabhAyaNAdI dhuvvNti| arthAt avalambana kahate haiM - avastambhana - sahArA lenA, zarIra se yA hAtha se durbala aura lar3akhar3AtI deha ke lie| phaliha-bA~sa Adi kI ttaattii| dvAra-dvAra, kavADaM-kapATa, toraNesaM-toraNoM meM ye doSa haiN| dagachaDaNagaM-jahA~ pAnI pheMkA jAtA hai| caMdaNiudagaM-jahA~ jhUThe bartana Adi dhoye jAte haiN| Page #86 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prathama adhyayana : chaThA uddezaka: sUtra 360 ciTejA, No gAhAvatikulassa dagachaDDaNamettae ciDhejA, No gAhAvatikulassa caMdaNiuyae ciTejA, No gAhAvatikulassa asiNANassa vA vaccassa vA saMloe sapaDiduvAre ciTThejA, No gAhAvatikulassa AloyaM vA thiggalaM vA saMdhiM vA dagabhavaNaM vA bAhAo pagijjhiya 2 aMguliyAe vA uddisiya 2 oNamiya 2 uNamiya 2 nnijjhaaejaa|nno gAhAvatiM aMguliyAe uddisiya 22 jAejA,No gAhAvatiM aMguliyAe cAliya 2 jAejA,No gAhAvatiM aMguliyAe tajiya 2 jAejA, No gAhAvatiM aMguliyAe ukkhulaMpiya 2 jAejA, No gAhAvati vaMdiya 2 jAejA, No va NaM pharUsaM vdejaa| sacitta saMsRSTa-asaMsRSTa AhAra-eSaNA aha tattha kaMci bhuMjamANaM pehAeM taMjahA- gAhAvatiM vA jAva kammakari vA se puvvAmeva AloejjA-Auso ti vA bhaiNI ti vA dAhisi me etto aNNataraM bhoyaNajAtaM? se sevaM vadaMtassa paro hatthaM vA mattaM vA davviM vA bhAyaNaM vA sItodagaviyaDeNa vA usiNodagaviyaDeNa vA uccholeja vA padhoeja vaa|se puvvAmeva AloejA-Auso ti vA bhagiNI ti vA mA etaM tumaM hatthaM vA mattaM vA davviM vA bhAyaNaM vA sItodagaviyaDeNa vA usiNodagaviyaDeNa vA uccholehi vA padhovAhi 3 vA, abhikaMkhasi me dAtuM emeva dlyaahi| se sevaM vadaMtassa paro hatthaM vA 44sItodagaviyaDeNa vA usiNodagaviyaDeNa vA uccholettA padhoittA AhaTTa dlejjaa| tahappagAreNaM purokammakateNaM hattheNa vA 45 asaNaM vA 46 aphAsuyaM aNesaNijaM jAva No pddigaahejaa| aha puNevaM 8 jANejA No parekammakateNaM, udullennN| tahappagAreNaM udaulleNa hattheNa vA 4 asaNaM vA 4 aphAsuyaM jAva No pddigaahejaa| aha puNevaM jANejA- No udaulleNa, ssnniddhenn| sesaM taM cev| 1. siNANassa vaccassa Adi zabdoM kA artha yoM hai - siNANaM jahiM hAyaMtiM - yAnI jahA~ snAna karate haiM - snaan-ghr| isI prakAra 'vacca' zabda bhI zaucAlaya ko sUcita karatA hai| 2. avalaMbiya uddisiya Adi padoM ke Age'2' kA aMka sarvatra usI pada kI punarAvRtti kA sUcaka hai| 3. pAThAntara hai - 'pahoehi,' artha samAna hai| 4. hatthaM 'vA' meM 4 kA aMka 'amattaM vA, davviM vA bhAyaNaM vA' ina padoM kA sUcaka hai| 5. hattheNa vA ke Age 4 kA aMka 'amatteNa vA, davieNa vA bhAyaNeNa vA' ina tIna padoM kA sUcaka hai| 6. 'asaNaM vA' ke Age '4' kA aMka zeSa tInoM AhAroM kA sUcaka hai| 7. 'aphAsuyaM ke Age 'jAva' zabda 'aNesaNija lAbhe saMte' ina padoM kA sUcaka hai| 8. isake sthAna para pAThAntara milate haiM 'puNa evaM, puNa evN|' artha samAna hai| Page #87 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 62 AcArAMga sUtra - dvitIya zrutaskandha evaM sasarakkhe maTTiyA Use hariyAle hiMgulue maNosilA aMjaNe loNe geruya vaNNiya seDiya soraTThiya piTTha kukkusa ukkuTTa asNsttenn| aha puNevaM jANejA-No asaMsaTe, sNstte| tahappagAreNa saMsaTeNa hattheNa vA 4 asaNaM vA 4 phAsuyaM jAva pddigaahejaa| aha puNa evaM jANejA-asaMsaDhe, sNstte| tapahappagAreNa saMsaTeNa hattheNa vA 4 asaNaM vA 4 phAsuyaM jAva pddigaahejaa| 360. AhArAdi ke lie gRhastha ke ghara meM praviSTa bhikSu yA bhikSuNI usake ghara ke daravAje kI caukhaTa (zAkhA) pakar3akara khar3e na hoM, na usa gRhastha ke gaMdA pAnI pheMkane ke sthAna para khar3e hoM, na unake hAtha-mu~ha dhone yA pIne ke pAnI bahAye jAne kI jagaha khar3e hoM aura na hI snAnagRha, pezAbaghara yA zaucAlaya ke sAmane (jahA~ vyakti baiThA dikhatA ho, vahA~) athavA nirgamana-praveza dvAra para khar3e hoN| usa ghara ke jharokhe Adi ko, marammata kI huI dIvAra Adi ko, dIvAroM kI saMdhi ko, tathA pAnI rakhane ke sthAna ko, bAra-bAra bAheM uThAkara yA phailAkara aMguliyoM se bAra-bAra unakI ora saMketa karake, zarIra ko U~cA uThAkara yA nIce jhukAkara, na to svayaM dekhe aura na dUsare ko dikhaae| tathA gahastha (dAtA) ko aMgali se bAra-bAra nirdeza karake (vasta kI) yAcanA na kare, aura na hI aMgaliyA~ bAra-bAra calAkara yA aMguliyoM se bhaya dikhAkara gRhapati se yAcanA kre| isI prakAra aMguliyoM se zarIra ko bAra-bAra khujalAkara yA gRhastha kI prazaMsA yA stuti karake AhArAdi kI yAcanA na kre| (na dene para) gRhastha ko kaThora vacana na khe| gRhastha ke yahA~ AhAra ke lie praviSTa sAdhu yA sAdhvI kisI vyakti ko bhojana karate hue dekhe, jaise ki : gRhasvAmI, usakI patnI, usakI putrI yA putra, usakI putravadhU yA gRhapati ke dAsadAsI yA naukara-naukarAniyoM meM se kisI ko, pahale apane mana meM vicAra karake kahe - AyuSman gRhastha (bhAI)! yA he bahana! isameM se kucha bhojana mujhe doge? usa bhikSu ke aisA kahane para yadi vaha gRhastha apane hAtha ko, miTTI ke bartana ko, darvI (kur3achI) ko yA kAMse Adi ke bartana ko ThaMDe (sacitta) jala se, yA ThaMDe hue uSNajala se eka bAra dhoe yA bAra-bAra ragar3akara dhone lage to vaha bhikSu pahale use bhalI-bhA~ti dekhakara aura vicAra kara kahe - 'AyuSman gRhastha! yA bahana! tuma isa prakAra hAtha, pAtra, kur3achI yA bartana ko ThaMDe sacitta pAnI se yA kama garma kie hue (sacitta) pAnI se eka bAra yA bAra-bAra mata dhoo| yadi mujhe bhojana denA cAhatI ho to aise- (hAtha Adi dhoe binA) hI de do|' 1. isake vizeSa spaSTIkaraNa evaM tulanA ke lie dazavakAlika sUtra a05 u01 gA0 32 se 51 taka mUla evaM TippaNI sahita dekhie| 2. 'phAsayaM' ke Age 'jAva' zabda 'esaNijaM lAbhe saMte' ina par3he kA sUcaka hai| Page #88 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prathama adhyayana : chaThA uddezaka : sUtra 360 sAdhu ke isa prakAra kahane para yadi vaha (gRhastha bhAI yA bahina) zItala yA alpa uSNa-jala se hAtha Adi ko eka bAra yA bAra-bAra dhokara unhIM se azanAdi AhAra lAkara dene lage to usa prakAra ke pura:karma-rata (dene se pahale hAtha Adi dhone ke doSa se yukta) hAtha Adi se lAe gae azanAdi caturvidha AhAra ko aprAsuka aura aneSaNIya samajhakara prApta hone para bhI grahaNa na kre| yadi sAdhu yaha jAne ki dAtA ke hAtha, pAtra Adi bhikSA dene ke lie (pura:karmakRta) nahIM dhoe haiM, kintu pahale se hI gIle haiM; (aisI sthiti meM bhI) usa prakAra ke sacitta jala se gIle hAtha, pAtra, kur3achI Adi se lAkara diyA gayA AhAra bhI aprAsuka-aneSaNIya jAnakara prApta hone para bhI grahaNa na kre| yadi yaha jAne ki hAtha Adi pahale se gIle to nahIM haiM, kintu sasnigdha (jame hue thor3e jala se yukta) haiM, to usa prakAra ke sasnigdha hAtha Adi se lAkara diyA gayA AhAra ... bhI grahaNa na kre| yadi yaha jAne ki hAtha Adi jala se Ardra yA sasnigdha to nahIM haiM, kintu kramazaH sacitta miTTI, kSAra (naunI) miTTI, har3atAla, hiMgalU (siMgarapha), menasila, aMjana, lavaNa, gerU, pIlI miTTI, khar3iyA miTTI, saurASTrikA (gopIcandana), binA chanA (cAvala Adi kA) ATA, ATe kA cokara, pIluparNikA ke gIle pattoM kA cUrNa Adi meM se kisI se bhI hAtha Adi saMsRSTa (lipta) haiM to usa prakAra ke hAtha Adi se lAkara diyA gayA.AhAra ...... bhI grahaNa na kre| yadi vaha yaha jAne ki dAtA ke hAtha Adi sacitta jala se Ardra, sasnigdha yA sacitta miTTI Adi se asaMsRSTa (alipta) to nahIM haiM, kintu jo padArtha denA hai, usI se (kisI dUsare ke ) hAtha Adi saMsRSTa (sane) haiM to aise (usake) hAthoM yA bartana Adi se diyA gayA azanAdi AhAra prAsuka evaM eSaNIya mAnakara prApta hone para grahaNa kara sakatA hai| (athavA) yadi vaha bhikSu yaha jAne ki dAtA ke hAtha Adi sacitta jala, miTTI Adi se saMsRpTa (lipta) to nahIM haiM, kintu jo padArtha denA hai, usI se usake hAtha Adi saMsRSTa haiM to aise hAthoM yA bartana Adi se diyA gayA azanAdi AhAra prAsuka evaM eSaNIya samajhakara prApta hone para grahaNa kre| vivecana-aMgopAMga-saMyama aura AhAragrahaNa- isa sUtra meM AhAragrahaNa ke pUrva mana, vacana, kAyA aura indriyoM kI capalatA, asaMyama aura lolupatA se bacane kA vidhAna kiyA gayA hai| isameM hAtha, paira, bhujA, zarIra ke aMgopAMga, netra, aMguli aura vANI ke saMyama kA hI nahIM, jihvA, zrotra, sparzendriya Adi para bhI saMyama rakhane kI, sAtha hI ina sabake asaMyama, aniyantraNa se hAni kI bAta bhI dhvanita kara dI hai| daravAje kI caukhaTa, jIrNa-zIrNa yA asthira ho to use pakar3akara khar3e hone se akasmAt vaha gira sakatI hai, svayaM gira sakatA hai, svayaM ke coTa laga sakatI hai| bartana Adi dhone yA hAtha mu~ha dhone ke sthAna para khar3e rahane se sAdhu ke prati ghRNA, pravacana ke prati hIlanA ho Page #89 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 64 AcArAMga sUtra - dvitIya zrutaskandha sakatI hai tathA snAna, zauca Adi karane ke sthAna ke sAmane yA dvAra para khar3e hone se sAdhu ke dekhate zaucAdi kriyA niHzaMka hokara gRhastha na kara sakegA, virodha aura vidveSa aura apamAna kA bhAva bhI sAdhu ke prati jaga sakatA hai| gavAkSa, dIvAra kI sandhi Adi sthAnoM kI ora aMguli Adi se saMketa karake dekhane-dikhAne se kisI vastu ke curAye yA naSTa ho jAne para sAdhu ke prati zaMkA ho sakatI hai| usake caritra para bhI saMdeha utpanna ho sakatA hai| isI prakAra aMguli se izArA karake, dhamakI dikhAkara yA khujalAkara athavA prazaMsA karake AhAra lenA bhI bhaya, dainya aura lolupatA Adi kA dyotaka hai| ina saba eSaNA-doSoM se bacanA caahie| 'dagacchaDDaNamettae' Adi padoM kA artha - dagacchaDDaNamettae - jhUThe bartana Adi ko dhoyA huA pAnI DAlane ke sthAna meM, caMdaNiuyae - hAtha-mu~ha dhone yA pIne kA pAnI bahAne ke sthAna meM, vaccassa - mUtrAlaya yA zaucAlaya ke, AloyaM- Aloka - prakAza sthAna - bArI, jharokhA yA rozanadAna Adi ko, thiggalaM - marammata kI huI dIvAra Adi ko, saMdhiM - dIvAra kI saMdhi ko, uSNamiya-U~cA karake, oNamiya-nIce jhukAkara,NijjhAejjhA-dekhe-dikhAye, ukkhulaMpiya - khujalAkara, vaMdiya - stuti yA prazaMsA karake, tajjiya- dhamakI yA Dara dikhaakr| saMsRSTa-asaMsRSTa AhAra-grahaNa kA niSedha-vidhAna-sUtra 360 ke uttarArdha meM hAtha, miTTI kA bartana, kur3achI tathA kAMse Adi kA bartana, sacitta jala Adi se saMsRSTa ho to AhAra grahaNa karane kA niSedha aura inase asaMsRSTa hAtha Adi se grahaNa karane kA vidhAna kiyA gayA hai| saMkSepa meM sacitta vastu se saMsRSTa AhAra lene kA niSedha tathA usase asaMsRSTa vastu lene kA vidhAna hai| 2 nizIthabhASya kI cUrNi meM saMsRSTa ke 18 prakAra batalAe gae haiM - . (1) pUrvakarma 2 (sAdhu ke AhAra lene se pUrva hAtha Adi dhokara denaa)| (2) pazcAtkarma (sAdhu ke AhAra lene ke pazcAt hAtha Adi dhonaa)| (3) udakA ' (bUMdeM Tapaka rahI hoM, isa prakAra se gIle hAtha aadi)| (4) sasnigdha 5 (kevala gIle-se hAtha kintu bUMdeM na TapakatI hoM aadi)| (5) sacitta miTTI 6 (miTTI kA DhelA yA kiicdd')| 1. TIkA patra 340 (kha) tulanA kIjie -AloyaM thiggalaM dvAraM saMdhi-dagabhavaNANi y| caraMto na viNijjhAe, saMkaTThANaM vivje|| - dazavai0 5/1/15 2. TIkA patra 341se 3. purekammaM nAma jaM sAdhUNaM dadvarNa hatthaM bhAyaNaM dhovii...| - dazavai0 jinadAsa cUrNi pR0 178 4. udakAonAma gldudkbinduyuktH| - dazavai0 hAribhadrIya TIkA pR0 170 5. jaM udageNa kiMci NiddhaM, Na puNa galati taM sNsinniddh| - agastya0 cUrNi pR0 108 6. maTTiyAkaDaumaTTiyA cikkhlo| -ji0 cU0 pR0 179 Page #90 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prathama adhyayana : chaThA uddezaka : sUtra 3 (6) sacitta kSAra (khArI yA naunI mittttii)| (7) hdd'taal| (8) hiiNgluu| (9) mensil| (10) aNjn| (11) nmk| (12) gerU (lAla mittttii)| (13) pIlI mittttii| (14) khar3iyA mittttii|3 (15) saurASTikA (saurASTra meM pAyI jAne vAlI eka prakAra kI miTTI, jise 'gopIcaMdana' bhI kahate haiN)| (16) tatkAla pIsA huA binA chanA aattaa| (17) cAvaloM ke chilke|6 .(18) gIlI vanaspati kA cUrNa yA phaloM ke bArIka ttukdd'e| isameM puraHkarma, pazcAtkarma, udakAI aura sasnigdha ye cAra apkAya se sambandhita haiN| piSTa, kukkusa aura ukkuTTha-ye tIna vanaspatikAya se sambandhita haiM aura zeSa gyAraha pRthvIkAya se sambandhita haiN| "dazavaikAlika sUtra meM evaM' aura 'bodhavvaM' ye do pada saMgrahagAthAoM ke sUcaka haiN| cUrNikAra ne cUrNi meM isake pUrvokta 'udaullaM' (udakA) se lekara 'ukkuTuM' taka saMsRSTa yogya sattaraha sacitta padArthoM ko lekara sattaraha gAthAe~ dI haiN| 1. (ka) uso nAma paMsukhAro -jina0 cU0 pR0 179 (kha) uso lvnnpNsuu| -agastya cU0 pR0 109 2. vaNNiyA pIyamadriyA, varNikA-pIlI mittttii| -jina0 cU0 pR0 179 3. seDiyA-seTikA-khaTikA-khar3iyA mittttii| -TIkA0 patra0 341 4. soraTThiyA-saurASTrayADhakI tuvarI paparTI kAlikA stii| sujAtA dezabhASAyAM gopiicndnmucyte|| -zAligrAma nighaNTu pR064 5. AmapiDheM AmaloTTho so appiMdhaNo porisimitteNa pariNamai bahuiMdhaNo Arato prinnmi| -ji0 cU0 pR0179 6. kukkusA-cAulattayA (cAvaloM ke chilake)-jinadAsa cUrNi pR0 179 7. ukuTTho NAma sacitta vaNassati patraMkuraphalANi vA udUkhale chubbhati, tehi hattho littaa| -nizItha0 bhA0 gA0 148 cU0 8. nizItha bhASya cUrNi / 9. (ka) evaM udaolle sasiNiddhe sasarakkhe maTTiyA uuse| hariyAle hiMgulae, maNosilA aMjaNe lonne||33|| Page #91 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 66 AcArAMga sUtra - dvitIya zrutaskandha do taraha se AhAra liyA jA sakatA hai (1) jo dene ko udyata hai, usake hAtha Adi sacitta pAnI Adi se sane haiM, parantu deya vastu sacitta se lipta nahIM hai, aisI sthiti meM sacitta se sane hue hAtha Adi jisake na hoM, vaha anya vyakti denA cAhe to sAdhu usa AhAra ko le sakatA hai| (2) dAtA ke hAtha Adi sacitta jala Adi se saMsRSTa nahIM haiM, kintu deya vastu se saMsRSTa haiM to le-le| sacitta-mizrita AhAra-grahaNa niSedha ____ 361. se bhikkhU vA 2 [ jAva samANe ] se jaM puNa jANejA-pihuyaM vA bahurayaM vA jAva cAulapalaMbaM vA assaMjae bhikkhupaDiyAe cittamaMtAe silAe jAva makkaDAsaMtANAe koTTisu vA koTeMti vA koTTissaMti vA upphaNiMsu vA 3 / tahappagAraM pihuyaM vA jAva cAulapalaMbaM vA aphAsuyaM jAva' No pddigaahejaa| / 362. se bhikkhuvA 2 jAva samAna se jaM puNa jANejA-bila vA loNaM ubbhiyaM vA loNaM assaMjae bhikkhupaDiyAe cittamaMtAe silAe lAva saMtANAe bhiMdisu vA bhiMdaMta vA bhiMdissaMti vA ruciMsu vA 3, bilaM vA loNaM ubbhiyaM vA loNaM aphAsuyaM jAvaNo pddigaahejjaa| 363. se bhikkhu vA 2 jAva samANe se jaM puNa jANejA-asaNaM vA 4 agaNiNikkhittaM, tahappagAraM asaNaM vA 4 aphAsurya lAbhe saMte No pddigaahejaa| kevalI buuyaa-aayaannmeyN|assNje bhikkhupaDiyAe ussicamANe vA nissicamANe" geruya vaNNiya seDiya,soraTThiya piTTa kukkusakae y| ukTumasaMsaMTe, saMsaTe ceva bodhavve // 34 // asaMsadruNa hattheNa, davvIe bhAyaNeNa vaa| dijamANaM na icchejjA, pacchAkammaM jahiM bhve||35|| -dazavai0 5/1 (kha) dazavai0 cUrNi0 pR0 178 meM dekhie 17 gaathaaeN| 1. TIkA patra 341 2. anya pratiyoM meM, vRtti meM bhI 'jAva samANe' pada hai, aisA pratIta hotA hai| 3. 'bahurayaM vA' ke bAda paThita 'jAva' zabda 'bhujiyaM vA maMthu vA cAulaM vA' sUtra 326 ke pATha kA sUcaka hai| 4. 'rapphaNiMsu vA' ke bAda '3' kA aMka 'upphaNaMti vA upphaNissaMti vA' kA sUcaka hai| 5. yahA~ 'aphAsurya' ke bAda 'jAva' zabda 'aNesajiNa maNNamANe lAbhe saMte' itane pATha kA sUcaka hai| 6. 'ruciMsu vA 3' kA artha cUrNikAra ne kiyA hai-ruciMsu vA rucaMti vA,rucissaMti vA ityartho jnyeyH| pIsA thA, pIsatI hai, yA pIsegI- yaha artha samajhanA caahie| 7. 'nissicamANe' kA artha cUrNikAra ne kiyA hai-'NisiMcati tahi aNNaM chabhati' arthAt bartana meM anna Urate (AMdhaNa DAlate) samaya anna ko masalatI hai| Page #92 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prathama adhyayana : chaThA uddezaka: sUtra 361-364 vA AmajamANe vA pamajamANe vA utAremANe vA uyattamANe agaNijIve hiNsejaa| aha bhikkhuNaM puvvovadiTThA esa patiNNA, esa hetU, esa kAraNaM, esuvadese-jaM tahappagAra asaNaM vA 4 agaNiNikkhittaM aphAsayaM aNesaNijaM lAbhe saMto No pddigaahejaa| 361. gRhastha ke ghara meM AhAra ke lie praviSTa sAdhu-sAdhvI ko yaha jJAta ho jAe ki zAlidhAna, jau, gehU~ Adi meM sacittaraja (tuSa sahita) bahuta haiM, gehU~ Adi agni meM bhUje hue haiM, kintu ve ardhapakva haiM, gehU~ Adi keATe meM tathA kuTe hue dhAna meM bhI akhaNDa dAne haiM, kaNa-sahita cAvala ke lambe dAne sirpha eka bAra bhune hue yA kuTe hue haiM, ata: asaMyamI gRhastha bhikSu ke uddezya se sacitta zilA para, sacitta miTTI ke Dhele para, ghuna lage hue lakkar3a para, yA dImaka lage hue jIvAdhiSThita padArtha para, aNDe sahita, prANa-sahita yA makar3I Adi ke jAloM sahita zilA para unheM kUTa cukA hai, kUTa rahA hai yA kUTegA; usake pazcAt vaha una-(mizrajIvayukta) anAja ke dAnoM ko lekara upana cukA hai, upana rahA hai yA upanegA; isa prakAra ke (bhUsI se pRthak kie jAte hue) cAvala Adi annoM ko aprAsuka aura aneSaNIya jAnakara sAdhu grahaNa na kre| 362. gRhastha ke ghara meM AharArtha praviSTa sAdhu-sAdhvI yadi yaha jAne ki asaMyamI gRhastha kisI viziSTa khAna meM utpanna sacitta namaka yA samudra ke kinAre khAra aura pAnI ke saMyoga se utpanna udbhija lavaNa ke sacitta zilA, sacitta miTTI ke Dhele para, ghuna lage lakkar3a para yA --jIvAdhiSThita padArtha para, aNDe, prANa, hariyAlI, bIja yA makar3I ke jAle sahita zilA para Tukar3e kara cukA hai, kara rahA hai yA karegA, yA pIsa cukA hai, pIsa rahA hai yA pIsegA to sAdhu aise sacitta yA sAmudrika lavaNa ko aprAsuka-aneSaNIya samajha kara grahaNa na kre| 363. gRhastha ke ghara AhAra ke lie praviSTa sAdhu-sAdhvI yadi yaha jAna jAe ki azanAdi AhAra agni para rakhA huA hai, to usa AhAra ko aprAsuka-aneSaNIya jAnakara prApta hone para grahaNa na kre| kevalI bhagavAn kahate haiM-yaha karmoM ke Ane kA mArga hai; kyoMki asaMyamI gRhastha sAdhu ke uddezya se agni para rakhe hue bartana meM se AhAra ko nikAlatA huA, uphanate hue dUdha Adi ko jala Adi ke chIMTe dekara zAnta karatA huA, athavA use hAtha Adi se eka bAra yA bAra-bAra hilAtA huA, Aga para se utAratA huA yA bartana ko Ter3hA karatA huA vaha agnikAyika jIvoM kI hiMsA kregaa| ataH bhikSuoM ke lie tIrthaMkara bhagavAn ne pahale se hI pratipAdita kiyA hai ki usakI yaha pratijJA hai, yaha hetu hai, yaha kAraNa hai aura yaha upadeza hai ki vaha (sAdhu yA sAdhvI)agni (AMca) para rakhe hue AhAra ko aprAsuka aura aneSaNIya jAnakara prApta hone para grahaNa na kre| 1. utAremANe kA Azaya cUrNi meM diyA hai-'utAremANe vA agaNivirAhaNA' -utArate hue agni kI virAdhanA hotI hai| Page #93 -------------------------------------------------------------------------- ________________ AcArAMga sUtra - dvitIya zrutaskandha - vivecana- sacitta se saMspRSTa AhAra-grahaNa kA niSedha- prastuta tInoM sUtra (361, 362, 363) meM kramazaH vanaspatikAyika, pRthvIkAyika evaM agnikAyika jIvoM meM saMspRSTa AhAra ke grahaNa karane kA niSedha kiyA gayA hai| cAvala, gehU~ , bAjarI, jau, makkA Adi ko gRhastha pUMjate haiM, sekate haiM, mUr3I, dhAnI yA phUlI Adi banAte haiM, athavA usake kacce siTToM ko Aga meM sekate haiM, athavA unheM garma pAnI meM ubAlate haiM yA unheM kUTate-pIsate haiN| ina saba prakriyAoM meM bahuta se akhaNDa dAne raha jAte haiM, pUrI taraha se agni meM na pakane ke kAraNa yA zastra-pariNata ThIka se na hone ke kAraNa vanaspati aura pRthvI (vividha prakAra kI miTTI) bhI kaccI yA ardhapakva sacitta raha jAtI hai| isalie sacitta meM saMspRSTa vanaspatikAyika anAja yA phala Adi, pRthvIkAyika namaka Adi ko gRhastha sAdhu ke lie aura adhika kUTa-pIsa kara yA zastra-pariNata karake rakhatA hai, rakha rahA hai yA rakhegA, aisA mAlUma hone para sAdhu ko usa AhAra ko grahaNa nahIM karanA caahie| _ 'uphaNiMsu' Adi zabdoM ke artha-uphaNiMsu-cAvaloM Adi kA bhUsA alaga karane ke lie sapa meM bharakara havA meM Upara se girAne ko uphananA kahate haiM,yahA~ unakI-bhUtakAlika kriyA hai| bhidiMsu-bhedana kara cukA, Tukar3e kara lie|ruciNsu-piis liyaa| bilaM vA loNaM-kisI viziSTa khAna meM utpanna huA lavaNa, upalakSaNa se saindhava, saicala Adi namaka kA bhI grahaNa kara lenA cAhie, 'ubbhiyaM vA loNaM'-udbhija lavaNa-samudra ke taTa para kSAra aura jala ke samparka se jo taiyAra hotA hai, vaha udbhija lavaNa hai| ussicamANe-A~ca para rakhe bartana meM se AhAra ko bAhara nikAlatA huA, nissicamANeuphanate hue dUdha Adi ko pAnI ke chIMTe dekara zAnta karatA huA, AmajamANe-pamajjamANehAtha se eka bAra hilAtA huA, bAra-bAra hilAtA huA, utAremANe-AMca para se nIce utAratA huA, uyattamANe- bartana ko Ter3hA karatA huaa| 364. etaM khalu tassa bhikkhussa vA bhikkhuNIe vA saamggiyN| 364. yaha (sacitta - saMsRSTa AhAra-grahaNa-viveka) hI usa bhikSu yA bhikSuNI kI (jJAnadarzana-caritrAdi AcAra -) samagratA hai| 3 ||chtthaa uddezaka smaapt|| 1. TIkA patra 343 ke AdhAra para 2. tulanA kIjiye biDamubbheimaM loNaM tellaM sappiyaM ca phaanniyN..| -dazavai0 a06 gA0 17 3. isakA vivecana prathama uddezaka ke 334 veM sUtra kI taraha smjheN| Page #94 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prathama adhyayana sattamo uddesao saptama uddezaka mAlAhRta doSa-yukta AhAra-grahaNa niSedha 365. se bhikkhU vA 2 jAva samANe se jaM puNaM jANejA-asaNaM vA 41 khaMdhaMsi' vA thaMbhaMsi vA maMcaMsi vA mAlaMsi vA pAsAdasi vA hammiyatalaMsi vA aNNayaraMsi vA tahappagAraMsi aMtalikkhajAyaMsi uvaNikkhitte siyaa| tahappagAraM mAlohaDaM asaNaM vA 4 aphAsuyaM No pddigaahejjaa| kevalI bUyA-AyANameyaM / assaMjae bhikkhupaDiyAe pIDhaM vA phalagaM vA NisseNiM vA udUhalaM vA avahaTTa ussaviya duruhejaa| se tattha duruhamANe payaleja vA pavaDeja vaa| se tattha payalamANe mA pavaDamANe vA hatthaM vA pAyaM vA bAhu vA UruM vA udaraM vA sIsaM vA aNNataraM vA kAyaMsi iMdiyajAyaM lUseja vA, pANANi vA 45 abhihaNeja vA, vatteja 6 vA, leseja vA, saMghaseja vA, saMghaTTeja vA, pariyAveja vA, kilAmeja vA, [uddaveja vA?,] ThANAo ThANaM saMkAmeja vA, [ jIviyAo vavaroveja vA?] |tN tahappagAraM mAlohaDaM asaNaM vA 4 lAbhe saMte No pddigaahejjaa| 1. yahA~ 'asaNaM vA' ke bAda '4' kA aMka zeSa tInoM AhAroM kA sUcaka hai| 2. 'khaMdhaMsi vA' kI vyAkhyA cUrNi meM isa prakAra kI gayI hai-khaMdho pAgArao, athavA khaMdho,so tajjAto atajjAto vA, atajjAto aDavIya goulAdisu uvanikkhittaM hoja, atajjAto ghare ceva, pAhANakhaMdho vA, tajjAto giriNagare, atajjAto'nyatra / arthAt skandha prAkAraka kA nAma hai| athavA skandha do prakAra kA hotA hai-tajjAta aura atajjAta / atajjAta vaha hai, jo jaMgala meM, gokula Adi meM DAlA jAtA hai| atajjAta skandha ghara meM hI pASANa kA banA huA skandha hotA hai, tajjAta hotA hai girinagara meM-usI patthara se jo banatA hai| 3. 'avahaTTa' kA artha cUrNikAra karate haiM-'avahaTTa-aNNato giNhittA aNNahi tthveti|' avahaTTa kA ' artha hai- anya sthAna se lekara anya sthAna meM rakha detA hai| 4. 'duruhejjA' ke sthAna para 'duruheja' tathA 'duhejA' pAThAntara milate haiN| artha samAna hai| 5. 'pANANi vA' ke Age '4' kA cinha 'bhUyANi vA, jIvANi vA,sattANi vA' kA sUcaka hai| 6. isake sthAna para 'vittAsija', 'vittaseja' Adi pAThAntara milate haiN| artha hotA hai--vizeSa rUpa se trAsa degaa| 7. yahA~ bhI Avazyakokta airyApathikI sUtra ke pATha ke anusAra krama mAnA hai-'abhihayA, vattiyA, lesiyA, saMghAiyA, saMghaTTiyA, pariyAviyA, kilAmiyA, uddaviyA, ThANAoThANaM, saMkAmiyA, jIviyAo vvroviyaa|' Page #95 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 70 AcArAMga sUtra - dvitIya zrutaskandha 366.se bhikkhU vA 2 jAva samANe se jaM puNa jANejA-asaNaM vA 41 koTThigAto vA kolejAto vA assaMjae bhikkhupaDiyAe ukkujjiya avaujjiya ohariya AhaTTa dlejjaa| tahappagAraM asaNaM vA 4 malohaDaM ti NaccA lAbhe saMte No pddigaahejaa|| 365. gRhastha ke ghara meM bhikSA ke lie praviSTa sAdhu yA sAdhvI yadi yaha jAne ki azanAdi caturvidha Ahara gRhastha ke yahA~ bhIta para, stambha para, maMca para, ghara ke anya UparI bhAga (Ale) para, mahala para, prAsAda Adi kI chata para yA anya usa prakAra ke kisI U~ce sthAna para rakhA huA hai, to isa prakAra ke U~ce sthAna se utAra kara diyA jAtA azanAdi caturvidha AhAra aprAsuka evaM aneSaNIya jAnakara sAdhu grahaNa na kre| kevalI bhagavAn kahate haiM-yaha karmabandha kA upAdAna- kAraNa hai; kyoMki asaMyata gRhastha bhikSu ko Ahara dene ke uddezya se (U~ce sthAna para rakhe hue Ahara ko utArane hetu) caukI, paTTA, sIr3hI (niHzreNI) yA Ukhala Adi ko lAkara U~cA karake usa para cddh'egaa| Upara car3hatA huA vaha gRhastha phisala sakatA hai yA gira sakatA hai| vahA~ se phisalate yA girate hue usakA hAtha, paira, bhujA, chAtI, peTa, sira yA zarIra kA koI bhI aMga (indriya samUha) TUTa jAegA, athavA usake girane se prANI, bhUta, jIva aura sattva kA hanana ho jAegA, ve jIva nIce (dhUla meM) daba jAe~ge, paraspara cipaka kara kucala jAe~ge, paraspara TakarA jAe~ge, unheM pIr3Ajanaka sparza hogA, unheM saMtApa hogA, ve hairAna ho jAe~ge, ve trasta ho jAe~ge, yA eka (apane) sthAna se dUsare sthAna para unakA saMkramaNa ho jAegA, athavA ve jIvana se bhI rahita ho jaaeNge| ata: isa prakAra ke mAlAhRta (U~ce sthAna se utAra kara nizItha cUrNi (u0 17) meM ina zabdoM kI vyAkhyA isa prakAra hai- 'purisapamANA hINAhiyA vA vi cikkhalamayI koTThiyA bhvti|kolejo nAma dhaMsamao kaDavalle saTTaI vibhaNNati,anne bhaNaMti uttttiyaa| uvarihuttakaraNaM ukvijita, uddhAe tiriyahuttakaraNaM avakujiyA vA,ohariyatti peDhiyamAdisu ArubhiuM otAreti / ahavA uccaM kujjA ukkajiyA daMDAyataM tadvadagRhNAti, kAyaM kujaM kRtvA gRhNAti, oNamiya ityrthH| arthAt puruSapramANa athavA nyUnAdhika U~cI cikanI koSTikA hotI hai| koleja-kahate haiM dhaMsa jAne vAlI caTAI kA bAr3a jise saTTA (TATI) bhI kahate haiN| anya AcArya ise uSTrikA kahate haiN| Upara gardana karanA ukkajjita hai, U~cA hokara tirachI gardana karanA avakujiyA hai, ohariya kahate haiM-jahA~ U~cI caukI Adi para car3hakara utArA jAtA hai| athavA ukkajiyA kA artha hai-U~cA uThakara daMDAyamAna hokara AhAra grahaNa karatA (pakar3atA) hai| zarIra ko kubar3A karake-arthAt nIce jhukkr| 2. isake sthAna para kuTThigAo', 'koTThitAto', koTThiyAo', 'koTThigAo' Adi pAThAntara milate haiN| cUrNikAra ne 'koTThigA' pATha hI mAnA hai, jisakA artha hotA hai-anna-saMgraha rakhane kI kotthii| 3. 'kolejAto' ke sthAna para cUrNikAra 'kAlejAo' pATha mAnakara vyAkhyA karate haiM-'kAlejAo vaMsamao uvari saMkuA mUDigaho-bhUmIe vA khaNittu bhUmIgharagaM uvari saMkaDaM heTThA vicchiNNaM aggiNA dahittA kajjatiM, tAhiM suciraM pi gohUmAdI dhaNAM acchti|' 1. Page #96 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prathama adhyayana : saptama uddezaka : sUtra 366 71 lAye gae) azanAdi caturvidha AhAra ke prApta hone para bhI sAdhu use grahaNa na kre| 366. AhAra ke lie gRhastha ke ghara meM praviSTa sAdhu yA sAdhvI ko yaha jJAta ho jAe ki asaMyata gRhastha sAdhu ke lie azanAdi caturvidha AhAra miTTI Adi bar3I koThI meM se yA Upara se saMkar3e aura nIce se caur3e bhUmigRha meM se nIcA hokara, kubar3A hokara yA Ter3hA hokara kara denA cAhatA hai, to aise azanAdi caturvidha AhAra ko mAlAhRta (doSa se yukta) jAna kara prApta hone para bhI vaha sAdhu yA sAdhvI grahaNa na kre| vivecana-mAlAhRta doSayukta AhAra grahaNa na kare- ina donoM sUtroM meM mAlAhRta doSa se yukta AhAra grahaNa karane kA niSedha hai, sAtha hI isa niSedha kA kAraNa bhI batAyA hai| mAlAhata gaveSaNA (udgama) kA 13 vAM doSa hai| Upara, nIce yA tirachI dizA meM jahA~ hAtha AsAnI se na pahu~ca sake, vahA~ paMjoM para khar3e hokara yA sIr3hI, tipAI, caukI Adi lagAkara sAdhu ko AhAra denA-'mAlAhRta' doSa hai| isake mukhyatayA tIna prakAra haiM- (1) urdhva-mAlAhRta (Upara se utArA huA), (2) adhomAlAhRta (bhUmigRha, talaghara yA tahakhAne se nikAlakara lAyA huA),(3) tiryag-mAlAhRta-U~De bartana yA koThe Adi meM se jhuka kara nikAlA huaa| inameM se bhI hara eka ke jaghanya, madhyama aura utkRSTa ke bheda se tIna-tIna bheda haiN| er3iyA~ uThA kara hAtha phailAte hue chata meM TaMge chIMke Adi se kucha nikAla kara lAnA jaghanyaUrdhvamAlAhRta hai, sIr3hI Adi lagAkara Upara kI maMjila se utAra kara lAI gaI vastu utkRSTaurdhvamAlAhata hai, sIr3hI lagAkara maMca, khaMbhe yA dIvAra para rakhI huI vastu utAra kara lAnA madhyamaUrdhvamAlAhRta hai| mAlAhRta doSayukta AhAra lene se kyA-kyA hAniyA~ haiM? ise mUla pATha meM batA diyA hai| ahiMsA mahAvratI sAdhu apane nimitta se dUsare prANI kI jarA-sI bhI hAni, kSati yA hiMsA sahana nahIM kara sakatA, isI kAraNa isa prakAra kA AhAra lene kA niSedha kiyA hai| 'khaMdhaMsi' Adi padoM ke artha khaMdhaMsi-dIvAra yA bhitti pr| skandha kA artha cUrNikAra prakAraka (choTA prAkAra) karate haiM, athavA do prakAra kA skandha hotA - tajjAta. atajjAta / tajjAta skandha pahAr3a kI guphA meM patthara kA svata: banA huA AlA yA laTAna hotI hai aura atajjAta kRtrima hotI hai, gharoM meM patthara kA yA IMToM kA AlA yA laTAna banAI jAtI hai, cIjeM rakhane ke lie| thaMbhaMsi arthAt-kAlija kA artha hai-bAMsa kA banAyA huA bhUmigRha, jo Upara se saMkar3A aura nIce se caur3A ho, agni se jaba usa bhUmi ko jalA dete haiM, taba usameM cirakAla taka gehU~ Adi anna adhika hote haiN| 1. (ka) piNDaniyukti gA0 357 (kha) dazavaikAlika 5/1/67,68,69 (ga) dazavai0 cUrNi (aga0) pR0 117 2. AcArAMga vRtti patrAMka 343-344 Page #97 -------------------------------------------------------------------------- ________________ AcArAMga sUtra - dvitIya zrutaskandha -zilA yA lakar3I ke bane hue stambha para, maMcaM-cAra laTThoM ko bA~dhakara banAyA huA U~cA sthAna maMca yA macAna kahalAtA hai, usa para, mAlaMsi-chata para yA Upara kI maMjila para, pAsAdaMsi- mahala para, hammiyatalaMsi-prAsAda kI chata pr| payaleja-phisala jAegA, pavaDeja-gira par3egA, lUseja-coTa lagegI yA TUTa jAegA, koTThiggAto-koSThikA- anna saMgraha rakhane kI miTTI-tRNa-gobara Adi kI koThI se, kolejAtA-Upara se saMkar3e aura nIce se caur3e-se bhUmighara se, ukkajjiya- zarIra U~cA karake jhukakara tathA kubar3e hokara, avaujjiya-nIce jhukakara, AhAriya-tirachA-Ter3hA hokr| udabhinna-doSayukta AhAra-niSedha 367. se bhikkhU vA 2 jAva samANe se jaM puNa jANejjA asaNaM vA 4 maTTiolittaM tahappagAraM asaNaM vA 4 jAva lAbhe saMte No pddigaahejaa| kevalI bUyA- AyANameyaM / assaMjae bhikkhupaDiyAe maTTiolittaM asaNaM vA ubbhidamANe puDhavIkArya samAraMbhejjA,taha teu-vAu-vaNassati-tasakAyaM samAraMbhejA. paNaravi oliMpamANe pacchAkammaM krejaa| aha bhikkhUNaM puvvovadiTThA 42 jaM tahappagAraM maTTiolittaM asaNaM vA 4 aphAsuyaM lAbhe saMte No pddigaahejaa| 367. gRhastha ke ghara meM AhArArtha praviSTa sAdhu yA sAdhvI yaha jAne ki vahA~ azanAdi caturvidha AhAra miTTI se lIpe hue mukha vAle bartana meM rakhA huA hai to isa prakAra kA AhAra prApta hone para bhI grahaNa na kre| kevalI bhagavAn kahate haiM- yaha karma Ane kA kAraNa hai| kyoMki asaMyata gRhastha sAdhu ko AhAra dene ke lie miTTI se lIpe AhAra ke bartana kA mu~ha udbhedana karatA (kholatA) huA pRthvIkAya kA samArambha karegA tathA agnikAya, vAyukAya, vanaspatikAya aura trasakAya taka kA samArambha kregaa| zeSa AhAra kI surakSA ke lie phira bartana ko lipta karake vaha pazcAtkarma kregaa| isIlie tIrthakara bhagavAn ne pahale se hI pratipAdita kara diyA hai ki sAdhu-sAdhvI kI yaha pratijJA hai, yaha hetu hai, yaha kAraNa hai aura yahI upadeza hai ki vaha miTTI se lipta bartana ko khola kara diye jAne vAle azanAdi caturvidha AhAra ko aprAsuka evaM aneSaNIya samajha kara prApta hone para bhI grahaNa na kre| vivecana- udbhinna doSa yukta AhAra grahaNa na kareM- isa sUtra meM udgama ke 12 veM udbhinna nAmaka doSa se yukta AhAra se grahaNa karane kA niSedha kiyA gayA hai| 3 yahA~ to sirpha miTTI 1. yahA~ 'jAva' zabda sU0 324 meM paThita 'aphAsuyaM aNesaNijaM maNNamANe' taka ke pATha kA sUcaka hai| 2. yahA~ puvvovadiTTA' se Age'4' kA aMka 'jaMtahappagAraM' taka samagra pATha kA sUcaka hai,sUtra 367 ke anusaar| 3. TIkA patra 344 ke AdhAra pr| Page #98 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prathama adhyayana : saptama uddezaka: sUtra 368 ke lepa se lipta bartana ke mukha ko kholakara diyA gayA AhAra lene meM udbhinnadoSa batAyA hai, kintu dazavaikAlikasUtra meM batAyA gayA hai ki jala - kumbha, cakkI, pITha, zilAputra ( loDhA), miTTI ke lepa aura lAkha Adi zleSa dravyoM se pihita (Dhake, lipe aura mU~de hue), bartana kA zramaNa ke lie mu~ha kholakara AhAra detI huyI mahilA ko muni niSedha kare ki 'maiM isa prakAra kA AhAra nahIM le sktaa|' 1 udbhinna se yahA~ miTTI kA lepa hI nahIM, lAkha, capar3A, kapar3A, loha, lakar3I Adi dravyoM se baMda bartana kA mu~ha kholane kA bhI nirUpaNa abhISTa hai, anyathA sirpha miTTI ke lepa se banda bartana ke mu~ha ko kholane meM hI SaTkAya ke jIvoM kI virAdhanA kaise saMbhava hai? piNDaniryukti gAthA 348 meM udbhinna do prakAra kA batAyA gayA hai - (1) pihita- udbhinna aura (2) kapATa - udbhinna / capar3I, miTTI lAkha Adi se banda bartana kA mu~ha kholanA pihita - udbhinna hai aura baMda kivAr3a kA kholanA kapATodbhinna hai / pidhAna ( Dhakkana - lepa) sacitta aura acitta donoM prakAra kA ho sakatA hai, use sAdhu ke lie kholA jAe aura banda kiyA jAe to vahA~ pazcAtkarma evaM Arambhajanya hiMsA kI sambhAvanA hai| isIlie yahA~ pihita - udbhinna AhAra grahaNa kA niSedha kiyA hai| lohA-capar3I Adi se baMda bartana ko kholane meM agnikAya kA samArambha spaSTa hai, agni prajvalita karane ke lie havA karanI par3atI hai, isalie vAyukAyika hiMsA bhI sambhava hai, ghI Adi kA Dhakkana kholate samaya nIce gira jAtA hai to pRthvIkAya, vanaspatikAya aura choTe-choTe trasajIvoM kI virAdhanA bhI sambhava hai| bartanoM ke kaI chAMnaNa (baMda) mu~ha kholate samaya aura bAda meM bhI pAnI se bhI gRhastha dhote haiM, isalie akAya kI bhI virAdhanA hotI hai / lakar3I kA DATa banAkara lagAne se vanaspatikAyika jIvoM kI bhI virAdhanA sambhava hai / 3 SaTkAya jIva- pratiSThita AhAra grahaNa niSedha 368. se bhikkhU vA 2 jAva samANe se jjaM puNa jANejjA asaNaM vA 4 puDhavikkAyapatiTThita / tahappAraM asaNaM vA 4 aphAsuyaM jAva No paDigAhejA / apkAya- agnikAya pratiSTita AhAra grahaNa niSedha bhikkhU vA 2 se jjaM puNa jANejjA asaNaM vA 4 AukAyapatiTThitaM taha ceva / evaM agaNikAyapatiTThitaM lAbhe saMte No paDigAhejA / 1. dagAvAraeNa pihiyaM, nIsAe pIDhaeNa vA / 2. 3. 73 loDheNa vAvi leveNa, sileseNa va keNai // 45 // taM ca ubbhirdiyA dejja, samaNaTThAe va dAvae / deMtiyaM paDiAikkhe na me kappai tArisaM // 46 // (ka) AcA0 TIkA patra 344 ke AdhAra para AcA0 TIkA patra 344 ke AdhAra para - dasavai0 a0 5 u0 1 (kha) piNDaniryukti gAthA 348 Page #99 -------------------------------------------------------------------------- ________________ (74) AcArAMga sUtra - dvitIya zrutaskandha kevalI bUyA-AyANameyaM / assaMjae bhikkhupaDiyAe agaNiM ussikkiya Nissikkiya ohariya AhaTTa dlejjaa| aha bhikkhUNaM puvvovadiTThA3 4 jAva No pddigaahejaa| vAyukAya-hiMsAjanita niSedha se bhikkhUvA 2 jAvasamANe se jaM puNa jANejA-asaNaM vA 4 accusiNaM assaMjae bhikkhu paDiyAe sUveNa vA vihuvaNeNa vA tAliyaMTeNa vA patteNa vA sAhAe vA sAhAbhaMgeNa vA pehuNeNa vA pehuNahattheNa vA celeNa vA celakaNNeNa vA hattheNa vA muheNa vA phumeja vA vIejjA vaa| se puvvAmeva AloejA-Auso tti vA bhagiNi tti vA mA etaM tumaM asaNaM vA 4 accusiNaM sUveNa 5 vA jAva phumAhi vA vIyAhi vA, abhikaMkhasi me dAuM emeva dalayAhi / se sevaM vadaMtassa paro sUveNa vA jAva vIittA AhaTTa dalaejjA, tahappagAraM asaNaM vA 4 aphAsuyaM jAvaNo pddigaahejaa| vanaspati-pratiSThita AhAra grahaNa-niSedha sebhikkhUvA 2 jAvasamANe se jaM puNa jANejA asaNaM vA 4 vnnsstikaayptidvitN| tahappagAraM asaNaM vA pANaM vA khAimaM vA sAimaM vaNassatikAyapatihitaM aphAsuyaM lAbhe saMte No pddigaahejaa| evaM tasakAe vi| 368. gRhastha ke ghara meM AhAra ke lie praviSTa bhikSu yA bhikSuNI yadi yaha jAne ki yaha azanAdi caturvidha AhAra- pRthvIkAya (sacitta miTTI Adi) para rakhA huA hai, to isa prakAra ke . AhAra ko aprAsuka aura aneSaNIya samajhakara sAdhu-sAdhvI grahaNa na kre| vaha bhikSu yA bhikSuNI Adi ....... yaha jAne ki -azanAdi AhAra apkAya (sacitta jala Adi) para rakhA huA hai, to isa prakAra ke AhAra ko aprAsuka, aneSaNIya jAnakara grahaNa na kre| 1. ina donoM padoM ke sthAna para 'ussikiyA NissikkiyA'- 'ussikiya Nissikiya', 'ussikiya Nissikiya', aura 'ussaMkiya Nissikkiya' pAThAntara milate haiN| artha prAyaH samAna hai| ussikiya kA artha cUrNi meM isa prakAra hai- ussikiya- yAnI bujhA kara / anya TIkA meM osa (ussa) kiya' pATha mAna kara artha kiyA hai-prajvAlya- jalAkara / 2. ohariya kA artha cUrNikAra ne kiyA hai-'uttaaretu'-utaarkr| 3. yahA~ 'pucovadiTThA' ke Age '4' kA cihna sUtra 367 ke anusAra- 'No paDigAhejA' taka samagra pATha smjheN| 4. 'vihuvaNeNa' ke sthAna para 'vidhuvaNeNa' pAThAntara mAnakara cUrNikAra ne artha kiyA hai-vidhuvaNaM viiynno-vyNjnk-pNkhaa| sUveNa kA artha cUrNikAra ne yoM kiyA hai-sUvaM-suppaM-sUpa (chaaj)| 6. aphAsuyaM ke Age jAva zabda paDiggAhejjA taka sUtra 324 ke anusAra samagra pATha smjheN| 7. 'jAva' ke antargata sUtra 324 ke anusAra 'samANe' taka kA samagra pATha smjheN| Page #100 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prathama adhyayana : saptama uddezaka : sUtra 368 75 vaha bhikSu yA bhikSuNI yadi - yaha jAne ki azanAdi AhAra agnikAya (Aga yA A~ca) para rakhA huA hai, to aise AhAra ko aprAsuka tathA aneSaNIya jAna kara grahaNa na kre| kevalI bhagavAn kahate haiM- yaha karmoM ke upAdAna kA kAraNa hai, kyoMki asaMyata gRhastha sAdhu ke uddezya se-agni jalAkara, havA dekara, vizeSa prajvalita karake yA prajvalita Aga meM se Indhana nikAla kara, Aga para rakhe hue bartana ko utAra kara, AhAra lAkara de degA, isIlie tIrthaMkara bhagavAn ne sAdhu-sAdhvI ke lie pahale se batAyA hai, yahI unakI pratijJA hai, yahI hetu hai yahI kAraNa hai aura yahI upadeza hai ki ve sacitta-pRthvI, jala, agni Adi para pratiSThita AhAra ko aprAsuka aura aneSaNIya mAnakara prApta hone para grahaNa na kre| gRhastha ke ghara meM bhikSA ke lie praviSTa sAdhu yA sAdhvI ko yaha jJAta ho jAe ki sAdhu ko dene ke lie yaha atyanta uSNa AhAra asaMyata gRhastha sUpa - (chAjale) se, pa~khe se, tAr3apatra, khajUra Adi ke patte, zAkhA, zAkhAkhaNDa se, mora ke paMkha se athavA usase bane hue paMkhe se, vastra se, vastra ke palle se, hAtha se yA mu~ha se phaMka mAra kara paMkhe Adi se havA karake ThaMDA karake denevAlA hai| vaha pahale (dekhate hI) vicAra kare aura ukta gRhastha se kahe-AyuSman gRhastha! yA AyuSmatI bhaginI! tuma isa atyanta garma AhAra ko sUpa, pa~khe ..... hAtha-mu~ha Adi se phUMka mata mAro aura na hI havA karake ThaMDA kro| agara tumhArI icchA isa AhAra ko dene kI ho to, aise hI de do| isa para bhI vaha gRhastha na mAne aura usa atyuSNa AhAra ko sUpa, paMkhe Adi se havA dekara ThaNDA karake dene lage to usa AhAra ko aprAsuka aura aneSaNIya samajha kara prApta hone para bhI grahaNa na kre| gRhastha ke ghara meM AhAra ke lie praviSTa sAdhu yA sAdhvI yaha jAne ki yaha azanAdi caturvidha AhAra vanaspatikAya (harI sabjI, patte Adi) para rakhA huA hai to usa prakAra ke vanaspatikAya pratiSThita AhAra (caturvidha) ko aprAsuka aura aneSaNIya jAnakara prApta hone para na le| isI prakAra trasakAya se pratiSThita AhAra ho to use bhI aprAsuka evaM aneSaNIya mAnakara grahaNa na kre| vivecana-SaTkAyika jIva-pratiSThita AhAra grahaNa na kare- isa sUtra meM pRthvIkAya, apkAya, tejaskAya, vAyukAya aura vanaspatikAya; yoM pA~ca ekendriya jIvoM aura trasakAya (dvIndriya se lekara paMcendriya taka ke) jIvoM ke Upara rakhA huA yA.unase saMsRSTa AhAra ho to use grahaNa karane kA niSedha kiyA gayA hai| / kaI bAra aisA hotA hai ki AhAra acitta aura prAsuka hotA hai, kintu usa AhAra para yA AhAra ke bartana ke nIce yA AhAra ke andara kaccA pAnI, sacitta namaka Adi, harI vanaspati yA bIja Adi sthita ho, agni kA sparza ho (Aga se bAra-bAra bartana ko utArA rakhA jA rahA ho) yA phUMka mArakara athavA paMkhe Adi se havA kI jA rahI ho athavA usa AhAra meM- pAnI meM dhaneriyA, cIMTI, laTa, makkhI, phuAre Adi jIva par3e hoM, yA sA~pa, bicchU, Adi AhAra ke bartana ke Page #101 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 76 AcArAMga sUtra - dvitIya zrutaskandha nIce yA Upara baiThe hoM athavA usa AhAra para cIMTiyA~ lagI huI hoM, makkhiyA~ baiThI bhinabhinA rahI hoM yA anya koI ur3ane vAlA prANI usa AhAra para baiThA ho yA maMDarA rahA ho to aisI sthiti meM usa AhAra ko sacitta pratiSThita mAnA jAtA hai, sAdhu ke lie vaha grAhya nahIM hotaa| kyoMkiahiMsA mahAvratI sAdhu apane AhAra ke lie kisI bhI jIva ko jarA-sA bhI kaSTa nahIM de sktaa| yahI kAraNa hai ki vaha itanA sAvadhAnIpUrvaka calatA hai| isa sUtra meM zaMkita, makSita, nikSipta, pihita, saMhata, dAyaka, unmizra, apariNata, lipta aura chardita, ina dasa eSaNA-doSoM kA samAveza ho jAtA hai|2 pAnaka-eSaNa 369. se bhikkhU vA 2 jAva samANe se jaM puNa pANagajAyaM jANejjA, taMjahAusseimaM vAre saMseimaM vA cAulodagaMvA aNNataraM vA tahappagAraM pANagajAtaM adhuNAdhotaM aNaMbilaM avvokkaMtaM apariNataM aviddhatthaM aphAsuyaM jAva No pddigaahejaa| aha puNevaM jANejjA cirA dhotaM aMbilaM vakvaMtaM pariNataM viddhatthaM phAsuyaM jAva pddigaahejaa| 1. tulanA kareM - 'asaNaM pANagaM vA vi, khAimaM sAimaM thaa| pupphesu hoja ummIsaM, bIesu hariesu vA // 57 // taM bhave bhattapANaM tu, saMjayANa akappiyaM / detiyaM paDiAikkhe, na me kappai tArisaM // 58 // asaNaM pAgaNaM vA vi,khAimaM sAimaM thaa| udagammi hoja nikkhittaM, uttigaMpaNagesu vA // 59 // taM bhave bhattapANaM tu, saMjayANa akppiyN| betiyaM paDiAikkhe, na me kappai tArisaM // 60 // asaNaM pANagaM vA vi,khAimaM sAimaM thaa| teummi hoja nikkhittaM, taM ca saMghaTTiyA de||61|| taM bhave bhattapANaM tu, saMjayANa akppiyN| deMtiyaM paDiAikkhe, na me kappai taarisN||62|| evaM ussakkiyA osakkiyA, ujAliyA pajjAliyA nivvaaliyaa| ussiciyA nissiciyA, ovattiyA oyariyA dae // 63 // taM bhave bhattapANaM tu, saMjayANa akppiyN| deMtiyaM paDiAikkhe, na me kappai tArisaM // 64 // hoja kaTuM silaM vA vi, iTThAlaM vA vi egyaa| ThAviyaM saMkamaTThAe, taM ca hoja calAcalaM // 65 // -dasavai05/u01 AcArAMga TIkA patra 345 ke AdhAra para 3. tulanA kIjie-dazavaikAlika a05, u01, gA0 106 4. 'avvokkaMta' ke sthAna para avvakkataM pATha mAnakara cUrNikAra ne artha kiyA hai-saceyaNaM-sacetana / 2. Page #102 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prathama adhyayana : saptama uddezaka : sUtra 369-371 370.se bhikkhU vA 2 jAva' samANe se jaM puNa pANagajAtaM jANejjA taMjahA-tilodagaM 2 vA tusodagaM vA javodagaM vA AyAmaM vA sovIraM vA suddhaviyaDaM vA, aNNataraM vA tahappagAraM pANagajAtaM puvvAmeva AloejjA-Auso tti vA bhagiNi tti vA dAhisi me etto aNNataraM pANagajAtaM? se sevaM vaMdaMta paro vadejA-AusaMto samaNA ! cevedaM pANagajAtaM paDiggaheNa vA ussiciyANaM oyattiyANaM ginnhaahi| tahappagAraM pANagajAtaM sayaM vA geNhejA, paro vA se dejA, phAsuyaM lAbhe saMte pddigaahejaa| _371.se bhikkhUvA jAva samANe se jaM puNa pANagaMjANejA-aNaMtarahitAe puDhavIe jAva saMtANae uddhaTTa uddhaTTa 4 Nikkhitte siyaa| assaMjate bhikkhupaDiyAe udaulleNa vA sasaNiddheNa vA sakasAeNa vA matteNa vA sItodaeNa vA saMbhoettA AhaTTa dlejjaa|thppgaarN pANagajAyaM aphAsuyaM lAbhe saMte No pddigaahejjaa| 369. gRhastha ke ghara meM pAnI ke lie praviSTa sAdhu yA sAdhvI yadi pAnI ke ina prakAroM ko jAne-jaise ki-ATe ke hAtha lagA huA pAnI, tila dhoyA huA pAnI, cAvala dhoyA huA pAnI, athavA anya kisI vastu kA isI prakAra kA tatkAla dhoyA huA pAnI ho, jisakA svAda calita-(parivartita) na huA ho, jisakA rasa atikrAnta na huA (badalA na) ho, jisake varNa Adi kA pariNamana na huA ho, jo zastra-pariNata na huA ho, aise pAnI ko aprAsuka aura aneSaNIya jAnakara milane para bhI sAdhu-sAdhvI grahaNa na kre| - isake viparIta yadi vaha yaha jAne ke yaha bahuta dera kA cAvala Adi kA dhoyA huA dhovana hai, isakA svAda badala gayA hai, rasa kA bhI atikramaNa ho gayA hai, varNa Adi bhI pariNata ho gae haiM aura zastra-pariNata bhI hai to usa pAnaka (jala) ko prAsuka aura eSaNIya jAnakara prApta hone para sAdhu-sAdhvI grahaNa kre| 370. gRhastha ke yahA~ pAnI ke lie praviSTa sAdhu yA sAdhvI agara isa prakAra kA pAnI jAne, jaise ki tiloM kA (dhoyA huA) udaka; tuSodaka, yavodaka, ubale hue cAvaloM kA osAmaNa (mAMDa), kAMjI kA bartana dhoyA huA jala, prAsuka uSNa jala athavA isI prakAra kA anya-drAkSoM ko dhoyA huA pAnI (dhovana) ityAdi jala-prakAra pahale dekhakara hI sAdhu gRhastha se kahe-"AyuSman gRhastha (bhAI) yA AyuSmatI bahana! kyA mujhe ina jaloM (dhovana pAnI ) meM se kisI jala (pAnaka) ko doge?" sAdhu ke isa prakAra kahane para vaha gRhastha yadi kahe ki "AyuSman zramaNa! jala pAtra meM rakhe hue pAnI ko apane pAtra se Apa svayaM ulIca kara yA jala ke bartana ko ulaTakara le liijie|" 1. 'jAva' ke Age kA 'samANe' taka kA pATha sU0 324 ke anusAra smjheN| 2. tulanA kIjie -dazavaikAlika a05, u01, gA088, 92 / 3. isake sthAna para pAThAntara isa prakAra hai-'usiMciyANaM avttiyaannN'| artha samAna hai| 4. isake sthAna para 2 nikkhitte 1 pAThAntara hai| artha samAna hai| kkhitte', Page #103 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 78 AcArAMga sUtra - dvitIya zrutaskandha gRhastha ke isa prakAra kahane para sAdhu usa pAnI ko svayaM le le athavA gRhastha svayaM detA ho to use prAsuka aura eSaNIya jAna kara prApta hone para grahaNa kara le| 371. gRhastha ke yahA~ pAnI ke lie praviSTa sAdhu yA sAdhvI yadi isa prakAra kA pAnI jAne ki gRhastha ne prAsuka jala ko vyavadhAna rahita (sIdhA) sacitta pRthvI para, sasnigdha pRthvI para, sacitta zilA para, sacitta miTTI ke Dhele yA pASANa para, ghuna lage hue lakkar3a para, dImaka lage jIvAdhiSThita padArtha para, aNDe, prANI, bIja, harI vanaspati, osa, sacitta jala, cIMTI Adi ke bila, pA~ca varNa kI kAI, kIcar3a ke sanI miTTI, makar3I ke jAloM se yukta padArtha para rakhA hai, athavA sacitta padArtha se yukta bartana se nikAlakara rakhA hai| asaMyata gRhastha bhikSu ko dene ke uddezya se sacitta jala Tapakate hue athavA jarA-se gIle hAthoM se, sacitta pRthvI Adi se yukta bartana se, yA prAsuka jala ke sAtha sacitta (zItala) udaka milAkara lAkara de to usa prakAra ke pAnaka (jala) ko aprAsuka aura aneSaNIya mAnakara sAdhu use milane para bhI grahaNa na kre| vivecana -agrAhya aura grAhya jala-sAdhu ke lie bhojana kI taraha pAnI bhI aciMtta hI grAhya hai, sacitta nhiiN| garma pAnI (tIna ubAla Ane para) acitta ho jAtA hai, parantu ThaNDA pAnI bhI cAvala, tila, tuSa, jau, drAkSa Adi dhone, kA~jI, ATe, chAcha Adi ke bartana dhone se varNa-gandha-rasasparza badala jAne para acitta aura prAsuka ho jAtA hai| vaha pAnI, jise zAstrIya bhASA meM 'pAnaka' kahA gayA hai, bhikSAvidhi ke anusAra sAdhu grahaNa kara sakatA hai, bazarte ki vaha pAnI tAjA dhoyA huA na ho, usakA svAda badala gayA ho, gandha bhI badala gayA ho, raMga bhI parivartita ho gayA ho, aura . virodhI zastra dvArA nirjIva ho gayA ho, isI prakAra usa prAsuka jala kA bartana kisI sacitta jala, pRthvI, vanaspati, agni Adi ke yA trasakAya ke nIce, Upara yA sparza karatA huA na ho, paMkhe, hAtha Adi se havA karake na diyA jAtA ho, usameM pRthvIkAyAdi yA dvIndriyAdi trasajIva na par3e hoM, usameM sacitta pAnI milAkara na diyA jAtA ho| niSkarSa yaha hai ki pUrvokta prakAra kA prAsuka acitta jala sacitta vastu se bilkula alaga rakhA ho to sAdhu ke lie grAhya hai, anyathA nhiiN| dazavaikAlika Adi AgamoM meM isakA vistRta nirUpaNa hai| 'pANagajAyaM' Adi padoM ke artha-pANagajAyaM-pAnaka (peyajala) ke prakAra, usseimaMATA osanate samaya jisa pAnI meM hAtha dhoe jAte haiM, Duboye jAte haiM, vaha pAnI utsvedima 1. (ka) TIkA patra 346 ke AdhAra para (kha) dazavai0 jinadAsa cUrNi pR0 185 tahevuccAvayaM pANaM, aduvA vaardhoynnN| saMseimaM cAulodagaM, ahuNAdhoyaM vivje||75|| jaM jANeja cirAdhoyaM, maie daMsaNeNa vaa| paDipucchiUNa soccA vA,jaM ca vissaMkiyaM bhave // 76 // -dasavai05/1 Page #104 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prathama adhyayana : aSTama uddezaka: sUtra 372-373 79 kahalAtA hai| saMseimaM-tila dhoyA huA pAnI athavA araNi yA lakar3I bujhAyA huA pAnI saMsvedima hotA hai| ahuNAdhoyaM- tAjA dhoyA huA (dhovana) paanii| aNaMbilaM- jo apane svAda se calita na huA ho| avvukvaMtaM- rasAdi ke atikrAnta na huA ho| apariNayaM-varNAdi pariNata (parivartana) na huA ho| aviddhatthaM-virodhI zastra dvArA jisake jIva vidhvasta na hue hoN| aphAsuyaM-sacitta / AyAmaM-cAvaloM kA osaamnn-maaNdd| sovIraM-kAMjI yA kAMjI kA paanii| suddhaviyaDaM - zuddha uSNa prAsuka jl| paDiggaheNa - pAtra se| ussiciMyANaM - uliickr| oyattiyANaM-ulaTa yA uddelkr| aNaMtarahiMyAe puDhavIe-bIca meM vyavadhAna se rahita pRthvI para / uddhtttt-nikaalkr|sksaaenn matteNa- sacitta pRthvI Adi ke avayava se saMliSTa pAtra (vartana) se| sItodaeNa sabhoettA'-zItala (sacitta) udaka ke sAtha milaakr| 372. etaM khalu tassa bhikkhussa vA 2 saamggiyN| yaha (AhAra-pAnI kI gaveSaNA kA viveka) usa bhikSu yA bhikSuNI kI (jJAna-darzana-cAritrAdi AcAra sambandhI) samagratA hai| 3 // saptama uddezaka smaapt|| aTThamo uddesao aSTama uddezaka agrAhya-pAnaka niSedha 373. se bhikkhU vA 2 jAva samANe se jaM puNa pANagajAtaM jANejjA, taMjahAaMbapANagaM vA aMbADagapANagaM vA kaviTThapANagaM' vA mAtuluMgapANagaM 5 vA muddiyApANagaM vA dAlimapANagaM vA khajUrapANagaM vA pAlierapANagaM vA karIrapANagaM vA kolapANagaM vA AmalagapANagaM vA ciMcApANagaM vA, aNNataraM vA tahappagAraM pANagajAtaM saaTThiyaM sakaNuyaM sabIyagaM 6 assaMjae bhikkhupaDiyAe chavveNa vA dUseNa vA vAlageNa vA avIliyANa 1. ATe kA dhovana bhI 'saMseima' kahalAtA hai| - dasavai0 pR0 5 u0 1 2. TIkA patra 346 / 3. isakA vivecana prathama uddezaka ke sUtra 334 ke anusAra samajha lenA caahie| 4. tulanA kIjie-dazavaikAlika a05, u02, 23 / 5. isake sthAna para 'mAtulaMga'-'mAtuliMga' pAThAntara milatA hai| sabIyagaM ke sthAna para sANubIyakaM pATha mAnakara cUrNikAra ne artha kiyA hai-'anu-stoke, cho (tho) veNa bIteNa sh-saannubiiykN|'-annu kA artha hai thodd'aa| thor3e-se bIjoM sahita 'sANubIjaka'kahalAtA Page #105 -------------------------------------------------------------------------- ________________ AcArAMga sUtra - dvitIya zrutaskandha 1 paripIliyANa parissAiyANa ' AhaTTa dalaejA / tahappagAraM pANagajAyaM aphAsurya lAbhe saMte No paDigAhejjA / 80 373. gRhastha ke ghara meM pAnI ke lie praviSTa sAdhu yA sAdhvI yadi isa prakAra kA pAnaka jAne, jaise ki Amraphala kA pAnI, aMbADaka (AmrAtaka) phala kA pAnI, kapittha (kaitha) phala kA pAnI, bijaure kA pAnI, drAkSA kA pAnI, dAr3ima (anAra) kA pAnI, khajUra kA pAnI, nAriyala (DAbha) kA pAnI, karIra (karIla) kA pAnI, bera kA pAnI, A~vale ke phala kA pAnI, imalI kA pAnI, isI prakAra kA anya pAnI (pAnaka) hai, jo ki guThalI sahita hai, chAla Adi sahita hai, yA bIja sahita hai aura koI asaMyata gRhastha sAdhu ke nimitta bA~sa kI chalanI se, vastra se, gAya Adi ke pU~cha ke bAloM se banI chalanI se eka bAra yA bAra-bAra masala kara, chAnatA hai aura ( usameM rahe hue chAla, bIja, guThalI Adi ko alaga karake) lAkara dene lagatA hai, to sAdhusAdhvI isa prakAra ke pAnaka (jala) ko aprAsuka aura aneSaNIya mAna kara milane para bhI na le / vivecana Amra Adi kA pAnaka grAhya yA agrAhya ? - Ama Adi ke phaloM ko dho kara, yA unakA rasa nikAlate samaya bAra-bAra hAtha lagAne se jo dhovana pAnI taiyAra hotA hai, usa pAnI ke raMga, svAda, gaMdha aura sparza meM to parivartana ho jAtA hai, isalie vaha prAsuka hone ke kAraNa grAhya ho jAtA hai, kintu usa pAnI meM yadi ina phaloM kI guThalI, chilake, patte, bIja Adi par3e hoM, athavA koI bhAvuka gRhastha usa pAnI meM par3e hue guThalI Adi sacitta padArthoM ko sAdhu ke samakSa yA usake nimitta masalakara tathA chalanI, kapar3e Adi se chAnakara sAmane lAkara dene lage to vaha prAsuka pAnaka bhI sacitta saMspRSTa yA Arambha-janita hone se aprAsuka evaM agrAhya ho jAtA hai| - drAkSA, A~valA, imalI evaM bera Adi kaI padArthoM ko to tatkAla nicor3a kara pAnaka banAyA jAtA hai / vRttikAra kahate haiM ki aisA pAnaka (pAnI) udgama ( 16 udgama ) doSoM se dUSita hone ke kAraNa aneSaNIya hai / AdhAkarma Adi 16 udgama doSa dAtA ke dvArA lagAe jAte haiM / inako yathAyogya samajha lenA cAhie / 2 1. cUrNikAra ne ina tInoM kriyAoM kA artha isa prakAra kiyA hai. - 2. AvIletI ekvaMsi, paripIleti bahuso, parisaeti gAleti / arthAt eka bAra mardana karane ko 'ApIla', bAra-bAra mardana karane ko 'paripIla' aura chAnane ko 'parisae' kahate haiM / (ka) AcArAMga vRtti patrAMka 346 ke AdhAra pr| (kha) eSaNA doSoM kA varNana sUtra 324 pRSTha 8 para dekheM / (ga) tulanA kIjie - "kaviTTaM mAuligaM ca, mUlagaM mUlagattiyaM / AmaM asatthapariNayaM, maNasA vi na patthae // " - dasavai0 5 / 2 / 23 Page #106 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prathama adhyayana : aSTama uddezaka : sUtra 374 'aMbADaga' Adi padoM ke artha-'aMbADaga' kA artha AmrAtaka (A~valA) kiyA hai, kintu Age 'Amalaga' zabda AtA hai, isalie ambADaM koI anya phala vizeSa honA caahie| mAtuluMga-bijaure kA phala, muddiya-drAkSA, kola-bera, Amalaga-A~valA, ciMcA 3imalI, aTThiyaM-guThalI sahita, sakaNuaM-chAla Adi sahita, chavveNa-bA~sa kI chalanI se, vAlageNa-bAloM se banI chalanI se, AvIliyANa paripIliyANa-eka bAra masala yA nicor3a kara, bAra-bAra masala yA nicor3a kara, parissAiyANa-chAna kr| AhAra-gandha meM anAsakti 374. se bhikkhU vA 2 jAva paviDhe samANe se AgaMtAresu vA ArAmAgAresu va gAhAvatikulesuvA pariyAvasahesuvA aNNagaMdhANivA pANagaMdhANivA surabhigaMdhANi vA AghAya 2 se tattha AsAyapaDiyAe mucchie giddhe gaDhie ajjhovavaNNe 'aho gaMdho, aho gaMdho' No gNdhmaaghaaejjaa| 374. vaha bhikSu yA bhikSuNI AhAra prApti ke lie jAte samaya pathika-gRhoM (dharma/zAAloM) meM, udyAnagRhoM meM, gRhasthoM ke gharoM meM yA parivrAjakoM ke maThoM meM anna kI sugandha, peya padArtha kI sugandha tathA kastUrI itra Adi sugandhita padArthoM kI saurabha ko sUMgha-sUMgha kara usa sugandha ke AsvAdana kI kAmanA se usameM mUchita, gRddha, grasta evaM Asakta hokara-'vAha! kyA hI acchI sugandha hai !' kahatA huA (mana meM socatA huA) usa gandha kI suvAsa na le| vivecana AhArArtha jAte samaya sAvadhAna rahe-zAstra meM aMgAra, dhUma Adi 5 doSa batAe haiM, jinheM sAdhu AhAra kA upabhoga karate samaya rAga-dveSagrasta hokara lagA letA hai| prastuta sUtra meM AhAra-pAnI kA sIdhA upabhoga na hokara unake sugandha kI sarAhanA karake parokSa upabhoga kA prasaMga hai, jise zAstrakAra ne paribhogaiSaNA doSa ke antargata mAnA hai| isa prakAra khAdya-peya vastuoM kI mahaka meM Asakta hone se vastu to palle nahIM par3atI, sirpha rAga (Asakti) ke kAraNa karmabandha hotA hai| isalie isa sUtra meM gandha meM hone vAlI Asakti se bacane kA nirdeza kiyA gayA hai| isa sUtra se dhvanita hotA hai ki bhikSA ke lie jAte samaya mArga meM par3ane vAlI dharmazAlAoM, udyAnagRhoM, gRhasthagRhoM meM yA maThoM meM kahIM prItibhoja ke lie taiyAra kiye jA rahe sarasa-sugandhita svAdiSTa padArthoM kI mahaka pA kara sAdhu kA mana vicalita ho jAtA hai, saMkhaDi meM jAnA varjita 1. (ka) pAia-sadda-mahaNNavo, pR0 11 (kha) AcArAMga vRtti patrAMka 346 2. mahArASTra meM "ambADI" nAmaka pattedAra sabjI hotI hai, jisakA svAda khaTTA va kaSailA hotA hai| 3. marAThI meM ciMca imalI ke artha meM Aja bhI prayukta hotA hai| 4. dekheM sUtra 324 kA TippaNa pRSTha 8 Page #107 -------------------------------------------------------------------------- ________________ AcArAMga sUtra -dvitIya zrutaskandha hone ke kAraNa vaha vahA~ jA nahIM pAtA, kevala una padArthoM kI sugandha se lalacA kara tathA unakI sugandhi kI prazaMsA karake raha jAtA hai| aisA karane se sAdhu kI svAda-lolupatA aura Asakti bar3ha jAtI hai, jo ghora karmabandha kA kAraNa hai| 'AgaMtAresu' Adi padoM kA artha-AgaMtAresu-nagara ke bAhara ke ghara, jinameM AA kara pathika Thaharate haiM, cUrNi ke anusAra artha hai 2- AgaMtAra-mArga, mArga meM AgAra-gRha hai- AgantAgAra; athavA jahA~ A-A kara AgAra (gRhastha) ThaharateM haiM, una AgantAgAroM meN| pariyAvasahesu 3 - bhikSu Adi ke maThoM meM, cUrNikAra ke anusAra parivrAjakAdi ke AvAsoM meM, AsAyapaDiyAe-AsvAdana kI apekSA se, yA ghraannsukh-raag-vsh| 4 mucchie giddhe gaDhie ajjhovavanne- cAroM ekArthaka-se, kintu thor3A-thor3A antr| artha isa prakAra hai- mUchita, gRddha, grasta aura aaskt| apakka-zastra-apariNata vanaspati AhAra grahaNa-niSedha ___375. se bhikkhU vA 2 jAva samANe se jaM puNa jANejA sAluyaM 6 vA virAliyaM vA sAsavaNAliyaM vA, aNNataraM vA tahappagAraM AmagaM asatthapariNataM aphAsurya lAbhe saMte No pddigaahejjaa| 376. se bhikkhU vA 2 jAva samANe se jaM puNa jANejA pippaliM vA pippalicuNNaM vA miriyaM / miriyaSuNNaM vA siMgaberaM siMgaberacuNNaM vA, aNNataraM vA tahappagAraM AmagaM asatthapariNayaM aphAsuyaM lAbhe saMte No pddigaahejjaa| 377. se bhikkhU vA 2 jAva samANe se jaM puNa palaMbajAtaM jANejA, taMjahA aMbapalaMbaM vA aMbADagapalaMbaM vA tAlapalaMbaM vA jhijhiripalaMbaM vA surabhipalaMbaM vA sallaipalaMbaM vA, aNNataraM vA tahappagAraM palaMbajAtaM AmagaM asatthapariNataM aphAsuyaM aNesaNijaM jAva lAbhe 1. AcArAMga vRtti, mUla pATha Adi ke AdhAra se patrAMka 347-348 2. AgaMtAro maggo, magge gihaM, ahavA yatra Agatya - AgatyAgArAstiSThanti taM aagNtaaraagaarN| -AcArAgaM cUrNi 3. 'parivvAyagAdINaM AvAso priyaavsdho|' - AcArAMga cUrNi 4. AsAyapaDitA ghaannsuhraago| - AcArAMga cUrNi 5. (ka) AcArAMga cUrNi (kha) AcArAMga vRtti, patrAMka 348 6. sAluyaM ke sthAna para 'sAlagaM' mAna kara cUrNikAra artha karate haiM-sAlagaM uppakaMdago, sAlagaM utplknd| 7. tulanA kIjie- sAluyaM vA virAliyaM, kumudupplnaaliyN| muNAliyaM sAsavanAliyaM ucchukhaMDaM anivvuddN|| -dazavai05/2/18 8. marAThI meM Aja bhI 'mIre' kAlI mirca ke artha meM prayukta hotA hai| Page #108 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prathama adhyayana : aSTama uddezaka: sUtra 375-384 saMte No paDigAhejjA / 378. se bhikkhU vA 2 jAva samANe se jjaM puNa pavAlajAtaM jANejjA, taMjahAAsotthapavAlaM 1 vA NaggohapavAlaM vA pilaMkhupavAlaM vA NipUrapavAlaM vA sallaipavAlaM vA, aNNataraM vA tahappagAraM pavAlajAtaM AmagaM asatthapariNataM aphAsuyaM aNesaNijjaM jAva No paDigAhejjA / 83 379. se bhikkhU vA 2 jAva samANe se jjaM puNa saraDuyAjAyaM 2 jANejjA, taMjahAsaraDuyaM vA kaviTThasaraDuyaM vA dAlimasaraDuyaM vA billasaraDuyaM vA, aNNataraM vA tahappagAraM saraDuyajAtaM AmaM asatthapariNataM aphAsuyaM jAva No paDigAMhejjA / 3 380. se bhikkhU vA 2 jAva samANe se jjaM puNa maMthujAtaM jANejjA, taMjahA - uMbaramaMthuM vA NaggohamaMthuM vA pilakkhumaMthuM vA AsoTThamaMthaM vA, aNNataraM vA tahappagAraM maMthujAtaM AmayaM durukkaM sANubIyaM aphAsuyaM jAva No paDigAhejjA / 381. se bhikkhU vA 2 jAva samANe se jjaM puNa jANejjo AmaDAgaM 4 vA pUtipiNNAgaM " vA mathuM 6 vA majjaM vA sappiM vA kholaM vA purANagaM, ettha pANA aNuppasUtA, ettha pANA jAtA, 1. dekhie AcA0 cUrNi meM 'Asottha Adi padoM kA artha "AsoDhapalAsaM vA, AsoDhDho (Tho) pippalo tesiM pallavA khajjaMti / naggoho nAma vaDo, pilakkhU, pipparI, NipUrasallaie vi / arthAt AsoDha pippala ko kahate haiM, usake patte khAye jAte haiN| nyagrodha baDa kA nAma hai, pilakkhU - pipparI, NipUrasallakI ko bhI kahate haiM / 2. 'saraDuyaM' ke sthAna para saraduyaM pAThAntara hai / tathA taMjahA ke bAda paThita 'saraDuyaM vA' ke sthAna para kisI-kisI prati meM kaviTThasaraDuyaM vA athavA aMbasaraDuyaM vA pAThAntara hai| cUrNikRta artha 'aMbasaraDugaM tasNagaM DohiyaM vA, evaM aMbADagaM-kivaTThadADima- billA vi|' Amra kA saraDuya taruNaka phala vizeSa hai| isI prakAra aMbADaka, kapittha, antara aura belaphaloM ke bhI saraDuya ko samajheM / 3. maMthunAma phalacUrNI, eva Naggoha-pilakkhU - asoTThANaM arthAt maMthuphala cUrNa artha meM hai / isI prakAra nyagrodha, plakSa evaM azvattha phaloM ke cUrNa artha meM samajha lenA cAhie / 4. cUrNi meM AmaDAgaM ke sthAna para amaDaDAgaM pATha mAnakara artha kiyA gayA hai - amaDaDAgaM patraM, na mRtaM amRtaM sajIvamityarthaH / arthAt amaDa- nahIM marA huA - sajIva, DAga - yAnI patra amaDaDAga hai| 5. pUtipiNNAgaM kA artha cUrNikAra ne kiyA hai 'pUtIpiNNAo sarisavakhalo, ahavA savvo ceva khalo kudhito pUtipiNNAo arthAt pUtipiNNAo - sarasoM ke khala kA nAma hai athavA sabhI prakAra ke kuthita - sar3e hue khala ko pUtipiNNAka kahate haiM / 6. madhu Adi ke vikRta ho jAne kA samarthana cUrNikAra ne kiyA hai-- 'mahuMpi saMsajati tavvaNNehiM / evaM NavaNIya - sappI vi|' madhu (zahada) bhI vikRta ho jAne para usa raMga ke jIvoM se saMsakta ho jAtA hai, isI prakAra makkhana aura ghI apane varNa ke jIvoM se saMsakta ho jAte haiN| Page #109 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 84 AcArAMga sUtra - dvitIya zrutaskandha ettha pANA saMvuDDA, ettha pANA avakkaMtA, ettha pANA apariNatA, ettha pANA aviddhatthA, No pddigaahejaa| 382. se bhikkhU vA 2 jAva samANe se jaM puNa jANejjA ucchumeragaM vA aMkakareluyaM vA NikkhAragaM vA kaserugaM vA siMghADagaM vA pUtiAlugaM vA, aNNataraM vA tahappagAraM AmaM asatthapariNayaM jAva No prigaahejaa| 383. se bhikkhU vA [ jAva samANe ] se jaM puNa jANejjA uppalaM vA uppalaNAlaM vA bhisaM vA bhisamuNAlaM vA pokkhalaM vA pokhalathibhagaM vA, aNNataraM vA tahappagAraM jAva No pddigaahejjaa| 384. se bhikkhU vA 2 jAva samANe se jaM puNa jANejA aggabIyANi vA mUlabIyANi vA khaMdhabIyANi vA porabIyANi vA aggajAyANi vA mUlajAyANi vA khaMdhajAyANi vA porajAyANi vA NaNNattha takkalimatthaeNa vA takkalisIseNa vA NAlierimatthaeNa vA khajUrimatthaeNa vA tAlamatthaeNa vA, aNNataraM vA tahappagAraM AmaM asatthapariNayaM jAva 5 No pddigaahejjaa| 385. se bhikkhU vA 2 jAva samANe se jaM puNa jANejA ucchu vA kANaM aMgArigaM 1. cUrNikAra ke matAnusAra 'ettha pANA aNuppasUtA' se . .. ettha pANA aviddhatthA' taka ke pATha meM kevala prArambha meM 'ettha pANA' hai, bAda meM jAtA saMvuDDhA Adi pAThoM ke sAtha ettha pANA' pATha nahIM hai| cUrNimAnya vyAkhyA isa prakAra hai - ettha pANA annusuutaa| jaataa| sNvRddhaa| vaktA jIvA, ettha tisu nntthi| prinnyaa|-viddhtthaa| ettha saMjamavirAhaNA valIkavaggulemAdi dosaa| - inameM prANI utpanna hote haiM, janma lete haiM, vRddhi pAte haiM, jIva vyutkrAnta hote haiM, pariNata aura vidhvasta hote haiN| prArambha ke sivAya bAda meM kramazaH tInoM ke sAtha 'ettha' nahIM hai| 2. aMkakarelayaM-Adi vanaspati ke astitva kI sAkSI carNikAra isa prakAra dete haiM-'aMkakarelagaM vA likharagaM vA ete gollvise| kaseruga-siMghADaga koNknnesu|-arthaat aMkakareluka aura likharaga golladeza meM hote haiM aura kaseruka tathA siMghADaga hote haiM koMkaNa deza meN| 3. (ka) cUrNikAra ne isake sthAna para 'pukkhalatthibhagaM' pATha mAna kara vyAkhyA kI hai-pukkhalasthibhagaM pukkharaccigA kcchbho| arthAt- puSkarAstibhaga puSkara (kamala) kI jar3a meM hotA hai, nadI yA sarovara ke kaccha (taTa) ke pAsa utpanna hotA hai| (kha) tulanA kIjie se kiM taM jalaruhA ?...-pokkhale pokkhltthibhe|'-pnnnnvnnaa pR0 21 paM0 10 _ 'pukkhalattAe pukkhalatthibhagattAe' -sUya0 2 / 3 / 54 4. jAva ke bAda samANe taka kA samagra pATha sU0 324 ke anusAra smjheN| 5. tahappagAraM ke bAda jAva zabda sU0 324 ke anusAra aphAsuyaM se lekara No paDigAhejA taka ke pATha kA sUcaka hai| Page #110 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prathama adhyayana : aSTama uddezaka : sUtra 385-388 samaTuM vaidUmitaM vettaggagaM vA kadaliUsuMga vA aNNataraM 2 vA tahappagAraM AmaM asatthapariNayaM jAva No pddigaahejaa| ___386. se bhikkhU vA 2 jAva 3 samANe se jaM puNa jANejjA lasuNaM vA lasuNapattaM vA lasuNaNAlaM vA lasuNakaMdaM vA lasuNacoyagaMvA, aNNataraM vA tahappagAraM AmaM asatthapariNataM jAvaNo pddigaahejaa| 387. se bhikkhUvA 2 jAva samANe se jaM puNa jANejjA acchiyaM 5 vA kuMbhipakkaM teMdugaM 6 vA velugaM vA kAsavaNAliyaM vA, aNNataraM vA AmaM asatthapariNataM jAva No pddigaahejaa| 388. se bhikkhU vA 2 jAva samANe se jaM puNa jANejjA kaNaM vA kaNakuMDagaM vA kaNapUyaliM vA " cAulaM vA cAulapiTuM vA tilaM vA tilapiTuM vA tilapappaDagaM vA, aNNataraM vA tahappagAraM AmaM asatthapariNataM jAva lAbhe saMte No pddigaahejjaa| 375. gRhastha ke ghara meM bhikSA ke lie praviSTa sAdhu yA sAdhvI yadi yaha jAneM ki vahA~ kamalakanda, pAlAzakanda , sarasoM kI bAla tathA anya isI prakAra kA kaccA kanda hai, jo zastrapariNata nahIM huA hai, aise kanda Adi ko aprAsuka jAna kara milane para bhI grahaNa na kre| 1. kadaliUsagaM ke sthAna para cUrNikAra ne kaMdalIussagaM pATha mAnA hai, jinakI vyAkhyA isa prakAra hai - kaMdalIussugaM majhaM katalIe htthidNtsNtthitN| kaMdalIussugaM-kaMdalI ke bIca meM hAthI-dAMta ke AkAra kA hotA hai| 2. aNNataraM vA tahappagAraM kI vyAkhyA cUrNikAra karate haiM-'kalAto, siMbA, kalA caNago, usiM seMgA tassa ceva, evaM muggamAsANa vi, AmattA Na kppNti|' kalA kahate haiM cane ko| usiM kA artha haiusI kI sIMga yAnI phlii| isI prakAra mUMga, moTha aura ur3ada kI bhI phlii| seMgA-phalI (marAThI bhASA meM Aja bhI prayukta) hotI hai, kaccI hone se sAdhu ko lenA kalpanIya nahIM hai| 3. jAva se gAhAvaikulaM se lekara samANe taka kA samagra pATha sU0 324 ke anusAra hai| 4. yahA~ jAva zabda se aphAsuyaM se lekara No paDigAhejjA taka kA samagra pATha sUtra 324 ke anusAra smjheN| 5. acchiyaM ke sthAna para kahIM-kahIM achikaM, kahIM atthiyaM pAThAntara milatA hai| artha donoM kA samAna hai| cUrNikAra 'atthigaM' pATha mAnakara kahate haiM-atthiMga kumbhIe paccati-adhika kuMbhI meM pakAyA jAtA hai| 6. tulanA kIjie ..... atthiyaM tiMduyaM billaM ucchRkhaMDaM va siMbaliM ... / ' -dazavai05/1/74 kaNapUyaliM kI vyAkhyA cUrNikAra ke zabdoM meM - 'kaNA taMdulikaNiyAo, kuMDao kukkusA' tehiM ceva pUvalitA aamitaa| arthAt kaNa- cAvala ke dAne , kaMDa... kahate haiM unake cokara (chANasa) ko, cokara meM cAvala ke bhUse sahita dAne hote haiM, jo sacitta hone se usakI polI (roTI) banAte samaya sAtha meM rahate haiM, isalie grAhya nahIM haiN| 8. cUrNikAra mAnya pAThAntara isa prakAra hai-tilapappaDaM AmagaM asatthapariNayaM lAbhe saMte no pddiggaahejaa| tilapapar3I kaccI (apakva) aura azastra-pariNata hone se milane para bhI grahaNa na kre| Page #111 -------------------------------------------------------------------------- ________________ AcArAMga sUtra - dvitIya zrutaskandha ____376. gRhastha ke ghara meM bhikSA ke lie praviSTa sAdhu yA sAdhvI yadi yaha jAne ke vahA~ pippalI, pippalI kA cUrNa, mirca yA mirca kA cUrNa, adaraka yA adaraka kA cUrNa tathA isI prakAra kA anya koI padArtha yA cUrNa, jo kaccA (harA) aura azastra-pariNata hai, use aprAsuka jAna kara milane para bhI grahaNa na kre| 377. gRhastha ke yahA~ AhAra ke lie praviSTa sAdhu yA sAdhvI yadi vahA~ pralamba-phala ke ye prakAra jAne-jaise ki - Amra pralamba-phala, ambADagaphala, tAla-pralamba-phala, vallI-pralambaphala, surabhi-pralamba-phala, zalyakI kA pralamba-phala tathA isI prakAra kA anya pralamba phala kA prakAra, jo kaccA aura azastra-pariNata hai, use aprAsuka aura aneSanIya samajha kara milane para grahaNa na kre| 378. gRhastha ke ghara meM AhArArtha praviSTa sAdhu yA sAdhvI agara vahA~ pravAla ke ye prakAra jAne- jaise ki pIpala kA pravAla, bar3a kA pravAla, pAkar3a vRkSa kA pravAla, nandIvRkSa kA pravAla, zalyakI (sallakI) vRkSa kA pravAla, yA anya usa prakAra kA koI pravAla hai, jo kaccA aura azastra-pariNata hai, to aise pravAla ko aprAsuka aura aneSaNIya jAna kara milane para bhI grahaNa na kre| 379. gRhastha ke ghara meM bhikSArtha praviSTa sAdhu yA sAdhvI yadi komala phala ke ye prakAra jAne- jaise ki zalAda phala, kapittha (kaitha) kA komala phala, anAra kA komala phala, bela (bilva) kA komala phala athavA anya isI prakAra kA komala (zalAda) phala jo kaccA aura azastra-pariNata hai, to use aprAsuka evaM aneSaNIya jAna kara prApta hone para bhI na le| .. 380. gRhastha ke ghara meM bhikSA ke lie praviSTa sAdhu yA sAdhvI yadi (harI vanaspati ke) manthu-cUrNa ke ye prakAra jAne, jaise ki - udumbara (gullara) kA maMthu (cUrNa) bar3a kA cUrNa, pAkar3e kA cUrNa, pIpala kA cUrNa athavA anya isI prakAra kA cUrNa hai, jo ki abhI kaccA va thor3A pIsA huA hai aura jisakA yoni-bIja vidhvasta nahIM huA hai, to use aprAsuka aura aneSaNIya jAna kara prApta hone para bhI na le| 381. gahastha ke yahA~ bhikSA ke lie praviSTa sAdha yA sAdhvI yadi yaha jAna jAe ki vahA~ (adhapakI) bhAjI hai, sar3I huI khalI hai, madhu, madya, ghRta aura madya ke nIce kA kITa (kIcar3a) bahuta purAnA hai to unheM grahaNa na kare, kyoMki unameM prANI punaH utpanna ho jAte haiM, unameM prANI janmate haiM, saMvardhita hote haiM, inameM prANiyoM kA vyutkramaNa nahI hotA, ye prANI zastra-pariNata nahIM hote, na ye prANI vidhvasta hote haiN| 382. gRhastha ke ghara meM bhikSArtha praviSTa sAdhu yA sAdhvI yadi yaha jAne ki vahA~ ikSukhaNDagaMDerI hai, aMkakarelu, nikkhAraka, kaserU, siMghAr3A evaM pUtiAluka nAmaka vanaspati hai, athavA anya isIprakAra kI vanaspati vizeSa hai jo apakva (kaccI) tathA azastra-pariNata hai, to use Page #112 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prathama adhyayana : aSTama uddezaka : sUtra 375-388 87 aprAsuka aura aneSaNIya jAnakara milane para bhI grahaNa na kre| 383. gRhastha ke yahA~ bhikSA ke lie praviSTa sAdhu yA sAdhvI yadi yaha jAne ki vahA~ nIlakamala Adi yA kamala kI nAla hai, padma kandamUla hai, yA padmakanda ke Upara kI latA hai, padmakesara hai, yA padmakanda hai to isI prakAra kA anya kanda hai, jo kaccA (apakva) hai, zastrapariNata nahIM hai to use aprAsuka va aneSaNIya jAnakara milane para bhI grahaNa na kre| 384. gRhastha ke ghara meM bhikSA ke lie praviSTa sAdhu yA sAdhvI yadi yaha jAne ki vahA~ agrabIja vAlI, mUlabIja vAlI, skandhabIja vAlI tathA parvabIja vAlI vanaspati hai evaM agrajAta, mUlajAta, skandhajAta tathA parvajAta vanaspati hai, (inakI yaha vizeSatA hai ki ye agramUla Adi pUrvokta bhAgoM ke sivAya anya bhAga se utpanna nahIM hotI) tathA kandalI kA gUdA (garbha) kandalI kA stabaka, nAriyala kA gUdA, khajUra kA gUdA, tAr3a kA gUdA tathA anya isI prakAra kI kaccI aura azastra-pariNata vanaspati hai, use aprAsuka aura aneSaNIya samajhakara kara milane para bhI grahaNa na kre| 385. gRhastha ke yahA~ praviSTa sAdhu yA sAdhvI yadi yaha jAne ki vahA~ Ikha hai, cheda vAlA kAnA Ikha hai tathA jisakA raMga badala gayA hai, jisakI chAla phaTa gaI hai, siyAroM ne thor3A-sA khA bhI liyA hai aisA phala hai tathA beMta kA agrabhAga hai, kadalI kA madhya bhAga hai evaM isI prakAra kI anya koI vanaspati hai, jo kaccI aura azastra-pariNata hai, to use sAdhu aprAsuka aura aneSaNIya samajha kara milane para bhI grahaNa na kre| 386. gRhastha ke ghara meM AhArArtha praviSTa sAdhu yA sAdhvI yadi yaha jAne ki vahA~ lahasuna hai, lahasuna kA pattA, usakI nAla (DaMDI), lahasuna kA kaMda yA lahasuna kI bAhara kI (gIlI) chAla, yA anya prakAra kI vanaspati hai jo kaccI (apakva) aura azastra-pariNata hai, to use aprAsuka aura aneSaNIya mAnakara milane para bhI grahaNa na kre| 387. gRhastha ke ghara meM bhikSA ke lie praviSTa sAdhu yA sAdhvI yadi yaha jAne ke vahA~ Asthika vRkSa ke phala,Taimbaru ke phala, Timba (bela) kA phala, kAzyapAlikA (zrIparNI) kA phala, athavA anya isI prakAra ke phala, jo ki gaDDhe meM dabA kara dhuMe Adi se pakAye gae hoM, kacce (binA pake haiM ) tathA zastra-pariNata nahIM haiM, aise phala ko aprAsuka aura aneSaNIya samajha kara milane para bhI nahIM lenA caahie| 388. gRhastha ke ghara meM AhAra ke nimitta praviSTa sAdhu yA sAdhvI yadi yaha jAne ke vahA~ zAlI dhAna Adi anna ke kaNa haiM , kaNoM se mizrita chANaka (cokara) hai, kaNoM se mizrita kaccI roTI, cAvala, cAvaloM kA ATA, tila, tilakUTa, tilapapar3I (tilapaTTI) hai, athavA anya usI prakAra kA padArtha hai jo ki kaccA aura azastra-pariNata hai, use aprAsuka aura aneSaNIya jAna kara Page #113 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 88 AcArAMga sUtra - dvitIya zrutaskandha milane para bhI grahaNa na kare / - vivecana- * apakva aura azastra - pariNata AhAra kyoM agrAhya- sU0 375 se 388 taka meM mukhya rUpa se vividha prakAra kI vanaspati se janita AhAra ko apakva 1, ardhapakva, azastra-pariNata, yA adhikojjhitadharmIya - adhika bhAga pheMkane yogya, purAne bAsI sar3e hue jIvotpattiyukta Adi lene kA niSedha kiyA hai, kyoMki vaha aprAsuka aura aneSaNIya hotA hai / yoM to adhikAMza AhAra vanaspatijanya hI hotA hai, phira bhI kucha AhAra gorasa (dUdha, dahI, makkhana, ghI Adi) janita aura kucha prANiyoM dvArA saMgRhIta (madhu Adi ) AhAra hotA hai| 2 T zAstra meM vanaspati ke dasa prakAra batAe haiM 2. kanda 4. tvacA, 1. mUla 3. skandha 5. zAkhA 6. pravAla, 7. patra 8. puSpa 10. bIja / 3 9. phala aura inameM se tvacA (chAla) zAkhA, puSpa Adi kucha cIjeM to sIdhI AhAra meM kAma nahIM AtIM, ve auSadhi ke rUpa meM kAma AtI haiN| yahA~ ina dasoM meM AhAropayogI kucha vanaspatiyoM ke prakAra batA kara unhIM ke samAna anya vanaspatiyoM ko kaccI, apakva, ardhapakva, yA azastra - pariNata ke rUpa meM lenA niSiddha batAyA hai| ina sUtroM meM kramaza: ina vanaspatiyoM kA ullekha kiyA hai (1) kamala Adi kA kanda (2) pippala, mirca, adaraka Adi kA cUrNa (3) Amra Adi ke pralamba phala (4) vividha vRkSoM ke pravAla, (5) kapittha Adi ke komala phala, (6) gullara, 1. 'apakva' - zAstroM meM 'Ama' zabda apakva ke artha meM tathA 'abhinna' zabda 'zastra - apariNata 'asattha pariNate' ke artha meM prayukta huA hai| 'jo phala paka kara vRkSa se svayaM nIce gira jAtA hai yA pakane para tor3a liyA jAtA hai use pakva phala kahate haiM / pakva phala bhI sacitta-bIja, guThalI Adi se saMyukta hotA hai| jaba use zastra se vidArita kara, bIja Adi ko dUra kara yA agni Adi se saMskArita kara diyA jAtA hai, taba vaha 'bhinna' athavA zastra - pariNata kahalAtA hai| apakva ardhapakva yA ardhasaMskArita phala bhI sacitta evaM zastra- apariNata (agrAhya) koTi meM ginA gayA hai| - dekheM bRhatkalpasUtra uddezaka 1 sUtra 1 - 2 kI vyAkhyA (kappasutaM 1 / 1 - 2 muni kanhaiyAlAla kamala) 2. AcArAMga mUla evaM vRtti patrAMka 347-348 3. dazavai0 jinadAsa cUrNi pR0 138 mUle kaMde khaMdhe tayA ya sAle tahappavAle ya / patte puNphe ya phale bIe dasame ya nAyavvA / / Page #114 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prathama adhyayana : aSTama uddezaka: sUtra 375-388 bar3a, pIpala, Adi kA maMthu (cUrNa), (7) jalaja vanaspatiyA~, (8) padma Adi kanda ke mUla Adi (9) agra-mUla-skandha- parva - bIjotpanna vanaspatiyA~, (10) Ikha, beMta Adi kI vikRti, (11) lahasuna aura usake sabhI avayava, (12) Asthika Adi vRkSoM ke phala, (13) bIja rUpa vanaspati aura tannirmita AhAra, (14) adhapakI pattoM kI bhAjI, sar3I khalI tathA vikRta gorasa janita AhAra / 1 uttarAdhyayanasUtra (a. 36) meM vanaspatikAya ke mukhyatayA do bheda batAe haiM-- (1) sAdhAraNa aura (2) pratyeka / sAdhAraNa vanaspati meM zarIra eka hotA hai, tathA prANa AtmAe~ aneka hotI haiM, jaise kanda, mUla, AlU, adaraka, lahasuna, haldI Adi / pratyeka zarIravAlI vanaspati (jisake eka zarIra meM AtmA bhI eka hI hotI hai) vRkSa, gulma, guccha, latA, vallI, tRNa, valaya, parva, kuhuNa, jalaruha, auSadhi ( gehU~ Adi anna), tane, harita (hariyAlI dUba Adi) aneka prakAra kI hotI hai| 2 1. 2. 3. 4. yahA~ jitanI bhI vanaspatiyoM kA nirdeza kiyA hai, ve jaba taka harI, yA kaccI hotI haiM, kisI sva- kAya, para- kAya para ubhaya-kAya zastra se pariNata nahIM hotIM, yA phala ke rUpa meM paripakva nahIM hotIM, taba taka aprAsuka (sacitta ) aura aneSaNIya mAnI jAtI haiM; ve sAdhu ke lie grAhya nahIM hotIM / sAluyaM Adi padoM ke artha zAlUka Adi apakvarUpa meM khAe jAte haiM, isalie inake grahaNa kA niSedha kiyA gayA hai| sAluyaM utpala - kamala kA kanda (jdd')| yaha jalaja kanda hotA hai / virAliyaM palAzakaMda, vidArikA kA knd| yaha kanda sthalaja aura patte se utpanna hotA hai / 3 sAsavanAliyaM sarSapa (sarasoM) kI nAla / 4 pippali kaccI harI pIpara / pippala - cuNNaM harI pIpara ko pIsa kara usakI caTanI banAI jAtI hai, yA use kUTa kara cUra-cUra kiyA jAtA hai, use pIpara kA cUrNa kahate haiM / miriyaM-- kAlI yA harI kaccI mirca | siMgaberaM- kaccA adaraka / siMgaberacuNNaM- kacce adaraka ko kUTa-pIsa kara caTanI banAI jAtI hai / 5 palaMba-- laMbA laTakanevAlA phala / 6 pavAla - navAMkura yA kisalaya nayA komala pattA / 7 - AcArAMga vRtti ke AdhAra para patrAMka 347-348 uttarAdhyayana sUtra a0 36 gA0 94 se 100 taka -- 5. AcArAMga vRtti patrAMka 347 6. 7. 89 - (ka) AcArAMga vRtti patrAMka 347 (kha) dazavai0 5 / 2 / 18 hAri0 TIkA pa0 185 dazavai 05/2/18 jina0 cUrNi pR0 197 pAia - sadda - mahaNNavo pR0 569 pAia - sadda-mahaNNavo pR0 575 Page #115 -------------------------------------------------------------------------- ________________ AcArAMga sUtra - dvitIya zrutaskandha saraDuya-jisameM guThalI na baMdhI ho, aisA komala (kaccA) phl|1 maMthu- phala kA kUTA huA cUrNa, cUrA, buknii| 2 AmayaM-kaccA / durukkaM-thor3A pIsA huaa| sANubIyaM-jisakA yoni-bIja vidhvasta na huA ho| ucchumerakaM - Ikha kA chilakA utAra kara choTe-choTe Tukar3e kiye huye hoM, vaha gNdderii| aMkakareluaM Adi siMghAr3e kI taraha jala meM paidA hone vAlI vanaspatiyA~ haiM / aggabIyANi- utpAdaka bhAga ko bIja kahate haiM jisake agra bhAga bIja hote haiM, jaise- koraMTaka, japApuSpa Adi ve agrabIja kahalAte haiN| mUlabIyANi - jina (utpalakaMda Adi) ke mUla hI bIja haiN| khaMdhabIyANi - jina (azvattha, thUhara, kaitha Adi) ke skandha hI bIja haiM, ve| porabIyANi- jina (Ikha Adi) ke parva-- pora hI bIja haiM, ve| kANagaM- chidra ho jAne se kAnA phala, yA iikh| aMgAriyaM-raMga badalA huA, yA muAyA huA phl| saMmissaM-jisakA chilakA phaTA huA ho| vigadUmiyaM-siyAroM dvArA thor3A khAyA huaa| vettaggagaM-beMta kA agrbhaag| lasuNacoyagaM- lahasuna ke Upara kA kar3A chilkaa| atthiyaM - Adi pratyeka kumbhapakva se sambandhita haiN| 5 AmaDAgaM- kaccA harA pattA, jo apakva yA ardhapakva ho, tipiNNagaM kA artha-sar3A huA khala hotA hai, dazavaikAlika jinadAsa cUrNi ke anusara pUti kA artha sarasoM kI piTThI kA piNDa hai| piNNAka kA artha hai-khl|| purAne madhu-madya-ghRtAdi agrAhya-madhu, madya, ghRta Adi kucha purAne ho jAne para inameM unake hI jaise raMga ke jIva paidA ho jAte haiM, jo vahIM bAra-bAra janma lete haiM, bar3hate haiM, jo vahIM bane rahate haiN| isIlie kahA hai- ettha pANAaNuppasUtA ... aviddhtthaa| ___ 'takkalImatthaeNa' kA tAtparya-kandalI ke mastaka, (madhyavartI garbha), kaMdalI ke sira,. nAriyala ke mastaka aura khajUra ke mastaka ke sivAya anyatra jIva nahIM hotaa| inake mastaka sthAna chinna hote hI jIva samApta ho jAtA hai| 389. eyaM khalu tassa bhikkhussa vA bhikkhuNIe vA sAmaggiyaM / 389. yaha (vanaspatikAyika AhAra-gaveSaNA) usa bhikSu yA bhikSuNI kI (jJAna-darzanacAritrAdi Adi se sambandhita) samagratA hai| ||atttthm uddesao smtto|| (kha)AcArAMga vRtti patrAMka 347 (kha) dazavai0 jina0 cUrNi pR0 190 (kha) AcArAMga vRtti patrAMka 348 1. (ka) pAiasadda0 pR0 879 2. (ka) pAiasadda0 pR0 664 3. AcArAMga vRtti patrAMka 348 4. (ka) dazavai 0 hAri * TIkA pa0 139 5. AcArAMga vRtti patrAMka 349 6. (ka) AcArAMga vRtti patrAMka 348 7. AcArAMga vRtti patrAMka 348 8. (ka) AcArAMga vRtti patrAMka 348 isakA vivecana 334 veM satra ke anusAra smjheN| (kha) dazavai 0 jina0 cUrNi pR0 198 (kha) AcA0 cUrNi0 mUlapATha TippaNa pR0 133 Page #116 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prathama adhyayana Navamo uddesao navama uddezaka AdhAkarmika Adi grahaNa-niSedha 390. iha khalu pAINaM vA paDINaM vA dAhiNaM vA udINaM vA saMtegatiyA saDA bhavaMti gAhAvatI vA jAva' kammakarI vaa| tesiM ca NaM evaM vutapuvvaM bhavati-je ime bhavaMti samaNA bhagavaMto sIlamaMtA vayamaMtA guNamaMtA saMjatA saMvuDA baMbhacArI uvarayA mehuNAto dhammAto No khalu eteMsi kappati AdhAkammie asaNe vA pANe vA khAime vA sAime vA bhottae vA pAtae vaa|se jaM puNa imaM amhaM appaNo aTThAe NiTTitaM, taMjahA- asaNaM vA 4,savvameyaM samaNANaM NisirAmo, aviyAI vayaM pacchA vi appaNo sayaTThAe asaNaM vA 4 cetissaamo| eyappagAraM NigghosaM soccA Nisamma tahappagAraM asaNaM vA 4 aphAsuyaM aNesaNijaM jAva lAbhe saMte No pddigaahejaa| - 391. se bhikkhuvA 2 jAva' samANe vA vasamANe 3 vA gAmANugAmaM vA dUijjamANe, se jaM paNa jANejjA gAmaM vA jAva rAyahANiM vA imaMsikhala gAmaMsivA 5 jAva rAyahANiMsi vA saMtegatiyassa bhikkhussa puresaMthuyA vA pacchAsaMthuyA vA parivasaMti, taMjahA- gAhAvatI vA jAva kammakarI vaa| tahappagArAiM kulAiMNo puvvAmeva bhattAe vA pANAe vA Nikkhameja vA pavisejja vaa| kevalI bUyA-AyANameyaM / purA pehA etassa paro aTThAe asaNaM vA 4 uvakareja 5 vA uvakkhaDeja vaa| aha bhikkhUNaM puvvovadiTThA 46 jaMNo tahappagArAiM kulAI puvvAmeva bhattAe vA pANAe vA pavisejja vA Nikkhameja vaa| se ttamAyAe egaMtamavakkamejA, egaMtamavakkamittA aNAvAyamasaMloe ciDhejA, se tattha 1. yahA~ jAva zabda se gAhAvatI se lekara kammakarI taka kA samagra pATha sU0 347 ke anusAra smjheN| 2. jAva zabda se yahA~ gAhAvaikulaM se lekara samANe taka kA pATha sU0 324 ke anusAra smjheN| 3. 'samANe vasamANe' ke saMbaMdha meM cUrNikAra kahate haiM- samANAdI- puvvabhaNitA- 'samAna' Adi ke sambandha meM pahale kahA jA cukA hai| - dekheM sUtra 350 pRSTha 45 kA TippaNa 3 / 4. yahA~ jAva zabda se gAmaMsi vA se lekara rAyahANiMsi taka kA sArA pATha sU0 338 ke anusAra smjheN| uvakareja vA uvakkhaDeja vA ke sthAna para ukkareja vA uvakkakhaDeja vA pATha mAnakara cUrNikAra ina donoM kriyAoM kA artha isa prakAra karate haiM- ukkareti parivaccheti, uvakkhaDeti rNdheti| arthAt ukkareti- saba ora se sAmagrI ekatrita karatA hai, uvakkhaDeti- pakAtA hai| 6. puvvovadivA ke bAda '4' kA cihna sU0 357 ke anusAra esa patiNNA Adi cAra bAtoM kA sUcaka hai| Page #117 -------------------------------------------------------------------------- ________________ AcArAMga sUtra - dvitIya zrutaskandha kAle aNupavisejjA 1, 2 [ttA ] tatthitarAtirehiM kulehiM sAmudANiyaM esiyaM vesiyaM piMDavAyaM esittA AhAraM AhArejjA / 92 392. aha 2 siyA se paro kAleNa aNupaviTThassa AdhAkammiyaM asaNaM vA 4 uvakarejna vA uvakkhaDejja vA / taM cegatio tusiNIo uvahejjA, AhaDameyaM 3 paccAikkhissAmi / mAtiTThANaM saMphAse / No evaM krejjaa| se puvvAmeva AloejjA - Auso ti vA bhaiNI ti vA No khalu me kappati AhAkammiyaM asaNaM vA 4 bhottae vA pAyae vA, mA uvakarehiM, mA uvakkhaDehiM / se sevaM vadaMtassa paro AhAkammiyaM asaNaM vA 4 uvakkhaDettA AhaTTa dalaejjA / tahappagAraM asaNaM vA 4 aphAsurya lAbhe saMte No paDigAhejjA / 382. yahA~ (jagata meM) pUrva meM, pazcima meM, dakSiNa meM yA uttara dizA meM kaI sadgRhastha, unakI gRhapatniyA~, unake putra-putrI, unakI putravadhU, unakI dAsa-dAsI, naukara - naukarAniyA~ hote haiM, ve bahuta zraddhAvAn hote haiM aura paraspara milane para isa prakAra bAteM karate haiM -- ye pUjya zramaNa bhagavAn zIlavAna, vrataniSTha, guNavAn, saMyamI, AsravoM ke nirodhaka, brahmacArI evaM maithuna karma se nivRta hote haiN| AdhAkarmika azana, pAna, khAdya aura svAdya khAnA-pInA inheM kalpanIya nahIM hai| ataH hamane apane lie jo AhAra banAyA hai, vaha saba hama ina zramaNoM ko de deMge, aura hama apane lie bAda meM azanAdi caturvidha AhAra banA leNge|" unake isa prakAra ke vArtAlApa ko sunakara tathA ( dUsaroM se ) jAnakara sAdhu yA sAdhvI isa prakAra ke ( AdhAkarmika Adi doSayukta) azanAdi caturvidha AhAra ko aprAsuka aura aneSaNIya mAnakara milane para grahaNa na kare / 391. zArIrika asvasthatA tathA vRddhAvasthA ke kAraNa eka hI sthAna para sthiravAsa karane vAle yA grAmAnugrAma vicaraNa karane vAle sAdhu yA sAdhvI kisI grAma meM yAvat rAjadhAnI meM bhikSAcaryA ke lie jaba gRhasthoM ke yahA~ jAne lageM, taba yadi ve yaha jAna jAeM ki isa gA~va meM yAvat rAjadhAnI meM kisI (amuka) bhikSu ke pUrva paricita (mAtA-pitA Adi sambandhIjana) yA pazcAt - paricita sAsa-sasura Adi - gRhastha, gRhasthapatnI, usake putra-putrI, putravadhU, dAsa-dAsI, naukara-naukarAniyA~ Adi zraddhAlujana rahate haiM to isa prakAra ke gharoM meM bhikSAkAla se pUrva AhAra- pAnI ke lie jAeAe nahIM / - 1. yahA~ ' 2' kA cihna 'aNupavisittA' kA sUcaka hai| 2. isa vAkya kA cUrNimAnya pAThAntara isa prakAra hai-- aha se kAle paviTThassa vi uvakkhaDijjA / arthAt-- yadi bhikSAkAla meM praviSTa hone para bhI vaha bhojana taiyAra kre| 3. AhaDameyaM paccAikkhissAmi ke sthAna para pAThAntara mAnakara cUrNikAra artha karate haiM- AhUtaM paDiyAikkhissaM-- arthAt gRhastha ko pAsa meM bulA kara manA kara dU~gA / Page #118 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prathama adhyayana : navama uddezaka : sUtra 390-392 3 kevalI bhagavAn kahate haiM- yaha karmoM ke Ane kA kAraNa hai, kyoMki samaya se pUrva apane ghara meM sAdhu yA sAdhvI ko Ae dekhakara vaha usake lie AhAra banAne ke sabhI sAdhana juTAegA, athavA AhAra taiyAra kregaa| ata: bhikSuoM ke lie tIrthaMkaroM dvArA pUrvopadiSTa yaha pratijJA hai, yaha hetu, kAraNa yA upadeza hai ki vaha isa prakAra ke paricita kuloM meM bhikSAkAla se pUrva AhArapAnI ke liye jAe-Ae nhiiN| balki svajanAdi yA zraddhAlu paricita gharoM ko jAnakara ekAnta sthAna meM calA jAe, vahA~ jAkara koI AtA-jAtA aura dekhatA na ho, aise ekAnta meM khar3A ho jaae| aise svajanAdi sambaddha grAma Adi meM bhikSA ke samaya praveza kare aura svajanAdi se bhinna anyAnya gharoM se sAmudAnika rUpa se eSaNIya tathA veSamAtra se prApta (utpAdanAdi doSa-rahita) nirdoSa AhAra prApta karake usakA upabhoga kre| 392. yadi kadAcit bhikSA ke samaya praviSTa sAdhu ko dekha kara vaha (zraddhAlu-paricita) gRhastha usake lie AdhAkarmika Ahara banAne ke sAdhana juTAne lage yA AhAra banAne lage, use dekhakara bhI vaha sAdhu isa abhiprAya se cupacApa dekhatA rahe ki 'jaba yaha Ahara lekara AegA, tabhI use lene se inkAra kara dUMgA,' yaha mAyA kA sparza karanA hai| sAdhu aisA na kre| vaha pahale se hI isa para dhyAna de aura (AhAra taiyAra karate dekha) kahe- "AyuSman gRhastha (bhAI) yA bahana ! isa prakAra kA AdhAkarmika AhAra khAnA yA pInA mere lie kalpanIya (AcaraNIya) nahIM hai| ata: mere lie na to isake sAdhana ekatrita karo aura na ise bnaao|" usa sAdhu ke isa prakAra kahane para bhI yadi vaha gRhastha AdhAkarmika AhAra banAkara lAe aura sAdhu ko dene lage to vaha sAdhu usa AhAra ko aprAsuka evaM aneSaNIya jAnakara milane para bhI na le| vivecana- AdhAkarmAdi doSa kyA hai, usakA tyAga kyoM? kaise jAnA jAe?-- sUtra 390, 391, aura 392 ina tIna sUtroM meM AdhAkarma-doSayukta AhAra se bacane kA vidhAna hai| AdhAkarmadoSa kA lakSaNa yaha hai - kisI khAsa sAdhu ko mana meM rakhakara usake nimitta se AhAra nA, sacitta vastu ko acitta karanA yA acitta ko pkaanaa| yaha doSa 4 prakAra se sAdhu ko lagatA hai - (1) pratisevana - bAra-bAra AdhAkarmI AhAra kA sevana karanA, (2) pratizravaNaAdhAkarmI AhAra ke lie nimaMtraNa svIkAra krnaa| (3) saMsavana - AdhAkarmI AhAra kA sevana karane vAle sAdhuoM ke sAtha rahanA aura (4) anumodana - AdhAkarmI AhAra kA upabhoga karane vAloM kI prazaMsA evaM anumodana krnaa| 1 prastuta tIna sUtroM meM AdhAkarma doSa lagane ke pA~ca kAraNoM se sAvadhAna kara diyA hai(1) sAdhuoM ke prati atyanta zraddhAnvita evaM prabhAvita hone se apane lie banAyA huA AhAra sAdhuoM ko dekara apane lie bAda meM taiyAra karane kA vicAra karate sunakara sAvadhAna ho jAe, 1. piNDaniyukti gAthA 93, 95 TIkA Page #119 -------------------------------------------------------------------------- ________________ AcArAMga sUtra - dvitIya zrutaskandha (2) pUrva-pazcAt - paricita gRhasthoM ke yahA~ bhikSAkAla se pUrva na jAe, (3) kadAcit anajAne meM calA bhI jAe, to 'una gharoM se bacakara anya gharoM meM bhikSA kare, (4) bhikSAkAla meM bhikSATana karate dekha paricita gRhastha ko AdhAkarmika doSayukta AhAra banAte jAna kara use vaisA karane se inkAra kara de, (5) phira bhI banAkara dene lage to usa AhAra ko na le / 94 1 AdhAkarma ke sAtha-sAtha udgama ke anya doSa bhI apane khAsa paricita gharoM se lene meM lagane kI sambhAvanA ho / 1 grAsaiSaNA doSa parihAra 3 393. se bhikkhU vA 2 jAva 2 samANe se jjaM puNa jANejjA, maMsaM vA macchaM vA bhajijamANaM pehAe tellapUyaM vA AesAe uvakkhaDijjamANaM pehAe No khaddhaM khaddhaM uvasaMkamittu obhAsejjA NaNNattha gilANAe / ' 4 394. se bhikkhU vA 2 jAva samANe aNNataraM bhoyaNajAtaM paDigAhettA subiMbha subbhi bhocyA dubbhi dubdhi pariTThaveti / mAtiTThANaM saMphAse / No evaM karejA / subvA dubviA savvaM bhuMje Na chaDDae / 395. se bhikkhU vA 2 jAva samANe aNNataraM vA pANagajAyaM paDigAhettA puSkaM puSkaM AviittA kasAyaM kasAyaM pariTThaveti / mAiTThANaM saMphAse / No evaM karejjA / puSkaM pupphe tivA kasA kasA ti vA savvameNaM bhuMjejjA, Na kiMci vi pariTThavejjA / 396. se bhikkhU vA 2 bahupariyAvaNNaM bhoyaNajAyaM paDigAhettA sAhammiyA tattha vasaMta saMbhoiyA samaNNA aparihAriyA adUragayA / tesiM aNAloiyA aNAmaMtiyA 6 pariTThaveti / mAtiTThANaM saMphAse | No evaM karejjA / 1. AcArAMga vRtti patrAMka 351 ke AdhAra pr| 2. yahA~ jAva zabda se gAhAvaikulaM se lekara samANe taka kA pATha sUtra 324 ke anusAra samajheM / 3. 'maMsaM vA tellapUyaM vA' taka cUrNikAra mAnya pAThAntara isa prakAra hai- maMsaM vA macchaM vA bhajjiz2amANaM hA sakkuliM vA pUvaM vA tellApUtaM vA / arthAt mAMsa aura matsya ko bhU~je jAte hue dekhakara, pUr3IA yA tela kA pUA kar3AhI meM banAte dekhakara / 4. rorttha gilANAe ke sthAna para NaNNattha gilANIe, pAThAntara milate haiN| cUrNikAra ne tIsarA pAThAntara mAnA hai jisakA 'subbhi se lekara chaDDae taka kA pAThAntara isa prakAra hai 'subbhi ti vA dubbhi ti vA savvameyaM' bhuMjijjA, no kiMci vi pariTThavijjA' sugandhita ho yA durgandhita, usa saba AhAra kA - upabhoga kara le, kiMcita bhI na paraThe na DAle / 6. aNAmaMtiyA ke sthAna para aNAsaMsiyA pATha kisI-kisI prati meM milatA hai| usakA artha hai. apekSA kiye binA / 5. gilANIe, NaNNattha gilANo Adi - glAna (rogI) ke sivAya / - artha hai. - dUsaroM kI Page #120 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prathama adhyayana : navama uddezaka : sUtra 393-396 se ttamAdAe tattha gacchejjA 2 [ttA] se puvvAmeva AloejjA-AusaMto samaNA! ime me asaNe vA 4 bahapariyAvaNNe,taM bhaMjaha va NaM[paribhAeha vaNaM se sevaM vadaMtaM paro vadejjA AusaMto samaNA! AhArametaM asaNaM vA 4 jAvatiyaM 23 sarati tAvatiyaM 2 bhokkhAmo vA pAhAmo vaa| savvameyaM parisaDati savvameyaM bhokkhAmo vA pAhAmo vaa| 393. gRhastha ke ghara meM sAdhu yA sAdhvI ke praveza karane para use yaha jJAta ho jAe ki vahA~ apane kisI atithi ke lie mAMsa yA matsya bhUnA jA rahA hai, tathA tela ke pue banAe jA rahe haiM, ise dekhakara vaha atizIghratA se pAsa meM jAkara yAcanA na kare / rugNa sAdhu ke lie atyAvazyaka ho to kisI pathyAnukUla sAtvika AhAra kI yAcanA kara sakatA hai| 394. gRhastha ke yahA~ AhAra ke lie jAne para vahA~ se bhojana lekara jo sAdhu sugandhita (acchA-acchA) AhAra svayaM khA letA hai aura durgandhita (kharAba-kharAba) bAhara pheMka detA hai, vaha mAyA-sthAna kA sparza karatA hai| use aisA nahIM karanA caahie| acchA yA kharAba, jaisA bhI AhAra prApta ho, sAdhu usakA samabhAvapUrvaka upabhoga kare, usameM se kiMcit bhI pheMke nhiiN| 395. gRhastha ke yahA~ pAnI ke lie praviSTa jo sAdhu-sAdhvI vahA~ se yathAprApta jala lekara varNa-gandha-yukta (madhura) pAnI ko pI jAte haiM aura kasailA-kasailA pAnI pheMka dete haiM, ve mAyAsthAna kA sparza karate haiN| aisA nahIM karanA caahie| varNa-gandhayukta acchA yA kasailA jaisA bhI jala prApta haA ho, use samabhAva se pI lenA cAhie, usameM se jarA-sA bhI bAhara nahIM DAlanA caahie| 396. bhikSA ke lie gRhastha ke ghara meM praviSTa sAdhu-sAdhvI usake yahA~ se bahuta-sA (AvazyakatA se adhika) nAnA prakAra kA bhojana le Ae~ (aura utanA khAyA na jAe to) vahA~ jo sAdharmika, sAMbhogika samanojJa tathA aparihArika sAdhu-sAdhvI nikaTavartI rahate hoM, unheM pUche (dikhAe) binA evaM nimaMtrita kiye binA jo sAdhu-sAdhvI usa AhAra ko paraTha ( DAla) dete haiM, ve mAyAsthAna kA sparza karate haiM, unheM aisA nahIM karanA caahie| ko lekara una sAdharmika, samanojJa sAdhuoM ke pAsa jaae| vahA~ jAkara sarvaprathama usa AhAra ko dikhAe aura isa prakAra kahe- AyuSman zramaNo! yaha caturvidha AhAra hamArI AvazyakatA se bahuta adhika hai, ata: Apa isakA upabhoga kareM, aura anyAnya bhikSuoM ko vitarita kara deN| isa prakAra kahane para koI bhikSu yoM kahe ki- 'AyuSman zramaNa ! 1. yahA~ 2' kA cihna gama dhAtu kI pUrvakAlika kriyA ke rUpa gacchittA kA sUcaka hai| 2. taM bhuMjaha va NaM Adi pATha kI vyAkhyA cUrNikAra ne isa prakAra kI hai - bhe asaNapANakhAimasAime bhuMjaha vA NaM paribhAeha vA NaM- bhujaMdha satameva paribhAedha aNNamaNNesiM deh| arthAt - isa azana, pAna, khAdya aura svAdya kA svayaM upabhoga karo aura anyAnya sAdhuoM ko do| 3. yahA~ '2' kA cihna punarAvRtti kA sUcaka hai| Page #121 -------------------------------------------------------------------------- ________________ AcArAMga sUtra - dvitIya zrutaskandha isa AhAra meM se jitanA hama khA-pI sakeMge,khA-pI leMge, agara hama yaha sArA kA sArA upabhoga kara sake to sArA khA-pI leNge| vivecana- svAdalolupatA aura mAyA- prastuta cAra sUtroM meM saMyojanA, pramANa, aMgAra, dhUma aura kAraNa, ina pA~ca grAsaiSaNA yA paribhogaiSaNA ke doSoM ko sAdhujIvana meM praviSTa hone vAlI svAdalolupatA aura usake sAtha saMlagna hone vAlI mAyAvRtti ke mAdhyama se dhvanita kara diyA hai| vAstava meM jaba sAdhutA ke sAtha svAdutA kA gaThajor3a ho jAtA hai, taba mAMsAhArI-nirmAMsAhArI, ghRNita-aghRNita, nindya-anindya kaisA hI ghara ho, jarA-sA vizeSa bhAvuka dekhA ki aisA sAdhu samaya-kusamaya, kAraNa-akAraNa, maryAdA-amaryAdA kA vicAra kiye binA hI aise gRhastha ke yahA~ jA pahu~catA hai| isase apane saMyama kI hAni to hotI hI hai, dharmasaMgha kI badanAmI bahuta adhika hotI hai| bhale hI vaha sAdhu AmiSAhArI ke yahA~ se nirAmiSa bhojana hI letA ho, parantu sthUladRSTi janatA kI A~khoM meM to vaha vartamAna anya bhikSuoM kI taraha sAmiSabhojI hI pratIta hogaa| . yahI kAraNa hai ki zAstrakAra ne NaNNattha gilANAe kahakara spaSTatayA sAvadhAna kara diyA hai ki rogI ke kArya ke sivAya aise AmiSabhojI ghara meM na to praveza kare, na unase sAttvika bhojana kI bhI yAcanA kre| manojJa AhAra-pAnI kA upabhoga aura amanojJa kA parityAga : cintanIya - svAda lolupatA dharmasaMgha evaM tathAkathita sAdhuoM ke prati azraddhA aura mAyAvRddhi kA kAraNa hai| yadi kisI kAraNavaza adhika AhAra A gayA ho, yA gRhastha ne bhAvukatAvaza pAtra meM adhika bhojana uMDela diyA ho to aise AhAra ko khAne ke bAda, zeSa bace hue AhAra kA pariSThApana karane se pahale DhAI kosa ke andara nimnokta prakAra ke sAdhu-sAdhviyoM kI khoja karake, ve hoM to unheM manuhAra karake de dene kA zAstrakAra ne vidhAna kiyA - (1) sAdharmika, (2) sAMbhogika, (3) samanojJa aura (4) apaarihaarik| ina cAroM kA eka dUsare se uttarottara sUkSma sambandha hai| 3 piNDaniyukti meM nAma Adi 12 prakAra ke sAdharmiyoM kA ullekha hai| vaha isa prakAra hai(1) nAmasAdharmika, (2) sthApanAsAdharmika, (3) dravyasAdharmika, (4) kSetrasAdharmika, (5) kAlasAdharmika, (6) pravacanasAdharmika, (7) liMga (veSa)-sAdharmika, (8) jJAnasAdharmika, (9) darzanasAdharmika, (10) cAritrasAdharmika, (11) abhigrahasAdharmika aura (12) bhaavnaa-saadhrmik| inameM se nAmAdi se lekara kAla-sAdharmika taka ko choDakara zeSa 7 prakAra ke sAdharmikoM ke sAtha yathAyogya vyavahAra kA vivecana karanA caahie| 1. (ka) AcArAMga vRtti patrAMka 352 ke AdhAra se| (kha) AcArAMga cUrNi mUla pATha TippaNa pR. 136 2. sAdharmika Adi cAroM padoM kA artha pahale kiyA jA cukA hai, dekheM sUtra 327 evaM 331 kA vivecn| 3. AcArAMga vRtti patrAMka 342 4. piNDaniyukti gA. 138 se 141 taka Page #122 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prathama adhyayana : navama uddezaka: sUtra 397-398 grAsaiSaNA-viveka ___ 397. se bhikkhU vA 2 se jaM puNa jANejjA asaNaM va 4 paraM samuddissa bahiyA NIhaDaM taM parehiM asamaNuNNAtaM aNisiTuM 1 aphAsuyaM jAva No pddigaahejaa| taM parehiM samaNuNNAtaM samaNusaTuM phAsuyaM jAva lAbhe saMte pddigaahejaa| 397. gRhastha ke ghara meM AhAra-prApti ke lie praviSTa sAdhu yA sAdhvI yadi jAne ki dUsare (guptacara, bhATa Adi) ke uddezya se banAyA gayA AhAra dene ke lie nikAlA gayA hai, parantu abhI taka usa gharavAloM ne usa AhAra ko le jAne kI anumati nahIM dI hai aura na hI unhoMne usa AhAra ko le jAne yA dene ke lie unheM sauMpA hai, (aisI sthiti meM) yadi koI usa AhAra ko lene kI sAdhu ko vinatI kare to use aprAsuka evaM aneSaNIya jAna kara svIkAra na kre| yadi gRhasvAmI Adi ne guptacara bhATa Adi ko ukta AhAra le jAne kI bhalIbhAMti anumati de dI hai tathA unhoMne vaha AhAra unheM acchI taraha se sauMpa diyA hai aura kaha diyA hai - tuma jise cAho de sakate ho, (aisI sthiti meM) sAdhu ko koI vinatI kare to usa AhAra ko prAsuka aura eSaNIya samajhakara grahaNa kara leveN| vivecana - AhAra-grahaNa meM viveka- isa sUtra meM eka ke svAmitva kA AhAra dUsarA koI dene lage to sAdhu ko kaba lenA hai, kaba nahIM? isa sambandha meM spaSTa viveka batAyA hai| jisakA usa AhAra para svAmitva hai, usa gharavAle yadi dUsare vyakti ko usa AhAra ko sauMpa deM aura yatheccha dAna kI anamati de deM to vaha AhAra sAdha ke lie grAhya hai anyathA nhiiN| nIhaDaM Adi padoM ke artha -nIhaDaM-nikAlA gayA hai, asamaNuNNAtaM - kisako denA hai, isakI samyak prakAra se anujJA (anumati) nahIM dI gaI hai, 'aNisiTuM' - sauMpA nahIM gayA hai| 398. etaM khalu tassa bhikkhussa vA bhikkhuNIe vA saamggiyN| 398. yahI usa bhikSu yA bhikSuNI kI (jJAna-darzanAdi kI) samagratA hai| 6 ||nnvmo uddesao smtto|| 1. isake sthAna para asamaNiTuM pAThAntara hai| artha hotA hai - samyak prakAra se nahIM diyA gayA hai| aphAsuyaM ke bAda jAva zabda 'aNesaNija maNNamANe lAbhe saMte'- itane pATha kA sUcaka hai| 3. samaNusahUM ke sthAna para pAThAntara milate haiM -samaNisaTuM, samaNiTuM NisaTuM tathA NisiTTe Adi / artha kramazaH yoM haiM -samyaka rUpa se sauMpa diyA, acchI taraha se diyA hai, de diyA hai, sauMpa diyA hai| 4. yahA~ phAsuyaM ke bAda jAva zabda esaNija maNNamANe-itane pATha kA sUcaka hai| 5. AcArAMga vRtti patrAMka 352 isakA vivecana sUtra 334 ke anusAra smjheN| Page #123 -------------------------------------------------------------------------- ________________ AcArAMga sUtra - dvitIya zrutaskandha dasamo uddesao dazama uddezaka AhAra-vitaraNa viveka 399.se egatio sAhAraNaM vA piMDavAtaM paDigAhettA te sAhammie aNApucchittA jassa jassa icchai tassa tassa khaddhaM khaddhaM dlaati| mAtiTThANaM sNphaase| No evaM krejaa| settamAyAe tattha gacchejjA, gacchittA putvAmeva evaM vadejA-AusaMto samaNA! saMti mama puresaMthuyA vA pacchAsaMthuyA vA, taMjahA- Ayarie vA uvajjhAe vA pavattI vA there vA gaNI vA gaNadhare vA gaNAvaccheie vA, aviyAI etesiM khaddha khaddhaM dAhAmi? * se NevaM vadaMtaM paro vadejA-kAmaM khalu Auso! ahApajattaM nisiraahi| * jAvaiyaM 2 paro vadati tAvaiyaM 2 nnisirejaa| savvametaM paro vadati savvameyaM nnisirejaa| 400. se egaio maNuNNaM bhoyaNajAtaM paDigAhettA paMteNa bhoyaNeNa palicchAeti 'mAmetaM dAiyaM saMtaM daThU NaM symaadie| taM [ jahA-] Ayarie vA jAva gaNAvaccheie vA' / No khalu me kassai kiMci vi dAtavvaM siyaa| mAiTThANaM sNphaase| No evaM krejaa| settamAyAe tattha gacchejjA, 2 [ttA] puvvAmeva uttANae hatthe paDiggahaM kaTTa imaM khalu imaM khalu tti aaloejjaa| No kiMci vi vinnigRhejjaa| 401. se egatio aNNataraM bhoyaNajAtaM paDigAhettA bhaddayaM bhaddayaM bhoccA vivaNNaM virsmaahrti| mAtiTThANaM sNphaase|nno evaM krejaa| 399. koI bhikSu bahuta-se sAdhuoM ke lie gRhastha ke yahA~ se sAdhAraNa arthAt sammilita AhAra lekara AtA hai aura una sAdharmika sAdhuoM se binA pUche hI (apanI icchA se) jise-jise cAhatA hai, use-use bahuta-bahuta de detA hai, to aisA karake vaha mAyA-sthAna kA sparza karatA hai| use aisA nahIM karanA caahie| * isa cihna kA pATha kucha pratiyoM meM nahIM hai| 1. kAmaM khalu Auso Adi pATha kI vyAkhyA cUrNikAra ke isa prakAra kI hai-kAmaM NAma icchAta: ahApajattaM jahApajattaM, jAvaiyaM vA vdejaa| kAma kA artha hai-svecchA se, jisake lie jitanA paryApta ho, athavA jitanA AcAryAdi kaheM ---- 2. jAvaiyaM aura tAvaiyaM ke pazcAt '2' kA cihna usI kI punarAvRtti kA sUcaka hai| 3. isake sthAna para sadamAdie, satamAtie pAThAntara milate haiN| artha samAna hai| 4. isake sthAna para pAThAntara hai-viNiggahejA, niggahejA, NigRhejjA, artha kramazaH yoM hai- adalA badalI (herA-pherI) kare, apane kabje meM kare, chipAe-mAyA kre| Page #124 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prathama adhyayana : dazama uddezaka : sUtra 399-401 99 asAdhAraNa AhAra prApta hone para bhI AhAra ko lekara gurujanAdi ke pAsa jAe; vahA~ jAte hI sarvaprathama isa prakAra kahe - "AyuSman zramaNo! yahA~ mere pUrva-paricita (jinase dIkSA aMgIkAra kI hai) tathA pazcAt-paricita (jinase zrutAbhyAsa kiyA hai), jaise ki AcArya, upAdhyAya, pravartaka, sthavira, gaNI, gaNadhara (gaccha pramukha) yA gaNAvacchedaka Adi, agara ApakI anumati ho to maiM inheM paryApta AhAra duuN|" usake isa prakAra kahane para yadi gurujanAdi kaheM - 'AyuSman zramaNa! tuma apanI icchAnusAra unheM yathAparyApta AhAra de do|' aisI sthiti meM vaha sAdhu jitanA-jitanA ve kaheM, utanA-utanA AhAra unheM de de| yadi ve kaheM ki 'sArA AhAra de do', to sArA kA sArA de de| 400. yadi koI bhikSa bhikSA meM sarasa svAdiSTa AhAra prApta karake use nIrasa taccha AhAra se Dhaka kara chipA detA hai, tAki AcArya, upAdhyAya, yAvat gaNAvacchedaka Adi mere priya va zreSTha isa AhAra ko dekhakara svayaM na le leM.majhe isameM se kisI ko kucha bhI nahIM denA hai| aisA karane vAlA sAdhu mAyAsthAna kA sparza karatA hai| sAdhu ko aisA chala-kapaTa nahIM karanA caahie| vaha sAdhu usa AhAra ko lekara AcArya Adi ke pAsa jAe aura vahA~ jAte hI sabase pahale jholI khola kara pAtra ko hAtha meM Upara uThA kara 'isa pAtra meM yaha hai, isameM yaha hai', isa prakAra ekaeka padArtha unheM batA de| koI bhI padArtha jarA-sA bhI na chipaae| 401. yadi koI bhikSu gRhastha ke ghara se prApta bhojana ko lekara mArga meM hI kahIM, sarasa-sarasa AhAra ko svayaM khAkara zeSa bace tuccha evaM nIrasa AhAra ko upAzraya meM AcAryAdi ke pAsa lAtA hai, to aisA karane vAlA sAdhu mAyAsthAna kA sevana karatA hai| sAdhu ko aisA nahIM karanA caahie| vivecana - svAda-lolupatA aura pracchannatA - sAdhu-jIvana meM jarA-sI bhI mAyA aneka doSoM, yahA~ taka ki satya, ahiMsA aura asteya, ina tIna mahAvratoM kA dhvaMsa kara detI hai, kyoMki aisA sAdhaka mAyAvaza vAstavikatA ko chipAtA hai, isase satya mahAvrata ko AMca AtI hai, tathA mAyAvaza mahAn ratnAdhikoM ko na batAkara chipa-chipa kara sarasa AhAra svayaM khA jAtA hai, isase acaurya mahAvrata bhaMga hotA hai, tathA mAyAvaza prAsuka, eSaNIya evaM kalpanIya kA vicAra na karake jaisAtaisA doSayukta AhAra le AtA hai to ahiMsA-mahAvrata bhI khaNDita ho jAtA hai| AhAra-vitaraNa meM pakSapAta karatA hai to samatA kA bhI nAza ho jAtA hai| sAtha hI svAda-lolapatA bhI baDhatI jAtI hai| ina tInoM sUtroM meM svAdalolupatA aura mAyA se bacane kA spaSTa nirdeza kiyA gayA hai| ina tIna sUtroM meM mAyA-doSa ke tIna kAraNoM kI sambhAvanA kA citraNa prastuta kiyA gayA hai - (1) AhAra-vitaraNa ke samaya pakSapAta karane se, (2) sarasa AhAra ko nIrasa AhAra se dabA kara rakhane se, (3) bhikSA-prApta sarasa AhAra ko upAzraya meM lAe binA bIca meM hI kahIM khA lene se 1. (ka) AcArAMga vRtti patrAMka 353 ke AdhAra para, (kha) dazavai. 5/2/31-32, 34, 35 2. tulanA kIjie-siyA egaioladdhaM vivihaM paannbhoynnN| bhaddagaM bhaddagaM bhoccA vivaNNaM virsmaahre|| -dazavai.5/2/33 Page #125 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 100 AcArAMga sUtra - dvitIya zrutaskandha purosaMthuyA, pacchAsaMthuyA Adi zabdoM ke artha - yahA~ prasaMgavaza puresaMthuyA kA artha hotA hai - pUrva-paricita- jina zramaNa mahApUjya se maiMne dIkSA grahaNa kI hai, ve tathA unase sambandhita, tathA pracchAsaMthuA kA artha hotA hai - jina mahAbhAga se maiMne zAstroM kA adhyayana - zravaNa kiyA hai, ve tathA unase sambandhita - pshcaat-pricit| pavattI- sAdhuoM ko vaiyAvRtya Adi meM yathAyogya pravRtta karane vAlA prvrtk|there- sthavira sAdhu jo saMyama Adi meM viSAda pAne vAle sAdhuoM ko sthira karatA hai| gaNI- gaccha kA adhipti| gaNadhare - guru ke Adeza se sAdhugaNa ko lekara pRthak vicaraNa karane vAlA AcAryakalpa muni|gnnaavccheie-gnnaavcchedk - gaccha ke kAryoM, hitoM kA cintaka / aviyAI- ityAdi, khaddhaM khaddhaM - adhik-adhik| NisirejjA - de| palicchAeti - AcchAdita kara (Dhaka) detA hai| sayamAe - svayaM khaauuNgaa| 'dAie' - diyA gayA hai| uttANae hatthe - sIdhI hathelI meN| viNigRhejjA - chipaae| bahu-ujjhitadharmI-AhAra-grahaNa niSedha 402. se bhikkhU vA 22 se jaM puNa jANejA aMtarucchuyaM vA ucchugaMDiyaM vA ucchucoyagaM vA ucchumeragaM vA ucchusAlagaM vA ucchuDAlagaM vA saMbaliM vA saMbalithAligaM 3 vA, assi khalu paDiggAhiyaMsi appe bhoyaNajAte baha ujjhiyadhammie, tahappagAraM aMtarucchayaM vA jAna saMbalithAligaM vA aphAsuyaM jAva No pddigaahejaa| 403. se bhikkhU vA 2 se jaM puNa jANejA bahuaTThiyaM vA maMsaM macchaM vA bahukaMTagaM, assi khalu paDiggAhitaMsi appe bhoyaNajAte bahuujjhiyadhammie, tahappagAraM bahuaTThiyaM vA maMsaM macchaM vA bahukaMTagaM lAbhe saMte No pddigaahejaa| 404. se bhikkhU vA 2 jAva 5 samANe siyA NaM paro bahuaTThieNa maMseNa uvaNimaMtejA - AusaMto samaNA! abhikaMkhasi bahuaTThiyaM maMsaM paDigAhettae? etappagAraM NigyosaM soccA Nisamma se puvvAmeva AloejjA-Auso ti vA bhaiNI ti vA No khalu me kappati bahuaTThiyaM maMsaM pddigaahette|abhikNkhsi me dAuM, jAvatitaM 6 tAvatitaM poggalaM dalayAhi, mA atttthiyaaii| se sevaM vadaMtassa paro abhihaTTa aMtopaDiggahAgaMsi bahuaTThiyaM maMsaM paDiyAbhAettA NihaTTa 1. AcArAMga vRtti patrAMka 353 2. yahA~ 2' kA cihna gamdhAtu kI pUrvakAlika kriyA 'gacchittA' kA sUcaka hai| 3. saMbalithAligaM ke sthAna para pAThAntara hai, siMbalithAligaM, siMbalithAliyaM,saMbalithAlagaM, siNblithaalN| artha eka-sA hai| 4. yahA~ jAva zabda aphAsuyaM se lekara No paDigAhejA taka ke pATha kA sUtra 324 ke anusAra sUcaka hai| 5. yahA~ jAva zabda sU. 324 ke anusAra gAhAvaikulaM se samANe taka ke pATha kA sUcaka hai| 6. isake sthAna para jAvatitaM (tavAiyaM) gAhAvati taM poggalaM ... pAThAntara hai| Page #126 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prathama adhyayana : dazama uddezaka : sUtra 402-404 101 dlejaa| tahappagAraM paDiggahagaM parahatthaMsi vA parapAyaMsi vA aphAsuyaM aNesaNijaM lAbhe saMte jAva No pddigaahejjaa| se ya Ahacca paDigAhite siyA, taMNo hi tti vaejjA, No dhitti vaejjA, No aNaha tti vejaa|se ttamAdAya egaMtamavakkamejA, 2[ttA] ahe ArAmaMsi vA ahe uvassayaMsi vA appaMDe 2 jAva saMtANae maMsagaM macchagaM bhoccA aTThiyAI kaMTae gahAe se ttamAyAe egaMtamavakkamejjA, 2[ttA] ahe jhAmathaMDillaMsi vAre jAva pamajjiya pamajjiya pritttthvejaa| 402. gRhastha ke ghara meM AhAra ke lie praviSTa sAdhu yA sAdhvI yadi yaha jAne ki vahA~ IkSa ke parva kA madhya bhAga hai, parva-sahita ikSukhaNDa (gaMDerI) hai, pere hue Ikha ke chilake haiM, chilA huA agrabhAga hai, Ikha kI bar3I zAkhAe~ haiM, choTI DAliyA~ haiM, mUMga Adi kI tor3I huI phalI tathA caule kI phaliyA~ pakI huI haiM, (kisI nimitta se acitta haiM), parantu inake grahaNa karane para inameM khAne yogya bhAga bahuta thor3A aura pheMkane yogya bhAga bahuta adhika hai, (aisI sthiti meM) isa prakAra ke adhika pheMkane yogya AhAra ko akalpanIya aura aneSaNIya mAnakara milane para bhI na le| ___403. gRhastha ke yahA~ AhAra ke lie praviSTa sAdhu yA sAdhvI yadi yaha jAne ki isa gUdedAra pake phala (mAMsa) meM bahuta guThaliyA~ (asthi) haiM, yA isa anannAsa (maccha) meM bahuta kAMTe haiM, ise grahaNa karane para isa AhAra meM khAne yogya bhAga alpa hai, pheMkane yogya bhAga adhika hai, to isa prakAra ke bahuta guThaliyoM tathA bahuta kAMToM vAle gUdedAra phala ke prApta hone para use akalpanIya samajha kara na le| 404. bhikSu yA bhikSuNI gRhastha ke yahA~ AhAra ke lie praveza kare, taba yadi vaha bahuta-sI guThaliyoM evaM bIja vAle phaloM ke lie AmaMtraNa kare -"AyuSman zramaNa! kyA Apa bahuta-sI guThaliyoM evaM bIja vAle phala lenA cAhate haiM?" isa prakAra kA vacana sunakara aura usa para vicAra karake pahale hI sAdhu usase kahe- AyuSman gRhastha (bhAI) yA bahana! bahuta-se bIja-guThalI se yukta phala lenA mere lie kalpanIya nahIM hai| yadi tuma mujhe denA cAhate/cAhatI ho to isa phala kA jitanA gUdA (gira--sAra bhAga) hai, utanA mujhe de do, bIja-guThaliyA~ nhiiN| 1. taM No hi tti vaejjA, No dhi tti vaejjA, No aNaha tti vaejjA-- ke sthAna para pAThAntara hai- No hi tti vaejjA,No vi tti vaejjA,No haMdaha tti vaejjA, ..No aNaha tti vejjaa| ina sabakA bhAvArtha, cUrNikAra ne yoM diyA hai-'bahuaTThite diNNe hi tti hiti hassi viti ya NaM vA pharusaMNa bhaNejjA'gRhastha dvArA bahuta guThaliyoM vAlA AhAra dene para hihi karake usakI ha~sI na ur3Ae, aura na hI kaThora vacana bole| 2. yahA~ jAva zabda se appaMDe se lekara saMtANae taka kA pATha sU0 324 ke anusAra smjheN| 3. yahA~ jhAmathaMDillaMsi vA ke bAda jAva zabda sU0 324 ke anusAra pamajiya taka ke pATha kA sUcaka hai| Page #127 -------------------------------------------------------------------------- ________________ AcArAMga sUtra -dvitIya zrutaskandha bhikSu ke isa prakAra kahane para bhI vaha gRhastha apane bartana meM se uparyukta phala lAkara dene lage to jaba usI gRhastha ke hAtha yA pAtra meM vaha ho tabhI usa prakAra ke phala ko aprAsuka aura aneSaNIya mAnakara lene se manA kara de - prApta hone para bhI na le| itane para bhI vaha gRhastha haThAt - balAt sAdhu ke pAtra meM DAla de to phira na to hA~-hU~ kahe, na dhikkAra kahe aura na hI anyathA (bhalA-burA) kahe, kintu usa AhAra ko lekara ekAnta meM calA jaae| vahA~ jAkara jIva-jantu, kAI, lIlaNa-phUlaNa, gIlI miTTI, makar3I ke jAle Adi se rahita kisI niravadya udyAna meM yA upAzraya meM baiThakara ukta phala ke khAne yogya sAra bhAga kA upabhoga kare aura pheMkane yogya bIja, guThaliyoM evaM kAMToM ko lekara vaha ekAnta sthala meM calA jAe, vahA~ dagdha bhUmi para, yA asthi rAzi para athavA lohAdi ke kUr3e para, bhUse ke Dhera para, sUkhe gobara ke Dhera para yA aisI hI kisI prAsuka bhUbhi para pratilekhana evaM pramArjana karake unheM paraTha (DAla) de| vivecana- agrAhya AhAra : khAne yogya kama, pheMkane yogya adhika - sU. 402 se 404 meM aise AhAra kA ullekha kiyA gayA hai, jisameM svayaM paka jAne para bhI yA agni se zastra-pariNata ho jAne para bhI khAne yogya bhAga alpa rahatA hai aura pheMkane yogya bhAga bahata adhika rahatA hai| isalie aisA AhAra prAsuka hone para bhI aneSaNIya aura agrAhya hai| kadAcit gRhastha aisA bahu-ujjhitadharmI AhAra dene lage to sAdhu ko use spaSTa kaha denA cAhie ki aisA AhAra lenA mere lie kalpanIya nahIM hai| kadAcit bhAvukatAvaza haThAt koI gRhastha sAdhu ke pAtra. meM vaisA AhAra DAla de to use ukta gRhastha ko kucha bhI upAlambha yA doSa diye binA cupacApa . ekAnta meM jAkara usameM se sAra bhAga kA upabhoga karake pheMkane yogya bhAga ko alaga nikAla kara ekAnta niravadya jIva jIntu-rahita sthAna dekhabhAla evaM sApha karake vahA~ DAla denA caahie| aise bahu-ujjhitadharmI AhAra meM yahA~ cAra prakAra ke padArtha batAe haiM - (1) Ikha ke Tukar3e aura usake vividha avayava, (2) mUMga, moTha, caule Adi kI harI phaliyA~, (3) aise phala jinameM bIja aura guThaliyA~ bahuta hoM - jaise tarabUja, kakar3I, sItAphala, papItA, nIbU, bela, anAra, Adi (4) aise phala jisameM kAMTe adhika hoM, jaise anannAsa aadi| AcArAMga cUrNikAra aura vRttikAra ' donoM isa sUtra kI vyAkhyA sAdhAraNata: mAMsa-matsyaparaka karate haiN| 1. mUla sUtra meM 'bahu aTThiyaM maMsaM macchaM vA bahukaMTagaM' ina padoM ko dekha kara sahasA yaha bhrama ho jAtA hai ki kyA jaina sAdhu, jo SaTkAya ke rakSaka haiM, paMcendriya-vadha se niSpanna tathA naraka-gamana ke kAraNa mAMsa aura matsya kA grahaNa aura sevana kara sakate haiM? bhale hI vaha agni meM pakA huA ho, saMskArita ho? cUrNikAra ne bhI isa viSaya meM koI samAdhAna nahIM diyA, agara prAcIna paramparA ke anusAra kucha samAdhAna diyA bhI ho to Aja vaha upalabdha nahIM hai, lekina vRttikAra ise ApavAdika sUtra mAnakara kahate haiM - 'isa prakAra mAMsa sUtra bhI samajha lenA caahie| mAMsa kA grahaNa kabhI savaidya kI prareNA se, makar3I Page #128 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prathama adhyayana : dazama uddezaka : sUtra 402-404 103 Adi ke kATane para usa asahya pIr3A ke upazamanArtha bAhya paribhoga meM, pasInA Adi hone se, jJAnAdi meM upakAraka hone se upayogI dekhA gayA hai| bhuj dhAtu yahA~ jUte ke upayoga kI taraha bAhya paribhoga ke artha meM hai, khAne ke artha meM nhii| 1 niSkarSa yaha hai ki ye donoM hI AcArya muni ke lie ise abhakSya mAnate haiN| dazavaikAlikasUtra (a. 5) meM bhI isI se milatI-julatI do gAthAeM haiM - bahu aTThiyaM puggalaM aNimisaM vA bhukNtty| asthiyaM tiMduyaM billaM ucchRkhaMDaM va siNbliN||73|| appesiyA bhoyaNajAe, bhu-ujjhiydhmmie| deMtiyaM paDiAikkhe na me kappai tArisaM // 74 // donoM kA artha spaSTa hai| dazavaikAlikasUtra ke kucha vyAkhyAkAroM ne mAMsa-matsya zabdoM kA loka-prasiddha mAMsamatsyaparaka aura kaiyoM ne vanaspatiparaka artha kiyA hai| isa sUtra ke cUrNikAra isa gAthA kA artha mAMsa (pudgala) matsya (animiSa) paraka karate haiM, ve kahate haiM - sAdhu ko mAMsa khAnA nahIM kalpatA, phira bhI kisI deza, kAla aura paristhiti kI apekSA se isa ApavAdika sUtra kI racanA huii| isa sUtra ke TIkAkAra haribhadrasUri mAMsa-paraka artha ke sivAya vanaspatiparaka artha matAntara dvArA svIkAra karate haiN| 3 prasiddha TabbAkAra pArzvacandrasUri ne mUlataH hI vanaspatiparaka artha kiyA hai| isalie pudgala yA mAMsa kA arthaprANivikAra, kalevara, phala yA usakA gUdA, inameM se koI ho sakatA hai| animiSa aura matsya bhI matsya tathA vanaspati -donoM kA vAcaka ho sakatA hai| isa prakaraNa kA samagra anuzIlana karane para aisA pratIta hotA hai ki 'maMsa-maccha' zabda vyarthaka -do arthavAle haiN| vyarthaka zabda kA Azaya samajhane ke lie vaktA kA (1) siddhAnta (2) vyavahAra aura usakI (3) artha-paramparA para vicAra karanA caahie| agara mAtra zabda ko pakar3akara usakA loka-pracalita artha kara diyA jAye to vaktA ke mUla siddhAnta ke sAtha anyAya hogaa| Agama ke vaktA (arthopadeSTA) sarvajJa prabhu, mahAvIra parama ahiMsAvAdI va parama kAruNika the| unhoMne madya, matsya, mAMsa jaise jugupsanIya padArthoM ke sevana kA sthAna-sthAna para niSedha kiyA hai, na kevala niSedha, balki inakA sevana naraka Adi ghora durgati kA kAraNa batAyA hai| bhagavAn mahAvIra ne apane jIvana-vyavahAra meM, yA kisI bhI gaNadhara Adi ne kabhI isa prakAra ke padArthoM ko grahaNa nahIM kiyaa| balki AdhAkarma doSa kI taraha mAMsAdi bhojana ko mUlata: azuddha mAnakara usakA parihAra kiyA hai| 1. 'evaM mAMsa sUtramapi neym| asya copAdAnaM kvacillatAdyapazamanArtha- satvaidyopadezato bAhyaribhogena svedAdinA jJAnAdyupakArakatvAt - phalavad dRssttm| bhujizcAtra bahiparibhogArtho nAbhyavahArArtho pdaatibhogvditi| -AcA0 vRtti patrAMka 354 2. (ka) maMsaM va Neva kappati sAhUNaM, kaMci desaM kAlaM paDucca imaM suttmaagtN| -dasavai0 jinadAsa cUrNi, pRSTha 184 (kha) maMsAtINa aggahaNe sati, desakAlagilANAvekkhamivamavavAta sttN| -dasavai0 agastyasiMha cUrNi pR0 118 3. 'bahvasthi' 'pudgalaM' - mAMsam, 'animiSaM' matsyaM vA ' bahukaSTakam' ayaM kila kAlAdyapekSayA grahaNe pratiSedhaH anye tvabhidadhati-vanaspatyadhikArAttathA vidhaphalAbhidhAne ete| - hAri0 TIkA patra 176 Page #129 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 104 AcArAMga sUtra - dvitIya zrutaskandha agrAhya lavaNa-paribhoga-pariSThApana vidhi 405. se bhikkhU vA 2 jAva samANe siyA se paro abhihaTTa aMto paDiggahae bilaM vA loNaM ubbhiyaM vA loNaM pariyAbhAettA NIhaTTa dlejaa| tahappagAraM paDiggahagaM parahatthaMsi vA parapAyaMsi vA aphAsuyaM aNesaNijaM jAva No pddigaahejaa| seyaAhacca paDiggAhite siyA,taMcaNAtidUragate jANejA,settamAyAe tattha gacchejA, 2 [ttA] puvvAmeva AloejA-Auso ti vA bhaiNI ti vA imaM kiM te jANatA diNNaM udAhu ajANatA? se ya bhaNejA - No khalu me jANatA diNNaM, ajANatA; kAmaM khalu Auso! idANiM NisirAmi, taM bhuMjaha vaNaM pariyAbhAeha vnnN|tN parehiM samaNuNNAyaMsamaNusaTuM tato saMjatAmeva bhuMjeja vA pieja vaa| jaM ca No saMcAeti bhottae vA pAyae vA, sAhammiyA tattha vasaMti saMbhoiyA samaNuNNA aparihAriyA adUragayA tesiM aNuppadAtavvaM siyaa| No jattha sAhammiyA siyA jaheva bahupariyAvaNNe kIrati taheva kAyavvaM siyaa| 405. gRhastha ke ghara meM bhikSA ke lie praviSTa hue sAdhu yA sAdhvI ko yadi gRhastha bImAra sAdhu ke lie khAMDa Adi kI yAcanA karane para apane ghara ke bhItara rakhe hue bartana meM se biDa-lavaNa yA udbhija-lavaNa ko vibhakta karake usameM se kucha aMza nikAla kara, bAhara lAkara dene lage to vaise lavaNa ko jaba vaha gRhastha ke pAtra meM yA hAtha meM ho tabhI use aprAsuka, aneSaNIya samajha kara lene se manA kara de| kadAcit sahasA usa acitta namaka ko grahaNa kara liyA ho, to mAlUma hone para vaha gRhastha (dAtA) yadi nikaTavartI ho to, lavaNAdi ko lekara vApisa usake pAsa jaae| vahA~ jAkara pahale use vaha namaka dikhalAe, kahe - AyuSman gRhastha (bhAI) yA AyuSmatI bahana! tumane mujhe yaha lavaNa jAnabUjha kara diyA hai, yA anajAne meM? yadi vaha kahe - 'maiMne jAnabUjha kara ukta zabdoM kA artha spaSTata: jyoM kA tyoM- Aja taka kisI bhI AcArya va vidvAn AgamajJa ne mAnya nahIM kiyaa| yA to ise apavAda sUtra mAnA hai yA ina zabdoM kA artha aneka prAcIna Ayurvedika Adi granthoM ke AdhAra para - vanaspatiparaka svIkAra kiyA hai|| hamAre vicAra meM apavAda sUtra mAnane kA bhI koI vizeSa mahattva nahIM, kyoMki zramaNa aisI paMcendriya-hiMsAjanya vastu ko zarIra ke bAhya upabhoga meM bhI nahIM letaa| ata: unakA vanaspatiartha hI adhika saMgata lagatA hai| isI sUtra meM -(adhyayana 1 sUtra 45) paMcendriya zarIra tathA vanaspati zarIra kI samAnadharmitA spaSTataH batAyI hai, ata: vanaspati vizeSa meM gUde, bIja, guThalI, kAMTe Adi ke kAraNa unakI bhI-paMcendriya zarIra ke vikAra (mAMsa-haDDI) Adi ke sAtha - tulanA kI jA sakatI hai| bhArata ke aneka prAntoM (baMgAla-bihAra-paMjAba) meM Aja bhI maccha'"kukaDI' Adi zabda vanaspati vizeSa ke artha meM prayukta hote haiN| -sampAdaka Page #130 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prathama adhyayana : dazama uddezaka: sUtra 406 105 nahIM diyA hai, anajAne meM hI diyA hai, kintu AyuSman ! aba yadi Apake kAma Ane yogya hai to maiM Apako svecchA se jAnabUjha kara de rahA / rahI huuN| Apa apanI icchAnusAra isakA upabhoga kareM yA paraspara bAMTa leM / ' gharavAloM ke dvArA isa prakAra kI anujJA milane tathA vaha vastu samarpita kI jAne para sAdhu apane sthAna para Akara (acitta ho to) use yatanApUrvaka khAe tathA pIe / yadi ( utanI mAtrA meM) svayaM use khAne yA pIne meM asamartha ho to vahA~ Asa-pAsa jo sAdharmika, sAMbhogika, samanojJa evaM apArihArika sAdhu rahate hoM, unheM (vahA~ jAkara) de denA caahie| yadi vahA~ Asa-pAsa koI sAdharmika Adi sAdhu na hoM to usa paryApta se adhika AhAra ko jo pariSThApanavidhi batAI hai, tadanusAra ekAnta niravadya sthAna meM jAkara paraTha (DAla) de| - vivecana - eka ke badale dUsarI vastu milane para - - isa sUtra kA Azaya spaSTa karate hue vRttikAra kahate haiM * bhikSu apane rugNa sAdhu ke lie gRhastha ke yahA~ jAkara khAMDa yA bUre kI yAcanA karatA hai, parantu vaha gRhastha sapheda raMga dekhakara khAMDa yA bUre ke badale namaka eka bartana meM se apane hAtha meM yA kisI pAtra meM lekara sAdhu ko dene lagatA hai, usa samaya agara sAdhu ko yaha mAlUma ho jAe ki yaha namaka hai to na le, kadAcit bhUla se vaha namaka le liyA gayA hai aura bAda meM patA lagatA hai ki yaha to bUrA yA khAMDa nahIM, namaka hai, to vaha puna: dAtA ke pAsa jAkara pUche ki Apane yaha vastu jAnakara dI hai yA anajAne ? dAtA kahe ki dI to anajAne magara aba jAnakara detA hU~ / Apa isakA paribhoga kareM athavA ba~TavArA kara leN| isa prakAra kahakara aura dAtA khuzI se anujJA de de, use samarpita kara de to svayaM usakA yathAyogya upabhoga kare, AvazyakatA se adhika ho to nikaTavartI sAdharmikoM ko DhU~r3ha kara unheM de de, yadi ve bhI na mileM to phira pariSThApanavidhi ke anusAra use paraTha de / tAtparya yaha hai ki eka vastu kI yAcanA karane para gRhastha yadi bhUla se dUsarI vastu de de aura sAdhu use lekara calA jAye, to bhI jaba sAdhu ko vAstavikatA kA patA lage to usakI prAmANikatA isI meM hai ki usa vastu ko lekara vApisa dAtA ke pAsa jAe aura sthiti ko spaSTa kara de / aisA na karane para gRhastha ko usakI prAmANikatA meM avizvAsa ho sakatA hai / 1 1. 2. 406. etaM khalu tassa bhikkhussa vA bhikkhuNIe vA sAmaggiyaM / 406. yahI (eSaNAvidhi kA viveka) usa bhikSu yA bhikSuNI kI sarvAMgINa samagratA hai / 2 // dasamo uddesao samatto // AcArAMga vRtti patrAMka 354 ke AdhAra para isakA vivecana 344 ke anusAra samajheM / Page #131 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 106 AcArAMga sUtra - dvitIya zrutaskandha ikkArasamo uddesao ekAdaza uddezaka mAyA-paribhogaiSaNA-vicAra 407. bhikkhAgA NAmege evamAhaMsu samANe vA vasamANe vA gAmANugAmaM vA dUijjamANe maNuNNaM bhoyaNajAtaM labhittA-se ya bhikkhu gilAi, se haMdaha NaM tassAharaha, se ya bhikkhU No bhuMjejjA tumaM ceva NaM bhuNjejjaasi| se 'egatito bhokkhAmi' tti kaTTa paliuMciya 2 AloejjA, taMjahA - ime piMDe, ime loe, ime tittae, ime kaDuyae, ime kasAe, ime aMbile, ime mahure, No khalu etto kiMci gilANassa sadati tti| mAiTThANaM sNphaase| No evaM krejaa| tahAThitaM AloejA jahAThitaM gilANassa sadati tti, taM [ jahA-tittayaM tittae ti vA, kaDuyaM 2, kasAyaM 2, aMbilaM 2, mahuraM 2 / 2 408. bhikkhAgA NAmege evamAhaMsu samANe vA vasamANe vA gAmANugAmaM dUijamANe [vA] maNuNNaM bhoyaNajAtaM labhittA - se ya bhikkhU gilAi, se haMdaha NaM tassAharaha, se ya bhikkhU No bhuMjejA AharejjAsi nnN| No khalu me aMtarAe aahrissaami|* icceyAI AyataNAI uvaatikmm|* 407. eka kSetra meM (vRddhAvasthA, rugNatA Adi kAraNavaza pahale se) sthiravAsI sama-samAcArI vAle sAdhu athavA grAmAnugrAma vicaraNa karane vAle (Agantuka) sAdhu bhikSA meM manojJa bhojana prApta . hone para kahate haiM - jo bhikSa glAna (rugNa) hai. usake lie tama yaha manojJa AhAra le lo aura use le jAkara de do| agara vaha rogI bhikSa na khAe to tama khA lenaa| usa bhikSa ne u (rogI ke lie) vaha AhAra lekara socA - 'yaha manoja AhAra maiM akelA hI khaauuNgaa|' yoM vicAra kara usa manojJa AhAra ko acchI taraha chipAkara rogI bhikSa ko dUsarA AhAra dikhalAte hue kahatA hai -bhikSuoM ne Apake lie yaha AhAra diyA hai| kintu yaha AhAra Apake lie pathya nahIM hai, yaha rUkSa hai, yaha tIkhA hai, yaha kar3avA hai, yaha kasailA hai, yaha khaTTA hai, yaha adhika mIThA hai, ataH roga bar3hAne vAlA hai| isase Apa (glAna) ko kucha bhI lAbha nahIM hogaa|' isa prakAra kapaTAcaraNa karane vAlA bhikSu mAtRsthAna kA sparza karatA hai| bhikSu ko aisA kabhI nahIM karanA caahie| kintu jaisA bhI AhAra ho, use vaisA hI dikhalAe - arthAt tikta ko tikta 1. tahAThitaM . sadati kA pAThAntara hai - taheva taM AloejjA jaheva taM gilANassa sadati - isakA bhAvArtha cUrNikAra ne isa prakAra diyA hai- jahatthiyaM Aloei jahA gilANassa sdti| arthAt yathArtha rUpa meM glAna ke samakSa prakaTa kare, jisase glAna kA upakAra ho| 2. yahA~ '2' kA aMka 'tittayaM' kI bhA~ti sarvatra punarAvRtti kA sUcaka hai| yaha pATha muni jambUvijayajI kI prati meM nahIM hai, kintu cUrNi evaM TIkA ke anusAra honA caahie| Page #132 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prathama adhyayana : ekAdaza uddezaka : sUtra 407-408 - 107 yAvat mIThe ko mIThA btaae| rogI ko svAsthya lAbha ho, vaisA pathya AhAra dekara usakI sevAzuzrUSA kre| __ 408. yadi samanojJa sthiravAsI sAdhu athavA grAmAnugrAma vicaraNa karane vAle (dUsare sthAna se Ae) sAdhuoM ko manojJa bhojana prApta hone para yoM kaheM ki 'jo bhikSu rogI hai, usake lie yaha manojJa (pathya) AhAra le jAo, agara vaha rogI bhikSu ise na khAe to yaha AhAra vApasa hamAre pAsa le AnA, kyoMki hamAre yahA~ bhI rogI sAdhu hai| isa para AhAra lene vAlA vaha sAdhu unase kahe ki yadi mujhe Ane meM koI vighna upasthita na huA to yaha AhAra vApasa le aauuNgaa|' (yoM vacana-baddha sAdhu vaha AhAra rugNa sAdhu ko na dekara svayaM khA jAtA hai, to vaha mAyAsthAna kA sparza karatA hai|) use una pUrvokta karmoM ke AyatanoM (kAraNoM) kA samyak parityAga karake (satyatApUrvaka yathAtathya vyavahAra karanA caahie|) vivecana - mAyArahita AhAra-paribhoga kA nirdeza - sU0 407 aura 408 meM zAstrakAra ne AhAra ke upabhoga ke sAtha kapaTAcAra se sAvadhAna rahane kA nirdeza diyA hai| nirdoSa bhikSA ke sAtha jahA~ svAda-lolupatA jur3a jAtI hai, vahA~ mAyAcAra, dambha aura dikhAvA Adi burAiyA~ sAdhujIvana meM ghusa jAtI haiN| rugNa sAdhu ke lie lAyA huA pathya AhAra use na dekara vAk-chala se use ulaTA-sIdhA samajhAkara svayaM khA jAtA hai, vaha sAdhu mAyAcAra karatA hai| vRttikAra ukta mAyAcArI sAdhu ke mAyAcAra ko do bhAgoM meM vibhakta karate haiM -(1) pahale vaha mana meM hI kapaTa karane kA ghATa ghar3a letA hai, (2) tadanantara glAna bhikSu ko vaha AhAra apathya batAkara svayaM khA letA hai| sUtra 408 meM bhI vaha rugNa bhikSu ke sAtha kapaTa karane ke lie unhIM pUrvokta bAtoM ko doharAtA hai| isameM thor3A-sA antara yaha hai ki AhAra lAne vAlA sAdhu una AhAradAtA sAdhuoM ke sAtha vacanabaddha ho jAtA hai ki agara vaha rugNa sAdhu isa AhAra kA upabhoga nahIM karegA to koI antarAya na hone para maiM isa AhAra ko vApasa Apake pAsa le aauuNgaa| kintu rugNa sAdhu ke pAsa jAkara use purAne AhAra kI apathyatA ke doSoM ko batAkara rugNa ko vaha AhAra na dekara svAda-lolupatAvaza svayaM usa AhAra ko khA jAtA hai aura una sAdhuoM ko batA detA hai ki rugNa-sevA-kAla meM hI mere peTa meM pIr3A utpanna ho gaI, isa antarAyavaza maiM usa glAnArtha diye gae AhAra ko lekara na A sakA, isa prakAra doharI mAyA kA sevana karatA hai| 'icceyAiM AyataNAI' - cUrNikAra ke zabdoM meM vyAkhyA - kadAcit rukAvaTa hone ke kAraNa vaha glAnasAdhu ke lie usa AhAra-pAnI ko na bhI le jA ske| jaise ki sarya asta hone AyA ho, rAste meM sA~Da yA bhaiMsA mArane ko udyata ho, matavAlA hAthI ho, koI pIr3A ho 1. AcArAMga vRtti patrAMka 355 ke AdhAra se Page #133 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 108 AcArAMga sUtra - dvitIya zrutaskandha gaI ho, kintu yaha saba yathAtathya na batalAkara banAvaTI bAteM banAtA hai to ye saba saMsAra-parivRddhikAraka doSoM ke Ayatana (sthAna ) haiN| 1 sapta piMDaiSaNA-pAnaiSaNA 409. aha bhikkhU jANejA satta piMDesaNAo satta paannesnnaao| [1] tattha khalu imA paDhamA piMDesaNA- asaMsaDhe hatthe asaMsaDhe mtte| tahappagAreNa asaMsaTeNa hattheNa vA mattaeNa vA asaNaM vA 4 sayaM vA NaM jAejA paro vA se dejjA, phAsuyaM paDigAhejjA-paDhamA piNddesnnaa| [2] ahAvarA doccA piMDesaNA-saMsaTe hatthe saMsaTTe matte, taheva doccA piNddesnnaa| [3] ahAvarA taccA piMDesaNA- iha khalu pAINaM vA 24 saMtegatiyA saDDhA bhavaMti gAhAvatI vA jAva kammakarI vaa| tesiM ca NaM aNNataresu virUvarUvesu bhAyaNajAtesu uvaNikkhittapuvve siyA, taM jahA- thAlaMsi vA piDharagaMsivA saragaMsi vA paragaMsivA varagaMsi vaa| aha puNevaM jANejA asaMsaDhe hatthe saMsaTe matte, saMsaDhe vA hatthe asaMsaTe mtte| se ya paDiggahadhArI siyA pANipaDiggahae vA, se puvvAmeva AloejA-Auso ti vA bhagiNI ti vA eteNa tumaM asaMsaTeNa hattheNa saMsaTeNa matteNa saMsaTeNa vA hattheNa asaMsaTeNa matteNa assi paDiggahagaMsi vA pANiMsi vA NihaTTa ovittu dlyaahi| tahappagAraM bhoyaNajAtaM sayaM vA jAejA paro vA se dejaa| phAsuyaM esaNijaM jAva lAbhe saMte pddigaahejaa| taccA piNddesnnaa| __ [4] ahAvarA cautthA piMDesaNA se bhikkhU vA 2 se jaM puNa jANejA pihuyaM vA jAva cAulapalaMbaM vA, assi khalu paDiggAhiyaMsi appe pacchAkamme appe pjvjaate| tahappagAraM 1. AcArAMga cUrNi - "kAdAi vAghAteNa Na NejjA vitaM bhattapANaM gilANa, atyaMto sUrI, goNA assA vA mAraNagA, khaMdhAvAro hatthI matto, sUlaM vA hojjaa| icceyAI AyataNAI - AyataNA doSAI appasatthAI saMsArassa ...." -AcA0 mUlapATha TippaNa pRSTha 142 2. 'pAINaM vA' ke bAda 4 kA aMka sUtra 380 ke anusAra zeSa tInoM dizAoM kA sUcaka hai| 3. piDharagaMsi ke sthAna para pAThAntara hai-piddhrNsi|-cuurnnikaar ne ina padoM kA artha isa prakAra kiyA hai - "pihaDae vA annaMmi chuuddN| saragaM vaMsamayaM pacchigAdipiDiyA chabbagapalagaM vaa| varagaMsi vA, dha (va?) rA bhUmI,jahA varaM haMtIti varAhaM utkiratItyarthaH,taM aliMdigA vA kuDagaM vaa| parabbhaM mnnimymdi|' arthAt -piThara (tapelI) para jo ki anna meM rakhI huI hai,saraka- bA~sa kI piTArI, chabar3I yA TokarI, varagaMsi - varA- bhUmi, ko ukhAr3atA hai, vaha hai varAha / varAha (suara) ke lie dhAnya rakhane kA pAtra vizeSa yA kuNddaa| parabbhaM-maNimaya bahumUlya pAtra, bhaajn| 4. yahA~ jAva zabda se sU0 326 ke anusAra pihuyaM se lekara cAulapalaMbaM taka kA pATha smjheN| Page #134 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prathama adhyayana : ekAdaza uddezaka: sUtra 409 pihuyaM vA jAva cAulapalaMbaM vA sayaM vA NaM jAejjA jAva paDigAhejjA / cautthA piMDesaNA / [5] ahAvarA paMcamA piMDesaNA se bhikkhU vA 2 jAva samANe uvahitameva 1 bhoyaNajAtaM jANejjA, taMjahA sarAvaMsi vA DiMDimaMsi vA kosagaMsi vA / aha puNevaM jANejjA bahupariyAvaNNe pANIsu dagaleve / tahappagAraM asaNaM vA 4 sayaM vA NaM 2 jAejA jAvare paDigAhejjA paMcamA piMDesaNA / - - [6] ahAvarA chaTThA piMDesaNA 4 * se bhikkhU vA 2 uggahiyameva bhoyaNajAyaM caTThAe uggahitaM jaM ca paraTThAe uggahitaM taM pAdapariyAvaNNaM taM pANipariyAvaNNaM phAsu jAva paDigAhejjA / chaTThA piMDesaNA / -- -- [ 7 ] ahAvarA sattamA piMDaseNA * se bhikkhU vA 2 jAva samANe bahuujjhitadhammiyaM bhoyaNajAyaM jANejjA jaM ca'NNe bahave dupaya- cauppaya- samaNa - mAhaNa - atihi-kivaNavaNImagA NAvakaMkhaMti tahappagAraM ujjhitadhammiyaM bhoyaNajAyaM sayaM va NaM jAejA paro vA se denA jAva pddigaahejjaa| sattamA piNddesnnaa| icceyAo satta piMDesaNAo / [8] ahAvarAo satta pANesaNAo / tattha khalu imA paDhamA pANesaNA asaMsaTTe hatthe asaMsaTTe matte / taM ceva bhANiyavvaM, NavaraM cautthAe NANattaM, se bhikkhU vA 2 jAva samAse jjaM puNa pANagajAtaM jANejjA, taMjahA tilodagaM vA tusodagaM vA javodagaM vA AyAmaM vA sovIraM vA suddhaviyaDaM vA, assi khalu paDiggAhitaMsi appe pacchAkamme, taheva jAva paDigAhejjA / - - - jAtejjA, jANejjA, artha hai yAcanA kare, jAne / 410. iccetAsiM sattaNhaM piMDesaNANaM sattaNhaM pANesaNANaM aNNataraM paDimaM 1. uvahitameva ke sthAna para cUrNikAra ne uvagahitaM pAThAntara mAnakara vyAkhyA kI hai. * uvagahiyaM bhuMjamANassa aTTAe uvaNItaM / arthAt upagRhitA nAmaka piNDaiSaNA meM upagRhIta kA artha hai bhojana karane vAlA apane lie thAlI Adi meM bhojana parosakara lAyA hai| 2. isake sthAna para pAThAntara hai 3. yahA~ jAva zabda se sU0 324 ke anusAra phAsuyaM se lakara 'paDigAhejjA' taka kA pATha samajheM / 4. chaThI piNDaiSaNA kA bhAvArtha cUrNikAra ke zabdoM meM chaTThA uggahitA paggahitA, uggahitaM davvaM hattha gataM, paggahitaM dAhiNa - hatthagataM dijjamANaM elugavikkhaMbhametaM, jassa vi aTThAe uggahiyaM paggahiyaM sovitaM necchati, pAdapariyAvannaM kaMsabhAya (Ne) Natthi dagalevo pANIsu natthi dagalevo deMtassa niyatto bhAvo chaTThI' arthAt chaThI piNDaiSaNA udgRhItA pragRhItA hai| udgRhIta kiyA hai| pragRhIta dAhine hAtha meM liyA gayA dravya, dAtA aura AdAtA ke bIca meM dehalI ke dvAra taka kA antara hai / jisake lie vaha bhojyadravya hastagata kiyA aura dAyeM hAtha meM liyA gayA hai, vaha bhI use nahIM cAhatA, kAMsI kA bartana kacce pAnI se lipta nahIM hai aura na hAtha kacce pAnI se lipta hai, jinako denA thA, diyA jA cukA hai| yaha hai dravya hastagata chaThI piNDaiSaNA / 109 --- - - Page #135 -------------------------------------------------------------------------- ________________ . 