Book Title: Atmsiddhi Mahabhashya Part 03
Author(s): Shrimad Rajchandra, Jayantilalji Maharaj
Publisher: Shantaben Chimanlal Bakhda
View full book text
________________
પૂજય અરૂણમુનીજી મ.સ. તથા પૂ.સુરેશમુનીજી મ.સ. જેવા આજ્ઞાકારી સહયોગી સંતો હોવાથી બહારનો બોજો તેઓ સંભાળી લેતા અને પરોક્ષભાવે સાહિત્ય નિર્માણમાં તેમનો સત્ પ્રયાસ સરબતમાં લીંબુ ભળે તેમ ભળી જતો રહ્યો.
વિવેચ્ય વિષયઃ આત્મસિદ્ધિની અભિનવ મીંમાસા : અત્યાર સુધી આત્મસિદ્ધિ ઉપર જે કાંઈ ટૂંકા કે વિસ્તૃત નિબંધો લખાયા છે, તે પ્રાયઃ ઉપદેશાત્મક છે પરંતુ વાંચતા એમ જણાયું કે આત્મસિદ્ધિની ઊંડી સમીક્ષા કે મીંમાસા થઈ નથી, તેમજ તેમના ભાવોથી નિષ્પન્ન થતાં અનુક્ત ભાવોની પણ વ્યાખ્યા થઈ નથી. ચિંતન અને મનન કરતાં લાગ્યું કે સિદ્ધિકારની સહજ સરી પડેલી વાણી ઘણી જ મહત્ત્વપૂર્ણ અર્થસભર અને તથ્યયુકત મીમાંસા યોગ્ય વાણી છે.
ઉદાહરણ તરીકે જેમ પ્રથમ શ્લોકમાં લખ્યું હતું કે “જેહ સ્વરૂપ સમજયા વિના, પામ્યો દુઃખ અનંત’ હકીકતમાં સામાન્ય લોકો જેહ સ્વરૂપનો અર્થ સામાન્ય રૂપે આત્મ સ્વરૂપ કરતા હતા જયારે વિશ્વના સમગ્ર સ્વરૂપને કે બધા દ્રવ્યોના સ્વરૂપને જાણ્યા વિના જીવદુઃખ પામે છે, આત્મ સ્વરૂપ તો બહુ દૂરની વાત છે પરંતુ જડ તત્ત્વોનું સ્વરૂપ નસમજવાથી જીવ ઘણું દુઃખ પામ્યો છે ઈત્યાદિ. ત્રીજા ભાગમાં પણ આવા ઘણા વિવેચ્ય સ્થાનો છે. જેનો તે ગાથામાં અમે ઉલ્લેખ કર્યો છે અને શબ્દ શબ્દની મીંમાસા કરવામાં આવી છે. આત્મસિદ્ધિનું વિવેચ્ય તત્ત્વ આત્મા છે પરંતુ આત્મા કહેવાથી કે વારંવાર આત્મા આત્મા બોલવાથી આત્મ સ્વરૂપ પ્રગટ થતું નથી પરંતુ નૈતિક જીવન, યોગોની સરલતા, સદ્ગુરુનો સમાગમ, ધાર્મિક ઉપાસના, પાપાશ્રવનો નિરોધ, આ બધા તત્ત્વોનો સ્પર્શ થાય, ત્યારે ત્રીજું નેત્ર ખુલે છે અને આત્મદર્શન થઈ શકે છે. આત્મસિદ્ધિમાં વિવેચ્ય તત્ત્વને સામે રાખીને પ્રત્યક્ષ કે પરોક્ષ રીતે માર્ગનો કે સાચી ઉપાસનાનો ઈશારો કરવામાં આવ્યો છે. વિવેચ્ય તત્ત્વનું સ્પષ્ટીકરણ ઘણું જરૂરી હતું, તેના કારણે ચિંતનશીલ પ્રજ્ઞા તૈયાર થઈ અને જાણે કૃપાળુ ગુરુદેવે સ્વયંપ્રેરણા આપી હોય તે રીતે મહાભાષ્યનો શુભારંભ થયા પછી આજે ત્રીજા ખંડની પૂર્ણાહૂતિ સુધી પહોંચી શકાયું છે.