110 AcArAMga sUtra -dvitIya zrutaskandha paDivajamANe No evaM vadejA-micchA paDivaNNA khalu ete bhayaMtAro, ahamege sammA 1 pddivnnnne| je ete bhayaMtAro etAo paDimAo paDivajittANaM viharaMti jo ya ahamaMsi eyaM paDimaM paDivajjittANaM viharAmi savve pete u jiNANAe uvaTThitA aNNoNNasamAhIe evaM ca NaM vihrNti| 409. aba (vigata varNana ke bAda) saMyamazIla sAdhu ko sAta piNDaiSaNAeM aura sAta pAnaiSaNAeM jAna lenI caahie| (1) una sAtoM meM se pahalI piNDaiSaNA - asaMsRSTa hAtha aura asaMsRSTa pAtra / (dAtA kA) hAtha aura bartana usI prakAra kI (sacitta) vastu se asaMsRSTa (alipta) hoM to unase azanAdi caturvidha AhAra kI svayaM yAcanA kare athavA gRhastha de to use prAsuka jAnakara grahaNa kara le| yaha pahalI piNDaiSaNA hai| (2) isake pazcAt dUsarI piNDaiSaNA hai - saMsaSTa hAtha aura saMsaSTa pAtra / yadi dAtA kA hAtha aura bartana (acitta vastu se) lipta hai to unase vaha azanAdi caturvidha AhAra kI svayaM yAcanA kare yA vaha gRhastha de to use prAsuka jAnakara grahaNa kara le| yaha dUsarI piNDaiSaNA hai| (3) isake anantara tIsarI piNDaiSaNA isa prakAra hai - isa kSetra meM pUrva Adi cAroM dizAoM meM kaI zraddhAlu vyakti rahate haiM, jaise ki ve gRhapati, gRhapatnI, putra, putriyA~, putravadhue~, dhAyamAtAeM, dAsa, dAsiyAM, athavA naukara, naukarAniyAM haiN| unake yahA~ anekavidha bartanoM meM pahale. se bhojana rakhA huA hotA hai, jaise ki thAla meM, tapelI yA baTaloI (piThara) meM, saraka (sarakaNDoM se bane sUpa Adi) meM, paraka (bAMsa se banI chabar3I yA TokarI) meM, varaka (maNi Adi jaTita bahumUlya pAtra) meN| phira sAdhu yaha jAne ki gRhastha kA hAtha to (deya vastu se) lipta nahIM hai, bartana lipta hai, athavA hAtha lipta hai, bartana alipta hai, taba vaha pAtradhArI (svavirakalpI) yA pANipAtra (jinakalpI) sAdhu pahale hI use dekhakara kahe - AyuSman gRhastha! yA AyuSmatI bahana! tuma mujhe asaMsRSTa hAtha se saMsRSTa bartana se athavA saMsRSTa hAtha se asaMsRSTa bartana se, hamAre pAtra meM yA hAtha para vastu lAkara do| usa prakAra ke bhojana ko yA to vaha sAdhu svayaM mA~ga le, yA phira binA mA~ge hI gRhastha lAkara de to use prAsuka evaM eSaNIya samajhakara milane para le le| yaha tIsarI piNDaiSaNA hai| (4) isake pazcAt cauthI piNDaiSaNA isa prakAra hai - bhikSu yaha jAne ki gRhastha ke yahA~ kaTakara tuSa alaga kie hue cAvala Adi anna hai, yAvat bhune zAli Adi cAvala haiM, jinake grahaNa karane para pazcAt-karma kI sambhAvanA nahIM hai aura na hI tuSa Adi girAne par3ate haiM, isa 1. sammA ke sthAna para samma pAThAntara hai, artha samAna hai| 2. isake sthAna para savve ete, savve vi te pAThAntara hai| Page #136 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prathama adhyayana : ekAdaza uddezaka : sUtra 409-410 111 prakAra ke dhAnya yAvat bhune zAli Adi cAvala yA to sAdhu svayaM mAMga le; yA phira gRhastha binA mAMge hI use de to prAsuka evaM eSaNIya samajhakara prApta hone para le le| yaha cauthI piNDaiSaNA hai| (5) isake bAda pAMcavI piNDaiSaNA isa prakAra hai - ' ...... sAdhu yaha jAne ki gRhastha ke yahA~ apane khAne ke lie kisI bartana meM yA bhojana (parosa) kara rakhA huA hai, jaise ki sakore meM, kAMse ke bartana meM, yA miTTI ke kisI bartana meM! phira yaha bhI jAna jAe ki usake hAtha aura pAtra jo sacitta jala se dhoe the, aba kacce pAnI se lipta nahIM haiN| usa prakAra ke AhAra ko prAsuka jAnakara yA to sAdhu svayaM mAMga le yA gRhastha svayaM dene lage to vaha grahaNa kara le| yaha pAMcavI piNDaiSaNA hai| (6) isake anantara chaThI piNDaiSaNA yoM hai - '... bhikSu yaha jAne ki gRhastha ne apane lie yA dUsare ke lie bartana meM se bhojana nikAlA hai, parantu dUsare ne abhI taka usa AhAra ko grahaNa nahIM kiyA hai, to usa prakAra kA bhojana gRhastha ke pAtra meM ho yA usake hAtha meM ho, use prAsuka aura eSaNIya jAnakara milane para grahaNa kre| yaha chaThI piNDaiSaNA hai| (7) isake pazcAt sAtavIM piNDaiSaNA yoM hai - gRhastha ke ghara meM zikSA ke lie praviSTa huA sAdhu yA sAdhvI vahA~ bahu-ujjhitadharmika (jisakA adhikAMza pheMkane yogya ho, isa prakAra kA) bhojana jAne, jise anya bahuta se-dvipada-catuSpada (pazu-pakSI evaM mAnava) zramaNa(bauddha Adi bhikSu), brAhmaNa, atithi, daridra aura bhikhArI loga nahIM cAhate, usa prakAra ke ujjhitadharma vAle bhojana kI svayaM yAcanA kare athavA vaha gRhastha de to use prAsuka evaM eSaNIya jAna kara milane para le le| yaha sAtavIM piNDaiSaNA hai| isa prakAra ye sAta piNDaiSaNAe~ haiN| (8) isake pazcAt sAta pAnaiSaNAeM haiN| ina sAta pAnaiSaNAoM meM se prathama pAnaiSaNA isa prakAra hai .- asaMtRSTa hAtha aura asaMsRSTa paatr| isI prakAra (piNDaiSaNAoM kI taraha) zeSa saba pAnaiSaNAoM kA varNana samajha lenA caahie| itanA vizeSa hai ki cauthI pAnaiSaNA meM nAnAtva kA nirUpaNa hai - vaha bhikSu yA bhikSuNI gRhastha ke yahA~ praveza karane para jina pAna ke prakAroM ke sambandha meM jAne, ve isa prakAra haiM - tila kA dhovana, tuSa kA dhovana, jau kA dhovana (pAnI), cAvala Adi kA pAnI (osAmaNa), kAMjI kA pAnI, yA zuddha ussnnjl| inameM se kisI bhI prakAra ke pAnI ke grahaNa karane para nizcaya hI pazcAtkarma nahIM lagatA ho to usa prakAra ke pAnI ko prAsuka aura eSaNIya mAnakara grahaNa kara le| 410. ina sAta piNDaiSaNAoM tathA sAta pAnaiSaNAoM meM se kisI eka pratimA (pratijJA yA abhigraha) ko svIkAra karane vAlA sAdhu (yA sAdhvI) isa prakAra na kahe ki 'ina saba sAdhubhadantoM ne mithyArUpa se pratimAe~ svIkAra kI haiM, ekamAtra maiMne hI pratimAoM ko samyak prakAra se svIkAra kiyA hai|' (apitu vaha isa prakAra kahe - ) jo yaha sAdhu-bhagavanta ina pratimAoM Page #137 -------------------------------------------------------------------------- ________________ AcArAMga sUtra - dvitIya zrutaskandha ko svIkAra karake vicaraNa karate haiM, jo maiM bhI isa pratimA ko svIkAra karake vicaraNa karatA hU~, ye sabhI jinAjJA meM udyata haiM aura isa prakAra paraspara eka-dUsare kI samAdhi - pUrvaka vicaraNa karate haiN| vivecana--sAta piNDaiSaNAe~ aura sAta pAnaiSaNAeM : vihagAvalokanasUtra 409 aura 410 meM isa adhyayana meM prArambha se lekara anta taka vividha pahaluoM se piNDaiSaNA aura pAnaiSaNA ke sambandha meM yatra-tatra ullekha kiyA gayA hai, usake sArAMza rUpa meM phalazruti sahita vihagAvalokana prastuta kiyA gayA hai| saMkSepa meM sAta piNDaiSaNAoM ke nAma isa prakAra haiM (1) asaMsRSTA (2) saMsRSTA (3) uddhRtA, (4) alpalepA, (5) upasthitA yA udgRhItA, (6) pragRhItA aura (7) ujjhatadharmikA / isI prakAra saMkSepa meM sAta pAnaiSaNAe~ haiM. (1) aMsasRSTA, (2) saMsRSTA (3) uddhRtA, (4) alpalepA yA nAnAtvasaMjJA (5) udgRhItA, (6) pragRhItA aura (7) ujjhitadharmikA / ina sabameM pratipAdita viSaya kI jhAMkI batAne ke lie zAstrakAra ne eka-eka sUtra kA saMkSipta nirUpaNa kara diyA hai| isI prakAra pAnaiSaNA ke sambandha meM saMkSipta varNana kiyA gayA hai| -- 112 - - kula milAkara saMkSepa meM sundara niSkarSa de diyA gayA hai, tAki mandabuddhi evaM vismaraNazIla sAdhu-sAdhvI bhI puna: puna: apane gurujanAdi se na pUchakara sUtrarUpa meM ina eSaNAoM ko hRdayaMgama kara leM / ina donoM prakAra kI eSaNAoM meM gaveSaNaiSaNA, grahaNaiSaNA aura paribhogaiSaNA yA grAsaiSaNA kA samAveza ho jAtA hai / 1 - adhikArI - vRttikAra ke anusAra ina piNDaiSaNA - pAnaiSaNAoM ke adhikArI donoM prakAra ke sAdhu haiM gacchAntargata ( sthavirakalpI) aura gacchavinirgata (jinakalpI) / gacchAntargata sthavirakalpI sAdhu-sAdhviyoM ke lie sAtoM hI piNDaiSaNAoM aura pAnaiSaNAoM kA pAlana karane kI bhagavadAjJA hai, kintu gacchanirgata (jinakalpI) sAdhuoM ke lie prArambha kI do piNDaiSaNAoMpAnaiSaNAoM kA grahaNa karane kI AjJA nahIM hai, zeSa pA~coM piNDa- pAnaiSaNAoM kA abhigrahapUrvaka grahaNa karane kI anujJA hai / dRSTikoNa- * adhyayana kI parisamApti para zAstrakAra ne ina piNDa - pAnaiSaNAoM ke pAlanakarttA ko apanA dRSTikoNa tathA vyavahAra udAra evaM namra rakhane ke lie do bAtoM kI ora dhyAna khIMcA hai (1) ahaMkAravaza dUsaroM ko hIna mata mAno, na unheM heyadRSTi se dekho, (2) svayaM ko bhI hIna mata mAno, na hInatA kI vRtti ko mana meM sthAna do / vRttikAra isakA tAtparya batAte hue kahate haiM -- ina sAta piNDa - pAnaiSaNAoM meM se kisI eka pratimA ko grahaNa karanevAlA sAdhu aisA na kahe ki 'maiMne hI piNDaiSaNAdi kA zuddha abhigraha dhAraNa kiyA hai, anya pratimAoM ko grahaNa karane 1. (ka) AcArAMga vRtti patrAMka 357 ke AdhAra para - mUlapATha TippaNa pR0 142 (kha) AcArAMga cUrNi 2. AcArAMga vRtti patrAMka 357 Page #138 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prathama adhyayana : ekAdaza uddezaka : sUtra 411 113 vAle ina dUsare sAdhuoM ne nhiiN|' balki cAhe vaha gacchanirgata (jinakalpI) ho yA gacchAntargata (sthavirakalpI), use sabhI prakAra kI sAdhanA meM udyata sAdhuoM ko samadRSTi se dekhanA cAhie, kintu uttarottara (eka-eka aMga kI) piNDaiSaNA kA abhigraha dhAraNa karane vAle sAdhu ko pUrvapUrvatara piNDaiSaNA ke abhigraha dhAraka sAdhu kI nindA nahIM karanI caahie| ___yahI mAnanA cAhie ki maiM aura ye dUsare saba sAdhu bhagavanta yathAzakti piNDaiSaNAdi ke abhigraha vizeSa ko dhAraNa karake yathAyoga vicaraNa karate haiN| saba jinAjJA meM haiM yA jinAjJAnusAra saMyama-pAlana karane hetu udyata (dIkSita) hue haiN| jinake lie jJAna-darzana-cAritrarUpa jo bhI samAdhi vihita hai usa samAdhi ke sAtha saMyama-pAlana ke lie prayatnazIla ve sabhI sAdhu jinAjJA meM haiM, ve jinAjJA kA ullaMghana nahIM krte| kahA bhI hai - "jo sAdhu eka yA do vastra rakhatA hai, tIna vastra rakhatA hai, yA bahuta vastra rakhatA hai, yA acelaka raha sakatA hai, ye vividha sAdhanAoM ke dhanI sAdhaka eka dUsare kI nindA nahIM karate, kyoMki ye sabhI sAdhu jinAjJA meM haiN|" 411. evaM khalu tassa bhikkhu vA bhikkhuNIe vA saamggiyN| 411. isa prakAra jo sAdhu-sAdhvI (gaurava-lAghavagranthi se dUra rahakara nirahaMkAratA evaM AtmasamAdhi ke sAtha AtmA ke prati samarpita hokara) piNDaiSaNA-pAnaiSaNA kA vidhivata pAlana karate haiM, unhIM meM bhikSubhAva kI yA jJAnAdi AcAra kI samagratA hai| // ekAdaza uddezaka smaapt|| - // dvitIya zrutaskandha kA prathama piMDaiSaNA adhyayana smpuurnn|| 1. AcArAMga vRtti patrAMka 358 Page #139 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 114 AcArAMga sUtra - dvitIya zrutaskandha zayyaiSaNA : dvitIya adhyayana prAthamika 0 00 . 0 AcArAMga sUtra dvitIya zrutaskandha ke dvitIya adhyayana kA nAma 'zayyaiSaNA' hai| zayyA kA artha yahA~ loka-prasiddha bichaunA, gaddA yA 'seja' hI nahIM hai, apitu sone-baiThane, bhojanAdi kriyA karane tathA Avazyaka, svAdhyAya, japa, tapa Adi dhArmika kriyA karane ke lie AvAsa-sthAna, Asana, saMstAraka, sone-baiThane ke lie paTTA, caukI Adi sabhI padArthoM kA samAveza 'zayyA' meM ho jAtA hai| saMkSepa meM vasati-sthAna yA AvAsa-sthAna (upAzrayAdi) tathA tadantargata zayanIya upakaraNoM ko 'zayyA' kahA jA sakatA hai| prastuta adhyayana meM kSetrazayyA, kAlazayyA tathA dvividha bhAvazayyA ko chor3akara kevala usa dravyazayyA kA vivecana hI vivakSita hai, jo saMyamI sAdhuoM ke yogya ho| 2 dravyazayyA tIna prakAra kI hotI hai - sacittA, acittA, mishraa| 2 eSaNA kA artha hai- anveSaNA,grahaNa aura paribhoga ke viSaya meM saMyama-niyama ke anakala cintana- viveka krnaa| 4 saMyamI-sAdhu ke lie yogya dravyazayyA ke anveSaNa, grahaNa aura paribhoga ke sambandha meM kalpyaakalpya kA cintana/viveka karanA zayyaiSaNA hai, jisameM zayyA-sambandhI eSaNA kA nirUpaNa ho, usa adhyayana kA nAma zayyaiSaNA-adhyayana hai| dharma ke lie AdhArabhUta zarIra ke paripAlanArtha evaM nirvahana ke lie jaise piNDa (AhArapAnI) kI AvazyakatA hotI hai, vaise hI zarIra ko vizrAma dene, usakI - sardI-garmI rogAdi se surakSA karake dharmakriyA ke yogya rakhane hetu zayyA kI AvazyakatA hotI hai| isalie 'piNDaiSaNA' meM 'piNDa-vizuddhi' kI taraha - 'zayyaiSaNA' meM 'zayyA-vizuddhi' 1. (ka) TIkA patra 358 ke AdhAra para (kha) dazavai0 jina0 cUrNi pR0 279 2. AcArAMga niyukti gA0 298,301 3. AcArAMga niyukti gA0 299 'pAia-sadda-mahaNNavo' pR0 194 5. TIkA patra 358 ke AdhAra para Page #140 -------------------------------------------------------------------------- ________________ dvitIya adhyayana : prAthamika kI tathA piNDagrahaNa ke samaya guNa-doSa - viveka kI taraha zayyAgrahaNa ke samaya bhI zayyAguNa-doSa - viveka kA pratipAdana kiyA gayA hai / 1 - O 1. 2. 115 zayyaiSaNA adhyayana ke tIna uddezaka haiN| prathama uddezaka meM vasati ke udgamAdi doSoM tathA gRhasthAdi saMsakta vasati se hone vAlI hAniyoM kA cintana hai / dvitIya uddezaka meM vasati sambandhI vibhinna doSoM kI sambhAvanA evaM usase sambandhita viveka evaM tyAga kA pratipAdana hai / tRtIya uddezaka meM saMyamI sAdhu ke sAtha vasati meM hone vAlI chalanAoM se sAvadhAna rahane tathA sama-viSama vasati meM samabhAva rakhane kA vidhAna hai| 2 prastuta adhyayana sUtra saMkhyA 412 se prArambha hokara 463 para samApta hotA hai / (ka) AcArAMga niyukti gA0 302 (kha) TIkA patra 359 ke AdhAra para (ka) AcArAMga niryukti gA0 303; 304 (kha) TIkA patra 359 ke AdhAra para Page #141 -------------------------------------------------------------------------- ________________ (116 AcArAMga sUtra - dvitIya zrutaskandha bIyaM ajjhayaNaM 'sejjA' paDhamo uddesao zayyaiSaNAH dvitIya adhyayana : prathama uddezaka upAzraya-eSaNA [ prathama viveka] 412. se bhikkhU vA 2 abhikaMkhejjA uvassayaM esittae, aNupavisittA gAmaM vANagaraM vA jAva' rAyahANiM vA se jaM puNa uvassayaM jANejA saaMDaM sapANaM jAva 2 saMtANayaM, tahappagAre uvassae No ThANaM vA sejaM vA NisIhiyaM vA cetejaa| se bhikkhUvA 2 se jaM puNa uvassayaM jANejA appaMDaM jAvasaMtANagaM, tahappagAre uvassae piDalehittA pamajittA tato saMjayAmeva ThANaM vA 3 cetejaa| 412. sAdhu yA sAdhvI upAzraya kI gaveSaNA karanA cAhe to grAma yA nagara yAvat rAjadhAnI meM praveza karake sAdhu ke yogya upAzraya kA anveSaNa karate hue yadi yaha jAne ki vaha upAzraya aMDoM se yAvat makar3I ke jAloM se yukta hai to vaise upAzraya meM vaha sAdhu yA sAdhvI sthAna (kAyotsarga), zayyA (saMstAraka) aura niSIdhikA (svAdhyAya) na kre| ___ vaha sAdhu yA sAdhvI jisa upAzraya ko aMDoM yAvat makar3I ke jAle Adi se rahita jAne; vaise upAzraya kA yatanApUrvaka pratilekhana evaM pramArjana karake usameM kAyotsarga, saMstAraka evaM svAdhyAya kre| vivecana- upAzraya-nirvAcana meM prathama viveka - prastuta sUtra meM upAzraya kI eSaNA vidhi batalAI gaI hai| 'upAzraya' zabda yahA~ sAdhu ke nimitta surakSita rakhe hue sthAna kA nAma nahIM hai, apitu gRhastha dvArA apane upayoga ke lie banAye hue sthAna-vizeSa kA nAma hai| prAcIna kAla meM sAdhu jisa sthAna ko bhalIbhA~ti dekhabhAla kara tathA nirdoSa aura jIva-jantu-rahita sthAna jAnakara cuna letA thA, gRhastha dvArA usameM Thaharane kI anumati de dene para Thahara jAtA thA, taba vaha apane samajhane yA logoM ko samajhAne bhara ke lie use 'upAzraya' saMjJA de detA thA, kintu jaba sAdhu vahA~ se anyatra vihAra kara jAtA thA. usakA upAzraya nAma miTa jAtA thaa| isa prakAra upAzraya koI niyata AvAsa sthAna 1. yahA~ jAva zabda se 'NagaraM vA' se lekara rAyahANiM taka samagra pATha sU0 338 ke anusAra smjheN| 2. yahA~ jAva zabda se sapANaM se lekara saMtANayaM taka samagra pATha sU0 324 ke anusAra smjheN| 3. yahA~ ThANaM vA ke bAda '3' kA cihna seja vA NisIhiyaM vA pATha kA sUcaka hai| Page #142 -------------------------------------------------------------------------- ________________ dvitIya adhyayana : prathama uddezaka: sUtra 413 117 nahIM hotA thaa| parantu vartamAna meM 'upAzraya' zabda sAdhu-sAdhviyoM ke Thaharane ke niyata sthAna meM rUr3ha ho gayA hai| sthAna kA nirvAcana karate samaya sAdhu ko sarvaprathama yaha dekhanA cAhie ki usameM aMDe, jIva jantu, bIja, hariyAlI, osa, kaccA pAnI, kAI, lIlana-phUlana, gIlI miTTI yA kIcar3a, makar3I ke jAle Adi to nahIM haiM? kyoMki sAdhu agara aMDe yA jIva jantuoM Adi se yukta sthAna meM ThaharegA to aneka jIvoM kI virAdhanA usake nimitta se hogI, ataH ahiMsA kA pUrNa upAsaka muni aise hiMsA kI sambhAvanAvAle sthAna kA nirvAcana kaise kara sakatA hai? hA~, ye saba jIva jantu Adi jahA~ na hoM, aise niravadya sthAna ko cunakara usameM vaha tthhre| 2 upAzraya kA nirvAcana - cayana sAdhu mukhyatayA tIna kAryoM ke lie karatA thA - (1) kAyotsarga ke lie, (2) sone-baiThane Adi ke lie, (3) svAdhyAya ke lie| isake lie yahA~ tIna viziSTa zabda prayukta kie gae haiM - ThANaM, sejaM, nisIhiyaMina tInoM kA artha hai - ThANaM- sthAna - kAyotsarga / sejaM - zayyA - saMstAraka athavA upAzraya/vasati / nisIhiyaM- svaadhyaay-bhuumi| prAcInakAla meM svAdhyAya-bhUmi AvAsa-sthAna se alaga ekAnta-sthAna meM hotI thI, jahA~ logoM ke AvAgamana kA niSedha hotA thA, isIlie svAdhyAyabhUmi ko niSedhikI 2 (digambara sampradAya meM pracalita 'nasiyA') kahA jAtA thaa| upAzraya-eSaNA [ dvitIya viveka] 413. se jaM puNa uvassayaM jANejA-assipaDiyAe egaM sAhammiyaM samuddissa pANAI 54 1. dasavaikAlika agastya0 cUrNi pR0 116, seja uvsso| 2. TIkA patra 360 ke AdhAra para 3. (ka) TIkA patra 360 ke AdhAra para (kha) dazavai0 5/2. agastya0 cUrNi pR0 126 - "NisIhiyA sajjhAyaThANaM, jammi vA rukkhamUlAdau saiva nisiihiyaa|' 4. cUrNikAra ke anusAra yahA~ 6 AlApa 'egaM sAhammiyaM' ko lekara hote haiM - 'egaM sAhammiyaM samuddissa cha AlAvA taheva jahA piMDesaNAe, NavaraM bahiyA NIhaDaM cha, NIsagaDaM vA cha, itagaM nniinnijti| yahA~ eka sAdharmika ko lekara 6 AlApa usI taraha hote haiM, jisa taraha piNDaiSaNA adhyayana meM batAe gae the| vizeSa yaha hai ki bahiyA nIhaDaM ke 6 tathA NIsagaDaM ke 6 AlApa yahA~ se anyatra lAgU hote haiN| tAtparya yaha hai ki bahiyA nIhaDaM vA, aNIhaDaM vA, attaTTiyaM yA, aNattaTThiyaM vA, paribhuttaM vA, aparibhuttaM vA; ye 6 pada zayyA'dhyayana meM upayogI nahIM haiM, cUrNikAra kA yaha Azaya pratIta hotA hai| pANAI ke bAda '4' ke aMka se pANAI, bhUtAI,jIvAI sattAI aisA pATha sarvatra smjheN| Page #143 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 118 AcArAMga sUtra - dvitIya zrutaskandha samAraMbha samuddissa kIyaM pAmiccaM acchejjaM aNisaTuM abhihaDaM AhaTTa ceteti| tahappagAre uvassae purisaMtarakaDe vA apurisaMtarakaDe vA jAva' Asevite vA 2 No ThANaM vA 3 cetejaa| evaM bahave sAhammiyA egaM sAhammiNiM bahave saahmminniio| 414 [1] se bhikkhU vA 2 se jaM puNa uvassayaM jANejjA bahave samaNa-mAhaNaatihi kivaNa-vaNImae pagaNiya 2 samaddissa taM ceva bhaanniyvvN| [2] se bhikkhU vA 2 se jaM puNa uvassayaM jANejA-bahave samaNa-mAhaNa-atihikivaNa-vaNImae samuhissa pANAI 4 jAva' ceteti| tahappagAre uvassae apurisaMtarakaDe5 jAva aNosevite No ThANaM vA cetejaa| ahaM puNevaM jANejA-purisaMtarakaDe jAva aasevite| paDilehittA pamajittA tato saMjayAmeva ThANe vA 3 cetejaa| 413. yadi sAdhu aisA upAzraya jAne, jo ki (bhAvuka gRhastha dvArA) isI pratijJA se arthAt kisI eka sAdharmika sAdhu ke uddezya se prANI, bhUta, jIva aura sattva kA samArambha (upamardana) karake banAyA gayA hai, usI ke uddezya se kharIdA gayA hai, udhAra liyA gayA hai, nirbala se chInA gayA hai. usake svAmI kI anumati ke binA liyA gayA hai, yA sAdhu ke samakSa banAyA gayA hai, to aisA upAzraya; cAhe vaha puruSAntarakRta ho yA apuruSAntarakRta, usake mAlika dvArA adhikRta ho yA anadhikRta, usake svAmI dvArA paribhakta ho yA aparibhakta, athavA unake svAmI dvArA Asevita ho yA anAsevita, usameM kAyotsarga, zayyA-saMstAraka yA svAdhyAya na kre| jaise eka sAdharmika sAdhu ke uddezya se banAe gae vizeSaNoM se yukta upAzraya meM kAyotsargAdi kA niSedha kiyA gayA hai, vaise hI bahuta-se sAdharmika sAdhuoM, eka sAdharmiNI sAdhvI, bahuta-sI sAdharmiNI sAdhviyoM ke uddezya se banAe hue Adi vizeSaNoM se yukta upAzraya meM kAyotsargAdi kA niSedha samajhanA caahie| 414. [1] vaha sAdhu yA sAdhvI yadi aisA upAzraya jAne, jo (AvAsa sthAna) bahuta-se zramaNoM, brAhmaNoM, atithiyoM daridroM evaM bhikhAriyoM ko gina-gina kara unake uddezya se prANI Adi kA samArambha karake banAyA gayA hai, kharIdA Adi gayA hai, vaha apuruSAntarakRta Adi ho, 1. yahA~ jAva zabda se apurisaMtarakaDe se Asevite taka kA pATha sU0 331 ke anusAra smjheN| 2. Asevite vA ke bAda '2' kA cihna aNAsevite vA pATha kA sUcaka hai, sUtra 331 ke anusaar| 3. pANAI ke Age '4' kA aMka 'pANAI bhUyAI jIvAI sattAI' ina cAroM padoM kA sUcaka hai| 4. 'jAva' zabda se 'samAraMbha' se lekara ceteti taka kA sArA pATha sU0 331 ke anusAra smjheN| 5. yahA~ jAva zabda se apurisaMtarakaDe se lekara 'aNAsevite' taka pATha sU0 331 ke anusAra smjheN| 6. 'ThANaM vA' ke Age tIna kA aMka 'sejaM vA nisIhiyaM vA' kA sUcaka hai| 7. yahAM jAva zabda se purisaMtarakaDe se Asevite taka kA samagra pATha sU0 332 ke anusAra smjheN| Page #144 -------------------------------------------------------------------------- ________________ dvitIya adhyayana : prathama uddezaka: sUtra 415 to aise upAzraya meM kAyotsarga, zayyAsaMstAraka evaM svAdhyAya na kare / [2] vaha sAdhu yA sAdhvI yadi aisA upAzraya jAne; jo ki bahuta-se zramaNoM, brAhmaNoM, atithiyoM, daridroM evaM bhikhamaMgoM ke khAsa uddezya se banAyA tathA kharIdA Adi gayA hai, aisA upAzraya apuruSAntarakRta Adi ho, anAsevita ho to, aise upAzraya meM kAyotsarga, zayyAsaMstAraka yA svAdhyAya na kre| isake viparIta yadi aisA upAzraya jAne, jo zramaNAdi ko gina-gina kara yA unake uddezya se banAyA Adi gayA ho, kintu vaha puruSAntarakRta hai, usake mAlika dvArA adhikRta hai, paribhukta tathA Asevita hai to usakA pratilekhana tathA pramArjana karake usameM yatanApUrvaka kAyotsarga, zayyA yA svAdhyAya kare / vivecana- - upAzraya - nirvAcana kA dvitIya viveka prastuta do sUtroM meM upAzraya - nirvAcana kA dvitIya viveka batAyA hai / inameM mukhyayatA cAra bAtoM kI ora vizeSa rUpa se dhyAna khIMcA gayA hai - 119 (1) jo upAzraya eka yA aneka nirgrantha sAdharmika sAdhu-sAdhviyoM ke lie banAyA, kharIdA Adi gayA ho / (2) jo upAzraya sarvasAdhAraNa bhikSAcaroM (jinameM nirgrantha zramaNa bhI A jAte haiM) kI ginatI karake yA unake nimitta banAyA, kharIdA Adi gayA ho / (3) kintu ina donoM prakAra ke upAzrayoM meM se prathama prakAra ke upAzraya ke sambandha meM puruSAntaraapuruSAntarakRta, adhikRta - anadhikRta, sthApita - asthApita, paribhukta- aparibhukta yA AsevitaanAsevita kA koI patA na ho tathA dUsare prakAra ke upAzraya apuruSAntarakRta Adi hoM to aise upAzrayoM meM kAyotsargAdi kriyA na kare / (4) yadi pUrvokta donoM prakAra ke upAzrayoM ke sambandha pakkA patA laga jAe ki ve puruSAntarakRta haiM, alaga se sthApita nahIM haiM, dAtA dvArA adhikRta, paribhukta yA Asevita haiM, to aise upAzraya meM kAyotsargAdi kriyA kare / 1 oddezika udgamAdi doSoM se bacane ke lie hI zAstrakAra ne aisA vidhAna kiyA hai| upAzraya- eSaNA [ tRtIya viveka ] 415. se bhikkhUvA 2 se jjaM puNa uvassayaM jANejjA - assaMjae bhikkhupaDiyAe kaDa 1. TIkA patra 360 ke AdhAra para 2. 'kaDie' ityAdi pATha kI vyAkhyA dekhie vRhatkalpabhASya gA0 583 aura nizIthabhASya 2047 meM - kaDito pAsehiM, okaMbito uvariM ullavito, chatto uvari ceva, letto kuDDAe, te uttaraguNA mUlaguNe uvhnnNti| ghaTTA - visamA samIkatA, muTThA - * mAiMtA, samaTThA - pamajjitA, saMpadhUvitA - duggaMNa sugNdhiiktaa| vasaMga kaDaNokkaMbaNa chAvaNa levaNa duvArabhUmI y| sapparikammA sejjA (vasahI) esA mUlottaraguNesu // ' arthAt-- kaDito-- caTAiyoM Adi ke dvArA cAroM aura se acchAdita yA susaMskRta karanA, okambitoM - Page #145 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 120 AcArAMga sUtra - dvitIya zrutaskandha ukkaMbie vA chatte vA lette vA ghaDhe vA maDhe vA samaMTe vA saMpadhUvie vaa| tahappagAre uvassae apurisaMtarakaDe jAva aNAsevie No ThANaM vA 3 cetejaa| - aha puNevaM jANejA-purisaMtarakaDe jAva' Asevite, paDilehittA pamajjitA tato saMjayAmeva jAva cetejaa| 416. se bhikkhU vA 2 se jaM puNa uvassayaM jANejA-assaMjate bhikkhupaDiyAe khuDDiyAo duvAriyAo mahalliyAo kujjA jahA piMDesaNAe jAva saMthAraMga saMthArejA bahiyA vA NiNNakkhu / tahappagAre uvassae apurisaMtarakaDe 5 jAva aNAsevie No ThANaM vA 63 cetejaa| aha puNevaM jANejjA-purisaMtarakaDe jAva Asevite, paDilehittA pamajittA tato saMjayAmeva jAva cetejaa| 417. se bhikkhuvA 2 se jaM puNa uvassayaM jANejA-assaMjae bhikkhupaDiyAe udakapasUtANi kaMdANi vA mUlANi vA pattANi vA puSpANi vA phalANi vA bIyANi vA hariyANi vA ThANAo ThANaM sAharati bahiyA vA nninnnnkkh| tahappagAre uvassae apurisaMtarakaDe jAva khaMbhoM para bAMsoM ko tirache rakhanA, chatto-- ghAsa, darbha Adi se Upara kA bhAga AcchAdita kara denA, lettAdIvAra Adi para gobara Adi se lIpanA, ye uttaraguNa (uttara parikarma) haiM, jo mulaguNoM (mUla parikarma) ko naSTa kara dete haiN| ghaTThA-cUne, patthara Adi khuradare padArtha se ghisa kara viSama sthAna ko sama banAnA, muTThA-. komala banAnA, samaTThA-sApha kara denA, saMpadhUvitA- dhUpa Adi sugandha dravyoM se durgandha ko sugandhita krnaa| nizItha cUrNi u05 meM, malayagirisUriviracita vRhatkalpavRtti (pR0169) meM tathA kalpasUtra kiraNAvalI vyAkhyA (pR0 175) meM bhI ina zabdoM kI vyAkhyA kramazaH isI prakAra milatI hai|-sN0 yahA~ jAva zabda se purisaMtarakaDe se lekara Asevita taka kA samagra pATha sUtra 332 ke anusAra smjheN| yahA~ jAva zabda piMDaiSaNAdhyayana meM paThita mahalliyAo kajjA se lekara saMthAragaM taka ke pATha kA sUcaka hai, sUtra 338 ke anusaar| 4. 'NiNNavakha' ke sthAna para 'NiNNakkha' pATha mAnakara cUrNi meM vyAkhyA kI gayI hai-NiNNakkhaNINatAtaM (NINavAti) aMto vA bAhiM vA' arthAt- andara le jAtA hai yA bAhara nikAlatA hai| yahA~ jAva zabda se 'apurisaMtarakaDe' se lekara aNAsevie taka kA samagra pATha sU0 331 ke anusAra smjheN| yahA~ ThANaM vA ke bAda '3' kA cihna seja vA NisIhiyaM vA pATha kA sUcaka hai| 7. yahA~ jAva zabda se saMjayAmeva se lekara cetejjA taka kA pATha sUtra 412 ke anusAra smjheN| isa paMkti kI vyAkhyA cUrNikAra ke zabdoM meM-udae pasUyANi kaMdANi vA. , evaM mUla-bItahariyANi udagaNyasUyANi vA itarANi vA saMjayaTThAe NINejA arthAt pAnI meM paidA hue kaMda." evaM mUla, bIja, hariyAlI, jala meM paidA hue anya padArthoM ko sAdhu ke nimitta se bAhara nikaale| . Page #146 -------------------------------------------------------------------------- ________________ dvitIya adhyayana : prathama uddezaka : sUtra 415-418 121 No 1 ThANaM vA 3 cetejaa| aha puNevaM jANejA-purisaMtarakaDe jAva' cetejaa| 418.se bhikkhU vA 2 se jaM puNa uvassayaM jANejA-assaMjae bhikkhupaDiyAe pIDhaM vA phalagaM vA NisseNiM vA udUkhalaM vA ThANAo ThANaM sAharati bahiyA vA nninnnnkkhu| tahappagAre uvassae apurisaMtarakaDe jAva No ThANaM vA 3 cetejaa| aha puNevaM jANejA-purisaMtarakaDe jAva cetejaa| 415. vaha bhikSu yA bhikSuNI yadi aisA upAzraya jAne ki asaMyata gRhastha ne sAdhuoM ke nimitta banAyA hai, kASThAdi lagAkara saMskRta kiyA hai, bA~sa Adi se bA~dhA hai, ghAsa Adi se AcchAdita kiyA hai, gobara Adi se lIpA hai, saMvArA hai, ghisA hai, cikanA (sukomala) kiyA hai, yA Ubar3akhAbar3a sthAna ko samatala banAyA hai, durgandha Adi ko miTAne ke lie dhUpa Adi sugandhita dravyoM se suvAsita kiyA hai, aisA upAzraya yadi apuruSAntarakRta yAvat anAsevita ho to unameM kAyotsarga, zayyAsaMstAraka aura svAdhyAya na kre| yadi vaha yaha jAna jAe ki aisA (pUrvokta prakAra kA) upAzraya puruSAntarakRta yAvat Asevita hai to usakA pratilekhana evaM pramArjana karake yatanApUrvaka usameM sthAna Adi kriyA kre| 416. vaha sAdhu yA sAdhvI aisA upAzraya jAne, ki asaMyata gRhastha ne sAdhaoM ke lie jisake choTe dvAra ko bar3A banAyA hai, jaise piNDaiSaNA adhyayana meM batAyA gayA hai, yahA~ taka ki upAzraya ke andara aura bAhara kI hariyAlI ukhAr3a-ukhAr3a kara, kATa-kATa kara vahA~ saMstAraka (bichaunA) bichAyA gayA hai, athavA koI padArtha usameM se bAhara nikAle gaye haiM, vaisA upAzraya yadi apuruSAntarakRta yAvat anAsevita ho to vahA~ kAyotsargAdi kriyAe~ na kre| yadi vaha yaha jAne ki aisA (pUrvokta prakAra kA) upAzraya puruSAntarakRta hai, yAvat Asevita hai to usakA pratilekhana evaM pramArjana karake yatanApUrvaka kiyA jA sakatA hai| 417. vaha sAdhu yA sAdhvI aisA upAzraya jAne ki asaMyata gRhastha, sAdhuoM ke nimitta se pAnI se utpanna hue kaMda, mUla, pattoM, phUloM yA phaloM ko eka sthAna se dUsare sthAna meM le jA rahA hai, bhItara se kaMda Adi padArthoM ko bAhara nikAlA gayA hai, aisA upAzraya yadi apuruSAntarakRta yAvat anAsevita ho to usameM sAdhu kAyotsargAdi kriyAe~ na kre| . yadi vaha yaha jAne ki aisA (pUrvokta prakAra kA) upAzraya puruSAntarakRta yAvat Asevita hai to usakA pratilekhana evaM pramArjana karake yatanApUrvaka sthAnAdi kArya ke lie vaha upayoga kara sakatA hai| 1. yahA~ jAva zabda se 'apurisaMtarakaDe' se lekara 'No ThANaM vA' taka kA samagra pATha sUtra 331 ke anusAra smjheN| 2. yahA~ jAva zabda se purisaMtarakaDe se lekara cetejA. taka kA samagra pATha sUtra 332 ke anusAra smjheN| Page #147 -------------------------------------------------------------------------- ________________ AcArAMga sUtra - dvitIya zrutaskandha 418. vaha sAdhu yA sAdhvI aisA upAzraya jAne ki asaMyata-gRhastha sAdhuoM ko usameM ThaharAne kI dRSTi se (usameM rakhe hue) caukI, paTTe, nasainI yA Ukhala Adi sAmAna eka sthAna se dUsare sthAna para le jA rahA hai, athavA kaI padArtha bAhara nikAla rahA hai, yadi vaisA upAzraya apuruSAntarakRta yAvat anAsevita ho to sAdhu usameM kAyotsargAdi kArya na kre| yadi phira vaha jAna jAe ki vaha upAzraya puruSAntarakRta yAvat Asevita hai, to usakA pratilekhana-pramArjana karake yatanApUrvaka usameM sthAnAdi kArya kre| vivecana kaise upAzraya kA niSedha, vidhAna ? tRtIya viveka-sUtra 415 se 418 taka meM upAzraya-nirvAcana kA tRtIya viveka batAyA gayA hai| sUtroM meM sAdhuoM ke nimitta, tathA apuruSAntarakRta Adi cAra prakAra ke upAzrayoM ke upayoga kA niSedha hai (1) vaha saMskArita-susajjita kiyA gayA ho| (2) usakI tor3a-phor3a tathA marammata kI jA rahI ho| (3) usameM se kanda-mUla Adi sthAnAntara kiye jA nikAle jA rahe hoN| (4) caukI, paTTe Adi sAmagrI vahA~ se anyatra le jAyI jA rahI ho, usameM se bhArI-bharakama sAmAna bAhara nikAlA jA rahA ho| isa prakAra makAna ko parikarmita-saMskArita karane tathA usakI marammata karAne, usameM par3e hue citta-acitta sAmAna ko sthAnAntara karane, nikAlane Adi meM mUlaguNa-uttaraguNa-virAdhanA kI sambhAvanA 2 bRhatkalpabhASya aura nizIthabhASya meM vyakta kI gaI hai| yahI kAraNa hai ki AcArAMga meM inhIM cAra prakAra ke-- upAzrayoM ke upayoga kA vidhAna hai, bazarte ki ve puruSAntarakRta hoM, sAdhu ke lie hI sthApita na kie gae hoM, dAtA dvArA adhikRta, paribhukta aura Asevita hoN| 3 NiNakkhU kA artha hai-nikAlatA hai|4 puruSAntarakRta Adi hone para ve upAzraya sAdhu ke lie Addezika, krIta, udhAra lie hue yA ArambhakRta Adi doSoM se yukta nahIM rhte| inhIM lakSaNoM se pahacAne jA sakate haiM ki ye upAzraya nirdoSa/niravadya haiN| isI kAraNa zAstrakAra ne aise upAzraya ke nirvAcana kA viveka batAyA hai| cUMki gRhastha jaba kisI makAna ko apane lie banAtA hai, yA apane kisI kArya ke lie usa para apanA adhikAra rakhatA hai, apane yA samUha ke prayojana ke lie sthApita karatA hai, svayaM usakA upayoga karatA hai, dUsare logoM ko upayoga karane ke lie detA hai, taba vaha makAna sAdhu ke uddezya se nirmita1. TIkA patra 361 ke AdhAra para 2. bRhatkalpabhASya 583-584 / dekhie ve paMktiyA~ AcA0 mUlapATha TippaNI sUtra 415 / nizIthabhASya 2047-48 4. TIkA patra 361 ke AdhAra para Page #148 -------------------------------------------------------------------------- ________________ dvitIya adhyayana : prathama uddezaka : sUtra 419 saMskArita nahIM rahatA, vaha anyArthakRta ho jAtA hai| sAdhu ke lie dazavaikAlika sUtra meM para-kRta makAna meM rahane kA vidhAna hai| mUlaguNa-doSa 2 se dUSita makAna to puruSAntarakRta hone para bhI kalpanIya nahIM, isalie anya vizeSaNa prayukta kie gae haiM- "nIhaDe attaTThie paribhutte aasevite|" upAzraya-eSaNA [ caturtha viveka] 419. se bhikkhu vA 2 se jaM puNa uvassayaM jANejA, taMjahA khaMdhaMsi 2 vA maMcaMsi vA mAlaMsi vA pAsAyaMsi vA hammiyatalaMsi vA aNNataraMsi vA tahappagAraMsi aMtalikkhajAyaMsi NaNNastha AgADhAgADhehiM kAraNehiM ThANaM vA 43 cetejaa| se ya Ahacca cetite siyA, No tattha sItodagaviyaDeNa 5 vA usiNodagaviyaDeNa vA hatthANi vA pAdANi vA acchINi vA daMtANi vA muhaM vA uccholeja vA padhoeja vA No tattha UsaTuM 6 pakarejA, taMjahA uccAraM vA pAsavaNaM vA khelaM vA siMghANaM vA vaMtaM vA pittaM vA pUtiM vA soNiyaM vA aNNataraM vA sriiraavyvN| . kevalI buuyaa-aayaannmetN| se tattha UsaTuM pakaremANe payaleja vA pavaDeja vA, se tatthapayalamANe pavaDamANe vA hatthaM vA jAva sIsaM vA aNNataraM vA kAyaMsi iMdiyajAtaM lUsejA, 1. (ka) AcArAMga mUla, vRtti patra 361 (kha) anaTuM pagaDaM layaNaM, bhaeja synnaasnnN| uccArabhUmisaMpannaM itthii-psu-vivjjiyN|| -dazavai0 a0 8 gA0 51 2. AcArAMga vRtti patrAMka 361 meM mUlaguNa-doSa ye batAe gae haiM 'paTThI vaMso vo dhAraNA u cattAri muulveliio|'-dekheN sUtra 443 kA vivecana 3. khaMdhaMsi Adi padoM kA artha nizItha cUrNi u0 4 meM isa prakAra hai-'khaMdho pAgAro, peDhaM vA , phaliho aggalA, akuDDo maMco, so ya mNddvo| gihovari mAlo dubhuumigaadi| vijUhagavakkhovasobhio pAsA do| savvo pariDAyAlaM hmmtlN|'-skndh-praakaar yA eka khambhe para TikAyA huA upAzraya, phalihoargalA, maMco-binA dIvAra kA sthAna, vahI maMDapa hotA hai| mAlo-ghara ke Upara jo dUsarI Adi maMjila ho, pAsAdo-aneka kamaroM se suzobhita mhl| hammatalaM-sabase Upara kI attaarii| 4. 'ThANaM vA' ke bAda '3' kA aMka 'seja vA nisIhiyaM vA' pATha kA sUcaka hai| 'sItodagaviyaDeNa' Adi padoM kA artha dekhie nizItha cUrNi u0 4 meM-'sItodagaM atAvittaM viyaDaM ti vyapagatajIvaM / usiNaMti tAviyaM taM ceva vvgyjiivN| ekasi uccholaNaM, puNo puNo dhovaNaM pdhovnnN|' sItodarga-garma nahIM kiyA huA, viyarDa-jIvarahita-prAsuka jl| usiNaM-garma kiyA huA, vaha bhI jIva rahita jala hotA hai| uccholaNaM-eka bAra dhonA, padhovaNaM-bAra-bAra dhonaa| 6. Usa kA artha cUrNikAra ke zabdoM meM 'ucchite ussaTuM uccaaraadi|' Upara se uccArAdi kA utsarjana-tyAga karanA utsRSTa hai| isake aneka pAThAntara haiM-osar3e, UsaDe, UsaDhaM aadi| Page #149 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 124 AcArAMga sUtra - dvitIya zrutaskandha pANANi vA abhihaNeja' vA jAva vavaroveja vaa| aha bhikkhUNaM puvvovadiTThA 24 jaM tahappagAre uvassae aMtalikkhajAte No ThANaM vA 3 cetejaa| 419. vaha sAdhu yA sAdhvI yadi aise upAzraya (makAna) ko jAne, jo ki eka stambha para hai, yA macAna para hai, dUsarI Adi maMjila para hai, athavA mahala ke Upara hai, athavA prAsAda ke tala (bhUmitala meM yA chata para) banA huA hai, athavA isI prakAra ke kisI U~ce sthAna para sthita hai, to kisI anyantagADha (asAdhAraNa) kAraNa ke binA ukta prakAra ke upAzraya meM sthAna-svAdhyAya Adi kArya na kre| kadAcit kisI anivArya kAraNavaza aise upAzraya meM ThaharanA par3e, to vahA~ prAsuka zItala jala se yA uSNa jala se hAtha, paira, A~kha, dA~ta yA mu~ha eka bAra yA bAra-bAra na dhoe, vahA~ malamUtrAdi kA utsarga na kare, jaise ki uccAra (mala), prasravaNa (mUtra), mukha kA mala (kapha), nAka kA maila, vamana, pitta, mavAda, rakta tathA zarIra ke anya kisI bhI avayava ke mala kA tyAga vahA~ na kare, kyoMki kevalajJAnI prabhu ne ise karmoM ke Ane kA kAraNa batAyA hai| vaha (sAdhu) vahA~ se malotsarga Adi karatA huA phisala jAe yA gira pdd'e| Upara se phisalane yA girane para. usake hAtha, paira, mastaka yA zarIra ke kisI bhI bhAga meM, yA indriya para coTa laga sakatI hai, Upara se girane se sthAvara evaM trasa prANI bhI ghAyala ho sakate haiM, yAvat prANarahita ho sakate haiN| ataH bhikSuoM ke lie tIrthaMkara Adi dvArA pahale se hI batAI huI yaha pratijJA hai, hetu hai, kAraNa hai aura upadeza hai ki isa prakAra ke ucca sthAna meM sthita upAzraya meM sAdhu kAyotsarga Adi kArya na kre| vivecana uccastha upAzraya niSedha : caturtha viveka-isa eka hI sUtra meM eka hI khaMbhe, maMca Adi yA aTArI ke rUpa meM mahala para yA chata para bane hue makAna meM Thaharane kA sAdhu ke lie niSedha kiyA gayA hai, Thaharane se hone vAlI kAyika-aMgopAMgIya hAni tathA prANi-virAdhanA kA bhI ullekha kiyA gayA hai| prAcInakAla meM sAdhu prAyaH aise hI makAna meM Thaharate the, jo kaccA choTA-sA aura jIrNazIrNa hotA thA, jisameM kisI gRhastha parivAra kA nivAsa nahIM hotA thaa| kacce aura choTe makAna kA pratilekhana-pramArjana bhI ThIka taraha se ho jAtA thA aura malamUtrAdi visarjana bhI paMcama samiti ke anukUla ho jAtA thaa| Upara kI maMjila meM, yA bahuta U~ce makAna se malamUtrAdi pariSThAna kI 1. yahA~ 'jAva' zabda se 'abhihaNeja vA' se lekara 'vavaroveja vA' taka kA sArA pATha sUtra 365 ke anusAra hai| 2. 'puvvovadiTThA' ke bAda '4' kA aMka sUtra 357 ke anusAra 'uvaese' taka ke pATha kA sUcaka hai| Page #150 -------------------------------------------------------------------------- ________________ dvitIya adhyayana : prathama uddezaka : sUtra 420-421 125 bahuta hI dikkata hotI thI, rAta ke aMdhere meM nIce utarate samaya paira phisala jAne, sira yA anya aMgoM ke coTa laga jAne kA khatarA to nizcita thaa|[aajkl kI taraha gRhastha ke kaI maMjile makAna meM zaucAdi paraThane kI vyavasthA ko usa yuga kA sAdhuvarga svIkAra nahIM karatA thaa|] ataH yaha niSedha usa yuga ke makAnoM aura kaThora saMyamI sAdhuoM ko lakSya meM rakhakara kiyA gayA hai| atyanta gAr3hAgAr3ha kAraNavaza yatanApUrvaka aise makAna meM Thaharane kA vidhAna bhI zAstrakAra ne 'NaNNattha AgADhAgADhehiM kAraNehiM' padoM dvArA kiyA hai| ___ 'hammiyatalaMsi' Adi padoM ke artha-vRttikAra 'hammiyatalaMsi' kA artha harmyatalabhUmi-gRha karate haiM, kintu nizItha cUrNikAra isakA artha karate haiM-'savvopari DAyAlaM hammatalaM'sabase Upara kI aTTAlikA harmyatala hai| uccholeja padhoeja-eka bAra dhonA uccholaNa hai, bAra-bAra dhonA pdhovnn| UsaTuM-malamUtrAdi kA tyaag|2 upAzraya-eSaNA [paMcama viveka] 420.se 3 bhikkhU vA 2 se jaM puNa uvassayaM jANejA saitthiyaM skhuttuNspsubhttpaannN| tahappagAre sAgArie uvassae No ThANaM vA 3 cetejaa| - 421. AyANameyaM bhikkhussa gAhAvatikuleNa saddhiM sNvsmaannss| alasage vA visUiyA vA chaDDI vANaM ubbAhejA, aNNatare vA se dukkhe rogAtaMke smuppjejaa|assNjte kaluNapaDiyAetaM bhikkhussa gAtaM telleNa vA ghaeNa vA NavaNIeNa vA vasAe vA abbhaMgeja vA 1. AcArAMga mUla tathA vRtti patrAMka 361 ke AdhAra se 2. AcArAMga vRtti patrAMka 362 isa pATha ke badale prAcIna pratiyoM meM yaha pATha adhika pracalita dekhA gayA-"se bhikkhU vA 2 se jaM puNa uvassayaM jANejA-sasAgAriyaM sAgaNiyaM saudayaM saitthiyaM sakhuDDupasubhattapANa " cUrNi meM isI pATha ke anusAra vyAkhyA milatI hai-sAgAriyA-pAsaDatthagihatthapurisehiM, sAgaNiyAe-agaNisaMghaTTo, saudayAe-udagavaho sehagilANAdidosA, sai itthitAhiM,saitthiyA-AtaparasamutthA, sakhuDDuti-khuDDANi ceDarUvANi saNNabhUmi gacchaMti paDhaMte ya vaMdaMtANi iharahA ya vAuleMti, ahavA khuDDA sIha vaggha-suNagA, pasu-goNamahisAdi, vratabhaMgamAdidosA, etesu, bhattapANAI-ca duTu sehANaM bhuttAbhutta dosaa|' arthAt-sAgAriyA-pAkhaNDI gRhastha puruSa, unake sAtha, sAgaNiyAe- agni kA saMghaTTA-sparza, saudayAe-jalakAya virAdhanA navadIkSita-glAnAdidoSa, saitthiyA-striyoM ke sAtha, gRhastha kI apanI evaM dUsare kI striyaaN| sakhaha-kSudra vyakti, dAsa rUpa, jo zauca sthAna Adi kI ora jAte tathA par3hate samaya vaMdanA karate haiM, anyathA bar3abar3Ate haiM, athavA khuDDA-kSudra prANI siMha-vyAghra-kuttA Adi, pasu-sAMDa, bheMsA Adi, ityAdi doSoM se vratabhaMga ho jAtA hai, inake Ahara-pAnI ko dekha kara navadIkSita sAdhu ko bhukta-abhukta doSa lagane kI sambhavanA hai| 4. 'alasage' kA artha vRttikAra ke zabdoM meM hastapAdAdistambhaH zvayathurvA' arthAt 'alasage' kA artha hai-hAtha, paira Adi kA zUnya-jar3a ho jAnA, yA sUjana ho jaanaa| Page #151 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 126 AcArAMga sUtra - dvitIya zrutaskandha makkheja vA siNANeva vA kakkeNa vA loddheNa vA vaNNeNa vA cuNNeNa vA paumeNa vA AghaMseja vA paghaMseja vA uvvaleja vA uvvaTTeja vA, sIodagaviyaDeNa vA usiNodagaviyaDeNa vA uccholeja vA pahoeja vA siNAveja vA siMceja vA dAruNA vA dArupariNAmaM kaTTa agaNikAyaM ujAleja vA pajAleja vA ujAlettA [pajjAlettA?] kArya AtAveja vA payAveja vaa| aha bhikkhUNaM puvvovadiTThA esa patiNNA 2 4 jaM tahappagAre sAgArie uvassae No ThANaM vA 3 cetejaa| 422. AyANameyaM bhikkhussa sAgArie uvassae sNvsmaannss| iha khalu gAhAvatI vA jAva kammakarI vA aNNamaNNaM akkosaMti vA vahaMti vA saMbhaMti vA uddaveMti vaa| aha bhikkhU NaM uccAvayaM 3 maNaM NiyacchejA- ete khalu aNNamaNNaM akkosaMtu vA, mA vA akkosaMtu, jAva mA vA uddveNtu| aha bhikkhUNaM puvvovadiTThA 4 jaM tahappagAre sAgArie uvassae No ThANaM 3 cetejaa| 423. AyANameyaM bhikkhussa gAhAvatIhiM saddhiM sNvsmaannss| iha khalu gAhAvatI appaNo saaTTAe agaNikAya 5 ujjAleja vA pajjAleja vA vijjhAveja vaa| aha bhikkhU uccAvayaM maNaM NiyacchejA-ete khalu agaNikAyaM ujaleMtu vA mA vA, ujjAleMtu, pajjAleMtu 1. 'dAruNA vA dArupariNAmaM kaTu' kI vyAkhyA cUrNikAra ke zabdoM me- 'pariyaTTeti dArUM' ahavA uttarA dharA saMjoettA agaNiM pADittA ujjAlettA pjjaaletaa| ....... dAruNa pariNAmaNaM pariyaTTaNaM abhiNavajaNaNaM vaa|' dAruNA- lakar3I se, dArupariNAma - lakar3I kA gharSaNa- paryAvartana karake athavA Upara nIce kI lakar3iyoM ko jor3akara Aga sulagAkara ujjvalita-prajvalita krke| lakar3iyoM kA pariNAmana - parivartana karanA yAni bujhI huI lakar3iyoM kI jagaha naI lakar3I jalAne ke lie rkhnaa| 2. 'patiNNA' ke bAda '4' kA aMka sU0 357 ke anusAra 'esa hetu usa kAraNe esa uvaese' kA sUcaka hai| 3. uccAvayaM kA artha cUrNikAra ne kiyA hai-aNegappagAraM- aneka prakAra kaa| 4. 'saaTTAe' kI vyAkhyA vRttikAra ke zabdoM meM 'svArthamagnisamArambhe kriyamANe' apane prayojana ke lie agnisamArambha kiye jAne pr| _ 'agaNikAyaM ujjAlijjA' Adi padoM kI vyAkhyA cUrNikAra ke zabdoM meM-agaNikAyaM ujjAlijjA sasaNiddha evaM ettha ujjaalijjaa| ujjalaMte corA sAvayaM vA Na ehi tti| ahavA suThu vijjhavito, mA eyaM pecchitu teNaga ehiM ti / evaM kassai ujjoo pi to, kassati aNdhgaaro|' arthAt-'agaNi kAyaM ujjAlijjA' isa pATha kA tAtparya hai ki koI zraddhAlu gRhastha snehavaza agni ko isalie ujjvalita karatA hai ki agni ke prajvalita hone para cora yA zvApada (siMha Adi hiMsra prANI) nahIM aaeNge| athavA (Aga ko) acchI taraha bujhA do, tAki ise (andhakAra) dekhakara cora nahIM AeMge, ata: kisI ko prakAza priya hotA hai, kisI ko andhkaar| Page #152 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 127 dvitIya adhyayana : prathama uddezaka : sUtra 422-425 vA, mA vA pajjAleMtu, vijjhAveMtu vA, mA vA vijjhaaveNtu| aha bhikkhUNaM puvvovadiTThA 4 jaM tahappagAre uvassae No ThANaM vA 3 cetejaa| 424. AyANameyaM bhikkhussa gAhAvatIhiM sNvsmaannss|ih khalu gAhAvatissa kuMDale vA guNe vA maNI vA mottie vA hiraNNe vA suvaNNe vA kaDagANi vA tuDiyANi vA tisaragANi vA pAlaMbANi vA hAre vA addhahAre vA egAvalI vA muttAvalI vA kaNagAvalI vA rayaNAvalI vA taruNiyaM vA kumAri alaMkiyavibhUsiyaM pehAe aha bhikkhU uccAvayaM maNaM NiyacchejjA, erisiyA' vA''sI Na vA erisiyA iti vA NaM bUyA, iti vA NaM maNaM saaejjaa| aha bhikkhUNaM puvvovadiTThA 4 jaM tahappagAre uvassae No ThANaM vA 3 cetejaa| 425. AyANameyaM bhikkhussa gAhAvatIhiM sddhiNsNvsmaannss| iha khalugAhAvatiNIo vA gAhAvatidhUyAo vA gAhAvatisuNNAo vA gAhAvatidhAtIo vA gAhAvatidAsIo vA gAhAvatikammakarIo vA, tAsiM ca NaM evaM vuttapuvvaM bhavati-je ime bhavaMti samaNA bhagavaMto jAva uvaratA mehuNAto dhammAto No khalu etesiM kappati mehuNadhammapariyAraNAe AuTTittae, jA ya khalu etesiM saddhiM mehuNadhammapariyAraNAe AuTTejA puttaM khalu sA labhejA oyassiM teyariMsa vaccassiMjasarisa saMparAyiyaM aaloydrisnnijj|eyppgaarN NigghosaMsoccA NisammA tAsiM ca NaM aNNatarI saDDI taM tavassi bhikkhuM mehuNadhammapariyAraNAe aauttttaavejjaa| aha bhikkhUNaM puvvovadiTThA 4 jaM tahappagAre sAgArie uvassae No ThANaM vA 3 cetejaa| 1. cUrNikAra 'taruNiyaM vA kumAri' kA tAtparya batAte haiM- taruNiyaM kumAri majjhimavayaM vA' arthAt - yuvatI, taruNa kumArI, athavA mdhymvyskaa| siyA vA'sI Na vA' ke badale pAThAntara hai-'erisigA vA sA,No vaa'| artha samAna hai| isa paMkti kI vyAkhyA cUrNikAra yoM karate haiM-erisigA mama bhotigA Asi, Na vA erisigA, bhaNija vA NaM mae samANe sNcikkhaahi| maNaM sAijjA kahaM mama etAe saddhiM melato hojjA, ahavA sA kaNNA tAhe ciMteti-esa pama pdduppjjejjaa|' arthAt-merI bhAryA aisI thI, athavA aisI nahIM thI, athavA use kahe ki tU mere sAtha raha / mana meM AkAMkSA kare ki merA isake sAtha kaise mela ho, athavA vaha kanyA usake lie mana meM vicAra kare ki yaha (sAdhu) mujhe svIkAra kara le|' 3. yahA~'jAva' zabda se 'bhagavaMto' se lekara 'uvaratA' taka kA samagra pATha sU0 390 ke anusAra smjheN| . 'jA ya khalu etesiM' Adi pATha kI vyAkhyA cUrNikAra yoM karate haiM-yA etehiM saddhiM mehuNaM aputtA pasayati, dhUyaviyAiNI puttaM puttaviyAiNI, oyassi-orAlasarIraM, teyassI-sUraH vaccesi-dIptivAn, jasaMsI-lokapasaMsa, saMparAiyaM-parAkramaH, AlogadarisaNija-darisaNAdeva maMNaprItijaNaNaM / arthAt - jo nArI inake sAtha maithunakrIr3A karatI hai, vaha aputrA saMtAna prasava karatI hai, putrAbhilASiNI putravatI ho jAtI hai| vaha putra oyassi-vizAla zarIra vAlA, teyassi-zUravIra, vaccaMsi-dIptimAn, jasaMsI-loka prazaMsita yA prasiddha, saMparAiyaM-parAkramI, AlogadarisaNijjhaM-dekhate hI mana meM prIti paidA karane vaalaa| 3 Page #153 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 128 AcArAMga sUtra -dvitIya zrutaskandha 420. vaha bhikSu yA bhikSuNI jisa upAzraya ko striyoM se, bAlakoM se, kSudra prANiyoM se yA pazuoM se yukta jAne tathA pazuoM yA gRhastha ke khAne-pIne yogya padArthoM se jo bharA ho, to isa prakAra ke upAzraya meM sAdhu kAyotsarga Adi kArya na kre| __ 421. sAdhu kA gRhapatikula ke sAtha (eka hI makAna meM) nivAsa karmabandha kA upAdAna kAraNa hai| gRhastha parivAra ke sAtha nivAsa karate hue hAtha paira Adi kA kadAcit stambhana (zUnyatA yA jar3atA) ho jAe athavA sUjana ho jAe, vizucikA (atisAra) yA vamana kI vyAdhi utpanna ho jAe, athavA anya koI jvara, zUla, pIr3A, duHkha yA rogAtaMka paidA ho jAe, aisI sthiti meM vaha gRhastha karuNAbhAva se prerita hokara usa bhikSu ke zarIra para tela, ghI, navanIta, athavA vasA se mAliza karegA yA cupdd'egaa| phira use prAsuka zItala jala yA uSNa jala se snAna karAegA athavA kalka, lodha, varNaka, cUrNa yA padma se eka bAra ghisegA, bAra-bAra jora se ghisegA, zarIra para lepa karegA, athavA zarIra kA maila dUra karane ke lie ubaTana kregaa| tadanantara prAsuka zItala jala se yA uSNa jala se eka bAra dhoegA yA bAra-bAra dhoegA, mala-malakara nahalAegA, athavA mastaka para pAnI chIMTegA tathA araNI kI lakar3I ko paraspara ragar3a kara agni ujvalita-prajvalita kregaa| agni ko sulagAkara aura adhika prajvalita karake sAdhu ke zarIra ko thor3A adhika tpaayegaa| ___ isa taraha gRhasthakula ke sAtha usake ghara meM Thaharane se aneka doSoM kI saMbhAvanA dekhakara tIrthaMkara prabhu ne bhikSa ke lie pahale se hI aisI pratijJA batAI hai. yaha heta. kAraNa aura upadeza diyA hai ki vaha aise gRhasthakulasaMsakta makAna meM na Thahare, na hI kAyotsargAdi kriyAe~ kre| 422. sAdhu ke lie gRhastha-saMsargayukta upAzraya meM nivAsa karanA aneka doSoM kA kAraNa hai kyoMki usameM gRhapati, usakI patnI, putriyA~, putravadhUe~, dAsa-dAsiyA~, naukara-naukarAniyA~ Adi rahatI haiN| kadAcit ve paraspara eka-dUsare ko kaTu vacana kaheM, mAreM-pITeM, baMda kareM yA upadrava kreN| unheM aisA karate dekha bhikSu ke mana meM U~ce-nIce bhAva A sakate haiM ki ye paraspara eka dUsare ko bhalA-burA kaheM, mAreM-pITeM, upadrava Adi kareM yA paraspara lar3AI-jhagar3A, mAra-pITa upadrava Adi na kreN| isalie tIrthaMkaroM ne pahale se hI sAdhu ke lie aisI pratijJA batAI hai, hetu, kAraNa yA upadeza diyA hai ki vaha gRhasthasaMsargayukta upAzraya meM na Thahare, na kAyotsargAdi kre| ___423. gRhasthoM ke sAtha eka makAna meM sAdhu kA nivAsa karanA isalie bhI karmabandha kA kAraNa hai ki usameM gRhasvAmI apane prayojana ke lie agnikAya ko ujvalita-prajvalita karegA, prajvalita agni ko bujhaaegaa| vahA~ rahate hue bhikSu ke mana meM kadAcit U~ce-nIce pariNAma A sakate haiM ki ye gRhastha agni ko ujjvalita kareM, athavA ujjvalita na kareM, tathA ye agni ko prajvalita kareM athavA prajvalita na kareM, agni ko bujhA deM yA na bujhaaeN| Page #154 -------------------------------------------------------------------------- ________________ dvitIya adhyayana : prathama uddezaka : sUtra 424-425 129 isIlie tIrthaMkaroM ne pahale se sAdhu ke lie aisI pratijJA batAI hai, yaha hetu, kAraNa aura diyA hai ki vaha usa prakAra ke (gahasthasaMsakta) upAzraya meM na Thahare, na kAyotsargAdi kriyA kre| 424. gRhasthoM ke sAtha eka jagaha nivAsa karanA sAdhu ke lie karmabandha kA kAraNa hai| usameM nimnokta kAraNoM se rAga-dveSa ke bhAvoM kA utpanna honA sambhava hai-jaise ki usa makAna meM gRhastha ke kuNDala , karadhanI, maNi, muktA, cAMdI, sonA yA sone ke kar3e, bAjUbaMda, tInalar3A-hAra, phUlamAlA, aThAraha lar3I kA hAra, nau lar3I kA hAra, ekAvalI hAra, muktAvalI hAra, yA kanakAvalI hAra, ratnAvalI hAra, athavA vastrAbhUSaNa Adi se alaMkRta aura vibhUSita yuvatI yA kumArI kanyA ko dekhakara bhikSu apane mana meM U~ca-nIca saMkalpa-vikalpa kara sakatA hai ki ye (pUrvokta) AbhUSaNa Adi mere ghara meM bhI the, evaM merI strI yA kanyA bhI isI prakAra kI thI, yA aisI nahIM thii| vaha isa prakAra ke udgAra bhI nikAla sakatA hai, athavA mana hI mana unakA anumodana bhI kara sakatA hai| isIlie tIrthaMkaroM ne pahale se hI sAdhuoM ke lie aisI pratijJA kA nirdeza diyA hai, aisA hetu, kAraNa aura upadeza diyA hai ki sAdhu aise (gRhastha-saMsakta) upAzraya meM na Thahare, na kAyotsargAdi kriyAe~ kre| '. 425. aura phira yaha sabase bar3e doSa kA kAraNa hai-gRhasthoM ke sAtha eka sthAna meM nivAsa karane vAle sAdhu ke lie ki usameM gRhapatniyA~, gRhastha kI putriyA~, putravadhue~, usakI dhAyamAtAe~, dAsiyA~ yA naukarAniyA~ bhI rheNgii| unameM kabhI paraspara aisA vArtAlApa bhI honA sambhava hai ki "ye jo zramaNa bhagavAn hote haiM, ve zIlavAn, vayaska, guNavAna, saMyamI, zAnta, brahmacArI evaM maithuna dharma se sadA uparata hote haiN| ata: maithuna-sevana inake lie kalpanIya nahIM hai| parantu jo strI inake sAtha maithuna-krIr3A meM pravRtta hotI hai, use ojasvI, tejasvI, prabhAvazAlI, rUpavAn aura yazasvI tathA saMgrAma meM zUravIra, camaka-damaka vAle evaM darzanIya putra kI prApti hotI hai|" isa prakAra kI bAteM sunakara, mana meM vicAra karake unameM se putra-prApti kI icchuka koI strI usa tapasvI bhikSu ko maithuna-sevana ke lie abhimukha kara le, aisA sambhava hai| isIlie tIrthaMkAroM ne sAdhuoM ke lie pahale se hI aisI pratijJA batAI hai, unakA hetu, kAraNa yA upadeza aisA hai ki sAdhu usa prakAra ke gRhasthoM se saMsakta upAzraya meM na Thahare, na kAyotsargAdi kriyA kreN| vivecana-gRhastha-saMsakta sthAna meM nivAsa ke khatare aura sAvadhAnI-sU0 420 se 425 taka gRhasthAdi-saMsakta sthAna meM sAdhu kA nivAsa niSiddha batAkara usameM nivAsa se utpanna hone vAle bhaya sthaloM se sAvadhAna kiyA gayA hai| sAmAnyataH brahmacArI aura saMyamI sAdhuoM ke lie brahmayarcarakSA kI dRSTi se tIna prakAra ke nivAsa sthAna (upAzraya yA makAna) varjita batAe gae Page #155 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 130 AcArAMga sUtra - dvitIya zrutaskandha haiM--(1) strI-saMsaktasthAna, (2) pazu-saMsakta sthAna aura (3) napuMsaka-saMsakta sthaan| 1 prastuta prasaMga meM brahmacarya, ahiMsA tathA aparigraha tInoM dRSTiyoM se 6 prakAra ke nivAsasthAnaka varjita batAe haiM- (1) striyoM se saMsakta, (2) pazuoM se saMsakta, (3) napuMsakasaMsakta,(4) kSudra manuSyoM se yA nanhe zizuoM se saMsakta, (5) hiMsra evaM kSudra prANiyoM se saMsakta evaM (2) sAgArika-gRhastha tathA usake parivAra se saMsakta upaashry| pazuoM se saMsakta dharmasthAna meM rahane se brahmacarya hAni ke atirikta avivekI gRhastha yadi pazuoM ko bhUkhe-pyAse rakhatA hai, samaya para cArA-dAnA nahIM detA, pAnI nahIM pilAtA, yA akasmAt Aga laga gaI, aisI sthiti meM baMdhanabaddha pazuoM kA ArtanAda sAdhu se dekhA nahIM jAegA, gRhastha kI anupasthiti meM use karuNAvaza pazuoM ke lie yathAyogya karanA yA kahanA par3a sakatA hai| napuMsaka-saMsakta sthAna to brahmacarya hAni kI dRSTi se varjita hai hii| kSudra manuSyoM se saMsakta makAna meM rahane se ve chidrAnveSI, dveSI evaM pratikUla hokara barAbara sAdhu ko hairAna aura badanAma karate rheNge| zizuoM se yukta sthAna meM rahane se sAdhu ko una nanheM baccoM ko dekha kara moha utpanna ho sakatA hai| unakI mAtAe~ sAdhuoM ke pAsa unheM lAe~gI, chor3a deMgI, taba svAdhyAya, dhyAna Adi kriyAoM meM bAdhA utpanna hogii| siMha, sarpa, bAgha Adi hiMsra prANiyoM se yukta sthAna meM rahane se sAdhu ke mana meM bhaya paidA hogA, nidrA nahIM aaegii| striyoM se saMsakta sthAna meM rahane se brahmacaryahAni kI sambhAvanA to hai hii| anyatIrthika sAdhuoM evaM bhikSAjIvI parivrAjakoM Adi ke sAtha rahane meM bhI apane saMyama ko khatarA hai, aparipakva sAdhaka unakI bAtoM se bahaqa bhI sakatA hai, . gRhastha aura usake parivAra se saMsakta makAna meM nivAsa bhI aneka khataroM se bharA hai| kucha khataroM kA saMketa yahA~ zAstrakAra ne kiyA hai- (1) bhikSu ke akasmAt duHsAdhyaroga ho jAne para gRhastha dvArA usake upacAra karane meM pRthvI, jala, agni, vAyu evaM vanaspatikAya tathA trasakAya kI virAdhanA kI sambhAvanA, (2) paraspara lar3AI-jhagar3oM se sAdhu ke citta meM saMkleza, (3) gRhastha apane lie khAne-pakAne ke sAtha-sAtha sAdhu ke lie bhI agni-samArambha karake bhojana bnaaegaa| (4) gRhastha ke ghara meM vividha AbhUSaNoM tathA sundara yuvatiyoM ko dekhakara pUrvAzrama smaraNa se mohotpatti tathA kAmottejanA kI smbhaavnaa| (5) adhika strI saMsarga se putrAbhilASiNI strI ke sAtha sahavAsa kI smbhaavnaa| ina saba sambhAvanAoM ko dhyAna meM rakhakara zAstrakAra ne tIrthaMkara bhagavAn dvArA sAdhu ke lie upadiSTa pratijJA, hetu kAraNa aura upadeza ko bAra-bAra duharAkara khataroM se sAvadhAna kiyA hai| 1. (ka) sthAnAMgasUtra sthA. 9 u01 (kha) uttarAdhyayana sUtra a. 16/1 2. (ka) AcArAMgasUtra vRtti patrAMka 361, 362 ke AdhAra para 3. (kha) AcArAMgacUrNi mUlapATha TippaNa pR. 147 (muni jambUvijayajI) Page #156 -------------------------------------------------------------------------- ________________ dvitIya adhyayana : dvitIya uddezaka: sUtra 426-427 - 1 'visUiyA' Adi padoM ke artha - visUiyA -- visUcikA -- haijA, chaDDI -- vamanaroga, ubbAhejjA- pIr3ita kareM, kakveNa candanAdi ke ubaTana dravya se / vRttikAra ke anusArakASAyaraMga ke dravya ke kAr3he se, vaNNeNa --- kampillaka Adi dravyoM se bane hue lepa se / uccAvacaM maNaMniyacchejjA-- mana UMcA - nIcA karegA, ucca mana-- aisA na kareM, avaca mana-- aisA kareM / cUrNikAra ke mata se aneka prakAra kA mana / saaTThAe-- apane prayojana se, guNe - karadhanI, kaDagANi - kar3e, tuDiyANi - bAjUbanda, pAlaMbANi-- lambI puSpamAlA, saDDI-- putrotpatti meM zraddhA rakhane vAlI strI, paDiyAraNAe-- maithuna - sevana karane ke lie AuTTavejjA - pravRtta kare, abhimukha kre| sAejA -- AkA~kSA kare / 1 426. etaM khalu tassa bhikkhussa vA bhikkhuNIe vA sAmaggiyaM / 426. yahI (zayyaiSaNA- viveka) usa bhikSu yA bhikSuNI kI (jJAnAdi AcAra kI) samagratA hai| // zayyaiSaNA - adhyayana kA prathama uddezaka samApta // -- bIo uddesao dvitIya uddezaka 131 gRhastha-saMsakta upAzraya - niSedha 427 . gAhAvatI nAmege suisamAyArA bhavaMti, bhikkhu ya asiNANae moyasamAyAre se gaMdhe duggaMdhe paDikUle paDilome yAvi bhavati, jaM puvvakammaM taM pacchAkammaM, jaM pacchAkammaM taM puvvakammaM, 3 te bhikkhupaDiyAe vaTTamANA karejja vA No vA karejjA / 1. (ka) pAiasaddamahaNNavo (kha) AcArAMga vRtti patrAMka 362, 363 (ga) AcArAMga cUrNi mUlapATha TippaNa pR0 149 2. 'se gaMdhe duggaMdhe' kA tAtparya cUrNikAra ke zabdoM meM-- 'teNa tesiM so gaMdho paDikUlo' isa kAraNa una (gRhasthoM) ko vaha gandha pratikUla lagatA hai| 3. jaM puvvakamaM Adi paMkti kA tAtparya cUrNikAra ke zabdoM meM- "jaM puvvakamaM ti gihatthANaM puvvakamaM uccholaMNa, taM ca pacchA pavvajjAe vi kujjA, mA uDDAho hohiti, tattha bAusadoA, aha Na kareti to uDDAho / ahavA tAI puvvapae jAmetA Io pacchA saMjayauvarohA, suttatthANaM usUre vA, pacchimAe porisIe jemetAio tAhaM saMjayANaM pADhavAghAto tti pade ceva jimitaaii| uvakkhaDaNA vi, evaM pratyAgate ussakkaNaM, ussakkaNadosA bhikkhubhAvo bhikkhupaDiyA vaTTamANA karejjA vA Na vA / " arthAt -- gRhasthoM kA jo pUrva karma - zarIra prakSAlana Adi kA, use aba pravajyA lene ke pazcAt bhI karegA, isalie ki nindA na ho| aisA karane se bakuza (vibhUSAdi se caritra ko malina karane vAle) doSa hote haiN| yadi aisA nahIM karatA hai to badanAmI hotI hai, athavA sAdhuoM Page #157 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 132 AcArAMga sUtra - dvitIya zrutaskandha ahaM bhikkhUNaM puvvevadiTThA 1 4 jaM tahappagAre uvassae ThANaM vA 23 cetejaa| 428. AyANametaM bhikkhussa gAhAvatIhiM saddhiM sNvsmaannss| iha khalu gAhAvatissa appaNo sayaTThAe virUvarUve bhoyaNajAte uvakkhaDite siyA, aha pacchA bhikkhUpaDiyAe asaNaM vA 4 uvakkhaDeja vA uvakarejja vA, taM ca bhikkhU abhikaMkhejA bhottae vA pAtae vA viyaTTittae vaa| aha bhikkhUNaM puvvovadiTTA 4 jaM No tahappagAre uvassae ThANaM vA 3 cetejaa| 429. AyANameyaM bhikkhussa gAhAvatiNA saddhiM sNvsmaannss| iha khalu gAhAvatissa appaNo sayaTThAe virUvarUvAiM dAruyAI bhiNNapuvvAiM bhavaMti, aha pacchA bhikkhupaDiyAe virUvarUvAiM dAruyAI bhiMdeja vA kiNeja vA pAmicceja vA dAruNA vA dArupariNAma kaTTa agaNikAyaM ujjAleja vA pajjAleja vA, tattha bhikkhU abhikaMkhejA AtAvettae vA payAvettae vA viyaTTittae vaa| aha bhikkhUNaM puvvovadiTThA 4 jaM tahappagAre uvassae No ThANaM vA 3 cetejaa| 430. se bhikkhU vA 2 uccArapAsavaNeNaM ubbAhijamANe rAto vA viyAle vA gAhAvatikulassa duvArabAhaM avaMguNejA, teNo ya tassaMdhicArI aNupavisejA, tassa bhikkhussa No kappati evaM vadittae- ayaM 3 teNe pavisati vA No vA pavisati, uvalliyati vA No vA uvalliyati, Apatati vANo vA Apatati, vadati vA No vA vadatti, teNa haDaM, aNNeNa ke lihAja se bhojanAdi jo pUrva karma haiM, unheM gRhastha bAda meM karatA hai| sUtrArtha paurasI ke bAda sUryAsta : hone pr| antima paurasI meM bhojana ityAdi karane para sAdhuoM ke svAdhyAya meM vighna par3atA hai, yaha socakara gRhastha bhojanAdi kArya pahale kara letA hai| bhojana banAne kA kArya bhI sAdhuoM ke anurodha se isa prakAra ke vighna ke kAraNa sthagita kara detA hai| sAdhu apanI caryA Age-pIche karatA hai yA sthagita kara detA hai| gRhastha bhikSu ke anurodha se kaI nityakArya karate haiM, nahIM bhI krte| 1. 'puvvovadiTThA' ke bAda '4' kA aMka yahA~ "esa uvaeso' taka ke pATha kA sUcaka hai| 2. 'ThANaM vA' ke bAda '3' kA aMka 'sejaM vA nisIhiyaM vA' pATha kA sUcaka hai| cUrNikAra 'ateNaM teNagamiti saMkati' isa vAkya kI vyAkhyA yoM karate haiM - 'ayaM uvacarae, uvacarao NAma cArio, tANi vA sAhuM ceva bhaNaMti-ayaM teNe, ayaM uvacarae, ayaM ettha akAsI coracAriyaM, AsI vA etth| ettha sambhAve kahie corAto bhayaM, tuhikke pccNgiraa| ateNaM teNagamiti sNkti| sAgArie bhave dosaa|' -sAdhu agara coroM ke viSaya meM saccI bAta kahatA hai, kintu coroM kA patA na lagane para gRhastha usI (sAdhu) ko yoM kahate haiM - yaha cora hai, yaha upacaraka- guptacara hai| isI ne yahA~ corI (cArIbheda batAne kA kArya) kI hai, yahI yahA~ thaa| aisI sthiti meM agara vaha sAdhu saccI bAta kaha detA hai to coroM se bhaya hai, yadi mauna rahatA hai to usake prati apratIti hotI hai| jo sAdhu cora nahIM hai, usake prati cora kI zaMkA hotI hai| ataH gRhastha-saMsakta sthAna meM yaha doSa sambhava hai| 4. vadati ke sthAna para vayai pAThAntara mAnakara cUrNikAra ne artha kiyA hai-'vrajati' -arthAt jAtA hai| 3. pUna Page #158 -------------------------------------------------------------------------- ________________ dvitIya adhyayana : dvitIya uddezaka : sUtra 427-430 133 haDaM, tassa haDaM, aNNassa haDaM, ayaM teNe, ayaM uvacarae, ayaM haMtA, ayaM etthmkaasii| taM tavassiM bhikkhaM ateNaM teNamiti sNkti| aha bhikkhUNaM puvvovadiTThA 1 4 jANa No cetejaa| 427. koI gRhastha zaucAcAra-parAyaNa hote haiM aura bhikSuoM ke snAna na karane ke kAraNa tathA mokAcArI hone ke kAraNa unake mokalipta zarIra aura vastroM se Ane vAlI vaha durgandha usa gRhastha ke lie pratikUla aura apriya bhI ho sakatI hai| isake atirikta ve gRhastha (snAnAdi) jo kArya pahale karate the, aba bhikSuoM kI apekSA (lihAja) se bAda meM kareMge aura jo kArya bAda meM karate the, ve pahale karane lageMge athavA bhikSuoM ke kAraNa ve asamaya meM bhojanAdi kriyAe~ kareMge yA nahIM bhI kreNge| athavA ve sAdhu ukta gRhastha ke lihAja se pratilekhanAdi kriyAe~ samaya para nahIM kareMge. bAda meM kareMge. yA nahIM bhI kreNge| isalie tIrthaMkarAdi ne bhikSuoM ke lie pahale se hI yaha pratijJA batAI hai, yaha hetu kAraNa aura upadeza diyA hai ki vaha isa prakAra ke (gRhastha-saMsakta) upAzraya meM kAyotsarga, dhyAna Adi kriyAe~ na kreN| 428. gRhasthoM ke sAtha (eka makAna meM) meM nivAsa karane vAle sAdhu ke lie vaha karmabandha kA kAraNa ho sakatA hai, kyoMki vahA~ (usa makAna meM) gRhastha ne apane nija ke lie nAnAprakAra ke bhojana taiyAra kiye hoMge, usake pazcAt vaha sAdhuoM ke lie azanAdi caturvidha AhAra taiyAra karegA, usakI sAmagrI juttaaegaa| usa AhAra ko sAdhu bhI khAnA yA pInA cAhegA yA usa AhAra meM Asakta hokara vahIM rahanA caahegaa| isalie bhikSaoM ke lie tIrthaMkaroM ne pahale se yaha pratijJA batAI hai, yaha hetu kAraNa aura upadeza diyA hai ki vaha isa prakAra ke (gRhasthasaMsakta) upAzraya meM sthAnAdi kArya na kre| 429. gRhastha ke sAtha (eka makAna meM) Thaharane vAle sAdhu ke lie vaha karmabandha kA kAraNa ho sakatA hai, kyoMki vahIM (usa makAna meM hI) gRhastha apane svayaM ke lie pahale nAnA prakAra ke kASTha-IMdhana ko kATegA, usake pazcAt vaha sAdhu ke liye bhI vibhinna prakAra ke Indhana ko kATegA, kharIdegA yA kisI se udhAra legA aura kASTha (araNi) se kASTha kA gharSaNa karake agnikAya ko ujjvalita evaM prajvalita kregaa| aisI sthiti meM sambhava hai vaha sAdhu bhI gRhastha kI taraha zIta nivAraNArtha agni kA AtApa aura pratApa lenA cAhegA tathA usameM Asakta hokara vahIM rahanA caahegaa| __ isIlie tIrthaMkara bhagavAn ne pahale se hI bhikSu ke lie yaha pratijJA batAI hai, yaha hetu, kAraNa aura upadeza diyA hai ki vaha isa prakAra ke (gRhastha saMsakta) upAzraya meM sthAna Adi kArya na kre| 1. puvvovadiThThA ke bAda '4' kA cihna sUtra 357 ke anusAra yahA~ se ' uvaese' taka ke pATha kA sUcaka hai| Page #159 -------------------------------------------------------------------------- ________________ AcArAMga sUtra - dvitIya zrutaskandha (1) (gRhastha-saMsakta makAna meM Thaharane para) vaha bhikSu yA bhikSuNI rAta meM yA vikAla mala-mUtrAdi kI bAdhA ( hAjata) hone para gRhastha ke ghara kA dvArabhAga kholegA, usa samaya koI cora yA usakA sahacara ghara meM praviSTa ho jAegA, to usa samaya sAdhu ko mauna rakhanA hogA / aisI sthiti meM sAdhu ke lie aisA kahanA kalpanIya nahIM hai ki yaha cora praveza kara rahA hai, yA praveza nahIM kara rahA hai, yaha chipa rahA hai yA nahIM chipa rahA hai, nIce kUda rahA hai yA nahIM kUdatA hai, bola rahA hai yA nahIM bola rahA hai, isane curAyA hai, yA kisI dUsare ne curAyA hai, usakA dhana curAyA hai athavA dUsare kA dhana kA curAyA hai; yahI cora hai, yA yaha usakA upacAraka (sAthI) hai, yaha ghAtaka hai, isI ne yahA~ yaha ( corI kA ) kArya kiyA hai| aura kucha bhI na kahane para jo vAstava meM cora nahIM hai, usa tapasvI sAdhu para (gRhastha ko ) cora hone kI zaMkA ho jaayegii| isIlie tIrthaMkara bhagavAn ne pahale se hI sAdhu ke lie yaha pratijJA batAI hai, yaha hetu, kAraNa aura upadeza diyA hai ki vaha gRhastha se saMsakta upAzraya meM na Thahare, na kAyotsargAdi kriyA kare / 134 vivecana -- gRhastha-saMsakta, upAzraya : aneka anarthoM kA Azraya- * pUrva uddezaka meM bhI zAstrakAra ne gRhastha saMsakta upAzraya meM nivAsa ko aneka anarthoM kI jar3a batAyA thaa| isa uddezya ke prArambha meM phira usI gRhastha- saMsakta upAzraya ke doSoM ko vividha pahaluoM se zAstrakAra samajhanA cAhate haiM / sUtra 427 se 430 taka isI kI carcA / ina sUtroM meM cAra pahaluoM se gRhastha-saMsakta nivAsa ke doSa batAe gae 1 (1) sApha-suthare rahane vAle vyakti ke makAna meM sAdhu ke Thaharane para paraspara eka-dUsare ke prati zaMkA-kuzaMkA se khiMce-khiMce raheMge, donoM ke kArya kA samayacakra ulaTa-pulaTa ho jaaegaa| (2) gRhastha apane lie bhojana banAne ke bAda sAdhuoM ke lie khAsataura se bhojana banAegA, sAdhu svAdalolupa evaM AcArabhraSTa ho jaaegaa| (3) sAdhu ke lie gRhastha Indhana kharIdegA yA kisI taraha juTAegA, agni meM jalAegA, sAdhu bhI vahA~ rahakara Aga meM hAtha seMkane lagegA / (4) makAna meM cora ghusa jAne para sAdhu saMkaTa meM par3a jAyegA ki gRhastha ko kahe ki na khe| donoM meM hI doSa hai / ora isa prakAra ke anya khatare gRhastha- saMsakta makAna meM rahate haiM, isalie yahA~ bhI zAstrakAra ne tIrthaMkaroM dvArA nirdiSTa pratijJA aura upadeza ko bArambAra duharAkara sAdhu ko cetAvanI dI hai / 1 cUrNikAra ne ina sUtroM kA rahasya acche DhaMga se samajhAyA hai / 1. TIkA patra 364 ke AdhAra para 2. AcArAMga cUrNi, dekhie mUlapATha TippaNa Page #160 -------------------------------------------------------------------------- ________________ dvitIya adhyayana : dvitIya uddezaka : sUtra 431 135 'suIsamAcArA' Adi padoM ke artha - suIsamAcArA- zaucAcAraparAyaNa bhAgavatAdi bhakta yA banaThana kara (itra-tela, phulela Adi lagAeM) rahane vAle saphedapoza, paDilome- vidveSI, duvArabAhaM-dvArabhAga ko, avaMguNejA- kholego, uvalliyati- chipatA hai, ApatatinIce kUda rahA hai|| upAzraya-eSaNAH vidhi-niSedha ___ 431. se bhikkhu vA 2 se jjaM puNa uvassayaM jANejA, taM [ jahA-] taNapuMjesu 2 vA palAlapuMjesu vA saMaMDe 3 jAva sNtaanne| tahappagAre uvassae No ThANaM vA sejaM vA NisIhiyaM vA cetejaa| se bhikkhuvA 2 se jjaM puNa uvassayaM jANejjA taNapuMjesu vA palAsapuMjesu vA appaMDe 4 jAva cetejaa| (3) jo sAdhu yA sAdhvI upAzraya ke sambandha meM yaha jAne ki usameM (rakhe hue) ghAsa ke Dhera yA puAla ke Dhera aMDe, bIja, hariyAlI, osa, sacitta jala, kIr3Inagara, kAI, lIlaNa-phUlaNa, gIlI miTTI, yA makar3I ke jAloM se yukta haiM, to isa prakAra ke upAzraya meM vaha sthAna, zayana Adi kArya na kre| - yadi vaha sAdhu yA sAdhvI aisA upAzraya jAne ki usameM (rakhe hue) ghAsa ke Dhera yA puAla kA Dhera aMDoM, bIjoM yAvat makar3I ke jAloM se yukta nahIM hai to isa prakAra ke upAzraya meM vaha sthAnazayanAdi kArya kre| vivecana-jIva-jaMtu saMsakta upAzraya varjita, jIva-rahita nahIM- sAdhu apane nimitta se kisI bhI jIva ko hAni pahu~cAnA nahIM caahtaa| usakI ahiMsA kI parAkASThA hai- samasta jIvoM ko apanI AtmA ke samAna smjhnaa| aisI sthiti meM vaha apane nivAsa ke lie jo sthAna cunegA, usameM agara jIvoM ke aMDe hoM, bIja hoM, anna ho, hariyAlI ugI huI ho, osa yA kaccA pAnI ho, gIlI miTTI ho, kAI yA lIlaNa-phUlaNa ho athavA cITiyoM kA bila Adi ho to aise makAna 1. TIkA patra 364 2. taNapuMjesu palAlapuMjesu kI vyAkhyA cUrNikAra ke zabdoM meM - taNapuMjA gihANaM uvari taNA kayA, palAlaM vA maMDapassa uvari hedA bhami ramaNijjA, saaMDehiM No ThANaM cetijA, appaMDehiM cetijaa| arthAt-tRNa kA Dhera tRNapuMja kahalAtA hai| jo ki gharoM para kiyA jAtA hai, athavA maMDapa para parAla bichAI jAtI hai ata: nIce bhUmi ramaNIya hai, kintu vaha aMDoM yA jIvajantu se yukta hai to sthAna (nivAsa) na kre| . jo aMDe se rahita sthAna ho, vahIM nivAsa kre| 3. saaMDe ke bAda jAva zabda saaMDe se lekara saMtANae taka kA pATha sUtra 356 ke anusAra smjheN| 4. appaMDe ke bAda jAva zabda cetejA taka ke pATha kA sUcaka hai, sU0 324 ke anusAra / Page #161 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 136 AcArAMga sUtra - dvitIya zrutaskandha meM yA sthAna meM nivAsa karane se una saba jIvoM ko pIr3A hogI, ve sAdhu kI jarA sI asAvadhAnI se daba yA mara sakate haiM, yahA~ taka ki unheM sparza karane se bhI unheM duHkha ho sakatA hai| vanaspati sajIva hai, pAnI meM bhI jIva hai, yaha bAta vartamAna jIva vaijJAnikoM ne prayoga karake siddha kara dI hai| isI kAraNa sAdhu ko aise upAzraya meM rahakara koI bhI kriyA karanA niSiddha batAyA hai| sAtha hI jIvoM se rahita zuddha, nirdoSa sthAna ho to vahA~ nivAsa karane kA vidhAna kiyA palAlapuMjesa- cAvaloM kI ghAsa ko parAla yA puAla kahate haiM, unake Dhera ko pAlalapuMja kahate haiN| 4 navavidha zayyA-viveka ___432. se AgaMtAresu vA ArAmAgAresu vA gAhAvatikulesu vA pariyAvasahesu vA abhikkhaNaM 2 sAhammiehiM ovayamANehiM vA ovtejaa| 2 433. se AgaMtAresu vA 3 4 je bhayaMtAro uDubaddhiyaM vA vAsAvAsiyaM vA kappaM uvAtiNittA tattheva bhujo saMvasaMti ayamAuso kAlAtikkaMtakiriyA vi bhvti| 434. se AgaMtAresu vA 4 se bhayaMtAro uDubaddhiyaM vA vAsAvAsiyaM vA kappaM uvAtiNAvittA taM duguNA duguNeNa apariharittA tattheva bhujo saMvasaMti ayamAuso uvaTThANakiriyA yAvi bhvti| 435. iha khalu pAINaM vA 4 saMtegatiyA saDDhA bhavaMti, taMjahA- gAhAvatI vA jAva kammakarIo vA, tesiM ca NaM AyAragoyare No suNisaMte bhavati, taM sahahamANehiM taM pattiyamANehiM taM royamANehiM bahavesamaNa-mAhaNa-atihi-kivaNa-vaNImae samuddissa tatthara agArIhiM agArAiM cetitAiM bhavaMti, taMjahA - AesaNANi 5 vA AyataNANi vA devakulANi vA sahANi vA pavANi vA paNiyagihANi vA paNiyasAlAo vA jANagihANi 1. AcArAMga vRtti patrAMka 365 ke AdhAra pr| 2. No AvatejjA ke sthAna para pAThAntara haiM-'No vaejA,No ya vtejjaa'| vRttikAra artha karate haiM - 'nAvapatet'- vahA~ mAsakalpAdi nivAsa na kre| 3. AgaMtAresu vA ke bAda '4' kA cihna 'ArAmAgAresu vA gAhAvatikulesu vA pariyAvasahesu vA' taka ke pATha kA sUcaka hai, sUtra 432 ke anusAra / 4. pAINaM vA ke bAda '4' kA artha zeSa tInoM dizAoM kA sUcaka hai| 5. cUrNikAra ke zabdoM meM AesaNANi Adi padoM kI vyAkhyA AesaNANi- charaNa sijhaMti vaNNi bujhaMti, ahavA lohaarsaalmaadii| AyataNaM- pAsaMDANaM avacchattiyA kuDDussa pAse / devaulaM-vANamaMtararahitaM, deulaM-savANamaMtaraM sapaDimaM ityrthH| sabhA- maMDabo valabhI vA savANamaMtarA itarA vaa| pavA- jattha pANitaM dijjai / paNitagihaM- AvaNo skudddduo| paNiyasAlA- AvaNo ceva akuDDuo, jANagiha-rahAdINa vAsakuDDa, sAlA- eesiM ceva akuddddaa| chuhA-(sudhA), kar3A, chuhA jattha kohAvijjati vA, dabbhA- dabbhA valijjati chijjati vaa| vavvao vippi(chi) jaMti valijjati y| Page #162 -------------------------------------------------------------------------- ________________ dvitIya adhyayana : dvitIya uddezaka : sUtra 436 137) vA jANasAlAo vA sudhAkammaMtANi' vA dabbhakammaMtANi vA vabbhakammatANi vA vavvakammaMtANi vA iMgAlakamaMtANi vA kaTThakammaMtANi vA susANakammaMtANi vA girikammaMtANi vA kaMdarakammaMtANi vA saMtikammaMtANi vA selovaTThANakammaMtANi vA bhavaNagihANi vaa| je bhayaMtAro tahappagArAiM AesaNANi vA jAva bhavaNagihANi vA tehiM ovatamANehiM ovataMti ayamAuso! abhikkaMtakiriyA yA vi bhvti| 436. iha khalu pAINaM vA jAva 5 4 taM royamANehiM bahave samaNa-mAhaNa-atihikivaNa-vaNImae samuddissa tattha 2 agArIhiM agArAiM cetitAiM bhavaMti, taM jahA- AesaNANi vA jAva gihANi vA, je bhayaMtAro tahappagArAiM AesaNANi vA 6 jAva bhavaNagihANi vA tehiM aNovatamANehiM ovayaMti ayamAuso! aNabhikkaMtakiriyA yA vi bhvti| vabbhA - varattAjA gadINaM (gaDDINaM) dljjti| iMgAla kaTThakammaM etehiM sAlAto bhavaMti / susANe gihaaii| giri- jahA khyAhaNAgirimmi lennmaadii| kaMdarA- giriguhA / saMti- saMtIe ghraaii| sela- paahaannghraaii| -uvaTThANagiha-jattha gAvIo uTThAvittu dubbhNti| sobhaNaM ti bhavaNaM bhA diiptau| arthAt -AesaNANijahA~ kSAra pakAyA jAtA hai, agni bujhAI jAtI hai| athavA luhAra kI shaalaadi| AyataNaM- pAkhaNDiyoM ke Thaharane kA sthAna, jo maMdira kI dIvAra ke pAsa hote haiN| devaulaM- vANavyantara deva se rahita yA sahita, pratimA sahita devaaly| sabhA- maMDapa yA chatra vANavyantara deva sahita yA rhit| pavA- prapA- pyAU, jahA~ pAnI pilAyA jAtA hai, paNitagihaM - ApaNa (dUkAna) dIvAra sahita, paNiyasAlA- binA dIvAra kI khulI dUkAna, jANagiha-rathAdi rakhane kA sthaan| sAlA- ratha Adi kA khulA sthAna binA dIvAra kaa| chuhA-khar3I yA makAna potane kA cUnA jahA~ pakAyA jAtA hai| dabbhA-darbha jahA~ kATe yA mor3e jAte haiM, vavvao- ghAsa kI caTAiyA~ TokariyA~ Adi jahA~ banAI jAtI haiM, dabbhA- (jahA~ camar3e ke barata-rasse Adi banate haiN| iMgAlakaTThakamma- koyalA tathA kASThakarma banAne kI zAlAeM, susANe gihAI- zmazAna meM bane ghara, giri- girigaha, jaise khahaNAgiri para makAna bane haiN| kaMdarAparvata kI guphA meM kATa-chIla kara banAyA huA ghara, saMti- zAMti karma ke lie banAe gae gRha, sela- pASANagRha, uvaTThANagiha-jahA~ gAyeM Adi khar3I karake dUhI jAtI haiM, upasthAnagRha, bhavaNaM zobhanagRha,- sundara bhvn|| 1. 'sudhA' ke badale pAThAntara hai - 'chuhA' artha samAna hai| 2. vavvakammaMtANi ke badale pAThAntara hai- 'vkkkmmNtaanni'| artha hotA hai- valkala- chAla se caTAI, kapar3e Adi banAne ke kaarkhaane| 3. kahIM kahIM susANakammaMtANi ke badale 'susANagiha' yA 'susANagharaM' pAThAntara hai| arthAt zmazAna meM banA huA ghr| 4. 'ovataMti' ke badale pAThAntara hai-uvyNti| 5. pAiNaM vA ke bAda '4' ke aMka zeSa tIna dizAoM kA sUcaka hai| 'AesaNANi vA' se lekara 'gihANi vA' taka kA pATha sU0 435 ke anusAra 'jAva' zabda se sUcita kiyA hai| Page #163 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 138 AcArAMga sUtra - dvitIya zrutaskandha 437. iha khalu pAINaM vA, 4 saMtegaiyA saDDA bhavaMti, taMjahA-- gAhAvatI vA jAva kammakarIo vA tesiM ca NaM evaM vuttapuvvaM bhavati-je ime bhavaMti samaNA bhagavaMto sIlamaMtA jAva uvaratA mehuNAo dhammAo, No khalu aitesiM bhayaMtArANaM kappati AdhAkammie uvassae vatthae se jANimANi ahaM appaNo sayaTThAe cetiyAI bhavaMti, taM jahA- AesaNANi vA jAva gihANi vA savvANi tANi samaNANaM NisirAmo, aviyAiM vayaM pacchA va'ppaNo sayaTThAe cetessAmo, taMjahA - AesaNANi vA jAva gihANi vaa| ___etappagAraM NigyosaM soccA Nisamma je bhayaMtAro tahappagArAiM AesaNANi vA jAva gihANi vA uvAgacchaMti 2 [ttA] itarAtitarehiM 2 pAhuDehiM 2 vaTuMti ayamAuso! vajakiriyA yAvi bhvti| 438. iha khalu pAINaM vA 44 saMtegatiyA saDDA bhavaMti, tesiM ca NaM Ayaragoyare jAva 5 taM royamANehiM bahave samaNa-mAhaNa 6 jAva pagaNiya 72 samuddissa tattha 2 agarIhiM 1. appaNo sayaTThAe kI cUrNikRta vyAkhyA- 'sAhU sIlamaMta tti kAUNaM ete AhAkammammi Na vaTuMti appaNo sayaTTAe etesiM demo appaNo aNNAI kremo|' - arthAt ye sAdhu zIlavAna sAdhu-dharma-maryAdA meM sthita haiN| isalie ye AdhAkAdi doSa yukta sthAna meM nahIM rahate, ataH apane nijI prayojana ke lie makAna banavA kara inheM deMge, aura apane lie dUsarA banavA leNge| itarAtitarehiM ke badale pAThAntara milate haiM- 'itarAitarehiM iyaraMtarehiM, itraatirehi| 'cUrNikAra isakA bhAvArtha karate haiM- 'kAlAtikkaMtA aNibhikkaMtA imA vajjA itarA, evaM sesA vi, itarA itarA apasattharA ityrthH| arthAt-kAlAtikrAntA, anabhikkaMtA aura yaha vA itarA hai, isI prakAra zeSa zayyA uttarottara itanA samajha lenA caahie| arthAt ve eka dUsare se itarA itarA- aprazastatarA haiN| 3. pAhuDehiM kI vyAkhyA cUrNikAra ke zabdoM meM - pAhuDehiM--pAhuDaMti vA paheNagaM ti vA egttuN| kasya ? krmbndhsy| niratasya pAhuDAI duggatipAhuDAiM ca appasatthA sevnnaae| esA vjjkiriyaa| arthAt pAhuDaM aura paheNagaM (vastu kI bheMTa) ye donoM ekArthaka haiM, yAnI eka hI artha-prayojana ko siddha karate haiN| kisa artha ko? karmabandha ke artha ko| sAvadha karma se virata sAdhu ke lie (sAdhu ke nimitta bane hue makAnoM kI bheMTa) durgati kI bheMTa hai, kyoMki isake pIche aprazastabhAvoM kA sevana hotA hai| yaha varNya kriyA hai| 4. pAINaM vA ke Age '4' kA aMka zeSa tInoM dizAoM kA sUcaka hai| 5. yahA~ 'jAva' zabda sU0 435 ke anusAra 'AyAragoyare' se lekara 'taM royamANehiM' taka kA samagra pATha samajhanA caahie| 6. samaNa-mAhaNa ke Age 'jAva' zabda sUtra 435 ke anusAra 'pagaNiya' taka samagra pATha kA sUcaka hai| 7. pagaNiya Adi ke bAda '2' kA aMka sarvatra usI zabda kI punarAvRtti kA sUcaka hai| Page #164 -------------------------------------------------------------------------- ________________ dvitIya adhyayana : dvitIya uddezaka : sUtra 438-441 139 agArAiM cetiyAI bhavaMti, taMjahA - AesaNANi vA jAva gihANi vA, je bhayaMtAro, tahappagArAiM AesaNANi vA jAva gihANi vA uvAgacchaMti, 2 [ttA] iyarAiyarehiM pAhuDehiM [vaTuMti?] ayamAuso! mahAvajakiriyA yAvi bhvti| 439. iha khalu pAINaM vA 4 jAMva taM 2 royamANehiM bahave samaNajAte samuddissa tattha 2 agArIhiM agArAiM catitAI bhavaMti, taMjahA-AesaNANi vA jAva gihANi vA, je* bhayaMtAro tahappagArAiM AesaNANi vA jAva gihANi vA* uvAgacchaMti, 2[ttA] itarAtitarehiM pAhuDehiM [vadvRti?] ayamAuso! sAvajakiriyA yAvi bhvti| 440. iha khalu pAINaM vA 4 jAva taM royamANehiM egaM samaNajAtaM samuddissa tattha 2 agArIhiM agArAiM cetitAI bhavaMti, taMjahA--AesaNANi vA jAva gihANi vA mahatA puDhavikAyasamAraMbheNa 3 jAva' mahatA tasakAyasamAraMbheNaM mahatA saMraMbheNaM mahatA samAraMbheNaM mahatA AraMbheNaM mahatA virUvarUvehiM pAvakammakiccehiM , taMjahA-chAvaNato levaNato saMthAraduvAra-pihaNato, sItodagae 5 vA pariThThaviyapuvve bhavati, agaNikAe vA ujjAliyapuvve bhavati, je bhayaMtAro tahappagArAiM AesaNANi vA jAva gihANi vA uvAgacchaMti itarAitarehiM pAhaDehiM dupakkhaM te kammaM sevaMti ayamAuso! mahAsAvajakiriyA yAvi bhvti| 441. iha khalu pAINaM vA 46 taM royamANehi appaNo sayaTThAe tattha 2 agArIhiM agArAiM cetiyAI bhavaMti, taMjahA-AesaNANi vA jAva gihANi vA mahatA puDhavikAyasamAraMbheNaM jAva agaNikAye vA ujAliyapuvve bhavati, je bhayaMtAro tahappagArAI 1. yahA~ 'jAva' zabda se 'AesaNANi vA' se lekara 'gihANi vA' taka kA samagra pATha sUtra 435 ke anusAra smjheN| isa cihna ke antargata jo pATha hai, vaha kisI-kisI prati meM nahIM hai| 2. yahA~ 'jAva' zabda se 'pAINaM vA' se lekara 'taM royamANehiM' taka kA samagra pATha sU0 435 ke anusAra smjheN| ina paMktiyoM ke sthAna para pAThAntara hai-.samAraMbheNaM evaM Au-teu-vAu-vaNassai,mahayA ts| mahayA saraMbheNaM mahayA AraMbheNaM, mahayA AraMbha-samAraMbheNaM, mahAsaMraMbheNaM mahayA AraMbheNaM mahayA smaarNbhennN|' 4. yahA~ 'jAva' zabda se 'AukAya.. teukAya vAukAya..vaNassaikAya samAraMbheNa" Adi pATha samajhanA caahie| 5. sItodagae ke sthAna para pAThAntara hai-'sItodagae','sItodagaghaDe' 'sIodaeNa vaa|' cUrNikAra isakA - tAtparya samajhAte haiM--'sItodagaghaDe -abbhaMtarato saMNNikkhitto, agaNikAyaM vA ujjAleMti, pAuyA vA- arthAt. ThaMDe sacitta pAnI ke ghar3e andara rakha die haiM, agni jalAtA hai yA prakAza karatA hai| 6. pAINaM vA ke bAda '4' kA cihna zeSa tIna dizAoM kA sUcaka hai| 7. 'AesaNANi' se lekara 'gihANi' taka kA pATha sUtra 435 ke anusAra 'jAva' zabda se smjheN| Page #165 -------------------------------------------------------------------------- ________________ AcArAMga sUtra - AsaNANi vA jAva gihANi vA uvAgacchaMti itarAitarehiM pAhuDehiM egapakkhaM te kammaM sevaMti, ayamAuso ! appasAvajjakiriyA yAvi bhavati / 140 432. pathikazAlAoM meM, udyAna meM nirmita vizrAmagRhoM meM, gRhastha ke gharoM meM, yA tApasoM maThoM Adi meM jahA~ ( -- anya sampradAya ke) sAdhu bAra-bAra Ate-jAte (Thaharate) hoM, vahA~ nirgrantha sAdhuoM ko mAsakalpa Adi nahIM karanA caahie| 433. he AyuSman ! jina pathikazAlA Adi meM sAdhu bhagavantoM ne Rtubaddha mAsakalpa - (zeSakAla) yA varSAvAsa kalpa (cAturmAsa ) bitAyA hai, unhIM sthAnoM meM agara ve binA kAraNa puna: puna: nivAsa karate haiM, to unakI vaha zayyA ( vasati - sthAna ) kAlAtikrAnta kriyA - doSa se yukta ho jAtI hai / 434. he AyuSman ! jina pathikazAlAoM Adi meM, jina sAdhu bhagavantoM ne Rtubaddha kalpa yA varSAvAsakalpa bitAyA hai, usase dugunA - dugunA kAla (mAsAdikalpa kA samaya) anyaMtra bitAye binA puna: unhIM (pathikazAlAoM Adi) meM Akara Thahara jAte haiM to unakI vaha zayyA (nivAsa sthAna) upasthAna-kriyA doSa se yukta ho jAtI hai| 435. AyuSmana ! isa saMsAra meM pUrva, pazcima, dakSiNa athavA uttara dizA meM kaI zraddhAlu ( bhAvuka bhakta hote haiM) jaise ki gRhasvAmI, gRhapatnI, usakI putra-putriyA~, putravadhue~, dhAyamAtAe~, dAsa-dAsiyA~ yA naukara - naukarAniyA~ Adi; unhoMne nirgrantha sAdhuoM ke AcAra-vyavahAra ke viSaya meM to samyaktayA nahIM sunA hai, kintu unhoMne yaha suna rakhA hai ki sAdhu-mahAtmAoM ko nivAsa ke lie sthAna Adi kA dAna dene se svargAdi phala milatA hai| isa bAta para zraddhA, pratIti evaM abhiruci rakhate hue una gRhasthoM ne ( apane-apane grAma yA nagara meM ) bahuta se zAkyAdi zramaNoM, brAhmaNoM, atithi- daridroM aura bhikhAriyoM Adi ke uddezya se vizAla makAna banavA diye haiN| jaise ki luhAra Adi kI zAlAe~, devAlaya kI pArzvavartI dharmazAlAe~, sabhAe~, prapAe~ (pyAU) dukAneM, mAlagodAma, yAnagRha, rathAdi banAne ke kArakhAne, cUne ke kArakhAne, darbha, carma evaM valkala (chAla) ke kArakhAne, koyale ke kArakhAne, kASTha - karmazAlA, zmazAna bhUmi meM bane hue ghara, parvata para bane hue makAna, parvata kI guphA se nirmita AvAsagRha, zAntikarmagRha, pASANa maNDala, (yA bhUmigRha Adi) usa prakAra ke luhArazAlA se lekara bhUmigRha Adi taka ke gRhastha nirmita AvAsasthAnoM meM, (jahA~ ki zAkyAdi zramaNa, brAhmaNa Adi pahale Thahare hue haiM, unhIM meM, bAda meM) nirgrantha Akara Thaharate haiM, to vaha zayyA abhikrAntakriyA se yukta ho jAtI hai / 436. he AyuSman ! isa saMsAra meM pUrvAdi dizAoM meM aneka zraddhAlu (bhakta) hote haiM, jaise ki gRhapati yAvat usake naukara - naukarAniyA~ Adi / nirgrantha sAdhuoM ke AcAra vicAra se anabhijJa ina logoM ne zraddhA, pratIti aura abhiruci se prerita hokara bahuta se zramaNa, brAhmaNa Adi ke uddezya se vizAla makAna banavAe haiM, jaise ki lohakArazAlA yAvat bhUmigRha Adi / aise Page #166 -------------------------------------------------------------------------- ________________ dvitIya adhyayana : dvitIya uddezaka : sUtra 437-441 141 lohakArazAlA yAvat bhUmigRhoM meM carakAdi parivrAjaka zAkyAdi zramaNa ityAdi pahale nahIM Thahare haiN| (ve banane ke bAda se aba taka khAlI par3e rahe haiM), aise makAnoM meM agara nirgrantha zramaNa Akara pahale-pahala Thaharate haiM, to vaha zayyA anabhikrAntakriyA se yukta ho jAtI hai| akalpanIya hai| 437. isa saMsAra meM pUrvAdi dizAoM meM kaI zraddhA bhakti se yukta jana haiM, jaise ki gRhapati yAvat usakI naukraaniyaaN| unheM pahale se hI yaha jJAta hotA hai ki ye zramaNa bhagavanta zIlavAna yAvat maithunasevana se uparata hote haiM, ina bhagavantoM se lie AdhAkarmadoSa se yukta upAzraya meM nivAsa karanA kalpanIya nahIM hai| ataH hamane apane prayojana ke lie jo ye lohakArazAlA yAvat bhUmigRha Adi makAna Adi banavAe haiM, ve saba makAna hama ina zramaNoM ko de deMge, aura ha prayojana ke lie bAda meM dUsare lohakArazAlA Adi makAna banA leNge| gRhasthoM kA isa prakAra kA vArtAlApa sunakara tathA samajhakara bhI jo nirgrantha zramaNa gRhasthoM dvArA (bheMTa rUpa meM) pradatta ukta prakAra ke lohakArazAlA Adi makAnoM meM Akara Thaharate haiM, vahA~ Thaharakara ve anyAnya choTe-bar3e upahAra rUpa gharoM kA upayoga karate haiM, to AyuSmAn ziSya! unakI vaha zayyA (vasatisthAna) varNyakriyA se yukta ho jAtI hai| - 438. isa saMsAra meM pUrvAdi dizAoM meM kaI zraddhAlujana hote haiM, jaise ki gRhapati, usakI patnI, putrI, putra, putravadhU, dhAyamAtA, dAsa-dAsiyA~ aadi| ve unake AcAra-vyavahAra se to anabhijJa hote haiM, lekina ve zraddhA, pratIti aura ruci se prerita hokara bahuta se zramaNa, brAhmaNa yAvat bhikSAcaroM ko gina-gina kara unake uddezya se jahA~-tahA~ lohakArazAlA yAvat bhUmigRha Adi vizAla bhavana banavAte haiN| jo nirgrantha sAdhu usa prakAra ke (gRhastha dvArA zramaNAdi kI ginatI karake banavAye hue) lohakArazAlA Adi bhavanoM meM Akara rahate haiM, vahA~ rahakara ve anyAnya choTe-bar3e upahAra rUpa meM pradatta gharoM kA upayoga karate haiM to vaha zayyA unake lie mahAvaya'kriyA se yukta ho jAtI hai| 439. isa saMsAra meM pUrvAdi dizAoM meM kaI zraddhAlu vyakti hote haiM, jaise ki - gRhapati, usakI patnI yAvat naukarAniyA~ aadi| ve unake AcAra-vyavahAra se to ajJAta hote haiM, lekina zramaNoM ke prati zraddhA , pratIti aura ruci se yukta hokara saba prakAra ke zramaNoM ke uddezya se lohakArazAlA yAvat bhUmigRha banavAte haiN| sabhI zramaNoM ke uddezya se nirmita usa prakAra ke (lohakArazAlA) makAnoM meM jo nirgrantha zramaNa Akara Thaharate haiM, tathA gRhasthoM dvArA upahAra rUpa meM pradatta anyAnya gRhoM kA upayoga karate haiM, unake lie vaha zayyA sAvadhakriyA doSa se yukta ho jAtI hai| 440. isa saMsAra meM pUrvAdi dizAoM meM gRhapati, unakI patnI, putrI, putravadhU Adi kaI zraddhA-bhakti se otaprota vyakti haiM unhoMne sAdhuoM ke AcAra-vyavahAra ke sambandha meM to jAnAsunA nahIM hai, kintu unake prati zraddhA, pratIti aura ruci se prerita hokara unhoMne kisI eka hI Page #167 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 142 AcArAMga sUtra - dvitIya zrutaskandha prakAra ke nirgrantha zramaNa varga ke uddezya se lohakArazAlA yAvat bhUmigRha Adi makAna jahA~-tahA~ banavAe haiN| una makAnoM kA nirmANa pRthvIkAya ke mahAn samArambha se yAvat trasakAya ke mahAn saMrambha-samArambha aura AraMbha se tathA nAnA prakAra ke mahAn pApakarmajanaka kRtyoM se huA hai jaise ki sAdhu varga ke lie makAna para chata Adi DAlI gaI hai, use lIpA gayA hai, saMstAraka kakSa ko sama banAyA gayA hai, dvAra ke Dhakkana lagAyA gayA hai, ina kAryoM meM zItala sacitta pAnI pahale hI DAlA gayA hai, (zItanivAraNArtha-) agni bhI pahale prajvalita kI gayI hai| jo nirgrantha zramaNa usa prakAra ke Arambha-nirmita lohakArazAlA Adi makAnoM meM Akara rahate haiM, bheMTa rUpa meM pradatta choTe-bar3e gRhoM meM Thaharate haiM, ve dvipakSa (dravya se sAdhurUpa aura bhAva se gRhastharUpa) karma kA sevana karate haiN| AyuSman! (una zramaNoM ke lie ) yaha zayyA mahAsAvadhakriyA se yukta hotI hai| 441. isa saMsAra meM pUrvAdi dizAoM meM katipaya gRhapati yAvat naukarAniyA~ zraddhAlu vyakti haiM / ve sAdhuoM ke AcAra-vyavahAra ke viSaya meM suna cuke haiM, ve sAdhuoM ke prati zraddhA, pratIti aura ruci se prerita bhI haiM, kintu unhoMne apane nijI prayojana ke lie yatra-tatra makAna banavAe haiM, jaise ki lohakArazAlA yAvat bhUmigRha aadi| unakA nirmANa pRthvIkAya ke yAvat trasakAya ke mahAn saMrambha-samArambha evaM Arambha se tathA nAnAprakAra ke pApakarmajanaka kRtyoM se huA hai| jaise ki chata DAlane-lIpane, saMstAraka kakSa sama karane tathA dvAra kA Dhakkana banAne meM pahale sacitta pAnI DAlA gayA hai, agni bhI prajvalita kI gaI hai| jo pUjya nirgrantha zramaNa usa prakAra ke (gRhastha dvArA apane lie nirmita) lohakArazAlA yAvat bhUmigRha Adi vAsasthAnoM meM Akara rahate haiM, anyAnya prazasta upahArarUpa padArthoM kA upayoga karate haiM ve ekapakSa (bhAva se sAdhurUpa) karma kA sevana karate haiM / he AyuSman ! (una zramaNoM ke lie ) yaha zayyA alpasAvadhakriyA (nirdoSa) rUpa hotI hai| vivecana-nau prakAra kI zayyAe~ : kauna sI agrAhya kauna sI grAhya?- sUtra 432 se lekara 441 taka nau prakAra kI zayyAoM kA pratipAdana karake zAstrakAra ne pratyeka prakAra kI zayyA ke guNa-doSoM kA viveka bhI batA diyA hai| bRhatkalpabhASya meM bhI zayyAvidhidvAra meM inhIM nau prakAra kI zayyAoM kA vistAra se nirUpaNa kiyA hai kAlAtikkaMtovaTThANa-abhikaMta-aNabhikaMtA y| vajA ya mahAvajjA sAvaja maha'ppakiriyA y|| arthAta - zayyA nau prakAra kI hotI hai, jaise ki-(1) kAlAtikrAntA, (2) upasthAnA, (3) abhikrAntA, (4) anabhikrAntA, (5) vA, (6) mahAvA, (7) sAvadyA, (8) mahAsAvadyA aura (9) alpkriyaa| bhASyakAra evaM vRttikAra ne vahA~ pratyeka kA lakSaNa dekara vistRta varNana diyA hai jo isa prakAra hai (1) kAlAtikrAntA - vaha zayyA hai, jahA~ sAdhu Rtubaddha (mAsakalpa-zeSa ) kAla Page #168 -------------------------------------------------------------------------- ________________ dvitIya adhyayana : dvitIya uddezaka: sUtra 432 - 441 aura varSAkAla (caumAse) meM rahe hoM, ye donoM kAla pUrNa hone para bhI jahA~ ThaharA jaae| (2) upasthAnA * RtubaddhavAsa aura varSAvAsa kA jo kAla niyata hai, usase dugunA kAla anyatra bitAye binA hI agara punaH usI upAzraya meM Akara sAdhu Thaharate haiM to vaha upasthAnAzayyA kahalAtI hai / 1 (3) abhikrAntA . jo zayyA (dharmazAlA) sArvajanika aura sArvakAlika ( yAvantikI hai, usameM pahale se caraka, pASaNDa, gRhastha Adi Thahare hue haiM, bAda meM nirgrantha sAdhu bhI Akara Thahara jAte haiM to vaha abhikrAntA - zayyA kahalAtI hai / (4) anabhikrAntA - vaisI hI sArvajanika- sArvakAlika ( yAvantikI) zayyA ( dharmazAlA) meM carakAdi abhI taka Thahare nahIM haiM usameM yadi nirgrantha sAdhu Thahara jAte haiM to vaha anabhikrAntA kahalAtI hai / ( 5 ) varjyA vasati (zayyA) vaha kahalAtI hai jo apane lie gRhastha ne banavAI thI, lekina bAda meM use sAdhuoM ko rahane ke lie de dI, aura svayaM ne dUsarI vasati apane lie banavA lI / vaha varjita hone ke kAraNa sAdhu ke lie varjyA -- tyAjya hai / (6) mahAvarjyA - jo vasati ( makAna) bahuta se zramaNoM, bhikSAcaroM, brAhmaNoM Adi ke Thaharane ke lie gRhastha naye sire se Arambha karake banavAtA hai, vaha mahAvarjyA kahalAtI hai / 2 vaha akalpanIya hai / (7) sAvadyA - jo vasati pA~coM hI prakAra ke zramaNoM (nirgrantha, zAkya, tApasa, gairika, AjIvaka) ke lie gRhastha banAtA hai, vaha sAvadyA - zayyA kahalAtI hai / - (8) mahAsAvadyA * jo sirpha jaina zramaNoM ke nimitta hI gRhastha dvArA banavAI jAtI hai, vaha mahAsAvadyA - zayyA kahalAtI hai| - 143 1. cUrNikAra ke zabdoM meM upasthAnA kI vyAkhyA - 'uvaTThANA - ete ceva karettA duguNaM apariharettA puNo kareti / ' arthAt-- 'upasthAnA doSayukta zayyA vaha hai, jahA~ RtubaddhavAsa yA varSAvAsa -- ye donoM niyatakAla taka bitAkara unase dugunA-dugunA kAla bitAe binA hI punaH RtubaddhavAsa yA varSAvAsa kiyA jaae|' udAharaNa ke lie eka mAsakalpa Thaharakara do mAsa bAhara bitAnA tathA eka varSAvAsa karake do varSAvAsa anyatra bitAnA yaha vidhi hai, isakA ullaMghana karane para upasthAnAkriyA lagatI hai / 3. 2. cUrNikAra mahAvarjyA aura sAvadyA zayyA kA antara batAte hue kahate haiM-- "mahAvajjA pAsaMDANaM aTThAe, esA ceva vattavvayA, sAvajjA paMcaNhaM samaNANaM pagaNita 2, esA ceva vattavvayA''-arthAt-- mahAvaryA-- pASaNDoM-- sAdhuveSadhAriyoM ke lie hotI hai, yaha vaktavyatA (guru paramparA) hai tathA sAvadyA pAMca prakAra ke zramaNoM ke lie banavAI jAtI hai, yaha vaktavyatA hai / 'mahAsAvadyA' ke sambandha meM cUrNikArakRta vyAkhyA - 'mahAsAvajjA egaM samaNajAtaM, samuddisa jAva bhavaNagihANi vA mahatA chajjIvanikAya-samAraMbheNaM mahatA AraMbhasamAraMbheNaM aNegappagArehiM ca AraMbhehi saMjayaTThAe chAviMti lipyaMti saMthAragA oyaTTagA kuNaMti, duvAraM kareMti, piMdhati vADo / '- arthAt " Page #169 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 144 AcArAMga sUtra - dvitIya zrutaskandha (9) alpasAvadhakriyA- jo zayyA pUrvokta (kAlAtikrAntAdi) doSoM se rahita gRhastha ke dvArA kevala apane hI lie apane hI prayojana se banAI jAtI hai aura usameM vicaraNa karate hue, sAdhu anAyAsa hI Thahara jAte haiM vaha alpa sAvadhakriyA kahalAtI hai| 1 'alpa' zabda yahA~ abhAva kA vAcaka hai| ataeva aisI vasati sAvadhakriyA rahita arthAt nirdoSa hai| kAlAtikrAntA Adi ke sUtroM se pUrva anya matAnuyAyI sAdhuoM ke bArabAra AvAgamana vAle avAsa sthAnoM meM nirgrantha sAdhuoM ke lie Rtubaddha mAsakalpa yA cAturmAsakalpa karane kA niSedha kiyA gayA hai, usakA kAraNa yaha hai ki UparA-UparI kisI eka hI sthAna meM mAsakalpa yA cAturmAsakalpa karane se dUsare sthAnoM ko lAbha nahIM miltaa| sAdhuoM ke darzana-zravaNa ke prati aruci evaM azraddhA paidA ho jAtI hai| "atiparicayAdavajJA' vAlI kahAvata bhI caritArtha ho sakatI hai| mUla meM yahA~ 'sAhammiehiM ovayamANehiM ' pada hai, jinakA zabdaza: artha hotA haiyadi sAdharmika sAdhu barAbara Ate-jAte hoM to .... / ina nau prakAra kI zayyAoM meM pahale-pahale kI 8 zayyAe~ 3 doSa yukta hone se sAdhuoM ke lie avihita mAlUma hotI haiN| antima 'alpasAvadhakriyA' yA 'alpakriyA' zayyA vihita hai| vAstava meM dekhA jAe to prathama do prakAra kI zayyA (vasatisthAna yA makAna) apane Apa meM doSayukta nahIM haiM, ve donoM sAdhu ke aviveka ke kAraNa doSayukta banatI haiN| abhikrAntA aura anabhikrAntA zayyA ko vRttikAra kramaza: alpadoSA aura akalpanIya batAte haiN| abhikrAntA meM ukta AvAsa sthAnoM ke nirmANa meM bhAvuka gRhastha kA uddezya sabhI prakAra ke bhikSAcaroM ko ThaharAne kA hotA hai, unameM 'nirgrantha-zramaNa' bhI usake nirmANa-uddezya ke antargata A jAte haiM aura - eka prakAra ke sAdharmika zramaNa-varga ke uddezya ke gRhastha jo lohakArazAlA yAvat bhavanagRha Adi banavAtA hai, SaTjIvanikAya ke, mahAn samArambha se mahAn, Arambha samArambha se| sAtha hI aneka prakAra ke ArambhoM se saMyamI sAdhu ke lie makAna para chappara chAtA hai, lIpatA hai, saMstArakoM ko adala-badala karatA hai, dvAra banavAtA hai, bAr3A banda karatA hai| vRttikAra kisI eka sAdhArmika ke uddezya se banAI huI zayyA ko mahAsAvadyA kahate haiN| cUrNikAra ne alpasAvadyA kI vyAkhyA isa prakAra kI hai - "appasAvajAe- appaNo sayaTTAe ceveti, itarAitarehiM, iha appasatthANi vajitA pasatthehiM pAhuDehiM NevvANassa saggassa vA egapakkhaM kammaM sevti| egapakkhaM iriyaavhiyN| esA appsaavjjaa|"- alpasAvadyA zayyA-gRhastha apane - nijI prayojana ke lie banavAtA hai| itarAitarehipAhuDehi ..... isameM aprazasta prAbhRtta (sAdhu ke lie sAvadhakriyA se yukta makAna kI bheMTa) chor3akara sAdhu prazasta prAbhRttoM (tapa, saMyama, kAyotsarga, dhyAna Adi niravadya kriyAoM ke upahAroM) se nirvANa kA yA svarga ke ekapakSIya kamra yA sevana karatA hai| ekapakSa iiryaapthik| yaha alpasAvadyAzayyA kA svarUpa hai| 2. vRhatkalpabhASya malaya0 vRtti0 gA0 593 se 599 tk| 3. eka mata ke anusAra-9 meM se- abhikrAntA evaM alpasAvadhakriyA do ko chor3akara zeSa 7 agrAhya haiN| Page #170 -------------------------------------------------------------------------- ________________ dvitIya adhyayana : dvitIya uddezaka : sUtra 440 - 145 anabhikrAntA meM to ve AvAsagRha abhI puruSAntarakRta, paribhukta evaM Asevita na hone se akalpanIya haiM hI - nirgrantha sAdhuoM ke AvAsa ke lie| vA aura mahAvA donoM prakAra kI zayyA akalpanIya haiM, kyoMki vA meM sAdhusamAcArI se anabhijJa gRhastha sAdhu ko upAzraya dene hetu apane lie banAne kA bahAnA banAtA hai; mahAvA meM gRhastha ukta AvAsasthAna ko zramaNAdi kI gaNanA karake unake nimitta se hI ukta AvAsagRha banavAtA hai, isalie vaha nirgrantha sAdhuoM ke lie kalpanIya nahIM ho sktaa| aba rahI sAvadyA aura mahAsAvadyA shyyaa| jaba gRhastha sabhI prakAra ke zramaNoM ke lie AvAsagRha banavAtA hai, usameM Thaharane para nirgrantha sAdhu ke lie vaha sAvadyA zayyA ho jAtI hai, kyoMki sAvadyA meM to upAzraya-nirmANa meM SaTakAyika-jIvoM kA saMrabha, samArambha aura Arambha hotA hai| vahI zayyA jaba khAsataura se sirpha nirgrantha zramaNoM ke lie hI gRhastha banavAtA hai, aura usameM nirgrantha sAdhusAdhvI Thaharate haiM to vaha unake lie 'mahAsAvadyA' ho jAtI hai| vRttikAra ne donoM prakAra kI zayyAyeM akalpanIya , aprAsuka evaM aneSaNIya batAI haiN| mahAsAvadyAzayyA kA sevana karane se sAdhu dvipakSa-doSa kA bhAgI hotA hai| pA~ca prakAra ke zramaNa ye haiM- "niggaMtha-sakka-tAvasa-gerua-AjIva paMcahA samaNA" (1) nirgrantha (2) zAkya (bauddha), (3) tApasa, (4) gairika aura (5) AjIvaka ye pA~ca prakAra ke zramaNa haiN| jahA~ gRhastha kevala apane nimitta apane hI viziSTa prayojana ke lie vibhinna makAnoM kA nirmANa karAtA hai, usameM Arambhajanita kriyA usa gRhastha ko lagatI hai, sAdhu to usameM vihAra karatA huA Akara anAyAsa- sahaja rUpa meM hI Thahara jAtA hai, mAsakalpa yA cAturmAsa kalpa bitAtA hai to usake lie vaha alpakriyA-zayyA nirdoSa hai, kalpanIya hai| yahA~ vRttikAra 'alpa' zabda ko abhAvavAcaka mAnate haiN| tAtparya yaha hai ki jisa AvAsasthAna ke nirmANa meM sAdhu ko AdhAkarmAdi koI doSa nahIM lagatA, koI kriyA nahIM lagatI, vaha parikarmAdi se mukta sAvadhakriyArahita zayyA hai| usa upAzraya meM niravadya kriyAe~ sAdhu karatA hai, isalie zAstrakAra ne mUla meM inakA nAma 'alpakriyA' na rakhakara 'alpasAvadhakriyA' rakhA hai| 'uDubaddhiyaM' Adi padoM ke artha- RtubaddhakAla- zeSakAla yAnI cAturmAsa chor3akara ATha mAsa; mAsakalpa, vAsAvAsiyaM- varSAvAsa sambandhI kAla- cAturmAsa kAla yA cAturmAsa klp| uvAtiNittA- vyatIta karake, apariharittA- parihAra na karake, yAnI anyatra na bitaakr| saDDA- zrAddha- zrAvaka gaNa yA zraddhAlu bhktjn| AesaNANi- luhAra, sunAra Adi kI zAlAe~, AyataNANi- devAlayoM ke pAsa banI huI dharmazAlAe~ yA kamare / sabhA- vaidika Adi logoM kI zAlAe~, paNiyagihANi- dukAneM, paNiyasAlAo-- vikreya vastuoM ko rakhane ke godAma, kammaMtANi- kArakhAne, dabbha-darbha, vanbha- vardha- camar3e kI barata-rassA, vavva yA vakka- valkala- chaal| selovaTThANa- pASANamaNDapa, bhavaNagihANi Page #171 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 146 044 dvatIya bhUmigRha, talaghara pAhuDe upahAra rUpa meM prApta, bheMTa diye huye gRha, vaTTati " upayoga meM lAta haiM / vahave samaNajAte-- aneka prakAra ke zramaNI paMcavidha zramaNoM kI, evaM samaNajAtasirpha eka prakAra ke nirgrantha zramaNavarga ko, uvAgacchati Akara rahate haiM, Thaharate haiN| chAvatI kA tAtparya hai saMyama sAdhu ke lie gRhastha makAna para chappara chAtI kAya ka haiM, yA makAna para chata DAlatI hai ki saMthAraduvArapihaNato "" kA tAtparya hai / sAdhu ke lie Ubar3a-khAbar3a saMstAraka bhUmi sone kI jagaha ko samatala karavAtA hai tathA dvArako banda karane yA Dhakane ke lie kapa Adi banavAtA hai, yA dvAra banda karavAtA haiN| loke ER IS "dupakkha te kamma seveti vRttikAra ne isa paMkti kI vyAkhyA isa prakAra kI haiM RIPE 11 " dravya se ve sAdhuveSI haiM, kintu sAdhu jIvana meM audhAkama doSa yukta upAzraya (vasati)' ke sevana ke kAraNa bhAva se gRhastha haiN| eka aura rAma aura eka aura dveSa hai, eka aura IyApatha tA dUsarI ora sAmparAyika haiM, isa prakAra dravya se sAdhu ke aura bhAva se gRhastha ke kamI kA S IS THE P15 BEST FIP sevana karane ke kAraNa ve 'dvipakSakarma' kA sevana karate, sAtha jIvana ke lie kalpanIya, TIOT egapakkha te kamme sarvati' "ve sAdhu ekapakSIya yAnI sAdhu-ucita, upayukta karma (kAyotsarga, svAdhyAya, zayanAsanAdi kriyAe~ karate haiN| usa bhikSu tassa bhikkhussa vA bhikkhuNIe vA sAmaggiyaM / pANa 442. evaM yaha ( bhikSubhAva kI) samagratA hai bIo uddesao samato kSaNa kalie (jJAnAdi AcArayukta REILS BENISTI ELS taioM uddesaoM ATFT RATES ATTRS IST tRtIya uddezaka upAzraya - chalanA-viveka 443. se ya No sulabhe 'phAsUe uThe ahesANaje, No ya khalu suddha imehi pAhuDerhi, chAvaNato levaNatA sa saMthAra-duvAra pihANato piNddvaatesnnaao| se ya IFF PS 15TES TOETS DIE taMjA 11. se yaNo sulabhe0 Adi paMktiyoM kA yA cUrNikAra ke zabdoM meM saMbaMdho aphAsugANaM vivego, phAsugANaM grahaNaM vasahINaM / seya ko sulabhe phAra vassae / AhAro ...su so hijjati, vasahI dukAnaM uchaM aNNAtaM aNNAteNa, katare uMche! ahesaNije jahA esaNije / so pucchati ujjugaM sAhu kimattha sAMhuNI Na acchati? bhaNati paMDissato Natthi appaNI " - Page #172 -------------------------------------------------------------------------- ________________ dvitIya adhyayana : tRtIka uddezyaka sUtra 443 147 riyArate gaNarate misIhiyAste sejA-saMthAra-piMDavAtesaNArate, saMti bhikkhuNo evamakkhAiNo ujjukddaa|-nniyaagpddivnnnnaa amAyaM kuvvamANA viyaahitaa| saMtegatiyA pAhuDiyA ukkhittapucAre bhavati, evaM mikkhittapuvvA bhavati, paribhAiyapuvvA bhavati, paribhuttapuvA bhavati, paschiviyapuvyA bhavati, evaM viyAgaremANe samiyA viyAgarei? haMtA bhvti| 443. vaha prAsuka, uMcha aura eSaNIya upAzraya sulabha nahIM hai| aura na hI ina sAvadyakarmoM (pApayukta kriyAoM) ke kAraNa upAzraya zuddha (nirdoSa) milatA hai, jaise ki kahIM sAdhu ke nimitta upAzraya kA chappara chAne se yA chata DAlane se, kahIM use lIpane-potane se, kahIM saMstArakabhUmi sama karane se, kahIM use banda karane ke lie dvAra lagAne se, kahIM zayyAtara gRhastha dvArA sAdhu ke lie AhAra banAkara dene se eSaNAdoSa lagAne ke kaarnn| .. [kadAcita ukta doSoM se, rahita upAzraya mila bhI jAe, phira bhI sAdhu kI Avazyaka va pAThaM paDismayaM kre| (i?! evaM no sulabhe phaasue| uNche|nny suddhe imehiM pAhuDehiM-ti kAraNehiM, kANi tA tANi? chAvaNaM galamANIte kuDDamANIte, bhUmIte vA levaNaM, saMthArao uyaTTago duvArA khuDDugA mahallagA kareMti, pihaNaM vADassa dArassa vA, piMDavAtaM vA mama giNha, Na dosaa| arthAt yahA~ prasaMga aprAsuka upAzrayoM kA viveka aura prAsukoM kA grahaNa karanA hai| vahIM prAsuka upAzraya sulabha nahIM hai| AhAra kI zodha sukhapUrvaka ho sakatI hai, vasati kI duHkhpuurvk| koI zrAvaka bhedra' sAdhu se pUchatA hai- sAdhu isa gA~va meM kyoM nahIM dikate? vaha kahatA hai-- upAzraya nahIM hai| sAdhu ke lie zrAvaka upAzraya banavAte haiN| isa kAraNa prAsuka aura uMcha upAzraya sulabha nahIM haiN| ina sAvadha yukta kAraNoM (prAbhRtoM) se upAzraya zuddha (nirdoSa) nahIM rahatA-ve kauna se kAraNa haiM? ve ye haiM- sAdhu ke lie makAna ke gale (Upara ke sire) se lekara yA dIvAra se lekara usa para chappara chI denA, yA chata DAla denA, jamIna (pharza) para lIpanA, saMstArakaH bhUmi ko kUTa-pITa kara cUra-cUra kara DAlanA, choTe daravAjoM ko bar3e banAnA, bAr3e yA daravAje ko DhakanA yA kivAr3a banAnA, phira zayyAtara gRhastha kI ora AhAra lene kA Agraha, na lo to dvessbhaav| ye saba sAvadyakarmarUpa kAraNa haiN| ...... 'ujjakuDA' ke sthAna para pAThAntara hai- ujjayakaDA, ujjuyaDA, ujuaDA, ujuyA aadi| 'NiyogapaDivaNNA kA artha cUrNikAra ne kiyA hai-carittapaMDivaNNA -cAritrapratipanna- mokssaarthii| 'ukkhitapuvvA Adi padoM kI vyAkhyA cUrNikAra ke zabdoM meM dekhie "so gihattho majjha assiM bhitti, ekeSAM egatA ukkhittapavvA paDhama sAhaNaM ukkhivati agge bhikkhaM hiMDatANaM... ukkhittaSavyA, mA evaM caragAdINaM dehAparibhuttapuvvA taM appaNA bhuMjaMti sAhUNa ya deMti, pariviyapuvvA accaNiyaM kreNti|" - arthAt "vaha gRhastha ye socakara ki merI ina para bhakti hai, kaI sAdhuoM ke lie pahale se usa makAna koM alaga sthApita kara (rakha )detA hai; bhikSA ke lie ghUmate hue sAdhuoM ko dekhakara kahatA hai -"yaha makAna carakAdi parivrAjakoM ko mata denA, aisI zayyA utkSiptapUrvA hai| paribhuttapuvvA - jisakA pahale svayaM upabhoga kara letA hai, phira sAdhuoM ko detA hai| parichaviyapuvbA-- sAdhuoM ke lie khAlI karAkara usa makAna ko arcanIya- muhara banA detA hai| ya ha TOP Page #173 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 148 AcArAMga sUtra - dvitIya zrutaskandha kriyAoM ke yogya upAzraya milanA kaThina hai, kyoMki] kaI sAdhu vihAra caryA-parAyaNa haiM, kaI kAyotsarga karane vAle haiM, kaI svAdhyAyarata haiM. kaI sAdha (vaddha, rogI, azakta Adi ke lie) zayyA saMstAraka evaM piNDapAta (AhAra-pAnI) kI gaveSaNA meM rata rahate haiN| isa prakAra saMyama yA mokSa kA patha svIkAra kiye hue kitane hI sarala evaM niSkapaTa sAdhu mAyA na karate hue upAzraya ke yathAvasthita guNa-doSa (gRhasthoM ko ) batalA dete haiN| kaI gRhastha (isa prakAra kI chalanA karate haiM), ve pahale se sAdhu ko dAna dene ke lie upAzraya banavA kara rakha lete haiM, phira chalapUrvaka kahate haiM - "yaha makAna hamane caraka Adi parivrAjakoM ke lie rakha chor3A hai, yA yaha makAna, hamane pahale se apane lie banA kara rakha chor3A hai, athavA pahale se yaha makAna bhAI-bhatIjoM ko dene ke lie rakhA hai, dUsaroM ne bhI pahale isa makAna kA upayoga kara liyA hai, nApasanda hone ke kAraNa bahuta pahale se hamane isa makAna ko khAlI chor3a rakhA hai| pUrNatayA nirdoSa hone ke kAraNa Apa isa makAna (upAzraya) kA upayoga kara sakate haiN|" vicakSaNa sAdhu isa prakAra ke chala ko samyaktayA jAnakara doSayukta mAlUma hone para usa upAzraya meM na tthhre| (ziSya pUchatA hai-) "gRhasthoM ke pUchane para jo sAdhu isa prakAra upAzraya ke guNa-doSoM ko samyak prakAra se batalA detA hai, kyA vaha samyak kahatA hai|" (zAstrakAra uttara dete haiM-) 'hA~, vaha samyak kathana karatA hai|' vivecana- upAzraya-gaveSaNA meM chalA na jAe - isa sUtra meM saralaprakRti bhadra sAdhu / ko upAzraya gaveSaNA ke sambandha meM hone vAlI chalanA se sAvadhAna rahane kA nirdeza kiyA hai| vRttikAra ne isa sUtra kI bhUmikA ke rUpa meM sAdhu aura gRhastha kA saMvAda yojita kiyA haikadAcita grAma meM bhikSA ke lie yA upAzraya ke anveSaNArtha kisI sAdhu ko gRhastha ke ghara meM praviSTa hote dekha koI zraddhAlu bhadra gRhastha yaha kahe ki "bhagavan ! yahA~ AhAra-pAnI kI sulabhatA hai, ataH Apa kisI upAzraya kI yAcanA karake yahIM rahane kI kRpA kreN|" isake uttara meM sAdhu yaha kahatA hai- "yahA~ prAsuka AhAra pAnI milanA to durlabha nahIM hai, kintu jahA~ AhAra pAnI kA upayoga kiyA jAe aisA prAsuka (AdhAkarma Adi doSoM se rahita) uMcha (chAdana-lepanAdi uttaraguNa-doSa rahita) tathA eSaNIya (mUlottara-guNa-doSa rahita) upAzraya milanA durlabha hai|" mUlottara-guNa vizuddha upAzraya (zayyA)- vRttikAra ne (1) mUlaguNa-vizuddha, (2) uttaraguNa-vizuddha evaM (3) mUlottaraguNa-vizuddha yoM tInoM prakAra kI vasati (upAzraya ) kI vyAkhyA isa prakAra kI hai paTTI vaMso do dhAraNAo cattAri muulveliio| mUlaguNehiM visuddhA esA AhAgaDA vshii||1|| Page #174 -------------------------------------------------------------------------- ________________ dvitIya adhyayana : tRtIya uddezaka: sUtra 443 vaMsa kaDaNIkaMpaNa - chAyaNa-levaNa-duvAra bhUmIo / pari kammavippamukkA esA mUluttaraguNe // 2 // dUmia-dhUpia-vAsia - ujjovia balikaDA a vattAya / sittA sammaTThA vi a visohi-koDIgayA vasahI // 3 // mUluttaraguNasuddhaM thI - pasu -paMDaga - vivajjiyaM vasahiM / sevejja savvakAlaM, vivajjae huMti dosA u // 4 // puTThI, bAMsa, do dhAraNa aura cAra mUla balliyA~, isa sAmagrI se svAbhAvika rUpa se gRhastha dvArA apane lie banAyI huI yaha vasati ( vAsasthAna) mUla guNoM se vizuddha hai / * tathA bAMsa caTAI, kASTha kA hAtA, chAdana - lepana, dvAra nirmANa, bhUmi sama karanA Adi parikarmmo se vimukta jo vasati hai, vaha bhI mUlettaraguNa - vizuddha hai / * gRhastha dvArA apane liye sapheda kI huI, dhueM se kAlI, dhUpa se suvAsita, prakAza kI huI, bali kI huI, upayoga meM lI huI, sIMcI huI ghisa kara cikanI kI huI vasati bhI vizuddhi kI koTi ke antargata hai / 149 , - sAdhu ko sadA mUla aura uttara guNoM se zuddha tathA strI- pazu- napuMsaka rahita vasati kA sevana (upayoga) karanA cAhie, isase viparIta hone para vaha doSayukta ho jAtI hai / 1 zuddha-nirdoSa vasati ke lie sarvaprathama tIna bAteM apekSita haiM - 1. prAsuka 2. uMcha aura 3. eSaNIya / arthAt - kramazaH (1) AdhAkarmAdidoSa se rahita, (2) chAdanAdi uttaraguNadoSa se rahita aura (3) mUlottaraguNa- vizuddha honI caahie| ina tInoM ke atirikta vaha sAdhu kI Avazyaka kriyAoM ke lie upayukta bhI honI caahie| isIlie nirdoSa evaM upayukta vasati kA milanA durlabha batAyA hai / 2 muni andhabhakti ke cakkara meM na Ae kisI sarala niSkapaTa muni se upAzraya ke doSoM ko jAnakara koI atizraddhAlu gRhastha muni ko upAzraya banAkara bheMTa dene ke lie cAlAkI se aneka prakAra se usakI nirdoSatA siddha kara detA hai / yathA-- (1) pahale hamane parivrAjakoM ke lie banAyA thA, (utkSiptapUrvA) (2) yA pahale hamane apane lie banAyA thA, (nikSiptapUrvA) (3) pahale hamane bhAI-bhatIjoM ko dene ke liye rakhA thA ( paribhAiyapuvvA ) (4) hamane yA dUsaroM ne isakA upayoga bhI pahale kara liyA hai / (paribhuttapuvvA) (5) nApasaMda hone ke kAraNa bahuta pahale se hamane ise chor3a diyA hai (pritttthviypuvvaa)| 3 vicakSaNa muni gRhastha ke isa prakAra ke vAgjAla meM na pha~se, vaha samyak rUpa se chAnabIna kare, yahI zAstrakAra kA Azaya hai / piMDavAtesaNAo kA tAtparya vRttikAra batAte haiM- kisI gRhastha se AjJA lekara usake upAzraya meM nivAsa karane para vaha ( zayyAtara) sAdhu ke lie bhaktivaza AhAra banavAkara muni se 1. AcArAMgavRtti patrAMka 368 2. vahI, patrAMka 368 3. vahI, patrAMka 369 - Page #175 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 150 AcArAMga sUtra - dvitIya zrutaskandha lene kA Agraha karatA hai, lene para muni ko zayyAMtarapiNDa-grahaNa nAmaka doSa lagatA hai, na lene para muni ke prati usake mana meM roSa, dveSa, avajJA Adi honA saMbhava hai| 'viyAgaramANe samiyA viyAgarei?' isa paMkti kA Azaya cUrNikAra yoM batAte haiM - . upAzraya ke guNa-doSa batAne vAlA niSkapaTa bhadra sAdhu samyak kathana karatA hai? arthAt karma-bandhana se lipta nahIM hotA? isake uttara meM kahate haiM, 'hA~ vaha ThIka hI kahatA hai| arthAt karmabandha se lipta nahIM hotaa|' niSkarSa yaha hai ki bhAvuka gRhastha sAdhu ke kathana para se upAzraya nirmANa ke lie jo bhI Arambha-samArambha karatA hai, usa pApakarma kA bhAgI upAzraya ke doSa batAne vAlA sAdhu nahIM hotaa| upAzraya meM yatanA ke lie preraNA.. F TER a .... 444. se bhikkhU vA 2 se jja puNa chavassayAjANejjA-khuDDiyAo khuDDaduvAriyAo NitiyAo saMNiruddhAo bhavaMti, tahappagAre uvassae rAo vA vidhAle vA NikkhamamANe vA pavisamANe vA purAhattheNa pacchApAeNa tato saMjayAmeva Nikkhameja vA pavisaija vaa| kevalI bUyA aayaannmetN| je tathya samaNANa 2 vA mAhaNANa vA chattae vA mattae 1. AcArAMga cUrNi meM dekhie - sa evaM sAhU akkhAyamANo samyak akkhAti, Na lippati kammabaMdheNaM? assa gAhA (1) vAgaraNaM-haMtA! samyak bhaNati, Na lippati kammabaMdheNa ityrthH| 2. khuDDiyAo Adi padoM kI vyAkhyA cUrNi meM isa prakAra hai - khuDDi - khuDDi eva duvAra saMniruddhaM khuDalagaM vaa| NiccitAo, Na uccaao| saMniruddhA sAdhuhiM annehi vA bharitiyA, ahavA khuDuliyA ceva bhaNNAMti sNnniruddhyaa| etAsu divA viNa kappati, kAraNaThiyANaM, jayarAti vigAlA bhnnitaa| purAhattheNa rayaharaNeNa, hatthopacAraM kRtvaa| pacchA pAdaM krejaa| arthAt khuDDi / / choTA, duvAraM -dvAra hai, saMniruddha-banda hai, athavA kSudraka hai| NiccitAo-aMcA nahIM hai| saMniruddhA dUsare sAdhuoM se bharA par3A hai, athavA choTe-se makAna ko hI saMvisyaka cAroM ora semendra kahate haiN| aise makAnoM meM dina meM bhI rahanA nahIM klptaa.| kAraNavaza rahane vAle sAdhuoM ke lie yaha yatanA rAtri aura vikAlA (sandhyA) ke lie batAI hai| purAhattheNa rajoharaNa se hAtha kA upacAra karake pahale Tole, pacchApAeNa-phira paira utthaae| "je tattha samaNANa vA-" Adi padoM kI vyAkhyA cUrNi meM isa prakAra kI hai-ke ca dosA? samaNA paMca,mAhaNA dhIyArA ahavA sAvagA, chattaM chasameva, mattae uccArAdi,bhaNDae vA pAdaNijogo savvaM vA uvagaraNaM, laTThI AyappamANA, bhisittA kaTThamayI, bhisigAbhisigA ceva, celaggahaNA vattha, ca (chi) limaNI doro, cammae migacamma uvAhaNAo vA, cammakosaoM khalao aMguTThakosaeM vA, cmmcchednnyN-vbbho|" arthAt -ve doSa kauna-se? samaNA-5 prakAra ke pramaNa, mAhaNAbrAhmaNa yA zrAvaka, chatta-chatraka (chAtA), mattae-uccArAdi ke lie tIta bhAjana, bhaMDae pAtraniryoga (pAtra va isase sambandhita sAmAna) yA samasta upakaraNa, laTThI-apanI U~cAI ke barAbara bhisittA - kASThamaya Asana athavA RSi-Asana (vRSikA), cela- vastra, cilamirI-rassA yA maccharadAnI, yavanikA / cammae-mRgacarma athavA camar3e ke jUte / cammakosao-camar3e kA thailA, khalItA yA camar3e kA mojA, cammacchedaNae-camar3e kA vstr/pttttaa| Page #176 -------------------------------------------------------------------------- ________________ dvitIya adhyApakala tRtIya uddezyakA sUtra 444 151 vA DaMDae vA lachiyA kA bhisiyA vA mAliyA vA cele vAcilimilI vA cammae vA cammakosae vAcAmAcchedaNae vA dubAddhe duzivirakhAle aNikaMpocalAcale,bhikkhU ya rAto vA viyAle vA zikkhAmamAyo vApatrisasAmo vA vAyalejAvA pakaDejAvA, se tatthA payalamANe vA pavaDamANe bA hatthaM vA pAyaM lA jAba diyajJAtaM kAlUseja vA pANANi vA 4 abhihaNeja vA jAva vravaseveja bA| ETAIT ki FFESSIFFERE : / aha bhikkhUNa pulovAdidvArA jaMtahAsamA uvAssAeM purAhatyeNa pacchApAdeNa tato saMjayAmekaNikanameja kA pavileja vA TFEETrrotri - Totri.. . Free Feso. vaha sAdhu yA sAdhvIvidiaise upAya ko jAme, jo choTA hai, yA choTe dvAroM vAlA hai, tathA nIcA hai, yA nitya jisake dvAra baMda rahate haiM, tathA caraka Adi parivrAjakoM se bharA huA hai| isa prakAra ke upAzraya meM (kadAcit kisI kAraNavaza sAdhu ko ThaharanA par3e to) vaha rAtri meM yA vikAla meM bhItara se bAhara nikalatA huA yA bAhara se bhItara praveza karatA huA pahale hAtha se TaTole le, phira ra seM saMyama (yatanA) pUrvaka vikalelyA praveza kikSavalI bhagavAn kahate haiM / (anyathA) yaha kAmabandhakA kAraNa hA kyoMki vahA~ para zAkya Adi zramaNo kathA brAhmaNoM ke jo chatra pAtra, daMDe, sAThI RSi-asAraSika) nAsikAra eka prakAra kI lambI lAThI yA ghaTikA) vastra, cilimilI (yavanikA, pardA yA maccharadAnI) mRgacarma, carmakozA racamar3e kI thailI) yA carma-chaidamaka ra (camar3e kA paTAne haiM, bAcchI taraha baMdhe hue nahIM asAmAvyAsArakhe hue haiN| asthira. hilane vAle) haiM, kucha adhika caMcala haiM (unakI hAni hone kA Dara hai) / rAtri meM yA vikAla meM andara se bAhara yA bAhara se andara (ayatanA se ) nikalatA-ghusatA huA sAdhu yadi phisala par3e yA gira par3e (to unake ukta upakaraNa TUTa jAe~ge) athavA usa sAdhu ke phisalane yA gira par3ane se usake hAtha, paira, sira yA anya indriyoM (aMgopAMgoM) ke coTa lA sakatI hai yA ve TUTa sakate haiM, athavA prANI, bhUta, jIva aura saccoM ko AghAta lagemA, ve daba jAe~me yAvat ke pApA rahita ho jaaeNge| isalie tIrthaMkara Adi AptapuruSoM ne pahale se yaha pratijJA batAI hai, yaha hetu, kAraNa aura upadeza diyA hai ki isa prakAra ke saMkar3e choTe aura andhakArayukta) upAzraya meM rAta ko yo vikAla meM pahale hAtha seTaTola kara phira para rakhanA cAhie tathA yatApUrvaka bhItara se bAhara yA bAhara se JimmuTuii momo TRIPE sohI kI pANaEEToM kA hAkA mA ... - vivecana upAzraya nivAsa ke samaya viveka aura sAvadhAnI- isa sUtra meM nirdoSa upAzraya milane para bhI tIna-bAtoM kI ora sAdhu kA dhyAna khIMcA gayA hai -(1) choTe saMkIrNa, 1. carmacchedanaka - isa prakAra kA carma DorA, jo do vastra khaNDa ko jor3ane ke kAma meM AtA thaa| Milo cammapariccheyaNagaNAvadhaM tadA vicchinnasaMdhAnArtha athavA dvikhaNDa-saMdhAnaho ghiyate vyavahArasUtra u0 8 vRtti (abhiH bhAga 3, 6011 ---- maga " PSISE ST sakAra bhItara gamanAgamana karanA caahie| Page #177 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 152 nIce daravAjoM vAle yA nIcI chata ke yA aMdhere bAle upAzraya meM binA kAraNa na Thahare, (2) jahA~ pahale se hI aneka anyamatIya zramaNoM yA mAhanoM kI bhIr3a ho, vahA~ bhI binA kAraNa na Thahare, (3) kAraNavaza aise makAna meM ThaharanA par3e to rAta meM yA sandhyAkAla meM jAte-Ate samaya kisI vastu yA vyakti ke jarA-sI bhI Thesa na lagAte hue hAtha yA rajoharaNa se TaTolakara cale, anyathA vastu ko yA dUsaroM ko athavA svayaM ko hAni pahu~cane kI sambhAvanA hai| isa prakAra ke viveka aura sAvadhAnI batAne ke pIche zAstrakAra kA Azaya ahiMsA mahAvrata kI surakSA se hai / anya zramaNoM yA bhikSAcaroM ko bhI nirgrantha sAdhuoM ke vyavahAra se jarA-sA bhI manoduHkha na ho, na ghRNA ho, sAtha hI apanA bhI aMga-bhaMga Adi hone se ArtadhyAna na ho, isI dRSTi se prastuta sUtra meM viveka aura sAvadhAnI kA nirdeza hai| 1 AcArAMga sUtra dvitIya zrutaskandha upAzraya-yAcanA vidhi 2 445. se AgaMtAresu vA 4 aNuvIyI uvassayaM jAejA re / je tattha Isare je tattha samAdhiTThA 4 te uvassayaM aNuNNavejA * kAmaM khalu Auso ! AhAlaMdaM ahApariNNAtaM vasissAmo, jAva AusaMto, jAva AusaMtassa uvassae, jAva sAhammiyA, 5 ettAva tA uvassayaM gihissAmo, teNa paraM viharissAmo / 446. se bhikkhU vA 2 jassuvassae saMvasejjA tassa puvvAmeva NAmagottaM 6 jANez2A, 1. AcArAMga vRtti patrAMka 369 ke AdhAra para / 2. 'AgaMtAresu vA' ke bAda '4' kA cihna sUtra 432 ke 'AgaMtAresu vA' se 'pariyAva sahesu' taka ke pATha kA sUcaka hai| 3. jAejA ke sthAna para jANejjA pATha kisI-kisI prati meM milatA hai| 4. samAdhiTThAe ke sthAna para samAhiTThAe pATha mAnakara cUrNikAra artha karate haiM 5. - -samAhiTThAe bhusaMdi niyukta | svAmI ke dvArA AdiSTa jAva sAhammiyA Adi paMkti kI vyAkhyA karate hue cUrNikAra kahate haiM. - " jattiyA tumaM icchasi je vA tumaM bhaNasi NAmeNaM asuo gotteNaM visesito, kAraNe evaM NikkAraNe Na ThAyaMti, teNa paraM jati tumaM uviTTijjihisi Na vA tava roihihi uvassao vA bhajjihiti pareNa vihrissaamo|" jaba taka tuma cAhate ho, yA jina sAdhuoM kA nAma lekara athavA jisa gotra se viziSTa batAyA hai, ve kAraNavaza utane hI, usI (utane hI) sthAna meM ThahareMge, binA kAraNa nahIM rheNge| usa avadhi ke pazcAt yadi tuma ise khAlI karAoge, yA tumheM pasanda na hogA yA upAzraya kA dUsare koI upayoga kareMge, to hama vihAra kara deNge| " 6. NAmagottaM jANejjA kA Azaya cUrNikAra batAte haiM- - " NAmagottaM jANettA bhattapANaM Na giNhiti / " sAdhu ( zayyAtara kA) nAma gotra jAnakara usake ghara kA AhAra- pAnI nahIM letA hai| -- - - - - Page #178 -------------------------------------------------------------------------- ________________ dvitIya adhyayana : tRtIya uddezaka : sUtra 446 153 tao pacchA tassa gihe NimaMtemANassa vA aNimaMtemANassa vA asaNaM vA 4 aphAsuyaM jAva No pddigaahejjaa| 445. vaha sAdhu pathikazAlAoM, ArAmagRhoM, gRhapati ke gharoM, parivrAjakoM ke maThoM Adi ko dekha-jAna kara aura vicAra karake ki yaha upAzraya kaisA hai? isakA svAmI kauna hai? Adi bAtoM kA vicAra karake phira (inameM se kisI) upAzraya kI yAcanA kre| jaise ki vahA~ para yA usa upAzraya kA svAmI hai, (yA svAmI dvArA niyukta) samadhiSThAtA hai, usase AjJA mAMge aura kahe - 'AyuSman! ApakI icchAnusAra jitane kAla taka aura (isa upAzraya kA) jitanA bhAga (sthAna) Apa (Thaharane ke lie ) denA cAheM, utane kAla taka, utane bhAga meM hama rheNge|' gRhastha yaha pUche ki "Apa kitane samaya taka yahA~ raheMge?" isa para muni uttara de "AyuSman sadgRhastha! [vaise to kAraNa vizeSa ke binA hama Rtubaddha (zeSa) kAla meM eka mAsa taka aura varSAkAla meM cAra mAsa taka eka jagaha raha sakate haiM; kintu] Apa jitane samaya taka aura upAzraya ke jitane bhAga meM Thaharane kI anujJA deMge, utane samaya aura sthAna taka meM rahakara phira hama vihAra kara jaaeNge| isake atirikta jitane bhI. sAdharmika sAdhu (pATha-paThanAdi kArya ke lie) Ae~ge, ve bhI ApakI anumati ke anusAra utane samaya aura utane bhAga meM rahakara phira vihAra kara jaaeNge|" - 446. sAdhu yA sAdhvI jisa gRhastha ke upAzraya meM nivAsa kareM, usakA nAma aura gautra pahale se jAna leN| usake pazcAt usake ghara meM nimaMtrita karane (bulAne) yA na karane (na bulAne) para bhI usake ghara kA azanAdi caturvidha AhAra aprAsukaM-aneSaNIya jAnakara grahaNa na kreN| vivecana-upAzrayayAcanA aura nivAsa ke pazcAt - sUtra 445 meM upAzraya-yAcanA ke pUrva aura pazcAt kI vyAvahArika vidhi batAI gaI hai| upAzraya-yAcanA se pUrva sAdhu usakI prAsukatA, eSaNIyatA, nirdoSatA tathA upayogitA kI bhalIbhA~ti jAMca-parakha kara leM, sAtha hI usake svAmI tathA svAmI dvArA niyukta adhikArI kI jAnakArI kara leM; sambhava hai, vaha nAstika ho, sAdhu-dveSI ho, anya sampradAyAnurAgI ho, denA na cAhatA ho| itanI bAteM anukUla hoM, taba sAdhu usa makAna ke svAmI yA adhikArI se upAzraya kI yAcanA kre| eka bAta kA vizeSa dhyAna rakhe ki vaha muniyoM kI nizcita saMkhyA na btaae| ' (kyoMki dUsare sAdhuoM kA AvAgamana hotA raha sakatA hai - kabhI kama, kabhI adhika bhI ho sakate haiN|) upAzraya yAcanA ke bAda svIkRti milate hI usa upAzraya sthAna ke dAtA (zayyAtara) kA nAma-gotra tathA ghara bhI jAna le, tAki usake ghara kA AhAra-pAnI na lene kA dhyAna rakhA jA ske| yahI sUtra 446 kA Azaya hai| 1. AcAMrAga sUtra vRtti patrAMka 370 ke AdhAra para 2. vahI, patrAMka 370 Page #179 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 154 AcArAMga sUtra - dvitIya zrutaskandha niSiddha upAzrayAH 447. se bhikkhU vA 2 se jjaM puNa uvassayaM jANejjA sAgAriyaM sAgaNiyaM saudaya, jo paNNassa 'NikkhamaNa-pavesAe ? No paNNassa vAyaNa jAva ciMtAe, tahappagAre uvassae No ThANaM vA 3 tejjA / 448. se bhikkhU vA 2 se jjaM puNa uvassayaM jANejjA gAhAvatikulassa majjhamajheNaM gaMtu vatthae paDibaddhaM vA No paNNassa NikkhamaNa jAva ciMtAe, tahappagAre uvassaeM No ThANaM vA 3 ceteA / Fe FAL - iha khalu gAhAvatI vA jAva No paNNassa jAva * ciMtAe / pa 449. se bhikkhU vA 2 se jjaM puNa uvassayaM jANejAkammakarIo vA aNNamaNNaM akkosaMti vA jAva uddaveMti vA, se evaM NaccA tahappagAre uvassae No ThANaM vA 3 cetejjA / . se bhikkhU vA se jrja puNa uvassarya jANejjA iha khalu gAhAvatI vA jAva kammarkarIo vA aNNamaNNassa gAtaM telleNa vA ghaeNa vA NavaNIesa vA vasAe vA abbhaMge ['gaiM ] ti vA makkhe [ kkheM ] ti vA, No paNNassa jAva * ciMtAe, tahappagAre uvassae No ThANaM vA 3 caitejA / - * 11. se bhikkhU vA 2 se jjaM puNa uvassayaM jANejjA analaka pa * iha khalu gAhAvatI vA jAva aNNamaNNassa gAyaM siNANeNa vA kakveNa vA loddheNa vA vaNNeNa vA vA umeNa vA AghaMsaMti vA paghaMsaMti vA uvvaleMti vA uvvaGgeti vA, No paNNassa NikkhamaNapavese ' jAva No ThANaM vA 3 cetejjA / 5 452. se bhikkhU vA 2 se jjaM puNa uvassayaM jANejjA * iha khalu mAhAvatI vA jAba Berse 21. 'No paNNassa' Adi pATha kI vyAkhyA cUrNikAra yoM karate haiM paNNoM Adhario ahavA biMdU jANao, tassa paNNassa Na bhavati niSkramaNa-praveza-saMkaTa ityarthaH / vAyaNa-pucchaNa-pariyaTTaNadhammANuogaciMtAe sAgArie Na tANi sakaMti kareThaM tamhA aNAdINi NaH kujjA / " arthAt paNNa kA artha hai, AcArya (prajJa) athavA vidvAn, jJAyaka, usa prAjJa kA niSkramaNa aura praveza ucita nahIM hai| vAcanA, pRcchanA, paryaTanA, dharmAnuyogacintA, Adi gRhastha parivArayukta upAzraya meM nahIM kie jA sakate, isalie sthAnAdi kArya vahA~ na kre| ka 2. pavesAe ke sthAna para pavissAe, pavisAe aura pavisaNAe pAThAntara haiN| * isa cihna se jAva zabda se nikkhamaNa se lekara dhammANuogaciMtAe taka kA pATha sUtra 348 ke anusaar| 3. akkosati ke bAda jAva zabda akkosaMti se lekara uddavati taka ke sAre pATha kA sUcaka hai, sUtra 422 ke anusAra / 4. kisI-kisI prati meM 'vasAe vA' pATha nahIM hai| 5. yahA~ jAva zabda se 'pavese' se lekara No ThANaM vA taka kA pUrNa pATha smjheN| Page #180 -------------------------------------------------------------------------- ________________ fare adhyayana tRtIya uddezaka sUtra 447-454 156 kammakarIovA aNNamaNNassa goyaM sItodagaviyaDeNa vA usiNodagaviyaDeNa vA uccholeMti vApadhoveti vA siMcati vA siNAveti vA No paNNassa java * NoM ThANaM vA 2 yetejjA / SE 1 kara 453. iha khalu gAhAvatI vA javi kammakarIo vA NigiNI ThitA NigijA uvallINA mehuNadhammaM viNNavati rahassiva vA marta mateti No paNNassa jAva * NoM ThANaM vA 3 cetejaa| 454. se bhikkhU vA 2 se jjaM puNa uvassarya jANijjA AiNNaM salekkha, No paNNassa jAva * * No ThANaM vA 3 tejA ka 447e vaha sAdhu yA sAdhvI yadi aise upAzraya ko jAne, jo gRhasthoM se saMsakta ho, agni se yukta ho, sAcata jala se yukta hoM, to usameM prAjJa sAdhu-sAdhvI ko nirgamana-praveza karanA ucita nahIM hai aura na hI aisA upAzraya vAcanA, (pRcchA, parivartanA, anuprekSA aura dharmAnuyoga --) cintana ke lie upayukta hai| aise upAzraya meM kAyotsarga, (zayana-Asana tathA svAdhyAya) Adi kArya na kre| " 448. vaha sAdhu yA sAdhvI yadi aise upAzraya jisameM nivAsa ke lie gRhastha ke kA jAne ghara meM se hokara jAnA par3atA ho, athavA jo upAzraya gRhastha ke ghara se pratibaddha (saTA huA, nikaTa) hai, vahA~ prAjJa sAdhu kA AnA-jAnA ucita nahIM hai, aura na hI aisA upAzraya vAcanAdi svAdhyAya ke lie upayukta hai| aise upAzraya meM IS BE BISTE PRISST za ra upAzraya meM sAdhu sthAnAdi kArya na kare / agara eka se i ke ha yadi, sAdhu yA sAdhvI aise upAzraya ko jAne ki isa upAzraya bastI meM gRha svAmI, usakI patnI, putra-putriyA~, putravadhue~, dAsa-dAsiyA~ Adi paraspara eka dUsare ko kosatI haiM jhir3akatI haiM, mAratI pItI yAvata upadrava karatI haiM, prajJAvAn sAdhu ko isa prakAra ke upAzraya meM na to nirgamana praveza hI karatA yogya hai, aura na hI vAcanAdi svAdhyAya karatA ucita hai| yaha jAnakara sAdhu isa prakAra ke upAzraya meM sthAnAdi kArya na kare ke khi 450. sAdhu yA sAdhvI agara aise upAzraya ko jAle, ki isa upAzraya - bastI meM gRhastha, usakI patnI putrI yAvata naukarAniyA~ eka dUsare ke zarIra para tela, ghI, navanIta yA vasA se mardana karatI haiM yA cupar3atI (lagAtI haiM, to prAjJa sAdhu kA vahA~ jAnA-AnA ThIka nahIM haiM aura na hI vahA~ vAcanAdi svAdhyAya karanA ucita hai| sAdhu isa prakAra ke upAzraya meM sthAnAdi kArya na kare / niki - 1. padhovaMti ke sthAna para pAThAntara haiM. pahopaMti, phoaNti| artha vahI hai| isase nikharmaNa "dhamA mugaciMtAeM', 'taka kA samagra pATha sUtra 348 vat / (4) 2. isake sthAna para pAThAntara haiN| - AiNNa saMlekkhe, Ainna saMlekkhaM, AteNNa salekkha, AiNNaselekkha / artha samAna haiM (2) tulanA kIjie :- cittabhitiM na nijjhAe, nAri vA alakikaza - 15 bhakkhara pika kSaNaM diSTi paDimA 115 dazavai08/54 surA yahA~ jAva sabda se prapazAsa se lekara mogaNaM vA vaha kA pATha samajheM (c) Page #181 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 156 AcArAMga sUtra - dvitIya zrutaskandha 451. sAdhu yA sAdhvI yadi aise upAzraya ko jAne, ki isa upAzraya meM gRhasvAmI yAvat naukarAniyA~ paraspara eka dUsare ke zarIra ko snAna karane yogya pAnI se, karka se, lodha se, varNadravya se, cUrNa se, padma se malatI haiM, ragar3atI haiM, maila utAratI haiM, ubaTana karatI haiM; vahA~ prAjJa sAdhu kA nikalanA yA praveza karanA ucita nahIM hai aura na hI vaha sthAna vAcanAdi svAdhyAya ke lie upayukta hai| aise upAzraya meM sAdhu sthAnAdi kArya na kre| _ 452. vaha bhikSu yA bhikSuNI yadi aise upAzraya ko jAne ki isa upAzraya - bastI meM gRhasvAmI, gRhastha patnI, putrI, yAvat naukarAniyA~ parampara eka dUsare ke zarIra para prAsuka zItala jala se yA uSNa jala se chIMTe mAratI haiM, dhotI haiM, sIMcatI haiM, yA snAna karAtI haiM, aisA sthAna prAjJa ke jAne-Ane yA svAdhyAya ke lie upayakta nahIM hai| isa prakAra ke upAzraya meM sAdhu sthAnAdi kriyA na kre| 453. sAdhu yA sAdhvI aise upAzraya ko jAne, jisakI bastI meM gRhapati, usakI patnI, putraputriyA~ yAvat naukarAniyA~ Adi nagna khar3I rahatI haiM yA nagna baiThI rahatI haiM, aura nagna hokara gupta rUpa se maithuna-dharma viSayaka paraspara vArtAlApa karatI haiM, athavA kisI rahasyamaya akArya ke sambandha meM gupta-maMtraNA karatI haiM; to vahA~ prAjJa -sAdhu kA nirgamana-praveza yA vAcanAdi svAdhyAya karanA ucita nahIM hai| isa prakAra ke upAzraya meM sAdhu kAyotsargAdi kriyA na kre| .454. vaha sAdhu yA sAdhvI yadi aise upAzraya ko jAne jo gRhastha strI-puruSoM Adi ke citroM se susajjita hai, to aise upAzraya meM prAjJa sAdhu ko nirgamana-prabeza karanA yA vAcanA Adi . paMcavidha svAdhyAya karanA ucita nahIM hai| isa prakAra ke upAzraya meM sAdhu sthAnAdi kArya na kre| vivecana-niSiddha upAzraya-sUtra 447 se 454 taka ATha sUtroM meM ATha prakAra ke upAzrayoM ke upayoga kA niSedha kiyA gayA hai - (1) vaha upAzraya, jo gRhastha, agni aura jala se yukta ho| (2) jisameM praveza ke lie gRhastha ke ghara ke bIcobIca hokara jAnA par3atA ho, yA jo gRhastha ke ghara se bilakula lagA ho| (3) jisa upAzraya-bastI meM gRhastha tathA usase sambandhita puruSa-striyA~ paraspara eka dUsare ko kosatI, lar3atIM, upadrava Adi karatI hoN| (4) jisa upAzraya-bastI meM gRhastha-puruSa-striyA~ eka dUsare ke tela Adi kI mAliza karatI hoM, cupar3atI hoN| (5) jisa upAzraya-bastI meM puruSa-striyA~ eka dUsare ke zarIra para lodha, cUrNa, padma dravya Adi malatI-ragar3atI, ubaTana Adi karatI hoN| (6) jisa upAzraya ke par3osa meM puruSa-strI paraspara eka dUsare ko nahalAte-dhulAte hoN| (7) jisa upAzraya ke par3osa meM puruSa-striyA~ naMgI khar3I-baiThI rahatI hoM, paraspara maithuna Page #182 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 157 dvitIya adhyayana : tRtIya uddezaka : sUtra 447-454 viSayaka vArtAlApa karatI hoM, gupta maMtraNA karatI hoN| (8) jisakI dIvAroM para puruSa-striyoM ke, vizeSataH striyoM ke citra hoN| ... majjhamajheNa gaMtuM vatthae paDibaddhaM' isa paMkti meM 'vatthae' ke badale 'paMthae' pATha mAnakara vRttikAra isakI vyAkhyA karate haiM - jisa upAzraya kA mArga gRhastha ke ghara ke madhya meM se hokara hai, vahA~ bahuta-se anarthoM kI sambhAvanA ke kAraNa nahIM rahanA caahie| kintu bRhatkalpasUtra meM isase sambaddha do pATha haiM, unameM 'vatthae' pada haiM / 'no kappai niggaMthANaM paDibaddhasejAe vatthae,' 'no kappai niggaMthANaM gaahaavikulssmjhmjhenngNtuNvtthe|' prathama sUtra meM hai 'jisa upAzraya meM gRhastha kA ghara atyanta nikaTa ho, dIvAleM Adi lagI huI hoM usa upAzraya se rahanA nahIM kalpatA', dUsare meM hai --gRhasthoM ke ghara meM se hokara jisa upAzraya meM nirgamana-praveza kiyA jAtA hai, usameM rahanA nahIM klptaa| bRhatkalpasUtra' ke anusAra prastuta sUtra meM bhI ye donoM artha pratiphalita hote haiN| 'iha khalu ....' padoM kA sUtra 444 se 453 taka prayoga kiyA gayA hai| inakA tAtparya vRttikAra ne isa prakAra batAyA hai - 'yatraprAtivezikAH' jahA~ par3ausI strI-puruSa ......... | AcArAMgaarthAgama meM isakA artha kiyA gayA -'jisa upAzraya - bastI meM ..... / ' yahI artha ucita bhI pratIta hotA hai| jahA~ upAzraya ke nikaTa ye kArya hote hoM, vahA~ se sAdhu kA jAnA-AnA yA svAdhyAya karanA citta-vikSepa yA kAmottejanA hone se kathamapi ucita nahIM kahA jA sakatA aura na hI aise makAnoM ke par3osa meM nivAsa kiyA jA sakatA hai| 'NigiNAThitA ...' ityAdi vAkya kA bhAvArtha cUrNikAra tathA vRttikAra ke anusAra yoM hai- 'striyA~ aura puruSa nagna khar3e rahate haiM, striyA~ nagna hI pracchanna khar3I rahatI haiM, maithuna-dharma ke / sambandha meM avirati gRhastha yA sAdhu ko kahatI haiM, rahasyamayI maithuna sambandhI yA maithuna-dharma viSayaka rAtri-sambhoga ke viSaya meM paraspara kucha bAteM karatI haiM, athavA anya gupta akArya sambaddha rahasya kI maMtraNA karatI haiM / isa prakAra ke par3osa vAle upAzraya meM kAyotsarga Adi kArya nahIM karane caahie|' 4 1. AcArAMga mUla tathA vRtti patrAMka 370-371 ke AdhAra para 2. (ka) AcArAMga vRtti patrAMka 371 (kha) bRhatkalpasUtra mUla tathA vRtti 1/30, 1/32 pRSTha 737, 738 (ga) kappasuttaM (vivecana) muni kanhaiyAlAla jI 'kamala' 1/32-34 pRSTha 18-19 3. (ka) AcArAMga vRtti patrAMka 371 (kha) arthAgama bhAga 1 pRSTha 112 4. (ka) AcArAMga cUrNi mUlapATha TippaNa pR0 154 - 'NigiNA NaggAo ThThiyAo acchaMti, NigiNA to uvalijaMti, mehuNadhamma vinneveMti - obhAsaMti aviratagaM sAhuM vA, radhassitaM - mehuNapattiyaM ceva annaM vA kiMci guhaM / ' (kha) AcArAMga sUtra vRtti patrAMka 371. Page #183 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 1585 AcAraMga sUtrAta dvitIya zrutaskandha 'AiNNaM saMlekkhaM' kA tAtparya cUrNikAra ke anusAra yI hai. AiNNa kA artha hai / sAgArika gRhastha (strI-puruSoM Adi se vyApta salekkha'ko artha hai ! ci kama se yukta upaashry| saMstAraka grahaNAgrahaNa viveka 456.[11] se bhikkhU vA 2 abhikakhejA saMthariMga esitte| sa ja puNe saMthAraMga jANemA soSTiM jAva saMtANagaM, tahappagAra saMthAraMga lAbha sateNI pddigohejo| ma 1. HTETTRI saMbhakkhU ghA' se ja puNa saMthAraMga jANejA apaMDaM jAva saMtANage garuyaM, sahappagAra saMthAraMga lAbhe sate NI pddigaahejaa| [3] se bhikkhU vA 2 se ja purNa saMthAraMga jANajI apperDa jIva saMtANarga lahurya appaDihAriya tahappaMgAre saMthAraMga lAbhe sartaNI pddigaahejaa| [4] se bhikkhU vA 2 se jaM purNa saMthAraMga jANejA apaDaM jIva saMtANage lahuyaM paDihArivaM, zo ahAbaddhA tahappagAraM lAbhe saMte NoM ssddigaahejaa| ----[5] se bhikkhU khA 2 se jana puNAsaMthArapAMgrAkomA appaMDaM jAva saMtANAgalahuyaM, paDihAriyAM ahAbaddhaM, tahappagAraM saMthAragaMjAva lAbhe saMte pngigaahejo| 455.11) koI sAdhu yA sAdhvI saMstAraka kI gaveSaNAM karanA cAhe aura vaha jisa saMstAraka ko jAne ki vaha aNDoM se yAvat makar3I ke jAloM se yukta hai to aise sastAraka ko milane para bhI grahaNa na kre| DELIEFENEFTAREENSE; VERS E 145 SEE SITE ....Tantot ha sAdhu yA sAdhvI, jisa saMstAraka ko jAneM ki vaha aNDoM yAvat makar3I ke ja ntu bhArI hai tAraka ko bhI milane para grahaNa na kre| / (3) vaha sAdhu yA sAdhvI, jisa saMstAraka ko jAne ki vaha aNDoM yAvat makar3I ke jAloM se rahita hai, halakA bhI hai, kintu aprAtihArika (dAtA jise vApasa lenA na cAhe) hai, to aise saMstAraka ko bhI milane para grahaNa na kre| (4) vaha sAdhu yA sAdhvI, jisa saMstAraka ko jAne ki vaha aNDoM yAvat makar3I ke jAloM se rahita hai, halakA bhI hai, prAtihArika ('dAtA jise vApasa lenA svIkAra kareM) bhI hai, kintu ThIka se baMdhA huA nahIM hai, to aise saMstAraka ko bhI milane para grahaNa na kreN| (5) vaha sAdhu yA sAdhvI, saMstAraika ko jAne ki vaha aNDoM yAvat makar3I ke jAloM se rahita hai, halakA hai, prAtihArika hai aura sudRr3ha baMdhA huA bhI hai, to aise saMstAraka ko milane para grahaNa kre| -- 2..ra tArA mAla , 1. (ka) AdiNNo NAma saugoriyamAdiNA, salekkhoM scittdhmm| veste gAriyamAdiNA, salakkhA saacttdhmm| - AcA. cUNi. mUlapATha pR. 164 (kha) tulanA kareM -(vihAra meM) strI, puruSa ke citra nahIM banavAnA caahie| jo banavAeM use dukkaTTa kA doSa ho| - vinayapiTaka cullavagga, pR. 455 (rAhula sAM.) lo . rara tArA Page #184 -------------------------------------------------------------------------- ________________ dvittIya adhyayana tRtIya uddezaka sUtra 456 vivecanA saMstAraka grahaNa kA niSedha-vidhAna, isa eka hI sUtrA ke pA~ca vibhAga karake zAstrakAra ne spaSTa rUpa meM samajhA diyA hai ki jo saMstAraka jIva jantu Adi se yukta ho| bhArI, homapAnihArika ho aura ThIka se baMdhA huAlA ho, use grahaNa na kare, isake viparIta jojIva jantu Adi se rahita ho, halakA ho, prAtihArika ho aura ThIka se baMdhA huA ho, use grahaNa kre| vRttikAra, aNDe ,Adi se yuka saMstAraka ke grahaNa ke niSedha karane ke kAraNa batAte haiM ki jIva-janta yukta saMstAraka grahaNa karane se saMyama-virAdhanA doSa hogA, bhArI bharakama saMstAraka grahaNa se Atma-virAdhanAdi doSa hoMge, apAtihArika ke grahaNa se usake parityAga Adi doSa hoMge sIka se baMdhA huA nahIM hogA to uThAte-rakhate hI vaha TUTa yA bikhara jAyagA, usako saMbhAlanA yA usakA ThIka se pratilekhana karanA bhI sambhava na hogaa| ata: bandhanAdi palimantha doSa hoNge| lahuyaM ke do artha phalita hote haiM - vajana meM halakA aura AkAra meM chottaa| saMthAraga kA saMskRta rUpa saMstAraka hotA hai| saMstAraka se tAtparya una sabhI upakaraNoM se hai, jo sAdhu ke sone, baiThane, leTane Adi ke kAma meM Ate haiN| prAkRta zabdakoSa meM saMstAraka ke ye artha milate haiM zayyA, bichaunA 'darbha, ghA~sa, kuza, parAla Adi kA ), pATa, caukI, phalaka, apavaraka, kaimarA yA patthara kI zilA yA IMTa cUne se banI huI zayA, sAdhu kA vaaskaa| saMstAraka eSaNA kI cAra pratimA 456. iccetAI AyataNAI 3 uvAtikamma aha bhikkhU jANejA imAhiM cauhiM paDimAhiM saMthAragaM esittae1. (ka) AcArAMga vRtti patrAMka 371..., (kha) saMstAraka-viveka kI paMcasUtrI kA niSkarSa cUMrNikAra ne isa prakAra diyA hai -"paDhama saaMDaM saMthAragaM Na geNhejA, bittiyaM appaDaM garuyaMta piNa meNhati, tatiya appaDa layaM apADihAriyaM na giNhati, canatthaM AppaMDaM lahuyaM pADihAriyaM zo ahAbaddhaM zageNhejjA, paMcamaM apaMDaM laharAM pADihAriyaM ahAbaddhaM pddigaahij|" - arthAt [1] pahalA saaNDa [jIva jantu-sahita] saMstAraka grahaNa na kre| [2] dvitIya saMstAraka aNDe rahita hai, kintu bhArI hai, use bhI grahaNa na kreN| [3] tIsarA saMstAraka aMDe se rahita haiM, halakA hai, kintu apratihArika hai, use bhI grahaNa kre||4] cauthA saMstAraka aMDe se rahita, halakA aura prAtihArika bhI hai lekina ThIka se baMdhA nahIM hai, to bhI grahaNa na kre| [5] pA~cavA saMstAraka aNDoM Adi se.rahita, vajana HAR itary meM halakA, prAtihArika aura sudRr3ha rUpa se baMdhA huA hai, ata: use grahaNa kre| 2. pAia-sadda mahaNNavo pR0841 AyatAI ke pAThAntara haiM AyayaNAI, aattaaii| cUrNikAra AyayaNAI pATha svIkAra karake vyAkhyA karate haiM - AyataNANi vIM saMsArassa appasatthAI passAI, mokkhassa / arthAt saMsAra ke Ayatena aprazasta aura mokSa ke Ayatana prazasta hote hA Page #185 -------------------------------------------------------------------------- ________________ AcArAMga sUtra - dvitIya zrutaskandha [1] tattha khalu imA paDhamA paDimA * se bhikkhU vA bhikkhuNI vA uddisiya 2 saMthAragaM jAejjA, taMjahA ikkaDaM vA kaDhiNaM vA jaMtuyaM vA paragaM vA moragaM vA taNagaM vA kusaM vA vavvagaM 1 vA palAlagaM vA / se puvvAmeva AloejA Auso ti vA bhagiNI ti vA dAhisi me etto aNNataraM saMthAragaM? tahappagAraM saMthAragaM sayaM vA NaM jAejA paro vA se dejA, phAsu esaNijjaM jAva lAbhe saMte paDigAhejjA / paDhamA paDimA / 2 160 - -- [2] ahAvarA doccA paDimA --se bhikkhU vA 2 pehAe saMthAragaM jAejjA, taMjA-- gAhAvatiM vA jAva kammakariM vA / se puvvAmeva AloejjA - Auso ti vA bhagiNI ti vA dAhisi me etto aNNataraM saMthAragaM? tahappagAraM saMthAragaM sayaM vA NaM jAejA jAva paDigAhejA / doccA paDimA / -- [3] ahAvarA taccA paDimA --se bhikkhU vA 2 jassuvassae saMvasejjA je tattha ahAsamaNNAgate, taMjahA - ikkaDe vA jAva palAle vA, tassa ra lAbha saMvasejjA, tassa alAbhe ukkaDu vA sajjie vA viraharejjA / taccA paDimA / - [ 4 ] ahAvarA cautthA paDimA - * se bhikkhU vA 2 ahAsaMthaDameva saMthAragaM jAejjA / taMjA - puDhavisilaM vA kaTThasilaM vA ahAsaMthaDameva, tassa lAbhe saMvasejjA, tassa alAbhe ukkaDu vA sajjie vA viharejjA / cautthA paDimA / 457. iccetANaM cauNhaM paDimANaM aNNataraM paDimaM paDivajjamANe jAva' aNNoNNasamAhIe evaM ca NaM viharaMti / 456. ina doSoM (vasatigata evaM saMstArakagata ) ke AyatanoM (sthAnoM) ko chor3akara sAdhu ina cAra pratimAoM (pratijJAoM) se saMstAraka kI eSaNA karanA jAna le (1) ina cAroM meM se pahalI pratimA yaha hai sAdhu yA sAdhvI apane saMstaraNa ke lie Avazyaka aura yogya vastuoM kA nAmollekha kara-kara ke saMstAraka kI yAcanA kare, jaise ikkaDa nAmaka tRNa vizeSa, kaDhiNaka nAmaka tRNa vizeSa, jaMtuka nAmaka tRNa, paraka (muDaMka) nAmaka ghAsa moraMga nAmaka ghAsa (yA mora kI pAMkhoM se banA huA), sabhI prakAra kA tRNa, kuza, kUrcaka, varvaka nAmaka tRNa vizeSa, yA parAla Adi / sAdhu pahale se hI ikkaDa Adi kisI bhI prakAra kI ghAsa kA 5. 