| ગાથાના જે પદો છે તેનો શક્યર્થ, લધ્યાર્થ, વ્યંજનાર્થ લગભગ પ્રત્યક્ષ હોય છે પરંતુ પ્રાયઃ તાત્પયાર્થ અગોચર હોય છે. તાત્પયાર્થને પ્રગટ કરવો, તે મીમાંસાનું કાર્ય છે. શબ્દ ફકત અર્થને જ અનુસરતા નથી પરંતુ અર્થ સિવાય જે કથ્ય અને આરોગ્ય ભાવો હોય તેવા ભાવોને વણકચ્યા પણ સ્પર્શ કરે છે. આ ભાવોને પ્રગટ કરવા, તે મીમાંસા છે. મીમાંસા બે પ્રકારની છે. (૧) પ્રણાલિગત મીંમાસા અને (૨) અભિનવ મીમાંસા. જે પરંપરાઓ ચાલી આવે છે અને તેનું કથન ન થયું હોય તેવી પરંપરાઓને પ્રગટ કરવી તે પ્રણાલિગત મીમાંસા છે. જ્યારે અભિનવ મીમાંસા એટલે જેનું ચલન થયું નથી પરંતુ પરમ આવશ્યક હોય છે, એક પ્રકારે તેને વૈજ્ઞાનિક મીમાંસા કહી શકાય તેવા અવનવા ભાવોને પ્રગટ કરવા, તે અભિનવમીમાંસા કહેવાય છે.
તે આત્મસિધ્ધિનો પાઠ કરતાં તેમ લાગ્યું કે બંને પ્રકારની મીમાંસાની જો વ્યાખ્યા થાય તો આત્મસિદ્ધિના અંતર્ગત સ્વર્ણમય ભાવોના અલંકાર ધારણ કરી શકાય. તેમાંય ખાસ કરીને અભિનવ મીંમાસા રૂઢિગતભાવોથી જીવને મુકત કરી નવી પ્રણાલી પર ચાલવા માટે પ્રેરણા આપે છે. આત્મસિદ્ધિના પદોમાં પણ ક્રાંતિ અને ઉત્ક્રાંતિના દર્શન થાય છે અને પ્રત્યક્ષરૂપે રૂઢિવાદનો પ્રતિવાદ કરી નવી સમીક્ષા કરી જીવને શુદ્ધ મોક્ષમાર્ગ પર ચાલવા માટે પ્રેરણા આપે છે. આથી એમ લાગ્યું કે આવા ભાવો માટે વિસ્તારપૂર્વક ભાષ્ય કે મહાભાષ્યનું લખાણ આવશ્યક છે.
આ બધું જોતાં મહાભાષ્ય લખવાની એક સ્પષ્ટરેખા ચિંતન ક્ષેત્રમાં અંકિત થઈ. જેમ હિમાલયથી ગંગાનો પ્રવાહ ગંગાસાગર સુધી સ્વતઃ અંકિત થયો, તે રીતે ઓ મહાભાષ્યની રેખા પ્રવાહિત થઈ અને સ્વતઃ અંકિત થતી ગઈ. આ પ્રવાહમાં લખાવનાર કરતા લખનારની તપસ્યા વધારે છે. પ્રવાહને ઝીલી સુંદર રીતે અક્ષર દેહ આપી એક ગ્રંથરૂપે કડીબદ્ધ લેખ તૈયાર કરવો તે કઠિનકાર્ય હતું અને જે અમારાથી બિલકુલ અશકય હતું પરંતુ વીરકૃપાથી કૃપાળુ ગુરુદેવની પ્રેરણાથી સ્વતઃ સુંદર રીતે તંત્ર ઉપસ્થિત થઈ ગયું અને આજે સર્વ સમવાયના સુયોગે આ મહાભાષ્યનો ત્રીજો ખંડ પૂરો થયો. આત્મસિદ્ધિના મહાવિસ્તારવાળા આવિશેષ ગ્રંથને સમાપન કરતા વિશેષ સંતોષ થઈ રહ્યો છે.
ૐ શાંતિ
જયંતમુનિ (પેટરબાર)