1. vavvagaM ke sthAna para pAThAntara hai-- pappalagaM, pippalagaM, pappagaM Adi / artha samAna haiN| 2. yahA~ jAva zabda esaNijjaM se lAbhe saMte ke bIca meM maNNamANe pATha kA sUcaka hai| 3. yahA~ jAva zabda se jAejjA se lekara paDiggAhejjA taka samagra pATha sU0 336 ke anusAra samajheM / 4. tassa alAbhe ke pAThAntara haiN| tassAlA, tassa alAbhe / artha samAna haiN| yahA~ jAva zabda se paDivajjamANe se lekara aNNoNNasamAhIe taka kA samagra pATha sUtra 410 ke anusAra / - Page #186 -------------------------------------------------------------------------- ________________ dvitIya adhyayana : tRtIya uddezaka: sUtra 456-457 - banA huA saMstAraka dekhakara gRhastha se nAmollekha pUrvaka kahe . AyuSmAn sad gRhastha (bhAI) yA 'bahana ! kyA tuma mujhe ina saMstAraka (yogya padArthoM) meM se amuka saMstAraka ( yogya padArtha) ko doge/ dogI ? isa prakAra ke prAsuka evaM nirdoSa saMstAraka kI svayaM yAcanA kare athavA gRhastha hI binA yAcanA kie de to sAdhu use grahaNa kara le| yaha prathama pratimA hai| (2) isake pazcAt dUsarI pratimA yaha hai sAdhu yA sAdhvI gRhastha ke makAna meM rakhe hue saMstAraka ko dekhakara unakI yAcanA kare ki he AyuSmAn gRhastha ! yA bahana ! kyA tuma mujhe ina saMstArakoM meM se kisI eka saMstAraka ko doge / dogI ? isa prakAra ke nirdoSa evaM prAsuka saMstAraka kI svayaM yAcanA kare, yadi dAtA (gRhastha) binA yAcanA kie hI de to prAsuka evaM eSaNIya jAnakara use grahaNa kre| yaha dvitIya pratimA hai| (3) isake anantara tIsarI pratimA yaha hai vaha sAdhu yA sAdhvI jisa upAzraya meM rahanA cAhatA hai, yadi kisI upAzraya meM ikkaDa yAvat parAla taka ke saMstAraka vidyamAna hoM to gRhasvAmI kI AjJA lekara usa saMstAraka ko prApta karake vaha sAdhanA meM saMlagna rahe / yadi usa upAzraya meM saMstAraka na mile to vaha utkaTuka Asana, padmAsana Adi AsanoM se baiThakara rAtri vyatIta kre| yaha tIsarI pratimA hai / - (4) isake bAda cauthI pratimA yaha hai vaha sAdhu yA sAdhvI upAzraya meM pahale se hI saMstAraka bichA huA ho, jaise ki vahA~ tRNazayyA, patthara kI zilA yA lakar3I kA takhta Adi bichA huA rakhA ho to usa saMstAraka kI gRhasvAmI se yAcanA kare, usake prApta hone para vaha usa para zayana Adi kriyA kara sakatA hai / yadi vahA~ koI bhI saMstAraka bichA huA na mile to vaha utkaTuka Asana tathA padmAsana Adi AsanoM se baiThakara rAtri vyatIta kre| yaha cauthI pratimA hai| 457. ina cAroM pratimAoM meM se kisI eka pratimA ko dhAraNa karake vicaraNa karane vAlA sAdhu, anya pratimAdhArI sAdhuoM kI nindA yA avahelanA karatA huA yoM na kahe ye saba sAdhu mithyA rUpa se pratimA dhAraNa kiye hue haiM, maiM hI akelA samyak rUpa se pratimA svIkAra kie hue huuN| -- 161 ye jo sAdhu bhagavAn ina cAra pratimAoM meM se kisI eka ko svIkAra karake vicaraNa karate haiM, aura maiM jisa (eka) pratimA ko svIkAra karake vicaraNa karatA hU~; ye saba jinAjJA meM upasthita haiN| isa prakAra pArasparika samAdhipUrvaka vicaraNa kare / - vivecana - saMstAraka sambandhI cAra pratijJAe~ isa sUtra ke cAra vibhAga karake zAstrakAra ne saMstAraka kI cAra pratijJAe~ batAI haiM (1) uddiSTA, (2) prekSyA, (3) vidyamAnA aura (4) yathAsaMstRtarUpA / pratijJA ke cAra rUpa isa prakAra banate haiM ( 1 ) uddiSTA phalaka Adi meM se jisa kisI eka saMstAraka kA nAmollekha kiyA hai usI ko milane para grahaNa karU~gA dUsare ko nahIM, ( 2 ) prekSyA - jisakA pahale nAmollekha kiyA thA, usI ko dekhU~gA, taba grahaNa karU~gA -- - Page #187 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 162 AcArAMga sUtra - dvitIya zrutaskandha - dUsare ko nahIM, (3) vidyamAna- - yadi uddiSTa aura dRSTa saMstAraka zayyAtara ke ghara meM milegA to grahaNa karU~gA, anya sthAna se lAkara usa para zayana nahIM karU~gA, aura (4) yathAsaMstRtarUpA yadi upAzraya meM sahaja rUpa se rakhA yA bichA huA pATa Adi saMstAraka milegA to grahaNa karU~gA, anyathA nhiiN|'' sAdhu cAroM meM se koI bhI eka pratijJA grahaNa kara sakatA hai / 1 ikkaDa Adi padoM ke artha - ikkaDaM ikkar3a nAmaka tRNa vizeSa, yA isa ghAsa se nirmita caTAI Adi, kaDhiNaM--vAsaM, chAla Adi se banA huA kaThora tRNa, yA kaDhiNaka nAmaka ghAsa, kaMdhama Adi kA bichAne kA tRNa, jaMtuyaM--jaMtuka nAmaka ghAsa, paragaM-- muNDaka-- puSpAdi ke gU~tha meM kAma Ane vAlA tRNa, moragaM -- morapiccha se niSpanna yA moraMgA nAma kI tRNa kI jAti, taNagaM- sabhI prakAra ke ghAsa (tRNa), kusaM - kuza yA darbha, kuccagaM - kUrcaka, jisase kU~cI Adi banAI jAtI hai, usakA banA huA / vavvagaM * pippalaka yA varvaka nAmaka tRNa vizeSa, palAlagaM-- dhAna kA parAla / -- ahAsaMthA kI vyAkhyA cUrNikAra ne yoM kI hai. ahAsaMthaDA - yathAsaMstRta saMstAraka - 1. (ka) AcArAMga vRtti patrAMka 372 (kha) ina cAroM pratimAoM kI vyAkhyA cUrNikAra ne isa prakAra kI hai| prathama aura dvitIya pratimA kI vyAkhyA - -'uddiTThe katAi chiMdittu ANejja teNa pehA visuddhatarA, pehA NAmapikkhittu 'erisagaM dehi ' bitiyA paDimA / " uddiSTA meM kadAcit usa vastu ko kATa kara le Ae, isalie prekSA usase vizuddhatara hai| prekSA kahate haiM. kisI saMstAraka yogya vastu ko dekhakara 'mujhe aisI hI vastu do'yaha dUsarI pratimA hai| -- tIsarI pratimA kI vyAkhyA "tatiyA adhAsamaNNAgatA NAma jati bAhi vasati bAhiM ceva ikkAdi, No aMto sAhIo No vesaNIo ANeyavvaM, aha aMto vasati aMto ceva, ikkaDAdi vA Natthi to ukkaDa gaNesajjio viharejjA / " - tIsarI 'ahAsamaNNAgatA' (yathAsamanvAgatA) pratimA isa prakAra hai * yadi vasati ( zayyA) gA~va se bAhara hai to ikkar3a Adi ghAsa bAhara hI milegA to legA, andara se banAyA huA yA eSaNIya ghAsa nahIM lAegA, yA nahIM mNgaaegaa| yadi upAzraya gA~va ke andara hai to vaha ikkar3a Adi andara se hI legA, bAhara se lAyA huA, eSaNIya bhI nahIM legaa| yadi ikkaDAdi ghAsa andara nahIM milatA hai to vaha utkaTuka Asana yA padmAsana Adi se baiThakara sArI rAta bitaaegaa| - cauthI ahAsaMthaDA pratimA kI vyAkhyA - " tatthatthA ahAsaMthaDA puDhavisilA oyaTTao, pAsANasilA, kaTThasilA vA / silAe : - gahaNA garUyaM ahAsaMthaDagahaNA bhUmIe laggagaM ceva / "- cauthI saMstAraka pratimA yoM haiM jo jaisA saMstAraka hai, vaisA hI svAbhAvika rUpa se rahe yahI yathAsaMstRta saMstArakapratimA kA Azaya hai| jaise pRthvIzilA - miTTI kI kaThora banI huI zilA, pASANazilA yA kASTha kI banI huI shilaa| yahA~ zilApaTa ke grahaNa karane ke kAraNa 'bhArI' bhI grAhya hai tathA 'ahAsaMthaDA' pada ke grahaNa karane se jo saMstAraka bhUmi se lagA ho, vaha bhI grAhya hai| Page #188 -------------------------------------------------------------------------- ________________ dvitIya adhyayana : tRtIya uddezaka : sUtra 458 163 pratimA vaha hai, jisameM pRthvIzilA, pASANazilA, kASThazilA, ye zilAe~ bhArI hone se bhUmi se lagI huI honI caahie| Nesajie- kA artha vRttikAra ne kiyA hai - niSadyApUrvaka yAnI padmAsana Adi Asana se baitthkr| . ina saba saMstArakoM ko grahaNa karane kI AjJA adhika sajala pradezoM ke lie hai| 2 saMstAraka pratyarpaNa-viveka 458.[1] se bhikkhU vA 2 abhikaMkhejA saMthAragaM paccappiNittae 3 / se jaM puNa saMthAragaM jANejA saaMDaM jAva saMtANagaM, tahappagAraM saMthAragaM No pccppinnejaa| , [2] se bhikkhU vA 2 abhikaMkhejA saMthAragaM pccppinnitte| se jaM puNa saMthAragaM jANejjA appaMDaM jAva saMtANagaM, tahappagAraM saMthAragaM paDilehiya 2 pamajjiya 2 AtAviya 2 viNiddhaNiya 2 tato saMjatAmeva pccppinnejaa| __ 458. [1] vaha bhikSu yA bhikSuNI yadi (lAyA huA) saMstAraka (dAtA ko) vApasa lauTAnA cAhe, usa samaya yadi usa saMstAraka ko aNDoM yAvat makar3I ke jAloM se yukta jAne to isa prakAra kA saMstAraka (usa samaya) vApasa na lauttaae| [2] vaha bhikSu yA bhikSuNI yadi (lAyA huA) saMstAraka (dAtA ko) vApasa sauMpanA cAhe, usa samaya usa saMstAraka ko aNDoM yAvat makar3I ke jAloM se rahita jAne to, usa prakAra ke saMstAraka ko bAra-bAra pratilekhana tathA pramArjana karake, sUrya kI dhUpa dekara evaM yatanApUrvaka jhAr3akara, taba gRhastha (dAtA) ko saMyatnapUrvaka vApasa sauNpe| vivecana-saMstAraka ko vApasa lauTAne meM viveka-isa sUtra meM saMstAraka - pratyarpaNa ke samaya sAdhu kA dhyAna tIna bAtoM kI ora khIMcA hai - [1] yadi prAtihArika saMstAraka jIva-jantu, aNDoM Adi se yukta hai to usa samaya use na lauttaae| 1. (ka) AcArAMga vRtti patrAMka 372 (kha) AcArAMga cUrNi mUlapATha TippaNI pR0 165 (ga) AcArAMga atthAgame prathama khaNDa, pR0 113 (gha) pAia-sadda-mahaNNavo 2. AcArAMga vRtti patrAMka 373 ke anusAra 3. paccAppiNittae ke sthAna para pAThAntara haiM- paccAppiNiyattae, paccapiNipattae, pccnniytte| artha samAna haiN| 4. viNiddhaNiya ke sthAna para pAThAntara hai -vihunniy| cUrNikAra ne 'viNiddhaNaya' pada kA bhAvArtha diyA hai- 'vinniddhnniy.....cliy-pccaappinnejaa|' arthAt - use hilAkara yA jhAr3akara vApasa sauMpe yA lauttaaye| Page #189 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 164 AcArAMga sUtra - dvitIya zrutaska [2] yadi vaha jIvajantu Adi se rahita hai, to bhI binA dekhe-bhAle na lauttaae| [3] lauTAne se pahale acchI taraha se dekha-bhAla karake, jhAr3a-pauMchakara, sUrya kI dhUpa dekara sApha karake ThIka hAlata meM lauttaae| ___ina tInoM prakAra se viveka ke pIche ahiMsA, saMyama aura sAdhu ke prati zraddhA-sthAyitva kA dRSTikoNa hai| paccappiNittae Adi padoM kA artha-paccappiNittae-pratyarpaNa karanA, vApasa sauMpanA, lauttaanaa| AtAviya - sUrya ke Atapa meM AtApita [garma] karake, viNiddhaNiya - jhAr3akara, yatanApUrvaka hilaakr| uccAra-prastravaNa-pratilekhanA 459. se bhikkhU vA 2 samANe vA vasamANe vA gAmANugAmaM dUijjamANe [vA ] puvvAmeva paNNassa uccAra-pAsavaNabhUmi pddilehejaa| kevalI buuyaa-aayaannmeyN| apaDilehiyAe uccAra-pAsavaNabhUmIe, bhikkhU vA 2 rAto vA viyAle vA uccArapAsavaNaM pariTThavemANe payaleja vA pavaDeja vA,se tattha payalamANe vA pavaDamANe vA hatthaM vA pAyaM vA jAva lUsejA pANANi vA 4 jAva vvroejjaa| aha bhikkhUNaM puvvovadiTThA 4jaMpuvvAmevapaNNassa uccAra-pAsavaNabhUmi pddilehejaa| 451. jo sAdhu yA sAdhvI jaMghAdibala kSINa hone ke kAraNa sthiravAsa kara rahA ho, yA upAzraya, meM mAsakalpAdi se rahA huA ho, athavA grAmAnugrAma vihAra karatA huA upAzraya meM Akara ThaharA ho, usa prajJAvAna, sAdhu ko cAhie ki vaha pahale hI usake paripArzva meM uccAra-prasravaNa-visarjana (mala-mUtratyAga) kI bhUmi ko acchI taraha dekha-bhAla le| kevalI bhagavAn ne kahA hai--yaha apratilekhita (binA dekhI-bhAlI) uccAra-prasravaNa-bhUmi karmabandha kA kAraNa hai| kAraNa yaha hai ki vaisI (apratilekhita) bhUmi meM koI bhI sAdhu yA sAdhvI rAtri meM yA vikAla meM mala-mUtrAdi kA pariSThApana karatA (paraThatA) huA phisala sakatA hai yA gira sakatA hai| usake paira phisalane yA girane para hAtha, paira, sira yA zarIra ke kisI avayava ko gaharI coTa laga sakatI hai, athavA usake gira par3ane se vahA~ sthita prANI, bhUta, jIva yA sattva ko coTa laga sakatI hai, ye daba sakate haiM, yahA~ taka ki mara sakate haiN| isI (mahAhAni kI sambhAvanA ke) kAraNa tIrthaMkarAdi Apta puruSoM ne pahale se hI bhikSuoM ke lie yaha pratijJA batAI hai, yaha hetu, kAraNa aura upadeza diyA hai ki sAdhu ko upAzraya meM Thaharane se pahale mala-mUtra-pariSThApana karane hetu bhUmi kI Avazyaka pratilekhanA kara lenI caahie| 1. AcArAMga vRtti patrAMka 373 Page #190 -------------------------------------------------------------------------- ________________ dvitIya adhyayana : tRtIya uddezaka : sUtra 460 165 . vivecana- mala-mUtra-visarjanArtha bhUmi pratilekhana prastuta sUtra meM upAzraya meM Thaharane se pUrva sAdhu ko visarjana bhUmi ko dekha-bhAla lene para jora diyA hai| jo sAdhu aisA nahIM karatA, use sva-para-virAdhanA kI mahAhAni kA duSpariNAma dekhanA par3atA hai| uttarAdhyayana sUtra meM aisI cetana sthaNDila bhUmi meM 10 vizeSatAe~ honI anivArya batAI haiM -(1) jahA~ janatA kA AvAgamana na ho, na kisI kI dRSTi par3atI ho, (2) jisa sthAna kA upayoga karane se dUsare ko kisI prakAra kA kaSTa yA nukasAna na ho, (3) jo sthAna sama ho, (4) jahA~ ghAsa yA patte na hoM, (5) cIMTI kuMthu Adi jIvajantu se rahita ho, (6) vaha sthAna bahuta hI saMkIrNa na ho, (7) jisake nIce kI bhUmi acitta ho, (8) apane nivAsa sthAna-gA~va se dUra ho, (9) jahA~ cUhe Adi ke bila na ho, (10) jahA~ prANI yA bIja phaile hue na ho| 2 vikAla meM uccAra-prasravaNa bhUmi kI pratilekhanA karanA, sAdhu samAcArI kA mahattvapUrNa aMga hai, isakI upekSA se jIvahiMsA kA doSa lagane kI saMbhAvanA hai / 3 zayyA-zayanAdi viveka . 460.[1] sebhikkhUvA 2 abhikaMkhejA sejjAsaMthAragabhUmi paDilehittae,aNNattha AyarieNa vA uvajjhAeNa vA jAva gaNAvaccheieNa' vA bAleNa vA vuDDeNa vA seheNa vA gilANeNa vA AeseNa vA aMteNa vA majheNa vA sameNa vA visameNa vA pavAeNa vANivAteNa vA paDilehiya 2 pamajiya 2 tato saMjayAmeva bahuphAsuyaM sejAsaMthAragaM sNthrejaa| [2] se bhikkhU vA 2 bahuphAsuyaM sejAsaMthAragaM saMtharittA abhikaMkhejA bahuphAsue sejjAsaMthArae duruhitte| se bhikkhU vA 2 bahuphAsue sejjAsaMthArae duruhamANe puvvAmeNa sasIsovariyaM kAyaM pAe ya pamajiya 2 tato saMjayAmeva bahuphAsue sejjAsaMthArae duruhejA duruhittA tato saMjayAmeva bahuphAsue sejjAsaMthArae sejjaa| [3] se bhikkhU vA 2 bahuphAsue sejAsaMthArae sayamANe No aNNamaNNassa hattheNa hatthaM pAdeNa pAdaM kAeNa kAyaM aasaaejaa|se aNAsAyamANe tato saMjayAmeva bahuphAsue sejjAsaMthArae sejjaa| 461. se bhikkhU vA UsasamANe vA 7 NIsasamANe vA kAsamANe vA chIyamANe vA (1) AcArAMga mUla tathA vRtti patrAMka 373 (2) uttarAdhyayana sUtra a024, gA0 16, 17, 18 (3) AcArAMga vRtti patrAMka 373 (4) yahA~ jAva zabda se uvajjhAeNa vA se lekara gaNAvaccheieNa vA taka kA pATha sUtra 399 ke anusAra smjheN| (5) gaNAvaccheieNa ke sthAna para gaNAvaccheeNa pAThAntara prApta hai| (6) AsAejjA kA artha cUrNikAra ne yoM kiyA hai- aasaadeti-sNghddeti| arthAt- AsAveti (AsAeti) kA artha hai-saMghaTTA (sparza) karatA hai| (7) UsamANe vA NIsasamANe vA ke sthAna para pAThAntara hai- 'UsAsamANe vA nIsAsamANe vaa|' . Page #191 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 166 AcArAMga sUtra - dvitIya zrutaskandha jaMbhAyamANe vA uDDoe vA vAtaNisagge vA karemANe puvvAmeva AsayaM vA posayaM vA pANiNA paripihettA tato saMjayAmeva Usaseja vA jAvavAyaNisaggaM vA krejaa| 460. [1] sAdhu yA sAdhvI zayyA-saMstArakabhUmi kI pratilekhanA karanA cAhe, vaha AcArya, upAdhyAya, pravartaka, sthavira, gaNI, gaNadhara, gaNAvacchedaka, bAlaka, vRddha, zaikSa (navadIkSita), glAna evaM atithi sAdhu ke dvArA svIkRta bhUmi ko chor3akara upAzraya ke andara, madhya sthAna meM yA sama aura viSama sthAna meM, athavA vAtayukta aura nirvAtasthAna meM bhUmi kA bAra-bAra pratilekhana evaM pramArjana karake taba (apane lie) atyanta prAsuka zayyA-saMstAraka ko yatanA pUrvaka bichaae| [2] sAdhu yA sAdhvI atyanta prAsuka zayyA-saMstAraka (pUrvokta vidhi se) bichA kara usa atiprAsuka zayyA-saMstAraka para car3hanA cAhe to usa ati prAsuka zayyA-saMstAraka para car3hane se pUrva mastaka sahita zarIra ke UparI bhAga se lekara pairoM taka bhalI-bhA~ti pramArjana karake phira yatanApUrvaka usa atiprAsuka zayyAsaMstAraka para ArUDha ho| usa atiprAsuka zayyAsaMstAraka para ArUDha hokara taba yatanApUrvaka usa para zayana kre|| [3] sAdhu yA sAdhvI usa atiprAsuka zayyAsaMstAraka para zayana karate hae paraspara eka dUsare ko, apane hAtha se dUsare ke hAtha kI, apane pairoM se dUsare ke paira kI, aura apane zarIra se dUsare ke zarIra kI AzAtanA nahIM karanI caahie| apitu eka dUsare kI AzAtanA na karate hue yatanApUrvaka atiprAsuka zayyA-saMstAraka para sonA caahie| 461. vaha sAdhu yA sAdhvI (zayyA-saMstAraka para sote-baiThate hue) ucchvAsa yA nizvAsa. lete hue, khAMsate hue, chIMkate hue, yA ubAsI lete hue, DakAra lete hue, athavA apAnavAyu chor3ate hue pahale hI mu~ha yA gudA ko hAtha se acchI taraha DhAMka kara yatanA se ucchvAsa Adi le yAvat apAnavAyu ko chodd'e| vivecana- zayyA-saMstAraka-upayoga ke sambandha meM viveka- ina do sUtroM meM zayyAsaMstAraka ke upayoga ke sambandha meM 5 viveka sUtra zAstrakAra ne batAe haiM (1) AcAryAdi gyAraha viziSTa sAdhuoM ke lie zayyA-saMstAraka bhUmi chor3akara zeSa bhUmi meM yatanApUrvaka bahu prAsuka zayyA-saMstAraka bichaae| (2) zayyA-saMstAraka para sthita hote samaya bhI sira se lekara paira taka pramArjana kre| (3) yatanApUrvaka zayyA-saMstAraka para soe| (4) zayana karate hue apane hAtha, paira aura zarIra, dUsare ke hAtha, paira aura zarIra se Apasa meM TakarAe~ nahIM, isakA dhyAna rakhe, aura 1. 'AsayaM posayaM' padoM kA artha carNi meM isa prakAra hai-AsataM muhaM posayaM ahidvANaM-AsayaM mukha, posyN-gudaa| 2. jAva zabda yahA~ isI sUtra meM paThita UsasamANe Adi pAThakrama kA sUcaka hai| Page #192 -------------------------------------------------------------------------- ________________ dvitIya adhyayana : tRtIya uddezaka : sUtra 462 167 (5) zayanakAla yA zayyA para uThate-baiThate zvAsocchvAsa, khAMsI, chIMka, ubAsI, DakAra apAnavAyunisarga Adi karane se pUrva hAtha se usa sthAna ko Dhaka kara rkhe| vRttikAra kahate haiM--eka sAdhu ko dUsare sAdhu se eka hAtha dUra sonA caahie| 'AeseNa' Adi padoM kA artha--AeseNa-pAhunA, abhyAgata atithi, sAdhu / AsAejjA-saMghaTTA kare, sparza kare yA ttkraae| jaMbhAyamANe-ubAsI -jamhAI lete hue, uDDoe DakAra lete samaya, vAtaNisagge-adhovAyu chor3ate samaya, AsayaM--Asya -mukha, posy--adhisstthaan--mldvaar--gudaa| zayyA samabhAva 462. se bhikkhU vA 2 samA vegayA sejjA bhavejA, visamA vegayA sejjA bhavejA, pavAtA vegayA sejjA bhavejA,NivAtA vegayA sejA bhavejA, sasarakkhA vegayA sejjA bhavejjA, appasarakkhA vegayA sejjA bhavejjA sadaMsa-masagA vegayAsejjA bhavejjA, appadaMsa-masagA vegadA sejA bhavejjA saparisADA vegayA sejA bhavejA, aparisADA vegayA sejA bhavejA,sauvasaggA vegayA sejA bhavejjA,NiruvasaggA vegayA sejjA bhavejA, tahappagArAiMsejAhiM saMvijamANAhiM paggahitatarAgaM 5 vihAraM vihrejaa| No kiMci vi gilaaejaa| 1. isa sUtra kA bhAvArtha cUrNi meM isa prakAra hai- "sejjAsaMthAraga-bhUmie gijhaMtIe ime AyariyagAdi ekkArasa mutittu sesANaM jahArAiNiyA gaNI aNNagaNAo Ayario, gaNadharo ajANaM vAvAravAhata, etesiM viseso kappe, bAlAdINa ya TThANA tattheva sama-visama-pavAya-nivAyANa ya tatreva aMto mujhe vaa|" arthAt zayyA saMstAraka bhUmi grahaNa karate samaya, bichAte samaya, AcArya Adi ina 11 viviSTa sAdhuoM ko chor3akara zeSa muniyoM ke lie yathAratnAdhikrama se bichAnA caahie|gnnii- anyagaNa se AyA huA AcArya, gaNadhara- AryoM-sAdhuoM kA prvRttivaahk| inakA vizeSa kalpa hotA hai| bAla Adi sAdhuoM ke lie saMstAraka sthAna vahIM sama, viSama, pravAta, nivAta sthAna ke andara yA bIca meM honA caahie| 2. AcArAMga mUla evaM vRtti patrAMka 373 3. (ka) TIkA sUtra 373 (kha) AcArAMga cUrNi mU0 pA0 TippaNI pR. 168 (ga) pAia-sadda-mahaNNavo 4. 'vegadA' pAThAntara hai| 5. cUrNikAra ne paggahiyataraM pAThAntara mAnakara usakA bhAvArtha isa prakAra kiyA hai-"pravAta-NivAyamAdisu pasatthAsu saiMgAlA appasasthAsu sdhuumaa|"- pravAta-nirvAta Adi kA prazasta zayyAoM para rAga hone se aMgAradoSa se yukta tathA aprazasta zayyAoM para dveSa yA ghRNA hone se ve dhUmadoSa se yukta bana jAtI haiN| isake sthAna para vRttikAra evaM cUrNikAra ne "No kiMci valAejA" pAThAntara mAnya karake vyAkhyA kI hai-"valAdiNAma mAtaM kareti, kaha~? visamadaMsa-masagAdisu bAhiM acchati,aNNattha vaa|"vlaadi kA artha hai-mAyA karatA hai, kaise? viSama-daMza, macchara Adi hone para vaha bAhara calA jAtA hai| vRttikAra artha karate haiM-"na tatra vyalIkAdikaM kuryaat|"-is viSaya meM mana meM burA cintana na kre| Page #193 -------------------------------------------------------------------------- ________________ AcArAMga sUtra - dvitIya zrutaskandha 462. saMyamazIla sAdhu yA sAdhvI ko kisI samaya sama zayyA mile, kisI samaya viSama mile, kabhI havAdAra nivAsa sthAna prApta ho, kabhI nirvAta (baMda havA vAlA) prApta ho, kisI dina dhUla se bharA upAzraya mile, kisI dina dhUla se rahita svaccha mile, kisI samaya DAMsa-maccharoM se yukta mile, kisI samaya DAMsa-maccharoM se rahita mile, isI taraha kabhI jIrNa-zIrNa, TUTA-phUTA, .girA huA makAna mile, yA kabhI nayA sudRr3ha makAna mile, kadAcit upasargayukta zayyA mile, kadAcit upasarga rahita mile| ina saba prakAra kI zayyAoM ke prApta hone para jaisI bhI sama-viSama Adi zayyA milI, usameM samacitta hokara rahe, mana meM jarA bhI kheda yA glAni kA anubhava na kre| vivecana-- zayyA ke sambandha meM yathAlAbha-santoSa kare- sAdhujIvana meM kaI utAracar3hAva Ate haiN| kabhI sundara, suhAvanA, havAdAra, svaccha, nayA, raMga-rogana kiyA huA, macchara Adi upadravoM se rahita, zAnta, ekAnta sthAna rahane ko milatA hai to kabhI kisI gA~va meM bilkula raddI, TUTA-phUTA, yA sardI ke mausama meM cAroM ora se khulA athavA garmI meM cAroM ora se baMda, gaMdA, DA~samaccharoM se paripUrNa, jIrNa-zIrNa, makAna bhI kaThinatA se Thaharane ko mila pAtA hai| aise samaya meM sAdhu dhairya aura samabhAva kI, kaSTa-sahiSNutA aura titikSA kI parIkSA hotI hai / vaha acche yA kharAba sthAna ke milane para harSa yA zoka na kare, balki zAnti aura samatApUrvaka nivAsa kre| yahI samabhAva kI zikSA, zayyaiSaNA adhyayana ke upasaMhAra meM hai / 168 - - 'vegayA' Adi padoM ke artha -- vegayA - kisI dina yA kbhii| sasarakkhA - - dhUla se yukta / saparisADA - jIrNatA se yukta, galI sar3I zayyA / saMvijamANAhiM-- ina tathAprakAra kI zayyA ke vidyamAna hone para bhI / paggahitatarAgaM vihAraM viharejjA-- jaisA bhI jo bhI koI nivAsasthAna mila gayA hai. acchA-burA, usI meM samacitta hokara rahe / 1 - gilAejjA yA valAejA ? - mUla prati meM gilAejA pATha hai, jisakA artha hotA hai-- khinna yA udAsa ho / 'valAejjA' pATha vRtti aura cUrNi meM hai, usakA artha hai kucha bhI bhalA burA na khe| prazasta zayyA para rAga hone se aMgAradoSa aura aprazasta para dveSa hone se dhUmadoSa lagatA hai| 2 463. eyaM khalu tassa bhikkhussa vA bhikkhuNIe vA sAmaggiyaM jaM savvaTThehiM sahite sadA jatejjAsi, tti bemi / 463. yahI (zayyaiSaNA - viveka) usa bhikSu yA bhikSuNI kA sampUrNa bhikSubhAva hai, ki vaha saba prakAra se jJAna-darzana- cAritra aura tapa ke AcAra se yukta hokara sadA samAhita hokara vicaraNa karane kA prayatna karatA hai / - - aisA maiM kahatA hUM / // zayyaiSaNA - adhyayana kA tRtIya uddezaka samApta // // dvitIya zayyA -adhyayana sampUrNa // 1. AcArAMga vRtti patrAMka 373 ke AdhAra para 2. AcArAMga cUrNi mU0 pA0 169 Page #194 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 169 IyAH tRtIya adhyayana prAthamika AcArAMga dvitIya zratuskandha ke tRtIya adhyayana kA nAma 'IryA' hai| - IryA kA artha yahA~ kevala gamana karanA nahIM hai| apane lie bhojanAdi kI talAza meM to prAyaH sabhI prANI gamana karate haiM, use yahA~ 'IryA' nahIM kahA gayA hai| yahA~ to sAdhu ke dvArA kisI vizeSa uddezya se kalpa-niyamAnusAra saMyamabhAvapUrvaka yatanA evaM viveka se caryA (gamanAdi) karanA IryA hai| . isa dRSTi se yahA~ 'nAma-IryA', 'sthApanA-IryA' tathA 'acitta-mizra-dravya-IryA' ko chor3a sAdhu ke dvArA 'sacitta-dravya-IryA', kSetra-IryA tathA kAla-IryA se sambaddha bhAva-IryA vivakSita hai| caraNa IryA aura saMyama-IryA ke bheda se bhAva-IryA do prakAra kI hotI hai| ata: - sthAna, gamana, niSadyA aura zayana ina cAroM kA samAveza IryA meM ho jAtA hai| 0 sAdhu kA gamana kisa prakAra se zuddha ho? isa prakAra ke bhAva rUpa gamana (caryA) kA jisa adhyayana meM varNana ho, vaha IryA-adhyayana hai| . isI ke antargata kisa dravya ke sahAre se, kisa kSetra meM (kahA~) aura kisa samaya meM (kaba), kaise evaM kisa bhAva se gamana ho? yaha saba pratipAdana bhI IryA-adhyayana ke antargata hai| __ dharma aura saMyama ke lie AdhArabhUta zarIra kI surakSA ke lie piNDa aura zayyA kI taraha IryA kI bhI nitAnta AvazyakatA hotI hai| isI kAraNa jaise pichale do adhyayanoM meM kramazaH piNDa-vizuddhi evaM zayyA-vizuddhi kA tathA piNDa aura zayyA ke guNa-doSoM kA varNana kiyA gayA hai, vaise hI isa adhyayana meM 'IryA-vizaddhi' kA varNana kiyA gayA hai jo (1) Alambana, (2) kAla, (3) mArga (4) yatanA - ina cAroM ke vicArapUrvaka gamana se hotI hai| yahI IryA-adhyayana kA uddezya hai| 1. (ka) AcA0 TIkA patra 374 ke AdhAra para (kha) AcArAMga niyukti gA0 305, 306 2. (ka)AcArAMga niyukti gA0 307 (kha)AcA0 TIkA patra 374 3. AcA0 TIkA patra 374 Page #195 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 170 AcArAMga sUtra-dvitIya zrutaskandha 0 IryA-adhyayana ke tIna uddezaka haiM / prathama uddezaka meM varSAkAla meM eka sthAna meM nivAsa, tathA RtubaddhakAla meM vihAra ke guNa-doSoM kA nirUpaNa hai| . dvitIya uddezaka meM naukArohaNa-yatanA, thor3e pAnI meM calane kI yatanA tathA anya IryA se sambandhita varNana hai| 0 tRtIya uddezaka meM mArga meM gamana ke samaya ghaTita hone vAlI samasyAoM ke sambandha meM ucita mArga-darzana pratipAdita hai| 0 sUtra 464 se prArambha hokara sUtra 519 para tRtIya IryAdhyayana samApta hotA hai| 00 1. (ka) AcA0 TIkA patra 374 (kha) uttarAdhyayana a0 24, gA0 4, 5, 6, 7,8 2. (ka) AcArAMga niyukti gA0 311, 312 (kha) TIkA patra 375 Page #196 -------------------------------------------------------------------------- ________________ .171 taIyaM ajjhayaNaM 'iriyA' paDhamo uddesao IryAH tRtIya adhyayanaH prathama uddezaka varSAvAsa-vihAracaryA 464. abbhuvagate khalu vAsAvAse abhipavuDa, bahave pANA abhisaMbhUyA, bahave bIyA 2 ahuNubbhiNNA aMtarAne se maggA bahupANA bahubIyA jAva * saMtANagA, aNaNNokaMtA paMthA, No viNNAyA maggA, sevaM NaccA No gAmANugAmaM dUijejA, tato saMjayAmeva vAsAvAsaM uvalli ejjaa| 465. se bhikkhU vA 2 se jaM puNa jANejA gAmaM vA jAva rAyahANiM vA, imaMsi khalu gAma vA jAva rAyahANisi vA No mahatI vihArabhUmI, No mahatI viyArabhUmI, No sulabhe 1. nizIthacUrNi ke dazaveM uddezaka pR0112 meM isI vidhi kA varNana cUrNikAra ne kiyA hai--'AcArAMgasya bitiyasuyakkhaMdhe-jo vidhI bhaNito-so ya imo-abbhuvagate khalu vAsavAse-vAsAvAsaM uviliijjaa|"- isakA artha mUla pATha ke anusAra hai| 2. cUrNikAra ne 'bIyA ahaNubbhiNNA' kA artha kiyA hai-'aMkuritA - ityarthaH - arthAt bIja aMkurita ho jAte haiN| 3. aMtarA se maggA - Adi kA bhAvArtha cUrNi meM yoM hai - antara tti varisArato jahA 'aMtaraghaNasomalI bhagavaM' antarAlaM vA aNto| antarA kA artha - varSARtu meM jaise antara ghana zyAmala bhagavAn megha chAye rahate haiM, athavA antarAla meM - bIja meM, andara - meN| 4. yahA~ jAva zabda se 'bahubIyA' se lekara 'saMtANagA' taka kA pATha hai| 5. aNaNNokaMtA kI vyAkhyA cUrNikAra ne isa prakAra dI hai- aNaNNokaMtA loeNaM caragAdIhi vA akkaMtA vi annkvNtsrisaa| arthAt -'ananyAkrAnta' kA bhAvArtha hai - janatA se, vA caraka Adi parivrAjaka dvArA AkrAnta mArga bhI ananyakrAnta sadRza pratIta hote haiN| 6. No mahatI vihArabhUmi - Adi pATha kI vyAkhyA cUrNikAra ke anusAra -'viyArabhUmI kAiyAbhUmI Natthi, vihArabhUmi-sajjhAyabhUmI nntthi| pIDhA kaTThamayA, iharahA varisAritte NisijjA kucchati, phalagaM, saMthArao sejjA-uvassao, saMthArao-kaDhiNAdI, jahanneNa caugguNaM khettNviyaar-vihaar-vshii-aahaare|' vicArabhUmi- kAyikAbhUmi -malamUtrotsargabhUmi nahIM hai| vihArabhUmi- svAdhyAyabhUmi nahIM hai| pIDhA-kASThanirmita caukI yA bAjoTa, varSA Rtu meM baiThane kI jagaha meM vanaspati, lIlaNaphUlaNa uga AtI hai ataH ina para baitthe| phalagaM - paTTA, pATiyA, takhta, (saMstAraka), sejAupAzraya, saMthArao - kaDhiNaka Adi tRNa, ghAsa aadi| sAdhu ko nIhAra , svAdhyAya, AvAsasthAna evaM AhAra ke lie kama se kama cAra gunA kSetra apekSita hai| Page #197 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 172 AcArAMga sUtra - dvitIya zrutaskandha pIDha-phalaga-sejjA-saMthArae,No sulabhe phAsue uMche ahesaNije, bahave jattha samaNa-mAhaNaatihi-kivaNa-vaNImagA uvAgatA uvAgamissaMti ca, accAiNNA vittI, No paNNassa NikkhamaNa jAva' ciNtaae| sevaM NaccA tahappagAraM gAmaM vA NagaraM vA jAva rAyahANiM vA No vAsAvAsaM uvlliejaa| 466. se bhikkhU vA 2 se jaM puNa jANejA gAmaM vA jAva rAyahANiM vA, imaMsi khalu gAmaMsi vA jAvarAyahANiMsivA mahatI vihArabhUmI, mahatI viyArabhUmi,sulabhe jattha pIDhaphalagasejjA-saMthArae, sulabhe phAsue uMche ahesaNije, No jattha bahave samaNa jAva uvAgamissaMti ya, appAiNNA vittI' jAva rAyahANiM vA tato saMjayAmeva vAsAvAsaM uvlliejaa| 467. aha puNevaM jANejA-cattAri mAsA vAsANaM vItikaMtA, hemaMtANa ya paMca-dasarAyakappe 6 parivasite.aMtarA se maggA bahapANA jAva"saMtANagA.No jattha bahavesamaNa jAva uvAgamissaMti ya, sevaM NaccA No gAmANugAmaM duuijejaa| 468. aha puNevaM jANejA - cattAri mAsA vAsANaM vItikaMtA', hemaMtANa ya paMcadasa-rAyakappe parivusate aMtarA se maggA appaMDA jAva saMtANagA, bahave jattha samaNa jAva' uvAgamissaMti y| sevaM NaccA tato saMjayAmeva gAmANugAmaM duuijejaa| . 464. varSAkAla A jAne para varSA ho jAne se bahuta-se prANI utpanna ho jAte haiM, bahuta-se bIja aMkurita ho jAte haiM, (pRthvI, ghAsa Adi se harI ho jAtI hai) mArgoM meM bahuta-se prANI, bahutase bIja utpanna ho jAte haiM, bahuta hariyAlI ho jAtI hai, osa aura pAnI bahuta sthAnoM meM bhara jAte haiM, pA~ca varNa kI kAI, lIlaNa-phUlaNa Adi sthAna-sthAna para ho jAtI hai, bahuta-se sthAnoM meM kIcar3a yA pAnI se miTTI gIlI ho jAtI hai, kaI jagaha makar3I ke jAle ho jAte haiN| varSA ke kAraNa 1. jAva zabda se nikkhamaNa se lekara ciMtAe taka kA pATha hai| 2 'NagaraM vA' se lekara 'rAyahANiM vA' taka kA pATha sUtra 318 ke anusAra hai| 3. 'uvalliejA' ke sthAna para pAThAntara hai - 'uvallIejA, uvlitejaa|' cUrNikAra isakA artha isa prakAra karate haiM-'uvalliejA-AgacchejjA'-Akara rhe| 4. jAva zabda se yahA~ 'samaNa' se lekara 'uvAgamissaMti' taka kA pUrNa pATha sUtra 465 ke anusAra smjheN| 5. 'vittI' se lekara 'rAyahANiM' taka kA sampUrNa pATha sUtra 465 ke anusAra samajhane ke lie yahA~ jAva zabda 6. 'paMca-dasarAyakappe' ke sthAna para cUrNimAnya pAThAntara hai-'dsraaykppe'| 7. jAva zabda se yahA~ 'bahupANA' pada se lekara 'saMtANagA' pada taka kA samagra pATha sU0 464 ke anusAra smjheN| 8. 'vItikaMtA' ke sthAna para pAThAntara hai -vItikaMtA, viyikNtaa| artha samAna hai| 9. yahA~ jAva zabda se samaNa se lekara 'uvAgamissaMti' taka kA samagra pATha sUtra 465 ke anusAra smjheN| Page #198 -------------------------------------------------------------------------- ________________ tRtIya adhyayana : prathama uddezaka : sUtra 464-468 173 mArga ruka jAte haiM, mArga para calA nahIM jA sakatA, kyoMki (harI ghAsa chA jAne se) mArga kA patA nahIM cltaa| isa sthiti ko jAnakara sAdha ko (varSAkAla meM) eka grAma se dUsare grAma vihAra nahIM karanA caahie| apitu varSAkAla meM yathAvasara prApta vasati meM hI saMyata rahakara varSAvAsa vyatIta karanA caahie| 465. varSAvAsa karane vAle sAdhu yA sAdhvI ko usa grAma, nagara, kher3a, karbaTa, maDaMba, paTTaNa, droNamukha, Akara (khAna), nigama, Azrama, sanniveza yA rAjadhAnI kI sthiti bhalIbhA~ti jAna lenI caahie| jisa grAma, nagara yAvat rAjadhAnI meM ekAnta meM svAdhyAya karane ke lie vizAla bhUmi na ho, (grAma Adi ke bAhara) mala-mUtratyAga ke lie yogya vizAla bhUmi na ho, pITha (caukI), phalaka (paTTe),zayyA evaM saMstAraka kI prApti bhI sulabha na ho, aura na prAsuka, nirdoSa evaM eSaNIya AhArapAnI hI sulabha ho, jahA~ bahuta-se zramaNa, brAhmaNa, atithi, daridra aura bhikhArI loga (pahale-se) Ae hue hoM, aura bhI dUsare Ane vAle hoM, jisase sabhI mArgoM para janatA kI atyanta bhIr3a ho, sAdhu-sAdhvI ko bhikSATana, svAdhyAya, zauca Adi Avazyaka kAryoM se apane sthAna se sukhapUrvaka nikalanA aura praveza karanA bhI kaThina ho, svAdhyAya Adi kriyA bhI nirupadrava na ho sakatI ho, aise grAma, nagara Adi meM varSAkAla prAraMbha ho jAne para bhI sAdhu-sAdhvI varSAvAsa vyatIta na kre| __ 466. varSAvAsa karane vAlA sAdhu yA sAdhvI yadi grAma yAvat rAjadhAnI ke sambandha meM yaha jAne ki isa grAma yAvat rAjadhAnI meM svAdhyAya-yogya vizAla bhUmi hai, mala-mUtra-visarjana ke lie vizAla sthaNDilabhUmi hai, yahA~ pITha, phalaka, zayyA evaM saMstAraka kI prApti bhI sulabha hai, sAtha hI prAsuka, nirdoSa evaM eSaNIya AhAra-pAnI bhI sulabha hai, yahA~ bahuta-se zramaNa-brAhmaNa Adi Ae hue nahIM haiM aura na Ae~ge, yahA~ ke mArgoM para janatA kI bhIr3a bhI itanI nahIM hai, jisase ki sAdhusAdhvI ko bhikSATana, svAdhyAya, zauca Adi Avazyaka kAryoM ke lie apane sthAna se nikalanA aura praveza karanA kaThina ho.svAdhyAyAdi kriyA bhI nirupadrava ho sake. to aise grAma yAvata rAjadhAnI meM sAdhu yA sAdhvI saMyamapUrvaka varSAvAsa vyatIta kre| 467. yadi sAdhu yA sAdhvI yaha jAne ki varSAkAla ke cAra mAsa vyatIta ho cuke haiM, ataH vRSTi na ho to (utsarga-mArgAnusAra) cAturmAsika kAla samApta hote hI dUsare dina anyatra vihAra kara denA caahie| yadi kArtika mAsa meM vRSTi ho jAne se mArga AvAgamana ke yogya na rahe to hemanta Rtu ke pA~ca yA dasa dina vyatIta ho jAne para vahA~ se vihAra karanA caahie| (itane para bhI) yadi mArga bIca-bIca meM aMDe, bIja, hariyAlI, yAvat makar3I ke jAloM se yukta ho, athavA vahA~ bahuta-se zramaNa-brAhmaNa Adi Ae hue na hoM, na hI Ane vAle hoM, to yaha jAnakara (sAre mArgazIrSa mAsa taka) sAdhu grAmAnugrAma vihAra na kre| 468. yadi sAdhu yA sAdhvI yaha jAne ki varSAkAla ke cAra mAsa vyatIta ho cuke haiM, aura vRSTi ho jAne se muni ko hemanta Rtu ke 15 dina taka vahIM (cAturmAsa sthala para) rahane ke pazcAt Page #199 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 174 AcArAMga sUtra - dvitIya zrutaskandha aba mArga ThIka ho gae haiM, bIca-bIca meM aba aNDe yAvat makar3I ke jAle Adi nahIM haiM, bahutase zramaNa-brAhmaNa Adi bhI una mArgoM para Ane-jAne lage haiM, yA Ane vAle bhI haiM, to yaha jAnakara sAdhu yatanApUrvaka grAmAnugrAma vihAra kara sakatA hai| vivecana - varSAkAla meM kahA~, kaise kSetra meM, kaba taka rahe? - prastuta pA~ca sUtroM meM sAdhu-sAdhvI ke lie varSAvAsa se sambandhita IryA ke niyama batAe haiN| ina niyamoM kA nirdeza karane ke pIche bahuta dIrgha-darzitA, saMyama-pAlana, ahiMsA, evaM aparigraha kI sAdhanA tathA sAdhu varga ke prati loka zraddhA kA dRSTikoNa rahA hai| eka ora yaha bhI spaSTa batAyA hai ki varSAkAla ke cAra mAsa taka eka hI kSetra meM sthira kyoM rahe? jaba ki dUsarI ora varSAvAsa samApti ke bAda koI kAraNa na ho to niyamAnusAra vaha vihAra kara de, tAki vahA~ kI janatA, kSetra Adi se moha-baMdhana na ho, janatA kI bhI sAdhu varga prati azraddhA va avajJA na bar3he / vRddhAvasthA, azakti, rugNatA Adi kAraNa hoM to vaha usa kSetra meM raha bhI sakatA hai| ye kAraNa to na hoM, kintu varSA ke kAraNa mArga avaruddha ho gae. hoM, kIcar3a, hariyAlI evaM jIvajantuoM se mArga bhare hoM, to aisI sthiti meM pAMca dasa, pandraha dina yA adhika se adhika mArgazIrSa mAsa taka vahA~ ruka kara phira vihAra karane kA vidhAna kiyA hai| yadi ve mArga khule hoM, sAdhu loga una para jAne-Ane lage hoM, jIva-jantuoM se bhare na hoM to vaha eka dina kA bhI vilamba kiye binA vahA~ se vihAra kara de| paMca-dasarAyakappe- isa pada ke sambandha meM AcAryoM meM tIna matabheda haiM (1) cUrNikAra ne 'dasarAyakappe' pATha hI mAnA hai aura isakI vyAkhyA karate hue ve kahate haiM-nirgama (cAturmAsa samApti ke pazcAt vihAra) tIna prakAra kA hai-Ara se, puNya se aura pAra se| durbhikSa mahAmArI Adi upadravoM ke kAraNa, yA AcAryazrI vihAra karane meM asamartha hoM, to vihAra kA sthagita ho jAnA Ara se nirgama hai| koI bhI vighna-bAdhA na ho, mArga sukhapUrvaka calane yogya ho gae hoM, to kArtika pUrNimA ke dUsare dina vihAra ho jAnA-puNya se nirgama hai aura dasa rAtri vyatIta hone para yatanApUrvaka vihAra kara denA- yaha pAra se nirgama hai| isa AlApaka kA bhAvArtha yaha hai ki dasa rAtri vyatIta ho jAne para bhI mArga aba bhI bahuta-se jIva-jantuoM se avaruddha hai, zramaNAdi usa mArga para abhI taka nahIM gae haiM, to sAdhu vihAra na kareM anyathA vihAra kara deN| (2) vRttikAra ne 'paMcadasarAyakappe' pATha mAnakara vyAkhyA kI hai ki hemanta ke pAMca yA dasa dina vyatIta hone para vihAra kara denA caahie| isameM bhI bIca meM mArga aNDoM yAvat makar3I ke jAloM se yukta hoM to sAre mArgazIrSa taka vahIM ruka jAnA caahie| 1. Niggamo tiviho - AreNa, puNNe, prenn....| cUrNi mUlapATha TippaNa pR0 171 2. AcArAMga vRtti 376 patrAMka ke AdhAra para ... hemantasya paMcasu dazasu vA dinesu...' Page #200 -------------------------------------------------------------------------- ________________ tRtIya adhyayana : prathama uddezaka : sUtra 469-71 6175) ___ (3) kaI AcArya pAMca aura dasa donoM milAkara 15 dina vyatIta hone para, aisA artha karate vihAracaryA meM dasyu-aTavI Adi upadrava 469. se bhikkhU vA 2 gAmANugAmaM dUijjamANe purao jugamAyaM pehamANe daTTaNa tase pANe uddhaTTa pAdaM rIejjA, sAhaTTa pAdaM rIejA', vitiricchaM vA kaTTa pAdaM rIejjA, sati parakkame saMjayAmeva parakkamejjA, No ujjuyaM gacchejjA, tato saMjayAmeva gAmANugAmaM duuijjejjaa| 470. se bhikkhU vA 2 gAmANugAmaM dUMijamANe, aMtarA se pANANi vA bIyaNi vA hariyANI vA udae vA maTTiyA vA aviddhatthA sati parakkame jAva No ujjuyaM gacchejjA, tato saMjayAmeva gAmANugAmaM duuijejaa| 471. sebhikkhUvA 2 gAmANugAmaMdUijjamANe, aMtarA se virUvarUvANi paccaMtikANi dasugAyataNANi milakkhUNi aNAriyANi dussaNNappANi duppaNNavaNijANi akAlapaDibohINi akAlaparibhoINi, sati lADhe vihArAe saMtharamANehiM jaNavaehiM No vihAravattiyAe pavajejA gmnnaae| kevalI buuyaa-aayaannmeyN| teNaM bAlA 'ayaM teNe, ayaM uvacarae, ayaM tato Agate'tti kaTTataM bhikkhUakkoseja vA 2 jAva uvaddaveja vA, vatthaM paDiggahaM kaMbalaM pAdapuMchaNaM acchideja vA bhiMdejA vA 4 avahareja vA pariveja 5 vaa| jaha bhikkhUNaM puvvovadiTThA 4 jaMtahappagArANi virUvarUvANi paccaMtiyANi dasugAyataNANi 6 jAva vihAravattiyAeNo pvjejaagmnnaae| tato saMjayAmeva gAmANugAmaM duuijjejaa| 1. (ka ) AcArAMga cUrNi mU0 pATha TippaNI pR0 171 (kha) AcArAMga vRtti patrAMka 376 (ga) AcArAMga arthAgama (hindI) pR0 116 2. isake sthAna para pAThAntara hai-sAhaTu pAyaM rIejjA, ukkhippapAyaM riiejjaa| 3. 'akkoseja vA' se lekara uvaddaveja vA taka kA pATha sUtra 422 ke anusAra sUcita karane ke lie jAva zabda hai| 4. 'acchideja vA bhideja vA' ke sthAna para pAThAntara hai-'acchiMdejjA abhiMdejA AchiMdejjA aabhiNdejaa|' artha samAna haiN| 5. pariTThaveja vA ke sthAna para paribhaveja vA pATha hai, artha hotA hai-nIcA dikhAe, dbaae| 'jAva' zabda se yahA~ dasugAyataNANi se lekara vihAravattiyAe taka kA pATha isI sUtra ke pUrva pATha ke anusAra smjheN| Page #201 -------------------------------------------------------------------------- ________________ AcArAMga sUtra - dvitIya zrutaskandha 472. se bhikkhU vA 2 gAmAguNAmaM dUijjamANe, aMtarA se arAyANi vA juvarAyANi vA dorajjANi vA verajjANi vA viruddharajjANi vA, sati lADhe vihArae saMtharamANehiM jaNavaehiM No vihAravattiyA pavajjejjA gamaNAe / kevayI bUyA - AyANametaM / 176 NaM bAlA ayaM teNe taM ceva jAva 1 gmnnaae| tato saMjayAmeva gAmAguNAmaM dUijejjA / 473. se bhikkhU vA 2 gAmANugAmaM dUijjejjA, aMtarA se vihaM siyA, se jjaM puNa vihaM jANejjA -egAheNa vA duyAheNa vA tiyAheNa vA cauyAheNa vA paMcAheNa vA pAuNajjA vANo vA pAuNejjA / tahappagAraM vihaM aNegAhagamaNijjaM sati lADhe jAvare gamaNAe / kevalI bUyA - AyANametaM | aMtarA se vAse siyA pANesu vA paNaesu vA bIesu vA haraeisu vA udasu vA maTTiyAe vA aviddhatthAe / aha bhikkhUNaM puvvovadiTThA 4 jaM tahappagAraM vihaM aNegAhagamaNijjaM jAva No gamaNAe / tato saMjayAmeva gAmANugAmaM duijejA / yugamAtra 469, sAdhu yA sAdhvI eka grAma se dUsare grAma vihAra karate hue apane sAmane kI (gAr3I ke jue ke barAbara cAra hAtha pramANa) bhUmi ko dekhate hue cale aura mArga meM trasajIvoM ko dekhe to paira ke agrabhAga ko uThAkara cle| yadi donoM ora jIva hoM to pairoM ko sikor3a kara cale athavA donoM pairoM ko tirache Ter3he rakhakara cale / (yaha vidhi anya mArga ke abhAva meM batAI gaI hai) yadi koI dUsarA sApha mArga ho, to usI mArga se yatanApUrvaka jAe, kintu jIvajantuoM se yukta sarala (sIdhe) mArga se na jaae| (niSkarSa yaha hai ki ) usI ( jIva-jantu rahita) mArga se yatanApUrvaka grAmAnugrAma vicaraNa karanA cAhie / 470. sAdhu yA sAdhvI grAmAnugrAma vicaraNa karate hue yaha jAne ki mArga meM bahuta se trasa prANI haiM, bIja bikhare haiM, hariyAlI hai, sacitta pAnI hai yA sacitta miTTI hai, jisakI yoni vidhvasta nahIM huI hai, aisI sthiti meM dUsarA nirdoSa mArga ho to sAdhu-sAdhvI usI mArga se yatanApUrvaka jAe~, kintu usa (jIvajantu Adi se yukta ) sarala (sIdhe) mArga se na jaaeN| (niSkarSa yaha hai ki) usI (jIvajantu Adi se rahita) mArga se sAdhu-sAdhvI ko grAmAnugrAma vicaraNa karanA cAhie / 471. grAmAnugrAma vicaraNa karate hue sAdhu yA sAdhvI ko mArga meM vibhinna dezoM kI sImA para rahane vAle dasyuoM ke, mlecchoM ke yA anAryoM ke sthAna mileM tathA jinheM bar3I kaThinatA se AryoM kA AcAra samajhAyA jA sakatA hai, jinheM duHkha se, dharma-bodha dekara anAryakarmoM se haTAyA jA sakatA hai, aise akAla (kusamaya) meM jAganevAle, kusamaya meM khAne-pInevAle manuSyoM ke sthAna mileM to anya grAma Adi meM vihAra ho sakatA hai yA anya Aryajanapada vidyamAna hoM, 1. yahA~ jAva zabda se ayaM teNe se lekara gamaNAe taka kA pATha sUtra 471 ke anusAra samajheM / 2. No vA pAuNejjA ke sthAna para pAThAntara hai--no pAuNejja vA, no vA pAuNejja vA / 3. yahA~ jAva zabda se lAr3he se lekara gamaNAe taka kA pATha sU0 472 ke anusAra samajheM / Page #202 -------------------------------------------------------------------------- ________________ tRtIya adhyayana : prathama uddezaka: sUtra 469-473 to prAka-bhojI sAdhu una mlecchAdi ke sthAna meM vihAra karane kI dRSTi se jAne kA mana meM saMkalpa na kare / 177 kevalI bhagavAn kahate haiM - vahA~ jAnA karmabandha kA kAraNa hai, kyoMki ve mleccha ajJAnI loga sAdhu ko dekhakara yaha cora hai, yaha guptacara hai, yaha hamAre zatru ke gA~va se AyA hai', yoM kaha kara ve usa bhikSu ko gAlI-galauja kareMge, koseMge, rassoM se bA~dheMge, koTharI meM baMda kara deMge, DaMDoM se pITeMge, aMgabhaMga kareMge, hairAna kareMge, yahA~ taka ki prANoM se rahita bhI kara sakate haiM, isake atirikta ve duSTa usake vastra, pAtra, kambala, pAda-poMchana Adi upakaraNoM ko tor3a-phor3a DAleMge, apaharaNa kara leMge yA unheM kahIM dUra pheMka deMge, (kyoMki aise sthAnoM meM yaha saba sambhava hai / ) isIlie tIrthaMkara Adi Apta puruSoM dvArA bhikSuoM ke lie pahale se hI nirdiSTa yaha pratijJA, hetu, kAraNa aura upadeza hai ki bhikSu una sImA- pradezavartI dasyusthAnoM tathA mleccha, anArya, durbodhya Adi logoM ke sthAnoM meM, anya Arya janapadoM tathA Arya grAmoM ke hote hue vihAra kI dRSTi se jAne kA saMkalpa bhI na kare / ataH ina sthAnoM ko chor3a kara saMyamI sAdhu yatanApUrvaka grAmAnugrAma vihAra kare / 472. sAdhu yA sAdhvI grAmAnugrAma vihAra karate hue mArga meM yaha jAne ki ye arAjaka (rAjA se rahita) pradeza haiM, yA yahA~ kevala yuvarAja kA zAsana hai, jo ki abhI rAjA nahIM banA hai, athavA do rAjAoM kA zAsana hai, yA paraspara zatru do rAjAoM kA rAjyAdhikAra hai, yA dharmAdivirodhI rAjA kA zAsana hai, aisI sthiti meM vihAra ke yogya anya Arya janapadoM ke hote, isa prakAra ke arAjaka Adi pradezoM meM vihAra karane kI dRSTi se gamana karane kA vicAra na kare / kevalI bhagavAn ne kahA hai-aise arAjaka Adi pradezoM meM jAnA karmabandha kA kAraNa hai / kyoMki ve ajJAnIjana sAdhu ke prati zaMkA kara sakate haiM ki "yaha cora hai, yaha guptacara haiM, yaha hamAre zatru rAjA ke deza se AyA hai" tathA isa prakAra kI kuzaMkA se grasta hokara ve sAdhu ko apazabda kaha sakate haiM, mAra-pITa sakate haiM, use hairAna kara sakate haiM, yahA~ taka ki use jAna se bhI mAra sakate haiN| isake atirikta usake vastra, pAtra, kaMbala, pAda- proMchana Adi upakaraNoM ko tor3aphor3a sakate haiM, lUTa sakate haiM aura dUra phaiMka sakate haiM / ina saba ApattiyoM kI saMbhAvanA se tIrthaMkara Adi Apta puruSoM dvArA sAdhuoM ke lie pahale se hI yaha pratijJA, hetu, kAraNa aura upadeza nirdiSTa haiM ki sAdhu isa prakAra ke arAjaka Adi pradezoM meM vihAra kI dRSTi se jAne kA saMkalpa na kre|" ataH sAdhu ko ina arAjaka Adi pradezoM ko chor3akara yatanApUrvaka grAmAnugrAma vihAra karanA cAhie / 473. grAmAnugrAma vihAra karate hue sAdhu yA sAdhvI yaha jAne ki Age lambA, aTavI-mArga hai / yadi usa aTavI-- mArga ke viSaya meM vaha yaha jAne ki yaha eka dina meM, do dina meM, tIna dinoM meM, cAra dinoM meM yA pAMca dinoM meM pAra kiyA jAtA sakatA hai athavA pAra nahIM kiyA jA sakatA hai, Page #203 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 178 AcArAMga sUtra - dvitIya zrutaskandha to vihAra ke yogya anya mArga hote, usa aneka dinoM meM pAra kiye jA sakane vAle bhayaMkara aTavI-mArga se vihAra karake jAne kA vicAra na kre| kevalI bhagavAn kahate haiM - aisA karanA karmabandha kA kAraNa hai, kyoMki mArga meM varSA ho jAne se dvIndriya Adi jIvoM kI utpatti ho jAne para, mArga meM kAI lIlana-phUlana, bIja, hariyAlI, sacitta pAnI aura avidhvasta miTTI Adi ke hone se saMyama kI virAdhanA honI saMbhava hai| isIlie bhikSuoM ke lie tIrthaMkarAdi ne pahale se isa pratijJA hetu, kAraNa aura upadeza kA nirdeza kiyA hai ki sAdhu anya sApha aura ekAdha dina meM hI pAra kiyA jA sake aise mArga ke rahate isa prakAra ke aneka dinoM meM pAra kiye jA sakane vAle bhayaMkara aTavI-mArga se vihAra karake jAne kA saMkalpa na kre| ataH sAdhu ko paricita aura sApha mArga se hI yatanApUrvaka grAmAnugrAma vihAra karanA caahie| vivecana-grAmAnagrAma-vihAra : vidhi : khatare aura sAvadhAnI- varSAvAsa ke sivAya zeSakAla meM sAdhu sAdhviyoM ke lie grAmAnugrAma vihAra karane kI bhagavadAjJA hai| sUtra 465 se grAmAnugrAma vihAra karane kI yaha bhagavadAjJA pratyeka sUtra meM doharAI gaI hai, sAtha hI khatare batA kara unase sAvadhAna rahane kA bhI nirdeza hai, parantu grAmAnugrAmavihAra meM Ane vAle khataroM se Dara kara yA parISahoM evaM upasargoM se ghabarA kara sAdhuvarga nirAza-khinna aura udAsa hokara eka hI sthAna meM jama na jAe, sthiravAsa na kara le, isa dRSTi se bAra-bAra grAmAnugrAma-vicaraNa karane ke lie prerita kiyA hai| hA~, avidhipUrvaka vihAra karane se yA jAnabUjha kara sUtrokta khataroM meM par3ane se sAdhu kI saMyama-virAdhanA evaM Atma-virAdhanA hone kI saMbhAvanA hai| vihAra kI sAmAnya vidhi yaha hai ki sAdhu-sAdhvI apane zarIra ke sAmane kI lagabhaga cAra hAtha (gAr3I ke jue ke barAbara) bhUmi ko dekhate hue (dina meM hI) caleM / jahA~ taka ho sake vaha aise mArga se gamana kare, jo sApha, sama aura jIva-jantuoM, kIcar3a, hariyAlI, pAnI Adi se rahita ho| itanA hone para bhI grAmAnugrAma vihAra karate hue pA~ca prakAra ke vighnoM khataroM se bacane ke upAya zAstrakAra ne vyakta kiye haiM (1) trasa jIvoM se mArga bharA ho, (2) trasa prANI, bIja, harita, udaka aura sacitta miTTI Adi mArga meM ho, (3) aneka dezoM ke sImAvartI dasyuoM, mlecchoM, anAryoM, durbodhya evaM adhArmika logoM ke sthAna usa mArga meM par3ate hoM, (4) arAjaka, duHzAsaka yA virodhI zAsaka vAle deza Adi mArga meM par3ate hoM, (5) aneka dinoM meM pAra kiyA jA sake, aisA laMbA bhaMyakara aTavI-mArga rAste meM par3atA ho| prathama do prakAra ke mArga meM, vighnoM ke anAyAsa A par3ane para una para yatanApUrvaka calane kI vidhi bhI batAI hai| anta ke tIna khataroM vAle mArgoM ko chor3akara dUsare sarala, sApha, khataroM se rahita mArga se vihAra karane kA nirdeza kiyA hai| Page #204 -------------------------------------------------------------------------- ________________ tRtIya adhyayana : prathama uddezaka : sUtra 469-473 179 yatanA cAra prakAra kI hotI hai-(1) jIva-jantuoM ko dekhakara calanA, dravya-yatanA hai, (2) yuga mAtra bhUmi ko dekhakara calanA, kSetra-yatanA hai| (3) amuka kAla meM (varSA kAla ko chor3akara) calanA, kAla-yatanA hai aura (4) saMyama aura sAdhanA ke bhAva se upayogapUrvaka calanA bhAva-yatanA hai| yuga kA artha gAr3I kA juA hotA hai, jo Age se saMkar3A va pIche se caur3A lagabhaga sAr3he tIna hAtha kA hotA hai| IryA-samitipUrvaka calane para dRSTi kA AkAra bhI lagabhaga isI prakAra kA banatA hai, zarIra bhI apane hAtha se lagabhaga itanA hI hotA hai, isalie cUrNikAra jinadAsamahattara ne yuga kA artha zarIra bhI kiyA hai| 2 'uddhaTTa' Adi padoM ke artha-'uddhaTTa' - paira ko uThAkara, paira ke agale tala se paira ke rakhane ke pradeza ko laaNghkr| sAhaTTa-sikor3akara, pairoM ko zarIra kI ora khIMcakara yA Age ke bhAga ko uThAkara er3I se cale vitiricchaM kaTTa - paira ko tirachA karake cle| jIva jantu ko dekhakara use lA~ghakara cale, yA dUsarA mArga ho to usI mArga se jAe, sIdhe mArga se nhiiN| dasugAyataNANi dasyuoM- luTeroM, yA DAkuoM ke sthAna, paccaMtikANi-pratyanta siimaantvrtii| milakkhUNi-barbara, zabara, pulinda Adi mlecchapradhAna sthAna, dussaNNappANi- jinheM kaThinatA se AryaAcAra samajhAyA jA sake, aise logoM ke sthAna, duppaNNavaNijANi-duHkha se dharmabodha diyA jA sake aura anArya-AcAra chur3AyA jA sake, aise logoM ke sthAna, akAlapaDibohINi-kusamaya meM jAgane vAle logoM ke sthaan| 'lADhe' zabda kI vyAkhyA - zIlAMkAcArya ne isa prakAra kI hai- "yena, kenacit prAsukAhAropa karaNANi- gatena vidhinA''tmAnaM yApayati tAlayatIti laaddhaaH|" arthAtjisa kisI prakAra se prAsuka AhAra, upakaraNa Adi kI vidhi se jo apanA jIvana-yApana karatA hai, AtmarakSA karatA hai, vaha lADha hai / yahA~ para lADha' vihAra yogya Aryadeza kA vizeSaNa pratIta hotA hai|4 arAyANi padoM kI vyAkhyA cUrNikAra ke anusAra isa prakAra hai-arAyANi-jahA~ kA rAjA mara gayA hai, koI rAjA nahIM hai| juvarAyANi-jaba taka rAjyAbhiSeka na kiyA jAe, taba taka 1. AcArAMga mUla vRtti patrAMka 377 ke AdhAra para 2. (ka) uttarAdhyayana sUtra a. 24 gA.6,7 vRhadvRtti (kha) tAvamettaM purao aMto saMkuDAe bAhi vitthaDAe sagaDuddhi saMThitAe diTThIe" -dazavaikAlika jina0 cUrNi pR0 168- a. 5/1/3/ (ka) uddhaTTa tti ukkhivittu atikkamittu vA, sAhaTTa parisAharita nivrtytiityrthH|: vitiricchaM--passeNaM atikkamati sati vidyamAne anyatra gacchet Na ujjugN|-aacaaraaNg cUrNi mUlapATha TippaNa pRSTha 172 (ka) sUtrakRtAMga, zIlAMka vRtti 10/1/3 (kha) nizItha sUtra udde0 16 Page #205 -------------------------------------------------------------------------- ________________ AcArAMga sUtra - dvitIya zrutaskandha vaha yuvarAja kahalAtA hai| dorajANi - jahA~ eka rAjya ke abhilASI do dAvedAra haiM, donoM kaTibaddha hokara lar3ate haiM, vaha dvirAjya kahalAtA hai, verajjANi- zatru rAjA ne Akara jisa rAjya ko har3apa liyA hai, vaha vaira - rAjya hai / viruddharajjANi- jahA~ kA rAjA dharma aura sAdhuoM Adi ke prati virodhI hai, usakA rAjya viruddha rAjya kahalAtA hai, athavA jisa rAjya meM sAdhu bhrAnti se viruddha (viparIta) gamana kara rahA hai vaha bhI viruddha rAjya hai / 1 vihaM- kaI dinoM meM pAra ho sake, aisA aTavImArga / 2 180 naukArohaNa - vidhi 474. se bhikkhu vA 2 gAmANugAmaM dUijjejjA, aMtarA se NAvAsaMtArime udae siyA, se jjaM puNa NAvaM jANejjA - asaMjate bhikkhupaDiyAe kiNejja vA, pAmiccejja vA, NAvAe vA NAvapariNAmaM kaTTu, thalAto vA NAvaM jalaMsi ogAhejjA, jalAto vA NAvaM thalaMsi ukkasejjA puNaM vA NAvaM ussicejjA, saNNaM vA NAvaM uppIlAvejjA, tahappagAraM NAvaM uDDagAmiNiM vA ahegAmiNiM vA tiriyagAmiNiM vA paraM joyaNamerAe addhajoyaNamerAe vA appatare vA bhujjatare 1 (ka) "aNarAyaM' - rAyA mato, jugarAyaM-- jugarAyA atthi katA vA dAvaM abhisiMcati / dorajaM--do dAitA bhaMDaMti, vairajja - jattha veraM aNNeNa rajjeNa rAeNa vA saddhiM / virUddha gamaNaM yasmin rAjye sAdhussa taM viruddharajjaM / - AcArAMga cUrNi (kha) "mae rAyANe jAva mUlarAyA juvarAyA ya do vi ee aNibhisittA tAva aNarAyaM bhavati / " * nizItha cUrNi u012 meM anya bhI isa prakAra ke artha milate haiN| (ga) vRhatkalpa bhASya 1 2764-65 meM vairAjya - prakaraNa vistArapUrvaka batAyA gayA hai| (gha) uttarAdhyayana 2, TIkA patra 47 meM batAyA gayA hai- ekalavihArI zrAvastI ke rAjakumAra bhadra ko rAjya meM guptacara samajhakara pakar3a liyA thA / use anAryoM se baMdhavAkara zarIra meM tIkSNa darbhoM kA praveza kara asahya vedanA pahu~cAI / - 'viha' zabda dekheN| 2. 'pAia - sadda - mahaNNavo' pR0808 3. "kiNejja vA " Adi padoM kA artha cUrNikAra ne isa prakAra kiyA hai- kiNeja- keti (kharIdatA hai, ) saDDo - zraddhI (zraddhAlu yA zrAddha - zrAvaka ) dukkhaM diNe diNe maggijjati NAvA- kaThinatA se dina-dina ke lie nAva mA~gatA hai / 'pAmiccaM' - ucchidati, udhAra letA hai| 'pariNAmo NAvaM pariyaTTeti, imA sAhUNa jagatti vaDDiyA khuDDiyA vA suMdarIti kaTTu' - naukA kI adalA-badalI karatA hai, yaha sAdhu ke lie yogya hai, bar3hiyA hai, choTI-sI sundara naukA hai, yaha socakara badala letA hai| puNNa-jala se paripUrNa (bharitiyA), saNa- khuttiyA cikkhalle kIcar3a meM phaMsI huI, uDDagAmiNI va tti aNusoya - UrdhvagAminI anusrotagAminI, tiricchaM-- tiriyagAmiNI-- tirachI calane vAlI / addhajoyaNA dUrataraM vA Na gacchijjA appataro addhajoyaNa AreNa, bhujjayaro joyaNA pareNaM- ardha yojana se dUra nahIM jAne vAlI naukA appatarA (alpatarA) hai, jo kevala isa pAra se usa pAra taka jAtI hai, bhujjatara- vaha hai, jo yojana se pAra jAtI hai | ahavA ekkasi appataro, bahuso bhujjayaro - athavA eka bAra jo upayoga meM lI jAtI hai, vaha alpatarA hai, jo bArambAra upayoga meM lI jAtI hai, vaha bhUyastarA hai| -- - Page #206 -------------------------------------------------------------------------- ________________ tRtIya adhyayana : prathama uddezaka : sUtra 474-482 vA No duruhejA gmnnaae| 475. se bhikkhU vA 2 puvvomeva tiricchasaMpAtimaM NAvaM jANejA, jANittA se ttamAyAe egaMtamavakkamejA, 2 [ttA] bhaMDagaM paDilehejA, 2 [ttA] egAbhoyaM bhaMDagaM karejA,2 [ttA] sasIsovariyaM kAyaM pAe [ya ] pamajjejA, 2 [ttA] sAgAraM bhattaM paccakkhAejjA,2 [ttA] egaM pAyaM jale kiccA egaM pAyaM thale kiccA tato saMjayAmeva NAvaM duruhejjaa| 476. se bhikkhU vA 2 NAvaM duruhamANe No NAvAto purato duruhejjA, No NAvAo' maggato duruhejA, No NAvAto majjhato duruhejA, No bAhAo pagijjhiya 2 aMguliyAe uddisiya 2 oNamiya 2 umiya 2 nnijjhaaejjaa| 477. se NaM paro NAvAgato NAvAgayaM vadejA-AusaMto samaNA! etaM tA tumaMNAvaM ukkasAhi vA vokkasAhi vA khivAhi vA rajjUe vA gahAya aaksaahi| No se taM pariNaM parijANejA, tusiNIo uvehejjaa| 478. se NaM paro NAvAgato NAvAgataM vadejA - AusaMto samaNA! No saMcAesi tumaM NavaM ukkasittae vA vokkasittae vA khivittae vA rajjue vA gahAya Akasittae Ahara eyaM NAvAe rajjuyaM, sayaM cevaM NaM vayaM NAvaM ukkasissAmo vAre jAva rajjue vA gahAya aakssisaamo| No se taM pariNaM parijANejjA, tusiNIo uvehejjaa| 479. se NaM paro NAvAgato NAvAgayaM vadejA-AusaMto smnnaa| etaM tA tumaM NAvaM alitteNa vA piTTeNa vA vaMseNa vA valaeNa vA avallaeNa vA vaahehi|4 No se taM pariNaM jAva uvehejjaa| 480. se NaM paro NAvAgato NAvAgayaM vadejA - AusaMto samaNA! etaM tA tumaM NAvAe udayaM hattheNa vA pAeNa vA matteNa vA paDiggahaeNa vA NAvAussicaNaeNa vA ussicaahi| No se taM pariNNaM parijANejjA [0]5 / 481. se NaM paroNAvAgato NAvAgayaM vaejjA-AusaMto smnnaa| etaM tA tumaM NAvAe uttiMgaM hattheNa vA pAeNa vA bAhuNA vA uruNA vA udareNa vA sIseNa vA kAeNa vA 1. 'NAvAto' ke sthAna para 'NAvAe' pAThAntara hai| artha hai- nAva pr| 2. cUrNikAra - 'No se taM pariNNaM parijANeja'- kA tAtparya samajhAte haiM- 'Na tassa tatpratijJaM pariyANejjA' . ADhAejjA karijja vaa|'tusinniio "uvehejjA acchijjaa|'-uskii usa pratijJA-prArthanA ko Adara na de, na mAna kre| mauna rahe, upekSAbhAva rkhe| 3. yahA~ jAva zabda sUtra ke anusAra ukkasissAso se lekara rajjUe taka ke pATha kA sUcaka hai| tulanA kIjie- 'je bhikkhU NAvaM alitteNa vA pitRRNa (paSphiDaeNa) vA vaMseNa vA balaeNa vA vAhei, vAheMta vA sAtijjati . -nizItha cUrNi 18/17 5. [0] aisA cihna jahA~-jahA~ hai, vahA~-vahA~ usakA avaziSTa sArA pATha samajha lenA caahie| & Mp3 Page #207 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 182 AcArAMga sUtra - dvitIya zrutaskandha NAvAussicaNaeNa vA celeNa vA maTTiyAe vA kusapattaeNa vA kuviMdeNa vA pihehi| No se taM pariNaM [prijaannejaa?]| 482. se bhikkhu vA 2 NAvAe uttiMgeNa udayaM AsavamANaM pehAe, uvarUvari NAvaM kajalAvemANaM pehAe, No paraM uvasaMkamittu evaM bUyA--AusaMto gaahaavti| etaM te NAvAe udayaM uttiMgeNa Asavati, uvarUvari vA NAvA kjlaaveti| etappagAraM maNaM vA vAyaM vA No purato kaTTa vihrejaa| appussue abahilesse egattigaeNaM appANaM viyoseja smaadhiie| tato saMjatAmeva NAvAsaMtArime udae AhAriyaM riiejjaa| ... 474. grAmAnugrAma vihAra karate hue sAdhu yA sAdhvI yaha jAne ki mArga meM naukA dvArA pAra kara sakane yogya jala (jalamArga) hai; (to vaha naukA dvArA usa mArga ko pAra kara sakatA hai|) parantu yadi vaha yaha jAne kinaukA asaMyata -gRhastha sAdhu ke nimitta mUlya dekara (kirAye se) kharIda kara rahA hai, yA udhAra le rahA hai, yA apanI naukA se usakI naukA kI adalA-badalI kara rahA hai, yA nAvika naukA ko sthala se jala meM lAtA hai, athavA jala se use sthala meM khIMca le jAtA hai, pAnI se bharI huI naukA se pAnI ulIcakara khAlI karatA hai, athavA kIcar3a meM phaMsI huI naukA ko bAhara nikAlakara sAdhu ke lie taiyAra karake sAdhu ko usa para car3hane ke lie prArthanA karatA hai; to isa prakAra kI naukA (para sAdhu na cddh'e|) cAhe vaha UrdhvagAminI ho, adhogAminI ho yA tiryaggAminI, jo utkRSTa eka yojanapramANa kSetra meM calatI hai, yA arddha yojanapramANa kSetra meM calatI hai, eka bAra yA bahuta bAra gamana karane ke lie usa naukA para sAdhu savAra na ho| arthAt- aisI naukA meM baiThakara nadI (jalamArga) ko pAra na kre| 475. [kAraNavaza naukA meM baiThanA par3e to] sAdhu yA sAdhvI sarvaprathama tiryaggAminI naukA ko jAna-dekha le| yaha jAna kara vaha gRhastha kI AjJA ko lekara ekAnta meM calA jaae| vahA~ jAkara bhaNDopakaraNa kA pratilekhana kare, tatpazcAt sabhI upakaraNoM ko ikaTThe karake bA~dha le| phira sira se lekara paira taka zarIra kA pramArjana kre| tadanantara AgArasahita AhAra kA pratyAkhyAna . 1. appussue Adi padoM kA artha cUrNikAra ke anusAra - appussuo - jIviya-maraNe harisaM Na gcchti| abahilesse-kaNhAdi tiNNi bAhirA, ahavA uvagaraNe ajjhovavaNNo bahileso, Na bahileso abhilesso| egattigato- 'ego me sAsao appA' ahavA uvagaraNaM mutittA egbhuuto| vosajauvaragaraNaM sriiraadi| samAhANaM - smaadhii| saMjatagaM, Na caDaphaDeMto udagasaMghaTTa kreti| evaM AdhAriyA jahA riyA ityrthH|" appassUo-jise jIne-marane kA harSa zoka nahIM hai| abahilesse-kRSNAdi tIna lezyAe~ bAhya haiN| athavA upakaraNa meM Asakta bAhyalezyA vAlA hai| egattigato- merA zAzvata AtmA akelA hai, isa bhAvanA se ota-prota athavA upakaraNoM kA tyAga karake ekIbhUta ! vosajaupakaraNa, zarIra Adi kA vyutsarga karake, samAdhI-samAdhAna, citta kI svsthtaa| yAnI yathArthaAryopadiSTa rIti ke anusaar| Page #208 -------------------------------------------------------------------------- ________________ tRtIya adhyayana : prathama uddezaka : sUtra 474-482 183 (tyAga) kre| yaha saba karake eka paira jala meM aura eka sthala meM rakhakara yatanApUrvaka usa naukA para cddh'e| 476. sAdhu yA sAdhvI naukA para car3hate hue na naukA ke agale bhAga meM baiThe, na pichale bhAga meM baiThe, aura na madhyabhAga meN| tathA naukA ke bAjuoM ko pakar3a-pakar3a kara yA aMgulI se batAbatAkara (saMketa karake) yA use U~cI yA nIcI karake ekaTaka jala ko na dekhe| 477. yadi nAvika naukA meM car3he hue sAdhu se kahe ki "AyuSman zramaNa! tuma isa naukA ko Upara kI ora khIMco, athavA amuka vastu ko naukA meM rakhakara naukA ko nIce kI ora khIMco, yA rassI ko pakaDakara naukA ko acchI taraha se bA~dha do. athavA rassI se ise jora se kasa do|" nAvika ke isa prakAra ke (sAvadhapravRtyAtmaka) vacanoM ko svIkAra na kare, kintu mauna dhAraNa kara baiThA rhe| 478. yadi naukArUDha sAdhu ko nAvika yaha kahe ki - "AyuSman zramaNa ! yadi tuma naukA ko Upara yA nIce kI ora khIMca nahIM sakate, yA rassI pakar3akara naukA ko bhalIbhA~ti bA~dha nahIM sakate yA jora se kasa nahIM sakate, to nAva para rakhI haI rassI ko lAkara do| hama svayaM naukA ko Upara yA nIce kI ora khIMca leMge, rassI se ise acchI taraha bA~dha deMge aura phira rassI se ise jora se kasa deNge|" isa para bhI sAdhu nAvika ke isa vacana ko svIkAra na kare, cupacApa upekSAbhAva se baiThA rhe| 479. yadi naukA meM baiThe hue sAdhu se nAvika yaha kahe ki -"AyuSman zramaNa! jarA isa naukA ko tuma DAMDa (cappU) se, pITha se, bar3e bA~sa se, ballI se aura abaluka (bA~savizeSa) se to claao|" nAvika ke isa prakAra ke vacana ko muni svIkAra na kare, balki udAsInabhAva se mauna hokara baiThA rhe| . 480. naukA meM baiThe hue sAdhu se agara nAvika yaha kahe ki -"AyuSman zramaNa! isa naukA meM bhare hue pAnI ko tuma hAtha se, paira se, bhAjana se yA pAtra se, naukA se ulIca kara pAnI ko bAhara nikAla do|" parantu sAdhu nAvika ke isa vacana ko svIkAra na kare, vaha mauna hokara baiThA rhe| 481. yadi nAvika naukArUDha sAdhu se yaha kahe ki -"AyuSman zramaNa! nAva meM hue isa chidra ko to tuma apane hAtha se, paira se, bhujA se, jaMghA se, peTa se sira se yA zarIra se , athavA naukA ke jala nikAlane vAle upakaraNoM se, vastra se, miTTI se, kuzapatra se, kuruviMda nAmaka tRNavizeSa se banda kara do, roka do|" sAdhu nAvika ke isa kathana ko svIkAra na karake mauna dhAraNa karake baiThA rhe| 482. vaha sAdhu yA sAdhvI naukA meM chidra se pAnI AtA huA dekhakara, naukA ko uttarottara jala se paripUrNa hotI dekhakara, nAvika ke pAsa jAkara yoM na kahe ki "AyuSman gRhapate! tumhArI isa naukA meM chidra ke dvArA pAnI A rahA hai, uttarottara naukA jala se paripUrNa ho rahI hai| isa prakAra Page #209 -------------------------------------------------------------------------- ________________ AcArAMga sUtra - dvitIya zrutaskandha se mana evaM vacana ko Age-pIche na karake sAdhu-vicaraNa kre| vaha zarIra aura upakaraNoM Adi para mUrcchA na karake tathA apanI lezyA ko saMyamabAhya pravRtti meM na lagAtA huA apanI AtmA ko ekatva bhAva meM lIna karake samAdhi meM sthita apane zarIra upakaraNa Adi kA vyutsarga kare / 184 isa prakAra naukA ke dvArA pAra karane yogya jala ko pAra karane ke bAda jisa prakAra tIrthaMkaroM ne vidhi batAI hai usa vidhi kA viziSTa adhyavasAyapUrvaka pAlana karatA huA vicaraNa kare / vivecana - naukArohaNa : vighna-bAdhAe~ aura samAdhAna - jahA~ itanA jala ho ki pairoM se calakara mArga pAra nahIM kiyA jA sakatA, vahA~ sAdhu ko jalayAna meM baiThakara usa mArga ko pAra karane kA zAstrakAra ne vidhAna kiyA hai| sAtha hI yaha bhI batAyA hai ki sAdhu kisa prakAra kI naukA meM kisa vidhi se car3he ? naukA meM baiThane ke bAda nAvika dvArA naukA ko rassI se bA~dhane, DAMDa Adi se calAne, naukA meM bhare hue pAnI ko bAhara nikAlane, chidra banda karane Adi sAvadya kAryoM ke karane kA kahe jAne para sAdhu na unheM svIkAra kare, aura na hI tejI se praviSTa hote hue jala se DUbatI-utarAtI naukA ko dekhakara nAvika ko sAvadhAna kre| niSkarSa yaha hai ki zAstrakAra ne naukArohaNa ke sambandha meM sAdhu ko ina 9 sUtroM dvArA vizeSatayA 4 bAtoM kA viveka batAyA hai (1) naukA meM car3hane se pUrva, (2) naukA meM car3hate samaya, (3) naukA meM baiThane ke bAda aura (4) nadI pAra karake naukA se utarane ke bAda / 1 **** sUtra 482 dvArA eka bAta spaSTa dhvanita hotI hai, jisakA saMketa 'etappagAraM maNaM vA viyosejja samAdhI' ina do paMktiyoM dvArA zAstrakAra ne kara diyA hai| jisa samaya naukA meM atyadhikaM pAnI bar3ha jAe aura vaha DUbane lage, usa samaya sAdhu kyA kare? vaha mana meM ArttadhyAna kA bhAva na lAe, na hI zarIra aura upakaraNAdi ke prati Asakti rakhe / ekamAtra AtmaikatvabhAva meM lIna hokara zuddha AtmA kA smaraNa karatA huA samAdhibhAva meM acala rhe| jala samAdhi lene kA avasara Ae to zarIrAdi kA visarjana karane meM tanika bhI na ghabarAe aura yadi zubhayoga se naukA DUbatI baca jAe, aura surakSita rUpa se sAdhu naukA se jalamArga pAra kara le to yaha tIrthaMkarokta vidhi kA pAlana karake phira Age bddh'e| 2 - - 'ussicejjA' Adi padoM ke artha - ussicejjA -nAva meM bhare hue pAnI ko ulIca kara bAhara nikAle, saNNaM- - kIcar3a meM phaMsI huI, uppIlAvejjA- - bAhara nikAle / uDDagAmiNI * anusrotagAminI, ahegAmiNiM * adhogAminI - pratisrotagAminI, tirachI (Ar3I) gamana karane vAlI, nadI ke isa pAra se usa pAra taka jAne - UrdhvagAminI tiriyagAmiNiM vAlI / 3 1. TIkA patra 378 ke AdhAra para 2. AcArAMga cUrNi mUla pATha TippaNI pR0 178 3. AcArAMga cUrNi, mUla pATha TippaNI pR0 174 Page #210 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 185 tRtIya adhyayana : prathama uddezaka : sUtra 482 .. egAbhoyaM bhaMDagaM karejA kA bhAvArtha hai - pAtroM ko ikaTThe bA~dha kara una para upadhi ko acchI taraha jamA detA hai| isa prakAra saba upakaraNoM ko ikaTThA kara le| nizIthacUrNi meM isa prakAra upakaraNoM ko ekatrita karake bA~dhane kA kAraNa batAyA hai ki 'kadAcit koI dveSI yA virodhI naukArUr3ha sAdhu ko jala meM pheMka de to vaha magaramaccha ke bhaya se ekatrita kie hue pAtroM para car3ha sakatA hai, pAtra ekatrita hoMge to unako chAtI se bA~dhakara vaha taira bhI sakatA hai| naukA vinaSTa ho jAne para bhI sAdhu ekatrita kie hue pAtrAdi se pAnI para taira sakatA __ 'No NAvAto purato duruhejA' Adi padoM kI vyAkhyA- naukA ke agrabhAga meM nahIM car3hanA (baiThanA) cAhie, agrabhAga meM naukA kA sira hai, vahA~ nahIM baiThanA cAhie - kyoMki vaha devatA kA sthAna mAnA jAtA hai, tathA niryAmakoM ke dvArA upadrava kI bhI sambhAvanA hai, vahA~ baiThane se, evaM naukArohiyoM ke Age baiThane se pravRtti kA jhagar3A bar3hane kI sambhAvanA hai| naukA ke pRSTha bhAga meM bhI nahIM baiThanA cAhie, vahA~ tejI se bahate hue jala ko dekhakara gira par3ane kA bhaya rahatA hai| pRSTha bhAga meM niryAmaka- toraNa kA sthAna mAnA jAtA hai| aura madhya meM bhI baiThane kA niSedha hai, kyoMki vahA~ kUpakasthAna mAnA jAtA hai| vahA~ Ane-jAne kA mArga rahatA hai| 2 1. (ka) bRhakalpa sUtra vRtti pR0 1498 (kha) 'egAbhogo uvahI kajjo, kiM kAraNaM? kayAi paDiNIehiM udage chubbheja, tattha magarabhayA egAbhogakaesu pAdesu Arubhai, egAbhogakaesu vA bujjhai, trtiityrthH| nAvAe vA viNahAe egAogakate dagaM taratItyartha:-bhAyaNe ya egAbhoge baMdhittA tesiM uvari uvahiM suniyamitaM karei, bhAyaNamuvahi ca egaTThA krotiityrthH|' - nizItha cUrNi udde0 12 pR0 374 (ga) AcArAMga cUrNi meM isakI vyAkhyA yoM kI gaI hai-"egAyataM bhaMDagaM, tinni hedvAmuhe bhAtaro kareti, uvari bhaDaMgae paDiggahaM egaM juyagaM kareti-"ekatrita bhaMDopakaraNa ko ekAyata kahate haiN| tIna bhAjana adhomukha rakhe, Upara bhaMDaka, usa para eka pAtra, usake sAtha ekajuTa kre| 2. No NAvAto purato --- Adi padoM kI vyAkhyA nizIthacUrNi meM isa prakAra kI gaI hai - "ThANatiyaM mottuNa ThAti tattha'NAbAhe ..... // 199 // devatAhANaM kUyaTThANaM nijAmagaTThANaM / ahavA purato mAjhe piTThao, purao devayaTThANaM, mAjhe siMvaTThANaM, pacchA toraNaTThANaM, ete vajiya, tattha NAvAe aNAbAhe TThANe TAyati / uvautto tti NamokAraparAyaNo sAgArapaccakkhANaM ya haati|"- arthAt naukArohaNa kI vidhi batAte hue kahate haiM ki tIna sthAna chor3akara anAbAdha sthAna meM baiThanA caahie| tIna sthAna ye haiM- 1. devatAsthAna, 2. kUpakasthAna aura 3. niryAmakasthAna / arthAt sabase Age- sira para devatA-sthAna hai vahA~ nahIM baiThanA caahie| madhya meM kUpakasthAna hai, vahA~ Ane-jAne kA mArga rahatA hai, vahA~ bhI na hI ThaharanA caahie| aura sabase anta meM (pIche) toraNasthAna hai, vahAM niryAmaka baiThatA hai| ina tInoM sthAnoM ko chor3akara madhya meM kisI sthAna para - nirAbAdha rUpa se baitthe| uparyukta kA artha hai- namaskAra maMtraparAyaNa hokara sAgArI anazana kA pratyAkhyAna karake baitthnaa| -nizItha cUrNi pR073-74 tathA u012 pR0 373 Page #211 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 186 AcArAMga sUtra - dvitIya zrutaskandha bRhatkalpasUtra vRtti meM batAyA gayA hai ki madhya meM - kUpakasthAna ko chor3akara baiThanA caahie| tathA namaskAra maMtra kA pArAyaNa karake sAgArI anazana kA pratyAkhyAna grahaNa karake baitthe| 'uksAhi' Adi padoM ke artha - cUrNikAra isa prakAra artha karate haiM - uksAhi - samudrI havA ke kAraNa Upara kI ora khIMco, vokasAhi- nIce kI ora khIMco, vastu yA bhaMDa ke sAtha, khivAhI-naukA ko rassI se bAMdho, laMgara ddaalo|nno pariNNaM parijANejjAusa (nAvika) kI usa pratijJA (bAta) ko na mAne, Adara na de, na hI kriyAnvita kre| mauna rhe| alitteNa-DAMDa athavA cappU se, piTTeNa -pRSTha bhAga se, valueNa-ballI se, vAhehinaukA ko claao| uttirga-chidra, suuraakh| kuviMdeNa--miTTI ke sAtha modatI (gulavaMjaNI) pIpala, bar3a, Adi kI chAla kUTa kara banAe hue masAle se| 3 kajjalAvemANaM- pAnI bharatI huyI, (plAvyamAnAM) DUbatI huyii| appussue-jisako jIvita aura maraNa meM harSa zoka na ho| abahilese- kRSNAdi tIna lezyAe~ bAhya haiM, athavA upakaraNa meM Asakti bahirlezyA hai, jisake bahirlezyA na ho, vaha abahirlezya hai| egattigae NaM -ego me sAsao appA-yoM AtmaikatvabhAva meM lIna, viyoseja -upakaraNa, zarIra Adi kA vyutsarga kre| 483. eyaM khalu tassa bhikkhussa vA bhikkhuNIe vA sAmaggiyaM jaM savvaDhehiM [ samie] sahite sadA jaejAsi tti bemi| 484. yahI (IryAviSayaka vizuddhi hI) usa bhikSu aura bhikSuNI kI samagratA hai| jisake lie samasta arthoM meM samita, jJAnAdi sahita hokara vaha sadaiva prayatna karatA rhe| - aisA maiM kahatA huuN| // prathama uddezaka smaapt|| 1. nAvaH zirasi na sthAtavyaM ... mArgatopi na sthAtavyaM ...... madhye'pi yatra kUpasthAnaM tatra na sthAtavyaM ...sAkAraM bhaktaM pratyAkhyAya nmskaarpristisstthti| -bRhatkalpa sUtra vRtti pR. 1498 2. 'uttiMgeNa Avasati'-Adi padoM kA bhAvArtha cUrNikAra ne yoM diyA hai-"uttiMgeNaM Asavati, uvari gaMDse geNhati, kajalati tti pANiteNaM bharijjati"- arthAt chidra se pAnI A rahA hai, Upara muMha meM use grahaNa karatA hai, letA hai| kajjalati -pAnI se naukA bhara rahI hai, yA DUba rahI hai| -AcArAMga cUrNi mUla pATha TippaNa pR. 177 3. nizIthacUrNi meM kuviMda Adi padoM ke artha - modatI, bar3a, piipl|"aastthmaadiyaann vakko maTTiyAe saha kuTTijati so kuviMdo bhnnti|" gulavaMjaNI, bar3a, pIpala, azvattha Adi kI chAla ko miTTI ke sAtha kUTA jAtA hai, usako hI kuvinda kahate haiN| "phiha-avallANaM taNuyataraM dIhaM, alitta - gittI alitaM / Asottho pippalo tassa pattassa ruMdo phiho bhvti|"- phiha aura avala ke patale, lambe aliptAkArasA lagatA hai, vaha alittaka hai| azvattha, pIpala aura unake pattoM ko kUTakara piNDa banAyA jAtA hai, use phiha kahate haiN| athavA kapar3e ke sAtha miTTI kUTI jAtI hai, use cela-maTTiyA kahate haiM / ityAdi masAloM se naukA ke sUrAkha ko baMda kiyA jAtA hai| - nizItha cUrNi u0 18 Page #212 -------------------------------------------------------------------------- ________________ tRtIya adhyayana 187 bIo uddesao dvitIya uddezaka naukArohaNa meM upasarga Ane para : jala-taraNa 484. se NaM paroNAvAgato NAvAgayaM vadejA-AusaMto samaNA! evaM tA tumaM chattagaM vA jAva cammachedaNagaM vA geNhAhi, etANi tA tumaM virUvarUvANi satthajAyANi dhArehi, eyaM tA tumaM dAragaM vA dAriMgaM vA pajehi, No se taM pariNNaM parijANejA, tusiNoo uvehejaa| 485. se NaM paro NAvAgate NAvAgataM vadejjA 2- AusaMto! esaNaM samaNe NAvAe bhaMDabhArie 3 bhavati, se NaM bAhAe gahAya NAMvAo udagaMsi pkkhivejaa| etappagAraM nigyosaM soccA Nisamma se ya cIvaradhArI siyA khippAmeva cIvarANi uvveDheja vA NivveDheja vA, upphesaM vA krejaa| 486. aha puNevaM jANejjA - abhikaMtakUrakammA khalu bAlA bAhAhiM gAhAya NAvAo udagaMsi pkkhivejaa|se puvvAmeva vadejA-AusaMto gAhAvatI! mA metto bAhAe gahAya NAvAto udagaMsi pakkhivaha, sayaM cevaNaM ahaM NAvAto udagaMsi ogaahissaami| 1. 'pajehi' kA tAtparya cUrNikAra ke zabdoM meM 'dAragaM vA dArigaM vA pajehi tti, bhuMjAvehi dharehi vA NejA, amhe NAvAha kmmNkre|' arthAt bAlaka yA bAlikA ko pAnI pilAo, khilAo, pakar3e rakho, le jAo, hama naukA para kAma kreNge| 2. 'paro NAvAgate NAvAgataM vadejA' kA artha vRttikAra ke zabdoM meM - "naugatastatsthaM sAdhumuddizyAparamevaM bruuyaat|" arthAt -naukA meM baiThA huA vyakti naukA meM sthita sAdhu ko uddezya karake dUsare naukArohI se aisA kahe..." 3. "bhaMDabhArie" ke sthAna para 'bhaMDabhArite' pAThAntara mAnakara cUrNikAra ne vyAkhyA kI hai-"bhaMDabhArite jahAM bhaMDabhAriyaM Na vA kiMci kreti|" arthAt -bhANDa-vastue~ nirjIva-nizceSTa hone ke kAraNa kevala bhArabhUta hotI haiM, ve kucha karatI nahIM, vaise hI yaha (sAdhu) hai| 4. uvveDhejjA vANivveDheja vA ke sthAna para pAThAntara hai-"uveheja vA Niveheja vA","uvaTTe vA niviTTija vaa|" artha kramazaH yoM hai - (1) upekSA kare, ni:spRha ho jAe, (2) ulaTa de, nikAla de| ina padoM kA Azaya cUrNikAra ke zabdoM meM dekhie- "therA uvveTeMti, jiNakappito upphreMsi kareti / uppheso nAma kuDiyaMDI siiskrnnN|" arthAt sthavirakalpika muni kapar3e lapeTa lete haiM, jinakalpika muni upphesIkaraNa karate haiN| upphesa kahate haiM - bone kI taraha sira ko sikor3a lenaa| Page #213 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 188 AcArAMga sUtra - dvitIya zrutaskandha seNeva vadaMtaM paro sahasA balasA bAhAhiM gahAya NAvAto udagaMsi pakkhivejA, taMNo sumaNe siyA' No dummaNe siyA, No uccAvayaM maNaM NiyacchejA, No tesiM bAlANaM ghAtAe vahAe smuddhejaa|appussue jAva smaahiie| tato saMjayAmeva udagaMsi pavaje (pave) jaa| 487. se bhikkhU vA 2 udagaMsi pavamANe No hattheNa hatthaM pAdeNa pAdaM kAeNa kArya aasaadejaa|se aNAsAdae aNAsAyamANe tato saMjayAmeva udagaMsi pvejaa| 488. se bhikkhU vA 2 udagaMsiM pavamANe No ummugga-NimuggiyaM karejA, mA meyaM udayaM kaNNesu vA acchIsu vA Nakkrasi vA muhaMsi vA pariyAvajjejjA, tato saMjayAmeva udagaMsi pvejaa| 489. se bhikkhU vA 2 udagaMsi pavamANe dobbaliyaM pAuNejA, khippAmeva uvadhiM vigiMceja vA visoheja vA,No ceva NaM saatijejaa| 490.aha puNevaMjANejA- pArae siyA udagAo tIraM paaunnitte|tto saMjayAmeva udaulleNa vA sasaNiddheNa vA kAeNa dagatIrae ciddhejaa| 491. se bhikkhU vA 2 udaullaM vA sasaNiddhaM vA kAyaM No Amajjeja vA pamajjeja vA seMliheja vA Nilliheja vA uvvaleja vA uvvaTTeja vA AtAveja vA payAveja vaa| ahapuNevaM jANejA-vigatodae me kAe chinnnnsinnehe| tahappagAraM kAyaM Amajeja vA pamajeja vA jAva payAveja vaa| tato saMjayAmeva gAmANugAmaM duuijjejaa| ___ 484. naukA meM baiThe hue gRhastha Adi yadi naukArUr3ha muni se yaha kaheM ki AyuSman zramaNa! tuma jarA hamAre chatra, bhAjana, vartana, daNDa, lAThI, yogAsana, nalikA, vastra, yavanikA, mRgacarma, camar3e kI thailI, athavA carma-chedanaka zastra ko to pakar3e rakho; ina vividha zastroM ko to dhAraNa karo, athavA isa bAlaka yA bAlikA ko pAnI pilA do; to vaha sAdhu usake ukta vacana ko sunakara svIkAra na kare, kintu mauna dhAraNa karake baiThA rhe| 485. yadi koI naukArUDha vyakti naukA para baiThe hae kisI anya gRhastha se isa prakAra kahe --AyuSman gRhastha! yaha zramaNa jar3a vastuoM kI taraha naukA para kevala bhArabhUta hai, (na yaha kucha sunatA hai, na koI kAma hI karatA hai|) ata: isakI bA~heM pakar3a kara naukA se bAhara jala meM pheMka do|' isa prakAra kI bAta sunakara aura hRdaya meM dhAraNa karake yadi vaha muni vastradhArI hai to zIghra hI phaTe-purAne vastroM ko kholakara alaga kara de aura acche vastroM ko apane zarIra para acchI taraha bA~dha 1. 'No sumaNe siyA' kA bhAvArtha cUrNikAra ne diyA hai - 'mukkomi paMtovahissa' -usa samaya mana meM aprasanna na ho, isakA Azaya yaha hai ki "sAdhu mana meM yaha na soce ki calo, kharAba upadhi se chuTakArA milA, (aba nayI upadhi bhaktoM se milegii)|" 2. pavamANe ke sthAna para pAThAntara hai-pavadamANe / artha hai-giratA huaa| Page #214 -------------------------------------------------------------------------- ________________ tRtIya adhyayana : dvitIya uddezaka: sUtra 484-491 kara lapeTa le, tathA kucha vastra apane sira ke cAroM ora lapeTa le / 486. yadi vaha sAdhu yaha jAne ki ye atyanta krUrakarmA ajJAnI jana avazya hI mujhe bA~heM pakar3a nAva se bAhara pAnI meM phaiNkeNge| taba vaha phaiMke jAne se pUrva hI una gRhasthoM ko sambodhita karake kahe " 'AyuSman gRhastho ! Apa loga mujhe bA~heM pakar3a kara naukA se bAhara jala meM mata pheMko; maiM svayaM hI isa naukA se bAhara hokara jala meM praveza kara jaauuNgaa|" sAdhu ke dvArA yoM kahate-kahate koI ajJAnI nAvika sahasA balapUrvaka sAdhu ko bA~heM pakar3a kara naukA se bAhara jala meM pheMka de to (jala meM girA huA) sAdhu mana ko na to harSa se yukta kare aura na zoka se grasta / vaha mana meM kisI prakAra kA U~cA - nIcA saMkalpa-vikalpa na kare, aura na hI una ajJAnI janoM ko mArane-pITane ke lie udyata ho / vaha unase kisI prakAra kA pratizodha lene kA vicAra bhI na kare / isa prakAra vaha jalaplAvita hotA huA muni jIvana-maraNa meM harSa-zoka se rahita hokara, apanI cittavRtti ko zarIrAdi bAhya vastuoM ke moha se sameTakara, apane Apako AtmaikatvabhAva meM lIna kara le aura zarIra - upakaraNa Adi kA vyutsarga karake Atma-samAdhi meM sthira ho jaae| phira vaha yatanApUrvaka jala meM praveza kara jAe / 189 487. jala meM DUbate samaya sAdhu yA sAdhvI (apkAya ke jIvoM kI rakSA kI dRSTi se) apane eka hAtha se dUsare hAtha kA, eka paira se dUsare paira kA, tathA zarIra ke anya aMgopAMgoM kA bhI paraspara sparza na kare / vaha (jalakAyika jIvoM ko pIr3A na pahu~cAne kI dRSTi se) paraspara sparza na karatA huA isI taraha yatanApUrvaka jala meM bahatA huA calA jaae| 488. sAdhu yA sAdhvI jala meM bahate samaya unmajjana- nimajjana ( DubakI lagAnA aura bAhara nikalanA ) bhI na kare, aura na isa bAta kA vicAra kare ki yaha pAnI mere kAnoM meM, A~khoM meM, nAka meM yA mu~ha meM na praveza kara jaae| balki vaha yatanApUrvaka jala meM (samabhAva ke sAtha) bahatA jaae| 489. yadi sAdhu yA sAdhvI jala meM bahate hue durbalatA kA anubhava kare to zIghra hI thor3I yA samasta upadhi (upakaraNa) kA tyAga kara de, vaha zarIrAdi para se bhI mamatva chor3a de, una para kisI prakAra kI Asakti na rakhe / 490. yadi vaha yaha jAne ki maiM upadhi sahita hI isa jala pAra hokara kinAre pahu~ca jAU~gA, to jaba taka zarIra se jala TapakatA rahe tathA zarIra gIlA rahe, taba taka vaha nadI ke kinAre para hI khar3A rahe / 491. sAdhu yA sAdhvI jala Tapakate hue, jala se bhIge hue zarIra ko eka bAra yA bAra-bAra hAtha se sparza na kare, na use eka yA adhika bAra sahalAe, na use eka yA adhika bAra ghise, na usa para mAliza kare aura na hI ubaTana kI taraha zarIra se maila utaare| vaha bhIge hue zarIra aura upadhi ko sukhAne ke lie dhUpa se thor3A yA adhika garma bhI na kare / Page #215 -------------------------------------------------------------------------- ________________ AcArAMga sUtra - dvitIya zrutaskandha jaba vaha yaha jAna le ki aba merA zarIra pUrI taraha sUkha gayA hai, usa para jala kI bU~da yA jala kA lepa bhI nahIM rahA hai, tabhI apane hAtha se usa ( prakAra ke sUkhe hue) zarIra kA sparza kare, use sahalAe, use ragar3e, mardana kare yAvat dhUpa meM khar3A rahakara use thor3A yA adhika garma bhI kare / tadanantara saMyamI sAdhu yatanApUrvaka grAmAnugrAma vicaraNa kare / 190 - vivecana - naukArohaNa : dharmasaMkaTa aura sahiSNutA - pichale ATha sUtroM meM naukArohaNa karane ke pazcAt Ane vAle dharmasaMkaTa aura usase pAra hone kI vidhi kA varNana kiyA gayA hai| - naukArUr3ha muni para Ane vAle dharmasaMkaTa isa prakAra ke ho sakate haiM. (1) naukArUr3ha muni ko munidharmocita maryAdA se viruddha kArya ke lie kaheM, (2) mauna rahane para ve use bhalA-burA kaha kara pAnI meM pheMka dene kA vicAra kareM, (3) muni unheM vaisA na karane ko kucha kahepahale hI ve use jabarana pakar3a kara jala meM pheMka deN| - samajhAe usase ina saMkaToM ke samaya muni ko kyA karanA cAhie isakA viveka zAstrakAra ne isa prakAra kiyA (1) muni, dharma-viruddha kAryoM ko svIkAra na kare, cupacApa baiThA rahe, (2) jala meM pheMka dene kI bAta kAnoM meM par3ate hI muni apane sAre zarIra para vastra lapeTane kI kriyA kare, (3) muni ke manA karane aura samajhAne para bhI jabardastI use jala meM pheMka deM to vaha mana meM jala samAdhi lekara zIghra hI isa kaSTa se 'chuTakArA pAne kA na to harSa kare, na hI DUbane kA duHkha kare, na hI pheMkane vAloM ke prati mana meM durbhAvanA lAe, na mArane-pITane ke lie udyata ho / samAdhipUrvaka jala meM praveza kare / - praveza ke bAda muni kyA kare kyA na kare ? isakI vidhi sUtra 487 se 491 taka pA~ca sUtroM meM bhalIbhA~ti batA dI hai| ahiMsA, saMyama, IryApathapratikramaNa aura AtmasAdhanA kI dRSTi se yaha vidhi-vidhAna atyanta mahattvapUrNa haiM / 1 - 'pajjehi' Adi padoM ke artha pajjehi pAnI pilAo, pariNNaM prarijJA (nivedana) yA prArthanA, 'bhaNDabhArie'- * nirjIva vastuoM kI taraha nizceSTa hone se bhArabhUta hai| uvveDheja - nirupayogI vastroM ko kholakara nikAla de, NivveDhejja - upayogI vastroM ko zarIra para acchI taraha bA~dha kara lapeTa le, upphesa vA karejjA - sira para kapar3e lapeTa le| (yaha vidhi sthavirakalpI) ke lie hai, jinakalpI ke lie upphesIkaraNa kA vidhAna hai, yAnI vaha sira Adi ko kI taraha sikor3a kara nATA kara le| abhikkaMtakUrakammA - krUra karma ke lie udyata, balasA - balapUrvaka, visohejja - tyAga de, saMlihejja Niliheja- * na thor3A-sA ghise, na adhika - ghise / 2 - - 1. AcArAMga vRtti patrAMka 379 ke AdhAra para 2. (ka) vahI, patrAMka 379 - 380 (kha) AcArAMga cUrNi mUlapATha TippaNa pR0 178 - 179 - 180 (ga) pAia - sadda - mahaNNavo Page #216 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 191 tRtIya adhyayana : dvitIya uddezaka : sUtra 493-497 IyA-samitiviveka 492. se bhikkhU vA 2 gAmANugAmaM dUijjamANe No parehiM saddhiM parijaviya 2 gAmANugAmaM duuijejaa| tato saMjayAmeva gAmANugAmaM duuijejaa| 492. sAdhu yA sAdhvI grAmAnugrAma vihAra karate hue gRhasthoM ke sAtha bahuta adhika vArtAlApa karate na caleM, kintu IryAsamiti kA yathAvidhi pAlana karate hue grAmAnugrAma vihAra kreN| vivecana-vihAra ke samaya IryAsamiti kA dhyAna rahe --isa sUtra meM muni ko vihAra karate hue gRhasthoM ke sAtha lambI-caur3I gappeM mArate hue calane kA niSedha kiyA hai, kyoMki bAteM karane se dhyAna IryA se haTa jAtA hai, IryAzuddhi ThIka taraha se nahIM ho sakatI, jIvahiMsA kI saMbhAvanA hai| parijaviya' kA artha vRttikAra ne kiyA hai - atyadhika vArtAlApa krtaa-krtaa| 2 jaMghApramANa-jala-saMtaraNa-vidhi 493. se bhikkhU vA.2 gAmANugAmaM dUijjejA, aMtarA se jaMghAsaMtArime udage siyA, se puvvAmeva sasIsovariyaM kAyaM pAe ya pamajejA, se puvvAmeva [sasIsovariyaM kAyaM pAe ya] pamajettA egaM pAdaM jale kiccA egaM pAyaM thale kiccA tato saMjayAmeva jaMghAsaMtArime udage ahAriyaM 3 riiejaa| 494. se bhikkhU vA 2 jaMghAsaMtArime udage ahAriyaM rIyamANe No hattheNa hatthaM jAva aNAsAyamANe tato saMz2ayAmeva jaMghAsaMtArime udage ahAriyaM riiejjaa| 495. se bhikkhU vA 2 jaMghAsaMtArime udae ahAriyaM 5 rIyamANe No sAyapaDiyAe6 No paridAhapaDiyAe mahatimahAlayaMti udagaMsi kAyaM viosejaa| tato saMjayAmeva jaMghAsaMtArimeva udae ahAriyaM riiejjaa| 1. 'parehiM saddhiM parijaviya' kA Azaya cUrNikAra ne isa prakAra vyakta kiyA hai-pare-gihatthA aNNautthitA vA, parijaviya vU puM kareMto, jAtidhammaM kaheMto, saMjama-AyavirAhaNA teNaaihi vA gheppejjaa|" arthAt - para yAnI gRhastha yA anytiirthik| unake sAtha bakavAsa karane se athavA jAti-dharma kahane se| aisA karane se saMyama aura AtmA kI virAdhanA hotI hai, coroM ke dvArA bhI pakar3a liyA jA sakatA hai| 2. AcArAMga vRti patrAMka 380 / 'ahAriyaM rIejjA' kA bhAvArtha vRttikAra ke zabdoM meM yoM hai--'ahAriyaM ejjA'tti yathA Rju bhavati tathA gacchet nArdavitarda vikAraM vA kurvan gcchet| -arthAt-ahAriyaM kA bhAvArtha hai-jaise Rju (sarala) ho, vaise cale, Ar3A Ter3hA vikRta karatA huA na cle| 4. yahA~ jAva zabda sU0 487 anusAra hatthaM se lekara ANAsAyamANe taka ke pATha kA sUcaka hai| 5. isake sthAna para pAThAntara haiM - AhArIyaM, ahArIyaM, ahaariiymaanne| 6. sAyapaDiyAe ke sthAna para 'sAyavaDiyAe' pAThAntara hai| 7. viyosejjA ke sthAna para vitosejjA pAThAntara hai| Page #217 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 192 AcArAMga sUtra-dvitIya zrutaskandha 496. aha puNevaM jANejA-pArae siyA udagAo tIraM paaunnitte| tato saMjayAmeva udaulleNa vA sasaNiveNa vA kAeNa dagatIrae citttthejaa| 497. se bhikkhUvA 2 udaullaM vA kAyaM sasaNiddhaM vA kAyaMNo Amajjeja vA pamajjeja vaa[0]| aha puNevaM jANejA-vigatodae me kAe chinnnnsinnehe| tahappagAraM kAyaM Amajeja vA jAva payAveja vaa| tato saMjayAmeva gAmANugAmaM duuijejaa| 493. grAmAnugrAma vihAra karate hue sAdhu yA sAdhvI ko mArga meM jaMghA-pramANa (jaMghA se pAra karane yogya) jala (jalAzaya yA nadI) par3atA ho to use pAra karane ke lie vaha pahale sira sahita zarIra ke UparI bhAga se lekara paira taka pramArjana kre| isa prakAra sira se paira taka kA pramArjana karake vaha eka paira ko jala meM aura eka paira ko sthala meM rakhakara yatanApUrvaka jaMghA se taraNIya jala ko, bhagavAn ke dvArA kathita IryAsamiti kI vidhi ke anusAra pAra kre| 494 sAdha yA sAdhvI jaMghA se taraNIya jala ko zAstroktavidhi ke anasAra pAra karate hae hAtha se hAtha kA, paira se paira kA tathA zarIra ke vividha avayavoM kA paraspara sparza na kre| isa prakAra vaha zarIra ke vividha aMgoM kA paraspara sparza na karate hue bhagavAn dvArA pratipAdita IryAsamiti kI vidhi ke anusAra yatanApUrvaka usa jaMghAtaraNIya jala ko pAra kre| 495. sAdhu yA sAdhvI jaMghA-pramANa jala meM zAstroktavidhi ke anusAra calate hue zArIrika sukha-zAnti kI apekSA se yA dAha upazAnta karane ke lie gahare aura vistRta jala meM praveza na kare aura jaba use yaha anubhava hone lage ki maiM upakaraNAdi-sahita jala se pAra nahIM ho sakatA, to vaha unakA tyAga kara de, zarIra-upakaraNa Adi ke Upara se mamatA kA visarjana kara de| usake pazcAt vaha yatanApUrvaka zAstroktavidhi se usa jaMghA-pramANa jala ko pAra kre| 496. yadi vaha yaha jAne ki maiM upadhi-sahita hI jala se pAra ho sakatA hU~ to vaha upakaraNa sahita pAra ho jaae| parantu kinAre para Ane ke bAda jaba taka usake zarIra se pAnI kI bUMda TapakatI ho, jaba taka usakA zarIra jarA-sA bhI bhIgA hai, taba taka vaha jala (nadI) ke kinAre hI khar3A rhe| 497. vaha sAdhu yA sAdhvI jala Tapakate hue yA jala se bhIge hue zarIra ko eka bAra yA bAra-bAra hAtha se sparza na kare, na use eka yA adhika bAra ghise, na usa para mAliza kare, aura na hI ubaTana kI taraha usa zarIra se maila utaare| vaha bhIge hue zarIra aura upadhi ko sukhAne ke lie dhUpa se thor3A yA adhika garma bhI na kre| 1. [0] isa cihna se 'pamajjeja vA' se lekara 'duijejA' taka kA samagra pATha smjheN| 2. jAva zabda se yahA~ Amajjeja vA' se lekara 'payAveja vA' taka kA pATha grahaNa sUcita kiyA hai| Page #218 -------------------------------------------------------------------------- ________________ tRtIya adhyayana : dvitIya uddezaka: sUtra 498-502 jaba vaha yaha jAna le ki aba merA zarIra pUrI taraha sUkha gayA hai, usa para jala kI bU~da yA jala kA lepa bhI nahIM rahA hai, tabhI apane hAtha se usa zarIra kA sparza kare, use sahalAe, ragar3e, mardana kare yAvat dhUpa meM khar3A raha kara use thor3A yA adhika garma kare / tatpazcAt vaha saMyamI sAdhu yatanApUrvaka grAmAnugrAma vicaraNa kare / - - vivecana jaMghApramANa jala-saMtaraNavidhi vigata pAMca sUtroM meM zAstrakAra ne isa jala ko pairoM se hI pAra karane kI AjJA dI hai, jo jaMghA-bala se calakara kiyA jA ske| isakA tAtparya yaha hai ki jo pAnI sAdhaka ke vakSasthala taka gaharA ho, vaha jaMghA - bala se pAra kiyA jA sakatA hai, jisa pAnI meM mastaka bhI DUba jAe, vaha pAnI jaMghA - bala se saMtaraNIya nahIM hotA, kyoMki utane gahare pAnI meM jaMghA-bala sthira nahIM rhtaa| ina pAMca sUtroM meM 6 vidhiyA~ pratipAdita kI haiM. (1) sira se paira taka pramArjana kare, phira eka paira jala meM aura eka paira sthala meM rakhakara sAvadhAnI se cale, (2) usa samaya zarIra ke aMgopAMgoM kA paraspara sparza na kare, (3) zarIra kI garmI zAnta karane yA sukhasAtA ke uddezya se gahare jala meM praviSTa na ho, (4) upakaraNa - sahita pAra karane kI kSamatA na rahe to upakaraNoM kA tyAga kara de, kSamatA ho to upakaraNa sahita pAra kara le| (5) zarIra para jaba taka pAnI kA jarA-sA bhI aMza rahe, taba taka vaha nadI ke kinAre hI tthhre| (6) zarIra para se pAnI jaba taka bilakula sUkha na jAe, taba taka usake hAtha na lagAe, na ghise, na mAliza kare, na dhUpa garma kare, jaba pAnI bilakula sUkha jAe, taba IryApatha-pratikramaNa karake ye sabhI upacAra kre| " ahAriyaM kI vyAkhyA karate hue vRttikAra kahate haiM - - vaha bhikSu yathoktavidhi se jala meM calate samaya vizAla jalavAlA jalastrota ho, jo ki vakSaHsthalAdi pramANa ho, jaMghA se; saMtaraNIya nadI, hRda Adi ho to pUrva vidhi se hI usameM zarIra ko praveza kraae| -- 2 zArIrika sukhasAtA kI dRSTi se yA - sAyapaDiyAe No paradAhapaDiyAe kA artha hai zarIra kI jalana ko zAnta karane ke uddezya se nahIM / 3 193 -- 3. vahI, patrAMka 380 viSama-mArgAdi se gamana-niSedha 498. se bhikkhU vA 2 gAmANugAmaM dUijjamANe No maTTiyAgatehiM pAehiM hariyANi chiMdi 4 2 vikujjiya 2 viphAliya 2 ummaggeNa hariyavadhAe gacchejjA 'jaheyaM pAehiM maTTiyaM khippAmeva hariyANi avaharaMtu ' / mAiTThANaM saMphAse / jo evaM karejA / se puvvAmeva appahariyaM maggaM paDilehejjA, 2 [ttA ] tato saMjayAmeva gAmANugAmaM dUijjejjA / 499. se bhikkhU vA 2 gAmANugAmaM dUijjamANe aMtarA se vappANi vA phalihANi vA 1. AcArAMga vRtti patrAMka 380 ke AdhAra para 2. vahI, patrAMka 380 4. chiMdiya Adi padoM ke Age jahA~-jahA~ '2' kA cihna hai, vahA~ vaha sarvatra usI pada kI punarAvRtti kA sUcaka hai| Page #219 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 194 AcArAMga sUtra - dvitIya zrutaskandha pAgArANi vA toraNANi vA aggalANi vA aggalapAsagANi vA gaDDAo vA darIo vA sati parakkame saMjayAmeva parakkamejA, No ujjuyaM gcchejaa| kevalI bUyA- AyANameyaM / se tattha parakkamamANe payaleja vA pavaDeja vA, se tattha payalamANe vA pavaDamANe vA ru kkhANi vA gucchANi vA gummANi vA layAo vA vallIo vA taNANi vA gahaNANi vA hariyANi vA avalaMbiya 2 uttarejA, je tattha pADipahiyA ? uvAgacchaMti te pANI jAejA, 2[ttA] tato saMjayAmeva avalaMbiya 2 uttrejaa| tato saMjayAmeva gAmANugAmaM duuijjejjaa| 500. se bhikkhU vA 2 gAmANugAmaM dUijamANe, aMtarA se javasANi vA sagaDANi vA rahANi vA sacakkANi vA paracakkANi vA seNaM vA virUvarUvaM saMNiviDhe 2 pehAe sati parakkame saMjayAmeva [ parakkamejA], No ujjuyaM gcchejaa| 501.seNaM se paro seNAgao vadejA-AusaMto ! esa NaM samaNe seNAe abhicAriyaM karei, se NaM bAhAe gahAya aagsh|se NaM paro bAhAhiM gahAya AgasejjA, taM No sumaNe siyA jAva smaahiie| tato saMjayAmeva gAmANugAmaM duuijjejjaa| 502. se bhikkhU vA 2 gAmANugAmaM dUijjamANe, aMtarA se pADipahiyA uvAgacchejjA, teNaM pADipahiyA evaM vadejA-AusaMto samaNA! kevatie esa gAme vA jAva rAyahANI vA, kevatiyA ettha AsA hatthI gAmapiMDolagA maNussA parivasaMti? se bahubhatte bahuudae bahujaNe bahujavase? se appabhatte appudae appajaNe appajavase? etappagArANi pasiNANi puTTho No AikkhejA, eyappagArANi pasiNANi No pucchejaa| 3 498. grAmanugrAma vicaraNa karate hue sAdhu yA sAdhvI gIlI miTTI evaM kIcar3a se bhare hue apane pairoM se haritakAya (hare ghAsa Adi) kA bAra-bAra chedana karake tathA hare pattoM ko bahata moDator3a kara yA dabA kara evaM unheM cIra-cIra kara masalatA huA miTTI na utAre aura na haritakAya kI hiMsA karane ke lie unmArga meM isa abhiprAya se jAe ki pairoM para lagI haI isa kIcaDa aura gI miTTI ko yaha hariyAlI apane Apa haTA degI', aisA karane vAlA sAdhu mAyAsthAna kA sparza karatA hai| sAdhu ko isa prakAra nahIM karanA caahie| vaha pahale hI hariyAlI se rahita mArga kA pratilekhana kare (dekhe), aura taba usI mArga se yatanApUrvaka grAmanugrAma vicaraNa kre| 1. pADipahiyA ke sthAna para pAThAntara hai 'paaddivhiyaa'| cUrNikAra isa paMkti kA Azaya yoM vyakta karate haiM 'jiNakappito pADipahiyahatthaM jAittu uttarati, therA rukkhAdINi vi|' jinakalpika muni prAtipathika (rAhagIra) se hAtha kI yAcanA karake usakA hAtha pakar3a kara utarate-calate haiN| sthavirakalpI muni to vRkSa Adi kA sahArA lekara bhI utarate/calate haiN| 2. 'saMNiviTuM' ke sthAna para pAThAntara hai- 'saMNisaTuM, snnnnihuuN|' 3. ...... No pucchejjA' ke Age kisI-kisI prati meM aisA pATha milatA hai--etappagArANi pasiNANi puTTho vA apuTTho vA No vaagrejjaa|'- arthAt -una guptacaroM dvArA isa prakAra ke prazna pUchane para yA na pUchane para sAdhu uttara na de| Page #220 -------------------------------------------------------------------------- ________________ tRtIya adhyayana : dvitIya uddezaka: sUtra 497-502 499. grAmAnugrAma vihAra karate hue sAdhu yA sAdhvI ke mArga meM yadi Tekare (unnata bhU- bhAga) hoM, khAiyA~, yA nagara ke cAroM ora nahareM hoM, kile hoM, yA nagara ke mukhya dvAra hoM, argalAe~ (Agala) hoM, Agala diye jAne vAle sthAna (argalApAzaka) hoM, gaDDhe hoM, guphAe~ hoM yA bhUgarbha-mArga hoM to anya mArga ke hone para usI anya mArga se yatanApUrvaka gamana kare, lekina aise sIdhe - kintu viSama mArga se gamana na kre| kevalI bhagavAn kahate haiM * yaha mArga (nirApada na hone se) karma-bandha kA kAraNa hai / - 195 aise viSamamArga se jAne se sAdhu-sAdhvI kA paira Adi phisala sakatA hai, vaha gira sakatA hai / [ paira Adi ke phisalane yA gira par3ane se ] zarIra ke kisI aMga-upAMga ko coTa laga sakatI hai, vahA~ jo bhI trasajIva hoM to, unakI bhI virAdhanA ho sakatI hai, kadAcit sacitta vRkSa Adi kA to bhI anucita hai| avalambana [ yadi sthavirakalpI sAdhu ko kAraNavaza usI mArga se jAnA par3e aura kadAcit usakA paira Adi phisalane lage yA vaha girane lage to ] vahA~ jo bhI vRkSa, guccha ( pattoM kA samUha yA phaloM kA gucchA), jhAr3iyA~, latAe~ (yaSTi ke AkAra kI beleM), beleM, tRNa athavA gahana ( vRkSoM ke koTara yA vRkSalatAoM kA jhuMDa) Adi ho, una haritakAya kA sahArA le lekara cale yA utare athavA vahA~ (sAmane se) jo pathika A rahe hoM, unakA hAtha (hAtha kA sahArA) mAMge ( yAcanA kare) unake hAtha kA sahArA milane para use pakar3a kara yatanApUrvaka cale yA utre| isa prakAra sAdhu yA sAdhvI ko saMyamapUrvaka hI grAmAnugrAma vihAra karanA cAhie / 500. sAdhu yA sAdhvI grAmAnugrAma vihAra kara rahe hoM, mArga meM yadi jau, gehU~ Adi dhAnyoM ke Dhera hoM, bailagAr3iyA~ yA ratha par3e hoM, svadeza-: - zAsaka yA paradeza- zAsaka kI senA ke nAnA prakAra ke par3Ava (chAvanI ke rUpa meM) par3e hoM, to unheM dekhakara yadi koI dUsarA (nirApada) mArga ho to usI mArga se yatanApUrvaka jAe, kintu usa sIdhe, (kintu doSApattiyukta) mArga se na jaae| 501. [ yadi sAdhu senA ke par3Ava vAle mArga se jAegA, to sambhava hai,] use dekhakara koI sainika kisI dUsare sainika se kahe - " AyuSman ! yaha zramaNa hamArI senA kA gupta bheda le rahA hai, ataH isakI bAteM pakar3a kara khiiNco| athavA use ghsiitto|" isa para vaha sainika sAdhu ko bAheM pakar3a kara khIMcane yA ghasITane lage, usa samaya sAdhu ko apane mana meM na harSita honA cAhie, na ruSTa; balki use samabhAva evaM samAdhipUrvaka saha lenA cAhie / isa prakAra use yatanApUrvaka eka grAma se dUsare grAma vicaraNa karate rahanA caahie| 502. grAmAnugrAma vihAra karate hue sAdhu yA sAdhvI ko mArga meM sAmane se Ate hue pathika mileM aura ve sAdhu se yoM pUcheM--'AyuSmAn zramaNa ! yaha gA~va kitanA bar3A yA kaisA hai ? yAvat yaha rAjadhAnI kaisI hai? yahA~ para kitane ghor3e, hAthI tathA bhikhArI haiM, kitane manuSya nivAsa karate haiM? kyA isa gA~va yAvat rAjadhAnI meM pracura AhAra, pAnI, manuSya evaM dhAnya haiM, athavA thor3e hI AhAra, pAnI, manuSya evaM dhAnya haiM? isa prakAra ke prazna pUche jAne para sAdhu unakA uttara na de| una prAtipathikoM Page #221 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 196 AcArAMga sUtra - dvitIya zrutaskandha se bhI isa prakAra ke prazna na puuche| unake dvArA na pUche jAne para bhI vaha aisI bAteM na kre| apitu saMyamapUrvaka grAmAnugrAma vihAra karatA rhe| vivecana-vividha viSama mArga aura sAdhu kA karttavya - ina pA~ca sUtroM meM sAdhu ke vihAra meM Ane vAle gamana aura vyavahAra donoM dRSTiyoM se viSama mArga se sAvadhAna karane ke lie sUcanAe~ dI gaI haiM, sAtha hI sAdhu ko aise hI viSama evaM saMkaTApanna mArga se jAnA hI par3a jAe aura sambhAvya saMkaTa A hI par3e to kyA karanA cAhie usakA samAdhAna bhI batA diyA hai| anya nirApada mArga mila jAe to vaise saMkaTAspada mArga se jAne kA niSedha kiyA hai| aise niSedhya mArga mukhyatayA do prakAra ke haiM--(1) U~ce-nIce, Ter3he-mer3he, ubar3a-khAbar3a mArga, (2) aise mArga, jahA~ senAoM ke par3Ava hoM, ratha aura gAr3iyA~ par3I hoM, dhAnya ke Dhera bhI par3e hoN| prathama mArga se anivArya kAraNavaza jAnA par3e to vanaspati kA athavA kisI pathika ke hAtha kA sahArA lene kA vidhAna kiyA hai| cUrNikAra isa sambandha meM spaSTIkaraNa karate haiM ki jinakalpika muni prAtipathika ke hAtha kI yAcanA karake utarate haiM, jabaki sthavirakalpI vRkSAdi kA sahArA lekr| dUsare mArga se jAne meM sainikoM dvArA kuzaMkA-vaza mArapITa kI saMbhAvanA hai, use samabhAvanApUrvaka sahane ke sivAya koI cArA nhiiN| yadyapi sAdhu unheM bhI pahale samajhAne aura unakA samAdhAna karane kA prayatna karegA hii| anta meM sUtra 502 meM sAdhu se sAdhu dharma se asambaddha prazna pUche jAne para uttara na dene kA vidhAna kiyA gayA hai| yadyapi sAdhu se koI jijJAsu vyakti dhArmika yA AdhyAtmika prazna pUche to usakA uttara denA usakA karttavya hai, kintu nirarthaka praznoM ke uttara denA Avazyaka nhiiN| ve anarthakArI bhI ho sakate haiN| ata: vaha vyartha kI bAtoM kA na to uttara de, na hI vaha svayaM kisI se pUche / aisI praznottarI vikathA, vitaNDA, nindA aura kalaha kA rUpa bhI le sakatI hai| isake atirikta kaI pathika sAdhuoM se apanA, deza kA tathA varSa kA bhaviSya bhI pUchA karate haiM, sAdhu ko na to jJAnI hone kA pradarzana karanA cAhie, na hI bhaviSya batAnA caahie| 'vappANi' Adi padoM kA prAsaMgika artha - vappANi -unnata bhU bhAga, ttekre| phalihANi-parikhAe~ -- khAiyA~ yA nagara ke cAroM ora banI huI nahareM, pAgArANi- durga yA kile| toraNANi- nagara ke mukhya dvAra, aggalANi- argalAe~ -- Agala, aggalapAsagANi -Agala phaMsAne ke sthaan| gddddhaao-grt-gdddde| darIo-guphAe~ yA bhU-garbha maarg| gucchANi - pattoM kA samUha, yA phaloM ke gucche, gummANi- jhAr3iyAM, gahaNANi-vRkSa-latAoM ke jhuMDa yA vRkSoM ke kottr| pADipahiyA- sAmane se Ane vAle pathika, abhicAriyaM - guptacara kA 1. (ka) AcArAMga vRtti patrAMka 381 ke AdhAra para, (kha) AcA0 cUrNi mUlapATha TippaNI pR0 182 2. vyavahArasUtra 4, meM 'abhinicAriyaM' zabda hai| vRttikAra malayagirisUri ne 'abhinicArikA' kA artha kiyA hai-sUtrAnusAra sAmudAnika bhikSAcArikA krnaa| -vyava0 u0 4 vRtti patra 60-62 Page #222 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 197 tRtIya adhyayana : tRtIya uddezaka : sUtra 504-505 kArya, jAsUsI, Agasaha - khIMco yA ghasITo, javasANi-jau, gehU~ Adi dhaany| saMNiviTuM - par3Ava DAlakara par3A huaa| gAmapiMDolagA- grAma se bhIkha mAMga kara jIvikA calAne vAle; pasiNANi - prazna, AsA- ashv|| 503. etaM khalu tassa bhikkhussa vA bhikkhuNIe vA sAmaggiyaM jaM savvaDhehiM [ samite sahite sadA jaejjAsi tti bemi] / 503. yahI (saMyamapUrvaka vihAracaryA) usa bhikSu yA bhikSuNI kI sAdhutA kI sarvAMgapUrNatA hai; jisake lie sabhI jJAnAdi AcArarUpa arthoM se samita aura jJAnAdi sahita hokara sAdhu sadA prayatnazIla rhe| - aisA maiM kahatA huuN| // dvitIya uddezaka smaapt|| taio uddesao tRtIya uddezaka mArga meM vapra Adi avalokana-niSedha 504. se bhikkhU vA 2 gAmANugAmaM dUijjamANe aMtarA se vappANi vA phalihANi vA pAgArANi vA 3 jAva darIo vA kUDAgArANi vA pAsAdANi vA NUmagihANi vA rukkhagihANi vA pavvatagihANi vA rukkhaM vA cetiyakaDaM thUbhaM vA cetiyakaDaM AesaNANi vA jAva bhavaNagihANi vA No bAhAo pagijjhiya 2 aMguliyAe uddisiya 2 oNamiya 2 uNNamiya.2 nnijjhaaejaa| tato saMjayAmeva gAmANugAmaM duuijjejaa| 505. se bhikkhU vA 2 gAmANugAmaM dUijamANe, aMtarA se kacchANi vA daviyANi 1. (ka) pAia-sadda-mahaNNavo (kha) AcArAMga vRtti patrAMka 381 / / 2. aMtarA se vappANi vA..' Adi kucha padoM kA vizeSa artha cUrNikAra ke zabdoM meM - vappANi te ceva, kUDAgAraM- rahasaMThitaM, pAsAtA-solasavihA, NUmagihA - bhUmigihA, bhUmIgharA, rukkhagiha-jAlIsaMchana, pavvayagihA -darIleNaM vA, rukkhaM vA ceiyakaDaM - vANamaMtaraThaviyagaM peDhaM vA cite, evaM thUbhaM vi| ....' -arthAt vapra-kA artha pUrvavat smjheN| kUDAgAraM -ekAnta rahasya saMsthAna, pAsAtA -solaha prakAra ke prAsAda, NUmagihA - bhUmigRha, rukkhagihaM - jAlI se DhakA huA vRkSagRha, pavvayagihaM - guphA yA parvatAlaya, rukkhaM vA ceiyakaDaM-caityakRta vRkSa, jisameM ki vANavyantara deva kI sthApanA hotI hai| isI prakAra caityakRta stUpa bhI samajha lenA caahie| yahA~ jAva zabda meM pAgArANi vA se lekara darIo vA taka kA pATha hai| 4. 'kacchANi vA' Adi padoM kA cUrNikArakRta artha-'kacchANi vA-jahA NadIkacchA, daviyaM-suvaNNA rAvaNo vIyaM vA, valayaM-Nadikopparo, NUma-bhUbhigharaM, gahaNaM-gaMbhIraM, jattha cakkamaMtassa kaMTagA sAhAto Page #223 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 198 AcArAMga sUtra - dvitIya zrutaskandha vA NUmANi vA valayANi vA gahaNANi vA gahaNaviduggANi vA vaNANi vA vaNaviduggANi vA pavvatANi vA pavvataviduggANi vA agaDANi vA talAgANi vA dahANi vA NadIo vA vAvIo vA pokkharaNIo vA dIhiyAo vA guMjAliyAo vA sarANi vA saMrapaMtiyANi vA; sarasarapaMtiyANi vA No bAhAo pagijhiya 2 jAva nnijjhaaejaa| kevalI bUyA - aayaannmeyN| je tattha migA vA pasuyA vA pakkhI vA sarIsivA vA sIhA vA jalacarA vA thalacarA vA khahacarA vA sattA te uttaseja 2 vA, vittaseja vA, vADaM vA saraNaM vA kaMkhejA, cAre ti me ayaM smnne| aha bhikkhUNaM puvvovadiTThA 4 jaM No bAhAo pagijjhiya 2 jAva' nnijjhaaejaa| tato saMjayAmeva Ayariya-uvajjhAehiM saddhiM gAmANugAmaM duuijjejaa| 504. grAmAnugrAma vihAra karate hue bhikSu yA bhikSuNI mArga meM Ane vAle unnata bhU-bhAga ya lagaMti, vaNaM- ekarukkhajAiyaM vA, vaNNaduggaM- nANAjAtIhi rukkhehi, pavvato- eva pavvato pavvayANi vA (mAgadhabhAsAe NapuMsagavataNayaM) puvvayaduggAI- bahU pavvatA, agaDa-talAga-dahA aNegasaMThitA, NadI - paurapANiyA, vAvI - vaTTA mallagamUlA va, pukkhariNI -cauraMsA, sarapaMtiyA -paMtiyAe ThitA, sarasarapaMtiyA-pANiyassa imammi bharite imA vi bharijati, parivADIe pANiyaM gacchati |'-arthaat kacchANijaise nadI ke nIce bhAga kaccha hote haiM, daviyaM-svarNa ke cakroM se yukta gRha, valayaM-nadI se veSTita nagara, NUmaM -bhUmigRha, gahaNaM-gaMbhIra-gaharA, jisameM cakravartI kI senA Upara taka samA jaae| varNa-jisameM eka jAti ke vRkSa hoM, vaNaduggaM-vaha, jisameM nAnA jAti ke vRkSa hoM, pavvayANi vA-parvata zabda kA bahuvacana, (mAgadhI bhASA meM napuMsaka liMga ho jAtA hai) pavvayaduggAI- bahuta se parvatoM ke kAraNa durgama, agaDatalAga-dahA- kUAM, tAlAba jhIla-ye vibhinna AkAra vAle jalAzaya haiN| nadI- jisameM pracura pAnI ho, vAvI- golAkAra vApI athavA sakore kA AkAra jisake mUla meM ho, pukkhariNI-caukona bAvar3I, sarapaMtiyA-paMktibaddha sarovara, sarasarapaMtiyA-eka ke bAda eka, aneka sarovaroM kI paMktiyA~, eka ke bhara jAne para dUsarA bhI bhara jAtA hai, anukrama se pAnI eka ke bAda dUsare meM jAtA hai| 'pasuyA vA' ke sthAna para pAThAntara hai- 'pasu vA', 'pasUyANi vaa'| artha eka-sA hai| 2. 'khahacarA' ke sthAna para pAThAntara hai-'khcraa'| artha samAna hai| 3. uttaseja vA vittaseja vA Adi padoM kA bhAvArtha cUrNikAra ne isa prakAra diyA hai-'uttasaNaM ISat, vittasaNaM aNegaprakAraM, vADaM nassati, saraNaM mAtApitimUlaM gacchati jaM vA jassa saraNaM, jahA miyANaM gahaNaM disA va saraNaM, pakkhINaM AgAsaM sirisavANaM bilN| aMtarAiyaM adhigaraNAdayo dosaa|' arthAt -uttasaNaM-thor3A trAsa, vittasaNaM-aneka prakAra kA trAsa, vADaM-bADa naSTa kara dete haiN| saraNaM-mAtA-pitA kA mUla zaraNa hotA hai, athavA jisameM jisakA janma hotA hai, vahI usakA zaraNa hotA hai| usI kI zaraNa meM vaha jAtA hai| jaise--hariNoM kA zaraNa gahana vana yA dizAe~ hai; pakSiyoM kA AkAza haiM, sA~poM kA zaraNa bila hai| aMtarAiyaM jo adhikaraNa Adi doSa ke kAraNa hotA hai| 4. yahA~ jAva zabda sU0 504 ke anusAra 'pagijjhiya' se lekara 'NijjhAejjA' taka ke pATha kA sUcaka hai| Page #224 -------------------------------------------------------------------------- ________________ tRtIya adhyayana : tRtIya uddezaka : sUtra 504-505 199 yA Tekare, khAiyA~, nagara ko cAroM ora se veSTita karane vAlI nahareM, kile, nagara ke mukhya dvAra, argalA, argalApAzaka, gaDDe, guphAe~ yA bhUgarbha mArga tathA kUTAgAra (parvata para bane ghara), prAsAda, bhUmigRha, vRkSoM ko kATachAMTa kara banAe hue gRha, parvatIya guphA, vRkSa ke nIce banA huA vyantarAdi caityasthala, caityamaya stupa, lohakAra Adi kI zAlA, Ayatana, devAlaya, sabhA, pyAU, dukAna, godAma, yAnagRha, yAnazAlA, cUne kA, darbhakarma kA, ghAsa kI caTAiyoM Adi kA, carmakarma kA, koyale banAne kA aura kASThakarma kA kArakhAnA, tathA zmazAna, parvata, guphA Adi meM bane hue gRha, zAntikarma gRha, pASANamaNDapa evaM bhavanagRha Adi ko bA~heM bAra-bAra Upara uThAkara, aMguliyoM se nirdeza karake, zarIra ko U~cAnIcA karake tAka-tAka kara na dekhe, kintu yatanApUrvaka grAmAnugrAma vihAra karane meM pravRtta rhe| 505. grAmAnugrAma vihAra karate hue sAdhu-sAdhviyoM ke mArga meM yadi kaccha (nadI ke nikaTavartI nIce pradeza,) ghAsa ke saMgrahArtha rAjakIya tyakta bhUmi, bhUmigRha, nadI Adi se veSTita bhU-bhAga, gambhIra, nirjala pradeza kA araNya, gahana durgama vana, gahana durgama parvata, parvata para bhI durgama sthAna, kUpa, tAlAba, draha (jhIleM) nadiyA~, bAvar3iyA~, puSkariNiyA~, dIrghikAe~ (lambI bAvar3iyA~) gahare aura Ter3he mer3he jalAzaya, binA khode tAlAba, sarovara, sarovara kI paMktiyA~ aura bahuta se mile hue tAlAba hoM to aphnI bhujAe~ U~cI uThAkara, aMguliyoM se saMketa karake tathA zarIra ko U~cA-nIcA karake tAkatAka kara na dekhe| kevalI bhagavAn kahate haiM - yaha karmabandha kA kAraNa hai; (kyoMki) aisA karane se jo ina sthAnoM meM mRga, pazu, pakSI, sA~pa, siMha, jalacara, sthalacara, khecara, jIva rahate haiM, ve sAdhu kI ina asaMyama-mUlaka ceSTAoM ko dekhakara trAsa pAyeMge, vitrasta hoMge, kisI vAr3a kI zaraNa cAheMge, vahA~ rahane vAloM ko sAdhu ke viSaya meM zaMkA hogii| yaha sAdhu hameM haTA rahA hai, isa prakAra kA vicAra kreNge| isIlie tIrthaMkarAdi AptapuruSoM ne bhikSuoM ke lie pahale se hI aisI pratijJA, hetu, kAraNa aura upadeza kA nirdeza kiyA hai ki bA~heM U~cI uThAkara yA aMguliyoM se nirdeza karake yA zarIra ko 'U~cA-nIcA karake tAka-tAkakara na dekhe| apitu yatanApUrvaka AcArya aura upAdhyAya ke sAtha grAmAnugrAma vihAra karatA huA saMyama kA pAlana kre| vivecana-vihAracaryA aura saMyama- ina do sUtroM meM sAdhu kI vihAracaryA meM saMyama ke viSaya meM nirdeza kiyA gayA hai| sAdhu-jIvana meM pratyeka pravRtti ke pIche prekSA-saMyama, indriya-saMyama evaM aMgopAMga saMyama kI bAta ko barAbara duharAyA gayA hai| prastuta sUtradvaya meM bhI sAdhu ko vihAra karate samaya apanI A~khoM para, apanI aMguliyoM para, apane hAtha-pairoM para evaM apane sAre zarIra para niyaMtraNa rakhane kI prareNA dI hai, sAdhu kA dhyAna kevala apane vihAra yA mArga kI ora ho| sAdhu ke dvArA usake asaMyama se hone vAlI hAniyoM kI sambhAvanA prakaTa karate hue vRttikAra kahate haiM - isa prakAra ke asaMyama se sAdhu ke sambandha meM vahA~ ke nivAsI logoM ko zaMkA-kuzaMkA paidA ho sakatI hai, ki yaha cora hai, guptacara hai| yaha sAdhu veza meM ajitendriya hai| Page #225 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 200 AcArAMga sUtra - dvitIya zrutaskandha isake atirikta mUlapATha meM bhI yaha batAyA gayA hai ki vahA~ rahane vAle pazu-pakSI DareMge, eka yA aneka prakAra se trasta hokara idhara-udhara bhAgeMge, zaraNa ddhuuNddheNge| bhAgate hue pazu pakSiyoM ko koI pakar3a kara mAra bhI sakatA hai| cUrNikAra kahate haiM--'cakSu-lolupatA ke kAraNa sAdhu ke IryApatha-saMyama meM vighna pdd'egaa| vahA~ carate hue pazu-pakSiyoM ke carane meM bhI antarAya pdd'egaa|' . nizIthacUrNi meM bhI batAyA gayA hai--do prakAra ke sarIsRpa aura tIna prakAra ke jalacara, sthalacara, khecara jIva apane-apane yogya zaraNa DhU~DheMge, jaise jalacara jala meM, sthalacara bila, parvata Adi meN| sAdhu unheM apanI bhujA, aMgulI Adi se DarA detA hai jisase ve apanA sthAna chor3akara anyatra bhAgate haiM, unake cArA-dAnA Adi meM antarAya par3atI hai| kUDAgArANi Adi padoM ke artha - kUDAgArANi - rahasyamaya guptasthAna, athavA parvata ke kUTa (zikhara) para bane hue gRha, daviyANi-aTavI meM ghAsa ke saMgraha ke lie bane hue makAna, NUmANi-bhUmigRha, valayANi-nadI Adi se veSTita bhU bhAga, gahaNANi-nirjala pradeza, rn| gahaNaviduggANi-rana meM senA ke chipane ke sthAna ke kAraNa durgama, vaNaviduggANinAnA jAti ke vRkSoM ke kAraNa durgama sthala, pavvayaduggANi aneka parvatoM ke kAraNa durgama pradeza, sarasarapaMtiyANi-eka ke bAda eka, yoM aneka sarovaroM kI pNktiyaaN| guMjAliyAo-lambI gambhIra Ter3hImer3hI jala kI vaapikaaeN| NijjhAejA--bAra-bAra yA lagAtAra tAka-tAkakara dekhe| uttaseja vittaseja-thor3A trAsa de, aneka bAra trAsa de| 2' AcAryAdi ke sAtha vihAra meM vinayavidhi 506. se 3 bhikkhU vA 2 Ayariya-uvajjhAehiM saddhiM gAmANugAmaM dUijamANe No 1. (ka) AcA0 TIkA patra 382 (kha) nizIthacUrNi meM eka gAthA isa sambandha meM milatI hai duvidhA tividhA ya tasA bhItA vADasaraNANi kNkhejaa| NolejjA va taM vANaM, antarAe yajaM ca'NNaM // 4123 // - nizIthacUrNi u0 12 pR0 345 -trasa do yA tIna prakAra ke hote haiN| ve bhayabhIta hokara vADa yA zaraNa caaheNge| sAdhu unheM anya dizA meM prerita na kre| aisA karake sAdhu carate hue pazu-pakSiyoM ke cArA-dAnA khAne meM antarAya DAlatA hai| isake atirikta ve bhAgate hue jo kucha karate haiM, isakA koI ThikAnA nahIM hai| 2. AcA0 TIkA patra 382 3. cUrNi meM isa sUtra kA bhAvArtha yoM diyA hai-'se bhikkhU vA 2 Ayariya-uvajjhAehiM samagaM gacchaM no hatthAdi sNghtttteti|' arthAt-'sAdhu AcArya-upAdhyAyoM ke sAtha vihAra karate hue unake hAtha Adi kA sparza na kre| Page #226 -------------------------------------------------------------------------- ________________ tRtIya adhyayana : tRtIya uddezaka : sUtra 506-509 201 Ayariya-uvajjhAyassa hattheNa hatthaM jAva aNAsAyamANe tato saMjayAmeva Ayariya-uvajjhAehiM saddhiM jAva duuijjejjaa| 507. se bhikkhU vA 2 Ayariya-uvajjhAehiM saddhiM dUijjamANe aMtarA se pADipahiyA uvAgacchejjA, te NaM pADipahiyA evaM vadejjA-AusaMto samaNA! ke tubbhe, kao vA eha, kahiM vA gacchihiha? je tattha Ayarie vA uvajjhAe vA se bhAseja vA viyAgareja vA Ayariya-uvajjhAyassa bhAsamANassa vA viyAgaremANassa vA No aMtarA bhAsaM karejA, tato saMjayAmeva AhArAtiNiyAe 3 duuijjejaa| 508. se bhikkhUvA 2 AhArAtiNiyaM gAmANugAmaM dUijamANe No rAiNiyassa hattheNa hatthaM jAva aNAsAyamANe tato saMjayAmeva AhArAiNiyaM gAmANugAmaM duuijjejaa| 509. se bhikkhUvA 2 AhArAiNiyaM[gAmANugAmaM] dUijamANe aMtarA se pADipahiyA uvAgacchejA, te NaM pADipahiyA evaM vadejA-AusaMto samaNA! ke tubbhe? je tattha savvarAtiNie se bhAseja vA viyAgareja vA, rAtiNiyassa bhAsamANassa vA viyAgaremANassa vA No aMtarA bhAsaM bhaasejjaa| tato saMjayAmeva gAmANugAmaM duuijejaa| 506. AcArya aura upAdhyAya ke sAtha grAmAnugrAma vihAra karane vAle sAdhu apane hAtha se unake hAtha kA, paira se unake paira kA tathA apane zarIra se unake zarIra kA (avinaya avivekapUrNa rIti se) sparza na kre| unakI AzAtanA na karatA huA sAdhu IryAsamiti pUrvaka unake sAtha grAmAnugrAma vihAra kre| ___ 507. AcArya aura upAdhyAya ke sAtha grAmAnugrAma vihAra karane vAle sAdhu ko mArga meM yadi sAmane se Ate hue kucha yAtrI mileM, aura ve pUche ki- "AyuSman zramaNa! Apa kauna haiM? kahA~ se Ae haiM? kahA~ jAe~ge?" (isa prazna para) jo AcArya yA upAdhyAya sAtha meM haiM, ve unheM sAmAnya yA vizeSa rUpa se uttara deNge| AcArya yA upAdhyAya sAmAnya yA vizeSa rUpa se unake praznoM kA uttara de rahe hoM, taba vaha sAdhu bIca meM na bole| kintu mauna raha kara IryAsamiti kA dhyAna rakhatA huA ratnAdhika krama se unake sAtha grAmAnugrAma vicaraNa kre| 508. ratnAdhika (apane se dIkSA meM bar3e) sAdhu ke sAtha grAmAnugrAma vihAra karatA huA muni apane hAtha se ratnAdhika sAdhu ke hAtha ko, apane paira se unake paira ko tathA apane zarIra se unake zarIra kA (avidhipUrvaka) sparza na kre| unakI AzAtanA na karatA huA sAdhu IryAsamiti pUrvaka unake sAtha grAmAnugrAma vihAra kre| 1. yahA~ jAva zabda 'hatthaM' se lekara 'aNAsAyamANe' taka ke pATha kA sUcaka hai sUtra 487 ke anusaar| 2. yahA~ jAva zabda se 'saddhiM se lekara 'dUijjejjA' taka kA pATha sU0 505 ke anusAra smjheN| 3. AhArAtiNiyAe ke sthAna para pAThAntara hai AhArAiNie, ahArAyaNie, ahArAyaiNiyAe, AdhArAINiyAe aadi| Page #227 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 202 AcArAMga sUtra - dvitIya zrutaskandha 509. ratnAdhika sAdhuoM ke sAtha grAmAnugrAma vihAra karane vAle sAdhu ko mArga meM yadi sAmane se Ate hue kucha prAtipathika (yAtrI) mileM aura ve yoM pUche ki "AyuSman zramaNa! Apa kauna haiM? kahA~ se Ae haiM? aura kahA~ jAeMge?" (aisA pUchane para) jo una sAdhuoM meM sabase ratnAdhika (dIkSA meM bar3A hai,) ve unako sAmAnya yA vizeSa rUpa se uttara deNge| jaba ratnAdhika sAmAnya yA vizeSa rUpa se unheM uttara de rahe hoM, taba vaha sAdhu bIca meM na bole| kintu mauna rahakara IryAsamiti kA dhyAna rakhatA huA unake sAtha grAmAnugrAma vihAra kre| - vivecana-dIkSA-jyeSTha sAdhuoM ke sAtha vihAra karane meM saMyama - sAdhu-jIvana vinaya-mUla dharma se otaprota honA caahie| isalie AcArya, upAdhyAya yA ratnAdhika sAdhu ke sAtha vihAra karate samaya unakI kisI bhI prakAra se avinaya-AzAtanA, abhakti Adi na ho, vyavahAra meM unakA sammAna va Adara rahe isakA dhyAna rakhanA Avazyaka hai| yahI bAta ina cAra sUtroM meM spaSTa vyakta kI gaI hai| hiMsA-janaka praznoM meM mauna evaM bhASA-viveka 510. se bhikkhU vA 2 gAmANugAmaM dUijjamANe aMtarA se pADipahiyA AgacchejjA, te NaM pADipahiyA evaM vadejA-AusaMto samaNA ! aviyAI etto paDipahe 2 pAsaha maNussaM vA goNaM vA mahisaM vA pasuM vA pakkhiM vA sarIsavaM vA jalacaraM vA, settaM me Aikkhaha, dNseh| taM No AikkhejA, No daMsejA, No tassa taM parijANejA, tusiNIe uvehejA, jANaM vA No jANaM ti vdejaa| tato saMjayAmeva gAmANugAmaM duuijejaa| 511. se bhikkhU vA 2 gAmANugAmaM [ dUijamANe] aMtarA se pADipahiyA uvAgacchejA, teNaM pADipahiyA evaM vadejA-AusaMto samaNA! aviyAiM etto paDipahe pAsaha udagapasUtANi 1. AcArAMga vRtti patrAMka 383 2. 'paDipahe pAsaha ....' Adi paMkti kA sArAMza cUrNikAra ne yoM diyA hai -paDipahe goNamAdi Aikkhadha-dUragataM, daMseha-abbhAsatthaM / ' - pratipatha meM - mArga meM vRSabha Adi dekhA hai? Aikkhaha (dha)- dUragata vastu ke viSaya meM aura daMseha-nikaTastha vastu ke viSaya meM prayukta huA hai| donoM kA artha hai- batalAo, kho-dikhaao| 3. 'parijANejjA' ke sthAna para 'parijANeja' pAThA mAnakara cUrNikAra artha karate haiM - parijANeja -'khij'| parijANeja kA artha hai-'khe|' 4. 'ugadagapasUyANi' pAThAntara mAnakara cUrNikAra praznakartA kA Azaya batAte haiM - 'pucchati chuhAito tisio udagaM piviukAmo raMdheukAmo, sIyAito vA aggii|' arthAt bhUkhA kaMda Adi ke viSaya meM pUchatA hai, jo pAnI pInA cAhatA hai, vaha pyAsA pAnI ke viSaya meM pUchatA hai, jo bhojana pakAnA cAhatA hai, vaha Aga ke viSaya meM pUchatA hai| Page #228 -------------------------------------------------------------------------- ________________ tRtIya adhyayana : tRtIya uddezaka : sUtra 509-514 203 kaMdANi vA mUlANi vA tayANi vA pattANi vA puSpANi vA phalANi vA bIyANi vA haritANi vA udagaM vA saMNihiyaM agaNiM vA saMNikkhittaM, se Aikkhaha 2 jAva duuijejaa| 512. se bhikkhU vA gAmANugAmaM dUijjejA, aMtarA se pADipahiyA uvAgacchejjA, te NaM pADipahiyA evaM vadejA-AusaMto samaNA! aviyAiM etto paDipahe pAsaha javasANi vA 3 jAva seNaM vA virUvarUvaM saMNiviTuM, se Aikkhaha jAva duuijejaa| __513. se bhikkhU vA 2 gAmANugAmaM dUijamANe aMtarA se pADipahiyA jAva AusaMto samaNA ! kevatiya etto gAme vA jAva rAyahANiM (NI) vA? - se Aikkhaha jAva duuijjejaa| ___514. se bhikkhU vA 2 gAmANugAmaM dUijjejjA, aMtarA se pADipahiyA jAva AusaMto samaNA ! kevaie etto gAmassa vA nagarassa vA jAva rAyahANIe vA magge? se Aikkhaha taheva jAva duuijjejjaa| 510. saMyamazIla sAdhu yA sAdhvI ko grAmAnugrAma vihAra karate hue rAste meM sAmane se kucha pathika nikaTa A jAe~ aura ve yoM pUche - AyuSman zramaNa! kyA Apane isa mArga meM kisI manuSya ko, mRga ko, bhaiMse ko, pazu yA pakSI ko, sarpa ko yA kisI jalacara jantu ko jAte hue dekhA hai? yadi dekhA ho to hameM batalAo ki ve kisa ora gaye haiM, hameM dikhaao|" aisA kahane para sAdhu na to unheM kucha batalAe, na mArgadarzana kare, na hI unakI bAta ko svIkAra kare, balki koI uttara na dekara udAsInatApUrvaka mauna rhe| athavA jAnatA huA bhI (upekSA bhAva se) maiM nahIM jAnatA, aisA khe| 4 phira yatanApUrvaka grAmanugrAma vihAra kre| 511. grAmAnugrAma vihAra karate hue sAdhu ko mArga meM sAmane se kucha pathika nikaTa A jAe~ aura ve sAdhu se yoM pUche -- "AyuSman zramaNa ! kyA Apane isa mArga meM jala meM paidA hone vAle kanda, yA mUla, athavA chAla, patte, phUla, phala, bIja, harita athavA saMgraha kiyA huA peyajala yA nikaTavartI jala kA sthAna, athavA eka jagaha rakhI huI agni dekhI hai? agara dekhI ho to hameM batAo, dikhAo, kahA~ hai?" aisA kahane para sAdhu na to unheM kucha batAe, [na dikhAe, aura na hI vaha unakI bAta svIkAra kare, apitu mauna rhe| athavA jAnatA huA bhI (upekSA bhAva se) nahIM jAnatA, aisA khe|] tatpazcAt yatanApUrvaka grAmAnugrAma vihAra kre| 512. grAmAnugrAma vihAra karate hue sAdhu-sAdhvI ko mArga meM sAmane se Ate hue pathika 1. tayA, pattA, pupphA, phalA, bIyA, hariyA--ye pAThAntara bhI haiN| 2. 'jAva' zabda se yahA~ 'Aikkhaha' se lekara 'dUijjejjA' taka kA sArA pATha sUtra 510 ke anusAra smjheN| jAva zabda se yahA~ 'javasANi vA' se lekara 'seNaM vA' taka kA sArA pATha sUtra 500 ke anusAra smjheN| 4. vaikalpika artha - jAnatA huA bhI 'jAnatA hU~' aisA na khe| Page #229 -------------------------------------------------------------------------- ________________ AcArAMga sUtra - dvitIya zrutaskandha nikaTa Akara pUcheM ki AyuSman zramaNa ! kyA Apane isa mArga meM jau, gehUM Adi dhAnyoM kA Dhera, ratha, bailagAr3iyA~, yA svacakra yA paracakra ke zAsana ke sainya ke nAnA prakAra ke par3Ava dekhe haiM? isa para sAdhu unheM kucha bhI na batAe, (na hI dizA batAe, vaha unakI bAta ko svIkAra na kare, mauna dhAraNa karake rahe / athavA jAnatA huA bhI 'maiM nahIM jAnatA,' yoM upekSA bhAva se javAba de ( / ) tadanantara yatanApUrvaka grAmAnugrAma vihAra kare / 513. grAmAnugrAma vihAra karate hue sAdhu-sAdhvI ko yadi mArga meM kahIM prAtipathika mila jAe~ aura ve usase pUcheM ki yaha gA~va kaisA hai, yA kitanA bar3A hai? yAvat rAjadhAnI kaisI hai yA kitanI bar3I hai ? yahA~ kitane manuSya yAvat grAmayAcaka rahate haiM ? Adi prazna pUche to unakI bAta ko svIkAra na kare, na hI kucha batAe / mauna dhAraNa karake rhe| (athavA jAnatA huA bhI maiM nahIM jAnatA, yoM upekSAbhAva se uttara de de|) phira saMyamapUrvaka grAmAnugrAma vihAra kare / 514. grAmAnugrAma vicaraNa karate samaya sAdhu-sAdhvI ko mArga meM sammukha Ate hue kucha pathika mila jAyeM aura ve usase pUcheM- 'AyuSman zramaNa ! yahA~ se grAma yAvat rAjadhAnI kitanI dUra hai? tathA yahA~ se grAma yAvat rAjadhAnI kA mArga aba kitanA zeSa rahA hai?' sAdhu ina praznoM ke uttara meM kucha bhI na kahe, na hI kucha batAe, vaha unakI bAta ko svIkAra na kare, balki mauna dhAraNa karake rhe| (athavA jAnatA huA bhI, maiM nahIM jAnatA, aisA uttara de / ) aura phira yatanApUrvaka grAmAnugrAma vihAra kare / 204 - vivecana - vihAracaryA aura dharmasaMkaTa- sUtra 510 511 ina do sUtroM meM prAtipathikoM dvArA pazu-pakSiyoM aura vanaspati, jala evaM agni ke viSaya meM pUche gae praznoM kA uttara dene kA niSedha hai| usake pIche zAstrakAra kA Azaya bahuta gambhIra hai, manuSya evaM pazu-pakSI Adi ke viSaya meM prazna karane vAlA yA to zikArI ho sakatA hai, yA vadhika, vaheliyA, kasAI yA luTerA Adi meM se koI ho sakatA hai, sAdhu se pUchane para unake dvArA batA dene para usI dizA meM bhAga , kara usa jIva ko pakar3a sakatA hai yA usakI hatyA kara sakatA hai; isa hatyA meM parama ahiMsAmahAvratI sAdhu nimitta bana jaaegaa| dUsare sUtra meM aise asaMyamI, bhUkhe-pyAse, zIta - pIr3ita logoM dvArA pUche jAne vAle prazna haiM, jo sAdhu ke batA dene para una jIvoM kI virAdhanA va ArambhasamArambha kara sakate haiN| ataH donoM prakAra ke praznoM meM sarvaprathama sAdhu ko mauna dhAraNa kA zAstra Adeza hai, kintu kaI bAra mauna rahane para bhI samasyA vikaTa rUpa dhAraNa kara sakatI hai, sAdhu ke prANoM para bhI naubata A jAtI hai, pUchane vAlA sAdhu ke dvArA kucha bhI na batAne para krUra hokara prANa haraNa karane ko udyata ho jAtA hai, aisI sthiti meM jinakalpika muni to mauna rahakara apane prANoM ko nyauchAvara karane meM tanika bhI nahIM hicakate, lekina sthavirakalpI abhI itanI uccabhUmikA para nahIM pahu~cA hai, isalie zAstrakAra aisI dharmasaMkaTApanna paristhiti meM usake lie dUsarA vikalpa prastuta karate - Page #230 -------------------------------------------------------------------------- ________________ tatIya adhyayana : tRtIya uddezaka: sUtra 515-519 205 jANaM vA No jANaM ti vaejjA -'jAnatA huA bhI maiM nahIM jaantaa|' isa prakAra (upekSAbhAva) se khe| sAdhu ko satyamahAvrata bhI rakhanA hai aura ahiMsA-mahAvrata bhI; parantu ahiMsA se virahita satya, satya nahIM hotA, kintu ahiMsA se yukta satya hI sadbhyohitaM satyamprANimAtra ke lie hitakara satya-vAstavika satya kahalAtA hai| isalie sAdhu jAnatA huA bhI una viziSTa pazuoM kA nAma lekara na kahe, balki sAmAnya rUpa se aura upekSAbhAva se kahe ki 'maiM nahIM jaantaa|' vAstava meM sAdhu saba prANiyoM ke viSaya meM jAnatA bhI nahIM, isalie sAmAnya rUpa se 'maiM nahIM jAnatA' kahane meM usakA satya bhI bhaMga nahIM hotA aura ahiMsAvrata bhI surakSita rhegaa| jANaM vA No...' - isakA eka vaikalpika artha yaha bhI hai ki jAnatA huA bhI yaha na kahe ki "maiM jAnatA huuN|" jAnatA huA bhI aisA kahe ki 'maiM nahIM jAnatA' yaha apavAda mArga hai, 'jAnatA huA bhI, maiM jAnatA hU~ aisA na kahe ' yaha utsarga mArga hai| athavA anya prakAra se koI aisA uttara de ki - praznakartA kruddha bhI na ho evaM muni kA satya evaM ahiMsA mahAvrata bhI khaNDita na ho| prAcIna anuzruti ke anusAra aisA uttara diyA jAtA hai - "jo (mana) jAnatA hai, vaha dekhatA nahIM, jo (cakSu) dekhatA hai, vaha bolatA nahIM, jo (jihvA) bolatA hai, vaha na jAnatA hai, na dekhatA hai| phira kyA kahA jAya?" aise uttara se sambhava hai praznakartA ukatAkara, muni ko vikSipta Adi samajhakara Age calA jAye, aura vaha samasyA hala ho jaaye| sU0 512, 513 evaM 514 kI bAteM pahale sUtra 500 evaM 501 meM A cukI haiM, unhIM bAtoM ko punaH IryA aura bhASA ke sandarbha meM yahA~ doharAyA gayA hai| sAdhu ko yahA~ mauna rahane se kAma na calatA ho to jAnane para bhI nahIM jAnane kA kathana karane kA nirdeza kiyA hai| usakA kAraNa bhI pahale batAyA jA cukA hai| 515. se bhikkhU vA 2 gAmANugAmaM dUijamANe aMtarA se goNaM viyAlaM paDipahe pehAe jAva cittAcellar3ayaM viyAlaM paDipahe pehAe No tesiM bhIto ummaggeNaM gacchejjA, No maggAto maggaM saMkamejA, No gahaNaM vA vaNaM vA duggaM vA aNupavisejjA, No rukkhaMsi duruhejA, No 1. (a) TIkA patra 383 ke AdhAra para ___ (A) AcArAMga cUrNi mUla pATha TippaNa pR0 185-186 . 2. AcArAMga cUrNi mUlapATha evaM vRtti patrAMka 383 ke AdhAra para 3. yahA~ jAva zabda se 'goNaM viyAlaM paDipahe pehAe' se lekara 'cittAcellaDayaM' taka kA samagra pATha sUtra 354 ke anusAra saMketita hai| _ 'cittAcellaDayaM' ke sthAna para pAThAntara haiM - 'citAcillaDayaM, cittAcillaDaM' aadi| vRttikAra isakA artha karate haiM-'citrakaM tadapatyaM vA vyAlaM krUraM-draSTavA'-cItA yA usakA baccA jo krUra (vyAla) hai, use dekhkr| Page #231 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 206 AcArAMga sUtra - dvitIya zrutaskandha mahatimahAlayaMsi udayaMsi kAyaM viosejjA, No vADaM vA saraNaM vA seNaM vA satthaM vA kaMkhejA appussue ' jAva samAhIe, tato saMjayAmeva gAmANugAmaM duuijejaa| 516. se bhikkhU vA 2 gAmANugAmaM dUijjejA, aMtarA se vihaM siyA, se jjaM puNa vihaM jANejA, imaMsi khalu vihaMsi bahave AmosagA uvakaraNapaDiyAe saMpaDiyA (55) gacchejjA, No tesiM bhIo ummaggaM ceva gacchejA jAva smaahiie|tto saMjayAmeva gAmANugAmaM duuijejaa| 517. se bhikkhUvA 2 gAmANugAmaM dUijjejA, aMtarA se AmosagA saMpiDayA-(ss) gacchejjA, te NaM AmosagA evaM vadejA-AusaMto samaNA ! Ahara eyaM vartha vA 3 4, dehi, NikkhivAhi, taM No dejA, NikkhivejA, No vaMdiya jAejA, No aMjaliM kaTTa jAejA, No kaluNapaDiyAe jAejA, dhammiyAe jAyaNAe jAejA, tusiNIyabhAveNa vA (uvehejaa)| 518. te NaM AmosagA sayaM karaNijaM 5 ti kaTTa akkosaMti vA jAva uddaveMti vA, vatthaM vA 4 acchideja vA jAva pariTThaveja vA, taMNo gAmasaMsAriyaM kujA, No rAyasaMsAriyaM kujA, No paraM uvasaMkamittu bUyA-AusaMto gAhAvatI! ete khalu AmosagA uvakaraNa-paDiyAe sayaM karaNijjaM ti kaTTa akkosaMti vA jAva pariTThaveMti vaa|etppgaarN maNaM vA vaI vA No purato kaTTa vihrejjaa| appussue jAva samAhIe tato saMjayAmeva gAmANugAmaM duuijejaa| 519. etaM khalu tassa bhikkhussa vA bhikkhuNIe vA sAmaggiyaM jaM savvaTehiM samite sahite sadA jaejAsi tti bemi| 515. grAmanugrAma vicaraNa karate hue sAdhu yA sAdhvI ko mArga meM madonmatta sA~Da, viSailA sA~pa, yAvat cIte, Adi hiMsaka pazuoM ko sammukha-patha se Ate dekhakara unase bhayabhIta hokara 1. yahA~ 'jAva' se 'appussue' se 'samAhIe' taka kA samagra pATha 482 sUtravat smjheN| 2. jAva zabda se yahA~ 'gacchejjA' se lekara samAhIe taka kA samagra pATha sU0515 ke anusAra smjheN| 3. 'vatthaM vA' ke Age '4' kA cihna sUtra 471 ke anusAra zeSa tIna upakaraNoM (paDiggahaM vA, kaMbalaM vA, pAdapuMchaNaM vA) kA sUcaka hai| 4. 'dhammiyAe jAyaNAe' kI vyAkhyA cUrNikAra ke zabdoM meM 'dhammiyajAyaNA therANaM tubbhavihehiM ceva diNNAiM, jiNakappio tusiNIo cev|' arthAt-dhArmika yAcanA sthavirakalpika muniyoM kI aisI ho--'tuma jaisoM ne hI hameM (ye upakaraNa) die haiN| jinakalpika to mauna hI rheN|' 5. 'sayaM karaNijaM' kA artha cUrNikAra ne kiyA hai-sayaM karaNija ti jaNhaM ruccati, taM kareMti, akkosaadii|' svayaM karaNIya kA bhAvArtha hai-jo unheM acchA lagatA hai, vaha ve karate haiM, Akrodha, vadha aadi| jAva zabda se yahA~ 'acchiMdeja vA' se lekara 'pariveja vA' taka kA samagra pATha sUtra 471 ke anusAra smjheN| 7. jAva zabda se yahA~ 'akkosaMti' se lekara 'uddaveMti' taka kA sArA pATha sU0 422 ke anusAra smjheN| Page #232 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 207 tRtIya adhyayana : tRtIya uddezaka : sUtra 515-519 unmArga se nahIM jAnA cAhie, aura na hI eka mArga se dUsare mArga para saMkramaNa karanA cAhie, na to gahana vana evaM durgama sthAna meM praveza karanA cAhie, na hI vRkSa para car3hanA cAhie, aura na hI use gahare aura vistRta jala meM praveza karanA caahie| vaha aise avasara para surakSA ke lie kisI bADa kI zaraNa kI, senA kI yA zastra kI AkAMkSA na kare; apitu zarIra aura upakaraNoM ke prati rAga-dveSarahita hokara kAyA kA vyutsarga kare, AtmaikatvabhAva meM lIna hojAe aura samAdhibhAva meM sthira rhe| tatpazcAt vaha yatanApUrvaka grAmAnugrAma vicaraNa kre| 516. grAmAnugrAma vihAra karate hue sAdhu-sAdhvI jAne ki mArga meM aneka dinoM meM pAra karane yogya aTavI-mArga hai| yadi usa aneka dinoM meM pAra karane yogya aTavI-mArga ke viSaya meM vaha yaha jAne ki isa aTavI-mArga meM aneka cora (luTere) ikaTThe hokara sAdhu ke upakaraNa chInane kI dRSTi se A jAte haiM, yadi sacamuca usa aTavImArga meM ve cora ikaTThe hokara A jAe~ to sAdhu unase bhayabhIta hokara unmArga meM na jAe, na eka mArga se dUsare mArga para saMkramaNa kare, na gahana vana yA kisI durgama sthAna meM praveza kare, na vRkSa para car3he, na gahare evaM vistRta jala meM praveza kre| aise vikaTa avasara para surakSA ke lie vaha kisI bAr3a kI, zaraNa kI, senA yA zastra kI AkAMkSA na kare, balki nirbhaya, nirdvandva aura zarIra ke prati anAsakta hokara, zarIra aura upakaraNoM kA vyutsarga kare aura ekAtmabhAva meM lIna evaM rAga-dveSa se rahita hokara samAdhi bhAva meM sthira rhe| tatpazcAt yatanApUrvaka grAmAnugrAma vicaraNa kre| 517. grAmAnugrAma vicaraNa karate hue sAdhu ke pAsa yadi mArga meM cora (luTere) saMgaThita hokara A jAe~ aura ve usase kaheM ki 'AyuSman zramaNa! ye vastra, pAtra, kaMbala aura pAdapoMchana Adi lAo, hameM de do, yA yahA~ para rakha do|' isa prakAra kahane para sAdhu unheM ve (upakaraNa) na de, aura na nikAla kara bhUmi para rkhe| agara ve balapUrvaka lene lageM to unheM punaH lene ke lie unakI stuti (prazaMsA).karake hAtha jor3akara yA dIna-vacana kaha (gir3agir3A) kara yAcanA na kre| arthAt unheM isa prakAra se vApasa dene kA na khe| yadi mA~ganA ho to unheM dharma-vacana kahakara-samajhA kara mA~ge, athavA maunabhAva dhAraNa karake upekSAbhAva se rhe| 518. yadi ve cora apanA karttavya (jo karanA hai) jAnakara sAdhu ko gAlI-galauja kareM, apazabda kaheM, mAreM-pITeM, hairAna kareM, yahA~ taka ki usakA vadha karane kA prayatna kareM, aura usake vastrAdi ko phAr3a DAleM, tor3aphor3a kara dUra pheMka deM, to bhI vaha.sAdhu grAma meM jAkara logoM se usa bAta ko na kahe, na hI rAjA yA sarakAra ke Age phariyAda kare, na hI kisI gRhastha ke pAsa jAkara kahe ki AyuSman gRhastha! ina coroM (luTeroM) ne hamAre upakaraNa chInane ke lie athavA karaNIya kRtya jAnakara hameM kosA hai, mArA-pITA hai, hameM hairAna kiyA hai, hamAre upakaraNAdi naSTa karake dUra pheMka diye haiN|' aise kuvicAroM ko sAdhu mana meM bhI na lAe aura na vacana se vyakta kre| kintu nirbhaya, nirdvandva aura anAsakta hokara Atma-bhAva meM lIna hokara zarIra aura upakaraNoM kA vyutsarga kara de aura rAga-dveSa rahita hokara samAdhibhAva meM vicaraNa kre| Page #233 -------------------------------------------------------------------------- ________________ AcArAMga sUtra - dvitIya zrutaskandha 519. yahI usa sAdhu yA sAdhvI ke bhikSu jIvana kI samagratA - sarvAMgapUrNatA hai ki vaha sabhI arthoM meM samyak pravRttiyukta, jJAnAdisahita hokara saMyama pAlana meM sadA prayatnazIla rahe / aisA maiM kahatA hU~ / 208 - vivecana -- vihAracaryA meM sAdhu kI nirbhayatA aura anAsakti kI kasauTI - pichale 6 sUtroM meM sAdhu kI sAdhutA kI agniparIkSA kA nirdeza kiyA gyaa| / vAstava meM prAcInakAla meM yAtAyAta ke sAdhana sulabha na hone se anuyAyI logoM ko sAdhu ke vihAra kI kucha bhI jAnakArI nahIM mila pAtI thI / usa samaya ke vihAra bar3e kaSTaprada hote the, rAste meM hiMsra pazuoM kA aura cora DAkuoM kA bar3A Dara rahatA thA, bar3I bhayAnaka aTaviyA~ hotI thIM laMbI-laMbI / rAste meM kahIM bhI par3Ava karanA khatare se khAlI nahIM thA / aisI vikaTa paristhiti meM zAstrakAra ne sAdhu varga ko unakI sAdhutA ke anurUpa nirbhayatA, nirdvandvatA, anAsakti aura zarIra tathA upakaraNoM ke vyutsarga kA Adeza diyA hai| ina avasaroM para sAdhu kI nirbhayatA aura anAsakti kI pUrI kasauTI ho jAtI thii| na koI senA use rakSA ke lie apekSita thI, na vaha zastrAstra, sAthI, surakSA ke lie kahIM Azraya DhU~DhatA thaa| cora usake vastrAdi chIna lete yA use mArate-pITate to bhI na to coroM ke prati pratizodha kI bhAvanA rakhatA thA, na unase dInatApUrvaka vApasa dene kI yAcanA karatA thA, aura na kahIM usakI phariyAda karatA thA / zAnti se, samAdhipUrvaka usa upasarga ko saha letA thA / 1 'gAmasaMsAriyaM' Adi padoM kA artha- gAmasaMsAriyaM-- grAma meM jAkara logoM meM usa bAta kA pracAra karanA, rAyasaMsAriyaM rAjA Adi se jAkara usakI phariyAda karanA / 2 // tRtIya IrSyA-adhyayana samApta // 1. bRhatkalpasUtra ke bhASya tathA nizItha cUrNikAra Adi ke ullekhoM se jJAna hotA hai ki usa yuga meM zramaNoM ko isa prakAra ke upadravoM kA kAphI sAmanA karanA par3atA thaa| kabhI boTika cora ( mleccha) kisI AcArya yA gaccha kA vadha kara DAlate, saMyatiyoM kA apaharaNa kara le jAte tathA unakI sAmagrI naSTa kara DAlate (nizIthacUrNi pIThikA 289 ) / isa prakAra ke prasaMga upasthita hone para apane AcArya kI rakSA ke lie koI vayovRddha sAdhu gaNa kA netA bana jAtA aura gaNa kA AcArya sAmAnya bhikSu kA veSa dhAraNa kara letA--(bRhatkalpa bhASya 1, 3005- 6 tathA nizIthabhASya pIThikA 321 ) kabhI aisA bhI hotA ki AkrAntika cora curAye hue vastra ko dina meM hI sAdhuoM ko vApisa kara jAte kintu anAkrAntika cora rAtri ke samaya upAzraya ke bAhara prasravaNabhUmi meM DAlakara bhAga jAte - (bRha0 bhASya 1.30.11) yadi kabhI koI cora senApati upadhi ke lobha ke kAraNa AcArya kI hatyA karane ke lie udyata hotA to dhanurveda kA abhyAsI koI sAdhu apane bhujAbala se athavA dharmopadeza dekara yA maMtra, vidyA, cUrNa aura nimitta Adi kA prayoga kara use zAnta krtaa| - ( vahI 1.30.14) / -- jaina Agama sAhitya meM bhAratIya samAja, pRSTha 357 (ka) AcArAMga vRtti patrAMka 384 ke AdhAra para (kha) AcArAMga cUrNi mU. pA. TippaNa pR. 187 2. Page #234 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 209 bhASAjAta : caturtha adhyayana prAthamika AcArAMga sUtra (dvitIya zratuskandha) ke caturtha adhyayana kA nAma 'bhASAjAta' hai| bhASA kA lakSaNa hai - jisake dvArA dUsare ko apanA abhiprAya samajhAyA jAe, jisake mAdhyama se apane mana meM udbhUta vicAra dUsaroM ke samakSa prakaTa kiyA jAe, tathA dUsare ke dRSTikoNa, manobhAva yA abhiprAya ko samajhA jaae| 'jAta' zabda ke vibhinna artha milate haiM, jaise - utpanna, janma, utpatti, samUha, saMghAta, prakAra, bheda, pravRtta / yAta- prApta, gamana, gati, gItArtha- vidvAn sAdhu aadi| isa dRSTi se bhASAjAta ke artha hue - bhASA kI utpatti , bhASA kA janma, bhASA jo utpanna huI hai vaha, bhASA kA samUha, bhASA ke prakAra, bhASA kI pravRttiyA~, prayoga, bhASA kI prApti - (grahaNa), bhASA-prayoga meM gItArtha sAdhu aadi| ina sabhI arthoM ke saMdarbha meM vRttikAra ne 'bhASAjAta' ke nAma, sthApanA, dravya, kSetra, kAla aura bhAva, ye 6 nikSepa karake prastuta adhyayana meM dravya-bhASAjAta kA pratipAdana abhISTa mAnA hai| 'jAta' zabda ke pUrvokta arthoM ko dRSTigata rakhakara dravya-bhASAjAta ke cAra prakAra batAe haiM - 1. utpattijAta, 2. paryavajAta, 3. antarjAta aura 4. grhnnjaat| (1) kAyayoga, dvArA gRhIta bhASAvargaNAntargata dravya jo vAgyoga se nikala kara bhASA rUpa meM utpanna hote haiM, ve utpattijAta haiN| (2) unhIM vAgyoga niHsRta bhASA dravyoM ke sAtha vizreNi meM sthita bhASAvargaNA ke antargata dravya TakarA kara bhASAparyAya ke rUpa meM utpanna hote haiM, ve paryavajAta haiN| (3) jo antarAla meM, samazreNi meM sthita bhASA-vargaNA ke pudgala, vargaNA dvArA chor3e gaye bhASA dravyoM ke saMsarga meM bhASA rUpa meM pariNamata ho jAte haiM, ve antarajAta haiN| (4) jo samazreNi-vizreNistha dravya bhASArUpa meM pariNata tathA ananta-pradezika karNakumhAroM meM praviSTa hokara grahaNa kiye jAte haiM, ve grahaNajAta kahalAte haiN| 1. pAia-saha-mahaNNavo pR0 354 Page #235 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 210 AcArAMga sUtra - dvitIya zrutaskandha bhAvata: 'bhASAjAta' taba hotA hai, jaba pUrvokta utpatti aura caturvidha dravya bhASAjAta kAna meM par3akara ' yaha zabda hai' isa prakAra kI buddhi paidA karate haiN| 1 / / sAdhu-sAdhviyoM ke lie pUrvokta bhASAjAta kA nirUpaNa hone se isa adhyayana kA nAma 'bhASAjAta adhyayana' rakhA gayA hai| isake do uddezaka haiN| yadyapi donoM kA uddezya sAdhu varga ko vacana-zuddhi kA viveka batAnA hai; tathApi donoM meM se prathama uddezaka meM 16 prakAra kI vacana-vibhakti batAkara bhASA-prayoga ke sambandha meM vidhi-niSedha batAyA gayA hai| dUsare uddezaka meM bhASA kI utpatti ke sandarbha meM krodhAdi samutpanna bhASA ko chor3akara nirdoSa-vacana bolane kA vidhAna kiyA gayA hai| yaha adhyayana sUtra 520 se prArambha hokara 552 para samApta hotA hai| .00 1. (ka) AcArAMga patrAMka 385 (kha) pAia- sadda-mahaNNavo pR0 354 2. (ka) AcArAMga niyukti gAthA 314 (kha) AcArAMga vRtti patrAMka 385 Page #236 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 211 cautthaM ajjhayaNaM 'bhAsajAyA' [paDhamo uddesao] bhASAjAta : caturtha adhyayana : prathama uddezaka bhASAgata AcAra-anAcAra viveka 520. se bhikkhU vA 2 imAiM vai-AyArAI soccA Nisamma imAiM aNAyArAI aNAyariyapuvvAiM jANejA-je kohA vA vAyaM viuMjaMti, je mANA vA vAyaM viuMjaMti, je mAyAe vA vAyaM viuMjaMti, je lobhA vA vAyaM viuMjaMti, jANato vA pharusaM vaMdati, ajANato vA pharusaM vyNti| savvaM ceyaM sAvajaM vajjejjA vivegamAyAe- dhuvaM ceyaM jANejA, adhuvaM ceyaM jANejA, asaNaM vA 4 labhiya, No labhiya, bhuMjiya, No bhuMjiya, aduvA Agato aduvA No Agato, aduvA eti, aduvA No eti, aduvA ehiti, aduvA No ehiti, ettha vi Agate', ettha vi No Agate, ettha vi eti, ettha vi No eti, ettha vi ehiti, ettha vi No ehiti| 520. saMyamazIla sAdhu yA sAdhvI ina vacana (bhASA) ke AcAroM ko sunakara, hRdayaMgama karake, pUrva-muniyoM dvArA anAcarita bhASA-sambandhI anAcAroM ko jaane| (jaise ki ) jo krodha se vANI kA prayoga karate haiM jo abhimAnapUrvaka vANI kA prayoga karate haiM, jo chala-kapaTa sahita bhASA bolate haiM, athavA jo lobha se prerita hokara vANI kA prayoga karate haiM, jAnabUjhakara kaThora bolate haiM, yA anajAne meM kaThora vacana kaha dete haiM -ye saba bhASAeM sAvadha (sa-pApa) haiM, sAdhu 1. 'vai-AyArAI' ke badale pAThAntara haiM- vayiAyArAiM, vaiyAyArAI, vayayArAI aadi| artha samAna 2. 'je mANA vA vAyaM viuMjaMti' pATha ke badale pAThAntara haiM- 'je mANA vA vaejjA, je mAyAe vA, ... mAyA vA, jaM mANA vA je mAyAe vA" / artha samAna haiN| . mAyA Adi kA tAtparya cUrNikAra ke zabdoM meM -mAyA-gilANo haM, lobhA- vANijjaM kremaanne| arthAt -mAyA se bolanA-jaise - 'maiM bImAra huuN'| lobha se bolanA - vANijya (saudebAjI adalA badalI) karatA huaa| 4. dhuvaM ceyaM jANejjA-kA tAtparya vRttikAra ke zabdoM meM-'dhruvametad nizcitaM' vRSTyAdikaM bhaviSyatItyevaM jAnIyAt / arthAt- yaha nizcita hai ki vRSTi Adi hogI hI; isa prakAra jAne yA zarta lgaae| 'etthaM vi Agata' kA tAtparya cUrNikAra ke zabdoM meM - 'asmin ettha grAme saMkhaDIe vA' isa gA~va meM yA isa saMkhaDI (prItibhoja) meN| Page #237 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 212 AcArAMga sUtra - dvitIya zrutaskandha ke lie varjanIya haiN| viveka apanAkara sAdhu isa prakAra kI sAvadya evaM anAcaraNIya bhASAoM kA tyAga kre| vaha sAdhu yA sAdhvI dhruva (bhaviSyatkAlIna vRSTi Adi ke viSaya meM nizcayAtmaka) bhASA ko jAna kara usakA tyAga kare, adhruva (anizcayAtmaka) bhASA ko bhI jAna kara usakA tyAga kre| vaha azanAdi caturvidha AhAra lekara hI AegA, yA AhAra lie binA hI AegA, vaha AhAra karake hI AegA, yA AhAra kiye binA hI A jAegA, athavA vaha avazya AyA thA yA nahIM AyA thA, vaha AtA hai, athavA nahIM AtA hai, vaha avazya AegA, athavA nahIM AegA; vaha yahA~ bhI AyA thA, athavA vaha yahA~ nahIM AyA thA; vaha yahA~ avazya AtA hai, athavA kabhI nahIM AtA, athavA vaha yahA~ avazya AegA yA kabhI nahIM AegA, (isa prakAra kI ekAnta nizcayAtmaka bhASA kA prayoga sAdhu-sAdhvI na kre)| vivecana- bhASAgata AcAra-anAcAra kA viveka - prastuta sUtra meM bhASA ke vihita evaM niSiddha prayogoM kA rUpa batAyA hai| isameM mukhyatayA 6 prakAra kI sAvadyabhASA kA prayoga niSiddha batAyA hai - (1) krodha se, (2) abhimAna se, (3) mAyA-kapaTa se, (4) lobha se, (5) jAnate-ajAnate kaThoratApUrvaka, aura (6) sarvakAla sambandhI, tathA sarvakSetra sambandhI nizcayAtmaka rUpa se| udAharaNArtha- krodha ke vaza meM hokara kisI ko kaha denA - tU cora hai, badamAza hai, athavA dhamakI de denA. jhiDaka denA. mithyAropa lagA denA. aadi| abhimAnavaza- kisI se kahanA- maiM ucca jAti kA ha~. ta to nIcI jAti kA hai, maiM vidvAna hU~, tu murkha hai, aadi| mAyAvaza- maiM bImAra hU~, maiM isa samaya saMkaTa meM hU~, isa prakAra kapaTa karake kArya se yA milane Adi se kinArAkasI krnaa| lobhavaza kisI se acchA khAna-pAna, sammAna yA vastrAdi pAne ke lobha se usakI mithyA-prazaMsA karanA yA saudebAjI karanA aadi| kaThoratAvaza- jAnateajAnate kisI ko marmasparzI vacana bolanA, kisI kI gupta bAta ko prakaTa karanA, aadi| isI prakAra kisI sarvakAla-kSetra-sambandhI nizcayAtmaka bhASA-prayoga ke kucha udAharaNa sUtra meM de diye haiN| viuMjaMti kI vyAkhyA-- vividha prakAra se bhASA prayoga karate haiN|' SoDaza vacana evaM saMyata bhASA-prayoga 521. aNuvIyi NiTThAbhAsI 2 samitAe saMjate bhAsaM bhAsejA, taMjahA egavayaNaM 1, duvayaNaM 2, bahuvayaNaM 3, itthIvayaNaM 4, purisavayaNaM 5, NapuMsagavayaNaM 6, 1. AcArAMga vRtti patrAMka 386 / / 2. 'NiTThAbhAsI' ke badale cUrNikAra - 'niTThabhAsI' pAThAntara mAnakara artha karate haiM- 'nizcitabhASI niTThAbhAsI , samyak saMjate bhASeta, saMkita: maNNe tti, 7 vA jaannaami|' niTThAbhAsI-nizcitabhASI, yAnI nizcita ho jAne para hI kahane vaalaa| saMyamI sAdhu samyak khe| zaMkita vyakti niSThAbhASI nahIM hotaa| zaMkita- arthAt jAnatA hU~ yA nahIM jAnatA, isa prakAra kI zaMkA se grasta / Page #238 -------------------------------------------------------------------------- ________________ caturtha adhyayana : prathama uddezaka: sUtra 521 213 ajjhatthavayaNaM - 7, uvaNIyavayaNaM 8, avaNIyavayaNaM 9, uvaNItaavaNItavayaNaM 10, avaNIta - uvaNItavayaNaM 11, tIyavayaNaM 12, paDuppaNNavayaNaM 13, aNAgayavayaNaM 14, paccakkhavayaNaM 15, parokkhavayaNaM 16 / se egavayaNaM vadissAmIti egavayaNaM vadejjA, jAva parokkhavayaNaM vadissAmIti parokkhavayaNaM vadejjA / itthI 1 vesa, pumaM vesa, NapuMsagaM vesa, evaM vA ceyaM, aNNaM vA ceyaM, aNuvIya NiTThAbhAsI samiyAe saMjate bhAsaM bhAsejjA / 521. saMyamI sAdhu yA sAdhvI vicArapUrvaka bhASA samiti se yukta nizcitabhASI evaM saMya hokara bhASA kA prayoga kare / jaise ki (ye 16 prakAra ke vacana haiM) (1) ekavacana, (2) dvivacana, (3) bahuvacana, (4) strIliMga - kathana, (5) pulliMga-kathana (6) napuMsakaliMga - kathana, (7) adhyAtma - kathana, (8) upanIta -- (prazaMsAtmaka) kathana ( 9 ) apanIta -- ( nindAtmaka) kathana, (10) upanItA'panIta (prazaMsA - pUrvaka nindA - vacana) kathana, (11) apanItopanIta -- ( nindApUrvaka prazaMsA) kathana, (12) atItavacana, (13) vartamAnavacana, (14) anAgata (bhaviSyat) vacana (15) pratyakSavacana aura (16) parokSavacana / - yadi use 'ekavacana' bolanA ho to vaha ekavacana hI bole, yAvat parokSavacana paryanta jisa kisI vacana ko bolanA ho, to usI vacana kA prayoga kre| jaise yaha strI hai, yaha puruSa hai, yaha napuMsaka hai, yaha vahI hai yA yaha koI anya hai, isa prakAra jaba vicArapUrvaka nizcaya ho jAe, tabhI nizcayabhASI ho tathA bhASA-samiti se yukta hokara saMyata bhASA meM bole / vivecana bhASAprayoga ke samaya solaha vacanoM kA viveka - prastuta sUtra meM 16 prakAra ke vacanoM kA ullekha karake unake prayoga kA viveka batAyA hai, sAdhu ko jisa kisI prakAra kA kathana karanA ho, pahale usa viSaya meM tadanurUpa samyak chAnabIna kara le ki maiM jisa vacana kA vAstava meM prayoga karanA cAhatA hU~, vaha usa prakAra kA hai yA nahIM? yaha nizcita ho jAne ke bAda hI bhASA - samiti kA dhyAna rakhatA huA, saMyata hokara spaSTa vacana kahe / ina 16 vacanoM ke prayoga meM 4 bAtoM kA viveka batAyA gayA hai| (1) bhalIbhA~ti chAnabIna karanA, (2) spaSTa nizcaya karanA, (3) bhASA - samiti kA dhyAna rakhanA aura (4) yatanApUrvaka spaSTa kahanA / - - - - isa sUtra se ye 8 prakAra ke vacana niSiddha phalita hote haiM (1) aspaSTa, (2) saMdigdha, (3) kevala anumita, (4) kevala sunI-sunAI bAta, (5) pratyakSa dekhI, parantu chAnabIna na kI huI, 1. ' itthIvesa pumaM vesa NapuMsagaM vesa' ke badale pAThAntara haiM - ' itthI vesa pumaM vesa NapuMsagaM vesaM' ' itthIvesA purise napuMsagaM vesa' evaM 'itthIvesaM purisavesaM NapuMsagavesaM / ' cUrNikAra sammata pATha antima hai| cUrNikRta vyAkhyA isa prakAra hai-- itthi purisaNevacchitaMNa vadijjA-- eso puriso gacchati eSo'pyevaM / Page #239 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 214 AcArAMga sUtra - dvitIya zrutaskandha (6) spaSTa, kintu prANaghAtaka, marmasparzI, AghAta-janaka, (7) dvayarthaka (dohare artha vAlI), (8) nirapekSa va ekAnta kthn| "niTThAbhAsI' Adi zabdoM kI vyAkhyA-niTThAbhAsI- nizcita karane ke bAda bhASaNa karane vAlA, spaSTa-bhASI (saMdigdha, aspaSTa, dvayarthaka, kevala zruta yA anumita bhASA-prayoga nahIM karane vAlA), aNuvIyi - pahale buddhi se nirIkSaNa-parIkSaNa karake - chAnabIna krke| ajjhatthavayaNa - AdhyAtmika kathana, jo zAstrIya pramANa, anubhava, yukti yA pratyakSa se nizcita ho, athavA AtmA hRdaya meM spaSTa samudbhUta, sphurita yA anta:karaNa prerita vcn| uvaNIyavayaNaM- prazaMsAtmaka vacana, jaise - yaha rUpavAn hai| avaNIyavayaNaM - aprazaMsAtmaka vacana, jaise - yaha rUpahIna hai, uvaNItaavaNItavayaNaM-kisI kA koI guNa prazaMsanIya hai, koI avaNuNa nindya hai, usake viSaya meM kathana karanA, jaise- yaha vyakti rUpavAn hai, kintu caritrahIna hai| avaNIta-uvaNItavayaNaM - kisI ke aprazastaguNa ke sAtha prazastaguNa kA kathana karanA jaise - yaha kurUpa hai, kintu hai sdaacaarii| itthIvesa Adi padoM kI vyAkhyA - cUrNikAra ne itthIvesaM, puM-NapuMsagavesaM pATha mAnakara isa prakAra vyAkhyA kI hai - koI strI ke veSa meM jA rahI ho to use dekhakara yoM na kahe ki yaha puruSa jA rahA hai| isI prakAra puruSa aura napuMsaka ke viSaya meM samajha lenA caahie| dazavaikAlika 7/15 meM bhI isI prakAra kA ullekha hai ki satya dIkhane vAlI asatya vastu kA Azraya lekara kathana karanA bhI asatya-doSa hai| isa para donoM cUrNiyoM tathA hAribhadrIya TIkA meM kAphI carcA kI gaI hai| cUrNikAra kA mata hai ki puruSaveSadhArI strI ko dekhakara yaha kahanA ki puruSa gA rahA hai, nAca rahA hai, jA rahA haisa-doSa hai| jaba ki TIkAkAra AcArya haribhadra kA mata hai - puruSaveSadhArI strI ko strI kahanA sa-doSa hai|4 isakA Azaya yaha lagatA hai ki jaba taka usa viSaya meM saMdeha ho, usake strI yA puruSa hone kA nizcaya na ho, taba taka use nizcita rUpa meM strI yA puruSa, napuMsaka nahIM kahanA caahie| yaha zaMkitabhASA kI koTi meM A jAtI hai| kiMtu rUpa-satya bhI satyabhASA kA eka prakAra mAnA gayA hai, jisake anusAra vartamAna rUpa meM jo hai, use usI nAma se pukAranA 'rUpasatya' satya - bhASA hai|5 1. (ka) AcArAMga vRtti patra 386 (kha) dazave0 a0 7 gA0 5-11 2. (ka) AcArAMga vRtti patrAMka 386 (kha) AcArAMga cUrNi mU0 pA0 pR0 189 3. AcArAMga cUrNi mU0 pA0 pR0 190 4. dekheM - (ka) agasyasiMhacUrNi pRSTha 165 (kha) jinadAsacUrNi, pRSTha 246 (ga) hAribhadrIya TIkA patra 214 - dasaveAliyaM pRSTha 349 5. pannavaNA pada 11 Page #240 -------------------------------------------------------------------------- ________________ caturtha adhyayana : prathama uddezaka : sUtra 522-529 215 isa samagra carcA kA sAra yaha lagatA hai ki puruSaveSadhArI strI ko puruSa na kahakara 'puruSaveSadhArI' kahanA caahie| isI prakAra strI veSadhArI ko strI na kahakara 'strI-veSadhArI' kahanA cAhie; tAki zaMkita va asatya-doSa se bhASA dUSita na ho| evaM vA ceyaM, aNNaM vA ceyaM kA tAtparya vRttikAra ke anusAra hai - yaha aisA hai, yA yaha dUsare prakAra kA hai...| kintu cUrNikAra isakA tAtparya niSedhAtmaka batAte haiM - yaha aisA hI hai, isa prakAra saMdigdha athavA yaha anyathA (dUsarI taraha kA) hai, isa prakAra kA asaMdigdhavacana nahIM bolanA caahie| cAra prakAra kI bhASA : vihita-avihita 522. icceyAiM AyataNAI uvAtikamma aha bhikkhU jANejA cattAri bhAsajjAyAiM, taMjahA- saccemegaM 2 paDhamaM bhAsajAtaM, bIyaM mosaM, tatiyaM saccAmosaM, jaM va saccaM va mosaM va saccAmosaM NAma taM cautthe bhaasjjaatN| ___ se bemi- je ya atItA je ya paDuppaNNA je ya aNAgayA arahaMtA bhagavaMto savve te etANi ceva cattAri bhAsajAtAI bhAsiMsu vA bhAsiMti vA bhAsissaMti vA, paNNaviMsu vA savvAiM ca NaM eyANi acittANi vaNNamaMtANi gaMdhamaMtANi rasamaMtANi phAsamaMtANi cayovacaiyAI 5 vippariNAmadhammAiM bhavaMti tti akkhaataaii| 523. se bhikkhU vA 2 [se jaM puNa jANejA-] puvvaM bhAsA abhAsA, bhAsijamANI bhAsA bhAsA, bhAsAsamayavIikaMtaM ca NaM bhAsitA bhAsA abhaasaa| 1. (ka) AcArAMga vRtti patrAMka 386, (kha) AcA, cUrNi mU. pA. pR. 190 2. 'saccamegaM' ke badale pAThAntara hai - saccametaM , saccameyaM, sccmemN| 'paNNaviMsu vA' ke Age 3 kA aMka zeSa (paNNaveMti vA paNNavissaMti vA) pATha kA sUcaka hai| 'rasamaMtANi phAsamaMtANi' ke badale pAThAntara hai - 'rasavaMtANi phAsavaMtANi' / 'cayovacaiyAI' ke badale cUrNikAra 'cayovacayAI' pAThAntara mAnakara vyAkhyA karate haiM -cayovacayAI anityo (zabda) - vaizeSikAH, vaidikAH - nityaH zabdaH- yathA vAyurvIjanAdibhirabhivyajyate, evaM zabdaH, Na ca evamArahatAnAM, yathA paTa: cIyate avacIyate ca, evaM vippariNAmasabhAvANi, 'te ceva NaMte bhaMte! subbhisaddA poggalA dubbhisaddattAe pariNamaMti, dubbhisaddA vi poggAlA subbhisaddattAe prinnNmti|' arthAt - vaizeSika kahate haiM - zabda anitya hai, vaidika kahate haiM -zabda nitya hai, jaise vAyu paMkhe Adi ke dvArA abhivyakta hotI hai, vaise hI zabda hai| ArhatamatAnusAra aisA nahIM hai, yahA~ zabda Adi pudgala haiM, jo pariNAmI haiN| jaise vastra kA caya-apacaya hotA hai, isI prakAra sabhI pudgala pariNamanasvabhAva vAle hote haiN| jaise ki zAstra meM kahA hai -"te ceva bhaMte!" ye suzabda ke pudgala duHzabda ke rUpa meM pariNata hote haiM, duHzabda ke padagala bhI sazabda ke rUpa meM pariNata hote haiN| Page #241 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 216 AcArAMga sUtra - dvitIya zrutaskandha 524. se bhikkhUvA 2 jA ya bhAsA saccA, jA ya bhAsA mosA, jA ya bhAsA saccAmosA jA ya bhAsA asaccAmosA tahappagAraM bhAsaM sAvajaM sakiriyaM kakkasaM kaDuyaM NiTTharaM pharusaM aNhayakari cheyaNakariM bheyaNakariM paritAvaNakariM uddavaNakariM bhUyovaghAtiyaM abhikaMkha No bhaasejjaa| 525. se bhikkhU vA 2 jA ya bhAsA saccA suhamA jA ya bhAsA asaccAmosA tahappagAraM bhAsaM asAvajaM akiriyaM jAva' abhUtovaghAtiyaM 5 abhikaMkha bhaasejaa| 526. se bhikkhU vA 2 pumaM AmaMtemANe AmaMtite vA apaDisuNemANe No evaM vadejA--hole ti vArSa, gole ti vA, vasule ti vA kupakkhe ti vA, ghaDadAse ti vA sANe ti vA, teNe ti vA, cArie ti vA mAyI " ti vA, musAvAdI ti vA, itiyAiM tumaM, itiyAI te jaNagA vaa| etappagAraM bhAsaM sAvajaM sakiriyaM jAva' abhikaMkha No bhaasejaa| 527. se bhikkhU vA 2 pumaM AmaMtamANe AmaMtite vA apaDisuNemANe evaM vadejAamuge ti vA, Auso ti vA, AusaMtAro ti vA, sAvake ti vA, uvAsage ti vaa| dhammie ti vA, dhammappie ' ti vaa| etappagAraM bhAsaM asAvajaM jAva 10 abhUtovaghAtiyaM abhikaMkha bhaasejjaa| 528. se bhikkhU vA 2 itthI AmaMtemANe AmaMtite ya apaDisuNemANI No evaM vadejA- holI ti vA, golI ti vA, itthigameNaM nnetvvN| 529. se bhikkhU vA 2 itthI AmaMtemANe AmaMtite ya apaDisuNemANI evaM vadejAAuso ti vA, bhagiNI ti vA, bhoI ti vA, bhagavatI ti vA, sAvige ti vA, uvAsie ti vA, dhammie ti vA, dhammappie ti vaa| etappagAraM bhAsaM asAvajaM jAva abhikaMkha bhaasejaa| 1. kakkasaM kA artha cUrNikAra karate haiM - 'kakasA kilesaM karoti' - karkazA bhASA kleza karAtI hai| 2. 'NiTuraM pharusaM' donoM ekArthaka hone se kisI-kisI prati meM 'Nidura' pada nahIM hai| 3. 'No bhAsejA' ke badale pAThAntara haiM - 'bhAsaM na bhAsejA,' 'No bhAsaM bhaasejaa|' / 4. yahA~ 'jAva' zabda se 'akiriyaM' se lekara abhikaMkha' taka kA samagra pATha sUtra 524 ke anusAra smjheN| 5. tulanA kIjie - "taheva pharusA bhAsA gurubhuuovghaainnii| saccA vi sA na vattavvA, jao pAvassa aagmo||"-dshvai0 a06, gA0 11 6. tulanA kIjie -taheva hole gole tti, sANe vA vasuletti y| damae duhae vA vi, nevaM bhAseja pnvN|| -dazavai0 a07, gA0 14 7. tulanA kIjie - dazavakAlika a07, gA0 10 .... teNaM core tti no ve|' 8. yahA~ jAva zabda se 'sakiriyaM' se 'abhikaMkha' taka kA sArA pATha sU0 524 ke anusAra smjheN| 9. 'dhammappie' ke badale pAThAntara hai- 'dhammapIe dhammiyapitie, dhammapiya tti dhammapitie ti' aadi| 10. 'jAva' zabda se yahA~ 'asAvajaM' se 'abhUtovaghAtiyaM' taka kA pATha sU0524 ke anusAra smjheN| Page #242 -------------------------------------------------------------------------- ________________ caturtha adhyayana : prathama uddezaka : sUtra 522-529 217 522. ina pUrvokta bhASAgata doSa-sthAnoM kA atikramaNa (tyAga) karake (bhASA kA prayoga karanA caahie)| sAdhu ko bhASA ke cAra prakAroM ko jAna lenA caahie| ve isa prakAra haiM - 1. satyA, 2. mRSA 3. satyAmRSA aura jo na satyA hai, na asatyA hai aura na hI satyAmRSA hai yaha 4. asatyAmRSA - (vyavahArabhASA) nAma kA cauthA bhASAjAta hai|| - jo maiM yaha kahatA hU~ use - bhUtakAla meM jitane bhI tIrthaMkara bhagavAn ho cuke haiM, vartamAna meM jo bhI tIrthaMkara bhagavAn haiM aura bhaviSya meM jo bhI tIrthaMkara bhagavAn hoMge, una sabane inhIM cAra prakAra kI bhASAoM kA pratipAdana kiyA hai, pratipAdana karate haiM aura pratipAdana kareMge athavA unhoMne prarUpaNa kiyA hai, prarUpaNa karate haiM aura prarUpaNa kreNge| tathA yaha bhI unhoMne pratipAdana kiyA hai ki ye saba bhASAdravya (bhASA ke pudgala) acitta haiM, varNa, gandha, rasa aura sparzavAle haiM, tathA cayaupacaya (vaddhi-hAsa athavA milane-bichaDane) vAle evaM vividha prakAra ke pariNamana dharmavAle haiN| 523. saMyamazIla sAdhu-sAdhvI ko bhASA ke sambandha meM yaha bhI jAna lenA cAhie ki bolane se pUrva bhASA (bhASAvargaNA ke pudgala) abhASA hotI hai, bolate (bhASaNa karate) samaya bhASA bhASA kahalAtI hai bolane ke pazcAt (bolane kA samaya bIta jAne para ) bolI huI bhASA abhASA ho jAtI hai| 524. jo bhASA satyA hai, jo bhASA mRSA hai, jo bhASA satyAmRSA hai, athavA jo bhASA asatyAmRSA hai, ina cAroM bhASAoM meM se (jo mRSA-asatyA aura mizrabhASA hai, usakA vyavahAra sAdhu-sAdhvI ke lie sarvathA varjita hai| kevala satyA aura asatyAmRSA - vyavahArabhASA kA prayoga hI unake lie AcaraNIya hai|) usameM bhI yadi satyabhASA sAvadha, anarthadaNDakriyAyukta, karkaza, kaTuka, niSThara, kaThora, karmoM kI AsravakAriNI tathA chedanakArI, bhedanakArI, paritApakAriNI, upadravakAriNI evaM prANiyoM kA vighAta karanevAlI ho to vicArazIla sAdhu ko mana se vicAra karake aisI satyabhASA kA bhI prayoga nahIM karanA caahie| 225. jo bhASA sUkSma (kuzAgrabuddhi se paryAlocita hone para) satya siddha ho tathA jo asatyAmRSA bhASA ho, sAtha hI aisI donoM bhASAe~ asAvadya, akriya yAvat jIvoM ke lie aghAtaka hoM to saMyamazIla sAdhu mana se pahale paryAlocana karake inhIM donoM bhASAoM kA prayoga kre| 526. sAdhu yA sAdhvI kisI puruSa ko Amantrita (sambodhita) kara rahe hoM aura Amantrita karane para bhI vaha na sune to use isa prakAra na kahe - are hola (mUrkha) re gole! yA he gola ! aya vRSala (zUdra)! he kupakSa (dAsa, yA nindyakulIna) are ghaTadAsa (dAsIputra)! yA o kutte ! o cora! are guptacara! are jhUThe! aise (pUrvokta prakAra ke) hI tuma ho, aise (pUrvokta prakAra ke) hI tumhAre mAtA-pitA haiN|" vicArazIla sAdhu isa prakAra kI sAvadha, sakriya yAvat jIvopaghAtinI bhASA na bole| Page #243 -------------------------------------------------------------------------- ________________ AcArAMga sUtra - dvitIya zrutaskandha 527. saMyamazIla sAdhu yA sAdhvI kisI puruSa ko AmaMtrita kara rahe hoM aura AmaMtrita karane para bhI vaha na sune to use isa prakAra sambodhita kare he amuka bhAI ! AyuSmAno ! o zrAvakajI ! he upAsaka! dhArmika ! yA he dharmapriya ! isa prakAra kI bhUtopaghAtarahita bhASA vicArapUrvaka bole / AyuSman ! he niravadya yAvat - 528. sAdhu yA sAdhvI kisI mahilA ko bulA rahe hoM, bahuta AvAja dene para bhI vaha na sune. to use aise nIca sambodhanoM se sambodhita na kare - arI holI (mUrkhe) ! arI golI ! arI vRSalI (zUdre) ! he kupakSe ( nIndyajAtIye) ! arI ghaTadAsI ! kuttI! arI coraTI ! he guptacarI ! arI mAyAvinI (dhUrte) ! arI jhUThI ! aisI hI tU hai aura aise hI tere mAtA-pitA haiM! vicArazIla sAdhu-sAdhvI isa prakAra kI sAvadya sakriya yAvat jIvopaghAtinI bhASA na boleM / 218 529. sAdhu yA sAdhvI kisI mahilA ko AmaMtrita kara rahe hoM, bahuta bulAne para bhI vaha na sune to use isa prakAra sambodhita kare - AyuSmatI ! bahana ( bhaginI) ! bhavatI (ajI, Apa yA mukhiyAina ), bhagavati ! zrAvike ! upAsike ! dhArmike ! dharmapriye ! isa prakAra kI niravadya yAvat jIvopaghAta-rahita bhASA vicArapUrvaka bole / vivecana -- bhASA catuSTaya : usake vidhi-niSedha aura prayoga pichale ATha sUtroM meM bhASA ke cAra prakAra, unake prarUpaka, unakA svarUpa, unakI utpatti, cAroM meM se bhASaNIya bhASA - dvaya kintu ina donoM ke bhI sAvadya, sakriya, karkaza, niSThara, kaThora, kaTu, chedana-bhedana - paritApa - upadravakArI, Asravajanaka, jIvopaghAtaka hone para prayoga kA niSedha aura inase viparIta asAvadya yAvat jIvoM ke lie avighAtaka bhASA ke prayoga kA vidhAna tathA nara-nArI ko sambodhita karane meM niSiddha aura vihita bhASA kA nirUpaNa kiyA gayA hai| saMkSepa meM zAstrakAra ne ina 7 sUtroM meM anAcaraNIya AcaraNIya bhASA kA samagra viveka batA diyA hai / 1 bhASA abhASA ? 'puvvaM bhAsA abhAsA' ityAdi pATha kI vyAkhyA vRttikAra isa prakAra karate bhASAvargaNA ke pudgala (dravya) vAgyoga se nikalane se pUrva bhASA nahIM kahalAte, balki abhASA rUpa hI hote haiM, vAgyoga se bhASAvargaNA ke pudgala jaba nikala rahe hoM, tabhI vaha bhASA banatI hai, aura kahalAtI hai| kintu bhASaNottarakAla meM yAnI bhASA ( bolane) kA samayaM vyatIta ho jAne para zabdoM kA pradhvaMza ho jAne se bolI gaI bhASA abhASA ho jAtI hai| -- " bhASA- jo utpanna huI hai,' * bhASAjAta zabda kA aisA artha mAnane para hI isa sUtra kI saMgati baiThatI hai| isa sUtra se zabda ke prAgabhAva aura pradhvaMsAbhAva sUcita kie gaye haiM, tathA yaha bhI spaSTa kara diyA gayA hai ki jaba bhASA bolI jAegI, yAnI jaba bhI bhASA utpanna hogI, tabhI vaha bhASA khlaaegii| jo bhASA abhI utpanna nahIM huI hai, yA utpanna hokara naSTa ho cukI hai, vaha bhASA nahIM kahalAtI / ataH sAdhaka dvArA jo bola 1. (ka) AcArAMga vRtti patrAMka 387, 388 ke AdhAra para (kha) tulanA ke lie dekheM - dazavaikAlika a0 7, gA0 1, 2, 3 -- Page #244 -------------------------------------------------------------------------- ________________ caturtha adhyayana : prathama uddezaka : sUtra 522-529 219 nahIM gaI hai, yA bolI jAne para bhI naSTa ho cukI, vaha bhASA kI saMjJA prApta nahIM karegI, vartamAna meM prayukta bhASA hI 'bhASA saMjJA' prApta karatI hai| cAra bhASAe~- 1. satyA (jo bhAva, karaNa, yoga tInoM se yathArtha ho, jaisA dekhA, sunA, socA, samajhA, anumAna kiyA, vaisA hI dUsaroM ke prati prakaTa karanA), 2. mRSA (jhUThI), 3. satyAmRSA (jisameM kucha saca ho kucha jhUTha ho) aura 4. asatyAmRSA (jo na satya hai, na asatya, aisI vyvhaarbhaassaa)| inameM se mRSA aura satyAmRSA tyAjya haiN| 2 'abhikaMkha' kA artha pahale buddhi se paryAlocana karake phira bole| 3 satyAbhASA bhI 12 doSoM se yukta ho to abhASaNIya-sUtra 524 meM yaha spaSTa kara diyA hai ki 'satya' kahI jAne vAlI bhASA bhI 12 doSoM se yukta ho to asatya aura avAcya ho jAtI hai| 12 doSa ye haiM - (1) sAvadyA (pApasahita, (2) sakriyA (anarthadaNDapravRttirUpa kriyA se yukta) (3)karkazA (klezakAriNI, darpita akSaravAlI), (4) niSTharA (hakkApradhAna, jakAra-sakAra-yukta nirdayatApUrvaka DA~Ta-DapaTa) (5) paruSA (kaThora, sneharahita, marmodghATanaparakavacana), (6) kaTukA (kar3avI, citta meM udvega paidA karane vAlI) (7) Asravajanaka, (8) chedakAriNI (prIticheda karane vAlI), (9) bhedakAriNI (phUTa DAlane vAlI, svajanoM meM bheda paidA karane vAlI), (10) paritApakarI, (11) upadravakarI (tUphAna daMge yA upadrava karane vAlI, bhayabhIta karane vAlI), (12) bhUtopaghAtinI (jisase prANiyoM kA ghAta ho) / vastutaH ahiMsAtmaka vANI hI bhAva-zuddhi kA nimitta banatI hai| 4 sambodhana meM bhASA-viveka -4 sUtroM (526 se 529) dvArA zAstrakAra ne srI-puruSoM ko sambodhana meM niSiddha aura vihita bhASA-prayoga kA viveka batAyA hai| 5 holetti vA goletti vA- hola-gola Adi zabda prAcIna samaya meM niSTharavacana ke rUpa meM prayukta hote the| isa prakAra ke zabda sunane vAle kA hRdaya duHkhI va kSubdha ho jAtA thA ataH zAstroM meM aneka sthAnoM para isa prakAra ke sambodhanoM kA niSedha hai| 7 1. AcArAMga vRtti patrAMka 387 2. (ka) AcArAMga vRtti patrAMka 387 (kha) AcArAMga cUrNi mU0 pA0 TippaNa pR0 175 (ga) dekhiye dazavai0 a07 gA0 3 kI vyAkhyA 3. (ka) AcArAMga vRtti patrAMka 387 (kha) puvaM buddhIi pehittA pcchaavymudaahre| acakkhuo va netAraM buddhimannau te giraa|| - dazavai0 niyukti gA0 292 . 4. AcArAMga vRtti patrAMka 387 5. (ka) AcArAMga vRtti 387 (kha) dazavai0 a07 gA0 11 se 20 taka tulanA ke lie dekheN| 6. holAdizabdAstattadeza-prasiddhito naiSThuryAdi vaackaaH| - dazavai0 hAri0 TIkA patra 215 7. dazavai0 7/14 meM, tathA sUtrakRtAMga (1/9/27) meM -'holAvAyaM sahIvArya goyAvAyaM ca no vade' Adi sUtroM dvArA sUcita kiyA gayA hai| Page #245 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 220 AcArAMga sUtra - dvitIya zrutaskandha prAcIna cUrNiyoM ke anusAra aisA lagatA hai ki ye sambodhana puruSa ke lie jahA~ niSThara vacana the, vahA~ strI ke lie 'hole' 'gole' 'vasule'- madhura va priya AmantraNa bhI mAne jAte the| gola deza meM ye AmaMtraNa prasiddha the| saMbhavataH ye nimna varga meM 'praNaya-AmaMtraNa' hoM, isalie bhI inakA prayoga niSiddha kiyA gyaa| prAkRtika dRzyoM meM kathana-akathana 530. se bhikkhUvA 2 No evaM vadejA-"NabhaMdeve ti vA, gajadeveti vA, vijjudeve ti vA, pavuTThadeve ti vA, NivuTThadeve ti vA, paDatu vA vAsaM mA vA paDatu, Nippajatu vA sAsaM mA vA Nippajjatu, vibhAtu vA rayaNI mA vA vibhAtu, udeu vA sUrie mA vA udeu, so vA rAyA jayatu (mA vA jayatu)", No eyappayAraM bhAsaM bhAsejjA pnnnnvN| 531. se bhikkhUvA 2 aMtalikkheti vA, gujjhANucarite ti vA, saMmucchite vA, Nivaie vA paoe vadeja vA vuTubalAhage tti|| 530. saMyamazIla sAdhu yA sAdhvI isa prakAra na kahe ki 'nabhodeva (AkAzadeva) hai, garja (megha) deva hai, yA vidyutadeva hai, pravRSTa (barasatA rahane vAlA) deva hai, yA nivRSTa (niraMtara barasane vAlA) deva hai, varSA barase to acchA yA na barase, to acchA, dhAnya utpanna hoM yA na hoM, rAtri suzobhita (vyatikrAnta) ho yA na ho, sUrya udaya ho yA na ho, vaha rAjA jIte yA na jiite|" prajJAvAn sAdhu isa prakAra kI bhASA na bole| 531. sAdhu yA sAdhvI ko kahane kA prasaMga upasthita ho to AkAza ko guhyAnucarita - . antarikSa (AkAza) kahe yA devoM ke gamanAgamana karane kA mArga khe| yaha payodhara (megha) jala dene vAlA hai, saMmUchima jala barasatA hai, yA yaha megha barasatA hai, yA bAdala barasa cukA hai, isa prakAra kI bhASA bole| vivecana-prAkRtika tattvoM ko deva kahane kI dhAraNA aura sAdhu kI bhASA-vaidika yuga meM sUrya, candra, rAtri, agni, jala, samudra, megha, vidyut, AkAza, pRthvI, vAyu Adi prakRti kI denoM ko Ama janatA deva kahatI thI, Aja bhI kucha loga inheM deva mAnate aura kahate haiM3, kintu 1. (ka) hole, gole vasuletti desIe lAlaNagatthANIyANi priyavayaNAmaMtaNANi -agastyasiMha cUrNi pR0 168 (kha) AcArya jinadAsa ke anusAra hale AmantraNa kA prayoga varadA-taTa meM, aura 'halA' kA prayoga lATadeza (madhya aura dakSiNa gujarAta) meM hotA thaa| 'bhaTTe' zabda kA prayoga lATadeza meM naNada ke lie kiyA jAtA thaa| - dazavai0 jina0 cUrNi pR0 250 2. 'vibhAtu' ke badale 'vibhAvatu' pAThAntara hai| 3. dekhie praznopaniSad meM AcArya pippalAda kA kathana -"tasmai sahovAcAkAzo havA eSa devo vAyuragnirApaH pRthivI vADmanazcakSuzrotraM c| te prakAzyAbhivadanti vayametad bANamavaSTabhya vidhaaryaamH|" -prazna upaniSad prazna 2/2 Page #246 -------------------------------------------------------------------------- ________________ caturtha adhyayana : prathama uddezaka : sUtra 532 221 jaina zAstrAnusAra ye deva nahIM, pudgalAdi dravya haiM yA prAkRtika upahAra haiN| sacitta agni, jala, vanaspati, pRthvI, vAyu Adi meM jIva hai| 1 niravadya aura yathAtathya bhASA kA prayoga karane vAle jaina sAdhu ko isa mithyAvAda se bacanebacAne ke lie yaha viveka batAyA hai, vaha AkAza, megha, vidyut Adi prAkRtika padArthoM ko deva na kahakara unake vAstavika nAma se hI unakA kathana kareM; anyathA logoM meM mithyA dhAraNA phailegii| 2 isI sUtra ke uttarArddha meM varSA-varNana, dhAnyotpAdana, rAtri kA Agamana, sUrya kA udaya, rAjA kI jaya ho yA na ho, isa viSaya meM sAdhu ko taTastha rahanA cAhie; kyoMki varSA-varSaNa Adi ke kahane se sacitta jIva virAdhanA kA doSa lagegA, athavA varSA Adi ke sambandha meM bhaviSya kathana karane se asatya kA doSa lagane kI saMbhAvanA hai, amuka rAjA kI jaya ho, amuka kI nahIM yA amuka kI jaya hogI, amuka kI parAjaya, aisA kahane se yuddha kA anumodana-doSa tathA sAdhu ke prati eka ko moha, dUsare ko dveSa paidA hogaa| isIlie dazavaikAlika sUtra meM vAyu, vRSTi, sardI-garmI, kSema, subhikSa, ziva Adi kaba hoMge, yA na hoM, isa prakAra kI bhASA bolane kA tathA megha, AkAza aura mAnava ke lie deva zabda kA prayoga karane kA niSedha kiyA hai, inake sambandha meM kyA kahA jAe yaha bhI spaSTa nirdeza kiyA gayA hai| _ 'saMmucchite' Adi padoM ke artha-saMmucchite-saMmUcchrita ho rahA hai - umar3a rahA hai, athavA unnata ho rahA hai, Nivaie - jhuka rahA hai, yA barasa rahA hai| vuTTha balAhage-megha barasa par3A hai| 5 532. eyaM khalu bhikkhussa vA bhikkhuNIe vA sAmaggiyaM jaM savvaDhehiM sahiehi [sayA jae] jjAsi ti bemi| 532. yahI (bhASAjAta ko samyak jAna kara bhASAdvaya kA samyak AcAra hI) usa sAdhu aura sAdhvI kI sAdhutA kI samagratA hai ki vaha jJAna-darzana-cAritrarUpa arthoM se tathA pA~ca samitiyoM se yukta hokara sadA isameM prayatna kre| - aisA maiM kahatA huuN| ||prthm uddezaka smaapt|| 1. (ka) 'pRthivyambuvanaspatayaH sthAvarAH' dharmAdharmAkAzakAlapudgala, dravyANi' / - tattvArtha a05 (kha) uttarAdhyayana sUtra a036, gA08,7 2. (ka) dazavai0 a07 gA0 52, hAri0 TIkA0- 'mithyaavaadlaaghvaadiprsNgaat| (kha) AcArAMga vRtti patrAMka 388 3. dharmaratna prakaraNa TIkA (9/guNa 4) meM vAratta muni kA udAharaNa diyA gayA hai ki caMDapradyota ke AkramaNa ke samaya unhoMne nimitta kathana kiyA, jisase bahuta anartha ho gyaa| 4. (a) tulanA ke lie dekhie - dazavai0 a07 gA0 50, 51, 52, 53 tathA TippaNa pR0 364-65 (A) AcArAMga vRtti patrAMka 388 5. (ka) AcArAMga vRtti pR0 388 (kha) dazavai0 (muni nathamalajI ) a0 7 / 52 vivecana pR0 364 Page #247 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 222 bIo uddesao dvitIya uddezaka AcArAMga sUtra - dvitIya zrutaskandha sAvadya-niravadya bhASA - viveka 533. se bhikkhU vA 2 jahA vegatiyAI ruvAI pAsejjA tahA vi tAI No evaM vadejA, taMjahA - gaMDI gaMDI ti vA, kuTThI kuTThI ti vA, jAva mahumehaNI ti vA, hatthacchiNNaM 1 hatthacchiNNe ti vA, evaM pAdacchiNNe ti vA, kaNNacchiNNe ti vA, nakkacchiNNe ti vA, ucchiNNeti vA / je yAvaNe tahappagArA 2 etappagArAhiM bhAsAhiM bujhyA 23 kuppaMti mANavA te yAvi tahappagArA tahappagArAhiM bhAsAhiM abhikaMkha No bhAsejjA / 534. se bhikkhU vA 2 jahA vegatiyAI ruvAI pAsejjA tahA vi tAI evaM vadejjA taMjahA oyaMsI oyaMsI ti vA, teyaMsI teyaMsI ti vA, vaccaMsI vaccaMsI ti vA, jasaMsI jasaMsI ti vA, abhirUvaM abhirUve ti vA, paDirUvaM paDirUve ti vA, pAsAdiyaM pAsAdie ti vA, darisaNijjaM darisaNIe ti vA / je yAvaNe tahappagArA eyappagArAhiM bhAsAhiM buiyA 2 No kuppaMti mANavA te yAvi tahappagArA etappagArAhiM bhAsAhiM abhikaMkha bhAsejjA / ivA, 535. se bhikkhU vA 2 jahA vegatiyAI ruvAI pAsejjA, taMjahA - 'vappANi vA jAva gihANi vA tahA vi tAI No ivaM vadejjA, taM [ jahA ] - sukaDe ti vA, suDukaDe ti vA, sAhukaDe kallANaM ti vA, karaNijje i vA / eyappagAraM bhAsaM sAvajjaM jAva No bhAsejjA / 536. se bhikkhU vA 2 jahA vegaiyAI ruvAI pAsejjA, taM [ jahA ] vappANi vA, java gihANi vA, tahA vi tAiM evaM vadejjA, taMjahA--- AraMbhakaDe ti vA, sAvajjakaDe ti vA, payattakaDe ti vA, pAsAdiyaM pAsAdie ti vA, darisaNIyaM darisaNIe ti vA, abhirUvaM abhive -- 1. kisI prati meM 'hatthacchiNNaM hatthacchiNeti' ityAdi pATha ke badale 'hatthacchiNaM hatthacchiNeti' ke bAda evaM pAda-nakka-kaNNa- uTThA' pATha milatA hai| nizIthasUtra ke caturdaza adhyayana meM bhI 'hatthacchiNNassa pAyacchiNNassa, nAsacchiNNassa kaNNachinnassa oTThacchiNNassa asakkassa na dei|' pATha milatA hai, tadanusAra yahI krama saMgata pratIta hotA hai tathA sampUrNa pATha hI ThIka lagatA hai / 2. 'yAvi tahappagArA' kA bhAvArtha vRttikAra ke zabdoM meM- ' tathA'nye ca tathAprakArAH kANa- kuNTAdayastadvizeSaNaviziSTAbhirvAgbhiruktAH kupyanti mAnavAH / ' arthAt - tathA dUsare bhI isa prakAra ke kAne, kubar3e, lUle, laMgar3e Adi mAnavoM ko una-una vizeSaNoM se yukta vacanoM se kahane para ve ruSTa hote haiN| 3. yahA~ jAva zabda se 'sAvajjaM ' se 'No bhAsejjA' taka kA sArA pATha sU0 524 ke anusAra samajheM / Page #248 -------------------------------------------------------------------------- ________________ caturtha adhyayana : dvitIya uddezaka: sUtra 533-548 223 ti vA, paDirUvaM paDirUve ti vaa| etappagAraM bhAsaM asAvajaM jAva' bhaasejaa| 537. se bhikkhU vA 2 asaNaM vA 4 uvakkhaDiyaM pehAe tahA vi taM No evaM vadejA, taMjahA-sukaDe ti vA, suTukaDe ti vA, sAhukaDe ti vA, kallANe 2 ti vA, karaNije ti vaa| etappagAraM bhAsaM sAvajaM jAva 3 No bhaasejaa| 538. se bhikkhU vA 2 asaNaM vA 4 uvakkhaDiyaM pehAe evaM vadejjA, taMjahAAraMbhakaDe ti vA, sAvajjakaDe ti vA, payattakaDe ti vA, bhayaM bhaddae ti vA, UsaDaM UsaDe ti vA, rasiyaM rasie ti vA, maNuNNaM maNuNNe ti vA, etappagAraM bhAsaM asAvajaM jAva 5 bhaasejaa| . 539.se bhikkhUvA 2 maNussaMvA goNaM vA mahisaMvA migaMvA pasuMvA pakkhi vA sarIsivaM 6 vA jalayaraM vA sattaM parivUDhakAyaM pehAe No evaM vadejA thulle ti vA, pametile "ti vA, vaTTe ti vA, vajhe ti vA, pAdime ti vaa| etappagAraM bhAsaM sAvajaM jAva No bhaasejaa| 540. se bhikkhUvA 2 maNussaM vA jAva jalayaraM vA sattaM parivUDhakAyaM pehAe evaM vadejA -parivUDhakAe ti vA, uvacitakAe ti vA, thirasaMghayaNe ti vA, citamaMsa-soNite ti vA, bahupaDipuNNaiMdie ti vaa| eyappagAraM bhAsaM asAvajaM jAva bhaasejaa| 541. se bhikkhUvA 2 virUvarUvAo gAo pehAe No evaM vadejjA, taMjahA- gAo dojjhA ti vA, dammA ti vA gorahagA, vAhimA ti vA, rahajoggA tivaa| etappagAraM bhAsaMsAvajaM jAva No bhaasejaa| 542. se bhikkhU vA 2 virUvarUvAo gAo' pehAe evaM vadejjA, taMjahA-juvaMgave ti yahA~ jAva zabda se 'asAvajaM' se lekara 'bhAsejjA' taka kA sArA pATha sU0524 ke anusAra smjheN| 2. 'kallANe' ke badale pAThAntara hai-'kallANakaDe', artha hotA hai-kalyANa ke lie kiyA hai| jAva zabda se yahA~ 'sAvajaM' se lekara 'No bhAsejjA' taka kA pATha sUtra 524 ke anusAra smjheN| 4. bhaddayaM Adi kA artha cUrNi meM-bhaddagaM-pahANaM, UsaDaM-utkRSTaM, rsaalN-rsiyN| 5. 'jAva' zabda se yahA~ 'asAvaja' se lekara 'bhAsejjA taka kA pATha sUtra 525 ke anusAra smjheN| 'sirIsivA' sappAdayo- dazavai07/21 cUrNi meN| sriisRp-saaNp| 7. pametile Adi padoM ke cUrNikRta artha -pamedilo-pagADhameto, atthUlovi sukkamedabharitottibhaNNati vajjho-vadhAriho, paayimo-paakaariho| 'gAo dojjhAo' Adi pAThoM kI dazavaikAlika cUrNi (pR0 170-171) meM isa prakAra vyAkhyA milatI hai-gAo dojjhAo tti, 'Adi' saddalovo ettha, teNa mahisImAtIo dojjhAo duhnnpttkaalaao| dammA dmnnpttkaalaa| te ya assAdayo vi| gojoggA rahA, gorahajoggattaNeNa gacchaMti gorahagA, paMDumadhurAdIsu kisorasarisA gopotalagA, aNNattha vA tArutarUNArohA je rahammi vAhijaMti, amadampattA khullagavasabhA vA te vi| vAhimA NaMgalAdisavva smtthaa| sigghagatayo juggAdivadhA rhjoggaa|' / - 'gAo dojjhAo' meM Adi zabda kA lopa hai| ata: bhaiMsa Adi duhane yogya, dUhane kA samaya ho gayA hai| dammA-damana (badhiyA) karane kA samaya A gayA hai| vRSabha ke atirikta yahA~ azva Adi ko samajha lenA Page #249 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 224 AcArAMga sUtra - dvitIya zrutaskandha vA, dheNU ti vA, rasavatI ti vA, mahavvae / ti vA, saMvahaNe ti vaa| eyappagAraM bhAsaM asAvajaM jAva abhikaMkha bhaasejaa| 543. se bhikkhU vA 2 taheva gaMtumujjANAI 2 pavvayAiM vaNANi vA rukkhA mahallA pehAe No evaM vadejjA, taMjahA- pAsAyajoggA 3 ti vA, toraNajoggA ti vA, gihajoggA ti vA, phalihajoggA ti vA, aggalajoggA ti vA, NAvAjoggA ti vA, udagadoNijoggA ti vA, pIDha-caMgabera-NaMgala-kuliya-jaMtalaTThI-NAbhi-gaMDI-AsaNajoggA ti vA, sayaNa-jANauvassayajoggA ti vaa| etappagAraM bhAsaM [ sAvajaM] jAva No bhaasejjaa| 544. se bhikkhU vA 2 taheva gaMtumujANAiM pavvatANi vaNANi ya rukkhA mahalla pehAe evaM vadejA, taMjahA- jAtimaMtA ti vA, dIhavaTTA ti vA, mahAlayA ti vA, payAtasAlA ti vA, viDimasAlA ti vA, pAsadiyA 5 ti vA 4 / etappagAraM bhAsaM asAvajaM jAva abhikaMkha bhaasejaa| 545. se bhikkhU vA bahu saMbhUtA vaNaphalA pehAe tahA vi te No evaM vadejjA, taMjahA--pakkAI vA, pAyakhajjAiM vA, velotiyAI vA, TAlAI vA, vehiyAI 6 vaa| etappagAraM bhAsaM sAvajaM jAva No bhaasejjaa| caahie| bala ke yogya ratha goraha, goratha meM juA uThAkara calatA hai, vaha gorathaga hai| pANDu mathurA meM kizorasadRza gAya ke bachar3e hote haiM yA anyatra taruNa javAna kaMdhoM vAle zIghragAmI juA Adi vahana karane vAle bhI rathayogya hote haiM, ve mada ko prApta nahIM hue choTe-choTe vRSabha bhI ho sakate haiN| vAhimA- hala calAne Adi saba kAryoM meM smrth| -aga0 cUrNi pR0 170 - 71 'mahavvae' ke badale pAThAntara haiM -'mahallae' kahIM kahIM- 'hasseti vA mahallae ti vA' hassevA mahallae vA mahavvae ti vaa| 'hasse' kA artha hai-choTA, mhlle-bdd'aa| 2. 'gaMtumujjANAI' Adi padoM kI vyAkhyA dazavaikAlika cUrNi meM - 'krIr3AnimittaM vAviyo rukkhasamudAyo ujjaannN| ussito silAsamudAyo pvvto|addviisu sayaM jAtaM rukkhagahaNa vnnN| etANi ujjANAdINi jAticchayA payoyaNato vA gaMtUNaM tattha ya rukkhe ajjuNAdayo mahalle pehAe- pakkhiUNa ....... / -"krIr3A yA manoraMjana ke lie lagAye hue vRkSoM kA samUha udyAna hai| U~cA zilA-samUha parvata hai, jaMgalo meM svayaM paidA hue vRkSoM se jo gahana ho, vaha vana hai| ina udyAna Adi meM sahajabhAva se yA kisI prayojanavaza jA kara, vahA~ arjuna Adi vizAla vRkSoM ko dekhakara ...... / 3. 'pAsAyajoggA' Adi krama meM kisI-kisI prati meM 'gihajoggA' pATha nahIM hai| aura kisI prati meM 'aggalA nAvA-udagadoNi-pIDha' Adi samasta pada haiM, tathA Age 'AsaNa-sayaNa-jANa-uvassayajoggA ti' bhI samasta pada hai| dazavakAlika sUtra a.7 gA. 26, 27, 28, 30, 31 se tulanA kiijie| 5. pAsAdIyA ti vA ke Age '4' kA aMka 'darisaNIyA abhirUvA paDirUvA' pATha kA sUcaka hai| vehiyAI kA saMskRta rUpAntara 'vadhikAnI' karake vRttikAra artha karate haiM - pezIsampAdanena dvedhiibhaavkrnnyogyaani| - isakI phAMkeM banAkara do Tukar3e karane yogya haiN| Ama Adi kA acAra DAlane ke lie kacce Ama Adi ke Tukar3e cIrakara usameM masAlA bharA jAtA hai| Page #250 -------------------------------------------------------------------------- ________________ caturtha adhyayana : dvitIya uddezaka : sUtra 533-548 225 546. se bhikkhU vA 2 bahusaMbhUyA vaNaphalA pehAe evaM vadejA, taMjahA--asaMthaDA ti vA, bahuNivvaTTimaphalA ti vA, bahUsaMbhUyA ti vA, bhUtarUvA ti vaa| etappagAraM bhAsaM asAvajaM jAva bhaasejaa|3|| 547. se bhikkhU vA 2 bahusaMbhUtAo osadhIo pehAe tahA vi tAo No evaM vadejjA, taMjahA- pakkA ti vA, NIliyA ti vA, chavIyA ti vA, lAimA ti vA, bhajjimA ti vA, bahukhajjA ti vaa| etappagAraM bhAsaM sAvajaM jAva No bhaasejjaa| 548. se bhikkhU vA 2 bahusaMbhUtAo osahIo pehAe tahA vi evaM vadejA, taMjahArUDhA ti vA bahusaMbhUyA ti vA, thirA ti vA, UsaDhA ti vA, gabbhiyA ti vA, pasUyA ti vA, sasArA ti vaa| etappagAraM [ bhAsaM] asAvajaM jAva bhaasejaa| __533. saMyamazIla sAdhu yA sAdhvI yadyapi aneka rUpoM ko dekhate haiM tathApi unheM dekhakara isa prakAra (jyoM ke tyoM) na khe| jaise ki gaNDI (gaNDa-kaNTha) mAlA roga se grasta yA jisakA paira sUja gayA ho ko gaNDI, kuSTha roga se pIr3ita ko kor3hiyA, yAvat madhumeha se pIr3ita rogI ko madhumehI kahakara pukAranA, athavA jisakA hAtha kaTA huA hai use hAthakaTA, pairakaTe ko pairakaMTA, nAka kaTA huA ho use nakaTA, kAna kaTa gayA ho use kanakaTA aura oTha kaTA huA ho, use oThakaTA khnaa| ye aura anya jitane bhI isa prakAra ke hoM, unheM isa prakAra kI (AghAtajanaka) bhASAoM se sambodhita karane para ve vyakti duHkhI yA kupita ho jAte haiN| ataH aisA vicAra karake usa prakAra ke una logoM ko unheM (jaise hoM vaisI) bhASA se sambodhita na kre| 534. sAdhu yA sAdhvI yadyapi kitane hI rUpoM ko dekhate haiM, tathApi ve unake viSaya meM (saMyamI bhASA meM) isa prakAra kheN| jaise ki - ojasvI ko ojasvI, tejas yukta ko tejasvI, varcasvI-dIptimAna, upAdeyavacanI yA labdhiyukta ho, use varcasvI kheN| jisakI yaza:kIrti phailI huI ho use yazasvI, jo rUpavAn ho use abhirUpa, jo pratirUpa ho use pratirUpa, prAsAda(prasannatA) guNa se yukta ho use prAsAdIya, jo darzanIya ho, use darzanIya kahakara sambodhita 1. 'bahusaMbhUyA vaNaphalA pehAe' ke badale pAThAntara hai- bahusaMbhUyaphalA aMbA (aMba) pehAe arthAt jisameM bahuta-se phala Ae haiM, aise Ama ke per3oM ko dekhkr| 2. 'asaMthaDA' kA vRttikAra 'asamarthAH' saMskRta rUpAntara mAnakara artha karate haiM 'atibhareNa na zaknuvanti phalAni dhaaryitumityrthH'| - atyanta bhAra ke kAraNa aba phala-dhAraNa karane meM samartha nahIM hai, arthAt phala TUTa par3ane vAle haiN| 3. vRttikAra dazavaikAlika kI taraha AcArAMga meM bhI isa sUtra ke antargata sAmAnya phalavAn vRkSa na mAnakara AmravRkSaparaka mAnate haiN| 'AmragrahaNaM pradhAnopalakSaNaM' - pradhAnarUpa se yahA~ AmragrahaNa kiyA hai, vaha upalakSaNa se sabhI vRkSoM kA sUcaka hai| Page #251 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 226 AcArAMga sUtra - dvitIya zrutaskandha kre| ye aura jitane bhI isa prakAra ke anya vyakti hoM, unheM isa prakAra kI (saumya) bhASAoM se sambodhita karane para ve kupita nahIM hote| ataH isa prakAra kI niravadya-saumya bhASAoM kA vicAra karake sAdhu-sAdhvI nirdoSa bhASA bole| 535. sAdhu yA sAdhvI yadyapi kaI rUpoM ko dekhate haiM, jaise ki unnatasthAna yA khetoM kI kyAriyA~, khAiyA~ yA nagara ke cAroM ora banI nahareM, prAkAra (koTa), nagara ke mukhya dvAra, (toraNa), argalAe~, Agala phaMsAne ke sthAna, gaDDhe, guphAe~, kUTAgAra, prAsAda, bhUmigRha (tahakhAne), vRkSAgAra, parvatagRha, caityayukta vRkSa, caityayukta stUpa, lohA Adi ke kArakhAne, Ayatana, devAlaya, sabhAe~, pyAU, dukAneM, mAlagodAma, yAnagRha, dharmazAlAe~, cUne, darbha, valka ke kArakhAne, vana karmAlaya, koyale, kASTha Adi ke kArakhAne, zmazAna-gRha, zAntikarmagRha, girigRha, gRhAgRha, parvata zikhara para bane bhavana Adi; inake viSaya meM aisA na kahe ; jaise ki yaha acchA banA hai, bhalIbhA~ti taiyAra kiyA gayA hai, sundara banA hai, yaha kalyANakArI hai, yaha karane yogya hai; isa prakAra kI sAvadha yAvat jIvopaghAtaka bhASA na boleN| 536. sAdhu yA sAdhvI yadyapi kaI rUpoM ko dekhate haiM, jaise ki khetoM kI kyAriyA~ yAvat bhavanagRha; tathApi (kahane kA prayojana ho to) isa prakAra kaheM- jaise ki yaha Arambha se banA hai sAvadyakRta hai, yA yaha prayatna-sAdhya hai, isI prakAra jo prasAdaguNa se yukta ho, use prAsAdIya, jo dekhane yogya ho, use darzanIya, jo rUpavAna ho, use abhirUpa, jo pratirUpa ho, use pratirUpa khe| isa prakAra vicArapUrvaka asAvadya yAvat jIvopaghAta se rahita bhASA kA prayoga kre| 537. sAdhu yA sAdhvI azanAdi caturvidha AhAra ko dekhakara bhI isa prakAra na kahe jaise ki yaha AhArAdi padArtha acchA banA hai, yA sundara banA hai, acchI taraha taiyAra kiyA gayA hai, yA kalyANakArI hai aura avazya karane yogya hai| isa prakAra kI bhASA sAdhu yA sAdhvI sAvadya yAvat jIvopaghAtaka jAnakara na bole| 538. sAdhu yA sAdhvI masAloM Adi se taiyAra kiye hue susaMskRta AhAra ko dekhakara isa prakAra kaha sakate haiM, jaise ki yaha AhArAdi padArtha Arambha se banA hai, sAvadyakRta hai, prayatnasAdhya hai yA bhadra arthAt AhAra meM pradhAna hai, utkRSTa hai, rasika (sarasa) hai, yA manojJa hai; isa prakAra kI asAvadya yAvat jIvopaghAta se rahita bhASA kA prayoga kre| 539. vaha sAdhu yA sAdhvI paripuSTa zarIra vAle kisI manuSya, sAMDa, bhaiMse, mRga, yA pazu pakSI, sarpa yA jalacara athavA kisI prANI ko dekhakara aisA na kahe ki vaha sthUla (moTA) hai, isake zarIra meM bahuta carbI - meda hai, yaha golamaTola hai, yaha vadha yA vahana karane (bojhA Dhone) yogya hai, yaha pakAne yogya hai| isa prakAra kI sAvadya yAvat jIvaghAtaka bhASA kA prayoga na kre| 540. saMyamazIla sAdhu yA sAdhvI paripuSTa zarIra vAle kisI manuSya, baila, yAvat kisI bhI vizAlakAya prANI ko dekhakara aise kaha sakatA hai ki yaha puSTa zarIra vAlA hai, upacitakAya hai, Page #252 -------------------------------------------------------------------------- ________________ caturtha adhyayana: dvitIya uddezaka: satra 533-548 227 dRr3ha saMhananavAlA hai, yA isake zarIra meM rakta-mAMsa saMcita ho gayA hai, isakI sabhI indriyA~ paripUrNa haiN| isa prakAra kI asAvadya yAvat jIvopaghAta se rahita bhASA bole| 541. sAdhu yA sAdhvI nAnA prakAra kI gAyoM tathA gojAti ke pazaoM ko dekhakara aisA na kahe, ki ye gAyeM dUhane yogya haiM athavA inako dUhane kA samaya ho rahA hai, tathA yaha baila damana karane yogya hai, yaha vRSabha choTA hai, yA yaha vahana karane yogya hai, yaha ratha meM jotane yogya hai, isa prakAra kI sAvadya yAvat jIvopaghAtaka bhASA kA prayoga na kre| 542. vaha sAdhu yA sAdhvI nAnA prakAra kI gAyoM tathA gojAti ke pazuoM ko dekhakara isa prakAra kaha sakatA hai, jaise ki- yaha vRSabha javAna hai, yaha gAya praur3ha hai, dudhArU hai, yaha baila bar3A hai, yaha saMvahana yogya hai| isa prakAra kI asAvadya yAvat jIvopaghAta se rahita bhASA kA vicArapUrvaka prayoga kre| 543. saMyamI sAdhu sA sAdhvI kisI prayojanavaza kinhIM bagIcoM meM, parvatoM para yA vanoM meM jAkara vahA~ bar3e-bar3e vRkSoM ko dekhakara aise na kahe, ki - yaha vRkSa (kATakara) makAna Adi meM lagAne yogya hai, yaha toraNa-nagara kA mukhya dvAra banAne yogya hai, yaha ghara banAne yogya hai, yaha phalaka (takhta) banAne yogya hai, isakI argalA bana sakatI hai, yA nAva bana sakatI hai, pAnI kI bar3I kuMDI athavA choTI naukA bana sakatI hai, athavA yaha vRkSa caukI (pITha) kASThamayI pAtrI, hala, kulika, yaMtrayaSTI (kolhU) nAbhi, kASThamaya aharana, kASTha kA Asana Adi banAne ke yogya hai athavA kASThazayyA (palaMga) ratha Adi yAna, upAzraya Adi ke nirmANa ke yogya hai| isa prakAra kI sAvadha yAvat jIvopaghAtinI bhASA sAdhu na bole| 544. saMyamI sAdhu-sAdhvI kisI prayojanavaza udyAnoM, parvatoM yA vanoM meM jAe, vahA~ vizAla vRkSoM ko dekhakara isa prakAra kaha sakate haiM ki ye vRkSa uttama jAti ke haiM, dIrgha (lambe) haiM, vRtta gola haiM, ye mahAlaya haiM, inakI zAkhAe~ phaTa gaI haiM, inakI prazAkhAe~ dUra taka phailI huI haiM, ye vRkSa mana ko prasanna karane vAle haiM, darzanIya haiM, abhirUpa haiM, pratirUpa haiN| isa prakAra kI asAvadya yAvat jIvopaghAtarahita bhASA kA vicArapUrvaka prayoga kre| 545. sAdhu yA sAdhvI pracura mAtrA meM lage hue vana phaloM ko dekhakara isa prakAra na kahe jaise ki- ye phala paka gae haiM, yA parAla Adi meM pakAkara khAne yogya haiM. ye paka jAne se grahaNa kAlocita phala haiM, abhI ye phala bahuta komala haiM, kyoMki inameM abhI guThalI nahIM par3I hai, ye phala tor3ane yogya yA do Tukar3e karane yogya haiM / isa prakAra kI sAvadha yAvat jIvopaghAtinI bhASA na bole| 546. sAdhu yA sAdhvI atimAtrA meM lage hue vanaphaloM ko dekhakara isa prakAra kaha sakatA hai, jaise ki ye phalavAle vRkSa asaMtRta --phaloM ke bhAra se namra yA dhAraNa karane meM asamartha haiM, inake phala prAyaH niSpanna ho cuke haiM, ye vRkSa eka sAtha bahuta-sI phalotpatti vAle haiM, yA ye bhUtarUpakomala phala haiN| isa prakAra kI asAvadya yAvat jIvopaghAta-rahita bhASA vicArapUrvaka bole| Page #253 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 228 AcArAMga sUtra - dvitIya zrutaskandha 547. sAdhu yA sAdhvI bahuta mAtrA meM paidA huI auSadhiyoM (gehU~, cAvala Adi ke lahalahAte paudhoM) ko dekhakara yoM na kahe, ki ye paka gaI haiM, yA ye abhI kaccI yA harI haiM, ye chavi (phalI) vAlI haiM, ye aba kATane yogya haiM, ye bhUnane yA sekane yogya haiM, inameM bahuta-sI khAne yogya haiM, yA civar3A banAkara khAne yogya haiN| isa prakAra kI sAvadya yAvat jIvopaghAtinI bhASA sAdhu na bole| 548. sAdhu yA sAdhvI bahuta mAtrA meM paidA huI auSadhiyoM ko dekhakara (prayojanavaza) isa prakAra kaha sakatA hai, ki inameM bIja aMkurita ho gae haiM, ye aba jama gaI haiM, suvikasita yA niSpannaprAyaH ho gaI haiM, yA aba ye sthira (upaghAtAdi se mukta) ho gaI haiM, ye Upara uTha gaI haiM, ye bhuTToM, siroM yA bAliyoM se rahita haiM, aba ye bhuTToM Adi se yukta haiM, yA dhAnya-kaNayukta haiN| sAdhu yA sAdhvI isa prakAra kI niravadya yAvat jIvopaghAta se rahita bhASA vicArapUrvaka bole| _ vivecana - dRzyamAna vastuoM ko dekhakara niravadya bhASA bole, sAvadya nahIM - sU0 533 se 548 taka meM A~khoM se dRzyamAna vastuoM ke vividha rUpoM ko dekhakara bolane kA viveka batAyA hai| sAdhu-sAdhvI saMyamI haiM, pUrNa ahiMsAvratI haiM aura bhASA-samiti-pAlaka haiM, unheM sAMsArika logoM kI taraha aisI bhASA nahIM bolanI cAhie, jisase dUsare vyakti hiMsAdi pApa meM pravRtta hoM, jIvoM ko pIr3A, bhIti evaM mRtyu kA duHkha prApta ho, chedana-bhedana karane kI preraNA mile| tAtparya yaha hai ki kisI bhI vastu ko dekhakara bolane se pahale usake bhAvI pariNAma ko taulanA caahie| ekendriya se lekara paMcendriya taka ke kisI bhI jIva kI virAdhanA usake bolane se hotI ho to vaisI bhASA kA prayoga nahIM karanA caahie| ina solaha sUtroM meM nimnokta dRzyamAna vastuoM ko dekhakara sAvadya Adi bhASA bolane kA niSedha aura niravadya bhASA-prayoga kA vidhAna hai| (1) gaNDI, kuSThI Adi ko dekhakara gaNDI, kuSThI Adi cittopaghAtaka zabdoM kA prayoga na kare, kintu sabhya, madhura guNasUcaka bhASA kA prayoga kre| (2) kyAriyA~, khAiyA~ Adi dekhakara 'acchI banI haiM' Adi sAvadha bhASA kA prayoga na kare, kintu niravadya, guNasUcaka bhASA-prayoga kre| (3) masAloM Adi se susaMskRta bhojana ko dekhakara bahuta bar3hiyA banA hai, Adi sAvadha va svAda-lolupatA sUcaka bhASA kA prayoga na kare, kintu Arambhajanita hai, Adi niravadya - yathArtha bhASA kA prayoga kre| (4) paripuSTa zarIra vAle pazu-pakSiyoM yA manuSyoM ko dekhakara yaha sthUla hai, vadhya hai, carbI vAlA hai yA pakAne yogya hai Adi asabhya sAvadyabhASA kA prayoga na kare, kintu saumya, niravadya, guNasUcaka-zabda prayoga kre| Page #254 -------------------------------------------------------------------------- ________________ caturtha adhyayana : dvitIya uddezaka : sUtra 533-548 229 (5) gAyoM, bailoM Adi ko dekhakara yaha gAya dUhane yogya hai, yaha baila badhiyA karane yogya hai, Adi sAvadha bhASA na bola kara niravadya guNasUcaka bhASA-prayoga kre| (6) vizAla vRkSoM ko dekhakara ye kATane yogya haiM yA inakI amuka vastu banAI jA sakatI hai, Adi hiMsA-preraka sAvadha bhASA kA prayoga na kre| (7) vanaphaloM ko dekhakara ye khAne yogya, tor3ane yogya yA Tukar3e karane yogya Adi haiM, aisI sAvadha bhASA na bole| (8) khetoM meM lahalahAte dhAnya ke paudhe ko dekhakara ye paka gae haiM, hare haiM, kATane, bhunane yogya haiM Adi sAvadyabhASA kA prayoga na kare, kintu aMkurita, vikasita, sthira haiM Adi niravadya guNasUcaka bhASA-prayoga karanA caahie| ina ATha prakAra kI dRzyamAna vastuoM para se zAstrakAra ne dhvanita kara diyA hai ki sAre saMsAra kI jo bhI vastue~ sAdhu ke dRSTipatha meM Ae~ unake viSaya meM kucha kahate yA apanA abhiprAya sUcita karate samaya bahuta hI sAvadhAnI tathA viveka ke sAtha pariNAma kA vicAra karake niravadya nirdoSa, guNasUcaka, jIvopaghAta se rahita, hRdaya ko AghAta na pahu~cAne vAlI bhASA kA prayoga kare, kintu kabhI kisI bhI sthiti meM sAvadha, sadoSa, cittavighAtaka, jIvopaghAtaka Adi bhASA kA prayoga na kre| ___ 'gaMDI' Adi padoM ke artha - 'gaMDI' ke do artha batAe gae haiM - gaNDa (kaNTha) mAlA ke roga se grasta athavA jisake paira aura piNDaliyoM meM zUnyatA A gaI ho, teyaMsI - zauryavAna / vccNsii-diiptimaan| paDirUvaM-guNa meM pratirUpa- tulya / pAsAdiyaM- prasannatA utpanna karane vaalaa| uvakkhaDiyaM- masAle Adi dekara saMskArayukta pakAyA huA bhojana / bhadaMga - pradhAna, mukhy| UsaDhaM- utkRSTa yA ucchita-varNa-gandhAdi se yukt| parivaDhakAyaM-paSTa zarIra vaale| pametile - gADhI carbI (meda) vaalaa| vajjha- vadhya yA vahane yogy| pAdimapakAne yogya yA devatA Adi ko car3hAne yogya / dojjhA - dUhane yogy| dammA- damana (badhiyA) karane yogy| gorahagA - hala meM jotane yogya, vAhimA - hala, dhurA Adi vahana karane meM samartha / juvaM gaveti - yuvA bail| 'mahavvae' yA 'mahallae'- bdd'aa| udagadoNijoggA - jala kA kuNDa banAne yogya, caMgavera - kASThamayI paatrii| NaMgala - hl| kuliya- kheta meM ghAsa kATane kA choTA kASTha kA upkrnn| jaMtalaTThI- kolhU yA kolhU kA ltttth| NAbhigAr3I ke pahie kA madhya bhaag| gaMDI- gaMDika aharana yA kASThaphalaka, mahAlayA - atyanta vistRta vRkSa / payAtasAlA (hA)-jinake zAkhAe~ phUTa gaI haiM, viDimasAlA (hA)-jinameM prazAkhAeM phUTa gaI haiN| pAyakhajAiM-parAla Adi meM kRtrima DhaMga se pakA kara khAne yogy| velotiyAI - atyanta pakane se tor3a lene yogy| TAlAI - komala phala, jinameM guThalI na AI ho,| vehiyAI- do Tukar3e karane yogya, vedhya / nIliyAo- harI, kaccI yA apkv|asNthddaa1. AcArAMga vRtti patrAMka 389, 390 ke AdhAra para 2. (ka) vahI, patrAMka 389 ke AdhAra para , (kha) dazavai0 3/17, 54, 55 Page #255 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 230 AcArAMga sUtra - dvitIya zrutaskandha phaloM kA atibhAra dhAraNa karane meM asamartha / bhUtarUvA- puurvruup-koml| chavIyA-phaliyA~, chImiyA~ / lAimA-lAI yA muDI Adi banAne yogya athavA kATane yogya / bhajjimA-bhaMjanesekane yogya, bahukhajjA ( pahukhajjA)- ciur3A banAkara khAne yogy| vanaspati kI rUDha Adi sAta avasthAe~ bhASaNIya- auSadhiyoM ke viSaya meM sAdhu ko prayojanavaza kucha kahanA ho to vanaspati kI ina sAta avasthAoM meM se kisI bhI eka avasthA ke rUpa meM kaha sakatA hai| (1) rUr3hA- bIja bone ke bAda aMkura phUTanA, (2) bahusaMbhUtA- bIjapatra kA harA aura vikasita pattI ke rUpa meM ho jAnA, (3) sthirA- upaghAta se mukta hokara bIjAMkura kA sthira ho jAnA, (4) utsRtA-saMvardhita stambha ke rUpa meM Age bar3hanA, (5) garbhitA- Aroha pUrNa hokara bhaTTA, sirA yA bAlI na nikalane taka kI avasthA, (6) prasUtA- bhuTTA nikalane para, (7) sasArA- dAne par3a jAne pr|2 zabdAdi-viSayaka-bhASA-viveka 541. se bhikkhU vA 2 jahA vegatiyAiM sadAiM suNejA tahA vi tAiMNo evaM vadejA, taMjahA- susadde ti vA, dusadde ti vaa| etappagAraM [bhAsaM] sAvajaM jAva No bhaasejjaa| 550. [se bhikkhU vA 2 jahA vegatiyAiM saddAiM suNejA] tahA vi tAiM evaM vadejjA taMjahA-susadaM susadde ti vA, dusahaM dusadde ti vaa| etappagAraM[bhAsaM]asAvajaMjAva bhaasejaa| __ evaM rUvAiM kiNhe ti vA 5, gaMdhAI subbhigaMdhe ti vA 2, rasAiM tittANi vA 5, phAsAI kakkhaDANi vA 8 / 5 1. (ka) AcArAMga cUrNi mUlapATha TippaNI pRSTha 195 (kha) AcArAMga vRtti patrAMka 389, 390; 391 (ga) pAia-sadda-mahaNNavo (gha) dekhie - dazavaikAlika sUtra a07, gA0 11, 41, 42, tathA 22 se 35 taka (a) agastya. cUrNi pR. 170 se 172, (ba) jina. cUrNi pR. 253 se 256 (sa) hAri. TIkA patra 217 se 219 taka 2. (ka) dazavai. a. 7 gA. 35 jina. cUrNi pR. 257 (ba) aga. cUrNi. pR. 173 3. se bhikkhU Adi paMkti kA tAtparya vRttikAra ke zabdoM meM - sabhikSuH yadyapyetAn zabdAn zruNuyAt tathApi naivaM vadeta / ' arthAt vaha bhikSu yadyapi ina zabdoM ko sune tathApi isa prakAra na bole| 4. 'sasaha sasaheti' Adi kA tAtparya vattikAra ke zabdoM meM -'sasaha ti zobhanaM zabdaM zobhanameva brayAta azobhanaM tvazobhanamiti / evaM rUpAdisUtramapi neym|- zobhanIya zabda ko zobhana aura azobhanIya ko azobhana khe| isI prakAra rUpAdi viSayaka sUtroM ke sambandha meM jAna lenA caahie| 5. isa sUtra meM 5 2, 5,8 ke aMka sambandhita bheda-prabheda ke sUcaka haiN| vivecana dekheM pRSTha 231 pr| Page #256 -------------------------------------------------------------------------- ________________ caturtha adhyayana : dvitIya uddezaka : sUtra 549-50 231 .549. sAdhu yA sAdhvI kaI zabdoM ko sunate haiM, tathApi unake viSaya meM (rAga-dveSa yukta bhAva se) yoM na kahe, jaise ki - yaha mAMgalika zabda hai, yA yaha amAMgalika zabda hai| isa prakAra kI sAvadya yAvat jIvopaghAtaka bhASA sAdhu yA sAdhvI na bole| 550. yadyapi sAdhu yA sAdhvI kaI zabdoM ko sunate haiM, tathApi unake sambandha meM kabhI bolanA ho to (rAga-dveSa se rahita hokara) suzabda ko yaha suzabda hai' aura duHzabda ko 'yaha duHzabda hai' isa prakAra kI niravadya yAvat jIvopaghAtarahita bhASA bole| isI prakAra rUpoM ke viSaya meM - kRSNa ko kRSNa, yAvat zveta ko zveta kahe, gandhoM ke viSaya meM (kahane kA prasaMga Ae to) sugandha ko sugandha aura durgandha ko durgandha kahe, rasoM ke viSaya meM bhI (taTastha hokara) tikta ko tikta, yAvat madhura ko madhura kahe, isI prakAra sparzoM ke viSaya meM kahanA ho to karkaza ko karkaza yAvat uSNa ko uSNa khe| vivecana- paMcendriya viSayoM ke sambandha meM bhASA-viveka - ina do sUtroM meM zabda, rUpa, rasa, gandha aura sparza, ina paJcendriya viSayoM ko apanI-apanI indriyoM ke sAtha sannikarSa hone para sAdhu ko unake sambandha meM kyA aura kaise zabda bolanA cAhie, yaha viveka batAyA hai| sthAnAMgasatra meM pA~coM indriyoM ke 23 viSaya aura 240 vikAra batAe gae haiM. ve isa prakAra haiM1. zrotrendriya ke 3 viSaya - jIva zabda, ajIva zabda, mizra shbd| 2 cakSurindriya ke 5 viSaya - kAlA, nIlA, lAla, pIlA, sapheda vrnn| 3. ghrANendriya ke 2 viSaya - sugandha aura durgandha / 4. rasanendriya ke 5 viSaya - tikta, kaTu, kaSailA, khaTTA aura madhura rs| 5. sparzendriya ke 8 viSaya - karkaza (khuradarA), mRdu, laghu, guru, snigdha, rUkSa, zIta aura uSNa sprsh| zrotrendriya ke 12 vikAra - tIna prakAra ke zabda, zubha aura azubha (3 x 2 = 6) ina para rAga aura dveSa [642-12] / cakSurindriya ke 60 vikAra - kAlA Adi 5 viSayoM ke sacitta, acitta, mizra ye tIna-tIna prakAra, ina 15 ke zubha aura azubha do-do prakAra, aura ina 30 para rAga aura dveSa, yoM kula milAkara saatth| ghrANendriya ke 12 vikAra - do viSayoM ke sacisa-acitta-mizra ye tIna-tIna prakAra, phira 6 para rAga-dveSa hone se 12 hue| rasanendriya ke 60 vikAra - cakSurindriya kI taraha usake pA~coM viSayoM ke smjheN| sparzendriya ke 96 vikAra - 8 viSaya, sacitta-acitta-mizra tIna-tIna prakAra ke hone 1. (ka) AcArAMga vRtti patrAMka 391 (ga) sthA0 5 sU0 390 (ca) prajJApanAsUtra pada 23 udde0 2 (kha) sthAnAMga 1 sU0 47 (gha) sthA0 5 sU0 569 Page #257 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 232 AcArAMga sUtra - dvitIya zrutaskandha se 24, inake zubha-azubha do-do bheda hone se 48 para rAga aura dveSa hone se 96 hue| 1 sAdhu ko paMcendriya ke viSayoM meM jo jaisA hai, vaisA taTastha bhAvapUrvaka kahanA cAhie, bhASA kA prayoga karate samaya rAga yA dveSa ko mana evaM vANI meM nahIM milane denA caahie| yahI mata cUrNikAra kA bhASaNa-viveka 551. se bhikkhU vA 2 vaMtA 2 kohaM ca mANaMca mAyaMca lobhaM ca aNuvIyi NiTThAbhAsI nisammabhAsI aturiyabhAsI vivegabhAsI samiyAe saMjate bhAsaM bhaasejaa| 551. sAdhu yA sAdhvI krodha, mAna, mAyA, aura lobha kA vamana (parityAga) karake vicArapUrvaka niSThAbhAsI ho, suna-samajha kara bole, atvaritabhASI evaM vivekapUrvaka bolane vAlA ho aura bhASAsamiti se yukta saMyata bhASA kA prayoga kre| vivecana sArAMza- isa sUtra meM samagra adhyayana kA niSkarSa de diyA hai| isameM zAstrakAra ne sAdhu ko bhASA prayoga karane se pUrva ATha viveka sUtra batAe haiM (1) krodha, mAna, mAyA aura lobha kA parityAga karake bole| (2) prAsaMgika viSaya aura vyakti ke anurUpa vicAra (avalokana) cintana karake bole| (3) pahale usa viSaya kA pUrA nizcayAtmaka jJAna kara le, taba bole| . (4) vicArapUrvaka yA pUrNatayA suna-samajha kara bole| (5) jaldI-jaldI yA aspaSTa zabdoM meM na bole| (6) vivekapUrvaka bole| (7) bhASA-samiti kA dhyAna rakhakara bole| (8) saMyata-parimita zabdoM meM bole| 5 552. eyaM khalu tassa bhikkhussa vA bhikkhuNIe vA sAmaggiyaM jaM savvaDehiM sahitehiM sadA jaejjAsi tti bemi| 552. yahI (bhASA ke prayoga kA viveka hI) vAstava meM sAdhu-sAdhvI ke AcAra kA sAmarthya hai, jisameM vaha sabhI jJAnAdi arthoM se yukta hokara sadA prayatnazIla rhe| -aisA maiM kahatA huuN| ||"bhaassaajaat"cturth adhyayana smaapt|| 1. kula saba milAkara- 12+60+12+60+96-240-isa prakAra samajhanA caahie| 2. AcArAMga cUrNi mU. pATha Ti. pR. 200 'subbhisadde rAgo, itare doso|' vaMtA kA bhAvArtha vRttikAra karate haiM- 'sa bhikSuH krodhAdikaM vAntvA evaM bhUto bhvet|'- vaha bhikSu krodhAdi kA vamana (tyAga) karake isa prakAra kA ho| 'vivegabhAsI' kA artha cUrNikAra karate haiM--vivicyate yena karma taM bhASeta-jisa bhASA-prayoga se karma AtmA se pRthaka ho, vaisI bhASA bole| 5. AcArAMga mUla tathA vRtti patrAMka 391 / Page #258 -------------------------------------------------------------------------- ________________ O vastraiSaNA: paMcama adhyayana prAthamika - AcArAMga sUtra (dvitIya zrutaskandha) ke paMcama adhyayana kA nAma 'vastraiSaNA ' hai / jaba taka vastra-rahita ( acelaka) sAdhanA kI bhUmikA para sAdhaka nahIM pahu~ca jAtA, taba taka vaha apane saMyama ke nirvAha evaM lajjA - nivAraNa ke liye vastra - grahaNa yA dhAraNa karatA hai, kintu vaha jo bhI vastra dhAraNa karatA hai, usa para usakI mamatA-mUrcchA nahIM honI caahie| cUrNikAra ke matAnusAra bhAva - vastra (aSTAdazasahastrazIlAMga - * saMyama) ke rakSaNArtha tathA zIta, daMza-mazaka Adi se paritrANa ke lie dravyavastra rakhane kA pratipAdana kiyA gayA hai / 2 ataH vastra grahaNa-dhAraNa jisa sAdhu ko abhISTa ho, use vividha - eSaNA ( gaveSaNA; grahaNaiSaNA; paribhogaiSaNA) kA dhyAna rakhanA Avazyaka hai, anyathA vastra kA grahaNa evaM dhAraNa bhI aneka doSoM se lipta ho jaaegaa| inhIM uddezyoM ke vizada spaSTIkaraNa ke lie 'vastraiSaNA adhyayana' pratipAdita kiyA gayA hai / 3 233 -- vastra do prakAra ke hote haiM- * bhAva- vastra aura dravya - vastra / bhAva - vastra aThAraha hajAra zIlAMga haiM athavA dizAe~ yA AkAza bhAva - vastra haiM / dravya - vastra tIna prakAra kA hotA hai-- 1. ekendriyaniSpanna (kapAsa, arkatUla, tirIr3a vRkSa kI chAla, alasI, sana (paTasana) Adi se nirmita), 2. vikalendriyaniSpanna - (cInAMzuka, rezamIvastra Adi) aura 3. paMcendriyaniSpanna (UnIvastra, kaMbala Adi) / 4 isa adhyayana meM vastra kisa prakAra ke, kaise, kitane-kitane pramANa meM, kitane mUlya taka ke, kisa vidhi se niSpanna vastra grahaNa evaM dhAraNa kiye jAe~, isakI trividha eSaNA vidhi batAI gaI hai; ata: ise 'vastraiSaNA - adhyayana' kahA gayA hai| 1. 'taM pi saMja- lajjaTThA dhAraMti pariharaMti ya / ' - dazavai. a. 6 gA.20 2. bhAvavattha saMrakSaNArtha dvvvtthesnnaahigaaro| sIda daMsa-masagAdINaM ca paritrANArtha / 3. AcArAMga vRtti patrAMka 392 4. (ka) AcArAMga vRtti patrAMka 392 (kha) AcArAMga niyukti gA. 315 -A. cU. mU. pA. Ti. 201 Page #259 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 234 AcArAMga sUtra - dvitIya zrutaskandha 0 isa adhyayana ke do uddezaka haiN| prathama uddezaka meM vastra-grahaNa vidhi kA pratipAdana kiyA gayA hai, jabaki dvitIya uddezaka meM vastra-dhAraNa vidhi kA pratipAdana hai|' sUtra saMkhyA 553 se prArambha hokara 587 para samApta hotI hai| 0 1. (ka) AcArAMga vRtti patrAMka 392 (kha) 'paDhame gahaNaM bIe dharaNaM, pagayaM tu dvvvtthennN|' - AcA.niyukti gA. 315. Page #260 -------------------------------------------------------------------------- ________________ paMcamaM ajjhayaNaM 'vatthesaNA' [paDhamo uddesao] vastraiSaNA : paMcama adhyayana : prathama uddezaka grAhya-vastroM kA prakAra va parimANa 553. se bhikkhuvA 2 abhikaMkhejA vatthaM esitte|se jaM puNa vatthaM jANejjA, taMjahA -jaMgiya, vA bhaMgiyaM vA sAyaNaM vA pottagaMvA khomiyaM vA tulakaDaM vA, tahappagAraM vatthaM je NiggaMthe taruNe jugavaM balavaM appAyaMke thirasaMghayaNe se egaM vatthaM dhArejjA, No bitiyN| jA NiggaMthI sA cattAri saMghADIo dhArejA-egaM dUhatthavitthAraM, do tihatthavitthArAo, egaM cuhtthvitthaarN| tahappagArehiM vatthehiM asaMvijamANehiM aha pacchA egamegaM sNsiivejaa| 553. sAdhu yA sAdhvI vastra kI gaveSaNA karanA cAhate haiM, to unheM vastroM ke sambandha meM jAnanA caahie| ve isa prakAra haiM- (1) jAMgamika, (2) bhAMgika, (3) sAnika (4) potraka (5) lomika aura (6) tUlakRta / ina chaha prakAra ke tathA isI prakAra ke anya vastra ko bhI muni grahaNa kara sakatA hai| jo nimrantha muni taruNa hai, samaya ke upadrava se rahita hai, balavAna, roga rahita aura sthira saMhanana (dRDhazarIra vAlA ) hai, vaha eka hI vastra dhAraNa kare, dUsarA nhiiN| (parantu) jo sAdhvI hai, vaha cAra saMghATikA- cAdara dhAraNa kare-usameM eka, do hAtha pramANa vistRta, do tIna hAtha pramANa aura eka cAra hAtha pramANa lambI honI caahie| isa prakAra ke vastroM ke na milane para vaha eka vastra ko dUsare ke sAtha sile| vivecana- sAdhu ke lie grAhya vastroM ke prakAra aura dhAraNa kI sImA- prastuta sUtra meM vastra ke una prakAroM kA tathA alaga-alaga koTi ke sAdhu-sAdhviyoM ke lie vastroM ko dhAraNa 1. 'jaMgiya' Adi kI vyAkhyA cUrNikAra ke zabdoM meM - jaMgamAjjAtaM jaMgiya, amilaM - uTTINaM, bhaMgiyaM "ayasImAdI, saNavaM - saNavAgAdi, NetthagaM, (pattagaM!) tAlasarisaM saMghAtijati tAlasUti vA, khomiyaM thUlakaDaM kappati, saNhaM Na kappati / tUlakaDaM vA uNNiya ottttaayaadi|" isakA bhAvArtha vivecana meM de diyA gyaa| cUrNikAra ke matAnusAra kSaumika (sUtI) vastra moTA bunA ho to kalpatA hai, bArIka bunA ho to nhiiN| tulakaDaM vA kA artha - arkatUlaniSpanna na karake Una, U~Ta ke bAla Adi se banA kapar3A kiyA gayA hai| 2. 'tahappagArehiM vatthehiM asaMvijamANehiM' ke badale pAThAntara hai- eehiM avijmaannehiN| Page #261 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 236 AcArAMga sUtra - dvitIya zrutaskandha meM bhI sAdhu bRhatkalpa Adi sUtra karane ke pramANa kA bhI ullekha kara diyA gayA hai / 1 sthAnAMga, dvArA grahaNIya vastra ke prakAroM kA nAmollekha kiyA gayA hai| sthAnAMga sUtra meM jina 5 prakAra ke vastroM kA ullekha hai, unameM kSaumika aura tUlakRta kA nAmollekha nahIM hai, inake badale 'tirIdupaTTa' kA ullekha hai, ina chaha prakAra ke vastroM kI vyAkhyA isa prakAra hai jAMgamika - (jAMgika) jaMgama (sa) jIvoM se niSpanna / vaha do prakAra kA hai-- vikalendriyaja aura paMcendriyaja / vikalendriyaja pA~ca prakAra kA hai 1. paTTaja, 2. suvarNaja (maTakA) 3. malayaja 4. aMzaka aura 5. cInAMzuka / ye saba kIToM (zahatUta ke kIr3e vagairaha ) ke mu~ha se nikale tAra (lAra) se banate haiM / 2 paMcandriya - niSpanna vastra aneka prakAra ke hote haiM jaise* 1. aurNika. (bher3a-bakarI Adi kI Una se banA huA) 2. auSTrika - (U~Ta ke bAloM se banA ) 3. mRgaromaja - zazaka yA mUSaka ke roma yA bAlamRga ke roMe se banA, 4 . kiTTa (azva Adi ke roMe se banA vastra) aura kutapacarma - niSpanna yA bAla mRga, cUhe Adi ke roMe se banA vastra / 3 - 1. bauddha zramaNoM ke lie tIna vastroM kA vidhAna hai-- 1. antaravAsaka (luMgI) 2. uttarAsaMga (cAdara) 3. saMghATI (doharI cAdara) tIna se adhika vastra rakhane vAle bhikSu ko nissaggiya pAcittiya (naisargika prAyazcita) AtA hai / dekheM vinayapiTaka -- bhikkhu pAtimokkha (20) bhikSuNI ke lie pA~ca cIvara rakhane kA vidhAna hai-- bhikkhuNI pAtimokkha (25) / tIna vastra kI maryAdA ke pIche manovaijJAnika kAraNa kA ghaTanA ke rUpa meM ullekha kiyA gayA hai, jo mananIya hai| eka bAra tathAgata rAjagRha se vaizAlI kI ora vihAra kara rahe the| mArga meM bhikSuoM ko cIvara se lade dekhA / sira para bhI cIvara kI poTalI, kaMdhe para bhI cIvara kI poTalI, kamara meM bhI cIvara kI poTalI bA~dhakara jA rahe the| yaha dekhakara bhagavAn ko lagA, yaha mogha-puruSa (mUrkha) bahuta jaldI cIvara baToru banane lage, acchA ho maiM cIvara kI sImA bAMdha dUM, maryAdA sthApita kara dU~ / ... usa samaya bhagavAn hemanta meM antarASTaka (mAgha kI aMtima cAra va phAguna kI Arambhika cAra rAteM) kI rAtoM me himapAta ke samaya rAta ko khulI jagaha meM eka cIvara le beThe / bhagavAn ko sardI mAlUma nahIM huii| prathama yAma (pahara) ke samApta hone para bhagavAn ko sardI mAlUma huI, bhagavAn ne dUsarA cIvara aura liyA aura bhagavAn ko sardI mAlUma nahIM huii| bicale yAma ke bIta jAne para bhagavAn ko sardI mAlUma huI taba bhagavAn ne tIsare cIvara ko pahana liyA aura sardI mAlUma nahIM huii| aMtima yAma ke bIta jAne para (pau phaTane ke vakta ) sardI mAlUma huii| taba bhagavAn ne cauthA cIvara or3ha liyaa| taba bhagavAn ko sardI mAlUma nahIM huii| taba bhagavAn ko yaha huA 'jo koI zItAlu (jisako sardI jyAdA lagatI ho) sardI se Darane vAlA kulaputra isa dharma meM pravajita huA hai, vaha bhI tIna cIvara se gujArA kara sakatA hai| acchA ho maiM bhikSuoM ke lie cIvara kI sImA bA~dhU, maryAdA sthApita karUM, tIna cIvaroM kI anumati dU~ / -- vinayapiTaka, mahAvagga 8, 4, 3, pR. 279-80 (rAhula0) 2. vistAra ke lie dekheM (ka) bRhatkalpabhASya gAthA 3661-62 (kha) ThANaM (muni nathamala jI ) pR. 642 3. vistAra ke liye dekheM- (ka) nizIthabhASya cUrNi gAthA 760 (kha) sthAnAMga vRtti patra 321 (ga) bRhatkalpa bhASya gA. 3661 kI vRtti va cUrNi (gha) vizeSAvazyaka bhASya, gAthA 878 vRtti ( mUSikalomaniSpannaM--kautavam) Page #262 -------------------------------------------------------------------------- ________________ paMcama adhyayana : prathama uddezaka: sUtra 554 bhAMgika isake do artha haiM-- 1 . alasI se niSpanna vastra 1. vaMzakarIla ke madhya bhAga ko kUTa kara banAyA jAne vAlA vastra / 1 paTasana (pATa) lodha kI chAla, tirIr3avRkSa kI chAla se banA huA vastra | tAr3a Adi ke patroM ke samUha se niSpanna vastra | kapAsa (ruI) se banA huA vastra / tUlakaMDa Aka Adi kI rUI se banA huA vastra / vartamAna meM sAdhu-sAdhvIgaNa prAyaH sUtI aura UnI vastra dhAraNa karate haiM / kintu taruNa sAdhu ke lie eka hI vastra dhAraNa karane kI paramparA Aja to samAptaprAya: hai / isa sambandha meM vRttikAra spaSTIkaraNa karate haiM ki 'dRr3habalI taruNa sAdhu AcAryAdi ke lie jo anya vastra rakhatA hai usakA svayaM upayoga nahIM krtaa| jo sAdhu bAlaka hai, vRddha yA durbala hai, yA hIna - saMhanana hai vaha yathAsamAdhi do, tIna Adi vastra bhI dhAraNa kara sakatA hai| jinakalpika apanI pratijJAnusAra vastra dhAraNa nahIM karatA hai vahA~ apavAda nahIM hai| sAnaja potraka khomiyaM -- sAdhvI ke lie cAra cAdara dhAraNa karane kA vidhAna kiyA hai, unameM se do hAthavAlI cAdara upAzraya meM oDhe, tIna hAthavAlI bhikSAkAla meM tathA sthaMDilabhUmi ke lie jAte samaya or3he tathA cAra hAthavAlI cAdara dharmasabhA Adi meM baiThate samaya oDhe / 2. - 4 'jugavaM ' kA artha prAkRta-koza ke anusAra * samaya ke upadrava se rahita / 3 bauddha zramaNoM ke lie 6 prakAra ke vastra vihita haiM. * kauzeya, kaMbala, kArpAsika, kSauma (alasI kI chAla se banA) zANaja (sana se banA ) bhaMgaja (bhaMga kI chAla se banA huA ) vastra / brAhmaNoM (dvijoM ) ke lie nimnokta 6 prakAra ke vastra manusmRti meM anumata haiMkRSNa, mRgacarma, ruru (mRgavizeSa) carma, evaM chAga-carma, sana kA vastra, kSupA (alasI) evaM meSa (bher3a) ke loma se banA vastra / 5 237 1. mUla sarvAstivAda ke vinayavastu pR. 92 meM bhI ' bhAMgeya' vastra kA ullekha hai / yaha vastra bhAMga vRkSa ke taMtuoM se banAyA jAtA thaa| abhI bhI kumAyUM (u.pra.) meM isakA pracAra hai, vahA~ ' bhAgelA' nAma se jAnate haiN| - DA. motIcaMda; bhAratI vidyA . 1 / 1/41 (ka) AcArAMga cUrNi mU. pATha. TippaNa pR. 210 (kha) AcArAMga vRtti patrAMka 392 (ga) 'ThANaM' - vivecana (muni nathamalajI) sthA. 5 pR. 190 pR. 642, 643 - (gha) vRhatkalpabhASya gA. 3661, 3662, 3663 vRtti (Da) nizItha 6 / 10, 12 kI cUrNi meM (gha) tirIDapaTTa kI vyAkhyA (lodha vRkSa kI chAla se banA ) - AcArAMga TIkA patra 342 3. pAiya-sadda - mahaNNavo pR. 359. 4. vinayapiTaka mahAvagga pR. 8/2/5 pR. 275 (rAhulasAMkRtyAyana) 5. manusmRti a. 2 zlo. 40-41 Page #263 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 238 AcArAMga sUtra - dvitIya zrutaskandha vastra-grahaNa kI kSetra-sImA 554. se bhikkhU vA 2 paraM addhajoyaNamerAe vatthapaDiyAe no abhisaMdhArejA gmnnaae| 554. sAdhu-sAdhvI ko vastra-grahaNa karane ke liye Adhe yojana se Age jAne kA vicAra karanA caahie| vivecana- isa sUtra meM sAdhu sAdhvI ke lie vastra yAcanA meM kSetra-sImA batAI gaI hai| yojana cAra kosa kA mAnA jAtA hai| Adhe yojana kA matalaba hai-- do kos| Azaya yaha hai ki sAdhu jahA~ abhI apane sAdharmikoM ke sAtha ThaharA huA hai, usa gA~va se do kosa jAkara vastra Adi yAcanA karake vApasa Ane meM saMbhavataH use rAtri ho jAe, yA rugNatA Adi ke kAraNa cakkara Adi Ane lageM, ina saba doSoM kI saMbhAvanA ke kAraNa tathA kucha dinoM ke lie vastra-prApti kA lobha saMvaraNa karane hetu aisI maryAdA batAI hai| [zeSa kAla ke bAda vihAra karake usa grAma meM jAkara vaha vastra kI gaveSaNA kara sakatA hai|] auddezika Adi doSa yukta vastraiSaNA kA niSedha 555.se bhikkhuvA 2 se jaM puNavatthaM jANejA assipaDiyAe egaMsAhammiyaM samuddissa pANAiM jahA piMDesaNAe bhANiyavvaM, evaM bahave sAhammiyA, egaM sAhammiNiM, bahave sAhammiNIo, bahave samaNa-mAhaNa taheva purisaMtarakaDaM jadhA piNddesnnaae| __ 566. se bhikkhuvA 2 se jaM puNa vatthaM jANejA assaMjate bhikkhupaDiyAe kItaM vA dhoyaM vA rattaM vA ghaTuM vA maTuM vA samaTuM saMpadhUvitaM vA, tahappagAraM vatthaM apurisaMtarakaDaM jAvaNo / pddigaahejjaa| aha puNevaM jANejjA purisaMtarakaDaM jAva pddigaahejjaa| 555. sAdhu yA sAdhvI ko yadi vastra ke sambandha meM jJAta ho jAe ki koI bhAvuka gRhastha dhana ke mamatva se rahita nirgrantha sAdhu ko dene kI pratijJA karake kisI eka sAdharmika sAdhu kA uddezya rakhakara prANI, bhUta, jIva aura satvoM kA samArambha karake (taiyAra karAyA huA) auddezika,yA kharIda kara, udhAra lekara, jabarana chIna kara , dUsare ke svAmitva kA, sAmane upAzraya meM lAkara de rahA hai to usa prakAra kA vastra puruSAntarakRta ho yA na ho, bAhara nikAla kara alaga se sAdhu ke lie rakhA ho yA na ho, dAtA ke apane adhikAra meM ho yA na ho, dAtA dvArA paribhukta (upayoga meM lAyA huA) ho yA aparibhukta ho, Asevita (pahanA-or3hA) ho yA anAsevita, usa vastra ko aprAsuka aura aneSaNIya samajha kara milane para bhI na le| jaise piNDaiSaNA adhyayana meM eka sAdharmikagata AhAra-viSayaka varNana kiyA gayA hai, ThIka 1. cUrNikAra ne 'purisaMtarakaDaM jAva paDiggAhejA' kA tAtparya batAyA hai- 'visodhikoDI savvA saMjayaTThA Na kappati apurisaMtarakaDAdI, purisaMtarakaDA kppti|' arthAt- sarvavizuddha navakoTi se sabhI sAdhuoM ko apuruSAntarakRta Adi vizeSaNa yukta vastra nahIM kalpatA, puruSAntarakRta Adi kalpatA hai| Page #264 -------------------------------------------------------------------------- ________________ paMcama adhyayana : prathama uddezaka : sUtra 555-556 239 usI prakAra yahA~ vastra-viSayaka varNana karanA caahie| tathA piNDaiSaNA adhyayana meM jaise bahuta-se sAdharmika sAdhu eka sAdharmiNI sAdhvI, bahuta-sI sAdharmiNI sAdhviyA~, evaM bahuta-se zAkyAdi zramaNa-brAhmaNa Adi ko gina-gina kara tathA bahuta-se zAkyAdi zramaNa-brAhmaNAdi kA uddezya rakhakara jaise auddezika, krIta Adi tathA puruSAntarakRta Adi vizeSaNoM se yukta AhAra-grahaNa kA niSedha kiyA gayA hai, usI prakAra yahA~ zeSa pA~coM AlApakoM meM batAe hue bahuta-se sAdharmika Adi kA uddezya rakhakara samArambha se nirmita, krIta Adi tathA apuruSAntarakRta Adi vizeSaNoM se yukta aise vastra grahaNa ke niSedha kA tathA puruSAntarakRta Adi hone para grahaNa karane kA sArA varNana usI prakAra samajha lenA caahie| __536. sAdhu yA sAdhvI yadi kisI vastra ke viSaya meM yaha jAna jAe ki asayaMmI gRhastha ne sAdhu ke nimitta se use kharIdA hai, dhoyA hai, raMgA hai, ghisa kara sApha kiyA hai, cikanA yA mulAyama banAyA hai, saMskArita kiyA hai, dhUpa, itra Adi se suvAsita kiyA hai aura aisA vaha vastra abhI puruSAntarakRta yAvat dAtA dvArA Asevita nahIM huA hai, to aise apuruSAntarakRta yAvat anAsevita vastra ko aprAsuka va aneSaNIya mAna kara milane para bhI grahaNa na kre| yadi sAdhu yA sAdhvI yaha jAna jAe ki vaha vastra puruSAntarakRta yAvat Asevita hai to milane para prAsuka va eSaNIya samajha kara use grahaNa kara sakatA hai| vivecana- eSaNAdoSa se yukta aura mukta vastragrahaNa : niSedha-vidhAna - prastuta do sUtroM meM AdhAkarma Adi 16 udgama doSoM se yukta vastra grahaNa kA niSedha kiyA hai| sAtha hI yadi vaha vastra puruSAntarakRta yAvat Asevita ho, vaha sAdhu ke nimitta yA sAdhu ke lie hI alaga se khAsa taura se taiyAra karA kara na rakhAyA huA ho, tathA AdhAkarma, auddezika Adi doSoM kI zaMkA nahIM raha jAtI ho to aisI sthiti meM sAdhu usa vastra ko prAsuka evaM eSaNIya samajha kara grahaNa kara sakatA hai| 'rattaM' ke viSaya meM samAdhAna- raMgIna vastra bhagavAn mahAvIra ke zAsana ke sAdhu-sAdhvI grahaNa nahIM karate, isalie yaha pATha sabhI tIrthaMkaroM ke sAdhu-varga ko dRSTi meM rakhakara aMkita nahIM pratIta hotA hai| kyoMki bha0 ajitanAtha (dvitIya tIrthaMkara) se bha0 pArzvanAtha (23veM tIrthaMkara) taka ke zAsana ke sAdhu-sAdhvI pAMcoM raMgoM ke vastra dhAraNa kara sakate the| athavA 'ratta' kA artha yaha bhI sambhava hai ki turaMta ur3ane vAle raMgIna itra yA candana ke cUrNa, yA kesara Adi kisI padArtha se sugandhita karate samaya jaldI chUTa jAne vAle raMga se svAbhAvika rUpa se raMgA huA vstr| 2 __ vastraiSaNA meM doSa- prastuta do sUtroM meM se prathama meM pratipAdita vastragrahaNa meM AdhAkarma, auddezika, pUtikarma, mizrajAta, sthApana, krIta, prAmitya, parivartita, Acchedya, anisRSTa evaM abhihRta Adi doSa lagane kI sambhAvanA batAI hai| jabaki dUsare sUtra meM ullikhita vastra ko grahaNa karane meM 1. AcArAMga vRtti patrAMka 393 ke AdhAra para 2. arthAgama prathama khaNDa, AcA0 dvi0 zruta0 pR0 130 Page #265 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 240 AcArAMga sUtra - dvitIya zrutaskandha krIta, AdhAkarma, auddezika, sthApanA, anisRSTa Adi doSoM ke viSaya meM kahA hai| 1 ina doSoM se yukta vastra grahaNa kA niSedha hai| bahumUlya-bahuAraMbha-niSpanna vastra-niSedha 557. se bhikkhU vA 2 se jjAiM puNa vatthAI jANejA virUvarUvAiM mahaddhaNamollAI, taMjahA-AINagANi vA sahiNANi vA sahiNakallANANi vA AyANi vA kAyANi vA khomiyANi vA dugallANi vA paTTANi vA malayANi vA pattuNNANi vA aMsuyANi vA cINaMsuyANi vA desarAgANi vA amilANi vA gajjalANi vA phAliyANi vA koyavANi vA kaMbalagANi vA pAvArANi vA, aNNatarANi vA tahappagArAiM vatthAI mahaddhaNamollAiM lAbhe saMte No pddigaahejaa| 558. se bhikkhU vA 2 se jaM puNa AINapAuraNANi vatthANi jANejjA, taMjahAuddANi vA pesANi vA pesalesANi vA kiNhamigAINagANi vA NIlamigAINagANi vA goramigAiNagANi vA kaNagaNi vA kaNagakaMtANivA kaNagapaTTANi vAkaNagakhaiyANi 5 vA kaNagaphusiyANi vA vagyANi vA vivagyANi vA AbharaNANi vA AbharaNavicittANi vA aNNatarANi vA tahappagArAiM AINapAuraNANi vatthANi lAbhe saMte No pddigaahejaa| 557. saMyamazIla sAdhu-sAdhvI yadi aise nAnA prakAra ke vastroM ko jAne, jo ki mahAdhana se prApta hone vAle (bahumUlya) vastra haiM, jaise ki - Ajinaka (cUhe Adi ke carma se bane hue) zlakSNa- (sahiNa) varNa aura chavi Adi ke kAraNa bahuta sUkSma yA mulAyama, zlakSNa kalyANa . - sUkSma aura maMgalamaya cihnoM se aMkita, Ajaka -kisI deza kI sUkSma roe~ vAlI bakarI ke 1. jainasiddhAnta bola saMgraha bhAga 5, bola 865 pR0 161-162 2. 'kSaumika' kA artha vRttikAra ne sAmAnya kapAsa se banA huA vastra kiyA hai, lekina yahA~ maha~ge vastroM kI sUcI meM use diyA hai, isakA rahasya yaha hai ki jo sUtI vastra ho, lekina bahuta hI bArIka ho, usa para sonecA~dI Adi ke kinArI-goTe lage hue hoM to vaha bahumUlya ho jaaegaa| nizIthacUrNi u07 meM to usakA artha hI dUsarA kiyA hai-'poMDamayA khommA, aNNe bhaNNaMti rukkhehito niggocchaMti, jahA veDahiMto pAdagA shaa|' -puSpoM ke reze se banA yA vRkSoM se nikalane vAle rasa se banA huA vstr| 3. 'kaNagakaMtANi' ke badale pAThAntara hai-knngNtaanni| artha hai-jisakI kinArI sunaharI hai, sone kI 4. 'kaNagapaTTANi' ke badale pAThAntara hai -knngpttttaanni| artha hai - jisake pRSThabhAga sone ke haiN| 5. 'kaNagakhacitaM' kA artha nizIthacUrNi meM kiyA gayA hai - kaNagasutteNa jassa phulliyA pADitA taM 'kaNagakhacitaM'-sone ke sUtra (dhAge) se jisa para phUla aMkita kiye haiM, vaha hai, kanaka-khacita / 'AbharaNA AbharaNavicittA' ina donoM kA artha nizIthacUrNi meM yoM diyA hai- 'ekAbharaNena maMDitA aabhrnnaa| chapatrika-caMdalehika-svastika-ghaMTika-mottikamAdIhiM maMDitA aabhrnnvicittaa'|- arthAt - eka AbhUSaNa se maMDitavastra AbharaNavastra, aura chapatrika (patra, candralekhA, svAstika ghaMTikA Adi namUnoM se niSpanna) vastra ko AbharaNavicitra kahate haiN| Page #266 -------------------------------------------------------------------------- ________________ paMcama adhyayana : prathama uddezaka: sUtra 557-558 - roma se niSpanna, kAyaka - indranIlavarNa kapAsa se nirmita, kSaumika dukUla - gaur3adeza meM utpanna viziSTa kapAsa se bane hue vastra, paTTarezama ke vastra, malayaja (candana) ke sUte se bane yA malayadeza meM bane vastra, valkala tantuoM se nirmita vastra, aMzaka - bArIka vastra, cInAMzuka cIna deza ke bane atyanta sUkSma evaM komala vastra, dezarAga - eka pradeza se raMge hue, amila---romadeza meM nirmitta, garjala - pahanate samaya bijalI ke samAna kar3akar3a zabda karane vAle vastra, sphaTikasphaTika ke samAna svaccha pArasI kaMbala, yA moTA kaMbala tathA anya isI prakAra ke bahumUlya vastra prApta hone para bhI vicArazIla sAdhu unheM grahaNa na kare / - - 558: sAdhu yA sAdhvI yadi carma se niSpanna oDhane ke vastra jAne jaise ki audra - sindhu deza ke matsya ke carma aura sUkSma roma se niSpanna vastra, peSa- sindhudeza ke sUkSma carmavAle jAnavaroM se niSpanna, peSaleza - usI ke carma para sthita sUkSma romoM se bane hue, kRSNa, nIla aura gauravarNa ke mRgoM ke camar3oM se nirmita vastra, svarNarasa meM lipaTe vastra, sone kI kAnti vAle vastra, sone ke rasa kI paTTiyA~ diye hue vastra, , sone ke puSpa gucchoM se aMkita, sone ke tAroM se jaTita aura svarNa candrikAoM se sparzita, vyAghracarma, cIte kA carma, AbharaNoM se maNDita, AbharaNoM se citrita ye tathA anya isI prakAra ke carma - niSpanna prAvaraNa vastra prApta hone para bhI grahaNa na kare / - - 241 - - -- vivecana bahumUlya evaM carma - niSpanna vastra grahaNa- niSedha - prastuta sUtradvaya meM usa yuga meM pracalita katipaya bahumUlya evaM carmanirmita vastroM ke grahaNa kA niSedha kiyA gayA hai| isa niSedha ke pIche nimnalikhita kAraNa ho sakate haiM (1) ye aneka prakAra ke Arambha samArambha (prANi hiMsA) se taiyAra hote haiM / (2) inake curAye jAne kA, lUTe-chIne jAne kA Dara rahatA hai| (3) sAdhuoM ke dvArA aise vastroM kI adhika mAMga hone para aise vastroM ke lie una-una pazuoM ko mArA jAegA, bhayaMkara paMcendriyavadha hogA / (4) sAdhuoM ko ina bahumUlya vastroM para moha, mUrcchA paidA hogI, saMcita karake rakhane kI vRtti paidA hogii| (5) sAdhuoM kA jIvana sukumAra bana jaaegaa| (6) itane bahumUlya vastra sAdhAraNa gRhastha ke yahA~ mila nahIM skeNge| (7) viziSTa dhanADhya gRhastha bhaktibhAvavAlA nahIM hogA, to vaha sAdhuoM ko aise kImatI vastra nahIM degA, sAdhu unheM parezAna bhI kreNge| (8) bhaktimAna dhanADhya gRhastha mola lAkara yA vizeSa rUpa se bunakaroM se banavAkara degA / (9) eSaNAdoSa lagane kI sambhAvanA hai| (10) camar3e ke vastra ghRNAjanaka, apavitra aura amaMgala hone se inakA upayoga sAdhuoM ke lie ucita evaM zobhAspada nahIM / 1. AcArAMga mUla tathA vRtti patrAMka 394 ke AdhAra para Page #267 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 242 AcArAMga sUtra - dvitIya zrutaskandha 'mahAmUlya' kise kahate haiM isa viSaya meM abhayadevasUri ne batAyA hai - 'pATalIputra ke sikke se jisakA mUlya aThAraha mudrA (sikkA-rupayA) se lekara eka lAkha mudrA (rupayA) taka ho vaha mahAmUlya vastra hotA hai| ___ aNNatarANi vA tahappagArAI - bahumUlya evaM carma-nirmita vastra ke ye katipaya nAma zAstrakAra ne ginAe haiN| inake atirikta pratyeka yuga meM jo bhI bahumUlya, sUkSma, carma evaM romoM se nirmita, durlabha tathA mahAArambha se niSpanna hone vAle vastra pratIta hoM, unheM sAdhu grahaNa na kare, sUtrakAra kA yaha Azaya hai| 'AiNagANi' Adi padoM ke vizeSa artha - AcArAMgacUrNi, nizIthacUrNi Adi meM ina padoM ke viziSTa artha diye gae haiN| AiNagANi- ajina - carma se nirmit| AyANitosalideza meM atyanta sardI par3ane para bakariyoM ke khuroM meM sevAla jaisI vastu laga jAtI hai, use : ukhAr3akara usase banAye jAne vAle vastra / kAyANi-kAka deza meM kaue kI jAMgha kI maNi jisa tAlAba meM par3a jAtI hai, usa maNi kI jaisI prabhA hotI hai, vaisI hI vastra kI ho jAtI hai, una kAkamaNi raMjita vastroM ko kAkavastra kahate haiN| khomiyANi-kSoma kahate haiM pauMDa-puSpamaya vastra ko, athavA jaise vaTa vRkSa se zAkhAe~ nikalatI haiM vaise hI vRkSoM se laMbe-laMbe reze nikalate haiM, unase bane hue vastra, dugullANi-dukUla eka vRkSa kA nAma hai, usakI chAla lekara Ukhala meM kUTI jAtI hai, jaba vaha bhusse jaisI ho jAtI hai taba use pAnI meM bhigokara reze banAkara vastra nirmANa kiyA jAtA hai| paTTANi-tirIr3a vRkSa kI chAla ke tantu paTTasadRza hote haiM unase nirmitavastra tirIr3apaTTa vastra athavA rezama ke kIr3oM ke mu~ha se nikalane vAle tAroM se bane vastra / 2 malayANi-malayadeza (maisUra Adi) meM candana ke pattoM ko sar3AyA jAtA hai, phira unake rezoM se bane vastra, pattuNNANivalkala se bane hue bArIka vastra 3 , desarAgA- jisa deza meM raMgane kI jo vidhi hai, usa deza meM raMge hue vastra, gajalANi- jinake pahanane para vidyutgarjana-sA kar3akar3a zabda hotA hai, ve garjala vstr| kaNago- sone ko pighalA kara usase sUta raMgA jAtA hai, aura vastra banAye jAte haiN| kaNagakaMtANi- jinake sone kI kinArI ho, aise vstr| vivagghANi-cIte kA cmdd'aa| kautapa Adi ke grahaNa kA niSedha kyoM?-- kautapa, kaMbala (phArasa deza ke bane galIce) 1. (ka) sthAnAMga vRtti, patra 322 (kha) vinayapiTaka (mahAvagga) 8/8/12 pR0 298 meM zivideza meM bane 'siveyyakavastra' kA ullekha hai, jo eka lAkha mudrA meM milatA thaa| 2. anuyogadvArasUtra (37) kI TIkA ke anusAra - kisI jaMgala meM saMcita kiye hue mAMsa ke cAroM ora ekatrita kIr3oM se 'paTTa' vastra banAye jAte the| 3. 'patrorNa' kA ullekha mahAbhArata 2/ 78/ 54 meM bhI hai| -jaina0 sA0 bhA0 pR0 207 4. (ka) AcArAMga cUrNi ma0pA0Ti010 203, (kha) nizIrtha cUrNi u07 pR0 399, 400 (ga) pAia-sadda-mahaNNavo (gha) AcArAMga vRtti patrAMka 394 Page #268 -------------------------------------------------------------------------- ________________ paMcama adhyayana : prathama uddezaka: sUtra 559-560 243 tathA prAvAraka mahaMge hone ke atirikta ye bIca-bIca meM ghU~che, chidravAle yA pole hote haiM, jinameM jIva ghusa jAte haiM, jinake marane kI AzaMkA rahatI hai tathA pratilekhana bhI ThIka se nahIM ho sakatA, ina saba doSoM ke kAraNa ye vastra agrAhya koTi meM ginAye haiM / 1 vastraiSaNA kI cAra pratimAeM 559. icceyAiM AyayaNAI uvAtikamma aha bhikkhU jANejjA cauhiM paDiMmAhiM vatthaM ettie / taMjahA - [ 1 ] tattha khalu imA paDhamA paDimA - se bhikkhU vA 2 uddisiya 2 vatthaM jAejjA, - jaMgiyaM vA bhaMgiyaM vA sANayaM vA pottagaM vA khomiyaM vA tUlakaDaM vA, tahappagAraM vatthaM sayaM vA NaM jAejjA paro vA se dejjA, phAsUyaM esaNijjaM lAbhe saMte jAva paDigAhejjA / [ 2 ] ahAvarA doccA paDimA - se bhikkhU vA 2 pehAe 2 vatthaM jAejjA, taMjahA gAhAvatI vA jAva kammakarI vA, se puvvAmeva AloejA - Auso ti vA bhaiNI tivA dAhisi me etto aNNataraM vatthaM? tahappagAraM vatthaM sayaM vA NaM jAejjA paro vA se dejjA, phAsUyaM esaNijjaM lAbhe saMte jAva 3 paDigAhejjA / doccA paDimA / - [ 3 ] ahAvarA taccA paDimA -- se bhikkhU vA 2 sejjaM puNa vatthaM jANejjA, taMjahAaMtarijjagaM vA uttarijjagaM vA, tahappagAraM vatthaM sayaM vA NaM jAejA jAva 4 paDigAhejjA / taccA paDimA / [4] ahAvarA caMutthA paDimA -- se bhikkhU vA 2 ujjhiyadhammiyaM vatthaM jAejA jaM caNe bahave samaNa-mAhaNa- atihi-kivaNa - vaNImagA NAvakaMkhaMti, tahappagAraM ujjhiyadhammiyaM vatthaM sayaM vA NaM jAejjA paro vA se dejjA, phAsuyaM 5 jAva paDigAhejjA / cautthA paDimA / -- -- 1. AcArAMga cUrNi mU0 pA0 Ti0 pR0 202 koyava-kaMbalapAvArAdINi susi dosAya Na gRhIyAt / 2. cUrNi (AcA0 ) meM isa pATha kI vyAkhyA isa prakAra milatI hai - 'cauro paDimA - uddisiya jaMgiya - mAdI | bitiyaM peDAe pucchite bhaNati - erisaM / ahavA pehAe ukkheva nikkheva niddesaM bIyANa uvariM / tatiyAe aMtarijjagaM sADato, uttarijjagaM paMguraNaM / ahavA aMtarijjagaM heTThipattharaNaM, uttarijjagaM pacchAo / ujjhiyadhammiyaM cauvvidhaM davvAdi AlAvagasiddhaM / - * arthAt - - cAra pratimAe~ haiM - (1) jaMgIya Adi cAroM meM se kisI bhI eka prakAra ke vastra ko uddezya karake grahaNa karane kA saMkalpa / (2) dUsarI pratimA prekSApUrvaka nizcita karanA, pUchane para kahanA - nikSepa kA nirdeza bhI isake sAtha hai | (3) tRtIya pratimA meM antarIyaka vastra, cAdara aura uttarIyaka Upara lapeTane kA, athavA antarIyaka nIce bichAne kA , uttarIyaka pracchAdana paTa / (4) ujjhitadhArmika ke dravyAdi caturvidha AlApaka haiN| (bRhatkalpa sUtra vRtti pR0 180 aura nizItha cUrNi u0 5 ( pR0 568) meM bhI isakA ullekha hai| -- * aisA vastra / bIjoM para utkSepa yA 3. 'jAva' zabda se yahA~ 'lAbhe saMte' se lekara 'paDigAhejjA' taka kA pATha sU0 409 ke anusAra hai / ) 4. 5. jAva zabda se yahA~ isI sUtra ke [2] vibhAga meM ullikhita pATha samajhanA caahie| yahA~ 'jAva' zabda se 'phAsuyaM' se lekara 'paDigAhejjA' taka kA pATha sU0 409 ke anusAra samajheM / Page #269 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 244 AcArAMga sUtra - dvitIya zrutaskandha 560. iccetANaM cauNhaM paDimANaM jahA piMDesaNAe / 559.ina (pUrvokta) doSoM ke AyatanoM (sthAnoM) ko chor3akara cAra pratimAoM (abhigrahavizeSoM) se vastraiSaNA karanI caahie| [1] pahalI pratimA- vaha sAdhu yA sAdhvI mana meM pahale saMkalpa kiye hue vastra kI yAcanA kare, jaise ki- jAMgamika, bhAMgika, sAnaja, potraka, kSaumika yA tUlanirmita vastra (ina vastra prakAroM meM se eka prakAra ke vastra grahaNa kA mana meM nizcaya kare), usa prakAra ke vastra kI svayaM yAcanA kare athavA gRhastha svayaM de to prAsuka aura eSaNIya hone para grahaNa kre| [2] dUsarI pratimA - vaha sAdhu yA sAdhvI (gRhastha ke yahA~) vastra ko pahale dekhakara gRhasvAmI yAvat naukarAnI Adi se usakI yAcanA kre| dekhakara isa prakAra kahe-AyuSmana gahastha bhAI! athavA bahana ! kyA tuma ina vastroM meM se kisI eka vastra ko mujhe doge/ dogI? isa prakAra sAdhu yA sAdhvI pahale svayaM vastra kI yAcanA kare athavA vaha gRhastha de to prAsuka evaM eSaNIya hone para grahaNa kre| yaha dUsarI pratimA huii| [3] tIsarI pratimA - sAdhu yA sAdhvI (gRhastha dvArA paribhukta prAyaH) vastra ke sambandha meM jAne, jaise ki- andara pahanane ke yogya yA Upara pahanane ke yogya cAdara Adi antriiy| tadanantara isa prakAra ke vastra kI svayaM yAcanA kare yA gRhastha use svayaM de to usa vastra ko prAsuka evaM eSaNIya hone para milane para grahaNa kre| yaha tIsarI pratimA huii| [4] cauthI pratimA - vaha sAdhu yA sAdhvI ujjhitadhArmika (gRhastha ke dvArA pahanane ke bAda pheMke hue) vastra kI yAcanA kre| jisa vastra ko bahuta se anya zAkyAdi bhikSu yAvat bhikhArI loga bhI lenA na cAheM, aise ujjhita-dhArmika (pheMkane yogya) vastra kI svayaM yAcanA kare athavA vaha gRhastha svayaM hI sAdhu ko de to usa vastu ko prAsuka aura eSaNIya jAnakara grahaNa kara le| yaha cauthI pratimA huii| 560. ina cAroM pratimAoM ke viSaya meM jaise piNDaiSaNA adhyayana meM varNana kiyA gayA hai, vaise hI yahA~ samajha lenA caahie|, vivecana - vastraiSaNA se sambandhita cAra pratijJAe~ - piNDaiSaNA-adhyayana meM jaise piNDaiSaNA kI 4 pratijJAe~ batAI gaI haiM, vaise hI yahA~ vastraiSaNA se sambandhita 4 pratijJAe~ batAI gaI haiN| unake nAma isa prakAra haiM - 1. uddiSTA, 2. prekSitA,3. paribhukta pUrvA aura 4. ujjhitdhaarmik| cAroM pratijJAoM kA svarUpa isa prakAra hai - (1) maiM pahale se saMkalpa yA nAmollekha karake vastra kI yAcanA kruuNgaa| (2) maiM vastra ko svayaM dekhakara hI yAcanA kruuNgaa| (3) andara pahanane ke yA bAhara oDhane ke jisa vastra ko dAtA ne pahale upayoga kara liyA hai, usI ko grahaNa kruuNgaa| Page #270 -------------------------------------------------------------------------- ________________ paMcama adhyayana : prathama uddezaka: sUtra 561-567 (4) jo vastra aba kAma kA nahIM rahA, pheMkane yogya hai, usI vastra ko grahaNa karU~gA / jo sAdhu jisa prakAra kI pratijJA karatA hai, vaha apanI pratijJA ke anusAra vastra mile, grahaNa karatA hai, anyathA nahIM / to parantu piNDaiSaNA adhyayana meM ukta pratijJApAlana se prAdurbhUta ahaMkAra ke visarjana kI bAta yahA~ bhI zAstrakAra ne sUtra 560 ke dvArA abhivyakta kI hai / vastraiSaNA - pratimApAlaka sAdhu svayaM ko utkRSTa aura dUsare sAdhuoM ko nikRSTa na mAne / vaha sabhI prakAra ke pratimApAlaka sAdhuoM ko jinAjJAnuvartI tathA samAna mAne / samAdhibhAva meM rahe / 1 anaiSaNIya vastra - grahaNa - niSedha . 2 561. siyA NaM etAe esaNAe esamANaM paro vadejjA AusaMto samaNA ! ejAhi tumaM mAseNa vA dasarAteNa vA paMcarAteNa vA sute ' vA sutatare vA, to te vayaM Auso ! aNNataraM vatthaM dAsAmI / etappAraM NigghosaM soccA nisamma se puvvAmeva AloejA Auso ! ti bhagiNI! ti vA, No khalu se kappati etappagAre saMgAre 3 paDisuNettae, abhikakha dAuM idANimeva dalayAhiM / vA, 564. siyA NaM paro NettA vadejjA vatthaM siNANeNa vA jAva AghaMsittA vA 562. se NevaM vadaMtaM paro vadejjA AusaMto samaNA ! aNugacchAhi 4, to te vayaM aNNataraM vatthaM dAsAmo / se puvvAmeva AloejjA- Auso ! ti vA, bhaiNI ! ti vA, No khalu me kappati eyappagAre saMgAravayaNe paDisuNettae, abhikaMkhasi me dAuM iyANimeva dalayAhi / 563. se sevaM vadaMtaM paro NettA vadejjA Auso ! ti vA, bhagiNI ! ti vA, AharetaM vatthaM samaNassa dAsAmo ' aviyAiM vayaM pacchA vi appaNo sayaTThAe pANAI bhUtAiM jIvAI sattAI samAraMbha samuddissa jAva cetessaamo| etappagAraM nigghosaM soccA nisamma tahappagAraM vatthaM aphAsuyaM jAva No paDigAhejA / 5. ne bhAvArtha diyA hai| - 11 - - -- 245 -- 1. (ka) AcArAMga vRtti patrAMka 395 ke AdhAra para (kha) AcA0 cUrNi mUlapATha TippaNa pR0 204 2. 'sute vA sutatare vA' ke badale 'sutteNa vA suttatare vA 'sue vA sutatarAe vA', 'suteNa vA sutatateNa 'vA' Adi pAThAntara haiN| 3. 'saMgAre' ke badale 'saMgAravayaNe' pATha hai| 4. 'aNugacchAhi' ke badale pAThAntara hai. - 'ahuNA gacchAhi' / arthAt - 'isa samaya to jAo' vRttikAra 'anugaccha tAvat punaH stokavelAyAM samAgatAya daasyaami|' abhI to jaao| phira thor3I dera meM lauTane para dU~gI / dU~gA / 'dAsAmo' ke badale 'ceyAmo' evaM 'dAhAmo' pAThAntara haiM / artha samAna hai| Auso ! ti vA, bhaiNI ! ti vA, Ahara evaM paghaMsittA vA samaNassa NaM daasaamo| etappagAraM Page #271 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 246 AcArAMga sUtra - dvitIya zrutaskandha nigghosaM soccA nisamma se puvvAmeva AloejjA- Auso! tivA, bhaiNI! ti vA, mA etaM tumaM vatthaM siNANeNa vA jAva paghaMsAhi vA, abhikaMkhasi me dAtuM emeva dlyaahi| se sevaM vadaMtassa paro siNANeNa vA jAva paghaMsittA[vA?] dlejjaa|dlppgaarNvtthN aphAsuyaMjAva' No pddigaahejjaa| 565. se NaM paro NettA vadejA-Auso ! ti vA, bhaiNI ! ti.vA, Ahara iyaM vatthaM sIodagaviyaDeNa vA usiNodagaviyaMDeNa vA uccholettA 2 vA padhovettA vA samaNassa NaM daasaamo| eyappagAraM nigghosaM, taheva, navaraM mA eyaM tumaM vatthaM sIodagaviyaDeNa vA usiNodagaviyaDeNa vA uccholehi vA padhovehi vaa| abhikaMkhasi me dAtuM sesaM taheva jAvare No pddigaahejaa| 566. se NaM paro NettA vadejA-Auso ! ti vA, bhaiNI ! ti vA, AharetaM vatthaM kaMdANivA jAva hariyANi vA visodhettaasmnnssnnNdaasaamo| etappagAraMNigdhosaMsoccA nisamma jAva 5 bhaiNI ! ti vA, mA etiANi tumaM kaMdANi vA jAva visohehi, No khalu me kappati eyappagAre vatthe pddigaahitte| 567. se sevaM vadaMtassa paro kaMdANi vA jAva 6 visohettA dlejaa| tahappagAraM vatthaM aphAsuyaM jAva No pddigaahejaa| 561. kadAcit ina (pUrvokta ) vastra-eSaNAoM se vastra kI gaveSaNA karane vAle sAdhu ko koI gRhastha kahe ki - 'AyuSman zramaNa! tuma isa samaya jAo, eka mAsa, yA dasa yA pA~ca rAta ke bAda athavA kala yA parasoM AnA, taba hama tumheM eka vastra deNge|' isa prakAra kA kathana sunakara hRdaya meM dhAraNa karake vaha sAdhu vicAra kara pahale hI kaha de -'AyuSman gRhastha! athavA bahana! mere lie isa prakAra kA saMketapUrvaka vacana svIkAra karanA kalpanIya nahIM hai| agara mujhe vastra denA cAhate ho (de sakate ho) to abhI de do|' ___ 562. usa sAdhu ke isa prakAra kahane para bhI yadi vaha gRhastha yoM kahe ki - 'AyuSman zramaNa ! abhI tuma jaao| thor3I dera bAda AnA, hama tumheM eka vastra de deNge|' isa para vaha pahale 1. yahA~ 'jAva' zabda se 'aphAsuyaM' se lekara 'paDiggAhejjA' taka kA sArA pATha sUtra 324 ke anusAra samajhanA caahie| 2. 'uccholettA padhovettA' ke badale pAThAntara haiM - ucchAlettA pacchAlettA, ucchuleja vA pahoeja vaa| 3. yahA~ jAva' zabda se sU0 564 ke anusAra zeSa pATha smjheN| 4. visodhettA kA tAtparya vRttikAra likhate haiM-'kaMdAdIni vastrAdapanIya'- arthAt - kaMda Adi jo vastra meM rakhe haiM, unheM nikAlakara sApha krke| 5. yahA~ jAva zabda se 'nisamma' se 'bhaiNI' taka kA pATha sU0 564 ke anusAra smjheN| 6. jAva zabda se yahA~ 'kaMdANi' se 'hariyANi' taka kA sArA pATha sU0 417 ke anusAra smjheN| nA Page #272 -------------------------------------------------------------------------- ________________ paMcama adhyayana : prathama uddezaka: sUtra 561-567 mana meM vicAra karake usa gRhastha se kahe 'AyuSman gRhastha athavA bahana ! mere lie isa prakAra se saMketapUrvaka vacana svIkAra karanA kalpanIya nahIM hai| agara mujhe denA cAhate / cAhatI ho to isI samaya de do / ' 247 563. sAdhu ke isa prakAra kahane para yadi vaha gRhastha ghara ke kisI sadasya ( bahana Adi) ko ( bulAkara ) yoM kahe ki 'AyuSman yA bahana ! vaha vastra lAo, hama use zramaNa ko deNge| hama to apane nijI prayojana ke lie bAda meM bhI prANI, bhUta, jIva aura satvoM kA samArambha karake aura uddezya karake yAvat aura vastra banavA leNge|' isa prakAra kA vArtAlApa sunakara usa para vicAra karake usa prakAra ke vastra ko aprAsuka evaM aneSaNIya jAnakara grahaNa na kare / 564. kadAcit gRhasvAmI ghara ke kisI vyakti se yoM kahe ki " AyuSman athavA bahana ! vaha vastra lAo, to hama use snAnIya padArtha se, candana Adi udvartana dravya se, lodha se, varNa se, cUrNa se yA padma Adi sugandhita padArthoM se, eka bAra yA bAra-bAra ghisakara zramaNa ko deNge|" isa prakAra kA kathana sunakara evaM usa para vicAra karake vaha sAdhu pahale se hI kaha de -' AyuSman gRhastha ! yA AyuSmatI bahana ! tuma isa vastra ko snAnIya padArtha se yAvat padma Adi sugandhita dravyoM se AgharSaNa yAM pragharSaNa mata kro| yadi mujhe vaha vastra denA cAhate / cAhatI ho to aise hI de do / ' sAdhu ke dvArA isa prakAra kahane para bhI vaha gRhastha snAnIya sugandhita dravyoM se eka bAra yA bAra-bAra ghisakara usa vastra ko dene lage to usa prakAra ke vastra ko aprAsuka evaM aneSaNIya jAnakara milane para bhI grahaNa na kare / 565. kadAcit gRhapati ghara ke kisI sadasya se kahe ki " AyuSman ! yA bahana ! usa vastra ko lAo, hama use prAsuka zItala jala se yA prAsuka uSNa jala se eka bAra yA kaI bAra dhokara zramaNa ko deNge|" isa prakAra kI bAta sunakara evaM usa para vicAra karake vaha pahale hI dAtA se kaha de 'AyuSman gRhastha (bhAI) ! yA bahana ! isa vastra ko tuma prAsuka zItala jala se yA prA uSNa jala se eka bAra yA kaI bAra mata dhoo / yadi mujhe ise denA cAhate ho to aise hI de do|' isa prakAra kahane para bhI yadi vaha gRhastha usa vastra ko ThaNDe yA garma jala se eka bAra yA kaI bAra dhokara sAdhu ko dene lage to vaha usa prakAra ke vastra ko aprAsuka evaM aneSaNIya jAnakara milane para bhI grahaNa na kare / - 566. yadi vaha gRhastha apane ghara ke kisI vyakti se yoM kahe ki AyuSman ! yA bahana ! usa vastra ko lAo, hama usameM se kanda yAvat harI (vanaspati) nikAlakara (vizuddha karake) sAdhu ko deNge| isa prakAra kI bAta sunakara, usa para vicAra karake vaha pahale hI dAtA se kaha de 44 - 'AyuSman gRhastha ! yA bahana ! isa vastra meM se kanda yAvat harI mata nikAlo (vizuddha mata karo) mere lie isa prakAra kA vastra grahaNa karanA kalpanIya nahIM hai|" Page #273 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 248 AcArAMga sUtra - dvitIya zrutaskandha 567. sAdhu ke dvArA isa prakAra kahane para bhI baha gRhastha kanda yAvat harI vastu ko nikAla kara (vizuddha karake) dene lage to usa prakAra ke vastra ko aprAsuka evaM aneSaNIya samajha kara prApta hone para bhI grahaNa na kre| vivecana-vividha aneSaNIya vastroM ke grahaNa kA niSedha-sU0 561 se 567 taka sAta sUtroM meM nimnalikhita paristhitiyoM meM vastra grahaNa karane kA niSedha kiyA gayA hai - (1) eka do dina se lekara eka mAsa taka ke bAda le jAne ke lie sAdhu ko vacanabaddha karake denA caahe| (2) thor3I dera bAda Akara le jAne ke lie vacanabaddha karake denA caahe| (3) yA vaha vastra sAdhu ko dekara apane lie dUsarA vastra banA lene kA vicAra prakaTa kre| (4) sugandhita dravyoM se suvAsita karake (puruSAntarakRta, paribhukta yA Asevita batAne kI apekSA se) dene kA vicAra prakaTa kre| (5) ThaNDe yA garma prAsuka jala se dhokara dene ke vicAra prakaTa kre| (6) usameM par3e hue kanda yA harI Adi sacitta padArthoM ko nikAlakara sApha karake dene kA vicAra prakaTa kre| (7) tathA vaisA karake dene lage to aise aneSaNIya vastra ke lene se hiMsA, pazcAtkarma Adi doSoM kI sambhAvanA hai| 1 'saMgAre paDisuNettae' Adi padoM kA artha - saMgAre - vAdA karanA, yA saMketa karanA, . vacanabaddha honaa| saMgAravayaNe- saMketavacana, vAde kI bAta, kisI khAsa vacana meM baMdha jaanaa| paDisuNettae - svIkAra krnaa| 2 vastra-grahaNa-pUrva pratilekhanA vidhAna 568. siyA se paro NettA vatthaM nisirejA, se putvAmeva AloejA-Auso! ti vA, bhaiNI ! ti vA, tumaM cevaNaM saMtiyaM vatthaM aMtoaMteNa pddilehissaami| kevalI buuyaaaayaannmeyN| vatthaMte obaddhaM 3 siyA kuMDale vA guNe vA hiraNNe vA suvaNNe vA maNI vA jAva rataNAvalI vA pANe vA bIe vA harite vaa| aha bhikkhUNaM puvvovadiTThA 4 jaM puvvAmeva vatthaM aMtoaMteNa philehejaa| 1. AcArAMga mUla evaM vRtti patrAMka 395 ke AdhAra para 2. (ka) AcA0 (arthAgama khaNDa 1) pR0 131 (kha) pAia-sadda-mahaNNavo pR0 834 3. 'atyaMte obaddha' ke badale pAThAntara haiM - 'vattheNa obaddhaM', 'vatthaMteNa ubaddhaM', 'vatthaMte baddhe' / artha hai-vahA~ vastra ke anta -kinAre yA palle meM koI vastu ba~dhI ho| Page #274 -------------------------------------------------------------------------- ________________ paMcama adhyayana : prathama uddezaka : sUtra 569-571 249 568. kadAcit vaha gRhasvAmI (sAdhu ke dvArA yAcanA karane para) vastra (ghara se lAkara) sAdhu ko de, to vaha pahale hI vicAra karake usase kahe-AyuSman gRhastha! yA bahana! tumhAre hI isa vastra ko maiM andara-bAhara cAroM ora se (kholakara) bhalIbhA~ti dekhUgA, kyoMki kevalI bhagavAn kahate haiM - vastra ko pratilekhanA kiye binA lenA karmabandhana kA kAraNa hai| kadAcit usa vastra ke sire para kucha ba~dhA ho, koI kuNDala ba~dhA ho, yA dhAgA, cA~dI, sonA, maNiratna, yAvat ratnoM kI mAlA ba~dhI ho, yA koI prANI, bIja yA harI vanaspati ba~dhI ho| isIlie bhikSuoM ke lie tIrthaMkara Adi AptapuruSoM ne pahale se hI isa pratijJA, hetu, kAraNa aura upadeza kA nirdeza kiyA hai ki sAdhu vastragrahaNa se pahale hI usa vastra kI andara-bAhara cAroM ora se pratilekhanA kre| vivecana- vastra lene se pUrva bhalIbhA~ti dekhabhAla leM- prastuta sUtra meM vastra grahaNa karane se pUrva eka vizeSa sAvadhAnI kI ora saMketa kiyA hai, vaha hai vastra ko pahale andara-bAhara sabhI konoM se acchI taraha dekha-bhAla kara leN| binA pratilekhana kiye vastra le lene se nimnalikhita khataroM kI sambhAvanA hai--(1) vastra ke palle meM koI kImatI cIja baMdhI ho, sAdhu ko use rakhane se parigraha doSa lagegA, (2) gRhastha kI vaha cIja guma ho jAne se use sAdhu para zaMkA hogI, (3)vastra bIca meM se phaTA ho to phira sAdha kA usa vastra ke grahaNa karane kA prayojana siddha na hogA. (4) vastra ko gRhastha ne sAdhu ke liye vividha dravyoM se suvAsita kara rakhA ho, yA usameM bIca meM phUlapattI Adi yA cA~dI sone ke belabUTe Adi kiye hoN| (5) usa vastra meM dImaka, khaTamala, , cIMTI Adi koI jIva lagA ho, bIja ba~dhe hoM yA harI vanaspati baMdhI ho to jIva-hiMsA kI saMbhAvanA hai| (6 ) kisI ne dveSavaza usa vastra para viSa lagA diyA ho, jise pahanate hI prANaviyoga kI saMbhAvanA ho| (7) usa vastra kI apekSita lambAI-caur3AI na ho| isIlie sAdhu ko ukta vastra apanI nizrAya meM lene se pUrva gRhastha se kahanA cAhie -"tumaMcevaNaMsaMtibaMbatthaM aMtoaMteNa ghddilehissaami|" - arthAt maiM pratilekhana karatA hU~ ki jaba taka yaha vastra tumhAre svAmitva kA yA tumhArA hai...| 2 grAhya-agrAhya vastra-viveka 569. se bhikkhU vA 2 se jaM puNa vatthaM jANejA saaMDaM jAva saMtANaM tahappagAraM batthaM akAsuyaM jAva No pddigaahejaa| 57..se bhikkhu bA 2 se jaM puNa batthaM jANejA appaMDaM jAva saMtAgagaM aNalaM abhiraM adhuvaM adhAraNijaM roijaMtaMNa ruccati,3 tahabagAraM batthaM aphAsu jAva No pddigaahejaa| 1. AcArAMga mUla pATha evaM vRtti patrAMka 385 2. AcArAMga vRtti patrAMka 385 3. 'Na ruccati' ke badale pAThAntara hai-'no roijja, no roci|' artha samAna hai| Page #275 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 250 571. se bhikkhU vA 2 se jjaM puNa vatthaM jANejjA appaMDaM jAva saMtANayaM alaM thiraM dhuvaM dhAraNijjaM roijjaMtaM ruccati / tahappagAraM vatthaM phAsUyaM jAva paDigAhejjA / AcArAMga sUtra - 569. sAdhu yA sAdhvI yadi aise vastra ko jAne jo ki aMDoM se yAvat makar3I ke jAloM se yukta haiM to usa prakAra ke vastra ko aprAsuka evaM aneSaNIya mAna kara prApta hone para bhI grahaNa na kare / 570 sAdhu yA sAdhvI yadi jAne ke yaha vastra aMDoM se yAvat makar3I ke jAloM se to rahita hai, kintu abhISTa kArya karane meM asamartha hai, asthira (TikAU nahIM ) hai, yA jIrNa hai, adhruva (thor3e samaya ke lie diyA jAne vAlA) hai, dhAraNa karane ke yogya nahIM hai, ruci hone para bhI dAtA aura sAdhu kI usameM ruci nahIM ho, to usa prakAra ke vastra ko aprAsuka aura aneSaNIya samajha kara milane para bhI grahaNa na kare / dvitIya zrutaskandha 571. sAdhu yA sAdhvI yadi aisA vastra jAne, jo ki aNDoM se, yAvat makar3I ke jAloM se rahita hai, sAtha hI vaha vastra abhISTa kArya karane meM samartha, sthira, dhruvaM, dhAraNa karane yogya hai, dAtA kI ruci ko dekhakara sAdhu ke lie bhI kalpanIya ho to usa prakAra ke vastra ko prAsuka aura eSaNIya samajha kara prApta hone para sAdhu grahaNa kara sakatA hai| - vivecana - vastra - grahaNa- agrahaNa-viveka - prastuta tIna sUtroM meM yaha viveka batAyA gayA hai ki kauna - sA vastra sAdhu ko grahaNa nahIM karanA cAhie, aura kauna-sA grahaNa karanA cAhie / agrAhya vastra - 1. jo aMDe Adi jIva-jantuoM se yukta ho, 2, abhiSTa kArya karane meM asamartha ho, 3. asthira ho, 4. alpakAla ke lie deya hone se adhruva ho, 5. dhAraNa karane yogya nahIM ho, 6. dAtA kI ruci na ho, to sAdhu ke lie vaha kalpanIya nahIM hai / isake viparIta jIvAdi se rahita, abhISTa kArya karane meM samartha Adi kalpanIya, prAsuka aura eSaNIya vastra ko sAdhu grahaNa kara sakatA hai / ' vastragrahaNa - agrahaNa ke 16 vikalpa -- vRttikAra ne batAyA hai ki aNalaM, athiraM, adhuvaM, adhAraNijjaM ina cAroM padoM ke solaha bhaMga (vikalpa) hote haiM, inameM prArambha meM 15 bhaMga azuddha haiM, solahavAM, bhaMga 'alaM, sthiraM dhruvaM, dhAraNIyaM 'zuddha hai| tAtparya yaha hai ki jo vastra ina cAroM vizeSaNoM yukta hogA, vahI grAhya hogA, anyathA, ina cAroM meM se yadi eka vizeSaNa se bhI yukta na hogA, to vaha azuddha hogA aura agrAhya mAnA jAyegA / 2 se - 'alaNaM' Adi padoM ke artha aNalaM - jo vastra abhISTa (pahanane or3hane vagairaha ) kArya ke lie aparyApta asamartha ho, yAnI jisakI lambAI-caur3AI kama ho / athiraM - jo majabUta, aura TikAU na ho, jIrNa ho jaldI hI phaTa jAnevAlA ho| adhuvaM-- jo pratihArika (pADihAraya) - 1. AcArAMga mUlapATha evaM vRtti patrAMka 396 ke AdhAra para 2. AcArAMga vRtti patrAMka 396 Page #276 -------------------------------------------------------------------------- ________________ paMcama adhyayana : prathama uddezaka : sUtra 572-574 251 thor3e samaya ke upayoga ke lie diyA gayA ho| adhAraNijaM - jo aprazasta ho, khaMjana Adi ke cihna (dhabbe) jisa para aMkita hoM, ataH jo vastra lakSaNahIna ho| roijaM taM Na ruccati - - isa prakAra cAroM vizeSatAoM se yukta prazasta vastra rucikara evaM deya hone para bhI dAtA kI ruci na ho, athavA sAdhu ko lenA pasanda yA kalpanIya na ho to vaisA vastra bhI agrAhya hai| vastra-prakSAlana niSedha 572. se bhikkhU vA 2 'No Navae me vatthe' tti kaTTa No bahudesieNa siNANeNa vAre jAva padhaMseja vaa| 573. se bhikkhU vA 'No Navae me vatthe' tti kaTTa No bahudesieNa sIodagaviyaDeNa vA usINodagaviyaDeNa vAre jAva padhoeja vaa| 574 se bhikkhU vA 2 'dubbhigaMdhe me vatthe' tti kaTTa NobahudesieNa siNANeNa vA taheva sItodagaviyaDeNa vA usiNodagaviyaDeNa vA aalaavo| 572.: merA vastra nayA nahIM hai|' aisA soca kara sAdhu yA sAdhvI use [purAne vastra ko ] thor3e va bahuta sugandhita dravya se yAvat padmarAga se AgharSita-pragharSita na kre| 573. 'merA vastra nUtana nahIM hai,' isa abhiprAya se sAdhu yA sAdhvI usa malina vastra ko bahuta bAra thor3e-bahuta zItala yA uSNa prAsuka jala se eka bAra yA bAra-bAra prakSAlana na kre| 574. 'merA vastra durgandhita hai', yoM socakara use [vibhUSA kI dRSTi se] bahuta bAra thor3ebahuta sugandhita dravya Adi se AgharSita-pragharSita na kare, na hI zItala yA uSNa prAsuka jala se use eka bAra yA bAra-bAra dhoe| yaha AlApaka bhI pUrvavat hai| .vivecana-vastra ko sundara banAne kA prayatna : niSiddha - prastuta tIna sUtroM meM sundara evaM zobhanIya dikhAne kI dRSTi se vastra ko sugandhita dravyoM se suvAsita karane tathA zItala yA uSNa 1. (ka) AcArAMga vRtti patrAMka 396 / (kha) AcArAMga cUrNa mU. pA. TippaNa pR. 207 meM aNalaM- apajjatagaM, athiraM-dubbalagaM, adhuvaM-pADihAriyaM, adhAraNijaM- alakkhaNaM, etaM ceva na ruccti| (ga) nizItha bhASya gA. 4626 meM dekheM - 'aNalaM apajjattaM khalu, athiraM adaDhaM tu hoti NAyavvaM / adhuvaM tu pADihAriyamalakkhaNamadhAraNijaM tu|| 2. yahA~ 'jAva' zabda se 'siNANeNa vA' se 'paghaMsejaja vA' taka kA pATha sU. 421 ke anusAra smjheN| 3. yahA~ 'jAva' zabda se 'usiNodagaviyaDeNa vA' se 'padhoeja vA' taka kA pATha sU. 421 ke anusAra smjheN| Page #277 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 252 AcArAMga sUtra - dvitIya zrutaskandha jala se dhokara ujvala banAne kA niSedha hai| aisA karane se phaizana, sAjasajjA, vilAsa aura saukumArya Adi kA sAdhu-jIvana meM praveza ho jAne kI sambhAvanA hai, vibhUSA vRtti se sAdhu ke cikane karma bandhate 'bahudesieNa' yA 'bahu devasiteNa' kI vyAkhyA - vRttikAra ne isakA saMskRta meM 'bahuddezyena' rUpAntara karake artha kiyA hai -bahuddezyena-ISadbahunA arthAt- thor3e bahuta rUpa meM yA bahuta bAra thodd'aa-thodd'aa| cUrNikAra isakA bahudivasitaM' rUpAntara mAnakara vyAkhyA karate haiM - " bahudivasipiMDitaM bahudivasitaM, bahudivasitaM, bahugaM vA bahudivasitaM, loddhAdiNA sItodaeNa vA' arthAt lagAtAra bahuta dinoM taka kA nAma bahudivasita hai| athavA 'bahudivasitaM' kA artha hai-bahuta bAra dinoM tk| nizIthacUrNi meM donoM hI pAThoM ko mAnakara vyAkhyA kI hai--desonAmaM pstii| ekkA pasatI do bA tiNNi vA pasatIto deso bhaNNati, tiNhaM pareNa bahudeso bhnnnnti| aNAhArAdikakkeNa vA saMvAsiteNa, ettha egArAtisaMvAsitaM pi bahudevasiyaM bhnnti|' . arthAt - deza kA artha hai--'prasRti'- aMza, kinaarii| eka do yA tIna kinArI taka deza kahalAtA hai| tIna se uparAMta bahudeza kahalAtA hai| kalka Adi sugandhita dravyoM se suvAsita karake eka rAtri taka rakhanA bhI yahA~ bahudevasika kahalAtA hai| 2 vastra -sukhAne kA vidhi -niSedha 575. se bhikkhU vA 2 abhikaMkhejjA vatthaM AyAvettae vA payAvettae, vA , tahappagAraM vatthaMNe aNaMtarahitAe puDhavIeNo samaNiddhAe jAva: saMtAeNa AyAveja vA payAveja vaa| 576.sebhikkhU vA 2 abhikaMkhejjA vatthaM AyAvettae vA payAvettaevA, tahappagAraM vatthaM thUNasiM5 bA gihelugaMsi bA usuyAsi vA kAmajalaMsi vA aNNayare vA tahappagAre aMtalikkhajAte dubbaddhe duNNikkhite aNikaMpe calAcale No AyAveja vA payoveja vaa| 1. (ka) AcArAMga vRtti patrAMka 396 ke AdhAra para (kha) 'vibhUsAvattiyaM bhikkhU kammaM baMdhaI cikknnN|' saMsArasAyare ghore jeNa paDai duruttre|| -dazavaikAli sUtra a05 gA0 66 2. (ka) AcArAMga vRtti patrAMka 396 (kha) AcArAMga cUrNi mU0 pA0 Ti * pRSTha 208 (ga) nizIthacUrNi uddezaka 14 pR0 465 3. yahAM jAva' zabda se 'sasaNiddhAe' se 'saMtANae' taka kA pATha sU0 353 ke anusAra smjheN| 4. 'saMtAgae' ke badale pAThAntara hai-sasaMtANAya ssNtaannaae| 5. nizIthabhASya gAthA 4268 meM dekhie 'thUNA' Adi padoM ke artha - "thUNA u hoti viyalI, giheluo uMbaro unnaayvvo| udakhalaM ukhubAlaM, khiNANapIDhaM tu kAmajalaM // " Page #278 -------------------------------------------------------------------------- ________________ paMcama adhyayana : prathama uddezaka : sUtra 575-579 253 577. se bhikkhUvA 2 abhiMkakhejA vatthaM AyAvettae vA payAvettae vA, tahappagAraM vatthaM kuliyaMsi vA bhittisi vA silaMsi vA leluMsI vA aNNatare vA tahappagAre aMtalikkhajAte jAvaNo AyAveja vA payAvejjA vaa| 578. se bhikkhU vA 2 abhikaMkhejA vatthaM AyAvettae vA payAvettae vA, tahappagAraM vatthaM khaMdhaMsi vA maMcaMsi vA mAlaMsi vA pAsAyaMsi vA hammiyatalaMsi vA aNNatare vA tahappagAre aMtalikkhajAte 2 jAva No AyAveja vA payAveja vaa|| 579.settamAdAe egaMtamavakkamejjA, 2[ttA] ahe jhAmathaMDillaMsivA 3 jAva aNNataraMsi vA tahappagAraMsi thaMDillaMsi paDilehiya 2 pamajiya 2 tato saMjayAmeva vatthaM Ayoveja vA payAvejja vaa| 575. saMyamazIla sAdhu yA sAdhvI vastra ko dhUpa meM kama yA adhika sukhAnA cAhe to vaha vaise vastra ko sacitta pRthvI para, snigdha pRthvI para, tathA Upara se sacitta miTTI giratI ho, tathA aisI pRthvI para, sacitta zilA para, sacitta miTTI ke Dhele para, jisameM ghuna yA dImaka kA nivAsa ho aisI jIvAdhiSThita lakar3I para prANI, aNDe, bIja, makar3I ke jAle Adi jIva-jantu hoM, aise sthAna meM thor3A athavA adhika na sukhaae| 576. saMyamazIla sAdhu yA sAdhvI vastra ko dhUpa meM kama yA adhika sukhAnA cAhe to vaha usa prakAra ke vastra ko DhU~Tha para, daravAje kI dehalI para, Ukhala para, snAna karane kI caukI para, isa prakAra ke aura bhI aMtarikSa - bhUmi se U~ce sthAna para jo bhalIbhA~ti baMdhA huA nahIM hai, ThIka taraha se bhUmi para gAr3A huA yA rakhA huA nahIM hai, nizcala nahIM hai, havA se idhara-udhara calavicala ho rahA hai, (vahA~, vastra ko) AtApa yA pratApa na de (na sukhaae)| __.577. sAdhu yA sAdhvI yadi vastra ko dhUpa meM thor3A yA bahuta sukhAnA cAhate hoM to ghara kI dIvAra para, nadI ke taTa para, zilA para, ror3e-patthara para, yA anya kisI usa prakAra ke aMtarikSa (ucca) 1. (ka) kuliyaM' Adi padoM kA artha cUrNikAra ke anusAra-'kaliyaM'-kuDo diggho liso ghare ji digghAto kuDDA / je aMtimapacchimA tAo bhittiio|silaa- silA ev|lelu-lettuo| arthAt - kaliyaM laMbI patalI sI dIvAra, ghara meM jo lambI dIvAra hotI hai, vaha kulika yA kuDyA kahalAtI hai| jo aMtima yA pIche kI dIvAreM hotI haiM, ve bhittiyA~ yA bhIteM kahalAtI haiN| silA- zilA, cttttaan|leluu-ptthr ke Tukar3e, rodd'e| (kha) nizItha cUrNi (u.13 pR. 379 meM evaM bhASya gA. 4273) meM batAyA hai-'kuliyaM kuDU taM jato kavvamavatarati / iyarA saha karabhaeNa bhittI, naINaM vA taDI bhittii|'- kuliyaMkahate haiM,aisI kuDyA (dIvAra) ko , jisase utarA na jA ske| dUsarI bhittI hotI hai, jo kara ke bhaya (kara-bhIti) se banAI jAtI hai, isalie use bhittI kahate haiM, athavA nadI kA taTa bhI bhittI kahalAtA hai| 2. 'jAva' zabda se yahA~ 'aMtalikkhajAte 'se 'No AtAveja' taka kA pATha sUtra 576 ke anusAra hai| 3. yahA~ jAva' zabda se 'jhAmathaMDillaMsi vA' se 'aNNataresi' taka kA pATha sU0 324 ke anusAra smjheN| Page #279 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 254 AcArAMga sUtra - dvitIya zrutaskandha sthAna para jo ki bhalIbhA~ti baMdhA huA, yA jamIna para gar3A huA nahIM hai, caMcala Adi hai, yAvat thor3A yA adhika na sukhaae| 578. yadi sAdhu yA sAdhvI vastra ko dhUpa meM thor3A yA adhika sukhAnA cAhate hoM to usa vastra ko stambha para, maMca para, Upara kI maMjila para, mahala para, bhavana ke bhUmigRha meM, athavA isI prakAra ke anya aMtarikSajAta - U~ce sthAnoM para jo ki durbaddha, durnikSipta, kaMpita, evaM calAcala ho, (vahA~, vastra) thor3A yA bahuta na sukhaae| 1 / / 579. sAdhu usa vastra ko lekara ekAnta meM jAe; vahA~ jAkara (dekhe ki) jo bhUmi agni se dagdha ho, yAvat vahA~ anya koI usa prakAra kI niravadya acitta bhUmi ho, usa nirdoSa sthaMDilabhUmi kA bhalIbhA~ti pratilekhana evaM rajoharaNAdi se pramArjana karake tatpazcAt yatanApUrvaka usa vastra ko thor3A yA adhika dhUpa meM sukhaae| vivecana-pichale cAra sUtroM meM aise sthAnoM yA AdhAroM para vastra ko sukhAne kA niSedha kiyA hai - (1) jo sacitta ho, (2) sacitta jIva se adhiSThita ho, (3) sacitta para rakhI huI ho, (4) dUMTha, Ukhala, snAnapITha yA dehalI Adi jo cala-vicala ho, usa para (5 ) dIvAra, nadI-taTa, zilA, patthara Adi para, (6) khambhe, macAna, chata, mahala Adi kisI U~ce sthAna para jo ki caMcala ho, usa para yA tahakhAne meN| ina para vastra na sukhAne kA jo nirdeza hai, vaha hiMsA evaM Atma-virAdhanA kI dRSTi se tathA kapar3e ur3akara kahIM anyatra cale jAne yA ayatanApUrvaka gira jAne, havA meM pharaphaTa karane se ayatanA hone se dRSTi se hai, yahI kAraNa hai ki aMta meM sUtra 579 meM acita, nirdoSa sthaNDilabhUmi para pratilekhana-pramArjana karake yatanApUrvaka sukhAne kA vidhAna bhI kiyA gayA hai| 2 gihe lugaMsi Adi padoM ke artha - gihe lugaM - ghara ke dvAra kI dehalI, uNbraa| usuyaalN-uukhl| kAmajalaM - snaanpiitth| 3 580. etaM khalu tassa bhikkhussa vA 2 sAmaggiyaMjaM savvaTehiM sahitehiM sadA jaejjAsi tti bemi| 580.yahI (vastroM ke grahaNa-dhAraNa-parirakSaNa-sambandhI eSaNAvivekahI) usa sAdhu yA sAdhvI kA sampUrNa AcAra hai, jisameM sabhI arthoM evaM jJAnAdi AcAra se sahita hokara vaha sadA prayatnazIla rhe| - aisA maiM kahatA huuN| ||"vstraissnnaa" prathama uddezaka smaapt|| 1. bauddha zramaNa pahale jamIna para cIvara sukhA dete the, unameM dhUla laga jAtI, ata: bAda meM tathAgata ne tRNa saMtharI kI, tRNasaMtharI ko kIr3e khA jAte the isalie pazcAt bA~sa para rassI bA~dhakara sukhAne kI anumati dii| -vinayapiTaka pR. 278 2. AcArAMga vRtti patrAMka 396 3. (ka) nizIthabhASya gA. 4268 (kha) AcArAMgacUrNi mU. pA. Ti. pR.208 Page #280 -------------------------------------------------------------------------- ________________ paMcama adhyayana 255 bIo uddesao dvitIya uddezaka vastra-dhAraNa kI sahaja vidhi : 581.se bhikkhUvA 2 ahesaNijjAiMvatthAI jAejA, ahApariggahiyAiM vatthAiMdhArejA, NodhoejA,No raejA,No dhotarattAiMvatthAiMdhArejjA, apaliuMcamANe gAnaMtaresu, omcelie| etaM khalu vatthadhArissa saamggiyN| 581. sAdhu yA sAdhvI vastraiSaNA samiti ke anusAra eSaNIya vastroM kI yAcanA kare, aura jaise bhI vastra mileM aura lie hoM, vaise hI vastroM ko dhAraNa kare, parantu (vibhUSA ke lie) na unheM dhoe, na raMge aura na hI dhoe hue tathA raMge hue vastroM ko phne| una (binA ujale dhoe yA raMge) sAdhAraNa-se vastroM ko na chipAte hue grAma-grAmAntara meM samatApUrvaka vicaraNa kre| yahI vastradhArI sAdhu kA samagra AcAra sarvasva hai| vivecana-vastra-dhAraNa kA sahaja vidhAna- prastuta sUtra meM vastra-dhAraNa ke sambandha meM zAstrakAra ne 5 bAtoM kI ora sAdhu-sAdhvI kA dhyAna khIMcA hai - (1) sAde evaM sAdhAraNa alpamUlya vAle eSaNIya vastra kI yAcanA kre| (2) jaise bhI sAde evaM sAdhAraNa-se vastra mileM yA grahaNa kare, vaise hI svAbhAvika vastroM ko sahajabhAva se vaha phne-oddhe| (3) unheM raMga-dhokara yA ujjvala evaM camakIle-bhar3akIle banAkara na phne| (4) grAma-nagara Adi meM vicaraNa karate samaya bhI unhI sAdhAraNa-se vastroM meM rhe| (5) unheM chipAe nhiiN| 'apaliuMcamANe' Adi padoM ke artha- apaliuMcamANe- nahIM chipAte hue|omcelie-svlp tathA tuccha (sAdhAraNa) vstrdhaarii| No dhoejjA, No roejjA, No dhottarattAI vatthAI dhArejA-yaha niSedhasUtra sAja-sajjA, vibhUSA, zRMgAra, tathA chaila chabIlA banane kI dRSTi se hai| pradarzana yA acchA dikhane kI dRSTi se vastroM ko vizeSa ujjvala karanA niSiddha hai, zvetavastradhArI ke lie vastra raMganA bhI niSiddha hai, kintu kaI vastra kA raMga svAbhAvika maTamailA yA halkA pIlA-sA hotA hai, unheM dhAraNa karane meM koI doSa nahIM 1. bauddha zramaNa pahale gobara va pIlI miTTI se vastra raMgate the| ve durvarNa ho jAte, taba buddha ne chAla kA raMga, patte kA raMga va puSpa-raMga se vastra raMgane kI anumati dii| -vinayapiTaka pR. 277-78 Page #281 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 256 AcArAMga sUtra - dvitIya zrutaskandha hai| vRttikAra zIlAcArya kA mata hai 1 - yaha sUtra jinakalpika ke uddezya se ullikhita samajhanA cAhie, vastradhArI vizeSaNa hone se sthavirakalpI ke bhI anurUpa hai| samasta vastroM sahita vihArAdi vidhi-niSedha 582. se bhikkhUvA 2 gAhAvatikulaM piMDavAyapaDiyAe pavisiukAme savvaM cIvaramAyAe gAhAvatikulaM piMDavAtapaDiyAe nikkhameja vA paviseja vA, evaM bahiyA viyArabhUmiM vA vihArabhUmiM vA gAmAguNAmaM vA duuijejaa| aha puNevaM jANejA tivvadesiyaM 2 vA vAsaM vAsamANaM pehAe, jahA piMDesaNAe, NavaraM savvaM ciivrmaayaae| 582. vaha sAdhu yA sAdhvI, yadi gRhastha ke ghara meM AhAra-pAnI ke lie jAnA cAhe to samasta kapar3e (cIvara) sAtha meM lekara upAzraya se nikale 4 aura gRhastha ke ghara meM bhikSA ke lie praveza kre| isI prakAra bastI ke bAhara svAdhyAyabhUmi yA zaucArtha sthaMDilabhUmi meM jAte samaya evaM grAmAnugrAma vihAra karate samaya sabhI vastroM ko sAtha lekara vicaraNa kre| yadi vaha yaha jAne ki dUra-dUra taka tIvra varSA hotI dikhAI de rahI hai to yAvat tirache ur3ane vAle trasaprANI ekatrita hokara gira rahe haiM, to yaha saba dekhakara sAdhu vaisA hI AcaraNa kare, jaisA ki piNDaiSaNA-adhyayana meM batAyA gayA hai| antara itanA hI hai ki vahA~ samasta upadhi sAtha meM lekara jAne kA vidhi-niSedha hai, jabaki yahA~ kevala sabhI vastroM ko lekara jAne kA vidhi-niSedha hai| " vivecana- prastuta sUtra dvaya meM prathama sUtra meM bhikSA, svAdhyAya,zauca evaM grAmAnugrAma vihAra 1. 'etacca sUtra' jinakalpikoddezena, draSTavyaM, vastradhAritvavizeSaNAd gacchAntargate'pi cAviruddham - AcArAMga vRtti patrAMka 387 2. 'tivvadesiyaM' meM sambandhita apavAda ke sambandha meM cUrNikAra kA mata - 'tivvadesitagAdisuNa kappati' tIvra varSA A~dhI, koharA, tUphAna Adi meM sAdhu ko saba kapar3e lekara vihArAdi karanA to dUra rahA, sthAna se bAhara nikalanA bhI nahIM klptaa| sampUrNa vastra sAtha meM lekara jAne ke sambandha meM tatkAlIna bauddha sAhitya kA eka ullekha paThanIya hai| eka bhikSu aMdhavana meM cIvara chor3akara gA~va meM bhikSA ke liye gyaa| cora pIche se cIvara ko curAkara le gyaa| bhikSu maile cIvara vAlA ho gyaa| jaba tathAgata ke samakSa yaha prasaMga AyA to tathAgata ne kahA- eka hI bace cIvara se gA~va meM nahIM jAnA caahie| Age isI prasaMga meM 5 kAraNoM se cIvara chor3akara gA~va meM jAne kA vidhAna hai-1.rogI hotA hai, 2. varSA kA lakSaNa mAlUma hotA hai, 3. yA nadI pAra gayA hotA hai, 4. kivAr3a se rakSita vihAra hotA hai ,5. yA kaThina Asthita ho gayA hotA hai| -vinayapiTaka (mahAvagga 8/6/1, pR. 287-88) 3. 'jahA piMDesaNAe' kA tAtparya hai - jaise piMDaiSaNA'dhyayana sUtra 345 meM varNana hai, vaha saba pATha yahA~ se Age samajha lenA caahie| Page #282 -------------------------------------------------------------------------- ________________ paMcama adhyayana : dvitIya uddezaka: sUtra 583 ke liye jAte samaya sabhI vastra sAtha meM lekara jAne kA vidhAna hai| jabaki dvitIya sUtra meM atyaMta varSA ho rahI ho, koharA tejI se par3a rahA ho, A~dhI yA tUphAna ke kAraNa teja havA cala rahI ho, tirache ur3ane vAle trasa prANI gira rahe hoM to usa samaya vastra sAtha meM lekara jAne kA hI nahIM, upAzraya se bAhara nikalane yA bhikSA Adi sthaloM meM praveza karane kA bhI niSedha hai / yaha vidhAna aura niSedha paraspara viruddha nahIM hai, apitu prANi - virAdhanA evaM Atma-virAdhanA hone kI saMbhAvanA se niSedha hai aura apaharaNa kiye jAne, dveSavaza phaiMka diye jAne yA zastrAdi rakhakara doSAropa lagAne yA bhaktivaza gRhastha dvArA dhokara, raMgakara yA suvAsita karake dene kI AzaMkA se vidhAna hai| adhika upadhi kA niSedha karanA bhI isa vidhAna kA Azaya ho sakatA hai| 257 prAtihArika - vastra - grahaNa - pratyarpaNa - vidhi 583. se egatio muhuttagaM 2 pADihAriyaM 1 vatthaM jAejA jAva egAheNa vA duyAheNa 2 vA tiyAheNa vA cauyAheNa vA paMcAheNa vA vippavasiya 2 uvAgacchejjA, tahappagAraM vatthaM it appA gehejjAre, no annamannassa dejjA, no pAmiccaM kujjA, No vattheNa vatthaM pariNAmaM karejjA, No paraM uvasaMkamittA evaM vadejjA -- AusaMto samaNA! abhikaMkhasi vatthaM dhArittae vA pariharitta vA? thiraM vA NaM saMtaM No palichiMdina 2 pariTThavejjA, tahappagAraM vatthaM sasaMdhiyaM tassa ceva nisirejjA, no NaM sAtijjejjA / gati eyapagAraM nigghosaM soccA nisamma 'je bhayaMtAro tahappagArANi vatthANi sasaMdhiyANi 5 muhuttagaM 2 jAva egAheNa bA duyAheNa vA tiyAheNa vA cauyAheNa vA paMcAheNa vA vippavasiya 2 uvAgacchaMti, tahappagArANi vatthANi no appaNA giNhaMti, no annamannamassa dalayaMti, taM ceva jAva no sAijjaMti, bahuvayaNeNa 6 bhANiyavvaM / se haMtA ahamavi muhuttaM pADihAriyaM vatthaM jAittA jAva egAheNa vA duyAheNa vA tiyAheNa vA cauyAheNa vA paMcAheNa vA vippavasiya 2 uvAgacchissAmi, aviyAI etaM mameba siyA, mAiTThANaM saMphAse, No evaM karejjA / 1. 'pADihAriyaM vatthaM' ke badale kahIM-kahIM pAThAntara hai - 'pADihAriyaM bIyaM vatthaM' arthAt prAtihArika dUsarA vastra maaNge| 2. 'duyAheNa ' ke badale pAThAntara hai-- duvAhena / artha samAna hai| 3. 'No appaNA gehejjA' ke bAda atirikta pATha hai-- 'no paraM giNhAvijjA / ' arthAt -- dUsare ko lene na de| 4. 'se egatio' pATha kisI kisI prati meM nahIM hai| 'sasaMdhiyANi' pATha kisI-kisI prati meM nahIM hai| 5. 6. 'bahuvabaNeNa bhANiyavvaM' ke badale pAThAntara haiM-- 'bahuvayaNeNa bhAsiyavvaM', 'bahumANeNa bhAsiyaLaM' inakA kramaza: artha hai- bahuvacana se AlApaka kahanA caahie| bahumAnapUrvaka bolanA caahie| Page #283 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 258 AcArAMga sUtra - dvitIya zrutaskandha 583. koI sAdhu muhUrta Adi niyatakAla ke lie kisI dUsare sAdhu se prAtihArika vastra kI yAcanA karatA hai aura phira kisI dUsare grAma Adi meM eka dina, do dina, tIna dina, cAra dina athavA pA~ca dina taka nivAsa karake vApasa AtA hai| isa bIca vaha vastra upahata (kharAba yA vinaSTa) ho jAtA hai| (to,) lauTAne para vastra kA (asalI) svAmI use vApisa lenA svIkAra nahIM kare, lekara dUsare sAdhu ko nahIM deve; kisI ko udhAra bhI nahIM deve, usa vastra ke badale dUsarA vastra bhI nahIM leve, dUsare ke pAsa jAkara aisA bhI nahIM kahe ki- AyuSman zramaNa ! Apa isa vastra ko dhAraNa karanA cAhate haiM, isakA upabhoga karanA cAhate haiM? usa dRr3ha vastra ke Tukar3e-Tukar3e karake pariSThApana bhI nahIM kare-phaiMke bhI nhiiN| kinta usa upahata vastra ko vastra kA svAmI usI upahata karane vAle sAdha ko de, parantu svayaM usakA upabhoga na kre|' vaha ekAkI (grAmAntara jAne vAlA) sAdhu isa prakAra kI (uparyukta ) bAta sunakara usa para mana meM yaha vicAra kare ki sabakA kalyANa cAhane vAle evaM bhaya kA anta karane vAle ye pUjya zramaNa usa prakAra ke upahata (dUSita) vastroM ko una sAdhuoM se , jo ki inase muhUrta bhara Adi kAla kA uddezya karake prAtihArika le jAte haiM, aura eka dina se lekara pA~ca dina taka kisI grAma Adi meM nivAsa karake Ate haiM. (taba se usa vastra ko ) na svayaM (vApasa) grahaNa karate haiM. na paraspara eka dUsare ko dete haiM, yAvat na ve svayaM una vastroM kA upayoga karate haiM, arthAt ve vastra usI/unhIM ko de date haiN| isa prakAra bahuvacana kA AlApaka kahanA caahie| ata: maiM bhI muhUrta Adi kA uddeza (nAma le) karake inase prAtihArika vastra mA~gakara eka dina se lekara pA~ca dina taka grAmAntara meM Thaharakara vApasa lauTa AU~, (inheM vaha upahata vastra vApasa dene lagUMgA to ye leMge nahIM, ye mujhe hI de deMge) jisase yaha vastra (phira) merA ho jaaegaa| aisA vicAra karane vAlA sAdhu mAyAsthAna kA sparza karatA hai, ataH aisA vicAra na kre| vivecana-prAtihArika vastra kA grahaNa, aura pratyarpaNa- eka sAdhu dUsare sAdhu se nirdhArita samaya ke bAda vApasa lauTA dene kI dRSTi se vastra (prAtihArika) letA hai, kintu akasmAt AcArya Adi ke dvArA use kahIM dUsare gA~va bheje jAne para vaha ekAkI jAtA hai| vahA~ cAra-pA~ca dina akelA raha jAtA hai, aisI sthiti meM usa vastra para sone yA or3hane Adi se vaha vastra kharAba ho jAtA hai| vaha vApasa usa vastra ko jaba vastrasvAmI sAdha ko dene lage to vaha (vastrasvAmI) use na to svayaM grahaNa kare, na dUsare ko de, na udhAra de, na hI adala-badala kare, na hI usa majabUta vastra ke Tukar3e 1. vRttikAra kA spaSTIkaraNa- 'tathAprakAraM vastraM 'sasaMdhiyaM' ti upahataM svato vastrasvAmI na paribhajIta apitu tasyaivopahantuH samarpayet / anyasmai vaikAkino gaMtuH smrpyed| -patra 397 2. sUtra ke prathamArdha meM jo bAta eka sAdhu ke lie kahI hai, vahI bAta yahA~ bahuvacana meM bahuta sAdhuoM ke lie kaha lenI caahie| Page #284 -------------------------------------------------------------------------- ________________ paMcama adhyayana : dvitIya uddezaka : sUtra 584-586 kara DAle, kintu usa upahata vastra ko usI sAdhu ko de de| yaha saba dekhakara anya koI sAdhu yadi jAna-bUjhakara (vastra ko har3apane kI nIyata se) vastra kI yAcanA karake dUsare gA~va jAkara usa vastra ko kharAba karatA hai aura socatA hai ki isa tarakIba se vastra mujhe mila jAegA to aisA karanevAlA sAdhu mAyAcAra kA sevana karatA hai| sAdhu ko aisA nahIM karanA caahie| yahI prastuta sUtradvaya kA Azaya hai| vastra ke lobha tathA apaharaNa-bhaya se mukti 584. se bhikkhU vA 2 No vaNNamaMtAi vatthAI vivaNNAI karejA, vivaNNAI vaNNamaMtAiMNa karejA, aNNaM vA tthaM labhissAmitti kaTTa no aNNamaNNassadejA, no pAmiccaM kujjA, no vattheNa vatthapariNAmaM karejA, no paraM uvasaMkamittu evaM vadejA-AusaMto samaNA! abhikaMkhasi vatthaM dhArittae vA pariharittae vA ? thiraM vA NaM saMtaM No palichiMdiya 2 parivejjA, jahA meyaM vatthaM pAvagaM paro maNNai, paraM ca NaM adattahArI paDipahe pehAe tassa vatthassa NidANAya No tesiM bhIo ummageNNaM gacchejjA jAva appussue' jAva tato saMjayAmeva gAmAguNAmaM duuijjejaa| 585. se bhikkhU vA 2 gAmAguNAmaM dUijamANe aMtarA se vihaM siyA, se jaM puNa vihaM jANejA- imaMsi khalu vihaMsi bahave AmosagA vatthapaDiyAe saMpaDiyA [''] gacchejjA, No tesiM bhIo ummaggeNa gacchejjA jAva gAmAguNAmaM duuijjejaa| 586. se bhikkhU vA 2 gAmAguNAmaM dUijjamANe aMtarA se AmosagA saMpaDiyA [ss] gacchejjA, teNaM AmosagA evaM vadejjA AusaMto samaNA ! AharetaM vatthaM, dehi, NikkhivAhi, jahA riyAe,'NANattaM vtthpddiyaae| 1. (ka) AcArAMga cUrNi mU0 pA0 Ti0 pR0 210 (kha) AcArAMga vRtti patrAMka 397 2. yahA~ 'abhikaMkhasi vatthaM ......' ke badale 'abhikaMkhasi me vatthaM' tathA 'samabhikaMkhasi vatthaM ....' pAThAntara hai| artha prAyaH samAna hai| 3. 'jahA meyaM vatthaM' ke badale 'jahA veyaM vatthaM' pAThAntara hai| 4. cUrNikAra ke matAnusAra adattahArI ke AlApa IryA'dhyayana kI taraha haiM-(adattahArI AlAvagA jahA riyAe) yahIM vastraiSaNA'dhyayana samApta ho jAtA hai- (iti vastraiSaNA prismaaptaa|) appussue ke Age 'jAva' zabda 'appussue' se 'tato saMjayAmeva' taka ke pATha kA sUcaka hai, sU. 482 ke anusaar| 'saMpaDiyA''gacchejjA' ke badale pAThAntara hai-'saMpiMDi AgacchejjA, sNpiddiyaagcchejjaa|' artha eka samAna hai| 7. yahA~ 'jAva' zabda se 'gacchejjA' se 'gAmAguNAma' taka kA pATha sU. 515 ke anusAra smjheN| 8. 'jahAriyAe' zabda 'NikkhivAhi' ke Age samagra pATha kA sUcaka hai, IryAdhyayana ke sU.517 ke anusAra smjheN| Page #285 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 260 AcArAMga sUtra - dvitIya zrutaskandha 584. sAdhu yA sAdhvI sundara varNa vAle vastroM ko vivarNa (asundara) na kare, tathA vivarNa (asundara) vastroM ko sundara varNa vAle na kare / 'maiM dUsarA nayA (sundara) vastra prApta kara lU~gA', isa abhiprAya se apanA purAnA vastra kisI dUsare sAdhu ko na de aura na kisI se udhAra vastra le, aura na hI vastra kI paraspara adalAbadalI kare / dUsare sAdhu ke pAsa jAkara aisA na kahe--'AyuSman zramaNa! kyA tuma mere vastra ko dhAraNa karanA yA pahananA cAhate ho?" isake atirikta usa sudRr3ha vastra ko Tukar3e-Tukar3e karake pheMke bhI nahIM, sAdhu usI prakAra kA vastra dhAraNa kare, jise gRhastha yA anya vyakti amanojJa (asundara) smjhe| __ (vaha sAdhu) mArga meM sAmane se Ate hue coroM ko dekhakara usa vastra kI rakSA ke lie coroM se bhayabhIta hokara sAdhu unmArga se na jAe apitu jIvana-maraNa ke prati harSa-zoka rahita, bAhya lezyA se mukta, ekatvabhAva meM lIna hokara deha aura vastrAdi kA vyutsarga karake samAdhibhAva meM sthira rhe| isa prakAra saMyamapUrvaka grAmAnugrAma vicaraNa kre| 585. grAmAnugnama vicaraNa karate hue sAdhu yA sAdhvI ke mArga ke bIca meM aTavIvAlA lambA mArga ho, aura vaha jAne ke isa aTavIbahula mArga meM bahuta se cora vastra chInane ke lie ikaTThe hokara Ate haiM, to sAdhu unase bhayabhIta hokara unmArga se na jAe, kintu deha aura vastrAdi ke prati anAsakta yAvat samAdhibhAva meM sthira hokara saMyamapUrvaka grAmAnugrAma vicaraNa kre| 586. grAmAnugrAma vicaraNa karate hue sAdhu yA sAdhvI ke mArga meM cora ikaTThe hokara vastraharaNa, karane ke liye A jAeM aura kaheM ki AyuSman zramaNa! vaha vastra lAo, hamAre hAtha meM de do, yA hamAre sAmane rakha do, to jaise IryA'dhyayana meM varNana kiyA hai, usI prakAra kre| itanA vizeSa hai ki yahA~ vastra kA adhikAra hai| vivecana-naye vastra ke lobha aura vastragrahaNa ke bhaya se mukta ho-- prastuta tIna sUtroM meM se prathama sUtra meM sAdhu ko naye vastra pAne ke lobha meM purAne vastra ko malina, vikRta evaM phAr3akara pheMkane, udhAra de dene, vinimaya karane yA dUsare sAdhu ko de dene kA niSedha kiyA hai, isake uttarArddha meM tathA Age do sUtroM meM coroM se Darakara vihAramArga badalane, coroM dvArA vastra lUTe jAne para unase dInatApUrvaka punaH lene kI yAcanA karane kA niSedha hai| usa samaya dehAdi ke prati anAsakti aura samAdhibhAva meM sthiratA rakhane kA bhI nirdeza kiyA hai| sabhI sthitiyoM meM vastra kA upayoga mamatva, rAga-dveSa, lobha aura moha se rahita hokara karane kA zAstrakAra kA spaSTa Adeza hai| vaNNamaMtAI vivaNNAI karejA- kA tAtparya hai - jo vastra acchA hai, adhika purAnA nahIM hai, use bhaddA banA detA hai| 2 1. AcArAMga vRtti pR0 398 ke AdhAra para 2. AcArAMga vRtti pR0 398 Page #286 -------------------------------------------------------------------------- ________________ paMcama adhyayana : dvitIya uddezaka: sUtra 587 'pAvagaM' kA artha cUrNikAra ke anusAra hai nahIM karate, dekhane meM asundara ho / bRhatkalpasUtra (1/45) tathA bhASya meM hRtAhRtaprakaraNa ke antargata sAdhuoM ke vastra coroM Adi dvArA chIne jAne ke sambandha meM vistArapUrvaka vivecana hai / pApaka, jise loga A~khoM se dekhanA pasaMda 261 587. etaM khalu tassa bhikkhussa vA 2 sAmaggiyaM jaM savvaTThehiM sahiehiM sadA jajjAsi tti bemi / 587. yahI (vastraiSaNA -- vizeSataH vastraparibhogaiSaNA - viveka hI ) vastutaH sAdhu-sAdhvI kA sampUrNa jJAnAdi AcAra hai| jisameM sabhI arthoM meM jJAnAdi se sahita hokara sadA prayatnazIla rahe / aisA maiM kahatA hU~ / // dvitIya uddezaka samApta // // ' vastraiSaNA' paMcamamadhyayanaM samAptaM // 1. AcArAMga cUrNi mU0 pA0 Ti0 pR0 212 meM 'pAvagaM NAma acokkhaM maNNati / ' Page #287 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 262 AcArAMga sUtra - dvitIya zrutaskandha pAtraiSaNAH SaSTha adhyayana prAthamika / AcArAMga sUtra (dvitIya zrutaskandha) ke chaThe adhyayana kA nAma pAtraiSaNA hai| jaba taka sAdhaka abhigrahapUrvaka dRDhamanobala ke sAtha kara-pAtra' kI bhUmikA para nahIM pahu~ca jAtA, taba taka nirgrantha sAdhu ke liye nirdoSa AhAra-pAnI grahaNa evaM sevana karane ke lie pAtra kI AvazyakatA rahatI hai| kintu sAdhu kisa prakAra ke, kaise,kitane-kitane mUlya ke pAtra rakhe, jisase usakI una para mamatA-mUrchA na jaage| na hI pAtra grahaNa meM udgamAdi eSaNAdoSa lage, aura na hI pAtroM kA upayoga karane meM rAgAdi se yukta aMgAra, dhUma Adi doSa lageM; ina saba dRSTiyoM se pAtraiSaNA adhyayana kA pratipAdana kiyA gayA hai| 1 'pAtra' zabda ke do bheda haiM- dravyapAtra aura bhAvapAtra / bhAvapAtra to sAdhu Adi haiN| unakI AtmarakSA yA unakI saMyama-paripAlanA ke lie dravyapAtra kA vidhAna hai| dravyapAtra haiM--ekendriyAdi zarIra se (kASTha Adi se) niSpanna pAtra / isa adhyayana meM dravyapAtra kA varNana hI abhISTa hai| isa adhyayana meM pAtra kI gaveSaNA , grahaNaiSaNA aura paribhogaiSaNA ina tInoM pAtraiSaNAoM kI dRSTi se varNana hai, isalie isakA sArthaka nAma -'pAtraiSaNA' rakhA gayA hai| isa adhyayana ke do uddezaka haiM--prathama uddezaka meM pAtragrahaNavidhi kA nirUpaNa hai, jabaki dvitIya uddezaka meM mukhyatayA pAtra dhAraNavidhi kA pratipAdana hai| isa adhyayana meM pAtraiSaNA sambandhI varNana prAyaH vastraiSaNA' - adhyayana ke kramAnusAra kiyA gayA hai| yaha adhyayana sUtra 588 se prArambha hokara 606 para samApta hotA hai| 40 1. AcArAMga vRtti patrAMka 399 ke AdhAra para 2. (ka) AcArAMga niyukti gA. 315 (kha) AcArAMga vRtti patrAMka 399 Page #288 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 263 chaTuM ajjhayaNaM 'pAesaNA' __(paDhamo uddesao) pAtraiSaNAH SaSTha adhyayanaH prathama uddezaka pAtra ke prakAra evaM maryAdA 588. se bhikkhu vA 2 abhikaMkhejA pAyaM esittae, se jaM puNa pAyaM jANejA, taMjahA- lAuyapAyaM vA dArupAyaM vA maTTiyApAyaM vA, tahappagAraM pAyaM je NiggaMthe taruNe jAva thirasaMghayaNe se egaM pAyaM dhArejjA, No bitiyN| 588. saMyamazIla sAdhu yA sAdhvI yadi pAtra grahaNa karanA cAhe to jina pAtroM ko jAne (svIkAra kare) ve isa prakAra haiM- tumbe kA pAtra, lakar3I kA pAtra aura miTTI kA pAtra / ina tInoM prakAra ke pAtroM ko sAdha grahaNa kara sakatA hai| 1 jo nirgrantha taruNa baliSTha svastha aura 1. nirgrantha zramaNoM ke lie jahA~ bhagavAn mahAvIra ne lakar3I ke, tumbe ke aura miTTI ke pAtra rakhane kA vidhAna kiyA , vahA~ zAkya-zramaNoM ke lie tathAgata buddha ne lakar3I ke pAtra kA niSedha kara, lohe kA aura miTTI kA pAtra rakhane kA vidhAna kiyA hai| vinayapiTaka kI ghaTanA se jJAta hotA hai ki bauddha pahale miTTI kA pAtra bhI rakhate the kintu eka ghaTanA ke pazcAt buddha ne pAtra kA niSedha kara diyA, vaha ghaTanA saMkSepa meM isa prakAra haieka bAra rAjagRha ke kisI zreSThI ne caMdana kA eka sundara, mUlyavAn pAtra banavAkara bAMsa ke sire para U~cA TAMka kara yaha ghoSaNA kara dI ki-"jo zramaNa, brAhmaNa, arhat, RddhimAna ho, vaha isa pAtra ko utAra le|" usa samaya maudgalyAyana aura piMDola bhAradvAja pAtra-cIvara lekara rAjagRha meM bhikSArtha aaye| piMDola bhAradvAja ne AkAza meM ur3akara vaha pAtra utAra liyA aura rAjagRha ke tIna cakkara kiye| isa prakAra camatkAra se prabhAvita bahuta-se loga hallA karate hue tathAgata ke pAsa phuNce| tathAgata buddha ne pUrI ghaTanA sunI to unheM bahuta kheda huaa| bhAradvAja ko bulAkara bhikSu-saMgha ke sAmane phaTakArate hue kahA- 'bhAradvAja! yaha anucita hai, zramaNa ke ayogya hai| eka tuccha lakar3I ke bartana ke lie kaise tU gRhasthoM ko apanA Rddhi, prAtihArya dikhAyegA?' phira buddha ne bhikSusaMgha ko AjJA dI, usa pAtra ko tor3akara Tukar3e-Tukar3e kara bhikSuoM ko aMjana pIsane ke liye de do| isI saMdarbha meM bhikSusaMgha ko sambodhita karate huye kahA bhikSu ko suvarNamaya, raupya, maNi, kAMsya, sphaTika, kA~ca, tAMbA, sIsA Adi kA pAtra nahIM rakhanA caahie| bhikssuo| lohe ke aura miTTI ke do pAtroM kI anujJA detA huuN| - vinayapiTaka, cullavagga khuddaka vatthukhaMdha (5/1/10 pR0 422-23) isI prakaraNa meM eka jagaha lakar3I ke pAtra kA niSedha karake lakar3I ke bhAMDoM kI anumati dI hai| - pRSTha. 449 Page #289 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 264 AcArAMga sUtra - dvitIya zrutaskandha sthira-saMhanavAlA hai, vaha isa prakAra kA eka hI pAtra rakhe, dUsarA nahIM / 589. se bhikkhU bA 2 baraM addhajobaNamerAe pAyapaDiyAe No abhisaMdhArejjA gamaNAe / 589. vaha sAdhu, sAdhvI arddhayojana ke uparAnta pAtra lene ke lie jAne kA mana meM vicAra na kare / vivecana isa donoM sUtroM meM sAdhu ke lie grAhya pAtra ke kitane prakAra haiM, kisa sAdhu ko kitane pAtra rakhane cAhie, evaM pAtra ke lie kitanI dUra taka jA sakatA hai, ye saba vidhi niSedha batA diye haiN| vRttikAra eka pAtra rakhane ke sambandha meM spaSTIkaraNa karate haiM ki jo 'sAdhu baliSTha tathA sthira saMhanana vAlA ho, vaha eka hI pAtra rakhe, dUsarA nahIM, vaha jinakalpika yA viziSTa abhigraha dhAraka Adi ho sakatA hai|' inake atirikta sAdhu to mAtraka (bhAjana) sahita dUsarA pAtra rakha sakatA hai| saMghAr3e ke sAtha rahane para vaha do pAtra rakhe eka bhojana ke lie, dUsarA pAnI ke lie aura mAtraka kA AcAryAdi ke liye paMcama samiti ke hetu upayoga kre| nizItha aura bRhatkalpasUtra meM bhI eka pAtra rakhane kA vidhAna hai| 2 eSaNA doSayukta pAtra - grahaNa - niSedha 590. je bhikkhU bA 2 se jjaM puNa SAkhaM jANejjA assipaDiyAe egaM sAhammiyaM samuddissa pANAI 4 jahA piMDeSaNAe cattAri aalaabgaa| paMcamo bahave re samaNa - mAhaNa pagaNiya 2 taheva / 591. se bhikkhU bA 2 assaMjae, bhikkhupaDiyAe bahave samaNa - mAhaNa vatthesaNA''lAvao / 590. sAdhu yA sAdhvI ko yadi pAtra ke sambandha meM yaha jJAta ho jAe ki kisI bhAvuka gRhastha ne dhana ke sambandha se rahita nirgrantha sAdhu ko dene kI pratijJA (vicAra) karake kisI eka sAdharmika sAdhu ke uddezya se prANI bhUta, jIva aura satvoM kA samArambha karake pAtra banavAyA hai, aura vaha use auddezika, krIta, pAmitya, acchedya, anisRSTa aura abhyAhRta Adi doSoM se yukta pAtra lA kara detA hai, vaha apuruSAntarakRta yA puruSAntarakRta yAvat Asevita ho yA anAsevita, use 1. AcArAMga vRtti patrAMka 399 2. (ka) je NiggaMthe taruNe balavaM juvANe se egaM pAyaM dhArejjA, No bitiyaM / - nizItha sUtra u 13 pR. 441 (kha) "je bhikkhU taruNe jugavaM balavaM se egaM pAyaM dhArejjA / " * bRhatkalpa sUtra pR. 1109 3. 'bahave samaNa - mAhaNa ityAdi zabdoM se piNDaiSaNAdhyayana ke antargata (sUtra 332 / 2) chaThA AlApaka pahale de diyA hai, usake bAda 'assaMjae bhikkhUpaDiyAe'. . isa pATha se vastraiSaNA'dhyayana ke antargata 556 vA~ sUtra yahA~ vivikSita hai / vastraiSaNA - adhyayana meM bhI yahI krama hai, vaisA hI sUtrapATha hai, kintu yahA~ bhinna krama rakhA hai, yaha vicArAdhIna hai| - Page #290 -------------------------------------------------------------------------- ________________ chaThA adhyayana : prathama uddezaka: sUtra 592-593 265 aprAsuka aura aneSaNIya samajhakara milane para bhI na le| jaise yaha sUtra eka sadhArmika sAdhu ke liye hai, vaise hI aneka sAdharmika sAdhuoM, eka sAdharmiNI sAdhvI evaM aneka sAdharmiNI sAdhviyoM ke sambandha meM bhI zeSa tIna AlApaka samajha lene caahie| jaise piNDaiSaNA adhyayana meM cAroM AlApakoM kA varNana hai, vaise hI yahA~ samajha lenA chie| aura pA~cavA AlApaka (piNDaiSaNA adhyayana meM ) jaise bahuta se zAkyAdi zramaNa, brAhmaNa, Adi ko gina gina kara dene ke sambandha meM hai, vaise hI yahA~ bhI samajha lenA caahie| 581. yadi sAdhu-sAdhvI yaha jAne ke asaMyamI gRhastha ne bhikSuoM ko dene kI pratijJA karake bahuta-se zAkyAdi zramaNa, brAhmaNa, Adi ke uddezya se pAtra banAyA hai aura vaha auddezika, krIta Adi doSoM se yukta hai to ...... usakA bhI zeSa varNana vastraiSaNA ke AlApaka ke samAna samajha lenA caahie| vivecana - eSaNAdoSoM se yukta tathA mukta pAtra grahaNa kA niSedha-vidhAna prastuta sUtradvaya meM vastraiSaNA meM batAye hue viveka kI taraha pAtra-grahaNaiSaNA viveka batAyA gayA hai| sArA varNana vastraiSaNA kI taraha hI hai, sirpha vastra ke badale yahA~ pAtra' zabda samajhanA caahie| bahumUlya pAtra-grahaNa-niSedha 592.se bhikkhU vA 2 se jjAiM puNa pAyAiM jANejA virUvarUvAiM mahaddhaNamollAiM, taMjahA- ayapAyANi vA taupAyANi vA taMbapAyANi vA sIsagapAyANi vA hiraNNapAyANI vA suvaNNapAyANi vArIriyapAyANi vA hArapuDapAyANi vA maNi-kAya -kaMsapAyANi vA saMkhasiMgapAyANi vA daMtapAyANi vA celapAyANi vA selapAyANi vA cammapAyANi vA, aNNayarANi vA tahappagArAI virUvarUvAiM mahaddhaNamollAiM pAyAI aphAsuyAiM 3 jAva no pddigaahejaa| 593. se bhikkhU vA 2 se jAiM puNa pAyAiM jANejA virUvarUvAiM mahaddhaNabaMdhaNAiM, taMjahA- ayabaMdhaNANi vA jAva cammabaMdhaNANi vA, aNNayarAiM vA tahappagArAI mahaddhaNabaMdhaNAI aphAsuyAiM 3 jAva No pddigaahejaa| 592. sAdhu yA sAdhvI yadi yaha jAne ki nAnAprakAra ke mahAmUlyavAna pAtra haiM, jaise ki lohe ke pAtra, rAMge ke pAtra, tAMbe ke pAtra, sIse ke pAtra, cAMdI ke pAtra, sone ke pAtra, pItala ke pAtra, hArapuTa 1. 'sIsagapAyANi vA hiraNNapAyANi vA' alaga-alaga padoM ke badale kisI-kisI prati meM -'sIsaga hiranna-suvana-rIriyAhArapuGa-maNi-kAya-kaMsa-saMkha-siMba-daMta-cela-selapAyANi vA cammapAyANi vA' aisA samasta pada milatA hai| 2. nizIthacUrNi 11/1 meM 'hArapuDapAtra' kA artha kiyA gayA hai-hArapuDaM NAma ayamAdyAH pAtravizeSA mauktikalatAbhirupazobhitA:- arthAt hArapuTa lohAdiviziSTa pAtra hai aura jo motiyoM kI bela se suzobhita ho| 3. yahA~ 'jAva' zabda se 'aphAsuyAI' se lekara 'No paDigAhejjA' taka kA pATha sUtra 325 ke anusAra smjheN| Page #291 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 266 AcArAMga sUtra - dvitIya zrutaskandha (trilohA) ke dhAtu ke pAtra, maNi, kA~ca aura kAMse ke pAtra, zaMkha aura sIMga ke pAtra, dAMta ke pAtra, vastra ke pAtra, patthara ke pAtra, yA camar3e ke pAtra, dUsare bhI isI taraha ke nAnAprakAra ke mahA-mUlyavAna pAtroM ko aprAsuka aura aneSaNIya jAna kara milane para bhI grahaNa na kre| __593. sAdhu yA sAdhvI phira bhI una pAtroM ko jAne, jo nAnAprakAra ke mahAmUlyavAn bandhana vAle haiM, jaise ki ve lohe ke bandhana haiM, yAvat carma-baMdhanavAle haiM, athavA anya isI prakAra ke mahAmUlyavAn bandhanavAle haiM, to unheM aprAsuka aura aneSaNIya jAna kara milane para bhI grahaNa na kre| vivecana-mahAmUlyavAn evaM bahumUlya bandhanavAle pAtroM kA grahaNa-niSedha- prastuta do sUtroM meM una pAtroM ke grahaNa karane kA niSedha kiyA hai, jo yA to dhAtu ke haiM, yA zaMkha, maNi, kA~ca, carma, dAMta, aura sIMga Adi bahumUlya vastuoM se bane hue haiM, yA unake bandhana bhI ina bahumUlya vastuoM ke bane hue haiN| ina bahumUlya pAtroM ko grahaNa karane ke niSedha ke pIche nimnokta kAraNa ho sakate haiM (1) curAye jAne yA chIne jAne kA bhaya, (2) saMgraha karake rakhane kI saMbhAvanA, (3) krayavikraya yA adalA-badalI karane kI saMbhAvanA (4) ina bahumUlya pAtroM lie dhanika kI prazaMsA, cATukArI Adi kI saMbhAvanA (5) ina para Asakti yA mamatA-mUrchA aura kharAba pAtroM para ghRNA Ane kI saMbhAvanA, (6) kImatI pAtra hI lene kI Adata (7) ina pAtroM ko banAne tathA TUTane- phUTane para jor3ane meM bahuta Arambha hotA hai, (8) zaMkha, dAMta, carma Adi ke pAtroM ke lie una- una jIvoM kI hiMsA kI saMbhAvanA, (9) sAdharmikoM ke sAtha pratispardhA, IrSyA evaM dUsaroM ko upabhoga ke lie na. dene kI bhaavnaa| isIlie nizItha sUtra meM 2 isa prakAra pAtra banAne, banavAne aura banAne kA anumodana karane vAle sAdhu-sAdhvI ke lie prAyazcita kA vidhAna hai| cammapAyANi 3 kA artha hai - camar3e kI kuppI aadi| celapAyANi- kapar3e kA khalItA, DabbA yA thailInumA paatr|4 pAtraiSaNA kI cAra pratimAe~ 594. iccetAiM AyataNAI uvAtikkamma aha bhikkhU jANejA cauhi paDimAhiM pAyaM esitte| 1. AcArAMga mUla tathA vRtti patrAMka 399 ke AdhAra para nizItha sUtra 11/1 meM dekhie pATha-"je bhikkhU ayapAyANi vA tauya-taMba-sIsa-hiraNNa-suvaNNa-rIriyAhArauDa-maNi-kAya-kaMsa-aMka-saMkha-siMga-daMta-sela-cela-cammapAyANi vA aNNatarANi vA tahappagArAiM pAtAI kreti..|" 3. AcArAMgacUrNi-'cammapAdaM' - cammakutuo'!-mU. pA. Ti. pR. 214 4. nizItha cUrNi 11/1 meM 'celamayaM pasevao khaliyaM vA paDiyAkAraM kjji|' Page #292 -------------------------------------------------------------------------- ________________ chaThA adhyayana : prathama uddezaka : sUtra 594-595 267) . (1) tattha khalu imA paDhamA paDimA- se bhikkhU va 2 uddisiya 2 pAyaM jAejA, taMjahA-- lAuyapAyaM vA dArupAyaMvA maTTiyApAyaMvA, tahappagAraM pAyaMsayaMvA NaM jAejA jAva' pddigaahejjaa| paDhamA pddimaa| (2) ahAvarA doccA paDimA- se bhikkhU vA 2 pehAe pAyaM jAejA, taMjahA - gAhAvaI vA jAva'kammakarI vA, se puvvAmeva AloejjA, aauso| ti vA, bhagiNI! ti vA dAhisime etto aNNataraM pAyaM, taMjahA-lAuyapAyaMvA 3,3 tahappagAraM pAyaMsayaMvA NaMjAejjA jAva pddigaahejaa| doccA pddimaa| (3) ahAvarA taccA paDimA- se bhikkhUvA 2 se jaM puNa pAyaM jANejjA saMgatiyaM vA vejayaMtiyaM vA, tahappagAraM pAyaM sayaM vA NaM jAva5 pddigaahejaa| taccA pddimaa| (4) ahAvarA cautthA paDimA sobhikkhU vA 2 ujjhiyadhammiyaM pAdaM jAejjA jaM ca'NNe bahavesamaNa-mAhaNa jAva vaNImagANavakaMkhaMti, tahappagAraM pAyaM sayaM vANaM jAejjA" jAva pddigaahejaa| cautthA pddimaa| . 595. iccatANaM cauNhaM paDimANaM aNNataraM paDimaM jahA piNddesnnaae| 594. ina pUrvokta doSoM ke AyatanoM (sthAnoM) kA patyiAga karake pAtra grahaNa karanA cAhie, sAdhu ko cAra pratimA pUrvaka pAtraiSaNA karanI caahie| [1] una cAra pratimAoM meM se pahalI pratimA yaha hai ki sAdha yA sAdhvI kalpanIya pAtra kA nAmollekha karake usakI yAcanA kare, jese ki tUmbe kA pAtra, yA lakar3I kA pAtra yA miTTI kA pAtra; usa prakAra ke pAtra kI (gRhastha se) svayaM yAcanA kare, yA phira vaha svayaM de aura vaha prAsuka aura eSaNIya ho to prApta hone para use grahaNa kre| yaha pahalI pratimA hai| 1. yahA~ jAva' zabda se 'jAejA' se 'paDigAhejjA' taka kA pATha sUtra 409/3 ke anusAra smjheN| 2. yahA~ jAva' zabda se 'gAhAvaI' se 'kammakarI' taka kA pATha sU. 350 ke anusAra smjheN| 3. yahA~ lAuyapAyaM ke Age 3 kA aMka 'dArupAyaM vA maTTiyApAyaM vA' pATha kA sUcaka hai| 4. (ka) carNikAra ke zabdoM meM -"saMgatiyaM mattao,vejatiyaM pddiggho| ahAvA saMgatiyaM be pAdA vArAvAraeNaM vA tatthegaM deti jattha pavayaNadoso ntthi| vejayaMtiyaM NAma jattha abbharahiyassa-rAyAdiNo ussave kAlakicce vA bhajiyA huDaM vA chor3ha nnijjti|" (kha) vRttikAra ke zabdoM meM - "saMgaiyaM ti dAtuH svAMgikaM paribhuktaprAyam vejayaMtiyaM ti dvitreSu pAtreSu paryAyeNopabhujyamAnaM pAtraM yaacet|" inakA artha vivecana meM dekheN| 5. yahA~ 'jAva' zabda se 'sayaM vA NaM' se 'paDiggAhejjA' taka kA pATha sUtra 409/3 ke anusAra smjheN| 6. yahA~ 'jAva' zabda se 'samaNa-mAhaNaM' se 'vaNImagA' taka kA pATha sUtra 409/7 ke anusAra smjheN| 7. yahA~ 'jAva' zabda sUtra 409/3 ke anusAra 'jAejA' se 'paDigAhejA' taka pATha kA sUcaka hai| 8. 'jahApiMDesaNAe' se yahA~ zeSa samagra pATha piNDaiSaNAdhyayana ke 409 sUtra ke anusAra smjheN| Page #293 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 268 AcArAMga sUtra - dvitIya zrutaskandha _[2] isake pazcAt dUsarI pratimA yoM hai-- vaha sAdhu yA sAdhvI pAtroM ko dekhakara unakI yAcanA kare, jaise ki gRhapati yAvat karmacAriNI se| vaha pAtra dekhakara pahale hI use kahe- AyuSman gRhastha! yA AyuSmatI bahana ! kyA mujhe inameM se eka pAtra dogI/ doge? jaise ki tumbA, kASTha yA miTTI kA pAtra / isa prakAra ke pAtra kI svayaM yAcanA kare, yA gRhastha svayaM de to use prAsuka evaM eSaNIya jAnakara prApta hone para grahaNa kre| yaha dUsarI pratimA hai| [3] isake anantara tIsarI pratimA isa prakAra hai- vaha sAdhu yA sAdhvI yadi aisA pAtra jAne ke vaha gRhastha ke dvArA upabhukta hai athavA usameM bhojana kiyA jA rahA hai, isa prakAra ke pAtra kI pUrvavata svayaM yAcanA kare athavA vaha gRhastha svayaM de de to use prAsaka evaM eSaNIya jAnakara milane para grahaNa kre| yaha tIsarI pratimA hai| [4] isake pazcAt cauthI pratimA yaha hai - vaha sAdhu yA sAdhvI (gRhastha ke yahA~ se ) kisa ujjhitadhArmika (pheMka dene yogya) pAtra kI yAcanA kare, jise anya bahuta-se zAkyabhikSu, brAhmaNa yAvata bhikhArI taka bhI nahIM cAhate, usa prakAra ke pAtra kI pUrvavat svayaM yAcanA kare, athavA vaha gRhastha svayaM de to prAsuka evaM eSaNIya jAnakara milane para grahaNa kre| yaha cauthI pratimA hai| 595. ina (pUrvokta) cAra pratimAoM (viziSTa abhigrahoM) meM se kisI eka pratimA kA grahaNa... jaise piNDaiSaNA-adhyayana meM varNana hai, usI prakAra zeSa varNana jaane| vivecana - pAtraiSaNA ke sambandha meM cAra pratimAeM - prastuta sUtradvaya meM pAtraiSaNA kI cAra pratimAoM kA varNana, piNDaiSaNA-adhyayana kI taraha hai| pAtra ke prasaMga ko lekara kahIM-kahIM varNana meM thor3A antara hai, bAkI cAroM pratimAoM kA nAma evaM vidhi usI taraha hai- 1. uddiSTA, 2. prekSA 3. paribhuktapUrvA aura 4. ujjhit-dhaarmikaa| nirgrantha sAdhu ina cAra pratimAoM meM se kisI bhI eka, do yA tIna pratimAoM ko grahaNa karake tadanusAra dRDha rahakara usakA pAlana kara sakatA hai| paranta vaha cAroM meM se kisI eka pratimA ke dhAraka dUsare muni ko apane se nikRSTa aura svayaM ko utkRSTa na mAne, apitu pratimAoM ke svIkAra karane vAle sabhI sAdhuoM ko jinAjJA meM upasthita evaM paraspara samAdhikAraka evaM sahAyaka mAne, yahI saMketa sUtra 595 meM jahA piMDesaNAe padoM se diyA gayA hai| 'saMgaiyaM' Adi padoM kI vyAkhyA- cUrNikAra ke matAnusAra yoM hai-- saMgaiyaM-do yA tIna pAtroM kA gRhastha bArI-bArI se upayoga karatA hai, sAdhu ke dvArA yAcanA karane para unameM se eka detA hai to aise (svAMgika) pAtra ke lene meM pravacana-doSa nahIM hai| vejayaMtiyaM- jisa pAtra meM bhojana karake rAjA Adi ke utsava yA mRtyukRtya para khAdya ko bhUnakara yA vaise hI rakhakara chor3a 1. (ka) AcArAMga vRtti patrAMka 399 ke AdhAra para 2. (kha) AcArAMga mUla (AcAracUlA, muni nathamalajI) pR. 176, 177 Page #294 -------------------------------------------------------------------------- ________________ chaThA adhyayana : prathama uddezaka: sUtra 596-598 diyA jAtA hai, vaha pAtra / vRttikAra ke anusAra 'saMgaiyaM' kA artha hai-- dAtA dvArA usa pAtra meM prAyaH svayaM bhojana kiyA gayA ho, vaha svAMgika pAtra, vejayaMtiyaM kA artha hai-- do-tIna pAtroM meM bArIbArI se bhojana kiyA jA rahA ho, vaha pAtra / 1 aneSaNIya- -pAtra- - grahaNaniSedha 596. se NaM etAta esaNAe esamANaM pAsittA paro vadejjA AusaMto samaNA! jAsi tuma mAseNa vA jahA vatthesaNAe / 3 597. se NaM paro NettA vadejjA Auso bhaiNI! AhareyaM pAyaM, telleNa vA ghaeNa vA NavaNIeNa vA vasAe vA abbhaMgettA vA taheva siNANAdi taheva, sotodagAdi kaMdAdi taheva / 5 269 -- 598. se NaM paro NettA vadejjA AusaMto samaNA! muhuttagaM 2 acchAhi jAva tAva amhe asaNaM vA 4 uvakaremu vA uvakkhaDemu vA, to te vayaM Auso ! sapANaM sabhoyaNaM paDiggahagaM dAsAmo, tucchae paDiggahae 6 diNNe samaNassa No suThu No sAhu bhavati / se puvvAmeva aloejjA - Auso ! ti vA, bhaiNI ! ti vA, No khalu me kappati AdhAkammie asaNe vA 4 bhotta vA pAya evA, mA uvakarehi, mA uvakkhaDehi 7, abhikaMkhasi me dAuM emeva dalayAhi / se sevaM vadaMtassa paro asaNaM vA 4 uvakarettA uvakkhaDettA sapANaM paDiggahagaM dalaejjA, tahappagAraM DiggahagaM aphAsuyaM jAva No paDigAhe jjA / 2. 11 596. sAdhu ko isake (pAtraiSaNA ke) dvArA pAtra - gaveSaNA karate dekhakara yadi koI gRhastha kahe ki " AyuSman zramaNa ! abhI to tuma Ao, tuma eka mAsa yAvat kala yA parasoM taka AnA......' zeSa sArA varNana vastraiSaNA adhyayana meM jisa prakAra hai, usI prakAra jAnanA / isI prakAra yadi koI gRhastha kahe -- AyuSman zramaNa ! abhI to tuma jAo, thor3I dera bAda AnA, hama tumheM eka pAtra deMge, Adi zeSa varNana bhI vastraiSaNA adhyayana kI taraha samajha lenA caahie| 1. 5. (ka) AcArAMga cUrNi mU./ pA./ Ti./ pR./ 215 (kha) AcArAMga vRtti patrAMka 399 44 esamANaM pAsittA parAse vadejjA" ke badale 'esamANaM pAsa NettA vadejjA' 'esamANaM paro pAsittA vadejjA' Adi pAThAntara haiN| 4. tulanA kIjie. 3. 'jahAvatthesaNAe' se yahA~ zeSa samagra pATha vastraiSaNA- adhyayana ke sUtra 561-562 ke anusAra samajheM / -'je bhikkhU ! no navae me pariggahe laddheti kaTTu telleNa ghaeNa vA NavaNIeNa vA vasA vA makkheja vA bhiliMgegja vA / '- nizItha sUtra 14/12 - jahA~-jahA~ 'taheva' pATha hai, vahA~ vahA~ sarvatra vastraiSaNA adhyayana ke sUtra 564, 565, 566, 567 ke anusAra varNana smjheN| 6. 'paDiggahae' ke badale pAThAntara hai-- "paDiggahaM, paDiggahe, paDiggae / " 7. kisI-kisI prati meM 'mA uvakkhaDehi' pATha nahIM hai| Page #295 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 270 AcArAMga sUtra -dvitIya zrutaskandha 597. kadAcit koI gRhanAyaka pAtrAnveSI sAdhu ko dekhakara apane parivAra ke kisI puruSa yA strI ko bulAkara yoM kahe - "AyuSman! yA bahana ! vaha pAtra lAo, hama usa para tela, ghI, navanIta yA vasA cupar3akara sAdhu ko deMge... zeSa sArA varNana, isI prakAra snAnIya padArtha Adi se eka bAra, bAra-bAra ghisakara... ityAdi varNana, tathaiva zItala prAsuka jala, uSNa jala se yA eka bAra yA bAra-bAra dhokara ... Adi avaziSTa samagra varNana, isI prakAra kaMdAdi usameM se nikAla kara sApha karake ... ityAdi sArA varNana bhI vastraiSaNA adhyayana meM jisa prakAra hai, usI prakAra yahA~ bhI samajha lenA caahie| vizeSatA sirpha yahI hai ki vastra ke badale yahA~ 'pAtra' zabda kahanA caahie| 598. kadAcit koI gRhanAyaka sAdhu se isa prakAra kahe- "AyuSman zramaNa! Apa muhUrtaparyanta tthhrie| jaba taka hama azana Adi caturvidha AhAra juTA leMge yA taiyAra kara leMge, taba hama Apa AyuSmAn ko pAnI aura bhojana se bharakara pAtra deMge, kyoMki sAdhu ko khAlI pAtra denA acchA aura ucita nahIM hotaa|" isa para sAdhu mana meM vicAra kara pahale hI usa gRhastha se kaha de"AyuSmAn gRhastha! yA AyuSmatI bahana! mere lie AdhAkarmI caturvidha AhAra khAnA yA pInA kalpanIya nahIM hai| ataH tuma AhAra kI sAmagrI mata juTAo, AhAra taiyAra na kro| yadi mujhe pAtra denA cAhate/cAhatI ho to aise khAlI hI de do|" sAdhu ke isa prakAra kahane para yadi koI gRhastha azanAdi caturvidha AhAra kI sAmagrI juTAkara athavA AhAra taiyAra karake pAnI aura bhojana bharakara sAdhu ko vaha pAtra dene lage to usa prakAra ke / (bhojana-pAnI sahita) pAtra ko aprAsaka aura aneSaNIya samajhakara milane para grahaNa na kre| vivecana - aneSaNIya pAtra grahaNa na kare- prastuta tIna sUtroM meM vastraiSaNA adhyayana meM varNita vastra-grahaNa-niSedha kI taraha aneSaNIya pAtra-grahaNa-niSedha kA varNana hai| sAdhu ke liye pAtra aneSaNIya agrAhya kaba ho jAtA hai? isake lie vastraiSaNA kI taraha yahA~ bhI saMketa kiyA gayA hai(1) sAdhu ko thor3I dera bAda se lekara eka mAsa bAda Akara pAtra le jAne kA kahe (2) pAtra ke tela, ghI Adi snigdha padArtha lagAkara dene ko kahe (3) pAtra para snAnIya sugandhita padArtha ragar3a kara yA malakara dene ko kahe, (4) ThaNDe yA garma prAsuka jala se dhokara dene ko kahe, (5) pAtra meM rakhe kaMda Adi nikAla kara use sApha kara dene ko kahe, (6) pAtra meM AhAra-pAnI taiyAra karavAkara unase bharakara sAdhu ko dene ko khe| ina saba sthitiyoM meM sAdhu ke pAtra ko aneSaNIya evaM agrAhya banAne ke gRhastha ke vicAra sunate hI sarvaprathama use sAvadhAna kara denA cAhie ki aisA aneSaNIya pAtra lenA mere lie kalpanIya nahIM hai; yadi denA cAhate ho to saMskAra yA parikarma kiye binA athavA sadoSa AhAra se bhare binA, aise hI de do|1 1. AcArAMga mUlapATha evaM vRtti patrAMka 400 ke AdhAra para Page #296 -------------------------------------------------------------------------- ________________ chaThA adhyayana : prathama uddezaka: sUtra 599-600 271 pAtra-pratilekhana 599. siyA paro' NettA paDiggahagaM NisirejA,se puvvAmeva AloejAha-Auso! ti vA, bhaiNI! ti vA, tumaM ceva NaM saMtiyaM paDiggahagaM aMtoaMteNa pddilehissaami| kevalI bUyAha-AyANameyaM, aMto paDiggahagaMsi pANANi vA bIyANi vA hariyANivA, aha bhikkhaNaM puvvovadiTThA 4 jaM puvvAmeva paDiggahagaM aMtoaMteNa pddilehejjaa| 600. saaMDAdi savve AlAvagA : jahA vatthesaNAe, NANataM telleNa vA ghaeNa vA NavaNIeNa vA vasAe vA siNANAdi jAva aNNataraMsivA tahappagAraMsithaMDillaMsi paDilehiya 2 pamajiya 2 tato saMjayAmeva Amajja vA [jAva payAveja vaa]| 599. kadAcit koI gRhanAyaka pAtra ko susaMskRta Adi kiye binA hI lAkara sAdhu ko dene lage to sAdhu vicArapUrvaka pahale hI usase kahe-"AyuSman gRhastha ! yA AyuSmatI bahana ! maiM tumhAre isa pAtra ko andara-bAhara cAroM ora se bhalIbhA~ti pratilekhana karU~gA, kyoMki pratilekhana kiye binA pAtragrahaNa karanA kevalI bhagavAn ne karmabandha kA kAraNa batAyA hai| sambhava hai usa pAtra meM jIva jantu hoM, bIja hoM yA harI (vanaspati) Adi ho| ataH bhikSuoM ke lie tIrthaMkara Adi AptapuruSoM ne pahale se hI aisI pratijJA kA nirdeza kiyA hai yA aisA hetu, kAraNa aura upadeza diyA hai ki sAdhu ko pAtra grahaNa karane se pUrva hI usa pAtra ko andara-bAhara cAroM ora se pratilekhana kara lenA caahie| 600. aNDoM yAvat makar3I ke jAloM se yukta pAtra grahaNa na kare. ityAdi sAre AlApaka vastraiSaNA ke samAna jAna lene caahie| vizeSa bAta itanI hI hai ki yadi vaha tela, ghI, navanIta Adi snigdha padArtha lagAkara yA snAnIya padArthoM se ragar3akara pAtra ko nayA va sundara banAnA cAhe, ityAdi varNana TheTha 'anya usa prakAra kI sthaNDilabhUmi kA pratilekhana-pramArjana karake phira yatanApUrvaka usa pAtra ko sApha kare yAvat dhUpa meM sukhAe' taka vastraiSaNA adhyayana kI taraha hI samajha lenA caahie| vivecana- pAtragrahaNa se pUrva pratilekhana Avazyaka prastuta sUtra meM vastraiSaNA adhyayana kI taraha yahA~ pAtra grahaNa karane se pUrva pratilekhana ko anivArya batAyA hai| binA pratilekhana kiye pAtra grahaNa kara lene meM unhIM khataroM yA doSoM kI sambhAvanA hai, jinakA ullekha hama vastraiSaNA 1. 'paro NettA' ke badale pAThAntara hai 'paro uvaNettA,' artha hai-'para - gRhastha laakr|' 2. 'paDiggahagaM' ke badale pAThAntara hai- pddiggh|| 3. yahA~ 'pavvodivA' ke Age'4'kA aMka sUtra 357 ke anusAra 'esa uvaeso' taka ke pATha kA sUcaka hai| 4. 'saaMDAdi savve AlAvagA jahA vatthesaNAe' pATha vastraiSaNAdhyayana ke sUtra 569 se 579 taka ke samagra varNana kA sUcaka samajheM, 'payAveja vA' pATha tk| Page #297 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 272 AcArAMga sUtra - dvitIya zrutaskandha adhyayana meM kara Ae haiN| pAtra-grahaNa-agrahaNa evaM saraMkSaNa-viveka- vastraiSaNA-adhyayana meM ullikhita 'saaMDa' se lekara, 'AyAveja payAveja' taka ke sabhI sUtroM kA varNana isa eka hI sUtra meM samuccayarUpa se de diyA hai| prastuta sUtra meM vastraiSaNA adhyayana ke 11 sUtroM kA nirUpaNa evaM eka atirikta sUtra kA samAveza kara diyA hai - (1) aMDoM yAvat makar3I ke jAloM se yukta pAtra ko grahaNa na kare, (2) aMDoM yAvat makar3I ke jAloM se rahita hone para bhI vaha pAtra aparyApta (abhISTa kArya ke lie asamartha), asthira, adhruva, adhAraNIya evaM akalpya ho to grahaNa na kare, (3) kintu vaha aMDoM yAvat makar3I ke jAloM se rahita paryApta, sthira, dhruva, dhAraNIya evaM rucikara ho to grahaNa kare, (4) apane pAtra ko nayA sundara banAne ke lie use thor3A yA bahuta snAnIya sugandhita dravya Adi se ghise nahIM, (5) pAtra nayA banAne ke uddezya se thor3A bahuta ThaMDe yA garma jala se use dhoe nahIM, (6) merA pAtra durgandhita hai, yaha soca use sugandhita evaM utkRSTa banAne hetu usa para snAnIya sugandhita dravya thor3e bahuta na ragar3e na hI use zItala yA garma jala se dhoe (7) pAtra ko sacitta snigdha sacitta pratiSThita pathvI para na sukhAe, (rakhe), (8) pAtra ko DhUMTha, dehalI, Ukhala yA snAnapITha para na sukhAe, na hI U~ce calavicala sthAna para sukhAe, (9) dIvAra, bhIMta, zilA, ror3e yA aise hI anya U~ce hilane-Dulane vAle sthAnoM para pAtra na sukhAe, (10) khaMbhe, macAna, Upara kI maMjila yA mahala para yA talaghara meM yA anya kampita ucca sthAnoM para pAtra na sukhAe, (11) kintu pAtra ko ekAnta meM le jAkara acitta nirdoSa sthaNDilabhUmi para dhUla Adi poMchakara yatanApUrvaka sukhaae| isameM nau sUtra niSedhAtmaka haiM aura do sUtra vidhAnAtmaka haiN| zAstrakAra ne isameM eka sUtra aura bar3hA lene kA saMketa kiyA hai ki pAtra ko sundara va camakadAra banAne ke lie vaha tela, ghI, navanIta Adi usa para na lgaae| 'NANattaM' telleNa vA ghaeNa vA..... ' paMkti ke artha meM matabheda - Upara jo artha hamane diyA hai, usake atirikta eka artha aura milatA hai - "yadi vaha pAtra tela, ghRta yA anya kisI padArtha se snigdha kiyA huA ho to sAdhu sthaNDilabhUmi meM jAkara vahA~ bhUmi kI pratilekhanA aura pramArjanA kare aura tatpazcAt pAtra ko dhUli Adi se pramArjita kara masala kara rUkSa banA le|" parantu yaha artha yahA~ saMgata nahIM hotaa| 3 601. eyaM khalu tassa bhikkhussa vA bhikkhuNIe vA sAmaggiyaM jaM sabaDhehiM sahitehiM sadA jaejjAsi tti bemi| 1. AcArAMga vRtti patrAMka 400 ke AdhAra para 2. AcArAMga mUlapATha sU0 559 se 579 taka vRtti sahita patrAMka 396 3. AcArAMga, arthAgama prathama khaNDa pR0 137 / / 4. 'eyaM khalu tassa bhikkhussa' ke badale kisI-kisI prati meM 'ahabhikkhussa' pAThAntara hai| Page #298 -------------------------------------------------------------------------- ________________ chaThA adhyayana : dvitIya uddezaka : sUtra 602 273 601. yahI (pAtraiSaNA viveka hI) vastuta: usa sAdhu yA sAdhvI kA samagra AcAra hai, jisameM vaha jJAna-darzana-cAritra Adi sarva arthoM se yukta hokara sadA prayatnazIla rhe| - aisA maiM kahatA huuN| ||prthm uddezaka smaapt|| bIo uddesao dvitIya uddezaka pAtra bIjAdiyukta hone para grahaNa-vidhi 602. se bhikkhU vA 2 gAhAvaikulaM piMDavAtapaDiyAe pavisamANe ' puvvAmeva pehAe paDiggahagaM, avahaTTa, pANe pamajjiya rayaM, tato saMjayAmeva gAhAvatikulaM piMDavAtapaDiyAe Nikkhameja vA paviseja vaa|kevlii buuyaa-aayaannmeyN| aMto paDiggahagaMsi pANe vA bIe vA rae vA pariyAvajjejA, aha bhikkhUNaM puvvovadiTThA 4 jaM puvvAmeva pehAe paDiggahaM, avahaTTa pANe, pamajiya rayaM, tato saMjayAmeva gAhAvatikulaM piMDavAyapaDiyAe Nikkhameja vA paviseja vaa| 602. gRhastha ke ghara meM Ahara-pAnI ke lie praveza karane se pUrva hI sAdhu yA sAdhvI apane pAtra ko bhalIbhA~ti dekhe, usameM koI prANI hoM to unheM nikAlakara ekAnta meM chor3a de aura dhUla ko poMchakara jhAr3a de| tatpazcAt sAdhu athavA sAdhvI AhAra-pAnI ke lie upAzraya se bAhara nikale yA gRhastha ke ghara meM praveza kre| kevalI bhagavAn kahate haiM- aisA karanA karmabandha kA kAraNa hai, kyoMki pAtra ke andara dvIndriya Adi prANI, bIja yA raja Adi raha sakate haiM, pAtroM kA pratilekhana - pramArjana kiye binA una jIvoM kI virAdhanA ho sakatI hai| isIlie tIrthaMkara Adi AptapuruSoM ne sAdhuoM ke lie pahale se hI isa prakAra kI pratijJA, yaha hetu, kAraNa aura upadeza diyA hai ki AhAra-pAnI ke lie jAne se pUrva sAdhu pAtra kA samyak nirIkSaNa karake koI prANI ho to use nikAla kara ekAnta meM chor3a de, raja Adi ko poMchakara jhAr3a de aura taba AhAra ke lie yatanApUrvaka upAzraya se nikale aura gRhastha ke ghara meM praveza kre| vivecana- prastuta sUtra meM bhikSATana se pUrva pAtra ko acchI taraha dekhabhAla aura jhAr3a-poMcha lenA Avazyaka batAyA hai, aisA na karane se Atma-virAdhanA aura jIva-virAdhanA ke hone kA to 1. 'pavisamANe' ke badale 'pavitu samANe' pAThAntara hai| 2. kisI kisI prati meM 'rae vA' pATha nahIM hai, usake badale 'harie vA' pATha hai| Page #299 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 274 AcArAMga sUtra - dvitIya zrutaskandha mUlapATha meM spaSTa ullekha hai, ina doSoM ke atirikta aura bhI ina doSoM kI saMbhAvanA rahatI hai - (1) kadAcit pAtra kisI kAraNa ke phUTa gayA ho, to vaha Ahara-pAnI lAne lAyaka nahIM rhegaa| (2) kisI dharmadveSI ne sAdhuoM ko badanAma karane ke lie koI zastra, viSa yA anya akalpya, agrAhya vastu cupake se rakha dI ho| (3) koI bicchu yA sAMpa pAtra meM ghusa kara baiTha gayA ho to AhAra lete samaya haThAt kATa khAegA athavA use dekhe-bhAle binA aMdhAdhuMdhI meM garma AhAra yA pAnI lene se vaha AhAra yA pAnI bhI viSAkta ho jAegA, jIva kI virAdhanA to hogI hii| .. (4) pAtra meM koI khaTTI cIja raha gaI to dUdha Adi padArtha lete hI phaTa jaaegaa| ataH sAdhu ko upAzraya se nikalate samaya, gRhastha ke yahA~ praveza karate samaya aura bhojana karanA prArambha karane se pUrva pAtra-pratilekhana-pramArjana karanA Avazyaka hai| 1 sacitta saMsRSTa pAtra ko sukhAne kI vidhi 603. se bhikkhU vA 2 gAhAvati jAva samANe siyA se paro AhaTu aMto paDiggahagaMsi sIodagaM paribhAettA NIhaTTa dalaejA, tahappagAraM paDiggahagaM parahatthaMsi vA parapAyaMsi vA aphAsuyaM jAva No pddigaahejaa| se ya Ahacca paDiggAhie siyA, khippAmeva 2 udagaMsi sAharejA, sapaDiggahamAyAe va NaM pariTThavejjA, sasaNiddhAe va NaM bhUmIe niymejaa| 604. se bhikkhU vA 3 udaullaM 2 vA sasaNiddhaM vA paDiggahaM No Amajjeja vA jAva payAveja vaa|ah puNevaM jANejA vigadodae me paDiggahae chiNNa-siNehe, tahappagAraM paDiggahaM tato saMjayAmeva Amajeja vA jAva payAveja vaa| 1. AcArAMga vRtti, mUlapATha patrAMka 400 2. isake badale pAThAntara hai-'siyA se khipyAmeva udagaMsi aahrejaa'| artha hotA hai--kadAcit vaha gRhastha ___ zIghra hI apane jala pAtra meM use vApasa DAla de| 3. cUrNikAra 'udaullaM vA sasaNiddhaM vA' isa pATha ke badale koI dUsarA pATha mAnakara pAtraiSANAdhyayana kI yahIM samApti mAnate haiN| vaha pATha isa prakAra hai-"udaulla-sasaNiddhaM paDiggahagaM Amajja pamajja aMto saMlihati, bAhiM Nillihati, uvvaleti, uvvaTTeti, pttaavij| iti pAtraiSaNA smaaptaa|" arthAt-jala se AI aura sasnigdha pAtra ko thor3A yA bahuta pramArjana karake aMdara se leparahita karatA hai, phira bAhara se leparahita karatA hai, upalepana karatA hai, udvartana karatA hai, (jalarahita karatA hai) phira thor3A yA adhika dhUpa meM sukhAtA hai| isa prakAra pAtraiSaNA samApta huii| isa pATha ko dekhate hue kisI-kisI prati meM 'Amajjeja vA' ke bAda 'pamajeja vA' kA pATha pAnA hai| 4. 'Amajjeja vA' se 'payAveja vA' taka ke pATha ko sUtra 353 ke anusAra sUcita karane ka lie 'jAva' zabda hai| Page #300 -------------------------------------------------------------------------- ________________ chaThA adhyayana : dvitIya uddezaka : sUtra 603-604 275 603. sAdhu yA sAdhvI gRhastha ke yahA~ AhAra-pAnI ke lie gaye hoM aura gRhastha ghara ke bhItara se apane pAtra meM sacitta (zItala) jala lAkara usameM se nikAla kara sAdhu ko dene lage, to sAdhu usa prakAra ke para-hastagata evaM para-pAtragata zItala (sacitta) jala ko aprAsuka aura aneSaNIya jAna kara apane pAtra meM grahaNa na kre| kadAcita asAvadhAnI se vaha jala (apane pAtra meM) le liyA ho to zIghra dAtA ke jala pAtra meM ur3ela de| yadi gRhastha usa pAnI ko vApasa na le to phira vaha jalayukta pAtra ko lekara kisI snigdha bhUmi meM yA anya kisI yogya sthAna meM usa jala kA vidhipUrvaka pariSThApana kara de| usa jala se snigdha pAtra ko ekAnta nirdoSa sthAna meM rakha de| 604. vaha sAdhu yA sAdhvI jala se AI aura snigdha pAtra ko jaba taka usameM se bUMdeM TapakatI raheM, aura vaha gIlA rahe, taba taka na to poMche ora na hI dhUpa meM sukhaae| jaba vaha yaha jAna le ki merA pAtra aba nirgatajala (jala-rahita) aura sneha-rahita ho gayA hai, taba vaha usa prakAra ke pAtra ko yatAnApUrvaka poMcha sakatA hai aura dhUpa meM sukhA sakatA hai| vivecana - prastuta sUtra meM sarvaprathama gRhastha ke hAtha aura bartana se apane pAtra meM sacitta jala grahaNa karane kA niSedha hai, tatpazcAt asAvadhAnI se sacitta jala pAtra meM le liyA gayA ho to usa pAtra ko poMchane aura sukhAne Adi kI vidhi batAI gaI hai| cUrNikAra isa sambandha meM spaSTIkaraNa karate haiM- "..... sacitta jala hilAkara nikAla kara dene lage to vaisA... para-hastagata pAtra grahaNa na kre| bhUla se vaisA sacitta jala saMsRSTa pAtra grahaNa kara lene para yadi vahI gRhastha usa jala ko svayaM vApasa le letA hai to sabase acchA; anyathA vaha usa udaka ko dUsarI jagaha anya bhAjana meM DAla de| 2 / 'paribhAettA' Adi padoM kA artha- paribhAettA vibhAga karake, cUrNikAra ke anusArahilAkara 'pIhaTTa--nikAla kr| 3 jalagrahaNa paraka yA pAtra grahaNa-paraka-cUrNikAra isa sUtra ko pAtraiSaNA-adhyayana hone se pAtra- grahaNa viSayaka mAnate haiM kintu vRttikAra isakI pAnaka-grahaNa viSayaka vyAkhyA karate haiMgRhastha ke ghara meM praviSTa bhikSu prAsuka pAnI kI yAcanA kare isa para kadAcita vaha gRhastha asAvadhAnI se, bhrAnti se yA dharma-dveSavaza (pratikUlatAvaza) athavA anukampAvaza vicAra karake ghara ke bhItara par3A huA dUsarA apanA bartana lA kara , usameM se kucha hissA rakha kara pAnI nikAla kara dene lage to sAdhu 1. AcArAMga mUla pATha evaM vRtti patrAMka 400 ke AdhAra para AcArAMga cUrNi mU. pA. Ti. pR. 217 - "pariyAbhAetta ti chubhittu paDiggahaM parahatthagayaM Na gennhejjaa| Ahacca gahite gihattho esa ceva udae jati parisAharati, laTuM / aNNattha vA udae (uejhai?) anne hiM bhAyaNe pkkhivti|" 3. (ka) AcArAMga vRtti patrAMka 400 (kha) AcArAMga cUrNi mU. pA. Ti. pR. 217 Page #301 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 276 AcArAMga sUtra - dvitIya zrutaskandha usa prakAra ke para-hastagata, para-pAtragata sacitta jala ko aprAsuka mAna kara na le| .....'' kintu yahA~ cUrNikAra kA Azaya bhinna hai, usake anusAra yoM artha hotA hai-"sAdhu pAtra ke liye gRhastha ke yahA~ jAe taba gRhastha pAtra khAlI na hone ke kAraNa ghara meM se usa pAtra ko lAkara usameM sacitta jala (adhikAMzataH) nikAla kara usa pAtra ko dene lage to vaha usa para-hastagata sacittajala saMspRSTa pAtra ko aprAsuka jAna kara grahaNa na kre|" yaha artha prakaraNa saMgata pratIta hotA hai|' vihAra-samaya pAtra viSayaka vidhi-niSedha 605. se bhikkhu vA 2 gAhAvatikulaM pavisittukAme sapaDiggahamAyAe gAhAvatikulaM piMDavAyapaDiyAe paviseja vA Nikkhameja vA, evaM bahiyA viyArabhUmiM vA vihArabhUmiM vA gAmAguNAmaM [vA] dUijejA, tivvadesiyAdi jahA bitiyAe vatthesaNAe 2 NavaraM ettha pddiggho| 605. sAdhu yA sAdhvI gRhastha ke yahA~ AhArAdi lene ke liye praveza karanA cAhe to apane pAtra sAtha lekara vahA~ AhArAdi ke lie praveza kare yA upAzraya se nikle| isI prakAra sva-pAtra lekara vastI se bAhara svAdhyAyabhUmi yA zaucArtha sthaNDilabhUmi ko jAe, athavA rAmAnugrAma vihAra kre| tIvra varSA dUra-dUra taka ho rahI ho yAvat tirache ur3ane vAle trasaprANI ekatrita ho kara gira rahe hoM, ityAdi paristhitiyoM meM jaise vastraiSaNA ke dvitIya uddezaka meM niSedhAdeza hai, vaise hI yahA~ bhI samajhanA caahie| vizeSa itanA hI hai ki vahA~ sabhI vastroM ko sAtha meM lekara jAne kA niSedha hai, jabaki yahA~ apane saba pAtra lekara jAne kA niSedha hai| 606. eyaM khalu tassa bhikkhussa vA bhikkhuNIe vA sAmaggiyaM jaM savvaDhehiM sahitehiM sadA jaejAsi tti bemi| 606. yahI (pAtraiSaNA viveka avazya hI) sAdhu sAdhvI kA samagra AcAra hai, jisake paripAlana ke lie pratyeka sAdhu-sAdhvI ko jJAnAdi sabhI arthoM meM prayatnazIla rahanA caahie| aisA maiM kahatA ||dvitiiy uddezaka samApta // ||'paaesnnaa' SaSThamadhyayanam samAptaM // 1. (ka) AcArAMga vRtti patrAMka 400-401 (kha) AcArAMga cUrNi mU. pA. Ti. pR. 217 ke AdhAra para 2. 'bitiyAe' ke badale pAThAntara hai-'biitiiyaae''biiyaae'| artha eka-sA hai| 3. 'jahA bitiyAe vatthesaNAe' kA tAtparya hai-- jaise vastraiSaNA ke dvitIya uddezaka sUtra 582 meM varNana hai, vaise hI yahA~ samajha lenA caahie| 4. 'eyaM ' ke badale kahIM-kahIM evaM' yA 'etaM' pAThAntara milatA hai| Page #302 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 277 avagraha-pratimA : saptama adhyayana prAthamika o / AcArAMga sUtra (dvitIya zruta skandha) ke sAtaveM adhyayana kA nAma 'avagraha pratimA' hai| 'avagraha' jaina zAstroM kA pAribhASika zabda hai| yoM sAmAnyatayA isakA artha --'grahaNa karanA' hotA hai| prAkRta zabda koSa meM 'avagraha' zabda ke grahaNa karanA, avadhAraNa, lAbha, indriya dvArA hone vAlA jJAnavizeSa, grahaNa karane yogya vastu, Azraya, AvAsa, svasvAmitva kI yA svAdhInastha vastu, deva (saudharmendra) tathA guru Adi se AvazyakatAnusAra yAvit maryAdita bhUbhAga yA sthAna, parAsane yogya bhojana evaM anujJApUrvaka grahaNa karanA Adi artha milate haiN| 1 prastuta sUtra meM mukhyatayA cAra arthoM meM vaha avagraha zabdaprayukta huA hai(1) anujJApUrvaka grahaNa karanA (2) grahaNa karane yogya vastu, (3) jisake adhInastha jo-jo vastu hai, AvazyakatA par3ane para usase usa vastu ke upayoga karane kI AjJA mA~ganA; tathA (4) sthAna yA AvAsagRha, athavA maryAdita bhuubhaag| 2 'avagraha' cAra prakAra kA hai - 1. dravyAvagraha, 2. kSetrAvagraha, 3. kAlAvagraha aura 4. bhaavaavgrh| dravyAgraha ke tIna prakAra (sacitta, acitta, mizra) haiN| kSetrAvagraha ke bhI sacittAdi tIna bheda haiM, athavA grAma, nagara, rASTra, araNya Adi aneka bheda haiN| 0 00 0000 kAlAvagraha ke Rtubaddha aura varSAkAla ye do bheda haiN| bhAvAvagraha- matijJAna ke arthAvagraha, vyaMjanAvagraha Adi bheda haiN| prastuta adhyayana meM dravyAdi tIna avagraha vivikSita haiM, bhAvAvagraha nhiiN| aparigrahI sAdhu ko jaba kabhI AhAra, vasati (AvAsa) vastra, pAtra yA anya dharmopakaraNa Adi ke grahaNa kA pariNAma (vicAra) hotA hai taba vaha grahaNa-bhavAvagraha hotA hai| 1. 'pAia-sadda-mahaNNavo' pR. 197,143 2. AcArAMga mUlapATha tathA vRtti patrAMka 402 Page #303 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 2156 AcArAMga sUtra - dvitIya zrutaskandha 0 ukta padArtha mukhyatayA pAMca koTi ke vyakti ke adhIna hote haiM jaise ki - 1. devendra, 2. rAjA (zAsaka), 3. gRhapati, 4. zayyAtara evaM 5. sAdharmika sAdhu varga; ataH avagraha ke adhikArI hone se ye bhI paMcavidha avagraha kahalAte haiN| sthaNDilabhUmi, vasati Adi grahaNa karane se pUrva yathAvasara inakI AjJA lenA Avazyaka hai| 1 avagraha se sambandhita vividha pratijJAe~ (saMkalpa yA abhigraha) karanA avagraha-pratimA hai| vividha prakAra ke avagrahoM tathA unase sambandhita pratimAoM kA varNana hone ke kAraNa isa adhyayana kA nAma 'avagraha-pratimA' rakhA gayA hai| avagraha- pratimA adhyayana ke do uddezaka haiN| prathama uddezaka meM avagraha-grahaNa kI anivAryatA evaM avagraha ke prakAra evaM yAcanAvidhi batAI hai, dvitIya uddezaka meM mukhyataH vividha avagrahoM kI yAcanAvidhi kA pratipAdana hai| 2 yaha adhyayana sUtra 607 se prArambha hokara sUtra 636 para samApta hotA hai| 0 1. (ka) AcArAMga niyukti gA. 316 se 319 taka (kha) AcArAMga vRtti patrAMka 401 2. AcArAMga mUlapATha evaM vRtti ke AdhAra para, patrAMka 402 Page #304 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 279 sattamaM ajjhayaNaM'oggahapaDimA' [paDhamo uddesao] avagraha-pratimA : saptama adhyayana : prathama uddezaka avagraha-grahaNa kI anivAryatA 607. samaNe bhavissAmi aNagAre akiMcaNe aputte apasU paradattabhoI pAvaM kammaM No karissAmi tti samuTThAe savvaM bhaMte! adiNNAdANaM pcckkhaami| se aNupavisittA gAmaM vA jAva rAyahANiM vANeva sayaM adiNNaM, geNhejjA, Neva'NNeNaM adiNNaM geNhAvejjA, Neva'NNaM adiNNaM geNhataM pismnnujaannejjaa| ___ jehiM visaddhiM saMpavvaie tesiM'piyAiM chattayaM vA DaMDagaMvA mattayaM vA jAva'cammaccheyaNagaM vA tesiM puvvAmeva uggahaM aNaNuNNahiya apaDilehiya apamajjiya No giNheja vA, pagiNheja vA, tesiM puvvAmeva uggahaM aNuNNaviya paDilehiya pamajjiya tao saMjayAmeva ogiNheja vA pagiNheja vaa| 607. munidIkSA lete samaya sAdhu pratijJA karatA hai - "aba maiM zramaNa banA jaauuNgaa| anagAra (gharabAra rahita), aMkicana (aparigrahI), aputra (putrAdi sambandhoM se mukta), apazu, (dvipada-catuSpada Adi pazuoM ke svAmitva se mukta) evaM paradattabhojI (dUsare-gRhastha dvArA pradatta-bhikSA prApta AhArAdi kA sevana karane vAlA ) hokara maiM aba koI bhI hiMsAdi pApakarma nahIM kruuNgaa| isa prakAra saMyama pAlana se lie utthita-samudyata hokara (kahatA hai-) bhaMte ! maiM Aja samasta prakAra ke adattAdAna kA pratyAkhyAna (tyAga) karatA huuN|' (isa prakAra kI (tRtIya mahAvrata kI), pratijJA lene ke bAda-) vaha sAdhu grAma yAvat rAjadhAnI 1. chatra-daNDa Adi upakaraNa binA diye lene kA prasaMga-cUrNikAra ke zabdoM meM -"taM kahiM gAme nagare vA loiyaM gataM / louttaraM DaMDagAdi, chatragaM; desaM paDucca jahA koMkaNesu, NivvaMtA sattA NAulliMti DaMDaeNa sannAbhUmI gacchaMto appaNo adissaMto aNunavettA Neti, saMgharAmAdisu vA annunnveti|" udAharaNArtha---- sAdhu kisa grAma yA nagara meM zaucAdi ke lie sthaliNDalabhUmi meM gayA, zaucanivRtti ke anantara varSA ho gii| cAroM ora kIcar3a hI kIcaDa ho gyaa| agara sAdhu usa samaya calatA hai to bhIga jAyegA, kIcar3a meM pha~sa jaayegaa| isalie vahA~ apanA daMDa na dekhakara dUsare kA daMDa utAvalI meM binA AjJA lie hI le letA hai| koMkaNa Adi deza kI apekSA se chAtA bhI lagAnA par3atA hai| varSA meM chAtA bhI dUsare bauddha Adi bhikSu se binA AjJA ke usa samaya le letA hai, phira saMghArAma Adi meM Akara usa bhikSu se unakI AjJA letA hai| 2. 'jAva' zabda yahA~ sU0 444 ke anusAra 'mattayaM ' se 'cammaccheyaNagaM' taka ke pATha kA sUcaka hai| Page #305 -------------------------------------------------------------------------- ________________ AcArAMga sUtra - dvitIya zrutaskandha meM praviSTa hokara svayaM binA diye hue (kisI bhI) padArtha ko grahaNa na kare, na dUsaroM se grahaNa karAe aura na adatta grahaNa karane vAle kA anumodana - samarthana kare / jina sAdhuoM ke sAtha yA jinake pAsa vaha pravrajita huA hai, yA vicaraNa kara rahA hai yA raha rahA hai, unake bhI chatraka, daMDa, pAtraka (bhAjana) yAvat carmacchedanaka Adi upakaraNoM kI pahale unase avagraha- anujJA liye binA tathA pratilekhana - pramArjana kiye binA eka yA aneka bAra grahaNa na kare / apitu unase pahale avagraha - anujJA ( grahaNa karane kI AjJA ) lekara, tatpazcAt usakA pratilekhanapramArjana karake phira saMyamapUrvaka usa vastu ko eka yA aneka bAra grahaNa kre| vivecana- prastuta sUtra meM avagraha kI upayogitA aura anivAryatA batAI hai, usakA kAraNa prastuta kiyA gayA hai. - sAdhu kA akiMcana, paradattabhojI evaM adattAdAnaviramaNa - mahAvratI jIvana / sAdhu kahIM bhI jAe, kahIM bhI kisI bhI sAdhu ke sAtha rahe, yA vicaraNa kare, yA kisI bhI sthAna, acitta padArtha, AhAra- pAnI, auSadha, makAna, vastra pAtrAdi upakaraNa kI AvazyakatA ho, nayA upakaraNa lenA ho, kinhIM sAdhuoM ke nizrAya ke purAne upakaraNAdi kA upayoga karanA ho to sarvaprathama usa vastu ke svAmI yA adhikArI se avagraha- anujJA lenA Avazyaka hai, tatpazcAt pratilekhana-pramArjana karake usakA eka yA adhika bAra grahaNa yA upayoga karanA hai / ' 280 samasta. 'aputte apasU' Adi padoM kA tAtparya evaM rahasya aputte kA zabdaza: artha to aputraputrarahita hotA hai, kintu vahA~ upalakSaNa se putra Adi jitane bhI gRhasthapakSIya sambandhI, haiM, unake ukta sambandha se mukta artha samajhanA cAhie / isI prakAra 'apasU' kA tAtparya bhI hotA haidvipada- catuSpada Adi pazu-pakSI Adi haiM, una sabake prati svAmitva yA mamatva se rahita / ina donoM padoM ko prastuta karane ke pIche zAstrakAra kA Azaya yaha pratIta hotA hai ki sAdhu kA putrAdi yA pazu Adi ke prati mamatva evaM svAmitva samApta ho cukA hai, taba yadi koI putra Adi ziSya bananA cAhe to unake abhibhAvaka yA saMrakSaka kI anujJA ke binA ziSya ke rUpa meM use svIkAra nahIM kara sktaa| pazu bhI sAtha meM rakha nahIM sktaa| - sarvatra avagrahAnujJA Avazyaka vihAra, zaucAdi, bhikSATana Adi pratyeka kriyA meM pravRtta hone se pUrva AcArya yA dIkSAsthavira yA dIkSAjyeSTha muni yA guru kI anujJA grahaNa karanA Avazyaka hai / pratikramaNa, zayana, pravacana, svAdhyAya, tapa, vaiyAvRtya Adi pravRtti kI bhI anujJA grahaNa karana Avazyaka batAyA hai| 2 AcArAMga vRtti patrAMka 402 ke AdhAra para tulanA kareM - "pucchijjA paMjaliuDo, kiM kAyavvaM mae iha / "1 icchaM nioiDaM bhaMte! veyAvacce va sajjhAe // ' - uttara. a. 26 / 9 icchAmiNaM bhaMte ! tubbhehi abbhaNNuNNAe samANe devasiyaM paDikkamaNaM ThAuM / - Avazyaka sUtra "aNujANaha meM miugghN| " - Avazyaka guruvandanasUtra 44 Page #306 -------------------------------------------------------------------------- ________________ saptama adhyayana : prathama uddezaka: sUtra 608-611 281 chatraka Adi upakaraNoM kA ullekha kyoM?- prastuta pATha meM chAtA (chatraka) carmacchedanaka Adi upakaraNoM kA ullekha hai| jabaki dazavaikAlika meM chattassadhAraNaTThAe' kaha kara ise anAcIrNa meM batAyA hai, taba inakA ullekha zAstrakAra ne yahA~ kyoM kiyA? vRttikAra evaM cUrNikAra isakA samAdhAna karate haiM- chatra varSAkalpAdi ke samaya kisI deza vizeSa meM kAraNavaza sAdhu rakhatA hai| kahIM koMkaNa Adi deza meM atyanta vRSTi hone ke kAraNa chatra bhI rakha sakatA hai| use abhimAnavRddhi evaM rAjasI ThATabATa kA sUcaka nahIM banAnA caahie| carmacchedanaka bhI prAtihArika rUpa meM gRhastha se kisI kArya ke lie sAdhu lAtA hai; upakaraNa ke rUpa meM nahIM rkhtaa| 'samaNA bhavissAmo' Adi pratijJA kA pATha sUtrakRtAMga meM isI kramapUrvaka milatA hai| isa pratijJA ko doharA kara sAdhu ko apanI adattAdAna-viramaNa kI pratijJA para dRr3ha raha kara sarvatra avagraha grahaNa karane kI bAta para jora diyA hai| __'akiMcana' kA tAtparya - cUrNikAra ne akiMcana kA spaSTIkaraNa yoM kiyA hai- sAdhu dravya se aputra evaM dhana-dhAnyAdi rahita hai, bhAva se krodhAdi rahita hai, isalie vaha dravya aura bhAva donoM prakAra se akiMcana- aparigrahI hai| 3 'ogiNheja pagiNheja' donoM zabdoM ke artha meM cUrNikAra antara batAte haiM- eka bAra grahaNa karanA avagrahaNa hai, bAra-bAra grahaNa karanA pragrahaNa hai| 4 avagraha-yAcanAH vividha rUpa 608.se AgaMtAresuvA54 aNuvIi uggahaM jAejA, je tattha Isare je tattha samAhiTThAe te uggahaM aNuNNavejjA-kAmaM khalu Auso! ahAlaMdaM ahApariNNAyaM vasAmo, jAva Auso; jAva AusaMtassa uggahe, jAva sAhammiyA, ettAva tAva uggahaM ogihissAmo, teNa paraM vihrissaamo| 1. (ka) AcA. vRtti patrAMka 402 (kha) AcA. cUrNi mU.pA. Ti. pR. 219 2. tulanA kIjie-"samaNA bhavissAmo aNagArA akiMcaNA aputtA apasU paradattbhoiNo bhikkhuNo pAvaM kamma no karissAmo samuTThAe - sUtrakRtAMga 2/1/2 3. akiMcaNA-davve aputtA apasU, bhAve akohA- AcA. cUrNi mU.pA. Ti. pR. 219 4. "ogiNhati ekkAsi, pagiNhati puNo puNo'- AcA. cUrNi mU. pA. Ti. pR. 219 5. 'AgaMtAresuvA' ke Age'4' kA aMka sUtra 432 ke anusAra "ArAmAgAresu vA gAhAvaikulesu vA pariyAvasahesu vA" pATha kA sUcaka hai| 6. cUrNikAra ke anusAra pAThAntara hai -"issaro, smdhitttthaae|" artha kiyA gayA hai-issaro-rAyA bhoio jAva saamaaio| samAdhiTThAe-prabhasaMdiTTho ghvtimaadii| - Izvara kA artha hai-rAjA, grAmAdhyakSa, grAmAdhyApaka, svAmI yA mAlika aadi| samAdhiSThAtA kA artha hai-svAmI ke dvArA AdiSTa yA niyukta adhikArI, gRhapati aadi| Page #307 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 282 AcArAMga sUtra - dvitIya zrutaskandha 609. se kiM puNa tatthoggahaMsi evoggahiyaMsi? je tattha sAhammiyA saMbhoiyA samaNuNNA' uvAgacchejA je teNa sayamesittae asaNe vA 4 teNa te sAhammiyA saMbhoiyA samaNuNNA uvaNimaMtejA, No ceva NaM parapaDiyAe' Agijjhiya 2 uvnnimNtejaa| 610.se AgaMtAresuvA jAva se kiM puNa tatthoggahaMsi evoggahiyaMsi? je tattha sAhammiyA aNNasaMbhoiyA samaNuNNA uvAgacchejA je teNa sayamesittae pIr3he vA phalae vA sejjAsaMthArae vA teNa te sAhammie aNNasaMbhoie samaNuNNe uvaNimaMtejA, No cevaNaM parapaDiyAe 5 ogihirya 2 uvnnimNtejaa|| 611. se AgaMtAresu vA jAva se kiM puNa tatthoggahaMsi evoggahiyaMsi? je ttatha gAhAvatINa vA gAhavatiputtANa vA sUI vA pippalae vA kaNNasohaNae vA NahacchedaNae vA taM appaNo egassa aTTAe paDihAriyaM jAittA Ne aNNamaNNassa dejja vA aNapadeja vA ,sayaM karaNijaM ti kaTTa se ttamAdae tattha gacchejjA, 2[ttA] puvvAmeva uttANae hatthe kaTTa bhUmIe vA ThavettA imaMkhalu imaM khalu tti AloejjA, No cevaNaM sayaM pANiNA parapANiMsi pccppinnejaa| 608. sAdhu pathikazAlAoM, ArAmagRhoM, gRhastha ke gharoM aura parivrAjakoM ke AvAsoM (maThoM) meM jAkara pahale sAdhuoM ke AvAsa yogya kSetra bhalIbhA~ti dekha-socakara phira avagraha (vasati Adi) kI yAcanA kre| usa kSetra yA sthAna kA jo svAmI ho, yA jo vahA~ kA adhiSThAtA--niyukta adhikArI ho usase isa prakAra avagraha kI anujJA mA~ge--'AyuSman ! ApakI icchAnusAra --jitane samaya taka rahane kI tathA jitane kSetra meM nivAsa karane kI tuma AjJA doge, utane samaya taka, utane kSetra meM hama nivAsa kreNge| yahA~ jitane samaya taka Apa AyuSmAn kI avagraha-anujJA hai, utanI avadhi taka jitane bhI anya sAdharmika sAdhu Ae~ge, unake lie bhI jitane kSetra-kAla kI avagrahAnujJA grahaNa 1. samaNuNNo kA artha cUrNikAra ke zabdoM meM - 'samaNuNNo, Na samaM asaMkhaNaM, Na vA egllvihaarii|' -samanujJa arthAt jo na to aniyaMtrita athavA kisI ke sAtha kalahakArI hai, aura na hI ekalavihArI hai, . arthAt jo milanasAra hai| 2. 'parapaDiyAe ' kA artha cUrNikAra karate haiM -'paraveyAvaDiyA para sNtiennN|'-duusre sAdhu kI sevA ke liye dUsare kA adhikAra kaa| 3 sayamesittae' ke badale pAThAntara haiM-'sayamesiya ''sayamesittAte "symesite|' 4. cUrNikAra ke anusAra tAtparya hai-'aNNasaMbhoie pIDhaeNa vA phalaeNa vA sejjAsaMthAraeNa vA uvaNimaMtejja' arthAt - 'anyasAMbhogika sAdhu ko pITha, phalaka aura zayyAsaMstAraka kA upanimaMtraNa (manuhAra) karanA caahie|' 5. 'parapaDiyAe' ke badale pAThAntara hai- 'prveyaavddiyaate'| 'ogiNhiya ogiNhiya' ke badale pAThAntara haiM--'ugijjhiya 2' uNiNhiya unimaMtejjA, ugiNhiya NimaMtejA, ugiNhiya-2 nimNtejaa| bhAvArtha samAna hai| Page #308 -------------------------------------------------------------------------- ________________ saptama adhyayana : prathama uddezaka: sUtra 608-611 kareMge ve bhI utane hI samaya taka utane hI kSetra meM ThahareMge, usake pazcAt ve aura hama vihAra kara deMge / 283 609. avagraha ke anujJApUrvaka grahaNa kara lene para phira vaha sAdhu kyA kare? vahA~ (nivAsita sAdhu ke pAsa) koI sAdharmika, sAmbhogika evaM samanojJa sAdhu atithi rUpa meM jA jAe~ to vaha sAdhu svayaM apane dvArA gaveSaNA karake lAye hue azanAdi caturvidha AhAra ko una sAdharmika, sAMbhogika evaM samanojJa sAdhuoM ko upanimaMtrita kare, kintu anya sAdhu dvArA yA anya rugNAdi sAdhu ke lie lAe AhArAdi ko lekara unheM upanimaMtrita na kare / 610. pathikazAlA Adi avagraha ko anujJApUrvaka grahaNa kara lene para, phira vaha sAdhu kyA kare? yadi vahA~ (nivAsita sAdhu ke pAsa) kucha anya sAmbhogika, sAdharmika evaM samanojJa sAdhu atithi rUpa meM jA jAe~ to jo svayaM gaveSaNA karake lAe hue pITha (caukI), phalaka, ( paTTA) zayyAsaMstAraka (ghAsa) Adi hoM, unheM (anya sAmbhogika sAdharmika samanojJa sAdhuoM ko) una vastuoM ke lie AmaMtrita kare, kintu jo dUsare ke dvArA yA rugNAdi anya sAdhu ke liye lAye hue pITha, phalaka yA zayyAsaMstAraka hoM, unako lene ke lie AmaMtrita na kare / 611. usa dharmazAlA Adi ko avagrahapUrvaka grahaNa kara lene ke bAda sAdhu kyA kare? jo vahA~ AsapAsa meM gRhastha yA gRhastha ke putra Adi haiM, unase kAryavaza sUI, kaiMcI, kAnakuredanI, naharanI - Adi apane svayaM ke lie koI sAdhu prAtihArika rUpa se yAcanA karake lAyA ho to vaha una cIjoM ko paraspara eka dUsare sAdhu ko na de-le / athavA vaha dUsare sAdhu ko ve cIjeM na sauNpe| una vastuoM kA yathAyogya kArya ho jAne para vaha una prAtihArika cIjoM ko lekara usa gRhastha yahA~ jAe aura lambA hAtha karake una cIjoM ko bhUmi para rakha kara gRhastha se kahe- --yaha tumhArA amuka padArtha hai, yaha amuka hai, ise saMbhAla lo, dekha lo| parantu una sUI Adi vastuoM ko sAdhu apane hAtha se gRhastha ke hAtha para rakha kara na sauNpe| vivecana--avagrahayAcanA-vidhi aura yAcanA ke pazcAt -- sUtra 608 se 611 taka meM avagrahayAcanA se pUrva aura pazcAt kI karttavya vidhi batAI gaI hai| isameM nimnokta pahaluoM para karttavya nirdeza kiyA gayA hai (1) AvAsIya sthAna ke kSetra aura nivAra. kAla kI sImA, avagraha kI yAcanAvidhi / (2) avagraha-gRhIta sthAna meM sAdharmika, sambhogika, samanojJa sAdhu A jAe~ to unheM svayAcita AhArAdi meM se lene kI manuhAra kare, para yAcita meM se nahIM / sva- yAcita AhAra bhI yadi rugNAdi sAdhu ke lie yAcanA karake lAyA ho to usake lie bhI nahIM / (3) avagraha- gRhIta sthAna meM anya sAmbhogika sAdharmika samanojJa sAdhu A jAe~ to unheM sva- yAcita pITha, phalaka, zayyA - saMstAraka Adi meM se lene kI manuhAra kare, para yAcita pIThAdi Page #309 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 284 AcArAMga sUtra - dvitIya zrutaskandha meM se athavA rugNAdi ke lie yAcita meM se nhiiN| (4) gRhastha ke ghara se sva- yAcita sUI, kaiMcI, kAnakuredanI, naharanI Adi cIjeM lAyA ho to una cIjoM ko svayaM jAkara usa gRhastha ko vidhipUrvaka sauMpe, anya kisI ko nahIM / tAtparya - ina cAroM sUtroM meM sthAna, AhAra, pITha - phalakAdi yA sUI, kaiMcI Adi, jitanI bhI vastuoM kA sAdhu upayoga yA upabhoga karatA hai, unake svAmI yA adhikArI se anujJApUrvaka grahaNa (avagraha) kI vidhi se una sabakI yAcanA karanA Avazyaka batAyA hai aura svayAcita vastuoM meM se hI yathAyogya sAdharmikoM ko manuhAra karake diyA jA sakatA hai| prAtihArika rUpa meM svayAcita vastu (sUI Adi) ko svayaM jAkara vApasa sauMpane kI vidhi batAI hai| ina vidhAnoM ke pIche kAraNa ye haiM - binA avagrahayAcanA kiye hI kisI ke sthAna kA upayoga karane se usa sthAna kA svAmI yA adhikArI kruddha hogA, apamAnita karegA, sAdhu ko adattAdAna doSa bhI lgegaa| parayAcita yA parArtha- dUsare kisI sAdhu ke liye yAcita vastu ko lene kI kisI sAdharmI sAdhu ko manuhAra karane se usa sAdhu ko burA laga sakatA hai, vaha rugNa ho to usake antarAya laga sakatA hai| tathA prAtihArika rUpa se svayAcita vastue~ dUsare sAdhu ko sauMpa dene se vaha vApasa lauTAnA bhUla jAe yA usase vaha cIja kho jAe to dAtA ko sAdhuoM ke prati azraddhA paidA ho jAyegI, vacana bhaMga hogA, asatya kA doSa lagegA / sAdharmika, sAmbhogika aura samanojJa meM antara -- eka dharma, eka deva aura prAyaH eka sarIkhe veza vAle sAdharmika sAdhu kahalAte haiN| sAmbhogika ve kahalAte haiM, jinake AcAra-vicAra aura samAcArI eka hoM aura samanojJa ve hote haiM, jo udyukta vihArI - AcAra-vicAra meM azithila hoM / isakA samanujJa rUpAntara bhI hotA hai, jisakA artha hotA hai - eka AcArya yA eka guru kI anujJA meM vicaraNa karane vAle / zAstrIya vidhAna ke anusAra jo sAdharmika hote hue sAmbhogika (bAraha prakAra ke paraspara sahopabhoga vyavahAravAle) aura samanojJa sAdhu hote haiM, unake sAtha AhAra Adi yA vandana vyavahArAdi kA lena-dena hotA hai, kintu anya sAmbhogika ke sAtha zayanIya upakaraNoM Adi kA lena-dena khulA hotA hai| isI antara ko spaSTa karane hetu zAstrakAra ne ye tIna vizeSaNa prayukta kiye haiM / avagraha-varjita sthAna 612. se bhikkhU vA 2 se jjaM puNa uggahaM jANejjA aNaMtarahitAe, puDhavIe sasaNiddhAe puDhavIe 1 jAva saMtANae, tahappagAraM uggahaM No 2 ogiNheja vA 2 / 1. yahA~ ' jAva' zabda se 'puDhavIe' se 'saMtAeNa' taka kA pATha sUtra 353 ke anusAra samajheM / 2. 'No ogiNhejjavA' ke badale pAThAntara hai--' No giNheja ' / Page #310 -------------------------------------------------------------------------- ________________ saptama adhyayana : prathama uddezaka: sUtra 612-619 285 613. se bhikkhU vA 2 se jaM puNa uggahaM 1 jANejA thUNaMsi vA 2 4 vA tahappagAre aMtalikkhajAte dubbaddhe 3 jAva No uggahaM ogiNheja vaa| 614. se bhikkhUvA 2 se jaM puNa uggahaM jANejjA kuliyaMsivA 5 4 jAvaNo[ uggahaM] ogiNheja vaa| 615. se bhikkhU vA 2 [se jaM puNa uggahaM jANejA] khaMdhaMsi vA 66 aNNatare vA tahappagAre jAva No uggahaM ogiNheja vA 2 / 616. se bhikkhU vA 2 se jaM puNa uggahaM jANejA sAgAriyaM " sAgaNiyaM saudayaM saitthiM sukhaD9 sapasubhattapANaM No paNNassa Nikkhama-pavesa jAvadhammANuogaciMtAe, sevaM NaccA tahappagAre uvassae sAgArie jAva' sakhuTuM -pasu-bhattapANe no uggahaM ogiNheja vA 2 // | 617. se bhikkhU vA 2 se jaM puNa uggahaM jANejA gAhAvatikulassa majjhaMmajjheNaM gaMtuM paMthe (vatthae) paDibaddhaM 10 vA, No paNNassa jAva, 11 se evaM NaccA tahappagAre uvassae No uggahaM ogiNhejja vA 2 / * 618. se bhikkhU vA 2 se jaM puNa uggahaM jANejA-iha khalu gAhAvatI vA jAva kammakarIo vA annamannaM akkosaMti vA taheva 12 tellAdi siNANAdi sIodagaviyaDAdi NigiNA ThitA jahA sejjAe AlAvagA, NavaraM ugghvttvvtaa| 619. se bhikkhUvA 2 se jaM puNa uggahaM jANejjA AiNNaM salekkhaM 13 No paNNassa 1. 'se jaM puNa uggahaM jANejjA' pATha kisI-kisI prati meM nahIM hai| 2. 'thUNasiM vA' ke Age '4' kA aMka sU. 576 ke anusAra zeSa tInoM padoM kA sUcaka hai| 3. yahA~ jAva' zabda sU. 576 ke anusAra 'dubbaddhe' se 'No uggahaM' taka ke pATha kA sUcaka hai| 4. 'ogiNheja vA' ke Age'2' kA aMka 'pagiNheja vA ' pATha kA sUcaka hai| 5. 'kulayaMsi vA' ke Age 4 kA aMka sUtra 577 ke anusAra 'bhittisi vA' Adi zeSa tIna padoM kA sUcaka hai| 'khadhAsa vA' ke Age 6 kA aMka sUtra 578 ke anusAra maMcaMsi vA' Adi avaziSTa 5 padoM kA sUcaka hai| 7. 'sAgariyaM' ke badale 'sasAgAriyaM' pAThAntara hai| yahA~ jAva' zabda sUtra 348 ke anusAra 'nikkhama-pavesa' se 'dhammANuogaciMtAe' pATha taka kA sUcaka 9. yahA~"jAva' zabda isI sUtra ke anusAra 'sAgArie' se lekara 'sakhuDu' pATha taka kA sUcaka hai| 10. 'gaMtu paMthe paDibaddhaM' ke badale 'gaMtu vatthae''gaMtu paMthapaDibaddhaM' pAThAntara hai| 11. yahA~ 'jAva' zabda se 'paNNassa' se lekara 'sevaM NaccA' taka kA pATha sUtra 348 ke anusAra smjheN| 12. 'taheva' zabda se sUtra 449, 450,451, 452, 453 meM varNita pATha samuccaya meM 'jahA sejjAe AlAvagA' kaha kara sUcita kiye gaye haiN| 13. 'AiNNaM salekkhaM' pATha ke badale pAThAntara haiM- "AiNNassalekkhaM, AiNNasaMlekkhaM, AinnalekkhaM, AiNNasalekkhaM , Ainna salekkhaM "aadi| Page #311 -------------------------------------------------------------------------- ________________ AcArAMga sUtra - dvitIya zrutaskandha Nikkhama-pavesAu (e) jAva 1 ciMtAe, tahappagAre uvassae No uggahaM ogiNhejjA vA 2 / 2 612. sAdhu yA sAdhvI yadi aise avagraha (sthAna) ko jAne, jo sacitta, snigdha pRthvI yAvat. jIva-jantu Adi se yukta ho, to isa prakAra ke sthAna kI avagraha- anujJA eka bAra yA aneka bAra grahaNa na kare / 286 613. sAdhu yA sAdhvI yadi aise avagraha (sthAna) ko jAne, jo bhUmi se bahuta U~cA ho, ThUMTha, dehalI, khU~TI, Ukhala, mUsala Adi para TikAyA huA evaM ThIka taraha se baMdhA huA yA gar3A yA rakhA huA na ho, asthira aura cala-vicala ho, to aise sthAna kI bhI avagraha- anujJA eka yA aneka bAra grahaNa na kare / 614. sAdhu yA sAdhvI aise avagraha (sthAna) ko jAne, jo ghara kI kaccI patalI dIvAra para yA nadI ke taTa yA bAhara kI bhIMta, zilA yA patthara ke Tukar3oM para yA anya kisI U~ce va viSama sthAna para nirmita ho, tathA durbaddha, durnikSipta, asthira aura cala-vicala ho to aise sthAna kI bhI avagraha- anujJA eka yA adhika bAra grahaNa na kare / 615. sAdhu-sAdhvI aise avagraha ko jAne jo, stambha, macAna, Upara kI maMjila, prAsAda para yA talaghara meM sthita ho yA usa prakAra ke kisI ucca sthAna para ho to aise durbaddha yAvat calavicala sthAna kI avagraha anujJA eka yA adhika bAra grahaNa na kare / 616. sAdhu yA sAdhvI yadi aise avagraha ko jAne, jo gRhasthoM se saMsakta ho, agni aura jala se yukta ho, jisameM striyA~, choTe bacce athavA kSudra (napuMsaka) rahate hoM, jo pazuoM aura unake yogya khAdya sAmagrI se bharA ho, prajJAvAna sAdhu ke lie aisA AvAsa sthAna nirgamana-praveza, vAcanA yAvat dharmAnuyoga - cintana ke yogya nahIM hai| aisA jAnakara usa prakAra ke gRhastha yAvat strI, kSudra tathA pazuoM tathA unakI khAdya sAmagrI se paripUrNa upAzraya kI avagraha- anujJA grahaNa nahI karanI cAhie / 617. sAdhu yA sAdhvI jisa avagraha (sthAna) ko jAne ki usameM jAne kA mArga gRhastha ke ghara ke bIcoMbIca se hai yA gRhastha ke ghara se bilkula saTA huA hai to prajJAvAn sAdhu ko aise sthAna meM nikalanA aura praveza karanA tathA vAcana yAvat dharmAnuyoga - cintana karanA ucita nahIM hai, aisA jAnakara usa prakAra ke gRhapati gRha pratibaddha upAzraya kI avagraha- anujJA grahaNa nahIM karanI caahie| 618. sAdhu yA sAdhvI aise avagraha (sthAna) ko jAne, jisameM gRhasvAmI yAvat usakI naukarAniyA~ paraspara eka dUsare para Akroza karatI hoM, lar3atI -jhagar3atI hoM tathA paraspara eka dUsare 1. yahA~ 'jAva' zabda sUtra 348 ke anusAra 'nikkhamaNa-pavesAu' se lekara 'dhammaciMtAe' taka ke pATha kA sUcaka hai| 2. ogiNhejja vA ke Age '2' kA aMka 'pagiNhejja vA' kA sUcaka hai| Page #312 -------------------------------------------------------------------------- ________________ saptama adhyayana : prathama uddezaka : sUtra 620 287 ke zarIra para tela, ghI Adi lagAte hoM, isI prakAra snAnAdi, zItala sacitta yA uSNa jala se gAtrasiMcana Adi karate hoM yA nagnasthita hoM ityAdi varNana zayyA'dhyayana ke AlApakoM kI taraha yahA~ samajha lenA caahie| itanA hI vizeSa hai ki vahA~ vaha varNana zayyA ke viSaya meM haiM, yahA~ avagraha ke viSaya meM hai| arthAt- isa prakAra ke kisI bhI sthAna kI avagraha-anujJA grahaNa nahIM karanI caahie| 619. sAdhu yA sAdhvI aise avagraha-sthAna ko jAne, jisameM azlIla citra Adi aMkita yA AkIrNa hoM, aisA upAzraya prajJAvAn sAdhu ke nirgamana-praveza tathA vAcanA se dharmAnuyoga cintana taka (svAdhyAya) ke yogya nahIM hai| aise upAzraya kI avagraha-anujJA eka yA adhika bAra grahaNa nahIM karanI caahie| vivecana-avagraha-grahaNa ke ayogya sthAna- sUtra 612 se 619 taka ATha sUtroM se avagraha kI anujJA grahaNa karane ke liye ayogya, anucita, akalpanIya, azAntijanaka evaM . karmabandhajanaka sthAnoM kA zayyA'dhyayana meM ullikhita krama se ullekha kiyA hai evaM una sthAnoM ke avagraha-yAcana kA niSedha hai| 1 ina sUtroM kA vaktavya evaM Azaya spaSTa hai| pahale vastraiSaNApiNDaiSaNA-zayyA Adi adhyayanoM ke sUtra 353, 576, 577, 578, 420, 448, 449, 450, 451,452, 453, 454, Adi sUtroM meM isI prakAra kA varNana A cukA hai, aura vahA~ unakA vivecana bhI kiyA jA cukA hai| 2 / 620. eyaM khalu tassa bhikkhussa vA bhikkhuNIe vA sAmaggiyaM jaM savaDhehiM [ samite sahite sadA jaejAsi tti bemi]| 620. yahI (avagraha-anujJA-grahaNa viveka hI) vAstava meM sAdhu yA sAdhvI kA samagra sarvasva hai, jise sabhI prayojanoM evaM jJAnAdi se yukta, evaM samitiyoM se samita hokara pAlana karane ke lie vaha sadA prayatnazIla hai| 3 --aisA maiM kahatA huuN| ||prthm uddezaka smaapt|| 1. AcArAMga mUlapATha evaM vRtti patrAMka 404 ke AdhAra para 2. AcArAMga (mUlapATha TippaNa sahita) pR. 221, 222 3. isakA vivecana sU. 334 meM kiyA jA cukA hai| Page #313 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 288 AcArAMga sUtra - dvitIya zrutaskandha bIo uddesao dvitIya uddezaka Amravana Adi meM avagraha vidhi-niSedha 621. se AgaMtAresu vA 1 4 aNuvII uggahaM jaaejaa|je tattha Isare je samAdhiTThAe te uggahaM aNuNNavittA (jjA)-kAmaM khalu Auso ! ahAlaMdaM ahApariNNAtaM vasAmo, jAva Auso, jAva AusaMtassa uggahe , jAva sAhammiyA, etAva uggahaM ogihissAmo, teNa paraM vihrissaamo| 622. se kiM puNa' tattha uggahaMsi evoggahiyaMsi? je tattha samaNANa va mAhaNANa vA daMDae vA chattae vA jAva cammachedaNae 3 vA taM No aMtohiMto bAhiM NINejA, bahiyAo vA No aMtA pavesejjA, suttaM vANa paDibohejA,No tesiM kiMci viappattiyaM paDiNIyaM krejaa| 623. se bhikkhU vA 2 abhikaMkhejjA aMbavaNaM uvaagcchitte| je tattha Isare je tattha samAhiTThAe5 te uggahaM aNujANAvejA-kAmaM khalu jaavvihrissaamo| se kiM puNa tattha uggahaMsi evoggahiyaMsi? aha bhikkhU icchejjA aMbaM bhottae vA [pAyae vA] se jaM puNa aMbaM jANejA saaMDaM jAva saMtANagaM tahappagAraM aMbaM aphAsuyaM jAva No pddigaahejjaa| 624.se bhikkhU vA 2 se jaM puNa aMbaM jANejjA appaMDaM jAvasaMtAgaNaM atiricchachiNNaM avvocchiNNaM aphAsuyaM jAva No pddigaahejaa| 625. se bhikkhUvA 2 se jaM puNa aMbaM jANejjA appaMDaM jAva saMtANagaM tiricchachiNNaM 1. 'AgaMtAresu vA ' ke Age '4' kA aMka zeSa tInoM padoM - ArAmAgAresu vA gAhAvaikulesu vA , pariyAvasahesu vA' kA sUcaka hai|' 2. 'se kiM puNa' badale pAThAntara hai-'se yaM puNa seyaM paDiNIyaM krejaa|' vaha sAdhu jisa avagraha kI.... vaha sAdhu pratikUla vyavahAra karegA to usa avagraha (sthAna) kI anujJA grahaNa karane se kyA matalaba? 3. yahA~ 'jAva' zabda sU. 444 ke anusAra 'chattae vA ' se 'cammachedaNAe' pATha taka kA sUcaka hai| 4. 'appattiyaM paDiNIyaM' ke badale pAThAntara haiM- 'apattiya paDiNIyaM''apattiyaM paDanIyaM 'artha donoM kA vRttikAra ke anusAra isa prakAra hai - appatiyaMti manasaH pIDAm tathA 'paDiNIyaM- prayatnIkatAM pratikUlatAM na vidadhyAt / arthAt - appattiyaM kA artha hai-mana ko pIr3A na de, paDiNIyaM arthAt prayatnIkatA, pratikUlatA dhAraNa na kre| 5. samAhiTThAe ke badale pAThAntara hai-samahiTTie-samadhiSThita hai| 6. yahA~ 'jAva' zabda se sUtra 608 ke anusAra kAmaM khalu se viharisAmo taka kA sArA pATha smjheN| 7. yahA~ 'jAva' zabda se aphAsuyaM se No paDigAhejA taka kA pATha sUtra 325 ke anusAra smjheN| Page #314 -------------------------------------------------------------------------- ________________ saptama adhyayana : dvitIya uddezaka: satra 626-632 289 vocchiNNaM phAsuyaM jAva pddigaahejaa| 626. se bhikkhU vA 2 abhikaMkhejA aMbabhittagaM vA 2 aMbapesiyaM vA aMbacoyagaM vA aMbasAlagaM vA aMbadAlagaM3 vA bhottae vA pAyae vA,se jaM puNa jANejA aMbabhittagaMvA jAva aMbadAlagaM vA saaMDaM jAva saMtANagaM aphAsuyaM jAva No pddigaahejaa| 627.se bhikkhUvA 2 se jaM puNa jANejjA aMbabhittagaMvA[jAva aMbadAlagaM vA] appaMDaM jAva saMtANagaM atiricchacchiNNaM [ avvocchiNNaM] aphAsuyaM vA no pddigaahejaa| 628. se jaM puNa jANejA aMbabhittagaMvA [jAva aMbadAlagaM vA]appaMDaM jAvasaMtANagaM tiricchacchiNNaM vocchiNNaM phAsuyaM jAva pddigaahejaa| 629. se bhikkhU vA 2 abhikaMkhejjA ucchuvaNaM uvaagcchitte| je tattha Isare jAva uggahiyaMsi [evoggahiyaMsi?]aha bhikkhU icchejjA ucchu bhottae vA pAyae vA, se jaM ucchu jANejA saaMDaM jAvaNo paDigAhejA atiricchacchiNNaM taheva 5 tiricchacchiNNe vi thev| 630.se bhikkhU vA 2 abhikaMkhejjA aMtarucchuyaM 6 vA ucchaMgaMDiyaM vA ucchucoyagaM" vA ucchasAlagaM vA bhottae vA pAtae vAsejaM paNa jANejjA aMtarucchayaM vA jAva DAlagaM vA saaMDaM jAva No pddigaahejaa| 631.se bhikkhU vA 2 se jaM puNa jANejA aMtarucchuyaM vA jAva DAlagaMvA appaMDaM jAva no paDigAhejA, atiricchacchiNNaM tiricchacchiNNaM thev| 1. yahA~ 'jAva' zabda sU. 35 ke anusAra phAsuyaM se paDigAhejjA taka ke pATha kA sUcaka hai| 2. nithIthacUrNi meM anya AcArya ke abhiprAya kI gAthA isa prakAra hai aMbaM keNati UNaM, Dagalarddha, bhittarga cuubbhaago| coyaM tayAo.bhaNitA sAlaM paNa akkhayaM jaann||4700|| isakA bhAvArtha vivecana meM diyA gayA hai| -nizIthacUrNi u. 15 pR. 481/482 3. aMbadAlagaM ke badale pAThAntara hai-aMbaDAlagaM, aNbddglN| 4. yahA~ jAva zabda se Isare se uggahiyaMsi taka kA pATha sUtra 609 ke anusAra smjheN| 5. jahA~ jahA~ taheva pATha hai , vahA~ usI saMdarbha meM pUrva varNita pATha ke anusAra pATha samajha lenA caahie| 6. nizIthacUrNi uddezaka 16 meM ikSu-avayavasUtrAntargata zabdoM kA artha isa prakAra diyA hai pavvasahitaM tu khaMDaM, tadvajiyaM aMtarucchuyaM hoi| DagalaM cakkalichedo, moyaM puNa challiparihINaM // 4411 // coyaM tu hoti hIro sagalaM puNa tassa vAhirA chllii| DAlaM puNa mukkaM (sukkaM) vA itarajutaM tappaiTuM tu|| 4412 // bhAvArtha vivecana meM A cukA hai| dekheM-nizIthacUrNi u.16 pR. 66 7. kisI prati meM 'ucchucoyagaM' pATha nahIM hai, to kisI meM 'ucchuDAlagaM' pATha nahIM hai, kahIM aMtarucchuyaM' pATha nahIM hai, kahIM 'tiricchacchiNNaM ' pATha nahIM hai| Page #315 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 290 AcArAMga sUtra - dvitIya zrutaskandha 632. se bhikkhU vA 2 abhikaMkhejA lhasuNavaNaM uvAgacchittae, taheva tiNNi vi AlAvagA, navaraM lhsunnN| se bhikkhU vA 2 abhikaMkhejA lhasuNaM vA lhasuNakaMdaM vA lhasuNacoyagaM vA lhasuNaNAlaMga vA bhottae vA pAyae vaa|se jaM puNa jANejA lhasuNaM vA jAva lhasuNabIjaM vA saaMDaM jAva No pddigaahejaa| evaM atiricchacchiNNe vi| tiricchacchiNNe jAvare pddigaahejjaa| 621. sAdhu dharmazAlA Adi sthAnoM meM jAkara, Thaharane ke sthAna ko dekhabhAlakara vicAra pUrvaka avagraha kI yAcanA kre| vaha avagraha kI anujJA mAMgate hue ukta sthAna ke svAmI yA adhiSThAtA (niyukta adhikArI) se kahe ki - AyuSman gRhastha! ApakI icchAnusAra -jitane samaya taka aura jitane kSetra meM nivAsa karane kI Apa hameM anujJA deMge, utane samaya taka aura utane hI kSetra meM hama tthhreNge| hamAre jitane bhI sAdharmika sAdhu yahA~ AyeMge, unake nivAsa ke lie bhI kAla aura kSetra kI sImA kI anujJA mA~gane para jitane kAla aura jitane kSetra taka isa sthAna meM Thaharane kI ApakI anujJA hogI, utane kAla aura kSetra meM ve tthhreNge| niyata avadhi ke pazcAt ve aura hama yahA~ se vihAra kara deNge| 622. ukta sthAna ke avagraha kI anujJA prApta ho jAne para sAdhu usameM nivAsa karate samaya kyA kare? vaha yaha dhyAna rakhe ki - vahA~ (pahale se Thahare hue) zAkyAdi zramaNoM yA brAhmaNoM ke daNDa, chatra, yAvat carmacchedanaka Adi upakaraNa par3e hoM, unheM vaha bhItara se bAhara na nikAle aura na hI bAhara se andara rakhe, tathA kisI soe hue zramaNa yA brAhmaNa ko na jgaae| unake sAtha kiMcit mAtra bhI aprItijanaka yA pratikUla vyavahAra na kare, jisase unake hRdaya ko AghAta phuNce| 623. vaha sAdhu yA sAdhvI Ama ke vana (bagIce) meM ThaharanA cAhe to sarvaprathama vahA~ usa Amravana kA jo svAmI yA adhiSThAtA (niyukta adhikArI) ho, usase pUrvokta vidhi se avagraha kI anujJA prApta kare ki AyuSman ! ApakI icchA hogI utane samaya taka, utane niyata kSetra meM hama Apake Amravana meM ThahareMge, isI bIca hamAre samAgata sAdharmika bhI isI niyama kA anusaraNa kreNge| avadhi pUrNa hone ke pazcAt hama loga yahA~ se vihAra kara jaaeNge| usa Amravana meM avagrahAnujJA grahaNa karake Thaharane para kyA kareM? yadi sAdhu Ama khAnA yA usakA rasa pInA cAhatA hai, to vahA~ ke Ama yadi aNDoM yAvat makar3I ke jAloM se yukta dekhejAne to usa prakAra ke AmraphaloM ko aprAsuka evaM aneSaNIya jAnakara grahaNa na kre| 624. yadi sAdhu yA sAdhvI usa Amravana ke AmoM ko aise jAne ki ve haiM to aNDoM yAvat 1. 'taheva' zabda se yahA~ aMbavaNaM sUtra 623, 24, 25 ke anusAra sArA pATha smjheN| 2. 'NAlagaM' ke badale kahIM kahIM 'nAlaM' pATha hai| 3. yahA~ jAva zabda 'tiricchachiNNe' se 'paDigAhejjA' taka ke pATha kA sUtra 625 ke anusAra sUcaka hai| Page #316 -------------------------------------------------------------------------- ________________ saptama adhyayana : dvitIya uddezaka : sUtra 621-632 291 makar3I ke jAloM se rahita, kintu ve tirache kaTe hue nahIM haiM, na khaNDita haiM to unheM aprAsuka evaM aneSaNIya mAnakara prApta hone para bhI grahaNa na kre| 625. yadi sAdhu yA sAdhvI yaha jAne ki Ama aNDoM yAvat makar3I ke jAloM se rahita haiM, sAtha hI tirache kaTe hue haiM aura khaNDita haiM, to unheM prAsuka aura eSaNIya jAnakara prApta hone para grahaNa kre| 626. yadi sAdhu yA sAdhvI Ama kA AdhA bhAga, Ama kI pezI (phADI - cauthAI bhAga), Ama kI chAla yA Ama kI girI, Ama kA rasa, yA Ama ke bArIka Tukar3e khAnA-pInA cAhe, kintu vaha yaha jAne ki vaha Ama kA ardha bhAga yAvat Ama ke bArIka Tukar3e aMDoM yAvat makar3I ke jAloM se yukta haiM to unheM aprAsuka evaM aneSaNIya mAnakara prApta hone para bhI grahaNa na kre| 627. yadi sAdhu yA sAdhvI yaha jAne ki Ama kA AdhA bhAga (phAMka) yAvat Ama ke choTe bArIka Tukar3e aMDoM yAvat makar3I ke jAloM se to rahita haiM, kintu ve tirache kaTe hue nahIM haiM, aura na hI khaNDita haiM to unheM bhI aprAsuka evaM aneSaNIya jAna kara prApta hone para bhI grahaNa na kre| 628. yadi sAdhu yA sAdhvI yaha jAna le ki Ama kI AdhI phAMka se lekara Ama ke choTe bArIka Tukar3e taka aMDoM yAvat makar3I ke jAloM se rahita haiM, tirache kaTe hue bhI haiM aura khaNDita bhI haiM to usa prakAra ke Amra-avayava ko prAsuka evaM eSaNIya mAnakara prApta hone para grahaNa kara le| 629. vaha sAdhu yA sAdhvI yadi ikSuvana meM ThaharanA cAhe to jo vahA~ kA svAmI yA usake dvArA niyukta adhikArI ho, usase pUrvokta vidhipUrvaka kSetra-kAla kI sImA kholakara avagraha kI anujJA grahaNa karake vahA~ nivAsa kre| usa ikSuvana kI avagrahAnujJA grahaNa karane se kyA prayojana? (zAstrakAra kahate haiM--) yadi vahA~ rahate hue sAdhu kadAcit Ikha khAnA yA usakA rasa pInA cAhe to pahale yaha jAna le ki ve Ikha aMDoM yAvat makar3I ke jAloM se yukta to nahIM haiM? yadi vaise hoM to sAdhu unheM aprAsaka aneSaNIya jAnakara choDa de| yadi ve aMDoM yAvata makaDI ke jAloM se yakta to nahIM haiM. kintu tirache kaTe hue yA Tukar3e-Tukar3e kiye hue nahIM haiM, taba bhI unheM pUrvavat jAnakara na le| yadi sAdhu ko yaha pratIti ho jAe ki ve Ikha aMDoM yAvat makar3I ke jAloM se rahita haiM, tirache kaTe hue tathA Tukar3e-Tukar3e kiye hue haiM to unheM prAsuka evaM eSaNIya jAnakara prApta hone para vaha le sakatA hai| yaha sArA varNana Amravana meM Thaharane tathA Amraphala grahaNa karane, na karane kI taraha samajhanA caahie| 630. yadi sAdhu yA sAdhvI Ikha ke parva kA madhyabhAga, Ikha kI ga~DerI, Ikha kA chilakA yA Ikha ke andara kA garbha, Ikha kI chAla yA rasa, Ikha ke choTe-choTe bArIka Tukar3e, khAnA yA pInA cAhe va pahale vaha jAna jAe ki vaha Ikha ke parva kA madhyabhAga yAvat Ikha ke choTe-choTe bArIka Tukar3e aNDoM yAvat makar3I ke jAloM se yukta haiM, to usa prakAra ke una ikSu-avayavoM ko aprAsuka evaM aneSaNIya jAnakara grahaNa na kre| 631.sAdhu sAdhvI yadi yaha jAne ki vaha Ikha ke parva kA madhyabhAga yAvat Ikha ke choTe-choTe Page #317 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 292 AcArAMga sUtra - dvitIya zrutaskandha komala Tukar3e aNDoM yAvat makar3I ke jAloM se to rahita haiM, kintu tirache kaTe hue nahIM haiM, to unheM pUrvavat jAnakara grahaNa na kare, yadi vaha yaha jAna le ki ve ikSu-avayava aNDoM yAvat makar3I ke jAloM se rahita haiM tathA tirache kaTe hue bhI haiM to unheM prAsuka evaM eSaNIya jAnakara milane para vaha grahaNa kara sakatA hai| 632. yadi sAdhu yA sAdhvI (kisI kAraNavaza) lahasuna ke vana (kheta) para ThaharanA cAhe to pUrvokta vidhi se usake svAmI yA niyukta adhikArI se kSetra-kAla kI sImA kholakara avagrahAnujJA grahaNa karake rhe| avagraha grahaNa karake vahA~ rahate hue kisI kAraNavaza lahasuna khAnA cAhe to pUrva sUtravat do bAteM-aNDoM yAvat makar3I ke jAloM se yukta tathA tirache na kaTe hue hoM to na le, yadi ye donoM bAteM na hoM, aura vaha tirachA kaTA huA ho to pUrvokta vidhivat grahaNa kara sakatA hai| isake tInoM AlApaka pUrvasUtravat samajha lene caahie| vizeSa itanA hI hai ki yahA~ 'lahasuna' kA prakaraNa hai| yadi sAdhu yA sAdhvI (kisI kAraNavaza) lahasuna, lahasuna kA kaMda, lahasuna kI chAla yA chilakA yA rasa athavA lahasuna ke garbha kA AvaraNa (lahasuna kA bIja) khAnA-pInA cAhe aura use jJAta ho jAe ki yaha lahasuna yAvat lahasuna kA bIja aNDoM yAvat makar3I ke jAloM se yukta hai to pUrvavat jAnakara grahaNa na kare, yadi vaha aNDoM yAvat makar3I ke jAloM se rahita hai, kintu tirachA kaTA huA nahIM to bhI use na le, yadi tirachA kaTA huA ho to pUrvavat prAsuka evaM eSaNIya jAnakara milane para le sakatA hai| vivecana-vibhinna avagrahoM kI grahaNa-vidhi aura karttavya-sUtra 621 se 632 taka 12 sUtroM meM avagraha-grahaNa ke vibhinna muddoM para vividha pahaluoM se vicAra prastuta kiye gae haiN| inameM vizeSa rUpa se 4 bAtoM kA nirdeza hai - (1) kisI sthAna rUpa avagraha kI anajA lene kI vidhi. (2) avagraha-grahaNa karane ke bAda vahA~ nivAsa karate samaya sAdhu kA kartavya, (3) Amravana, ikSuvana evaM lahasuna ke vana meM avagraha-grahaNa karake Thaharane para ye tInoM vastue~ yadi aprAsuka aura aneSaNIya hoM, to sevana karane kA niSedha aura (4) yadi ye vastue~ prAsuka aura eSaNIya hoM aura usa-usa kSetra ke svAmI yA adhikArI se yathAvidhi prApta hoM to sAdhu ke lie grahaNa karane kA vidhaan| 1 AvAsasthAnarUpa avagraha-grahaNa meM sImAbaddhatA kyoM? - agara sthAna rUpa avagrahagrahaNa meM itanA spaSTIkaraNa avagrahadAtA se na kiyA jAe to mukhya rUpa se cAra khataroM kI sambhAvanA hai - (1) sAdhu vahA~ sadA ke lie yA cirakAla taka jama jAe~ge, aisI sthiti meM kadAcit zayyAtara 1. AcArAMga vRtti evaM mUlapATha patrAMka 404-405 ke AdhAra para Page #318 -------------------------------------------------------------------------- ________________ saptama adhyayana : dvitIya uddezaka : sUtra 626-632 293 ruSTa hokara apamAnita karake sAdhuoM ko vahA~ se nikAla de, (2) bhaviSya meM kabhI apanA sthAna sAdhuoM ko nivAsa ke lie dene meM utsAha na rahegA; (3) sAdhuoM dvArA adhika kSetra roka lene para gRhastha ko apane anya kArya karane meM dikkateM hoMgI aura (4) isase sAdhuoM ke prati uparyukta kAraNoM se azraddhA paidA ho jaaegii| sthAna rUpa avagraha kI anujJA lete samaya kAla aura kSetra kI sImA bAMdhanA anivArya batAyA hai aura avagrahadAtA ko pUrNa Azvasta evaM vizvasta karane hetu sAdhu ko svayaM vacanabaddha honA par3atA hai| hA~, yadi avagrahadAtA udAratApUrvaka yaha kaha de ki Apa jaba taka aura jitane kSetra meM rahanA cAheM, khuzI se raha sakate haiM, taba sAdhu apanI kalpamaryAdA kA viveka karake rhe| avagraha-gRhIta sthAna meM nivAsa aura karttavya - prastuta sUtra meM aise sthAna ke viSaya meM kartavya-nirdeza kiyA hai, jahA~ pahale se zAkya bhikSu Adi zramaNa yA brAhmaNa athavA gRhastha Thahare hue haiN| aisI sthiti meM sAdhu unake sAmAna ko na to bAhara phaiMke aura na hI eka kamare se nikAla kara dUsare meM rakhe; agara ve soye hoM yA ArAma kara rahe hoM to hallAgullA karake unheM na uThAe aura na aisA koI vyavahAra kare jisase unheM kaSTa ho yA usake prati aprIti ho| yaha to sAmAnya naitika kartavya hai| isase bhI Age bar3hakara sAdhu ko apane kSamA, maitrI, ahiMsA, muditA (pramoda) mRdutA, RjutA, saMyama, tapa, tyAga Adi dharmoM kA apane vyavahAra se paricaya denA caahie| yadi jarA-sI bhI koI anucita bAta yA kaThora vyavahAra athavA anudAratA apane yA apane sAthiyoM se ho gaI ho to una pUrva nivAsI vyaktiyoM se usake lie kSamA mA~ganI cAhie, vANI meM mRdutA aura vyavahAra meM saralatA ina donoM zramaNa-guNoM kA tyAga to kathamapi nahIM karanA caahie| prathama to sAdhu ko aisI sArvajanika sarvajana saMsakta dharmazAlA Adi meM anya ekAnta evaM sarvajana vivikta sthAna ke rahate ThaharanA hI nahIM cAhie, yadi vaisA sthAna na mile aura kAraNavaza aise sthAna meM ThaharanA par3e to apane naitika karttavyoM kA atikramaNa nahIM karanA caahie| , isake sAtha kucha naitika karttavya aura bhI haiM, jinakA spaSTata: ullekha to mUlapATha meM nahIM hai, kintu 'No tesiM kiMci vi appattiyaM paDiNIyaM karejA' pATha se dhvanita avazya hote haiM, ve isa prakAra haiM - (1) AvAsIya sthAna ko gaMdA na kare, na hI kUDA-karkaTa jahA~ tahA~ DAle (2) malamUtra Adi ke pariSThApana meM bhI atyanta viveka se kAma le, (3) makAna yA sthAna ko svaccha rakhe, (4) makAna ko tor3e-phor3e nahIM, (5) jora-jora se cillAkara yA ArAma ke samaya zora macA kara zAnti bhaMga na kre| (6) anya dharma-sampradAya ke AgantukoM ke sAtha bhI sAdhu kA vyavahAra udAra evaM mRdu ho / yadyapi ina naitika kartavyoM kA samAveza sAdhu ke dvArA AcaraNIya pAMca samiti, tIna gupti evaM ahiMsA mahAvrata meM ho jAtA hai tathApi sAdhu ko inakA vizeSa dhyAna rakhanA vartamAnayuga meM 1. AcArAMga vRtti evaM mUlapATha 404-405 Page #319 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 294 atyanta Avazyaka hai, isalie yahA~ sUtra meM saMkSepa meM ullekha kara diyA hai| 1 Amravana nivAsa Adi se sambandhita sUtra -- yadyapi tIna sUtroM meM ina tInoM vanoM se sambandhita avagraha - viveka kA samAveza ho jAtA, tathApi vizeSa spaSTa karane kI dRSTi se 10 sUtroM meM inakA varNana kiyA hai| ina tInoM vanoM (kSetra) meM nivAsa karane ke sUtra praNayana kA rahasya vRttikAra evaM cUrNikAra donoM ne saMkSepa meM kholA hai| cUrNikAra ke anusAra Amravana meM dAruka - doSa yA asthidoSa nahIM hote, isalie kisI rogAdi kAraNavaza auSadha ke kArya hetu (vaidyAdi ke nirdeza para ) zraddhAlu zrAvaka se gaveSaNA karane para vaha prArthanA karatA hai, bhagavan! mere Amravana meM nivAsa kreN| kisI vastu ke gaMdha se bhI vyAdhi naSTa hotI hai| jaise rasoI kI gaMdha se glAna ko tRpti-sI hone lagatI hai, harDe kI gaMdha se kaI vyaktiyoM ko virecana hone lagatA hai, svarNa se vyAkulatA dUra hotI hai" -vyAdhi-nivAraNa ke nimitta ikSuvana lahasuna ke vana meM bhI vyAdhi ke kAraNa rahA jA sakatA hai, isalie meM nivAsa karanA ucita hai| - lahasuna kA vikalpa bhI pratipAdita kiyA gayA hai / 2 vRttikAra kA kathana hai - kAraNa upasthita hone para koI sAdhu Ama khAnA cAhe ......... * prAsuka Ama kAraNa hone para le sakatA hai / ....... * yahA~ AmrAdi sUtroM ke avakAza ke sambandha meM nizIthasUtra ke 16 veM uddezaka se jAna lenA caahie| 3 - 'aMba bhittagaM' Adi padoM kA artha - bhittagaM (bhattagaM ) - AdhAbhAga yA caturthabhAga, pesI -- cauthAI bhAga Ama kI laMbI phADI, coyagaM - tvacA yA chAla (kisI ke mata se), moyagaM - andara kA garbha yA girI, salAMga -nakhAdi se akSuNNa bAhara kI chAla athavA rasa, DAlagaM - choTe-choTe mulAyama Tukar3e athavA DalagaM ( rUpAntara ) * jo lambe aura sama na hoM, aise cakrikAkAra khaNDa athavA AdhA bhAga, aMtarucchuyaM - parvarahita yA parva kA madhya-bhAga, khaMDaM - parva sahita bhAga; 1. 3. - 4. AcArAMga sUtra - dvitIya zrutaskandha gaMDikA gaMDerI / (ka) dazavai0 a0 8 / 48 gA0 'apattiyaM jeNa siyA Asu kuppejja vA paro / ' (kha) AcArAMga mUlapATha, vRtti patrAMka 404 405 2. AcArAMga cUrNi mU. pA. Ti. pR. 223-224 meM - "aMbavaNe Na vaTTati, dAruya aTTimAdi dosA, kAraNe osahakajje saDDo maggio bhaNati - bhagavaM aMbavaNe dvAha / kassavi gaMdheNa ceva Nassati vAhI, jahA rasavaIe gilANo, jahA vA harIDaIe gaMdheNa viriccati, hemayAe kalaM / vAdhiNimittaM ukkhuvaNevi 4 vAhikAraNe lasaNuM vibhAsiyavvaM / " AcArAMga vRtti patrAMka 405 " tatrasthazca sati kAraNe AmraM bhoktumicchet / vyavacchinnaM yAvatprAsukaM kAraNe sati gRhIyAt / ---- 'AmrAdisUtrANAmavakAzo nizIthaSoDaddezakAdavagantavyaH / (ka) AcArAMga cUrNi mU. pA. Ti. pR. 223 (kha) AcArAMga vRtti patrAMka 405 (ga) nizIthacUrNi udde0 15, pR. 481, 482 Page #320 -------------------------------------------------------------------------- ________________ saptama adhyayana : dvitIya uddezaka : sUtra 633-634 295 avagraha-grahaNa meM sapta-pratimA 633. se bhikkhU vA 2 AgaMtAresu 4 jAvoggahiyaMsi je tattha gAhAvatINa vA gAhAvatiputtANa vA icceyAI AyataNAI 2 uvAtikamma aha bhikkhU jANejA imAhiM sattahiM paDimAhiM uggahaM ogiNhittae - [1] tattha khaluimA paDhamA paDhimA -se AgaMtAresuvA 2 4 aNuvIyi uggahaM jAejA jAva 5 vihrissaamo| paDhamA pddimaa| [2] ahAvarA doccA paDimA jassaNaMbhikkhassa evaM bhavati 'ahaM cakhala aNNesiM bhikkhUNaM aTThAe uggahaM ogihissAmi, aNNesiM bhikkhUNaM uggahe uggahite uvallissAmi / doccA pddimaa| ___ [3] ahAvarA taccA paDimA-jassa NaM bhikkhussa evaM bhavati- 'ahaM ca khalu aNNesiM bhikkhUNaM aTThAe uggahaM ogihissAmi, aNNesiM ca uggahe uggahite No uvllissaami'| taccA pddimaa| [4] ahAvarA cautthA paDimA-jassa NaM bhikkhussa evaM bhavati-'ahaM ca khalu aNNesiM bhikkhUNaM aTThAe uggahaM No ogihissAmi, aNNesiM ca uggahe uggahite uvllissaami'| cautthA pddimaa| [5] ahAvarA paMcamA paDimA-jassa NaM bhikkhussa evaM bhavati 'ahaM ca khalu appaNo aTThAe uggahaM ogiNhissAmi, No doNhaM,No tiNhaM,No cauNhaM, No paMcaNhaM' / paMcamA pddimaa| [6] ahAvarA chaTThA paDimA se bhikkhU vA 2 jasseva uggahe uvalliejA, je tattha ahAsamaNNAgate taMjahA - ikkaDe vA jAva palAle vA, tassa lAbhe saMvasejjA, tassa alAbhe ukkuDue vA Nesajio vA virhejaa| chaTThA pddimaa| [7] ahAvarA sattamA paDimA-sebhikkhU vA 2 ahAsaMthaDameva, uggahaM jAejjA, taMjahA -puDhavisilaM vA kaTThasilaM vA ahAsaMthaDameva tassa lAbhe saMvasejA, tassa alAbhe ukkuDuo 1. yahA~ 'jAva' zabda 'AgaMtAresu vA ' se 'oggahiMyaMsi' taka ke pATha ko sU0 621, 622 ke anusAra sUcita karatA hai| 2. AyataNAI ke badale pAThAntara haiM--AyANAI, aaynnaaii| . 3. AgaMtAresu vA ke Age 4 kA aMka sU 0 432 ke anusAra zeSa tInoM sthAnoM kA sUcaka hai| 4. 'jAejjA' ke badale pAThAntara hai- 'jaannejjaa'| artha hotA hai- jaane| 'jAva' zabda se yahA~ 'jAejjA' se 'viharissAmo' taka kA pATha sUtra 608 ke anusAra smjheN| 6. 'uvallissAmi' ke badale pAThAntara haiM--- 'uvallisAmi', 'uvaliissAmi', 'uvlissaami'| artha samAna hai| yahA~ 'jAva' zabda sU0 556 ke anusAra 'ikkaDe vA' se 'palAle vA' pATha taka kA sUcaka hai| 8. 'tassa alAbhe' ke badale pAThAntara haiM--'tassAlAbhe, tss'laabhe| 9. 'Nesajjio' ke badale pAThAntara hai-'nnesjie| Page #321 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 296 AcArAMga sUtra - dvitIya zrutaskandha vA Nesajjio vA virhejjaa|sttmaa pddimaa| 634. iccetAsiM sattaNhaM paDimANaM aNNatari jahA piMDesaNAe / 633. sAdhu yA sAdhvI pathikazAlA Adi sthAnoM meM pUrvokta vidhipUrvaka avagraha kI anujJA grahaNa karake rhe| avagraha-gRhIta sthAna meM pUrvokta aprItijanaka pratikUla kArya na kare tathA vividha avagraharUpa sthAnoM kI yAcanA bhI vidhipUrvaka kre| isake atirikta avagRhIta sthAnoM meM gRhastha tathA gRhasthaputra Adi ke saMsarga se sambandhita (pUrvokta) sthAnadoSoM kA parityAga karake nivAsa kre| bhikSu ina sAta pratimAoM ke mAdhyama se avagraha grahaNa karanA jAne - (1) unameM se pahalI pratimA yaha hai - vaha sAdhu pathikazAlA Adi sthAnoM kI paristhiti kA samyak vicAra karake avagraha kI pUrvavat vidhipUrvaka kSetra-kAla kI sImA ke spaSTIkaraNa sahita yAcanA kre| isakA varNana sthAna kI paristhiti kA vicAra karane se niyata avadhi pUrNa hone ke pazcAt vihAra kara deMge taka samajhanA caahie| yaha prathama pratimA hai|| (2) isake pazcAt dUsarI pratimA yaha hai - jisa bhikSu kA isa prakAra kA abhigraha(saMkalpa) hotA hai ki maiM anya bhikSuoM ke prayojanArtha avagraha kI yAcanA karU~gA aura anya bhikSuoM ke dvArA yAcita avagraha-sthAna (upAkSaya) meM nivAsa kruuNgaa| yaha dvitIya pratimA hai| (3) isake anantara tRtIya pratimA yoM hai- jisa bhikSu kA isa prakAra kA abhigraha hotA hai ki maiM dUsare bhikSuoM ke lie avagraha-yAcanA karU~gA, parantu dUsare bhikSuoM ke dvArA yAcita avagraha sthAna meM nahIM tthhruuNgaa| yaha tRtIya pratimA hai| (4) isake pazcAt cauthI pratimA yaha hai - jisa bhikSu ke aisI pratijJA hotI hai ki maiM dUsare bhikSuoM ke lie avagraha kI yAcanA nahIM karU~gA, kintu dUsare sAdhuoM dvArA yAcita avagraha sthAna meM nivAsa kruuNgaa| yaha cauthI pratimA hai| ___ (5) isake bAda pAMcavI pratimA isa prakAra hai - jisa bhikSu ke aisI pratijJA hotI hai ki maiM apane prayojana ke lie hI avagraha kI yAcanA karU~gA, kintu dUsare do, tIna, cAra aura pAMca sAdhuoM ke lie nhiiN| yaha pAMcavI pratimA hai| cUrNikAra isa sUtra kA Azaya spaSTa karate haiM - aMtarAdIvagaM surya me AusaMteNa bhagavatA, paMcavihe uggahe prveyvve| evaM piMDesaNANaM savvajjhayaNANa y| ityavagrahapratimA smaaptaa| arthAt - bIca meM aura Adi meM 'suyaM me AusaMteNa bhagavatA' isa prakAra se kahakara zAstrakAra ko paMcavidha avagraha kI prarUpaNA karanI cAhie thii| (cUrNikAra ke matAnusAra) isa prakAra piNDaiSaNA kI tathA samasta adhyayanoM kI avagraha pratimA samApta huii| isa dRSTi se sUtra 636 se pahale hI yaha adhyayana samApta ho jAtA hai| yaha sUtra atirikta hai| 2. 'jahA piMDesaNAe' zabda se yahA~ piNDaiSaNA adhyayana ke sUtra 410 ke anusAra varNana jAna lene kA saMketa kiyA hai| Page #322 -------------------------------------------------------------------------- ________________ saptama adhyayana : dvitIya uddezaka: sUtra 633-634 (6) isake pazcAt chaThI pratimA yoM hai jo sAdhu jisake avagraha ( AvAsasthAna) kI yAcanA karatA hai usI agRhIta sthAna meM pahale se hI rakhA huA zayyA saMstAraka (bichAne ke lie ghAsa Adi) mila jAe, jaise ki ikkar3a nAmaka tRNavizeSa yAvat parAla Adi; tabhI nivAsa karatA hai| vaise anAyAsa prApta zayyA-saMstAraka na mile to utkaTuka athavA niSadyA-Asana dvArA rAtri vyatIta karatA hai / yaha chaThI pratimA hai / ---------- 297 (7) isake pazcAt sAtavIM pratimA isa prakAra hai - sAdhu yA sAdhvI ne jisa sthAna kI avagrahaanujJA lI ho, yadi usI sthAna para pRthvIzilA, kASThazilA tathA parAla Adi bichA huA prApta ho to vahA~ rahatA hai, vaisA sahaja saMstRta pRthvIzilA Adi na mile to vaha utkaTuka yA niSadyA-Asana pUrvaka baiThakara rAtri vyatIta kara detA hai| yaha sAtavIM pratimA hai / - 634. ina sAta pratimAoM meM se jo sAdhu kisI pratimA ko svIkAra karatA hai, vaha isa prakAra na kahe -maiM ugrAcArI hU~, dUsare zithilAcArI haiM, ityAdi zeSa samasta varNana piNDaiSaNA adhyayana meM kie gae varNana ke anusAra jAna lenA cAhie / vivecana - avagraha sambandhI sapta pratimAeM - - sUtra 633 aura 634 meM avagraha - yAcanA sambandhI sAta pratijJAe~ (abhigraha) aura unakA svarUpa batAne ke atirikta pratimA - pratipanna sAdhu kA jIvana kitanA sahiSNu, samabhAvI evaM namra honA cAhie, yaha bhI upasaMhAra meM batA diyA hai| cUrNikAra evaM vRttikAra ke anusAra ina sAtoM pratimAoM kA svarUpa kramaza: isa prakAra hogA -" sAta pratimAe~ haiN| jitanI bhI avagraha yAcanAe~ haiM, ve saba ina sAtoM pratimAoM ke andara A jAtI haiN|" (1) prathama pratimA - sAMbhogikoM kI sAmAnya hai / dharmazAlA Adi ke sambandha meM pahale se vicAra karake pratijJA karatA hai ki 'aisA hI upAzraya mujhe avagraha ke rUpa meM grahaNa karanA hai, anyathAbhUta nahIM / ' (2) dUsarI pratimA sAdhuoM kI hotI hai| jaisegRhIta avagraha meM rahU~gA / " ( 3 ) tIsarI pratimA - AhAlaMdika sAdhuoM aura AcAryoM kI hotI hai, kAraNa vizeSa meM anya sAmbhogika sAdhuoM kI bhI hotI hai| jaise - -"maiM dUsare sAdhuoM ke lie avagraha -- yAcanA karU~gA, kintu dUsaroM ke avagRhIta avagraha meM nahIM ThaharU~gA / " (4) cauthI pratimA - gaccha meM sthita abhyudyatavihAriyoM tathA jinakalpAdi ke lie parikarma karane vAloM kI hotI hai / jaise-- "maiM dUsaroM ke lie avagraha-yAcanA nahIM karU~gA, dUsare sAdhuoM dvArA yAcita avagraha meM rahU~gA / " gacchAntargata sAmbhogika sAdhuoM kI tathA asAmbhogika udyuktavihArI -"maiM dUsare sAdhuoM ke lie avagraha kI yAcanA karU~gA, dUsaroM ke (5) pAMcavIM pratimA -- jinakalpika kI yA pratimAdhAraka sAdhu kI hotI hai / yathA- "maiM apane lie avagraha kI yAcanA karU~gA, kintu anya do, tIna, cAra, pAMca sAdhuoM ke lie nhiiN|" Page #323 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 298 AcArAMga sUtra - dvitIya zrutaskandha (6) chaThI pratimA -yaha bhI jinakalpika Adi muniyoM kI yA jinabhagavAn (vItarAga) kI hotI hai| jaise--'maiM jisa avagraha (sthAnarUpa avagraha) ko grahaNa karU~gA, usI meM agara zayyAsaMstAraka (ghAsa Adi) hogA to grahaNa karU~gA (bAhara se andara le jAne yA andara se bAhara ghAsa Adi saMstAraka nikAlane kA isameM pUrNa niSedha hai) athavA, utkaTuka yA niSadyA-Asana se baiThakara rAtri bitA duuNgaa|" (7) sAtavIM pratimA - yaha bhI jinakalpika Adi muniyoM kI yA vItarAgoM kI hotI hai| jaise--''maiM jisa avagraha ko grahaNa karU~gA, vahA~ yadi pahale se hI svAbhAvika rUpa se pRthvI-zilA yA kASThazilA Adi bichAI huI hogI to grahaNa karU~gA, anyathA utkaTuka yA niSadyA-Asana se baiThakara rAta bitA duuNgaa|" sAtoM pratimAoM meM se kisI bhI eka pratimA kA dhAraka dhAtu piNDaiSaNA-pratimA-pratipanna kI taraha AtmotkarSa, abhimAna Adi se rahita, samabhAva meM sthira hokara rhe| 1 "uvallissAmi" Adi padoM kA artha--uvallissAmi--Azraya lU~gA, nivAsa kruuNgaa| ahAsamaNNAgate yathAgata, pahale se jaisA hai, vaisA hii| ahAsaMthaDaM--jaisA bichA huA ho, jo bhI saMstAraka ho, svAbhAvika rUpa se bichA ho| 2 paMcavidha avagraha 635. suyaM me AusaMteNaM bhagavayA evamakkhAyaM - iha khalu therehiM bhagavaMtehiM paMcavihe. uggahe paNNatte, taMjahA-deviMdoggahe 1,rAoggahe3 2,gAhAvatiuggahe 3,sAgAriyauggahe 4, sAdhammiyauggahe 5 / 635. he AyuSman ziSya! maiMne una bhagavAn se isa prakAra kahate hue sunA hai ki isa jina pravacana meM sthavira bhagavantoM ne pAMca prakAra kA avagraha batAyA hai, jaise ki-(1) devendra-avagraha, (2) rAjAvagraha, (3) gRhapati-avagraha, (4) sAgArika-avagraha aura (5) sAdharmika avgrh| vivecana-(pAMca prakAra ke avagraha)- prastuta sUtra meM pAMca prakAra ke avagraha, avagraha dAtAoM kI dRSTi se batAe haiM / arthAt devendra sambandhI avagraha, rAjA sambandhI avagraha aadi| athavA devendra kA avagraha, rAjA kA avagraha Adi pAMca prakAra ke avagrahoM kI yAcanA sAdhu ke lie jinazAsana meM vihita hai| 1. (ka) AcArAMga cUrNi mU0 pA0 Ti0 pRSTha 225 (kha) AcArAMga vRtti patrAMka 403 2. AcArAMga vRtti patrAMka 406 . 3. 'rAoggahe' ke badale pAThAntara haiM -rAyAuggahe, rAyouggahe, rAya-uggahe, rAuggahe, rAuuggahe, rAyoggahe aadi| artha eka-sA hai| Page #324 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 299 saptama adhyayana : dvitIya uddezaka : sUtra 636 636. etaM khalu tassa bhikkhussa vA bhikkhuNIe vA saamggiyN| 636. yahI usa bhikSu yA bhikSuNI kA samagra AcAra hai, jisake lie vaha apane sabhI jJAnAdi AcAroM evaM samitiyoM sahita sadA prayatnazIla rhe| // sattamajjhayaNaM uggahapaDimA smtaa|| ||prthm cUlA smpuurnn|| Page #325 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 300 AcArAMga sUtra - dvitIya zrutaskandha sapta saptikA : dvitIyA cUlA sthAna-saptikA : aSTama adhyayana prAthamika 300 - AcArAMga sUtra (dvi0 zruta0) ke AThaveM adhyayana kA nAma 'sthAna-saptikA' hai| yahA~ se sapta-saptikA nAma kI dvitIya cUlA prArambha hotI hai| sAdhu ko rahane tathA anya dhArmika kriyAe~ karane ke lie sthAna kI AvazyakatA anivArya hai| sthAna ke binA vaha sthira nahIM ho sktaa| sAdhu jIvana meM kevala calanA, khar3e rahanA yA thor3I dera baiThanA hI nahIM hai, yathAsamaya use zayana, pratilekhana, pravacana, kAyotsarga Adi kriyAe~ karane ke lie sthira bhI honA par3atA hai| kintu sAdhu kAyotsarga, svAdhyAya, AhAra, uccAraprasravaNAdi ke lie kisa prakAra ke sthAna meM, kitanI bhUmi meM, kaba taka, kisa prakAra se sthita ho, isakA viveka karanA anivArya hai| sAtha hI kAyotsarga ke samaya sthAna se sambandhita pratijJAe~ bhI honI Avazyaka haiM, tAki sthAna ke sambandha meM jAgRti rhe| isI uddezya se 'sthAna-saptikA' adhyayana kA pratipAdana kiyA gayA hai| jahA~ ThaharA jAe, use sthAna kahate haiN| yahA~ dravyasthAna - grAma, nagara yAvat rAjadhAnI meM Thaharane yogya sthAna vivakSita hai| aupazamikabhAva Adi yA svabhAva meM sthiti karanA Adi bhAvasthAna vivakSita nahIM hai| sAdhu ko kaise sthAna kA Azraya lenA cAhie? Urdhva (prazasta) yA ukta bhAvasthAna Adi prApta karane ke lie dravya-sthAna ke sambandha meM pratipAdana hai| 2 . sthAna (ThANaM) eka vizeSa pAribhASika zabda hai, zayyAdhyayana meM jagaha-jagaha isa zabda kA prayoga kiyA gayA hai--kAyotsarga artha meN| vahA~ 'ThANaM vAsejaM vANisIhiyaM vA cetejjA' vAkya-prayoga yatra-tatra kiyA hai| yahI kAraNa hai ki sthAna (kAyotsarga) sambandhI cAra pratimAe~ isa adhyayana ke uttarArddha meM dI gaI haiN| 3 ataH dravyasthAna evaM kAyotsarga rUpa sthAna ke sAta viveka sUtroM kA varNana isa adhyayana meM hai| yadyapi sAta adhyayanoM meM sAtoM hI saptikAe~ eka-se-eka bar3hakara haiM, sAtoM hI uddezakarahita haiM, tathApi sarvaprathama sthAna ke sambandha meM kahA jAnA abhISTa hai, isalie sarvaprathama 'sthAnasaptikA ' nAma adhyayana kA pratipAdana kiyA gayA hai| 0 1. AcArAMga vRtti patrAMka 406 ke AdhAra para 2. (ka) AcArAMga niyukti gA. 320 (kha) AcArAMga vRtti patrAMka 406 3. AcArAMga mUla pATha sU. 412 se 423 taka vRtti sahita 4. AcArAMga vRtti patrAMka 406 Page #326 -------------------------------------------------------------------------- ________________ // bIA cUlA // aTThamaM ajjhayaNaM 'ThANasattikkayaM ' sthAna - saptikA : aSTama adhyayana 301 aNDAdi yukta-sthAna-grahaNa niSedha 2 637. se bhikkhU vA 2 abhikaMkheti 'ThANaM ThAittae / se aNupavisejA gAmaM vA nagaraM vA jAva saMNivesaM vA / se aNupavisittA gAmaM vA jAva saMNivesaM vA se jjaM puNa ThANaM jANe aMDaM jAva re makkaDAsaMtANayaM, taM tahappagAraM ThANaM aphAsuyaM aNesaNijjaM lAbhe int paDigAjA / evaM sejjAgameNa neyavvaM jAva udayapasUyAiM 'ti / 637. sAdhu yA sAdhvI yadi kisI sthAna meM ThaharanA cAhe to to vaha pahale grAma, nagara yAvat sanniveza meM phuNce| vahA~ pahu~ca kara vaha jisa sthAna ko jAne ki yaha aMDoM yAvat makar3I ke jAloM se yukta hai, to usa prakAra ke sthAna ko aprAsuka evaM aneSaNIya jAnakara milane para bhI grahaNa na kare / isI prakAra isase Age kA yahA~ se udakaprasUta kaMdAdi taka kA sthAnaiSaNA sambandhI varNana zayyaiSaNA adhyayana meM nirUpita varNana ke samAna jAna lenA caahie| vivecana - kaise sthAna meM Thahare, kaise meM na Thahare ? - prastuta sUtra meM zayyaiSaNA adhyayana kI taraha sthAna sambandhI gaveSaNA meM viveka batAyA gayA hai / zayyA ke badale yahA~ sthAna samajhanA caahie| eka sUtra to yahA~ de diyA hai, zeSa sUtroM kA rUpa saMkSepa meM isa prakAra samajha lenA cAhie - (1) aMDoM vAvat makar3I ke jAloM se yukta sthAna na ho to usameM Thahare / (2) eka sAdharmika yAvat bahuta-sI sAdharmiNiyoM ke uddezya se samArambhapUrvaka nirmita, krIta, pAmitya, Acchedya, anisRSTa aura abhihRta sthAna puruSAntarakRta ho yA apuruSAntarakRta yAvat Asevita ho athavA anAsevita, usameM na tthhre| 1. 'abhikaMkheti' ke badale 'abhikaMkhati', 'abhikaMkhejjA' pAThAntara haiM, artha eka-sA hai| 2. yahA~ ' jAva' zabda sU. 224 ke anusAra 'gAmaM vA' se 'saMNivesaM vA' taka ke pATha kA sUcaka hai| 3. yahA~ 'jAva' zabda sU. 324 ke anusAra 'saaMDaM' se 'makkADAsaMtANayaM' taka ke pATha kA sUcaka hai| 4. yahA~ 'jAva' zabda se zayyA'dhyayana ke sU. 412 se 417 taka 'udakapasUtANi kaMdANi ... cetejjA' taka kA samagra varNana samajheM / Page #327 -------------------------------------------------------------------------- ________________ AcArAMga sUtra - dvitIya zrutaskandha (3) bahuta-se zramaNAdi ko gina-ginakara auddezika yAvat abhihRta doSayukta sthAna ho to na tthhre| (4) bahuta-se zramaNAdi ke uddezya se nirmita, krItAdi doSayukta tathA apuruSAntarakRta yAvat anAsevita sthAna meM na tthhre| 302 (5) aise puruSAntarakRta sthAna meM tthhre| (6) sAdhu ke lie saMskArita parikarmita aura apuruSAntarakRta yAvat anAsevita sthAna meM na tthhre| (7) isase viparIta puruSAntarakRta yAvat Asevita sthAna meM tthhre| (8) sAdhu ke lie dvAra choTe yA bar3e banavAe, yAvat bhArI cIjoM ko idhara-udhara haTAe, bAhara nikAle, aise apuruSAntarakRta yAvat Asevita sthAna meM na tthhre| (9) isase viparIta puruSAntarakRta yAvat Asevita sthAna meM tthhre| (10) sAdhu ko ThaharAne ke lie usameM pAnI se uge hue kaMdamUla yAvat harI ko vahA~ se haTAe, ukhAr3e, nikAle phira vaha puruSAntarakRta yAvat anAsevita sthAna ho to usameM na tthhre| (11) isase viparIta puruSAntarakRta yAvat Asevita ho to usameM tthhre| 1 ina 11 AlApakoM ke atirikta cUrNikAra ke matAnusAra aura bhI bahuta se AlApaka haiM, , jaise ki - jo sthAna anantarahita (sacetana), pRthvI yAvat jIvoM se yukta ho, jahA~ duSTa manuSya, sAMDa, siMha, sarpa Adi kA nivAsa ho yA khatarA ho, jo U~cA ho aura jisa para car3hane meM phisala jAne kA bhaya ho, jo viSama Ubar3a-khAbar3a yA bahuta nIcA ho yA bahuta U~cA ho, jisa sthAna para gRhastha dvArA pazcAtkarma karane kI sambhAvanA ho, jo sthAna sacitta pRthvI, jala, agni, vanaspati Adi se yukta yA pratiSThita ho, jisa sthAna meM strI, pazu, kSudra, prANI tathA napuMsaka kA nivAsa ho, jahA~ gRhastha kA parivAra agni jalAnA, snAnAdi karanA Adi sAvadyakarma karatA ho, jahA~ gRhastha kA parivAra va pArivArika mahilAe~ rahatI hoM, jisa sthAna meM se bAra-bAra gRhastha ke ghara meM jAne-Ane kA mArga ho, jahA~ gRhastha ke pArivArika jana paraspara lar3ate jhagar3ate hoM, hairAna karate / jahA~ paraspara tela Adi kA mardana kiyA jAtA ho, jahA~ par3ausa meM strI-puruSa eka dUsare ke zarIra para pAnI chIMTate yAvat snAna karAte hoM, jahA~ bastI meM nagna yA arddhanagna strI-puruSa paraspara maithuna sevana kI prArthanA karate hoM, rahasyamaMtraNA karate hoM, jahA~ nagna yA azlIla citra aMkita hoM, ityAdi sthAnoM meM sAdhu nivAsa na kare / isake viparIta gA~va Adi meM jisa sthAna meM do, tIna cAra yA pA~ca sAdhu samUha rUpa meM ThahareM, vahA~ eka dUsare ke zarIra se AliMgana Adi mohotpAdaka duSkriyAoM se dUra rheN| ina doSoM sambhAvanA ke kAraNa eka sAdhu dUsare sAdhu se kucha aMtara (dUra) - koI vizeSa kAraNa na ho to 1. AcArAMga vRtti patrAMka 360-361 ; sUtra 412 se 418 taka Page #328 -------------------------------------------------------------------------- ________________ aSTama adhyayana : sUtra 638-39 303 do hAtha ke phAsale pr-soe| niSkarSa yaha hai "sthAnaiSaNA ke sambandha meM cUrNikAra-sammata bahuta-se sUtrapATha haiM, jo vartamAna meM AcArAMga sUtra meM upalabdha nahIM haiN|" 2 cAra sthAna pratimA 638. iccetAI AyataNAI avAtikamma aha bhikkhU icchejjA cauhi paDimAhiM ThANaM tthaaitte| [1] tatthimA paDhamA paDimA-acittaM khalu uvasajjejA, avalaMbejA, kAeNa viparakammAdI 3, saviyAraM ThANaM tthaaissaami| paDhamA pddimaa| [2] ahAvarA doccA paDimA acittaM khalu uvasajejA, avalaMbejA, No kAeNa vipparakammAdI, No saviyAraM ThANaM ThAissAmi tti doccA pddimaa| [3] ahAvarA taccA paDimA--acittaM khalu uvasajejjA, avalaMbejjA, No kAeNa vipparikammAdI, No saviyAraM ThANaM ThAissAmi tti taccA pddimaa| [4] ahAvarA cautthA paDimA--acittaM khalu uvasajjejA, No avalaMbejjA, No kAeNa vipparikammAdI, No saviyAraM ThANaM ThAissAmi, vosaTTakAe vosaTThakesa-maMsu-lomaNahe saMNiruddhaM vA ThANaM ThAissAmi tti4cautthA pddimaa| 639. icceyAsiM5 cauNhaM paDimANaM jAva paggahiyatarAyaM viharejjA, Neva kiMci vi vdejaa| 638. ina pUrvokta tathA vakSyamANa karmopAdAnarUpa doSasthAnoM ko chor3akara sAdhu ina (Age 1. (ka) AcArAMga sUtra mUlapATha sU. 419 se 441 tathA 443 se 445 taka vRtti shit| (kha) AcArAMga cUrNi mU. pATha Ti. pR. 228 "idANi savvesi suttAlAvagA - se bhikkhu vA bhikkhUNIvA abhikaMkheja ThANaM ThAittae,saM aMDAdisa Na tthaaejaa|annNtrhiyaae puDhavAdI jAva AiNNasalekkha aalaavgsiddhaa| gAmAdisu ego vA 2,3,4, 5 tehiM saddhiM egatato ThANaM ThAemANe AliMgaNA vjjejj| jamhA ete dosA tamhA aMtarA suvaMti, do hatthA annaabaadhaa|" AcArAMga mUlapATha TippaNa-sampAdaka kA mata-"ita Arabhya bahuSu sUtreSu cUrNikRtAM sammato bhUyAn sUtrapAThaH samprati AcArAMgasUtre nopalabhyata iti dhyyem|" pR. 228 / "vipparikammAdI" ke badale pAThAntara haiM-"vipparakammAdI','viparikammAdI, 'vipprkkmmaadii|' artha samAna hai| 4. cUrNikAra ke anusAra 'tti cautthA paDimA' (sU. 638/4) ke bAda hI sthAnasaptikA' adhyayana samApta ho jAtA hai| Age ke do sUtra unake matAnusAra nahIM hai| paDhamaM ThANa sattikarya smaaptm| pR. 229 5. yahA~ 'icceyAsiM' ke badale pAThAntara hai-icceyaannN| 6. yahA~ jAva' zabda se 'paDimANaM' se 'paggahiyatarAyaM' taka kA samagra pATha sU. 410 ke anusAra smjheN| Page #329 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 304 AcArAMga sUtra - dvitIya zrutaskandha kahI jAne vAlI) cAra pratimAoM kA Azraya lekara kisI sthAna meM Thaharane kI icchA kare [1] ina cAroM meM se prathama pratimA kA svarUpa isa prakAra hai-maiM apane kAyotsarga ke samaya acitta sthana meM nivAsa karU~gA, acitta dIvAra Adi kA zarIra se sahArA lU~gA tathA hAtha-paira Adi sikor3ane-phailAne ke lie parispandana Adi karU~gA, tathA vahIM (maryAdita bhUmi meM hI) thor3A-sA savicAra paira Adi se vicaraNa kruuNgaa| yaha pahalI pratimA huii| [2] isake pazcAt dUsarI pratimA kA rUpa isa prakAra hai-maiM kAyotsarga ke samaya acitta sthAna meM rahU~gA aura acitta dIvAra Adi kA zarIra se sahArA lU~gA tathA hAtha-paira Adi sikor3ane-phailAne ke lie parispandana Adi karU~gA, kintu paira Adi se maryAdita bhUmi meM thor3A-sA bhI vicaraNa nahIM kruuNgaa| __ [3] isake anantara tRtIya pratimA --maiM kAyotsarga ke samaya acitta sthAna meM rahU~gA, acitta dIvAra Adi kA zarIra se sahArA lU~gA, kintu hAtha-paira Adi kA saMkocana-prasAraNa evaM pairoM se maryAdita bhUmi meM jarA-sA bhI bhramaNa nahIM kruuNgaa| [4] isake bAda cauthI pratimA yoM hai--maiM kAyAtsarga ke samaya acittasthAna meM sthita rhuuNgaa| usa samaya na to zarIra se dIvAra Adi kA sahArA lU~gA, na hAtha-paira Adi kA saMkocana-prasAraNa karU~gA, aura na hI pairoM se maryAdita bhUmi meM jarA-sA bhI bhramaNa kruuNgaa| maiM kAyotsarga pUrNa hone taka apane zarIra ke prati bhI mamatva kA vyutsarga karatA huuN| keza, dAr3hI, mUMcha, roma aura nakha Adi ke prati bhI mamatva visarjana karatA hU~ aura kAyotsarga dvArA samyak prakAra se kAyA kA nirodha karake . isa sthAna meM 639. sAdhu ina (pUrvokta ) cAra pratimAoM se kisI eka pratimA ko grahaNa karake vicaraNa kre| parantu pratimA grahaNa na karane vAle anya muni kI niMdA na kare, na apanI utkRSTatA kI DIMga haaNke| isa prakAra kI koI bhI bAta na khe| vivacena-sthAna sambandhI cAra pratimAe~-prastuta sUtra meM sAdhu ke lie sthAna meM sthita hone para svecchA se grAhya 4 pratijJAe~ (abhigraha vizeSa) batAI gaI haiM, ve cAra pratimAe~ saMkSepa meM haiM (1) acitta sthAnopAzrayA, (2) acittAvalambanA, (3) hastapAdAdi parikramaNA, (4) stoka paadvihrnnaa| prathama meM ye cAroM hI hotI haiM, phira uttarottara eka-eka antima kama hotI jAtI hai| ina cAroM kI vyAkhyA cUrNikAra evaM vRttikAra ke anusAra isa prakAra hai (1) prathama pratimA kA svarUpa-cAra prakAra ke kAyotsarga meM sthita ho--acitta (sthAna) kA (kAyotsarga meM) Azraya lekara rahatA hai, dIvAra, khaMbhe Adi acitta vastuoM kA pITha se, yA pITha evaM chAtI se sahArA letA hai| hAtha lambA rakhane se thaka jAne para Agala Adi kA sahArA letA Page #330 -------------------------------------------------------------------------- ________________ aSTama adhyayana: sUtra 640 305 hai / apane sthAna kI maryAdita bhUmi meM hI kAya - parikramaNa - parispandana karatA hai, yAni hAtha, paira Adi kA saMkocana - prasAraNAdi karatA hai aura thor3A-sA pairoM se caMkramaNa karatA hai| (saviyAra kA artha hai - caMkramaNa, arthAt - pairoM se thor3A-thor3A vicaraNa - viharaNa karanA, cahalakadamI karanA) yAnI vaha viharaNarUpa sthAna meM hI sthita rahatA hai| tAtparya yaha hai ki pairoM se utanA hI caMkramaNa karatA hai, jisase mala-mUtra visarjana sukhapUrvaka ho sake / 1 - dUsarI pratimA meM kAyotsarga meM sthiti ke atirikta Alambana evaM parispandana (AkuJcanaprasAraNAdi kriyA vANI evaM kAyA se) karatA hai, pairoM Adi se caMkramaNa nahIM karatA / tIsarI pratimA meM kAyotsarga meM sthiti ke atirikta kevala Alambana hI letA hai, parispandana aura parikramaNa (caMkramaNa) nahIM karatA, aura cauthI pratimA meM to ina tInoM kA parityAga kara detA hai / caturtha pratimA ke dhAraka kA svarUpa yaha hai ki vaha parimita kAla taka apanI kAyA kA vyutsarga kara detA hai, tathA apane keza, dAr3hImU~cha, roma - nakha Adi para se bhI mamatva visarjana kara detA hai, isa prakAra zarIrAdi ke prati mamatva evaM Asaktirahita hokara vaha samyak niruddha sthAna meM sthita hokara kAyotsarga karatA hai, isa prakAra kI pratijJA karake sumeru kI taraha niSkampa rahatA hai| yadi koI usake keza Adi ko ukhAr3e to bhI vaha apane sthAna kAyotsarga se vicalita nahIM hotA / -- 'saMNiruddhagAmaTThANaM ThAissAmi' pATha mAnakara cUrNikAra vyAkhyA karate haiM - sanniruddha kaise hotA hai? samasta pravRttiyoM kA tyAga karake, idhara-udhara tirachA nirIkSaNa chor3akara eka hI pudgala para dRSTi TikAe hue animiSa (apalaka) netra hokara rahanA sanniruddha honA kahalAtA hai| isameM sAdhaka ko apane keza, roma, nakha, mU~cha Adi ukhAr3ane para bhI vicalitatA nahIM hotI / ' 2 640. etaM khalu tassa bhikkhussa vA bhikkhuNIe vA jAva e jaejjAsi tti bemi / 640. yahI (sthAnaiSaNA viveka hI) usa bhikSu yA bhikSuNI kA AcAra - sarvasva hai; jisameM sabhI jJAnAdi AcAroM se yukta evaM samita hokara vaha sadA prayatnazIla rahe / // aSTama adhyayanaH prathama saptikA samApta // 1. AcArAMga cUrNi mU0mA0Ti0 pR0 228 para - "cauhi~ ThANehiM ThAejjA, acittaM avasajjissAmi, avasajjaNaM avatthaMbhaNaM, kuDDe khaMbhAdisu vA paTThIe vA, paTThIe ureNa vA avalaMbaNaM, hattheNa laMbaMtA parissaMtA aggalAdisu avalaMbati / ThANa-pariccAto kAyaviparikkamaNaM / saviyAraM caMkramaNamityarthaH; uccAra pAsavaNAdi suhaM bhavati te jANejjA / " 2. "saMNiruddhagAmaTThANaM ThAissAmi --kahaM sanniruddhaM ? appajasami (ya) ti? appatiriyaM egapoggaladiTThI aNimisaNayaNe vibhAsiyavvaM parUDhaNahakesamaMsU ........... 3. 'jAva' zabda se yahA~ sU0 334 ke anusAra 'bhikkhuNIe vA' se 'jaejjAsi' taka kA samagra pATha samajheM / Page #331 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 306 AcArAMga sUtra - dvitIya zrutaskandha niSIdhikAH navama adhyayana prAthamika / acArAMga sUtra (dvi0 zruta0) ke nauveM adhyayana kA nAma 'niSIdhikA' hai| 'niSIdhikA' zabda bhI jaina zAstrIya pAribhASika zabda hai| yoM to niSIdhikA kA sAmAnya rUpa se artha hotA hai-baiThane kI jgh| prAkRta zabda koSa meM niSIdhikA ke nizIthikA, naiSedhikI Adi rUpAntara tathA zmazAnabhUmi, zavapariSThApanabhUmi, baiThane kI jagaha, pApakriyA ke tyAga kI pravRtti, svAdhyAyabhUmi, adhyayanasthAna Adi artha milate haiN| 1 prastuta prasaMga meM niSIdhikA yA nizIthikA donoM kA svAdhyAyabhUmi artha hI abhISTa hai| svAdhyAya ke lie aisA hI sthAna abhISTa hotA hai, jahA~ anya sAvadha vyApAroM, janatA kI bhIr3a, kalaha, kolAhala, karkazasvara, rudana Adi azAntikAraka bAtoM, gaMdagI, mala-mUtra, kUr3A DAlane Adi niSiddha vyApAroM kA niSedha ho| jahA~ cintA, zoka, ArtadhyAna, raudradhyAna, mohotpAdaka rAgaraMga Adi kuvicAroM kA jAla na ho, jo suvicAroM kI bhUmi ho, svastha cintanasthalI ho| digambara AmnAya meM pracalita 'nasIyA' nAma isI 'nisIhiyA' kA apabhraSTa rUpa hai| vaha niSIdhikA (svAdhyAyabhUmi) kaisI ho? vahA~ svAdhyAya karane hetu kaise baiThA jAe? kahA~ baiThA jAe? kauna-sI kriyAe~ vahA~ na kI jAe~ ? kauna-sI kI jAe~ ? ityAdi svAdhyAyabhUmi se sambandhita kriyAoM kA nirUpaNa hone ke kAraNa isa adhyayana kA nAma 'niSIdhikA' yA 'nizIthikA' rakhA gayA hai| 2 athavA nizItha ekAnta yA pracchanna ko bhI kahate haiN| nizItha dravya, kSetra, kAla aura bhAva cAra prakAra kA hai| dravya-nizItha - yahA~ janatA ke jamaghaTa kA abhAva hai, kSetra-nizItha- ekAnta, zAnta, pracchanna evaM janasamudAya ke AvAgamana se rahita kSetra hai, kAla-nizItha-jisa kAla meM svAdhyAya kiyA jA sake aura bhAva-nizItha-no AgamataH, yaha adhyayana hai| jisa adhyayana meM dravya-kSetrAdi cAroM prakAra se niSIdhikA kA pratipAdana ho, vaha nizIthikA adhyayana hai| ise niSIdhikA-saptikA bhI kahate haiN| yaha dUsarI saptikA hai| 1. pAia-sadda-mahaNNavo, pR0 414 2. AcArAMga vRtti patrAMka 408 ke AdhAra para Page #332 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 307 navamaM ajjhayaNaM 'NisIhiyA' sattikkayaM niSIdhikAH navama adhyayana : dvitIya saptikA niSIdhikA-viveka 641. se bhikkhU vA 2 abhikaMkhati' NisIhiyaM gamaNAe / se [jaM] puNa NisIhiyaM jANejA saaMDaM sapANaM jAva makkaDAsaMtANayaM, tahappagAraM NisIhiyaM aphAsuyaM aNesaNijjaM lAbhe saMte No cetissaami| 642. se bhikkhU vA 2 abhikaMkhati NisIhiyaM gamaNAe, se jaM puNa nisIhiyaM jANejA appapANaM appabIyaM jAva makkaDAsaMtANayaM tahappagAraM NisIhiyaM phAsuyaM esaNijaM lAbhe saMte cetissaami| evaM sejAgameNa NetavvaM jAva udayapasUyANi tti| * 641. jo sAdhu yA sAdhvI prAsuka-nirdoSa svAdhyAya-bhUmi meM jAnA cAhe, vaha yadi aisI svAdhyAya-bhUmi (niSIdhikA) ko jAne, jo aNDoM, jIva jantuoM yAvat makar3I ke jAloM se yukta ho to usa prakAra kI niSIdhikA ko aprAsuka evaM aneSaNIya samajha kara milane para kahe ki maiM isakA upayoga nahIM kruuNgaa| 642. jo sAdhu yA sAdhvI prAsuka-nirdoSa svAdhyAyabhUmi meM jAnA cAhe, vaha yadi aisI svAdhyAyabhUmi ko jAne, jo aMDoM, prANiyoM, bIjoM yAvat makar3I ke jAloM se yukta na ho, to usa prakAra kI niSIdhikA ko prAsuka evaM eSaNIya samajhakara prApta hone para kahe ki maiM isakA upayoga kruuNgaa| niSIdhikA ke sambandha meM yahA~ se lekara udaka-prasUta kaMdAdi taka kA samagra varNana zayyA (dvitIya) adhyayana ke anusAra jAna lenA caahie| vivecana-niSIdhikA kaisI na ho, kaisI ho? - prastuta sUtra dvaya meM niSIdhikA se sambandhita 1. isake badale pAThAntara haiM- 'kNkhsi','kNkhej'| 2. 'NisIhiyaM gamaNAe' ke badale kahIM-kahIM pATha hai--'NisIhiyaM phAsuyaM gamaNAe' arthAt-prAsuka niSIdhikA prApta karane ke lie| 'gamaNAe' ke badale pAThAntara hai- 'uvaagcchitte'| artha hotA hai-nikaTa jAnA yA prApta krnaa| niSIdhikA meM gamana karane kA uddezya vRttikAra ke zabdoM meM 'sa bhAvabhikSuryadi vasaterupahatAyA anyatra niSIthikAM svAdhyAyabhUmiM gantumabhikAMkSet ......... / ' vaha bhAvabhikSu vasati dUSita hone se yadi anyatra niSIdhikA meM jAnA cAhatA hai ...... / Page #333 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 308 AcArAMga sUtra - dvitIya zrutaskandha niSedha evaM vidhAna kiyA gayA hai| isameM zayyA-adhyayana (dvitIya) ke sUtra 412 se 417 taka ke samasta sUtroM kA varNana samuccaya-rUpa meM kara diyA gayA hai| isIlie yahA~ zAstrakAra ne svayaM kahA hai-'evaM sejjAgameNa NetavvaM jAva udypsuuyaanni|' prastuta sUtradvaya meM zayyA-adhyayana ke 412 sUtra kA mantavya de diyA hai| aba 413 sUtra se 417 taka ke sUtroM kA saMkSepa meM niSIdhikA saMgata rUpa isa prakAra hogA - (1) nirgrantha ko dene kI pratijJA se eka sAdharmika sAdhu ke nimitta se ArambhapUrvaka banAyI huI krIta, pAmitya, Acchedya, anisRSTa aura abhihata niSIdhikA aura vaha bhI puruSAntarakRta ho yA apuruSAntarakRta, yAvat Asevita ho yA anAsevita, to aisI niSIdhikA kA upayoga na kre| (2) isI prakAra kI niSIdhikA bahuta-se sAdharmikoM se uddezya se nirmita ho, tathaiva eka sAdharmiNI yA bahuta-sI sAdharmiNiyoM ke uddezya se nirmita tathAprakAra kI ho to usakA bhI upayoga na kre| (3) isI prakAra bahuta-se zramaNa-brAhmaNa Adi ko gina-ginakara banAI huI tathAprakAra kI niSIdhikA ho to usakA bhI upayoga na kre| (4) bahuta-se zramaNa-brAhmaNa Adi ke nimitta se nirmitta, krIta Adi tathA apuruSAntarakRta yAvat Asevita ho to usakA upayoga na kre| (5) vaisI niSIdhikA puruSAntarakRta yAvat Asevita ho to upayoga kre| (6) gRhastha dvArA kASThAdi dvArA saMskRta yAvat saMpradhUpita (dhUpa dI huI) tathA apuruSAntarakRta yAvat anAsevita niSIdhikA ho, to usakA upayoga na kre| (7) vaisI niSIdhikA yadi puruSAntarakRta yAvat Asevita ho to upayoga kre| (8) gRhastha dvArA sAdhu ke uddezya se usake choTe dvAra bar3e banavAye gae hoM, bar3e dvAra choTe, yAvat usameM se bhArI sAmAna nikAla kara khAlI kiyA gayA ho, aisI niSIdhikA apuruSAntarakRta yAvat anAsevita ho to usakA upayoga na kre| (9) yadi vaha puruSAntarakRta yAvat Asevita ho to upayoga kre| (10) vahA~ jala meM utpanna kaMda Adi yAvat harI Adi sAdhu ke nimitta ukhAr3a kara sApha karake gRhastha nikAle tathA aisI niSIdhikA apuruSAntarakRta yAvat anAsevita ho to usakA upayoga na kre| (11) yadi vaisI niSIdhikA puruSAntarakRta yAvat Asevita ho gaI ho to usakA upayoga kara sakatA hai| 1. AcArAMga sUtra 412 se 417 taka kI vRtti patrAMka 360 para se Page #334 -------------------------------------------------------------------------- ________________ navama adhyayana: sUtra 643-644 vAstava meM niSIdhikA kI anveSaNA tabhI kI jAtI hai, jaba AvAsasthAna saMkIrNa, choTA, kharAba yA svAdhyAya - dhyAna ke yogya na ho / prastuta meM udakaprasUta-kaMdAdi taka 2 + 11 = 13 vikalpa hote haiM, zayyaiSaNA - adhyayana ke anusAra Age aura bhI vikalpa ho sakate haiM / 1 niSadhikA meM akaraNIya kArya 643. te tattha duvaggA vA tivaggA vA cauvaggA 2 vA paMcavaggA vA abhisaMdhAreMti sIhiyaM gamaNA te No aNNamaNNassa kAyaM AliMgejja vA, viliMgejja vA, cuMbejja vA, daMtehiM vA nahehiM vA acchidejja vA / 643. yadi svAdhyAyabhUmi meM do-do, tIna-tIna, cAra-cAra yA pAMca-pAMca ke samUha meM ekatrita hokara sAdhu jAnA cAhate hoM to ve vahA~ jAkara eka dUsare ke zarIra kA parampara AliMgana na kareM, na hI vividha prakAra se eka dUsare se cipaTeM, na ve paraspara cumbana kareM, na hI dAMtoM aura nakhoM se eka dUsare kA chedana kreN| vivecana -- prastuta sUtra meM niSIdhikA meM na karane yogya paraspara AliMgana, cumbana Adi kAmavikArotpAdaka mohavarddhaka pravRttiyoM kA niSedha kiyA hai| ye niSiddha pravRttiyA~ aura bhI aneka prakAra kI ho sakatI haiM, jaise niSIdhikA meM kalaha, kolAhala tathA pacana- pAcanAdi anya sAvadya pravRttiyA~ karanA ityAdi / 3 644. etaM khalu tassa bhikkhussa vA bhikkhuNIe vA sAmaggiyaM jaM savvaTThehiM sahie samie sadA jajjA, seyamiNaM maNNejjAsi tti bemi / 644. yahI (niSIdhikA ke upayoga kA viveka hI) usa bhikSu yA bhikSuNI ke sAdhu-jIvana kA AcAre sarvasva jisake lie vaha sabhI prayojanoM aura jJAnAdi AcAroM se tathA samitiyoM se yukta hokara sadA prayatnazIla rahe aura isI ko apane lie zreyaskara mAne / aisA maiM kahatA hU~ / // navama adhyayana, dvitIya saptikA samApta // 1. 2. inake badale pAThAntara hai AcArAMga vRtti, patrAMka 360 309 . 'cauggA vA paMcamA vA' / - 3. sarvArthe kA bhAvArtha vRttikAra ke zabdoM meM-- 'azeSaprayojanairAmuSmikaiH sahitaH samanvitaH / ' samasta prayojanoM se yukta / - pAralaukika - Page #335 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 310 OO AcArAMga sUtra - dvitIya zrutaskandha uccAra-prastravaNasaptaka : dazama adhyayana prAthamika AcArAMga sUtra (dvi0 zruta0) ke dasaveM adhyayana kA nAma 'uccAra- prastravaNasaptaka' hai| uccAra aura prasravaNa ye donoM zArIrika saMjJAe~ (kriyAe~) haiM, inakA visarjana karanA anivArya hai| agara hAjata hone para inakA visarjana na kiyA jAe to aneka bhayaMkara vyAdhiyA~ utpanna hone kI sambhAvanA rahatI hai / 1 mala aura mUtra donoM durgandhayukta cIjeM haiM, inheM jahA~-tahA~ DAlane se janatA ke svAsthya ko hAni pahu~cegI, jIva-jantuoM kI virAdhanA hogI, logoM ko sAdhuoM ke prati ghRNA hogii| isIlie mala-mUtra visarjana yA pariSThApana kahA~, kaise aura kisa vidhi se kiyA jAe, kahA~ aura kaise na kiyA jAe, ina saba bAtoM kA samyak viveka sAdhu ko honA caahie| yaha viveka nahIM rakhA jAegA to janatA ke svAsthya kI hAni, kaSTa evaM vyathA hogI, anya prANiyoM ko pIr3A evaM jIvahiMsA hogI tathA sAdhuoM ke prati avajJA kI bhAvanA paidA hogI, inase bacane lie jJAnI evaM anubhavI adhyAtmapuruSoM ne isa adhyayana kI yojanA kI hai / 2 'uccAra' kA zAbdika artha hai- zarIra se jo prabala vega ke sAtha cyuta hotA - nikalatA hai / mala yA viSThA kA nAma uccAra hai| prasravaNa kA zabdArtha hai - prakarSarUpa se jo zarIra se bahatA hai, jharatA hai / prasravaNa (pezAba) mUtra yA laghuzaMkA ko kahate haiM / ina donoM kA kahA~ aura kaise virsajana yA pariSThApana karanA cAhie? isakA kisa prakAra AcaraNa karane vAle SaDjIvanikAya-rakSaka sAdhu kI zuddhi hotI hai, mahAvratoM evaM samitiyoM meM aticAra - doSa nahIM lagatA, usakA vidhi-niSedha -sAta mukhya viveka sUtroM dvArA batAne ke kAraNa isa adhyayana kA nAma rakhA gayA hai-- uccAra - prastravaNasaptaka / 3 isa adhyayana meM una sabhI bidhi - niSedhoM kA pratipAdana kiyA gayA hai, jo sAdhu ke malamUtravisarjana evaM pariSThApana se sambandhita haiM / 4 1. (ka) dazavai0hAri0TIkA 'daccamuttaM na dhArae' - 'jao muttanirohe cakkhubAdhAo bhavati, vacca nirohe jIviopaghAo, asohaNA ya AyavirAhaNA / ' - a0 8 / gA0 26 (kha) muttanirohe cakkhuM vaccanirohe ca jIviyaM cayati / uDDanirohe koDhaM, sukkanirohe bhave apumaM // - oghaniyukti gA0 157 2. jai0 sA0 kA vRhat itihAsa (paM0 becaradAsajI) bhA0 1 - aMgagranthoM kA antaraMga paricaya, pR0 119 (kha) AcArAMga niyukti gA0 321, 322 3. (ka) AcArAMga vRtti patrAMka 409 4. AcArAMga vRtti patrAMka 409 Page #336 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 311 dasamaM ajjhayaNaM 'uccAra-pAsavaNaM' sattikao uccAra-prasravaNa saptaka : dazama adhyayana : tRtIya saptikA uccAra-prastravaNa-viveka 645. se bhikkhU vA 2 uccAra-pAsavaNakiriyAe ubbAhi jamANe 1 sayassa pAdapuMchaNassa asatIe tato pacchA sAhammiyaM jaaejjaa| 645. sAdhu yA sAdhvI ko mala-mUtra kI prabala bAdhA hone para apane pAdapuJchanaka ke abhAva meM sAdharmika sAdhu se usakI yAcanA kare [aura mala-mUtra visarjana kriyA se nivRtta ho|] vivecana - mala-mUtra ke Adeza ko rokane kA niSedha-prastuta sUtra meM mala-mUtra kI hAjata ho jAne para use rokane ke niSedha kA saMketa kiyA hai| hAjata hote hI vaha turanta apanA mAMtraka-pAtra le, yadi mAtraka na ho to apanA pAtraproJchana yA pAdapoMchana vastra lekara usa kriyA se nivRtta ho, yadi vaha bhI na ho, kho gayA ho, kahIM bhUla gayA ho, naSTa ho gayA ho to yathAzIghra sAdharmika sAdhu se mA~ge aura ukta kriyA se zIghra nivRtta hove / vRttikAra isa sUtra kA Azaya spaSTa karate haiMmala-mUtra ke Avega ko rokanA nahIM caahie| mala ke Avega ko rokane se vyakti jIvana se hAtha dho baiThatA hai, aura mUtra bAdhA rokane se cakSupIr3A ho jAtI hai| 2 ubbAhijamANe Adi padoM kA artha- ubbAhijamANe- prabala bAdhA ho jAne pr| sayassa- apane / asatIe - na hone para, avidyamAnatA meM, abhAva meN| 3 1. sU0 645 meM uccAra-prasravaNa kI bAdhA prabala ho jAne para jo visarjana vidhi batAI hai, usakA spaSTIkaraNa cUrNikAra karate haiM--(jora kI bAdhA hone para) saaNDa ho yA alpANDa sthaNDila, vaha jhaTapaTa vahA~ pahu~ca jAe, aura apanA pAdaproJchana, rajoharaNa yA jIrNa vastrakhaNDa jo zarIra para ho, agara apanA na ho, naSTa ho gayA ho, kho gayA ho yA kahIM bhUla gayA ho, yA gIlA ho to dUsare sAdhu se mA~ga kara malAdi visarjana kare, malAdi tyAga kare, jala lekara maladvAra ko zuddha aura nirlepa kara le| -- AcA0 cUrNi mU0 pA0 Ti0 pR0 231 (ka) dekhiye dazavai0 a0 5, u0 1 gA0 11 kI jinadAsacUrNi pR0 175 para - ... muttanirodhe cakkhubAdhAo bhavati, vaccanirohe ya jIviyamavi rNdhejaa| tamhA vaccamuttanirodho na kaayvyo|' (kha) AcArAMga cUrNi mU0 pA0 Ti0 pR0 231 meM batAyA hai - 'khaDDAgasanniruddhe pavaDaNAdi dosA' - zaMkAoM ko rokane se prapatanAdi doSa-gira jAne Adi kA khatarA -hote haiN| (ga) AcArAMga vRtti patrAMka 409 (gha) dekheM pRSTha 310 (prAthamika kA TippaNa 1) . 3. AcArAMga vRtti patrAMka 409 Page #337 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 312 AcArAMga sUtra - dvitIya zrutaskandha 646. se bhikkhU vA 2 se jaM puNa thaMDilaM jANejA saaMDaM sapANaM jAva ? makkaDAsaMtANayaMsi 2 (NayaM) tahappagAraMsi thaMDilaMsi uccAra-pAsavaNaM vosirejaa| 647. se bhikkhU vA 2 se jaM puNa thaMDilaM jANejA appapANaM appabIyaM jAva makkaDAsaMtANayaM si (NayaM) tahappagAraMsi thaMDilaMsi uccAra-pAsavaNaM vosirejaa| 648. se bhikkhU vA 2 se jaM puNa thaMDilaM jANejjA assipaDiyAe egaM sAhammiyaM samuddissa, assipaDiyAe bahave sAhammiyA samuddissa, assipaDiyAe egaM sAhammiNiM samuddissa, assipaDiyAe bahave sAhammiNIo 3 samuddissa, assipaDiyAe bahave samaNa-mAhaNa[atihikivaNa,] vaNImage pagaNiya 2 samuddissa, pANAiM4 jAva uddesiyaM ceteti, tahappagAraM thaMDilaM purisaMtaragaDaM vA apurisaMtaragaDaM vA 5 jAva bahiyA NIhaDaM vA aNIhaDaM vA, aNNataraMsi vA tahappagAraMsi thaMDilaMsi No uccaar-vosirejaa| 649. se bhikkhU vA 2 se jaM puNa thaMDilaM jANejA-bahave samaNa-mAhaNa-kivaNavaNImaga-atihI 6 samuddissa pANAI bhUya-jIva-sattAiM jAva uddesiyaM ceteti, tahappagAraM thaMDilaM apurisaMtarakaDaM 'jAva bahiyA aNIhaDaM,aNNataraMsi vA tahappagAraMsi thaMDilaMsi uccArapAsavaNaM vosirejaa| aha puNevaM jANe [jjA] purisaMtarakaDaM 9 jAva bahiyA NIhaDaM, aNNataraMsi vA tahappagAraMsi thaMDilaMsi uccAra-pAsavaNaM vosirejjaa| 1. yahA~ 'jAva' zabda se sU0 324 ke anusAra 'appabIyaM vA sapANaM' se lekara 'makkaDAsaMtANayaM' taka kA samagra pATha smjheN| 2 'saMtANayaM' ke badale sabhI pratiyoM meM 'saMtANayaMsi' pATha milatA hai, kintu 'saMtANayaM' pATha hI zuddha pratIta hotA hai| 3. 'sAhammiNIo' ke badale pAThAntara hai-'saahmminniyaao'| 4. pANAI ke bAda '4' kA aMka 'bhUyAiM jIvAiM sattAI' ina tInoM avaziSTa zabdoM kA sUcaka hai| tathA yahA~ 'jAva' zabda se sU0 335 ke anusAra 'pANAI 4' se 'uddesiyaM' taka kA pUrNa pATha smjheN| 5. yahA~ apurisaMtagaDaM' ke bAda 'jAva bahiyA NIhaDaM vA aNIhaDaM' pATha bhUla se aMkita lagatA hai, honA cAhie--'jAva AseviyaM vA aNAseviyaM vA' kyoMki 'bahiyA NIhaDaM vA aNIhaDaM vA' pATha to 'apurisaMtagaDaM' ke duranta bAda meM hI hai| vaha sArA pATha isa prakAra hai- 'purisaMtaragaDaM vA apurisaMtaragaDaM vA, bahiyA NIhaDaM vA aNIhaDaM vA, attaTTiyaM vA aNattaTTiyaM vA, paribhuttaM vA aparibhuttaM vA, AseviyaM vA aNAseviyaM vA-dekheM sUtra 331 / / 6. 'vaNImaga-atihI' ke badale pAThAntara haiM-vaNImagAtihI, vaNAmagA atihii| 7. yahA~ 'jAva' se 'sattAI se uddesiyaM' taka kA pATha sU0 335 ke anusAra smjheN| 8. yahA~ bhI bhUla se apurisaMtarakaDaM ke bAda jAva bahiyA aNIhaDaM pATha hai| honA cAhie thA- apurisaMtarakaDaM jAva aNAseviyaM / kAraNa pUrvasUtra ke TippaNa (5) meM batAyA jA cukA hai| yahA~ purisaMtarakaDaM ke bAda 'jAva bahiyA NIhaDaM' bhUla se aMkita hai, honA cAhie - purisaMtarakaDaM jAva AseviyaM / kAraNa pahale spaSTa kiyA jA cukA hai| 'AyAro taha AyAra cUlA' ke sampAdaka ne bhI yaha pATha nahIM diyA hai| Page #338 -------------------------------------------------------------------------- ________________ dazama adhyayana : sUtra 646-667 313 650. se bhikkhU vA 2 se jaM puNa thaMDilaM jANejA assipaDiyAe kayaM vA kAriyaM vA pAmicciyaM vA channaM vA ghaTuM vA maTuM vA littaM vA samaTuM vA saMpadhUvitaM vA, aNNataraMsi [ vA] tahappagAraMsi thaMDilaMsi No uccAra-pAsavaNaM vosirejaa| 651. se bhikkhU vA 2 se jaM puNa thaMDilaM jANejjA iha khalu gAhAvatI vA gAhAvatiputtA vA kaMdANi vA mUlANi vA jAva hariyANi vA aMtAto vA bAhiM NIharaMti, bAhIto 3 vA aMto sAharaMti, aNNataraMsi vA tahappagAraMsi thaMDilaMsi No uccAra-pAsavaNaM vosirejaa| 652. se bhikkhU vA 2 se jaM puNa thaMDilaM jANejjA khaMdhaMsi vA pIDhaMsi vA maMcaMsi vA mAlaMsi vA aTuMsi vA pAsAdasi vA, aNNataraMsi vA [ tahappagAraMsi] thaMDilaMsi No uccArapAsavaNaM vosirejaa| 653. sebhikkhU vA 2 se jaM puNa thaMDilaM jANejA aNaMtarahitAe puDhavIe, sasaNiddhAe puDhavIe, sasarakkhAe puDhavIe, maTTiyAkaDAe, cittamaMtAe silAe, cittamaMtAe lelue, kolAvAsaMsi vA, dAruyaMsi vA jIvapatidvitaMsi jAva makkADAsaMtANayaMsi, aNNataraMsi vA tahappagAraMsi thaMDilaMsi No uccAra-pAsavaNaM vosirejjaa| 654. se bhikkhU vA 2 se jaM puNa thaMDilaM jANejjA iha khalu gAhAvatI vA gAhAvatiputtA vA kaMdANi vA 6 jAva bIyANi vA parisA.su vA parisADeMti vA parisADissaMti vA, aNNataraMsi vA tahappagAraMsi [ thaMDilaMsi] No uccAra-pAsavaNaM vosirejaa| 655.se bhikkhU vA 2 se jaM puNa thaMDilaM jANejjA iha khalu gAhAvatI vA gAhAvatiputtA vA sAlINi vA vIhINi vA muggANi vA mAsANi vA tilANi vA kulatthANi vA javANi vA javajavANi vA pairiMsu vA pairaMti vA pairissaMti vA, aNNataraMsi vA tahappagAraMsi thaMDilaMsi No uccAra-pAsavaNaM vosirejjaa| 656. se bhikkhUvA 2 se jaM puNa thaMDilaM jANejA-AmoyANi vA ghasANi vA bhilu1. 'channaM' Adi padoM kI vyAkhyA sU0 415 ke anusAra smjheN| 2. 'kaMdANi' se 'hariyANi' taka kA pATha sUcita karane ke lie 'jAva' zabda hai| sU0 417 ke anusaar| 3. 'vAhIto' ke badale pAThAntara haiM-'bahIto, bahiyAo, baahinnii|' artha eka-sA hai| 'maTTiyAkaDAe' ke badale pAThAntara haiN-'mttttiyaakmmkddaae,mttttiyaamkkddaae|' nizIthasUtra u013 bhASya yA cUrNi meM 'maTTiyAkaDAe' pATha kI vyAkhyA upalabdha nahIM hotI, isalie sambhava hai-"sasarakkhAe puDhavIe maTTiyAkaDAe" yaha eka hI sUtra vAkya ho| 5. 'lelue, kolAvAsaMsi' ke badale pAThAntara haiM- 'leluyAe kolAvAsaMsi, leluyAe cittamaMtAe kolAvAsaMsi, lelue cittamaMtAe kolaavaasNsi|' artha hai-sacitta patthara ke Tukar3e para, ghuNa ke AvAsa vAle kASTha pr| 6. yahA~ jAva zabda se 'kaMdANi vA' se 'bIyANi vA' taka pATha sUtra 417 ke anusAra smjheN| isa pATha ke badale pAThAntara haiM- 'patiriMsa vA patiriti vA patirissaMti vA,"pairaMsa vA patiraMti vA patirissaMti vA', 'pairaMsa vA pairissaMti vaa'| Page #339 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 314 AcArAMga sUtra - dvitIya zrutaskandha yANi vA vijjalANi vA khaNuyANi vA kaDavANi 1 vA pagattANi vA darINi 2 vA paduggANi vA samANi vA visamANi vA, aNNataraMsi vA tahappagAraMsi [ thaMDilaMsi ] No uccAra- pAsavaNaM vosirejjA / 3 657. se bhikkhU vA 2 se jjaM puNa thaMDilaM jANejjA mANusaraMdhaNANi vA mahisakaraNANi vA vasabhakaraNANi vA assakaraNANi vA kukkuDakaraNANi vA makkaDakaraNANi 5 vA lAvayaka raNANi yA vaTTayakaraNANi vA tittirakaraNANi vA kavotakaraNANi vA kapiMjalakaraNANi vA aNNataraMsi vA tahappagAraMsi [ thaMDilaMsi ] No uccAra- pAsavaNaM vosirejjA / 6 658. se bhikkhU vA 2 se jjaM puNa thaMDilaM jANejjA vehANasaTThANesu vA gaddhapaTThaTThANesu vAtarupavaDaNaTTAsu vA merupavaDaNaTThANesu 7 vA visabhakkhaNaTThANesu ' vA agaNiphaMDaya (pakkhaMdaNa? ) TThANesu vA, aNNataraMsi vA tahappagAraMsi [ thaMDilaMsi ] No uccAra- pAsavaNaM vosirejjA / 659. se bhikkhU vA 2 se jjaM puNa thaMDilaM jANejjA ArAmANi vA ujjANANi vA vANi vA vaNasaMDANi vA devakulANi vA sabhANi vA pavANi vA aNNataraMsi vA tahappagAraMsi [ thaMDilaMsi ] No uccAra- pAsavaNaM vosirejjA / 657. se bhikkhU vA 2 se jjaM puNa thaMDilaM 10 jANejjA 11 aTTAlayANi 12 vA cariyANi 'kaDavANi vA pagaDDANi vA, kaDayANi vA - 1. 'kaDavANi vA pagattANi vA' ke badale pAThAntara haiN| pagaDANi vA / ' artha samAna hai| 2. 'darINi' ke badale pAThAntara haiM-- dariNi; dariyANi / artha samAna hai| 3. tulanA kIjiye - * nizIthasUtra u0 12 sU022 / 4. 'kukkuDakaraNANi' ke badale pAThAntara hai - 'kukkurakaraNANi' / artha hotA hai kuttoM ke lie banA -- Azraya sthAna / ' 5. kisI kisI prati meM 'makkaDakaraNANi' pATha nahIM hai| 6. 'tarupavaDaNaTThANesu' ke badale pAThAntara hai-- 'tarupaDaNaTThANesu' / 7. 'merupavaDaNaTThANesu' kisI kisI prati meM nahIM hai, kisI prati meM usake badale pAThAntara hai-- marupavaDaNaTThANesu / artha samAna hai| . 8. 'visabhakkhaNaTThANesu' ke badale pAThAntara hai - 'visabhakkhayaTThANesu / ' 9. kisI kisI prati meM 'sabhANi' pATha nahIM hai| 10. tulanA kIjie - nizIthasUtra ke u015 cUrNi pR0 556 sU0 68-74 se| - 11. nizItha u0 3 cUrNi meM vyAkhyA kA upasaMhAra karate hue kahA hai - 'vibhAsA vistAreNa kartavyA jahA sut AyArabittiya suttakhaMdhe thaMDilasattikae / ' vyAkhyA vistRta rUpa se karanI cAhie, jisa prakAra AcArAMga sUtra ke dvitIya zrutaskandha meM sthaNDilasaptikA meM varNana hai| 12. 'aTTAlayANi vA' ityAdi pATha vistRta rUpa meM 'je ahaMsi vA aTThAlagaMsi vA pAgAraMsi vA cariyaMsi dAraMsi vAgopuraM vA... " mahAkulesu vA mahAgihesu vA / ' nizIthasUtra aSTama uddezaka meM milatA hai| dekheM isakI cUrNi (saMpAdana : upAdhyAya amaramuni) pR0 431-434 / - Page #340 -------------------------------------------------------------------------- ________________ dazama adhyayana : sUtra 646-667 315 vA dArANi vA gopurANi vA, aNNataraMsi vA tahappagAraMsi thaMDilaMsi No uccAra-pAsavaNaM vosirejaa| 661. se bhikkhU vA 2 se jaM puNa thaMDilaM jANejA--tigANi vA caukkANi vA caccarANi vA caumuhANi vA, aNNataraMsi vA tahappagAraMsi[ thaMDilaMsi]No uccAra-pAsavaNaM vosirejjaa| 662.2 se bhikkhUvA 2 se jaM puNa thaMDilaM jANejA--iMgAlaDAhesu vA khAraDAhesu 4 vA maDayaDAhesu vA maDayathUbhiyAsu vA maDayacetiesu vA, aNNataraMsi vA tahappagAraMsi thaMDilaMsi No uccAra-pAsavaNaM vosirejjaa| 663.5 se bhikkhUvA 2 se jjaM puNa thaMDilaM jANejANadiAyataNesuvA paMkAyataNesu vA oghAyataNesu vA seyaNapahaMsi vA, aNNataraMsi vA tahappagAraMsi thaMDilaMsi No uccArapAsavaNaM vosirejjaa| 664. se bhikkhU vA 2 se jjaM puNa thaMDilaM jANejA NaviyAsu vA maTTiyakhANiyAsu NaviyAsu vA goppalehiyAsugavANIsu vA khANIsu vA, aNNataraMsi vA tahappagAraMsi vA thaMDilaMsi No uccAra-pAsavaNaM vosirejaa| 665.se bhikkhU vA 2 se jaM puNa thaMDilaM jANejA DAgavaccaMsi vA sAgavaccaMsi vA mUlagavaccaMsi vA hatthukaravaccaMsi vA, aNNayaraMsi vA tahappagAraMsi thaMDilaMsi No uccArapAsavaNaM vosirejaa| 666. se bhikkhU vA 2 se jaM puNa thaMDilaM jANejjA asaNavaNaMsi vA saNavaNaMsi vA dhAtaivaNaMsivA keyaivaNaMsivA aMbavaNaMsi vA asogavaNaMsi vANAgavaNaMsi, vA putrAgavaNaMsi 1. 'caumuhANi' ke badale pAThAntara hai- 'cummuhaanni'| 2. cUrNi meM sU0 662 kA pATha vistRta rUpa se mAnakara vyAkhyA kI gaI hai -maDagaM-mRtakameva, vaccaM jattha chaMDDijaMti DaNjhati jattha taM chAriyaM / maDagaleNaM- matagiha, jahA dIve jogavisae vA / ..... gAtaDAhaMsi gAvIsu maraMtIsu gAiM sarIrAiM uvasamaNatthaM DajhaMti aTThigANi vaa| 3. 'iMgAlaDAhesu' kA artha cUrNikAra ne kiyA hai-iMgAlaDAhaMsi vA jattha iMgAlA ddjhNti| 4. kisI kisI prati meM 'khAraDAhesu vA maDayaDAhesu vA' pATha nahIM hai| 5. tulanA kIjie - 'je bhikkhU seyAyaNaMsi vA paMkAyayaNaMsi vA paNagAyayaNaMsi vA uccAra-pAsavaNaM pritttthvei|'-nishiith u03 cUrNi pR0 225-226 / / 6. 'NadiAyataNesu' ke badale pAThAntara haiM--NadiAyayaNesu nadiyAyaNesu nndiaattnnesu| artha samAna haiN| 7. seyaNapahaMsi ke badale pAThAntara hai - seyaNapadhaMsi seyaNavaMdhesu seynnvdhesu| artha eka-sA hai| 'goppalehiyAsu' pATha ke badala pAThAntara haiM -govalehiyAsu gopplehiyaasu| pichale pAThAntara kA artha hotA hai-gAyeM jahA~ vizeSa rUpa se caratI haiM, aisI gocarabhUmiyoM meN| 9. DAgavaccaMsi ke badale 'DAlAgavaccaMsi vA' pAThAntara hai| 10. nizIthasUtra u03 ke pATha se tulanA kiijie| ... ikkhuvaNaMsi, sAlivaNaMsi vAasogavaNaMsi vA, kappAsavaNaMsi vA ... cUyavaNaMsi vA aNNayaresu vA .... pritttthvei|'- pR0 226 Page #341 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 316 AcArAMga sUtra - dvitIya zrutaskandha vA aNNayaresu vA tahappagAresu pattovaesu vA puSphovaesu vA phalovaesu vA bIovaesu vA haritovaesu vA No uccAra-pAsavaNaM vosirejaa| 667. se bhikkhU vA 2 sapAtataM 2 vA parapAtataM vA gahAya se ttamAyAe 3 egaMtamavakkame, aNAvAhaMsi appapANaMsi jAva makkaDAsaMtANayaMsi ahArAmaMsi vA uvassayaMsi tato saMjayAmeva uccAra-pAsavaNaM vosirejA, uccAra-pAsavaNaM vosirittA se ttamAyAe egaMtamavakkame, aNAvAhaMsi jAva makkaDAsaMtANayaMsi ahArAmaMsiMvA jhAmathaMDilaMsi vA aNNayaraMsi vA tahappagAraMsi thaMDilaMsi acittaMsi tato saMjayAmeva uccAra-pAsavaNaM vosirejaa| 646. sAdhu yA sAdhvI aisI sthaNDila bhUmi ko jAne, jo ki aNDoM yAvat makar3I ke jAloM se yukta hai, to usa prakAra ke sthaNDila para mala-mUtra visarjana na kre| 647. sAdhu yA sAdhvI aise sthaNDila ko jAne, jo prANI, bIja, yAvat makar3I ke jAloM se rahita hai, to usa prakAra ke sthaNDila para mala-mUtra visarjana kara sakatA hai| 648. sAdhu yA sAdhvI yaha jAne ki kisI bhAvuka gRhastha ne nirgrantha niSparigrahI sAdhuoM ko dene kI pratijJA se eka sAdharmika sAdhu ke uddezya se, yA bahuta se sAdharmika sAdhuoM ke uddezya se Arambha-samArambha karake sthaNDila banAyA hai, athavA eka sAdharmiNI sAdhvI ke uddezya se yA bahutasI sAdharmiNI sAdhviyoM ke uddezya se sthaNDila banAyA hai, athavA bahuta-se zramaNa brAhmaNa, atithi, daridra yA bhikhAriyoM ko gina-ginakara unake uddezya se prANI, bhUta, jIva aura sattvoM kA samArambha karake sthaNDila banAyA hai to isa prakAra kA sthaNDila puruSAntarakRta ho yA apuruSAntarakRta, yAvat 1. 'pattovaesu' Adi ke badale cUrNikAra ne 'pattovaga' ityAdi pATha mAnakara artha kiyA hai-pattovagA - tambolI, puSphovagA-jahA punnAgA, phalovagA-jahA kaviTThAdINi, chAovaga-vaMjula--NaMdirukkhAdi, uvayogaM gacchatIti uvgaa| jisake patte upayoga meM Ate haiN| isI prakAra puSpa, phala, chAyA Adi upayogI ho vaha patrovaga Adi kahalAtA hai| nizItha cUrNi u0 3 meM isakA spaSTIkaraNa kiyA gayA hai-rAo tti saMjhA viyAlo tti sNjhaavgmo| ut prAbalyena bAdhA ubbaahaa| appaNijjo saNNAmattAo sagapAyaM bhaNNati, appaNijassa, abhAve parapAte vA jAittA vosiri|... udite sUrie pritttthveti|' -pR0 227-228 3. se ttamAyAe ke badale pAThAntara hai- 'se ttamAdAya' Adi vaha use lekr| 4. 'aNAbAhaMsi' ke badale pAThAntara hai-aNAvAyaMsi asNloyNsi| kisI-kisI prati meM aNAvAMhasi pATha nahIM hai| "aNAvAhaMsi anAbAdhe ityrthH|" anAbAdha sthaNDila meM, aNAvAyaMsi kA artha hotA haianApAta-jahA~ kisI kA AvAgamana na ho| asaMloyaMsi kA artha hai- jahA~ kisI kI dRSTi na par3atI ho, koI dekhatA na ho| yahA~ 'vosireja' kA artha vRttikAra ne kiyA hai-'uccAraM prastravaNaM vA kuryAt pratiSThApayediti vaa|' mala-mUtra visarjana kare yA use prtthe| Page #342 -------------------------------------------------------------------------- ________________ dazama adhyayana : sUtra 646-667 317 bAhara nikAlA huA ho, athavA anya kisI usa prakAra ke doSa se yukta sthaNDila ho to vahA~ para mala-mUtra visarjana na kre| 649. sAdhu yA sAdhvI yadi aise sthaNDila ko jAne, jo kisI bhAvuka gRhastha ne bahuta-se zAkyAdi zramaNa, brAhmaNa, daridra, bhikhArI yA atithiyoM ke uddezya se prANI, bhUta, jIva aura sattva kA samArambha karake auddezika doSayukta banAyA hai, to usa prakAra ke apuruSAntarakRta yAvat kAma meM nahIM liyA gayA ho to usa aparibhukta sthaNDila meM yA anya usa prakAra ke kisI eSaNAdi doSa se yukta sthaNDila meM mala-mUtra visarjana na kre| yadi vaha yaha jAna le ki pUrvokta sthaNDila puruSAntarakRta yAvat anya logoM dvArA upabhukta hai, aura anya usa prakAra ke doSoM se rahita sthaNDila hai to sAdhu yA sAdhvI usa para mala-mUtra visarjana kara sakate haiN| 650. sAdhu yA sAdhvI yadi isa prakAra kA sthaNDila jAne, jo nirgrantha-niSparigrahI sAdhuoM ko dene kI pratijJA se kisI gRhastha ne banAyA hai, banavAyA hai yA udhAra liyA hai, usa para chappara chAyA hai yA chata DAlI hai, use ghisakara sama kiyA hai, komala, yA cikanA banA diyA hai, use lIpApotA hai, saMvArA hai, dhUpa Adi se sagundhita kiyA hai, athavA anya bhI isa prakAra ke Arambha-samArambha karake use taiyAra kiyA hai to usa prakAra ke sthaNDila para vaha mala-mUtra visarjana na kre| 651. sAdhu yA sAdhvI yadi aise sthaNDila ko jAne ki gRhapati yA usake putra kanda, mUla yAvat harI jisake andara se bAhara le jA rahe haiM, yA bAhara se bhItara le jA rahe haiM, athavA usa prakAra kI kinhIM sacitta vastuoM ko idhara-udhara kara rahe haiM, to usa prakAra ke sthaNDila meM sAdhu-sAdhvI mala-mUtra visarjana na kre| 652. sAdhu yA sAdhvI aise sthaNDila ko jAne, jo ki skandha (dIvAra yA per3a ke skandha) para, caukI (pITha) para, macAna para, Upara kI maMjila para, aTArI para yA mahala para yA anya kisI viSama yA U~ce sthAna para, banA huA hai to usa prakAra ke sthaNDila para vaha mala-mUtra visarjana na kre| 653. sAdhu yA sAdhvI aise sthaNDila ko jAne, jo ki sacitta pRthvI para, snigdha (gIlI) pRthvI para, sacitta raja se lipta yA saMsRSTa pRthvI para sacitta miTTI se banAI huI jagaha para, sacitta zilA para, sacitta patthara ke Tukar3oM para, ghuna lage hue kAMSTha para yA dImaka Adi dvIndriyAdi jIvoM se adhiSThita kASTha para yA makar3I ke jAloM se yukta hai to usaprakAra ke sthaNDila para mala-mUtra visarjana na kre| 654. sAdhu yA sAdhvI yadi aise sthaNDila ke sambandha meM jAne ki yahA~ para gRhastha yA gRhastha ke putroM ne kaMda, mUla yAvat bIja Adi idhara-udhara phaiMke haiM yA phaiMka rahe haiM, athavA phaiMkeMge, to aise athavA isI prakAra ke anya kisI doSayukta sthaNDila meM mala-mUtrAdi kA tyAga na kre| Page #343 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 318 AcArAMga sUtra - dvitIya zrutaskandha 655. sAdhu yA sAdhvI yadi aise sthaNDila ke sambandha meM jAne ki yahA~ para gRhastha yA gRhastha ke putroM ne zAlI, vrIhi (dhAna), mUMga, ur3ada, tila, kulattha, jau aura jvAra Adi boe hue haiM, bo rahe haiM yA boe~ge, aise athavA anya isI prakAra ke bIja boe hue sthaNDila meM mala-mUtrAdi kA visarjana na kre| 656. sAdhu yA sAdhvI yadi aise kisI sthaNDila ko jAne, jahA~ kacare (kUr3e-karkaTa) ke Dhera hoM, bhUmi faTI huI yA polI ho, bhUmi para rekhAe~ (darAreM) par3I huI hoM, kIcar3a ho, dUMTha athavA khIle gAr3e hue hoM, kile kI dIvAra yA prAkAra Adi ho, sama-viSama sthAna hoM, aise athavA anya isI prakAra ke Ubar3a-khAbar3a sthaNDila para mala-mUtra visarjana na kre| 657. sAdhu yA sAdhvI yadi aise sthaNDila ko jAne, jahA~ manuSyoM ke bhojana pakAne ke cUlhe Adi sAmAna rakhe hoM, tathA bhaiMsa, baila, ghor3A, murgA yA kuttA, lAvaka pakSI, vattaka, tItara, kabUtara, kapiMjala (pakSI vizeSa) Adi ke Azraya sthAna hoM, aise tathA anya isI prakAra ke kisI pazupakSI ke Azraya sthAna hoM, to isa prakAra ke sthaNDila meM mala-mUtra visarjana na kre| 658. sAdhu yA sAdhvI yadi aise sthaNDila ko jAne, jahA~ phA~sI para laTakane ke sthAna hoM, gRddhapRSThamaraNa ke-gIdha ke sAmane par3akara marane ke sthAna hoM, vRkSa para se girakara marane ke sthAna hoM, parvata se jhaMpApAta karake marane ke sthAna hoM, viSabhakSaNa karane ke sthAna hoM yA daur3akara Aga meM girane ke sthAna hoM, aise aura anya isI prakAra ke mRtyudaNDa dene yA AtmahatyA karane ke sthAna vAle sthaNDila hoM to vaise sthaNDiloM meM mala-mUtra visarjana na kre| 659. sAdhu yA sAdhvI yadi aise sthaNDila ko jAne, jaise ki bagIcA (upavana), udyAna, vana, vanakhaNDa, devakula, sabhA yA pyAU, athavA anya isI prakAra kA pavitra yA ramaNIya sthAna ho, to usa prakAra ke sthaNDila meM vaha mala-mUtra visarjana na kre| 660. sAdhu yA sAdhvI aise kisI sthaNDila ko jAne, jaise--koTa kI aTArI hoM, kile aura nagara ke bIca ke mArga hoM, dvAra hoM, nagara ke mukhya dvAra hoM, aise tathA anya isI prakAra ke sArvajanika AvAgamana ke sthala hoM, to aise sthaNDila meM mala-mUtra visarjana na kre| 661. sAdhu yA sAdhvI yadi aise sthaNDila ko jAne, jahA~ tirAhe (tIna mArga milate) hoM, cauka hoM, cauhaTTe yA caurAhe (cAra mArga milate) hoM, caturmukha (cAroM ora dvAra vAle baMgalA Adi) sthAna hoM, aise tathA anya isI prakAra ke sArvajanika janapatha hoM, aise sthaNDila meM mala-mUtra visarjana na kre| 662. sAdhu yA sAdhvI aise sthaNDila ko jAne, jahA~ lakar3iyA~ jalAkara koyale banAe jAte hoM, jo kASThAdi jalAkara rAkha banAne ke sthAna hoM, murde jalAne ke sthAna hoM, mRtaka ke stUpa hoM, mRtaka ke caitya hoM, aisA tathA isI prakAra kA koI sthaNDila ho, to vahA~ para mala-mUtra visarjana na kre| 663. sAdhu yA sAdhvI yadi aise sthaNDila ko jAne, jo ki nadI taTa para bane tIrthasthAna Page #344 -------------------------------------------------------------------------- ________________ dazama adhyayana : sUtra 646-667 319 hoM, paMkabahula Ayatana hoM, pavitra jalapravAha vAle sthAna hoM, jalasiMcana karane ke mArga hoM, aise tathA anya isI prakAra ke jo sthaNDila hoM, una para mala-mUtra visarjana na kre| 664. sAdhu yA sAdhvI aise sthaNDila ko jAne, jo ki miTTI kI naI khAna hoM, naI gocara bhUmi hoM, sAmAnya gAyoM ke cArAgAha hoM, khAne hoM, athavA anya usI prakAra ko koI sthaNDila ho to usameM uccAra-prasravaNa kA visarjana na kre| 665. sAdhu yA sAdhvI yadi aise sthaNDila ko jAne, vahA~ DAlapradhAna zAka ke kheta haiM, patrapradhAna zAka ke kheta haiM, mUlI, gAjara Adi ke kheta haiM, hastaMkura vanaspati vizeSa ke kSetra haiM, unameM tathA anya usI prakAra ke sthaNDila meM mala-mUla visarjana na kre| 666. sAdhu yA sAdhvI yadi aise sthaNDila ko jAne, jahA~ bIjaka vRkSa kA vana hai, paTasana kA vana hai, dhAtakI (AMvalA) vRkSa kA vana hai, kevar3e kA upavana hai, Amravana hai, azokavana hai, nAgavana hai, yA punnAga vRkSoM kA vana hai, aise tathA anya usa prakAra ke sthaNDila, jo patroM, puSpoM, phaloM, bIjoM kA hariyAlI se yukta hoM, unameM mala-mUtra visarjana na kre| 667. saMyamazIla sAdhu yA sAdhvI svapAtraka (svabhAjana) lekara ekAnta sthAna meM calA jAe, jahA~ para na koI AtA-jAtA ho aura na koI dekhatA ho, yA jahA~ koI roka-Toka na ho, tathA jahA~ dvIndriya Adi jIva-jantu, yAvat makar3I ke jAle bhI na hoM, aise bagIce yA upAzraya meM acitta bhUmi para baiThakara sAdhu yA sAdhvI yatanApUrvaka mala-mUtra visarjana kre| usake pazcAt vaha usa (bhare hue mAtraka) ko lekara ekAnta sthAna meM jAe, jahA~ koI na dekhatA ho aura na hI AtA-jAtA ho, jahA~ para kisI jIvajantu kI virAdhanA kI sambhAvanA na ho, yAvat makar3I ke jAle na hoM, aise bagIce meM yA dagdhabhUmi vAle sthaNDila meM yA usa prakAra ke kisI acitta nirdoSa pUrvokta niSiddha sthaNDiloM ke atirikta sthaNDila meM sAdhu yatanApUrvaka mala-mUtra pariSThApana (visarjana) kre| vivecana-mala-mUtra visarjana : kaise sthaNDila para kare, kaise para nahIM? -sUtra 646 se 667 taka 22 sUtroM meM mala-mUtra visarjana ke lie niSiddha aura vihita sthaNDila kA nirdeza kiyA gayA hai| isameM se tIna sUtra vidhAnAtmaka haiM, zeSa sabhI niSedhAtmaka haiN| niSedhAtmaka sthaNDila sUtra saMkSepa meM isa prakAra haiM (1) jo aNDoM yAvat makar3I ke jAloM se yukta ho| (2) jo sthaNDila eka yA aneka sAdharmika sAdhu yA sAdharmiNI sAdhvI ke uddezya se, athavA zramaNAdi kI gaNanA karake unake uddezya se nirmita ho, sAtha hI apuruSAntarakRta yAvat anIhRta ho| (3) jo bahuta se zAkyAdi zramaNa, brAhmaNa yAvat atithiyoM ke uddezya se nirmita ho, sAtha hI apuruSAntarakRta yAvat anIhata ho| Page #345 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 320 AcArAMga sUtra - dvitIya zrutaskandha (4) jo niSparigrahI sAdhuoM ke nimitta banAyA, banavAyA, udhAra liyA yA saMskArita parikarmita kiyA gayA ho| (5) jahA~ gRhastha kaMda, mUla Adi ko bAhara-bhItara le jAtA ho| (6) jo caukI macAna Adi kisI viSama evaM ucca sthAna para banA ho| (7) jo sacitta pRthvI, jIvayukta kASTha Adi para banA ho| (8) jahA~ gRhastha dvArA kaMda, mUla Adi asta-vyasta phaiMke hue hoN| (9) zAlI, jau, ur3ada Adi dhAnya jahA~ boyA jAtA ho| (10) jahA~ kUr3e ke Dhera hoM, bhUmi phaTI huI ho, kIcar3a ho, Ikha ke DaMDe, dUMTha, khIle Adi par3e hoM, gahare bar3e-bar3e gaDDhe Adi viSama sthAna hoN| (11) jahA~ rasoI banAne ke cUlhe Adi rakhe hoM tathA jahA~ bhaiMsa, baila Adi pazu-pakSI gaNa kA Azraya sthAna ho| (12) jahA~ mRtyu daNDa dene ke yA mRtaka ke sthAna hoN| (13) jahA~ upavana, udyAna, vana, devAlaya, sabhA, prapA Adi sthAna hoN| (14) jahA~ sarvasAdhAraNa janatA ke gamanAgamana ke mArga, dvAra Adi hoN| (15) jahA~ tirAhA, caurAhA Adi hoN| (16) jahA~ koyale, rAkha (kSAra) banAne yA murde jalAne Adi ke sthAna hoM, mRtaka ke stUpa va caitya hoN| (17) jahA~ nadI taTa, tIrthasthAna ho, jalAzaya yA siMcAI kI nahara Adi ho| . (18) jahA~ naI miTTI kI khAna, cArAgAha hoN| (19) jahA~ sAga-bhAjI, mUlI Adi ke kheta hoN| (20) jahA~ vividha vRkSa ke vana hoN| tIna vidhAnAtmaka sthaNDila sUtra isa prakAra haiM(1) jo sthaNDila prANI, bIja yAvat makar3I ke jAloM Adi se rahita hoN| (2) jo zramaNAdi ke uddezya se banAyA gayA na ho tathA puruSAntarakRta yAvat Asevita ho| (3) ekAnta sthAna meM, jahA~ logoM kA AvAgamana evaM avalokana na ho, jahA~ koI rokaToka na ho, dvIndriyAdi jIva-jantu yAvat makar3I ke jAle na hoM, aise bagIce, upAzraya Adi meM dagdhabhUmi Adi para jIva-jantu kI virAdhanA na ho, isa prakAra se yatanApUrvaka mala-mUtra kA visarjana kre| niSiddha sthaNDiloM meM mala-mUtra visarjana se hAniyA~-(1) jIva-jantuoM kI virAdhanA hotI hai, ve daba jAte haiM, kucala jAte haiM, pIr3A pAte haiN| (2) sAdhu ko eSaNAdi doSa lagatA hai, jaise- auddezika, krIta, pAmitya, sthApita aadi| 1. AcArAMga vRtti patrAMka 408, 409, 410 ke AdhAra para Page #346 -------------------------------------------------------------------------- ________________ dazama adhyayana : sUtra 646-667 321 (3) U~ce evaM viSamasthAnoM se gira jAne evaM coTa lagane tathA ayatanA kI sambhAvanA rahatI (4) kUr3e ke Dhera para malotsarga karane se jIvotpatti hone kI sambhAvanA hai| (5) phaTI huI, Ubar3a-khAbar3a yA kIcar3a va gaDDhe vAlI bhUmi para paraThate samaya paira phisalane se Atma-virAdhanA kI bhI sambhAvanA hai| (6) pazu-pakSiyoM ke AzrayasthAnoM meM tathA udyAna, devAlaya Adi ramaNIya evaM pavitra sthAnoM meM mala-mUtrotsarga karane se logoM ke mana meM sAdhuoM ke prati glAni paidA hotI hai| (7) sArvajanika AvAgamana ke mArga, dvAra yA sthAnoM para mala-mUtra visarjana karane se logoM ko kaSTa hotA hai, svAsthya bigar3atA hai, sAdhuoM ke prati ghRNA utpanna hotI hai| (8) koyale, rAkha Adi banAne tathA mRtakoM ko jalAne Adi sthAnoM meM mala-mUtra visarjana karane se agnikAya kI virAdhanA hotI hai| koyalA, rAkha Adi vAlI bhUmi para jIva-jantu na dikhAI dene se anya jIva-virAdhanA bhI sambhava hai| (9) mRtaka stUpa, mRtaka caitya Adi para vRkSAdi ke nIce tathA vanoM meM mala-mUtra visarjana se deva-doSa kI AzaMkA hai| (10) jalAzayoM, nadI taTa yA nahara ke mArga meM malotsarga se apkAya kI virAdhanA hotI hai, loka dRSTi meM pavitra mAne jAne vAle sthAnoM meM mala-mUtra visarjana se ghRNA yA pravacana-nindA hotI (11) zAka-bhAjI ke khetoM meM mala-mUtra visarjana se vanaspatikAya-virAdhanA hotI hai| ina saba doSoM se bacakara niravadya, nirdoSa sthaNDila meM pA~cavIM samiti se vidhipUrvaka mala-mUtra visarjana karane kA viveka batAyA hai| 1 ___'maTTiyAkaDAe' Adi padoM kI vyAkhyA-vRttikAra evaM cUrNikAra kI dRSTi se isa prakAra hai - maTTiyAkaDAe - miTTI Adi ke bartana pakAne kA karma kiyA jAtA ho, usa pr| parisADeMsu-bIja Adi khalihAna vagairaha meM idhara-udhara phaiMke gae haiM athavA kahIM bIjoM se arcanA kI ho| AmoyAni- kacare ke puNj| ghaMsANi- polIbhUmi, phaTI huI bhuumi| bhiluyANidarArayukta bhuumi| vijalANi-kIcar3a vAlI jagaha / kaDavANi-Ikha ke ddnndde| pagattANi- bar3e-bar3e gahare gdddde| paduggANi-koTa kI durgamya dIvAra Adi aise viSama sthAnoM meM malamUtrAdi visarjana se saMyama-hAni aura Atma-virAdhanA saMbhava hai| mANusaraMdhAni- cUlhe aadi| mahisakaraNANi Adi - jahA~ bhaiMsa Adi ke uddezya se kucha banAyA jAtA hai yA sthApita kiyA 1. (ka) AcArAMga vRtti patrAMka 408 se 410 . (kha) AcA0 cUrNi mU0 pA0 Ti0 pR0 231 se 239 Page #347 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 333 AcArAMga sUtra - dvitIya zrutaskandha jAtA hai, athavA karaNa kA artha hai aashry| aise sthAnoM meM lokavirodha tathA pravacana-vighAta ke bhaya se malotsarga Adi nahIM karanA caahie| 1 nizIthacUrNi meM AsakaraNa' Adi pATha hai, vahA~ artha kiyA gayA hai- azva-zikSA dene kA sthAna - azvakaraNa hai, aadi| 2 vehANasaTThANesu-manuSyoM ko phA~sI Adi para laTakAne ke sthAnoM meM, giddhapaiTThANesu- jahA~ AtmahatyA karane vAle giddha Adi ke bhakSaNArtha rudhirAdi se lipaTe hue zarIra ko unake sAmane DAla kara baiThate haiM / taru-pagaDaNaTANesu-jahA~ maraNAbhilASI loga anazana karake taruvat par3a rahate haiN| athavA pIpala, bar3a Adi vRkSoM se jo marane kA nizcaya karake apane Apako Upara se girAtA hai, use bhI taruprapatana sthAna kahate haiN| merupavaDaNaTThANesu- meru kA artha hai prvt| parvata se girane ke sthAnoM meN| nizIthacUrNi meM 'giri' aura 'maru' kA antara batAyA hai, 'jisa parvata para car3hane para prapAtasthAna dikhAI detA hai, vaha giri, auna nahIM dikhAI detA ho, vaha mru|' agaNipakkhaMdaNaTThANesu' -jahA~ vyakti nikaTa se daur3akara agni meM giratA hai una sthAnoM meN| nizIthacUrNi meM bhI 'giripavaDaNa' Adi pATha milatA hai| 3 ArAmANi ujjANANi-ArAma kA artha bagIcA, upavana hotA hai, parantu jahA~ upalakSaNa se ArAmAgAra artha abhISTa hai, ujANa kA artha hai-udyaan'| nizIthacUrNi meM 'ujANa' aura 'nijANa' (jahA~ zastra yA zAstra rakhe jAte hoM) donoM prakAra ke sthaloM meM, balki udyAnagRha, udyAnazAlA, niryANagRha aura niryANazAlA meM bhI uccAra-prasravaNa-visarjana kA daNDa-prAyazcita 1. (ka) AcA0 cUrNi mU0 pA0 Ti0 pR0 233 para.-'bIyANi paDisAreMsu vA paDisAreMti vA paDisADissaMti vA khalagAdisu, kAhiMci vA accaNiyA kayA biiehiN|' (kha) AcArAMga vRtti patrAMka 410 - AmokAni-kacavarapuMjA, ghasA-vRhatyo bhUmirAjayaH, bhilugAni-zlakSaNabhUmirAjayaH, vijalaM--picchaMla, kaDavANi-ikSujo nalikAdidaNDakaH, pragartAmahAgAH, prdurgaanni-kuddyprkaaraadiini| etAni va samAni vA viSamANi bhaveyuH, teSvAtmasaMyamavirAdhanAsambhavAt noccarAdi kuryAt / ...mAnuSarandhanAdIni culyAdIni, tathA mahiSyAdInuddizya yatra kiJcit kriyate, te vA yatra sthApyante, tatra lokaviruddhapravacanopaghAtabhayAnoccArAdi kuryaat| 2. 'AsasikkhANaM AsakaraNaM, evaM sesANa vi|' -nizIthacUrNi u012, pR0 348 3. (ka) AcArAMga vRtti patrAMka 410 / (kha) 'je bhikkhU giripavaDaNANi vA' ... " ityAdi pATha nizItha u011 / girimarUNaM viseso, jattha pavvate AruDhehiM pavAyaTThANaM dIsati so girI bhannati, adissamANe maru / .. ."pippalavaDamAdI taru, ete hiMto jo appANaM muMcati maraNavavasito taM savaDaNaM bhaNNati / pavaDaNa-pakkhaMdaNANa imo bhedo- .... thANattho uDDhe uppaittA jo paDati vastraDevaNe DiMDakavat etaM pavaDaNaM, jaM puNa adUrato AdhAvittA paDai, taM pakkhaMdaNaM / . jalajalaNapakkhaMdaNA cauttho mrnnbhedo| sesA visabhakkhaNAdiyA attrptteybhedaa| - nizIthacUrNi u0 11 Page #348 -------------------------------------------------------------------------- ________________ dazama adhyayana : sUtra 646-67 323 batAyA hai| nagara ke samIpa RSiyoM ke Thaharane ke sthAna ko udyAna aura nagara se nirgamana kA jo sthAna ho, use niryANa kahate haiM / cariyANi- prAkAra ke andara 8 hAtha caur3I jagaha- caryA, dvAra, gopura, prAkAra Adi sthAnoM meM mala-mUtra-visarjana karane se loga yA rAja karmacArI tAr3ana Adi karate haiN| 1 cUrNisammata atirikta pATha aura usakI vyAkhyA- sUtra 660 kA cUrNikArasammata pATha bahuta adhika hai, jo yahA~ mUla meM upalabdha nahIM hai| usakI cUrNikAra-kRta vyAkhyA isa prakAra hai- dagamaggo-nAlI yA jala bahane kA maarg| dagapaho--panihArinoM ke pAnI lene jAne-Ane kA maarg| sunaMgAra- sUnA ghr| bhinnAgAraM-TUTA jIrNa-zIrNa makAna, khnnddhr| kuuddaagaarNmNtrnnaagRh| koTThAgAraM- anAja kA koThAra, godaam| jANasAlA- gAr3I, ratha Adi rakhane kI shaalaa| vAhaNasAlA- baila, ghor3e Adi ke bA~dhane kA sthaan| tuNasAlA- ghAsa-cArA rakhane kA sthAna / tusasAlA-kumbhAra Adi jahA~ tusa (jau, gehU~ Adi) rakhate haiM / bhusasAlA- parAla Adi ghAsa se bharI shaalaa| gomayasAlA- gobara, kaNDe Adi kA sthAna / mahAkulaM- rAjA kA mhl| mahAgihaM- rAvala Adi athavA adhikAriyoM kA ghara, athavA striyoM ke lie banA huA vizAla shaucaaly| giha-ghara ke andr| gihamuhaM-ghara kI dehlii| gihaduvAraM-ghara kA drvaajaa| gihaMgaNaM- ghara kA aaNgn| gihavaccaM purohaDaM-ghara kI dehalI ke bAda sAmane sthita sthaan| 2 nizIthasUtra meM bhI isI taraha kA pATha milatA hai| balki vahA~ isake atirikta pATha bhI hai "paNiyasAlaMsivA, paNiyagihaMsi vA, pariAyagihaMsivA, pariAyasAlaMsi vA, kuviya-sAlaMsi vA, kuviyagihaMsi vA, goNasAlAsu vA goNagihesu vA ... / " isakA artha spaSTa hai| 3 1. (ka) 'AgaMtAresu vA ArAmAgAresu vA 4 ujjANaMsi vA, NijjANaMsi vA ujjANagihaMsi vA ujjANasAlaMsi vA, NijjANagihaMsi vA NijjANasAlaMsi vaa| uccArapAsavaNaM priveti........|' -nizItha u015 A0 cUrNi pR0 234 (kha) ujANaM jattha ujjANiyAe gammati, NijjANaM jattha sattho AvAseti jaM vA IsiNagarassa uvakaMThaM ThiyaM taM ujjaannN| NagaraNiggame vA jaMThiyaM taM nnijjaannN| -nizIthacUrNi u08, pR0431, 434 - AcA0 cU0 234 (ga) cariyA aMto pagArassa aTThahatthA, dAra-gopura-pAgArA, tattha chaDDaNe pNtaavnnaadii| -AcA0 cUrNi mU0 pA0 Ti0 pR0 235 2. etadanusAreNa cUrNikRtA sammato'tra bhUyAn sUtrapATho nedAnImupalabhyate, iti dhyeym|' / -AcA0 mUla pATha TippaNI sahita jambUvijaya sampAdita pR0 235 3. tulanA, nizIthasUtra u0 15, pR0 556 suu068-74| u08 meM bhI dekheN| "je bhikkhU gihaMsi vA gihamuhaMsi vA gihaduvAriyaMsi vA gihelubaMsi vA gihaMgaNaMsi vA gihavaccaMsi vA uccAraM pAsavaNaM vA priveti..........|" -nizItha u03 Page #349 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 324 AcArAMga sUtra - dvitIya zrutaskandha 'NadiAyataNesu' ityAdi padoM ke artha -Nadi AyataNesu-nadyAyatana-tIrthasthAna, jahA~ loga puNyArtha snAnAdika karate haiN| paMkAyataNesu-jahA~ paMkilapradeza meM loga dharma-puNya kI icchA se loTane Adi kI kriyA karate haiM / oghAyataNesu-jo jalapravAha yA tAlAba ke jala meM praveza kA sthAna pUjya mAnA jAtA hai, unmeN| seyaNapathe-jala-siMcAI kA mArga-nahara yA nAle meN| nizItha cUrNi meM bhI isa prakAra kA pATha milatA hai| vaccaM - patte, phUla, phala Adi vRkSa se girane para jahA~ sar3Aye yA sukhAe jAte haiM, usa sthAna ko 'varca' kahate haiN| isalie DAgavaccaMsi, sAgavaccaMsi Adi padoM kA yathArtha artha hotA hai-- DAla-pradhAna yA patra-pradhAna sAga ko sukhAne yA sar3Ane ke sthAna meN| nizItha sUtra meM aneka vRkSoM ke varcas vAle sthAna meM mala-mUtra pariSThApana kA prAyazcitta vihita hai| asaNavaNaMsi-- azana yAnI bIjaka vRkSa ke vana meN| pattovAesu-patroM se yukta pAna (tAmbUla nAgarabela) Adi vanaspati vAle sthAna meN| isI taraha puSphovaesu Adi pAThoM kA artha samajha lenA caahie| nizItha sUtra meM isa sUtra ke samAna pATha milatA hai| aNAvAhaMsi ke do artha milate haiM-- anApAta aura anAbAdha / anApAta kA artha haijahA~ logoM kA AvAgamana na ho| anAbAdha kA artha hai- jahA~ kisI prakAra kI rokaToka na ho, sarakArI pratibandha na ho| iMgAladAhesu- kASTha jalA kara jahA~ koyale banAye jAte hoM, una pr| khAraDAhesu-jahA~ jaMgala aura khetoM meM ghAsa, pattI Adi jalA kara rAkha banAI jAtI hai| maDayaDAhesu-mRtaka ke zava kI jahA~ dahana kriyA kI jAtI hai, vaisI zmazAna bhUmi meN| maDagathabhiyAsa-citA sthAna ke Upara jahA~ stapa banAyA jAtA hai. una sthAnoM meN| maDayacetiesacitA sthAna para jahA~ caitya-sthAna (smAraka) banAyA jAtA hai, unmeN| nizItha cUrNi meM sUtra 662 ke samAna pATha ke atirikta 'maDagagihaMsi vA, maDagachAriyaMsi vA maDagathUbhiyaMsi, maDagAsayaMsi vA maDagaleNaMsi, maDagathaMDilaMsi vA maDagavaccaMsi vA uccArapAsavaNaM pariTTaveI . .. / ' ityAdi pATha milatA hai| inakA artha spaSTa hai| tAtparya yaha hai ki mRtaka se sambandhita gRha, rAkha, stUpa, Azraya, layana (devakula), sthaNDila, varcas ityAdi para mala-mUtra visarjana niSiddha hai| 1. (ka) AcArAMga vRtti patrAMka 410 (kha) AcArAMga cUrNi mU0 pA0 Ti0 pR0 237 (ga) nizItha sUtra u0 3 ke pATha se tulanA--'je bhikkhU naI AyayaNaMsi vA paMkAyayaNaMsi vA ya....... (oghA? paNagA?) ya yaNaMsi vA, seyaNapahaMsi vaa...|' seyaNapaho tu NikkA, sukaMti phalA jahi vccN||-bhaassy gA0 1539 pR0 225-226 (gha) 'vaccaM nAma jattha pattA puSphA phalA vA sukkAvijaMti' - AcA0 cUrNi mU0 pA0 Ti0 pR0 238 (ca) nizIthasUtra tRtIya uddezaka meM ukta pATha kI tulanA kareM-'je bhikkhU uMbaravaccaMsi DAgavaccaMsi vA sAgavaccaMsi vA mUlagavaccaMsi vA kotyaMbharivaccaMsi vA ... ikkhuvarNasi vA. caMpakavaNaMsi vA cUyavaNaMsi vA annayaresu vA tahappagAresu pattovaesu puSphovaesu phalovaesu bIovaesu uccArapAsavaNe pariTThaveI pR0 226 / ---- uMbarassa phalA jattha giritaDe uppavijaMti taM uMbaravaccaM bhnnnnti|' (cha) vacca' zabda purISa (uccAra) artha meM bhI AgamoM meM prayukta huA hai| vinayapiTaka meM bhI vaccakuTI. (saMDAsa) zaucasthAna ke artha meM aneka bAra prayukta huA hai| Page #350 -------------------------------------------------------------------------- ________________ dazama adhyayana : sUtra 668 325 goppaheliyAsu-jahA~ naI gAyoM ko bA~TA (gavAra, khalI Adi) caTAyA jAtA hai, una sthAnoM meN| gavANIsu- gocarabhUmiyoM meN| sapAtataM- svapAtraka, isakA apabhraMza pATha milatA hai savArakaM-vAraka kA artha uccArArtha mAtraka- bhaajn| 2 nizIthasUtra meM sAdhuoM ko rAtri yA vikAla meM zauca kI prabala bAdhA ho jAne para usake visarjana kI vidhi batAI hai, ki svapAtraka lekara yA vaha na ho to dUsare sAdhu se mA~ga kara usameM visarjana kare kintu usakA pariSThApana vaha sUryodaya hone para ekAnta anAbAdha, AvAgamanarahita niravadya, acitta sthAna meM kre| prastuta sUtra meM daivasika-rAtrika sAmAnya vidhi batAI hai ki apanA yA dUsare sAdhu kA pAtraka lekara vaise ekAnta nirdoSa sthaNDila para mala-mUtra visarjana kare yA usakA pariSThApana kre| 3 668. eyaM khalu tassa bhikkhussa vA bhikkhuNIya vA sAmAggiyaM jaM savvaDhehiM jAva' jaejjAsi tti bemi|| 668. yahI (uccAra-prasravaNa vyutsargArtha sthaNDilaviveka) usa bhikSu yA bhikSuNI kA AcAra sarvasva hai, jisake AcaraNa ke lie use samasta prayojanoM se jJAnAdi sahita evaM pAMca samitiyoM se samita hokara sadaiva-satata prayatnazIla rahanA caahie| ||dsm ajjhayaNaM smttN|| 1. NaviA golehiyA jattha gAvIo lihNti| aitisiM ceva ThANANi dosaa| 2. (ka) nizItha sUtra u.3 se tulanA kareM cUrNi pR0 225 (kha) AcArAMga vRtti patrAMka 410 tulanA kareM-nizItha-u03 cUrNi pR0 226 3. (ka) AcArAMga cUrNi mU0 pA0 Ti0 pR0 238-239 (kha) AcA. vRtti patrAMka 410 (ga) tulanA kareM-nizItha u03, nizIthacUrNi pR0 227-228 4. kisI-kisI prati meM 'savvadvehi pATha nahIM hai| 5. yahA~'jAva' zabda se sU0 334 ke anusAra 'saba?hiM' se 'jaejAsi' taka kA pATha smjheN| Page #351 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 326 AcArAMga sUtra - dvitIya zrutaskandha zabda-saptaka : ekAdaza adhyayana prAthamika - AcArAMga sUtra (dvi0 zruta0) ke gyArahaveM adhyayana kA nAma 'zabda-saptaka' hai| . karNendriya kA lAbha zabda zravaNa ke lie hai| bhikSu apanI saMyama sAdhanA ko- jJAna-darzana cAritra ko tejasvI evaM unnata banAne hetu kAnoM se zAstra-zravaNa kare, gurudeva ke prazasta hitazikSA pUrNa vacana sune, dIna-duHkhI vyaktiyoM kI pukAra sune, kisI ke dvArA bhI kartavya preraNA se kahe hue vacana sune, vItarAga prabhu ke, munivaroM ke prazasta stutiparaka zabda, stotra evaM bhaktikAvya sune, ahiMsAdi lakSaNapradhAna guNa varNana sune, yaha to abhISTa zabda-zravaNa hai| saMsAra meM aneka prakAra ke zabda haiM, karNapriya aura karNakaTu bhii| parantu apanI prazaMsA aura kIrti ke zabda sunakara harSa se uchala par3e aura aura nindA, gAlI Adi ke zabda suna roSa se ubala par3e; isI prakAra vAdya, saMgIta Adi ke karNapriya svara sunakara Asakti yA moha paidA ho aura karkaza, karNakaTu aura kaThora zabda suna kara dveSa, ghRNA yA aruci paidA ho, yaha abhISTa nahIM hai| O koI bhI priya yA apriya zabda anAyAsa kAnoM meM par3a jAe to sAdhu use suna bhara le kintu usake sAtha mana ko na jodd'e| na hI karNapriya madhura lagane vAle zabdoM ko sunane kI mana meM utkaNThA kre| vaha samabhAva meM rhe| isa adhyayana meM karNa-sukhakara madhura zabda sunane kI icchA se gamana karane, preraNA yA utkaNThA kA niSedha kiyA gayA hai| cU~ki rAga aura dveSa donoM hI karmabandha ke kAraNa haiM, kintu rAga kA tyAga karanA bahuta kaThina hone se rAga-tyAga para jora diyA hai| zabda-saptaka adhyayana meM kisI bhI manojJa dRSTa, priya, karNasukhakara zabda ke prati mana meM 1. icchA, 2. lAlasA, 3. Asakti, 4. rAga, 5. gRddhi, 6. moha aura 7. mUrchA; ina sAtoM se dUra rahane kA nirdeza hone se (zabda-saptaka) nAma sArthaka hai|3 -dasavai a0 gA0 26 1. AcArAMga niyukti gA0 323, AcArAMga vRtti patrAMka 411 2. (ka) kaNNasokkhehiM saddehiM pemaM naabhinivese| dAruNaM kasaM phAsaM kAyeNa ahiyaasye|| (kha) uttarAdhyayana sUtra a032, gA030 se 47 taka .. 3. (ka) AcArAMga vRtti patrAMka 441 (kha) jaina sAhitya kA bRhat itihAsa (aMgoM kA aMtaraMga paricaya) pR0 112 Page #352 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ekAdaza adhyayana : prAthamika bhASAvargaNA ke pudgala dravya jaba zabda rUpa meM pariNata hote haiM, to ve no AgamataH dravya zabda kahalAte haiN| zabda ke artha meM jo upayukta hai-- upayoga vAlA hai- * vaha Agama se bhAva zabda hai| Aga se bhAva zabda Agama ke pannoM para aMkita ahiMsAdi tattvoM ke varNana rUpa haiM, yA jinadevoM kI stuti rUpa stotra haiM / 1. dravya zabda ke tIna bheda haiM - 1. jIva zabda, 2. ajIva zabda aura 3. mizra zabda | isake phira sArthaka - nirarthaka Adi aneka bheda haiN| 1 327 isa adhyayana meM zabda- zravaNa ke sAtha rAga-dveSAdi se dUra rahakara samatva evaM mAdhyasthya meM lIna rahane kI preraNA dI gaI hai| AcArAMga vRtti paMtrAka 411 U O Page #353 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 328 AcArAMga sUtra - dvitIya zrutaskandha egArasamaM ajjhayaNaM 'saddasattikkao' zabdasaptaka : ekAdaza adhyayana : caturtha saptikA ? vAdyAdi zabda zravaNa-utkaNThA-niSedha 669. se bhikkhU vA 2 muiMgasaddANi vA nadIsaddANi vA jhallarIsaddANi vA aNNatarANi vA tahappagArAI virUvarUvAI vitatAI saddAI kaNNasoyapaDiyAe No abhisaMdhArejjA gmnnaae| 670. se bhikkhU vA 2 ahAvegatiyAiM 2 saddAiM suNeti, taMjahA- vINAsahANi vA vivaMcisadANi vA baddhIsagasaddANi vA tuNayasaddANi vA paNavasahANi vA tuMbavINiyasaddANi vA DhakuNasahANi 4 aNNatarAI vA tahappagArAI virUvarUvANi saddANi tatAI 5 kaNNasoyapaDiyAe No abhisaMdhArejjA gmnnaae| 671. se bhikkhU vA 2 ahAvegatiyAiM saddAiM suNeti, taMjahA- tAlasaddANi vA kaMsatAlasahANi vA lattiyasadANi vA gohiyasaddANi vA kirikirisahANi vA aNNatarANi vA tahappagArAiM virUvarUvAiM tAlasahAI kaNNasoyapaDiyAe No abhisaMdhArejA gmnnaae| 672. se bhikkhU vA 2 ahAvegatiyAiM sadAiM suNaMti, taMjahA-saMkhasahANi vA veNucUrNikAra ne 'rUpasaptakakaH' nAmaka paMcama adhyayana ko caturtha mAnA hai aura 'zabdasataikakaH' ko pNcm| ataH zabdasaptaikaka meM cUrNikAra sammata pATha itanA hI hai- 'evaM saddAI pi saMkhAdINi tatANi, vINA vavIsamugghosAdINi vitatANi, baMbhAdi ghaNAI, ujullkuddaa| susirAiMbaMsapavvagAdi pvvaadiinni| sadaM suNottANaM jito jAti pikkhato vaNijatesu vA rAgAdINi jAti / paMcamaM sattikkagaM smttN|' arthAt- isI prakAra zabdoM ke sambandha meM jAna lenA caahie| zaMkhAdi zabda tata haiM, vINA, vavIsa, udghoSa Adi ke zabda vitata haiM, bhaMbhA Adi ghana, ujvakula Adi tAla zabda / zuSira bA~sa, parvakaparvAdi ke shbd| kisI zabda ko sunakara rAgAdi ko prApta karatA hai, athavA rUpa Adi ko dekha kara usakA varNana karane se rAga-dveSa Adi hote haiN| isa prakAra paMcama saptaikaka samApta / 2. sU. 669 kA saMkSepa meM artha vRttikAra ke zabdoM meM-- 'sa pUrvAdhikRto bhikSuryadi vatata-tata-ghana-zuSira rUpAMzcaturvidhAnAtodyazabdAn zrRNuyAt tatastacchvaNapratijJayA nAbhisaMdhArayed gamanAya, na tadAkarNanAya gamanaM kuryaadityrthH|' isakA bhAvArtha vivecana meM diyA jA cukA hai| 3. 'ahAvegatiyAI' ke badale pAThAntara hai-ahaavegyaaiN| . 4. DhakuNasaddhANi ke badale pAThAntara hai-'DhakulasaddANi, ddhNkunnsddaanni|' 5. tataM kA artha vRttikAra ne kiyA hai-tataM vINA-vipaMcI-babbIsakAdi tNtriivaadym| Page #354 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ekAdaza adhyayana : sUtra 669-672 329 saddANi vA vaMsasadANi vA kharamuhisadANi vA piripiriyasadANi vA aNNayarAiM vA tahappagArAiM virUvarUvAiM saddAiM 3 jhusirAiMkaNNasoyapaDiyAe No abhisaMdhArejA gmnnaae| 669. saMyamazIla sAdhu yA sAdhvI mRdaMgazabda, naMdIzabda yA jhalarI (jhAlara yA chaine) ke zabda tathA isI prakAra ke anya vitata zabdoM ko kAnoM se sunane ke uddezya se kahIM bhI jAne kA mana meM saMkalpa na kre| 670. sAdhu yA sAdhvI kaI zabdoM ko sunate haiM, arthAt anAyAsa kAnoM meM par3a jAte haiM, jaise ki vINA ke zabda, vipaMcI ke zabda, baddhIsaka ke zabda, tUnaka ke zabda yA Dhola ke zabda, tumbavINA ke zabda, DhaMkuNa (vAdya vizeSa) ke zabda, yA isI prakAra ke vividha tata-zabda, kintu unheM kAnoM se sunane ke lie kahIM bhI jAne kA mana meM vicAra na kre| 671. sAdhu yA sAdhvI kaI prakAra ke zabda sunate haiM, jaise ki tAla ke zabda, kaMsatAla ke zabda, lattikA (kAMsI) ke zabda, godhikA (bhAMDa logoM dvArA kA~kha aura hAtha meM rakha kara bajAe jAne vAle vAdya) ke zabda yA bAMsa kI chaDI se bajane vAle zabda. isI prakAra ke anya aneka taraha ke tAlazabdoM ko kAnoM se sunane kI dRSTi se kisI sthAna meM jAne kA mana meM saMkalpa na kre| 672. sAdhu-sAdhvI kaI prakAra ke zabda sunate haiM, jaise ki zaMkha ke zabda, veNu ke zabda, bAMsa ke zabda, kharamuhI ke zabda, bAMsa Adi kI nalI ke zabda yA isI prakAra ke anya nAnA zuSira (chidragata) zabda, kintu unheM kAnoM se zravaNa karane ke prayojana se kisI sthAna meM jAne kA saMkalpa na kre| vivecana-vividha vAdya-svara zravaNArtha utsukatA niSedha- ina 4 sUtroM (sU.669 se 672 taka) meM vividha prakAra ke vAdyoM ke svara sunane ke lie lAlAyita hone kA spaSTa niSedha hai| isa niSedha ke pIche kAraNa ye haiM- (1) sAdhu vAdyazravaNa meM masta ho kara apanI sAdhanA ko bhUla jAegA, (2) vAdya-zravaNa rasika sAdhu aharniza saMgIta aura vAdya kI mahaphileM DhU~r3hegA, (3) vAdya1. kharamuhI kA artha nizIthacUrNi meM kiyA gayA hai-- 'kharamuhI kAhalA, tassa muhatthANe kharamuhAkAraM kaThThamayaM muhaM kjjti|'-khrmukhii use kahate haiM, jisake mukha ke sthAna meM gardabhamukhAkAra kASThamaya mukha banAyA jAtA hai| 2. 'paripiriyA' kA artha nizIthacUrNi meM kiyA gayA hai.-'paripiriyA tatatoNa salAgAto susirAo jamalAo saMghADijjati muhamUle egamuhA sA saMkhAgAreNa vAijjamANI jugavaM tiNNi sadde paripiritI kreti|'-pripriyaa vistRta tRNazalAkA se polA polA samazreNi meM ikaTThI kI jAtI hai| mukha ke mUla meM ekamukhI karake use zaMkhAkRti rUpa meM bajAI jAne para eka sAtha tIna zabda paripiriyA karatI hai| -nizItha cUrNi u017 pR0 201 isake badale pAThAntara hai-piripirisdaanniN| 3. saddAI ke Age 'jhUsirAiM' pATha kisI-kisI prati meM nahIM hai| Page #355 -------------------------------------------------------------------------- ________________ AcArAMga sUtra - dvitIya zrutaskandha zravaNa kI lAlasA se rAga aura moha, tathA zravaNendriya viSayAsakti aura tatpazcAt karmabandha hogA, (4) vAdya-zravaNa kI utkaNThA ke kAraNa nAnA vAdakoM kI cATukArI kregaa| isalie vAdya zabda anAyAsa hI kAna meM par3e, yaha bAta dUsarI hai, kintu calAkara zravaNa karane ke lie utkaNThita ho, yaha sAdhu ke lie ucita nhiiN| prastuta catuHsUtrI meM mukhyatayA cAra koTi ke vAdya-zravaNa kI utkaNThA kA niSedha hai- (1) vitata zabda, (2) tata zabda, (3) tAla zabda aura (4) zuSira zabda / vAdya cAra prakAra ke hone se tajanya zabdoM ke bhI cAra prakAra ho jAte haiM / ina cAroM ke lakSaNa isa prakAra haiM-(1)vitata- tAra rahita bAjoM se hone vAlA zabda, jaise mRdaMga, naMdI aura jhAlara Adi ke svara / (2) tata- tAra vAle bAje- vINA, sAraMgI, tunatunA, tAnapUrA, tambUrA Adi se hone vAle shbd| (3) tAla-tAlI bajane se hone vAlA yA kAMsI, jhA~jha, tAla Adi ke shbd| (4) zuSira- pola yA chidra meM se nikalane vAle bAMsurI, turahI, kharamuhI, bigula Adi ke shbd| sthAnAMgasUtra meM zabda ke bheda-prabheda - jIva ke vAkprayatna se hone vAlA-- bhASA zabda tathA vAk-prayatna se bhinna shbd| isake bhI do bheda kiye haiM- akSara-sambaddha, no-akssr-smbddh| no akSara-sambaddha ke do bheda-Atodya (bAje Adi kA) zabda, no-Atodya (bAMsa Adi ke phaTane se hone vAlA) shbd| Atodya ke do bheda-tata aura vitata, tata ke do bheda-tataghana aura tatazuSira, tathA vitata ke do bheda-vitataghana, vitt-shussir| no-Atodya ke do bheda-bhUSaNa, nobhuussnn| nobhUSaNa ke do bheda-tAla aura ltikaa|2 / prastuta meM Atodya ke sabhI prakAroM kA samAveza tata, vitata, ghana aura zuSira ina cAroM meM kara diyA gayA hai| vRttikAra ne tAla ko eka prakAra se ghanavAdya kA hI rUpa mAnA hai| parantu sthAnAMga satra meM tAla aura latikA (lAta mArane se hone vAlA yA bAMsa kA zabda) ko no-Atodya ke antargata -- no - bhUSaNa ke prakAroM meM ginAyA hai| bhagavatI sUtra meM vAdya ke tata, vitata, ghana aura zuSira ina cAroM prakAroM kA ullekha kiyA hai| isI prakAra nizAdhasUtra meM vitata, tata, ghana aura zuSira ina cAra prakAra ke zabdoM kA prastuta catu:sUtrIkrama se ullekha kiyA hai| 3 'baddhIsagasadANi' Adi padoM ke artha- 'baddhIsaga' kA artha prAkRta koSa meM nahIM milatA, baddhaga' zabda milatA hai. jisakA artha tUNa vAdya vizeSa kiyA gayA hai| tuNayasaddANi - tunatune ke zabda, paNavasahANi- Dhola kI AvAja, tumba. viyasaddANi-tumbe ke sAtha saMyukta 1. (ka) AcArAMga cUrNi mU. pA. Ti. pR. 240 (kha) AcA0 vRtti patrAMka 412 (ga) dazaiva. a.8 gA. 26 (gha) uttArAdhyana a. 32 gA. 38, 39, 40, 41, kA bhAvArtha 2. (ka) AcArAMga vRtti patrAMka 412 (kha) sthAnAMga, sthAna- 2, u. 3 sU 211 se 219 3. (ka) AcA. vRtti patrAMka 412 (kha) nizItha sUtra u. 17 pR. 200-201 Page #356 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ekAdaza adhyayana : sUtra 673-679 331 vINA ke zabda yA tambUre ke zabda / DhaMku NasaddANi eka vAdya vizeSa ke zabda, kaMsatAlasaddANi-- kAMse ke zabda, lattiyasaddANi - kAMsA, kaMsikA ke zabda / gohiyasaddANi- bhAMDoM ke dvArA kA~kha aura hAtha meM rakhakara bajAye jAne vAle vAdya ke zabda / kirakirisaddANi- bAMsa Adi kI char3I se bajAye jAne vAle vAdya ke zabda / pirapiriyasaddANi - bAMsa Adi kI nAlI se bajane vAle vAdya zabda, athavA dezI bhASA meM pipudd'ii| 1 vividha sthAnoM meM zabdendriya-saMyama 673. se bhikkhU vA 2 ahAvegaiyAiM saddAiM suNeti, taMjahA - vappANi vA phalihANi vA jAva sarANi vA sarapaMtiyANi vA sarasarapaMtiyANi vA aNNatarAI vA tahappagArAI virUvarUvAI saddAI kaNNasoyapaDiyAe No abhisaMdhArejjA gamaNAe / 674. se bhikkhU vA 2 ahAvegatiyAI saddAI suNei, taMjahA - kacchANi vA NUmANi vA gaNANi vA vANi vA vaNaduggANi vA pavvayANi vA pavvayaduggANi vA aNNatarAI vA tahappagArAiM virUvarUvAI saddAI kaNNasoyapaDiyAe No abhisaMdhArejjA gamaNAe / 675. se bhikkhU vA 2 ahAvagatiyAiM saddAI suNeti, taMjahA - gAmANi" vA nagarANi vA nigamANi vA rAyadhANANi vA Asama-paTTaNa- saNNivesANi vA aNNatarAI vA tahappagArAI saddAI No abhisaMdhArejjA gamaNAe / (ka) AcArAMga vRtti patrAMka 412 (ga) pAia - sadda - mahaNNavo (kha) AcArAMgacUrNi mU0 pA0 Ti0 pR0241 (gha) nizIthacUrNi u017 pR0 201 2. 'vappANi vA' Adi kA artha vRttikAra ne spaSTa kiyA hai-- vapraH kedArastaTAdirvA tadvarNakAH zabdA vaprA evoktAH / vapra kahate haiM-- kyArI ko, athavA taTa Adi ko, usakA varNana karane vAle zabda bhI vapra kahalAte haiN| 1. 3. 'sarANi vA sarapaMtiyANi vA' ke badale pAThAntara haiM-- sAgarANi vA sarapaMtiyANi vA, sAgarANi vA sarasarapaMtiyANi / 4. vaNaduggANi vA ke bAda pavvayANi vA kisI-kisI prati meM nahIM hai / 5 nizIthacUrNi meM u0 12 pR0 344-346, 347 meM ina sabakI vizeSa vyAkhyA kI gaI hai-- "karAdiyANa gammo gaamo| Na karA jattha taM NagaraM / kheDaM nAma dhUlIpAgAriparikkhittaM kunagaraM kabbaDaM / joyaNabdhaMtare jassa gAmAdi natthi taM maDaMbaM / suvaNNAdi aagro| paTTaNaM duvihaM jalapaTTaNaM thalapaTTaNaM ca, jaleNa jassa bhaMDamAgacchati taM jalapaTTaNaM itaraM thalapaTTaNaM / doNNi muhA jassa taM doNapahaM jaleNa vithaleNa vi bhaMDamAgacchati / AsamaM nAma tAvasamAdINaM / satthAvAsaNaTTaNaM sannivesaM / gAmo vA paTThito saniviTTo jattAgato vA logo sanniviTTo taM sannivesaM bhaNNati / annattha kisiM karettA annattha voDhuM vasaMti taM saMvAhaM bhannati / ghosaM goulaM / vaNiyavaggo jattha vasati taM negamaM / aMsiyA gAmatatiyabhAgAdI / bhaMDaggAhaNA jattha bhijjaMti taM puDAbhedaM / jattha rAyA vasati sA rAjadhANI / 6. 'rAyahANi'- pAThAntara hai| Page #357 -------------------------------------------------------------------------- ________________ (332 AcArAMga sUtra - dvitIya zrutaskandha 676. se bhikkhU vA 2 ahAvegatiyAI saddAiM suNeti, taMjahA- ArAmANi vA ujjANANi vA vaNANi vA vaNasaMDANi vA devakulANi vA sabhANi vA pavANi vA aNNatarAI vA tahappagArAI sadAiMNo abhisaMdhArejA gmnnaae| 677. se bhikkhU vA 2 ahAvegatiyAiM saddAiM suNeti, taMjahA- aTTANi vA aTTAlayANi vA cariyANi vA dArANi vA gopurANi vA aNNatarANi vA tahappagArAI saddAiM No abhisaMdhArejA gmnnaae| 678. se bhikkhU vA 2 ahAvegatiyAiM saddAiM suNeti, taMjahA-tiyANi vA caukkANi vA caccarANi vA caumuhANi vA aNNatarAI vA tahappagArAMiM saddAiMNo abhisaMdhArejA gmnnaae| 679. se bhikkhU vA 2 ahAvegatiyAiM saddAiM suNeti, taMjahA- mahisakaraNaTThANANi vA vasabharakarANANi vA assakaraNaTThANANi vA hatthikaraNaTThANANi vA jAva kavijala karaNaTThANANi vA aNNatarAI vA tahappagArAiM sadAiM no abhisaMdhArejA gmnnaae| 673. vaha sAdhu yA sAdhvI kaI prakAra ke zabda zravaNa karate haiM, jaise ki - kheta kI kyAriyoM meM tathA khAiyoM meM hone vAle zabda yAvat sarovaroM meM, samudroM meM, sarovara kI paMktiyoM yA sarovara ke bAda sarovara kI paMktiyoM ke zabda, anya isI prakAra ke vividha zabda, kintu unheM kAnoM se zravaNa karane ke lie jAne ke liye mana meM saMkalpa na kre| 674. sAdhu yA sAdhvI katipaya zabdoM ko sunate haiM, jaise ki nadI taTIya jalabahula pradezoM, (kacchoM) meM , bhUmigRhoM yA pracchanna sthAnoM meM, vRkSoM meM, saghana evaM gahana pradezoM meM, vanoM meM, vana ke durgama pradezoM meM, parvatoM para yA parvatIya durgoM meM tathA isI prakAra ke anya pradezoM meM, kintu una zabdoM ko kAnoM se zravaNa karane ke uddezya se gamana karane kA saMkalpa na kre| 675. sAdhu yA sAdhvI kaI prakAra ke zabda zravaNa karate haiM , jaise- gaMvoM meM, nagaroM meM, nigamoM meM, rAjadhAnI meM, Azrama, pattana aura sannivezoM meM yA anya isI prakAra ke nAnA rUpoM meM hone vAle zabda, kintu sAdhu-sAdhvI unheM sunane kI lAlasA se na jaae| 676. sAdhu yA sAdhvI ke kAnoM meM kaI prakAra ke zabda par3ate haiM, jaise ki - ArAmagAroM meM, udyAnoM meM, vanoM meM, vanakhaNDoM meM, devakuloM meM, sabhAoM meM, pyAUoM meM, yA anya isI prakAra ke vividha sthAnoM meM, kintu ina karNapriya zabdoM ko sunane kI utsukattA se jAne kA saMkalpa na kre| 677. sAdhu yA sAdhvI kaI prakAra ke zabda sunate haiM, jaise ki-aTAriyoM meM, prAkAra se sambaddha aTTAlayoM meM, nagara ke madhya meM sthita rAjamArgoM meM; dvAroM meM yA nagara-dvAroM tathA isI prakAra ke anya 1. AsakaraNaM kA artha nizIthacUrNi meM kiyA gayA hai-AsasikkhAvaNaM AsakaraNaM evaM sesANi vi| azvakaraNa kahate haiM-azvazikSA dene ko| isI prakAra zeSa karaNoM se sambandha jAna leN| yahA~ jAva zabda se hatthikaraNaTThANANi se kaviMjalakaraNaTThANANi taka kA pATha sU0 657 ke anusAra Page #358 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ekAdaza adhyayana : sUtra 680-686 sthAnoM meM, kintu ina zabdoM ko sunane hetu kisI bhI sthAna meM jAne kA saMkalpa na kre| 678. sAdhu yA sAdhvI kaI prakAra ke zabda sunate haiM, jaise ki- tirAhoM para, caukoM meM, caurAhoM para, caturmukha mArgoM meM tathA isI prakAra ke anya sthAnoM meM , parantu ina zabdoM ko zravaNa karane ke liye kahIM bhI jAne kA saMkalpa na kre| 679. sAdhu yA sAdhvI kaI prakAra ke zabda zravaNa karate haiM, jaise ki- bhaisoM ke sthAna, vRSabhazAlA, ghur3asAla, hastizAlA yAvat kapiMjala pakSI Adi ke rahane ke sthAnoM meM hone vAle zabdoM yA isI prakAra ke anya zabdoM ko, kintu unheM zravaNa karane hetu kahIM jAne kA mana meM vicAra na kre| vivecana-vividha sthAnoM meM vibhinna zabdoM kI zravaNotkaNThAniSedha- prastuta sAta sUtroM (673 se 679) meM vibhinna sthAnoM meM una sthAnoM se sambandhita AvAjoM yA una sthAnoM meM hone vAle zravya geya Adi svaroM ko zravaNa karane kI utsukatAvaza jAne kA niSedha kiyA gayA hai| ye svara karNapriya lagate haiN| kintu sAdhu use calA kara sunane na jAe, na hI sunane kI utkaNThA kre| anAyAsa zabda kAna meM par3a hI jAte haiM, magara ina zabdoM ko mAtra zabda hI mAne, inameM manojJatA yA amanojJatA kA mana ke dvArA Aropa na kre| rAga dveSa kA bhAva utpanna na hone de| nizIthasUtra ke 17 veM uddezaka meM ina sthAnoM meM hone vAle zabdoM ko sunane kA mana meM saMkalpa karane vAle sAdhu yA sAdhvI ke lie ina zabdoM ko sunane meM prAyazcita batAyA hai--je bhikkhU vappANi vA ..kaNNasavaNapaDiyAe abhisaMdhArei...' cUrNikAra inake sambandha meM batAte haiM ki jaise 12 veM uddezaka meM ye 14 (rUpa darzana sambaddha) sUtra pratipAdita kiye haiM, vaise yahA~ (zabda-zravaNa-sambaddha sUtra 17 veM uddezaka meM bhI pratipAdita samajha lenA caahie| vizeSa itanA hI hai ki vahA~ cakSu se rUpadarzana kI pratijJA se gamana kA prAyazcita hai, jabaki yahA~ kAnoM se zabda zravaNa pratijJA se gamana karane kA prAyazcita hai| vapra Adi sthAnoM meM jo zabda hote haiM, unheM grahaNa karane ke liye jo sAdhu jAtA hai, vaha prAyazcita kA bhAgI hotA hai| 2 manoraMjana sthaloM meM zrabdazravaNotsukatA niSedha 680. se 3 bhikkhU vA 2 ahAvegatiyAiM sahAI suNei, taMjahA- mahisajuddhANi vA vasabhajuddhANi vA assajuddhANi vA jAva kaviMjalajuddhANi vA aNNatarAI vA tahappagArAI saddAiM No abhisaMdhArejA gmnnaae| 681. se bhikkhU vA 2 ahAvegatiyAiM saddAiM suNeti, taMjahA- jUhiyaTThANANi vA 1. AcArAMga vRtti patrAMka 412 .. 2. nizItha sUtra u017 cUrNi pR0201-203 3. sUtra 680 kA Azaya vRttikAra ne spaSTa kiyA hai-"kalahAdivarNana tatsthAna vA zravaNapratijJayA na gcchet|" arthAt- kalaha Adi kA varNana yA usa sthAna meM hone vAle kalaha kA zravaNa karane ke lie na jaae| 4. sUtra 681 meM ullikhita pATha ke atirikta aneka pATha nizIthasUtra 12 veM uddezaka meM haiN| Page #359 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 334 AcArAMga sUtra - dvitIya zrutaskandha hayajUhiyaTThANANi vA gayajUhiyaTThANANi vA aNNatarAI vA tahappagArAI saddAiM No abhisaMdhArejA gmnnaae| ' 682.se bhikkhU vA 21 jAva suNeti, taMjahA-akkhAiyaTThANANi vA mANummANiyaTThANANi vA mahayAhatanaTTa-gIta-vAita-taMti-talatAla-tuDiya-paDuppa-vAiyaTThANANi vA aNNatarAI 2 vA tahappagArAI saddAiM No abhisaMdhArejA gmnnaae| 683. se bhikkhU vAra jAva suNeti, taMjahA--kalahANi vA DiMbANi vA DamarANi vA dorajjANi vA verajjANi vA viruddharajjANi vA aNNatarAI vA tahappagArAiM saddAI No abhisaMdhArejA gmnnaae| 684. se bhikkhU vA 2 jAva saddAiM suNeti, [taMjahA]-khuDDiyaM dAriyaM parivutaM maMDitAlaMkitaM nivujjhamANiM pehAe, egapurisaMvA vahAe NINijamANaM pehAe, aNNatarAI vA abhisaMdhAreja gmnnaae| 685. se bhikkhU vA 2 aNNatarAI virUvarUvAiM mahAsavAiM 5 evaM jANejA taMjahA- bahusagaDANi vA bahurahANi vA bahumilakkhUNi vA bahupaccaMtANi vA aNNatarAI vA tahappagArAI virUvarUvAI mahasavAI kaNNasoyapaDiyAe No abhisaMdhAreja gmnnaae| 686. se bhikkhU vA 2 aNNatarAI virUvarUvAI mahussavAI evaM jANejA taMjahAitthINi vA purisANi vA therANi vA DaharANi vA majjhimANi vA AbharaNavibhUsiyANi vA gAyaMtANi vA vAyaMtANi vA NaccaMtANi vA hasaMtANi vA ramaMtANi vA mohaMtANivA vipulaM asaNaM pANaM khAimaM sAimaM paribhuMjatANi vA paribhAyaMtANi vA vichaDDayamANANi vA. viggovayamANANi vA aNNayarAiM vA tahappagArAI virUvarUvAiM mahussavAiM kaNNasoyapaDiyAe No abhisaMdhAreja gmnnaae| 1. yahA~ jAva zabda se bhikkhUNI vA se suNeti taka kA pATha sUtra 681 ke anusAra smjheN| 2. aNNatarAI ke badale pATha hai-annnntraanni| artha samAna hai| kisI-kisI prati meM verajjANi vA pATha nahIM hai| 4. nivujjhamANi ke badale pAThAntara hai-NivujjhAmaNiM, nnivvujhmaanni| vRttikArakRta artha hai-azvAdinA niiymaanaam|-ghodd'e Adi para le jAte hue| mahAsavAI kA artha vRttikAra ne kiyA hai-mahAnyetAnyAzravasthAnAni pApopAdAnasthAnAni vrtnte| -ye mahAna Azrava sthAna-pApovAdAna ke sthAna haiN| jANejjA ke badale pAThAntara hai-jaanne| 7. tulanA kIjie -je bhikkhU virUvarUvANi mahAmahANi taMjahA-bahurayANi bahumilakkhUNi / (cUrNi).. avvattabhAsiNo jattha mahemilanti so bahumilakkhomaho, drmiddaadi| -nizItha u. 12 cUrNi pR0 350 8. tulanA kIjie-je bhikkhu virUvarUvesu mahussavesu itthINi vA 'DaharANi vA " gAyaMtANi vA. mohaMtANi vA ' viulaM ..... paribhuMjaMtANi vA ... / -nizItha u012 pR0 350 9. vibhUsiyANi ke badale pAThAntara hai-vibhuusaanni| AbhUSaNoM kI sAja-sajjA se yukt| 10. kisI-kisI prati meM mohaMtANi vA pATha nahIM hai, kahIM pAThAntara hai-bhogNtaanni| Page #360 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ekAdaza adhyayana : sUtra 680-86 335 680. sAdhu yA sAdhvI kaI prakAra ke zabda sunate haiM, jaise ki - jahA~ bhaiMsoM ke yuddha, sAMDoM ke yuddha , azva yuddha, hasti yuddha, yAvat kapiMjala-yuddha hote haiM tathA anya isI prakAra ke pazupakSiyoM ke lar3ane se yA lar3ane ke sthAnoM meM hone vAle zabda, unako sunane hetu jAne kA saMkalpa na kre| 681. sAdhu yA sAdhvI ke kAnoM meM kaI prakAra ke zabda par3ate haiM, jaise ki - vara-vadhU yugala Adi ke milane ke sthAnoM (vivAha-maNDapoM) meM yA jahA~ varavadhU-varNana kiyA jAtA hai, aise sthAnoM meM, azvayugala sthAnoM meM, hastiyugala sthAnoM meM tathA isI prakAra ke anya kutUhala evaM manoraMjaka sthAnoM meM, kintu aise zravya-geyAdi zabda sunane kI utsukatA se jAne kA saMkalpa na kre| 682. sAdhu yA sAdhvI kaI prakAra ke zabda-zravaNa karate haiM, jaise ki kathA karane ke sthAnoM meM, tola-mApa karane ke sthAnoM meM yA ghur3a-daur3a, kuztI pratiyogitA Adi ke sthAnoM meM, mahotsava sthaloM meM, yA jahA~ bar3e-bar3e nRtya, nATya, gIta, vAdya, tantrI, tala (kAMsI kA vAdya), tAla, truTita vAdiMtra, Dhola bajAne Adi ke Ayojana hote haiM, aise sthAnoM meM tathA isI prakAra ke anya manoraMjana sthaloM meM hone vAle zabda, magara aise zabdoM ko sunane ke lie jAne kA saMkalpa na kre| . 683. sAdhu yA sAdhvI kaI prakAra ke zabda sunate haiM, jaise ki jahA~ kalaha hote hoM, zatru sainya kA bhaya ho, rASTra kA bhItarI yA bAharI viplava ho, do rAjyoM ke paraspara virodhI sthAna hoM, vaira ke sthAna hoM, virodhI rAjAoM ke rAjya hoM, tathA isI prakAra ke anya virodhI vAtAvaraNa ke zabda, kintu una zabdoM ko sunane kI dRSTi se gamana karane kA saMkalpa na kre| 684. sAdhu yA sAdhvI kaI zabdoM ko sunate haiM, jaise ki vastrAbhUSaNoM se maNDita aura alaMkRta tathA bahuta-se logoM se ghirI huI kisI choTI bAlikA ko ghor3e Adi para biThAkara le jAyA jA rahA ho, athavA kisI aparAdhI vyakti ko vadha ke lie vadhasthAna meM le jAyA jA rahA ho, tathA anya kisI aise vyakti kI zobhAyAtrA nikAlI jA rahI ho, usa saMyama hone vAle (jaya, dhikkAra tathA mAnApamAnasUcaka nAroM Adi) zabdoM ko sunane kI utsukatA se vahA~ jAne kA saMkalpa na kre| 685. sAdhu yA sAdhvI anya nAnA prakAra ke mahAsravasthAnoM ko isa prakAra jAne, jaise ki jahA~ bahuta se zakaTa, bahuta se ratha, bahuta se mleccha, bahuta se sImAprAntIya loga ekatrita hue hoM, athavA usa prakAra ke nAnA mahAsrava ke sthAna hoM, vahA~ kAnoM se zabda-zravaNa ke uddezya se jAne kA mana meM saMkalpa na kre| 686. sAdhu yA sAdhvI kinhIM nAnA prakAra ke mahotsavoM ko yoM jAne ki jahA~ striyAM, puruSa, vRddha, bAlaka aura yuvaka AbhUSaNoM se vibhUSita hokara gIta gAte hoM, bAje bajAte hoM, nAcate hoM, haMsate hoM, Apasa meM khelate hoM, ratikrIr3A karate hoM tathA vipula azana, pAna, khAdima aura svAdima padArthoM kA upabhoga karate hoM, paraspara bA~Tate hoM yA parosate hoM, tyAga karate hoM, paraspara tiraskAra karate hoM, unake zabdoM ko tathA isI prakAra ke anya bahuta se mahotsavoM meM hone vAle zabdoM ko kAna se sunane kI dRSTi se jAne kA mana meM saMkalpa na kre| Page #361 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 336 AcArAMga sUtra - dvitIya zrutaskandha vivecana - manoraMjana sthaloM meM zabdazravaNotkaNThA varjita - sUtra 680 se 686 taka saptasUtrI meM prAya: manoraMjana sthaloM meM hone vAle zabdoM ke utsukatApUrvaka zravaNa kA niSedha kiyA gayA hai| saMkSepa meM ina sAtoM meM sabhI mukhya-mukhya manoraMjana evaM kutUhalavarddhaka sthaloM meM vividha karNapriya svaroM ke zravaNa kI utkaNThA se sAdhu ko dUra rahane kI AjJA dI hai--(1)bhaiMsoM, sAMDoM Adi ke lar3ane ke sthAnoM meM, (2) vara-vadhU yugalamilana sthaloM yA azvAdi yugala sthAnoM meM, (3) ghur3adaur3a, kuztI Adi ke sthAnoM meM tathA nRtya-gIta-vAdya Adi kI mahaphila vAle sthAnoM meM, (4) kalaha, zatra-sainya ke sAtha yuddha saMgharSa vilamba Adi virodhI vAtAvaraNa ke zabdoM kA. (5) kisI kI zobhAyAtrA meM kiye jAne vAle jaya-jayakAra yA dhikkAra sUcaka nAre yA harSa-zoka sUcaka zabdoM kA, (6) mahAn Asrava sthaloM meM, (7) bar3e-bar3e mahotsavoM meM hone vAle shbd| inhIM pAThoM se milate-julate pATha - ina sAtoM sUtroM meM prAyaH milate-julate svaroM kI zravaNotsukatA kA niSedha spaSTa hai; nizItha (cUrNi sahita) uddezaka bArahaveM meM kaI sUtra aura kaI pada avikala rUpa se milate haiM,2 kucha sUtroM meM adhika pATha bhI hai| jUhiyaTThANANi Adi padoM ke artha - AcArAMgavRtti, cUrNi Adi meM tathA nizItha sUtra cUrNi Adi meM pratipAdita artha isa prakAra haiM-jUhiyaTThANANi-jahA~ vara aura vadhU Adi jor3oM ke milana yA pANigrahaNa kA jo sthAna (vedikA, vivAhamaNDapa Adi) haiM, ve sthAna / akkhAiyaTThANANi - kathA kahane ke sthAna, yA kathaka dvArA pustaka vaacn| mANummaNiyaTThANANi - mAna-prastha Adi kA unmAna-nArAca (gaja) Adi ke sthAna athavA mAnonmAna kA artha hai - ghor3e Adi ke vega ityAdi kI parIkSA krnaa| athavA eka ke bala kA mApa dUsare ke bala se anumAnita kiyA jAe, athavA mApa kA artha vastra mAnonmAnita hai unake sthaan| 'nivujjhamANi'- azva Adi le jAtI huii| mahayAhata - jora-jora se bAje ko pITanA, athavA mahA kthaank| vaaitaa-tNtrii| tAla-karatala dhvni| mahAsavAI-jo bhArI AsravoM-pApa karmoM ke Agamana ke sthAna hoN| bahumilakkhUNi-jisa utsava meM bahuta-se avyaktabhASI milate haiM, vaha bahumleccha utsv| athavA jo AbhASaka hai, unheM pUchatA nahIM hai, vaha / mahussavAiM- mhotsv| 'mohaMtANi'mohotpatti karane vAlI kriyA, mohanA-maithunasevana, bichaDDayamANANi-alaga karate hue, tyAga karate hue| 3 1. AcArAMga vRtti patrAMka 412 tulanA kariye -'je bhikkhU ujjUhiyAThANANi vA NijUhiyAThANANi vA mihojUhiyAThANANi vA, hayajUhiyAThANANi vA gajayUhiyAThANANi vaa|' -nizItha u0-12 ... egapurisaMvA bajhaM nnijmaannN| 'je bhikkhU AghAyANi vA mANummANiyaM NammANi vA vuggahANi vA ... DiMbANi vA DamarANi vA khArANi vA, verANi vA mahAjuddhANi vA mahAsaMgAmANi, kalahANi vaa| abhisemaTThANANi vA akkhAiyATThANANi vA mANummANiyATThANANi vA mahayAhayaNaTTagIyavAdimatItalatAlatuDiya ghaNa-muiMgapaDuppavAiyaTThANANi vaa| je bhikkhU virUvarUvANi mahAmahANi .... gacchati / je bhikkhU virUvarUvesu mahussavesu pribhuNjNti| -nizItha u0-12 cUrNi pR0 348-3503. 3. AcArAMga vRtti patrAMka 412 (kha) AcArAMga cUrNi Ti0 pR0 245, 246, 247, nizIthacUrNi pR0 348-50 Page #362 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ekAdaza adhyayana : sUtra 687-688 687. se bhikkhU vA 2 No ihaloiehiM saddehiM No paraloiehiM saddehi,No sutehiM saddehiM no asutehiM saddehiM, No 1 diTehiM saddehiM no adituhiM saddehiM, no 2 iTehiM saddehiM, nA kaMtehiM saddehiM sajjejA, No rajjejjA, No gijjhejA, No mujejA, No ajjhovvjjejaa| 3 / 688. eyaM khalu tassa bhikkhussa vA bhikkhuNIe vA sAmaggiyaM jaejAsi tti bemi|| 687. sAdhu yA sAdhvI ihalaukika evaM pAralaukika zabdoM meM, zruta-(sune hue) yA azruta(binA sune) zabdoM meM, dekhe hue yA binA dekhe hue zabdoM meM, iSTa aura kAnta zabdoM meM na to Asakta ho, na rakta (rAgabhAva se lipta) ho, na gRddha ho, na mohita ho aura na hI mUrcchita yA atyAsakta ho| 688. yahI (zabda zravaNa-viveka hI) usa sAdhu yA sAdhvI kA AcAra-sarvasva hai, jisameM sabhI arthoM-prayojanoM sahita samita hokara sadA vaha prayatnazIla rhe| vivecana - zabdazravaNa meM Asakti Adi kA niSedha - prastutasUtra meM ihalaukika aura pAralaukika sabhI prakAra ke iSTa Adi (parvokta) zabdoM ke zravaNa meM Asakti. rAgabhAva. gaddhi moha aura mUrchA kA niSedha kiyA gayA hai| isake niSedha ke pIche mukhyatayA ye kAraNa ho sakate haiM - (1) zabdoM meM Asakti se mRga yA sarpa kI bhA~ti jIvana-vinAza sambhava hai, (2) iSTa zabdaviyoga aura aniSTa zabda-saMyoga se mana meM tIvra pIr3A hotI hai| (3) Asakti se atuSTi doSa, duHkha prApti, hiMsAdi doSa utpanna hote haiN| 5 ____ diTTha Adi padoM ke artha diTTha-pahale pratyakSa dekhe-sparza kiye hue zabda, adiTThajo zabda pratyakSa na ho, jaise - devAdi kA shbd| yadyapi 'sejajA' (Asakta ho) Adi pada ekArthaka lagate haiM, kintu gaharAI se socane para inakA pRthak artha pratIta hotA hai jaise AsevanA bhAva Asakti hai, mana meM prIti honA raktatA/anurAga hai, doSa jAna lene (upalabdha hone) para ihaloiyaMmanuSyAdikRta, pAraloiyaM- jaise - haya, gaja aadi| 6 ||ekaadsh adhyayana, caturtha saptikA smpuurnn|| 1. kisI-kisI prati meM no diDhehiM saddehiM No adiTehiM saddehiM pATha nahIM hai| 2. kisI-kisI prati meM no iTrehiM saddehiM no kaMtehiM sahehiM pATha nahIM hai| 3. ajjhovavajejjA ke badale pAThAntara hai -ajovjejaa| 4. AcArAMga vRtti patrAMka 413 uttarAdhyayana a0 32 gA0 37, 38, 39 (ka) AcArAMga vRtti patrAMka 413 (kha) AcArAMga cUrNi mU0pA0Ti. pR0 248 (ga) nizIthacUrNi u0 12 pR0 350 meM 'sajjaNAdI pada-egaTThiyA, ahavA AsevaNabhAve sajjaNatA, maNasA pItigamaNaM rajjaNatA, sadosuvaleddhe vi aviramogedhI, agammamaNAsevaNe ajhuvvaato|' (gha) tulanA kIjie-je bhikkhU ihaloiesu ..paraloiesu ... diDesu... sajjaI vA rajjaI vA gijjhai vA ajjhovavajjai vaa| -nizItha u0.12 pR0 350 d n Page #363 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 338 AcArAMga sUtra -dvitIya zrutaskandha rUpa-saptaka : dvAdaza adhyayana prAthamika AcArAMga sUtra (dvi0 zruta0) ke bArahaveM adhyayana kA nAma 'rUpa-saptaka' hai| cakSurindriya kA kArya rUpa dekhanA hai| saMsAra meM aneka prakAra ke acche-bure, priya-apriya, iSTa-aniSTa, manojJa-amanojJa rUpa haiM, dRzya haiM, dikhAI dene vAle padArtha haiN| ye saba yathAprasaMga A~khoM se dikhAI dete haiM, parantu ina dRzyamAna padArthoM kA rUpa dekhakara sAdhu sAdhvI ko apanA ApA nahIM khonA caahie| na manojJa rUpa para Asakti, moha, rAga, gRddhi, mUrchA utpanna honA cAhie aura na hI amanojJa rUpa dekhakara unake prati dveSa, ghRNA, aruci karanA caahie| anAyAsa hI koI dRzya yA rUpa dRSTigocara ho jAe to usake sAtha mana ko nahIM jor3anA caahie| samabhAva rakhanA cAhie, kintu una rUpoM ko dekhane kI kAmanA, lAlasA, utkaNThA, utsukatA yA icchA se kahIM jAnA nahIM caahie| rAga aura dveSa donoM hI karmabandhana ke kAraNa haiM, kintu rAga kA tyAga karanA atyanta kaThina hone se zAstrakAra ne rAga-tyAga para jora diyA hai| isI kAraNa 'zabda-saptaka' adhyayanavat isa adhyayana meM bhI kisI manojJa, priya, kAnta, manohara rUpa ke prati mana meM icchA, mUrchA, lAlasA, Asakti, rAga, gRddhi yA moha se bacane kA nirdeza kiyA hai| ataeva isakA nAma 'rUpa-saptaka' rakhA gayA hai| rUpa ke yadyapi nAma, sthApanA, dravya aura bhAva, ye cAra nikSepa batAe gae haiM, kintu nAma aura sthApanA nikSepa subodha hone se unheM chor3akara yahA~ dravyarUpa aura bhAvarUpa kA nirUpaNa kiyA hai| dravyarUpa no-AgamataH parimaNDala Adi pA~ca saMsthAna haiM aura bhAva rUpa do prakAra hai1.varNataH, 2.svbhaavtH| varNataH kAlA Adi pA~coM raMga haiN| svabhAvataH rUpa haiM--antaraMga krodhAdi vaza bhauMheM tAnanA, A~kheM car3hAnA, netra lAla honA, zarIra kAMpanA, kaThora bolanA aadi| rUpa-saptaka adhyayana meM kucha dRzyamAna vastuoM ke rUpoM ko ginA kara anta meM yaha nirdeza kara diyA hai ki jaise zabda-saptaka meM vAdya ko chor3akara zeSa sabhI sUtroM kA varNana hai, tadanusAra, isa rUpa-saptaka meM bhI varNana samajhanA caahie| 3 . 1. (ka) AcArAMga vRtti patrAMka 414 (kha) AcArAMga cUrNi mU0 pA0 Ti0 pR0 240 -se bhikkhU vA. 2 jahovagayAI ruvAI, Na sakkA cakkhuvisayamAgayaM Na daTuM,jaM taNNimittaM gamaNaM taM vajjeyavvaM / 2. (ka) AcA0 vRtti patrAMka 414 (kha) AcA0 niyukti gA0 220 3. 'evaM neyavvaM jahA saddapaDimA savvA vAittavajjA rUvapaDimA vi|'-aacaa0 mU0 pA0 pR0 249 Page #364 -------------------------------------------------------------------------- ________________ bArasamaM ajjhayaNaM 'rUva' sattikkayaM rUpa-saptaka : bArahavA~ adhyayana : paMcama saptikA rUpa-darzana - utsukatA niSedha 689. se bhikkhU vA 2 ahAvegaiyAI ruvAI pAsati, taMjahA -gaMthimANi vA veDhimANi vA pUrimANi vA saMghAtimANi vA kaTThakammANi vA potthakammANi vA cittakammANi vA maNikammANi vA daMtakammANi vA pattacchejjakammANi vA vivihANi vA veDhimAI aNNatarAI [vA ] tahappagArAiM virUvarUvAiM cakkhudaMsaNavaDiyAe No abhisaMdhArejja gamaNAe / evaM neyavvaM jahA saddapaDimA savvA vAittavajjA re rUvapaDimA vi / 689. sAdhu yA sAdhvI aneka prakAra ke rUpoM ko dekhate haiM, jaise - gU~the hue puSpoM se niSpanna svastika Adi ko, vastrAdi se veSTita yA niSpanna putalI Adi ko, jinake andara kucha padArtha bharane se puruSAkRti bana jAtI ho, unheM, aneka varNoM ke saMghAta se nirmita colakAdikoM, kASTha karma se nirmita rathAdi padArthoM ko, pustakarma se nirmita pustakAdi ko, dIvAra Adi para citrakarma se nirmita citrAdi ko, vividha maNikarma se nirmita svastikAdi ko, daMtakarma se nirmita dantaputtalikA Adi ko, patrachedana karma se nirmita vividha patra Adi ko, athavA anya vividha prakAra ke veSTanoM se niSpanna hue padArthoM ko tathA isI prakAra ke anya nAnA padArthoM ke rUpoM ko, kintu inameM se kisI ko A~khoM se dekhane kI icchA se sAdhu yA sAdhvI usa ora jAne kA mana meM vicAra na kare / - 339 - isa prakAra jaise zabda sambandhI pratimA kA ( 11 veM adhyayana meM) varNana kiyA gayA hai, vaise hI yahA~ caturvidha AtodyavAdya ko chor3akara rUpapratimA ke viSaya meM bhI jAnanA caahie| vivecana - eka hI sUtra dvArA zAstrakAra ne katipaya padArthoM ke rUpoM ke tathA anya usa prakAra ke vibhinna rUpoM ke utsukatApUrvaka prekSaNa kA niSedha kiyA hai| sUtra ke uttarArddha meM eka paMkti dvArA zAstrakAra ne una saba padArthoM ke rUpoM ko utkaNThApUrvaka dekhane kA niSedha kiyA hai, jo gyArahaveM 1. 'kaTThakammANi vA' ke badale pAThAntara haiM-- 'kaTThANi vA, "kaTThakammANi vA mAlakammANi vA / ' arthAt kASThakarma dvArA nirmita padArthoM ke tathA mAlyakarma dvArA niSpanna mAlyAdi padArthoM ke / 2. 'pattacchejjakammANi' ke badale pAThAntara hai--'pttccheykmmaanni'| 3. vRttikAra isa paMkti kA spaSTIkaraNa karate haiM-- evaM zabda saptaikakasUtrANi caturvidhAtodyarahitAni sarvANyapIhA'yojyAni / ' arthAt isa prakAra zabdasaptaka adhyayana ke caturvidha Atodya (vAdya) rahita sUtroM ko chor3akara zeSa sabhI sUtroM kA Ayojana yahA~ kara lenA cAhiye / Page #365 -------------------------------------------------------------------------- ________________ AcArAMga sUtra - dvitIya zrutaskandha zabda-saptaka adhyayana meM zabdazravaNa-niSedha ke rUpa meM varNita haiN| sirpha vAdya zabdoM ko chor3A gayA hai| saMkSepa meM, utkaNThApUrvaka rUpa-darzana-niSedha sUtra isa prakAra phalita hote haiM - 340 (1) ketakI kyAriyoM, khAiyoM Adi ke rUpa ko dekhane kA, (2) nadI taTIya kaccha, gahana, vana Adi padArthoM ke rUpa ko dekhane kA, (3) grAma, nagara, rAjadhAnI Adi ke rUpoM ko dekhane kA, (4) ArAma, udyAna, vanakhaNDa, devAlaya Adi padArthoM ke rUpa dekhane kA, (5) aTArI, prAkAra, dvAra, rAjamArga Adi sthAnoM ke rUpa dekhane kA, (6) nagara ke tripatha, catuSpatha Adi ke rUpa dekhane kA, (7) mahiSazAlA, vRSabhazAlA Adi vividha sthAnoM ke rUpa dekhane kA, (8) vividha yuddha kSetroM ke dRzya dekhane kA, (9) AkhyAyikasthAnoM, ghur3adaur3a, kuztI Adi dvandvasthAnoM ke dRzya dekhane kA, (10) vara-vadhU milana- sthAna, azvayugalasthAna Adi vividha sthAnoM ke dRzya dekhane kA, (11) kalahasthAna, zatru rAjya, rASTra virodhI sthAna Adi ke rUpoM ko dekhane kA, (12) kisI vastra - bhUSaNasajjita bAlikA ke, tathA mRtyudaNDa veSa meM aparAdhI puruSa ke julUsa Adi ko dekhane kA (13) aneka mahAsrava ke sthAnoM ko dekhane kA, (14) mahotsava sthaloM evaM vahA~ hone vAle nRtya Adi dekhane kA, mana se jarA bhI vicAra na kare / 1 yadyapi cUrNikAra ne rUpa- saptaka adhyayana ko 12 veM adhyayana na mAnakara 11 veM adhyayana meM mAnA hai, ina vividha pAThoM kI cUrNi meM isa bAta ke prabala saMketa milate haiM / ataH vahA~ sarvatra 'kaNNasavaNapaDiyAe' ke badale 'cakkhudaMsaNapaDiyAe' pATha milatA hai| nizIthasUtra ke bArahaveM uddezaka meM bhI ye saba pATha dekara 'cakkhudaMsaNapaDiyAe' anta meM diyA gayA hai| 2 sAtha hI an 687 sUtra ke anusAra yahA~ bhI rUpadarzana-niSedha kA upasaMhAra samajhanA cAhie / 1. AcArAMga sUtra vRtti 414 ke AdhAra para 2. (ka) dekheM AcArAMga cUrNi mU0 pA0 TippaNa (kha) nizIthacUrNi uddezaka 12 pR0 201, 203, 344-345, 346, 347, 348, 349, 350 1. je vappANi vA pavAo suhAkammaMtAni kaTThakammaMtAni vA .... bhavaNagihANi vA kacchANi vA... sarasarapaMtIo vA cakkhudaMsaNapaDiyAe gacchati / 2. je bhikkhU gAmANi vA rAyadhANImahANi vA cakkhudaMsaNapaDiyAe gacchati / 3. je AsakaraNANi vA ... sUkarakaraNANi vA, hayajuddhANi vA NiuddhANi vA uTThAyuddhANi vA cakkhudaMsaNapaDiyAe gacchati / 4. je bhikkhU virUvarUvesu mahussavesu itthINi vA purisANI vA .... mohaMtANi vA paribhuMjaMtANi vA cakkhudaMsaNapaDiyAe abhisaMdhArei / 5. bhikkhU ihaloiesa vA rUvesu, paraloiesu vA rUvesu diTThesu vA rUvesu amaNuNNesu vA rUvesu sajjai vA rajjai vA gijjhai vA ajjhovavvajjai vA / Page #366 -------------------------------------------------------------------------- ________________ dvAdaza adhyayana : sUtra 689 utkaNThApUrvaka rUpa-darzana se hAniyA~ (1) rUpa evaM dRzya kI lAlasA tIvra ho jAtI hai, (2) manojJa rUpa para rAga aura amanojJa para dveSa paidA hotA hai, (3) sAdhaka meM ajitendriyatA bar3hatI hai, (4) svAdhyAya, dhyAna Adi se mana haTa jAtA hai, (5) pataMge kI taraha rUpa lAlasA grasta vyakti apanI sAdhanA ko caupaTa kara detA haiM, (6) naitika evaM AdhyAtmika patana ho jAtA hai, (7) rUpavatI - sundariyoM evaM sundara surUpa vastuoM ko prApta karane kI lAlasA jAgatI hai / 341 gaMthamANi Adi zabdoM kI vyAkhyA -gaMthimANi - gUMthe hue phUla Adi se bane hue svastika aadi| veDhimANi vastrAdi se banI huI putalI Adi vstueN| pUrimANi - jinake andara kucha bharane se puruSAkAra bana jAte haiM, aise padArtha | saMghAimANi - aneka ekatrita varNo se nirmita 'colaka' aadi| 'cakkhudaMsaNapaDiyAe' - A~khoM se dekhane kI icchA se | // bArahavA~ adhyayana, rUpa- saptaka samApta // 1. AcArAMga vRtti patrAMka 415 Page #367 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 342 AcArAMga sUtra - dvitIya zrutaskandha para-kriyAsaptaka : trayodaza adhyayana prAthamika - AcArAMga sUtra (dvi0 zru0) ke isa adhyayana kA nAma 'para-kriyAsaptaka' hai| 0 sAdhaka jitanA sva-kriyA karane meM, athavA svakIya Avazyaka zarIrAdi sambandhita kriyA karane meM svatantra, svAvalambI aura svAzrayI hotA hai, utanI hI usakI sAdhanA tejasvI banatI hai aura zanaiH zanaiH sAdhanA kI sIr3hiyA~ car3hatA-car3hatA ekadina vaha akriya--kriyA se rahita, nizcala-ni:spanda zailezI avasthA ko prApta kara letA hai| sAdhaka jitanA adhika dUsaroM ko sahArA, dUsaroM kA mu~ha tAkegA, dUsaroM se apanA kArya karAne ke lie dInatA prakaTa karegA, vaha utanA hI adhika parAdhIna, parAzrayI, paramukhApekSI, dInahIna, malina banatA jaaegaa| eka dina vaha pUrNa rUpeNa una vyaktiyoM yA vastuoM kA dAsa bana jaaegaa| isI nikRSTa avasthA se sAdhaka ko haTAne aura utkRSTatA ke sopAna para ArUDha karane hetu para-kriyA kA niSedha tana-vacana se hI nahIM, mana se bhI kiyA gayA hai| sAdhu ke lie kI jAnevAlI isa prakAra kI parakriyA ko karmabandha kI jananI kahA gayA hai| 2 'para' kA artha yahA~ sAdhu se itara - gRhastha kiyA gayA hai| vaise 'para' ke nAma, sthApanA Adi 6 nikSepa vRttikAra ne kiye haiM, unameM se yahA~ prasaMgavaza bhI grahaNa kiyA jA sakatA hai| Adeza-para' kA artha hotA hai - jo kisI kriyA meM niyukta kiyA jAtA hai, vaha karmakara, bhRtya yA adhInastha vyakti samajhanA caahie| 'para' ke dvArA sAdhu ke zarIra, paira, A~kha, kAna Adi avayavoM para kI jAne vAlI parikarmakriyA yA paricaryA 'parakriyA' kahalAtI hai| aisI parakriyA karAnA sAdhu ke lie mana, vacana, kAyA se niSiddha hai| - aisI parakriyA vividha rUpoM meM gRhasthAdi se lenA sAdhu ke lie varjita hai| vRttikAra ne spaSTIkaraNa kiyA hai ki gaccha-nirgata jinakalpI, yA pratimApratipanna sAdhu ke lie parakriyA 1. (ka) savaNe nANe ya vinnANe paccakkhANe ya sNjme| aNaNhae tave ceva vodANe akiriyA siddhii| - bhagavatI sUtra 2/5 (kha) uttarA. a. 29, bola 39 - sahAyapaccakkhANeNaM bhNte....| 2. AcArAMga mUlapATha vRtti patrAMka 436 Page #368 -------------------------------------------------------------------------- ________________ trayodaza adhyayana : prAthamika 343 kA sarvathA niSedha hai, kintu gacchAntargata sthavirakalpI ke lie kAraNavaza yatanA karane kA nirdeza hai| isa adhyayana meM parakriyA kI paribhASA, pariNAma, pAda-kAya-vraNa-gaMDAdi-parikarma-rUpa, parakriyA niSedha, malaniSkAsana, keza-romakartana, ghu-lIkha-niSkAsana, aMka-paryaMka pAdakAya-vraNAdi parikarma, AbhUSaNa-paridhAna, cikitsA Adi ke rUpa meM dinacaryA kA niSedha hai| anta meM, kRta-karma phalasvarUpa prApta vedanA ko samabhAvapUrvaka sahane kA upadeza bhI hai| 1. (ka) AcArAMga vRtti patrAMka 415, 416 (kha) AcArAMga niyukti 326 gA0 2. AcA0 mUlapATha vRtti 416 Page #369 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 344 AcArAMga sUtra - dvitIya zrutaskandha terasamaM ajjhayaNaM 'parakiriyA' sattikkao para-kriyAsaptaka : trayodaza adhyayana : SaSTha saptikA para-kriyA-svarUpa 690. parakiriyaM ajjhatthiyaM saMseiyaM No taM sAtie No taM nniyme| 690. para arthAt gRhastha ke dvArA AdhyAtmikI arthAt muni ke zarIra para kI jAne vAlI kAyavyApArarUpI kriyA (sAMzleSiNI) karmabandhana jananI hai, (ata:) muni use mana se bhI na cAhe, na usake lie vacana se kahe, na hI kAyA se use kraae| vivecana-parakriyA aura usakA pariNAma prastuta sUtra meM parakriyA kyA hai, vaha kyoM niSiddha hai? vaha AcaraNIya kyoM nahIM hai? isakA nirdeza kiyA gayA hai| cUrNikAra evaM vRttikAra ke anusAra-- para arthAt gRhastha ke dvArA kI jAne vAlI kriyA- ceSTA, vyApAra yA karma, parakriyA hai, vaha parakriyA (para dvArA kI jAne vAlI kriyA) tabhI hai, jaba vaha AdhyAtmikI (apane Apa para -sAdhu ke zarIra para kI jA rahI ho), aisI parakriyA, jo apane Apa para hotI ho, vaha karmasaMzleSikI karmabandha kA kAraNa taba hotI hai, jaba dUsare (gRhastha) dvArA kI jAte samaya mana se usameM svAda yA ruci le, mana se cAhe yA kahakara karA le yA kAyika saMketa dvArA kraave| ataH sAdhu ise na to mana se cAhe, na vacana aura kAyA se kraae| isa sUtra meM tIna bAteM phalita hotI haiM- 1. parakriyA kI paribhASA, 2. sAdhu ke lie usase hAni aura 3. mana-vacana-kAyA se use apane Apa para karAne kA nissedh| 2 ajjhatthiyaM-Adi padoM kI vyAkhyA--ajjhatthiyaM-- AtmA-- apane (muni ke) zarIra para kI jAne vaalii| sNseiyN-krm-sNshlesskaarinnii| No sAtie-svAdAruci na le, mana se na cAhe / No Niyame-vacana-kAyA se preraNA na kare, arthAt - na kraae| 3 / pAda parikarma-parakriyA niSedha 691. se se paro pAdAiM Amajeja vA pamajeja vA, No taM sAtie No taM nniyme| 692. se se paro pAdAiM saMbAdheja vA palimaddeja vA,[No taM sAtie No taM nniyme]| 693. se se paro pAdAI phumeja vA raeja vA, No taM sAtie No taM nniyme| 1. parakiriyA pareNa kIramANaM kammaM bhavati-AcA0 cUrNi 2. (ka) AcArAMga vRtti mU0 pA0 Ti0 pRSTha 250 (kha) AcArAMga vRtti patrAMka 416 3. AcArAMga vRtti patrAMka 416 4. isake badale 'se siyAI paro' 'se sito paro'"se siyA paro' pAThAntara haiN| artha samAna haiN| Page #370 -------------------------------------------------------------------------- ________________ trayodaza adhyayana : sUtra 691-700 694. se se paro pAdAI telleNa vA ghateNa vA vasAe vA makkheja vA bhiliMgeja' vA No taM sAtie No taM nniyme| 695. se se paro loddheNa vA kakkeNa vA cuNNeNa vA vaNNeNa vA ulloDheja vA uvvaleja vA, No taM sAtie No taM nniyme| 696. se se paro pAdAI soodagaviyaDeNa vA usiNodagaviyaDeNa vA uccholeja vA padhoeja vA, No taM sAtie No taM nniyme| 697. se se paro pAdAiM aNNatareNa vilevaNajAteNa AliMpeja vA viliMpeja vA, No taM sAtie No taM nniyme| 698. se se paro pAdAiM aNNatareNa dhUvaNajAeNaM dhUveja vA padhUveja vA, NotaM sAtie No taM nniyme| 699. se se paro pAdAo khANuyaM vA kaMTayaM vANIhareja vA visoheja vA, NotaM sAtie NotaM nniyme| 700.se se paro pAdAo pUrva vA soNiyaM vANIhareja vA visoheja vA, No taM sAtie No taM nniyme| 691. kadAcit koI gRhastha dharma-zraddhAvaza muni ke caraNoM ko vastrAdi se thor3A-sA poMche athavA bAra-bAra acchI taraha poMcha kara sApha kare, sAdhu usa parakriyA ko mana se na cAhe tathA vacana aura kAyA se bhI na kraae| - 692. kadAcit koI gRhastha muni ke caraNoM ko sammardana kare yA dabAe tathA bAra-bAra mardana kare yA dabAe, sAdhu usa parakriyA kI mana se bhI icchA na kare, na vacana aura kAyA se kraae| 693. yadi koI gRhastha sAdhu ke caraNoM ko phUMka mArane hetu sparza kare, tathA raMge to sAdhu use mana se bhI na cAhe aura na vacana evaM kAyA se kraae| 1. isake badale pAThAntara haiM -bhilaMgeja vA, hilaMgeja vA abbhiMgeja vaa| 2. nizIthacUrNi u0 13, meM -'kakkeNa' Adi kA artha - "kako so davvasaMjogeNa vA asaMjogeNa vA bhvti| loddho rukkho, tassa challI lokhaM bhannati / vanno puNa hiMgulugAdI tellmoio| cunno puNa gammaNigAdI phalA cunnI ktaa|" kalka vaha hai, jo dravyoM ke saMyoga yA asaMyoga se hotA hai| loddha vRkSa hotA hai, usakI chAla ko bhI loddha kahate haiN| tela meM snigdha hiMgalU Adi ko varNa kahate haiN| sugandhita phala ko cUrNa karane para cUrNa kahate 3. 'ulloDheja vA' ke badale meM pAThAntara haiM - ulloDeja vA 'ulloveja vaa'| 4. 'uccholeja' ke badale pAThAntara haiM - 'ujjoleja,' ujjaleja ullolejja / artha hai zarIra ko ujjvala karanA, sApha krnaa| isake badale pAThAntara hai- 'se siyA paro paadaaii'| 6. dhUyaM vA dhUvejja, dhUyaM soheja vA, 'dhUeja vA padhUejja vA' ye tIna pAThAntara isake milate haiN| 7. isake sthAna para sarvatra se siyA paro' pAThAntara milatA hai| Page #371 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 346 AcArAMga sUtra - dvitIya zrutaskandha 694. yadi koI gRhastha sAdhu ke caraNoM ko tela, ghI yA carbI se cupar3e, masale tathA mAliza kare to sAdhu use mana se bhI na cAhe, na vacana va kAyA se use kraae| 695. kadAcit koI gRhastha sAdhu ke caraNoM ko lodha, karka, cUrNa yA varNa se ubaTana kare athavA upalepa kare to sAdhu mana se bhI usameM rasa na le, na vacana evaM kAyA se use kraae| 696. kadAcit koI gRhastha sAdhu ke caraNoM ko prAsuka zItala jala se yA uSNa jala se prakSAlana kare athavA acchI taraha se dhoe to muni use mana se na cAhe, na vacana aura kAyA se kraae| 697. yadi koI gRhastha sAdhu ke pairoM kA isI prakAra ke kinhIM vilepana dravyoM se eka bAra yA bAra-bAra Alepana-vilepana kare to sAdhu usameM mana se bhI ruci na le, na hI vacana aura zarIra se use kraae| 698. yadi koI gRhastha sAdhu ke caraNoM ko kisI prakAra ke viziSTa dhUpa se dhUpita aura pradhUpita kare to use mana se bhI na cAhe, na hI vacana aura kAyA se use kraae| 699. yadi koI gRhastha sAdhu ke pairoM meM lage hue khUTe yA kAMTe Adi ko nikAle yA use zuddha kare to sAdhu use mana se bhI na cAhe aura na vacana evaM kAyA se use kraae| 700.yadi koI gahastha sAdha ke pairoM meM lage rakta aura mavAda ko nikAle yA use nikAla kara zuddha kare to sAdhu use mana se bhI na cAhe aura na hI vacana evaM kAyA se kraae| vivecana-caraNaparikarma rUpa parakriyA kA sarvathA niSedha-sUtra 691 se 700 taka dasa sUtroM meM caraNa-parikarma se sambandhita vividha parakriyA mana-vacana-kAyA se karAne kA niSedha kiyA gayA hai| saMkSepa meM gRhastha dvArA pAda parikarmarUpa parakriyA niSedha isa prakAra hai - (1) eka bAra yA bAra-bAra caraNoM ko poMchakara sApha kare, (2) eka bAra yA bAra-bAra sammardana kare, (3) phUMka mArane ke lie sparza kare yA raMge, (4) tela, ghI Adi cupar3e, masale athavA mAliza kare, (5) lodha Adi sugandhita dravyoM se ubaTana kare, lepa kare, (6) ThaMDe yA garma pAnI se sAdhu ke pairoM ko eka bAra yA bAra-bAra dhoe, (7) vilepana-dravyoM se Alepana-vilepana kare, (8) sAdhu ke caraNoM meM eka bAra yA bAra-bAra dhUpa de, (9) sAdhu ke pairoM meM lage hue kAMTe Adi ko nikAle, aura (10) sAdhu ke pairoM meM lage ghAva se rakta, mavAda Adi ko nikAlakara sApha kre| sAdhu ke lie gRhastha dvArA kI jAne vAlI aisI paricaryA lene kA mana, vacana, kAyA se niSedha hai| nizIthasUtra meM isI se milatA pATha hai| gRhastha se aisI caraNa-paricaryA lene meM hAni-(1) gRhastha dvArA Arambha-samArambha kiyA jAegA, (2) svAvalambanavRtti chUTa jAegI, (3) parataMtratA, paramukhApekSitA, cATukAritA aura dInatA Ane kI sambhAvanA hai, (4) kadAcit gRhastha paricaryA kA mUlya cAhe to akiMcana sAdhu de nahIM 1. (ka) AcArAMga vRtti patrAMka 416 ke AdhAra para (kha) nizIthasUtra - uddezaka 3, cUrNi pR0 212-213 Page #372 -------------------------------------------------------------------------- ________________ trayodaza adhyayana : sUtra 701-707 347 sakegA, (5) paricaryA yogya vastuoM kA bhI mUlya cAhe, (6) aparigrahI sAdhu ko usake prabandha ke lie gRhastha se yAcanA karanI par3egI, (7) agnikAya, vAyukAya, apkAya evaM vanaspatikAya Adi ke jIvoM kI virAdhanA sambhava hai| (8) sAdhu ke prati avajJA aura azraddhA paidA honA sambhava hai| _ Amajjeja, pamajjeja Adi padoM kA artha- eka bAra poMche, bAra-bAra poMchakara sApha kre| saMbAdheja-dabAe, pagacaMpI kare, vsle| palimaddeja-vizeSa rUpa se paira dbaae| phumeja- phUMka mAre, isake badale phuseja pAThAntara hone se artha hotA hai - sparza kre| rej-rNge| makkheja cupar3e, bhiliMgeja - mAliza-mardana kre| ulloDheja- ubaTana kare, uvvaleja-lepana kre| kAya-parikarma-parakriyA-niSedha 701. se se paro kAyaM Amajeja vA pamajeja vA, No taM sAtie No taM nniyme| 702. se se paro kAyaM saMbAdheja vA palimaddeja vA, No taM sAtie No taM nniyme| 703. se se paro kAyaM telleNa vA ghaeNa vA vasAe vA makkheja vA abbhaMgeja vA NotaM sAtie No taM niyme| . 704. se se paro kAyaM loddheNa vA kakkeNa vA cuNNeNa vA vaNNeNa vA ulleleja vA uvvaleja vA, No taM sAtie No taM niyme| 705. se se paro kAyaM sItodagaviyaDeNa vA usiNodagaviyaDeNa vA uccholeja vA padhoveja vA, NotaM sAtie No taM nniyme| 706. se se paro kArya aNNatareNaM vilevaNajAeNaM AliMpeja vA viliMpeja vA, NotaM sAtie No taM niyme| ...707. [se se paro] kAyaM aNNatareNa dhUvaNajAeNa dhUveja' vA padhUveja vA, No taM sAtie No taM niyme| [se se paro kAyaM phumeja vA raeja vA, No taM sAtie No taM Niyame] 701. yadi koI gRhastha muni ke zarIra ko eka bAra yA bAra-bAra poMchakara sApha kare to sAdhu use mana se bhI na cAhe, na vacana aura kAyA se kraae| 702. yadi koI gRhastha muni ke zarIra ko eka bAra yA bAra-bAra dabAe tathA vizeSa rUpa se mardana kare, to sAdhu use mana se bhI na cAhe aura na vacana aura kAyA se kraae| 1. AcArAMga vRtti patrAMka 416 ke AdhAra para / 2. (ka) vahI patrAMka 416 (kha) AcArAMga cUrNi mU0 pA0 TippaNa pR0 250-251 3. loddheNa ke badale pAThAntara haiM -loTheNa, loDheNa, loheNa aadi| 4. 'padhoveja' ke badale 'pahoeja' pAThAntara hai| 5. 'dhUveja padhUveja' ke badale 'dhuveja padhUveja' pAThAntara hai| Page #373 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 348 AcArAMga sUtra -dvitIya zrutaskandha 703. yadi koI gRhastha muni ke zarIra para tela, ghI Adi cupar3e, masale yA mAliza kare to sAdhu na to use mana se hI cAhe, na vacana aura kAyA se kraae| 704. yadi koI gRhastha muni ke zarIra para lodha, karka, cUrNa yA varNa kA ubaTana kare, lepana kare to sAdhu na to use mana se hI cAhe aura na vacana aura kAyA se kraae| 705. kadAcit koI gRhastha sAdhu ke zarIra ko prAsuka zItala jala se yA uSNa jala se prakSAlana kare yA acchI taraha dhoe to sAdhu na to use mana se cAhe aura na vacana aura kAyA se kraae| 706. kadAcit koI gRhastha sAdhu se zarIra para kisI prakAra ke viziSTa vilepana kA eka bAra lepa kare yA bAra-bAra lepa kare to sAdhu na to use mana se cAhe aura na use vacana aura kAyA se kraae| 707. yadi koI gRhastha muni ke zarIra ko kisI prakAra ke dhUpa se dhUpita kare yA pradhUpita kare to sAdhu na to use mana se cAhe aura na vacana aura kAyA se kraae| [yadi koI gRhastha muni ke zarIra para phUMka mArakara sparza kare yA raMge to sAdhu use mana se bhI na cAhe aura na vacana aura kAyA se use kraae|] vivecana--kAya-parikarmarUpa parakriyA kA sarvathA niSedha-sU. 701 se 707 taka 7 sUtroM meM gRhastha dvArA vividha kAya-parikarma rUpa paricaryA lene kA niSedha kiyA gayA hai| sArA hI vivecana pAda-parikarmarUpa parakriyA ke samAna hai| gRhastha se aisI kAya-parikarma rUpa paricaryA karAne meM pUrvavat doSoM kI sambhAvanAe~ haiN| vraNa-parikarma rUpa parakriyA-niSedha 708. se se paro kAyaMsi vaNaM Amajeja vA, pamajeja vA, No taM sAtie No taM niyme| 709.se se paro kAryasi vaNaM saMbAheja vA palimaddeja vA,NotaM sAtie NotaM niyme| 710.se se paro kAyaMsi vaNaM telleNa vA ghaeNa vA vasAe vA makkheja vA bhiliMgeja' vA, No taM sAtie No taM niyme| 711. se se paro kAyaMsi vaNaM loddheNa vA kakkeNa vA cuNNeNa vA vaNNeNa vA ulloDheja vA uvvaleja vA, No taM sAtie No taM nniyme| 712.se se paro kAyaMsi vaNaM sItodagaviyaDeNa vA usiNodagaviyaDeNa vA uccholeja vA padhoveja vA, No taM sAtie No taM niyme| 1. 'bhiliMgeja' ke badale 'bhilaMgejja' pAThAntara hai| 2. isake badale 'lodeNa' pAThAntara hai| 3. 'ulloDheja' ke badale 'ulleTeja' pAThAntara hai| 4. 'padhAveja' ke badale pAThAntara haiM-pahoeja, 'pdhoej|' Page #374 -------------------------------------------------------------------------- ________________ trayodaza adhyayana : sUtra 713-720 349 713. se se paro kAryasi vaNaM aNNatareNaM satthajAeNaM acchidejja vA vicchidejja vA, taM sAtieNa taM niyame / 714. se se paro (kAyaMsi vaNaM) aNNatareNaM satthajAteNaM acchidittA vA vicchidittA vA pUyaM vA soNiyaM vA NIharejja vA, jo taM sAtie No taM niyame / 708. kadAcit koI gRhastha, sAdhu ke zarIra para hue vraNa (ghAva) ko eka bAra poMche yA bAra-bAra acchI taraha se poMchakara sApha kare to sAdhu use mana se bhI na cAhe aura na vacana aura kAyA se use kraae| 709. kadAcit koI gRhastha, sAdhu ke zarIra para hue vraNa ko dabAe yA acchI taraha mardana kare to sAdhu use mana se bhI na cAhe aura na vacana aura kAyA se karAe / 710. kadAcit koI gRhastha sAdhu ke zarIra meM hue vraNa ke Upara tela, ghI yA vasA cupar3e masale, lagAe yA mardana kare to sAdhu use mana se bhI na cAhe aura na karAe / 711. kadAcit koI gRhastha sAdhu ke zarIra para hue vraNa ke Upara lodha, karka, cUrNa yA varNa Adi vilepana dravyoM kA Alepana - vilepana kare to sAdhu use mana se bhI na cAhe aura na vacana aura kAyA se kraae| 712. kadAcit koI gRhastha, sAdhu ke zarIra para hue vraNa ko prAsuka zItala yA uSNa jala eka bAra yA bAra-bAra dhoe to sAdhu use mana se bhI na cAhe aura na vacana aura kAyA se kraae| 713. kadAcit koI gRhastha, sAdhu ke zarIra para hue vraNa ko kisI prakAra ke zastra se thor3AsA chedana kare yA vizeSa rUpa se chedana kare to sAdhu use mana se bhI na cAhe, na hI use vacana aura kAyA se karAe / 714. kadAcit koI gRhastha, sAdhu ke zarIra para hue vraNa ko kisI vizeSa zastra se thor3A-sA yA vizeSa rUpa se chedana karake, usameM se mavAda yA rakta nikAle yA use sApha kare to sAdhu use mana se bhI na cAhe aura na hI vacana evaM kAyA se kraae| -- vivecana - sUtra 708 se 714 taka sAta sUtroM meM gRhastha dvArA sAdhu ko zarIra para hue ghAva ke parikarma karAne kA mana-vacana-kAyA se niSedha kiyA gayA hai| isa saptasUtrI meM pahale ke 5 sUtra caraNa aura zarIragata parikarma niSedhaka sUtroM kI taraha haiM, antima do sUtroM meM gRhastha se zastra dvArA vraNacchedana karAne tathA vraNaccheda karake usakA rakta evaM mavAda nikAla kara use sApha karAne kA niSedha hai| isa sandarbha meM yaha bhI jJAtavya hai ki gRhastha dvArA cikitsA karAne kA niSedha ahiMsA va aparigraha kI sAdhanA ko akhaMDa rakhane kI dRSTi se hI kiyA gayA hai| isa cikitsA - niSedha kA mUla Azaya prathama zrutaskandha sUtra 94 meM dRSTavya hai. 1 Page #375 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 350 AcArAMga sUtra - dvitIya zrutaskandha granthI arza-bhagaMdara Adi para parakriyA-niSedha 715. se se paro kAyaMsi gaMDaM vA araiyaM vA pulayaM vA bhagaMdalaM vA Amajeja vA, pamajjeja vA, No taM sAtie No taM niyme| 716. se se paro kAryasi gaMDaM vA araiyaM vA pulayaM vA bhagaMdalaM vA saMbAheja vA palimaddeja vA, No taM sAtie No taM niyme| 717. sese paro kAryasi gaMDaM vA jAMva bhagaMdalaM vA telleNa vA ghaeNa vA vasAe vA makkheja vA bhiliMgeja vA, No taM sAtie No taM niyme| __ 718. se se paro kAryasi gaMDaM vA jAva bhagaMdalaM vA loddheNa vA kakkeNa vA cuNNeNa vA vaNNeNa vA ulloDheja vA uvvaleja vA, No taM sAtie No taM niyme| 719. se se paro kAyaMsi gaMDaM vA jAva bhagaMdalaM vA sotodagaviyaDeNa vA usiNodaga viyaDeNa vA uccholeja vA padholeja vA, No taM sAtie No taM niyme| 720.se 5 se paro kAyaMsi gaMDaM vA araiyaM vA jA bhagaMdalaM vA aNNatareNaM satthajAteNaM acchideja vA, vicchideja vA annatareNaM satthajAteNaM acchidittA vA vicchidittA vA pUyaM vA soNiyaM vANIhareja vA visoheja vA, No taM sAtie No taM niyme| 715. kadAcit koI gRhastha, sAdhu ke zarIra meM hue gaMDa, arza, pulaka athavA bhagaMdara ko eka bAra yA bAra-bAra papola kara sApha kare to sAdhu use mana se bhI na cAhe, na hI vacana aura zarIra se kraae| 716. yadi koI gRhastha, sAdhu ke zarIra meM hue gaMDa, arza, pulaka athavA bhagaMdara ko dabAe yA parimardana kare to sAdhu use mana se bhI na cAhe, na hI vacana aura kAyA se kraae| 717. yadi koI gRhastha sAdhu ke zarIra meM hue gaMDa, arza, pulaka athavA bhagaMdara para tela, ghI, vasA cupar3e, male yA mAliza kare to sAdhu use mana se na cAhe, na hI vacana aura kAyA se kraae| 718. yadi koI gRhastha sAdhu ke zarIra meM hue gaMDa, arza, pulaka athavA bhagaMdara para lodha, karka, cUrNa yA varNa kA thor3A yA adhika vilepana kare to sAdhu use mana se bhI na cAhe, na hI vacana aura kAyA se kraae| 1. 'araiyaM' ke badale 'araiMga' 'araigaM dalaM' pAThAntara milate haiN| 2. 'pulayaM' ke badale 'pulaiyaM' pAThAntara hai| 3. 'ulloDheja' ke badale 'ulloDeja' pAThAntara milatA hai| 'Alepa' ke tIna artha nizIthacUrNi pR. 215-217 para milate haiN| Alevo trividho-vedaNapasamakArI, pAkakArI, putaadinniihrnnkaarii| arthAt --Alepa tIna prakAra kA hai- 1. vedanA zAnta karane vAlA 2. phor3A pakAne vAlA 3. mavAda nikAlane vaalaa| 5. 'se se paro' ke badale pAThAntara haiM-'se siyA paro', 'se site pro'| 6. yahA~ jAva' zabda se 'araiyaM' se 'bhagaMdalaM' taka kA pATha sU0715 ke anusAra smjheN| Page #376 -------------------------------------------------------------------------- ________________ trayodaza adhyayana : sUtra 719-724 351 719. yadi koI gRhastha, muni ke zarIra meM hue gaMDa, arza, pulaka athavA bhagaMdara ko prAsuka zItala aura uSNa jala se thor3A yA bahuta bAra dhoe to sAdhu use mana se bhI na cAhe, na hI vacana aura kAyA se karAe / 720. yadi koI gRhastha, muni ke zarIra meM hue gaMDa, arza, pulaka athavA bhagaMdara ko kisI vizeSa zastra se thor3A-sA chedana kare yA vizeSa rUpa se chedana kare athavA kisI vizeSa zastra se thor3AsA yA vizeSa rUpa se chedana karake mavAda yA rakta nikAle yA use sApha kare to sAdhu use mana se bhI na cAhe, na hI vacana aura kAyA se kraae| vivacena - sU0 715 se 720 taka 6 sUtroM meM gRhastha se gaMDAdi se sambandhita parikarma rUpa parakriyA karAne kA niSedha hai| sabhI vivecana pUrvavat samajhanA caahie| isa parakriyA se hone vAlI hAniyA~ bhI pUrvavat haiN| nizIthasUtra meM bhI isase milatA-julatA pATha milatA hai / 1 'gaMDaM' Adi zabdoM ke artha - prAkRtakoza ke anusAra gaMDa zabda ke gAlagaMDa - mAlAroga, gAMTha, granthI, phor3A, sphoTaka Adi artha hote haiM / yahA~ prasaMgavaza gaMDa zabda ke artha gA~Tha, granthI, phor3A yA kaMThamAlA roga hai / 'araiyaM' (arai) ke prAkRtakoza meM ara, arza, massA, bavAsIra Adi artha milate haiN| 'pulayaM' (pula) kA artha choTA phor3A yA phuMsI hotA hai / bhagaMdalaM kA artha bhagaMdara hai / acchidaNaM - eka bAra yA thor3A-sA chedana, vicchidaNaM - bahuta bAra yA bAra-bAra athavA acchI taraha chedana karanA / 2 aMgaparikarma rUpa parakriyA - niSedha 721. se se paro kAyAto seyaM vA jallaM vA NIharejja vA visohejja vA, No taM sAtie No taM niyame / 722. se se paro acchimalaM vA kaNNamalaM vA daMtamalaM vA NahamalaM vA NIharejja vA visohejja vA, No taM sAtie No taM niyame / (ka) AcArAMga vRtti patrAMka 416 / (kha) nizIthasUtra u. 3 cUrNi pR. 215 - 217 - 'je bhikkhU appaNo kAyaMsi gaMDaM vA aratiyaM vA asiM vA pilagaM vA bhagaMdalaM vA annatareNaM tikkheNaM satthAjAeNaM acchiMdati vA vicchiMdati vA, - pUyaM vA soNiyaM vA NIhareti vA visoheti vA sIodagaviyaDeNa vA usiNodagaviyaDeNa vA uccholeti vA padhoveti vA ------- AlevaNajAeNaM AliMpai vA viliMpai vA telleNa vA ghaeNa vA raNIeNa vA abbhaMgeti vA makkheti vA 'dhUvaNajAeNaM dhUveti vA padhUveti vA / (ka) pAia - sadda - mahaNNavo / , (kha) nizIthasUtra u 3 cUrNi pR. 215-217 aratiyaM-- aratio jaM Na paccati / vicchidnnN........|" (ga) te phoDA bhijjaMti, tattha pulA saMmucchaMti, te pulA bhijjaMti / 3. 'kAyAto' ke badale ' kAyaMsi' pAThAntara hai / 1. 2. "gaMDa - -gaMDamAlA, jaM ca aNNaM supAyagaM taM gaMDaM / ekkasi ISad vA acchidaNaM, bahuvAraM suTTu vA chiMdaNaM -sthAnAMga sthAna 10 - Page #377 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 352 ra AcArAMga sUtra - dvitIya zrutaskandha 723. se se paro dIhAI vAlAI dIhAI romAI dIhAiMbhamuhAI dIhAiM kakkharomAiM dIhAiM vatthiromAI kappeja vA saMThaveja vA, No taM sAtie No taM niyme| 724. se se paro sIsAto likkhaM vA jUyaM vANIhareja vA visoheja vA, NotaM sAtie NotaM nniyme| 721. yadi koI gRhastha, sAdhu ke zarIra se pasInA, yA maila se yukta pasIne ko miTAe (poMche) yA sApha kare to sAdhu use mana se bhI na cAhe, aura na hI vacana evaM kAyA se kraae| 722. yadi koI gRhastha, sAdhu ke A~kha kA maila, kAna kA maila, dA~ta kA maila yA nakha kA maila nikAle yA use sApha kare, to sAdhu use mana se bhI na cAhe, na hI vacana aura kAyA se kraae| 723. yadi koI gRhastha, sAdhu ke sira ke laMbe kezoM, laMbe romoM, bhauhoM evaM kAMkha ke laMbe romoM, laMbe guhya romoM ko kATe athavA saMvAre, to sAdhu use mana se bhI na cAhe, na hI vacana aura kAyA se kraae| 724. yadi koI gRhastha, sAdhu ke sira se jUM yA lIkha nikAle yA sira sApha kare, to sAdhu mana se bhI na cAhe aura aura na hI vacana aura kAyA se aisA kraae| vivecana - sU0 721 se 724 taka catuHsUtrI meM usa parakriyA kA niSedha kiyA gayA hai, jo zarIra ke vividha aMgoM ke parikarma se sambandhita hai| vastutaH isa prakAra kI zArIrika paricaryA gRhastha se lene meM pUrvokta aneka doSoM kI sambhAvanA hai| ina sabhI sUtroM se milate-julate sUtra nizIthasUtra meM bhI haiN| 3 _ 'seyaM' Adi padoM ke artha seo- sveda, psiinaa| jallo-- zarIra kA mail| kppejkaatte| saMThaveja - sNvaare|4 1. nizIthacUrNi u. 13 meM batAyA gayA hai -'je bhikkhU dIhAo appaNo NahA ityAdi jAva appaNo dIhekese kappaI, ityAdi terasa suttA uccaareyvvaa|'-je bhikkhU .... se lekara appaNo dIhekese kappaI 13 sUtroM kA uccAraNa karanA caahie| NIharati Adi kA artha nizIthacUrNi meM hai -'NIharatiNAma nniggleti| avasasesAvayapheDaNaM -visohaNaM sabhAvattha soNiyaM bhnnnnti|' 3. (ka) AcArAMga vRtti patrAMka 416 ke AdhAra pr| (kha) nizIthasUtra u.3 cUrNi pR. 219-221 -'je bhikkhU appaNo dIhAo NahasihAo kappeti saMThaveti vA ...., dIhAiM jaMgharomAI, dIhAI vatthiromAiM .... dIhAI kakkhANaromAI .... maMsUI kappeti vA saMThaveti vA .... daMte Amajjati vA pamajjati vA ..... uttaroThTharomAI ..... dIharomAiM .... bhamuhAromAiM .... dohe kese kappei vA saMThavei vA .... / je bhikkhU appaNo kAryasi seyaM vA, jallaM vA phaMkaM vA malaM vA uvvaTTeti vA pavvaTTeti vA .... acchimalaM vA kaNNamalaM vA daMtamalaM vA NakhamalaM vA NIharati vA visodheti vaa|' 4. AcArAMgacUrNi mU.pA.Ti. pRSTha 225 -kappeti-chiMdeti, saMThaveti-samAreti, seo-prasvedo, jallo - kamaDho; mala thiggalaM / tathA nizItha bhASya gA. 1521 / Page #378 -------------------------------------------------------------------------- ________________ trayodaza adhyayana : sUtra 725-728 353 paricaryArUpa parakriyA-niSedha 725. se se paro aMkaMsi vA paliyaMkaMsi vA tuyaTTAvettA pAyAiM Amajjeja vA pamajjeja vA, [No taM sAtie No taM nniyme|] evaM heTThimo gamo pAdAdi bhaannitvvo| 726. se se paro aMkaMsi vA paliyaMkaMsi vA tuyaTTAvettA hAraM vA aDDahAraM vA uratthaM vA geveyaM vA mauDaM vA pAlaMbaM vA suvaNNasuttaM vA AviMdheja ' vA piNidheja vA, No taM sAtie No taM nniyme| 727. se se paro ArAmaMsi vA ujjANaMsi vA NIharittA vA visohittA 2 vA pAyAI Amajeja vA, pamajjeja vA No taM sAtieNo taM Niyame evaM NeyavvA aNNamaNNakiriyA vi| 728.se se paro suddheNaM vA vaibaleNaM teicchaM AuTTe,se se paro asuddheNaM vaibaleNaM teicchaM AuTTe, se se paro gilANassa sacittAIM kaMdANi vA mUlANi vA tayANi 3 vA hariyANi vA khaNittu vA kaDDettu vA kaDDAvettu vA teicchaM AuTTejA, No taM sAtie No taM niyme| kaDuveyaNA kaTTa veyaNA pANa-bhUta-jIva-mattA vedaNaM 5 vedeti| 725. yadi koI gRhastha, sAdhu ko apanI goda meM yA palaMga para liTAkara yA karavaTa badalavA kara usake caraNoM ko vastrAdi se eka bAra yA bAra-bAra bhalIbhA~ti poMchakara sApha kare; sAdhu ise mana se bhI na cAhe aura na vacana evaM kAyA se use kraae| isake bAda caraNoM se sambandhita nIce ke pUrvokta 9 sUtroM meM jo pATha kahA gayA hai, vaha saba pATha yahA~ bhI kahanA caahie| 726. yadi koI gRhastha sAdhu ko apanI goda meM yA palaMga para liTAkara yA karavaTa badalavA kara usako hAra (aThAraha lar3IvAlA), arddhahAra (9 lar3I kA), vakSasthala para pahanane yogya AbhUSaNa, gale kA AbhUSaNa, mukuTa, lambI mAlA, suvarNasUtra bAMdhe yA pahanAe to sAdhu use mana se bhI na cAhe, na vacana aura kAyA se usase aisA kraae| 727. yadi koI gRhastha sAdhu ko ArAma yA udyAna meM le jAkara yA praveza karAkara usake caraNoM ko eka bAra poMche, bAra-bAra acchI taraha poMchakara sApha kare to sAdhu use mana se bhI na cAhe, aura na vacana va kAyA se kraae| isI prakAra sAdhuoM kI anyonyakriyA-pArasparika kriyAoM ke viSaya meM bhI ye saba sUtra pATha samajha lene caahie| 728. yadi koI gRhastha, zuddha vAgbala (maMtrabala) se sAdhu kI cikitsA karanA cAhe, athavA 1. 'AviMdheja' ke badale pAThAntara haiM - AviMhejja, Avidhejja, AvaMdheja, haavihejj| 2. 'visohittA' ke badale 'paribhettA vA pAyAI' pAThAntara haiN| 3. 'tayANi' ke badale pAThAntara hai - 'biiyaanni'| 4. 'AuTTejjA' ke badale pAThAntara hai- 'aauttttaavejj'| 5. 'vedaNaM vedeti' Adi pATha ke Age cUrNikAra ne 'chaTuM sattikkayaM samAptamiti' pATha diyA hai, isase pratIta hotA hai ki sUtra 729 kA 'eyaM khalu tassa, ...' Adi pATha cUrNikAra ke matAnusAra nahIM hai| Page #379 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 354 AcArAMga sUtra - dvitIya zrutaskandha vaha gRhastha azuddha maMtrabala se sAdhu kI vyAdhi upazAnta karanA cAhe, athavA vaha gRhastha kisI rogI sAdhu kI cikitsA sacitta kaMda, mUla, chAla yA harI ko khodakara yA khIMcakara bAhara nikAla kara yA nikalavA kara cikitsA karanA cAhe, to sAdhu use mana se bhI pasaMda na kare, aura na hI vacana se kahakara yA kAyA se ceSTA karake kraae| yadi sAdhu ke zarIra meM kaThora vedanA ho to (yaha vicAra kara use samabhAva se sahana kare ki) samasta prANI, bhUta, jIva aura sattva apane kie hue azubha karmoM ke anusAra kaTuka vedanA kA anubhava karate haiN| vivecana-vividha paricaryArUpa parakriyA kA niSedha- sU0 725 se 728 taka gRhastha dvArA sAdhu kI vividha prakAra se kI jAne vAlI paricaryA ke mana, vacana, kAyA se parityAga kA nirUpaNa hai| ina satroM meM mukhyatayA nimnokta paricaryA ke niSedha kA varNana hai- (1) sAdhu ko apane aMka yA paryaMka meM biThAkara yA liTAkara usake caraNoM kA AmArjana-parimArjana kare, (2) AbhUSaNa pahanAkara sAdhu ko susajita kare, (3) udyAnAdi meM le jAkara paira dabAne Adi ke rUpa meM paricaryA kare, (4) zuddha yA azuddha maMtrabala se rogI sAdhu kI cikitsA kare, (5) sacitta kaMda, mUla Adi ukhAr3a kara yA khoda kara cikitsA kre| aMka-paryaMka kA vizeSa artha - cUrNikAra ke anusAra aMka kA artha utsaMga yA goda hai jo eka ghuTane para rakhA jAtA hai, kintu paryaMka vaha hai jo donoM ghuTanoM para rakhA jAtA hai| 2 maithuna kI icchA se aMka-paryaMka zayana - aMka yA paryaMka para sAdhu ko gRhastha strI dvArA liTAyA jA biThAyA jAtA hai, usake pIche rati-sahavAsa kI nikRSTa bhAvanA bhI rahatI hai, aMka yAM paryaMka para biThAkara sAdhu ko bhojana bhI karAyA jAtA hai, usakI cikitsA bhI sacitta samArambhAdi karake kI jAtI hai| nizIthasUtra u0 7 evaM usakI cUrNi meM isa prakAra kA nirUpaNa milatA hai| agara isa prakAra kI kutsita bhAvanA se gRhastha strI yA puruSa dvArA sAdhu kI paricaryA kI jAtI hai, to vaha paricaryA sAdhu ke sarvasva svarUpa saMyama-dhana kA apaharaNa karane vAlI hai| sAdhu ko isa prakAra ke dhokhe meM DAlane vAle mohaka, kAmottejaka evaM pralobhana kAraka jAla se bacanA caahie| para-kriyA ke samAna hI sUtra 727 meM anyonyakriyA (sAdhuoM kI pArasparika kriyA) kA bhI niSedha kiyA hai| 1. AcArAMga vRtti patrAMka 416 2. (ka) AcArAMga cUrNi mU0 pA0 Ti0 pR0 256 - aMko ucchaMgo egammi jaNuge ukkhitte; paliyaMko dosu vi| (kha) nizIthacUrNi pR0 408/409 -'egeNa urueNaM aMko, dohiM vi uruehiM pliyNko|' 3. dekhie nizItha saptama uddezaka carNi pa0 408 - 'je bhikkha mAuggAmassa mehaNavaDiyAe aMkasi vA paliaMkaMsi vA NisIyAvettA vA tuyaTTAvettA vA asaNaM vA pANaM vA khAimaM vA sAimaM vA aNugghAseja vA aNupAeja vaa|' - ettha jo mehuNaTThAe NisIyAveti tuyaTTAveti vA te ceva dosaa| Page #380 -------------------------------------------------------------------------- ________________ trayodaza adhyayana : sUtra 729 'tuyaTTAvettA' Adi padoM ke artha - tuyaTTAvettA- karavaTa badalavA kara, liTAkara yA bitthaakr| uratthaM - vakSasthala para pahane jAne vAle AbhUSaNa / AviMdheja - pahanAe yA bA~dhe / piNIdheja - pahanAe yA bA~dhe / AuTTe-karanA caahe| vaibaleNa- vANI (mantravidyA Adi) ke bala se| khaNittu - khodakara, ukhaadd'kr| kaDDhettu -nikAla kr| kaDuveyaNA ....... vedaMti' sUtra kA tAtparya - cUrNikAra ke zabdoM meM - isalie sAdhu ko zarIra parikarma se rahita honA caahie| kyoMki cikitsA kI jAne para bhI mAnava pacate haiN| ve pacate haiM pUrvakRta-karma ke kAraNa / isa prakAra pacate hue ve dUsaroM ko bhI saMtApa-duHkha dete haiN| jo isa samaya pacate haiM, ve bhaviSya meM pceNge| karma apane ananta gune kaTu vipAka (phala) ko lekara AtA hai| kisameM AtA hai? kartA ke pIche-pIche karma Ate haiM / arthAt - kartA karma karake yA kiye hue karmoM kA vedana karatA hai| vedana kA vettA hI isa vedana ke dvArA karma vedana ko vidArita karatA hai| sabhI karma se vimukta hotA hai| athavA karma karake duHkha hotA hai yA duHkha sparza karatA hai isalie isa samaya duHkha nahIM karanA caahie| 2 vedanA ke samaya sAdhu kA cintana - isa saMsAra meM jIva apane pUrvakRta karmaphala ke viSaya meM svAdhIna haiM / karmaphala ko kaTu vedanA mAnakara karmavipAka, zArIrika evaM mAnasika vedanAeM saMsAra ke sabhI jIva svataH hI bhogate haiN| 729. evaM khalu tassa bhikkhussa vA bhikkhuNIe vA sAmaggiyaM jaM savvaDhe [ hiM] sahite samite sadA jate, seyamiNaM maNNejjAsi tti bemi|| 729. yahI (parakriyA se virati hI) usa sAdhu yA sAdhvI kA samagra AcAra sarvasva hai, jisake lie samasta ihalaukika-pAralaukika prayojanoM se yukta tathA jJAnAdi-sahita evaM samitiyoM se samanvita hokara sadA prayatnazIla rahe aura isI ko apane lie zreyaskara smjhe| - aisA maiM kahatA huuN| // terahavAM adhyayana, chaThI saptikA smpuurnn|| 1. (ka) AcA. vRtti patrAMka 416 (kha) AcA. cUrNi mUla pATha Ti0 pR0 256 -vAgbalena maMtrAdisAmarthyena cikitsAM vyAdhyupazamaM AuTTe tti krtumbhilsset| 2. (ka) 'tamhA apaDiMkammasarIreNa hoyavvaM, kiM kAraNaM? jeNa tigicchAe kIramANIe paccaMti payaMti mANavA, paccaMti pUrvakRtena karmaNA, te paccamANA a [nyA] nyapi saMtApayaMti ya, dukkhaapyNtiityrthH| ahavA kRtvA dukkhaMbhavati phusati ca tamhA saMpayaM na karemi dukkhaM / - AcA. cUrNi pR. 157 (kha) AcA. vRtti patrAMka 416 - jIvAH karmavipAkakRtakaTukavedanAH kRtvA pareSAM vedanAH svataH prANibhUta-jIva satvAH tatkarmavipAkanAM vednaamnubhvntiiti| Page #381 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 356 00 1. 2. 6. anyonyakriyA - saptaka : caturdaza adhyayana prAthamika AcArAMga sUtra (dvi0 zru0 ) ke caudahaveM adhyayana kA nAma 'anyonyakriyA - saptaka' hai| sAdhu jIvana meM utkRSTatA aura tejasvitA, svAvalambitA evaM svAzrayitA lAne ke lie 'sahAya- pratyAkhyAna' aura 'saMbhoga - pratyAkhyAna' atyanta Avazyaka hai / sahAya-pratyAkhyAna se alpazabda', alpakalaha, alpaprapaMca, alpakaSAya, alpAhaMkAra hokara sAdhaka saMyama aura saMvara se bahula bana jAtA hai| saMbhoga - pratyAkhyAna se sAdhaka AlambanoM kA tyAga karake nirAvalambI hokara mana-vacanakAya ko Atmasthita kara letA hai, svayaM ke lAbha meM saMtuSTa rahatA hai, para dvArA hone vAle lAbha kI icchA nahIM karatA, na para-lAbha ko tAkatA hai, usake lie na prArthanA karatA hai, na isakI abhilASA karatA hai, vaha dvitIya sukhazayyA ko prApta kara letA hai| isa dRSTi se sAdhu ko apane svadharmI sAdhu se tathA sAdhvI ko apanI sAdharmiNI sAdhvI se kisI prakAra zarIra evaM zarIra ke avayava sambandhI paricaryA lene kA mana-vacana-kAya se niSedha kiyA gayA hai / sAdhuoM yA sAdhviyoM kI paraspara eka dUsare se (trayodaza adhyayana meM varNita pAda-kAyavraNAdi parikarma sambandhI parakriyA) paricaryA lenA, anyonyakriyA kahalAtI hai| isa prakAra kI anyonyakriyA kA isa adhyayana meM niSedha hone ke kAraNa isakA nAma anyonyakriyA rakhA gayA hai| anyonyakriyA kI vRtti sAdhaka meM jitanI adhika hogI, utanA hI vaha parAvalambI, parAzrayI, paramukhApekSI aura dIna hIna banatA jaaegaa| isalie isa adhyayana kI yojanA kI gaI hai| cUrNikAra evaM vRttikAra ke mata se isa adhyayana meM nirUpita 'anyonyakriyA' kA niSedha Agama zailI meM AcArAMga sUtra - dvitIya zrutaskandha - 'alpa' zabda yahA~ abhAva vAcaka hai| uttarAdhyayana a0 29 bola 40, 33 3. utta0 29, bola 34 4. AcArAMga vRtti patrAMka 417 5. (ka) AcA0 cUrNi patrAMka 417 (kha) AcA0 cUrNi mU0 pA0Ti0 pR0250 - 251 uttarA0 a0 29 bola 34 ke AdhAra para Page #382 -------------------------------------------------------------------------- ________________ caturdaza adhyayana : prAthamika (jinakalpI, jina) evaM pratimApratipanna sAdhuoM ke uddezya se kiyA gayA hai / vAstava meM, gacchanirgata sAdhuoM kA jIvana svabhAvata: niSpratikarma evaM anyonyakriyA-niSedha meM abhyasta hotA hai| 357 1. gacchAntargata sthavirakalpI sAdhuoM ke lie yatanApUrvaka anyonyakriyA kAraNavaza upAdeya ho sakatI hai| isa adhyayana meM, terahaveM adhyayana meM varNita pAda-kAya-vraNa Adi ke parikarma se sambandhita parakriyA niSedha kI taraha una saba parikarmoM se sambandhita kriyAoM kA niSedha kiyA gayA hai| (ka) AcArAMga vRtti patrAMka 417, AcArAMga niyukti gA0 326 (kha) cUrNikAra ke anusAra - 'aNNamaNNakiriyA do sahitA aNNamaNassa pagaraMti, Na kappati evaM ceva evaM puNa paDimA paDivaNNANaM jiNANaM ca Na kappati / therANaM kiM pi kappejja kaarnnjaae| buddhyA vibhAsiyavvaM / ' - AcArAMga cUrNi mU0 pA0 Ti0 pR0 258 2. AcArAMga mUlapATha vRtti patrAMka 417 Page #383 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 35 AcArAMga sUtra - dvitIya zrutaskandha caudasamaM ajjhayaNaM 'aNNamaNNakiriyA' sattikkao anyonyakriyAsaptakaH caturdaza adhyayana : saptama saptikA anyonyakriyA-niSedha 730. se bhikkhU vA 2 aNNamaNNakiriyaM ajjhatthiyaM saMseiyaM ' No taM sAtie NotaM niyme| __731. se aNNamaNNe pAe Amajeja vA pamajeja vA, NotaM sAtie NotaM niyame, sesaM taM cev| 732. eyaM khalu tassa bhikkhussa vA bhikkhuNIe vA sAmaggiyaM jaM savvaTehiM jAva' jaejjAsi ti bemi| 730. sAdhu yA sAdhvI kI anyonyakriyA - paraspara pAda-pramArjanAdi samasta kriyA, jo ki paraspara meM sambandhita hai, karmasaMzleSajananI hai, isalie sAdhu yA sAdhvI isako mana se bhI na cAhe aura na vacana evaM kAyA se karane ke lie prerita kre| 731. sAdhu yA sAdhvI (binA kAraNa) paraspara eka dUsare ke caraNoM ko poMchakara eka bAra yA bAra-bAra acchI taraha sApha kare to mana se bhI ise na cAhe, na vacana aura kAyA se karane kI preraNA kre| isa adhyayana kA zeSa varNana terahaveM adhyayana meM pratipAdita pAThoM ke samAna jAnanA caahie| 732. yahI (anyonyakriyA niSedha meM sthiratA hI) usa sAdhu yA sAdhvI kA samagra AcAra hai; jisake lie vaha samasta prayojanoM, jJAnAdi evaM paMcasamitiyoM se yukta hokara sadaiva aharniza usake pAlana meM prayatnazIla rhe| - aisA maiM kahatA huuN| vivecana - anyonyakriyA-niSedha - ina tIna sUtroM meM zAstrakAra ne pichale (terahaveM) adhyayana ke samAna hI samasta varNana karake unhIM pAThoM ko yahA~ samajhane kA nirdeza kiyA hai| vizeSatA itanI-sI hai ki vahA~ 'parakriyA' zabda hai jabaki isa adhyayana meM 'anyonyakriyA' hai| yaha anyonyakriyA paraspara do sAdhuoM yA do sAdhviyoM ko lekara hotI hai| jahA~ do sAdhu paraspara eka dasare kI paricaryA kareM,yA do sAdhviyA~ paraspara eka dasare kI paricaryA kareM. vahIM anyonyakriyA 1. 'saMseiyaM' ke badale pAThAntara haiM - saMsetiyaM, saMsatiyaM, sNsiyN| 2. yahA~ 'jAva' zabda se savvaTehiM se 'jaejAsi' taka kA pATha sUtra 334 ke anusAra smjheN| Page #384 -------------------------------------------------------------------------- ________________ caturdaza adhyayana : sUtra 730-732 359 hotI hai| isa prakAra kI anyonyakriyA akalpanIya yA anAcaraNIya gaccha-nirgata pratimApratipanna sAdhuoM aura jina (vItarAga) kevalI sAdhuoM ke lie hai| isalie yaha anyonyakriyA gacchanirgata sAdhuoM ke uddezya se niSiddha hai| gacchagata-sthaviroM ko kAraNa hone para kalpanIya hai| phira bhI unheM isa viSaya meM yatanA karanI caahie| gacchanirgata pratimApratipanna, jinakalpI sAdhuoM ke lie isase koI prayojana nahIM hai| sthavirakalpI sAdhuoM ke lie vibhUSA kI dRSTi se, athavA vRddhatva, azakti, rugNatA Adi kAraNoM ke abhAva meM, zauka se yA bar3appana-pradarzana kI dRSTi se caraNa-sammArjanAdi sabhI kA niyamataH niSedha hai, kAraNavaza apanI buddhi se yatanApUrvaka vicAra kara lenA caahie| nizItha u0 4 kI cUrNi meM spaSTa ullekha hai ki 'je bhikkhU aNNamaNNassa pAe Amajjai vA pamajjai vA' ityAdi 41 sUtroM kA parakriyA-saptaka adhyayanavat uccAraNa karanA caahie| nizItha (15) meM 'vibhUsAvaDiyAe' pATha hai, ataH sarvatra vibhUSA kI dRSTi se ina sabakA niSedha samajhanA caahie| 3 / / ina 41 sUtroM ko saMkSepa meM isa prakAra vibhakta kiyA jA sakatA hai - (1) pAda-parikarmarUpa (2) kAya-parikarmarUpa, (3) vraNa-parikarmarUpa, (4) gaMDAdiparikarmarUpa, (5) malaniSkAsanarUpa, (6) keza-romaparikarmarUpa, (7) lIkha-yUkAniSkAsanarUpa, (8) aMka-paryaMkasthita pAdaparikarmarUpa, (9) aMka-paryaMkasthita-kAyaparikarmarUpa, (10) aMka-paryaMkasthita vraNa parikarma rUpa, (11) aMka-paryaMkasthita gaMDAdi parikarmarUpa, (12) aMka-paryaMkasthita malaniSkAsana rUpa, (13) aMka-paryaMkasthita keza-romakartanAdiparikarmarUpa, (14) aMka-paryaMkasthita lIkhayUkAniSkAsanarUpa, (15) aMka-paryaMkasthita AbharaNaparidhAnarUpa, (16) ArAma, udyAnAdi meM le jAkara pAdaparikarmarUpa. (17) zaddha yA azaddha mantrAdi bala se, sacitta kanda Adi ukhar3avA kara unake dvArA cikitsA rUpa anyonyaparicaryA ruup| ||anyonykriyaa caudahavA~ adhyayana, saptama saptikA smaapt|| // dvitIya cUlA sampUrNa // 1. AcArAMga vRtti patrAMka 417, AcA0 cUrNi mU0 pA0 Ti0 pR0 258 dekheM pRSTha 357 kA TippaNa saMkhyA 7 (kha) 2. (ka) vahI, patrAMka 47 ke AdhAra para (kha) nizItha u0 cUrNi 4, pR0 292-297 (ga) AcArAMga cUrNi mU0 pA0 Ti0 pR0 258 -vibhUsA vaDiyAe viniyamA gamo so cev| 3. nizItha u0 15 cUrNi 4. AyAra cUlA (munizrI nathamala jI dvArA sampAdita) pR0 224 se 230 Page #385 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 360 AcArAMga sUtra - dvitIya zrutaskandha // tRtIya cuulaa|| bhAvanA : pandrahavA~ adhyayana o AcArAMga sUtra (dvi0 zru0) ke pandrahaveM adhyayana kA nAma bhAvanA hai--yaha tIsarI cUlA meM hai| 00000 bhAvanA sAdhu jIvana ke lie mahattvapUrNa aura sazakta naukA hai| usake dvArA muktimArga kA pathika sAdhaka mokSa-yAtrA kI maMjila nirvighnatA se pAra kara sakatA hai| jJAna, darzana, cAritra, tapa Adi ke sAtha bhAvanA jur3a jAne se sAdhaka utsAha, zraddhA aura saMvega ke sAtha sAdhanA ke rAjamArga para gati-pragati kara sakatA hai, anyathA vighna-bAdhAoM, parISahopasargoM yA kaSToM ke samaya jJAnAdi kI sAdhanA se ghabarAkara bhaya aura pralobhana ke utpatha para usake mur3a jAne kI sambhAvanA hai| bhAvanAdhyayana ke pIche yahI uddezya nihita hai| bhAvanA ke mukhya do bheda haiM--dravyabhAvanA aura bhaavbhaavnaa| 0 dravyabhAvanA kA artha dikhAvaTI-banAvaTI bhAvanA, athavA jAI ke phUla Adi dravyoM se tila taila Adi kI yA rAsAyanika dravyoM se bhAvanA denA - dravyabhAvanA hai| bhAvabhAvanA prazasta aura aprazasta ke bheda se do prakAra kI hai| prANivadha; mRSAvAda Adi yA krodhAdi kaSAyoM se kaluSita vicAra azubha bhAvanA, aprazastabhAvanA hai| prazastabhAvanA darzana, jJAna, cAritra, tapa, vairAgya Adi kI lInatA meM hotI hai| tIrthaMkaroM ke paMcakalyANakoM, unake guNoM tathA unake pravacanoM - dvAdazAMga gaNipiTakoM, yugapradhAna prAvacanika AcAryoM tathA atizaya RddhimAna evaM labdhimAna, caturdaza pUrvadhara, kevalajJAna-avadhi-manaparyAyajJAna sampanna munivaroM ke darzana, upadeza-zravaNa, guNotkIrtana, stavana Adi darzanabhAvanA ke rUpa haiM / inase darzana-vizuddhi hotI hai| jIva, ajIva, puNya-pApa, bandha-mokSa, bandhana-mukti, bandha, bandha-hetu, bandhaphala, nirjarA, tattvoM kA jJAna svayaM karanA, gurukulavAsa karake Agama kA svAdhyAya karanA, dUsaroM ko vAcanA denA, jinendra pravacana Adi para anuzIlana karanA jJAnabhAvanA ke antargata hai| merA jJAna viziSTatara ho, isa Azaya se prasaMgopAtta jJAna kA abhyAsa nirantara kare, isa prakAra jJAnavRddhi ke lie prayatna karanA bhI jJAnabhAvanA hai| . 1. bhAvaNA jogasuddhappA jale nAvA vva aahiyaa| -sUtrakRtAMga 1/15/5 Page #386 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pandrahavAM adhyayana : prAthamika 0 0 000 ahiMsAdi pAMca mahAvrata, pAMca samiti, tIna gupti, dazavidha zramaNadharma, AcAra, niyamopaniyama Adi kI bhAvanA karanA cAritrabhAvanA hai| "maiM kisa nivigaI Adi tapa ke AcaraNa se apane divasa ko saphala banAU~, kauna-sA tapa karane meM maiM samartha hU~?" tathA tapa ke lie dravya kSetrAdi kA vicAra karanA tapobhAvanA hai| sAMsArika sukha ke prati viraktirUpa bhAvanA vairAgyabhAvanA hai| karmabandhajanaka madyAdi aSTavidha pramAda kA AcaraNa na karanA apramAdabhAvanA hai| ekAgrabhAvanA--ekamAtra Atma-svabhAva meM hI lIna honaa| isI taraha anityAdi 12 bhAvanAe~ bhI haiN| yoM aneka bhAvanAoM kA abhyAsa karanA 'bhAvanA' ke antargata hai| bhAvanA adhyayana ke pUrvArddha meM darzanabhAvanA ke sandarbha meM AcAra-pravacanakartA AsannopakArI bhagavAn mahAvIra kA jIvana nirUpita hai| uttarArddha meM cAritrabhAvanA ke sandarbha meM pAMca mahAvrata evaM unake paripAlana-parizodhanArtha 25 bhAvanAoM kA varNana hai|' 1. (ka) AcArAMga niyukti gA0 327 se 341 taka (kha) AcA0 vRtti patrAMka 418-419 Page #387 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 362 AcArAMga sUtra-dvitIya zrutaskandha // taiyA cuulaa|| paNNarasamaM ajjhayaNaM 'bhAvaNA' bhAvanAH pandrahavA~ adhyayana bhagavAn ke paMca kalyANaka nakSatra 733. teNaM kAleNaM teNaM samaeNaM samaNe bhagavaM mahAvIraM paMcahatthuttare yAvi hotthAhatthuttarAhiM cute caittA gabbhaM vakaMte, hatthuttarAhiM gabbhAto gabbhaM sAharite, hatthuttarAhiM jAte, hatyuttarAhiM savvatosavvattAe muMDe bhavittA agArAto aNagAriyaM pavvaite, hatthuttarAhiM kasiNe paDipuNNe avvAghAte nirAvaraNe aNaMte 2 aNuttare kevalavaraNANa-dasaNe samuppaNNe sAtiNA bhagavaM prinnivvute| ___ 733. usa kAla aura usa samaya meM zramaNa bhagavAn mahAvIra ke pAMca kalyANaka uttarAphAlgunI nakSatra meM hue| jaise ki- bhagavAn kA uttarAphAlgunI nakSatra meM devaloka se cyavana huA, cyava kara ve garbha meM utpanna hue| uttarAphAlgunI nakSatra meM garbha se garbhAntara meM saMharaNa kiye ge| uttarAphAlgunI nakSatra meM bhagavAn kA janma huaa| uttarAphAlgunI nakSatra meM hI saba ora se sarvathA (paripUrNa rUpa se) muNDita hokara AgAra (gRha) tyAga kara anagAra-dharma meM pravrajita hue| uttarAphAlgunI nakSatra meM bhagavAn ko sampUrNa, pratipUrNa, nirvyAghAta, nirAvaraNa, ananta aura anuttara pravara (zreSTha) kevalajJAna kevaladarzana samutpanna huaa| svAti nakSatra meM bhagavAn parinirvANa (mokSa) ko prApta hue| vivecana-bhagavAn mahAvIra ke garbha meM Ane se nirvANa taka ke nakSatra-prastuta sUtra meM zramaNa bhagavAn mahAvIra ke garbhAgamana se parinirvANa taka ke nakSatroM kA nirUpaNa kiyA gayA hai| isa sambandha meM AcAryoM ke do mata haiM-kucha AcArya garbhasaMharaNa ko kalyANaka meM nahIM mAnate, tadanusAra paMcakalyANaka isa prakAra banate haiM- 1. garbha, 2. janma, 3. dIkSA, 4. kevalajJAna aura 5. nirvANa / kintu kucha AcArya garbhasaMharaNa kriyA ko kalyANaka meM mAna kara prabhu ke 6 kalyANaka kI kalpanA karate haiN| 1. 'cute' ke badale 'cuo', cuto, cue Adi pAThAntara haiN| 2. 'savvao savvattAe' pATha kisI-kisI prati meM nahIM hai| 3. 'aNaMte' kisI kisI prati meM nahIM hai| 4. kalpasUtra kharataragacchIya mAnya ttiikaa| Page #388 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pandrahavAM adhyayana : sUtra 733 teNaM kAleNaM teNaM samaeNaM- usa duSama-suSamAdi kAla (caturtha ArA) tathA usa vivakSita viziSTa samaya (caturtha Are ke aMtima caraNa) meM, jisa samaya meM janmAdi amuka kalyANaka hue the| paMca hatthuttare- hasta (nakSatra) se uttara hastottara hai, arthAt-uttarAphAlgunI nakSatra / nakSatroM kI gaNanA karane se hastanakSatra jisake uttara meM (bAda meM) AtA hai, vaha nakSatra hastottara kahalAtA hai| yahA~ 'paMca-hatthuttare' mahAvIra kA vizeSaNa hai, jinake garbhAdhAna-saMharaNa-janma-dIkSA-kevalajJAnotpatti rUpa pA~ca kalyANaka hastottara meM hue haiM, isalie bhagavAn 'paMca hastottara' hue haiN| 1 'samaNe bhagavaM mahAvIre' kI vyAkhyA- bhagavAn mahAvIra ke ye tIna vizeSaNa mananIya haiN| 'samaNa' ke tIna rUpa hote haiM - zramaNa,zamana aura samana - 'sumns'| zramaNa kA artha kramazaH kSINakAya, Atma-sAdhanA ke liye svayaMzramI aura tapasyA se khinna- tapasvI zramaNa kahalAtA hai| kaSAyoM ko zamana karane vAlA zamana, tathA sabako AtmaupamyadRSTi se dekhane vAlA samana aura rAga dveSa rahita madhyasthavRtti vAlA sumanasyA samanaskahalAtA hai, jisakA citta sadA kalyANakArI cintana meM lagA rahatA ho, vaha bhI samanas yA sumanas kahalAtA hai| 3 / bhagavAn kA artha hai--jisameM samagra aizvarya, rUpa, dharma, yaza, zrI, aura prayatna ye 6 bhaga hoM / bauddha graMthoM ke anusAra bhagavAn-zabda kI vyutpatti yoM hai- jisake rAga, dveSa, moha evaM Azrava bhagna-naSTa ho gae haiM, vaha bhagavAn hai| mahAvIra-yaza aura guNoM meM mahAn vIra hone se bhagavAn mahAvIra khlaae| kaSAyAdi zatruoM ko jItane ke kAraNa bhagavAn mahAvikrAnta mahAvIra khlaae| bhayaMkara bhaya-bhairava tathA acelakatA Adi kaThora tathA ghorAtighora pariSahoM ko dRr3hatApUrvaka sahane ke kAraNa devoM ne unakA nAma mahAvIra rkhaa|5 1. AcArAMga vRtti patrAMka 425 2. (ka) AcArAMga vRtti patrAMka 425 (kha) kalpasUtra A0 pRthvIcandra TippaNa sU0 2 pR0 1 3. (ka) dazavakAlika niyukti gA0 154, 155, 156 'samaNa' zabda kI vyaakhyaa| (kha) anuyogadvAra 129-131' (ga) 'saha manasA zobhanena, nidAna-pariNAma-lakSaNa-pAparahitena cetasA vartate iti sumnsH| - sthAnAMga 4/4/363 TIkA (gha) 'zrAmyate tapasA khidyata iti kRtvA shrmnnH|' -sUtra kR01/16/1 TIkA (Ga) 'zrAmyantIti zramaNAH tpsyntiityrthH|' -dazavai hAri0 TIkA patra 68 4. (a) 'aizvaryasya samagrasya dharmasya yazasaH shriyH|' - dazavai cUrNi. (A) bhAggarAgo bhaggadoso bhaggamoho anaasvo| bhaggAsapApako dhammo bhagavA tena vccti|| -visuddhimaggo 7 / 56 5. (ka) mahaMto yasoguNehi vIrotti mhaaviiro|' -dazavai0 jinadAsa cUrNi pR. 132 Page #389 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 364 AcArAMga sUtra - dvitIya zrutaskandha bhagavAn kA garbhAvataraNa 734. samaNe bhagavaM mahAvIre imAe osappiNIe susamasusamAe samAe vItikaMtAe, susamAe samAe vItikaMtAe, susamadusamAe samAe vItikaMtAe, dusamasusamAe samAe bahuvItikaMtAe, paNNattarIe vAsehiM mAsehiM ya addhaNavama sesahiM, je se gimhANaM cautthe mAse aTThame pakkhe AsADhasuddhe tassa NaM AsADhasuddhassa chaTThIpakkheNaM hatthuttarAhiM NakkhatteNaM jogovagateNaM', mahAvijayasiddhatthapupphuttaravarapuMDarIyadisAsovatthiyamavaddhamANAto mahAvimANAo vIsaM sAgarovamAI AuyaM pAlaittA AukkhaeNaM bhavakkhaeNaM ThitikkhaeNaM cute, caittA iha khalu jaMbuddIve NaM dIve bhArahe vAse dAhiNaDDabharahe dAhiNamAhaNakuMDapurasaMNivesaMsi usabhadattassa mAhaNassa koDAlasagottassa devANaMdAe, mahANIe jAlaMdharAyaNasagottAe sIhabbhavabhUteNaM appANeNaM kucchisi gabbhaM vkte| samaNe bhagavaM mahAvIre tiNNANovagate yAvi hotthA, caissAmi tti jANati, cue mi tti jANai, cayamANe Na jANati, suhume NaM se kAle pnnnnte| 734. zramaNa bhagavAn mahAvIra ne isa avasarpiNI kAla ke suSama -suSama nAmaka Araka, suSama Araka aura suSama-duSama Araka ke vyatIta hone para tathA duSama-suSama nAmaka Araka ke adhikAMza vyatIta ho jAne para aura jaba kevala 75 varSa sADhe ATha mAha zeSa raha gae the, taba: grISma Rta ke cauthe mAsa, AThaveM pakSa, ASAr3ha zuklA SaSThI kI rAtri ko ; uttarAphAlgunI nakSatra ke sAtha candramA kA yoga hone para mahAvijayasiddhArtha puSpottaravara puNDarIka, diksvastika, varddhamAna mahAvimAna se bIsa sAgaropama kI Ayu pUrNa karake devAyu, devabhava aura devasthiti ko samApta karake vahA~ se cyavana kiyaa| cyavana karake isa jambUdvIpa meM bhAratavarSa ke dakSiNArddha, bhArata ke dakSiNa-brAhmaNakuNDapura (kha)zUravIra vikrAnto iti kaSAyAdi zatru jayAnmahAvikrAnto mhaaviirH| -dazavai0 hAri0 TIkA 0 137 (ga) "sahasaMmmuie samaNe bhImaM bhayabheravaM urAlaM acelayaM parIsahe sahatti kaTTa devehiM se nAmaM kayaM samaNe bhagavaM mhaaviire|" -AcA0 2/3/400 patra 385 (sU0743) (kha) tulanArtha dekheM- Ava0 cUrNi pR. 245 1. 'jogovagateNaM' ke badale pAThAntara hai--'jogmuvaagennN'| 2. isake badale pAThAntara hai-cayaM caittA iheva jaMbUddIve diive| 3. 'AuyaM' ke badale pAThAntara hai-'ahAuyaM' / artha hai-jitanA AyuSya thA, utanA pAla kr| 4. 'tiNNANovagate' ke badale pAThAntara hai-'tiNANovagate' artha samAna hai| 5. 'cayamANe Na jANati' isakA vizleSaNa karate hue cUrNikAra kahate haiM-'tinni, nANA, ekasamai uvajogo Natthi, teNa Na yANai cymaanno|' (pR. 260) arthAt mahAvIra meM tIna jJAna the, eka samaya (cyavana kAla ke samaya) meM upayoga nahIM lagatA, isalie cyavana karate hue ve nahIM jAnate the| Page #390 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pandrahavAM adhyayana : sUtra 734 365 sanniveza meM kuDAlagotrIya RSabhadatta brAhmaNa kI jAlaMdhara gotrIyA devAnandA nAma kI brAhmaNI kI kukSi meM siMha kI taraha garbha meM avatarita hue / zramaNa bhagavAn mahAvIra (usa samaya) tIna jJAna ( matijJAna, zrutajJAna aura avadhijJAna) se yukta the| ve yaha jAnate the ki maiM svarga se cyava kara manuSyaloka meM jaauuNgaa| maiM vahA~ se cyava kara garbha meM AyA hU~, parantu ve cyavanasamaya ko nahIM jAnate the, kyoMki vaha kAla atyanta sUkSma hotA hai / vivecana- devAnandA brAhmaNI ke garbha meM bhagavAn kA avataraNa - sUtra meM zAstrakAra ne mAtA ke garbha meM prabhu mahAvIra ke avataraNa kA varNana kiyA hai| isameM bha0 mahAvIra ke dvArA garbha meM avatarita hone ke samaya ke cAra sthitiyoM kA vizeSataH ullekha kiyA gayA hai - (1) usa samaya ke kAla, varSa, mAsa, pakSa, Rtu nakSatra, tithi Adi kA nirUpaNa, (2) kisa vimAna se, kisa vaimAnika devaloka se cyava kara garbha meM Ae ? (3) kisa brAhmaNa kI patnI, kisa nAma - gotravAlI mAtA ke garbha meM avatarita hue? (4) garbha meM avatarita hone se pUrva, pazcAt evaM avatarita hote samaya kI jJAta dazA kA varNana / "imAe AsappiNIe "bahuvItikaMtAe" jaina zAstroM meM kAlacakra kA varNana AtA hai| pratyeka kAlacakra bIsa (20) koTAkoTI sAgaropama parimita hotA hai / isake do vibhAga haiMavasarpiNI aura utsarpiNI / avasarpiNI kAla - cakrArdha meM 10 koTAkoTI sAgaropama taka samasta padArthoM ke varNAdi evaM sukha kA uttarottara kramazaH hrAsa hotA jAtA hai| ataH yaha hrAsakAla mAnA jAtA hai| isI taraha utsarpiNI kAla - cakrArdha meM 10 koTAkoTI sAgaropama taka samasta padArthoM ke varNAdi evaM sukha kI uttarottara kramazaH vRddhi ho jAtI hai / ata: yaha utkrAnti kAla mAnA jAtA hai| . pratyeka kAlacakrArddha meM 6-6 Araka ( Are ) hote haiM / avasarpiNIkAla ke 6 Araka isa prakAra haiM- (1) suSama- suSama, (2) suSama, (3) suSama-duSama, (4) duSama- suSama, (5) duSama aura (6) dussm-dussm| yaha kramazaH (1) cAra koTAkoTI sAgaropama, (2) tIna koTA0 (3) do koTA 0 (4) 42 hajAra varSa kama eka koTAkoTI, (5) 21 hajAra varSa, aura (6) 21 hajAra varSa parimita kAla kA hotA hai| avasarpiNI kAla kA chaThA ArA samApta hote hI utsarpiNI kA kAla prArambha ho jAtA hai / isake 6 Are isa prakAra haiM. :- 1. duSama-duSama, 2. duSama, 3. duSama- suSama, 4. suSama-duSama, 5. suSama aura 6. suSama - suSama / prastuta meM avasarpiNI kAla ke kramazaH 3 Are samApta hone para, caturtha Araka kA prAyaH bhAga samApta ho cukA thA, usameM sirpha 75 varSa, 8 // mahIne zeSa raha gae the, tabhI mahAvIra bhagavAn * garbha meM avatarita hue the / .... 1. AcA0 vRtti patrAMka 425 ke AdhAra para 2. kalpasUtra (paM. devendramuni sampAdita ) pR. 24, 25, 26 Page #391 -------------------------------------------------------------------------- ________________ (366 AcArAMga sUtra - dvitIya zrutaskandha devAnandA kA garbha - sAharaNa 735. tato NaM samaNe bhagavaM mahAvIre' aNukaMpaeNaM deveNaM 'jIyameyaM' ti kaTTu je se vAsANaM tacce mAse paMcame pakkhe Asoyabahule tassa NaM Asoyabahulassa terasIpakkheNaM hatthuttarAhiM nakkhateNaM jogovagateNaM bAsItIhiM rAtiMdiehiM vItikaMtehiM tesItimmasa' rAtiMdiyassa pariyAe vaTTamANe dANimAhaNakuMDapurasaMnivesAto uttarakhattiyakuMDapurasaMnivesaMsi NAtANaM khattiyANaM siddhatthassa khattiyassa kAsavagottassa tisalAe' khattiyANIe vAsiTThasagottAe asubhANaM poggalANaM avahAraM karettA subhANaM poggalANaM pakkhevaM karettA kucchisi gabdhaM sAharati, je viya tisalAe khattiyANIe kucchisi gabbhe taM piya ya dAhiNamAhaNakuMDapurasaMnivesaMsi usabhadattassa mAhaNassa koDAlasagottassa devANaMdAe mAhaNI jAlaMdharAyaNasagottAe kucchisi sAharati / samaNe bhagavaM mahAvIre tiNNANovagate yAvi hotthA, sAharijjissamAmi tti jANati, sAharite mi tti jANati, sAharijjamANe vi jANati samaNAuso ! 735. devAnandA brAhmaNI ke garbha meM Ane ke bAda zramaNa bhagavAn mahAvIra ke hita aura anukampA se prerita hokara 'yaha jIta AcAra hai', yaha kahakara varSAkAla ke tIsare mAsa, paMcama pakSa arthAt - Azvina kRSNa trayodazI ke dina uttarAphAlgunI nakSatra ke sAtha candramA kA yoga hone para, 82 vIM rAtridina ke vyatIta hone aura 83 veM dina kI rAta ko dakSiNa brAhmaNakuNDapura sanniveza se uttara kSatriyakuNDapura 1. isa sambandha meM kalpasUtra meM vistRta pATha hai-jaM rayaNi ca samaNe bhagavaM mahAvIre... gabbhattAe vakkate taM rayappa ca NaM sA devANaMdA.. coddasa mahAsumiNe pAsittANaM paDibuddhA // 4 // - teNaM kAleNaM teNaM samaeNaM samaNe" hiyANukaMpaNaM deveNaM hariNegamesiNA tisalAe khattiyANIe avvAbAhaM avvAbAheNaM kucchisi sAharie // 30 // - kalpasUtra sUtra 4 se 30 taka mUla (devendramuni) pR. 41 se 76 2. 'aNukaMpaeNaM' ke badale 'hiyAaNukaMpaeNaM' / isakI vyAkhyA karate hue cUrNikAra kahate haiM-hitANu kaMpitaM appaNo sakkassaya, aNukaMpao titthagarassa aduvittae ti / 'hitANukaMpitta- zakrendra kA apanA hita, athavA tIrthaMkara ke prati anukampA se prerita / 3. 'Asoyabahule' ke badale pAThAntara hai-'assoyabahule' / artha samAna hai| 4. 'tesItimassa ' ke badale pAThAntara haiM-tesIti rAI, 'tesIrAI' tesIyamassa / ' 5. 'tisalAe' ke badale pAThAntara hai- tisilAe / 6. 'sAharitemi tti jANati, sAharijjamANe vi jANati' ke badale pAThAntara hai - sAharijjamANe na jANati, sAhariemi tti jANai / ' kalpasUtra meM bhI aisA pATha milatA hai- 'sAharijamANe no jANai sAhariema tti jANai / ' isake TIkAkAra AcArya pRthvIcandra ne 'tinnANovagae sAharijjissAmi' ityAdi 'cyavanavad jJeyam' likhA hai, parantu cyavana aura saMharaNa meM bahuta antara hai| cyavana svataH hotA hai aura saMharaNa para kRt| cyavana eka samaya meM ho sakatA hai, kintu saMharaNa meM asaMkhyAta samaya lagate haiN| isa dRSTi se bhI AcArAMga kA pATha hI adhika tarkasaMgata aura Agamasiddha hai, kyoMki saMharaNa meM asaMkhyAta samaya lagate haiM, ataH avadhijJAnI use jAna sakatA hai| prastuta sUtra meM yaha bhUla kaba aura kaise huI, yaha vidvAnoM ke lie anveSaNa kA viSaya hai / 1 - saM. Page #392 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pandrahavAM adhyayana : sUtra 735 sanniveza meM (Akara vahA~ devAnandA brAhmaNI kI kukSi se garbha ko lekara) jJAtavaMzIya kSatriyoM meM prasiddha kAzyapagotrIya siddhArtha rAjA kI vAziSThagotrIya patnI trizalA (kSatriyANI) mahArAnI ke azubha pudgaloM ko haTA kara unake sthAna para zubha pudgaloM kA prekSapaNa karake usakI kukSi meM usa garbha ko sthApita kiyA aura trizalA kSatriyANI kI kukSi meM jo garbha thA, use lekara dakSiNa brAhmaNa kuNDapura sanniveza meM kuDAla gotrIya RSabhadatta brAhmaNa kI jAlaMdhara gotrIyA devAnandA brAhmaNI kI kukSi meM sthApita kiyaa| ___ AyuSman zramaNo! zramaNa bhagavAn mahAvIra garbhAvAsa meM tIna jJAna (mati-zruta-avadhi) se yukta the| maiM isa sthAna se saMharaNa kiyA jAU~gA', yaha ve jAnate the, maiM saMhRta kiyA jA cukA hU~', yaha bhI ve jAnate the aura yaha bhI ve jAnate the ki 'merA saMharaNa ho rahA hai'| vivecana-garbha kI adalA-badalI-prastuta sUtra meM bhagavAn mahAvIra ke garbha ko devAnandA brAhmaNI kI kukSi se nikAla kara trizalA kSatriyANI kI kukSi meM rakhane aura trizalA mahArAnI ke kukSistha garbha ko devAnandA brAhmaNI kI kukSi meM sthApita karane kA varNana hai| kalpasUtra meM isakA vistArapUrvaka varNana hai-devAnandA ke svapnadarzana, svapna-phala-zravaNa harSAviSkaraNa, idhara zakrendra kA cintana , bhagavAn kI stuti, isa Azcaryajanaka ghaTanA para punaH cintana evaM kartavya vicAra, haraNaigameSIdeva kA AhvAna, indra dvArA Adeza, hariNaigameSI deva dvArA garbha kI adalA-badalI taka kA varNana vistAra ke sAtha hai, yahA~ use ati saMkSepa meM diyA gayA hai| garbhApaharaNa kI ghaTanA : zaMkA samAdhAna-tIrthaMkaroM ke garbha kA apaharaNa nahIM hotA, isa dRSTi se digambara paramparA isa ghaTanA ko mAnya nahIM karatI, kintu zvetAmbara paramparA ise eka AzcaryabhUta evaM sambhAvita ghaTanA mAnatI hai| AcArAMga meM hI nahIM, sthAnAMga, samavAyAMga Avazyakaniyukti evaM kalpasUtra prabhRti meM spaSTa varNana hai ki zramaNa bhagavAn mahAvIra 82 rAtri vyatIta ho jAne para, eka garbha se dUsare garbha meM le jAe gye| bhagavatI sUtra meM bhagavAn mahAvIra ne gaNadhara gautama svAmI se devAnandA brAhmaNI ke sambandha meM spaSTa ullekha kiyA hai-'gautama! devAnandA brAhmaNI merI mAtA hai|' vaidika paramparA ke mUrdhanya purANa zrImad bhAgavata meM bhI garbhaparivartana vidhi kA ullekha hai ki kaMsa jaba vasudeva kI santAnoM ko samApta kara detA thA, taba vizvAtmA yogamAyA ko Adeza detA hai, ki devakI kA garbha rohiNI ke udara meM rkhe| vizvAtmA ke Adeza-nirdeza se yogamAyA devakI 1. dekheM kalpasUtra mUla (saM. devendra muni) 2. (ka) samavAyAMga 82 patra, 83/2 (kha) sthAnAMga sthA0 5 patra 307 (ga) Avazyaka niyukti pR080-83 (gha) 'goyamA! devANaMdA mAhaNI mama ammgaa|'- bhagavatI zataka 5 u.33 pR. 259 Page #393 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 368 AcArAMga sUtra dvitIya zrutaskandha - garbha rohiNI ke garbha meM rakha detI hai| taba puravAsI loga atyaMta du:kha ke sAtha kahane lage'hAya ! becArI devakI kA garbha naSTa 'gyaa|' 1 vaijJAnikoM ne bhI parIkSaNa karake garbha-parivartana ko saMbhava mAnA hai| gujarAta varnAkyUlara sosAiTI dvArA prakAzita jIva vijJAna ( pR0 43) meM isa ghaTanA ko pramANita karane vAlA eka varNana diyA gayA hai - eka amerakina DaoNkTara ko eka garbhavatI bhATiyA mahilA kA oNparezana karanA thaa| DaoNkTara ne eka garbhiNI bakarI kA peTa cIra kara usake peTa kA baccA eka vidyuta saMcAlita Dibbe meM rakha diyA aura usa strI ke peTa kA baccA bakarI ke peTa meN| oNparezana kara cukane ke bAda DaoNkTara ne strI kA baccA strI ke peTa meM aura bakarI kA baccA bakarI ke peTa meM rakha diyaa| kAlAntara meM strI aura bakarI jina baccoM ko janma diyA, ve svastha evaM svAbhAvika rahe / 2 bhagavAn mahAvIra kA janma 736. teNaM kAleNaM teNaM samaeNaM tisilA khattiyANI aha aNNadA kadAyI NavaNhaM mAsANaM bahupaDipuNNANaM addhaTTamANaM rAiMdiyANaM vItikaMtANa je se gimhANaM paDhame mAse docce pakkhe cetasuddhe tassa NaM cettasuddhassa terasIpakkhaNaM hatthuttarAhiM NakkhatteNa jogovagateNaM samaNaM bhagavaM mahAvIraM aroyA aroyaM pasUtA / 737. jaM NaM rAtiM tisilA khattiyANI samaNaM bhagavaM mahAvIraM aroyA aroyaM pasUtA taM 3 rAI bhavaNavati - vANamaMtara - jotisiya-vimANavAsidevehiM ya devIhiM ya ovayaMtehiM ya uppayaMtehiM yaM saMpayetehiM ya ege mahaM divve devujjote devasaMNivAte' devakahakkahae, uppiMjalagabhUte yAvi hotthA / 738. jaM NaM rayaNi tisilA khattiyANI samaNaM bhag2avaM mahAvIraM AroyA aroyaM pasUtA + taM NaM rayaNi bahave devAya devIo ya egaM mahaM amayavAsaM ca gaMdhavAsaM caM cuNNavAsaM caM pupphavAsaM ca hiraNNavAsaM ca rayaNavAsaM ca vAsiMsu / 739. jaM NaM rayaNiM tisilA khattiyANI samaNaM bhagavaM mahAvIraM 'arogA arogaM pasUtA taM NaM yaNiM bhavaNavati-vANamaMtara - jotisiya-vimANavAsiNo devA ya devIo ya samaNassa bhagavato mahAvIrassa kotugabhUikammAI titthagarAbhiseyaM ca kariMsu / 1. garbhe praNIte devakyA rohiNIM yoganidrayA / aho vitrasito garbha iti paurA vicukruzaH // 15 // - bhAgavata0 skaMdha 10 pR. 122-123 2. kalpasUtra (devendra muni sampadita) meM varNita ghaTanA / 3. tulanA karie -- sA NaM rayaNI bahuhiM devehiM yA devIhiM ya uvayaMtehi ya uppayaMtehi ya uppiMjalamANabhUyA / kahakahabhUyA yAvi hotthA / -- kalpasUtra sUtra 94 4. 'devasaMNivAte' ke badale pATha hai-- devasaMNivAteNa, 'desaMNivAteNa te deva / ' 5. 'pasUtA' ke badale 'pasutA' aura 'pasuttA' pAThAntara haiN| Page #394 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pandrahavAM adhyayana : sUtra 736-739 369 736. usa kAla aura usa samaya meM trizalA kSatriyANI ne anyadA kisI samaya nau mAsa sAr3he sAta ahorAtra prAyaH pUrNa vyatIta hone para grISma Rtu ke prathama mAsa ke dvitIya pakSa meM arthAt caitra zuklA trayodazI ke dina uttarAphAlgunI nakSatra ke sAtha candramA kA yoga hone para sukhapUrvaka (zramaNa bhagavAn mahAvIra ko) janma diyaa| 737. jisa rAtri ko trizalA kSatriyANI ne sukhapUrvaka (zramaNa bhagavAn mahAvIra ko ) janma diyA, usa rAtri meM bhavanapati, vANavyantara, jyotiSka aura vaimAnika devoM aura deviyoM ke svarga se Ane aura merUparvata para jAne-yoM Upara-nIce AvAgamana se eka mahAn divya devodyota ho gayA, devoM ke ekatra hone se loka meM eka halacala maca gaI, devoM ke paraspara hAsa parihAsa (kahakahoM) ke kAraNa sarvatra kalakalanAda vyApta ho gyaa| 738. jisa rAtri trizalA kSatriyANI ne svastha zramaNa bhagavAn mahAvIra ko sukhapUrvaka janma diyA, usa rAtri meM bahuta se devoM aura deviyoM ne eka bar3I bhArI amRtavarSA, sugandhita padArthoM kI vRSTi aura suvAsita cUrNa, puSpa, cAMdI aura sone kI vRSTi kii| 739. jisa rAtri meM trizalA kSatriyANI ne Arogyasampanna zramaNa bhagavAna mahAvIra ko sukhapUrvaka janma diyA, usa rAtri meM bhavanapati, vANavyantara, jyotiSka aura vaimAnika devoM aura deviyoM ne zramaNa bhagavAn mahAvIra kA kautukamaMgala, zucikarma tathA tIrthaMkarAbhiSeka kiyaa| vivecana- bhagavAn mahAvIra kA janma- sUtra 736 se 739 taka cAra sUtroM meM bhagavAn mahAvIra kA janma, janma ke prabhAva se sarvatra mahAprakAza evaM Ananda kA saMcAra devoM dvArA vividha padArthoM kI vaSTi devoM dvArA janmAbhiSeka Adi varNana hai| bhagavAn mahAvIra ke janma ke samaya kevala kSatriyakuNDapura hI nahIM, parantu kSaNa bhara ke lie sAre jagat meM prakAza phaila gyaa| bAda meM unake upadeza aura jJAna se kevala manuSya loka hI nahIM, tInoM loka prakAzamAna ho gae haiN| sthanAMgasUtra meM batAyA gayA hai ki tIrthaMkaroM ke janma, dIkSA evaM kevalajJAnotpatti ke samaya meM tInoM lokoM meM apUrva udyota hotA hai| 1 vastuta: tIrthaMkara bhagavAn kA isa bhUmaNDala para janma dhAraNa karanA dharma, jJAna aura adhyAtma ke mahAprakAza kA sAkSAt avataraNa sArA hI saMsAra, yahA~ taka ki nArakIya jIva bhI kSaNa bhara ke lie anirvacanIya Ananda va ullAsa kA anubhava karate haiN| janma se pUrva trizalA mahArAnI ke svapnoM kA tathA garbha paripAlana garbha meM saMcAlana baMda ho jAne se ArtadhyAna, bha0 mahAvIra dvArA mAtRbhakti sUcaka pratijJA, jRmbhaka devoM dvArA nidhAnoM kA siddhArtha 1. (ka) 'logassa ujjayogare dhammatitthayare jinne|' -caturviMzatistava pATha Avazyaka sUtra (kha) 'tihiM ThANehiM logujjoe siyA, taMjahA-arahaMtehiM jAyamANehiM, arahaMtesu pavvayamANesu, arahaMtANaM nnaannuuppaaymhimaasu|' --sthAnAMga sthA.3 Page #395 -------------------------------------------------------------------------- ________________ | 370 AcArAMga sUtra - dvitIya zrutaskandha rAjA ke bhavana meM saMgraha , hiraNyAdi meM vRddhi ke kAraNa mAtA pitA dvArA varddhamAna nAma rakhane kA vicAra, siddhArtha dvArA harSavaza pAritoSika, prItibhoja Adi vistRta varNana kalpasUtra meM dekhanA caahie| yahA~ saMkSepa meM mukhya bAteM kaha dI gaI haiN| 1 bhagavAn kA nAmakaraNa 740. jato NaM pabhiti bhagavaM mahAvIre tisilAe khattiyANIe kucchiMsi gabbhaM AhUte tato NaM pabhiti taM kulaM vipuleNaM hiraNNeNaM suvaNNeNaM dhaNeNaM dhaNNeNaM mANikkeNaM mottieNaM saMkha-sila-ppavAleNaM atIva atIva privti| tato NaM samaNassa bhagavao mahAvIrassa ammApiyaro eyamaTuM jANittA 4 NivvattadasAhaMsi 5 vokaMtaMsi sucibhUtaMsi vipulaM asaNa-pANa-khAima-sAimaM uvkkhddaaveNti| vipulaM asaNa- pANa-khAima-sAimaM uvakkakhaDAvettA mitta-NAti-sayaNa-saMbaMdhivaggaM uvanimaMtettA bahave samaNa- mAhaNa-kivaNa-vaNImaga bhicchuDaga paMDaragAINa vicchau~ti, viggoveMti, vissANeti, dAyAresuNaM dANaM pjaabhaaeNti| vicchaDDittA, viggovittA, vissANittA, dAyAresuNaM dANaM pajjAbhAittA mitta-NAi-sayaNa-saMbaMdhivaggaM bhuNjaaveti| mitta-NAti-sayaNa-saMbaMdhivaggaM bhuMjAvittA, mitta-NAti-sayaNa-saMbaMdhivaggeNa imeyArUvaM NAmadhenaM kAraveMti11 - jato NaM pabhiti ime kumAre tisalAe khattiyANIe kucchisi gabbhe 1. kalpasUtra mUlapATha pR080 se 138 tk| 2. yahA~ kisI-kisI prati meM 'hiraNNeNaM' pATha nahIM hai| 3. 'dhaNeNaM' ke badale pAThAntara hai--'dhaNNeNaM'-dhAnya se| 4. 'jANittA' ke badale--'jANiyA' pAThAntara hai| 5. 'NivvattadasAhaMsi' ke badale kalpasUtra meM pATha hai- ekkArasame divase bIikvaMte nivvatie asUtijAtaka kammakaraNe sampatte baarsaahdivse| gyArahavA~ dina vyatIta hone para asUti (azuci) jAtakakarma se nivRta hone para bArahavA~ dina Ane pr| 6. 'bhicchuDaMga-paMDaragAINa' se milatA julatA jJAtAdharmakathAMga ke pandrahaveM adhyayana meM samAgata pATha-cArae vA "bhicchaMDe vA paMDaraMge vaa-hai| usakI TIkA meM abhayadevasUri ne artha kiyA hai-'carako dhaattibhikssaacrH| bhikSANDo bhikSAbhojI sugatazAsanasya ityanne, pANDurAgaH shaivH| arthAt -caraka saMnyAsiyoM kA jhuMDavizeSa, yUthabaMdha ghUmakara bhikSATana karane vAle bhikSuoM kI eka jAti / bhikSANDa-bhikSAbhojI, kaI AcArya kahate haiM-'bauddha zAsana ke bhikSu haiM / pANDarAgazaiva bhikssu|" 6. 'vicchaDDeti' ke badale pAThAntara haiM- 'vicchaDeMti', 'vicchddei'| 8. 'dAyAresu NaM pajabhAeMti' kA samAnArthaka pATha kalpasUtra meM milatA hai-'dANaM dAyArehiM pribhaaettaa|' 9. 'vissANittA' ke badale pAThAntara hai| vissaanniyaa|' 10. 'NaM dANaM pajjAbhAittA' ke badale pAThAntara haiM- 'NaM pajjAbhAittA', 'NaM dANaM pajjAbhAittA' 'NaM dAyaM pjaabhaaittaa|' 11. 'kAraveMti' ke badale pAThAntara haiM-kAraveti, kreNti| Page #396 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pandrahavAM adhyayana : sUtra 740 371 AhUte tato NaM pabhitiM imaM kulaM vipuleNaM hiraNNeNaM suvaNNeNaM dhaNeNaM dhaNNeNaM mANikkeNaM mottieNaM saMkha- sila-ppavAleNaM atIva atIva parivaDDati, to hou NaM kumAre vddhmaanne| 740. jaba se zramaNa bhagavAn mahAvIra trizalA kSatriyANI kI kukSi meM garbharUpa meM Ae, tabhI se usa kula meM pracura mAtrA meM cA~dI, sonA, dhana, dhAnya, mANikya, motI, zaMkha, zilA aura pravAla (mUMgA) Adi kI atyaMta abhivRddhi hone lgii| tatpazcAt zramaNa bhagavAn mahAvIra ke mAtA-pitA ne yaha bAta jAnakara bhagavAn mahAvIra ke janma ke dasa dina vyatIta ho jAne ke bAda gyArahaveM dina azuci nivAraNa karake zucIbhUta hokara, pracura mAtrA meM azana, pAna, khAdya aura svAdya padArtha bnvaae| caturvidha AhAra taiyAra ho jAne para unhoMne, apane mitra, jJAti, svajana aura sambandhi-varga ko AmaMtrita kiyaa| isake pazcAt unhoMne bahuta se zAkya Adi zramaNoM, brAhmaNoM, daridroM, bhikSAcaroM, bhikSAbhojI, zarIra para bhasma ramAkara bhikSA mAMgane vAloM Adi ko bhI bhojana karAyA, unake lie bhojana surakSita rakhAyA, kaI logoM ko bhojana diyA, yAcakoM meM dAna bA~TA / isa prakAra zAkyAdi bhikSAjIviyoM ko bhojanAdi kA vitaraNa karavA kara apane mitra, jJAti, svajana, sambandhijana Adi ko bhojana kraayaa| unheM bhojana karAne ke pazcAt . unake samakSa nAmakaraNa ke sambandha meM isa prakAra kahA- jisa dina se yaha bAlaka trizalAdevI kI kukSi meM garbha rUpa meM AyA, usI dina se hamAre kula meM pracura mAtrA meM cA~dI, sonA, dhana, dhAnya, mANika, motI, zaMkha, zilA, pravAla (mUMgA) Adi padArthoM kI atIva abhivRddhi ho rahI hai| ataH isa kumAra kA guNa-sampanna nAma 'varddhamAna' ho, arthAt isakA nAma varddhamAna rakkhA jAtA hai| vivecana-- bhagavAn kA guNa-niSpanna nAmakaraNa-- prastuta sUtra meM bhagavAn kA 'varddhamAna' nAma rakhane kA kAraNa batAyA gayA hai| rAjA siddhArtha evaM mahArAnI trizalA donoM apane sabhI iSTa svajana-parijana-mitroM tathA zvasura pakSa ke sabhI sage-sambandhiyoM ko bhojana ke lie AmaMtrita karate haiM, sAtha hI samasta prakAra ke bhikSAjIviyoM ko bhI bhojana dete haiM, usake pazcAt sabake samakSa apanA mantavya prakaTa karate haiM aura 'varddhamAna' nAma rakhane kA prabala kAraNa bhI batAte haiN| ina sabase pratIta hotA hai ki prAcInakAla meM prAyaH sabhI sampanna varga ke loga apane zizu kA nAmakaraNa samArohapUrvaka karate the aura prAyaH usake kisI na kisI guNa ko sUcita karane vAlA nAma rakhate the|2 bhagavAn kA saMvarddhana 741. tato NaM samaNe bhagavaM mahAvIre paMcadhAtiparivuDe, taMjahA-dhIradhAtIe, majaNa1. 'to houNaM kumAre vaddhamANe' kA samAnArthaka pATha kalpasUtra meM isa prakAra hai 'taM hou NaM kumAre vaddhamANe 2 naamennN|' 2. AcArAMga sUtra mUlapATha, vRtti patrAMka 425 Page #397 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 372 AcArAMga sUtra - dvitIya zrutaskandha dhAtIe, maMDAvaNadhAtIe, khellAvaNadhAtIe', aMkadhAtIe, aMkAto aMkaM sAharijamANe ramme maNikoTTimatale girikaMdarasamallINe va caMpayapAyave ahANupuvvIe sNvddddti| 741. janma ke bAda zramaNa bhagavAn mahAvIra kA lAlana-pAlana pAMca dhAya mAtAoM dvArA hone lgaa| jaise ki- 1. kSIradhAtrI-dUdha pilAne vAlI dhAya, 2. majjanadhAtrI snAna karAne vAlI dhAya, 3. maMDanadhAtrI vastrAbhUSaNa pahanAne vAlI dhAya, 4. krIr3AdhAtrI-krIr3A karAne vAlI dhAya, aura 5. aMkadhAtrI-goda meM khilAne vAlI dhaay| ve isa prakAra eka goda se dUsarI goda meM saMhata hote hue evaM maNimaNDita ramaNIya AMgana meM (khelate hue) parvatIya guphA meM sthita (AlIna) campaka vRkSa kI taraha kumAra varddhamAna kramazaH sukhapUrvaka bar3hane lge| yauvana evaM pANigrahaNa 742. tato NaM samaNe bhagavaM mahAvIre viNNAyapariNayae viNiyattabAlabhAve appussuyAI 5 urAlAI mANussagAI paMcalakkhaNAI kAmabhogAiM sadda-pharisa-rasa-rUva-gaMdhAiM pariyAremANe evaM cAe vihrti| ___ 742. usake pazcAt zramaNa bhagavAn mahAvIra bAlyAvasthA ko pAra kara yuvAvasthA meM praviSTa hue| unakA pariNaya (vivAha) sampanna huA aura ve manuSya sambandhI udAra zabda, rUpa, rasa, gaMdha aura sparza se yukta pAMca prakAra ke kAmabhogoM kA udAsInabhAva se upabhoga karate hue tyAgabhAvapUrvaka vicaraNa karane lge| __vivecana -yauvana aura vivAha prastuta sUtra meM bhagavAn mahAvIra kI yuvAvasthA ke jIvana kA citraNa hai| yahA~ tIna bAtoM kI ora mukhyatayA saMketa kiyA gayA hai-(1) yauvana meM praveza, 1. 'khellAvaNA' ke badale pAThAntara haiM-khelAvaNa, kheDDaNaNa, kheddnn| 2. 'girikaMdarasamallINe' ke badale pAThAntara haiM-girikaMdarasalINe, girikNdrssmlliige| jJAtAdharmakathAMga meM isI prakAra kA pATha milatA hai-'girikaMdaramallINe va caMpagapAyave' / vRttikAra ne artha kiyA hai'girikaMdaretti girinikujje AlIna va iva campakapAdapaH sukhaM sukhena vardhate smeti / arthAt-girikaMdara yAni girinikuMja meM AlIna-Azrita caMpakavRkSa kI taraha sukhapUrvaka bar3ha rahe the|' viNNaya pariNaya ke badale kalpasUtra 9-54-76 meM isI se milatA julatA pATha hai-se vi ya NaM dArae ummukkabAlabhAve 'vinnnnaayprinnymitte|' arthAt- vaha bAlaka bAlyabhAva se unmukta hokara pariNaya (praNaya) kA vizeSa rUpa se jJAtA ho gayA thaa| athavA-pariNaya (vivAha) vijJAta-samApta, sampanna ho cukA thaa| 4. 'viNiyatta' ke badale pAThAntara hai- 'viNiyitta' / artha hotA hai-vinivRtt| 5. 'appusuyAI' ke badale pAThAntara haiM--'appusuggAI', 'appusuttaaii','appussuttaaii'| artha prAyaH samAna hai| 6. 'evaM cAe' ke badale pAThAntara haiM-'umaMcAe', 'umaMcAte', 'umccaae'| artha samAna hai--tyAgabhAva se| Page #398 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pandrahavAM adhyayana : sUtra 743 373 (2) vivAha, (3) tyAgabhAva aura udAsInatA-pUrvaka paMcendriya-kAma-bhogoM kA upabhoga evaM unakA tyaag| digambara paramparA bha0 mahAvIra ko avivAhita mAnatI hai| digambara graMthoM meM unake lie 'kumAra' zabda kA prayoga huA hai, zvetAmbara paramparA meM bhI unake lie kumAra zabda prayukta huA hai| vahI saMbhavataH unheM avivAhita mAnane kI dhAraNA kA poSaka banA ho| 1 vastutaH 'kumAra' kA artha 'kuMArA' - avivAhita hI nahIM hotA, usakA artha rAjakumAra yuvarAja Adi bhI hotA hai, isI artha ko vyakta karane ke lie 'kumAravAsammi pavvaiyA' kahakara 'kumAra' zabda kA prayoga kiyA gayA hai| bhagavAn mahAvIra ke vivAha ke sambandha meM AcArAMga meM hI nahIM, kalpasUtra, Avazyakaniyukti, bhASya evaM cUrNi Adi prAcIna sAhitya meM paryApta pramANa milate bhagavAn ke pracalita tIna nAma 743. samaNe bhagavaM mahAvIre kAsavagotteNaM, tassa NaM ime tinni nAmadhejA evamAhijaMti, taMjahA-ammApiusaMtie vaddhamANe, sahasammuie samaNe, bhImaM5, bhayabheravaM urAlaM acelayaM parIsahe sahati tti kaTTa devehiM se NAmaM kayaM samaNe bhagavaM mhaaviire| 743. kAzyapagotrIya zramaNa bhagavAn mahAvIra ke ye tIna nAma isa prakAra kahe gae haiM(1) mAtA-pitA kA diyA huA nAma-varddhamAna, (2) samabhAva meM svAbhAvika sanmati hone ke kAraNa zramaNa, aura (3) kisI prakAra kA bhayaMkara bhaya-bhairava utpanna hone para bhI avicala rahane tathA acelaka rahakara vibhinna parISahoM ko samabhAvapUrvaka (udAra hokara) sahane ke kAraNa devoM ne unakA nAma rakhA-'zramaNa bhagavAn mhaaviir'| 1. (ka) padmapurANa 30/67 (kha) harivaMza purANa 10/214 bhA0 2 2. (ka) kumAro yuvarAje'zvavAhake'- zabdaratna samanvaya koSa pR. 268 (kha) 'pAia-sadda-mahaNNavo' pR0 253 (ga) amarakoSa kANDa 1, nATyavarga zloka 12 (gha) ApTekRta saMskRta igliza DikzanarI pR0 363 3. (ka) Avazyaka niyukti pR039 gA0 222 4. kalpasUtra meM 'bhImaM bhayabhairavaM' Adi pATha vistRta rUpa meM hai| dekhiye kalpasUtra--104 ...... ayale bhayabheravANaM parisahovasaggANaM-khaMtikhame paDimANaM pAlae dhImaM aratiratisahe davie vIriyasaMpanne devehiM se NAmaM kayaM samaNe bhagavaM mahAvIre 3 / 5. 'acelayaM' ke badale pAThAntara 'acele','acale' mAna kara cUrNikAra ne artha kiyA hai-'acale parisaho vsggehi|' artha hotA hai-parisahopasargoM ke samaya acl| Page #399 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 374 AcArAMga sUtra - dvitIya zrutaskandha vivecana-tIna pracalita guNaniSpanna nAma-prastuta sUtra meM bhagavAn mahAvIra ke tIna pracalita nAma kisa kAraNa se par3e? isakA ullekha hai| varddhamAna nAma to mAtA-pitA ke yahA~ dhana-dhAnya Adi meM vRddhi hone ke kAraNa mAtA-pitA ne rakhA thaa|' ___ 'zramaNa' nAma pracalita hone kA kAraNa yahA~ batAyA hai- 'shsmmuie'| cUrNikAra 'sahasammudiyAe' pATha mAnakara artha karate haiN| sobhaNAmatiH sanmatiH; sanmatyA sahagataH' -acchI buddhi yA sahaja svabhAvika sanmati ke kaarnn| isakA artha svAbhAvika smaraNa-zakti ke kAraNa bhI hotA hai| tAtparya yaha hai ki sahaja zArIrika evaM bauddhika sphUrti evaM zakti se unhoMne tapa Adi AdhyAtmika sAdhanA ke mArga meM kaThora zrama kiyA, etadartha ve 'zramaNa' khlaae| tIsarA pracalita nAma 'mahAvIra' thA, jo devoM ke dvArA rakhA gayA thaa| tInoM nAma guNaniSpanna the| 2 / bhagavAn ke parivArajanoM ke nAma 744.3 samaNassa NaM bhagavato mahAvIrassa pitA kAsavagotteNaM / tassa NaM tiNNi NAmadhejA evamAhijaMti, taMjahA-siddhatthe ti vA sejaMse ti vA jasaMse ti vaa| samaNassa NaM bhagavato mahAvIrassa ammA vaasitttthsgottaa| tIse NaM tiNNi NAmadhejA evamAhijaMti, taMjahA-tisalA i vA videhadiNNA i vA piyakAriNI ti vaa| samaNassa NaM bhagavao mahAvIrassa pittiyae supAse kaasvgottennN| samaNassa NaM bhagavao mahAvIrassa jeTe bhAyA NaMdivaddhaNe kaasvgottennN| samaNassa NaM bhagavato mahAvIrassa jeTThA 5 bhaiNI sudaMsaNA kaasvgottennN| samaNassa NaM bhagavato mahAvIrassa bhajjA jasoyA gotteNaM koddinnnnaa|" samaNassa NaM bhagavato mahAvIrassa dhUtA kaasvgottennN| tIse NaM do nAmadhejA evamAhijaMti, taMjahA-aNojjA ti vA piyadaMsaNA ti vaa| samaNassa NaM bhagavato mahAvIrassa NattuI kosiygottennN| tIse NaM do NAmadhejA evamAhijaMti, taM jahA-sesavatI ti vA jasavatI ti vaa| 1. kalpasUtra mUla (devendra muni sampAdita) pR. 140 2. (ka) AcArAMga cUrNi mU0 pA0 Ti0 pR0 264 (kha) kalpasUtra (devendra muni sampAdita) pR0 141 3. sUtra - 744 kI tulanA kIjie kalpasUtra sUtra - 105 se 109 tk| Avazyaka cUrNi pR0 244. 4. 'pittiyae' ke badale pAThAntara hai-pittije| 5. kisI-kisI- prati meM 'jeTThA bhaiNI' ke badale 'kaNiTThA bhaiNI' pATha hai| 6. 'kAsava' ke badale yahA~ 'kAsavI' pAThAntara milatA hai| 7. 'gotteNaM koDiNNA' ke badale pAThAntara haiM -koDinnA gotteNa, goyamA gotteNaM, se goyamA gotteNaM / artha kramazaH / yoM haiM-kauDinyAgotra se thI, gotra se gautamIyA thI, vaha gautamagotrIyA thii| Page #400 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pandrahavAM adhyayana : sUtra 744 744. zramaNa bhagavAn mahAvIra ke pitA kAzyapa gotra ke the| unake tIna nAma isa prakAra kahe jAte haiM, jaise ki - 1. siddhArtha, 2. zreyAMsa aura 3. yazasvI / zramaNa bhagavAn mahAvIra kI mAtA vAziSTha gotrIyA thIM / unake tIna nAma isa prakAra kahe jAte haiM, jaise ki - 1. trizalA, 2. videhadattA aura 3. priyakAriNI / zramaNa bha0 mahAvIra ke cAcA 'supArzva' the, jo kAzyapa gautra ke the / zramaNa bha0 mahAvIra ke jyeSTha bhrAtA nandIvarddhana the, jo kAzyapa gotrIya the / zramaNa bha0 mahAvIra kI bar3I bahana sudarzanA thI, jo kAzyapa gotra kI thI / zramaNa bha0 mahAvIra kI patnI 'yazodA' thI, jo kauNDinya gotra kI thii| zramaNa bha0 mahAvIra kI putrI kAzyapa gautra kI thii| usake do nAma isa prakAra kahe jAte haiM, jaise ki - 1. anojjA, (anavadyA) aura 2. priyadarzanA / zramaNa bha0 mahAvIra kI dauhitrI kauzika gotra kI thii| usake do nAma isa prakAra kahe jAte haiM, jaise ki 1. zeSavatI tathA, 2. yazomatI yA yazasvatI / vivecana - bhagavAn mahAvIra ke parivAra kA saMkSipta paricaya - prastuta sUtra meM bhagavAn mahAvIra ke. pitA, mAtA, cAcA, bhAI, bahana, patnI, putrI aura dauhitrI ke nAma aura gotra kA paricaya diyA gayA hai| bha0 mahAvIra ke pitA kA nAma zreyAMsa kyoM par3A ? isa sambandha meM cUrNikAra kahate haiM ki'zreyAMsi zrayanti asminniti shreyaaNsH|' arthAt -- jisameM zreyoM - kalyANoM kA Azraya sthAna ho, vaha zreyAMsa hai| mAtA kA eka nAma 'videhadinnA' isalie par3A ki ve 'videhena dinnA' -videha (videharAja ) dvArA pradatta thIM / 2 bhagavAn kI bhaginI sudarzanA unase bar3I thI yA choTI thI? yaha cintanIya hai / isa sambandha meM kalpasUtrakAra mauna haiN| AcArAMga meM prastuta pATha meM kisI prati meM 'kaNiTThA' pATha thA, use kATa kara kisI saMzodhaka ne 'jeTThA' saMzodhana kiyA hai| 2 vizeSAvazyaka bhASya meM mahAvIra kI putrI ke nAma 'jyeSThA, sudarzanA evaM anavadyAMgI' batAe haiN| jabaki yahA~ bha. mahAvIra kI bahana kA nAma sudarzanA evaM putrI kA nAma 'anavadyA' va priyadarzanA batAyA gayA hai| ataH jyeSThabhaginI evaM putrI ke nAmoM meM kucha bhrAnti-sI mAlUma hotI hai / 3 yadyapi 'aNojjA ' kA saMskRta rUpAntara anavadyA hotA hai| kintu cUrNikAra ne 'anojA' rUpAntara karake artha kiyA hai 'nAsya ojaM aNojjA / ' arthAt jisameM oja (bala) na ho vaha 'anojA' hai| arthAt- jo bahuta hI komalAMgI nAjuka ho / 1. AcArAMga cUrNi mU0 pA0 Ti0 pR0 264 - 265 2. (ka) AcArAMga mUlapATha saTippaNa (muni jambUvijayajI sampAdita ) pR0 264 (kha) kalpasUtra mUlapATha meM 'bhagiNI sudaMsaNA' itanA hI pATha hai-- pR0 145 ( devendra muni) / (ka) vizeSAvazyaka bhASya gA. 2307 3. 375 "jiTThA sudaMsaNa jamAliNIja sAvatthi tiMdugujjANe..'' mU0 pA0 126 4. AcArAMga cUrNi mU0 pA0 Ti0 pR0 265 Page #401 -------------------------------------------------------------------------- ________________ AcArAMga sUtra - dvitIya zrutaskandha bhagavAn ke mAtA-pitA kI dharmasAdhanA ___745. samaNassaNaM bhagavato mahAvIrassa ammApiyaro pAsAvaccijA samaNovAsagA yAvi hotthaa| te NaM bahUI vAsAI samaNovAsagapariyAgaM pAlayittA chaNhaM jIvaNikAyANaM sArakkhaNaNimittaM AlAittA NidittA garahitA paDikkamittA ahArihaM uttaraguNaM pAyacchittAiM? paDivajjitA kusasaMthAraM duruhittA bhattaM paccakkhAyaMti 2, bhattaM paccakkhAittA apacchimAe mAraNaMtiyAe sarIrasaMlehaNAe jhUsiyasarIrA kAlamAseNaM kAlaM kicca taM sarIraM vippajahittA accute kappe devattAe uvvnnaa| tato NaM AukkhaeNaM bhavakkhaeNa ThitikkhaeNaM cute (tA) caittA mahAvidehe vAse carimeNaM ussAseNaM 3 sijhissaMti, bujjhissaMti, muccissaMti, pariNivvAissaMti, savvadukkhANaM aMtaM krssNti| 745. zramaNa bhagavAn mahAvIra ke mAtA pitA pArthApatya--pArzvanAtha bhagavAn ke anuyAyI the, donoM zrAvaka-dharma kA pAlana karane vAle zramaNopAsaka-zramaNopAsikA the| unhoMne bahuta varSoM taka zrAvaka-dharma kA pAlana karake (antima samaya meM) SaDjIvanikAya ke saMrakSaNa ke nimitta AlocanA, AtmanindA, (pazcAtApa), AtmagardA evaM pApa doSoM kA pratikramaNa karake, mUla aura uttara guNoM ke yathAyogya prAyazcita svIkAra karake, kuza ke saMstAraka para ArUr3ha hokara bhaktapratyAkhyAna nAmaka anazana (saMthArA) svIkAra kiyaa| cAroM prakAra ke Ahara-pAnI kA pratyAkhyAna--tyAga karake antima mAraNAntika saMlekhanA se zarIra ko sakhA diyaa| phira kAladharma kA avasara Ane para AyuSya pUrNa kare usa (bhautika) zarIra ko chor3akara acyutakalpa nAmaka devaloka meM devarUpa meM utpanna hue| tadanantara deva sambandhI Aya, bhava, (janma) aura sthiti kA kSaya hone para vahA~ se cyava kara mahAvideha kSetra meM carama zvAsocchvAsa dvArA siddha , buddha, mukta evaM parinivRta hoMge aura ve saba duHkhoM kA aMta kreNge| vivecana-prastuta sUtra meM bhagavAn mahAvIra ke mAtA-pitA ke dhArmika jIvana kI jhAMkI batAI gaI hai| sAtha hI usa jIvana kI phalazruti bhI aMkita kara dI hai| isake dvArA zAstrakAra ne eka Adarza zramaNopAsaka kA jIvana citra prastuta kiyA hai| bhagavAn ke mAtA-pitA rAjA-rAnI hote hue bhI sAMsArika bhogoM meM hI nahIM phaMse rahe kintu, unhoMne eka zramaNopAsaka kA dharma-maryAdita jIvana svIkAra kiyaa| tyAga, sevA va anAsakta bhAva se jIvana jIyA aura antima samaya nikaTa Ane para samasta bhogoM, yahA~ taka ki AhAra, zarIra aura samasta sAdhanoM kA sarvathA parityAga karake AtmazuddhipUrvaka 1. 'pAyacchitAI' ke badale pAThAntara hai-'paaycchitN'| 2. 'paccakkhAyaMtiM' ke badale pAThAntara haiM-paccakkhiti, paccAikkhaMti, pcckkhaaiNti| artha eka-sA hai| 3. 'ussoseNaM' ke badale pAThAntara hai- uusaasennN| 4. 'pariNivvAissaMti' ke badale pAThAntara hai-'pariNNevAissaMti muccissNti|' Page #402 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pandrahavAM adhyayana : sUtra 746 377 zarIra chor3A aura 12 vA~ devaloka prApta kiyA, jahA~ se mahAvideha kSetra meM janma lekara siddha-buddhamukta bneNge| dIkSA-grahaNa kA saMkalpa ___746. teNaM kAleNaM teNaM samaeNaM samaNa bhagavaM mahAvIre NAte NAtaputte' 2NAyakulaviNivvate videhe videhadiNNe videhajacce videha sUmAle tIsaM vAsAiM videhe tti kaTTa agAramajhe vasittA ammApiUhiM kAlagatehiM devalogarmaNuppattehiM samattapaiNNe ceccA hiraNaM, ceccA suvaNNaM ceccA balaM, ceccA vAhaNaM, ceccA dhaNa-kaNaga-rayaNa- saMtasArasAvateja, vicchaDDitA viggovittA, vissANittA dayAresuNaM dAyaM pajAbhAittA saMvaccharaM dalaittA, je se hemaMtANaM paDhame mAse, paDhame pakkhe maggasirabahule, tassa NaM maggasirabahulassa dasamIpakkheNaM hatthuttarAhiM NakkhatteNaM jogovagateNaM abhinikkhamaNAbhippAe yAvi hotthaa| 746. usa kAla aura usa samaya meM zramaNa bhagavAna mahAvIra jo ki jAtapatra ke nAma se prasiddha ho cuke the, jJAtakula (ke uttaradAyitva ) se vinivRtta the, athavA jJAtakulotpanna the, dehAsakti rahita the, videhajanoM dvArA arcanIya-pUjanIya the, videhadattA (mAtA) ke putra the, viziSTa zarIravajraRSabha-nArAca-saMhanana evaM samacaturasrasaMsthAna se yukta hote hue bhI zarIra se sukumAra the| __(isa prakAra kI yogyatA se sampanna) bhagavAn mahAvIra tIsa varSa taka videha rUpa meM gRha meM nivAsa karake mAtA-pitA ke AyuSya pUrNa karake devaloka ko prApta ho jAne para apanI lI huI pratijJA ke pUrNa ho jAne se, hiraNya, svarNa, senA (bala), vAhana (savArI), dhana, dhAnya, ratna, Adi sArabhUta, satvayukta, padArthoM kA tyAga karake yAcakoM ko yatheSTa dAna dekara, apane dvArA dAnazAlA para niyukta janoM ke samakSa sArA dhana khulA karake, use dAna rUpa meM dene kA vicAra prakaTa karake, apane sambandhijanoM meM sampUrNa padArthoM kA yathAyogya (dAya) vibhAjana, karake, saMvatsara (varSI) dAna dekara(nizcinta ho cuke, taba) hemantaRtu ke prathama mAsa evaM prathama mArgazIrSa kRSNa pakSa meM, mArgazIrSa 1. 'NAtaputte' ke badale pAThAntara hai-'nnaatiputte|' 2. kalpasUtra meM bhagavAn ke dvArA dIkSA pUrI taiyArI kA varNana isa prakAra milatA hai 'samaNe bhagavaM mahAvIra dakkhe dakkhapatinne, paDirUve AlINe bhaddae viNIe nAe nAyaputte nAyakalacaMde videhe videhadinne vivehajacce videhasUmAle tIsaM videhasi vAsaI videhasi kaTTa ammApiIhiM devattagaehiM gurumahattagarahiM abbhnnnaae....|' - kalpasUtra sUtra -110 3. 'NAyakula-viNivyate' ke badale pAThAntara hai- NayakulaviNivatte, NAyakulanivvate , NAyakulaNivvate ti videhe| 4. isake badale kisI-kisI prati meM videhitti, 'videhatti' pAThAntara haiN| kalpasUtra meM 'videhaMsi kaTTa' pATha hai| 5. 'dhaNakaNagaM' ke badale pAThAntara hai- dhnndhnnnnk| artha hai-dhana aura dhaany| Page #403 -------------------------------------------------------------------------- ________________ AcArAMga sUtra - dvitIya zrutaskandha kRSNA dazamI ke dina uttarAphAlgunI nakSatra ke sAtha candramA kA yoga hone para bhagavAn ne abhiniSkramaNa (dIkSAgrahaNa) karane kA abhiprAya kiyA / 378, vivecana--abhiniSkramaNa kI pUrva taiyArI -- prastuta sUtra meM bhagavAn mahAvIra ne muni dIkSA ke lie apanI yogyatA aura kSamatA kitanI bar3hA lI thI, apanA jIvana kitanA alipta, anAsakta, virakta aura apramatta banA liyA thA, yaha unake vizeSaNoM se zAstrakAra ne prakaTa kara diyA hai / 1 yadyapi vRttikAra ne ina zabdoM kI koI vyAkhyA nahIM kI hai, tathApi cUrNikAra ne kalpasUtra meM diye gae vizeSaNoM ke anusAra vyAkhyA kI hai| dakkhe kriyAoM meM dakSa / patiNNe -- vizeSajJAtA / paDirUva aura guNa ke pratirUpa, bhadra svabhAvavAle, bhadraka yA madhyastha / viNIte -- dakSatAdi guNayukta hone para bhI abhimAna nahIM karane vAle / NAte putte viNiyaTTe-- jJAtakula meM utpanna, videhadinne --videhA trizalA mAtA ke aMgajAta / jacce - jAtya- kulIna, zreSTha / athavA videhavacce - videha kA varcasvI puruSa / videhe - deha ke prati anAsakta / -rUpa AcArAMga(arthAgama) meM evaM kalpasUtra meM inakA artha yoM kiyA gayA hai-- jAe-- prasiddha jJAta athavA ve jJAtavaMza ke the / NAyakulaviNivvate-- jJAtakula meM candramA ke samAna | videhe-- unakA deha dUsaroM ke deha kI apekSA vilakSaNa thA yA viziSTa zarIra (viziSTa saMhanana saMsthAna) vAle / videhadiNNe-- trizalA mAtA ke putra | videhajacce -- trizalA mAtA ke zarIra se janma grahaNa kiye hue videhavAsiyoM meM zreSTha | videhasUmAle - atyanta sukumAla yA ghara meM sukumAla avasthA meM raha vAlA / 2 sAtha hI unakI pratijJA (mAtA-pitA ke jIvita rahate dIkSA na lene kI) pUrNa ho cukI thI / isake atirikta ghara meM rahate hue unhoMne sonA, cA~dI, sainya, vAhana, dhAnya, ratna Adi sArabhUta padArthoM kA tyAga karake jinako jo denA, bA~TanA yA sauMpanA thA, vaha saba ve de, bA~Ta yA sauMpa kara nizcinta ho cuke the / vArSikadAna bhI denA prArambha kara cuke the| isa prakAra bhagavAn mahAvIra ne dIkSA kI pUrNa taiyArI karane ke pazcAt hI mArgazIrSa kRSNA 10 ko dIkSA grahaNa karane kA apanA abhiprAya kiyA thaa| sAMvatsarika dAna 3 4 747. saMvacchareNa hohitI abhinikkhamaNaM tu jiNaravaridassa / to atthasaMpadA pavattatI puvvasUrAto // 11 // 1. AcArAMga mUla pATha saTippaNa pR0 265, 266 2. (ka) AcArAMga cUrNi mU0 pA0 di0 pR0 265 (kha) kalpasUtra (devendra muni sampAdita ) pR0 147 (ga) AcArAMga (arthAgama khaNDa - 1 pupphabhikkhU - sampAdita ) pR0154 3. AcArAMga mUla pATha pR0266 4. hohiti ke badale pAThAntara hai--'hohitti' 5. 'varidassa' ke badale pAThAntara hai--'varidANaM' / Page #404 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pandrahavAM adhyayana : sUtra 747-752 379 748. egA hiraNNakoDI advaiva aNUNayA shshssaa| sUrodayamAdIyaM dijjai jA pAyarAso tti|| 112 // 749. tiNNeva ya koDisatA aTThAsItiM ca hoMti koddiio| asItiM ca satasahassA etaM saMvacchare diNNaM // 113 // lokAMtika devoM dvArA udbodha 750. vesamaNakuMDaladharA devA logaMtiyA mhiddddiiyaa| bohiMti ya titthakaraM paNNarasasu kammabhUmIsu // 114 // . 751. baMbhammi ya kappammi boddhavvA kaNharAiNo mjjhe| logaMtiyA vimANa aTThasu vatthA asaMkhejjA // 115 // 752. ete devanikAyA bhagavaM bohiMti jiNavaraM viirN| savvajagajjIvahiyaM arahaM! titthaM pavattehi // 116 // 747. zrI jinavarendra tIrthaMkara bhagavAn kA abhiniSkramaNa eka varSa pUrNa hote hI hogA, ataH ve dIkSA lene se eka varSa pahale sAMvatsarika-varSI dAna denA prArambha kara dete haiN| pratidina sUryodaya se lekara eka pahara dina car3hane taka unake dvArA artha kA sampradAna (dAna) hotA hai // 111 // 748. pratidina sUryodaya se lekara eka prahara paryanta, jaba taka ki ve prAtarAza (nAztA) nahIM kara lete, taba taka, eka karor3a ATha lAkha se anyUna (kama nahIM) svarNamudrAoM kA dAna diyA jAtA hai // 112 // 749. isa prakAra varSa meM kula tIna araba, 88 karoDa 80 lAkha svarNamudrAoM kA dAna bhagavAn ne diyaa||113|| 1. aTTha su vatthA ke badale pAThAntara hai- aTThasu vcchaa| tatvArthasUtra 4/2 ke anusAra bhI 'brahmalokAlayA lokAntikAH' lokAntika devoM kA brahmaloka meM nivAsa hai| anyaya kalpoM meM nhii| brahmaloka ko ghera kara ATha dizAoM meM ATha prakAra ke lokAntika deva rahate haiN| tattvArthasUtra meM 8 lokAntika devoM ke nAma isa prakAra ginAe haiM- 1 sArasvatA'ditya-3 vanhayarUNa-4 gardatoya-5 tuSitA'-6 vyAbAdha-7 maruto'-riSTAzca 8 / ' yadi vanhi aura aruNa ko alaga-alaga mAneM to inakI saMkhyA 9 ho jAtI hai| 8 kRSNarAjiyA~ haiM, do-do kRSNarAjiyoM ke madhyabhAga meM ye rahate haiN| madhya meM ariSTa rahate haiN| isa prakAra ye 9 bheda hote haiN| tatvArthabhASyakAra ne ATha bheda hI batAye haiN| lokAntavartI ye 8 bheda hI hote haiM, jinheM AcArya zrI ne batAe haiM, nauvAM bheda riSTa vimAna prastAravartI hone se hotA hai| isalie koI doSa nahIM hai| anya AgamoM meM 9 bheda hI batAe haiN| yahA~ jo ATha bheda batAe haiM, ve bhI isI apekSA se smjheN| -tatvArthasUtra siddhasenagaNi TIkA 4 pRSTha 307 dekhiye kalpasUtra 110 se 113 taka kA pATha -"bujjhAhi bhagavaM loganAhA! pavattehi dhammatitthaM hiyasuhanisseyakara ....puSvipi ya NaM .... nANadaMsaNe hotthaa| taeNaM samaNe bhagavaM. teNeva uvaagcchi|" Page #405 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 380 AcArAMga sUtra - dvitIya zrutaskandha 750. kuNDaladhArI vaizramaNa deva aura mahAn Rddhi sampanna lokAntika deva 15 karmabhUmiyoM meM (hone vAle) tIrthaMkara bhagavAn ko pratibodhita karate haiM // 114 // 751. brahma (loka) kalpa meM ATha kRSNarAjiyoM ke madhya ATha prakAra ke lokAntika vimAna asaMkhyAta vistAra vAle samajhane cAhie // 115 // 752. ye saba deva nikAya (Akara)bhagavAn vIra-jinezvara ko bodhita (vijJapta) karate haiMhe arhan deva! sarvajagat ke lie hitakara dharma-tIrtha kA pravartana (sthApanA) kareM // 116 // vivecanasAMvatsarikadAna aura lokAntika devoM dvArA udbodha- prastuta sUtra 747 se 752 taka 6 gAthAoM meM mukhyatayA do bAtoM kA ullekha hai, jo pratyeka tIrthaMkara bhagavAn dvArA dIkSA grahaNa karane kA abhiprAya vyakta karane ke bAda nizcita rUpa se hotI haiM--(1) pratyeka tIrthaMkara dIkSA grahaNa se pUrva eka varSa taka dAna karate haiN| ve pratidina sUryodaya se eka prahara taka 1 karoDa 8 lAkha svarNamudrAe~ dAna karate haiM, isa prakAra vArSika dAna kI rAzi 3 araba 88 karoDa 80 lAkha svarNamudrAe~ ho jAtI haiN| (2) brahmalokavAsI lokAntika deva tIrthaMkara se vinamra vijJapti (bodha) karate haiM tIrtha sthApanA karane hetu / bodha kA artha -- yahA~ namravijJapti yA savinaya nivedana karanA hai| jina to svayaMbuddha hote haiN| unheM bodha dene kI apekSA nahIM rhtii| lokAntika deva eka prakAra se bhagavAn ke vairAgya kI sarAhanA, anumodanA karate haiN| yaha unakA paramparAgata AcAra hai| abhiniSkramaNa mahotsava ke lie devoM kA Agamana 753. tato NaM samaNassa bhagavato mahAvIrassa abhinikkhamaNAbhippAyaM jANittA bhavaNavati-vANamaMtara-jotisiya-vimANavAsiNo devA ya devIo yasaehiM 2 rUvehi,saehiM 2 NevatthehiM, saehiM 2 ciMdhehiM, savviDDhIe savvajutIe savvabalasamudaeNaM sayAI 2 jANavimANAI duruhNti|syaaii 2 jANavimANAI duruhittA ahAbAdarAI poggalAI prisaaddeNti|ahaabaadraaii poggalAI parisADettA ahAsuhamAI poggalAI priyaaiti| ahAsuhumAiM poggalAI pariyAittA uDDhaM uppyNti| uDDhe uppaittA tAe ukkiTThAe sigghAe cavalAe turiyAe divvAe devagatIe aheNaM ovatamANa 2 tirieNaM asaMkhejAiM dIva samuddAI vItikkamamANA 2 jeNeva jaMbuddIve teNeva uvAgacchaMti, teNeva uvAgacchittA jeNeva uttarakhattiyakuMDapurasaMnivese teNeva uvAgacchaMti teNeva uvAgacchitA jeNeva uttarakhattiyakuMDapurasaMNivesassa uttarapurasthime disAbhAge teNeva jhatti vegeNa ovtiyaa| 1. 'jutIe' ke badale pAThAntara hai-juttiie| arthasamAna hai| kalpasUtra meM 'savviDDIe savvajuIe' pATha hai| 2. 'sayAI sayAI' ke badale 'sAI sAI' pATha hai| 3. 'paccotarita' ke badale 'paccoyarita' pATha hai| kahIM paccoDhavai' pATha bhI hai| 4. 'ovatiyA' ke badale 'uvattiyA' pAThAntara hai| Page #406 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pandrahavAM adhyayana : sUtra 753 753. tadanantara zramaNa bhagavAn mahAvIra ke abhiniSkramaNa ke abhiprAya ko jAnakara bhavanapati, vANavyantara, jyotiSka aura vaimAnika deva evaM deviyA~ apane-apane rUpa se, apane-apane vastroM meM aura apane-apane cihnoM se yukta hokara tathA apanI-apanI samasta Rddhi, dyuti, aura samasta balasamudAya sahita apane-apane yAna- vimAnoM para car3hate haiM / phira saba apane-apane yAna - vimAnoM meM baiThakara kara jo bhI bAdara (sthUla) pudgala haiM, unheM pRthak karate haiM / bAdara pudgaloM ko pRthak karake sUkSma pudgaloM ko cAroM ora se grahaNa karake ve U~ce ur3ate haiN| U~ce ur3akara apanI usa utkRSTa, zIghra, capala, tvarita aura divya deva gati se nIce utarate-utarate kramazaH tiryakloka meM sthita asaMkhyAta dvIpa-samudroM ko lAMghate hue jahA~ jambUdvIpa nAmaka dvIpa hai, vahA~ Ate haiN| vahA~ Akara jahA~ uttara kSatriyakuNDapura sanniveza hai, usake nikaTa A jAte haiM / vahA~ Akara uttara kSatriyakuNDapura sanniveza ke IzAna koNa dizA bhAga meM zIghratA se utara jAte haiM / 381 vivecana - cAroM prakAra ke deva-deviyoM kA Agamana -- prastuta sUtra meM bhagavAn ke dIkSA grahaNa ke abhiprAya ko jAnakara cAroM prakAra ke deva-deviyoM ke Agamana kA varNana hai| sAtha hI yaha bhI batAyA hai ki ve kaise rUpa, paridhAna evaM cihna se yukta hokara tathA kaisI Rddhi, dyuti va dalabala sahita, kisa vAhana meM, kisa gati evaM sphUrti se isa manuSyaloka meM, tIrthaMkara bhagavAn ke sanniveza meM Ate haiM / prazna hotA hai- * tIrthaMkara ke dIkSA samAroha meM bhAga lene ke lie devatA kyoM bhAge Ate haiM? uttara kA anumodana yaha hai ki saMsAra meM jo bhI dharmAtmA evaM dharmaniSTha puruSa hote haiM unake dharma kArya ke lie devatA Ate hI haiM / ve apanA ahobhAgya samajhate haiM ki hameM dharmAtmA puruSoM ke dharma kArya ko anumodana karane kA avasara milaa| dazavaikAlika sUtra meM kahA hai-- devA vi taM nama'sati jassa dhamme sayA maNo / 'jisakA mana sadA dharma meM ota-prota rahatA hai, use devatA bhI namaskAra karate haiN|' yadyapi devatA bhautika samRddhi va aizvarya meM sabase Age haiM, kintu unake jIvana meM saMyama kA abhAva hai, isalie ve AdhyAtmikatA ke dhanI saMyamI puruSoM kI sevA meM unake saMyama kI sarAhanA karane hetu Ate haiM / zAstrakAra ne devoM ke Agamana kI gati kA bhI varNana kiyA hai ki ve utkRSTa, zIghra, capala, tvarita divyagati se Ate haiM, kyoMki unake mana meM dharmaniSTha tIrthaMkara kI dIkSA meM sammilita hone kI sphUrti, zraddhA evaM umaMga hotI hai / 2 1. AcArAMga mUla pATha saTippaNa (jambUvijaya jI) pR0 268 2. (ka) dazavaikAlika a0 1, gA0 1 (kha) AcArAMga mUla pATha TippaNa pR0268 Page #407 -------------------------------------------------------------------------- ________________ AcArAMga sUtra - dvitIya zrutaskandha zivikA-nirmANa 754. tato NaM sakke deviMde devarAyA saNiyaM 2 jANavimANaM tthveti| saNiyaM 2 [jANa] vimANaM ThavettA saNiyaM 2 jANavimANAto paccotarati, saNiyaM 2 jANavimANAo paccottaritA egNtmvkkmti| egaMtamavakkamittA mahatA veuvvieNaM samugghAteNaM smohnnti| mahatA veuvvieNaM samugghAteNaM samohaNittA egaM mahaM NANamaNi-kaNaga-rayaNabhatticittaM subhaM cArukaMtarUvaM devacchaMdayaM viuvvNti| tassa NaM devacchaMdayassa bahumajjhadesabhAge egaM mahaM sapAdapIDhaM sIhAsaNaM NANAmaNi-kaNaga rayaNabhatticittaM subhaM cArukaMtarUvaM viuvvati, 2 [ttA] jeNeva samaNe bhagavaM mahAvIre teNeva uvAgacchati, 2 [ttA] samaNaM bhagavaM mahAvIraM tikhutto AyAhiNapayAhiNaM kreti| samaNaM bhagavaM mahAvIraM tikhuttoAyAhiNapayAhiNaM karettA, samaNaM bhagavaM mahAvIraM vaMdati, nnmNsti| vaMdittA NamaMsittA samaNaM bhagavaM mahAvIraM gahAya, jeNeva devacchaMdae teNeva uvaagcchti| teNeva uvAgacchittA saNiyaM 2 puratthAbhimuhaM 2 sIhAsaNe nnisiiyaaveti| saNiyaM 2 puratthAbhimuhaM NisIyAvettA, sayapAgasahassapAgehiM tellehiM abbhaMgettA sayapAgasahassapAgehiM tellehiM abbhaMgettA gaMdha kAsAehi 3 ullolti| sayapAgasahassa pAgehiM tellehiM ullolettA suddhodaeNaM majjAveti, 2 [ttA] jassa jaMtabalaM 5 sayasahasseNaM tipaDolatittaeNaM sAhieNa sarasIeNa gosIsarattacaMdaNeNaM aNuliMpati, 2 [ttA] IsiNisAsavAtavojhaM varaNagara-paTTaNuggataM kusalaNarapasaMsitaM assalAlapelayaM cheyAyariyakaNagakhacitaMtakamma haMsalakkhaNaM paTTajuyalaM NiyaMsAveti, 2[ttA] hAraM addhahAraM uratthaM-egAvaliM pAlaMbasutta-paTTamauDa-rayaNamAlAI aaviNdhaaveti| AviMdhAvettA gaMthima-veDhima-pUrima-saMghAtimeNaM malleNaM kapparukkhamiva smaalNketi| samAlaMkettA doccaM si mahatA veuvviyasamugghAteNaM samohaNati, 2 [ttA] egaM mahaM caMdappabhaM siviyaM sahassavAhiNiyaM viuvvati, taMjahA--IhAmiya-usabha-turaga-para-makara1. kisI-kisI prati meM 'tikkhutto' zabda nahIM hai| 2. 'puratthAbhimuhaM' ke badale 'puratthAbhimuhe' pAThAntara hai| 3. 'kAsAehiM' ke badale 'kasAehiM' pATha hai| 4. 'suddhodaeNaM majjAveti' ke badale 'ulloliMti sa suddhodaeNa' 'ulloliMti 2 susuddhodaeNaM' pAThAntara haiN| 5. 'jaMtabala sahasahasseNaM' ke badale jaMtapalaM sahasahasseNaM' 'jassa ya mullaM sayasAhasseNaM' pAThAntara haiN| 6. isake badale pAThAntara haiM- 'sAhIeNaM gosIsa', 'sAhieNa sItaeNa gosiis'...| dUsare kA artha hai siddha kiye huye zItala gozIrSa rakta candana se| 7. 'kusalaNarapasaMsitaM' ke badale 'kusalanarapaisaMsitaM','kasalanaraparinimmiyaM' ye pAThAntara milate haiM artha haiM- kuzalanarapati dvArA prazaMsita, kuzala manuSyoM dvArA prinirmit| 8. 'assalAlapelayaM ' ke badale pAThAntara hai- 'asslaalaapelyN'| 9. 'samAlaMkettA' ke badale 'samalaMkettA' aura 'samalaMkittA' pAThAntara haiN| Page #408 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pandrahavAM adhyayana : sUtra 754 383 vihaga-vANara-kuMjara' rUrU-sarabha-camara-sardUla-sIha-vaNalaya-cittavijAhara-mihuNajugalajaMtajogajuttaM accIsahassa mAliNIyaM suNirUvitamisamiseMtarUvamasahassakalitaM bhisamANaM bhibbhisamANaM cakkhullo yaNalessa muttAhaDamuttajAlaMtaroyitaM tavaNIyapavaralaMbUsa-palaMbaMmuttadAmaM hAraddhArabhUsaNasamoNataM adhiyapecchaNijaM paumalayabhatticittaM asogalaya-bhatticitta kuMdalayabhatticittaM NANAlayabhattiviraiyaM subhaM cArukaMtarUvaM NANAmaNipaMcavaNNa-ghaNTApaDAyaparimaMDitaggasiharaM subhaM cArukaMtarUvaM pAsAdIyaM darisaNIyaM suruuvN| 754. tatpazcAt devoM ke indra devarAja zakra ne zanaiH zanaiH apane yAna vimAna ko vahA~ tthhraayaa| phira vaha dhIre dhIre vimAna se utraa| vimAna se utarate hI devendra sIdhA eka ora ekAnta meM calA gyaa| vahA~ jAkara usane eka mahAn vaikriya sumudghAta kiyaa| ukta mahAn vaikriya samudghAta karake indra ne aneka maNi-svarNa-ratna Adi se jaTita-citrita, zubha, sundara, manohara kamanIya rUpa vAle eka bahuta bar3e devacchaMdaka (jinendra bhagavAn ke lie viziSTa sthAna) kA vikriyA dvArA nirmANa kiyaa| usa devacchaMdaka ke ThIka madhya-bhAga meM pAdapITha sahita eka vizAla siMhAsana kI vikriyA, kI, jo nAnA maNi-svarNa-ratna Adi kI racanA se citra-vicitra, zubha, sundara aura ramya rUpavAlA thaa| usa bhavya siMhAsana kA nirmANa karake jahA~ zramaNa bhagavAn mahAvIra the, vahA~ vaha aayaa| Ate hI usane bhagavAna kI tIna bAra AdakSiNa pradakSiNA kI, phira vandana namaskAra karake zramaNa bhagavAna mahAvIra ko lekara vaha devacchandraka ke pAsa aayaa| tatpazcAta bhagavAna ko dhIre-dhIre usa devacchandaka meM sthita siMhAsana para biThAyA aura unakA mukha pUrva dizA kI ora rkhaa| ., yaha saba karane ke bAda indra ne bhagavAn ke zarIra para zatapAka, sahasrapAka teloM se mAliza kI, tatpazcAt sugandhita kASAya dravyoM se unake zarIra para ubaTana kiyA phira zatapAka, sahasrapAka 1. 'kuMjara-ruru vaNalayacitta' ke badale kalpasUtra 45 pATha hai-'kuMjaravaNalayapaumalayabhatticittaM' 2. 'jaMtajogajuttaM' ke badale pAThAntara hai-'jNtjogcittN'| 3. 'asahassakalitaM' ke badale pAThAntara hai-'ashsskyligN|' arthAt-usa para hajAra se kama cihna banAye hue the| 4. 'bhisamANaM' ke badale pAThAntara hai--'IsibhisamANaM', bhismiinnN'| artha hotA hai- thor3A-sA camakatA huaa| 5. 'cakkhulloyaNalessaM' ke badale pAThAntara haiM--'cakkhuloyaNalessaM, ckkhulleynnlissN|' 6. 'royitaM' ke badale 'roiyaM' 'royiyaM' pAThAntara haiN| 7. 'laMbusapalaMbaMtaM' ke badale pAThAntara haiM- laMbusato laMbaMtaM-laMbUsae lNbNyN| 8. 'bhitticitta' ke badale pAThAntara hai-bhittcittN|-bhiit para citrit| 9. 'suMbhaM cArukaMtarUvaM' ke badale pAThAntara hai-'subhakaMtacArUkaMtarUvaM', 'subhaMcArU caaruu'| kisI-kisI prati meM dUsarI bAra AyA huA 'subhaMcArukaMtarUvaM,' pATha nahIM hai| yahA~ do bAra ina zabdoM kA prayoga kramazaH 'agrazikhara' kA aura 'zivikA' kA vizeSaNa batAne ke lie kiyA gayA lagatA hai| Page #409 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 384 AcArAMga sUtra - dvitIya zrutaskandha teloM kA ubaTana karake zuddha svaccha jala se bhagavAn ko snAna kraayaa| snAna karAne ke bAda unake zarIra para eka lAkha ke mUlya vAle tIna paTa ko lapeTa kara sAdhe hue sarasa gozIrSa rakta candana kA lepana kiyaa| phira bhagavAn ko, nAka se nikalane vAlI jarA-sI zvAsa-vAyu se ur3ane vAlA, zreSTha nagara ke vyAvasAyika pattana meM banA huA, kuzala ma yoM dvArA prazaMsita, azva ke mu~ha kI lAra ke samAna sapheda aura manohara catura zilpAcAryoM (kArIgaroM) dvArA sone ke tAra se vibhUSita aura haMsa ke samAna zveta vastrayugala phnaayaa| tadanantara unheM hAra. arddhahAra. vakSasthala kA sandara AbhaSaNa. ekAvalI, laTakatI huI mAlAe~, kaTisUtra, mukuTa aura ratnoM kI mAlAe~ phnaaiiN| tatpazcAt bhagavAn ko graMthima.veSTima. parima aura saMghAtima- ina cAroM prakAra kI puSpamAlAoM se kalpavakSa kI taraha susajjita kiyaa| ___usake bAda indra ne dubArA punaH vaikriyasamudghAta kiyA aura usase tatkAla candraprabhA nAma kI eka virAT sahasravAhinI zivikA kA nirmANa kiyaa| vaha zivikA IhAmRga, vRSabha, azva, nara, magara, pakSigaNa, bandara, hAthI, ruru, sarabha, camarI gAya, zArdUlasiMha Adi jIvoM tathA vanalatAoM se citrita thii| usa para aneka vidyAdharoM ke jor3e yaMtrayoga se aMkita the| isake atirikta vaha zivikA (pAlakhI) sahasra kiraNoM se suzobhita sUrya-jyoti ke samAna dedIpyamAna thI, usakA camacamAtA huA rUpa. bhalIbhA~ti varNanIya thA, sahasra rUpoM meM bhI usakA Akalana nahIM kiyA jA sakatA thA, usakA teja netroM ko cakAcauMdha kara dene vAlA thaa| usa zivikA meM motI aura muktAjAla piroye hue the| sone ke bane hue zreSTha kandukAkAra AbhUSaNa ye yukta laTakatI huI motiyoM kI mAlA usa para zobhAyamAna ho rahI thii| hAra, arddhahAra Adi AbhUSaNoM se suzobhita thI, atyanta darzanIya thI, usa para padmalatA, azokalatA. kandalatA Adi tathA anya aneka prakAra kI vanalatAe~ citrita thiiN| zabha. manohara, kamanIya rUpa vAlI paMcaraMgI aneka maNiyoM, ghaNTA evaM patAkAoM se usakA agrazikhara parimaNDita thaa| isa prakAra vaha zivikA apane Apa meM zubha, sundara aura kamanIya rUpa vAlI, mana ko prasanna karane vAlI, darzanIya aura ati sundara thii| vivecana-zivikAnirmANa aura dIkSA kI taiyArI- prastuta sUtra meM vistAra se varNana hai ki indra ne bhagavAn ke abhiniSkramaNa ke lie vaikriya samudghAta karake devacchandaka evaM zivikA Adi kA nirmANa kiyA, sAtha hI devacchandaka meM nirmita pAdapITha sahita siMhAsana para virAjamAna karake unake zarIra para zatapAka-sahasrapAka tailamardana, sugandhita dravyoM se ubaTana aura bahumUlya gozIrSa candana kA lepa kiyA, unheM snAna karAyA, bahumUlya vastra aura AbhUSaNa phnaae| zakrendra yaha saba kArya bhaktivaza karatA hai| kyoMki vaha jAnatA hai ki mujhe jisa dharmapAlana Adi ke pratApa se indrapada milA hai, usa parama dharmatIrtha ke ye pravartaka banane jA rahe haiM, ye dharmabodha ke dAtA, upadezaka, niSThApUrvaka pAlaka hoMge, isalie inake dvArA mujha jaise aneka logoM kA kalyANa hogaa| indra socatA hai- aise mahAn upakArI mahApuruSa kI jitanI bhakti kI jAe, utanI Page #410 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pandrahavAM adhyayana : sUtra - 754 385 thor3I hai| 'devacchaMdayaM' Adi padoM kI vyAkhyA -'devacchaMdaya' kA artha prAkRtazabdakoSa meM milatA hai--devacchaMdaka jina deva kA Asana sthaan| jAnavimANaM-savArI yA yAtrAvAlA vimaan| 'veuvvieNaM samugghAeNaM samohaNati'--vaikriyasamudghAta karatA hai| samudghAta eka prakAra kI viziSTa zakti hai, jisake dvArA Atma-pradezoM kA saMkoca-vistAra kiyA jAtA hai| vaikriya zarIra jise milA ho athavA vaikriyalabdhi jise prApta ho, vaha jIva vaikriya karate samaya apane Atma-pradezoM ko zarIra se bAhara nikAla kara viSkambha aura moTAI meM zarIraparimANa aura lambAI meM saMkhyeya yojanaparimANa daNDa nikAlatA hai aura pUrvabaddha vaikriya zarIra nAmakarma ke pudgaloM kI nirjarA karatA hai| vaikriya samudghAta vaikriya ke prArambha karane para hotA hai| NisIyAveti-biThAtA hai| abbhaMgeti-telamardana karatA hai| ulloleti-udvartana-ubaTana karatA hai| majjAveti-snAna karAtA hai| jassa jatabalaM sahasseNaM-jisakA yaMtrabala(zarIra ko zItala karane kI niyantraNa zakti) lAkha gunI adhika ho| isake badale pAThAntara milatA hai--'jassa ya mullaM saya-sAhasseNa' isakA artha hotA hai jisakA mUlya eka lAkha svarNamudrA ho| 'tipaDolatittaeNaM sAhieNaM'-tIna paTa lapeTa kara siddha kiyA, banAyA huaa| aNuliMpati-zarIra meM yathAsthAna lepa karatA hai| IsiNissAsavAtavojhaM-thor3e-se niHzvAsavAyu se ur3a jAne yogya / varaNagarapaTTaNuggataM - zreSThanagara aura vyAvasAyika kendra (pattana) meM banA huaa|asslaalpelyN- azva kI lAra ke samAna zveta, yA koml| cheyAyariyakaNagakhacitaMtakammaM-kuzala zilpAcAryoM dvArA sone ke tAra se jisakI kinArI bAMdhI huI hai| 'NiyaMsAveti'--pahanAtA hai| pAlaMba sutapaTTamauDarayaNamAlAiM-lambA gale kA AbhUSaNa, rezamI dhAge se banA huA paTTa-pahanane kA vastra, mukuTa aura ratnoM kI maalaaeN| 'AviMdhAveti'--pahanAtA hai| gaMthima-veDhima-pUrima-saMghAtimeNaM malleNaM- gUMthI huI, lapeTakara (veSTana se) banAI huI, saMghAtarUpa (ikaTThI karake) banI huI mAlA se| iihaamig-bhedd'iyaa| 'ruru'-mRgvishess| sarabha-zikAra jAti kA eka pazu, siMha, aSTApada yA vAnara vishess| 'jaMtajogajuttaM'yaMtrayoga(puttalikAyaMtra) se yukt| accIsahassamAliNIyaM sahasrakiraNoM se sUryasama sushobhit| suNirUvitamisamiseMtarUvaM--usakA camacamAtA huA rUpa bhalIbhA~ti varNanIya thaa| asahassakalitaM - sahasrarUpoM meM bhI usakA Akalana nahIM ho sakatA thaa| 'bhisamANaM bhibbhisamANaM'- camakatI huI, vizeSa prakAra se camakatI huii| cakkhulloyaNalessaM-cakSuoM se lezamAtra hI avalokanIya, arthAt netroM ko cakAcauMdha kara dene vaalaa| muttAhaDamuttajAlaMtaroyitaM--usakA sirA (kinArA) motI aura motiyoM kI jAlI se suzobhita thaa| tavaNIyapavara-laMbUsa-palaMbaMta muttadAmaM- sone ke bane hue kandukAkAra AbhUSaNoM se yukta motiyoM 1. AcArAMga mUlapATha pR. 268-269 Page #411 -------------------------------------------------------------------------- ________________ (209) mAe~ usameM laTaka rahI thIM / 1 zivikArohaNa 1. AcArAMga sUtra - dvitIya zrutaskandha 755. sIyA' uvaNIyA jiNavarassa jara maraNavippamukkassa / osattamalladAmA re jala-thalayadivvakusumehiM // 177 // 756. sibiyA majjhayAre divyaM vararayaNarUvaceM caiyaM / sIhAsaNaM maharihaM sapAdapIThaM jiNavarassa // 118 // 757. AlaiyamAlamauDo bhAsuraboMdI varAbharaNadhArI / khomayavatthaNiyattho jassa ya mollaM sayasahassaM // 119 // 758. chaTTheNaM' bhatteNaM ajjhavasANeNa suMdareNa jiNo / pravrajyArtha prasthAna 760. lessAhi visujjhato AruhaI uttamaM sIyaM // 120 // 759. sIhAsaNe NiviTTho sakkIsANA ya dohiM pAsehiM / vIyaMti cAmarAhiM maNi- rayaNavicittadaMDAhiM // 121 // puvi ukkhittA mANusehiM sAhadvaromakU vehiM / pacchA vahati devAsura-asurA garula - NAgiMdA // 122 // 761. purato surA vahaMti asurA puNa dAhiNammi pAsammi / avare vahaM ti garulA NAgA puNa uttare pAse // 123 // 762. vaNasaMDaM va kusumiyaM paumasaro vA jahA sarayakAle / sobhati kusumabhareNaM iya gagaNatalaM suragaNehiM // 124 // 763. siddhatthavaNaM va jahA kaNiyAravaNaM va caMpagavaNaM vA / sobhati kusumabhareNaM iya gagaNatalaM suragaNehiM // 125 // (ka) pAia - sadda-mahaNNavo pR0 478, 897, 388, 123, 512, 880, 720 (kha) jaina siddhAnta bolasaMgraha bhA0 2; pR0 288 (ga) AcArAMgacUrNi mU0 pA0 Ti0 pR0 268, 269 (gha) AcArAMga (arthAgama bhA0 1) pR0 155 2. tulanA kIjie candappabhA ya sIyA uvaNIyA jammamaraNamukkassa / AsattamalladAmA jala thalayaM divya kusumehiM // 92 // - AvazyakabhASya gAthA (92 se 104 taka dekhie) 3. 'osattamalladAmA' ke badale pAThAntara haiM-- 'usaMtamalladAmaM' uvasaMtamalladAmaM / 4. 'bhAsaraboMdI' bhI pAThAntara milatA hai kintu - 'bhAsuraboMdI' pATha yatra-tatra AgamoM meM adhika pracalita hai| 5. 'chadveNaM bhatteNaM' ke badale pAThAntara hai- 'chaTTeNa u bhatteNaM' / 6. 'sAhaTTharomakUvehiM' ke badale pAThAntara haiM-- sAhadvaromapUlaehiM, sAhadduromakUvehiM / pahalA pATha adhika saMgata lagatA hai| Page #412 -------------------------------------------------------------------------- ________________ paMdarahavAM adhyayana : sUtra 755-765 764. varapaDaha-bheri jhallari-saMkhasatasahassiehiM tUrehiM / gagaNayale dharaNitale tUraNiNAo' paramarammo // 126 // 765. tata-vitataM ghaNa jhusiraM AtojjaM cauvihaM bahuvihIyaM / vAeM tire tathya devA bahUhiM ANaTTagasaehiM // 127 // 755. jarA-maraNa se vimukta jinavara mahAvIra ke lie zivikA lAI gaI, jo jala aura sthala para utpanna hone vAle divyapuSpoM aura deva vaikriyalabdhi se nirmita puSpamAlAoM se yukta thii|| 117 // 756. usa zivikA ke madhya meM divya tathA jinavara ke lie zreSTha ratnoM kI rUparAzi se carcita (susajjita) tathA pAdapITha se yukta mahAmUlyavAn siMhAsana banAyA gayA thA // 118 // 387 757. usa samaya bhagavAn mahAvIra zreSTha AbhUSaNa dhAraNa kiye hue the, yathAsthAna divya mAlA aura mukuTa pahane hue the, unheM kSauma (kapAsa se nirmita) vastra pahanAe hue the, jisakA mUlya eka lakSa svarNamudrA thA / ina sabase bhagavAn kA zarIra dedIpyamAna ho rahA thA // 119 // 758. usa samaya prazasta adhyavasAya se, paSTha bhakta pratyAkhyAna (bele kI ) tapazcaryA se yukta zubha lezyAoM se vizuddha bhagavAn uttama zivikA (pAlakI) meM virAjamAna hue|| 120 // 759. jaba bhagavAn zivikA meM sthApita siMhAsana para virAjamAna gae, taba zakrendra aura IzAnendra usake donoM ora khar3e hokara maNi- ratnAdi se citra-vicitra hatthe - DaMDe vAle cAmara bhagavAn para dulAne lage // 121 // 760. pahale una manuSyoM ne ullAsavaza vaha zivikA uThAI, jinake romakUpa harSa se vikasita ho rahe the| tatpazcAt sura, asura, garur3a aura nAgendra Adi deva use uThAkara le calane lage // 122 // 761. usa zivikA ko pUrvadizA kI ora se sura (vaimAnika deva) uThAkara le calate haiM, jabaki asura dakSiNa dizA kI ora se, garur3adeva pazcima dizA kI ora se aura nAgakumAra deva uttara dizA kI ora se uThAkara le calate haiM // 123 // 762. usa samaya devoM ke Agamana se AkAzamaNDala vaisA hI suzobhita ho rahA thA, jaise hue puSpoM se vanakhaNDa (udyAna), yA zaratkAla meM kamaloM ke samUha se padma sarovara suzobhita hotA hai // 124 // khile 763. usa samaya devoM ke Agamana ke gaganatala bhI vaisA hI suhAvanA laga rahA thA, jaise sarasoM, kacanAra yA kanera yA campakavana phUloM ke jhuNDa se suhAvanA pratIta hotA hai // 125 // 764.usa samaya uttama Dhola, bherI, jhAMjha (jhAlara), zaMkha Adi lAkhoM vAdyoM kA svara-ninAda gaganatala aura bhUtala para parama ramaNIya pratIta ho rahA thA // 126 // 1. 'tUraNiNAo' ke badale pAThAntara hai-- 'tuDiyaNiNAdo, turiyaninAo / ' 2. 'cauvihaM bahuvihiyaM' ke badale pAThAntara hai-- 'cauvvihaM bahuvihiyaM / ' artha hotA hai-- cAra prakAra ke vAdya jo ki aneka taraha se (bajAye) / 3. 'vAeMti' ke badale pAThAntara hai-- vAiMti, vAteMti, vAyaMti / Page #413 -------------------------------------------------------------------------- ________________ AcArAMga sUtra - dvitIya zrutaskandha 765. . vahIM para devagaNa bahuta se - zatAdhika nRtyoM aura nATyoM ke sAtha aneka taraha ke tata vitata, ghana aura zuSira, yoM cAra prakAra ke bAje bajA rahe the||127|| vivecana - devoM dvArA dIkSAmahotsava kA bhavya Ayojana - sU0 755 se 765 taka kI gAthAoM meM devoM dvArA bhagavAn ke dIkSA mahotsava ke Ayojana kA saMkSepa meM varNana kiyA gayA hai| isameM 9 bAtoM kA mukhyatayA ullekha hai - (1) zivikA kA lAnA, (2) zivikA sthita siMhAsana kA varNana, (3)bhagavAn ke vastrAbhUSaNAdi se susajjita dedIpyamAna zarIra kA varNana, (4) prazasta adhyavasAya -- lezyA - tapazcaryA se vizuddha (pavitrAtmA) bhagavAn zivikA meM virAjamAna hue| (5) do indroM dvArA cAmara DhulAye jAne lage / (6) bhaktivaza mAnava aura deva cAroM dizAoM se pAlakI uThAkara le cle| (7) gaganamaNDala kI zobhA kA varNana, (8) vAdya-ninAdoM se gaganatala aura bhUtala gU~ja rahA thaa| (9) devagaNa aneka prakAra ke nRtya, nATya, gAyana aura vAdana se vAtAvaraNa ko ramaNIya banA rahe the / 1 388 'uvaNIyA' Adi padoM ke artha -- uvaNIyA-- samIpa lAI gaI / osattamalladAmA -- puSpamAlAe~ usameM avasakta---- lagI huI thIM / majjhayAre -- madhya meM / 'vararayaNarUvaceMcaiyaM' -- zreSTha ratnoM ke saundarya se carcita -- zobhita thA / maharihaM--mahArgha -- mahaMgA, bahumUlya / AlaiyamAlamauDo - yathAsthAna mAlA aura mukuTa pahane hue the / bhAsuraboM dI - dedIpyamAna zarIra vAle / khomayavatthaNiyattho -- sUti (kapAsa se nirmita) vastra pahane hue the / ukkhittA -- utthaaii| sAhaTTharomakUvehiM - harSa se jinake romakUpa vikasita ho rahe the / vahaMti -- uThAkara le cle| siddhatthavaNaM-- sarasoM kA vana (kSetra), kaNiyAravaNaM- kanera kA yA kacanAra kA vana / satasahassiehiM -- lAkhoM, tUraNiNAo-- vAdyoM kA svara / AtojjaM- - vAdya / vAeMti -- bajAte haiM / ANaTTagasaehiM--saikar3oM nRtyoM nATyoM ke saath|' 2 anyatra bhI aisA hI varNana Avazyaka bhASya gA0 92 se 104 taka meM ThIka isI prakAra kA varNana milatA hai| sU0 760 kI gAthA samavAyAMga sUtra meM bhI milatI hai| 3 sAmAyika cAritra grahaNa 766. teNaM kAleNaM teNaM samaeNaM je se hemaMtANaM paDhame mAse paDhame pakkhe maggasirabahule, tassa NaM4 maggasirabahulassa dasamIpakkheNaM, suvvateNaM, disaveNaM vijaeNaM muhutteNaM", hatthuttaranakkhatte Na jogovagateNaM pAINagAmiNIe chAyAe, viyattAe porusIe, chadveNaM bhatteNaM 1. AcArAMga mUlapATha saTippaNa pR0 270-271 2. (ka) pAia - sadda - mahaNNavo pR0 176, 204, 668, 118, 388 / (kha) arthAgama khaNDa 1 - AcArAMga pR0 156 Avazyaka bhASya gA0 92 se 104 taka 3. 4. kisI-kisI prati meM 'maggasirabahulassa' ke pUrva 'tassaNaM' pATha nahIM hai| 5. 'muhutteNaM, hatthuttaranakkhatteNaM' ke badale pAThAntara hai--'muhutta NaM hatthuttarAnakkhatteNaM / ' Page #414 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pandrahavAM adhyayana : sUtra 766-768 389 apANaeNaM, egaM sADagamAyae caMdappabhAe sibiyAe sahassavAhiNIyAe sadeva-maNuyA-'surAe 2 parisAe samaNNijamANe 2 uttarakhattiyakuMDapurasaMNivesassa majjha majjheNaM niggacchati, 2 [ttA] jeNeva NAtasaMDeM ujANe teNeva uvAgacchati,2 [ttA] IsiMrataNippamANaM acchoppeNaM bhUmibhAgeNaM saNiyaM 2 caMdappabhaM sibiyaM sahassavAhiNiM Thaveti, saNiyaM 2 jAva ThavettA saNiyaM 2 caMdappabhAto sibiyAto hassavAhiNIo paccotarati, 2 [ttA] saNiyaM 2puratthAbhimuhe sIhAsaNe NisIdati, 2[ttoM] AbharaNAlaMkAraM omuyti| tato NaM vesamaNe deve janupAyapaDite samaNassa bhagavato mahAvIrassa haMsalakkhaNeNaM paDeNaM AbharaNAlaMkAraM pddicchti| tato NaM samaNe bhagavaM mahAvIre dAhiNeNa dAhiNaM vAmeNa vAmaM paMcamuTThiyaM loyaM kreti| tato NaM sakke deviMde devarAyA samaNassa bhagavato mahAvIrassa jannupAyapADite vairAmaeNaM thAleNaM kesAiM paDicchati, 2 [ttA] aNujANesi bhaMte!' tti kaTTa khIrodaM sAgaraM saahrti| tato NaM samaNe bhagavaM mahAvIre dAhiNeNaM dAhiNaM vAmeNa vAmaM paMcamuTThiyaM loyaM karettA siddhANaM NamokkAraM kareti, 2 [ttA] savvaM meM akaraNijaM pAvaM kammaM ti kaTTa sAmAiyaM carittaM paDivajjai, sAmAiyaM carittaM paDivajittA devaparisaMca maNuyaparisaMca AlekkhacittabhUtamiva tthveti| 767. divvo maNussaghoso turiNiNAo ya skkvynnennN| khippAmeva Nilukko jAhe paDivajati carittaM // 128 // 768. paDivajjittu carittaM ahoNisaM svvpaannbhuuthitN| sAhaTTha lomapulayA payatA devA NisAmeti // 129 // 766. usa kAla aura usa samaya meM, jabaki hemanta Rtu kA prathama mAsa, prathama pakSa arthAt mArgazISa mAsa kA kRSNapakSa thaa| usa mArgazIrSa ke kRSNapakSa kI dazamI tithi ke suvrata divasa ke vijaya muhUrta meM, hastottara (uttarAphAlgunI) nakSatra ke sAtha candramA kA yoga hone para, pUrvagAminI chAyA hone para, dvitIya pauruSI (prahara) ke bItane para, nirjala SaSThabhakta pratyAkhyAna (do dina ke upavAsoM) ke sAtha ekamAtra (devadUSya) vastra ko lekara bhagavAn mahAvIra candraprabhA nAma kI sahasravAhinI zivikA meM virAjamAna hue the; jo devoM, manuSyoM aura asuroM kI pariSad dvArA le jAI jA rahI thii| ata: ukta pariSad ke sAtha ve kSatriyakuNDapura sanniveza ke bIcoMbIca-madhyabhAga meM se hote hue jahA~ jJAtakhaNDa nAmaka udyAna thA, usake nikaTa phuNce| vahA~ pahu~ca kara deva choTe 1. 'sahasavAhiNIyAe' ke badale pAThAntara hai- 'shssvaahinniie|' 2. 'sadeva maNuyA' ke badale pAThAntara hai- 'savvamaNuyA' sadevamaNuyA vaa| 3. 'sibiyAto' ke badale pAThAntara hai- 'siiyaao|' / 4. 'savvaM me akaraNija' ke pAThAntara haiM-'savvaM'karaNijaM,savvaMkaraNijaM, savvaM akrnnijjN|' 5. 'sAhaTThalomapulayA' ke badale pAThAntara hai--'saahttttlompulyaa|' Page #415 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 390 AcArAMga sUtra - dvitIya zrutaskandha se (muMDa) hAtha-pramANa U~ce (aspRSTa) bhUbhAga para dhIre-dhIre usa sahasravAhinI candraprabhA zivikA ko rakha dete haiN| taba bhagavAn usameM se zanaiH zanaiH nIce utarate haiM; aura pUrvAbhimukha hokara siMhAsana para alaMkAroM ko utArate haiN| tatkAla hI vaizramaNadeva ghuTane Tekakara zramaNa bhagavAn mahAvIra ke caraNoM meM jhukatA hai aura bhaktipUrvaka unake una AbharaNAlaMkAroM ko haMsalakSaNa sadRza zveta vastra meM grahaNa karatA hai| usake pazcAt bhagavAn ne dAhine hAtha se dAhinI ora ke aura bAeM hAtha se bAIM ora ke kezoM kA paMcamuSTika loca kiyaa| tatpazcAt devarAja devendra zakra zramaNa bhagavAn mahAvIra ke samakSa ghuTane Tekakara caraNoM meM jhukatA hai aura una kezoM ko hIre ke (vajramaya) thAla meM grahaNa karatA hai| tadanantarabhagavan! ApakI anumati hai, yoM kahakara una kezoM ko kSIra samudra meM pravAhita kara detA hai| idhara bhagavAn dAhine hAtha se dAhinI aura ke ora bAeM hAtha se bAIM ora ke kezoM kA paMcamuSTika loca pUrNa karake siddhoM ko namaskAra karate haiM; aura Aja se mere lie sabhI pApakarma akaraNIya haiM', yoM uccAraNa karake sAmAyika cAritra aMgIkAra karate haiN| usa samaya devoM aura manuSyoM donoM kI pariSad citralikhita-sI nizceSTa-sthira ho gaI thii| 767. jisa samaya bhagavAn cAritra grahaNa kara rahe the, usa samaya zakrendra ke Adeza (vacana)se zIghra hI devoM ke divya svara, vAdya ke ninAda aura manuSyoM ke zabda sthagita kara diye gae (saba mauna ho gae) // 128 // 768. bhagavAn cAritra aMgIkAra karake aharniza samasta prANiyoM aura bhUtoM ke hita meM saMlagna ho ge| sabhI devoM ne yaha sunA to harSa se pulakita ho utthe| vivecana bhagavAn kA abhiniSkramaNa aura sAmAyika cAritra grahaNa-sU. 766 se 768 taka bhagavAn ke abhiniSkramaNa evaM sAmAyika cAritra-grahaNa kA rocaka varNana hai| inameM mukhyatayA 7 bAtoM kA pratipAdana kiyA gayA hai--(1) mAsa, pakSa, dina, muhUrta, nakSatra, chAyA evaM prahara sahita dIkSAgrahaNa-samaya kA ullekha, (2) SaSThabhaktayukta bhagavAn kI zivikA jJAtakhaNDa udyAna meM pahuMcI, (3) zivikA se utarakara siMhAsana para pUrvAbhimukha hokara bhagavAn virAje, (4)AbhUSaNa utAre, jinheM vaizramaNadeva ne zvetavastra meM surakSita rakha liyA, (5) kezoM kA paMcamuSTika loca kiyA, zakrendra ne vajramaya thAla meM grahaNa karake bhagavAn kI anumati samajha kara kSIrasAgara meM bahA diyA, (6) siddhoM ko namaskAra karake sAmAyika cAritra aMgIkAra kiyaa| dIkSA grahaNa ke samaya deva aura manuSya sabhI citralikhita-se ho ge| indra ke Adeza se devoM. manaSyoM aura vAdyoM ke zabda baMda kara diye gaye. (7) bhagavAn aharniza samasta prANiyoM ke lie hitakara-kSemaMkara cAritra meM saMlagna ho ge| devoM ne jaba yaha sunA to unakA roma-roma pulakita ho utthaa| 1. AcArAMga mUlapATha saTippaNa pR0 271 se 273 / Page #416 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pandrahavAM adhyayana : sUtra 770-771 'viyattAe' Adi padoM kA arth-vivttaae-dvitiiy| 'sADagaM'-zATaka--devadUSya vastra / paaiinngaaminniie-puurvgaaminii| IsiMrataNippamANaM-thor3e se baddhamuSTihAtha (rali) pramANa / acchoppeNaM- aspRSTa (U~cI) rkhkr| NisIdati- baiTha jAte haiN| Amuyati-utArate haiN| jannupAyapaDite-ghuTane Teka kara caraNoM meM giraa| paDicchati- grahaNa kara letA hai| vairAmaeNaM thAleNaM- vajramaya thAla meM - sAharati - DAla yA bahA detA hai| -AlekkhacittabhUtamiva Thaveti-Alikhita citra kI-taraha stabdha raha gii| Nilukko-tirohita ho gayA, sthagita ho gyaa| ahoNisaM-aharniza --dina raat|1 manaHparyavajJAna kI upalabdhi aura abhigraha-grahaNa __769. tato NaM samaNassa bhagavato mahAvIrassa sAmAiyaM khAovasamiyaM carittaM paDivanassa maNapajjavaNANe NAmaM NANe smuppnnnne| aDDAijehiM dIvahiM dohiM ya samuddehiM saNNINaM paMceMdiyANaM pajatANaM viyattamaNasANaM maNogayAiM bhAvAiM jaanni| jANittA tato NaM samaNe bhagavaM mahAvIre pavvaite samANe mitta-NAtI-sayaNa-saMbaMdhivaggaM pddivisjeti| paDivisajjitA imaM etArUvaM abhiggahaM abhigiNhati-bArasa vAsAiM vosaTThakAe' cattadehe je keti uvasaggA samuppajaMti ,taMjahA divvA vA mANusA vA tericchiyA vA, te savve uvasagge samuppaNNe samANe sammaM sahissAmi, khamissAmi, adhiyAsaissAmi / ' 769. tatpazcAt zramaNa bhagavAn mahAvIra ko kSAyopazamika sAmAyika cAritra grahaNa karate hI manaHparyavajJAna nAmaka jJAna samutpanna huA; jisake dvArA ve aDhAI dvIpa aura do samudroM meM sthita paryApta saMjJIpaJcendriya, vyaktamana vAle jIvoM ke manogata bhAvoM ko spaSTa (pratyakSa) jAnane lge| idhara manaHparyAya jJAna se manogata bhAvoM ko jAnane lage the, udhara zramaNa bhagavAn mahAvIra ne pravrajita hote hI apane mitra, jJAti, svajana-sambandhivarga ko prativisarjita (vidA) kiyaa| vidA karake isa prakAra kA abhigraha dhAraNa kiyA ki "maiM Aja se bAraha varSa taka apane zarIra kA vyutsarga karatA hU~- deha ke prati mamatva kA tyAga karatA huuN|" isa avadhi meM daivika, mAnuSika yA tiryaMca sambandhI jo koI 1. (ka) pAia-sadda-mahaNNavo pR.887, 706, 408 (kha) arthAgama khaNDa-1 (AcArAMga) pR. 157 2. 'aDDAijehiM' ke badale pAThAntara hai- aDDAiehiM, atijehiN| 3. 'saNNINaM paMcediyANaM' ke badale pAThAntara hai-'snnnniipNceNdiyaannN'| 4. 'jANittA' ke badale 'jANettA' pAThAntara hai| 5. 'vosaTTakAe' ke badale pAThAntara hai- vosaTekAe, vosttttkaate| 6. 'keti' ke badale pAThAntara hai-'kevi|' 7. 'samuppajati' ke badale pAThAntara haiM- 'samuppajasu, smuppjissNti| samuppajjati divvaa......|' 8. 'tericchiyA vA' ke 'tericchA vA' pAThAntara hai| artha samAna hai| 9. 'adhiyAsaissAmi' ke badale pAThAntara hai- 'ahiyaashssaami|' Page #417 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 392 AcArAMga sUtra - dvitIya zrutaskandha bhI upasarga utpanna hoMge, una saba samutpanna upasargoM ko maiM samyak prakAra se yA samabhAva se sahU~gA, kSamAbhAva ralU~gA, zAnti se jheluuNgaa|" vivecana- manaHparyavajJAna kI upalabdhi aura abhigrahadhAraNa- prastuta sUtra meM mukhyatayA do bAtoM kA ullekha kiyA gayA hai- bhagavAn ko dIkSA lete hI manaHparyAyajJAna kI upalabdhi aura 12 varSa taka apane zarIra ke prati mamatvavisarjana kA abhigraha / dIkSA aMgIkAra karate hI bhagavAn ekAkI para-sahAya mukta hokara sAmAyika sAdhanA kI dRSTi se apane Apako kasanA cAhate the, isalie unhoMne gRhasthapakSa ke sabhI svajanoM ko turaMta vidA kara diyaa| svayaM ekAkI, niHspRha, pANipAtra, evaM nirapekSa hokara vicaraNa karane hetu deha ke prati mamatvatyAga aura upasargoM ko samabhAva se sahane kA unhoMne saMkalpa kara liyaa| 'vosaTThakAe' evaM 'cattadehe' pada meM antara- yahA~ zAstrakAra ne samAnArthaka-se do padoM kA prayoga kiyA hai, parantu gaharAI se dekhA jAe to ina donoM ke artha meM antara hai| vosaTTakAe kA saMskRtarUpAntara hotA hai-vyutsRSTakAya- isake prAkRtazabdakoza meM mukhya tIna artha milate haiM - 1. deha ko parityakta kara denA, 2. pariSkAra rahita rakhanA yA, 3. kAyotsarga meM sthita rkhnaa| pahalA artha yahA~ grAhya nahIM ho sakatA, kyoMki cattadehe (tyaktadehaH) kA bhI vahI artha hotA hai| ata: 'vosaTThakAe' pichale do artha hI yahA~ sArthaka pratIta hote haiN| zarIra ko pariSkAra karane kA artha hai--zarIra ko sApha karanA, nahalAnA-dhulAnA, tailAdimardana karanA yA caMdanAdi lepa karanA, vastrAbhUSaNa se susajjita karanA yA sarasa svAdiSTa Ara Adi se zarIra ko puSTa karanA, auSadhi Adi lekara zarIra ko svastha rakhane kA upAya karanA aadi| isa prakAra zarIra kA parikarma-pariSkAra na karanA, zarIra ko pariSkAra rahita rakhanA hai, tathA zarIra kA bhAna bhUlakara, kAyA yA mana se utsarga karake ekamAtra AtmaguNoM meM lIna rahanA hI kAyotsargasthita rahanA hai| 'cattadehe' kA jo artha kiyA gayA hai, usakA bhAvArtha hai- zarIra ke prati mamatva yA Asakti kA tyAga karanA / isakA tAtparya yaha hai ki zarIra ko upasargAdi se bacAne , use puSTa va svastha rakhane ke lie jo mamatva hai, yA 'merA zarIra' yaha jo dehAdhyAsa hai, usakA tyAga karanA, zarIra qA moha bilkula chor3a denA, zarIra ke lie acchA AhAra-pAnI yA anya AvazyakatAoM vastra, makAna, Adi prApta karane kI ceSTA na krnaa| sahajabhAva se jaisA jo kucha mila gayA, usI meM nirvAha krnaa| zarIra kA bhAna hI na ho, kevala AtmabhAna ho| 'sammaM sahissAmi khAmissAmi ahiyAsaissAmi'- ina tInoM padoM ke artha meM antaravaise to tInoM kriyAoM kA eka hI artha pratIta hotA hai, kintu gaharAI se vicAra karane para tInoM meM artha spaSTa hogaa| sahissAmi kA artha hotA hai- sahana karU~gA, upasarga Ane para hAyatobA nahIM 1. AcArAMga mUlapATha saTippaNa pR. 273 2. (ka) sAmAyika pATha zloka-2 (amitagati AcArya) (kha) pAia-sadda-mahaNNavo pR. 825, 318 Page #418 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pandrahavAM adhyayana : sUtra 771-774 393 macAU~gA, na hI nimittoM ko kodU~gA, na roUMgA-cillAU~gA yA kisI ke sAmane gir3agir3AU~gA, na vilApa karU~gA, na ArtadhyAna kruuNgaa| balki use apane hI kRtakarmoM kA phala mAnakara use samyak prakAra se yA samabhAvapUrvaka sahana kara luuNgaa|"khmissaami kA artha hai--jo koI bhI mujha para upasarga karane AegA, usake prati kSamAbhAva rakhuMgA, na to kisI prakAra kA dveSa yA vaira rakhUgA, na hI dveSavaza badalA lene kA prayatna yA saMkalpa karU~gA, na kaSTa dene vAle ko mArUMgA-pITUMgA yA use hAni pahu~cAne kA prayatna kruuNgaa| use kSamA kara duuNgaa| athavA use tapazcaraNa samajha kara karma kSaya kruuNgaa| athavA upasarga sahane meM samartha bnuuNgaa| 'adhiyAsaissAmi' kA artha hotA hai zAnti se, dhairya se jheluuNgaa| kheda-rahita hokara shuuNgaa| bhagavAn kA vihAra evaM upasarga ____770. tato NaM samaNe bhagavaM mahAvIre imaM eyArUvaM abhiggahaM abhigiNhittA vosaTThakAe' cattadehe divase muhattasese kammAragAmaM smnnuptte| tato NaM samaNe bhagavaM mahAvIre vosaTTakAe cattadehe aNuttareNaM AlaeNaM aNuttareNaM vihAreNaM, evaM saMjameNaM paggaheNaM saMvareNaM taveNaM baMbhaceravAseNaM khaMtIe muttIe tuTThIe samitIe guttIe ThANeNaM kammeNaM sucaritaphalaNevvANamuttimaggeNaM appANaM bhAvemANe vihri| 771.' evaM ' cAte viharamANassa je keI uvasaggA samuppajaMti divvA vA mANussA vA tericchiyA vA, te savve uvasagge samuppaNNe samANe aNAile avvahite ahINamANase tivihamaNa-vayaNa-kAyagutte sammaM sahati khamati titikkhati ahiyaaseti| 1. (ka) 'pAia-sadda-mahaNNavo 885, 271, 98 (kha) AyAro (prathama zruta0) 9/2/13-16 (ga) arthAgama bhA. 1. (AcArAMga) pR. 157-158 2. 'isaMyaetArUvaM ' ke badale pAThAntara haiM--'imeyArUvaM, imeyaaruuve|' 3. 'vosaTThakAe cattadehe' ke badale pAThAntara haiM- 'vosaTThacattadehe' / 4. 'kammAragAma samaNupatte' ke badala pAThAntara haiM-'kammAraM gAmaM samaNupatte' 'kumAragAmaM samaNupatte vosttttkaae|' bhagavAn mahAvIra svAmI ke vizeSaNoM aura upamAoM vAlA vistRtapATha yahA~ sUtra 770 meM honA cAhie thA kyoMki sthAnAMgasUtra 9 evaM jambUdvIpaprajJapti (vakSaskAra(2)RSabhadeva varNana ) meM vistAra se 'jahA~ bhAvaNAe' isa prakAra AcArAMga sUtra bhAvanA'dhyayana ke antargata jo pATha hai, usakA nirdeza kiyA gayA hai, parantu vaha vartamAna meM isa bhAvanA'dhyayana meM upalabdha nahIM hai| yaha vicAraNIya hai| 6. 'evaM cAte' ke badale pAThAntara haiM--'evaM gate viharamANassa', 'evaM viharamANassa' 'evaM vA vihrmaannss|' arthAt-isa prakAra kA abhigraha dhAraNa karake vihAra karate hue....| 7. 'samupajjaMti' ke badale pAThAntara haiM- 'samuppajjati, ' 'samuppajjaMsu"samuppajjati', 'smuvttiNsu|' artha prAyaH samAna-sA hai| 8. 'aNAile' ke badale pAThAntara hai-'aNADale' artha hotA hai-anaakul| 9. kucha pratiyoM meM 'sahati' ke bAda hI 'titikkhati' pATha hai| Page #419 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 394 AcArAMga sUtra - dvitIya zrutaskandha 770. isa prakAra kA abhigraha dhAraNa karane ke pazcAt kAyA kA vyutsarga evaM kAyA ke prati mamatva kA tyAga kiye hue zramaNa bhagavAn mahAvIra dina kA muhUrta (48 minaTa) zeSa rahate kAra (kumAra) grAma pahu~ca ge| usake pazcAt kAyA kA vyutsarga evaM dehAdhyAsa kA tyAga kiye hue zramaNa bhagavAn mahAvIra anuttara (anupama) vasati ke sevana se,anupama vihAra se, evaM anuttara saMyama, upakaraNa, saMvara, tapa, brahmacarya, kSamA, nirlobhatA, saMtuSTi (prasannatA), samiti, gupti, kAyotsargAdi sthAna, tathA anupama kriyAnuSThAna se evaM sucarita ke phalasvarUpa nirvANa aura mukti mArga-jJAna-darzana- cAritra - ke sevana ke yukta hokara AtmA ko prabhAvita karate hue vihAra karane lge| 771. isa prakAra vihAra karate hue tyAgI zramaNa bhagavAn mahAvIra ko divya, mAnavIya aura tiryaMcasambandhI jo koI upasarga prApta hote, ve una saba upasargoM ke Ane para unheM akalaSita, (nirmala), avyathita, adInamanA evaM mana-vacana-kAyA kI vividha prakAra kI guptiyoM se gupta hokara samyak prakAra ke samabhAvapUrvaka sahana karate, upasargadAtAoM ko kSamA karate, sahiSNubhAva dharaNa karate tathA zAnti aura dhairya se jhelate the| _ vivecana--AtmabhAva meM ramaNapUrvaka vihAra evaM upasarga sahana-prastuta sUtradvaya meM bhagavAn mahAvIra tathA unakI sAdhanA evaM sahiSNutA kI jhAMkI prastuta kI gaI hai| AtmabhAvoM meM vihAra karane kA unakA mukhya lakSya thA, AtmabhAva-ramaNa ko kendra meM rakhakara hI unakA vihAra, AhAra, tapa, saMyama, upakaraNa, saMvara, brahmacarya , kSamA, nirlobhatA, saMtuSTi, samiti, gupti, dharmakriyA, kAyotsarga tathA ratnatraya kI sAdhanA calatI thii| isI kAraNa vaha tejasvI, prANavAna evaM anuttara ho sakI thii| AtmabhAvoM meM ramaNa kI sAdhanA ke kAraNa hI ve devakRta, mAnavakRta yA tiryaJcakRta kisI bhI upasarga kA sAmanA karane meM vyathita, rAga-dveSa se kaluSita, yA dInamanaska nahIM hote the| manavacana-kAyA, tInoM yogoM kA saMgopana karake rakhate the| ve una upasargoM ko samabhAva se sahate, upasargakartAoM ko kSamA kara dete evaM titikSAbhAva dhAraNa kara lete| pratyeka upasarga ko dhairya evaM zAnti se jhela lete the| sthAnAMgasUtra ke sthAna nauveM meM isI se milatA-julatA upasarga sahana kA pATha milatA hai| 2. cUrNi ke AdhAra para vistRta pATha kA anumAna prastuta sUtradvaya meM bhagavAn mahAvIra kI sAdhanA aura upalabdhiyoM kI bahuta hI saMkSipta jhA~kI dI gaI hai| cUrNikAra ke samakSa isa sUtra kA pATha 1. AcArAMga mUla pATha saTippaNa pR. 273 2. 'tassa NaM bhagavaMtassa sAiregAI duvAlasavAsAiM .... vosaTThakAe ciyatta dehe je kei uvasaggA sammaM sahissai khamissai titikkhissai ahiyaasissi|' -sthAna 09 Page #420 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pandrahavAM adhyayana : sUtra 774 vistRta rUpa meM upalabdha rahA hogA jisake anusAra unhoMne usakI cUrNi. prastuta kI hai| hama yahA~ cUrNi sammata pATha saMkSepa meM de rahe haiM chinnasoti, kaMsapAdIva mukkatoye, saMkho iva nirajaNe, jIvo iva appaDihayagaI, gagaNamiva NirAlaMbaNe, vAyuriva apaDibaddhe sArayasalilaM va suddhahiyae, pukkharapattaM va niruvaleve, kummo iva guttiMdi, khaggavisANaM va egajAe, vihaga iva vippamukke, bhAraMDapakkhI, iva appamatte, kuMjaro iva soMDIre jaccakaNagaM va jAyarUve, vasuMdharA iva svvphaasvishe|" "natthiNaM tassa bhagavaMtassa katthai paDibaMdho bhvti|sec paDibaMdhe cauvvihe paNNatte, taMjahA-davvao khettao kAlao bhaavo| davvao NaM sacittAcitta mIsiesu davvesu, khettao NaMgAme vA nagare vA araNNe vA " / kAlao NaM samae vA AvaliyAe vA / bhAvao NaM kohe mANe vA micchAvaMsaNasalle vaa|"1 unake samasta srota (Asrava) naSTa ho gye| kAMsya-pAtra kI taraha nirlepa hue| zaMkha kI taraha raMga (rAga-dveSa rUpa raMga) se rahita, jIva kI taraha apratihatagati, gagana kI taraha Alambana, (para-sahAya) rahita, vAyu kI bhA~ti apratibaddhavihArI, zarad Rtu ke pAnI kI taraha nirmala hRdaya, . * kamala patra kI taraha nirlepa, kUrma (kachuA) kI taraha guptendriya, varAha (geMDA) ke sIMga kI taraha ekAkI, pakSI kI bhA~ti sarvathA unmuktacArI, bhAraMDa pakSI kI taraha apramatta, kuMjara kI (hastI) . kI taraha zUravIra, svarNa kI bhA~ti kAntimAn, pRthvI kI bhA~ti kSamAzIla, ... una bhagavAn ko kahIM para bhI pratibaMdha nahIM thaa| pratibandha cAra prakAra kA hotA haijaise, dravya, kSetra, kAla aura bhAva se| dravya se--sacitta, acitta mizradravyoM meM, zretra se grAma, nagara, araNya aadi| kAla se--samaya AvalikA aadi....| bhAva se--krodha, mAna Adi mithyAdarzanazalya paryanta isI prakAra kA pATha kalpasUtra 2 meM hai, tathA sthAnAMga ke 9 sthAna meM bhI isI Azaya kA vistRta pATha milatA hai| sUtrakRtAMgare praznavyAkaraNa aupapAtika 5 evaM rAjapraznIyasUtra meM bhI sAmAnya anagAra ke sambandha meM pUrvokta upamAvAle pATha milate haiN| niSkarSa yaha hai ki bhagavAn meM ve saba guNa vidyamAna the, jo eka Adarza anagAra meM hone caahie| bhagavAn ko kevalajJAna kI prApti 772. tato NaM samaNassa bhagavao mahAvIrassa eteNaM vihAreNaM viharamANassa bArasa vAsA 1. AcArAMga cUrNi mU0 pA0Ti0 pR0 274 2. kalpasUtra sU0 117 se 121 3. se jahA nAmae aNagArA bhagavaMto. appANaM bhAvemANA vihrNti| -satra ka0 2/1 4. .... saMjate iriyAsamite " chinnaganthe ... mukkatoe careja dhmm| -praznavyA05 saMvaradvAra 5. samaNassa NaM mahAvIrassa aMtevAsI ... katthai paDibaMdhe bhaveti / ... eva tesiMNa bhvi| -aupapAtika sUtra Page #421 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 396 AcArAMga sUtra - dvitIya zrutaskandha vItikaMtA, terasamassa ya vAsassa pariyAe vaTThamANassa je se gimhANaM docce mAse cautthe pakkhe vesAhasuddhe tassa NaM vesAhasuddhassa dasamIpakkheNaM suvvateNaM divaseNaM vijaeNaM muhutteNaM hatthuttarAhiM nakkhateNaM jogovagatteNa pAINagAmiNIe chAyAe viyattAe porusIe jaMbhiyagAmassa Nagarassa bahiyA NadIe ujjuvAliyAe uttare kUle sAmAgassa gAhAvatissa kaTThakaraNaMsi viyAvattassa cetiyassa uttarapurathime disAbhAge sAsarukkhassa adUrasAmaMte akkuDuyassa godohiyAe AyAvaNAe AtAvemANassa chaTeNaM bhatteNaM apANaeNaM uDDhe jANuM aho sirasa dhammajjhANovagatassa jhANakoTThovagatassa sukkajjhANaMtariyAe, vaTThamANassa NevvANe kasiNe paDipuNNe avvAhate NirAvaraNe aNaMte aNuttare kevalavaraNANa-dasaNe smuppnnnne| 773. se bhagavaM arahA jiNe jANae kevalI savvaNNU savvabhAvadarisI sadeva-maNuyA'surassa logassa pajjAe jANatI, taMjahA--AgatI gatI ThitI cayaNaM uvavAyaM bhuttaM pIyaM kaDaM paDisevitaM AvikammaM rahokammaM laviyaM kathitaM maNomANasiyaM savvaloe, savvajIvANaM savvabhAvAiM jANamANe pAsamANe evaM cAte vihrti| 774. jaM NaM divasaM samaNassa bhagavato mahAvIrassa NevvANe kasiNe jAva samuppanne taM NaM divasaM bhavaNavai-vANamaMtara-jotisiya-vimANavAsidevehiM ya devIhiM ya ovayaMtehiM 1 ya jAva uppiMjalagabhUte yAvi hotthaa| 772. usake pazcAt zramaNa bhagavAn mahAvIra ko isa prakAra se vicaraNa karate hue bAraha. varSa vyatIta ho gae, terahaveM varSa ke madhya meM grISma Rtu meM dUsare mAsa aura cauthe pakSa se arthAt vaizAkha sudI meM, vaizAkha zuklA dazamI ke dina, suvrata nAmaka divasa meM vijaya muhUrta meM uttarAphAlgunI nakSatra ke sAtha candramA kA yoga Ane para, pUrvagAminI chAyA hone para dina ke dUsare (pichale) pahara meM jRmbhakagrAma nAmaka nagara ke bAhara RjubAlikA nadI ke uttara taTa para zyAmAka gRhapati ke kASThakaraNa nAmaka kSetra meM vaiyAvRtya nAmaka caitya (udyAna) ke IzAnakoNa meM zAlavRkSa se na ati dUra, na ati nikaTa, utkaTuka (ukaDU) hokara godohAsana se sUrya kI AtApanA lete hue, nirjala SaSThabhakta (pratyAkhyAna) tapa se yukta, Upara ghuTane aura nIcA sira karake dharmadhyAna meM yukta, dhyAnakoSTha meM praviSTa hue bhagavAn jaba zukladhyAnAntarikA meM arthAt lagAtAra zukladhyAna ke madhya meM pravartamAna the, tabhI unheM ajJAna duHkha se nivRtti dilAne vAle, sampUrNa pratipUrNa avyAhata nirAvaraNa ananta anuttara zreSTha kevalajJAna-kevaladarzana utpanna hue| 773. ve aba bhagavAn arhata, jina, jJAyaka, kevalI, sarvajJa, sarvabhAvadarzI ho ge| aba ve devoM, manuSyoM, aura asuroM sahita samasta loka ke paryAyoM ko jAnane lge| jaise ki jIvoM kI Agati, 1. 'ovayaMtehi' ke badale 'uvataMtehiM' 'uvayaMtehiM' pAThAntara haiN| Page #422 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pandrahavAM adhyayana : sUtra 774 gati, sthiti, vyavana, upapAta, unake bhukta (khAe hue) aura pIta (pIe hue) sabhI padArthoM ko tathA unake dvArA kRta (kiye hue) pratisevita, prakaTa evaM gupta sabhI karmoM (kAmoM) ko tathA unake dvArA bole hue, ,kahe hue tathA mana ke bhAvoM ko jAnate, dekhate the / ve sampUrNa loka meM sthita saba jIvoM ke samasta bhAvoM ko tathA samasta paramANu pudgaloM ko jAnate-dekhate hue vicaraNa karane lage / 774. jisa dina zramaNa bhagavAn mahAvIra ko ajJAna - duHkha - nivRttidAyaka sampUrNa yAvat anuttara kevalajJAna-kevaladarzana utpanna huA, usa dina bhavanapati, vANavyantara, jyotiSka evaM vimAnavAsI deva aura deviyoM ke Ane-jAne se eka mahAn divya devodyota huA, devoM kA melA-sA laga gayA, devoM kA kala-kala nAda hone lagA, vahA~ kA sArA AkAzamaMDala halacala se vyApta ho gyaa| vivecana - bhagavAn ko kevalajJAna kI prApti aura usakA mahattva prastuta sUtratraya meM bhagavAn ko prApta hue kevalajJAna kA varNana hai| ina tInoM sUtroM meM mukhyatayA tIna bAtoM kA ullekha kiyA gayA hai - Zhong (1) kevalajJAna kaba, kahA~, kaisI sthiti meM, kisa prakAra kA prApta huA ? (2) kevalajJAna hone ke bAda bhagavAn kisa rUpa meM rahe, kina guNoM se aura kina upalabdhiyoM yukta bane / se ---- (3) bhagavAn ke kevalajJAna - kevaladarzana kA sabhI prakAra ke devoM para kyA prabhAva par3A ? 1. rAjapraznIya sUtra ke aMtima sUtra meM isI taraha kA pATha milatA hai| kalpasUtra meM bhI hUbahU isI prakAra kA pATha upalabdha hai / kevalajJAna sAdhaka - jIvana kI mahattama upalabdhi hai / kevalajJAna hone para andara-bAhara sarvatra usake prakAza se bhUmaNDala jagamagA uThatA hai / AtmA kA pUrNa vikAsa ho jAtA hai, AtmA, vizuddha nirmala aura niSkaluSa bana jAtA hai| cAra ghAtIkarma to sarvathA vinaSTa ho jAte haiM / sAdhaka aba svayaM pUrNa jJAnI sarvadarzI bhagavAn bana jAtA hai| 3. 397 'kaTThakaraNaMsi' Adi padoM kA artha-kaTThakaraNaM-- kASTakaraNa nAmaka eka kSetra / bhuttepItaM khAyA huA, pIyA huA / AvIkammaM - prakaTa meM kiyA huA karma / rahokammaM -- gupta kArya, ekAnta meM kiyA huA karma / maNomANasiyaM-- mana ke mAnasika bhaav| NevvANe -- nirvANa yA ajJAna duHkha nivRtti / 3 1. AcArAMga mUlapATha ke TippaNa pR. 227 2. 'taeNa se bhagavaM arahA jiNe jANihitakkaM kaDaM maNomANasiyaM khaimaM bhuttaM paDiseviyaM AvIkammaM rahokammaM arahA ahassajoge tataM maNavAyakAyajoge vaTThamANANaM savvaloe savvajIvANaM savvabhAe jANamANe pAsamANe viharissai / ' - rAjapraznIya antima sUtra pATha, (kha) kalpasUtra pATha sU. 12 .... (ka) pAia - sadda-mahaNNavo pR. 215 (kha) arthAgama khaNDa 1, ( AcArAMga ) pR. 158 - 159 Page #423 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 398 AcArAMga sUtra - dvitIya zrutaskandha bhagavAna kI dharma dezanA 775. tato NaM 1 samaNe bhagavaM mahAvIre uppannaNANadaMsaNadhare appANaM ca logaM ca abhisakkhi puvvaM devANaM dhammamAikkhatI, tato pacchA mANusANaM / 775 . tadanantara anuttara jJAna-darzana ke dhAraka zramaNa bhagavAn mahAvIra ne kevalajJAna dvArA apanI AtmA aura loka ko samyak prakAra se jAnakara pahale devoM ko, tatpazcAt manuSyoM ko dharmopadeza diyaa| vivecana - bhagavAn dvArA dharmAkhyAna -- prastuta sUtra meM tIna bAtoM kA vizeSata: ullekha kiyA hai-- (1-2) kevalajJAna- kevaladarzana hone ke pazcAt svayaM loka ko jAnakara bhagavAn ne dharmopadeza diyA hai, (3) pahale devoM aura phira manuSyoM ko dharma - vyAkhyAna diyA / 2 abhisamakkha- - jAnakara, dhammamAikkhaMtI - dharma kA AkhyAna - kathana - upadeza kiyA / 3 paMcamahAvrata evaM SaDjIva nikAya kI prarUpaNA 776. tato NaM samaNe bhagavaM mahAvIre uppannaNANadaMsaNadhare gotamAdINaM samaNANaM NiggaMthANaM paMca mahavvayAI 4 sabhAvaNAI chajjIvaNikAyAI Aikkhati bhAsati parUveti, taMjahA -- puDhavIkAe jAva tasakAe / 776. tatpazcAt kevalajJAna- kevaladarzana ke dhAraka zramaNa bhagavAn mahAvIra ne gautama Adi zramaNa-nirgranthoM ko (lakSya karake ) bhAvanA sahita paMca mahAvratoM aura pRthvIkAya se lekara trasakAya taka -SaDjIvanikAyoM ke svarUpa kA vyAkhyAna kiyaa| sAmAnya- vizeSa rUpa se prarUpaNa kiyaa| vivacena - bhAvanA sahita paMcamahAvrata evaM SaDjIvanikAya kA upadeza - prastuta sUtra meM tIna bAtoM kA mukhyatayA ullekha kiyA gayA hai- (1) bha0 mahAvIra dvArA kisako lakSya karake upadeza diyA gayA ? arthAt zrotA kauna the? (2) unake dharmAkhyAna ke viSaya kyA-kyA the? (3) upadeza kI zailI tathA krama kyA thA ? 1. 'tato pacchA mANusANaM' ke badale pAThAntara hai to pacchA maNusANaM / 2. AcA. mU. pA. Ti. pR. 278 3. AcA. cUrNi mU. pA. Ti. pRSTha 278 4. mahavvayAI sabhAvaNAI chajjIvaNikAyAiM ke badale pAThAntara hai-- mahavvayAI chajjIvaNikAyAI sabhAvaNAI / 4. (ka) AcArAMga mUlapATha saTippaNa pR. 278 (kha) tulanA kIjie--'taeNaM se bhavaNaM teNa aNuttareNaM kevalavaraNANeNaM daMsaNeNaM sadevamaNuAsuralogaM abhisamiccA samaNANaM NiggaMthANaM paMcamahavvayAI sabhAvaNAI chajjIvanikAe dhammaM desemANe viharissai / ' sthAnAMga sUtra sthA. 9 Page #424 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pandrahavAM adhyayana : sUtra 778 399 'Aikkhati, bhAseti, parUveti' ina tIna kriyA padoM meM antara--yoM to tInoM kriyApada samAnArthaka pratIta hote haiM, parantu prAkRta zabdakoSa ke anusAra inake artha meM antara hai- 'Aikkhati' kA artha hai--sAmAnya rUpa se kathana karatA hai, 'bhAseti' kA artha hai--vizeSarUpa se vyAkhyA karatA hai aura 'parUveti ' kA artha hai--siddhAnta aura tadvyatirikta vastu tattva kA pratipAdana karatA hai| ye tInoM kriyA pada bhagavAn dvArA diye gae upadeza kI zailI evaM krama ko sUcita karate haiM ? prathama mahAvrata 777. paDhamaM bhaMte! 2 mahavvayaM paccakkhAmi savvaM paannaativaatN|se suhumaM vA bAyaraM vA tasaM vA thAvaraM vANeva sayaM pANAtivAtaM karejA 33 jAvajjIvAe tivihaM tiviheNaM maNasA vayasA kaaysaa| tassa bhaMte! paDikkamAmi niMdAmi garahAmi 5 appANaM vosiraami| 777. bhaMte ! maiM prathama mahAvrata meM sampUrNa prANAtipAta ( hiMsA) kA pratyAkhyAna-tyAga karatA huuN| maiM sUkSma-sthUla (bAdara) aura trasa-sthAvara samasta jIvoM kA na to svayaM prANAtipAta (hiMsA) karU~gA, na dUsaroM se karAU~gA aura na prANAtipAta karane vAloM kA anumodana-samarthana karU~gA; isa prakAra maiM yAvajIvana tIna karaNa se evaM mana-vacana-kAyA se - tIna yogoM se isa pApa se nivRtta hotA huuN| he bhagavan ! maiM usa pUrvakRta pApa (hiMsA) kA pratikramaNa karatA, (pIche haTatA)hU~, (AtmasAkSI-se-) nindA karatA hU~ aura (guru sAkSI se--) gardA karatA hU~, apanI AtmA se pApa kA vyutsarga (pRthakkaraNa) karatA huuN|' vivecana--prathama mahAvrata kI pratijJA kA rUpa- prastuta sUtra meM bhagavAn dvArA upadiSTa prathama mahAvrata-prANAtipAta-vismaraNa (ahiMsA) kI pratijJA kA rUpa diyA gayA hai| isameM mukhyatayA 3 bAtoM kA ullekha hai- (1) hiMsya jIvoM ke mukhya prakAra kA (2) prANAtipAta kA jIvanabhara taka tIna karaNa (kRta-kArita-anumodana) se tathA tIna yoga (mana-vacana-kAyA) se sarvathA tyAga kA aura (3) pUrvakAla meM kiye hue prANAtipAta Adi ke pApa kA pratikramaNa, Atma-nindA, gardA aura vyutsarga kaa|6 1. (ka) pAia-sadda-mahaNNavo pR. 101, 650, 668 (kha) AcArAMga cUrNi mU.pA. Ti. pR. 278 2. paDhamaM bhaMte! mahavvayaM ke badale pAThAntara hai-paDhama bhaMte! mhvve| 3. '3'kA aMka avaziSTa do kAraNoM-kArita aura anumodita kA sUcaka hai| jaise 'neva'aNNaM pANAtivAtaM kAravejjA, aNNaM pipANAtivAtaM karataMNa smnnujaannejaa|' itanA pATha yahA~ samajhanA caahie| dekheM sUtra 780,783 / 'vayasA' ke badale pAThAntara hai-'vaaysaa'| 5. 'garahAmi' ke badala pAThAntara hai--'grihaami|' 6. (ka) AcArAMga mUlapATha saTippaNa pR. 279 (kha) tulanA kIjie-dazavaikAlika a. 4 sU. 11 Page #425 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 400 AcArAMga sUtra - dvitIya zrutaskandha prANAtipAta Adi zabdoM kI vyAkhyA-hiMsA se sthUla dRSTivAle loga kevala hanana karanA artha hI samajhate haiM, isIlie to zAstrakAra ne yahA~ 'prANAtipAta' zabda mUlapATha meM rakhA hai| prANAtipAta kA artha hai prANoM kA atipAta -nAza krnaa| prANa kA artha (yahA~ kevala zvAsocchvAsa yA prANaapAnAdi paMca prANa nahIM hai, apitu 5 indriya, 3 mana-vacana-kAyAbala, zvAsocchvAsa aura Ayubala, yoM dasa prANoM meM se kisI bhI eka yA adhika prANoM kA nAza karanA prANAtipAta ho jAtA hai| vartamAna lokabhASA meM ise hiMsA kahate haiN| sthaladaSTi vAle anyadharmIya loga sthala AMkhoM se dikhAI dene vAle (sa) calate-phirate jIvoM ko hI jIva mAnate haiM, ekendriya jIvoM ko nahIM, isalie yahA~ mukhya 4 prakAra ke jIvoM - sUkSma, bAdara, sthAvara aura trasa kA ullekha kiyA hai| pRthvI, jala, agni, vAyu aura vanaspatikAya ke ekendriya jIvoM ko sthAvara kahate haiM aura dvIndriya se paMcendriya taka ke jIvoM ko trasa kahate haiN| sUkSma aura bAdara - ye donoM vizeSaNa ekendriya jIvoM ke haiN| jAvajjIvAe - AjIvana kRta, kArita aura anumodana - ye tIna karaNa aura mana-vacana aura kAyA kA vyApAra, ye tIna yoga kahalAte haiN| 1 savvaM pANAtipAtaM - sarvathA sabhI prakAra ke prANAtipAta kA tyAga ahiMsA mahAvrata hai| prathama mahAvrata aura usakI pAMca bhAvanA 778. tassimAo paMca bhAvaNAo bhavaMti 3 _ [1] tatthimA paDhamA bhAvaNA -riyAsamite 5 se NiggaMthe, No aNariyAsamite tti| kevalI bUyA -iriyAasamite 6 se NiggaMthe pANAiM bhUyAiM jIvAiM sattAiM abhihaNeja vA vatteja vA pariyAveja vA leseja vA uddaveja vaa| iriyAsamite se NiggaMthe, No iriyAasamite tti paDhamA bhaavnnaa| 1. (ka) dazavai. a.4, sU. 11, ji. cU. pR. 146, aga. cU. pR.80, hAri. TI. pR. 144 (kha) dazavai. ji. cU. 146, hAri. TIkA pR. 144, 145, aga. cU.80-81 2. (ka) dekhiye, ahiMsA mahAvrata kA lakSaNa - yogazAstra (hemacandrAcArya) prakAza 1/20 (kha) pramattayogAtprANa vyavaropaNaM hiMsA - tatvArtha sUtra a.7/13 (ga) jAtidezakAlasamayA'navacchinnAH sArvabhaumA mahAvratam -- yoga-darzana, pAda 2/sU. 31 / mahAvrata jAti deza kAla aura samaya (kulAcAra) ke baMdhana se rahita sArvabhauma sarvaviSayaka hote haiN| 3. 'bhavaMti' ke Age pATha hai-'bhavaMti,taM jhaa'| mahAvrata kI paccIsa bhAvanAoM ke sambandha meM cUrNikAra sammata pATha prastuta pATha se bhinna hai| tathA isa prakAra kA pATha Avazyaka cUrNi pratikramaNAdhyayana pR. 143-147 meM bhI milatA hai| dekheM AcA. mU. pA. TippaNa pR. 275-80-81 5. 'riyAsamite' ke badale pAThAntara hai -'iriyAsamie', 'iriyaasmite'| 6. 'iriyA asamite' ke badale pAThAntara hai- 'ahariyAsamite', 'anniriyaasmite|' 7. isake badale 'iriyAasamite' pAThAntara hai| Page #426 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pandrahavA~ adhyayana : sUtra 778- 779 [ 2 ] ahAvarA doccA bhAvaNA -maNaM parijANati se NiggaMthe, je ya maNe pAvae sAvajje sakirie aNhayakare chedakare bhedakare adhikaraNie pAdosie pAritAvie pANAtivAie bhUtovaghAtie tahappAraM maNaM No padhArejjA / " maNaM parijANati se NiggaMthe, je ya maNe apAvae tti doccA bhAvaNA / 401 [ 3 ] ahAvarA taccA bhAvaNA - vaiM parijANati se NiggaMthe, jA ya vaI pAviyA sAvajjA sakiriyA jAva bhUtovaghAtiyA tahappagAraM vaI No uccArejjA / je vaI parijANati se NiggaMthe jAya vai apAviya tti taccA bhAvaNA / [ 4 ] ahAvarA cautthA bhAvaNA - AyANabhaMDamattaNikkhevaNAsamite' se NiggaMthe No aNAdANabhaMDamattaNikkhevaNAsamite / kevalI bUyA - AdANabhaMDanikkhevaNAasamite se NiggaMthe pANAI bhUtAiM jIvAI sattAiM abhihaNeja vA jAva uddavejja vA / tamhA AyANabhaMDaNikkhevaNAsamite se NiggaMthe, No aNAdANabhaMDaNikkhevaNAsamite 5 tti cautthA bhAvaNA / [ 5 ] ahAvarA paMcamA bhAvaNA-- AloiyapANa - bhoyaNabhoI se NiggaMthe, No aNAloiyapANa bhoyaNa bhoI / kevalI bUyA - aNAloiyapANa - bhoyaNabhoI se NiggaMthe pANANi vA bhUtANi vA jIvANi vA sattANi vA abhihaNeja vA jAva uddavejja vA / tamhA AloiyapANa - bhoyaNabhoI se NiggaMthe, No aNAloiyapANa - bhoyaNabhoI tti paMcamA bhAvaNA / 779. ettAva 7 tAva mahavvayaM (e) sammaM kAraNa phAsite pAlite tIrie kiTTite avi ANAe ArAhite yAvi bhavati / paDhame bhaMte! mahavvae pANAivAtAto veramaNaM / 778. usa prathama mahAvrata kI pAMca bhAvanAe~ hotI haiM. (1) unameM se pahalI bhAvanA yaha hai -nirgrantha IryAsamiti se yukta hotA hai, IryAsamiti se rahita nahIM / kevalI bhagavAn kahate haiM - IryAsamiti se rahita nirgrantha prANI, bhUta, jIva aura sattva kA hanana karatA hai, dhUla Adi se DhakatA hai, dabA detA hai, paritApa detA hai, cipakA detA hai, yA pIr3ita karatA hai / isalie nirgrantha IryAsamiti se yukta hokara rahe, IryAsamiti se rahita hokara nhiiN| yaha prathama bhAvanA hai| 1. 'pANAtivAie' ke badale pAThAntara hai-- 'pANAtivAte, 'pANAtivAtaM ' / 2. 'padhArejjA' ke badale pAThAntara hai- 'pahArejjA' / 3. 'apAvae' ke badale pAThAntara hai-- 'pAviya' 'apAviya' / 4. 'AyANabhaMDamattanikkhevaNAsamite' ke badale pAThAntara hai-' -'AyANabhaMDanikkhevaNAsamie ! 5. 'No aNAdANabhaMDamattanikkhevaNAsamite ' ke badale pAThAntara hai- 'no AyANabhaMDa nikkhevaNAasamie / ' 6. 'pANANi' ke bAda bhUtANi Adi ke badale isa prakAra ke pAThAntara milate haiM-- 'pANANi vA sattANi vA abhi... | pANAi vA jIvANi vA abhihaNeja / ' 7. 'ettAva tAva mahavvayaM' ke badale pAThAntara hai-- etAva tAva mahavvae' 'ettAvatA mahavvataM' : Page #427 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 402 AcArAMga sUtra - dvitIya zrutaskandha (2) isake pazcAt dUsarI bhAvanA yaha hai - mana ko jo acchI taraha jAnakara pApoM se haTAtA hai, jo mana pApakartA, sAvadya (pApa se yukta) hai, kriyAoM se yukta hai karmoM kA AsravakAraka hai, chedana-bhedanakArI hai, kleza-dveSakArI hai, paritApakAraka hai; prANiyoM ke prANoM kA atipAta karane vAlA aura jIvoM kA upaghAtaka hai, isa prakAra ke mana (mAnasika vicAroM ) ko dhAraNa (grahaNa) na kre| mana ko jo bhalI-bhA~ti jAna kara pApamaya vicAroM se dUra rakhatA hai vahI nirgrantha hai| jisakA mana pApoM se (pApamaya vicAroM ) se rahita hai, (vaha nirgrantha hai)| yaha dvitIya bhAvanA hai| (3) isake anantara tRtIya bhAvanA yaha hai - jo sAdhaka vacana kA svarUpa bhalIbhA~ti jAna kara sadoSavacanoM kA parityAga karatA hai, vaha nirgrantha hai| jo vacana pApakArI, sAvadha, kriyAoM se yukta, karmoM kA Asravajanaka, chedana-bhedanakartA, kleza-dveSakArI hai, paritApakAraka hai, prANiyoM ke prANoM kA atipAta karane vAlA aura jIvoM kA upaghAtaka hai; sAdhu isa prakAra ke vacana kA uccAraNa na kre| jo vANI ke doSoM ko bhalIbhA~ti jAnakara sadoSa vANI kA parityAga karatA hai, vahI nirgrantha hai| usakI vANI pApadoSa rahita ho, yaha tRtIya bhAvanA hai| (4) tadanantara cauthI bhAvanA yaha hai - jo AdAnabhANDamAtranikSepaNa-samiti se yukta hai, vaha nirgrantha hai| kevalI bhagavAn kahate haiM - jo nirgrantha AdAnabhANDa (mAtra) nikSepaNasamiti se rahita hai, vaha prANiyoM, bhUtoM, jIvoM, aura sattvoM kA abhighAta karatA hai, unheM AcchAdita kara detA hai- dabA detA hai, paritApa detA hai, cipakA detA hai, yA pIr3A pahuMcAtA hai| isalie jo AdAnabhANDa (mAtra) nikSepaNAsamiti se yukta hai, vahI nirgrantha hai, jo AdAnabhANDa (mAtra) nikSepaNasamiti se rahita hai, vaha nhiiN| yaha caturtha bhAvanA hai| (5) isake pazcAt pA~cavI bhAvanA yaha hai - jo sAdhaka Alokita pAna-bhojana-bhojI hotA hai vaha nirgrantha hotA hai| anAlokitapAnabhojana-bhojI nhiiN| kevalI bhagavAn kahate haiM - jo binA dekhe-bhAle hI AhAra-pAnI sevana karatA hai, vaha nirgrantha prANoM, bhUtoM, jIvoM aura sattvoM ko hanana karatA hai yAvat unheM pIr3A pahu~cAtA hai| ataH jo dekhabhAla kara AhAra-pAnI kA sevana karatA hai, vahI nirgrantha hai, binA dekhe-bhAle AhAra-pAnI karane vAlA nhiiN| yaha paMcama bhAvanA 779. isa prakAra paMcabhAvanAoM se viziSTa tathA sAdhaka dvArA svIkRta prANAtipAta viramaNarUpa prathama mahAvrata kA samyak prakAra kAyA se sparza karane para , usakA pAlana karane para gRhIta mahAvrata ko bhalIbhA~ti pAra lagAne para, usakA kIrtana karane para usameM avasthita rahane para, bhagavadAjJA ke anurUpa ArAdhana ho jAtA hai| he bhagavan / yaha prANAtipAtaviramaNa rUpa prathama mahAvrata hai| vivacena-prathama mahAvrata kI pA~ca bhAvanAe~--prastuta sUtra 778 meM prathama mahAvrata kI pA~ca bhAvanAoM kA sAMgopAMga nirUpaNa hai| tathA sU. 779 meM pA~ca bhAvanAoM meM samanvita prathama Page #428 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pandrahavA~ adhyayana : sUtra 778- 779 403 mahAvrata kI samyak ArAdhanA kaise ho sakatI hai, isake lie 5 krama batAe haiM-- (1) sparzanA, (2) pAlanA, (3) tIrNatA (4) kIrtanA aura (5) avasthitatA / sarvaprathama samyak zraddhA-pratIti pUrvaka mahAvrata kA grahaNa karanA sparzanA hai, grahaNa ke bAda usakA zaktibhara pAlana karanA, usakA surakSaNa karanA pAlanA hai| usake pazcAt jo mahAvrata svIkAra kara liyA hai, use aMta taka pAra lagAnA, cAhe usameM kitanI hI vighna-bAdhAe~, rukAvaTeM Ae~, kitane hI bhaya yA pralobhana Ae~, parantu kRta nizcaya se pIche na haTanA, jIvana ke antimazvAsa taka usakA pAlana karanA --tIrNa honA hai| sAtha hI svIkRta mahAvrata kA mahattva samajha kara usakI prazaMsA karanA, dUsaroM ko unakI vizeSatA samajhAnA kIrtana karanA hai / kitane hI jhaMjhAvAta Ae~, bhaya yA pralobhana Ae~ gRhIta mahAvrata meM DaTA rahe, vicalita na ho - yaha avasthitatA hai / bhAvanA kyA aura kisalie-- cUrNikAra ne vivecana karate hue kahA hai- AtmA ko una prazasta bhAvoM se bhavita karanA bhAvanA hai| jaise zilAjIta ke sAtha loharasAyana kI bhAvanA dI jAtI hai, kodrava kI viSa ke sAtha bhAvanA dI jAtI hai, isI prakAra ye bhAvanAe~ haiN| ye cAritra bhAvanAe~ haiN| mahAvratoM ke guNoM meM vRddhi karane hetu ye bhAvanAe~ batAI gaI haiM / prathama mahAvrata kI pA~ca bhAvanAe~ prastuta meM saMkSepa meM isa prakAra haiM- (1) IryAsamiti se yukta honA, (2) mana ko samyak dizA meM prayukta karanA / (3) bhASAsamiti yA vacanagupti kA pAlana karanA, AdAna- bhANDa - mAtra - nikSepaNAsamiti kA pAlana karanA aura (5) avalokana karake AhArapAnI karanA / samavAyAMga sUtra meM isI krama se prathama mahAvrata kI pA~ca bhAvanAe~ batAI gaI haiM"purimapacchimagANaM titthagarANaM paMcajAmassa paNavIsaM bhAvaNAo paNNattAo, taMjahAiriyAsamiI, maNaguttI, vayaguttI AloyabhAyaNabhoyaNaM, aadaannbhNddmttnikkhevnnaasmiii| Avazyaka sUtra- cUrNi pratikramaNAdhyayana meM pA~ca bhAvanAoM kA isa prakAra kA krama milatA hai'iriyAsamie 1 sayA jate, uveha 2 bhuMjejja ya pANabhoyaNaM / AdANanikkheva 3 duguMcha saMjate, samAdhite saMjamatI 4 maNo-vayI 5 // 4 AcArAMga cUrNikAra ne pA~coM mahAvratoM meM se pratyeka kI kramazaH pA~ca-pA~ca bhAvanAe~ batAI 1. cUrNikAra sammata pATha meM mahAvrata kI samyak ArAdhanA ke lie kucha atirikta pATha bhI hai-- 'iccetahiM paMcahiM bhAvaNAhiM paDhamaM mahavvataM ahAsutaM ahAkappaM ahAmaggaM ahAtaccaM sammaM kAraNaM phAsitaM pAlitaM sobhitaM tIritaM kiTTitaM ArAhitaM ANAe aNupAlitaM bhavati / - ina pAMca bhAvanAoM se prathama mahAvrata yathAsUtra yathAkalpa yathAmArga yathAtathya rUpa meM kAyA se samyak sparzita, pAlita, zodhita, tIrita, kIrtita anupAlita hone para AjJA se ArAdhita ho jAtA hai| viSasya 2. AcArAMga cUrNi mU0 pA0 Ti0 pR0 278. - 'tamhAM vutte paDhamamahavvae / tasya upabUMghanArthaM bhAvanAdarzanA / bhAvanAcoktA / cAritrasya bhAvaneyamupadiSTyate / bhAvayatIti bhAvanA, yathA zilAjato: AyasaM bhAvanaM, kodravA / siddhArtha... gaahaa| evaM imAbhAvanA / ' 3. samavAyAMga sUtra 4. Avazyaka cUrNi pratikramaNAdhyayana pR. 143. Page #429 -------------------------------------------------------------------------- ________________ AcArAMga sUtra - dvitIya zrutaskandha haiN| vaha pATha vRttikAra zIlAMkAcAryasammata pATha se kucha bhinnatA rakhatA hai| cUrNikArasammata krama isa prakAra hai - (1) IryAsamiti yukta ho, (2) Alokita pAna-bhojana-bhojI. (3) AdAnabhANDa-mAtranikSepaNAsamiti se yukta ho, (4) mana:samiti se yukta ho, (5) vacanasamiti se yukta ho| tattvArthasUtra meM ahiMsA mahAvrata kI pA~ca bhAvanAoM kA krama isa prakAra hai-1. vacanagupti, 2. manogupti, 3. IryAsamiti, 4. AdAnanikSepaNasamiti aura 5. Alokita paan-bhojn| dvitIya mahAvrata aura usakI pA~ca bhAvanAe~ 780. ahAvaraM doccaM [bhaMte!] mahavvayaM paccakkhAmi savva musAvAyaM vidosN|se kohA vA lobhA vA bhayA vA hAsA vANeva sayaM musaM bhAsejjA, Neva'NNeNaM musaM bhAsAvejjA aNNaMpi musaM bhAsaMtaM Na samaNujANejA tivihaM tiviheNaM maNasA vayasA kaaysaa| tassa bhaMte! paDikkamAmi jAva vosiraami| 781. tassimAo paMca bhAvaNAo bhavaMti [1] tatthimA paDhamA bhAvaNA-aNuvIyi bhAsI se NiggaMthe, No aNaNuvIyi bhaasii| kevalI bUyA- aNaNuvIyi bhAsI se NiggaMthe samAvajeja mosaM vynnaae| aNuvIyi bhAsI se niggaMthe, No aNaNuvIyi bhAsi tti paDhamA bhaavnnaa| [2] ahAvarA doccA bhAvaNA-kodhaM parijANati se niggaMthe, No kodhaNe siyaa| kevalI bUyA-kodhapatte kohI samAvadejA mosaM vynnaae| kodhaM parijANati se niggaMthe, No ya kohaNAe10 si [ya] tti docca bhaavnnaa| [3] ahAvarA taccA bhAvaNA-lobhaM parijANati se NiggaMthe, No ya lobhaNAe 11 siyaa| kevalI bUyA-lobhapatte lobhI samAvadejjA mosaM vynnaae| lobhaM parijANati se NiggaMthe, No ya lobhaNAe si [ya] tti taccA bhaavnnaa| 1. AcArAMga cUrNi mU0 pA0 Ti0 pR0 279... IriyAsamie se niggaMthe , AloiyapANabhoyaNabhoyI se niggaMthe .....AdANa-bhaMDamatta-nikkhevaNAsamie se niggaMthe ..... maNasamie se niggaMthe ...... vaisamie se niggNthe| 2. vAGmanoguptIryAdAnanikSepaNasamityAlokita-pAna-bhojanAni pNc| -tatvArtha0 a0 7/4 mU. A. 337 3. dazavaikAlika sUtra 3-4 ke pATha se tulanA kiijie| 4. 'paccakkhAmi' ke badale pATAntara hai-'pccikkhaami|' 5. 'samaNujANejA' ke badale pATAntara he ...- 'smnnumnne'| 6. 'tiviheNa 'ke badale 'tivihaM' pAThAntara ? 7. 'vayasA' ke badale pAThAntara hai- 'vAyasA 8. 'aNuvIyi' ke badale pAThAntara hai -'annvaapii|' artha samAna hai| 9. 'kodhapatte' ke badale pAThAntara hai-'kodhaM pne| 10. 'kohaNAhe' ke badale pAThAntara hai-'kohnnaaH|' 11. ' lobhaNAe' ke badale pATAntara hai- 'lonne|' Page #430 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pandrahavA~ adhyayana : sUtra 780-782 405 [4]ahAvarA cautthA bhAvaNA-bhayaM parijANati se niggaMthe ,No ya bhayabhIrue siyaa| kevalI bUyA- bhayapatte bhIrU samAvadejA mosaM vynnaae| bhayaM parijANati se niggaMthe, No ya bhayabhIrue siyA, cautthA bhaavnnaa| [5] ahAvarA paMcamA bhAvaNA- hAseM parijANati se niggaMthe, No ya hAsaNAe siyaa| kevalI bUyA-hAsapatte hAsI samAvadejA mosaM vynnaae|haasN parijANati se NiggaMthe, No ya hAsaNAe siya tti paMcamA bhaavnnaa| 782. etAva tAva [docce ] mahavvae sammaM kAeNaM phAsite jAva ANAe ArAhite yAvi bhvti| doccaM bhaMte ! mahavvayaM [musAvAyAto vermnnN]| 780. isake pazcAt bhagavan ! maiM dvitIya mahAvrata svIkAra karatA huuN| Aja maiM isa prakAra se mRSAvAda (asatya) aura sadoSa-vacana kA sarvathA pratyAkhyAna (tyAga) karatA huuN| (isa satya pahAvrata ke pAlana ke lie) sAdhu krodha se, lobha se, bhaya se yA hAsya se na to svayaM mRSA (asatya) bole, na hI anya vyakti se asatya bhASaNa karAe aura jo vyakti asatya bolatA hai, usakA anumodana bhI na kare / isa prakAra tIna karaNoM se tathA mana-vacana-kAyA, ina tInoM yogoM se mRSAvAda kA sarvathA tyAga kre| isa prakAra mRSAvAdaviramaNa rUpa dvitIya mahAvrata svIkAra karake he bhagavan ! maiM pUrvakRta mRSAvAda rUpa pApa kA pratikramaNa karatA hU~, AlocanA karatA hU~, AtmanindA karatA hU~, gurusAkSI se gardA karatA hU~, jo apanI AtmA se mRSAvAda kA sarvathA vyutsarga (pRthakkaraNa) karatA huuN| 781. usa dvitIya mahAvrata kI ye pAMca bhAvanAe~ haiM [1] una pA~coM meM se pahalI bhAvanA isa prakAra hai- vaktavya ke anurUpa cintana karake bolatA hai, vaha nirgrantha hai, binA cintana kiye bolatA hai, vaha nirgrantha nhiiN| kevalI bhagavAn kahate haiMbinA vicAre bolane vAle nirgrantha ko mithyAbhASaNa kA doSa lagatA hai| ata: vaktavya viSaya ke anurUpa cintana karake bolane vAlA sAdhaka hI nirgrantha kahalA sakatA hai, binA cintana kiye bolane vAlA nhiiN| yaha prathama bhAvanA hai| [2] isake pazcAt dUsarI bhAvanA isa prakAra hai- krodha kA kaTuphala jAnakara usakA parityAga kara detA hai, vaha nirgrantha hai| isalie sAdhu ko krodhI nahIM honA caahie| kevalI bhagavAn kahate haiMkrodha Ane para krodhI vyakti Avezavaza asatya vacana kA prayoga kara detA hai| ata: jo sAdhaka krodha kA aniSTa svarUpa jAnakara usakA parityAga kara detA hai, vahI nirgrantha kahalA sakatA hai, krodhI nhiiN| yahI dvitIya bhAvanA hai| 1. 'No ya hAsaNAe' ke badale pAThAntara hai-'No ya bhAsaNAe', 'No bhaasnnaae|' 2. etAva tAva (docce) mahabvae ke badale pAThAntara haiM- 'etAva mahavvae', 'ettAvatA mahavvae,''etAva mahavvae,'"etAva tAva mahavvae' artha prAyaH samAna hai| Page #431 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 406 AcArAMga sUtra - dvitIya zrutaskandha - [3] tadanantara tRtIya bhAvanA yaha hai--jo sAdhaka lobha kA duSpariNAma jAnakara usakA parityAga kara detA hai, vaha nirgrantha hai; ataH sAdhu lobhagrasta na ho| kevalI bhagavAn kA kathana hai ki lobha prApta vyakti lobhAvezavaza asatya bola detA hai| ataH jo sAdhaka lobha kA aniSTa svarUpa jAnakara usakA parityAga kara detA hai, vahI nirgantha hai, lobhAviSTa nhiiN| yaha tIsarI bhAvanA hai| [4] isake bAda cauthI bhAvanA yaha hai--jo sAdhaka bhaya kA duSphala jAnakara usakA parityAga kara detA hai, vaha nirgantha hai| ataH sAdhaka ko bhayabhIta nahIM honA caahie| kevalI bhagavAn kA kahanA hai-bhaya-prApta bhIrU vyakti bhayAviSTa hokara asatya bola detA hai| ata: jo sAdhaka bhaya kA yathArtha aniSTa svarUpa jAnakara usakA parityAga kara detA hai, vahI nirgrantha hai, na ki bhybhiit| yaha cauthI bhAvanA hai| [5] isake anantara pA~cavI bhAvanA yaha hai--jo sAdhaka hAsya ke aniSTa pariNAma ko jAnakara usakA parityAga kara detA hai, vaha nirgantha kahalAtA hai| ataeva nirgrantha ko haMsor3a nahIM honA cAhie arthAt haMsI-majAka karane vAlA na ho| kevalI bhagavAn kA kathana hai--hAsyavaza haMsI karane vAlA vyakti asatya bhI bola detA hai| isalie jo muni hAsya kA aniSTa svarUpa jAnakara usakA tyAga kara detA hai, vaha nirgrantha hai, na ki haMsI-majAka karane vaalaa| yaha pAMcavIM bhAvanA hai| 782. isa prakAra ina paMca bhAvanAoM se viziSTa tathA sAdhaka dvArA svIkRta mRSAvAdaviramaNarUpa, dvitIya satyamahAvrata kA kAyA se samyaksparza (AcaraNa) karane, usakA pAlana karane, gRhIta mahAvrata ko bhalIbhA~ti pAra lagAne, usakA kIrtana karane evaM usameM anta taka avasthita rahane para bhagavadAjJA ke anurUpa ArAdhana ho jAtA hai| bhagavan ! mRSAvAdaviramaNarUpa dvitIya mahAvrata hai| vivecana- dvitIya mahAvrata kI pratijJA tathA usakI pAMca bhAvanAe~--prastuta sUtratraya meM tIna bAtoM kA mukhyatayA ullekha kiyA gayA hai- (1) pahale sUtra meM - dvitIya mahAvrata kI pratijJA kA svarUpa (2) dUsare meM-pAMca vibhAga karake usakI pAMca bhAvanAoM kA kramazaH varNana aura (3) tIsare meM usakI samyak ArAdhanA kA upaay| pratijJA kA svarUpa aura usakI vyAkhyA pUrvavat samajha lenI caahie| pA~ca bhAvanAoM kA mahattva bhI pUrvavat hRdayaMgama kara lenA caahie| satya-mahAvrata kI pA~ca bhAvanAe~ isa prakAra hai- (1) vaktavyAnurUpa cintanapUrvaka bole, (2) krodha kA parityAga kare, (3) lobha kA parityAga kare, (4)bhaya kA parityAga kare, aura (5) hAsya kA parityAga kre| cUrNikAra ne prAcIna pAThaparamparA kA kucha bhinna evaM bhinnakrama kA, kintu isI Azaya kA, pATha prastuta kiyA hai| tadanusAra saMkSepa meM paMca bhAvanAe~ kramaza: isa prakAra haiM-(1) hAsya kA 1. AcArAMga mUlapATha saTippaNa pR. 284 Page #432 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pandrahavA~ adhyayana : sUtra 780-782 407 parityAga (2) anurUpa cintanapUrvaka bhASaNa (3)krodha kA parityAga (4) lobha kA parityAga aura (5) bhaya kA prityaag| AvazyakacUrNi meM bhAvanAoM kA krama isa prakAra hai - ahassasacce aNuvIyi bhAsae, je koha-loha-bhaya-meva vje| se dIharAyaM samupehiyA siyA, muNI hu mosaM parivajjae siyA // 2 // tatvArthasUtra meM satyamahAvrata kI paMca bhAvanAeM yoM haiM-krodha, lobha bhIrutva evaM hAsya kA pratyAkhyAna aura anuviiciibhaassnn| isI prakAra samavAyAMgasUtra meM isI Azaya kI 5 bhAvanAe~ nirdiSTa __'aNuvIyibhAsI' Adi padoM kI vyAkhyA-'aNuvIyibhAsI' kA artha vRttikAra ne kiyA hai- jo kucha bolanA hai yA jisake sambandha meM kucha kahanA hai, pahale usake saMdarbha meM usake anurUpa vicAra karake bolnaa| binA soce-vicAre yoM hI sahasA kucha bola dene yA kisI viSaya meM kucha kaha dene se aneka anarthoM kI sambhAvanA hai| bolane se pUrva usake iSTAniSTa, hAni-lAbha, hitAhita pariNAma kA bhalIbhA~ti vicAra karanA Avazyaka hai| cUrNikAra 'aNuvIyibhAsI' kA artha karate haiM--'puvvaM buddhIe pAsittA' arthAt pahale apanI nirmala va taTastha buddhi se nirIkSaNa karake, phira bolane vaalaa| anavIcIbhASaNa kA artha tattvArthasatrakAra karate haiM-niravadya-nirdoSa bhaassnn| isI prakAra krodhAndha-lobhAndha aura bhayabhIta vyakti bhI Aveza meM Akara kucha kA kucha athavA lakSya se viparIta kaha detA hai| ata: aisA karane se asatya-doSa kI sambhAvanA hai| haMsI-majAka meM manuSya prAyaH asatya bola jAyA karatA hai| vaise bhI kisI kI haMsI ur3AnA, kalaha, paritApa, asatya, kleza Adi aneka anarthoM kA kAraNa ho jAtA hai| cUrNikAra kahate haiM-krodha meM vyakti putra ko aputra kaha detA hai, lobhI bhI kArya-akArya kA anabhijJa hokara mithyA bola detA hai, bhayazIla bhI bhayavaza acora ko cora kaha detA hai| dvitIya mahAvrata kI samyak ArAdhanA ke liye bhI vahI pUrvokta cUrNisammata pATha aura usakA Azaya pUrvavat samajha lenA caahie| 1. AcArAMga cUrNi mU. pA. Ti. pR. 280-.....hAsaM pariyANati se niggaMthe aNuvIibhAsae se niggaMthe ... ko, pariyANati se niggaMthe .", lobhaM' pariyANati se niggaMthe ..... bhayaM pariyANati se niggaMthe / ' 2. AvazyakacUrNi pratikramaNA'dhyayana pR. 143-147 / 3. 'krodha lobha bhIrutva-hAsyapratyAkhyAnAnyanuvIcIbhASaNaM ca pNc|'- tatvArtha0 6/5 4. anuvIti bhAsaNayA, kohavivege, lobhavivege, bhayavivege, haasvivege|- samavAyAMga sUtra 5. (ka) AcArAMga vRtti patrAMka 428 (kha) AcArAMga cUrNi mU. pA. Ti. pR. 283 (ga) tattvArtha sarvArthasiddhi TIkA 7/4 -anuvIcIbhASaNaM -niravadyAnubhASaNamityarthaH / 6. cUrNikAra sammata samyagArAdhanA ke upAya ke sambandha meM pATha dekhiye| -AcArAMga cUrNi mU. pA. Ti. pR. 280-81 Page #433 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 408 AcArAMga sUtra - dvitIya zrutaskandha tRtIya mahAvrata aura usakI pA~ca bhAvanAe~ ___ 783. ahAvaraM taccaM [ bhaMte ! ] mahavvayaM paccaikkhAmi savvaM adiNNAdANaM / se gAme vA nagare vA araNe vA appa vA bahuM vA aNuM vA thUlaM vA cittamaMtaM 2 vA acittamaMtaM vA va sayaM adiNNaM geNhejA, Neva'NNaM adiNNaM geNhAvejA, aNNaM pi adiNNaM geNhataM Na samaNujANejA jAvajIvAe jAva vosiraami'| 784. tassimAo paMca bhAvaNAo bhavaMti__ [1] tatthimA paDhamA bhAvaNA--aNuvIyi mitoggahajAI se niggNthe| No aNaNuvIyi mitoggahajAI se nniggNthe| kevalI bUyA-aNaNuvIyi mitoggahajAI se NiggaMthe adiNNaM gennhejaa| aNuvIyi mitoggahajAI se niggaMthe, No aNaNuvIyi mitoggahajAI tti paDhamA bhaavnnaa| [2] ahAvarA doccA bhAvaNA-aNuNNaviya pANa-bhoyaNabhoI se NiggaMthe, No aNaNuNNAviya paann-bhoynnbhoii| kevalI bUyA -aNaNuNNaviya pANa-bhoyaNabhoI se NiggaMthe adiNNaM bhuNjejaa| tamhA aNuNNaviya pANa-bhoyaNabhoI se NiggaMthe, No aNaNuNNaviya pANa-bhoyaNabhoI tti doccA bhaavnnaa| [3] ahAvarA taccA bhAvaNA--NiggaMthe NaM uggahaMsi uggahiyaMsi ettAva tAva uggahaNasIlae siyaa| kevalI bUyA niggaMthe NaM uggahaMsi uggahiyaMsi ettAva tAva aNoggahaNasIlo adiNNaM ogiNhe jjA, niggaMthe NaM uggahaMsi uggahiyaMsi ettAva tAvaM uggahaNasIlae10 siya tti taccA bhaavnnaa| 1. 'paccakhAmi' ke badale pAThAntara hai-"paccakkhAissAmi" artha hotA hai-pratyAkhyAna (tyAga) kruNgaa| 2. 'cittamaMtaM vA acittamaMtaM vA' ke badale pAThAntara hai-'cittamaMtamacittaM vaa|'-dshvaikaalik sUtra meM bhI _ 'cittaMmaMta vA acittamaMtaM vA' pATha hai| a0 4 meM dekheN| 3. 'Neva'NNaM' ke badale pAThAntara hai--nnevnnnnehi| 4. 'jAvajIvAe jAva vosirAmi' ke badale kisI-kisI prati meM -'jAvajIvAe"tivihaM tiviheNaM maNeNa vAyAe kAeNa vosirAmi' pATha hai| 5. 'aNuvIyi mitoggahajAI' ke badale pAThAntara hai- 'aNuvIti mitoggahajAI', 'aNuvIyimiuggahajAI, annuviiyimittogghjaatii|' 6. 'aNaNuvIyi' ke badale pAThAntara hai - 'aNaNuvIyI aNaNuvIyi mitto|' 7. 'kevalI bUyA' ke badale pAThAntara hai-'kevalI buuyaa-aayaannmeyN|' 8. 'uggahaMsi' ke badale pAThAntara hai 'uggahaMsittA'- avagraha grahaNa krke| 9. kisI kisI prati meM-'uggahiyaMsi' pATha nahIM hai| 10. 'ettAva tAva' ke badale pAThAntara hai- 'ettA (tA) vtaa|' Page #434 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pandrahavA~ adhyayana : sUtra 785 . 409 [4] ahAvarA cautthA bhAvaNA--niggaMthe NaM uggahaMsi uggahitaMsi abhikkhaNaM2 uggahaNasIlae siyaa| kevalI bUyA-NiggaMthe NaM uggahaMsi uggahitaMsi abhikkhaNaM 2 aNoggahaNasIle adiNNaM giNhejjA, niggaMthe uggahaMsi uggahitaMsi abhikkhaNaM 2 upAhaNasIlae siya tti cautthA bhaavnnaa| (5) ahAvarA paMcamA bhAvaNA--aNuvIyi mitoggahajAI se niggaMthe sAhammiesu, No aNaNuvIyi mitogghjaaii| kevalI bUyA-aNaNuvIi mitoggahajAI se niggaMthe sAhamiesu adiNNaM oginnhejaa|se aNuvIyi mitoggahajAI se niggaMthe sAhammiesu, No aNaNuvIyi mitoggahajAi tti paMcamA bhaavnnaa| 785. ettAva tAva (tacce ) mahavvate samma jAva ANAe ArAhie yAvi bhvti| taccaM bhaMte! mahavvayaM (adiNNAdANAto vermnnN)| 783. bhagavan ! isake pazcAt aba maiM tRtIya mahAvrata svIkAra karatA hU~, isake sandarbha meM maiM saba prakAra se adattAdAna kA pratyAkhyAna (tyAga) karatA huuN| vaha isa prakAra--vaha (grAhya padArtha) cAhe gA~va meM ho yA nagara meM ho, araNya meM ho, thor3A ho yA bahuta, sUkSma ho yA sthUla (choTA yA bar3A), sacetana ho yA acetana; use usake svAmI ke binA diye na to svayaM grahaNa karU~gA, na dUsare se (binA diye padArtha )grahaNa karAU~gA aura na hI adatta-grahaNa karane vAle kA anumodana-samarthana karU~gA, yAvajjIvana tIna karaNoM se tathA mana-vacana-kAyA, ina tIna yogoM se yaha pratijJA karatA huuN| sAtha hI maiM pUrvakRta adattAdAnarUpa pApa kA pratikramaNa karatA hU~ AtmanindA karatA hU~, guru kI sAkSI se usakI 'garhA' karatA hU~ aura apanI AtmA se adattAdAna pApa kA vyutsarga karatA huuN| 784. usa tIsare mahAvrata kI ye 5 bhAvanAe~ haiM- . (1) usa pAMcoM meM se prathama bhAvanA isa prakAra hai-jo sAdhaka pahale vicAra karake parimita avagraha kI yAcanA karatA hai, vaha nirgrantha hai, kintu binA vicAra kiye parimita avagraha kI yAcanA karane vAlA nhiiN| kevalI bhagavAn kahate haiM jo binA vicAra kiye mitAvagraha ki yAcanA karatA hai, vaha nirgrantha adatta grahaNa karatA hai| ata: tadanurUpa cintana karake parimita avagraha kI yAcanA karane vAlA sAdhu nirgrantha kahalAtA hai, na ki binA vicAra kiye maryAdita avagraha kI yAcanA karane vaalaa| isa prakAra yaha prathama bhAvanA hai| (2) isake anantara dUsarI bhAvanA yaha hai-- gurujanoM kI anujJA lekara AhAra-pAnI Adi 'uggahaNasIlae siyA' ke badale pAThAntara hai-uggahaNasIlae jAva siyA uggahaNasIle siyaa| 2. 'uggahaNasIlae siyatti' ke badale pAThAntara hai- 'uggahaNasIlae yatti, uggahaNasIlae atti, uggahaNasIlae sitti| 3. 'ettAva tAva mahattave' ke badale pAThAntara haiM- 'ettAva mahavvate, etAvayA mhvvte|' 4. 'sammaM' ke badale pAThAntara hai-'sNjmN|' Page #435 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 410 AcArAMga sUtra - dvitIya zrutaskandha sevana karane vAlA nirgrantha hotA hai, anujJA liye binA AhAra-pAnI Adi kA upabhoga karane vAlA nhiiN| kevalI bhagavAn kahate haiM ki jo nirgrantha guru Adi kI anujJA prApta kiye binA pAna-bhojanAdi kA upabhoga karatA hai, vaha adattAdAna kA sevana karatA hai| isalie jo sAdhaka guru Adi kI anujJA prApta karake AhAra-pAnI Adi kA upabhoga karatA hai, vaha nirgrantha kahalAtA hai, anujJA grahaNa kiye binA AhAra-pAnI Adi kA sevana karane vAlA nhiiN| yaha hai dUsarI bhaavnaa| (3) aba tRtIya bhAvanA kA svarUpa isa prakAra hai-nirgantha sAdhu ko kSetra aura kAla ke (itanA-itanA isa prakAra ke) pramANapUrvaka avagraha kI yAcanA karanI caahie| kevalI bhagavAn kahate haiM- jo nirgrantha itane kSetra aura itane kAla kI maryAdApUrvaka avagraha kI anujJA (yAcanA) grahaNa nahIM karatA, vaha adatta kA grahaNa karatA hai| ata: nirgrantha sAdhu kSetra kAla kI maryAdA khola kara avagraha kI anujJA grahaNa karane vAlA hotA hai, anyathA nhiiN| yaha tRtIya bhAvanA hai| . (4) isake anantara cauthI bhAvanA yaha hai--nirgrantha avagraha kI anujJA grahaNa karane ke pazcAt bAra-bAra avagraha anujJA-grahaNazIla honA caahie| kyoMki kevalI bhagavAn kahate haiM--jo nirgrantha avagraha kI anujJA grahaNa kara lene para bAra-bAra avagraha kI anujJA nahIM letA, vaha adattAdAna doSa kA bhAgI hotA hai| ataH nirgrantha ko eka bAra avagraha kI anujJA grahaNa kara lene para bhI punaH punaH avagrahAnujJA grahaNazIla honA caahie| yaha cauthI bhAvanA hai| .. (5) isake pazcAt pAMcavI bhAvanA isa prakAra hai- jo sAdhaka sAdharmikoM se bhI vicAra karake maryAdita avagraha kI yAcanA karatA hai, vaha nirgrantha hai, binA vicAre parimita avagraha kI yAcanA karane vAlA nhiiN| kevalI bhagavAn kA kathana hai--binA vicAra kiye jo sAdharmikoM se parimita avagraha kI yAcanA karatA hai, use sAdharmikoM kA adatta grahaNa karane kA doSa lagatA hai| ataH jo sAdhaka sAdharmikoM se bhI vicArapUrvaka maryAdita avagraha kI yAcanA karatA hai. vahI nirgrantha kahalAtA hai| binA vicAre sAdharmikoM se maryAdita avagrahayAcaka nhiiN| isa prakAra kI paMcama bhAvanA hai| 785.isa prakAra paMca bhAvanAoM se viziSTa evaM svIkata adattAdAna-viramaNarUpa tatIya mahAvrata kA samyak prakAra se kAyA se sparza karane, usakA pAlana karane, gRhIta mahAvrata ko bhalI-bhA~ti pAra lagAne, usakA kIrtana karane tathA usameM aMta taka avasthita rahane para bhagavadAjJA ke anurUpa samyak ArAdhana ho jAtA hai| bhagavan ! yaha adattAdAna-viramaNarUpa tRtIya mahAvrata hai| . vivecana tRtIya mahAvrata kI pratijJA aura usakI pA~ca bhAvanAe~ prastuta sUtratraya meM pUrvavat unhIM tIna bAtoM kA ullekha tRtIya mahAvrata ke sambandha meM kiyA gayA hai--(1) tRtIya mahAvrata kI pratijJA kA rUpa, (2) tRtIya mahAvrata kI pA~ca bhAvanAe~ aura (3) usake samyak ArAdhana kA upAya / ina tInoM kA vivecana pUrvavat samajha lenA caahie| 1. AcArAMga mUlapATha saTippaNa pR0 284-285-286 . Page #436 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pandrahavA~ adhyayana : sUtra 785 anya zAstroM meM bhI pA~ca bhAvanAoM kA ullekha- samavAyAMgasUtra meM isa mahAvrata kI paMca bhAvanAoM kA krama isa prakAra hai- (1) avagraha kI bArabAra yAcanA karanA, (2) avagraha kI sImA jAnanA, (3) svayaM avagraha kI bAra-bAra yAcanA karanA, (4) sAdharmikoM ke avagraha kA anujJAgrahaNa pUrvaka paribhoga karanA, aura (5) sarvasAdhAraNa AhAra- pAnI kA gurujanoM Adi kI anujJA grahaNa karake paribhoga karanA / 411 AcArAMgacUrNi sammata pATha ke anusAra paMca bhAvanAe~ isa prakAra haiM- (1) yathAyogya vicArapUrvaka avagraha kI yAcanA kare, (2) avagraha - anujJA - grahaNazIla ho, (3) avagraha kI kSetrakAla sambandhI jo bhI maryAdA grahaNa kI ho, usakA ullaMghana na kare, (4) gurujanoM kI anujJA grahaNa karake AhAra- pAnI Adi kA upabhoga kare, (5) sAdharmikoM se bhI vicArapUrvaka avagraha kI yAcanA kare / 2 Avazyaka cUrNa sammata paMca bhAvanA kA krama yoM hai- (1) svayaM bAra-bAra avagraha yAcanA kare, (2) vicAra - pUrvaka maryAdita avagraha-yAcanA kare, (3) avagraha kI gRhIta sImA kA ullaMghana na kare, (4) guru Adi se anujJA grahaNa karake AhAra- pAnI kA sevana kare, (5) sAdharmikoM se . avagraha kI yAcanA kare / tattvArthasUtra meM bhI isa mahAvrata kI paMcabhAvanAe~ isa prakAra batAI gaI haiM - (1) zUnyAgArAvAsa, (2) vimocitAvAsa, (3) paroparodhAkaraNa (4) bhaikSazuddhi aura (5) sadharmAvisaMvAda / parvata kI guphA Adi aura vRkSa kA koTara Adi zUnyAgAra haiM, inameM rahanA zUnyAgArAvAsa hai| dUsaroM dvArA chor3e hue makAna Adi meM rahanA vimocitAvAsa hai / dUsaroM ko Thaharane se nahIM rokanA paroparodhAkaraNa hai| AcArazAstra meM batalAI huI vidhi ke anusAra bhikSA lenA bhaikSazuddhi hai| 'yaha merA hai, yaha terA hai', isa prakAra sAdharmikoM se visaMvAda na karanA sadharmAvisaMvAda hai / ye adattAdAnaviramaNavrata kI pAMca bhAvanAe~ haiN| adattAdAna - viramaNavrata kI paMca bhAvanAoM kI upayogitA - cUrNikAra ke anusAraadattAdAnaviramaNamahAvrata kI surakSA ke lie evaM adattAdAnagrahaNa na karane ke uddezya se ye bhAvanAe~ 1. samavAyAMga (sama. 25) kA pATha hai - 1. uggahaaNuNNaNavayA, 2. uggahasImajANaNayA, 3. sayameva uggahaM ahiyA 4. sAhammiya uggahaM aNuNNaviya paribhuMjaNayA, 5. sAhAraNabhattapANaM aNuNNaviya paribhuMjaNayA / 2. .. AgaMtAresu 4 aNuvII uggahaM jAejjA se niggaMthe ..... 'uggahaNasIlae se niggaMthe No niggaMthe ettAva tAva uga, etAvatA AtmaNasaMkappe aNuNNaviya pANabhoyaNabhoI se niggaMthe se AgaMtAresu va 4 oggahajAyI AcA0 cUrNi mU0 pA0 Ti0 pR0 280 ... se niggaMthe sAdhammisu / 3. sayameva a uggahajAyaNe ghar3e matiyaM Nisamma satibhikkhu oggahaM / aNuvi bhuMji pANabhoyaMNa, jAittA sAhimmiyANa ugahaM // 3 // - Avazyaka cUrNi pratikramaNAdhyayana 143 -147 4. 'zUnyAgAravimocitAvAsa-paroparodhAkaraNa-bhaikSuzuddhi-sadharmAvisaMvAdA: paMca / - tattvArtha0 sarvArthasiddhi 7/6 Page #437 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 412 AcArAMga sUtra - dvitIya zrutaskandha nirUpita kI gaI haiN| yAtrIzAlAoM meM Thaharate samaya kSetra-kAla kI maryAdA kA vicAra karake unake svAmI yA svAmI dvArA niyukta adhikArI se avagraha kI yAcanA kare, sadA avagraha kI anujJA grahaNazIla sAdhaka ghAsa, DhelA, rAkha , sakorA, uccAra ke sthAna Adi avagraha kI anujJA grahaNa karake prApta karatA hai| jitane avagraha kI anujJA lI ho, utanA hI kalpanIya hotA hai| saMghAr3e ke sAdhuoM Adi se anujJA lekara vastuoM kA ratnAdhika (choTe-bar3e ) krama ke anusAra upabhoga kare, gamanAdi kre| sAdharmikoM se avagraha-yAcanA karake vahA~ Thahare, zayanAdi kre| caturtha mahAvrata aura usakI pAMca bhAvanAeM ___ 786.ahAvaraM cautthaM (bhaMte !) mahavvayaM paccakkhAmi savvaM mehunnN|se divvaM vA mANusaM vA tirikkhajoNiyaM vA Neva sayaM mehuNaM gacche (jA), taM ceva, adiNNAdANavattavvayA bhANitavvA jAva vosiraami'| 787. tassimAo paMca bhAvaNAo bhavaMti (1) tatthimA paDhamA bhAvaNA-No NiggaMthe abhikkhaNaM 2 itthINaM kahaM kahaittae siyaa|kevlii bUyA-niggaMthe NaM abhikkhaNaM 2 itthINaM kahaM kahemANe saMtibhedA saMtivibhaMgA saMti kevalipaNNattAto dhammAto bhNsejaa| No 5 niggaMthe abhikkhaNaM 2 itthINaM kahaM kahei (ttae) siya tti paDhamA bhaavnnaa|| (2) ahAvarA doccA bhAvaNA-No NiggaMthe itthINaM maNoharAI 2 iMdiyAI Aloittae NijjhAittae siyaa| kevalI bUyA-niggaMthe NaM (itthINaM) maNoharAI 2 iMdiyAiM AloemANe . NijjjhAemANe saMtibhedA saMtivibhaMgA jAva dhammAto bhaMsejA, No NiggaMthe itthINaM maNoharAi. 2 iMdiyAiM Aloittae NijjjhAittae siya tti doccA bhaavnnaa| (3)ahAvarA taccA bhAvaNA--No NiggaMthe itthINaM puvvarayAI puvvakIliyAI sumarittae siyaa| kevalI bUyA-niggaMthe NaM itthINaM puvvarayAI puvvakIliyAI saramANe saMtibhedA jAva vibhaMgA jAva bhNsejaa|nno NiggaMthe itthINaM puvvarayAI puvvakIliyAI sarittae siya tti taccA bhaavnnaa| 1. AcArAMga cUrNi mU0 pA0 Ti0 pR0 285 2. 'paccakkhAmi' ke badale pAThAntara hai- 'pccaaikkhaami|' 3. 'ithINaM kahaMkahaittae' ke badale pAThAntara hai- 'itthIkadhaMkahaittae, itthINaM khNkhttie|' 4. kisI-kisI prati meM 'abhikkhaNaM' pada nahIM hai| 5. 'No NiggaMthe ... siyatti' pATha ke sthAna para pAThAntara hai- 'tamhA No niggaMthe itthINaM kahaM khejaa|' 6. 'kahei (ttae) siyatti' ke badale pAThAntara hai-'kahe siya .... 'kahei siya tti bemi pddhmaa|' 7. 'maNoharAI'ke Age 2 kA aMka maNoramAI pada kA sUcaka hai| 8. jAva bhaMsejjA ke badale pAThAntara haiM-'jAva bhAsejA'"jAva AbhaMseja jA bhNsejaa|' Page #438 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pandrahavA~ adhyayana : sUtra 786-788 413 (4) ahAvarA cautthA bhAvaNA--NAtimattapANa-bhoyaNabhoI se niggaMthe, No paNIyarasa bhoynnbhoi| kevalI bUyA-atimattapANa-bhoyaNabhoI se niggaMthe paNIyarasabhoyaNabhoi tti saMtibhedA jAva bhNsejjaa| NAtimattaMpANa-bhoyaNabhoI se niggaMthe, No paNItarasa bhoyaNabhoi tti cautthA bhaavnnaa| (5) ahAvarA paMcamA bhAvaNA--No NiggaMthe itthI-pasu-paMDagasaMsattAI sayaNA-'' saNAiM sevittae siyaa|kevlii bUyA--niggaMthe NaM itthI-pasu-paMDagasaMsattAiMsayaNA-'' saNAI sevemANe saMtibhedA jAva bhNsejaa| No NiggaMthe itthI-pasu-paMDagasaMsattAI sayaNA''saNAI sevittae siya tti paMcamA bhaavnnaa| 788. ettAva tAva mahavvae sammaM kAeNa jAva ArAdhite yAvi bhvti| cautthaM bhaMte ! mahavvayaM ( mehuNAto vermnnN)| 786. isake pazcAt bhagavan ! maiM caturtha mahAvrata svIkAra karatA hU~, isake sandarbha meM samasta prakAra ke maithuna-viSaya sevana kA pratyAkhyAna karatA huuN| deva-sambandhI, manuSya-sambandhI aura tiryaJcasambandhI maithuna kA svayaM sevana nahIM karU~gA, na dUsare se etat sambandhI maithuna-sevana karAU~gA aura na hI maithuna sevana karane vAle kA anumodana kruuNgaa| zeSa samasta varNana adattAdAna-viramaNa mahAvrata viSayaka prakaraNa ke - 'AtmA ke adattAdAna-pApa kA vyutsarga karatA hU~', taka ke pATha ke anusAra samajha lenA caahie| 787. usa caturtha mahAvrata kI ye pA~ca bhAvanAe~ haiM (1) una pAMcoM bhAvanAoM meM pahalI bhAvanA isa prakAra hai-nirgrantha sAdhu bAra-bAra striyoM kI kAma-janaka kathA (bAtacIta) na khe| kevalI bhagavAn kahate haiM-bAra-bAra striyoM kI kathA kahane vAlA nirgrantha sAdhu zAntirUpa cAritra kA aura zAntirUpa brahmacarya kA bhaMga karane vAlA hotA hai, tathA zAntirUpa kevalI-prarUpita dharma se bhraSTa ho jAtA hai| ata: nirgrantha sAdhu ko striyoM kI kathA bAra-bAra nahIM karanI caahie| yaha prathama bhAvanA hai| (2) isake pazcAt dUsarI bhAvanA yaha hai- nirgrantha sAdhu kAma-rAga se striyoM kI manohara evaM manorama indriyoM ko sAmAnya rUpa se yA vizeSarUpa se na dekhe| kevalI bhagavAn kahate haiMstriyoM kI manohara evaM manorama indriyoM kA kAmarAga-pUrvaka sAmAnya yA vizeSa rUpa se avalokana karane vAlA sAdhu zAntirUpa cAritra kA nAza tathA zAntirUpa brahmacarya kA bhaMga karatA hai, tathA zAntirUpa kevalI-prarUpita dharma se bhraSTa ho jAtA hai| ata: nirgrantha ko striyoM kI manohara evaM manorama indriyoM kA kAmarAgapUrvaka sAmAnya athavA vizeSa rUpa se avalokana nahIM karanA caahie| yaha dUsarI bhAvanA 1. 'NAtimattapANaM ....' ke badale pAThAntara hai- 'No atimattapANa .... No atimttpaannbhoynnbhotii| 2. 'sevemANe' ke badale pAThAntara hai-sevmaanne| Page #439 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 414 AcArAMga sUtra - dvitIya zrutaskandha (3) isake anantara tIsarI bhAvanA isa prakAra hai ki nirgrantha sAdhu striyoM ke sAtha kI huI pUrvarati (pUrvAzrama meM kI gaI) evaM pUrva kAmakrIr3A kA smaraNa na kre| kevalI bhagavAn kahate haiM ki striyoM ke sAtha meM kI huI pUrvarati pUrvakRta-kAmakrIr3A kA smaraNa karane vAlA sAdhu zAntirUpa cAritra kA nAza tathA zAntirUpa brahmacarya kA bhaMga karane vAlA hotA hai tathA zAntirUpa kevalI prarUpita dharma se bhraSTa ho jAtA hai| ataH nirgrantha sAdhu striyoM ke sAtha kI huI pUrvarati evaM kAmakrIr3A kA smaraNa na kre| yaha tIsarI bhAvanA hai| . (4) isake bAda cauthI bhAvanA isa prakAra hai-nirgrantha atimAtrA meM AhAra-pAnI kA sevana na kare, aura na hI sarasa snigdha-svAdiSTa bhojana kA upabhoga kre| kevalI bhagavAn kahate haiM ki jo nirgrantha pramANa se adhika (atimAtrA meM) AhAra-pAnI kA sevana karatA hai tathA snigdha-sarasasvAdiSTa bhojana karatA hai, vaha zAntirUpa cAritra kA nAza karane vAlA, zAntirUpa brahmacarya ko bhaMga karane vAlA hotA hai, tathA zAntirUpa kevalI-prajJapta dharma se bhraSTa ho sakatA hai| isalie nirgrantha ko ati mAtrA meM AhAra-pAnI kA sevana yA sarasa snigdha bhojana kA upabhoga nahIM karanA caahie| yaha cauthI bhAvanA hai| (5) isake anantara paMcama bhAvanA kA svarUpa isa prakAra hai-nirgrantha strI, pazu aura napuMsaka se saMsakta zayyA (vasati) aura Asana Adi kA sevana na kre| kevalI bhagavAn kahate haiM jo nirgrantha strI-pazu-napuMsaka se saMsakta zayyA aura Asana Adi kA sevana karatA hai, vaha zAntirUpa cAritra ko naSTa kara detA hai, zAntirUpa brahmacarya bhaMga kara detA hai aura zAntirUpa kevalI-prarUpita "dharma se bhraSTa ho jAtA hai| isalie nirgrantha ko strI-pazu-napuMsaka saMsakta zayyA aura Asana Adi . kA sevana nahIM karanA caahie| yaha paMcama bhAvanA hai| 788. isa prakAra ina paMca bhAvanAoM se viziSTa evaM svIkRta maithuna-viramaNa rUpa caturtha mahAvrata kA samyak prakAra se kAyA se sparza karane, usakA pAlana karane tathA anta taka usameM avasthita rahane para bhagavadAjJA ke anurUpa samyak ArAdhana ho jAtA hai| bhagavan ! yaha maithuna-viramaNarUpa caturtha mahAvrata hai| vivecana-caturtha mahAvrata kI pratijJA aura usakI pA~ca bhAvanAe~- prastuta sUtratraya meM pUrvavat unhIM tIna bAtoM kA ullekha caturtha mahAvrata ke viSaya meM kiyA gayA hai--(1) caturtha mahAvrata kI pratijJA kA rUpa, (2) caturtha mahAvrata kI pAMca bhAvanAe~, (3) usake samyak ArAdhana kA upaay| ina tInoM kA vivecana pUrvavat samajha lenA caahie| anya zAstroM meM paMca bhAvanAoM kA ullekha-samavAyAMgasUtra meM isa krama meM paMca bhAvanAoM kA ullekha hai--(1) strI-pazu-napuMsaka se saMsakta zayyA aura Asana kA varjana, (2) strIkathA vivarjana, (3) striyoM kI indriyoM kA avalokana na karanA, (4) pUrvarata evaM pUrvakrIr3ita kA smaraNa na karanA, (5) praNIta (snigdha-sarasa) AhAra na krnaa| 1. AcArAMga mUlapATha saTippaNa pR. 287-288 Page #440 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pandrahavA~ adhyayana : sUtra 789-791 415 AcArAMgacUrNi sammata pATha ke anusAra 5 bhAvanAe~--(1) nirgrantha praNItapAnabhojana tathA atimAtrA meM AhAra na kare, (2) nirgrantha vibhUSAvartI na ho, (3) nirgrantha striyoM kI manohara aura manorama indriyoM ko na nihAre, (4) nirgrantha strI, pazu aura napuMsaka se saMsakta zayyA aura Asana kA sevana na kare, (5) striyoM kI (kAmajanaka) kathA na kre| ' Avazyaka cUrNi meM 5 bhAvanAoM kA ullekha isa prakAra hai-(1) AhAragupti, (2) vibhUSAvarjana , (3) striyoM kI ora na tAke, (4) striyoM kA saMstava-paricaya na kare, (5) prabuddhamuni kSudra (kAma) kathA na kre| tattvArtha sUtra meM bhI 5 bhAvanAe~ isa krama se batAI gaI haiM--(1) striyoM ke prati rAgotpAdaka kathA-zravaNa kA tyAga, (2) striyoM ke manohara aMgoM ko dekhane kA tyAga, (3) pUrvabhukta-bhogoM ke smaraNa kA tyAga, (4) gariSTha aura iSTa-rasa kA tyAga tathA (5) shriir-sNskaartyaag| __isI prakAra sthAnAMgasUtra (9veM sthAna) meM, samavAyAMgasUtra (9veM samavAya) meM tathA uttarAdhyayanasUtra (16 veM adhyayana) meM brahmacarya kI nau guptiyoM ke varNana meM bhI ina pA~ca bhAvanAoM kA samAveza hotA jAtA hai| - 'paNiyaM' Adi zabdoM kA artha--cUrNikAra ke anusAra--paNiyaM-snigdha / rukkhamapi NAtibahuM rUkhA-sUkhA AhAra. bhI ati mAtrA meM sevana na kre| saMtibhedA--cAritra meM bheda ho jAtA hai| saMtivibhaMgA-vividha bhaMga-vibhaMga cittavibhrama ho jAtA hai| paMcama mahAvrata aura usakI bhAvanAe~ * 789. ahAvaraM paMcamaM bhaMte! mahavvayaM 'savvaM pariggahaM pccaaikkhaami| se appaM vA 1. (ka) 1."itthI-pasu-paMDaga-saMsattasayaNAsaNavajaNayA, 2. itthIkahaM vivajaNayA, 3. itthINaM iMdiyANa mAloyaNavajaNayA,4. puvvarayapuvvakIliyANaM aNaNusaraNayA,5.paNItAhAra vivjnnyaa|" -samavAyAMga sUtra-samavAya 25 (kha) AcArAMga cUrNi mU. pA. Ti. pR. 280-" 1.No paNIyaM pANa-bhoyaNaM atimAyAe AhArettA bhavati se niggaMthe, 2.--- avibhUsANuvAI se niggaMthe, 3..---No itthINaM iMdiyAI maNoharAI maNoramAI nijjhAittA bhavati se niggaMthe, 4. ... No itthI-pasa-paMDagasaMsattAI sayaNA''saNAI sevettA bhavai se niggaMthe, 5. .....No itthINaM kahaM kahettA bhavati se niggaMthe ... / " (ga) AhAragutte avibhUsiyappA, itthiM Na NijjhAI, na sNthvejaa| buddhe muNI khuDDakahaM na kujjA, dhammANupehI saMdhae baMbhaceraM // 4 // -Avazyaka cUrNi, pratikramaNA''dhyayana pR. 143-147 (gha) "strIrAga-kathA-zravaNa-tanmanoharAMganirIkSaNa-pUrvaratAnusmaraNa-vRSyeSTarasa svazarIra -saMskAra tyAgAH pnyc| -tatvArtha 0 sarvArthasiddhi a07/7 2. AcA0 cUrNi mU0 pA0 Ti0 pRSTha 286-paNiyaM NiddhaM rukkhamapi NAtibahuM / saMti vidyate, bhede crittaao| vividho bhaMga vibhaMga: cittavibhrama ityrthH| dhammAo bhaMsaH-patanamityarthaH ainniddhnn| Page #441 -------------------------------------------------------------------------- ________________ (416 AcArAMga sUtra - dvitIya zrutaskandha bahu vA aNuM vA thUlaM vA cittamaMtaM vA acittamaMtaM vANeva sayaM pariggahaM geNhejjA, NevaNNeNaM pariggahaM geNhAvejA, aNNaM vi pariggahaM geNhataM Na samaNujANejA tAva vosiraami| 790. tassimAo paMca bhAvaNAo bhavaMti. (1) tatthimA paDhamA bhAvaNA-sotato NaM jIve maNuNNAmaNuNNAI 1 saddAiM suNeti, maNuNNAmaNuNNehiM saddehiM No sajjejjA No rajjejA No gijjhejA No mujjhejANo ajjhovvjejaa| kevalI bUyA-niggaMthe NaM muNANNAmaNuNNehiM saddehiM sajjamANe rajamANe jAva viNighAyamAvajamANe saMtibhedA saMtivibhegAsaMtikevalipaNNattAto dhammAto bhNsejaa| Na sakkA Na souM saddA sottvisymaagyaa| rAga-dosA u je tattha te bhikkhU privje||130|| sotato jIvo maNuNNAmaNuNNAI saddAiM suNeti, paDhamA bhaavnnaa| (2) ahAvarA doccA bhAvaNA-cakkhUto jIvo maNuNNAmaNuNNAI rUvAiM pAsati, maNuNNAmaNuNNehiM rUvehiM (No sajejA No rajjejA jAvaNo vinnighaatmaavjejaa| kevalI bUyA-niggaMthe NaM maNuNNAmaNuNNehiM rUvehiM ) sajamANe rajamANe jAva saMghA (viNighA) yamAvajjamANe saMtibhedA saMtivibhaMgA jAva bhNsejaa| Na sakkA rUvamadaTuM' ckkhuuvisymaagtN| rAga-dosA u je tattha te bhikkhU privjje||131|| cakkhUto jIvo maNuNNAmaNuNNAI rUvAiM pAsati tti doccA bhaavnnaa| (3) ahAvarA taccA bhAvaNA-ghANato jIvo maNuNNAmaNuNNAiM gaMdhAiM agghAyati, maNuNNAmaNuNNehiM gaMdhehiM sajamANe rajjamANe jAva viNighAyamAMvajamANe saMtibhedA saMtivibhaMgA jAva bhNsejjaa| Na sakkA Na gaMdhamagghAuM nnaasaavisymaagyN| rAga-dosA uje tattha te bhikkhU privje||132|| ghANato jIvo maNuNNAmaNuNNAiM gaMdhAI agghAyati tti taccA bhaavnnaa| (4) ahAvarA cautthA bhAvaNA-jibbhAto 'jIvo maNuNNAmaNuNNAiM rasAI assA1. maNNuNNAmaNNuNNAiM sadAiM ke badale pAThAntara haiM--"maNuNNAmaNuNNasaddAI, maNuNNAI 2 sadAiM, maNuNNAiMmaNuNNa saddAI, maNuNNAI sddaaii|" 2. ajjhovavajejA ke badale pAThAntara haiM- ajjhovajejA, ajjhovdejaa| 3. sottavisaya ke badale pAThAntara haiM--'soyavisaya .....' 'sottvisy|' 4. 'bhaMsejA' ke badale 'bhAsejjA' pAThAntara hai| 5. 'madaTuM' ke badale pAThAntara hai - 'mddttuN|' / 6. 'agghAyati' ke badale 'agghAti' pAThAntara hai| 7. jAva viNigghAya ke badale pAThAntara hai-'jAva NigghAya'... / 8. 'jibbhAto' ke badale pAThAntara hai- 'jIbhAto',' rsnnto|' Page #442 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pandrahavA~ adhyayana : sUtra 789-791 417 deti, maNuNNAmaNuNNehiM rasehiM No sajejA No rajejA jAva No viNigyAtamAvajejA kevalI bUyA-niggaMthe NaM maNuNNAmaNuNNehiM rasehiM sajamANe jAva viNigyAyamAvajamANe saMtibhedA jAva bhNsejjaa| Na sakkA rasamaNAsAtuM jiihaavisymaagtN| rAga-dosA uje tattha te bhikkhU privje||133|| jIhAto jIvo maNuNNAmaNuNNAI rasAiM assAdeti tti cautthA bhaavnnaa| [5] ahAvarA paMcamA bhAvaNA-phAsAto jIvo maNuNNAmaNuNNAI phAsAiM paDisaMvedeti, maNuNNAmaNuNNehiM phAsehiM No sajejA, No rajjejA, No gijjhajjA, No mujhejA, No ajjho vavajjejA, No vinnighaatmaavjejaa| kevalI bUyA--niggaMthe NaM maNuNNAmaNuNNehiM phAsehiM sajjamANe jAva viNighAtamAvajamANe saMtibhedA saMtivibhaMgA saMtikevalipaNNattAto dhammAto bhNsejaa| ___Na sakkA Na saMvedetuM phAsaM visymaagtN| rAga-dosA u je tattha te bhikkhU privjje||134|| .. phAsAto jIvo maNuNNAmaNuNNAiM phAsAiM paDisaMvedeti tti paMcamA bhaavnnaa| 791. ettAva tAva mahavvate samma kAeNa phAsite pAlite tIrite kiTTite avaTThite ANAe ArAdhite yAvi bhvti| paMcamaM bhaMte! mahavvayaM pariggahAto vermnnN| 789. isake pazcAt he bhagavan ! maiM pAMcaveM mahAvrata ko svIkAra karatA huuN| paMcama mahAvrata ke saMdarbha meM maiM saba prakAra ke parigraha kA tyAga karatA huuN| Aja se maiM thor3A yA bahuta, sUkSma yA sthUlaM, sacitta yA acitta kisI bhI prakAra ke parigraha ko svayaM grahaNa nahI karU~gA, na dUsaroM se grahaNa karAU~gA, aura na parigrahaNa karane vAloM kA anumodana kruuNgaa| isake Age kA--'AtmA se bhUtakAla meM parigRhIta parigraha kA vyutsarga karatA hU~', taka kA sArA varNana pUrvavat samajha lenA caahie| 790. usa paMcama mahAvrata kI pAMca bhAvanAe~ ye haiM (1) una pAMca bhAvanAoM meM se prathama bhAvanA yaha hai-- zrota (kAna) se yaha jIva manojJa tathA anamojJa zabdoM ko sunatA hai, parantu vaha usameM Asakta na ho, rAgabhAva na kare, gRddha na ho, mohita na ho, atyanta Asakti na kare, na rAga-dveSa kre| kevalI bhagavAn kahate haiM--jo sAdhu manojJaamanojJa zabdoM meM Asakta hotA hai, rAgabhAva rakhatA hai, gRddha ho jAtA hai, mohita ho jAtA hai, atyadhika Asakta ho jAtA hai, rAga-dveSa karatA hai, vaha zAntirUpa cAritra kA nAza karatA hai, zAnti ko bhaMga karatA hai, zAntirUpa kevaliprajJapta dharma se bhraSTa ho jAtA hai| 1. kisI kisI prati meM 'phAsAto jIvo' pATha nahIM hai| kahIM pAThAntara hai-phAsAo jIvo, phAsAto mnnunnnnaamnnunnnnaaii| Page #443 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 418 AcArAMga sUtra - dvitIya zrutaskandha karNa pradeza meM Ae hue zabda-zravaNa na karanA zakya nahIM hai, kintu unake sunane para unameM jo rAga-dveSa kI utpatti hotI hai, bhikSu usakA parityAga kre||130|| / ataH zrota se jIva priya aura apriya sabhI prakAra ke zabdoM ko sunakara unameM Asakta Arakta, gRddha, mohita, mUrcchita evaM atyAsakta na ho aura na rAga-dveSa dvArA apane AtmabhAva ko naSTa kre| yaha prathama bhAvanA hai| (2) isake anantara dvitIya bhAvanA isa prakAra hai -cakSu se jIva manojJa-amanojJa sabhI prakAra ke rUpoM ko dekhatA hai, kintu sAdhu manojJa-amanojJa rUpoM meM na Asakta ho, na Arakta ho, na gRddha ho, na mohita-mUchita ho, aura na atyadhika Asakta ho; na rAga-dveSa karake apane AtmabhAva ko naSTa kre| kevalI bhagavAn kahate haiM--jo nirgrantha manojJa-amanojJa rUpoM ko dekhakara Asakta, Arakta, gRddha, mohita-mUrcchita aura atyAsakta ho jAtA hai, yA rAga-dveSa karake apane AtmabhAva ko kho baiThatA hai, vaha zAntirUpa cAritra ko vinaSTa karatA hai,zAntibhaMga kara detA hai, tathA zAntirUpa-kevalIprarUpita dharma se bhraSTa ho jAtA hai| netroM ke viSaya meM bane hue rUpa ko na dekhanA to zakya nahIM hai, ve dikha hI jAte haiM, kintu unake dekhane para jo rAga-dveSa utpanna hotA hai, bhikSu unakA parityAga kare arthAt unameM rAga-dveSa kA bhAva utpanna na hone de|| 131 / / ataH netroM se jIva manojJa rUpoM kA dekhatA hai, kintu nirgrantha bhikSu unameM Asakta, Arakta, gRddha, mohita-mUrcchita aura atyAsakta na ho, na rAga-dveSa meM pha~sakara apane AtmabhAva kA vighAta kre| yaha dUsarI bhAvanA hai| (3) isake bAda tIsarI bhAvanA isa prakAra haiM-nAsikA se jIva priya aura apriya gandhoM kA sUMghatA hai, kintu bhikSu manojJa yA amanojJa gaMdha pAkara na Asakta ho, na anurakta, na gRddha, mohitamUchita yA atyAsakta ho, vaha una para rAga-dveSa karake apane AtmabhAva kA vighAta na kre| kevalI bhagavAn kahate haiM--jo nirgrantha manojJa yA amanojJa gaMdha pAkara Asakta, Arakta, gRddha, mohita-mUrcchita yA atyAsakta ho jAtA hai, tathA rAga-dveSa se grasta hokara apane AtmabhAva ko kho baiThatA hai, vaha zAntirUpa cAritra ko naSTa kara DAlatA hai, zAnti bhaMga karatA hai, aura zAntirUpa kevalI bhASita dharma se bhraSTa ho jAtA hai| aisA nahIM ho sakatA hai ki nAsikA-pradeza ke sAnnidhya meM Ae hue gandha ke paramANu pudgala sUMghe na jAe~, kintu unako sUMghane para unameM jo rAga-dveSa samutpanna hotA hai, bhikSu unakA parityAga kre||132|| ataH nAsikA se jIva manojJa-amanojJa sabhI prakAra ke gandhoM ko sUMghatA hai, kintu prabuddha bhikSu ko una para Asakta, Arakta, gRddha, mohita-mUchita yA atyAsakta nahIM honA cAhie, na eka para rAga aura dUsare para dveSa karake apane AtmabhAva kA vinAza karanA caahie| yaha tIsarI bhAvanA Page #444 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pandrahavA~ adhyayana : sUtra 789-791 419 (4) isake anantara cauthI bhAvanA yaha hai -jihvA se jIva manojJa-amanojJa rasoM kA AsvAdana karatA hai, kintu bhikSu ko cAhie ki vaha manojJa-amanojJa rasoM meM na Asakta ho, na rAgabhAvAviSTa ho, na gRddha, mohita-mUchita yA atyAsakta ho, aura na una para rAga-dveSa karake apane AtmabhAva kA ghAta kre| kevalI bhagavAn kA kathana hai ki jo nirgrantha manojJa-amanojJa rasoM meM Asakta, Arakta, gRddha, mohita-mUchita yA atyAsakta ho jAtA hai yA rAga-dveSa karake apanA ApA (AtmabhAna ) kho baiThatA hai, vaha zAnti naSTa kara detA hai, zAnti bhaMga karatA hai tathA zAntimaya kevali-bhASita dharma se bhraSTa ho jAtA hai| aisA to ho nahIM sakatA ki rasa jihvApradeza meM Ae aura vaha usako cakhe nahIM; kintu una rasoM ke prati jo rAga-dveSa utpanna hotA hai, bhikSu usakA parityAga kre||131|| ata: jihvA se jIva manojJa-amanojJa sabhI prakAra ke rasoM kA AsvAdana karatA hai, kintu bhikSu ko unameM Asakta, Arakta, gRddha, mohita-mUchita yA atyAsakta nahIM honA cAhie, na unake prati rAga-dveSa karake apane AtmabhAva kA vighAta karanA caahie| yaha cauthI bhAvanA hai| (5) isake pazcAt paMcama bhAvanA yoM haiM-sparzanendriya se jIva manojJa-amanojJa sparzoM kA saMvedana (anubhava ) karatA hai, kinta bhikSa una manojJAmanojJa sparzoM meM na Asakta ho. na Arakta ho. na gRddha ho, na mohita-mUchita aura atyAsakta ho, aura na hI iSTAniSTa sparzoM meM rAga-dveSa karake apane AtmabhAva kA nAza kre| kevalI bhagavAn kahate haiM--jo nirgrantha manojJa-amanojJa sparzoM ko pAkara Asakta, Arakta, gRddha, mohita-mUcchita yA atyAsakta ho jAtA hai, yA rAga-dveSagrasta hokara AtmabhAva kA vighAta kara baiThatA hai, vaha zAnti ko naSTa kara DAlatA hai, zAnti bhaMga karatA hai, tathA svayaM kevalIprarUpita zAntimaya dharma se bhraSTa ho jAtA hai|| - sparzendriya-viSaya pradeza meM Ae hue sparza kA saMvedana na karanA kisI taraha saMbhava nahIM hai, ataH bhikSu una manojJa-amanojJa sparzoM ko pAkara unameM utpanna hone vAle rAga yA dveSa kA tyAga kare, yahI abhISTa hai // 134 // ataH sparzendriya se jIva priya-apriya aneka prakAra ke sparzoM kA saMvedana karatA hai; kintu bhikSu ko una para Asakta, Arakta, gRddha, mohita-mUchita yA atyAsakta nahIM honA cAhie, aura na niSTa sparza ke pratirAga-dveSa karake apane AtmabhAva kA vighAta karanA caahie| yaha hai pAMcavIM bhaavnaa| 719. isa prakAra paMca bhAvanAoM se viziSTa tathA sAdhaka dvArA svIkRta parigraha-viramaNa rUpa paMcama mahAvrata kA kAyA se samyak sparza karane, usakA pAlana karane, svIkRta mahAvrata ko pAra lagAne, usakA kIrtana karane tathA anta taka usameM avasthita rahane para bhagavadAjJA ke anurUpa ArAdhaka ho jAtA hai| bhagavan ! yaha hai -parigraha-viramaNarUpa paMcama mahAvrata! Page #445 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 420 AcArAMga sUtra - dvitIya zrutaskandha vivecana-- paMcama mahAvrata kI pratijJA aura usakI pA~ca bhAvanAe~- prastuta sUtratrayI meM bhI pUrvavat tIna bAtoM kA mukhyatayA ullekha haiM--(1) paMcama mahAvrata kI pratijJA kA rUpa, (2) paMcama mahAvrata kI bhAvanAAe~, (3) paMcama mahAvrata ke samyak ArAdhana kA upaay| ina tInoM pahaluoM kA vivecana pUrvavat samajha lenA caahie| anya zAstroM meM bhI paMca bhAvanAoM kA ullekha-samavAyAMga sUtra meM paMcama mahAvrata kI pAMca bhAvanAoM kA krama isa prakAra hai- (1) zrotrendriyarAgoparati, (2) cakSurindriya-rAgoparati, (3) ghrANendriya-rAgoparati, (4) jihvendriya-rAgoparati aura (5) sprshendriy-raagoprti| AcArAMgacUrNisammata pATha ke anusAra 5 bhAvanAe~ isa prakAra haiM- (1) zrotrendriya se manojJa-amanojJa zabda sunakara manojJa para Asakti Adi na kare, na una para rAga-dveSa karake AtmabhAva kA vighAta kare, amanojJa zabda sunakara na tiraskAra kare, na nindA kare, na usa para krodha kare, na gardA kare, na tAr3ana-tarjana kare, na usakA paribhava kare, na usakA vadha kre| (2) cakSurindriya se manojJa-amanojJa rUpa dekhakara na to manojJa para Asakti, rAgAdi yA dveSa, ghRNA Adi kre| (3) ghrANendriya se manojJa-amanojJa gaMdha pAkara unake prati bhI pUrvavat Asakti, rAgAdi yA dveSa, ghRNA Adi na kre| (4) jihvendriya se priya-apriya rasa pAkara unake prati bhI pUrvavat Asakti, rAga Adi yA dveSa, ghRNA Adi na kre|| (5) sparzendriya se manojJa-amanojJa sparza ke prati rAga-dveSa Adi na kre| AvazyakacUrNi meM isa prakAra pAMca bhAvanAe~ pratipAdita haiM-"paMDita muni manojJa aura amanojJa zabda, rUpa , rasa, gaMdha aura sparza pAkara eka ke prati rAga-gRddhi Adi tathA dUsare ke prati pradveSa, ghRNA Adi na kre| tatvArthasUtra meM bhI ina pAMca bhAvanAoM kA ullekha hai- manojJa aura amanojJa pAMca indriyaviSayoM meM kramazaH rAga aura dveSa kA tyAga karanA, ye aparigrahamahAvrata kI pAMca bhAvanAe~ haiN| 1. samavAyAMgasUtra meM- "soiMdiyarAgovaraI, cakkhidiyArAgovaraI, ghANiMdiyarAgovaraI, jibhidiyarAgovaraI, phaasiNdiyraagovrii|"-smvaay 25 2. soiMdieNa maNuNNA'maNuNNAI saddAI suNettA bhavati, se niggaMthe tesu maNuNNA'maNuNNesu saddesu No sajejja vA rajjeja vA gijjheja vA mucchejja vA ajjhovavajeja vA viNighAtamAvajeja vA, aha hIleja vA niMdeja vA khiMseja vA garaheja vA tajjeja vA tAleja vA paribhaveja vA, pavvaheja vaa| cakkhidieNa maNuNNAmaNuNNAI rUvAI.... jadhA saddAiMemeva / ... evaM ghANidieNa agghAittA .... jibbhidieNa AsAettA phAsiMdieNa pddisNvedettaa| -AcArAMga cUrNisammata vizeSa pATha Ti. pR. 281 Page #446 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pandrahavA~ adhyayana : sUtra 792 421 upasaMhAra 792. iccetehiM mahavvatehiM paNavIsAhi ya bhAvaNAhiM saMpanne aNagAre ahAsuttaM ahAkappaM ahAmaggaM sammaM kAeNa phAsitA pAlittA tIrittA kiTTitA ANAe ArAhitA yAvi bhvti| 792. ina ( pUrvokta ) pAMca mahAvratoM aura unakI paccIsa bhAvanAoM se sampanna anagAra yathAzruta, yathAkalpa aura yathAmArga, inakA kAyA se samyak prakAra se sparza kara, pAlana kara, inheM pAra lagAkara, inake mahattva kA kIrtana karake bhagavAn kI AjJA ke anusAra inakA ArAdhaka bana jAtA hai| - aisA maiM kahatA huuN| _ vivecana-paMcamahAvratoM kA samyak ArAdhaka kaba aura kaise? --prastuta sUtra meM sAdhaka bhagavAn kI AjJA ke anusAra paMca mahAvratoM kA ArAdhaka kaba aura kaise bana sakatA hai, isakA saMkSepa meM saMketa diyA hai| ArAdhaka banane kA saMkSipta rUpa isa prakAra hai- (1) paccIsa bhAvanAoM se yukta paMca mahAvrata hoM, (2) zAstrAnusAra cale, (3) kalpa (AcAra-maryAdA) ke anusAra cale, (4) mokSamAgAnusAra cale, (5) kAyA se samyak sparza (AcaraNa) kare, (6) kisI bhI mUlya para mahAvratoM kA pAlana-rakSaNa kare, (7) svIkRta vrata ko pAra lagAe (8) inake mahattva kA zraddhA pUrvaka kIrtana kre| niSkarSa prastuta pandrahaveM adhyayana meM sarvaprathama prabhu kI pAvana jIvana gAthAeM saMkSepa meM dI gaI haiN| pazcAt prabhu mahAvIra dvArA upadiSTa zramaNa-dharma kA svarUpa batAne vAle pAMca mahAvrata tathA unakI pacIsa bhAvanAoM kA varNana hai| pAMca mahAvratoM kA varNana isI krama se dazavaikAlika adhyayana 4 meM, tathA praznavyAkaraNa saMvara dvAra meM bhI hai| pacIsa bhAvanAoM ke krama tathA varNana meM anya sUtroM se inameM kucha antara hai| yaha TippaNoM meM yathAsthAna sUcita kara diyA gayA hai| vRttikAra zIlAMkAcArya ne bhAvanAoM kA jo krama nirdiSTa kiyA hai, vaha vartamAna meM hastalikhita pratiyoM meM upalabdha hai, kintu lagatA hai AcArAMga cUrNikAra ke samakSa kucha prAcIna pATha-paramparA rahI hai, aura vaha kucha vistRta bhI hai| cUrNikAra sammata pATha vartamAna meM AcArAMga kI pratiyoM meM nahIM milatA , kintu Avazyaka cUrNi meM usake samAna bahulAMza pATha milatA hai, jo TippaNa meM yathA sthAna diye haiN| sAra yahI hai ki zramaNa pAMca mahAvratoM kA samyak, nirdoSa aura utkRSTa bhAvanAoM ke sAtha pAlana kre| isI meM usake zramaNa-dharma kI kRtakRtyatA hai| " // paMcadazamadhyayanaM smaaptm|| // tRtIya cUlA saMpUrNa 3. je sadda-rUva rasa-gaMdha-mAgate, phAse ya saMpappa mnnunnnnpaave| gedhiM padosaM na kareti paMDite, se hoti daMte virate akiMcaNe // 5 // -Ava0cU0 prati0 pR0147 4. "manojJAmanojendriyaviSayarAgadveSavarjanAni pNc|" -tattvArtha0 sarvArthasiddhi a071 sU08 Page #447 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 422 AcArAMga sUtra -dvitIya zrutaskandha // caturtha cuulaa|| vimukti : solahavA~ adhyayana prAthamika AcArAMga sUtra (dvi. zruta.) ke solahaveM adhyayana kA nAma 'vimukti' hai| vimukti kA sAmAnyatayA artha hotA hai - bandhanoM se vizeSa prakAra mukti/mokSa yA chuttkaaraa| vyakti jisa dravya se baMdhA huA hai, usase vimukta ho jAe; jaise ber3iyoM se vimukta honA, yaha dravya-vimukti hai| kintu prastuta meM bandhana dravya rUpa nahIM apitu bhAva rUpa hI samajhanA abhISTa hai| isI prakAra mukti bhI yahA~ dravyarUpA nahIM, karmakSayarUpA bhAva-vimukti hI abhISTa o 0 0 bhAvamukti yahA~ aSTavidha karmoM ke bandhanoM ko tor3ane ke artha meM hai aura vaha anityatva Adi bhAvanA se yukta hone para hI saMbhava hotI hai| karmabandhana ke mUla srota haiM- rAga, dveSa, moha, kaSAya aura mamatva aadi| ataH prastuta adhyayana meM inase mukta hone kI vizeSa preraNA dI gaI hai| mamattvamUlaka Arambha aura parigraha se dUra rahane kI tathA parvata kI bhA~ti saMyama, samatA evaM vItarAgatA para dRr3ha evaM nizcala rahakara, sarpa kI keMcalI kI bhA~ti mamatvajAla ko utAra phaiMkane kI marmasparzI preraNA isa adhyayana meM hai| 0 isa prakAra kI bhAvamukti sAdhuoM kI bhUmikA ke anusAra do prakAra kI hai- (1) dezataH aura (2) srvtH| dezataH vimukti sAmAnya sAdhu se le kara bhavasthakevalI taka ke sAdhuoM kI hotI hai, aura sarvataH vimukti siddha bhagavAn kI hotI hai| 0 vimukti adhyayana meM pA~ca adhikAra bhAvanA ke rUpa meM pratipAdita haiM--(1) anityatva, (2) parvata (3)rUpya. (4) bhajaMga evaM (5) smdr| pA~coM adhikAroM meM vividha upamAoM, rUpakoM, evaM yuktiyoM dvArA rAga-dveSa, moha, mamatva evaM kaSAya Adi se vimukti kI sAdhanA para jora diyA gyaa| inase vimukti hone para hI sAdhaka ko sadA ke lie janma-maraNAdi se rahita makti prApta ho sakatI hai|3 1. (ka) AcArAMga cUrNi mU. pA. Ti. pRSTha 294 (kha) AcArAMga vRtti patrAMka 429 ke AdhAra para 2. (ka) AcA. cUrNi mU.pA. Ti. 294 (kha) AcArAMga niyukti gA. 343-desa vimukkA sAhU savvavimukkA bhvesiddh| (ga) AcArAMga vRtti patrAMka 429 / (gha) jaina sAhitya kA itihAsa bhA. 1 ( AcA. kA antaraMga paricaya pR. 123) 3. (ka) AcArAMga niyukti gA. 342 (kha) AcA. vRtti patrAMka 429 Page #448 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 423 ||cutthaa cuulaa|| solasaM ajjhayaNaM vimuttI' vimuktiH solahavA~ adhyayana anitya bhAvanA-bodha 793. aNiccamAvAsamuveMti jaMtuNo, paloyae soccamadaM annuttrN| viosire viNNu agArabaMdhaNaM, abhIru AraMbhapariggahaM cae // 135 // 793. saMsAra ke samasta prANI manuSyAdi jina yoniyoM meM janma lete haiM, athavA jina zarIra Adi meM AtmAe~ AvAsa prApta karatI haiM, ve saba sthAna anitya haiN| sarvazreSTha (anuttara) maunIndra pravacana meM kathita yaha vacana sunakara usa para antara kI gaharAI se paryAlocana kare tathA samasta bhayoM se mukta banA huA vivekI puruSa AgArika (gharabAra ke) baMdhanoM kA vyutsarga kara de, evaM Arambha (sAvadha kArya) aura parigraha kA tyAga kara de| vivecana-anityatva bhAvanA : AraMbha-parigrahAdi tyAga preraka-prastuta sUtra meM saMsAra yA prANiyoM ke AvAsarUpa zarIrAdi sthAnoM ko anitya jAnakara vividha bandhanoM aura Arambha-parigraha kA tyAga karane kI preraNA dI gaI hai| 'aNiccamAvAsamuveMti jaMtavo' kI vyAkhyA- manuSya Adi bhava (janma) meM vAsa, yA usa-usa zarIra meM vAsa anitya hai, athavA sArA hI saMsAravAsa anitya hai, jise sAMsArika jIva prApta karate haiN| tAtparya yaha hai ki cAroM gatiyoM meM jina-jina yoniyoM meM jIva utpanna hote haiM, ve saba anitya haiM / isa anuttara jinavANI ko sunakara vivekazIla puruSa usa para pUrNatayA paryAlocana kare, ki bhagavAn kA kathana yathArtha hai| anityatA kyoM hai? isakA sAmAdhAna diyA gayA hai-devoM kI jaisI cirakAlasthiti hai, vaisI manuSyoM kI nahIM hai| manuSyAyu alpakAlIna sthiti vAlI hai| saMsAra ko kele ke garbha kI taraha niHsAra jAnakara vidvAn agAra-baMdhana-putra-kalatra dhana-dhAnya-gRhAdirUpa gahapAza athavA carNikAra ke anusAra strI aura gRharUpa AgArabandhana kA tyAga kre| 'abhIru AraMbha-pariggahaM cae': vyAkhyA--isake atirikta nirbhIka saptavidhabhaya rahita evaM parISahoM aura upasargoM se nahIM ghabarAne vAlA sAdhu Arambha-sAvadha kArya aura parigraha-bAhya1. viosire ke badale pAThAntara hai-viyosire| 2. pariggahaM cae ke badale pAThAntara hai-pariggahaM caye, pariggahaM vaa| 3. (ka) AcArAMga cUrNi0 mU0 pATha0 Ti0 pR0 294 (kha) AcArAMga vRtti patrAMka 429 Page #449 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 424 AcArAMga sUtra - dvitIya zrutaskandha Abhyantara parigraha athavA parigraha ke nimitta kiyA jAne vAlA Arambha chor3e-parityAga kre| Arambha aura parigraha kA tyAga ahiMsA aura aparigraha mahAvrata kA sUcaka hai, AgArabaMdhana- vyutsarga zeSa samasta mahAvratoM ko sUcita karatA hai| parvata kI upamA tathA parISahopasarga sahana-preraNA 794. tahAgayaM bhikkhumaNaMtasaMjataM, aNelisaM viNNu crNtmesnnN| tudaMti vAyAhiM abhiddavaM NarA, sarehiM saMgAmagayaM va kuNjrN||136|| 795. tahappagArehiM jaNehiM hIlite, sasaddaphAsA pharusA udiiriyaa| . titikkhae NANi aduducetasA, giri vva vAteNa Na sNpveve||137|| 794. usa tathAbhUta ananta (ekendriyAdi jIvoM ) ke prati samyak yatanAvAn anupamasaMyamI AgamajJa vidvAn evaM AgamAnusAra AhArAdi kI eSaNA karanevAle bhikSu ko dekhakara mithyAdRSTi anArya manuSya usa para asabhya vacanoM ke tathA patthara Adi prahAra se usI taraha vyathita kara dete haiM jisa taraha saMgrAma meM vIra yoddhA , zatru ke hAthI ko vANoM kI varSA se vyathita kara detA hai| 795. asaMskArI evaM asabhya (tathAprakAra ke) janoM dvArA kathita Akrozayukta zabdoM tathAprerita zItoSNAdi sparzoM se pIr3ita jJAnavAna bhikSu prazAntacitta se (unheM) sahana kre| jisa prakAra vAyu ke prabala vega se bhI parvata kampAyamAna nahIM hotA, ThIka usI prakAra saMyamazIla muni bhI ina parISahopasargoM se vicalita na ho| vivecana- prastuta sUtradvaya meM parvata kI upamA dekara sAdhu ko parISahoM evaM upasargoM ke samayaM vicalita na hone kI preraNA dI gaI hai| 'tahAgayaM bhikkhu' kI vyAkhyA-vRttikAra ke anusAra tathAbhUta--anityatvAdi bhAvanA se gRhabandhana se mukta, Arambha-parigrahatyAgI tathA ananta--ekendriyAdi prANiyoM para samyak prakAra se saMyamazIla advitIya jinAgama rahasyavettA vidvAn evaM eSaNA se yukta vizuddha AhArAdi se jIvana nirvAha karane vAle aise bhikSu ko| cUrNikAra ke anusAra-jaise (jisa mArga se) jisa gati se tIrthaMkara, gaNadhara Adi gae haiM, usI prakAra jo gamana karatA hai, vaha tathAgata kahalAtA hai| ananta cAritra-paryAyoM se yukta evaM saMyatayAvajjIva saMyamI-jJAnAdi meM asadRza, advitIya athavA jo anyatIrthika Adi ke tulya na ho, vidvAn eSaNA se yukta hokara athavA mokSamArga kA yA saMyama kA anveSaNa karate hue vicaraNazIla tathAgata sAdhu ko...... / 1. (ka) AcArAMga vRtti patrAMka 429 (kha) AcArAMga cUrNi mU0pA0Ti0pR0 294 2. 'caraMtamesaNaM' ke badale pAThAntara hai-carittaM esaNaM, caraMtaM esnnN| AcA0 cUrNi mUlapATha TippaNa pR0 294 Page #450 -------------------------------------------------------------------------- ________________ solahavA~ adhyayana : sUtra 796-800 425 tahappagArehiM jaNehiM hIlite' kI vyAkhyA-vRtikAra evaM cUrNikAra ke anusAra--jaise kolI, camAra, asaMskArI, dila ke kAle, daridra anAryaprAyaH tathAprakAra ke bAlajanoM ke dvArA nindita yA vyathita hone pr| _ 'sasaddaphAsA pharUsA udIritA'-una bAlajanoM dvArA atyanta prabalatA se kiye gae yA prerita kaThora yA tIvra, athavA amanojJa sazabda-prahAroM ke sparzoM yA Akrozasahita zItoSNAdi duHkhotpAdaka kaThoratA se kiye gae, yA prerita prahAroM ke sparzoM ko| titikkhae NANi- aduducetasA-- una prahAroM ko AtmajJAnI muni mana ko dveSabhAva Adi se dUSita kie binA akaluSita anta:karaNa se sahana kreN| kyoMki vaha jJAnI hai, yaha mere hI pUrvakRta karmoM kA phala hai, yaha mAnakara athavA saMyama ke darzana se, yA vairAgya bhAvanA se yA isa tattvArtha ke vicAra se vaha sahana kare ki "AkruSTena matimatA tattvArthavicAraNe matiH kaaryaa| yadi satyaM kaH kopa: syAdanRtaM kiM nu kopena? // " buddhimAna puruSa ko Akroza kA prasaMga Ane para tattvArtha vicAra meM apanI buddhi lagAnI caahie| "yadi kisI kA kathana satya hai to usake lie kaisA kopa? aura yadi bAta asatya hai to krodha se kyA matalaba ?" isa prakAra jJAnI sAdhaka mana se bhI una anAryoM para dveSa na kare, vacana aura karma se to karane kA prazna hI nahIM hai| girivva vAteNa Na saMpavevae- jisa prakAra prabala jhaMjhAvAta se parvata kampAyamAna nahIM hotA, usI prakAra vicArazIla sAdhaka ina parISahopasargoM se bilakula vicalita na ho|' rajata-zuddhi kA dRSTAnta va karmamala zuddhi kI preraNA 796. uvehamANe kusalehiM saMvase, akaMtadukkhA' tasa-thAvarA duhii| alUsae savvamahe mahAmuNI, tahA hi se sussamaNe smaahite||138|| 797. vidU Nate dhammapayaM aNuttaraM, viNItatohassa muNissa jhaayto| samAhiyassa'ggisihA va teyasA, tavo ya paNNA ya jaso ya vddddhtii||139|| 798. disodisiM'NaMtajiNeNa tAiNA, mahavvatA khemapadA pveditaa| mahAguru nissayarA udIritA, tamaM va teU tidisaM pgaasgaa||140|| 799. sitehiM bhikkhU asite parivvae, asajjamitthIsucaejja puuynnN| aNissie logamiNaM tahA paraM, Na mijati kAmaguNehiM pNddite||141|| 1. (ka) AcArAMga vRtti patrAMka 429 (kha) AcArAMga cUrNi mU. pA. Ti. pR. 295 2. akaMtadukkhA ke badale pAThAntara haiM-akaMtadukkhI, akkNtdukkhii| 3. vaDDhatI ke badale vaTTatI pAThAntara hai| 4. teU tidisaM ke badale pAThAntara haiM--teU tti; tejo ti| Page #451 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 426 AcArAMga sUtra - dvitIya zrutaskandha 800. tahA vimukkassa pariNacAriNo, dhitImato dukkhakhamassa bhikkhunno| visujjhatI jaMsi malaM purekaDaM, samIriyaM ruppamalaM va jotinnaa||142|| 796. pariSahopasargoM ko sahana karatA huA athavA mAdhyasthabhAva kA avalambana karatA huA vaha muni ahiMsAdi prayoga meM kuzala-gItArtha muniyoM ke sAtha rhe| trasa evaM sthAvara sabhI prANiyoM ko duHkha apriya lagatA hai| ata: unheM duHkhI dekhakara, kisI prakAra kA paritApa na detA huA pRthvI kI bhA~ti saba prakAra ke parISahopasargoM ko sahana karane vAlA mahAmuni trijagat-svabhAvavettA hotA hai| isI kAraNa use suzramaNa kahA gayA hai| 797. kSamA-mArdava Adi dazavidha anuttara (zreSTha) zramaNadharmapada meM pravRtti karane vAlA jo vidvAn-kAlajJa evaM vinIta muni hotA hai, usa tRSNArahita, dharmadhyAna meM saMlagna samAhita-cAritra pAlana meM sAvadhAna muni ke tapa, prajJA aura yaza agnizikhA ke teja kI bhA~ti niraMtara bar3hate rahate haiN| 798. SaTkAya ke trAtA, ananta jJAnAdi se sampanna rAga-dveSa vijetA, jinendra bhagavAn se sabhI ekendriyAdi bhAvadizAoM meM rahane vAle jIvoM ke lie kSema (rakSaNa) sthAna mahAvrata pratipAdita kiye haiN| anAdikAla se Abaddha karma-bandhana se dUra karane meM samartha mahAn guru- mahAvratoM kA unake lie nirUpaNa kiyA hai| jisa prakAra teja tInoM dizAoM (urdhva, adho evaM tiryak) ke andhakAra ko naSTa karake prakAza kara detA hai, usI prakAra mahAvrata rUpa teja bhI andhakArarUpa karmasamUha ko naSTa karake (jJAnavAna AtmA tInoM lokoM meM) prakAzaka bana jAtA hai| 799. bhikSu karma yA rAgAdi nibandhanajanaka gRhapAza se baMdhe hue gRhasthoM yA anyatIrthikoM ke sAtha Abaddha-saMsargarahita hokara saMyama meM vicaraNa kare tathA striyoM ke saMga kA tyAga karake pUjA-satkAra Adi lAlasA chodd'e| sAtha hI vaha ihaloka tathA paraloka meM anizrita-nispRha hokara rahe / kAmabhogoM ke kaTuvipAka kA dekhane vAlA paNDita muni manojJa-zabdAdi kAma-guNoM ko svIkAra na kre| 800. tathA (mUlottara-guNadhArI hone se) sarvasaMgavimukta, parijJA (jJAnapUrvaka-) AcaraNa karane vAle, dhRtimAna-duHkhoM ko samyakprakAra se sahana karane meM samartha, bhikSu ke pUrvakRta karmamala usI prakAra vizuddha (kSaya) ho jAte haiM, jisa prakAra agni dvArA cAMdI kA maila alaga ho jAtA hai| vivecana- sUtra 796 se 800 taka pAMca gAthAoM meM zAstrakAra ne karmamala se vimukta hone kI dizA meM sAdhu ko kyA-kyA karanA cAhie, isakI sundara preraNA rajatamala-zuddhi Adi dRSTAnta prastuta karake dI hai| isake lie pA~ca karttavya nirdeza isa prakAra kie gae haiM (1) pRthvI kI taraha saba kucha sahane vAlA muni duHkhAkrAnta trasa sthara jIvoM kI hiMsA se dUra rhe| Page #452 -------------------------------------------------------------------------- ________________ solahavA~ adhyayana : sUtra 796-800 427 (2) kSamAdi dasa dharmoM kA pAlaka vitRSNa evaM dharmadhyAnI muni kI tapasyA, prajJA evaM kIrti agnizikhA ke teja kI taraha bar3hatI hai, vahI karmamukti dilAne meM samartha hai| ___ (3) mahAvratarUpI sUrya karmasamUha rUpa andhakAra ko naSTa karake AtmA ko triloka-prakAzaka banA dete haiN| (4) karmapAzabaddha logoM-gRhasthoM ke saMsarga se tathA strIjana evaM iha-para-loka sambandhI kAmanA se bhikSu dUra rhe| (5) sarvasaMgamukta, parijJA (viveka) cArI, dhRtimAna, duHkhasahiSNu bhikSu ke karmamala usI taraha sApha ho jAte haiM, jisa taraha agni se cAMdI kA maila sApha ho jAtA hai| 'uvehamANe ... akaMtadukkhA'-una bAlajanoM ke prati yA una kaThora zabda-sparzoM ke prati upekSA karatA huA sAdhu / kulasehiM- ahiMsAdi meM pravRtta sAdhakoM ke sAtha ahiMsA kA AcaraNa karatA rhe| kyoMki sabhI prANiyoM ko duHkha apriya hai, basa aura sthAvara donoM prakAra ke saMsAravartI prANI duHkhI haiM, yaha jAnakara samasta jIvoM kI hiMsA na kre| savvaMsahe' ke badale pAThAntara savvepayA' cUrNikAra ko mAnya pratIta hotA hai| aNaMta jiNeNa-cUrNikAra ke anusAra artha..... manuSya, tiryaMca Adi rUpa ananta saMsAra hai, vaha jisane jIta liyA, vaha anantajita hotA hai| mahavvatA khemapadA paveditA bhAvadizAoM (SaTjIvanikAyoM) kA pAlana karane ke lie kSemapada vAle (kalyANakArI ) mahAvrata pratipAdita kie haiM, (una ananta jina, trAtA ne)| ___'mahAguru nissayarA udIritA'-cUrNikAra ke anusAra --mahAvrata bar3I kaThinatA se grahaNa kiye jAte haiM, tathA garutama -bhArI hone ke kAraNa ye mahAgaru kahalAte haiN| nissayarA kA artha haiNissA kareMti khavaMti-tIkSNa karate yA kSaya karate haiN| mahAvrata kaise kSapaNakara kahe gae haiM? jaise tInoM dizAoM ke andhakAra ko sUrya miTAkara prakAza detA hai, vese hI mahAvrata trijagat ke karma rUpa andhakAra ko miTakara AtmajJAna kA prakAza kara detA hai| ___ 'siMtehiM bhikkhU asite parivvae' kI vyAkhyA cUrNikAra ke anusAra- 'jo aSTavidha karma se baddha haiM, athavA gRhapAzoM se baddha haiM, unameM anAsakta hokara asita-gRhapAza se nirgata karmakSayakarane meM udyata muni samyak rUpa se vicaraNa kre| 'asajamitthIsa caeja payaNaM'- striyoM meM asakta rahe aura pajA-satkAra kI AkAMkSA chodd'e| prathama meM mUlaguNa kI aura dUsare meM uttaraguNa kI surakSA kA pratipAdana hai| aNissie logamiNaMtahA paraM ihaloka aura paraloka ke prati anAzrita rhe| tAtparya yaha hai ki mUla-uttaraguNAvasthita sAdhu ihaloka aura paraloka ke nimitta tapa na kre| jaise dhammila ne ihaloka ke nimitta tapa kiyA thA aura brahmadatta ne paraloka ke nimitt| Na mijati kAmaguNehiM paMDite- kAmaguNa ke kaTu vipAka kA draSTA paMDita sAdhu kAma1. AcArAMga vRtti patrAMka 430 ke AdhAra para Page #453 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 428 AcArAMga sUtra - dvitIya zrutaskandha guNoM se yukta hokara kAmaguNa pratyayika karma se pUrNa nahIM hotA, athavA usame mUchita nahIM hotaa| athavA 'vijate' pAThAntara mAnane se artha hotA hai- kAma guNoM meM vidyamAna nahIM rhtaa| jo jahA~ pravRtta hotA hai, vaha vahIM vidyamAna rahatA hai| 'visujjhatI samIriyaM ruppamalaM va jotiNA'--samyak prerita cA~dI kA maila-kiTTa- agni meM tapAne se sApha ho jAtA hai| vaise hI aise bhikSu dvArA asaMyamavaza purAkRta karmamala bhI tapasyA kI agni se vizuddha (sApha) ho jAtA hai| " bhujaMga-dRSTAnta dvArA baMdhanamukti kI preraNA 801. se hu pariNNAsamayammi vaTTatI, NirAsase uvaraya mehuNe cre| bhujaMgame juNNatayaM jahA cae, vimuccatI se duhaseja maahnne||143|| 801. jaise sarpa apanI jIrNa tvacA-kAMcalI ko tyAga kara usase mukta ho jAtA hai, vaisA hI jo mUlottaraguNadhArI mAhana-bhikSu parijJA-parijJAna ke samaya siddhAnta meM pravRtta rahatA hai, ihalokaparaloka sambandhI AzaMsA se rahita hai, maithunasevana se uparata (virata) hai tathA saMyama meM vicaraNa karatA hai, vaha narakAdi duHkhazayyA yA karma-bandhanoM se mukta ho jAtA hai| vivecana--prastuta sUtra meM sarpa kA dRSTAnta dekara samajhAyA gayA hai ki sarpa jaise apanI purAnI kaiMculI chor3akara usase mukta ho jAtA hai, vaise hI jo muni jJAna-siddhAnta-parAyaNa, nirapekSa, maithunoparata evaM saMyamAcArI hai, vaha pApakarma yA pApakarma ke phalasvarUpa prApta hone vAlI narakAdi rUpa-duHkhazayyA se mukta ho jAtA hai| 'pariNNA samayammi' Adi padoM ke artha 'pariNNA samayammi' parijJA meM -parijJAna meM yA jJAna-samaya meM yA jJAnopadeza meM / 'nirAsase'--AzA/ prArthanA se rahita, ihalaukikI yA pAralaukikI, prArthanA-abhilASA jo nahIM krtaa| uvaraya mehuNe'-maithuna se sarvathA virt| caturtha mahAvratI ke atirikta upalakSaNa se yahA~ zeSa mahAvratadhArI kA grahaNa hotA hai| [isa prakAra vicaraNa karatA huA sarvakarmoM se vimukta ho jAtA hai|]duhsej vimuccatI- duHkhazayyA se--duHkhamaya narakAdi bhavoM se vimukta ho jAtA hai| athavA duHkha-klezamaya saMsAra se mukta ho jAtA hai| mahAsamudra kA dRSTAnta : karma anta karane kI preraNA 802. jamAhu ohaM salilaM apAragaM, mahAsamudaM va bhuyAhiM duttrN| ahe va NaM parijANAhi paMDie, se hu muNI aMtakaDe tti vucctii||144|| 1. (ka) AcArAMga cUrNi mU0 pA0 Ti0 295,296 (kha) AcArAMga vRtti patrAMka 430 (ga) aMtima do pada kI tulanA kareM-dazavai.8/62 2. AcArAMga vRtti patrAMka 430 ke AdhAra para 3. (ka) AcArAMga cUrNi mU0 pA0 Ti0 pRSTha0 297 (kha) AcArAMga vRtti patrAMka 430 (ga) cAra du:kha zayyAoM kA varNana dekheM-ThANaM sthA. 4 sU. 650 / Page #454 -------------------------------------------------------------------------- ________________ solahavA~ adhyayana : sUtra 802-804 429 803. jahA ya baddhaM iha mANavehi yA, jahA ya tesiM tu vimokkha aahite| ahA tahA baMdhavimokkha je vidU, se hu muNI aMtakaDe tti vuccii||145 // 804. imammi loe parae ya dosu vI, Na vijjatI baMdhaNaM jassa kiMci vi| se hU NirAlaMbaNamappatiTTito, kalaMkalIbhAvapavaMca vimuccti||146|| ||tti bemi|| 802. tIrthaMkara, gaNadhara Adi ne kahA hai-apAra salila-pravAha vAle samudra ko bhujAoM se pAra karanA dustara hai, vaise hI saMsArarUpI mahAsamudra ko bhI pAra karanA dustara hai| ata: isa saMsAra samudra ke svarUpa ko (jJa-parijJA se) jAnakara (pratyAkhyAna-parijJA se) usakA parityAga kara de| isa prakAra kA tyAga karanevAlA paNDita mani karmoM kA anta karane vAlA kahalAtA hai| 803. manuSyoM ne isa saMsAra meM mithyAtva Adi ke dvArA jisarUpa se -prakRti-sthiti Adi rUpa se karma bAMdhe haiM, usI prakAra samyagdarzana Adi dvArA una karmoM kA vimokSa hotA hai, yaha bhI batAyA gayA hai| isa prakAra jo vijJAtA muni bandha aura vimokSa kA svarUpa yathAtathya rUpa se jAnatA hai, vaha muni avazya hI saMsAra kA yA karmoM kA aMta karane vAlA kahA gayA hai| 804. isa loka, paraloka yA donoM lokoM meM jisakA kiMcinmAtra bhI rAgAdi bandhana nahIM hai, tathA jo sAdhaka nirAlamba-ihalaukika-pAralaukika spRhAoM se rahita hai, evaM jo kahIM bhI pratibaddha nahIM hai, vaha sAdhu nizcaya hI saMsAra meM garbhAdi ke paryaTana ke prapaMca se vimukta ho jAtA hai| --aisA maiM kahatA huuN| vivecana-prastuta tInoM sUtroM dvArA saMsAra ko mahAsamudra kI upamA dekara karmAsravarUpa vizAla jalapravAha ko roka kara saMsAra kA anta karane yA karmoM se vimukta hone kA upAya batAyA gayA hai| vaha kramaza: isa prakAra hai-(1) saMsAra samudra ko jJaparijJA se jAna kara pratyAkhyAna-parijJA se tyAga kare, (2) karmabandha kaise huA hai, isase vimokSa kaise ho sakatA hai, isa prakAra bandha aura mokSa kA yathArtha svarUpa jAne, (3) ihalaukika-pAralaukika rAgAdi bandhana evaM spRhA se rahita, pratibaddhatA rahita ho| __ saMsAra mahAsamudra-sUtrakRtAMga pra0 zru0 meM bhI 'jamAhu ohaM malilaM apAragaM' pATha hai| isase mAlUma hotA hai saMsAra ko mahAsamudra kI upamA bahuta yathArtha hai| cUrNikAra ne sU0 802 kI paMkti kA eka artha aura sUcita kiyA hai- bhujAoM se mahAsamudra kI taraha saMsAra samudra pAra karanA dustara 1. mANavehi yA ke badale pAThAntara hai-mANavehiM ya, mANavehiM jhaa| 2. jassa ke badale pAThAntara hai-tss-uskaa| 3. AcArAMga vRtti patrAMka 431 ke AdhAra pr| Page #455 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 430 AcArAMga sUtra -dvitIya zrutaskandha athavA jo saMsAra ko do prakAra kI parijJA se bhalIbhA~ti jAnatA hai evaM tyAgatA hai, arthAt jisa upAya se saMsAra pAra kiyA jA sakatA hai, use jAna kara jo usa upAya ke anusAra anuSThAna karatA hai, vaha paNDita muni hai| vaha oghAntara-saMsAra samudra ke ogha-pravAha yA aMta karane vAlA, yA tairane vAlA kahalAtA hai| 'jahA ya baddhaM ...' cUrNikAra ke anusAra isakI vyAkhyA yoM hai-isa manuSya loka meM kisase baMdhe haiM? karma se, kauna baMdhe haiM? jiiv| . jahA ya ... vimokkha-jisa upAya se karmabandhanabaddha jIvoM kA vimokSa ho, prANAtipAtaviramaNa Adi vratoM se tapa-saMyama se yA anya samyagdarzanAdi yathAtathya upAya se.phira bandhamokSa jAna kara tadanusAra upAya karake vaha muni antakRt kahalAtA hai| "imammi loe Na vijjatI baMdhaNaM" kA bhAvArtha--isa loka, paraloka yA ubhayaloka meM jisakA karmataH kiMcit bhI bandhana nahIM hai, bAda meM jaba vaha samasta bandhanoM ko kATa detA hai, taba vaha bandhana-mukta evaM nirAlambana ho jAtA hai| Alambana kA artha zarIra hai, nirAlambana arthAt 'azarIra' ho, tathA koI bhI karma usameM pratiSThita nahIM rhtaa| isake pazcAt vaha 'kalaMkalIbhAva prapaMca' se sarvathA vimukta ho jAtA hai| kalaMkalI kahate haiM--saMkalita bhavasaMtati yA AyuSya karma kI paramparA ko| prapaMca tIna prakAra kA hai-hIna, madhyama, uttama-bhRtya-strI- pitA-putratva Adi ruup| athavA kalaMkalIbhAva hI prapaMca hai| vaha sAdhaka kalaMkalI bhAva prapaMca se saMsAra meM janma maraNa kI paramparA se vimukta ho jAtA hai| ||solhvaaN vimukti adhyayana smaapt|| ||aacaaraaNg sUtra dvitIya zrutaskandha (AcAra cUlA) smaapt| 1. (ka) sUtrakRtAMga prathama zrutaskandha a. 12 gA. 12 (kha) AcArAMga cUrNi mU. pA. Ti. pRSTha 297 (ga) AcArAMga vRtti patrAMka 431 2. AcArAMga cUrNi mU0 pA0 pA0 pR0 298-kalaMkalI saMkaliya bhavasaMtatiH AugakammasaMtatI vA / Page #456 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pariziSTa viziSTa zabda-sUcI gAthAoM kI anukramaNikA 'jAva' zabda pUraka sUtra- nirdeza sampAdana-vivecana meM prayukta grantha-sUcI Page #457 -------------------------------------------------------------------------- Page #458 -------------------------------------------------------------------------- ________________ AcArAMga sUtra -dvitIya zrutaskandha 433 pariziSTaH 1 viziSTa zabda-sUcI 377 623 [yahA~ viziSTa zabda-sUcI meM prAyaH ve saMjJAe~ tathA vizeSa zabda liye gaye haiM, jinake AdhAra para pAThaka saralatApUrvaka mUla viSaya kI AdhArabhUta anveSaNA kara skeN| AcArAMga dvitIya zrutaskaMdha (AcAra cUlA) ke sUtra prathama zrutaskaMdha ke . sAtha kramazaH rakhane ke kAraNa yahA~ para sUtra saMkhyA 324 se prArambha hotI hai| -sampAdaka] zabda sUtra | zabda sUtra aMkakareluya 382 / aMbapalaMba aMkadhAtI 741 aMbapANaga 373 aMgAriga 385 aMbapesiya 626 aMguliyAe 360, 476,504 | aMbabhittaga 626-627,628 aMjaNa 360 aMbavaNa aMjali 517 aMbasAlaga 626 aMDa 324, 348, 353, 404, 412, 431, | aMbADagapalaMba 377 455, 458, 468,569, 570, 571, aMbADagapANaga 373 600,612, 623-628,629, 631, aMbila 369, 407, 550 632, 637, 639, 641, 642, 646 aMsuya 557 aMta (anta) 460,745 / akaMtadukkhA aMtakaDa 802, 803 akaraNijja 340,766 aMtarA' 348, 353, 355, 408,464, 467, akasiNa 325 468, 470, 471, 472, 473, 474, akAlapaDibohINi 471 493, 499, 500,502,504,505, akAlaparibhoINi 471 507, 509, 517,585, 586,605 akiMcaNa 607 aMtirijjaga 559 akiriya 525 aMtariyAe 772 akaMtapuvve 342 aMtarucchuya 402, 630, 631 akkhAiyaTThANa aMtalikkhajAya(ta) 365,419,576,578,613 akkhAya (ta) 338,522, 635 aMtalikkhe agaDa 505 aMtoaMteNa 568,599 agaDamaha 337 623-625 agaDhie 357 aMbacoyaga 626 agaNi 363, 447, 511 aMbadAlaga 626, 627, 628, - agaNikAya 421, 423, 429, 440, 441) 796 682 531 aMba Page #459 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 434 AcArAMga sUtra - dvitIya zrutaskandha 734 335 749 342 373, 403, 404 324 769 733,772,794,798 353, 371, 575, 612, 653 369 607; 792 357 733 357 356,607,784 784 781 (zabda sUtra | zabda agaNiphaMDaNaTThANa 658 | aTThama agarahita 336 | aTThamiposahiesu agAra 435, 436,438,439, 440, | aTThAsIti 445,733,746 aTTi agarabaMdhaNa 793 | aTTiya agAri 435, 436, 438-441 advirAsi agiddha aDDAijja agga 751 aNaMta aggajAya 384 aNaMtarahitA(yA)e aggapiMDa 333 aggabIya 384 aNaMbila aggala 353, 499,504, 535, 543 aNagAra aggalapAsaga 353, 499 aNagAriyaM aggi 797 aNajjhovavaNNa agghAuM 790 aNaNuNNaviya agghAya 374 aNaNuvIi(yi) acitta 638, 667 aNaNuvIyibhAsi acittamaMta 522,783,789 aNaNNokaMta acelayaM 743 aNattaTThiya accAiNNA 348, 465 aNabhikaMtakiriyA acci 754 | aNariyAsamita accuta aNala accusiNa 368 aNaha accha 354 aNAila acchi 419,488 aNAgaya acchimala 719, 722 aNAgayavayaNa acchiyaM 387 aNAmaMtiyA acchoppa 766 aNAyariyapuvvAI ajjhatthavayaNa 521 aNAyArAI ajjhatthiya 690 aNAriyANi ajjhavasANa 158 aNAloiya (yA) ajjhovavaNNa 374 aNAvAya aTTa 652, 677 aNikaMpa aTThAlaya 660,677 aNicca aTTha (aSTan) 748,751 | aNisaTTha 464 331, 332 436 745 778 570 404 771 522 521 369 520 520 471 396,778 349, 357, 391,667 444,576 793 . 331, 332, 338, 413 Page #460 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pariziSTa :1[viziSTa zabda-sUcI] 524 (zabda sUtra | zabda aNisiTTha 397 | aNNamaNNa 340, 422, 449-452,460, aNu 783,789 583, 584, 611, 618, 643 aNukaMpaeNaM 735 aNNasaMbhoiya 610 aNuNNava 356, 445, 607,608,621,784 aNNoNNasamAhIe 410,457 aNuttara 733,770,772,793,797 aNhayakara 778 aNupatta 746 aNhayakarI aNuppadAtavva 405 atiricchachinna 325, 624, 627,629, aNuppasUya . 381 atithi(hi) 332, 335, 337, 348, 352, aNuppehA 348 357, 414,435, 436,438, aNuliMpa 754 439,465, 468,559, 594, aNuvIyi (yI) 445,521,551,633,784 648,649 aNuvIyibhAsI 781 atIta 522 aNUNayA 748 aturiyabhAsI 551 aNegAhagamaNijaM 473 ateNaM 430 aNelisa 794 attaTThiya 331, 332 aNesaNijja 324-326, 332, 335, 342, 360, atthasaMpadANaM 343 363, 368, 369, 377, 378, 381, athira 570 386, 387, 390,403, 404,405, adattahArI 627, 641 adiTTha aNoggahaNasIla - 784 adiNNa 607,783,784 aNojjA 744 adiNNAdANa 607, 783 aNNa 342, 374, 430, 521, 533, 559, aduguMchiesu 336 584,594,607, 633,780 aduTTha 795 aNNautthi 327-330 aduvA 520 aNNatara 324, 337, 340, 341, 353, adUragaya 396, 405 360, 365, 369, 370, 373, adUrasAmaMta 772 375-380,382-388,394,395, addINamANasa 771 401, 409,410, 419, 421, 456, addhajoyaNamerAe 338, 474, 554,589 457,557,558,559,561,576, aTThama 736 592-595,600,634,669-686, addhaNavama 734 696, 697,698,706,707,712, addhamAsiesu 714,719,720 addhahAra 424, 726,754 aNNatarI 425 adhAraNijja 600 aNNattha(NaNNattha) 384,393, 419,460, adhikaraNie 778 aNNadA 736 / / adhiyapecchaNijja 584 687 335 754 Page #461 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 436 AcArAMga sUtra - dvitIya zrutaskandha 459 sUtra 324, 325, 326, 331, 332, 335, 360, 361, 362, 363, 365, 368, 369, 371, 373, 375-381, 386, 387, 390, 392, 397, 402-405, 446, 563,564,567,569,570, 592, 593, 598, 603, 623, 624, 626, 627, 637,641 332 482, 516 421,703 523 524, 525, 526, 527,529, 534, 542, 544 435 . 432,781,784 770 zabda sUtra | zabda adhuNAdhota 369 | aphAsuya adhuva 520, 570 apacchima 745 apaDilehiyAe apamajjiya 356, 607 aparisADA 462 apaliuMcamANa 581 apasU 607 apANaya 766, 772 abahiyA apAraga 802 abahilessa apAvae 778 abbhaMgeja apAviyA 778 abhAsA apiyAI 342 abhikaMkha aputtA 607 apurisaMtaraikaDa 331, 332, 335, 337, | abhikaMtakiriyA 413-418, 556, 649 abhikkhaNa appa (alpa) 324, 390,402, 403, abhiggaha 409, 412, 431, 455, 458, abhicAriyaM 462, 468, 498,502,553, abhiNikkhamaNa 570, 571,588,624, 625, abhiddavaM 627, 629, 630, 624,647, abhipavuTu 667,783,789 abhippAya appa (Atman) 357, 390, 423, 428, 429, | abhimuha 437,482, 563, 583, 611, abhirUva 633,734,770,775 abhiseya appatiTThita appajUhiya abhihaDa appaDihAriya abhIru appatara 474 abhUtovaghAtiyA appattiya amaNuNNa appasAvajjakiriyA 441 amayavAsa appAiNNa 348,466 amAyaM appANa 341, 343, 482 amila appussue 482, 486,515,516, amuga 518, 584,742 | amucchiya 501 746, 747,753 794 464 746,753 754, 766 534, 536, 544 739 abhihaTTa 804 349 455 404-405 331, 332, 338, 413 793 525, 527 790 622 738 557 527 357 Page #462 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pariziSTa : 1 [ viziSTa zabda-sUcI ] zabda ammA ammApiu ammApiusaMtiya ammApiyara amha ayapAya agrabaMdhaNa araiya araNNa arahA arahaM arahaMta arAya aroya (ga) ale alaMkAra alaMkiya (ta) alasaga alAbha alitta alUsae allINa avaDDhabhAe avaNItaThavaNItavayaNa avaNItavayaNa avayava avara avalaMba avallaeNa avahara avahAra avahArAdi avidala aviddhattha sUtra 744 746 743 740, 745 390 592 593 715, 716 783 773 752 522 521 419 761 360, 499, 638 479 365, 602 471, 498, 518. 586 zabda 'aviyAI 735 352 325 369, 381, 470, 473 avvahita avvAghAta avvonaMta 472 736, 737, 738, 739 571 766 424, 684 421 asaNavaNa asatthapariNaya 456, 663 479 asamaNuNNAta 796 asamAhaDa 741 asamiya 333 asAvajja 521 asaI asaMkheja asaMthaDa asaMloya asaMsa asaccAmosA asajja asaNa asAsiya asiNAi asiNANaya asita asuddha asubha asuya asura asogalayA asogavaNa 437 sUtra 350, 357, 390, 399, 437, 510 512, 563,583 770, 771 733 369 326 751,753 546 349, 357, 391, 667 360, 409 522, 524, 525 799 324, 330, 331. 332, 335-337, 343, 346, 349, 357, 360, 363, 365-368, 390, 392, 396, 397, 409, 428, 446, 520, 537, 538, 598, 609, 686, 740 666 375-379, 382, 384 397 343 778 525, 527, 529, 536, 538, 540, 542, 544, 546, 548, 550, 325 352 427 796 725 732 687 760, 761, 764, 773 754 666 Page #463 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 438 AcArAMga sUtra - dvitIya zrutaskandha sUtra 454, 619 342 558 368 734,745 340,425,728 734 393, 460 435-441,504 374, 432, 433, 434, 444, 608,610,611, 621, 633 471,520,790 773 338 | zabda assaMjae(te) 338, 361, 362, 363, 365, AiNNaM salekkhaM 366, 367, 368, 371, 373, AiNNomANa 415, 416,417,418,421, AINapAuraNa 474 AukAya - assakaraNa. 657 Aukkhaya assajuddha 680 AuTTa assaTThANakaraNa 679 Auya assapaDiyA (asva-pratijJA) 413, 555, 590, Aesa 648, 650 AesaNa assalAlapelayaM 754 AgaMtAra aha(ahan) 740 ahAkappa 792 Agata ahANupuvvI 741 Agati ahApajjata Agara ahApariggahiya 581 Agaramaha ahApariNNAta 445, 608,621 AgADhAgADha ahAbaddha AjiNaga ahAbAdara ANaTTagasaehiM ahAmagga 792 ANA ahArAma 667 ahA(dhA)riyaM 482, 493-495 AtAva ahAriha 745 ahAlaMda 445, 608, 621 Atoja ahAsaMthaDa 456,633 AtaMka ahAsamaNNAgata 456,633 AdAe ahAsutta 792 (AdAya) ahAsuhuma 753 (AyAe) ahi(dhi)yAsa 769,771 ahuNabbhiNNa 464 Adie ahe (adhas) 324, 340, 353,404, 579, AdIyaM 753,802 AbharaNa ahegAmiNI 474 AbharaNavicitta ahesaNijja 433, 465,466,581, Ama aho(adhas) 772 AmaMtita aho gaMdho 374 AmaMtemANa ahoNisaM 768 Amaga 455 753 337 419 557 765 410,779,782,785, . 791-792 353, 421, 429, 458,491, 575-579, 772, 765 340,421 324, 344, 345, 349, 353, 357, 391, 396, 399, 400, 475, 520, 579,603, 605, 611,667,766 400 748 558,686,754,766 558 384-388 526 526 375-379, 382 Page #464 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pariziSTa : 1[viziSTa zabda-sUcI] 439 sUtra 380 553 682 803 740 zabda sUtra | zabda Amajja 353, 363, 491,497,604, AsaNa 543,787 691,701,708, 715, 725, Asama 338,675 727 Asaya 461 AmaDAga 381 AsADhasuddha 374 Amaya AsAyapaDiyAe 734 AmalagapANaga 373 AsotthapavAla 378 Amoya 656 AsonthamaMthu 380 Amosaga - 516,517,518,585,586 Asoyabahula 735 AyaMka AhaDa 392 Aya (vastra) 557 Ahata AyataNa 408, 435, 456, 522, 559, AhAra 401, 407, 408, 478,517, 594, 633, 638, 563, 564-566,586,598 Ayariya 399, 400,460,505-507, AhAkammiya 338,390, 392,437,585 AyANa 338, 340, 342, 353, 357, AhAra 341,350,391, 396 363, 365, 367, 368,391, AhArAtiNiya 507,509 419, 421-425, 444, 459, Ahita 471, 472, 473, 499, AhUta . 505,568,599,602 AyANabhaMDamattaNikkhevaNA AheNa 348 778 iMgAlakamaMta 435 AyAma AyAra 435, 436, 438-441,520 iMgAlaDAha 662 AyAvaNAe iMdamaha 772 AyAhiNa-payAhiNaM iMdiya 754 540,787 AraMbha 440,793 iMdiyajAya (ta) 365, 419, 444 AraMbhakaDa 536, 538 ikkaDa 456,633 ArAma 324, 340, 404,659, 676,727 ikkhAgakula 336 ArAmAgAAra 374, 432, 445, 608,621, 633, 687 ArAhita 779,782,785,788,791,792 iDDi AruhaI 758 itarAitara AlaiyamAlamauDo 757 (itarAtitara) 341, 350,437-441 AlaeNaM ogo (itarAtiyara) AlekkhacittabhUta 350 AvAsa 793 itthiviggaha 340 AvIkamma itthI 521, 528,529, 686,787,799 AvIliyANa 337 itthIvayaNa 521 Asa 354,502 778 370 337 753 766 ittha 773 iriyA Page #465 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 440 AcArAMga sUtra - dvitIya zrutaskandha (zabda sUtra uu' 499 sUtra | zabda ihaloiya 687 | uDubaddhiya 433,434 Isara 445, 608, 621, 623, 628 | uDDoe 461 IsANa 759 uDDa 753,772 IsiM (si) 754,766 uDDagAmiNI 474 IhAmiya 754 / uNNamiya 360, 476, 504 335 uttama 758 tHc 443, 465, 466 uttara 761,772 uMbaramaMthu 380 uttarakhattiyakuMDapura 735,755,766 ukaMbiya 415 uttaraguNa 745 ukkasa 474, 477, 478 uttarapurasthima 753,772 ukiTTha 753 uttarijaga 559 ukkujjiya 366 uttarejjA ukkakuDuya 456,633,772 uttaseja 505 ukkhA 335, 337 uttANae 400, 611 ukkhulaMpiya 360 uttiMga 324, 348, 481, 482 ukkhitta 443,757 udaulla 360, 371, 490,491, 496, ukkhippamANa 352 497,604 uggakula 336 udaka(ga)pasUta 417, 511 uggaha 356 | udaga 324, 348,447, 470, 473, 474, uccAra 353-419 480,482,485, 490, 493-496, uccArapAsavaNa 430, 459, 645-667 502,511,515,516,603, 616 uccAvaya 423, 424,486 | udagadoNi ucchu 385, 629 udaya 748 ucchugaMDiya 402, 630 udara 365, 481 ucchucoyaga 402, 630 udAhu 405 ucchuDAlaga 402, 630 udINa 338, 390, 409, 435-441 ucchumeraga 382, 402 udIriya 795,798 ucchuvaNa 629 udUhala 365,418 ucchusAlaga 402,630 udetu 530 ujuvAliyA 772 uddavaNakarI ujANa 543,544, 659, 676,737,766 | uddisiya 338, 360, 456, 476 ujjuya 353, 354, 355, 359, 443, uddhaTu 371, 469 469, 470, 499,500 upAsaga 527 ujjota 737 uppajaMta 770 ujjhiya 402,403 | uppaNNa 775,776 ujjhiyadhammiya 559,594 uppala 383 543 524 Page #466 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pariziSTa : 1[viziSTa zabda-sUcI] 441 sUtra 485 409 357, 409, 456,.522, 559,594, 633, 638 433, 434 529 353, 421, 451, 491 754 734,735 550 360,419, 421, 452 696,705,712,719 576 365 745 369 Uru (zabda sUtra | zabda uppalaNAla 383 uvahita uppiMjalagabhUta 737,774 | uvAtikamma upphesa ubbhava 734 uvAtiNAvittA ubbhiNNa 464 uvAsie ummagga 488, 498, 515, 516, 584 uvvaTTa ummissa 324 usabha uyattamANa 363 usabhadatta urattha 726,754 | usiNa urAla 742,743 usiNodaga ullor3ha(la) 695,704,711,718,754 uvaesa 357, 363, 421,444, 459 usuyAla uvakara 391, 428,598 | ussaviya uvakkhaDa. 349, 391-393, 428, ussAsa 537,538,598,740 usseima uvagaya(ta) 734,735,736, 746,766,772 UsaDha uvagaraNapaDiyA 516,518 UsasamANa uvacarae 430, 471 Usaseja uvacitakAe 540 uvajjhAya 399, 460,505-507 uvaTThANa 434 egaMta uvaTThiya 410, 753 uvaNItaavaNItavayaNa 521 egajhaM uvaNIyavayaNa 521 egati(i)ya uvadhi uvaraya 390, 425, 437, 801 uvaruvari 482 uvallINA uvavanna 745 uvavAya egatigaeNaM uvasagga 462,770,771 egadA uvassaya 324, 338, 340, 404, 412- egavayaNa 425, 427-431, 437, 444 egAbhoya 454, 456,543,616, 617 egAvalI 619,667 365, 481 357, 419,538, 548 461 461 ejjAsi 596 ega 331,745 324, 349, 353, 357, 391, 404,475,579,667,754 340 489 340, 350, 357, 390, 391, 399,400, 401, 407,409,435-441, 443,533, 535, 549, 550,583, 670-681, 689 482 453 773 462 521 457 424,751 473,583 egAha Page #467 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 442 AcArAMga sUtra - dvitIya zrutaskandha (zabda etAe etANi ettha (tthaM) eyArUva erisiyA esaNA esaNijja esamANa esiyakula ogAha oggaha 524 oggahaNasIlae oggahiya kaTTha 353 sUtra | zabda sUtra 561,596 kaMci 360 566 kaMTakagaboMdiya 356 430,502, 520 kaMTaya(ga) 355, 403, 404,696 770 kaMta 687,654 424 kaMda 417,511,566, 651, 654,728 561, 596,794 | kaMdara 741 325, 326, 332, 336, kaMdarakammata 435 343, 409, 456, 559, kaMbala 471, 518 641 / kaMbalaga 557 561,596 kaMsapAya 592 kaMsatAlasadda 671 474, 486 kakka 421, 451,692,704,711,718 607-619, 621-623, kakkasa 633, 635, 794 kakkhaDa 550 784 kakkharoma 723 609, 610, 611, 622, kaccha 505, 647 623, 629, 633, 784 663 kaTThakamma 689 533 kaTTakammata 360, 476, 504 kaTThakaraNa 581 kaTThasila 342 kaDaga kaDava 656 370 kaDie kaDuya 407,524 367 kaDuyae 407 355 kaDuveyaNA 755 kaDhiNa 456 kaNa 325, 547,548 | kaNakuMDagaM 388 324, 342 kaNaga 558,746,754 802 kaNagakaMta 558 336, 368 kaNagakhaiya 558 507, 509 kaNagapaTTa 505, 515, 516 | kaNagaphusiya 558 435 772 633 424 534 415 oghAyataNa oTThachinna oNamiya omaceliya omANa oyaMsI oyattiyANaM oyassiM olitta ovAya osatta osappiNI osahi ositta oha ohariya 425 728 734 388 kao 558 kaMkhejA Page #468 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pariziSTa : 1[viziSTa zabda-sUcI] (zabda sUtra 382 722 kahA 799 kappa 742 502 338 sUtra | zabda kaNagAvali 424 kavoyakaraNa 657 kaNapUyali 388 kasAya 395, 407, 550 kaNiyAravaNa 763 kasiNa 325,730,772 kaNNa 488 kaseruga kaNNamala kahaittae 787 kaNNasoyapaDiyA 669-674,685,686 kahakkaha 737 kaNNasohaNae 611 kahamANa 787 kaNha / 550 787 kaNharAi 751 kahiM 507,509 kathita 773 kANaga 385 kadaliUsUrga 385 kAma 399, 405, 445, 608,621,623 kadAyI 736 kAmaguNa kapiMjalakaraNa 657 kAmajala 576 433, 434,745, 751 kAmabhoga kapparukkha 754 kAya 342, 353, 365 kappeja 723 kAya(pAtra) kabbaDa kAya (vastra) 557 kamma 440, 441, 607,770 kAyavva 405 kammakara(rI) 337, 350, 360, 390, 391, kAraNa 357, 363, 419, 421, 444, 459 401, 422, 425, 435-449, kAla 341, 350,733,734,737, 449-453, 456, 559, 594, 618 745,747, 762 kammabhUmi kAlagata 746 kammAragAma 360 kAlamAsa 745 kaya 650,743 kAlAtikaMtakiriyA karIrapANaga 373 kAsamANe 461 kalaMkalIbhAvapavaMca 804 kAsavagotta 735,743,744 kalaha 683 kAsavaNAliya 387 kaliya 754 kiMci 395,400 kaluNapaDiyA 421, 517 kiccehiM 440 kallANa 535, 537 kiTTarAsi 324 kavAla 342 kiNhamigAINaga 558 kaviMjalajuddha 680 kirikiriyasadda 671 kaviMjalaTThANakaraNa 679 kariyA 433,434,645 kaviTThapANaga 373 kilAmeja 365 kaviTThasaraDuya 379 kilIba 750 433 340 Page #469 -------------------------------------------------------------------------- ________________ AcArAMga sUtra - dvitIya zrutaskandha kivaNa kIta 336 kukuDajAtiya kuTThI (zabda sUtra zabda 332, 335, 337,348,352, | kevalavaraNANadaMsaNa 733,772 409, 414, 435, 436, 438, 439, kevalI 338, 340, 342, 353, 357, 465, 468, 559, 594, 649, 740 363, 365, 367, 368, 391, 331, 332, 413,556 419, 444, 459, 471, 472, kIyagaDa 338 473, 499,505, 568,599, kuMjara 754, 794 602 ,773, 768,771, 784, kuMDala 424, 568,750 787,790 kuMdalayabhatticittaM 754 kesa 638,766 kuMbhiparka 387 kokaMtiya 354 335 koTTAgakula kuMbhImuha 335 koTTimatala 738 kukuDakaraNa 657 koDAlasagotta 734,735 359 koDI 748,749 kuccaga 456 koDiNNA 744 kucchi 734,735,740 | kotugabhUikamma 739 533 kodhaNe 781 kupakkha koyavANi 557 kumAra kolejAto 424 kolapANaga 373 kolasuNaya 354 kula 341, 346, 350, 391,740 kolAvAsa 353,653 kulattha 655 kosaga 409 kuliya 543, 577,614 kosiyagotta 744 481 koha(dha) 520, 551, 780, 781 kusa 456,745 | kohaNAe kusapatta 481 kohI kusala 754,796, khaMti oeo kusasaMthAra 745 khaMdamaha 337 755, 762, 763 khaMdha 365, 419, 578,615, 652, kusumiya 762 khaMdhajAya 384 kUDAgAra 504 khaMdhabIya kurakamma 486 khacitaMtakamma 754 kUla 772 khajUrapANaga 373 keyaivaNa 666 khajUrimatthaya 384 kevatiya 502, 513,514 | khattiya 346,735 366 kumArI kurAINa 346 kuviMda kusama Page #470 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pariziSTa : 1[viziSTa zabda-sUcI] sUtra 336 / 522 735 762,763,764 530 557 334 499 374 759,760 399 399,400, 460 399 733, 734,735, 740 548 681 741 455 sUtra | zabda khattiyakula gaMdharmata khattiyANI 735-737 gaMdhavAsa khaddha 352, 357, 393, 399 gagaNata(ya)la khaya 734 gajjadeva kharamuhisadANi 672 gajjala khalu gaDDA khahacara 505 gaDhie khAima . 324, 330,409, 428,446, gaNa 598, 686, 740 gaNadhara khAovasamiya 769 gaNAvaccheiya khANI 664 gaNi khANu 355, 699 gati khANuya 656 gabbha khAraDAha 662 gabbhiya khIra 350 gayajUhiyaTThANa khIradhAtI garuya khIrijamANI garula khIriNI 349 gavANI khIriyA gahaNa khIrodaM sAgaraM 766 gahaNavidugga 420,444,616 gAta (ya) khuDDAe 350 gAma khuDDiyA 338, 416, 444,684 338 khemapada 798 gAmaMtara khela 353, 419 gAmadhamma khellAvaNadhAtI 741 gAmapiMDolaga khomayavatthaNiyattho 757 gAmarakkhakula khomiya 553, 557, 559 gAmasaMsAriya khola 381 gAmANugAma 712,717 gaMDI 533,543 gaMthima 689,751 374,550,739,787 gaMdhakasAya 751 | gAratthiya 349 757,758 664 349 kheDa 499, 505, 515, 516, 674 505 421, 450,451,452 338, 342, 350, 391, 412, 465, 466,502,513,514, 607, 637, 695, 770,773 581 340 347,502 336 518 329, 344, 345, 350, 391407, 408, 459, 464, 467474, 491, 492, 493, 497, 501,504,505, 506,508, 518, 584, 585, 586 327, 330 gaMDa gaMdha Page #471 -------------------------------------------------------------------------- ________________ AcArAMga sUtra -dvitIya zrutaskandha gAvI 324 658 ghaMsI 790 girimaha (zabda sUtra | zabda sUtra 649 gomayarAsi gAhAvati 324, 324, 327, 333, 335, 337, | goyara 435,436,438-441 340, 344,345, 349, 350, 356, goramigAINaga 558 360,390, 391,409, 421, 424, gorahaga 541 425, 427,430,432,435, 437, gola 526, 528 448-453, 456, 482,486,518, | gosIsarattacaMdaNeNaM 754 559, 582, 602, 603, 605, 608, gohiyasadda 671 611, 617, 618, 621, 633, 635, ghaDadAsa 526 651,654,655 ghaTTa 415, 556 gAhAvatiNI 340, 350,425 ghaNa 765 giddha 374 ghaNTA 754 giddhapiTThaTThANa ghaya 350, 421, 450,597,694, gimha 701,733,769 703,710,717 giri 738,792 355 girikammata 435 ghANa 337 ghAta 486 gilANa 393, 407, 460,728 ghAsesaNA 359 giha 446,543 ghosa 767 giheluga cau 335, 456, 457 gIta 662 cauka 661,678 guMjAliyA 505 cauttha 401, 456, 522, 559, 594, 633, 638, 734, 772, 778, 781, 787, gujjhANucarita 788,790 424, 568 cauppaya 401 guNamaMta caumuha 661,678 cauyAha 473, 583 gutti 770 cauvagga *643 499 cae 793 gula caMgabera ge(gi)Nha 370, 445, 484, 583, caMdaNa 754 607, 783, 784,790 caMdaNiuyae geveya 726 caMdappabhA 754,766 354, 510,539 caMpagavaNa 763 godohiyA 772 capayapAyave 741 660,677 caka 500 goppalehiyA 664 | cakkhu 754,790 476 guccha 499 531 guNa 390 771 gutta gumma 350 543 360 goNa gopura Page #472 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pariziSTa :1[viziSTa zabda-sUcI] satra 485 754 ceta 795 337 (zabda sUtra zabda cakkhudaMsaNapaDiyA 689 cirAdhota 369 cakkhulloyaNalessaM 754 cilimilI caccara 661, 678 cINaMsuya 557 cattadehe 770 cIvara camara cIvaradhAri 485 camma cuMbeja 643 cammakosa cuNNa 421,451,595,704,711,718 cammachedaNa 444,484,607,622 cuNNavAsa 738 cammapAya . 592 321, 332, 390 cammabaMdhaNa 593 cetasA cayaNa 773 cetiya 772 cayamANe 734 cetiyakaDa 504 caritta 766,767, 768,769 cetiyamaha carima 745 cettasuddha 736 cariyArate 443 | cela 368,444,481 cariyANi 660, 677 cela (pAya) 592 calAcala 444, 576 celakaNNa 368 cavalAe 753 ceMcatiya cAumAsiya 335 chajjIvaNikAya 776 cAula 326, 388 409, 633,758,766,772 cAulapalaMba 326, 361, 409 734 cAulapiTTha 388 chaDDI 421 cAulodaga 369 chaha 745 cAmara . chattaga 444, 484,607,622 505 channa 415, 650 cAriya 526 chamAsiya 335 cAru 754 chavIyA 547 cAliya 360 chavva 373 ciMcApANaga 373 766,772 ciMdha 753 chAvaNato 440,443 ciccA 746 chiMdiya . citamaMsasoNite chiNNa 325, 497,604 citta 754 chivADi 325 cittakamma 689 chIyamANe cittamaMta 353, 361, 362, 653,783,789 chedakara 778 cittAcellaDa 354,515 / cheyaNakari 756 chaTTa chaTThI 759 cAra chAyA 338 540 461 524 Page #473 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 448 AcArAMga sUtra - dvitIya zrutaskandha 754 (zabda cheyAyariya jaMgiya jaMghAsaMtArima jaMta jaMtapala jaMtalaTThI 751 543 jaMtu jaMtuya jaMbuddIva jaMbhiyagAma jakkhamaha jIva jaga jaNa 790 469 jaNaga jaNavaya jannuvAyapaDite jaramaraNa jala jalacara jalathalayaMdivvakusumehiM 754 sUtra | zabda sUtra | jAta 381,733,773 553,559 / jAtimaMta 544 493-495 jAyaNA 517 jAlaMdharAyaNasagotta 734,735 751 jAvajjIva 777,780,783 jiNa 410,773,798 - 793 | jiNavara 752,755,758 456 jiNavariMda oo 734,753 jibbhA 790 772 jIya 735 337 331, 332, 353, 365, 413, 414, 752 419, 444, 563, 653, 728, 745, 357,502,795 752, 773, 774, 778, 790 526, 528 jIvaNikAya 745 471, 472 jIhA 766 jugamAyaM 755 jugala 474, 475, 493 jugavaM 505,510,539, 540 juNNatayaM 801 755 721 754 juvaMgava 542 655 juvarAya 500,502,512 jUya 724 370 jUhiyaTThANa 681 744 744 joga 734-737,746,754,766,772 534 541,543 425 jotiNA 800 744 jotisiya 737,739,753,774 744 joyaNa 474 407 753 543,753,754 jhalari 764 jhAlarIsadda 669 435 jhANakoTThovagata 772 / jhAmathaMDila 324, 353, 404, 579, 667 553 juti 753 jalla 655 472 797 jogge java javajava javasa javodaga jasa jasaMse jasaMsI jasassi jasavatI jasoyA jahAThita jANa (= yAna) jANagiha jANasAlA jhatti 435 772 jANu Page #474 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pariziSTa : 1[viziSTa zabda-sUcI] 449 sUtra 377 / 337 683 DiMDima 409 746 766 NAti 543 741 446 746 (zabda sUtra | zabda jhijjhiripalaMba Nahamala 722 jhusira 672, 765 NAga 761 TAla NAgamaha Thitikkhaya 734,745 NAgavaNa 666 Damara NAgiMda 760 Dahara 686 NANa 769,775, 778 DAgavacca 665 NANi 759 DAya 357 NAta 735,746 NAtaputta DiMba 683 NAtasaMDa DhaMkuNasadda 670 737 NaMgala 543 NAbhi NaMdivaddhaNa NAma 743, 769 Nakasi 488 NAmagoya Nakkhatta 734,735-736,746,766,772 / NAmadheja 740,743,744 NagaraM 338,514, 637, 675, 754, NAmege 350, 407, 408, 427 772, 780 NAyakulaviNivvatte NaggohapavAla NAlierapANaga NaggohamaMthu 380 NAlierimatthaya 384 Naccata 686 NAliyA 682 NAvA 474-482, 485, 486 Nata 797 NAvAgata 447-481,484,485 744 NAsA NadiAyataNa NikAya NadI 505, 772 NikkhamaNa 348, 351, 616 NapuMsaga 521 Nigama 338,675 NapuMsagavayaNa 521 NigiNa NabhaMdeva 530 NigRhejjA 400 NamokAra 766 NiggaMtha - 342, 553, 776, 778,781, Nara 754,794 784,787,790 Navae 572, 573 NiggaMthI 553 NavaNIta 350,421,450,597 Nigghosa 390, 404, 425, 437, 485 NavaNhaM 561, 563, 564-566,583 NaviyAsu 664 NiTThAbhAsI 521, 551 638, 643 | NiTTitaM 390 NahacchedaNae 611. | NiTura 524 378 373 NaTTa NattuI 790 752 663 453 736 Naha Page #475 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 450 AcArAMga sUtra - dvitIya zrutaskandha sUtra 384 (zabda NiNAo NiNNakkhu Nitiya NitiumANa NidANa 427 360 Nimitta Nimuggiya NiyaMTha Niyattha 337 353, 456, 499 431 522 798 354 Niyama 443 553, 588 325, 424 658 772 762-764 682 505 770,797 NiyAga NirAlaMbaNa NirAvaraNa NirAsasa Niruvasagga Niluka NivAta(ya) NivuTThadeva NivyattadasAhasi NivvANa NisammabhAsI Nisiddha Nisira sUtra | zabda 764,767 | takkalimattha) 416-418 / takalisIsa) 333,444 taggaMdha tajjiya 584 taDAgamaha 357,550 taNa 745 | taNapuMja 488 tatiya 338,340 tama 754 taraccha 690,728 taruNa taruNiya 801 tarupaDaNaTThANa tala 801 talatAla 462 talAga 767 tava 338,460,462 tavaNIya 530 tavassi 740 tasa 770,774 tasakAya 551 tassaMdhicAri 397 tahAgaya 390, 399, 405, 437,568, tAiNA 583, 599 tAla 754 tAlasadda 365, 415 tAlapalaMba 378 tAlamatthaya 550 tAliyaMTa 558 tAvaiya (tita, tiya) 547 tikkhutto 505, 674 | tiguNa 504 tittayAha 592 tittaya 682 tittirakaraNa 754 425, 430 345, 479, 777, 796 367,440 430 NissAsa NisseNi NIpUrapavAla NIla NIlamigAINaga NIliyA 794 798 682 671 377 384 368 396, 399, 404 326,754 434 550 407,754 657 749 NUmagiha taupAya taMti taMbapAya 592 / tattha Page #476 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pariziSTa : 1[ viziSTa zabda-sUcI] 451. -sUtra 335 786 tila 505 sUtra zabda |titthagara 739,750 / teja 798 tiNNANovagata 734 | teya 797 tipaDolatitta eNaM 754 / teyassi , .425 timAsiya teyaMsI 534 tiyaga 661, 678 terasama 772 tiyAha 473, 583 terasIpakkheNaM 735,736 tirikkhajoNiya tericchiya 770,771 tiriya 753 tella 350, 421, 450,597, 694,703, tiriyagAmiNi 474 710,717,754 388,655 | tellapUyaM 393 tilapappaDa 388 toraNa 353, 499, 543 tilapiTTa 388 thaMbha 365 tilodaga 370 thala 474,475,493,755 tivvadesiya 345 thalacara tisaraga 424 thAla. 409,766 tisilA 735-740,744 thAliga 402 tIra 490,496 thAvara. 777,796 teMduga thiggala 360 tuMbavINisadda 670 thira 540, 548,553, 571, 583, 584, 588 tucchaya 598 576, 613 tuTThi 360 tuDiya 424 thUbhamaha 337 tuDiyapaDuppavAiyaTThANa 539,783,789 tuNayasadda 670 399, 635, 686 turaga 754 daMDa (DaMDaga) 342, 444,607,759 turiyaNiNAo 419,643 turiyAe 753 daMtapAya 592 tusarAsi 324 daMtakamma 689 tusiNIya 357, 392, 477-478, 484, daMtamala . . 732 510,517 daMsa-masaga 462 tusodaga 370 dasaNa . 775,776 764 dagatIra tUlakaDa 553, 559 dagachaDuNamatta 360 teiccha dagabhavaNa 360 teu 367 dagamaTTiya 324, 348 teMduga dagaleva 409 387 thUNa thUbha 504 682 thUla thera 767 daMta 496 728 387 Page #477 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 452 AcArAMga sUtra -dvitIya zrutaskandha 803 326 dugga duggaM 505 dupaya 409 dANaM (zabda sUtra zabda sUtra dadhi 350 dIhavaTTa 544 dabbhakammata 435 dIhiyA 505 541 dupakkha darimaha 337 dukkha 340, 421,745 darisI 773 dukkhakhama darI 499,504, 656 dukkhA 796 daviya 505 dukkhutto davvi 360 duguNa 434 dasamI 746,766,772 dugulla 557 dasarAya 561 515, 516 dasAha 740 427 dassugAyataNa 471 duNNakkhitta 444, 516 daha duttara 802 dahamaha 337 dADimapANaga 373 duppaNNavaNijja 471 dADimasaraDuya 379 444, 516,613 740 dubhi 394 677 dubbhigaMdha 550,574 dAraga 484 dummaNa 486 dAriMga(yaM) 484,684 | duyAha 473, 583 dArupAya 588,594 380 dAruya 353, 421, 429, 653 | duvagga 643 dAliya 338 duvayaNa 521 dAsa, dAsI 337, 350,456 duvAra 440, 443 dAhiNa 338, 390, 409, 435-441 duvArabAha 356, 430 337, 350,456761,766 / | duvArasAhA dAhiNaDDabharaha 734 duvAriyA 338, 416, 444 dAhiNamAhaNakuMDapura 734,735 dusadda 549, 550 divasa 766,770,772,774 dusamasusamA 734 divva 753, 755,756,767,770 dussaNNappa 471 771,784 duhaseja 801 disAbhAga 753, 772 duhI disAsovatthiya 734 373 734,753,769 deva 735, 736-739,743,750,752,753, dIviya 354 . 760,765,766,768,773,774,775 dIha 723 devakula 435, 659, 676 dAra 360 796 dIva Page #478 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pariziSTa : 1 [ viziSTa zabda-sUcI ] zabda devagatIe devacchaMdaya devatAe devaparisA devarAya devaloga devAnaMdA deviMda deviMdoggaha devI desabhAga desarAga deha dojha doNamuha dobbaliya domAsiya doraja dosa dhaNa dhaNNa dhamma dhammaNjhANa. dhammapaya dhammapiya dhammANuogaciMtA dhammiya dhara dharaNitala dhAtI dhAitavaNa dhArI dhitImato dhuva dhUyA (tA) dhUvaNajAya dheNa sUtra zabda 753 754 745 GEE 754, 766 746 734, 735 754, 766 635 737-739, 653, 774 754 557 770 541 338 489 335 472, 683 780, 790 740, 746 740, 746 390, 425, 437, 787, 790 772 797 527, 529 348, 465, 616 402, 403, 409, 517, 527, 529 750, 766, 777 dhotarata dhoya 337, 350, 425, 421 666 757 800 341, 520 571 337, 350, 425, 744 698, 707 542 naMdIsANi navacchiNNa na (Na) kkhata ni (Ni) rAvaraNa nissayarA pauma paumalayabhatticittaM paumasara paora paMkAyataNa paMca paMcadasarAyakappa paMcama paMcamAsiya paMcamuTThiya paMcarAteNa paMcavagga paMcaviha paMcAha paMceMdiya paMDaga paMDaraga paMDita paMta paMtha 64 paka pakkha pakkhi pakkhivaha pakvaM pagaNiya pagattANi pagAsagA paggaheNaM 453 533 734-736, 746 733, 772 798 421,451 754 762 531 663 633 467, 468 409, 633, 735, 778, 781, 784, 787, 790 335 766 561 643 sUtra 581 556 669 635 473, 583 769 787 740 799, 802 400 448, 464, 617 545, 547 734-736, 746, 766 772 505, 510, 539 485, 486 735 332, 414, 438 656 798 770 Page #479 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 454 AcArAMga sUtra - dvitIya zrutaskandha 682 paTTa 766 (zabda sUtra | zabda sUtra paggahitatarAga 462,639 / paDuppaNNavayaNa 521 paghaMsa 421, 451, 564, 572 paDuppavAiyaTThANa paccaMta 685 paDola 754 paccaMtika 471 paDhama 409, 456, 522, 559,594, 633, paccakkhavayaNa 521 638,736,746,766,777,778, paccAvAya 340 779,781,784,787,790 pacchAkamma 367, 409, 427 paNaga(ya) 324, 348, 473 pacchApAde(e)Na 444 paNavasadda 670 pacchAsaMthuya 350, 391, 399 paNiyagiha 435 pajUhita 349 paNiyasAlA 435 pajjatta 769 paNIya 787 pajjavajAta 409 paNNa 348, 447-454, 459, 465, 616, 619 pajjAe 773 paNNarasa 750 754 paNNavaM 530 paTTaNa 338,675,745 paNNahattarI 734 paDa paNNA 797 paDaha 764 patiNNA 357, 363, 419, 421, 444, paDAyaparimaMDitaggasiharaM 754 459, 599,602 paDikUla 427 patta (patra) 353, 368,417,511 paDiggaha(ga) 350, 375, 400, 404, 405, pattacchejjakamma 689 409, 471, 472, 480,598, pattovaesu 666 599,602-605 padugga 656 paDiggahadhAri 409 padhova 360, 419, 452,565, 573, paDiNIya 696, 705, 712, 719 paDipaha 354,510-512,515,584 pamANa 766 paDipihita 356 payattakaDa 536, 538 paDipuNNa 540,733,736,772 768 paDirUva 448,617 payAtasAlA 544 paDimA 410, 456, 457, 559, 560,594, | payAhiNa 754 595, 633, 634,638,639 | parakiriyA 434,436,544 409, 456 paDiloma 427 paradattabhoI 607 paDivaNNa(nna) 410, 443, 769 paravapaDiyA 609,610 paDivisajeti oo parama 764 paDivisajettA 770 paraloiya paDINa 338, 390, 409, 435-441 paraya paDuppaNNa 522 / pariggaha 789,793 622 payata 690 paDirUva paraga 687 804 Page #480 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pariziSTa : 1[viziSTa zabda-sUcI] 455 sUtra (zabda parighAsiya | parijaviya pariNaya pariNAma pariNacAri pariNNA 378 505 443 pasu pariNNAta . paritAvaNakari paridAhapaDiyA paribhAiyapuvvA paribhuttapuvvA parimaMDiya pariyaTTa pariyaTTaNa pariyAga(ya) paribhAeha pariyAraNA pariyAvaNNa pariyAvasaha pAuM sUtra | zabda 324 pavA 435, 659,676 492 pavAta 338,460,462 369,742 pavAla 740 421, 429, 474, 583, 584 pavAlajAta 800 paviTTha 597 477-481,484,510, | pavuTThadeva 530 512-514,801 pavvata 504, 543, 544, 674 608,621 pavvatagiha 504 524 pavvatavidugga 495 pavvayadugga 674 pasiNa 502 331, 332, 342, 443 420,510,539,616,787 754 pasUyA 548,736-739 335 paheNaM 348 348 pAINa 338, 390, 409, 435, 441 735,745,772 pAINagAmiNIe 766,772 __ 357, 405 340 340 pAgAra 439, 504 396,405, 409 pADipahiya 499,502, 507,509,512, 374, 432-434,445, 608, 513-514 621, 633 / pADihAriya 455, 583, 611 741 pANa (pAna) 324, 330 539,540 pANa (prANa) 324, 331 pANaga 766 pANagajAya 369-371, 373, 395 462 pANAtivAiya 778 743 pANAtivAta 777,779 521 409,461, 499,611 754 pANesaNA 409, 410 377 pAdapITha 667,754,756 456,633 pAdapuMchaNa 471,518,645 456 pAdisa 539 431 pAdosie 778 725, 726 pAya (pAda) 324, 342, 365,409, 419, 444, 459,460,469,475,480, 399 481,487, 493, 494, 498, 734,754 693-700,725 354 598 pANi parivuDa parivUDha parisara parisA parisADa parIsaha parokkhavayaNa palaMbaMta palaMbajAta palAla palAlaga palAlapuMja paliyaMka pavaMca pavattI pavara 804 Page #481 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 456 AcArAMga sUtra - dvitIya zrutaskandha (zabda 611 376 pAya(ta)e pAyakhajja pAyacchitta pAyarAsa | pAyava pArae pAritAvie pAlaMba pAlaMbasutta 479 pAva pihuya pIDha 773 pAvakamma pAvaga(e) pAvAra pAviyA pAsa (pArzva) pAsavaNa sUtra | zabda sUtra 342, 404, 405,517,518, | pippaliga(ya) 588-590,592-594,597, | pippali 376 600,603 pippalicuNNa 390,392,405, 428,598, piyakAriNI 744 626, 629, 630, 632 piyadaMsaNA 744 - 545 piripiriyasaddANi 672 745 pilakhupavAla 378 748 pilakkhumaMthu 380 741 / pihaNa 440 490, 496 pihaya -778 pihANa 443 424,726 pihuNa 368 754 pihuNahattha 368 607 326, 361,409 440 365, 418, 465, 466, 543, 584,778 . 610,652 pIyaM 778 puMDarIya 734 759, 761 puggala 353, 419, 430, 459 pucchaNa 348 645-647, 649-667 504,652 puDhavi(vI)kAya 367, 368, 440, 441, 776 534,536, 544, puDhavisilA 456, 633 754 puDhavI 353, 371, 575, 612, 653 543,578 puNNa 474 745 punnAgavaNa 437-441 337, 350, 425, 456, 611, 633, 443 651, 654,655 333, 350, 407 puppha 395, 417, 511 pupphuttara 734 324, 325, 333 puSphovaya 666 409, 410 526,527 409 puratthAbhimuha 754,766 purA 349, 352, 357, 391, 444 353, 419 purANaga 381 744 purisa 522,684,686 735 502 666 pAsAda pAsAdiya pAsAdIya pAsAya pAsAvaccijjA pAhuDa pAhuDiya piMDa piMDaNiyara piMDavAyapaDiyA piMDesaNA piDharaga pitA 337 744 pitta pittiya Page #482 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pariziSTa : 1[viziSTa zabda-sUcI] 457 (zabda purisaMtarakaDa purisavayaNa 521 350 427 purekaDa purekammakaya puresaMthuya pulaya puvva . puvvakamma puvAmeva puvvakIliya puvvaraya puvvaM pUti pUtiAluga pUtipiNNAga 804 baMbha 330 sUtra | zabda sUtra 331, 332, 335 / pharisa 742 pharusa 360,520, 524, 795 338, 340, 348 phala 417,511,545, 546,770 800 phalaga 365, 418, 465, 466,610 360 | phaliha 543, 673 350, 391, 399 phalovaya 666 715,716,760,768 phANita 342, 357, 363 phAliya 557 phAsa 550,790 337, 350, 353 phAmamaMta 522 787 phAsavisaya 790 787 phAsita 779, 782, 788,791 760 phAsuya 325, 326, 332 419 baMdha 803 382 baMdhaNa 381 751 350, 363,700,714 baMbhaceravAsa 799 babbIsagasadda 689,754 bala 746,753 350 balavaM 553, 588 754 balasA 486 558 balAhaga 531 558 bahuosa 348 325, 335, 337 bahukhajjA 547 bahuNivaTTima 546 505 bahudesiya 572-574 383 bahumajjha bahuraja(ya) 326, 361 404,753 bahula 735, 746-766 553, 559 bahusaMbhUta 545-548 689 bAyara | ooo 384 bAla 460, 471, 472, 486 384 bAlabhAva 472 766,772 bAhA 360, 476, 485, 486, 501, 504, 505 bAhiM 622, 651 335 / bAhiraga 350 pUyaNa pUrima peccA 760 pelava 673 754 383 pesa pesalesa pehAe pokkhara pokkharaNI pokkhala pokkhalathibhaga poggala pottaga potthakamma porajAya porabIya porusIe posaya posahiya 461 Page #483 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 458 AcArAMga sUtra - dvitIya zrutaskandha bila 373 bhaMga 368 485 757 zabda sUtra | zabda bAhu 365,481 / bhavakkhaeNaM 734, 745 birAla 354 bhavaNagiha 435-441,504,535,536 362, 405 bhavaNavati 737,739, 753,774 billasaraDuya 378 bhAe 333 bIovaya 666 bhAyA 744 bIya (bIja) 324, 348 bhAyaNa 350 bIya (dvitIya) 522, 588 bhAyaNajAta 409 bIyaga bhAraha 734 buiya 533,534 bhAriyA 337, 456, 494 boMdi 757 bhAva 517,742,769, 773 bhAvaNA 778,781,784,787,790,792 bhaMgiya 553,559 bhAsajAta 522 bhaMDaga 344, 475 bhAsajjAta 522 bhaMDabhArie bhAsaraboMdI bhagaMdalaM 715-720 bhAsA 507, 506, 521, 523-530, bhagavaM 338, 390, 425, 437,522, 635 __533-551 733,734-746, 752-754 | bhikkhAga 350, 407, 408 766,770,772-776 bhikkhAyariyA 350 bhagavatI 529 / 324, 325, 326 bhagi(i)NI 337, 360, 368, 370, 392, bhikkhuNI . 324, 325, 326 404, 405, 456, 529, 559, bhikkhupaDiyA 373, 415-418,427-429, 561-566,568,594, 474, 556 597, 599, 744 bhicchuDaga 740 bhajjA 744 bhitti bhajimA 547 bhinnapuvva 429 bhajiya 325, 326 bhiluga(ya) 355, 656 bhatta 333, 391, 420, 475, 502, 616,745, bhisamuNAla 758,763,772 bhisiya bhatticittaM 751 bhIma 743 bhaddaya 401, 538 515,516,584 bhamuha 723 bhIru 780,781 bhIruya 781 bhayabhIrue bhujaMgama bhayabheravaM 743 bhujjatara 474 bhayaMta 350, 410, 433-441, 583 bhujjiya 762, 763 802 bhikkhu 577 383 bhIya 781 bhaya 771 801 326 bhara bhuyA Page #484 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pariziSTa : 1 [ viziSTa zabda-sUcI ] zabda bhUikama bhUtovaghAie bhUtovadhAiyA bhUmibhAga bhUmI bhUta bhUtamaha bhUsaNa bheda 739 778 524 766 603, 611 331 337 754 787, 790 778 524 743 764 bhogakula 778, 784, 787 336 bhoyaNa 400, 598, 778, 784, 787 bhoyaNajAta (ya) 337, 360, 394, 396, 400403, 407, 408, 409, 428 726, 754, 757 365, 419, 578, 652 741 684 326 bhedakara bheyaNakarI bherava bheri bhoI mauDa maMca maMDAvaNadhAtI maMDitAlaMkitaM maMthu maMthujAta maMsa maMsakhala maMsaga maMsAdiya maMsu makara makaDAsaMtANaga (ya) makkha magga sUtra maggato 380 350, 393, 403, 404, 540 348 404 348 628 754 324, 348 421,450, 694, 703, 710, 717 348, 464, 467, 468, 498, 514- 516, 770 476 zabda maggasirabahula maccha macchakhala macchaga macchAdiya majja majjaNadhAtI majjhima maTTiyakhANiyA maTTiyA maTTiyAkaDa maTTiyAgatehiM maTTiyApAya maTTha maDaMba maDayacetiesu maDayaDAhesu maDavadhUbhiyAsu maNa maNapajjavaNANa maNi maNipAya maNikamma maNuNNa maNuya maNuyaparisA maNussa maNogaya maNomANasiya maNohara matta mattaga maraNa mala 459 338 662 662 662 423, 424, 482, 486, 518, 770, 777, 778, 780 769 424, 568, 741, 754, 759 592 689 357, 400, 407, 408, 538, 790 766 766, 773 354, 502, 510, 539, 540, 767, 775 769 773 787 340, 360, 371, 409, 444, 480 sUtra 746, 766 393, 403 348 404 348 350, 381 741 686 664 367, 470, 473, 481, 498 653 498 588, 594 415, 556, 650 607 755 800 Page #485 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 460 AcArAMga sUtra - dvitIya zrutaskandha (zabda 755 462 maha 515 mA 740 657 sUtra | zabda sUtra malaya (vastra) 557 | mahisajuddha 680 754 | mahisaTThANakaraNa 679 malladAsa mahu 350,381 masaga mahumehuNI 533 737, 738,754 mahura 407 mahatA 440,441 mahussava 686 mahatimahAlayaMsi 357, 360 mahatI 465, 466, 495 mAiTThANa 341, 350, 352, 357, 392, 394mahaddhaNabaMdhaNa 593 396, 399-401, 407, 498,583 mahaddhaNamolla 557,592 mANa 520, 551 mahariha 756 mANava 533,534,803 mahalla 543-544 mANika mahalliya / 338,416 mANummANiyaTThANa 682 mahavvaya (mahAvayAH) 542 mANusa 760,770,771,786 mahavvaya (mahAvrata) ___776, 777, 779, 780, mANusaraMdhaNa 782, 783, 785, 786, mANussaga 742 788,789,791,792, mAtuliMgapANaga 373 798 mAyA 520,551 mahAguru 798 mAyI 526 mahAmaha 337 mAraNaMtiya 745 mahAmuNi mAla 365, 419,578, 652 mahAlaya 350,495, 515, 516,544 mAlA 577 mahAvajjakiriyA 438 mAliNIya 754 mahAvAya 345 mAlohaDa 365, 366 mahAvijaya 734 mAsa (mAsa) 467, 468,561,596,731mahAvideha 745 733,746,766 mahAvimANa 734 mAsa (mASa) 655 mahAvIra 733-746,753,754,766,769, mAsiya 335 770,772,774-776 mAhaNa 332, 335, 337 mahAsamudda 802 mAhaNI 734, 735 mahAsava 685 mitoggaha 784 mahAsAvajakiriyA 440 505, 539 mahiDDiya 750 micchApaDivaNNA mahiya 345 - mitta 704,770 mahisa 354,510,539. miriyacuNNa 376 mahisakaraNa 657 miriyA 376 796 miga 410 Page #486 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pariziSTa :1[viziSTa zabda-sUcI] 461 (zabda sUtra 669 muMDa mugga 477,478 766 556, 754 741, 764 324, 342, 345, 602 746, 756,759 754 738 424, 568 738,739 530 550,742,787,790 522 542 357,538 500,685 muNi muttadAma muttAhaDa 770 sUtra | zabda milakkhU 471,685 | rajjuyA. misimisiMta 754 | rataNippamANaM mihuNa 754 ratta mIsajAya 338 muiMgasadda raya (rajas) 733 rayaNa muguMdamaha 337 rayaNamAlA 655 rayaNavAsa muTTi 342 | rayaNAvalI 797, 802,803 rayaNiM muttAjalaMtaroyitaM 754 rayaNI 754 | rasa muttAvalI 424 rasamaMta 754 rasavatI muttIe rasiya muddiyApANaga 373 780 rahajogga musAvAdI 526 rahassiya musAvAya 780 rahokamma muha 367, 419, 488 rAiNNakulla 766,770,772 rAINa muhuttaga. 583,598 417,511,651,728 rAga mUlajAya 384 rAtiNiya mUlabIya rAya (rAjan) mUlagavacca 665 rAya (rAtra) 338, 474, 554, 589 rAyadhANANi me(ma)rupavaDaNaTThANa rAyapesiya mehuNa . 390, 425, 437,786,801 rAyavaMsaTThiya mehuNadhamma 340, 453 rAyasaMsAriya mottiya 424,740 raha musaM muhutta 340, 453 773 336 346 340, 430, 444, 459 - 790 508,509 rAo mUla . 384 530 merA 658 rAyahANI 467, 468 675 346 346 518 338, 342, 391, 412, 465, 466, 502, 513, 514, 607, (Ti.) 675 592 499,504,515,516,543, 544,772 moya moraga 427 456 molla 757 522, 524, 781 686 rIriyapAya rukkha mosA mohaMta Page #487 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 462 AcArAMga sUtra - dvitIya zrutaskandha (zabda loga rUDha lobha 781 roma loha 671 layA 728 sUtra | zabda sUtra rukkhagiha 504- loe 773, 804 rukkhamaha 337 775,799 ruddamaha 337 logaMtiya 750,751 ruppa 800 loNa 362,405 754 loddha 421, 451,695,704, 548 711, 715 rUva 533-536,546,550,689 520,551,781 rUvagasahassakaliyaM 754 lobhaNAe roga 340, 421 lobhI 781 723,760 lobhI 638, 738 royamANa 435, 436,438-441 loya 350,407 laMbUsapalaMbaMtamuttadAma 754 loya (loca) . 766 lakkhaNa 742,754,766 780 laTThiyA lhasuNa-lahasuNavaNa 632 lattiyasadda vai 518, 520, 778, 780 499, 754 vaidUmiya 385 laviya 773 vaibala lasuNa 386 vaMsa 479 lasuNakaMda 386 vaMsasadda 672 lasuNacoyaga 386 vagga 740,770 lasuNaNAla 386 vaggha 354, 558 lasuNapatta 386 vacca 360 lahuya vacvaMsi 534 lAimA 547 vaccassi lAuyapAya vajjakiriyA 437 lADha 471-473 vaTTayakaraNa lAbha 324, 325, 326 | vaNa 505,515,516,543,544 lAlapelayaM 754 vaNakammata lAvayakaraNa 657 vaNadugga 674 likkha 724 vaNalayacitta lukkha 357 vaNavidugga 505 342, 577 vaNasaMDa 659, 676, 762 leluya 353, 653 vaNassati 367 levaNa 440,443 vaNassatikAya 368 lesA 758 vaNImaga 332, 335, 337,740 lessA 343, 754 vaNNa 421, 451 445 425 594 657 435 754 lelu Page #488 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pariziSTa :1[viziSTa zabda-sUcI] 463 (zabda vaNNamaMta vatimissa 795 vattha vatthapaDiyA vatthaMta vatthadhAri vatthiroma vaddhamANa vappa 441 viga 686 vaya (vacas) vayaNa vayamaMta vayarAmaya vara varaga valaya vallI vavvaga vasabhakaraNa vasabhajuddha vasabhaTThANakaraNa vasA sUtra | zabda sUtra 522,584 | vAya (vAta) 340 vAyaNa 348, 447 437, 471,517,553-559, vAyasa 359 561-579, 581,583, 584 vAyA 794 586 vAla 723 554, 585 vAlaga 373 568 vAsAvAsa 434-466 581 vAsAvAsiya 433,434 723 vAsisagotta 735,744 734,740,743 vAhaNa 746 353, 499, 504, 535, vAhimA 536, 673 354 777,780 vigato(Do)dae 491, 497, 604 767,770,771,781 viggovayamANa 390 / vijaeNaM 766, 772 766 / vijjatI 804 754,756,757,764 vijAhara (mihuNajugalajaMtajogajutta) 754 409 vijjudeva 530 479,505 viDimasAlA 544 499 viNItatoha 797 450 793,794 657 vitata 669, 765 680 vitigiMchasamAvaNNa 343 - 679 vitti 348, 465, 466 421, 450,597,694, vitthAra 553 703, 710,717 vidalakaDa vidU 797, 803 486, 498, 684 videha 746 682 | videhajacca 367 videhadiNNa 505, 515,516 videhadiNNA 744 737, 739, 753, 774 / videhasUmAla 746 754 viddhattha 369 vipaMcIsadda 461 vipula 686,740 766 vipparikammAdI 482, 520 vippariNAmadhamma 522. viNNu 325 vasula 526 vaha 746 746 vAiyaTThANANi vAu vADa vANamaMtara vANara vAta vAtaNisagga vAma vAya (vAc) 754 670 638 Page #489 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 464 AcArAMga sUtra - dvitIya zrutaskandha (zabda vINAsadda 670 468, 523, 772 752 734 655 754 753 vega 594 veyaNA 401 sUtra zabda vippavasiya 583 viphAliya vItika(ka)ta vibhaMga 787,790 vIra vimANa 751,753, 754 | vIsa vimANavAsi 737,739, 753,774 vIhi vimokkha 803 veuvviya | viyaDa - 360, 419, 421, 452, 465, 573, 696, 705, 712, 719 vejayaMtiya viyattAe porusIe ..766,772 veDhima viyattamaNasANaM . 769 veNusadda viyArabhUmi 328,344, 345,465, 466 / vettaggaga viyAla 340, 354, 430, 444, 459, 515 viyAvattassa 772 veraja virasa veramaNa virAla. 354 veluga viruddharajja 472,683 velotiya virUvarUva 337,409:428, 429, 440, 471, vesamaNa 484,500,512, 541,541, 557, | vesamaNakuMDaladharA 592, 593,669-674,685, 686, vesAhasuddha 689 vesiya vilevaNajA(ta)ya 697, 706 vesiyakula villasaraDuya 379 vehANasaTThANa vivaggha . 558 vehiya vivaNNa 401, 584 vojjha vosaTThakAe vivegabhAsI 551 saMkama visabhakkhaNaTThANa 658 saMkuli 338, 355, 460, 462, 656 saMkha visaya saMkhaDi visUiyA 421 saMkhaDipaDiyA viha 473, 516, 585, 689 / saMkhasadda 754 saMkhAe vihAra 462, 471, 472,770,772 | saMkhobhitapuvva vihArabhUmi 328, 344, 345,465, 466 | saMgatiya vihAravattiyA 471-473 saMgAmagaya vihIya saMghaTTa vihavaNa 368 saMghayaNa 689, 754 672 385 .728 472,683 779 387 545 750,766 . 750 772 341. -336 658 545 754 638,770 365, 515, 516 . 350 592,740,764 338, 340, 341, 342, 348 338, 340, 342, 348 vivega 520 visama 790 672 vihaga 340 342 594 794 342, 365 540,553 765 Page #490 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pariziSTa : 1[viziSTa zabda-sUcI] 465 sUtra 385, 415,556,650 348 440 745. 351,360 746, 747,749 511 770 421-425, 428, 429, 433, 434,446,456 542 390 511 / 790 324,787 369 690 371 saMti (zabda sUtra | zabda saMghasa 365 samaTTha saMghAtima 689, 754 saMmela saMghADI 553 saMraMbha saMjama 30 saMlehaNA saMjaya 324, 338, 340 saMloya saMNikkhitta saMvacchara saMNicaya 335, 337 saMvara saMNivAta 737 saMvasa saMNivesa 338, 675, 734, 735, 753,766 saMNihiya saMvahaNa saMNihisaMNicaya 335, 337 saMvuDa saMtANaya(ga) 324, 348, 353, 412, 431, | saMvedeuM 455, 458, 464,467,468, saMsatta 569-571,575, 623-628, saMseima 637, 641,642, 646,647, | saMsesiya 653,667, sakasAya saMtArima 474,482,493-495 | sakiriya 787,790 sakka (zakra) saMtikammata saka (zakya) saMtiya 568,599 / sakkara saMthaDa 345, 359 saMgaDa saMthara 338,416,460,471 sacakka saMthAra 440,443 sacitta saMthAraga 338, 416, 455, 456, saccA 460,465,466,410 saccAmosA 360 saDDhA saMpadhUviya 415, 556, 650 saMpadA 747 saNavaNa saMpanna 792 saNiya . saMparAiya 425 saNNa saMpAtima 345, 475 saNNi saMpiMDiya 516, 517, 585, 586 satta (satva) saMphAsa 341, 350,352, 357, 392, 394, 396, 399-401, 407, 498,583, saMbaMdhivagga 740,770 satta (sapta) saMbali 402 sattha saMbhoiya 396,405, 609 satthajAta 435 524,526, 778 759,766,767 790 353 500,685 500 728 522, 524, 525 522, 524 390, 409, 435-441 425 666 754,766 saMdhi saDI 474 769 331, 332, 365, 413, 414, 419, 444, 505, 563,728, 778 409,633 515, 516 484,713,714,720 Page #491 -------------------------------------------------------------------------- ________________ . 466 AcArAMga sUtra - dvitIya zrutaskandha sUtra 754 440 745 samaya 801 saraga (zabda - sUtra | zabda sadda 549, 550,669,684,742, | sayaM 337, 370, 400, 409, 456,478, 790,795 486,518, 559, 594, 607, 609, saddUla 610,611,777,780, 783,786, sapaDiduvAra 357, 360 789 sappi 381 sayaNa (zayana) 543, 787 sabhANi 659,676 sayaNa (svajana) 740,770 samaNajAta sayapAga 754 samaNuNNa 396, 405, 609, 610 sayamANa 460 samaNovAsaga saya(ta)sahassa 748,749,757,764 samattapaiNNa 746 sayA 334, 339 523,733,736,746,766, sara (saras) 505,673 sara (zara) 794 samavAya 337 409 samA 734 saraDuyajAya 379 samANa 324, 325 saraNa 505,515,516 samAdhi(hi)TThAe 445, 608, 621, 623 sarapaMtiya 505, 673 samAyAra 427 sarabha 754 samAraMbha 440,441 saramaha 337 samAhi 410, 457,482,486, saramANa 787 501,515,516,518 sarayakAla samAhiya (samAkhyAta) 796 sarasarapaMtiya 505, 673 samAhiya (samAhita) 797 sarasIeNa 754 samiti 360 / sarAva samita 334, 339, 364 sarittae 787 samiyA 443, 521, 551 sarIra 419,745 samIriya 800 sarIsiva 505, 510, 539 samugghAya 754 | salila 802 samucchita 531 | sallaipalaMba 377 samudaya sallaipavAla 378 753,769 saviyAra samoNata 754 savvato samma 340, 397, 410,770,771, 782,785,788,791,792 savvaNNU 773 sammissIbhAva 340 savvasaha 796 saya (sva) 563, 645, 753 / sasaMdhiya 583 saya(zata) 749,765 - sasarakkha 353, 462, 653 762 409 753 samudda 638 savvaTTha 334 Am9 Page #492 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pariziSTa : 1[viziSTa zabda-sUcI] 467 745 375 746 529 435 sUtra | zabda sUtra sasAra 548 sArakkhaNaNimitta sasiNiddha 353, 360, 490, 481, 496, sAlarukkha 772 497,603,604, 653 sAli 655 sasIsovariya 460,475, 493 sAluya sassa 530 sAvaga 527 sahasammuiya 743 sAvaja 520,524,526, 528,535, 537, sahasA 486 539, 541, 543, 545, 547,549, sahassakalita 754 778 sahassapAga 754 sAvajjakaDa 536,538 sahassamAliNIya 754 sAvajjakiriyA 439 sahassavAhiNI(NIya, Niya) 754, 766 sAvateja sahANi savigA sahiNakallANa 557 sAsavaNAliya 375 sahiNANi 557 sAsiyAo 325 sahiya 334, 339 sAha 754 sAima 324, 330 sAhaTTa 469 sAejjA 424 sAhaTTharomakUvehiM 760 sAgaNiya 447,616 sAha?lomapulayA 768 sAgara 673 sAhammiNI 331,413 sAgaramaha 337 sAhammiya 331, 396, 399, 405, 413, 432, sAgarovama 734 445, 555, 590,608-610,621, sAgAriya 420-422, 425, 447,616 645, 648,784 sAgAriyauggaha 435 sAhammiyauggaha 635 sAgavacca 665 sAhara 417,418,603, 651, 731, 735, sADaga 741,766 sANa 526 sAhA 368 sANaya 553, 559 sAhAbhaMga 368 sANubIya 380 sAhAraNa sAtie 690,728 sAhiya. 754 sAtiNA 733 sAhu sAmaggiya 334, 339 sAhukaDa 535, 537 sAmAiya 766,769 siMgapAda (pAtra) sAmAga 772 siMgabera sAmudANiya 341, 350, 391 / siMgaberacuNNa 376 sAyapaDiyA 495 siMghANa 353, 419 sAra 746 siMghADaga 382 766 598 592 376 Page #493 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 468 AcArAMga sUtra - dvitIya zrutaskandha (zabda sigdha sijjA 337, 350,425, 456 635, 687 561 561 siddha 622 744 435 443,728,734,736,772 370, 409 754 siyAla subhi subha sura surabhi sUtra zabda 753 suNhA 338 suta(ya) siNANa 360, 421, 451, 564,572, 574 | suta(zvaH) siNeha 491, 497,604 sutatara 766 sutta siddhattha 734,735, 744 | surdasaNA siddhatthavaNa 763 sudhAkammata sibiyA 754,756,766 siyA 781,784,787 suddhaviyaDa 354 suddhodaeNaM sirasA 772 supAsa silA 353, 361, 362, 577,633, 653, 740 subbhigaMdha sihara 754 sihariNI 350 sumaNa sihA 797 sIodaya (sItodaga) 324, 342, 360, 371, | 419, 421, 440, 452, surabhipalaMba 565, 573, 630 surUva sItodagaviyaDa 696, 705,712,719 / sulabha 755, 758 suvaNNa sIlamaMta 390,437 suvaNNapAya sIsa 342, 365, 419, 481 , savaNNasutta sIsagapAya 592 suvvata sIha 354,505,754 susadda sIhabbhavabhUteNaM 734 susamadusamA sIhAsaNa 754, 756, 759, 766 susamasusamA suisamAyArA 427 suMdara 758 susANakammaMta sukaDa 535, 537 sussamaNa sukka 353 suhama sukkajjhANa sucibhUta sUyarajAtiya 598 / sUra suTukaDa 535, 537 sUrie suNisaMta 435, 436,438-441 . 394 550 735, 754 486,501 760-766 374 377 754 443, 465,466 424, 740, 746 sIyA 592 726 766,772 549,550 734 734 susamA 734 796 525,734, 777 611 sadu 359 747,748 530 748 28-041 / sUrodaya Page #494 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pariziSTa : 1[ viziSTa zabda-sUcI] 469 (zabda 460 498 663 435 sUtra | zabda sUva (zUrpa) 368 | hatthijuddha 680 sejjaMsa 744 hatthiTThANakaraNa 679 sejjA 338, 422-425, 431, 443, 447, | hatthuttara 733-736,746,766,772 455,460,462,465,466,610 hammiyatala 365, 419, 518 sejasaMthAraga hayajUhiyaTThANa 681 seNA 501, 512, 515, 526 haritovaesu 666 seNAgao 501 hariya 324, 348, 417, 470, 473, 498, seya (zreyaH) 644,729 499, 511, 566, 568, 651, 728 seya (svedaH) 721 hariyavadha seyaNapaha harivaMsakula 336 sela (pAtra) 592 hasaMta 686 melAvaTThANakammata hAra 424,726, 754 sesa 734,770 hArapuDapAya 592 sesavatI 744 hAsa 780,781 460 hAsapatta 340 781 hiMgola 348 soNiya 353, 419, 540,700,714 hita 768 sota 790 752 sobhati 762,763 hiraNNa 424,740,746,747 sovIra 370, 409 hiNNapAya 592 407, 408 hiraNNavAsa 738 haMsalakSaNa 754,766 hIramANa 348,352 430 hIlita 795 324, 342, 360, 365, 368,400, huratthA 340 404,405, 409, 419, 444, 460, 357, 363, 421, 444, 459 480, 481, 487, 494,506,508, heTTima 725 553, 603, 611 hemaMta 467, 468,746, 766 hatthacchiNNa 533 526 354, 502 holI 528 seha 781 hAsI soMDa soccaM 793 hiya haMdaha hattha hola hatthi Page #495 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 470 AcArAMga sUtra - dvitIya zrutaskandha pariziSTa : 2 AcArAMgasUtrAntargata gAthAoM kI akArAdi sUcI gAthA sUtra 749 767 798 796 768 761 760 751 762 sUtra | gAthA 793 | tiNNeva ya koDisatA 757 divvo maNussaghoso | disodisiM'NaMtajiNeNa tAiNA | paDivajjittu carittaM 748 | purato surA vahaMtI 752 | puvviM ukkhitA mANusehiM / |baMbhammi ya kappammi vaNasaMDaM va kusumiyaM | varapaDahabherijhallarI | vidU Nate dhammapayaM aNuttaraM | vesamaNakuMDaladharA | saMvacchareNa hohiti 790 siMtehiM bhikkhU asite parivvae 790 / siddhatthavaNaM va jahA 765 | siviyAe majjhayAre 795 sIyA uvaNIyA jiNavarassa 794 | sIhAsaNe NiviTTho 800 | se hu pariNNAsamayammi vaTTatI aNiccamAvAsamuveMti jaMtuNo AlaiyamAlamauDo | immami loe para e ya dosu vI uvehamANe kusalehiM saMvase egA hiraNNakoDI ete devanikAyA chaTTeNaM bhatteNaM ajjhavasANeNa jamAhu ohaM salilaM apAragaM jahA ya baddhaM iha mANavehiM yA Na sakA Na gaMdhamagghAuM Na sakkA Na souM saddA Na sakkA Na saMvede] Na sakkA rasamaNAsAtuM Na sakkA sUvamarcha | tatavitataM ghaNajhusiraM tahappagArehiM jaNehiM hIlite tahAgayaM bhikkhumaNaMtasaMjataM | tahA vimukkassa pariNNacAriNo 764 797 750 747 799 763 756 755 759 801 . Page #496 -------------------------------------------------------------------------- ________________ AcArAMga sUtra -dvitIya zrutaskandha 471 pariziSTa : 3 'jAva' zabda saMketika sUtra-sUcanA prAcIna kAla meM Agama tathA zrutajJAna prAyaH kaNThastha rakhane kI paripATI thii| kAlAntara meM smRtidaurbalya ke kAraNa Agama-jJAna lupta hotA dekhakara vIra nirvANa saMvat 900 ke lagabhaga zrI devarddhigaNa kSamAzramaNa ke nirdezana se Agama likhane kI paramparA huii| smRti kI durbalatA, lipi kI suvidhA, tathA kama likhane kI vRtti - ina tIna kAraNoM se sUtroM meM Aye bahuta-se samAnapada jo bAra -bAra Ate the, unheM saMketoM dvArA saMkSipta kara dene kI paramparA cala pdd'ii| isase pATha likhane meM bahuta-sI punarAvRttiyoM se bacA gyaa| isa prakAra ke saMkSipta saMketa AgamoM meM adhikatara tIna prakAra ke milate haiN| 1. vaNNao- (amuka ke anusAra isakA varNana samajheM)- bhagavatI, jJAtA, upAsakadazA Adi aMga va uvavAI Adi upAMga AgamoM meM isa saMketa kA kAphI prayoga huA hai| uvavAI sUtra meM bahuta-se varNana haiM, jinakA saMketa anya sUtroM meM milatA hai| 2.jAva-(yAvat)- eka pada se dUsare pada ke bIca ke do, tIna, cAra Adi aneka pada bAra-bAra na duharAkara 'jAva' zabda dvArA sUcita karane kI paripATI AcArAMga, uvavAI Adi sUtroM meM milatI hai| AcArAMga meM, jaise-sUtra 324 meM pUrNa pATha hai 'appar3e appapANe appabIe, appaharie, appose appudae apputtiMga-paNaga-daga-maTTiya-makkaDA-saMtANae' Age jahA~ isI bhAva ko spaSTa karanA hai, vahA~ sUtra 412, 455, 570 Adi meM 'appaMDe jAva' ke dvArA saMkSipta kara saMketa mAtra kara diyA gayA hai| isI prakAra 'jAva' pada se anyatra bhI samajhanA caahie| hamane prAyaH TippaNa meM 'jAva' pada se abhISTa sUtra kI saMkhyA sUcita karane kA dhyAna rakhA hai| kahIM vistRta pATha kA bodha bhI 'jAva' zabda se kiyA gayA hai| jaise sUtra 217 meM 'ahesaNijjAiM vatthAI jAejjA jAva' yahA~ sUtra 214 ke 'ahesaNijjAI vatthAI jAejjA, ahApariggahiyAiM vatthAI dhArejjA, No raejjA, No dhota-rattAI vatthAI dhArejA apaliuMcamANe gAmaMtaresu omcelie|' isa samagra pATha kA 'jAva' zabda dvArA bodha karA diyA hai| isI prakAra uvavAi Adi sUtroM meM varNana eka bAra A gayA hai| dubArA Ane para vahA~ jAva' zabda kA upayoga kiyA gayA hai| jaise-"teNa kAleNaM .... jAva parisA nnnniggyaa|" yahA~ 'teNaM kAleNaM teNaM samaeNaM' Adi bahuta laMbe pATha ko 'jAva' meM samAhita kara liyA hai| 3. aMka saMketa-saMkSiptIkaraNa kI yaha bhI eka zailI hai| jahA~ do-tIna, cAra yA adhika samAna padoM kA bodha karAnA ho, vahA~ aMka 2, 3, 4,6 Adi aMkoM dvArA saMketa kiyA gayA hai| jaise (ka) sUtra 324 meM-se bhikkhU vA bhikkhUNI vA / (kha) sUtra 199 meM - asaNaM vA, pANaM vA, khAimaM vA sAimaM vA aadi| Page #497 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 472 AcArAMga sUtra -dvitIya zrutaskandha 'se bhikkhU vA 2' saMkSipta kara diyA gayA hai| isI prakAra asaNaM vA 4 jAva' yA 'asaNaM vA 4' saMkSipta karake Age ke sUtroM meM saMketa kiye gaye (ga) punarAvRtti-kahIM-kahIM'2' kA cihna dvirukti kA sUcaka bhI huA hai-jaise sUtra 360 meM 'paggijhiya 2'"uddisiya 2'isakA saMketa hai- 'paggijjhiya paggijhiya' 'uddasiya uddisiy|' anyatra bhI yathocita aisA smjheN| kriyApada ke Age '2'kA cihna kahIM kriyAkAla ke parivartana kA bhI sacana karatA hai, jaise satra 357 meM - 'egaMtamavakkamejA 2' yahA~ 'egaMtamavakkamejA, 'egaMtamavakkamettA' pUrvakAlika kriyA kA sUcaka hai| kriyApada ke Age '3' kA cihna tInoM kAla ke kriyApada ke pATha kA sUcana karatA hai, jaise - sUtra 362 meM ruciMsu vA 3' yaha saMketa- 'ruciMsu vArucaMti vA rucissaMti vA' isa traikAlika kA sUcaka hai| aisA anyatra bhI samajhanA caahiye| isake atirikta 'taheva' - (akkosaMti vA taheva-sUtra 618) (atiricchachiNNaM taheva -sUtra 629) evaM - (evaM NeyavvaM jahA saddapaDimA -satra 689) jahA - (pANAI jahA piMDesaNAe-sUtra 554) taM ceva - (taM ceva jAva aNNeNNasamAhIe -sUtra 457) Adi saMketa pada bhI yatra tatra dRSTigocara hote haiN| ina sabako yathAsthAna zuddha anveSaNa karake samajha lenA caahiye| - saMpAdaka saMkSipta saMketita sUtra jAva pada grAhya pATha samagra pATha yukta mUla sUtra-saMkhyA 576 524 577,578 525 449,518 aMtalikkhajAte jAva akiriyaM jAva akkosaMti vA jAva akkoseja vA jAva aNaMtarahitAe puDhavIe... jAva aNesaNijjaM ..... jAva 471 422 353 353 371,575, 612 332, 335, 360, 377, 378, 390, 404-405 556,414-418 335, 337 648 348,468 404 412, 455,570, 571, 624, 625, 627,631 353 332[2] 331 apurisaMtarakaDe jAva apurisaMtarakaDaM vA jAva apurisaMtaragaDaM vA jAva appaMDA jAva appaMDe jAva appaMDaM jAva 331 331 324 Page #498 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pariziSTa :3 'jAva' zabda saMketika sUtra-sUcanA / 473 saMkSipta saMketita sUtra jAva pada grAhya pATha samagra pATha yukta) mUla sUtra-saMkhyA, 667 324 324 466 465 482 325 325 oo 365 357 592 199, 324 325 367 375 524 appapANaMsi jAva 642 appabIyaM jAva apAiNNA vittI jAva 486, 515, 518, 584 apussu jAva. 592,593 aphAsuyAiM jAva 326, 331, 360, 361, 362, 368, aphAsuyaM......jAva 369, 379, 380, 397,402, 446, 563, 564,567, 569,570,598, 603,623,624,626,627 778. abhihaNejja vA jAva 419,444 abhihaNeja vA jAva 357 amucchie 4 593 ayabaMdhaNANi vA jAva 330 ityAdi asaNaM vA 4 asaNaM vA 4 jAva 382, 384 - 388 asatthapariNayaM jAva 525, 527, 536, 538, 540, 542, asAvajaM jAva 544,546, 548,550 514-515 Aikkhaha jAva 435-441,504 AesaNANi vA jAva 433, 434 AgaMtAresu vA 4 610, 611, 633, 653, 491, 497 AgaMtAresu vA jAva 600,604 Amajjeja vA ....... jAva |400 Ayarie vA jAva 456,633 ikaDe vA jAva 629 Isare jAva 460 uvajjhAeNa vA jAva 1573 usiNodagaviyaDeNa vA jAva 521 egavayaNaM vadejA jAva | 325, 326, 409, 456 esaNijjaM .... jAva 612 - 617 ogiNhejjA vA 2 oo ovayaMtehi ya jAva 550 kakkhaDANi vA8 (566,651,654 kaMdANi vA jAva 510 435 432 608-609, 621 353 399 456 608,621 399 421 . 521 va . 325 607 737 176 417 Page #499 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 474 AcArAMga sUtra - dvitIya zrutaskandha saMkSipta saMketita sUtra jAva pada grAhya pATha samagra pATha yukta mUla sUtra-saMkhyA 772 608, 621 779 176 179 577 kasiNe jAva kAmaM khalu jAva kAeNa jAva kiNhe ti vA 5 kuTThI ti vA jAva kuliyaMsi vA 4 jAva khadhaMsi vA6 gaMDaM vA jAva gacchejA jAva gAme vA jAva gAmaM vA. jAva gAmaMsi vA jAva gAmassa vA jAva gAhAvatI vA jAva 365 715- 716 515 224, 338 224, 338 224, 338, 224, 338 350 774 623 788 550 533 614 615 717-720 584,585 502,513 342, 391, 412,465, 637 342, 391,465 514 390, 391,422, 435, 449, 559, 594, 618 360 327 335, 349 484,622 513 457 637,641 | 472, 473 506 326,409,559,594 637,641,642,646,647, 653,667 653 323,633 780,783,786,789 337,350 324 324 gAhAvatiM vA jAva gAhAvatikulaM jAva pavisittu (tu) kAme gAhAvati jAva chattae (gaM)jAva javasANi jAva jAva aNNoNNasamAhIe jAva udayapasUyAI jAva gamaNAe jAva dUijjejjA jAva paDigAhejjA jAva makkaDAsaMtANa 444 500 410 417 471 505 335, 409 324 353 608,621 ooo 416 jAva makaDAsaMtANa jAva viharissAmo jAva vosirAmi jAva saMthAragaM jAva samAhIe jhAmathaMDilaMsi vA jAva ThANaM vA 3 338 486 324 353, 404, 579 412- 425, 427-429, 447- 451, 453, 454 412 Page #500 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pariziSTa : 3 'jAva' zabda saMketika sUtra-sUcanA 475 saMkSipta saMketita sUtra jAva pada grAhya pATha 383 samagra pATha yukta mUla sUtra-saMkhyA 382 576 176 628 576 632 613 471 576 335 505 504 348 469 390 499 510-512 204 413 365 tahappagAraM .... jAva 615 tahappagAre jAva 550 tittANi vA 5 tiricchachiNNe jAva thUNaMsi vA 4 jAva. 471 dasugAyataNANi jAva 613 dubbaddhe jAva dohiM jAva pagijjhiya 2 jAva 447-454,465 paNNassa jAva 470 parakkame jAva 409, 435-441 pAINaM vA 4 504 pAgArANi vA jAva pADipahiyA jAva pANAI 4 pANAI 4 jAva pANANi vA 4 jAva 444, 459 pAyaM vA jAva 544 pAsAdiyA ti vA 4 326,409 pihuyaM vA jAva 776 puDhatrikAe jAva 335,556,650 purisaMtarakaDe jAva 414-418 purisatarakaDe jAva 419, 421-425, 428-430, 444, puvvovadiTThA 4 459, 471, 505, 599, 602 puvvovadiTThA 4 jAva puvvovadiTThA jAva 515 pehAe jAva 504,673 phalihANi vA . jAva 782 phAsite jAva 335, 337, 360, 369, 397, 409, phAsuyaM ... jAva 559, 571, 625, 628 301, 304 bahupANA ... jAva 361 bahurayaM vA jAva 365 536 326 440 332 332 357 430 368 427 367 354 499 779 325 348 326 Page #501 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 476 AcArAMga sUtra - dvitIya zrutaskandha samagra pATha yukta mUla sUtra-saMkhyA 390 334 324 670 424 651 417 790 473 199 504 saMkSipta saMketita sUtra jAva pada grAhya pATha 425,437 bhagavaMto jAva 640,668,688 bhikkhuNIe " jAva 325-327, 330-332, 336, 337, bhikkhU vA .. jAva 343, 348, 352-355, 357, 359-363, 365-371, 373-388, 391, 393-395,404,405, 409, 682-684 bhikkhU vA 2 jAva 568 maNI vA jAva 607 mattayaM vA jAva mUlANi vA jAva 790 rajjamANe jAva rajjejA jAva lADhe jAva 517 vatthaM vA 4 535, 536 vappANi vA jAva 412, 455,569,623,629, sa aMDaM.... jAva 630, 632, 637, 641,646. 353, 431 saaMDe .... jAva 789,790 saMtibhedA ... jAva 455 saMthAragaM jAva lAbhe 790 sajjamANe "jAva 466-468 samaNa jAva 348,594 samaNamAhaNa jAvaM 785 sammaM jAva ANAe 535 sAvajaM jAva 564,572 siNANeNa vA jAva 361,362 silAe jAva 437 solamaMtA jAva subbhigaMdhe ti vA 2 506,508 hatthaM jAva 419.4000 459 ........ hatthaM vA ..... jAva . 679 hatthikaraNaTThANANi vA 680 hatthijukhANi vA jAva 324 707 325 790 465 348 779 524 421 353 390 550 176 460-487 365 657 657 00 Page #502 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pariziSTa : 4 sampAdana - vivecana meM prayukta granthasUcI sampAdana - vivecana meM prayukta granthasUcI Agama grantha AyariMga suttaM (prakAzana varSa I. 1977) AcArAMga sUtra sampAdaka : muni zrI jambUvijayajI prakAzaka : mahAvIra jaina vidyAlaya, agasta krAnti mArga, bambaI 400036 TIkAkAra : zrI zIlAMkAcArya prakAzaka : Agamodaya samiti AcArAMga niyukti (AcArya bhadrabAhu ) prakAzaka : Agamodaya samiti Avazyaka cUrNi prakAzaka : RSabhadevajI kesarImala jI, ratalAma AyAro taha AyAracUlA sampAdakaM : munizrI nathamala jI prakAzaka : AyAro taha AyAracUlA aMgasuttANi (bhAga 1, 2, 3 ) 477 pariziSTa : 4 sampAdaka : muni nathamala jI prakAzaka : jaina zvetAmbara terApaMthI mahAsabhA, kalakattA (pra0 va0 1967 ) AcArAMga sUtraM sUtrakRtAMga sUtraM ca (niryukti TIkA sahita) (zrI bhadrabAhu svAmiviracita niryukti -zrI zIlAMkAcAryaviracita TIkA) sampAdaka-saMzodhakaH muni jambUvijayajI prakAzaka : motIlAla banArasIdAsa iNDolaujika TrasTa, baMgalo roDa, javAhara nagara, dillI- 110007 AcArya zrI tulasI sampAdaka : prakAzaka : jaina vizvabhAratI, lADanUM (rAjasthAna) arthAgama (hindI anuvAda) sampAdaka prakAzaka jaina vizvabhAratI, lADanUM (rAjasthAna) (prakAzana varSa vi. 2031) : jaina dharmopadeSTA paM. zrI phUlacanda jI mahArAja 'pupphabhikkhU' : zrI sUtrAgama prakAzaka samiti, 'anekAnta vihAra' sUtrAgama sTrITa, esa. esa. jaina bAjAra, gur3agA~va kenTa (hariyANA) Page #503 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 478 AyAradasA uttarAdhyayana sUtra AcArAMga sUtra AcArAMga sUtra sampAdaka : paM. zrI kanhaiyAlAla jI 'kamala' prakAzaka : Agama anuyoga prakAzana; sAMDerAva (rAjasthAna) sampAdaka : darzanAcArya sAdhvI zrI candanA jI prakAzaka : vIrAyatana prakazana, AgarA sampAdaka : AcArya zrI AtmArAma jI mahArAja prakAzaka : AcArya zrI AtmArAmajI jaina prakAzaka samiti, ludhiyAnA (paMjAba) AcArAMga : eka anuzIlana : lekhaka prakAzaka anuvAdaka: muni zrI saubhAgyamala jI mahArAja sampAdaka : paM. zrI basantIlAla nalavAyA prakAzaka : jaina sAhitya samiti, nayApurA ujjaina (ma. pra. ) kappasUtaM (vyAkhyA sahita ) mUlasuttANi AcArAMga sUtra - dvitIya zrutaskandha : : ThANaM (vivecana yukta) sampAdaka : paM. muni zrI kanhaiyAlAla jI, 'kamala' prakAzaka : Agama anuyoga prakAzana, jJAtAsUtra (vRtti-AcArya abhayadevasUrikRta ) prakAzaka : Agamodaya samiti sampAdaka : paM. zobhAcandra jI bhArilla muni samadarzI AcArya zrI AtmArAma jaina prakAzaka samiti, jainasthAnaka ludhiyAnA (paMjAba) prakAzaka : sthAnaka, jaina dhArmika parIkSA borDa, pAtharDI (ahamadanagara) nizIthasUtra (nizItha cUrNi evaM bhASya), dasave AliyaM (vivecana yukta) sAMDerAva (rAjasthAna) sampAdaka- vivecaka : muni nathamala jI prakAzaka : jaina vizvabhAratI, lADanUM (rAjasthAna) prakAzaka : sanmati jJAnapITha. AgarA sampAdaka- vivecaka : muni nathamala jI prakAzaka : jaina vizvabhAratI, lADanUM (rAjasthAna) sampAdaka : paM. muni zrI kanhaiyAlAla jI 'kamala' prakAzaka : zAntilAla bI. zeTha, gurukula priMTiMga presa, byAvara (rAjasthAna) Page #504 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pariziSTa : 4 sampAdana-vivecana meM prayukta granthasUcI 479 sUtrakRtAMga sUtra vyAkhyAkAraH paM. muni zrI hemacandra jI mahArAja sampAdaka : amara muni, nemicandra jI prakAzaka : AtmajJAnapITha, mAnasAmaNDI (paMjAba) samavAyAMga sUtra sampAdaka : paM. muni zrI kanhaiyAlAla jI 'kamala' prakAzaka : Agama anuyoga prakAzana, sAMDerAva (rAjasthAna) sthAnAMga sUtra sampAdaka : paM. muni zrI kanhaiyAlAla jI 'kamala' prakAzaka : Agama anuyoga prakAzana, sAMDerAva (rAjasthAna) AcArAMga cUrNi (AcArAMga sUtra meM TippaNa meM uddhRta) kartA : zrI jinadAsagaNI mahattara sampAdaka : muni zrI jambUvijaya jI piNDaniyukti ( zrutakevalI zrI bhadrabAhusvAmI viracita) anuvAdaka : pU. gaNivarya zrI haMsasAgara jI maharAja prakAzaka : zAsana kaNTakoddhAraka jJAna-mandira, mu. ThalIyA (ji. bhAvanagara )(saurASTra) tattvArthasUtra sarvArthasiddhi (A. pUjyacAda-vyAkhyAkAra) hindI anuvAdaka : paM. phUlacandra siddhAnta zAstrI prakAzaka : bhAratIya jJAnapITha, durgAkuNDa mArga, vArAsaNI tattvArthasUtra (AcArya zrI umAsvAti viracita) vivecaka : paM. sukhalAla jI siMghavI prakAzaka : bhArata jaina mahAmaMDala, bambaI bRhatkalpasUtra evaM bRhatkalpabhASyam (malayagiri vRtti) prakAzaka : jaina AtmAnanda sabhA, bhAvanagara nizItha cUrNi (sabhASya) sampAdaka : upAdhyAya zrI amara muni prakAzaka : sanmati jJAnIpITha, AgarA zabdakoSa va anya grantha abhidhAna rAjendra koza (bhAga 1 se 7 taka) sampAdaka : AcArya zrI rAjendrasUri prakAzaka : samasta jaina zvetAmbara zrI saMgha, zrI abhidhAna rAjendra kAryAlaya ratalAma (ma.pra.) jainendra siddhAnta-koza (bhAga 1 se 4 taka) sampAdaka : kSullaka jinendra varNI prakAzaka : bhAratIya jJAnapITha, bI . 45/47 kanaoNTaplesa, nayI dillI-1 Page #505 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 480 AcArAMga sUtra - dvitIya zruttaskandha nAlandA vizAla zabda sAgara ' sampAdaka : zrI navala jI prakAzaka : AdIza buka Dipo , 38 yU. e. javAhara nagara baiMgalo roDa, dillI-7 pAia-sadda-mahaNNavo (dvi. saM.) sampAdaka : paM haragoviMdadAsa TI. zeTha, DA. vAsudevazaraNa agravAla, aura paM.dalasukhabhAI mAlavaNiyA prakAzaka : prAkRta grantha pariSad, vArANasI-5 aitihAsika kAla ke tIna tIrthaMkara lekhaka : AcArya zrI hastImala jI mahArAja prakAzaka : jaina itihAsa samiti, AcArya zrI vinayacandra jJAna bhaNDAra lAlabhavana, caur3A rAstA, jayapura-3 (rAjasthAna) zramaNa mahAvIra lekhaka : muni nathamala jI prakAzaka : jaina vizvabhAratI lADanUM (rAjasthAna) mahAvIra kI sAdhanA kA rahasya lekhaka : muni nathamala jI prakAzaka : Adarza sAhitya saMgha, curU (rAjasthAna) tIrthaMkara mahAvIra lekhakagaNa: zrI madhukara muni, zrI ratana muni, zrI canda surANA, 'sarasa' prakAzaka : sanmati jJAnapITha, AgarA jainasAhitya kA bRhada itihAsa (bhAga 1) lekhaka : paM.becaradAsa dozI, nyAyatIrtha . prakAzaka : pArzvanAtha vidyAzrama zodha saMsthAna, jainAzrama hindU yUnivarsiTI, vArANasI-5 cAra tIrthaMkara lekhaka : paM. sukhalAlajI prakAzaka : pArzvanAtha vidyAzrama zodha saMsthAna, hindU yUnivarsiTI, vArANasI -5 bhagavadgItA prakAzaka : gItA presa, gorakhapura (u. pra.) IzAvASyopaniSad kauzItakI upaniSad chAndogya upaniSad prakAzaka : gItA presa, gorakhapura (u. pra.) visuddhimaggo prakAzaka : bhAratIya vidyAbhAvana, mumbaI samayasAra niyamasAra | pravacanasAra lekhaka : AcArya zrI kundakunda .00 Page #506 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 481 anadhyAyakAla [sva. AcAryapravara zrI AtmArAmajI ma. dvArA sampAdita nandIsUtra se uddhRta] svAdhyAya ke lie AgamoM meM jo samaya batAyA gayA hai, usI samaya zAstroM kA svAdhyAya karanA caahie| anadhyAyakAla meM svAdhyAya varjita hai| manusmRti Adi smRtiyoM meM bhI anadhyAyakAla kA vistArapUrvaka varNana kiyA gayA hai| vaidika loga bhI veda ke anAdhyAyoM kA ullekha karate haiN| isI prakAra anya ArSa granthoM kA bhI anadhyAya mAnA | jAtA hai| jainAgama bhI sarvajJokta, devAdhiSThita tathA svaravidyA saMyukta hone ke kAraNa, inakA bhI AramoM meM anadhyAyakAla varNita kiyA gayA hai, jaise ki dasavidhe aMtalikkhite asajjhAe paNNatte, taM jahA-ukkAvAte, disidAghe, gajite, vijute, nigdhAte, juvate, jakkhAlitte dhumitA, mahitA, rayaugghAte dasavihe orAlite asaljhAtite, taM jahA--aTThI, maMsaM, soNite, asutisAmaMte, susANasAmaMte, caMdovarAte, sUrovarAte, paDane, rAyavuggahe, uvassayassa aMto orAlie sriirge| __ -sthAnAGgasUtra, sthAna 10 no kappati niggaMthANa vA niggaMthINa vA cauhiM mahApaDivaehiM sajjhAyaM karittae, taM jahAAsADhapADivae, iMdamahapADivae kattiapADivae sugimhpaaddive| no kampai niggaMthANa vA niggaMthINa vA, cauhiM saMjhAhiM sajjhAyaM karettae, taM jahA-paDhimAte, pacchimAte, majjhaNhe, addddrte| kappaI nimagaMthANa vA, niggaMthINa vA, cAukAlaM sajjhAyaM karettae, taM jahA--puvvaNhe, avaraNhe paose, pccuuse| __ -sthAnAGga, sthAna 4, uddeza 2 . uparokta sUtrapATha ke anusAra, dasa AkAza se sambandhita, dasa audArika zarIra se sambandhita. cAra mahApratipadA, cAra mahApratipAdA kI pUrNimA aura cAra sandhyA, isa prakAra battIsa anadhyAya mAne gae haiM, jinakA saMkSepa meM nimna prakAra se varNana hai. jaise AkAza sambandhI dasa anadhyAya 1. utkApAta-tArApatana-yadi mahat tArApatana huA hai to eka prahara paryanta zAstra svAdhyAya | nahIM karanA caahie| 2. digdAha--jaba taka dizA raktavarNa kI ho arthAt aisA mAlUma par3e ki dizA meM Aga-sI lagI hai, taba bhI svAdhyAya nahIM karanA caahie| 3. garjita-bAdaloM ke garjana para eka prahara paryanta svAdhyAya na kre| 4. vidyuta--bijalI camakane para eka prahara paryanta svAdhyAya na kre| kintu garjana aura vidyut kA asvAdhyAya cAturmAsa meM nahIM mAnanA caahie| kyoMki vaha garjana aura vidyuta prAyaH Rtu-svabhAva se hI hotA hai| ataH ArdrA se svAti nakSatra paryanta anadhyAya nahIM mAnA jaataa| Page #507 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 482 [anAdhyAya kAla 5.nirghAta- binA bAdala ke AkAza meM vyantarAdikRta ghora garjanA hone para, yA bAdaloM sahita AkAza meM kar3akane para do prahara taka asvAdhyAya kAla hai| 6. yUpaka- zukla pakSa meM pratipadA, dvitIyA, tRtIyA, ko sandhyA kI prabhA aura candraprabhA ke milane ko yUpaka kahA jAtA hai| ina dinoM prahara rAtri paryanta svAdhyAya nahIM karanA caahie| 7. yakSAdIpta-- kabhI kisI dizA meM bijalI camakane jaisA, thor3e samaya pIche jo prakAza hotA hai, vaha yakSAdIpta kahalAtA hai| ataH AkAza meM jaba taka yakSAkAra dIkhatA rahe taba taka svAdhyAya nahIM karanA caahiye| 8.dhUmikA-kRSNa-kArtika se lekara mAgha.taka kA samaya meghoM kA garbhamAsa hotA hai isameM dhUmra varNa kI sUkSma jalarUpa dhuMdha par3atI hai| vaha dhUmikA-kRSNa kahalAtI hai| jaba taka yaha dhuMdha par3atI rahe, taba taka svAdhyAya nahIM karanA caahie| 9. mihikAveta- zItakAla meM zveta varNa kI sUkSma jalarUpa dhuMdha mihikA kahalAtI hai| jaba taka yaha giratI rahe, taba taka asvAdhyAya kAla hai| 10. rAja-udghAta- vAyu ke kAraNa AkAza meM cAroM ora dhUli chA jAtI hai| jaba taka yaha dhUli phailI rahatI hai, svAdhyAya nahIM karanA caahie| uparokta dasa kAraNa AkAza sambandhI asvAdhyAya ke haiN| audArika zarIra sambandhI dasa anadhyAya 11-12-13. haDDI, mAMsa aura rudhira - paMcendriya tiryaMca kI haDDI, mAMsa aura rudhira yadi sAmane dikhAI deM, to jaba taka vahA~ se ye vastue~ uThAI na jAe~, taba taka asvAdhyAya hai| vRttikAra Apa-pAsa ke 60 hAtha taka ina vastuoM ke hone para asvAdhyAya mAnate haiN| isa prakAra manuSya sambandhI asthi, mAMsa aura rudhira kA bhI anadhyAya mAnA jAtA hai| vizeSatA itanI hai ki inakA asvAdhyAya sau hAtha taka tathA eka dina-rAta kA hotA hai| strI ke mAsika dharma kA asvAdhyAya tIna dina tk| bAlaka evaM bAlikA ke janma kA asvAdhyAya kramazaH sAta evaM ATha dina paryanta kA mAnA jAtA hai| 14. azuci - mala-mUtra sAmane dikhAI dene taka asvAdhyAya hai| 15. zmazAna - zmazAnabhUmi ke cAroM ora sau-sau hAtha paryanta asvAdhyAya mAnA jAtA hai| 16. candragrahaNa - candragrahaNa hone para jaghanya ATha, madhyama bAraha aura utkRSTa solaha prahara paryanta svAdhyAya nahIM karanA caahie| 17. sUryagrahaNa - sUryagrahaNa hone para bhI kramazaH ATha, bAraha aura solaha prahara paryanta asvAdhyAyakAla mAnA gayA hai| 18. patana--kisI bar3e mAnya rAjA athavA rASTrapuruSa kA nidhana hone para jaba taka usakA dAhasaMskAra na ho, taba taka svAdhyAya nahIM karanA cAhie athavA jaba taka dUsarA adhikArI sattArUDha na ho, taba taka zanaiHzanai svAdhyAya karanA caahie| Page #508 -------------------------------------------------------------------------- ________________ anAdhyAya kAla] 483 19. rAjavyudragraha-samIpastha rAjAoM meM paraspara yuddha hone para jaba taka zAnti na ho jAe, taba taka aura usake pazcAt bhI eka dina-rAtri svAdhyAya nahIM kreN| 20. audArika zarIra-upAzraya ke bhItara paMcendriya jIva kA vadha ho jAne para jaba taka kalevara par3A rahe, taba taka tathA 100 hAtha yadi nirjIva kalevara par3A ho to svAdhyAya nahIM karanA caahie| asvAdhyAya ke uparokta 10 kAraNa audArika zarIra sambandhI kahe gaye haiN| 21-28. cAra mahotsava aura cAra mahApratipadA ASADha-pUrNimA, Azvina-pUrNimA, kArtikapUrNimA aura caitra-pUrNimA ye cAra mahotsava haiN| ina pUrNimAoM ke pazcAt Ane vAlI pratipadA ko mahApratipadA kahate haiN| inameM svAdhyAya karane kA niSedha hai| 29-32. prAtaH, sAyaM, madhyAhna aura ardharAtri-prAtaH sUrya ugane se eka ghar3I pahile tathA eka ghar3I piiche| sUryAsta hone se eka ghar3I pahale tathA eka ghar3I pIche / madhyAhna arthAt dopahara meM eka ghar3I pIche evaM ardharAtri meM bhI eka ghar3I Age tathA eka ghar3I pIche svAdhyAya nahIM karanA caahie| 00 Page #509 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 484 zrI AgamaprakAzana-samiti, byAvara arthasahayogI sadasyoM kI zubha nAmAvalI mahAstambha saMrakSaka 1. zrI seTha mohanamalajI corar3iyA, madrAsa 1. zrI biradIcaMdajI prakAzacaMdajI talesarA, pAlI 2. zrI gulAbacandajI mAMgIlAlajI surANA, 2. zrI jJAnarAjajI kevalacandajI mUthA, pAlI sikandarAbAda 3. zrI premarAjajI jatanarAjajI mehatA, mer3atA siTI 3. zrI pukharAjajI zizodiyA, byAvara 4. zrI za. jar3AvamalajI mANakacandajI betAlA, 4. zrI sAyaramalajI jeThamalajI corar3iyA, baiMgalora bAgalakoTa 5. zrI premarAjajI bhaMvaralAlajI zrIzrImAla, durga 5. zrI hIrAlAlajI pannAlAlajI caupar3A, byAvara 6. zrI esa. kizanacandajI corar3iyA, madrAsa 6. zrI mohanalAlajI nemIcandajI lalavANI, 7. zrI kaMvaralAlajI baitAlA, gohATI cAMgATolA 8. zrI seTha khIMvarAjajI corar3iyA madrAsa 7. zrI dIpacaMdajI candanamalajI corar3iyA, madrAsa 9. zrI gumAnamalajI corar3iyA, madrAsa 8. zrI pannAlAlajI bhAgacandajI botharA, cAMgATolA 10. zrI esa. bAdalacandajI corar3iyA, madrAsa 9. zrImatI sirekuMvara bAI dharmapatnI sva. zrI 11. zrI je. dulIcandajI coraDiyA, madrAsa suganacandajI jhAmar3a, madurAntakam 12. zrI esa. ratanacandajI coraDiyA, madrAsa 10. zrI bastImalajI mohanalAlajI boharA (KGF) 13. zrI je. annarAjajI corar3iyA, madrAsa jAr3ana 14. zrI esa. sAyaracandajI corar3iyA, madrAsa 11. zrI thAnacandajI mehatA, jodhapura 15. zrI Ara. zAntilAlajI uttamacandajI corar3iyA, 12. zrI bhairUdAnajI lAbhacandajI surANA, nAgaura . madrAsa 13. zrI khUbacandajI gAdiyA, byAvara 16. zrI siremalajI hIrAcandajI corar3iyA, madrAsa 14. zrI mizrIlAlajI dhanarAjajI vinAyakiyA, 17. zrI je. hukmIcandajI coraDiyA, madrAsa byAvara 15. zrI indracandajI baida, rAjanAMdagAMva 1. zrI agaracandajI phatecandajI pArakha, jodhapura 16. zrI rAvatamalajI bhIkamacandajI pagAriyA, 2. zrI jasarAjajI gaNezamalajI saMcetI, jodhapura bAlAghATa 3. zrI tilokacaMdajI, sAgaramalajI saMcetI, madrAsa 17. zrI gaNezamalajI dharmIcandajI kAMkariyA, TaMgalA 4. zrI pUsAlAlajI kistUracaMdajI surANA, kaTaMgI 18. zrI suganacandajI bokar3iyA, indaura 5. zrI Ara. prasannacandajI corar3iyA, madrAsa 19. zrI harakacandajI sAgaramalajI betAlA, indaura 6. zrI dIpacandajI coraDiyA, madrAsa 20. zrI raghunAthamalajI likhamIcandajI lor3hA, 7. zrI mUlacandajI corar3iyA, kaTaMgI cAMgATolA 8. zrI vardhamAna iNDasTrIja, kAnapura 21. zrI siddhakaraNajI zikharacandajI baida, 9. zrI mAMgIlAlajI mizrIlAlajI saMcetI, durga cAMgATolA Page #510 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sadasya - nAmAvalI 485 22. zrI sAgaramalajI noratamalajI pIMcA, madrAsa 7. zrI bI. gajarAjajI bokaDiyA, selama 23. zrI mohanarAjajI mukanacandajI bAliyA, 8. zrI phUlacandajI gautamacandajI kAMTheDa, pAlI ahamadAbAda 9. zrI ke. pukharAjajI bAphaNA, madrAsa 24. zrI kezarImalajI jaMvarIlAlajI talesarA, pAlI 10. zrI rUparAjajI jodharAjajI mUthA, dillI 25. zrI ratanacandajI uttamacandajI modI, byAvara 11. zrI mohanalAlajI maMgalacaMdajI pagAriyA, 26. zrI dharmIcandajI bhAgacandajI boharA, jhUThA rAyapura 27. zrI chogAmalajI hemarAjajI lor3hA DoMDIlohArA 12. zrI nathamalajI mohanalAlajI lUNiyA, 28. zrI guNacaMdajI dalIcaMdajI kaTAriyA, bellArI caNDAvala 29. zrI mUlacandajI sujAnamalajI saMcetI, jodhapura 13. zrI bhaMvaralAlajI gautamacandajI pagAriyA, 30. zrI sI. amaracandajI botharA, madrAsa kuzAlapurA 31. zrI bhaMvaralAlajI mUlacandajI surANA, madrAsa 14. zrI uttamacaMdajI mAMgIlAlajI, jodhapura 32. zrI bAdalacaMdajI jugarAjajI mehatA, indaura 15. zrI mUlacandajI pArakha, jodhapura 33. zrI lAlacaMdajI mohanalAlajI koThArI, goThana 16. zrI sumeramalajI mer3atiyA, jodhapura 34. zrI hIrAlAlajI pannAlAlajI caupar3A, ajamera 17. zrI gaNezamalajI nemIcandajI TAMTiyA, jodhapura 35. zrI mohanalAlajI pArasamalajI pagAriyA, 18. zrI udayarAjajI pukharAjajI saMcetI, jodhapura baiMgalora 19. zrI bAdaramalajI pukharAjajI baMTa, kAnapura 36. zrI bhaMvarImalajI coraDiyA, madrAsa 20. zrImatI sundarabAI goThI dharmapatnIzrI tArAcaMdajI 37. zrI bhaMvaralAlajI goThA, madrAsa goThI, jodhapura 38. zrI jAlamacaMdajI rikhabacaMdajI bAphanA, AgarA 21. zrI rAyacandajI mohanalAlajI, jodhapura 39. zrI ghevaracaMdajI pukharAjajI bhuraTa, gohATI 22. zrI ghevaracandajI rUparAjajI, jodhapura 40. zrI jabaracandajI gelar3A, madrAsa 23. zrI bhaMvaralAlajI mANakacaMdajI surANA, madrAsa 41: zrI jar3AvamalajI suganacandajI, madrAsa 24. zrI jaMvarIlAlajI amaracandajI koThArI, 42. zrI pukharAjajI vijayarAjajI, madrAsa byAvara 43. zrI cenamalajI surANA TrasTa, madrAsa 25. zrI mANakacaMdajI kizanalAlajI, mer3atAsiTI 44. zrI lUNakaraNajI rikhabacaMdajI lor3hA, madrAsa 26. zrI mohanalAlajI gulAbacandajI catara, byAvara 45. zrI sUrajamalajI sajjanarAjajI mahetA, koppala 27. zrI jasarAjajI jaMvarIlAlajI dhArIvAla, sahayogI sadasya jodhapura 1. zrI devakaraNajI zrIcandajI DosI, mer3atAsiTI 28. zrI mohanalAlajI campAlAlajI goThI, jodhapura 2. zrImatI chaganIbAI vinAyakiyA, byAvara 29. zrI nemIcaMdajI DAkaliyA mehatA, jodhapura 3. zrI pUnamacandajI nAhaTA, jodhapura 30. zrI tArAcaMdajI kevalacaMdajI karNAvaTa, jodhapura 4. zrI bhaMvaralAlajI vijayarAjajI kAMkariyA, 31. zrI AsUmala eNDa kaM. , jodhapura villIpuram 32. zrI pukharAjajI loDhA, jodhapura 5. zrI bhaMvaralAlajI caupar3A, byAvara 33. zrImatI suganIbAI dharmapatnI zrI mizrIlAlajI 6. zrI vijayarAjajI ratanalAlajI catara, byAvara sAMDa, jodhapura Page #511 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 486 34. zrI baccharAjajI surANA, jodhapura 35. zrI harakacandajI mehatA, jodhapura 36. zrI devarAjajI lAbhacaMdajI mer3atiyA, jodhapura 37. zrI kanakarAjajI madanarAjajI goliyA, jodhapura 38. zrI ghevaracandajI pArasamalajI TAMTiyA, jodhapura 39. zrI mAMgIlAlajI corar3iyA, kucerA 40. zrI saradAramalajI surANA, bhilAI 41. zrI okacaMdajI hemarAjajI sonI, durga 42. zrI sUrajakaraNajI surANA, madrAsa 43. zrI ghIsUlAlajI lAlacaMdajI pArakha, durga 69. zrI hIrAsalAlajI hastImalajI dezalaharA, bhilAI 44. zrI pukharAjajI boharA,(jaina TrAnsaporTa kaM.)- * 60. zrI varddhamAna sthAnakavAsI jaina zrAvakasaMgha, dallIrAjaharA jodhapura 45. zrI campAlAlajI sakalecA, jAlanA 46. zrI premarAjajI mIThAlAlajI kAmadAra, baiMgalora 47. zrI bhaMvaralAlajI mUthA eNDa sansa, jayapura 48. zrI lAlacaMdajI motIlAlajI gAdiyA, baiMgalora 49. zrI bhaMvaralAlajI navaratnamalajI sAMkhalA, meTTUpaliyama 50. zrI pukharAjajI challANI, karaNagullI 51. zrI AsakaraNajI jasarAjajI pArakha, durga 52. zrI gaNezamalajI hemarAjajI sonI, bhilAI 53. zrI amRtarAjajI jasavantarAjajI mehatA, mer3atAsiTI 54. zrI ghevaracaMdajI kizoramalajI pArakha, jodhapura 55 zrI mAMgIlAlajI rekhacaMdajI pArakha, jodhapura 56. zrI munnIlAlajI mUlacaMdajI gulecchA, jodhapura 57. zrI ratanalAlajI lakhapatarAjajI, jodhapura 58. zrI jIvarAjajI pArasamalajI koThArI, mer3atAsiTI sadasya - nAmAvalI 63. zrI candanamalajI premacaMdajI modI, bhilAI 64. zrI bhIMvarAjajI bAghamAra, kucerA 65. zrI tilokacaMdajI premaprakAzajI, ajamera 66. zrI vijayalAlajI premacaMdajI gulecchA rAjanAMdagA~va 59. zrI bhaMvaralAlajI rikhabacaMdajI nAhaTA, nAgaura 60. zrI mAMgIlAlajI prakAzacandajI rUNavAla, maisUra 61. zrI pukharAjajI boharA, pIpaliyA kalAM 62. zrI harakacaMdajI jugarAjajI bAphanA, baiMgalora 67. zrI rAvatamalajI chAjer3a, bhilAI 68. zrI bhaMvaralAlajI DUMgaramalajI kAMkariyA, bhilAI 71. zrI campAlAlajI buddharAjajI bAphaNA, byAvara 72. zrI gaMgArAmajI indacaMdajI boharA, kucerA 73. zrI phateharAjajI nemIcaMdajI karNAvaTa, kalakattA 74. zrI bAlacaMdajI thAnacandajI bhuraTa, kalakattA 75. zrI sampatarAjajI kaTAriyA, jodhapura 76. zrI javarIlAlajI zAMtilAlI surANA, bolArama 77. zrI kAnamalajI koThArI, dAdiyA 75. zrI pannAlAlajI motIlAlajI surANA, pAlI 79. zrI mANakacaMdajI ratanalAlajI muNota, TaMgalA 80. zrI cimminasiMhajI mohanasiMhajI loDhA, byAvara 81. zrI riddhakaraNajI rAvatamalajI bhuraTa, gauhATI 82. zrI pArasamalajI mahAvIracaMdajI bAphanA, goThana 83. zrI phakIracaMdajI kamalacaMdajI zrIzrImAla, kucerA 84. zrI mA~gIlAlajI madanalAlajI corar3iyA, bhairUMdA 85. zrI sohanalAlajI lUNakaraNajI surANA, kucerA 86. zrI ghIsUlAlajI, pArasamalajI, jaMvarIlAlajI koThArI, goThana 87. zrI saradAramalajI eNDa kampanI, jodhapura 88. zrI campAlAlajI hIrAlAlajI bAgarecA, jodhapura Page #512 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sadasya - nAmAvalI 487 89. zrI pukharAjajI kayariyA, jodhapura 112. zrI cAMdamalajI dhanarAjajI modI, ajamera 90. zrI indracandajI mukanacandajI, indaura 113. zrI rAmaprasanna jJAnaprasAra kendra, candrapura 91. zrI bhaMvaralAlajI bAphanA, indaura 114. zrI bhUramalajI dulIcaMdajI bokar3iyA, mer3atA92. zrI jeThamalajI modI, indaura siTI 93. zrI bAlacandajI amaracandajI modI, byAvara 115. zrI mohanalAlajI dhArIvAla, pAlI 24. zrI kundanamalajI pArasamalajI bhaMDArI, baiMgalora 116. zrImatI rAmakuMvarabAI dharmapatnI zrI cAMdamalajI 95. zrImatI kamalAkaMvara lalavANI dharmapatnI sva. loDhA, bambaI zrI pArasamalajI lalavANI, gotthn| 117. zrI mAMgIlAlajI uttamacaMdajI bAphaNA, baiMgalora 96. zrI akhecandajI lUNakaraNajI bhaNDArI, 118. zrI sAMcAlAlajI bAphaNA, auraMgAbAdaH / kalakattA 119. zrI bhIkhamacandajI mANakacandajI khAbiyA, 97. zrI suganacandajI saMcetI, rAjanAMdagAMva (kuDAlora)madrAsa 98. zrI prakAzacaMdajI jaina, nAgaura 120. zrImatI anopakuMvara dharmapatnI zrI campAlAlajI 99. zrI kuzAlacaMdajI rikhabacandajI surANA, saMghavI, kucerA . bolArama 121. zrI sohanalAlajI sojatiyA, thAMvalA 100. zrI lakSmIcaMdajI azokakumArajI zrIzrImAla, 122. zrI campAlAlajI bhaNDArI, kalakattA / kucerA 123. zrI bhIkhamacandajI gaNezamalajI caudharI, k01. zrI gUdar3amalajI campAlAlajI, goThana dhUliyA 02. zrI tejarAjajI koThArI, mAMgaliyAvAsa 124. zrI pukharAjI kizanalAlajI tAter3a, 103. zrI sampatarAjajI corar3iyA, madrAsa sikandarAbAda 104. zrI amaracaMdajI chAjer3a, pAdu bar3I 125. zrI mizrIlAlajI sajanalAlajI kaTAriyA, 105. zrI jugarAjajI dhanarAjajI baramecA, madrAsa . sikandarAbAda k06. zrI pukharAjajI nAharamalajI lalavANI, madrAsa 126. zrI vardhamAna sthAnakavAsI jaina zrAvaka saMgha, 107. zrImatI kaMcanadevI va nirmalA devI, madrAsa bagar3Inagara 108. zrI dulerAjajI bhaMvaralAlajI koThArI, kuzAla- 127. zrI pukharAjajI pArasamalajI lalavANI, | purA bilAr3A 109. zrI bhaMvaralAlajI mAMgIlAlajI betAlA, Deha 128. zrI TI. pArasamalajI coraDiyA, madrAsa 110. zrI jIvarAjajI bhaMvaralAlajI corar3iyA, bhairUMdA 129. zrI motIlAlajI AsUlAlajI boharA eNDa k11. zrI mAMgIlAlajI zAMtilAlajI rUNavAla, kaM., baiMgalora harasolAva 130. zrI sampatarAjajI surANA, manamAr3a Page #513 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Agama prakAzana samiti, byAvara dvArA adyAvadhi prakAzita Agama-sUtra nAma anuvAdaka-sampAdaka AcArAMgasUtra [do bhAga] zrI candra surAnA 'kamala' upAsakadazAMgasUtra DaoN. chaganalAla zAstrI (ema. e. pI-eca.DI.) jJAtAdharmakathAMgasUtra paM. zobhAcandra bhArilla ankRddazAMgasUtra sAdhvI divyaprabhA (ema. e., pI-eca. DI) anuttarovavAiyasUtra sAdhvI muktiprabhA (ema. e., pI-eca.DI) sthAnAMgasUtra paM.hIrAlAla zAstrI samavAyAMgasUtra paM. hIrAlAla zAstrI . sUtrakRtAMgasUtra zrI candra surAnA 'surANA' vipAkasUtra anu. paM. rozanalAla zAstrI sampA. paM. zobhAcanda bhArilla nandIsUtra anu. sAdhvI umarASakuMvara 'arcanA' sampA. kamalA jaina 'jIjI' ema. e. aupapAtikasUtra DaoN. chaganalAla zAstrI vyAkhyAprajJaptisUtra [cAra bhAga] zrI amaramuni rAjapraznIyasUtra vANIbhUSaNa ratanamuni, saM. devakumAra jaina prajJApanAsUtra [tIna bhAga] jainabhUSaNa jJAnamuni praznavyAkaraNasUtra anu. muni pravINaRSi sampA. paM. zobhAcandra bhArilla uttarAdhyayanasUtra zrI rAjendramuni zAstrI nirayAvalikAsUtra zrI devakumAra jaina dazavaikAlikasUtra mahAsatI puSpavatI AvazyakasUtra . mahAsatI suprabhA jambUdvIpaprajJaptisUtra DaoN. chaganalAla zAstrI anuyogadvArasUtra upAdhyAya zrI kevalamuni, saM. devakumAra jaina, sUryaprajJapti, candraprajJaptisUtra sampA. muni zrI kanhaiyAlAlajI 'kamala' jIvAjIvAbhigamasUtra [do bhAga] zrI rAjendra muni nizIthasUtra munizrI kanhaiyAlAla jI'kamala', zrI tilokamuni trINichedasUtrANi munizrI kanhaiyAlAla jI 'kamala', zrI tilokamuni zrI kappasuttaM (patrAkAra) AcArya muni zrI pyAracaMda jI mahArAja zrI antagaDasUttaM (patrAkAra) AcArya muni zrI pyAracaMdajI mahArAja . vizeSa jAnakArI ke liye samparkasUtra Agama prakAzana samiti zrI braja-madhukara smRti bhavana, pIpaliyA bAjAra, byAvara-305901 Page #514 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Agama prakAzana samiti, byAvara dvArA prakAzita Agama-sUtra nAma anuvAdaka-sampAdaka AcArAMgasUtra [do bhAga zrI candra surAnA 'kamala' upAsakadazAMgasUtra DaoN. chaganalAla zAstrI (ema. e. pI-eca. DI.) jJAtAdharmakathAMgasUtra paM. zobhAcandra bhArilla ankRddazAMgasUtra sAdhvI divyaprabhA (ema. e., pI-eca. DI) anuttarovavAiyasUtra sAdhvI muktiprabhA (ema. e., pI-eca. DI) sthAnAMgasUtra paM. hIrAlAla zAstrI samavAyAMgasUtra paM. hIrAlAla zAstrI sUtrakRtAMgasUtra zrI candra surAnA 'surANA' vipAkasUtra anu. paM. rozanalAla zAstrI sampA. paM. zobhAcanda bhArilla nandIsUtra anu. sAdhvI umarAvakuMvara 'arcanA' sampA. kamalA jaina 'jIjI' ema. e. aupapAtikasUtra DaoN. chaganalAla zAstrI vyAkhyAprajJaptisUtra [cAra bhAga] zrI amaramuni rAjapraznIyasUtra vANIbhUSaNa ratanamuni, saM. devakumAra jaina prajJApanAsUtra [tIna bhAga] jainabhUSaNa jJAnamuni praznavyAkaraNasUtra anu. muni pravINaRSi sampA. paM. zobhAcandra bhArilla uttarAdhyayanasUtra zrI rAjendramuni zAstrI nirayAvalikAsUtra zrI devakumAra jaina dazavaikAlikasUtra mahAsatI puSpavatI AvazyakasUtra mahAsatI suprabhA (ema. e. pIeca. DI.) jambUdvIpaprajJaptisUtra DaoN. chaganalAla zAstrI anuyogadvArasUtra upAdhyAya zrI kevalamuni, saM. devakumAra jaina, sUryaprajJapti, candraprajJaptisUtra sampA. muni zrI kanhaiyAlAlajI 'kamala' ' jIvAjIvAbhigamasUtra [do bhAga] zrI rAjendra muni nizIthasUtra munizrI kanhaiyAlAla jI 'kamala', zrI tilokamuni trINichedasUtrANi munizrI kanhaiyAlAla jI 'kamala', zrI tilokamuni zrI kalpasUtra (patrAkAra) upAdhyAya muni zrI pyAracaMda jI mahArAja zrI antakRddazAMgasUtra (patrAkAra) upAdhyAya muni zrI pyAracaMdajI mahArAja vizeSa jAnakArI ke liye samparkasUtra Agama prakAzana samiti zrI braja-madhukara smRti bhavana, pIpaliyA bAjAra, byAvara-305901 di DAyamaNDa jubilI presa, ajamera 9431898